Kalpasutram Part_1

Author(s): Ghasilal Maharaj
Publisher: Sthanakwasi Jain Shastroddhar Samiti Rajkot
Catalog link: https://jainqq.org/explore/600023/1

Page #1

SARAI
संस्कवधाकलन-भियव्याख्यानि जैनागमनिष्णात-पण्डित-अनिकी कान्हेवालालजी 'महाराजविरचिलया कल्पमतरी-व्याखया समबछते ।
हिन्दीगुर्जरभाषानुवादसहित पूज्यनीवासीलालजी यहाराजविरचित
॥ कल्पसूत्रम् ॥
घाटकोपर-बम्बईनिवासि-श्रेष्ठि-श्रीमाणेकलाल-अमूलखराय-मेहताप्रदत्तद्रव्यसाहाय्येन अ. भा.वे. स्था. जैनशास्त्रोद्धारसमितिप्रमखः श्रिीशान्तिलाल-मूलदासभाडे-महोदया
मु० राजकोट চষঙ্গ প্রায়দ্দিা
पौर संवर
विक्रम संवत् २१८७
मूल्यम्-० २७
मति २०००
२०१४
१९५८

Page #2

संस्कृतमाकृतज्ञ-पियव्याख्यानि-जैनागमनिष्णात-पण्डित-मुनिश्री कन्हैयालालजी
महाराजविरचितया कल्पमञ्जरी-व्याख्यया समलङ्कतं
हिन्दीगुर्जरभाषानुवादसहितं पूज्यश्रीघासीलालजीमहाराजविरचितं ॥ कल्पसूत्रम् ॥
प्रकाशकः घाटकोपर-बम्बईनिवासि-श्रेष्ठि श्री माणेकलाल अमूलखराय मेहताप्रदत्तद्रव्यसाहाय्येन अ. भा. श्वे. स्था. जैनशास्त्रोद्धारसमितिप्रमुखः श्रेष्ठिश्रीशान्तिलाल मङ्गलदासभाई-महोदयः
मु० राजकोट
प्रथम आवृत्ति प्रति १०००
वीर संवत् २४८४
विक्रम संवत्
२०१४
ईस्वी सन्
१९५८
मूल्यम्-रू० २५७
Jain Educational ational

AADww.jainelibrary.org

Page #3

AYIN STANLERIA VISINIE
SUMMER INSTITUSI TUMORESIENICZE NAWAZ S
: પ્રાપ્તિસ્થાન : શ્રી અ. ભા. છે. સ્થાનકવાસી જન શાસ્ત્રોદ્ધાર સમિતિ ગ્રીન લેજ પાસે રાજકોટ
ESTRESSED
EHENSSIZDIS 2DZNIE
પહેલી આવૃત્તિઃ પ્રત ૧૦૦૦ વીર સંવત : ૨૪૮૪ વિક્રમ સંવત : ૨૦૧૪ ઈસ્વીસન : ૧૯૫૮
મુદ્રક અને મુદ્રણ સ્થાન જાદવજી મેહનલાલ શાહ
નીલકમલ પ્રીન્ટરી ઘીકાંટા નગરશેઠ વંડા રોડ
અમદાવાદ

Page #4

જેની લાંબા સમયથી રાહ જોવાતી
હતી, તે શ્રી કલ્પસૂત્ર આપના કરકમળમાં મુકતાં આજે અમાને ઘણાજ આનંદ થાય છે.
卐
પુસ્તક છપાવવામાં ઘાટકાપરના સેવાભાવી આગેવાન શેઠશ્રી માણેકલાલ અમુલખરાય મહેતાએ રૂ ૩૦૦૧/= ના ઉદાર ફાળા આપ્યા છે તે બદલ સમિતિ તેઓશ્રીના સહુ આભાર માને છે.
卐

Page #5

७३
॥श्रीकल्पसूत्रे स्थविरकल्पविषयानुक्रमणिका ।। विषयः
पृष्ठाङ्कः | विषय:१-टीकाकारस्य मङ्गलाचरणं, मङ्गला
१६-साधु-साध्वीनां सापवादम् अग्राह्यवस्तुचरणप्रयोजननिरूपणं च। १-२ । ग्रहणनिषेधः।
७०-७१ २-शास्त्रकारस्य मङ्गलाचरणम् ।
१७-साधु-साध्वीनां रात्रावशनपानादि३-कल्पमेदाः।
८-२९ निषेधः।
७२ ४-साधु-साध्वीनां वस्त्रपात्रादि
| १८-साधु-साध्वीनां सापवादं संखडिग्रहणनियमः।
२९-३४
भोजननिषेधः। ५-औद्देशिकाशनपानखाद्यस्वाद्य-वस्त्रपात्र
१९-साधु-साध्वीनां पर्युषणाकल्पः। ७४-८२ ग्रहणनिषेधः।
२०-साधु-साध्वीनां वर्षावासविहारनिषेधः। ८३ ३५-३६
२१-पर्युषणा-दिवसनिरूपणम् । ६-शय्यातरपिण्डनिषेधः।
८३-८८
२२-प्रोक्तपयुषणादिवसस्यानन्ततीर्थकरपरम्परा७-राजपिण्डग्रहणनिषेधः।
सिद्धत्वप्रतिपादनम्। ८-कृतिकर्मविचारः।
८९-९१ ४१-५६
२३-अपर्युषणादिवसे पर्युषणानिषेधः। ९१ ९-महाव्रतकल्पः।
५७-६० १०-पर्यायज्येष्ठकल्पः।
२४-पर्युषणायां केशलुञ्चनस्यावश्यकर्त्तव्यता६०-६१
निरूपणम्। ११-अतिक्रमणकल्पः।
२५-पर्युषगातः:पूर्व केशलुश्चनकाल१२-साधूनां मासकल्पविधिः।
६२-६६
प्रतिपादनम्। १३-साध्वीनां मासकल्पविधिः।
६७-६८ | २६-साधु-साध्वीनां तपसोऽवश्यकर्त्तव्यता। ९४ १४-एकमाकारादिके ग्रामादौ साधु
२७-पर्युषणायां सर्वथाऽऽहारादिनिषेधः। ९५ साध्वीनां समकालनिवासनिषेधः। ६८-६९ ।
२८-वर्षावासे क्षेत्रावग्रहप्रमाणकथनम्। ९५-९६ १५-साधु-साध्वीनां रात्री संध्यायां च
२९-साधु-साध्वीनां भिक्षाऽवग्रहनिरूपणम्। ९६-९८ मार्गगमननिषेधः।
६९-७० | ३०-निषिद्धभिक्षाऽवग्रहकथनम् । ९८-९९
९३

Page #6

विषय:-
परम करनाल
पृष्ठाङ्कः ३१-भिक्षाविषयेऽन्यनिषेधकथनम्। १००-१०१ | ३८-गुर्वाज्ञयैव तपःप्रभृतीनां कर्तव्यता। ११६-११८ ३२-चतुर्थभक्तिकादिभिद्यपानमरूपणम्। १०२-१०५ | ३९-पत्रलेखनादिनिषेधः। ३३-गृहीताशनादीनां विवक्षितकालानन्तरम्
४०-प्रशान्तकलहादीनां पुनरुत्पादनानिषेधः। ११९-१२० अकल्पनीयतानिरूपणम् । १०६-१०७/४१-यथारानिकं क्षमापणादीनां कर्तव्यता३४-सचित्त-कृष्णलवणादीनामकल्प
कथनम् । नीयत्वम्।
१०७-१०८४२-कलहोपशमकादीनां साधनामाराधकत्व३५-अलाबूपात्रादिषु अशनादिनिषेधः। १०८-११० निरूपणम्।
१२१-१२३ ३६-प्रतिलेखनायाः सविधि कालद्वये
४३-कल्पोपसंहारः।
१२३-१२६ कर्तव्यता।
॥ इति स्थविरकल्पविषयानुक्रमणिका ॥ ३७-कल्पनीयाकल्पनीयवसतिनिरूपणम् ११२-११५
श्री कल्पसूत्रे नयसारादिषड्विंशतिभवकथाया विषयानुक्रमणिका ॥ विषयः
पृष्ठाङ्कः । विषय:१-मङ्गलाचरणम्।
१२७-१३४ | ११-अग्निज्योतिर्नामकः अष्टमो भवः। २०९ २-उपोद्घातः।
१३५-१४६ | १२-ईशानदेवलोकसम्बन्धी नवमो भवः। २१० ३-नयसारकथा।
१४७-१६० | १३-सनत्कुमारदेवलोकसम्बन्धी ४-नयसारनामकः प्रथमो भवः १६१-१७० दशमो भवः।
२११ ५-सौधर्मकल्पिकदेवभवः।
१७०-१७१ | १४-भारद्वाज-माहेन्द्रकल्पिकदेवनामको ६-मरीचिनामकस्तृतीयो भवः। १७२-२०२ एकादशद्वादशभवौ।
२१२ ७-ब्रह्मलोकवासिदेवनामकश्चतुर्थों भवः। २०३ १५ स्थावरविप्रब्रह्मलोकसम्बन्धि८-कौशिकनामकः पञ्चमो भवः।
देवनामको त्रयोदशचतुर्दशौ भवौ। २१३ ९-पुष्पमित्रनामकः षष्ठो भवः। २०७ १६-विश्वभूतिमहाशुक्रकल्पदेवनामको १०-सौधर्मदेवनामकः सप्तमो भवः। २०७-२०८ | पञ्चदशषोडशौ भवौ। २१४-२३७
Jain Education n
ational

Hinww.jainelibrary.org

Page #7

Jain Education
विषय:
पृष्ठाङ्कः
२३७-२४८
१७ - त्रिपृष्ठनामकः सप्तदशो भवः । १८- अप्रतिष्ठाननारकनामकोऽष्टादशो भवः । २४९ १९–सिंहनामकः एकोनविंशतितमो भवः । २४९ - २५० २० - चतुर्थनरकनारकरूपो विंशतितमो भवः । २५० २१ - प्रियमित्रचक्रवर्तिनामक एकविंशतितमो भवः ।
२२ - पोट्टिलनामको द्वाविंशतितमो भवः । ॥ श्री कल्पसूत्रे
२५१-२५५
२५५-२६१
विषय:
पृष्ठाङ्कः
१ - चुल्लहिमवतः पूर्वदेशस्य च वर्णनम् । ३१७ - ३२२
२ - क्षत्रियकुण्डग्रामवर्णनम् । ३-सिद्धार्थराजवर्णनम् । ४- त्रिशलाराज्ञीवर्णनम् ।
५- आश्विनमासागमनम् ।
६ - आश्विनमासे सस्यसंपत्या राज्ञः
प्रजानां चानन्दः ।
७- ऋषभदत्तस्य देवानन्दायाश्च वर्णनम् ।
८ - भगवतो महावीरस्य देवानन्दगर्भे
३२३-३२८
३२९-३३२
३३२-३३७
३३८
महावीरभवकथाया विषयानुक्रमणिका ॥
३३९
३४०
वक्रमणम् ।
३४०-३४३
९- देवानन्दायाश्चतुर्दश महास्वप्नदर्शनम् । ३४४ - ३४५
For
विषय:
२३- सर्वार्थसिद्धविमानवासिदेवनामकस्त्रयोविंशतितमो भवः ।
|
२४ - विमलनामकश्चतुर्विंशतितमो भवः । २५- नन्दनामकः पञ्चविंशतितमो भवः । २६ - प्राणतकल्पिकदेवनामकः षड्विंशतितमो भवः ।
॥ इति नयसारादिषड्विंशतिभवकथायाः विषयानुक्रमणिका ॥
विषय:
१० - ऋषभदत्तकृत चतुर्दशमहास्वप्नफलवर्णनम् ।
पृष्ठाङ्कः
११ - शक्रेन्द्रकृत भगवत्स्तुतिः ।
१२ - शक्रेन्द्रकृतगर्भसंहरणविचारः ।
१३- ४रिणैगमेषिणं प्रति गर्भसंहरणाय शक्रस्यादेशः ।
१४ – हरिणैगमेषिकृतगर्भसंहरणम् । १५-राजभवनवर्णनम् ।
१६- गजस्वप्रवर्णनम् ।
१७ - वृषभस्वमवर्णनम् ।
१८ – सिंहस्वद्मवर्णनम् ।
२६१-२६२
२६३-२६९
२६९-३०८
३०९-३१६
पृष्ठाङ्कः
३४६-३५०
३५०-३६८
३६८-३७५
३७६-३७७
३७८-३८४
३८५-४०२
४०३-४०४
४०५-४०८
४०९-४१२w.jainelibrary.org.

Page #8

मामला
विषयाम १९-लक्ष्मीस्वप्नवर्णनम्।
२०-पुष्पमालायुगलस्वप्नवर्णनम् २१-चन्द्रस्वप्नवर्णनम्। २२-सूर्यस्वप्नवर्णनम् । २३-ध्वजस्वप्नवर्णनम्। २४-पूर्णरजतकलशस्वप्नवणनम् । २५-पद्मसरोवरस्वप्नवर्णनम् । २६-क्षीरसागरस्वप्नवर्णनम्। २७-देवविमानस्वप्नवर्णनम् । २८-रत्नराशिस्वप्नवर्णनम् । २९-शिखिस्वप्नवर्णनम् । ३०-त्रिशलया स्वमनिवेदनं सिद्धार्थेन
तत्फलकथनं च। ३१-गजस्वप्नफलम्। ३२-वृषभस्वप्नफलम् । ३३-सिंहस्वप्नफलम् । ३४-लक्ष्मीस्वप्नफलम् । ३५-दामद्विकस्वप्नफलम्। ३६-चन्द्रस्वप्नफलम् । ३७-सूर्यस्वप्नफलम् । ३८-ध्वजस्वप्नफलम् । ३९-पूर्णकलशस्वप्नफलम् ।
पृष्ठाङ्क: विषयः
पृष्ठाङ्क: ४१३-४२१ | ४०-पद्मसरोवरस्वप्नफलम् ।
४९८-५०१ ४२१-४२६ | ४१-क्षीरसागरस्वप्नफलम् ।
५०२-५०३ ४२७-४३० ४२-देवविमानस्वप्नफलम् ।
५०३-५०४ ४३१-४३३ | ४३-रत्नराशिस्वप्नफलम् ।
५०४-५१० ४३४-४३६ / ४४-निर्धमाग्निस्वप्नफलम् ।
५१०-५१४ ४३७-४४०/४५-त्रिशलायाः स्वप्नफलविषये विश्वास४४१-४४६ प्रकटनम् ।
५१५-५१८ ४४७-४५०४६-त्रिशलायाः स्वमाऽमतिघातार्थ जागरणम्। ५१९ ४५१-४५७/४७-देवकथा।
५१९-५२० ४५८-४६०४८-गुरुकथा।
५२१-५२२ ४६०-४६२ | ४९-धर्मकथा।
५२३-५२४ ५०-सिद्धार्थस्य कौटुम्बिकेभ्य आज्ञामदानम्। ५२४-५२७ ४६३-४७५ | ५१-प्रभातवर्णनम् ।
५२७-५३० ४७५-४७७/ ५२-सिद्धार्थस्य आस्थानमण्डपे समागमनम् । ५३१ ४७७-४७९ | ५३-स्वमपाठकानां त्रिशलायाश्च कृते भद्रासन४७९-४८० स्थापन, जवनिकावर्णनं, स्वमपाठकाहा४८१-४८३ नार्थ कौटुम्बिकान् प्रति सिद्धार्थस्य ४८३-४८४ निदेशः, स्वमपाठकाहानं च। ५३२-५३७ ४८४-४८५ | ५४-स्वप्रपाठकानां राजदर्शनाय सज्जनम् । ५३७-५३८ ४८५-४८७ | ५५-सिद्धार्थकृतः स्वभपाठकानां सत्कारः। ४८७-४९१ स्वमपाठककृतस्वमफलनिवेदनं, वस्त्रादि४९१-४९७ | प्रदानेन राजकृतः स्वमपाठकसत्कारः । ५३९-५५१
Jain Education n
ationa

viww.jainelibrary.org.

Page #9

पृष्ठाङ्कः
विषय:
पृष्ठाङ्क:
विषयः६६-सिद्धार्थकृता त्रिशलादोहदपूर्तिः। ५५२-५५८ | ६०-भगवतो वर्धमान इति नामकरणार्थ ६७-त्रिशलाया गर्भरक्षणप्रयासः ५५९-५६०
| तन्मातापित्रोः संकल्पः १८-कलवस्तीमां त्रिशलां प्रत्युपदेशः। ५६१-५६५ | ६१-भगतो जय ६९-सिद्धार्थराजभवने त्रिज़म्भकदेवकृतनिधानसमाहरणम्
५६५-५६९ |
५७०-५७४ ५७५-५८०

.

Page #10

અગત્યની અપીલ
સ્થાનકવાસી જન ભાઈઓ અને બહેને –
પરમ ઉપકારી મહાવીર પ્રભુના વખતમાં તેમજ ગણધરના સમયમાં અર્ધમાગધી ભાષા પ્રચલિત હતી, કરે જેથી આપણું સૂત્રે તે વખતની ચાલુ ભાષા અર્ધ માગધીમાં લખાયાં, પરંતુ આજે તે ભાષા
જાણનારે વર્ગ બહુ જ નાને લેવાથી શાસ્ત્રનું અમૂલ્ય જ્ઞાન મેળવવા આપણે સમાજ વંચિત રહી જાય તે સ્વાભાવિક છે. જમાને પલટાયો છે, ભાષા પલટાણી છે, જેથી આપણા સમાજના અસ્તિત્વને ટકાવી રાખવા ખાતર આપણી સંસ્કૃતિને વિશ્વભરમાં ફેલાવો કરી જૈન ધર્મનું ખરૂં રહસ્ય જગત સમક્ષ મૂકવાનું અને ખું કાર્ય કરવાની આપણી જવાબદારી આવી રહી છે. પ્રચાર કાર્ય દરેક ભાષામાં પ્રગટ કરીને બીજા ધર્મવાળાએ પિતાને ધર્મ બહોળા પ્રમાણમાં ફેલાવી રહ્યા છે એવે સમયે આપણે અંદર અંદરના સંપ્રદાયવાદ, પ્રાંતવાદ, અને મારાહારામાં ખેંચાઈ આપણી શકિત ખોટે રસ્તે વેડફી ન નાખતાં આપણી સંસ્કૃતિની રક્ષા કરવા અને તેને સમાજમાં વહેતી મૂકવા પગભર થવાની ખાસ જરૂર છે.
આવું જ્ઞાન અને સમજણ જેમનામાં સ્કર્યું હતું તેવા મહાત્માઓએ તે બાબતમાં તેમની શકિત અને સંજોગો પ્રમાણે પ્રયાસો કરી શાસ્ત્રો લખીને સમાજ ઉપર ઉપકાર કર્યો છે. આવા છુટક છુટક પ્રયાસો અમુક જગ્યાએ થયા તે ખરેખર પ્રશંસનીય છે; પરંતુ સમાજની દરેક વ્યકિતને સાનુકુળ થાય તેવી જાતનાં શાસ્ત્રો તૈયાર કરાવવાની ખોટ તે ઉભી જ રહી હતી.

Page #11

સમાજના જીવન મરણને સવાલ ઉભે હવે એવા કટોકટીના સમયે આપણાં સદ્ભાગ્યે જૈનધર્મદિવાકર પૂજય આચાર્ય શ્રી ઘાસીલાલજી મહારાજનું આ અગત્યની બાબત તરફ ધ્યાન ખેંચાયું અને તેમણે પોતાની અખૂટ જ્ઞાનશકિતને લાભ સમાજને આપવા પિતાના પ્રયાસે શરૂ કર્યો, તેમના સાહિત્ય તરફ દામનગરના શાસ્ત્રજ્ઞ શ્રાવક શ્રીયુત શેઠ દામોદરદાસ ભાઇનું ધ્યાન ખેંચાયું, અને તેમણે પૂજ્યશ્રીની અગાધ શકિતને લાભ સમાજ પૂરેપૂરે ઉઠાવી શકે તેવી રીતે કાર્ય શરૂ કરવાની ઈચ્છાથી તેઓશ્રીએ પૂજ્ય આચાર્ય શ્રી ઘાસીલાલજી મહારાજની પાસે જામનગર સંઘવતી અજમેરા મોહનલાલ કેશવજી, રાજકેટ સંધના માનવંતા શેઠ ગુલાબચંદભાઈ મહેતા ત્થા સેમચંદ તુલસીભાઈ મહેતા આદિને સૌરાષ્ટ્રમાં પધારવા વિનંતિ કરવા મેકલેલ, તેમની આગ્રહ ભરી વિનંતિને પુજ્યશ્રીએ રતલામના ધર્મદાસ મિત્ર મંડળના સેક્રેટરી શ્રીમાન શેઠ લક્ષમીચંદજી મુત વગેરેની સલાહ તેમજ દેશ કાલ ભાવ જોઈ સમાજના અપૂર્વ લાભઅર્થે સ્વીકાર કર્યો.
વ્યવસ્થિત રીતે શાસ્ત્રોદ્ધારનું કાર્ય શરૂ કરવામાં આવ્યું અને જાણીતા ઉદ્યોગપતિ અને મીલમાલીક શેઠ શાંતિલાલ મંગળદાસના નેતૃત્વ પણ નીચે શાસ્ત્રોદ્ધાર સમિતિની રચના કરવામાં આવી, દસ વર્ષના કાર્ય પછી વધુ વ્યવસ્થિત રીતે કાર્ય કરવા રાજકેટ મુકામે સમિતિની ઓફિસ ખેલી મંત્રોની નિમણુંક કરવામાં આવી, દસ વર્ષમાં થયેલા કાર્યોની સરખામણીમાં તેટલું જ કાર્ય ૪ વર્ષમાં થઈ શકયું છે. આજે ૧૪ વર્ષ માં સમાજ તરફથી લગભગ ૨ લાખ રૂા. મળી ચૂકયા છે અને પ૦૦ મેમ્બરે સમિતિને ચેિ પડે નોંધાયા છે. અત્યાર સુધીમાં ૧૬ શાઓની ૧૩ હજાર નકલો બહાર પડી ચૂકી છે અને બીજા લગભગ ૧૭ સૂત્રે બહાર પાડવાના બાકી છે. બાકી રહેલાં સૂત્રો દળદાર હોવાથી બાકીના ખર્ચને પહોંચી વળવા ઓછામાં ઓછા રૂા. ૩૦૦૦૦૦] ત્રણુલાખની જરૂર છે. અને તે કાર્ય પાંચ વર્ષમાં પૂરું કરવાની સમિતિની નેમ છે. અમને આશા છે કે સમાજના જ્ઞાનપિપાસુ શાહ-સેદાગરે આ અમારી વિનંતિ જરૂર સ્વીકારશે.
અત્યાર સુધી સ્થાનકવાસી સમાજ માટે કલ્પસૂત્ર નામને અમૂલ્ય ગ્રંથ કેઈપણ વ્યકિત તરફથી પ્રસિદ્ધ કરવામાં આવેલ ન હતા અને જેને લીધે આપણા મુનિમહારાજે અને મહાસતીએ બહારના બનાવેલ ક૯પસૂત્રથી ચલાવી લેતા. આ ઉણપ પૂરી કરવા પૂજ્ય આચાર્ય શ્રી ઘાસીલાલજી મહારાજે અથાગ પરિશ્રમે કહપસૂત્ર આપણા સમાજને અનુકૂળતાવાળું તૈયાર કર્યું અને તેને પહેલો ભાગ હાલમાં બહાર પડે છે. આ કલ્પસૂત્રને બીજો ભાગ થોડા વખતમાં બહાર પાડવામાં આવશે. મેમ્બરને ૩૨ સૂત્રે જેમ ભેટ મળે છે. તેમજ ક૯પસૂત્ર પણ ભેટ મળવાનું છે.
w.jainelibrary.org
Jain Education

Page #12

Jain Education
સમાજના દરેકે દરેક અંગને અમારી વિનંતિ છે કે આવા મહાન કાય માં પેાતાના તરફથી શિતનું સમ પણ અવશ્ય થવું જોઇએ. આવું અનેખું અને અજોડ કાર અત્યાર સુધી કોઇ સંસ્થા કે કોઇ વ્યકિત કરી શકી નથી અને ભવિષ્યમાં કરી શકે તેવા સજેંગે! પણુ દેખાતા નથી. ફકત નાણાંથી કે વાતા કરવાથી, ચેાજના ઘડવાથી આવું કાર્ય કદી થઇ શકે જ નહિં. આવા કાર્યોમાં સમાજની ધગશવાળા અખૂટ જ્ઞાનશકિતના ધારક અનેક ભાષાના જાણનાર અને રાત દિવસ તનતાડ મહેનત કરનાર સંતની જરૂરિયાત પહેલે દરજ્જે છે. અને તેવી વિભૂતિના ભેટા આપણને અનાયાસે મળી ગયા છે તે તેના પૂરા લાભ વહેલી તકે ઉઠાવી લેવાની આપણી ફરજ છે.
આ સૂત્રેામાં મૂલમાં જરા પણ ફેરફાર કરવામાં આવતા નથી. આપણી શ્રદ્ધાપ્રરૂપણા અનુરૂપ અજોડ લેખન થાય છે તે વાંચન ઘરે ઘરમાં અવશ્ય પ્રાપ્ત કરવુ જોઈએ.
ઓછામાં ઓછા રૂા. ૫૦૦૦] આપી આદ્ય મુરબ્બીપદ આપ દિપાવી શકે છે.
ઓછામાં ઓછા રૂા. ૧૦૦૦] આપી મુરબ્બીપદ મેળવી શકે છે.
ઓછામાં આછા રૂા. ૫૦૦] આપી સહાયક મેમ્બર બની શકે છે,
અને એછામાં ઓછા રૂા. ૨૫૦] આપી મેબ્બર તરીકે દરેક ભાઇ વ્હેન દાખલ થઈ શકે છે.
ઉપરના દરેક મેમ્બરને ૩૨ સૂત્રેા તથા તેના તમામ ભાગા મળી લગભગ ૬૦ ગ્રંથા જેની કિ`મત લગભગ ૧૦૦ ઉપર થાય છે તે ભેટ તરીકે મળી શકે છે. અને દરેક શાસ્ત્રમાં તેમનું નામ પ્રસિદ્ધ કરવામાં આવે છે.
દરેક શાસ્ત્ર ૪ ભાષામાં તૈયાર થાય છે. એટલે દરેક પાનામાં ૪ ભાષા જોવામાં આવશે. ઉપરમાં અ માગધી, તેની નીચે સંસ્કૃત છાયા, ત્યાર બાદ હીન્દી રાષ્ટ્ર ભાષા અને છેવટે ગુજરાતીમાં અનુવાદ જોવામાં આવશે.
શ્રમણ વર્ગ, શ્રાવક વર્ગોને દરેક પ્રદેશમાં વસતાં સમાજના દરેક અંગને એક સરખી રીતે ઉપયાગી થાય તેવી રીતે ખ્યાલ કરીને શાસ્ત્રની રચના કરવામાં આવે છે.
બહાર દેશાવરમાં વસતા આપણા ભાઇઓને તેમજ ગામડામાં વસતા શ્રાવાને તેમજ ફુરસદે વાંચન કરનાર અેના તેમજ વિદ્યાર્થીઓને એક સરખું ઉપયેગી થઇ શકે તેવું સાહિત્ય બીજી કૅાઇ જગ્યાએ મળી શકે તેમ નથી,
您
ww.jainelibrary.org

Page #13

સ્થાનકવાસી સમાજને એ અવલંબન છે. તેમાં પહેલું મુનિવગ અને બીજુ શારશ્રવણ છે. જ્યાં જ્યાં મુનિમહારાજેની ગેરહાજરી હોય છે (અને ભવિષ્યમાં રહેવાની છે) તે સ્થળે આ શાઓ સ્થાનકવાસી કે મને ટકાવી રાખવા મોટામાં મોટું સાધન છે.
પૂજય મહારાજે અને મહાસતીઓને અમારી નમ્ર પ્રાર્થના છે કે આ કાર્યને ઉત્તેજન આપવા વ્યાખ્યાનમાં ઉપદેશદ્વારા આપ અજોડ ફાળો આપી શકે છે.
શ્રમણ સંધના મહાન આચાર્ય શ્રી આત્મારામજી મહારાજ તથા શ્રમણ સંઘના પ્રચાર મંત્રી પ્રેમચંદજી મહારાજ તેમજ શ્રમણ સંઘના મહાસતીજી સુમતિકુંવરબાઈને અભિપ્રાય આ શાસ્ત્રોના કાયને માટે મળી ચૂક છે. અને તેથી કાર્યની સફળતા માટે કેઈને સંદેહ ઉઠાવવા જેવું રહેતું નથી. આ સિવાય અનેક મહારાજે, મહાસતિઓ, પ્રોફેસરે, શાસ્ત્રજ્ઞ શ્રાવક, તેમજ પેપરના તંત્રીઓ વગેરેએ આ શારા કાર્યની ગૂંથણી માટે મુકતકંઠે પ્રશંસા કરી છે.
પૂજ્ય ગુરૂદેવની ઉંમરના પ્રમાણમાં દિનપ્રતિદિન શકિત ઘટતી જાય છે તે સ્વાભાવિક છે. આપણે તેમની શકિતનો લાભ જેમ બને તેમ જલ્દીથી લઈ લેવાની ખાસ જરૂર છે. કારણ કે આવું અણમેલું કાર્ય અધુરૂં ન રહી જાય તે સમાજે ખાસ વિચારવાનું છે. વધુ પંડિતે રાખીને ઝડપથી કાર્ય કરવા છેલ્લી કમીટીએ નિર્ણય કર્યો છે. આ બાબત દરેક વ્યકિત વિચાર કરી પિતાને ફાળે જલ્દીથી નોંધાવે. એજ પ્રાર્થના..............
રાજમા તા. ૧-૬-૫૮ રવી.
લો. માનદ મંત્રિએ
Jain Education in

a inelibrary.org

Page #14

श्री कल्प
कल्पमञ्जरी
॥श्रीमहावीराय नमः ॥ जैनाचार्य-जैनधर्मदिवाकर-पूज्यश्री घासीलालजी-महाराज-विरचितं संस्कृतपाकृतज्ञ-जैनागमनिष्णातप्रियव्याख्यानि-पण्डित मुनिश्री कन्हैयालालजी-महाराज-विरचितया कल्पमञ्जरी-व्याख्यया समलङ्कृतं
॥ श्रीकल्पसूत्रम् ॥
____टीकाकारस्य मङ्गलाचरणम् वर्द्धमानं जिनं नत्वा, नत्वा श्री गौतमं प्रभुम्। जैनी सरस्वतीं नत्वा, घासिलालं गुरुंतथा ॥१॥ कल्पसूत्रस्य विशदा, टीका भव्यावबोधये। कन्हैयालाल-मुनिना, क्रियते कल्पमञ्जरी ॥२॥ विघ्नविनाशाय शिष्याणां मङ्गलबुद्धिपरिग्रहाय च स्वतोमङ्गलभूतस्याऽपि शास्त्रस्यादि-मध्या-वसानेषु
टीकाकार का मंगलाचरणवर्द्धमान जिनको नमू, श्री गौतम भगवान्। जिनवाणी गुरुदेव श्री घासीलाल महान् ॥१॥ कल्पसूत्र-टीका रचू, भव्यबोध के काज। 'कल्पमञ्जरी' नाम की, व्रती 'कन्हैया' आज ॥२॥
यद्यपि शास्त्र स्वयं ही मंगलमय है, तथापि विघ्नों का विनाश करने के लिए तथा शिष्यों के चित्त में मंगल-बुद्धि उत्पन्न करने के लिए शास्त्र के आरंभ, मध्य और अन्त में मंगलाचरण का प्रयोग करना
टीकाकार- मंगलाचरण वर्धमान जिनने नमुं, श्री गौतम भगवान् । जिनवाणी गुरुदेव श्री, घासीलाल महान् ॥१॥ कल्पसूत्र-टीका रचुं, भव्यबोध ने काज । 'कल्पमंजरी नामनी, व्रती 'कन्हैया' आज ॥२॥
જો કે શાસ્ત્ર સ્વયં મંગલસ્વરૂપ છે તે પછી મંગલાચરણ કરવાનું શું પ્રયોજન છે? એને સમાધાન એ છે કે–શાસ્ત્રનું બહુમાન અને ભક્તિ વધારવા માટે જ “મંગલાચરણ' બોલવાની પ્રથા છે, ત્યારે આધ્યાત્મિક છે. શાસ્ત્રો પરમ શાંતિ અને પરમ આનન્દ ઉપજાવનારા છે તે તેની મંગલપ્રથા કેમ ન હોય? અલબત હેયજ, વળી
॥१॥
Jain Education
Yational

Page #15

श्री कल्पसूत्रे
॥२॥
मङ्गलमभिधातव्यम् । तत्रादिमङ्गलं हि निर्विघ्नतया शास्त्रपारगमनार्थम्, मध्यमङ्गलम् अधिकृत शास्त्रस्य स्थिरीकरणार्थम्, अन्तमङ्गलं शिष्य-प्रशिष्य-परम्परया शास्त्रस्याऽव्यवच्छेदार्थम् । तदुक्तम्
“ तं मंगलमाईए, मज्झे, पजंतए य सत्थस्स । पढमं तहि निदिदूं, निव्विग्घपारगमणाय ॥१॥ तस्सेव य थेज्जत्थं, मज्झिमयं अंतिमंपि तस्सेव | अव्वोच्छिन्ननिमित्तं, सिस्सपसिस्साइवंसस्स” ॥ २ ॥ इति ॥
छायाः - तन्मङ्गलमादो मध्ये, पर्यन्ते च शास्त्रस्य । प्रथमं तत्र निर्दिष्टं, निर्विघ्नपारगमनाय ॥१॥
चाहिए । आरंभ का मंगलाचरण प्रकृत शास्त्र की निर्विघ्न समाप्ति के लिए, मध्य का मंगलाचरण प्रकृत शास्त्र की स्थिरता के लिए और अन्तिम मंगलाचरण शिष्य-प्रशिष्य की परम्परा चालू रहे और शास्त्र का विच्छेद न हो, इस प्रयोजन से किया जाता है। कहा भी है:
“ तं मंगलमाईए, मज्झे पतए य सत्थस्स । पढमं तहि निद्दियुं, निव्विग्घपारगमणाय ॥१॥
આમાંથી બીજો ભાવ પણ તારવાના હોય છે કે મ ́ગલાચરણથી શિષ્યાના મનમાં શાસ્ત્ર પ્રત્યે રુચિ ઉત્પન્ન કરવાના નિયમ પણ છે. ‘મ’ગલાચરણ' ખેલવાની રીત ત્રણ વખત પાડવામાં આવી છે, આદિ (આરંભ ), મધ્ય અને અન્ય (ઈંડા), આરંભનુ મંગલાચરણુ કાપણુ જાતના વિઘ્ન વિના કાર્ય પૂરૂ કરવા માટે હોય છે. મધ્ય મોંગલાચરણુ શાસ્ત્રોના ભાવા શિષ્યામાં સ્થિર કરવા માટે છે. અંતનું મંગલાચરણુ શિષ્યા પ્રશિષ્યાની પરંપરા ચાલુ રહે અને શાસ્ત્રના વિચ્છેદ ન થાય તેના માટે છે. સાથે સાથે એ પણ ભાવના આ મંગલાચરણથી પ્રગટ કરવાની હોય છે કે ભગવાન મહાવીરના આ પ્રેરક સંદેશ કાલના અંત સુધી જીવતા જાગતા ગતા રહે, અને ભવભવાથી થાકેલા आत्माओने, विसाभा३य जनी भुक्ति पथना सांगु (सथवारे) मने. उधुं पशु छे
" तं मंगलमाईए, मज्झे पर्जतएं य सत्थस्स । पढमं तहि निद्दियुं, निव्विग्घपारगमणाय ॥१॥
For Private & Personal
Jain Education Itional
कल्प
मञ्जरी
टीका
॥२॥
ww.jainelibrary.org.

Page #16

सूत्रे
सदा तस्यव च स्थयाथ मध्यमकमान्तममाप तस्यैव । अव्युच्छिन्ननिमित्तं, शिष्यप्रशिष्यादिवंशस्य ॥२॥
इत्य शिष्टपरम्परामनुस्मरन् शास्त्रकार आदिमङ्गलं कर्तुकामः सफलमङ्गलाधारं महावीरं तद्गणधरान् गौतमादीन् श्री कल्प- तत्मवचनवाणी च नमस्कुर्वन शास्त्र प्रारभते॥३॥
नमिऊण महावीरं, गोयमाई गणिं तहा । जेणिं सरस्सई सुद्धं, भव्वाणं हियहेयवे ॥१॥
संजयायारसंजुत्तं, सिरिवीरकहाजुयं । घासिलालवई रम्मं, कप्पसुत्तं रएमिहं ॥२॥ छायाः-नत्वा महावीरं गौतमादिं गणिनं तथा। जैनी सरस्वती शुद्धां भव्यानां हितहेतवे ॥१॥
संयताचारसंयुक्तं, श्रीवीरकथायुतम् । घासीलालव्रती रम्यं, कल्पसूत्रं रचाम्यहम् ॥२॥ तस्सेव य थेजत्थं, मज्झिमयं अंतिमंपि तस्सेव। अव्वोच्छिन्ननिमित्तं, सिस्सपसिस्साइवंसस्स ॥२॥” इति।
इस प्रकारकी शिष्टजनों की परम्पराका स्मरण करते हुए शास्त्रकार आदि-मंगल करते हुए समस्त मंगलों के आधार महावीर स्वामी को, उनके श्री गौतम आदि गणधरों को, तथा उनकी प्रवचनवाणी को नमस्कार करके शास्त्र को प्रारंभ करते हैं-'नमिऊण' इत्यादितस्सेव य थेजत्थं, मज्झिमयं अंतिमंपि तस्सेव। अव्वोच्छिन्ननिमित्तं, सिस्सपसिस्साइवंसस्स ॥२॥” इति।
આ પ્રમાણે શિષ્ટ પુરુષની પરંપરાનું સમરણ કરી, શાસ્ત્રનું ‘મંગલાચરણ” કરી, સમસ્ત વિશિષ્ટ ભાવના આધાર-રૂપ ભગવાન મહાવીર, તેમજ જીનેશ્વરની વાણીના પ્રવાહ ને જેણે ઝીલી શાસ્ત્રરૂપે ગુરુથી છે એવા ગણધર દેવને અને આઠ પ્રવચન-માતા-રૂપ અનંત તીર્થકરેની વાણીને તાદાસ્યભાવથી વંદન કરી, શાસ્ત્રકાર २ शास्त्र भाग रे छ. 'नमिऊण इत्यादि
ZAPoww.jainelibrary.org.
Jain Education Themational

Page #17

का
कल्पमञ्जरी
टीका
- टीका-महावीरम्-वि-विशेषेण ईरयति माक्षं प्रति गच्छति गमयति वा प्राणिन इति वीरः, वीरयति=कर्माणि
निराकरोति, वीरयति-रागादिशत्रून् प्रति पराक्रमयति वा वीरः। कर्माणि विदारयतीति निरुक्तिवशाद्वा वीरः। तदुक्तम्___ श्री महावीर को, गौतम आदि गणधरों को और निर्दोष जिनवाणी को नमस्कार करके मुनियों के आचार से तथा श्री महावीर प्रभु की कथा से युक्त कल्पसूत्र की मैं-घासीलाल मुनि भहितार्थ रचना करता हूँ॥१॥
महावीर-'वि' उपसर्ग और 'ईर' धातु से 'वीर' शब्द बना है। 'ईर' धातु का अर्थ है-गति करना। जो विशेषरूप से मुक्ति के प्रति गति करते हैं और अन्य प्राणियों को गति कराते हैं उन्हे 'वीर' कहते हैं।
'वीर' शब्द की दूसरी व्युत्पत्तियां भी हैं। जैसे-धीरयति इति वीरः, अर्थात् जो कर्मों को दूर करता है वह वीर है। अथवा राग आदि अान्तरिक शत्रुओं के सामने जो वीरता-पराक्रम दिखलाता है, वह वीर है। कहा भी है
શાસનપતિ ભગવાન મહાવીર, ગૌતમાદિ ગણધર દે અને અનન્ય ભાવ પ્રગટ કરનારી એવી અનંત જીનેશ્વરેની વાણીને દ્રવ્યું અને ભારે નમન કરી, જેમાં પ્રભુ વીરની આત્મકથા વર્ણવામાં આવી છે તેમજ મુનિઓના આચાર વિચાર વર્ણવામાં આવ્યા છે એવા “કહપસૂત્ર” ની હું ઘાસીલાલ મુનિ ભવ્ય જીને હિત માટે લઘુભાવે રચના કરૂં છું
महावी२ - 'वि' ७५सा छ भने 'ईर' धातु छे, मा प्रभारी 'वि' Gul ला ईर धातुथी 'वीर' શબ્દ બન્યો છે. “ર' ધાતુને અર્થ ગતિ કરવી તે થાય છે, જે આમા વિશેષરૂપે મેક્ષ તરફ ગમન કરે છે. અને અન્ય જીને “મુક્તિ' તરફ પ્રયાણ કરાવે છે તેમને “વીર' શબ્દથી સંબોધવામાં આવે છે.
॥४॥
'वीर' शनी भी व्युत्पत्ति ५ छ, म 'वीरयति इति वीरः' भयात् २ पोताना वाय-५-२२भापी, मामाने नि:सत्या शनायो छ भान ६२ ४३ छ, तेन 'वीर' ४डेवामा આવે છે. અથવા મેહ, મમતા, રાગ, દ્વેષ, વિકાર, અજ્ઞાન આદિ ભાવેને જેણે પિતામાંથી હમેશને માટે દર કર્યો छ ते२ 'वीर' ४ामा मावे छे. 'वीर' शहना थारे परिवार ४२५ ४९ छ:

Jain Education was
w.jainelibrary.org

Page #18

कल्प
मञ्जरी
टीका
‘विदारयति यत्कर्म, तपसा च विराजते । तपोवीर्येण युक्तश्च, तस्माद् वीर इति स्मृतः ॥१॥इति।
एतादृशः सामान्यजिनः। एतदपेक्षया शासनप्रवर्तकत्वेन महान्, यद्वा-चरणाङ्गष्ठस्पर्शतो मेरुकम्पनाद् श्री कल्प
जा घोरपरीषहोपसर्गसहनाञ्च महान् , स चासौ वीरश्चेति महावीरस्तं, भगवन्तं स्वशासनापेक्षया धर्मस्यादिकरं वर्धमामूत्र Pet " विदारयति यत्कर्म, तपसा च विराजते। तपोवीर्येण युक्तश्च, तस्माद् वीर इति स्मृतः॥९॥”
जो कर्मों का विदारण करते हैं, जो तपश्चर्या से विराजमान होते हैं और जो तपो-वीर्य से सम्पन्न होते हैं, वे 'वीर' हैं। इस प्रकार के सामान्य जिन भी होते हैं। इनकी अपेक्षा शासन प्रवर्तक होने से ये महान हैं, अतएव ये महावीर कहलाते हैं। अथवा इन्होंने अपने चरण ङ्गुष्ठ के स्पर्शमात्र से मेरु को दिलाया, घोर परीषहोपसर्गों को सहन किया, इसलिये ये महावीर कहलाते हैं। अपने शासन की अपेक्षा धर्म की “विदारयति यत्कर्म, तपसा च विराजते। तपोवीर्येण युक्त.श्च, तस्माद् वीर इति स्मृतः” ॥१॥
જેણે કર્મોનું વિદ્યારણ કર્યું છે અને તપ આદરી પિતાનું ‘નિરાહાર પણું પ્રગટ કર્યું છે, જેણે પિતાની अस्त २ल मनात शतिमान एया पछी मल ५३पा ४मनतवीयता प्राट शछ तेने 'वीर' उवाय छे.
આવી “વીરતા” વાલા સામાન્ય જીન પણ હોય છે, પરંતુ ભગવાન શાસનપ્રવર્તક હેવાથી મહાન છે, માટે મહાવીર કહેવાય છે. અથવા તેઓએ પોતાના પગના અંગુઠાના સ્પર્શમાત્રથી મેરુને હલાવી દીધું અને પરીષહપસર્ગોને સહન કર્યા, માટે આ મહાવીર કહેવાય છે.
શાસ્ત્ર કથન મુજબ એમ જાણવા મળ્યું છે કે આ યુગમાં ભગવાન મહાવીર જેવાં નિબિડ કર્મો ભાગ્યે જ કઈ મોક્ષગામી જીવને હતાં, ભગવાન મહાવીરે ઉપાર્જન કરેલ અશુભ કર્મોને જે જગતમાં શબ્દો જડે નથી તેમજ આવા અઘર કમેને નાશ કરવામાં પ્રબલ પુરૂષાર્થ ફેડવનાર ભગવાન મહાવીર જે ભાગ્યે જ કોઈ જીવાત્મા હશે, તેથી જ આ, યુગપ્રધાન આમા બલ વીર્યની બાબતમાં આ લોકમાં મનાય છે, તેમના જેવા ઉપસર્ગોને સહન કરવાવાળા ભાગ્યેજ હશે!
॥५॥
Jain Educatio de
national

Z
iww.jainelibrary.org.

Page #19

कल्प
श्री कल्प
नाख्यमन्तिमतीर्थकरं नत्वा पञ्चाङ्गनमनपूर्वकं प्रवीभूय, तथा गौतमादि-गौतम आदौ यस्य तं गणिनं= गणधरम्-गौतमादीन् गणधरानित्यर्थः, एकत्वं चात्र गणधरत्वसामान्यात्, नत्वा, तथा-शुद्धां-निरवद्यारूपणायुक्तत्वेन शुद्धस्वरूपां जैनों-जिनस्येयं जैनी तां जिनसम्बन्धिनी सरस्वतीं प्रवचनवाणी नत्वा अहं यासिलालनामा व्रती संयताचारसंयुक्तम् संयतानां साधूनां य आचारः-ज्ञानाचारादिः पञ्चविधस्तेन संयुक्तं, तथा-श्री. वीरकथायुतम्-श्रिया ज्ञानादिलक्ष्म्या युक्तस्य वीरस्य भगवतो महावीरस्य याः नयसारादिसप्तविंशतिभवसम्बन्धिन्यः कथास्ताभिर्युत-सहितं, तथा रम्यं मनोरमं कल्पसूत्रम्-कल्पन्ते=समर्था भवन्ति संयमाध्वनि प्रवर्तमाना
मञ्जरी
मूत्र
टीका
॥६॥
आदि करनेवाले, वर्द्धमान नामक चरम तीर्थकर भगवान् महावीर को पंचांग नमा कर नमस्कार करताहूँ । तथा गौतम आदि गणधरों को भी नमस्कार करता हूँ। तथा निर्दोष प्ररूपणा से युक्त होने के कारण शुद्ध स्वरूपवाली जिनवाणी को भी नमस्कार करता हूं। इन सबको नमस्कार करके मैं घासीलाल नामक मुनि ज्ञानाचार आदि पांच प्रकार के आचार से युक्त तथा श्री अर्थात्-ज्ञानादि-लक्ष्मी से युक्त भगवान महावीर की नयमार से लगाकर सत्ताईस भवों को कथा से युक्त मनोरम कल्पमूत्र की, भव्य जीवों के मोक्षरूप हित
પોતાના શાસનની અપેક્ષા ધમની આદિ કરવાવાળા એવા વર્ધમાન નામના ચરમ તીર્થકરને પાંચ અંગે નમાડી નમસ્કાર કરું છું. અને ગૌતમાદિ ગણધરોને નમસ્કાર કરું છું. તથા નિર્દોષ પ્રરૂપણાથી યુક્ત હેવાને લીધે શુદ્ધ એવી જીનવાણી, તેને પણ નમસ્કાર કરું છું. આ બધાને નમસ્કાર કરીને હું ઘાસીલાલ મુનિ જ્ઞાનાચાર-દર્શનાચાર-ચારિત્રાચાર તપઆચાર-વિમર્યાચાર, એવા પાંચ આચારથી અને જ્ઞાનાદિ લક્ષ્મીથી અલંકૃતસુશોભિત થયેલ એવા ભગવાન મહાવીરના સત્તાવીશ ભવની કથાવાળું, મનરમ કપસૂત્ર ભવ્યના મોક્ષરૂપ હિતને
માટે બનાવું છું. ભગવાન મહાવીરના ગત ભવ અનંતા થઈ ગયા પણ શાનીઓના ભોની ગણતરી “સમ્યક દર્શન” C ની પ્રાપ્તિ પછીજ ગણાય છે, તેમ ભગવાન મહાવીરને આત્મા “નયસારના ભાવમાં સાચુ “આત્મભાન પામ્યો Sea तेथी तभनवृत्तांत नयसाना सवयी आमा मायुं छे. 'भाभमान' सेटवे हु" शुद्ध, निना
॥६
॥

Page #20

श्री कल्प
सूत्रे
||||
अननात कल्पः, स च तत्सूत्रं चेति कल्पसूत्रं तत्कल्पसूत्राभिधं शास्त्र भन्याना = भव्यप्राणिनां हितहेतवे = मोक्षरूपहितार्थ रचामि । अनेनानुबन्धचतुष्टयमपि प्रदर्शितम् । तथाहि - ज्ञानाचारादिर्विषय: १, प्रतिपाद्य - प्रतिपादकभावरूपः सम्बन्धः २ । मोक्षार्थी मुनिरधिकारी ३ । मोक्षः प्रयोजनमिति ४ ॥ १-२ ॥
के हेतु, रचना करता हूं। संयम मार्ग में प्रवृत्ति करने वाले जिससे समर्थ बनते हैं, वह कल्प कहलाता है । उस कल्प की निरूपणा करने वाले शास्त्र को कल्पसूत्र कहते हैं ।
इस कथन से अनुबंध - चतुष्टय भी दिखला दिया गया है । वह इस प्रकार - (१) ज्ञानाचार आदि इस शास्त्र का विषय है । ( २ ) प्रतिपाद्यप्रतिपादक-भाव सम्बन्ध है । (३) मोक्षाभिलाषी मुनि રૂમા ગષાતી હૈ, ગૌર (૪) મોક્ષ યોગન હૈ ।।-રા
અજર, અમર, અવિનાશી, દેહાતીત અને ઇન્દ્રિયાતીત સ્વયં ચૈતન્યસ્વરૂપ છું, જ્ઞાન મારૂ લક્ષણુ, છે, જડ દ્રવ્યો અને જડ ભાવા, એ મારા શુદ્ધ સ્વરૂપમાં નથી, જડતરફની રૂચિના લીધેજ મારા ભાવે અશુદ્ધ ગણાયાં, આવા અશુદ્ધ ભાવાના પ્રવાહ અન"ત કાલથી ચાલ્યા આવે છે. પણ મારા અજ્ઞાનના લીધે તેમજ સદ્ગુરૂના નિમિત્ત વિના મારા સ્વરૂપને ઓળખી શકયે નહિ. આ આત્મ સ્વરૂપ, જ્ઞાન અને ક્રિયાથીજ પ્રગટ થાય છે. એમ સમજવાના માર્કે તે મનુષ્યભવમાં જ છે. આ જાતનું આત્મભાન' નયસારું કર્યું અને તે ભવથીજ તેની ઉત્તરાત્તર શ્રેણી મ’ડાઇ.
જેનાથી સચમ માગમાં દઢીભૂત થવાય છે તેવા ‘ભાવા’ ને ‘કલ્પ’ કહેવામાં આવે છે, આવા અનંત ભાવાને એકી સાથે જે શાસ્ત્રમાં વર્ણવામાં આવ્યા છે તે ‘શાસ્ત્ર’ ને કલ્પ સૂત્ર' કહે છે.

આ કથનથી કલ્પસૂત્રનું અનુબંધચતુષ્ટય દેખાડવામાં આવે છે, તે આ પ્રમાણે છેઃ- (૧) જ્ઞાનાચાર આદિ આ શાસ્ત્રના વિષય છે. (૨) પ્રતિપાઃ-પ્રતિપાદકભાવ સંબંધ છે. (૩) મેાક્ષાભિલાષી મુનિ આના અધિકારી છે અને (૪) મેાક્ષ પ્રયેાજન છે!

વાવ
मञ्जरी
टीका
11911

Page #21

श्रीकल्प-
भगवता महावीरेण सभेदप्रभेदो यः कल्प उपदर्शितः; तमेव निबध्नन् प्राह
विहे कप्पे पण्णत्ते, तंजहा-जिणकप्पे य थेरकप्पे य। तत्थ जिणकप्पे संपइ विच्छिण्णे। थेरकप्पे दविहे पणते, तंजहा-ठिए चेव अठिए चेव । तत्थ ठियकप्पे पढमचरिमजिणणं । अठियकप्पे सेसजिणाणं । अहणा चरिमजिणसासणंति कटु ठियकप्पे पवुच्चइ । ठियकप्पे दसविहे पण्णत्ते, तंजहा-आचेलकं १ उद्देसियं २ सिजायरपिंडे ३ रायविढे ४ किकम्मे ५ महव्यए ६ पज्जायजेटे ७ पडिक्कमणे ८ मासनिवासे ९ पज्जोसवणा १०॥ ०१
॥८॥
छाया:-द्विविधः कल्पः प्रज्ञप्तः । तद्यथा-जिनकल्पश्च स्थविरकल्पश्च। तत्र जिनकल्पः सम्पति विच्छिन्नः, स्थविरकल्पो द्विविधः प्रज्ञप्तः, तद्यथा-स्थितश्चैव अस्थितश्चैव। तत्र स्थितकल्पः प्रथमचरमजिनयोः । अस्थितकल्पः शेषजिनानाम्। अधुना-चरमजिनशासनमिति कृत्वा स्थितकल्पः प्रोच्यते। स्थितकल्पो दशविधः प्रज्ञप्तः, तद्यथा-आचेलक्यम् १ औद्देशिकम् २ शय्यातरपिण्डो ३ राजपिण्डः ४ कृतिकर्म ५ महाव्रतम् ६ पर्यायज्येष्ठः ७ प्रतिक्रमणम् ८ मासनिवासः ९ पर्युषणा १० ॥ मू०१॥
भगवान महावीर ने भेद-प्रभेद सहित जो कल्प प्रदर्शित किया है, उसीका उल्लेख करते हुए सूत्रकार कहते हैं- 'दुविहे कप्पे ' इत्यादि। .
-मूल का अर्थकल्प दो प्रकारका कहा गया है - जिनकल्प और स्थविरकल्प । जिनकल्प इस समय विच्छिन्न ભગવાન મહાવીરે દાનુભા સહિત જે ક૯પ પ્રદર્શિત કર્યો છે તેને જ ઉલ્લેખ કરતાં સૂત્રકાર કહે છે'दुविहे कप्पे' त्यालि।
॥८॥
મૂલનો અર્થ onal ઉપર “કલ્પની વ્યાખ્યા “ભાવના રૂપમાં લીધી છે, અહીં કહ૫ને અર્થ આત્મભાવમાં રમણ કરતાં જ
Jain Education

Page #22

श्री कल्पसूत्रे ॥९॥
टीका: - 'दुविहे कप्पे' इत्यादि। कल्पो मर्यादा सामाचारीति यावत्, स द्विविधः प्रज्ञप्तः, तद्यथा- जिनकल्पश्च स्थविरकल्पश्ञ्च। तत्र द्वयोः कल्पयोर्मध्ये जिनकल्पः - जिनानां = रागद्वेषकषायेन्द्रियपरीषहोपसर्गाष्टमकारकर्मजेतॄणां
है । स्थfate दो प्रकारका है- स्थितकल्प और अस्थितकल्प । प्रथम और अन्तिम तीर्थकरों का स्थितकल्प है, तथा बीचके तीर्थंकरों का अस्थिकल्प है ।
इस समय अन्तिम तीर्थंकर का शासन है, अतः स्थितकल्प ही यहाँ कहा जाता है । वह दस प्रकार का है— (१) अचेलता, (२) औदेशिक (३) शय्यातरपिण्ड (४) राजपिण्ड (५) कृतिकर्म ( ६ ) महाव्रत (७) पर्यायज्येष्ठ (८) प्रतिक्रमण ( ९ ) मासनिवास और (१०) पर्युषणा ।
मर्यादा या समाचारी को कल्प कहते हैं । कल्प के दो भेद हैं- (१) जिनकल्प और ( २ ) स्थविकल्प । इनमें से राग, द्वेष, कषाय, इन्द्रिय, परीषह, उपसर्ग और आठ प्रकार के कर्मों को जीतने
સાધુઓને લગતા છે. આત્મીયતા' અનુભવનારા સાધુ જનાના બે કલ્પ છે- (૧) જીનકલ્પ (૨) સ્થવિરકલ્પ. ‘જીનકલ્પ’ આ યુગમાં વિચ્છેદ ગયા છે તે સ્થવિર કલ્પના એ પ્રકાર કહ્યાં છે. (૧) સ્થિતકલ્પ (૨) અસ્થિતકલ્પ. અંતિમ અને પહેલા તીર્થંકરોના ‘સ્થિતકલ્પ’ હોય છે, ત્યારે વચ્ચેના તીથ કરાને ‘અસ્થિતકલ્પ હોય છે.
વર્તમાન કાલ અંતિમ તીર્થંકર મહાવીર સ્વામીના પ્રવર્તે છે તેથી અહિં ‘સ્થિતકલ્પ' નું વર્ણન કરવામાં आवे छे. 'स्थितम्स्थ' ना हश अहार छे (१) असता (२) भौशिक (3) शय्यातरपिंड (४) राष्ट्रपिंड (4) कृतिउर्भ (६) भड्डाव्रत (७) पर्यायन्त्येष्ठ (८) प्रतिभालु (८) मासनिवास (१०) पर्युषा
साधु-साध्दीना आहार-विहार-मायार विचारने 'समायारी' हे छे, मा 'समायारी' नो अर्थ सद्धि' 'हष' તરીકે લેવામાં આવે છે. આ‘કલ્પ' ને આપણે આપણી પ્રચલિત ભાષામાં સાધુને કલ્પે કે નહિ ? એમ ઉચ્ચારીએ છીએ.
Jain Educationational

कल्प
मञ्जरी
टीका
॥९॥

Page #23

कल्पमञ्जरी
टीका
कल्प इव कल्पो जिनकल्पः, स च सम्पति-पञ्चमारके विच्छिन्नः। स्थविरकल्पः-प्रवर्तितव्यापारान् संयमयोगेषु
सीदतः साधून ऐहिकपारलौकिकापायदर्शनतः स्थिरीकरोति यःसःस्थविरः, तदुक्तम्
F “तेन व्यापारितेष्वर्थेष्वनगाराँश्च सीदतः। स्थिरीकरोति सच्छक्तिः, स्थविरोभवतीह सः॥१॥” इति। श्रीकल्प
वाले जिनों का कल्प जिनकल्प कहलाता है। जिनकल्प आजकल पांचवें आरे में विच्छिन्न हो चुका है
संयम-योगों में शिथिल होते हुए साधुओं को इहलोक और परलोक संबंधी हानियां समझा कर जो र संयममें स्थिर करता है, वह स्थविर कहलाता है । कहा भी है“तेन व्यापारितेष्वर्थेष्वनगाराँश्च सीदतः। स्थिरीकरोति सच्छक्तिः, स्थविरो भवतीह सः॥१॥”
जिनोपदिष्ट मार्ग पर चलने वाले मुनि जब डगमगाने लगें तो जो शक्तिशाली (महामुनि) उन मुनियों को सन्मार्ग पर स्थिर करता है, वह स्थविर कहलाता है ॥१॥
ઉપર બતાવ્યા પ્રમાણે “નકહ૫’ નું વિવરણ એવું છે.-રાગદ્વેષ-કષાય-ઇન્દ્રિય-પરિષહ-ઉપસર્ગ તથા આઠ કર્મોને જીતવું તે ‘જનકલ્પ’ કહેવાય, જનકલ્પી એટલે “જીન’ નહિં પણ “જીને સરીખા. આવી કક્ષા અથવા યોગ્યતા ધારણ કરવી આ કઠિન કાલમાં સાધુઓ માટે દુષ્કર છે, કારણ કે આવી કઠિનતા સહન કરવા માટે વજાઅષભ નારાચ સંઘયણ, ઉગ્ર પરિષહાદિ સહન કરવાની શક્તિ હેવી જોઈએ, પણ આ કાલમાં તે નહિં હોવાને કારણે “જીનક૯૫” નું ધારણ કરવું આ પંચમ કાલમાં વિચ્છેદ ગયું છે.
સંયમોમાં ડગમગતાને આ લોક અને પરલોક સંબંધી દુઃખ સમજાવી સંયમ માર્ગમાં જે સ્થિર કરે छ त स्थविर' ४पाय छे. ४ प छ“तेन व्यापारितेष्वर्थेष्वनगारांश्च सीदतः। स्थिरीकरोति सच्छक्तिः स्थविरो भवतीह सः” ॥११॥
આવા સંતે “સ્થવિરકલ્પી” કહેવાય છે, તેના ક૫ બે પ્રકારે શાસકાએ વર્ણવ્યાં છે (૧) સ્થિત કપ
॥१०॥
Howw.jainelibrary.org.
For Private Personal use only
Jain Education antional

Page #24

-ચિત ૫:૪થવાત
આ તા ૧૪, પ ધાવણarg-fશકાર થતા सामाचारी प्रथमचरमयोस्तीर्थ स्थितानां भवति, तेषामृजुजडत्वाद् वक्रजडत्वाच्च ।
શ્રીमूत्रे
स्थविर का कल्प स्थविरकल्प कहलाता है । उसके दो भेद है- स्थितकल्प और अस्थितकल्प । व्यवस्थित समाचारी को स्थितकल्प कहते हैं। यह कल्प प्रथम और चरम तीर्थकर के शासन में होता है, क्यों कि उनके शिष्य ऋजुजड और वजड होते हैं । ऋजुनड का उदाहरण
પमञ्जरी टीका
. (૨) અસ્થિતકલ્પા
પ્રથમ તીર્થંકરના સમયમાં લોકો પણ સરલ હતાં અને તેમના નેતાએ ગુરૂ આદિ-માં અખૂટ શ્રદ્ધા અને તે વિશ્વાસ મૂકતાં હતાં, તેમજ નેતા’ ની આજ્ઞાનુસાર ચાલવામાં શિસ્તબદ્ધ હતા, નેતા’ ની આજ્ઞામાં જરા પણ આ શંકા લાવતા નહિં, તેમજ તેમના હુકમને ભલતે-મનગમતે અર્થ પણ કરી શકતા નહિં, અને તેમ કરવામાં તેઓ મહાન પાપ ગણતાં, તેથી તેઓને શાસ્ત્રકારોએ “જ્જડ બુદ્ધિના કહ્યાં છે. તે અનુસાર તે વખતમાં સમયને એલખી ભગવાન આદિનાથે તે વખતની “સમાચારી” સાધુ-સાધ્વીઓ માટે ઘડી કાઢી હતી. આ સમાચારીને સ્થિતકલ્પ' કહેવામાં આવે છે. આવી સુંદર રીતે સમાચારી ઘડાએલ હતી, છતાં તે “સમાચારી’ નું જ્ઞાન તે વખતના સાધુજનને વારંવાર સમજાવું પડતું હતું, કારણ કે તે સાધુ-સાધ્વીઓ અત્યંત સરલ અને ભદ્રિક પ્રકૃતિના હોવાને કારણે “શબ્દાર્થ પકડતા, અને તે “શબ્દાર્થ” ને વિસ્તૃત અર્થ નહિ સમજવાને કારણે તેઓ ભૂલો કરી વેસતાં ને તે ભૂલ આચાર્ય ભગવાન લઘુભાવે સુધારતાં.
આ પંચમ કાલમાં સાધુ પુરૂષ માટે ભગવાન આચાર્યોએ કાલાનુસાર ગ્યાયેગ્યતા ને વિચાર કરી હતી “સમાચારી” ને શબ્દાર્થ અને ભાવાર્થ વિસ્તૃત રીતે કર્યો છે, કોઈપણ પ્રકારની શંકાને સ્થાન આપ્યું જ નથી, તેથી છતાં આજકાલના સાધુઓએ તે શબ્દાર્થ અને ભાવાર્થ બનેને પિતાને મનગમતે અર્થ કરી “સમાચારી” ને ડહોળી નાખી છે તેથીજ આકાલના લોકોને ભગવાને “વઢજડ” કહ્યાં છે. ભગવાને કેવલ સાધુ-સાધ્વીઓ માટે છે કહ્યું નથી, શ્રાવક-શ્રાવિકાઓ માટે પણ કહેવામાં આવ્યું છે, સાધુના પેટામાં શ્રાવકે પણ આવી જાય છે ને
તે
કા

Page #25

શ્રીसूत्रे
ફ્રી!
Jain Education Int
तत्र ऋजुजडदृष्टान्तः – एकस्मिन् समये प्रथमतीर्थकरस्य कश्चित् शिष्यः आवश्यक कार्यवशाद् वहिर्गो विलम्बेन प्रत्यागतः । अथ तं गुरुः पृच्छति-अद्य कथं विलम्बो जातः ? स प्राह - भदन्त ! मार्गे नटनृत्यं पश्यतो मम विलम्बो जातः । तस्येदं वचनं श्रुत्वा गुरुराह - सौम्य ! साधूनां नटनृत्यं द्रष्टुं न कल्पते इत्थं गुरोर्वचनं निशम्य तेन प्रायश्चित्तं गृहीतम् । अथान्यदा कदाचित् स साधुरावश्यक कार्यवशाद् वहिर्गतः पुनरपि
1
से बाहर गया और बिलम्ब से आया ।
4
किसी समय आदि तिर्थंकर का एक शिष्य आवश्यक कार्य गुरूजी ने उससे पूछा- 'आज विलम्ब कैसे हुआ ? शिष्य ने कहा भदन्त ! राह चलते नट का नृत्य देखने लगा इसीसे विलम्ब हो गया। तब गुरूजी ने उससे कहा- सौम्य ! नटका नृत्य देखना साधुओं को नहीं कल्पता । ' गुरुजी के यह वचन सुनकर शिष्यने प्रायश्चित्त ले लिया ।
‘ ગૃહસ્થી' ની ‘ સમાચારી ન્યાયનીતિપૂર્ણ હોવી જોઇએ એવા અથવાચકાએ જરૂર તારવી લેવા. વધારે સમજાવટ માટે ભગવાન શાસ્ત્રકારોએ ઋજીજડ અને વર્કજડના ઉદાહરણા નીચે આપ્યા છે તે ઉપરથી તે સમયના લેાકેાનુ માનસ બહુજ સુંદર રીતે જાણી શકાય છે.
ઋનુજહનું દૃષ્ટાંતઃ—આદિનાથ ભગવાનના સમયની આ વાત છે. તે કાલમાં કોઇ એક શિષ્ય આવશ્યક કાર્ય માટે બહાર ગયા ને ઘણેાવખત વ્યતીત થયાં પછી પાછા કર્યા, ગુરૂ મહારાજે તેને પ્રશ્ન પૂછી વિલંબનું કારણ જણાવવા કહ્યુ. શિષ્યે જવાબમાં કહ્યું કે રસ્તા પર ચાલતાં કોઇ એક નટનુ' નૃત્ય દેખવામાં રાકાય. ગુરૂ મહારાજે તેને સમજાવ્યું કે નટનું નૃત્ય જોવાથી આપણા મનમાં અનેક વિકારા ઉત્પન્ન થાય છે, તેને લીધે આત્મશાંતિ ડહોળી જાય છે, આપણે આત્મશાંતિ માટે આટલી આટલી જહેમત ઉઠાવીએ છીએ, આત્મશાંતિ માટે ઘણા કાળ સુધી સંસારમાંથી છૂટા થઈ એકાંત અવસ્થા ભાગવીએ છીએ, મહામૂલ્યે મેળવેલી શાંતિ ક્ષણ એકના વિકારી ભાવથી નષ્ટ થઈ જાય છે, આવા મહાન ખાટના ધંધા શા માટે કરવા જોઇએ ? શિષ્યે સરલબુદ્ધિના હોવાને કારણે ફરીથી તેવું કાય નહિ કરવાના નિશ્ચયપે પ્રાયશ્ચિત્ત લઇ આત્માને વિશુદ્ધ કર્યાં.
-
मञ्जरी टीका
॥ ૧॥
jainelibrary.org

Page #26

श्रीकल्पसूत्रे
॥१३॥
Jain Education I
विलम्बेन प्रतिनिवृत्तो गुरुणा पृष्टः-कत्र कालातिपातो जातस्तव । स कथितवान् भदन्त ! मार्गे नटीनृत्यं प्रेक्षमाणस्य मम कालातिपातो जातः । तस्येदं वचनं निशम्य गुरुरवोचत् - सौम्य ! तदिवसे 'नटनृत्यं न द्रष्टव्यम्' इति निषिद्धः । नटनृत्य - दर्शननिषेधेऽधिकतरराग कारणनटीनृत्यदर्शननिषेधोऽप्यापतित एव । कथं पुनस्त्वया नटीनृत्यं दृष्टम् ? गुरोरिदं वचनमाकर्ण्य कृताञ्जलिः स प्रोक्तवान्-भदन्त ! नटनृत्यनिषेधे नटीनृत्यनिषेधोऽध्यापतित इत्यस्माभिर्न ज्ञातम् । अतएव नटीनृत्यं दृष्टम्, न कदाचिदेवमग्रे करिष्यामि इत्युक्त्वा तेन प्रायश्चित्तं गृहीतम् । अनेन दृष्टान्तेनेदं लभ्यते यत्प्रथमतीर्थकर शिष्येण 'गुरुणा न नृत्य दर्शननिषेधे कृ
दूसरी बार वही साधु फिर आवश्यक कार्य से बाहर गया और देर से आया । गुरूजीने पूछाइतना समय तुमने कहाँ बिताया ?' वह बोला- ' भदन्त ! मार्ग में नटी नृत्य कर रही थी । उस नृत्य को देखने में इतना समय चला गया। वह उत्तर सुनकर गुरूजी ने कहा- ' सौम्य ! उस दिन नटका नृत्य देखने का निषेध किया था । नटीका नृत्य तो और भी अधिक राग बढाने वाला है, अतः नटके नृत्य को देखने के निषेध में नटी के नृत्यको देखने का निषेध सम्मिलित होजाता है । फिर तुमने नटी का नृत्य को क्यों देखा ? गुरूका कथन सुनकर शिष्य हाथ जोड कर कहने लगा- भगवन् ! नट नृत्य को देखने के निषेध में नटी के नृत्य को देखने का भी निषेध हो जाता है, यह बात हमारी समझ में नहीं
બીજા કોઈ પ્રસ ંગે તે શિષ્યને બહાર જવાનું બની આવ્યું, ને ધાર્યા કરતાં વધારે સમય પસાર કરી ઉપાશ્રયમાં દાખલ થયા. ગુરુમહારાજે જ્યારે પ્રશ્ન પૂછ્યા ત્યારે તેના પ્રત્યુત્તરમાં કહેવામાં આવ્યું કે રસ્તાપર કોઇ એક નટી નાચ કરતી હતી તે જોવામાં રાકાયા અને મૈડું થયું. આ જવાબ સાંભળી આચાય મહારાજે ‘નટ’નું નૃત્ય નહિ જોવાનો ઉપદેશ યાદ કરાવ્યા. શિષ્યે સરલ ભાવે કહ્યું કે હું ગુરુ મહારાજ! આપે તે ફકત નટનું નૃત્ય જોવાની ના કહી હતી ‘નટી ' તું નહિ, આચાર્ય મહારાજે ક્યું હે ભદ્ર! નટના નાચને નિષેધ કર્યા તેમાં નટીના નાચન નિષેધ પણ આવી જાય છે છતાં તે નટીને નાચ જોયા. હાથ જોડીને શિષ્યે કહ્યું કે નટના નાચના નિષેધમાં નટીના
कल्प
मञ्जरी टीका
॥ १३ ॥
.

Page #27

श्रीकल्प
मूत्रे
||१४||
Jain Education
नटीनृत्यदर्शनमपि निषिद्ध' - मिति जडत्वान्न ज्ञातं; परन्तु ऋजुस्वभावत्वेन यथास्थितमुत्तरं दत्तम् । तदनु गृहीतं च तेन प्रायश्चित्तमिति ।
अथापरो दृष्टान्तः - कोण देशवासी कश्चित् श्रेष्ठी वार्द्धके दीक्षितो जातः । एकस्मिन् दिवसे तस्य मुरैर्यापथिककायोत्सर्गेऽधिकः समयो जातः । अथ पारितकायोत्सर्ग तं गुरुः पप्रच्छ-सौम्य ! एतावत्कालिके ध्याने त्वया किं चिन्तितम् ? स सविनयमुवाच भदन्त ! जीवदया चिन्तिता । कीदृशी जीवदया चिन्तितेति
आई थी, इसी से मैंने नटीका नृत्य देख लिया, भविष्य में कभी ऐसा नहीं करूँगा ' इस प्रकार कह कर उसने प्रायश्चित्त ले लिया ।
इस उदाहरण से ज्ञात होता है कि प्रथम तीर्थकरके शिष्य जड होनेके कारण नट-नृत्य के निषेध से नटीनृत्यका निषेध तो न समझ सका, किन्तु ऋजु ( सरल - सीधे ) होने के कारण उसने सच्ची बात कह दी, और प्रायश्चित्त भी ले लिया ।
दुसरा उदाहरण:
कोंकण देशका एक सेठ वृद्धावस्था में दीक्षित हुआ । एक दिन ईरियावहिया के कायोत्सर्ग में उसे अधिक समय लग गया। कायोत्सर्ग समाप्त करने पर उससे गुरूने पूछा 'भद्र ! इतने लम्बे समय के ध्यान तुमने क्या चिन्तन किया?" उसने विनयपूर्वक कहा - भगवन् ! जीवदया का चिन्तन किया । '
નાચના નિષેધ પણ આવી જાય છે તે હું સમજ્યા નહિ; માટે નટીનેા નાચ જોયા, હવેથી તેમ કરવાના ભાવ નથી. આ પ્રકારે કહી તેણે પ્રાયશ્ચિત્ત લઈને આત્મશુદ્ધિ કરી.
આજ વિષયમાં અન્ય દૃષ્ટાંતઃ—કાંકણુ દેશના એક શેઠે વૃદ્ધાવસ્થામાં દીક્ષા લીધી. કેાઈ એક સમયે કાયેત્સગ સમાપ્ત થયાં બાદ ગુરુ મહારાજે પૂછ્યું કે આટલા સમય · ઇરિયાવહી 'પડીક્કમતાં કેમ થયા ? વૃદ્ધે જવાબ આપ્યા કે જીવદયા'નું ચિ ંતવન કરતાં વખત ઘણેા લાગી ગયા. ‘ જીવદયા' માં મેં એવુ' ચિંતવ્યુ` કે મારા
itional
कल्प
मञ्जरी
टीका
॥१४॥
ww.jainelibrary.org

Page #28

श्रीकल्प
सूत्रे ॥१५॥
पुनगुरुणा प्राक्त स पाह-भदन्त ! यदाह गृहस्थावस्थायामासम्, तदा क्षेत्रे संजातानि तृणानि क्षुपाश्च समुत्पाट्य क्षेत्रमुप्तवान् । तदा धान्यमपि प्रचुरतया समुदपद्यत । सम्पति यदि मम पुत्राः आलस्येन क्षेत्रोत्पन्नानि तृणादीनि नोत्पाटयेयुस्तदा धान्यमपि नोत्पद्येत, तर्हि तेषां का दशा भविष्यतीति जीवदया मया चिन्तिता। तस्यैवं सरलं वचो निशम्य गुरुः माह-सौम्य ! त्वया दुर्ध्यातम् । न कदाचिदपि मुनिना दुर्यातव्यम्। इत्थं गुरोर्वचनं निशम्य तथेति प्रतिपद्य स साधुमिथ्यादुष्कृतं दत्तवानिति। एतदृष्टान्तद्वयं प्रथमतीर्थकरशिष्याणामृजुतां जडतां च सूचयति।
मञ्जरी टीका
गुरुने फिर पूछा-'कैसी जीवदया का चिन्तन किया?' तब उसने कहा-'भगवन् ! जब मैं गृहस्थावस्था में था तो खेत में उगे घास को और पौधों को उखाड कर मैने बीज बोये थे, ऐसा करने पर खूब धान्य निपजा था। अब मेरे बेटे आलस्य के वशीभूत होकर खेत में उगे घास-फूस को उखाडे बिना ही अगर बो देंगे तो अनाज नहीं नीपजेगा। ऐसी दशा में उनकी क्या हालत होगी! इस प्रकारकी जीवदया का मैंने चिन्तन किया है।' शिष्य के यह सरल वचन सुनकर गुरु बोले-'सौम्य ! तुमने अपध्यान किया है। मुनिको कभी अपध्यान नहीं करना चाहिये।' इस प्रकार गुरुके वचन सुनकर 'तहत्ति' कह कर उसने स्वीकार किया, और 'मिच्छामि दुक्कडं' दिया। यह दोनों उदाहरण प्रथम तीर्थकर के शिष्यों की ऋजुता और जडता को मूचित करते हैं।
ગૃહસ્થાવાસ દરમ્યાન ખેતરમાં ઉગેલા છોડવાઓ અને નકામું ઘાસ કાઢી નાખી ક્ષેત્રને વિશુદ્ધ કરી મેં સુંદર બીજ {ી વાવ્યું હતું, તેના પરિણામે પુષ્કળ પાક થયે. પણ મારે પુત્ર પ્રમાદી હેઈ ક્ષેત્રને સાફ કર્યા વિના જ “બી” પશે
તે અનાજ બિલકુલ પાકશે નહિ, ને તે અને તેનું કુટુંબ દુઃખી થશે. શિષ્યનું આવું સરળ હદય જોઈ ગુરુ પ્રસન્ન થયાં અને કહ્યું કે મુનિને આવું દુધ્ધન કપે નહિ, આવા આત અને રૌદ્ર પરિણામથી આભા કલુષિત ભાવને પામે છે ને ગાઢ કર્મો ઉપાર્જન કરી માઠી ગતિએ જાય છે. આ શિખામણને સ્વીકાર કરી વૃદ્ધ મુનિ લાગેલ દોષનું પ્રાયશ્ચિત્ત લઈ પાપમાંથી મુક્ત થયા. આ દૃષ્ટાંતે જુતા-અને જડતા કેવી હોય છે તે સમજાવે છે.
॥१५॥

Hathww.jainelibrary.org.

Page #29

श्रीकल्प
सम्पति वक्रजडदृष्टान्तद्वयमुच्यते-तत्र प्रथमो दृष्टान्तः-भगवतो महावीरस्य शासने कश्चित् साधुरावइयककार्यशाद् बहिर्ग तो मार्गे नृत्यन्तं नटं दृष्ट्वा तन्नृत्यदिदृक्षया तत्र स्थितः कालातिपातेन वसतौ समागतः। कालातिपातकारणं विज्ञाय गुरुः प्रोक्तवान्-सौम्य ! साधूनां नटनृत्यदर्शनं न कल्पते । एवमुक्त्वा गुरुणा प्रायश्चित्तं दत्तम् । ___ अथान्यदा स नटीनृत्यं दृष्ट्वा कालमतिक्रम्य समागतः गुरुणा कालातिक्रमणे कारणं पृष्टो न यथावदुत्तरं ददौ । तदा संज्ञातकालातिक्रमकारणेन गुरुणा बहुशस्तजितेन तेन वास्तविकं कारणं प्रकाशितम् । अथ तं
मृत्रे
कल्पमञ्जरी टीका
॥१६॥
आगे वक्र-जड शिष्योंके दो उदाहरण दिखलाये जाते हैं। प्रथम दृष्टान्त
भगवान महावीर के शासन का कोई साधु आवश्यक कार्यसे बाहर गया। मार्ग में नाचते नट को देखकर उसका नृत्य देखने की इच्छा से वहीं खडा हो गया, देरी से उपाश्रय में पहुंचा।
देरीका कारण जानकर गुरूने कहा- सौम्य ! साधुओंको नट-नृत्य नहीं देखना चाहिये-ऐसा कह कर शिष्य को प्रायश्चित्त देकर शुद्ध किया।
___ दूसरी बार वही साधु नटीका नृत्य देखकर विलम्ब से लौटा। गुरु ने विलम्ब का कारण पूछा तो उसने ठीक-ठीक उत्तर नहीं दिया। गुरु को विलम्ब का कारण ज्ञात हो गया। जब उन्होंने कठिन वचनों से शिक्षा दी तो उसने असली कारण प्रगट किया। तब गुरुने उसकी भर्त्सना करके कहा-'अरे
॥१६॥
હવે વતા અને જડતા કેવી હોય તેના બે ઉદારણે બતાવવામાં આવે છે–પ્રથમ દૃષ્ટાંત
ભગવાન મહાવીરના શાસનતલેના કેઈ એક મુનિ બહાર ગયા. માર્ગમાં નાચતાં “નટ” નું નૃત્ય જોઈ તેનું મન વિહવળતાને પામ્યું ને “મન” વશ નહિ રહેવાને લીધે તે દશ્ય જોવામાં એતપ્રેત થઈ ગયો. અને લીધે મોડું થતા ઝટ ઝટ ઉપાશ્રયે પહોંચી ગયો. ગુરૂજી વિચક્ષણ હોઈ વિલંબનું કારણ જાણી ગયા. ઠપકે નહિ આપતાં આવા દો સાધુથી તેમ જ આત્મભાવનાએ પહોંચેલી વ્યક્તિથી જોવાય નહિ' એમ ઉપદેશ આપી વિશુદ્ધ કર્યો.
અન્ય પ્રસંગે વળી “નટી' ને નાચ જોવામાં મશગુલ થતાં સ્વસ્થાનકે વખતસર પહોંચી શકાય નહિ. Jain Education misting ना सभामा या पात न्यारे भावी त्यारे शियन AMAL 0 नटी' ४५ ता४ि२ मा Gurt
al

Page #30

श्रीकल्पसूत्रे
॥१७॥
"मत्सयन गुरुराह-अयि दुविनीत ! रागकारणस्य नटनृत्यस्य दर्शने निषिद्धस्त्वं ततोऽप्यधिकरागकारणं नटीनृत्यं कथं दृष्टवान् ! एवं गुरुणोक्ते स प्राह- नास्ति ममात्र कोऽपि दोषः । भवता तस्मिन् दिने यथा नटनृत्यदर्शनं निषिद्धम्, तथैव नटीनृत्यदर्शनमपि निषेद्धव्यम्, न तथा भवता कृतमिति । तदनु स महताऽयासेन गुरुदत्तं प्रायश्चित्तं स्वीकृतवान् - इति । अथापरो दृष्टान्तः
विदेकः श्रेष्ठी सर्वदा स्वपुत्रमेवं शिक्षयति स्म वत्स ! पित्रादीनां गुरुजनानां वचनस्योत्तरं न देयम् । पितुरिमां प्रशस्तां शिक्षां स श्रेष्ठिपुत्रो वैपरीत्येन मनसि गृहीतवान् । अथान्यदा पुत्रं परित्यज्य सपरिवारः स श्रेष्ठटी आवश्यक कार्यवशाद्
अविनीत ! राग के कारण नट-नृत्यको देखने का निषेध कर देने पर उससे भी अधिक राग के कारण नटी के नृत्य को तुमने क्यों देखा' ? गुरू के यह कहने पर शिष्य कहने लगा- ' इसमें हमारा लेश भी दोष नहीं ! आपने उस दिन जैसे नट के नृत्य का निषेध किया था, उसी प्रकार नटी के नृत्य का भी निषेध कर देना चाहिए था। मगर आपने यह तो किया नहीं और मेरे को उपालंभ देने लगे। फिर उसने गुरुके दिये हुए प्रायश्चित्त को बड़ी कठिनता से स्वीकार किया ।
दूसरा दृष्टान्तः - एक शेठ सदैव अपने पुत्र को सीख दिया करता था - देख बेटा, पिता आदि गुरुजनों के वचनका उत्तर नहीं देना चाहिये । पिताकी यह शुभ शिक्षा पुत्रने वक्रता के साथ मनमें धारण कर ली । एकवार पुत्रको घर पर छोड़कर वह शेठ परिवार सहित आवश्यक कार्य से बाहर गया । पुत्र કરે છે અને એવા ખેલેા ન જોવા જોઇએ એવી શિખામણ આપી, આ શિખામણુ ગ્રહણ નહિ કરતાં ગુરૂજી ઉપર ક્રોધાયમાન થઇ તેમના પર દોષારોપણ મૂકી કહ્યું કે તમે મને પહેલેથી જ કેમ ન કહ્યું કે નટ નટીના ખેલેા જોવા ચેાગ્ય નથી. સરલતાથી વાત માન્ય કરવાને બદલે ઉપદેશક ઉપર જ દોષારોપણ કર્યું, આ છે વક્ર અને જડ ના દાખલાઓ.
બીજું ઉદાહરણ—કાઇ એક ધનપતિ પોતાના પુત્રને સમજાવતા હતાં કે બાલકે વડીલ અને ગુરૂજનની મર્યાદા અને માન સાચવવાં જોઇએ. કોઇ પણ પ્રસંગે તેમના સવાલને વળતાં જવાબ ઉદ્ધતાઈ પૂર્વક વાળવા ન જોઈએ. તેમ જ જે કહે તે સાંભળી લઇ તેને યાગ્ય અમલ કરવા. તેમજ તેમની સામે થઈ કઠોર વેણુ ખેલવુ ન જોઇએ. પુત્રે આ વાતને મનમાં વક્રતાથી ધારણ કરી રાખી. ક્રાઇ એક પ્રસંગે પિતા પરિવારસહિત બહાર ગયા અને

Jain Educationational
कल्प
मञ्जरी टीका
॥१७॥
arrel

Page #31

श्रीकल्प
कल्पमञ्जरी
टीका
बहिर्गतः। पुत्र एक एव गृहे स्थितः। स मनस्यचिन्तयत्-सर्वदा मां शिक्षयन्तं पितरमद्या शिक्षयिष्ये । इत्थं मनसि विचिन्त्य कपाटार्गलां दत्त्वा स गृहे स्थितः । ततः कियत्कालानन्तरं स वणिक् सपरिवारो गृहे समागतः कपाटोद्घाटनार्थ पुत्रं शब्दयति स्म । परन्तु पुत्रः कपाटं नोद्घाटितवान् । ततः स वणिगन्यं कमप्युपायमदृष्ट्वा भित्तिमुल्लध्य गृहे प्रविष्टः। स तत्र पुत्रं हसन्तं स्थितं दृष्ट्वा तर्जयनिदमुवाच-दुविनीत ! मया बहुशः शब्दायितोऽपि न कपाटमुद्घाटितवान्, नापि किंचिदुत्तरं दत्तवान् । अस्मानुद्वेज्य हसन् नो लज्जसे? पितुरित्थं वचनं श्रुत्वा स वणिक्पुत्रः प्रोवाचपितः ! भवतैवाहं शिक्षितोऽस्मि यत्पित्रादीनां गुरुजनानां वचनस्योत्तरं न देयम् । अत एव-भवता शब्दायितोऽप्यहं नोत्तरं दत्तवान् । यावच्चाहं कपाटमुद्घाटयितुमागच्छामि तावद् भवान् भित्तिमुल्य इह प्रविष्टः। तर्हि भवानेव कथयतु कोऽत्र मम दोषः ? वस्तुतस्तु भवतां यत्कष्टं जातं तत्र भवानेव दोषभाक् । एतद्अकेला घर में रह गया। उसने मन ही मन सोचा-सदैव मुझे सीख देने वाले पिता को आज में सोखे । दूंगा। इस प्रकार सोच कर वह दरवाजे की सांकल बन्द करके घर में बैठ गया। थोड़ी देर बाद शेठ सपरिवार घर आया और किवाड खोलने के लिए पुत्र को आवाज देने लगा। किन्तु पुत्रने किवाड नहीं खोला। दूसरा कोई भी उपाय न देखकर पिताने दीवार लांघ कर घर में प्रवेश किया तो देखा कि लडका बैठा-बैठा हँस रहा है। तब शेठने तर्जना करते हुए कहा-मूर्ख! वार-चार पुकारने पर भी तूने उत्तर नहीं। दिया और न किवाड खोले! हमें दुःखित- करके हँसते हुए तुझे लज्जा नहीं आती? पिता के वचन सुनकर पुत्र ने कहा-पिताजी? आपने ही तो हमें सिखाया है कि पिता आदि बडों के वचनका उत्तर नहीं देना
चाहिये। इसी कारण आपके पुकारने पर भी मैंने उत्तर नहीं दिया। और ज्यों ही मैं किवाड खोलने के भार लिए जा रहा था, त्यों ही आप दीवाल लांघ कर भीतर आये। अब आप ही कहिये, इसमें मेरा क्या
પુત્રને ઘરમાં એક રાખ્યો, પુ" વિચાર કર્યો કે “મને હંમેશાં શખામણ આપનાર પિતાને આજે હું શિખામણું આપું' આવું વિચારી દરવાજાની સાંકળ બંધ કરી ઘરની અંદર ચુપચાપ બેસી ગયે, પિતા પાછાં વળતાં દરવાજા પાસે આવી અંદરની સાંકળ ઉઘાડવા પુત્રને હાક મારી, પણ પુત્ર તે જાણે કાંઈ સાંભળતા જ નથી. એમ આંખ આડા કાન કરી શમશામ બેસી જ રહયે. બીજા કોઈ ઉપાય ન સુઝવાથી પિતા દિવાલ પર ચડી અંદર આવ્યા ને જોયું તે પુત્ર આરામથી બેઠો છે. અને પિતાને જોઈને હસવા લાગ્યા ને કહ્યું કે હમણાં જ તમે બોધ આપીને
ગયાં હતાં કે વડિલને સામે પ્રત્યુત્તર વાળો નહિ, આવી વાત સાંભળતાં જ પિતા તે ઠંડાગાર થઈ ગયા ને પુત્રની मार पडता भने ता ग भूद-अना :गया . For Private s Personal use only
॥१८॥
SBIw.jainelibrary.org.
Jain Education

Page #32

श्रीकल्प
॥१९॥
दृष्टान्तद्वयन भगवता महावारस्य तयिस्थितानां जोवानी वक्रता जडता च स्फुटा प्रतीयते इति ।
शेषाणां मध्यवर्त्तिनां द्वाविंशतिजिनानां तीर्थेषु स्थितानां साधूनाम् ऋजुमाशत्वात् स्थितकल्पो भवति । अत्रेदं बोध्यम्-मध्यमतीर्थकुत्तीर्थवर्त्तिनां साधूनां महाविदेहक्षेत्रस्थितानां साधूनां च शय्यातरपिण्ड-कृतिकर्म-महाव्रत-पर्याय ज्येष्ठ-विषये स्थितः कल्पः । शेषेषु षट्स्वनवस्थितकल्पः, तेषां सतताऽऽ सेवनाभावात् । तत्र ऋजुप्राज्ञदृष्टान्तो यथा
भगवतः श्रीमतोऽजितनाथस्य शासने तत्साधुरेकस्मिन् दिवसे आवश्यककार्यवशाद् बहिर्गतः प्रत्यावृत्तो
दोष है? आपको जो कष्ट हुआ, वास्तव में उसके लिए आपही दोषी हैं।
इन दो उदाहरणों से भगवान् महावीर के तीर्थ के जीवों की वक्रता और जडता स्पष्ट प्रतीत
होती है।
प्रथम और चरम तीर्थंकरों के सिवाय बीच के वाईस तीर्थंकरों के शासन के साधु ऋजुभाइ ( सरल और समझदार) होते हैं, अतः उनका कल्प अस्थित होता है। अभिप्राय यह है कि मध्य के तीर्थकरों के शासन के साधुओं का और महाविदेहक्षेत्र स्थित साधुओंका शय्यातरपिण्ड, कृतिकर्म, महाव्रत और पर्याज्येष्ठता के विषय में स्थितकल्प होता है और शेष छ विषयों में अस्थित अर्थात् अव्यवस्थित कल्प होता है; क्यों कि वे शेष छह कल्पों का नित्य सेवन नहीं करते हैं। ऋजुमाझ का उदाहरण
भगवान् श्री अजितनाथ के शासन का कोई साधु आवश्यककार्य से एक दिन बाहर गया । पीछे
પહેલાં અને છેલ્લાં તીથ કરા સિવાય વચલા તીથકરોના વારામાં એટલે આવીશ તીર્થંકરોના શાસન તલેના સાધુએ ‘ ઋપ્રાન ’ ( સરલ અને સમજણુવાલા ) ગણાતાં, તેમનું કલ્પ અસ્થિત હતુ, મધ્યતીથ કરાના શાસન હેઠળના સાધુઓ અને મહાવિદેહક્ષેત્રમાં રહેતા સાધુઓના આચાર માખતામાં, જેવાં કે શય્યાતરપિંડ (૧), तिम्भ (२), महाव्रत, (3) पर्यायन्येष्ठ, (४), शोभां स्थितमुदय होय छे, माडीना छ विषयोभां अस्थितકલ્પ હોય છે, કારણ કે ખાકીના છ ખાખતાનું સેવન હમેશ હેતુ નથી.

નુમાજ્ઞનું દૃષ્ટાન્ત—
ભગવાન અજીતનાથના સમયના કાઇ એક સાધુ રસ્તે જતા ‘નટ' તું ખેલ જોઈ માડેથી ઉપાશ્રયમાં

कल्प
मञ्जरी
टीका
॥ १९ ॥

Page #33

- मुत्रे ॥२०॥
मार्गे नृत्यतो नटस्य नृत्यं दृष्टा कालातिक्रमेण उपाश्रये समागतः। कालातिक्रमणे कारणं गुरुणा पृष्टः स यथार्थ कारणमुक्तवान् । ततो गुरुः प्रोवाच-सौम्य ! नटनृत्यं रागकारणम्, अतः साधुभिस्तन्न द्रष्टव्यम् । गुरोरिदं वचनमुपश्रुत्य स पाह-भदन्त ! नाहमने कदाचिदपि नटनृत्यं द्रक्ष्यामि । अथ कदाचित्स साधुर्बहिर्गतो मागे
कल्पनृत्यन्ती नटीं दृष्ट्वा प्राज्ञत्वाद् मनसि चिन्तितवान्-'नटनृत्यं रागकारणम् ' इति तदर्शने गुरुणाहं निषिद्धः । मञ्जरी नटीनृत्यं तु ततोऽप्यधिकरागकारणमिति तनिषेधः सुतरामापद्यते। इत्थं विचार्य स नटनृत्यमदृष्ट्वच उपाश्रये समागतः । टीका स हि-ऋजुप्राज्ञत्वाद् गुरोर्वचनं सरलतया गृह्णाति, अकर्त्तव्यं च स्वयमवबुध्यते-इति । आते समय मार्गमें नट का नृत्य देखकर देर से उपाश्रयमें आया। गुरुने देरी का कारण पूछा तो उसने वास्तविक कारण बतला दिया। तब गुरु ने कहा- 'भद्र ! नटका नृत्य रागवृद्धि का कारण है, साधुओं को नहीं देखना चाहिये । गुरु का वह कथन सुनकर उसने कहा-'भगवन् ! अब आगे कभी नट का नृत्य देखने के मेरे भाव नहीं हैं, और प्रायश्चित्तद्वारा आत्मशुद्धि की।
वही साधु दूसरी बार बाहर गया। उसने नृत्य करती नटी को देखकर विचार किया-नट का नृत्य राग का कारण है, इसी से गुरुमहाराजने देखने का निषेध किया था। मगर नटी का नृत्य तो और अधिक राग का कारण है, अत एव उसका निषेध तो स्वतः ही हो जाता है । इस प्रकार विचार कर नटीका नृत्य देखे विना ही वह उपाश्रयमें आगया।
ऋजुप्राज्ञ शिष्य, गुरु महाराज के वचन को सरलरूपमें ग्रहण करते हैं और अकर्तव्य कर्म को स्वयं ही समझ लेते हैं। દાખલ થયો. ડું થવાનું કારણ શિવે જે હતું તે કહી દીધું. ગુરુએ કહ્યું ભદ્ર! નટનું નૃત્ય રાગવૃદ્ધિનું કારણ છે; માટે મુનિઓએ તે ન જે જોઈએ, એ ઉપદેશને તે હૃદયમાં સ્થાપિત કર્યો.
॥२०॥ કરી બીજી કોઈ વખતે રસ્તે ચાલતાં “નટી' ને નાચતી જોઈ ગુરૂદેવની આજ્ઞાને અમલ હદયમાં સ્લરી આવ્યું ને વિચાર્યું કે જે “નટ” ને ખેલ જેવાથી રાગ વધે છે તે “નટી' ને ખેલ જેવાથી તે તીવ્ર રાગ વધે; માટે નટીને નાચ પણ દષ્ટિગોચર ન થવું જોઇએ, આ પ્રકારે વિચાર કરીને નટીનું નૃત્ય જોયા વગર જ ઉપાશ્રયે આવી ગયે. આવા સાધુઓ વચલા તીર્થકરોના શાસનમાં હતા, તેથી તેઓ ત્રસજુપ્રાસ કહેવાયા.
જુપ્રાસ સાધુ, ગુરૂમહારાજનું વચન, સરલરૂપમાં ગ્રહણ કરી કાર્ય–અકાયને ખ્યાલ પિતે જ કરી, એગ્ય છે કે તારાથra
Jain Education in

Page #34

श्रीकल्प
अत्रेत्थं कश्चित शकते
प्रथमतीर्थकरशासने शिष्या ऋजुजडा भवन्ति, चरमतीर्थकरशासने ऋजुवक्राः, मध्यवर्तिनां द्वाविंशतितीर्थकृतां शिष्यास्तु ऋजुप्राज्ञाः। एवंच मध्यमतीर्थकृतामेव शिष्या धर्मार्दा भवितुमर्हन्ति, ऋजुप्राज्ञत्वात् । प्रथमतीर्थकृतः शिष्यास्तु अजवः सन्तोऽपि जडवाद बोधाभावेन धर्मानर्हाः, चरमतीर्थकृतां शिष्यास्तु वक्रजडस्वात् सुतरामेव धर्मानहीं ? इतिचेत्, आह-ऋजुप्राज्ञापेक्षया हीनाः प्रथमतीर्थकरशिष्याः जडत्वाद् बोधाभावेन स्खलनामहन्ति, तथापि ते ऋजुत्वेन भावसंशुद्ध्या धर्मार्दा भवन्त्येव । चरमतीर्थकरशिष्या यद्यपि वक्रत्वाद
कल्प
मूत्र
मञ्जरी
॥२१॥
टीका
इस विषयमें कोई शङ्का करता है कि-प्रथम तीर्थकर के शिष्य ऋजु-जड होते हैं, चरमतीर्थकर के चक्रजड होते हैं, और मध्य के बाईस तीर्थंकरों के शिष्य ऋजुप्राज्ञ होते हैं । इस प्रकारसे तो मध्यम तीर्थकरों के शिष्य ही धर्म के योग्य हो सकते हैं, क्यों कि वे ऋज और प्राज्ञ होते हैं। प्रथम तीर्थकर के शिष्य ऋज होने पर भी जड होने के कारण, प्राज्ञ-समजदार-न होने से धर्म के अयोग्य हैं। चरम तीर्थकर के शिष्य तो वक्र और जड होने के कारण धर्म के अयोग्य हैं ही!
इसका उत्तर यह है- ऋजु और प्राज्ञ शिष्यों की अपेक्षा प्रथम तीर्थंकर के शिष्य हीन हैं और जड़ होने के कारण, बोध के अभाव में, स्खलना के पात्र होते हैं, फिर भी सरल होने से उनके भावों में
કાર્યને અપનાવે છે ને અગ્યને છોડી દે છે.
આ ઉપરથી પ્રશ્ન ઉપસ્થિત થાય છે કે પહેલાં અને અંતિમ તીર્થંકરના સાધુઓ જુજડ અને વજડ હોય છે, અને વચ્ચેનાં બાવીશ તીર્થંકરના શિષ્યો જુપ્રાજ્ઞ હોય છે, ત્યારે તે મધ્યમ તીર્થંકરના શિષ્ય જ ધર્મને યોગ્ય થઈ શકે છે, કેમ કે તેઓ ઋજુપ્રાસ હોય છે, પહેલાં તીર્થંકરના શિષ્ય હજુ હોવા છતાં જડ હોવાને
કારણે પ્રાજ્ઞ-સમજદાર નથી હોતા એટલે મને અયોગ્ય છે, તે છેલલાં તીર્થકરના શિષ્ય તે વક્ર અને જડ પર હેવાને લીધે ધર્મને અયોગ્ય જ છે. આમાં આશ્ચર્ય જ શું?
ઉત્તર-હે ભાઈ! આ તારું મંતવ્ય બરાબર નથી જે કે અજુ અને પ્રાજ્ઞના અપેક્ષાએ પ્રથમ તીર્થ"કરના પણ શિખે ઉતરતા છે, અને જડ હેવાને કારણે બે બરાબર સમજાતું નથી. તેના લીધે દોષોને Rી પાત્ર થાય છે ખરા ! પરંતુ સરળ હોવાથી તેઓના ભાવે વિશુદ્ધ હોય છે, તેથી જ ધર્મને પાત્ર
॥२१॥
છે

Page #35

कल्प
मञ्जरी
टीका
जडत्वाच्च ऋजुम्राज्ञापेक्षया हीनतराः, तथापि तेष्वेकान्ततो धर्मानहतेति न वक्तुं शक्यम् । अन्यथा ते
चारित्रमेव न प्रतिपधेरन् । अतः सर्वेऽपि धर्ममहन्त्येवेति श्री कल्प
__ अधुना चरमजिनशासनम् भगवतो महावीरस्य शासनमस्ति-इति कृत्वा स्थितकल्पः पोच्यते=विस्तरेण मूत्र
निर्दिश्यते । स्थितकल्पो हि दशविधः प्रज्ञप्तः, तद्यथा- 'आचेलक्यम्' इत्यादि । ॥२२॥
तत्र-(१) आचेलक्यम्-न विद्यते चे वस्त्रं यस्यासौ अचेलकः, तस्य भाव आचेलक्यम्, अल्पमूल्यमलिनविशुद्धता होती है। इस कारण वे धर्म के पात्र हैं । चरम तीर्थंकर के शिष्य वक्र और जड़ होनेसे ऋजु-प्राज्ञ शिष्यों की अपेक्षा हीनतर हैं; तथापि एकान्तरूप से धर्म के अयोग्य नहीं कहे जा सकते । एकान्त अयोग्य होते तो वे चारित्र-संयम-ही क्यों ग्रहण करते ? अत एव सभी प्रकार के शिष्य धर्म के योग्य हैं।
इस समय अन्तिम तीर्थंकर का तीर्थ प्रचलित है, अतः स्थितकल्प का विस्तारपूर्वक वर्णन किया जाता है।
स्थितकल्प दस प्रकार का है, जैसे-'आचेलकं इत्यादि ।
(१) पहला कल्प है-आचेलक्य । जिसके चेल-वस्त्र न हो, वह अचेल कहलाता है। अचेल का भाव आचेलक्य या अचेलता है। अचेलता का अभिप्राय है अल्प मल्य के, मलिन, जीण और प्रमाणयुक्त वस्त्रों का धारण करना । ગણાય છે. છેલ્લાં તીર્થંકરના શિષ્ય વક્તજડ હોવાથી અજુપ્રાજ્ઞની અપેક્ષાએ વધારે ઉતરતા છે છતાં એકાંતિક રીતે ધર્મને ચગ્ય નથી તેમ તે કહી શકાય જ નહિ, પણ ધર્મને ચે તે છે જ, કારણ કે આકાલમાં સંયમી સાધુએ છે અને પંચમ કાલને છેડે પણ ટકી રહેશે તેમ શાસ્ત્રકારોએ કહેલ છે, માટે આ કાલના બધા પ્રકારના
શિ ધર્મને ચગ્ય છે એમ સમજી લેવું. હાલ છેલા તીર્થકરનું શાસન ચાલે છે તે તેઓનું કલ્પ સ્થિતક૯૫ Bી છે, માટે સ્થિતક૫નું વર્ણન વિસ્તૃતપણે કરવામાં આવે છે.
स्थित४६५' नाश २ छ ते नाय भुराम-(१) आयेय-२ १२क्षित छे ते अन्य उपाय छे. Rણે અચેલના ભાવને આલક્ય કે અચેલતા કહેવામાં આવે છે. અચેલતાને અભિપ્રાય છે–અપમૂલ્ય અથવા મલિન
गुना भने प्रमाणुयुत १२सानु धारण ४२९. For Private & Personal use Only
से
॥२२॥
PEOww.jainelibrary.org

Page #36

श्री कल्प
म ॥२३॥
जाणेप्रमाणोपेतवस्त्रधारणम् । ननु अल्पमूल्यमलिनजीर्णप्रमाणोपेतस्यापि चेलस्य चेलत्त्वमस्स्येव । सति च तथाविध चेले कथं स्थविरस्याचेलत्वमिति चेदाह,-यथा कश्चित् पुरुषः परिहितजीर्णबहुच्छिकवत्रस्तन्तुवायं प्रेरयति-हे तन्तुवाय ! मम वस्त्रनिर्माणे त्वरस्व, नग्नोऽहमस्मीति । सत्यपि जीर्णबहुच्छिद्रकवस्त्रे स पुरुषः स्वात्मानं नग्नत्वेन मन्यते तथैव लोकव्यवहारात् अल्पमूल्यजीर्णप्रमाणोपेते चेले विद्यमानेऽपि स्थविराणामाचेलक्यं न विरुध्यते । तदुक्तम्-" तह थोवजुन्नकुत्थिय,-चेलेहिवि भन्नए अचेलोत्ति ।
जह तुर सैलिय! अप्पय, मे पोति नग्गओ वत्ते॥
शंका-अल्पमूल्य, मलिन, जीण और परिमित चेल (वस्त्र) भी आखिर चेल ही है। उस चेलके , रहते हुए स्थविर-साधु अचेल कैसे हो सकता है ? ।
समाधान-फटे-पुराने और बहुत छेदोंवाले एक वस्त्रको पहननेवाला कोई पुरुष जुलाहे को प्रेरणा करता है-हे जुलाहे ! देख, मैं नंगा फिरता हूँ, मेरा वस्त्र जल्दी बुन दे। जीर्ण और बहुत छेदोंवाला एक वस्त्र होने पर भी वह अपने आपको नग्न मानता है। इसी प्रकार लोकव्यवहार से अल्पमूल्यवाला, फटा-पुराना और परिमितवस्त्र होने पर भी स्थविरों की अचेलता में कोई विरोध नहीं आता। ___ कहा भी है
શંકા-અપમૂલ્ય, મલિન જુના અને પરિમિત વસ્ત્ર પણ ચેલ (અ) જ કહેવાય છે તે તે વસ્ત્રોને રાખવાવાળા સ્થવિર “અલ” કેમ કહી શકાય છે?
ઉત્તર-અલ્પમૂલ્ય અને સાંધેલા વા તેમજ શરીર ઢાંકવા પૂરતાં કપડાએ જે એકા-એક ફાટી જાય તે આપણે વણકરને કહીએ છીએ કે ભાઈ! હું કપડા વિના નાગા ફરું છું, માટે તાબડતોબ મારા કપડા તૈયાર કરી આપ. જો કે વાસ્તવિક રીતે આપણે નગ્ન હોતા નથી, પણ ફાટયા-તૂટયા હોવાના પરિણામે તે કપડાની કિંમત જરા પણ આપણે આંકતા નથી, ફક્ત શરીર ઢાંકવા પૂરતા જ તે કપડાને ઉપયોગ કરીએ છીએ. માટે જ સાધુઓ કપડા ધારણ કરતાં હોવા છતાં “ અલક’ કહેવાય છે, અને આવી અચેલતા’ માં કઈ પણ विश आपत नयी, युं छे

॥२३॥
Ms
Jain Education
tonal

Page #37

श्री कल्प
॥२४॥
___ छाया- तथा स्तोकजीर्णकुत्सित,-चेलैरपि भण्यते अचेल इति।
___ यथा त्वरस्व शैल्पिक ! अर्पय, मम पोती (शाटी) नग्नको वर्ते ॥ इति। (२) औदेशिकम्-उद्देशेन–एकसाधुसुद्दिश्य निर्वृत्तम्
(३) शय्यातरपिण्डः-शय्यया असत्या तरति संसारमागरमिति शय्यातरः-साधुभ्यो वसतिदायको गृहस्था, तस्य पिण्डः आहारः।
" तह थोवजुन्नकुत्थिय, चेलेहिवि भन्नए अचेलोत्ति । जह तुर सेलिय ! अप्पय, मे पोतिं नग्गओ वत्ते” ॥१॥ इति ।
जैसे-हे शिल्पकार ! (कपडा बनानेवाले !) मुझे शीघ्र धोती दे दो, मैं नग्न हूँ, इस प्रकार का लोकव्यवहार होता है, उसी प्रकार थोड़ा, पुराना और मलिन वस्त्र होने पर भी साधु अचेल कहलाता है ।
(२) एक साधु के उद्देश्य से जो बनाया गया हो, वह औदेशिक कहलाता है।
(३) शय्या अर्थात् वसति या उपाश्रय देकर जो संसार-सागर को तर जाय, वह साधुओं को स्थान देनेवाला गृहस्थ शय्यातर कहलाता है।
" तह थोवजुन्नकुत्थिय,-चेलेहिवि भन्नए अचेलोत्ति । जह तुर सेलिय ! अप्पय, मे पोत्तिं नग्गओ वत्ते” ॥१॥इति ।
અર્થાત–લકમાં ફાટેલા જુના અને થોડા વસ્ત્રો હોવા છતાં નગ્ન કહેવામાં આવે છે, જેમ કઈ વણકર ને કહે છે કે મને છેતી વેલી આપ, મારે વસ્ત્ર નથી, હું નગ્ન છું, એ લેકવ્યવહાર હોય છે, તેમ અ૫મૂલ્ય જીર્ણ અને પરિમિત વસ્ત્ર ધારણ કરેલો સાધુ પણ અચલજ કહેવાય છે.
(૨) દેશિક-જે કાંઈ પણ ચીજ વસ્તુ-આહાર આદિ એક સાધુને ઉદેશીને બનાવ્યાં હોય તે “ ઔદશિક' वाय.
(3) शल्यातर- शय्या'न। म 'सति' से पाय ते थाय छ, साधु-सापान જે કોઈ ઉપાશ્રય આદિ આપે તે અશુભ કર્મોની નિરા કરે છે ને આવા શુભ નિમિત્તા સંસાર સાગર કરવામાં महान ७५४२४ नि43 छ, सारा स्था ‘शयातर' वाय छ.. Only
॥२४॥
Jain Educatio cleational
Als

Page #38

श्रीकल्प
मुत्रे ||२५||
減機場
(४) राजपिण्डः - राज्ञः चक्रवर्त्त्यादेः पिण्डः ।
(५) कृतिकर्म = त्रन्दनकम् ।
(६) महाव्रतानि सर्वथा प्राणातिपातविरमण - मृषावादविरमणा - दत्तादानविरमण-मैथुनविरमण - परिग्रहविरमणलक्षणानि ।
(७) पर्याय ज्येष्ठः - पर्यायेण - दीक्षापर्यायेण ज्येष्ठः - रत्नाधिक इत्यर्थः ।
(८) प्रतिक्रमणम् = शुभयोगेभ्योऽशुभेषु संक्रान्तस्य शुभेष्वेव प्रति = प्रतीपं प्रतिकूलं क्रमणं पुनः समागमनम् । तदुक्तम्—
(४) चक्रवर्त्ती आदि राजाओंका भोजन राजपिण्ड है ।
(५) कृतिकर्म - वन्दना को कृतिकर्म कहते हैं । प्राणातिपातविरमण, मृषावाद विरमण,
(६) महाव्रत - पूर्ण रूप से
और परिग्रहविरमण महाव्रत हैं ।
अदत्तादानविरमण, मैथुनविरमण
(७) पर्यायज्येष्ठ - दीक्षा में बडे को पर्यायज्येष्ठ कहते हैं । उसे रत्नाधिक भी कहते हैं ।
(८) प्रतिक्रमण -शुभ योग से च्युत होकर अशुभ योग में गये हुए आत्मा का वापिस शुभ योग में आना प्रतिक्रमण है ।
(૪) રાજપિંડ–ચક્રવતી-આદિ રાજાઓને માટે બનાવેલા ચારે પ્રકારના આહાર રાજપિંડ કહેવાય છે, (4) मृति-वहनाने इति वामां आवे छे.
(६) भडाव्रत भन, वयन, प्रायाथी अबु नहि, मन, वचन छायाथी राबवु नहि, मन वयन, अयाथी અનુમાદન કરવું નહિ', આવી રીતે નવનવ કેાટિયે જીવહિંસાથી વિરમવું, જુઠ બેલવામાંથી વિરમવુ', 'ચારી કરવાથી નિવૃત્ત રહેવું, અબ્રહ્મ ( વિષયલેાગ ) થી વિરમવું, અને પરિગ્રહ કે જે નવ પ્રકારના છે તેના સવચા અને સદા ત્યાગ કરવા આ સમાચારી ને ‘ મહાવ્રત' કહે છે.
Jain Educationational
(७) पर्यायन्येष्ठ-दीक्षाभां ने भोटी होय तेने ' पर्यायन्त्येष्ठ ' उहे छे. तेनु' श्री नाम 'रत्नाधि' पशु छे. પ્રતિકમણ વિષે વિશેષ વિસ્તાર (८) प्रतिक्रमण - " शुभयोगेभ्योऽशुभेषु संक्रान्तस्य शुभेष्वेव प्रति = प्रतीपं प्रतिकूलं क्रमणं पुनः समा
गमनम् । तदुक्तम् --

कल्प
मञ्जरी
टीका
॥२५॥

Page #39

श्रीकल्पसूत्रे
॥२६॥
Jain Education Inte
स्वस्थानाद्यत् परस्थानं, प्रमादस्य वशाद् गतः । तत्रैव क्रमणं भूयः, प्रतिक्रमणमुच्यते ॥१॥ क्षायोपशमिकाद् भावादौदयिकस्य वशं गतः । तत्राऽपि च स एवार्थः, प्रतिकूलगमात् स्मृतः ॥२॥ इति । कहा भी है
(4
'स्वस्थानाद् यत् परस्थानं, प्रमादस्य वशाद् गतः । तत्रैव क्रमणं भूयः, प्रतिक्रमणमुच्यते ॥१॥
क्षायोपशमिकाद् भावा, - दौदयिकस्य वशं गतः । तत्रापि च स एवार्थः, प्रतिकूलगमात् स्मृतः ॥२॥ इति ।
प्रमाद के वशीभूत होकर अपने स्थान से पर-स्थान में गये हुए आत्मा का पुनः अपने स्थान में आना प्रतिक्रमण कहा जाता है ॥ १ ॥
स्वस्थानाद्यत् परस्थानं, प्रमादस्य वशाद् गतः तत्रैव क्रमणं भूयः, प्रतिक्रमणमुच्यते ॥१॥ क्षायोपशमिकाद् भावादौदयिकस्य वशं गतः । तत्रापि च स एवार्थः, प्रतिकूलगमात् स्मृतः ॥२॥ અર્થાત્—શુભ યાગમાંથી અશુભમાં પ્રવતતા આત્માનું ફરી ‘શુભયાગ' માં આવવુ' તેને ‘ પ્રતિકમણ' કહે छे. उधुं पशु छे.
इति ।
""
પ્રમાદને લીધે આ આત્મા વારવાર પોતાના શુભ સ્થાન-(શુભ ભાવ) થી પરસ્થાન-( અશુભ ભાવ) માં ચાલ્યેા જાય છે. પણ ખ્યાલ જતા તે પશ્ચાત્તાપ કરતા પેાતાના શુભ ભાવમાં આવી જાય છે, તેનું આ શુભ ભાવમાં આવવુ તે પ્રતિક્રમણ કહેવામાં આવે છે. (૧)

कल्प
मञ्जरी टीका
॥२६॥
jainelibrary.org.

Page #40

मञ्जरी टीका
कायापशमिक भाव से औदयिक भाव में गये हुए आत्मा का पुनः उसा क्षायापशामक भाव म आना
भी प्रतिक्रमण है। यहाँ भी वापिस आना रूप अर्थ पूर्ववत् ही है ।।२।। श्रीकल्प
ક્ષાપશમિક ભાવમાંથી નીકળી ઔયિક ભાવમાં પ્રવર્તવું અને આ “ભાવ” એગ્ય નથી એમ છેજણાતાં ફરી ક્ષાએ પથમિક ભાવમાં આવી જવું તેને પણ “પ્રતિક્રમણ” કહેવામાં આવે છે. (૨) tણા
આ “ભાવ” જણ્યા વિના-કયા સારા છે અને કયા નરસા છે તેમજ દરેક “ભાવ” નું તાત્પર્ય શું છે તે જાણયા વિના જ્ઞાન અધુરૂં રહે અને વાચકવૃંદ પ્રતિક્રમણને પૂરો અર્થ સમજી શકે નહિ; માટે વિષયાંતર નહિ કરતાં જાણવા યોગ્ય “ભાવ” નું સામાન્ય વર્ણન નીચે મુજબ કહેવામાં આવે છે.
“ભાવ” પાંચ છે જેવાં કે ઔદયિકભાવ (૧) ઔપશમિકભાવ (૨) ક્ષાવિકભાવ (૩) ક્ષાપશમિકભાવ (૪). પરિણામિકભાવ (૫),
આ “ભાવ” ને કોઇ “આત્મા’ ની દષ્ટિએ લઈ જાય છે તે કોઈ “કમ ” ની દષ્ટિએ લઈ જાય છે, અહીં પહેલાં “કમ ” ની અપેક્ષા લઈ વિવરણ કરીશું. ઔદયિક ભાવ' એટલે જે કર્મો સત્તામાં છે તે ઉદય’ માં કાલ પાકયે આવે તેને “ઔદયિક ભાવે કર્મો આવ્યા છે' તેમ કહેવાય (૧), ઉદય આવેલા કને તપ, સંયમ, વૈરાગ્ય, જ્ઞાન, દયાન આદિથી દબાવવામાં આવે છે તેને “ઉપશમ કર્યા છે” એમ કહેવાય. (૨) જે કર્મોને તપ-સંયમ આદિથી નાશ કરી નિબીજ બનાવ્યાં છે તેને “ક્ષાયિકભાવ' કહેવાય (૩), ક્ષાયોપથમિક ભાવ એટલે જ્ઞાન-દર્શન ચારિત્ર-તપ આ “ચતુષ્ટય” ને સહારે લઈ ઉદયમાં આવેલાં કમેને ક્ષય કરે છે અને સત્તામાં રહેલાં કર્મોને ઉપશમાવે છે આવી જાતને જે “ભાવ” તેને ક્ષાપશમિકભાવ કહે છે (છે, જે જે જીવાદિ પદાર્થો પિતાના સ્વરૂપમાં અર્થાત તેજ રૂપે પરિણમે તે પરિણમનને પરિણામિક ભાવ કહે છે (૫),
આત્માની અપેક્ષાએ “ઔદયિક ભાવ’ને ચારિત્રગ્રહણની ગણતરીમાં ગણવામાં આવ્યો છે, તે પક્ષવાલા કહે છે કે- આત્મા’ જયારે સાધક દશામાં હોય અને સ્વભાવને લક્ષે ઉચ્ચ કક્ષાએ જવા માંગતા હોય ત્યારે તેને
ચારિત્રગ્રહણ ના શુભ ભાવો ઓદયિક ભાવે આવેજ (૧), “ઉપશમભાવ' માં કાદવની ઉપર જામેલા પાણી જેવી આત્માની દશા વતે છે, જેમ કાદવ નીચે પડયે હેય ને ઉપરનું પાણી સ્વચ્છ હોય છે તેમ આત્માએ ઉજજવલ દશા પ્રાપ્ત કરી છે આ દશાને “ઉપશમ ભાવ કહ્યો (૨). “ક્ષાવિકભાવ' એ તે આત્માની સર્વથા ઉજવલ દશા છે (૩) “ક્ષાપથમિકભાવ” એ આત્માની થેલી ઉજવલ દશા છે' પિતાના સ્વભાવે શેડો ઠર્યો છે અને ઘેડ અસ્થિર ભાવે છે (ક) “પરિણામિકભાવ' એટલે જેમ દરેક દ્રવ્ય પતાની રીતે પિતાને કમે દ્રવી રહ્યું છે તેમ આત્મા પણ એક શુદ્ધ દ્રવ્ય છે અને “જ્ઞાન” રૂપે પરિણમી જ રહ્યો છે (૫) આ છે “ ભા' નું સામાન્ય વર્ણન, એક છેડે ભાવ કે જેને ‘સાન્નિપાનિક કહેવામાં આવે છે. આ “ભાવ” પાંચ ભામાંથી કોઈ પણ એક બે આદિ ભાવનું મિશ્રણ છે.
આ
રબા
Jain Education n
ational

Page #41

श्रीकल्प
मूत्र ॥२८॥
(९) मासनिवासः एकत्र मासावस्थितिरूपा सामाचारी। ___ तथा-(१०)पर्युषणा-परि-सर्वथा अपूर्वकरणाद्यवस्थायाम् उष्यते साधुभिर्यस्यां सा। अथवा-पर्युपशमनाइतिच्छाया। परिसर्वतः क्रोधादिभावभ्य उपशम्यते यस्यां सा इत्यर्थः । यद्वा-'पर्योसवना' इतिच्छाया । पर्याया ऋतुमासपक्षतिथिकरणादिवृद्धिरूपा द्रव्यक्षेत्रकालभावसम्बन्धिन उत्सृज्यन्ते त्यज्यन्ते यस्यां सा तथा, विंशतिदिनाधिकैकमासरूपेत्यर्थः। ‘पर्युषणा पर्योसवना' वेति शब्दद्वयं निरुक्तविधिना सिद्धम् ।।
(९) मासनिवास-अर्थात् एकजगह एकमास तक ठहरने का कल्प मासकल्प कहलाता है ।
(१०) पर्युषणा-जिसमें मुनिजन पूर्णरूप से अपूर्वकरण आदि की अवस्था में रहें वह पर्युषणाकल्प है। इसे पर्युपशमना भी कह सकते हैं। क्यों कि उस समय क्रोध आदि कषायोंका विशेषरूपसे अभाव करके आत्मा को शान्त किया जाता है। इसे पर्योसवना भी कहते हैं, क्यों कि इसमें द्रव्यक्षेत्रकालभावसंबंधी ऋतु, मास, पक्ष, तिथि,करण आदि वृद्धिरूप पर्यायों का त्याग किया जाता है । अर्थात्-आषाढ़ शुक्ल पूर्णिमा के बाद एक मास वीसवें दिन, अर्थात-पचास (अथवा उनचासवें) दिन पर्योसवना-संवत्सरी होती है। पर्युषणा और पर्यो
(6) भासनिवास-अर्थात्-४ या भास सुधारते व्यवहारने 'भास ४५'४ छ. એક માસ સુધી રહેવાને જે વ્યવહાર છે તે વ્યવહારને “માસનિવાસ-સામાચારી' કહે છે.
(१०) पर्युषणा-अ'४२१' अवस्थामा आवतेने ‘पयुषा' हे छ. ० स साना पयों तथा તેના લગતા ભાવમાં અનંતવાર આવે છે, અને હજુ પણ આવે છે; છતાં કેઇ પણ વખત તે પદાર્થો અને ભામાં તેને કંટાળે આવતું નથી. પણ મહાન પુણ્યના ભેગે જે કદાપિ એક સમય માત્ર “સ્વ-સ્વરૂપ’ને ભાવ ઉત્પન્ન થાય ને સંસાર તરફ ઉદાસીનતા વતે તે તે “અપૂર્વકરણ' કહેવાય. આ “ અપૂર્વકરણ’ માં વારંવાર આવવાનો પ્રયાસ કરે તેને પર્યુષણા' કહે છે. બીજે સામાન્ય અર્થ એ છે કે કામ-ક્રોધ-મેહ-મમતા આદિના ભાવને શાંત કરવા, તેને પણ “પયુંષણા' કહે છે.
“અપૂર્વકરણ' માં મુનિ પૂર્ણરૂપથી રહે તે અશક્ય હેવાથી અપૂર્વકરણ નહિ; પણ અપૂર્વકરણ જેવી નીચલી કક્ષામાં રહી કાલનિગમન કરે તે સામાચારી- કલ્પ ને “પર્યુષણા ક૫' કહે છે. આ “કહ૫' ને “પર્યપશમના” પણ કહે છે. આ “ ક૫” માં ક્રોધાદિ કષાયો અને ઇન્દ્રિયજનિત વિકારને વિશેષભાવથી અભાવ કરી આત્માને શાંત રસમાં ઝુલાવે છે. આ કલ્પને “પસવના' પણ કહે છે, કારણ કે આમાં દ્રવ્ય, ક્ષેત્ર, કાલ અને ભાવસંબંધી ઋતુ, માસ, પક્ષ, તિથિ, કરણ આદિ વૃદ્ધિરૂપ પર્યાને ત્યાગ કરવામાં આવે છે. એટલે આષાઢ સુદિ પૂર્ણિમા બાદ એક
એ
॥२८॥
તો
Jain Education

Page #42

श्रीकल्प
कल्पमञ्जरी
मूत्रे
टीका
॥२९॥
UPEPARINEEPINESS
अयमाचेलक्यादिरूपो दशविधः कल्पो विधिनिषेधाभ्यां स्थितो वोध्यः । तत्र-आचेलक्यं कृतिकमें महाव्रतानि पर्यायज्येष्ठः प्रतिक्रमण मासनिवासः पर्युषणा चेति विधिकल्पः। औद्देशिकं शय्यातरपिण्डः राजपिण्ड इति निषेधकल्प इति ॥ सू०१॥
सम्प्रति आचेलक्यकल्पं विशदयति
मूलम्-कप्पइ निग्गंथाणं वा निग्गंधीणं वा अप्पमुल्लं वत्थं धारित्तए वा परिहरित्तए वा । नो कप्पइ निग्गंथाणं वा निग्गथीणं वा बहुमुल्लं वत्थं धारित्तए वा परिहरित्तए वा। कप्पइ निग्गंथाणं तओ संघाडीओ धारित्तए वा परिहरित्तए वा । कप्पइ निग्गंथीणं चत्तारि संघाडीओ धारित्तए वा परिहरित्तए वा । कप्पड निग्गंथाणं वावत्तरिहत्थपरिमियं वत्थं धारित्तए वा परिहरित्तए वा । कप्पइ निग्गंथीणं छण्णउइहत्थपरिमियं सवना शब्द निरुक्ति की विधि से सिद्ध होते हैं।
यह अचेलकता आदि दश प्रकार का कल्प विधि और निषेध से स्थित है। अचेलकता १, कृतिकर्म २, महाव्रत ३, पर्यायज्येष्ठ ४, प्रतिक्रमण ५, मासनिवास ६, और पर्युषणा ७, ये विधिकल्प हैं । औदेशिक १, शय्यातरपिण्ड २, और राजपिण्ड ३, ये तीन निषेधकल्प हैं ॥१॥ માસ અને વિસમે દિવસે એટલે પચાસમે દિવસે અથવા એ ગણપચાસમે દિવસે પર્યોસવના-સંવત્સરી મનાવવામાં આવે છે. “પયુંષણ અને પર્યોસવના’ બન્ને પારિભાષિક શબ્દો નિરૂક્તિવિધિથી સિદ્ધ થયેલ છે.
અલકતા વિગેરે દશ પ્રકારના કપિ વિધિ-નિષેધ-સ્વરૂપમાં સ્થિત છે. આ દશ કપમાંથી 'मलता १, कृतिम २, महावत 3, पर्यायन्ये ४, प्रतिम ५, भासनिवास भने पयुषा ૭ “વિધિક૫' માં ગણાય છે, ત્યારે ઔશિક ૧ શય્યાતરપિંડ ૨ અને રાજપિંડ ૩, આ “નિષેધક ૫ “ માં ગણાય છે.
'येता' मा ६२ २ना 'पो' विधि-निषेधना भाभी वामां आवे छे. विधि-निषेध એટલે અમુક જાતની ક્રિયાઓ કરવી અગર ન કરવી આ જાતનું ફરમાન અગર આદેશ શાસ્ત્રોક્ત હોય છે. આ शास्त्रोत 'माहेश' न पारिभावित नाम विधि-निषेध' छे. या शोभायी (१) मायेय (२) तिम (3) भारत (४) पर्यायन्ये४ (५) प्रतिभ] (6) भासनिवास (७) पयुषा मा सात साभायारीमा विधि४५' उपाय छ, सेट मा सात साभायारीमा मायरवानी डाय छ. (८) मौशिक (6) शय्यातरपिंड (१०) २01પિંડ, આ ત્રણ નિષેધ ક૫ ' કહેવાય છે કારણ કે આ ત્રણ સામાચારીએ નહિ આદરવાનું શાસ્ત્ર
भान छ. (९०१)
|॥२९॥
dain Education Tag

Tww.jainelibrary.org

Page #43

श्रीक्स
मुत्रे
॥३०॥
त्थं धारित वा परिहरितए वा । कप्पड़ निम्गंथाणं तिन्नि पायाई चउथं उडुग धारितए । कप्पर निम्गंथीणं चत्तारि पायाई पंचमं उडुगं धारितए || मू०२ ॥
छाया — कल्पते निर्ग्रन्थानां वा निर्ग्रन्थीनां वा अल्पमूल्यं वस्त्रं धर्तुं वा परिहर्तुं वा । नो कल्पते निर्ग्रन्थानां निर्ग्रन्थीनां वा बहुमूल्यं वस्त्रं धर्तु वा परिहर्तुं वा । कल्पते निर्ग्रन्यानां तिस्रः संघाटीः धर्तु वा परिहर्तु वा । कल्पते निर्ग्रन्थीनां चतस्रः संघाटीः धर्तुं वा परिहर्तुं वा । कल्पते निर्ग्रन्थानां द्वासप्ततिहस्तपरिमितं ब वा परिहर्तु वा । कल्पते निर्ग्रन्धीनां षण्णवतिहस्तपरिमितं वस्त्रं वा परिहत्ते वा । कल्पते निर्ग्रन्थानां त्रीणि पात्राणि चतुर्थम् उदकं धर्तुम् । कल्पते निर्ग्रन्थीनां चत्वारि पात्राणि पञ्चमम् उदकं धतुम् ||०२||
अचेलकता :-- अब आचेलक्यकल्प का स्पष्टीकरण करते हैं - ' कप्पड़' इत्यादि ।
धारण
मूल का अर्थ : साधुओं और साध्वियों को अल्पमूल्यवाला वस्त्र ग्रहण करना और करना - भोगना कल्पता है । साधुओं और साध्वियों को बहुमूल्य वस्त्र ग्रहण करना और भोगना नहीं कल्पता । साधुओं को तीन वस्त्र ( चादर ) ग्रहण करना और भोगना कल्पता है । साध्वियों को चार वस्त्र ( चादर ) ग्रहण करना और भोगना कल्पता है । साधुओं को बहत्तर हाथ वस्त्र ग्रहण करना और भोगना कल्पता है। साध्वियों को छयानवें हाथ वस्त्र ग्रहण करना और भोगना कल्पता है । साधुओं को तीन पात्र और चौथा उन्दक लेना और भोगना कल्पता है । साध्वियों को चार पात्र और पाँचवाँ उन्दक लेना और भोगना कल्पता है ||०२||
येसता '
મૂલને અ”—સાધુ-સાલ્વિને અપમૂલ્યવાલા વસ્ત્રો ગ્રહણ કરવા, અને ભેળવવા કલ્પે છે, સાધુ સાધ્વીઓને બહુમૂલ્યવાલા વો ગ્રહણ કરવા, અને ભગવવા કલ્પતા નથી. સાધુએને ત્રણ વખો (પછેડી) ગ્રહણ કરવા અને ભોગવવા કહ્યું છે. સાલ્વીએને ચાર વસ્ત્ર ( પછેડી) ગ્રહણ કરવા અને ભેળવવા ક૨ે છે. સાધુઓને અંતેર હાથ વસ્ત્ર ગ્રહણ કરવા અને ભાગવવા કહ્યું છે. સાથીઓને છન્તુ હાથ વજ્ર ગ્રહણ કરવા અને ભેગવવાનુ કલ્પે છે. સાધુઓને ત્રણ પાત્ર અને ચાથુ ઉદક લેવુ' અને લાગવવુ ક૨ે છે. સાધ્વીઓને ચાર પાત્ર અને પાંચમું Jain Education insional ॐ से मने लोग
छे [सू०२ ]

कल्पमञ्जरी
टीका
113011

Page #44

मञ्जरी
टीका
टाका- कप्पइ निम्गथाण' इत्यादि
वखं तु अल्पमूल्य-बहुमूल्यभेदेन द्विविधम् । तत्र यस्य वस्त्रस्य मूल्यं मुख्यराजमुद्रापेक्षया दशभ्यो म मुद्राभ्य एकाऽपि कपर्दिका न्यून, तद् वस्त्रमल्पमूल्यम् । यस्य तु मूल्यं मुख्यराजमुद्रापेक्षया दशमुद्रास्ततोऽधिका श्री कल्प
वा मुद्रास्तद् वस्त्रं बहुमूल्यम् । तत्राल्पमूल्यमेव वस्त्रं साधनां साध्वीनां वा कल्पते, न तु बहुमूल्यम् । अमु
मेवार्थ मूत्रकारः ‘कप्पइ निग्गंथाणं' इति 'नो कप्पइ निग्गंथाणं' इति चावान्तरसूत्रद्वयेनाह । अर्थ स्पष्टः । ॥३१॥
नवरम्-धर्तुम-ग्रहीतुम् । परिहर्तुम् उपभोक्तमिति । इदमल्पमल्यं वस्त्रं कियत्संख्यकं धत् परिहत वा कल्पते ?
इत्याह-'कप्पइ निग्गंथाणं' इत्यादि । निर्ग्रन्थानां तिस्रः संघाटीधतुं परिहतुं वा कल्पते, निग्रन्थीनां तु चतस्रः र संघाटीतुं परिहतुं वा कल्पते इति । संघाटिरत्रोपलक्षणम्; तेन निग्रन्थानां चोलपट्टादिकं निर्ग्रन्थीनां शाट्या
टीका का अर्थ-वस्त्र दो प्रकार का होता है-अल्पमूल्यवाला और बहुत मूल्यवाला । जिस वस्त्र का मूल्य दस मुख्य राजकीय सिक्के से एक भी कौड़ी कम हो, वह अल्पमूल्यवाला कहलाता है । जिसका मूल्य दस मुख्य राजकीय सिक्का या इससे अधिक हो, वह बहुमूल्य वस्त्र कहा जाता है। साधुओं और साध्वियों को अल्पमूल्यवाला वस्त्र ही कल्पता है, बहुमूल्यवाला नहीं: यही वात सूत्रकारने 'कप्पइ निग्गंथाणं' और 'नो कप्पइ निग्गंथाणं' इन वाक्यों से प्रकट की है। इन वाक्यों का अर्थ स्पष्ट ही है। 'धारित्तए' का अर्थ ग्रहण करना और 'परिहरित्तए' का अर्थ उपभोग करना है।
अल्पमूल्यवाले वस्त्र को कितनी संख्या में लेना और भोगना चाहिये? इस प्रश्न का उत्तर देते हैं-साधुओं को तीन संघाटियां (चादरें') लेना और उपभोगमें लाना कल्पता है; और साध्वियों
ટીકાનો અર્થ-વસ્ત્રના બે પ્રકાર છે—[૧અલ્પમૂલ્યવાલા ૨] બહુમૂલ્યવાલા. જે વાનું મૂલ્ય ચાલુ દશ મુખ્ય સિકકામાં એક કેડી કમ હય, એટલે જેમ અત્યારે રુપિયે એ મુખ્ય સિકકો છે. કઈ પણ વસ્ત્રની કિંમત દશ રૂપિયાથી જરા પણ ઓછી હોય તે તે વ અ૯૫મૂલ્યવાળું કહેવાય, પરંતુ કઈ પણ વસ્ત્રનું મૂલ્ય ચાલૂ દશ સિકઠે એટલે દશ રૂપિયા તથા એનાથી જરા પણ વધારે હોય તે તે વસ્ત્ર બહુમૂલ્યવાળું કહેવાય. સાધુસાધ્વીઓને અ૫મૂલ્યવાલા વો ગ્રહણ કરાય અને ભેગવાય, પણ બહુમૂલ્યવાલા નહિ, આ આદેશ સૂત્રકારોએ ‘कप्पड निरगंथाणं' भने 'नो कप्पई निग्गंथाणं' वा पायथी प्रगट ४यों . 'धारित्तए' न अ अड ४२वो, मने 'परिहरित्तए' नाम स मेट वारपार १५२७ तेव। थाय छे.
અપમધ્યવાલા વસો કેટલા લેવા અને કેટલા વાપરવા તે પ્રશ્નોના જવાબમાં શાસ્ત્રકાર કહે છે કે સાધ. રોકે એને ત્રણ સપાટી [ચાદર) લેવી અને વાપરવી, અને સાધ્વીઓને ચાર સંધાટી લેવી અને વાપરવી કપે છે. “સંઘાટી

Page #45

श्री कल्पमुत्रे ||३२||
Jain Education In
दिकं चापि वस्त्रं तु परिहर्तुं वा कल्पते एवेति । निर्ग्रन्थानां निर्ग्रन्थीनां च समस्तं वस्त्रं कियद्धस्तपरिमितं भवति ? इति दर्शयितुमाह- ' कप्पड़ निग्गंथाणं' इत्यादि । तत्र निर्ग्रन्थानां स्वहस्तेन द्वासप्ततिहस्त परिमितं वस्त्रं निर्ग्रन्थीनां च स्वहस्तेन षण्णवतिहस्तपरिमितं वस्त्रं ग्रहीतुं वा उपभोक्तुं वा कल्पते इति । हस्तचात्र दैर्येण चतुर्विंशतिरङ्गुलयो विस्तारेण च चतुर्विंशतिरङ्गुलयो बोध्य इति । पूर्वोक्तप्रमाणे वस्त्रे किं वस्त्रं कियत्ममाणं भवतीति शिष्याणां बोधार्थमाह-साधूनां तिसृषु संघाटीषु प्रत्येक संघाटी दैर्येण पञ्चहस्तप्रमाणा विस्तारेण त्रिहस्तप्रमाणेति पञ्चदशहस्तप्रमाणा । ततश्च तिस्रः संघादयः पञ्चचत्वारिंशद्धस्तप्रमाणा बोध्याः ४५ । एकको चार संघाटी लेना और उपभोग में लाना कल्पता है । संघाटी शब्द यहाँ उपलक्षणमात्र है, अतः साधुओं के चोलपट्ट आदि का और साध्वियों के साड़ी आदि सभी वस्त्रों का ग्रहण कर लेना चाहिए ।
साधुओं और साध्वियों का वस्त्र नाप से कितने हाथ का होना चाहिये, इस प्रश्न का समाधान यह है कि साधुओं का वस्त्र अपने हाथ से बहत्तर हाथ होना चाहिये, और साध्वियों का अपने हाथ से छयानवे हाथ होना चाहिये । इस प्रकार बहत्तर और छयानवें हाथ कपड़ा लेना और उपभोग में लाना कल्पता है । यहाँ हाथ का अर्थ चौबीस अंगुल की लम्बाई और चौबीस अंगुल की चौड़ाई लेना चाहिए । पूर्वोक्तप्रमाणवाले वस्त्र में कौन वस्त्र किस नाप का होना चाहिए, शिष्यों को यह बात समझाने के लिए कहते हैं - साधुओं की तीन संघाटियों में प्रत्येक संघाटी पाँच हाथ लम्बी होनी चाहिए और तीन हाथ चौड़ी होनी चाहिए । इस हिसाब से एक एक संघाटी १५-१५ हाथ की होने से तीनोंका नाप ४५ हाथ का શબ્દ અહીં' ઉપલક્ષણ છે તેથી સાધુઓની બાબતમાં ‘ચાલપટ્ટા’ આદિનું અને સાધ્વીએ!ની બાબતમાં સાડી આદિ બધા વસ્ત્રોનું ગ્રહણ કરી લેવું જોઇએ.
સાધુ--સાધ્વીઓના વજ્રનું માપ કેટલા હાથનું હેાવુ જોઇએ તેના પ્રનના જવાખમાં કહેવામાં આવે છે કે સાધુએના વસ્ત્રો પોતાના હાથથી માપતાં અંતેર હાથના હોવા જોઇએ, અને સાધ્વીઓના વસ્ત્રો પેાતાના હાથથી માપતાં છન્નુ [૬] હાથ હોવા જોઇએ. અહિં· · હાથ' ના અથં ચાવીસ આંગલ લંબાઇ અને ચાવીસ આંગલ પહેાળાઈ થાય છે.
ઉપરોક્ત પ્રમાણુ વજ્રનું કુલ પ્રમાણ લીધું છે; પણ શરીર ઢાંકવા વિવિધ પ્રકાર તે કપડામાંથી થવા જોઇએ. એટલે શાસ્ત્રકારાએ સ્પષ્ટ ખ્યાલ આપત્રા દરેક વઅનુ માપ નિર્માણ કરી આપ્યું છે, સાધુની દરેક સંઘાટીની લબાઈ પાંચ હાથ લાંબી અને ત્રણ હાથ પહોળી, આ હિસાબે એક સ’ઘાટી પદર ૧૫] હાથની થવા જતાં ત્રણે
कल्प
मञ्जरी टीका
॥३२॥
jainelibrary.org

Page #46

कल्प
मञ्जरी
टीका
श्रोलपट्टको देध्येण षडहस्तप्रमाणो विस्तारेण साकहस्तप्रमाण इति नवहस्तप्रमाणः ५४। आसनं देर्पण सार्द्धविहस्तप्रमाणं विस्तारेण एकहस्तप्रमाणमिति सार्द्धत्रिहस्तप्रमाणम् ५७१। भिक्षाधानी दैयेग द्विहस्तप्रमाणा
विस्तारेण च द्विहस्तप्रमाणेति चतुर्हस्तप्रमाणा ६१३। जलगालनवस्त्र येणेकहस्तप्रमाणं विस्तारेणाप्येकश्रीकल्प
हस्तममाणमित्येकहस्तप्रमाणम् ६२ ।। पात्रत्रितयरक्षणार्थमेकैकहस्तपरिमित वस्त्रखण्डत्रयमिति हस्तत्रयम् ६५३।
पात्रबन्धनवस्त्रं त्रिहस्तप्रमाणम् ६८३। मुखरखिका-रजोहरणदण्डिकाच्छादकवस्त्र-माण्डलिकवस्त्राणां प्रमाणमेको ॥३३॥ हस्तः ६९।। श्लेष्मवस्त्रमर्द्धहस्तपमाणम् ७० । जलाच्छादनवस्त्रमेकहस्तप्रमाणम् ७१ । स्थण्डिलभूमिगमनसमये
ग्राह्यमञ्चलवखमेकहस्तपमाणम् ७२ । इत्थं साधुभिासप्ततिहस्तपमागं समस्तं वस्त्रं ग्राथम् । होता है । छह हाथ लम्बा और डेढ़ हाथ चौड़ा एक चोलपट्ट होने से ९ हाथ का वह होना चाहिए । साढ़े तीन हाथ लम्बा और एक हाथ चौड़ा आसन होना चाहिये । दो हाथ लम्बी और दो हाथ चौड़ी भिक्षापात्र रखने की झोली होनी चाहिए । एक हाथ लम्बा-एक हाथ चौड़ा जल छानने का वस्त्र होना चाहिए। तीन पात्रों में रखने के लिए एक एक हाथ लम्बे-चौड़े तीन वस्त्र होने चाहिए । पात्रोंको बांधने के लिए तीन हाथ का एक वस्त्र चाहिए। यह सब मिलकर ६८३ हाथ वस्त्र हो जाता है। मुखवस्त्रिका, रजोहरण की डंडी पर लपेटने का वस्त्र और मांडलिक वस्त्र, इन सब का परिमाण एक हाथ होता है । श्लेष्मवत्र आधे हाथ का, पानी ढकने का वस्त्र एक हाथ का और स्थण्डिल भूमि जाते समय जलपात्र : रखने का वस्त्र एक हाथ का। इस तरह साधुओं को सब बहत्तर (७२) हाथ प्रमाण वस्त्र ग्रहण करना चाहिए। સંઘાટીનું કુલ મા૫ પિસ્તાલીસ [૪૫] હાથ થાય છે. છ હાથ લાંબા અને દેઢ હાથ પહોળે એ એક ચેલપટ્ટો ૯ હાથને થાય, આસનનું કપડું સાડા ત્રણ હાથ લાંબુ અને એક હાથ પહેલું હોવું જોઈએ. બે હાથ લાંબુ અને બે હાથ પહોળું એવું કપડું ‘ભિક્ષાપાત્ર' રાખવા માટે વાપરવું. એક હાથ લાંબુ અને એક હાથ પહોળું પાણી ગાળવાનું શરણું લેવું જોઈએ ત્રણ પાત્રમાં રાખવા માટે અનેક હાથ લાંબુ અને અકેક હાથ પહોળું એવા ત્રણ વો જોઈએ. તમામ પાત્રોને એકી સાથે બાંધવા માટે ત્રણ હાથનું એક વત્ર રાખવું જોઈએ. આ બધું મળીને અડસઠ ૬૮ હાથ વસ્ત્ર થાય છે. મુખ વરિઅકા, રજોહરણની ડાંડી ઉપર લપેટવાનું કપડું અને માંડલિક વસ્ત્ર આ તમામનું મળી એક હાથ વસ્ત્ર થાય છે. નાક સાફ કરવાનું વસ્ત્ર અડધા હાથનું, પાણીનું વાસણ ઢાંકવા માટે એક
હાથનું વસ્ત્ર, ધૈડિલ જતી વખતે જલપાત્ર રાખવાનું વસ્ત્ર એક હાથ, એમ બધુ મળીને વસ્ત્રનું પ્રમાણુ બહોતેર ૭૨ JainEducation Ansयामे.
2

ww.jainelibrary.org

Page #47

श्रीकल्पसूत्रे
॥३४॥
कल्पमञ्जरी टीका
साध्वीनां समस्तं वस्त्रं षण्णवतिहस्तप्रमाणम् । तत्रका संघाटिविस्तारेण द्विहस्तप्रमाणा दर्येण सार्द्धत्रिहस्तप्रमाणेति सप्तहस्तप्रमाणा ७ । द्वे संघाटी विस्तारेण त्रिहस्तप्रमाणे दैर्येण सार्द्धचतुर्हस्तपमाणे इति सप्तविंशतिहस्ताः ३४। एका संघाटिविस्तारेण चतुर्हस्तप्रमाणा दैर्येण सार्द्धचतुर्हस्तप्रमाणेति अष्टादशहस्तप्रमाणा ५२ । एका शाटी विस्तारेण द्विहस्तप्रमाणा दैर्येण सार्द्धसप्तहस्तप्रमाणेति पञ्चदशहस्तप्रमाणा ६७। आसनं भिक्षाधानी जलगालनवस्त्रं पात्रबन्धनवस्त्रं मुखवस्त्रिका-रजोहरणदण्डिकाच्छादकवस्त्र-माण्डलिकवस्त्राणि, श्लेष्मवस्त्रं, जलाच्छादनवस्त्रमञ्चलवस्खं च पूर्ववद् बोध्यम् । पात्रेषु रक्षणार्थमेकैकहस्तप्रमाणं वस्त्रचतुष्टयम् ८६। अवग्रहपट्टः (जांघिया) कञ्चुलिका च दशहस्तममाणा ९६। इत्थं साध्वीभिः षण्णवतिहस्तप्रमाणं समस्तं
साध्वियों का सब वस्त्र ९६ हाथ प्रमाण होता है। उसका विवरण इस प्रकार है-दो हाथ चौड़ी और सा तीन हाथ लम्बी एक संघाटी के सात हाथ ७, तीन हाथ चौड़ी और साढ़े चार हाथ लम्बी ऐसी दो संघाटियों के सत्ताईस हाथ २७ । चार हाथ चौड़ी और साढ़े चार हाथ लम्बी एक संघाटी के अठारह हाथ १८, इस प्रकार चार संघाटी के बावन (५२) हाथ । दो हाथ चौड़ी और साडे सात हाथ लम्बी ऐसी साड़ी के १५ हाथ । इस प्रकार चार संघाटियों के और एक साड़ी के सब मिलाकर ६७ हाथ हुए । आसन, झोली, छन्ना, पात्रबन्धन, मुखवस्त्रिका, रजोहरण, रजोहरण की डंडी का वस्त्र, मांडलिक वस्त्र, श्लेष्मवस्त्र, जल ढंकने का वस्त्र और स्थण्डिलभूमि के पात्र रखने का अंचल वस्त्र, यह सब पहलेके समान ही समझने चाहिए। पात्रों में रखने के लिए एक एक हाथ के चार वस्त्र तथा अवग्रहपट्ट (जांघिया) . और कांचली, यह सब मिलाकर ९६ हाथ प्रमाण वस्त्र साध्वियों को रखना चाहिए। पुस्तकें पहले
સાધ્વીઓનું વસ્ત્ર પ્રમાણ છ– ૯૬ હાથ રાખવામાં આવ્યું છે. તેનું વિવરણ આ પ્રમાણે છે – બે હાથ પહોળી અને સાડા ત્રણ હાથ લાંબી, એવી એક સંઘાટીના સાત હાથ, ત્રણ હાથ પહોળી અને સાડા ચાર હાથ લાંબી એવી બે સંધાટિએનું સત્તાવીસ હાથ, ચાર હાથ પહોળી અને સાડા ચાર હાથ લાંબી એવી એક સંધાટીનું અઢાર હાથ, આ પ્રમાણે ચાર સંઘાટીનું બાવન હાથ કાપડ થયું, બે હાથ પહોળી અને સાડા સાત હાથ લાંબી એવી સાડીને પંદર ૧૫ હાથ, આ પ્રમાણે ચાર સંઘાટિનું અને એક સાડીનું, એમ મળી ૬૭ હાથ થયું. भासन, ओही. २, पात्रमधन, भुभवनि, २०२रण, २०७२नी isीनु १७, isla४१२४, ना सा ४२.
વાનું વસ્ત્ર, પાણી ઢાંકવાનું વસ્ત્ર, થંડિલ જતા લેવામાં આવતા પાત્ર રાખવાનું વસ્ત્ર, પાત્રમાં રાખવાના અકેક Pायना या२ १२२, तथा अ१९५४ (पिया), ginal मा मधु भगीन छन्नु ८१ लायना प्रभानु यस साध्वी-
॥३४॥
...

Page #48

श्री कल्प
सूत्रे
कल्पमञ्जरी
टीका
मा
वस्त्रं ग्राखम् । पुस्तकानि तु पूर्व नासमिति तद्वेष्टनवस्त्रं साधुसाध्वीनां पूर्वातिरिक्तं वोध्यमिति । वस्त्रमिव पात्रमपि साधूनां साध्वीनां चावश्यकमुपकरणम् । अतस्तत्संख्यामाह- कप्पइ निग्गंथाणं' इत्यादि । निग्रन्थानां त्रीणि पात्राणि चतुर्थमुन्दकं च ग्रहीतुं कल्पते, निर्ग्रन्थीनां तु चत्वारिपात्राणि पञ्चममुन्दकं च ग्रहीतुमिति ।।०२।।
इत्थमाचेलक्यकल्पं विकृत्य सम्प्रत्यौद्देशिककल्पं विवरीतुमाह
मूलम्-नो कप्पइ निग्गंथाणं वा निग्गंधीणं वा उदेसियं असणं वा पाणं वा खाइमं वा साइमं वा वत्थं वा कम्बलं वा पडिग्गरं वा पायपुंछणं वा पीढफलगसिज्जासंथारगं वा ओसहभेसज वा पडिगाहित्तए वा परि जित्तए वा ॥९०३॥
छाया-नो कल्पते निर्ग्रन्थानां वा निग्रन्थीनां वा औदेशिकम् अशनं वा पानं वा खाद्यं वा स्वाधं वा वस्त्रं वा कम्बलं वा पतद्ग्रह वा पादमाञ्छनं वा पीठफलकशयासंस्तारकं वा औषधभैषज्यं वा प्रतिग्रहीतुं वा परिभोक्तुं वा ॥३॥ थीं नहीं, अतः साधु-साध्वियों के पुस्तकवेष्टन का वस्त्र इससे अलग समझना चाहिए। . वस्त्र की तरह पात्र भी साधुओं और साधियों के लिए आवश्यक उपकरण है, अतः उनकी संख्या कहते हैं-साधुओं को तीन पात्र तथा चौथा उन्दक लेना कल्पता है, और साध्वियों को चार पात्र तथा पाँचवाँ उन्दक लेना कल्पता है ।मु०२॥
इस प्रकार आचेलक्य कल्प का स्पष्टीकरण करके अब औदेशिक-कल्प का विवरण करते हैं'नो कप्पइ' इत्यादि ।
मूल का अर्थ-नहीं कल्पता है साधुओं या साध्वियों को औंदेशिक अशन, पान, खाद्य, स्वाद्य, वस्त्र, कंबल, पात्र, रजोहरण, पूजनी, पीठ, पाटा, शय्या, संस्तारक, औषध और भेषज ग्रहण करना या ઓએ રાખવાનું હોય છે. પુસ્તક બાંધવાના વસ્ત્રની અલગ જોગવાઈ રાખવામાં આવી છે.
વસ્ત્રની માફક પાત્ર પણ સાધુ-સાધવીઓ માટે આવશ્યક ઉપકરણ છે, માટે તેની સંખ્યા આ પ્રમાણે રાખવામાં આવી છે. સાધુઓ માટે ત્રણ પાત્ર, અને એથુ ઉદક, સાધ્વીઓ માટે ચાર પાત્ર અને પાંચમું ઉંદક राभवामां माथुछ. (सू०२)
'मायबश्य' पनुन ५३४शन ' मोहशि'ज्यान २० शमे छी-'नो कप्पइ'त्या. મૂલને અર્થ-કઈ એક સાધુ-સાધ્વીને ઉદેશીને બનાવેલ અશન, પાન, ખાદ્ય, સ્વાધ, વસ્ત્ર, પાત્ર, રજો
॥३५॥
Jain Education sational

5d

Page #49

श्रीकल्पसूत्रे ॥३६॥
Jain Education Intehal
टीका
"नो कप्पड़' इत्यादि -
निर्ग्रन्थानां निर्ग्रन्थीनां वा औदेशिकम् = एक मुनिमुद्दिश्य कृतम् अशनादिक चतुर्विधमाहारं वस्त्रं वा कम्बलं वा पतग्रहं = पात्रं वा पादपोञ्छनं = प्रमार्जिकां वा पीठफलकशय्यासंस्तारक, तत्र - पीठम् = ' चौकी ' इति भाषा - प्रसिद्धम्, फलकः = पट्टिका - पाट' इति भाषाप्रसिद्धा, शय्या - शेतेऽस्यामिति शय्या = शरीरप्रमाणा, संस्तारकः= अर्द्धतृतीयहस्तात्मकः पीठादीनां समाहारद्वन्द्वः, तद् वा औषध भैषज्यम् - औषधम् = एकद्रव्यनिर्मितम्, भषज्यम्= अनेक – द्रव्यनिर्मितम्, उभयोः समाहारद्वन्द्वः, तद्वा प्रतिग्रहीतुं = स्वीकर्तुं वा परिभोक्तुम्=उपभोक्तुं वा न कल्पते ||०३ ||
अथ तृतीयं शय्यातरपिण्ड-कल्पमाख्यातुमाह-
मूलम् -नो कप्पर निग्गंथाणं वा निम्गंधीणं वा सिज्जायरपिंडं पडिगाहित्तए वा परिभुंजित्तए वा
॥ मु०४ ॥
उपभोग करना ||३||
टीका का अर्थ- किसी एक मुनि के उद्देश्य से बनाई गई वस्तु ओंदेशिक कहलाती है । अशन, पान, खाद्य, (मेवा - आदि) और स्वाद्य ( लवंग आदि ) यह चार प्रकार का आहार, वस्त्र, कम्बल, पात्र प्रमार्जनी, पीठ (चौकी), फलक (पाट ) शय्या ( शरीर के बराबर ), संस्तारक (अढाइ हाथ लम्बा विस्तर) एक द्रव्य की बनी औषध और अनेक द्रव्यों की बनी भेषज, यह सब औदेशिक हों तो ग्रहण करना या उपभोग में लाना साधुओं और साध्वियों को नहीं कल्पता ॥ ०३॥
तीसरे कल्प शय्यातर पिण्ड का वर्णन करते हैं - 'नो कप्पड़' इत्यादि ' ।
डर, गोछी, जानेट-पाट, शय्या, संधारी, औषध, लेषन विगेरे ये नहि. (सू०3)
टीना अर्थ -
खेड मुनिने उद्देशीने मनावेसी थीम 'मोहेशिए' हेवाय नेषां अशन, पान, खाद्य, स्वाद्य, मा यार प्रहारना आहार उडेवाय छे, उपडा, अंजस, पात्र, गोछी, जालेट-पाट, शय्या-सुवा भाटे शरीर प्रभाणु वस्त्राहि, संथारा अढी हाथ प्रभा वस्त्रादि, औषध (मेड द्रव्यनी अनेसी ), लेषण ( मने४ द्रव्योनी मसी) साधु-साध्वीने सेवा ये नहि ( सू०3 )
त्रीन स्थ- शय्यातरपिंड न ४२ - 'नो कप्पह' धत्याहि.
海運
कल्प
मञ्जरी
टीका
||३६||
jainelibrary.org

Page #50

श्री कल्प
सत्र
कल्पमञ्जरी
॥३७॥
टीका
र
छाया--नो कल्पते निर्ग्रन्थानां वा निर्ग्रन्थीनां वा शय्यातरपिण्डं पतिग्रहीतुं वा परिभोक्तुं वा ॥०४॥
टीका'नो कप्पइ' इत्यादि-निर्ग्रन्थानां निर्ग्रन्थीनां वा शय्यातरपिण्डं-शय्यातरः वसति-प्रदाता सागारिक इति यावत्, तस्य पिण्डस्तं प्रतिग्रहीतुं वा परिभोक्तुं वा नो कल्पते। अत एवोक्तं स्थानाङ्गभूत्रस्य द्वितीय-स्थानप्रथमोद्देशे'सागारियपिंडं झुंजमाणे अणुग्याइए भवइ' छाया-सागारिकपिण्डं भुञ्जानः अनुद्घातिको भवतीति । शय्यातरपिण्डो बहुविधः, तत्र यदकल्प्यं तत्पदश्यते। तथाहि-अशनम् १, पानम् २, खाद्यम् ३, स्वाद्यम् ४, वखं ५, पात्रं ६, कम्बलः ७, रजोहरणं ८, दोरकः ९, मूची १०, कर्तरी ११, क्षुरिका १२, नखहरणी १३, कर्णशोधनी १४, दन्तशोधनी १५
मूल का अर्थ नहीं कल्पता है साधुओं या साध्वियों को शय्यातरपिण्ड ग्रहण करना या उपभोग में लाना ॥५०४॥
टीका का अर्थ-शय्यातर अर्थात् ठहरने के लिए स्थान-उपाश्रय देनेवाले गृहस्थ के यहा से आहार ग्रहण करना और उसका उपभोग करना साधुओं और साध्वियों को नहीं कल्पता । इसीलिए स्थानांग मूत्र के द्वितीय स्थान के प्रथम उदेशक में कहा है-"शय्यातर के आहार का उपभोग करता हुआ मुनि अनुद्घातिक (गुरुपायश्चित्त का पात्र ) होता है।"
शय्यातरपिण्ड (शय्यातर की वस्तु ) के अनेक प्रकार हैं। उनमें से जो पिण्ड (वस्तु) अकल्पनीय हैं उन्हें दिखलाते हैं । वे ये हैं-अशन (१), पान (२), खाद्य (३), स्वाद्य (४), वस्त्र (५), पात्र (६) कंबल (७), रजोहरण (८), डोरा (९) सुई (१०), कैंची (११), छुरी (१२), नखहरणी (१३), कान-कुचरणी
મૂલન અર્થ—શયાતરપિંડ સાધુ-સાધ્વીઓને ગ્રહણ કરે કપે નહિ (૪)
ટીકાનો અર્થ-જે કઈ વ્યક્તિ સાધુ-સાધ્વીને ઉતરવા માટે જગ્યા અગર ઉપાશ્રય આપે તે વ્યક્તિ શય્યાતર કહેવાય છે. તેને ત્યાંથી સાધુ-સાધ્વી કઈ પણ પ્રકારને આહાર ગ્રહણ કરી શકે નહિ, એટલા માટે ‘ઠાણાગ” સૂત્રના બીજા સ્થાનના પ્રથમ ઉદ્દેશામાં કહ્યું છે કે-“શય્યાતરને આહાર ગ્રહણ કરનાર મુનિ અનુદ્દઘાતિક-ગુરુપ્રાયશ્ચિત્તને ભાગી ગણુય’
શખ્યાતરપિંડ ( શયાતરની વરતુ ) ના અનેક પ્રકાર છે, તેમાં જે વસ્તુ અકtપનીય એટલે લેવા ગ્ય નથી તે અહિં દર્શાવવામાં આવે છે અશન ૧, પાન ૨, ખાદ્ય 8, સ્વાવ ૪, વસ્ત્ર પ, પાત્ર ૬, કાંબલ ૭, રજે२५ ८, २॥ ६, सोय १०, आत२ ११, ७री १२, नम पानी नेणी १३, न मोतवानी याणी १४,
કાસપી , સાધુ-સાવીને કે કપે નહિ.
॥३७॥
Jain Education Bortional

Page #51

कष्टकोद्धारणी (कांटाकाढने का चींपिया) १६, कण्टकः कष्टकोद्धारणीपात्रं च 'कष्टककुत्थलिका' १७,
के औषधम् १८, भैषज्यम् १९, शतपाकसहस्रपाकादितैलम् २०, पात्ररञ्जनकद्रव्यम् २१, पात्रादौ रन्ध्रकरणाधुपश्रीकल्प
र योगी शस्त्रविशेषः २२, करगलः २३, लेखनी २४, मसी २५, मसीपात्रम् २६, हिङ्गलम् २७, खटिका मूत्रे २८ चेत्यादि । ॥३८॥
अथ शय्यातरगृहे यद् वस्तु कल्पते तदाह, तथाहि-तृणम् १, लोष्टम् २, शिलापट्टकः ३, शिलापुत्रकः ४, भस्म ५, पाषाणखण्डम् ६, इष्टका ७, धूलिः ८, पीठं ९, फलकः १०, शय्या ११, संस्तारकं १२, गोमयम् १३, सोपधिकशिष्यः १४, स्वाध्यायाद्यर्थ पातिहारिकं पुस्तकं १५ चेत्यादि । (१४), दंतशोधनी (दांत साफ करने का साधन ) (१५), कांटा निकालने का उपकरण-चीमटी (१६), काटा
और चीमटी रखने की कोथळी (१७), औषध (१८), भैषज्य (१९), शतपाक सहस्रपाक आदि तेल (२०), पात्र रंगने का द्रव्य-सफेदा-वार्निश आदि (२१). पात्र आदिमें छेद करने आदि के औजार कागज २३, लेखनी २४, स्याही २५, दवात २६, हिंगलु २७, आदि ।
शय्यातर के घर से जो वस्तु । ग्रहण की जा सकती हैं, वे इस प्रकार हैं--घास १, मिट्टी २, शिला ३, लोढ़ा ४, राख ५, पत्थर का टुकड़ा ६, इंट ७, धूल ८, पीड़ा ९, पाट १०, शय्या ११, संस्तारक १२, गोबर १३, वस्त्र-पात्र आदि उपकरणों सहित शिष्य १४, तथा स्वाध्याय के लिए पडिहारी
[वापिस लौटायी जानेवाली] पुस्तक १५ । ( દાંત સાફ કરવા નીસલી ૧૫, કાંટે કાઢવાને ચિપિયે ૧૬, કાંટા અને ચીપિયા રાખવાની કોથળી ૧૭, ઔષધ ૧૮,
ભેષજ ૧૯, શતપાક-સહસંપાક આદિ તેલ ૨૦, પાતરા રંગવાને સફેદ વાર્નિશ વિગેરે ૨૧, પાત્રમાં કાણું પાડવાનું ઓજાર ૨૨, કાગળ૨૩, કલમ ૨૪, શાહી ૨૫, ખડી ૨૬, હિંગલો ૨૭ આદિ.
शयात२' ना धेरथी ४४ परतुभी पी ४६पे , तेना नाम-(१) घास (२) भाटी (3) शिक्षा (४) ५२ 421 () राम (६) पत्यरनो । (७) ४ (८) धूa () बालेट (१०) पाट (११) शय्या (१२) છે ઘાસને સંથારે (૧૩) છાણ (૧૪) વસ્ત્ર-પાત્ર-ઉપકરણ સહિત શિષ્ય (૧૫) સ્વાધ્યાયને માટે પુસ્તક; શિષ્યને શિવાય Sી બીજી બધી વસ્તુઓ પડિહારી [ પાછી આપવાની શરતે! તેવી કપે.only
॥३८॥
Maniww.jainelibrary.org.
pacleinclucation

Page #52

श्री कल्पमूत्रे ॥३९॥
कल्पमञ्जरी
NEE
टोका
अदमप्यनुसन्धयम्
यस्योपाश्रयस्य स्वामिने निवासशुल्क दवा गृहस्थो निवासार्थ साधून् निमन्त्रयेत् स उपाश्रयः साधीरकल्प्य इति । उपाश्रयस्यानेकस्वामिनि सति कश्चिदेक एव शय्यातरत्वेन स्थापनीयो, न तु सर्वेऽपि ।
शश्यातरस्य पिण्डे चत्वारो भङ्गा भवन्ति, यथा-१ एकत्र रन्धनम्, एकत्र भोजनम् । २. एकत्र रन्धनम्, अन्यत्र गेहादौ भोजनम् । ३. पृथक्-पृथग रन्धनम्, एकत्र भोजनम् । ४. पृथक्-पृथग रन्धनम्, पृथक्-पृथग् भोजनम् ।
तत्र द्वितीयचतुर्थभङ्गौ कल्प्यौ । द्वितीयभङ्गे एकत्र रन्धनेऽपि पश्चात् शय्यातरेतरांशस्य पृथक्कारे ___ इस विषय में यह भी जानना चाहिए कि-जिस उपाश्रय के स्वामी को किराया देकर गृहस्थ, साधुओं को उसमें रहने के लिए निमंत्रित करे, वह उपाश्रय साधु के लिए अकल्पनीय है। उपाश्रय के स्वामी अनेक हो तो उनमें से किसी एक को ही एक समय शय्यातर ठहराना चाहिए, सबको नहीं ।
शय्यातरपिण्ड में चार भंग इस प्रकार होते हैं--१. एक जगह राँधना और एक जगह जीमना २. एक जगह राधना और अन्यत्र-गृह-आदि में जीमना ३. अलग-अलग जगह राधना और एक जगह जीमना ४. अलग-अलग जगह राधना और अलग-अलग जगह जीमना ।
इनमें से दूसरा और चौथा भंग कल्पनीय है। दूसरे भंग में यद्यपि भोजन एक ही जगह बनता है, तथापि शय्यातर से भिन्न जनों का भाग जब अलग कर दिया जाता है तो दूसरों के हिस्से का
જે કે વ્યક્તિ સાધુને માટે ઉપાશ્રય ભાડે લે, અગર કઈ જગ્યાનું ભાડું નક્કી કરે છે તે જગ્યા સાધુને કપે નહિ. “ઉપાશ્રય' સમાજને હોવાથી સમાજની કોઈ પણ વ્યક્તિ તે ઉપાશ્રયનો માલિક ગણાય માટે સાધુ સાધ્વી સમાજના કઈ પણ એક માણસની રજા લઈ તે ઉપાશ્રયમાં ઉતરી શકે છે.
ચાતર-પિંડના ચાર ભાંગા છે (૧) એક જ જગ્યાએ રાંધવું અને જમવું (૨) એક જગ્યાએ રાંધવું અને બીજી જગ્યાએ જમવું. (૩) જુદી જુદી જગ્યાએ રાંધવું અને વધુ રાંધણું એક જ જગ્યાએ લાવી ત્યાં જમવું (૪) અલગ-અલગ જગ્યાએ રાંધવું અને અલગ-અલગ જગ્યાએ જમવું, આ ચાર ભાંગામાંથી બીજે અને ભાંગે ગ્રહણ કરવા યોગ્ય છે, કારણ કે આ બે ભાંગામાં “શયાતર” ને હકકે તે આહાર ઉપરથી ઉઠી જાય છે. અને તે આહાર બીજાની માલીકીને બને છે, તેથી એ આહારનો માલીક શયાતર કરતું નથી, પણ બીજી વ્યક્તિ તરીકે તેને માલીક બનવાથી તે આહાર સાધુને આપી શકે છે, અને સાધુ તે લઈ શકે છે, એમાં કઈ બાધ આવો રે
॥३९

.

Page #53

श्री कल्लसूत्रे
॥४०॥
Jain Education Ind
शय्यातरमात्रांशं विहायाऽन्येषां पिण्ड उपादेय; तत्र तदानीं शय्यातरस्वत्वापगमात् । चतुर्थभङ्गे तु शय्यातरांशलेशसंसर्गशङ्कापि नास्ति । शय्यातरस्वत्वापगम एवोपादेयताहेतुरिति निष्कर्षः | | ०४ || चतुर्थकल्पमाह
मूलम् - नो कप्पर निग्गंथागं वा निग्गंधीणं वा रायपिंडं पडिग्गाहित्तए वा परिभुंजित्तए वा ॥ ०५ ॥ छाया--नो कल्पते निर्ग्रन्थानां वा निर्ग्रन्थीनां वा राजपिण्डं प्रतिग्रहीतुं वा परिभोक्तुं वा ॥ ०५ ॥ टीका -- 'नो कप्पड़' इत्यादि - - व्याख्या स्पष्टा । नवरम् - राजपिण्डः - अशनं १, पानं २, खाद्यं ३, स्वाद्यं ४, वस्त्रं ५, कम्बल ६, श्वेति षडविधः । अयं राजोपभोग्यो न कल्पत इति भावः ॥ ०५ ॥ भोजन ग्रहण किया जा सकता है, क्यों कि उस पर शय्यातर का अधिकार नहीं रहता । चौथे भंग में तो शय्यातर के भाग होने की आशंका भी नहीं है। अभिप्राय यह है कि शय्यातर का अधिकार हट जाने पर ही पिण्ड कल्पनीय होता है | ०४ ||
चौथा कल्प राजपिण्ड कहते हैं-'नो कप्पड़' इत्यादि ।
मूल का अर्थ - नहीं कल्पता है साधुओं को और साध्वियों को राजपिण्ड का ग्रहण करना और उपभोग करना ॥५॥
टीका का अर्थ - - व्याख्या स्पष्ट है । विशेष यह कि - राजपिण्ड छह प्रकार का है- १. अशन २. पान ३. खाद्य ४ स्वाद्य ५. वस्त्र और ६. कंबल । तात्पर्य यह है कि ये सब वस्तुएँ राजा के निज के लिए उपभोग में आनेवाली नहीं कल्पती हैं |म्०५ ॥
નથી, કારણ કે ભોજન એક જગ્યાએ બન્યા પછી તે ભોજનના ભાગ પાડે છે અને ભાગ લેનાર માણસ સાધુને વહેારાવી શકે છે. આ બીજા ભાંગાના અર્થ સ્પષ્ટ કરવામાં આવ્યા છે. ચેાથા ભાંગે ઘણા જ સ્પષ્ટ છે, કારણ કે અલગ અલગ રાંધવુ અને અલગ અલગ જમવું. તેમાં શય્યાતરને હિસ્સે પહેલેથી જ વહેચાઈ જાય છે. માટે ખીજા ભાંગાને અને ચેાથા ભાંગાને ચેાગ્ય આહાર સાધુ-સાધ્વી લઈ શકે છે. (સૂ૦૪)
थोथाऽदय - रामपिउनु वर्षान वामां आवे छे- 'नो कप्पइ' इत्याहि.
भूसना अर्थ-साधु-साध्वीमने 'पिंड' देवो ने लोगो ये नहि (4) टीना अर्थ - पिंडना छ २ (१) अशन, (२) पान, (3) जाद्य (४ स्वाद्य (५) वस्त्र ने (६) स तात्पर्य मे आ जधी वस्तुग्यो पास राना उपलोगमां भाववावासी नहि ये. (सू०५)
歐
कल्प
मञ्जरी
टीका
॥४०॥
ww.jainelibrary.org

Page #54

मूत्र
पञ्चम कल्पमाह--
मूलम्--कप्पइ निग्गंथाणं वा निग्गंथीणं वा अहाराइणिय किनकम्म करित्तए । नो कप्पइ निम्गंथाणं
निग्गंथीणं किइकम्म करित्तए । कप्पइ निग्गंथीण निग्गंथाणं किइकम्म करित्तए । कप्पइ आयरियउवज्झायाणं श्री कल्प
गगंसि अहाराइणियं किइकम्म करित्तए वा कारावित्तए वा । कप्पइ बहूर्ण भिक्खूणं बहूणं गणावच्छेइयाणं
बहूर्ण आयरियउवज्झायाणं एगो विहरमाणाणं अहाराइणियाए किइकम्म करित्तए । कप्पइ बहूगं भिक्खूर्ण ॥४१॥
एगओ विहरमाणागं अहाराइणियाए किकम्म करित्तए । कप्पइ बहुगं गणापच्छेइयागं एगवश्रो विहरमाणागं अहाराइणियाए किकम्म करित्तए । कप्पइ बहुगं आयरियाणं एगयओ विहरमाणागं अहाराइणियाए किइ
कम्म करित्तए । कप्पइ बहूणं उबज्झायाणं एगयओ विहरमाणागं अहाराइणियाए किइकम्मं करित्तए । एवं आए थेराणं पवत्तगाणं गणीगं गणहराणंपि मुणेयव्यं ॥०६॥
छाया-कल्पते निर्ग्रन्थानां वा निग्रन्थीनां वा यथारात्निकं कृतिकर्म कर्तुम् । नो कल्पते निम्रन्थानां निग्रन्थीनां कृतिकर्म कर्तुम् । कल्पते निग्रन्थीनां निग्रन्थानां कृतिकर्म कर्तुम् । कल्पते आचार्यो-पाध्याययोर्गणे यथारात्निकं कृतिकर्म कर्तुं वा कारयितुं वा । कल्पते बहूनां भिषगां बहूनां गणावच्छेदकानां बहूनाम् आचार्योंपाध्यायानाम् एकतो विहरमाणानां यथारानिकतया कृतिकर्म कर्तुम् । कल्पते बहूनां भिक्षूणाम् एकतो विहर
पाचवा कल्प कृतिकर्म कहते हैं-'कप्पइ' इत्यादि ।
मूल का अर्थ-१. साधुओं और साध्वियों को दीक्षा-पर्याय की ज्येष्ठता के अनुसार कृतिकर्म (वन्दना) करना कल्लता है। २. साधुओं को साध्वियों का कृतिकर्म करना नहीं कल्पता । ३. साधियों को साधुओं का कृतिकर्म करना कल्पता है। ४.आचार्यों और उपाध्यायों को गण में पर्यायज्येष्ठता के अनुसार कृतिकर्म करना और कराना कल्पता है। ५. बहुसंख्यक साधुओं, बहुसंख्यक गणावच्छेदकों, बहुसंख्यक आचार्यों उपाध्यायों को, जो एक साथ विचरते हों उन्हें, पर्यायज्येष्ठता के अनुसार कृतिकर्म करना कल्पता है।
ये पांयमा तिम'' याभ्यान २०४ ४२५॥मा माछ-' कप्पड' त्याह.
મૂલને અર્થ- સાધુ-સાધવીની દીક્ષા પર્યાયની ઉત્તરોત્તર શ્રેણી પ્રમાણે “કૃતિકર્મ' (વંદના) કરવા કપે છે. (૧) સાધુ ને સાધ્વીઓનું કૃતિકમ (વંદન) કરવું નહિં કપે (૨) શા બના ફરમાન અનુસાર સાધ્વીઓ ને
સાધુઓનું વંદન કરવું કપે [૩] આચાર્યો અને ઉપાધ્યાયને પણ પર્યાયજયેષ્ઠ ને અન્ય દીક્ષાની શ્રેણી અનુસાર કઈ મેટાને વંદન નમસ્કાર કરવા કપે (૪) જે સમુદાયમાં સાધુ સાધ્વી, આચાર્યો-અને ઉપાધ્યાયે મોટી સંખ્યામાં
॥४१॥
Jain Education
Stional
For Private
Personal Use Only
odinww.jainelibrary.org.

Page #55

मत्र
मञ्जरी टीका
SM माणानाम् यथारानिकतया कृतिकर्म कर्तुम् । कल्पते बहूनां गणावच्छेदकानाम् एकतो विहरमाणानाम् यथा
भोगाई रात्निकतया कृतिकर्म कर्तुम् । कल्पते बहूनाम् आचार्याणाम् एकतो विहरमाणानां यथारानिकतया कृतिकर्म श्री कल्प
कर्तुम् । कल्पते बहूनाम् उपाध्यायानाम् एकतो विहरमाणानां यथारानिकतया कृतिकर्म कर्तुम् । एवं स्थ
विराणां प्रवर्तकानां गणिनां गणधराणामपि ज्ञातव्यम् ॥मू०६॥ ॥४२॥
टीका 'कप्पइ निग्गंथाणं' इत्यादि
निग्रन्थानां वा निर्ग्रन्थीनां वा यथारालिकम्-रात्निकाः पर्यायज्येष्ठास्ताननतिक्रम्य यथारात्निकम्६. एक साथ विचरने वाले अनेक साधुओं को पर्यायज्येष्ठता के अनुसार कृतिकर्म करना कल्पता है । ७. एक साथ विचरने वाले अनेक गणावच्छेदकों को पर्यायज्येष्ठता के अनुसार कृतिकर्म करना कल्पता है। ८. एक साथ विचरने वाले अनेक आचार्यों को पर्यायज्येष्ठता के अनुसार कृतिकर्म करना कल्पता है । ९. एक साथ
विचरने वाले अनेक उपाध्यायों को पर्यायज्येष्ठता के अनुसार कृतिकर्म करना कल्पता है। १० इसी प्रकार Sो स्थविरों, प्रवर्तकों, गणियों और गणधरों के विषय में भी समझना चाहिए ॥६॥
- टीका का अर्थ-जो दीक्षा-पर्याय में बड़ा हो, वह रात्निक कहलाता है। यथारात्निक का अभिप्राय है-दीक्षापर्याय की ज्येष्ठता के अनुसार । साधुओं को साधुओं के प्रति और साध्वियों को साध्वियों के प्रति पर्यायज्येष्ठता के अनुसार कृतिकर्म करना चाहिए। अर्थात् कम समयकी दीक्षावाला अधिक વિચરતા હોય ત્યાં પણ દીક્ષા-પર્યાયની કક્ષા અનુસાર એક બીજાને વંદણા નમસ્કાર કરવા કપે (૫) મોટી સંખ્યામાં વિચરતા સાધુઓને પણ ઉત્તરોત્તર કક્ષા અનુસાર વંદન કરવું કલ્પ (૬) ગણાવદકે પણ જ્યારે ભેગા થાય ત્યારે પણ તેઓ એક બીજાને ઉપરક્ત સિદ્ધાંત અનુસાર નમસ્કાર કરે છે (૭) અનેક આચાર્યો પણ ઉપર પ્રમાણે આચરે છે (૮) ઉપાધ્યાયે પણ તેજ પ્રમાણે કરે છે (૯) આ પ્રમાણે સ્થવિરે, પ્રવર્તકે, ગણિઓ અને ગણધરે પણ વર્તવા બંધાએલાં છે. ૧૦ (સૂ૦૬)
ટીકાને અર્થ-જે દીક્ષા પર્યાયમાં મોટા છે તેને “રાત્વિક” કહેવામાં આવે છે. સાધુએ સાધુઓ ને અને સાક્ષીએ સાધ્વીઓને પર્યાયની ઓછી વધતી કક્ષા અનુસાર વંદન આદિ કરે, અર્થાત્ ટૂંક સમયની on દીક્ષાવાલા સાધુએ અધિક સમયની દીક્ષાવાલા સાધુને વંદન કરે. ઓછા સમયની દીક્ષાવાલા સાધ્વીએ લાંબા વિશે
॥४२॥
S

Page #56

सूत्रे
पर्यायज्येष्ठानुसारेण कृतिकमे बन्दनं कतु कल्पते । उक्तं चान्यत्रापि
___ “समणेहि य समणीहि य अहारिहं होइ कायव्वं" श्रीकल्प
छाया-श्रमणैश्च श्रमणीभिश्च यथाई भवति कर्तव्यम्-इति ।
यथा निग्रन्थाः पर्यायज्येष्ठान निर्ग्रन्थान् प्रति कृतिकर्म कुर्वन्ति, किं तथैव पर्यायज्येष्ठा निम्रन्थीः ॥४३॥ प्रत्यपि कुर्वन्ति ? इति सन्देहमपाकर्तुमाह-'नो कप्पइ निगंयाणं' इत्यादि । निग्रन्थानां न कल्पते=न युज्यते
निर्ग्रन्थीनां कृतिकर्म कर्तुमिति । ननु यथा निर्ग्रन्थानां कृते निग्रन्थीः प्रति कृतिकर्मकरणमनुचितम्, किं तथैव निर्ग्रन्थीनां कृते निग्रन्यान् प्रति कृतिकर्मकरणमनुचितम् ? इति सन्देहमपाकर्तुमाह-कप्पइ निग्गंथीणं' इत्यादि। निर्ग्रन्थीनां कृते तु निर्ग्रन्थान् प्रति कृतिकर्मकरणमुचितमेवेत्यर्थः । उक्तं चात्रसमय की दीक्षा वाले को वन्दना करे। कम समय की दीक्षिता माची अधिक समय की दीक्षावाली साध्वी को वन्दना करे । अन्यत्र कहा है--"समणेहि य समणीहि य, अहारिहं होइ काय," "श्रमणों और श्रमणियों को यथायोग्य वन्दना करनी चाहिए"।
जैसे श्रमण पर्यायज्येष्ठ श्रमणों को वन्दना करते हैं. उसी प्रकार क्या साध्वियों को भी वन्दना करें? इस सन्देह का निवारण करने के लिए शास्त्रकार कहते हैं-"नो कप्पइ निग्गंयाणं " इत्यादि । साधु साध्वियों को वन्दना न करें।
शंका-तब तो जैसे साधुओं को साध्वी की वन्दना करना उचित नहीं है, उसी प्रकार साध्वियों को साधु की वन्दना करना भी उचित नहीं है ? इस शंका को दूर करने के लिए कहते हैं--'कप्पइ निग्गंथीणं' इत्यादि । साधु की वन्दना करना साध्वियों के लिए उचित है। कहा भी हैસમયની દીક્ષાવાલા સાધીને વંદન કરે. એ કહ્યું પણ છે
“समणेहि य समणीहि य, अहारिहं होइ कायव्वं" श्रम श्रमी यथायोग्य पारे।
શંકા-જે એમ છે તે જેમ સાધુઓએ સાધીને વંદના કરવી ઉચિત નથી તેમ સાધ્વીઓએ પણ સાધુને PRनान ४२वी न? माने ६२ ४२वा भाटे ४ छ--'कप्पाइ निग्गंथाणं'त्यादि।
साध्वीय साधुने बहन ४२, ४यु छ--
॥४३॥

Page #57

कल्प
मत्र
मञ्जरी
टीका
“ सव्वाहि संजईहिं किइकम्मं संजयाण कायव्वं ।
पुरिसुत्तरिओ धम्मो, सव्वजिणाणं पि तित्थम्मि ॥१॥ श्रीकल्प- छाया- सर्वाभिः संयताभिः कृतिकर्म संयतानां कर्तव्यम् ।
पुरुषोत्तरको धर्मः सर्वजिनानामपि तीर्थे ॥१॥ इति ॥ ॥४४||
अयं भावः-चिरमवजिताभिरचिरप्रव्रजिताभिश्च सर्वाभिरपि साध्वीभिः चिरपब्रजितानाम् अचिरप्रवजितानां तदिनप्रजितानां च सर्वेषां संयतानां कृतिकर्म कर्तव्यमेव । यतः सर्वेषामपि जिनानां तीर्थ-शासने पुरुषोत्तरो धमों भवतीति ॥१॥ तथा-गणे ये रात्निका भवन्ति, तान् प्रति अधमरात्निकः आचार्य उपाध्यायश्च वन्दनां कुर्यादेवेति मूचयितुमाह-' कप्पइ आयरिय' इत्यादि । आचार्योपाध्याययोः गणे यथारात्निक
“ सव्वाहि संजईहिं, किइकम्मं संजयाण कायव्वं ।।
पुरिसुत्तरिओ धम्मो, सव्वजिणाणंपि तित्थम्मि” ॥ १ ॥
सभी साध्वियोंको साधुओंकी वन्दना करनी चाहिए, क्यों कि सभी तीर्थंकरों के तीर्थ में पुरुष-प्रधान ही होता है।॥ १ ॥
अभिपाय यह है कि साध्वी चाहे अल्पकाल की दीक्षित हो अथवा चिरकाल की दीक्षित हो, सभी को साधुओं की वन्दना करनी चाहिए, चाहे साधु चिरकाल का दीक्षित हो या अल्पकाल का। इसका कारण यह है कि सभी तीर्थकरों के शासन में धर्म, पुरुष-प्रधान ही होता है ॥ १ ॥
गण में जो रत्नाधिक मुनि हों, उनको कम समय के दीक्षित आचार्य और उपाध्याय, वन्दना करें, यह मूचित करने के लिये कहते हैं-आचार्य और उपाध्याय, गण में स्थित साधुओं
“सव्वाहि संजईहिं, किइकम्मं संजयाण कायव्वं ।
पुरिसुत्तरिओ धम्मो, सव्वजिणाणं पि तित्थम्मि” ॥इति॥
અર્થો-સાધ્વીઓએ સાધુઓને વંદન કરવી જોઈએ, કારણ કે તમામ તીર્થંકરના શાસનમાં પુરૂષપ્રધાનતાની મહત્તા ગણવામાં આવી છે.
શાસ્ત્ર અભિપ્રાય અને પરંપરાની પરિપાટી સૂચન કરવામાં આવી છે કે સાધુ
અપકાલના અથવા દીર્ઘકાલના દીક્ષિત હોય પણ સાધ્વીઓ વડે તે વંદન કરવા યોગ્ય છે. અલ્પ સમયના અથવા ___dan Education indional ही समयना ही पर्याया। भायाय उपाध्याये नाविभुतिन नभ२४१२ ४२१ मे. भने मायार्य
॥४४॥

Page #58

श्रीकल्प
तया पर्यायज्येष्ठानुक्रमेण कृतिकमे स्वयं कर्तुं वा अन्यैः कारयितुं वा कल्पते इति । यद्याचार्य उपाध्यायो वा स्व-स्व-सम्पदा साभिमानत्वाद् गणे यथारानिकतया स्वयं कृतिकर्म न कुर्यात् , अन्यैश्च न कारयेत्तदा गणे व्युद्ग्रहो(कलहो) जायते, आचार्योपाध्याययोश्च गगाद् बहिष्कारो भवति । स्थानाङ्गसूत्रे "आयरिय-उवज्झाए गणंसि अहाराइणियाए किइकम्मं नो सम्म पउंजित्ता भवइ" [स्थाना० ५ स्था० १ उ०] इति विग्रहस्थानस्वेन, "आयरियउवज्झाए गणंसि अहाराइणियाए किइकम्मं वेणइयं णो सम्मं पउंजित्ता भवई" (स्थाना० ५ स्था० २ उ०) इति गणापक्रमणस्थानत्वेन च प्रोक्तम् । अत आचार्य उपाध्यायश्च स्वयं यथारानिकतया
कल्पमञ्जरी टीका
॥४५॥
को पर्याय-ज्येष्ठता के अनुसार स्वयं वन्दना करें और दूसरों से करावें। यदि आचार्य और उपाध्याय अपनी-अपनी सम्पदा के अभिमान के कारण गण में स्थित रत्नाधिक मुनियों को स्वयं वन्दना नहीं करें और दूसरों से नहीं करावें तो गण में कलह उत्पन्न होता है और आचार्य-उपाध्याय का गण से बहिष्कार होता है। इसी बात को लेकर स्थानाङ्ग मूत्रमें भी 'आचार्य और उपाध्याय गण में पर्यायज्येष्ठता के अनुसार यदि सम्यक्प्रकार से वन्दना न करे -यह वाक्य, गण में विग्रह के कारण रूप में कहा गया है, और 'आचार्य-उपाध्याय गण में पर्यायज्येष्ठता के अनुसार यदि सम्यक्पकार से कृतिकर्म और विनय नहीं करे' यह वाक्य, आचार्य-उपाध्याय का गण से बहिष्कार के कारणरूप में कहा गया है। अत एव-आचार्य और उपाध्याय को रत्नाधिक के प्रति कृतिकर्म करना
છે
કે ઉપાધ્યાય જાતે નમસ્કાર કરે એટલું જ નહિ પણ સમુદાયના સાધુઓને પણ રત્નાધિક-પર્યાયજયેષ્ઠ મુનિને નમસ્કાર કરવાનું કહે. કદાચ પદવીના “અહંભાવ” ની ખાતર આચાર્ય કે ઉપાધ્યાય વંદન ન કરે, અગર ન કરાવે તે ટોલામાં કલહ ઉત્પન્ન થાય છે, અને પરિણામે તે આચાર્યને બહિષ્કાર કરવામાં આવે છે. આ પ્રકારના કલહને सगती तने। म अलि-
निश giग' सूत्रमा ४२वामा माव्यो छ, भ?-“माया, समुदायनी मह२, પર્યાયેષ્ઠતા અનુસાર, સમ્યફ પ્રકારે, વંદન ન કરે, આચાર્ય–ઉપાધ્યાય, ગણમાં, ઉત્તરોત્તર દીક્ષાની કક્ષા
અનુસાર, ભાવપૂર્વક કૃતિકર્મ અને વિનય ન કરે ” આ વાકયે જે ટાંકવામાં આવ્યા છે તે બતાવે છે કે દીક્ષાની કી પર્યાય પ્રમાણે જે વંદના આદિ વિધિ ન થાય તે પરિણામે કલહ અને સામુદાયિક બહિષ્કાર જન્મ પામે છે, તે
॥
५॥
-નિશ સમરિણામે તે આવા જાય કે ઉધાર
Jain Education relational

.

Page #59

GARH
श्री कल्प
कृतिकर्म कुर्यात् अन्यैश्चापि कारयेदेव । न तत्र तेनान्यथाचरणीयमिति। तथा-पोत्र स्वगच्छसंवन्धिनो भिन्नभिन्नगच्छसम्बन्धिनः साम्भोगिका वा बहवः साधवो बहवो गणावच्छेदका बहब आचार्योपाध्यायाश्च विहरन्ति, तत्रापि पर्यायज्येष्ठानुसारेणैव कृतिकर्म कर्तव्यम् । इममर्थ मूचयितुमाह-'कप्पइ बहूणं भिक्षणं बहूगं गणावच्छेइयाणं' इत्यादि । तथा-यद्येकत्र बहवः स्वगच्छसम्बन्धिनो भिन्नभिन्नगच्छसम्बन्धिनः साम्भोगिका वा सामान्यसाधवो विहरेयुस्तत्रापि पर्यायज्येष्ठानुसारेणैव कृतिकर्म कर्तव्यमिति दर्शयितुमाह'कप्पइ बहणं भिक्खूण एगओ' इत्यादि।
सूत्रे
॥४६॥
ही चाहिए और दूसरों से भी कराना चाहिए। इससे विपरीत आचरण नहीं करना चाहिए ।
तथा-यदि एक साथ स्वगच्छ के या भिन्न गच्छ के संभोगी अनेक साधु, अनेक गणावच्छेदक तथा अनेक आचार्य-उपाध्याय विचरते हों तो वहाँ भी पर्याय-ज्येष्ठता के अनुसार ही कृतिकर्म करना चाहिए। इस अभिप्राय को सूचित करने के लिए कहा है -" कप्पइ बहूर्ण भिक्खूण बहूगं गणावच्छेइयाणं" इत्यादि।
तथा-यदि एक जगह अनेक स्वगच्छ के या भिन्न-भिन्न गच्छों के सांभोगिक साधु विचरते हों तो वहाँ भी दीक्षा-पर्याय के क्रम से ही कृतिकर्म करना चाहिए । यह दिखलाने के लिए कहा है--"कप्पइ बहूणं भिक्खूणं एगओ' इत्यादि।
॥४६॥
માટેજ આચાર્ય અને ઉપાધ્યાયે “અહંભાવ નહિ પષતા સરલ અને લઘુભાવે પર્યાયજયેષ્ઠને વંદન કરવું જોઈએ અને બીજા પાસે કરાવવું જોઈએ.
જયારે કોઈ એ પ્રસંગે ઉપસ્થિત થાય અને પિતાના ગછ કે સંધાડાના અથવા અન્ય ગચ્છ સંધાડાના સંગી સાધુ મોટા પ્રમાણમાં એકત્રિત થાય છે ત્યાં પણ કતિકમ” ને શાસ્ત્ર આદેશ અમલમાં આવવો જોઈએ. ઉપરોકત ચર્ચાને અનુરૂપ શાસ્ત્રમાં કહ્યું છે--
___“कप्पइ बहूणं भिकरणं बहूणं गणावच्छेइयाणं” इत्यादि ।
ભિન્ન ભિન્ન ગચ્છના સાંગિક સાધુને જયાં જ્યાં એકઠા થવાને પ્રસંગે ઉપસ્થિત થાય ત્યાં ત્યાં પણ ઉપકને જ કમ અપનાવવા હોય છે, સાંગિક એટલે જે જે સાધુઓને સાથે બેસીને આહાર પાણી કરવાને
५ डाय ते मया साधु 'सननि' उपाय. or Private & Personal use only
SE3w.jainelibrary.org

Page #60

श्रीकल्प
मूत्रे
॥४७||
कल्पमञ्जरी टीका
तथा-यद्यकत्र बहवः स्वगच्छसंबन्धिनो भिन्न-भिन्न-गच्छ-संबन्धिनः साम्भोगिका वार गणावच्छेदका विहरेयुस्तत्रापि पर्यायज्येष्ठानुसारेणैव कृतिकर्म समुचितमिति मूचयितुमाह-'कप्पइ बहूणं गगावच्छेइयाण' इत्यादि । तथा-यधेकत्र बहवः स्वगच्छसम्बन्धिनः भिन्न-भिन्न-गच्छसम्बन्धिनः साम्भोगिका वा प्राचार्या विहरेयुस्तत्रापि पर्यायज्येष्ठानुसारेणैव कृतिकर्म कर्तव्यमिति मुचयितुमाह-कप्पइ बहणं आयरियाणं' इत्यादि । तथा-यद्यकत्र बहवः स्वगच्छसम्बन्धिनः भिन्न-भिन्न-गच्छसम्बन्धिनः साम्भोगिका वा उपाध्याया विहरेयुस्तत्रापि पर्यायज्येष्ठानुसारेणैव कृतिकर्म समुचितमिति मृचयितुमाह-कप्पइ बहूण उवज्झायाणं' इत्यादि। तथा-स्वगच्छसम्बन्धिनां भिन्नभिन्नगच्छसंबन्धिनां साम्भोगिकानां वा स्थविरा
तथा-यदि एक ही स्थल पर अनेक स्वगच्छ के या भिन्न-भिन्न गच्छों के सांभोगिक गणावच्छेदक हो तो वहाँ भी पर्याय-ज्येष्ठता के अनुसार ही कृतिकर्म करना चाहिए। इस बात को प्रकट करने के लिए कहा गया है--"कप्पइ बहूण गणावच्छेइयाणं" इत्यादि ।
तथा-अगर एक स्थान पर अनेक अपने गच्छ के, अथवा भिन्न-भिन्न गच्छों के सांभोगिक आचार्य विचरते हो तो वहाँ भी पर्याय-ज्येष्ठता के अनुसार ही वन्दना व्यवहार करना उचित है। यह मचित करने के लिए कहा है- “कप्पइ बहूणं आयरियाण" इत्यादि ।
तथा-यदि एक साथ अनेक अपने गच्छ के अथवा भिन्न-भिन्न गच्छों के सांभोगिक उपाध्याय हों तो वहां भी पर्यायज्येष्ठता के अनुसार ही कृतिकर्म करना उचित है। यह प्रकट करने के लिए कहा है-“कप्पइ बहूणं उबझायाणं" इत्यादि।
॥४७॥
સાંગિક ગણાવી છેદક' પછી તે એક ગચ્છના હોય અગર ભિન્ન ગછ ના હોય, એક અથવા ભિન્ન ગચછના સાંગિક આચાર્યો, ઉપાધ્યાય અને સ્થવિરે માટે આગમવાણી ફરમાવે છે કે તેઓએ પર્યાયપેન્ડઅનુસાર વંદનાવિધિ અમલમાં મૂકવી. આ “વાણ” ના મૂલ પાઠ આ પ્રમાણે છે.
'कप्पइ बहूणं गणावच्छेइयाणं' इत्यादि. 'कप्पइ बहूण आयरियाणं ' इत्यादि. ‘कप्पइ बहूणं उवज्झायाणं' इत्यादि.

.

Page #61

मञ्जरी
टीका
पति णामेकत्र विहरमाणानां, प्रवर्तकानां वा गणिनां वा गणधराणां वा एकत्र विहरमाणानां पर्यायज्येष्ठानुसारेणैव मार कृतिकर्म कर्तुं युज्यते । इममर्थ मुचयितुमाह-एवमेव थेराणं' इत्यादि । पर्यायज्येष्ठानुसारेण कृतिकर्म
करणे चरणकरणोपयुक्ताः निर्ग्रन्था निर्ग्रन्थ्यश्च अनेक श्रीकल्पमुत्रे
“एवं किइम्मविहिं, जुजंता चरणकरणमाउत्ता। ॥४८॥
साहू खवंति कम्मं, अणेगणभवसंचियमणंतं ॥१॥” छाया--एवं कृतिकर्मविधिं युञ्जानाश्चरणकरणायुक्ताः।
साधवः क्षपयन्ति कर्म, अनेकभवसंचितमनन्तम् ॥१॥इति
तथा-स्वगच्छसंबंधी या भिन्न-भिन्न-गच्छ-संबंधी सांभोगिक अनेक स्थविर एकत्र विचरते हों तो उन्हें भी पर्यायज्येष्ठता के अनुसार ही कृतिकर्म करना चाहिए । इस अभिप्राय को प्रकट करने के लिए कहा है-"एवमेव थेराणं " इत्यादि।
पर्याय-ज्येष्ठता के अनुसार कृतिकर्म करने पर चरण-करण क्रिया में उपयोग रखनेवाले साधु और साध्विया अनेक भवों में संचित अनन्त कर्मों का क्षय करते हैं। कहा भी है
___“एयं किइकम्मविहि, जुजंता चरणकरणमाउत्ता।
साहू खवंति कम्म, अणेगभवसंचियमणतं” ॥१॥इति॥
इस प्रकार से वन्दना-विधि का प्रयोग करनेवाले तथा चरण-करणरूप क्रिया में लीन मुनिजन अनेक जन्मों में उपार्जित अनन्त कर्मों का क्षय करते है ॥१॥
'एवमेव थेराणं' इत्यादि. આ જાતની “વંદના વિધિ’ દરેક સાધુમાં, લઘુતા અને નમ્રતાને ગુણ. ભારે-ભાર ખીલવે છે. કહ્યું પણ છે– _ "एयं किइकम्मविहि, मुंजंता चरणकरणमाउत्ता।
· साहू खवंति कम्मं, अणेगभवसंचियमणंतं” ॥१॥
અર્થાત્ –વંદન કરતી વખતે ચરણકરણની ક્રિયામાં જે ઉપગ રાખવામાં આવે તો સાધુ-સાધ્વીએ અનેક
ભવના સંચિત કરેલા કર્મોનો નાશ કરે છે. સાધુ-સાધ્વીઓના પેટામાં આચાર્ય, ઉપાધ્યાય, ગણાવછેદક, સ્થવિર, JainEducationsationaत. भी मन गधरेन। सभावश थाय छे.For Private & Personal use Only
॥४८॥
Desiww.jainelibrary.org.

Page #62

श्रीकल्प
मूत्रे
कल्पमञ्जरी टीका
॥४९॥
अत्र-आचाया-पाध्याय-गणावच्छेदक-स्थविर-प्रवर्तक-गणि-गणधराणामयमर्थ:-यो हि-आमर्यादया तद्विषयविनयरूपया चर्य ते सेव्यते जिनशासनार्थोपदेशकतया मोक्षाभिलाषिभिः स आचार्यः= सूत्रार्थ प्रदातेत्यर्थ । उक्तं च
सुत्तत्थविऊ लक्खण,-जुत्तो गच्छस्स मेढिभूयो य ॥
गणतत्तिविप्पमुक्को, अत्थं वाएइ आयरिओ ॥१॥" छाया-सूत्रार्थविद् लक्षणयुक्तो गच्छस्य मेढिभूतश्च ।
गणचिन्ताविप्रमुक्तः अर्थ वाचयति आचार्यः ॥१॥इति॥
आचार्य, उपाध्याय, गणावच्छेदक, स्थविर, प्रवर्तक, गणी एवं गणधर का अर्थ कहा जाता है, उसमें प्रथम आचार्य का स्वरूप कहते हैं
'जिनशासनके अर्थका उपदेशक होने के कारण, मोक्ष के अभिलाषी शिष्य विनयपूर्वक जिसकी सेवा करते हैं, वह मूत्रार्थ का दाता मुनिवर आचार्य कहलाते हैं। कहा भी है
“सुत्तत्थविऊ लक्खण,-जुत्तो गच्छस्स मेढिभूयो य।
गणतत्तिविप्पमुक्को, अत्थं वाएइ आयरिओ" ॥१॥इति॥
सूत्र और अर्थ का या सूत्रों के अर्थ का ज्ञाता, प्रशस्त लक्षणों से युक्त, गच्छ के आधारभूत और गणकी चिन्ता से रहित अर्थात् विशिष्ट कार्य के सिवाय सामान्य कार्यों की चिन्ता नहीं करनेवाले आचार्य मूत्रार्थ का व्याख्यान करते हैं ॥१॥
આચાર્ય, ઉપાધ્યાય, ગણવછેદક, સ્થવિર, પ્રવર્તક, ગણી અને ગણધનું સ્વરૂપ કહેવામાં આવે છે, તેમાં પ્રથમ આચાર્યનું સ્વરૂપ કહે છે– જનશાસનના ઉપદેશક, મોક્ષના અભિલાષી વિનયવંત અને સૂત્રાર્થના દાતા હોય તે આચાર્ય કહેવાય છે. કહ્યું પણ છે—
“सुत्तत्थविऊ लक्खण,-जुत्तो गच्छस्स मेढिभूयो य ।
गणतत्तिविप्पमुक्को, अत्थं वाएइ आयरिओ" ॥१॥ ભાવાર્થ-સૂત્ર અને તેને અર્થ, તેમજ સૂત્રાર્થની અંદર રહેલા વીતરાગ-ભાવના જાણકાર હોય, પ્રશસ્ત લક્ષણોથી યુક્ત હય, ગ૭ના આધારભૂત ગણાતા હોય, ગણની ચિંતા-રહિત હોય, અર્થાત વિશિષ્ટ કાર્ય સિવાય Eણે સામાન્ય કાર્યોની ચિંતા નહી કરનારા હોય, એવા આચાર્ય સ્વાર્થનું વ્યાખ્યાન કરે છે. (૧)
॥४९॥

ww.jainelibrary.org

Page #63

श्री कल्पमुत्रे 114011
Jain Education
उपाध्यायः - उप- समीपम् आगत्य अधीयते जिनमवचनं यस्मात्स उपाध्यायः-सूत्रप्रदातेत्यर्थः । उक्तं च“ बारसंगो जिणक्खाओ, सज्झाओ कहिओ बुहे ।
तं उवइस्संति जम्हा, उवज्झाया तेण वुच्छंति ॥ १॥ " छाया - द्वादशाङ्गो जिनाख्यातः स्वाध्यायः कथितो बुधैः
तम् उपदिशन्ति यस्मात् उपाध्यायास्तेन उच्यन्ते ॥ १ ॥ इति ॥ गणावच्छेदकः - गणस्य अवच्छेदः - विभागः - अंशोऽस्ति यस्यासौ तथा, गणैकांशस्वामी । अयं हि गणकार्ये सर्वदा समुद्युक्तो भवति । उक्तं चास्य लक्षणम्
कहा भी है
अब उपाध्याय का स्वरूप कहते हैं—
जिनके समीप जिनप्रवचन पढ़ा जाता है, वह सूत्र - प्रदाता मुनिवर उपाध्याय कहलाते हैं ।
'बारसंगो जिणक्खाओ, सज्झाओ कहिओ बुहे ।
तं उवइस्संति जम्हा, उवज्झाया तेण वुच्चंति” ॥१॥इति ॥ जिन भगवान् द्वारा कथित बारह अंग स्वाध्याय कहलाता है और उसका जो उपदेश करते हैं वे उपाध्याय कहलाते हैं ॥
66
अब गणावच्छेदक का स्वरूप कहते हैं—
गण के एक विभाग के जो स्वामी हों वे गणात्रच्छेदक हैं । गणावच्छेदक सदैव गण के
હવે ઉપાધ્યાયનું સ્વરૂપ કહે છે—
જે સાધુની સમીપમાં રહીને અન્ય સાધુએ શાસ્ત્રભ્યાસ કરે છે તે સૂત્ર ભણાવનાર સાધુ જૈનશાસનમાં 'उपाध्याय' तरी मोक्षजाय छेउ छे
“ बारसंगो जिणक्खाओ, सज्झाओ कहिओ बुहे ।
तं उवइस्संति जम्हा, उवज्झाया तेण वुञ्चति ॥ ३॥
જીનેશ્વરની વાણી જે ખાર અંગ અને ઉપાગમાં વધુ વામાં આવી છે તે વાણીના સ્વાધ્યાય કરનાર, અને તે સ્વાધ્યાયને મોક્ષાભિલાષીએને ઉપદેશ દેનાર, તથા અંગ ઉપાંગના અભ્યાસ કરવાવાલા જિજ્ઞાસુઓને શિખવનારનેજ ‘ઉપાધ્યાય' કહેવામાં આવે છે (ર)
कल्प
मञ्जरी
टीका
॥५०॥

Page #64

श्रीकल्पमूत्रे
॥५१॥
“पभावणुद्धावणेसु, खेत्तोवज्झे सणासु य । अविसाई गणावच्छे - यगो सुत्तत्थवी मओ ॥१॥
छाया - प्रभावनोद्धावनयोः, क्षेत्रोपध्येषणासु च । अविषादी गणावच्छेदकः सूत्रार्थविन्मतः ॥ १॥ इति ।
अयं भावः - प्रभावनोद्भावनयोः - तत्र - प्रभावनं - जिनशासनस्य उन्नयनम् उद्धावनम् = गच्छोपग्रहार्थं सुदूरक्षेत्रे गमनं, तयोः, तथा क्षेत्रोपध्येपणासु-तत्र - क्षेत्रम् ग्रामादि योग्यस्थानम्, उपधिः = कल्पनीयवस्त्रादिः, तयोरेषणाः = गवेषणाः, तासु च अविषादी - विषादवर्जितः - अखिन्नः सूत्रार्थवित्-मूत्रार्थेोभयज्ञश्च यो भवति कार्यों में उद्यत रहते हैं । कहा भी है
66
'पभावणुद्धावणेसु, खेत्ते वज्झेसणासु य ।
अविसाई गणावच्छे, - यगो सुत्तत्थवी मओ ॥ १ ॥ इति ॥
जिन शासन की प्रभावना करनेमें गच्छ के हित के लिए दूर के क्षेत्र में भी जानेमें, तथा क्षेत्र ( ग्राम आदि योग्य स्थान) और उपधि ( कल्पनीय वस्त्र आदि) की गवेषणा करने में खिन्न न होनेवाले હવે ગણાવચ્છેદકનું સ્વરૂપ કહે છે—
‘ગણુ’નાં વિભાગો પાડવામાં આવે છે, કારણકે સંપ્રદાયના મોટા સમુદાયમાં ઘણા સાધુઓ હોય, તે સાધુએ પર સીધી દેખરેખ રાખવાનુ એકજ માસથી અશક્ય બને છે તેથી મેાટા મોટા સમુદાયાના નાના વિભાગે અને પ્રવિભાગે પાડી દેવામાં આવે છે જેથી શિસ્ત અને પ્રણાલિકા જલત્રાઇ રહે, તેમજ સાધુઓની ક્ષતિએ જોઇ તેઓના દોષનું નિવારણ કરી શકાય, તેમજ જ્ઞાન અને ચારિત્ર અને વિકસાવી શકાય. વિભાગો અને પ્રવિભાગો ઉપર ધ્યાન આપવા માટે કેઈ એક ચારિત્રવાન-જ્ઞાનવત-અને સમયને પિછાણનાર બાહેશ સાધુને ‘ગણાવચ્છેદક’તરીકે નીમવામાં આવે છે. આ ‘ગણાવચ્છેદ' તે વિભાગેાને સથા ઉચ્ચ કક્ષા પર दोरे छ. उधु छे
આ
“ पभावशुद्धावणेसु खेत्तोवज्झेसणासु य । अविसाई गणावच्छेयगो सुत्तत्थवी मओ ॥
અ --જીનશાસનની પ્રભાવના (મહિમા) વધારે, દૂર દેશામાં કે જ્યાં સાધુ સાધ્વી ન જતા હેાય તેવા અણુવિકસિત ગ્રામ આદિમાં કષ્ટો અને પરિષહે સહન કરી ત્યાં જાય, અને ક્ષેત્ર-ગ્રામ આદિ યાગ્ય સ્થાન તથા

真獎氲藏强
कल्प
मञ्जरी
टीका
॥५१॥
Cre.

Page #65

श्रीकल्प
मूत्रे ॥५२॥
कल्पमञ्जरी टीका
र स तीर्थकदादिभिर्गणावच्छेदको मत इति । तथा-यस्तु संविग्नान-मोक्षाभिलापिणो मृदुस्वभावान् धर्मप्रियान्
ज्ञानदर्शनचारित्रेषु मध्ये उपादेयेभ्योऽर्थेभ्यः प्रसवलतः खेदं चानुभवतः साधून स्वकर्तव्यं स्मारयन् ऐहिकपारलौकिकापायाश्च प्रदर्शयन् संयमयोगेषु स्थिरीकरोति स स्थविर इति।
तदुक्तम्-“संविग्गो मदविओ, पियधम्मो नाणदंसणचरिते।
- जे अट्ठे परिहायइ, सारेंतो ते हवइ थेरो ॥१॥ और मूत्र, अर्थ के ज्ञाता जो होते हैं, उन्हें तीर्थकर भगवान् आदि ने गणावच्छेदक माना है ॥१॥
अब स्थविरका स्वरूप कहते हैं
तथा-मोक्षाभिलाषी. कोमल प्रकृति वाले और धर्मप्रिय किन्तु ज्ञान, दर्शन और चारित्र रूप उपादेय अर्थों से च्युत होनेवाले और खेद का अनुभव करनेवाले मुनियों को अपने कर्तव्य का स्मरण म करा कर और उनको इहलोक तथा परलोक संबंधी हानिया बतला कर संयम योग में स्थिर करने वाले स्थविर कहलाते हैं। कहा भी है
__“संविग्गो मद्दविओ, पियधम्मो नाणदंसण चरित्ते ।
जे अटठे परिहायइ, सारेंतो सो हवइ थेरो” ॥१॥इति॥ ઉપધિ-કલ્પનીય વસ્ત્ર આદિની ગવેષણામાં ખેદ નહિ કરતા તેવા સાધુઓને જ જીનેશ્વરેએ “ગણવછેદક કહ્યાં છે (૩)
वेस्थविर १३५ हेક્ષને તીવ્ર સલસલાટ હોય, ભદ્રિક અને સરલ પ્રકૃતિવાલા હાય, શાંત રસે ઝુલતાં હય, સમાન દૃષ્ટિવાલા હોય, ધર્મને રંગ હાડેહાડમાં વ્યાપી ગયે હોય, જ્ઞાન, દર્શન, ચારિત્રથી પતિત થયેલ સાધુને ઠેકાણે લાવનાર હોય, પતિત અને સાધુ માગમાં હીનતા પામેલ સાધુ-સાધ્વીને કર્તવ્યનું ભાન કરાવી પ્રેમાલ સમજાવટથી તેઓને ઈહલોક અને પરલોકની હાનિઓ બતાવી સંયમયેગમાં સ્થિર કરનાર હોય, દોષિત સાધુને પણ દોષ જાહેરમાં નહીં લાવી તેનું શાંત નિરાકરણ કરનાર હોય, સાધુવર્ગને પ્રિય હોય, ગુણગ્રાહક હોય જ્ઞાન અને વયે પૂર્ણ હોય તેવા સાધુએ “સ્થવિર’ કહેવાય છેકહ્યું છે--
“संविग्गो मद्दविओ, पियधम्मो नाण-दसण-चरिते। जे अहे परिहायइ, सारेतो सो हवइ थेरो” ॥ ४ ॥
॥५२॥
Maiww.jainelibrary.org.
Jain Education national

Page #66

श्रीकल्पसूत्रे 114311
छाया - संविग्नो मार्दविकः प्रियधर्मा ज्ञानदर्शनचारित्रे ।
यानर्थान् परिजहाति स्मारयँस्तान् भवति स्थविरः ॥ १ ॥ इति । तथा - यः प्रशस्तयोगेषु योग्यान् साधून् प्रवर्त्तयति अयोग्यांश्च निवर्त्तयति स प्रवर्तकः । तदुक्तम् — “ तवसंजमजोगेसु, जोग्गं जो उ पवट्टए ।
"
निवट्टए अजोग्गं च, गणचिंती पवट्टगो ” ॥१॥
संवेग (वैराग्य ) से सम्पन्न, मृदुल - हृदय, धर्मप्रिय होते हुए भी जो ज्ञान-दर्शन चरित्र जिन अर्थों का परित्याग करने के लिए उद्यत हुए हैं उन साधुओं को जो उन अर्थों का स्मरण कराते हैंरत्नत्रय के परित्याग से होने वाली हानियाँ बतलाते हैं वे स्थविर कहलाते हैं ॥१॥
अव प्रवर्त्त का स्वरूप कहते हैं
तथा - जो योग्य साधुओं को प्रशस्त योगों में प्रवृत्त करते हैं और अयोग्यों को हटाते हैं, aar कहलाते हैं । कहा भी है
Jain Education National
" तत्रसंजमजोगेसु, जोग्गं जो उ पवट्टए ।
निए अजोगं च गणचिंती पट्टगो ॥१॥ इति ॥
અ--સમેગ અને નિવેદ સ ંપન્ન, એટલે હૃદયના ઉંડાણમાં વૈરાગ્ય ભાવ નીતરતા હોય, તેમજ સંસાર તરફના વેગ આછો થઇ ગયા હોય, માવ (કેમલતા) આદિ ગુણસહિત હોય, પ્રિયધર્મ હોય, જ્ઞાન દન ચારિત્ર રૂપ ત્રણ રત્નનું યથાર્થ જ્ઞાન આપનાર હોય, જે સંયમ માર્ગોમાં શિથિલ થતા હોય તેઓને સમ્યકદર્શન કે જે આત્માના નિજ સ્વભાવ છે, તેમજ મેાક્ષનું પ્રથમ પગથીયુ' છે એમ સમજાવી ઠેકાણે લાવનાર હોય ते 'स्थविर' उवाय (४)
જે કાઈ યાગ્ય
હવે પ્રવર્તકનું સ્વરૂપ કહે છે—
સાધુને સચમમાં પ્રવૃત્તિ કરાવે, તેને ‘પ્રવતક' તરીકે સંબેાધવામાં આવે છે. કહ્યુ છે-“ तवसंजमजोगेसु जोग्गं जो उ पवट्टए ।
66
निवट्टए अजोग्गं च गणचिंती पवट्टगो ॥

कल्प
मञ्जरी
टीका
નસી
Erl .

Page #67

श्रीकल्पसूत्रे
॥५४॥
छाया - तपः संयमयोगेषु, योग्यं यस्तु प्रवर्तयति ।
निवर्तयति अयोग्यं च गणचिन्ती प्रवर्तकः ॥१॥ इति ।
तथा - यो हि गणस्य = कतिपय साधुसमुदायस्य स्वामी भवति स गणीत्युच्यते । उक्तं चास्य स्वरूपम्" सुत्थे निम्माओ, पियदढधम्मोऽणुवत्तणाकुसलो । जाइकुलसंपन्नो, गंभीरो लधिमंतो य ॥१॥ संगहुवग्गहनिरओ, कयकरणो पवयणाणुरागी य । एवंविहो य भणिओ, गणसामी जिणवरिंदेहिं ॥२॥
""
जो योग्य मुनि को तप और संयम में प्रवृत्त करते हैं और अयोग्य को हटाते हैं, इस प्रकार गण का कार्य करने वाले मुनि प्रवर्तक कहलाते हैं ||१||
अव गणीका स्वरूप कहते हैं-
तथा - जो गण का अर्थात् थोड़े साधुओं के समूह का स्वामी होता है, उसे गणी कहते हैं । गणी का स्वरूप इस प्रकार कहा है-
“सुत्तत्थे निम्माओ, पियदढधम्मोऽणुवत्तणाकुसला । जाइकुलसंपन्नो, गंभीरो लद्धिमंतो य ॥१॥
Jain Education tional
અથ--તપ અને સંયમના વિચારમાં સ્થાપિત કરી વૈરાગ્ય ધ્યાન રહેલ કાર્ય પૂરૂં કરવામાં મગ્નુલ રહે
બરાબર આચાર
ભેદાનુભેદ સમજાવી તેનું મૂલ્યાંકન સમજાવે છે. સાધુને આદિ પ્રવૃત્તિએમાં ચેાગ્ય દોરવણી આપે છે, આવી રીતે ‘ગણી' નુ અધૂરૂ છે એવા સાધુસમુદાયનું કાર્ય કરવાવાલાને ‘પ્રવ`ક’ કહે છે. (૫) હવે ગણીનું સ્વરૂપ કહે છે—
અહિં ગણુના અ થાડા સાધુઓના ‘સમૂહ' એવા થાય છે. ગણના સ્વામી ગણી કહેવાય છે. કહ્યું છે— " सुत्तत्थे निम्माओ, पियद्दधम्मो ऽणुवत्तणाकुसलो । जाइकुलसंपन्नो, गंभारो लधिमंतो य
॥ ६ ॥
e &
कल्प
मञ्जरी
टीका
॥५४॥
ww.jainelibrary.org.

Page #68

श्रीकल्प
कल्पमञ्जरी
छाया-सूत्रार्थ निमोतः प्रियदृढधोऽनुवर्त्तनाकुशलः ।
जातिकुलसम्पन्नो गम्भीरो लब्धिमाश्च ॥१॥ संग्रहोपग्रहनिरतः कृतकरणः प्रवचनानुरागी च ।
एवंविधश्च भणितो गणस्वामी जिनवरेन्द्रैः ॥२॥ इति । संग्रहः-उपदेशादिना शिष्यादिसंग्रहः, उपग्रहः-वस्त्रादिनाऽनुग्रहः, तयोनिरतः-तत्परः। तथा-'कृतकरणः' इति साध्वाचारकुशलः, पष्ठाष्टमादितपोविधानैः परिकर्मितशरीरश्चेति।
टीका
॥५५॥
संगहुवग्गहनिरओ, कयकरणो पवयणाणुरागी य।।
एवंविहो य भणिओ, गणसामी जिणवरि देहि" ॥२॥ इति । __ जो मूत्रार्थ का पूर्ण ज्ञाता हो, प्रियधर्मा हो, दृढ़धर्मा हो, व्यवहारकुशल हो, जाति और कुल से सम्पन्न हो, गंभीर हो, लब्धिमान् हो, उपदेशादि द्वारा शिष्यादिकों के संग्रह में तथा उपग्रह-वस्त्रादि से अनुग्रह करने में तत्पर हो, तथा साध्वाचारमें कुशल और छट्ठ अट्ठम आदि विशिष्ट तप का करने वाला हो, और जिन शासन का अनुरागी हो उसको तीर्थकरोंने गणी कहा है ॥१-२॥
संगहु-बुग्गह-निरओ, कयकरणो पवयणाणुरागी य।
एवंविहो य भणिओ, गणसामी जिणवरिंदेहिं" ॥७॥ જે સૂત્ર અને તેના અર્થને જાણનાર હોય, જેને સૈદ્ધાંતિક દષ્ટિની વિશાલતા થઇ હોય, ધર્મના રંગે રંગાઈ ગયો હોય, મરણતકષ્ટ પણ અડગ રહે તે પ્રિયધમી અને દઢવમી હોય, વ્યવહારકુશલ હોય, જાતિ અને કુલ સંપન્ન હોય, ગભીર અને ગુણને ભંડાર હોય, લબ્ધિમાન હોય, ઉપદેશાદિ દ્વારા શિને સંગ્રહ કરનાર હોય, ઉપગ્રહનિરત-સાધુઓને વસ્ત્રાદિથી અનુગ્રહ કરનાર-વસ્ત્રાદિ આ૫નાર હોય, સાધુના આચાર વિચા૨માં કુશલ હોય, છઠ અઠમ આદિ તપશ્ચર્યા કરનાર હોય, જીન શાસનને અનુરાગી હેય, તેનેજ તીર્થકર ગણી” उस छ. ॥ ६ ॥ ७ ॥
॥५५॥
arg
Jain Education W
ationer

Colli

Page #69

श्री कल्पसूत्रे ॥५६॥
Jain Education I
यस्तु - आचार्यसदृशो गुर्वादेशात् साधुगणं गृहीत्वा पृथग्विहरति स गणधर इति । तदुक्तम् — “नो आयरिओ पुण जो, तारिसओ चेव होइ बुद्धीए । साहुगणं गहिऊणं, वियरइ सो गणहरो होइ ॥ १ ॥ " छाया - नो आचार्यः पुनर्यः, तादृशक एव भवति बुद्ध्या
साधुगणं गृहीत्वा विचरति स गणधरो भवति ॥ १ ॥ इति ॥ सू०६ ॥
तथा-जो आचार्य सदृश हों, और गुरू की आज्ञा से साधु-समूह को साथ लेकर पृथक् विचरते वह गणधर कहलाते हैं । कहा भी है-
“नो आयरिओ पुण जो, तारिसओ चेव होइ बुद्धीए ।
साहुगणं गहिऊ, वियरइ सो गणहरो होइ” ॥१॥
जो आचार्य नहीं; किन्तु बुद्धि से आचार्य के सदृश हों, और गुरु की आज्ञा से 'साधु-समूह को साथ लेकर पृथक विचरते हों वह गणधर कहलाते हैं ।
હવે ગણધરનું સ્વરૂપ કહે છે
જે આચાર્ય સદૃશ હાય, અને ગુરુની આજ્ઞાથી સાધુસમૂહને સાથે લઇ પૃથક્ વિચરતા હોય તેને ‘ ગણધર’ કહેવામાં આવે છે. કહ્યુ પણ છે—
“नो आयरिओ पुण जो, तारिसओ चेव होइ साहुगणं गहिऊणं, वियरइ सो गणहरो
बुद्धीए । होइ ॥ १ ॥
‘આચાય” નહિ, પણ બુદ્ધિથી આચાર્યની કક્ષાએ ભેા રહે તેવા હોય, અને ગુરૂની આજ્ઞાથી સાધુના સમૂહને લઇ જુદા વિચરતા હાય, તેને ‘ગણધર' કહેવામાં આવે છે. અહિં ભગવાન મહાવીર ને જે ‘ગણધર’ હતાં તેની વાત નથી. કારણ કે તે ગણધર દૈવા' કહેવાતાં અને મતિ, શ્રુત, અવધિ અને મનઃ ય, એ ચાર જ્ઞાનના ધરવાવાલા હતાં, અહિં ગણુધર' ના અથ' સાધુએના નાના સમૂહને લઈ ગ્રામાનુગ્રામ વિચરે તેવા થાય છે ।। સૂ॰ મૈં ।।

कल्प
मञ्जरी
टीका
॥५६॥
vw.jainelibrary.org

Page #70

श्रीकल्प
मूत्रे ॥५७||
षष्ठं महाव्रतकल्पमाहमूलम्-कप्पइ निग्गंथाणं वा निग्गंथीणं वा महन्बयाई सभावणाई सम्म पालित्तए ॥०७॥ छाया-कल्पते निर्ग्रन्थानां वा निग्रन्थीनां वा महाव्रतानि सभावनानि सम्यक् पालयितुम् ॥मू०७॥ टीका-'कप्पइ निग्गंथाणं' इत्यादि
निग्रन्थानां निग्रन्थीनां वा सभावनानि पञ्चविंशतिभावनासहितानि महाव्रतानि-करणत्रययोगत्रयेण यावज्जीवं सर्वसावधव्यापारनिवृत्त्याऽणुव्रतापेक्षया वा महान्ति-वहन्ति यानि व्रतानि तानि तथोक्तानि-प्राणातिपात-मृषावादा-दत्तादान-मैथुन-परिग्रहेभ्यः सर्वथा विरमणरूपाणि पश्च महाव्रतानि सम्यक् याथातथ्येन पालयितुं
कल्पमञ्जरी
टोका
छठा महाव्रत कल्प कहते हैं-'कप्पइ' इत्यादि ।
मूल का अर्थ--साधुओं और साध्वियों को भावनासहित पाँच महाव्रतों का पालन करना कल्पता है ॥मू०७॥
टीका का अर्थ-जीवन-पर्यन्त, तीन करण और तीन योग से, समस्त सावध व्यापारों का त्याग होने के कारण महान् अथवा अणुव्रतों की अपेक्षा से महान जो व्रत हैं, वे महाव्रत कहलाते हैं। वे पाँच है-(१) प्राणातिपातविरमण (२) मृषावादविरमण (३) अदत्तादानविरमण (४) मैथुनविरमण (५) परिग्रहविरमण । प्रत्येक महाव्रत की पाच-पाँच भावनाएँ होती हैं; जैसे
छ महानत ४५ने ४ छ–'कप्पइ' त्या। મૂલા- સાધુ અને સાધ્વીઓએ ભાવનાસહિત પાંચ મહાવ્રત’ નું પાલન કરવું જોઈએ છે સૂ૦ ૭
ટીકાર્થ-જીવનપર્યન્ત ત્રણુ કરણ અને ત્રણ યુગથી સમસ્ત સાવઘ વ્યાપારને ત્યાગ કરવો તેને “મહાવ્રત’ કહે છે. અથવા અણુવ્રતોની અપેક્ષા મહાન હોવાથી મહાવ્રત કહેવાય છે. કરણ એટલે કરવું, કરાવવું અને અનુમોદવું, કેટલાક લકે કાર્ય જાતે કરે છે કેટલાક જાતે નહિ કરતા અન્ય પાસે કરાવે છે, કેટલાક જાતે કરવા તથા કરાવવા અશક્ત હોવાને કારણે બીજા લેકે તે કાર્ય કરતા હોય તે તેને અનુમોદન આપે છે. એટલે તે કાર્યને મનથી પ્રત્સાહન આપી વધાવી લે છે. આ ત્રણે કરણથી ‘પાપ’ લાગે છે. .
॥५॥
ડે
Jain Education in adonal

utiww.jainelibrary.org.

Page #71

શ્રી
सूत्र
॥૧॥
कल्पते इति । महाव्रतानां पञ्चविंशतिभावनास्त्वेवं विज्ञेयाः तथाहि ईर्यासमिति १ - मनः समिति २-वचनसमिति ३ - निक्षेपणासमित्ये ४ - षणासमिति ५ - रूपाः पञ्च भावनाः प्राणातिपातविरमणस्य १; अनुविचिन्त्य समिति -
१ प्राणातिपातविरमण व्रत की पाँच भावनाएँ - १ - ईर्यासमिति २ - मनः समिति ३ - वचनसमिति ४ एषणासमिति ५ निक्षेपसमिति ।
ચેાગ એટલે જોગ મેળવવા, આવા યાગ ત્રણ છે (૧) મનયેાગ (ર) વચનયેાગ (૩) કાયયેાગ, મનથી કા કવું, વચનથી કાર્યાં કરવુ', અને શારીરિક પ્રવૃત્તિ દ્વારા કાર્યોં કરવું, જગતના કોઈ પણ કાર્ય મન-વચન-કાર્યા ના ચેાગ દ્વારા જ થાય છે.
મહાવ્રત પાંચ છે—(૧) પ્રાણાતિપાતવિરમણ (૨) મૃષાવાદવિરમ (૩) અદત્તાદાનવિરમણ (૪) મૈથુનવિરમણ (૫) પરિગ્રહવિરમણ, જેમ ઘરને બહાર દિવાલ હોય છે ને તે દિવાલથી ઘરના ચાર ડાકુ વિગેરેથી રક્ષણ થાય છે તેમ ‘ પાંચ મહાવ્રત' રૂપે। સચમ ારની રક્ષા માટે દરેક વ્રતની પાંચ પાંચ એમ મળી પાંચ મહાવ્રતની પચ્ચીસ ભાવના છે. આ ‘ભાવના’ એનુ જે સાધુ-સાધ્વીએ પરિપૂ` પાલન કરે તેા કાઇ દિવસ પણ ‘વ્રત' ખંડન થતાં જ નથી.
Jain Education Itional
(૧) પ્રાણાતિપાત-વિરમણ-પ્રાણના અતિપાત-જીવ અને કાયા જુદાં કરવાં તે પ્રાણાતિપાત કહેવાય, તેથી નિવૃત્ત થવુ' તેને પ્રાણાતિપાત-વિરમણુ કહે છે. આ વ્રતને નિભાવવા માટે પાંચ ભાવનારૂપી દિવાલો છે જેના નામ આ પ્રમાણે છે. (૧) ઈર્યા સમિતિ (૨) મન: સમિતિ (૩) વચન સમિતિ (૪) એષણાસમિતિ (૫) નિક્ષેપસમિતિ (૧) ઇર્ષ્યાસમિતિ એટલે રસ્તે જતાં સાડા ત્રણ હાથની ભૂમિ સુધી આગળ દૃષ્ટિ રાખીને ચાલવું. (૨) મનઃસમિતિ એટલે મનના કુવિચાર। ઉપર સંયમ. આ મન:સમિતિથી અનેક પ્રકારના દુષ્ટ વિચારો આવતાં બધ થાય છે. (૩) વચનસમિતિ એટલે વચન ઉપરનો કાબુ-વાણીના 'ચમ. આનાથી વાણીથી થતાં અનેક પ્રકારનાં સાવદ્ય વ્યાપાર અંધ થાય છે. (૪) એષણાસમિતિ આહાર આદિની ગવેષણામાં સાવધાન રહેવુ. (૫) નિક્ષેપસમિતિ-ભાંડ ઉપકરણ આદિના લેવા મૂકવા વિગેરેમાં યાતના રાખવીny
REPORTER)
૫मञ्जरी
टीका
ગાડવા

Page #72

योगभावना (१) क्रोधनिग्रहभावना (२) लोभनिग्रहमावना (३) धैर्यभावना (४) मौनभावना (५) चेति पञ्चभावना मृषावाद-विरमणस्य २; अनुज्ञातविवक्तवसतिवासभावना (१) अनुज्ञातसंस्तारकग्रहणभावना (२) शय्यापरिकर्मवर्जनभावना (३) अनुज्ञात-भक्तादिभोजनभावना (४) वैयावृत्यशक्त्यगोपनभावना (५) चेति पञ्चभावना अदत्तादान
श्रीकल्प
मूत्र ॥ ५९॥
२ मृपावादविरमण व्रत की पाँच भावनाएँ-अनुविचिन्त्यसमितियोगभावना [ विचार कर बोलने की भावना], २ क्रोधनिग्रहभावना, ३ लोभनिग्रहभावना ४ धैर्यभावना, ५ मौनभावना ।
३ अदत्तादानविरमण की पाँच भावनाएँ-१ अनुज्ञातविविक्तवसतिवासभावना (आज्ञा लेकर स्त्रीपशुपण्डकरहित वसतिसेवन की भावना), २ अनुज्ञात-(आज्ञा लिये हुए) संस्तारक-ग्रहणभावना, ३ शय्यापरिकर्मवर्जनभावना [ उपाश्रय का परिकम (रंगरिपेर) नहीं कराने की भावना] ४ अनुज्ञातभक्तादिभोजनभावना [गुरु तथा बड़ों की आज्ञा से आहारादि के सेवन की भावना], ५ वैयावृत्यशक्त्यगोपनभावना (दश प्रकार के वैयावृत्य करने की शक्ति को नहीं छिपाने की भावना ।
(૨) મૃષાવાદવિરમણુકત-સદંતર જૂઠું બોલવાને ત્યાગ. આવા પ્રકારના મૃષાવા' ને સાધુ-સાધ્વીને નવ નવ કેટીએ ત્યાગ હેય છે. આ વ્રતના ખેપ માટે પાંચ ભાવનાએ કહેલી છે-તે આ છે (૧) અનુવિચિન્યसमिति-योग-साना-विया ४0 ते. (२) डधानसभावना (3) नियमावना (४) धैर्यभावना (५) भौनभावना.
(૩) અદત્તાદાનવિરમણ વ્રતએટલે નાની મોટી કઈ પણ ચીજ પૂછયા સિવાય ન લેવી તે. આ “વ્રત' શ્રેષ્ઠ ની પાંચ ભાવનાઓ આ છે–(૧) અનુજ્ઞાતવિવિક્તવસતિવાસભાવના. (આજ્ઞા લઈ સ્ત્રી-પશુ નપુંસકના વાસ
२हित सति सेवथानी भावना) (२) मनुज्ञात-(भाशाने) संस्ता२४- - भावना (3) शया-परिभ-वनભાવના-ઉપાશ્રયને રંગરિપેર નહિ કરવા -કરાવવાની ભાવના (૪) અનુજ્ઞાત-ભક્તાદિ-ભજન-ભાવના-ગુરુવડિલ
આદિની આજ્ઞા લઈ આહાર આદિ વાપરવાની ભાવના (૫) વૈયાવૃત્યશકત્યોપનભાવના-દશ પ્રકારથી વૈયાવૃત્યB सेवा ४२वानी शतिने न पाकी भावना
||५९॥
Jain Education r
ational

d

Page #73

व
र
श्रीक-प
विरमणस्य ३; असंसक्तवसतिवासभावना (१), स्वीकथाविरतिभावना (२), स्त्रीरूपनिरीक्षणवर्जनभावना (३) पूर्वक्रीडितस्मरणविरतिभावना (४) प्रणीतरसभोजनवर्जनभावना (५) चेति पश्चभावना मैथुनविरमणस्य ४ तथा-श्रोत्रेन्द्रियसंवरभावना (१) चक्षुरिन्द्रियसंवरभावना (२), घ्राणेन्द्रियसंवरभावना (३) जिहेन्द्रियसंवरभावना (४) स्पर्शन्द्रियसंवरभावना (५) चेति पञ्च भावनाः परिग्रहविरमणस्य ५। इत्थं पञ्चविंशतिभावनाः ।।मू०७॥
सप्तमं पर्यायज्येष्ठकल्पमाह
मुलम्-कप्पई निग्गंथाणं वा निग्गंथीण वा पज्जायजेठं वंदित्तए वा नमंसित्तए वा सत्कारित्तए वा सम्माणित्तए वा कल्लाणं मंगलं देवयं चेइयं पज्जुवामित्तए वा ॥मू०८॥
कल्पमञ्जरी टीका
४ मैथुनविरमणव्रत की पाँच भावनाएँ-१ असंसक्तवसतिवासभावना-स्त्री, पशु, पण्डक से रहित उपाश्रय में रहने की भावना, २ स्त्रीकथाविरतिभावना, ३ स्त्रीरूपनिरीक्षणवर्जनभावना, ४ पूर्वक्रीडितस्मरणविरमणभावना-पहले की हुई कामक्रीड़ा को स्मरण न करने की भावना, ५ प्रणीतभोजनवर्जनभावना।
५ परिग्रहविरमण वृत की पाँच भावनाएँ-१ श्रोत्रेन्द्रियसंवरभावना २ चक्षु-इन्द्रियसंवरभावना ३ घाणेन्द्रियसंवरभावना ४ जिवेन्द्रियसंवरभावना ५ स्पर्शेन्द्रियसंवरभावना ॥मू०७॥
सातवें पर्यायज्येष्ठ कल्पको कहते हैं--'कप्पइ' इत्यादि ।
(४) भैथुनविसभामत-240 त'नी पांय भावनामा म प्रमाणे छ-(१) म तपतिवासભાવના–સ્ત્રી-પશુપંડક રહિત ઉપાશ્રય અથવા યથાયોગ્ય જગ્યામાં રહેવાની ભાવના (૨) કથાવિરતિભાવનાઓ આદિની કથા-વાર્તા નહિ કરવા અગર સાંભળવાની શુદ્ધ દષ્ટિવાલી ભાવના (૩) રૂપનિરીક્ષણવજનભાવનાસ્ત્રીનું ૫ વિકારષ્ટિથી નહિ જોવાની ભાવના (ક) પૂર્વકીડિતસ્મરણવિરમણભાવના-ગૃહસ્થવાસમાં કરેલા રતિભાનું વિસ્મરણ કરી નાખવું, એવી ભાવના (૫) પ્રણીતભેજનવનભાવના-કારણ વગર નિતપ્રતિ સરસ ભજન વર્જવાની ભાવના.
(५) परिशविरम प्रत, पानी पांय भावनामा मा प्रभाए छ–(१) श्रीन्द्रिय भावना (२) ચક્ષુઈન્દ્રિયસંવભાવના, (૩) ધ્રાણેન્દ્રિયસંવરભાવના. (૪) જીતુવેન્દ્રિયસંવરભાવના, (૫) પશેન્દ્રિયસંવરભાવના સૂત્રો
सातभा पर्यायन्ये ४६५ने ४९ छ-'कप्पड़' त्याkिe use only
॥६०॥
S
Sw .jainelibrary.org

Page #74

श्रीकल्प
मूत्रे ॥६॥
छाया-कल्पते निग्रन्थानां वा निग्रन्थीनां वा पर्यायज्येष्ठ वन्दितुं वा नमस्यितुं वा सत्कारयितुं वा सम्मानयितुं वा कल्याणं मङ्गलं दैवतं चैत्यं पर्युपास्तु वा ॥१०८॥
टीका-कप्पइ निग्गंथाणं' इत्यादि
निर्ग्रन्थानां वा निर्ग्रन्थीनां वा कल्पते पर्यायज्येष्ठं-रत्नाधिकं वन्दितु स्तोतु वा गुणगानेन, नमस्यितुं नमस्कतु वा पञ्चाङ्गनमनेन, सत्कारयितुंभक्तपानवस्त्रपात्रादिना सत्कर्तुं वा, सम्मानयितु-सभक्तिबहुमानमभ्युत्थानादिना सम्यगादतु चा, तथा कल्याणं-कल्याणमाप्तिकारणम्, मङ्गलं दुरितदूरीकरणकारणम् , दैवतं धर्मदेवस्वरूपं चैत्य-ज्ञानस्वरूपं तं पर्यायज्येष्ठं पर्युपास्तुं से वितुं वेति । 'वंदित्तए वा' इत्यादौ 'या'शब्दाश्चार्थका बोध्या इति ॥मू०८॥
कल्पमञ्जरी
टीका
मूल का अर्थ--श्रमणों और श्रमणियों को, कल्याण, मंगल, धर्मदेव और ज्ञानस्वरूप पर्यायज्येष्ठ को वन्दना करना, नमस्कार करना, सत्कार करना, सन्मान करना तथा उनकी उपासना करना कल्पता है। ८॥
टीका का अर्थ- साधुओं को और साध्वियों को चाहिए कि वे रत्नाधिक को वंदना करें-गुणगान कर के उसकी स्तुति करें, पाँच अंग झुकाकर नमस्कार करें, आहार-पानी तथा वस्त्र-पात्र आदि से सत्कार करें, भक्ति और सन्मान के साथ उठ कर आदर करें । पर्यायज्येष्ठ मुनि मोक्षप्राप्ति के कारण होने से कल्याणरूप हैं, पापों का निवारण करनेवाले होने के कारण मंगलरूप हैं। दैवत-धर्मदेवस्वरूप हैं, और चैत्य-ज्ञान-स्वरूप है । ऐसे रत्नाधिक की उपासना-सेवा करनी चाहिये । म०८॥
॥६
॥
- મૂલાથ-સાધુ-સાધ્વીઓએ કલ્યાણ અને મંગલસ્પ, ધર્મદેવ. અને જ્ઞાન-સ્વરૂપ દીક્ષા પર્યાયમાં વડીલ એવા સાધુ સાધ્વીને વંદન નમસ્કાર સત્કાર સન્માન અને તેઓની ઉપાસના કરવી જોઈએ. (૮).
ટીકાને અથ–સાધુ-સાધ્વીઓએ રત્નાધિક મુનિને વંદના નમસ્કાર આદિ ભાવપૂર્વક કરવા તથા આહા૨ આદિનું નિમંત્રણ ભક્તિભાવથી કરવું, અને સન્માન કરવા ઉભા થવું જોઈએ. કારણ કે દીક્ષામાં વડિલ એવા સાધુ
મોક્ષ પ્રાપ્તિનું કારણ છે. તેથી તેઓ કલ્યાણપ છે. તેમની ભાવપૂર્વક ઉપાસના કરવાથી અનંત કર્મોની કેટ ખપી જાય છે ને પાપના સમૂહ બળીને ભસ્મ થાય છે, માટે મંગળરૂપ છે, વળી તેઓ સાક્ષાત્ ધર્મદેવતા છે. અને शैत्य-ज्ञान-२५२५ छ. (सू०८) ..

Page #75

श्री कल्प
॥६२॥
अष्टमं पतिक्रमणकल्पमाहमूलम्-कप्पइ निग्गंथाणं वा निग्गंथीणं वा उभओकालं आवस्सयं करित्तए ।०९। छाया-कल्पते निर्ग्रन्थानां वा निर्ग्रन्थीनां वा उभयतः कालम् आवश्यकं कर्तुम् ॥मू०९॥ टीका-कप्पर निग्गंथाणं' इत्यादि । व्याख्या स्पष्टा ॥ मू०९॥ नवमं मासकल्पमाह
मूलम्--कप्पइ निग्गंथाणं गामंसि वा नयरंसि वा खेडंसि वा कव्वडंसि वा मडंबसि वा पट्टणंसि वा आगरंसि वा दोणमुहंसि वा निगमंसि वा रायहाणिसि वा आसमंसि वा संनिवेसंसि वा संवाहंसि वा घोसंसि वा अंसियंसि वा पुडभेयणसि वा सपरिक्खेवंसि अबाहिरियसि हेमंतगिम्हासु एगं मासं वसित्तए । कप्पइ निग्गंथाणं गामंसि वा जाव सपरिक्खेवंसि सबाहिरियसि हेमंतगिम्हासु दो मासे वसित्तए । कप्पइ तत्थ अंतो एग मासं बाहिं एगं मासं वसित्तए । कप्पइ अंतो वसमाणाणं अंतो बाहि वसमाणाणं बाहि भिक्खायरियाए अडित्तए ।मू०१०॥
कल्पमञ्जरी
टीका
आठवा कल्प प्रतिक्रमण कहते हैं--कप्पइ' इत्यादि । मूल का अर्थ--साधुओं और साध्वियों को उभय काल आवश्यक करना कल्पता है ।मु०९।। टीका का अर्थ-इस मूत्र की व्याख्या स्पष्ट है ।मु०९॥
मामा प्रतिम ४६५ने ४ छ–'कप्पाइ' त्याह
મૂળ અને ટીકાને અર્થ-સાધુ-સાધ્વીઓએ ઉભયકલ-સવાર અને સાંજ બને વખતે પ્રતિક્રમણ કરવું જોઈએ. તાત્પર્ય એ કે ‘ઉત્તરાધ્યયન' સૂત્રમાં કહ્યું છે કે–“ પ્રતિક્રમણથી જૂના કર્મો શિથિલ થાય છે તેમ નાશ પણ પામે છે અને નવા બંધાતા નથી. અર્થ, સાચા દિલથી પ્રતિક્રમણ કરનારને લાગૂ પડે છે. પ્રતિક્રમણ એટલે થયેલ પાપ ઉપર દષ્ટિપાત કરી થયેલ ભૂલને હૃદયપૂર્વક પશ્ચાત્તાપ કરે, અને ફરી પાપ ન બંધાય તેના માટે સતત સાવચેતી રાખવી.
પ્રતિક્રમણ ફક્ત સાધુઓ માટે નથી. સાધુના પેટાળમાં શ્રાવકે પણ આવી જાય છે. જેથી શ્રાવક ગણને WE.५ प्रतिभा भन्ने मत ४२वानी सूत्र माछ.. (सू०८)hal Use Only
॥६२॥
W
w w.jainelibrary.org

Page #76

श्रीकल्प
छायाकल्पते निर्ग्रन्थानां ग्रामे वा नगरे वा खेटे वा कर्बटे वा मडम्बे वा पट्टणे वा आकरे वा द्रोणमुखे वा निगमे वा राजधान्यां वा आश्रमे वा सन्निवेशे वा संवाहे वा घोषे वा अंशिकायां वा पुटभेदने वा सपरिक्षेपे: अबाये हेमन्तग्रीष्मयोरेकं मासं वस्तुम् । कल्पते निग्रन्थानां ग्रामे वा यावत् सपरिक्षेपे सबाह्य हेमन्तग्रीष्मयोद्वौं मासौ वस्तुम् । कल्पते तत्र अन्तरेकं मासं बहिरेक मासं वस्तुम् । कल्पते अन्तर्वसताम् अन्तः, बहिर्वसतां बहिर्भिक्षाचर्यायै अटितुम् ॥ मू०१०॥
कल्प
सूत्रे
॥६३।।
मञ्जरी टीका
नौवा मासनिवास कल्प कहते हैं-'कप्पइ इत्यादि ।
मूल का अर्थ-निर्ग्रन्थों को कोटसहित और बाहर वस्ती से रहित ग्राम में, नगर में, खेड़े में, कर्कट में, मडंब में, पट्टन में, आकर में, द्रोणमुख में, निगम में, राजधानी में, आश्रम में, सन्निवेश में, संवाह म, घोष में, अंशिका में, पुटभेदन में, हेमन्त तथा ग्रीष्म ऋतु में, एक मास तक रहना कल्पता है। निर्ग्रन्थों को सपरिक्षेप (कोट सहित) और बाहर वस्तीवाले पूर्वोक्त स्थानों में, दो मास तक रहना कल्पता है । इन स्थानों में एक महीना भीतर और एक महीना कोट के बाहर रहना कल्पता है। कोट के भीतर रहने वालों को भीतर और बाहर रहने वालों को बाहर भिक्षाचर्या के लिए अटन करना चाहिए ।।मू०१०॥
नवमा भासनिवास अपने ४ छ-'कप्पई' त्यादि.
મૂલને અર્થ—નિગ્રન્થાએ, ગઢવાલ અને બાહરની વસ્તી વગરના ગામમાં નગરમાં, ખેટ, કબૂટ, મોંબ પણ આકર, દ્રોણમુખ, નિગમ, રાજધાની, આશ્રમ, સન્નિવેશ, સંવાહ, શેષ, અંચિકા, પડદન વિગેરેમાં, હેમન્ત તથા ગ્રીષ્મ ઋતુમાં, એક માસ સુધી રહેવું કપે છે.
સાધુઓને કોટ સહિત અને બહાર વસતિવાલા પૂર્વોક્ત સ્થાનેમાં બે માસ સુધી રહેવું ક૯પે છે. આવા સ્થાનમાં એક મહીને ગામની અંદર અને એક મહીને ગામની બહાર રહેવાનું સાધુઓને કપે છે. કેટની અંદર રહેવાવાલા નિગ્રન્થ કેટની અંદર જ ભિક્ષાચરી કરે અને બહાર રહેવાવાલા બહાર જ ભિક્ષાચરી કરે. (સૂ૦૧૦)

॥६३।।
Jain Education
tional

Page #77

श्रीकल्प
कल्पमञ्जरी
टीका-'कप्पइ निग्गंथाणं' इत्यादि
निग्रन्थानां ग्रामे-यतो गोकरादयोऽष्टादशविधाः करा गृड्यन्ते स ग्रामस्तस्मिन् वा, नगरेर यतो गोकरादयोऽष्टादशविधाः करा न गृह्यन्ते तन्नगरं तस्मिन् वा, खेटे-यत्र चतुर्दिक्षु
मृन्मयः प्राकारो भवति स खेटस्तस्मिन् वा, कर्वटे-यत्राल्पसंख्यका मनुष्या वसन्ति तत्कटं तस्मिन् वा, मडम्बे-यत्र साईक्रोशद्वयमन्तरीकृत्य जननिवासो भवति स मडम्बस्तस्मिन् वा, पट्टने-यत्र सर्व पदार्थाः मिलन्ति तत् पट्टनं तस्मिन् वा, आकरे-रत्नादीनां खनिराकरस्तत्र वा, द्रोणमु-यद जलमार्गेण स्थलमार्गेण च गम्यं भवति तद् द्रोणमुखं तस्मिन् वा, निगमे-णिजां निवासो निगमस्तस्मिन् वा, राजधान्यां-यत्र राजा निवसति सा राजधानी तत्र वा, आश्रमे-यत्र तापसा निवसन्ति स आश्रमस्तस्मिन् वा, सन्निवेशे-यत्र
॥६४॥
टोका
टीका का अर्थ--जहाँ गाय का कर आदि अठारह प्रकार के कर वसूल किये जाते हैं वह ग्राम, जहाँ गाय का कर आदि अठारह प्रकार के कर नहीं वमूल किये जाते वह नगर, जिसके चारों ओर मिट्टी का कोट होता है वह खेट, जहाँ थोड़े से मनुष्य वमते हैं वह कर्बट, जहाँ से अढ़ाई अढ़ाई कोस की दूरी पर दूसरी वस्ती होती है वह मडम्ब, जहाँ सब वस्तुएँ मिलती हैं वह पट्टन, जहाँ रत्न आदि की खान हो वह आकर, जहाँ जाने के लिए जलमार्ग भी हो और स्थल मार्ग भी हो वह द्रोणमुख, जहाँ व्यापारीविशेष वसते हों वह निगम, जहाँ राजा वसता है वह राजधानी, जहाँ तापस रहते हैं वह आश्रम
PREMIERRITUALIFIEROATRUSTRATEGIRI
ટીકાને અર્થ—જે સ્થળે અઢાર પ્રકારના કરવેરા વસૂલ કરવામાં આવતા હોય ત્યાંના સ્થળને ગ્રામ કહે છે. જે સ્થાનમાં અઢાર પ્રકારના કર વસુલ કરવામાં ન આવતા હોય તેને “નગર' કહે છે. જે ‘ગામ” ને ચ રે બાજી માટીને ગઢ હોય તેને ‘ખેડ' કહે છે. જ્યાં થેડી વસ્તી રહેતી હોય તેને “કબડ' અથવા ' કબૂટ' કહે છે. જ્યાંથી અઢી અઢી ગાઉની દૂરી પર બીજી વસ્તી હોય તેને મોંબ કહે છે. જ્યાં બધી વસ્તુઓ મલતી હોય तेने 'प' मा 'पास' ४९ छ. ज्यां सोना, यही , भेगनास, बाटु, ससा, सम२५ विगरे र ધાતુઓની ખાણે હોય તેને આકર કહે છે. જે શહેરમાં, જલમાગ કે સ્થલમાર્ગ દ્વારા જઇ શકાય તેને “ દ્રોણ મુખ' કહે છે. જ્યાં વ્યાપારીઓની વસ્તી ઘણી હોય તેને નિગમ કહે છે. જ્યાં “રાજા' ને વસવાટ રહે તેને રાજધાની ' કહે છે. જ્યાં તાપસ લેગ રહે તેને આશ્રમ કહે છે. જ્યાં સાર્થવાહ લેગે સાથે લઈ જતાં રોકાતા તેમણે
॥६४॥

Page #78

कल्प
श्रीकल्प
मूत्रे ॥६५॥
सार्थवाहाः सार्थान् नयन्तस्तिष्ठन्ति स सन्निवेशस्तस्मिन् वा, संवाहे-यत्र कृषका निवसन्ति स संवाहः, यद्वा ग्रामान्तरादागत्य जना धान्यादिरक्षार्थ यत्र पर्वतगुहादौ निवसन्ति स पर्वतगुहादिप्रदेशः संवाहस्तस्मिन् वा, घोषेगोपा यत्र गाश्चारयन्तो निवसन्ति स घोषस्तस्मिन् वा. अशिकायाम्-अंश एव अंशिका=ग्रामार्दादिस्वरूपा, तदुक्तम्-'अंसियाओ गामद्धमाइओ' छाया-अंशिका प्रामादियः-इति, आदिपदेन त्रिभागश्चतुर्भागश्च गृह्यते, तस्याम्-ग्रामाई-ग्रामत्रिभाग-ग्रामचतुर्भागस्थाने वा, 'अंसियंसि' इत्यत्र आर्षत्वात् पुंस्त्वम् । पुटभेदने-यत्र नामान्तरादागत्य वणिजो वस्तूनि विक्रीणन्ति तत् पुटभेदनं तस्मिन् वा; कीदृशेऽस्मिन् ? इत्याहसपरिक्षेपे-परिक्षेपः परिधिः-पाकारादिः, तेन सहितस्तस्मिन्, पुनः कीदृशे ? अबाहयेाकाराबहिर्वसतिरहिते हेमन्तग्रीष्मयोरेकं मासम्=एकमासावधि वस्तुं निवास कर्तुं कल्पते इति । अयंभावः-सप्राकारेषु प्राकाराद्
मञ्जरी
टीका
जहाँ सार्थवाह साथ ले जाते हुए ठहरते हैं वह सन्निवेश, जहाँ किसान निवास करते हैं वह अथवा दूसरे गांव से आकर लोग धान्य आदि की रखवाली के लिए जहा पर्वत की गुफा आदि में रहते हों वह संवाह, जहाँ गायें चराते हुए गुवाल रहते हैं वह घोष, ग्राम का आधा, तिहाई या चौथाई आदि अंश अंशिका, जहाँ दूसरे गांवों से आकर व्यापारी वस्तुएँ खरीदते हैं वह पुटभेदन । ये सब स्थान अगर प्राकार (कोट) सहित हों और कोट के बाहर वस्ती न हो तो हेमन्त और ग्रीष्म ऋतु में साधु वहाँ एक मास तक निवास कर सकते हैं । अभिप्राय यह है कि ग्राम आदि पूर्वोक्त स्थान कोट से घिरे हों, किन्तु कोट
॥६५॥
હોય તે જગ્યાને “સંનિવેશ' કહે છે. જે સ્થાને ઘણા વિશેષ પ્રમાણમાં ખેડુત લેકે રહેતાં હોય તે સ્થાન “સંબાહ” કહેવાય છે. અથવા બીજા ગામેથી આવીને લેગો ધાન્ય આદિની રખવાલી માટે રહે તે સ્થાન ને “સંબાહ' કહે છે. ત્યાં ગાયોના ધણી ગોવાલ ગાયો ચરાવતા રહેતા હોય તેને “ઘોષ' કહે છે. ગામનો અરધે ભાગ ત્રીજો ભાગ કે ચે ભાગ હોય તેને “આંશિકા' કહે છે. જ્યાં બીજા ગામેથી આવીને વ્યાપારી લેગ ચીજો ખરીદે છે તે સ્થાનને “પુટભેદન' કહે છે.
ઉપર વર્ણવેલ બધા સ્થલે પ્રાકાર (કેટ) સહિત હોય અને બહાર વસતી નહિ હેયતે, સાધુ હેમન્ત
Jain Education
dional
vaaw.jainelibrary.org

Page #79

को बहिर्वसतिरहितेषु ग्रामादिषु मध्ये कुत्रापि हेमन्ते ग्रीष्मे च निम्रन्थानाम् एकं मासं निवास कर्तुं कल्पते इति ।
तथा समाकाराणां ग्रामादीनां बहिर्भागे यदि वसतिर्भवेत्, तदा निर्ग्रन्थानामेकं मासं प्राकाराभ्यन्तरभागे एक होना
मासं च प्राकाराद बहिर्भागे इति मासद्वयं वस्तु कल्पते । तत्र यदा प्राकाराभ्यन्तरभागे वासस्तदा तत्रैव श्रीकल्प
भिक्षा भिक्षितव्या, यदा प्राकारबाह्यप्रदेशे वासस्तदा तत्रव भिक्षा भिक्षितव्येति । तदेतत्मचयितुमाह-कप्पइ र निग्गंथाणं गामंसि वा' इत्याधारभ्य 'बाहिं भिक्खायरियाए अडित्तए' इति ॥मू०१०॥
इत्थं निग्रन्थानां मासकल्पमुक्त्वा सम्प्रति निर्ग्रन्थीनां तमाह
मूत्रे
॥६६॥
म
के बाहर वस्ती न हो तो वहाँ हेमन्त और ग्रीष्म ऋतु में साधु अधिक से अधिक एक मास तक ठहर सकते हैं । हाँ अगर ग्राम आदि के चारों ओर कोट हो और कोट के बाहर भी वस्ती हो तो साधु एक मास तक कोट के भीतर भाग में और एक मास तक बाहरी भाग में ठहर सकते हैं। इस प्रकार वहाँ दो मास तक रहना कल्पता है। जब कोट के भीतर भागमें निवास हो तो भीतर भाग में ही और बाहरी भाग में निवास हो तो बाहरी भागमें ही भिक्षा लेनी चाहिए । इस अर्थ को सूचित करने के लिए कहा है-"कप्पइ निग्गंथाणं गामंसि वा' इत्यादि ॥मू०१०॥
इस प्रकार साधुओं का मासकल्प कहकर साध्वियों का मासकल्प कहते हैं-'कप्पइ निग्गीणं' इत्यादि ।
॥६६॥
અને ગ્રીષ્મઋતુમાં, એક માસ સુધી, પિતાને વસવાટ કરી શકે છે. આ પ્રમાણે ગામ જે કેટ સહિત અને હે બહારની વસતિ સહિત હોય તો ત્યાં બે માસનું અર્થાત્ એક માસ અંદર અને એક માસ બાહર નિવાસ કરે કલ્પી શકે છે. આહાર પાણી જ્યાં વસવાટ હોય ત્યાં ને જ કલપી શકે. વસવાટના ક્ષેત્ર બહારના આહાર પાણી
४६षी श नहि. यावे। माहेश सूत्र द्वारा ४२वामा भा०ये। छ-'कप्पइ निग्गंथाणं गामंसि वा त्या (सू०१०) Siminal साधुमोना मास४८५ मा सीमाना भास८५ विष सून ४२वामा छ. 'कप्पइ निगंथीण' त्या
SEAaw.jainelibrary.org

Page #80

श्री कल्पसूत्रे
॥६७॥
安安淇藏藏法

मूलम् कप्पर निर्माणं गामंसि वा जाव सपरिवत्वेवसि अबाहिरियसि हमेतगिम्हासु दो मासे वसित्तए । कप्पर निम्गथीणं गामंसि वा जाव सपरिक्खेवंसि सबाहिरियंसि हेमंतगिम्हासु चचारि मासे वसित्तए । कप्पर तस्थ अंतो दो मासे बाहिं दो मासे वसित्तए । कप्पर तत्थ अंतो वसमाणीणं अंतो, बाहिं वसमाणगं वाहिं भिक्खायरियाए अत्तिए ||म्र०११ ॥
छाया — कल्पते निर्ग्रन्थीनां ग्रामे वा यावत् सपरिक्षेपे अवाह्ये हेमन्तग्रीष्मयोद्वौ मासौ वस्तुम् । कल्पते निर्ग्रन्थीनां ग्रामे वा यावत्सपरिक्षेपे सवाद्यं हेमन्तग्रीष्मयोश्चतुरो मासान् वस्तुम् । कल्पते तत्र अन्तद्वैौ मासौ aa सौ वस्तुम् । कल्पते तत्र अन्तर्वसन्तीनाम् अन्तः, वहिर्वसन्तीनां वहिः भिक्षाचर्यायै अटितुम् ॥मू० ११॥ टीका – ' कप्पइ निम्गंथीणं ' इत्यादि । व्याख्या पूर्ववद् बोध्या । नवरम्--निर्ग्रन्थानां सपरिक्षेषे अवाये
मूल का अर्थ --- साध्वियों को कोट से घिरे हुए कोट के बाहर वस्ती से रहित ग्राम आदि में हेमन्त और ग्रीष्म ऋतु में दो मास तक रहना कल्पता है । साध्वियों को कोट से घिरे हुए और बाहर वस्तीवाले ग्राम आदि में, हेमन्त और ग्रीष्म ऋतु में चार मास तक रहना कल्पता है। दो मास भीतर और दो मास बाहर रहना कल्पता है । भीतर रहनेवाली साध्वियों को भीतर ही और बाहर रहनेवाली साध्वियों को बाहर ही भिक्षा के लिए अटन करना कल्पता है ||मू०११ ||
टीका का अर्थ - - इस सूत्र की व्याख्या पहले के समान समझनी चाहिए । विशेषता यह है कि साधुओं
મૂલના અ—સાધ્વીઓને, કાટવાલા કાટની બહારની વસ્તી વગરના ગામ આદિમાં હેમન્ત અને ગ્રીષ્મ ઋતુમાં બે મહિના સુધી રહેવાનુ ક૨ે છે. અને કાટવાલા બહારની વસ્તીવાલા ગામ આદિમાં ચાર મહિના સુધી રહેવું કહ્યું છે. તેમાં ગામમાં એ માસ અને તેની બહારની વસ્તીમાં બે માસ એ મહેમન્ત અને ગ્રીષ્મૠતુમાં यार भास सुधी साध्वीखने रहेवानुं ये छे. ने 'हार' मां रतां होय तेने 'महार' मांधी, भने
'शाम'
માં રહેતા હોય તેને ગામ' માંથી જ આહાર લેવાનુ ક૨ે છે (સ્૦૧૧)
ટીકાના અ—સાધુઓને માટે ફાટવાલા અને મહરની વસ્તીવાલા ગામ આદિમાં એક માસ સુધી

कल्प
मञ्जरी
टीका
॥६७॥

Page #81

श्री कम
मुत्र ॥६८॥
ग्रामादौ एकमासावधिको वास उक्तः । तत्र निर्ग्रन्थीनां मासद्वयावधिवासो बोध्यः । तथा-सपरिक्षेपे सबाह्ये ग्रामादौ निग्रन्थानां मासद्वयावधिवासः प्रोक्तः। तत्र निग्रन्थीनां मासचतुष्टयावधिवासो बोध्य इति ॥९०११॥
साधु-साध्वीनामेकग्रामादौ निवासविषये निषेधमूत्रमाह
मूलम्-नो कप्पह निग्गंथाणं वा निग्गंथीण वा गामंसि वा जाव रायहाणिसि वा एगपागाराए एगदुवाराए एगनिक्खमणपवेसाए एगयओ वसित्तए ॥मू०१२॥
छाया-नो कल्पते निग्रन्थानां वा निग्रन्थीनां वा ग्रामे वा यावद् राजधान्यां वा एकपाकारायाम् एकद्वारायाम् एकनिष्क्रमणप्रवेशायाम् एकतो वस्तुम् ॥मू०१२॥
के लिए कोटवाले और बाहर विना वस्तीवाले ग्राम आदि में एक मास तक रहना कहा गया है, किन्तु साध्वियों के लिए वह अवधि दो मास की है । बाहर वस्तीवाले ग्राम आदि में साधुओं को दो मास तक के निवास की अवधि कही गई थी, जहाँ साध्वियों के लिए चार मास तक के निवास की अवधि कही गई है। ।।०११॥
साधु और साध्वियों के एक ग्राम आदि में निवास के विषय में निषेधमूत्र कहते हैं-'नो कप्पइ' इत्यादि ।
मूल का अर्थ--साधुओं और साध्वियों को एक कोटवाले, एक ही द्वार वाले, एक ही आने-जाने के मागवाले ग्राम में यावत् राजधानी में एक ही समय दोनों को निवास करना नहीं कल्पता ॥p०१२।।
રહેવાનું કહ્યું છે. પરંતુ સાધ્વીઓને માટે તે અવધિ બે માસની કહેવામાં આવી છે. બાહરની વસ્તીવાલા ગામ આ આદિમાં સાધુઓને માટે બે માસ સુધી નિવાસ કરવાની અવધિ કહેલ છે ત્યાં સાધ્વીઓને માટે ચાર માસ સુધી २२वानी अवधि हेपामा आबी छ. (२०११)
वे सूत्र४।२ साधु भने साध्वीने से आममा २पान निषेध ४ छ.-'नो कप्पर' त्याहि. RE
મૂલ અર્થ-એક કિલાવાલા, એક જ દરવાજાવાલા, આવવા જવાના એકજ રસ્તાવાલા ગામ, નગર, તેમણે પુર, પટ્ટણ, સંબાહ, સંનિવેશ, દ્રોણમુખ અને રાજધાની વિગેરેમાં એક જ વખતે સાધુ-સાધ્વીઓને નિવાસ કરે Joseph नथी. (२०१२)
॥६॥
Jain Education
ww.jainelibrary.org

clonal

Page #82

श्रीकलासूत्रे
॥६९॥
टीका- 'नो कप्पड़' इत्यादि
निर्ग्रन्थानां वा निथीनां वा एकमाकारे एकः = अखण्डः प्राकारो यस्मिन् स एकप्राकारस्तस्मिंस्तथोक्ते अखण्डप्राकारयुक्ते तथा-एकद्वारे एकमेव द्वारं यत्र स तथा तस्मिन् एकद्वारयुक्ते, एकद्वारस्यैव सत्त्वात् एकनिष्क्रमणप्रवेशे - एकत एव निष्क्रमणप्रवेशौ यत्र स तथा तस्मिंस्तथोक्ते ग्रामे वा नगरे वा खेटे वा यावत् एकमाकारायाम् एकद्वारायाम् एकनिष्क्रमणप्रवेशायां राजधान्यां वा एकतः = एकस्मिन् काले वस्तुं=स्थातुं न कल्पते इति । ' एगपागाराए एगदुबारा एगनिक्खमणपवेसाए' इति तु लिङ्गविपपर्येण ग्रामादिविशेषणतयाऽपि संबध्यते इति ॥ मू०१२ |
तथा - निर्ग्रन्थानां वां निर्ग्रन्थीनां वा रात्रौ सन्ध्यायां वा अध्वगमनं न युक्तमिति सूचयितुमाह-मूलम् - नो कप्पड़ निर्मायाणं वा निग्गंथीणं वा राओ वा त्रियाले वा अद्धाणगमणाए एतए ॥ मृ०१३ ॥
टीका का अर्थ -- जिस ग्राममें, नगर में, खेट में, यावत् राजधानी में एक अखण्ड प्राकार हो और एक ही द्वार हो और एक ही द्वार होने के कारण प्रवेश करने और बाहर निकलने का मार्ग भी एक ही हो, उस ग्राम आदि में, एक ही समय में दोनों - साधुओं और साध्वियों को ठहरना नहीं
कल्पता ||मू०१२॥
साधुओं और साध्वियों को रात्रि में अथवा संध्या के समय विहार करना उचित नहीं, यह यह सूचित करने के लिये कहते हैं- 'नो कप्पड़' इत्यादि ।
ટીકાના અ”—જે ગામ નગર આદિમાં એક અખડિત કિલ્લા હાય, તેના દરવાજો પણ એક જ હોય, તેમજ જવા આવવાના એક જ રાજમાર્ગ હોય એવા ગામ નગર આદિમાં સાધુ-સાધ્વીઓને એક જ સમયમાં रहेवानुं यतु नथी. (सू०१२ )
સાધુ-સાધ્વીઓએ રાત્રે અગર સંધ્યા સમયે તેમ જ પરોઢિએ વિહાર કરવા ચેાગ્ય નથી. આને માટે सूत्रकार हे छे- 'नो कप्पड़' इत्यादि.

眞具氣
कल्प
मञ्जरी
टीका
॥६९॥

Page #83

श्री कल्प
मूत्र ||७०॥
छाया-नो कल्पते निग्रन्थानां वा निर्ग्रन्थीनां वा रात्रौ वा विकाले वा अध्वगमनाय एतुम् ॥ मू०१३॥
टीका-'नो कप्पइ' इत्यादि-व्याख्या स्पष्टा । नवरं-विकाले संध्याकाले मूर्योदयात्पूर्व च, अध्वगमनाय ___एतुम्-विहारं कर्तुमिति ॥ मू० १३॥
अनन्तरसूत्रे रात्रौ विकाले चाध्वगमननिषेधमुक्त्वा सम्पति तत्रैव यद् यद् वस्तु साधुभिश्च साध्वीभिश्च न ग्राड्यं, तत्सापवादमाह
मूलम्-नो कप्पइ निग्गंथाणं वा निग्गंथीणं वा राओ वा वियाले वा वत्थं वा पत्तं वा कंबलं वा पायपुंछणं वा रयहरणं वा गोच्छगं वा पडिगाहित्तए । नन्नत्थ चोरचोरिएणं ॥ मू०१४ ॥
।
मूल का अर्थ साधुओं और साध्वियों को रात्रि में अथवा विकाल में अर्थात् संध्यासमयमें तथा मर्योदय के पहले विहार करना नहीं कल्पता ॥मू०१३॥
टीका का अर्थ--व्याख्या स्पष्ट है। केवल-विकाल का अर्थ संध्याकाल तथा मूर्योदय के पहले का समय है । अध्वगमन का अर्थ विहार करना है ॥०१३॥
पिछले मूत्र में रात्रि और संध्या के समय तथा सूर्योदय के पूर्व विहार करने का निषेध बतला कर, उस समय में साधु-साध्वी को जो जो वस्तु नहीं लेनी चाहिए, वह अपवाद के सथ बतलाते हैं-'नो कप्पइ' इत्यादि ।
॥७०॥
મૂલ અને ટીકાનો અર્થ–સાધુ-સાધ્વીઓએ રાત્રિના સમયમાં, સંધ્યા સમયે અગર સૂર્યોદય પહેલાં વિહાર કરે નહિ. ઉપરના સમયે “વિકાલ' કહેવાય છે. અધ્વગમનને અર્થવિહાર કરવું એવું થાય છે (સૂ૦૧૩)
પાછળ કહેલા સમયમાં એટલે રાત્રિ, સંધ્યા સમયે અને સૂર્યોદયની પહેલાં વિહાર કરવાનો નિષેધ કરીને
देते समयमा साधु-साधीमान २२ पस्तु नाही , ते अपवानी साथे मताछ-'नो कप्पई' Jain Education insursonal त्याहि.

SmSw.jainelibrary.org

Page #84

श्रीकल्प
मरे
छायानो कल्पते निग्रन्थानां वा निन्धीनां वा रात्रौ वा विकाले वा वस्त्रे वा पात्रं वा कम्बलं वा पादमोज्छनं वा रजोहरणं वा गोच्छकं वा प्रतिग्रहीतुम्। नान्यत्र चोरचोरितात् ॥मू०१४ ॥
टीका-'नो कप्पइ' इत्यादि । वस्त्रपात्रादिकं प्रतीतं, तत् निग्रन्थानां निग्रन्थीनां वा रात्रौ विकाले वा प्रतिग्रहीतुम् आदातुं नो कल्पते । यदि तु वैस्वपात्रादिकं चोरचोरितं भवेत् , स चोरो रात्रौ विकाले वा समागत्य तद वस्त्रपात्रादिकं दद्यात्तदा ग्रहीतुं कल्पते एव । अमुमेवार्थ मृचयितुमाह-नन्नत्थ चोरचोरिएणं' इति ॥ मू०१४॥
अशनादिकमपि तेषां रात्रौ ग्रहीतुं न कल्पते इति दर्शयितुमाह
कल्पमञ्जरो टीका
॥७१॥
मूल का अर्थ- साधुओं को और साध्वियों को रात्रि में या संध्यासमय तथा सूर्योदय के पहले वस्त्र, पात्र, कंबल, पादपोंछन, रजोहरण या पूंजणी ग्रहण करना नहीं कल्पता, सिवाय चोर के चुराये हुए के ॥म्०१४॥ .
टीका का अर्थ--वस्त्र पात्र आदि प्रसिद्ध ही हैं। उन्हें रात्रि में या विकाल में-संध्याकालमें तथा मूर्योदय के पहले साधुओं और साध्वियों को लेना नहीं कल्पता । हा, वस्त्र पात्र आदि चोरने चुरा लिए हो और वह चोर रात्रि या विकाल के समय लाकर देवे तो ले लेना कल्पता है। इसी आशय को भूचित करने के लिए कहा है-" नन्नत्य चोरचोरिएणं" इति ॥मू०१४॥ . अशन आदि भी रात्रि में लेना उन्हें नहीं कल्पता, यह दिखाने के लिए कहते हैं-'नो कप्पइ' इत्यादि ।
॥७
॥
મૂલ અને ટીકાને અર્થ–સાધુ-સાધ્વીઓએ રાત્રે, સંધ્યા સમયે તથા સૂર્યોદય પહેલાં, વસ્ત્ર, પાત્ર, કામલ. પાદપ્રેછન તથા રજોહરણ અથવા પંજણ (ગો) ગ્રહણ કરવા નહિ, પણ કદાચ એ વસ્તુઓ ચોરાઈ ગયેલ છે खोयत
छ. मेक बात सूत्रधार ४ छ-'ननत्थ चोरचोरिएण' ति (सू०१४) मशन माह प रा न ८ ते मतापामा माछ-'नो कप्पइ' त्याहि.
HERAEMANOR
Jain Education In
onal

Folow.jainelibrary.org

Page #85

श्रीकल्प
मञ्जरी
मूलम्-नो कप्पइ निग्गंथाणं वा निग्गंथीण वा असणं वा पाणं वा खाइमं वा साइमं वा ओसहं वा भेसज्जं वा अन्नं वा तहप्पगारं आहारणिज वा उबलेवणिज वा रत्तिं पडिगाहित्तए । मू०१५॥
छाया-नो कल्पते. निग्रन्थानां वा निग्रन्थीनां वा अशनं वा पानं वा खाद्यं वा स्वायं वा औषधं वा भैषज्यं वा अन्यद् वा तथाप्रकारम् आहरणीयं वा उपलेपनीयं वा रात्रौ प्रतिग्रहीतुम् ॥ मू०१५॥
टीका-'नो कप्पइ' इत्यादि। निग्रन्थानां वा निर्ग्रन्थीनां वा अशनादिचतुर्विधमाहारम् औषधं भैषज्यं वा, तथा अन्यत्पूर्वोक्तभ्यो वस्तुभ्यो भिन्नं तथाप्रकारम् तत्सदृशम् आहारणीयम् उपलेपनीयं वा वस्तु रात्रौ प्रतिग्रहीतुं न कल्पते इति ॥ मू० १५॥
यत्र क्वाऽपि बहुजनार्थ पाको निष्पन्नः, तत्र तदुद्देशेन साधुभिः साचीभिश्च न गन्तव्यमिति दशयितुमाह
॥७२॥
टीका
मूल का अर्थ-साधुओं और साध्वियों को रात्रि में अशन, पान, खाद्य, स्वाद्य, औषध, भपज्य, तथा इसी प्रकार के अन्य खाध या लेपन करने योग्य पदार्थ ग्रहण करना नहीं कल्पता ॥मू०१५॥
टीका का अर्थ-साधुओं और साध्वियों को अशन आदि चार प्रकार का आहार, औषध, भैषज्य, तथा इनके अतिरिक्त इसी प्रकार की अन्य खाने अथवा लेपन करने योग्य वस्तु रात्रि में ग्रहण करना नहीं कल्पता ॥मू०१५॥
जहाँ कहीं बहुत लोगों के लिए भोजन बना हो, वहाँ भोजन लेने के उद्देश्य से साधओं, साध्वियों को नहीं जाना चाहिए, यह दिखलाने के लिए कहते हैं-'नो कप्पइ' इत्यादि ।
॥७२॥
भूलना अथ-साधु-साध्यामागे रात्रीना सभये, अशन, पान, माध, २वा पहा. मोषध मेष-४५॥ તથા લેપ વિગેરે ચીજે ગ્રહણ કરવી નહિ (સૂ૦૧૫).
ટીકાને અર્થ-સાધુ-સાધ્વીને અશનાદિ ચાર પ્રકારને આહાર અને ઔષધ ભેષજ વિગેરે તથા એવી બી જી ચીજો, તેમ જ ‘લેપ' કરવા યોગ્ય વસ્તુઓ ગ્રહણ કરવાનું કાપે નહિ (સૂ૦૧૫)
જે સ્થળે સમૂહભેજન થતું હોય ત્યાં પણ ભેજન લેવાના ઈરાદાથી સાધુ-સાધ્વીઓએ જવું નહિ તે छ-'नो कप्पडया
_dainEducation GED

Etvw.jainelibrary.org

Page #86

श्रीकल्पमूत्रे
119311
मूलम् - नो कप्पर निम्गथाणं वा निग्गंथीणं वा संखडिवडियाए गमित्तए । नन्नत्थ विहारमग्गेणं ॥ मु० १६ ॥ छाया -नो कल्पते निर्ग्रन्थानां वा निर्ग्रन्थीनां वा संखडिप्रतिज्ञया गन्तुम् । नान्यत्र विहारमार्गात् ॥ सू० १६ ॥
टीका - 'नो कप' इत्यादि - - निर्ग्रन्थानां वा निर्ग्रन्थीनां संखडिप्रतिज्ञया - संखड्यन्ते विराध्यन्ते षट्कायजीवा यस्यां सा संखडिः - ज्ञातिभोजनार्थः पाकः, तत्स्थानमपि संखडिः, तस्याः प्रतिज्ञा = परिज्ञानं तया, संखार्ड परिज्ञायेत्यर्थः, संखडौ गन्तुं न कल्पते । यदि संखडिस्थानं विहारमार्गगतं भवेत्तदा तत्र यतनया गमने नास्ति दोषः । अनुमेवार्थं दर्शयितुमाह-- ' नन्नत्थ विहारमग्गेणं' इति ॥ मु०१६ ॥
मूल का अर्थ-साधुओं और साध्वियों को जीमनवार समझ कर वहां जाना नहीं कल्पता, विहार - मार्ग के सिवाय ॥ १६ ॥
टीका का अर्थ - जिसमें षट्काय के जीवों की खंडना - विराधना हो वह संखडि अर्थात् ज्ञातिभोजन कहलाता है। साधु-साध्वी को जानबूझ कर जीमनवार में जाना नहीं कल्पता । अगर जीमनवार का स्थान बिहार के मार्ग में आ गया हो तो यतनापूर्वक जाने में दोष नहीं है । इसी आशय को व्यक्त करने के लिए कहा है- " नन्नत्थ विहारमग्गेणं " ॥ सू०१६ ॥
મૂલના અ—એક સ્થળેથી બીજા સ્થળે જતાં હોય તે સિવાય કોઇ પણ પ્રસંગે સાધુ-સાધ્વીઓને 'सभूइलोभन' भां आहार थे ये नहि (सू०१६ )
ટીકાના અથ—જયાં છએ કાયના જીવાની વિરાધના થતી હોય તેને ‘સ`ખડી' અગર ' ज्ञातिलोभन' कुड़े छे. त्यां “ सरभ-मारंभ समारंभ " थतां होय ते 'लोन' ने ' संध-ज्ञाति होम, परगालु, गामधूभाडामध જમણુ કહે છે. આવા ‘જમણવાર' માં સેંકડો માણુસા એકત્રિત થઇ જમે છે. ‘સર'ભ' એટલે ચીજવસ્તુઓ મેાટા પાયા પર એકત્ર કરવી તે. ' આરંભ' એટલે એકઠી કરેલી વસ્તુઓને તેાડી-ફાડી-દળી- ચૂર્ણ કરી તયાર માલમલી કરવા તે. ‘સમારંભ' એટલે ઉપરની ચીજોને માટા પાયા પર અગ્નિ તયાર કરી પકાવવી તેનું અસલ સ્વરૂપ ફેરવવુ' ને ઉપભોગ માટે લાયક બનાવવુ તે છે. સાધુ-સાધ્વીને જાણીજોઈને જમણવારના પ્રસંગે જવું નહિં. કદાચ વિહાર કરતાં ‘જમણવાર' નું સ્થળ આવી જાય તેા યનાપૂર્વક જવામાં દોષ નથી व्यता सूत्र छे " नन्नत्थ विहारमण " इति (सू०१६ )
આ આશય

Jain Education National
कल्प
मञ्जरी
टीका
॥७३॥
ww.jainelibrary.org.

Page #87

कल्प
श्रीकल्प
मृत्रे ॥७४॥
मञ्जरी
टीका
सम्मति दशमं पर्युषणाकल्पमाह--
मूलम् -कप्पइ निग्गथाणं वा निग्गंधीणं वा एवं विहेणं विहारेण विहरमाणाणं आसाढपुष्णिमाए वासावास वसित्तए। से केणटेणं भंते ! एवं वुच्चइ-कप्पइ निम्गंथाणं वा निग्गयीणं वा एवंविहेण विहारेणं विहरमाणाणं वासावास वसित्तए? जष्णं वासावासे एवंविहेणं विहारेणं विहरमाणाणं निग्मंथाणं वा निग्गंधीणं वा बहूणं रुक्खाणं गुम्माणं गुच्छाणं लयाणं वल्लीणं तणाणं वलयाणं हरियाणं अंकुराणं ओसहीणं जलरुहाणं कुहणाणं सिणेहसुहुमाण पुष्फमुहुमाणं पणगसुहुमाणं बीयसुहुमाणं हरियमुहुमाणं अन्नेसि पि तहप्पगाराणं एमिदियाणं विराहणा हवइ । एवं संखाणं संखणगाण जलोयाणं णीलंगणं गंडोलयाणं सिसुणागाणं अन्नेसिपि तहप्पगाराणं वेइंदियाणं विराहणा। एवं पाणमूहुमाणं कुंथूण पिवीलियाणं कोडियाणं बहुप्पयाणं जलपुयराण अंडसुहुमाणं उत्तिंगमुहुमाण अन्नेसिपि तहप्पगाराणं तेइंदियाणं विराहणा। एवं मक्खियाण दसमसगाणं सलभपयंगाणं भमराणं भिंगोलियाणं कसारियाणं विच्छियाणं अन्नेसिपि तहप्पगाराणं चउरिदियाणं विराहणा। एवं दददरियाण मृसियाणं मच्छाणं कच्छवाणं अन्नेसिपि तहप्पगाराणं पंचिदियाण विराहणा हवइ । तेणटेणं एवं वुच्चइ-कप्पइ निग्गंथाणं वा निग्गंथीणं वा एवंविहेणं विहारेणं विहरमाणाणं आसाढपुष्णिमाए वासावासं वसित्तए । मू०१७ ॥
छाया-कल्पते निर्ग्रन्थानां वा निर्ग्रन्थीनां वा एवंविधन विहारेण विहरताम् आषाढपूर्णिमायां वर्षावास वस्तुम् । तस्केनार्थेन भदन्त ! एवमुच्यते-कल्पते निग्रन्थानां वा निर्ग्रन्थीनां वा एवंविधेन विहारेण
दसवा कल्प पपणा है। उसे कहते है-कप्पइ निग्गंथाण' इत्यादि।
मूल का अर्थ-मासकल्प विहार से विचरते हुए साधुओं और साध्वियों को आषाढ़ मास की पूर्णिमा को चातुर्मास के लिए वसना कल्पता है।
प्रश्न-भदन्त ! किस हेतु से ऐसा कहा गया है कि साधुओं को और साध्वियों को जो मास
॥७४||
वेशभ। पयुष। ४६५ ४९ छ- 'कप्पइ निग्गंथानं याह.
મૂલને અર્થ-જે સાધુ-સાધ્વી “માસકલ્પ' ના આચારપ્રમાણે વિચરતાં હોય તે સાધુ-સાધ્વીને આષાઢ માસની પૂર્ણિમાથી “ ચાતુર્માસ ' કરવાનું ક૯પે છે.
અહિં એ પ્રશ્ન ઉપસ્થિત થાય છે કે શા માટે માસક૫' પ્રમાણે ચાલતાં સાધુ-સાધ્વીને “ચાતુર્માસ'
ને
Jain Education intonal

Page #88

श्रीकल्पसूत्रे
||૭||
विहरतां वर्षावास वस्तुम् ? यत्खलु वर्षावास प्रवावधन विहारण विहरता निग्रन्थाना वा निग्रन्थाना वा बहूना जानां बहूनां वृक्षाणां गुल्मानां गुच्छानां बल्लीनां तृणानां वलयानां हरितानाम् अङ्कुराणाम् ओषधीनां जलरुहाणां कुहनानां स्नेहसूक्ष्माणां पुष्पसूक्ष्माणां पनकसूक्ष्मागां वीजमुक्ष्माणां हरितमक्ष्माणाम् अन्येषामपि तथाप्रकाराणाम् एकेन्द्रियाणां विराधना भवति । एवं शहखानां शङ्खनकानां जलौकानां नीलहूनां गण्डोलकानां
कल्प - विहार से विचरते हैं, चौमासा करना कल्पता है ?
उत्तर- क्यों कि चातुर्मास में इस प्रकार के मासकल्प विहार से विचरनेवाले साधुओं और સાયિ યો યદુત સે વીનો, વદુત સે વૃક્ષી, ગુલ્મી, મુછા, તાપી, ક્રિયા, મૂળી, જયા, રિતો, વંતી, ગૌષધી, નદી, દળો, સ્નેĐમાં, પુષ્પમૂક્ષ્મા, પનઘૃશ્માં, વીનમાાં, તિવ્રુક્ષ્મા તથા રૂસ प्रकार के अन्य एकेन्द्रिय जीवों की विराधनाका दोष लगता है। इसी तरह शंख, शंखनक, जलौक, नीलंगू
કરવાનુ` કહ્યુ' છે ? પ્રત્યુત્તર એ છે કે ‘ માસકલ્પ પ્રમાણે વિહાર કરનારા સાધુ-સાધ્વી યથા નિયમાનુ પાલન કરે છે, ને તેને ત્રસ-સ્થાવર-હિ સાદિના દાષામાંથી બચાવવાનુ પણ ચેગ્ય લાગવાથી શાસ્ત્રકારોએ અષાઢી પૂર્ણિમા સુધી ‘ચાતુર્માસ ' ના સ્થળે પહેાંચી જવાનું કહ્યું છે. કારણ કે વર્ષાઋતુની શરુઆત તે પહેલાં થઈ ગઈ હાવાથી ત્રસ સ્થાવર અને સૂક્ષ્મ જીવાની તેમ જ હરિતકાય એટલે લીલી વનસ્પતિની શરુઆત વરસાદના દિવસેામાં થાય છે. આથી વનસ્પતિકાય તથા એઇન્દ્રિય, તેન્દ્રિય, ચઉત્તેન્દ્રિય તેમ જ પંચેન્દ્રિય જીવોની વિરાધના થઈ જવા સંભવ છે. તેથી આ દાષા ન થાય તે ઉદ્દેશથી ‘ચાતુર્માસ’ કરવાનું ‘માસકલ્પ ’ ના સાધુ-સાધ્વીને ક્માન છે.
આ વર્ષાઋતુ દરમ્યાન ઘણા બીજો, ઝાડા, ગુલ્મા, ગુòા, લત્તાએ, વેલડીએ, તૃણેા, વલયે, હરિતા, અંકુરો, ઓષધિયા, જલવેલા, બિલાડાના ટોપ અને સ્નેહસુક્ષ્મ, પુષ્પસૂક્ષ્મ, પનકસૂક્ષ્મ, ( લીલફૂલ) બીજસૂક્ષ્મ વિગેરે સૂક્ષ્મ તેમ જ ખાદર વનસ્પતિએ ઘણા પ્રમાણમાં ફૂટી નિકળે છે. આ હરિતકાયા આદિ ચાલતી વખતે સાધુ, સાધ્વી દ્વારા કચરાઈ જવાના સંભવ છે. આ વનસ્પતિના જીવા એકેન્દ્રિય જાતિના છે.

તેમ જ એન્દ્રિય જીવા-શંખ, શ`ખનક, જલૌક, નીલ'ગુ, ગડાલક, શિશુનાગ, વિગેરે; તેમ જ

मञ्जरी टीका
||૭||

Page #89

श्री कल्पसूत्रे
॥७६॥
Jain Education
漫漫漫
शिशुनागानाम् अन्येषामपि तथाप्रकाराणां द्वीन्द्रियाणां विराधना । एवं प्राणसूक्ष्माणां कुन्थूनां पिपीलिकानां कीटिकानां बहुपदानां जलतरणाम् अण्डसूक्ष्माणाम् उत्तिङ्गमक्ष्माणाम् अन्येषामपि तथाप्रकाराणां त्रीन्द्रियाणां विराधना । एवं मक्षिकाणां दंशमशकानां शलभपतङ्गानां भ्रमराणां भृङ्गोलिकानां कसारिकाणां वृश्चिकानाम् अन्येषामपि तथाप्रकाराणां चतुरिन्द्रियाणां विराधना । एवं दर्द रिकाणां मूषिकाणां मत्स्याना कच्छपानाम् अन्येषामपि तथाप्रकाराणां पञ्चेन्द्रियाणां विराधना भवति । तेनार्थेन एवमुच्यते-कल्पते निर्ग्रन्थानां वा निग्रन्थीनां वा एवंविधेन विहारेण विहरताम् आषाढपूर्णिमायां वर्षावासं वस्तुम् ॥ सू० १७ ॥
टीका- 'कप्पइ निग्गंथाणं' इत्यादि — एवंविधेन = मासकल्पानुसारेण विहारेण विहरतां विचरतां निर्ग्रन्थानां नीनां वा आषाढपूर्णिमायां वर्षावासं वस्तुं वर्षाकालिकवास - चतुर्मासवासं कर्त्तुं कल्पते । अत्र शिष्यः
गण्डोलक, शिशुनाग तथा इस प्रकार के अन्य द्वीन्द्रिय जीवोंकी विराधना का दोष लगता है । इसी प्रकार प्राणसूक्ष्म, कुन्थु, पिपीलिका, कीटिका, बहुपद, पूतर, अण्डमूक्ष्म, उत्तिंगसुक्ष्म, तथा इस प्रकार के अन्य त्रीन्द्रिय जीवों की विराधना का दोष लगता है। इसी प्रकार मक्षिका, दंशमशक, शलभ, पतंग, भ्रमर, भृंगोलिका, कसारी, वृश्चिक तथा इस प्रकार के अन्य चौइन्द्रिय जीवों की विराधना का दोष लगता है । इसी प्रकार दर्दुरिक, मूषिक, मत्स्य, कच्छप तथा इस प्रकार के अन्य पंचेन्द्रिय जीवों की विराधना का दोष लगता है। इस हेतु से कहा गया है कि मासकल्प से विचरने वाले साधुओं - साध्वियों को आषाढ पूर्णिमा के दिन वर्षावास – चातुर्मास करना चाहिए ॥ म्रु० १७ ॥
टीका का अर्थ- मासकल्प के अनुसार विहार से विचरते हुए साधुओं और साध्वियों को आषाढ़ी पूर्णिमा के दिन वर्षावास अर्थात् चौमासा करना कल्पता है। यहाँ शिष्य प्रश्न करता है-' भदन्त ! मास
त्रीन्द्रिय लवो-धुवा, डीडी, डीटिडा, बहुपदी, यूतर सूक्ष्ममउ, सूक्ष्मउत्ति विगेरे; भने यरेन्द्रिय लव- भाण, भन्छर, पतंग, अमरा, अंसारी, विछी; आ उपरांत पयेन्द्रिय लवो हेड्डा, ७४२, माछा, माछा વિગેરેની વિરાધના થવા પૂરેપૂરા સભવ છે તેથી જ ‘ચતુર્માંસ' કરવાની સ્પષ્ટ આજ્ઞા છે (સ્૦૧૭ )
ટીકાના અÖ—જે સાધુ-સાધ્વી શાસ્ત્રની આજ્ઞામાં રહી વિચરે છે તેને આષાઢી પૂર્ણિમાથી શરુ થતાં ચતુર્માસ' તે પણ શાસ્ત્રોક્ત આજ્ઞાએ અંગીકાર કરવાનુ રહે છે. શિષ્ય ગુરુમહારાજને પ્રશ્ન પૂછે કે હે ભદન્ત!
कल्प
मञ्जरी
टीका
॥७६॥
vw.jainelibrary.org

Page #90

पृच्छति भन्दता एवविधन विहारण विहरता निग्रन्थानां निग्रेन्थीनां चा वर्षावासं वस्तुं कल्पते इति यदुक्तम्, तदेवं केनार्थेन केन हेतुना उच्यते ? इति । उत्तरयति-हे शिष्य ! यत्-यस्माद् हेतोः खलु-निश्चयेन वर्मावासे-वर्षाकाले एवंविधन-मासकल्पानुसारेण विहारेण विहरतां निग्रन्थानां निग्रन्थीनां वा सकाशात् बहूनां बीजानाम्शाल्यादीनां वृक्षाणाम्=पिचुमन्दाम्रकोशम्बसालाङ्कोलपीलुशल्लक्यादीनामेकास्थिकानाम, उदुम्बर
श्रीकल्प
-- मञ्जरी टीका
Iળી
कल्पविहार से विचरने वाले साधुओं और साधियों को वर्षावास करना चाहिए, ऐसा जो कहा है सो किस प्रयोजन से कहा है ?'
गुरू उत्तर देते हैं-'हे शिष्य ! निश्चय ही वर्षाकाल में मासकल्प विहार से विचरने वाले साधुओं साध्वियों के द्वारा एकेन्द्रिय से लेकर पंचेन्द्रिय तकके जीवों की विराधना होती है।
નિ નીર જે-સાષ્ટિ મારિ વી; નીર, આમ, રોગ, સ, શોર, વર્, શી ગરિ
છે. વળી તે
ચાતુમાં
માસક૫' પ્રમાણે ચાલવા વાળા સાધુ-સાધ્વીઓને “ચાતુર્માસ' કરવાનું ફરમાન છે તે તેનું પ્રયોજન શુ?
ગુરુ મહારાજ ઉત્તર આપે છે-હે શિષ્ય ! એકેન્દ્રિયથી પંચેન્દ્રિય સુધીના છનું રક્ષણ કરવાનું શાસ્ત્ર ફરમાન છે. વળી આ “ચાતુર્માસ ' કાલ 'વર્ષાકાલ' છે, ને તે સમય દરમ્યાન અસંખ્ય અને અનંત જીવની પેદાશ ક્ષણ એકમાં થાય છે, ને તેની વિરાધના થાય છે. તે પાપમાંથી સાધુ-સાધ્વીઓને બચાવવા માટે શાસ્ત્રકારોએ “ચાતુર્માસ નું નિરૂપણ કર્યું છે. વળી ચાતુર્માસ સિવાય બીજી શેષ હતુઓમાં સાધુ-સાધ્વીને ઠેર ઠેર લોકસમુદાયના ઉત્કર્ષ માટે વિચરવાનું હોય છે. તેથી ચાતુર્માસ’ ના નિરાંતના સમય દરમ્યાન સુખે સમાધિએ “આત્મવિચારણા' એકાંતમાં કરી શકાય એ પણ હેતુ છે. તે વખતે લોકે પણ નવરાશ ભેગવતાં હોય છે એટલે લેકેને વધારે પ્રમાણમાં પરમાર્થ ઉપદેશ આપી શકાય તેમજ જ્ઞાન, ધ્યાન, તપ, જપ, વિચારણા, શુભસંકલ્પબલ વધારી શકાય, એ હેતુથી આ નિયમ ધડ છે. “સ્વદયા ' એ મુખ્ય ‘દયા’ છે, “સ્વદયા’ ના પેટાળમાં “પદયા’ આવી જાય છે. “સ્વદયા એટલે પિતાના આત્મા' ની દયા, “સ્વદયા ' એટલે પોતાના આત્માને હિંસાદિથી બચાવે, ક્ષણે ક્ષણે ઉઠતાં અશુભ ભાવોમાંથી રક્ષણ કરવું, તેમ જ આગળ વધતાં શુભ અધ્યવસાયે શુદ્ધ આત્મઉપગે રહેવું તે છે. વર્ષાકાલ દરમ્યાન એકેન્દ્રિયથી પંચેન્દ્રિય સુધીના જીનું ધ્યાન શાસ્ત્રકારોએ નીચે મુજબ આપ્યું છે. (૧)–એકેન્દ્રિય છે જેવાં કે શાલિ આદિ બીજ; નીમ, આમ, કશખ, શાલ, અંકેલ, પીલુ, શહલકી
અતિ કે ૫
II૭ળી
Jain Education Internacional

Page #91

कपित्थास्तिकतिन्दुकविल्वपनसदाडिममातुलिङ्गादीनां बहुबीजानां च तरूणाम् ; गुल्मानां नवमालिका-सेरिM यक-कोरण्टक--बन्धुजीवक-वाण-करवीर-सिन्दुवार-विचकिल-जाती-पथिकादीनाम् ; गुच्छानाम्न्ताको
कर्पासी-जपाऽऽढकी-तुलसी-कुस्तुम्भरी-पिप्पली-नील्यादीनाम् ; लतानाम् पद्मनागा-शोक-चम्पक-वासन्त्यतिमुक्तककुन्दलतादीनाम्। वल्लीनाम्=कुष्माण्डी-कालिङ्ग-त्रपुषी-तुम्बी-चालङ्कथेलुकी-पटोल्यादीनाम् ; तृणानाम्-श्वेतिकाकुशदर्भपर्वकार्जुनसुरभिकुरुबिन्दादीनां; वलयानाम्-तालतमालतकलीशालसरलाकेतकीकदलीकन्दल्यादीनाम्। हरितानाम्-तन्दुलीयकाधूयारुहबस्तुबदरकमारिपादिकाचिल्लीपालक्यादीनाम्। अड्डुराणाम्बीजात् सद्योजातानाम्।
कल्पमञ्जरी टीका
एकास्थिक-एक गुठली वाले-वृक्ष; गूलर, कपिस्थ (कवीठ-कैथ), अस्तिक, तिन्दुक, बिल्व, पनस, दाडिम, मातुलिंग (विजौरा) आदि बहुत बीज वाले वृक्ष; नवमालिका, सेरियक, कोरप्टक, बन्धुजीवक, वाण, करवीर, सिन्दुवार, वेला आदि गुल्मवृन्ताकी, कपास, जपा, आढकी, तुलसी, कुस्तुम्भरी, पिप्पली, नीली आदि गुच्छ; पद्मनाग, अशोक, चम्पा, वासन्ती, अतिमुक्तक, कुन्दलता आदि लताएँ; कुष्माण्डी (कद्दू), कालिंग (तरबूच), त्रपुषी (ककडी), तूंबी, वालुंकी (वालौर), एलुकी (आल), पटोली आदि बेलें; श्वेतिका, कुश, दर्भ, पर्वक, अजुन, सुरभि, कुरुविन्द आदि तृण (घास ); ताल, तमाल, तक्कली, शाल, सरला, केतकी, कदली, कंदली आदि वलय; तंदुलीयक, अधूयारूह, बस्तु (बथुआ), बदरक, मार्जारपादिका,
विगैरे मे बियामा-मे जी4nा वृक्ष, तथा भूस२, पित्य (48-32), भारत, तिन् मिEE, પનસ, દાડમ, માતુલિંગ ( વિજેરા) વિગેરે ઘણા બીજવાળા વૃક્ષ; તેમ જ નવમાલિકા સેરિયક, કરંટક, બધુજીવક पाय, ४२वीर सिन्दुवार, a आदि शुभ; वृन्ता, पास, पा, माजी, तुसी, सुस्तुमरी, पिसी, lal विशेरे शु२७; तथा पना, मो, या, वासन्ती, अतिभुत, दुसता विगेरे सताया; तथा भांजी () अलि (तरपूय) yी (195) तुगडी, पासार, माल, पटसी विगेरे वाम तथा ति, थ, हम ५५४, २०dन, सुरलि, ३विन्द्र विगेरे पास तया तास. सभास, तxel, , ससा, ती, ४ी विशेष क्षय; तथा delus. अधूया२४, रतु (अथुना), ५६२५, भाग २५6शिक्षी, पविगेरे सातश तथा जीन
॥७८||
Zo
a inelibrary.org
Jain Education Internal

Page #92

श्रीकल्प
कल्पमञ्जरी टीका
॥७९॥
"आषधानाम्-शालि-वाहि-गाधूम-यव-कलम-ममूर-तल-मुद्ग-माष-बल्ल-चणक कुलस्या-तसा-कुसुम्भ-काद्रव कमादीनाम् ; जलरुहाणाम् उदकाचक - पनक-शैवलक -लम्बुका-पावक-कशेरुको-स्पल - पद्म- कुमुदनलिन-पुण्डरीकादीनाम्, कुहनानाम् भूमिस्फोटकाभिधानानाम् आयकायकुहुणकुण्डुक्कोद्देहलिकाशलाकासर्पच्छत्रादीनाम, स्नेहमक्ष्माणाम् अवश्याय-हिमकुज्झटिकादीनाम्, पुष्पपूक्ष्माणाम् उदुम्बरादिपुष्पसरशमूक्ष्मजीनाम्, पनकमक्ष्माणाम् वर्षाकाले भूमिकाष्ठादौ समुत्पन्नानां पञ्चवर्णानां पनकाख्यम्रक्ष्मजीवानाम् , बीजमूक्ष्मागां= येभ्योऽङ्कुराः समुत्पद्यन्ते तेपा शाल्यादितुषमुखानाम् , हरितम्रमाणाम् नवीनोत्पद्यमानानां भूमिसवर्णानां चिल्ली, पालकी आदि हरित; बीज से तत्काल फूटे अंकुर; शालि, व्रीहि, गेहूँ, जौ, कलम, ममूर, तिल, मूंग, उड़द, वल्ल, चना, कुलथ, अलसी, कुसुम्भ, कोदों, कांगनी आदि ओषधि (पौधे ); उदकावक, पनक, शैवलक, लम्बुका, पावक, कशेरु, उत्पल, पद्म, कुमुद, नलिन, पुण्डरीक आदि जल में उत्पन्न होनेवाली वनस्पतिया; कुहन (भूमि फोड़कर निकलने वाली) तथा आयकाय, कुहुण, कुंडुक्क, उद्देहलिका, शलाका, सपंछत्र
आदि वनस्पतियाँ तथा-स्नेहमक्ष्म-ओस, हिम, कुहरा आदिः पुष्पमूक्ष्म (गुलर के फूल के सदृश मूक्ष्मजीव), पनकमुक्ष्म (वर्षाऋतुमें भूमि तथा काष्ठ आदि पर उत्पन्न होने वाले पाँच वर्ण के पनक नामक सूक्ष्मजीवलीलफूल ); बीजमूक्ष्म (जिनसे अंकुर उत्पन्न होते हैं, वे धान आदि के तुष के मुख):हरितमूक्ष्म (नवीन उत्पन्न होने वाले, भूमि के समान रंग वाले होने के कारण सरलता से दिखाई न देने वाले)।
भांथा तsei संपुर: शालि, प्रीति, को, सम, योमा, भाई भसू२ तिस. भा. भ6, पास या ४थी, सी, ई, ४२, sini वियरे मौषधि तथा पन४ (elea) ana, पा५५, ४२३. 64a (म), પદમ, કુમુદ, નલિન, પુંડરીક વિગેરે પાણીમાં ઉત્પન્ન થવાવાળી વનસ્પતિઓ; તથા કુહન (જમીનમાંથી ફાટી નીકળે તે), આકાય, કુણ, કંડક, ઉદેહલિકા, સં૫છત્ર આદિ વનપતિઓ.
ने सूक्ष्म ' मेसि, भि, आ४, विगेरे. “Y०५सूक्ष्म' भूस२॥ ३२॥ २६भ७१, 'पन सूक्ष्म'વર્ષાઋતુમાં ભૂમિ અથવા લાકડા ઉપર ઉત્પન્ન થનારા પાંચ વર્ણના પનક નામના જી જે લીલલ કહેવામાં આવે છે તે. “બીજસૂમ' જેનાથી અંકુરા ઉત્પન્ન થાય તે ધાન આદિના તુષના અગ્રભાગ, “હરિતસૂક્ષમ '-નવીન ઉત્પન્ન થનારા ભૂમિ જેવા રંગવાળા હોવાથી જદી નજરમાં નહિ આવનારા છો, એ બધા એકેન્દ્રિય જીવે છે, એની
॥७
॥
Jain Education
tational

od.

Page #93

मूत्रे
कल्पमञ्जरी
टीका
भूमिसवर्णकान्तिमत्तया दुर्लक्ष्याणाम् , तथा-इतोऽन्येषामपि तथाप्रकाराणाम् एकेन्द्रियाणां जीवानां विराधना भवतीति। वर्षाकालिकविहारेण यथा एकेन्द्रियजीवानां विराधनासम्भवस्तथैव द्वीन्द्रियादिजीवानामपि,
अतस्तानाह- ‘एवं संखाणं संखणगाणं' इत्यादिना। एवम् अनेन प्रकारेण शख़ानां शरेवति प्रसिद्धानां, श्रीकल्प
शङ्खनकानां क्षुद्रशङ्वानां,जलौकानां 'जाँक'इति भाषापसिद्धानां,नीलफ़नां लटइतिभाषा प्रसिद्धानाम् ,गण्डोल॥८॥
कानां, शिशुनागानाम् , तथा अन्येषामपि तथाप्रकाराणां द्वीन्द्रियजीवानां विराधना भवतीति। तथा-एवमेव प्राणमुक्ष्माणाम् अनुद्धरिकुन्थूनां-ये चलन्त एव छद्मस्थैदृश्यन्ते न तु स्थिताः, तेषा त्रीन्द्रियजीवविशेषाणाम् । उक्तमेतद्विषये-'सेकिं तं पाणसुहुमे ? पाणसुहुमे पंचविहे पणत्ते, तं जहा -किण्हे नीले लोहिए हालि
ये सब एकेन्द्रिय जीव है । इनकी तथा इनसे अतिरिक्त भी इन्हीं सरीखे अन्य एकेन्द्रिय जीवों की विराधना होती है।
वर्षाकाल में विहार करने से जैसे एकेन्द्रिय जीवों की विराधना होती है, उसी प्रकार द्वीन्द्रिय आदि जीवों की भी। अत एव-अब उन्हें कहते हैं
शंख, छोटे शंख, जॉक, लट, गिंडोला, केंचुवा तथा इसी प्रकार के अन्य द्वीन्द्रिय जीवों की विराधना होती है।
पाणमक्ष्म एक प्रकार के कुंथुवा होते हैं, जिन्हें छद्मस्थ जीव चलते समय ही देख पाते हैं, जब वे ठहरे होते हैं तब दिखाई नहीं देते । यह त्रीन्द्रिय जीव हैं। इनके विषय में कहा भी है‘से किं तं पाणसुहुमे' इत्यादि। “वे प्राणमुक्ष्म क्या कहलाते हैं ?
माणमूक्ष्म पाँच प्रकार का कहा गया है-कृष्ण, नील, लाल, पीला और श्वेत । अनुदरी-नामक અને એવા પ્રકારના બીજા એકેન્દ્રિય જેની પણ વિરાધના થાય છે. જેવી રીતે એકેન્દ્રિય ની વિરાધના થાય છે તેમ બેન્દ્રિય આદિ જીની પણ વિરાધના થાય છે. તેના નામ આ પ્રમાણે છે–શંખ નાનામેટા, જલ, લટ, ગિડોલા, કંચુવા તેમ આવા પ્રકારના અન્ય બેન્દ્રિય જીવની પણ વિરાધના થાય છે. “પ્રાણુસૂમિ'-એક પ્રકારના કુંથવા હોય છે. જેએને છત્મસ્થ ચાલતી વખતે જ જોઈ શકે, જ્યારે તેઓ સ્થિર હોય ત્યારે જોવામાં
नयी माता से त्रीन्द्रिय वा छ, सेना विषयमा थुपए छे-से कि त पाणसुहुमे" त्याle, " प्राण Jain Education inemamat सूक्ष्म वा हाय छ १ प्राए सूक्ष्म पांच प्रानi Bai -stmlalal, elm. पोजा, सहे. मनुरी नामना
॥८
॥
Z
nw.jainelibrary.org

Page #94

श्रीकल्प
कल्पमञ्जरी
श्रीका
॥८
॥
सुकिल्ले। अत्थि बुथ अणुद्धरी नाम, जा ठिया अचलमाणा छउमत्याण निग्गंथाणं वा निग्गंथीणं वा नो चक्खुफासं हव्यमागच्छइ, जा अट्रिया चलमाणा छउमस्थाण निग्गंथाणं वा निग्गंथीणं वा चक्खुफास हव्वमागच्छइ, जाव छउमत्थेगं निग्गंण निग्गंथीए वा अभिक्रवणं अभिक्खणं जाणियव्वा पासियव्या पडिलेहियव्वा भवइ । सेतं पाणसुहमे॥
छाया-अथ किं तत् प्राणमूक्ष्मम् ? प्राणमूक्ष्म पञ्चविधं पज्ञप्तम्, तद्यथा-कृष्णं नीलं लोहितं हारिद्र शुक्लम्। अस्ति कुन्थुरनुरिर्नाम, या स्थिता अचलन्ती छद्मस्थानां निर्ग्रन्थानां वा निर्ग्रन्थीनां वा नो चक्षुःस्पर्श हव्यमागच्छति, या अस्थिता चलन्ती निर्ग्रन्थानां निग्रन्थीनां वा चक्षुःस्पर्श हव्यमागच्छति, यावत् छद्मस्थेन निग्र थेन निग्रन्थ्या वा अभीक्ष्णम् अभीक्षण ज्ञातव्या द्रष्टव्या पतिलेखितव्या भवति । तदेतत् प्राणमूक्ष्मम् ।। इति । तथा-कुन्थूनाम् अनुद्धरिकुन्थुभिन्नकून्थनाम्, पिपीलिकानां कीटिकानां, बहुपदानाम् इन्द्रगोपादीनाम्, जलपुतराणां जलस्थितमूक्ष्मक्रमीणाम्, अण्डमूक्ष्माणाम्=पिपीलिकाद्यण्डानाम्, उत्तिङ्गसूक्ष्माणामधनीभूता कीटिकादयः सूक्ष्माः माणिनः पृथिव्यादिवत् प्रतिभासमाना जीवत्वेन दुर्लक्ष्या भवन्ति, ते कीटिकानगर-मुक्ष्म
कुंथु है। वह चल न रहा हो तो साधुओं और साध्वियों को दिखलाई नहीं पड़ता, और यदि चल रहा हो तो साधुओं और साध्वियों को दिखलाई देता है। यावत् अल्पज्ञ साधुओं और साध्वियों को बार-बार (सावधानी के साथ) जानना-देखना चाहिए और प्रतिलेखन करना चाहिए। ये प्राणमुक्ष्म हैं।"
इस अनुद्धरी कुन्थु के अतिरिक्त दूसरे प्रकार के कुन्थु, पिपीलिका (चींटी), बहुत पैरों वाले इन्द्रगोप आदि, जलपुतर-जलमें रहे हुए सूक्ष्म कीडे, तथा अण्डसूक्ष्म-पिपीलिका आदि के अंडे, तथा उत्तिंगमूक्ष्म अर्थात् बहुत से इकट्ठे हुए कीड़ी आदि मक्ष्मप्राणी, जो भूमि जैसे जान पड़ते हैं और जो जीव के रूप में बड़ी कठिनाई से दिखलाई देते हैं और जिन्हें कीड़ीनगरा, मूक्ष्मकीटिकावन्द तथा
मा
।
॥८॥
કંથવા છે તે ફક્ત ચાલતી વખતે જ સાધુ-સાધ્વીઓને નજરે આવે છે પણ સ્થિર રહેલ નજરે નથી આવતાં. યાવતુ અલ્પજ્ઞ સાધુ સાવિઓએ વાર-વાર સાવધાનીની સાથે જાણવું અને દેખવું જોઈએ, અને પ્રતિલેખન કરવું જોઈએ. એ પ્રાણસૂક્ષમ છે.
આ અનુદ્ધરી કંચવા ઉપરાંત અન્ય પ્રકારના કંથવા, કીડીઓ, ઘણા પગવાળા ઈન્દ્રગેપ આદિ; જલપતરપાણીમાં રહેવાવાળા સૂક્ષ્મ કીડે; તથા અંડસૂકમ-તન નાના કીડા, કીડા વિગેરેના ઈડા. ઉસિંગસૂફમ-કીડિયારું સદાર
Jain Education Tradonal
Seww.jainelibrary.org

Page #95

कल्प
कीटिकावृन्दो-त्तिमूक्ष्मेति-नामत्रयेणोच्यन्ते, तेषां जीवानाम्, तथा-अन्येषामपि तथाप्रकाराणां त्रीन्द्रियाणां की
विराधना भवतीति । तथा-एवमेव मक्षिकादि-वृश्चिकान्तानां चतुरिन्द्रियजीवानाम्, एभ्योऽन्येषाम् अतिरिक्तामानामपि तथाप्रकाराणां चतुरिन्द्रियजीवानां विराधना भवतीति । तथा-पवमेव दरिकाणां मण्डकानां श्रीकल्पमत्रे
मृपिकाणां मत्स्यानां कच्छपानां च पञ्चन्द्रियजीवानां तथा अन्येषामपि तथाप्रकाराणां पश्चेन्द्रियजीवानां विराधना ।।८२॥
भवतीति । तेनार्थेन-तेन कारणेन-एकेन्द्रियादिपश्चेन्द्रियान्तविराधनारूपेण हेतुना एवमुच्यते-"कप्पइ निग्गंथाण वा निग्गंथीण वा एवंविहेण विहारेण विहरमाणाणं आषाढपूणिमाए वासावासं वसित्तए" इति ॥मू०१७॥
वर्षासु एकेन्द्रियादिजीवानां विराधनायाः संभवाद् निर्ग्रन्थानां निग्रन्थीनां वा एकत्र स्थले निवासो
मञ्जरी
टीका
उत्तिंगमुक्ष्म इन तीन नामों से कहते हैं, तथा और भी इसी प्रकार के त्रीन्द्रिय जीवों की विराधना होती है।
इसी प्रकार मक्खी से लेकर विच्छू तक के चतुरिन्द्रिय जीवों की तथा अन्यान्य चतुरिन्द्रिय जीवों की भी विराधना होती है।
इसी प्रकार मेंढक, मूषिक, मत्स्य, कछुवा आदि जीवों की तथा इसी तरह के अन्यान्य पंचेन्द्रिय जीवों की भी विराधना होती है।
___ इस प्रकार एकेन्द्रिय से लगाकर पंचेन्द्रिय तक के जीवों की विराधना होने के कारण ऐसा कहा गया है कि साधुओं और साध्वियों को वर्षावास-चौमासा करना चाहिए ।मु०१७॥
वर्षाकाल में एकेन्द्रिय आदि जीवों की विराधना की संभावना होने से साधुओं और साध्वियों
11८२॥
વિગેરે. આવા પ્રકારના બીજા પણ ત્રીન્દ્રિય જીવે છે તેની વિરાધના થાય છે. એવી જ રીતે માખી, મચ્છર, ડાંસ, વીંછી વિગેરે ચેન્દ્રિય છની અને આ ઉપરાંત બીજા પણ ચેન્દ્રિય છની વિરાધના થાય છે. એવી જ રીતે પંચેન્દ્રિય છે જેવા કે–દેડકાં, ઉંદર, મછી, કાચબા, તથા અન્ય પંચેન્દ્રિય જીની પણ વિરાધના થાય છે. એવી રીતે એકેન્દ્રિયથી લઈ પંચેન્દ્રિય સુધીના ઓની વિરાધના થવાને કારણે એમ કહેવામાં આવ્યું છે કે સાધુ સાથીઓએ વર્ષાવાસ-માસું કરવું જોઈએ (સૂ૦૧૭)
વર્ષાકાલમાં એકેન્દ્રિય આદિ ની વિરાધનાની સંભાવનાને લીધે સાધુ અને સાધ્વીઓને એક જ સ્થાન
Jain Education Inscenal

Page #96

ताrmin
कल्प
मूलम्-नो कप्पइ निम्नथाणं वा निर्णयीणं वा वासावासे विहरित्तए ॥सू०१८॥ छाया-नो कल्पते निर्ग्रन्थानां वा निग्रन्थीनां वा वर्षावासे विहर्तुम् ॥ मू०१८॥ टीका-'नो कप्पइ' इत्यादि-व्याख्या स्पष्टा ॥ मू०१८॥ वर्षावासे पर्युषणापर्व समायाति. पर्युषणा च कदा कर्तव्या? इति दर्शयितुमाह
मूलम्--कप्पइ निग्गंथाणं वा निग्गंधीण वा वासावासाणं सवीसइराए मासे वीइक्कते पजोसवित्तए। नो तेसिं कप्पइ तं रयणि उवाइणित्तए ॥ म्०१९।।
मञ्जरी
टीका
को एक ही स्थान पर निवास करना उचित है, यह कहा जा चुका है। इस कथन का फलितार्थ यह है कि साधु और साधियों को वर्षाकाल में विहार करना नहीं कल्पता। अतएव इस आशय को स्पष्ट करने के लिये कहते हैं-'नो कप्पइ' इत्यादि।
मूल का अर्थ-साधुओं और साध्वियों को वर्षाकाल में विहार करना नहीं कल्पता ॥०१८॥ टीका का अर्थ-इस मूत्र की व्याख्या स्पष्ट ही है ॥मू०१८॥
वर्षावास में पर्युषणापर्व आता है। अतः पर्युषण कब करना चाहिए, यह दिखलाने के लिए कहते हैं-'कप्पइ निग्गंथाणं' इत्यादि।
પર નિવાસ કરે ઉચિત છે, આ કહેવાઈ ગયેલ છે. આ કથનને ફલિતાર્થ એ છે કે સાધુ અને સાધ્વીઓને वासमा विहा२ ४ न ४८भाटे । भाशयने २५ष्ट ४२१। भाटे सूत्र॥२४ छ-'नो कप्पइ' त्याहि.
મૂલ અર્થ-સાધુ-સાધ્વીઓને વર્ષાઋતુના સમય દરમ્યાન એટલે ચાર માસ સુધી વિહાર કરે ४८पे न (२०१८)
टान म-'यातुर्मास' मामतनो २५८ माहेश पत 'सूत्र' थी NR भावे. (सू०१८)
વર્ષાઋતુમાં જ પર્યુષણ પર્વ નક્કી કરવામાં આવ્યું છે, પણ આ પર્વ કયારે અને કયાંથી ઉજવવું તે બતાवाने भाटे ४ छ-'कप्पद निग्गयाण' त्याlt.
॥८३॥

Page #97

श्रीकल्प
||८४||
कर
छाया-कल्पते निग्रन्थानां वा निग्रन्थीनां वा वर्षावासानां सविंशतिरात्रे मासे व्यतिक्रान्ते परिवस्तुम् । नो तेषां कल्पते तां रजनीमतिक्रमितुम् ॥मू०१९॥
टीका--'कप्पइ निग्गंथाणं वा' इत्यादि
निर्ग्रन्थानां निर्ग्रन्थीनां वा वर्षावासानां-वर्षाकालिकनिवासमध्ये आषाढपूर्णिमाप्रतिक्रमणमारभ्य। सविंशतिरात्रे-विंशतिदिनैः सहिते मासे एकस्मिन् मासे व्यतिक्रान्ते व्यतीते शुक्लपञ्चम्यां परिवस्तु-पर्युषणां कत्तुं कल्पते । नो तेषां कल्पते तां रजनीम्=भाद्रपदशुक्लपञ्चमीरात्रिम् अतिक्रमितुम्=उल्लययितुमिति । परितः समन्तात् अपूर्वकरणाद्यवस्थायां वसन्ति साधवो यस्यां सा पर्युषणा । इमां भगवान् आषाढपूर्णिमा
मूल का अर्थ–साधुओं और साध्वियों को वर्षावास का एक मास और वीस दिवस व्यतीत होने पर पर्युषण करना चाहिए। उन्हें उस रात्रि का (शुक्लपंचमी की रात्रि का) उल्लंघन करना नहीं कल्पता ।। मू०१९॥
टीका का अर्थ-साधुओं और साध्वियों को, वर्षाकालीन निवास में, अषाढ़ मास की पूर्णिमा के प्रतिक्रमण से लेकर एक महीना और वीस दिन व्यतीत होने पर शुक्ल पंचमी के दिन पर्युषणा करना कल्पता है, अर्थात् संवत्सरी प्रतिक्रमण करना चाहिये । उनको शुक्लपंचमी की रात्रिका उल्लंघन करना नहीं कल्पता।
'परि' का अर्थ है पूर्ण रूप से और 'उषणा' का अर्थ है निवास करना। जिस कल्प में मुनिजन पूणरूप से अपूर्वकरण आदि अवस्थाओं में निवास करते हैं, उसको 'पर्युषणा' कहते हैं।
મૂલને અર્થ-સાધુ-સાધ્વીઓએ, વર્ષાકાલના એક માસ અને વીસ દિવસ વ્યતીત થયાં બાદ, “પયુષણ પ ” ઉજવવું જોઇએ. આ પર્વને અંતિમ દિવસ ભાદરવા સુદ પાંચમ રાખવામાં આવેલ છે શુકલ પંચમીની રવિને ઉલ્લંઘી જવી ન જોઈએ. (સૂ૦૧૯).
ટીકાનો અર્થ-સાધુ-સાધ્વીઓ માટે જે “પર્યુષણ' ને કાલ નક્કી કરેલ છે. તે કાલ અષાઢ સુદ પૂનમના પ્રતિક્રમણથી માંડી એક માસ અને વીસ દિવસ પસાર થયાં બાદ બતાવ્યો છે. સાધુ-સાધ્વીના પેટામાં શ્રાવક શ્રાવિકાનો પણ સમાવેશ થઈ જાય છે. પર્યુષણ' પર્વને છેલ્લે દિવસ શુકલ પંચમીને છે. ને તે દિવસ
સહિત એક અઠવાડિયું આ “ પવ' માટે નિર્માણ કરેલ છે. એટલે “પર્વાધિરાજ પર્યુષણ' શ્રાવણ વદ ૧૩ થી PUા ભાદરવા સુદ ૫ સુધી નિર્માણ થયો છે. શુકલ ૫ મીની રાત્રિનું ઉલ્લંઘવી નહિ ક૯પે. •
॥८४॥
Education In
P
m.jainelibrary.org.

Page #98

नकार सपिलिदिने मासे व्यतिक्रान्त सुक्लपचया कृतवान । अत एव शुक्लपञ्चम्यामेव चतुर्विषसंवेन पर्युषणा कर्तव्या, नतु ततः पूर्वतः परतो वा। पञ्चम्यत्र पतिक्रमणकालिकी ग्राह्या । शुक्लपञ्चमी आषाढपूर्णिमा
श्रीकल्पમૂત્ર |૮ી .
मञ्जरी टीका
भगवान् महावीर ने आषाढ़ी पूर्णिमा के प्रतिक्रमण से लेकर एक मास और वीस दिवस व्यतीत होने पर शुक्ल पंचमी को पर्युषणा की थी। अत एव शुक्ल पञ्चमी को ही चतुर्विध संघ को भी करना चाहिए, न पहले और म पीछे । यहाँ प्रतिक्रमण के समय की पंचमी लेना चाहिए।
પર્યુષણ પર્વ સર્વ પર્વોમાં શ્રેષ્ઠ ગણાયું છે, કારણ કે અન્ય પર્વોમાં તે “જડ' (પુદ્ગલ) નેજ આનંદ લૂંટવાને હોય છે. ત્યારે આ “પર્વ' માં શાશ્વત આમિક આનંદ લૂંટવાનો હોય છે. પુદ્ગલ ને આનંદ આ “જીવ’ અનંતા કાલથી લૂંટતે જ આવે છે. પણ કેઈ કાલ એ નથી ગયો કે જે કાલમાં તે પુદગલાનંદથી વિરામ પામ્યો હોય, અગર તે તરફ ઉદાસીનતા દાખવી હોય. અનેક જન્મો વ્યતીત થયાં પણ કે દિવસે આત્મા’ એ પિતાની જાતને યાદ કરી નથી, એટલા માટે જ જ્ઞાનીઓએ આ “પર્યુષણ પર્વો નિર્ધાર્યા છે.
જે પર્વ માં “જીવ’ કદાચ સવલે થાય તે પોતાની ભૂલી ગયેલ “જાત” ને સંભારી શકે.
પરિ” નો અર્થ પૂર્ણ રૂપથી અને “ઉષણ” ને અર્થ નિવાસ કરે તે થાય છે, ને આ ક૯૫માં મુનિજન પૂર્ણ રીતે “યથાપ્રવૃત્તિકરણ, અપૂર્વકરણ અને અનિવૃત્તિકરણ' ને વિચાર કરે છે. આ ત્રણે “કરણ' શું છે? તેની સામાન્ય સમજણ સાથે આપણે ચાલીએ તે ઠીક !
“થપારિજના'-જીવ સુખની કલ્પનાએ-કલ્પનાએ અને “જડ” માંથી જ આનંદ મેળવવાની લાલચે જડ” જેવો થઈ ગયો. ઘણે કાલ ભ્રમણ કરતાં કેઇ પુણ્યાનુબંધી પુણ્યના ગે સદ્દવિચારે ચાલતે ચાલતે પૂર્ણાનંદ મેળવવાની ઈચ્છાએ, અનેક પ્રકારની અજ્ઞાનતાપૂર્વક ક્રિયાઓ કરતે “આથીજ હું મેક્ષ મેળવીશ” એમ દઢપળે માન
સ્વચ૭ વિચર્યો. પછી સદ્ભાગ્યે તેને સદ્ગુરુદેવને સંયોગ મળ્યો. આ સગુરુદેવ, જેમ બાળકને આંગળીથી ‘ચંદ્રમા” બતાથી વાય છે તેમ તે મેક્ષાથીને “આત્મ દર્શન કરાવે છે. પછી તે મેક્ષાથી પિતાના સ્વવિચાર બલે આગલ વધી “અપૂર્વ કરશે
?
Jain Education 6
3 tona

Page #99

म
प्रतिक्रमणानन्तरं पञ्चाशत्तमे एकोनपञ्चाशत्तमे वा दिवसे समायाति, तत्रैव पर्युषणा विधेया, तिथेरेव पर्वनियामकत्वात् । इयं सांवत्सरिकपर्वाऽपि निगधते। अस्याः समारोहः कृष्णत्रयोदशीतो भवति । अत: पर्युषणाशब्देन अष्टदिवसात्मकः कालो लोके प्रसिद्धः। तत्र मुनिभिर्विशिष्टविशिष्टतरविशिष्टतमक्रियापरायणेभवितव्यम् । चातुष्कालिके स्वाध्याये, कायोत्सर्गे, ध्याने, द्वादशविधे तपसि, सप्तदशविधे संयमे, सप्तविंशतिविधेऽ
श्रीकल्प
मूत्रे
॥८६॥
_ आषाढ़ की पूर्णिमा के प्रतिक्रमण से पचासवें दिन या उनचासवें दिन शुक्ल पंचमी आती है। उसी दिन पर्युषण करना चाहिए, क्यों कि तिथि ही पर्व का नियामक है।
पर्युषणा को सांवत्सरिकपर्व भी कहते हैं। इसका समारोह भाद्रपद कृष्णा त्रयोदशी से होता है। अतः पर्युषणा शब्द से आठ दिन का काल लोक में प्रसिद्ध है। इस आठ दिन के समय में मुनियों को विशिष्ट, विशिष्टतर और विशिष्टतम क्रिया में संलग्न रहना चाहिए। चार काल के स्वाध्याय में, कायोत्सर्ग में, ध्यान में, बारह प्रकार के तपश्चरण में, सत्तरह के प्रकार संयम में और सत्ताईस प्रकार
पडाये छ, छti मा ४२०' मते 'मन ' नी airl थाय छ. निOME नो मामास थाय छ, પુદગલ તરફની રૂચિ ઉડી જાય છે. આ છે અપૂર્વ કરણને મહિમા. આવા “અપૂર્વ કરણે” પહોંચવાવાલા છે અ૫ હોય છે ને ઘણા ખરા તે “યથાપ્રવૃત્તિ કરતાં કરતાં” અપૂર્વકરણના દરવાજે થીજ પાછા વળે છે, અને ફરી પાછા ચતુર્ગતિની ચિપાટ ખેલવી શરૂ કરે છે. “અપૂર્વકરણ” એ આંતરિક વિષય છે બહારના ક્ષણિક અને વિનાશી સાધને દ્વારા તેમજ બુદ્ધિ દ્વારા તેનું વર્ણન થવું અશક્ય છે. “અપૂર્વકરણ” અને “અનિવૃત્તિકરણ’ એ સ્વાનુભવ' ના વિષયો છે. આ સંબંધી જ્ઞાનની તાલાવેલી જાગે ત્યારે જ આત્મસ્વરૂપનું ભાન થાય છે.
આવા “કરણ' ની પરમ ઉપાસના કરવા માટેજ પર્યુષણ' છે. ભગવાન મહાવીર ના શાસનકાલ માં આ નિયમ પ્રવત્તી રહ્યો છે. પર્યુષણ પર્વના છેલ્લા દિવસને “સંવત્સરી' કહે છે આ પર્વને સમારેહ શ્રાવણ વદ ત્રયોદશી થી શરૂ થાય છે. આ પર્વ દરમ્યાન વિશિષ્ટ પ્રકારે, પિતાની યોગ્યતા અનુસાર, સગો પ્રમાણે, સાધુ-સાધ્વી શ્રાવક-શ્રાવિકાએ તપ સંયમની આરાધનામાં ઓતપ્રેત થવું જોઈએ.
५२ना ४२।' विया२ ४२॥ बने। अनि छ: भाट साधु-सावासा वाध्याय, अयोसा, ध्यान, nai બાર પ્રકારના તપ, સત્તર પ્રકારના સંયમ, સત્તાવીસ પ્રકારના અણુગારના ગુણની આરાધના કરવી. આ “આરા
॥८६॥
.ain Education In
TERaw.jainelibrary.org

Page #100

श्रीकल्पसूत्रे
॥८७॥
Kucture
स्वरूपचिन्तनम् आचार्योपाध्यायबालउद्धग्लानानां वैयावृत्त्यं च सयत्नं कर्त्तव्यम् । एताः क्रियाः साधूनां प्रतिदिवस कर्त्तव्यतया यद्यपि स्थिता एव, तथापि पर्युषणादिवसेषु विशेषरूपेण कार्या इति । नित्यधार्मिकक्रियापरायणैरपि श्रावकैः पर्युषणायां विशेषरूपेणेदं कर्त्तव्यम्, तथा हि-प्रतिदिवस साधुदर्शनम्, नित्यनियमः, दानशील - तपो - भावानां समाराधन, रात्रिभोजनपरित्यागः, साधर्मिकेष्वनुरागः, अनाथपरिरक्षणम्, अभयदानम्,
के अनगार गुणों में पूरी तरह उद्यत होना चाहिए । दूध, घी आदि विकृतियों का त्याग, रूखे - मूखे नीरस आहार का सेवन, मौन उपशमश्रेणी और क्षपकश्रेणी के स्वरूप का चिन्तन तथा आचार्य उपाध्याय वृद्ध और more fन की वैयावृत्य यत्नपूर्वक करना चाहिए । यद्यपि ये सब क्रियाएँ साधुओं को प्रतिदिन कर्त्तव्य हैं, तथापि पर्युषणा के दिनों में इनको विशेषरूप से करना चाहिए।
नित्यमति धार्मिक क्रियाओं के करने वाले होते हुए भी श्रावकों को पर्युषणा काल में विशेषरूप से यह करना चाहिए - प्रतिदिन मुनिदर्शन, नित्यनियम, दान शील तप और भावना की समाराधना, रात्रिभोजन का त्याग, साधर्मी जनों पर अनुराग, अनाथों की रक्षा, अभयदान, धर्मप्रचार, तपस्या करने के
,
6
ધના' ની સાથે સાથે દૂધ આદિ વિગયને ત્યાગ કરવા ઘટે. નીરસ આહારનુ' સેવન કરવું, ‘ મૌનવ્રત ધારણ કરવું, ઉપશમ અને ક્ષપક શ્રેણીના વિચાર કરવા, આચાય, ઉપાધ્યાય, ખાલ, વૃદ્ધ, ગ્લાન મુનિજનાની સેવા-ચાકરી કરવી. એ ઉપર ગણાવેલ ક્રિયાએ સાધુ-સાધ્વીના દૈનિક જીવનમાં વર્ણાએલી છે પરંતુ પર્યુષણ ' પંમાં તે તે ક્રિયાઓમાં જો કાંઇ ક્ષતિએ રહી ગઇ હાય તો તેને પૂર્ણ વિચાર કરી તેમાં સુધારા કરે, તેમજ પ્રાયશ્ચિત્ત લઈ આગામી કાલે આગલ વધવાનો નિશ્ચય કરે, આ નિયમા ફકત સાધુ-સાધ્વીઓ માટેજ છે' એમ રખે ફૈઈ માનવામાં ભૂલ ન કરે. જે નિયમાવલિ પર પરાથી ચાલી આવે છે તે નિયમાવલિ શ્રાવકગણુને પણ બંધન કર્તા છે. નિત્યપ્રતિ ધાર્મિક ક્રિયા કરવાવાલા શ્રાવકોને પણ ‘પર્યુષણ’ પ માં વિશિષ્ટ પ્રકારે ધાર્મિક ક્રિયા કરવાનું કહેલ छे. मा 'सोच्छव' हरभ्यान गृहस्थोथे हमेशा भुनि महारालेना हर्शन रवा, नित्य नियम पुरखा, हान, शोस, तप, अने ભાવની આરાધના વધારવી, રાત્રિભાજનના સદ ંતર ત્યાગ કરવા, સ્વધમીજના ઉપર વત્સલભાવ રાખવા, દીન

Jain Education National
कल्प
मञ्जरी
टीका
॥८७॥

Page #101

श्रीकल्प
धर्मप्रचारः, तपस्यां कर्तुमुद्यतानां कृते धारणायाः कृततपस्कानां कृते पारणायाश्च प्रबन्धः, आस्रवनिरोधः, सूनादिस्थानेभ्यो जीवानां मोचनम् , सामायिकानुष्ठानं, गुप्तदानम् , आचामाम्लतपःकरणम् , उभयकाले आवश्यककरणम् , सर्वथा कुशीलपरित्यागः, प्रतिदिनं व्याख्यानश्रवणं प्रभावनाकरणं, मुण्डनवर्जन, शरीरसंस्कारवर्जन, स्वशक्त्यनुसारेण अष्टादशभक्तपरित्यागाद्यष्टमान्ततपसां समाराधन, सांवत्सरिकदिवसेऽष्टपहरावधि पोषधकरणमिति। चतुर्विधसंघस्य पुनरिदं कर्तव्यम्। तथाहि-ग्रामे ग्रामे देशे देशे चामारीघोषणा, जिनशासनप्रभावना च कर्त्तव्या। दीक्षासमारोहः, अन्तकृतमूत्रस्य कल्पमूत्रस्य वा श्रवणं श्राव", परस्परं विशुद्धभावेन
कल्प
मञ्जरी
॥८८॥
टीका
नया बिल
लिए उद्यत हुए लोगों के लिए धारणा का तथा जिन्होंने तपस्या की है उनके लिए पारणा का प्रबंध, आस्रव का निरोध, कसाईखानों से जीवों को मुक्त कराना, सामायिक, गुप्त दान, आयंबिल तप, पात:काल और सायंकाल आवश्यक क्रिया, कुशील का सर्वथा त्याग, प्रतिदिन व्याख्यान श्रवण, प्रभावना, हजामत न करवाना, शरीर का श्रृंगार न करना, अठाई से लेकर तेले तक की शक्ति के अनुसार तपस्या तथा संवत्सरी के दिन आठ प्रहर का पोषध ।
चतुर्विध संघ का कर्तव्य है-ग्राम-ग्राम और देश-देश में अमारीघोषणा करवाना और जिनशासन को प्रभावना करना, दीक्षा-समारोह करना, अन्तगडमूत्र या कल्पमूत्र को सुनना और सुनाना,
દુઃખી અનાથની રક્ષા કરવી, અભયદાન, સ્વાધ્યાય, તપ આદિ આચરવું, તપસ્વી સાધમીઓ માટે પારણુ અતરવારણ આદિને પ્રબંધ કર, મિયાત, અવિરતિ, કષાય, પ્રમાદ અને અશુભ યોગપી આશ્ર છાંડવા, અભયદાન કરવું એટલે કસાઈખાનેથી જીવોને મુક્ત કરાવવા, સામાયિક કરવું, ઉમયકાલ પ્રતિક્રમણ કરવું, ગુપ્તદાન, આયંબિલ, તપ વિગેરે કરવાં, સર્વથા કુશીલને ત્યાગ કરે, વ્યાખ્યાન શ્રવણ કરવું, પ્રભાવના કરવી, હજામત નહિ કરવી, નહિ કરાવવી, શરીરશુશ્રુષા નહિ કરવી, બ્રહ્મચર્ય પાલવું, શક્તિ-અનુસાર અઠ્ઠમથી માંડી આઠ દિવસના ઉપવાસ કરવા અને “સંવત્સરી’ ના દિવસે આઠ પ્રહરને પિ આદરે, આ જાતની ક્રિયાએથી દેહાધ્યાસ ઓછો થઈ “આત્મા’ તરફ દૃષ્ટિ કેલવાય છે. આ પર્વમાં ચતુર્વિધ સંઘનું કર્તવ્ય એ છે કે-ગામેગામ, દેશે દેશ અમારીકણા કરાવે, અને જીન શાસ્ત્રનો મહિમા વધારે, દીક્ષા સમારોહ કરે, અંતગ સૂવ અગર હવે
iPICHAR
॥८८||
_dainEducation intedies

Page #102

श्रीकल्प
सूत्रे
मञ्जरी
॥८९॥
टीका
सावत तथा मयतितव्यमिति ।।मू०१९॥ 'वर्षावासानां सविंशतिरात्रे मासे व्यतीते पर्युषणा कर्तव्या इति यदुक्तं तन्न स्वमनःकल्पितम् , अपि त्वनन्ततीर्थकरपरम्परया समायातमिति मूचयितुमाह-,
से केणटेणं भंते ! एवं बुच्चइ-कप्पइ निग्गंथाणं वा निग्गंथीण वा वासावासाणं सवीसइराए मासे विइकंते पज्जोसवणं पज्जोसवित्तए? जओ णं अईएहि अगतेहिं अरिहंतेहि भगवंतेहि तित्थयरेहि वासावासाणं सवीसइराए मासे वीइकंते पज्जोसवणं पज्जोसत्रियं । एवं उसभाइ-महावीरपज्जवसाणेहिं तित्थयरेहि वि वासावासाणं सवीसइराए मासे वीइकंते पज्जोसवियं । एवं सव्वेहि गणहरेहि सव्वेहिं आयरिएहि सव्वेहिं उवज्झाएहि सम्वेहि थेरेहिं सव्वेहिं पवत्तएहिं सव्वेहि गणीहिं सव्वेहिं गणहरेहिं सव्वेहि गणावच्छेयएहि, एवं अम्हाणं धम्मायरिएहि, चउबिहेहिं संघेहिं वि वासावासाणं सवीसइराए मासे वीइकंते पजोसवणं पज्जोसवियं । तेणटेणं एवं वुच्चइ-कप्पइ निग्गंथाणं वा निग्गंथीण वा सवीसइराए मासे बोइकते पज्जोसवणं पज्जोसवित्तए ॥मू०२०॥
विशुद्ध भाव से क्षमा याचना करना और क्षमापदान करना। अभिपाय यह है कि जिस प्रकार से संवर की वृद्धि हो, वैसा प्रयत्न करना चाहिए ॥९०१९॥
चातुर्मास के एक महीना और वीस दिन बीतने पर पर्युषणा करनी चाहिए, यह जो कहा है सो यह कथन अपने मन की कल्पना नहीं है, किन्तु अनन्त तीर्थकरों की परम्परा से चला आया है, यह मुचित करने के लिए कहते हैं-'से केणडेणं' इत्यादि ।
કલ્પ-સૂત્ર સાંભળે સંભળાવે, વિશુદ્ધ મને ભાવથી ક્ષમા યાચના કરે અને વિશુદ્ધ મનોભાવથી જ ક્ષમાપ્રદાન કરે; તાત્પર્ય એ છે કે આ પર્યુષણ પર્વમાં જે જે ક્રિયાઓ અને આચરણથી સંવરની વૃદ્ધિ થાય છે તે પ્રકારે પ્રયત્ન ४२वु नये. (सू०१८)
માસી પ્રતિક્રમણથી એક મહીને અને વીસ દિવસ વીત્યા પછી પર્યુષણ કરવાં જોઈએ. આ કથન કેઈ સ્વયંની ક્રસ્પનાનું નથી, પરંતુ અનન્ત તીર્થંકરની પરંપરાથી ચાલી આવે છે. એ સૂચિત કરવા કહે છે– ‘से केण?ण' या
॥८९॥
Jain Education In
n al

BA witww.jainelibrary.org.

Page #103

कल्प
छाया-अथ केनार्थेन भदन्त ! एवमुच्यते-कल्पते निम्रन्थानां वा निग्रन्थीनां वा वर्षावासानां सविंशतिरात्रे मासे व्यतिक्रान्ते पर्युषणां परिवस्तुम् ? यतः अतीतैरनन्तैरर्हद्भिर्भगवद्भिस्तीर्थकरैर्वर्षावासानां सविंशतिरात्रे मासे व्यतिक्रान्ते पर्युषणा पर्युषिता। एवम् ऋषभादिमहावीरपर्यवसानैस्तीर्थकरैरपि वर्षावासानां सविंशतिरात्रे मासे व्यतिक्रान्ते पर्युषणा पर्युषिता। एवं सर्वैर्गणधरैः सर्वैः प्रवर्तकैः सर्वैगेणिभिः सर्गणधरैः सगणावच्छेदकैः, एवमस्माकं धर्माचार्यश्चतुर्विधसङ्घरपि वर्षावासानां सविंशतिरा मासे व्यतिक्रान्ते पर्युषणा पर्यषिता। तेनार्थेन एवमुच्यते-कल्पते निर्ग्रन्थानां वा निग्रन्थीनां वा सर्विशतिरात्रे मासे व्यतिक्रान्ते पर्युषणां परिवस्तुम् ॥मू०२०॥
मञ्जरी
टोका
मूल का अर्थ-प्रश्न-हे भदन्त ! किस हेतु से कहा जाता है कि साधुओं और साध्वियों को . चोमासा के वीस दीन सहित एक मास व्यतीत होने पर पर्युषण करना चाहिए ?
उत्तर-हे शिष्य ! जिस हेतु से अतीत काल के अनन्त अरिहंत भगवन्त तीर्थंकरोंने, वीस दिन सहित एक मास व्यतीत होने पर पर्युषण किया था। इसी प्रकार वर्तमान चौवीसीमें ऋषभदेव से लेकर महावीर पर्यन्त के तीर्थकरों ने भी वीस दिन सहित एक मास व्यतीत होने पर पर्युषण किया था। इसी प्रकार सब गणधरों ने, सब आचार्योंने, सब उपाध्यायोंने, सब स्थविरोंने, सव प्रवर्तकोंने, सब गणियोंने, सब गणावच्छेदकोंने, इसी प्रकार हमारे धर्माचार्योंने तथा चतुर्विध संघने भी वर्षावास के वीस दिन सहित एक मास व्यतीत होने पर पर्युषण किया था, उस हेतुसे ऐसा कहा गया है कि साधुओं और साध्वियों को चोमासा
મૂલ અને ટીકાને અર્થ-શિષ્ય પૂછે છે કે હે ભદન્ત! આપ કયા હેતુ બડે કહે છે કે ચોમાસાના બીસ દિવસ સહિત એક માસ વ્યતીત થયાં બાદ સાધુ-સાધ્વીઓએ પર્યુષણ કરવું ?
ગરૂ ઉત્તર આપે છે કે હે શિષ્ય ! જે હેતુથી અતીત કાલમાં અનન્ત ભગવન્ત તીર્થકરોએ એક માસ વીસ દિવસ વ્યતીત થયાં પછી પયુંષણ કર્યા હતા, વર્તમાન ચૌવીસીમાં 2ષભદેવ ભગવાનથી માંડી મહાવીરદેવ સુધીના સર્વ તીર્થકરોના વારામાં વીસ દિવસ સહિત ચેમાસાને એક માસ ગયા બાદ પયુંષણું કરવામાં આવ્યા છે. આવા પર્યુષણ સર્વગણધર દેવ, આચાર્યો, ઉપાધ્યાય, સ્થવિરે, પ્રવર્તકે, ગણી, ગણાયછેદકો અને ચતુર્વિધ સંઘોએ પણ આદર્યો છે. અને તેની
॥९॥
Jain Education Integ al

Page #104

श्रीकल्प
कल्प
मञ्जरी
सूत्रे ॥९॥
टीका
सरकारका लाटाका कढण इत्यादि । व्याख्या सष्टा । मरम्आचार्यादीनामाः पूर्व षष्ठे सूत्रे गताः ॥०२०॥
अनन्तरोक्तशुक्लपञ्चमी तिथिरेव पर्युषणादिवसः। अतस्तद्भिन्नायां चतुर्थी द्वितीयपञ्चम्यां वा न कदाचिदपि पर्युषणा कर्त्तव्येति प्रदर्शयितुमाह
मूलम्-नो कप्पइ निम्गंथाणं वा निम्गंधीणं वा अपज्जोसवणाए पजोसवित्तए ।मु०२१ ।। छाया-नो कल्पते निग्रन्थानां वा निग्रन्थीनां वा अपर्युषणायां परिवस्तुम् ॥मू०२१॥
टीका-'नो कप्पइ' इत्यादि । व्याख्या स्पष्टा । नवरं-परिवस्तुम् कर्तुमिति ॥ मू०२१॥ के वीस दिन सहित एक मास व्यतीत होने पर पयुषण करना कल्पता है ।मू०२०॥
__टीका का अर्थ-मूत्र की व्याख्या स्पष्ट ही है। आचार्य आदि का अर्थ पहले छठे मूत्रमें बतलाया जा चुका है ।। मू०२०॥
पूर्वोक्त शुक्ला पंचमी तिथि ही पर्युषणा का वास्तविक दिन है। अतएव उस पंचमी से भिन्न चतुर्थी या दो पंचमिया हो तो दूसरी पंचमी के दिन कदापि पर्युषण नहीं करना चाहिए, यह प्रदर्शित करने के लिए कहते हैं-'नो कप्पइ' इत्यादि ।
मूल का अर्थ-साधुओं और साध्वियों को अपर्युषणामें, पयुषणा दिवस को टालकर पयुषण नहीं करना चाहिये ॥ मू०२१॥
टीका का अर्थ-व्याख्या स्पष्ट है। 'पज्जोसवित्तए' का अर्थ है 'करना' ।।मू०२१॥ પરંપરાથી આદરામાં આવે છે. આ હેતુથી આવું કહેવામાં આવ્યું છે કે સર્વ સાધુ-સાધ્વીઓએ ચેમાસાના વીસ દિવસ સહિત એકમાસ પૂર્ણ થયે પર્યુષણ કરવા જોઈએ (સૂ૦૨૦)
પૂર્વોક્ત શુકલ પક્ષના પાંચમ' ના દિવસે જ “ સંવત્સરી' કરવી, બીજા કોઈ દિવસે-ચતુથી અથવા કદાચ બે પંચમી આવે તે પહેલી પાંચમને મુકીને બીજા પાંચમે કદાપિ સંવત્સરી નહિ કરવી જોઇએ. આ વાત प्रहशित ४२१॥ भाटे ४ छ–'नो कप्पा' याह.
મૂળને અર્થ-સાધુ-સાધ્વીઓએ અપર્યુષણમાં પર્યુષણના દિવસેને ટાળીને પર્યુષણ ન કરવી જોઈએ. (સૂ૦૨૧) सानो मथ-०याध्या २५८ छ. 'पज्जोसवित्तप' ने मथ' '४२' थाय छे. (२०२१)
॥९१॥
Jain Education In
conal

w.jainelibrary.org

Page #105

श्रीकल्प
मूत्र
कल्प
॥१२॥
मञ्जरी
टीका
पर्युषणायां च साधुभिः साध्वीभिश्च केशोल्लुश्चनं नियमतः कर्त्तव्यम् , तल्लुश्चन पर्युषणापतिक्रमणतस्तावन्त्येव दिनानि पूर्व कर्तव्यम्, येन गोरोमप्रमाणस्ततो दीर्घा वा केशः पर्युषणाप्रतिक्रमणकाले न भवेदिति शास्त्रमर्यादा । तामेष दर्शयितुमाह
मूलम्-नो कप्पइ निग्गंधाणं वा निग्गंथीणं वा पज्जोसवणाए गोलोममायाइंपि वालाई उवाइणावित्तए ।मू०२२॥ ___छाया-नो कल्पते निर्ग्रन्थानां वा निर्ग्रन्थीनां वा पर्युषणायां गोलोममात्रानपि वालान् अतिक्रमितुम् ॥ मू०२२॥
टोका-नो कप्पइ' इत्यादि । व्याख्या निगदसिद्धा । नवरम्-अतिक्रमितुम्-उल्लययितुमिति॥म्०२२॥
साधुओं और साध्वियों को पर्युषण में केशलुचन अवश्य करना चाहिये । परन्तु वह केशलुश्चन पयुषणपतिक्रमण के उतने ही दिन पहले करना चाहिये जिससे पयषणप्रतिक्रमण के समय गोरोमप्रमाण, अथवा उससे अधिक बड़े केश न हों; यह शास्त्रमर्यादा है, इसीको मूत्रकार दिखलाते हैं'नो कप्पइ' इत्यादि।
मूल का अर्थ–साधुओं और साध्वियों को पर्युषणामें (पर्युषणा के अवसर पर) गौ के रोम बराबर भी वालों का उल्लंघन करना नहीं कल्पता ॥ मू०२२॥
टीका का अर्थ-व्याख्या स्पष्ट ही है । 'उवाइणावित्तए' का अर्थ 'अतिक्रमण करना है। अर्थ पर्युषणपतिक्रमण के समय गोरोम प्रमाण भी केश नहीं रहना चाहिए ॥ मू०२२॥
સાધુઓ અને સાધ્વીઓએ પર્યુષણમાં અવશ્ય કેશલુંચન કરવું જોઈએ. એ કેશલુંચન પર્યુષણના પ્રતિક્રમણ પૂર્વે એટલા દિવસ પહેલાં કરવું કે જેથી પ્રતિકમણ સમયે ગાયના રામ પ્રમાણુ અથવા તેથી વધારે ainश या न खाय: से शामाहा छ. शाला सतावे छ: 'नो कप्पइ' त्याहि
મૂળને અર્થ–સાધુ-સાધ્વીઓને પર્યુષણાના અવસર પર ગાયના રામ બરાબર પણ વાળનું ઉલલ ધન ४६५ नथी. (सू०२२)
न मथ-व्याच्या २५८८ छ. 'उवाइणावितएन। म अतिम ४२यु' वा थाय छे. मात् પર્યુષણના પ્રતિક્રમણ સમયે ગાયના રામ પ્રમાણ પણ કેશ રહેવા જોઈએ નહિ. (સૂ૦૨૨).
॥९२॥
Tી
Jain Education
law.jainelibrary.org

Page #106

श्रीकल्प
कल्पमञ्जरी
॥९३॥
लुञ्चनं पर्युषणातः पूर्वमवश्यमेव कर्तव्यमिति पूर्वमूत्राभिमायः । तस्साधुभिः साध्वीभिश्च कदा कदा विधेयमिति दर्शयितुमाह
____ मूलम्--कप्पइ निग्गंथाणं वा निग्गंधीणं वा जहन्नेणं दुमासियं तिमासियं वा उक्कोसेणं छम्मासियं वा लोयं करित्तए ॥ सू०२३॥
छाया--कल्पते निर्ग्रन्थानां वा निर्ग्रन्थीनां वा जघन्येन द्वैमासिकं त्रैमासिकं वा उत्कर्षेण पाण्मासिक वा लोचं कर्तुम् ॥ ०२३॥
टीका-'कप्पइ निग्गंथाणं' इत्यादि-निग्रन्थानां वा निर्ग्रन्थीनां वा जघन्यतो द्वैमासिक-दूयोर्मासयोर्भवं-मासद्वयानन्तरं क्रियमाणं, त्रैमासिकं-मासत्रयानन्तरं क्रियमाणं वा, उत्कर्षण पाण्मासिक-पट्सु मासेषु क्रियमाणं वा लोचं कर्तुं कल्पते इति ॥सू०२३।।
टीका
- पूर्वस्त्र का अभिमाय यह है कि पर्युषणा से पहले अवश्य ही केशलुश्चचन करना चाहिए। वह केशलुश्चन साधुओं और साध्वियों को कब-कब करना चाहिए, यह दिखलाने के लिए कहते हैं-'कप्पई' इत्यादि ।
मूल का अर्थ-साधुओं और साध्वियों को जघन्य दो मास में, या तीन मास में, तथा उत्कृष्ट छह मास में लोच करना कल्पता है ॥मू०२३।।
टीका का अर्थ–साधुओं को और साध्वियोंको जघन्य दो मास या तीन मास के बाद, और म उत्कृष्ट छ मासमें लोच करना कल्पता है । मू०२३॥
॥९३||
પૂર્વ સૂત્રને અભિપ્રાય એ છે કે પર્યુષણ પહેલાં અવશ્ય કેશકુંચન કરવું જોઈએ. એ કેશલુંચન સાધુઓએ यारे यारे ४२खुले, ते वेशीव छ: 'कप्पइ' त्या
મૂળનો અર્થ–સાધુઓ અને સાધ્વીઓને જઘન્ય બે માસમાં ચા ત્રણ માસમાં તથા ઉત્કૃષ્ટ છ માસમાં बाय ४२व। ये छ. (सू०२३)
ટીકાનો અર્થ–સાધુઓ અને સાધ્વીઓને જઘન્ય બે માસ યા ત્રણ માસ પછી અને ઉત્કૃષ્ટ છ માસમાં Jain Education Higinaare ४२ ४८ छ. (सू०२3).
-
E
ww.jainelibrary.org

Page #107

श्रीकल्पमुत्रे ॥९४॥
Jain Education Intonal
पर्युषणायां साधुभिः साध्वीभिश्च तपोऽवश्यमेव कर्त्तव्यम् । तत्र यद्यत्तपः कर्त्तव्यं तदाहमूलम् - कप्पइ निग्गंथाणं वा निग्गंधीण वा पज्जोसवणाए अहारसभत्तं वा जाव चउत्थभत्त वा करितए ||२४|| छाया — कल्पते निग्रन्थानां वा निर्ग्रन्थीनां वा पर्युषणायामष्टादशभक्तं वा यावत् चतुर्थभक्तं वा कर्तुम् ||म्०२४ ॥
टीका - - ' कप्पइ निग्गंथाणं' इत्यादि । व्याख्या स्पष्टा । नवरं यावत्पेदन - षोडशभक्तं, चतुर्दशभक्तं, द्वादशभक्तं, दशमभक्तम्, अष्टमभक्तं, षष्ठभक्तं च ग्राह्यमिति ॥ सू०२४ ॥ अथ पर्युषणादिवसे सर्वथाऽऽहारादिनिषेधमाह
पर्युषणा में साधु-साध्वियों को तपश्चरण अवश्य करना चाहिए, अतः जो जो तप करने योग्य हैं, उसको बतलाते हैं- ' कप्पर इत्यादि ।
मूल का अर्थ-साधुओं और साध्वियों को पर्युषणा में अठाई यावत् चतुर्थ भक्त (उपवास) का तप करना चाहिए ॥ मृ०२४ ॥
टीका का अर्थ-व्याख्या स्पष्ट है । 'यावत्' शब्द से षोडशभक्त (सात दिन का उपवास ), चतुदेशभक्त, द्वादशभक्त, अष्टमभक्त, षष्ठभक्त, ग्रहण करना चाहिए । आशय यह है कि अपनी-अपनी शक्ति के अनुसार तपस्या करनी चाहिए, पर कम से कम चतुर्थभक्त (उपवास) करना तो उचित ही है ||२४|| पर्युषण के दिन आहार आदि का सर्वथा निषेध करते हैं - 'नो कप्पड़' इत्यादि ।
પયુ ષણમાં સાધુ-સાધ્વીઓએ તપશ્ચરણ અવશ્ય કરવુ જોઇએ, તેથી જે જે તપ, કરવા ચાગ્ય છે તે दश छेः 'कप्पर' इत्याहि.
મૂળના અથ—સાધુઓ અને સાધ્વીએએ પર્યુષણામાં અઢાઇ (આઠ ઉપવાસ) ચાવત્ ચતુર્થ ભકત (उपवास) नुं तप ४२५ लेहये. (२०२४)
ટીકાના અથ વ્યાખ્યા સ્પષ્ટ છે. ‘ઢાવત્' ભકત, દ્વાદશ ભકત, દેશમ ભકત, અષ્ટમ ભકત, ષષ્ઠ પેાતાની શકિત અનુસાર તપ કરવાનું છે, પણ એછામાં पर्युषायाने हिने माहाराहिना सर्वथा निषेध
શબ્દથી પાડશ ભકત (સાત દિવસના ઉપવાસ), ચતુર્થાંશ ભકત, ગ્રહણુ કરવાનું છે. આશય એ છે કે પાત– એ ચતુર્થ ભકત (ઉપવાસ) કરવું તેા ઉચિતજ છે. (સ્૦૨૪) : 'नो कप्प' इत्यादि.
रे
कल्प
मञ्जरी
टीका
॥९४॥
w.jainelibrary.org

Page #108

श्रीकल्प
कल्प
मूत्र
मञ्जरी
॥९५॥
टीका
मूलम्--नो कप्पइ निग्गंयाण वा निग्गंथीणं वा पज्जोसवणाए इत्तरियपि उबिहमाहारं वा ओसई वा भेसज वा विलेवणं वा पडिगाहित्तए ॥ सू०२५॥
_ छाया-नो कल्पते निर्ग्रन्थानां वा निर्ग्रन्थीनां वा पर्युषणायाम् इत्वरिकमपि चतुर्विधमाहारं वा औषधं वा भैषज्यं वा विलेपन वा प्रतिग्रहीतुम् ॥मू०२५॥
टीका-'नो कप्पइ' इत्यादि । व्याख्या स्पष्टा ॥ मू०२५। साधवः साध्व्यश्च क्षेत्रावग्रहमवगृह्य वर्षासु तिष्ठन्ति । सोऽवग्रहः कियक्षेत्रावधिको ग्राह्य इत्याह--
मूलम् -कप्पइ निग्गयाण वा निग्गंथीणं वा वासावासं वसियाणं गासि वा जाव संनिवेसंसि वा सचओ समंता सकोसं जोयणं उम्गहं उग्गिण्हिताणं चिट्टित्तए ॥०२६॥
छाया-कल्पते निग्रन्थानां वा निर्ग्रन्थीनां वा वर्षावासमुषितानां ग्रामे वा यावत् सन्निवेशे वा सर्वतः समन्तात् सक्रोश योजनम् अवगृह्य स्थातुम् ॥९०२६॥
मूल का अर्थ-साधुओं को और साध्वियों को पर्युषणा-संवत्सरीपर्व के दिन स्वल्प मात्र भी चार प्रकार का आहार, औषध, भैषज्य या विलेपन ग्रहण करना नहीं कल्पता ॥मू०२५॥
टीका का अर्थ-व्याख्या स्पष्ट है ॥२५॥
साधु और साध्वी, चातुर्मासकाल में क्षेत्र का अवग्रह करके रहते हैं, वह अवग्रह अर्थात् आज्ञा कितने क्षेत्र को लेनी चाहिए, सो कहते हैं-'कप्पइ' इत्यादि।
मूल का अर्थ-वर्षावास में स्थित साधुओं और साध्वियों को ग्राम में यावत् सन्निवेश में चारों ओर एक कोस सहित योजन अर्थात् पाँच कोस की आज्ञा लेकर रहना चाहिए ॥मू०२६।।
મૂળને અર્થ-સાધુ-સાધ્વીઓને સંવત્સરી-પર્વને દિને થોડો પણ ચાર પ્રકારને આહાર, ઔષધ, ભૈષજય, યા વિલેપન ગ્રહણ કરવા ક૫તાં નથી. (સૂ૦૨૫)
टान अ-व्याध्या २५८ छ. (२०२५)
સાધુ-સાધ્વીઓ ચાતુર્માસ કાળમાં ક્ષેત્રને અવગ્રહ કરીને રહે છે. તે અવગ્રહ અર્થાતુ આજ્ઞા કેટલા ક્ષેત્રની बेबी ने छ: 'कप्पई' त्याहि.
મૂળનો અર્થ-વર્ષાવાસમાં રહેલા સાધુ-સાધ્વીઓએ ગ્રામમાં યાવત્ સંનિવેશમાં ચારે બાજુએ એક કેસ
॥९५॥
.jainelibrary.org
Jain Education Section

Page #109

टीका--'कप्पइ निग्गंयाणं वा' इत्यादि
ग्रामे वा, यावत्पदेन-नगरे वा, खेटे वा, कर्वटे वा, मडम्बे वा, पट्टने वा, आकरे वा, द्रोणमुखे वा, श्रीकल्प
निगमे वा, राजधान्यां वा, आश्रमे वा, सन्निवेशे वा, वर्षावासमुषितानां वर्षाकालिकवासमुपलक्ष्य निवसतां सूत्र
निग्रन्थानां वा निग्रन्थीनां वा, तस्य तस्य ग्रामादेः सर्वतः समन्तात-चतुर्दिक्ष पूर्वापराभ्यां दक्षिणोत्तराभ्यां वा ॥५६॥ सक्रोशं योजनं-पञ्चक्रोशान्-प्रत्येकदिशि गतिमत्यागतिभ्यां पञ्चक्रोशान् अवग्रहम् आज्ञाम् अवगृह्य-गृहीत्वा
स्थातुं कल्पते इति । ग्रामादीनामर्थोऽत्रैव दशमसूत्रे प्रोक्तः ।।मू०२६॥
ग्रामादौ सर्वतः समन्तात् सक्रोशं योजनमेकं क्षेत्रावग्रहमवगृह्य साधुभिः साध्वीभिश्च वर्षाकालिको निवास: कर्तव्य इत्युक्तम् । तत्र पञ्चक्रोशात्मकेऽवग्रहे पूर्वापराभ्यां दक्षिणोत्तराभ्यां वा यश्चतुष्कोशात्मकोऽवग्रहः स
टीका का अर्थ-ग्राम में, और 'यावत्' शब्द से नगर में, खेट में कर्बट में, मडम्ब में, पट्टन में, आकर, द्रोणमुख, निगम या राजधानी में, अथवा आश्रम में, वर्षावास में निवास करने वाले साधुओं और साध्वियों को उस ग्राम आदि के चारों ओर-पूर्व पश्चिम दक्षिण तथा उत्तर में प्रत्येक दिशा में पाँच-पाँच कोस की आज्ञा लेकर रहना कल्पता है। ग्राम आदि का अर्थ पहले दसवें मूत्र की व्याख्या में बतलाया जा चुका है मू०२६॥
ग्राम आदि में चारों तरफ पाँच कोस क्षेत्र की आज्ञा लेकर साधुओं और साध्वियों को वर्षाकालीन
करना चाहिए, यह कहा। उस पाँच कोस की आज्ञा में पूर्व से पश्चिम में तथा दक्षिण से उत्तर में चार कोस की जो आज्ञा है, वह भिक्षाविषयक समझनी चाहिए। अर्थात चोमासे के गाम સહિત યોજન અર્થાત્ પાંચ કેસની આજ્ઞા લઈને રહેવું જોઈએ. (સૂ૦૨૬)
टीडन अथ-याममा भने यावत्' या नाभीभाभी, ४१°मा,मनमा, पथभां, आ४२,द्रोभुम, નિગમમાં વારાજધાનીમાં અથવા આશ્રમમાં વર્ષાવાસમાં નિવાસ કરનારા સાધુઓ અને સાધ્વીઓને એ ગ્રામ આદિની ચારે બાજુએ-પૂર્વ, પશ્ચિમ. દક્ષિણ તથા ઉત્તરમાં-પ્રત્યેક દિશામાં પાંચ પાંચ ગાઉની આજ્ઞા લઈને રહેવું કપે છે. ગ્રામ આદિને અર્થ અગાઉ દસમા સૂત્રની વ્યાખ્યામાં બતાવેલ છે. (સૂ૦૨૬)
. " ગ્રામ આદિમાં ચારે તરફ પાંચ ગાઉ ક્ષેત્રની આજ્ઞા લઈને સાધુ-સાધ્વીઓએ વર્ષાકાલીન નિવાસ-ચોમાસું Big કરવું જોઈએ એમ કહ્યું. એ પાંચ ગાઉની આજ્ઞામાં પૂર્વથી પશ્ચિમમાં તથા દક્ષિણથી ઉત્તરમાં ચાર ગાઉની જે
॥९६॥
wew.jainelibrary.org

Page #110

श्रीकल्प
मूत्रे
॥९७॥
मिलाविषयो बाध्यातत ऊर्च प्रत्येकदिश्यर्दकोशात्मको योऽवग्रहः स स्थण्डिलादिविषयो बोध्यः । अत एव शास्त्रकारो भिक्षाविषयमवग्रहमभिवातुमाह--
मूलम्-कप्पइ निग्गथाण वा निग्गंधीणं वा गामंसि वा जाव संनिवेसंसि वा सम्बओ समंता जोयणमेराए भिक्खायरियार गमित्तए वा पडिनियत्तए वा ॥५०२७॥
छाया--कल्पते निम्रन्थानां वा निर्ग्रन्थीनां वा ग्रामे वा यावत् सन्निवेशे का सर्वतः समन्तात् योजनमर्यादायां भिक्षाचर्याये गन्तुं वा प्रतिनिवर्तितुं वा ॥२७॥
टीका-'कप्पइ निग्गंथाण' इत्यादि
निग्रंन्यानां वा निग्रन्थीनां वा ग्रामे वा यावत् सन्निवेशे वा, प्रामादिद्वारतः सर्वतः समन्तात-षट्सु दिक्षु योजनमर्यादायां-पूर्वस्यां दिशि क्रोशद्वयम् पश्चिमायां च दिशि क्रोशद्वयमिति योजनमर्यादा, एवं दक्षिणोसे दो कोस पूर्व दिशा में, दो कोस पश्चिम दिशा में, इसी तरह दक्षिण उत्तर में गोचरी जा सकते हैं। उससे आगे प्रत्येक दिशा में आधे-आधे कोस की आज्ञा स्थण्डिल जाने की जाननी चाहिए। अत एव शास्त्रकार भिक्षासंबंधी अवग्रह बतलाने के लिए कहते हैं-'कप्पई' इत्यादि।
मूल का अर्थ-साधुओं और साध्वियों को ग्राम यावत् सन्निवेश में एक योजन तक भिक्षा के लिए गमन-आगमन करना कल्पता है ॥५०२७॥
टीका का अर्थ-साधुओं और साध्वियों को ग्राम यावत् सन्निवेश में ग्राम आदि के द्वार से लेकर छहों दिशाओं में, एक एक योजन तक, अर्थात् पूर्व दिशा में दो कोस, पश्चिम दिशा में दो कोस, આજ્ઞા છે તે ભિક્ષાવિષયક સમજવી. અર્થાત ચેમાસાના ગામમાં બે ગાઉ પૂર્વ દિશામાં, બે ગાઉ પશ્ચિમ દિશામાં એ રીતે દક્ષિણ ઉત્તરમાં ગોચરી માટે જઈ શકે. એથી આગળ પ્રત્યેક દિશામાં અર્ધા અર્ધા ગાઉની આજ્ઞા २स पानी पी. मेट शामिक्षासमधी अस मतावाने भाटे ४ छ: -'कप्पा' या.
મૂળને અર્થ-સાધુ-સાધ્વીઓને ગ્રામ યાવત્ સંનિવેશમાં ચારે દિશામાં એક જન સુધી શિક્ષાને भाटे गमनागमन ४५ ४८ये छ. (सू०२७)
ટીકાને અર્થ-સાધુ-સાધ્વીઓને ગ્રામ યાવત સંનિવેશમાં, ગ્રામ આદિની ધારથી લઈ છએ દિશાઓમાં એક-એક યોજન સુધી, અર્થાત્ પૂર્વ દિશામાં બે ગાઉ, પશ્ચિમમાં બે ગાઉ, એવી એક જનની મર્યાદા સમજવી.
તે
॥९॥
Jain Education h
ional

Codww.jainelibrary.org

Page #111

श्रीकल्पसूत्रे
॥९८॥
MEEKSH
貓
Jain Education Inter
त्तरयोरूर्ध्वाधोदिशोश्चापि योजनमर्यादा, तस्यां भिक्षाचर्यायै गन्तुं भिक्षां गृहीत्वा प्रतिनिवर्तितुं वा कल्पते । अयं भात्रः- ग्रामादिद्वारतः पूर्वस्यां दिशि क्रोशद्वयं पश्चिमायां च क्रोशद्वयमिति चतुष्क्रोशावधि क्षेत्रं साधुभिः साध्वीभि भिक्षार्थ गन्तव्यम् । एवं दक्षिणोत्तरविषये ऊर्ध्वाधोविषयेऽपि विज्ञेयमिति ॥ मृ०२९ ॥
इत्थं भिक्षाविषयमवग्रहमभिधाय सम्पति तन्निषेधमाह -
मूलम् - नो कप्पर निम्गंथाणं वा निमगंथीणं वा गामंसि वा जाव संनिवेसंसि वा, जइ तत्थ नई निचोयगा निच्चसंदणा असेउगा, तत्थ सन्चओ समता जोयणमेराए भिक्खायरियाए गमित्तए वा पडिनियत्तए वा ॥ म्रु०२८ ॥
छाया --नो कल्पते निर्ग्रन्थानां वा निर्ग्रन्थीनां वा ग्रामे वा यावत् सन्निवेशे वा यदि तत्र नदी
सी एक योजन की मर्यादा समझनी चाहिए । इसी प्रकार दक्षिण-उत्तर में तथा ऊपर-नीचे भी एक एक योजन समझना चाहिए। इसी मर्यादा में भिक्षा के लिए जाना और भिक्षा लेकर पीछा आना कल्पता है । अभिप्राय यह है कि ग्राम आदि के दरवाजे से पूर्व दिशा में दो कोस और पश्चिम दिशा में दो कोस, इस तरह चार कोस की दूरी तक साधुओं और साध्वियों को जाना कल्पता है। यही विधान दक्षिण उत्तर तथा ऊर्ध्व-अधोदिशा के विषय में भी जानना चाहिए ||म्०२७||
इस प्रकार भिक्षा-विषयक अवग्रह बतलाकर अब उसके विषय में निषेध बतलाते हैं -- 'नो कप्पड़' इत्यादि । मूल का अर्थ - ग्राम यावत् सन्निवेश में यदि नदी हो, जिसमें सदा जल रहता हो, जो
એ પ્રમાણે દક્ષિણ-ઉત્તરમાં તથા ઉપર નીચે પણ એકએક ચેાજન સમજવું. એ મર્યાદામાં ભિક્ષાને માટે જવું અને ભિક્ષા લઇને પાછા આવવું ક૨ે છે. તાત્પર્ય એ છે કે ગ્રામ આદિના દરવાજાથી પૂર્વમાં બે ગાઉ અને પશ્ચિમમાં એ ગાઉ, એમ ચાર ગાઉના અંતર સુધી સાધુ-સાધ્વીને જવું ક૨ે છે, એ વિધાન દક્ષિણ-ઉત્તર તથા अ-धो हिशाना विषयभां पशु लधुवु (सू०२७)
मे प्रभा लिक्षाविषयक सवग्रह तावीने हवे मे विषयमा निषेध बताये छे:- नो
इत्यादि.
મૂળના અથ-ગ્રામ યાવત્ સ'નિવેશમાં તે નદી હાય, જેમાં હમેશાં જળ રહેતુ હોય, ને હંમેશાં વહેતી
कल्प
मञ्जरी
टीका
॥९८॥
jainelibrary.org.

Page #112

श्रीकल्प
म नित्यदिका नित्यस्यन्दना असेतुका, तत्र सर्वतः समन्ताद् योजनमर्यादायां भिक्षाचर्याय गन्तुं वा प्रतिनिवतितुं वा ॥ मू०२८॥
टीका--'नो कप्पइ' इत्यादि । ग्रामे वा यावत् सन्निवेशे वा वर्षावासं निवसतां निग्रन्थानां वा निर्ग्रन्थीनां वा, यदि तत्र ग्रामादौ नित्योदका-नित्यमुदकं यस्यां सा तथा-सजला, अत एव-नित्यस्यन्दना नित्यमबाहयुक्ता सती असेतुका सेतुवजिता भवेत, तत्र ग्रामादौ सर्वतः समन्ताद योजनमर्यादायां भिक्षाचर्यायैगन्तुं वा भिक्षामादाय प्रतिनिवर्तितुं वा नो कल्पते । सेत्वादियुक्ता यदि भवेत, तदा तु कल्पते एवेति ॥मू०२८॥
भिक्षाचर्यानिषेधप्रस्तावात् सम्पत्यन्यमपि तथाविधं निषेधमाह--
कल्पमञ्जरी टीका
॥१९॥
सदा बहती रहती हो और जिस पर पुल न हो, तो वहाँ साधुओं और साध्वियों को एक योजन तक भिक्षा के लिए जाना और आना नहीं कल्पता ।।मू०२८॥
टीका का अर्थ-ग्राम यावत सन्निवेश में वर्षावास में स्थित श्रमणों और श्रमणियों को, उस ग्राम आदि में यदि जल से परिपूर्ण, सदा बहने वाली और विना पुल की नदी हो तो भिक्षाचर्या के लिए एक योजन तक गमन-आगमन करना नहीं कल्पता। यदि पुल हो या नदी में पानी न रहता हो तो जाना कल्पता ही है ॥मू०२८॥
भिक्षाचर्या में निषेध का प्रकरण होने से फिर भी निषेध कहते हैं- 'नो कप्पइ' इत्यादि।
રહેતી હોય અને જેની ઉપર પુલ ન હોય, તે ત્યાં સાધુ-સાધ્વીઓને એક યોજન સુધી ભિક્ષા માટે જવું અને भाव पतु नथी. (२०२८)
ટકાનો અર્થ-ગ્રામ યાવત્ સંનિવેશમાં વર્ષાવાસમાં રહેલા શ્રમ અને શ્રમણીઓને, એ ગ્રામ આદિમાં જે જળભરી અને સદા વહેતી તથા પુલ વિનાની નદી હોય તો ભિક્ષાચર્યા માટે એક જન સુધી ગમનાગમન કરવું ક૯૫તું નથી. જે પુલ હોય યા નદીમાં પાણી ન રહેતું હોય તે જવું કહ્યું છે. (સૂ૦૨૮).
मिक्षायामा निषेध ४२५ पाथी श्री ५ निषेध ४९ छ-'नो कप्पई' त्यादि.
॥१९॥
Jain Education d
onal

aratww.jainelibrary.org

Page #113

श्रीकल्प
सूत्रे ॥१००॥
Jain Education Inte
मूलम्--नो कप्पड़ निम्गंथाणं वा निम्गंथीणं वा वासे वासंते गाहाइकुलं भत्ताए वा पाणीए वा गमित्त वा पत्रित्तिए वा ।। ०२९ ।।
छाया--नो कल्पते निर्ग्रन्यानां वा निर्ग्रन्थीनां वा वर्षे वर्षति गृहपतिकुलं भक्ताय वा पानाय वा गन्तुं वा प्रवेष्टुं वा ॥ मु०२९॥
टीका- 'नो कप्पड़' इत्यादि । व्याख्या स्पष्टा ॥ मृ०२९ ॥
पूर्वसूत्रे वर्षति मेवे निर्ग्रन्थानां निर्ग्रन्थीनां वा भक्तपानार्थं गृहस्थगृहप्रवेशो निषिद्धः । अथ यदि साधवो गृहस्थगृहे प्रविष्टाः यावद् भिक्षां गृह्णन्ति तावद् दृष्टिरप्यागता, तदा किं कर्तव्यमित्याह-मूलम् -- कप्पइ निग्गंथाणं वा निग्गंथीणं वा गाहाबइकुलं पिंडवायपडियाए अणुष्पविद्वाणं वासे वासं विवस पडिनियत्तए । नो कप्पड़ तेसिं वेलं उवाइणावित्तर || सू०३० ॥
मूल का अर्थ --
वरस रही हो तो साधुओं और साध्वियों को गृहस्थ के घर आहार अथवा पानी के लिए जाना या प्रवेश करना नहीं कल्पता ||म्०२९|| टीका का अर्थ - व्याख्या स्पष्ट है ||म्०२९ ॥
पूर्व मूत्र में वर्षा हो रही हो तो साधुओं-साध्वियों को गृहस्थ के घर में आहार- पानी के लिए प्रवेश करने का निषेध किया । अगर साधु गृहस्थ के घर में प्रवेश कर चुके हों और जब तक भिक्षा ले रहे हैं तब तक वर्षा होने लगे तो क्या करना चाहिये ? सो कहते हैं - 'कम्प' इत्यादि ।
મૂળના અથ –વરસાદ વરસી રહ્યો હોય તે સાધુ-સાધ્વીઓને ગૃહસ્થને ઘેર આહાર-પાણીને માટે જવુ યા પ્રવેશ કરવા કલ્પતા નથી. (સ્૦૨૯)
टीना अर्थ - व्याण्या स्पष्ट छे. (२८)
પૂર્વ સૂત્રમાં જે વરસાદ વરસી રહ્યો હોય તે સાધુ-સાધ્વીઓને ગૃહસ્થના ઘરમાં આહાર-પાણીને માટે પ્રવેશ કરવાને નિષેધ કર્યા. જો સાધુ ગૃહસ્થના ઘરમાં પ્રવેશ કરી ચૂકયા હોય અને જ્યારે ભિક્ષા લઇ રહ્યા હોય त्यारे परसाई परसवा बागे तो शु १२वु ? मे हवे हे ६ – 'प्र' छत्याहि.
कल्प
मञ्जरी टीका
॥१००॥
w.jainelibrary.org

Page #114

श्रीकल्प
छाया-कल्पते निग्रन्थानां वा निर्ग्रन्थीनां वा गृहपतिकुलं पिण्डपातपतिज्ञया अनुपविष्टानां वर्षे वर्षस्यपि वसति प्रतिनिवर्तितम् । नो कल्पते तेषां वेलाम् अतिक्रमितुम् ॥मू०३०॥
टीका--'कप्पइ निम्गंथाणं' इत्यादि-गृहपतिकुलं-गृहस्थगृहं पिण्डपातपतिज्ञया भक्तादिभिक्षालाभोद्देशेन अनुपविष्टानां निग्रन्थानां निर्ग्रन्थीनां वा तत्र लब्धभिक्षाणामलब्धभिक्षाणां वा भिक्षोद्देशेन प्रवेशानन्तरं वर्षे वर्षस्यपिवृष्टौ सत्यामपि वसतिम्-उपाश्रयं प्रतिनिवर्तितुं कल्पते। अमुमेवार्थ निषेधमुखेनाह -'नो तेर्सि' इत्यादि । तेषां निर्ग्रन्थानां निग्रन्थीनां वा गृहस्थगृहप्रवेशानन्तरं दृष्टौ सत्यां कंचित्कालं तदपगमप्रतीक्षाकरणानन्तरमपि तदनपगमे पूर्वलब्धभिक्षाणामलब्धभिक्षाणां वा वेलाम् अतिक्रमितुं नो कल्पते इति। वृष्टितः
कल्पमञ्जरी टीका
॥१०॥
म
मूल का अर्थ-गृहस्थ के घर में आहार-पानी के उद्देश्य से प्रविष्ट हुए साधुओं एवं साध्वियों को, वर्षा हो रही हो तो भी उपाश्रय में पीछा आना कल्पता है । वहां गृहस्थ के घर में समय व्यतीत कर नहीं कल्पता ॥मु०३०॥
टीका का अर्थ-गृहस्थ के घर में आहार आदि के प्रयोजन से प्रविष्ट हुए साधुओं और साध्वियों को, चाहे भिक्षा प्राप्त हुई हो, अथवा न हुई हो; प्रवेश करने के पश्चात् वर्षा होने पर भी उपाश्रय में आना कल्पता है। निषेधरूप से इसी बात को कहते हैं-गृहस्थ के घर में प्रवेश करने के पश्चात् वर्षा वरसने लगे और थोड़ी सी देर बंद होने की प्रतीक्षा करने पर भी बंद न हो तो चाहे पहले भिक्षा मिली हो या न मिली हो, साधुओं-साच्चियों को वहीं समय व्यतीत करना उचित नहीं है । वर्षा से पहले भिक्षा
| મૂળ અર્થ-ગૃહસ્થના ઘરમાં આહાર-પાણીના ઉદેશ્યથી પ્રવેશ કરેલ હોય તેવા સાધુ-સાધ્વીઓને, વરસાદ વરસી રહ્યો હોય તો ઉપાશ્રયમાં પાછું આવવું કલ્પ છે. ત્યાં ગૃહસ્થના ઘરમાં સમય વ્યતીત કરે કપ નથી. (સૂ૦૩૦)
ટીકાને અર્થ—ગૃહસ્થના ઘરમાં આહાર આદિની ભિક્ષા મેળવવાના હેતુથી દાખલ થઈ ચૂકેલા સાધુ-સાધ્વીએને, ભિક્ષા મળી હોય કે ન મળી હોય, પણ પ્રવેશ કર્યા બાદ વરસાદ પડવા લાગે તે પણ ઉપાશ્રયમાં આવવું કલ્પ છે. નિષેધરૂપે એ વાત કહે છે. ગૃહસ્થના ઘરમાં પ્રવેશ કર્યા પછી વરસાદ વરસવા લાગે અને થોડી વાર તે બંધ થયાની રાહ જોયા પછી બંધ ન થાય તે ચાહે ભિક્ષા મળી હોય કે ન મળી હોય, પણ ત્યાં સાધુ-સાધ્વી
એ સમય વ્યતીત કરવો ઉચિત નથી. વરસાદ પડવા લાગ્યા પહેલાં ભિક્ષા મળી ગઈ હોય તે પશુ અને ન
॥१०१।
રીટાણે
Jain Education thational

SINiww.jainelibrary.org.

Page #115

श्रीकल्पसूत्रे
॥१०२॥

पूर्व भिक्षैरलब्धभिक्षैर्वा तैः समागन्तव्यमिति भावः ॥०३०॥
भक्तपानप्रस्तावात् कृतचतुर्थादिभक्तेन यादृशं पानं ग्रायं तद् वक्तुमाह-
मूलम् -- कप्पर निग्गंथस्स वा निग्गंथीए वा चउत्थभत्तियस्स तिष्णि पाणगाई पडिगाहित्तए, तं जहा - उस्सेइमे संसेइमे चाउलधोवणे । कप्पर निग्गंथस्स वा निम्गंधीए वा छट्टभत्तियस्स तिष्णि पाणगाई पडिगाहित्तए, तं जहा - तिलोदए तुसोदए जवोदए । कप्पर निम्गंथस्स वा निग्गंथीए वा अट्टमभत्तियस्स तिष्णि पाणगाई पडिगाहित्तए, तं जहा - आयामए सोवीरए सुद्धवियडे | ०३१॥
छाया -- कल्पते निर्ग्रन्थस्य वा निर्ग्रन्ध्या वा चतुर्थभक्तिकस्य त्रीणि पानकानि प्रतिग्रहीतुं तद्यथाउत्स्वेदिमं संसेकिमं तन्दुलधावनम् । कल्पते निर्ग्रन्थस्य वा निर्ग्रन्ध्या वा षष्ठभक्तिकस्य त्रीणि पानकानि प्रतिग्रहीतुम्, तद्यथा - तिलोदकं तुपोदकं यवोदकम् । कल्पते निर्ग्रन्थस्य वा निर्ग्रन्ध्या वा अष्टमभक्तिकस्य त्रीणि
मिल गई हो तो भी और न मिली हो तो भी उन्हें अपने स्थान में आ जाना चाहिए ॥ ०३० ॥ आहार -पानी का प्रकरण होने से उपनाम आदि करने वाले साधु को जिस प्रकार का पानी लेना चाहिए, सो कहते हैं-' कप्पड़' इत्यादि ।
मूल का अर्थ -- उपवास में साधु-साध्वी को तीन प्रकार का पानी ग्रहण करना कल्पता है। वह इस प्रकार - उत्स्वेदिम, संसेकिम और तन्दुलधावन । षष्ठभक्त ( वेला) करनेवाले साधु-साध्वी को तीन प्रकार का पानी ग्रहण करना कल्पता है। वह इस प्रकार - तिलोदक, तुषादक और यवादक । अष्टमभक्त (तेला) करने वाले साधु-साध्वी को तीन प्रकार का पानी ग्रहण करना कल्पता है । वह इस प्रकार
મળી હોય તે પણ તેમણે પેાતાના સ્થાન પર આવી જવુ જોઈએ (સ્૦૩૦)
આહાર-પાણીનું પ્રકરણ હાવાથી ઉપવાસ આદિ કરનાર સાધુએ જે પ્રકારનું પાણી લેવુ' જોઇએ, તે હવે
उहे छे- 'कप्पर'
त्याहि.
મૂળના અથ—ઉપવાસમાં સાધુ-સાધ્વીને ત્રણ પ્રકારનુ` પાણી લેવું ક૨ે છે. તે પ્રકાર આ પ્રમાણે-ઉત્સ્વદિમ, સંસેમિ અને તંદુલધાવના પદ્મભકત (એલ) કરનાર સાધુ-સાધ્વીને ત્રણ પ્રકારનુ' પાણી લેવુ' કલ્પે છે, તે આ પ્રમાણે તિલે દક, તુષેદક અને યવાદક. અષ્ટમભક્ત (તેલું) કરનાર સાધુ-સાધ્વીને ત્રણ પ્રકારનું પાણી કલ્પે છે, તે

कल्प
मञ्जरी
टीका
॥१०२॥

Page #116

श्रीकल्प
मूत्रे ॥१३॥
कल्पमञ्जरी
टीका
पानकाान पातग्रहातुम् , तद्यथा-आचामक सावारक शुद्धावकटम् ।।सू०३१।।
टीका--'कप्पइ निग्गथस्स' इत्यादि-व्याख्या स्पष्टा। नवरम्-उत्स्वेदिमम्-उत्स्वेदेन निवृत्तमिति । रोटिकादिपिष्ट यस्यां भवति, सा स्थाली रोटिकादिनिर्माणानन्तरं पिष्टखरण्टिता जलेन प्रक्षाल्यते, तत्मक्षालनजलमुत्स्वेदिममिति । संसेकिम-ससेकेन निवृत्तमिति, अरणिकादिपत्रशाकमुत्काल्य येन शीतलजलेन संसिच्यते तजल संसेकिममिति । तन्दुलधावनम्तन्दुलप्रक्षालनजलम् । तिलोदकम्-तिलधावनजलम् । तुषोदकंत्रीहिधावनजलम। यवोदकम यवधावनजलम् । आचामकम् शाकादीनामवस्रावणम् । सौवीरक काञ्जिकम् । शुद्धविकटम-उष्णोदकम् । इति ।मु०३१॥
मूलम्--कप्पइ निग्गथस्स वा निग्गंधीए वा दसमभत्तियस्स एगवीसं पाणगाई अण्णयराई वा तहप्पगाराई पाणगाई पडिगाहित्तए, तंजहा-उस्सेइमं वा १, संसेइमं वा २, चाउलोदगं वा ३, तिलोदगं वा ४, तुसोदगं वा ५, जवोदगं वा ६, आयाम वा ७, सोवीरं, वा ८, अंबपाणगं वा ९, अंबाडपाणगं वा १०, कविठ्ठपाणगं वा ११, माउलुंगपाणगं वा १२, मुदियापाणगं वा १३, दाडिमपाणगं वा १४, खज्जूरपाणगं वा १५, णालिएरपाणगं वा १६, करीरपाणग वा १७, कोलपाणगं वा १८, आमलआचामक, सौवीरक तथा शुद्धविकट ॥ मू०३१॥
टीका का अर्थ--रोटी बन जाने के बाद कठौती के धोने का जो जल होता है, वह उत्स्वेदिम पानी कहलाता है । अरणिक आदि की भाजी उबाल कर जिस शीतल जल से धोयी जाती है, वह संसेकिम कहलाता है । चावल धोने का पानी तन्दुलधावन कहलाता है । तिल का धोवन तिलोदक, धान का धोवन तुषोदक और जौ का धोवन यवोदक कहलाता है। शाक आदि का ओसामण, आचामक, कांजी का धोवन, सौवीरक और उष्ण जल, शुद्धविकट कहलाता है । सू०३१॥ આ પ્રમાણે-આચામક, સૌવીરક તથા શુદ્ધવિકટ. (સૂ૦૩૧)
ટકાને અર્થ–પોટલી બની ગયા બાદ કથરેટ ધેવાનું જે પાણી હોય છે તે ઉદિમ પાણી કહેવાય છે. અરણિક આદિની ભાજી બાફીને જે ઠંડા પાણીથી ધોવામાં આવે છે તે સંસેકિમ કહેવાય છે. ચોખાને ધોવાનું પાણી તંદુલધાવન કહેવાય છે. તલને ધોવણ તિલેદક, ધાન્યનું ધાવણ સુદક, અને જવનું ધાવણ જ વેદક કહેવાય છે. શાક આદિનું ઓસામણ આચામક, કાંજીનું ધાવણ સૌવીરક, અને ઊનું પાણી શુદ્ધવિકટ કહેવાય છે. (સૂ૦૩૧)
र
॥१०॥
|
Jain Education
Private
Personal
Only

Page #117

मञ्जरी
टीका
गपाणगं वा १९, चिंचापाणगं वा २०, सुद्धवियर्ड वा २१, अण्णयरं वा तहप्पगारं पाणगजायं चिराधोयं अंबिलं वुकतं परिणयं विद्धत्थं फासुयं एसणिज सिया ॥मू०३२।।
छाया-कल्पते निग्रन्थस्य वा निर्ग्रन्थ्या वा दशमभक्तिकस्य एकविंशति पानकानि अन्यतमानि वा श्रीकल्प
तथाप्रकाराणि पानकानि प्रतिग्रहीतुम् , तद्यथा-उत्स्वेदिम वा १, संसेकिम वा २, तन्दुलोदकं वा ३, तिलोदकं ॥१०४॥
वा ४, तुषोदकं वा ५, यवोदकं वा ६, आचामं वा ७, सौवीरं वा ८, आम्रपानकं वा ९, आम्रातकपानक ना १०, कपित्थपानकं वा ११, मातुलिङ्गपानकं वा १२, मृद्वीकापानक, वा १३, दाडिमपानकं वा, १४, खजूरपानक वा १५, नारिकेलपानकं वा १६, करीरपानकं वा १७, कोलपानकं वा १८, आमलकपानकं वा १९, चिश्चापानकं वा २०, शुद्धविकटं वा २१ । अन्यतरद् वा तथापकारं पानकजातं चिराधौतम् अम्लं व्युत्क्रान्तं परिणतं विध्वस्तं प्रामुकम् एपणोयं स्यात् ॥म्०३२॥
टीका-'कप्पइ निग्गंथस्स वा' इत्यादि-दशमभक्तिकस्य निग्रन्थस्य वा दशमभक्तिकाया निग्रन्थ्या वा एकविंशतिसंख्यकानि पानकानि अन्यतमानि वा तथापकाराणि पानकानि प्रतिग्रहीतुं कल्पते, तद्यथाउत्स्वेदिमं वेत्यादि । तत्र-उत्स्वेदिम संसेकिम तन्दुलोदकं तुषोदकं यवोदकम् आचामं सौवीरं शुद्धविकटं च अव्यवहितमूत्रे व्याख्यातम् । तथा-आम्रपानकम् आम्रफलपक्षालनजलम्। आम्रातकपानकम्-आम्रातकम् 'आमड़ा' इति भाषाप्रसिद्ध फलं, तद्धावनजलम् । एवं कपित्थपानकादिकमपि कपित्यादीनां धावनजलं बोध्यम् । तत्र
मूल और टीका का अर्थ--' कप्पइ ' इत्यादि । चौला करने वाले साधु और साध्वी को इक्कीस प्रकार के पानी में से कोई भी पानी ग्रहण करना कल्पता है । वे इस प्रकार-(१) उत्स्वेदिम, (२). संसेकिम, (३) तन्दुलोदक, (४) तिलोदक, (५) तुषोदक, (६) यवोदक, (७) आचाम, (८) सौवीर (९) शुद्धविकट, इनका अर्थ पूर्वमूत्रमें किया जा चुका है तथा (१०) आम्रपानक-आम्रफलों के धोवन का जल, (११) आम्रातक
भूण अनेटाहान म-कप्पई' या
ચૌલું કરનાર સાધુ-સાધ્વીને એકવીસ પ્રકારના પાણીમાંથી કોઈપણ પાણી લેવું કપે છે, તે આ પ્રમાણે– (१) हिम, (२) ससेटिभ, (3) Adars, (४) nिary, (५) तुषा, (६) Als, (७) मायाम,
(८) सीवी२४, (6) शुद्ध ५४८. से अयाना अर्थ पूर्व सूत्रमा वामा मान्यो छ. a Giत (१०) भाम्रपान Sota आनन-दीना पोपनु , (११) मामा-भाभा नाममा जानु घोष, (१२) ४५08-318iनु पापक्ष,
गा
air.jainelibrary.org.

Page #118

श्रीकल्पसूत्रे
॥१०५॥
Jain Education I
कपित्थं 'कवी' इति भाषामसिद्धम्, मातुलिङ्गम्- 'बिजौरा ' इति भाषाप्रसिद्धम् । मृद्वीका = 'दाख' इति भाषामसिद्धा । दाडिमम्='अनार' इति भाषाप्रसिद्धम् । खर्जूरं - 'खजूर ' - इति भाषामसिद्धम् । नारिकेलं - प्रसिद्धम् । करीरं = 'केर' इति भाषाप्रसिद्धम् । कोलं= बदरीफलम् । आमलकम् = धात्रीफलम् । चिञ्चा=तिन्तिडीकम् -'इमली' इति भाषा प्रसिद्धम् । इति । तथा पूर्वोक्तेभ्य एभ्य उत्स्वे दिमादिपान केभ्योऽन्यतरत्=अन्यत्तथाप्रकारं पानकजातं भवेत्, कीदृशं तद्भवेदित्याह - चिराद्धौतम् = चिरकालं पूर्व मरीच तक्र भाजनादिप्रक्षालने प्रयुक्तम्, अत एव अम्लम्= अम्लत्वेन परिणतं व्युत्क्रान्तं = स्वरूपतः परिणामान्तरं प्राप्तम् अत एव परिणतं तथा च विध्वस्त= erस्तयोनिकम्, अत एव - प्राकम् एषणीयम् - आधा कर्मादिदोषवर्जितं च तत्पानकजातं स्यादिति । अत्र दशमभक्तिकपदमुपलक्षणम् । ततश्च - तदूर्ध्वमपि पण्मासपर्यन्तासु सर्वासु तपस्यासु एतानि जलानि कल्पन्त एवेति बोध्यम् ||०३२ ॥
आमड़ा नामक फल का धोवन, (१२) कवीठ का धोवन, (१३) बिजौरे का घोवन, (१४) दाख का घोत्रन, (१५) अनार का धोवन, (१६) खजूर का धोवन. (१७) नारियल का घोवन, (१८) केर का धोवन, र का घोवन (२०) आंवले का धोवन और (२१) इमली का घोवन । इन पानकों के अतिरिक्त इसी प्रकार के और भी कोई पानक हों, जो पर्याप्त समय पहले मिर्च तथा छारा आदि के भाजन धोने में प्रयुक्त किये गये हों, अत एव अम्ल हो चुके हों, जिनकी पर्याय बदल गई हो, जो शस्त्रपरिणत हो चुके हों और अचित्त हो गये हों इस कारण प्रासुक एवं एषणीय-आधाकर्मादि दोषों से रहित हों, वे भी ग्रहण किये जा सकते हैं ।
यहाँ दशमभक्त ( चौला) शब्द उपलक्षण है, अत एव चौले से ऊपर की छह मास तक की (१३) श्रीलेशंनु घोषाशु, (१४) द्राक्ष धोवायु, (१५) हाडभनु घोषाणु, (१६) मन्भूरनु घोष, (१७) नारियेजनु धोवाय, (१८) रानु घोषशु, (१७) मेर-मोरनु घोष, (२०) भानु घोष, (२१) यांनी घोषयु. आा पाणी ઉપરાંત એ પ્રકારનાં પણુ પાણી હોય જે પર્યાપ્ત સમય પહેલાં મરચાં તથા છાશ આદિનાં વાસણા ધાવાનાં ઉપયોગમાં લેવામાં આવ્યાં હેય, અર્થાત્ એ પાણી અમ્લ થઈ ચૂકયાં હોય, પર્યાય બદલાઈ ગઈ હોય, જે શુષ પરિણત થઇ ચૂકયાં હોય અને અચિત્ત બની ગયાં હોય, એ રીતે પ્રાસુફ તથા એષણીય-આધાકર્માદિ દોષોથી अरी शाय छे. अहीं शुभभस्त (थोड) शब्द उपलक्षण छे, भेटले यौसानी
होय, ते
कल्प
मञ्जरी
टीका
॥१०५॥
ww.jainelibrary.org.

Page #119

श्रीकल्प
कल्प
मत्र
पूर्वोक्तं प्रासुकमेषणीयमशनादिकं साधूनां कियकालानन्तरमकल्पनीयं भवतीति दर्शयितुमाह
मूलम्-नो कप्पइ निग्गंथाणं वा निग्गंथीणं वा पढमाए पोरिसीए पडिग्गहियं चउत्थीए पोरिसीए परि जित्तए, तं जहा-असणं वा पाणं वा खाइमं वा साइमं वा ओसहं वा भेसज्ज वा विलेवणं वा अन्नयर वा तहप्पगारं भोयणजाय वा पाणगजायं वा ओसहजायं वा भेसजजायं वा विलेवणजायं वा ॥मू०३३॥
छाया-नो कल्पते निग्रन्थानां वा निग्रन्थीनां वा प्रथमायां पौरुष्यां प्रतिगृहीतं चतुर्थी पौरुष्यां परिभोक्तुम् । तद्यथा-अशनं वा पानं वा खादिम वा स्वादिम वा औषधं वा भैषज्यं वा विलेपनं वा अन्यतरद् वा तथाप्रकारं भोजनजातं वा औषधजातं वा भेषज्यजातं वा विलेपनजातं वा ॥०३३॥
टीका-'नो कप्पई' इत्यादि-व्याख्या स्पष्टा। अत्रेद बोध्यम्-साधुभिः पासुकमेषणीयं च यदशनादिकं
मञ्जरी
टीका
२शा
तपस्या में भी यह सब पानक (धोबन ) ग्रहण किये जा सकते हैं, ऐसा समझ लेना चाहिए ॥०३२॥
पूर्वोक्त प्रासुक (अचित्त) और एपणीय अशन पान आदि कितने काल के पश्चात् अकल्पनीय हो जाते हैं, यह बतलाते हैं-'नो कप्पइ, इत्यादि ।
___मूल का अर्थ-साधुओं और साध्वियों को प्रथम प्रहर में ग्रहण किये हुए का चौथे प्रहर में उपभोग करना नहीं कल्पता। वे इस प्रकार हैं-अशन, पान, खाद्य, स्वाद्य, औषध भैषज्य, विलेपन, तथा अन्य कोई भोजन, पान, औषध, भैषज्य अथवा विलेपन करने के द्रव्यों का समूह ॥मू०३३॥
टीका का अर्थ-व्याख्या स्पष्ट है । यहा इतना समझना चाहिए कि साधुओं ने जो मासुक और
ઉપરની છ માસ સુધીની તપસ્યામાં પણ એ બધાં પાક લઈ શકાય છે એમ સમજવું. (સૂ૦૩૨).
પૂર્વોક્ત પ્રાસુક (અચિત્ત) અને એષણીય અશન પાન આદિ કેટલી કાળ પછી અણુક૯પતાં થઈ જાય છે ते मताछ-नो कप्पई न्या.
મૂળને અર્થ-સાધુ-સાધ્વીઓને પહેલા પહોરમાં ગ્રહણ કરેલું ચોથા પહોરમાં ઉપભેગ કરવું ક૯પતું नथी, ते मा प्रमाणे-मशन. पान, माध, २२॥ध, औषय, विपन तथा
मीन , पान, मोषध, पाय अथवा विपन ४२वान द्रव्य। (सू०33) Jain Education mainal टीना अर्थ-व्याभ्या २५०४ छ. महमे समपार्नु साधुमास प्रासु भने मेषीय भशन
॥१०६॥
jainelibrary.org

Page #120

श्रीकल्प
कल्पमञ्जरी टीका
सूत्रे
मा गृहीत तदग्रहणकालिकमहरात तृतीय प्रहरं यावदेव कल्पते, न ततः परतः। ततश्च-द्वितीयमहरे गृहीतं चतुर्थे कल्पते एवेति ॥सू०३३॥
अकल्पनीयप्रस्तावादन्यदप्यकल्पनीयमाह
मूलम्-नो कप्पइ निग्गंथाणं वा निग्गंधीणं वा सचित्तं बिल वा लोणं, सचित्तं उब्भियं वा लोणं ॥१०७||
अण्णयरं वा तहप्पगारं सचित्तं वत्थु पडिगाहित्तए वा परि जित्तए वा। आहच्च जेण केणवि पगारेण सचित्तं वत्थु पडिगाहियं हवेज्जा, तं परिविज्जा, णो अँजिज्जा ॥ मू०३४॥
छाया-नो कल्पते निर्ग्रन्थानां वा निन्थीनां वा सचित्तं विडं वा लवणं, सचित्तम् उद्भिदं वा ga लवणम्, अन्यतरं वा तथाप्रकारं सचित्तं वस्तु प्रतिग्रहीतुं वा परिभोक्तुं वा । कदाचित् येन केनापि प्रकारेण
सचित्तं वस्तु प्रतिगृहीतं भवेत्, तत् परिष्ठापयेत्, नो भुञ्जीत ॥ मू०३४ ।।
S
एषणीय अशन आदि ग्रहण किया है, वह ग्रहण करने के समय से तीसरे पहर तक उपयोग में लाना कल्पता है, उससे आगे नहीं । दूसरे प्रहर में ग्रहण किया हुआ चौथे महर में तो कल्पता ही है ॥ मू०३३॥
अकल्पनीय का प्रसंग होने पर अन्य अकल्पनीय भी कहते हैं-'नो कप्पड़' इत्यादि । ___ मूल का अर्थ-साधुओं और साध्वियों को सचित्त काला नमक, सचित्त समुद्री नमक तथा इसी प्रकार की अन्य कोई भी सचित्त वस्तु ग्रहण करना अथवा भोगना नहीं कल्पता। कदाचित् भूल-चक आदि से सचित्त वस्तु ले ली हो तो उसे परठ देना चाहिए, उसका उपयोग करना नहीं कल्पता ।। मू०३४॥
આદિ લીધાં હોય તે લેવાના સમયથી ત્રીજા પર સુધી ઉપયોગમાં લેવાં કપે છે, તેથી આગળ નહિ. બીજા पडारमा सीधे यथा पडारभो त ४८पे छ. (२०७३)
म वानो प्रसंग डाय मी अ६५ता पहा ५ ४ छः 'नो कप्पई' त्याहि.
. भूगनी अथ-साधु-साध्वीमाने सयेत आणुनम, सयत हरियाई नम (भाई), तथा मे प्रारनी भी કેઈપણ સચિત્ત વસ્તુ ગ્રહણ કરવી અથવા ભોગવવી કપતી નથી. કદાચ ભૂલ્ય-ચૂકયે સચિત્ત વસ્તુ લેવાઈ હોય તે તેને પરઠવી દેવી, તેને ઉપભેગ કરે ક૫તે નથી. (સૂ૦૩૪)
તેમાં

iww.jainelibrary.org.

Page #121

श्रीकल्प
कल्प
मञ्जरी
॥१०८॥
टीका
टीका-'नो कप्पइ' इत्यादि । व्याख्या स्पष्टा । नवरं-विडं लवणं-कृष्णलवणम् । उद्भिदं लवणं . सामुद्रं लवणम्-इति ॥ मू०३४ ॥
मूलम्-नो कप्पइ निग्गंथाण वा निग्गंथीणं वा गाहावइस्स लाउपाएसु वा मट्टियापाएसु वा कढपाएसु वा अयवाएसु वा तंबपाएसु वा तउपाएसु वा सीसगपाएमु वा कंसपाएमु वा रूप्पपाएमु वा सुवण्ण पाएसु वा अन्नयरेसु वा तहप्पगारेसु पाएमु असणं वा पाणं वा खाइमं वा साइमं वा परिभुंजित्तए, वत्थाइयं वा पक्खालित्तए । से केणढणं भंते ! एवं बुच्चइ ?, जेणं तहप्पगारेसु पाएसु असणाइयं परिभुजेमाणो वत्थाइयं वा पक्खालेमाणो निग्गथे वा निग्गंथी वा आयारा परिभसइ ॥ मू०३५॥
छाया-नो कल्पते निर्ग्रन्थानां वा निग्रन्थीनां वा गृहपतेरलाबुपात्रेषु वा मृत्तिकापात्रेषु वा काष्ठपात्रेषु वा अयस्पात्रेषु वा ताम्रपात्रेषु वा त्रपुपात्रेषु वा शीशकपात्रेषु वा कांस्यपात्रेषु वा रूप्यपात्रेषु वा सुवर्णपात्रेषु वा अन्यतरेषु वा तथाप्रकारेषु पात्रेषु अशनं वा पान वा खादिम वा स्वादिम वा परिभोक्तं, वस्त्रा
टीका का अर्थ-व्याख्या स्पष्ट है। विड् लवण का अर्थ काला नमक और उद्भिद् लवण का अर्थ समुद्री नमक है । मू.३४॥
मूल का अर्थ-'नो कप्पइ' इत्यादि । साधुओं और साध्वियों का गृहस्थ के तूंचे के पात्रों में, मिट्टी के पात्रों में, काष्ठ के पात्रों में, लोहे के पात्रों में, तांबे के पात्रों में, रांगे के पात्रों में, शीशे के पात्रों में, कांसे के पात्रों में, चांदी के पात्रों में, अथवा सुत्रण के पात्रों में, तथा इसी प्रकार के अन्यान्य पात्रों में अशन, पान, खाद्य और स्वाद्य का परिभोग करना नहीं कल्पता, तथा उनमें वस्त्र आदि का धोना भी नहीं कल्पता।
ટીકાને અર્થ—વ્યાખ્યા સ્પષ્ટ છે. વિડ લવણને અર્થ કાળું નમક-મીઠું અને ઉદૂભિઃ લવણને અર્થ દરિયાઈ મીઠું થાય છે. (સૂ૦૩૪).
भूगनी अथ-"नो कप्पइ" या. साधु-साधीमान स्थना तुमडान पात्रोमां, भाटीन पात्रोमi, કાષ્ઠનાં પાત્રોમાં, લોઢાનાં પાત્રોમાં, તાંબાનાં પાત્રોમાં, કલાઈનાં પાત્રોમાં કાચના પાત્રમાં, કાંસાનાં પાત્રોમાં, ચાંદીનાં
અથવા સેનાનાં પાત્રોમાં તથા એવાં બીજા પાત્રોમાં અશન, પાન, ખાદ્ય અને સ્વાઘને પરિભેગ કરે કપતો Tomant नथी, तथा तेभा १ को धो पy xeपतु नथी. Private & Personal Use Only
॥१०८॥
jainelibrary.org

Page #122

श्रीकल्प
दिकं वा प्रक्षालयितुम् । अथ केनार्थे भदन्त ! एवमुच्यते ?, येन तथाप्रकारेषु पात्रेषु अशनादिकं परिभुञ्जानो वस्त्रादिकं वा प्रक्षालयन् निर्ग्रन्थो वा निर्ग्रन्थी वा आचारात् परिभ्रश्यति ॥ मू०३५॥
टीका-'नो कप्पइ' इत्यादि । निग्रन्थानां वा निर्ग्रन्थीनां वा गृहपतेः गृहस्थस्य संबन्धिषु अलाब्वादिसुवर्णपात्रान्तेष्वन्यतमेषु पात्रेषु, तथाप्रकारेषु मूलोक्तपात्रभिन्नेषु वा कुण्डादिषु पात्रेषु अशनादिकं परिभोक्तुं वस्त्रादिकं वा प्रक्षालयितुं नो कल्पते। अत्र शिष्यः पृच्छति-से केणढणं' इत्यादि । अथेति प्रश्ने, हे भदन्त ! केनार्थेन केन हेतुना गृहस्थसंबन्धिषु अलाबादिपात्रेषु अशनादिपरिभोगनिषेधो वस्त्रादिप्रक्षालननिषेधश्च क्रियते ? इति । गुरुराह-हे शिष्य ! येन हेतुना तथाप्रकारेषु पाषु अशनादिकं परिभुञ्जानो वस्खा
कल्पमञ्जरी टीका
॥१०९॥
प्रश्न-हे भदन्त ! किस कारण से ऐसा कहा है !
उत्तर-इस प्रकार के पात्रों में अशन आदि का परिभोग करने वाला और वस्त्र आदि धोनेवाला निग्रन्थ एवं निर्ग्रन्थी आचार से च्युत हो जाते हैं ॥मू०३५॥
साधुओं और साध्वियों को गृहस्थ के तूबे से लेकर सुवर्ण तक के किन्हीं भी पात्रों में तथा मूत्र में उल्लिखित पात्रों के अतिरिक्त दूसरे भी किसी प्रकार के कुंडे आदि में अशन आदि का भोगना तथा वस्त्र आदि का धोना नहीं कल्पता है । यहाँ शिष्य प्रश्न करता है-'भगवन् ! किस कारण से गृहस्थ के तंबे आदि के पात्रों में अशन आदि के परिभोग का तथा वस्त्र आदि के धोने का निषेध किया जाता है ? ' गुरु उत्तर देते हैं-'हे शिष्य ! कारण यह है कि इस प्रकार के पात्रों में अशन आदि
प्रश्न- मन्त? या २४थी मे थु छ ?
ઉત્તર-એ પ્રકારનાં પાત્રોમાં અશનાદિનો પરિગ કરનાર અને વઆદિ ધનાર નિગ્રન્થ-નિગ્રન્થો આચારથી अष्ट २४ सय छ. (२०३५)
ટીકાને અર્થ-સાધુ-સાધ્વીઓને ગૃહસ્થનાં તુંબડાથી માંડી સુવર્ણ સુધીનાં કઈપણ પાત્રોમાં તથા સૂત્રમાં લખેલાં પાત્રો ઉપરાંત બીજાં પણ કંઈ પ્રકારનાં કુંડાં આદિમાં અશનાદિને ઉપભોગ કરે તથા વસ્ત્રાદિ જેવાં કહપતાં નથી. અહીં શિષ્ય પ્રશ્ન કરે છે–“ભગવન ! ક્યા કારણથી ગૃહસ્થનાં તુંબડા આદિનાં પાત્રોમાં અશનાદિના પરિભેગને તથા વસ્ત્રાદિ દેવાને નિષેધ કરવામાં આવ્યું છે?” ગુરુ ઉત્તર આપે છે-“હે શિષ્ય !
॥१०९॥
Jain Education Inter
nal

Page #123

कल्पमञ्जरी
॥११॥
टीका
दिकं वा प्रक्षालयन् निम्रन्थो वा निग्रन्थी वा आचारात् साध्वाचारात् परिभ्रश्यति परिभ्रष्टो भवति । उक्तं च दशवकालिकमत्रे
"कंसेसु कंसपाएसु कुंडमोएसु वा पुणो । श्रीकल्पमूत्रे
भुंजतो असणपाणाई, आयारा परिभस्सइ ॥ छाया–कांस्येषु कांस्यपात्रेषु कुण्डमोदेषु वा पुनः ।
भुञ्जानोऽशनपानादि आचारात् परिभ्रश्यति ॥”
इति । अत्र ‘भुंजतो' इत्युपलक्षणम् , तेन गृहस्थसम्बन्धिपात्रे वस्त्रप्रक्षालनस्य उष्णसलिलशैत्यकरणस्य च निषेध इति ॥मू०३५॥ का परिभोग करते हुए तथा वस्त्रादि धोते हुए श्रमण-श्रमणी का चारित्र से पतन हो जाता है। दशवैकालक सूत्र के अध्ययन ६ गा. ५१ में कहा है
कंसेसु कंसपाएसु, कुंडमोएसु वा पुणो ।
भुंजतो असणपाणाइं, आयारा परिभस्सइ” ॥१॥
गृहस्थ के कटोरी आदि, तथा कांसे के, उपलक्षण से-सोने, चांदी, पीतल आदि के और मिट्टी के बरतन में भोजन करता हुआ साधु चारित्र से भ्रष्ट हो जाता है। यहाँ ‘भुंजतो' पद उपलक्षण है । इससे गृहस्थ के पात्र में वस्त्र धोने का और गर्म जल को ठंडा करने का भी निषेध हो जाता है ।मु०३५॥ કારણ એ છે કે એ પ્રકારનાં પાત્રોમાં અશનાદિન પરિભેગ કરનાર તથા વસ્ત્રાદિ દેનાર શ્રમણ-શ્રમણી ચારિત્રથી પતન પામે છે. દશવૈકાલિકસૂત્રના અધ્યયન ૬, ગાથા ૫૧ માં કહ્યું છે
"कंसेसु कंसपाएसु, कुंडमोएसु वा पुणो।
भुंजतो असणपाणाई, आयारा परिभस्सइ” ॥१॥ ગૃહસ્થના વાટકા આદિ, તથા કાંસાનાં, ઉપલક્ષણથી સોના-ચાંદી-પીતળ આદિના અને માટીનાં વાસણમાં मान ४२ना२ साधु यात्रियी बट २६ गय छे. मी 'भुजतो' ५६ GRक्षए छ. माथी स्थाना पात्रमा સોઈ કપડાં ધોવાનું અને ગરમ પાણીને ઠંડ' કરવાને પણ નિષેધ થઈ જાય છે. (૩૫)
॥११०॥
KIRAainelibrary.org
Jain Education Interfichal

Page #124

श्रीकल्पमुत्रे ॥ १११ ॥
Jain Education
COOLEANTEE
निर्ग्रन्थानां निर्ग्रन्थीनां च कालद्वयं सविधि प्रतिलेखना कर्त्तव्येति सूचयितुमाह
मूलम् - कप्पइ निग्गंथाणं वा निग्गंथीणं वा पीढं वा फलगं वा सिज्जं वा संथारगं वा वत्थं वा पत्तं वा कंबलं वा सदंडगं रयहरणं वा चोलपट्टगं वा सदोरगं मुहवत्थियं वा पाय पुंछणं वा अन्नं वा तहप्पारं उवगरणजायं वा वसई वा उभओ कालं पडिलेहित्तए वा पमज्जित्तए वा ॥ मु०३६ ॥
छाया — कल्पते निर्ग्रन्थानां वा निर्ग्रन्थीनां वा पीठं वा फलकं वा शय्यां वा संस्तारकं वा वस्त्रं वा पात्र वा कम्बलं वा सदण्डकं रजोहरणं वा चोलपट्टकं वा सदोरकां मुखवस्त्रिकां वा पादपोञ्छनं वा अन्यद् वा तथाप्रकारमुपकरणजातं वा वसतिं वा उभयतः कालं प्रतिलेखयितुं वा प्रमार्जयितुं वा ॥ सू०३६ ॥ टीका- ' कप निम्गंथाणं वा' इत्यादि । व्याख्या स्पष्टा । प्रतिलेखनाविषये विशेषजिज्ञासुभिरुत्तराध्ययनमुत्रस्य षड्विंशतितमेऽध्ययनेऽस्मद्गुरुकृता प्रयिदर्शिनी टीकाऽवलोकनीयेति ॥ सू०३६ ॥
साधुओं और साध्वियों को उभयकाल विधिपूर्वक प्रतिलेखना करनी चाहिए, यह सूचित करने के लिए कहते हैं-' कप्पड़' इत्यादि ।
मूल का अर्थ --निर्ग्रन्थों और निर्ग्रन्थियों को पीठ, फलक ( पाट), शय्या, संस्तारक, वस्त्र, पात्र, कंबल, रजोहरण और उसकी दण्डी, चोलपट्ट, डोरासहित मुखवस्त्रिका, पादपोंछन, तथा इसी प्रकार के अन्य सब उपकरणों की तथा उपाश्रय की उभयकाल प्रतिलेखना और प्रमार्जना करना कल्पता है || मू०३६ ॥
टीका का अर्थ- व्याख्या स्पष्ट है । प्रतिलेखना के विषय में विशेष जानने के अभिलाषियों को उत्तराध्ययन सूत्र की, छब्बीसवें अध्ययन की पूज्यगुरुदेव श्री घासीलालजी महाराज की रची हुई प्रियदर्शिनी टीका देखना चाहिए ॥ ०३६ ॥
साधु-साध्वी
मे आज विधि-पूर्व': प्रतिजना मुखी लेथे, ये सूचित ४२वाने हे छे-कप्पड' धत्याहि. भूलना अर्थ - नियन्थी-निर्यथीमने थी, इस४ ( पाटो), शय्या संस्तार, वस्त्र, पात्र, कुल, दंड, રજોહરણ, ચાલપટ્ટ, દારા સાથે મુખવિઅકા, પાદપાંછળુ, તથા એવાં બીજા બધાં ઉપકરણેાની તથા ઉપાશ્રયની એઉ કાળ પ્રતિલેખના તથા પ્રમાના કરવી કપે છે. (સૂ૩૬)
ટીકાના અવ્યાખ્યા સ્પષ્ટ છે. પ્રતિલેખનાના વિષયમાં વિશેષ જાણવાની અભિલાષાવાળાએ ઉત્તરાધ્યયનसूत्रनी छ०वीसभा अध्ययननी प्रियदर्शिनी टीम लेवी (सू०३६) Use Only
कल्प
मञ्जरी
टीका
॥ १११ ॥
ww.jainelibrary.org

Page #125

'
कल्प
श्रीकल्प॥११२॥
मञ्जरी
टीका
पूर्वमत्रे साधुभिर्वसतिः प्रतिलेखनीया प्रमार्जनीया चेत्यभिहितम् । सम्पति कीदृग् वसतिः साधूनां कल्पते, कीदृक्च नो कल्पते, इति दर्शयितुमाह
मूलम्-कप्पइ निग्गयाणं वा निग्गंधीणं वा अट्ठारसविह उवस्सयं तहप्पगारं अण्णं वा उवस्सयं वसित्तए, तं जहा-देवकुलं वा १, सहं वा, २, पवं वा ३, आवसहं वा ४, रुक्खमूलं वा ५, आरामं वा ६, कंदरं वा ७, आगरं वा ८, गिरिगुहं वा ९, कम्मघरं वा १०, उजापां वा ११, जाणसालं वा १२, कुवियसालं वा १३, जन्नमंडवं वा १४, सुन्नघरं वा १५, सुसाणं वा १६, लेणं वा १७, आवणं वा १८, अन्नं वा तहप्पगारं दगमट्टियबीयहरियतसपाणअसंसत्तं अहाकडं फासुयं एसणिज्ज विवित्तं इत्थीपसुपंडगरहियं पसत्थं । जे णं आहाकम्मबहुले आसिय-संमज्जिओ-चलित-सोहिय-छायण-दमण-लिंपण-अणुलिंपण-जलणभंडचालण-समाउले सिया, जत्थ य अंतो बर्हि च असंजमो वडढइ, नो से कप्पइ वसित्तए ॥ मू०३७॥
छाया--कल्पते निर्ग्रन्थानां वा निग्रन्थीनां वा अष्टादशविधमुपाश्रयं तथाप्रकारमन्यं वा उपाश्रय वस्तुम्, तद्यथा-देवकुलं वा १, सभां वा २, प्रपां वा ३, आवसथं वा ४, वृक्षमूलं वा ५, आरामं वा ६, कन्दरां वा ७, आकरं वा ८, गिरिगुहां वा ९, कर्मगृहं वा १०, उद्यानं वा ११, यानशालां वा १२, कुप्यशाला
मा
पूर्वसूत्र में साधुओं को वसति [स्थानक-उपाश्रय ] की प्रतिलेखना और प्रमार्जना करना चाहिए, ऐसा कहा है। अब साधुओं को कैसी वसति कल्पती है और कैसी नहीं ? सो कहते हैं-'कप्पइ' इत्यादि ।
मूल का अर्थ-साधुओं और साध्वियों को अठारह प्रकार के उपाश्रयों तथा इन्हीं जैसे अन्य उपाश्रयों में निवास करना कल्पता है। वे इस प्रकार हैं-१ देवगृह, २ सभा, ३ प्रपा, ४ आवसथ, ५ वृक्षमूल, ६ आराम. ७ कन्दरा, ८ आकर, ९ गिरिगुफा, १० कर्मगृह, ११ उद्यान, १२ पानशाला,
પૂર્વ સૂત્રમાં સાધુઓને માટે વસતિ (સ્થાનક-ઉપાશ્રય) ની પ્રતિલેખના અને પ્રમાર્જના કરવાનું કહ્યું છે. હવે साधुशानी सात ४८ छ भने नहि. तेछ- 'कप्पई' न्यादि
મૂળને અર્થ–સાધુ-સાધ્વીઓને અઢાર પ્રકારના ઉપાશ્રય તથા એના જેવા બીજા ઉપાશ્રયમાં નિવાસ
४२३। ४६ छ. ते १२ मा प्रमाणे (१) व (२) सना, (3) प्रथा, (४) आवसथ, (५) वृक्षभूस, (६) आराम, Main EducationaHDon(७) ४४२, (८) मा४२, (6) रिशु (१०) , (११)Gधान, (१२) पानीयाणा, (१३) अध्यशाजा.
॥११२॥
ww.jainelibrary.org.

Page #126

Houmyanmmm
श्रीकल्प
मुत्रे ॥११३॥
वा १३, यज्ञमण्डप पा १४, शून्यगृहं वा १५, श्मशानं वा १६, लयनं वा १७, आपणं वा १८, अन्य वा तथापकारम् दकमृत्तिकाबीजहरितत्रसपाणासंसक्तं यथाकृतं पामुकम् एषणीयं विविक्तं स्त्रीपशुपण्डकरहितं प्रशस्तम् । यः खलु आधाकर्मबहुल: आसिक्तसम्मार्जितोपलिप्तशोभितच्छादनदुमनलेपनानुलेपनज्वलनभाण्डचालनसमाकुलः स्यात्, यत्र च अन्तर्बहिश्च असंयमो वर्द्धते, नो स कल्पते वस्तुम् ॥ मू०३७॥
टीका-कप्पइ निग्गंथाणं वा' इत्यादि । निर्ग्रन्थानां नग्रन्थीनां वा अष्टादशविधमुपाश्रयं तथा
कल्पमञ्जरी टीका
१३ कुप्यशाला, १४ यज्ञमण्डप, १५ शून्यगृह, १६ श्मशान, १७ लयन, १८ आपण । इनके अतिरिक्त इसी प्रकार के सचित्त जल, मृत्तिका, बीज, वनस्पति एवं त्रस जीवों के संसर्ग से रहित, गृहस्थों द्वारा अपने स्वार्थ के लिए बनवाये हुए, प्रामुक, एषणीय, एकान्त, स्त्री, पशु और पंडक (नपुंसक) से वर्जित और प्रशस्त-निर्दोष उपाश्रय में रहना कल्पता है। जो उपाश्रय आधाकर्म से व्याप्त होता है तथा सिंचन, संमार्जनी से कचरा झाड़ना, जाले हटाना, घास बिछाना, पुताई करना, लेपन करना, सुन्दरता के लिए बार-बार गोबर आदि से लीपना, सदी दूर करने के लिए अग्नि जलाना, बरतन-भाडे इधर से उधर रखना आदि सावध क्रियाओं से युक्त होता है, और जहाँ भीतर-बाहर असंयम की वृद्धि होती है, ऐसे उपाश्रय में निवास करना नहीं कल्पता ॥मू०३७ ॥
टीका का अर्थ-साधुओं और साध्वियों को अठारह प्रकार के उपायों में तथा उसी प्रकार
(१४) यज्ञम , (१५) शून्य. (१६) श्मशान, (१७) यन, (१८) मा. थे ५id or पारना सथित જળ, માટી, બીજ, વનસ્પતિ, તેમ જ ત્રસ જીના સંસર્ગથી રહિત, ગૃહસ્થાએ પિતાને અર્થે બનાવેલા, પ્રાસુક, એષણીય, એકાન્ત, સ્ત્રી-પશુ-પંડક (નપુંસક) થી વર્જિત અને પ્રશસ્ત-નિર્દોષ ઉપાશ્રયમાં રહેવું કહપે છે. જે ઉપાશ્રય આધાકમથી કાપ્ત હેય તથા સિંચન, સંમાર્જનીથી કચરા વાળ, જાળાં દૂર કરવાં, ઘાસ બિછાવવું, પુતાઈ કરવી, લેપન કરવું, સુંદરતાને માટે વારંવાર છાણ વગેરેથી લીંપવું, શરદી દૂર કરવાને અગ્નિ સળગાવ, વાસણ-કુશણ અહીંથી ત્યાં મૂકવાં, વગેરે સાવધ કિયાએથી યુક્ત હોય અને જ્યાં અંદર-બહાર અસંયમની વૃદ્ધિ थाय, अपा पाश्रयमा निवास ४२वो ४८पत नथी. (९०३७).
ટીકાને અર્થ-સાધુ-સાધ્વીઓને અઢાર પ્રકારના ઉપાશ્રયમાં તથા એ પ્રકારનાં બીજા ઉપાશ્રયમાં નિવાસ
॥११३॥
__JainEducation incilonal

Page #127

श्रीकल्प
॥११४॥

वा
प्रकारमन्यं वा उपाश्रयं वस्तुं कल्पते, तद्यथा - देवकुलम् = व्यन्तरादिदेवगृहं वा, सभां - यत्र समये समये मन्त्रणार्थम् आगस्य सम्मिलन्ति सा सभा तां सभागृहं वा, प्रपां = पानीयशालां वा, आवसर्थ = परिव्राजकगृहं वा, वृक्षमूलं वा, आरामम् = माधवीलतादिपरिमण्डितं वनविशेषं वा कन्दरां वा=दरीं भूमिविवरमिति यावत्, आकरं = लौहाद्युत्पत्तिस्थानं वा, गिरिगुहां वा, कर्मगृहम् = लौहकारादिशालां वा, उद्यानम् = उपवनं वा, यानशालां रथादिगृहं वा, कुप्यशालां = गृहोपकरणशालां वा, मण्डपं विश्रामस्थान वा शून्यगृहं वा, श्मशानं वा, लयनं = गृहं वा आपणं पण्यस्थानं - 'हाट' इति भाषाप्रसिद्धं वा, तथा अन्यम् = पूर्वोक्तेभ्योऽष्टादशभ्योऽतिरिक्तं तथाप्रकारं = क्षेत्रस्थमञ्चादिकं, दकमृत्तिकाबीजडरितत्रसमाणाऽसंसक्तं तत्र - द= जलं मृत्तिका = प्रतीता, बीजानि = शाल्यादीनि, हरितानि = दूर्वादीनि त्रसप्राणाः = द्वीन्द्रियादयः तैरसंसक्तं = रहितं यथाकृतम् = गृहस्थेन स्वार्थ निर्मितं, मासुक= जीववर्जितम्, एषणीयं- निर्दोषं विविक्तम् = एकान्तं - स्त्रीपशुपण्डकरहितम्, अत एव - प्रशस्तम्में निवास करना कल्पता है । वे ये हैं- देवकुल-व्यन्तर आदि देवों के गृह, सभा - वह स्थान जहाँ वस्ती की जनता विचार-विमर्श करने के लिए एकत्र होती है, प्रपा-प्याऊ, आवसथ = परिव्राजकों का निवासस्थान, वृक्ष के नीचे, आराम - माधवी आदि लताओं से युक्त उद्यान, गुफा (भूमि-विवर), आकर लोह आदि की खान, पर्वत की गुफा, लुहार आदि की शाला- दुकान. उपवन, रथ आदि के रखने का स्थान, घर का सामान रखने की शाला, मंडप ( विश्रामस्थान ), सूना घर, श्मशान, सामान्य घर, दुकान - हाट |
इन अठारह के अतिरिक्त खेत में बने हुए मचान आदि जो जल, मृत्तिका, शालि आदि के बीजों, दूब आदि हरित - वनस्पति तथा द्वीन्द्रिय आदि त्रस जीवों से रहित हो, गृहस्थ ने अपने निज के प्रयोजन કરવા ક૨ે છે, તે આ પ્રમાણે—દેવકુલ-ત્ર્ય'તર આદિ દેવોનાં ગૃહ. સભા-જ્યાં વસ્તીના લેાકેા વિચાર-વિમશ કરવાને એકઠા થતા હોય, પ્રપા-પરબ, આવસથ-પરિવ્રાજકાનું નિવાસસ્થાન, વૃક્ષની નીચે, આરામ-માધવી આદિ લતાએથી યુકત ઉદ્યાન, ગુફા ( જમીનમાંની ગુફા). આકર-લેાઢા વગેરેની ખાણુ, પર્યંતની ગુઢ્ઢા, લુહાર વગેરેની शाजा-डीड, उपवन, २थ आहि रामवानुं स्थान, धरनो सामान शभवानी शाजा, भांडय (विश्रामस्थान), सुनु ६२. श्मशान सामान्यधर, हुमान-डाट.
એ અઢાર ઉપરાંત ખેતરમાં બનાવેલા માંચા કે કુખે જે સચિત્ત માટી, શાલિ આદિનાં બીજ, ડાભ આદિ લીલી વનસ્પતિ તથા દ્વીન્દ્રિયાદિ ત્રસ જીવોથી રહિત હોય, ગૃહસ્થે પેાતાના ઉપયાગને માટે બનાવેલા હોય, જીવથી
कल्प
मञ्जरी टीका
॥११४॥

Page #128

श्रीकल्प
॥११५॥
"सापानवासयाग्यमुपाश्रयामात । तथा-य उपाश्रयः खलु आषाकमबहुल:-आधानम्-आधा-साध्वयं षट्कायोपमर्दनरूपं कर्म तया बहुलो व्याप्तः, आसिक्तसम्मार्जितोपलिप्तशोभितच्छादनदुमनलेपनानुलेपनज्वलनभाण्डचालनसमाकुल:-तत्र-आसिक्तम् आसेचनम्, उदकादिच्छोटनमित्यर्थः, सम्मार्जितं-माजन्या कचवरसंशोधनम्, शोधित भित्यादिसंलग्नजालाद्यपनयनेन शुद्धीकृतम्, छादनम् उपरि दर्भादिसंस्तरणम्, दुमनम् धवलनंसेटिकादिना भि-त्यादीनामुज्ज्वलीकरणम् , लेपनम् मृत्तिकामिश्रितगोमयादिना रन्ध्रादिपूरणेन सकल्लेपनम् , अनुलेपनम् शोभार्थ पुनः पुनर्लेपनम् , ज्वलनम्-शीतापनोदनाय वढ्नेः प्रज्वलीकरणम् , भाण्डचालनं गृहस्थितभाण्डानामपरत्र स्थापनम् , उपलक्षणमेतदन्यवस्तूनामपि, एतेषामितरेतरयोगद्वन्द्वः, तैः समाकुलो व्याप्तश्च स्यात्, तथा-यत्र च अन्तर्बहिश्च अन्तर्भागे बहिर्भागे च असंयम: एकेन्द्रियादिजीवविराधनारूपः साधुनिमित्तं वर्द्धते । स: पूर्वोक्तदोषयुक्त उपाश्रयः साधनां वस्तुं न कल्पते इति ।मु०३७॥ के लिये बनवाया हो, जीव-वर्जित हो, निर्दोष हो, एकान्त हो, स्त्री, पशु और पण्डक से रहित हो, तथा इस कारण साधु के रहने के योग्य हो, उसमें भी साधु अथवा साध्वी को रहना कल्पता है।
जो उपाश्रय आधाकर्मी हो, अर्थात् साधु के लिए षटकाय के जीवों की विराधनारूप क्रिया से युक्त हो, जिस में पानी सींचना पड़े, झाड़ से कचरा निकालना पड़े, दीवाल आदि पर लगे जाले हटा कर साफ करना पड़े, डाम आदि बिछाना पड़े, जिसमें छुई आदि से सफेदी करानी पडे, मिट्टी-मिले गोबर आदि से बिल मूंदने पड़े, सुन्दरता के लिए वार-चार लीपना पड़े, सर्दी हटाने के लिए गर्म करना पड़े, और घर के बरतन भाँडे या अन्य सामान इधर का उधर करना पड़े, और जिसमें रहने से भीतरी या बाहरी भाग में साधु के निमित्त से असंयम की वृद्धि हो, ऐसे दोषयुक्त उपाश्रय में साधुओं को निवास વર્જિત હોય, નિર્દોષ હોય, એકાંત હય, સ્ત્રી-પશુ-પંડકથી રહિત હોય, તથા એ કારણે સાધુઓ રહેવાને ગ્ય હોય, તેમાં પણ સાધુ-સાધ્વીને રહેવું કપે છે.
જે ઉપાશ્રય આધાકમ હય, અર્થાત્ સાધુને માટે છકાયના છાની વિરાધનારૂપ ક્રિયાથી યુક્ત હોય, જેમાં પાણી છાંટવું પડે, સાવરણીથી કચરો વાળ પડે, દીવાલ વગેરે ઉપર બાઝેલાં જાળાં દૂર કરી સફાઈ કરવી પડે, ડાભ વગેરે બિછાવવું પડે જેમાં પિતાથી સફાઈ કરવી પડે, છાણ-માટીથી દર પૂરવાં પડે, સુંદરતાને માટે વારંવાર લી'પણુ કરવાં પડે, શરદી દૂર કરવાને માટે આગ સળગાવી ગરમાવો કરવો પડે, અને ઘરનાં વાસણ-કૂસણુ યા બીજે સામાન અહીંથી તહીં ફેરવ પડે, તેમ જ જેમાં રહેવાથી અંદર-બહારના ભાગમાં સાધુને નિમિત્તે અસંયમની વૃદ્ધિ થાય
॥११५॥

m
u.jainelibrary.org.

Page #129

श्रीकल्पसूत्रे ॥ ११६॥
Jain Education Inte
साधूनां तपः- प्रभृति यत्किमपि कर्त्तव्यं भवेत्, तद् गुरुमापृच्छ्चैव कर्त्तव्यमिति सूचयितुमाहमूलम् - कप्पर निम्गंथस्स वा निग्गंधीए वा आयरियं वा उवज्झायं वा जात्र गणावच्छेयगं वा रयणाहियं वा आपुच्छित्ता तेसिं उग्गहं च उम्गिहित्ता बारसविहेमु तवोकम्मेसु णं अण्णयरं ओरलं कल्लाण सित्रं धणं मंगलं सस्सिरीगं महानुभावं कसाय पंकप क्वालगं कम्ममलविसोहगं तत्रोकम्मं उवसंपज्जित्ताणं विहरितए, असणं वा पाणं वा खाइमं वा साइमं वा पडिगाहित्तए वा आहारितए वा, उच्चारं वा पासवणं वा परिहावित्तए, सज्झायं वा करित्तए, ठाणं वा ठावित्तए, धम्मजागरियं वा जागरित्तए, अन्नयरं वा तहप्पगारं किंवि कज्जजायं करिए || ०३८ ॥
छाया -- कल्पते निर्ग्रन्थस्य वा निर्ग्रन्ध्या वा आचार्य वा उपाध्यायं वा यावद् गणावच्छेदकं वा रत्नाधिकं वा आपृच्छ्य, तेषामवग्रहं चावगृह्य, द्वादशविधेषु तपः - कर्मसु खलु अन्यतममुदारं कल्याणं शिवं धन्यं मङ्गल्यं सश्रीकं महानुभावं कषायपङ्कप्रक्षालकं कर्ममलविशोधकं तपः - कर्म उपसम्पद्य खलु विहर्तुम्, अशनं वा करना नहीं कल्पता ॥ मु०३७ ॥
साधुओं को तपस्या आदि जो भी क्रिया करनी हो, वह गुरु से पूछ कर ही करनी चाहिए, यह सूचित करने के लिए कहते हैं- ' कप्पड़' इत्यादि ।
मूल का अर्थ-साधु और साध्वी को आचार्य, उपाध्याय यावत् गणावच्छेदक, अथवा रत्नाधिकपर्यायज्येष्ठ से पूछकर और उनकी आज्ञा प्राप्त करके बारह प्रकार के तप में से किसी भी उदार (प्रधान ), कल्याणमय, शिवस्वरूप, धन्य, मांगलिक, सश्रीक, महाप्रभावजनक, कषायरूपी कीचड़ को प्रक्षालन करने वाले, कर्ममल की विशुद्धि करनेवाले तप को अंगीकार करके विचरना कल्पता है, एवं अशन पान खाय
એવા દોષયુક્ત ઉપાશ્રયમાં નિવાસ કરવા સાધુએને કલ્પતા નથી. (સૂ૩૭)
સાધુઓને જે તપસ્યા આદિ ક્રિયા કરવી હોય, તે ગુરુને પૂછીને કરવી જોઈએ, એ સૂચિત કરવાને કહે છે " कप्पर" त्याहि.
મૂલના અથ་—સાધુ-સાધ્વીને આચાય, ઉપાધ્યાય, યાવતું ગણાવચ્છેદક અથવા રત્નાધિક-પર્યાયજ્યેષ્ઠને પૂછીને અને એમની આજ્ઞા મેળવીને ખાર પ્રકારના તામાંથી કાઇ પણ ઉદાર (પ્રધાન), કલ્યાણમય, શિવસ્વરૂપ, ધન્ય, માંગલિક, સશ્રીક, મહાપ્રભાવજનક, કષાયરૂપી કીચડનું પ્રક્ષાલન કરનાર, ક`મળની વિશુદ્ધિ કરનાર તપને અંગીકાર કરીને વિચરવું ક૨ે છે; એ જ રીતે અશન, પાન, ખાદ્ય, સ્વાઘને લેવાં તથા તેમના પરેિભાગ કરવા
好好
कल्प
मञ्जरी
टीका
॥ ११६ ॥
jainelibrary.org

Page #130

कल्प
मुत्रे
मञ्जरी
टीका
पान वा खाच वा स्वाय वा प्रतिग्रहीतुं वा आहतु वा, उच्चार वा प्रस्रवण वा पारष्ठापायतुम्, स्वाध्याय वा - कर्तुम्, स्थानं वा स्थापयितुम् , धर्मजागरिकां वा जागरितुम् , अन्यतमं वा तथापकारं किमपि कार्यजातं
कर्तुम् ।। मू०३८ ।। श्रीकल्प
टीका-कप्पइ निग्गंथस्स वा' इत्यादि-निर्ग्रन्थस्य वा निर्ग्रन्थ्या वा आचार्योपाध्याय-यावद्गणा॥११७॥
वच्छेदकरत्नाधिकेषु पूर्वपूर्वाभावे उत्तरोत्तम् आपृच्छय-पृष्ट्वा, तेषामवग्रहम् आज्ञां च अवगृह्य-गृहीत्वा अनशनादिषु द्वादशविधेषु तपः-कर्मसु खलु-निश्चयेन अन्यतमं तपःकर्म उपसम्पद्य-स्वीकृत्य विहत कल्पते । कीदृशन्तत्तपःकर्म ? इत्याह-'उदारमित्यादि । तत्र-उदारं प्रधानं स्वर्गापवर्गसुखपापकत्वात् , कल्याण-शुभस्वाध को ग्रहण करना और उसका परिभोग करना कल्पता है, इसी प्रकार उच्चार-प्रस्रवण (मल-मूत्र) का त्याग करना, स्वाध्याय करना, कायोत्सर्ग करना, अथवा धर्म-जागरण करना, तथा इसी प्रकार का अन्य कोई भी कार्य, आचार्य आदि की आज्ञा से करना कल्पता है ॥ मू०३८॥
टीका का अर्थ-आचार्य, उपाध्याय यावत् गणावच्छेदक या रत्नाधिक में से पूर्व-पूर्व के अभावमें उत्तर-उत्तर से, अर्थात्-आचार्य के अभाव में उपाध्याय से, उपाध्याय आदि के अभाव में गणावच्छेदक से
और गणावच्छेदक के अभाव में रत्नाधिक से पूछकर और उनकी आज्ञा प्राप्त करके अनशन आदि बारह प्रकार के तपश्चरण में से किसी भी तपः-कर्म को स्वीकार करके साधु-साध्वी को विचरना कल्पता है।
वह तपःकर्म किस प्रकार का है ? इस प्रश्न का उत्तर देते हैं, वह उदार अर्थात् स्वर्ग-मोक्ष के मुख की प्राप्ति का कारण होने से प्रधान, सिद्धिविशेषरूप कल्याण का जनक होने से शुभ, समस्त उपद्रवों की કપે છે એ જ પ્રમાણે ઉચ્ચાર-પ્રસ્ત્રવણ (મળ-મૂત્ર) ને ત્યાગ કરે, સ્વાધ્યાય કરે, કાયેત્સર્ગ કરે, અથવા ધર્મ-જાગરણ કરવું તથા એ પ્રકારનાં બીજા કેઈપણ કાર્ય આચાર્ય આદિની આજ્ઞાથી કરવું કપે છે (સૂ૦૩૮)
ટીકાનો અર્થ આચાર્ય, ઉપાધ્યાય યાવતું ગણાયછેદક યા નાધિકમાંથી પૂર્વ-પૂર્વના અભાવે ઉત્તરઉત્તરને, અર્થાત આચાર્ય ન હોય તે ઉપાધ્યાયને, ઉપાધ્યાયને અભાવે ગણાવચછેદકને, અને ગણાવચ્છેદકને અભાવે રત્નાધિકને પૂછીને અને એમની આજ્ઞા પ્રાપ્ત કરીને અનશન આદિ બાર પ્રકારનાં તપશ્ચરણમાંથી કોઈ પણ તપકમને સ્વીકાર કરીને સાધુ-સાધ્વીએ વિચારવું કપે છે.
એ તપકમ કયા પ્રકારનું છે ? એ પ્રશ્નનો ઉત્તર આપે છે. તે ઉદાર અર્થાત્ સ્વગ-મેક્ષના સુખની TEC પ્રાપ્તિનું કારણ હોવાથી પ્રધાન, સિદ્ધિ-વિશેષરૂપ કલ્યાણનું જનક હોવાથી શુભ, બધા ઉપદ્રની ઉપશાન્તિનું Jain Education
C onale
॥११७॥

Raodw.jainelibrary.org

Page #131

श्रीकल्पसूत्रे
।।११८।।
us
Jain Education Inte
सिद्धिविशेषरूपकल्याणजनकत्वात्, शिवम्-उपद्रवोपशमहेतुत्वात्, धन्यम् - तीर्थङ्करगणधरैः प्रशंसितत्वात्, मङ्गल्यम्-दुरितोपशमरूपमङ्गलसाधकत्वात्, सश्रीकम् - केवलज्ञानलक्ष्मीसम्पादकत्वात्, महानुभावम् - आमषैषध्यादिलब्धिमहाप्रभावजनकत्वात्, कषायपङ्कमक्षालकम् - कषायाः क्रोधमानमायालोभाः, तद्रूप एव पङ्कस्तस्य प्रक्षालकम्, कर्ममलविशोधकं कर्म रूपमलापनयनसमर्थमिति । तथा-अशनं वा पानं वा खाद्यं वा स्वाद्यं वा प्रतिग्रहीतुम्=आदातुं वा आह = भोक्तुं वा कल्पते, उच्चारं वा प्रस्रवणं वा परिष्ठापयितुं कल्पते, स्वाध्यायं वा कर्तुं कल्पते, स्थानं कायोत्सर्गे वा स्थापयितुं कर्तुं कल्पते, धर्मजागरिकां धमार्थ जागरिका - जागरणं तां जागरितुं कर्तुं वा कल्पते, अन्यतमं वा तथाकारं किमपि कार्यजातं कार्यप्रकारं कर्तु वा कल्पते । गुरोरनुज्ञयैव सर्व कर्तव्यमिति
भावः ॥ सु०३८ ॥
उपशान्ति का कारण होने से शिवरूप, तीर्थकरों और गणधरों द्वारा प्रशंसित होने के कारण प्रशस्त, पाप के उपशमरूप मंगल का जनक होने से मंगलमय, केवलज्ञानरूपी लक्ष्मी का जनक होने के कारण सश्रीक, rava fa for रूप महान् प्रभाव का अनक होने से महानुभाव है; तथा क्रोध, मान, माया, लोभ, कषाय रूपी कीचड़ को धोनेवाला तथा कर्म-मल को दूर करने वाला है ।
इस प्रकार आचार्य आदि से पूछकर तथा उनकी अनुमति प्राप्त करके अशन, पान, खाद्य, या स्वाद्य आहार को ग्रहण करना और उसका उपभोग करना कल्पता है । मल-मूत्र का परिष्ठापन करना कल्पता है । स्वाध्याय करना कल्पता है और धर्मजागरण करना कल्पता है । तथा इसी प्रकार का अन्य कोई भी कार्य करना कल्पता है । आशय यह है कि गुरु की आज्ञा प्राप्त करके ही समस्त कार्य करना चाहिए | सू०३८ ॥
કારણ હોવાથી શિવરૂપ, તીથંકરા અને ગણધરાથી પ્રશસિત હોવાથી પ્રશસ્ત, પાપોના ઉપશમરૂપ મંગળનુ' જનક હોવાથી મગલમય, કેવળ જ્ઞાનરૂપી લક્ષ્મીનુ જનક હોવાથી સશ્રીક, આમૌષધિ આદિ લબ્ધિરૂપ મહાન પ્રભાવનું જનક હાવાથી એ તપ મહાનુભાવ છે; તથા ક્રોધ, માન, માયા, લાભ, કષાયરૂપી કીચડને ધેાનાર તથા કમળને દૂર કરનાર છે.
એ રીતે આચાર્યાદિને પૂછીને તથા એમની અનુમતિ લઈને અશન, પાન, ખાદ્ય, સ્વાદ્ય અહારને ગ્રહણ કરવા અને તેના ઉપભેગ કરવા કહ્યું છે, તથા એ પ્રકારનું ખીજુ કાઇપણ કામ કરવું ક૨ે છે. આશય એ છે કેગુરુની आज्ञासाने अघां भयो (सू०3८) rivate & Personal Use Only
कल्प
मञ्जरी
टीका
॥११८॥
w.jainelibrary.org

Page #132

पत्रलेखनं तु साधुभिन कदापि कर्तव्यम्, अतस्तद्विषये आचार्यादीनां पृच्छाऽपि न युज्यते इति पत्रलेखननिषेधं वक्तुमाह
मूलम्--नो कप्पइ निग्गंधाणं वा निग्गंधीणं वा सयं पत्तं लेहित्तए ॥मृ०३९ ॥ छाया--न कल्पते निर्ग्रन्थानां वा निर्ग्रन्थीनां स्वयं पत्र लेखितुम् ॥मू०३९॥
टीका--'नो कप्पइ' इत्यादि। निर्ग्रन्थानां वा निग्रन्थीनां वा कस्यचित् साधोः कस्या चित् साध्व्याः श्राक्कस्य श्राविकायाः संघस्य च सविधे स्वयं पत्रं लेखितुं न कल्पते इति ॥९०३९ ॥
निपिद्धप्रस्तावात् अन्यदपि निषिद्धमाह--
मलम्--नो कप्पइ निग्गंथाणं वा निग्गंधीणं वा नवं अणुप्पणं अहिंगरणं उप्पाइतए, पोराणं खामियं विउसमियं अहिंगरणं पुणो उईरित्तए । ०४०॥
कल्पमञ्जरी टीका
साधुओं को पत्र कभी लिखना ही नहीं चाहिए, अत एव उस विषय में आचार्य आदि से पूछने का प्रश्न ही नहीं उठता। यहाँ पत्रलेखन का निषेध कहते हैं-'नो कप्पइ' इत्यादि ।
मूल का अर्थ-साधुओं और साध्वियों को स्वयं पत्र लिखना नहीं कल्पता ॥मू०३९॥
टीका का अर्थ–साधुओं और साध्वियों को किसी साधु, किसी साध्वी, श्रावक या श्राविका अथवा संघ के लिए स्वयं पत्र लिखना नहीं कल्पता ॥मू०३९॥
निषिद्ध का प्रसंग होने से अन्य निषिद्ध कार्य कहते हैं-'नो कप्पइ' इत्यादि ।
સાધુઓએ પત્ર કદિ લખ જ ન જોઈએ, એટલે એ બાબતમાં આચાર્યાદિને પૂછવાનો પ્રશ્ન જ ઊઠત નથી. ही पत्रमनन निषेध ४२०i ४ -"नो कप्पइ" त्यादि.
भूगनी मथ-साधु-साध्वीमाने ते पत्र पानु ४८५तु नथी. (सू०३८)
ટીકાનો અર્થ–સાધુ-સાધ્વીઓને કઇ સાધુ, સાધ્વી, શ્રાવક યા શ્રાવિકાને માટે અથવા સંઘને માટે પત્ર समय पता नथी. (सू०३८)
निधन प्रसडापाथी भी निषिद्ध आय ४ छ-"नो कप्पइ" त्याह.
॥११९॥
Jain Education Intonal

50w.jainelibrary.org

Page #133

श्रीकल्प
छाया-नो कल्पते निग्रन्थानां वा निग्रन्थीनां वा नवम् अनुत्पन्नम् अधिकरणम् उत्पादयितुम् , पुराणं क्षामितं व्युपशान्तमधिकरणं पुनरुदीरयितुम् ।।मू०४०॥
टीका-निर्ग्रन्थानां वा निर्ग्रन्थीनां वा नवंनतनम् अनुत्पन्नम् अधिकरणम्-अधिक्रियते-नरकनिगोदाधनन्तजन्ममरणदुरवस्य अधिकारी क्रियते जीवो येन तदधिकरणं तत-वाकलहादिकम् उत्पादयितुं नो कल्पते । तथा-पुराणं-पुरातन-व्यतीतं क्षामितं परस्परक्षामणेन विगत, व्युपशान्तम्-उपशमभावं प्राप्तम् अधिकरणं पुनः उदीरयितुम् उत्पादयितुं नो कल्पते-इति ॥मू०४०॥
कल्प
मञ्जरी
॥१२०॥
टीका
TASHATISEARS
मूल का अर्थ-साधुओं और साध्वियों को नये अनुत्पन्न कलह को उत्पन्न करना नहीं कल्पता। तथा जो कलह पुराना पड़ गया हो, जिसके लिए क्षमापणा की जा चुकी हो और जो शांत हो चुका हो, उसकी उदीरणा करना नहीं कल्पता ।।मू०४०॥
टीका का अर्थ-जो जीव को नरक और निगोद आदि के अनन्त जन्म जरा मरण के दुःखों का Tई अधिकारी बनाता है वह वाचनिक कलह आदि अधिकरण कहलाता है । जो अधिकरण उत्पन्न नहीं हुआ
उसे नये सिरे से उत्पन्न करना साधु-साध्वी को नहीं कल्पता । तथा जो अधिकरण पुराना हो चुका है, जिसके लिए परस्पर में क्षमा का आदान-प्रदान कर लिया गया है और इस कारण जो शान्त हो चुका है, उसे पुन: उत्पन्न करना नहीं कल्पता ॥४०॥
| મૂળને અર્થ–સાધુ-સાધ્વીઓને ન અનુત્પન્ન કલહ ઉત્પન્ન કરે ક૫તે નથી. તથા જે કલહ જૂને થી થયો હોય, જેને માટે ક્ષમાપના થઈ ચુકી હોય અને જે શાંત થઈ ગયે હેય તેની ઉદીરણા કરવી ક૫તી નથી. (२०४०)
ટીકાને અર્થ-જે જીવને નરક અને નિગોદ આદિના અનંત જન્મ–જરા-મરણનાં દુઃખને અધિકારી બનાવે છે તે વાચનિક કલહ આદિ અધિકરણ કહેવાય છે. જે અધિકરણ ઉત્પન્ન થયું નથી તેને નવેસરથી ઉત્પન્ન
કરવું સાધુ-સાધ્વીને ક૫તું નથી. તથા જે અધિકરણ જનું થઈ ચુકયું છે, જેને માટે પરસ્પર ક્ષમાની આપ-લે Hona થઈ ચુકી છે અને તે કારણથી જે શાન્ત થઈ ગયું છે, તેને ફરી ફ્રિાન કરવું ક૯૫તું નથી. (સૂ૦૪૦)
॥१२
Elaww.jainelibrary.org.

Page #134

श्रीकल्प
॥१२१॥
_ अनन्तरसूत्रे ‘खामिय' इत्युक्तम् । क्षमणा च साधुभिः साध्वीभिश्च यथारास्निकं कर्तव्येति सूचयितुमाह
मूलम्-कप्पइ निग्गंथाणं वा निग्गथीणं वा अहाराइणियाए खमित्तए वा खमावित्तए वा ॥सू०४१॥ छाया-कल्पते निर्ग्रन्थानां वा निग्रंन्थीनां वा यथारात्निकतया क्षन्तुं वा क्षमयितुं वा ॥१०४१॥
टीका-'कप्पइ निग्गंथाणं वा' इत्यादि । निग्रन्थानां वा निग्रन्थानां वा यथारात्निकतया पोयज्येष्ठक्रमेण क्षन्तुम् तत्कृतमपराधजातं स्वहृदयाद् दुरीकर्तुं वा, क्षमयितुं स्वकृतमपराधजातं तद्धृदयाद् दुरं कारयितुं वा कल्पते इति ॥०४१॥
यः साधुः संजातं कलहं स्त्रयमुपशमयति, अन्यैश्च उपशमयति, स्वयं क्षमते अन्यैश्च क्षमयति स
पिछले सूत्र में 'खामियं' पद आया है। साधुओं और साध्वियों को पर्यायज्येष्ठता के अनुसार क्षमा-याचना करनी चाहिए, यह मूचित करने के लिये मूत्रकार कहते है-'कप्पइ' इत्यादि ।
मूल का अर्थ-साधुओं और साध्वियों को यथारानिक अर्थात् बड़े-छोटे के क्रम से खमतखामणा करना चाहिए ॥०४१॥
टीका का अर्थ-साधुओं और साध्वियों को संयम-पर्याय की ज्येष्ठता के अनुसार दूसरे के किये हुए अपराधों को क्षमा कर देना चाहिए, अर्थात् हृदय से निकाल देना चाहिए, तथा अपने किये अपराधों के लिए क्षमायाचना करनी चाहिए-दूसरे के हृदय से दूर करने का प्रयत्न करना चाहिए ॥मू०४१॥
जो साधु उत्पन्न हुए कलह को स्वयं शांत करता है और दूसरों से शान्त करवाता है, स्वयं क्षमा
पा सूत्रमा 'खामिय' ५६ मायुछे. साधु-सावीमाये पर्यायन्येताने मनुसरी क्षमायायना ४२वी नये, यो सूथित ४२पाने सूत्रधार ४ छ-"कप्पइ" त्याहि.
મૂળને અર્થ- સાધુ-સાધ્વીઓએ યથારાનિક અર્થાત નાના-મેટાના કમાનુસાર ખમતખામણું કરવાં ने . (सू०४१)
ટીકાને અર્થ- સાધુ-સાધ્વીઓએ સંયમ-પર્યાયની જયેષ્ઠતાને અનુસરી બીજાના કરાયેલા અપરાધને ક્ષમા આપવી જોઈએ, અર્થાત્ હદયમાંથી દૂર કરવા જોઈએ, તથા પિતાથી થયેલા અપરાધને માટે ક્ષમા યાચના કરવી જોઈએ, બીજાના હદયમાંથી દૂર કરવાનો પ્રયત્ન કરવો જોઈએ. (સૂ૦૪૧)
જે સાધુ ઉત્પન્ન થયેલા કલહને પિતે શાન્ત કરે છે અને બીજાઓ વડે શાન્ત કરાવે છે, પિતે ક્ષમા કરે
॥१२॥
Jain Education
G
ational
.

Page #135

श्रीकल्प
कल्पमञ्जरी
॥१२२।।
टीका
साधुराराधको भवतीति मूचयितुमाह
मूलम्-कप्पइ निग्गंथाणं वा निग्गंथीणं वा उत्रसमसारं खु सामणंति कटु परोप्परं अहिगरणं उवसमित्तए वा उवसमावित्तए वा, खमित्तए वा खमावित्तए वा । जो उवसमइ सो आराहगो, जो णं नो उवसमइ सो नो आराहो ॥म०४२॥
छाया-कल्पते निग्रन्थानां वा निग्रन्थीनां वा उपशमसारं खलु श्रामण्यमिति कृत्वा परस्परमधिकरणमुपशमयितुं वा उपशमयितुं वा क्षमितुं वा क्षमयितुं वा । य उपशमयति स ाराधको, यः खलु नो उपशमयति स नो आराधकः ॥५०४२॥
टीका-कप्पइ निग्गंथाणं वा' इत्यादि । उपशमसारम्-उपशमः सारो यस्मिँस्तत्तथाभूतं खलु श्रामण्यं चारित्रमिति कृत्वा इति मनसि निधाय निग्रन्थानां वा निग्रन्थीनां वा परस्परम् अधिकरणम् स्वयमुपशमयितुं वा, अन्येश्च उपशमयितुं वा, स्वयं क्षमितुं वा, अन्येश्च क्षमयितुं वा कल्पते । अत्र हेतुमाह-'जो उवकरता है और दूसरों से क्षमायाचना करता है, वही आराधक होता है, यह सूचित करने के लिए कहते हैं'कप्पइ' इत्यादि ।
मूल का अर्थ-उपशम-कषायों की मन्दता-ही साधुत्व का सार है, इस कारण साधुओं को और साध्वियों को परस्पर में कलह को शांत करना चाहिए, तथा शांत कराना चाहिए, क्षमा करना चाहिए, क्षमा कराना चाहिए। जो उपशान्त करता है, वह आराधक होता है, जो उपशांत नहीं करता है वह आराधक नहीं होता है ।०४२॥
टीका का अर्थ-श्रामण्य अर्थात् चारित्र में उपशम ही प्रधान है। यह तथ्य मनमें रखकर साधुओं और साध्वियों को, अधिकरण को परस्परमें स्वयं शांत करना और दूसरों से शांत कराना, स्वयं क्षमा छ भने बीतमानी क्षमा याचना ४२ छ, ते सा२।५४ मन छ, मे सूयित ४२वाने ४३ छ–“कप्पा" त्याहि. | મૂળ અર્થ-ઉપશમ-કષાયની મંદતા-જ સાધુત્વને સાર છે, તેથી સાધુઓએ તથા સાધ્વીઓએ પર
સ્પરના કલહને શાંત કરવો જોઈએ, તથા શાંત કરાવવો જોઈએ, ક્ષમા કરવી જોઈએ, અને ક્ષમા કરાવવી જોઈએ. જે ઉપશાન્ત કરે છે તે આરાધક બને છે, જે ઉપશાંત કરતું નથી તે આરાધક બનતો નથી. (સૂ૦૪૨)
ટીકાનો અર્થ–શામણ્ય અર્થાત્ ચારિત્રમાં ઉપશમ જ પ્રધાન છે. એ તથ્ય મનમાં રાખીને સાધુ-સાધ્વીઓને અધિકરણને પરસ્પરમાં પિતે શાંત કરવું અને બીજાઓથી શાંત કરાવવું, પિતે ક્ષમા કરવી અને બીજાઓથી ક્ષમા
ए॥१२२॥
Bો
Jain Education Inf onal
GRAw.jainelibrary.org.

Page #136

श्रीकल्प
समइ' इत्यादि । या निग्रन्थ उपशमयात-उत्पन्नम् आधकरणमुपशान्त करात स आराधका भवति । यस्तु नो उपशमयति स नो आराधक इति ।मु०४२।।
सम्पति कल्पमुपसंहरन्नाह
मूलम्-इच्चेइयं थेरकप्पं अहामुत्तं अहाकप्पं अहामग्गं अहातच्चं जहासम्म कारण फासित्ता पालित्ता सोहित्ता तीरित्ता किट्टित्ता आराहित्ता आणाए अणुपालित्ता निग्गंथो वा निग्गंथी बा अत्थेगइए तेणेव भवग्गहणेणं, अत्थेगइए दुच्चेणं भवग्गहणेणं, अत्थेगइए तच्चेणं भवग्गहणेणं सिज्झइ बुज्झइ मुच्चइ परिनिव्वाइ सव्वदुक्खाणमंतं करेइ, सत्तट्ठभवग्गहणाई पुण नाइक्कमइ, सासओ सिद्धो हवइ ॥ मू०४३॥
छाया-इत्येतं स्थविरकल्पं यथासूत्रं यथाकल्पं यथामार्ग यथातत्वं यथासाम्यं कायेन स्पृष्ट्वा पालयित्वा शोधयित्वा तीरयित्वा कीर्तयित्वा आराध्य आज्ञया अनुपाल्य निर्ग्रन्थो वा निग्रन्थी वा अस्स्येकस्तेनैव
कल्पमञ्जरी टीका
॥१२३॥
करना और दूसरों से क्षमा कराना कल्पता है । मूत्रकार इसका कारण बतलाते हैं जो श्रमण उत्पन्न हुए कलह को शांत करता है, वह आराधक होता है और जो शांत नहीं करता है, वह आराधक नहीं होता है, अर्थात् विराधक होता है ॥५०४२॥
अब कल्पका उपसंहार करते हुए मूत्रकार कहते हैं-'इच्चेइयं' इत्यादि ।
मूल का अर्थ-इस स्थविर कल्प को मूत्र के अनुसार, कल्प के अनुसार, मार्ग के अनुसार, तत्व के अनुसार, समभावपूर्वक शरीर से स्पर्श करके, पालन करके, शोधन करके, पार करके, इसकी प्रशंसा करके, आराधना करके तथा जिन भगवान् के आदेश के अनुसार क्रमसे पालन करके साधु
કરાવવી કપે છે. સૂત્રકાર તેનું કારણ બતાવે છે જે શ્રમણ ઉત્પન્ન થએલા કલહને શાંત કરે છે, તે આરાધક થાય છે. અને જે શાંત નથી કરતા તે આરાધક થતો નથી અર્થાત વિરાધક થાય છે. (સૂ૦૪૨)
હવે કલ્પને ઉપસંહાર કરતાં સૂત્રકાર કહે છે
મૂળનો અર્થ—આ સ્થવિર કલ્પને, સૂત્રને અનુસાર, કલ્પને અનુસાર, માગને અનુસાર, તત્વને અનુસાર, સમભાવપૂર્વક શરીરને સ્પર્શ કરીને, પાલન કરીને, શોધન કરીને, પાર કરીને, એની પ્રશંસા કરીને છે. આરાધના કરીને તથા જિન ભગવાનના આદેશને અનુસરી ક્રમે કરી પાલન કરી સાધુ અને સાધ્વી કેટલાક આ
॥१२३||
Jain Education C
onal

RAHw.jainelibrary.org.

Page #137

श्रीकल्पसूत्रे ॥१२४।।
Jain Education In
भवग्रहणेन, अस्त्येको द्वितीयेन भवग्रहणेन, अस्त्येकस्तृतीयेन भवग्रणेन सिध्यति बुध्यते मुच्यते परिनिर्वाति सर्वदुःखानामन्तं करोति, सप्ताष्टभवग्रहणानि पुनर्नातिक्रामति, शाश्वतः सिद्धो भवति ॥ ०४३ ॥
टीका – ' इच्चेइयं' इत्यादि । अस्ति एकः = कश्चिद् निर्ग्रन्थो वा निर्ग्रन्थी वा य इत्येतं स्थविर - कल्पं यथासूत्र-सूत्रनिर्दिष्टविध्यनुसारं यथाकल्पम् = कल्पानुसारं यथामार्ग= ज्ञानदर्शनचारित्ररूपमोक्षमार्गानतिक्रमेण क्षयोपशमभावानतिक्रमेण वा, यथातत्वं तत्वानतिक्रमेण, 'यथातथ्यम्' इतिच्छायापक्षे - सत्यानुसारम्, यथासाम्यं - समभावमनतिक्रम्य - सुष्टुप्रकारेण - कर्मनिर्जरणभावनयेत्यर्थः, कायेन शरीरेण न पुनरभिलाषमात्रेण, स्पृष्ट्वा = समुचितका सविधि गृहीत्वा, पालयित्वा = वारं वारमुपयोगेन तत्परतया पालनां कृत्वा शोधयित्वा = अतीचारपक्षालनात् शोधनं कृत्वा, तीरयित्वा = यावज्जीवं पारं कृत्वा, कीर्त्तयित्वा =अयं स्थविरकल्पो जिनोक्तः, भवऔर साध्वी कितने उसी भवमें, कितनेक दूसरे भव में और कितनेक तीसरे भव में सिद्ध होते हैं, बुद्ध होते हैं, मुक्त होते हैं, परिनिर्वाण को प्राप्त होते हैं और समस्त दुःखों का अंत करते हैं। सात-आठ भवों का उल्लंघन तो करते ही नहीं हैं । शाश्वत सिद्ध हो जाते हैं ||०४३ ॥
टीका का अर्थ - इस स्थविर कल्प को सूत्रोक्त विधि के अनुसार, कल्प के अनुसार, ज्ञान दर्शन चारित्र रूप मोक्षमार्ग के अनुसार या क्षयोपशमभाव के अनुसार, तत्व के अनुसार या सत्य के अनुसार, समभाव के साथ-सम्यक् प्रकार से कर्मनिर्जरा की भावना से, केवल अभिलाषा करके ही नहीं; किन्तु उचित अवसर पर विधिपूर्वक शरीर से स्पर्श करके, बार-बार उपयोग के साथ तत्परतापूर्वक पालन करके, प्रतिचाररूपी पंक का प्रक्षालन रूप शुद्धि करके, यावज्जीवन पूर्णता पर पहुँचा कर, तथा 'यह स्थविर कल्प जिनेन्द्र ભવમાં, કેટલાક બીજા ભવમાં, કેટલાક ત્રીજા ભવમાં સિદ્ધ થાય છે, બુદ્ધ થાય છે, મુક્ત થાય છે, પરિનિર્વાણુ પામે છે, અને બધાં દુઃખોનો અંત કરે છે. સાત આઠ ભવાનું. ઉલ્લધના थाय छे. (सू०४३ )
કરતા જ નથી. શાશ્વત સિદ્ધ
ટીકાના અથ—આ સ્થવિર કલ્પને સૂત્રેાક્ત વિધિને અનુસાર, કલ્પને અનુસાર, જ્ઞાન-દર્શન-ચારિત્રરૂપ મેાક્ષમાગને અનુસાર યા ક્ષયાપશમભાવને અનુસાર, તત્ત્વને અનુસાર ચા સત્યને અનુસાર, સમભાવપૂર્વક, સમ્યક પ્રકારે, કમનિર્જરાની ભાવનાથી, કેવળ અભિલાષા કરીને જ નહિ પરંતુ ઉચિત અવસરે વિધિપૂર્વ' શરીરથી સ્પેશ કરીને, વારવાર ઉપયેગ સાથે તત્પરતાપૂર્વક પાલન કરીને, અતિચારરૂપી કાદવના પ્રક્ષાલન રૂપ શુદ્ધિ કરીને, na યાવજીવન પૂર્ણતા પર પહોંચાડીને, તથા “ સ્થનિકલ્પ જિનેન્દ્રકથિત છે, ભવ-દુઃખાને હરણ કરનાર છે,
कल्प
मञ्जरी टीका
॥१२४॥
w.jainelibrary.org.

Page #138

-
श्रीकल्प
मत्रे ॥१२५॥
दुःखहारकः शिवमुखकारक इत्यादिरूपेण प्रशंसा कृस्वा, आराध्य आराधनां कृत्वा, इस्थम् आशया-जिनाझया - अनुपाल्य क्रमेण पालयित्वा तेनैव भवग्रहणेन जन्मना सिध्यति सकलकार्यकारितया सिद्धो भवति, बुध्यते-विमल
केवलालोकेन जानाति, मुच्यते सर्वकर्मभ्यो मुक्तो भवति, परिनिर्वाति-समस्तकर्मकृतविकाररहितत्वेन स्वस्थो भवति, सर्वदुःखानां शारीरिकमानसिकसमस्तक्लेशानाम् अन्तं नाशं करोति-अव्यायाधमुखभाग् भवतीत्यर्थः । ततश्च शाश्वतः सावकालिकः सिद्धो भवति । अस्त्येको द्वितीयेन भवग्रहणेन, अस्त्येकस्तृतीयेन भवग्रहणेन शाश्वतः
कल्पमञ्जरी रोका
कथित है, भव-दुःखों को हरण करने वाला है, मोक्ष के सुख का कर्ता है' इत्यादिरूप से इसकी प्रशंसा करके, आराधना करके, जिनदेव की आज्ञा से क्रमशः पालन करके कितनेक साधु या साध्वी 'सिध्यति' इसी भव में सिद्ध-कृतकृत्य हो जाते हैं, 'बुध्यते' निर्मल केवल ज्ञान से समस्त पदार्थसार्थ को जानने लगते हैं, 'मुच्यते' सब कर्मों से मुक्त हो जाते हैं, 'परिनिर्वाति' कर्मजनित समस्त विकारों से रहित होने के कारण आत्मस्वरूप में स्थित हो जाते हैं, 'सर्वदुःखानामन्तं करोति'-सम्पूर्ण शारीरिक और मानसिक क्लेशों का अन्त करते हैं, अर्थात् अध्यावाधमुख के भागी होते हैं और शाश्वत सिद्ध होते हैं। कितनेक
મક્ષના સુખને કર્તા છે” ઈત્યાદિ રૂપે એની પ્રશંસા કરીને, આરાધના કરીને, જિનદેવની આજ્ઞાનુસાર કામ કરીને पासन शने 28 साधु या साध्वी 'सिध्यति'-मा समi सिद्ध-कृतकृत्य 40 गय छ, 'बुध्यते' नि १० सानयी समस्त पहा ने anganाणे छ, 'मुच्यते'-यां थी भुत थ य छ, 'परिनिर्वाति' भनित सभरत विरोधी सहित पाने २णे आत्म२५३५ स्थित / गय छ, 'सर्वदुःखानामन्तं करोति' સંપૂર્ણ શારીરિક અને માનસિક કલેશને અંત કરે છે, અર્થાત્ અવ્યાબાધ સુખના ભાગી થાય છે અને શાશ્વત
॥१२५॥
Jain Education
tonal

Page #139

श्रीकल्प
सिद्धो भवति । एतत्स्थविरकल्पाराधकः कश्चिदपि न पुनः सप्ताष्टभवग्रहणानि अतिक्रामति । सप्ताष्टभवेषु सर्वोऽपि स्थविरकल्पाराधकः सिध्यति यावत शाश्वतः सिद्धश्च भवतीत्यर्थः ॥ मृ८४३॥
॥ इति स्थविरकल्पः सम्पूर्णः॥
॥ इति प्रथमा वाचना॥
सत्र ॥१२६॥
दूसरे भव में शाश्वत सिद्ध होते हैं। और कितनेक तीसरे भव में शाश्वत सिद्ध होते हैं। इस स्थविरकल्प RT का कोई भी आराधक सात-आठ भवों का उल्लंघन तो करता ही नहीं है, अर्थात् सात-आठ भवों में तो E अवश्य ही इस स्थविरकल्प के सभी आराधकों को मुक्ति प्राप्त हो जाती है ॥ सू०४३ ।।
॥ इति स्थविरकल्प सम्पूर्ण ॥ ॥ इति प्रथम वाचना॥
સિદ્ધ થાય છે. કેટલાક બીજા ભવમાં શાશ્વત સિદ્ધ થાય છે, અને કેટલાક ત્રીજા ભવમાં શાશ્વત સિદ્ધ થાય છે. આ સ્થવિર કપનો કોઈ આરાધક સાત આઠ ભવનું ઉલ્લંધન તે કરતે જ નથી, અર્થાત સાત-આઠ ભવમાં તે અવશ્ય આ સ્થવિરક૯૫ના બધા આરાધકને મુક્તિ પ્રાપ્ત થઈ જાય છે. (સૂ૦૪૩)
छति स्थविर-४६५ स ..
(धति प्रथम वायना)mily
॥१२६॥
Jain Education
Scional
answ.jainelibrary.org.

Page #140

श्रीकल्प
कल्पमञ्जरी
मूत्र
॥१२७॥
टीका
॥ मंगलायरणं ॥
(मालिनी-छन्दः) भवजलहिनिमजज्जीवरक्खेगदक्खं,
वयणहिमकरंसुक्खित्तहिद्धंतकक्खं । सुरमणुयमुणीहिं निच्चवंदिज्जमाणं, सयलगुणनिहाणं णोमिहं वद्धमाणं ॥१॥
छायाभवजलधिनिमज्जज्जीवरक्षकदक्षं,
वदनहिमकरांशूक्षिप्तहृद्ध्वान्तकक्षम् । सुरमनुजमुनिभिनित्यवन्यमानं, ___सकलगुणनिधानं नौम्यहं वर्धमानम् ॥१॥
नयसारादि छब्बीस भवों की कथा मंगलाचरण--संसार-सागर में डूबते हुए जीवों को रक्षा करने में असाधारणरूप से समर्थ, अपने मुखरूपी चन्द्रमा से ( भव्य जीवों के) हृदयमें पैठे अन्धकार को नष्ट करने वाले, देवों और मानवों द्वारा सदैव वन्दनीय, सकल गुणों के निधान श्री वर्धमान भगवान् को मैं नमस्कार
નયસારાદિ છવ્વીસ ભવની કથા. મંગલાચરણને અ-સંસાર-સાગરમાં ડૂબતા જીવેનું રક્ષણ કરવામાં અસાધારણ રીતે સમર્થ, પિતાના મુખરૂપી ચંદ્રમાથી (ભવ્ય ઉના) હૃદયમાં પેસેલા અંધકારને નષ્ટ કરનાર, દે તથા માન દ્વારા સદૈવ વંદનીય, સકળ 8 ગુણોના નિધાન એવા શ્રી વર્ધમાન ભગવાનને હું નમસ્કાર કરું છું. (૧)
चरणम्
PARDA
॥१२७॥

Page #141

कल्प
श्रीकल्प
मञ्जरी
मूत्रे
टीका-विघ्नविघाताय कृतं स्वेष्टदेवतानमस्कारात्मकं मङ्गलं शिष्यशिक्षायै ग्रन्थे निबध्यते-'भवजलधि०' इत्यादि । अहंन्यासीलालो व्रती भवजलधिनिमज्जजीवर कदनं-भवजलधिः-भवो जलधिरिव दुस्तरत्वात् , तत्र निमज्जतां ब्रुडतां जीवानां माणिनां रक्षायाम् उद्धरणे एकः प्रधानो दक्षो निपुणस्तम् संसारपारकरणसमर्थमित्यर्थः, वदनहिमकरांशृत्क्षिप्तहद्ध्वान्तकक्षम्-वदन-जिनस्य मुखमेव हिमकरः चन्द्रस्तस्य अंशुभिः किरणैः उत्क्षिप्ता दूरीकृता हदवान्तकक्षा-हृदयान्धकारावलिर्येन स तथा तम्-भव्यानाम् अनादिकालावस्थितमिथ्यात्वतिमिरनाशकमित्यर्थः, सुरमनुजमुनिभिः देवमनुष्यमुनिभिनित्यवन्धमान-नित्यं सदा वन्धमान-प्रणम्यमानं स्तूयमानं वा सकलगुणनिधानं-सकलानां सर्वेषां ज्ञानदर्शनादीनां गुणानां निधानम्-निधिस्वरूपं त्रिजगत्मसिद्ध बर्द्धमानं चरमतीर्थकरं नौमि-स्तवीमि ॥१॥
टीका
॥१२८॥
चरणम्
टीका का अर्थ--विघ्नों का विधात करने के लिए अपने इष्ट देव का नमस्काररूप जो मंगल किया । गया है, वह शिष्यों को 'ग्रंथ के आदि में मंगलाचरण करना चाहिए'-यह सिखलाने के लिए शब्दरूप में निबद्ध किया जाता है।
दुस्तर होने के कारण संसार, समुद्र के समान है । इसमें डूबने वाले जीवों की रक्षा करने में असाधारण निपुण, अपने मुखरूपी चन्द्रमा की किरणों से भव्य जीवों के दयमें स्थित अन्धकार के समूह को नष्ट करने वाले, अर्थात अनादिकालीन मिथ्यात्व-तिमिर का अन्त करने वाले, देवों, मनुष्यों एवं मुनियों द्वारा सदा वन्दनीय-स्तवनीय, समस्त गुणों के निधान और तीनों लोकों में प्रसिद्ध श्री वर्द्धमान नामक चरम तीर्थकर को मैं मुनिव्रती घासीलाल नमस्कार करता हूँ ॥१॥
ટીકાને અર્થ—વિનોને વિનાશ કરવા માટે પિતાના ઈષ્ટદેવને નમસકારરૂપ જે મંગળ કરવામાં આવ્યું છે છે, તે શિને “ગ્રંથના આદિમાં મંગલાચરણ કરવું જોઈએ ' એ શિખવવા માટે શબ્દરૂપે નિબદ્ધ કરવામાં આવે છે.
દુસ્તાર હોવાને કારણે સંસાર સમુદ્રના જેવો છે, એમાં ડૂબતા નું રક્ષણ કરવામાં અસાધારણ નિપુણ, શ્રી પિતાના મુખરૂપી ચંદ્રમાનાં કિરણેથી ભવ્ય જીના હૃદયમાં રહેલા અંધકારના સમૂહને નષ્ટ કરનાર, અર્થાત્ અનાદિ કાળના મિથ્યાવ-તિમિરને અંત કરનાર, દેવ, મનુષ્યો તથા મુનિઓને માટે સદા વંદનીય-સ્તવનીય, સર્વ ગુણેના નિધાન અને ત્રણે લોકમાં પ્રસિદ્ધ શ્રી વર્ધમાન નામે ચરમ તીર્થકરને હું મુનિ વતી ધારીલાલ નમસ્કાર કરૂં છું. (૧) ઉપર
Jain Education
on
Seww.jainelibrary.org

Page #142

श्रीकल्प
मृत्र ॥१२९॥
कल्पमञ्जरी
टीका
(वंशस्थ-वृत्तम्) समत्थपावाडवियादवानलं, विसालमाणंदपलासिकंदलं । तहा समेसिं सुहसंपएधणं, समत्थकम्मिंधणचंडपावगं ॥२॥ अभिट्ठचिंतामणिवप्पपूरगं, विमुत्तिमग्गेगमहासहायगं । पगाढमिच्छत्तमहंधनासगं, तहा कसायाइमलावहारगं ॥३॥
छायासमस्तपापाटविकादवानलं, विशालमानन्दपलाशिकन्दलम् । तथा समेषां सुखसम्पदेघनं समस्तकर्मेन्धनचण्डपावकम् ॥२॥ अभीष्टचिन्तामणिवत्प्रपूरकं, विमुक्तिमार्गकमहासहायकम् ।
प्रगाढमिथ्यात्वमहान्ध्यनाशकं, तथा कषायादिमलापहारकम् ॥३॥
भगवत्-चरित्र का माहात्म्य-समस्त पापरूपी अटवी के लिए दावानल के समान, विशाल अर्थात् उदात्त भावों से परिपूर्ण, आनन्दरूपी वृक्ष के मूल, सब ही सुखसम्पत्ति की वृद्धि करने वाले, समस्त कर्मरूपी इंधन के लिए प्रचण्ड पावक ( अग्नि) के समान ॥२॥
चिन्तामणि की तरह सब मनोवांछित की पूर्ति करने वाले, मोक्षमार्ग में आद्वितीय और महान् सहायक, घोर मिथ्यात्वरूपी सघन अंधता का नाश करने वाले, कषाय आदि आन्तरिक मैल-विकार को दूर करने वाले ॥३॥
ભગવાનના ચરિત્રનું માહાભ્ય-સમસ્ત પાપરૂપી અટવી (વન) ને માટે દાવાનળ સમાન, વિશાળ-ઉદાત્ત ભાવથી પરિપૂર્ણ, આનંદરૂપ વૃક્ષના મૂળ, બધાં સુખ-સંપત્તિની વૃષ્ટિ કરનાર, બધાં કમરૂપ ઈધણને માટે પ્રચંડ भनि समान; (२)
ચિન્તામણિની પેઠે સર્વ મનવાંછિતને પૂર્ણ કરનાર, મોક્ષમાર્ગમાં અદ્વિતીય અને મહાન સહાયક, ઘેર મિથ્યાત્વરૂપી ગાઢ અંધકારને નાશ કરનાર, કષાયાદિ આંતરિક મેલ-વિકારને દૂર કરનાર; (૩)
मङ्गलाचरणम्
मह
॥१२९॥

Page #143

कल्पमञ्जरी
॥१३०॥
टीका
विवड्ढमाणं सुहझाणमंतरे, महापहुस्स तिसलासुयस्स तं । महाडवीमज्झउ उत्थियं परं, वए चरितं णयसारजम्मजं ॥४॥
. छायाविवर्धयत् शुभध्यानमन्तरे, महाप्रभोस्त्रिशलासुतस्य तत् ।
महाटवीमध्यत उत्थितं परं, वदामि चरित्रं नयसारजन्मजम् ॥४॥ टीका-अथ भगवच्चरित्रमहिमा वर्ण्यते
"समस्तपापाटविकादवानलमि"त्यादि-समस्तानि=सर्वाणि यानि पापानि आणातिपातादीन्यष्टादशविशनि, तान्येव अटविका-अरण्यम् , तत्र-तहहने दवानलं धनवनिस्वरूपं त्रिशलासुतस्य प्रभोरेतच्चरित्रमिति अग्रेण सम्बध्यते, पुनस्तत् कीदृशम् ? विशाल ज्ञानादिगुणैः श्रेष्ठम् , आनन्दपलाशिकन्दलम् स्वर्गापवर्गप्रमोदवृक्षमूलस्वरूपम्, तथा समेषां सर्वेषां पठनपाठनमननश्रवणादिकर्तृणां प्राणिनां सुरवसम्पदेधनम्-गुखानाम् ऐहिकामुष्मिकाणां सौख्यानां सम्पदा सम्पत्तीनां च एधनवर्धकम्, समस्तकर्मेन्धनचण्डपावकं-समस्तानि सर्वाणि यानि कर्माणिज्ञानावरणीयाधष्टविधानि तान्येव इन्धनानि, तत्र, तद्भस्मीकरणे चण्डपावकं प्रज्वलदग्निरूपम् ॥२॥
अन्तःकरण में प्रशस्त ध्यान की वृद्धि करनेवाले, महा-अटवी से आरंभ होने पाले, महाप्रभु त्रिशलानन्दन के नयसार भव से आरंभ होने वाले चरित्र का वर्णन करता हैं ॥४॥
टीका का अर्थ-भगवान् के चरित्र की महिमा-त्रिशलातनय भगवान महावीर का यह चरित्र प्राणातिपातादिअठारह प्रकार के पापरूपी अटवी को भस्म करने में दावानल के समान है। विशाल अर्थात् ज्ञानादि गुणों से श्रेष्ठ है। स्वर्ग और मोक्ष के सुखरूपी वृक्ष का मूल है। पठन, पाठन, श्रवण और मनन करने वाले प्राणियों को इहलोक-परलोक-संबंधी सुख और सम्पत्ति का वर्धक है। ज्ञानावरण आदि समस्त कर्मरूपी
અંતઃકરણમાં પ્રશસ્ત ધ્યાનની વૃદ્ધિ કરનાર, મહા-અટવથી આરંભ થનાર, મહાપ્રભુ ત્રિશલાનંદનના નય. સાર ભવથી આરંભ થનાર ચરિત્રનું વર્ણન કરૂં છું. (૪)
ટીકાને અર્થ-ભગવાનના ચરિત્રને મહિમા-ત્રિશલાસુત ભગવાન મહાવીરનું આ ચરિત્ર પ્રાણાતિપાતાદિ અઢાર પ્રકારનાં પાપરૂપી અટવીને ભસ્મ કરવામાં દાવાનળ સમાન છે. વિશાળ અર્થાત્ જ્ઞાનાદિ ગુણેથી શ્રેષ્ઠ છે. સ્વર્ગ અને મોક્ષના સુખરૂપી વૃક્ષનું મૂળ છે. પઠન-પાઠન-શ્રવણ-મનન કરનાર પ્રાણીઓના ઈહલોક-પરલોક સંબંધી સુખ તથા સંપત્તિનું
मङ्गलाचरणम्
॥१३०॥
Jain Education ડો
Saw.jainelibrary.org

Page #144

श्रीकल्प॥१३॥
"अमाष्ट "-त्याद-अमाष्टाचन्तामाणक्रमपूरकम्-अमाष्टानाम्-मामलापतानामथानाचिन्तामाणवचिन्तामणिरिव प्रपूरकम्पपूर्तिकारकम् , विमुक्तिमार्गकमहासहायक मोक्षपथे सर्वोत्कृष्टसहायकम्, प्रगाढमिथ्यात्वमहाऽऽन्ध्यनाशकं-पगाद-निविडं यद् मिथ्यात्वं तदेव-मिथ्यात्वमेव महाऽऽध्य प्रगाढान्धत्वं तस्य नाशक निवारकम् , तथा पुनः कषायादिमलापहारकं-कषायाः क्रोध-मान--माया-लोभाः, आदिपदादविरतिप्रमादादयश्च ये मला:-आत्मगुणमालिन्यकारकत्वात, तेषामपहारकम् विनाशकम् ॥३॥
अन्तरे अन्त:करणे शुभध्यानं सध्यानं विवर्धयत्-विशेषेण वृद्धिं नयत-विस्तारयत् त्रिशलासुतस्य श्रीमहावीरस्य महापभोः महाटवीमध्यत उत्थितम् उद्गतं नयसारजन्मजन्नयसारजन्मनि जातं परम्-उत्कृष्टं तत्-प्रसिद्धं सप्तविंशतिभवात्मकं चरित्रं वदामि ॥४॥
कल्पमञ्जरी
मूत्र
टीका
ईधन को भस्म करने के लिए प्रचण्ड पावक ( अग्नि) के समान है । ॥२॥
चिन्तामणि के समान अभीष्ट वस्तुओं की पूर्ति करनेवाला है, मोक्ष मार्ग में सर्वोत्तम सहायक है, प्रगाढ़ मिथ्यात्वरूपी घोर अन्धता का विनाशक है, आत्मा के गुणों में मलिनता उत्पन्न करने के कारण मलरूप क्रोध, मान, माया, और लोभ-कषाय तथा अविरति और प्रमाद आदि का अपहरण करनेवाला है ॥३॥
अन्तःकरण में प्रशस्त ध्यान की विशेषरूप से वृद्धि करनेवाले, त्रिशलानन्दन श्रीमहावीर भगवान के नयसार के जन्म से प्रसिद्धि में आये हुए सत्ताईस भव-संबंधी उत्कृष्ट चरित्र का मैं वर्णन करता हूँ ॥४॥
मङ्गलाचरणम्
||१३१॥
વર્ધક છે. જ્ઞાનાવરણ આદિ સર્વકર્મરૂપી ઈધનને ભસ્મીભૂત કરવા માટે પ્રચંડ અગ્નિ સમાન છે. (૨).
ચિંતામણિની પેઠે અભીષ્ટ વસ્તુઓની પૂર્તિ કરનાર છે, મોક્ષમાર્ગમાં સર્વોત્તમ સહાયક છે. ગાઢ મિથ્યાત્વરૂપી ઘોર અંધતાનું વિનાશક છે, આત્માના ગુણોમાં મલિનતા ઉત્પન કરવાને કારણે મળરૂપ ક્રોધ-માન-માયા લોભ-કષાય તથા અવિરતિ અને પ્રમાદાદિને અપહરણ કરનાર છે. (૩)
અંતઃકરણમાં પ્રશસ્ત ધ્યાનની વિશેષરૂપે વૃદ્ધિ કરનાર, ત્રિશલાનંદન શ્રી મહાવીર ભગવાનના નયસારના જન્મથી પ્રસિદ્ધિમાં આવેલા સત્તાવીસ ભવ-સંબંધી ઉત્કૃષ્ટ ચરિત્રનું હું વર્ણન કરું છું (૪).

.

Page #145

श्रीकल्प
मूत्रे ॥१३॥
मञ्जरी
टीका
.(त्रोटकवृत्तम् ) णयसारभवे चरिमो य जिणो, सुलभीअ जिणोइयतत्तमओ। णयसारभवा पभिई पहियं, चरियं रययामि तईयमहं ॥५॥
छायानयसारभवे चरमश्च जिनः, स्वलभत जिनोदिततत्त्वमतः ।
नयसारभवात्प्रभृति प्रथितं, चरितं रचयामि तदीयमहम् ॥५॥ “ नयसारभव" इत्यादि-चरमः अन्तिमश्चतुर्विंशतितमः श्रीमहावीराख्यो जिनः-तीर्थकरः नयसारभवे नयसारख्यकोट्टपालजन्मनि, जिनोदित तीर्थकरोपदिष्टं तत्त्वं सम्यक्त्वं, स्वलभत-सु-अनायासेन निर्मलभावेन वा अलभत=लब्धवान् , अतः नयसारभवलब्धत्वात् नयसारभवात् नयसारजन्मतः प्रभृति आरभ्य प्रथितं प्रख्यातं, तदीय श्रीमहावीरस्वामिसम्बन्धि चरित-चरित्रम् अहंघासीलालः रचयामि-निर्मिमे ॥ ५ ॥
( यद्यपि प्रत्येक आत्मा अनादिकाल से भवभ्रमण कर रही है और अनंत-अनंत भव कर चुकी है । तदनुसार भगवान महावीर के जीव ने भी अनादि काल में अनंत भव किये हैं, तथापि) अन्तिम तीर्थकर
ने नयसार भवमें जिनेन्द्र भगवान् द्वारा कथित तत्व-समकित-की प्राप्ति की थी, अतः नयसार के भव से आरंभ __ करके ही उनके चरित्र की रचना करता हूँ ॥५॥
टीका का अर्थ-चौवीसवें तीर्थकर भगवान महावीर ने नयसार नामक कोटवाल के जन्म में जिनभाषित तत्त्व सम्यक्त्व को प्राप्त किया था। इस कारण भगवान् का चरित नयपार के भवसे ही प्रसिद्धि में आया है। अतएव मैं घासीलालव्रती उसी चरित्र की रचना करता हूँ ॥५॥
(જો કે દરેક આત્મા અનાદિ કાળથી ભવંભ્રમણ કરી રહ્યો છે અને અનંત-અનંત ભવ કરી ચૂકેલો છે; તે પ્રમાણે ભગવાન મહાવીરના જીવે પણ અનાદિ કાળમાં અનંત ભ કરેલા છે, તે પણ ) અંતિમ તીર્થંકરે નયસાર ભવમાં જિનેન્દ્ર ભગવાન દ્વારા કહેલા તત્ત્વ-સમકિતત્વની પ્રાપ્તિ કરી હતી, એટલે નયસારના ભવથી આરંભ કરીને જ એ ચરિત્રની રચના કરૂં છું. (૫)
ટીકાને અર્થ-ચોવીસમા તીર્થંકર ભગવાન મહાવીરે નયસાર નામના કેટવાળના જન્મમાં જિનભાષિત તત્વ-સમ્યકત્વ-ને પ્રાપ્ત કર્યું હતું. એ કારણે ભગવાનનું ચરિત્ર નયસારના ભવથી જ પ્રસિદ્ધિમાં આવ્યું છે. એટલે હું ઘાસીલાલ

मङ्गलाचरणम्
॥१३॥
Jain Education
ational
Saww.jainelibrary.org

Page #146

श्रीकल्प
मूत्रे ॥१३३।।
इत्थं ग्रन्थकारः स्वकृतश्लोकैमङ्गल विधाय सम्पति गुरुपरम्परागत मङ्गलमाचरतिनमो अरिहंताणं, नमो सिद्धाणं, नमो आयरियाणं, नमो उवज्झायाणं, नमो लोए सव्वसाहणं ।
एसो पंचनमुक्कारो, सव्वपावप्पणासणो ।
मंगलाणं च सव्वेसिं, पढमं हवइ मंगलं ॥१॥ छाया-नमोऽरिहद्भ्यः, नमः सिद्धेभ्यः, नम आचार्येभ्यः, नम उपाध्यायेभ्यः, नमो लोके सर्वसाधुभ्यः॥ एप पञ्चनमस्कारः, सर्वपापप्रणाशनः । मङ्गलानां च सर्वेषां, प्रथमं भवति मङ्गलम् ॥१॥
टीका-'नमो अरिहंताणं' इत्यादि-'नमः अरिहद्भ्यः'-अरीन ज्ञानावरणीय-दर्शनावरणीय-मोहनीयान्तराय-रूपाणि घातिकमाणि घ्नन्ति नाशयन्तीति-अरिहन्तः, तेभ्यो नमः, 'नमः' शब्दस्य संकोचपुरस्सरनमनार्थकनिपातरूपत्वाद् द्रव्यतो हस्तपादादिपञ्चाङ्गानां, भावतो मानादीनां संकोचनेन नमनं, मानादित्यागपुरस्सर
इस प्रकार ग्रन्थकार स्वरचित श्लोकों से मंगलाचरण करके अब गुरुपरम्परागत मंगल का आचरण करते हैं--'नमो अरिहंताणं' इत्यादि ।
मूल का अर्थ-अरिहन्तों को नमस्कार हो, सिद्धों को नमस्कार हो, आचार्यों को नमस्कार हो, उपाध्यायों को नमस्कार हो और लोक में विद्यमान सब साधुओं को नमस्कार हो।
यह पंचनमस्कार समस्त पापों का विनाश करनेवाला है और समस्त मंगलों में प्रधान मंगल है ॥१॥
टीका का अर्थ-ज्ञानावरण, दर्शनावरण, मोहनीय और अन्तरायरूप चार घातिकर्मरूपी अरियोंशत्रुओं का हनन करने वाले अरिहन्त कहलाते हैं, उन्हें नमस्कार हो । 'नमः' शब्द का अर्थ-संकोचपूर्वक
આ રીતે ગ્રંથકાર સ્વરચિત લેકેથી મંગલાચરણ કરીને હવે ગુરુ-પરંપરાગત મંગલનું આચરણ કરે છે? 'नमो अरिहंताण' त्याहि.
મૂળને અર્થ—અરિહતેને નમસ્કાર હે, સિદ્ધોને નમસ્કાર હો, આચાર્યોને નમસ્કાર છે, ઉપાધ્યાયને નમસ્કાર છે, અને લોકમાં વિદ્યમાન બધા સાધુઓને નમસ્કાર હે.
આ પાંચ નમરકાર સર્વ પાપને વિનાશ કરનાર છે અને સર્વ મંગમાં પ્રધાન મંગલ છે. (૧)
ટીકાને અર્થ-જ્ઞાનાવરણ, દર્શનાવરણ, મોહનીય અને અંતરાયરૂપ ચાર ધાતિકરૂપી શત્રુઓને હણનાર તો सहित ४९वाय छ, भने नभ२२ . 'नमः' शहनो अर्थ साय नभा२ ४२ छ. भेट द्रव्यथा
चरणम्
12
TE
Jain Educatior
ationa

Page #147

श्रीकल्पसूत्रे ॥१३४॥
ALLE
शुद्धमनः संनिवेशपूर्वकः पञ्चाङ्गनमस्कार इत्यर्थः । १ । 'नमः सिद्धेभ्यः ' - सिद्धाः = साधनीयाखिलकार्यसाधनेन परिनिष्ठतार्थास्तेभ्यो नमः |२| 'नमः आचार्येभ्यः' - आचारैः = ज्ञानदर्शनचारित्र तपोवीर्यरूपैः स्वयं चरन्ति = विचरन्ति शिष्यान् वा चारयन्तीति निरुक्तिवशादाचार्यास्तेभ्यो नमः | ३| 'नमः उपाध्यायेभ्यः' उप-समीपम् त्याधीयते येभ्यस्ते उपाध्यायास्तेभ्यो नमः |४| लोके - अर्धतृतीयद्वीपलक्षणे साधयन्ति निर्वाणसाधकान् योगानिति साधवः सर्वे च ते साधवः सर्वसाधवस्तेभ्यो नमः ।
एषः - अनन्तरोक्तः, पञ्चनमस्कारः =पश्चानामर्हत्सिद्धाचार्योपाध्याय सर्वसाधूनां परमेष्ठिनां नमस्कारः
नमन करना है। अतः द्रव्य से हाथ पैर आदि पाँच अंगों का संकोच करके तथा भाव से मान आदि का संकोच त्याग करके, शुद्ध मन के संनिवेश के साथ नमस्कार हो, यह अर्थ होता है ।
सिद्ध करने योग्य समस्त कार्यों को सिद्ध कर चुकने वाले सिद्ध कहलाते हैं, उन्हें नमस्कार हो । ज्ञानाचार, दर्शनाचार, चारित्राचार, तप- आचार और वीर्याचार का स्वयं पालन करने वाले और अपने शिष्यों से पालन करवाने वाले आचार्यों को नमस्कार हो। जिनके समीप आकर शिष्य अध्ययन करते हैं, उन उपाध्यायों को नमस्कार हो । अढ़ाई - द्वीप रूप लोक में निर्वाण -साधक योगों की साधना करने वाले साधुओं को नमस्कार हो ||
अरिहन्त, सिद्ध, आचार्य, उपाध्याय और सर्व साधु-इन पाँच परमेष्ठियों को किया हुआ अनन्तरोक्त
હાથ-પગ વગેરે પાંચે આંગાના સકાચ કરીને તથા ભાવથી માન આદિના સકાચ-ત્યાગ કરીને શુદ્ધ મનના સનિવેશ સાથે નમસ્કાર હેા, એવા અથ થાય છે.
સિદ્ધ કરવા ચાગ્ય બધાં કાર્યને સિદ્ધ કરી ચુકનાર સિદ્ધ કહેવાય છે, તેમને નમસ્કાર હે. ज्ञानायार, દશનાચાર, ચારિત્રાચાર, તપાચાર, અને વીર્યાચારને સ્વય' પાળનાર અને પેાતાના શિષ્યા પાસે પળાવનાર આચા ચેોને નમસ્કાર છે. જેમની સમીપે આવીને શિષ્ય અધ્યયન કરે છે, એ ઉપાધ્યાયાને નમસ્કાર હે. અઢીદ્વીપરૂપ લેાકમાં નિર્વાણ-સાધક યાગેાની સાધના કરનાર સાધુઓને નમસ્કાર હો. અરિહંત, સિદ્ધ, આચાય ઉપાધ્યાય, અને સ
સાધુ એ પાંચ પરમેષ્ઠીઓને કરેલા અનતરક્ત નમસ્કાર
Jain Educationational
運營管
कल्प
मञ्जरी
टीका
मङ्गलाचरणम्
॥१३४॥

Page #148

कल्पमञ्जरी
टाका
Tag सर्वपापपणाशन:-सर्वेषाम् अष्टानामपि पापाना-बानावरणायादाना कमणा प्रणाशन:-प्र-पकषण नाशनःविनाशका, तथा सर्वेषां मङ्गलानां द्रव्यभावलक्षणानां मध्ये प्रथम मुख्यं मङ्गलं भवति ॥१॥
भगवतो वर्षमानस्वामिनः सप्तविंशतिभवान् वर्णयितुकामो ग्रन्थकारः सोपोद्घातं प्रथमं मूत्रमाहश्रीकल्प
मूलम्-दसामुयक्वंधस्स सत्तमज्झयणे भिक्खूण दुवालस पडिमा वणिया। पडिमासमत्तणंतरं वरिसा॥१३५॥
कालो समाजाइ, तं जावइ मुणीहि निवासजोग्ग खेत्तं अन्नेसणिज्ज, उचियं खेत्तं पाविय संपुष्णो चाउम्मासिओ वरिसाकालो मुणिजणेहिं तत्थेव जावणिजो।
तत्थ वरिसाकाले चाउम्मासियदिवसाओ एगमासवीसइरत्तिसमणतरं सुक्कपंचमीए संवच्छरीपब्बो समाराहणिज्जो हवइ । जओ णं सत्तरिराइंदियसमणंतरं वासावासो समत्तिमेइ। तत्थ एर्ग संवच्छरीपयदिणं, तद्दिणाओ पुच्चअन्बवहियाणि सत्त दिणाणि य मिलिऊण अट्ठ दिणागि, एसो पज्जुसणापव्वो पवुचइ ।
एएस अट्ठसु पज्जुसणापयदिणेसु मुणिणो अंतगडदसंगं वाएंति । भगवओ सिरिवद्धमाणसामिस्स चरित्तं च सावयंति; इच्चे पुन्वेण सत्तमज्झयणेण सह अस्स संबंधो।
इह पज्जुसणाभिहाणे अट्ठमे अज्झयणे समणस्स भगवओ महावीरस्स हत्युत्तराहिं संजाय चवणाइपंचगं आपवियं पणवियं परूवियं दसियं निदंसियं उवदंसियं । तस्स इमं सुतं
“तेणं कालेणं तेणं समएणं समणस्स भगवओ महावीरस्स पंच हत्थुत्तरा होत्या, तं जहा-हत्थुत्तराहिं चुए, चइत्ता गम्भं वकते १। हत्थुत्तराहिं गम्भाओ गम्भं साहरिए २। हत्युत्तराहिं जाए ३। हत्थुत्तराहि मुंडो नमस्कार समस्त-ज्ञानावरणीय आदि आठों-कर्मों को विनाश करने वाला है और सब द्रव्यमंगलों और ये भावमंगलों में मुख्य मंगल है ॥१॥
___ भगवान् वर्द्धमानस्वामी के सत्ताईस भवों के वर्णन करने की इच्छावाले ग्रंथकार उपोद्घातसहित प्रथममत्र का प्रारम्भ करते हैं
पोदयातः
સી.
સર્વ-જ્ઞાનાવરણીયાદિ આઠે-કમને વિનાશ કરનાર છે, અને સર્વ દ્રવ્યમંગલ તથા ભાવમંગલમાં મુખ્ય મંગલ છે. (૧)
ભગવાન વદ્ધમાન સ્વામીના સત્તાવીસ ભવોનું વર્ણન કરવાની ઈચ્છાવાળા ગ્રંથકાર ઉપોદુઘાત સહિત પ્રથમ સૂત્રને પ્રારંભ કરે છે
Jain Educatior
a tiones

GTA

Page #149

कल्पमञ्जरी टीका
भवित्ता अगाराओ अणगारियं पन्चइए ४॥ हत्युत्तराहिं अणंते अणुत्तरे णिवाघाए णिरावरणे कसिणे पडिपुण्णे केवलबरनाणदंसणे समुप्पण्णे ५। साइणा परिणिव्वुए भगवं जाव भुजो भुज्जो उवदंसेइ-त्ति बेमि ६।" इइ ॥०१॥
छाया-दशाश्रुतस्कन्धस्य सप्तमाध्ययने भिक्षणां द्वादश प्रतिमा वर्णिताः । प्रतिमासमाफ्यनन्तरं श्रीकल्प
वर्षाकालः समायाति, तं यापयितुं मुनिभिनिवासयोग्य क्षेत्रमन्वेषणीयम् , उचितं क्षेत्रं प्राप्य सम्पूर्णश्चातुर्मा॥१३६॥
सिको वर्षाकालो मुनिजनैस्तत्रैव यापनीयः ।
तत्र वर्षाकाले चातुर्मासिकदिवसात् एकमासविंशतिरात्रसमनन्तरं शुक्लपञ्चम्यां संवत्सरीपर्व समाराधनीयं भवति, अतः खलु सप्ततिरात्रिन्दिवसमनन्तरं वर्षावासः समाप्तिमेति । तत्रैकं संवत्सरीपर्वदिनं, तदिनात पूर्वाव्यहितानि सप्त दिनानि च मिलित्वा अष्ट दिनानि, एतत् पर्युषणापर्व पोच्यते ।
मूल का अर्थ-दशाश्रुतस्कन्ध शास्त्र के सातवें अध्ययन में भिक्षुओं की बारह प्रतिमाओं का वर्णन किया गया है। प्रतिमाओं की समाप्ति के पश्चात् वर्षाकाल आ जाता है। वर्षाकाल को व्यतीत करने के लिए मुनियों को निवासयोग्य क्षेत्र का अन्वेषण करना चाहिए। उचित क्षेत्र पाकर चार मासका सम्पूर्ण वर्षाकाल मुनिजनों को वहीं व्यतीत करना चाहिए।
उसी वर्षाकाल में चौमासे के प्रारंभिक दिन से एक मास और वीस दिन व्यतीत होने पर शुक्ल पंचमी के दिन संवत्सरीपर्व की आराधना करनी होती है। उसके बाद सत्तर (७०) रात्रि-दिवस व्यतीत होने पर वर्षावास समाप्त हो जाता है। एक दिन संवत्सरीपर्व का और सात दिन उससे पहले के, इस प्रकार आठ दिन होते हैं, यही आठ दिन पर्यषणापर्व कहलाता है।
મૂળ અર્થા—દશાશ્રુતસ્કંધ શાસ્ત્રના સાતમા અધ્યયનમાં ભિક્ષુઓની બાર પ્રતિમાઓનું વર્ણન કરેલું છે. પ્રતિમાઓની સમાપ્તિ પછી વર્ષાકાળ આવે છે. વર્ષાકાળ વ્યતીત કરવાને મુનિઓને વસવા ગ્ય ક્ષેત્રનું અન્વેષણ (શોધન) કરવું જોઈએ. ઉચિત ક્ષેત્ર મેળવીને ચાર માસનો પૂરે વર્ષાકાળ મુનિજનેએ તેમાં વ્યતીત કરે જોઈએ.
એ વર્ષાકાળના ચાર માસના પ્રારંભના દિવસથી એક માસ અને વીસ દિવસ વીત્યા પછી સુદી પાંચમને દિવસે સંવત્સરી પર્વની આરાધના કરવાની હોય છે. ત્યાર પછી સિત્તેર રાત્રિ-દિન વીત્યા બાદ વર્ષાવાસ સમાપ્ત
Sી થાય છે. એક દિવસ સંવત્સરી પર્વને અને સાત દિવસ તેની પહેલાંના, એમ આઠ દિવસ થાય છે. એ આઠ Jan Education ideoसि पयुषया हवाय छ.
उपोद्घातः
॥१३६॥

S
ww.jainelibrary.org

Page #150

कल्प
श्रीकल्प
सूत्रे
मञ्जरी टीका
॥१३७॥
एतेषु अष्टासु पर्युषणापर्वदिनेषु मुनयोऽन्तकृदशाङ्गं वाचयन्ति । भगवतः श्रीवर्द्धमानस्वामिनश्चरित्रं च श्रावयन्ति-इत्येवं पूर्वेण सप्तमाध्ययनेन सहास्य सम्बन्धः।
इह पर्युषणाभिधाने अष्टमेऽध्ययने श्रमणस्य भगवतो महावीरस्य हस्तोत्तरासु संजातं च्यवनादिपञ्चकम् आख्यापितं प्रज्ञापित प्ररूपितं दर्शितं निदर्शितमुपदर्शितम्, तस्येदं मूत्रम् -
"तस्मिन् काले तस्मिन् समये श्रमगस्य भगवतो महावीरस्य पञ्च हस्तोत्तरा अभवन् , तद्यथाहस्तोत्तराभिश्च्युतः, च्युत्वा गर्भमवक्रान्तः १। हस्तोत्तराभिर्गर्भात गर्भ संहतः २। हस्तोत्तराभिर्जातः । हस्तोत्तराभिमुण्डो भूत्वा अगारादनगारितां प्रवजितः ४। हस्तोत्तभरनन्तमनुत्तरं निर्व्याघातं निरावरणं कृत्स्नं
इन पर्युषणापर्व के आठ दिनों में मुनि अन्तकृद्दशांग का वाचन करते हैं और भगवान् श्री वर्द्धमान स्वामी का चरित्र भी सुनाते हैं। इस प्रकार पूर्वोक्त सातवें अध्ययन के साथ इसका संबंध है।
पर्युषणा नामक इस आठवें अध्ययन में श्रमण भगवान महावीर के हस्तोत्तरा (उत्तरफाल्गुनी) में हुए च्यवन आदि पाँचों कल्याण कथित हैं, प्रज्ञापित हैं, प्ररूपित हैं, दर्शित, निदर्शित और उपदर्शित हैं। इसके लिए मूत्र यह है- तेणं कालेणं' इत्यादि ।
"उस काल और उस समय में श्रमण भगवान महावीर के पाच (कल्याण) उत्तरफाल्गुनी में हुए। वे इस प्रकार-(१) भगवान् ने उत्तरफाल्गुनी नक्षत्रमें च्यवन करके गर्भ में प्रवेश किया, (२) उत्तरफाल्गुनी में गर्भान्तर में संहरण हुआ, (३) उत्तरफाल्गुनी में जन्म हुआ, (४) उत्तरफाल्गुनी में मुंडित
उपोदयातः
આ પર્યુષણ પર્વના આઠ દિવસમાં મુનિ અંતકૃતદશાંગનું વાચન કરે છે અને ભગવાન શ્રી વર્ધમાન સ્વામીનું ચરિત્ર પણ સંભળાવે છે. આ રીતે પૂર્વોકત સાતમા અધ્યયનની સાથે એને સંબંધ છે.
પર્યુષણ નામના આ આઠમા અધ્યયનમાં શ્રમણ ભગવાન મહાવીરના હસ્તેત્તરા (ઉત્તરફાલ્વની ) માં થએલા અવન વગેરે પાંચે કલ્યાણે કથિત છે. પ્રજ્ઞાપિત, પ્રરૂપિત, દર્શિત, નિદર્શિત અને ઉપદર્શિત છે. એને भाटे सूत्र मा छ-"तेणं कालेणं" त्याहि
એ કાળે અને એ સમયે શ્રમણ ભગવાન મહાવીરનાં પાંચ (કલ્યાણે) ઉત્તરફાગુનીમાં થયાં, તે આ પ્રમાણે -(૧) ભગવાને ઉત્તરફાલ્યુની નક્ષત્રમાં ચ્યવન કરીને ગર્ભમાં પ્રવેશ કર્યો. (૨) ઉત્તરફાગુનીમાં ગતરમાં તમારા સંહરણ થયું. (૩) ઉત્તરફાબુનીમાં જન્મ થયે. (૪) ઉત્તરફાગુનીમાં મુંડિત થઈ ગૃહ ત્યજી દીક્ષા ધારણ કરી.
॥१३७॥
Gos.

Page #151

मञ्जरी
टीका
र प्रतिपूर्ण केवलवरज्ञानदर्शन समुत्पन्नम् ५। स्वात्यां परिनितो भगवान् यावद् भूयो भूय उपदर्शयति"इति ब्रवीमि । ६ । इति ॥०१।।
टीका-'दसामुयक्खंधस्स' इत्यादि - व्याख्या निगदसिद्धा। नवरम्-'आघवियं' इत्यादि । श्रीकल्पमृत्रे
आख्यापितम्-सामान्यतया विशेषतया वा कथितम् । प्रज्ञापितम्-वचनपर्यायेण महावीर-वर्धमान-श्रमणादि॥१३८॥
नामभेदेन वा भव्याय प्रतिबोधितम्, प्ररूपितम्-स्वरूपतो विवेचितम् । दर्शितम्-उपमानोपमेयभावादिभिः प्रकटितम् । निदर्शितम्-स्वपरानुकम्पया भव्यकल्याणापेक्षया वा हेतुदृष्टान्तादिभिः पुनः पुनः दर्शितम् ।
होकर गृहत्याग कर दीक्षा धारण की, (५) उत्तरफाल्गुनी में अनुत्तर, अप्रतिहत, निरावरण, सम्पूर्ण और 4 अनन्त केवलज्ञान, केवलदर्शन की प्राप्ति हुई। स्वातिनक्षत्र में भगवान् को परिनिर्वाण की प्राप्ति हुई, यावत् र पुनः पुनः गौतमस्वामीने दिखलाया है। मू०१॥
टीका का अर्थ-'दसामुयक्खंधस्स' इत्यादि मूत्र की व्याख्या सुगम है। केवल-सामान्यरूप से न या विशेषरूप से कहना आख्यापित है। एकवचन आदि के भेद से अथवा महावीर वर्द्धमान, श्रमण आदि नामों के भेद से भव्य जीवों को समझाना वह प्रज्ञापित है। स्वरूपकथनपूर्वक विवेचन करना प्ररूपित है। उपमान-उपमेय-भाव
आदि से प्रकट करना वह दर्शित है। स्वानुकम्पा और परानुकम्पा से, अथवा भव्य जीवों ए के कल्याण की अपेक्षा रखकर जो, हेतु तथा दृष्टान्त आदि से पुनःपुनः प्रकट करना वह निदर्शिता
है। उपनय और निगमन से अथवा समस्त नयों की अपेक्षा से भव्य जीवोंकी बुद्धि में असंदिग्ध- मार (૫) ઉત્તરફાગુનીમાં અનુત્તર, અપ્રતિહત, નિરાવરણ, સંપૂર્ણ અને અનંત કેવલ જ્ઞાન, કેવલ દર્શનની પ્રાપ્તિ થઈ. સ્વાતિનક્ષત્રમાં ભગવાનને પરિનિર્વાણની પ્રાપ્તિ થઈ યાવત્ પુનઃ પુનઃ ગૌતમ સ્વામીએ બતાવ્યું છે. (સુ૦૧) {
टीने अर्थ-"दसासुयक्खंघस्स" त्या सूत्रनी व्याच्या सुगम छे. ठेवण सामान्य३थे या विशेष३५ કહેવું આખ્યાપિત છે. એકવચન, બહુવચન, આદિના ભેદે અથવા મહાવીર, વર્ધમાન, શ્રમણ આદિ નામના ભેદે કરીને ભવ્ય જીને જે સમજાવવું તે પ્રજ્ઞાપિત છે. સ્વરૂપકથન-પૂર્વક જે વિવેચન કરવું તે પ્રરૂપિત છે. ઉપમાન-ઉપમેય-ભાવ આદિથી જે પ્રકટ કરવું તે દર્શિત છે. સ્વાનુકંપાથી અને પરાનુકંપાથી
અથવા ભવ્ય જીવોના કલ્યાણુની અપેક્ષા રાખીને જે હેતુ તથા દૃષ્ટાંતાદિથી પુનઃ પુનઃ પ્રકટ કરવું તે નિદશિત દોડી દિલી છે. ઉપનય અને નિગમનથી અથવા બધા નાની અપેક્ષાથી જે પ ભવ્ય જીવની બુદ્ધિમાં અસંદિગ્ધરૂપે જમાવી કાર
र उपोद्घानः
॥१३८॥

Page #152

श्रीकल्पमूत्रे ॥१३९॥
南通通處
RECE
उपदर्शितम् - उपनयनिगमनाभ्यां सकलनयाभिप्रायतो वा निःशङ्कं भव्यबुद्धौ व्यवस्थापितमिति । वर्षाकाले चातुर्मासिक दिवसात् चतुर्माससम्बन्धी दिवसचातुर्मासिकदिवसः, यस्मिन् दिवसे चतुर्मासार्थमागता मुनयचातुर्मासिकं सायंकालिकं प्रतिक्रमणं कुर्वन्ति, स दिवसचातुर्मासिकः प्रोच्यते, आषाढपूर्णिमादिवस इत्यर्थः ; तस्मात् चातुर्मासिकदिवसात् श्रवाढपूर्णिमारूपात् समारभ्य एकमासविंशतिरात्रसमनन्तरं पञ्चाशदिवसेषु व्यतिक्रान्तेषु सत्सु पञ्चाशत्तमदिवसे तिथिक्षये त्वेकोनपञ्चाशत्तमदिवसे इत्यर्थः, तिथिक्षयेऽपि पञ्चाशत्तमदिवसत्वं व्यवहारात् । शुक्लपञ्चम्यां संवत्सरीपर्व समाराधनीयं भवति ।
"जओ णं" ति -यतः = यस्मात् दिवसात्- सांवत्सरिकसायंकालिकमतिक्रमणसमयादारभ्य खलु सप्ततिरात्रिन्दिवसमनन्तरं - सप्ततौ दिवसेषु सम्पूर्णेष्वित्यर्थः, वर्षावासः समाप्तिमेति । भगवताऽप्येवमेव कृतं तथाहि समणे भगवं
रूप से जमा देना उपदर्शित है ।
जिस दिन चतुर्मास के लिए आये हुए मुनि सायंकाल में चातुर्मासिक प्रतिक्रमण करते हैं, वह चातुर्मासिक दिवस कहलाता है । वह दिन आषाढी पूर्णिमाके सायंकालिक प्रतिक्रमणकाल से आरंभ करके एक मास और वीस दिवस व्यतीत होने पर पचास दिवस बीतने पर अर्थात् पचासवें दिन, और यदि तिथि का क्षय हो जाय तो उनपचासवें दिन, शुक्लापंचमी को संवत्सरी पर्व की आराधना करनी चाहिए । यहाँ यह ध्यान रखना चाहिए कि तिथि का क्षय होने पर भी पच्चास दिन का व्यवहार लोकानुरोध से होता है 'जओ गं' ति - उसी शुक्ला पंचमी के सायंकालिक प्रतिक्रमणसमय से आरंभ करके सत्तर ( ७० )
દેવુ તે ઉપદર્શિત છે.
જે દિવસે ચાતુર્માસને માટે આવેલા મુનિએ સાંજે ચાતુર્માસિક પ્રતિક્રમણ કરતા હોય, તે ચાતુર્માસિક દિવસ કહેવાય છે. તે દિવસ આષાઢી પૂર્ણિમાના હોય છે. એ ચાતુર્માસિક દિવસ અર્થાત્ આષાઢી પૂર્ણિમાના સાંજના પ્રતિક્રમણ કાલથી આરંભીને એક માસ ને વીસ દિવસ વીતતાં-પચાસ દિવસ વીતી જતાં અર્થાત્ પચાસમે દિવસે, અને જો તિથિના ક્ષય થાય તેા એગણપચાસમે દિવસે, સુદી પાંચમે સંવત્સરીપની આરાધના કરવી જોઇએ. અહીં' એટલુ ધ્યાનમાં રાખવું કે તિથિને ક્ષય થવા છતાં પણ પચાસ દિવસના વ્યવહાર લેાકાનુરોધથી થાય છે. "जओ ण'ति" - मे सुट्टी यांन्यमना सांना प्रतिभायु समयथी मारलीने सित्तेर दिवस पूरा थतां वर्षा

Jain Education National
包寳寳寳寳實灣真
कल्प
मञ्जरी टीका
डपोद्घातः
॥१३९॥
Pi.

Page #153

श्रीकल्प"सूत्रे ॥१४०॥
興興
DO
Jain Educatio
महावीरे वासावासाणं सइवीसइराए मासे वइकंते सत्तरिएहि राईदिएहिं सेसेहिं वासावासं पज्जोसवेइ" इति समवायाङ्गसूत्रे । तत्रैकं सांवत्सरिकदिनं तदिनात् पूर्वमव्यवहितानि सप्तदिनानि च मिलित्वाऽष्ट दिनानि एष:अष्टदिनपरिमितः कालः पर्युषणापति प्रोच्यते ।
ननु यदि अभिवर्द्धितसंवत्सरे वर्षावासे श्रावणादिमासोऽधिको भवेत्तदा वर्षावासस्य पञ्चाशदुत्तरेकशतदिवस सद्भावात् पञ्चाशत्तमदिवसे संवत्सरीपर्व, तदनन्तरं सप्ततिदिवसेषु पूर्णेषु वर्षावाससमातिश्व कथं संगच्छते ?, दिन पूर्ण होने पर वर्षावास समाप्त होता है । भगवान् ने भी ऐसा ही किया । समवायांग सूत्र में कहा है
“ समणे भगवं महावीरे वासावासाणं सवीसइराए मासे व कंते, सत्तरिएहि राइदिएहिं सेसेहिं वासावासं पज्जोसवेइ " इति ।
श्रमण भगवान महावीर ने बीस दिन सहित एक मास व्यतीत होने पर और वर्षावास के सत्तर (७०) दिन शेष रहने पर पर्युषण किया । उसमें सवत्सरी का एक दिन और सात उससे पहले के दिन मिल कर आठ दिन होते हैं । यह आठ दिन का काल पर्युषणापर्व कहलाता है ।
शंका- यदि अभिवर्द्धित संवत्सर में, वर्षावास में श्रावण आदि मास अधिक हो जाय तो वर्षावास १५० दिन का हो जाता है। ऐसी स्थिति में वर्षावास से पचासवें दिन संवत्सरी पर्व और सत्तर ( ७० )
વાસ સમાપ્ત થાય છે. ભગવાને પણ એમ જ કર્યું હતું. ‘સમવાયાંગ' સૂત્રમાં કહ્યુ છેઃ " समणे भगवं महावीरे वासावासाणं सवीसइराए मासे
asia सत्तरिएहिं राइदिएहिं सेसेहिं वासावास पज्जोसवेइ" इति .
શ્રમણ ભગવાન મહાવીરે વીસ દિવસ સહિત એક માસ વીતતાં અને વર્ષાવાસના સિત્તેર દિવસ શેષ રહેતાં પÖષણ કર્યાં. તેમાં સંવત્સરીના એક દિવસ અને સાત એની પહેલાંના દિવસ મળીને આઠ દિવસ થાય છે. એ આઠ દિવસને કાળ પર્યુષણાપ કહેવાય છે.
શંકા-જો અભિવધિČત સ ંવત્સરમાં, વર્ષાવાસમાં શ્રાવણ આદિ અધિક માસ આવે તે વર્ષોંવાસ ૧૫૦ દિવસને થાય છે. એવી સ્થિતિમાં વર્ષોવાસથી પચાસને દિવસે સ ંવત્સરી પર્વ અને સિત્તેર દિવસ પછી વર્ષાવાસની
कल्प
मञ्जरी टीका
उपोद्घातः
॥१४०॥
.

Page #154

श्रीकल्पमूत्रे ॥ १४१ ॥
अत्रोच्यते, भवतु तावदेवं, का नो हानिः ?, संवत्सरीपवें तु भगवदाज्ञया चातुर्मासिकदिवसात् पञ्चाशत्तमे दिवस एव समाराधनीयं भवति, वस्तुतस्तु जैनाम्नाये वर्षावासेऽधिकमासो नैव स्वीक्रियते, तत्र युगमध्ये पौषस्य युगान्ते चाषाढस्यैवाधिकमासत्वेन प्रसिद्धत्वात्, अन्यथा भगवता तद्विषये विधिनिषेधरूपेण किमपि कथितं स्यात्, अपि च लौकिकव्यहारमनुसृत्यैव मुनिभिस्तत्राधिकमाससद्भावेऽपि कार्तिकपूर्णिमायामेव वर्षावासः समाप्यत इति जीतव्यवहारः । 'तेणं कालेणं' इत्यादि - तस्मिन् काले=चतुर्थारकलक्षणे, तस्मिन् समये = हीयमानलक्षणे श्रमणस्य
दिन पश्चात् वर्षावास की समाप्ति किस प्रकार ठीक बैठ सकती है ?
समाधान - ऐसा हो तो हो, हमारा क्या बिगड़ता है ! संवत्सरी पर्व की तो भगवान की आज्ञा के अनुसार पचासवें दिन ही आराधना करनी चाहिए ।
ने
वास्तव में जैनपरम्परा में वर्षावास में अधिक मास स्वीकार ही नहीं किया जाता । युग के मध्य में पौष और युग के अन्त में आषाढ़ ही अधिक मास के रूप में प्रसिद्ध हैं। ऐसा न होता तो भगवान् उसके विषय में विधि या निषेध के रूप में कुछ न कुछ कहा होता । लौकिक व्यवहार का अनुकरण करके ही मुनि वर्षावास में अधिक मास होने पर भी कार्तिकी पूर्णिमा के दिन वर्षावास समाप्त करते हैं । यह जीतव्यवहार है ।
' तेणं कालेणं' इत्यादि - हीयमान स्वरूप वाले चौथे आरे में श्रमण भगवान् महावीर के पाँच
સમાપ્તિ કેવી રીતે બંધ બેસે છે?
સમાધાન—એમ થતુ હાય તા ભલે થાય, એથી આપણું શુ ખગડવાનું છે ! સંવત્સરી પર્વની તે ભગવાનની આજ્ઞા મુજબ પચાસમે દિને જ આરાધના કરવી જોઈએ,
वस्तुतः જૈનપર પરામાં વર્ષાવાસમાં અધિક માસનો સ્ત્રોકાર કરવામાં આવતે નથી. યુગની મધ્યમાં પૌષ અને યુગના અંતમાં અષાઢ જ અધિક માસ રૂપે આવતા જાણીતા છે. એમ ન હોત તે ભગવાને એ વિષયમાં વિધિ યા નિષેધ રૂપે કાંઈ ને કાંઈ કહ્યું હોત. લૌકિક વ્યવહારનું અનુસરણ કરીને જ મુનિ વર્ષાવાસમાં અધિક માસ આવતાં પણ કાર્તિકી પૂર્ણિમાને દિવસ વર્ષાવાસ સમાપ્ત કરે છે. એ જીતવ્યવહાર છે.
" तेण कालेण" इत्याहि-डीयमान स्व३पवाना थोथा भाराभां श्रभशु भगवान महावीरनां पांथ उत्तर

Jain Education National
कल्प
मञ्जरी
टीका
उपोद्घातः
॥ १४१ ॥
ww.jainelibrary.org.

Page #155

श्रीकल्पसूत्रे
॥१४२॥
Jain Education
भगवतो महावीरस्य पञ्च पञ्चसंख्यकाः हस्तोत्तराः - हस्तोपलक्षिता उत्तरा यासां ता हस्तोत्तरा-उत्तराफाल्गुन्यः अभवन्, भगवतः कल्याणपञ्चकमुत्तराफाल्गुनीष्वेव संजातमित्यर्थः, तद्यथा तथाहि - हस्तोत्तराभिः = ( हस्तोत्तरामु आर्षत्वात् सप्तम्यर्थे तृतीया) च्युतः - द्वाविंशतिसागरोपमदेवसम्बन्धिस्थितिमुपभुज्य दशममाणतदेवलोकात्, च्युत्वा, अषाढशुक्लषष्ठयां गर्भ व्युत्क्रान्तः गर्भे समुत्पन्न इत्यर्थः । १ । हस्तोत्तरासु गर्भाद् = देवानन्दागर्भात् गर्भ गर्भान्तरं - त्रिशलागर्भ व्यशीतितमायां रात्रौ = आश्विनकृष्णत्रयोदश्यामित्यर्थः, संहतःदेवेनाऽऽनीतः | २ | हस्तोत्तरासु जातः = चैत्रशुक्लत्रयोदश्यां जन्म गृहीतवान् ॥३॥ हस्तोत्तरामु मुण्ड:= मुण्डितो भूत्वा आगारात् = गृहावासाद् अनगारितां = मुनित्वं मत्रजितः = मार्गशीर्ष कृष्णदशम्यां दीक्षां प्राप्तः ॥४ | हस्तोत्तरासु अनन्तम्=अन्तरहितं - निरवधिकम् अनुत्तरं = सर्वोत्कृष्टं, निर्व्याघातं व्याघातरहितं - कटकुड्यादिभिर
उत्तरफाल्गुनी हुए- अर्थात् पाँच कल्याण उत्तरफाल्गुनी नक्षत्र में हुए। वे इस प्रकार हैं - हस्तोत्तरा अर्थात् उत्तरफाल्गुनी नक्षत्र में भगवान् का च्यवन हुआ, अर्थात् वाईस सागरोपम की स्वर्गकी आयु का उपभोग करके दसवें प्राणत देवलोक से च्यवन करके अषाढशुक्ला षष्ठी के दिन गर्भ में पधारे १ । उत्तरफाल्गुनी नक्षत्र में ही तेरासीवें दिन आश्विनकृष्णा त्रयोदशी को देवानन्दा के गर्भ से दूसरे गर्भ में - माता त्रिशला के गर्भ में - देव ने संहरण किया २। उत्तरफाल्गुनी नक्षत्र में ही चैत्रशुक्ल त्रयोदशी तिथि में जन्म हुआ ३ । उत्तरफाल्गुनी नक्षत्र में ही मुण्डित होकर गृहवास त्याग कर मार्गशीर्ष कृष्णा दशमी को मुनिदीक्षा अंगीकार की ४ । उत्तरफाल्गुनी नक्षत्र में ही अनन्त - असीम, सर्वोत्कृष्ट, व्याघातरहित, कट (चटाई) कुट (घट) और कुड्य (दीवाल)
ફાલ્ગુની થયાં, અર્થાત્ પાંચ કલ્યાણ ઉત્તરફાલ્ગુની નક્ષત્રમાં થયાં, તે આ પ્રમાણેઃ-હસ્તત્તરા અર્થાત્ ઉત્તરફાલ્ગુની નક્ષત્રમાં ભગવાનનું ચ્યવન થયું', અર્થાત્ બાવીસ સાગરોપમના સ્વર્ગના આયુના ઉપભેાગ કરીને દશમા પ્રાણત દેવલાકથી ચવન કરીને અષાઢ સુદ છઠને દિવસે ગ'માં પધાર્યાં ૧. ઉત્તરફાલ્ગુની નક્ષત્રમાં જ ત્યાસીમે દિવસે આસા વદ તેરસે દેવાનંદાના ગર્ભ માંથી બીજા ગર્ભમાં-માતા ત્રિશલાના ગર્ભ ́માં દેવે સહરણ કર્યું ૨. ફાલ્ગુની નક્ષત્રમાં જ ચત્ર સુદી તેરસે જન્મ થયે ૩. ઉત્તરફાલ્ગુનીમાં જ મુડિત થઈ ગૃહત્યાગ કરી માગસર વદી દશમે મુનિદીક્ષા અંગીકાર કરી ૪. उत्तराशुनी नक्षत्रमांक अनंत-असीम, सर्वेष्ट्टष्ट, व्याघातरडित
G
કંટ
कल्पमञ्जरी टीका
डपोद्घातः
॥१४२॥

Page #156

श्रीकल्पसूत्रे ॥१४३॥
प्रतिहतं, निरावरणम् = आवरणरहित-सर्वतः प्रद्योतमानमित्यर्थः, कृत्स्न=पूर्ण, प्रतिपूर्ण=सवतान्याप्त, कमलवरज्ञान- " दर्शनं - केवलं=' केवल' इति नाम्ना प्रसिद्धम्, यद्वा - केवलम् = एकमात्रं - सजातीयद्वितीयरहितम्, वरं =मतिश्रुतज्ञानाद्यपेक्षया श्रेष्ठ ज्ञानं दर्शनं च वैशाखशुक्लदशम्यां समुत्पन्नम् । स्वात्यां= कार्तिकामावास्यायां स्वातीनक्षत्रे परिनिर्वृतः - निर्वाणं प्राप्तो भगवान्। 'यावत्' यावच्छब्देन भगवद्विहारादिकं भूयो भूयः=पुनः पुनः उपदर्शयति= गौतमस्वामी कथयति स्म । इति एतत् हे जम्बूः ! त्वां यथा श्रुतं तथा ब्रवीमि = कथयामि । इति ॥०१॥
आदि से निरुद्ध न होनेवाले, आवरणरहित अर्थात् संम्पूर्णरूप से भासमान, सम्पूर्ण और सर्वव्यापी केवल वर ज्ञान और दर्शन वैशाख शुक्ला दशमी को प्राप्त हुआ ५। केवल - ' केवल' नाम से प्रसिद्ध अथवा केवल का अर्थ एक मात्र, जिसके साथ दूसरा कोई ज्ञान न हो, तथा वर का अर्थ है-मति, श्रुत आदि अन्य ज्ञानों की अपेक्षा श्रेष्ठ । केवलदर्शन की व्याख्या भी इसी प्रकार समझनी चाहिए । भगवान् का निर्वाण स्वाति नक्षत्र में कार्तिकी अमावस्या को हुआ। मूल में जो 'यावत्' शब्द है, उससे भगवान् के बिहार आदि का ग्रहण करना चाहिए । यह कथन गौतम स्वामी ने पुनः पुनः किया । 'तिमि सुधर्मा स्वामी जम्बूस्वामी से कहते हैं— हे जम्बू ! जैसा मैंने सुना है, वैसा ही तुमसे कहता हूँ ॥०१॥
(स्टाई), फ्रुट (घट) भने मुख्य (डीवास) वगेरेथी निरुद्ध न थारु, यावरशुरहित, अर्थात् संपूर्ण ३ये लासमान, संपू ने सर्वव्यापी ठेवल वर ज्ञान भने हर्शन वैशाम सुद्ध दशमे प्राप्त थयु (५) ठेवस--"केवल” नामथी प्रसिद्ध, अथवा 'देवा' नो अर्थ है ' भात्र', नेनी साथै जीब्लु अध ज्ञान होय नहि, तथा 'वर' नो अर्थ છે મતિ-શ્રુત આદિ બીજા જ્ઞાનેાની અપેક્ષાએ શ્રેષ્ઠ. કેવલ દર્શનની વ્યાખ્યા પણ એ જ પ્રમાણે સમજવી.
ભગવાનનું નિર્વાણુ સ્વાતિ નક્ષત્રમાં કાર્તિકી અમાસે થયું. મૂળમાં જે થાવત્ શબ્દ છે, તેથી ભગવાનનાં बिहार आदि अड १२वां मे उथन गौतम स्वाभीओ पुनः पुनः प्रयु 'प्ति बेमि' सुधर्भास्वामी કહે છે—હે જ ખૂ! જેવું મેં સાંળળ્યું છે તેવુ' જ તને કહું છું. (સૂ॰૧)
स्वामीने

Jain Education Imational
कल्प
मञ्जरी टीका
उपोद्घातः
॥१४३॥

Page #157

कल्प
मञ्जरी
टीका
एतदेव मूचयति
मूलम्-एएण सुत्तेण भगवओ सिरिवद्धमाणसामिस्स सव्वं गिरवसेस कसिणं पडिपुण्णं चरितं विष्णेयं । तं जहा
(१) पढमाहिं हत्युत्तराहिं देवलोगाओ गम्भावासागमणं गम्भपालणाइयं । (२) बीयाहिं हत्युत्तराहिं इंदकारियगब्भसंहरणाइयं । (३) तइयाहिं हत्युत्तराहिं इंदाइकयजम्ममहिमावालकीलाइयं । (४) चउत्थीहिं हत्युत्तराहिं दिक्खापजतो जीवणवित्तंतो। (५) पंचमाहिं हत्युत्तराहिं सव्वसामण्णवित्ति-केवलणाणुप्पत्ति-विहारचरियाइयं । "साइणा परिणिव्वुए"-अणेण केवलणाणाणंतरं मोक्वगमणपज्जतं सव्वं चरितं वण्णेयव्वं होई ॥१०२॥
छाया-एतेन मृत्रेण भगवतः श्रीवर्द्धमानस्वामिनः सर्व निरवशेष कृत्स्नं प्रतिपूर्ण चरित्रं विज्ञेयम् तद्यथा
(१) प्रथमाभिहस्तोत्तराभिर्देवलोकात् गर्भाऽऽवासाऽऽगमन-गर्भपालनादिकम् ।
उपोद्घातः
यही विषय पत्रकार मूचित करते हैं-'एएण सुत्तेण' इत्यादि।
मूल का अर्थ-इस मूत्र से भगवान् श्री बर्द्धमान स्वामी का समस्त, निरवशेष, कृत्स्न और परिपूर्ण चरित्र जान लेना चाहिए। वह इस प्रकार
१ प्रथम हस्तोत्तरा-उत्तराफाल्गुनी में देवलोक से गर्भवास में आगमन और गर्भ का पालन-पोषण आदि।
॥१४४॥
नयी
थे विषय सूत्र॥२ सूयित ४२ छ–'एएण सुत्तण' त्याहि. મૂળને અર્થ-આ સૂત્રથી ભગવાન શ્રી વદ્ધમાન સ્વામીનું સમસ્ત, નિરવશેષ, કૃત્ન અને પરિપૂર્ણ ચરિત્ર
ते मा प्रकारे(૧) પ્રથમ હસ્તત્તરા (ઉત્તરફાલ્ગની)થી દેવકથી ગર્ભવાસમાં આગમન અને ગર્ભનું પાલન-પોષણ આદિ.
A
Jain Education
cational
w
w w.jainelibrary.org

Page #158

श्रीकल्प
सूत्र ॥१४५||
कल्पमञ्जरी टीका
(२) द्वितीयाभिहस्तोत्तराभिरिन्द्रकारितगर्भसंहरणादिकम् ।। (३) तृतीयाभिहस्तोत्तराभिरिन्द्रकृतजन्ममहिमबालक्रीडादिकम् । (४) चतुर्थीभिहस्तोत्तराभिर्दीक्षापर्यन्तो जीवनवृत्तान्तः। (५) पञ्चमीभिर्हस्तोत्तराभिः सर्वश्रामण्यवृत्ति-केवलज्ञानोत्पत्ति-विहारचर्यादिकम् । "स्वात्या पारिनितः" अनेन केवलज्ञानानन्तरं मोक्षगमनपर्यन्तं सर्व चरित्रं वर्णयितव्यं भवति ॥१०॥
टीका-'एएण' इत्यादि । व्याख्या निगदसिद्धा ॥म्०२॥ । ___ मृलम्-एएण संखेवओ भगवओ सिरिवद्धमाणसामिस्स सव्वं जीवणचरियं वण्णिय,तत्थ भगवं वीरो तित्थयरोत्ति तस्स तित्थयरनामगोत्तकम्म-बंधगनिबंधण-चरित्तचित्तिय-भवभवंतरा-णेगविहकहाऽवि कम्मवेचित्तप्पदंसगत्ताए सद्धाधणाणं सद्धादीणं दुरंत-संसार-कंतारंतर-मुत्तितीमणमवस्समंतोमलपक्खालणत्थं सवणगोयरयं उवणेयत्ति
२ दूसरी हस्तोत्तरा से इन्द्र द्वारा करवाया हुआ गर्भसंहरण आदि। ३ तीसरी हस्तोत्तरा से इन्द्रकृत जन्ममहोत्सव तथा बालक्रीडा आदि । (४) चौथी हस्तोत्तरा से दीक्षा तक का जीवनवृत्तान्त । (५) पाँचवी हस्तोत्तरा से श्रमण-पर्याय का वर्णन, केवलज्ञान की उत्पत्ति और विहारचर्या आदि।
'साइणा परिणिब्दुए'-अर्थात् स्वाति नक्षत्र में मोक्ष पधारे. इससे केवलज्ञान के अनन्तर मोक्षगमन तकका समस्त चरित्र वर्णित हो जाता है ॥मू०२॥
टीका का अर्थ-व्याख्या सरल ही है ।मु०२॥ (૨) બીજી હસ્તત્તરાથી ઇંદ્ર દ્વારા કરાયેલું ગર્ભસંહરણ આદિ. , (૩) ત્રીજી હસ્તિત્તરાથી ઈદ્રકૃત જન્મમહોત્સવ તથા બાલક્રીડા આદિ.
(४) योथी स्तोत्तथी दीक्षा सुधार्नु वनवृत्तांत. (૫) પાંચમી હતેારાથી શ્રમણ-પર્યાયનું વર્ણન, કેવલ જ્ઞાનની ઉત્પત્તિ અને વિહાર ચર્યા આદિ.
'साइणा परिणिब्बुए'-यात् २१ातिनक्षत्रमा भाले पार्या, मेथी पक्ष शान पछी भीक्षामन सुधीनु मधु यरित्र पर्णित थाय छे. (सू०२)
का उपोद्घातः
॥१४५॥
Jain Education int
ona!
॥
णय-याचा
स
.
PR /Private &Personal use Only
Cithw.jainelibrary.org

Page #159

णिरवहि-करुणावरुणा-लयस्स भगवओ संमत्तमुत्तिसोवाणाइचरित्तावली विस्थरेण णिरूविज्जइ, ॥९०३॥
छाया-एतेन संक्षेपतो भगवतः श्रीवर्द्धमानस्वामिनः सर्व जीवनचरितं वर्णितम्, तत्र भगवान् वीरस्तीर्थङ्कर इति तस्य तीर्थङ्करनामगोत्रकर्मबन्धननिवन्धनचरित्रचित्रितभवभवान्तरानेकविधकथाऽपि कर्मवैचित्र्यमदर्शकतया श्रद्धाधनानां श्राद्धादीनां दुरन्तसंसारकान्तारान्तरमुत्तितीप॒णामवश्यमन्तर्मलपक्षालनार्थ श्रवणगोचरतामुपनेयेति निरवधिकरुणावरुणालयस्य भगवतः सम्यक्त्वमुक्तिसोपानाऽऽरोहणादिचरित्रावलिविस्तरेण निरूप्यते ॥३॥
श्रीक-पHit ॥
कल्प
मञ्जरी
टोका
मूल का अर्थ-'एएण संखेवओ' इत्यादि। इस पूर्वोक्त कथनसे भगवान् श्रीवर्धमान स्वामी के समस्त जीवनचरित्रका संक्षेप से वर्णन हो जाता है। भगवान महावीर तीर्थकर थे, भगवान ने तीर्थकर-नामगोत्र-कर्म का बंध किस कारण से किया और किस प्रकार भव-भवान्तर में भ्रमण किया, इस वृत्तान्त से संबंधित अनेक प्रकार की कथाएं कर्म की विचित्रता को प्रदर्शित करने वाली हैं। अतः कठिनाई से पार पाने योग्य संसाररूपी कान्तार से पार होने की इच्छा रखनेवाले, 'श्रद्धा ही जिनका धन है' ऐसे श्रावक आदिकों को, आन्तरिक मल के प्रक्षालन के लिए अवश्य ही उन कथाओं का श्रवण करना चाहिए। इस कारण असीम अनुकम्पा के सागर भगवान् के सम्यक्त्व प्राप्ति का तथा मुक्ति के सोपान पर आरूढ़ होने का वृत्तान्त-चरित्र विस्तारपूर्वक निरूपण किया जाता है।०३।।
उपोद्घातः
भूबनो अथ-पएण संखेवओ' त्या आपूजित जयनयी भगवान श्री ५५ भान स्वामीनु समस्त જીવન-ચરિત્ર સંક્ષેપમાં વર્ણિત થાય છે. ભગવાન મહાવીર તીર્થકર હતા, એટલે ભગવાને તીર્થંકર-નામ-ગેવકર્મનો બંધ ક્યા કારણથી કર્યો અને કેવે પ્રકારે ભવ-ભવાંતરમાં ભ્રમણ કર્યું, એ વૃત્તાંતથી સંબંધિત અનેક પ્રકારની કથાએ કમની વિચિત્રતાને પ્રઢર્શિત કરે છે. એથી, મુશ્કેલીથી પાર પામવા યોગ્ય સંસારરૂપી અરણ્યની પાર જવાની ઈચ્છા રાખનારે, “શ્રદ્ધા જ જેનું ધન છે' એવા શ્રાવકાદિએ આંતરિક મળનું પ્રક્ષાળન કરવાને જરૂર આ કથાઓનું
શ્રવણ કરવું જોઈએ આ કારણથી અસીમ અનુકંપાના સાગર ભગવાનનું, સમ્યકત્વ-પ્રાપ્તિનું તથા મુક્તિ પાન on પર આરૂઢ થવા આદિનું વૃત્તાંત-ચરિત્ર વિસ્તારપૂર્વક નિરૂપણ કરવામાં આવે છે. (સૂ૦૩)
॥१४६||
ની
૨
SERWw.jainelibrary.org

Page #160

श्रीकल्पमूत्रे ॥१४७॥
nation.com
टीका- 'एएण' इत्यादि । व्याख्या स्पष्टा ॥ मु०३ ||
मूलम् -- अस्थि णं मज्झजंबुद्दीवे दीवे नररयणगेहपच्छिममहाविदेहदिप्पम्मि महावप्पम्मि नाम विजए भूत्रिजयवेययंती जयंती नामं णयरी । तत्थ णं पबलभुयबलखवियविपक्खकक्खो जोहणदक्खो णियवीरियरक्खो मियदेवो सिरिवासुदेवोन्त्र महाविहवो अन्नत्यभिहाणो सत्तुमद्दणो भूषणो भुवं सासेइ । तप्परिपालिज्जमाणे पुहवीपट्टाभिहाणे पट्टणे सामिसेवासारो णयसारो णामं कोटवालो विसइ । सो य परावगारपरदोसाओ विसाओविव परम्हो, दप्पणोच्च परगुणगहणुम्मुहो, विवेगिजणवडिंसो, हंसो नीरेहिंतो खीरमिव विविश्चिय दोसेर्हितो गुणं चिणीअ । सो य एगया कयाइ वणावणविहीए नरनाहनिदेसमकेसं सिरंसि धारेमाणो सावहाणो पहियवलं संबलं गहिय लसंतसज्जुकरिसेहिं कइवएहिं पुरिसेहिं बलियबलिवद्दजोडियरहमारुहिय गहणवणमोगाही ॥ मु०३ ॥
छाया - अस्ति खलु मध्यजम्बूद्वीपे द्वीपे नररत्नगेहपश्चिममहाविदेहदीमे महावप्रे नाम विजये भूविजयवैजयन्ती जयन्ती नाम नगरी । तत्र खलु प्रबलभुजबलक्षपितविपक्षकक्षो योधनदक्षो निजवीर्यरक्षो नमितदेवः
टीका का अर्थ — व्याख्यान स्पष्ट ही है | ०३||
नयसार की कथा --
मूल का अर्थ - मध्य जम्बूद्वीप नामक द्वीप में, नर - रत्नों के गेह (घर) रूप पश्चिम महाविदेह क्षेत्र को प्रकाशित करने वाले महावम नामक विजय में, इस पृथ्वी की विजयवैजयन्ती - जयपताका के समान जयन्ती - नामक नगरी है। उस नगरी में अपने प्रबल बाहुबल से शत्रुओं के समूह को नष्ट करने वाला, शुरों में शिरोमणि, अपने ही पराक्रम से रक्षित, विरोधी राजाओं को नम्र बनाने वाला, वासुदेव के समान
टीअन अर्थ-व्याच्या स्पष्ट छे. (सू०३)
નયસારની થા
મૂળના અ—મધ્ય જમૂદ્રીપ નામના દ્વીપમાં, નરરત્નોના ગૃહરૂપ, પશ્ચિમ મહાવિદેહ ક્ષેત્રને પ્રકાશિત કરનાર મહાવપ્ર નામના વિજયમાં આ પૃથ્વીની વિજયવૈજન્તી—જયપતાકાના જેવી જયન્તી નામની નગરી છે. એ નગરીમા પોતાના પ્રબલ બાહુબલથી શત્રુઓના સમૂહને નષ્ટ કરનાર, શૂર પુરુષોમાં શિશમણિ, પોતાના જ પરાક્રમથી

Jain Education intemational
दरबराबर,
कल्प
मञ्जरी
टीका
नयसार
कथा
॥ १४७॥

Page #161

श्रीकल्पसूत्रे ॥ १४८ ॥
Poon
(實價
Jain Education In
वासुदेव व महाविभवोऽन्वर्थाभिधानः शत्रुमर्दनो भूघनो भुवं शास्ति, तत्परिपाल्यमाने पृथ्वीप्रतिष्ठाभिधाने पट्टने स्वामिसेवासा नयसारो नाम कोट्टपालो निवसति, स च परापकारपरदोषाद्विषादिव पराङ्मुखः, दर्पण इव परगुणग्रहणोन्मुखो विवेकिजनावतंसो हंसो नौरात्क्षीरमिव विविच्य दोषाद् गुणमचिनोत् । स चैकदा कदाचिद् वनानविधौ नरेशनिदेशमक्लेशं शिरसि धारयन् सावधानः पथिकवलं शम्बलं गृहीत्वा लसत्साहाय्योत्कर्षैः कतिपयैः पुरुषैर्बलिक बलीवईयोजितरथमारुह्य गहनवनमवागाहत ॥ ०४ ॥
महान वैभव से सम्पन्न, पृथिवी है धन जिसका ऐसा, यथार्थ नामवाला शत्रुमर्दन नाम का राजा पृथ्वी का शासन करता था । शत्रुमर्दन राजा द्वारा शासित पृथ्वीप्रतिष्ठ नामक नगर में स्वामी की ( राजा की) सेवामें तत्पर नयसार नामक कोट्टपाल ( नगररक्षक) निवास करता था । वह विष की तरह दूसरे के अपकार और दोष-दर्शन से विमुख रहता था, दर्पण जिस प्रकार प्रतिविम्ब को ग्रहण करता है उसी प्रकार दूसरे के गुणों को ग्रहण करने में उन्मुख था, विवेकवान् जनों में उत्तम था, जैसे हंस नीर से क्षीर को पृथक कर लेता है उसी प्रकार वह भी दोषों में से भी गुण ग्रहण कर लेता था ।
नयसार एकवार राजा के आदेशको बिना किसी क्लेश के शिरोधार्य करके, वनभूमि की रखवाली करने के लिए, पथिकों का सहायक पाथेय (भाता) लेकर तथा सहायता करने में समर्थ कतिपय पुरुषों को साथ लेकर, बलवान बैल जिसमें जुते हुए थे ऐसे रथ पर सवार होकर गहन वन में जा पहुँचा ||०४||
રક્ષિત, વિરાધી રાજાને નમ્ર બનાવનાર, વાસુદેવની પેઠે મહાવૈભવથી સંપન્ન, પૃથિવી છે જેનું ધન' એવા, તથા નામવાળે શત્રુમન નામના રાજા પૃથિવીનું શાસન કરતા હતા. શત્રુમન રાજાથી શાસિત પૃથ્વીપ્રતિષ્ઠ નામના નગરમાં, સ્વામીની (રાજાની) સેવામાં તત્પર નયસાર નામના કાટવાળ (નગરરક્ષક) રહેતા હતા. તે વિષની પેઠે બીજાના અપકાર અને દોષદશનથી વિમુખ રહેતા હતા; દર્પણ જેમ પ્રતિબિંબનું ગ્રહણ કરે છે તેમ બીજાના ગુણાનુ' ગ્રહણ કરવામાં તે ઉન્મુખ હતા, વિવેકી જનામાં ઉત્તમ હતા, જેમ હૌંસ પાણીમાંથી દૂધને જુદું પાડી લે છે તેમ તે પણ દેષામાંથી ગુણ ગ્રહણ કરતા હતા.
નયસાર એકવાર રાજાના આદેશને જરાએ કલેશ વિના શિરે ધારણ કરીને, વનભૂમિનુ' રખવાળુ' કરવાને પથિકા સહાયક એવુ' પાથેય (ભાતુ) લઇને તથા સહાયતા કરવામાં ઉપયાગી એવા કેટલાક પુરુષોને સાથે લઇને, બળવાન બળદો જોડેલા રથ પર સવાર થઈને ગહન વનમાં જઈ પહેચ્યા. (સૂ૪)
贊贊
कल्प
मञ्जरी
टीका
नयसार
कथा
॥१४८॥
w.jainelibrary.org.

Page #162

श्रीकल्प
मृत्रे ॥१४॥
टीका-अस्थि गं' इत्यादि
अस्ति खलु मध्यजम्बूद्वीपे मध्यजम्बूद्वीपनामके द्वीपे नररत्नगेहपश्चिममहाविदेहदीमे-नररत्नानां महापुरुषाणां गेहं स्थानं यः पश्चिममहाविदेहः-महान्तो महापुरुषाः विदेहा: मोक्षगामिनः सदा भवन्ति यत्र तत्क्षेत्रं महाविदेहः, पश्चिमश्चासौ महाविदेहश्चेति पश्चिममहाविदेहस्तस्य दीमे मणिमयप्रासादादिना प्रकाशके महावने नाम विजये जर बूमन्दरस्य पश्चिमे शीतोदाया महानद्या उत्तरे जयन्तिकापुरीपतिद्धे तृतीये विनये भूविजय-वैजयन्ती-भुवः पृथिव्या विजयवैजयन्ती-विजयपताकेव जयन्ती नाम नगरी। तत्र खलु प्रबलभुजबलक्षपितविपक्षकक्षः - प्रबलभुजबलेन = प्रबलबाहुवीर्येण क्षपिता नाशिता विपक्षकक्षा = शत्रुसमूहो येन स तथा, योधनदक्षः - युध्यन्ते इति योधनाः = योधास्तेषु दक्षा निपुणः-शरश्रेष्ठ इत्यर्थः, यद्वा-योधने संग्रामे दक्षः-रणकलानिपुण इत्यर्थः। निजवीर्यरक्ष:-निजवीर्येण=
मञ्जरी टीका
नयसार
कथा
टीका का अर्थ-जिस क्षेत्र में महान-गुणों और संख्या की दृष्टि से उत्तम पुरुष विदेह अर्थात निरन्तर मुक्त होते हैं, वह क्षेत्र महाविदेह कहलाता है। मध्यजम्बूद्वीप नामक द्वीपके पश्चिम दिशावर्ती महाविदेह क्षेत्र को अपने मणिमय प्रासादों आदि से सुशोभित करनेवाला महावा नामक एक विजय है। वह जम्बू-मन्दरपर्वत से पश्चिम में और शीतोदा महानदी से उत्तर में तीसरा विजय है। इस महावन विजय में पृथ्वी की विजयपताका के समान जयन्ती नामक नगरी है।
जयन्ती नगरी में शत्रुमर्दन नामक राजा था। उसने अपने भुजाओं के बल से शत्रुओं के समूह का विनाश कर दिया था। वह योद्धाओं में श्रेष्ठ था, अथवा रण में निपुण था। अपने ही पराक्रम के ला . ટીકાને અર્થ-જે ક્ષેત્રમાં મહાન ગુણો અને સંખ્યાની દષ્ટિથી ઉત્તમ પુરુષ નિરંતર વિદેહ અર્થાત્ મુક્ત થાય છે, તે ક્ષેત્ર મહાવિદેહ કહેવાય છે. મધ્ય જંબુદ્વિપ નામના દ્વીપની પશ્ચિમ દિશાએ આવેલા મહાવિદેહ ક્ષેત્રને પિતાના મણિમય પ્રાસાદો આદિથી સુશોભિત કરનાર મહાવક નામનો એક વિજય છે. તે જંબૂમંદર પર્વતની પશ્ચિમમાં અને શીદા મહાનદીની ઉત્તરમાં ત્રિી વિજય છે. એ મહાવપ્ર વિજયમાં પૃથ્વીની વિજ્યપતાકા જેવી જયન્તી નામની નગરી છે.
જયન્તી નગરીમાં શત્રુમન નામનો રાજા હતા. તેણે પિતાની ભુજાના બળથી શત્રુ-સમૂહને નાશ કર્યો કરી હતે. તે દ્ધાઓમાં શ્રેષ્ઠ હવે, અથવા રણમાં નિપુણ હતા. તે પિતાના જ પરાક્રમના પ્રભાવે કરી રક્ષિત હતું. જે
Jain Education Interational

Page #163

श्रीकल्प
स्वपराक्रमेण रक्षः रक्षितः, नमितदेवः-नमिताः नम्रीकृताः देवाः विपक्षा राजानो येन स तथा । वशीकृतसकलभूप इत्यर्थः । वासुदेव इव महाविभवः-महैश्वर्यवान् । अन्वर्थाभिधानः-गुणनिष्पन्ननामसम्पन्नः, शत्रुमर्दनः शत्रुमर्दननामा । भूधनः-भूः पृथ्वी सैव धनं यस्य स तथा-भूपतिरित्यर्थः । भुवं-पृथ्वी शास्ति परिपालयति । तत्परिपाल्यमाने-तेन-शत्रुमर्दनभूपेन परिपाल्यमाने रक्ष्यमाणे पृथ्वीप्रतिष्ठाभिधाने पृथ्वीप्रतिष्ठनामके पत्तने नगरे स्वामिसेवासारः शत्रुमर्दनभूपसेवापरायणो नयसारः नयसारनामकः कोटपालः नगररक्षको निवसति । स चपरापकारपरदोषात्-परेषामपकारात् दोषात-दुर्गुणाच्च विषादिव पराङ्मुखः-विमुखः, दर्पण इव-दर्पणवत् परगुणग्रहणोन्मुख:-परगुणस्वीकारे तत्पर इत्यर्थः, विवेकिजनावतंसः विवेकिजनश्रेष्ठः, हंसो नीरात् क्षीरमिव दोषात् गुणं
मार
कल्प-. मञ्जरी
।।१५०॥
टीका
नयसारकथा
प्रभाव से रक्षित था। उसने अपने विरोधी राजाओं को झुका लिया था, अर्थात् सब राजाओं को अपने अधीन कर लिया था। वासुदेव की तरह विशाल वैभव से विभूषित था। यथा नाम तथा गुणवाला था ! भू अर्थात भूमि ही जिसका धन है ऐसा भूधन वह शत्रमर्दन राजा जयन्ती नगरी में पृथ्वी का पालन करता था।
राजा शत्रुमर्दन द्वारा शासित पृथ्वीपतिष्ठ नाम के नगर में, राजा की सेवा करने में तत्पर नयसार नामक एक कोटवाल अर्थात् नगर-रक्षक था । वह दूसरों का अपकार करने से तथा दोषों को ग्रहण करने से उसी प्रकार विमुख रहता था जैसे लोग विष से विमुख रहते हैं। दर्पण जिस प्रकार दूसरे के प्रतिबिम्ब को ग्रहण करता है उसी प्रकार वह पराये गुणों को ग्रहण करने के लिए उन्मुख रहता था । विवेकी जनों में उत्तम था। जैसे हंस दूध मिले हुए पानी में से दुध को पृथक् करके ग्रहण कर
તેણે પિતાના વિરોધી રાજાઓને નમાવ્યા હતા, અર્થાત્ તેમને પિતાને અધીન કરી લીધા હતા. તે વાસુદેવની જેમ વિશાળ વૈભવથી વિભૂષિત હતા. તે નામ પ્રમાણે ગુણવાળો હતો. ભૂ એટલે ભૂમિ જેનું ધન છે એ ભૂધન તે શત્રુમર્દન રાજા જયન્તી નગરીમાં પૃથ્વીનું પાલન કરતો હતે.
શત્રુમન રાજાના અધિકાર હેઠળના પૃથ્વી પ્રતિષ્ઠ નામે નગરમાં, રાજાની સેવામાં તત્પર એ નયસાર નામે એક કટવાળ અથતુ નગરરક્ષક હતા. તે બીજાઓનો અપકાર કરવામાં તથા દોષોને ગ્રહણ કરવામાં એ JT; વિમુખ હતું કે જેમ કે વિષથી વિમુખ રહે છે. જેમ દર્પણ બીજાના પ્રતિબિંબને ગ્રહણ કરે છે, તેમ તે પરાયા છે મોટા ગુણોને ગ્રહણ કરવામાં ઉભુખ રહેતે હતે. વિવેકી જનોમાં તે ઉત્તમ હતું. જેમ હંસ દૂધમાં મળેલા પાણીમાંથી તો

Page #164

worranteemawARANNELERS
श्रीकल्प
मत्र ॥१५॥
कल्पमञ्जरी
टोका
विविच्य अचिनोत् यथा सो दुग्धमिश्रिताजलात् दुग्धं पृथक्कृत्य पिबति, जलं च परित्यजति, तथैव दोषाद् गुणं पृथक्कृत्य गृहीतवानिति ।
सच-नयसारश्च एकदा-कदाचित् वनावनविधौ-धनरक्षणकार्ये-वनरक्षणकार्यविषयकमित्यर्थः. नरेशनिदेश= शत्रुमर्दनाख्यराजाज्ञाम्, अक्लेशं मुखपूर्वकं यथा स्यात्तथा शिरसि मस्तके धारयन् , सावधानः सन् पथिकबलंपथिकानां पान्थानां वलंबलवत,पथि सहायकं शम्बलं-पाथेयं गृहीत्वालसत्साहाय्योत्कर्षः-लसन् शोभमानःसाहाय्योस्कर्षः सहायतातिशयो येषां तैः, कतिपयैः कियद्भिः-अनेकैः पुरुषैः सह बलिकबलीवईयोजित-बलिको बलवन्तौ यौ बलीवौं ऋषभौ ताभ्यां योजितं रथम् आरुह्य गहनवनम्=निबिडमरण्यम् अवागाहत पाविशत् ।। मू०४॥
मूलम्-तए णं सघणं वर्ण निरिक्खमाणस्स बुभुक्खमाणस्स तस्स मज्झण्डो आसी, तया पचंडमत्तंडो पजलियानलोन महया तेएण तबइ, तसि समयसि सो वणगहणभूयले इओ-तओ परिभमंतो भग्गवसाओ, तवं तवंत, तवपहाहि अनलं व जलंतं, जलहिमिव गंभीरं, पुक्खरपलासमिव निल्लेचं, सोममिव सोम्मलेस्स, सव्सहमिव सव्वंसह, भक्खरमिव तवतेयसा भासमाणं, झाणानलेण कम्भिधणं दहमाणं, कच्छचमिव गुतिदियं, फलिहरयणमिव विसुद्धं, णिरासवं, निम्मल, मंडवायारसुसीयलतरुतले विरायमाणं, सुहज्झाणमग्गं, मुणिजणग्गं, जिणवरधम्मसोवत्थियं सदोरगमुहबत्थियं चंदो चंदियमिव मुहे धरतं, कम्मचर्य रित्तं करतं, सारर्दिदुपसन्नवयणं,
नयसारकथा
म
लेता है और पानी छोड़ देता है, उसी प्रकार नयसार दोषों में से भी गुणों को ग्रहण कर लेता था।
एकबार नयसार ने राजा शत्रुमर्दन के वनकी देखरेख रूप आदेश को आदरपूर्वक स्वीकार करके, पथिकों के लिए सहायक रूप शम्बल-पाथेय (भाता) साथमें लेकर और अत्यन्त सहायता करने में समर्थ कुछ पुरुषों को साथ लेकर, बलवान् बैल जिसमें जोते गये हैं ऐसे रथ पर सवार होकर वनभूमि की देखरेख के लिए गहन वन में प्रवेश किया ।।मू०४॥
॥१५॥
દૂધને જુદું કરી લે છે અને પાણીને છોડી દે છે, તેમ નયસાર દોષમાંથી પણ ગુણ ગ્રહણ કરી લેતા હતા.
એક વાર નયસારે, રાજા શત્રમર્દનના વનની દેખરેખરૂપ આદેશને આદરપૂર્વક સ્વીકારીને, પ્રવાસીઓને માટે સહાયક એવું ભાતું સાથે રાખીને અને સહાયતા કરવામાં અતિસમર્થ એવા છેડા પુરુષોને લઈને, બળવાન ર. બળદ જોડેલા રથમાં સવાર થઈને વનભૂમિની દેખરેખને માટે ગહન વનમાં પ્રવેખ કર્યો, (સૂ૦૪)

.

Page #165

श्रीकल्प
मुत्रे १५॥
धवलवसणं, णाणणिहाणं, अकिंचणं कंचण मुणि दंसी ॥मू०५||
छाया-ततः खलु सघन वनं निरीक्षमाणस्य बुभुक्षमाणस्य तस्य मध्याह्न आसीत, तदा प्रचण्डमार्तण्डः प्रज्वलिताऽनल इव महता तेजसा . तपति, तस्मिन् समये स वनगहनभूतले इतस्ततः परिभ्रमन् भाग्यवशात्, तपस्तपस्यन्तं, तप-प्रभाभिरनलमिव ज्वलन्तं, जलधिमिव गम्भोरं, पुष्करपलाशमिव निर्लेप, सोममिव सौम्यलेश्य, सर्वसहामिव सर्वसह, भास्करमिव तपस्तेजसा भासमान, ध्यानालेन कर्मेन्धनं दहन्तं, कच्छपमित्र गुप्तेन्द्रिय, स्फटिकरत्नमिव विशुद्धं, निरास्रवं, निर्मलं, मण्डपाकारसुशीत
कल्प: मञ्जरी टीका
मूल का अर्थ 'तएण सघणं' इत्यादि । तत्पश्चात् सघनवन का निरीक्षण करते-करते दोपहर हो गई। नयसार को भूख सता रही थी। प्रज्वलित आग की तरह प्रचण्ड मूर्य तेज से तप रहा था। ऐसे समय में वनभूमि में इधर-उधर परिभ्रमण करते हुए नयसार को सौभाग्य से एक मुनि दिखाई दिये। वह तप तप रहे थे। तपस्या की दीप्ति से अग्नि के समान देदीप्यमान थे। सागर की तरह गंभीर थे । कमल के पत्ते की भाँति निर्लेप थे। चन्द्रमा के समान सौम्यकान्तिवाले थे। पृथिवी की तरह सहनशील थे। सूर्य के समान तप के तेज से भासमान थे। ध्यानरूपी अग्नि से कर्म-ईधन को जला रहे थे। कछुवे के समान इन्द्रियों का गोपन करनेवाले थे। स्फटिकरत्न के समान विशुद्ध, आस्रव से रहित और निर्मल थे। मण्डप के आकार के शीतल वृक्ष के तले विराजमान थे। प्रशस्त ध्यान में मग्न थे। मुनिजनों में उत्तम थे।
नयसारकथा
... भूजन। मथ-'तए णं सघण' त्याहि. त्या२ पछी गायनन निरीक्षण ४२di sai पा२ २ ४. નયસારને ભૂખ સતાવી રહી. બળતી આગની પેઠે પ્રચંડ સૂર્ય તેજથી તપી રહ્યો હતે. એ સમયે વનભૂમિમાં અહીં-તહીં ફરતાં ફરતાં નયસારને સુભાગ્યે એક મુનિ દૃષ્ટિએ પડયા. તે તપ તપી રહ્યા હતાં તપસ્યાની દીપ્તિથી અગ્નિની પેઠે તે દેદીપ્યમાન હતાં. સાગરની પેઠે ગંભીર હતા. કમળની પાંદડીઓની પેઠે નિર્લેપ હતા. ચંદ્રમાં જેવી કાન્તિવાળા હતા. પૃવીની જેમ સહનશીલ હતા. સૂર્યની પેઠે તપ-તેજથી ભાસમાન હતા, ધ્યાનરૂપી
અગ્નિથી કમરૂપ ઈધણાને બાળી રહ્યા હતા. કાચબાની પેઠે ઈદ્રિયનું ગેપન કરનારા હતા. સ્ફટિકરત્નના જેવા તે Jain Education Daवशुद्ध, भासवथी रहित मननिता . मन मानाशीत वृक्षनी ते विरामभान ता. प्रशस्त
॥१५२॥

Page #166

श्रीकल्प
कल्प
लतरुतले विराजमान, शुभध्यानमग्नं, मुनिजनायं, जिनवरधर्मस्वस्तिका सदोरकमुखवत्रिका चन्द्रश्चन्द्रिकामिव मुखे धरन्तं, कर्मचयं रिक्तं कुर्वन्तं, शारदेन्दुप्रसन्नवदनं, धवलवसन, ज्ञाननिधानम्, अकिञ्चनं कचन मुनिमपश्यत् ।।०५।।
टीका–'तए णं' इत्यादि--
ततः खलु सघनं-निबिडं वनं निरीक्षमाणस्य पश्यतःबुभुक्षमाणस्य-बुभुक्षोः तस्य नयसारस्य मध्याह्न आसीत मध्याहो जातः । तदा तस्मिन् मध्याह्नकाले प्रचण्डमार्तण्डः प्रखरकिरणमूर्यः प्रज्वलितानल:=पदीप्ताग्निः इव यथा महता-उग्रेण तेजसा तपति । तस्मिन् समये स नयसारो वनगहनभूतले बनस्य कठिनभूमितले, इतस्ततः परिभ्रमन् भाग्यवशात् पूर्वकृतसुकृतमभावात् कञ्चन मुनिम् अपश्यत्-दृष्टवान् । कीदृशं मुनिम् ? इत्याह--तपस्त
मञ्जरी
॥१५३॥
टीका
कल्याणकारी जिनधर्म को मूचित करनेवाली डोरासहित मुखवस्त्रिका को मुख पर इस प्रकार धारण किये हुए थे, जैसे चन्द्रमा चांदनी को धारण करता है। आत्मा से कर्मों के संचय को दूर करने में तत्पर थे । उनका बदन शरद् ऋतु के चन्द्रमा के समान प्रसन्न था। श्वेत बस पहने हुए थे। ज्ञान के निधान थे, किन्तु अकिंचन-अपरिग्रह थे ॥मू०५।।
टीका का अर्थ-सघन वनकी देखरेख करते हुए, क्षुधा से पीडित नयसार को वन में ही मध्याह्न हो गया। उस समय अत्यन्त तीव्र किरणों वाला मूर्य धधकती हुई आग की तरह उग्र तेज से तपने लगा। ऐसे समय में वन के विषम प्रदेशों में इधर-उधर भ्रमण करते हुए नयसार को पूर्वोपार्जित पुण्य के प्रभाव से एक मुनि दृष्टिगोचर हुए। वह मुनि कैसे थे ? सो कहते हैं-वे तपस्या कर रहे थे।
नसार कथा
ધ્યાનમાં મગ્ન હતા. મુનિજનેમાં ઉત્તમ હતા. કલ્યાણકારી જિનધમને સૂચિત કરનારી દોરા સાથેની મુખત્રિકાને મુખપર એવી રીતે ધારણ કરી હતી કે જેમ રદ્રમા ચાંદનીને ધારણ કરે છે. આમાથી કર્મોના સંચયને દૂર કરવામાં
તત્પર હતા. એમનું વદન શરદૂ-ઋતુના ચંદ્રમાની પેઠે પ્રસન્ન હતું. શ્વેતવઓ પહેર્યા હતાં. જ્ઞાનના નિધાન હતા, र परन्तु यिन-मपरिव ता. (सू०५)
ટીકાને અર્થગાઢ વનની દેખરેખ કરતાં અને ભૂખથી પીડાતા નયસારને વનમાં જ મધ્યાહન થઈ ગયો. છે. એ વખતે અતિતીવ્ર કિરણોવાળે સૂર્ય, ભભૂકતી આગની પેઠે ઉગ્ર તેજથી તપવા લાગ્યા. એ સમયે વનના વિષમ આ પ્રદેશમાં આમ-તેમ ભ્રમણ કરતા નયસારને પૂર્વોપાર્જિત પુણ્યના પ્રભાવથી એક મુનિ નજરે પડયા. એ મુનિ
॥१५३॥
or Private Versonal Use Only
w.jainelibrary.org

Page #167

श्रीकल्प
सूत्रे
कल्पमञ्जरी
॥१५४॥
टीका
पस्यन्तं तपस्यां कुर्वन्तम्, तपःप्रभाभिः-तपस्तेजोभिः अनलमिव ज्वलन्तम् अग्निमिव देदीप्यमान, जलधिमिव= समुद्रवत् गम्भीरं, पुष्करपलाशमिव कमलपत्रमिव निर्लेप लेपरहितम्, यथा कमलपत्रं जलपङ्कायस्पृष्टं तैथव कषायादिविकारास्पृष्टमित्यर्थः, सोममिव सौम्यलेश्यम् चन्द्रमिव शीतलकान्तिम्, सर्वसहामिव पृथ्वीमिव सर्वसह= सकलपरीषहोपसर्गसहनशीलम्, भास्करं=मूर्यमिव तपस्तेजसा भासमानदीप्यमानम् , ध्यानानलेन-ध्यानरूपेणाग्निना कर्मेन्धनं-कर्मरूपमिन्धनम् दहन्तं भस्मीकुर्वन्तम् , कच्छपमिव गुप्तेन्द्रिय-वशीकृतेन्द्रियम्, स्फटिकरत्नमिव विशुद्ध-निर्मलहृदयम्, निरास्रवम् आस्रववर्जितं निर्मलं कषायमलवर्जितम्, मण्डपाकारसुशीतलतरुतले विराजमानं, शुभध्यानमग्न-प्रशस्तध्यानलीनं, मुनिजनाय्य मुनिजनेषु अग्र्यं=श्रेष्ठं, जिनवरधर्मस्वस्तिकां-जिनवराणां धर्मे यत् स्वस्ति-कल्याण तत्कायति भूचयतीति तथाभूताम्, सदोरकमुखवत्रिकाम्दोरकेण सहितां मुखवत्रिकाम् । तप के तेज से अग्नि के समान देदीप्यमान थे। समुद्र के समान गंभीर थे। कमल-पत्र के सदृश निर्लेप थे, अर्थात् जैसे कमल का पत्ता जल और कीचड़ आदि के स्पर्श से रहित होता है, उसी प्रकार वे मुनि कषाय आदि विकारों से अस्पृष्ट-अछूते थे। चन्द्रमा की तरह शीतल कान्ति से सुशोभित थे। पृथ्वी के समान तपस्या के तेज से दीप्त थे। ध्यानरूपी अग्नि से कर्मरूपी इंधन को भस्म करने में लगे थे। कछुवे की तरह इन्द्रियों का गोपन करने वाले-वश में करनेवाले थे, स्फटिक रत्न के समान निर्मल हृदय । वाले थे। आस्रव-तथा कषाय-मल से वर्जित थे। मंडप के आकार के तरु की शीतल छाया में विराजमान थे। प्रशस्त ध्यान में मग्न और मुनियों में श्रेष्ठ थे। जिनेन्द्रों के धर्म में जो स्वस्ति अर्थात् मा કેવા હતા, તે કહે છેઃ-તે તપસ્યા કરી રહ્યા હતા. તપના તેજથી તે અગ્નિ સમા દેદીપ્યમાન હતા. સમુદ્ર જેવા ગંભીર હતા. કમળપત્ર જેવા નિર્લેપ હતા, અર્થાત્ જેમ કમળની પાંદડીઓને પાણી કે કીચડને સ્પર્શ થતો નથી, તેમ તે મુનિ કષાયાદિ વિકારેથી અપૃષ્ટ-નહિ સ્પર્ધાયેલા હતા. ચંદ્રમા જેવી શીતલ કાન્તિથી સુશોભિત હતા. પૃથ્વીની પેઠે બધા પરીષહ અને ઉપસર્ગો સહન કરનારા હતા. સૂર્યની પેઠે તપસ્યાના તેજથી દીપ્ત હતા. ધ્યાનરૂપી અગ્નિથી કમરૂપી ઈધણને ભસ્મીભૂત કરવામાં મંડયા હતા. કાચબાની પેઠે ઈદ્રિયને ગોપવીને સ્વવશ કરનારા હતા. સ્ફટિક રત્ન જેવું નિર્મળ હૃદય ધરાવનારા હતા. આસ્રવ તથા કષાય-મેલથી વજિત હતા. મંડપના આકારના વૃક્ષની ઠંડી છાયામાં તે વિરાયા હતા. પ્રશસ્ત ધ્યાનમાં મગ્ન અને મુનિઓમાં શ્રેષ્ઠ હતા. જિનેન્દ્રોના ધર્મમાં જે સ્વસ્તિ, અર્થાત્ કલ્યાણ છે એને સૂચિત કરનારી છે
नयसारकथा
॥१५४||
છે

Page #168

कल्प
ओकल्प
चन्द्रः चन्द्रिकाम् इव मुखे मुखोपरि धरन्तं, सदोरकमुखवत्रिकायाचन्द्रिकासादृश्यं धवलत्वेन बोध्यम्; कर्मसमूहं रिक्तं क्षीणं कुर्वन्तं, शारदेन्दुप्रसन्नवदनं-शरदि भवः शारदः, स चासाविन्दुश्चन्द्रः स इव प्रसन्न निर्मलं वदन-मुख यस्य तम्, धवलवसन-शुक्लबलवन्तम्, ज्ञाननिधान ज्ञानवन्तम् अकिञ्चनं निष्परिग्रहमिति ।मु०५।।
मूलम्-तएणं सो उदारो नयसारो भूनत्थमस्थयाइपंचंगो गायबंदणविहिपसंगो गुणगणधरं तं मुणिवरं उयारभावेण वंदइ नमसइ, वंदित्ता नमंसित्ता, तदंसगाणंदतुंदिलो आगमेसिमदंकुरकंदिलो सयं जम्मजीवियं सहलं मण्णमाणो परमभत्तिभावुल्लसियमणसा तं पज्जुवासमाणो, तत्थ अदूरसामंते समुवविट्ठो |मू०६॥
छाया-ततः खलु स उदारो नयसारो भून्यस्तमस्तकादिपञ्चाङ्गो ज्ञातवन्दनविधिप्रसङ्गो गुणगणधरं तं
मञ्जरी
मंत्र
टीका
कल्याण है उसको मुचित करनेवाली डोरासहित मुखवत्रिका को मुख पर इस प्रकार धारण किये हुए थे; जैसे चन्द्रमा चांदनी को धारण करता है। चांदनी श्वेत होती है और मुखवत्रिका भी श्वेत होती है, अत एव दोनों में समानता है। वे मुनि कर्मों के समूह को क्षीण करने में तत्पर थे। उनका मुख शरद् ऋतु के चन्द्रमा के समान निर्मल था। श्वेत वस्त्र धारण किये हुए थे। ज्ञान के निधान थे और परिग्रहरहित थे ॥मू०५॥
मूल का अर्थ-'तएणं सो' इत्यादि । मुनि महाराज को देखने के पश्चात्, उदार वन्दना की विधि को जानने वाले तथा जिसने अपने पांचों अंगों को पृथ्वी पर टिका दिया है एसे नयसार ने गुणसमूह के धारण करनेवाले उन मुनिवर को उदार भाव से वन्दना की, नमस्कार किया। वन्दना-नमस्कार करके
नयसारकथा
દેરા સાથેની મુખવસ્ત્રિકાને મુખ પર એ પ્રકારે ધારણ કરી રહ્યા હતા કે જેમ ચંદ્રમા ચાંદનીને ધારણ કરે છે. ચાંદની શ્વેત અને મુખવસ્ત્રિકા પણ વેત હોય છે, તેથી બેઉમાં સમાનતા છે. એ મુનિ કર્મ સમૂહને ક્ષીણ કરવામાં તત્પર હતા. એમનું મુખ શરદના ચંદ્ર પિઠે નિર્મળ હતું. વેત વસ્ત્ર પહેર્યા હતાં. જ્ઞાનના નિધાન અને પરિગ્રહ 81 Gal.
भूसनी मथ-'तपणं सो' त्यादि. भुनिराजन नयां पछी हार पहनानी विधिना ना२, सने
પિતાના પાંચે આંગને પૃથ્વી ઉપર ટકાવી દીધાં છે એવા નયસારે ગુણસમૂહના ધારક તે મુનિવરને ઉદાર ભાવથી Jain Education Erainik नभ४२ या वहन नभ२४॥२ ४रीन लावण्यमा थना२ स्याना मा तनयसा२, भुनिशिनना भान थी
॥१५५॥
"उदयाचाdavw.jainelibrary.org

Page #169

श्रीकल्प
मूत्रे ॥१५६॥
Jain Education In
मुनिवरमुदारभावेन वन्दते नमस्यति, वन्दित्वा नमस्थित्वा तर्दशनानन्दतुन्दिल आगमिष्यद्भद्भाङ्करकन्दलः स्वकं जन्मजीवितं सफलं मन्यमानः परमभक्तिभावोल्लसितमनसा तं पर्युपासीनस्तत्रादृरसामन्ते समुपविष्टः ॥ ०६ ॥ टीका - तए णं इत्यादि ।
ततः = मुनिदर्शनानन्तरं खलु स उदारो नयसारो भून्यस्तमस्तकादिपञ्चाङ्गः - भुवि = पृथिव्यां न्यस्तानि = स्थापितानि मस्तकादीनि=मस्तक - जानुद्वय - करद्वयरूपाणि पञ्चाङ्गानि येन स तथा, नमितपञ्चाङ्गः, ज्ञातवन्दनविधिप्रसङ्गः - ज्ञातः = त्रिदितः वन्दनस्य विधेः प्रसङ्गः = अवसरो येन स तथा - वन्दनविधिज्ञ इत्यर्थः, गुणगणधरं = क्षान्त्यादिगुणराशिधारिणं तं मुनिवरम् उदारभावेन वन्दते = स्तौति नमस्यति =नमस्करोति । ततः तद्दर्शनानन्ददिल:- तस्य मुनिराजस्य यद्दर्शनं = विलोकनं तस्माद्य आनन्द:-ममोदस्तेन तुन्दिल:- पुष्टः आगमिष्यद्भद्राङ्कु
भावी कल्याणशाली वह, मुनिदर्शन के आनन्द से पुष्ट हो गया। अपने जन्म और जीवन को सफल मानता हुआ, परम भक्ति भाव के कारण उल्लासयुक्त चित्त वाला वह मुनिराज की उपासना करता हुआ, न बहुत दूर न बहुत पास - उचित स्थान पर बैठ गया ॥ मु०६ ॥
टीका का अर्थ- 'तए णं सो' इत्यादि । मुनिदर्शन के अनन्तर उस उदार और वन्दना की विधि के ज्ञाता नयसारने, मस्तक, दोनों घुटने और दोनों हाथ, इस प्रकार पाँचों अंगों को जमीन पर नमाकर, क्षमा आदि गुणों की राशि को धारण करने वाले उन मुनिवर को उदार भाव से वन्दन और नमस्कार किया । तब मुनिराज के दर्शन से उत्पन्न हुए प्रमोद के कारण वह फूल उठा । भावी भव में होने वाले परमकल्याण के अंकुर के कन्दवाला अर्थात् भावी कल्याण का भाजन वह नयसार, उत्कृष्ट भक्तिभाव से उल्लसित मनके
પુષ્ટ થઇ ગયા. પોતાના જન્મને અને જીવનને સફલ માનત, પરમભકતભાવને કારણે ઉલ્લાસયુકતચિત્તવાલા તે નયસાર, મુનિરા॰ની ઉપાસના કરતા, નહિ ઘણું દૂર કે નહિ' ઘણું નજીક અર્થાત્ ઉચિત સ્થાન પર બેસી ગયે. (સૂ૦૬)
टीना अर्थ - 'तपणं सो' इत्याहि भुनिना दर्शन थयां पछी, ते उहार, वाहनानी विधिनेो लघुनार नयसारे भस्त, એ ઢી'ચણુ, બે હાથ, એમ પાચે અ ંગને ભૂમિ ઉપર નમાડીને, ક્ષમા આદિ ગુણાની રાશિને ધારણ કરવાવાલા તે મુનિરાજને ઉદાર ભાવથી વંદન અને નમસ્કાર કર્યા. તે સમયે આગામી ભવમાં થનાર પરમકલ્યાણના ભાજન તે નયસાર, મુનિરાજના દર્શીનેાથી ઉત્પન્ન થયેલ પ્રમાદ વડે જુલી ગયા. ભાવી ભવમાં થવાવાળા પરમકલ્યાણના અંકુરના
कल्प
मञ्जरी
टीका
नयसारकथा
।। १५६।।
ww.jainelibrary.org.

Page #170

श्रीकल्प
कल्प
मञ्जरी
॥१५७||
टीका
रकन्दल:-आगमिष्यति भविष्यति भवे यद्भद्रं कल्याणं तस्य योऽङ्करस्तस्य यत्कन्दं तद्वान् भाविकल्याणशालीत्यर्थः, परमभक्तिभावोल्लसितमनसा उत्कृष्टभक्त्युद्रेकममुदितमनसा तं मुनिवरं पर्युपासीन आराधयन् तत्र-मुनिपाचे अदरसामन्ते नातिदरे नातिनिकटे समुपविष्टः सविनयम् उपविष्टः ॥मू०६॥
अथ मुनिस्तमुपदिशति
मूलम्-तए णं तं छज्जीवनिकायनाहो तवसंजमसनाहो मुनिनाहो अपुव्ववच्छलेण महुमज्जियमुद्दियामाहुरिमहरंतीए वाणीए पुग्गलपरियट्ट दसोयाहरणाइयं च दरिसंतो नरजम्मस्स दुल्लहत्तं देवगुरुधम्मसरूवं च विविहप्पयारेण उवएसीअ । साहुणो पगईए चेव परुद्धारपरायणा हवंति, तप्पभावेण तस्स हिययम्मि चिरकालट्ठियप्पयारो मिच्छत्तगाढंधयारो सूरोदयाओ लोयंधयारो विव सत्तरं पणट्ठो । तए णं उयारतरभावधारो सो नयसारो महव्वयसणाहं तं मुणिणाहं विविहवकवइगरेण थुणिय सट्टाणं गओ । तओ सो नयसारो भोयणवेलाए गोयरियटुं विणिग्गयं तं मुनिवरं विष्णवेइ-भो परोवयारधुरंधरा मुणिवरा! मम वयणं ओहारिय सयचरणकमलरयपायाओ ममंगणं पवित्तं करेह ॥ मू०७॥
___ छाया-ततः खलु तं षड्जीवनिकायनाथः तपःसंयमसनाथो मुनिनाथोऽपूर्ववात्सल्येन मधुमार्जितमृद्वीकामाधुरीमधरयन्त्या वाण्या पुद्गलपरिवत्तं दशोदाहरणादिकं च दर्शयन् नरजन्मनो दुर्लभत्वं देवगुरुधर्मस्वरूपं
मार नयसार
कथा
SENT
साथ, उन मुनिवर की उपासना करता हुआ वहीं मुनिराज के पास-न अधिक दूर और न अधिक समीप विनयपूर्वक बैठ गया ॥ मू०६॥
मुनि उसे उपदेश देते हैं-'तए णं तं' इत्यादि । मूल का अर्थ-तत्पश्चात् षड्जीवनिकायों के नाथ, तप और संयम से सनाथ (सहित) मुनि
॥१५७॥
કંદવાળા, અર્થાત્ પરમ કલ્યાણના ભાજન તે નયસાર, ઉત્કૃષ્ટ ભકિતભાવથી ઉલ્લસિત મન સાથે તે મુનિરાજની ઉપાસના કરતાં ત્યાં મુનિરાજની પાસે જ, અર્થાત્ નહિં અધિક દૂર કે નહિં અધિક નજીક એટલે ઉચિત स्थान५२, विनयपू' मेसी आयो(सू०६)
वे भुनि तेन उपहेश मा छ-'तपण तं' त्याहि. મૂલને અર્થ–ત્યાર પછી વજીવનિકાના નાથ, તપ અને સંયમથી સનાથ (સહિત) મુનિનાથે, તો

Page #171

श्रोकल्प
कल्पमञ्जरी टीका
।।१५८॥
च विविधप्रकारेण उपादिशत् । साधवः प्रकृत्येव परोद्धारपरायणा भवन्ति. तत्पभावेण तस्य हृदये चिरकालस्थितप्रचारो मिथ्यात्वगाढान्धकारः सूरोदयाल्लोकान्धकार इव सत्वरं प्रणष्टः । ततः खलु उदारतरभावधारः स नयसारः महाव्रतसनाथं तं मुनिनार्थ विविधवाक्यव्यतिकरण स्तुत्वा स्वस्थानं गतः । ततः स नयसारो भोजनवेलायां गोचर्य) विनिर्गतं तं मुनिवरं विज्ञपयति-भोः परोपकारधुरन्धरा मुनिवराः ! मम वचनमवधाय स्वचरणकमलरजःपातान्ममाङ्गणं पवित्रं कुरुत ॥ मू०७॥ नाथने, अपूर्व वात्सल्यभाव के साथ मधुमार्जित द्राक्षा की मधुरता को भी मात करनेवाली अतिशय मधुर वाणी से पुद्गलपरावर्तन के स्वरूप को और दश उदाहरणों को दिखलाते हुए मानव-जन्म की दुर्लभता का, तथा देव, गुरु, और धर्म के स्वरूप का विविध प्रकार से उपदेश किया। साधुजन स्वभावसे ही पर के उद्धार में तत्पर होते हैं । अत एव उनके उपदेश के प्रभाव से, नयसार के हृदयमें चिरकाल-अनादिकाल से स्थित मिथ्यात्वरूपी सघन अंधकार शीघ्र ही नष्ट हो गया, जैसे सूर्य के उदय से लोक का अंधकार नष्ट हो जाता है। तदनन्तर उदारतर परिणामों को धारण करने वाला वह नयसार महाव्रतों से सम्पन्न उन मुनिराज की विविध प्रकार की वाक्यावली से स्तुति करके अपने स्थान पर चला गया। उसके पश्चात् नयसारने भोजन के समय गोचरी के लिये निकले हुए मुनिमहाराज से प्रार्थना को कि- परोपकार की धुरा को धारण करने वाले मुनिवर ! मेरी प्रार्थना पर ध्यान देकर, अपने चरण कमलों की धूल से मेर अंगन को पावन कीजिये ।। मू०७॥
नयसार
અપૂર્વ વાત્સલ્ય સાથે મધ મિશ્રિત દ્રાક્ષની મીઠાશને પણ મહાત કરનારી ઘણી જ મધુર વાણીથી પુદ્ગલપરાવર્તનના સવરૂપને તથા દશ ઉદાહરણે બતાવીને માનવ-જન્મની દુર્લભતાને તથા દેવ,ગુરુ અને ધર્મ સ્વરૂપને અનેક પ્રકારે ઉપદેશ કર્યો. સાધુજન સ્વભાવથી જ બીજાને ઉદ્ધાર કરવા માટે તત્પર હોય છે, તેથી તેમના ઉપદેશના પ્રભાવથી, સૂર્યના ઉદયથી જેમ જગતના અંધકારને નાશ થાય તેમ નયસારના હૃદયમાં અનાદિકાલથી રહેલ મિથ્યાત્વરૂપી ઘાડે અંધકાર તરત જ નાશ પામ્યું. ત્યાર પછી ઉદારતર પરિણામોને ધારણ કરનાર તે નયસાર, મહાવ્રતથી સંપન્ન એવા એ મુનિરાજની જુદા જુદા પ્રકારના વાકયસમૂહથી સ્તુતિ કરીને પિતાને સ્થાને ચાલ્યો ગયો ત્યારબાદ ભેજનના સમયે ગોચરી માટે નીકળેલા તે મુનિરાજને તેણે વિનંતી કરી કે હે પરોપકારની ધુરાને ધારણ કરનારા onmમુનિવર ! મારી વિનંતી પર ધ્યાન આપીને આપના ચરણ કમળની ધૂળથી મારાં આંગણુને પાવન કરે. (સૂ૦૭) કી
॥१५

Page #172

श्रीकल्पसूत्रे ॥१५९।।
LOKELLAT
西島 寳寳寳餐
Jain Education
टाका -- तए ण त इत्यादि ।
ततः खलु तं=नयसारं षड्जीवनिकायनाथः =पड्जीवनिकायस्वामी तपःसंयमसनाथः तपःसंयमाभ्यां युक्तो मुनिनाथः अपूर्ववात्सल्येन = अलौकिकप्रेम्णा मधुमार्जितमृद्वी कामाधुरीम् - मधु = माक्षिकम् तेन मार्जिता या मृद्वीका = द्राक्षा तस्या या माधुरी=मधुरता, ताम् अधरयन्त्या = तिरस्कुर्वत्या अतिमधुरया वाण्या = चाचा पुद्गलपरिवर्त= पुद्गलानां= रूपिद्रव्याणामाहारकवर्जितानामौदारिकादिप्रकारेण गृह्णत एकजीवापेक्षया परिवर्तनं - सामस्त्येन स्पर्शः = पुद्गलपरिवर्तः, स यावता कालेन भवति स कालोऽनन्तोत्सर्पिण्यवसर्पिणीरूपोऽपि पुद्गलपरिवर्त्तस्तं तथा-दशोदाहरणादिकम्=चोलकपासकादिदृष्टान्तादिकं च दर्शयन् नरजन्मनः = मनुष्यभवस्य दुर्लभत्वं देवगुरुधर्मस्वरूपं च विविधप्रकारेण
टीका का अर्थ- 'तए णं तं ' इत्यादि । नयसार के बैठ जाने के पश्चात्, तीन करण-कृत, कारित, अनुमोदना तथा तीन योग - मन, वचन, काय से रक्षक होने के कारण छह जीवनिकायों के स्वामी, तप एवं संयम से सम्पन्न उन मुनिनाथ ने अलौकिक प्रीति के साथ, मधु और द्राक्षा के माधुर्य को भी तिरस्कृत करने वाली अर्थात् अत्यन्त ही मधुर वाणी से पुद्गलपरावर्त्तन के स्वरूप को और चोलक - पासक आदि दस उदारण आदि से मनुष्यभव की दुर्लभता तथा देव, गुरु, धर्म का स्वरूप नाना प्रकार से समझाया । आहारक द्रव्यों के सिवाय समस्त रूपी द्रव्यों- पुद्गलों को औदारिक शरीर आदि के रूप से ग्रहण करते हुए, एक जीव की अपेक्षा जो परिवर्तन अर्थात् समस्तरूप से जो स्पर्श होता है, वह पुद्गलपरावर्त्तन कहलाता है । यह पुद्गलपरावर्त अनन्त उत्सर्पिणियों और अवसर्पिणियों के बीतने पर होता है ।
टीने अर्थ – 'तर णं तं' इत्याहि नयसार मेसी गया पछी, हृत, अस्ति भने अनुमोदना से त्रालु २ તથા મન, વચન અને કાયા એ ત્રણ યાગથી રક્ષણ કરનાર હોવાના કારણે છ જીવનિકાયેાના સ્વામી, અને તપ તથા સયમથી સોંપન્ન તે મુનિનાથે અલૌકિક પ્રીતિ સાથે, મધ મિશ્રિત દ્રાક્ષની મીઠાશને પણ ચડી જાય એવી, એટલે કે ઘણી જ મીઠી વાણીથી પુદ્ગલપરાવર્તનના સ્વરૂપને અને ચેાલ્લક, પાસક વગેરે દશ ઉદાહરણા આદિથી મનુષ્ય ભવની દુ`ભતા તથા દેવ,ગુરૂ ધ'ના સ્વરૂપને અનેક પ્રકારે સમજાખ્યું. આહારક દ્રવ્યા સિવાય સત્ર રૂપી દ્રવ્યા –પુદ્દગલા-તે ઔદારિક શરીર વગેરેના રૂપથી ગ્રહણ કરતાં એક જીવની અપેક્ષાએ જે પરિવર્તન એટલે કે સમસ્ત
कल्प
मञ्जरी टीका
नयसार
कथा
॥१५९॥
x. .

Page #173

कल्पमञ्जरी टीका
और उपादिशत्-उपदिष्टवान् । पुद्गलपरिवर्तस्य विस्तरस्वरूपम् अनुत्तरोपपातिकमूत्रस्य अस्मदाचार्यकृतार्थबोधिनीटीकायां
दशोदाहरणस्वरूपं च उत्तराध्ययनस्य तृतीयेऽध्ययनेऽस्मदाचार्यविरचितप्रियदर्शिनीटीकायां विलोकनीयम् ।
किमर्थमुपदिष्टवान् ? इत्याह-'साहुणो' इत्यादि । साधवः प्रकृत्यैव-स्वभावेनैव परोद्धारपरायणा: अन्यजीवोश्रीकल्प
द्धरणतत्परा भवन्ति । अतः स मुनिर्नयसाराय धर्ममुपदिष्टवान् । उपदेशप्रभावेण नयसारस्य यदभूत्तदाहसूत्रे ॥१६०॥
'तप्पभावेण' इत्यादिना-तत्मभावेण-साधुकृतोपदेशप्रभावेण तस्य-नयसारस्य हृदयेन्मनसि चिरकालस्थितप्रचार:-चिरकालात्-अनादिकालात् स्थितः प्रचार-प्रसरणं यस्य स तथाभूतो, मिथ्यात्वगाढान्धकारः मिथ्यात्वरूपनिबिडान्धकारः मूर्योदयात् लोकान्धकार इव लोकान्धकारवत्, सत्वरं-शीघ्र पणष्टः । सम्यक्त्वरत्नइस काल को पुदगलपरावर्तन कहते हैं। पुद्गलपरावर्त का विस्तृत स्वरूप अनुत्तरोपपातिकमूत्र की मेरे पूज्य आचार्य देव की बनायी हुई अर्थबोधिनी टीका में, और दश उदाहरणों का स्वरूप उत्तराध्ययनमूत्र की मेरे गुरुदेव की रचित प्रियदर्शिनी टीका में, तीसरे अध्ययन में देखना चाहिए।
मुनि ने किस प्रयोजन से उपदेश दिया ? इस प्रश्न का समाधान करते हुए शास्त्रकार कहते हैंमुनिजन स्वभाव से ही अन्य जीवों का उद्धार करनेमें तत्पर होते हैं। इसी कारण उन मुनिने नयसार को धर्मोपदेश दिया ।
उपदेश के प्रभाव से नयसार को जो हुआ सो कहते हैं-मुनि के उपदेश के प्रभाव से नयसार के हृदय में अनादि काल से स्थित मिथ्यात्वरूपी प्रगाढ़ अन्धकार, सूर्योदय से लोक के अन्धकार के समान,
नयसार
રૂપથી જે સ્પર્શ થાય છે તે પુદ્ગલપરાવર્તન કહેવાય છે. આ પુદ્ગલપરાવર્તન અનંત ઉત્સર્પિણીઓ તથા [ અવસર્પિણીઓના પસાર થયા પછી થાય છે. આ કાળને પુદ્ગલપરાવર્તન કહે છે. પુદ્ગલપરાવર્તનનું વિસ્તૃત २१३५ "अनुत्तरोपापतिक सूत्र" नी भारा पून्य माया श्रीय अनावी समाधिनीटीभ तथा श ઉદાહરણોના સ્વરૂપ ઉત્તરાણ થ ની મારા ગુરુજીએ રચેલી પ્રિયદર્શિની ટીકાના ત્રીજા અધ્યયનમાં જેવી જોઈએ.
મુનિએ કયા હેતુથી ઉપદેશ આપ્યા? આ પ્રશ્નનું સમાધાન કરતાં શાસ્ત્રકાર કહે છે-મુનિજન સ્વભાવથીજ અન્ય જીવોને ઉદ્ધાર કરવામાં તત્પર હોય છે. આ જ કારણથી તે મુનિએ નયસારને ધમને ઉપદેશ દીધે.
મુનિના ઉપદેશની અસરથી નયસાર પર શી અસર થઈ ? તે હવે કહે છે– મુનિના ઉપદેશની અસરથી નયસારના પર હદયમાં અનાદિ કાળથી રહેલ મિથ્યાત્વરૂપે પ્રગાઢ અંધકાર સૂર્યોદય થતાં જેમ જગતને અંધકાર નાશ પામે
॥१६॥
Godw.jainelibrary.org

Page #174

श्रीकल्प
मुत्रे ।।१६१।।
Jain Education es
समलङ्कृतो जात इति भावः । ततः तदनु खड उदारतरभावधारः = अत्युदारभावसम्पन्नः स नयसारः महाव्रतसनार्थ पञ्चमहाव्रतवन्तं मुनिनाथं मुनिराजं विविधवाक्यव्यतिकरेण= अनेकविधवाक्यसमूहेन स्तुत्वा = हे भदन्त ! भवताऽमृतकल्पया स्ववाण्या जन्मजरामरणदुःखभीता वयमाश्वासिताः । चन्द्रचन्द्रिका यथा सहस्रांशुकरणसंतप्तं संसारं शीतलयति तथा भवतोऽनवद्या वाणी रागद्वेषज्वालामालाकुलितं ममान्तःकरणं शीतलयति । हे मुने ! न तथा कल्पतरूणां मञ्जर्यो, न वा सुधासमुद्राणामूर्मयस्तथा हृदयं मुख्यन्ति, यथा भवतोऽखिलागम
हो उठी ।
नष्ट हो गया । अर्थात् नयसार की आत्मा सम्यक्त्तवरूपी रत्न की अलौकिक ज्योति से उद्भासित
नयसार उदार पहले ही था, सम्यक्त्व की प्राप्ति से वह उदारतर अर्थात् अत्यन्त उदार भाव से सम्पन्न हो गया। उसने पञ्चमहाव्रतधारी मुनिराज की नाना प्रकार के वाक्य - समूहों से स्तुति की। जैसे“भगवन् ! आपने अपने पीयूष के सदृश वचनों से, जन्म, जरा और मरण के दुःखों से भयभीत मुझे आश्वासन दिया है। जैसे सूर्य की प्रखर किरणों से संतप्त संसार को चन्द्रमा की चादनी शीतल करती है, उसी प्रकार राग-द्वेष की ज्वालाओं के समूह से व्याकुल मेरे अन्तःकरण को आपकी कल्याणमयी वाणी शीतल बनाती है । हे मुने । समस्त आगमों का साररूप आपकी वाणी मेरे चित्त को जितना सुखी बना रही है, उतना सुख न तो कल्पवृक्षों की मंजरियाँ दे सकती हैं और न अमृत के समुद्रों की
છે તેમ તરત જ નાશ પામ્યા. એટલે કે નયસારના આત્મા સમ્યકત્વરૂપી રત્નના અલૌકિક પ્રકાશથી પ્રકાશમાન બન્યા. નયસાર પહેલેથી જ ઉદાર તા હતા. સમ્યકત્વ પ્રાપ્ત થતાં તે ઉદારતર એટલે કે વધારે ઉદાર ભાવથી પૂર્ણ' બન્યા. તેણે પંચમહાવ્રતધારી મુનિની અનેક પ્રકારના વાકયસમૂહથી સ્તુતિ કરી, જેવાં કે-“ભગવન્ ! આપે આપના અમૃત જેવાં વચનથી જન્મ જરા અને મરણના દુ:ખોથી ભયભીત એવા મને આશ્વાસન આપ્યું' છે. જેમ સૂર્યંના તીક્ષ્ણ કિરણાથી સારી રીતે તપેલ સંસારને ચન્દ્રમાની ચાંદની ઠંડક દે છે, એ જ રીતે રાગ-દ્વેષની જવાળા આના સમૂહથી વ્યાકુલ બનેલા મારા અંતઃકરણને આપની કલ્યાણકારી વાણી શીતળ મનાવે છે. હે મુનિ ! સમસ્ત આગમાના સારરૂપ આપની વાણી મારાં ચિત્તને જેટલુ સુખી કરે છે એટલું સુખ તે કલ્પવૃક્ષની મંજરીએ દઇ
獎賞
愛愛愛
कल्प
मञ्जरी
टीका
महावीरस्य
नयसार
नामकः
प्रथमो भवः ।
।। १६१।।
**

Page #175

को
श्रीकल्प
सारभूता वाणी । हे विश्ववन्ध ! भवद्वचनसहस्रांशुकरनिकरण अनादिकालावस्थितो मम हृदयगुहान्धकारो
विनाशितः। यथा सहस्रकरकिरणप्रभया तुषारकणिका विलीयन्ते, तथा भवद्वचनजनितेन तत्त्वविवेकेन र ममाज्ञानमपि विलीनम् । हे भगवन् ! समेघे गगने चन्द्रचन्द्रिकावद् भवदुपदेशं विना गुणा न शोभन्ते । हे हे गुणनिधे ! भवदुपदेशमनुपश्रुत्य व्यामोहमदिराममत्ता विषयगर्ने प्रपतिता जीवा आत्मानं न ततः कदाचि
न्ति । भवदुपदेशावली भवभवान्तरागताज्ञाननिद्राविमूढान् जीवान् विनिद्रान् कृत्वा क्षान्त्यादियथा चन्द्रकिरणाः कमलबनविकासने, पाषाणा मधुरगीतगाने, चित्रलिखिताश्च राजानो रण
कल्प
मञ्जरी
॥१६॥
नाटत राम
टीका
लहरें ही दे सकती हैं। विश्ववन्ध ! आपके वचनरूपी सूर्य की किरणों के समूह ने, मेरे हृदयरूपी गुफा में अनादिकाल से भरे हुए अन्धकार को दूर कर दिया है। जैसे दिवाकर की किरणों की प्रभासे ओस के नन्हें-नन्हें से कण विलीन हो जाते हैं, उसी प्रकार आपके वचनों से उत्पन्न हुए तत्वज्ञान से मेरा अज्ञान विलीन हो गया । हे भगवन् ! जैसे मेघों से आच्छादित आकाशमें चन्द्रचन्द्रिका शोभायमान नहीं होती, उसी प्रकार आपके उपदेश के विना गुणों की शोभा नहीं होती। हे गुणों के निधान ! आपके उपदेश को श्रवण किये विना मोह की मदिरा से मतवाले और विषयों के गड्ढे गिरे हुए जीव कदापि उससे अपना उद्धार नहीं कर सकते। आपके उपदेश भव-भव से चले आये अज्ञान की निद्रा से एकदम मूढ़ बने हुए जीवों को जागृत करके क्षमा आदि गुणों से विभूषित बनाते हैं। जैसे चन्द्रमा की किरणें कमल-वन को विकसित करने में समर्थ नहीं, पाषाण मधुर गीत गाने में समर्थ नहीं और चित्रलिखित राजा
महावीरस्य नयसारनामकः प्रथमो भवः।
શકતી નથી, કે અમૃતના સમુદ્રની લહેરે પણ દઈ શકતી નથી. હે વિશ્વવન્ત ! આપના વચનરૂપી સૂર્યનાં કિરણના સમૂહે મારા હદયરૂપી ગુફામાં અનાદિ કાળથી ભરેલા અંધકારને દૂર કરી દીધું છે. જેમ સૂર્યના કિરણોના તેજથી ઝાકળનાં નાનાં નાનાં બિન્દુઓ નાશ પામે છે તે જ રીતે આપના વચનેથી ઉત્પન્ન થયેલ તત્વજ્ઞાનથી મારું અજ્ઞાન નાશ પામ્યું છે. હે ભગવાન ! જેમ મેઘોથી છવાયેલાં આકાશમાં ચન્દ્રની ચન્દ્રિકા શોભતી નથી, એ જ રીતે આપના
॥१६२॥ ઉપદેશ વિના ગુણો શોભતા નથી. હે ગુણેના ભંડાર ! આપનો ઉપદેશ સાંભળ્યા વિના મેહની મદિરાથી મસ્ત બનેલાં તથા વિષયો રૂપી ખાડામાં પડેલા જીવ તેમાંથી પિતાને ઉદ્ધાર કદી કરી શકતાં નથી. આપને ઉપદેશ
-सवथी पासी भारती मज्ञाननी निद्राथी त भूभनेवाने तरीन क्षमा पोरे गुणाथी विभूषितww.jainelibrary.org

Page #176

श्रीकल्पमूत्रे ।।१६३।।
कमाण समया न भवान्त तथा भवदुपदशग्रहणावकला जावा आप न कदाप्यपारससारपारावारपारकरण समया
भवन्ति । हे पीयूषोपदेशप्रवर्षक ! यथा वर्षाकाले वर्षाजलापूरितविलेभ्यो भुजङ्गमा विनिस्सृत्य पलायन्ते, तथैव भवदुपदेशजलापूरितात्मबिलात्कर्मभुजङ्गमाः पलायन्ते । अहो भवदुपदेशस्य माहात्म्यम् ! यं विना वैषयिकमुखसारा नरा अवश्यमेव दुर्गतिगर्त्तपरायणा भवन्ति, यथा - हरिततृणलो भाकर्षणा हरिणा हरित तृणाच्छन्ने कूपे पतिता भवन्ति । हे महात्मन् ! भवदुपदेशपूर्णचन्द्रोदये प्राणिनां हृदयमरुभूमौ शुभाशुभकर्मरूपमसृस्वर
युद्ध करने में समर्थ नहीं, उसी प्रकार जिन्हों ने आपके उपदेश को ग्रहण नहीं किया, वे जीव इस अपार संसार - सागर को पार करने में कदापि समर्थ नहीं हो सकते ! हे अमृतमय उपदेश की वर्षाकरने वाले मुनिराज ! जैसे वर्षाकाल में, जल से परिपूर्ण बिलों से साप निकलकर भाग जाते हैं, उसी प्रकार आपके उपदेशरूपी जल से पूरित आत्मारूपी बिल से कर्मरूपी सर्प भाग जाते हैं । धन्य है आपके उपदेश का माहात्म्य ! जिस के अभाव में विषयजनित सुख को सार समझने वाले मनुष्य अवश्य ही दुर्गति के गड्ढे में गिरते हैं, जैसे हरे-हरे घास के लोभ से आकृष्ट हिरण हरे घास से ढँके हुए कूप में जा गिरते हैं । हे महात्मन् ! आपके उपदेशरूपी पूर्णचन्द्र का उदय होने पर प्राणियों के हृदयरूपी मरुभूमि में शुभअशुभ कर्मरूपी लहराती लहरों से चंचल विषयवासनारूपी मृगतृष्णा शीघ्र ही नष्ट हो जाती है । "
કરે છે. જેમ ચન્દ્રમાનાં કિરણેા કમળ-વનને વિકસિત કરવાને સમથ હાતાં નથી, પાષાણુ મધુર ગીત ગાવાને સમં નથી અને ચિત્રમાં ચિતરેલા રાજા યુદ્ધ કરવાને સમથ નથી, એ જ રીતે જેમણે આપના ઉપદેશ ગ્રહણ કર્યા નથી તે જીવા આ અપાર સ`સાર-સાગરને એળંગવાને કદી પણ શક્તિમાન બની શકતા નથી. હે અમૃત ઉપદેશની વર્ષા કરનારા મુનિરાજ ! જેમ વર્ષાઋતુમાં પાણીથી પરિપૂર્ણ દરામાંથી સાપ નિકળીને ભાગી જાય છે, એ જ પ્રમાણે આપના ઉપદેશરૂપી જળથી પૂર્ણ આત્મારૂપી દરમાંથી કમ'રૂપી સર્પ ભાગી જાય છે. ધન્ય છે આપના ઉપદેશના માહાત્મ્યને કે જેના અભાવથી વિષયનિત સુખને સાર સમજનાર મનુષ્ય જરૂર દુર્ગતિના ખાડામાં પડે છે, જેમ લીલાં મજાનાં ઘાસથી આકર્ષાયેલું હરણ લીલાં ઘાસથી ઢંકાયેલા ખાડામાં પડે છે. હું મહાત્મન્! આપના ઉપદેશરૂપી પૂર્ણ ચન્દ્રનો ઉદય થતા પ્રાણીઓના હૃદયરૂપી મરુભૂમિમાં શુભ-અશુભ કર્મી રૂપી ઉછળતી લહેરાથી ચંચળ વિષયવાસના રૂપી મૃગતૃષ્ણા તરતજ નાશ પામે છે.”

कल्प
मञ्जरी टीका
महावीरस्य
नयसार
नामकः
प्रथमो
भवः ।
1128311

Page #177

श्रीक स्प
सूत्रे
कल्पमञ्जरी टीका
॥१६॥
तरङ्गचञ्चलं विषयवासनारूपमृगतृष्णाजलं सधः संक्षीयते।-इत्येवंविधैर्वचनैः स्तुति कृत्वा स्वस्थानं गतः । ततो भोजनवेलायां भोजनसमये गोचर्यर्थं विनिर्गतं तं मुनिवरं स नयसारो विज्ञपयति मार्थयति-भोः परोपकारधुरन्धराः! मुनिवराः! मम वचनंमार्थनारूपं वचः अवधार्य मनसिकृस्य, स्वचरणकमलरजःपाता=निजचरणकमलधूलिपातनात् ममाङ्गणं पवित्रं कुरुत ॥ मू०७।।
मूलम्-तएणं भत्तिभावसमाकिट्ठो मुनिवरिठ्ठो उक्टिभावसारस्स नयसारस्स आवासमणुपविट्ठो । तए णं पसबहिययो सविनयो नयसारो एवं वयासी-भदंत ! जहा सुतरू पुष्फ विणेव फलिज्जा, मरुम्मि अणब्भा जलवुट्टी दीणसयणे सुवण्णवुट्टी य भवेजा, तहा अन्ज मज्झंगणे भगवओ चरणकमलरयपाओ जाओ । भगवओ दसणेण अहं पीऊसपाणेण विव पीणिोऽम्हि । एवं वियत्तभत्तिधारो नयसारो मुनिवरं थुइय फासुएसणिज्जेहि विउलेहि असणपाणखाइमसाइमेहि चउबिहेहि आहारेहि पडिलाभेइ । तए णं सो नयसारो वणाओ णयरं गंतुमणं तं मुणिमणुगमिय मग्गं दसिय बंदी । तए णं सो मुणिर्दसणामियपिवासो पत्तसम्मत्तसारो नयसारो एवं वयासी-हे मुणिणाहा!
गंतव्वं जइ णाम णिच्छयमहो ! गंतासि केयं तरा, दुत्ताणेव पयाणि चिट्ठउ भवं पासामि जावं मुहं ।
महावीरस्य नयसारनामिका प्रथमो भव ।
नयसार इस प्रकार के शब्दों से मुनि की स्तुति करके अपने स्थान पर चला गया। फिर नयसार भोजन के समय गोचरी के लिये निकले हुए उन मुनिराज से प्रार्थना करने लगा-हे परोपकारधुरन्धर मुनिवर ! मेरे प्रार्थना-वचनों पर ध्यान देकर अपने चरण-कमलों की रज गिरा कर मेरे आंगन को पावन बनाइए-आहार ग्रहण करने के लिए मेरे स्थान पर पधारिये ॥मु०७॥
નયસાર એ પ્રકારના શબ્દોથી મુનિની સ્તુતિ કરીને પિતાને સ્થાને ચાલ્યો ગયો. પછી નયસારે ભજનને એકાદ વખતે ગોચરી કરવા નિકળેલા તે મુનિને વિનંતી કરી કે હે પરોપકારધુરન્ધર મુનિવર! મારાં પ્રાર્થનાવચને પર છે
ધ્યાન દઈને આપના ચરણ કમળની રજ પાડીને મારાં આંગણુને પાવન કરે. આહાર વહેરવા માટે મારે JainEducation HD. त्या पधारे। सू०७॥

PRESEARCH
E
ww.jainelibrary.org

Page #178

PRESS
श्रीकल्प
कल्पमञ्जरी
॥१६५||
टीका
संसारे घडियापणालविगलव्वारोवमे जीविए,
को जाणाइ पुणो तए सह ममं होजा न वा संगमो ॥१॥ इति । ___ तओ जाव मुणिवरो लोयणपहपहिओ आसी ताव नयसारो अणिमेसदिट्ठीए तं विलोगमाणो तत्थेव ठिओ । मुणिणाहे दिहिपहाईए तओ नियट्टिय, नयसारो विष्णायसंसारासारो धणजोव्वणजीवणाणि अंजलिजलाणि विव अस्थिराणि चंचलागि पडिक्खगं खोयमाणाणि ओहारिय, सयलमुहनिहाणं सम्मत्तप्पहाणं मुणिनाहवयणसंदिटं विस्टुिं जिणोवइट्ट धम्मं हिययम्मि धारेमाणो सहयरे अवि पडिबोहिय सयं ठाणं पडिगमीअ॥मू०८॥
छाया-ततः खलु भक्तिभावसमाकृष्टो मुनिवरिष्ठ उत्कृष्टभावसारस्य नयसारस्यावासमनुपविष्टः । ततः खलु प्रसन्नहृदयः सविनयो नयसार एवमवादीत-भदन्त ! यथा-सुतरुः पुष्पं विनैव फलेत्, मरौ अनभ्रा जलवृष्टिः, दीनसदने सुवर्णदृष्टिश्च भवेत्, तथाऽद्य ममाङ्गणे भगवतश्चरणकमलरज-पातो जातः। भगवतो दर्शनेनाहं पीयूषपानेनेव प्रीणितोऽस्मि । एवं व्यक्तभक्तिधारो नयसारो मुनिवरं स्तुत्वा मासुकैषणीयैर्विपुलैरशनपानखादिमस्वादिमैश्चतुर्विधराहारैः प्रतिलम्भयति । ततः खलु स नयसारः वनाद् नगरं गन्तुमनसं तं मुनिमनुगम्य मार्ग दर्शयित्वाऽचन्दत । ततः खलु स मुनिदर्शनामृतपिपासः प्राप्तसम्यक्त्वसारो नयसार एवमवादीत-हे मुनिनाथ !
मूल का अर्थ-'तए णं' इत्यादि । तब भक्तिभाव से खिंचे हुए वह मुनिवर, उत्कृष्ट भक्तिभाव से विभूषित नयसार के निवासस्थान में प्रविष्ट हुए । तब प्रसन्नचित्त और विनयसम्पन्न नयसार ने कहा-प्रभो ! जैसे कल्पवृक्ष फूल आये विना अकस्मात् ही फल जाय, मरुभूमि में मेघों के विनाही वर्षा हो जाय और दरिद्र की झोपड़ी में सोना बरस पड़े उसी प्रकार आज मेरे आंगन में आपके चरण-कमलों की रज गिरी है। आपके दर्शन से मैं इतना प्रसन्न हूँ, जैसे अमृत पीया हो!
इस प्रकार प्रकट भक्ति को धारण करने वाले नयसारने मुनिवर की स्तुति करके उन्हे मासुक एवं एषणीय विपुल अशन, पान, खाद्य तथा स्वाध रूप चार प्रकार के आहार से प्रतिलाभित किया। तत्पश्चात् वन से नगर की ओर जाने की इच्छा से आगे चलने वाले मुनि के पीछे-पीछे चलते हुए मुनिदर्शनअभिलाषी तथा सम्यत्तव-सार को प्राप्त करनेवाले नयसार ने कहा-हे मुनिनाथ !
होना महावीरस्य
नयसारनामकः प्रथमो भवः।
बार
म
॥१६५॥
ए
Jain Education miteinational

Page #179

श्रीकल्प
सूत्रे ॥१६६॥
Jain Education
" गन्तव्यं यदि नाम निश्चितमहो ! गन्तासि केयं त्वरा, द्वित्राण्येव पदानि तिष्ठतु भवान् पश्यामि यावन्मुखम् । संसारे घटिकाप्रणालविगलद्वारोपमे जीविते,
को जानाति पुनस्त्वया सह मम भवेन्न वा सङ्गमः ॥ १ ॥ इति ।
ततो यावद् मुनिवरो लोचनपथपथिकः आसीत् तावन्नयसारः अनिमेषदृष्ट्या तं विलोकमानः तत्रैव स्थितः । मुनिना दृष्टिपथातीते ततो निवृत्य, नयसारो विज्ञातसंसारासारो धनयौवन जीवनानि अञ्जलिजलाtata अस्थिराणि चञ्चलानि प्रतिक्षणं क्षीयमाणानि अत्रधार्य, सकलमुखनिधानं सम्यक्त प्रधानं मुनिनाथवचनसंदिष्टं विशिष्टं जिनोपदिष्टं धर्मं हृदये धारयन् सहचरानपि प्रतिबोध्य स्वकं स्थानं प्रत्यगच्छत् ||८||
" गंतव्वं जइ णाम णिच्छियमहो ! गंतासि केयं तरा ?, दुत्ताण्णेव पयाणि चिट्ठउ भवं, पासामि जावं मुहं । संसारे घडियापणालविगलवारोवमे जीविए, को जाणाइ पुणो तर सह ममं होजा न वा
संगमो " ॥ १॥ इति ।
यदि जाना निश्चित ही कर लिया है तो पधारेंगे ही, पर जल्दी क्या है ? दो-तीन कदम अर्थात् थोड़ी देर आप खड़े रहिये ताकि आपके मुखकमल का दर्शन करूँ, संसार में जीवन अरहट से बहने वाले पानी के समान चंचल है- क्षणविनश्वर है, कौन जाने ? आपका पुनः समागम हो या नहीं हो ॥१॥ विहार करते हुए मुनि जब तक नेत्रों से दिखाई देते रहे, तब तक नयसार अनिमेष दृष्टि से उन्हें देखता हुआ वहीं खड़ा रहा। मुनिराज के आखों से अदृष्ट हो जाने पर नयसार पीछे लौटा । उसने संसार के असर स्वरूप को समझ लिया था । यह भी जान लिया था कि धन, यौवन और जीवन, अंजलि में लिये जल के समान अस्थिर हैं, चंचल हैं और क्षण-क्षण में क्षीण हो रहे हैं । अतएव वह सकल सुखों के निधन प्रधान सम्यक्ता को तथा मुनिराज द्वारा उपदिष्ट, विशिष्ट, वीतरागप्ररूपित धर्म को हृदय में धारण करता हुआ, अपने साथियों को भी प्रतिबोध देता हुआ अपने स्थान की ओर चला गया || म्रु०८ ॥
NODESEE
कल्प
मञ्जरी टीका
महावीरस्य
नयसार
नामकः
प्रथमो
भवः ।
॥१६६॥

Page #180

श्रीकल्प
कल्प
मत्र
टीका-'तए णं' इत्यादि ।
ततः तदनन्तरम् खलु भक्तिभावसमाकृष्टः-भक्तिभावेन समाकृष्टः-भक्तिवशो मुनिवरिष्ठ: मुनिश्रेष्ठः, उत्कृष्टभावसारस्य उत्कृष्टभक्तिभावसम्पन्नस्य नयसारस्य आवासं निवासस्थानम् अनुपविष्टः । ततः तदनन्तरम्, प्रसन्नहृदयः प्रहृष्टमानसः, सविनय-विनयसहितः नयसारः एवं वक्ष्यमाणं वचनमवादीत-भदन्त ! यथा-सुतरुः उत्तमवृक्षः पुष्पं विनैव फलेत, मरौ-मरुदेशे अनभ्रा-मेघरहिता जलसृष्टिः, दीनसदनेन्दरिद्रगृहे सुवर्णदृष्टिश्च भवेत, तथा अद्य ममाङ्गणे भगवतः चरणकमलरजःपातो जातः । भगवतः ज्ञानरूपैश्वर्यादिषट्कसम्पन्नस्य भगवतः दर्शनेन-विलोकनेन, अहं नयसारः, पीयूपपानेन अमृतपानेनेव प्रीणितः सन्तुष्टोऽस्मि । एवम् इत्थम् व्यक्तभक्तिधारः द्रव्यभावविनयसम्पन्नो नयसारो मुनिवरं स्तुत्वा पासुकैषणीयैर्विपुलैः पुष्कलैः, अशनपानखादिमस्वा
मञ्जरी
॥१६७॥
टीका
टीका का अर्थ-'तए णं' इत्यादि । तत्पश्चात् भक्तिभावसे खिंचे हुए, अर्थात् भक्ति के वशीभूत हुए मुनिवर उत्कृष्ट भक्तिभाव से सम्पन्न नयसार के निवास स्थान में प्रविष्ट हुए। तब प्रसन्नचित्त और विनय से युक्त नयसार ने इस प्रकार वचन कहे-भगवन् ! जैसे कोई उत्तमक्ष फूलों के विना ही फल जाय, मरुदेश में विना ही मेघों के वर्षा हो जाय और दरिद्र के घर में सोना वरस पड़े, उसी प्रकार आज मेरे आंगन में आपके चरण-कमलों का पराग गिरा है । भगवान् अर्थात् परिपूर्ण ऐश्वर्य, रूप, यश, श्री, धर्म और प्रयत्न से सम्पन्न आपके दर्शन से मुझे ऐसी प्रसन्नता हुई है, जैसे मैंने अमृत पिया हो। इस प्रकार द्रव्य एवं भाव विनय से विभूषित नयसार ने मुनिवर की स्तुति करके प्रामुक (अचित्त ) तथा एषणीय (निर्दोष ) विपुल अशन पान खाद्य और स्वाद्य रूप चार प्रकार के आहार से प्रतिलाभित किया । इसके पश्चात् वन
महावीरस्य नयसारनामका प्रथमो भवः।
भूल भने सानो अर्थ-'तपण' त्याहि. त्या२ पछी तिमाथी आष्ट भुनिमारा नयસારના નિવાસ સ્થાને પધાર્યા. મુનિને જોતાં જ નયસાર હર્ષોન્મત્ત થયો ને વિનયપૂર્વક હાથ જોડી સંતને સંબંધી ને કહેવા લાગ્યા...હે ભગવન્ત! અકાલે વૃક્ષ ફળે, અકાલે મેઘ ગર્જના કરે, દરિદ્રીના ઘરમાં સેનાને વરસાદ વરસે, આંધળાને આંખે આવે, તેમ આપે મારા આંગણે આવી મારી ભૂમિને પવિત્ર બનાવી છે. જેમ મરતે માણસ અમૃત પીવાથી, સજીવન થાય છે તેમ, અનંતકાલથી ભાવમરણે મરતે એ હું આપના દર્શનથી, સજીવન થયો છું.
આવા પ્રકારના ઉત્કૃષ્ટ ભાવવાળી ભકિતથી પ્રેરાયેલા નયસારે, મુનિવરને નિર્દોષ અને વિપુલ આહાર પાણી
॥१६७॥
થી collww.jainelibrary.org

Page #181

श्रीकल्पसूत्रे ॥१६८॥
Jain Education
दिमैः = चतुर्विधैः आहारैः प्रतिलम्भयति । ततः तदनन्तरं खलु स नयसारः, वनाद् नगरं गन्तुमनसं = प्राप्तुमनसं तं मुनिम् अनुगम्य = पश्चाद्गत्वा मार्ग दर्शयित्वा अवन्दत - प्रणतवान् । ततः = तदनु खलु स मुनिदर्शनामृतपिपासः = मुनिदर्शनाभिलाषी प्राप्तसम्यक्त्वसारो नयसारो विहारं कुर्वन्तं मुनिं प्रति एवम् = अनुपदं वक्ष्यमाणं वचनम् अवदत् - हे मुनिनाथ !
अहो यदि ते गन्तव्यं = गमनीयं निश्चितं = निर्धारितमस्ति, तर्हि गन्तासि गमिष्यसि, इयं का त्वरा 2, भवान् द्वित्राण्येव द्वे वा त्रीण्येव वा पदानि तिष्ठतु = विलम्बताम् यावत् = यत्कालपर्यन्तम्, भवदीयं मुखं पश्यामि । संसारे घटिकाप्रणालविगलद्वारोपमे - घटिकाप्रणालः = घटीयन्त्रोद्धृतजलप्रवाहलघुसारणी, ततो विगलत्क्षरद् यद्
से नगर की ओर जाने की अभिलाषा से आगे चलने वाले उन मुनि का अनुगमन करते हुए मुनि-दर्शन के प्यासे सम्यत्तवधारक नयसार ने बिहार करते हुए मुनिराज के प्रति इस प्रकार कहा - हे मुनिनाथ ! " आपने पधारने का निश्चय कर लिया है तो आप पधारेंगे ही, परन्तु ऐसी क्या जल्दी है ? आप दो-तीन कदम अर्थात् थोड़ी देर ठहरे; ताकि आपके मुख कमल का दर्शन कर लूं, संसारमें घटीयंत्र
વહેારાવી, ચાગ્ય સત્કાર સન્માન કરી, વિસર્જિત કર્યા. ત્યારબાદ વનથી નગર તરફ જવાની ઈચ્છાથી આગળ ચાલતા મુનિરાજની પાછળ-પાછળ ચાલતા, મુનિનના અભિલાષી, સમ્યકત્વસારને પ્રાપ્ત કરનાર નયસાર તે મુનિને નીચે પ્રમાણે બાલવા લાગ્યા
गंतव्वं जइ णाम णिच्छियमहो ! गंतासि केयं तरा ? दुत्ताण्णेव पयाणि चिट्ठउ भवं, पासामि जावं मुहं । संसारे घडियापणालविंगलव्वारोवमे जीविए,
को जाणाइ पुणो तए सह ममं होजा न वा संगमो " ॥१॥ इति ।
અર્થાત્—આપે અહિથી ઉપડવાના નિશ્ચય કર્યા છે, એટલે જવાના તે ત્રણ કદમ ઉભા રહે, તે આપના વઇનકમલનું દર્શીન કરી લઉ. ફરી કાને ખબર
Personal Use
જરૂર ! પણ હે નાથ! તમા એ છે કે મલીશું કે કેમ ? કારણુ
कल्प
मञ्जरी
टीका
महावीरस्य
नयसार
नामकः
प्रथमो
भवः ।
॥१६८॥
ww.jainelibrary.org

Page #182

श्रीकल्प
सूत्रे ॥१६९॥
वाजलं तेन उपमिते तत्सदृशे-क्षणभङ्गर इत्यर्थः, जीविते आयुषि को जन इति जानाति यत् त्वयाभवता सह मम पुन: भूयः सङ्गमः मिलनं भवेत, न वेति ॥१॥
ततः तदनु यावत् यत्कालपर्यन्तम् , मुनिवरः, लोचनपथपथिक दृष्टिगम्य आसीत् तावत्-तत्कालावधि, नयसारः, अनिमेषदृष्टया निनिमेषनयनेन तं-मुनिवरं विलोकमान: पश्यन् तत्रैव-मुनिवरवियोगस्थान एव स्थितः आसीत । मुनिनाथे दृष्टिपथातीते-नेत्रमार्गान्निष्क्रान्ते ततः मुनिवरवियोगस्थलात् निवृत्य नयसारः विज्ञातसंसारासार विदितसंसारतुच्छत्वः सन् धनयौवनजीवनानि अञ्जलिजलानीव अञ्जलिगतजलवत अस्थिराणि=
मञ्जरी
टीका
(अरहट्ट) से निकलकर बहने वाले पानी के समान क्षणविनश्वर जीवन में, कौन जाने फिर आपका पुनः समागम हो या नहीं हो?" ॥१॥
तदनन्तर वह मुनि जबतक आखों से दीखते रहे, तबतक नयसार टकटकी लगाकर उन मुनि को देखता हुआ उसी जगह खड़ा रहा । जब मुनि आँखों से नहीं दीखने लगे तब वह वहाँ से पीछा गया। उसने संसार की असारता समझ ली थी। क्या धन, क्या यौवन और क्या जीवन-सभी अंजली में लिये
महावीरस्य नयसारनामका प्रथमो भवः।
આ સંસારમાં મનુષ્યનું જીવન અહેટ (રેંટ) ના પાણીના પ્રવાહની માફક ચંચલ છે, અર્થાત વિનશ્વર છે. ૧૫
નયસારને, આ મુનિ મહારાજની વાણીને કોઈ અલૌકિક પ્રભાવ જણાય ને સર્પ જેમ કાંચળીને તજીને ચાલ્યો જાય, તેમ નયસાર પણ આંતરિક રીતે અંતરદૃષ્ટિ કરી સંસારનું ઝેર ઓકવા લાગ્યો. નયસારે. થોડા જ વખતના આ સંતના સમાગમે, મિથ્યાત્વનું ઝેર વમી નાખી, સમ્યકત્વરૂપ અમૃતને ગ્રહણ કર્યું. “સમ્યકત્વ એટલે “આત્માની સાચી ઓળખાણ; જયાં સુધી મુનિ દૃષ્ટિ-ગોચર થતાં રહ્યાં ત્યાં સુધી અનિમેષષ્ટિએ નયસાર જેતે રહ્યો. મુનિ દૃષ્ટિમર્યાદા બહાર નીકળી ગયા બાદ નયસાર સજળનેત્ર પાછો ફર્યો. જીવનની અસારતા તેને સમજાવાથી તન, ધન અને યૌવન બધું તુચ્છ જણાવા લાગ્યું.
"आ तन रंग पतंग सरीखो, जतां वार न लागे जी, असंख्य गया धन संपति मेळी तारी नजरो आगेजी।
॥१६९॥
Jain Education n
ational
Erosiww.jainelibrary.org

Page #183

श्रीकल्प
कल्प
मञ्जरी
॥१७॥
स्थिरतारहितानि, अतएव चञ्चलानि गत्वराणि प्रतिक्षण-क्षणेक्षणे श्रीयमाणानि अवधार्य-स्वमनसि निश्चित्य सकलसुखनिधानं सर्वसौख्यस्थानं सम्यक्त्वप्रधानं मुनिनाथवचनसंदिष्टं मुनिवरवचनद्वारोपायनीकृतं विशिष्टं महान्तं जिनोपदिष्टं तीर्थकरनिर्दिष्टं धर्म हृदये मनसि धारयन् स्थापयन् सहचरानपि सहगामिनोऽपि जनान् तं धर्म प्रतिबोध्य-ज्ञापयित्वा स्व-निजं स्थान निवासं प्रत्यगच्छत परावृत्य गतः ॥ मू०८॥
मूलम्-तए णं सो नयसारो गएसु कइपएसु वरिसेसु विसुद्धज्झाणजलविसोहियदुभावमलो सब्भावभावियप्पो मुणिकप्पो कालमासे कालं किच्चा उक्किद्वभावभरियचेयसा मुणिणाहविसुद्धाहारपाणप्पदाणप्पभावेण बीए भवे सोहम्मे कप्पे पलिओवमहिइयदेवत्ताए उववन्नो ॥ मू०९॥
छाया-ततः खलु स नयसारो गतेषु कतिपयेषु वर्षेषु विशुद्धध्यानजलविशोधितदुर्भावमलः सद्भावभावितात्मा मुनिकल्पः कालमासे कालं कृत्वा उत्कृष्टभावभृतचेतसा मुनिनाथविशुद्धाहारपानप्रदानप्रभावेण
टीका
हुए जल के समान अस्थिर हैं, अत एव चंचल हैं और क्षण-क्षण में क्षीण होते चले जा रहे हैं। इस प्रकार - अपने मन में निश्चित करके वह समस्त सुखों के कारणभूत सम्यक्त्व को तथा मुनिराज के वचनों द्वारा प्राप्त, महान् , तीर्थकर प्ररूपित धर्म को अन्तःकरण में धारण करता हुआ तथा अपने साथियों को भी धर्म का प्रतिबोध देता हुआ अपने निवासस्थान पहुँचा ।।मू०८||
मूल का अर्थ-'तए णं' इत्यादि । तदनन्तर कुछ वर्षों के व्यतीत होने पर विशुद्ध ध्यानरूपी से दुर्भावरूपी मल को धो डालने वाला, मद्भावनाओं से भावित आत्मावाला, अत एव साधु के
महावीरस्य नयसारनामकः प्रथमो
आजकालमां हूं तुं करतां, जमडा पकडी जाशे जी,
ब्रह्मानंद कहे चेत अज्ञानी, अंते फजेती थाशे जी ॥”
ઉપરની પંકિતઓનો રંગ “નયસાર ને લાગ્યો ને જીવન ડામાડેલ થવા લાગ્યું. આજસુધીના ભાવ પર દષ્ટિપાત કરતાં ઘણે પસ્તાવો થવા લાગ્યું, ને ‘આ દેહને માટે આત્માને અનંતીવાર ગાયે પણ એક જ વખત
આત્મા’ ને માટે તપસંયમથી દેહને ગળાય તે કેવું સારું?” આ સૂત્ર તેના મગજમાં રમી રહ્યું. ને સાચી dain Educationalitimeभए ने निश्चय साथे, स्वस्थाने पाछ। यो (सू०८)ersonal use Only
॥१७०॥
STATESww.jainelibrary.org

Page #184

श्रीकल्प
मृत्र
॥१७॥
द्वितीये भवे सौधर्म कल्पे पल्योपमस्थितिकदेवतया उपपन्नः॥ मू०९॥
टीका-"तए णं' इत्यादि ।
ततः तदनु खलु स नयसारः गतेषु व्यतीतेषु कतिपयेषु-कियत्सु वर्षेषु, विशुद्धध्यानजलविशोधितदुर्भावमल:=पावनध्यानरूपजलप्रक्षालितकुत्सितभावरूपकिट्टः, अत एव सद्भावभावितात्मा-विशुद्धभाववासितान्त:करणः, अत एव मुनिकल्पः साधुसदृशः कालमासे कालावसरे कालं कृत्वा, उत्कृष्टभावभृतचेतसा उत्तमभावपूर्णमनसा, मुनिनाथविशुद्धाहारपानप्रदानप्रभावेण, द्वितीये भवे सौधर्मेन्तदाख्ये प्रथमे कल्पे देवलोके पल्योपमस्थितिकदेवतया उपपन्न समुत्पन्नः ॥ १०९॥ इति श्रीमहावीरस्य नयसारभव-सौधर्मकल्पिकदेवभवेति भवद्वयम् ॥ १-२॥ समान वह नयसार कालमास में काल करके, उत्कृष्ट भावना-परिपूर्णचित्त से मुनिराज को विशुद्ध आहारपानी के दान के प्रभाव से द्वितीयभव में, सौधर्म कल्प में, पल्योपम की स्थिति वाले देव के रूप में उत्पन्न हुआ ॥ मू०९॥
टीका का अर्थ- तए णं' इत्यादि । तत्पश्चात् कतिपय वर्षों के बीतने पर, पावनध्यानरूपी नीर से जिसने दुर्भावनारूपी मैल को धो दिया है, इस कारण जिसका चित्त सद्भावनाओं से भावित हो गया है और इस कारण जो साधु के समान हो गया है, ऐसा वह नयसार मृत्यु के अवसर पर शरीर त्याग कर, उत्कृष्ट भावना से परिपूर्ण चित्त से मुनिराजको निर्दोष आहार-पान के दान के प्रभाव से द्वितीय भवमें, सौधर्मनामक प्रथम देवलोकमें एक पल्योपमकी स्थितिवाले देवके रूप में उत्पन्न हुआ ॥ मृ०९॥ भगवान श्रीमहावीरस्वामीके नयसार और सौधर्मकल्पिक देवरूप दो भवोंका वर्णन ॥ १-२॥
भूल सानो -'तपणत्याहि. त्यार पछी व ५सार थयां मा, विशुद्ध प्यान રૂપો જલમાં હમેશા સ્નાન કરતે થકે, દુષ્ટ ભાવેને દૂર કરતે થકે, સદૂભાવથી પ્રેરિત થતે ગૃહસ્થાવાસમાં સાધુ નહિ પણ સાધુ-સરીખું જીવન ગાલતે થકે નયસાર, કાલ આવ્યે કોલ કરીને મરણ વખતે સમાધિએ રહીને, વિશુદ્ધ આહાર પાણીના દાનના પ્રભાવે, બીજા ભવમાં સૌધર્મ દેવલેકમાં પલ્યોપમની સ્થિતિવાળા દેવના आयुष्ये उत्पन्न थयो. (सू०८)
ભગવાન શ્રી મહાવીર સ્વામીના નયસાર અને સૌધર્મકલ્પિકદેવરૂપ બે ભેનું વર્ણન. ૧-૨
महावीरस्य नयसारभव-सौधर्मकल्पिकदेव
भवेति भवद्वयम् ।
॥१७॥
Jain Education
6
tional

Sadiww.jainelibrary.org

Page #185

कल्प
मञ्जरी
टोका
अथ महावीरस्य तृतीयं मरीचिभवं वर्णयति
___ मूलम्-तए णं सो णयसारजीवो सोहम्माओ देवलोगाओ आउक्खएणं भवक्खएणं ठिइक्खएणं चयं श्रीकल्प
चइत्ता तइए भवे विणीयाए णयरीए आइतित्थयरस्स उसभदेवपहुस्स नत्तुओ भरहचकवट्टिस्स पुत्तो जाओ।
अम्मापिऊर्हि तस्स मरीइत्ति नाम कयं । सो य उम्मुक्कबालभावो जोवणगमणुप्पत्तो उसभपहुस्स मोहसंदोह॥१७२॥ मयप्पमायमज्जुम्मायुम्मूलणवयणामयरसं सवणपुडेहि आविऊण संजायसंवेगनिव्वेओ विवेगालोगालोगिय
मोक्खपहो असारसंसारपरिम्भमणनिवट्टणाइदक्खं दिक्खं गाहिय संजममग्गे विहरइ ॥मू०१०॥
छाया-ततः खलु स नयसारजीवः सौधर्माद् देवलोकाद् आयुःक्षयेण भवक्षयेण स्थितिक्षयेण चयं त्यक्त्वा तृतीये भवे विनीतायां नगर्यामादितीर्थकरस्य ऋषभदेवप्रभोः नप्तको भरतचक्रवर्तिनः पुत्रों जातः। अम्बापितृभ्यां तस्य मरीचिरिति नाम कृतम् । स च उन्मुक्तबालभावो यौवनकमनुप्राप्तः ऋषभपभोर्मोहसन्दोहमदप्रमादमद्योन्मादोन्मूलनवचनामृतरसं श्रवणपुटेरापीय संजातसंवेगनिर्वेदो विवेकाऽऽलोकाऽऽलोकितमोक्षपथो
4 महावीरस्य भगवान महावीर के तीसरे मरीचिभव का वर्णन करते हैं- 'तए णं' इत्यादि।
मरीचिमूल का अर्थ-नयसार का जीव सौधर्म देवलोक से आयुका क्षय करके, भवका क्षय करके, नामकः स्थितिका क्षय करके, देवशरीर को त्याग करके विनीता नामक नगरी में प्रथम तीर्थकर भगवान्
भवः। ऋषभदेव प्रभु का पौत्र और भरत चक्रवर्ती का पुत्र हुआ। माता-पिता ने उसका नाम मरीचि रक्खा । वह बाल्यावस्था का अतिक्रमण करके युवावस्था को प्राप्त हुआ। भगवान् ऋषभदेव के वचनामृतरूप रस का जो मोहसमूह, मद एवं प्रमादरूपी मदिरा के प्रभाव को नष्ट करने वाला है, अपने श्रोत्र-पुटों से पान करके संवेग और निर्वेदसे युक्त हो गया। उसने अपने विवेकरूपी आलोक (प्रकाश) से
ભગવાન મહાવીરના ત્રીજા મરીચિ ભવનું વર્ણન કરે છે–
भूत भने सानो भय-'तए ण , त्याहि. नयसारको ७१, ३१ना मायुध्य, ११ मने स्थितिमा ક્ષય કરી વિનીતા નામની નગરીમાં પ્રથમ તીર્થ કર ભગવાન ઋષભદેવના પૌત્ર તરીકે, ભરત ચક્રવતીના પુત્રપણે
॥१७२॥ ઉત્પન્ન થયો. માતાપિતાએ તેમનું નામ “મરીચિ રાખ્યું. બાલ્યાવસ્થા વિતાડી યુવાવસ્થાને પ્રાપ્ત થયું. ભગવાન
અષભદેવના વચનામૃત રૂ૫ રસનું કે જે રસ મોહસમૂહ, જાતિકુલ બલ આદિ આઠ પ્રકારના મદ, કત્તયાકત્તવિવેકUો શૂન્યતારૂપ પ્રમાદરૂપી મદિરાના પ્રભાવને નષ્ટ કરવાવાળો છે તેનું પોતાના શ્રોત્રપુટથી પાન કરી, સંવેગ અને નિર્વેદથી
तृतीयो
Gathaw.jainelibrary.org

Page #186

श्रीकल्प
मूत्रे ॥१७३।।
कल्पमञ्जरी
टीका
महावीरस्य मरीचि
ऽसारसंसारपारभ्रमणानपत्तनादिदक्षा दीक्षा गृहत्विा संयममाग विहति ॥म्०१०॥
टीका-'तए णं' इत्यादि।
ततः तदन्तरम् खलु स नयसारजीवः सौधर्मात्=तदाख्यात् प्रथमाद् देवलोकात् आयुःक्षयेणदेवसंबन्ध्यायुर्दलिकसमाप्स्या, भवक्षयेण=देवभवक्षयेण, स्थितिक्षयेण=देवलोकावस्थानसमयव्यतिक्रमणेन, चय=देवशरीरं त्यक्त्वा तृतीये भवे विनीतायाम् अयोध्यायाम आदितीर्थकरस्य प्रथमजिनस्य ऋषभदेवपभोः नप्तक:= पौत्रः, भरतचक्रवर्तिनः पुत्रः जातः, अम्बापितृभ्यां मातापितृभ्यां तस्य 'मरीचि' इत्येतनाम कृतम्। सः= मरीचिश्च उन्मुक्तबालभावः व्यतिक्रान्तबाल्यः सन् यौवनकम्युक्त्वम् अनुपात: क्रमेण प्राप्तः ऋषभप्रभोः मोहसन्दोहमदपमादमधोन्मादोन्मूलनवचनामृतरसं, तत्र-मोहसन्दोहः मोहसमूहः; मदा-जात्याद्यष्टविधः, प्रमादः कर्तव्ये कर्मण्यप्रवृत्तिरकर्तव्ये प्रवृत्तिः, एतद्रप यन्मय-मदिरा तस्य य उन्मादः तस्य उन्मूलनो% मोक्षमार्ग को देख लिया। अतएव वह असार संसार में परिभ्रमण का निरोध करने में समर्थ दीक्षा धारण करके विचरने लगा ॥ मू०१०॥
टीका का अर्थ-'तए णं' इत्यादि । वह नयसार का जीव सौधर्म नामक प्रथम देवलोक से, देवआयु के दलिकों की समाप्ति होने से, देवभव का क्षय होने से और देवलोक में रहने की कालमर्यादा पूरी होने से देवशरीर त्यागकर तीसरे भव में विनीता अर्थात् अयोध्या नगर में प्रथम तीर्थकर भगवान् ऋषभदेव का पौत्र और भरत चक्रवर्ती का पुत्र हुआ। मातापिताने उसका नाम 'मरीचि' रक्खा। वह मरीचि क्रमसे बाल्यावस्था को पार करके यौवन अवस्था को प्राप्त हुआ।
उसने ऋषभदेव भगवान् के वचनामृतरूपी रसका, जो मोह के समूह, जाति-कुल-बल आदि पाठ प्रकार के मद तथा कर्तव्य कर्म में प्रवृत्ति न करना और अकर्तव्य कर्म में प्रवृत्ति करने रूप प्रमादरूपी યુકત થઈ ગયો. તેણે પિતાના વિવેકરૂપી આલોક-પ્રકાશથી મોક્ષને માગ જોઈ લીધું. તેથી તેમણે અસાર સંસારનું પરિભ્રમણ મટાડવામાં સમર્થ એવી દીક્ષા ગ્રહણ કરી વિચારવા લાગે.
ભાવાર્થ...સમકિત પ્રાપ્ત થયા પછી જે આયુષ્યને બંધ પડે તે તે બંધ દેવગતિ અને મનુષ્યગતિને જ હોય, બીજો કેઈ બંધ હોય જ નહિ. આવતાં આયુષ્યને બંધ, વર્તમાન આયુષ્યના ત્રીજા, નવમા, સતાવીશ, એકાશી અગર બસે તેંતાલીસમાં ભાગમાં પડે છે. ત્યાં સુધીમાં પણ જે ન પડી ગયો હોય તે મરણ વેલાના વચલા
नामकः
तृतीयो भवः।
॥१७३||
ન પણ

.

Page #187

श्रीकल्प
मूत्रे ॥१७४॥
विनाशको यो वचनामृतरसस्तं श्रवणपुटैः श्रोत्ररूपपुटकः, आपीय=नितरां पीत्वा संजातसंवेगनिर्वेदः संसारारुचिमोक्षाभिलापसम्पन्नः, विवेकाऽऽलोकाऽऽलोकितमोक्षपथः विवेकप्रकाशेन दृष्टमुक्तिमार्गः, असारसंसारपरिभ्रमणनिवर्तनादिदक्षाम्-असारसंसारे यत्परिभ्रमणं, ततो निवर्त्तने-निवारणे. आदिपदेन-सिद्धिगतिपापणे च दक्षां निपुणां दीक्षां सर्वविरतिलक्षणां प्रव्रज्यां गृहीत्वा संयममार्गे विहरति ॥ सू०१०॥
मूलम्-एगया जिममग्गे विहरमाणो सो अमुहकम्मोदएण सीउण्हाइपरीसहेहि . पराजिओ संजमे सीयमाणो संजमं चइऊण तिदंडी तावसो जाओ। इमो य पाणितलगयं चिंतामणिरयणं परिचज कायं गहीअ, मुत्ताहारमवहाय गुंजाहारं धरीअ, सुरतरुमवहाय करीरं सेवीअ, हस्थि विक्कीय गद्दभ किणीअ, नंदणवणमवहेलिय एरंडवणमासाई। किं बहुणा ? इमो भवन्भमणोवायं अन्नेसी । सच्चं; अण्णायवत्थुमाहप्पो जणो करयलगयमुत्तमं वत्थु तणंविव तिरक्करेइ। एवं सो चारित्तरयणमवहाय तिदंडितं गही। तहवि सो हिययट्ठियजिणोवइट्टधम्मसंकारो चारित्तपासायखंतिमुत्तिप्पभिइसोवाणाओ खलिओवि उसभदेवगुणग्गामगानरस्सिमवलंबमाणो नो सव्वहा मिच्छत्तभूयलपएसे पडिओ, जओ उच्छलंतदयामयधारो सो भवियजणे जिणोवइट चरित्तधम्म मुहं मुहुँ उवएसिय पहुसमीवे पयजटुं पेसेइ । सच्चं, जणाणं हिययओ पुव्वसंकारी किभियरागोव्य पाएण न नियट्टइ ॥ सू०११॥
महावीरस्य मरीचिनामकः तृतीयो भवः।
मदिरा को विनष्ट करने वाला है उसका अपने श्रोत्रपुटों-कानों से पान किया। इससे उसके चित्त में संवेग अर्थात् संसार के प्रति अरुचि और निर्वेद एवं मुक्ति की अभिलाषा उत्पन्न हो गई। उसे अपने विवेक के आलोक (प्रकाश) में मोक्षमार्ग दिखाई देने लगा। अत एव असार संसार के परिभ्रमण का निवारण करनेमें और 'आदि' पद से मोक्ष प्राप्त कराने में दक्ष सर्वविरतिरूप दीक्षा ग्रहण करके वह संयममार्गमें विचरने लगा ।। मू०१०॥
॥१७४॥
સમયમાં જરૂર પડી જાય છે. તે પ્રમાણે નયસારને જીવ દેવલોકના સુખે ભેગવી, ઋષભદેવ ભગવાનના પુત્ર ભરત મહારાજાને ત્યાં પુત્રપણે આ. ભગવાનની અમેઘ વાણીએ તેમના જીવનમાં પલટો આ ને સંસારના ક્ષણિક
સુખેને ત્યાગ કરી શાશ્વત સુખના ભાગને અપનાવ્યું. ભગવાન આગળ દીક્ષા પર્યાય ધારણ કરી પૂર્ણ સંયમી Sarsona मने समिति थयो. (२०१०)

ADS
S
onw.jainelibrary.org

Page #188

छाया-एकदा संयममार्गे विहरन् सः अशुभकर्मोदयेन शीतोष्णादिपरीषहैः पराजितः संयमे सीदन् संयमं त्यक्त्वा त्रिदण्डी तापसो जातः । अयं च पाणितलगतं चिन्तामणिरत्नं परित्यज्य काचमगृह्णात,
मुक्ताहारमपहाय गुजाहारमधरत, सुरतरुमपहाय करीरमसेवत, हस्तिनं विक्रीय गर्दभमक्रीणात, नन्दनवनमवहेल्य श्रीकल्प
एरण्डवनमासादयत् । किंबहुना ? अयं भवभ्रमणोपायमन्वैषयत् । सत्यम् , अज्ञातवस्तुमाहात्म्यो जनः करतलगतमुत्तमं मुत्रे यामा वस्तु तृणमिव तिरस्करोति । एवं स चारित्ररत्नमपहाय त्रिदण्डित्वमगृहात । तथापि स हृदयस्थितजिनोपदिष्ट
कल्पमञ्जरी
टीका
मूल का अर्थ-'एगया' इत्यादि । किसी समय संयम-मार्ग में विचरता हुआ वह मरीचि अशुभ कर्म के उदय से, शीत-उष्ण आदि परीषहों से पराजित होकर, संयम से घबराकर, संयम का त्याग करके त्रिदंडी तापस हो गया। उसने हथेली में आये चिन्तामणि को त्याग कर काच ग्रहण किया, मोतियों के हार का परिहार करके गुंजा (चिरमियों) के हार को अंगीकार किया, कल्पतरु को त्याग कर करीर (केर) का सेवन किया, गजराज को बेच कर गदहा खरीदा, और नन्दनवन की अवहेलना करके एरण्डवन को प्राप्त किया। अधिक क्या कहा जाय, उसने भवभ्रमण का उपाय खोज निकाला। सच है, जो जिस वस्तु की महत्ता को नहीं जानता, वह हथेली में आई हुई उस उत्तम वस्तु को भी तृण की तरह त्याग देता है। इस प्रकार उसने चारित्र-रत्न को त्याग कर त्रिदंडीपन स्वीकार किया।
महावीरस्य मरीचिनामकः
र
तृतीयो
भवः।
भूलन। मयं–एगया' त्याहि द्रव्य अने भावे भुडित थयां पछी प्रभात ते 'भाभगवषया' भां પિતાને વખત વિતાવવા લાગ્યા. કેઈક સમય અશુભકર્મોના ઉદય નિમિત્તે “અભિભાવ ફર્યો, શીત-ઉષ્ણ આદિના પરિષહ સહન કરી શકે નહિં, સંયમી જીવન આકરું લાગ્યું, પુદ્ગલ તરફની રુચિ વધવા લાગી, સંયમમાર્ગે શિથિલ થય ને પ્રમાદી જીવન તરફ દષ્ટિ મંડાણું, એટલે તે સંયમભાવથી મુંઝાઈને સંયમને ત્યાગ કરી ત્રિદંડી તાપસ થઈ ગયું. તેણે હથેલીમાં આવેલા ચિંતામણિને વેચી કાચ ખરીદ્યો, મેતીને હાર છોડી ચઠીને હાર સ્વીકાર્યો, કલ્પતરુને મૂકી કેરડાને આશ્રય લીધો, હાથી વેચી ગધેડે લીધે, નંદનવનની અવગણના કરી એરંડાના વનને સ્વીકાર કર્યો. વધારે શું કહિયે ? તેણે ભવભ્રમણને ઉપાય ગોતી કાઢયો. ખરી વાત છે કે જે ખરી વસ્તુને મહત્વ સમજતું નથી તે હાથમાં આવેલી ઉત્તમ વસ્તુને પણ તણખલાની માફક છોડી દે છે. આ પ્રકારે તેણે સંયમમાર્ગને ત્યાગ કર્યો. “આમભાવ' ટાળી અનાત્મભાવને વળગ્યો. આખુ જીવન-સુકાન ફરી ગયું. તે વખતે નકકી કરેલ સાધુમાગની ચર્ચાને પડતી મુદી, સ્વસ્થાપિત ચર્ચામાં વિચરવા લાગે.
ઈ
2
Jain Education
ww.jainelibrary.org

Page #189

हम
धर्मसंस्कारश्चारित्रप्रासादक्षान्तिमुक्तिप्रभृतिसोपानावस्खलितोऽपि ऋषभदेवगुणग्रामगानरश्मिमवलम्बमानो नो सर्वथा मिथ्यात्वभूतलपदेशे पतितः, यत उच्छलइयाऽमृतधारः स भविकजनान् जिनोपदिष्टं चारित्रधर्म मुहुर्मुहुरुपदिश्य प्रभुसमीपे प्रव्रज्यार्थ प्रेषयति । सत्यम्, जनानां हृदयतः पूर्वसंस्कारः कृमिकराग इव प्रायेण न निवर्तते ॥मू०११ ॥
टीका-'एगया' इत्यादि। संयममार्गे विहरन् तिष्ठन् सम्मरीचिः एकदा-एकस्मिन् काले अशुभकर्मोदयेन शीतोष्णादिपरीषहैः
कल्प
सूत्रे
मञ्जरी टीका
॥१७६||
तथापि वह पूर्णरूप से मिथ्यात्व के धरातल पर नहीं पहुंचा। उसके हृदय में तीर्थंकर द्वारा उपदिष्ट धर्म के संस्कार बचे थे। वह चारित्ररूपी महल की क्षमा, मुक्ति (निर्लोभता) आदि सोपानों से स्खलित हो चुका था, फिर भी ऋषभदेव के गुणगण के गान की रस्सी का सहारा ले रहा था। क्यों कि उसके हृदय से अनुकम्पारूपी अमृतकी धारा उछल रही थी। वह भव्य जनों को जिनप्ररूपित चारित्रधर्म का पुनः पुनः उपदेश देकर प्रव्रज्या के लिए प्रभु के समीप भेजता था। सच है। प्रायः मनुष्यों के हृदय से पूर्व का संस्कार कृमिकराग की तरह दूर नहीं होता ।। सू०११॥
टीका का अर्थ-संयम मार्ग में प्रवृत्ति करता हुआ मरीचि, किसी समय, अशुभ कर्म के उदय से शीत-उष्ण आदि के परीषहों से पराजित-पराभूत होकर संयम में खेद मानता हुआ, संयम को
महावीरस्य मरीचिनामकः
तृतीयो भवः।
છે
॥१७६॥
અષભદેવ ભગવાનથી નકકી થયેલ સાધુવેષ આચાર આદિને ત્યાગ કરી “વિદડી'ને વેષ ધારણ કર્યો. તે પણ તે પૂર્ણ રૂપથી મિથ્યાત્વના ધરાતલ પર પહોંચ્યું નહીં. તેનાં હૃદયમાં તીર્થકર દ્વારા ઉપદેશેલા ધર્મના સંસ્કારે બચેલા હતા. તે ચારિત્રરૂપી મહેલના ક્ષમા, મુકિત (નિર્લોભતા) આદિ પગથીયાઓથી ખલિત થઈ ચૂકી હતું, તે પણ રાષભદેવના ગુણ-સમૂહના ગાનની દેરીને આધાર લીધેલ હતો, કારણ કે તેના હૃદયમાંથી અનુકંપા રૂપી અમૃતની ધારા ઉછળી રહી હતી. તે– ભવ્યજંનેને જિનપ્રરૂપિત ચારિત્ર ધર્મને ફરી ફરીને ઉપદેશ દઈને પ્રવજ્યાને માટે પ્રભુની પાસે મોકલતે હતે. સાચું છે કે સામાન્ય રીતે મનુષ્યના હદયમાંથી પૂર્વના સંસ્કાર
કૃમિકરંગની (પાકા રંગની ) જેમ દૂર થતાં નથી. dain Educationyasional लावार्थ- तो माती वेष पसटी यो त २a 'मामपरिणति' ४२५९ मस्ती
Neww.jainelibrary.org

Page #190

श्रीकल्प
कल्पमज्जरी
मूत्र ॥१७७॥
म सयमसीदनलिधन संयम त्यक्त्वा-विहाय त्रिदण्डीन्दण्डत्रयधारी तापसो जातः। संयम स्यत्वाऽस्य त्रिदण्डित्वधारणं कीदृशं जातम् ? इत्याह-'इमो य मरीई' इत्यादि। अयम् असौ मरीचिश्च पाणितलगतं-करस्थितं चिन्तामणिरत्नं परित्यज्य, काचमगृहात-गृहीतवान् , मुक्ताहारम् अपहाय त्यक्त्वा, गुञ्जाहारम् , अधरत धृतवान् , सुरतरं कल्पवृक्षम् , अपहाय, करीरं कण्टकिक्षविशेषम् असेवत आश्रितवान् , हस्तिनं विक्रीय, गर्दभम् अक्रीणात-क्रीतवान् , नन्दनवनम् अवहेल्य-उपेक्ष्य एरण्डवनम् आसादयत्याप्तवान् । किं बहुना किमधिककथनेन ? अयम् मरीचिः भवभ्रमणोपाय-चतुर्गतिकसंसारपर्यटनकारणम् अन्वेषयत्वे षितवान्। सत्यं यथार्थम् , अज्ञातवस्तुमाहात्म्या =अविदितपदार्थप्रभावः, जन:-लोकः, करतलगतं हस्ततलस्थितम् , उत्तमं=बहुमूल्यं वस्तु-पदार्थम् तृणमिव तिरस्करोति-उपेक्षते, एवम् इत्थम् स मरीचिः, चारित्ररत्न-चारित्ररूपं रत्नम् , अपहाय-त्यक्त्वा त्रिदण्डित्वम् अगृह्णात्-स्वीकृतवान्, तथापि त्रिदण्डित्वस्वीकारेऽपि सः मरीचिः, हृदयस्थित
टीका
महावीरस्य मरीचिनामकः
तृतीयो
छोड कर त्रिदंडी-तीनदंड धारण करने वाला-तापस हो गया। संयम को छोडकर उसका त्रिदंडी होना कैसा हुआ? सो कहते हैं-उस मरीचि ने हाथ में आये हुए चिन्तामणिरत्न को छोड कर काच को ग्रहण किया। मुक्ताहार को त्याग कर गुंजा-हार को धारण किया। कल्पवृक्ष को त्याग कर कैर का आश्रय लिया। हाथी को बेच कर गधा खरीदा। नन्दन कानन की उपेक्षा करके एरण्ड के वन को प्राप्त किया। अधिक कहने से क्या लाभ ? इस मरीचिने चार गति रूप संमार में पर्यटन के कारण की गवेषणा की। यथार्थ है, जिसने पदार्थके प्रभाव को नहीं जाना, वह जन अपनी हथेली में स्थित बहुमूल्य पदार्थ को तिनकेकी तरह त्याग देता है-उपेक्षा करता है। इस तरह मरीचि ने चारित्र रूपी रत्न को त्याग कर त्रिदंडीपन स्वीकार किया।
भवः।
ન હતી. બાહ્યવેષ “આત્મધમ' ટકાવી રાખવાનું પ્રબલ સાધન છે. મરીચિએ વેવ પલટો કરી નાખે એટલે સર્જાશે ધર્મથી પતિત થયું હતું ” એમ ન હતું, ભગવાનની વાણી ઉપર પૂર્ણ શ્રદ્ધા હતી. ભગવાનની ભક્તિને કોઈ પાછા તે પરમ ઉપાસક હતે. જિન ભગવંતોએ કહેલ જ્ઞાન દર્શન ચારિત્રની ભાવનાના અંકુરે, તેમના મનમાં રમી રહ્યાં હતાં. જે કેઈ નવીન દીક્ષાથી તેમની પાસે આવતે તે તેને દીક્ષાગ્રહ માટે ભગવાન ઋષભ દેવનું જ નામ સૂચવતે. અને ખુલ્લે-ખુલે એકરાર કરતે કે ભગવાનનું ઉપદેશેલું ચારિત્ર મારાથી પાળી શકાયું નહિ તેથી જ તેને
હા
t

Page #191

मुत्र
कल्पमञ्जरी
टीका
हर जिनोपदिष्टधर्मसंस्कारः-हृदये=अन्तःकरणे स्थितः दृढतया संलग्नः जिनोपदिष्टस्य धर्मस्य सस्कारो यस्य स तथा-अपरि
त्यक्तजिनधर्मसंस्कारः, चारित्रप्रासादक्षान्तिमुक्तिप्रभृतिसोपानावस्खलिता-चारित्रप्रासादस्य-संयमरूपराजभवनस्य यत् ।
क्षमानिर्लोभतादिरूपं सोपान=निःश्रेणिः, तस्मात्-च्युतोऽपि सन् , ऋषभदेवगुणग्रामगानरश्मिम्-ऋषभदेवस्य ये श्रीकल्प
गुणग्रामाःगुणसम्हास्तेषां यद् गानं तदेव रश्मिः=रज्जुस्तम् , अबलम्बमानः आश्रयन् सर्वथा सम्यक्तया मिथ्यात्व॥१७८॥
भूतलप्रदेशे-मिथ्यादृष्टित्वरूपभूमितलपदेशे नो पतितः। यतः यस्माद्धेतोः, उच्छलद्दयाऽमृतधार: दयापरिपूर्णहृदयः स: मरीचिःभविकजनान् भव्यजनान् जिनोपदिष्टं तीर्थकरमोक्तं चारित्रधर्मसंयमधर्म मुहमुहः पुनः पुनः, उपदिश्यउपदेशं कृत्वा प्रभुसमीपेन्ऋषभदेवस्वामिपाचे प्रव्रज्यार्थ-दीक्षार्थ, प्रेषितवान् । सत्यं यथार्थम् . यत् जनानां लोकानां हृदयतः पूर्वसंस्कारः कृमिकराग इव प्रायेण बाहुल्येन न निवर्तते नागपच्छतीति ।। सू०११॥
मूलम्-तए णं एगया कयाइ जगसतावकलावनिकंदणो नाहिनंदणो पहू विणीयाए णयरीए समोसरिओ। तस्थ देवरइयसमोसरणे विरायमाणो उसभजिणो देवासुरतिरियमणुयपरिसाए सयसयभासापरिणामिणीए गिराए धम्म कहेह । धम्मदेसणासमणंतरं भगवं पज्जुवासमाणो भरहचकवट्टी तं पुच्छेइ-भदंत ! वट्टइ कोवि देवाणुप्पियाणं समोसरणे एयारिसो जीवो जो अणागयकाले बलदेवो वासुदेवो चकवट्टी तित्थयरो वा भविस्सइत्ति । तओ
महावीरस्य मरीचिनामकः तृतीयो भवः।
DESIBLORECARAMpmaan
हा, त्रिदण्डी होजाने पर भी मरीचि के हृदय में जिनोपदिष्ट धर्मका संस्कार स्थित था। उसने उस संस्कार का त्याग नहीं किया। संयम रूप राजमहल की क्षमा, मुक्ति (निर्लोभता) आदि जो सोपानसीढ़िया हैं उनसे च्युत हो जाने पर भी, ऋषभनाथ भगवान् के गुणों के समूह का गान रूप रस्सी सहारा लेता हुआ वह पूरी तरह से मिथ्यात्वरूपी भूमिभागतक नहीं पहुँचा। मरीचि के हृदय से दया के अमृत की धारा छलक रही थी-उसका अन्तःकरण करुणा से परिपूर्ण था। अतः वह भव्य जीवों को तीर्थकर द्वारा कथित संयमधर्म का वारंवार उपदेश करके भगवान् ऋषभदेव के पास दीक्षा के लिये भेजता था। सच है, मनुष्यों के हृदय से पहले का संस्कार प्रायः कृमिराग (पक्के रंग) की तरह हटता
नहीं है। सू०११॥ માં મેં આ “ ત્રિદંડી' ના વેષને ધારણ કર્યો છે. તાત્પર્યમાં એકે તેમનાં હૃદયમાંથી પૂર્વના સંસ્કાર ભરમીભૂત થયાં मानतi, ५ भसयागे मायार-वियानु पासन ५२वामा ढाथ भावीत. (२०११)
॥१७८॥
A
ww.jainelibrary.org

Page #192

श्रीकल्प
कल्पमञ्जरी टीका
॥१७९॥
भयवं एवं वयासी-भरहा! नत्य एत्थ समोसरणे एयारिसो कोवि जीवो। समोसरणाओ बहिं तुज्झ पुत्तो तिदंडिवेसधारी मरीई चिढइ। अमू कालकमेण एत्थ भरहे पोयणपुरे तिविटू नामं पढमो वासदेवो, अवरविदेहे मृयाए नयरीए पियमित्तनामे चक्कवट्टी, एत्थ भरहखित्ते महावीरनामो चरिमो तित्थयरो य भविस्सइ । एवं सोच्चा भरहचक्काट्टी बहिट्ठियं मरीइमुवागमिय एवं वयासी-भो तिदंडी मरीई! तुज्झ एरिसं वेसं वंदिउं में न कप्पइ । तुवं पुण अणागयकाले इमाए ओसप्पिणीए एयस्सिं भरहे वासे पोयणपुरे तिविट्ट नाम पढमो वासुदेवो, अवरविदेहे मूयाए नयरीए पियमित्तनामे चक्कवट्टी, एत्थ भरहे महावीरनामे अंतिमतित्थयरो य भविस्ससि। अओ तित्थयरत्तण भाविणं तुमं वंदामि । नियपिउणो भरहचकिस्स एवं वयणसवणेणं मरीइं पावभारो फारो कुलमओ आविसीय । कुलाइकडो मओ समयमासाइय सज्जो, विहङ्गमो नीडमिव जणमाविसइत्ति मरीई तक्खणे आरसंसारकंतारपरिब्भमणकारगं सयलमुहतरुमूलुम्मूलगं माणहालाहलं पिबीभ । तए णं सो हरिसवसविसप्पमाणहियो नच्चतो एवं वयासी-अहो ! केरिसं मज्झ उत्तम कुलं, जैसि महिड्ढिएहि महज्जुइएहि महप्पभावेहि महब्बलेहि महाजसेहि चउसटिइदेहि अन्नेहिवि देवेहि य देवीहि य वंदिनो तेलुकनाहो धम्मवरचाउरंतचक्कवट्टी उसभजिणो मम पियामहो अत्थि १। चक्करयणप्पहाणो एगच्छत्तं ससागरं वसुहं सासमाणो नवनिहिसमिद्धकोसो कयसयलजणतोसो छकखंडाहिबई नरसीहो भरहो चक्कवट्टी मम पिया अस्थि २। अहं पुग सत्तुमद्दणो सौहगजणी अइबलो महाबलो पियदसणो विमलकुलसंभूत्री अजिओ रायउलतिलो सिरिवच्छलंछणो तिवडाहिबई पुरिमुत्तमो पुरिससीहो पोयणपुरे तिविढू गामं पढमो वासुदेवो भविस्सामि ३। अवरविदेहे मूयाए नयरीए तेयसा पचंडमत्तंडपयानो पुवकडतवप्पभावो निविट्ठसंचियसुहो नरवसहो विउलविस्सुयजसो सारयनहत्थणियमहुरगंभीरणिद्धघोसो संपत्तसयलजगमणतोसो पिउसरिसो पियमित्तो णाम चकवट्टी भविस्सामि ४। किं बहुणा ? इमाए चेव ओसप्पिणीए पुरिससीहो पुरिसवरपुंडरीओ विमलकुलसंभवो महासत्तो सायरवरगंभीरो चंदाओवि निम्मलयरो मुज्जाओवि अहियपयासयरो नामेण महावीरो चरिमो तित्थयरो भविस्सामि ५। मम पियामहो तित्थयरेसु पढमो, मम ताओ चकवट्टीमुं पढमो जाओ, अहं पुण वासुदेवेसु पढमो भविस्सामि। इमाए चेव ओसप्पिणीए पुणो अवरविदेहे मूयाए नयरीए छक्खंडाहिबई जगप्पिओ पियमित्तो णामं चक्कवट्टी भविस्सामि । इमाए चउवीसीए पुणी चउवीससंखापूरगो चरिमो तित्थयरो भविस्सामित्ति भुयाप्फालणपुव्वं
महावीरस्य मरीचिनामकः तृतीयो भवः।
॥१७९||
Jain Education R
ational

E
diww.jainelibrary.org.

Page #193

श्रीकल्प
सूत्रे
॥१८॥
उच्चणायं कुणमाणो पुणो पुणो णचंतो सो मरीई नीयं गोयं उवज्जिणेइ । हेओवाएयविवेगविगलो जणो तत्तं न निच्चिणेइ, अभिमाणविसमविसजालकवलियम्मि मणतरुम्मि गाणपल्लयो णो परोहेइ। जीवाणं मणगगणंगणे मणागपि माणमेहे समुग्गए समाणे हिययभूमीए तण्हा विसलया सज्जो परोहेइ। सा हिमराई राईवराइमिव नाणाइगुणसेगि पणिहंति । मइरेव दुचजमोहसंदोहजणणी दुप्पारसंसारवित्थारिणी य हबइ। एवमभिमाणमस्सिओ मरीई विस्सरियविवेगो वागुरिओ जाले. विहंगममिव दुक्खसवे भवे सयमप्पाणं पाडीय। इच्चेवमणत्थणिहाणं विसालकुलजम्मणमयं आसयतो सो मरीई तया नीयगोयं बंधीय ॥०१२॥
छाया-ततः खलु एकदा कदाचित् जगत्सन्तापकलापनिकन्दनो नाभिनन्दनो विनीतायां नगया समवमृतः। तत्र देवरचितसमवसरणे विराजमान ऋषभजिनो देवासुरतियङ्मनुष्यपरिषदि स्वस्वभाषापरिणामिन्या गिरा धर्म कथयति। धर्मदेशनासमनन्तरं भगवन्तं पर्युपासीनो भरतचक्रवर्ती तं पृच्छति-भदन्त ! वर्तते कोऽपि देवानुप्रियाणां समवसरणे एतादृशो जीवो योऽनागतकाले बलदेवो वासुदेवः चक्रवर्ती तीर्थकरो वा भविष्यति ?-इति ।
महावीरस्य मरीचिनामकः तृतीयो
मूल का अर्थ–'तए णं एगया' इत्यादि। एक बार किसी समय संसार के संतापसमूह को नष्ट करने वाले नाभिनन्दन (ऋषभदेव) प्रभु विनीता नगरी में पधारे। देवों द्वारा निर्मित समवसरण में - विराजमान ऋषभ जिनने, देवों, असुरों, मनुष्यों और तिर्यचों की परिषद में, श्रोताओं की अपनी-अपनी
भाषा में परिणत होने वाली वाणी में धर्मदेशना दी। धर्मदेशना के पश्चात् भगवान् की सेवा करते हुए भरत चक्रवर्ती ने भगवान् से प्रश्न किया-'हे भगवन् ! मंगलमय! देवानुप्रिय के-आपके-समवसरण में ऐसा कोई जीव है जो भविष्यत् काल में बलदेव, वासुदेव, चक्रवर्ती या तीर्थकर होगा?'
भवः।
भने। अर्थ -'तए ण पगया' त्याह. मे सभये संसा२ना संता५ सभूलना नाय ४२नारा नामिનન્દન શ્રી ઋષભદેવ ભગવાન વિહાર કરતા કરતા વિનીતા નગરીમાં પધાર્યા. એ સમવસરણની રચના કરી. બાર જાતની પરિષદા (શ્રોતાગણ) અહિં ભગવાનની વાણી સાંભળવા એકાગ્રતાપૂર્વક વેસે છે. ભગવાનની વાણી દરેક જીને પિતપેતાની ભાષામાં પરિણત થઈ જાય છે. ભગવાનની અમેઘવાણી પૂરી થયા બાદ ભરતચક્રવતી ભગવાનને પ્રશ્ન કર્યો કે હે મંગલમય ભગવન ! આપના સમવસરણમાં કઈ એ જીવ છે કે જે આગામી કાલે a da, वासुहेव, शक्ती तीथ ४२ थाय! For Private & Personal use only
॥१८॥
SRD
Jenww.jainelibrary.org

Page #194

श्रीकल्पमुत्रे
॥ १८१ ॥
ततो भगवानेवमवादीत् भरत ! नास्त्यत्र समवसरणे एतादृशः कोऽपि जीवः, समवसरणाद् बहिस्तव पुत्रः त्रिदण्डवेषधारी मरीचिस्तिष्ठति, असौ कालक्रमेणात्र भरते पीतनपुरे त्रिपृष्ठनामा प्रथमो वासुदेवः, अपरविदेहे मूकायां नगर्यां प्रियव्रतनामा चक्रवर्ती, अत्र भरतक्षेत्रे महावीरनामा चरमस्तीर्थकरश्च भविष्यति । एवं श्रुत्वा भरतचक्रवर्ती वहिःस्थितं मरीचिमुपागम्य एवमवादीत् - 'भो त्रिदण्डिन् ! मरीचे! तवेदृशं वेषं वन्दितुं मे न कल्पते । त्वं पुनः अनागतकाले अस्यामवसर्पिण्याम् अस्मिन् भारते वर्षे पोतनपुरे त्रिपृष्ठनामा प्रथमो वासुदेवः, अपरविदेहे मूकायां नगर्यां प्रियमित्रनामा चक्रवर्ती, अत्र भरते महावीरनामाऽन्तिमतीर्थकरश्च भविष्यसि;
1
तब भगवान् इस प्रकार बोले- 'भरत ! इस समवसरण में ऐसा कोई जीव नहीं है। हाँ, समवसरण से बाहर तुम्हारा पुत्र त्रिदंडधारी मरीचि है । वह कालक्रम से इस भरतक्षेत्र में पोतनपुर नगर में त्रिपृष्ठ नामक प्रथम वासुदेव होगा, अपरविदेह ( पश्चिममहाविदेह ) क्षेत्र में, मुका नगरीमें प्रियव्रत नामक चक्रवर्ती होगा, और फिर इस भरतक्षेत्र में महावीर नामक अन्तिम तीर्थंकर होगा ।'
इस प्रकार सुनकर भरत चक्रवर्त्ती बाहर स्थित मरीचि के समीप जाकर इस प्रकार कहने लगेत्रिदंडधारी मरीचि ! तुम्हारे इस तरह के वेष को वन्दना करना मुझे नहीं कल्पता । तुम आगामी काल में, इसी अवसर्पिणी में, इसी भरत क्षेत्र में, पोतनपुर नामक नगर में त्रिपृष्ठ नामक प्रथम वासुदेव होओगे; अपरविदेह में, मूका नामक नगरी में प्रियमित्र नामक चक्रवर्ती होओगे, और इसी भरतक्षेत्र में महावीर नामक अन्तिम तीर्थकर भी होओगे । अतएव भावी तीर्थंकर के रूप में मैं तुम्हें वन्दना करता हूँ ।
ભગવાન પ્રત્યુત્તર આપતાં ખેલ્યાં કે હે ભરત ! સમેસરણમાં કઇ એવા જીવ નથી. પરંતુ પરિષદની બહાર તારા પુત્ર મરીચિ ‘ત્રિૠ'ડી' પણે રહેલું છે. તે કાલાનુસાર આ અવસર્પિણીમાં આ જ ભરતક્ષેત્રના પતન પુર નગરમાં ‘ત્રિપૃષ્ઠ’ નામના પ્રથમ વાસુદેવ થશે, ત્યાર બાદ પશ્ચિમ મહાવિદેહમાં, મૂકાનગરીમાં ‘ પ્રિયવ્રત ' નામના ચક્રવતી થશે. અંતમાં આજ ભરત ક્ષેત્રમાં મહાવીર નામના અંતિમ તીર્થંકર થશે. આ પ્રમાણે સાંભળી ભરત મહારાજા સમેાસરથી બહાર નીકળી મરીચિની સમીપ જઇ ખેલવા લાગ્યા—‘ હે ત્રિ'ડી પરિવ્રાજક ! તમારા આવા પ્રકારના વેષને વંદન કરવું મારે નથી કલ્પતુ, પણ તમે આ જ અવસર્પિણીમાં આ જ ભરત ક્ષેત્રમાં પાતનપુર નામના નગરમાં ત્રિપૃષ્ઠ નામના વાસુદેવ થવાના છે. પછી અપવિદેહમાં મૂકા નામની નગરીમાં પ્રિયમિત્ર

獎
कल्प
मञ्जरी
टीका
महावीरस्य
मरीचि -
नामकः
तृतीयो
भवः ।
।।१८१ ।।

Page #195

श्रीकल्प
मूत्र
अतस्तीर्थकरत्वेन भाविनं त्वां वन्दे । निजपितुर्भरतचक्रिण एवं वचनश्रवणेन मरीचिं पापभारः स्फारः कुलमद 3 आविशत् । कुलादिकृतो मदः समयमासाद्य सद्यो विहङ्गमो नीडमिव जनमाविशतीति मरीचिस्तत्क्षणेऽपारसंसार
कान्तारपरिभ्रमणकारकं सकलमुखतरुमूलोन्मूलकं मानहालाहलमपिवत् । ततः खलु स हर्षवंशविसर्पद्धदयो नृत्यन्ने
वमवादीत्-अहो ! कीदृशं ममोत्तमं कुलम् . यस्मिन् महर्दिकैर्महाद्युतिकैर्महाप्रभावैर्महाबलैमहायशोभिश्चतुष्षष्टी॥१८२॥
न्द्रैरन्यैरपि देवैश्च देवीभिश्च वन्दितस्त्रैलोक्यनाथो धर्मवरचातुरन्तचक्रवर्ती ऋषभजिनो मम पितामहोऽस्ति ।१॥
चक्ररत्नप्रधान एकच्छवां ससागरां वसुधां शासत् नवनिधिसमृद्धकोषः कृतसकलजनतोषः पट्खण्डा
अपने पिता चक्रवर्ती भरतके इस प्रकारके वचन सुनने से मरीचि के अन्तःकरण में पापों का समूह रूप अतिशय कुलमद प्रवेश कर गया; जैसे पक्षी घोसले में प्रवेश कर जाता है। मरीचि ने उसी समय अपार संसार रूपी कान्तार में परिभ्रमण कराने वाले और समस्त सुख रूप वृक्ष के मूल को मा विनाश करने वाले मान रूपी हालाहल विषका पान किया। उसका हृदय हर्ष के वश होकर विकसित हो गया। वह नाचता हुआ इस प्रकार कहने लगा-'अहो, मेरा कुल कैसा उत्तम है, जिसमें महती ऋद्धि वाले, महती द्युति वाले, महान् प्रभाव वाले, महान् बल वाले और महान् यश वाले चौंसठ इन्द्रों के द्वारा तथा
अन्य देवों और देवियों द्वारा वन्दित, तीन लोक के नाथ, धर्मरूपी श्रेष्ठ चातुरन्तचक्र के प्रवर्तक ऋषभ __ मेरे पितामह हैं! और जिस कुल में प्रधानचक्ररत्नवाले, समुद्रसहित पृथ्वी पर एकच्छत्र शासन करने वाले, નામના ચક્રવતી થવાના છે અને આ જ ભરત ક્ષેત્રમાં મહાવીર નામના અંતિમ તીર્થંકર પણ થવાના છે. માટે ભાવી તીર્થંકરના રૂપમાં તમને વંદન કરું છું.
પિતાના આવા વચન સાંભળતાં મરીચિના હૃદયમાં પાપને સમૂહરૂપ કુલમઢ પ્રવેશ કર્યો. જેમ પક્ષી પિતાના માળામાં પ્રવેશ કરે છે તેમ જ કુલ આદિના મદ, અવસર પામીને મનુષ્યમાં પ્રવેશ કરી જાય છે.
મરીચિને કુલમદ ઉભે થયે ને સંસારરૂપી અટવીમાં પરિભ્રમણ કરાવવા વાળું સમસ્ત દુઃખનું ઉત્પાદક એવું “અભિમાન' રૂપી વિષપાન મરીચિએ કર્યું. તે હર્ષિત થઈ નાચવા-કુદવા લાગ્યો ને બોલવા લાગ્યું કે અહો ! મારું કુલ કેવું ઉત્તમ છે ! જેમાં મહાન ઋદ્ધિવાળા, મહાન ઘતિવાળા, મહાન પ્રભાવવાળા, મહાન્ બલવાળા અને
મહાન યશવાળા, તથા ચેસઠ ઈદ્રો દ્વારા તથા અન્ય દેવ અને દેવીઓ દ્વારા વંદિત, ત્રણ લોકના નાથ, ધર્મરૂપી દો રોણા શ્રેષ્ઠ ચાતુરતચક્રના પ્રવર્તક ઝષભજિન મારા પિતામહ છે, અને જે કુલમાં પ્રધાન ચક્રરત્નવાળા, સમુદ્રસહિત
महावीरस्य मरीचिनामकः तृतीयो भवः।
॥१८२।।
»
H
a
si.la........

Page #196

श्रीकल्प
कल्पमञ्जरी
॥१८॥
टीका
धिपतिर्नरसिंहो भरतश्चक्रवर्ती मम पिताऽस्ति २। अहं पुनः शत्रुमर्दनः सिंहगर्जनोऽतिबलो महाबलः प्रियदर्शनो विमलकुलसंभूतोऽजितो राजकुलतिलकः श्रीवत्सलाच्छनस्त्रिखण्डाधिपतिः पुरुषोत्तमः पोतनपुरे त्रिपृष्ठनामा प्रथमो वासुदेवो भविष्यामि ३। अपरविदेहे मुकायां नगर्या तेजसा प्रचण्डमार्तण्डप्रतापः पूर्वकृततपःप्रभावः निर्विष्टसंचितमुखो नरवृषभो विपुलविश्रुतयशाः शारदनभस्तनितमधुरगम्भीरस्निग्धघोषः सम्प्राप्तसकलजनमनस्तोपः पितृसदृशः प्रियमित्रो नाम चक्रवर्ती भविष्यामि ४। किं बहुना, अस्यामेव अवसर्पिण्यां पुरुषसिंहः पुरुषवरपुण्डरीको विमलकुलसंभवो महासत्वः सागरवरगम्भीरश्चन्द्रादपि निर्मलतरः सूर्यादपि अधिकप्रकाशकरो नाम्ना नौ निधियों से समृद्ध कोषवाले, सबको सन्तोष देने वाले, पटखण्ड के अधिपति, नरों में सिंह के समान भरत चक्रवर्ती मेरे पिता हैं ! और मैं शत्रुओं का मर्दन करने वाला, सिंह के समान गर्जन करने वाला, अतिबलवान् , महाबलवान् , प्रियदर्शन, विमल कुल में उत्पन्न, अजेय, राजसमाज में श्रेष्ठ, श्रीवत्स के चिह्न से युक्त, तीन खंड का स्वामी, पुरुषों में उत्तम, त्रिपृष्ठनामक प्रथम वासुदेव पोतनपुर में होऊँगा! और फिर मैं अपरविदेह की म्रका नगरी में, प्रखर दिनकर के समान प्रताप वाला, पूर्वकृत तप के प्रभाव से सम्पन्न, पूर्वसंचित मुखों को प्राप्त करने वाला, नरों में वृषभ के सदृश, विपुल और विख्यात कीर्तिवाला, शरद् ऋतु के मेघों के समान मधुर, गभीर और स्निग्ध घोष (गर्जना) वाला, सब जनों को सन्तोष देनेवाला, अपने पिता के समान प्रियमित्र नामक चक्रवर्ती होऊँगा! अधिक क्या कहूँ, इसी अवसर्पिणी काल में पुरुषसिंह, पुरुषवरपुण्डरीक, निर्मल कुल में उत्पन्न, महासत्त्वशाली, स्वयंभूरमण सागरके પૃથ્વી ઉપર એકછત્ર શાસન કરવાવાળા, નવનિધિઓથી ભરપૂર એવા કષ (ખજાના) વાળા, બધાને સંતોષ આપનાર, ષટખડના અધિપતિ, મનુષ્યોમાં સિંહસમાન ભરતચક્રવતીમારા પિતા છે. અને હું શત્રુઓનું મન કરનાર સિંહની સમાન ગજવાવાળો, અતિ બળવાન, પ્રિય દશનવાળ, વિમલકુલમાં જન્મેલ, અજેય, રાજસમાજમાં શ્રેષ્ઠ, શ્રીવત્સના ચિહ્નથી યુક્ત, ત્રણ ખંડને સ્વામી, પુરુષમાં ઉત્તમ એ ત્રિપૃષ્ઠ નામને પ્રથમ વાસુદેવ પિતનપુરમાં થઈશ. અને ફરી હું અપરવિદેહની મૂકા નગરીમાં પ્રખર દિનકર (સૂર્ય) ની સમાન પ્રતાપવાળે, રે પૂર્વે કીધેલ તપના પ્રભાવથી સંપન્ન, પૂર્વ સંચિત સુખને પામનાર, મનુષ્યોમાં વૃષભ સમાન, વિપુલ વિખ્યાત કીતિવાળે, શરદઋતુના નવીન મેઘની સમાન મધુર ગંભીર અને સ્નિગ્ધ ગર્જનાવાળે, બધા મનુષ્યોને સંતોષ આપનાર, મારા પિતાને સશ પ્રિયમિત્ર નામને ચક્રવતી થઈશ. વધારે શું કહું ! આ જ અવસર્પિણીકલમાં પુરૂષસિંહ, પુરૂષ- 2
महावीरस्य मरीचि
तृतीयो
भवः।
૨૮૩
Jain Education
Private&Person

Page #197

श्रीकल्प
कल्प
मूत्र
मञ्जरी टीका
॥१८४॥
महावीरश्चरमस्तीर्थकरो भविष्यामि ५। मम पितामहस्तीर्थकरेषु प्रथमः, मम तातश्चक्रवर्तिषु प्रथमः, अहं पुनर्वासुदेवेषु प्रथमो भविष्यामि, अस्यामेव अवसर्पिण्यां पुनरपरविदेहे मूकायां नगा षट्खण्डाधिपतिर्जगत्प्रियः प्रियमित्रो नाम चक्रवर्ती भविष्यामि, अस्यां चतुर्विशतिकायां पुनश्चतुर्विंशतिसंख्यापूरकश्चरमस्तीर्थकरो भविष्यामोति भुजास्फालनपूर्वमुच्चनादं कुर्वन् पुनः पुनर्नृत्यन् म मरीचिर्नीचं गोत्रम् उपार्जयति। हेयोपादेयविवेकसमान गंभीर, चन्द्रमा से भी अधिक निर्मल, मूर्य से भी अधिक प्रकाश करने वाला महावीर-नामक अन्तिम तीर्थकर होऊँगा।
'मेरे पितामह तीर्थंकरों में प्रथम तीर्थकर हैं, मेरे पिता चक्रवतियों में प्रथम चक्रवर्ती हैं और मैं वासुदेवों में प्रथम वासुदेव होऊँगा! मैं भरतक्षेत्र की अपेक्षासे इसी अवसर्पिणी में अपरविदेह की मूका नगरी में छहखंडका नाथ, जगतप्रिय पियमित्र नामक चक्रवर्ती होऊँगा! मैं इसी चौवीसी में चौबीस की संख्या को पूरा करनेवाला चरम तीर्थकर होऊँगा!'
इस प्रकार भुजाओं को फटकार-फटकार कर, जोर-जोर से सिंहनाद करते हुए और बार-बार नाचते हुए मरीचिने जाति कुल आदिके मदके प्रभावसे नीचगोत्र का उपार्जन किया ।
हेय और उपादेय के विवेक से हीन जन तत्त्व का निश्चय नहीं कर सकता । अभिमान रूपी विषम
महावीरस्य मरीचिनामकः तृतीयो
भवः।
વરપુંડરીક, નિર્મલકુલમાં ઉત્પન્ન, મહાસત્વશાળી, સ્વયંભૂરમણ સાગરની સમાન ગંભીર, ચંદ્રમાંથી પણ અધિક નિર્મલ, સૂર્યથી પણ અધિક પ્રકાશ કરવાવાળે મહાવીર નામને અંતિમ તીર્થંકર થઈશ. | મારા પિતામહ તીર્થંકરમાં પ્રથમ તીર્થકર છે, મારા પિતા ચક્રવતીઓમાં પ્રથમ ચક્રવર્તી છે અને હું વાસુદેમાં પ્રથમ વાસુદેવ થઈશ. હું ભરતક્ષેત્રની અપેક્ષાએ આ અવસર્પિણીકાલમાં અપ૨વિદેહની મૂકા નગરીમાં છહ ખડનો નાથ જગપ્રિય “પ્રિય મિત્ર' નામને ચક્રવતી થઈશ. ફરી હું આ ચાવીસીમાં ચાવીસની સંખ્યાને પૂરી કરનાર ચરમ તીર્થંકર થઈશ.
આ પ્રકારે ભુજાઓને ફટકારી-ફટકારીને જોર જોરથી સંહનાદ' કરતે અને વારે વાર નાચતે તે મરીચિએ જાતિકુલ આદિના મદને પ્રભાવે નીચત્ર ઉપાર્જન કર્યું.
' હેય અને ઉપાદેયને વિવેક જેનામાંથી અદશ્ય થયો છે. તે ‘તત્વ' ને નિશ્ચય કરી શકતું નથી. અહંતા
॥१८४॥
.
___JainEducation i
ndional

Page #198

श्रीकल्पसूत्रे
||१८५||
Jain Education
"विकलो जनस्तत्वं न विनिश्चिनोति, अभिमानविषमविषज्वालकवलिते मनस्तरौ ज्ञानपल्लवो नो प्ररोहति । जीवानां मनोगगनाङ्गणे मनागपि मानमेवे समुद्गते सति हृदयभूमौ तृष्णा विषलता सद्यः प्ररोहति । सा हिमराजी राजीवराजमिव ज्ञानादिगुणश्रेणि प्रणिहन्ति मदिरेव दुस्त्यजमोहसन्दोहजननी दुष्पारसंसारविस्तारिणी च भवति । एवमभिमानमाश्रितो मरीचिर्विस्मृतविवेको वागुरिको जाले विहङ्गममिव दुःखसवे भवे स्वयमात्मानमपातयत् । इत्येवमनर्थनिधानं विशालकुलजन्ममदम् आश्रयन स मरीचिस्तदा नीचगोत्रम् अवघ्नात् ||०१२ |
विष की ज्वालाओं से ग्रस्त मनरूपी वृक्ष में ज्ञान का पल्लव नहीं उगता । जीवों के मनोगगन रूप आंगन में तनिक से भी मान - मेघ का उदय होता है तो हृदय-भूमि में तृष्णा की विष-लता तत्काल उग आती है। वह तृष्णा, ज्ञान आदि गुणों के समूह को उसी प्रकार नष्ट कर देती है, जैसे तुषार (हिम) का समूह कमलों के समूह को नष्ट कर देता है। वह मदिरा के समान दुस्त्यज मोह के समूह को उत्पन्न करती है और अपार संसार को बढ़ानेवाली होती है।
इस प्रकार अहंकार के वशीभूत और विवेक को भुला देनेवाले मरीचिने अपनी आत्मा को उसी प्रकार दुःखजनक संसार में फँसा लिया; जैसे व्याध, जाल में पक्षी को फँसा लेता है । इस प्रकार अनर्थों के भंडार, विशाल कुल में जन्म लेने के मद का आश्रय लेकर मरीचिने उसी समय नीचगोत्र का बन्ध कर लिया ||१२||
રૂપી વાટકમાં જ્ઞાનગુણુરૂપી નવપલ્લવ પ્રગટ થતાં નથી. અભિમાનરૂપી વિષમ વિષની જ્વાલાએથી ગ્રસેલ મનરૂપી વૃક્ષમાં જ્ઞાનના પલ્લવ ઉગતા નથી. જીવાના મનેાગગનરૂપ આંગણામાં ઘેાડા પણ માનરૂપી મેઘના ઉદય થાય તે હૃદયરૂપ ભૂમિમાં તૃષ્ણાની વિષવેલ તત્કાલ ઉગી જાય છે. તે તૃષ્ણા જ્ઞાનાદિ ગુણાને આવા પ્રકારે નષ્ટ કરી દે છે જેમ હિમ કમળાને નષ્ટ કરી નાખે છે. તે તૃષ્ણા મંદિરાની માફક દુસ્યજ મેાહને ઉત્પન્ન કરે છે, અને અપાર સ'સારને વધારે છે.
આ પ્રકારે અહંકારને વશીભૂત અને વિવેકને ભૂલી ગયેલ મરીચિએ પેાતાના આત્માને તે જ પ્રકારે દુઃખજનક સંસારમાં ફસાવી લીધા, જેમ યાધ પક્ષીને જાલમાં ફસાવી લે છે. આ પ્રકારે અનર્થોના ભંડાર, વિશાલ કુલમાં જન્મ લેવાના મદના આશ્રય લઇ મરીચિએ તે જ સમયે નીચ ગેાત્રને અંધ કરી લીધેા. (સૂ૦૧૨)

कल्प
मञ्जरी
टीका
महावीरस्य
मरीचि -
नामकः
तृतीयो
भवः ।
॥१८५॥।

Page #199

श्रीकल्प
सूत्रे
टीका-तएणं' इत्यादि । ततः खलु एकदा कदाचित् जगत्सन्तापकलापनिकन्दनः-जगतो यः सन्तापकलापः जन्मजरामरणादिजनितो दुःखसमृहः, तस्य निकन्दनः विनाशकः-जन्मजरामरणनिवारको, नाभिनन्दनः ऋषभप्रभुः विनीतायां अयोध्यायां नगर्या समवसृतः। तत्र देवरचितसमवसरणे विराजमान ऋषभजिनो देवासुरतिर्यङ्मनुजपरिषदि प्रभुदेशनां श्रोतुं समागतानां देवासुरतियङ्मनुष्याणां परिषदि स्वस्वभाषापरिणामिन्या देवादीनां स्वस्वभाषापरिणामशीलिन्या गिरावाण्या धर्म कथयति-उपदिशति। धर्मदेशनासमनन्तरं धर्मोपदेशसमाप्त्यनन्तरं भगवन्तम् ऋषभजिनं पर्युपासमानः सेवमानो भरतचक्रवर्ती तम्-ऋषभजिनं पृच्छति-भदन्त ! देवानुप्रियाणां समवसरणे एतादृशः एवंविधः कोऽपि जीवो वर्तते योऽनागतकाले बलदेवो वा वासुदेवो वा चक्रवर्ती वा तीर्थकरो वा भविष्यतीति। एक एव वाशब्द आवृत्त्या बलदेवादौ सर्वत्र संबध्यते-इति बोध्यम् । ततः भरत
मञ्जरी
॥१८६॥
पर मा का
टीका
महावीरस्य
2
टीका का अर्थ-इसके पश्चात् किसी समय संसार के जन्म जरा मरण आदि से उत्पन्न होनेवाले दुःख-समूह के विनाशक, महाराज नाभिनामक कुलकर के सुपुत्र ऋषभदेव आयोध्या नगरी में पधारे। वहाँ देवनिर्मित समवसरण में विराजमान ऋषभजिनने, देशना सुनने के लिए आये हुए देवों असुरों मनुष्यों और तियेचों की परिषद में देव आदि की अपनी-अपनी भाषा में परिणत हो जानेवाली वाणी से धर्म का उपदेश दिया। धर्मदेशना की समाप्ति के अनन्तर भगवान् ऋषभदेव जिनेन्द्र की पर्युपासना करते हुए भरत चक्रवर्तीने भगवान से पूछा-'भगवन् ! आपके समवसरण में ऐसा कोई भी जीव है जो भविष्य में बलदेव अथवा वासुदेव, अथवा चक्रवर्ती, अथवा तीर्थकर होगा ?"
मरीचिनामकः तृतीयो भवः।
॥१८६॥
ટીકાને અર્થ-કઈ એક સમયે ગ્રામાનુગ્રામ વિચરતાં, તરણતારણ, દુઃખ સમૂહના વિનાશક એવા ભગपान ऋषभदेव, अयोध्या नगरीमा सपरिवार पथार्या. देव, देवी, मनुष्य, मनुष्याली, तिय"य, तिय या पोतકી પિતાની ભાષાના શબ્દોમાં, ભગવાનને ઉપદેશ સાંભળ્યો. તીવવૈરાગ્યમય અને પરમશીતળતાવાળી વીતરાગ
વાણી સાંભળી ભરતચક્રવતી અતિપ્રસન્ન થઈ “આત્માથે' આદિનાથ ભગવાનની પઠું પાસના કરવા લાગ્યાં ને
ભગવાનને પ્રશ્ન પૂછ કે હે ભગવન્! આ સમવસરણમાં એવો કોઈ જીવ છે કે જે આગામીકાલે બલદેવ, વાસુદેવ પર ચક્રવતી કે તીર્થંકર રૂપે ઉત્પન્ન થશે. ભવ્ય જીને તારવામાં કઈ માર્ગદર્શન આપે તે પ્રમાવિક આત્મા છે
SAMw.jainelibrary.org

Page #200

MAIDES
श्रीकल्प
कल्पमञ्जरी टीका
॥१८७॥
चक्रवर्तिकृतमश्नानन्तरं भगवर्यास्तं भरतचक्रवर्तिनम् एवंन्वक्ष्यमाणमकारेण अवादीत उक्तवान् -हे भरत! अत्र मम समवसरणे सम्पति एतादृशः त्वदीयमश्नानुरूपः कोऽपि जीवो नास्ति। परन्तु समवसरणाद् बहिर्यः त्रिदण्डिवेषधारी तव पुत्रो मरीचिस्तिष्ठति, असौ कालक्रमेण काल परम्परया अत्र भरते-दक्षिणभरते पोतनपुरे नगरे त्रिपृष्ठनामा प्रथमो वासुदेवो भविष्यति, अपरविदेहे-पश्चिममहाविदेहक्षेत्रे च मुकायां नगर्या प्रियमित्रनामा चक्रवर्ती भविष्यति, पुनरत्र भरतक्षेत्रे महावीरनामा चरमस्तीर्थकरो भविष्यति । भगवत एवं वचनं श्रुत्वा भरतचक्रवर्ती समवसरणाद् बहिःस्थितं मरीचिमुपागम्य बहिः स्थितस्य मरीचेः समीपमागत्य एवमवादीत-भो विदण्डिन् ! मरीचे! तब ईदृशं वेष-त्रिदण्डिनां वेषं वन्दितुं मे=मम न कल्पते। पुनः तथापि वं यत् अनागतकाले भविष्यत्काले अस्यामवसर्पिण्याम् अस्मिन् दक्षिण भारते वर्षे पोतनपुरे त्रिपृष्ठनामा प्रथमो वासुदेवः, ततोऽपरविदेहे मुकायां नगया प्रियव्रतनामा चक्रवर्ती, ततोऽत्र दक्षिणे भरते महावीरनामापन्तिम
भरत चक्रवर्ती के प्रश्न करने के पश्चात् भगवान, भरत चक्रवर्ती से इस प्रकार आगे कहे अनुसार बोले-'हे भरत ! मेरे समवसरण में इस समय तुम्हारे प्रश्न के अनुरूप कोई जीव नहीं है। किन्तु समवसरण से बाहर त्रिदंडी के वेष को धारण करनेवाला तुम्हारा पुत्र जो मरीचि है, वह कालक्रम से इस दक्षिण भरतक्षेत्र में पोतनपुर नगर में त्रिपृष्ठ नामक प्रथम वासुदेव होगा, पश्चिम महाविदेह की मृका नगरी में प्रियमित्र नामका चक्रवर्ती होगा और फिर इसी भरतक्षेत्र में महावीर नामक अन्तिम तीर्थकर होगा।
भगवान् के ऐसे वचन सुनकर समवसरण से बाहर स्थित मरीचि के निकट जाकर भरत चक्रवर्ती ने कहा-'हे त्रिदण्ड के धारक मरीचि! तुम्हारे त्रिदण्डी के वेष को वन्दना करना मेरे लिए उचित नहीं है, तथापि तुम भविष्यत् काल में, इसी अवसर्पिणी में, इसी दक्षिण भरत के पोतनपुर नगर में त्रिपृष्ठमार જગતના પડ પર આવશે કે કેમ ? શ્રી ભગવાને કહ્યું કે-હે ભરત! આ સમવસરણમાં તે નહિ પણ સમવસરણની બહાર ત્રિદંડીને વેષ ધારણ કરનાર તારો પુત્ર મરીચિ છે. તે વાસુદેવ, ચક્રવતી અને તીર્થકર, આ ત્રણે પદવીને ધારક બની આ ચોવીસીમાં ચરમ તીર્થંકર તરીકે પૂજાશે.
ભગવાનના આવા વચન સાંભળી ભરતચક્રવતીએ સમવસરણની બહાર જઈ “ત્રિદંડી' ને ભાવી તીર્થકર ડો તરીકે નમસ્કાર કરી સર્વ હકીકતની તેને જાણ કરી. જાણ થતાં જ જિદંડીને આત્મા “મદ” થી ઘેરાઈ ગયો ને “જગતની શ્રેષ્ઠ પદવીઓ ભાવીકાલમાં મેળવશે તે સાંભળી જાતિ અને કુલમદના અંકુરે તેનામાં ફૂટવા લાગ્યાં,
वीरस्य मरीचिनामकः तृतीयो भवः।
॥१८॥
કે
Jain Education
national

Page #201

श्रीकल्प
मूत्रे ॥१८८॥
तीर्थकरश्च भविष्यसि, अतस्तीर्थकरत्वेन भाविन-भविष्यत्तीर्थकरं त्वां वन्दे नमस्करोमि। निजपितुर्भरतचक्रिण एवं वचनश्रवणेन पापभारः पापसमूहरूपः स्फारः अतिशयः कुलमदो मरीचिम् आविशत् । नात्र चित्रम् , यद् मरीचिः कुलमदेनाकान्तः ! यतः कुलादिकृतो मदः समयमासाद्य-समयं प्राप्य विहङ्गमः-पक्षी नीडमिव पक्षिनिवासस्थानमिव सद्यः तत्क्षणे एव जनमाविशति, इति हेतोः स मरीचिस्तत्क्षण एव अपारसंसारकान्तारपरिभ्रमणकारकम्-अपारः निरवधिको यः संसारः चतुर्गतिकरूपः, स एव कान्तारंन्दुर्गमो मार्गों रागद्वेषादिलुण्टकाऽऽ- कीर्णत्वात् , तत्र यत्परिभ्रमणं-पुनः पुनर्जन्ममरणं, तस्य कारकम् , तथा-सकल-सुखतस्मूलोन्मूलकम्-सकलानिक ऐहिकपास्लौकिकानि समस्तानि यानि सुखानि फलोपमानि तेषां तर वृक्षो धर्मस्तस्य मूलं विनयस्तस्य उन्मूलकं विनाशकं मानहालाहलं-मानोऽत्र कुलमदः, स एव हालाहलं महाविषं तत्-कुलमदरूपं कालकूटविषम्
कल्पमञ्जरी
मा
टीका
नामक प्रथम वासुदेव, फिर पश्चिम महाविदेह की मूका नगरी में प्रियव्रत नामक चक्रवर्ती और फिर इस दक्षिण भरतक्षेत्र में महावीर नामक चरम तीर्थकर होओगे; अत एव तुम को मैं नमस्कार करता हूँ।'
अपने पिता भरत चक्रवर्ती के इस प्रकार के वचन सुनकर मरीचि में पापों का पिण्ड, घोर, कुलमद प्रवेश कर गया, अर्थात् कुल का मद उत्पन्न हो गया।
मरीचि को कुलमद उत्पन्न हो गया, इसमें कोई आश्चर्य की बात नहीं। क्यों कि कुल आदि का मद अवसर पाकर मनुष्य में उसी तरह प्रवेश कर लेता है, जैसे पक्षी नीड-घोसले में प्रवेश कर लेता है। इस कारण मरीचिने उसी समय अनन्त, चारगति रूप तथा राग-द्वेष आदि लुटेरों से व्याप्त होने के कारण दुर्गम संसार-कान्तार में पुनः पुनः भ्रमण करने के कारणभूत और समस्त मुख रूपी फलों के वृक्ष धर्म के मूल अर्थात् विनय को उखाड़ कर फेंक देनेवाले कुलमदरूपी हालाहल-कालकूट को पी
महावीरस्य मरीचिनामकः तृतीयो
भवः। मार
PE
જે આન્નતિ મેળવી હતી તે ક્ષણવારમાં “અહંભાવને લીધે ખોઈ બેઠો ને ચતુગતિની ચોપાટ ખેલવાની ભાજી २३ ४६ हीधी. 'मार-मनिभान-मा-मता-ममत्व मा' 20 सपा पर्यायवाय शहा छ. तमाમને અર્થ એક જ છે, આ મુખ્ય દુર્ગણ તેમામ નાના મોટા દુર્ગાને નેતરે છે, ને “ અહંભાવ” મધ્યબિંદુ માં રાખી આત્માને સર્વાશે ફેલી ખાય છે. આત્માથી પુરુષને સમયે સમયે પિતાને સૂક્ષમ ઉપયોગ રાખી આ દુર્ગુણમાંથી છુટવાને પ્રયત્નશીલ રહેવું યોગ્ય છે. જગતના સર્વોત્કૃષ્ટ પદાર્થોથી માંડી દેહ સુધીના પદાર્થોને આ જીવે છે
25avw.jainelibrary.org

Page #202

श्रीकल्पमूत्रे
॥ १८९॥
SEALAYALA
Jain Education
"अपिबत्-पीतवान् । ततः खलु
स
मरीचिः हर्षवश विसर्पद्धृदयः - हर्षवशात् = निजमहस्त्रश्रवणजनितहर्षवशात् विसर्पत् - उच्छ्वलद् हृदयं यस्य स तथा अत्यन्तहर्षान्दोलितहृदयः सन् नृत्यन् एवम् अनेन प्रकारेण अवादीत् = कथितवान्- अहो ! कीदृशं मम उत्तमम् = उत्कृष्टतमं कुलमस्ति, यस्मिन् कुले महर्द्धिकैः = विशिष्ट विमानपरिवारादियुक्तैः, महाद्युतिकैः = विशिष्टशरीरप्रभाभास्त्ररैः, महाप्रभावैः = अचिन्त्यप्रभावयुक्तैः महाबलैः= अत्यन्त बलशालिभिः, महायशोभिः = विशालकीर्त्तिमद्भिः चतुष्षष्टीन्द्रैः = चतुष्षष्टिसंख्यकैर्देवस्वामिभिः, अन्यैदेवैश्व देवीभिश्च वन्दितः=नमस्कृतः त्रैलोक्यनाथः = लोकत्रयेश्वरो धर्मत्ररचातुरन्तचक्रवर्त्ती - दानशीलतपोभावैश्चतसृणां नरकादिगतीनां चतुर्णा वा कषायाणाम् अन्तो=नाशी यस्मात्, अथवा चतस्रो गतीश्चतुरो वा कषायान् अन्तयति-नाशयतीति, यद्वा चतुर्भिर्दानशीलतपोभावैः कृत्वा अन्तो = रम्यः - " मृताववसिते रम्ये समाप्तावन्त इष्यते "
लिया । तब मरीचि का हृदय अपनी महत्ता को सुनने से उत्पन्न हुए हर्ष के कारण उछलने लगा । वह नाचता हुआ इस प्रकार बोला- ' अहा ! मेरा कुल कैसा उत्कृष्टतम है, जिसमें शरीरकी अलौकिक दीप्ति से जगमगाते हुए, अचिन्त्य प्रभाव से सम्पन्न, अत्यन्त बलशाली और विशाल कीर्तिवाले चौंसठ इन्द्रों के द्वारा तथा अन्य देवों और देवियों के द्वारा वन्दित तीन लोक के नाथ तथा धर्मवरचातुरन्तचक्रवर्त्ती मेरे पितामह भगवान ऋषभदेव हैं !
'धर्मवरचातुरन्त चक्रवर्ती' का अर्थ इस प्रकार है -दान शील तप और
भावरूप चतुर्विध धर्म के
द्वारा, नरकादि चार गतियों का अथवा क्रोधादि चार कषायों का जिससे अंत होता है, अथवा चार गतियों और चार कषायों का जो अंत कर देता है, अथवा दान शील तप भाव से जो 'अन्त' अर्थात् 'रमणीय' है, वह 'चतुरन्त ' कहलाता है ।
અહંભાવે કે મમત્વભાવે પકડયાં છે. માટે જ્ઞાનીઓનુ` કથન એ જ છે કે ‘હુંપણુ ' ની ભાવનાને છેાડે, એટલે તમામ કલ્પનાઓ અને કાલ્પનિક સુખા ઇચ્છાઓ છુટી જશે.
ભગવાન ઋષભદેવ ‘ચાતુરન્તચક્રવર્તી ' કહેવાતાં, કારણ કે ચારેતિના અંત લાવવાનું મેાજુદ હતું, દાન, શીલ, તપ અને ભાવ રૂપી ચાર ધર્મના દ્વારા તેમણે ઉઘાડયાં હતાં, ચાર કષાયાની ચાકડીને તેમણે નિબીજ કરી નાખી હતી, ચાર દિશાઓ સુધી પ્રસરેલા લેકના પરમાણુએ પરમાણુ તેમના જ્ઞાનમાં પ્રકાશતાં હતાં તેથી તેઓ સ્વપરપ્રકાશક તરીકે રહી તે ષ્ટિએ પણ ‘ચાતુરન્ત ’ કહેવાતાં. દાન-શીલ-તપ અને ભાવ જેનામાં
Use Only
સાધન તેમને
LIFEXAXKAKAKAKAAKAKAKA
कल्प
मञ्जरी
टीका
महावीरस्य
मरीचि -
नामकः तृतीयो
भवः ।
॥ १८९ ॥
ww.jainelibrary.org

Page #203

इति विश्वकोषात । अथवा-चत्वारो दानादयोऽन्ता अवयवा यस्य, यद्वा-चत्वारो दानादयः अन्ताः-स्वरूपाणि । यस्य, 'अन्तोऽवयवे स्वरूपे च' इति हैमः, स चतुरन्तः, स एव चातुरन्तः, चातुरन्त एव चक्र जन्मजरामरणोच्छेदकत्वेन चक्रतुल्यत्वात् , वरं च तच्चातुरन्तचक्रं वरचातुरन्तचक्रं, वरपदेन राजचक्रापेक्षयाऽस्य श्रेष्ठत्वं व्यज्यते लोकद्वयसुखसाधकत्वात् , धर्म एव वरचातुरन्तचक्रं, धर्मवरचातुरन्तचक्रं, तादृशस्य धर्मातिरिक्तस्यासंभवात् , अत एव सौगतादिधर्माभासनिरासः, तेषां तात्त्विकार्थप्रतिपादकत्वाभावेन श्रेष्ठत्वाभावात् । धर्मवरचातुरन्तचक्रेण वर्तितुं शीलं यस्य स तथा। चक्रवर्तिपदेन पटखण्डाधिपतिसादृश्यं व्यज्यते, तथाहि-चत्वारः
श्रीकल्प
मूत्रे ॥१९॥
कल्प
मञ्जरी
टीका
महावीरस्य मरीचिनामकः तृतीयो भवः।
अथवा-दान आदि चार जिसके अन्त-अवयव-विभाग हैं वह भी 'चतुरन्त' कहलाता है। अथवा दान आदि चार जिसके अन्त-स्वरूप हैं, वह 'चतुरन्त है। चतुरन्त ही चातुरन्त कहलाता है।
जन्म, जरा और मरण का विनाशक होने के कारण चक्र के समान जो हो वह चक्र कहा जाता है। इस प्रकार चार का अन्त करनेवाला, चार से रमणीय, चार अवयव वाला और चार स्वरूप वाला जो चक्र है, उसको 'चातुरन्तचक्र' कहते हैं । यह चातुरन्तचक्र वर है अर्थात इहलोक और परलोकमें सुख का कारण होने से राजचक्र आदि की अपेक्षा श्रेष्ठ है। अत एव उसको 'वरचातुरन्तचक्र' कहा है। यह 'वरचातुरन्तचक्र' धर्म ही हो सकता है, धर्म के अतिरिक्त अन्य नहीं हो सकता, इस कारण उसे 'धर्मवरचातुरन्तचक्र' कहा है। इस कथन से बौद्ध आदि धर्माभासों-मिथ्याधर्मों का निषेध किया गया है, क्यों कि वे वास्तविक तत्व का प्रतिपादन नहीं करते और इस कारण उनमें श्रेष्ठता नहीं है। 'धर्मवरचातुरन्तचक्र' से वर्तन करना जिनका स्वभाव है, उन भगवान् को 'धर्मवरचातुरन्तचक्रवर्ती ' कहते हैं। એકાકારરૂપે પરિણમી રહ્યાં હતા, જેનામા ઉપરનાં ચતુષ્ટયે સ્વાભાવિક ગુણ તરીકે તરી આવતાં હતાં. જેથી પણ तेसा यातुरन्त' ४ातi.
જન્મ-જરા-મરણને જે દ્વારા નાશ થાય છે તેને “ચક' કહે છે. આ પ્રમાણે ચાર ગતિને અંત કરવા છે વાળા, ચાર કષાયથી રહિત અને ચાર અવયવ (ક્ષાયિકભાવ ક્ષાયિચારિત્ર-કેવલજ્ઞાન-કેવલદર્શન) વાલા હોવાથી પ્રભુને “ચક્રવર્તી' તરીકે સંબોધવામાં આવે છે.
ચાતુરન્તચક્રવતી" તે કદાચ વાગજાલીયા અને મિથ્યાવાદીઓ પણ ઘણી વખત બની શકે છે, એટલે મા ભગવાનને ‘ધર્મવચાતુરન્તચકવત્ત* ' કહ્યાં છે. ધર્મ' શબ્દ લગાડવાથી જગતમાં વર્તતા મિયા ધમે નહિ પરંતુ
આ

Page #204

मामा
श्रीकल्प
कल्प
सूत्रे
मञ्जरी
॥१९॥
टोका
महावीरस्य मरोचिनमका
तृतीयो
भवः।
उत्तरदिशि हिमवान् उषदिक्षु चोपाधिभेदेन समुद्रा अन्ताः सीमानस्तेषु स्वामित्वेन भवश्चातुरन्तः, चक्रेण-रत्नभूतपहरणविशेषेण वर्तितुं शीलं यस्य स चक्रवर्ती, चातुरन्तश्च स चक्रवर्ती-चातुरन्तचक्रवर्ती, धर्मेणव्यायेन वरः श्रेष्ठ इतरराजापेक्षयेति धर्मवरः, धर्मः पाणातिपातादिनिवृत्तिदानशीलादिरूपः- "धर्माः पुण्ययमन्यायस्वभावाऽऽचारसोमपाः" इत्यमरः; स चासौ चातुरन्तचक्रवर्ती चेति । यद्वा-चातुरन्तं च तच्चक्रं चेति चातुरन्तचक्रं, वरं च तचातुरन्तचक्रं वरचातुरन्तचक्र, धर्मों वरचातुरन्तचक्रमिव-धर्मवरचातुरन्तचक्रं, तेन वर्तितुं शीलमस्येति तथाभूत ऋषभजिनो मम पितामहोऽस्ति १। तथा चक्ररत्नप्रधानः-चक्ररत्नं प्रधानं श्रे' प्रहरणेषु यस्य सः-चक्ररत्नरूपश्रेष्ठपहरणधारीत्यर्थः, एकच्छत्राम्-एकमेव छत्रं नृपलक्ष्म यस्यां सा तथा ताम्-एकराजाधीनां, ससागरां-सागरपर्यन्तां वसुधां शासत क्षन्, नवनिधि
चक्रवर्ती पद से छह खण्ड के अधिपति की सदशता सूचित की है। अर्थात् भगवान् को चक्रवर्ती के समान प्रकट किया है। उत्तर दिशा में हिमवान् पर्वत और शेषदिशाओं में उपाधिभेद से तीन समुद्र इस प्रकार चारों सीमाओं का जो स्वामी हो और जो चक्ररत्नरूप आयुध से वर्तता हो, वह चातुरन्तचक्रवर्ती (षटूखंड का स्वामी) कहलाता है । वह अन्य राजाओं की अपेक्षा धर्म अर्थात् न्याय में उत्कृष्ट होता है, अतः वह भी 'धर्मवर' कहा जा सकता है । प्राणातिपात आदि का त्याग और दान शील आदि को धर्म कहते हैं।
इस तरह जो धर्मवर हो और चातुरन्तचक्रवर्ती हो, वह धर्मवरचातुरन्तचक्रवर्ती है ।
अथवा-वर ( श्रेष्ठ) चातुरन्तरूप चक्र को वरचातुरन्तचक्र कहते हैं । धर्म वरचातुरन्तचक्र के समान है । उससे जो वर्ताव करता है, वह धर्मवरचातुरन्तचक्रवर्ती कहलाता है।
मरीचि आगे कहता है जो चक्ररूप श्रेष्ठ शस्त्र के धारक हैं, जो एकच्छत्र और समुद्र पर्यन्त पृथ्वी पर शासन करते हैं, जिनका भंडार नसर्प आदि नौ निधियों से समृद्ध है और जो समस्त प्रजा को परिજે “ધર્મ' અનંત અપેક્ષાવાદી અને નયવાદી હોય તેમ જ સઘળા ધર્મ તેમાં અપેક્ષાપૂર્વક સમાઈ જતાં હોય તે
સ્વાદુવાદપણુ” ને “ધમ ' કહેવામાં આવે છે. અને ભગવાને આ અપેક્ષાયુક્ત ધર્મની ઘોષણા કરી છે, માટે તેમને ધમરચાતુરન્તચક્રવત્તી' કહ્યાં છે.
છખંડ પૃથ્વી પર જેનું શાસન ચાલતું હોય, જેના ખજાનામાં નવ નિધિ હાજર હય, જેને સર્વ દુશ્મ
मता
॥१९॥
For Private & Personal use on
caiww.jainelibrary.org

Page #205

श्रीकल्प
सूत्रे ॥१९२॥
कल्पमञ्जरी टीका
र समृद्धकोशः-नवनिधया नैसर्पादयः, तैः समृद्धः समृद्धियुक्तः कोशो यस्य सः, तथा-कृतसकलजनतोषः-कृतः
सकलानां जनानां तोपो येन सः-पजारञ्जक इत्यर्थः, एवंविधा पटखण्डाधिपतिर्नरसिंहः नरेषु सिंह इव भरतश्चक्रवर्ती मम पिताऽस्ति २। अहं पुनरत्र भारते वर्षे पोतनपुरे भाविकाले शत्रुमर्दनः शत्रुविनाशक, सिंहगर्जन:-सिंहस्य गर्जनमिव गर्जनं यस्य स तथा-अतिक्रान्ताशेषपुरुषबल इत्यर्थः, अत एव-महाबलः-महद् बलं यस्य स तथा-महाबलशाली, तथा-प्रियदर्शन:-पियं दर्शनं यस्य स तथा-अत्यन्तसुन्दरः, विमलकुलसंभूतः= निर्दोषकुले समुत्पन्नः, अजितः, शत्रूणामजेयो, राजकुलतिलक राजसमुदायशिरोललामभूतः, श्रीवत्सलान्छनः श्रीवत्सः स्वस्तिकेतिनाम्ना प्रसिद्धः, स एव लाञ्छनं चिह्नं यस्य स तथा-श्रीवत्सविभूषितवक्षस्थल इत्यर्थः, तथा-त्रिखण्डाधिपतिः दक्षिणभरतस्वामी, पुरुषोत्तमः-पुरुषेषु उत्तमः-पुरुषश्रेष्ठः, त्रिपृष्ठनामा प्रथमो वासुदेवो भविष्यामि ३। पुनश्च-अपरविदेहे मूकायां नगर्या तेजसा कोशदण्डादिजनितप्रभावेण प्रचण्डमार्तण्डप्रतापःप्रचण्ड :=अतितीक्ष्णो यो मार्तण्डः पूर्यः, तस्य प्रताप इव प्रतापो यस्य स तथा-प्रखरमूर्यसदृशप्रताप इत्यर्थः, तोष देने वाले हैं, ऐसे मनुष्यों में सिंह के समान भरत चक्रवर्ती मेरे पिता हैं !"
और मैं भरतक्षेत्र के पोतनपुर में, आगामी कालमें, शत्रुओं का संहार करने वाला, सिंह के समान गर्जना करने वाला, अत्यन्त बलवान्, महाबलशाली, देखने में प्रिय-अत्यन्त सुन्दर, निर्मलकुल में उत्पन्न, शत्रुओं द्वारा अजेय, राजाओं के समूह में मुकुट-मणि के समान, श्रीवत्स-स्वस्तिक के चिह्नवाला अर्थात् स्वस्तिक के चिह्न से सुशोभित वक्षस्थलबाला, तीन खण्ड अर्थात् सम्पूर्ण दक्षिणभरत का स्वामी और पुरुषों में उत्तम त्रिपृष्ठ नामक वासुदेव होऊँगा!'
यही नहीं, उसके पश्चात् मैं चक्रवर्ती भी होऊँगा ! कोश और दण्ड आदि के प्रभाव से मेरा प्रताप अत्यन्त प्रखर सूर्य के प्रतापके समान होगा। पूर्व जन्म में किये हुए तप का प्रभाव मुझे प्राप्त નોને નાશ કરવાવાળું ચક્ર મળ્યું હોય, છએ ખંડ આપબળે પ્રાપ્ત કર્યા હેય, વિદ્યાધરએ જેને, મરણ સુધી જરા પણ કરમાય નહિ તેમ જ જીવન પર્યન્ત યુવાવસ્થા, લાવણ્યતા સાથે ટકી રહે તેવું સ્ત્રીરત્ન આપ્યું હોય. તે જ 'यती' वाय. थे। यता भा। पिता छ.
ફરી હું પતનપુરમાં સિંહ સમાન ગજવા વાળો, મહાબલી, સુંદર સ્વસ્તિક ચિહ્નવાળ, ત્રણ ખંડને અધિપતિ “ષ્ઠિ ” નામના વાસુદેવ થઈશ. આટલું જ નહિ, ત્યાર બાદ હું અપર વિદેહની મૂક નગરીમાં ચક્રવતી
महावीरस्य भी मरीचि
नामकः तृतीयो भवः।

Page #206

श्रीकल्प
मञ्जरी
॥१९३॥
टीका
तथा-पूर्वकृततपःप्रभाव:-पूर्वकृत पूर्वजन्मनि विहितं यत्तपः, तस्य प्रभावो यस्य स तथा-जन्मान्तरीयतपस्तेजःसम्पन्न इत्यर्थः, तथा-निविष्टसंचितसुखः-निर्विष्टं लब्धं संचित पूर्वजन्मसु संचयीकृतं सुखं येन स तथा-पूर्वजन्मसंचितसुखमाप्तिकर्तेत्यर्थः, तथा-नरवृषभानरश्रेष्ठः, विपुलविश्रुतयशाः-विपुलं-दिगन्तव्यापि विश्रुतं प्रसिद्धं
कल्पयशो यस्य स तथा-दिगन्तव्याप्तकीर्तिसम्पन्न इत्यर्थः, तथा-शारदनभस्तनितमधुरगम्भीरस्निग्धघोषः-शारद-शरस्कालिकं यद नभः मेघस्तस्य यत् स्तनितं-गर्जितं, तदिव मधुरो गम्भीरः स्निग्धो घोष: शब्दो यस्य स तथा, शरत्कालिकमेघगर्जितसदृशमधुरगम्भीरस्निग्धधनियुक्त इत्यर्थः, सम्माप्तसकलजनमनस्तोषः-सम्प्राप्तः सकलजनानां मनसा कर्तभूतेन तोषः सन्तोषो यस्मात् स तथा-अखिलजनमनःसन्तोषकारक इत्यर्थः, एवंविधः पितृसदृशः प्रियमित्रो नाम चक्रवर्ती भविष्यामि ४। किंबहुना ? अत्र भारते वर्षेऽस्यामेव अवसर्पिण्याम पुरुषसिंहः-पुरुषेषु सिंहो रागद्वेषादिशत्रुपराजये दृष्टाद्भुतपराक्रमत्वात्, यद्वा-पुरुषः सिंह इवेत्युपमितिसमासः, सिंहसदृशपराक्रमशाली, तथा पुरुषवरपुण्डरीकं-पुण्डरीकं श्वेतकमलं वरं च तत् पुण्डरीकं वरपुण्डरीकं श्वेत- महावीरस्य होगा ! मैं पूर्वजन्म में संचित सुखों को प्राप्त करूँगा। मनुष्यों में उत्तम गिना जाऊँगा। दिग-दिगन्त में मरीचिमेरा यश फैलेगा। शरत्कालीन नवमेघगर्जना के समान मधुर, गंभीर और स्निग्ध मेरी ध्वनि होगी। सब
नामकः लोगों को मुझसे सन्तोष प्राप्त होगा। मैं अपने पिता के समान ही प्रियमित्र नामक चक्रवर्ती बनूंगा। मारे
तृतीयो
भवः। अधिक क्या, इसी भारतवर्ष में, इसी अवसर्पिणी काल में चरमतीर्थकर बनूँगा। तब मैं राग-द्वेष आदि शत्रुओं का पराजय करने में अद्भुत पराक्रमी होने के कारण पुरुषों में सिंह के समान, तथा पुरुषों में श्रेष्ठ श्वेत कमल के समान हो जाऊँगा। सब प्रकार की अशुभ-मलीनता से रहित होने के कारण तथा सब प्रकार के शुभ अनुभावों से विशुद्ध होने के कारण भगवान् तीर्थकर को पुण्डरीक की उपमा दी जाती है। अथवा जैसे पुण्डरीक पंक से पैदा होने पर भी और जल में वृद्धि पाने पर भी पंक और जल પણ થઇશ. કેશ અને દંડ આદિના પ્રભાવથી મારા પ્રતાપ અત્યંત પ્રખર સૂર્યના પ્રતા૫ની સમાન થશે. પૂર્વભવમાં કીધેલ તપને પ્રભાવ મને પ્રાપ્ત થશે. હું પૂર્વજન્મના સંચિત સુખને પ્રાપ્ત કરીશ. મનુષ્યોમાં ઉત્તમ ॥१९३॥ ગણાઈશ. દશે દિશાઓમાં મારો યશ ફેલાશે. શરકાલના મેઘની સમાન મધુર ગંભીર અને સ્નિગ્ધ મારી વનિ થશે. બધા લોકેાને મારાથી સંતોષ પ્રાપ્ત થશે. હું પિતાના પિતાની સમાન જ પ્રિય મિત્ર નામને ચક્રવતી બનીશ.
વધારે શું ! આ જ ભરત ક્ષેત્રમાં, આ જ અવસર્પિણી કાલમાં, રાગદ્વેષ રહિત શુભ અશુભ મલિનતાઓ સિવા- 5

.

Page #207

श्रीकल्पसूत्रे
॥ १९४॥
熊熊
कमलप्रधानं, पुरुषो वरपुण्डरीकमिवेत्युपमितिसमासे पुरुषवरपुण्डरीकम् । भगवतस्तीर्थकरस्य पुण्डरीकोपमा विनिशुभमलीमसत्वात् सर्वैः शुभानुभावैः परिशुद्धत्वाच्च बोध्या । यद्वा- पुण्डरीकं पङ्काज्जातमपि सलिले वर्द्धितमपि च पङ्कजलसम्बन्धमपहाय निर्लेपमित्र जलोपरि रमणीयं दृश्यते, निजानुपमगुणबलेन सुराम्ररनिकरशिरोधारणीयतयाऽतिमहनीयं परमसुखास्पदं च भवनि तथैव तीर्थकरः कर्मपङ्काज्जातो भोगाम्भोवर्द्धितः सन्नपि निर्लेपस्तदुभयमतिवर्त्तते, गुणसम्पदास्पदतया च केवलादिगुणभावादखिलभव्यजन शिरोधारणीयो भवतीति । तथा विमलकुलसंभत्रः = निर्मलकुलोत्पन्नः, महासत्त्वः - महत् सत्वं बलं यस्य स तथा महाबलशालीत्यर्थः । तथासागरवरगम्भीरः–सागरवरः = सकलसमुद्रेषु श्रेष्ठः स्वयंभूरमणनामा समुद्रः, तद्वद् गम्भीरः = परीषहोपसर्गाक्षोभ्यस्वादिति । तथा-चन्द्रादपि - क्षालिताखिलकर्ममलत्वाच्चन्द्रापेक्षयाऽपि निर्मलतरः = अतिशयितनैर्मल्यभाक्, तथा - सूर्यादयधिकप्रकाशकरः = मिथ्यात्वादितिमिर विनाश कात्युत्कृष्ट केवलाऽऽलो केनाखिललोकालोकप्रकाशकत्वेना ssदित्यादप्यधिकमकाशकरः । एवंविधोऽहं नाम्ना महावीरश्वरमस्तीर्थकरो भविष्यामि । अहो ! मम संग-सा जल के ऊपर रहता और रमणीय दिखाई देता है तथा अपने असाधारणगुण के कारण सुर-असुर आदि के सिर पर धरने योग्य होने के कारण अत्यन्त आदरणीय और परमसुखदायी होता है, उसी प्रकार तीर्थंकर कर्मरूपी कीचड़ से उत्पन्न हुए और भोगरूपी जल में वृद्धि को प्राप्त करके भी अलिप्त रहकर कर्मों और भोगों का अतिक्रमण करके रहते हैं तथा गुणों की सम्पदा के पात्र केवलज्ञान आदि गुणों के आधार होने से भव्य जीवों के शिरोवन्दनीय होते हैं ।
मरीचि फिर सोचता है- 'मैं निर्मल कुल में जन्म लूँगा । महाबलशाली होऊँगा । सागरवरगंभीर अर्थात् परीषों और उपसर्गों आदि से क्षुब्ध न होने के कारण स्वयंभूरमण समुद्र के समान गंभीर होऊँगा । निखिल कर्म - मल को धो डालने के कारण चन्द्रमा से भी अधिक निर्मल तथा मिथ्यात्व आदि रूप अन्धकार का विनाश करने के कारण तथा केवलज्ञानरूपी आलोक से अखिल लोक एवं अलोक को आलोकित कर लेने के कारण सूर्य से भी अधिक प्रकाशकारी होऊँगा ! मैं इन सब गुणों से विभूषित महावीर नामक चौवीसवाँ तीर्थंकर होऊँगा । '
• यना, अद्भुत आत्मयरा भी महान वैराग्यवान ठेवल-ज्ञान-दर्शन उपयोगवाणी, यरम तीर्थ ४२ पशु यश. સતી કરામાં મારા દાદા પ્રથમ તીર્થંકર છે, સવ ચક્રવતી એમાં મારા પિતા પ્રથમ ચક્રવતી છે, અને
Jain Education Inational
NEELEECH,
Purana
कल्पमञ्जरी टीका
महावीरस्य
मरीचि -
नामकः
तृतीयो
भवः ।
॥ १९४ ॥
w.jainelibrary.org

Page #208

श्रीकल्पसूत्रे ॥ १९५॥
Jain Education a
पितामहस्ती थेकरेषु तीर्थकराणां मध्ये प्रथमस्तीर्थकरोऽस्ति मम तातः - पिता चक्रवर्त्तिषु प्रथमोऽस्ति । अहं पुनर्वासुदेवेषु प्रथमो वासुदेवो भविष्यामि, पुनश्च वासुदेवभवानन्तरं कालक्रमेण चाहम् अस्यामेवासर्पिण्याम् परविदेहे मूकायां नगर्यां पट्खण्डाधिपतिर्जगत्प्रियः = जगदानन्दकरः प्रियमित्रो नाम चक्रवर्ती भविष्यामि, पुनश्च कालक्रमेण अस्यां चतुर्विंशतिकायाम् = अस्मिन् चतुर्विंशतितीर्थकराणां समूहे चतुर्विंशतिसंख्यापूरकः=चतुर्विंशतितमः चरमः=अन्तिमस्तीर्थकरो भविष्यामि, इति इत्थं वदन, भुजास्फालनपूर्वकं भुजयोः = बाह्वोर्यत् आस्फालनम् = आस्फोटनं. तत्पूर्वं यस्मिन् स तथाभूतस्तम्, उच्चनादं महाशब्दं कुर्वन्, तथा पुनः पुनः = वारं वारं नृत्यन्= नृत्यं कुर्वन् स मरीचिः नीचं गोत्रम् उपार्जयति = बध्नाति । नात्र चित्रम्, यत् ऋषभप्रभोः पौत्रो भरतचक्रवर्त्तिनः पुत्रः स्वयं जिनधर्मनिष्ठोऽपि सन् मरीचिर्नीचं गोत्रं बद्धवान् । यतो हेयोपादेयविवेक विकलः परित्याज्यस्वीकार्य
'अहा ! मेरे पितामह सब तीर्थकरों में प्रथम तीर्थंकर हैं, मेरे पिता सब चक्रवर्त्तियों में प्रथम चक्रवर्ती और मैं वासुदेवों में प्रथम वासुदेव हे ऊँगा ! इसके पश्चात् मैं पश्चिम महाविदेहकी मूका नगरी में छह खण्ड का नाथ, जगत् में आनन्द करनेवाला प्रियमित्र नामक चक्रवर्ती होऊँगा ! इतना ही नहीं, इसके पश्चात् मैं कालक्रम से इसी चौवीसी की पूर्ति करने वाला - चौबीसवीं संख्या को पूर्ण करने वाला - अन्तिम तीर्थंकर होऊँगा ।'
इस प्रकार कहता हुआ और बाहें फटकारता हुआ तथा जोर-जोर से सिंहनाद करता हुआ मरीचि ने नीचगोत्र का उपार्जन किया । भगवान् ऋषभदेव का पौत्र, चक्रवर्त्ती भरत का पुत्र और स्वय जिनधर्म में निष्ठ होकर भी मरीचि ने नीचगोत्रकर्म का बन्ध कर लिया, इसमें विस्मय की को बात नहीं है। क्यों कि जो मनुष्य हेय और उपादेय के विवेक से विकल होता है, वह वास्तविक वातका
હું... વાસુદેવામાં પ્રથમ વાસુદેવ બનીશ. આ પછી હું પશ્ચિમ મહાવિદેહની મૂકા નગરીમાં છ ખ'ડના નાથ, જગતમાં આનંદ કરવાવાળા પ્રિયમિત્ર નામના ચક્રવતી' થઇશ. આટલું જ નહિ, પણ ત્યાર પછી હું કાલક્રમથી આ જ ચાવીસીની પૂર્ત્તિ કરવાવાળા એટલે ચાવીસમી સખ્યાને પૂર્ણ કરવાવાળા ચરમ તીર્થંકર થઈશ.
આ પ્રમાણે કહેતા, તથા ભુજા ફટકારતા, તથા જોર જોરથી સિંહનાદ કરતા એવા મરીચિએ નીચ ગોત્રનું ઉપાર્જન કર્યું. ભગવાન ઋષભદેવના પૌત્ર, ચક્રવતી ભરતના પુત્ર અને પોતે જૈન ધર્મમાં નિષ્ઠા ધરાવનાર હોવા છતાં પણ મરીચિએ નીચગેાત્રકમના અ'ધ બાંધી લીધા. એમાં આશ્ચયની કોઇ વાત નથી. કારણ કે જે
ate & Personal Use Only
कल्प
मञ्जरी
टीका
महावीरस्य
मरीचि -
नामकः
तृतीयो
भवः ।
।।१९५ ।।
ww.jainelibrary.org.

Page #209

श्रीकल्प
कल्पमञ्जरी
मत्र
॥१९६॥
टीका
परिज्ञानरहितो जनः तत्वं वास्तविकमर्थ न विनिश्चिनोति, तथा-अभिमानविषमविषज्वालकवलिते-अभिमानः= जातिकुलाद्यहङ्कारः, स एव विषमविषम् अत्युत्कटविषम् , तस्य ज्वालेन ज्यालया कवलिते-दग्धे, मनस्तरौ= मनोरूपे वृक्षे ज्ञानपल्लवम् ज्ञानरूपम् अभिनवं पत्रं न परोहति समुत्पद्यते। अभिमानो ज्ञानस्य सर्वथा विनाशक इत्यर्थः। पुनरप्यभिमानस्य दुष्फलत्वमाह-जीवानां मनोगगनाङ्गणे-मन एव गगनं-मनोगगनं तस्य अङ्गणे= क्षेत्रे मनागपि=किंचिदपि मानमेघे मानरूपे मेघे समुद्गते समुत्पन्ने सति हृदयभूमौ तृष्णा विषलता सधः= तत्क्षणे परोहतियादुर्भवति। मानस्तृष्णाजनक इत्यर्थः। सा तृष्णा च हिमराजि=हिमसंहतिः राजीवराजिमिव कमलबनमिव ज्ञानादिगुणश्रेणि पणिहन्ति=विनाशयति । यथा हिमसमहेन कमलवनविनाशस्तथैव मानेन ज्ञानादिगुणानां नाशो भवतीति भावः। तथा-सा तृष्णा मदिरेव-सुरेव दुस्त्यजमोहसन्दोहजननी-दुस्स्यजो यो निश्चय नहीं करता नहीं कर सकता। जाति कुल आदि का अभिमान बड़ा ही उग्र विष है। जब मनरूपी वृक्ष उस अभिमानकी ज्वाला से जल जाता है तो उस मनरूपी वृक्ष में ज्ञानकी कोपलें नहीं फूट सकती। अभिप्राय यह है कि अभिमान ज्ञान का पूरी तरह से नाश कर देता है।
अभिमान का दुष्फल फिर बतलाते हैं-जीवों के मनो-गगनरूप आंगन में अर्थात् हृदयरूपी क्षेत्र में लेशमात्र भी मानरूपी मेघ का उदय होता है तो उस हृदय-क्षेत्र में तत्काल ही तृष्णारूपी विष की वेल उग आती है। अर्थात् मान तृष्णा का जनक है। वह तृष्णा ज्ञानादि गुणों के समुदाय को उसी प्रकार समूल नष्ट कर देती है, जैसे हिम-समूह कमल-उनको नष्ट कर देता है। आशय यह है कि जैसे हिम के समूह से कमलों के वन का विनाश होता है, उसी प्रकार मान से ज्ञान आदि गुण-गण का विनाश हो जाता है। इसके अतिरिक्त वह तृष्णा मदिरा की तरह अपरिहार्य मोह के समूह की जननी है માણસ હેય અને ઉપાદેયના વિવેકથી વિકલ હોય છે તે વાસ્તવિક વાતને નિર્ણય કરતા નથી, કરી શકતું નથી. જાતિ, કુલ વગેરેનું અભિમાન ભારે ઉગ્ર વિષ છે. જ્યારે મનરૂપી વૃક્ષ એ અભિમાનની જવાળાથી જળવા લાગે છે ત્યારે એ મનરૂપી વૃક્ષમાં જ્ઞાનની કુંપણે ફૂટી શકતી નથી. તેને સાર એ છે કે અભિમાન જ્ઞાનને પૂરેપૂરી રીતે નાશ કરી નાખે છે.
અભિમાનનું ખરાબ પરિણામ શાસ્ત્રકાર ફરીથી બતાવે છે–જીનાં મને ગગન રૂપી આંગણામાં એટલે કે હૃદયરૂપી ક્ષેત્રમાં સહેજ પણ અભિમાનરૂપી મેઘનો ઉદય થાય તે તે હદય ક્ષેત્રમાં તરત જ તપગારપી વિશ્વની
महावीरस्य मरीचिनामकः
तृतीयो
भवः।
॥१९६॥
Telcow.jainelibrary.org
Jain Education
ltona

Page #210

श्रीकल्पसूत्रे ॥१९७॥
मोहसन्दोह : = मोहसमूहः, तस्य जननी उत्पादिका, दुष्पारसंसारविस्तारिणी - दुष्पारः - दुरुत्तरो यः संसारः= चतुर्गतिकरूपः, तस्य विस्तारिणी च भवति । यथा मदिरापानेन जनो मोहसम्पन्नश्चतुर्गतिकसंसार भ्रमणकर्त्ता च भवति तथैव तृष्णाऽपीति भावः । एवम् = ईदृशम् श्रभिमानं = कुलमदम् आश्रितो मरीचिः विस्मृतविवेकः= हेयोपादेयविवेकवर्जितः सन् वागुरिकः - वागुरा = जालं, तया चरतीति वागुरिक:- लुब्धकविशेषो जाले विहङ्गमं = पक्षिणमित्र दुःखसवे=दुःखजनके भवे संसारे स्वयम् आत्मानम् अपातयत् = पातितवान्-इत्येवम् अनर्थनिधानम् चतुर्गतिकसंसारभ्रमणरूपानर्थानां निधिस्वरूपं विशालकुलजन्ममदम् - उच्चकुलजन्मरूपं मदम् आश्रयन् स मरीचिस्तदा = भरतमुखात् स्वस्य भाविवासुदेवत्वादिश्रवणसमये नीचगोत्रम् अवध्नात् = बद्धवानिति | | ०१२||
और अपार संसार की वृद्धि करती है। अभिप्राय यह कि जैसे मदिरापान से मनुष्य मोहयुक्त और चार गति रूप संसार में परिभ्रमण करने वाला बनता है, उसी प्रकार तृष्णा से भी ।
इस प्रकार के कुल - मद का आश्रय लेकर हेय - उपादेय के विवेक से शून्य मरीचि ने अपनी आत्मा को दुःख - जनक संसार में उसी प्रकार फँसा लिया, जैसे व्याध अपने जाल में पक्षियों को फँसा लेता है। इस प्रकार चातुर्गतिक संसार-भ्रमण आदि अनर्थों का निधिरूप उच्चकुल में जन्म लेने के मद का आश्रय लेते हुए मरीचिने भरत के मुख से भविष्य में अपने वासुदेव आदि होने की बात सुनने के समय ही नीचगोत्र का बन्ध कर लिया ||म्र०१२ ॥
વેલ ઉગી નીકળે છે. એટલે કે અભિમાન તૃષ્ણાનેા જનક છે. જેવી રીત હિમસમૂહ કમલવનનો નાશ કરી નાખે છે. તેવી રીતે ત તૃષ્ણા જ્ઞાનાદિચુણાના સમુદાયને મૂળમાંથી જ નાશ કરી નાખે છે. તેના આશય એ છે કે જેવી રીતે હિમના સમૂહથી કમળાનાં વનને નાશ થાય છે તેવી જ રીતે અભિમાનથી જ્ઞાન વગેરે ગુણ-સમૂહના નાશ થાય છે. તદુપરાંત તે તૃષ્ણા મદિરાની જેમ અપરિહાર્યાં મેાહના સમૂહની જનની છે, અને અપાર સંસારની વૃદ્ધિ કરનાર છે. સારાંશ એ છે કે જેમ સુરાપાન કરવાથી મનુષ્ય માહમય તથા ચાર ગતિરૂપ સંસારમાં ભ્રમણ કરનાર બને છે તે જ પ્રમાણે તૃષ્ણાથી પણ બને છે.
આ રીતે કુલ-મદનો આશ્રય લઇને હૈય-ઉપાદેયના વિવેક રહિત મરીચિએ પોતાના આત્માને દુઃખ-જનક સંસારમાં એવી રીતે ફસાવ્યા કે જેવી રીતે પારધી પોતાની જાળમાં પક્ષીઓને ફસાવી લે છે. આ રીતે ચાર ગતિરૂપ સ’સાર--ભ્રમણ વગેરે અનર્થોના ભંડારરૂપ ઉચ્ચ કુળમાં જન્મ લેવાના અભિમાનનેા આશ્રય લઈને મરીચિએ Jain Education In (लतना मुख्यथी भविष्यमा पोते वासुदेव वगेरे थथे, मेवी बात सांभजवाने समये न नीय गोत्रनो मध मध्ये. (सू०१२)
& Personal Use C
कल्प
मञ्जरी टीका
महावीरस्य
मरीचि -
नामकः
तृतीयो
भवः ।
॥१९७॥

Page #211

कल्प
सूत्रे ॥१९८||
मञ्जरी
टीका
बद्धनीचगोत्रस्य मरीचेः किमभूत् ? इति प्रतिपादयितुमाह
मूलम्-तए णं से मरीई उसमसामिम्मि मोक्खं गए समाणे भवियजणे पुणो पुणो पडिवोहिय पव्व
जटुं मुणिसमीवे पेसेइ । तए णं एगया तस्स मरीइस्स सरीरे काससासाइया सोलस रोगायंका पाउन्भवित्था। श्रीकल्प
तेण गिलाणिमावन्नो सो मणम्मि चिंतेइ-जड अहं वाहिमुत्तो भविस्सामि, तया कपि एग सिस्सं करिस्सामि, जो मं परिचरिस्सइ ।
एवं विचिंतमाणस्म तस्स अंतिए एगो धम्मकामी कक्लिनामो कुलपुत्तो समागओ। तं मरीई जिणधम्मं वणिय उवदेसीय । तं सोचा कविलो पुच्छीय-जइ जिणधम्मो सव्वुत्तमो, ताहे तं तुमं कम्हा नो समायरसि ? तए णं मरीई एवं वयासी-कविला ! आरहयं धम्मं पालिउं न सकेमि कढिको सो धम्मो, न तं मारिसा कायरा परिपालिउं सकंति । तए णं कविलो कहीय-किं तव मग्गे धम्मो नत्थि; जं तुमं मं जिणधम्म उवदिससि ? एएण पण्हेण मरीई कविलं जिणधम्मकामुयं मुणिय सिस्सलालसाए एवं वयासी-कविला! जहा जिणमग्गे धम्मो अस्थि, एवं मम मग्गेवि धम्मो अत्थि। एवं सोचा सो मरीइस्स सिस्सो संजाओ। तए 'जिणमग्गेवि धम्मो अस्थि मम मग्गेवि धम्मो अत्थि'-त्ति उस्मुत्तपरूवणस्स मिच्छाधम्मोवएसस्स य अणालोइओ अप्पडिक्कतोय सो मरीई बहुलं संसारं उवज्जिणिय चउरासीसयसहस्सपुचाउयं परिपालिय अणसणेण कालमासे कालं किच्चा चउत्थे भवे पंचमदेवलोए दससागरोवमहिइयदेवत्ताए उववन्नो ॥०१३।।
___ छाया-ततः खलु स मरीचिः ऋषभस्वामिनि मोक्षं गते सति भव्यजनान् पुनः पुनः प्रतिबोध्य प्रव्रज्यार्थ मुनिसमीपे प्रेषयति । ततः खलु एकदा तस्य मरीचेः शरीरे कासश्वासादिका षोडश रोगातङ्काः प्रादुरभूवन्।
नीचगोत्र का बन्ध कर लेनेवाले मरीचिका क्या हुआ ? यह प्रतिपादन करने के लिए कहते हैं-'तए णं से' इत्यादि।
मलका अर्थ-तत्पश्चात ऋषभस्वामी के मोक्ष चले जाने पर मरीचि भव्यजनोंको पुनः पुनः प्रतिबोध देकर दीक्षा के लिए उन मुनियोंके समीप भेजता रहा । किसी समय मरीचि के शरीर कास (खांसी) १, श्वास २, ज्वर ३, दाह ४, कुक्षिशूल ५, भगन्दर ६, अर्श-बवासीर ७, अजीर्ण ८,
नायगोत्र माया पछी भरीथिनुशु छ : 'तएणं' त्याहि.
મૂળને અર્થ–ઋષભદેવ ભગવાન મોક્ષ પધાર્યા બાદ પણ મરીચિ ભવ્યજીને પ્રતિબોધ આપીને પણ અવાર-નવાર દીક્ષાને માટે ભગવાનના સાધુઓ પાસે મોકલતો, કોઈ એક વેળા મરીચિના શરીરમાં ખાંસી ૧, શ્વાસ
महावीरस्य मरीचिनामकः तृतीयो भवः।
१९८॥
B
w
.jainelibrary.org.

Page #212

JECTTES
श्रीकल्प
तेन ग्लानिमापन्नः स मनसि चिन्तयति-यद्यहं व्याधिमुक्तो भविष्यामि, तदा कमप्येकं शिष्यं करिष्यामि, यो मां परिचरिष्यति ।
एवं विचिन्तयतस्तस्य अन्तिके एको धर्मकामी कपिलनामा कुलपुत्रः समागतः। तं मरीचिर्जिनधर्म वर्णयित्वा उपादिशत्। तं श्रुत्वा कपिलोऽपृच्छत्-यदि जिनधर्मः सर्वोत्तमः, तदा तं त्वं कस्मान समाचरसि ? ततः खलु मरीचिस्तमवदत्-कपिल ! अहम् आर्हतं धर्म पालयितुं न शक्नोमि, कठिनः स धर्मः, न तं मादृशाः कातराः परिपालयितुं शक्नुवन्ति । ततः कपिलोऽकथयत-किं तव मार्गे धर्मों नास्ति. यवं मां
कल्पमञ्जरी टीका
१९९||
और दृष्टिशूल ९, मस्तकशूल १०, अरुचि ११, अक्षिवेदना १२, कर्णवेदना १३, कंठवेदना १४, उदरवेदना
१५. कोढ़ १६, ये सोलह रोग-आतंक उत्पन्न हो गये । इस प्रकार ग्लानि को प्राप्त हुए मरीचि ने चित्तमें विचार किया अगर मैं व्याधि से मुक्त हो जाऊँगा तो किसी एकको अपना शिष्य बनाऊँगा जो मेरी सेवा करेगा।
इस प्रकार सोचते हुए मरीचि के पास एक धर्म का अभिलाषी कपिल नामक कुलपुत्र आगया। मरीचि ने जिनधर्म का वर्णन करके उसे उपदेश दिया। उपदेश सुनकर कपिल ने प्रश्न किया'अगर जिनधर्म सर्वोत्तम है तो तुम उसका आचरण क्यों नहीं करते?'
तब मरीचि इस प्रकार बोला-हे कपिल! मैं आईत धर्मका पालन नहीं कर सकता। वह धर्म कठिन है। मेरे जैसे कायर उसका पालन नहीं कर सकते।
SETTER HARIYAKHARATARATHIPOSTEACHAR
महावीरस्य मरीचिनामक: तृतीयो भवः।
- २, १२ 3, हाई ४. युक्षिश ५. २६, रस-भशा ७,
२ ८, नेत्र16, भरत वहना १०, અરુચિ ૧૧, આંખની વેદના ૧૨, કાનની વેદના ૧૩, કંઠની વેદના ૧૪, ઉદર-પેટની વેદના ૧૫, કઢ૧૬ આ સેલે રેગ ફાટી નીકળ્યાં, આથી તેમના મનમાં વિચાર આવ્યો કે વ્યાધિથી મુક્ત થયા બાદ કેઈએક ને શિષ્ય બનાવું તો ઠીક ! જે મારી સેવા-ચાકરી કરે ને વૃદ્ધાવસ્થામાં સાર-સંભાળ રાખે.
આ પ્રકારે વિચારતા હતા તેવા સમયમાં કેઈ એક ધર્મ–અભિલાષી કપિલ નામનો પુરુષ આવી ચઢો. મરીચિએ તેને જૈનધર્મનું યથાર્થ વર્ણન કરી તેની સાર્થકતા સમજાવી. ઉપદેશ સાંભળી કપિલે પ્રશ્ન કર્યો, કે જે જૈનધર્મ સર્વોત્તમ છે, તે તેનું આચરણ તમે કેમ નથી કરતાં ? જવાબમાં મરીચિએ કહ્યું, કે હે કપિલ! આહંત ધર્મનું ઉપદેશેલું આચરણ મારાથી અમલમાં મૂકી શકાતું નથી, તે આચરણુ ઘણું કઠિન છે ને મારી કાયરતાને લીધે તેમ બની શકાતું નથી. ત્યારે કપિલે બીજો પ્રશ્ન કર્યો કે શું તમારા પંથમાં “ધર્મ' નથી કે તમારે જૈન- તે
॥१९९॥
Jain Education Cational
Tww.jainelibrary.org

Page #213

मञ्जरी
॥२०॥
टीका
जिनधर्ममुपदिशसि ? एतेन प्रश्नेन मरीचिः कपिलं जिनधर्मकामुकं ज्ञात्वा शिष्यलालसया एवमवदत्-कपिल ! यथा जिनमार्गे धर्मोऽस्ति, एवं मम मार्गेऽपि धर्मोऽस्ति । एवं श्रुत्वा स मरीचेः शिष्यः संजातः। ततः खलु 'जिनमार्गेऽपि धर्मोऽस्ति मम मार्गेऽपि धर्मोऽस्ती'-ति उत्सूत्रारूपणस्य मिथ्याधर्मोपदेशस्य चानालोचितोऽमति
कल्पक्रान्तश्च स मरीचिः बहुलं संसारम् उपाय चतुरशीतिपूर्वायुष्कं परिपाल्य अनशनेन कालमासे कालं कृत्वा चतुर्थे भवे पश्चमदेवलोके दशसागरोपमस्थितिकदेवतया उपपन्नः ॥सू०१३॥
टीका-'तए णं से' इत्यादि । ततः खलु स मरीचिः ऋषभस्वामिनि मोक्षं गते सति भव्यजनान् पुनः मार
तब कपिल ने कहा-क्या तुम्हारे पंथमें धर्म नहीं है, जो तुम मुझे जिनधर्म का उपदेश देते हो? ___ इस प्रश्न से मरिचि ने कपिल को जिनधर्म का इच्छुक जानकर शिष्य की लालसा के वशीभूत होकर कहा-'हे कपिल! जैसे जिनमार्ग में धर्म है, वैसे ही मेरे मार्ग में भी धर्म हैं।'
यह उत्तर सुनकर कपिल मरीचि का शिष्य बन गया। 'जिनमार्ग में भी धर्म है और मेरे मार्ग में भी धर्म है। इस प्रकार की उत्सूत्रप्ररूपणा तथा मिथ्याधर्मोपदेश का आलोचन और प्रतिक्रमण महावीरस्य
मरीचिन करके मरीचि ने दीर्घ संसार का उपार्जन किया । वह चौरासी लाख पूर्व की आयु भोगकर, मृत्यु का
नामकः अवसर आने पर अनशनपूर्वक काल करके, चौथे भव में, पाँचवें देवलोक में दस सागरोपम की स्थिति
हतीयो वाले देवके रूप में उत्पन्न हुआ ॥०१३ ॥
भवः। टीका का अर्थ-'तए णं से' इत्यादि। तत्पश्चात् मरीचि ऋषभस्वामी के मोक्ष पधार जाने पर भव्यजनों ધર્મના ઉપદેશને આશ્રય લેવો પડે છે?
મરીચિ શિષ્ય બનાવવાની લાલસાને રોકી શકો નહિ. તેથી તેણે અવળી રજુઆત કરી કહ્યું કે હે કપિલ ! જેન માર્ગમાં જે “ધર્મ છે તે ધર્મ મારા પંથમાં પણ છે.
આ સાંભળી કપિલ મરીચિનો શિષ્ય બન્યો, “ન ધર્મના માર્ગમાં અને મારા માર્ગમાં બન્નેમાં સમાનતા છે' આ પ્રકારની મિથ્યા પ્રરૂપણ અને ઉપદેશનું આલોચન, પશ્ચાત્તાપનું પ્રાયશ્ચિત્ત અથવા પ્રતિક્રમણ નહિં કરવાથી મરીચિએ દીર્ઘ સંસારનું ઉપાર્જન કર્યું, મરીચિ ચોરાસી લાખ પૂર્વનું આયુષ્ય પૂરું કરી, મૃત્યુ સમયે
અણુશણ કરી, ચોથા ભવમાં પાંચમાં દેવલેકે દશસાગરોપમની સ્થિતિવાળા દેવ તરીકે ઉત્પન્ન થયો. (સૂ૦૧૩) rnal ટીકાનો અર્થ–મરીચિ વ્યવહારમાં સાધુ તરીકે જુદું આચરણ આચરી રહ્યો હતે, છતાં તેમની શ્રદ્ધા, કે
॥२०
॥
Jain Education Int

Page #214

कल्पमञ्जरी टीका
पुनः वारं वार प्रतिबोध्य-जिनोपदिष्टं धर्मम् उपदिश्य प्रव्रज्यार्थदीक्षाग्रहणार्थ मुनिसमीपे ऋषभदेवानुगतसाधनां समीपे प्रेषयति । ततः खलु एकदा तस्य मरीचेः शरीरे कासवासादिकाः १ कास-२ श्वास-३ ज्वर-४ दाह
५ कुक्षिशल-६ भगन्दरा-७ झेड-८ जीर्ण-९ दृष्टिशल-१० मूर्धशला-११ ऽरोचका-१२ ऽक्षिवेदनाश्रीकल्पसूत्रे
१३ कर्णवेदना-१४ कण्ठवेदनो-१५ दरवेदना-१६ कुष्ठानि षोडशसंख्यका रोगातङ्का:-रोगा: कासश्वासज्वर॥२०१॥
दाहादयः, आतङ्काः शीघ्रघातिनः शूलादयः, यद्वा-रोगाश्च ते आतङ्काः कष्टमयजीवितकारिणश्चेति ते प्रादुरभूवन्मादुर्भताः। तेन कारणेन ग्लानि दैन्यम् आपन्नः स मरीचिमनसि चिन्तयति=विचारयति-यद्यहं व्याधिमुक्तो नीरोगो भविष्यामि, तदा कमप्येक शिष्यं करिष्यामि, यो मां परिचरिष्यतीति ।
एवम्-उक्तप्रकारेण विचिन्तयतस्तस्य-मरीचेः अन्तिके-समीपे धर्मकामी-धर्माभिलाषी कपिलनामा एकः कुलपुत्रः समागतः । तं कपिलं मरीचिर्जिनधर्म-जिनोपदिष्टं धर्म वर्णयित्वा उपादिशत-उपदिष्टवान्। को बार बार जिनेन्द्र-कथित धर्म का उपदेश देकर दीक्षा ग्रहण करने के लिए ऋषभदेव के अनुयायी साधुओं के पास भेज देता था। एकवार मरीचि के शरीर में (१)-कास-खांसी (२)-श्वास (३)-ज्वर (४)-दाह (५)-कुक्षिशूल (६)-भगंदर (७) अर्श-बवासीर (८)-अजीर्ण (९) दृष्टिशूल (१०)-मूर्धशूल-शिरोवेदना (११)अरोचक-अरुचि (१२)-नेत्रपीड़ा (१३)-कर्णवेदना (१४)-कंठवेदना (१५)-उदरवेदना और (१६)-कुष्ठकोढ़, यह सोलह रोग, अर्थात्-कासश्वास आदि तथा आतंक, अर्थात्-शीघ्र घात करने वाले शूल आदि, अथवा जीवन को कष्टमय बना देने वाले रोग रूप आतंक उत्पन्न हो गये।
इस कारण से ग्लानि को प्राप्त मरीचि ने मन में विचार किया-अगर मैं नीरोग हो जाऊँगा तो किसी भी एक को अपना शिष्य बना लूंगा जो मेरी सेवा-शुश्रूषा करेगा।
इस प्रकार विचार करते हुए उस मरीचि के समीप धर्म की अभिलाषा करने वाला कपिलनामक एक कुलपुत्र आ गया। उस कपिल को मरीचि ने जिन-प्ररूपित धर्म का वर्णन करके उपदेश दिया। मरीचि द्वारा उपदिष्ट जिनधर्म को सुनकर कपिल ने मरीचि से पूछा-'यदि जिनधर्म सर्वोत्तम નિર્ણય અને જ્ઞાન કેવળ ભાષિત અને પ્રરૂપિત હતું. ભગવાન નિર્વાણુ પધાર્યા બાદ પણ દીક્ષા પર્યાય માટે કઈ
પણ આગંતુકને પ્રભુના શિષ્ય પાસે જ એકલતે, કઈક સમયે પિતાને સોલે રેગ ફાટી નીકળ્યા છે ને કેઈ સેવાપર ચાકરી કરનાર શિષ્ય હોય તે ઠીક એમ ભાવ થવાથી કપિલ નામના વ્યક્તિને દીક્ષા આપી શિષ્ય તરીકે અંગીકાર
महावीरस्य मरीचिनामकः तृतीयो भवः।
॥२०१॥
d.ww.jainelibrary.org

Page #215

श्रीकल्प
॥२०२॥
टीका
तं मरीचिनोपदिष्टं जिनधर्म श्रुत्वा कपिलो मरीचिम् अपृच्छत्-पृष्टवान्-यदि जिनधर्मः सर्वोत्तमः सर्वश्रेष्ठो वर्तते, तदा त्वं तं धर्म कस्मान्न समाचरसि ? ततः खलु मरीचिस्तं कपिलमेवमवदत्-हे कपिल ! अहम् आहेतं धर्म पालयितुं न शक्नोमि । यतः स धर्मः कठिन: दुष्पाल्योऽस्ति, अतस्तं धर्म मादृशाः कातरा जनाः परिपा
कल्पलयितुं न शक्नुवन्ति। ततः मरीचिवचनश्रवणानन्तरं कपिलो मरीचिम् अकथयत्-उक्तवान्-किं तव मार्ग=
मञ्जरी आचारे धर्मो नास्ति ? यत्त्वं मां जिनधर्मम् उपदिशसि ? कपिलकृतेन एतेन प्रश्नेन मरीचिः कपिलं जिनधर्मकामुकं जिनधर्माभिलाषिणं ज्ञात्वा शिष्यलालसया 'अयं मम शिष्यो भवतु'-इतीच्छया एवम् वक्ष्यमाणप्रकारेण अवदत् कथितवान-कपिल ! यथा जिनमार्गे धर्मोऽस्ति, एवं मम मार्गेऽपि धर्मोऽस्ति । जिनमार्गवद् मम मार्गोंऽपि धर्मयुक्तत्वाद् मोक्षदायक इति भावः। एवं श्रुत्वा स कुलपुत्रः कपिलो मरीचेः शिष्यः संजातः । ततः खलु 'जिनमार्गेऽपि धर्मोऽस्ति मम मार्गेऽपि धर्मोऽस्ति' इति इत्थं-प्रकारस्य उत्सूत्रप्ररूपणस्य आगमविरुद्धप्रतिगदनस्य है तो तुम उस धर्म का आचरण क्यों नहीं करते ?"
महावीरस्य मरीचि ने कपिल को उत्तर दिया-हे कपिल ! मैं अहंत के धर्म का पालन नहीं कर सकता.
बार मरीचिक्यों कि उस धर्म का पालन करना कठिन है। अत एव मेरे जैसे कायर जन उस धर्म का पालन करने के नामकः लिए समर्थ नहीं हैं।
तृतीयो मरीचि के यह वचन श्रवण कर कपिल ने कहा-क्या तुम्हारे मार्ग में धर्म नहीं है, जो तुम
भवः। मुझे जिनधर्म का उपदेश देते हो ?
कपिल के इस प्रश्न से मरीचि ने समझ लिया कि कपिल जिनधर्म का अभिलाषी है। अत एव 'यह मेरा चेला बने' इस प्रकार की इच्छा से मरीचि बोला--हे कपिल ! जैसे जिनमार्ग में धर्म है वैसे मेरे मार्ग में भी धर्म है। अर्थात् जिनमार्ग के समान मेरा मार्ग भी धर्म से युक्त होने के कारण मोक्षदाता है। यह सुनकर कुलपुत्र कपिल मरीचि का शिष्य हो गया। मरीचि ने 'जिनमार्ग में भी धर्म
॥२०२॥ કર્યો. કપિલે દીક્ષા ગ્રહણ કર્યા પહેલાં જૈન પંથ અને મરીચિના પંથ વચ્ચે ભેદ સમજવા પ્રયાસ કર્યો. મરીચિએ એવી યુકિત-પ્રયુક્તિથી સમજાવ્યું કે જૈન ધર્મ અને અમારા માનેલા ધર્મના ઉપદેશ વચ્ચે કોઈ અંતર નથી. ફક્ત બહારના આચાર-વિચારે પૂરતું જ ફરક જણાય છે, તેથી મારો પંથ સ્વીકારી શિષ્ય થવામાં કઈ પણ પ્રકારને હોં
તો

Page #216

श्रीकल्प
सूत्रे ॥२०३||
मिथ्याधोपदेशस्य सकल्पितत्रिदण्डिमतानसारिधर्मोपदेशस्य च अनालोचितः आलोचनाम अक्तः, अप्रतिक्रान्तःअकृतपतिक्रमणश्च स मरीचिः बहुलं प्रचुर संसार-चतुर्गतिकभ्रमणरूपम् उपाय चतुरशीतिलक्षपूर्वायुष्क-चतुरशीतिलक्षपूर्वपरिमितम् आयुः परिपाल्य च कालमासे कालं कृत्वा चतुर्थे भवेन्नयसाराच्चतुर्थे भवे पञ्चमदेवलोकेब्रह्मलोके दशसागरोपमस्थितिकदेवतया-दश सागरोपमाणि स्थितिर्यस्यासौ दशसागरोपमस्थितिकः, स चासौ देवश्च, तस्य भावस्तत्ता तया-दशसागरोपमायुस्थितियुक्तो देवो भूत्वा उपपन्न इति ॥मू०१३।। . सम्पति पञ्चमं भवमाह
मूलम्-तए णं सो देवो आउभवटिइक्खएणं चयं चइत्ता पंचमे भवे धरणिमणिभूसणायमाणे कोल्लागसंनिवेसे कस्सइ बंभणस्स असीइलक्खपुयाउो पुत्तो जाओ। तस्स य अम्मापिऊहिं कोसिउत्ति नाम कयं । सो य उम्मुक्कबालभावो जोवणगमणुप्पत्तो अईव बुद्धिमंतो परमचउरो बुद्धिबलेणं धुत्तविजाए बहुयं धणं समुवजीअ । तए णं धुत्तविज्जाए अणालोइओ अप्पडिकंतो य सो कालमासे कालं किच्चा अणेगासु पसुपक्खिकीडपयंगाइजोणीसु भमं भमं अञ्चतदुक्खभायणं भवी । एए अणेगे भवा खुड्डगत्तणेण भगवओ सत्तवीसइभवेसु न गणिया। एवमग्गे वि ॥१४॥
छाया-ततः खलु स देव आयुर्भवस्थितिक्षयेग चयं त्यत्तवा पञ्चमे भवे धरणिमणिभूषणायमाणे कोल्लाकसन्निवेशे कस्य चिद ब्राह्मणस्य अशीतिलक्षपूर्वायुष्कः पुत्रो जातः। तस्य च अम्बापितभ्यां कौशिक है और मेरे मार्ग में भी धर्म है-इस प्रकार उत्सूत्र प्ररूपणा करने से तथा धर्म के मिथ्या उपदेश की आलोचना और प्रतिक्रमण न करने से दीर्घ संसार उपार्जन किया। वह चौरासी लाख पूर्व की आयु भोग कर और कालमास-मृत्यु के अवसर पर काल करके नयसार के भव से चौथे भव में, पाँचवें ब्रह्मलोकनामक स्वर्ग में दस सागरोपम की स्थितिवाला देव हुआ ॥ मू०१३॥
अब पाचवा भव कहते है-तए णं से' इत्यादि।
मूल का अर्थ, तदनन्तर वह देव, आयु भव और स्थिति का क्षय होने से देव-शरीर का મોક્ષમાર્ગમાં બાધ આવતા નથી, આ સમજાવટના પરિણામે કપિલ તેમને આજ્ઞાંકિત ચેલો બની શુશ્રષા કરવા લાગે. ને ત્યાર બાદ મરીચિ કાળકરી પાંચમાં બ્રહ્મદેવલોકમાં ઉત્પન્ન થયો. (સૂ૦૧૩)
- હવે પાંચમો ભવ કહેવામાં આવે છે–
महावीरस्य मरीचिब्रह्मलोकदेवनामको तृतीयचतुर्थों
भवौ।
॥२०३॥
Jain Educatiofficinational
SAd.

Page #217

कल्प
श्रीकल्प
सूत्रे ॥२०४॥
मञ्जरी
टीका
र इति नाम कृतम्। स च उन्मुक्तबालभावो यौवनकमनुप्राप्तोऽतीव बुद्धिमान् परमचतुरो बुद्धिबलेन धूर्तविद्यया
बहुकं धनं समुपार्जयत् । ततः खलु धूनविद्यया अनालोचितोऽमतिक्रान्तश्च स कालमासे कालं कृत्वा अनेकामु पशुपतिकीटपतङ्गादियोनिषु भ्रामं भ्रामम् अत्यन्तदुःखभाजनमभवत् । एतेऽनेके भवाः क्षुद्रत्वेन भगवतः सप्तविंशतिभवेषु न गणिताः । एवमग्रेऽपि ॥मू०१४॥
टीका-'तए पं सो' इत्यादि
ततः खलु स देवानयसारजीवदेवः-आयुभवस्थितिक्षयेण-आयुश्च भवश्व स्थितिश्चेति-आयुभवस्थितयः, त्याग करके, पांचवें भव में पृथ्वी के रत्नमय आभूषण के समान कोल्लाक नामक सन्निवेश में, किसी ब्राह्मण का, अस्सी लाख पूर्व की आयुवाला पुत्र हुआ। माता-पिताने उसका 'कौशिक' नाम रक्खा। उसकी बाल्यावस्था समाप्त हुई। यौवन को प्राप्त हुआ तो अत्यन्त बुद्धिमान् और अत्यन्त चतुर हो गया। उसने अपने बुद्धिवल से तथा धर्तविद्या से बहुत धन उपार्जन किया। तत्पश्चात् धुर्तविद्या की आलोचना और प्रतिक्रमण किये बिना ही काल-मास में काल करके अनेक कीट-पतंग आदि की योनियों में पुन: पुन: भ्रमण करके घोर दुःख का पात्र हुआ। यह अनेक भव क्षुद्र होने के कारण भगवान् के सत्ताईस भवों में नहीं गिने गये हैं। इसी प्रकार आगे भी समझ लेना चाहिए ।। मू०१४॥
टीका का अर्थ-'तएणं से' इत्यादि। तदनन्तर नयसार का जीव देव, आयु अर्थात् देवसंबंधी તેમને જીવ પૃથ્વીના રત્નમય આભૂષણની સમાન કલાક નામના સન્નિવેશમાં બ્રાહ્મણને ઘેર પુત્રપણે ઉત્પન્ન થયો. આ પુત્રનું આયુષ્ય ચેરાસી (૮૪) લાખ પૂર્વનું હતું. માતા-પિતાએ તેમનું નામ “કૌશિક” રાખ્યું. બાલ્યાવસ્થા વ્યતીત થયાં બાદ યુવાવસ્થા પ્રાપ્ત થઈ. તે યુવાવસ્થામાં ઘણે તીવ્ર બુદ્ધિવાળા અને મહાન તેજસ્વી હતું. તેની બુદ્ધિ અને ચતુરતા ઘણી હતી. આ બુદ્ધિમત્તાને ઉપગ તેણે અન્યાયી રીતે ધન ઉપાર્જન કરવામાં કર્યો. અનેક પ્રકારની યુક્તિ-પ્રયુક્તિઓમાં જેમ જેમ કાબેલ થને ગયે, તેમ તેમ ધૂર્તવિદ્યામાં પારંગત બનવા લાગે. સમસ્ત જીવન આવી રીતે નીકળી ગયું, તેમ જ તેમાં ઓત-પ્રેત રહ્યો છતાં તે આવા દુષ્ટ કમની આલોચના અને પ્રતિક્રમણ કર્યા વિના મૂઢ દશામાં મરણ પામી કીટ-પતંગ આદિ અનેક હલકી જાતિની તિર્યંચ નિયામાં ભવ-ભ્રમણ કરવા લાગ્યો. આવા ક્ષુદ્ર ભવ અનેક થયા, તેની ગણત્રી શાસ્ત્રોએ લીધી નથી. એમ જ આગળના શુદ્ર ભવ પણ सभ७ वा. (२०१४)
Asli -'तपणे से त्याls. मामी आयुष्य , शनि-ति-स्थिति-40811-नुमान
महावीरस्य काशिक
नामकः म पञ्चमो मए भवः।
॥२०४॥
છે
jainelibrary.org

Page #218

श्रीकल्प
सूत्रे ॥२०५॥
Jain Education
漢源源徹演類
तासां क्षयो-विनाशस्तेन, क्षयशब्दस्यात्र प्रत्येकमभिसंबन्धात् आयुःक्षयेण भवतयेण स्थितिहयेणेति त्रीणि पदानि, तत्र - आयुः क्षयेण = देवसम्बन्धिन आयुर्दलिकस्य निर्जरणेन, मत्रक्षयेण देवभवनिबन्धनकर्मणां गत्यादीनां निर्जरणेन, स्थितिक्षयेण = आयुष्कर्मणः स्थितेः क्षयेण च हेतुना तं चयं देवशरीरं त्यक्त्वा पञ्चमे भवे धरणिमणिभूषणायमाणे = पृथिव्या मस्तकालङ्कारभूते कोल्लाकसन्निवेशे कस्य चिद् ब्राह्मणस्य अशीतिलक्षपूर्वायुष्कः=अशीतिलक्षपूर्वपरिमितायुर्युक्तः पुत्रो जातः । अम्बापितृभ्यां = मात्रा पित्रा च तस्य कौशिक इति नाम कृतम् । स च कौशिकः क्रमेण उन्मुक्तबालभावः = बाल्यावस्थाम् अतिक्रान्तः सन् यौवनकम् = युवावस्थामनुप्राप्तोऽतीव बुद्धिमान् परमचतुरः=सकलौकिक कृत्येषु परमनिपुणो बुद्धिबलेन हेतुना धूर्तविद्यया = द्यूतेन साधनेन बहुकं प्रचुरं धनं समुपार्जयत् । ततः खलु धूर्त्तविद्याया अनालोचितोऽमतिक्रान्तश्च स कौशिकब्राह्मणः कालमासे कालं कृत्वा आयुकर्म के दलिकोंका क्षय होनेसे, भव, अर्थात् - देवभव के कारणभूत गति आदिके क्षयसे तथा स्थिि अर्थात् आयु-कर्मकी स्थितिका क्षय होनेसे, उस देवशरीरका त्याग करके पाँचवें भवमें पृथ्वीके भूषण-स्वरूप कोल्लाक- नामक सन्निवेशमें, किसी ब्राह्मणका अस्सी लाख पूर्वकी स्थिति - उम्र - वाला पुत्र हुआ। माता-पिता ने उसका नाम कौशिक रक्खा ।
कौशिकने धीरे-धीरे बाल्यावस्था पार की । यौवन अवस्था को प्राप्त हुआ तो बृहस्पति के समान बुद्धिशाली और अत्यन्त ही चतुर हुआ । अपने बुद्धिके वलसे तथा घर्तविया अर्थात् जुआ खेलकर उसने प्रचुर धन उपार्जन किया। तत्पश्चात् धूर्त्तविद्याकी आलोचना और प्रतिक्रमण किये विना
પ્રદેશ એ છએ બેલે બાંધે છે.તે અનુસાર નયસારના જીવ દેવલેાકમાં છએ ખેલ બાંધીને અવતાં હતા. ત્યાંના દીર્ઘ કાલના સુખાના રસાસ્વાદ લઇ અહિં મૃત્યુ લેાકમાં ભરતખંડમાં પૃથ્વીની શાભારૂપ એવા કલ્લાક નામના સન્નિવેશમાં બ્રાહ્મણને ઘેર એંસી લાખ પૂર્વની આયુષ્યવાળા થઈને તે જન્મ્યા હતા. તેનુ નામ ગોત્ર-અનુસારે ‘કૌશિક ’રાખ વામાં આવ્યું. અગાઉ બ્રાહ્મણામાં ગાત્રને નામે જ્યેષ્ઠ પુત્રનું નામ પાડવાને રિવાજ હતો. આ બાળકનુ આયુષ્ય એસી લાખ પૂર્વનું હતું. ચારાસી લાખ વર્ષોંને ચારાસી લાખથી ગુણા તે જે ગુણાકાર આવે તે પૂર્વાંગ કહેવાય, એવા ચોરાસી લાખ પૂર્વાંગના એક પૂર્વ થાય, એમ ચેારાસી લાખ પૂર્વે તેનુ આયુષ્ય હતું.
કૌશિકે પોતાની બુદ્ધિના ઉપયોગ લેાકેાને છેતરી પાંચ ઇન્દ્રિયાના વિષય ભોગવવામાં જ કર્યો. જે જાતનુ ધન આવ્યું હોય તે જ રસ્તે તે ધન ખરચાઈ જાય છે. જીવનધન પશુ તેણે ખોટી રીતે ખરચી નાખ્યુ. અમુલખ
& Use
熊
कल्प
मञ्जरी टीका
महावीरस्य कौशिक
नामकः
पञ्चमा
भवः ।
॥२०५॥
Coww.jainelibrary.org

Page #219

र अनेकामु पशुपक्षिकीटपतङ्गादियोनिषु भ्रामं भ्रामम्=मुहुर्मुहुर्धमित्वा अत्यन्तदुःखभाजनम् अतिदुःखसमन्वि
तोऽभवत् । भगवतो महावीरस्य सप्तविंशतिभवेषु एते पशुपतिकीटपतङ्गादिरूपा अनेके भवाः क्षुद्रत्वेन न गणिताः, एवमग्रेऽपि यत्र कुत्राऽप्येवमस्ति तत्रापि न गणिताः। अन्यथा सप्तविंशतिभवख्यातिरेव व्याहन्येतेति ॥सू०१४॥
इत्थं बहुषु क्षुद्रजीवयोनिषु भ्रमन् नयसारजीवो यद् गणनीयं जन्म लब्धवान्, तद् दर्शयितुमाह
श्रीकल्प
मुत्रे
कल्पमञ्जरी टीका
॥२०६॥
ही यथावसर मरकर वह अनेक पशु-पक्षी-कीट-पतंग आदिकी योनियोंमें बार-बार भ्रमण करता हुआ अत्यन्त दुःखोका भाजन हुआ। भगवान् महावीरके सत्ताईस भवोंमें, पशु-पक्षी-कीट-पतंग आदि के इन भवोंकी गणना नहीं की गई है, क्यों कि ये भव क्षुद्र-नगण्य हैं। इन भवोंकी गणना करने पर सत्ताईस भवोंकी जो प्रसिद्धि है, उसमें बाधा आती है। सू०१४ ॥
इस प्रकार बहुत-से क्षुद्र भवों में भ्रमण करते हुए नयसारके जीवने जिस गिनने योग्य भवको प्राप्त किया, उस छठे भवको दिखलाने के लिए कहते हैं-'एवं' इत्यादि।
महावीरस्य
कौशिकनामकः पञ्चमो भवः।
માનવજીવન એળે ગયું, ને મરણ વેળાએ પણ જીવન સુધારી લેવાની સદ્બુદ્ધિ તેને ન સૂઝી. જેને જીવનકાળ છેવટ સુધરે તે જ ખાટી ગયે કહેવાય; પણ કોઈ ભાગ્યશાળીને જ ઘરના માણસો સંસ્કારી મળે છે કે મરણપથારીએ તેનું જીવન સુધારી આપે, બાકી અજ્ઞાની એ તે, મરનાર પાસે અનેક પ્રકારની પસાસંબધી કાકલુદીબીલ-રાણ વિગેરે રેઈ, મરનારને પિતાના ક્ષુલ્લક સ્વાર્થ ખાતર દુર્ગતિમાં ઘસેડી લઈ જાય છે. સંસ્કારી કુટુંબ તેની પાસે કઈ જાતની સાંસારિક વાત નહિ કરતાં, તેના ભૂતકાળના જીવન પર દષ્ટિપાત કરાવે છે, ને થયેલ ભૂલનું સમરણ કરાવી પશ્ચાત્તાપ અને પ્રાયશ્ચિત્તરૂપી અમૃતના ઘૂંટડા પાય છે, ને કોઈ પણ પ્રકારની વાસના-રહિત બનાવી પ્રભુસ્મરણમાં તેનું મન જોડી તેનું સમાધિમરણ કરાવે છે. ધન્ય છે આવા સંસ્કારી કુટુંબને અને તેના સભ્ય ને ! અત્યારે તે લાખમાંથી કઈક જ આવા નિકળતા હશે.
તદનુસાર કૌશિકને પણ જીવન સુધારનાર અંતિમકાળે પણ કઈ મલ્યું નહિ, ને ત્યાગવત પણ કાંઈ થઈ શકયું નહિ, તેના પરિણામે તે પશુ-પક્ષી–કીડા-પતંગ આદિ હલકી ગતિઓમાં જઈ ભ્રમણ કરવા લાગ્યા. આવા
મુલક ભવ એટલા બધા થાય છે કે જે ગણ્યા ગણાય નહિ, માટે તે પરિભ્રમણ અગણ્ય છે, તેથી ગણુના પાત્ર Jain Education andarginal eो सत्तावीश छेतेनु नियासन शाखमय छे. (सू०१४),
॥२०६॥

Page #220

श्रीकल्पमुत्रे
॥२०७॥
मूलम् --एवं अणेगजोणीसु भ्रममाणो सो नयसारजीवो वस्सवि सुहकम्मस्स बलेणं पुणो छडे भवे थाणा उरनयरे बंभणकुलम्मि दुसत्तइलक्खपुच्वाउओ पुप्फमित्तसम्मनामओ बंभणो जाओ । तस्थ णं जमनियमसंपोजिu. धम्मं अणुमोयमाणो मरिय सत्तमे भवे सोहम्मदेवलोए मज्झिमहिइओ देवो जाओ ॥० १५॥ छाया -- एवम् अनेकयोनिषु भ्रमन् स नयसारजीवः कस्यापि शुभकर्मणो बलेन पुनः षष्ठे भवे स्थानपुरनगरे ब्राह्मणकुले द्वासप्ततिलक्षपूर्वायुष्कः पुष्पमित्रशर्मनामको ब्राह्मणो जातः । तत्र खलु यमनियमसम्पन्नो जिनधर्मम् अनुमोदयन् मृत्वा सप्तमे भवे सौधर्मदेवलोके मध्यमस्थितिको देवो जातः ||०१५॥
टीका- ' एवं ' इत्यादि । एवम् = पूर्वोक्तप्रकारेण अनेकयोनिषु = पशुपक्षिकीटपतङ्गाद्यनेकविधयोनिषु भ्रमन् स नयसारजीवः कस्यापि शुभकर्मणो बलेन पुनर्विवक्षिते षष्ठे भवे स्थानपुरनगरे ब्राह्मणकुले द्वासप्ततिलक्षपूर्वायुष्कः
मूलका अर्थ - इस प्रकार अनेक योनियों में भ्रमण करता हुआ वह नयसारका जीव, किसी शुभकर्मके बलसे, छठे भाव में, स्थानपुर नगर में पुनः ब्राह्मण - कुलमें, पुष्पमित्रशर्मा - नामक बहत्तर लाख पूर्वकी युवाला ब्राह्म हुआ। उस भत्रमें यमों और नियमोंसे युक्त वह पुष्पमित्र जिनधर्मकी अनुमोदना करता हुआ मरकर सातवें भवमें सौधर्म देवलोक में मध्यम स्थिति वाला देव हुआ ।। सू० १५ ।। टीकाका अर्थ- ' एवं ' इत्यादि । पूर्वोक्त प्रकारसे पशु-पक्षी - कीट-पतंग आदि अनेक प्रकार की योनियों में भ्रमण करता हुआ नयसारका जीव किसीभी शुभकर्मके वलसे, उस छठे भवमें स्थानपुर नगरमें
હવે છટ્ટા ભવને કહે છે—
મૂલના અ་—‘ૐ' ઇત્યાદિ. અનેક ચેાનિયામાં જન્મ-મરણુ કર્યા બાદ, અકામ-નિર્જરાએ અશુભ કર્મોના ઘસારા થયા પછી, શુભ કર્મોના ઉદયે છડા ભવમાં, સ્થાનપુર નગર મધ્યે, બ્રાહ્મણ કુળની અંદર, પુષ્પમિત્રશર્મા નામે ખેતેર લાખ પૂર્વનું આયુષ્ય બાંધી બ્રાહ્મણ તરીકે નયસારના જીવ અવતર્યાં. આ ભવમાં વિચાર, વાણી, વર્તન અને યમનિયમ યુક્ત તે પુષ્પમિત્રશર્મા જિનધની અનુમેાદના દ્વારા પોતાનું જીવન ન્યાય અને નીતિયુક્ત ગાળ્યું. તેથી તે અહિંથી મરીને સાતમા ભવમાં સૌધમ દેવલે કે મધ્યમસ્થિતિના ધ્રુવ તરીકે ઉત્પન્ન थये।. (सू०१५)
ટીકાના અં— ‘વ’ ઈત્યાદિ. કીડી-કીટક આદિના હલકી કાઢીના તિય ચના આયુષ્યમાં અકામનિ રાએ અશુભ

Jain Education Imnational
कल्प
मञ्जरी
टीका
महावीरस्य पुष्पमित्र
नामकः
षष्ठो
भवः ।
॥२०७॥
.

Page #221

श्रीकल्पसूत्रे
॥२०८॥
Jain Education Inonal
पुष्पमित्रशर्म नामको ब्राह्मणां जातः । तत्र= षष्ठे ब्राह्मणसम्वन्धिनि भवे खलु स नयसारजीवः सुगुरुसङ्गाद् यम-नियम सम्पन्नः - यमाः - अणुत्ररूपाः नियमाः = अभिग्रहरूपाः, तैः संपन्नो=युक्तः सन् जिनधर्मम् अनुमोदयन = प्रशंसन् मृत्वा सप्तमे भवे सौधर्मदेवलोके मध्यमस्थितिकः = एकपल्योपमादूर्ध्वं द्विसागरोपमादधी या स्थितिः सा मध्यमा, सा स्थितिर्यस्य स तथाभूतो देवो जात इति ॥ मु०१५ ॥
नयसारजीव इत्थं सप्त भवान कृत्वा यो जातस्तं वक्तुमाह
मूलम् -- तए णं सो देवलोयाओ चुओ अट्टमे भवे विचित्तसंनिवेसे चउसद्विलकख पुत्राउओ अग्गिजोड़णामो माहणो जाओ । तत्थ णं सो तिदंडी परिव्वायगो होऊण अंते कालधम्मं पत्तो ॥ सू० १६ ॥ ब्राह्मण कुलमें बहत्तर लाख पूर्वकी आयुवाला 'पुष्पमित्रशर्मा' नामक ब्राह्मण हुआ । उस छठे ब्राह्मण के भवमें वह नयसारका जीव सुगुरुकी संगति से यमों अर्थात् अणुव्रतों और नियमों अर्थात् अभिग्रहों से युक्त होकर जिनधर्मकी प्रशंसा करता हुआ मृत्यु को प्राप्त होकर सातवें भवमें, सौधर्म देवलोकमें मध्यमस्थितिवाला अर्थात् एक पल्योपमसे ऊपर तथा दो सागरोपमसे कमकी स्थितिवाला देव हुआ ||०१५|| नसारका जीव इस प्रकार सात भव करके जो हुआ सो कहते हैं— 'तए णं से' इत्यादि । કર્મીને સમૂહ ઘણા વિસ્તારે એછે થાય છે, તેથી હળવા થતા થતા ઉંચા આવે છે. તે અનુસાર નયસારને આત્મા ઘણી ચેનિયામાંથી પસાર થયા બાદ કઠોર જીવનાના કડવા અનુભવા અને નીચ કોટીનું સ્થૂલ વાતાવણ છેાઢયા પછી પૂના શુભપરિણામેના ઉદયે ગણનાલાયક પાચ ભવા પૂરા કર્યા પછી, છઠા ભવમાં સ્થાનપુરનગરે બ્રાહ્મણ-કુળમાં બેતેર લાખ વર્ષનાં આયુષ્યના ોગ મેળવી, બ્રાહ્મણ તરીકે તે જન્મ્યા. ત્યાં તેનું નામ કુલ અને अति अपेक्षा 'पुष्पमित्रशर्मा' राज्यु भा 'क' માનવજીવન હતું. અને સુગુરુની સંગતે તે જીવનને સાનિઓના જીવન કરતાં શ્રેષ્ઠ માનવા લાગ્યા, કારણ કે આ જીવનના ખાટા-મીઠા અનુભવા જ્ઞાન દ્વારા આત્માને મળે છે. અને જ્ઞાન એ તેના સ્વભાવ છે. એટલે સ્વભાવ દ્વારા નક્કી કરેલાં નિર્ણાંયે આત્મામાં બીજરૂપે રહે છે. તાત્વિક—દૃષ્ટિએ જીવ, અજીવ, પુણ્ય, પાપ આદિ જીનભાષિત નવ તા યથા છે. અને પારિણામિક-ષ્ટિએ સમ--સ ંવેગ આદિ ભાવાએ આત્માના ગુણા છે. તે બન્ને દૃષ્ટિના સુમેળ કરી, બુદ્ધિપૂર્વક તેનું શ્રદ્ધાન કરી, જૈનધમ' સાંસારના કટુક અને તીવ્ર દુ:ખામાંથી છેડાવનાર છે. ' એમ જાણી તેની પ્રશ ંસા કરવા લાગ્યા, મરણવેળાએ પણ એ ભાવાનુ મનન અને પરિણમન કરા મરીને સાતમે ભવે સૌધમ દેવવ્રેકમાં મધ્યમસ્થિતિવાળા એટલે પક્ષેપમથી ઉપર અને એ સાગરાપમથી એછી સ્થિતિવાળા દેવ થયા. (સૂ૦૧૫)
演
泡泡
कल्प
मञ्जरी
टीका
महावीरस्य
पुष्पमित्रसौधर्मदेवनामको
षष्ठ
सप्तम भौ ।
||२०||

Page #222

छाया-ततः खलु स देवलोकात् च्युतोऽष्टमे भवे विचित्रसन्निवेशे चतुःषष्टिलक्षपूर्वायुष्कोऽग्निज्योतिर्नामा ब्राह्मणो जातः । तत्र खलु स त्रिदण्डी परिव्राजको भूत्वाऽन्ते कालधर्म प्राप्तः ॥मू०१६॥
ટી -“of સો’ વિા કથાકથી 21 જૂ૦ ધા अग्निज्योतिर्ब्राह्मणः कालं कृत्वा का समुत्पन्न इति दर्शयितुमाह
श्रीकल्प
मत्रे
li૨૦૧
मूलका अर्थ-तत्पश्चात् नयसारका जीव देवलोकसे च्युत होकर आठवें भवमें विचित्र-नामक सन्निवेशमें चौंसठ लाख पूर्वकी आयुवाला 'अग्निज्योति'-नामक ब्राह्मण हुआ। उस भवमें वह त्रिदण्डी परिव्राजक होकर अन्तमें कालधर्म-मृत्युको प्राप्त हुआ ॥ म०१६॥
ટીકા થે–ચોથા પણ શું તે મુદ્દા अग्निज्योति ब्राह्मण काल करके कहाँ उत्पन्न हुआ, सो दिखलाते हैं-'नवमे' इत्यादि ।
महावीरस्य
ત્તિनामकः अष्टमो મારા
,
હવે આઠમે ભવ બતાવવામાં આવે છે– મૃલ અને ટીકાનો અર્થ–બર જ છે' ઇત્યાદિ. સાતમા ભવનું દેવઆયુષ્ય ભોગવ્યું. દેવના ભોગે જીવન સુધી અણુકરમાયેલા રહેવાવાળા હોય છે, ને દેવે તેમાં રાતદિવસ મગ્ન રહે છે, જ્યારે ચવવાના સાઢા છ મહિના બાકી રહે છે ત્યારે તેને તમામ ઝાંખુ અને શુષ્ક લાગે છે, વાતાવરણ નીરસ જેવું જણાય છે, મન અકુલવ્યાકુલતાથી ઉગ્ર રહે છે, કયાંય ચેન પડતું નથી. ત્યારે તે દેવ પોતાના ભવપ્રત્યયી અવધિજ્ઞાનથી જુએ છે અને તેને જણાય છે કે મારું મૃત્યુ નિઃશંકપણે ઝપાટાબંધ આવી રહ્યું છે. આથી આઘાત અનુભવે છે. “મૃત્યુ લોકમાં મને માતા-પિતાના સડેલાં, ગંધાઈ ગયેલાં, કે હાઈ ગયેલાં, શુક્ર અને શેણિતનો આહાર કરવું પડશે ને ગર્ભના અધાર કોટડીમાં નવ નવ માસ સુધીનું જીવન નિરાધાર પણે સહન કરવું પડશે. એ તીવ્ર આંચકાથી તેનું જીવન ભ્રમિત અને રસ વિનાનું થઈ જાય છે. છેવટ પિતાની આયુષ્યને બંધ પૂરે કરી દેવામાંથી આવે છે. આ પ્રમાણે નયસારનો જીવ પણ દેવનું આયુષ્ય વિતાડી આઠમે ભવે વિચિત્ર-નામના સન્નિવેશમાં ચોસઠ ૬૪ લાખ પૂર્વનું આયુષ્ય લઈ અગ્નિતિ બ્રાહ્મણ તરીકે જ . આ જીવનમાં સંસાર કહે જણાવાથી ‘ ત્રિદંડી પરિવ્રાજક' થયો (સૂ૦૧૬) onal અગ્નિતિ બ્રાહ્મણ કાળ કરીને કયાં ઉત્પન્ન થયો, તે કહે છે, “Ram' ઈત્યાદિ.
||૨૦૦II
ww.jainelibrary.org

Page #223

श्रीकल्प
||२१०॥
टाका
मूलम्--नवमे भवे सो ईसाणदेवलोगम्मि मज्झिमाउओ देवो जाओ ।।मू०१७ ॥ छाया--नवमे भवे स ईशानदेवलोके मध्यमायुष्को देवो जातः ॥मू०१७॥ टीका--'नवमे भवे' इत्यादि । नवमे भवे स नयसारजीव ईशानदेवलोके मध्यमायुष्का-साधिकसागरो
कल्पपमद्वयान्यनं साधिकैकपल्योपमादधिकं यदायुस्तन्मध्यमायुस्तद्विशिष्टो देवो जात इति ॥ मू०१७॥
मञ्जरी ईशानदेवलोकाच्युतः स सुन्दराभिधसन्निवेशेऽग्निभूतिनामा ब्राह्मणो जातः। षट्पञ्चाशल्लक्षपूर्वायुष्कः स त्रिदण्डी भूत्वा कालमासे कालं कृत्वा सनत्कुमारदेवलोके समुत्पन्नः। अग्निभूतिभवस्येहाविवक्षणात् सनत्कुमारदेवलोकवर्तिदेवभवो दशमभवत्वेन गण्यते, इति दशमं भवं दर्शयति
मूलका अर्थ-नौवें भवमें वह नयसारका जीव ईशान देवलोकमें मध्यम आयुवाला देव हुआ॥ मू०१६॥ टीकाका अर्थ-'नवमे' इत्यादि । नौवें भवमें नयसारका जीव ईशान नामक द्वितीय देव
महावीरस्य लोकमें कुछ अधिक दो सागरोपम से कम और कुछ अधिक एक पल्योपम से ज्यादा मध्यम आयु प्राप्त ईशानदेवकरके देवके रूपमें जन्मा ॥०१७॥
लोकसम्बईशान देवलोकसे च्युत हुआ वह सुन्दर नामक सन्निवेशमें अग्निभूति-नामक ब्राह्मण हुआ।
न्धी नवमो छप्पन लाख पूर्वकी आयु पाई। त्रिदण्डी होकर कालमासमें काल करके सनत्कुमार देवलोकमें
भवः। उत्पन्न हुआ। अग्निभूतिके भवकी गिनती नहीं की गई है, अत एव सनत्कुमार देवलोकका भव ही दसवा भव गिना जाता है। इस कारण दसवाँ भव दिखलाते हैं—'तएणं से' इत्यादि ।
મૂલ અને ટીકાને અર્થ–ત્યાંનું આયુષ્ય પુરું થયે કાલ કરી નવમે ભવે ઈશાન દેવલોકમાં દેવ તરીકે નિમ નયસારને જીવ ઉત્પન્ન થયે. આ દેવનું મધ્યમ અર્થાત્ કાંઈક અધિક બે સાગરોપમથી ઓછું અને કાંઈક અધિક એક પલ્યોપમથી અધિક આયુષ્ય હતું (સૂ૦૧૭)
ઈશાન દેવકથી ચ્યવી સુંદર નામના નગરમાં અગ્નિભૂતિ બ્રાહ્મણ તરીકે જન્મે. અહિંનું આયુષ્ય છપ્પને ॥२१०॥ ૫૬ લાખ પૂર્વનું હતું. આ ત્રિદંડી થઈ કાલમાસમાં કોલ કરી સકુમાર દેવલોકમાં ઉત્પન્ન થયે. અગ્નિભૂતિના ભવની ગણતરી કરવામાં નથી આવી. તેથી સનકુમાર દેવકને ભવ જ દશમે ભવ ગણવામાં આવ્યો છે, भाटे शभा स ४ छ- तप गं से' त्याleror-Private & Personal use Only
मए
S
iww.jainelibrary.org

Page #224

श्रीकल्प
मूत्र
कल्पमञ्जरी
।।२१।।
मूलम्--तए णं सो दसमे भवे तइए सणंकुमारदेवलोए मज्झिमहिइओ देवो भवी ॥ मू०१८॥ छाया--ततः खलु स दशमे भवे तृतीये सनत्कुमारदेवलोके मध्यमस्थितिको देवोऽभवत् ॥मू०१८।।
टीका-'तए णं' इत्यादि । ततः ईशानदेवलोकच्यवनाग्निभूतिभवसमाप्त्यनन्तरं खलु स नयसारजीवः तृतीये सनत्कुमारदेवलोकेसनत्कुमाराख्ये तृतीये देवलोके मध्यमस्थितिका सप्तसागरेभ्यो न्यूना द्वाभ्यां सागराभ्यामधिका या स्थितिस्तद्वान् देवोऽभवदिति ॥ मु०१८॥
ततः स योऽभूत्तमाह
मलम्-तओ चुओ सो एगारसमे भवे सेयंबियाए नयरीए भरदाज-नामओ विप्पो जाओ। तत्थवि तिदंडी होऊण चोयालीसलक्खपुवाउयं पालिय कालगो समाणो बारसमे भवे महिंदाभिहे चउत्थे कप्पे मज्झिट्टिइओ देवो जाओ ॥मू०१९॥
छाया-ततश्च्युतः स एकादशे भवे श्वेताम्बिकायां नगर्या भारद्वाजनामको विमो जातः। तत्रापि
टीका
मा महावीरस्य मा सनत्कुमार
देवलोक
सम्बन्धी
मूलका अर्थ-तत्पश्चात् वह दसवें भवमें तीसरे सनत्कुमार देवलोकमें मध्यम स्थितिवाला देव हुआ ॥सू०१८॥
टीकाका अर्थ-'तए णं' इत्यादि । ईशान देवलोकसे च्यवन होने और अग्निभूतिके भवकी समाप्ति होनेके पश्चात् नयसारका जीव सनत्कुमार-नामक तीसरे देवलोकमें मध्यम-स्थितिवाला अर्थात सात सागरोपमसे कम और दो सागरोपमसे अधिक आयुवाला देव हुआ ॥ मू०१८ ॥
तत्पश्चात् वह जो हुआ सो कहते हैं-'तओ चुओ' इत्यादि। मलका अर्थ--वहाँसे च्यवकर वह ग्यारहवें भवमें श्वेताम्बिका नगरीमें भारद्वाज-नामक
दशमो भवः।
॥२११॥
મૂલ અને ટીકાનો અર્થ–ઈશાન દેવલોકથી બીને અગ્નિભૂતિના ભવને પૂરું કરી પછી તે નયસારને જીવ દશમે ભવે ત્રીજા સનકુમાર દેવલોકમાં મધ્યમ સ્થિતિ–સાત સાગરોપમથી ઓછી અને બે સાગરેપમથી अधि४ स्थिति-वाणा -पणे उत्पन्न थयो. (सू०१८)
त्या२ मा नो थयो ते ४ छ–'तो चुओ' त्याह. મૂલ અને ટીકાનો અર્થ-સનકુમાર દેવલોકની આયુ ભવ અને સ્થિતિને ય થયે ત્યાંથી આવીને
Jain Educatior
a tional
nate & Personeonly
Rae.

Page #225

श्रीकल्पसूत्रे ॥२१२||
國獲
त्रिदण्डी भूत्वा चतुश्चत्वारिंशल्लक्षपूर्वायुष्कं पालयित्वा कालगतः सन् द्वादशे भवे माहेन्द्राभिधे चतुर्थे कल्पे मध्यमस्थितिको देवो जातः ॥ मू०१९॥
टीका--' तओ चुओ' इत्यादि । ततः =सनत्कुमारदेवलोकात् आयुर्भवस्थितिक्षयेण च्युतः स नयसारजीवः श्वेताम्बिकायां नगर्या भारद्वाजनामको विप्रो विद्यासम्पन्नो द्विजो जातः । तत्रापि भारद्वाजभवेऽपि त्रिदण्डी तापसो भूत्वा चतुश्चत्वारिंशलक्षपूर्वायुष्कं पालयित्वा कालगतः सन् द्वादशे भवे माहेन्द्राभिधाने माहेन्द्रनामके चतुर्थे कल्पे मध्यमस्थितिकः-साधिकसप्तसागरेभ्यो न्यूना साधिकसागरद्वयादधिका या स्थितिः सा मध्यमा स्थितिः, तद्वान् देवो जातः ।। सू० १९ ॥
इत्थं नयसारजीवस्य एकादशं द्वादशं च भवमुपदर्य सम्पति विवक्षितं त्रयोदशं भवमाहमूलम् - तओ चुओ अणेगासु जोणीसु भमं भ्रमं तेरसमे भवे रायगिहणयरे थावरो णामं विप्पो ब्राह्मण हुआ। उस जन्ममें भी त्रिदण्डी होकर चवालीस लाख पूर्वकी आयुको भोगकर मृत्युको प्राप्त हुआ। वह भव महेन्द्र - नामक चौथे कल्पमें मध्यमस्थितिवाला देव हुआ ॥ मु०१९ ॥
टीकाका अर्थ -- 'तओ चुओ' इत्यादि । सनत्कुमार देवलोक से आयु, भत्र और स्थितिके क्षय होनेके कारण च्युत होकर नयसारका जीव श्वेतास्त्रिका नगरीमें भारद्वाज - नामक विम अर्थात् विद्यासे सम्पन्न ब्राह्मण हुआ। भारद्वाज के भवमें भी वह त्रिदंडी तापस होकर चवालीस लाख पूर्वकी आयु भोगकर यथासमय मरकर बारहवें भवमें माहेन्द्र नामक चौथे कल्पमें कुछ अधिक सात सागरोपमसे कम और कुछ अधिक दो सागर से ज्यादा स्थितिवाला देव हुआ ।। ०१९ ॥
इस प्रकार नयसारके जीवका ग्यारहवाँ और बारहवाँ भव दिखलाकर अब विवक्षित तेरहवा भव दिखलाते हैं-- 'ओ चुओ' इत्यादि ।
નયસારને જીવ અગીયારમાં ભવે શ્વેતાંબિકાનગરીમાં વિદ્યાસ’પન્ન ભારદ્વાજ નામના બ્રાહ્મણ તરીકે આવ્યે. એનું આયુ અહિં' ચુમાલીશ ૪૪ લાખ પૂતું હતું. આ બધે આયુ એણે ત્રિદ’ડી તાપસ અવસ્થામાં રહીને જ પૂરું કર્યું. ત્યાંથી યથાસમયે મરીને બારમે ભવે માહેન્દ્ર-નામના ચોથાલ્પમાં મધ્યમસ્થિતિકાં ઈક અધિક સાત સાગરાપમથી ઓછુ કાંઈક અધિક એ સાગરોપમથી વધારે સ્થિતિ-વાળા દેવ થયેા. (સ્૦૧૯) ये तेरमा अने यो भो अब वामां आवे छे तओ ओ' इत्यादि.
Jain Education National
कल्प
मञ्जरी
टीका
महावीरस्य
भारद्वाज
नामकः एकादशी भवः ।
॥२१२ ॥
rww.jainelibrary.org

Page #226

श्रीकल्प
मत्रे ॥२१३।।
कल्पमञ्जरी
टीका
जाओ। तत्यवि तिदंडी होऊण चउच्चीसइलक्खपुवाउयं पालइत्ता कालगो चउद्दसमे भवे बंभलोए कप्पे मज्झिमट्टिइओ देवो जाओ ॥ मू०२०॥
छाया-ततश्च्युतोऽनेकासु योनिषु भ्राम भ्रामं त्रयोदशे भवे राजगृहनगरे स्थावरी नाम विमो जातः । तत्रापि त्रिदण्डी भूत्वा तुर्विशतिलक्षपूर्वायुष्कं पालयित्वा कालगतश्चतुर्दशे भवे ब्रह्मलोके कल्पे मध्यमस्थितिको देवो जातः ॥ मू०२०॥
टीका-'तओ चुत्रो' इत्यादि । ततः माहेन्द्रदेवलोकात् च्युतःस नयसारजीवोऽनेकासु पशुपक्षिकीटपतङ्गादिषु योनिषु भ्रामं भ्राम-भ्रमित्वा भ्रमित्वा त्रयोदशे भवेत्रयोदशत्वेन विवक्षिते जन्मनि राजगृहनगरे स्थावरो नाम विप्रो जातः। तत्र भवेऽपि स नयसारजीवः त्रिदण्डी भूत्वा चतुर्विशतिलक्षपूर्वपरिमितम् आयुः पालयित्वा कालगतः सन् चतुर्दशे भवे ब्रह्मलोके कल्पे मध्यमस्थितिका दशसागरेभ्यो न्यूना सप्तसागरेभ्योऽधिका या स्थितिः सा मध्यमा स्थितिः, तद्वान् देवो जात इति ।। मू०२० ।।
मूलका अर्थ-वहाँ से च्युत होकर अनेक योनियोंमें बार-बार भ्रमण करता हुआ तेरहवें भव में राजगृह नगरमें स्थावर-नामक विप्र हुआ। वहाँ भी त्रिदण्डी होकर चौवीस लाख पूर्वकी आयको भोगकर, कालगत होकर चौदहवें भवमें ब्रह्मलोक कल्पमें मध्यम-स्थितिवाला देव हुआ ॥मू०२०॥
टीकाका अर्थ-'तो चुओ' इत्यादि । माहेन्द्र देवलोकसे च्युत होकर नयसारका जीव, अनेक पशु पक्षी कीट पतंग आदि योनियोंमें पुनः पुनः भ्रमण करके विवक्षित तेरहवें भवमें राजगृह नगरमें स्थावर-नामक ब्राह्मण हुआ। उस भवमें भी नयसारका जीव त्रिदण्डी होकर, चौबीस लाख पूर्वकी आयु भोगकर
महावीरस्य
स्थावरमार विप्रब्रह्म
देव-लोकसम्बन्धिदेवनामको - त्रयोदश
चतुर्दशी
મૂલને અર્થ-ત્યાને જન્મ પૂરે કરીને અનેક વેનિયામાં વારંવાર ભ્રમણ કરીને તેરમાં ભવે રાજગૃહ નગરીમાં સ્થાવર નામને બ્રાહ્મણ થયે. અહિં પણ પરિવ્રાજક થયે. વીશ લાખ પૂર્વનું આયુષ્ય પૂરું કરી કાળ આવ્યે કાળ કરી ચૌદમાં ભવમાં પાંચમાં બ્રહ્મલોક નામના દેવલેકમાં મધ્યમસ્થિતિવાળા દેવपणे त्पन्न ५ो. (सू०२०)
सानो अथ'तओ चुओ' त्यादि. माडेन्द्र पनामाथी यकीन नयसारना sी. पत माहि अने નાની-મોટી એનિઓમાં જન્મ ધારણ કરતા તેરમા ભવે રાજગૃહનામની વિખ્યાત નગરીમાં સ્થાવર નામને વિપ્ર થયો. પર અહિં પણ ત્રિદંડીપણું સ્વીકાર્યું. વીસ લાખ પૂર્વનું આયુષ્ય ભેગવી ત્યાંથી મરીને ચૌદમે ભવે પાંચમા
॥२१३
Jain Educatioranviationarma
1
मालायु.
3

Page #227

श्रीकल्प
॥२१४||
प्रयोदशचतुर्दशभवौ प्रदर्य सम्पति विवक्षितं पञ्चदशं भवं प्रदर्शयति
मूलम्-तो चइत्ता बहुसु भवेसु भामं भामं पणरसमे भवे रायगिहे जयरे विस्सनंदिस्स रनो। लहुभाउयस्स विसाहभूइजुवरायस्स धारिणीए देवीए कुच्छिंसि पुत्तत्ताए उववष्णो । माउपिऊहिं तस्स विस्सभूइति नाम कयं। सो य माउपिऊणं आणंदवडगो आसी । तए णं सो उम्मुकबालभावो जोवणगमणुपत्तो एगया अंतेउरवरगओ पुप्फकरंडए उज्जाणे सच्छंदं कीडइ । विस्सनंदिस्स रणो विसाहनंदी नाम पुत्तो आसी, जो य विसाहभूइस्स जुवरायपयप्पदाणाणंतरं समुप्पण्णो। तस्स माया तं विस्सभूई जुवरायपुत्तं पुप्फकरंडए उज्जाणे सच्छंदं कीडमाणं पासिय ईसाविद्धहियया कोवघरं पविट्ठा। राया तं पासाएइ, न सा पसन्ना हवइ, कहेइ य-किं अम्हं रज्जेण वा ? बलेण वा ? जइ विसाहनंदी एवंविहे भोए न भुजइ, जइ भवंते जीवमाणे वि अम्हाणं एरिसा दसा, ताहे भवंतस्स अणुवढिईए का अम्हाणं दसा भविस्सइ ? अम्हं नाम तेग रजं, अहिगारो पुण जुवरणो तप्पुत्तस्स य। एवं सोच्चा राया अमच्चं आहविय एवं वयासी-अम्हाणं वंसे अण्णण अभिगयं उज्जाणं णो अण्णो अच्चेइ, तं कहं जुबरायपुत्तं तओ अभि- महावीरस्य निक्खामेमित्ति । अमच्चो भणइ-अत्थि उवाओ, तस्स कूडलेहो पेसिजउ जं अमुगो पच्चंतराया उकिट्ठो, तस्स
मए विश्वभूतिनिग्गड्ढे महाराजा गच्छइ । रणा एवं कयं । तं सोऊण विस्मभूई कहीअ-मए जीवमाणे महाराया किमहें
नामकः निग्गच्छइ-त्ति कट्ट सो जुद्धत्थं गो |मू०२१॥
भवः। छाया-ततश्च्युत्वा बहुषु भवेषु भ्रामं भ्रामं पञ्चदशे भवे राजगृहे नगरे विश्वनन्दिनो राज्ञो मृत्युको प्राप्त होकर ब्रह्मलोक-नामक पाचवें कल्पमें मध्यम-दस सागरोपमसे न्यून और सात सागरोपमसे अधिक-आयुवाला देव हुआ ॥ सू०२० ॥
तेरहवा और चौदहवाँ भव दिखलाकर अब गणनीय पन्द्रहवाँ भव दिखलाते हैं-'तओ चइत्ता' इत्यादि ।
मूलका अर्थ-वहाँसे च्युत होकर अनेक भवोंमें भ्रमण करता-करता पन्द्रहवें भवमें, राजगृह ક૬૫માં દેવપણે જમે. આ દેવનું આયુષ્ય મધ્યમસ્થિતિવાળું એટલે સાત સાગરેપથી અધિક અને દશ ॥२१॥ सागरोपमयी साधु तु. (२०२०)
तेरमा यौहमा अपने ही वे गा योग्य पन्नरमी न वामां आवे छ—'तओ चात्ता'त्याह.. મૂલ અને ટીકાને અર્થ–દેવી સુખને રસાસ્વાદ લઈ પછી અનેક ભવેમાં ભ્રમણ કરતાં પન્નારમેં તેર
पञ्चदशो
Jain Education n
ational

Page #228

सूत्रे
लघुभ्रातुर्विशाखभूतियुवराजस्य धारिण्या देव्याः कुक्षौ पुत्रतया उपपन्नः । मातापितृभ्यां तस्य विश्वभूतिरिति नाम कृतम् । स च मातापित्रोरानन्दवर्द्धक आसीत् । ततः खलु स उन्मुक्तबालभावो यौवनकमनुप्राप्त एकदा अन्त:
पुस्वरगतः पुष्पकरण्डके उद्याने स्वच्छन्दं क्रीडति । विश्वनन्दिनो राज्ञो विशाखनन्दी नाम पुत्र आसीत्, यश्च श्रीकल्प
विशाखभूतेर्युवराजपदप्रदानानन्तरं समुत्पन्नः । तस्य माता तं विश्वभूति युवराजपुत्रं पुष्पकरण्डके उद्याने स्वच्छन्दं ॥२१५॥
क्रीडन्तं दृष्ट्वा ईर्ष्या विद्धहृदया कोपगृहं प्रविष्टा । राजा तां प्रसादयति, न सा प्रसन्ना भवति, कथयति च किमस्माकं राज्येन वा? बलेन वा ? यदि विशाखनन्दी एवंविधान् भोगान् न भुनक्ति, यदि भवति जीवत्यपि अस्माकम् ईदृशी दशा, तदा भवतोऽनुपस्थितौ काऽस्माकं दशा भविष्यति । अस्माकं नाममात्रेण राज्यम् , अधिकारःपुनर्युवराजस्य तत्पुत्रस्य च । एवं श्रुत्वा राजा अमात्यमाहूय एवमवादीत्-अस्माकं वंशे अन्येनाभिगतमुद्यानं नी नगरमें विश्वनंदी राजाके लघुभ्राता विशाखभूति युवराजकी धारिणी देवीकी कँखमें पुत्ररूपसे उत्पन्न हुआ । माता-पिताने उसका 'विश्वभूति' नाम रक्खा। वह माता-पिताके आनन्दका बर्द्धक था। वह बाल्यावस्थाको पार करके, यौवन अवस्थाको प्राप्त हुआ। एकवार श्रेष्ठ अन्तःपुरके साथ वह पुष्पकरण्डक उद्यानमें स्वच्छन्द क्रीडा कर रहा था।
राजा विश्वनन्दीका विशाखनन्दी-नामक पुत्र था, जो विशाखभूति को युवराजपद प्रदान करनेके पश्चात् जन्मा था। युवराजके पुत्र विश्वभूतिको पुष्पकरण्डक उद्यानमें स्वच्छन्द क्रीडा करते देखकर विशाखनन्दीकी माताका हृदय ईर्ष्यासे विध गया। वह कोपगृहमें चली गई। राजाने उसे प्रसन्न करनेका प्रयत्न किया, पर वह प्रसन्न नहीं हुई । वह कहने लगी-राज्यसे और बलसे हमें क्या लाभ हुआ, यदि विशाखनन्दी इस प्रकारके भोग नहीं भोगता । यदि आपके जीते-जी हमारी ऐसी दशा है तो आपकी अनुपस्थितिमें हमारी क्या दशा होगी? हमारा तो नाममात्रका राज्य है, अधिकार तो युवराज और उसके बेटेका है।
इस प्रकार सुनकर राजाने अमात्यको बुलाकर कहा--'हमारे वंशमें, दूसरेके द्वारा अभिगत ભવે રાગૃહ નગરીમાં વિશ્વનંદી રાજાના નાના ભાઈ વિશાખતિ યુવરાજની ધારણી નામની દેવીની કુક્ષિમાં
પુત્રરૂપે જન્મે. માતાપિતાએ તેનું નામ “વિશ્વભૂતિ' રાખ્યું. તેના જન્મથી માતાપિતા ઘણા આનંદિત થયાં. રથ યુવાવસ્થામાં તે પિતાના અંતઃપુરની સાથે પુષ્પકરડક નામના ઉદ્યાનમાં ક્રીડા કરવા લાગે.
महावीरस्य विश्वभूति
नामकः - पञ्चदशो
भवः।
॥२१५||
at ww.jainelibrary.org

Page #229

श्रीकल्पमुत्रे
कल्पमञ्जरी
टीका
अन्यः अत्येति, तत्कथं युवराजपुत्रं ततोऽभिनिष्कामयामीति । अमात्यो भणति-अस्ति उपायः, तस्मै कूटलेखः प्रेष्यताम्-यत् अमुकः प्रत्यन्तराजः उत्कृष्टः, तस्य निग्रहार्थ महाराजो गच्छति । राज्ञा एवं कृतम् । तं पठित्वा विश्वभूतिरकथयत-मयि जीवति महाराजः किमर्थ निर्गच्छति ? इति कृत्वा स युद्धार्थ गतः ॥२१॥
टीका-'तओ चइत्ता' इत्यादि-ततः ब्रह्मदेवलोकात् च्युत्वा स नयसारजीवो बहुषु भवेषु भ्राम ||२१६॥
भ्रामं पश्चदशे भवे-पञ्चदशत्वेन विवक्षिते भवे राजगृहे नगरे विश्वनन्दिनो राज्ञो लघुभ्रातुर्विशाखभूतियुवम राजस्य धारिण्या देव्याः कुक्षौ पुत्रतया उपपन्नः । ततश्च साधिकेषु नवसु मासेषु व्यतिक्रान्तेषु स गर्भाद
विनिष्क्रान्तः। मातापितृभ्यां तस्य विश्वभूतिरिति नाम कृतम् । म च विश्वभूतिः स्वकीयानुपमस्वभावेन मा मातापित्रोरानन्दवर्द्धक आसीत् । ततः खलु स विश्वभूतिः कालक्रमेण उन्मुक्तबालभावः बालवयोऽतिक्रान्तोऽत। या उद्यानमें दूसरा अभिगमन नहीं करता, अर्थात् कोई एक जब निवास कर रहा हो तो दूसरा उसमें निवास
नहीं करता, तो युवराजके पुत्रको उद्यानसे किस प्रकार निकालूं ? अमात्यने कहा-'उपाय है। उसे झूठा पत्र भेज दीजिए कि अमुक सीमावर्ती राजा प्रबल हो गया है। महाराज उसका निग्रह करने के लिए जा रहे है।' राजाने ऐसा किया। उसे सुनकर विश्वभूतिने कहा--'मेरे जीवित रहते महाराज क्यों जाते हैं?' ऐसा कहकर वह युद्ध के लिए चला गया । मू०२१ ॥
टीकाका अर्थ--'तओ चइत्ता' इत्यादि । ब्रह्म देवलोकसे चव कर नयसारका जीव बहुतसे भवोंमें भ्रमण करता-करता, गिनने योग्य पन्द्रहवें भवमें राजगृह-नामक नगरमें विश्वनन्दी राजाके छोटे भाई विशाखभूति युवराजकी धारिणी देवीके उदरमें पुत्ररूपसे उत्पन्न हुआ। नौ माससे कुछ अधिक समय व्यतीत होने पर उसका जन्म हुआ। माता-पिताने उसका नाम विश्वभूति रक्खा। विश्वभूति अपने अनुपम स्वभावके कारण माता-पिताके आनन्दकी वृद्धि करने लगा। धीरे-धीरे विश्वभूतिने बाल्यावस्था पार की और युवावस्थामें प्रवेश किया।
एकवार वह अपनी रमणियोंके साथ पुष्पकरण्डक-नामक उद्यानमें स्वैर-विहार कर रहा था।
વિશ્વનંદી રાજાને વિશાખનંદી નામને પુત્ર થશે. આ પુત્રનો જન્મ, વિશાખતિને યુવરાજ બન્યા પછી દો થયા. કેઈ એક દિવસે યુવરાજના પુત્ર વિશ્વભૂતિને બાગમાં સ્વેચ્છાએ ક્રીડા કરતે વિશાખનંદીની માતાએ જોયો. દોકાવા જોતાંજ હૈયામાં ઈષ્યને અગ્નિ પ્રજવલિત થયા. કે પાયમાન થઈ કે પગૃહમાં ગઈ. રાજાએ તેને પ્રસન્ન કરવા ઘણે છે
महावीरस्य विश्वभूतिनामकः पञ्चदशो भवः।
॥२१६॥
द
in
t
ers
........
...
..
...
.
.

Page #230

श्रीकल्प
मुत्रे ॥२१७||
獎
एवं यौवनकम् = युवावस्थाम् अनुप्राप्तः सन् एकदा एकस्मिन् समये अन्तःपुरवरगतः - स्वकीय श्रेष्ठरमणीभिर्युक्तः पुष्पकरण्ड के उद्याने स्वच्छन्दं क्रीडति । इतश्च - विश्वनन्दिनो राज्ञो विशाखनन्दी नाम पुत्र आसीत्, यश्च विशाखभूतेर्युवराजपदप्रदानानन्तरं समुत्पन्नः । तस्य विशाखनन्दिनो माता तं विश्वभूति युवराजपुत्रं पुष्पकरण्डके उद्याने स्वच्छन्दं क्रीडन्तंदृ ष्ट्वा ईर्ष्याविद्धहृदया- ईर्ष्या = परोत्कर्षा सहिष्णुता, तया आविद्धम् =ईरितं कम्पितं हृदयं यस्याः सा तथाभूता सती कोपपगृहं प्रविष्टा । तस्याः कोपगृहमवेशवृत्तान्तं विज्ञाय राजा तां प्रसादयति, परन्तु सान प्रसन्ना भवति, कथयति च - अस्माकं राज्येन वा बलेन सैन्येन वा किम् ? व्यर्थमेव राज्यं बलं चेति भावः । यदि विशाखनन्दी एवंविधान् भोगान् = युवराजपुत्रस्य विश्वभूतेभगतुल्यान् भोगान् न भुनक्ति । यदि भवति जीवयपि अस्माकम् ईदृशी दशा, तदा भवतोऽनुपस्थितौ काऽस्माकं दशा भविष्यति । अस्माकं तु नाममात्रेण राज्यम्, तत्र राज्येऽधिकारः पुनर्युत्रराजस्य विशाखभूतेः, तत्पुत्रस्य विश्वभूतेश्वास्ति । एवं राज्ञ्या वचनं श्रुत्वा राजा विश्वनन्दी अमात्यमाहूय एवं वक्ष्यमाणप्रकारेण अवादीत् उक्तवान्- अमात्य ! अस्माकं वंशे अन्येनाभिगतम् इधर राजा विश्वनन्दीका विशाखनन्दी नामका पुत्र था, सो विशाखभूतिको युवराजका पद देनेके बाद पैदा हुआ था। उस विशाखनन्दीकी माता, युवराजपुत्र विश्वभूतिको पुष्पकरण्डक - उद्यानमें स्वच्छन्द क्रीडा करते देखकर इसे अर्थात् दूसरेकी उन्नतिको सहन न कर सकने के भावसे व्याप्त हृदयवाली हो गई और कोप भवनमें चली गई। राजाने उसे प्रसन्न करनेका प्रयत्न किया; मगर वह प्रसन्न नहीं हुई और कहने लगी- हमें राज्यसे और सेनासे क्या लाभ ! हमारा राज्य भी व्यर्थ है और सेना भी व्यर्थ है ! जब कि विशाखनन्दी, युवराजपुत्र विश्वभूतिके समान भोग नहीं भोग रहा है ! आपके जीते जब हमारी यह दशा है तो आपकी अनुपस्थितिमें हमारी क्या दशा होगी ? हमारा राज्य तो नाममात्रका है। राज्य के सच्चे अधिकारी तो युवराज विशाखभूति और उसका बेटा विश्वभूति ही हैं !
रानी के यह वचन सुनकर राजा विश्वनन्दी ने मंत्री को बुलाकर कहा - मंत्रिन् ! हमारे कुल में પ્રયાસ કર્યાં પણ સર્વ પ્રયાસ વ્યર્થ ગયા. તે ગુસ્સામાં ને ગુસ્સામાં ભભૂકી ઉઠી કે આવા મેાટા રાજ્ય અને લાવલશ્કરથી અમને શું ફાયદો? આવું સામ્રાજ્ય અસ્તિત્વમાં છે. છતાં પણ મારી પુત્ર વિશાખનદી, યુવરાજના પુત્ર જેટલાં પણ સુખાસ્વાદો લઇ શકતા નથી. જયારે આપની હૈયાતિમાં જે આવી અમારી દશા હોય તે આપની કાયમી ગેરહાજરીમાં અમારી દશા કેવી કલ્પવી? તમે તેા તેના પુત્રના હાથમાં છે.

Jain Education Itional
कल्प
मञ्जरी
टीका
महावीरस्य
विश्वभूति
६
नामकः पञ्चदशो
भवः ।
॥२१७
ved ww.jainelibrary.org

Page #231

श्रीकल्पसूत्रे ॥२१८॥
Jain Education
KAKAPA
उद्यानम् अन्यो न अत्येति - इति कुलरीतिः, तत्कथं तर्हि केन प्रकारेण युवराजपुत्रं विश्वभूतिं तत उद्यानात् अभिनिष्क्रामयामि = निस्सारयामीति । राज्ञो वचनं श्रुत्वाऽमात्यों भणति - स्वामिन् ! अस्ति उपायः, तस्य समीपे कूटलेखः = कपटयुक्तलेखः प्रेष्यताम्, यत् अमुकः प्रत्यन्तराजः = स्वदेशसीमास्थितदेशस्य राजा उत्कृष्टः= प्रबलो जातः, तस्य निग्रहार्थं महाराजो गच्छति । राज्ञा एवम् = अमात्योपदिष्टप्रकारेण कृतम्। तं = लेखं - " महाराजः शत्रु निग्रहीतुं स्वयं गच्छती " - ति पठित्वा विश्वभूतिः अकथयत् उक्तवान् - ' मयि जीवति महाराजः कथं निर्गच्छति ? - इति कृत्वा = इत्युक्त्तवा स युद्धार्थ युद्धं कर्तुं गत इति || मू०२१ ||
यह रीति है कि जब उद्यान में एक कोई निवास करता है दूसरा उसमें निवास नहीं करता। ऐसी स्थिि में युवराज के पुत्र विश्वभूति से पुष्पकरण्डक उद्यान किस प्रकार खाली करवाया जाय ? कैसे उद्यान से निकाला जाय ?
राजाका कथन सुनकर मंत्रीने कहा- स्वामिन् ! उपाय है। उसके पास कपटयुक्त पत्र भेज दिया जाय कि अपने राज्य की सीमा पर स्थित देशका राजा प्रबल हो उठा है। महाराज उसे दबानेके लिए जाते हैं। राजा ने वैसा ही किया जैसा मंत्रीने कहा था । ' महाराज शत्रुको दबाने के लिए स्वयं जा रहे हैं, इस प्रकार पत्रको पढ़कर विश्वभूतिने कहा- 'मेरे जीवित रहते महाराज कैसे जा रहे हैं ?' ऐसा कह कर वह स्वयं युद्ध करने चला गया ।। सू०२१ ॥
આવું સાંભળી રાજાએ પ્રધાનને આલાબ્યા ને કહ્યું કે ‘અમારા વ'શમાં એવા રિવાજ છે કે કાઇથી અભિગત ઉદ્યાનમાં બીજો કોઈ તેના સુખાનુભવ કરી શકે નહિ. આ ઉદ્યાનમાં યુવરાજના પુત્ર વાસ કરી રહેલ છે તે તેને કેવી રીતે ખાલી કરાવવા ?’ અમાત્યે ઉપાય સૂઝાડયા કે ‘હું અહિંથી એવે બનાવટી પત્ર રવાના કરૂં છું, કે રાજ્યના સીમાડે આપણા કોઈ દુશ્મન રાજા ચડી આવ્યેા છે તેને મહાત કરવા રાજા જાતે સૈન્ય લઈ જાય છે' આ પત્ર વિશ્વતિને પહોંચાડવામાં આવ્યે ને તેણે મનોમંથન કરી વિચાયું કે હું યુવાન અને શક્તિશાળી છુ છતાં મહારાજા વૃદ્ધપણે યુદ્ધ ચડે તે વ્યાજબી નથી. તેથી વિશ્વભૂતિ પાતે મહારાજાને જતાં અટકાવી સન્યના મેખરે यासी नी४ज्यो (सू०२१)

शिव
कल्पमञ्जरी
टीका
महावीरस्य
विश्वभूति
नामकः पञ्चदशो
भवः ।
॥२१८॥
ww.jainelibrary.org

Page #232

कल्पमञ्जरी
टीका
तता यदभूत्तदुच्यत
मूलम्-तए णं विसाहनंदी रायकुमारी तमुज्जाण रित्तं मुणिय तत्थ कीडइ । जुद्धटुं गओ विस्सभूई श्रीकल्प- न तत्थ कं चि पच्चंतराय पेच्छइ, ताहे पुष्फकरंडगं उजाणं पञ्चागओ दंडगहियम्गहत्थेहिं दारवालेहिं ओरुद्धो-मा
एहि सामी! एत्थ विसाहनंदी रायकुमारो कीडइ । एवं सोऊग विस्सभूइणा णायं छम्मेण अहं निग्गमिओ । ।।२१९||
कुविएण तेण तत्थ ठिया अणेगफलभरसमोणया कविठ्ठलया मुहिप्पहारेण आहया, फला तुडिया । तेहिं कविठ्ठफलेहि उजाणभूमी अत्थरिया । सो भणइ-एवं तुम्हाणं सीसाणि पाडेउं सकमि, जेट्टतायस्स गारवमस्सिओ नो एवं करेमि । अहं भे छम्मेण बर्हि नोणिओ । सयणा अवि नियसत्यपरायणा होउं एवं समायरंति ! धी!धी ! कामभोगे
“सल्लं कामा विसं कामा, कामा आसीविसोवमा।
कामे पत्थयमाणा य, अकामा जंति दुग्गइं ॥१॥" तम्हा अलाहि कामभोगेहिं । कामभोगा दुग्गइमूलंति कट तओ निग्गओ संजायसंवेगो मुद्धभावणो अज्जसंभूयाणं थेराणं अंतिए पब्वइओ । तए णं से विस्सभूई अणगारे ईरियासमिए जाव गुत्तबंभयारी बहहिं ।
महावीरस्य छट्टमाइएहिं तिब्वेहिं तवोकम्मेहि अप्पाणं भावेमाणे विहरइ ।।मू०२२॥
विश्वभूति
नामकः छाया-ततः खलु विशाखनन्दी राजकुमारस्तदुद्यान रिक्तं ज्ञात्वा तत्र क्रीडति । युद्धार्थ गतो
पञ्चदशा विश्वभूतिर्न तत्र कंचित् प्रत्यन्तराज प्रेक्षते, तदा पुष्पकरण्डके उद्याने प्रत्यागतो दण्डगृहीताग्रहस्तैभरपालेरवरुद्धः
इसके बाद जो घटना हुई सो कहते हैं-'तए णं विसाहनंदी' इत्यादि।
मूलका अर्थ-तब विशाखनन्दी राजकुमार उस उद्यान को खालो जानकर उसमें क्रीडा करने लगा। युद्धके लिए गया हुआ विश्वभूति वहां किसी भी विरोधी राजाको न देख कर पुष्पकरण्डक उद्यान में वापिस आया तो उसे दण्डधारी द्वारपालोंने रोक दिया और कहा-'स्वामिन् ! यहाँ मत आइए। यहाँ राजकुमार विशाखनन्दी क्रीड़ा कर रहे हैं।' त्यारमाह ते ४ छ-'तए णं विसाहनंदी' त्यादि.
॥२१९॥ મૂલને અર્થવિશાખનંદી રાજકુમાર, તે ઉદ્યાનને ખાલી જોઈ ત્યાં કીડા કરવા લાગ્યા. યુદ્ધે ચડેલ છે વિશ્વભૂતિ કેઈપણ દુશમનને ન જેવાથી પાછો આવ્યો, ને પાછા આવતાં પુષ્પકરંડક ઉદ્યાનમાં જે તે પ્રવેશદ્વારે દોડી દીક આવ્યું કે તરત જ ત્યાં ઉભા રહેલ દ્વારપાલેએ તેને દાખલ થતાં અટકાવ્ય ને સમાચાર આપ્યા કે હે સ્વામિન! એક
भवः।

ww.jainelibrary.org

Page #233

र मा एहि स्वामिन् ! अत्र विशाखनन्दी राजकुमारः क्रीडति । एवं श्रुत्वा विश्वभूतिना ज्ञातम्-छद्मना अहं निर्ग
मितः। कुपितेन तेन तत्र स्थिता अनेकफलभरसमवनताः कपित्थलताः मुष्टिमहारेण आहताः, फलानि चूटितानि । तैः कपित्थफलैरुद्यानभूमिरास्तृता । स भणति -एवं युष्माकं शीर्षाण्यपि पातयितुं शक्नोमि, ज्येष्ठतातस्य गौरवमाश्रितो नो एवं करोमि । अहं युष्माभिश्छद्मना बहिर्नीतः। स्वजना अपि निजस्वार्थपरायणा भूत्वा एवं समाचरन्ति । धिक् ! धिक् ! कामभोगान्
श्रीकल्प
कल्पमञ्जरी
॥२२॥
टीका
यह सुन कर विश्वभूति समझ गया कि धोखेसे मुझे निकाला गया है। उसने कुपित होकर वहाँ की अनेक फलोंके भारसे नमी हुई कपित्थलताएँ मुट्ठियोंका प्रहार करके तोड़ डाली और फल भी तोड़ फेंके। कपित्थके फलोंसे उद्यानकी भूमि भर गई। उसने कहा-इसी प्रकार मैं तुम्हारे सिर भी गिरा सकता हूँ, परन्तु बडे पिताजीके बड़प्पनका विचार करके ऐसा नहीं कर रहा हूँ। मुझे तुम लोगोंने कपट से बाहर निकाला है। स्वजन भी स्वार्थ के वशीभूत होकर ऐसा व्यवहार करते हैं ! इन काम-भोगों को धिक्कार है।
महावीरस्य
विश्वभूतिकहा भी है--
नामकः
पश्चदशो मा मायामां मार विशामन ही मानभत्सव भाए। भाट भाव्या छ भने तेना अपयश तमना भवः। માટે અબાધિતપણે સ્થાપિત થયેલ છે. આ માયાવી બેલવું સાંભળી વિશ્વતિ બધી વાતને પામી ગયે, ને મનમાં સમજી ગયા કે મને દગા-ફટકાથી દૂર કરવામાં આવ્યો છે. આ દાવપેચ તેની સામે અજમાવવામાં આવ્યો તેથી તે બહુ દુઃખી થયે ને કેપિત થઈ ઉધાનના કિનારામાં રહેલા કપિત્થ (કઠા) ના ઝાડોને મુઠી મારી મારીને રસ હલાવ્યા તેથી કપિત્થ-ફળ (કઠાએ તૂટી તૂટીને બગીચામાં પડવા લાગ્યા તેથી તે બગીચ ભરાઈ ગયો. આવી રીતે પિતાને પરાક્રમ બતાવીને કહેવા લાગ્યું કે જેવી રીતે હું કપિત્થફલેને (કઠાએ) ને પાડયા છે તેવી જ રીતે તમારા મસ્તકને પણ પાડી નાખવાનું મારામાં સામર્થ્ય છે પણ મોટા પિતાજી એટલે મારા પિતાના મોટા ભાઈ રાજા વિશ્વનંદીના મોટાપણાને વિચાર કરીને હું એવું નથી કરતે; નહિતર હે રાજકુમાર ! જરૂર તને ॥२२०॥ બતાવી આપત કે આ ઉદ્યાનમાં કેવું રહેવાય છે? ખેદ સાથે વલાપ કાઢવા લાગ્યો કે તમે લેકેએ કપટ કરીને મને ઉદ્યાનમાંથી બહાર કાઢે છે. ઘણા આશ્ચર્યની વાત તે એ છે કે સ્વજને પણ પિતાના સુદ્ર સ્વાર્થને વશ થઈ રે જુઠો વ્યવહાર આચરે છે. ધિક્કાર છે આવા કામોને! શાસકારે દાંડી પીટીને કહે છે
OFrjainelibrary.org
Jain Education Inesdal

Page #234

श्रीकल्प
मत्रे
मञ्जरी
॥२२१||
“शल्यं कामा विषं कामा कामाः आशीविषोपमाः।
कामान् प्रार्थयमानाश्च अकामा यान्ति दुर्गतिम् ॥१॥" तस्मात् अलं कामभोगैः! कामभोगा दुर्गतिमूलमिति कृत्वा ततो निर्गतः संजातसंवेगः शुद्धभावेन
कल्पआर्यसंभूतानां स्थविराणामन्तिके प्रबजितः। ततः खलु स विश्वभूतिरनगार ईर्यासमितो यावद् गुप्तब्रह्मचारी बहुभिः षष्ठाष्टमादिकैस्तीस्तपःकर्मभिरात्मानं भावयन् विहरति ।।मू०२२।।
टीका “सल्लं कामा विसं कामा कामा आसीविसोवमा ।
कामे पत्थयमाणा य, अकामा जंति दुग्गइं ॥१॥” ___ "कामभोग काटे के समान हैं, कामभोग विष के समान हैं और कामभोग सर्प के समान हैं।
महावीरस्य
मी विश्वभूतिकामभोगों को प्राप्त न करने वाले किन्तु उनकी कामना करने वाले भी दुर्गतिको प्राप्त करते हैं" ॥१॥
नामकः ___ अतएव कामभोग वृथा हैं । कामभोग दुर्गतिके मूल हैं । इस प्रकार कह कर वह निकल गया। पश्चदशो उसे संवेग उत्पन्न हो गया। वह शुद्धभावसे आर्यसंभूत स्थविरके समीप दीक्षित हो गया। तत्पश्चात् वह
भवः। विश्वभूति अनगार ईर्यासमितिसे सम्पन्न यावत् गुप्तब्रह्मचारी होकर अनेक तेले आदि की तीव्र तपश्चर्या से आत्मा
“सल्लं कामा विसं कामा, कामा आसीविसोवमा।
कामे पत्थयमाणा य, अकामा जंति दुग्गइं” ॥१॥ કામગ શલ્યસમાન છે, કામગ આશીવિષ–સર્પ સમાન છે, કામોને સેવવાવાળા દુર્ગતિમાં જાય છે, એટલું જ નથી પણ તેનો વિચાર કરનાર પણ માઠી ગતિને પ્રાપ્ત કરે છે (૧)
‘માટે કામગ વૃથા છે, નીચ ગતિઓનું મૂલ છે,’ આવા પ્રકારે વચને ઉચ્ચારી બગીચાના પ્રવેશદ્વારે. થી જ પાછો વળ્યો. આ દુર્ઘટનાને નિરંતર વિચાર આવવાથી તેનું મન ચકડોલે ચડયું. સંસારની અસારતાની તેને સમજણ પડી. તે વિચારવા લાગ્યા કે કામભેગની લાલસાએ માનવ, પિતા-પુત્રને સંબંધ પણ ભૂલી જઈ એક બીજની ગરદન મારતાં પાછું વળી જેતે નથી. કેવી જગતની વિચિત્રતા ?'
॥२२॥ ઉપરોક્ત વિચાર-વળે ચડતાં, સંસાર ઉપરથી મોહ-૫ડલ ઓછું પડતાં, વરાગ્યને પામ્યો. વિરક્તિ–ભાવ જાગવાથી આર્ય સંભૂત સ્થવિર પાસે દીક્ષા ગ્રહણ કરી ત્યાગી થયે. તonal આ વિશ્વભૂતિ અણુગાર પાંચ સમિતિ અને ત્રણ ગુપ્તિના ધારક બની, છ અમ આદિ તપશ્ચર્યાને આદ
GOww.jainelibrary.org

Page #235

श्रीकल्प
कल्प
मञ्जरी
॥२२२॥
टीका
____टीका-'तए णं विसाहनंदी' इत्यादि-ततः विश्वभूतेयुद्धार्थमुद्यानान्निर्गमनान्तरं खलु विशाखनन्दी राजकुमारः तत् पुष्पकरण्डकम् उद्यानं रिक्तं ज्ञात्वा तत्र क्रीडति । इतश्च युद्धार्थ गतो विश्वभूतिस्तत्र निर्दिष्टस्थाने कंचित् प्रत्यन्तराज न प्रेक्षतेन पश्यति, तदा स पुष्पकरण्डकमुद्यानं प्रत्यागतः । तत्र-'मा एहि आगच्छ स्वामिन् !, यतोऽत्र उद्याने विशाखनन्दी राजकुमारः क्रीडति' इत्युक्त्वा दण्डगृहीताग्रहस्तैः-दण्डो गृहीतोऽग्रहस्तेन=हस्ताग्रभागेन यैस्तैस्तथाभूतैर्द्वारपालैः स विश्वभूतिः अवरुद्धा-निवारितः। एवं श्रुत्वा द्वारपालोक्तं निवारणवचनमाकर्ण्य विश्वभूतिना ज्ञातं-यदहं छद्मनाकपटेन अस्मात् पुष्पकरण्डकाद्यानात निर्गमिता निस्सारितः । ममातो निस्सारणाथमेव राज्ञा युद्धवार्ता प्रेषिता, वस्तुतस्तु न कोऽपि प्रत्यन्तराजो युद्धार्थीति भावः । ततः कुपितेन-स्वजनकृतको भावित करते हुए विचरने लगे ॥०२२।।
टीकाका अर्थ--'तए णं विसाहनंदी' इत्यादि । विश्वभूतिके युद्ध के लिए चले जाने के पश्चात् विशाखनन्दी राजकुमार उस पुष्पकरंडक उद्यानको खाली समझ कर वहाँ क्रीड़ा करने लगा। इधर युद्धके लिए गये विश्वभूतिने वहाँ निर्दिष्ट स्थान पर किसी भी विरोधी राजाको न देखा । तब वह पुष्पकरण्डक उद्यानको वापिस लोटा। वहाँ 'मत आइए स्वामिन् ! क्यों कि इस उद्यान में विशाखनन्दी राजकुमार क्रीड़ा कर रहे हैं।'-इसप्रकार कहकर दण्डधारी द्वारपालोंने विश्वभूतिको रोक दिया । द्वारपालों के रोकने के वचन सुनकर विश्वभूति समझ गया कि मैं कपट के साथ पुष्पकरंडक उद्यानसे निकाल दिया गया है। यहाँसे निकालनेके लिए ही राजाने युद्धका समाचार भेजा था। वास्तवमें कोई भी सीमावर्ती राजा युद्धका इच्छुक नहीं था। तब आत्मीय जनों द्वारा किये हुए अनिष्टके कारण क्रुद्ध हुए विश्वभूतिने वहाँ नजदीकके प्रचुर । २i वियपi avai. (सू०२२)
नाम-'तपणं विसाहनंदी' त्यात विश्वातिना युद्धने भाटे यादया गया ५७ विमानन्ही भार તે પુષ્પકરંડક ઉદ્યાનને ખાલી માનીને ત્યાં ક્રિીડા કરવા લાગ્યા. ત્યાં યુદ્ધને માટે ગયેલા વિશ્વભૂતિએ ત્યાં દર્શાવેલા સ્થાને વિરોધી રાજાને ન જોયે ત્યારે તે પુષ્પકરંડક ઉદ્યાનમાં પાછા ફર્યો. ત્યાં દંડધારી દરવાનેએ વિશ્વભૂતિને આમ કહીને કયાઃ “સ્વામી! અંદર પ્રવેશ કરશે મ; કારણ કે આ ઉધાનમાં વિશાખનની રાજકુમાર કીડા કરે છે. દરવાનના કવાના વચને સાંભળીને વિશ્વતિ સમજી ગયા કે મને કપટથી પુષ્પકરંડક ઉદ્યાનમાંથી બહાર કાઢવામાં આવ્યો છે. Hथी भने जापाने भाटे २० युद्धमा समाया मल्याला. मरे२ तो सीमानना ४ प
२
महावीरस्य विश्वभूतिनामकः पञ्चदशी भवः।
॥२२२॥
alucation in
w
.jainelibrary.org

Page #236

श्रीकल्पमुत्रे ॥२२३॥
काका का
विप्रियवशात् क्रोधयुक्तेन तेन विश्वभूतिना तत्र स्थिताः अनेकफलभरसमवनता: प्रचुरफलभारनम्रीभूताः कपिस्थलता:= कपित्थवृक्षाः मुष्टिप्रहारेण आहताः = ताडिताः, आहतिजनितकम्पेन तासां फलानि त्रुटितानि=न्तेभ्यो दूरीभूतानि । 'तैः कपित्थफलैः उद्यानभूमिः आस्तृता = आच्छादिता । इत्थं स्वपराक्रमं प्रदर्श्य स भणति - एवम् = यथा मया कपित्थफलानि पातितानि तथैव युष्माकं शीर्षाण्यपि पातयितुं शक्नोमि, परन्तु ज्येष्ठतातस्य = पितुर्ज्येष्ठभ्रातू राज्ञो विश्वनन्दिनो गौरवमाश्रित्य = आदरं हृदि कृत्वा नो एवं करोमि । अहं युष्माभिः छद्मना = छलेन बहिनतिः= उद्यानान्निष्कासितः । स्वजना अपि निजस्वार्थपरायणाः=स्त्रकीयक्षुद्रस्वार्थपङ्कनिमग्ना भूत्वा एवं समाचरन्ति= इत्थमनुचितं कुर्वन्तीति महदाश्चर्यम् । अथवा न किमप्याश्चर्यम्, कामभोगपरायणाः सर्वमपि कर्त्तुं शक्नुवन्ति, अतः कामभोगान् धिक् ! धिक् !; कामभोगा हि सर्वापदामास्पदम् । अत एवोक्तम्
फलों के भारसे नम्र कपित्थ वृक्षोंको मुट्ठियाँ मार-मारकर आहत - ताडित किया। मुट्ठियों का आघात लगने से वृक्ष हिलने लगे और उनके फल टूट-टूटकर गिरने लगे । कपित्थ - फलों से उद्यान की भूमि पट गई । इस प्रकार अपना पराक्रम दिखलाकर विश्वभूतिने कहा- जैसे मैंने यह कपित्थ फल गिराये हैं, उसी प्रकार तुम्हारे मस्तक भी गिराने का सामर्थ्य मुझमें है, परन्तु बड़े पिताजी - पिताके बड़े भाई राजा विश्वनन्दी के बड़प्पन का विचार करके ऐसा नहीं करता हूँ। तुम लोगों ने कपट करके मुझे उद्यानसे बाहर निकाला है। महान् आश्चर्य की बात है कि स्वजन भी स्वार्थके कीचड़में फँसकर इस प्रकार अनुचित आचरण करते हैं ! अथवा इसमें आर्य भी क्या है ? कामभोगों में आसक्त मनुष्य सभी कुछ कर सकते हैं। धिकार है, बार-बार યુદ્ધ કરવા ઇચ્છતા ન હતા. ત્યારે સ્વજના દ્વારા કરાયેલ અનિષ્ટના કારણે કાપાયમાન થયેલા વિશ્વભૂતિએ બગીચાની બાજુનાં ઘણા કળાના ભારથી ઝુકી પડેલાં કાઠાનાં વૃક્ષાને મુઠીએ મારી મારીને તોડી નાખ્યાં.
મૂઠીઓના પ્રહાર લાગવાથી વૃક્ષેા હલવા લાગ્યાં અને તેમના ફળ તૂટી તૂટીને નીચે પડવા લાગ્યાં. કાઠાનાં કળાથી ઉદ્યાનની જમીન છવાઇ ગઇ. આ પ્રમાણે પાતાનું પરાક્રમ બતાવીને વિશ્વતિએ કહ્યું, “જે રીતે .મે. આ કાઠાનાં કળાને નીચે પાડયા તેજ રીતે તમારાં શીસેા પાડવાની તાકાત પણ મારામાં છે. પણ દાદાજી—પિતાજીના મોટાભાઇ–રાજા વિશ્વનન્દીની મહત્તાના વિચાર કરીને એમ કરતા નથી. તમે લેાકેાએ કપટ કરીને મને ઉદ્યાનમાંથી બહાર કાઢયા છે. ઘણાં જ આશ્ચય'ની વાત છે કે સ્વજન પણ સ્વાર્થીના કાદવમાં ફસાઈને આવું અયેાગ્ય વન કરે છે. અથવા એમાં આશ્ચય' પણ શુ' છે ? કામ-શેત્રમાં આસક્ત મનુષ્ય મધુ જ કરી શકે છે. એ કામ-ભાગાને

廁Ă強套
कल्प
मञ्जरी
टीका
महावीरस्य विश्वभूति
नामकः पञ्चदशो
भवः ।
||२२३||
trol .

Page #237

शल्यं कामा विषं कामाः, कामा आशीविषोपमाः ।
कामान् प्रार्थयमानाच, अकामा यान्ति दुर्गतिम् ॥१॥ इति । श्रीकल्पअयमर्थः-कामाः शब्दादयो विषयाः शल्यं शल्यमिव-शल्यसदृशाः, शरीरान्तःप्रविष्टत्रुटितवाणाग्रभाग
कल्पतुल्याः प्रतिक्षणपीडका इत्यर्थः। कामाः विष-विषमिव-विषतुल्याः, यथा विषं भक्षितं मरणजनकं तथा कामा मञ्जरी ॥२२४|| अपि धर्मजीवितविनाशका इत्यर्थः। कामाः आशीवषोपमाः-आशीविषाः सर्पाः, तदुपमाः तत्तुल्याः सन्ति, टीका
यथा-सर्पदष्टा जीवा म्रियन्ते, तथैव कामदष्टा अपि । ईदृशान् कामान् प्रार्थयमाना जना अकामाः अमाप्तकामा अपि दुर्गति यान्ति । ये कामान् प्रार्थयमाना अभिलषितान कामान् न प्रामुवन्ति, तेऽपि इह भवे दुःखं धिक्कार है इन कामभोगों को। यह कामभोग हो समस्त विपत्तियों के घर हैं । इसीसे कहा है
___ “सल्लं कामा विसं कामा, कामा आसीविसोवमा। कामे पत्थयमाणा य, अकामा जंति दुग्गई ॥१॥"
महावीरस्य यह कामभोग अर्थात् इन्द्रियों के विषय शब्द-आदि शल्य हैं। जैसे शरीर के भीतर घुसी हुई NRS विश्वभूतिटूटे बाणकी नोक प्रतिपल पीड़ा पहुँचाती है, उसी प्रकार यह कामभोग भी पीडाकारी है । तथा यह काम
नामकः मा भोग विषके समान है। जैसे खाया हुआ विष जीवन को समाप्त कर देता है, उसी प्रकार कामभो
पञ्चदशो
भवः। धर्म-जीवन को विनष्ट कर देता है । तथा यह काममोग सापके समान है। जैसे सांप के काटे मनुष्य मरण-शरण होते हैं, उसी प्रकार कामभोगों से डंसे हुए मनुष्य भी काल के अतिथि बनते हैं। इन कामધિક્કાર છે. અનેકવાર ધિક્કાર છે. આ કામ-ભગ જ સર્વે મુશ્કેલીઓનું મૂળ છે. તેથી જ કહ્યું છે કે –
“सल्लं कामा विसं कामा, कामा आसीविसोवमा।
कामे पत्थयमाणा य, अकामा जंति दुग्गइं ॥१॥ આ કામભોગ એટલે કે ઈન્દ્રિયોનાં વિષય, શબ્દ વગેરે શલ્ય છે. જેમ શરીરની અંદર ઘૂસી ગયેલી બાણની અણી દરેક પળે પીડા પહોંચાડે છે, એમ આ કામગ પણ પીડાકારી છે. તથા એ કામભોગ વિષનાં
॥२२४॥ જેવાં છે. જેમ ખાધેલું ઝેર જીવનને અન્ત લાવે છે. એ જ પ્રમાણે કામગ ધર્મજીવનનો નાશ કરે છે. વળી
એ કામગ સાપ જેવાં છે. જેમ સાપ કરડે તે મનુષ્ય મરણને શરણ પામે છે એ જ રીતે કામગથી ફંસાયેલ થી મનુષ્ય પણ મોતને મહેમાન બને છે. એ કામગોની ભયંકરતા તે એથી સાબીત થાય છે કે કામની અભિ- રોકર
Jain Education Inter
n al

.

Page #238

श्रीकल्प
सूत्र ॥२२५॥
其真園河河河
Jain Education Internal
परभव च नारकादिगति प्रामुत्रन्ति । कामानामभिलाष कृते तदमाप्तावपि इह भवे दुःखं, परभवे नरकादिगतिश्च भवति, किं तर्हि वाच्यं कामानामुपार्जने रक्षणे तदुपभोगे च, कामाभिलाषादीनां रागद्वेषमूलकत्वेन कषायवर्द्धकत्वेन च सावद्यत्वादिति भाव इति ।
तस्मात् कामभोगैः अलम्, व्यर्थाः कामभोगा इत्यर्थः । इत्थं कामभोगान् विग, 'कामभोगा दुर्गतिमूलं =नारकादिदुर्गतीनां कारणम्' इति कृत्वा = इति मनसि निधाय स विश्वभूतिस्ततो निर्गतः । ततः संजातसंवेगः - संजातः समुत्पन्नः संवेगो = मोक्षाभिलाषो यस्य स तथा अङ्कुरितमोक्षाभिलाषः, अत एव - शुद्धभावनः=कपाय कालुष्यरहितभावनायुक्तः सन् आर्यसंभूतानां स्थविराणाम् अन्तिके - समीपे प्रत्रजितः । ततः
भोगों की भयंकरता तो इसीसे सिद्ध है कि कामों की अभिलाषा करनेवाले, कामभोग प्राप्त न होने पर भी, केवल अभिलाषा करने मात्रसे दुर्गति प्राप्त करते हैं । ऐसी स्थिति में काम-भोगों के उपार्जन, रक्षण और भोग का तो कहना ही क्या है ! आशय यह है कि कामभोगों की अभिलाषा आदि रागद्वेष - मूलक और कषाय- बर्द्धक होने के कारण पापमय हैं ||१||
तो यह कामभोग व्यर्थ हैं। इस प्रकार कामभोगोंकी गर्दा करके और 'कामभोग नरकादि दुर्गतियों के कारण हैं' ऐसा मनमें निश्चय करके विश्वभूति वहाँसे निकल गया । उसे संवेग उत्पन्न हो गयामुक्ति की अभिलाषा उत्पन्न हो गई। वह कषाय की कलुषतासे वर्जित भावना के साथ आर्यसंभूत नामक स्थ वरमुनिके समीप दीक्षित हो गया ।
લાષા કરનારા, કામભાગ પ્રાપ્ત ન થવાં છતાં પણુ, ફક્ત અભિલાષા કરવા માત્રથી જ દુર્ગતિ પામે છે, આવી સ્થિતિમાં કામભેગના ઉપાર્જન, રક્ષણ અને ઉપભાગનું તે કહેવું જ શું? તેના આશય એ છે કે કામલેગની અભિલાષા વગેરે રાગ-દ્વેષનુ` મૂળ હોવાથી તથા કષાય-વર્ધક હોવાને કારણે પાપમય છે.
તેથી એ કામભોગ વ્યર્થ છે. આ રીતે કામણે ગાની નિંદા કરીને તથા “ કામભોગ નરકાદિ-દુ તિયાનુ કારણ છે. ' એવા મનમાં નિશ્ચય કરીને વિશ્વભૂતિ ત્યાંથી નીકળી ગયાં. તેમનામાં સંવેગ પેદા થઇ ગયા–મુક્તિની અભિલાષા ઉત્પન્ન થઇ ગઇ. તે કષાયની કલુષતારહિત ભાવના સાથે આ સબૂત નામના સ્થવિર મુનિની પાસે દીક્ષિત થયાં.

कल्पमञ्जरी
टीका
महावीरस्य
विश्वभूति
नामकः
पञ्चदशो
भत्रः ।
॥२२५॥

Page #239

श्रीकल्प
कल्प
मो
॥२२६॥
मञ्जरी टीका
प्रव्रज्यानन्तरं खलु स विश्वभूतिरनगारः ईर्यासमितः-ईर्या गमनं तत्र समितः=पुरतो जीवरक्षार्थ युग्यमात्रभभागन्यस्तदृष्टिः सन् गमनशील इत्यर्थः, यावत्पदेन- भासासमिए, एसणासमिए, आयाणभंडमत्तनिक्खेवणासमिए उच्चारपासवणखेलसिंघाणजल्लपरिट्ठावणियासमिए, मणगुत्ते, वयगुत्ते, गुत्ते, गुतिदिए' छाया-भाषासमितः, एषणासमितः, आदानभाण्डमात्रनिक्षेपणासमितः, उच्चारप्रस्रवणश्लेष्मशिङ्खाणजल्लपरिष्ठापनिकासमितः, मनःसमितः, वचःसमितः, कायसमितो, मनोगुप्तः, वचोगुप्तः, कायगुप्तो, गुप्तो, गुप्तेन्द्रियः-इति संगृह्यते। तत्र-भाषासमितः= भाषासमितियुक्तः, एषणासमितः-आधाकर्मादिदोषरहितभिक्षागवेषणा एषणा, तत्र समितः, आदानभाण्डमात्रनिक्षेपणासमितः-आदाने भाण्डमात्रयोहणे भाण्डस्य-वस्वाधुपकरणस्य मात्रस्य पात्रस्य च निक्षेपणायां स्थापने च
दीक्षा के पश्चात् विश्वभूति अनगार ईर्यासमिति से युक्त हुए। अर्थात् जीवोंकी रक्षाके लिए युग्यप्रमाणभूमि पर दृष्टि लगाकर गमन करनेवाले बने। मूलमें प्रयुक्त 'यावत्' शब्दसे 'भाषासमितिसे युक्त, एषणासमितिसे युक्त, आदानभाण्डमात्रनिक्षेपणासमितिसे युक्त, परिष्ठापनासमितिसे युक्त, मनःसमित, वचनसमित, कायसमित तथा मनोगुप्ति, वचनगुप्ति और कायगुप्तिसे युक्त तथा इन्द्रियोंको गोपन करनेवाले' इतना और ग्रहण करना चाहिए।
हित, मित, पथ्य और सत्य भाषा बोलनेवाला भाषासमित कहलाता है। आधाकर्म आदि दोषों से रहित भिक्षाकी गवेषणा करनेवाला एपणासमित अथवा एषणासमिति से युक्त कहलाता है। वस्त्र आदि उपकरण तथा पात्रके उठाने और रखनेमें जो यतनावान हो, वह आदानभाण्डमात्रनिक्षेपणासमित कहलाता है। यहाँ मध्यमणिन्यायसे बीचके शब्दका आगे और पीछे-दोनों जगह संबंध हो जाता है, इस नियमके अनुसार 'भाण्ड-मात्र' शब्दों का आदान (ग्रहण करने-उठाने) के साथ भी संबंध है और निक्षे
દીક્ષા લીધાં પછી વિશ્વતિ અણગાર ઈસમિતિથી યુક્ત થયાં. એટલે કે જેની રક્ષાને માટે યુગ્યપ્રમાણ (ધુંસરીના માપની) જમિ ઉપર નજર રાખીને ચાલનાર થયાં. મૂળમાં વપરાયેલ “યાવત્શબ્દથી ભાષસમિતિ સહિત, એલણ સમિતિ સહિત, આદાનભાંડમાત્રનિક્ષેપણા સમિતિ સહિત, પરિડાયનાસમિતિસહિત, મન:સમિત, વચનસમિત, કાયસમિત તથા માગુપ્તિ, વચનગુપ્તિ, અને કાયગુપ્તિથી યુક્ત તથા ઈન્દ્રિયોને ગેપન કરનારા” આટલું વધારે ગ્રહણ કરવું જોઈએ. હિત, મિત, પથ્ય અને સત્ય ભાષા બોલનારને ભાષા-સમિત કહેવાય
છે. આધાકમ વગેરે દેથી રહિત ભિક્ષાની ગષણ કરનાર એષણાસમિતિથી યુક્ત કહેવાય છે. સ્ત્ર વગેરે Mon५४२० तथा पात्रने वा तया रामवाभयतनामा डाय-छते माहाभानियवासभित हेवाय
भाई महावीरस्य
विश्वभूतिनामकः पञ्चदशो भवः।
॥२२६॥
___Jain Education
Adiww.jainelibrary.org.

Page #240

श्री कल्पमुत्रे
॥२२७||
Jain Education Internal
समितियुक्तः, अत्र मध्यमणिन्यायेन भाण्डमात्रशब्दयोरादाननिक्षेपणाशब्दाभ्यां सह संबन्धः । तथा-उच्चारप्रत्रशिङ्खाण जलपरिष्ठापनिकासमितः- तत्र - उच्चारः = पुरीषं प्रस्रवणं प्रसिद्धं, श्लेष्मा कफः, जलः = प्रस्वेदमलः, शिङ्खाणं = नासिकामलम्, एतेषां परिष्ठापनिकायां = गरिष्ठापनायां समितः - स्थण्डिलादिदोष परिहारपूर्वकम् उच्चारादिपरिठापनायां मत्त इत्यर्थः । मनःसमितः - मनः = अन्तःकरणविशेषः, तत्र समितः = कुशलमन उदीरणाकारक इत्यर्थः; वचः - समितः=सत्यमधुरानद्यादिभाषाभाषणशीलः, कायसमितः = पाण्युपघातादिदोषपरिहारपूर्वकं कायप्रवर्त्तकः, मनोगुप्तः= मनोगुप्तिमान, मनोगुप्तिस्त्रिविधा, तत्र - आर्त्तरौद्रध्यानानुबन्धिकल्पनाजालवियोगलक्षणा प्रथमा १, शास्त्रानुगामिनी
पणा ( रखने) के साथ भी संबंध है । परिष्ठापनासमिति का पूरा नाम ' उच्चारस्रवणश्लेष्म शिङ्घाण जलपरिष्ठापनिकासमिति ' है । उच्चार अर्थात् मल, प्रस्रवण अर्थात् मूत्र, श्लेष्म अर्थात् कफ, जल अर्थात् पसीनेका मैल, शिघाण अर्थात् नाकका मल, इन सबके परठनेमें यतनावान् को परिष्ठापनिकासमित कहते हैं। वे मनःसमित अर्थात् शुभम की प्रवृत्ति करनेवाले, वचनसमित अर्थात् सत्य, मधुर एवं निरवद्य वचन बोलनेवाले तथा कायसमित अर्थात् जीवहिंसा आदि दोषोंसे बचकर कायकी प्रवृत्ति करनेवाले हुए ।
विश्वभूति अनगार मनोगुप्तिमान भी हुए। मनोगुप्ति तीन प्रकार की है - (१) आर्त्तध्यान और रौद्रध्यानजनक कल्पनाओं के समूहका वियोग होना प्रथम मनोगुप्ति है । (२) शास्त्रका अनुगमन करनेवाली, पर
છે. અહીં' મધ્યણિયાયથી વચ્ચેના શબ્દના આગળ અને પાછળ અન્ને જગ્યાએ સબંધ થઈ જાય छे, यो विषय प्रमाणे “लांड - मात्र” शण्होनो साहान ( श्रद्धा - उठाव ) नी साथै पशु संबंध छे, भने निक्षेपाया ( भूम्वु ) नी साथै पशु संजन छे. परिष्ठापनासभितिनु पू३ नाम “दुय्यार - प्रसवष्णु - वेष्म-शिधाणुજલ્લ-પરિષ્ઠાપનિકા-સમિતિ” છે. ઉચ્ચાર એટલે કે મળ, પ્રસવવુ એટલે કે સૂત્ર, શ્લેષ્મ એટલે કે કફ, જલ્લ એટલે કે પસીનાના મેલ, શિઘ્રાણુ ( નાકના મેલ) એ બધાંને પઢવામાં યતનાવાળાને પરિષ્ઠાપનિકાસમિત કહેવાય છે. તેઓ મનઃસમિત એટલે કે શુભ મનની પ્રવૃત્તિ કરનારા, વચનસમિત એટલે કે સત્ય, મધુર અને નિવદ્ય વચન ખેલનારા, તથા કાયસમિત એટલે જીવહિંસા વગેરે દ્વેષે થી અચીને કાયાની પ્રવૃત્તિ કરનારા થયાં.
વિશ્વભૂતિ અણુગાર મનેાગુપ્તિમાન પણ થયાં. અનેગુપ્તિ ત્રણ પ્રકારની છે; (૧) આત્તધ્યાન અને રૌદ્રધ્યાન ઉત્પન્ન કરનાર કલ્પનાઓના સમૂહના વિયાગ હોવા તે પહેલી અનેગુપ્તિ છે. (ર) શાસ્ત્રને અનુસરનારી, પલાકની

कल्पमञ्जरी
टीका
महावीरस्य विश्वभूति
नामकः पञ्चदशो
भवः ।
॥२२७||
www

Page #241

श्रीकल्प
मूत्रे
॥२२८ ॥
परलोकसाधिनी धर्मध्यानानुबन्धिनी मध्यस्थतापरिणामरूपा द्वितीया २, कुशलाकुशलमनोवृत्तिनिरोधेन चिराभ्यस्वयोगसम्पादिताऽवस्था - विशेषजन्याऽऽत्मस्वरूप रमणता तृतीया ३, तदुक्तं योगशास्त्रे
विमुक्त कल्पनाजालं समत्वे सुप्रतिष्ठितम् ।
आत्मारामं मनस्तज्ज्ञैर्मनोगुप्तिरुदाहृता ॥ १ ॥ इति ।
तथा - बचोगुप्तः = निरूढवाक्प्रसरः - मौनावलम्बीत्यर्थः, कायगुप्तः - कायस्य गमनागमन - प्रचलन - स्पन्दनादिक्रियाणां गोपनं कायगुप्तिः, सा द्विविधाचेष्टानिवृत्तिरूपा १, यथाऽऽगमं चेष्टानियमनलक्षणा २ चेति, तत्र प्रथमा लोant सिद्धि करनेवाली मध्यस्थतारूप परिणति दूसरी मनोगुप्ति है । (३) शुभ और अशुभ- दोनों प्रकारके मानसिक व्यापार के निरोध से चिरकालतक अभ्यास किये हुए योगसे उत्पन्न होनेवाली, विशिष्ट अवस्थामें प्राप्त होनेवाली आत्मस्वरूपमें रमणरूप परिणति तीसरी मनोगुप्ति है । योगशास्त्रमें कहा है-विमुक्तकल्पनाजालं, समत्वे सुप्रतिष्ठितम् ।
आत्मारामं मनस्तज्ज्ञै, – मनोगुतिरुदाहृता ॥१॥
"9
सब प्रकारकी कल्पनाओं से मुक्त होकर समत्व ( समता अवस्था ) में भलीभाँति स्थित मनका आत्मामें रमण करना मनोगुप्ति है. ॥ १ ॥
वह मुनि वचनगुप्त अर्थात् मौनका अवलम्बन करनेवाले तथा कायगुप्त अर्थात् शरीरकी गमन, आगमन, प्रचलन, स्पन्दन - हिलना आदि क्रियाओंका निरोध करनेवाले भी हुए। कायगुप्ति दो प्रकारकी है - (१) चेष्टाસિદ્ધિ કરનારી મધ્યસ્થતારૂપ પરિણતિ બીજી મનેગુપ્તિ છે. (૩) શુભ અને અશુભ ખન્ને પ્રકારના માનસિક વ્યા પારના નિરાધથી ચિરકાળ સુધી અભ્યાસ કરાયેલ યોગથી ઉત્પન્ન થનારી, વિશિષ્ટ અવરથામાં પ્રાપ્ત થનારી આત્મસ્વરૂપમાં રમણુરૂપ પરિણતિ ત્રીજી મનેગુપ્તિ છે. યાગશાસ્ત્રમાં કહ્યું છે;
"C
'विमुक्त कल्पनाजालं, समत्वे सुप्रतिष्ठितम् । आत्मारामं मनस्तज्ज्ञै, – मनोगुतिरुदाहृता ॥१॥"
બધા પ્રકારની કલ્પનાએ થી મુક્ત થઈને સમત્વમાં ( સમતા-અવસ્થામાં ) સારી રીતે રહેલાં મનનુ' આત્મામાં મણુ કરવું એ મને ગુપ્તિ છે.
તે મુનિ વચનગુપ્ત એટલે કે મૌનનુ' અવલમ્બન રાખનારા તથા કાયગુપ્ત એટલે શરીરની ગમન (જવુ') Jain Education In nal आगमन (आव) प्रयशन, स्पन्दन - ईसनयान कोरे डियाना निरोध पुरनारा पशु थयां डायगुप्ति में प्रभारनी
कल्प
मञ्जरी
टीका
महावीरस्य
विश्वभूति
नामकः
पञ्चदशो
भवः ।
॥२२८॥
w.jainelibrary.org.

Page #242

श्रीकल्प-
मत्रे ।।२२९॥
कल्पमञ्जरी टीका
कायोत्सर्गादिना परीषहसहनपूर्वककायनिश्चलताकरणरूपा १, द्वितीया-गुरुमापृच्छय शरीरसंस्तारकमतिलेखनप्रमार्जनादिसमयोचितक्रियासमूहसम्पादनपूर्वकं शयनासनादि विधेयम्, ततो गुरुनिदेशेन शयनासननिक्षेपादानादिषु स्वतन्त्रचेष्टात्यागेन नियतकायचेष्टारूपा २। तदुक्तम्
उपसर्गप्रसङ्गेऽपि, कायोत्सर्गजुषो मुनेः। स्थिरीभावः शरीरस्य, कायगुप्तिर्निगद्यते ॥१॥ शयनासननिक्षेपाऽऽदानसंक्रमणेषु च । स्थानेषु चेष्टानियमः, कायगुतिस्तु सा स्मृता ॥२॥ इति ।
तद्वानिति । निवृत्ति और (२) यथागम चेष्टानियमनरूप । कायोत्सर्ग आदि करके परीपह सहन करते हुए कायको निश्चल कर लेना चेष्टानिवृत्तिरूप कायगुप्ति है । गुरुमहाराजकी आज्ञा लेकर शरीर एवं संस्तारक की पतिलेखना, प्रमार्जना आदि समयोचित क्रियाओंका सम्पादन करते हुए शयन आसन आदि करना चाहिए । अत एव गुरुके आदेशसे शयन, आसन, निक्षेप, आदान आदिमें स्वतन्त्र चेष्टा का त्याग करना दुसरी कायराप्ति है। कहा भी है
"उपसर्गप्रसङ्गेऽपि, कायोत्सर्गजुषो मुनेः। स्थिरीभावः शरीरस्य, कायगुप्तिर्निगद्यते ॥१॥ शयनासननिक्षेपाऽऽदानसंक्रमणेषु च ।
स्थानेषु चेष्टानियमः, कायगुप्तिस्तु सा स्मृता ॥२॥” છે. (૧) ચેષ્ટાનિવૃત્તિ (૨) યથાગમ ચેષ્ટાનિયમનરૂપ. કાયોત્સર્ગ વગરે કરીને પરિષહ સહન કરતાં કરતાં કાયાને નિશ્ચલ કરી લેવી એ ચેઝાનિવૃત્તિરૂપ કાયગુપ્તિ છે. ગુરુ મહારાજની આજ્ઞા લઈને શરીર અને સંસ્મારકની પ્રતિલેખના, પ્રમાર્જના વગેરે સમાચિત ક્રિયાઓનું સંપાદન કરતાં શયન, આસન વગેરે કરવું જોઈએ. તેથી જ ગુરુની આજ્ઞાથી શયન, આસન, નિક્ષેપ, આદાન વગેરેમાં સ્વતંત્ર ચેષ્ટાને ત્યાગ કરે તે બીજી કાયગુપ્તિ છે. કહ્યું પણ છે–
“उपसर्गप्रसङ्गेऽपि, कायोत्सर्गजुषो मुनेः । स्थिरीभावः शरीरस्य, कायगुप्तिर्निगद्यते ॥१॥ शयनासननिक्षेपाऽऽदानसंक्रमणेषु च । स्थानेषु चेष्टानियमः, कायगुप्तिस्तु सा स्मृता ॥२॥"
महावीरस्य
विश्वभूति5 नामकः
पञ्चदशो भवः।
२२९॥
Jain Education Intes
a

23
.jainelibrary.org

Page #243

श्रीकल्प
॥२३०॥
तथा-मनोवाकायगुप्तियुक्तत्वादेव गुप्तः मनोवाकायकर्मभिः असंयमस्थानेभ्यो रक्षितः, गुप्तेन्द्रियः-गुप्तानि स्वस्वविषयेभ्यो निवृत्तानीन्द्रियाणि यस्य स तथा-वभीकृतेन्द्रिय इत्यर्थः। तथा-गुप्तब्रह्मचारी-गुप्तो-रक्षितो ब्रह्मणः चार चरण-यावज्जीवनं मैथुनविरमणलक्षण, सोऽस्ति यस्य स तथा-गृहीतयावज्जीवब्रह्मचर्यव्रत इत्यर्थः। एवंविधः सन् बहुभिः षष्ठाष्टमादिकैस्तीत्रै घोरैः तपःकर्मभिः आत्मानं भावयन् विहरतीति ।मु०२२ ॥
ततः किमभूत् ? इति वक्तुमाहउपसर्गके अवसर पर भी कायोत्सर्गका सेवन करनेवाले मुनिके शरीरकी स्थिरता कायगुप्ति कहलाती है॥१॥
शयन, आसन, निक्षेप, आदान और संक्रमण-चलना-फिरना आदि क्रियाओंमें चेष्टा अर्थात् प्रवृत्तिका नियमन दूसरी कायगुप्ति कही गई है ॥२॥
तथा वे मुनि मन, वचन, कायकी गुप्तिसे युक्त होनेके कारण गुप्त थे, अर्थात् मानसिक, वाचिक और कायिक असंयमके स्थानोंसे रक्षित थे । उन्होंने इन्द्रियोंको अपने-अपने विषयों में प्रवृत्ति करनेसे रोक दिया था, अतः गुप्तेन्द्रिय थे। गुप्तब्रह्मचारी थे अर्थात् यावज्जीवन मैथुन के त्यागी थे-पूर्ण ब्रह्मचारी थे। इन सब गुणों से सम्पन्न होकर वे मुनि बेला तेला आदि की घोर तपश्चर्या से आत्मा को भावित करते हुए विचरते थे ।॥२३॥
इसके पश्चात् जो हुआ सो कहते हैं-'तो' इत्यादि । ઉપસર્ગના અવસરે પણ કાત્સગનું સેવન કરનારા મુનિનાં શરીરની સ્થિરતા કાયગુપ્તિ કહેવાય છે. (૧)
शयन, मासन, निक्ष५, माहान भने संभा-यास:-१२-१३ याममा येथा मे प्रवृत्ति નિયમન એ બીજી કાયગુપ્તિ કહેવાઈ છે. (૨)
તથા તે મુનિ મન, વચન, કાયની ગુપ્તિથી યુક્ત હેવાને કારણે ગુપ્ત હતાં. એટલે કે માનસિક, વાચિક, અને કાયિક અસંચમનાં સ્થાનેથી રક્ષિત હતાં. તેમણે ઇન્દ્રિયને પોત-પોતાના વિષયોમાં પ્રવૃત્તિ કરતી રોકી દીધી હતી તેથી તેઓ ગુપ્તેન્દ્રિય હતાં, ગુપ્તબ્રહ્મચારી હતાં એટલે કે જીવન પર્યન્ત મૈથુનના ત્યાગી હતાં–પૂર્ણ બ્રહ્મચારી હતાં. એ બધાં ગુણથી સંપન્ન બનીને તે મુનિ છઠ, અઠમ વગેરેની ઘોર તપશ્ચર્યાથી આત્માને ભાવિત કરતાં વિચરતાં तi. (सू०२२)
पछी मन्यु ते -'तो' त्यilr.
महावीरस्य विश्वभूतिनामकः पञ्चदशो
भवः।
॥२३०॥
Jain Education Internal
For Private
Personal Use Only
rjainelibrary.org

Page #244

श्रीकल्प
कल्पमञ्जरी
विसाहणंदी तं सताओ । पञ्चुत्यिय सो विसाहनदा !
॥२३१॥
टीका
मूलम्-तो तपप्पमावलद्धाणेगविहलदिसंपण्णो सो विस्सभूई अणगारो एगया आयरियं आपुच्छिय एगल्लविहारेण विहरमाणो महुरं नयरिं गओ। तया तत्थ रायकन्नापाणिग्गहणटं विसाहनंदी रायकुमारो वि आगओ। तस्स रायमग्गे आवासो आसी । सो य विस्सभूई अणगारो मासक्खमणपारणगे तत्य भिक्खष्टुं अडमाणे तेण मग्गेण गच्छइ । तं गच्छमाणं दट्टा विसाहनदिपुरिसा नियसामि परिचाइंसु-सामी! एसो विस्सभूई अणगारोत्ति । तए णं विसाहणंदी तं सत्तमिव विलोएइ । एत्यंतरे तत्थे। सो अणगारो मूइयाए एगाए गावीए पेल्लिो भूयले पडिओ, ताहे तेहिं उकिटकलकलो कओ। पच्चुत्थिय गच्छंतो सो विसाहनंदिणा भणिओ-रे भिक्खू ! कविटपाडणं तं बलं तुझ कर्हि गयं? ताहे तेण पलोइयं, दिट्ठो य सो विसाहनंदी। तएणं सो अगगारो अमरिसेण हत्थेहि त गावि अग्गसिंगेहि गहाय उड्दं वहइ । दुब्बलस्स वि सीहस्स बलं किं सिगालेहिं लंधिजइ ? अंधयारो कि पगासं अइक्कमइ ? खज्जोभो किं चंदमसा सह फद्धइ ? तं दटुं सो विसाहनंदी लजिओ जाओ । तए णं से विस्सई अणगारे ' इमो दुरप्पा मइ अज्जवि वेरं वहइ' ति कट्टु तत्थ नियाणं करेइ-'जइ इमस्स मम तवनियमबंभचेरवासस्स कोवि फलवित्तिविसेसो हवइ, तोऽहं आगमेस्साए अस्स वहाए होमि' ति। तए णं सो अणालोइयअप्पडिकतो सहि भत्ताई अणसणाए छेदित्ता कालमासे कालं किच्चा सोलसमे भवे महासके उकिटदिइओ देवो जाओ ।। म०२३॥
छाया-ततस्तपःप्रभावलब्धानेकविधलब्धिसम्पन्नः स विश्वभूतिरनगार एकदा आचार्यमापृच्छच एकाकिविहारेण विहरन् मथुरा नगरी गतः। तदा तत्र राजकन्यापाणिग्रहणार्थ विशाखनन्दी राजकुमारोऽपि आगतः । तस्य राजमार्गे आवास आसीत् । स च विश्वभूतिरनगारो मासक्षपणपारणके तत्र भिक्षार्थम् अटन्
मूल का अर्थ-तदनन्तर तप के प्रभाव से प्राप्त होनेवाली अनेक प्रकार की लब्धियों से सम्पन्न विश्वभूति अनगार एकबार आचार्य की आज्ञा लेकर एकाकी विहार से विचरते हुए मथुरा नगरी में पहुंचे। संयोगवश उसी समय राजकन्या का पाणिग्रहण करने के लिये राजकुमार विशाखनन्दी भी वहां आया हुआ था। राजमार्ग पर उसका डेरा था। विश्वभूति अनगार मासखमण के पारणा के दिन भिक्षा के लिए भ्रमण
મૂલને અર્થ–“તપ” ના પ્રભાવે તેલબ્ધિ આદિ અનેક પ્રકારની લબ્ધિઓ પ્રાપ્ત થઈ. આવા લબ્ધિસંપન્ન વિશ્વતિ અણગાર એકવાર આચાર્યની આજ્ઞા લઈ એકાકી વિચરતાં મથુરાનગરીમાં પહોંચી ગયાં. તે સમયે રાજશિર કુમાર વિશાખનંદી કેઈએક રાજકન્યાનું પાણિગ્રહણું માટે ત્યાં આવ્યા હતા. રાજમાર્ગ ઉપર તંબુના ડેરા ઉભા થઈ
महावीरस्य विश्वभूतिनामकः पञ्चदशो भवः।
BE
॥२३॥
Jain Education Internal

Galww.jainelibrary.org.

Page #245

बार
श्रीकल्प
कल्प
मञ्जरी
२३२॥
टीका
तेन मार्गेण गच्छति । तं गच्छन्तं दृष्ट्वा विशाखनन्दिपुरुषा निजस्वामिनं पर्यचाययन-स्वामिन् ! एष विश्व- भूतिरनगार इति । ततः खलु विशाखनन्दी तं शत्रुमिव विलोकयति । अत्रान्तरे तत्रैव सोऽनगारः मूतिकया एकया गवा क्षिप्तो भूतले पतितः, तदा तैरुत्कृष्टकलकलः कृतः। प्रत्युत्थाय गच्छन् स विशाखनन्दिना भणितः-रे भिक्षो! कपित्थपातनं तद् बलं तव व गतम् ! तदा तेन प्रलोकितम्, दृष्टश्च स विशाखनन्दी। ततः खलु सोऽनगारः अमर्पण हस्ताभ्यां तां गाम् अग्र गाभ्यां गृहीत्वा ऊचं वहति । दुर्बलस्यापि सिंहस्य बलं किं शुगाकरते हुए उसी मार्ग से निकले। उन्हें जाते देखकर विशाखनन्दी के आदमियों ने अपने स्वामी को परिचय कराया-'स्वामिन् ! यह विश्वभूति अनगार हैं।' तब विशाखनन्दी उन्हें ऐसे देखने लगा जैसे शत्र को देखता हो!
इसी बीच एक ब्याई हुई गाय ने मुनि को धक्का दिया और वे धरती पर गिर पडे। यह देख विशाखनन्दी आदिने कह-कहा लगाया, अर्थात् उच्चस्वर से हँसने लगे। वह उठकर जा रहे थे कि विशाखनन्दी ने व्यंग कसा-'अरे भिक्षुक! कपित्थफलों को गिराने वाला तुम्हारा वह बल कहां चला गया?'
तब मुनिने देखा-यह विशाखनन्दी है! मुनिने क्रुद्ध होकर उस गाय को सींगों के अग्रभाग से पकड कर ऊपर उठा लिया।
सिंह कितना ही दुर्बल हो जाय, उसके बल को क्या शृगाल उल्लंघन कर सकते हैं ? अन्धकार કરવામાં આવ્યાં હતાં, માસખમણના પારણે ભિક્ષાર્થે તે રાજમાર્ગો ઉપર વિશ્વભૂતિ અણગારનું આવવું થયું. વિશ્વભૂતિ અણુગારને તેના પૂર્વ પરિચિત માણસોએ ઓળખી લીધાં, ને પિતાના સ્વામી વિશાખનંદીને પણ ઓળખાવ્યાં વિશ્વતિને દેખતાં જ વિશાખનંદીમાં શત્રુતાને ભાવ પ્રગટ થયે.
આ વખતે કંઈ નવ પ્રસવવાલી ગાયે મુનિને ધક્કો માર્યો ને મુનિ ધરતી પર ગબડી પડયાં. આ દશ્ય જોઈ વિશાખનંદી ખડખડાટ હસી પડયે ને મશ્કરી કરવા લાગ્યા. કલબલતાં અણગાર ઉઠયાં ને ચંગમાં વિશાખનંદીએ કહ્યું કે—અરે ભિક્ષુક ! મહાન કંઠાના ફળને પાડનાર તારું બળ કયાં ગયું કે આવી દુર્બળ ગાયના ધક્કા માત્રથી તું કુધ પડી ગયે ?'
मुनियमाण Graयुत विद्यामनायो. तेने पातानु म मधित ५४ गायने, તેના બે શિંગડા પકડી, ઉચી કરી નાખી. સિંહ ગમે તેટલો દુબળ બને તે પણ તેની શક્તિ છાની રહેતી નથી.
महावीरस्य विश्वभूतिनामकः पञ्चदशो भवः।
मार
॥२३२।।
થી
म છે
Jain Education
alone
For Private &-Pe
are Only
S
w w.jainelibrary.org

Page #246

ललंध्यते ! अन्धकारः किं प्रकाशमतिकामति ? खद्योतः कि चन्द्रमसा सह स्पर्द्धते ? तद् दृष्ट्वा स विशाखनन्दी लज्जितो जातः। ततः खलु स विश्वभूतिरनगारः अयं दुरात्मा मयि अद्यापि वैरं वहति' इति कृत्वा तत्र निदानं करोति-'यदि अस्य मम तपोनियमब्रह्मचर्यवासस्य कोऽपि फलवृत्तिविशेषो भवेत्, ततोऽहमागमिष्यन्स्यामस्य वधाय भवेयम् इति । ततः सोऽनालोचिताप्रतिक्रान्तः षष्टि भक्तानि अनशनेन छित्वा कालमासे कालं कृत्वा षोडशे भवे महाशुक्र कल्पे उत्कृष्टस्थितिको देवो जातः ॥सू०२३॥
श्रीकल्प
कल्प
सूत्रे
मञ्जरी टीका
॥२३॥
क्या प्रकाश का अतिक्रमण कर सकता है ? बेचारा खद्योत-जुगनू क्या चन्द्रमा के साथ स्पर्धा कर सकता है ?
यह देखकर विशाखनन्दी लज्जित हो गया। मगर विश्वभूति अनगार ने मन में विचार किया'यह दुरात्मा अब भी मुझ से घेर रखता है।' यह सोचकर उन्हों ने निदान किया-'मेरे तप, नियम और इ.चर्य का अगर कुछ फल हो तो आगामी जन्म में मैं इसका वध करने वाला होऊँ !"
तत्पश्चात आलोचना और प्रतिक्रमण किये बिना, अनशन से साठ भक्त का छेदन करके अर्थात् एक मास का अनशन करके, काल-मास में काल करके, सोलहवें भव में वह महाशुक्रनामक कल्प में उत्कृष्टस्थिति वाले देव हुए ॥ सू०२३॥
महावीरस्य विश्वभूतिनामकः पञ्चदशो भवः।
ક્યાં સિંહ ને કયાં શિઆળીયું ! કયાં મેઘલી રાતને ગાઢ અંધકાર અને કયાં સહસ્રરહિમ સૂર્ય ! શું આ િસૂર્ય સમાન પ્રકાશ કરી શકે?
આ જોઈ વિશાખનંદી શરમાય. વિશ્વતિ મુનિને નિશ્ચય થયો કે હું સંસાર છોડી સાધુ થયો છતાં આ દુષ્ટ મારા ઉપરની વેરવૃત્તિને ભૂલ્યા નથી. આવું વિચારી મનમાં નિયાણું કર્યું કે મેં જે કઈ તપ-નિયમ-સંયમ
બ્રહ્મચર્ય વિગેરે સેવન કર્યું હોય તે તે બધા સુત્રોનું કલ આ દુશમનને વિદારી નાખવામાં આગામી મળે તેમ ४५. - આ નિદાન પશ્ચાત્તાપ કે આલોચના અગર પ્રતિક્રમણ કર્યા વિના એક માસનું અશણુ કરી, કાલ આવ્યું હે કાલ કરી, વિશ્વભૂતિ સળમાં ભવમાં “મહાશુક્ર નામના સ્વર્ગમાં ઉત્કૃષ્ટ સ્થિતિવાળા દેવ થયાં. (સૂ૦૨૩)
॥२३३॥
view.jainelibrary.org

Page #247

श्री कल्पमूत्रे
॥२३४॥
Jain Education Interconal
टीका- 'तओ' इत्यादि ।
ततः पूर्वोक्त तपःकरणानन्तरं तपःप्रभावलब्धानेकविधलब्धिसम्पन्नः- तपःप्रभात्रेण लब्धा या आमशौपध्यादितेजोलेश्यादिरूपा अनेकविधा लब्धयस्ताभिः सम्पन्नो = युक्तः स विश्वभूतिश्नगार एकदा = एकस्मिन् समये आचार्यम् आपृच्छय - पृष्ट्वा एका किविहारेण = एकाकिप्रतिमाविहारेण विहरन् मथुरा नगरीं गतः । तदा= तस्मिन्नेत्र समये तत्र = मथुरायां नगर्या राजकन्यापाणिग्रहणार्थम् = राजकन्यां परिणेतुं विशाखनन्दी राजकुमारोऽपि आगतः । तस्य विशाखनन्दिनो राजकुमारस्य आवासः - निवासस्थानम् राजमार्गे = राजमार्गसमीपस्थभवने आसीत् । स च विश्वभूतिरनगारो मासक्षपणपारण के तत्र = मथुरायां भिक्षार्थम् अटन = परिभ्रमन् तेन मार्गेग - विशाखनन्दिनिवाससमीप स्थित राजमार्गेण गच्छति । तं विश्वभूतिमनगारं दृष्ट्वा विशाखनन्दिपुरुषाः = विशाखनन्दिनो भृत्याः निजस्वामिनं विशाखन्दिनं तं विश्वभूतिं पर्यचाययन् = परिचितं कारितवन्तः - ' एप भिक्षार्थमटन पुरुषो विश्वभूति
T.
टीका का अर्थ- 'ओ' इत्यादि । तपस्या करनेके पश्चात् तप के प्रभाव से यमशषधि आदि तथा तेजोलेश्या आदि अनेक प्रकार की लब्धियों से सम्पन्न विश्वभूति अनगार, किसी समय आचार्य से आज्ञा लेकर एकाकिप्रतिमा - विहार से विचरते हुए मथुरा नगरी पहुँचे। उसी अवसर पर राजकुमारी का पाणिग्रहण करने के लिये राजकुमार विशाखनन्दी का निवास राजपथ के समीप के भवन में था । विश्वभूति अनगार मासखमण की तपस्या के पारण के दिन मथुरा में भिक्षा के लिए अटन करते हुए उसी राजमार्ग से जा रहे थे। विश्वभूति अनगार को देखकर विशाखनन्दी के आदमियों ने अपने स्वामी, अर्थात् विशाखनन्दी को उनका परिचय करा दिया। कहा - 'यह भिक्षा के लिए भ्रमण करने वाले विश्वभूति अनगार हैं ।" यह परिचय पाकर
ટીકાને અ—‘તન્નો’ ઇત્યાદિ. તપસ્યા કર્યા પછી તપના પ્રભાવથી આમૌષધી-વગેરે તથા તેોલેશ્યા વગેરે અનેક પ્રકારની લબ્ધિઓથી યુક્ત વિશ્વભૂતિ અણુગાર કોઇ વખતે આચ `ની આજ્ઞા લઇને એકક-વિહાર-પ્રતિમાથી વિચરતાં વિચરતાં મથુરા નગરમાં પહેચ્યા. એ જ અવસરે રાજકુમારીનુ` પાણિગ્રહણ કરવા માટે રાજકુમાર વિશાખની પણુ ત્યાં આવેલ હતા. વિશાખનન્દ્રાએ રામાની નજીકના મહેલમાં નિવાસ કર્યાં હતા. વિશ્વભુતિ અણુગાર પારણાને દિવસે મથુરા નગરીમાં ભિક્ષાને માટે ફરતાં ફરતાં એ જ રાજમાર્ગ પથી જઇ રહ્યાં હતાં. વિશ્વતિ અણુમારને જોઈને વિદ્યા ખનન્દીના મધુરું એ પોતાના માલિક એટલે કે વિશાખનન્દીને તેમના પરિચય કરાવી દીધા. તેમણે
कल्प
मञ्जरी
टीका
महावीरस्य
विश्वभूति
नामकः
पञ्चदशो
भवः ।
॥२३४॥
ww.jainelibrary.org.

Page #248

श्रीकल्प
SEE रनगारोऽस्ति'-इति । ततः खलु स विशाखनन्दी राजकुमारस्तं शत्रुमिव विलोकयति पश्यति । अत्रान्तरे
तत्रराजमाग एव सोऽनगार-विश्वभूतिरनगारः मूतिकया सद्यःप्रमतया एकया गवा क्षिप्त पातितो भूतले पतितः, तदा तस्य पतनकाले ते विशाखनन्दिना तदभृत्यैश्च उत्कृष्ट कलकल' अत्युत्कटकलकलनादः कृतः। प्रत्यु
स्थाय गच्छन् स विशाखनन्दिना भणितः उक्तः-रे भिक्षो! कपित्थपातनं कपित्थफलपातकारणं तव बलं क्व गतम् ? ॥२३५॥
अनयाऽल्पबलया गवा अल्पेनैव आघातेन त्वं पातित इति धिक्ते बलमिति भावः। तदा-विशाखनन्दिकृतस्वाक्षेपसमये तेन विश्वभूतिना प्रलोकितम् तदिशि दृष्टम् । दृष्टश्च स विशाखनन्दी । ततः खलु स विश्वभूतिरनगारः अमण-तदाक्षेपासहनेन हेतुना हस्ताभ्यां तां गाम् अपशङ्गाभ्यां शङ्गाग्रभागाभ्यां गृहीत्वा स्वबलेन ऊधं वहति=
कल्पमञ्जरी
टीका
विशाखनदी उन्हें अपने बैरी की तरह देखने लगा।
इसी बीच एक तत्काल ब्याई हुई गायने मनि विश्वभति को धक्का लगा कर धरती पर गिरा दिया। मुनि के गिरने पर विशाखनन्दी और उसके आदमी जोर का कहकहा लगा कर हंस पडे। उठ कर मुनि जाने लगे तो विशाखनन्दी ने ताना मारते हुए कहा-'अरे भिक्षुक! कपित्थ फलोंको गिरा देने वाला तुम्हारा वह बल कहाँ चला गया!' अभिमाय यह कि इस दबली गाय के हल्के धक्के से ही तुम गिर गये! धिक्कार है तुम्हारे बल को!
जब विशाखनन्दीने इस प्रकार आक्षेपपूर्ण वचन कहे तो मुनिने उसकी ओर देखा। वे पहचान गये कि यह विशाखनन्दी है। विश्वभूति मुनि उसके आक्षेप को सहन नहीं कर सके । अत एव उन्होंने अपने
महावीरस्य विश्वभूतिनामकः पञ्चदशो भवः। .
કહ્યું, “આ ભિક્ષા માટે ફરનારા વિશ્વભૂતિ અણગાર છે.” આ પરિચય મેળવીને વિશાખનન્દી તેમને પિતાના શત્રુની જેમ જોવા લાગ્યો. એવામાં એક તુરત વિયાયેલી ગાયે મુનિ વિશ્વભૂતિને ધકકે મારીને ભૂમિ પર પછાડયાં. મુનિ પડતાં જ વિશાખનન્દી તથા તેના માણસો મોટેથી ખડખડાટ હસી પડયાં. ઉઠીને મુનિ જવા લાગ્યા તે વિશાખનન્દીએ મહેણું મારતાં કહ્યું: “હે ભિક્ષક, કઠાનાં ફળને નીચે પાડી નાખનારૂં તારૂં પેલું બળ કયાં ગયું ? ભાવાર્થ એ કે આવી નિર્બળ ગાયના સામાન્ય ધક્કાથી તું પડી ગયું. ધિક્કાર છે તારા બળને!
જ્યારે વિશાખનન્દીએ આ રીતે આક્ષેપભર્યા વચને કહ્યાં ત્યારે મુનિએ તેની તરફ જોયું. તેઓ ઓળખી ગયાં કે આ વિશાખનદી છે. વિશ્વભૂતિ મુનિ તેના આક્ષેપને સહન કરી શક્યાં નહીં. તેથી જ તેમણે પિતાના બને,
॥२३५॥
તેમ
Tww.jainelibrary.org

Page #249

कल्प
सूत्रे
मञ्जरी
टीका
न उपरि उत्थापयति । नात्र किमप्याचर्यम् ! विचार्यताम्, किं सिंहस्य बलं गालैर्लध्यते ? न कदापि लङ्यते र इति भावः । किम् अन्धकारः प्रकाशम् अतिक्रामति उल्लङ्यति? नातिका तीति । खद्योतः किं चन्द्रमसा सह
स्पर्द्धते ! न कदापि चन्द्रेग सह स्पद्धो कर्तुं शक्नोतीति । स विशाखनन्दी च =विश्वभूतिमुनेगवोत्थापनरूपं श्रीकल्प
पराक्रमं दृष्ट्वा लजितो जातः । ततः खलु स विश्वभूतिरनगारः 'अयं दुरात्मा दुष्टस्वभावो विशाखनन्दी अद्यापि ॥२३६॥
एतावति काले व्यतीतेऽपि मयि-ममोपरि वैरं वहति'-इति कृत्वा इति हेतोः तत्र-तस्मिन् समये निदान माई करोति-'यदि अस्य मम तपोनियमब्रह्मचर्यवासस्य कोऽपि फलवृत्तिविशेष फलनिष्पत्तिविशेषो भवेत, ततोऽहम
आगमिष्यन्त्याम् भविष्यत्काले अस्य विशाखनन्दिनो वधाय भवेयम्-इति । ततः सोऽनालोचितामतिक्रान्तः दोनों हाथों से उस गायको सींगो के अग्रभागसे पकड़कर ऊपर उठा लिया।
___ इसमें कोई विस्मय की बात नहीं। विचार कीजिए-सिंह कितना ही दुर्बल हो गया हो, क्या शृगाल उससे अधिक बलशाली हो सकता है ? क्या अन्धकार प्रकाश का अतिक्रमण कर सकता है ? खद्योत (जुगनू) क्या चन्द्रमा की बराबरी कर सकता है ? नहीं, कदापि ऐसा नहीं हो सकता।
विशाखनन्दी, विश्वभूति अनगार के गाय के उठा लेनेके पराक्रम को देख कर लजित हो गया।
'यह दुष्ट स्वभाववाला विशाखनन्दी इतना समय व्यतीत होजाने पर भी मेरे पति वैर का भाव रखता है। इस प्रकार का विचार आने पर मुनिने निदान कर लिया 'अगर मेरे तप, नियम और ब्रह्मचर्यवास का कुछ भी फल मुझे मिलने वाला हो तो मैं भविष्यत्-काल में विशाखनन्दी का इन्तामारने वाला होऊँ। હાથથી તે ગાયને શિંગડાના અગ્રભાગથી પકડીને ઊંચી ઉપાડી લીધી.
તેમાં નવાઈ પામવાની કોઈ વાત નથી. વિચાર કરે સિંહ ગમે તેટલો નિર્બળ થ હોય છતાં શું શિયાળ તેના કરતાં વધારે બળવાન હોઈ શકે છે? શું અંધકાર પ્રકાશને ઓળંગી શકે છે? શું ખદ્યોત–આગિયું સૂર્યની બરાબરી કરી શકે છે? ના, કદીપણ એવું બની શકતું નથી. વિશાખનન્દી વિશ્વબતિ અનગારનું ગાયને ઉંચકી લેવાનું પરાક્રમ જોઈને શરમિન્દ થયે.
આ દુષ્ટ સ્વભાવવાળે વિશાખનની આટલો બધે સમય પસાર થવા છતાં પણ મારા તરફ વેર-વૃત્તિ राणे छे. " तन। विया भावना भुनिये निया मथु: “ने भा तप, नियम, मने प्रायया9ી લનનું કઈ પણ ફળ મને મળવાનું હોય તે ભવિષ્યકાળમાં હું વિશાખનન્દીને ઘાતક બનું!”
महावीरस्य विश्वभूतिनामकः पञ्चदशो भवः।
OREm.jainelibrary.org

Page #250

*
श्रीकल्प
मूत्रे ॥२३७॥
कल्पमञ्जरी
टीका
सन् षष्टि भक्तानि अनशनेन छिस्वा कालमासे कालं कृत्वा षोडशे भवे महाशुक्रे कल्पे उत्कृष्टस्थितिका सप्तदशसागरोपमस्थितिको देवो जात इति ॥ मू०२३॥
अथ सप्तदशं भवमाह
मूलम्-तरणं से आउभवहिइक्खएणं महामुक्कामो चइत्ता सत्तरसमे भवे भरयखित्ते पोयणपुरणयरे पयावइनामस्स रनो मियावईए देवीए कुञ्छिसि सत्तसुमिणमूइओ वासुदेवो पुत्तत्ताए उववन्नो । तस्स जेटभाया अयलाभिहो बलदेवो आसी। जायमायस्स इमस्स वासुदेवस्स तिणि पिढकरंडगाणि भविमुत्ति तस्स अम्मापिऊहिं तिवित्ति नाम कयं । सो य अम्मापिऊणं अइसयवल्लहो आमी। कमेण सो तिविट्ठ उम्मुक्कचालभावो जोवणगमणुप्पत्तो। तए णं अस्स पुव्यभववेरिओ विसाहनंदिजीवो अणेगेसु भवेसु भमं भमं संखपुरसमीवट्ठियतुंगगिरिम्मि संखपुरोवद्दवकारगो सीहो जाओ। एगया तिविठ्ठणा स सीहो बाहुजुर्तण मारिओ । तयणंतरं च णं तस्स तिविठुस्स पडिवासुदेवेण संखपुराधीसरेण अरुग्गीवेण सह जुद्धं संजायं । तत्थ तेण अस्सग्गीवस्स सीसं तष्णिक्विनेणेव चक्केण छेइयं। देवेहि च घुटुं-'एमो तिविट्ट पढमो वासुदेवो समुप्पण्णोत्ति । तओ सव्वे रायाणो नमिया। उदइयं अडढभरहे। कोडिया सिला बाहाहि धारिया ।।मु०२४॥
छाया-ततः खलु स आयुभवस्थितिक्षयेण महाशुक्रात च्युत्वा सप्तदशे भवे भरतक्षेत्र पोतनपुर
तत्पश्चात् विश्वभूति मुनि इस स्थान की आलोचना-प्रतिक्रमण किये बिना ही, साठ भक्त अनशन से छेदकर, अर्थात् एक महीनेका अनशन करके, काल का अवसर आने पर काल को प्राप्त हुए और सोलहवें भव में महाशुक्र नामक देवलोक में सत्तरह सागरोपम की उत्कृष्ट स्थिति वाले देवके रूप में उत्पन्न हुए ॥ सू०२३॥
सत्तरहवाँ भव कहते हैं-'तएणं' इत्यादि। मूल का अर्थ-तदनन्तर आयु, भव और स्थिति का क्षय होने से वह नयसार का जीव महाशुक्र
ત્યારબાદ વિશ્વભૂતિ મુનિએ સ્થાનની આચના, પ્રતિક્રમણ કર્યા વિના જ સાઠ ભક્ત અનશનથી છેદીને એટલે કે એક મહિનાના અનશન કરીને મૃત્યુ સમય આવતાં કાળ પામ્યાં અને સેળમાં ભવમાં મહાશુક્ર નામના દેવલોકમાં સત્તર સાગરોપમની ઉત્કૃષ્ટ સ્થિતિવાળાં દેવરૂપે ઉત્પન્ન થયાં. (સૂ૦૨૩)
वे सत्तरभो नव यामां मावे छ.-'तए णं त्याठि.' મૂલને અર્થ–દેવલોકને આયુ, ભવ અને સ્થિતિ પૂરી કરી સત્તરમા ભવે, ભરતખંડમાં પિતનપુર નગર મળે
महावीरस्य विश्वभूतिनामकमहाशुक्रकल्पदेवनामको पश्चदशषोडशौ भवौ।
।।२३७॥
Jain Education
stational
છે

Page #251

श्रीकल्पसूत्र
||२३८||
Jain Education In
演
नगरे प्रजापतिनाम्नो राज्ञो मृगावत्या देव्याः कुक्षौ सप्तस्वमसूचितो वासुदेव: पुत्रतया उपपन्नः । तस्य ज्येष्ठभ्राता अलाभ बलदेव आसीत् । जातमात्रस्य अस्य वासुदेवस्य त्रीणि पृष्ठकरण्डकानि अभवन्निति तस्य अम्बापितृभ्यां त्रिपृष्ठ इति नाम कृतम् । स च मातापित्रोरतिशयवल्लभ आसीत् । क्रमेण स त्रिपृष्ठ उन्मुक्तबालभावो यौवनकमनुप्राप्तः । ततः खलु अस्य पूर्वभववैरिको विशाखनन्दिजीवः अनेकेषु भवेषु भ्रामं भ्राम शङ्खपुरसमीपस्थिततुङ्गगिरौ शङ्खपुरोपद्रवकारकः सिंहो जातः । एकदा त्रिपृष्ठेन स सिंहो बाहुयुद्धेन देवलोक से चब कर सतरहवें भव में भरतक्षेत्र के पोतनपुर नगर में प्रजापतिनामक राजाकी मृगावती देवी के कुंख में, सात स्वम आने से जिसके वासुदेव होने की सूचना मिल गई है ऐसा, पुत्ररूप में वासुदेव हुआ । उसका बड़ा भाई अचल - नाम का बलदेव था ।
उत्पन्न होते ही उस शिशु के तीन पृष्ठकरण्डक-पीठ की पसलिया होने से उसके माता-पिता ने त्रिपृष्ठ नाम रक्खा । वह माता-पिता का बहुत लाड़ला था । क्रम से त्रिपृष्ट बालवयको पार करके युवावस्था को माप्त हुआ ।
उधर इसका पूर्वभव का वैरी विशाखनन्दी का जीव कीटपतङ्गादि अनेक योनियों में भ्रमण करके शंखपुर के समीपवर्ती तुंगगिरि - तुंगनामक पर्वत में सिंहपने से उत्पन्न हुआ। वह शंखपुर में उपद्रव करने
પ્રજાપતિ નામના રાજાની રાણી મૃગાવતીની કુક્ષિમાં પુત્રપણે નયસારને જીવ ઉત્પન્ન થયા. આ જીવ ગર્ભાસ્થાને પ્રવેશતાં માતાએ સાત સ્વપ્નાએ અનુભવ્યાં. સાત સ્વપ્નાં જે માતાને નિદ્રાવસ્થામાં દેખાય છે, તે માતાના ઉદરમાં આવેલ જીવ ‘ વાસુદેવ ’ ના પદવીધારક હોય છે એમ નિશ્ચયપણે શાસ્ત્રોક્ત કથન છે. વાસુદેવના મેાટા ભાઈ ‘અચલ' નામના ખલદેવ હતા. ઉત્પન્ન થતાં જ તે બાળકને પાછળના ભાગમાં એટલે પીઠમાં ત્રણ પાંસળીયે હતી એટલે તેમના માતાપિતાએ તેમનું નામ ‘ત્રિપૃષ્ઠ' રાખ્યું. માતાપિતાને આ બાળક ઘણુ લાડકોડવાળુ` હતુ`. ‘ત્રિપુષ્ઠ’ બાલ્યાવસ્થા પસાર કરી યુવાવસ્થામાં પ્રવેશ કર્યો.
પસાર થઇ શંખપુર શંખપુર શહેરને શહેર અને રાજ્યના
હવે અહિં. પૂર્વભવના વૈરી વિશાખનન્દીના જીવ અનેક નાની મેાટી ચેનિયામાંથી નામના ગામ પાસે આવેલાં તુગિરિમાળાનાં તુંગ પહાડમાં સિંહૅપણે ઉત્પન્ન થયા. આ સિંહું ઉપદ્રવ કરવા લાગ્યા. આથી ત્રિપૃષ્ઠે ખાયુદ્ધ કરીને તે સિંહને વિદારી નાખ્યા. શ`ખપુર
& Personal
強
कल्प
मञ्जरी
टीका
महावीरस्य
त्रिपृष्ठ
नामकः
सप्तदशो
भवः ।
॥२३८||
ww.jainelibrary.org.

Page #252

श्रीकल्पसूत्रे
॥२३९॥
मारितः। तदनन्तरं च खलु तस्य त्रिपृष्ठस्य प्रतिवासुदेवेन शङ्खपुराधीश्वरेण अश्वग्रीवेण सह युद्धं संजातम् । as de aurat atर्ष तन्निक्षिप्तेनैव चक्रेण छेदितम् । देवैश्व घुषितम्- 'एष त्रिपृष्टः प्रथमो वासुदेवः समुत्पन्न इति । ततः सर्वे राजानो नताः । उदितम् अर्द्धभरतम् । कोटिका शिला बाहुभ्यां धृता ॥०२४||
टीका — 'तए णं' इत्यादि — ततः खलु स नयसारजीवः आयुर्भवस्थितिक्षयेण = देवसम्बन्धिनीनामायुर्भवस्थितीनां क्षयेण महाशुक्राद् देवलोकात् च्युत्वा सप्तदशे भवे भरतक्षेत्रे पोतनपुरनगरे प्रजापतिनाम्नो राज्ञो मृगावत्या देव्याः कुक्षौ सप्तस्वप्नमूचितः = चतुर्दशस्त्रप्नेषु अन्यतमसप्त स्वप्नदर्शनात् सूचितो वासुदेवः पुत्रतया उपपन्नः = समागतः । साधिकेषु नवसु मासेषु व्यतिक्रान्तेषु गर्भाद् विनिष्क्रान्तः । तस्य ज्येष्ठ भ्राता लगा। एक समय उस सिंह को त्रिपृष्टने पूर्वभव में किये हुए निदान के प्रभाव से बाहुयुद्ध करके मार दिया । उसके बाद शंखपुर के स्वामी अश्वग्रीव नामक प्रतिवासुदेव के साथ त्रिपृष्ठ का युद्ध हुआ । उस युद्ध में इसने अश्वग्रीव का मस्तक उसीके फेंके हुए चक्र से काट दिया। उस समय देवों ने घोषणा की - 'त्रिपृष्ठ प्रथम वासुदेव हुए।' सब राजाओं ने वासुदेव को नमन किया । त्रिपृष्ठ ने आधे भरतक्षेत्र का राज्य प्राप्त किया। एक करोड़ मन की शिला हाथों से उठा ली ॥ मु०२४ ॥
टीका का अर्थ- 'तए णं' इत्यादि । तब नयसार का जीव देवसंबंधी आयु, भव और स्थिति का क्षय होने से महाशुक्र नामक देवलोक से च्युत होकर सत्तरहवें भव में भरतक्षेत्र के अन्तर्गत पोतनपुर नामक नगर में, प्रजापति राजा की मृगावती देवी के उदर में पुत्ररूप से उत्पन्न हुआ । चौदह महास्त्रमों में से माता को सात स्वम आये, इससे सूचना मिल गई कि वह वासुदेव होगा ।
ધણી અશ્વગ્રીવ સાથે તેને યુદ્ધમાં ઉતરવુ પડયું. અધગ્રીવે ત્રિપૃષ્ઠને મારી નાખવા તેના ઉપર ચક્ર ફ્રેંકયું, પણ તે જ ચક્રવર્ડ ત્રિપૃષ્ઠ અશ્વત્રીવનુ માથુ ઉડાવી દીધું. તે સમયે દેવદુંદુભી સાથે દેવઘેાષણા થઇ કે ‘ત્રિપૃષ્ઠ પ્રથમ વાસુદેવ તરીકે જાહેર થયાં છે. ' વાસુદેવે ત્રણ ખંડ જીતી તેના પર પેાતાનું આધિપત્યપણું સ્થાપિત કર્યું. તેમનામાં અતુલખળ હતુ. જેના આધારે એક કરોડ મણુની શીલાને પણ હાથ વડે જમીન પરથી ઉંચકી લીધી. (સૂ૦૨૪)
टीना अर्थ- 'तपणं' धत्याहि त्यारे हेवसण घी आयुष्य, अव भने स्थितिनो क्षय थतां भडाशु नामना हेवલેાકમાંથી આવીને સત્તરમા ભવમાં નયસારના જીવ ભરતક્ષેત્રની અંદર પેતનપુર નામનાં નગરમાં પ્રજાપતિ રાજાની મૃગાવતી નામની રાણીના ઉદરમાં પુત્રરૂપે ઉત્પન્ન થયા. ચૌદ મહાસ્વપ્નામાંથી માતાને સાત સ્વપ્નાં આવ્યાં. તેથી સૂચના

Jain Educationtational
爆
कल्प
मञ्जरी
टीका
महाविरस्य
त्रिपृष्ठ
नामकः
सप्तदशो
भवः ।
।।२३९ ।।
Groot.

Page #253

श्रीकल्पसूत्रे
॥२४०॥
Jain Education
अचलाभिधः=अचलनामा बलदेव आसीत् । जातमात्रस्य अस्य त्रीणि पृष्ठकरण्डकानि=पृष्ठवंशवर्त्तिन उन्नता अस्थिभागा अभवन् - इति हेतोः अम्वापितृभ्यां तस्य त्रिपृष्ट इति नाम कृतम् । स च मातापित्रोरतिशयवल्लभ आसीत् । क्रमेण स त्रिपृष्ठ उन्मुक्तबालभावः=बाल्यावस्थामतिक्रान्तः यौवनकं = युवावस्थाम् अनुप्राप्तः = अधिगतः । ततः= त्रिपृष्ठस्योत्पत्यनन्तरं खलु अस्य = त्रिपृष्ठस्य पूर्वभववैरिकः = जन्मान्तरीयशत्रुर्विशाखनन्दिजीवः अनेकेषु =अनेकविधेषु कीटपतङ्गादिरूपेषु भवेषु =जन्मसु भ्रामं भ्रामं भ्रमित्वा भ्रमित्वा शङ्खपुरसमीपस्थिततुङ्गगिरौ - शङ्खपुरसमीपे = शङ्खपुरासन्नप्रदेशे स्थितः - विद्यमानो यस्तुग्राभिधो गिरिः पर्वतस्तत्र सिंहो जातः = सिंहस्वेन समुत्पन्नः । एकदा = एकस्मिन् समये स सिंहः त्रिपृष्ठेन पूर्वभवकृतनिदानप्रभावाद् वाहुयुद्धेन = बाहुयुद्धं कृत्वा मारितः ।
कुछ दिन अधिक मास समाप्त होने पर उसका जन्म हुआ । उसका बडा भाई अचल नामक बलदेव था । जन्म के समय वासुदेव के तीन पृष्ठकरण्डक थे, अर्थात् पृष्ठवंश में तीन ऊँचे अस्थिभाग थे । इस कारण माता-पिता ने उसका नाम त्रिपृष्ठ रख दिया। वह माता-पिता को बहुत प्यारा था। धीरेधीरे उसने बाल्यावस्था समाप्त की और यौवन अवस्था में आया ।
त्रिपृष्ठ का जन्म होने के बाद इसके पूर्वभव का श विशाखनन्दी का जीव कीट पतंग आदि अनेक योनियोंमें घूम घूमकर शंखपुर के समीपवर्ती तुंगगिरि में सिंह होकर उत्पन्न हुआ और शंखपुर में उपद्रव करता था। एक समय में उस सिंह को त्रिपृष्ठने पूर्वभव के निदान के प्रभाव से में मार बाहुयुद्ध डाला । तदनन्तर एक समय अश्वग्रीव प्रतिवासुदेव के साथ त्रिपृष्ठ का युद्ध हुआ । उस युद्ध में त्रिपृष्ठ ने
મળી ગઈ કે તે વાસુદેવ થશે. નવ માસ ઉપર કેટલાક વધુ દિવસેા પૂરા થતાં તેનો જન્મ થયે. તેના મેાટા ભાઈ અચલ નામના બળદેવ હતાં. જન્મ વખતે વાસુદેવને ત્રણ પૃષ્ઠકર ડક હતાં એટલે કે પીઠના ભાગમાં ત્રણ ઊંચાં અસ્થિભાગ (હાડકાં) હતાં. તે કારણે માતા-પિતાએ તેનુ' નામ ત્રિપૃષ્ઠ રાખ્યું, તે મા-બાપને ઘણા વહાલે હતા. ધીમે ધીમે બાલ્યાવસ્થા પૂરી કરીને તે યૌવનાવસ્થાએ પહેાંચ્યા.
ત્રિપૃષ્ઠના જન્મ પછી તેના પૂભવના શત્રુ વિશાખનન્દીને જીવ કીટ, પતંગ વગેરે અનેક યેનીમાં ભમી–ભમીને શ‘ખપુરની પાસે આવેલા તુંગિરિમાં સિંહરૂપે ઉત્પન્ન થઇને શંખપુરમાં ઉપદ્રવ કરતા હતા. એક વખત તે સિ ંહને ત્રિપૃષ્ઠ પૂર્વભવના નયાણાના પ્રભાવથી બાહુ-યુદ્ધમાં મારી નાખ્યા. ત્યારબાદ એકવાર અશ્વત્રીવ
JOJO
कल्प
मञ्जरी
टीका
महावीरस्य
त्रिपृष्ठ
नामकः
सप्तदशो
भवः ।
॥२४० ॥
.

Page #254

श्रीकल्प
कल्पमञ्जरी
॥२४॥
टीका
तदनन्तरं च खलु तस्य त्रिपृष्ठस्य प्रतिवासुदेवेन शवपुराधीश्वरेण अश्वग्रीवेण सह युद्धं सञ्जातम् । तत्र= तस्मिन् युद्धे तेन त्रिपृष्ठेन अश्वग्रीवस्य शीर्ष तनिक्षिप्तेनैव अश्वग्रीवप्रक्षिप्तेनैव चक्रेण छेदितम् । देवश्च घुषितम् आकाशे उच्चस्वरेण शब्दितम्-एष त्रिपृष्ठः प्रथमो वासुदेवःसमुत्पन्न इति । ततः=देवकृतघोषणानन्तरं सर्वे राजानो नताः तस्य वशव तिनो जाताः । उदित प्राप्तम् अर्द्धभरतं त्रिखण्डराज्यम् । तथा च-तेन त्रिपृष्ठवासुदेवेन कोटिका शिला-कोटिमनप्रमाणा शिला बाहुभ्यां धृता-उत्थापिता ।। सू०२४॥
ततत्रिपृष्ठस्य यदभूत्तदुच्यते
मूलम्-तए णं से एगया सयण समयम्मि पवट्टमाणे नाडए सिजावालगं एवमाणावी-जाहेऽहं निदिओ होमि ताहे तुवं नट्टगमंडलं निवारेज्जा' इय आणाविय तिविट्ट वासुदेवो नाडगं पेक्खमाणो निद्दावस गओ। निदिए वि तम्मि सोइंदियसुहवसं गओ सिजापालओ संगीयरसमुच्छिओ णो तं निवारेइ, पच्चुय कहेइ-कुबउ नाडगं निस्संकं । तेण नाडयं पुव्वमिव पवढें आसी।
एवं सिज्जावालगे नाडगरसमुच्छिए समाणे तबिनाएण तिविटवासुदेवस्स निद्दा भग्गा। भग्गनिदो सो नदृगनायगं पुच्छीअ-तुवं अहुणावि जं नाडगं करेसि तं कस्स आणाए ? तए णं सो कहीअ-सामी ! सिजावालगस्स आणाए । एवं तस्स वयणं सोच्चा सो तिविट्ट आसुरुत्तो मिसिमिसेमाणो कोहेण धमधमेंतो उकालिजमाणं अश्वग्रीव का मस्तक उसीके फेंके हुए चक्र से काट दिया। तब देवों ने घोषणा की-'यह त्रिपृष्ठ प्रथम वासुदेव हुआ।' इस घोषणा के बाद सभी राजा उसके अधीन हो गये। त्रिपृष्ठने श्राधे भरतक्षेत्रका राज्य प्राप्त कर लिया। वासुदेव त्रिपृष्ठ ने कोटिशिला-एक करोड़ मन वजन की शिला अपनी भुजाओं से उठा ली। सू०२४ ॥
तत्पश्चात् त्रिपृष्ठ का जो हुआ सो कहते हैं-'तए णं इत्यादि ।
महावीरस्य त्रिपृष्ठनामकः सप्तदशो भवः।
॥२४॥
નામના પ્રતિવાસુદેવની સાથે ત્રિપુચ્છને યુદ્ધ થયું તે યુદ્ધમાં ત્રિપૂક્કે અશ્વગ્રીવનું માથું તેણે જ ફેંકેલા ચક્રથી છેદી નાખ્યું. ત્યારે દેવેએ ઘોષણા કરી કે “આ ત્રિપૃષ્ઠ પ્રથમ વાસુદેવ થયે.આ શેષણા પછી બધા રાજા તેને અધીન થઈ ગયાં. ત્રિપુઠે અર્ધા ભરતક્ષેત્રનું રાજ્ય પ્રાપ્ત કર્યું. વાસુદેવ ત્રિપૂક્કે એક કરેડ મણના વજનની કેટशिक्षा पोतानी मुन्नम्मा ५3 64ाडी सीधी. (सू०२४) ।
__ त्या२मा त्रिनु शु ययुते ४ —'तएणं' या.

Page #255

श्रीकल्प
कल्पमञ्जरी टीका
||२४२||
र सीसगदवं तस्स सिजावालगस्स कण्णेसु पक्खिवावी । तए णं सो तिविद् अणेगाई जुदाई करिय बहूई पाव
कम्माई समज्जिणिय चुलसीई वाससयसहस्साई सवाउयं पालइत्ता कालमासे कालं किच्चा अट्ठारसमे भवे सत्तमाए पुढवीए अप्पइहाणे नयरे तेत्तीससागरोवमटिइओ नेरइओ उववन्नो ॥ मू०२५॥
छाया-ततः खलु स एकदा शयनसमये प्रवत्तमाने नाटके शय्यापालकमेवम् आज्ञापयत्-यदाऽहं निद्रितो भवामि तदा त्वं नर्तकमण्डलं निवारये:-इत्याज्ञाप्य त्रिपृष्ठो वासुदेवो नाटकं प्रेक्षमाणो निद्रावशं गतः। निद्रितेऽपि तस्मिन् श्रोत्रेन्द्रियसुखवशं गतः शय्यापालकः संगीतरसमूच्छितो नो तद् निवारयति, प्रत्युत कथयतिकरोतु नाटकं निश्शङ्कम् । तेन नाटकं पूर्वमिव प्रवृत्तमासीत् ।
एवं शय्यापालके नाटकरसमूच्छिते सति तन्निनादेन त्रिपृष्ठवासुदेवस्य निद्रा भग्ना । भग्ननिद्रः स
मूलका अर्थ-तदन्तर एकवार सोने के समय नाटक चल रहा था । त्रिपृष्ठने शय्यापाल को आज्ञा दी-'जब मुझे निद्रा आ जाय तब तुम नर्तकमंडलको (नाटक करनेसे ) रोक देना।' इस प्रकार आज्ञा देकर त्रिपृष्ठ वासुदेव नाटक देखता-देखता निद्रा के अधीन हो गया। वासुदेव के सो जाने परभी श्रवणेन्द्रिय के सुख के अधीन हुए और संगीत के रसमें आसक्त हुए शय्यापालक ने नर्तक-मण्डल को मना नहीं किया। यही नहीं उसने उलटे यह कहा-'निर्भय होकर नाटक किये जाओ।' इस कारण नाटक पहले की भाँति ही चालू रहा।
इस तरह शय्यापालक के नाटक-रसमें मृच्छित हो जाने पर, नाटक की आवाज से त्रिपृष्ठ वासुदेव । की निद्रा भग्न हो गई। निद्रा भंग होने पर वासुदेवने नटोंके नायक (मुखिया) से पूछा-तुम इस समय
महाविरस्य त्रिपृष्ठनामकः सप्तदशो भवः।
મૂલને અર્થ—કોઈ એક સમયે ત્રિપૃષ્ઠ વાસુદેવના શયનભવનમાં રાત્રીના વખતે નાટયમયેગે ચાલી રહ્યાં હતાં. વાસુદેવે શયાપાલકને આજ્ઞા કરી હતી કે “મને ઊંઘ આવે કે તરતજ તમારે નાટયમો બંધ કરી દેવા' આ પ્રકારને કમ આપી નિદ્રાવશ થઈ ગયાં. નાટય પ્રયોગમાં ચાલતું સંગીત ઘણું રસમય બનવાથી શયાપાલક તે શ્રવણુ કરવામાં એકાકાર થઈ ગયો ને આસક્તપણાને લીધે સ્વામીની આજ્ઞા ચૂકી ગયે. સ્વામી નિદ્રાધીન થઈ જવાથી પિતે નિર્ભય થયો અને મંડળીને રુકાવટ નહિ કરતાં પ્રેત્સાહન આપી જલસાને કાર્યક્રમ ચાલુ રખા.
ઇન્દ્રિયનું ગૃદ્ધિપણું થવાથી જીવ સૃષ્ઠિત થાય છે ને ભાન ભૂલી નહિ કરવાનું કરી બેસે છે. સંગીતના છે
॥२४॥
Paliww.jainelibrary.org

Page #256

श्रीकल्प
नर्चकनायकमपृच्छत्-त्वमधुनाऽपि यन्नाटकं करोषि तत्कस्याज्ञया? ततः खलु सोऽकथयत्-स्वामिन् ! शय्यापालकस्याऽऽज्ञया। एवं तस्य वचनं श्रुत्वा स त्रिपृष्ठ आशुरुतो मिसमिसायमानः क्रोधेन धमधमायमानः उत्काल्यमानं शीशकद्रवं तस्य शय्यापालकस्य कर्णयोः प्राक्षेपयत् । ततः खलु स त्रिपृष्ठोऽनेकानि युद्धानि कृत्वा बहुनि पापकर्माणि समय॑ चतुरशीति वर्षशतसहस्राणि सर्वायुष्कं पालयित्वा कालमासे कालं कृत्वाऽष्टादशे भवे सप्तम्यां पृथिव्याम् अप्रतिष्ठाने नरके त्रयस्त्रिंशत्सागरोपमस्थितिको नैरयिक उपपन्नः ॥ मु०२५॥
टीका-'तए ण' इत्यादि-ततः खलु स त्रिपृष्ठवासुदेव एकदा शयनसमये नाटके प्रवर्तमाने
मुद्र
॥२४३॥
म महावीरस्य र त्रिपृष्ठ
नामक सप्तदशो भवः।
भी जो नाटक कर रहे हो सो किसकी आज्ञासे ? नट-नायकने उत्तर दिया-'स्वामिन् ! शय्यापालक की आज्ञा से। यह उत्तर सुनकर त्रिपृष्ठ रुष्ट हुआ, क्रोध की अग्निसे जल उठा, क्रोधसे धमधमायमान हो गया। उसने उबलते हुए शीशे को शय्यापाल के दोनों कानों में डलवा दिया।
तत्पश्चात् भी त्रिपृष्ठ अनेक युद्ध करके और प्रचुर पापकर्मों का उपार्जन करके, चौरासी लाख भार वर्ष की आयु भोग करके, कालमास में काल करके, अठारहवें भव में सातवें नरक में तेतीस सागरोपम की स्थितिवाला नारक हुआ ॥मू०२५॥
टीकाका अर्थ-'तए णं' इत्यादि । तत्पश्चात त्रिपृष्ठ वासुदेवने एकवार सोते समय, जब कि नाटक અવાજને કારણે વાસુદેવની ઊંધ ઉડી ગઈ ને નાટકમંડળીને પૂછયું કે “કાની આજ્ઞાથી હજુસુધી તમારા કમ ચલાવ્યે જાએ છે?' નાયકે પ્રત્યુત્તર આપ્યો કે “હે સ્વામિન ! શવ્યાપાલકની આજ્ઞા અનુસાર અમે વર્તીએ છીએ.”
આ સાંભળી ત્રિપુષ્ઠ ક્રોધથી ધમધમી ઉઠયો ને ઉકળતા શીશાનો રસ શમ્યાપાલકના કાનમાં રેડા.
વાસુદેવના ભવે પ્રચંડ પાપો કરી, ચેરાસી લાખ વર્ષનું આયુષ્ય પૂરું કરી, અઢારમા ભવે સાતમીનરકમાં तेत्रीस [33] सागरामनी स्थिति प्रात शनयसारना नारीपरे पन्न यो. (सू०२५)
टन अर्थ-'तपणे त्याहि वासुदे॒वने भाशा पजावान। '२' होय छ. छतेनी आज्ञा न માને તેને તીવ્ર દંડની શિક્ષા કરે છે. ઈન્દ્રિયનું અતિગૃદ્ધિપણું પરિણામે દુઃખદાયક છે. તેને દાખલ શવ્યાપાલકમાંથી આપણને મળી આવે છે. શ્રવણ ઈન્દ્રિયના સુખને અતિ વહાલુ ન કર્યું હોત તો તેની આ દશા ન થાત ! એકેક ઈન્દ્રિયના સુખના અંતે દુઃખ જ ભાસે છે તે પાંચ ઈન્દ્રિયેના સુખ માટે રાત દિવસ તલસતા માનવી, કયા કયા દુઃખને અનુભવશે તેની કલ્પના કરતાં પણ થથરાટ છૂટે છે! માટે ભગવાને કહ્યું છે કે “હે માનવ! તારી પાંચે ઈન્દ્રિ
॥२४३॥
Jain Education Salonal

Page #257

श्रीकल्प
सति शय्यापालकम् एवं वक्ष्यमाणेन प्रकारेण आज्ञापयत आदिष्टवान्-यदाऽहं निद्रितो-निद्रावशं गतो भवामि, तदा त्वं नर्तकमण्डलं निवारयेः, न ततः परं नटैर्नाटकं कर्तव्यम्, इति इत्थं शय्यापालकम् आज्ञाप्य आदिश्य स त्रिपृष्ठो वासुदेवो नाटकं प्रेक्षमाणो निद्रावशं गतः=मुप्तः । निद्रितेऽपि तस्मिन् त्रिपृष्ठे वासुदेवे श्रोत्रेन्द्रियमुखवशं गतः शय्यापालकः संगीतरसमूच्छितः-संगीतस्य श्रोत्रेन्द्रियविषयस्य मधुरशब्दवृन्दस्य यो रसः आस्वादः, तत्र मूच्छितः, तद्-नर्तकमण्डलं नो निवारयति, प्रत्युत कथयति-करोतु नाटकं निश्शङ्कम् । तेन शय्यापालकस्यै
॥२४४॥
कल्पमञ्जरी टीका
हो रहा था, शय्यापालक को इस प्रकार आदेश दिया-'जब मैं निद्रा के अधीन हो जाऊँ तब तुम नटों को रोक देना। उसके बाद नट लोग नाटक न करें। शय्यापालक को इस प्रकार आदेश देकर त्रिपृष्ठ वासुदेव नाटक देखता-देखता सो गया। उसके सो जाने पर भी श्रोत्रेन्द्रिय के वशीभूत और संगीत के मधुर शब्दों के आस्वादन में आसक्त बने शय्यापालकने नटों को रोका नहीं। यही नहीं, वरन् उनसे कह दिया कि तुम तो बेधड़क नाटक किये जाओ!
महावीरस्य त्रिपृष्ठनामकः
सप्तदशो
भवः।
PRASTRASHTRA
ની શક્તિ પાથે વેડફી નહિ નાખતાં, તારી પ્રવૃત્તિને આચરણ તરફ વાળ, અને સ્વરૂપાથે તેને ઉપયોગ કર.'
વળી સ્પષ્ટતાથી જ્ઞાનીઓએ કહ્યું છે કે “જેવા જેવા રસે સુખાસ્વાદ મેળવશે તેવા તેવા પસે જ દુઃખાस्वाद प्राप्त ४२।।.'
શય્યાપાલકને પણ તેવું જ થયું. શય્યાપાલક વાઈની વનિમાં અને અભિનેત્રીઓના નાચમાં તદરૂપ થઈ જવાથી સ્વામીની આજ્ઞાનું તેને વિસ્મરણ થઈ ગયું. તે વાસુદેવને શવ્યાપાલક છે એવું પદવીનું અભિમાન પણ તે અનુભવવા લાગ્યા. સ્વામીની ગેરહાજરીમાં પોતે સ્વામી છે એવું રૂપ દર્શાવી નાટકમંડળીને આગળ ચાલવા આદેશ આપે. મોટા માણસોના સંબંધમાં આવનારાઓને આવી જ જાતનું “હુંપણું' આવી જાય છે, ને તેથી અન્ય પર દમામ અને દર ચલાવવા મંડી જાય છે. પણ જ્યારે ભાંડો ફૂટે ને મોટા માણસ તેના સંબંધમાં આવનારાઓ સાથે કેવા આદરભાવ રાખે છે તે સમય જતાં જણાઈ આવે ત્યારે જ ખરી સ્થિતિનું ભાન થાય છે.
શય્યાપાલકની બાબતમાં પણ તેમ બન્યું ને આજ્ઞાનું ઉલંધન થતાં તેના સ્વામીએ તેના અનાદરપણાના ગુન્હાની શિક્ષા કાનમાં શીશુ રેડીને કરી. માટે ઉપરી અધિકારીને ગેરલાભ નહિ લેતાં, પિતા ઉપર આવેલી ફરજ on અદા કરવી તે જ શ્રેયસ્કર છે.
॥२४४॥
છે
Jain Education

SFS ww.jainelibrary.org

Page #258

श्रीकल्पसूत्रे ॥२४५॥

विधकथनेन हेतुना नाटकं पूर्वमिव = राज्ञो जागरणावस्थायामिव प्रवृत्तमासीत् । एवं पूर्वोक्तप्रकारेण शय्यापाल के नाटकरसमृच्छिते = नाटकास्वादवशीभूते सति तन्निनादेन नाटके पात्राभिलाप्यशब्दध्वनिना वाद्यादिध्वनिना च पृष्ठ वासुदेवस्य निद्रा भग्ना । भग्ननिद्रः स नर्त्तकनायकं अपृच्छत् - पृष्टवान्-त्वम् अधुनाऽपि = मच्छयनानन्तरमपि यन्नाटकं करोषि तत्कस्याज्ञया १ ततः सः अकथयत् = कथितवान् -स्वामिन्! शय्यापालकस्याऽऽज्ञया नाटकं करोमि । एवं तस्य वचनं श्रुत्वा स त्रिपृष्ठो वासुदेव शुरुतः आशु = शीघ्रं रूप्तः = क्रोधोदयात् विमूढः स्फुरितकोपाङ्कुर इत्यर्थः, मिसमिसायमानः = देदीप्यमानः = क्रोधज्वालया ज्वलन्नित्यर्थः, अत एव क्रोधेन = क्रोधवशाद् धमधमायमानः = धमधमशब्दमिव कुर्वन् तस्य शय्यापालकस्य कर्णयोः उत्काल्यमानं शीशकद्रवं प्राक्षेपयत् = प्रक्षेपितवान् ।
शय्यापालक के इस प्रकार कहने से नाटक उसी प्रकार होता रहा जैसे राजा के जागते समय हो रहा था। शय्यापालक नाटक के रस में मूच्छित हो रहा था, उधर अभिनेताओं की ध्वनि से त्रिपृष्ठ वासुदेव की नींद उचट गई । तब उसने नटों के नायक से पूछा- तुम मेरे सो जाने के पश्चात् भी जो नाटक कर रहे हो सो किसकी आज्ञासे ?
नटनायक ने कहा - स्वामिन ! शय्यापालक की आज्ञासे ।
ननायक का यह कथन सुनकर त्रिपृष्ठ वासुदेव एकदम क्रोध से युक्त हो गया उसके चित्त में क्रोध का अंकुर उत्पन्न हो गया । वह क्रोध की ज्वाला से जल उठा और क्रोध के तीव्र आवेश में धमधमायमान हो गया । उसने शय्यापालक के दोनों कानों में उबलते हुए शीशे का रस डलवा दिया।
શય્યાપાલક જાણતા હતા કે ત્રણ ખ'ડના અધિપતિની આજ્ઞાનું ઉલ્લંધન કરતાં શું પરિણામ આવશે? છતાં પુદૂંગળાનન્દી જીવ પેાતાની વાસ્નાને રોકી શકયા નહિ! આવી દશા દરેક પુગળાનન્દી જીવાની હોય છે. ઇન્દ્રિયાધીન જીવ વિષમ સ્થિતિને પ્રાપ્ત કરે છે. એકેક ઇન્દ્રિય સુખમાં રાચતા જીવ, જેમકે હરણુ, પતંગ ભ્રમર, માછલી અને હાથી કેવા દુ:ખદ પરિણામે સેવે છે! તે પાંચ ઇન્દ્રિયાના સુખમાં રાચતા જીવ કઇ દશા અનુભવશે? મુખ્ય કારણ એ છે કે જીવ બહાર સુખ શોધે છે પણ કસ્તુરીમૃગની જેમ અંદર પડેલાં સુખને શોધતા નથી. કસ્તૂરીમૃગ કસ્તુરીની ગંધે ગ ંધે કસ્તુરી મેળવવા ઠેકઠેકાણે આથડે છે. છેવટ કસ્તુરીની લાલસાએ પારધીના હાથે પકડાય છે ને માર્યા જાય છે, પણ પોતાના ડુટામાં રહેલી કસ્તુરીને શેાધતે નથી.

कल्प
मञ्जरी
टीका
महावीरस्य
त्रिपृष्ठ
नामकः
सप्तदशो
भवः ।
॥२४५॥
w

Page #259

श्री कल्पमुत्रे
॥२४६॥
Jain Education Inte
त्रिपृष्ठवासुदेवेन स्वशयनानन्तरं नाटकनिवारणाय समाज्ञप्तः शय्यापालको वासुदेवाज्ञाभङ्गदुष्परिणामं जानन्नपि यन्नाटकं नो न्यवारयत्, नाटकं कर्त्तु च यत् मोदसाहयत्, नात्र किमप्याश्चर्यम् ! यतः पुद्गलानदिन जीवा इन्द्रियाणि वशीकर्त्तुं समर्था न भवन्ति । इन्द्रियरसलुधं जीवमिन्द्रियाणि कुमित्राण्युन्मार्ग इव स्वये कर्षन्ति परितापयन्ति च । इन्द्रियवशवर्त्तिनो जीवा हन्यन्तेऽपि । अहो ! इन्द्रियविषयाणां दुरात्मता । विषया हि इन्द्रियरूपजालान्यास्तीर्य जीवान् निगृह्णन्ति। निगृहीतांश्च जीवान् निष्करुणं व्यापादयन्ति । अतो मतिमद्भिरिन्द्रियाणां त्रिषया दूरत एव परिहरणीयाः । विचारणीयं च तैः - यदेते इन्द्रियविषयास्तृणाच्छादिता
त्रिपृष्ठ वासुदेव ने अपने सो जाने के अनन्तर नाटक को रोक देने की आज्ञा दी थी। शय्यापालक जानता था कि तीन खंड के नाथ की आज्ञा का उल्लंघन करने का क्या परिणाम हो सकता है । फिर भी उसने नाटक बंद नहीं करवाया, बल्कि नाटक करने को प्रोत्साहन दिया ! इसमें आश्चर्य की कोई बात नहीं है। पुद्गलानन्दी जीव अपनी इन्द्रियों को वशमें नहीं कर सकते। जैसे कुमित्र मनुष्य को उन्मार्ग पर ले जाता है, उसी प्रकार इन्द्रियों के रस में लुब्ध हुए जीव को इन्द्रियाँ अपने-अपने विषय की ओर आकर्षित करती हैं और परिताप का पात्र बनाती हैं । इन्द्रियों के विषय अत्यन्त विषम और भयंकर हैं। वे इन्द्रिय रूपजाल फैला कर जीवों को फँसा लेते हैं और फिर फँसे हुए जीवों को निर्दतापूर्वक मार डालते हैं । अत एव मतिमान् जनों को इन्द्रियों के विषयों से दूर ही रहना चाहिए । उन्हें सोचना चाहिए कि इन्द्रियों के विषय घास-फूस से ढँके हुए महाकूप के समान हैं, जिसमें गिरे
આ પ્રમાણે જ જીવમાત્ર સુખની શોધમાં ને શેષમાં જ રખડતો રહ્યો છે ને ભવેભવમાં પુગળના સુખા પછવાડે આથડી રહી, અનત દુઃખાને વેદી રહ્યો છે. છતાં પોતાના અંતરમાં રહેલાં સુખને ઓળખતા નથી. જ્ઞાનીઓએ કહ્યુ છે કે “ હું જીવ! ભૂલ મા, તને. સત્ય કહુ છું. સુખ તરમાં છે. તે બહાર શેધવાથી નિહ મળે. અતનુ સુખ અંતરની સ્થિતિમાં છે, સ્થિતિ થવા માટે બાહ્ય પદાર્થા સંબંધીનું આશ્ચય ભૂલ, સ્થિતિ રહેવી બહુ મુશ્કેલ છે, નિમિત્તાધીન ફરી ફરી વૃત્તિ ચલિત થઈ જાય છે. એના દૃઢ ઉપયોગ રાખવા જોઈએ. એ ક્રમ યથાયેગ્ય ચાલુ રાખીશ તે તું મુંઝાઇશ નહિ, નિર્ભય થઈશ. '' હે જીવ! તુ ભૂલમાં વખતે વખતે ઉપયાગ મુકી કોઇને રજન કરવામાં, કોઇથી રંજન થવામાં, અથવા મનની નિળતાને લીધે અન્ય પાસે મદ થઇ જાય છે, એ ભૂલ થાય છે તે ન કર.”

कल्प
मञ्जरी टीका
महावीरस्य
त्रिपृष्ठ
नामकः
सप्तदशो
भवः ।
॥२४६॥
w.jainelibrary.org

Page #260

कल्पमञ्जरी टीका
महाकपाः। यत्र गतो जीवो निपतितो दुरुधर एव भवति । एकैकेन्द्रियविषयैरागृहीताः कुरङ्गपतङ्गभङ्गमीनमातङ्गा हन्यन्ते । यः पुनर्जीवः पञ्चेन्द्रियाणां विषयैरागृहीतः, स चेत् हन्येत, तत्र किमाश्चर्यम् ! मधुरवंशी
रवमाकर्ण्य मृगः श्रोत्रेन्द्रियविषयाकृष्टो वागरिकस्य वागुरायां नियतितो वध्यते ॥१॥ चक्षुरिन्द्रियविषयाकृष्टः श्रीकल्प
पतङ्गो नृत्यन् दीपशिखायां भस्मीभवति ॥२॥ प्राणेन्द्रियविषयाकृष्टो भृङ्गः पद्मपरागरसमास्वादयन् मूर्येऽमुझे
स्तमिते कमले संकुचिते बद्धो भवति, प्रभाते च करिणा कमलेन सह स कालीक्रियते ॥३॥ जिहेन्द्रियविष||२४७||
याकृष्टो मीनो बडिशग्रथितमांसं गिरन् हन्यते ॥४॥ वने स्वच्छन्दं विहरमाणः प्रचण्डपराक्रमोऽपि करी स्पर्शेन्द्रियविषयाकृष्टतया कृत्रिमकरेणुं स्पृशन् हस्तिपालैबद्धा निशिताङ्कुशप्रहारेण पराधीनः क्रियते ॥५॥ इदं हुए जीव का उद्धार होना कठिन है। एक-एक इन्द्रिय के विषय में आसक्त हिरन, पतंग, भ्रमर, म
और हाथी मृत्यु के पात्र होते हैं। ऐसी स्थिति में जो जीव पाँचों इन्द्रियों के विषयों में आसक्त है, वह प्राणों से हाथ धो बैठे तो आश्चर्य की बात ही क्या है!
देखिए न, बंसी के मधुर स्वर को सुनकर हिरन श्रोत्रेन्द्रिय के विषय से आकर्षित होकर व्याध के जाल में पड़कर मौत का शिकार हो जाता है (१)। चक्षु-इन्द्रिय के विषय से आकृष्ट हुआ पतंग नाचता हुआ दीपक की शिखा में अपने प्राण दे देता है (२)। नासिका-इन्द्रिय के विषय से आकृष्ट हुआ भ्रमर कमल के पराग-रसका आस्वादन करता हुआ, मूर्य के अस्त होने से कमल के सिकुड़ जाने पर उसी में बंद हो जाता है। प्रभात होते न होते हाथी उसे कमल के साथ ही निगल जाता है (३) जीभ के
वशीभूत हुई मछली बडिश-वंशी में लगाये हुए मांस को खाने जाती है कि स्वयं ही खाई जाती है (४)। वनमें करें स्वच्छन्द विचरण करने वाला और प्रचण्ड पराक्रमसे सम्पन्न भी हाथी, स्पर्शेन्द्रिय के वशीभूत होकर
મધુર સ્વર સાંભળવાની લાલચમાં હરણ પારધિએ વડે પકડાય છે (૧). રૂપના મોહમાં તણાઈ જવાથી પતંગી આગમાં ઝંપલાવે છે, અને બળીને ખાખ થાય છે (૨). ગંધ મેળવવાની ઈચ્છાએ, ભમર ફૂલ તરફ આકર્ષાય છે અને પરિણામે સંધ્યાકાળે બીડાઈ જઈ હાથીને કેળીયો થઈ જાય છે (૩). જીભને વશ થનારી માછલી લેઢાના સળીયા પર, વીંટાળેલા માંસની ગોળીઓને ખાવા જતાં કાંટે મોઢામાં લે છે ને અંતે મરી
જાય છે અને માછીમારે તેને લઈ જાય છે (૪). હાથી હાથણીને સ્પર્શ કરવા દોડે છે પણ હાથણીને બદલે ખાડા તાર ઉપર પાટીયા બેઠવી તેના ઉપર રાખેલી લાકડાની કૃત્રિમ હાથણીને અડવા જતાં, વયે પિતાના ભાર વડે લાકડાં
EL महावीरस्य ।
त्रिपृष्ठनामकः सप्तदशो भवः।
॥२४७||
કેર
Savirww.jainelibrary.org

Page #261

श्रीकल्पसूत्रे ॥२४८||
漢溪
सर्वमुपलक्ष्यैवोक्तम्—
“ कुरङ्ग - मातङ्ग-पतङ्ग–भृङ्ग- मीना हताः पञ्चभिरेव पञ्च ।
एकः प्रमादी स कथं न हन्यते, यः सेवते पञ्चभिरेव पञ्च ॥ १ ॥” इति ।
शय्यापालकोऽपि श्रोत्रेन्द्रियविषयसंगीतरसमूर्च्छितो वासुदेवाज्ञाभङ्गजनितं दुष्परिणामं जानन्नपि नात्मानं नियन्तुमशक्त्, तत एव स कर्णयोः प्रक्षेपितेन प्रताप्यमानेन शीशकद्रवेण व्याकुलितो मृतश्च । अतः कल्याणा
बनावटी हथिनी का स्पर्श करता हुआ, हस्तिपालकों द्वारा बाँध लिया जाता है और तीखे अंकुश के प्रहारों से पराधीन बना लिया जाता है (५) ।
इन सब को ध्यानमें लेकर कहा भी है
66
कुरङ्गमातङ्ग - पतङ्ग–भृङ्ग-मीना हताः पञ्चभिरेव पञ्च ।
एकः प्रमादी स कथं न हन्यते, यः सेवते पञ्चभिरेव पञ्च ॥ १ ॥ " हिरण, हाथी, पतंग, भृंग और मीन यह पाँच, पाँच इन्द्रियों के अर्थात् इनमें से एक-एक, एक - एक इन्द्रिय के विषय में मूच्छित होकर मारा जाता है, तो पाँचों इन्द्रियों के विषयों का सेवन करने वाला एक विषयलोलुप प्राणी क्यों नहीं मारा जायगा ! ॥ १ ॥
वह शय्यापालक भी श्रोत्रेन्द्रिय के विषय संगीत - रस में गृद्ध होकर वासुदेव की आज्ञा के भंग के दुष्परिणाम को जानता - बूझता भी अपने पर नियंत्रण न कर सका। अत एव कानों में डाले गये,
તુટી જતાં, ખાડામાં પડી મરી જાય છે, ને મારાએ તેના જંતુશળે કાઢી લે છે. આ જીવા ફકત એક જ ઇન્દ્રિયને પેાષવા જતાં આ હાલતને પામે તે જેની પાંચ ઇન્દ્રિયા મુક્ત રીતે વહે છે તેની તે શુ' સ્થિતિ કલ્પવો ? શય્યાપાલકના ક્રમેાતના વિચાર કરી, વિવેકી જનાએ ઇન્દ્રિયાધીન સુખાથી પાછા હટવુ જોઇએ. વાસુદેવ ત્રિપૃષ્ઠ પણુ મહાન ક્રોધના પરિણામે અને પૌદ્ગલિક સુખની તીવ્ર લાલસાએ, અનેક પાપાચાર Jain Education या नेना पर अधभभां-अधम मेवा सातमे नर बहाने षडयो, भाटे डोधना परिणामोनो विचार उरी
कल्प
मञ्जरी
टीका
महाविरस्य
त्रिपृष्ठ
नामकः
सप्तदशो
भवः ।
॥२४८ ||

Page #262

कल्प
श्रीकल्पमुत्रे
"भिलापिभिरिन्द्रियविषया दूरत एव परिहरणीया इति ।
__ ततः खलु स त्रिपृष्ठो वासुदेवः अनेकानि युद्धानि कृत्वा बहूनि पापकर्माणि समय॑ चतुरशीतिवर्षशतसहस्राणि सर्वायुष्कं सम्पूर्णमायुः पालयित्वा कालमासे कालं कृत्वा अष्टादशे भवे सप्तम्यां पृथिव्याम् अप्रतिष्ठाने नरके अप्रतिष्ठाननामके नरकावासे त्रयस्त्रिंशत्सागरोपमस्थितिको नैरयिको भूत्वा समुत्पन्न इति । नयसारजीवस्याष्टादशो भवो नारको बोध्य इति मू०२५॥
ततः स कोऽभूत् ? इत्याहमूलम्-तएणं से ताओ नरयाओ उबट्टिय एगूणवीसइमे भवे एगम्मि महावणे सीहत्तेण उववष्णो।मू०२६।। छाया-ततः खलु स तस्माद नरकात् उद्धृत्य एकोनविंशतितमे भवे एकस्मिन् महावने सिंहत्वेन
मञ्जरी
॥२४९|
टीका
उबलते शीशे के रस से व्याकुल हुआ और मर गया। इसलिए जो अपना कल्याण चाहते हैं, उन्हें इन्द्रियों के विषय दूर से ही त्याग देना चाहिए।
त्रिपृष्ठ वासुदेव उसके पश्चात् भी अनेक युद्ध करके, बहुत पाप-कर्मोंका उपार्जन करके, चौरासी लाख वर्षकी सम्पूर्ण आयु भोग कर, काल-मास में काल करके, अठारहवें भव में, सातवें नरक में, अप्रतिष्ठान नामक नरकावास में, तेतीस सागरोपम की स्थितिवाला नारक हुआ ॥ मू०२५॥
इसके पश्चात् वह किस पर्याय में गया, सो कहते हैं-'तए णं' इत्यादि । मूलका अर्थ-तत्पश्चात् उस नरक से निकलकर नयसारका जीव उन्नीसवें भवमें, एक विकट
म महावीरस्य अमतिष्ठान
नारकसिंहजन्मरूपौ अष्टाद
शैकोनविंशतितमौ
भवौ।
કષાયમાંથી હટી જવા યત્નશીલ રહેવું જોઈએ. જગતના કેઈ પણ સુખના પ્રત્યાઘાતરૂપે દુઃખ જ છે. એવો અનુભવ જ્ઞાને સમજાય છે. આવી સમજણ અજ્ઞાનીને તે હતી જ નથી પણ વિચારવંત માણસે પિતાના જીવનકાળ દરમ્યાન જરૂર અનુભવ્યું હશે. સામાન્ય દુઃખ ભેગવવું આકરું થઇ પડે છે, તે સાતમી નરકનું દુઃખ કેવું હશે ? તેને વિચાર માત્ર જ આપણને અકળાવી મૂકે છે. જે માનવ દુઃખના સાચા સ્વરૂપને ઓળખી ગયો હશે. તે જ તેના મૂળભૂત કારણેની તપાસ કરી પાપમાં જતાં જરૂર અટકશે. (સૂ૦૨૫)
त्या२ पछी यायमा गयो छ- 'तपणं' त्याहि. મૂલ અને ટીકાને અર્થ–સાતમી નરકનું આયુષ્ય ખતમ કરી નયસારને જીવ એગણીસમે ભવે કેઈ એક
॥२४९॥
)
Jain Education in
t onal

Page #263

श्रीकल्प
।।२५०॥
कल्पमञ्जरी टीका
उपपन्नः ॥मू०२६॥
टीका-'तए णं' इत्यादि । व्याख्या स्पष्टा । नवरम्-उबृत्य-निस्मृत्येति ॥ सू०२६॥ सिंहो मृत्वा क्व गतः ? इति दर्शयितुमाहमूलम्-तएणं सो सीहो मरिऊण वीसइमे भवे चउत्थे नरए नेरइयत्ताए उववन्नो ॥ मू०२७।। छाया-ततः खलु स सिंहो मृत्वा विंशतितमे भवे चतुर्थे नरके नैरयिकत्वेन उपपन्नः ॥०२७॥
टीका-'तए णं' इत्यादि । व्याख्या स्पष्टा । अत्रेदं बोध्यम्-सिंहाश्चतुर्थी नरकभूमि यावद् यान्ति । अत एवोक्तम्-'सीहो जाइ चउत्थि' छाया-सिंहो याति चतुर्थीम्-( यावत् ) इति ।। मू०२७॥ र अटवीमें सिंह-पर्याय में उत्पन्न हुआ ॥ मू०२६ ॥
टीकाका अर्थ-व्याख्या स्पष्ट है। सिर्फ 'उबट्टिय' का अर्थ है-निकल कर ॥मू०२६।। सिंह मरकर कहा उत्पन्न हुआ, सो कहते हैं-'तए णं' इत्यादि। मूलका अर्थ-वह सिंह मर कर बीसवें भव में, चौथे नरक में नारकी रूप से उत्पन्न हुआ ।।०२७॥
टीकाका अर्थ-व्याख्या स्पष्ट है। यहाँ इतना समझना चाहिए कि सिंह चौथे नरक तक जाते हैं। अर्थात-सिंह नियम से चौथे नरक तक हो जाते हैं-आगे के नरकों में नहीं। इसीसे कहा है "सीहो जाइ चउत्थि" सिंह चौथी नरक-भूमि तक जाता है ।।मू०२७॥
महावीरस्य चतुर्थनरकनारकरूपो विंशतितमो भवः।
ગાઢ અટવીમાં સિંહ તરીકે ઉત્પન્ન થયો. (સૂ૦૨૬)
મૂલનો અર્થ “ag ન ઈત્યાદિ. સિંહ મરીને વશમાં ભવે થી નરકમાં નારકીપણે ઉત્પન્ન થયે. (સૂ૦૨૭)
ટીકાને અથે-વ્યાખ્યા સ્પષ્ટ છે. અહીં એટલું સમજવું જોઈએ કે સિંહ, પશુઓમાં શ્રેષ્ઠ અને સૌથી વધારે ક્રૂર પ્રાણી ગણાય છે. તે નિકૃષ્ટભાવે વર્તતા થી નારકી સુધી જઈ શકે છે. તેના ઘાતકી પરિણામેના પ્રત્યાઘાતરૂપે ઉત્પન્ન થતું દુઃખ ચોથી નારકી જેટલું જ હોય છે.
પુણ્ય અને પાપ બને જીવ અને અજીવના “સૂમ રેડીઓ એકટીવ ભાવે” “વિકૃત પરિણમન' છે. આ ભાવો (તેજોમય દશા ) માં એવા પ્રકારની શક્તિ રહેલી છે કે પ્રગટપણે ઉત્પન્ન થતાં પુણ્યરૂપી ભાવ નવીન રુચિકર
સૃષ્ટિ પેદા કરે છે. અને પાપભાવે અરુચિકર સૃષ્ટિને પેદા કરે છે. જેમ એટમોબ કુટતાં રેડીઓ એકટીવ રજકણે કરા છુટા પડી, કાંઈક વસ્તુઓને બાળી ભસ્મ કરી નાખે છે. તે જે ઠેકાણે આગરૂપે વરસ્યો હોય, તે ભૂમિના ખરાબ
॥२५०॥
anaw.jainelibrary.org

Page #264

श्रीकल्पसूत्रे
॥२५१॥
Jain Education Internal
अथ विवक्षितमेकविंशतितमं भवं वर्णयति -
मूलम् -- तए णं से चउत्थनरयाओ उच्चट्टिय अणेगासु तिरियमणुयाइगईसु भमंतो नरए उववभो । तओ उब्बट्टिय सो नयसारजीवो एगवीसइमे भवे अवरविदेहे मूयाए रायहाणीए धणंजयस्स रण्णो धम्मधारिणीए धारिणी देवी कुच्छिसि चउदससुमिणसइओ विलक्खणो विलक्खणपभावजुत्तो पुत्तत्तेण उववन्नो । नाणाविह महोच्छवेहिं निव्वते इजायकम्मकरणे संपत्ते बारसाहदिवसे अम्मापिऊहिं तस्स पियमितेति नामं कयं । सो य बालो पंचधाईहिं परिवालिज्जमाणो सुक्कदलवितियाचंदोविव कमेण बुडिंट गओ उम्मुकबालभावो जोव्वणगमणुपत्तो छखंडावि चकट्टी राया जाओ ॥ स्०२८ ॥
छाया -- ततः खलु स चतुर्थनरकात् उद्धृत्य अनेकासु तिर्यङ्मनुजादिगतिषु भ्रमन् नरके उपपन्नः । तत उद्घृत्य एकविंशतितमे भवे अपरविदेहे मृकायां राजधान्यां धनञ्जयस्य राज्ञो धर्मधारिण्या धारिण्या देव्याः कुक्षौ चतुर्दशस्वम सूचितो विलक्षणो विलक्षणप्रभावयुक्तः पुत्रत्वेन उपपन्नः । नानाविधमहोत्सवैर्निर्वृत्ते सूतिजातकर्म
अब गिनने योग्य इक्कीसवें भवका वर्णन करते हैं-- 'तए णं' इत्यादि,
मूलका अर्थ -- चौथे नरक से निकल कर अनेक तिर्यंच और मनुष्य आदि की योनियों में भ्रमण करता हुआ वह फिर नरक में उत्पन्न हुआ । नरक से निकल कर इक्कीसवें भवमें अपरविदेह क्षेत्र की मूका नामक राजधानी में राजा धनंजय की धर्मधारिणी धारिणी देवी के उदर में पुत्ररूप से उत्पन्न हुआ ।
પદાર્થોને વિજળીબળે ખાળી કાળે કરી તે ભૂમિને દ્રૂપ બનાવે છે. તેવી રીતે પાપના ફલરૂપ દુઃખા ભાગવી આત્મા પોતાનાં નિકૃષ્ટ સ્વભાવને ફેરવે છે. તેનું ઉદાહરણ એ છે કે નિગેાદમાંથી ચાલ્યા આવતા જીવ દુ:ખના અનુભવા કરીને પોતાના સ્વભાવ મનુષ્ય પર્યાયને મળતા ઘડી નાખે છે.
સિંહના નિકૃષ્ટ પારિણામિક ભાવેનું ફળ ચેાથી નરક સુધીના દુઃખા જેટલું જ હોય છે. એમ શાસ્ત્રકારોએ मावा 'सिहो जाई चउत्थि' उपरथी मतान्युं छे. (२०२७)
वेगनासावीसभा लवनु उथन ४२वामां आवे छे– 'तर णं' धत्याहि. મૂલના અ`ચેાથી નરકમાંથી છુટી, તિય ચ મનુષ્ય આદિના ભવ ભ્રમણ કરી ઉત્પન્ન થયા. ત્યાંથી નીકળી એકવીસમા ભવે અપરિવદેહ ક્ષેત્રની મૂકા નામની રાજધાનીમાં, ધનંજય રાણીની કુશ્ને, નયસારના જીવપુત્રપણે ઉત્પન્ન થયા. ગર્ભમાં આવતાં માતાને શ્રેષ્ઠ ચૌદ

ક્રી નરકમાં
રાજાની ધારણી સ્વપ્રા લાખ્યાં.
漫漫
कल्प
मञ्जरी
टीका
महावीरस्य प्रियमित्र
चक्रवर्तिनामकः
एकविंशतितमो भवः ।
॥२५१॥
ww.jainelibrary.org.

Page #265

८
जद करणे सम्माप्ते द्वादशाहदिवसे अम्बापितृभ्यां तस्य प्रियमित्रेति नाम कृतम् । स च बालः पञ्चधात्रीभिः परिपार ल्यमानः शुक्लदलद्वितीयाचन्द्र इब क्रमेण वृद्धि गत उन्मुक्तबालभावो यौवनकमनुप्राप्तः षट्खण्डाधिपतिश्चक्रवर्ती मा
राजा जातः ।। मू०२८॥ श्रीकल्प
टीका-तए णं' इत्यादि । ततः खलु स नयसारजीवश्चतुर्थनरकात् उद्धृत्य-निस्सृत्य अनेकासु 1॥२५२॥
तिर्यङ्मनुजादिगतिषु भ्रमन् नरके उपपन्नः । ततो नरकात उदवृत्य-निस्सृत्य एकविंशतितमे भवे अपरविदेहे मुकायां राजधान्याम् पश्चिममहाविदेहक्षेत्रस्थितायां धनञ्जयनामकस्य राज्ञो धर्मधारिण्याः धर्मवत्याः धारिण्या चौदह स्वप्नों से उसके गर्भ में आने की सूचना मिली । वह विलक्षण और विलक्षण प्रभाव से युक्त था। नाना प्रकार के महोत्सवों के साथ उसका सूतिकर्म तथा जातकर्म संस्कार किया गया। बारहवा दिन आने पर माता-पिता ने उसका नाम प्रियमित्र रक्खा। वह बालक पाँच धायों द्वारा पालन किया जाता हुआ शुक्ल पक्ष की द्वितीया के चन्द्रमा के समान क्रम से बढता हुआ, बालवय को उल्लंघन करके युवावस्था को महावीरस्य प्राप्त हुआ। आगे चलकर वह छह खंडों का स्वामी चक्रवर्ती राजा हुआ । ०२८॥
प्रियमित्रटीकाका अर्थ-'तए णं इत्यादि। तत्पश्चात् नयसार का जीव चौथे नरक से निकल कर तिर्यच और चक्रवर्तिमनुष्य संबंधी अनेक योनियों में भ्रमण करता हुआ फिर नरक में उत्पन्न हुआ। फिर नरक से निकल कर इक्कीसवें
एकविंशतिभव में, पश्चिम विदेह में, मृका नामक राजधानी में, धनंजय नामक राजाकी धर्मवती देवी 'धारिणी' के
om तमो भवः। उदर में, हाथी आदि के चौदहस्वप्नों से मूचित, विशिष्ट लक्षणों से युक्त और सर्वोत्कृष्ट होने के જન્મબાદ, વિવિધ પ્રકારના ઉત્સવ ઉજવવામાં આવ્યાં. સૂતિકર્મ અને જાતકર્મની સંસ્કારવિધિ કરવામાં આવી. બારમા દિવસે માતાપિતાએ તેમનું નામ “પ્રિયમિત્ર' પાડયું. તેના પાલન માટે પાંચ ધાવમાતાએ રાખવામાં આવી. બાલ્યાવસ્થા વ્યતીત થયાં બાદ, યુવાવસ્થામાં આવ્યા પછી, તે સ્વબલે છખંડનું રાજ્ય મેળવી, ચક્રવતી भन्यो (सू०२८)
नाम-'तए ण त्याही. या नारशीनु मायुष्य ५२ री भने भाभा नासीनसाय भी બાંધી, ફરી તે કર્મો ભોગવવાને નારકીમાં ઉત્પન્ન થયો.
॥२५२॥ તે નયસારનો જીવ પાપભાવે આદરી, તેના મુકતે હિસાબે બદલા (દેણા) આપી, નરકમાંથી છુટી, એક વીસમા ભવે પશ્ચિમ વિદેહક્ષેત્રમાં, પૂર્વગત ભવમાં આદરેલ પુણ્ય ભાવોના ફલ ચાખવા મૂકા નામની નગરીમાં પણ ધનંજય રાજાને ત્યાં પુત્રપણે ઉત્પન્ન થયો. એકલા પુણ્યના ફળને ભોગવટ કરવારૂપ “ચક્રવર્તી ' ૫૮ હાથમાં આવ્યું છે
नामकः

Page #266

श्रीकल्प
कल्प
मञ्जरी
टीका
देव्याः कुक्षौ चतूदशस्वप्नमूचितः गजादिचतुर्दशस्वप्नप्रवेदितो विलक्षण विशिष्टलक्षणयुक्तो विलक्षणप्रभावयुक्तःसर्वोत्कृष्टतया विलक्षण: अनन्यसदृशो यः प्रभावस्तेन युक्तः-सर्वातिशायिप्रभावसम्पन्नः सन् पुत्रत्वेन उपपन्नः । व्यतीतेष च साधिकेषु नवसु मासेषु गर्भाद् निर्गतः। ततश्च नानाविधमहोत्सवैः मृतिजातकर्मकरणे-मुतिः=
प्रसवः, जातकर्म संस्कारविशेषः, तयोः करणे-क्रियायां निवृत्ते सम्पन्ने सति सम्प्राप्त समागते च द्वादशाह॥२५३॥
दिवसे-द्वादशं च तदहश्चेति द्वादशाहः, स चासौ दिवसश्चेति तस्मिंस्तथोक्ते-द्वादशाहरूपे दिवसे तस्य शिशोः कारण असाधारण प्रभाव से सम्पन्न पुत्र के रूपमें आया। कुछ दिन अधिक नौ मास बीतने पर वह गर्भ से बाहर निकला। तब नाना प्रकार के महोत्सवों के साथ उसका मृतिकर्म तथा जातकर्म नामक संस्कार किया गया! इनके सम्पन्न होने के बाद बारहवाँ दिन आने पर उस शिशु के माता-पिता ने उसका 'प्रियमित्र' नाम नियत किया। જેમ ત્રણુખંડ ઉપર વર્ચસ્વ ધારણ કરી કોઈપણ જીવ વાસુદેવ બને છે તેમ છખંડ ઉપરનું આધિપત્ય બેસાડી ચક્રવર્તી બને છે.
ચક્રવર્તીનું સુખ સંસાર અપેક્ષાએ અસીમ હોય છે. ગર્ભમાં આવતાં જ વિવિધ પ્રકારના સુખોની સામગ્રી એકઠી થતી જાય છે. પુણ્યવંતા જીવ જ્યારે આવે છે, ત્યારે સુખેની સામગ્રી લઈને જ આવે છે. તે આ પ્રમાણે
“खेत्तं वत्थु हिरणं च पसवो दासपोरुस । चत्तारि कामखंधाणि तत्थ से उववज्झइ ॥१॥ मित्तवं नायवं होइ, उच्चागोए य वण्णवं ।
अप्पायके महापन्न, अभिजाए जसो बले" ॥२॥ (उत्तरा. अ. ४-गा. १७-१८)
અર્થાતુ-સમકિતીદેવ, પિતાના સ્થાનકે રહેતાં થકા, આયુષ્ય ક્ષય થએથી ચવીને મનુષ્યની યોનિ પ્રત્યે, इस म स
छ. क्षेत्र-भीन, पास्तु-३२-भडे (१), २९य-सानु'-२ (२), पशु-घोडा साथी (3), દાસ-દાસદાસી, પૌરુષ–પાયદલ (૪), એ ચાર પ્રકારના લાવલશ્કર-આ વધુ જ્યાં હોય ત્યાં જન્મે છે, આ બધા મળીને એક અંગ થયું ૧, મિત્રવંત ૨, સ્વજનવંત ૩, ઉચ્ચગોત્રના ધણી ૪, રૂપવંત ૨, નીગ , મહાપ્રજ્ઞાવંત ७, विनयत ८, यशवंत , a मे आय ४२वामा सामथ्यपाण॥ १०, डाय छ. (२)
તદનુસાર નયસારના જીવે અહીં આવીને જન્મ લીધે, સર્વત્ર ખુશખુશાલીભર્યા દશ્ય જોવાથી માતાJain Education in drintuताभ तनु नाम प्रियभित्र'राय'
महाविरस्य पियमित्र चक्रवर्तिनामकः
एकविंशति
तमो भवः।
॥२५३॥

w
ww.jainelibrary.org

Page #267

श्रीकल्प
कल्पमञ्जरी
||२५४॥
साका
अम्बापितृभ्यां प्रियमित्रेति नाम कृतम् । स च प्रियमित्राख्यो बालः पञ्चधात्रीभिः= मज्जनधात्री-मण्डनधात्रीक्रीडाधात्र्य-धात्री-क्षीरधात्रीभिः परिपाल्यमानः-परि-समन्तात् सर्वोपद्रवेभ्यो रक्ष्यमाणः, शुक्लदलद्वितीयाचन्द्र इव क्रमेण वृद्धिंगतः यथा शुक्लपक्षद्वितीयाचन्द्रः क्रमेण वर्द्धते तथैव वृद्धि प्राप्नुवन् उन्मुक्तबालभावो यौवनकमनुप्राप्तः क्रमेण पट्खण्डाधिपतिश्चक्रवर्ती राजा जात इति ॥ मू०२८॥
द्वाविंशतितमं भवं प्रदर्शयितुमाह
बालक पियमित्र का पाँच धायों से पालन-पोषण होने लगा। मज्जनधात्री उसे नहलाती थी १। मण्डनधात्री उसका सिंगार करती थी २। क्रीडापात्री खेलाती थी ३। अंकधात्री गोदमें लेती थी ४। क्षीरधात्री ध पिलाती थी ५। सब प्रकार के उपद्रवों से उसकी रक्षा की जाती थी। जैसे शुक्ल पक्ष की दूज का चन्द्रमा क्रम से बढ़ता जाता है, उसी प्रकार मियमित्र क्रमशः बढ़ता-बढ़ता बाल्यावस्था को लांघ गया और युवावस्था में आ गया। तत्पश्चात् वह षट्खंड का अधिपति चक्रवर्ती राजा हुआ॥मू०२८॥
बाईसवें भवको दिखलाने के लिए कहते हैं-'तए णं से' इत्यादि ।
महावीरस्य
न प्रियमित्र
चक्रवर्ति
नामकः एकविंशतिमतमोभवः।
ધનવંત અને શાસનપતિએને ત્યાં બાળકને વિવિધ રીતે પિષવા અને વિવિધ પ્રકારના ઉચ્ચ સંસ્કાર પાડવા, ઉપમાતાઓ રાખવામાં આવે છે. આ ઉપમાતાએ “ધાવ-માતાઓ” તરીકે ઓળખાય છે. આ માતાઓ પિતાને ઍપાએલ બાળકૅની માતા તરીકે જ તમામ રીતે વર્તન કરે છે. તેઓને માન-મરતબ પણ તે ઘરમાં સારો અને આદરણીય હોય છે.
પાંચ ધાવ માતાઓના કર્તવ્ય આ પ્રમાણે હોય છે—(૧) મજજનધાત્રી આ માતા બાળકને સારી રીતે नवरा-धोवरावे छ. (२) भनधात्री-मा भाता आणने श॥२ आदि धा२९४४२रावे छ. (3) धात्री-मा भाता બાળકને અનેક રીતે રમાડી હસતું રમતું રાખે છે. (૯) અંકધાત્રી આ માતા બાળકને પોતાના ખેાળામાં લઈ રડતું છાનું રાખે છે. (૫) ક્ષીરધાત્રી- આ ધાવમાતા બાળકને ધવરાવે છે. આ માતાઓના જેવા સંસ્કાર હોય તેવા સંસ્કારે આ બાળકમાં ઉતરે છે. એમ માનસશાસ્ત્ર કહે છે. આ પ્રકારે તે પાંચ ધાવમાતાઓ વડે પળાતે તે “પ્રિય મિત્ર' બીજના ચંદ્રમાની માફક વધવા લાગ્યો, અને બાલ્યાવસ્થાને ઓળંગી યુવાવસ્થામાં આવ્યું. ત્યારબાદ તે ષટખંડને અધિપતિ ચક્રવર્તી થયે. (સૂ૦૨૮)
वे भावीसभा १ मतावले 'तए णं से प्रत्याUिse only
॥२५४॥
Jain Education Internal
hirw.jainelibrary.org

Page #268

श्रीकल्पमुत्रे
॥२५५॥
Jain Education In
मूलम् - तए णं से पयं परिवालेमाणे चक्कवट्टिसिरिमणुभवमाणे एगया मूयाए नयरीए उज्जाणे समागयस्स पोट्टिलायरियस्स धम्मदेसणं सोचा संजायसंवेगो पुत्तं रज्जे ठवेत्ता तयंतिए पन्वइओ । तरणं से पण कोडवासाई उक्किहं तवं तवित्ता चउरासीइलक्खपुन्वाउयं परिपालिय कालमासे कालं किच्चा सत्तमे सुकदेवलोके देवत्तेणं ववन्ने । तओ आउभवक्खिरण चुओ सो अणेगभवं किच्चा बावीस मे भवे वच्छदेसे कोसंवीणयरीए पोट्टाभिहस्स रण्णो पउमावईए देवीए कुच्छिसि पुत्तत्ताए उबवण्णो । गव्भगयंसि तंसि सुभिक्खाइणा सजणाणं पो भरियं, तेण अम्मापिऊहिं तस्स पोहिलत्ति नामं कयं । सो य उम्मुकबालभावो जोव्वणगमपत्त बावरिकलाकुसलो जाओ। एगया कयाई पासायगवक्खे उबविट्ठो सो नयरसोहं पासंतो रायप गच्छमाणं मुहोवरि सदोरयमुहवत्थियं धारेमाणं णाणणिहाणं तवकिरियखाणि मुणि दट्ठूण संजायसंवेगो विगयविसयवेगो उज्जाणम्मि समवसरिय सुदंसणायरियसमीवे धम्मं सोचा पव्वइओ ॥ मृ०२९ ।।
छाया - ततः खलु स प्रजां परिपालयन् चक्रवर्त्तिश्रियमनुभवन् एकदा मूकाया नगर्या उद्याने समागतस्य पोट्टिलाचार्यस्य धर्मदेशनां श्रवा संजातसंवेगः पुत्रं राज्ये स्थापयित्वा तदन्तिके प्रत्रजितः । ततः खलु स प्रियमित्रमुनिः कोटिवर्षाणि उत्कृष्टं तपस्तप्त्वा चतुरशीतिलक्षपूर्वायुष्कं परिपाल्य कालमासे कालं कृत्वा मूलका अर्थ -- राजा होकर प्रियमित्र अपनी प्रजा का परिपालन करता हुआ और चक्रवर्ती की लक्ष्मीका उपभोग करता हुआ, एक समय मूका नगरीके उद्यानमें पधारे हुए पोट्टिलाचार्य का धर्मोपदेश श्रवण कर, संवेगयुक्त होकर और अपने पुत्र को सिंहासन पर आरूढ़ करके, उनके समीप दीक्षित हो गया । उसके बाद प्रियमित्र मुनि एक करोड़ वर्षों तक उत्कृष्ट तपस्या करके चौरासी लाख पूर्वकी समग्र आयु भोगकर, यथा समय देहोत्सर्ग करके सातवें शुक्र देवलोक में देवरूप से उत्पन्न हुआ ।
મૂલના અર્થી—સત્ સત્તાધીશ ચક્રવત્તી અની, નયસારના જીવ પ્રિયમિત્ર, પેાતાની પ્રજાનું પાલન ચેગ્ય રીતે કરતા વિચરે છે. સાથે સાથે ચક્રવર્તીના અનુપમ ભેગ પણ ભેાગવતે વચરી રહ્યો છે.
કોઈ એક સમયે મૃકા નગરીના ઉદ્યાનમાં પેટ્ટિલાચાય 'ના ધર્મોપદેશ શ્રવણ કરી રાજાને વૈરાગ્ય પ્રાપ્ત થયું. દૃઢવિચારતા હેાવાને કારણે પેાતાના પુત્રને રાજગાદી પર બેસાડી, તે આચાય ની સમીપે દીક્ષા ધારણ કરી સાધુ બન્યો. આ પ્રિયમિત્ર મુનિ, એક કરોડ વર્ષો સુધી દીક્ષા પર્યાય પાળી, ઉત્કૃષ્ટ તપની આરાધના કરી, ચેારાસી [૪] લાખ પૂર્વનું આયુષ્ય પૂરું કરી, કાળ આવ્યે કાળ કરી, સાતમા શુક્ર દેવલેકમાં દેવરુપે અવતર્યાં.
कला
मञ्जरी
टीका
महावीरस्य पोहिल
नामकः
द्वाविंशतितमो भवः ।
॥२५५॥
ww.jainelibrary.org

Page #269

श्री कल्पमुत्रे ॥२५६॥
您
Jain Education Inte
शुकदेवलोके देवत्वेन उपपन्नः । तत आयुर्भवस्थितिक्षयेण च्युतः सोऽनेकभवं कृत्वा द्वाविंशतितमे भवे वत्सदेशे कौशाम्बीनगर्यां पोट्टाभिधस्य राज्ञः पद्मावत्या देव्याः कुक्षौ पुत्रत्वेन उपपन्नः । गर्भगते तस्मिन् सुभिक्षादिना सकलजनानां पोट्टं भृतं तेन अम्बापितृभ्यां तस्य पोहिलेति नाम कृतम् । स च उन्मुक्तबालभावो यौनमनुप्राप्तो द्वासप्ततिकलाकुशलो जातः । एकदा कदाचित् प्रासादगवाक्षे उपविष्टः स नगरशोभां पश्यन् राजपथे गच्छन्तं मुखोपरि सदोरकमुखवस्त्रिकां धारयन्तं ज्ञाननिधानं तपः क्रियाखनिं मुनिं दृष्ट्वा संजातसंवेगो
देवलोक से आयु, भव और स्थिति का क्षय होने के कारण च्यवकर उसने अनेक भव किये । फिर ( गिनने योग्य) बाईसवें भव में, वत्स नामक देश में, कौशाम्बी नगरी में, पोट्ट नामक राजा की पद्मावती देवी के उदर में पुत्ररूप से उत्पन्न हुआ ।
जब वह गर्भमें था तो सुभिक्ष आदि द्वारा उसने समस्त जनताका पोट्ट (पोट - पेट) भरा, इस कारण माता-पिताने उसका नाम 'पोहिल' रक्खा | बाल-वय पूर्ण करके जब यौवन वय को प्राप्त हुआ तो बहत्तर कलाओं में कुशल हुआ ।
एक बार कभी वह गवाक्षमें बैठा हुआ नगर की शोभा देख रहा था । उसने राजमार्ग में जाते हुए, मुख पर डोरा सहित मुखवस्त्रिका धारण किये हुए, ज्ञानके निधान और तपश्चर्या तथा क्रिया की खान मुनि को देखा। उसे संवेग उत्पन्न हो गया और विषयोंका वेग नष्ट हो गया। वह उद्यान में जाकर,
દેવલાકનુ' આયુષ્ય, ભવ અને સ્થિતિના ક્ષય થયા બાદ અનેક ભવામાં ‘નયસાર ના જીવ ઉત્પન્ન થયે. ગણુત્રી યેાગ્ય બાવીસમા ભવે વત્સ નામના દેશમાં, કોશામ્બી નગરીની અંદર, પેટ્ટ નામના રાજાની રાણી પદ્માવતી દેવીના પેટે પુત્રરુપે અવતર્યાં.
જ્યારે ગર્ભમાં હતા ત્યારે માતાપિતાએ દુષ્કાલ પ્રસંગે ભૂખે મરતી જનતાના પેટ ભર્યા તેથી તેનુ નામ भाता-पिताये 'पोट्टिस' राज्य मासवय पूर्ण थया माह, यौवन अवस्था आप्त थये, मोतेर लामां प्रवीयु थये।. યુવાનીના આરે પહોંચેલા આ ‘પોટ્ટિલ' ખારીમાં બેઠો બેઠો નગરની શેશભા જોઇ રહ્યો હતા. તેવામાં, રાજમાગ પર જતાં, ઢોરા સહિત મુખ સ્ત્રિકા ધારણ કરેલાં એવા કોઈ એક મુનિને જ્ઞેયાં. આ મુનિને દેખાવ એવા હતા કે જાણે જ્ઞાનના નિધાન હેય, અને સૌમ્ય પ્રકૃતિવાળા તથા તપશ્ચર્યા આદિ કડક ક્રિયાના પાળવાવાલા હાય ! મુનિનું સૌમ્ય અને શાંત મુખારવિંદ જોઇ પેટ્રિકને વૈરાગ્ય આવ્યે, અને વિષયેા તરફની રુચી ઉડી ગઈ.
कल्प
मञ्जरी
टीका
महावीरस्य पोहिल
नामक:
द्वाविंशति
तमो भवः ।
||२५६॥
w.jainelibrary.org

Page #270

श्रीकल्प
||२५७||
具有
Jain Education Int
विगतविषयवेग उद्याने समवसृत्य धर्मं श्रुत्वा सुदर्शनाचार्यसमीपे प्रव्रजितः ॥ भ्रू०२९ ॥ टीका- 'तए ' इत्यादि ।
ततः खलु स प्रजां परिपालयन् चक्रवर्त्तिश्रियम् अनुभवन एकदा सूकाया नगर्या उद्याने समागतस्य पोहिलाचार्यस्य धर्मदेशनां श्रुत्वा संजातसंवेग := समुत्पन्नमोक्षाभिलाषः सन् पुत्रं राज्ये स्थापयित्वा तदन्तिके= पोट्टिलाचार्यसमीपे प्रत्रजितः । ततः खलु स प्रियमित्रमुनिः कोटिवर्षाणि उत्कृष्टं तपः तप्त्वा चतुरशीतिलक्षपूर्वायुष्कं चतुरशीतिलक्षपूर्वपरिमितमायुः परिपाल्य कालमासे कालं कृत्वा सप्तमे शुक्रदेवलोके देवत्वेन उपपन्नः । तत आयुर्भवस्थितिक्षयेण च्युतः सः अनेकभवं कृत्वा द्वात्रिंशतितमे भवे वत्सदेशे कौशाम्बीनगया पोट्टाभिधस्य= धर्मदेशना श्रवण कर सुदर्शन आचार्य के समीप प्रव्रजित हो गया ।। ०२९ ॥
टीकाका अर्थ- 'तरणं' इत्यादि । तदनन्तर प्रियमित्र अपनी प्रजाका भलीभाँति पालन करता हुआ और चक्रवर्तीकी लक्ष्मीका उपभोग करता हुआ, एक बार मूका नगरी के उद्यानमें आये हुए पोहिलाचार्य की धर्मदेशना सुनकर संवेगवान् मोक्षका अभिलाषी हुआ । पुत्रको राज्य पर स्थापित करके - सिंहासनासीन करके पोहिलाचार्य के समीप दीक्षित हो गया। तब वह प्रियमित्र मुनि करोड़ वर्षों तक तीव्र तपश्चरण करके, चौरासी लाख पूर्व की आयु भोग कर काल - मास में काल करके शुक्र नामक सातवें देवलोकमें देवरूपसे उत्पन्न हुआ । आयु, भ और स्थितिका क्षय होने से देवलोक से व्यवकर उसने अनेक ( नगण्य ) भत्र किये। फिर ( गिनने योग्य) बाईसवें भाव में वह वत्स देशकी कौशाम्बी नगरीमें पोहनामक राजा की पद्मावती
તે મુનિની પછવાડે ઉદ્યાનમાં ગયા, ધમ દેશના સાંભળી, આ સુદર્શન નામના મુનિ પાસે, પ્રજા ગ્રહણ કરી. (સ્૦૨૯) टीडानो अर्थ- 'तर णं' इत्याहि त्यारमाह प्रियमित्र पोतानी प्रन्ननु सारी रीते पासून ४रता तथा न्य ર્તિની લક્ષ્મીના ઉપભોગ કરતાં એકવાર મૂકા નગરીનાં ખાગમાં આવેલ પેટ્ટિલાચાયની ધ દેશના સાંભળીને સ ંવે ગવાન થઈને મેક્ષના અભિલાષી થયા. પુત્રને રાજગાદી પર બેસાડીને પેટ્ટિલાચાયની પાસે તેણે દીક્ષા લીધી. પછી તે પ્રિયમિત્ર મુનિ કરોડ વર્ષો સુધી આકરાં તપ કરીને ચર્યાસી લાખ પૂર્વ'નુ' આયુષ્ય ભાગવીને કાલ માસમાં (મૃત્યુ અવસરૅ) કાળ પામીને શુક્ર નામનાં સાતમાં દેવલેકમાં દેવરૂપે ઉત્પન્ન થયા.
આયુષ્ય, ભવ અને સ્થિતિનો ક્ષય થતાં દેવલેાકથી ચવીને તેણે અગણિત (અનેક ) લવ કર્યા. પછી (ગણત્રીને યેાગ્ય ) બાવીસમાં ભવમાં તે વત્સ દેશની કૌશામ્બી નગરીમાં પાટ્ટ નામના રાજાની પદ્માવતી નામની રાણીની
कल्प
मञ्जरी
टीका
महावीरस्य
पोहिल.
नामको
द्वाविंशति
तमो
भवः ।
॥२५७||

Page #271

श्रीकल्प
॥२५८॥
पोट्टनामकस्य राज्ञः पद्मावत्या देव्याः कुक्षौ पुत्रत्वेन उपपन्नः । साधिकेषु नवसु मासेषु व्यतिक्रान्तेषु स गर्भाद् विनिष्क्रान्तः । अत्र महाशुक्रदेवभवस्ततोऽतिरिक्ताश्चानेके भवा अविवक्षिता बोध्या इति । गर्भगते तस्मिन् सुभिक्षादिना सकलजनानां पोहम्-उदरं भृतम् , न कोऽपि तद्राज्ये बुभुक्षित आसोदित्यर्थः, तेन हेतुना अम्बापितृभ्यां तस्य पोटिलेति नाम कृतम् । स च पोटिलो राजकुमार उन्मुक्तबालभावो यौवनकमनुप्राप्तः बाल्यावस्थामतिक्रम्य यौवनावस्थामारूढो द्वासप्ततिकलाकुशलः द्वासप्ततिकलासु निष्णातो जातः । एकदा कदाचित पासादगवाक्षे उपविष्टः स नगरशोभां पश्यन् राजपथे राजमार्गे गच्छन्तं मुखोपरि सदोरकमुखवस्त्रिकां धारयन्तं ज्ञाननिधानं–ज्ञाननिधिस्वरूपं तपःक्रियानि-तपसः अनशनादेख्दशविधस्य क्रियायाः चारित्रस्य च आकरदेवीकी कुक्षिमें पुत्ररूपमें उत्पन्न हुआ। कुछ अधिक नौ मास बीतने पर गर्भ से बाहर निकला-जन्म हुआ।
___ यहा महा-शुक्र देवलोक का भव तथा उसके सिवाय अन्य अनेक भव अविवक्षित हैं, अर्थात् गिनतीमें नहीं लिये हैं।
जब यह बालक गर्भ में था तो सुभिक्ष आदि द्वारा सब प्रजाका इसने पेट भरा था, अर्थात उसके राज्यमें ई भूखा नहीं रहता था। इस कारण माता-पिताने उसका नाम 'पोट्टिल' रक्खा। पोटिल राजकुमार बाल्यावस्था पार करके युवावस्थामें पहुँचा और बहत्तर कलाओं में निष्णात हो गया। वह एकबार अपने महलके गवाक्षमें बैठा हुआ नगर की शोभा का निरीक्षण कर रहा था कि उसे एक मुनि दिखायी दिये। वह राजमार्ग में जा रहे थे। उनके मुख पर डोरा सहित मुखवत्रिका बँधी हुई थी। वे ज्ञानके भंडार थे કૂખે પુત્રરૂપે ઉત્પન્ન થયે. નવમાસ પર કેટલાક દિવસો પસાર થતાં તેને જન્મ થયો. ' અહીં મહાશક દેવલોકન ભવ અને એ સિવાયનાં બીજાં અનેક ભવ અવિવક્ષિત છે એટલે કે ગણત્રીમાં बेवायां नथी.
જ્યારે આ બાળક ગર્ભમાં હતું ત્યારે તેણે સુકાળ વગેરે દ્વારા બધી પ્રજાનું પિષણ કર્યું હતું. એટલે કે તેના રાજ્યમાં કોઈ ભૂખ્યું રહેતું ન હતું. તે કારણે માતા-પિતાએ તેનું નામ “દિલ” રાખ્યું. પિદિલ રાજકુમાર બાલ્યાવસ્થા પસાર કરીને યુવાવસ્થાએ પહોંચે, અને બેતેર કળાઓમાં નિપુણ બન્યો. તે એક વાર પિતાના
મહેલના ઝરૂખામાં બેસીને શહેરની શેભાનું નિરીક્ષણ કરતા હતા, ત્યારે તેણે એક મુનિને જોયાં. તેઓ રાજમાર્ગ an પર જતાં હતાં. તેમના મુખ પર દેરા સાથે મુહપસ્તી બાંધેલી હતી. તેઓ જ્ઞાનના ભંડાર હતાં, અને અનશન
महावीरस्य पोटिलनामकः द्वाविंशतिमतमो भवः।
॥२५८॥
Jain Education in
Taw.jainelibrary.org.

Page #272

श्रीकल्प
कल्पमञ्जरी
॥२५९॥
टीका
स्वरूपं मुनि दृष्ट्वा संजातसंवेगः समुत्पत्रमोक्षाभिलाषः, अत एव-विगतविषयवेगः-विगतोजष्टो विषयेषु= STED पञ्चेन्द्रियविषयेषु शब्दादिषु वेग: मानसो वेगो यस्य स तथा-विषयपराङ्मुख इत्यर्थः,उद्याने समवमृत्य-गत्वा धर्म श्रुत्वा सुदर्शनाचार्यसमीपे प्रवजित इति ।। मू०२९ ।।
ततः स यदकरोत्तदाह
मूलम्- तए णं सो पोटिलो मुणी तिव्वतवसंजमाराहणओ मुहं मुहुं वीसइठाणसमाराहणेणं ठाणगवासित्तं समाराहिता अणवरय मासभत्तेणं कोडिवरिसाइं उग्गं तवं तत्तिा चउरासोइलक्खपुवाई सघाउयं पालइत्ता महेणं झाणेणं पसत्थेणं अज्झवसाणेण कालमासे कालं किच्चा तेवीसइमे भवे सहस्सारे कप्पे सबटविमाणे एगृणवीससागरोवमहिइयदेवत्तेण उववन्नो ।। मू०२९ ॥
छाया-ततः खलु स पोटिलो मुनिस्तीव्रतपःसंममाराधनतो मुहर्मुहुविंशतिस्थानसमाराधनेन स्थानकवासित्वं समाराध्य अनवरतं मासभक्तेन कोटिवर्षाणि उग्रं तपस्तप्त्वा चतुरशीतिलक्षपूर्वाणि सर्वायुष्कं पालयिऔर अनशन आदि बारह प्रकार के तप तथा चारित्र की खान थे। मुनिको देखकर राजकुमार को संवेग उत्पन्न हुआ। पाँचों इन्द्रियों के शब्द आदि विषयोंमें उसका जो मानसिक वेग था, वह दूर हो गया. अर्थात् वह विषयों से विमुख हो गया। तत्पश्चात् उद्यान में जाकर और धर्मश्रवण करके सुदर्शन आचार्य के समीप दीक्षित हो गया ।। मू०२९॥
इसके पश्चात् उसने जो किया सो कहते हैं 'तए णं' इत्यादि।
मूलका अर्थ-तत्पश्चात् पोटिल मुनिने तीव्र तप और संयम की आराधना से तथा बार-बार बीस स्थानों का सेवन करके स्थानकवासित्व (स्थानकवासीपन) की आराधना करके, निरन्तर मासखमण की વગેરે બાર પ્રકારનાં તપ તથા ચારિત્રની ખાણ હતા. મુનિને જે ઈને રાજકુમારને વેગ પેદા થા. પાંચે ઈન્દ્રિયના શબ્દ વગેરે વિષયોમાં તેને જે માનસિક વેગ હતો તે દૂર થઈ ગયે. એટલે કે તે વિષયેથી વિમુખ બની ગયો. ત્યારબાદ ઉદ્યાનમાં જઈને અને ધર્મશ્રવણ કરીને તે દીક્ષિત થયે. (સૂ૦૨૯)
स्यार माह तेभारे युते -'तपण से' त्याल.
મૂળ અર્થ–ત્યાર બાદ પિઠ્ઠિલ મુનિએ આકરાં તપ, અને સંયમની આરાધના વડે તથા વારંવાર વીસ Jain Education in र स्थानानुसेवन शने स्थान वासिवनी (स्थानबासी पानी ) माराधना शन, निरत२ भासमभनी तपस्या
महाविरस्य पोटिल
मतमो भवः।
આ
॥२५९॥
sw.jainelibrar

Page #273

ans
श्रीकल्प
मत्र
॥२६॥
र त्वा शुभेन ध्यानेन प्रशस्तेन अध्यवसानेन कालमासे कालं कृत्वा त्रयेविंशतितमे भवे सहस्रारे कल्पे सर्वार्थविमाने एकोनविंशतिसागरोपमस्थितिकदेवत्वेन उपपन्नः ॥ मू०३०॥
टीका--'तएण' इत्यादि--ततः प्रव्रज्याग्रहणानन्तरं खलु निश्चयेन स पोटिलो मुनिः तीव्रतपःसंयमाराधनतः-तीव्रघोरं यत्तपः अनशनादिकं द्वादशविधं, संयम: सावधविरतिलक्षणः सप्तदशविधश्च, तयोराराधनं ततः, अत्युत्कटतपःसंयमाराधनपूर्वकमित्यर्थः; मुहुर्मुहुः वारं वारं विंशतिस्थानसमाराधनेन=अर्हत्सिद्धमवचनादीनि यानि विशतिस्थानानि तेषां समाराधनेन=सेवनेन स्थानकवासित्वं समाराध्य, दीक्षादिनादारभ्य यावज्जीवम् अनवरत-निरन्तरं मासभक्तेन मासक्षपणेन तपसा कोटिवर्षाणि कोटिवर्षपर्यन्तम् उग्रंन्योर तपस्तप्त्वा शुभेन ध्यानेन धर्मध्यानेन प्रशस्तेन अध्यवसानेन-प्रशस्तात्मपरिणामेन कालमासे कालं कृत्वा त्रयोविंशतितमे भवे तपस्या करके, एक करोड़ वर्ष तक उग्र तप तपा। चौरासी लाख पूर्वकी समग्र आयु भोगकर शुभ ध्यान
और प्रशस्त अध्यवसाय के साथ काल-मासमें काल करके, तेईसवें भव में, सहस्रार नामक कल्पके सर्वार्थ नामक विमानमें उन्नीस सागरोपम की स्थितिवाले देवके रूपमें उत्पन्न हुआ ॥ मू०३०॥
टीकाका अर्थ-'तए ण' इत्यादि। दीक्षा ग्रहण करने के पश्चात् पोट्टिल मुनिने अनशन आदि बारह प्रकार के घोर तप की आराधना की। सत्तरह प्रकार के सावध विरति रूप संयम की भी आराधना की। संयम-तप की आराधना करते हुए अर्हद्-भक्ति, सिद्धभक्ति, प्रवचनभक्ति आदि बीस स्थानों की भी आराधना की। इस प्रकार स्थानकवासित्वकी आराधना करके दीक्षाके दिन से लेकर निरन्तर मासखमण की तपस्या से करोड वर्षों तक घोर तपश्चरण करके, धर्मध्यान और प्रशस्त आत्म-परिणाम के
महावीरस्य अप्रतिष्ठान
नारकसिंहजन्मरूपौ अष्टाद
कोनविंशतितमौ
भवौ।
કરીને. એક કરોડ વર્ષ સુધી ઉગ્ર તપ કર્યું ! ચોર્યાસી લાખ પૂર્વનું સમગ્ર આયુષ્ય ભોગવીને, શુભ ધ્યાન અને પ્રશસ્ત અધ્યવસાય સાથે કાળ-માસમાં કાળ પામીને, તેવીસમાં ભવમાં સહસ્ત્રાર નામનાં દેવકનાં સર્વાથ નામનાં વિમાનમાં ઓગણીસ સાગરોપમની સ્થિતિવાળાં દેવરૂપે ઉત્પન્ન થયાં (સૂ૦૩૦).
टान। अर्थ-'तए थे' त्याहि. हीक्षा सीधा पछी पोटिस भूनिये अनशन आदि मार प्रजानां धार तपनी આરાધના કરી. સંયમ–તપની આરાધના કરતાં, અહંદૂ-ભક્તિ, સિદ્ધભક્તિ, પ્રવચનભક્તિ આદિ વીસ સ્થાનની પણ આરાધના કરી. એ રીતે સ્થાનકવાસિત્વની આરાધના કરીને દીક્ષાના દિવસથી શરૂ કરીને નિરંતર મા ખમણુની na તપસ્યાથી કરોડ વર્ષ સુધી ઘોર તપશ્ચર્યા કરીને, ધર્મધ્યાન અને પ્રશસ્ત આત્મ-પરિણામ સાથે કાળ-માસમાં કાળ
॥२६॥
PRG
,

Page #274

श्रीकल्प
मृत्र ॥२६॥
कल्पमञ्जरी टीका
सहस्रारे कल्पे सर्वार्थनामके विमाने एकोनविंशतिसागरोपमस्थितिकदेवत्वेन उपपन्नः एकोनविंशतिसागरोपमस्थितिको देवो जात इति । अत्रेदं बोध्यम्-- पोट्टिलमुनिरेककोटिवर्षाणि (१०००००००) संयमपर्यायं पालितवान् । स च दीक्षादिवसाद यावज्जीव मासक्षपणं कृतवान् । तत्र षण्णवतिलक्षाणि षट्पष्टिसहस्राणि षट्शतानि षट्पष्टिश्च (९६६६६६६) वर्षाणि अष्टौ (८) मासा एकश्च (१) दिवसस्तपस्याया भवन्ति । एवं च मासक्षपणानि एकादश कोटयः षष्टिलक्षाणि (११६००००००) च भवन्ति । पारणायाश्च दिवसा एकादशकोटयो नवनवतिलक्षाणि नवनवतिः सहस्राणि नवशतानि नवनवतिश्च (११९९९९९९९) भवन्ति । एतेषां दिवसानां तु-त्रीणि लक्षाणि प्रयस्त्रिंशत्सहस्राणि त्रीणि शतानि प्रयस्त्रिंशञ्च (३३३३३३) वर्षाणि त्रयो (३) मासा एकोनत्रिंशच्च (२९) दिवसा भवन्तीति । साथ काल-मास में काल करके, तेईसवें भव में सहस्रार नामक स्वर्गमें, सर्वार्थ नाम के विमान में, उन्नीस सागरोपम की स्थितिवाले देवके रूपमें जन्म ग्रहण किया।
यहाँ यह समझ लेना चाहिए-पोटिल मुनि ने एक करोड़ (१०००००००) वर्ष तक संयम का पालन किया। दीक्षा के दिनसे आरंभ करके उन्होंने जीवन-पर्यन्त निरनन्तर मासखमण की तपस्या की, अतः छयानवें लाख, छयासठ हजार, छह सौ छासठ (९६६६६६६) वर्ष आठ मास एकदिन तपस्या का समय होता है। इनके महीने-मासखमण-ग्यारह-करोड़ साठ लाख (११६००००००) होते हैं। पारणा के दिन ग्यारह करोड़, निन्यानवे लाख, निन्यानवे हजार नौ सौ निन्यानवे (११९९९९९९९) होते हैं। इन दिनों के तीन लाख तेंतीस हजार तीन सौ तेतीस (३३३३३३) वर्ष तीन मास उन्तीस (२९) दिन होते हैं। समवायाङ्गसूत्रमें कहा हैપામીને, તેવીસમાં ભવમાં, સહસ્ત્રાર નામનાં દેવલોકમાં, સર્વાર્થ નામનાં વિમાનમાં, ઓગણીસ સાગરોપમની સ્થિતિવાળાં દેવરૂપે જન્મ લી છે. અહીં એ સમજી લેવું જોઈએ કે પિદિલ મુનિએ એક કરોડ (૧૦૦૦૦૦૦૦) વર્ષ સુધી સંયમનું પાલન કર્યું. દીક્ષાના દિવસથી શરૂ કરીને તેમણે જીવ્યાં ત્યાંસુધી નિરંતર માસ–મા ખમણની તપસ્યા કરી. तेथी छन्नुभ, छांस SM२, ७से छies (e६६६६६६) ११, माभास, मेसिनो तपस्यानो समय थयो. તેનાં માસખમણ અગીયાર (૧૧ કરોડ ૬૦ લાખ (૧૧૬૦૦૦૦૦૦) થાય છે. પારણના દિવસે અગીયાર કરોડ નવાણું લાખ, નવાણું હજાર, નવસો નવાણું (૧૧૯) થાય છે. એ દિવસેના ત્રણ લાખ, તેત્રીસ હજાર agसे तेत्रीस. (333333) १५, न भास, माननीस (२८) हिस थाय छ. “समवायानसूत्र' मा घुछ
महावीरस्य पोहिलनामकसवार्थविमान
वासिदेवकोई नामको द्वाविंशतितमत्रयोविंशतितमौ
॥२६॥
P
olww.jainelibrary.org

Page #275

श्री कल्पमूत्रे ॥२६२॥
समवायाङ्गगसूत्रे - ' समणे भगवं महावीरे तित्थयरभवग्गहणाओ छडे पोट्टिलभवरगहणे एगं वासकोडि सामण्णपरियागं पाउणित्ता सहस्सारे कप्पे सव्चविमाणे देवत्ताए उववन्ने '
छाया - श्रमणो भगवान् महावीरस्तीर्थकर भवग्रहणात् षष्ठे पोट्टिलभवग्ग्रहणे एकां वर्षकोटिं श्रामण्यपर्यायं पालयित्वा सहस्रारे कल्पे सर्वार्थविमाने देवतया उपपन्नः - इत्युक्तत्वाद् भगवतो महावीरस्य पश्चानुपूर्व्या षष्ठो भवः पोट्टिलभवो विज्ञायते, पूर्वानुपूर्व्या तु स एव द्वाविंशतितमो भवो भवति । अतो द्वाविंशतितमभवत्वेन पोट्टिलभवोऽवश्यमेव वर्णनीयः । इदं शास्त्रवचनमनादृत्य यैर्द्वाविंशतितमभवेऽन्यन्नाम प्रोक्तं, तदागमविरुद्धमिति ॥ म्०३० ॥
अथ चतुर्विंशतितमं सवं निरूपयति
" समणे भगवं महावीरे तित्थयरभवरगहणाओ छट्ठे पोट्टिलभवरगहणे एगं वासकोडिं सामण्णपरियागं पाउणत्ता सहस्सारे कप्पे सव्वद्वविमाणे देवत्ताए उववण्णे ।” इति ।
श्रमण भगवान् महावीर, तीर्थकर भव ग्रहण करने से पहले छठे पोट्टिल के भव में एक करोड़ वर्ष तक श्रमण - पर्याय पालकर, सहस्रार कल्प के सर्वार्थ नामक विमान में देवरूपसे उत्पन्न हुए ।
इस कथन से पचानुपूर्वी से छठा भव पोहिल का भव ज्ञात होता है, और पूर्वानुपूर्वी से बड़ी बाईसवा भव होता है, अतः बाईसवा भव पोट्टिल का भव अवश्य कहना चाहिए। इस शास्त्र - वचन का अनादर करके जिन्होंने बाईसवें भव में दूसरा नाम कहा है, वह आगम से विरुद्ध है ||०३०|| ra चौबीसवें भवका निरूपण करते हैं- 'तए णं से' इत्यादि ।
" समणे भगवं महावीरे तित्थयरभवरगहणाओ छट्ठे पोहिलभवरगहणे एगं वासकोडिं सामण्णपरियागं पाउणित सहस्सारे कप्पे सहविमाणे देवत्ताए उबवण्णे " - इति
શ્રમણુ ભગવાન મહાવીર, તીથ કર ભગ્રહણ કર્યા પહેલાં છઠ્ઠા પેટ્ટિલના ભવમાં એક કરોડ વર્ષો સુધી શ્રમણ-પર્યાય પાળીને સહસ્રાર દેવલેાકનાં સર્વાં નામનાં વિમાનમાં દેવરૂપે ઉત્પન્ન થયાં.
આ કથન વડે પશ્ચાતુપૂર્વીથી છઠ્ઠો ભવ તે પેટ્ટિલના ભવ જ્ઞાત થાય છે. અને પૂર્વાનુપૂર્વી'થી એ જ ખાવીસમે ભવ થાય છે. તેથી બાવીસમા ભવ તે પેટ્ટિલના ભવ અવશ્ય કહેવા જોઈએ. આ શાસ્ત્ર-વચનના અનાદર કરીને नेभो मावीसभां लवभां जो नाम उडेल छे, ते भागभथी विद्धनु छे. (सू०३०)
वे यावीसभा भवनु निश्चय १२ छे'त णं से' इत्याmिy
Jain Education tional
कल्प
मञ्जरी
टीका
महावीरस्य
पोहिल
नामक
सर्वार्थ
विमान
वासिदेवनामकौ
द्वात्रिंशति
तमत्रयोविंशतितमौ
भवौ ।
॥२६२॥

Page #276

श्रीकल्प
॥२६३।।
टीका
मलम्-तएणं से देवे आउभवद्विइक्खएणं ताओ देवलोगाओ चविय चोवीसइमे भवे अस्सि चेव भरयखित्ते सालदेसे रहपुरणयरे पियमित्तस्स रण्णो विमलाए देवीए कुच्छिसि पुत्तत्ताए उववण्णो । तस्स अम्मापिऊहिं विमलेत्ति नाम कयं । कमेण उम्मुक्कबालभावो जोवणगमणुप्पत्तो सो पिउणा रज्जे अभिसित्तो पुढवीं सासी । एगया सो विमलो राया कीडिउं वर्ण पत्तो। तत्थ एगं मिगं पासबद्धं मियमाणं पासिय तं पासाओ
मञ्जरी विमोइय निब्भयं करी। तए णं से सव्वत्थ रज्जे अमारीघोसणं घोसी । तेण सो विमलो राया महइमहालयं विमलं सुकयं आवजी । भावेइ य-दया चेव सयलाणं सुकडाणं कम्माणं मूलंति सव्वसत्थेसु पडिवाइयं, नो एत्थ कस्सवि विरोहो । अवि य दया परमं रयणं, दयाधम्मसरिसो अण्णो उत्तमो धम्मो न होइ। दया चिंतामणी विव चिंतियं फलं देइ, कप्पलएव वंछियटुं पयच्छइ, कामधेशु विव कामं पपूरेइ, किंबहुणा? इमं धम्मसिरोमणि दयं पालेमाणो सुहियो जीवपहिओ चाउरंतसंसारकंतारे चउरासीइलक्खजीवजोणिदुप्पहं वीइक्कमिय सयलपाणिपीहणिज्ज मणुस्सभवसुट्ठाणं पावेइ । तत्थ मुत्तिमहिला दयागुणसमलंकियं तं जीवं आकरिसेइ । तेण स सासयसुहभागी हवइ ।। मू०३१॥
महावीरस्य छाया-ततः खलु स देव आयुर्भवस्थितिक्षयेण तस्माद् देवलोकात् च्युत्वा चतुर्विंशतितमे भवे विमलअस्मिन्नेव भरतक्षेत्रे शाल्वदेशे रथपुरनगरे प्रियमित्रस्य राज्ञो विमलाया देव्याः कुक्षौ पुत्रतया उपपन्नः। नामकः तस्य अम्बापितृभ्यां विमल इति नाम कृतम् । क्रमेण उन्मुक्तबालभावो यौवनकमनुप्राप्तः स पित्रा राज्येऽभिषिक्तः चतुर्विशतिपृथिवीमशासयत् । एकदा स विमलो राजा क्रीडितुं वनं प्राप्तः। तत्रैकं मृगं पाशबद्धं म्रियमाणं दृष्ट्वा तं पाशाद
मतमोभवः। मूलका अर्थ-तदनन्तर वह देव आयु, भव और स्थिति का क्षय होने से उस स्वर्ग से चव कर चौवीसवें भव में, इसी भरतक्षेत्र के, शाल्व देश में, रथपुर नामक नगर में, प्रियमित्र नामक राजा की विमला नामक देवी के उदर में पुत्ररूपसे उत्पन्न हुआ। माता-पिताने उसका नाम विमल रक्खा। क्रममा से बाल-चय पार करके वह यौवन को प्राप्त हुआ। पिताने राज्याभिषेक किया। वह पृथ्वी का शासन મૂળને અર્થ–દેવનું આયુષ્ય, ભવ અને સ્થિતિ પૂરા કરી ત્યાંથી અવીને ચાવીસમાં ભવમાં ભરતક્ષેત્રના
॥२६३।। શાલવદેશમાં રથપુર નામના નગર મળે “પ્રિયમિત્ર” નામના રાજાની “વિમળા” નામની રાણીના ઉદરમાં પુત્રરૂપે નયસારને જીવ આવ્યો.
માતા-પિતાએ તેનું નામ “વિમલ' રાખ્યું. બાલ્યાવસ્થા પસાર કરી યુવાવસ્થાને પામતાં પિતાએ રાજ્યા. ઈ
ww.jainelibrary.org

Page #277

मार
मञ्जरी
टीका
र विमोच्य निर्भयमकरोत् । तेन स विमलो राजा महातिमहान्तं विमलं सुकृतमापद्यत । भावयति च-दयैव
सकलानां सुकृतानां कर्मणां मूलमिति सर्वशास्त्रेषु प्रतिपादितम् , नात्र कस्यापि विरोधः। अपि च दया परमं
कार रत्नम्। दयाधर्मसदृशोऽन्य उत्तमो धर्मो न भवति । दया चिन्तितं फलं ददाति, कल्पलतेच वाञ्छितार्थ प्रयच्छति, श्रीकल्प
करने लगा। एक बार विमल राजा क्रीड़ा करने के लिए वनमें गया। वहाँ एक मृग को जाल में ॥२६४॥ - फँसा और मरणासन्न देखकर उसे जाल से छुड़ाया और निर्भय कर दिया। तत्पश्चात् उसने राज्यमें
सब जगह अमारी घोषणा करवाई। इससे विमल राजा को अत्यन्त महान पुण्य की प्राप्ति हुई। वह इस प्रकार की भावना किया करता था कि-दया ही सकल पुण्यकर्मों का मूल है ऐसा सर्व शास्त्रों में प्रतिपादन किया गया है। दया के विषय में किसीका विरोध नहीं है। इसके अतिरिक्त दया उत्तम रत्न है। दयाधर्म के समान और कोई उत्तम धर्म नहीं है। दया चिन्तामणि के समान इष्ट ભિષેક કરાવ્યું. પૃથ્વી પર રાજ્ય કરતાં કે એક વખત રાજા ક્રીડા કરવા વનમાં ગયા. કીડા દરમ્યાન કોઈ એક હરણને પારધિની જાળમાં ફસાયેલ જે. મરણત્વદશા જોઈ રાજાએ તે હરણને જાળમાંથી બચાવી લીધો ને રાજ્ય ભરમાં અમારી ઘોષણા કરી કે-અહિંસા એ જ ઉત્તમ વસ્તુ છે. કહ્યું પણ છે—
“कल्लाणकोडीकारणी, दुहगइदुहनिट्ठवणी, संसारजलतारणी, एगंत होइ जीवदया” ॥१॥ एवं खु नाणिणो सारं, जं न हिंसइ किंचणं ।
अहिंसा समयं चेव, एवावंत वियाणिया. ॥२॥ અર્થાત-કોડ કલ્યાણની કરનારી, દુગતિ અને દુઃખને દૂર કરનારી, તથા સંસાર સમુદ્રથી તારનારી એવી से पहया' छ (१)
એ પ્રમાણે જ્ઞાનીનો સાર એ છે કે કિંચિત માત્ર પણ હિંસા ન કરે અને અહિંસાથી સમતા થાય છે, એમ જાણીને જ્ઞાની પુરુષ કેઈ પણ જીવને પીડા ઉપજાવે નહિ. (૨)
ઉપરોક્ત ભાવનાવાળે “આદેશ' વિમલ રાજાએ પ્રજાને કહ્યો અને આખા રાજ્યમાં હિંસા નહિં કરવાનું હોમ ફરમાન જાહેર કર્યું. પિતાની ભાવના પણ એ હતી કે દયા તમામ પુણ્યનું મૂલ છે. જીવદયા’ સર્વશાસ્ત્રસંમત તો na છે. દયાની બાબતમાં કોઈને પણ વિરોધ નથી. દયાધમ સમાન કોઈ અન્ય ધર્મ નથી. ચિંતામણિ સમાન અમૃત
महावीरस्य विमल
मए नामकः
चतुर्विंशतितमो भवः।
॥२६४॥

Page #278

अत्रे
कल्पमञ्जरी टीका
कामधेनुरिव कामं प्रपूरयति । कि बहुना ? इमां धर्मशिरोमणि दयां पालयन् मुहदयो जीवपथिकश्चातुरन्तसंसारकान्तारे चतुरशीतिलक्षजीवयोनिदुष्पथं व्यतिक्रम्य सकलपाणिस्पृहणीयं मनुष्यभवसुस्थानं पामोति । तत्र मुक्तिमहिला
दयागुणसमलङ्कृतं तं जीवम् आकर्षति, तेन स शाश्वतमुखभागी भवति ॥ मू०३१॥ श्रीकल्प
टीका-'तए ण से' इत्यादि । ततः खलु स सहस्रारकल्पस्थितो नयसारजीवो देव आयुभवस्थिति॥२६५॥
क्षयेण तस्मात सहस्रारकल्पनामका देवलोकात् च्युत्वा चतुर्विंशतितमे भवे अस्मिन्नेव-दक्षिण एव भरतक्षेत्रे शाल्वदेशे स्थपुरनगरे प्रियमित्रस्य राज्ञो विमलाया देव्याः राज्याः कुक्षौ पुत्रतया उपपन्नः। व्यतीतेषु साधिकेषु नवसु मासेषु गर्भाद विनिष्क्रान्तः । तस्य शिशोरम्बापितृभ्यां विमल इति नाम कृतम् । क्रमेण उन्मुक्तफल देती हैं। कल्पलता के समान सब कामनाओं को पूर्ण करती है, कामधेनु के समान सभी कुछ देती है। अधिक क्या, धर्मों में शिरोमणि इस दया को पालता हुआ शुद्ध अन्तःकरण वाला जीवरूपी पथिक, चार गति रूप संसार-कान्तार में चौरासी लाख जीवयोनि रूप दुर्गम मार्ग को लांघ कर, समस्त प्राणियों द्वारा इच्छा करने योग्य मनुष्य-भव रूपी सुन्दर स्थान को प्राप्त करता है। मनुष्य- भव में दयागुण से विभूषित उस जीव को मुक्तिरूपी महिला अपनी ओर आकर्षित करती है। इस कारण वह शाश्वत सुख का भागी हो जाता है ॥मू०३१ ॥
टीका का अर्थ-'तए णं से' इत्यादि। - तदनन्तर सहस्रार स्वर्ग में स्थित नयसार का जीव, देवसंबंधी आयु, भव और स्थितिका क्षय होने से सहस्रार देवलोक से चव कर चौवीसवें भव में इसी दक्षिण भरतक्षेत्र में, शाल्व नामक देश में, रथपुर नगर में राजा प्रियमित्र की विमला देवी की कुंव में पुत्ररूप से उत्पन्न हुआ। कुछ दिन अधिक नौ मास व्यतीत होने पर उसका जन्म हुआ। माता-पिता ने उस शिशु का 'विमल' नाम स्थापित किया। ફળ દેનાર એકજ સાધન દયા” છે. ક૫તરુ સમાન ઈચ્છિત ફળ દેનારી છે. માગ્યા મેહ વરસાવનાર કામધેનું સમાન છે, દયાધમી દુર્ગતિએને નાશ કરી, અણમેલ એવા માનવ ભવને પ્રાપ્ત કરે છે. માનવભવમાં દયાથી વિભૂષિત થયેલ જીવ, મેલનગરીમાં સુખેથી પહોંચી જાય છે. તે કારણે ‘દયા’ને શાશ્વત સુખ આપનારી કહેવામાં આવી છે. (સૂ૦૩૧)
नो मय-'तपणं से प्रत्यादि. २५ माथी 24वी क्षि भरतभा मावे श नाममा देशमा २थपुर તારે નગરના પ્રિય મિત્ર રાજાની રાણીને પેટે નયસારને જીવ અવતર્યો. માતા-પિતાએ તેનું નામ “વિમલ' રાખ્યું. યુવાવસ્થા
महावीरस्य विमलनामकः
चतुर्विंशतिसोम तमो भवः।

Page #279

श्रीकल्प
कल्प
॥२६६॥
मञ्जरी
टीका
बालभावो यौवनकमनुप्राप्तः बाल्यावस्थामपनीय युवावस्थामधिगतः स विमलो राजकुमारः पित्रा राज्येऽभिषिक्तः पृथिवीम् अशासयत्-शासितवान् । एकदा स विमलो राजा क्रीडितुं-क्रीडां कत्तुं वनं प्राप्तः गतः। तत्रै मृगं पाशबद्ध लुब्धकपाशनियन्त्रितं म्रियमाणं मरणोन्मुखं दृष्ट्वा तं मृगं पाशाद् विमोच्यम्बन्धनाद् दूरीकृत्य निर्भयं= लुब्धकजनितमरणभयाद् रहितम् अकरोत् । ततः पाशबद्धस्य मृगस्य विमोचनानन्तरं खलु समुत्पन्नसर्वप्राणिदयाभावः स विमलो राजा राज्ये सर्वत्र अमारीघोषणांजीवरक्षाघोषणाम् अघोषयत् कृतवान् । तेन अमारीघोषणारूपेण हेतुना स विमलो राजा महातिमहान्तम्-अतिविशालं विमलं निर्मलं सुकृतं-पुण्यम् आपद्यत:लब्धवान्। च-पुनः स निरन्तरं स्वचेतसि भावयति-चिन्तयति-दयैव सकलमुकृतानां कर्मणां मूलम् आदिकारणम्-इति वह क्रम से बाल्यावस्था को पार करके युवावस्था में आ पहुँचा तब राजकुमार विमल का, पिता ने राज्याभिषेक किया और वह राज्य का शासन करने लगा।
एक वार विमल राजा क्रीड़ा करने के लिए वन में गया। वहाँ उसने एक मृग को व्याधों द्वारा फैलाये हुए जालमें फंसा हुआ तथा मरनेकी तैयारीमें देखा। राजा ने उसे बन्धन से छुड़ा दिया और निर्भय-मृत्यु के भय से मुक्त कर दिया।
मृगको अभयदान देने के अनन्तर विमल राजा के अन्तःकरण में समस्त प्राणियों के प्रति ऐसा अपूर्व अनुकम्पा का भाव उत्पन्न हुआ कि उसने अपने राज्यभरमें अमारी-जीवहिंसानिषेध की घोषणा करवा दी। उस अमारीघोषणासे राजा विमलने महान् से महान् पुण्य का उपार्जन किया । यही नहीं, उसके चित्त में सदैव यह विचार आने लगे किदया ही समस्त पुण्य-कर्मों का आदि कारण है, यह बात सकल शास्त्रों में अथवा सर्वज्ञभाषित आगमो में
महावीरस्य विमलनामकः चतुर्विंशतितमो भवः ।
પ્રાપ્ત થતાં રાજ્ય પર બેસી ન્યાયયુક્ત શાસન કરવા લાગ્યો.
પર્યટણ પર જતાં કેઈ એક પારધી વડે પકડાએલ હરણને દયાદષ્ટિ વડે જાળમુક્ત કર્યો. જાળમુક્ત થતાં હર આનંદથી નાચવા લાગ્યો ને કુદકાં ભરતે વનમાં વૈર વિહાર કરવા ઉપડી ગયે.
હરણને આનંદ જઈ, રાજાએ મનમાં ગાંઠ બાંધી કે “અભયદાન' સર્વદાનમાં શ્રેષ્ઠ છે. તેથી રાજ્યમાં પડહો બજાવી પ્રજાને વિદિત કર્યું કે કઈ પણ જાતની હિંસા મારા રાજ્યમાં ન થવી જોઈએ. ‘દયા’ જે કંઈ
ધર્મ નથી, ‘દયા’ ઉપરજ સર્વ શાસ્ત્રોના સિદ્ધાંતે નક્કી થયાં છે, ને તે પ્રમાણે નાની મોટી દયાના પ્રકારે સમાજમાં તેનો ઉપસ્થિત થયાં છે. બુદ્ધને દયાધમ માનવ અને પશુ-પક્ષીની કક્ષા સુધી પહોંચે છે, પણ ભગવાન મહાવીરને હીદાર
॥२६६॥

Page #280

भीकल्प
सूत्र
कल्पमञ्जरी
॥२६७||
टीका
सर्वशाखसर्वधामागमे सवाप्रतिष्वागमे या मापादितम् । अान्दयायाः सकलपुण्यकर्मणां मूलत्वे कस्याप्यागमस्य विरोधो न वर्तते । सर्वोऽप्यागमो दयां सुकृतकारणेषु सर्वतः प्रधान कारणं मन्यते-इति भावः। अपिल च-इयं दया परमं सर्वोत्कृष्टं रवम् । यथा-धनार्थिभी रवं संगृह्यते तथा धर्मार्थिभिर्दया । परन्तु रत्नं विनाशि भवति, दयारूपं रतु न तथा। अत एव दया परमं रत्नमिति । तथा-दयाधर्मसदृशः-दयारूपो यो धर्मः, तस्य सदृशान्तुल्यः अन्यो धर्मों न वर्तते-नास्ति । अत एवोक्तं प्रश्नव्याकरणमूत्रस्य प्रथमे संवरद्वारे
"एसा सा भगवई अहिंसा, जा सा भीयाण विव सरणं, पक्खीणं पिव गगणं, तिसियाणं पिव सलिलं, खुहियाणं पिव असणं, समुदमज्झे व पोयवहणं, चउप्पयाणं व आसमपयं, दुहट्ठियाणं व ओसाहिबलं, अडवीमज्झे व सस्थगमणं । एत्तो विसिट्टतरिया अहिंसा, जा सा पुढवि-जल-अगणि-मारुय-वणस्सइ-बीय-हरिय-जलचर-थलचरकही गई है। इस विषय में किसी भी आगम का विरोध नहीं हैं। अर्थात् संसार के समस्त धर्मशास्त्र दया को पुण्य के कारणों में प्रथम एवं प्रधान कारण मानते हैं। इसके अतिरिक्त दया सर्वोत्कृष्ट रत्न है। जैसे धनार्थी जन रत्नों का संग्रह करते हैं, उसी प्रकार धर्मार्थी जन दया का । परन्तु रत्न विनाशशील है, दया-रत्न अविनाशी है। इस कारण दया परम रत्न है। कोई भी दूसरा धर्म दया-धर्म की बराबरी नहीं कर सकता। इसी कारण प्रश्नव्याकरणसूत्र के प्रथम संवरद्वार में कहा है
"एसासा भगवई अहिंसा, जा सा भीयाण विव सरणं, पक्खीणं पिव गगणं, तिसियाणं पिव सलिलं, खुहियाणं पिव असणं, समुदमज्झेव पोयवहणं चउप्पयाणं व आसमपयं, दुहट्टियाणं व ओसहिबलं, अडवीमज्झे व सत्थगमणं । एत्तो विसिट्टतरिया अहिंसा, जा सा पुढवि-जल-अगणि-मारुय-यणस्सइ-बीय-हरिय-जलचर-थलचर-खचहर
महावीरस्य विमलनामकः चतुर्विशतितमो भवः।
B
દયામ” પંચેન્દ્રિયથી નીચે જઈ એકન્દ્રિય સુધી પહોંચી ગયો છે. વ્યવહારમાં જેટલી બની શકે તેટલી દયા જે કંઈ पाणे तप सिद्धांत तरी तामसवान महावीरना 'सुप्पिया दुहप्पडिकला'-त्याहियापाइने अपनावे छे.
આ માટે જ “પ્રન વ્યાકરણ સૂત્ર'ના પ્રથમ સંવર દ્વારમાં કહ્યું છે–
"एसा सा भगवई अहिंसा, जा सा भीयाण विव सरणं, पक्खीणं पिव गगणं, तिसियाणं पिच सलिलं, खुहियाणं पिव असण, समुद्रमज्झे व पोयवहणं, चउप्पयाणं व आसमपयं, दुहटियाणं व अोसहिवलं अडवीमज्झे व सत्थगमणं, एत्तो विसिट्टतरिया अहिंसा, जा सा पुढवी-जल-अगणि-मारुय-वणस्सइ-बीय-हरिय
॥२६७॥
Jain Education
a
nal

Neww.jainelibrary.org

Page #281

कल्प
सत्रेका
मञ्जरी
टीका
खहचर-तस-थावर-सव्वभूय-खेमकरी"छाया-एषा सा भगवती अहिंसा,या सा भीतानामिव शरणम्, पक्षिणामिव गगनम्,
तृषितानामिव सलिलम्, क्षुधितानामिव अशनम्, समुद्रमध्ये इव पोतवहनम् , चतुष्पदानामिव आश्रमपदम्, दुःखस्थिताश्रीकल्प
नामिव ओषधिवलम् , अटवीमध्ये इव सार्थगमनम् । इतो विशिष्टतरिका अहिंसा, या सा पृथिवी-जलाग्नि-मारुत
वनस्पति-बीज-हरित-जलचर-स्थलचर-खचर-त्रस-स्थावर-सर्वभूत-क्षेमकरी-इति। ॥२६८|| एक तथा चेयं दया चिन्तामणिरिव चिन्तितं संकल्पितं फलं ददाति । तथा-कल्पतेव वाग्छितार्थम् अभिलषितं
वस्तु प्रयच्छति ददाति । कामधेनुरिव इयं दया कामम् इच्छां प्रपूरयति । किं बहुना=अस्या दयाया विषये बहुना तस-थावर-सव्वभूय-खेमकरी -
' यह अहिंसा भगवती भयभीतो को शरण के समान है। पक्षियों के लिए आकाश के समान है। प्यासों के लिए पानी के समान है। भूखों को भोजन के समान है। समुद्र के मध्य में जहाज के समान है। चौपायों के लिए आश्रम-स्थल के समान है। दुःखी-रोगियों के लिए औषध-बल के समान है। घोर जंगल में सार्थ के साथ गमन करने के समान है। यही नहीं, अहिंसा इनसे भी विशिष्टतर है। वह पृथ्वीकाय, अकाय, तेजस्काय, वायुकाय, वनस्पतिकाय, बीज, हरित, जलचर, स्थलचर, खेचर, त्रस, स्थावर-समस्त प्राणियों के लिए क्षेम-कल्याण करने वाली है।
दया चिन्तामणि के समान चिन्तित फल देनेवाली है। कल्पलता के समान अभीष्ट वस्तु की प्राप्ति कराती है। कामधेनु के समान यह इच्छा को पूर्ण करती है । दया के विषय में अधिक क्या कहा जलचर-थलचर-खहचर-तस-थावर-सव्वभूय-खेमकरी"
આ ભગવતી અહિંસા-દયા-માતા ભયભીતને શરણરૂપ છે. પક્ષિઓને આકાશ સમાન આધારભૂત છે, તરસ્યાને પાણી સમાન છે, ભૂખ્યાને ભોજન સમાન છે, ડુબતાને જહાજ સમાન છે, નિરાશ્રિતને આશ્રમ સમાન છે, દુઃખીઓને દીલાસા સમાન છે. રોગીઓને ઔષધ સમાન છે, વનમાં ઘેરાએલાને સથવારા સમાન छ, न परतु पृथ्वीय, अ५४ाय, ते४२४ाय, वायुय, वनस्पतिशाय, मीr, ale-ta, ४६५२, स्वय२, બેચર, ત્રસ, સ્થાવર આદિ સમસ્ત પ્રાણિઓને ક્ષેમકર્તા કલ્યાણકર્તા અને આનંદકર્તા છે.”
દયા ચિંતામણિની સમાન ચિંતિત ફલ દેનાર છે. કપલતાની સમાન અભીષ્ટ વસ્તુની પ્રાપ્તિ કરાવે છે. કામધેનુની તા સમાન ઈરછાઓની પૂર્તિ કરે છે. દયાના વિષયમાં વધારે શું કહેવાનું. ધર્મોમાં ઉત્તમ દયા ધર્મનું પાલન કરતા થકા શુદ્ધ હૃદય હો
महावीरस्य विमलनामकः चतुर्विंशतितमो भवः।
॥२६८॥

Page #282

वक्तव्येन किम् ? इमां धर्मशिरोमणिधर्मश्रेष्ठां दयां पालयन् सुहृदय:-शुद्धहृदययुक्तो जीवपथिकः चातुरन्तसंसारकान्तारे -चातुरन्तः-चत्वारोऽन्ता: अवयवा यस्य स चतुरन्तः, स एव चातुरन्तः-देवतिर्यनारकमनुजरूपचतुरवयवयुक्तो यः ।।
संसारः, स एव कान्तारं महारण्यं तस्मिंस्तथोक्ते वर्तमानं चतुरशी तिलक्षजीवयोनिदुष्पथं-चतुरशीतिलक्षा:-चतुरश्रीकल्पसूत्रे
शीतिलक्षसंख्यका या जीवयोनया जीवानाम् उत्पत्तिस्थानानि तंद्रपो यो दुष्पथो-दुर्गममार्गस्तं व्यतिक्रम्य परित्यज्य ॥२६९॥
सकलपाणिस्पृहणीय मोक्षसाधकस्वेन समस्तजीवेरभिलषणीयं मनुष्यभवसुस्थानं मनुष्यभवरूपं शोभन स्थानं पामोति । दयावाञ्जीवो नियमत एव मनुष्यभवभाग्भवतीति भावः । तत्र मनुष्यभवे दयागुणसमलङ्कृतं दयावन्तं तं जीवं मुक्तिमहिला मुक्तिरूपा रमणी आकर्षति-स्वाभिमुखीकरोति। तेन-मुक्त्यभिमुखीभवनेन हेतुना स दयावान् जीवः शाश्वतसुखभागी-मोक्षसुखभागी भवतीति ॥ सू०३१ ॥
अथ पञ्चविंशतितमं भवं प्रतिपादयितुमाह
मूलम् --एवं दयाभावेण भावियप्पा सो कालमासे कालं किच्चा पंचवीसइमे भवे छत्ताए णयरीए जाय । धर्मों में उत्तम दया धर्म का पालन करता हुआ शुद्धहृदय जीव रूपी पथिक देव, मनुष्य, तिर्यच,
मा महावीरस्य नारक रूप चार गति वाले संसार रूपी विकट-अटवी में विधमान चौरासी लाख जीवयोनि (जीवों के उत्पत्तिस्थान) रूप दुर्गम मार्ग से बच कर, मोक्ष का साधक होने से समस्त जीवों द्वारा अभिलषित मनुष्यभव नामकः
रूपी शुभ स्थान को प्राप्त कर लेता है। अभिप्राय यह कि दयावान् जीव नियम से मनुष्यभव का भागी SE चतुर्विंशतिम होता है।
तमो भवः। मनुष्यभव में दयागुण से विभूषित जीव को मुक्तिरूपी रमणी अपनी ओर आकर्षित कर लेती क्ति की ओर आकृष्ट हुआ जीव शाश्वत सुख-मोक्ष सुख का भागी बन जाता है ।। मू०३१ ॥
पच्चीसवें भव का प्रतिपादन करने के लिए कहते हैं-'एवं दयाभावेण' इत्यादि। જીવ રૂપી પથિક, દેવ મનુષ્ય તિર્યંચ નારકરૂપ ચાર ગતિવાળા સંસારરૂપી વિકટ અટવીમાં વિદ્યમાન ચોરાસી લાખ જીવનિ રૂપ દુર્ગમ માર્ગથી બચીને મેક્ષને સાધક હોવાથી સમસ્ત જીવે દ્વારા અભિલાષા કરવા યોગ્ય એવા મનુષ્ય ભવરૂપી શુભ સ્થાનને પ્રાપ્ત કરી લે છે. અભિપ્રાય એ છે કે દયાવાન જીવ નિયમથી મનુષ્યભવનો ભાગી હોય છે.
॥२६९।। મનુષ્યભવમાં દયાગુણથી વિભૂષિત જીવને મુક્તિરૂપી ૨મણી પિતાની તરફ આકર્ષિત કરી લે છે. મુક્તિની US તરફ આકૃષ્ટ થયેલ જીવ શાશ્વત સુખ–મોક્ષસુખને ભાગી બની જાય છે. (સૂ૦૩૧)
७ नयसारने पचीसभा स ४ छ-'एवं दयाभावेणत्याहि.
विमल

Page #283

भीकल्प
सूत्रे ॥२७॥
ली जियसत्तुस्स रणो भद्दाए देवीए कुच्छिसि पुत्तत्ताए उववन्नो। सुहे दिणे माउपिऊहिं तस्स नंदेत्ति नामं कयं।
कमेण उम्मुक्बालभावो जोव्वणगमणुप्पत्तो सो नंदकुमारो पिउणा रज्जे अभिसित्तो राया जाओ। सो य णायणीईए पयं व पयं पालेमाणो चउवीसइलक्खवरिसाई रजसुह परिभोगिय जायसंवेगो पोटिलायरियसमीवे पन्चज पडिवज्जिय अणगारो जाओ ॥मू०३२ ॥
छाया--एवं दयाभावेन भावितात्मा स कालमासे कालं कृत्वा पञ्चविंशतितमे भवे छत्रायां नगर्या जितशत्रो राज्ञो भद्राया देव्याः कुक्षौ पुत्रतया उपपन्नः। शुभे दिने मातापितृभ्यां तस्य नन्द इति नाम कृतम् । क्रमेण उन्मुक्तबालभावो यौवनकमनुमाप्तः स नन्दकुमारः पित्रा राज्येऽभिषिक्तो राजा जातः। स च न्यायनीत्या प्रजामिव प्रजां पालयन् चतुर्विशतिलक्षवर्षाणि राज्यसुखं परिभुज्य जातसंवेगः पोटिलाचार्यसमीपे प्रव्रज्यां प्रतिपद्य अनगारो जातः ॥१०३२॥
__ मूल का अर्थ-दयाभाव से भावित आत्मावाला नयसार का वह जीव, कालमास में काल करके पच्चीसवें भव में छत्रा नामक नगरी में जितशत्रु राजा की भद्रा रानी के उदर में पुत्ररूप से उत्पन्न हुआ। शुभ दिन शुभ मुहूर्त में माता-पिताने उसका नाम 'नन्द' रक्खा । नन्दकुमार धीरे-धीरे बाल्यकाल पूर्ण करके युवा हुआ। पिताने उसका राज्यापिभेक किया। वह राजा हो गया । न्याय-नीति के साथ, सन्तान के समान प्रजा का पालन करता हुआ, चौबीस लाख वर्षों तक राज्य का सुख भोग कर वह संवेगवान् हुआ। पोहिलाचार्य के समीप दीक्षा अंगीकार करके मुनि हो गया ॥ मू०३२ ॥
महावारस्य नन्दनामकः
पञ्चविंशतितमो भवः।
મૂલને અર્થ–દયાભાવથી ભાવિત આત્માવાળે નયસારને તે જીવ વિમળ રાજા મરણ આવ્યું, કાળ કરી, પચીસમાં ભવમાં, છત્રા નામની નગરીમાં, જીતશત્રુ રાજાની રાણી ભદ્રાદેવીના ઉદરમાં, પુત્રરૂપે અવતર્યો. શુભદિન અને શુભ મુહૂર્ત જોઈ માતા-પિતાએ તેનું નામ “નંદ' રાખ્યું.
નંદકુમાર, બાલ્યાવસ્થામાં બીજના ચંદ્રમાની માફક વૃદ્ધિ પામવા લાગ્યો. યુવાનીના ઉંબરે પહોંચતાં,
માતા-પિતાએ તેને રાજ્યાભિષેક કર્યો. ન્યાયનીતિ સાથે, પ્રજાનું યોગ્ય પાલન કરવા લાગ્યો. વીસ લાખ વર્ષે ___Jain education maal सुधा राय सुमागवी, यवान मनी, पाहिला नाहीक्षा 6 शीक्षित थय। (सू०३२)
॥२७०॥
Gadw.jainelibrary.org

Page #284

श्री कल्प
सूत्रे ॥૨૭॥
Jain Education In
C
ટીના પર્વ ચામલે 'રૂસ્યાતિ ।
" एवं पूर्वोक्तरीत्या दयाभावेन भावितात्मा दयाभावनया भावितान्तःकरणः स नयसारजीवो विमलो राजा कालमासे कालं कृत्वा पञ्चविंशतितमे भवे छत्रायां नगर्यां जितशत्रो राज्ञो भद्राया देव्याः कुक्षौ पुत्रतया उपपन्नः । प्राप्ते समये गर्भाद् विनिर्मुक्तः । शुभे दिने मातापितृभ्यां तस्य 'नन्द' इति नाम कृतम् । टीकाका अर्थ - ' एवं दयाभावेण' इत्यादि । पूर्वोक्त प्रकार से दयाभावना से वासित चित्त वाले नयसार के जीव विमल राजाने मृत्युके समय शरीर का त्याग किया और पच्चीसवें भवमें छत्रा नगरीमें राजा जितशत्रु की भद्रा देवी की कुक्षि में पुत्र के रूप में प्रवेश किया । समय आने पर जन्म हुआ। शुभ दिन देखकर माता-पिताने उसका नाम 'नन्द' रक्खा । क्रमशः बाल्यावस्था को पार करके वह यौवन अवस्था को प्राप्त हुआ । पिताने कुमार नन्द का राज्याभिषेक किया । तब वह राजा हो गया ।
ટીકાના અ’-‘વર્ષ થમાવે' ઇત્યાદિ, કરુણુાશીલ સ્વભાવ જેના થઇ ગયા હતા તેવા નયસારના જીવે, વિમળ રાજાના ભવે મૃત્યુ સમયે શાંતરસે પરિણમી દેહત્યાગ કર્યો હતા. મરણ સમયે જેના ભાવ, શુભ રીતે વહન કરતાં હોય, તે આગામી ભવે પણ શાંત રસ લઈને જ જન્મે છે. તે અનુસાર છત્રા નામની નગરીમાં જીતશત્રુ રાજાની રાણી ભદ્રાદેવી પણ કરુણાના નિધિ હતી, તેની જ કુક્ષિમાં તે જન્મ્યા. ગભ જો પુણ્યશાળી હાય ત ગર્ભ સ્થાન પણ પુણ્યવતુ અને કરુણારસથી ભરેલુ' મળે છે.
વીરસ શૃંગારરસ આદિ નો રસે વર્તે છે. પણ સર્વાં રસામાં કરુણુ રસ શ્રેષ્ઠ ગણાયા છે, કારણ કે કરુણાથી ભરપૂર થયેલા જીવમાં, અનંત ગુણ્ણાના વાસ થાય છે. અનંત પ્રકારની સિદ્ધિયા પેદા થાય છે. દુશ્મના દુશ્મનાવટ છેાડી મિત્રતા મેળવવા ચાહે છે.
સ
નંદરાજા કરુણામય હતા, એટલે કાઇનુ પણ દુઃખ ક્ષજીવાર જોઈ શકતા નહિ. તેથી જ પ્રજાનું દુઃખ વેડફવામાં રાત-દિવસ મગ્ન રહેતા, 'દયા' સાથે રાજ્ય ચલાવવાની ‘રાજનીતિ' પણ હોવી જોઇએ. ‘રાજનીતિ' ના ચાર પ્રકાર છે. (૧) સામ, (ર) દાન, (૩) ભેદ, (૪) દંડ.
(૧) ‘સામનીતિ' એટલે સમજાવીને સમજણપૂર્વક પ્રજા અને અધિકારીએ પાસેથી કામ લેવું તે. દાખલા દલીલે-ઉદાહરણા-દૃષ્ટાંત પૂર્વક તેમજ લાગવગ અગર પંચ-પંચાયત મારફત કામ પાર પાડવું તેને ‘સામ કહે છે. ‘સામ'નો વાસ્તવિક અથ' શાંતિ થાય છે. તે સૂચન કરે છે કે શાંતિપૂર્વક જ્યાં સુધી કામ લેવાય ત્યાં સુધી લેવું તે ‘સામ નીતિ’ છે. (૨) ખીચ્છ નીતિ ‘દાન' છે, જો શાંતિપૂર્વક કોઈ પણ પ્રકારના ખખડાટ સિવાય કામની પૂર્ણાહુતિ નહિ થતી હોય તે, ‘દાન' નીતિ અમલમાં મૂકવી પડે છે. ‘દાન’ એટલે આખિલ્લી ઉભી કરનાર વ્યક્તિઓને કાંઈક પણ વસ્તુ આપી કામને સરેતેાલ ઉતારવું. તે આ દાન કોઈ ખરાબ કામમાં નહીજ પણ પ્રજાના દ્વિતમાં આડા આવતાં માનવીઓને કોઇપણ પ્રકારની લાલચ અથવા આડકતરી સહાયતા અથવા કામની અક્ષીશ,
C
EBमञ्जरी
टीका
महावीरस्व
नन्दनामकः
#
विंशतितमो
મા
॥૨॥

Page #285

શ્રીવ
सूत्रे
।।૨૭।
Jain Education
क्रमेण उन्मुक्ताभावो यौवनकमनुप्राप्तः स नन्दकुमारः पित्रा राज्येऽभिषिक्तो राजा जातः । स च नन्दो राजा न्यायनीत्या - न्यायः = राज्ञः शास्त्रोक्तो व्यवहारः, तत्पूर्विका या नीतिः = सामदानभेददण्डरूपा तया प्रजामिव = वसन्ततिमिव प्रजां परिपालयन् चतुर्विंशतिलक्षवर्षाणि राज्यसुखं परिभुज्य जातसंवेगः - समुत्पन्नमोक्षाभिलाषः पोहिलाचार्यसमीपे प्रव्रज्यां प्रतिपद्य = स्वीकृत्य अनगारो जातः ||म्०३२ ॥
नन्द राजाने न्याय नीति से अर्थात् नीति शास्त्र - कथित साम दान दंड और भेद रूप व्यवहार से अपनी सन्तति की भाँति प्रजा का पालन किया तथा चौबीस लाख वर्षो तक राज्य का सुख भोगा । तत्पश्चात् मोक्ष की अभिलाषा उत्पन्न हुई और वह पोट्टिलाचार्य के समीप दीक्षा अंगीकार करके अनगार हो गया ॥ ५०३२॥
અથવા મહેનતાણું આપવું તે. આ નીતિ ફક્ત શુભ કાર્યોની અટકાયત કરનાર વ્યક્તિને શાંત કરવા પૂરતીજ મર્યાદિત રાખવામાં આવે છે. (૩) ત્રીજી રાજનીતિ ‘ભેદ' ની છે. રાજ્યનું ઇચ્છા-અનુસાર કામ પસાર પડતું ન હાય, ને ઉપરોક્ત નીતિ નકામી જાતી હોય, ત્યારે રાજા વગ વચ્ચે, પ્રજા-પ્રજા વચ્ચે, જ્ઞાતિ-જ્ઞાતિ વચ્ચે, ધમ-ધમ વચ્ચે, કુટુંબ-કુટુંબ વચ્ચે, વ્યક્તિ-વ્યક્તિ વચ્ચે ભેદ ભાવ-તટસ્થભાવ ઉંચનીચ પણાના ભાવ વિગેરે અનેક પ્રકારની ભેદની દિવાલો ખડી કરી દે છે, અને અમુક વર્ગોને પેાતાના પક્ષમાં લઇ ધારેલું કામ પાર પાડે છે. (૪) ‘દંડ’ આ ચેથી નીતિ રાજકાજમાં ઉપયાગી છે. જ્યારે પહેલી ત્રણ નીતિનિષ્કુલ જાય છે, ત્યારે જ આ નીતિના આધાર, રાજાઓને લેવા પડે છે.
આવી નીતિનું પાલન કરી ન...દરાજા પ્રજાને પેાતાની સંતાનની માફક સર્વ રીતે સુખી કરતા ચાવીસ લાખ વર્ષો સુધી રાજ્યના સુખા ભોગવ્યા. ત્યાર પછી ‘રાજ્ય સુખા દુઃખથી ભરેલાં અને કંટાળાજનક હોય છે' તેમ જ્યારે તેને લાગવા માંડયુ. ત્યારે રાજ્યના વૈભવા અને ઇન્દ્રિયાના સુખા, તેને અરુચિકર થવા લાગ્યાં. અણગમતી ભાવનાઓથી છૂટવા મનેામથન કરતા હતા. ભાવે ભાવના ભાવીએ, ભાવે કેત્રલ જ્ઞાન” આ અનુસાર તે ‘સંત' ની ભાવના અહર્નિશ ભાવ્યા કરતા, ને ‘ભાવેલ ભાવના જરૂર લે છે' તે કથન મુજબ પૂજ્ય પટ્ટિલાચાયના સમાગમ તેને મલી રહ્યો, ને તેના ઉપદેશથી મન દ્રવિત થઈ દીક્ષા અંગીકાર કરવા તરફ તે લલચાય ને પરિણામે દીક્ષિત થઈ આત્મકલ્યાણમાં જોડાયા.
ભગવાનની વાણીએ ગૃહસ્થને ‘બાર ભાવના'નુ સ્વરૂપ, હંમેશા દિવસના પ્રભાતે, અગર રાત્રીના સમયે ભાવવાનુ કહ્યુ છે. ‘કયારે આ પરિગ્રહની જાળમાંથી મુક્ત થાઉં? કયારે સસારછેાડી સાધુ થાઉં ? કયારે સ કર્મીના નાશ કરી કેવળ જ્ઞાનને વરું? આ ભાવના શ્રાવકના હૃદયમાં સાંસરી ઉતરી ગયેલી હોય તે જ તે શ્રાવકની કક્ષામાં ગણાય છે, એવા શાસ્ત્રના સ્પષ્ટ ઉલ્લેખ છે.
ગૃહસ્થાવાસમાં રહેતાં થકાં પણ, નોંદરાજા આ ‘ભાવના'નુ' રટણ અને મનન કર્યા કરતા, તેના પિર ણામે સાધુ પુરુષના ચાગ્ય સમાગમ મળી ગયા. જેમ સેાનામાં સુગંધ મળે' તેમ તેમની ભાવનાઓ, વ્યક્તરૂપે પ્રગટ થઈને ‘સ્વદયા’ કે સ્થપરિણતિ તરફ ઢળી ગઈ (સૂકર)nal Use Only
藏式强了
G
मञ्जरी
टीका
महावीरस्य
नन्दनामकः पञ्च
विंशतितमो
મ
॥૨૭॥
*ww.jainelibrary.org

Page #286

श्रीकल्पसूत्रे ॥२७३॥
Jain Education I
Sampurn
अनगारो भूत्वा स यदकरोत्तदाह
मूलम् — तर णं से अणगारे पंचसमिइसमिओ तिगुत्तिगुत्तो गुत्तो गुनिंदिओ गुत्तबंभयारी जिइंदिओ जियकोमाणमायलोहो चत्तमायानियाणमिच्छादंसणसलो जियरागदोसो चत्तावज्झाणो सण्णाचउक्कर हिओ विगहावज्जिओ मणवयका दंडमुको धम्मपरायणो उवसग्गचउके समुवट्टिए वि अक्खलियसंजमुज्जमो पंचमहव्वयजुत्तो पंचविहसज्झायसत्तो छज्जीवणिगायरक्खणदक्खो सत्तभयद्वाणमुको अट्टमयद्वाणवियलो नवविहवंभचेरगुत्तिगुत्तो दसवसमणधम्मधरो एगारसंगविऊ बारसविहतवजुत्तो सत्तरसविहसंजम संपन्नो बावीसविहदुस्सहप्रीसह सहणधीरो निरीहो बहुवितवं तत्रीअ । एवं इमो महातवस्सी मुणिवरो अरिहंतभत्तिप्यभिवीसइट्टाणे पत्तेयं ठाणं पुणो पुण समाराहिय दुल्ल तित्थयरनामगोत्तकम्मं समुवज्जीअ ||म्०३३||
छाया - ततः खलु सोऽनगारः पञ्चसमितिसमितस्त्रिगुप्तिगुप्त गुप्तो गुप्तेन्द्रियो गुप्तब्रह्मचारी जितेन्द्रियो जितक्रोधमानमायालोभस्त्यक्तमायानिदानमिथ्यादर्शनशल्यो जितरागद्वेषस्त्यक्तापध्यानः संज्ञाचतुष्करहितो विकथातो मनोवाक्कायदण्डमुक्तो धर्मपरायण उपसर्गचतुष्के समुपस्थितेऽपि अस्खलितसंयमोद्यमः पञ्चविधस्वाध्यायसक्तः
अनगार होकर उसने जो किया सो कहते हैं- ' तए णं' इत्यादि ।
मूल का अर्थ -- तत्पश्चात् वह अनगार पाँच समितियों से समित, तीन गुप्तियों से गुप्त, गुप्तइन्द्रियों का गोपन करनेवाले, गुप्तब्रह्मचारी, जितेन्द्रिय, क्रोध, मान, माया, लोभ को जीतनेवाले; माया, मिथ्यात्व और निदान शल्यों का त्याग करनेवाले, राग-द्वेष को जीतनेवाले, अपध्यान (अप्रशस्त ध्यान) के त्यागी, आहार आदि चार संज्ञाओं से रहित, चार विकथाओं से वर्जित, मानसिक, वाचिक एवं कायिक दंड से मुक्त, धर्म में उदयत, चार प्रकार के उपसर्ग उपस्थित होने पर भी संयम के उद्यम से ढीले न - 'तप • प्रत्याहि
नहराल आयुशार अवस्था पाभीने शुं यु ? ते उडे મૂળના અથ་પાંચ સમિતિ અને ત્રણગુપ્તિ-રૂપ માઠે પ્રવચન માતાનું શરણું લઈ નયસારના જીવ નદરાજા ઇન્દ્રિયાનુ ગોપન કરવાવાળા બન્યા, ગુપ્તપ્રાચારી થયા, જીતેન્દ્રિય અને કષાયરહિત બનવા લાગ્યા, મિથ્યાત્વરૂપી શલ્યને દૂર કરનારા થઈ, રાગદ્વેષને જીતવા કટિબદ્ધ થયા, આત અને રૌદ્ર ધ્યાનને છાડવા લાગ્યા, ચાર વિકથાઓને છાંડી, મન, વચન અને કાયાના દુપ્રણિધાનથી છૂટા થયા, ધના ઉદ્યોત કરવા લાગ્યા, પરિષહે અને ઉપસર્ગાને સ્વભાવયુક્ત મનાવી તેના પર વિજય મેળવવા મડયા, સત્તર પ્રકારના સચમમાં સ્થિરતા કરવા
nal Use Orfly
KERS
横道
कल्प
मञ्जरी टीका
महावीरस्य नन्दनामकः पञ्च
विंशतितमो
भवः ।
॥२७३॥
.

Page #287

श्रीकल्प
मुत्रे
२७४॥
टीका
पड्जीवनिकायरक्षणदक्षः सप्तभयस्थानमुक्तोऽष्टमदस्थानविकलो नवविधब्रह्मचर्यगुप्तिगुप्तो दशविधश्रमणधर्मधर एकादशाङ्गवित् द्वादशविधतपोयुक्तः सप्तदशविधसंयमसम्पन्नो द्वाविंशतिविधदुस्सहपरीषहसहनधीरो निरीहो बहुविधं तपोऽतपत् । एवमयं महातपस्वी मुनिवरोऽर्हद्भक्तिमभृतिविंशतिस्थानेषु प्रत्येकं स्थानं पुनः पुनः समाराध्य दुर्लभ
कल्पतीर्थकरनामगोत्रकर्म समुपार्जयत् ॥मू०३३॥
मञ्जरी टीका-'तएण' इत्यादि । ततः खलु स नन्दनामाऽनगारोबहुविधतपः अनेकविधां तपस्याम् अतपत-तप्तवान् । कथं भूतः सन् ? इत्याह-'पंचसमिइ-' इत्यादि । पञ्चसमितिसमितः-ईर्यासमित्यादिभिः पञ्चभिः समितिभिः पड़नेवाले, पाच प्रकार के स्वाध्याय में लीन, षड्जीवनिकाय के रक्षण करने में दक्ष, सात भयों के स्थानों से मुक्त, आठ मद-स्थानों से रहित, ब्रह्मचर्य की नौ वाड़ों से युक्त, दस यतिधर्मों को धारण करनेवाले, ग्यारह अंगों के ज्ञाता, बारह प्रकार के तप से सम्पन्न, सत्तरह प्रकार के संयम से भूषित, बाईस दुस्सह परीषहों को सहन करने में धीर, निष्काम होकर अनेक प्रकार का तप तपने लगे। इस प्रकार इन महातपस्वी मुनिवरने अहंद्भक्ति आदि बीस स्थानों में से प्रत्येक स्थान का पुनः पुनः आराधन महावीरस्य करके दुर्लभ तीर्थकर-नामगोत्र-कर्म का उपार्जन कर लिया ॥ सू०३३ ॥
चार नन्दनामक टीकाका अर्थ-'तए णं' इत्यादि । तत्पश्चात् नन्द नामक अनगारने नाना प्रकार का तप तपा।
पश्चवह कैसे २ गुणों से युक्त थे, सो कहते हैं-ईर्यासमिति आदि पाँच समितियों से युक्त थे। मनोगुप्ति आदि
विंशतितमो
भवः। દઢ થતા ગયા, પાંચ પ્રકારના સ્વાધ્યાયમાં રક્ત થયા, છકાયની રક્ષામાં દક્ષ બન્યા, સાત પ્રકારના ભયમાંથી વિમુક્ત થવા લાગ્યા, આઠ મદ છુટવા લાગ્યાં, બ્રહ્મચર્યની નવવાને શુદ્ધતાપૂર્વક આચરવા લાગ્યા, દશ યતિધર્મનું પાલન કરી કરતા થયા, અગ્યાર અંગના જ્ઞાતા બન્યા, બાર પ્રકારતા તપનું આચરણ કરવા લાગ્યા, સત્તર પ્રકારે સંયમથી વિભૂષિત થયા, બાવીસ પરિષહેને જીતવા લાગ્યા, અહંદુભકિત આદિ વીસ સ્થાનકની આરાધના કરતાં, અનેક પ્રકારે આત્મગુણેની ખિલાવટ કરતાં, દ્રવ્ય અને ભાવે અનુરૂ૫૫ણાને મૂર્ત સ્વરૂપ આપતા થકા, સ્વયં બળે અને પરાક્રમે, આત્મત જગાવતા “તીર્થંકર-નામ-ગોત્ર કમ” ઉપાર્જન કર્યું (સૂ૦૩૩)
॥२७४॥ सानो मथ-तप ण' त्यायिन' मारवाना तपानुमाय२१ ४२ता, यसमिति माह સમિતિ અને મને ગુપ્તિ આદિ ગુપ્તિઓને કેવી રીતે અમલી બનાવતાં, ગુપ્ત બ્રહાચર્યનું પાલન કેવી રીતે થતું, તે વધુ र वि१२, तमना विश्वति' नामना २wi 'ल'मा य यु४यु छ..
Jain Education inlaodional
w.jainelibrary.org

Page #288

श्रीकल्पसूत्रे ॥२७५||
德風暴
KAM
Jain Education In
समितो = युक्तः, त्रिगुप्तिगुप्तः – मनोगुप्त्यादिगुप्तः, अत एव गुप्तो गुप्तेन्द्रियो गुप्तब्रह्मचारी, एषामर्थः पूर्व विश्वभूतिनामके पञ्चदशे भवे गतः, तथा - जितेन्द्रियः = वशीकृतेन्द्रियसमूहः, अत एव - जितक्रोधमानमायालोभः = उपशान्तकषाय इत्यर्थः, त्यक्तमायानिदानमिथ्यादर्शनशल्यः =माया दिशल्यवर्जितः, जितरागद्वेषः समभावसम्पन्नः,स्यक्तापध्यानः=आर्त्तरौद्रध्यानरूपा प्रशस्तध्यानवर्जितः, संज्ञाचतुष्करहितः = अहारादिसंज्ञाचतुष्टयरहितः, विकथावर्जितः विकथा = राजादिविषया कथा,तवर्जितः,मनोवाक्कायदण्डमुक्तः - मनोवाक्कायानां यो दण्डः =अशुभो व्यापारः, तस्मान्मुक्तः, धर्मपरायणः=धर्मोदयतः से गुप्त थे, इस कारण गुप्त थे। गुप्तेन्द्रिय और गुप्तब्रह्मचारी थे । इन सब का अर्थ विश्वभूति नामक पन्द्रहवें भाव के वर्णन में किया जा चुका है। तथा उन मुनि ने इन्द्रियों को वश में कर लिया था, इस कारण क्रोध मान लोभ को भी जीत लिया था अर्थात् वे उपशान्तकषाय थे। वे माया, निदान और मिथ्यादर्शन शल्य से रहित थे । रागद्वेष को जीतने वाले -समभाव से सम्पन्न थे। आर्त्तध्यान और रौद्रध्यान रूप अपशस्त ध्यान से रहित थे । आहारसंज्ञा, भयसंज्ञा, मैथुनसंज्ञा और परिग्रहसंज्ञा-इन चार संज्ञाओं से रहित थे। राजकथा आदिचार विकथाओं से भी रहित थे । मन वचन काय के दंड अर्थात् अशुभ व्यापार से मुक्त थे । धर्ममें तत्पर थे ।
આ ઉપરાંત ‘મુનિપણા’માં તેમણે પાંચે ઇન્દ્રિયા પર ખૂબ કાબુ મેળવ્યા હતા. 'કષાયૈ'ને પણુ કાણુમાં લઈ નિખી'જ જેવા બનાવી દીધાં હતાં, ચારે કષાયા ઉપશાંત પડયાં હતાં. માયા, નિદાન, અને મિથ્યા દર્શન આ ત્રણે શલ્યાથી રહિત થયાં તેથી ભવભ્રમણુ અને આત્મબ્રાન્તિ નિઃસત્વ અની ગયાં હતાં.
રાગ-દ્વેષના પરિણામે દુઃખકર્તા છે, એમ જાણી તેને ટાળવા પુરૂષાર્થ કરવા લાગ્યાં, આત્મા પરના લક્ષે સુખ ઇચ્છે તે ભ્રમણા જ છે. એમ નક્કી કરી વાસ્તવિક સુખની પછવાડે દિવસો કાઢવા લાગ્યા, આધ્યાન અને રૌદ્રધ્યાન એ આત્માની આકુળતા વ્યાકુળતા છે, એમ સમજી તે ટાળવાં લાગ્યાં, ને ધર્મધ્યાનમાં સ્થિર થઇ શુકલ ધ્યાન પર જવા પ્રયાસ કરવા લાગ્યાં.
આહારસંજ્ઞા-ભયસ’જ્ઞા-મૈથુનસ'જ્ઞા અને પરિગ્રહસ'ના આદિના વિચારા નિર્મૂળ કરવા वाभ्यां 'संज्ञा' એટલે ઈચ્છા. આ ઇચ્છાએ સવ દુઃખનું મૂળભૂત કારણ છે. એમ જાણી તેના જેટલા બને તેટàા ત્યાગ કરવા તત્પર રહેતાં.
स्त्री-प्रथा, भा-४था, राब-प्रथा भने देश-प्रथाम्याने तो तेभो नेवे थडावी हीधी हुती. मन-वचन अने કાયાના અશુભ વ્યાપારોથી તદૃન વિમુક્ત થયાં હતાં. ધમ માં તત્પર હતા. દેવ-મનુષ્ય અને 'િચ કૃત ઉપસર્ગાને સહન કરવામાં આનંદ માણુતાં.

कल्प
मञ्जरी टीका
महावीरस्य नन्दनामकः
पञ्च
| विंशतितमो भवः ।
॥२७५ ।।
ww.jainelibrary.org

Page #289

श्रीकल्प
मत्रे
मञ्जरी
॥२७६॥
टीका
महावीरस्य
उपसर्गचतुष्क-दिव्यमानुष-तैरश्चा-त्मसंवेदनीयरूपोपसर्गचतुष्टये समुपस्थिते समागतेऽपि अस्खलितसंयमोद्यमः= संयमोद्यमस्खलनावर्जितः, पञ्चविषस्वाध्यायसक्तः-वाचना-प्रच्छना-परिवर्तनाऽनुप्रेक्षा-धर्मकथारूपो यः पञ्चविधः स्वाध्यायः, तत्र सक्तो लग्नः, षड़जीवनिकायरक्षणदक्षः-पटसंख्यका ये जीवनिकायाः पृथिव्यादिरूपास्तेषां रक्षणे
कल्पदक्षः निपुणः,-सकलजीवरक्षणविधिज्ञ इत्यर्थः, सप्तभयस्थानमुक्तः सप्तसंख्यकानि इहलोकादीनि यानि भयस्थानानि तेभ्यो मुक्त:-रहितः, अष्टमदस्थानविकल: जातिकुलमदादिरूपाष्टमदस्थानरहितः, नवविधब्रह्मचर्यगुप्तिगुप्तः= विविक्तशयनासनसेवनादिरूपनवविधब्रह्मचर्यगुप्तिगुप्तः, दशविधश्रमणधर्मधरः क्षान्त्यादिदशविधसाधुधर्मधारकः, एकादशादेवता, मनुष्य, तिर्यच कृत, तथा अपने आप से वेदने योग्य, इन चार प्रकार के उपसर्गों के उपस्थित होने पर भी संयमसंबंधी उद्योग से च्युत नहीं होते थे। वाचना, प्रच्छना, परिवर्तना, अनुप्रेक्षा और धर्मकथा रूप पाँच प्रकार के स्वाध्याय में संलग्न रहते थे। पृथिवीकाय आदि पड़ जीवनिकायों की रक्षा करने में दक्ष थे, अर्थात् जीव मात्र की रक्षा करने की विधि के ज्ञाता थे। इहलोकभय, परलोकभय आदि सात भयों के स्थानों से मुक्त थे। जातिमद, कुलमद आदि आठ मद-स्थानों से रहित थे। क्षमा आदि दस यतिधर्मों के धारक थे। आचारांग आदि ग्यारह अंगों के ज्ञाता थे। अनशन आदि बारह प्रकार के तप से नन्दनामकः
वयन, ५७, पाय' या ४२७, पांय 6५२ वियार ४२वो, मन थाम्यानु २८५ ४२. भाविंशतितमो 'स्वाध्याय' ना पांय ४२ शासीत छ, ते मे समसभा भूतi di. ७ये याना वानी या पाणी भवः। ઉદ્યમવંત રહેતાં. રેગ આદિ અવસ્થામાં પણ સાવધ ઔષધ-ભેષજ નહીં કરતાં ઈહલેકભય, પરલોકભય, આદાનભય, અકસ્માતભય, આજીવિકાભય, મરણુભય, અપયશભય, આદિ સાતે પ્રકારના ભયને દૂર કરતાં આઠ મદને તેમણે ચકચુર કર્યા હતાં. નવ પ્રકારની વાડોનું અવલંબન લઈ “બ્રહ્મચર્ય વ્રત' ને શુદ્ધપણે પાળી રહ્યાં હતાં.
प्रझयानी नवा मा प्रभा छ
(१) श्री-पशु-पुस २तिभा २७, (२) स्त्रीनी या पात ४२वी नहि, श्रीना भासने मेस न. (6) श्रीनु ३५ निरम नलि. (५) श्री २४ती होय त्यो बीतने मांतरे २४७ नलि. (६) पूनी સંભારવી નહિ. (૭) પ્રતિદિન કારણવગર ઘી-દૂધ, મશાલાવાળા આહાર-પાણી લેવા નહિ. (૮) અતિ આહાર ॥२७६॥ ४२३॥ नहि. (E) शरी२नो शाखा ४२वी नलि. मा 'प्रायः' इतने सारी शेते निभाना साधने छ.
क्षमा, निalilue', ४५८२डित, भानरलितप, धुभूत-द्रव्यमा २२९, सत्य, संयम, मार Asal Rना त५ ४२वा, या भने ब्रायन, 6 यति मी . तेभा 'न' मार स्थित Gai..
JEGw.jainelibrary.org

Page #290

म
श्रीकल्प
सूत्रे
॥२७७||
*
वित्-आचाराङ्गाथेकादशाङ्गवेत्ता, द्वादशविधतपोयुक्तः अनशनादिद्वादशविधतपस्सम्पन्नः, सप्तदशविधसंयमसम्पन्नः= पृथिव्यादिरक्षणरूपसप्तदशविधसंयमसहितः, द्वाविंशतिविधदुस्सहपरीषहसहनधीरः-द्वाविंशतिविधो यो दुस्सहः= दुःखेन सहनीयः परीषहा क्षुत्पिपासादिपरीषहस्तस्य सहने धीर स्थिरः, निरीहः निस्पृह इति। पञ्चसमितिसमितादिविशेषणविशिष्टः स नन्दमुनिर्बहुविधं तपस्तप्तवानिति भावः । एवम् अमुना प्रकारेण तपस्तपन् अयं महातपस्वी मुनिवरः मुनिश्रेष्ठ: अद्भक्तिप्रभतिविंशतिस्थानेषु प्रत्येकं स्थानं पुनः पुनः समाराध्य दुर्लभं दुष्पा तीर्थकरनामगोत्रकर्म समुपार्जयत्सम्यगुपार्जितवानिति ।मु०३३॥
एवं बहुविधतपस्समाराधनपूर्वकं विंशतिस्थानानि समाराध्य समुपार्जिततीर्थकरनामगोत्रोऽसौ मुनिर्यत्कृतवास्तदाहमूलम् - अह य अंते दंतिदिओ नितंतसंतसंतो नंदमुणी एवंविहं आराहणं आराहेइ
कालविणयाइ-अटप्पगारे नाणायारे जे अईयारा जाया, ते मणवयकाएहि अहं निंदामि ।। निस्संकियाइअप्पगारे दसणायारे जे केइ अईयारा जाता ते सयले मणवयकाएहि वोसिरामि ।। समिइगुत्तिरूवे विभूषित थे। पृथिवीकाय की रक्षा आदि सत्तरह प्रकार के संयम से सहित थे। क्षुधा, पिपासा आदि बाईस दुस्सह परीषहों को सहन करने में धीर थे।
अभिप्राय यह है कि पंचसमितिसमित आदि उल्लिखित विशेषणों से युक्त नन्द मुनिने विविध प्रकार की तपस्या की। इस प्रकार तपश्चर्या करते हुए यह महातपस्वी मुनिवर अर्हद्भक्ति-प्रभृति बीस स्थानों में से प्रत्येक स्थान की बार-बार आराधना करके बड़ी कठिनाई से प्राप्त करने योग्य तीर्थकरनामगोत्र कर्म का उपार्जन किया । मू०३३।।
इस प्रकार विविध प्रकार की तपस्यापूर्वक बीस स्थानों की समाराधना करके तीर्थकरनामगोत्र । उपार्जन करने वाले उन मुनि ने जो किया सो कहते हैं-'अह य' इत्यादि ।
સર્વગુણ સંપન્ન એવા વીશ સ્થાનકના અહર્નિશ આરાધક “નંદ અણગારે સ્થાનકવાસીપણું આરાધીને તે ભવમાં તીર્થંકર-નામ-ગોત્ર ઉપાર્જન કર્યું ને ભવભ્રમણની શંખલા-સાંકળને તેડી-વડી નાખી અક્ષયપદને ટૂંક સમયમાં પ્રાપ્ત કરવા સર્વ પ્રકારનો મસાલો તૈયાર કર્યો. (સૂ૦૩૩).
આ પ્રકારે વિવિધ પ્રકારની તપશ્ચર્યાની સાથે વીશ થાનકેની આરાધના કરીને તીર્થંકર નામ ગોત્રનું पान ४२वावाणा ते भुनियो यु ते ४ छ–'अह य' त्यादि.
महावीरस्य नन्दनामकः
पश्चविंशतितमो
भवः।
॥२७७||
s.

Page #291

मूत्रे
कल्पमञ्जरी
टीका
अटप्पगारे चरित्तायारे जे केइ अइयारा जाया ते सव्वे मणवयकाएहि निंदामि ३। बन्झन्भंतरभेयभिन्नं दुवालसविहं तवं चरमाणस्स मज्झ जाणमाणस्स वा अजाणमाणस्स वा जो कोइ अईयारो जाओ तं मणक्यकाएहि
निंदामि ।४। धम्मायरणे केणवि पयारेण जं किंचि संतंपि वीरियं गोवियं तं वीरियायाराइयारं मणवयकाएहि श्रीकल्प
निंदामि ।५। लोहाओ वा मोहाप्रो वा सुहुमाणं वा बायराणं वा पाणीणं मए जा विराहणा कया, तं मण॥२७८॥
वयकाएहि वोसरामि ।६। हासभयकोहलोहाईसु जइ मुसाभासणं कडं तं सव्वं मणसा वयसा कायसा निदामि
७ रागाओ वा दोसाओ वा अप्पं वा बहुयं वा सचित्तं वा अचित्तं वा एगओ वा परिसागो वा जं किंच अदत्तं मए गहियं तं सव्वं वोसिरामि ।८ पुष्वं दिव्वमाणुसतेरिच्छं मेहुणं जइ मए मणमा वारणं कारणं करणकारणाणुमोयणेणं सेवियं तं सव्वं मणवयकायेहि तिविहं तिविहेणं वोसरामि ।९। लोहदोसाओ धणधन्नहिरण्णसुवण्णवत्थुदुपयचउप्पयपभिईणं अचित्ताणं वा सचित्ताणं वा जेसि केसि वत्थूणं अप्पो वा बहुओ वा पुन्वं परिग्गहो परिग्गहिओ तं सव्वं तिविहं तिविहेणं मणवयकायजोगेणं वोसिरामि ।१०। पुव्वं इत्थीपसुदासदासीधणधन्नहिरण्णसुवष्णभवणवसणाईसु ममत्तं कयं तं सव्वं वोसिरामि ।११। जिभिदियवसं गएण मए जइ रत्तीए चउबिहाणं असणपाणखाइमसाइमाणं आहारो आहरिओ तं मणवयकाएहिं निंदामि ।१२। कोहमाणमायालोहरागदोसकलहऽभक्खाणपेसुन्नपरपरिवायाइयं जं किंचि मए आयरियं तं सव्वं मणवयकाएहिं वोसिरामि ।१३। जइ मए कसायकलुसियत्तेण एगिदिया बेइंदिया तेइंदिया चउरिदिया पंचिंदिया हणिया पारिताविया उबद्दविया
ठाणाओ ठाणं संकामिया फरुसवयणेहिं उद्धंसिया. देवा वा मणुस्सा वा तिरिक्खा वा विराहिया, ते सम्बनीवे र खामेमि, खमंतु म ते सव्वे जीवा, नो अजप्पभिई एवं करिस्सामि त्ति अकरणयाए पञ्चकखामि ।१४। अज्जप्प
भिई च णं अहं सयलं छज्जीवनिकाय समाणं पासेमि । सव्वे जीवा समदंसिस्स मज्झ भायरा एव संति ।१५। रूबजोव्वणधणकणगपियजणसमागमणाई पत्रणखुद्धसिंधुतरंगा इव चंचलाणि, विज्जुन चवलाणि, कुसग्गट्ठिय
ओसविंद विव अथिराणि य संति, तत्थ को अणुरंजइ ।१६। जम्मजरामरणणाणाविहाहिवाहित्थाणं पाणीण तावकलावगिरिभेयणकुलिसं अरिहंतभासियं धम्म विणा अस्सिं अवारे असारे संसारे अन्न किंपि नालं ताणाए वा सरणाए वा हवइ ।१७ निमित्तमासाइय सयणा परयणा हवंति, परयणा य सयणा हवंति, न एत्थ जीवस्स कोवि सयणो वा परयणो वा; जइ एवं ताहे को विवेगी तत्थ
मणायपि मणं संजोएज्जा ।१८। जीवो एगल्लो एवं कम्मसहयरो जायइ मरइ य, नो तेण सह कोइ आगच्छइ Jain Education Interestinal गच्छइ य, नियकम्मोवणीयं चेव सुहं वा दुई वा अणुहवइ, न अमो कोइ तं सुहयइ दुहयइ वा ।१९। जहत्थ-
महावीरस्य नन्दनामकः
पश्चविंशतितमो भवः।
||२७८॥
Mainelibrary.org

Page #292

श्री कल्पमुत्रे ॥२७९॥
眞
विवेगओ उ सरीरप्पाणं परोप्परं गिहगिहीणं विव अचंतभेओ विज्जर, एवं धणधनपरियणाइपयस्थाणं अप्पस्स यभिसं भेओ, तहवि मोहमुच्छिया मूढा जणा मुहेब अणत्तभूएस सरीराईसु मुज्झति, नो पुण जाणंति सरीरं अन्नं अप्पा अन्नोति । अत्थिमेयमंससोणियसणाउमुत्तपुरीसपुष्णे नवद्दारस्सर्वतमले असुइआगारे अस्सि सरीरे ममं मस्सो कहं मुज्झिज्जा ? अहो ! मोहविजंभियं, जेणाकतो जणो णो विजाणार, जं ओहीए पुष्णाए भाड गभवमित्र पियतरंपि इमं सरीरं अवस्समेव चयणिज्जं हवइ, जयणसएण लालियं पालियंपि इमं शरीरं विणस्सरमेव अस्थि । देवाणं पलिओवमसागरोवमहिइयं सरीरं होई, तंपि एगदिवसे चयणिज्जमेव हवइ, ताहे अम्हारिसाणं सरीरस्म का गणणा ? एयारिसे खणियहिए सरीरे को मइमं मुज्झिज्जा ? अओ धीरपुरिसेण सरीरं एवं चणिज्जं जेण पुणो सरीरं नो भवेज्जा, एवं मरियन्त्रं जेण पुणो मरणं न भवेज्जा | २० |
दयासायरा विस्सभायरा भगवंतो अरिहंता मे सरणमत्थु १| असरीरा जीवघा सिद्धा भगवंतो मे सरणमत्थु २| निकारणं जगजीवजोणीजायर क्खणकज्जसाहवो साहवो मे सरणमत्थु ३ | मुकरागदोसो केवलिपन्नत्तो धम्मो मे सरणमत्थु ४ । एयाणि चत्तारि सरणाणि दुक्खहरणाणि मोक्खकारणाणि मज्झ होतु । अभि मम माया जिणवाणी, पिया निग्गंथो गुरू, देवो जिणदेवो, धम्मो अरिहंतभासिओ, सोयरिया साहुणो. बंधवा साहम्मिया संति, ते विणा अन्ने सव्वेवि अस्सि जगम्मि जालतुल्ला । इमाए चउवीसीए ओइण्णे उसभाई तित्थयरे, भर हेरवयमहाविदेहखित्तसंभवे जिणे य अहं वंदामि नम॑सामि कल्लाणं मंगलं देवयं चेइयं पज्जुवासामि । जणसंकष्पकप्पतरू तित्थयरनमुक्कारो सयलसत्थसारो संसारीणं पाणीणं बोहिलाहद्वं संसारच्छेयण च हवइ १, झाणानलदड्ढभवपरंपरासंजायकम्मिधणे भगवंते सिद्धे नम॑सामि २, भवभयच्छेयणसययतत्परतेण धरियपत्रयणे पंचविहायारपालणसमत्थे आयरिए नम॑सामि ३, समस्सियसमत्थसुए सुयज्झावए उवज्झाए नम॑सामि ४, सवइनासियभवलक्खे सत्तावीससाहुगुणविसारए अट्ठारससहस्ससीलंगरहधारए साहू नम॑सामि ५। एसो पंचनमुकारो जगजीवजीवणसारो सव्वपावविणासणगारो सव्वमंगलागारो अस्थि । अज्जप्पभिई अहं सव्वं सावज्जजोगं जावजीवं मणोवाकाहि वोसिरामि, जावज्जीवं चउव्विहाहारं वोसिरामि, अंतिमुच्छाससमए सरीरंपि वोसरामि २१ ॥ ०३४॥ छाया - अथ चान्ते दान्तेन्द्रियो नितान्तशान्तस्वान्तो नन्दमुनिरेवंविधामाराधनामाराधयति -
Jain Education tional
मूलका अर्थ - उसके बाद इन्द्रियों का दमन करने वाले और क्षान्ति आदि गुणों के सेवन से મૂલના અથ—ઇન્દ્રિયાને જીતવાવાળા, દમનશીલ, ઉપશાંત ચિત્તવાળાન દમુનિએ અંત સમયે નીચે
AAAAAAAHANKA
कल्प
मञ्जरी
टीका
महावीरस्य नन्दनामकः पञ्चविंशतितमो भवः ।
॥२७९॥
ww.jainelibrary.org

Page #293

कालविनयाधष्टप्रकारे ज्ञानाचारे येऽतीचारा जाताः, तान् मनोवाकायैरहं निन्दामि १॥ निश्शङ्किताद्यष्टप्रकारे दर्शनाचारे ये केऽप्यतीचारा जाताः, तान् सकलान् मनोवाकायैर्युत्सृजामि ।२। समितिगुप्तिरूपे अष्टप्रकारे चारित्राचारे ये केऽप्यतीचारा जातास्तान् सकलान् मनोवाकायैर्युत्सृजामि ।३। बाह्याभ्यन्तरभेदभिन्नं द्वादशविधं तपश्चरतो मम जानानस्य वा अजानानस्य वा योऽतिचारो जातः, तं मनोवाकायैनिन्दामि ।।
श्रीकल्प
कल्पमञ्जरी टीका
॥२८॥
अत्यन्त शान्त चित्तवाले नन्द मुनि ने अन्त समय में इस प्रकार की आराधना की
(१) काल विनय आदि आठ प्रकार के ज्ञानाचार में जो अतिचार लगे हो, मैं मन वचन काय से उनकी निन्दा करता हूँ।
(२) निःशंकित आदि आठ दर्शन के आचारों में जो कोई भी अतिचार हुए हो तो उन सब का मन, वचन, काय से परित्याग करता हूं।
(३) पाँच समिति तीन गुप्ति रूप आठ प्रकार के चारित्राचार में जो कोई अतिचार लगे हों उन ___ सबकी मन, वचन, काय से निन्दा करता हूँ।
(४) बाह्य और आभ्यन्तर भेद वाले बारह प्रकार के तप का आचरण करते हुए जान या अनजान में जो कोई अतिचार हुआ हो, मन, वचन, काय से उसकी निन्दा करता हूँ।
महावीरस्य नन्दनामकः
पञ्चविंशति
मतमोभवः।
પ્રમાણે આરાધના કરી
(૧) કાળ-વિનય વિગેરે આઠ પ્રકારના જ્ઞાનાચાર પૈકી કોઈપણ એક આચારમાં, અથવા સમસ્ત આચારોમાં, જે કઈ અતિચાર લાગે છે, તેને ધિક્કારું છું, નિંદા કરું છું.
(૨) નિઃશકિત આદિ આઠ દર્શનના આચારોમાં, જે કોઈ અતિચાર લાગ્યો હોય તે તેને મન-વચન કાયથી પરિત્યાગ કરું છું.
) પાંચ સમિતિ અને ત્રણ ગુપ્તિરૂપ આઠ પ્રવચન માતાના ચારિત્રાચારમાં, જે કઈ અતિચાર લાગ્યો डोय, ते सपने भन-क्यन-याथी नछु:
(૪) બાહ્ય અને આત્યંતર બેઠવાળા બાર પ્રકારના પાચારનું આચરણ કરતાં, જે કઈ અતિચાર લાગ્યો AES होय, ते प्रति छु.
॥२८॥

SEyww.jainelibrary.org

Page #294

श्रीकल्प
धर्माचरणे केनापि प्रकारेण यत् किंचित् सदपि वीर्य गोपितं, तं वीर्याचारातिचारं मनोवाकायैनिन्दामि ।५। लोभाद् वा मोहाद् वा सूक्ष्माणां वा बादराणां वा प्राणिनां मया या विराधना कृता, तां मनोवाकायैर्युत्सृजामि ।६। हासभयक्रोधलोभादिषु यदि मृषाभाषणं कृतं तत् सर्व मनसा वचसा कायेन निन्दामि । रागाद वा द्वेषाद वा अल्पं वा बहुकं वा सचित्तं वा अचित्तं वा एकको वा परिषद्गतो वा यत्किचित् अदत्तं मया गृहीतम्, तत्सर्व व्युत्सृजामि ८१ पूर्व दिव्यमानुषतैरश्चं मैथुनं यदि मया मनसा वाचा कायेन करणकारणानुमोदनेन
सूत्रे
॥२८॥
(५) धर्म के आचरण में किसी भी प्रकार से किसी वीर्य का गोपन किया हो तो उस वीर्याचार के अतिचारों की मन, वचन, काय से निन्दा करता हूँ।
(६) लोभ से या मोह से सूक्ष्म अथवा बादर प्राणियों की जो विराधना की हो तो उसका मन, वचन, काय से त्याग करता हूँ।
(७) हास, भय, क्रोध या लोभ आदि किसी भी कारण से यदि मृषावाद का सेवन किया हो तो मन वचन काय से उस सबकी निन्दा करता हूँ।
(८) राग से अथवा द्वेष से, अल्प अथवा बहुत, सचित्त अथवा अचित्त अकेले में अथवा जनसमूह में रहकर मैं ने जो भी अदत्त ग्रहण किया हो, उस सबका परित्याग करता हूँ।
(९) पहले देव, मनुष्य या तियेच संबंधी मैथुन का मन वचन काय से, कृत कारित या अनु
महावीरस्य नन्दनामकः
पश्चमाविंशतितमो
भवः।
(૫) ધર્મનું આચરણ સેવતાં કેઈપણ પ્રકારની શકિત રૂંધી હોય, તે તે વર્યાચારના અતિચારની મન વચન કાયાથી નિંદા કરું છું.
(૬) લોભ અથવા મોહને લઈને, જે કેઈ સૂક્ષમ યા બાદર પ્રાણીની વરાધના કરી હોય તે તેની ક્ષમા માંગુ છું.
(૭) હાસ્ય-ભય-ક્રોધ અથવા લેભ વિગેરે કારણે દ્વારા અ૯૫ કે અધિક જુઠું બેલાયું હોય, તે તેની આત્માની સાક્ષીએ, કેવળીની સાક્ષીએ ગીંણા કરું છું.
(૮) રાગ-દ્વેષથી અ૯૫ અથવા ઘણું, સચિત્ત અથવા અચિત્ત, એકાંતમાં અગર સમૂહમાં રહીને, જે કોઈપણ ચીજ વસ્તુ અ૫ કે બહુ મૂલ્યવાળી હોય તે, આજ્ઞા સિવાય ગ્રહણ કરી હોય, તે તેને પરિત્યાગ કરું છું.
(4) पूर्व ४-मनुष्य-तियय साथे भन-वयन-छायाथी भैथुन सेवानी भावना ४0 डाय, ४२वी .य,
॥२८॥
Ho

Page #295

श्रीकल्पसूत्रे
॥२८२॥
Jain Education
सेवितं, तत्सवं मनोवाक्कायैस्त्रिविधं त्रिविधेन व्युत्सृजामि | ९| लोभदोषाद् धनधान्यहिरण्यसुवर्णवास्तुद्विपदचतुष्पदप्रभृतीनां सचित्तानां वा अचित्तानां वा येषां केषां वस्तूनाम् अल्पो वा बहुको वा पूर्व परिग्रहः परिगृहीतः, तं सर्व त्रिविधं त्रिविधेन मनोवाक्काययोगेन व्युत्सृजामि | १० | पूर्व स्त्रीपशु दासदासीधनधान्यहिरण्यसुवर्णभवनवसनादिषु ममत्वं कृतं, तत्सर्वं व्युत्सृजामि । ११ । जिह्वेन्द्रियवशङ्गतेन मया यदि रात्रौ चतुर्विधानामशनपानखादिस्वादिमानामादार आहारितः, तद् मनोवाक्कायैर्निन्दामि |१२| क्रोधमानमायालोभरागद्वेष कलहाऽभ्याख्यानपै
मोदना से यदि सेवन किया हो तो तीन करण तीन योग से उसका त्याग करता हूँ ।
(१०) लोभदोष से प्रेरित होकर धन, धान्य हिरण्य, सुवर्ण, मकान आदि अचित्त तथा दास दासी आदि सचित जिन किन्हीं वस्तुओं का अल्प या बहुत जो पूर्वकाल में परिग्रह किया हो उस सबका मन वचन काय से तथा कृत कारित अनुमोदना से त्याग करता हूँ ।
(११) स्त्री, पशु, दास, दासी, धन, धान्य, हिरण्य, सुवर्ण, भवन, वस्त्र आदि में जो ममताभाव धारण किया हो, उस सबका त्याग करता हूँ ।
(१२) जिह्वा - इन्द्रिय के वशीभूत होकर यदि मैं ने रात्रि में अशन पान-खाद्य-स्वाध रूप चार प्रकार का आहार किया हो तो मन वचन काय से उसकी निन्दा करता हूँ ।
(१३) क्रोध, मान, माया, लोभ, राग, द्वेष, कलह, अभ्याख्यान, पैशुन्य, परपरिवाद आदि किसी
અગર અમલમાં મૂકી હોય તેા તે સર્વ પ્રકારના નવ કોટીના દોષની નિંદા કરુ છું.
(१०) पूर्व आणे सोल याने द्वेषथी प्रेराने, धन-धान्य-अवेशत-सोनुं - ३-मान- विगेरे अथेत વસ્તુઓ, તેમજ દાસ-દાસી આદિ સચેત ચીજો, અલ્પ અગર બહુમૂલ્યવાળી વસ્તુઓ ગ્રહી હોય, અથવા પરિગ્રહ કર્યો હોય, તે સર્વ દોષોની મન-વચન-કાયાના નવ પ્રકારથી, દુ...છા કરૂં છું.
(११) स्त्री-पशु-हास -हासी-धन-धान्य-अवेशत- सुवर्णं थांडी-लवन-वस्त्र महिमां भभताभाव उयों होय તે તે સમતાભાવને ત્યાગુ છું.
(૧૨) રસનેન્દ્રિયને વશ થઈ રાત્રીના સમયે, આહાર આદિનું સેવન કર્યુ હોય તે તેની મન-વચન કાયાના ચેગથી આલેાયણા કરું છું,
(१३) ओघ, भान, भाषा, बोल, रागद्वेष, ४, स्याम्यान परनी उपर आज थडाव पैशुन्य-थाडी,
ational
कल्प
मञ्जरी
टीका
महावीरस्व
नन्दनामकः पञ्च
विंशतितमो
भवः ।
॥२८२॥

Page #296

टीका
5 महावीरस्य
शुन्यपरपरिवादादिकं यत् किंचिद् मया आचरितं, तत्सर्व मनोवाकायव्युत्सृजामि ।१३। यदि मया कषायकलषितत्वेन एकेन्द्रिया द्वीन्द्रियास्त्रीन्द्रियाश्चतुरिन्द्रियाः पञ्चेन्द्रिया हता, परितापिता, उपद्रताः, स्थानात् स्थानं संक्रामिताः, परुषवचनैरुद्धर्षिताः, देवा वा मनुष्या वा तिर्यञ्चो वा विराधितास्तान्
कल्पसर्वान् क्षमयामि, क्षाम्यन्तु मां ते सर्वे जीवाः, नो अद्यप्रभृति एवं करिष्यामोति अकरणतया प्रत्याख्यामि
मञ्जरी १४ । अद्यप्रभृति च खलु अहं सकलं षड्जीवनिकायं समानं पश्यामि । सर्वे जीवाः समदर्शिनो मम भ्रातर भी पाप का आचरण किया हो उस सब का मन वचन काय से परित्याग करता हूं।
(१४) कषाय से कलुषित होकर एकेन्द्रिय, द्वीन्द्रिय, त्रीन्द्रिय, चतुरिन्द्रिय और पञ्चेन्द्रिय जीवों का घात-प्राणव्यपरोपण किया हो, उन्हें परिताप-मन, वचन, काय से पीडा-पहुँचाया हो, उन्हें उपद्रतस्थान से हटाकर दूसरे स्थान पर डाल दिया हो, कठोर वचनों से उनकी भर्त्सना की हो, या देवों, मनुष्यों
और तिर्यचों की विराधना की हो तो उन सब से मैं क्षमा याचना करता हूँ। वे सब जीव मुझे क्षमा लाई प्रदान करें। अब से इस प्रकार का व्यवहार नहीं करूँगा, इस तरह अकरणरूप से उसका प्रत्याख्यान
नन्दनामकः करता हूँ। (१५) आन से मैं षड्-जीव-निकाय के सब जीवों को समभाव से देखता हूँ। मुझ समदर्शी के
पञ्च
विंशतितमो लिए सभी जीव वन्धु के समान है।
भवः। અને પરંપરિવાદ–અન્યની નિંદા વિગેરેમાંથી કઈ એકનું અથવા સર્વનું આચરણ કર્યું હોય, તે તેને પશ્ચાત્તાપ જાહેર કરું છું.
(૧૪) કષાયયુકત થઈ એકેન્દ્રિય જીવથી માંડી પંચેન્દ્રિય જી સુધીના કોઈ પણ જીવના પ્રાણ લીધાં હોય, પ્રાણ જાય ત્યાં સુધી માર માર્યો હોય, અથવા સૂકમ પ્રહાર પણ કર્યો હોય, અથવા દ્રવ્ય અને ભાવ હિંસા અને કરી હય, મન વચન-કાયાથી અથવા ત્રણ પૈકી કોઈપણ યોગ દ્વારા પીડા આપી હોય, પરિતાપના દીધી હોય, ઉપદ્રવ કર્યો હોય. એક સ્થાનેથી ઉપાડી અન્ય સ્થાને મૂક્યાં હોય, કઠોર વચનથી મેણાં-ટોણાં માર્યા હોય, દેવ-તિર્યંચ-મનુષ્યની વિરાધના કરી હોય, તે તે સર્વ જીવેની ક્ષમા યાચું છું. સર્વ છે મને ક્ષમા આપે, ભવિષ્યમાં આવું અકાર્ય પર ૨૮ नहि तेना प्रत्याभ्यान-५२या-४२ छु!
(૧૫) આજથી હું સર્વ જી તરફ સમભાવની દષ્ટિથી જોઉં છું-હું સમદશી થાઉં છું, એટલે તમામ Dationalोने भा। सरमा भानु छ.
ww.jainelibrary.org

Page #297

! एव सन्ति १५ । रूपयौवनधनकनकप्रियजनसमागमनानि पवनक्षुब्धसिन्धुतरङ्गा इव चञ्चलानि, विद्युद्वच्चपलानि,
कुशाग्रस्थितावश्यायविन्दव इव अस्थिराणि च सन्ति १६। जन्मजरामरणनानाविधाधिव्याधिग्रस्तानां माणिनां तापकलापगिरिभेदनकुलिशम् अहंद्राषितधर्म विना अस्मिन् अपारे असारे संसारे अन्यत् किमपि नालं त्राणाय वा शरणाय वा भवति १७। निमित्तमासाद्य स्वजनाः परजना भवन्ति परजनाश्च स्वजना भवन्ति, नात्र जीवस्य कोऽपि स्वजनो वा परजनो वा, यद्येवं तदा को विवेकी तत्र मनागपि मनः संयोजयेत् १८ । जीव
श्रीकल्प
कल्प
मुत्र
मञ्जरी
॥२८४॥
टीका
(१६) रूप, यौवन, धन, कनक और प्रियजनों के समागम आधी से क्षुब्ध हुए सागर की लहरों के समान चंचल हैं, बिजली की चमक के समान चपल हैं और कुश की नोंक पर स्थित ओस के बुंदों की भांति अस्थिर हैं, इसलिये कौन विवेकी इनमें ललचायेगा? अर्थात् कोई नहीं।
(१७) जन्म, जरा, मरण तथा विविध प्रकार की आधियाँ एवं व्याधियों से ग्रस्त-संसारी जीवों के संताप-समूह रूपी शैल (पर्वत) को भेदने के लिए वज्र के सदृश अद्भाषित धर्मके अतिरिक्त इस असार संसार में और कोई त्राण करने वाला या शरण देने वाला नहीं है।
(१८) निमित्त मिलने पर स्वजन परजन बन जाते हैं और पर जन भी स्वजन बन जाते हैं। इस संसार में न कोई अपना है, न पराया है। और जब यह स्थिति है तो कौन विवेकवान् उनमें थोड़ा भी मन लगायेगा ।
म महावीरस्य मनन्दनामकः विशतितमो
भवः।
(૧૬) રૂપ-યૌવન-ધન-કનક અને સગાંવહાલાંને સંબંધ, સાગરના મોજા સમાન ચંચળ છે. વિજળીના. ચમકારા જે ચપળ છે, અને ઝાંડના પાંદડા પર પડેલાં ઝાકળના બિંદુ સમાન અસ્થિર છે. માટે કોણ વિવેકીજન આમાં લલચાશે ? એટલે કેઈ નહિ.
(૧૭) જન્મ-જરા-મરણ–આધિ-વ્યાધિથી ઘેરાયેલ સંસારી જીને, અહં'તભાષિત ધર્મ સિવાય કઈ શરણભૂત નથી.
' (૧૮) ઋણાનુબંધને લીધે સૌ કોઈ આવી મળે છે. પુણ્યને શુભયોગ થતાં પરાયા પણ સ્વજન અને
તેણે મિત્ર બની જાય છે, ને પાપને ઉદય થતાં સનેહીઓ પણ દુશ્મન થઈ પડે છે. માટે આ જીવને કેઈપણ સ્વજન dain Education NFSonal प२ नथी. न्यारे भावी स्थिति छ त्यारे । विही मामा भन us,
नहि.
||२८४||
Saiww.jainelibrary.org.

Page #298

र
श्रीकल्प
मूत्रे
म
।।२८५||
कायमसहचरी जायते ब्रियते च, नो तेन सह कोऽप्यागच्छति गच्छति च, निजकोपनीतमेव सुखं वा दुःखं वा अनुभवति, नान्यः कोऽपि तं मुखयति दुःखयति वा १९। यथार्थविवेकतस्तु शरीरात्मनोः परस्परं गृहगृहिणोरिवात्यन्तभेदो विद्यते, एवं धनधान्यपरिजनादिपदार्थानाम् आत्मनश्च भृशं भेदः, तथापि मोहमूच्छिता मूढा जना मुधैव अनात्मभूतेषु शरीरादिषु मुह्यन्ति, नो पुनर्जानन्ति-शरीरम् अन्यत् आत्मा अन्य इति । अस्थिमेदोमांसशोणितस्नायुमूत्रपुरीषपूण नवद्वारस्रवन्मले अशुच्यागारे अस्मिन् शरीरे मतिमान् मनुष्यः कथं मुह्येत् ? अहो मोहविजृम्भितम् ! येनाक्रान्तो जनो नो विजानाति यत्-अवधौ पूर्ण भाटकभवनमिव प्रियतरमपि इदं शरीरम् अवश्यमेव त्यजनीयं भवति, यत्नशतेन लालितं पालितमपि इदं शरीरं विनश्वरमेव अस्ति। देवानां
[१९] जीव अकेला ही अपने कृत कर्मों के साथ जन्मता और मरता है। उसके साथ न कोई आता है, न जाता है। अपने कर्मों से उदय में आये सुख या दुःख का अनुभव करता है। दूसरा कोई भी उसे सुख या दुःख नहीं पहुंचा सकता।
[२०] वास्तविक-विवेक दृष्टि से देखा जाय तो शरीर और आत्मा में गृह और गृहस्वामी के समान अत्यन्त भिन्नता है। इसी प्रकार धन, धान्य, परिवार आदि भी आत्मा से अत्यन्त भिन्न हैं। फिर भी मोह से मूच्छित हुए मूढ़ पाणी वृथा ही शरीर आदि में आसक्त होते हैं। यह काया अस्थि (हड् मेद, मांस, रुधिर, स्नायु (नसे) मूत्र और मल से परिपूर्ण है। इसमें से नौ द्वारों से अशुचि पदार्थ झरते रहते हैं। ऐसे अशुचि के भंडार शरीर पर कौन मतिमान मोहित होगा ? किन्तु मोह की महिमा अपरम्पार है, जिसके वशीभूत होकर मनुष्य यह नहीं जान पाता कि अवधि पूरी होने पर भाड़े के मकान के
म महावीरस्य नन्दनामकः
पञ्चविंशतितमो
' (૧૯) જીવ એકલે આવ્યો છે અને એકલો જાય છે. સાથે પૂર્વે બાંધેલા કર્મસમૂહ લઈ જાય છે. શુભાશુભ કર્મો સિવાય, કાંઈપણ સાથે જતું નથી. પોતાના કર્મો ઉદય આવ્યે સુખદુઃખને અનુભવ સ્વયં કરે છે. બીજા કોઈ પણ સુખદુઃખના ભાગીદાર બનતાં નથી.
(૨૦) તાત્વિકદષ્ટિથી જુએ તે દીપક જેવું સાફ જણાશે કે શરીર અને આત્મા અને ભિન્ન પદાર્થો છે. ઘર અને ઘરના માલિક જેવો સબંધ તરી આવે છે. જયારે શરીર અને આત્મા ભિન્ન છે. તે ધન-ધાન્ય પરિવાર આદિ આત્માથી અત્યંત ભિન્ન છે ! આવું દીવા જેવું જાણવા છતાં, મેહને લીધે પ્રાણ શરીર વિગેરેમાં આસકત બને છે, ને મિથ્યાત્વ ભાવનાને લીધે શરીરને જ “આત્મા’ માનવા લાગે છે.
॥२८५।।
Jain Education
ational
.

Page #299

मञ्जरी
पल्योपमसागरीपमस्थितिकं शरीरं भवति, तदपि एकदिवसे त्यजनीयमेव भवति, तदा अस्मादशानां शरीरस्य का
गणना ? एतादृशेक्षणिक स्थितिके शरीरे को मतिमान मुहाँत, अतो धीरपुरुषेण शरीरमेवं त्यजनीयं येन पुनः शेर शरीरं न भवेत, एवं मर्त्तव्यं येन पुनमरणं न भवेत् २० । दयासागरा विश्वभ्रातरो भगवन्तोऽर्हन्तो मे शरणं श्रीकल्पसन्तु १। अशरीरा जीवघनाः सिद्धा भगवन्तो मे शरणं सन्तु २। निष्कारणं जगज्जीवयोनिजातरक्षणकार्य
कल्पमूत्रे ॥२८६॥ समान अतिशय प्रिय इस शरीर को अवश्य ही त्यागना पड़ता है ! इस शरीर का लालन-पालन करने के टीका
लिए सैकड़ों यत्न किये जाएं, फिर भी यह तो विनाशशील ही है ! देव-शरीर पल्योपम और सागरोपम तक रहनेवाला होता है, किन्तु एक न एक दिन उसे भी तजना ही पड़ता है तो फिर हमारे शरीर की क्या गिनती है। ऐसे क्षण-स्थायी शरीर पर कौन विवेकवान् मोह धारण करेगा? अत एव-धीर पुरुषों को शरीर का इस प्रकार त्याग करना चाहिए, जिससे पुनः शरीर की उत्पत्ति ही न हो। इस प्रकार मरना चाहिए कि फिर कभी मरना ही पड़े।
(२१) करुणा के सागर, विश्व के बन्धु अर्हन्त भगवंत मेरे लिए शरण हो १ । अशरीर और जीवधन महावीरस्य सिद्ध भगवान् मेरे लिए शरण हो २ । निःस्वार्थ भावसे जगत् के जीवों की रक्षा करनेवाले साधु मेरे लिये नन्दनामकः शरण हो ३। जिसमें राग-द्वेष के लिये कोई स्थान नहीं है, ऐसा केवलि-प्ररूपित धर्म मेरे लिये शरण
पञ्चविंशतिहो ४। ये दुःख का हरण करनेवाले और मोक्ष के कारण चार शरण मेरे लिए हों।
मतमो भवः। (२२) आज से जिनवाणी मेरी माता है । निग्रन्थ गुरु मेरे पिता हैं। जिनदेव मेरे देव हैं,
આ શરીર હાડકાં, મેદ, ચરબી, માંસ રુધિર, સ્નાયુ, મળ અને મૂત્રથી પરિપૂર્ણ છે. નવ દ્વારે દ્વારા અહર્નિશ આ શરીરમાંથી અશુચિ ઝર્યા કરે છે. તો કયો બુદ્ધિમાન પુરુષ આ શરીરને પિતાનું માને? પરંતુ મોહને મહિમા અપાર અને અગોચર છે. આ શરીરની સ્થિતિ પૂરી થયે ભાડાનું મકાન જેમ ખાલી કરવું પડે છે તેમ આ શરીરને પણ મૂકી દઈ ચાલી નીકળવું પડે છે. આ શરીરનું ગમે તેવું પાલન જતન કરે, તે પણ નાશ પામવાનું જ છે, કારણ કે તેને સ્વભાવ વિનાશશીલ છે. | દેવ કે જેનું શરીર, હાડ માંસ વિનાનું કંચનવણું છે, તેમજ દીર્ધકાળ એટલે પલ્યોપમ સાગરોપમ સુધી ટકવા. કાળું છે, છતાં અને તે તે શરીરને પણ મૂકવું પડે છે, તે આ ચેડા કાળ સુધી નભવાવાળા શરીરની શી વાત કરવી ? ॥२८६||
ધીર અને વીર પુરુષોને એવી રીતે તેને ત્યાગ કરવો ઘટે છે, કે ફરી વખત, શરીરની ઉત્પત્તિ ન થાય, મરણ પણ એવી રીતે થવું જોઈએ કે ફરીથી મરવું ન પડે! (२१) अासार-विश्व'धु-मत पानभने ने १. भरीस येतन्यबन वा
सिw w.jainelibrary.org
TRAINRITRAPATRAINEENETRARATHITRAPARINEERIES
Jain Education

Page #300

LATES
साधवः साधवो मे शरणं सन्तु ३। मुक्तरागद्वेषः केवलिपज्ञप्तो धमों मे शरणमस्तु ४ । एतानि चत्वारि शरणानि दुःखहरणानि मोक्षकारणानि मम भवन्तु । अद्य प्रभृति मम माता जिनवाणी, पिता निग्रन्थो गुरुः, देवो जिनदेवः, धर्मोऽहदापितः, सोदाः साधवः, बान्धवाः साधर्मिकाः सन्ति । तान् विना अन्ये सर्वेऽपि अस्मिन् जगति जालतुल्याः सन्ति । अस्यां चतुर्विशतौ अवतीर्णान् ऋषभादोंस्तीर्थकरान्, भरतरवतमहाविदेहक्षेत्रसंभवान जिनाश्च अहं वन्दे नमस्यामि कल्याणं मङ्गलं दैवतं चैत्यं पर्युपासे। जनसंकल्पकल्पतरुस्तीर्थकरनमस्कारः
श्रीकल्प
कल्प
मञ्जरी
१२८७॥
टीका
जिनभाषित धर्म मेरा धर्म है, और साधर्मी मेरे भाई-बन्धु हैं । इनके सिवाय, इस संसार में अन्य सभी बन्धन के समान हैं।
[२३] इस चौबीसी में अवतीर्ण हुए ऋषभ आदि तीर्थकरों को तथा भरत, ऐरवत और महाविदेह क्षेत्र में होनेवाले जिनेश्वर देवों को मैं वन्दन करता हूँ, नमन करता हूँ, उनकी उपासना करता हूँ, क्यों कि वे कल्याणमय और मंगलमय हैं, देव हैं और ज्ञानस्वरूप हैं। मनुष्यों के संकल्प की पूर्ति करने के लिए कल्पवृक्ष के समान, तीर्थंकरों को किया हुआ नमस्कार सब शास्त्रों का सार है। वह संसार के प्राणियों को बोधिलाभ के लिए और संसार का अन्त करने के लिए होता है।
महावीरस्य नन्दनामकः
पञ्चविंशतिमतमो भवः।
ભગવાનનું મને શરણું હજે ૨. નિઃસ્વાર્થ ભાવે જગતવાસી જીવ જંતુઓની રક્ષા કરવાવાળા સાધુ-સાધ્વીનું મને શરણું હજ ૩. રાગ દ્વેષરહિત કેવળી પ્રરૂપિત ધર્મનું મને શરણું હજે ૪.
આ ચાર શરણે જ મારા વાસ્તવિક શરણાં છે, ને તે મારા પરંપરાના દુઃખને હરવાવાળા છે !
(૨૨) આજથી જીનવાણી મારી માતા છે, નિર્ચ ગુરુ મારા પિતા છે. જનદેવ મારા દેવ છે, જીનભાષિત ધર્મ મારે સારો ધર્મ છે. સાધમી મારા ભાઈ-ભાંડુ છે. આ સિવાય સર્વ કોઈ બંધનરૂપ છે.
(૨૩) વર્તમાન ચૌવીસીના ચાવીસ તીર્થંકરને તેમ જ ભરત એરવત અને મહાવિદેહ ક્ષેત્રમાં થવાવાળા જિનેશ્વર દેવેને નમસ્કાર કરૂં છું, વંદન કરું છું, અને તેમની પર્યું પાસના કરું છું, કારણ કે તેઓ કલ્યાણમય
અને મંગલમય છે. દેવ તેમજ જ્ઞાનવરૂપી છે. આ દે, મનુષ્યના કલ્પવૃક્ષ સમાન છે. તેઓને બેધ, સંસારJain Educationpation सागर त२वा माटेष पहेशाले छ. (1) For Private & Personal use Only
॥२८७॥
tiww.jainelibrary.org

Page #301

श्रीकल्प
सूत्रे
॥२८८॥
Jain Education Inter
鎭淚賞
सकलशास्त्रसारः संसारिणां प्राणिनां बोधिलाभार्थं संसारच्छेदनार्थं च भवति । ध्यानानलदग्धभवपरम्परासंजातकर्मेन्धनान् भगवतः सिद्धान् नमस्यामि २ । भवभयच्छेदन सतततत्परत्वेन धृतमवचनान् पञ्चविधाचार - पालनसमर्थान् आचार्यान् नमस्यामि ३ । समाश्रितसमस्तश्रुतान् श्रुताध्यापकान् उपाध्यायान नमस्यामि ४ । सपदिनाशितभवलक्षान् सप्तविंशतिसाधुगुणविशारदान् अष्टादशसहस्रशीलाङ्गरथधारकान् साधून् नमस्यामि ५ । एष
जिन्होंने भवपरम्परा में उपार्जित कर्मरूपी इन्धन को शुक्लध्यानरूपी अग्नि से भस्म कर डाला है, अर्थात् शुक्लध्यान के प्रभाव से अनेकजन्मोपार्जित कर्मसमूह को नष्ट करनेवाले, ऐसे जो सिद्ध भगवन्त हैं उनको नमस्कार हो ।
जीवों के संसारजनित भयके उन्मूलन करने में सर्वदा तत्पर रहने के कारण जिन्होंने प्रवचन - जिनवाणी को धारण किया है, जो ज्ञानाचार दर्शनाचार चारित्राचार तपआचार और वीर्याचार के पालन करने में समर्थ हैं ऐसे आचार्यों को नमस्कार हो ।
रु. मस्त श्रुत-आगम को जिन्होंने यथावत् ग्रहण किया है, अर्थात् जो सकल आगमों के ज्ञान से संपन्न हैं, जो श्रुतका अध्ययन करानेवाले हैं उन उपाध्यायों को नमस्कार हो ।
शीघ्र ही लाखों raf का अन्त करनेवाले, साधु के सत्ताईस (२७) गुणों से युक्त, अठारह हजार शीलांगरथ - शील के अंगरूपी रथको धारण करनेवाले साधुओं को नमस्कार हो ।
જેમણે ભવપર પરાથી ઉપાજેલ કના દળને જીલલેશ્યા અને શુકલધ્યાનરૂપી અગ્નિ વડે ભસ્મીભૂત ફર્યા છે. એવા સિદ્ધ ભગવાનને નમસ્કાર કરૂ છું. (૨)
સંસારના દુ:ખાથી ભયભીત થયેલ જીવાને ભયમુકત કરવામાં જે સર્વાંદા તત્પર છે, જેએએ ભય ટાળવા જીનવાણીને ધારણ કરી છે, જેએ જ્ઞાનાચાર-દર્શનાચાર-તપાચાર અને વીર્યચારતું પાલન કરવામાં અજોડ સામथ्य तावे छे, तेवा आयार्य भगवानने नमस्कार ४२ छु. (3)
સમસ્ત શ્રુત-આગમાને જેએએ યથાવત્ ગ્રહણ કર્યા છે, સકલ-આગમ-જ્ઞાનથી સંપન્ન છે, તેમજ શ્રૃતનું અધ્યયન કરાવવા તત્પર છે. તેવા ઉપાધ્યાય ભગવાનને નમસ્કાર કરું છું. (૪)
અનંત ભવાના અંત કરવાવાળા, સાધુના સત્યાવીસ ગુણેાથી વિરાજીત, અઢાર હજાર શીલાંગરથ-શીલના गयी स्थने धारस्य ४२वावाणा साधुकने नमस्कार ले ! (4) only
कल्प
मञ्जरी टीका
महावीरस्
नन्दनामक
पश्च
विंशतितमं
भवः ।
॥२८८ !!
jainelibrary.org

Page #302

श्रीकल्पमुत्रे ॥२८९॥
汤
पञ्चनमस्कारो जगज्जीवजीवनसारः सर्वपापविनाशनकारः सर्वमङ्गलागारमस्ति ।
अद्यप्रभृति अहं सर्वे सावद्ययोगं यावज्जीवं मनोवाक्कायैयुत्सृजामि, यावज्जीवं चतुर्विधाहारं व्युत्सृजामि, अन्तिमोच्छ्वाससमये शरीरमपि व्युत्सृजामि २१ ॥ ०३३ ॥
टीका- ' अह य अंते' इत्यादि । व्याख्या सुगमा । नवरम्-अन्ते= अन्तसमये । नितान्तशान्तस्वान्तःक्षान्त्यादिगुणसेवनेन नितान्तम् = अतिशयं शान्तं = सुस्थिरं स्वान्तं चेतो यस्य स तथा - अत्यन्तसुस्थिरचित्त इत्यर्थः । तथा - कालविनयाद्यष्टप्रकारे - काल विनयादयोऽष्टौ प्रकाराः = भेदा यस्य स तथा तस्मिंस्तथोक्ते -काल- विनय - बहुमानोपधानानिह्नत्रव्यञ्जनार्थतदुभयरूपे, तत्र - काल:-दो यस्याङ्गप्रविष्टादेः श्रुतस्य काल उक्तः तस्य तस्मिन्नेव
यह पूर्वोक्त पंचनमस्कार जगत के समस्त जीवों के लिये जीवन का सार है, समस्त पापों को नष्ट करनेवाला है, और सकल मंगलों में यह प्रथम मंगल है |
'पुनः
(२४) आज से मैं सब प्रकार के सावध-योग को, जीवन भरके लिए, मन वचन काय से त्यागता हूँ, साथ ही चार प्रकार के आहार का परिहार करता हूँ और अन्तिम श्वासोच्छ्वास के समय शरीर का भी परित्याग करता हूँ ||०३३ ||
टीका का अर्थ- इन्द्रियों का दमन करनेवाले, क्षमा आदि गुणों का सेवन करने से अतिशय शान्त चित्तवाले नन्दमुनिने अन्त समय में इस प्रकार की आराधना की
(१) कालविनय आदि आठ प्रकार के ज्ञानाचार में जो अतिचार लगे हों उनकी मैं मन वचन काय से निन्दा करता हूँ ।
Jain Education Irational
આ પાંચ નમસ્કાર જીવના જીવનના સાર છે, સમસ્ત પાપાના સમૂહને કાટવાવાળા છે, સકલ મોંગલામાં શ્રેષ્ઠમ ગલ છે.
(२४) आधी सर्व अमारना सावध ( पायारी ) योगनो छवन पर्यंत मन-वयन-डायाथी त्याग ४३ छ तेनी સાથે ચારે પ્રકારના આહારને પણ ડું છું. અંતિમ શ્વાસેાશ્વાસ સુધી આ શરીરના પણ પરિત્યાગ કરૂ છું. (સ્૦૩૪) ટીકાના અર્થ-ઉપશાંત ચિત્તવાળા મુનિ નટ્ટે નીચે લખ્યા મુજબ, અંતિમ આરાધના કરી— (૧) કાલ-વિનય આદિ આઠ પ્રકારના જ્ઞાનાચારમાં જે કાઇ અતિચારનું સેવન કર્યુ હોય તેની ગાઁ કરૂ છુ. अब १, विनय २, बहुमान 3, उपधान ४, मनिहव य, सूत्र ६, अर्थ ७, तदुभय [सूत्र ने अर्थ
ate & Personal
कल्प
मञ्जरी
टीका
महावीरस्य
नन्दनामकः
पञ्च
त्रिंशतितमो
भवः ।
॥२८९॥
w

Page #303

मत्र
टीका
काले स्वाध्यायः कर्तव्यो नान्यदा १, विनयः शुरुशुश्रूषालक्षणः २, बहुमानः आन्तरः प्रीतिविशेषः ३, मार
उपधानम् अङ्गोपाङ्गानां सिद्धान्तानां पठनाराधनार्थमाचामाम्लोपवासनिर्विकृत्यादिलक्षणस्तपोविशेषः ४, अनिश्रीकल्पवयतः श्रतादिकम् अधीतं, तस्य अनपलापः ५, व्यञ्जनं-सूत्रम् ६, अर्थः मूत्रार्थः ७, तदुभयम्=मूत्रार्थों
कल्पकाल विनय आदि ज्ञान के जो आठ आचार कहे हैं वे इस प्रकार हैं-(१) काल (२) विनय
मञ्जरी ॥२९॥
(३) बहुमान (४) उपधान (५) अनिव (६) सूत्र (७) अर्थ और (८) तदुभय । इनका अर्थ इस प्रकार है१-काल-जिस अंगप्रविष्ट आदि श्रुत का जो काल बतलाया गया है, उसी काल में उसका स्वाध्याय करना चाहिए, अन्य काल में नहीं। २-विनय-गुरुकी शुश्रषा करके अध्ययन करना चाहिए। ३-बहुमानआन्तरिक प्रीति । ४-उपधान-अंग-उपांग रूप आगमों के पठन और आराधन के लिए आयंबिल, उपवास, विगयत्याग आदि तपस्या करना । ५-अनिव-जिससे शास्त्र आदि का अध्ययन किया हो, उसका नाम न छिपाना । ६-मूत्र अर्थात् मूल पाठ सीखना। ७-अर्थ-मूलपाठ का अर्थ सीखना। ८-तदुभय-मूलपाठ બન્ને] ૮. આ જ્ઞાનાચારનો ભાવાર્થ આ પ્રમાણે છે
महावीरस्य (૧) કાલ-એટલે અગ્યાર અંગ વિગેરેનું સાંભળવું, પઠન-પાઠન કરવું વિગેરે માટે જે સમયની મર્યાદા
नन्दनामकः બાંધી હોય તે સમયે જ તેનું અધ્યયન થઈ શકે, બીજા કેઈ સમયે નહિ. આ “કાલાચાર' છે. २ विजय-गुरुनी सेवा श. तेनुसन्मान ४श,
ते ना -नभ२४॥२ ४शन, सूत्र-सिद्धांतनु मध्ययन ४२ विशतितमो नये. या विजयाचार' छ।
भवः। ૩ બહુમાન-સૂત્ર અને તેના અર્થ તેમજ ભાવાર્થ માટે શિષ્યને ઘણું માન હોવું જોઈએ. સૂત્રનું પઠન પાઠન, ભક્તિ અને બહુમાન–પૂર્વક થવું જોઈએ જેથી કરી જ્ઞાનની ધારા પ્રગટે, આ “ બહુમાનાચાર' છે.
૪ ઉપધાન–અંગ-ઉપાંગ રૂપ આગમને અભ્યાસ ચાલુ હોય તે દરમ્યાન શિષ્ય આયંબિલ, ઉપવાસ, વિગયયાગ આદિ થઈ શકે તે પ્રકારની તપશ્ચર્યા રવી જોઈએ. આથી સૂત્રનું વાસ્તવિક જ્ઞાન પરિણમે છે. આ Bथानाधार' छ.
૫ અનgવ-જેની પાસે શાસ્ત્રનો અભ્યાસ થયો હોય, તેનું નામ ખાનગી ન રાખવું તેમજ ન છપાવવું ॥२९ ॥ मा मनियार' छे.
૬ સૂત્ર-મૂળપાઠ. “સૂત્ર’ એટલે સિદ્ધાંત કે આગમ અથવા સૂત્ર ગમે તે નામે “શાઅ” બેલાતું હોય છે daien Education minimal शाखना भूसपा ने 'सूर' थी समाधामा छ. ajinal org मा 'सूत्रायार' छ.
SEASu.jainelibrary.org.

Page #304

श्रीकल्प
कल्प
मञ्जरी
॥२९॥
टीका
भयम् ८, इत्यष्टविधे ज्ञानाचारे येऽतीचारा जाताः, तान् सकलान् अतीचारान् मनोवाकायैरहं निन्दामीति । तथा-निश्शङ्किताधष्टप्रकारे-निश्शङ्कितादयः अष्टौ प्रकारा यस्य स तथा तमिस्तथोक्त-निश्शङ्कित-निष्काडिक्षतनिर्विचिकित्साऽमृदृष्टयुपबंहण-स्थिरीकरण-वात्सल्य-प्रभावनेत्यष्टविधे, तत्र-निश्शङ्कितं शङ्काराहित्यम् १, निष्काक्षितम्-काङ्कितं-काङ्क्षा-अन्यान्यदर्शनग्रहः, तदभावो निष्काङ्क्षितम्-अन्यान्यदर्शनग्रहणाकाक्षाराहित्यम् २, भी सीखना और उसका अर्थ भी सीखना। इस आठ प्रकार के ज्ञानाचार में जो अतिचार लगे हों, उन सब अतिचारों की मैं मन वचन काय से निन्दा करता हूँ।
(२) निदशंकित आदि दर्शन के प्राचारों में जो कोई भी अतिचार लगे हों उन सबका मन वचन काय से परित्याग करता हूँ।
निःशंकित आदि के भेद से दर्शनाचार के आठ भेद ये हैं
१-निश्शंकित, २-निष्कांक्षित, ३-निर्विचिकित्सा, ४ अमृढदृष्टि, ५-उपबंहण, ६-स्थिरीकरण, ७-वात्सल्य, ८-प्रभावना । इनका अर्थ इस प्रकार है--निश्शंकित-चीतराग सर्वज्ञ के वचनों में शंका न करना। २-निष्कांक्षित-अन्यान्य दर्शनों-धर्मों-पंथों को ग्रहण करने की इच्छा न करना ।३-निर्विचिकित्सा
में महावीरस्य नन्दनामकः
पश्चविंशतितमो
भवः।
(७) मय-सूत्रना भूख पाहन। अर्थ सभा ते मा 'माया' छ. (८) तमय-भूता8 अने तेना भर्थशाम ते मा भयायार' छ.
આ આઠ જ્ઞાનાચારમાં સાધુ-સાધ્વીને દેષ આવવા સંભવ છે એમ જાણી નંદ અણગારે અંતિમ સમયે તેનું આલોચન કર્યું ને પાપમાંથી મુક્ત થયાં.
(२) नि:ति मा मा शनायानी स्पष्टता आप्रभाले छे.
(१) नि:शति, (२) निsilad. (3) नायित्सा , [४] अष्ट, (५) 669, [६] स्थिरी४२६, (७) वात्सल्य, [८] अमापना. - ૧-નિઃશંકિત એટલે વીતરાગ વાણીમાં કેઈપણ પ્રકારની શંકા લાવવી ન જોઈએ. કારણ કે રાગ અને દ્વેષ તથા વિકાર અને વિકૃતિભાવનાને સર્વથા ક્ષય કર્યો છે તેને કાંઈ પણ છુપાવવાનું રહેતું નથી, તેથી જે
અને સ્થિત હોય તેજ દર્શાવે છે, માટે આવા આપ્ત પુરુષના વચન, નિઃશંકપણે માનવા જોઈએ. tional onal –નિષ્કાંક્ષિત' એટલે અન્ય દર્શન તેમજ અન્ય ધર્મના પંથેને ગ્રહણ કરવા ઈચ્છા ન કરવી તે.
॥२९१॥
Jain Education
S
eww.jainelibrary.org

Page #305

निर्विचिकित्सम्-विचिकित्सा मतिविभ्रमः-आगमस्यार्थे युत्त्योपपन्नेऽपि फलं पति सन्देहः, तदभावो निर्विचिकित्सम् ३, अमूढदृष्टिः-अमूढा-तपोविद्यातिशयादिकुतीर्थिकऋद्धिदर्शनेऽपि अविचलिता या दृष्टिः-सम्यग्दृष्टिः सा ४, उपबृंहणं-साधर्मिकाणां वैयावृत्त्यादिसद्गुणप्रशंसनेन तद्गुणवृद्धिकरणम् ५, स्थिरीकरण-धर्मात्पचलतां सधुक्तिमृदुवचनैः पुनस्तत्रैव स्थापनम् ६, वात्सल्यं समानदेवगुरुधर्मवतां जनानां भोजनवसनदानोपकारादिभिः
श्रीकल्प
कल्प
॥२९२॥
टीका
आगम का अर्थ युक्ति से सिद्ध होने पर भी मतिभ्रम होना अर्थात् धर्म के फल में सन्देह करना विचिकित्सा है। विचिकित्सा के अभाव को निर्विचिकित्सा कहते हैं। ४-अमृढदृष्टि-कुतीथिकों के तप या विद्यातिशय आदि की ऋद्धि देख कर भी अपनी दृष्टि को अविचल रखना। ५-उपबृंहणसाधर्मी जनों के वैयावृत्य आदि सदगुणों की प्रशंसा करके उनके गुणों की वृद्धि करना। ६ स्थिरीकरण-धर्म से चलित होते हुए को समीचीन युक्तियों से तथा कोमल वचनों से समझा-बुझाकर पुनः धर्म में स्थिर करना । ७-वात्सल्य-समान देव, गुरु और धर्मवाले जनों का भोजन, वस्त्र, दान, और
महावीरस्य एन्टी नन्दनामकः માટે विंशतितमो भवः।
કારણ અન્યના આડંબરો, છટા. દેખાવે, બ હા શૈલી, આચાર વિચારની દાંભિકતાને લઈ અણસમજુ તેમજ અધૂરા शानवाणे ७१ साथी परतुन छाडी मोटीन जगे. परिणामे 'इतो भ्रष्टस्ततो भ्रष्टः' वी स्थिति उत्पन्न થાય છે, માટે અન્ય મતની આકાંક્ષા વિના જે કાંઈ તેને સાંપડયું હોય તેમાંથી સારભૂત ગ્રહણ કરી આત્માને ગવેષ,
૩-નિવિચિકિત્સા'-આગમને અર્થ યુક્તિ-પ્રયુક્તિથી સમજાય હોય છતાં તેમાં અથવા તેના ફલમાં સંદેહ અગર શંકા ન લાવવી તે આગમના અર્થ અને ભાવાર્થ ઘણી રીતે સમજાય છે, સમજ્યા પછી તેમાં શંકા નહિ લાવવી.
૪- અમૂઢદષ્ટિ' –કુતિથી એનું દાખલા દલીલમાં સામર્થ્યપણું છે તેમાં નહિ અજાઈ જવું. એટલે વીતરાગ ધર્મમાં અવિચલ રહેવું.
૫-' ઉપબહણ'—સાધર્મજનની સેવા ચાકરી કરવી, તેમજ તેમાં રહેલાં ગુણેની પ્રશંસા કરવી તે.
૬- સ્થિરીકરણ” ધર્મથી ચલિત થનારને યુકિતપ્રયુકિતથી સમજાવી ઠેકાણે લાવો તેમજ કમલ વચનો अन्दा वा पुनः मां स्थिर ४२व त.
૭-' વાત્સય ’–સાધમ ભાઈઓને ભજન-વસ્ત્ર આદિ આપી તેનું ગ્ય સન્માન કરવું તે. વાત્સલ્ય એટલે lain Education In Unai એકજ ધર્મના અનુયાયીઓ અંદર અંદર પ્રેમ અને સૌજન્યતાથી વર્તે છે.
॥२२
Talfw.jainelibrary.org.

Page #306

છીનવ
सम्माननम् ७, प्रभावना धर्मकथा-प्रतिवादिविजय-दुष्करतपश्चरणकरणादिभिर्जिनवचनप्रकाशनम्-इत्येवमष्टविधे दर्शनाचारे ये केऽप्यतीचारा जाताः, तान् सकलान् मनोवाकायैर्युत्सृजामि-परित्यजामीति । समितिपञ्चकगुप्तित्रिकपालनरूपे चारित्राचारे संलग्नानतिचारान् निन्दामि । बाह्याभ्यन्तरभेदभन्ने द्वादशविधे तपसि येऽतिचाराः संजातास्तान् व्युत्सृजामि । वीर्याचारातिचारम्-वीर्याचार: अंनिहतबाह्याभ्यन्तरसामर्थ्यस्य सतोऽष्टविधे ज्ञाना
ર૬રૂ થઈ
उपकार आदि से सन्मान करना । (७) प्रभावना-धर्मकथा, प्रतिवादिविजय और दुष्कर तपश्चरण आदि करके जिनशासनका उदयोत करना। इस प्रकार अष्टविध दर्शनाचार में जो कोई अतिचार हुए हों, उन सब को मन वचन काय से त्यागता हूं।
(३) पांच समिति तीन गुप्ति के पालन करनेरूप चारित्राचार के अतिचारों की मैं निन्दा करता हूँ। ૮ “પ્રભાવના ધર્મકથા, પ્રતિવાદીઓ ઉપર વિજય, દુષ્કર તપશ્ચર્યા, સૂત્ર-સિદ્ધાંત આગમને ફેલાવે કરે, તો તેમ જ ધમની જીત હમેશા જાગતી રહે તેવા કાર્યો કરવા તે.
महावीरस्य નંદ અણુગાર અંતિમ સમયે આત્માની સાક્ષીએ જાહેર કર્યું કે ઉપરના આચારમાં જે કઈ દોષ લાગ્યા નાના : હોય તેની નિંદા કરૂં છું.
૬નંદ અણગારે વળી આત્મસાક્ષીએ ઉમેર્યું કે આજસુધી આ ભવમાં પહેલાં સંખ્યાતા, અસંખ્યાતા અને પ્રવિંનતનો અનંત ભવમાં, કુદેવ, કુગુરુ અને કુધર્મની સહયું. પ્રરૂપણ, કરસના, સેવનાદિક સંબંધી પાપ દેષ લાગ્યાં કોણે મારી હોય, તે સર્વ મિથ્યા થાઓ!
અજ્ઞાનપણે, મિથ્યાત્વપણે, અત્રતપણે. કયાયપણે, અશુભયોગે કરી, પ્રમાદે કરી, અ૫% અવિનીતપણું મેં કર્યું હોય તે સર્વે મિચ્છા મિ દુક્કડં.
શ્રી અરિહંત ભગવંત વીતરાગ કેવળજ્ઞાની મહારાજની, શ્રી ગણધરદેવની, શ્રી આચાર્યની, શ્રી ધમાંચાર્યની, શ્રી ઉપાધ્યાયની, શ્રી સાધુ-સાધ્વીની, શ્રાવક-શ્રાવિકાની, સમષ્ટિ સાધર્મી ઉત્તમ પુરૂની, શાસ્ત્ર-સૂત્ર પાઠની. અર્થ-પરમાર્થની. ધર્મ સંબંધી, અને સકલ પદાર્થોની અવિનય, અભક્તિ અશાતનાદિ કરી, કરાવી અનુમાડી, મન-વચન-કાયાએ કરી, દ્રવ્યથી, ક્ષેત્રથી, કાલથી અને ભાવથી, મુખ્યપ્રકારે વિનય, ભકિત, આરાધના, પાલના, સ્પર્શના, સેવનફિક યથાયોગ્ય અનુક્રમે નહિ કરી, નહીં કરાવી, નહીં અનુમાદી તે મને ધિક્કાર ધિકકાર, વારંવાર મિચ્છા મિ દુક્કડં. મારી ભૂલચક, અવગુણ, અપરાધ સર્વે માફ કરે, હું મન-વચન-કાયાએ કરી ખમાવું છું. પણ
(૩) પાંચ સમિતિ અને ત્રણ ગુપ્તિ રૂપ ચારિત્રાચારના અતિચારની નિંદા કરું છું. (૪) બાહ્ય અને અત્યં-
Jain Education Sea

Page #307

र चारे, अष्टविधे दर्शनाचारे, अष्टविधे चारित्राचारे, द्वादशविधे तपआचारे च यथाशक्तिपराक्रमणं, तस्य
अतिचारस्तम् । धनधान्यहिरण्यसुवर्णवास्तुप्रभृतीनाम्-तत्र-धनम् गुड-खण्ड-शर्करादिकम् , धान्यम्=यवाः,गोधूमाः, બીરજુसूत्रे
तथा (४) बाह्याभ्यन्तर भेद से अनशन आदि बारह प्रकार के तपमें जो अतिचार लगे हों उन सब को I/૧૪
वोसराता हूँ। (५) बाह्य और आभ्यन्तर सामर्थ्य का गोपन न करते हुए आठ प्रकार के ज्ञानाचार में, आठ प्रकार के दर्शनाचार में, आठ प्रकार के चारित्राचार में और बारह प्रकार के तप-प्राचार में शक्ति के अनुसार पराक्रम करना वीर्याचार है। इस वीर्याचार के अतिचार की निन्दा करता हूँ।
(६) लोभ या मोहसे मैंने सूक्ष्म या बादर प्राणियों की जो विराधना की हो, उसका मैं मन, वचन और काय से परित्याग करता हूँ। (७) यदि मैंने हास, भय, क्रोध और लोभ आदि के कारण से कोई भी मृषाभाषण किया हो तो
महावीरस्य તર સામને નહિ છુપાવતાં આઠ પ્રકારના જ્ઞાનાચારમાં, આઠ પ્રકારના દર્શનાચારમાં, આઠ પ્રકારના ચારિત્રાચારમાં
नन्दनामक અને બાર પ્રકારના તપાચારમાં શક્તિ અનુસાર પરાક્રમ કરવો તે વીર્યાચાર છે. આ વીર્વાચારના અતિચારાની
पञ्चविंशति
मा तमो भवः। (૬) છક્કાયપણે મેં છકાય જીવની વિરાધના કરી, પૃથ્વીકાય, અપકાય, તેઉકાય, વાયુકાય, વનસ્પતિકાય, વેન્દ્રિય, તેન્દ્રિય, ચૌરન્દ્રિય, પંચેન્દ્રિય, સંજ્ઞી. અસંસી, ગર્ભ જ, ચૌદ પ્રકારે સંમૂછિમ આદિ, ત્રણ સ્થાવર જીની વિરાધના કરી, કરાવી, અનુમોદી, મન-વચન-અને કાયાએ કરી, ઉઠતાં, બેસતાં, સુતાં, હાલતાં, ચાલતાં, વસ્ત્રઉપકરણે ઉઠાવતાં, મૂકતાં, લેતાં, દેતાં, વર્તતા, વર્તાવતાં, અપડિલેહણા-પડિલેહણા સંબંધી, અપ્રમાજના–દુધપ્રમા: જેના સંબંધી, અને આહાર વિહાર આદિ નાના પ્રકારના ઘણા કર્તમાં, સંખ્યાતા અસંખ્યાતા અને નિદ આશ્રયી અનંતા જેના જેટલા પ્રાણુ લૂટયા, તે સર્વે ને હું અપરાધી છું. નિશ્ચયે કરી બદલાને દેણદાર છું. સર્વ જીવ મને માફ કરે. મારી લચૂક, અવગુણ, અપરાધ સર્વે માફ કરે. દેવસીય, રાઈય, પાક્ષિક, ચૌમાસા અને સાંવત્સરિક સંબંધી વારંવાર મિચ્છા મિ દુક્કડું, વારંવાર ક્ષમાવું છું. તમે સર્વે ખમજે, તે દિવસ મારો ધન્ય ||૨૬૪
હશે કે જે દિવસે હું છએ કાયના જીના વર બદલાથી નિવૃત્તિ પામીશ અને અતિચારરહિત અહિંસાને પાળીશ, શ્રી સર્વ ચૌરાસી લાખ જીવનિને અભયદાન દઈશ તે દિવસ મારે પરમ-કલ્યાણમય થશે.
(૭) ક્રોધવશે, માનવશે, માયાવશે, લેભવશે, હાસ્યવશે, ભચવશે ઇત્યાદિક કરી મૃષા વચન છે. નિંદા હૈ
Jain Education Internal
jainelibrary.org

Page #308

उसकी मैं मन, वचन, और काय से निन्दा करता हूँ।
(८) राग अथवा द्वेष से, अल्प या बहुत, सचित्त या अचित्त अकेले में अथवा जनसमूह में रहकर मैंने जो भी अदत्त ग्रहण किया हो उस सब का परित्याग करता हूँ।
श्रीकल्प
વિકથા કરી, કર્કશ, કઠોર, માર્મિક ભાષા બોલી, ઈત્યાદિક અનેક પ્રકારે જુઠું બે, બેલાવ્યું, બેલતાં પ્રત્યે અનુમોદયું તે સર્વ મન-વચન-કાયાએ કરી મિચ્છા મિ દુક્કડં. તે દિવસ મારે ધન્ય હશે કે જે દિવસે સર્વથા પ્રકારે અતિચારરહિત હું મૃષાવાદને ત્યાગ કરીશ. તે દિવસ મારે પરમકલ્યાણમય થશે.
(૮) અનુદીધી વસ્તુ લીધી, નાના પ્રકારના કર્તવ્યોમાં ઉપયોગસહિત અને ઉપયોગરહિતે અણુદીધેલી વસ્તુઓ ગ્રહણ કરી, કરાવી, કરતાં પ્રત્યે અનુમોદના, મનવચન-કાયાએ આપી, તથા ધર્મસંબંધી જ્ઞાન, દર્શન, ચારિત્ર અને તપ, શ્રી ભગવંત ગુરુ દેવોની આજ્ઞા વગર કર્યા તે, મને ધિક્કાર, ધિક્કાર, વારંવાર મિચ્છા મિ દુક્કડં.
પૂર્વભવમાં અને આ ભવમાં ગૃહસ્થપણે અણુદીધી વસ્તુ ચોરી કરીને લીધી, વિશ્વાસઘાત કરી થાપણાઓ લીધી, પરસ્ત્રી, પરધન હરણ કર્યો તે મટી ચેરી લૌકિકવિરુદ્ધની, તથા અલ્પચેરી તે ઘરસંબંધી, નાના પ્રકારના કામો
महावीरस्य
नन्दनामकः કતવ્યોમાં ઉપગસહિત અને ઉપયોગરહિતે ચોરી કરી, કરાવી, કરતાં પ્રત્યે અમેદી તે, મને ધિક્કાર, ધિકકાર,
पञ्चविंशतिવારંવાર મિચ્છા મિ દુક્કડં. તે દિવસ માટે ધન્ય હશે કે જે દિવસે હું સર્વથા પ્રકારે અતિચાર રહિત આ “વ્રતને
Bર તમો મા પાળીશ. ને અદત્તાદાનનો ત્યાગ કરીશ. તે મારો પરમકલ્યાણમય દિન થશે. | ભાવાર્થ—જેને “વ્રત' હોય તેને જ અતિચાર' ન દેનું આચન હોય છે એમ નથી, પણ સર્વને તે દોષથી મુક્ત થવાનું છે. 'વ્રત' વિનાને તે “અનાચાર' દેષ આવે છે, માટે વ્રત' અંગીકાર કરી “અનાચાર' ના દે ટાળવાં જોઈએ. છદ્મસ્થ અવસ્થાવાળા વ્રતી જીવોને “વ્રત' માં કાંઈક ખલના થઈ જાય છે. તે દોષને અતિચાર કહે છે. તે અતિચારનું પ્રતિક્રમણ કરતાં દેશે મટી જાય છે તે “વત' શુદ્ધ બને છે. “વ્રત' માં ચાર દેષ લાગવા સંભવે છે. (૧) અતિક્રમ (૨) વ્યતિક્રમ (૩) અતિચાર (૪) અનાચાર. “અતિક્રમ” એટલે “વત'ના ખંડનમાં વિચાર ફુરી આવે તે ૧, “વ્યતિક્રમ” એટલે ખંડન માટે સાધન-સામગ્રી તૈયાર કરવી તે ૨, ખંડન કરવા માટે સજજ થઈ ઉપડવું તેને અતિચાર કહે છે. ૩, અહિં સુધી પ્રયાણ થાય છે માટે તેને “અતિચાર' કહેલ છે. “અનાચાર”
૨૬ll ચેાથે પગથિયે જે તે ચડ્યો હતો તે “વત' સમૂળગું ભાંગીને ભુક્કો થઈ જાત. પરંતુ “અતિચાર'ની ભૂમિકાએ
પહોંચતાં, તેને પશ્ચાત્તાપ થવા લાગે, તેથી અતિક્રમ-વ્યતિક્રમ અને અતિચારને પસ્તા કરતે થકો સન્માર્ગી. રસ છવ પાછા વળે છે. આ રુડે છવ, ફરીથી અતિચારને નહિ આદરતાં વ્રત” માં સ્થિર રહે છે.
Jain Education into nal
Of Private & Personal use only
bow.jainelibrary.org

Page #309

श्रीकल्प
॥२९६|
शालयः, ब्रोहयः, पष्टिकाः, कोद्रवाः, अणुकाः, कङ्गः, रालकः, तिलाः, मुद्गाः, माषाः, अतसी, चणकाः, त्रिपुटकाः, निष्पावाः, शिलिन्दाः, राजमाषाः, इक्षवः, ममुराः, तुवरी, कुलत्थाः, धान्यक, कलाय इति चतु-बार विशतिविधं धान्यम्, हिरण्यं रजतं सुवर्णकाञ्चनं, वास्तुः = वेश्मभूमिः, द्विपदादास्यो दासाः, चतुष्पदाम् हस्त्यश्वगवादयश्च प्रभृतौ पारम्भे येषां तेषाम्-धनधान्यहिरण्यसुवर्णवास्तुद्विपदचतुष्पदादीनामित्यर्थः ।
(९) पहले मैंने देव, मनुष्य अथवा तिर्यच सम्बन्धी मैथुन का मन, वचन, कायरूप तीन योग से, कृत कारित अनुमोदनारूप तीन करण से यदि सेवन किया हो तो उसका मैं तीन योग तीन करण से त्याग करता हूँ।
(१०) लोभदोष से प्रेरित होकर धन अर्थात् गुड़, खांड, शक्कर आदि, धान्य अर्थात् जौ १, गेहूँ २, चावल ३, धान ४, पष्टिका (साठी चावल) ५, कोदो ६, अणुक ७, कंगु ८, रालक ९, तिल १० मूंग ११, उड़द १२, अलसी १३. चना १४, त्रिपुटक १५, निष्पाव १६, शिलिन्द १७, राजमाष १८, बारा
महावीरस्य इक्षु १९, ममूर २०, तुअर २१, कुलथी २२, धान्यक २३, कलाय २४, ये चौबीस प्रकार के धान्य, नन्दनामकः हिरण्य अर्थात् चांदी और सुवर्ण अर्थात् सोना आदि । यहाँ 'आदि' शब्द से क्षेत्र (खेत), वास्तु [गृह], पञ्चविंशति
मतमो भवः। (૯) મૈથુન સેવવામાં મન, વચન, અને કાયાના યોગ પ્રવર્તાવ્યાં, નવાવાડ સહિત બ્રહ્મચર્ય પાળ્યું નહિ, નવવાડમાં અશુદ્ધપણે પ્રવૃત્તિ કરી પિતે સેવ્યું. બીજા પાસે સેવરાવ્યું, સેવનાર પ્રત્યે ભલું જાણ્યું, તે મન, વચન, કાયાએ કરી મને ધિક્કાર, ધિક્કાર, વારંવાર મિચ્છા મિ દુક્કડં. તે દિવસ મારો ધન્ય હશે કે જે દિવસે હું નવવાડ સહિત બ્રહ્મચર્ય આરાધીશ, સર્વથા પ્રકારે કામવિકારથી નિયતીશ, તે દિવસ માટે પરમકલ્યાણમય થશે મનુષ્ય, દેવ અને તિર્યંચ સંબંધી મિથુન સેવવાના નવ-નવકેટિએ મેં પચ્ચખાણ કર્યા છે તેમાં જે કંઈ અતિચાર લાગ્યું હોય તેની નિંદા, ગહણ કરું છું.
(१०) सथित पार त हास, हासी, पि, यौप माल, मथित्त परि-मणि, पत्थर माह अने। પ્રકારે છે. સોનું, રૂપું, વસ્ત્ર, આભરણ આદિ અનેક વસ્તુ અચિત્ત છે, તેમાં મમતા, મૂચ્છ, પિતાપણું પૂર્વભવે આ ॥२९ ભવે કર્યું, ક્ષેત્ર આદિ નવ પ્રકારના બાહ્યપરિગ્રહ, અને ચૌદ પ્રકારના અત્યંતર પરિગ્રહને ધાર્યો, ધરા, ધારણ કરતાં પ્રત્યે અનુમેઘ, તથા રાત્રિભોજન, અભક્ષ્ય આહાર આદિ સંબંધી, પૂર્વ ભવમાં, ઉપરોક્ત પાપ સેવ્યા તે મને = ધિક્કાર, ધિકકાર, વારંવાર મિચ્છા મિ દુક્કડં. તે દિવસ મારો ધન્ય હશે ! કે જે દિવસે હું સર્વથા પ્રકારે શરીર, દીકા
F/1
તો

Page #310

अत्र-मभूतिपदेन क्षेत्र-भवन-कुप्यानां संग्रहो बोध्यः। तत्र-क्षेत्र 'खेत' इति भाषापसिद्धम् , भवनं गृहं, कुप्य रजतसुवर्णभिन्नो धातुस्ताम्रादिः, कीदृशानामेषां धनाधान्यादीनामित्याह-सचित्तानाम् सचेतनानाम् . अचे
श्रीकल्प
कल्प
मञ्जरी
॥२९७॥
टीका
कुप्य-चांदी सोने से भिन्न तांबा आदि धातुएँ, द्विपद (दासी-दास), चतुष्पद [हाथी, घोड़ा, गाय आदि] समझना चाहिए । इन पूर्वोक्त सचित्त वस्तुओंका परिग्रह किया हो तो उस सब का तीन करण तीन योग से त्याग करता हूँ।
(११) स्त्री, पशु, दास, दासी, धन, धान्य, हिरण्य, सुवर्ण, भवन, वस्त्र आदि में जो ममत्वभाव किया हो उस सब का त्याग करता हूँ।
(१२) जिहेन्द्रिय के वशीभूत होकर यदि मैंने रात्रिमें अशन पान खाध स्वाध रूप चार प्रकार के आहार का सेवन किया हो तो उसकी मन, वचन, काय से निन्दा करता हूँ।
(१३) हिंसा आदि ५, और क्रोध, ६, मान, ७, माया, ८, लोभ, ९, राग, १०, द्वेष, ११, कलह १२, अभ्याख्यान १३, पैशुन्य (चुगली खाना) १४, परपरिवाद-दूसरे की निन्दा १५, रत्यरति १६, मायामृषा १७, मिथ्यादर्शन शल्य १८, इन अठारह पापों में से किसी भी पाप का आचरण किया हो तो उस सब का मन, वचन, काय से परित्याग करता हूँ।
महावीरस्य नन्दनामक: मार पञ्चविंशतितमो भवः।
પુસ્તક, પાના. પિથી, શિ, વિગેરેની મમતાને ત્યાગ કરી બધા પ્રપંચથી નિયતીશ, અને દ્રવ્ય ભાવે નગ્નભાવમુંડભાવનું સેવન કરીશ. તે દિવસ મારો પરમ-કલ્યાણમય થશે.
(11) श्री, पशु, हास. हासी, धन, धान्य, बि२५य, सुवा, भवन, १२, माहिमान भभापमा सीधा હેય તે બધાને ત્યાગ કરું છું.
(૧૨) છન્દ્રિયને વશીભૂત થઈ જે મેં રાત્રિમાં અશન-પાન-ખાદ્ય-સ્વાદ-રૂપ ચાર પ્રકારના આહારનું સેવન કર્યું હોય તે તેની મન-વચન અને કાયાથી નિંદા કરું છું.
(13) सा मा ५. अनाप भान ७, भाया ८. ,राग १०. ११, १२, मल्याખ્યાન ૧૩, પશુન્ય-ચાડી કરવી) ૧૪, ૫ર ૫રિવાદ-બીજાની નિંદા ૧૫, રત્યરતિ ૧૬, માયામૃષા ૧૭ મિથ્યાદર્શન
શલ્ય ૧૮. આ અઢાર પાપમાં કોઈ પણ પાપનું આચરણ કર્યું હોય તે તે બધાને મન, વચન, અને કાયાથી sa w all 3 y.
॥२९.७॥
रोकार
Jain Education
-

Page #311

श्रीकल्प
૨૧૮
का महावीरस्य નામજ
मा तनानां निश्चेतनानामिति । हताः ाणाद् व्यपरोपिताः। परितापिताः मनोवाक्कायैः पीडिताः। उपद्रताः उप- सर्ग प्रापिताः। स्थानात् स्थानान्तरं संक्रामिताः पापिताः-स्वस्थानाद् भ्रंशिता इत्यर्थः । परुषवचनैः कठोर
(१४) कषाय से कलुषित होकर मैने एकेन्द्रिय, द्वीन्द्रिय, त्रीन्द्रिय, चतुरिन्द्रिय और पञ्चेन्द्रिय जीवों છે “તાર માળા રે ગુદા જિયા દો, “વરિતાના મન, વન, ગ રે જી વર્લ્ડવાર્ફ દો, “વાતા’ ૩૧કી. सर्ग किया हो और 'स्थानात् स्थानं संक्रामिताः' एक स्थान से दूसरे स्थान पर संक्रामित किया हो अर्थात
ભાવાર્થ-ક્રોધ-ક્રોધે કરી પતાના આત્માને અને પરના આત્માને, તપાયમાન કર્યા. દુખિત કર્યો, કષાયી કર્યા. તે મને ધિક્કાર ધિક્કાર ! વારંવાર મિચ્છા મિ દુક્કડં. (૧)
માન-માન એટલે અહંભાવ સહિત ત્રણગારવ ને આઠ મદ આદિ કર્યા છે, મને ધિક્કાર ધિક્કાર ! (૨) માયા–સંસાર–સંબંધી તથા ધર્મ-સંબંધી અને કર્તવ્યમાં માયા-(કપટ) કરી તે મને ધિક્કાર ! (૩) લોભ-મૂછભાવ કર્યો, આશા તૃષ્ણા વાંછાદિક કર્યા, તે મિચછા મિ દુક્કડં! (૪) રાગ-મનગમતી વસ્તુઓમાં સ્નેહ કર્યો. તે મિચ્છા મિ દુક્કડ, (૫)
-અણગમતી વસ્તુ જે ષ કર્યો તે મને ધિક્કાર ! (૬) કલહ-અપ્રશસ્ત વચન બોલી કલેશ ઉપજાવ્યાં તે મને ધિક્કાર ! (૭) અભ્યાખ્યાન-અછતાં આળ દીધાં, તે મને ધિક્કાર ! (૮) પશુ–પરની ચાડી ચુગલી કરી, તે મને ધિક્કાર ! પરંપરિવાદ-બીજાના અવર્ણવાદ બોલ્યો, અને તેની અનુમોદના કરી તે મિચ્છા મિ દુક્કડં. (૧૦)
રત્યકતિ–પાંચ ઇન્દ્રિયોના તેવીસ વિષયો, બસ ચાલીસ ૨૪૦ વિકારે છે, તેમાં મનગમતામાં રતિ કરી, અણગમતામાં અરતિ કરી અથવા આરંભાદિ અસંયમ, પ્રમાદમાં રતિભાવ કર્યો કરા; અનુમોદ્યો. સંયમ–તપ આદિમાં અરતિભાવ કર્યો કરાવ્યો અનુમેધો. તે મને ધિક્કાર ધિકકાર, વારંવાર મિચ્છા મિ દુકકર્ડ(૧૧)
માયા-મૃષા-કપટસહિત જુઠું બોલ્યો તે મિચ્છા મિ દુક્કડં. (૧૨)
મિથ્યાદશનશલ્ય-શ્રી જિનેશ્વર દેવના માર્ગમાં શંકા, કાંક્ષાદિક વિપરીત પ્રરૂપણા કરી, કરાવી, અનુમોદી તે મને ધિક્કાર, ધિક્કાર, (૧૩)
હિંસા આદિ પાંચ, અને ક્રોધ આદિ તેર, આ પ્રકારે અઢાર પાપસ્થાનક તે દ્રવ્યથી, ક્ષેત્રથી, કાળથી, ભાવથી, જાણતાં અજાણતાં મન, વચન, કાયાએ કરી સેવ્યાં, સેવરાવ્યાં અનુમેઘા, અર્થે, અનર્થે, ધર્મ અર્થે, કામવશે, મેહવશે, સ્વવશે, પરવશે કર્યો, દિવસે રાત્રે, એકલા કે સમૂહમાં. સૂતાં અથવા જાગતાં. આ ભવમાં, પહેલા સંખ્યાતા. અસંખ્યાતા, અનંતા ભવમાં પરિભ્રમણ કરતાં આજ દિન પર્યત રાગ, દ્વેષ, વિષય, કષાય, આળસ, પ્રમાદાદિક પૌગલિક પ્રપંચ, ૫ગુણ પર્યાયને પિતાના માનવારૂપ વિકપે કરી ભૂલ કરી, જ્ઞાનની વિરાધના કરી, દર્શનની વિરાધના કરી, તપની વિરાધના કરી, શુદ્ધશ્રદ્ધા, શીલ, સંતેષ, ક્ષમાદિક નિજ સ્વરૂપની વિરાધના કરી, ઉપશમ, વિવેક, સંવર, સામાયિક, પિષધ, પ્રતિકમણ, બાન, મૌનાદિનિયમ, વ્રત, પચ્ચખાણુ, દાન, શીલ તપાદિની વિરાધના કરી, પરમકલ્યાણકારી આ બેલાની આરાધના પોલના આદિક, મન, વચન, કાયાથી કરી નહિ, કરાવી a નહિ. અનુમતી નહિ. તે મને ધિક્કાર, ધિક્કાર. વારંવાર મિચ્છા મિ દુક્કડં.
विशतितमो
|૨૧૮
Jain Education in
S
w
.jainelibrary.org

Page #312

श्रीकल्प
मुत्रे ॥૨૧॥
Jain Education In
實
વર્ષને ઉર્ષિતા=નિર્મતિઃ। પવનજી་સિન્ધુતાઃ–પયનેન-વાયુના મુખ્યસ્થ શોર્મ માષિતસ્ય ગ્રહસ્થ સિન્ધોઃ= समुद्रस्य तरङ्गाः । जन्मजरामरणनानाविधाधिव्याधिग्रस्तानाम् - जन्म च जरा च मरणं च नानाविधाः = अनेक
जीवों को अपने स्थान से भ्रष्ट किया हो । 'उद्धर्षिताः' परुष वचनों से अर्थात् कठोर वचनों से भर्त्सना की हो । तथा देव मनुष्य और तिर्यचों की विराधना की हो, उन सबको मैं क्षमाता हूँ, अतः वे सब मुझे
મહામહનીય કર્માં ધના ત્રીસ સ્થાનકને મન, વચન કાયાએ કરી સેવ્યાં, સેવરાવ્યાં, અનુમેાઘાં; શીલની, નવવાડની, આઠ પ્રવચન માતાની વિરાધનાદિક, ત્રણ અશુભ વેશ્યાના લક્ષણાની અને મેલેાની વિરાધના કરી, ચર્ચા વાર્તા, વ્યાખ્યાનમાં શ્રી જીનેશ્વર દેવના મા લેાગ્યે, ગેપબ્યા, નહિ માન્યા, અછતાની સ્થાપના કરી પ્રવર્તાવ્યા, છતાંની સ્થાપના કરી નહી, ને અછતાંના નિષેધ કર્યાં નહિ, છતાંની સ્થાપના અને અછતાંને નિષેધ કરવાના નિયમ કર્યો નહિ, કલુષતા કરી, તથા છ પ્રકારે જ્ઞાનાવરણીય બંધના બેલ ૧, છ પ્રકારના દશનાવરણીય બંધના ખેલ ૨, બાઈસ પ્રકારે વેદનીય બધના ખેલ ૩, છ પ્રકારે માહનીય ખધના મેટલ ૪. સોળ પ્રકારે આયુષ્યધના ખેલ ૫, અઠ્યાવીસ પ્રકારે નામક બંધના એલ ૬, આઠ પ્રકારે ગોત્રકમ બધના ખેલ છ, પાંચ પ્રકારે અંતરાય ક્રમ અધના ખેલ ૮, અને આઠ ક`ની અશુભપ્રકૃત્તિ બંધના પચાવન કાણે કરી; ખ્યાંસી પ્રકૃતિ અશુભની બાંધી; બંધાવી, અનુમાદી મને કરી, વચને કરી, કાયાએ કરી, તે મને ધિક્કાર, ધિક્કાર, વારવાર ધિક્કાર !
એક એક ખેલથી માંડી કાડાકાડી યાવત્ સંખ્યાત, અસંખ્યાત અને ન'તા ખેલમાં જાણવા યોગ્ય જાણ્યું નહિં, આદરવા યોગ્ય આયુ" નહિં, અને છાંડવા ચેાગ્ય છાંડયું નહિ તે મને વારંવાર ધિક્કાર હો,
હું જીનેશ્વર વીતરાગ ! આપની આજ્ઞા આરાધવામાં જે જે પ્રમાદ કર્યો, એક અક્ષરના અનંતમાં ભાગમાત્ર કોઈ સ્વપ્નમાત્રમાં પણ આપની આજ્ઞાથી આછે અધિકે વિપરીત પણે પ્રવત્યાં તેની હું વાર વાર આત્માની કેવલીની સાખે નિંદા-ગોં કરું છું.
(૧૪) કષાયથી કલુષિત થઇને મેં એકેન્દ્રિય, દ્વીન્દ્રિય, ત્રીન્દ્રિય, ચતુરિન્દ્રય અને પચેન્દ્રિય જીવાને દતા:' હણ્યાં હાય ‘પરિતાપિતા:' મન, વચન અને કાયા વડે પીડા પહોંચાડી હોય, ‘૩૫ત્રુતા:’ ઉપસ’ કર્યાં હોય અને ‘સ્થાનાત્ સ્થાન સંત્રામિતાઃ' એક સ્થાનથી બીજા' સ્થાન પર સક્રમિત કર્યાં હોય એટલે કે જીવાને પેાતાનાં સ્થાનથી ભ્રષ્ટ કર્યાં હોય, ‘ઉગ્દર્ષિતા:' પરુષ (કઠાર) વચના વડે ભના કરી હોય, તથા દેવ, મનુષ્ય અને તિય་ચાની વિરાધના કરી હોય તેા તે બધાને હું ખમાવું છું તેથી તે બધાં મને ક્ષમા પ્રાન કરે, અને હું પ્રતિજ્ઞા
helमञ्जरी
टीका
महावीरस्व नन्दनामकः 3
विंशतितमो
મા
॥२९९॥
ww.jainelibrary.org

Page #313

श्रीकल्प
कल्प
मञ्जरी
म
टीका
प्रकारा आधया मानसिकव्यथाः, व्याधयः ज्वरादयो रोगाश्च तेः प्रस्तानां पीडितानां प्राणिनां तापकलापगिरिभेदनकुलिशं-तापकलापः जन्मजरामरणादिजनितसन्तापसमूह एव गिरिः पर्वतः, तस्य भेदने विदारणे कुलिशंवज्रस्वरूपम् अर्हद्भाषितं तीर्थकरोक्तं धर्म विना अस्मिन् अपारे-दुस्तीय असारे-निस्तत्त्वे संसारे अन्यत् किमपि तीर्थकरप्रोक्ताद धर्मादतिरिक्तं किंचिदपि नालं- न समर्थ भवति, त्राणाय वा शरणाय वेति । मनागपि अल्पमपि। भृशम् अत्यन्तम्। मुधैव-Jथैव । जीवघना जीवाश्च ते घनाश्चेति क्षमा प्रदान करें और में प्रतिज्ञा करता हूँ कि 'आज पीछे ऐसा नहीं करूँगा' इस अकरण भाव से मैं उसका त्याग करता हूँ। . (१५) आज पीछे मैं षड्जीवनिकाय के समस्त जीवों को समभाव से देखता हूँ। मुझ समदर्शी के लिए सभी जीव बन्धु के समान हैं।
(१६) रूप, यौवन, धन, कनक और प्रियजनों के समागम आंधी से क्षुब्ध हुए सागर की लहरों के समान चंचल हैं, बिजली की चमक के समान चपल हैं और कुशकी नोंक पर स्थित ओस के बिंदु की भाँति अस्थिर हैं।
(१७) जन्म, जरा, मरण तथा नाना प्रकारको आधियाँ (मानसिक व्यथाओं) और व्याधियों (ज्वर आदि रोगों) से पीड़ित प्राणियों के, जन्म जरा मरण आदि से उत्पन्न हुए संताप के समूह रूपी पर्वत का विदारण करने में कुलिश (वन) के समान तीर्थकर भगवान् के द्वारा कथित धर्म के अतिरिक्त त्राण करने या शरण देने के लिए अन्य कोई समर्थ नहीं है। ४३ छ. वे पछी मे री नही. मा २४२५ (न ४२वाना) माया हु ना त्या ४३ छ: , (૧૫) હવે પછી હું છ જવનિકાયના સમસ્ત જીવોને સમભાવથી જોઇશ. મારા જેવાં સમદશીને માટે સર્વે જે બધુનાં જેવાં છે. જે
(૧૬) રૂપ, યૌવન, ધન, કનક, અને પ્રિયજનેને સમાગમ આંધીથી ક્ષુબ્ધ થયેલાં સાગરની લહેરના જે ચપળ છે. અને કુશની અણી પર રહેલાં ઝાકળના બિન્દુની જેમ અસ્થિર છે.
(૧૭) જન્મ, જરા, મરણ તથા વિવિધ પ્રકારની આધિ (માનસિક વ્યથાઓ) અને વ્યાધિ (જવર આદિ રોગો ) વડે પીડિત પ્રાણીઓના જન્મ, જરા, મરણ વગેરેથી ઉત્પન્ન થયેલા સંતાપના સમૂહરૂપી પર્વતનું વિદારણ કરવામાં ક િશ (વા) નાં જેવાં તીર્થકર ભગવાનના દ્વારા કથિત ધર્મના સિવાય ત્રાણુ કરવાં કે શરણ દેવા માટે બીજું કઈ શક્તિમાન નથી.
म महावीरस्य
एनन्दनामकः SL पश्चविशतितमो
भवः।
॥३०॥

Purww.jainelibrary.org.

Page #314

श्रीकल्प
मने
कल्पमञ्जरी टीका
॥३०॥
(१८) किसी निमित्त को पाकर जो स्वजन हैं वे परजन बन जात है, आर परजन, स्वजन बन जाते हैं। इस संसार में न कोई अपना है, और न पराया है। जब यह स्थिति है तो कौन विवेकवान उनमें जरा भी मन लगायेगा ? अर्थात नहीं लगायेगा।
(१९) जीव अकेला ही अपने किये हुए कर्मों के साथ जन्मता और मरता है। उसके साथ न कोई आता है, न जाता है। अपने कर्मों से उदय में आये हुए सुख या दुःख का अनुभव करता है। दूसरा कोई भी उसको सुख या दुःख नहीं पहुँचा सकता।
(२०) वास्तविक विवेकदृष्टि से देखा जाय तो शरीर और आत्मा में गृह और गृहस्वामी के समान अत्यन्त भिन्नता है। इसी प्रकार धन, धान्य, परिवार आदि भी आत्मा से अन्यन्त भिन्न हैं, फिर भी मोह से मूर्छाभाव को प्राप्त हुए मूढ प्राणी व्यर्थ ही शरीर आदि में आसक्त होते हैं। वे नहीं जानते कि शरीर भिन्न है और आत्मा भिन्न है। यह काया अस्थि [हड्डी], मेद, मांस, रुधिर, स्नायु [नसें] मूत्र और मल से परिपूर्ण है, इसमें से नौ द्वारों से अशुचि पदार्थ झरते रहते हैं। ऐसे अशुचि के भंडार शरीर पर कौन मतिमान् मोहित होगा?, किन्तु मोह की महिमा अपरम्पार है, जिसके वशीभूत होकर
महावीरस्य नन्दनामकः
पञ्चविंशति
૧૮) કેઈ નિમિત્ત મળતાં જે સ્વજને છે તે પરજન બની જાય છે અને પરજન, સ્વજન બની જાય છે. मतमो भवः । આ સંસારમાં કઈ આપણું નથી અને પરાયું પણ નથી. જે આ સ્થિતિ છે તે કર્યો વિવેકવાન તેમનામાં જરા પણ મન લગાડશે. ! એટલે કે કઈ નહિ લગાડે. ' (૧૯) જીવ એકલા જ પિતે કરેલાં કર્મોની સાથે જન્મ-અને મરે છે. તેની સાથે કેઈ આવતું પણ નથી અને જતું પણ નથી. પિતાનાં કર્મો વડે ઉદયમાં આવેલાં સુખ કે દુઃખને અનુભવ કરે છે. બીજું કઈ પણ તેને સુખ કે દુઃખ પહોંચાડી શકતું નથી.
| (૨૦) વાસ્તવિક વિવેકદૃષ્ટિથી જોવામાં આવે તો શરીર અને આત્મામાં ગૃહ અને ગૃહસ્વામીના જેવી અત્યન્ત ભિન્નતા છે એ જ પ્રમાણે ધન, ધાન્ય, પરિવાર વગેરે પણ આત્માથી ઘણાં જ ભિન્ન છે, છતાં પણ મેહ વડે મૂછોભાવ પામેલ મૂઢ પ્રાણી, શરીર આદિમાં નકામાં આસક્ત રહે છે. તેઓ જાણતા નથી કે શરીર ભિન્ન છે ॥३०१॥ भने मात्मा पर लिन्न छ. २॥ शरी२ मस्थि, (डाइ) भे, मांस, रुधिर, स्नायु (नसो), भूत्र मन भणथी परिपूर्ण છે. તેમાંથી નવ દ્વાર દ્વારા અશુચિ પદાર્થો ઝરતાં રહે છે. એવાં અશુચિના ભંડાર શરીર પર કયો બુદ્ધિશાળી (ડાહ્યો) મહિત થશે? પણ મેહનો મહિમા અપરંપાર છે, જેને વશીભૂત થઈને મનુષ્ય એ જાણી શકો નથી કે અવધિ ,
8
POWww.jainelibrary.org

Page #315

त
कल्प
मञ्जरी
टीका
र जीवघनाः-कर्णनासिकादिविवरपूरणात्, अन्तररहितत्वेन जीवप्रदेशमया इत्यर्थः । अद्यप्रभृति अधारभ्य ।
जनसंकल्पकल्पतरु:-जनानां मनुष्याणां संकल्पस्य-अभिलाषस्य पूरणे कल्पतरुः कल्पवृक्षसदृशः तीर्थकरश्रीकल्प
मनुष्य यह नहीं जान पाता कि अवधि पूरी होने पर भाडे के मकान के समान अतिशय प्रिय इस शरीर सूत्रे को अवश्य ही त्यागना पड़ता है। इस शरीर का लालन-पालन करने के लिए सैकडों यत्न किये जाएँ, ॥३०२॥ फिर भी यह तो विनाशशील ही है। देवशरीर पल्योपम और सागरोपम तक रहनेवाला होता है, मगर
एक न एक दिन उसको भी तजना ही पड़ता है, तो फिर हमारे शरीर की क्या गिनती है। ऐसे क्षणस्थायी शरीर पर कौन विवेकवान् मोह धारण करेगा ?। अत एव धीर पुरुषों को शरीर का इस प्रकार त्याग करना चाहिए, जिससे पुनः शरीर की उत्पत्ति ही न हो। इस प्रकार मरना चाहिए फिर कभी मरना ही न पडे।
(२१) करुणा के सागर, विश्व के बन्धु अर्हन्त भगवन्त मेरे लिए शरण हो १। अशरीर-शरीरहित, जीवधन-अर्थात् कान नाक आदि के छिद्र भर जाते हैं, बीचमें खाली जगह नहीं रहती अतः जीवप्रदेशमय सिद्ध भगवान् मेरे लिए शरण हो २। निःस्वार्थ भाव से जगत् के जीवोंकी रक्षा करनेवाले साधु-मुनिराज मेरे लिए शरण हो ३। जिसमें रागद्वेष के लिए कोई स्थान नहीं है ऐसा केवलिप्ररूपित धर्म मेरे लिए शरण हो। ४। ये दुःख का हरण करनेवाले और मोक्ष के कारण चार शरण मेरे लिए हो। પૂરી થતાં ભાડાના મકાનનાં જેવાં અતિશય પ્રિય આ શરીરન અવશ્ય છોડવું પડે છે. આ શરીરનું લાલન-પાલન કરવાને માટે સેંકડો પ્રયત્નો કરાય છતાં પણ તે તે નાશવંત જ છે. દેવશરીર પલપમ અને સાગરોપમ સુધી રહેનારાં હોય છે, પણ એક દિવસ તને પણ છેડવું પડે છે તે પછી આપણાં શરીરની તે ગણત્રી જ શી આવાં ક્ષણસ્થાયી શરીર પર કર્યો વિવેકવાન પુરુષ મેહ ધારણ કરશે? તેથી જ ધીર પુરુએ શરીરને એવી રીતે ત્યાગ કરે જોઈએ કે ફરીથી શરીરની ઉત્પત્તિ જ ન થાય. એ રીતે મરવું જોઈએ કે ફરી કદી મરવું જ ન પડે.
२१) १ ४२४ाना सागर, (५वना अधु, मत भगवान भारे भाटे ५२ थामा. २-शरी२ (थरीर રહિત) જીવઘન એટલે કે કાન, નાક આદિનાં છિદ્રો ભરાઈ જાય છે. વચ્ચે ખાલી જગ્યા રહેતી નથી. તેથી જીવન
પ્રદેશમય સિદ્ધ ભગવાન મારે માટે શરણ થાઓ. ૩-નિઃસ્વાર્થ ભાવે જગતના જીવોની રક્ષા કરનારા સાધુ- મુનિ
છે રાજ મારે માટે શરણ થાઓ. ૪-જેમાં રાગ- દ્વેષને માટે કોઈ સ્થાન નથી એ કેવળિ-પ્રરૂપિત ધર્મ મારે માટે શરણ Jain Education Sloयायी. २ना२। भने भोक्षमा २ सयार शरभारेमाट डा.
महावीरस्य नन्दनामकः मा पञ्चविंशति
तमो भवः।
॥३०२॥
Ceww.jainelibrary.org

Page #316

श्रीकल्प
कल्प
मो
मञ्जरी
॥३०॥
टोका
नमस्कार:-तीर्थकरानुपलक्ष्य कृतो नमस्कारोऽस्ति । अयं च सकलशास्त्रसार सर्वषामागमाना तत्वरूपः संसारिणां प्राणिनां बोधिलाभार्थ-बोधिप्राप्तये संसारव्युच्छेदनार्थ जन्मजरामरणरूपसंसारविच्छेदाय च भवतीति। ध्यानानलदग्धभवपरम्परासंजातय मन्धनान्-ध्यानानलेन-शुक्लध्यानरूपेणाग्निना दग्धानि-भस्मीकृतानि भवपरम्परया- भवक्रमेण संजातानि-समुत्पन्नानि व मेंन्धनानिकर्मरूपाणि इन्धनानि येस्ते तथा तान् ध्यानप्रभावेण
(२२) आज से जिनवाणी मेरी माता है, निर्ग्रन्थ गुरु मेरे पिता हैं, जिनदेव मेरे देव हैं, जिनभाषित धर्म मेरा धर्म है, और साधर्मी मेरे भाई-बन्धु हैं। इनके सिवाय इस संसार में अन्य सभी बन्धन के समान हैं।
(२३) इस चौबीसी में अवतीर्ण ऋषभ आदि तीर्थंकरों को, तथा भरत ऐरवत और महाविदेह क्षेत्र में विद्यमान जिनेश्वर देवों को मैं वन्दन करता हूँ, नमन करता हूँ, उनकी उपासना करता है, क्यों कि वे कल्याणमय और मंगलमय हैं, देव हैं और ज्ञानस्वरूप हैं। जनसंकल्पकल्पतरु अर्थात् मनुष्यों की अभिलाषा पूरी करने में कल्पवृक्ष के समान, तीर्थकरनमस्कार-तीर्थकर भगवान् को लक्ष्य करके किया हुआ नमस्कार है। यह तीर्थकरनमस्कार सब शास्त्रोका सार-तत्त्व है, उससे संसारी जीवों को बोधिकी प्राप्ति होती है और जन्म-जरा-मरण-रूप संसार का अन्त होता है १।।
शुक्लध्यानरूपी अग्नि से, अनेक भवों में उपार्जित कम रूपी इंधन को भस्म कर देनेवाले, अर्थात्
महावीरस्य नन्दनामकः
शास्त्रोका सारा
विंशतितमो
भवः।
देनेवाले, अर्थात
[૨૨] આજથી હવે જિનવાણી મારી માતા છે. નિગ્રંથ ગુરુ મારા પિતા છે. જિનદેવ મારાં દેવ છે. જિનભાષિત ધર્મ મારો ધર્મ છે. અને સાધર્મી મારાં બધું [ભાઈ) છે. એમના સિવાય આ સંસારમાં બીજાં બધાં બધનનાં જેવાં છે.
[૨૩] આ ચોવીસીમાં અવતીર્ણ રાષભદેવ આદિ તીર્થકરને. તથા ભરત, અરવત અને મહાવિદેહ ક્ષેત્રમાં વિદ્યમાન જિનેશ્વર દેવને હું વંદન કરૂં છું-નમન કરું છું. તેમની ઉપાસના કરૂ છું. કારણ કે તેઓ કલ્યાણમય અને ज्ञान-१३५ छ. 'जन-संकल्प-कल्पतरु ' सर मनुष्यानी मलिता पूरी ४२वामा ४५वृक्ष समान, ती ४२ नभસ્કાર-તીર્થકર ભગવાનને લક્ષ્ય કરીને કરેલાં નમરકાર છે. આ તીર્થંકર નમસ્કાર સર્વ શાસ્ત્રોને સાર-તત્વ છે, તેના વડે. એ સારી છને બેધિની પ્રાપ્તિ થાય છે અને જન્મ, જરા, મરણરૂપ સંસારને અન્ત આવે છે ?
શુકલધ્યાનરૂપી અગ્નિથી અનેક ભવમાં ઉપાર્જિત કર્મ રૂપી ઈધનને ભસ્મ કરી દેનારા એટલે કે ધ્યાનના
॥३०३॥
Losww.jainelibrary.org.

Page #317

श्रीकल्प मुत्रे ||३०४||
Jain Education
有興
विनाशितानेकमवार्जितकर्म समूहानित्यर्थः । एतादृशान् भगवतः सिद्धान् नमस्यामि = नमामि । तथा भवभयच्छेदनसतत तत्परत्वेन - भवभयं = जीवानां संसारभयं तस्य यच्छेदनं तत्र यत् सततं तत्परत्वं तत्परता तेन तथोक्तेन हेतुना धृतप्रवचनान् = गृहीतजिनवचनान् पञ्चविधाचारपालनसमर्थान् पञ्चविधाचारः - ज्ञानाचार - दर्शनाचार - चारित्राचार - तपआचार-वीर्याचारभेदेन पञ्चविध आचारः, तस्य पालने समर्थाः = सशक्तास्तान आचार्यान् नमस्यामीति । तथा—समाश्रितसमस्तश्रुतान्–समाश्रितानि सम्यक् अधिगतानि समस्तानि = सकलानि श्रुतानि =शास्त्राणि यैस्ते तानसकलागमज्ञानयुक्तानित्यर्थः, एवंविधान् श्रुताध्यापकान् उपाध्यायान् नमस्यामीति । सपदिनाशितभवलक्षान् - सपदि = शीघ्रं नाशितानि = विविधभावनया उन्मूलितानि भवानां लक्षाणि यैस्ते तथा तान् तथा सप्तविंशतिसाधुगुणध्यान के प्रभाव से भव भव में उपार्जित कर्मों के समूह को नष्ट कर डालनेवाले भगवान्, सिद्धों को मैं नमस्कार करता हूँ २ । तथा प्राणियों के संसारसंबंधी भय को नष्ट करने में तत्पर होने के कारण जिन्होंने प्रवचन - जिनवचनों को धारण किया है, तथा जो ज्ञानाचार दर्शनाचार चारित्राचार तपआचार और वीर्याचार के भेद से पाँच प्रकार के आचार का पालन करने में समर्थ हैं उन आचार्यों को मैं नमस्कार करता हूँ ३ | तथा जिन्होंने सम्यक् - प्रकार से समस्त श्रुतों का अध्ययन किया है, अर्थात् जो सब आगमों के ज्ञान से युक्त हैं, ऐसे उपाध्यायों को नमस्कार करता हूँ ४ । तथा जिन्होंने विविध प्रकार की भावना से लाखों भवों का अन्त कर दिया है, और जो साधुके सत्ताईस गुणों में कुशल हैं तथा अठारह १८ हजार शीलांगों रूपी रथको धारण करते हैं, उन साधुओं को नमस्कार करता हूँ । सत्ताईस गुण इस
પ્રભાવથી અનેક ભવામાં ઉપાર્જિત કર્મોના સમૂહનો નાશ કરનારાં ભગવાન સિદ્ધોને હું' નમન કરૂ છું ૨.
તથા પ્રાણીઓના સ’સારસંબધી ભયનો નાશ કરવામાં તત્પર હોવાને કારણે જેમણે પ્રવચન-જિનવચનાને ધારણ કર્યાં છે તથા જે જ્ઞાનાચાર, દર્શનાચાર, ચારિત્રાચાર, તપઆચાર અને વીર્યાચારના ભેદથી પાંચ પ્રકારના આચારનુ` પાલન કરવાને સમર્થ છે તે આચાર્યને હું નમન કરૂં છું. ૩
તથા જેમણે સમ્યક્ પ્રકારે સમસ્ત શ્રુતાનુ અધ્યયન કર્યું. એટલે કે જે બધા આગમાના જ્ઞાનવાળાં છે એવાં ઉપાધ્યાયને હું નમન કરૂં છું. ૪.
તથા જેમણે વિધ પ્રકારની ભાવનાથી લાખા ભવાના અન્ય કરી નાખ્યા છે અને જે સાધુના સત્તાવીશ ગુણામાં કુશળ છે. તથા અઢાર હજાર શીલાંગરૂપી રથને ધારણ કરે છે, તે સાધુઓને નમન કરૂ છુ. ૫.
कल्प
मञ्जरी
टीका
महावीरस्य नन्दनामकः पश्च
विंशतितमो
भवः ।
॥३०४॥
ww.jainelibrary.org

Page #318

कल्प
श्रीकल्प
मञ्जरी
॥३०५॥
विशारदान-पञ्चमहाव्रतानि ५, नेन्द्रियनिग्रहाः १०, चत्वारः क्रोधादिविवेकाः १४, अन्तरात्मशुद्धिसंजातं भावसत्यम्, प्रत्युपेक्षणादिक्रियायामुपयुक्तत्वं करणसत्यम्, योगानां मनआदीनां यथार्थत्वं योगसत्यम, इति भावकरणयोगसत्यानि त्रीणि १७, क्षमैका १८, विरागितका १९, अकुशलानां मनोवाकायानां निरोधात्रयः २२, ज्ञानदर्शनचारित्रसम्पन्नतास्तिस्रः २५, शीतादिवेदनासहिष्णुत्वमेकम् २६, मारणान्तिकोपसर्गसहनशीलता चैका २७ इति सङ्कलनेन सप्तविंशतिसाधुगुणाः,तत्र विशारदान-दक्षान,तथा-अष्टादशसहस्रशीलागरथधारकान्-अष्टादशसहस्रसंख्यकानि यानि शीलाङ्गानि, तान्येव रथस्तस्य धारकान्, एवंविधान साधून नमस्यामीति । एष उपर्युक्तः पश्चनमस्कारः अईसिद्धा-चार्यो-पाध्याय-साधून पति कृतो नमस्कारो हि जगजीवजीवनसार:-जगति ये जीवाः नारकतिर्यग्देवमनुष्याः, तेषां जीवनस्य जीवितस्य सारोऽस्ति, तथा-सर्वपापविनाशनकारः-सर्वाणि च तानि पापानि-सर्वपापानिज्ञानावरणीयादीन्यष्ट कर्माणि तेषां विनाशनकारः विनाशकः, सर्वमङ्गलागारं-सर्वाणि च
मार
महावीरस्य नन्दनामकः पञ्चविंशतिना तमो भवः।
प्रकार हैं-पाँच महाव्रत ५, पाँच इन्द्रियों का निग्रह १०, क्रोध आदि चार कषायों का त्याग १४, अन्तरात्मा की शुद्धि से उत्पन्न हुआ भावसत्य १५, प्रतिलेखन, आदि क्रियाओं में सावधानता रूप करणसत्य १६, मन आदि योगोंकी यथार्थता रूप योगसत्य १७, क्षमा १८, वैराग्य १५, अशुभ मन वचन कायका निरोध २२, ज्ञानसम्पन्नता, दर्शनसम्पन्नता, चारित्रसम्पन्नता २५, शीत आदि की वेदना की सहनशीलता २६, और मारणान्तिक उपसर्गों की सहनशीलता २७, ये सब मिल कर साधु के २७ गुण होते हैं।
__पूर्वोक्त यह पंचनमस्कार अर्थात् अर्हन्त, सिद्ध, आचार्य, उपाध्याय और साधुओं को किया हुआ नमस्कार, जगत् में जो नारक, तिर्यच, मनुष्य और देव हैं उन सब के जीवन का सार है अर्थात् समस्त जीवों का उद्धारक है, पापों अर्थात् ज्ञानावरण आदि आठ कर्मों का विनाश करनेवाला है और द्रव्य-भाव रूप सब मंगलों का अगार-गृह है।
(२४) आज से मैं सब प्रकार के सावधयोग को जीवन भरके लिए मन वचन काय से पुनः
॥३०५॥
પૂર્વોક્ત આ પાંચ નમસ્કાર એટલે કે અહંન્ત, સિદ્ધ, આચાર્ય, ઉપાધ્યાય, અને સાધુઓને કરાયેલાં નમસ્કાર જગતમાં જે નારક, તિયચ, મનુષ્ય અને દેવ છે તે બધાંના જીવનનો સાર છે. એટલે કે સમસ્ત જીવોના ઉદ્ધારક છે, પાપો એટલે કે જ્ઞાનાવરણ આદિ આઠ કર્મોને વિનાશ કરનારા છે અને દ્રવ્ય-ભાવ રૂપ સર્વ મંગળના અગાર (ગ્રહ) છે.
દે
Jain Education Interdonal
For Private & Personal US

Page #319

श्रीकल्प
मुत्रे ||३०६ ॥
Jain Education Int
तानि मङ्गलानि सर्वमङ्गलानि द्रव्यभावभेदरूपाणि समस्तानि मङ्गलानि तेषाम् अगारं = गृहं चास्तीति ॥ मु०३४ ॥ ततो नन्दमुनिर्यदकरोत्तदाह
मूलम् — एवं से नंदमुणी दुक्कम्मनिंदणा - पाणिखमावणा - भावणा - चउस्सरण - पंचनमुकारा-णसणभेयाओ छव्विहं आराहणं आराहिय कमेण सयधम्मायरियं साहू साहुणी य खमावेइ । एवं वरिससयसहस्साई अणवरयमासक्रमणेणं निरइयारं सामण्णपरियागं पाउणित्ता मासियाए संलेहणाए अत्ताणं झोसित्ता सहि भत्ताई अणसणाए छेदित्ता आलोइयपडिक्कंते पणवीससयसहस्साई वासाई सव्वाउयं पालइत्ता कालमासे कालं करीअ ||मू० ३५|| छाया - एवं स नन्दमुनिर्दुष्कर्म निन्दना - प्राणिक्षामणा - भावना - चतुश्शरण-पञ्चनमस्कारा - ऽनशनभेदात् षड्विधाम् आराधनाम् आराध्य क्रमेण स्वधर्माचार्य साधून् साध्वीव क्षामयति । एवं वर्षशतसहस्राणि अनवरतमासक्षपणेन निरतिचारं श्रामण्यपर्यायं पालयित्वा मासिक्या संलेखनया आत्मानं जोषयित्वा षष्टिं भक्तानि
त्यागता
साथी चार प्रकार के आहार का परिहार करता हूँ, और अन्तिम श्वासोच्छ्रवास के समय शरीर का भी त्याग करता हूँ ||०३४ ||
इसके पश्चात् नन्दमुनिने जो किया सो कहते हैं— ' एवं से' इत्यादि ।
मूलका अर्थ — इस प्रकार उन नन्दमुनिने दुष्कर्मों की निन्दा १, प्राणीमात्र से खमतखामणा २ भावना ३, चार शरण ग्रहण करना ४, पंच नमस्कार ५, और अनशन ६, इन छह प्रकार की आराधनाओं का आराधन करके, क्रम से अपने धर्माचार्य को, साधुओं को और साध्वियों को खमाया। इस प्रकार एक लाख वर्ष तक निरन्तर मासखमण की तपश्चर्या के साथ अतिचाररहित साधुपर्याय अर्थात् संयम का पालन
(૨૪) આજથી હું બધાં પ્રકારના સાવદ્ય યોગોને જીવનભરને માટે મન, વચન, કાયાથી ફરીથી ત્યાગું .. વળી ચાર પ્રકારના આહારના પરિત્યાગ કરૂ છું અને અંતિમ શ્વાસોચ્છ્વાસના સમયે શરીરના પણ ત્યાગ કરું છું. (સૂ૦૩૪) त्यार पछी नन्ः मुनियों ने यु" ते ! छे -' एवं से' इत्याहि.
મૂળના અ- આ રીતે તે નન્દ મુનિએ ૧–દુષ્કર્મોની નિન્દા, ૨-પ્રાણી માત્રની સાથે ખમતખામણુ, ૩ભાવના, ૪-ચાર શત્રુનું ગ્રહણ કરવું, પ-પાંચ નમસ્કાર અને ૬-અનશન એ છ પ્રકારની આરાધનાનું આરાધન કરીને ક્રમપૂર્વક પોતાના ધર્માચાયને, સાધુઓને અને સાધ્વીને અમાવ્યા. આ પ્રમાણે એક લાખ વર્ષ સુધી નિરન્તર માસખમણુની તપશ્ચર્યાની સાથે અતિચારરહિત સાધુ-પર્યાય એટલે કે સંયમનુ પાલન કરીને, એક માસની
कल्प
मञ्जरी
टीका
महावीरस्य नन्दनामकः पञ्चविंशति
तमो भवः ।
॥ ३०६ ॥
w.jainelibrary.org.

Page #320

श्रीकल्प
सूत्रे ॥३०७॥
अनशनेन छिवा आलोचितमतिक्रान्तः पञ्चविंशतिशतसहस्राणि वर्षाणि सर्वायुष्कं पालयित्वा कालमासे कालमकरोत् ॥ ०३५ ॥
टीका- 'एवं से' इत्यादि ।
E
एवम्=अमुना प्रकारेण स नन्दमुनिः दुष्कर्म निन्दना - प्राणिक्षामणा - भावना - चतुरशरण- पञ्चनमस्कारा-नशनभेदात् द्विधां=षट्काराम् आराधनां = मोक्षमार्गानुकूलां वृत्तिम् आराध्य = सम्यक् पालयित्वा क्रमेण स्वधर्माचार्य = पोट्टिलाचार्य साधून साध्वीव क्षामयति । एवं वर्षशतसहस्राणि लक्षवर्षाणि अनवरतमासक्षपणेन = करके, एक मास की संलेखना से अपनी आत्मा को भावित करके, अनशन से साठ भक्त छेदकर अर्थात् एक मास तक अनशन करके, आलोचना-प्रतिक्रमण करके, पच्चीस लाख वर्षकी समग्र आयु पूर्ण करके नन्द मुनिने काल - मास में काल किया | | ०३५ ||
टीकाका अर्थ- ' एवं से' इत्यादि । इस प्रकार मुनि नन्दने छह प्रकार की आराधना अर्थात् मोक्षमार्ग के अनुकूल वृत्ति आराधी, जैसे- दुष्कर्मनिन्दा १, खमतखामणा-दूसरों को अपनी ओर से क्षमा देना और अपनी ओर से दूसरों से क्षमा लेना २, भावना ( अनुप्रेक्षाओं का चिन्तन ) ३, चारका - अर्हत् सिद्ध, साधु तथा धर्म का शरण ग्रहण करना ४, पंचनमस्कार - पंचपरमेष्ठी को नमन करना, ५, तथा अनशन करना ६ । इन छह आराधना करके क्रम से अपने धर्माचार्य - पोट्टिलाचार्य से, अन्य साधुओं से तथा साध्वियों से क्षमायाचना की । इस तरह एक लाख वर्ष तक निरतिचार श्रमणपर्याय का पालन करके एक मास की संलेखना धारण की। अनशन से साठ भक्तों का छेदन किया । आलोचना की, प्रतिक्रमण किया। फिर पच्चीस लाख સલેખનાથી પેાતાના આત્માને ભાવિત કરીને, અનશનથી સાઠે ભક્ત છેદીને એટલે કે એક માસ સુધી અનશન કરીને, આલેાચના-પ્રતિક્રમણ કરીને પચ્ચીશ લાખ વર્ષોંનુ સમગ્ર આયુષ્ય પૂરું કરીને, નન્દ મુનિએ કાલ–માસમાં કાળ કર્યાં. (સૂ૦૩૫) टीअनो अर्थ- 'पत्र से' इत्यादि. या रीते नन्ह भुनियो छ अारनी आराधना भेटते हैं मोक्षमार्गाने अनुग વૃત્તિ આરાધી,જેવી કે ૧-દુષ્ક‘નિન્દા,૨-ખમતખામણા-પાતે બીજાને ક્ષમા આપવી અને બીજા તરફથી પોતે ક્ષમા લેવી, उ-भावना (अनुप्रेक्षाओोनु चिन्तन ), ४- अद्भुत, सिद्ध, साधु तथा धर्म मे यार शराय स्वीार, प-पंथનમસ્કાર [પાંચ પરમેષ્ઠીને નમન કરવું], ૬-અનશન કરવું. એ છ આરાધનાઓનુ સમ્યક્ રીતે આરાધન કરીને ક્રમ પ્રમાણે પેાતાના ધર્માચાય પાટ્ટિલાચાય તથા બીજા સાધુઓ તથા સાધ્વીઓની ક્ષમાયાચના કરી.
આ રીતે એક લાખ વર્ષો સુધી નિરન્તર નિરતિચાર શ્રમણપર્યાયનું પાલન કરીને એક માસની સàખના
Jain Education Itional
感覚
कल्प
मञ्जरी
टीका
महावीरस्य नन्दनामकः पञ्चविंशतितमो भवः ।
||३०७ ||
ww.jainelibrary.org.

Page #321

AWA
कल्पमञ्जरी
टोका
महावीरस्य
निरन्तरमासोपवासेन निरतिचारं-निदोष श्रामण्यपर्यायं पालयित्वा मासिक्या मासप्रमाणथा संलेखनया आत्मानं
जोपयित्वा पष्टिं भक्तानि अनशनेन छिचा आलोचितप्रतिक्रान्तः सन् पञ्चविंशतिशतसहस्राणि वर्षाणि पञ्चविंशति
___ लक्षवर्षाणि सर्वायुष्कं सम्पूर्णमायुः पालयित्वा कालमासे कालमकरोत। अत्रेदं बोध्यम्-अस्य नन्दमनेर्दीक्षापय श्रीकल्प
एकलक्षवर्षात्मकः। समग्रोऽपि दीक्षापर्यायोऽनेन निरन्तराचरितमासक्षपणैर्यापितः। तत्र-तपस्यायाः कालः षट ॥३०८॥ षष्टयुत्तरषट्शताधिकषण्णवतिसहस्रवर्षाणि (९६६६६) अष्टौ मासा, दिवसश्चको विज्ञेयः। मासास्तु पष्टिसहस्रा
धिकैकादशलक्षपरिमिताः (११६००००)। अतो मासक्षपणसंख्याऽपि तावत्येव । पारणादिवसा नवनवत्यधिकनवशतोत्तरनवनवतिसहस्रसंवलितैकादशलक्षपरिमिताः (११९९९९९) भवन्ति । एतेषां दिवसानां तु त्रयस्त्रिंशदधिकत्रिशतोत्तरत्रिसहस्रवर्षाणि (३३३३) त्रयो मासा एकोनशिदिवसाश्च भवन्तीति ॥०३५।। वर्ष की कुल आयु पूर्ण करके काल-मासमें काल किया।
यहाँ यह बात ध्यान देने योग्य है कि नन्दमुनि की दीक्षापर्याय एक लाख वर्ष की थी और यह एक लाख वर्ष का सम्पूर्ण समय उन्होंने लगातार मासखमण का तप करते हुए ही व्यतीत किया था। तपस्याका समय छियानवे हजार छ सौ छियासठ वर्ष आठ महीने, एक दिन (९६६६६ वर्ष ८ मास १ दिन) होता है। इनके महीने ग्यारह लाख साठ हजार (११६००००) होते हैं अतः मासखमण भी ग्यारह लाख साठ हजार हुए। पारणा के दिन ग्यारह लाख निन्यानवे हजार नौ सौ निन्यानवे (११९९९९९) हुए। इन दिनों के-तीन हजार तीन सो तीस वर्ष, तीन महीने, उन्तीस दिन (३३३३ वर्ष ३ मास २९ दिन) होते है । मू०३५ ॥ ધારણ કરી. અનશનથી સાઠ ભક્તોનું છેદન કર્યું. આચના કરી, પ્રતિક્રમણ કર્યું. અને પચ્ચીસ લાખ વર્ષનું કુલ આયુષ્ય પૂરું કરીને કાલ-માસમાં કાળ પામ્યા.
અહી આ વાત ધ્યાન દેવા લાયક છે-નન્દ મુનિની દીક્ષા પર્યાય એક લાખ વર્ષની હતી, અને તે એક લાખ, વર્ષને સંપૂર્ણ સમય તેમણે નિરન્તર મા ખમણનો તપસ્યા કરવામાં જ ગાળ્યું હતું. તપસ્યાને સમય છનું હજાર છે , છાસઠ વર્ષ, આઠ માસ અને એક દિવસને ( ૯૬૬૬૬ વર્ષ ૮ માસ એક દિવસ) હોય છે. તેનાં અગીયાર લાખ સાઠ હજાર મહિના (૧૧૬૦૦૦૦) થાય છે. તેથી મા ખમણ પણ અગીયાર લાખ સાઠ હજાર થયાં. પારણાંનાં
દિવસે અગીયાર લાખ, નવાણું હજાર, નવસે નવાણું (૧૧૯૯૯) થયાં. એ દિવસેનાં ત્રણ હજાર ત્રણસે તેત્રીસ કરો Jain Education ins onal
११, भास, योगनीस हिस। (3333 4 3 भास २८ हिस) थाय छे. (सू०३५)
नन्दनामकः
पञ्चविंशति तमो भवः।
॥३०॥
મન
H
aw.jainelibrary.org

Page #322

श्रीकल्प
॥३०९॥
टीका
स नन्दमुनिःकालं कृत्वा यत्र गतो, याहगैश्वर्य च तत्रानुभूतवान् , तं पविशतितमं भवं दर्शयितुमाह
मूलम्-तए णं से नदमुणी छब्बीसइमे भवे पाणए कप्पे पुप्फुत्तरवडिंसए विमाणे मउडमंडियमउली कुंडलालंकियकण्णो, पलंबहारविराइयवच्छस्थलो मुत्तामालाकरंबियकंठदेसो परिहियदिव्ववत्थो सियमेहे विजविव विज्जोयमाणो निच्चलमच्छजुयलमिव लोयणजुयलं धरमाणो वीसइसागरोवमहिइयमहिड्ढियदेवत्ताए उववष्णो । कल्पतउप्पत्तिसमए कप्परुक्खाहितो पुप्फाणि परिसीम। दुंदुहीओ आहयाओ । लहुजलबिंदू पक्खिमाणो नंदणवणजाणं
मञ्जरी पमणाणं परागमाक्खित्रमाणो सीयलमंदसुगंधिपवणो वहीअ । तत्थ णं सो जया सओवरिट्टियं देवदसमवणीय उवविसइ, ताहे सो अकम्हा उवणीयं विमाणं सोहमाणं देवगणं च पासइ । एवं महासमिद्धिं निरिक्खिय विम्हिओ वितकजाले पडिओ चिंतेइ-इमं सव्वं मए केण तवसंजमाइधम्मेण लद्धं पत्तं अभिसमण्णागयं-ति । तओ ओहि पउंजइ । ओहिं पउंजमाणो सयपुत्रवुत्तंतं सरइ । तेण सो मणंसि चिंतेइ-अहो ! अरिहंतधम्मस्स केरिसो पहावो अत्थि, जं तेण पहावेण एरिसा उराला दिव्वा देवरिद्धी लद्धा पत्ता अभिसमण्णागया, मम सेवगीभूया सव्वे देवा संमिलिय एत्थ आगया । एत्थंतरे ते देवा बद्धंजलिया एवमवाइंसु-हे सामी! हे जगाणंदा! हे जगमंगलकरा! तुवं जएहि, विजएहि, सुहेण चिरं चिटेहि, तुवं अम्हाणं सामी जसंसी रक्खगो य असि । महावीरस्य इमा सव्वा दिवा देविड्ढी तुम्हाणं चेव । तओ सो देवो सोहमाणे तस्सि सयविमाणे नाणाविहाई दिवाई
प्राणतदेवभोगाई भुंजइ । एवं सो तत्थ वीसइसागरोवमहिइयपरमाउयं जाव भावितित्थयरत्तेण निम्मोहो होऊण का
कल्पिक
देवो नाम सुरलोगोचियमुहमणुभवंतो चिट्ठी ॥०३६।।
का षड् विंशतिछाया- ततः खलु स नन्दमुनिः पविंशतितमे भवे प्राणते कल्पे पुष्पोत्तरावतंसके विमाने मुकुट- Hो ।
नन्दमुनि काल करके जहा गये और जैसा ऐश्वर्य वहाँ भोगा उस छब्बीसवें भव दिखलाने के लिये कहते हैं-'तए णं से' इत्यादि।
मूल का अर्थ-नन्द मुनि काल करके छब्बीसवें भव में प्राणत नामक देवलोक में, पुष्पोत्तरावतंसक नामक विमान में महान् ऋद्धि के स्वामी देवके रूप में उत्पन्न हुए । वहाँ उनका मस्तकमा નન્દ મુનિ કાળ કરીને જ્યાં ગયા અને ત્યાં જેવું એશ્વર્ય ભગવ્યું. તે તથા તેમને છવીસમે ભવ દર્શા- ડી
॥३०९॥ ११भाटे शास्त्रा२ ४ छ-'तप से' याह.
મૂળને અર્થ–નન્દ મુનિ કાળે પામીને છવ્વીસમા ભાવમાં પ્રાણુત નામનાં દેવલોકમાં, પુત્તરાવતુંસક નામના વિમાનમાં મહાન દ્ધિના સ્વામી દેવના રૂપમાં ઉત્પન્ન થયા. ત્યાં તેમનું મસ્તક મુગટથી મંડિત હતું. .
Jain Education National

realww.jainelibrary.org

Page #323

श्री कल्पमुत्रे ॥३१०॥
मण्डितमौलिः कुण्डलालङ्कृतकर्णः परिहितदिव्यवस्त्रः सितमेचे विद्युदिव विद्योतमानो निश्चलमत्स्य युगलम लोचनयुगलं धरमाणो विंशतिसागरोपमस्थितिकमहर्द्धिकदेवतया उपपन्नः । तदुत्पत्तिसमये कल्पवृक्षेभ्यः पुष्पाण्यवर्षन् । दुन्दुभय हताः । लघुजलबिन्दून् प्रक्षिपन् नन्दनवन जानां प्रसूनानां परागमाक्षिपन् शीतलमन्द सुगन्धिपवनोऽवहत् । तत्र खलु स यदा स्वकोपरिस्थितं देवदूष्यम् अपनीय उपविशति, तदा सोऽकस्मादुपनीतं विमानं देवगणं च निरीक्ष्य विस्मितो वितर्कजाले पतितश्चिन्तयति - इदं सर्व मया केन तपः संयमादिधर्मेण लब्धं प्राप्तम् अभिसमन्वागतम् । ततोऽवधिं प्रयुङ्क्ते । अवधि प्रयुञ्जानः स्वपूर्ववृत्तान्तं स्मरति । तेन स मनस्येवं चिन्तयति - अहो !
मंडा । न कुंडलों से अलंकृत थे । उनके वक्षःस्थल पर लम्बा हार सुशोभित था । कंठदेश मोतियों की मालाओं से व्याप्त था। दिव्य वस्त्र उन्होंने धारण किये थे। वह ऐसा चमक रहा था जैसे वे मेघों में बिजली चमकती हो। उनके दोनों नयन निश्चल ( स्थिर) मत्स्य - युगल के समान थे, ( क्यों कि देवों के पलक नहीं गिरते ) उनकी बीस सागरोपम की स्थिति थी ।
उन देव की उत्पत्ति के समय कल्पवृक्षों से फूलों की वर्षा हुई। देवदुंदुभियोका घोष हुआ । बारीक-बारीक जलबिन्दुओं की वर्षा करता हुआ तथा नन्दन - कानन के फूलों के परागको उडाता हुआ शीतल मन्द और सुगंधित पवन बहने लगा । वह देव जब अपने ऊपर के देवदूष्य (वस्त्र) को हटाकर बैठे तो अकस्मात् अपने समीप स्थित विमानों और देव - वृन्दको देखकर चकित हो गये । तर्क-वितर्क में पडे हुए वह सोचने लगे-यह सब मुझे किस तप-संयम आदि रूप धर्म के प्रभाव से हुआ है, प्राप्त हुआ है और मेरे उपभोगयोग्य हुआ है ? तब उन्होंने अपने अवधिज्ञान का उपयोग लगाया। अवधिज्ञान
કાન કુંડળાથી શાલતાં હતાં. તેમના વક્ષસ્થળ પર લાંબે હાર શાભતા હતા, કઠપ્રદેશ મેતીની માળાએથી વ્યાપ્ત હતા. તેમણે દિવ્ય વસ્ત્ર ધારણ કર્યાં હતાં. તે શ્વેત વાદળામાં ચમકતી વિજળી જેમ ચમક્તાં હતાં. તેમની બન્ને આંખે। નિશ્ચલ, (સ્થિર) મત્સ્ય-યુગલના જેવી હતી. (કારણ કે દેવોની પલકે પડતી નથી) તેમની વીસ સાગરાપમની સ્થિતિ હતી, એ દેવની ઉત્પત્તિના વખતે કલ્પવૃક્ષેા ઉપરથી ફૂલાની વૃષ્ટિ થઈ, દેવ-દુદુભિએના અવાજ થયા. ઝીણાં ઝીણાં જળબિન્દુએની વર્ષા કરતા તથા નન્દન વનના ફૂલોના પરાગને ઉડાડતા શીતળ, મંદ અને સુગં ધિત પવન વાવા લાગ્યા. તે દેવ જ્યારે પેાતાની ઉપરના દેવદૃષ્ય (વસ્ત્ર) ને ખસેડીને બેઠાં ત્યારે અકસ્માત્ પેાતાના પાસે રહેલાં વિમાનેા અને દેવ-વૃન્દને જોઇને આશ્ચય ચકિત થયાં. તર્ક-વિતર્કમાં પડેલાં એવા તે વિચાર કરવા Jain Education in bonal साज्यां मा अधु भने या तप-संयम आदि ३५ धर्ममा प्रभावथी भज्यु छे, प्राप्त थयुं छे भने भारी साभे
कल्प
मञ्जरी
टीका
महावीरस्य
प्राणत
कल्पिकदेवनामकः षडविंशतितमो भवः ।
॥३१०॥
w.jainelibrary.org

Page #324

श्रीकल्प
मधर्मस्य कादशः प्रमावोऽस्ति, यस्तेन प्रभावेण इंशी उदारा दिव्या देवद्धिलेग्धा प्राप्ता अभिसमन्वागता, मम सेवकीभूताः सर्वे देवाः सम्मिल्य अत्रागताः। अत्रान्तरे ते देवाः बद्धाञ्जलिका एवमवादिषुः-हे स्वामिन् ! हे जगदानन्द ! हे जगन्मङ्गलकर ! त्वं जय, विजयस्व, सुखेन चिरं तिष्ठ । त्वमस्माकं स्वामी यशस्वी रक्षकश्चासि । इमाः सर्वा दिव्या देवड़यो युष्माकमेव । ततः स देवः शोभमाने तस्मिन् स्वविमाने नानाविधान दिव्यान् देवभोगान् भुङ्क्ते । एवं स तत्र विंशतिसागरोपमस्थितिकपरमायुष्कं यावद् भावितीर्थकरत्वेन निर्मोही भूत्वा सुरलोकोचितमुखमनुभवन् अतिष्ठत् ॥म०३६।।
सूत्रे ॥३११॥
का उपयोग लगाते हुए उन्हें अपना पूर्वकालीन वृत्तान्त स्मरण हो आया। तब वह मन ही मन विचार करने लगे-अहा ! आईत धर्म का प्रभाव कैसा अदभुत है ? उसी धर्म के प्रभाव से मुझे ऐसी विशाल एवं दिव्य देवऋद्धि का लाभ हुआ है, प्राप्ति हुई है, ये मेरे उपभोग के योग्य हुई हैं। ये सब देव इकडे होकर मेरे सेवक बनकर यहाँ आये हैं।
इसी बीच आये हुए वे देव हाथ जोडकर इस प्रकार कहने लगे-'हे स्वामिन् ! हे जगदानन्दन ! हे जगत्-मंगलजनन ! आपकी जय हो, श्रापकी विजय हो। आप सुखपूर्वक चिरकाल तक यहां विराजें। आप हमारे स्वामी हैं, यशस्वी और रक्षक हैं। यह सभी दिव्य सम्पत्ति आपकी ही है।'
___ तत्पश्चात् वह देव शोभायमान अपने विमान में नाना प्रकार के दिव्य देव-भोगों को भोगते हैं।
महावीरस्य प्राणतकल्पिकदेवनामकः पडमितितमोभवः।
આવ્યું છે? ત્યારે તેમણે પિતાના અવધિજ્ઞાનને ઉપયોગ કર્યો. અવધિજ્ઞાનને ઉપયોગ કરતાં જ તેમને પિતાના પૂર્વ સમયના વૃત્તાન્તનું સ્મરણ થયું, ત્યારે તે મનમાં ને મનમાં વિચાર કરવા લાગ્યાં, અહા ! આહત ધર્મને પ્રભાવ કેટલો બધે અદ્ભુત છે! એજ ધર્મના પ્રભાવથી મને આવી વિશાળ અને દિવ્ય દેવત્રદ્ધિને લાભ મળ્યો છે, પ્રાપ્તિ થઈ છે, એ મારી સામે આવી છે. આ બધા દેવે એકત્ર થઈને મારા સેવક થઈને અહીં આવ્યા છે. ” દે
તેજ સમયે આવેલા તે રો હાથ જોડીને આ પ્રમાણે કહેવા લાગ્યા. “હે સ્વામી ! હે જગદાનન્દ ! હે જગતમંગલ-જનન ! આપનો જય હે, આપને વિજ્ય છે. આપ સુખપૂર્વક ચિરકાળ સુધી અહીં બિરાજે. આપ અમારાં સ્વામી છે, યશસ્વી અને રક્ષક છે. આ બધી દિવ્ય સંપત્તિ આપની જ છે. '
ત્યાર બાદ તે દેવ પિતાના સુંદર વિમાનમાં વિવિધ પ્રકારના દિવ્ય દેવ-ભોગાને ભોગવે છે. આ રીતે તે
३११॥
Jain Education L
eona
O Private
Personal
row.jainelibrary.org

Page #325

कल्प
श्रीकल्प
मूत्रे ॥३१२।।
मञ्जरी
टीका
टीका-'तए णं से' इत्यादि । ततः खलु स नन्दमुनिः षड्विंशतितमे भवे प्राणते कल्पे पाणताभिधाने दशमे कल्पे पुष्पोत्तरावतंसके=पुष्पोत्तरावतंसकनामके विमाने मुकुटमण्डितमौलिः-मुकुटेन मण्डितो=भूषितो मौलि=शिरो यस्य स तथा-मुकुटालङ्कृतमस्तकः, कुण्डलालङ्कृतकर्णः-कुण्डलाभ्याम् अलङ्कृतौ सुशोभितौ कणों यस्य स तथा-परिधृतकुण्डलः, प्रलम्बहारविराजितवक्षस्थलः-प्रलम्बः लम्बमानो यो हारः, तेन विराजितं सुशोभितं वक्षस्थलं यस्य स तथा वक्षसिधृततारहारः, मुक्तामालाकरम्बितकण्ठदेश:-मुक्तामालाभिः करम्बितो व्याप्तः कण्ठदेशो यस्य स तथा-कण्ठे धृतमुक्तामालः, परिहितदिव्यवस्त्र:-परिहितं परिधृतं दिव्यवस्त्रं येन स तथा-दिव्यवस्त्रधारी तथा सितमेधे-शुभ्रमेचे विद्युदिव विद्योतमानः देदीप्यमानी निश्चलमत्स्यद्वयमिव लोचनयुगलं नेत्रद्वयं इस प्रकार वह देव वहां बीस सागरोपम की आयु पर्यन्त, भावी तीर्थकर होने से निर्मोह-अनासक्त होकर देवलोक के योग्य सुखों का अनुभव करते हुए रहने लगे। ॥ मू०३६ ।।
टीका का अर्थ-'तए णं से' इत्यादि। वह नन्दमुनि छब्बीसमे भर में, प्राणत नामक दसवे देवलोक में, पुष्पोत्तरावतंसक नामके विमान में बीस सागरोपम की आयु वाले महान ऋद्धि के धारक देव के रूप में उत्पन्न हुए। उत्पत्ति के समय में देव का स्वरूप इस प्रकार का था-उनका मस्तक मुकुट से सुशोभित था। उनके दोनों कान कुडलों से शोभायमान थे। वक्षस्थल पर लटकता हुआ लंबा हार विराजमान था। मोतियों की मालाओंर से उनका कंठ व्याप्त हो रहा था। उन्होंने दिव्य वस्त्रों को धारण किया था। शुभ्र मेघों में जैसे बिजली देदीप्यमान होती है, उसी प्रकार वह देदीप्यमान थे, तथा पलक नहीं गिरने के कारण स्थिर मत्स्ययुगल के દેવ ત્યાં વીસ સાગરેપમના આયુષ્ય સુધી, ભાવી તીર્થંકર થવાના હોવાથી નિર્મોહ-અનાસક્ત થઈને દેવલોકને યોગ્ય સુખને અનુભવ કરતાં ત્યાં રહ્યાં (સૂ૦૩૬)
जाना अथ-तएणं से प्रत्याहितेन भुनि वीसभा भवन तनाभना शभावमा पोत्तरासत નામનાં વિમાનમાં વીસ સાગરોપમનાં આયુષ્યવાળાં મહાન ઋદ્ધિ ધારણ કરનારા દેવરૂપે ઉત્પન્ન થયાં. ઉત્પત્તિના સમયે તે દેવનું સ્વરૂપ આ પ્રકાનું હતું તેમનું મસ્તક મુગટ વડે શોભાયમાન હતું. તેમના અને કાન કુંડળ વડે શોભાયમાન હતા. વક્ષસ્થળ પર લટકતે લાંબે હાર શેભતે હતા. મેં તીઓની માળાઓ વડે તેમની ડોક વ્યાપ્ત હતી. - મણે દિવ્ય વસ્ત્રો ધારણ કર્યા હતાં. સફેદ વાદળામાં જેમ વિજળી દેદીપ્યમાન થાય છે, એ જ પ્રમાણે તેઓ દદી
માન હતાં અને પલકારાં નહીં પડવાને કારણે રિથર મત્સ્ય-યુગલનાં જેવાં વેચન-યુગલ (બન્ને નેત્રો ) ના ધારણ s
महावीरस्य
प्राणतकल्पिकदेवनामकः । षड् विशतितमो भवः।
||३१२॥
ainelibrary.org

Page #326

श्रीकल्प
॥३१३॥
धरमाणः धरन् विंशतिसागरोपमस्थितिकमहर्दिकदेवतया उपपन्नः। देवो हथुपपातशय्यायां पूर्वोक्तविशेषणविशिष्टः सन्नुपपद्यते इति बोध्यम् । तदुत्पत्तिसमये-तस्य देवस्य उपपातशय्यायां जन्मकाले कल्पवृक्षेभ्यः पुष्पाणि अवर्षन्= वृष्टानि । दुन्दुभय आहता ताडिताः-दुन्दुभिध्वनिभिर्दश दिश आपूरिता इत्यर्थः। तथा-लघुजलबिन्दन् प्रक्षिपन्, नन्दनवनजानां नन्दनवने समुत्पन्नानां पुष्पाणां पराग-पुष्परज आक्षिपन्=आददानः शीतलमन्दसुगन्धिपवनः अवहत्-चलितः। देवोत्पत्तिसमये एवं भवत्येवेति बोध्यम् । तत्रोपपातशय्यायांस देवो यदा स्वकोपरिस्थितं देवदृष्यं देववस्त्रम् अपनीय दूरीकृत्य उपविशति, तदा सः अकस्मात् सहसा उपनीतं प्राप्तं विमानं, शोभमानं देवालङ्कारवस्त्रादिप्रभया धोतमानं देवगणं च पश्यति । एवं स्वकीयां महासमृद्धिं निरीक्ष्य विस्मितः अदृष्टपूर्वदर्शनेन विस्मय सदृश लोचनयुगल (दोनों नेत्रों) को धारण करने वाले थे।
इस वर्णन का अभिप्राय यह है कि देव उपपातशय्या में जब उत्पन्न होते हैं तो पूर्वोक्त विशेषणों सहित ही उत्पन्न होते हैं।
महावीरस्य उपपात-शय्या पर उन देव की उत्पत्ति के समय कल्पवृक्षों से पुष्पों की वर्षा हुई। दुंदुभियों की ध्वनि से दसों दिशाएँ व्याप्त हो गई। फुहारों की वर्षा करती हुई और नन्दन वन में उत्पन्न फूलों के
कल्पिकदेवरज को अपने साथ लिये शीतल, मन्द और सुगंधित वायु चळने लगी।।
नामकः यहां यह जानने योग्य है कि देवों की उत्पत्ति के समय ऐसा होता ही है। उपपात शय्या के ऊपर पड़ विंशतिके देवदृष्य वस्त्र को हटाकर देव जब बैठे तो उन्होंने अचानक सामने उपस्थित विमान को और देहकी, अलंकारोंकी तमो भवः।
और वस्त्रों की अनुपम दीप्ति से देदीप्यमान देवों के समूह को देखा। इस प्रकार अपनी महान् ऋद्धि देखकर કરનાર હતાં.
આ વર્ણનને ભાવાર્થ એ છે કે દેવ જ્યારે ઉપપાત શખ્યામાં ઉત્પન્ન થાય છે ત્યારે પૂર્વકથિત વિશેષણે યુક્ત જ ઉત્પન્ન થાય છે.
ઉપપાત-શખ્યા પર તે દેવની ઉત્પત્તિને વખતે કલ્પવૃક્ષ ઉપરથી ફોની વૃષ્ટિ થઈ. દુંદુભિએના નાદથી દસે દિશાએ ગાજી ઉઠી. બારીક જળબિન્દુઓની વર્ષા કરતી તથા નન્દન વનના ફુલોની ૨જને પિતાની સાથે લઈને
॥३१३॥ શીતળ, મદ અને સુગંધિત વાયુ વાવા લાગ્યો. અહીં જાણવા જેવું એ છે કે દેવેની ઉત્પત્તિને વખતે આવું થાય છે.
ઉપપાત-શયાની ઉપર પિતાનાં ઉપરનાં દેવદૂષ્ય વસ્ત્રને ખસેડીને જ્યારે દેવ બેઠાં ત્યારે અચાનક સામે ઉપસ્થિત વિમાનને, અને શરીર, આભૂષણે અને વસ્ત્રોની અનુપમ દીપ્તિ વડે દેદીપ્યમાન દેવેના સમૂહને જોયો. આ હોલ
આ
Jain Education Infanal

Page #327

मञ्जरी
सूत्र
र प्राप्तो वितर्कजाले पतितश्चिन्तयति-इदं पुरोदृश्यमानं सर्व केन=किंविधेन तपःसंयमादिधर्मेण मया लब्धम्=
उपार्जितम्, प्राप्तम्=उपार्जितं सत् मम स्वायत्तीभूतम् , अभिसमन्वागतम्-अभि-आभिमुख्येन, सं सांगत्येन, अनु=
पा: पश्चात् , आगतम् उपभोग्यतामुपगतम् । ततः एवं चिन्तनानन्तरं सोऽवधि प्रयुङ्क्त अवधिदृष्टयाऽवलोकयति । कल्पश्रीकल्प
अवधि प्रयुञ्जाना अवधिज्ञानेन विलोकमानः स स्वपूर्ववृत्तान्त स्वपूर्वभवसम्बन्धिकं सकलं वृत्तान्तं स्मरति । तेन=
स्वपूर्वभवसकलवृत्तान्तस्मरणेन स मनसि चिन्तयति-अहो! अर्हद्धर्मस्य कीदृशः प्रभावोऽस्ति। यत्तेन प्रभावेण ॥३१४॥
टीका मया ईदृशी उदारा उत्कृष्टा दिव्या देवलोकसमुत्पन्ना देवऋद्धिः लब्धा प्राप्ता अभिसमन्वागता। एते पुरोदृश्यमानाः सर्वे देवा मम सेवकीभूताः सेवकत्वं प्राप्ताःसन्तःसम्मिल्य-एकीभूय अत्र-मम समीपे आगताः। अत्रान्तरे= वे देव विस्मित हो गये, क्यों कि उन्होंने ऐसी ऋद्धि पहले कभी देखी नहीं थी। वह तर्क-वितर्क में पड़कर सोचने लगे-यह सामने दिखाई देनेवाले सारे वैभव का लाभ मुझे किस तप एवं संयम रूप धर्म के प्रभाव से हुआ ? यह सब किस प्रकार मेरे अधीन हुआ ? कैसे मेरे पास आकर उपभोग के योग्य बना ? इस प्रकार विचार करने के पश्चात् उन देवने अधिज्ञान का उपयोग किया-अर्थात् अवधि ज्ञान से देखा। अवधिज्ञान
महावीरस्य
प्राणतका उपयोग करते हुए उनको अपने पूर्वभव के समस्त वृत्तान्त स्मरण हो आये । पूर्वभव के वृत्तान्त का स्मरण होने पर वह विचार करने लगे-अहो ! अर्हन्त भगवन्त के धर्म का प्रभाव कैसा है ? उस धर्म के
सन नामकः प्रभाव से मुझे ऐसी उत्कृष्ट, दिव्य देवऋद्धि का लाभ हुआ है, यह मुझे प्राप्त हुई है और मेरे भोगने का षडविंशति___ योग्य हुई है, और यह सामने दिखलाई देनेवाले देव मेरे सेवक बने हुए, एकत्र होकर मेरे पास आये हैं। तमो भवः।
પ્રમાણે પિતાની મહાન ઋદ્ધિ જોઈને તે આશ્ચર્ય-ચકિત થઈ ગયાં, કારણ કે તેમણે આવી ઋદ્ધિ આ અગાઉ કદી પણ જોઈ ન હતી. તે તર્ક-વિતકમાં પડીને વિચાર કરવા લાગ્યા-આ સામે નજરે પડતા સમસ્ત વૈભવને લાભ મને કયા તપ અને સંયમરૂપ ધર્મના પ્રભાવથી થયે? આ સહું કઈ રીતે મને અધીન થયાં? કેવી રીતે મારી પાસે આવીને ઉપભેગને યોગ્ય બન્યાં? આ પ્રમાણે વિચાર કર્યા પછી તે દેવે અવધિજ્ઞાનનો ઉપયોગ કર્યો. એટલે કે અવધિજ્ઞાનથી જોયું. અવધિજ્ઞાનને ઉપયોગ કરતાં જ તેમને પોતાના પૂર્વભવના સમસ્ત વૃત્તાન્તનું સ્મરણ થઈ આવ્યું. પૂર્વભવના lરૂા . વૃત્તાન્તનું મરણ થતાં તે વિચાર કરવા લાગ્યાં, “ અહે! અહંન્ત ભગવાનના ધર્મનો પ્રભાવ કેટલો બધે છે?
એ ધર્મના પ્રભાવથી મને આવી ઉત્કૃષ્ટ, દિવ્ય દેવ-ઋદ્ધિને લાભ થાય છે, પ્રાપ્તિ થઈ છે, મારે અધીન થઈ છે, અને મારે હેર સેગવવા યોગ્ય થઈ છે અને આ સામે દેખાતા દેવે સારાં સેવક બન્યાં છે, એકત્ર થઈને મારી પાસે આવ્યાં છે. તેના

Page #328

श्रीकल्प
एतदवकाशे ते देवा बद्धाञ्जलिका एवम् अवादिषुः उक्तवन्तः-हे स्वामिन् ! हे जगदानन्द ! हे जगन्मङ्गलकर ! त्वं जय विजयस्व सामान्यतो विशेषतश्च जयशाली भव, सुखेन-मुखपूर्वकमत्र चिरं तिष्ठ-स्थितो भव । त्वम् अस्माकं स्वामी प्रभुः, यशस्वी-पूर्वोपार्जितमहातपस्कत्वेन यशोयुक्तो रक्षका परेभ्यस्त्राणकर्ता चासि ! इमा= पुरोदृश्यमाना; सर्वा दिव्याः दिवि भवा देवर्द्धयो युष्माकमेव । ततः सेक्कदेवानामेवं स्तुतिपूर्वककथनानन्तरं स देवानन्ददेवः शोभमाने तस्मिन् स्वविमाने नानाविधान् दिव्यान् देवभोगान् भुङ्क्ते । एवं स देवस्तत्र सुरलो
कल्प
सूत्र
मञ्जरी
॥३१५॥
टीका
का
देव ऐसा सोच ही रहे थे कि इसी समय उन देवोंने हाथ जोड़कर इस प्रकार कहा-'हे स्वामिन् ! हे जगत्को आनन्द देनेवाले ! हे जगत् का मंगल करनेवाले ! आपकी जय हो! विजय हो! अर्थात् विशेषरूप से आप जयशाली हो। आप सुखपूर्वक चिरकाल तक यहां विराजें। आप हमारे स्वामी हैं, पूर्वकृत तीव्र तपश्चरण के कारण यशस्वी हैं और हमारा त्राण करनेवाले हैं। यह सब सामने दिखाई देने वाली दिव्य सम्पत्ति आपकी ही है।
सेवक देवो द्वारा इस प्रकार स्तुतिपूर्वक कथन करने के पश्चात् वह नन्दमुनि का जीव देव अपने शोभायमान विमान में नाना प्रकार के दिव्य भोग भोगने लगे। बीस सागरोपम की स्थिति पर्यन्त, देव- लोक के अनुरूप सुखों को भोगते हुए भी वह देव भावी तीर्थकर होने के कारण अनासक्त होकर
महावीरस्य
प्राणतम कल्पिकदेव
नामकः षड्विंशतिमतमो भवः।
| દેવ આવું વિચારતાં જ હતાં કે એજ સમયે તે દેવોએ હાથ જોડીને આ પ્રમાણે કહ્યું –“હે સ્વામિન!
હે જગતને આનન્દ દેનાર ! હે જગતનું મંગળ કરનારા! આપને જય હે ! વિજય હો! એટલે કે વિશેષરૂપથી આપ વિજયી છે. આપ સુખપૂર્વક ચિરકાળ સુધી અહીં રહે. આ૫ અમારાં સ્વામી છે, પૂર્વકૃત તપશ્ચરણને કારણે યશસ્વી છે અને અમારું રક્ષણ કરનારાં છે. આ બધી સામે દેખાતી દિન્ય સંપત્તિ માટે આપની જ છે.”
સેવક દેવે વડે આ પ્રમાણે સ્તુતિપૂર્વક કહેવાયાં પછી, તે નન્દ મુનિના જીવ દેવરૂપે પિતાના સુંદર રોડ विमानमा विविध प्राना हिय लोगोश साम्यो. वीस सागरामनी स्थिति सुधी, हेपना अनु३५ (योग्य)
॥३१५॥
Jain Education
Riww.jainelibrary.org

Page #329

श्रीकल्प
मूत्रे ॥३१६||
कोचित मुरलोकयोग्यं सुखमनुभवन् विंशतिसागरोपमस्थितिकपरमायुष्कं यावत-विंशतिसागरोपमस्वकीयोत्कृष्टायु:पर्यन्तं भावितीर्थकरत्वेन निर्मोहो भूत्वा अतिष्ठत्=स्थितिवानिति ॥ सू०३६ ॥ ::
॥ इति नयसारादिषड्विंशतिभवकथा ॥ रहे, अर्थात् वह बाह्यवृत्ति से दिव्य सुखों का उपभोग करते थे, किन्तु आन्तरिक वृत्ति से अलिप्त थे ।। मू०३६॥
॥ इति नयसारादि छब्बीस भवों की कथा॥
कल्पमञ्जरी
સુખને ભેગવવા છતાં પણ તે દેવ ભાવી તીર્થકર હોવાને કારણે અનાસક્ત રહીને ત્યાં રહ્યાં. એટલે કે બાહા વૃત્તિથી દિવ્ય સુખેને ઉપગ કરતાં હતાં પણ આંતરિક વૃત્તિથી અલિપ્ત હતાં. (સૂ૦૩૬)
ઈતિ નયસારાદિ છવીસ ભવની કથા.
महावीरस्य
RE प्राणत
- कल्पिकदेवरन्ट नामकः
षड्विंशतितमो भवः।
Jain Education Internal

Vajainelibrary.org

Page #330

श्रीकल्प
मूत्रे ॥३१७||
॥ अथ सप्तविंशतितम-महावीरभव-कथा ॥ मूलम्-अस्सि चेव सयलंतरीवदीवे मज्झजंबुद्दीवे दीवे भरहहेमवयखित्तसीमाकारगस्स भूनिमग्गपंचवीसइजोयणस्स जोयणसयोच्छियस्स एगणवीसइभागविभत्तेगजोयणदुवालसभागाहियबावण्णजोयणुत्तरेगसहस्सजोयणविक्खभस्स, पुरत्थिम-पच्चत्थिमेणं एगणवीसइभागविभनेगजोयणसद्धपंचदसभागाहियपण्णाससहियतिसयजोयणुत्तरपंचसहस्सायामवाहस्स सव्वत्थ तुलवित्थारस्स गगणमंडलुल्लिहियरयणमयएगारसकूडोवसोहियस्स तवणिज्जमयतलविविहमणिकणगमंडियतडदसजोयणोगाढपुन्चपच्छिमजोयणसहस्सायामदक्षिणोत्तरपंचसयजोयणवित्थरियपउमदहोवसोहियसिरमज्झभागस्स हेममयस्स चीणपट्टवण्णस्स कप्पपायवसेणिरमणिजपुवावरपजंतेहिं लवगजलहिजलसंफासवओ चुल्लहिमवो दक्षिणाए दिसाए निसि निसागरोध भरहमज्झमज्झासीणो पुवाभिहाणो धरणिमणिमंडलायमाणो विविहणयणईमालालंकियवेसो देसो अस्थि । तत्थ गोटा लद्धगामप्पइटा, अभिरामा गामा य पईयमाणणगरविन्भमा, णगराणि य खेयरणगरसोयराणि । जत्थ किसीवलेहिं सई वावियाई अलुत्ताई धन्नाई लणाइंपि दुव्याव पुणो पुणो परोहंति । जणा य सुसमाकालजाया इव गिरामया णिकेसभया चिराउसो संतोसजुसो सभावधम्मपुसो परिवति । उनी य गुन्वी सम्वत्थ उव्वरा चेव । जलदो य समए चेव जलदत्तं सच्चावेइ ॥ मू०१॥ _ छाया-अस्मिन्नेव सकलान्तरीपदीपे मध्यजम्बूद्वीपे द्वीपे भरतहैमवतक्षेत्रसीमाकारकस्य भूनिमग्नपञ्चविंशतियोजनस्य योजनशतोच्छ्रितस्य एकोनविंशतिभागभिक्तकयोजनद्वादशभागाधिकद्विपञ्चाशयोजनोत्तरकसहस्र
॥महावीरनामक सत्ताईसवें भव की कथा॥ मूल का अर्थ-'अस्सिं चेव' इत्यादि । समस्त द्वीपों में दीप के समान इसी जम्बूद्वीपनामक द्वीप में, भरत और हैमवत क्षेत्र की सीमा करनेवाला चुल्लहिमवतनामक पर्वत है। यह पर्वत पृथ्वी में २५ पच्चीस योजन गहरा है, १०० सौ योजन ऊँचा है, १८५२६० एक हजार बावन योजन और एक योजन के
મહાવીર નામના સત્તાવીસમા ભવની કથા. भूसनो मथ-मस्सि चेव' त्याहि. समस्त द्वीपोभा द्वीप' नामनी तस्वीबी५ मावी रहे। છે. આ દ્વીપમાં ભારત અને હેમવત ક્ષેત્રની સીમાઓને જુદી કરનાર, ચુલહિમવંત નામને પર્વત આવ્યું છે.
આ પર્વત, પશ્ચીસ જન પૃથ્વીમાં ઉંડે છે, તે જન ઉંચે છે. ૧૦૫૨/૧૨/૧૯ એક હજાર બાવન
चुल्लुहिम
वर्णनम्.
॥३१७॥
માં

Page #331

श्रीकल्प
॥३१८॥
VERESTHERE
योजनविष्कम्भस्य पौरस्त्यपाश्चात्त्येन एकोनविंशतिभागविभक्तैकयोजनसार्द्धपञ्चदशभागाधिकपश्चाशत्सहितत्रिशतयोजनोत्तरपञ्चसहस्राऽऽयामवाहस्य सर्वत्र तुल्यविस्तारस्य गगनमण्डलोल्लिखितरत्नमयैकादशकूटोपशोभितस्य तपनीयमयतलविविधमणिकनकमण्डिततटदशयोजनावगाहपूर्वपश्चिमयोजनसहस्रायामदक्षिणोत्तरपञ्चशतयोजनविस्तृत -
कल्पपद्महूदोपशोभितशिरोमध्यभागस्य हेममयस्य चीनपट्टवर्णस्य कल्पपादपश्रेणिरमणीयपूर्वापरपर्यन्तैः लवणजलसंस्पर्शवतः
मञ्जरी चुल्लहिमवतो दक्षिणस्यां दिशि निशि निशाकर इव भरतमध्यमध्यासीनः पूर्वाभिधानो धरणिमणिमण्डनायमानो टीका विविधनदनदीमालाऽलङ्कतवेषो देशोऽस्ति । तत्र गोष्ठानि लब्धग्रामप्रतिष्ठानि, अभिरामा ग्रामाश्च प्रतीयमाउन्नीसिया बारह भाग प्रमाण चौडा है, और पूर्व-पश्चिम से पांच हजार तीन सौ पचास योजन और एक योजन के उन्नीसिया साढ़े-पन्द्रह भाग प्रमाण ५३५०३६ लम्बी बाहुवाला है, सब जगह समान विस्तारवाला है, आकाश-मण्डल को स्पर्श करनेवाले ग्यारह रत्नमय कूटों से मुशोभित है, ऊपर मध्य भाग में सुवर्णमय तलवाले, नाना प्रकार के मणि और सुवर्ण से शोभायमान तटवाले, दस योजन गहरे, पूर्व-पश्चिम में एक हजार योजन लम्बे और दक्षिण-उत्तर में पांच सौ योजन विस्तृत पद्मनामक हृद से शोभित है, चाइनासिल्क के
चुल्लहिमसमान किंचित्पीतवर्ण सुवर्णमय है और उसके कल्पवृक्षों की कतारों से रमणीय पूर्वी तथा पश्चिमी छोर
वद्वणनम्. लवण समुद्र का स्पर्श करते हैं।
इस चुल्ल हिमवत पर्वत से दक्षिण दिशा में रात्रि में चन्द्रमा के समान, भरत क्षेत्र के मध्य में स्थित पृथ्वी के मणिमय आभूपण के समान, अनेक नदों एवं नदियों से सुशोभित पूर्व नामक देश है। उस देश के
જન અને એક જનના બાર એ ગણીસીઆ ભાગ પહેળે છે. પૂર્વ–પશ્ચિમથી પ૩૫૦૧૨/૧૯ પાંચ હજાર ત્રણ સે પચાસ એજન અને એક જનના ઓગણીસીયા સાઢા પંદર ભાગ લાંબે છે, તમામ જગ્યાએ સમાન વિસ્તારવાળે છે, એટલી બધી ઉંચાઈ છે કે જાણે આકાશને સ્પર્શીને જ રહેલે હોય ! તેને અગ્યાર રત્નમય કટોશિખરે છે. ઉપર મધ્યભાગમાં સુવર્ણના તળીયાવાળું, નાના પ્રકારના મણિથી સુશે.ભિત કિનારાવાળું, દશ હજાર
જન ઊંડું, પૂર્વ-પશ્ચિમથી એક હજાર યોજન લાંબું. ઉત્તર-દક્ષિણથી પાંચસે જન વિસ્તૃત, એવું “પ” નામનું હૃદ–દ્રહ આવ્યું છેઆ પહાડ ચાઈના રેશમ સમાન ચળકાટવાળ, પીત સુવર્ણમય છે. તેને કલ્પવૃક્ષની કતારોથી ।।३१८!! સુશોભિત પૂર્વ-પશ્ચિમ ભાગ લવણુ સમુદ્રને પશે છે.
આ ચુa હિમવંત પર્વતની દક્ષિણ દિશાએ, રાત્રીના ચંદ્રમા સમાન દીપો ભરત ક્ષેત્રની મધ્યમાં સ્થિત - या, पृथ्वीना भय आभूषा । समान मते, अनेन अने नहीथी । जामेल भने सुशालत मेवोnewjatnefibrary.org

Page #332

晪實真實
ननगरविभ्रमाः, नगराणि च खेचरनगरसोदराणि यत्र कृषीवलैः सकृदुप्तानि अलुप्तानि धान्यानि नान्यपि दुर्वा इव पुनः पुनः प्ररोहन्ति, जनाव सुवमाकालजाता इव निरामया निःक्लेशभयाश्विरायुषः सन्तोषजुषः श्रीकल्प- स्वभावधर्मपुषः परिवसन्ति, उर्वी च गुर्वीं सर्वत्रोर्वरैव, जलदश्च समये एव जलदत्वं सत्यापयति ॥ सू० १ ॥ मुत्रे ॥३१९॥
Jain Education Inc
टीका – 'असि चेव' इत्यादि -
अस्मिन्नेव इहैव सकलान्तरीपदीपे - सकलाश्च तेऽन्तरीपाः = द्वीपाच सकलान्तरीपा:, तेषु दीप इव मध्यवर्तत्वेन सकलद्वीपसमुद्रादिप्रकाशकत्वादिति सकलान्तरीपदीपः, तस्मिन्, मध्यजम्बूद्वीपे - सकलद्वीपसमुद्रमध्यगोष्ठ - गायों के बाडे ग्रामों की प्रतिष्ठा को प्राप्त किये हुए थे, अर्थात् वे ग्राम के समान जान पड़ते थे । वहाँ के सुन्दर ग्राम, नगर के सदृश शोभा-सम्पन्न प्रतीत होते थे और नगर, विद्याधरों के नगर के समान थे । वहाँ के किसान एकवार धान्य वो देते थे तो वह प्रायः नष्ट नहीं होते और ऊपर से काट लेने पर दूब की तरह बार-बार बढते रहते थे । वहाँ सुषमाकाल में उत्पन्न हुए लोगों की भाँति नीरोग, क्लेश एवं भय से रहित, दीर्घायु, सन्तोषी और प्रकृति से ही धर्म का पोषण करने वाले जन निवास करते थे । वहाँ की श्रेष्ठ भूमि बडी उर्वरा उपजाऊ थी । वहाँ 'जलद' अर्थात् मेघ समय पर अपनी 'जलदता' अर्थात् जल देने के गुण की सत्यता प्रकट करता, अर्थात् समय पर वर्षा होती थी || १ |
टीका का अर्थ- 'असि चेव' इत्यादि । समस्त असंख्य - द्वीपों और समुद्रों के मध्य में स्थित होने से सब द्वीप - समुद्रों का प्रकाशक होने के कारण दीपक के समान मध्य जम्बूद्वीपनामक द्वीप में चुल्ल हिमवान नामक पर्वत है। ‘પૂર્વ’ નામનો દેશ છે. આ દેશની અંદર, ગાઢ-ગાયાના વાડા ગામે જેવા લાગતાં, આવા ગાષ્ઠાથી તેની પ્રતિષ્ઠા જાજવલ્યમાન જણાતી હતી. ત્યાં ગામડાએ નગરની જેમ શાભાયુક્ત હતાં, અને નગરા વિદ્યાધરાના નગરા સમાન પ્રતિષ્ઠા પૂરતાં હતાં, ત્યાંની જમીન એવી તે રસાળ અને ફળદ્રુપ હતી કે એકવાર વાવેલું ધાન્ય પ્રાયેકરી નષ્ટ થતું નહિ. ઉપર ઉપરથી લૂણી લેવાયાં બાદ પણ તે છેડવાએ વારંવાર અન્ન આપતાં, ત્યાં સુષમાકાલમાં જન્મેલા માણસની માફક સુખી, નીરંગી કલેશ અને ભય રહિત દીર્ઘાયુ, સતાષી, ભદ્રિક પ્રકૃતિવાળા તેમજ ધાર્મિક લાગણીવાળા માણસે નિવાસ કરતા હતા, ત્યાંની શ્રેષ્ઠ ભૂમિ ઘણી ઉ°રા એટલે ઉપજાઉ હતી. ત્યાં માદલાએ પણ
समय समय पर बरसाह लावता ता. ( सू० १ )
टीडाना अर्थ–'अस्सिं चेव' इत्याहि नैन शास्त्रोना उथन भुल्म, आओ हो यो रानो छे, तेभां अघो સાતરાજુથી ઊંણા અને ઊવ લેાક સ્રાત રાજુથી અધિક છે. આ બન્ને લેાકની વચ્ચે ત્રી ́ા લેક છે.
આ લેાક મત્ય લેાક તરીકે

कल्प
मञ्जरी
टीका
पूर्व देशवर्णनम्.
॥३१९॥
Grootww.jainelibrary.org

Page #333

श्री कल्प मृत्रे ||३२०||
Jain Education
वर्तात्, द्वीपे - द्वाभ्यां प्रकाराभ्यां = स्थित्याहारादिहेतुभ्यां प्राणिनः पाति = रक्षतीति द्वीपः तस्मिन् पृषोदरादित्वात् सिद्धिः । क्षुल्ल हिमवतो दक्षिणदिशि पूर्वाभिधानो देशोऽस्तीत्यग्रेण सम्बन्धः । तत्र क्षुल्लहिमवन्तं विशेषयति-' भरहे' स्यादिना, भरतहैमवत क्षेत्रसीमाकारकस्य = भरतहैमवताख्ययोः क्षेत्रयोः सीमा = मर्यादा तस्याः कारकस्य, पुनः कथंभूतस्य ? भूनिमग्नपञ्चविंशतियोजनस्य भुवि निमग्नानि अन्तः स्थितानि पञ्चविंशतिर्योजनानि = तत्प्रमितमङ्गं यस्य तथाभूतस्य, पुनर्योजनशतोच्छ्रितस्य = शतयोजनपरिमितोश्ञ्चस्य, पुनरेकोनविंशतिभागविभक्तैकयोजनद्वादशभागाधिकद्विपञ्चाशद्योजनोत्तरैकसहस्रयोजनविष्कम्भस्य - एकोनविंशत्या भागैर्विभक्तं यदेकं योजनं तस्य ये द्वादशभागास्तेऽधिका येषु तादृशानि यानि द्विपञ्चाशद्योजनानि तान्युत्तराण्यधिकानि येषु तादृशानि सहस्रयोजनानि तत्परिमितो विष्कम्भो= विस्तारो यस्य तथाभूतस्य पुन: पौरस्त्यपाश्चात्येन = पूर्वपश्चिमभागेन एकोनविंशतिभागविभक्तैक योजनसार्द्धपञ्चदश भागाधिकपञ्चाशत्सहित त्रिशतयोजनोत्तरपञ्चसहस्राऽऽयामवाहस्य एकोनविंशत्या भागेदो प्रकारों से प्राणियों की जो रक्षा करे वह द्वीप कहलाता है। प्रथम तो रहने को आश्रय देता है और दूसरे आहार भोजन आदि की सामग्री देता है ।
चुल्ल - हिमवान् पर्वत से दक्षिण दिशा में पूर्व नामक देश है, ऐसा आगे के पाठ के साथ संबंध जोड़ लेना चाहिए। पहले चुल्ल- हिमवान् पर्वत का परिचय दिया जाता है
वा पर्व भरत और हैमवत क्षेत्र की मर्यादा करनेवाला है। वह फिर कैसा है ? पृथ्वी के भीतर पच्चीस योजन गहरा है, अर्थात् २५ पच्चीस योजन की उसकी गहराई है। वह सौ योजन ऊँचा है। एक हजार बावन योजन तथा एक योजन के उन्नीसिये बारह भाग १०५२- १२ चौडा है। पूर्व–पश्चिम से पांच हजार तीन सौ पचास योजन और एक योजन के उन्नीसिये साढा पन्द्रह भाग ५३५०- १९
१५॥
પણ ઓળખાય છે. અહિંયા અસખ્યાતા દ્વીપ અને અસ ંખ્યાતા સમુદ્રો છે. આ બધા વલયાકાર છે, એટલે ચુડલી આકારે છે. દરેક દ્વીપને ફરતા એકેક સમુદ્ર છે, અનુક્રમે દ્વીપ અને સમુદ્ર એક બીજા કરતાં બમણા થતાં જાય છે. તમામ દ્વીપ અને સમુદ્રોની વચ્ચમાં ‘જબૂદ્વીપ' આવેલ છે. તમામ દ્વીપેામાં તે વધારે રમણીય છે.
આ દ્વીપની અ ંદર ચુલ્લ હિમવાન નામના પર્વત છે. આ પર્યંત પીલા સેનાના છે, તે સા યેાજન 'ચા, પચ્ચીસ ચેાજન ઉ`ડા, એક હજાર ખાવન ચેાજન આર કળાના પહેાળા છે, તે પૂર્વ-પશ્ચિમથી પાંચ હજાર તીન સે પચાસ યાજન અને ઓગણીસીયા સાઢા પંદર ભાગ (૫૩૫૦/૧૫/૧૯) લાંબી બાજુવાળા છે. મૂલમાં મધ્યમાં
कल्पमञ्जरी
टीका
चुल्ल हिमवद्वर्णनम्
॥३२०॥
ww.jainelibrary.org

Page #334

श्रीकल्प
कल्पमञ्जरी
॥३२१॥
टीका
ME विभक्तं यदेकं योजनं तस्य ये सार्दाः पञ्चदशभागास्तेऽधिका यत्र तादृशैः पञ्चाशता योजनैः सहितानि यानि त्रिशत
योजनानि तान्युत्तराणि अधिकानि यत्र तादृशानि पञ्चसहस्रयोजनानि तत्पमितो बाहाऽऽयामोम्बाहदैध्ये यस्य तादृशस्य, संवत्र सर्वेष्ववयवेषु-मूलमध्यशिखरेषु तुल्यविस्तारस्य-समानविस्तारस्य पुनर्गगनमण्डलोल्लिखितरत्नमयैकादशकटोपशोभितस्य आकाशमण्डलचुम्बिरत्नमयैकादशशिखरराजितस्य, पुनः-तपनीयमयतलविविधमणिकनकमण्डिततटदशयोजनावगाहपूर्वपश्चिमयोजनसहस्रायामदक्षिणोत्तरपञ्चशतयोजनविस्तृतपद्महूदोपशोभितशिरोमध्यभागस्य-तपनीयमयं स्वर्णमयं तलं यस्य स चासौ विविधमणिकनकमण्डिततट:-विविधमणिकनकमण्डितं नानाप्रकारकमणिस्वर्णशोभितं तटं यस्य स चासौ दशयोजनावगाढा-दशयोजनपमितपृथिव्यन्तर्गतश्चासौ पूर्वपश्चिमयोजनसहस्रायाम: पूर्वपश्चिम दिशोयॊजनसहस्रप्रमाणदीर्घश्चासौ दक्षिणोत्तरपञ्चशतयोजनविस्तृतः दक्षिणोत्तरदिशोः पञ्चशतयोजनप्रमाणविस्तारवांश्चासौ पाहदश्चेति तथाभूतेन तेनोपशोभितः शिरोमध्यभाग: शिखरमध्यभागो यस्य तस्य, पुनर्हेममयस्य-सुवर्णमयस्य चीनपट्टवर्णस्य चीनदेशीयवस्ववदीपद्रक्ततोपेतपीतवर्णस्य, पुनः कल्पपादपश्रेणिरमणीयपूर्वापरपर्यन्तैः - कल्पपादप - श्रेण्या कल्पवृक्षङ्क्तया रमणीयाः शोभना ये पूर्वापरपर्यन्तभागास्तैः कृत्वा लवणजलधिजलसंस्पर्शवतः-लवणजलधिः= लंबी बाहुवाला है। मूल में, मध्य में और ऊपर समान विस्तार वाला है। आकाश के तल को स्पर्श करने वाले रत्नमय ग्यारह कूटो-शिखरों से शोभायमान है। स्वर्णमय तलवाले तथा नाना प्रकार की मणियों और स्वर्ण से सुशोभित तटवाले, पृथिवी में दस योजन की अवगाहना वाले, पूर्व-पश्चिम में एक हजार योजन लम्बे, दक्षिण-उत्तर में पांच सौ योजन चौडे पद्मनामक हुद से उस पर्वत के ऊपर का मध्य भाग शोभित है। वह पर्वत सुवर्णमय है और चीनदेशीय वस्त्र (चीनी रेशम) के समान हल्के पीले रंग का है। कल्पवृक्षों की पंक्तियों से सुहावने प्रतीत होनेवाले उसके पूर्व और पश्चिम के अन्तिम भाग लवण समुद्र के जल को स्पर्श करते हैं। અને ઉપરમાં સમાન વિસ્તારવાળો છે. આકાશને સ્પર્શ કરવાવાળા રન્નમય અગીયાર કુટ-શિખરેથી શોભાયમાન છે. તે પહાડની ઉપર સેનાના તળીયાવાળે, અને નાના પ્રકારની મણિઓ અને સુવર્ણોથી સુશોભિત કટવાળો પૃથ્વીમાં દશ યોજનની અવગાહનાવાળ, પૂર્વ-પશ્ચિમમાં એક હજાર યોજન લાંબો, દક્ષિણ-ઉત્તર પાંચસૌ જન ચેડા એ પક્રમ” નામને હદ છે. તેનાથી તે પહાડના ઉપરનો વચલો ભાગ ઘણે શેભાયમાન છે. તે પહાડ સુવર્ણમય છે અને ચીની રેશમની માફક હલકા પીળા રંગવાળે છે, કલ્પવૃક્ષની કતારાથી ભિત એવા તેના પૂર્વ-પશ્ચિમના
चुल्लुहिम
वर्णनम्.
मार
॥३२१॥
Jain Education Internal
नाम
Easow.jainelibrary.org.

Page #335

कल्पमञ्जरी टीका
लवणसमुद्रस्तस्य यज्जलं तस्य संस्पर्शः संबन्धोऽस्ति यस्य तस्य चुल्लहिमवतः लघु हिमवत्पर्वतस्य दक्षिणस्यां दिशि निशि-रात्रौ निशाकरः चन्द्र इव भरतमध्यम् अध्यासीनः भरतक्षेत्रस्य मध्यभागे स्थितः, धरणिमणिमण्डनायमानः= पृथिव्या मणिभूषणसदृशो विविधनदनदीमालाऽलङ्कृतवेषः-विविधानां नदनदीनां या माला तया अलङ्कृतो वेषो यस्य स तथाभूतः पूर्वाभिधाना पूर्वनामा देशः जनपदोऽस्ति । तत्र-तस्मिन् देशे गोष्ठानियोस्थानानि लब्धग्रामप्रतिष्ठानि लब्धा-माता ग्रामप्रतिष्ठा ग्रामयशो यैस्तानि-ग्रामसदृशानीत्याशयः, अभिरामाः शोभमाना ग्रामाः प्रतीयमाननगरविभ्रमाः-प्रतीयमानो नगरस्य विभ्रमः-शोभा यत्र ते तथाभूताः-नगरसदृशाः, नगराणि च खेचरनगरसोदराणि-विद्याधानगरतुल्यानि सन्ति, यत्र कृषीवलैः क्षेत्रकर्षकैः सकृत् एकवारम् उत्सानि क्षेत्रे विकीर्णानि अलुप्तानि-अनष्टानि धान्यानिशालिव्रीह्यादीनि परिपाके लूनान्यपि दूर्वा इव पुनः पुनः वारंवार वारं प्ररोहन्ति अङ्करकाण्डादिमण्डितानि भवन्ति, जनाः लोकाः सुषमाकालजाता: सुषमाकालोत्पन्ना इव निरामया निःक्लेशभयाः-क्लेशभयरहिताः, पुनः चिरायुषः दीर्घायुषः, पुनः सन्तोषजुषः सन्तोषसेविनः सन्तुष्टाः, स्वभावधर्मपुषः-स्वभावेन धर्मपुषःधर्मपुष्टिकराः-स्वभावेन धार्मिका इत्यर्थः, परिवसन्ति, उर्वी-भूमिः गुर्वी श्रेष्ठा
उस चुल्ल-हिमवान् पर्वत से दक्षिण दिशा में पूर्व नामका देश है। वह रात्रि में चन्द्रमा के सदृश मुहावना, और भरत क्षेत्र के मध्य में स्थित है। वह ऐसा प्रतीत होता है मानो इस मही का मणिमय मंडन (आभूषण) हो। अनेक नदों एवं नदियों के समूह से वह अलंकृत है।
उस पूर्व नामक जनपद में गोष्ठों अर्थात् गायों के बाडों ने ग्रामों की प्रतिष्ठा प्राप्त की है, अर्थात् वे गावों के समान थे। वहाँ के ग्रामों में नगर की सी शोभा प्रतीत होती थी। वहाँ के नगर विद्याधरों के नगर के समान थे। वहाँ के कृषक खेतों में एक बार शालि व्रीहि आदि बो देते थे जो नष्ट नहीं होते थे और पक जाने पर काट लिये जाने पर भी बकी भाँति बार बार ऊगते थे-फिर अंकुरित हो जाते थे, अर्थात् वहाँ की भूमि उर्वरा-अत्यन्त ही ऊपजाऊ थी। वहाँ के निवासी सुषमाकाल में उत्पन्न होनेवालों के समान रोगरहित, क्लेश एवं भय से रहित, दीर्घजीवी, सन्तोष का सेवन करनेवाले और स्वभाव से ही धर्म का सेवन करनेवाले थे। वहाँ की उत्तम भूमि सब प्रकार के धान्यों से समृद्ध थी। जलद अर्थात्
આ ચુલ હિમવન પર્વતની દક્ષિણ દિશામાં ‘પૂર્વ' નામનો દેશ છે. આ દેશ ઠડે તેમજ ગરમ નહિ એવે સમધાત છે. ભરત ક્ષેત્રની મધ્યમાં તે આવી રહેલ છે. તેની શોભા અપરંપાર છે. આ દેશમાં અનેક નદ અને જ
॥३२२॥
થી
Jain Education
onal
ainelibrary.org

Page #336

श्री कल्पमूत्रे ॥३२३||
Jain Education Internal
सर्वत्र उर्वरैव = सर्वसस्यमृद्धवास्ति, जलदो मेघथ समये एव जलदत्वं = जलदान कारकत्वं सत्यापयति सत्यं करोति - उचित समय एव मेघो वर्षति नान्यदेति भावः । सू० १ ॥
मूलम् - तत्थ णगरीगरीयसी लच्छीलीलालयायमाणा खत्तियकुंड गामाभिदाणा सयलसिप्पकलाभासुरेहिं सुरेहिं सयचाउरीचुंचुतं पज्जवसाएउं कप्पिया इव पडिभासइ । तत्थ निकेयणेसु कंचनकेउकुंभकिरणा पावरिसेण्णकार्यबिणी सोयामणीविग्भमं कलयंति । तमस्सिणीए तरलतरतरुण किरणो रोहिणीरमणो चंदकं तमणिगणसयलकप्पियवासपासायसंकंतो कत्थूरीपूरपूरियणिरावरणराययभायणविन्भमं भयइ । कंचण खंडरइओ सुंदरागारो पागारो सगीयाणप्पसिप्प कला कोसलदिदंसइसाए देवसिप्पिकप्पियो भाइ । उभयओ पडिर्विवियरयणसोवाणमऊहिं तडागासलिलं निबद्धसेउन्न आभाइ, णिसि दिवा य पागारो राययकंचणेहिं कविसीसगेहिं ससिभाणुभासुरपडिबेहिं सुमेरू व राय । वाससयणे अनलनिहियधूमगंधाहिवासिओ पवणो खेयरंगणंगसंगओ खेयरीणवि मणो अमंदमानंदयइ । ए गायपत्तायमाण- आरहयधम्मे तत्थ नगरे हम्मेठिया बालिया कीलासुगसिसुणोऽवि महामहिमसिरिमंरिहंतथु सिक्खावेंति । मज्झहे अंबरमणी अंबरंगणे तन्नगरमुसमां दिदिक्खू व विसम्म | अवणिभुओ भवणोवरियणज्झओ अमरावई तिरकरेt विव । महुमज्जियमाहीगमहुरस्सरेहिं गायंतीओं णगरसीमं - तिणीओ किनरी अवि अहरीकुव्वंति ।। सू० २ ॥
छाया - तत्र नगरीगरीयसी लक्ष्मीलीलाऽऽलयायमाना क्षत्रियकुण्डग्रामाभिधाना सकलशिल्पकलाभासुरैः मेघ उचित समय पर ही अपनी जलदता अर्थात् जल देने के गुण की सचाई प्रमाणित करते थे । अभिप्राय यह है कि वहाँ समय पर वर्षा होती थी, न अकाल में वर्षा होती और न काल में अवर्षा होती थी ॥ सू० १ ॥
मूलका अर्थ — 'तस्थ' इत्यादि । वहाँ पूर्व दिशामें नगरियों में श्रेष्ठ तथा लक्ष्मी की लीलास्थली सी क्षत्रियकुण्डग्राम नामकी नगरी थी। वह ऐसी प्रतीत होती थी जैसे सकल शिल्पकला से सम्पन्न નદીના વહેણા ચાલી રહ્યાં છે. જેથી ઘણી રીતે સમૃદ્ધિવાન બનેલા છે. નદીઓના પેટાલમાં ખનિજ પદાર્થો ઢટાએલાં હોવાથી કિંમતી ખાણા નજરે પડે છે. (સ્૦ ૧)
મૂળના અ`તથ' ઇત્યાદિ. ત્યાં પૂર્વ દિશામાં નગરીઓમાં શ્રેષ્ઠ તથા લક્ષ્મીની લીલાસ્થળી જેવી ક્ષત્રિયકુંડગ્રામ નામની નગરી હતી. સઘળી શિલ્પકળામાં નિષ્ણાત દેવાએ પાતાની ચતુરાઇ બતાવવાને માટે જ બનાવી

कल्प
मञ्जरी
टीका
क्षत्रियकुण्डग्रामवर्णनम्
॥३२३॥
.

Page #337

श्रीकल्प
सूत्र ॥३२४॥
कल्पमञ्जरी
टीका
SERIES
सुरैः स्वचातुरीचुचुत्वं पर्यवसाययितुं कल्पितेव प्रतिभासते । तत्र निकेतनेषु काञ्चनकेतुकुम्भकिरणाः प्रादृषेण्यकादम्बिनीसौदामनीविभ्रमं कलयन्ति । तमस्विन्यां तरलतरतरुणकिरणो रोहिणीरमणश्चन्द्रकान्तमणिगणशकलकल्पितवासमासादसंक्रान्तः कस्तूरीपूरपूरितनिरावरणराजतभाजनविभ्रमं भजति । काञ्चनखण्डरचितः सुन्दराऽऽकारः पाकारः स्वकीयानल्पशिल्पकलाकौशलदिदर्षयिषया देवशिल्पिकल्पित इव भाति । उभयतः प्रतिबिम्बितरत्नसोपानमयूखैः तडागादिसलिलं निबद्धसेतु इवाऽऽभाति । निशि दिवा च पाकारो राजत-काश्चनैः कपिशीपकैः शशिभानुभासुरप्रतिबिम्बैः सुमेरुरिव राजते। वाससदने अनलनिहितधूपगन्धाधिवासितः पवनः खेचराङ्गसुरोंने अपनी चतुराई बतलाने के लिए रची हो। वहाँ के मकानों पर जो स्वर्णमय ध्वजाएँ थीं वे वर्षाकालीन मेघों के समूह में विद्युत् का भ्रम उत्पन्न करती थीं। रात्रि में खूब जगमगातो किरणोंवाला चन्द्रमा, चन्द्रकान्त मणियों के खण्डों से निर्मित महलों पर प्रतिविम्बित होकर कस्तूरी से परिपूर्ण निरावरणजो ढंका न हो ऐसे-चांदी के पात्र के समान प्रतीत होता था। (नगरी को चारों और से घेरा हुआ) कोट ऐसा लगता था जैसे किसी देव-कारीगरने अपने महान् शिल्पकलाकौशल को प्रदर्शित करने के लिए रचा हो। दोनों किनारों पर प्रतिबिंबित होनेवाली रत्नमयी सीढ़ियों की किरणों से वहा के तालाब आदि का जल, ऐसा प्रतिभासित होता था मानो जल पर पुल का निर्माण किया गया है। उस नगरी के कोट के चांदीसोने के कंगूरों पर रात्रि में चन्द्रमा की और दिन में सूर्यकी किरणें पड़ती थीं, अत एव वह कोट सुमेरु के समान शोभायमान होता था। वहां के निवासस्थानों को सुगन्धित बनाने के लिये वहां अग्नि में प्रक्षेप किये હોય એવી તે નગરી દેખાતી હતી. ત્યાંના મકાને પર જે કનકમય ધજાઓ હતી તે વર્ષાકાળના મેઘના સમૂહમાં વિજળીને ભ્રમ ઉત્પન્ન કરતી હતી. રાત્રે ખૂબ ઝગમગતા કિરણવાળા ચન્દ્રમા, ચન્દ્રકાન્ત મણિઓના ખંડોથી રચેલા મહેલ પર પ્રતિબિંબિત થઈને કસ્તુરીથી પરિપૂર્ણ નિરાવરણ (ઢાંકયા વિનાના) ચાંદીના પાત્રના જેવું લાગતું હતું. નગરીને ચારે તરફથી ઘેરી લેતે કોટ એ લાગતું કે જાણે કોઈ દેવ–કારીગરે પિતાના મહાન શિલ્પકળાના કૌશલ્પને પ્રગટ કરવા માટે જ રો હોય. બન્ને કિનારા પર પ્રતિબિંબિત થતી રત્નવાળી સીડીએનાં કિરણે વડે ત્યાંના તળાવ આદિનું પાણી એવું લાગતું કે જાણે કે પાણી ઉપર પુલ જ હોય. એ નગરીના કેટના ચાંદી, સેનાના કાંગરાં ઉપર રાત્રે ચન્દ્રમાનાં અને દિવસે સૂર્યનાં કિરણો પડતાં હતાં તેથી તે કોટ સુમેરુના જે શોભાયમાન થત હતું, ત્યાંના નિવાસસ્થાનેને સુગંધિત બનાવવાને માટે ત્યાં અગ્નિમાં નાખેલા ૧પ વડે સુગંધિત પવન વિદ્યાશેની
क्षत्रियकुण्ड.
ग्रामवर्णनम्
॥३२४॥
Jain Education Ind nal
SEENw.jainelibrary.org

Page #338

श्रीकल्प
कल्प
मञ्जरी
॥३२५॥
टीका
नागसङ्गतः खेचरीणामपि मनोऽमन्दमानन्दयति। एकातपत्रायमाणाऽऽर्हतधर्मे तत्र नगरे हस्थिता बालिकाः क्रीडाशकशिशुनपि महामहिमश्रीमदर्हत्स्तुति शिक्षयन्ति । मध्याह्नेऽम्बरमणिरम्बराङ्गणे तन्नगरसुषमा दिदृक्षरिव विश्राम्यति। अवनिभुजो भवनोपरितनध्वजोऽमरावती तिरस्करोतीव। मधुमज्जितमाध्वीकमधुरस्वरैयन्त्यो नगरसीमन्तिन्यः किन्नरीरप्यधरीकुर्वन्ति ॥ मू० २॥
टीका-'तत्थ णगरी' इत्यादि । तत्र तस्मिन् पूर्वाभिधाने देशे नगरीगरीयसी-सकलनगरीषु श्रेष्ठा लक्ष्मीलीलालयायमाना लक्ष्मीक्रीडागृहसदृशी क्षत्रियकुण्डग्रामनाम्नी नगरी प्रतिभासते परिशोभते, तत्रोत्प्रेक्षाहुए धूप से सुगंधित पवन विद्याधरवधुओं के शरीर को स्पर्श करता हुआ उन विद्याधरियों के मनको अतीव आहाद पहुँचाता था। उस नगरी में जैन धर्म एकच्छत्र था, अर्थात् सब लोग जैन धर्म का ही पालन करते थे, अत एव वहाँ के महलों में स्थित बालिकाएँ क्रीडा करने के लिए पाले हुए तोतों के बच्चों को भी महामहिम श्री अर्हन्त भगवान की स्तुतिया सिखाया करती थीं। उस नगरी के सौन्दर्य को देखने के लिए सूर्य मध्याह्न में ठहर-सा जाता था। वहाँ के राजा के महल पर फहराने वाली ध्वजा अमरावती को भी तिरस्कृत करती थी और मधुमय द्राक्षा के समान मधुरस्वरों से गाती हुई नागरिक महिलाएँ किन्नरियों को भी मात करती थीं। ॥सू०२॥
टीका का अर्थ- 'तत्थ' इत्यादि । उस पूर्व नामक देश में, सब नगरियों में श्रेष्ठ, लक्ष्मी के क्रीडागृह के समान अर्थात् सम्पत्ति की प्रचुरतावाली, क्षत्रियकुंडग्राम नाम की नगरी सुशोभित थी। उस પત્નીઓના શરીરને સ્પર્શ કરતે અને તેમના મનને અત્યંત આનંદ આપતે હતે. તે નગરીમાં જૈનધર્મ એકછત્ર હતો એટલે કે બધા લોકે જૈન ધર્મ જ પાળતાં હતાં. તેથી ત્યાંના મહેલમાં રહેતી બાળાઓ ક્રીડા કરવાને માટે પાળેલાં પોપટના બચ્ચાંઓને પણ મહામહિમ શ્રી અહંન્ત ભગવાનની સ્તુતિઓ શીખવાડ્યા કરતી હતી. તે નગરીની શોભા જેવાને માટે મધ્યાહ્નકાળે સૂર્ય જાણે કે થંભી જતું હતું. ત્યાંના રાજાના મહેલ પર ફરકતી ધજા અમરાવતીને પણ તિરસ્કૃત કરતી હતી અને મધુમય તથા દ્રાક્ષના જેવાં મીઠાં સ્વરાથી ગાતી નાગરિક સ્ત્રીઓ કિન્નરીઓને પણ મહાત કરતી હતી. એ સૂ૦ ૨ |
नम:-'तत्थ पत्या. ते पूनाभना शिम मधीनगरीयोभा , सभीना पीट સંપત્તિની પુષ્કળતાવાળી, ક્ષત્રિયકુંડગ્રામ નામની નગરી સુશોભિત હતી. તે નગરી વિષે કલ્પના કરે છે–સંપૂર્ણ શિલ્પકળા છે
क्षत्रियकुण्डग्राम वर्णनम्
॥३२५॥
Jain Education Innenal

Follyw.jainelibrary.org

Page #339

श्रीकल्पसूत्रे
॥३२६ ॥
Jain Education In
सकलशिल्पकलाभासुरैः=समस्तशिल्पविज्ञानशोभमानैः सुरैः = देवैः स्वचातुरीचुञ्चुत्वं निजचतुरताप्रसिद्धिं पर्यवसा ययितुं परिणतीकर्तुं सर्व स्वशिल्पनैपुण्यं न्यसितुं कल्पितेव = रचितेव प्रतिभास से = शोभते । तत्र तस्यां नगर्यां निकेतनेषु भवनेषु काञ्चन के तुकुम्भकिरणाः सुवर्णनिर्मितानां ध्वजानां कुम्भानां च किरणाः प्रावृषेण्यकादम्बिनीविभ्रमं= वर्षाकालिकमेघमालास्थविद्युत्सादृश्यं कलयन्ति मामुवन्ति, तमस्विन्यां = रात्रौ तरलतरतरुणकिरणः- तरलतराः = अतिशयप्रसरणशीलाः तरुणा: प्रौढाः किरणा यस्य स तथाभूतः - अतिशयनिर्मल किरणयुक्तो रोहिणीरमणः = रोहिणीपतिश्चन्द्रः, चन्द्रकान्तमणिगणशकलकल्पितवासमासादसंक्रान्तः = चन्द्रकान्ताख्यमणिसमूहखण्ड रचिताऽऽवासप्रासादप्रतिबिम्बितः सन् कस्तूरीपूरपूरितनिरावरणराजतभाजनविभ्रमं= कस्तूरीसम्भृतावरणरहितरजतपात्रसाम्यं भजते = लभते । अथ नगर्याः प्राकारादिकं वर्णयति - काञ्चनखण्डरचितः = स्वर्णेष्टकानिर्मितः सुन्दराकारः = सुन्दराकृतिकः तस्या नगर्याः प्राकारः, स्वकीयानल्पशिल्पकला कौशल दिदर्शयिषया = निजमहाशिल्पकला नैपुण्यप्रदर्शनेच्छया देवशिल्पिनगरी के संबंध में उत्प्रेक्षा करते हैं- समस्त शिल्पविज्ञान से शोभायमान देवोंने अपने चातुर्य को परिणत करने के लिए - अंकित करने के लिए उस नगरी का निर्माण किया हो ऐसा प्रतीत होता था । उस नगरी के भवनों पर स्वर्ण की बनी हुई ध्वजाओं और कलशों की किरणें ऐसी चमकती थीं, मानो वर्षा काल के मेघों में बिजली चमक रही हो । रात्रि में अत्यन्त फैलने वाली प्रौढ़ किरणों से युक्त चन्द्रमा जब चन्द्रकान्त मणियों के समूह के खंडों से बने हुए प्रासादों पर प्रतिविम्बित होता था तो ऐसा जान पड़ता था कि मानो कस्तूरी - भरा और खुला रक्खा चांदी का पात्र हो ।
नगरी के कोट आदि का वर्णन करते हैं-सोने की ईंटों का बना हुआ तथा सुन्दर आकार वाला उस नगरी का कोट ऐसा प्रतीत होता था जैसे अपनी शिल्प-कला की अत्यन्त निपुणता को प्रदर्शित વડે શાભાયમાન દેવાએ પોતાની ચતુરાઇને અંકિત કરવાને માટે તે નગરીનું નિર્માણ કર્યું... હાય, એવુ લાગતુ હતું, એ નગરીના ભવનેા પર સાનાની બનાવેલી ધજાઓના અને કળશેાના કિરણા એવા ચળકતા હતા કે જાણે વર્ષાકાળના વાદળામાં વિજળી ચમકતી હોય !રાત્રેઘણા જ વ્યાપ્ત પ્રૌઢ કિરણાથી યુકત ચન્દ્રમા જ્યારે ચન્દ્રકાન્ત મણુિઓના સમૂહના ખડાથી બનેલાં પ્રાસાદો પર પ્રતિબિંબિત થતા ત્યારે કસ્તૂરીથી ભરેલ અને ખુલ્લુ' રાખેલ ચાંદીનુ પાત્ર હોય એવા ते सागतो.
હવે તે નગરીના કાટ વગેરેનુ નગરીને કોટ એવા લાગતા કે જાણે
વર્ષોંન પેાતાની
કરે છે–સાનાની ઈટો વડે બનાવેલા તથા સુંદર આકારવાળા તે શિલ્પકળાની અત્યંત નિપુણતાને મતાવવાની ઇચ્છાથી કાઇ દેવ

कल्प
मञ्जरी
टीका
क्षत्रियकुण्डग्रामवर्णनम्
॥३२६||

Page #340

NEReal
श्रीकल्प
कल्प
मञ्जरी
॥३२७॥
टीका
कल्पितः =देवशिल्पिरचित इव भाति-शोभते, उभयतः सरोवरादीनामुभयतटे प्रतिबिम्बितरत्नसोपानमयूखैः-प्रतिबिम्बितं यद्नसोपान-जलेऽवतरणाय निर्मितं रत्नमयं सोपानं, तस्य मयूखैः किरणैः तडागादिसलिलं सरोवरादिजलं निबद्धसेतु-निबद्धः सेतुर्यत्र तत्-सेतुयुक्तमिव आभाति-शोभते । तथा-निशि-रात्रौ दिवा-दिवसे च प्राकारः राजतकाञ्चनः रजतस्वर्णनिर्मितैः कपिशीर्षकैः-पाकारशिरोगतैः श्रेणिबद्भः 'कंगूर' इति प्रसिद्धैः, शशिभानुभासुरपतिबिम्बैः- शशिभान्वी चन्द्रमूर्ययोःभामुर: देदीप्यमानः प्रतिबिम्बो येषु तैः कृत्वा सुमेरुरिव राजते शोभते । वाससदने आवासगृहे, अनलनिहितधुपगन्धाधिवासितः-अनले अग्नौ प्रक्षिप्तो यो धूपस्तस्य गन्धैः अधिवासितः= सुगन्धीकृतः पवनो वायुः खेचराङ्गनाऽङ्गसङ्गतः विद्याधराङ्गनानां शरीराणि स्पृष्टः सन् खेचरीणामपि विद्याधरीणामपि मना=चित्तम् अमन्दं परमम् आनन्दयति-आहादयति, गृहस्थितानां पुनः का कथा ? । तथा-एकाऽऽतपत्रायमाणाहतधर्म एकच्छत्रवदाचरज्जैनधर्मयुक्ते तत्र तस्मिन् क्षत्रियकुण्डग्रामनामके नगरे हर्म्यस्थिताःधनिनां भवने करने की इच्छा से किसी देवशिल्पी ने बनाया हो ? सरोवर आदि के दोनों किनारों पर प्रतिबिम्बित होने वाली रनों की सीढ़ियों की किरणों से सरोवर आदि का जल ऐसा शोभित होता था जैसे जल पर पुल बना हो! कोट पर चांदी-सोने के एक ही कतार में जो कंगूरे बने हुए थे, उन पर रात्रि में चन्द्रमा का और दिन में सूर्य का चमकदार प्रतिबिम्ब पड़ता था इस कारण वह कोट सुमेरु सरीखा दिखाई देता था! निवासगृहों को सुगन्धित करने के लिये वहां अग्नि में डाले हुए धूप की गंध से सुवासित पवन जब विद्याधरियों के अंग को छता तो उनके चित्त को अत्यन्त ही आहाद पहुंचता था, साधारण गृहस्थों की तो बात ही क्या है ! एकच्छत्र के समान पालन किये जाने वाले जैनधर्म से युक्त उस क्षत्रियकुंडग्राम नाम की नगरी में, धनवानों के घरों की बालिकाएँ क्रीडां के लिए पाले हुए तोतों के बच्चों को भी महाશિલ્પીએ બનાવ્યું હોય! સરોવર વગેરેના બને કિનારા પર પ્રતિબિંબિત થતાં રત્નની સીડીઓના કિરણે વડે સરવર આદિનું જળ એવું શુભતું કે જાણે જળ ઉપર પુલ બન્યો હોય! કટની ઉપર ચાંદી–સેનાના એક જ હારમાં જે કાંગરાઓ બનાવેલા હતા તેના પર રાત્રે ચન્દ્રમાનું અને દિવસે સૂર્યનું ચળકતું પ્રતિબિંબ પડતું હતું તે કારણે તે કેટ સુમેરુ સમાન દેખાતે હતે. નિવાસગૃહને સુગંધિત કરવાને માટે ત્યાં અગ્નિમાં નાખેલા ધૂપની ગંધ વડે સુવાસિત પવન જયારે વિદ્યાધરીઓના અંગને સ્પર્શ કરતે ત્યારે તેઓને અત્યંત આનંદ થતું હતું, સાધારણ ગૃહસ્થની તે વાત જ શી કરવી!. એકચ્છત્રની સમાન જૈન ધર્મ પાલન કરવાવાળી તે ક્ષત્રિયકુંડગ્રામ નામની નગરીમાં ધનવાનાં ઘરની બાળાએ કીડાને માટે પાળેલાં પિપટના બચ્ચાંઓને પણ મહાપ્રભાવશાળી
PHत्रियकण्ड
ग्रामवर्णनम्
॥३२७॥
ઈ
છે
Jain Education Integ
ral

jainelibrary.org

Page #341

श्रीकल्प
सूत्रे ॥३२८॥
स्थिताः बालिकाः कन्याः क्रीडाशुकशिशूनपि-क्रीडार्थरक्षितशुकबालानपि, किमुत नर बालान्; महामहिमश्रीमदर्हत्स्तुति महाप्रभावश्रीमजिनेन्द्रस्तुति शिक्षयन्ति पाठयन्ति । मध्याह्ने अम्बरमणिः सूर्यः अम्बराङ्गणे आकाशे तन्नगरसुषमा क्षत्रियकुण्डग्रामनगरपरमशोभा दिदृक्षुरिव द्रष्टुमिच्छरिव विश्राम्यति-विश्रामं करोति । अघनिभुजःराज्ञः भवनोपरितनध्वजः अमरावती=तदाख्यां देवनगरी तिरस्करोतीव । मधुमज्जितमाध्वीकमधुरस्वरैः मधुस्नपितद्राक्षावन्मधुरस्वरैः गायन्त्यः नगरसीमन्तिन्यः=नगरस्त्रियः किन्नरीरपि किन्नरवीरपि अधरीकुर्वन्ति न्यूनीकुर्वन्ति-लज्जयन्ति, ततोऽपि विशिष्टगानकर्तृत्वादिति ।मु० २॥
मूलम्-तत्य दाणे धणेसो, सोरिए वासुदेवो, पयापोसी सदारतोसी सुणीइजोसी माणधणिओ कारुणिो सीलभूसणो निरत्थदसणो महंतसेवासमत्थो सिद्धत्यो णाम राया रजं काही। तम्मि भुवं सा माणे राजहंसो एव सरोगो, चन्दो एव दोसायरो, भिंगो एव महुपो, सप्पो एव विजिब्भो, पदीयो एव णिस्सिणेहो, सत्तु हिययवणमेव भयहाणं, गिद्धो एव मंसासणो । मू० २॥ प्रभावशाली श्री जिनेन्द्रदेव की स्तुतिया सिखलाती थीं। अभिप्राय यह है कि तोतों के बच्चों को भी जब अर्हत्स्तुतियाँ सिखाई जाती थीं तो मनुष्य-बच्चों का तो कहना ही क्या! वहाँ घर-घर में जैनधर्म के संस्कार व्याप्त थे और शिशुओं को भी जिनस्तुतिया सिखाई जाती थीं। मध्याह के समय सूर्य उस क्षत्रियकुंडग्राम नगरी की शोभा को देखने का इच्छुक होकर मानो ठहरा हो ऐसा प्रतीत होता था। राजा के महल पर फहराती हुई ध्वजा अमरावती नामक देवनगरी को भी तिरस्कृत करती हुई प्रतीत होती थी। मधु से सिंचित द्राक्षा के समान मधुर स्वरों से गाती हुई नागरिक महिलाएँ किन्नरियों को भी लज्जित करती थी, क्यों कि उनका गान किन्नरियों से भी विशिष्ट था ॥ सू०२॥ શ્રી જિનેન્દ્રદેવની સ્તુતિએ શીખવતી હતી. ભાવાર્થ એ છે કે જ્યારે પિપટના બચ્ચાંઓને પણ અહત ભગવાનની સ્તુતિએ શીખવાતી તે માનવ-બાળકેનું તે કહેવું જ શું! ત્યાં દરેક ઘરમાં જૈનધર્મનાં સંરકાર વ્યાપ્ત હતા અને બાળકને પણ જિનસ્તુતિઓ શીખવવામાં આવતી હતી. મધ્યાહ્નકાળે સૂર્ય તે ક્ષત્રિયકુંડગ્રામ નગરીની શોભા જોવાની ઇચ્છાથી ક્ષણવાર જાણે કે થંભી ગય હાય, એવું લાગતું. રાજાના મહેલ પર ફરકતી ધજા અમરાવતી નામની દેવનગરીને તિરસ્કૃત કરતી હોય એવું લાગતું. મધુ વડે સિંચિત દ્રાક્ષના જેવાં મધુર સ્વરેથી ગાતી નગરની, श्रीया नमाने पथ शरभावती ती, २५ मनांत निरीम ४२di vy Aave sai. ॥ सू०२॥
क्षत्रियकुण्डग्राम वर्णनम्
॥३२८॥
w.jainelibrary.org

Page #342

श्रीकल्पसूत्रे
॥३२९||
छाया - तत्र दाने धनेशः, शौर्ये वासुदेवः प्रजापोषी स्वदारतोषी सुनीतिजोषी मानधनिकः कारुणिकः शीलभूषणः निरस्तदूषणः महत्सेवासमर्थः सिद्धार्थों नाम राजा राज्यमकरोत् । तस्मिन् भुवं शासति राजहंस एव सरोगः, चन्द्र एव दोषाकरः, भृङ्ग एव मधुपः, सर्प एव द्विजिहः, प्रदीप एव निःस्नेहः, शत्रुहृदयवनमेव भयस्थानम् गृध्र एव मांसाशनः ॥ भ्रू० ३ ॥
मूल का अर्थ —— 'तत्थ' इत्यादि । उस क्षत्रियकुंडग्राम नाम की नगरी में सिद्धार्थ नामक राजा राज्य करते थे। वे दान देने में कुबेर और शूरता में वासुदेव के समान थे। मजा को पोषण करनेवाले, स्वदारसन्तोषी, नीति का पालन करने वाले, मान के धनी, कारुणिक, शीक से विभूषित, दोषों से वर्जित तथा उत्तम पुरुषों की सेवा में समर्थ थे।
राजा सिद्धार्थ के शासन में केवल राजहंस ही सरोग थे, अर्थात् सर-तालाब में, ग-गमन करने वाले थे । चन्द्रमा ही दोषाकर था, अर्थात् दोषा-रात्रिको करने वाला था । भौंरे ही मधुप थे, अर्थात् पुष्पों का मधुरस पीनेवाले थे । सर्प ही द्विजिह थे, अर्थात् दो जीभ वाले थे। दीपक ही निःस्नेह थे, अर्थात् स्नेह - तेल से वर्जित थे, शत्रुओं के हृदयरूपी वन ही भय के स्थान थे और गीध ही मांसभक्षक थे । इनके अतिरिक्त कोई सरोग (रोगी), दोषाकर ( दोषों की खान ), मधुप - ( मद्यपान करनेवाला), द्विजिह ( चुगली खानेवाला), स्नेह (प्रेम) से वर्जित, भयस्थान और मांसभक्षक नहीं था ॥ सू० ३ ॥
મૂળના અ—“તત્ત્વ” ઇત્યાદિ. તે ક્ષત્રિયકુ ંડગ્રામ નામની નગરીમાં સિદ્ધાર્થ નામના રાજા રાજ્ય કરતા હતાં, તેઓ દાન દેવામાં કુબેર સમાન અને શૂરતામાં વાસુદેવ સમાન હતાં. પ્રજાનું પોષણ કરનાશ, સ્વદારસ’તેષી, નીતિનું પાલન કરનારા, માનના ધણી, દયાળુ, શીલથી થેભતા, દોષો વિનાના અને ઉત્તમ પુરુષાની સેવા કરવાને સમર્થ હતાં. રાજા સિદ્ધાર્થાંના અમલમાં ફક્ત રાજહંસ જ સરેાગ હતા, એટલે કે સર-તળાવમાં ગમન કરનારા હતા, ચન્દ્રમા જ દોષાકર હતા એટલે કે દોષા-રાત્રિ કરનાર હતા. ભમરાએ જ મધુ-પ હતાં એટલે કે પુષ્પાના મધુ-રસ પીનાર હતાં. સૌં જ દ્વિજિ વ હતાં એટલે કે એ જીભવાળાં હતાં, દીપક જ નિઃસ્નેહ હતાં એટલે કે સ્નેહ-તેલથી જિત હતાં. શત્રુએનાં હૃદયરૂપી વના જ ભયના સ્થાના હતાં અને ગીધા જ માંસભક્ષક હતા. खेभना सिवाय अर्थ सरेरोग ( रोगी), होषा४२ ( दोषोनी आए) मधुय (भद्यपान पुरनार ), द्विनिडव (थाडी आनार ), स्नेड (प्रेम) थी पति, लयस्थान भने मांसभक्षक न तु ॥ सू० ३ ॥

कल्प
मञ्जरी
टीका
सिद्धार्थराजवर्णनम्
॥३२९||

Page #343

श्रीकल्प
मुत्रे ||३३०||
Jain Education Inte
Jun,
टीका- 'तस्थ दाणे' इत्यादि । तत्र तस्याम् क्षत्रियकुण्डग्रामाभिधनगर्यां दाने=धनरत्नादिदाने धनेशः = कुबेरः- तत्सदृशः, एवं परत्रापि, शौर्ये = पराक्रमे वासुदेवः प्रजापोषी = जनतापोषणकारी, स्वदारतोषी= निजस्त्रीसन्तोषी, सुनीतिजोषी - सुनीतिसेवी मानधनिकः स्वधर्माभिमानरूपधनयुक्तः, कारुणिकः दयालुः, शीलभूषणः = सद्वृत्तालङ्कारभूषितः, निरस्तदुषण: = निर्दोषः, महत्सेवासमर्थः = श्रेष्ठजनसेवानिपुणः, सिद्धार्थो नाम राजा राज्यम् अकरोत् ।
तस्मिन = सिद्धार्थे भुवं पृथ्वीं शासति तस्याः शासनं कुर्वति सति सरोगः = रोगेण सहित इत्यर्थे विरोधस्तदपनोदनाय सरो गच्छतीति सरोगः = सरोवरगतो राजहंस एव नान्यः सरोग := रोगसहितः, एवं दोषाकरः= दोषtresser इत्यर्थे विरोधस्तदपनोदनाय दोषा = रात्रिस्तत्करश्चन्द्र एव, नान्यो दोषाऽऽकरः = दोषस्थानम्, टीका का अर्थ- 'तत्थ' इत्यादि । उस क्षत्रियकुंडग्राम नाम की नगरी में सिद्धार्थ राजा राज्य करते थे । वेधन एवं रत्नों का दान करने में कुबेर के समान तथा पराक्रम प्रगट करने में वासुदेव के समान थे। वे प्रजा का पोषण करने वाले थे, स्वदारसंतोषी थे, सुनीति का पालन करते थे, अपने धर्म के अभिमान रूप धन से सम्पन्न थे, करुणावान थे, सदाचार के अलंकार से भूषित थे, सब प्रकार के दोषों से रहित थे तथा श्रेष्ठ जनों की सेवा करने में निपुण थे ।
यहाँ पर कुछ विरोधाभास अलंकार दिखलाते हैं। महाराज सिद्धार्थ के राज्यशासन में केवल राजहंस ही सरोग अर्थात् सरौ - तालाबों में गमन करनेवाले थे, अन्य कोई भी सरोग अर्थात् रोगी नहीं थे । केवल चन्द्रमा ही दोषाकर (दोषा-रात्रि, कर-करनेवाला) था, अन्य कोई दोषाकर अर्थात् दोषों का आकर ટીકાના અં—‘તરણ્ય' ઇત્યાદિ, તે ક્ષત્રિયકુ’ડ ગ્રામ નામની નગરીમાં સિદ્ધાથ રાજા રાજ્ય કરતાં હતાં. તેઓ ધન અને રત્નાનું દાન કરવામાં કુબેર જેવાં અને પરાક્રમ બતાવવામાં વાસુદેવ જેવાં હતાં. તેઓ પ્રજાનુ' પેષણ કરનારા હતાં, સ્વદારસ'તેષી હતાં, સુનીતિનું પાલન કરતાં હતાં, સ્વધર્મના અભિમાનરૂપ ધનથી સપન્ન હતાં, કરુણાવાળાં હતાં, સદાચારના આષણથી શાભતાં હતાં અને શ્રેષ્ઠ જનેાની સેવા કરવામાં નિપુણ હતાં. આ વિષયમાં કેટલેક વિરાધાભાસ અલ કાર બતાવે છે-મહારાજા સિદ્ધાના રાજ્યશાસનમાં ફકત રાજહંસા જ‘સરેગ’એટલે કે સરા—તળાવેામાં ગ-ગમન કરનારા હતાં, બીજુ કાઈ પણ સરાગ એટલે કે રાગી ન હતુ. ફકત ચન્દ્રજ દોષાકર હતા એટલે કે દાષા-રાત્રિ કર—કરનાર હતા, બીજું કાઇપણ દોષાકર એટલે કે દાષાની ખાણુ ન હતુ. ફકત ભમરા જ

कल्प
मञ्जरी
टीका
सिद्धार्थ - राजवर्णनम्
||३३०॥
w.jainelibrary.org.

Page #344

श्रीकल्प
मूत्रे ॥३३१॥
मञ्जरी
टीका
१२.
मधुपः-मधु-मधं पिबतीत्यर्थे विरोधस्तदरीकर्तुं मधु-पुष्परसं पिबतीति मधुपः, सच भृङ्गः भ्रमर एव, अन्यस्तु मधपो नाऽसीत. द्विजिहः-पिशुन इत्यर्थे विरोधस्तदपनोदनाय द्वे जिह्वे यस्य स द्विजिह्वः, स च सर्प एव, अन्यस्तु पिशुनो नाऽऽसीत् । निःस्नेहः-स्नेहान-तैलात् निष्क्रान्त इति निःस्नेहः, स च प्रदीप एव, अन्यस्तु स्नेहात्-प्रेम्णो निष्क्रान्तो नाऽऽसीत् । भयस्थानं शत्रुहृदयवनमेव, अन्यत् किमपि भयस्थानं नाऽऽसीत् । मांसाशन: मांसभक्षको गृध्रः एतन्नामकपक्षी एव, अन्यः कश्चित् मांसभक्षी नासीत् ।। मू० ३॥
मूलम-तस्स रन्नो इंदाणीविव गुणखाणी तिसलाभिहाणा महिसी आसी। तीए णयणसुसमां समिक्खिऊण लज्जियं कमलं जलम्मि निमज्जीअ विव, वयणं विलोइय विह अंबरमवलंबीय विव, वाणीमहुरिमाए लज्जिो कोइलो काणणं अस्सी विव ।
सा य सदोरगमुहवत्तियं मुहे बंधिऊण तिकालं सामाइयं करेमाणी आसी, उभी कालम्मि आवस्सयं य। दीणहीणजणोवगारिणी पाइन्वञ्चधारिणी धम्मविचलियजणमणम्मि धम्मसंचारिणी सुयगुरुवकसद्धाधारिणी पियधम्मा दढधम्मा कारुण्णवम्मसंरक्खियहिययमम्मा णवतत्तपंचवीसइकिरियाविउसी बारसवयमुवेजुसी धम्मधारिणी धम्मसुमिणदंसिणी धम्माराहणसयकायव्चमाणिणी उभयकुलोज्जलकारिणी विगहावहारिणी सुकहाणुरागिणी लट्ठा पुच्छियट्ठा गहियट्ठा विणिच्छियट्ठा अहिगयट्ठा य तिसला आसी ॥ सू०३॥ नहीं था। केवल भ्रमर ही मधुप अर्थात् पुष्पों के रस को पान करने वाले थे, अन्य कोई मधुप अर्थात मद्यपान करनेवाला नहीं था। केवल सर्प ही द्विजिह अर्थात् दो जीभों वाले थे, अन्य कोई द्विजित अर्थात् चुगलखोर नहीं था। केवल दीपक ही निःस्नेह (जिनका तेल खाली हो जाय ऐसे) थे, अन्य कोई निःस्नेह अर्थात् प्रेमहीन नहीं थे। शत्रुओं के हृदय-चन ही भय के स्थान थे, अर्थात शत्रुओं के हृदय में ही भय था, अन्यत्र कहीं भय नहीं था। वहाँ गीध ही मांसभक्षी थे, अन्य कोई मांसभक्षी नहीं था ॥ ३॥ મધુ-૫ એટલે પુષ્પરસ પીનારા હતા. બીજું કઈ મધુપ એટલે કે મદ્યપાન કરનાર ન હતું, જ દ્વિ-જિહવા એટલે બે જીભવાળા હતા બીજું કઈ દ્વિજિહવ એટલે કે ચાડી ખેર ન હતું. ફકત દીપક જ નિઃસ્નેહ એટલે કે જેનું તેલ ખાલી થઈ જાય તેવા હતા, બીજું કેઈ નિસ્નેહ (પ્રેમહીન) ન હતું. શત્રુઓના હૃદય-વને જ
ભયના સ્થાને હતાં એટલે કે શત્રુઓના હદયમાં જ ભય હતો બીજે કઈ સ્થળે ભય ન હતું. ત્યાં ગીધે જ ३ मांसाहारी तामन्य १६ ५५ मांसाहारी न तु (सू० 3) Use only.
सिद्धाथराजवर्णनम्
॥३३१॥
Jain Education Letional
Eeww.jainelibrary.org.

Page #345

श्रीकल्प
कल्प
मुत्रे
मञ्जरी
॥३३२॥
टीका
छाया- तस्य राज्ञ इन्द्राणीव गुणखनिस्त्रिशलाऽभिधाना महिष्यासीत्, तस्या नयनसुषमा समीक्ष्य लजितं कमलं जले न्यमजदिव, वदनं विलोक्य विधुरम्बरमवालम्बतेव, वाणीमधुरिम्णा लज्जितः कोकिलः काननमाश्रयदिव।
सा च सदोरकमुखवस्त्रिका मुखे बद्ध्वा त्रिकालं सामायिकं कुर्वाणाऽऽसीत , उभयतःकाले आवश्यकं च, दीनहीनजनोपकारिणी पातिव्रत्यधारिणी धर्मविचलितजनमनसि धर्मसञ्चारिणी श्रुतगुरुवाक्यश्रद्धाधारिणी पियधर्मा दृढधर्मा कारुण्यवर्मसंरक्षितहृदयमर्मा नवतत्त्वपञ्चविंशतिक्रियाविदुषी द्वादशव्रतमुपेयुषी धर्मधारिणी धर्मस्वमदर्शिनी
मूल का अर्थ- 'तस्स रनो' इत्यादि। उन राजा (सिद्धार्थ ) की इन्द्राणी के समान गुणों की खान त्रिशला-नामक महारानी थी। उनके नेत्रों के सौन्दर्य को देखकर मानो लज्जित हुआ कमल, जल में डूब गया, मुख को देखकर चन्द्रमाने मानो आकाश का अवलम्बन किया और वाणी की मधुरिमा से मानो लज्जित होकर कोयल ने कानन का आसरा पकड़ा।
महारानी त्रिशला डोरासहित मुखपत्रिका मुख पर बाँध कर त्रिकाल सामायिक और उभयकाल आवश्यक क्रिया करती थी। वह दीन-हीन जनों की उपकारिणी, पतिव्रतधर्म की धारिणी, धर्म से विचलित होने वाले जनों के मन में धर्म का संचार करने वाली, गुरु के वाक्यों पर श्रद्धा रखने वाली, मियधर्मा तथा दृढ़धर्मा थी। करुणा के कवच से अन्तःकरण के मर्म की रक्षा करने वाली, नौ तच और पच्चीस क्रियाओं के विषय में कुशल, बारह प्रकार के श्रावकधर्म को धारण करनेवाली, धर्मधारिणी, धर्म का
भजन -"तस्स रन्नो" त्याहि. सिद्धानन्द्राणीना नेवी शनी माय, प्रिया નામની મહારાણી હતી, તેમના નયનેનું સૌદર્ય જોઈને લજિજત થયેલું કમળ જાણે પાણીમાં ડુબી ગયું, મુખને જોઈને ચન્દ્રમાએ જાણે આકાશને આશ્રય લીધે અને વાણીની મીઠાશથી લજિજત થઈને જાણે કે વનને આશ્રય લીધે.
મહારાણી ત્રિશલા દોરા સાથે મુહપત્તી મોઢે બાંધીને ત્રણ વખત સામાયિક અને બે સમય આવશ્યક ક્રિયા કરતી હતી. દીન-હીન જને પર ઉપકાર કરનારી, પતિવ્રત ધર્મ પાળનારી, ધમથી વિચલિત થનારા માણસેના
મનમાં ધમને સંચાર કરનારી, ગુરુના વાક પર શ્રદ્ધા રાખનારી, ધર્મ પર પ્રેમ રાખનારી અને ધર્મમાં દઢ હતી. હ કરુણાના કવચ વડે અન્તઃકરણના મર્મનું રક્ષણ કરનારી, નવ તત્વ અને પચીશ ક્રિયાઓના વિષયમાં કુશળ, બાર
त्रिशलामराज्ञीवर्णनम्
॥३३॥
Jain Education intonal

wow.jainelibrary.org.

Page #346

श्रीकल्प
सूत्रे ||३३३॥

धर्माराधनस्वकर्तव्यमानिनी उभयकुलोज्ज्वलकारिणी विकथापहारिणी मुकथानुरागिणी लब्धार्था पृष्टार्था गृहीतार्था निचितार्था अधिगतार्था च त्रिशला आसीत् ॥ म्र० ४ ॥
टीका- 'तस्स रन्नो' इत्यादि । तस्य = सिद्धार्थाख्यस्य राज्ञः, इन्द्राणीव गुणख निः- गुणानां दयादाक्षिण्यगाम्भीर्यधैर्यमाधुर्यप्रभृतीनां खनिः = उत्पत्तिभूमिरिव त्रिशलाभिधाना = त्रिशलानाम्नी महिषी - पट्टराज्ञी आसीत् । तस्याः=त्रिशलायाः नयनसुषमां नयनद्वयपरमशोभां समीक्ष्य = दृष्ट्वा लज्जितं =जातलज्जं सत् कमलं जले न्यमज्जदिव= निमग्नमिवेत्युत्प्रेक्षा, जले निमग्नतायाः कारणं कमलस्य त्रिशलानयनमुपमादर्शनमेव, अन्योऽपि हि मत्सरी परोत्कर्षमही स्वप्न देखने वाली, धर्म की आराधना को ही अपना कर्तव्य मानने वाली, दोनों कुलों को उज्ज्वल करने वाली, विकथाओं का त्याग करने वाली, सुकथाओं में अनुराग रखने वाली, श्रुत के अर्थ को स्वयं समझने वाली, पर से अर्थ को पूछने वाली, अतएव विशेषरूप से अर्थ का निश्चय करने वाली और इस कारण पूरी तरह से अर्थ को प्राप्त - ज्ञात करनेवाली थी। । सू० ४ ॥
टीका का अर्थ — 'तस्स रन्नो' इत्यादि । उन राजा सिद्धार्थ की, इन्द्राणी के समान, दया, दाक्षिण्य, गंभीरता, धीरता, मधुरता, आदिगुणों की खान जैसी त्रिशला नाम की महारानी थी । उस त्रिशला महारानी के नेत्रयुगल की असाधारण शोभा देखकर लज्जित हुआ कमल जल में डूब गया। यह उत्प्रेक्षा अलंकार है - मानो कमल के जल में डूबने का कारण त्रिशला के नेत्रयुगल का दर्शन है। दूसरे ईर्ष्यालु भी दूसरे की बढ़ती को सहन न कर सकने के कारण लज्जित होकर पानी में डूब जाते हैं। इससे यह प्रगट किया પ્રકારના શ્રાવક ધર્માંને ધારણ કરનારી, ધના જ સ્વપ્ના જોનારી, ધની આરાધનાને જ પેાતાનું કન્ય માનનારી અને કુળાને ઉજાળનારી, વિકથાઓના ત્યાગ કરનારી, સુકથાઓ પર અનુરાગ રાખનારી, શ્રુતના અને પોતે સમજવાવાળી, બીજાથી અને પૂછવાવાળી, તેથી જ વિશેષરૂપથી અના નિશ્ચય કરનારી અને એ કારણુ સ ંપૂર્ણ રીતે અથને પ્રાપ્ત
टीना अर्थ---शान
रीती ॥ सू० ४ ॥
हत्याहि ते रान सिद्धार्थनी, इन्द्राशीना देवी, हया, हाक्षिएय, गंभीरता, ધીરતા, મધુરતા વગેરે ગુણાની ખાણ જેવી ત્રિશલા નામની મહારાણી હતી. તે ત્રિશલા મહારાણીનાં નેત્રયુગલની અસાધારણ શાભા જોઈને લજ્જિત થયેલું કમળ જાણે પાણીમાં ડમી ગયુ. આ ઉત્પ્રેક્ષા અલંકાર છે. જાણે કે કમળનુ જળમાં ડૂબવાનું કારણુ ત્રિશલાનાં નેત્રયુગલનું' દર્શન છે. બીજા ઈર્ષાળુઓ પણ ખીજા લેાકાની ઉન્નતિને સહન ન કરી શકવાને કારણે લજ્જિત થઇને પાણીમાં ડૂબી જાય છે. આથી એ દર્શાવવામાં આવ્યુ કે તેમના નેત્રોની
Personal Use Only
कल्प
मञ्जरी
टीका
त्रिशलाराज्ञीवर्णनम्
॥३३३॥
Bw.jainelibrary.org.

Page #347

॥३३४॥
सहिष्णुलज्जितो जले निमज्जति, एतावता नयनपरमशोभा कमलतोऽप्यधिका तस्या व्यज्यते। बदन मुखं विलोक्य दृष्ट्वा विधुः चन्द्रः अम्बरम्=आकाशम् अवालम्बतेव-आश्रयदिवेत्युत्प्रेक्षा, तस्या निष्कलङ्कमुखदर्शनमेव
चन्द्रस्य सुदूराकाशाश्रयणे कारणम्, अन्योऽपि हि मत्सरी परोत्कर्ष दृष्ट्वा दूरं प्रयाति-इति चन्द्रस्य श्रीकल्प
कलङ्कवत्तया त्रिशलामुखसमक्षे हीनता भवेदतोऽसौ दरमाकाशमाश्रितवानिति । एतावता चन्द्रतोऽप्यधिक तन्मुखमण्डले नैर्मल्यं निष्कलङ्कत्वं च व्यज्यते । तस्याः वाणीमधुरिम्णाबाचां माधुर्येण लज्जितः कोकिलः काननंबनम् आश्रय दिवेत्यु प्रेक्षा, अयं भाव:-कोकिलस्य काननाश्नयणे त्रिशलावचनमाधुर्य हेतुः, त्रिशलागया है कि उनके नेत्रों की उत्तम शोभा कमल से भी अधिक थी।
उनके मुख को देखकर चन्द्रमा ने आकाश का आश्रय लिया। यह भी उत्प्रेक्षा है। त्रिशलादेवी का मुख देखने के कारण ही मानो चन्द्रमा इतनी दूर आसमान में चला गया है ! दूसरे ईर्ष्यालु भी किसी की वृद्धि देखकर दूर भाग जाते हैं। आशय यह कि चन्द्रमा कलंकी है और त्रिशला का मुख कलंकहीन है, अतः चन्द्र ने सोचा कि मैं इस मुख की तुलना में हीन गिना जाऊँगा। यह सोच कर वह दूर आकाश में चला गया। इस कथन से त्रिशला के मुखमंडल में चन्द्रमा की अपेक्षा भी अधिक निर्मलता और निष्कलंकता प्रगट की गई है।
उनकी वाणी की मधुरता से लज्जित होकर कोयल जंगल में चली गई। यह भी उत्प्रेक्षा है। कोयल के जंगल में रहने का कारण त्रिशला देवी के वचन की मधुरता है। त्रिशला के वचन की मिठास ઉત્તમ શોભા કમળ કરતાં પણ વધારે હતી.
તેમનાં મુખને જોઈને ચન્દ્રમાએ જાણે આકાશને આશ્રય લીધે. આ પણ ઉલ્ટેક્ષા છે ત્રિશલાદેવીનું મુખ જોવાના કારણે જ જાણે કે ચન્દ્રમાં આટલે બધે દૂર આકાશમાં ચાલ્યો ગયો છે. બીજા ઈર્ષાળુઓ પણ બીજાની ચડતી જોઈને દૂર ભાગી જાય છે. કહેવાનો આશય એજ કે ચન્દ્રમાં કલંકી છે અને ત્રિશલાનું મુખ કલંકહીન છે. તેથી ચન્દ્ર વિચાર્યું કે હું આ મુખની સરખામણીમાં હીન ગણાઈશ. આ વિચાર કરીને તે જાણે આકાશમાં ચાલ્યા ગયે. આ કથનથી ત્રિશલાના મુખમંડળમાં ચન્દ્રમાં કરતાં પણ વધારે નિર્મળતા અને નિષ્કલંકતા દર્શાવવામાં આવેલ છે.
તેમની વાણીની મધુરતાથી લજિત થઈને કેયલ જાણે જંગલમાં ચાલી ગઈ. આ પણ ઉપ્રેક્ષા છે. કેયકરી લને જંગલમાં રહેવાનું કારણ ત્રિશલાદેવીના વચનની મધુરતા છે. ત્રિશલાના વચનની મીઠાશની સરખામણીમાં
त्रिशला
॥३३४॥
Jain Education weddional

Page #348

श्रीकल्प
॥३३५॥
टीका
वचनमाधुर्यसमक्षे कोकिलस्य वचनमाधुर्य हीनं स्यादिति हिया दृरे बने कोकिलस्य गमनम् । एतावता कोकिलवचनादपि तस्या वचनेऽधिकं माधुर्य व्यज्यते । सा च त्रिशला पुनः सदोरकमुखवत्रिकां मुखे बद्ध्वा मुखोपरि मूक्ष्मवादरजीवानां विघातनिवृत्त्यर्थ धारयित्वा त्रिकालं पातर्मध्याह्नसायं सामायिकम्, उभयतः काले-पातःसायंकालद्वये च
कल्पपुनः आवश्यकं विदधती-कुर्वती आसीत्, पुनः सा कीदृशी? इत्याह-दीनहीनजनोपकारिणी-दीनाः दरिद्राः,
मञ्जरी हीनाः हस्ताद्यवयवविकलाश्च ये जनास्तेषामुपकारिणी अन्नवस्त्रादिना सहाय्यकारिणी, तथा-पातिव्रत्यधारिणी= पतित्रताधर्मधारिणी, तथा-धर्मविचलितजनमनसि धर्माद् विचलितानां जनानां हृदये धर्मसंचारिणी, पुनः-श्रुतगुरुवचनयोविश्वासधारिणी, तथा-पियधर्माधर्मस्नेहवती, तथा-दृढधर्मा अविचलधर्मवती, तथा-कारुण्यवर्मसंरक्षितकी तुलना में कोकिला का वचन माधुर्यहीन है, इस लज्जा के कारण कोकिला कानन में चली गई। इससे कोकिला की ध्वनि की अपेक्षा भी त्रिशला देवी की वाणी की अधिक मधुरता प्रगट होती है।
त्रिशला देवी डोरासहित मुखवत्रिका, सूक्ष्म बादर जीवों की हिंसा को बचाने के लिए मुख पर धारण करके प्रातः, मध्याह्न और सायंकाल सामायिक करती थी और प्रातः तथा सायंकाल पडावश्यक ला . किया करती थी। फिर वह कैसी थी ? सो कहते हैं
राजीवर्णनम् त्रिशला महारानी दीनों-दरिद्रों तथा हीनों-लूले-लंगड़े आदि अंगविकल जनों की अन्न-वस्त्र आदि से सहायता करती थी, तथा पतिव्रता-धर्म को धारण करनेवाली थी । धर्म से च्युत होने वाले जनों के मनो में धर्म का संचार कर देती थी । शास्त्र एवं गुरु के वचनों पर श्रद्धा रखती थी, धर्म के प्रति अनुरागिणी थी और धर्म से चलायमान नहीं होती थी। उसके हृदय કે કિલાના વચનની મધુરતા ઓછી છે. આ લજજાને કારણે કોયલ જાણે વનમાં ચાલી ગઈ. તે વડે કોયલના અવાજ કરતાં ત્રિશલાદેવીના અવાજની વધારે મધુરતા પ્રગટ થાય છે.
ત્રિશલાદેવી દોરા સાથેની મુહપત્તી, સૂક્ષ્મ અને બાદર જીવોની હિંસા થતી અટકાવવા માટે મુખપર ધારણ કરીને સવારે, બપોરે અને સાંજે સામાયિક કરતી હતી અને પ્રભાતકાળે તથા સાયંકાળે છે આવશ્યક કરતી હતી. વળી તે કેવી હતી? તે કહે છે
ત્રિશલા મહારાણુ ગરીબાને તથા લુલા-લંગડા વગેરે અપંગ લોકેને અન્ન-વસ્ત્રની મદદ કરતી હતી. તથા પતિવ્રતા ધર્મને ધારણ કરનારી હતી, ધર્મથી ચલિત થયેલા લોકોના મનમાં ધર્મનો સંચાર કરતી હતી. શાસ્ત્ર અને ગુરુના વચને પર શ્રદ્ધા રાખતી હતી, ધર્મ પ્રત્યે અનુરાગવાળી હતી અને ધર્મના માર્ગથી ચલાયમાન ન કરવો
॥३३५॥
ફાર

Page #349

सूत्रे
कल्पमञ्जरी
टीका
a हृदयमर्मा-कारुण्यवर्मणा-दयारूपकवचेन संरक्षितं सम्यग्रक्षितं हृदयमर्म यस्याः सा तादृशी, तथा नवतत्त्वपश्च
विंशतिक्रियाविदुषी-नव-नवसंख्यानि यानि तत्वानि जीवाजीवपुण्यपापासवसंवरनिर्जराबन्धमोक्षरूपाणि-पर
मार्थभूतानि तानि, तथा पञ्चविंशतिः क्रियाः-मिथ्याक्रिया १, प्रयोगक्रिया २, समुदानक्रिया ३, ई-पथिकी ४, श्रीकल्प
कायिकी ५, अधिकरणक्रिया ६, पाद्वेषिकी७, परितापनिका ८, प्राणातिपातक्रिया९. दर्शनक्रिया१०, स्पर्शनकिया११, ॥३३६।।
सामन्तक्रिया १२, अनुपातक्रिया १३, अनाभोगक्रिया १४, स्वहस्तक्रिया १५, निसर्गक्रिया १६, विदारणक्रिया १७, आज्ञापनक्रिया १८, अनाकाङ्कक्रिया १९, आरम्भक्रिया २०, परिग्रहक्रिया २१, मायाक्रिया २२, रागक्रिया २३, द्वेषक्रिया २४, अप्रत्याख्यानक्रिया २५, चेति ताः विदुषी-विदन्ती आसीत् । तथा-द्वादशव्रतम्-द्वादशानामुपासकका मर्म करुणा के कवच से भलीभाति सुरक्षित था अर्थात उसका हृदय करुणा से युक्त था। (१) जीव, (२) अजीव, (३) पुण्य, (४) पाप, (५) अ.सव, (६) संवर, (७) निर्जरा, (८) बन्ध और (९) मोक्ष, इन नौ तत्त्वों अर्थात् परमार्थरूप पदार्थों की तथा पच्चीस क्रियाओंकी वह जानकार थी। पच्चीस क्रियाएँ ये हैं(१) मिथ्याक्रिया, (२) प्रयोगक्रिया, (३) समुदानक्रिया, (४) ईर्यापथिकी क्रिया, (५) कायिकीक्रिया, (६) अधिकरणक्रिया, (७) प्राद्वेषिकी क्रिया, (८) परितापनिकक्रिया, (९) प्राणातिपातक्रिया, (१०) दर्शनक्रिया, (११) स्पर्शनक्रिया, (१२) सामन्तक्रिया, (१३) अनुपातक्रिया, (१४) अनाभोगक्रिया, (१५) स्वहस्तक्रिया, (१६) निसर्गक्रिया, (१७) विदारणक्रिया, (१८) आज्ञापनक्रिया, (१९) अनाकांक्षक्रिया, (२०) आरंभक्रिया, (२१) परिग्रहक्रिया, (२२) मायाक्रिया, (२३) रागक्रिया, (२४) द्वेषक्रिया, (२५) अप्रत्याख्यानक्रिया; त्रिशला महारानी इन सब क्रियाओं को जानती थी। उन्होंने बारह व्रतों को-उपासकदशांगमूत्र में कथित स्थूलથનારી હતી. તેના હૃદયને મમ કરુણાના બખતર વડે સારી રીતે સુરક્ષિત હતું. એટલે કે તેનું હદય કરુણાવાળું
तु. (१) ७५, (२) १०१. (3) पुण्य, (४) पा५, (५) मासा. (६) सं१२, (७) नि , (८) मन्य अने. (૯) મોક્ષ. એ નવ ત એટલે કે પરમાર્થરૂપ પદાર્થોની તથા પચીશ ક્રિયાઓની જાણકાર હતી. તે પચ્ચીશ ક્રિયાઓ या प्रमाणे - (१) मिथ्याडिया, (२) प्रयासया , (3) समुहान ठिया, (४) यापथि जिया, (५) डिया. (६) अधि४२५५ या, (७) पिया , (८) परितापनि लिया, (e) प्रतिपात या, (१०) ४शन लिया (११) २५शन लिया, (१२) सामन्तव्या , (१३) अनुपातहिया, (१४) अनामत या, (१५) २१९त्त या.
(१६) निसग जिया, (१७) विहार जिया, (१८) माज्ञापन जिया, (१८) मनाia लिया, (२०) मा स्या, DM (२१) परिश जिया, (२२) भाया जिया, (२३) या, (२४) ३५ डिया, (२५) मप्रत्याभ्यान (या. शिक्षा
त्रिशला
राजीवर्णनम्
॥३३६॥

.

Page #350

श्रीकल्पमूत्रे ||३३७||
दशाङ्गोक्तानां स्थूलप्राणातिपातत्रिरमणाद्यतिथिसंविभागान्तानां व्रतानां समाहारो द्वादशवतं तत् समुपेयुषी = धृतवती, तथा - धर्मधारिणी = शीलादिधर्मधारिणी, धर्मस्वनदर्शिनी = धर्मविषयकस्त्रमदर्शिनी तथा-धर्माऽऽराधनस्वकर्तव्यमानिनी-धर्माराधनमेव = धर्मसेवनमेव स्वकर्त्तव्यं मन्यत इत्येवंशीला, तथा उभयकुलोज्ज्वलकारिणी - पितृकुलपतिकुलप्रकाशकारिणी, तथा - विकथाऽपहारिणी - विकथात्यागिनी, सुकथानुरागिणी - सुकथानुरागवती, तथालब्धार्या - लब्धः=प्राप्तः स्वतः श्रर्थः श्रुतार्थो यया सा पृष्टार्था - पृष्टः अर्थः परस्परतो यया सा, गृहीतार्था - गृहीतोऽर्थः पराभिप्रायग्रहणतो यया सा, तत एव - विनिश्चितार्था - विशेषण निश्चितो = निर्णीतोऽर्थो यया सा, त एव अभिगतार्था - अभितः समन्ताद् गतः = प्राप्तोऽर्थो यया सा तथाभूता च त्रिशलाऽऽसीत् ॥ ० ४ ॥
मूलम् - तस्सि रायम्मि उरोभवा पया इव पया पालयंतम्मि सुहं सुहेण दिणाणि अइवाहयंतम्मि जणे आणंदयंतो आणिमासो आगमीअ । विसीवला बहला सस्ससंपत्ती दंसं दंसं पहरिसीअ । वावारजीविणो य सम्मं वावारपवित्ती आणंदसिंधूच्छलंततरलतरतरंगेसु निमज्जीअ । सिद्धत्थरायावि पयासत्थं कयत्थं विलोइय चंदं जलनिही विव मोदीअ ॥ सू० ४ ॥
प्राणातिपातविरमण से लगाकर अतिथिसंविभाग तक के व्रतों को धारण किया था । वह शील आदि धर्म को धारण करने वाली तथा धर्म का ही स्वप्न देखने वाली थी। धर्म की आराधना करने को ही अपना कर्त्तव्य समझती थी । पिता और पति के कुल को दीपाने वाली थी । विकथात्यागिनी और सुकथाअनुरागिणीं थी । 'लब्धार्था' - उन्होंने श्रुत का अर्थ स्वयं प्राप्त किया था, 'पृष्टार्थी' - परस्पर में इष्ट अर्थ को पूछा था, 'गृहीतार्थी ' - दूसरे के अभिप्राय को समझकर अर्थ ग्रहण किया था, अत एव - वह 'विनिश्चितार्था' - निर्णीत अर्थवाली थी, और 'अधिगतार्था' - पूरी तरह अर्थ को समझने वाली थी ॥ मु० ४ ॥
મહારાણી એ બધી ક્રિયાએ જાણતી હતી. તેમણે ‘ઉપાસક દશાંગ સૂત્ર'માં કહેલા સ્થલપ્રાણાતિપાતવિરમણથી શરૂ કરીને અતિથિસ વિભાગ સુધીના મારે વ્રતા ધારણ કર્યાં હતાં, તે શીલ આદિ ધર્મને ધારણ કરનારી તથા ધર્મનું જ સ્વપ્ન જોનાર હતી. તે ધમની આરાધના કરવાનુ જ પેાતાનું કર્તવ્ય સમજતી હતી, પિતા અને પતિના गुणने उगनारी डती. विश्यानो त्याग उरनारी अने सुभ्या प्रत्ये अनुरागवाणी डती. "लब्धार्था" तेथे पोते श्रुत
सोडतो, "पृष्टाथा" अरसपरसभां ईष्ट अर्थ पूछो तो, 'गृहीतार्था" जोन बोनो अभिप्राय सभकमर्थ तो. तेथी ते "विनिश्चितार्था" निश्चित अर्थ लागुनारी हुती, मने "अधिगतार्था ' સપૂર્ણ રીતે અને સમજનારી હતી. (સૂ૦ ૪)

Savo
mr good,
कल्प
मञ्जरी
त्रिशला - राज्ञीवर्णनम्
॥३३७॥
.

Page #351

श्रीकल्प
मञ्जरी
॥३३८||
छाया-तस्मिन् राजनि उरोभवाः प्रजा इव प्रजाः पालयति सुखं सुखेन दिनानि अतिवाइयति जनानानन्दयन् आश्विनमास आगच्छत् । कृषीवलाः बहलाः सस्यसम्पत्तीः दर्श दर्श पाहृष्यन् । व्यापारजीविनश्च सम्यग्व्यापारप्रवृत्या आनन्दसिन्धुच्छलत्तरलतरतरङ्गेषु न्यमज्जन् । सिद्धार्थराजोऽपि प्रजासार्थ कृतार्थ विलोक्य
कल्पचन्द्रं जलनिधिरिव अमोदत ॥ सू०५॥ टीका-"तस्सि रायम्मि" इत्यादि । तस्मिन्-सिद्धार्थाख्ये राजनि उरोभवाः औरसी मजा इव-निजसन्ताना
टीका इच प्रजाजनान् पालयतिरक्षति सुखं सुखेन दिनानि अतिवाहयति-व्यतिगमयति च सति, जनान् लोकान् आनन्द
मूल का अर्थ- 'तस्सि रायम्मि' इत्यादि। राजा सिद्धार्थ अपनी औरस सन्तान के समान मजा का पालन कर रहे थे और सुखपूर्वक दिन व्यतीत कर रहे थे कि आश्विन का महिना आ गया। किसान बहुत-सी सस्य-सम्पत्ति देख देख कर हर्षित हुए। व्यापारजीवी-नीतिपूर्वक व्यापार से आजीविका करने वाले, अच्छा व्यापार चलने से आनन्द के सागर की लहराती हुई अतिशय चंचल लहरों में मग्न थे। सिद्धार्थराज भी अपनी प्रजा के समूह को कृतार्थ देख कर प्रसन्न होते थे, जैसे चन्द्रमा को देख कर समुद्र प्रसन्न होता है ।। सू०५॥
पर आश्विन
मासाटीका का अर्थ-'तस्सि रायम्मि' इत्यादि । उर से उत्पन्न होनेवाली औरसी अर्थात् उदरजात प्रजा
गमनम् (संतान) कहलाती है। सिद्धार्थराजा मजा का अपनी उदरजात सन्तान की तरह पालन-रक्षण कर रहे थे। और सुख के साथ अपना समय व्यतीत कर रहे थे कि लोगों को आनन्दित करता हुआ आश्विन मास आ
भूलना भय-तस्सि रायम्मि' त्याहि. सिद्धार्थ २ अननसतान समतेनुपालन ४२तात. सुमना દિવસે વ્યતીત થતાં આ મહિને આવી પહોંચ્યો. આ માસમાં ફસલને સારી રીતે જોઈ ખેડુત વગ ઘણે હર્ષિત થયે. વ્યાપારી વર્ગ વ્યાપારની બહુલતાને લીધે ઘણે આનંદી અને ઉમંગી બન્યો હતે. સિદ્ધાર્થ રાજા પિતાની પ્રજાને પ્રસન્ન જોઈ પિતાની જાતને પુણ્યવાન ગણતા. જેમ ચંદ્રમાને જોઈ સમુદ્ર ઉલટી આવે છે તેમ પ્રજાને જોઈ
२० वोन्मत्त
रायम्मि" याह. GPथी अस्प
॥३३८॥
ताल तरी थी, त
नाम-"तस्सि रायम्मि"या. पत्र वान'मीर' हे.सतान मोरस' ४वाय छ. પ્રજા પણ રાજ્યનું એક અંગ છે. એમ માનવાવાલા સિદ્ધાર્થ રાજા, પ્રજાને સંતાન તરીકે ગણી, તેનું લાલનપાલન કરતા. જેમ સંતાનના ઉત્કર્ષ માટે પિતા બધું કરી છૂટે છે, તેમ સિદ્ધાર્થ રાજા પ્રજાના ઉત્થાન અર્થે કાંઈ પણ
४२वामा भारामता न. Jain Education international

Page #352

श्रीकल्प
॥३३९॥
म यन्-प्रमोदयन् आश्विनमासः आगच्छत् आगतः। कृषीवला:-कृषिकर्मकरा बहला:-बहीः सस्यसम्पत्तीः दर्श
दर्श-पुनः पुनदृष्ट्वा पाहृष्यन् प्रहृष्टाः । व्यापारजीविनः व्यापारिणश्च सम्यक् याथातथ्येन व्यापारमवृत्त्या आनन्दसिन्धुच्छलत्तरलतरतरङ्गेषु-आनन्दसिन्धोः आनन्दरूपसमुद्रस्य ये उच्छलन्तः तरलतरा: अतिचपलाः तरङ्गास्तेषु न्यमजत-निमग्ना अभवन्-सुखिनो जाता इत्यर्थः। सिद्धार्थराजोऽपि प्रजासार्थअजासमूहं कृतार्थ कृतकृत्यंप्रमुदितं विलोक्य दृष्ट्वा चन्द्रं जलनिधिरिव-समुद्र इव अमोदत । यथा पूर्णचन्द्रं दृष्ट्वा समुद्रः प्रमोदमायाति तथैव राजा सिद्धार्थोऽपि धनधान्यादिसमृद्धिसम्पन्नाः स्वमजा विलोक्य प्रमुदितोऽभवदित्यर्थः ॥ मू०५॥
मूलम्--तस्सेव खत्तियकुंडग्गामस्स णयरस्स दाहिणे पासे माहणकुंडपुरसंनिवेसो अस्थि । तत्थ य चउव्वेयविऊ चउद्दसविजाकुसलो कोडालसगोत्तो उसमदत्तो नाम माहणो आसी। तस्स भज्जा अइसयलज्जा जालंधरायणसगोत्ता सीलपवित्ता देवाणंदा नाम माहणी ॥ मू०६॥ छाया-तस्यैव क्षत्रियकुण्डग्रामस्य नगरस्य दक्षिणे पाच ब्राह्मणकुण्डपुरसनिवेशोऽस्ति । तत्र च चतुर्वेदवित
आश्विनपहुँचा। कृषक प्रचुर धान्य-सम्पत्ति देख-देखकर अत्यन्त प्रसन्न हुए। व्यापारी सम्यक् प्रकार से-नीति- मासे सस्यलाई पूर्वक व्यापार चलने के कारण आनन्दरूपी समुद्र की उछलती हुई अत्यन्त चपल लहरों में मग्न थे, अर्थात् संपत्त्या सुखी थे। राजा सिद्धार्थ प्रजाजन को कृतार्थ-प्रसन्न देखकर उसी प्रकार प्रमोद को प्राप्त होते थे। जैसे
प्रजानां चन्द्रमा को देखकर समुद्र प्रमोदसम्पन्न होता है। अभिप्राय यह है कि जैसे पूर्णिमा के चन्द्रमा को देख
चानन्दः कर समुद्र प्रमुदित होता है, उसी प्रकार अपनी प्रजा को धन-धान्य आदि समृद्धि से सम्पन्न देखकर राजा सिद्धार्थ प्रमुदित होते थे, अर्थात् वे प्रजा के सुख में ही अपना सुख मानते थे। ॥ मू०५॥
मूल और टीका का अर्थ-'तस्सेव' इत्यादि । उसी क्षत्रियकुण्डग्राम नाम के नगर के दक्षिण पार्थ में ब्राह्मण- અશ્વિન માસ, ખેડુત વર્ગ માટે સુખાકારી ગણાય છે. કારણ કે આ માસમાં વર્ષાઋતુ પુરી થયેલ હોવાથી, તેમજ પાક પાકી ગયેલ હોવાથી, કૃષિકાર પિતાના પાકનું માપ સારી રીતે કહી શકે છે. વ્યાપારી પણ વ્યાપાર વધતો જુએ છે. ચોમાસા દરમ્યાન વેપાર સુસ્ત રહે છે, અને આ માસથી તેની વૃદ્ધિ થતી જોઈ આ વર્ગ પણ ॥३३९॥ આનંદ અનુભવે છે. જેમ પિતા પિતાનાં સંતાન વગને આનંદમાં મહાલત જોઈ, હર્ષથી પુલકિત થાય છે, તેમ સિદ્ધાર્થ પણ પિતાની પ્રજાને આનંદમાં જોઈ ખુશ થવા લાગ્યા. (સૂ૦૫)
भूख भने सानोमर्थ-'तस्सेव' त्याक्षित्रिय आमनीक्षिणमा 'प्रासपुर नामनी मे सति तीन

Page #353

कल्पमञ्जरी
टीका
चतुर्दशविद्याकुशलः कोडालसगोत्रः ऋषभदत्तो नाम ब्राह्मण आसीत् । तस्य भार्या अतिशयलजा जालन्धरायणर सगोत्रा शीलपवित्रा देवानन्दा नाम ब्राह्मणी ॥ मू०६॥
टीका-'तस्सेव' इत्यादि । व्याख्या स्पष्टा ॥मू०६॥ श्रीकल्प
मूलम्-तेणं कालेणं तेणं समएणं समणे भगवं महावीरे इमाए ओसप्पिणीए सुसमसुसमाए समाए
वीइकंताए, मुसमाए समाए वीइक्कंताए, सुसमदुसमाए समाए वीइकंताए, दुसममुसमाए समाए बहुवीइकंताए, ॥३४०॥
पण्णत्तरीए वासेहिं मासेहि य अद्धनवएहिं सेसेहि, जे से गिम्हाणं चउत्थे मासे अट्ठमे पक्खे आसाढसुद्धे, तस्स णं आसाढसुद्धस्स छट्ठीपक्खेणं हत्थुत्तराहिं णक्खत्तेणं जोगोवगएणं महाविजय-सिद्धस्थ-पुप्फुत्तर-पवरपुंडरीयदिसासोबत्थिय-बदमाणाओ महाविमाणाओ वीसं सागरोवमाई देवाउयं पालइत्ता आउक्खएणं भवक्खएणं ठिइक्खएणं चुए, चइत्ता तीसे देवाणंदाए कुच्छिसि सोहब्भगभूएणं तिणाणोवगएणं अप्पाणेणं गब्भं वकंते । से णं समणे भगवं महावीरे 'चइस्सामि' त्ति जाणइ, 'चुएमि' ति जाणइ, 'चयमाणे' ण जाणइ, मुहुमेणं से काले पणत्ते ॥मू०७॥
छाया-तस्मिन् काले तस्मिन् समये श्रमणो भगवान् महावीरोऽस्यामवसर्पिण्यां सुषमसुषमायां समायां व्यतिक्रान्तायां, सुषमायां समायां व्यतिक्रान्तायां, सुषमदुष्षमायां समायां व्यतिक्रान्तायां, दुष्षमसुषमायां समायां बहुव्यतिक्रान्तायां, पञ्चसप्ततौ वर्षेषु मासेसु च अर्द्धनवकेषु शेषेषु, यः स ग्रीष्माणां चतुर्थः कुण्डपुर नामक एक बस्ती थी। उसमें चारों वेदों का ज्ञाता और चौदह विद्याओं में कुशल, कोडालगोत्रीय ऋषभदत्त नामका ब्राह्मण रहता था। अतिशय लज्जाशील, जालंधरायणगोत्रवाली और शील से पवित्र देवानन्दा-नामक ब्राह्मणी उसकी पत्नी थी। सू०६॥
मूल का अर्थ-तेणं कालेणं' इत्यादि। उस काल और उस समय में श्रमण भगवान् महावीर, इस अवसर्पिणीकाल में, सुषमसुषमा नामक आरक के बीत जाने पर, सुषमा आरक के बीत जाने पर, सुषमदुष्षमा आरक के बीत जाने पर और दुष्षमसुषमा आरक का बहुत भाग बीत जाने पर और पचતેમાં ચાર વેદના જાણકાર અને ચૌદ વિદ્યામાં પારંગત કેડાલગેત્રી ઋષભદત્ત નામના બ્રાહ્મણ રહેતા હતાં. તેમને અતિશય લજજાશીલ જાલંધરાવણગેત્રવાળી અને શીલથી પવિત્ર એવી દેવાનંદા નામની પત્ની હતી. (સૂ૦૬)
भूलन। अर्थ- 'तेण काले' त्याहि. ते भने । समयमा श्रम अगवान महावीर, असविली કાલમાં, ‘સુષમસુષમા’ નામને આરે વિત્યાબાદ, સુષમા આરે ચાલ્યાં ગયા બાદ, સુષમદુષમા આરે પસાર પષ્ટ થયા બાદ, દુષમસુષમા નામને આરાને ઘણે ભાગ વ્યતીત થયાં બાદ, જ્યારે પંચેતેર વર્ષ અને સાડાઆઠ
ऋषभम दत्तस्य
देवानन्दायाश्च वर्णनम्
॥३४॥

Page #354

मासः अष्टमः पक्षः आषाढशुद्धः,
तस्य खलु आषाढशुद्धस्य षष्ठीपक्षे हस्तोत्तरायां नक्षत्रे योगोपगते महाविजय - सिद्धार्थ- पुष्पोत्तर - प्रवरपुण्डरीक - दिशास्वस्तिक - बर्द्धमानात् महाविमानाद् विंशतिं सागरोपमानि देवायुः पालfear आयुःक्षयेण भवक्षयेण स्थितिक्षयेण च्युतः, च्युत्वा तस्या देवानन्दायाः कुक्षौ सिंहार्भकभूतेन त्रिज्ञानोपगतेन श्रात्मना गर्भमवक्रान्तः । स खलु श्रमणो भगवान महावीर : 'च्योष्ये' इति जानाति, च्यवे' इति जानाति, 'च्यवमानो' न जानाति, सूक्ष्मः खलु स कालः प्रज्ञप्तः || सु०७ ॥
टीका- ' तेण कालेणं' इत्यादि । तस्मिन् काले तस्मिन् समये, अर्थात् - अस्याम् अवसर्पिण्याम् सुषमसुषमायां समायां व्यतिक्रान्तायाम् = व्यतीतायां, सुषमायां समायां व्यतिक्रान्तायां, सुषमदुष्षमायां हत्तर वर्ष तथा साढे आठ मास शेष रहने पर, ग्रीष्मऋतु का चौथा मास आठवा पक्ष जो अषाढ़शुद्ध है, उस अषादशुद्ध की षष्ठी तिथि में, हस्तोत्तरा नक्षत्र का योग आजाने पर, १ महाविजय, २ सिद्धार्थ, ३ पुष्पोत्तर, ४ प्रवरपुण्डरीक, ५ दिशास्वस्तिक और ६ वर्द्धमान, इन छह नामों वाले महाविमान से बीस सागरोपम की आयु पूर्ण करके, आयु के क्षय के कारण, भत्र के क्षय के कारण और स्थिति के क्षय कारण चवे, चत्र कर उस देवानन्दा ब्राह्मणी की कुक्षि में, सिंह के शिशु के समान और तीन ज्ञानों से युक्त आत्मा से गर्भ में पधारे। वे श्रमण भगवान् 'चलूँगा' यह जानते थे, 'चवा' यह भी जानते थे, किन्तु 'चव रहा हूँ' यह नहीं जानते थे, क्योंकि चवन का वह काल सूक्ष्म कहा गया है | सू० ७ ॥
टीकाका अर्थ- 'तेणं कालेणं' इत्यादि । उस काल और उस समयमें अर्थात् इस अवसर्पिणी कालमें, पहले सुषमसुषमा आरे के व्यतीत हो जाने पर, दूसरे सुषमा आरे के व्यतीत हो जाने पर और तीसरे सुषमમાસ બાકી રહ્યાં ત્યારે ગ્રીષ્મૠતુના ચેાથા મહીને આઠમા પક્ષ જે આષાઢ શુદ્ધ છે તે અષાઢ યુદ્ધની છઠ્ઠી તિથિમાં, હસ્તાત્તરા નક્ષત્રના યેાગે, મહાવિજય ૧, સિદ્ધાથ ૨, પુષ્પાત્તર ૩. પ્રવરપુંડરીક ૪, દિશાસ્વસ્તિક પ, અને वृद्धमान ६ सेवा भेना ७ नाम छे, सेवा 'छ' નામવાલા વિમાનથી વીસ સાગરેાપમનું આયુષ્ય, ભવ અને સ્થિતિ પૂરી થયે ચવ્યાં. ત્યાંથી ચવીને, ત્રણ જ્ઞાન યુક્ત ભગવાન મહાવીરને આત્મા, દેવાના બ્રાહ્મણીની मुक्षिभां यधायें. श्रमण भगवान महावीर 'हु' थवीश - यवु छु" मे लगता हता. पशु 'थवी रह्यो छु' ते एयु नहि, शु} 'यवन' समयतो आज धो। सूक्ष्म होय छे (सू०७) टीना अर्थ- 'तेणं कालेणं' इत्यादि 'समय'नी Jain Education सघुता भने वर्तमानस्थिति जताये छे. वणते ने या
ivate & Personal Use Only
श्रीकल्पसूत्रे ||३४१॥
व्याम्या से छे छे, 'छल' हीघता मतावे छे त्यारे समय वर्तती होय ते भारानी पशु ने वसंतनी बात थती
Nove
कल्प
मञ्जरी
टीका
महावीरस्य देवानन्दा
गर्भ अव क्रमणम्
।। ३४१ ।।
ww.jainelibrary.org.

Page #355

श्रीकल्पमुत्रे
कल्पमञ्जरी
॥३४२॥
र समायां व्यतिक्रान्तायाम् अवसर्पिणीरूपस्य कालचक्रस्य त्रिष्वरकेषु पूर्णतोऽपगतेषु, तथा-दुष्षमसुष
मायां समायां बहुव्यतिक्रान्तायां दुष्षमसुषमारूपे चतुर्थारके द्विचत्वारिंशद्वर्षसहस्रेण ऊनायां सागरोपमकोटीकोटयां व्यतीतायां, तस्या एव दुष्षमसुषमायाः पञ्चसप्ततौ वर्षेषु मासेषु च अर्धनवकेषु शेषेषु सार्धाष्टमासाधिकपश्चसप्ततिवर्षेषु शेषेषु सत्सु, यः स ग्रीष्माणां चतुर्थों मासः अष्टमः पक्षः आषाढशुद्ध आषाढशुक्लपक्षोऽस्ति, तस्य खलु आषाढशुद्धस्य-आषाढशुक्लस्य षष्ठीपक्षे षष्ठीतिथौ, हस्तोत्तरायां नक्षत्रे योगोपगते-चन्द्रेण सह हस्तोत्तरानक्षत्र सम्बन्धमुपगते सति श्रमणो भगवान् महावीरो विंशति सागरोपमाणि देवायुः पालयित्वा पूर्ण कृत्वा, आयुःक्षयेण भवक्षयेण स्थितिक्षयेण, १ महाविजय-२सिद्धार्थ-३पुष्पोत्तर-४प्रवरपुण्डरीक५ दिशास्वस्तिक-६वर्द्धमानात्=महाविजयादिषड्नामकाद् महाविमानात् च्युतः, च्युत्वा स देवानन्दाया ब्राह्मण्याः कुक्षौ सिंहार्भकभूतेन=सिंहशिशुसदृशेन त्रिज्ञानोपगतेन मतिश्रुतावधिज्ञानयुक्तेन आत्मना गर्भमवक्रान्त
टीका
महावीरस्य देवानन्दागर्भ अवक्रमणम्
दृष्षमा पारे के व्यतीत हो जाने पर अर्थात् अवसर्पिणीरूप कालचक्र के तीन आरे पूरे बीत जाने पर, तथा दष्पमसुषमा नामक चौथे आरे के बयालीस हजार वर्ष कम एक कोड़ाकोड़ी सागरोपम व्यतीत हो जाने पर, किन्तु इसी चौथे आरे के पचहत्तर वर्ष और साढ़े आठ मास शेष रह जाने पर, ग्रीष्म ऋतु का चौथा मास, आठवा पक्ष जो आषाढशुद्ध अर्थात् आषाढ़ मास का जो शुक्ल पक्ष है, उस आषाढ़ शुद्ध पक्ष की षष्ठी तिथि में, जब हस्तोत्तरा नक्षत्र का चन्द्रमा के साथ योग हुआ तब, श्रमण भगवान् महावीर बीस सागरोपम की देवायु पूर्ण करके, आयु, भव और स्थिति का क्षय होने से, १ महाविजय, २ सिद्धार्थ, ३ पुष्पोत्तर, ४ प्रबरपुण्डरीक, ५ दिशास्वस्तिक, ६ वर्द्धमान, इन छह नाम वाले महाविमान से चवे, चव कर હોય તે વખતને અનુલક્ષીને. જે વ્યક્તિ, સમાજ કે પદાર્થનું વિવરણ થતું હોય, તે વખત ને ‘સમય’ કહેવામાં भावेछ.
વર્ષોની સંખ્યા સાગરના બિંદુઓ જેમ અસંખ્ય હોય છે, દરેક આરામાં અસંખ્ય વર્ષોની ગણત્રી કરી, દોડ તે ગણત્રી ક્રમે ક્રમે દરેક આરામાં ઓછી અધિક થતી જાય છે.
અવસર્પિણી કાલને પહેલો આ “સુષમસુષમા’ ઉત્કૃષ્ટ સુખવાલે, બીજે આરે “સુષમા” એટલે સામાન્ય સુખમય, ત્રીજો આરો “સુષમદુષમા’ એટલે સુખ વધારે-દુઃખ અ૫ એ, એથે આરે “દુષમસુષમા એટલે દુઃખ અને સુખ સામાન્ય, એવા આરાના અંતિમ કાલમાં, નયસારને જીવ છવ્વીસમાં દેવ ભવનું દેવાયુષ્ય પૂરું
॥३४२॥
?

Page #356

म
श्रीकल्प
मूत्रे ॥३४३।।
टीका
गर्भत्वेन समुत्पन्नः। स खलु श्रमणो भगवान महावीरः 'च्योष्ये' इति जानाति, 'च्यवे' इति जानाति परन्तु 'च्यवमानः' स आत्मानं न जानाति, यतः सूक्ष्मः खलु स काल: प्रज्ञप्त इति ॥मू०७॥
॥ इति द्वितीया वाचना ।। देवानन्दा ब्राह्मणी के उदर में, सिंह के शिशु के समान, मति, श्रुत और अवधि नामक तीन ज्ञानों से युक्त मञ्जरी आत्मा से गर्भ में पधारे।
वह भगवान महावीर 'चलूँगा' यह जानते थे, तथा 'चवा' यह भी जानते थे, किन्तु 'चव रहा हूँ' इस प्रकार अपने को नहीं जानते थे। इसका कारण यह है कि छद्मस्थ के उपयोग की प्रवृत्ति में असंख्यात समय लग जाते हैं, किन्तु च्यवमान अवस्था अर्थात् विग्रहगति की अवस्था संख्यात-एक दो तीन-समयों में ही समाप्त हो जाती है। इस प्रकार च्यवमान अवस्था का काल थोड़ा होने के कारण उसमें अवधिज्ञान का उपयोग प्रवृत्त नहीं हो सकता, और इसी कारण अवधिज्ञान से विभूषित होने पर भी छद्मस्थ तीर्थकर देव उस अवस्था को नहीं जानते ॥ ०७॥
महावीरस्य ॥ इति द्वितीय वाचना॥
देवानन्दा
गर्भ अवકરી, સત્યાવીસમે ભવે મતિજ્ઞાન-શ્રુતજ્ઞાન અને અવધિજ્ઞાન, આ ત્રણે જ્ઞાન સાથે લઈ, દેવાનંદ બ્રાહમણીના ઉદરમાં ઉત્પન્ન
क्रमणम् था .
દેવના ભવેથી “અવતરણ કરવાનું છે એમ તેઓ અવધિજ્ઞાનને આધારે જાણતા હતાં, હું ચવ્યો” એ પણ જ્ઞાનને આધારે જાણ્યું. પરંતુ “ચવી રહ્યો છું તે જાણી શકયા નહિ. કારણ કે છઠ્ઠમસ્થાના ઉપયોગની પ્રવૃત્તિમાં અસંખ્યાતા સમયે ચાલ્યા જાય છે, પરંતુ વિમાન એટલે ચ્યવન કરતી વખતની અવસ્થાને કાલ વધારેમાં વધારે ત્રણ કે ચાર સમય હોય છે. જીવ પહેલા સમયે દેહને મૂકે છે, ને વચ્ચમાં જતાં એક સમય અગર વિગ્રહ ગતિએ બે સમય લે છે અને ત્રીજા અથવા ચૌથે સમયે તે નિર્ધારિત સ્થાને પહોંચી જાય છે.
‘વિગ્રહગતિ' એટલે આડી ગતિ-જીવને એક સ્થાનેથી બીજા સ્થાને જતાં આકાશના પ્રદેશ ઉપર જ વહન કરવાનું હોય છે. જડ અને ચેતન બને પદાર્થો, આકાશના પ્રદેશ ઉપર જ સ્થળાંતર કરે છે. આખા કાલેલકમાં ‘આકાશ’
॥३४३॥ નાજ પ્રદેશ વ્યાપી રહ્યાં છે. કેઈ જીવ સીધા પ્રદેશ ઉપર થઈને જાય છે. કઈ જીવ જરા આડા જઈ, સીધા પ્રદેશ પર આવી, પિતાનું સ્થળાંતર કરે છે. આવી “ચાલ’ને ‘વિગ્રહ ચાલ' કહે છે. વિગ્રહ ચલનમાં બે સમયને રોકે કાલ જાય છે ત્યારે “સીધા ચલન’માં એક સમયને કાલ' વ્યતીત થાય છે, અવધિજ્ઞાન, આવા સૂમ બે સમયને રોકે
જ
Jain Education Incendional

.

Page #357

श्रीकल्प
सत्र ||३४४॥
टीका
मूलम्-जं रयणिं च णं समणे भगवं महावीरे देवाणंदाए माहणीए कुच्छिसि गब्भत्ताए वकंते, तं रयणि च णं सा देवाणंदा माहणी सयणिज्जसि मुत्तजागरा ओहीरमाणी २, गय१-वसह२-सीह३-लच्छी४दाम५-ससि६-दिणयरं७-झयं८-कुंभ९ । पउमसर१०-सागर११-विमाण-भवण१२-रयणुच्चय१३-सिहि१४ च ।इमे एयारूते चउद्दस महासमिणे पासित्ता णं पडिबुद्धा ॥सू०८॥
मञ्जरी छाया-यस्यां रजन्यां च खलु श्रमणो भगवान् महावीरो देवानन्दायाः ब्राह्मण्याः कुक्षौ गर्भतयाऽवक्रान्तः, तस्यां रजन्यां च खलु सा देवानन्दा ब्राह्मणी शयनीये सुप्तजागरिता निन्द्रान्ती२, “गज१-ऋषभरसिंह३-लक्ष्मी४-दाम५-शशि६-दिनकर७-ध्वजं८-कुम्भम् । पद्मसरः१०-सागर११-विमानभवन १२-रत्नोच्चय१३. शिखि१४ च।-इमानेत पान् चतुर्दश महास्वमान् दृष्ट्वा खलु प्रतिबुद्धा ।। मृ०८॥
टीका-'जं रयणि' इत्यादि । यस्यां रजन्यां-रात्रौ च खलु श्रमणो भगवान महावीरो दशमदेवलोकस्थ
मूल का अर्थ-'जं रयणि' इत्यादि । जिस रात्रि में श्रमण भगवान् महावीर देवानन्दा ब्राह्मणी की कुंख में गर्भ में पधारे, उस रात्रि में देवानन्दा ब्राह्मणी, शय्या पर कुछ कुछ सोते और कुछ-कुछ
देवानन्दाजागते-हल्की नींद लेते समय ये चौदह महास्वप्न देखकर जाग उठी। वे चौदह महास्वप्न ये हैं-गज १, वृषभ२,
याश्चतुर्दशसिंह ३, लक्ष्मी ४, माला ५, चन्द्रमा ६, सूर्य ७, ध्वज ८, कुंभ ९, पद्म-सरोवर १०, सागर ११, विमान अथवा भवन १२, रत्नराशि १३, अग्नि १४ ।।मु०८॥
टीका का अर्थ 'रयणि इत्यादि। जिस रात्रिमें श्रमण भगवान महावीर दसवें देवलोक के महाविजय ગ્રહણ કરી શકતું નથી. કારણ કે અવધિજ્ઞાનને વિષય સૂકમ નથી, પણ સ્કૂલ છે તેથી અવધિજ્ઞાન હોવા છતાં ભગવાન મહાવીર પિતાના અવન” વખતની અવસ્થાને જાણી શક્યા નહિ. (સૂ૦૭).
(धति द्वितीय वायना) भूलन। अर्थ-जं रयणि त्याहि. रात्रीमे, भगवान महावीर हेर्नु गमस्थानमा अवतरण थयु રાત્રીએ દેવાનંદા માતા અર્ધનિદ્રા અવસ્થામાં ચૌદ મહાસ્વપ્ન દેખી જાગ્રત થયા.
मा यौह स्वाना मा प्रभाएं छ -(१) 70, (२) वृषभ, (७) सिंड, (४) १६भी, (५) माला, (१) द्रमा, ॥३४४॥ (७) सूर्य, (८) [qr, (e) , (१०) ५४मसरोवर, (११) सा॥२. (१२) विभान अथवा मन, (१३) २(नाशि, (१४) मन. (१०८)
ustan me जं रयणि' या earniन भाषा (244 रात्री में ते रात्री मे देवाना भाताये, या
दर्शनम्
पर

Page #358

विध
श्रीकल्प
मूत्रे
महाविजयविमानात च्युत्वा देवानन्दाया ब्राह्मण्याः कुक्षौ गर्भतयाऽवक्रान्तः गर्भत्वेनागतः, तस्यां रजन्यां च । खलु देवानन्दा ब्राह्मणी शयनीये-शय्यायां सुप्तजागरिता-किचित्सुप्ता किंचिज्जागरिता सती निद्रान्तीधारं वारमीषदीपन्द्रिां प्रामुवती-गजं, वृषभ, सिंहम्, लक्ष्मीम्, दाम-माल्यं, शशिनं चन्द्र, दिनकर-पूर्य, ध्वज, कुम्भ, पद्मसर पद्मसरोवरं, सागरं, विमानभवन-विमानं, भवनं, रनोच्चयंरबराशि, शिखिनम् अग्नि च, इमानेतद्रपान् चतुर्दश महास्वमान् दृष्ट्वा खलु प्रतिबुद्धा जागरितेति । 'जं रयणि-तं रयणि' इत्यत्र प्राकृतत्वात्सप्तम्यर्थे द्वितीया। 'गज-वृषभ-इत्यादिगाथायां गजादिदिनकरान्तानां पद्मसरादिशिख्यन्तानां शब्दानां च समाहारद्वन्द्वो बोध्य इति ॥ मू०८॥
कल्पमञ्जरी टीका
॥३४५॥
देवाआई नन्दायाः
चतुर्दशमहा
स्वमदर्शनम्
UPS
विमान से चक्कर देवानन्दाब्राह्मणी की कुक्षिमें गर्भरूप से पधारे, उस रात्रि में देवानन्दा ब्राह्मणीने शय्या पर कुछ-कुछ सोती और कुछ-कुछ जागती, अर्थात्-हल्की नींद की अवस्थामें-हाथी, १, बैल २, सिंह ३, लक्ष्मी ४,माला ५, चन्द्रमा ६, मर्य ७, ध्वजा ८, कुंभ ९, पद्म युक्त सरोवर १०, समुद्र ११, विमान अथवा भवन १२, रत्नों की राशि १३, और अनि १४-ये चौदह स्वप्न देखे, स्वप्न देखकर वह जाग उठी।
विमान और भवनमें विकल्प है । जो तीर्थकर या चक्रवर्ती नरकसे उद्वर्तन करके गर्भ में आते हैं, ચૌદ મહાસ્વપ્નની સવપ્નભૂમિકા સ્પશી. સ્વપ્નદશા હમેશા અર્ધજાગૃત દશા હોય છે.
પ્રગટપણે બિન અનુભવાએલું અને ઇન્દ્રિયોથી નહિ પૂરું કરાએલું કાર્ય, મનદ્વારા સ્વપ્નમાં પૂરું થાય છે. સ્વપ્નદશામાં “મન” સવ કાર્યો યથાસ્થિત દરેક ક્ષેત્રે સ્પર્શન કરી પૂરાં કરી દે છે. મને મય ભૂમિકા જાગૃત ભમિકાન પ્રથમ પહલ છે. જે જે ભગવટો બાકી રહ્યો હોય, તેના ઉદયકાલે, મન તેને ભગવટ કરી તે કર્મને ભગવી ક્ષીણ કરી નાખે છે.
ભગવાન મહાવીર ઉતકૃષ્ટ પુણ્ય બંધવાળા હોવાથી માતાને ૫ણ ઉત્કૃષ્ટ સુંદરતાવાળા સ્વપ્ન લાધ્યાં. જીવનપરિણામે માતાના આચાર વિચાર દ્વારા વ્યક્ત થાય છે.
જીવ પાપાનુબંધી વાળે ઉદરમાં આવ્યો હોય તે, માતાને ખરાબ સ્વપ્નાએ લાધે છે, ને તેનું દૈનિક વ્યવહારૂં કર્તવ્ય પણ અશુભ પ્રવૃત્તિવાળું જણાય છે.
આવા સુંદર સ્વપ્નને સુખદ અનુભવ કરતી દેવાનંદ માતા જાગૃત થઈ. ચૌદ સ્વપ્નમાં બારમું સ્વપ્ન “વિમાન અગર ભવન ' એમ કહેવામાં આવ્યું છે, તેને અર્થ એ છે કે,
॥३४५॥
Jain Education int
onal

Page #359

श्रीकल्प
मञ्जरी
॥३४६॥
टोका
मूलम्-तए णं सा देवाणंदा माहणी ते सुमिणे तप्फलजाणणटुं उसभदत्तस्स माहणस्स कहेइ। से य ते सुमिणे सोचा निसम्म सुमिणत्थुग्गरं करेइ, तओं पच्छा तं देवाणंदं माहणि एवं वयासी-उराला कल्लाणा सिवा धन्ना मंगल्ला सस्सिरीया हियकरा सुहकरा पीइकरा तुमे देवाणुप्पिए ! चउद्दस महासुमिणा दिट्ठा । तेणं अम्हाणं अत्थलाभो भविस्सइ, भोगलाभो भविस्सइ, पुत्तलाभो भविस्सइ, सुहलाभो भविस्सइ। तुवं खलु देवाणुप्पिए! नवण्डं मासाणं बहुपडिपुण्णाणं अट्ठमाणं राइंदियाणं वइक्वंताणं सुकुमालपाणिपायं अहीण-पडिपुन्नपंचिंदिय-सरीरं लक्खण-बंजण-गुणो-ववेयं माणु-म्माण-पमाण-पडिपुण्ण-मुजाय-सव्वंग-सुंदरंगं ससिसोमागारं कंतं पियदंसणं सुरूवं दारगं पयाहिसि ॥ मू०९॥
छाया-ततः खलु सा देवानन्दा ब्राह्मणी तान् स्वमान् तत्फलज्ञानार्थम् ऋषभदत्तस्य ब्राह्मणस्य कथयति । स च तान् स्वमान् श्रुत्वा निशम्य स्त्रमार्थावग्रहं करोति । ततः पश्चात् तां देवानन्दां ब्राह्मणीमेवमवादीत्-उदाराः कल्याणाः शिवा धन्या मङ्गल्याः सश्रीका हितकराः सुखकराः प्रीतिकरास्त्वया देवानुप्रिये ! चतुर्दश महास्वप्ना दृष्टाः। तेन अस्माकम् अर्थलाभो भविष्यति, पुत्रलाभो भविष्यति, सुखलाभो भविष्यति। उनकी माता स्वप्नमें 'भवन' देखती है और जो देवलोक से चक्कर आते हैं, उनकी माता 'विमान' का स्वप्न देखती है। देवानन्दाने विमान और भवन में से 'विमान' देखा था ॥मू०८॥
मूल का अर्थ--'तए ण' इत्यादि। तत्पश्चात् उस देवानन्दा ब्राह्मणीने उन स्वप्नों का फल जानने के लिए ऋषभदत्त ब्राह्मण से कहा। ऋषभदत्त ब्राह्मणने उन स्वप्नों को सुनकर तथा समझकर स्वप्नों के अर्थ का अवग्रहण किया । तदनन्तर देवानन्दा ब्राह्मणी से इस प्रकार बोला-हे देवानुप्रिये ! तुमने उदार, कल्याण, शिव, धन्य, मांगलिक, सश्रीक, हितकर, सुखकर और प्रीतिकर चौदह स्वप्न देखे हैं । उससे हमें
ऋषभदत्त
कृत-चतुर्दओम शमहास्वाम
फलवर्णनम्
॥३४६॥
તીર્થકર અથવા ચકવતી, જે નરકમાંથી નિકળી મનુષ્ય ગર્ભમાં આવે તે, ગર્ભ ધારણ કરી રહેલી માતા “ભવન' हे छ, भने माने माथी यवान मारता य.तो विमान ' हे छे. (सू०८)
भूबने। मथ-'तप ण 'त्यादि. मा स्वाना Myan हेपाहा माता सत्सु पाताना પતિ ઋષભદત્તને કહેવા લાગ્યાં. જષભદત્ત બ્રાહ્મણ જ્યોતિષવિદ્યા-હસ્તરેખા-સ્વપ્નદર્શન શાસ્ત્ર વિગેરેના પારંગત હતાં. આ સ્વપનોની પૂર્વભૂમિકા પકડી, કડીબંધ વ્યાખ્યાઓનું વિવરણ જોડી કહ્યું કે હે દેવાનુપ્રિયે! તમને ઉદાર याgad, शिव-सुमना नार, धन्य, भinles, सश्री, ४ि२, सुभ७२ अने प्रीति४२ यौह स्पन aii छ.

Page #360

श्रीकल्प
EenaSERRITA
कल्प
मञ्जरी
॥३४७॥
टीका
व त्वं खलु देवानुपिये। नवसु मासेषु बहुप्रतिपूर्णेषु अर्द्धाष्टमेषु रात्रिन्दिवेषु व्यतिक्रान्तेषु सुकुमारपाणिपादम् अहीन
प्रतिपूर्ण-पञ्चेन्द्रिय-शरीरं लक्षण-व्यञ्जन-गुणो-पपेतं मानो-न्मान-प्रमाण-परिपूर्ण-सुजात-सर्वाङ्ग-मुन्दराङ्गं शशिसौम्याकार कान्तं प्रियदर्शनं सुरूपं दारकं प्रजनयिष्यसि ॥ मू० ९॥
टीका-'तए णं' इत्यादि । ततः जागरणानन्तरं खलु सा देवानन्दा ब्राह्मणी तान् गजादीन् चतुर्दश स्वमान् तत्फलज्ञानार्थ-स्वप्नफलानि ज्ञातुम् ऋषभदत्तस्य ब्राह्मणस्य-स्वपतिम् ऋषभदत्तं ब्राह्मणं कथयति । स च ऋषभदत्तो ब्राह्मणः तान् चतुर्दश स्वमान् श्रत्वा कर्णगोचरीकृत्य निशम्य हृद्यवधार्य स्वमार्थावग्रह स्वप्नार्थनिर्णयं करोति । ततः पश्चात स्वमार्थावग्रहानन्तरं स ऋषभदत्तो ब्राह्मणः तां देवानन्दा ब्राह्मणीम् एवम् वक्ष्यअर्थ का लाभ होगा, भोग का लाभ होगा, पुत्र का लाभ होगा, मुख का लाभ होगा। हे देवानुप्रिये ! तुम नौ महीने पूरे और साढ़े सात रात्रि व्यतीत हो जाने पर सुकुमार हाथ पैर वाले, हीनता-रहित परिपूर्ण पाँचों इन्द्रियों वाले, लक्षणों, व्यंजनों और गुणों से युक्त, मान, उन्मान और प्रमाण से परिपूर्ण, अच्छी आकृति से युक्त एवं सर्वांग-सुन्दर-शरीरवाले, चन्द्रमा के समान सौम्य आकृति वाले, कान्तिमय, प्रिय- दर्शन, सुन्दर रूप से सम्पन्न पुत्र को जन्म दोगी ॥मू०९॥
टीका का अर्थ-'तएणं' इत्यादि । जागनेके अनन्तर उस देवानन्दा ब्राह्मणीने गज आदि के चौदह स्वप्नों का फल जानने के लिए, अपने पति ऋषभदत्त ब्राह्मण से वे स्वप्न कहे । ऋषभदत्त ब्राह्मगने उन चौदह स्वप्नों को कानों से सुनकर तथा मन से समझकर स्वप्नों के अर्थ का निर्णय किया। स्वप्नों के अर्थ का निर्णय करने के पश्चात् वह ऋषभदत्त ब्राह्मण देवानन्दा से इस प्रकार बोला--- જેના પરિણામે આપણને અર્થલાભ, ભેગલાભ, પુત્રલાભ અને સુખલાભ થશે. હે દેવાનુપ્રિયે ! તમે નવ મહિના અને સાડાસાત રાત્રી વ્યતીત કર્યા બાદ, સુકુમાર હાથ પગ વાળા, હીનતારહિત પાંચે ઈન્દ્રિયથી પરિપૂર્ણ, લક્ષણ, વ્યંજન અને ગુણેથી યુક્ત, માન, ઉન્માન અને પ્રમાણુથી પૂર, શુભ આકૃતિવાન, સર્વાંગસુંદર, ચંદ્રમા જે સૌમ્ય, કાન્તિ અને લાવણ્યથી ભરપૂર, પ્રિયદર્શની એવા પુત્રને જન્મ આપશે. (સૂ૦૯).
टन अय-'तपणे ' त्या २४ने स्वप्ननी भूमि पानी होय छ १४. तेभा आता સર્વોત્તમ સ્વપ્ન હતાં. તેથી દેવાનંદા માતાએ ઘડી એકના વિલંબ સિવાય પિતાના પતિ પાસે જઈ, સ્વપ્નનું વિવરણ કરી બતાવ્યું.
ઋષભદન સ્વપ્નસૃષ્ટિના વિજ્ઞાનમાં પ્રવીણ હતાં, તેથી ચૌદ સ્વપ્ન વાસ્તવિક હતાં, તેમ તેણે પ્રથમ દેવા
ऋषभदत्तकृतचतुर्दशमहास्वम
रोम फलवर्णनम्

Page #361

श्रीकल्प
॥३४८॥
की माणप्रकारेण अवादीत् उक्तवान्-हे देवानुपिये ! त्वया उदाराः कल्याणाः शिवा धन्याः मङ्गल्याः सश्रीकाः
हितकराः सुखकराः प्रीतिकराश्चतुर्दश स्वमा दृष्टाः। तेन-स्वप्नदर्शनेन अस्माकम् अर्थलाभः-अर्थस्य धनधान्यादेः लाभः प्राप्तिभविष्यति, भोगलाभ:-भोगा-मनोज्ञाः शब्दादिविषयास्तेषां लाभो भविष्यति, पुत्रलाभो भविष्यति, ततश्च सुखलाभो भविष्यति । त्वं खलु देवानुप्रिये ! नवसु मासेषु बहुपतिपूर्णेषु पूर्णतयाऽपगतेषु, तदुपरि च अर्धाष्टमेषु रात्रिन्दिवेषु-सासप्तसु अहोरात्रेषु व्यतिक्रान्तेषु सुकुमारपाणिपादम्-सुकुमारौ सुकोमलौ पाणी हस्तौ पादौ-चरणौ च यस्य तं-सुकोमलकरचरणयुक्तम्, अहीनप्रतिपूर्णपश्चेन्द्रियशरीरम्-अहीनानि अन्यूनानि स्वरूपतः, प्रतिपूर्णानि लक्षणतः पश्चापि इन्द्रियाणि श्रोत्रादीनि यस्मिंस्तत्तथाविधं शरीरं यस्य स तथा तम्-स्वस्वविषयग्रहणसमर्थपूर्णाकारश्रोत्रादीन्द्रियविशिष्टम्,लक्षण-व्यजन-गुणो-पपेतम्-लक्षणव्यञ्जनानि-तिलकालकादीनि,गुणाः सौशील्यादयः, यद्वा-पूर्वोक्तप्रकारैर्लक्षणय॑ज्यन्ते इति लक्षणव्यञ्जनाः,ते च ते गुणाः,अथवा पूर्वोक्तस्वरूपाणां लक्षणव्यञ्जनानां ये गुणास्तैः
हे देवानुप्रिये ! तुमने उदार-उत्तम, कल्याणकारी, शिवस्वरूप, धन्य, मंगलमय, सश्रीक (सुन्दर या लक्ष्मीवर्द्धक), हितकारी, सुखकारी, प्रीतिकारी चौदह स्वप्न देखे हैं। उस स्वप्नदर्शन से अपनेको अर्थ अर्थात् धन-धान्य आदि का लाभ होगा, भोगों अर्थात् इन्द्रियों के शब्द आदि मनोज्ञ विषयों का लाभ होगा, पुत्र का लाभ होगा और फिर सुख का लाभ होगा। हे देवानुप्रिये ! तुम नौ महीने पूरे बीत जाने पर
और उनके बाद साढ़े सात रात्रि बीतने पर पुत्र को जन्म दोगी । वह पुत्र अत्यन्त कोमल हाथों-पैरों वाला होगा। उसके शरीरमें पाँचों इन्द्रिया पूरी होगी और लक्षणों से युक्त होंगी, अर्थात् वह पुत्र अपने-अपने विषय को ग्रहण करनेमें समर्थ, पूर्ण आकारवाली श्रोत्र आदि इन्द्रियों से युक्त-शरीर होगा। लक्षणों से अर्थात् हथेलीमें बनी विद्या, धन, आयु आदि की शुभ रेखाओं से, व्यंजनों से अर्थात् तिल मसा आदि से और गुणों से अर्थात् सुशीलता आदि से युक्त होगा। अथवा पूर्वोक्त लक्षणों से जो व्यंजित (प्रकट) हों उन्हें लक्षणव्यंजन कहते हैं, से गुणों को 'लक्षणव्यंजनगुण' कहते हैं । अथवा पूर्वोक्त लक्षणों और व्यंजनों નંદાને કહ્યું. માતા જે સવા નવ માસ પૂરા થયે પુત્રને જન્મ આપે છે તે પુત્ર શારીરિક અને માનસિક તંદુરસ્તી લઈને અવતરે છે, એમ ગભર વિજ્ઞાન અને સ્ત્રી સંબંધીનું આરોગ્ય શાસ્ત્ર કહે છે. તે પ્રમાણે છે દેવાનુપ્રિય! તમને સવાંગસુન્દર પરિપૂર્ણ અને દરેક રીતે સુખ આપનાર કલ્યાણકારી પુત્રરત્ન થશે. એમ શાસ્ત્રાભ્યાસે જાણીને કહ્યું.
" હથેળી પણ આદિમાં વિદ્યા, ધન, આયુ, વિગેરેની રેખાઓ તથા ચક–ગદા આદિના ચિહ્યો હોય તેને લક્ષણ ४. छ. तस-भसा विगेरेना विही शरीर पर डाय छेतेन '
on' छ.
कृतचतुदेशमहास्वप्नफलवर्णनम्
से
॥३४
S
oilww.jainelibrary.org

Page #362

श्रीकल्प
कल्पमञ्जरी
॥३४९॥
टोका
उपपेतः युक्तस्तम्, तथा मानो-म्मान-प्रमाण-परिपूर्ण-सुजात-सर्वाङ्ग-सुन्दराजम-मीयते परिच्छिद्यते पदार्थोऽनेनेति मानं तुलाङ्गलीप्रस्थादिना तोलनं, यद्वा-जलादिपरिपूर्णकुण्डादिप्रविष्टे पुरुषादौ यदा द्रोणपरिमितं जलादि निस्सरति तदा स पुरुषादिर्मानवानुच्यते तदेव, उन्मानम् उर्ध्व मानं, यद्वा-अर्द्धभाररूपः परिमाणविशेषः, प्रमाण सर्वतो मानं, यद्वा-निजाङ्गलीभिरष्टोत्तरशताङ्गलिपरिमितोच्छ्रायः, इत्थं च मानं च उन्मानं च प्रमाणं चेत्येतेषां द्वन्द्व-मानोन्मानप्रमाणानि, तैः परिपूर्णानि सम्पन्नानि, अत एव-सुजातानि यथोचितावयवसन्निवेशवन्ति सर्वाणि सकलानि अङ्गानि-अज्यते व्यज्यते प्राणी यैस्तानि-मस्तकादारभ्य चरणान्तानि यस्मिंस्तव, अत एवसुन्दरमङ्गंवपुर्यस्य स तथा तम्, शशिसौम्याकारम्-शशीचन्द्रः, तद्वत् सौम्यो रमणीय आकार:-स्वरूपं यस्य स के जो गुण हैं, उनसे युक्त होगा । उसका शरीर मान, उन्मान और प्रमाण से युक्त होगा । जिससे पदार्थ मापा जाय वह मान कहलाता है । तराजू से, अंगुली से अथवा प्रस्थ आदि से तोलना भी मान है। अथवा जल से परिपूर्ण कुंड में किसी पुरुष के डूबने पर एक द्रोण पानी अगर बाहर निकले तो वह पुरुष मानोपेत कहलाता है । उँचा मान, उन्मान कहलाता है, अथवा अर्द्धभाररूप परिमाण को उन्मान कहते हैं। सारे मापको प्रमाण कहते हैं, अथवा अपने अङ्गलसे एक सौ आठ अङ्गल की ऊंचाई को प्रमाण कहते हैं। वह पुत्र मान उन्मान और प्रमाण से युक्त शरीरवाला होगा । उसके मस्तक से लेकर पैरों पर्यन्त सकल अंग उचित आकृतिबाले होने के कारण सुन्दर होंगे। अत एव वह सुन्दर शरीरवाला होगा । उसकी आकृति चन्द्रमाके समान सौम्य-रमणीय होगी। वह कमनीय होगा, देखनेवालों
શરીરનું મા૫” કાઢવા ત્રણ પ્રકારના સાધને કહેવામાં આવ્યાં છે. (૧) માન-જેનાથી પદાર્થનું માપ કાઢવામાં આવે તે સાધનને “માન ” અગર “કાટલું ' કહે છે. (૨) “ઉન્માન” ત્રાજવા અંગુલ પ્રસ્થ વિગેરેથી જેનું માપ કાઢવામાં આવે તે ત્રાજવા અથવા અંગુલ પ્રસ્થ વિગેરેને ઉન્માન કહે છે. અથવા “તેલ કહે છે. (૩) પ્રમાણ જલથી પૂરેપૂરી ભરેલી કૂડીમાં કે પુરુષને ડુબાડવામાં આવે ને ડુબાડતાં એક દ્રોણ પાણી બહાર નીકળી જાય તે તે પુરૂષ “માનેપત’ કહેવાય છે. ઉંચા માનને ઉન્માન કહે છે. અર્ધભાર રૂપ પ્રમાણને પણ ઉન્માન કહે છે, બધા માપને પ્રમાણુ કહે છે, અથવા પિતાની આંગળીએથી માપતાં જેનું માપ એક સે આઠ (૧૦૮) આંગળ સુધીની ઉંચાઈ જેટલું હોય તેને પ્રમાણુ કહે છે. તે પુત્ર માન, ઉન્માન અને પ્રમાણુયુક્ત થશે. તેને મસ્તકથી લઈ પગ
સુધીનાં બધા અંગ ઉચિત આકૃતિવાળા હોવાથી સુંદર થશે. તેથી તે સુંદર શરીરવાળે થશે. તેની આકૃતિ ચંદ્રછે માની સમાન સૌમ્ય અને રમણીય થશે. તે કમનીય એટલે જોનારના ચિત્તને આહલાદ પહોંચાડનાર થશે. આ
तकत-चतुर्दशम फलवर्णनम्
પ' કાહવા ત્રાકટલું કહે કમાન કહે છે.
નું માપ
પાણી બહાર નીકળી
છે,
॥३४९॥
છે, અથવા જમાનને ઉર આવે ને બા કહે છે અથવા અશુભ પ્રસ્થ
Jain Education E
lonal

Page #363

ALANA
तथा तम्-चन्द्रमिव सौम्याकृतिक, कान्तं कमनीयं, प्रियदर्शन-प्रियदर्शकजनमनोहादकं दर्शनम् अवलोकनं यस्य स तथा तम् पूर्वोक्तविशेषणविशिष्टत्वातः एवंविधं सुरूप सर्वातिशायिरूपलावण्यवन्तं दारकं प्रजनयिष्यसि ।
'उदारादयः शब्दा अग्रे त्रिशलास्वमविचारे व्याख्यास्यन्त इति ॥ मू०९॥ श्रीकल्पसूत्रे
मूलम्-तए णं सा देवानंदा माहणी महामुमिणाणं फलं सोचा निसम्म हट्टतुट्ठचित्तमाणंदिया तं
गम्भ सुह-सुहेणं परिवहइ। ॥३५०||
* अह य इमं च णं केवलकप्पं जंबुद्दीवं दीवं ओहिणा आभोएमाणे आभोएमाणे सकिंदे देविंदे देवराया समणं भगवं महावीरं माहणकुंडग्गामे नयरे कोडालसगोत्तस्स उसभदत्तस्स माहणस्स भारियाए देवाणंदाए माहणीए जालंधरसगुत्ताए कुक्षिसि गम्भत्ताए वकंतं पासइ, पासित्ता सीहासणाओ अब्भुटेइ, अम्भुद्वित्ता करयलपरिग्गहियं दसनहं सिरसावत्तं मत्थए अंजलि कट्ट एवं वयासी
नमोत्थु णं अरिहंताणं भगवताणं आइगराण तित्थयराणं सयंसंबुद्धाणं पुरिमुत्तमाणं पुरिससीहाणं पुरिसरवरपुंडरीयाणं पुरिसरवरगंधहत्यीणं लोगुत्तमाणं लोगनाहाणं लोगहियाणं लोगपईवाणं लोगपज्जोयगराणं अभयदयाणं चक्खुदयाणं मग्गदयाणं सरणदयाणं जीवदयाणं बोहिदयाणं धम्मदयाणं धम्मदेसयाणं धम्मनायगाण धम्मसारहीणं धम्मवरचाउरंतचक्कवट्टीणं दीवो ताणं सरणं गई पइट्टा अप्पडिहय-वर-नाण-दसण-धराणं वियदृछउमाणं जिणाणं जावयाणं तिन्नाणं तारयाण बुद्धाणं बोहयाणं मुत्ताणं मोयगाणं सम्बन्नूणं सम्बदरिसीणं सिवमयलमरुयमणंतमक्खयमव्वाबाहमपुणरावित्ति सिद्धिगइनामधेयं ठाणं संपत्ताणं । नमो जिणाणं जियभयाणं । नमोत्थु णं समणस्स भगवो महावीरस्य पुव्वतित्थयरनिटिस्स जाव संपाविउकामस्स । वंदामि गां भगवंतं तत्थ गयं इह गए, पासउ मं भगवं तस्थ गए इह गयं-तिक समणं भगवं महावीरं वंदइ नमसइ, वंदित्ता नमंसित्ता सीहासणवरंसि पुरस्थाभिमुहे संनिसणे ॥ मू०१०॥ के चित्त को आह्लाद पहुँचाएगा । इन सब विशेषताओं से युक्त होने के कारण उसका रूप-लावण्य सबसे उत्कृष्ट होगा । 'उदार' आदि शब्दों की व्याख्या आगे त्रिशला महारानी के स्वप्नों का विचार करते समय करेंगे ॥०९॥
બધી વિશેષતાઓથી યુક્ત થવાને કારણે તેનું રૂપ લાવણ્ય બધાથી ઉત્કૃષ્ટ થશે. ‘ઉદાર' આદિ શબ્દની વ્યાખ્યા MOSonा शिक्षा महाराणाना साना पियार ४ी मते २id. (१०८)
कृत-भगवत्स्तुतिः।
AHISAPARAMPRES
ERa
॥३५०॥

Page #364

श्रीकल्प
सूत्रे
कल्पमञ्जरी
29
॥३५१॥
टीका
- छाया-ततः खलु सा देवानन्दा ब्राह्मणी महास्वामानां फलं श्रुत्वा निशम्य हृष्टतुष्टचित्तानन्दिता तं गर्भ सुख-सुखेन परिवहति।
अथ च इमं च खलु केवलकल्पं जम्बूद्वीपं द्वीपम् अवधिना आभोगयन्२ शन्द्रो देवेन्द्रो देवराजः श्रमणं भगवन्तं महावीरं ब्राह्मणकुण्डग्रामे नगरे कोडालसगोत्रस्य ऋषभदत्तस्य ब्राह्मणस्य भार्याया देवानन्दायाः ब्राह्मण्या जालन्धरसगोत्रायाः कुक्षौ गर्भतयाऽवक्रान्तं पश्यति, दृष्ट्वा सिंहासनादभ्युत्तिष्ठति, अभ्युत्थाय करतलपरिगृहीतं दशनखं शिरस्यावर्स मस्तके अञ्जलिं कृत्वा एवमवादीत_ नमोऽस्तु खलु अरिहन्तृभ्यो भगवद्भ्य आदिकरेभ्यः तीर्थकरेभ्यः स्वयंसंबुद्धेभ्यः पुरुषोत्तमेभ्यः
मूल का अर्थ--'तए णं सा' इत्यादि । तब वह देवानन्दा ब्राह्मणी महास्वप्नों का फल सुनकर और समझकर हर्षित तथा सन्तुष्ट हुई । उसका चित्त आनन्दित हुआ । वह सुखपूर्वक उस गर्भको वहन करने लगी।
इधर सम्पूर्ण जम्बूद्वीप को अवधिज्ञान से देखते हुए देवेन्द्र देवों के राजा शकेन्द्रने, श्रमण शक्रेन्द्रभगवान् महावीर को ब्राह्मणकुंडग्रामनामक नगरमें कोडालगोत्रीय ऋषभदत्त ब्राह्मण की पत्नी जालन्धरगोत्र- कृत-भगवाली देवानन्दा ब्राह्मणी की फँख में गर्भ रूप से आये देखा, देख कर वह सिंहासन से उठ खड़े हुए,
वत्स्तुतिः। उठ कर दोनों हाथ जोड़कर, दसों नख जिसमें मिल गये हैं इस प्रकार दोनों हाथों से आवर्त-प्रदक्षिण करके, मस्तक पर अंजलि धारण करके, इस प्रकार आगे कहे अनुसार बोले
नमस्कार हो अरिहन्त भगवन्तों को, धर्म की आदि करने वाले, तीर्थ की स्थापना करने वाले, स्वयं
भूबने। -'तपण' सा' त्याle. मा स्वप्नांना सु२ ३णेसभणी, पानही भाताबाबत वन આનંદથી પિતાના ગર્ભનું વહન કરવા લાગ્યા.
અહિં આખા જંબુદ્વીપને અવધિ જ્ઞાન વડે જેવાવાળા દેવેન્દ્ર દેવેના રાજા શક્રેન્દ્ર, શ્રમણ ભગવાન મહાવીરના જીવને બ્રાહ્મણકુંડગ્રામ” નગરીમાં કેડાલગેત્રી ઋષભદત્ત બ્રાહ્મણની પત્ની જાલંધરગેત્રી દેવાનંદાની કુખમાં અવતરેલાં જોયાં.
SH ॥३५॥ આ જોઈને સિંહાસન ઉપરથી ઉભા થઈ, બે હાથ જોડી, બને હાથ વડે પ્રદક્ષિણા કરી, માથા પર હાથની અંજલી મૂકી, બોલવા લાગ્યા
અરિહંત ભગવાનને, ધમની શરુઆત કરવાવાળાને, તીર્થ સ્થાપનારને, સ્વયંબાધિને, પુરુષોત્તમને, પુરુષોમાં સૌથી
Jain Education int onal

Page #365

श्रीकल्प
सूत्रे ।।३५२ ।।

पुरुषसिंहेभ्यः पुरुषवर पुण्डरीकेभ्यः पुरुषवरगन्धहस्तिभ्यः लोकनाथेभ्यः लोकहितेभ्यः लोकप्रदीपेभ्यः लोकप्रद्योतकरेभ्यः अभयदयेभ्यः चक्षुर्दयेभ्यः मार्गदयेभ्यः शरणदयेभ्यः जीवदयेभ्यः बोधिदयेभ्यः धर्मदयेभ्यः धर्मदेशकेभ्यः धर्मनायकेभ्यः धर्मसारथिभ्यः धर्मत्ररचातुरन्तचक्रवर्तिभ्यः द्वीपः त्राणं शरणं गतिः प्रतिष्ठा श्रमतिहत- वरं - ज्ञान - दर्शन - घरेभ्यः व्यावृत्तच्छद्मभ्यः जिनेभ्यः जापकेभ्यः तीर्णेभ्यः तारकेभ्यः बुद्धेभ्यः बोधकेभ्यः मुक्तेभ्यः मोचकेभ्यः सर्वज्ञेभ्यः सर्वदर्शिभ्यः शिवमचलमरुजमनन्तमक्षयमव्यावाधमपुनरावृत्ति सिद्धिगतिनामधेयं स्थानं सम्प्राप्तेभ्यः । नमो जिनेभ्यो जितभयेभ्यः ।
नमोऽस्तु खलु श्रणाय भगवते महावीराय पूर्वतीर्थङ्करनिर्दिष्टाय यावत् सम्प्राप्तकामाय । वन्दे खल ही बोध को प्राप्त, पुरुषों में उत्तम, पुरुषों में श्रेष्ठ श्वेतकमल के समान, पुरुषों में उत्तम गंधहस्ती के समान, लोक में उत्तम, लोक के नाथ, लोक के हितकर, लोक में प्रदीप के समान, लोक में प्रकृष्ट उदयोत करने वाले, अभयदाता, नयनदाता, मार्गदाता, शरणदाता, बोधिदाता, धर्मदाता, धर्म के उपदेशक, धर्म के नायक, धर्म के सारथी, चारगतियों के अंत करने वाले होने से धर्मचक्रवर्त्ती, (संसारी जीवों के लिए ) द्वीप, त्राण, शरण, गति और प्रतिष्ठा स्वरूप, अमतिहत उत्तम ज्ञान और दर्शन को धारण करने वाले, छद्म (घातिक कर्मों) से रहित, राग-द्वेष आदि को जीतने वाले और जिताने वाले, स्वयं तिरे हुए और को तारने वाले, स्वयं बोध को प्राप्त और दूसरों को बोध देनेवाले, स्वयं मुक्त और दूसरों को मुक्त करने वाले, सर्वज्ञ, सवदर्शी, शिव, अचल, रुज (रोगरहित), अनन्त अक्षय अव्यावाध तथा पुनरागमन से रहित सिद्धिगति नामक स्थान को प्राप्त भयों को जीत लेने वाले जिन भगवन्तों को नमस्कार हो ।
दूसरों
नमस्कार हो श्रमण भगवान् महावीर को, जिनका पूर्ववर्त्ती तीर्थंकरों ने निर्देश किया है और जो સિંહ સમાન, પુરુષોમાં શ્વેતકમલ સમાન, પુરુષામાં ઉત્તમ ગાંધહસ્તી સમાન, લેાકમાં ઉત્તમ, લેકના નાથ, લેાકडितपुर, बोडी, बोम्म प्रष्ट उद्योत उरनार, अलयहाता, नयनहाता भाग होता, श्ररभुद्धाता, मोधिहाता, धर्मछाता, धर्भाश, धर्म नायक, धर्म सारथी, धर्मावर्त्ती, संसारी वाने भाटे द्वीप समान, त्राणु, शरण, प्रति ठा३य, प्रतिडत - ज्ञानदर्शन स्व३यी, छट्टभ-घाती भोथी रहित, रागद्वेषने तवावाजा भने तापवादाणा, तरबु તારણ, સ્વયં ખેાધને પ્રાપ્ત કરનાર અને બીજાને કરાવનાર, પોતે મુક્ત અને બીજાને મુક્ત કરાવનાર, સર્વજ્ઞ, સ हशी, शिव, अन्यक्ष, अरु-रोगरहित अक्षय, अव्यामाध, पुनरागमन रहित सेवा सिद्धिगति नामवाणा स्थानने પ્રાસ, જીતભયી, એવા જન ભગવન્તને નમસ્કાર હો. શ્રમણ ભગવન્ત મહાવીરને નમસ્કાર હો ! જેના નિર્દેશ
कल्प
मञ्जरी
टीका
शक्रेन्द्र
कृत- भगवत्स्तुतिः ।
॥३५२॥
ww.jainelibrary.org

Page #366

श्रीकल्प
कल्पमञ्जरी
॥३५३॥
टीका
भगवन्तं तत्र गतम् इह गतः, पश्यतु मां भगवान् तत्र गत इह गतमिति कृत्वा श्रमणं भगवन्तं महावीर वन्दते नमस्यति, वन्दित्वा नमस्यित्वा सिंहासनवरे पौरस्त्याभिमुखः संनिषण्णः ॥ मू०१०॥
टीका-'तए णं सा' इत्यादि । ततः खलु सा देवानन्दा ब्राह्मणी गजादिचतुर्दशानां महास्वमानां फलं श्रुत्वा निशम्य हृद्यवधार्य हृष्टतुष्टचित्तानन्दिता-दृष्टा चासौ तुष्टा च दृष्टतुष्टा अतिसन्तुष्टा, चित्तमानन्दितं यस्याः सा चित्तानन्दिता-प्रमुदितचित्ता, दृष्टतुष्टा चासौ चित्तानन्दिता चेति तथाभूता सती तं गर्भ सुखं सुखेन परिवहति।
___ अथ च=देवानन्दायाः कुक्षौ भगवतः समागमनानन्तरम् इमं केवल कल्पं सम्पूर्ण जम्बूद्वीपं मध्यजम्बूद्वीपनामकं द्वीपम् अवधिना=अवधिज्ञानेन आभोगयन् आभोगयन् पुनःपुनरवलोकयन् शकेन्द्रो देवेन्द्रो देवरानः श्रमणं मुक्ति को प्राप्त करने के इच्छुक हैं। उस स्थान पर रहे हुए भगवान् को यहीं से मैं वन्दना करता हूँ। वहाँ स्थित भगवान् यहाँ स्थित मुझको देखें ! इस प्रकार कह कर श्रमण भगवान महावीर को (शकेन्द्र) ने वन्दना की, नमस्कार किया, वन्दना-नमस्कार करके वह उत्तम सिंहासन पर पूर्वदिशाकी ओर मुख करके बैठ गये ॥ मू० १०॥
टीका का अर्थ-'तए णं सा' इत्यादि । तब वह देवानन्दा ब्राह्मणो हाथी आदि के चौदह नार महास्वनों के फल को सुनकर और अन्तःकरण में धारण करके हृष्ट-तुष्ट हुई-अत्यन्त सन्तोष को प्राप्त हुई । उसका चित्त आनन्दित हुआ। वह सुख-पूर्वक गर्भ को वहन करने लगी।
इधर देवानन्दा के उदर में भगवान् का आगमन हो जाने के पश्चात् सम्पूर्ण जम्बूद्वीप को अवधिज्ञान से पुनः-पुनः देखते हुए देवों के इन्द्र, देवों के राजा शक्रेन्द्र ने श्रमण भगवान् महावीर को ब्राह्मणकुंडग्राम પૂર્વના તીર્થંકરએ કરેલ છે. અને જે મુક્તિને પ્રાપ્ત કરવાના ઇચ્છુક છે. અહિં રહીને હે ભગવાન! ત્યાં (ગર્ભમાં) રહેલા આપને વંદન નમસ્કાર કરું છું. ત્યાં રહેલા ભગવાન અહીં રહેલ મારી બાજુ કૃપા દૃષ્ટિ કરી જુઓ.
આ પ્રમાણે કહીને શક્રેન્દ્ર શ્રમણ ભગવાન મહાવીરને વંદના નમસ્કાર કરીને પૂર્વ દિશા તરફ મુખ કરી ઉત્તમ સિંહાસને બેઠાં (સૂ૦૧૦)
सानो अर्थ -'तपणं सा' प्रत्याहि. भाता देवानहाने यो न यां माह, तमाश्री मान साथै સુખપૂર્વક ગર્ભવહન કરતાં હતાં. અહિં પણ શક્રેન્દ્ર, પિતાનું આસન ચલાયમાન થયેલું જોઈ. અવધિજ્ઞાનને
ઉપગ મૂકો. આ અવધિજ્ઞાનની શક્તિ, આખાં જંબુદ્વીપને આવરી લેતી હતી. આ શક્તિ દ્વારા, ભગવાન કાન મહાવીરને, દેવાનંદાની કુક્ષીમાં અવતરેલાં જઈ તે વિરમય પામે.
शक्रेन्द्रकृत-भगवत्स्तुतिः।
॥३५३॥
Jain Education Insonal

Page #367

श्रीकल्प
॥३५४||
भगवन्तं महावीरं ब्राह्मणकुण्डग्रामे नगरे कोडालसगोत्रस्य कोडालवंशोत्पन्नस्य ऋषभदत्तस्य ब्राह्मणस्य भार्यायाः देवानन्दाया ब्राह्मण्याः जालन्धरसगोत्रायाः-जालन्धरवंशोत्पन्नायाः कुक्षौ गर्भत्वेन व्युत्क्रान्तम् उत्पन्नं पश्यति, दृष्ट्वा सिंहासनादभ्युत्तिष्ठति, अभ्युत्थाय करतलपरिगृहीतं-करतलाभ्यां परितः समन्ताद् गृहीतं-हस्तसम्पुटघटितं, दशनख-दश नखाः समुदिता यस्मिन् स तथा तम्, शिरस्यावर्त-शिरसि-मस्तके आदक्षिणप्रदक्षिणतः आवों भ्रमणं यस्य स तथा तम्, सप्तम्या अलुगापत्वात् एवंविधम् अञ्जलिं मस्तके कृत्वा-निधाय एवम् वक्ष्यमाणप्रकारेण अवादीत् उक्तवान्
नमोऽस्तु नमस्कारोऽस्तु खलु, अरिहन्तृभ्यः रागादिरूपशत्रुनाशकेभ्यः। भगवद्भ्यः समग्रैश्चर्यधर्मयशःनगर में, कोडालगोत्र में उत्पन्न ऋषभदत्त ब्राह्मण की पत्नी जालन्धरगोत्रवाली देवानन्दा ब्राह्मणी की कुंख में गर्भरूप से उत्पन्न हुए देखा । देखते ही वह सिंहासन से उठे और उठकर दोनों हाथ जोड़े, दोनों हाथों के दसों नख जिसमें मिले हुए हैं `सी अंजलि को मस्तक पर दहिने भाग से आरंभ करके प्रदक्षिण-दक्षिण भाग तक आवर्त किया, फिर मस्तक पर अंजलि धारण करके आगे कहे अनुसार बोलेनमस्कार हो
अरिहन्त-रागादि शत्रुओं को जीतने वाले । भगवद्-सम्पूर्ण ऐश्वर्य, सम्पूर्ण धर्म, सम्पूर्ण यश, सम्पूर्ण श्री, सम्पूर्ण ज्ञान, और सम्पूर्ण वैराग्य से युक्त।
સહસા, સિંહાસન પરથી ઉડી વિધિપૂર્વક ભગવાનનું સ્તવન કરી, તેઓશ્રીને અનેક વિશેષણોથી નવાજી, પિતાનું ભક્તહૃદય, વાત્સલ્યતાપૂર્વક ખાલી કરી, સ્વ–આસને વિરા.
ક્યા કયા નામેથી અને વિશેષણથી તેમની ભક્તિ અને બહુમાન કર્યું તે નીચે પ્રમાણે છે
અરિહન્ત-સ્વ સ્વભાવનું લક્ષ કરી, જેણે આત્મપરિણતિને પિતા તરફ જ વાળી છે. પિતા તરફ આત્મપરિણતિ સ્થિર થતાં રાગ-દ્વેષ આદિ વિકારો બળીને નિબીજ થયાં છે, એવા અરિહન્ત દેવ, અથ-રાગ-દ્વેષ વિકાર અને ચાર ઘનઘાતી કર્મો કે જે આત્મસ્વભાવને પ્રગટ થવામાં વિનરૂપ ગણાય છે, તેને નાશ કરી અખંડ આત્મતિ જેણે જગાડી છે તે “અરિહન્ત ભગવાન'! सावन-सा सवय, स भा , संपूयश, संपू श्री-सभी,
सज्ञान प्रसा, भने सपू १२यत मेवा 'मन्त'!
शक्रेन्द्र
कृत-भगवत्स्तुतिः।
॥३५४॥

Page #368

श्रीज्ञानवैराग्ययुक्तेभ्यः, आदिकरेभ्यः-आदौ प्रथमतः स्वस्वशासनापेक्षया श्रुतचारित्रधर्मलक्षणं कार्य कुर्वन्ति तच्छीला आदिकरास्तेभ्यः । तीर्थकरेभ्यः-तीर्यते-पार्यते संसारमहोदधिर्येन यस्माद् यस्मिन् वेति तीर्थ-चतुर्विधः सङ्घः, तत्करणशीलत्वात्तीर्थकरास्तेभ्यः। स्वयंसम्बुद्धेभ्यः-स्वयं-परोदेशमन्तरेण सम्बुद्धाः सम्यक्तया बोधं प्राप्ताः स्वयंसम्बुद्धास्तेभ्यः। पुरुषोत्तमेभ्यः-पुरुषेषु उत्तमा श्रेष्ठाः-ज्ञानाद्यनन्तगुणवत्त्वात् पुरुषोत्तमास्तेभ्यः। पुरुषसिंहेभ्यः-पुरुषेषु सिंहा रागद्वेषादिशत्रुपराजये दृष्टाद्भतपराक्रमत्वादिति, यद्वा-पुरुषाः सिंहा इवेति पुरुषसिंहास्तेभ्यः।
श्रीकल्प
॥३५५॥
शक्रेन्द्रकृत-भगवत्स्सुतिः।
आदिकर-अपने-अपने शासन की अपेक्षा से श्रुतधर्म और चारित्रधर्म की आदि करने वाले।
तीर्थकर-जिसके द्वारा, जिससे या जिसमें संसार-सागर को तिरा जाय-पार किया जाय वह तीर्थ कहलाता है, अर्थात् चतुर्विध संघ। उसकी स्थापना करने वाले।
स्वयंसम्बुद्ध-स्वयं अर्थात् दूसरे के उपदेश के विना ही सम्यक् प्रकार से बोध को पाने वाले । पुरुषोत्तम-ज्ञानादि अनन्त गुणों के धारक होने से पुरुषों में श्रेष्ठ।
पुरुषसिंह-पुरुषों में सिंह के समान, क्यों कि राग-द्वेष आदि शत्रुओं को पराजित करने में उन अनन्त पराक्रम देखा गया है।
આદિકર--પિતા-પિતાના શાસનની અપેક્ષાએ શ્રતધર્મ અને ચારિત્રધર્મની જેણે શરુઆત કરી છે. તે 'मा४ि२'!
तय ४२-तीय तरवार्नु साधन, रे द्वारा संसार-सागर तरी पाय छ तेने 'ती' ४ छ. આવા તીર્થનું સ્થાપન કરનાર તીર્થંકર કહેવાય છે. ચતુર્વિધ સંઘને તીર્થની ઉપમા આપી છે. આ “સંધ' ની સ્થાપના કરનાર “તીર્થકર ' કહેવાય છે.
સ્વયંસંબુદ્ધ-સ્વયં એટલે અન્યના ઉપદેશ વિના જે કંઈ પિતે, સંસારભાવથી ઉદાસીન થઈ વૈરાગ્યને पामी, ते मायिनी प्रास रे छ. ते 'स्वयं समुद्ध' वाय छे.
પુરુત્તમ-જ્ઞાનાદિ અનંત ગુણ ધારણ કરવાવાળી વ્યક્તિઓમાં સર્વોત્તમ. પુરુષસિંહ-પુમાં સિંહ સમાન, અર્થાતુ રાગ-દ્વેષ આદિ વિકારોને બાળી પિતાના શ્રદ્ધાગુણના બળે,
॥३५५॥
JainEducation Sational
ne
w
s

Page #369

श्रीकल्पसूत्रे ।।३५६।।
黃湒獎
पुरुषवर पुण्डरीकेभ्यः- पुण्डरीकं-धवलकमलं वरं च तत् पुण्डरीकं - वरपुण्डरोकं = धवलकमलप्रधानं, पुरुषो वरपुण्डरीकमिवेत्युपमितसमासे पुरुषवरपुण्डरीकं, पुरुषवरपुण्डरीकं पुरुषवरपुण्डरीकं पुरुषवरपुण्डरीकं चेत्यादिरीत्यैकशेषे पुरुषवरपुण्डरीकाणि तेभ्यः, भगवतो वर पुण्डरीकोषमा च विनिर्गताऽशुभमलीमसत्वात् सर्वैः शुभानुभावैः परिशुद्धत्वाच्च यद्वा - यथा पुण्डरीकाणि पङ्काज्जातान्यपि सलिले संवर्धितान्यपि चोभयसम्बन्धमपहाय निर्लेपानीव जलोपरि रमणीयानि सन्दृश्यन्ते, निजानुपम गुणगणबलेन सुरासुरनिकर शिरोधारणीयतयाऽतिमहनीयानि परमसुखास्पदानि च भवन्ति, तथेमे भगवन्तः कर्मपङ्काज्जाता भोगाम्भोवर्द्धिताः सन्तोऽपि निर्लेपास्तदुभयमतिवर्त्तन्ते, गुणसम्पदास्पदतया च केवलादिगुणभावाद
पुरुषवरपुण्डरीक - श्वेत कमल को पुण्डरीक कहते हैं । उत्तम या प्रधान पुण्डरीक वरपुण्डरीक कहलाता है, वरपुण्डरीक के समान पुरुष को पुरुषवरपुण्डरीक कहते हैं । भगवान् को पुण्डरीक की उपमा देने का हेतु यह है कि वे अशुभ और मलिन भावों से मुक्त तथा समस्त अनुभावों से शुद्ध हैं। अथवा जैसे पुण्डरीक कीचड़ से उत्पन्न हुआ और जल में वृद्धि को प्राप्त हुआ, फिर भी दोनों के संबंध को त्याग कर अलिप्त - सा जल के ऊपर रमणीय दिखाई देता है और सबके शिरोधार्य होता है उसी प्रकार भगवान भी अपने अनुपम गुण- गण के बल से सुरों-असुरों के समूह के शिरोधार्य तथा अत्यन्त पूज्य होने के कारण परम सुख के पात्र होते हैं। इसके अतिरिक्त, भगवान् कर्मरूपी कीच से उत्पन्न हुए और भोगरूपी जल में बढ़े हैं, फिर भी निर्लेप होकर इन दोनों से अलग हो जाते हैं और गुण-सम्पदा के भाजन होने के कारण, केवल ज्ञान आदि
પુરુષવરપુ’ડરીક—‘ પુ ડરીક–કમલ ' શ્વેતવણુ હોય છે, અને સં કમલની જાતિમાં તે શ્રેષ્ઠ ગણાય છે. તેમાં વળી, તમામ પુડરીકેામાંથી જે શ્રેષ્ઠ હોય તેને ચૂંટી કાઢતાં તે ‘વરપુ’ડરીક’ ગણાય છે. તેમ માનવજાતમાં શ્રેષ્ઠ પુરુષોની વરણી થઇ ગયા બાદ, સશ્રેષ્ઠ માનવની જે ચૂંટણી થાય છે તેની સરખામણી ‘વરપુ’ડરીક કમલ’ ની સાથે સરખાવતાં તે ‘ પુરુષવરપુંડરીક' કહેવાય છે. જેમ પુંડરીકકમલ સ મલિનતાઓથી મુક્ત છે, તેમ ભગવાન પણ શુભ-અશુભ મલિન પરિણામેાથી વિમુક્ત છે. જેમ કમલ કાદવમાંથી ઉત્પન્ન થાય છે અને જલથીજ વૃદ્ધિ મેળવે છે, છતાં તે કાદવ અને જલથી ઉપર રહીને અલિપ્તપણા' ના ગુણને ધારણ કરે છે, અને બધાને શિરોધાય હાય છે, તેમ ભગવાન પણ કમ્હરૂપી કીચડમાં ઉત્પન્ન થયાં, ભાગરૂપી જલથી વૃદ્ધિ પામ્યાં, છતાં આ એથી અલિપ્ત છે, અને પેતાના અનુપમ ગુણુગણના બળથી સુર-અસુરાને શિરાધાય છે, અને અત્ય ́ત પૂજય હોવાને લીધે પરમસુખના પાત્ર છે. ફરી ગુણસ'પટ્ટાના ભાજન હોવાને લીધે કેવળજ્ઞાન આદિ ગુણ્ણાના સદ્ભાવથી

Journ
कल्प
मञ्जरी
टीका
शक्रेन्द्र
कृत- भग
वत्स्तुतिः ।
॥३५६॥
.

Page #370

श्रीकल्प
कल्प
॥३५७॥
मञ्जरी
टीका
खिलभव्यजनशिरोधारणीया भवन्तीति । पुरुषवरगन्धहस्तिभ्यः-गन्धयुक्ता हस्तिनो गन्धहस्तिनः, वराश्च ते गन्धहस्तिनो वरगन्धहस्तिनः, पुरुषा वरगन्धहस्तिन इव पुरुषवरगन्धहस्तिनस्तेभ्यः।
गन्धहस्तिलक्षणं यथा
यस्य गन्धं समाघ्राय, पलायन्ते परे गजाः।
तं गन्धहस्तिनं विद्याद्, नृपतर्विजयावहम् ॥१॥ इति । गुणों के सदभाव से समस्त भव्य जीवों के लिए शिरोधार्य होते हैं।
___ पुरुषवरगन्धहस्ती-श्रेष्ठ और गन्धयुक्त हाथी के समान जो पुरुष हो, उसे पुरुषवरगन्धहस्ती कहते हैं। गन्धहस्ती का लक्षण यह है
“यस्य गन्धं समाघाय, पलायन्ते परे गजाः ।
___ तं गन्धहस्तिनं विद्यान्नृपतेर्विजयावहम् ॥१॥” इति । 'जिसकी गंध को सूंघ कर ही दूसरे साधारण हाथी भाग जाते हैं, उस राजा को विजयी સમસ્ત ભવ્ય જીવોને માટે શિરોધાય છે.
પુરુષવરગંધહસ્તી–સર્વ હાથીઓમાં ગંધહસ્તી શ્રેષ્ઠ ગણાય છે. કારણ કે તેનામાં એવી ગંધ પ્રસરિત હોય છે કે ઘણા માઇલો સુધી તેની ગંધ જાય છે. આ ગંધમાં પણ એક પ્રકારનું “ઓજસ હોય છે, જે ઓજસને ફક્ત પ્રાણીઓ જ ઓળખી શકે. તે “ઓજસ' ના પ્રતાપે કઈ પણ પ્રાણી તેની પાસે આવી શકતું નથી. ગંધહસ્તીને સિંહ પણ વિદ્યારી શકે નહિ. તેમ ભગવાન પણ સર્વ પ્રકારના માનવ સમૂહોમાં શ્રેષ્ઠ અને પૂજનીય છે. ગંધહસ્તીની સુગંધ પારખીને બીજા હાથીઓ રફુચક્કર થઈ જાય છે. જે રાજા પાસે ગંધહસ્તા હોય તે રાજા જરૂર વિજયી નિવડે છે. કહ્યું પણ છે–
“ यस्य गन्धं समाघ्राय, पलायन्ते परे गजाः। तं गन्धहस्तिनं विद्या-न्नृपतेर्विजयावहम्” ॥१॥ इति.। જેમ ગંધહાથીને જોઈ અન્ય પ્રાણીઓ છુપાઈ જાય છે, તેમ ભગવાનના અતિશયેને રે માર, મરકી
शक्रन्द्र
र कृत-भग
RL वत्स्तुतिः।
॥३५७॥
કો
Jain Education Icelona!

.

Page #371

कल्पमञ्जरी
टीका
अत एव-यथा गन्धहस्तिगन्धमाघ्राय गजान्तराणीतस्ततो द्रुतं पलाय्य क्यापि निलीयन्ते तद्व
दचिन्त्यातिशयप्रभाववशाद् भगवद्विहरणसमीरणगन्धसम्बन्धगन्धतोऽपीति-डमर-मारीप्रभृतयः उपद्रवा द्राग्दिक्षु श्रीकल्प
पद्रवन्तीति । गन्धगजाश्रितराजवद्भगवदाश्रितो भव्यगणः सर्वदा विजयवान् भवतीति भवत्युभयोयुक्तं सादृश्यम् । मूड़े
एतच्चेह सर्वत्र चन्द्रमुखादिवदेकदेशिकतयैव न सर्वव्यापकतयेति नात्र कश्चिदपि विपश्चिता केनापि कत्तुं क्षमः ॥३५८॥ क्षोदक्षेमः । लोकोत्तमेभ्यः-लोकेषु-भव्यसमाजेषु. उत्तमाश्चतुस्त्रिंशदतिशय-पञ्चत्रिंशद्वाणीगुणोपेतत्वात, तेभ्यः।
बनानेवाले हाथी को गंधहस्ती जानना चाहिए।
जैसे गंधहस्ती की गंध पाकर दूसरे हस्ती इधर-उधर भागकर कहीं छिप जाते हैं, उसी प्रकार अचिन्तनीय अतिशय के प्रभावसे भगवान् के विहार की गंध के संबंधमात्र से ईति-भीति आदि उपद्रव शीघ्र ही दर भाग जाते हैं। ऐसे गंधहस्ती का आश्रय लेनेवाला राजा विजयी बनता है। उसी प्रकार भगवान का आश्रय लेनेवाले भव्यगण सदैव विजयवान होते हैं, अतः दोनों में समुचित सदृशता है।
लोकोत्तम-चौंतीस अतिशय और पैंतीस वाणी के गुणों से युक्त होने के कारण लोकों-भव्यजीवों में उत्तम । કેલેરા, ઇતિ-ભીતિ વિગેરે ઉપદ્રવે દૂર ધકેલાઈ જાય છે. જેમ ગંધહસ્તીને આશ્રય લેનાર વિજયમાળાને પ્રાપ્ત કરે છે, તેમ ભગવાનને આશ્રય લેનાર મોક્ષરૂપી વિજયને વરે છે.
કેત્તમ–ચેત્રીશ અતિશયે અને પાંત્રીશ વાણીના ગુણોના પ્રભાવે ભગવાન લકમાં ઉત્તમ છે.
અતિશય એટલે ગુણેની વિશેષતા. આ ગુણો ધારણ કરનાર વ્યક્તિમાં એક અનોખું વ્યક્તિત્વ દૃષ્ટિગોચર થાય છે. આ વ્યક્તિત્વ એવા પ્રકારનું બાહ્યપણે જોવા મળે છે કે-ભગવાન જે સ્થળે વિચરતાં હોય, તે સ્થળથી પચ્ચીસ-પચ્ચીસ જન ચારે બાજુ કઈ પણ પ્રકારનો ઉપદ્રવ નજરે પડે નહિ. ચાલતી વખતે કાંટા-કાંકરા સામે મુખે હોય તે બધા ઉંધે મુખે થઈ જાય. સ્વરાજ્ય તેમ જ પરરાજ્યને ભય લેકેને વતે નહિ. સમવસરણમાં અશોકવૃક્ષ, ઘટાટોપપણે વિકસિત થઈ ઠંડી છાયાનું આરોપણ કરે. ભામંડળ આદિ તેમની આસપાસ દેખાય. ટૂંકમાં માનવસમુદાયને આ આત્મા’ કેઈ અલૌકિક પ્રભાવવાળો જણાય. તેવી બાબતે ભગવાનના નિવાસસ્થાને (સસરણ પ્રસંગે) બની જાય છે.
ભગવાનની વાણી પણ પાંત્રીશ પ્રકારના સત્ય વચનના ગુણે કરી યુક્ત હોય છે, તેમ જ તેની વાણી, દરેક જીવને પોતપોતાની ભાષામાં પરિણમે છે, ને દરેક પ્રાણી ભગવાનની અમેધ વાણી દ્વારા વગર પૂછયે પિતાની
શંકાનું નિવારણ મેળવી શકે છે. આ તેના અતિશય અને વાણીને પ્રભાવ છે. ભગવાનની પરિષદમાં આવનાર Sarahinetरे प्राणी पातानाभाव भूत्रीय छ. For Private & Personal use only
कृत-भगवत्स्तुतिः।
॥३५८॥

Page #372

श्रीकल्पसूत्रे ।।३५९ ।।
लोकनाथेभ्यः-लोकानां=भव्यानां नाथाः = नेतारो योगक्षेमकारकत्वादिति तेभ्य: । लोकहितेभ्यः - लोकः= एकेन्द्रियादिः सर्वप्राणिगणस्तस्मै हिताः = रक्षोपायपथप्रदर्शकत्वादिति तेभ्यः । लोकप्रदीपेभ्यः - लोकस्य = भव्यजनसमुदायस्य प्रदीपाः=तन्मनोऽभिनिविष्टानादिमिध्यात्वतमः पटलव्यपगमनेन विशिष्टात्मत चमकाशकत्वाद्दीपतुल्यास्तेभ्यः, यथा प्रदीपस्य सकलजीवार्थ तुल्यप्रकाशकत्वेऽपि चक्षुष्मन्त एव तत्प्रकाशसुखभाजो भवन्ति नत्वन्धास्तथा भव्या एव भगवदनुभावसमुद्भूतपरमानन्दसन्दोह भाजो भवन्ति नाभव्या इति प्रतिबोधयितुं प्रदीपष्टान्तः, अतएव च लोकपदेन भव्यानामेव ग्रहणम् । लोकप्रद्योतक रेभ्यः - लोकशब्देनात्र-लोक्यते दृश्यते लोकनाथ - योग ( अमाप्त वस्तु की प्राप्ति ) और क्षेम ( प्राप्त का संरक्षण) करने वाले होने से लोक- भव्यजीवों के नाथ ।
लोकहित-लोक अर्थात् एकेन्द्रिय आदि समस्त जीव समूह की रक्षा का पथ प्रदर्शित करने के
कारण हितरूप |
लोकप्रदीप - लोक अर्थात् भव्यजीवों के समूह के लिए, उनके मन में जमे हुए अनादि मिथ्यात्वरूपी अंधकार के पटल को हटाकर विशिष्ट आत्मतत्त्व के प्रकाशक होने से दीपक के तुल्य । जैसे दीपक सब लोगों के लिए समानरूप से प्रकाशक होता है, फिर भी नेत्रवान् ही उसके प्रकाश से के मुख भाजन होते हैं, अन्धे नहीं, उसी प्रकार भव्य ही भगवान् के अनुभाव से उत्पन्न परमानन्द के समूह भाजन होते हैं, अभव्य नहीं । - यह बोध कराने के लिए प्रदीप की उपमा दी है। इसी कारण यहाँ लोक शब्द से भव्यों का ही ग्रहण किया है ।
લેકનાથ—અપ્રાપ્ત વસ્તુની પ્રાપ્તિ કરાવી દેવામાં ભગવાનની વાણી નિમિત્તરૂપ છે તેથી તેએ ‘લેાકનાથ’
તરીકે ઓળખાય છે.
લાકહિત—એકેન્દ્રિયથી માંડી પંચેન્દ્રિય સુધીના જીવાની રક્ષા માટે જેણે રસ્તા ઉઘાડી આપ્યું! છે માટે 'बोडित पशु उडेल छे.
લેાકપ્રદીપ ભવ્ય જીવેાના સમૂહનો અનાદિ મિથ્યાત્વભાવ દૂર કરી, ‘આત્મતત્વ ' રૂપ દીપક બતાવ્યા તેથી તે લેાકમાં ‘દ્વીપક’ સમાન છે. દીપક લેાકેાને સમાન પ્રકાશ અને તેજ આપે છે. છતાં તેનું સુખ અંધ માણુસ લઈ શકતા નથી. ફક્ત દેખતા જ આદમી તે પ્રકાશને અનુભવી શકે છે. તેમ ભગવાનના ભાવથી, ભવ્ય જીવે આનંદ પ્રમેાદ માણી શકે છે, અને બીજા તેના ભાગવતા ને આનંદથી દૂર ભાગે છે. માટે જ ભવ્યને ઉદ્દેશીને જ ‘ લેાક ’શબ્દ લગાડવામાં આવ્યા છે.

PREV
कल्प
मञ्जरी
M
शक्रेन्द्र
कृत- भग
वत्स्स्रुतिः ।
॥३५९॥

Page #373

श्रीकल्प
कल्प
मञ्जरी
॥३६०॥
टीका
केवलालोकेन यथाऽवस्थिततयेति व्युत्पत्त्या लोकालोकयोरुभयोग्रहणं, तेन लोकस्य लोकालोकलक्षणस्य सकलपदार्थस्य-प्रद्योतः-लोकप्रद्योतस्तं कर्तृ शीलं येषां ते लोकमद्योतकरा: लोकालोकप्रकाशकरणशीलास्तेभ्यः। अभयदयेभ्यः-न भयमभयं, भयस्याभावो वाऽभयम् अक्षोभलक्षण आत्मनोऽवस्थाविशेषो मोक्षसाधनभूतमुत्कृष्टधैर्यमिति यावत्, दयन्तेददतीति दयाः, अभयस्याभयं वा दया अभयदयाः, यद्वा-अभया भयरहिता दया सर्वजीवसंकटपतिमोचनस्वरूपाऽनुकम्पा येषां तेऽभयदयाः, तेभ्यः। चक्षुर्दयेभ्यः-चक्षुः ज्ञानं निखिलवस्तुतत्वावभासकतया चक्षुःसादृश्यात्, तस्य दया:-दायकास्तेभ्यः। यथा-हरिणादिशरण्येऽरण्ये लुण्टाकलुण्टि
लोकप्रद्योतकर-केवलज्ञानरूप आलोक-प्रकाश से जो लोका जाय-देखा जाय सो लोक, इस व्युत्पत्ति के अनुसार यहाँ 'लोक' शब्द से लोक-अलोक दोनों का ग्रहण किया गया है। अतएव-लोक-अलोक रूप समस्त पदार्थों को प्रकाशित करनेवाले लोकप्रद्योतकर कहलाते हैं।
अभयदय-भय का अभाव अभय है, अर्थात् अक्षोभरूप आत्मा की विशिष्ट अवस्था को या मोक्ष के हेतु उत्कृष्ट धैर्य को अभय कहते हैं। अभय देनेवाले को अभयदय कहते हैं। प्राशय यह है कि समस्त जीवों के संकट को दूर करनेवाली अनुकम्पा जिनमें हो।
चक्षुर्दय-समस्त पदार्थों की वास्तविकता को प्रकाशित करने के कारण ज्ञान, चक्षु के समान है, उसको देनेवाले। जैसे-हिरण आदि को शरणदेनेवाले अरण्य में लुटेरों ने किन्हीं की आखों पर पट्टी बाँध ' લોકપ્રદ્યોતકર–કેવળજ્ઞાનરૂપી પ્રકાશથી સમસ્ત કાલેકને દેખી શકાય છે. એ વ્યુત્પત્તિ અનુસાર “ક” શબ્દથી લેક અને અલેક બનેનું ગ્રહણ કરવામાં આવ્યું છે લોક-અલોકરૂપ સર્વ પદાર્થોને પ્રકાશિત કરવાવાળા ' प्रद्योत४२' ४डेवाय छे.
અભયદય—“ભય' ને અભાવ તે “અભય”. અક્ષેભરૂ૫ આત્માની વિશિષ્ટ અવસ્થાને તેમ જ મેક્ષના હેતુરૂપ ઉત્કૃષ્ટ ને “અભય' કહે છે. “અભય” દેવાવાળા “અભયદય” કહેવાય છે. કહેવાનું તાત્પર્ય એ છે કે સર્વ જીને, સંકટથી દૂર કરવાવાળી અનુકંપ જેનામાં હોય તે, અભયદય કહેવાય છે.
ચક્ષુદંય જગતના સર્વ પદાર્થોને તેના વાસ્તવિક સ્વરૂપમાં ઓળખવાવાળું સાધન તે જ્ઞાન છે. આ જ્ઞાન ચક્ષ સમાન છે. આવા જ્ઞાનચક્ષુ આપનારને “ચક્ષય' કહેવામાં આવે છે.
જેમ કેઈ એક જંગલમાં કે જ્યાં હરણ આદિ પશુઓ પિતાને વાસ કરી રહેતાં હોય, ત્યાં કોઈ લૂંટારે 1 કે માથુસની આંખો પર, પાટા બાંધી ઉંડી ખાઈમાં ગબડાવી દે, તેવામાં કઈ એક ઉપકારી સજજન, તેના પાટા
शक्रेन्द्रकृत-भगवत्स्मुतिः।
જીવન, સંકટથી દૂર કરીને તેના વાસ્તવિક
આવે છે.
॥३६०॥

Page #374

श्रीकल्पमुत्रे ।।३६१।।
Jain Education
तेभ्यः पट्टिकादिदानेन चक्षूंषि पिधाय हस्तपादादि बद्ध्वा तैर्गर्ते पातितेभ्यः कश्चित्पट्टिकाद्यपनयनेन चक्षुर्दत्वा मार्ग प्रदर्शयति, तथा भगवन्तोऽपि भवारण्ये रागद्वेष लुण्ठाकलुष्टिताऽऽत्मधनेभ्यो दुराग्रहपट्टिकाऽऽच्छादितज्ञानagrat मिथ्यात्वोन्मार्गे पातितेभ्यस्तदपनयनपूर्वकं चक्षुर्दच्या मोक्षमार्ग प्रदर्शयन्ति । एतदेव भङ्गयन्तरेणाऽseमार्गदयेभ्यः मार्गः सम्यग्रत्रत्रयलक्षणः शिवपुरपथः यद्वा - विशिष्टगुणस्थानात्रापकः क्षयोपशमभावो मार्गस्तस्य दयाः =दायकास्तेभ्यः । शरणदयेभ्यः - शरणं परित्राणं, कर्मरिपुवशीकृततया व्याकुलानां प्राणिनां रक्षणस्थानं वा, दी हो और हाथ-पैर बांधकर गडहे में गिरा दिया हो, तो कोई उपकारी उनकी पट्टी हटाकर - आँख देकर उन्हें मार्ग बतलाता है, उसी प्रकार भगवान् संसार रूपी अरण्य में, राग-द्वेषरूपी लुटेरों द्वारा जिनका आत्मिक धन लूट लिया गया है और जिनके नेत्र कदाग्रह की पट्टी से ढँके हुए हैं, जो मिथ्यात्व के कुमार्ग में पटक दिये गये हैं, उन्हें कदाग्रह आदि का निवारण करके ज्ञान - नेत्र देते हैं और मोक्षमार्ग बतलाते हैं, अतः चक्षुर्दय कहलाते हैं।
मार्गदय - पूर्वोक्त बात ही यहाँ दूसरे प्रकार से कही है। सम्यग् दर्शन आदि रत्नत्रय मुक्तिका पथमार्ग है, उसे देनेवाले मार्गदय कहलाते हैं । अथवा विशिष्ट गुणस्थान को प्राप्त कराने वाला क्षयोपशम भाव मार्ग कहलाता है, उसे देनेवाले मार्गदय हैं।
शरणदय - शरण अर्थात् रक्षण देने वाले, अथवा कर्म-शत्रुओं के वशीभूत होने के कारण व्याकुल प्राणियों को रक्षण के देनेवाले ।
ઉખેડી દેખતા કરે, ને શહેરના માર્ગ બતાવી તે માગે રવાના કરે, તે તે માણસ કેવા આન'ને પામે ? તેમ સંસારરૂપી અરણ્યમાં રાગ-દ્વેષ રૂપી લૂલૂંટારાઓ દ્વારા જેનુ આત્મિકધન લૂંટાઈ ગયું છે અને જેના નેત્ર પર ગાઢ અજ્ઞાન અને મિથ્યાત્વ' ની છાયા ફરી વળી છે તેવા ભવ્યજીવાને જ્ઞાન-નેત્રના દેવાવાળા ભગવાન 'अक्षुय्' 'हेवाय छे.
બતાવનાર
મા`દય—સમ્યકૃજ્ઞાન–દન ચારિત્ર, આ ત્રણ રત્ના મુક્તિપથના વિધાયક છે. આ પથને 'भार्गीय' उडेवाय छे. अथवा आत्मानी विशिष्ट अवस्था३य 'क्षायिलाव' अताववावाजा 'भार्गध्य' 'हेवाय छे. શરણ્ય—સ`સારમાં સવ પ્રાણીએ નિઃસહાય છે. દુઃખના પ્રસંગેા ઉપસ્થિત થયે કાઇ કેઈનું ત્રાણુ શરણુ થતું નથી. પૂકમના ઉદયે સૌ સુખ-દુઃખના આ ભાગાને ભાગવે છે. અશુભના ઉદયે જીવ પોતાના પુરુષાર્થ અને જ્ઞાનની ઉણપને લીધે આકુલ-વ્યાકુલ થાય છે. તે આકુલતામાં કેઈ રક્ષણ આપવા સમથ થતું નથી, તેવા સમયે Station भगवाननुं शरशु शाताभय निवडे छे, भाटे 'शरहय हवाय. Only
(
कल्प
मञ्जरी. टीका
शक्रेन्द्रकृत-भाग
वस्तुतिः ।
॥३६१॥
2 .

Page #375

श्रीकल्प
कल्पमञ्जरी
॥३६२॥
टीका
तस्य दयास्तेभ्यः। जीवदयेभ्यः-जीवेषु एकेन्द्रियादिसमस्तपाणिषु दया संकटमोचनलक्षणा येषामिति, यद्वाजीवन्ति मुनयो येन स जीव संयमजीवितं, तस्य दयास्तेभ्यः। धर्मदयेभ्यः-धर्म: दुर्गतिप्रपतज्जन्तुसंरक्षणलक्षणः श्रुतचारित्रात्मकः, तस्य दयाः दायकास्तेभ्यः। धर्मदेशकेभ्यः-धर्मः माक्प्रतिपादितलक्षणस्तस्य देशकाः उपदेशकाः, तेभ्यः। धर्मनायकेभ्यः-धर्मस्य नायकानेतारः प्रभव इति यावद् धर्मनायकास्तेभ्यः। धर्मसारथिभ्यःधर्मस्य सारथयो धर्मसारथयस्तेभ्यः-भगवत्सु सारथित्वारोपेण धर्म रथत्वारोपो व्यज्यते इति परम्परितरूपकमलङ्कारः, तस्माद्यथा सारथयो रथद्वारा तत्स्थमध्वनीनं मुखपूर्वकमभीष्टं स्थानं नयन्ति उन्मार्गगमनादितश्च प्रतिरुन्धन्ति, तथा भगवन्तो धर्मद्वारा मोक्षस्थानमिति भावः। धर्मवरचातुरन्तचक्रवर्तिभ्यः-दानशीलतपोभावैः
जीवदय-एकेन्द्रिय आदि जीवों पर संकटमोचन रूप दया करनेवाले, अथवा मुनि जिससे जीते हैं, वह संयमजीवन 'जीव' कहलाता है, उसे देनेवाले ।
...धर्मदय-दुर्गति में पड़ते हुए जीवों की रक्षा करना जिसका लक्षण है, ऐसे श्रुत-चारित्र रूप धर्म को देनेवाले।
धर्मदेशक-पूर्वोक्त लक्षण वाले धर्म के उपदेशक । धर्मनायक-धर्म के नेता या स्वामी ।
धर्मसारथि-धर्म के सारथि । भगवान् को सारथी कहकर धर्म को रथ मुचित किया गया है, अतः यहाँ परम्परितरूपकालंकार है। इसका आशय यह हुआ कि जसे सारथि रथद्वारा मुसाफिरों को सुखपूर्वक अभीष्ट स्थान पर ले जाते हैं और उन्मार्ग में जाने से रोकते हैं, उसी प्रकार भगवान् धर्म द्वारा मोक्षस्थान में पहुचाते हैं।
જીવદય-સર્વ જીવોને સંકટમાંથી બચાવવાવાળા, તેમ જ સર્વપ્રાણીઓને “સંયમ' રૂપી જીવન તરફ પ્રેરવાવાળા જીવનદાતા “જીવદય' કહેવાય છે.
ધર્મદય-શ્રત-ચારિત્રરૂપ ધર્મ કે જેના આધારે જીવની દુર્ગતિ સદંતર થંભી જાય છે, એવા ધમને सभावना प्रभु भय'वाय .
ધર્મદેશક-પૂર્વોક્ત લક્ષણવાળા ધર્મના ઉપદેશક. ધર્મનાયક-યુત-ચારિત્રરૂપ ધર્મ અથવા કેવળ “આમ” રૂપ ધર્મના નેતા અગર સ્વામી.
ધમ સારથી-ધમનું વહન કરનાર અગર ધમરૂપ રથને ચલાવનાર. જેમ સારથી પથિકને રથ દ્વારા ક્ષેમકુશળપૂર્વક સ્વસ્થાને પહોંચાડી દે છે, તેમ ધર્મરૂપ રથના વાહક પ્રભુ, ઉન્માર્ગેથી ભવી જીવોને જતાં અટકાવી ધર્મરથ
शक्रेन्द्रकृत-भगवत्स्तुतिः।
॥३६२॥

Page #376

श्रीकल्प
कल्पमञ्जरी टीका
॥३६३॥
चतसृणां नरकादिगतीनां चतुणी वा कपायाणाम् अन्तोनाशो यस्मात्, अथवा-चतस्रो गतीश्चतुरः कपायान् वा अन्तयतिन्नाशयतीति, यद्वा-चतुर्भिर्दानशीलतपोभावैः कृत्वा अन्तो-रम्यः, अथवा-चत्वारो दानादयः अन्ताः= अवयवा यस्य, यद्वा-चत्वारो दानादयः अन्ता स्वरूपाणि यस्य 'अन्तोऽवयवे स्वरूपे च' इति हेमचन्द्रः, स चतुरन्तः, स एव चातुरन्तः, चातुरन्त एव चक्रं जन्मजरामरणोच्छेदकत्वेन चक्रतुल्यत्वात, वरं च तचातुरन्तचक्रं. वरचातुरन्तचक्रं, वरपदेन राजचक्रापेक्षयाऽस्य श्रेष्ठत्वं व्यज्यते, लोकद्वयसाधकत्वात, धर्म एव वरचातुरन्तचक्रं धर्मवरचातुरन्तचक्रं तादृशस्य धर्मातिरिक्तस्याऽसंभवात्. अतएव सौगतादिधर्माभासनिरासः, तेषां तात्त्विकार्थप्रतिपादकत्वाभावेन श्रेष्ठत्वाभावात्, धर्मवरचातुरन्तचक्रेण वर्तितुं शीलं येषामिति धर्मवरचातुरन्तचक्रवर्तिनस्तेभ्यः।
धर्मवरचातुरन्तचक्रवर्ती-दान शील तप और भाव द्वारा चारका-नरकादि चार गतियों का, अथवा चार कषायों का, जिससे अंत हो या जो चार गंतियों एवं कषायों का अंत कर दे वह 'चतुरन्त' कहलाता है। अथवा-चार से-दान शील तप और भाव से जो अन्त-रमणीय हो वह 'चतुरन्त' कहलाता है। अथवा चार-दान आदि-जिसके अन्त-अंश हैं वह 'चतुरन्त' कहलाता है । अथवा दान आदि चार जिसके स्वरूप हैं उसे भी 'चतुरन्त' कहते हैं । चतुरन्त ही चातुरन्त भी कहलाता है। यह चातुरन्त जन्म जरा मरण का उच्छेद करने के कारण चक्र के समान है और श्रेष्ठ है, अतः उसे वरचातुरन्तचक्र कहा है। दोनों लोकों का साधक होने के कारण यह (चक्र) राजचक्र आदि की अपेक्षा श्रेष्ठ है। यह वरचातुरन्तचक्र धर्म ही हो सकता है-धर्म के अतिरिक्त दूसरा नहीं। इससे बौद्ध आदि धर्माभासों का निराकरण हो जाता है, क्यों कि वे वास्तविक अर्थों के प्रतिपादक न होने से श्रेष्ठ नहीं हैं।' धर्मवरचातुरन्तचक्र' દ્વારા જીવન્મુક્ત બનાવી, મેક્ષરૂપ નગરમાં, સુલભ પણે પહોંચાડી દે છે.
ધમવરચાતુરન્તચક્રવતી' દાન, શીલ, તપ અને ભાવ દ્વારા ચાર એટલે કે નરકાદિક ચાર ગતિને અથવા ચાર કષાયે, જેનાથી અન્ન આવે કે જે ચાર ગતિ અને કષાયોને અન્ત કરી નાખે તે “ચતુરન્ત” કહેવાય છે. અથવા ચાર વડે એટલે કે દાન, શીલ, તપ અને ભાવ વડે જે અન્ત (રમણીય) હોય તે “ચતુરન્ત' કહેવાય છે. અથવા ચાર–દાન આદિ જેને અંત (અંશ) છે તે “ચતુરન્ત” કહેવાય છે. અથવા દાન આદિ ચાર જેના સ્વરૂપ હોય તેને પણ “ચતુરન્ત' કહે છે. ચતુરન્ત જ ચાતુરન્ત પણ કહેવાય છે. આ ચાતુરન્ત જન્મ, જરા અને મરણને ઉછેદ કરવાને કારણે ચકના જેવાં છે, અને શ્રેષ્ઠ છે, તેથી તેને “વરચાતુરન્તચક્ર' કહ્યું છે. બને લોકના સાધક હોવાને કારણુ આ (ચક્ર) રાજચક્ર વગેરેનાં કરતા શ્રેષ્ઠ છે. આ “વરચાતુરન્તચક ધર્મ જ હોઈ શકે છે– ધર્મ સિવાય બીજું કંઈ પણ નહીં. તેથી બૌદ્ધ આદિ ધર્માભાસેનું નિરાકરણ થઈ જાય છે, કારણ કે
शक्रेन्द्रकृत-भगवत्स्तुतिः।
॥३६॥

Page #377

श्रीकल्प
कल्प
मूत्र
मञ्जरी
॥३६४॥
टीका
चक्रवर्तिपदेन षटखण्डाधिपतिसादृश्यं व्यज्यते, तथाहि-चत्वारः उत्तरदिशि हिमवान् शेष दिक्षु चोपाधिभेदेन समुद्रा अन्ताः सीमानस्तेषु स्वामित्वेन भवाश्चातुरन्ताः, चक्रेण-रत्नभूतपहरणविशेषेण वर्तितुं शीलं येषां ते चक्रवर्तिनः, चातुरन्ताश्च ते चक्रवर्तिनश्चेति चातुरन्तचक्रवर्तिनः, धर्मण-न्यायेन वरा श्रेष्ठा इतरराजापेक्षयेति धर्मवराः, 'धर्माः पुण्य-यम-न्याय-स्वभाषाऽऽचारसोमपा' इत्यमरः, ते च ते चातुरन्तचक्रवर्तिनश्चेति धर्मवरचातुरन्तचक्रवर्तिनः । यद्वा-चातुरन्तं च तच्चक-चातुरन्तचक्रं, वरं च तचातुरन्तचक्रं वरचातुरन्तचक्रं, धर्मों वरचातुरन्तचक्रमिव-धर्मवरचातुरन्तचक्र, तेन वर्तितं वर्तयितुं वा शीलमेषामिति । द्वीप संसारसमुद्रे निमज्जतां द्वीपसे वरतना जिनका शील-स्वभाव है वे 'धर्मवरचातुरन्तचक्रवर्ती' कहलाते हैं। 'चक्रवर्ती पद से यहाँ छह खंडों का अधिपतिपना मूचित किया है। वह इस प्रकार-उत्तर दिशा में हिमवान् और शेष दिशाओं में उपाधि-भेद से तीन समुद्र, इन चारों सोमाओं का जो स्वामी है, वह चातुरन्तम कहलाता है, और चक्ररत्न रूप शस्त्र से जो वरतता है-प्रवृत्ति करता है, वह चक्रवत्र्तों कहलाता है। जो चातुरन्त भी हो और चक्रवर्ती भी हो, वह 'चातुरन्तचक्रवर्ती है। धर्म से अर्थात न्याय से अन्य राजाओं की अपेक्षा जो वर-श्रेष्ठ हो, वह 'धर्मवर' कहलाता है। धर्म शब्द का अर्थ यहाँ पर 'न्याय' है। अथवा-वर (श्रेष्ठ) चातुरन्त (चार गतियों या कषायों का अन्त करने वाले) चक्र को वरचातुरन्तचक्र कहते हैं। वरचा- तुरन्तचक्र के समान जो धर्म है वह धर्मवरचातुरन्तचक्र कहलाता है। उस धर्मवरचातुरन्तचक्र से वरतने वाले या उसे वरताने वाले 'धर्मवरचातुरन्तचक्रवर्ती' कहे जाते हैं।
द्वीप-संसार-सागर में डूबते हुए प्राणियों के लिए द्वीप के समान । તેઓ વાસ્તવિક અર્થોનું પ્રતિપાદન કરનારા ન હોવાથી શ્રેષ્ઠ નથી, “ધર્મવરચાતુરન્તચક થી વર્તવાને જેનો શીલ–સ્વભાવ છે, તેઓ “ધર્મવરચાતુરન્તચક્રવર્તી” કહેવાય છે. “ચકત્તી” પદથી અહીં છ ખંડોનું અધિપતિપણું સૂચિત કર્યું છે. તે આ પ્રમાણે છે-ઉત્તર દિશાએ હિમવાનું અને બાકીની દિશાઓમાં ઉપાધિભેદથી ત્રણ સમુદ્ર- એ ચારે સીમાઓનો જે સ્વામી છે, તે “ચાતુરન્ત’ કહેવાય છે. અને ચક-રત્ન રૂપી શસ્ત્રથી જે તે છે–પ્રવૃત્તિ કરે છે તે ચક્રવત્તી કહેવાય છે. જે ચાતુરન્ત પણ હોય અને ચક્રવતી પણું હોય, તે “ ચાતુરતચક્રવતી' છે. ધર્મથી એટલે કે ન્યાયથી જે બીજા રાજાઓ કરતાં શ્રેષ્ઠ હોય, તે “ધર્મવર” કહેવાય છે. ધમ શબ્દને અર્થ અહીં “ન્યાય” થાય છે. અથવા વર (શ્રેષ્ઠ) ચાતુરત (ચાર ગતિ અથવા કષાયાને અન્ન કરનારા) ચકને “વરચાતુરન્તચક" કહે છે. વરચાતુરન્તચક્રના જેવો જે ધર્મ છે, તે ધર્મવચાતુરન્તચક્ર કહેવાય છે. તે ધર્મવરચાતુરન્તચકથી વર્તનારા અથવા તેને વર્તાવનારાને ““ધર્મવરચાતુરન્તચક્રવત્તા કહેવાય છે.
દ્વીપ-સંસાર-સાગરમાં ડૂબતાં પ્રાણિઓને માટે દ્વીપના સમાન.
शक्रेन्द्रकृत-भगवस्तुतिः।
॥३६४॥

Page #378

श्रीकल्प
मूत्र ॥३६५॥
सुख्यत्वात् । प्राण-कर्मकदार्थतानां भव्यानां रक्षणसक्षणः। अतएव-तेषां शरणम् आश्रयस्थानम् । गति अवलम्बनम् । प्रतिष्ठा कालत्रयेऽप्यविनाशिस्वेन स्थितःद्वीपादिप्रतिष्ठान्ताः शब्दाः सौत्रत्वाच्चतुर्थीबहुत्वार्थे प्रथमेक-वचनान्ताः। अप्रतिहत-घर-ज्ञान-दर्शन-धरेभ्यः -न प्रतिहतम् अप्रतिहतम्, ज्ञानं च दर्शनं चेति ज्ञानदशन, वरं श्रेष्ठं च तज्ज्ञानदर्शनं वरज्ञानदर्शनं केवलज्ञानं केवलदर्शनं च, अप्रतिहतं वरज्ञानदर्शनम्-अप्रतिहतवरज्ञानदर्शनं, तद् धरन्तीति अप्रतिहत-वर-ज्ञान-दर्शन-धरा=आवरणरहित-केवलज्ञान-केवलदर्शनधारिणस्तेभ्यः। व्यावृत्तच्छमभ्यः-छाद्यते आवियते केवलज्ञानदर्शनाद्यात्मनोऽनेनेति छद्मघातिकर्मन्दं ज्ञानावरणीयादिरूपं कर्मजातं वा, व्यायुतं-निवृत्तं छद्म येभ्यस्ते व्याहतच्छमानस्तेभ्यः। जिनेभ्यः स्वयं रागद्वेषशत्रुजेतृभ्यः । जापकेभ्यः-जापयन्ति जयन्तं
त्राण-कर्मों से पीड़ित भव्य जनों की रक्षा में समर्थ । शरण-भव्य प्राणियों के लिये आश्रयभूत । गति-आलम्बन-सहारा। प्रतिष्ठा-तीनों कालो में अविनाशी होने के कारण स्थिर। अप्रतिहतवरज्ञानदर्शनधर-भित्ति आदि से न रुकने वाले श्रेष्ठ केवलज्ञान और केवलदर्शन को धारण करनेवाले।
व्यावृत्तछद्म-जो आत्मा के केवलज्ञान केवलदर्शन को ढंक दे, वह घातिक कर्मों का समूह छद्म कहलाता है। जिनसे छद्म हट गया हो वह व्यावृतछम हैं।
जिन-स्वयं राग-द्वेष रूपी शत्रुओं को जीतने वाले। जापक-रागादि को जीतने के लिए उद्यत भव्यजीवगणों को धर्मदेशना आदि द्वारा जीतने की ત્રાણ-કર્મોથી પીડાતા ભવ્ય જનની રક્ષામાં સમર્થ. શરણ-ભવ્ય પ્રાણીઓને માટે આશ્રયનું સ્થાન. गति-
अ मन-सहा। (आधा२). પ્રતિષ્ઠા-ત્રણે કાળમાં અવિનાશી હોવાને કારણે સ્થિર. અપ્રતિહત–વર-જ્ઞાન-દર્શનધર-ભિત્તિ-આદિથી ન રોકાવાવાળું શ્રેષ્ઠ કેવળજ્ઞાન અને કેવળદર્શનને ધારણ કરનાર વ્યાવૃત્તછદૂમ-જે આત્માના કેવળજ્ઞાન કેવળદર્શનને ઢાંકી દે, તે ઘાતિક કમેને સમૂહ છદ્મ કહેવાય છે. જેનાથી છદ્મ દૂર જતું રહ્યું હોય તે વ્યાવૃત્તછમ છે. જિન--સ્વયં રાગ-દ્વેષ રૂપી શત્રુઓને જીતનાર.
પક-રાગાદિને જીતવાને માટે તત્પર ભવ્ય જીવગણને ધમ દેશના આદિ દ્વારા જીતવાની પ્રેરણા આપનાર.
कृत-भूगवत्स्तुतिः।
॥३६५||
Jain Education F
ional

Page #379

श्रीकल्पसूत्रे ॥३६६||
।
भव्यजीवगणं धर्मदेशनादिना प्रेरयन्तीति जापकास्तेभ्यः । तीर्णेभ्यः = स्वयं संसारौघकृतपारेभ्यः । तारकेभ्यःतारयन्तीति तारकास्तेभ्यः। बुद्धेभ्यः = स्वयं बोधं प्राप्तेभ्यः । बोधकेभ्यः - बोधयन्त्यन्यानिति बोधकास्तेभ्यः । मुक्तेभ्यः - अमोचिषत स्वयं कर्मपञ्जरादिति मुक्तास्तेभ्यः । मोचकेभ्यः - मुच्यमानानन्यान् प्रेरयन्तीति मोचकास्तेभ्यः । सर्वज्ञेभ्यः-सर्व-सकलद्रव्यगुणपर्यायलक्षणं वस्तुजातं याथातथ्येन जानन्तीति सर्वज्ञास्तेभ्यः । सर्वदर्शिभ्यः -सर्वसमस्तपदार्थस्वरूपं सामान्येन द्रष्टुं शीलं येषां ते सर्वदर्शिनस्तेभ्यः । शिवं निखिलोपद्रवरहितत्वाच्छिवमयं - कल्याणमयम, अचलं = स्वाभाविकप्रायोगिकचलनक्रियाशून्यम्, अरुजम् - तत्रात्मनामविद्यमानशरीरमनस्कत्वादाधिव्याधिरहितप्रेरणा करने वाले ।
तीर्ण- संसार-प्रवाह तारक - दूसरों को तारने वाले । बुद्ध - स्वयं बोध को प्राप्त । बोधक-दूसरों को बोध देने वाले ।
जो स्वयं पार हो चुके हैं।

मुक्त - जो अपने आपको कर्म रूपी पींजरे से छुड़ा चुके हैं।
मोचक - दूसरों को मुक्त होने की प्रेरणा करने वाले ।
सर्वज्ञ - समस्त द्रव्यों, पर्यायों और गुणों को सम्यक् प्रकार से जानने वाले ।
सर्वदर्शी - समस्त पदार्थों के सामान्य धर्मों को जानने वाले ।
इन सब विशेषणों से युक्त, तथा सिद्धिगति नामक स्थान को प्राप्त सिद्ध भगवन्तों को नमस्कार हो ।
सिद्धिगति का स्वरूप क्या है सो बतलाते हैं-वह सब प्रकार के उपद्रवों से रहित होने के कारण शिव अर्थात् कल्याणमय है ।
તી—સંસાર–પ્રવાહથી જે તે પાર જઇ ચૂકયા છે.
તારક-બીજાએ.ને તારનારા. युद्धपोत बोध पाभेला.
शोध-मीलने मोघ हेनार.
મુક્ત-જે પાતાને કર્માંરૂપી પાંજરામાંથી મુકત કરી ચૂકયા છે. મેાચક-બીજાને મુકત થવાની પ્રેરણા કરનારા.
સ॰જ્ઞ-સમસ્ત દ્રવ્યેા, પર્યાયેા અને ગુણાને સારી રીતે જાણુનારા.
સ॰દી સમસ્ત પદાર્થોના સામાન્ય ધર્મોને જાણનારા. આ બધાં વિશેષણાથી યુક્ત તથા સિદ્ધિગતિ નામના સ્થાનને પામેલાં સિદ્ધ ભગવાનેાને નમસ્કાર હૈ. સિદ્ધિગતિનું સ્વરૂપ શું છે તે બતાવે છે-તે બધી જાતના ઉપદ્રવા

poonam
कल्प
मञ्जरी
टीका
शक्रेन्द्रकृत- भग
वत्स्तुतिः ।
॥३६६॥
.

Page #380

श्रीकल्पमुत्रे
॥३६७॥
Jain Education
मित्यर्थः, अनन्तम्नोऽन्ती नाशो यस्य तत्, अतएव अक्षयम् नास्ति लेशतोऽपि क्षयो यस्य तत्अविनाशीत्यर्थः, अव्याबाधं न विद्यते व्यावाधा = पीडा द्रव्यतो भावतश्च यत्र तत्, अपुनरावृत्ति - अविद्यमाना पुनरावृत्तिः = संसारे पुनरवतरणं यस्मात्तत्-यत्र गत्वा न कदाचिदध्यात्मा विनिवर्त्तते, समाम्नातमन्यत्रापि --"न स पुनरावर्त्तते न स पुनरावर्त्तते" इति इत्थमुक्तशिवत्वादि--विशेषणविशिष्टं सिद्धिगतिनामधेयं-- सिद्धिगतिरिति नामधेयं =नाम यस्य तत् तथाभूतं स्थानं स्थीयतेऽस्मिन्निति स्थानं= लोकाग्रलक्षणं सम्प्राप्तेभ्यः = समाश्रितेभ्यः । नमो जिनेभ्यः । कीदृशेभ्यः इत्याह- जितभयेभ्यः - जितं भयं यैस्तेभ्य इति । इत्थं सिद्धान् नमस्कृत्यार्हन्तं उसमें स्वाभाविक या परप्रेरणाजनित हलन चलन क्रिया नहीं होती, अतएव अचल है । वह अरुज है-रोगवर्जित है, मुक्तात्माओं को शरीर न होने से व्याधि नहीं होती और मन न होने से आधि नहीं होती, अतः वह गति अरुज है । वह अनन्त - अन्तरहित है और अक्षय-अविनाशी है । द्रव्य और भाव से पीड़ा न होने के कारण अव्यावाध है। उस गति से फिर संसार में आना नहीं पड़ता, अतः वह अपुनरावृत्ति है । मोक्ष जाकर आत्मा कभी लौटता नहीं है । यह बात दूसरों के यहाँ भी स्वीकार की गई है । वहाँ कहा है— " न स पुनरावर्त्तते, न स पुनरावर्त्तते" इति । 'वह (मुक्तात्मा) फिर नहीं लौटता, वह फिर नहीं लौटता' । इन विशेषणों से युक्त सिद्धिगति नामकस्थान - लोक के अग्रभाग को जो प्राप्त हो चुके हैं और जिन्हों ने समस्त भयों को जीत लिया है, उन जिन देवों को सिद्धों को - नमस्कार हो ।
વિનાના હોવાથી શિવ એટલે કે કલ્યાણમય છે. તેમા સ્વાભાવિક કે પરપ્રેરણાજનિત હલન-ચલનની ક્રિયા થતી નથી, તેથી અચલ છે. તે અરુજ (રાગ વિનાનું) છે, મુકતાત્માઓને શરીર ન હોવાથી વ્યાધિ થતી નથી અને મન न होवाथी आधि थती नथी, तेथी ते गति मरुन छे. ते अनन्त (अन्त विनानी) हे मने अक्षय (अविनाशी) छे. દ્રવ્ય અને ભાવથી પીડા ન હોવાના કારણે અવ્યાબાધ છે. તે ગતિમાંથી ફરીથી સંસારમાં આવવું પડતું નથી તેથી તે અપુનરાવૃત્તિ છે. મેાક્ષ જઈને આત્મા કદી પણ પાઠે આવતા નથી. આ વાત બીજા ધર્મોમાં પણ સ્વીકાवामां आवे छे. त्यां ह्युं छे
"न स पुनरावर्तते न स पुनरावर्तते " इति ।
"ते (भुतात्मा) इरीथी पाछेो भवतो नथी, ते इरीथी पाछे भावतो नथी."
તે વિશેષણાથી યુકત સિદ્ધિગતિ નામનુ સ્થાન એટલે કે લેાકના અગ્રભાગને જે પામી ગયાં છે અને જેમણે સમસ્ત ભાને ત્યાં છે તે જિન દેવાને-સિદ્ધોને નમસ્કાર હો.
कल्प
मञ्जरी
टीका
शक्रेन्द्रकृत-भाग
वत्स्तुतिः ।
॥३६७||

Page #381

श्रीकल्प
सूत्रे ॥३६८॥
您
前面
नमस्करोति-'नमोऽथुणं समणस्स' इत्यादि । नमोऽस्तु खलु श्रमणाय भगवते महावीराय पूर्वतीर्थकरनिर्दिष्टायपूर्वतीर्थकरैः निर्दिष्टाय =भावितीर्थकरत्वेन प्रोक्ताय, यावत् सम्प्रा सुकामाय । यावत्पदेन - ' आदिकराय तीर्थकराय' इत्यारभ्य 'सिद्धिगतिनामधेयं स्थानम्' इत्यन्तानि पदानि संग्राह्याणि । तथा - इह गतः अत्र स्थितोऽहं तत्र गतं = देवानन्दायाः कुक्षौ स्थितं भगवन्तं वन्दे खलु । तत्र गतो भगवान् मामिहगतं पश्यतु इति कृत्वा = इत्थमुक्तत्वा श्रमण भगवन्तं महावीरं वन्दते नमस्यति, वन्दित्वा नमस्यित्वा सिंहासनवरे पौरस्त्याभिमुखः = पूर्वाभिमुखः सन्निषण्णः समुपविष्टः ॥सू० १० ॥
मूलम् - तरणं से सके देविंदे देवराया समणस्स भगवओ महावीरस्स अच्छेरयभूयं माहणकुलग॰भत्ताए वुकमणं जाणित्ता चिंतेइ - नो खलु अरहंता वा चकवट्टी वा बलदेवा वा वासुदेवा वा अंतकुलेसु वा पंतकुलेसु वा तुच्छकुले वाहीणकुलेसु वा दीणकुलेसु वा रुग्गकुलेसु वा भुम्गकुलेसु वा दरिद्दकुलेसु वा किरणकुलेसु भिक्खागकुले वा माणकुलेस वा आयासु वा आयाइति वा आयाइस्संति वा । अस्थि पुण एसेवि भावे अच्छेयए । एस पुण ताहिं उस्सप्पिणीहिं ओसप्पिणीहि विइकंताहिं समुप्पज्जइ ।
शकेन्द्र इस प्रकार सिद्धों को नमस्कार करके अर्हन्त भगवान महावीर को नमस्कार करते हैं - नमस्कार हो श्रमण भगवान् महावीर को, जिनका पूर्ववर्ती तीर्थंकरों ने भावि-तीर्थंकर के रूप में निर्देश किया है । यहाँ जो 'यावत्' पद है, उससे आदिकर, तीर्थंकर से लेकर 'सिद्धिगतिनामधेय स्थान' तक के पदों का संग्रह कर लेना चाहिए। तथा 'यहाँ स्थित मैं ( शक्रेन्द्र ) वहाँ (देवानन्दा की कुक्षि में) स्थित भगवान् को वन्दना करता हूँ। वहाँ स्थित भगवान् यहाँ स्थित मुझे देखें । ऐसा कहकर श्रमण भगवान महावीर को वन्दना नमस्कार करते हैं, वन्दना - नमस्कार करके श्रेष्ठ सिंहासन पर पूर्व दिशा में मुख करके बैठ जाते हैं । म्र०१० ॥
શક્રેન્દ્ર આ પ્રમાણે સિદ્ધોને નમસ્કાર કરીને અહુન્ત ભગવાન મહાવીરને નમસ્કાર કરે છે–નમસ્કાર હેા શ્રમણ भगवान महावीरने, प्रेमना पूर्ववत्ती तीर्थ पुरोये लावी तीर्थ उरना ३५मां निर्देश छे. अहीं' ने 'यावत् ' પદ છે તેથી ‘આદિકર, તીથ કર'થી લઈને ‘સિદ્ધતિનામધેય સ્થાન' સુધીના પદોના સ'ગ્રહ કરી લેવા જોઈએ. તથા “અહીં રહેલ, હુ' (શક્રેન્દ્ર) ત્યાં (દેવાનન્દાની કુખમાં) રહેલ ભગવાનને વંદા કરૂ છું. ત્યાં રહેલા ભગવાન અહીં રહેલા મને જોવે” એવુ કહીને શ્રમણુ ભગવાન મહાવીરને વંદણા-નમસ્કાર કરે છે. વંદા-નમસ્કાર કરીને શ્રેષ્ઠ સિંહાસન પર પૂર્વ દિશામાં મુખ રાખીને બેસી જાય છે. સૂ૦૧૦

कल्प
मञ्जरी टीका
शक्रेन्द्र
कृत- भग
वत्स्तुतिः ।
|| ३६८||

Page #382

ROHI
श्रीकल्प
मंत्र
॥३६९||
मञ्जरी
टीका
नामगुत्तस्स वा कम्मरस अक्खीणस्स अवेइयस्स अणिजिन्नस्स उदएणं जणं अरहंता वा जाव वासुदेवा वा अंतकुलेसु वा जाव माहणकुलेसु वा आयाइंसु वा आयाइंति वा आयाइस्संति वा, कुच्छिसि गम्भत्ताए वक्कमिंस वा वक्कमति वा वक्कमिस्संति वा, नो चेव णं जोणीजम्मणनिकाखमणेगं निकावर्मिसु वा निकावमंति वा निकावमिस्संति वा । अयं च ण समणे भगवं महावीरे माहणकुंडग्गामे नयरे उसभदत्तस्स माहणस्स भारियाए देवाणंदाए माहणीए कुच्छिसि गब्भत्ताए वकंते । तं जीयमेयं तीयपचुप्पण्णमणागयाणं सक्काणं देविंदाणं देवरायाणं जं णं अरिहंता भगवंतो तहप्पगारेहितो अंतकुलेहितो जाव माहणकुलेहितो तहप्पगारेसु उग्गकुलेसु वा भोगकुलेसु वा राइष्णकुलेसु वा इक बागकुलेसु वा हरिवंसकुलेसु वा नायकुलेसु वा अन्नयरेसु वा तहप्पगारेसु वा विसुद्धजाइकुलवंसेसु साहरणिजा। तं सेयं खलु ममावि समणं भगवं महावीर चरमतित्थयरं पुवतित्थयरनिट्ठि माहणकुंडग्गामाओ जयराओ उसमदत्तस्स माहणस्स भारियाए देवाणंदाए माहणीए कुच्छीओ खत्तियकुंडग्गामे नयरे नायाणं खत्तियाणं सिद्धस्थस्स खत्तियस्स कासवगुत्तस्स भारियाए तिसलाए खत्तियागीए वासिट्ठसगुत्ताए कुच्छिसि गब्भत्ताए साहरावित्तए । जे वि य णं से तिसलाए खत्तियाणीए गम्भे तपि य गं देवाणंदाए माहणीए कुच्छिसि गब्भत्ताए साहरावित्तएत्ति कट्ट हरिणेगमेसि पायत्ताणीयाहिवई देवं सदावेइ, सदावित्ता एवं वयासी
एवं खलु देवाणुप्पिया ! नो खलु अरहंता वा चक्कचट्टी वा बलदेवा वा वासुदेवा वा अंतकुलेसु वा जाव जे वियणं से तिसलाए खत्तियाणीए गम्भे तं पि यण देवाणंदाए माहणीए कुच्छिसि गब्भत्ताए साहरावित्तए। तं गच्छ णं तुम देवाणुप्पिया ! समणं भगवं महावीरं माहणकुण्डग्गामे णयरे उसमदत्तस्स माहणस्स भारियाए देवाणंदाए माहणीए कुच्छीओ खत्तियकुंडग्गामणयरे नायाणं खत्तियाणं सिद्धत्थस्स खत्तियस्स कासवगुत्तस्स भारियाए तिसलाए खत्तियाणीए वासिट्ठसगुत्ताए कुञ्छिसि अव्याबाई अकिलामं अगिलाणं अमिलाणं जयणाए जयमाणे गब्भत्ताए साहराहि । जे वि य णं से तिसलाए खत्तियाणीए गम्भे तं पि य णं देवाणंदाए माहणीए कुच्छिसि गम्भत्ताए साहराहि, साहरित्ता ममेयमाणत्तियं खिप्पामेव पचप्पिणाहि ।।मू० ११।।
छाया-ततः खलु स शक्रो देवेन्द्रो देवराजः श्रमणस्य भगवतो महावीरस्य आश्चर्यभूतं ब्राह्मणकुल
मूलका अर्थ-'तए णं से इत्यादि । तत्पश्चात् वह शक्र देवेन्द्र देवराज, श्रमण भगवान् महावीर का आश्चर्यजनक ब्राह्मण-कुल में पधारना जान कर विचार करते हैं-अहन्त, चक्रवर्ती, बलदेव
भूलना मथ-'तपणं से' त्याहि. त्यार माह शन्द्र विचार ४२वा साच्या सगवान महावीरे બ્રાહ્મણકુળમાં અવતરણ કર્યું તે એક આશ્ચર્યજનક ઘટના છે. કારણ કે અરિહંત, ચકવતી બળદેવ, વાસુદેવ,
शकेन्द्रकृत-गर्भ संहरणविचारः।
॥३६९॥
કી

.

Page #383

कल्प
मञ्जरी
टोका
गर्भतया व्युत्क्रमणं ज्ञात्वा चिन्तयति-नो खलु अर्हन्तो वा चक्रवर्तिनो वा बलदेवा वा वासुदेवा वा अन्तकुलेषु वा प्रान्तकुलेषु वा तुच्छकुलेषु वा हीनकुलेषु वा दीनकुलेषु वा रुग्णकुलेषु वा भुग्नकुलेषु वा दरिद्रकुलेषु वा
कृपणकुलेषु वा भिक्षाककुलेषु वा ब्राह्मणकुलेषु वा आयान् वा आयान्ति वा आयास्यन्ति वा। अस्ति पुनः श्रीकल्प
एषोऽपि भावः आश्चर्यभूतः। एष पुनरनन्तासु उत्सर्पिणीषु अवसर्पिणीषु व्यतिक्रान्तासु समुत्पद्यते । ॥३७०॥
नामगोत्रस्य वा कर्मणः अक्षीणस्य अवेदितस्य अनिर्जीर्णस्य उदयेन यत् खलु अर्हन्तो वा यावत् वासुदेवा वा अन्तकुलेषु वा यावत् ब्राह्मणकुलेषु वा आयान् वा आयान्ति वा आयास्यन्ति वा, कुक्षौ गर्भतया व्युदक्राम्यन् वा व्युत्क्राम्यन्ति वा व्युत्क्रमिष्यन्ति वा, नो चैव खलु योनिजन्मनिष्क्रमणेन निरक्राम्यन् वा निष्क्राम्यन्ति वा निष्क्रमिष्यन्ति वा । अयं च खलु श्रमणो भगवान् महावीरो ब्राह्मणकुण्डग्रामे नगरे ऋषभअथवा वासुदेव अन्त (शुद्र) कुलों में, प्रान्त (अधमाचार वाले) कुलो में, तुच्छ कुलों में, दीन कुलों में, रुग्णकुलों में, भुग्न (कुटिल) कुलों में, दरिद्रकुलों में, कृपणकुलों में, भिक्षुककुलों में अथवा ब्राह्मणकलों में
न आये हैं, न आते हैं और न आएँगे। यह भी आश्चर्यजनक बात अनन्त उत्सर्पिणी-अवसर्पिणी काल ___ व्यतीत होजाने पर होती है।
नामगोत्र-नीचगोत्र का क्षय न हुआ हो, वेदा न गया हो, निर्जरा न हुई हो और इस कारण उसके उदय से अर्हन्त यावत् वासुदेव अन्तकलों में यावत् ब्राह्मणकुलों में आये, आते हैं या आएँगे, कुक्षि में गर्भरूप से उत्पन्न हुए, उत्पन्न होते हैं और उत्पन्न होंगे, तो भी योनिजन्म-निष्क्रमण (योनि द्वारा जन्म के रूप में निकलना) से न जन्मे हैं, न जन्मते हैं और न जन्मेंगे । अर्थात् प्रथम तो अर्हन्त चक्रवर्ती आदि अन्त-प्रान्त, यावत् ब्राह्मण कुलों में गर्भ के रूप में प्रवेश ही नहीं करते, कदाचित् पूर्वबद्ध नीचगोत्रकर्म के उदय से गर्भ में प्रवेश करें भी तो उन कुलों में जन्म नहीं लेते। મહાન પરાક્રમી અને સર્વ શ્રેષ્ઠ મહાપુરુષો છે, આવા મહાપુરુષો વીર્યવાન અને પરાક્રમી ક્ષત્રિય કુળમાં જન્મ લે તે ઉચિત ગણાય છે. ક્ષત્રિયકુળ શિવાયના કુળે હીન પદ અને દરિદ્રવાળા ગણાય છે. તેથી આવા મહાન પુણ્યશાળી કદાપિ પણ ક્ષુદ્રકુળોમાં આવ્યા નથી, આવતા નથી ને આવશે પણ નહિ, તે આ “આગમન’ કેવું આશ્ચર્ય જનક છે ! આવી આશ્ચર્યજનક ઘટના અનંત ઉત્સર્પિણી અવસર્પિણી કાળ વ્યતીત થયા બાદ બને છે.
શકેન્દ્ર વિચાર મગ્ન થઈ વિચારે છે કે કદાચ આવા મહાપુરુષોને પણ, પૂર્વે નીચત્ર બાંધવારૂપ કમ. જે ક્ષય ન થયું હોય. તે તે કર્મના ઉદયે તેમને આ સંયોગ સાંપડે છે, આવા રૂડા જીવો કુક્ષીમાં ગર્ભ રૂપે રહે Jain. Education Bomछ. ५५ तेमानो योनिशान थतेनथी. For Private & Person
शक्रेन्द्रकृत-गर्भ
संहरणविचारः।
॥३७॥
For Private
Personal use.Qally................
.
.moran
SHENaw.jainelibrary.org

Page #384

श्रीकल्प
॥३७॥
टीका
दत्तस्य ब्राह्मणस्य भायोंया देवानन्दाया ब्राह्मण्याः कुक्षा गभतया व्युत्क्रान्तः। तत् जातमतत्-अतातप्रत्युत्पन्नाऽनागतानां शक्राणां देवेन्द्राणां देवराजानां यत् खलु अर्हन्तो भगवन्तः तथाप्रकारेभ्योऽन्तकुलेभ्यो यावत् ब्राह्मणकुलेभ्यः तथाप्रकारेषु उग्रकुलेषु वा भोगकुलेषु वा राजन्यकुलेषु वा इक्ष्वाकुकुलेषु वा हरिवंशकुलेषु वा ज्ञातकुलेषु वा अन्यतरेषु वा तथाप्रकारेषु विशुद्धजातिकुलवंशेषु संहारणीयाः। तच्छ्रेयः खलु ममापि-श्रमणं
कल्पभगवन्तं महावीरं चरमतीर्थकर पूर्वतीर्थकरनिर्दिष्टं ब्राह्मणकुण्डग्रामे नगरे ऋषभदत्तस्य ब्राह्मणस्य भार्याया
मञ्जरी देवानन्दाया ब्राह्मण्याः कुक्षितः क्षत्रियकुण्डग्रामे नगरे ज्ञातानां क्षत्रियाणां सिद्धार्थस्य क्षत्रियस्य काश्यपगोत्रस्य भार्यायास्त्रिशलायाः क्षत्रियाण्याः वाशिष्ठसगोत्रायाः कुक्षौ गर्भतया संहारयितुम् । योऽपि च खलु त्रिशलायाः त्रियाण्या गर्भः, तमपि च खलु देवानन्दाया ब्राह्मण्याः कुक्षौ गर्भतया संहारयितुमिति कृत्वा हरिणैगमेषिणं
परन्तु यह श्रमण भगवान महावीर ब्राह्मणकुंडग्राम नामक नगर में ऋषभदत्त ब्राह्मण की पत्नी देवानन्दा ब्राह्मणी के उदर में गर्भरूप से उत्पन्न हुए हैं ! तो अतीत वर्तमान और भविष्य-कालीन सभी शक्र देवेन्द्र देवराज का यह जीत व्यवहार है कि अर्हन्त भगवंतों का ऐसे अन्तकुलों से यावत् ब्राह्मणकुलों से
शक्रेन्द्रविशिष्ट उग्रकुलों में या ज्ञातकुलों में अथवा इसी प्रकार के किसी विशुद्ध जाति-कुलवाले वंशों में संहरण
कृत-गर्भ
संहरणकर देना चाहिए।
र विचारः। तो मेरे लिये यह उचित है कि चरमतीर्थकर और पूर्ववर्ती तीर्थंकरों द्वारा निर्दिष्ट श्रमण भगवान् महावीर को ब्राह्मणकुण्डग्राम नामक नगर में ऋषभदत्त ब्राह्मण को भार्या देवानन्दा ब्राह्मणी की कुक्षि से, क्षत्रियकुण्डग्राम नामक नगर में ज्ञात क्षत्रियों के कुल में उत्पन्न काश्यपगोत्रीय सिद्धार्थ क्षत्रिय की भार्या वाशिष्ठगोत्रवाली त्रिशला क्षत्रियाणी की कुक्षि में गर्भरूप से संहरण करूँ और त्रिशला क्षत्रियाणी का जो गर्भ है, उसे देवानन्दा ब्राह्मणी की कुक्षि में संहरण कर दूं। इस प्रकार विचार कर (शकेन्द्र ने) पदाति
ત્રિકીનાથ શ્રમણ ભગવાન મહાવીરની ઉત્પત્તિ આ બ્રાહમણુકુળમાં થઈ છે, તે ભૂત, વર્તમાન અને ભાવિ કાળના કેન્દ્ર દેવેન્દ્રોને જીત વ્યવહાર છે કે, અહંત ભગવાનના જનું ત્યાંથી સંહરણ કરી કઈ વિશિષ્ટ ઉગ્રફળ,
AAS ||३७१॥ ભેગકુળ, રાજન્યકુળ, ઈવાકુકુળ, હરિવંશકુળ અથવા જ્ઞાતકુળમાં તેમજ વિશુદ્ધ જાતિકુળમાં તેમનું સ્થાપન કરવું. તે તે ઉચિત છે કે, તીર્થકર શ્રમણ ભગવાનનું દેવાનંદા બ્રાહ્મણીની કુક્ષિમાંથી સંહરણ કરી, ક્ષત્રિયકુંડગ્રામ નગરના જ્ઞાત ક્ષત્રિયના કુળમાં ઉત્પન્ન થયેલ કાશ્યપગોત્રી સિદ્ધાર્થ ક્ષત્રિયની ભાર્યા વાશિષ્ઠગોત્રવાળી ત્રિશલા ક્ષત્રિયાણીની કુક્ષિમાં ગર્ભરૂપે કરી
का
PrivatesPersonal use

Page #385

श्रीकल्प
कल्प
मञ्जरी
॥३७२॥
टीका
पादातानिकाधिपतिं देवं शब्दायते, शब्दायित्वा एवमवादीत
एवं खलु देवानुपिय! नो खलु अहेन्तो वा चक्रवर्तिनो वा बलदेवा वा वासुदेवा वा अन्तकुलेषु वा यावत्-योऽपि च खलु स त्रिशलायाः क्षत्रियाण्या गर्भः, तमपि च खलु देवानन्दाया ब्राह्मण्याः कुक्षौ गर्भतया संहारयितुम् । तद् गच्छ खलु त्वं देवानुपिय ! श्रमणं भगवन्तं महावीरं ब्राह्मणकुण्डग्रामे नगरे ऋषभदत्तस्य ब्राह्मणस्य भार्याया देवानन्दाया ब्राह्मण्याः कुक्षितः क्षत्रियकुण्डग्रामे नगरे ज्ञातानां क्षत्रियाणां सिद्धार्थस्य क्षत्रियस्य काश्यपगोत्रस्य भार्यायास्त्रिशलायाः क्षत्रियाण्याः वाशिष्ठसगोत्रायाः कुक्षौ अव्यावाधम् अक्लमम् अग्लानम् अम्लानम् यतनया यतमानः गर्भतया संहर। योऽपि च खलु स त्रिशलायाः क्षत्रियाण्याः गर्भः, तमपि च खलु देवानन्दाया ब्राह्मण्याः कुक्षौ गर्भतया संहर, संदृत्य मम एतामाज्ञप्ति क्षिपमेव प्रत्यर्पय मू० ११।। अनीकाधिपति हरिणैगमेपी देव को बुलवाया और बुलवा कर इस प्रकार कहा
हे देवानुपिय ! अर्हन्त, चक्रवर्ती, बलदेव अथवा वासुदेव अन्तकुल में (उत्पन्न नहीं होते हैं) यावत् देवानन्दा की कुक्षि का गर्भ त्रिशला की कुक्षि में और त्रिशला क्षत्रियाणी का गर्भ देवानन्दा ब्राह्मणी की कुक्षि में उलट-पलट कर देना उचित है। सो हे देवानुप्रिय! तुम जाओ, श्रमण भगवान् महावीर को, ब्राह्मणकुण्डग्राम नगर में ऋषभदत्त ब्राह्मण की पत्नी देवानन्दा ब्राह्मणी की कुक्षि से क्षत्रियकुण्डग्राम नगर में ज्ञातक्षत्रियों के वंश में उत्पन्न काश्यपगोत्रीय सिद्धार्थ क्षत्रिय की पत्नी वाशिष्ठगोत्रीया त्रिशला क्षत्रियाणी की कुक्षि में, किसी तरह की पीड़ा न हो. परिश्रम न हो, खेद न हो, म्लानता न हो, यतनासे कार्य करते हुए बदल दो और त्रिशला क्षत्रियाणी का जो गर्भ है, उस गर्भ को देवानन्दा ब्राह्मणी की
कुक्षि में गर्भ रूप से बदल दो। यह अदल-बदल करके मेरी इस आज्ञा को शीघ्र ही वापिस लौटाओ, __ अर्थात् 'मैंने आदेशानुसार सब कार्य कर दिया' इस प्रकार की मुझे मूचना दो। ।।मू०११॥
હું સ્થાપન કરું. આવો નિર્ણય કરી, તેણે પદાતિ-અનીકાધિપતિ હરિÍગમેથી દેવને બોલાવ્યો, ને બોલાવી નિમ્નકત પ્રકારે આજ્ઞા આપી–
હે દેવાનુપ્રિય! અહજત, ચક્રવર્તી, બળદેવ અને વાસુદેવ કદાપિ પણ અંતકાંત આદિ કુળમાં ઉત્પન્ન થાય નહિ, પરંતુ તીર્થંકર શ્રમણ ભગવાન મહાવીરનું દેવાનન્દા બ્રાહ્મણની કુક્ષિમાં પધારવું થયું છે. આ અનુચિત છે, ને આપણે જીત વ્યવહાર છે કે, તે ગર્ભનું ઉત્થાપન કરવું તે તમે બ્રાહ્મણકુળમાંથી સંહરણ કરી ત્રિશળા માતાના
ગર્ભમાં તેમને સુખ-સમાધે મૂકી આવો. આ કાર્ય કરતાં ભગવાનના જીવને જરાપણુ પરિશ્રમ પીડા કે ખેદ ન થાય Haon मेवानुं भूश नलि. मा प्रमाणे आज्ञानु पान ४भने .पास आपो. (सू०११)
हरिणगमेषिणं पति
गर्भसंह
मारणाय शक्र
स्यादेशः।
॥३७२॥
viww.jainelibrary.org'

Page #386

श्रीकल्पसूत्रे ||३७३॥
टीका- 'तर णं से' इत्यादि । ततः सिंहासने उपवेशनानन्तरं खलु स शक्री देवेन्द्रो देवराजः श्रमणस्य भगवतो महावीरस्य आश्चर्यभूतं ब्राह्मणकुलगर्भतया = ब्राह्मणकुले गर्भत्वेन व्युत्क्रमणम् = उत्पत्तिं ज्ञात्वा चिन्तयतिनो खलु निश्चयेन अर्हन्तश्चक्रवर्तिनो बलदेवा वासुदेवा अन्तकुलेषु = शुद्रकुलेषु प्रान्तकुलेषु = अधमा चारिकुलेषु, तुच्छकुलेषु=अल्पक्कुटुम्बकुलेषु हीनकुलेषु = जातिधनाद्यपूर्ण कुलेषु, दीनकुलेषु = शोकग्रस्त कुलेषु रुग्णकुलेषु =पितृपरम्पराप्राप्तरोगयुक्तेषु कुलेषु, भुग्नकुलेषु = कुटिल कुलेषु = वञ्चककुलेष्वित्यर्थः, दरिद्रकुलेषु = निर्धनकुलेषु, कृपणकुलेषु-अदातृकुलेषु, भिक्षाककुलेषु = भिक्षाजीविकुलेषु ब्राह्मण कुलेषु = ब्राह्मणानां कुलेषु आयान=आगता अतीते काले, आयान्ति = आगच्छन्ति वर्तमानकाले, आयास्यन्ति = आगमिष्यन्ति भविष्यत्काले । एषोऽपि = अर्हदादीनामन्त कुलादिषु आगमनरूपोऽपि भावः आश्चर्यभूतोऽस्ति । एष पुनराश्चर्यभूतो भावः अनन्तासु उत्सर्पिणीषु अवसर्पिणीषु व्यति
टीका का अर्थ- 'तए णं से' इत्यादि । सिंहासन पर बैठने के बाद वह शक्र देवेन्द्र देवराज श्रमण भगवान् महावीर को आश्चर्यजनक ब्राह्मणकुल में गर्भरूप से उत्पन्न हुआ जान कर विचार करते हैं-निश्चय ही अर्हन्त, चक्रवर्ती, बलदेव अथवा वासुदेव अन्तकुलों (शुद्रकुलों) में, मान्त - अधमाचारियों के कुलों में, तुच्छ अर्थात् अल्प परिवारवाले कुलों में, हीन अर्थात् जाति एवं धन आदिसे अपूर्ण कुलों में, दीन-शोकग्रस्त कुलों में, वंशपरम्परागत रोग वाले कुलों में, कुटिल या वंचक कुलों में, निधनकुलों में, कंजूस कुलों में, भिखारियों के कुलों में, अथवा ब्राह्मणों के कुलों में अतीत काल में उत्पन्न नहीं हुए, वर्त्तमान में नहीं उत्पन्न होते और भविष्य में भी नहीं उत्पन्न होंगे। अन्तों आदि का अन्तकुल आदि में आना भी आश्चर्य है । यह आश्चर्यरूप भाव और अवसर्पिणी काल बीतने पर उत्पन्न होता है ।
अनन्त उत्सर्पिणी

टीने अर्थ-तरणं से त्यिाहि शहेन्द्र देवराने भनथी नही हुयु !-' महुत, बहुवर्ती, मणदेव मने વાસુદેવ, નિશ્ચયપણે ક્ષુદ્રકુળામાં, અધમકુળામાં, તુચ્છ અને અલ્પ પરિવારયુક્ત કુળામાં, જાતિ, ધન વિગેરેથી હીન કુળામાં, દીન-શાકગ્રસ્ત કુળામાં, વંશપરંપરાગત રાગિષ્ઠ કુળામાં, કુટિલ અને વંચક કુળમાં, નિષઁન અને કુળેામાં, ભિખારી અને બ્રાહ્મણ કુળામાં જન્મે નહિ.
સ
શ્રી શ્રમણુ ભગવાન મહાવીરની બાબતમાં બન્યું તે તે એક કારણ એ કે નીચગેાત્રરૂપ બાંધેલાં કર્મોની સ્થિતિનેા ક્ષય ન થયા," રસનું નહિં હાય તેથી નિર્જરા થઈ નથી, એમ આ ઉપરથી ફળિત થાય છે.

અકલ્પનીય ઘટના બની ગઈ, અને તેનુ વેદન નથી થયુ, તે કર્મો ભોગવ્યા
解。
कल्प
मञ्जरी
टीका
शक्रेन्द्रकृत-गर्भसंहरणविचारः ।
||३७३ ||
.

Page #387

कल्प
मञ्जरी
॥३७४||
टीका
क्रान्तासु-व्यतीतासु समुत्पद्यते । अत्र कारणमाह-'नामगोत्तस्स' इत्यादि । नामगोत्रस्य-नाम्ना कृत्वा गोत्रस्यनीचगोत्रस्य, वा-अथवा-अक्षीणस्य=स्थितेरक्षयेण अक्षीणस्य अवेदितस्य-रसस्यापरिभोगेन अवेदितस्य, अतएव अनिर्जीर्णस्य आत्मप्रदेशेभ्यः अपृथग्भूतस्य कर्मण उदयेन कृत्वा खलु यत् अर्हन्तो वा यावद् वासुदेवा वा अन्तकुलेषु वा यावद् ब्राह्मणकुलेषु वा आयान् वा आयान्ति वा आयास्यन्ति वा, कुक्षौ गर्भत्वेन व्युदक्रामन्= उदपदयन्त वा, व्युत्क्राम्यन्ति उत्पद्यन्ते वा, व्युत्क्रमिष्यन्ति उत्पत्स्यन्ते वा । परन्तु योनिजन्मनिष्क्रमणेन-योनेयोनिद्वारतो जन्मना जन्मरूपेण यनिष्क्रमण-निर्गमनं तेन कृत्वा खलु नो नैव निरक्राम्यन्=निष्क्रान्ता अतीतकाले, निष्क्राम्यन्ति-निर्गता भवन्ति वर्तमानकाले, निष्क्रमिष्यन्ति=निर्गता भविष्यन्ति अनागतकाले । अयं च खलु श्रमणो भगवान महावीरो ब्राह्मणकुण्डग्रामे नगरे ऋषभदत्तस्य ब्राह्मणस्य भार्याया देवानन्दाया ब्राह्मण्याः कुक्षौ गर्भत्वेन व्युत्क्रान्तः उत्पन्नः । तदेतत् जीतम् आचारः अतीतप्रत्युत्पन्नानागतानां भूतवर्तमानभाविनां शक्राणां देवेन्द्राणां देवराजानां, यत्खलु अर्हन्तो भगवन्तः तथाप्रकारेभ्यः तथारूपेभ्यः अन्तकुलेभ्यः यावद् ब्राह्मणकलेभ्यः तथाप्रकारेषु तथारूपेषु उग्रकुलेषु भगवता ऋषभस्वामिनाऽऽरक्षकतया नियुक्ता उग्रास्तेषां कुलेषु,
इस आश्चर्य का कारण बतलाते हैं जो स्थिति का क्षय न होने से क्षीण नहीं हुआ है, रस का वेदन न करने से भोगा नहीं गया है, अतः जिसकी निर्जरा नहीं हुई है-जो आत्मप्रदेशों से पृथक् नहीं हुआ है, ऐसे नीचगोत्र कर्म के उदय से, अगर अर्हन्त यावत् वासुदेव अन्तकुलों में यावत् ब्राह्मणकुलों में आये हैं, आते हैं या आएँगे या उदर में गर्भरूप से उत्पन्न हुए हैं, होते हैं या होंगे; तो भी योनिद्वार से प्रमृत होकर उन्होंने अतीत काल में कभी जन्म नहीं लिया है और न भविष्यमें कभी जन्म लेंगे । परन्तु यह श्रमण भगवान महावीर ब्राह्मणकुण्डग्राम नगर में ऋषभदत्त ब्राह्मण की पत्नी देवानन्दा ब्राह्मणी की कुक्षि में गर्भ रूप से उत्पन्न हुए हैं ! तो भूतकालीन, वर्तमानकालीन तथा भविष्यत्-कालीन शक्र देवेन्द्रों देवराजों का यह आचार-परम्परा है कि वे अर्हन्त भगवंतों को पूर्वोक्त अन्तकुलों से यावत् ब्राह्मणकुलों से, उत्तम उग्रकुलों में-भगवान् ऋषभदेव द्वारा रक्षक के रूप में नियुक्त क्षत्रियों के कुलों में, भोगकुलों में-ऋषभ स्वामी
આવા સર્વોત્તમ પુરુષને જન્મ નીચે વર્ણવાએલ કુળમાં જ હોવો જોઈએ.
(૧) ઉશ્ચકુળ-ભગવાન ઋષભદેવે, જ્યારે વર્ણ રચના કરી, ત્યારે “રક્ષક” તરીકે જે જે ક્ષત્રિયોને નિયુક્ત કરવામાં આવ્યાં હતાં, તે ક્ષત્રિયોના કુળે ' ઉગ્રકુળ” તરીકે ઓળખાય છે.
(२) सांगण-गवान ऋषभदा । 'गुरु' तरी स्थापित ये लोग नाभना क्षत्रियणे। 'सागपुणे'
शकेन्द्रकृत-गर्भ
संहरणमए विचारः।
॥३७४॥

-
wiww.jainelibrary.org.

Page #388

मञ्जरी टीका
पराभोगकुलपमस्वामिना गुरुरूपेण स्थापिता मागास्तषा कुलषु, राजन्यकुलषु-मित्रस्थान स्थापिता राजन्यास्तषा
कुलेषु, इक्ष्वाककुलेषु-इक्ष्वाकवा क्षत्रियविशेषास्तेषां कुलेषु, हरिवंशकुलेषु पूर्व वैरिदेवानीतहरिवर्षक्षेत्रयुगलस्य
वंशो हरिवंशस्तस्य कुलेषु, ज्ञातकुलेषु-ज्ञाता उदारक्षत्रियास्तेषां कुलेषु, अन्यतमेषु वा तथाप्रकारेषु विशुद्धजातिश्रीकल्प
कलवंशेषु-विशुद्ध-निर्मले जाति:-मातृको वंशः कुलं-पैतृको वंशश्च यत्रैवंविधेषु वशेषु संहारणीयाः समुपस्थापमूत्र ॥३७५॥
यितव्याः। तत्-तस्माद्धेतोः श्रेयः उचितं खलु ममापि श्रमणं भगवन्तं महावीरं चरमतीर्थकर पूर्वतीर्थकरनिदिष्टम् ऋषभादितीर्थकरैर्भावितीर्थकरत्वेन प्ररूपितं ब्राह्मणकुण्डग्रामे नगरे वसत ऋषभदत्तस्य ब्राह्मणस्य भार्याया देवानन्दाया ब्राह्मण्याः कुक्षितः क्षत्रियकुण्डग्रामे नगरे वत्तमानस्य ज्ञातानां क्षत्रियाणां कुले समुत्पन्नस्य काश्यपगोत्रस्य । द्वारा गुरु के रूप में स्थापित भोग-नामक क्षत्रियों के वंशों में, राजन्यकुलों में-मित्र के रूप में स्थापित क्षत्रियों के कुलों में, इक्ष्वाकु-नामक क्षत्रियों के कुलों में, हरिवंशकुलों में पहले के वैरी देव-द्वारा लाये हुए हरिवष क्षेत्र के एक युगल के वंशज क्षत्रियों के कुलों में, ज्ञातकुलों में-उदार क्षत्रियों के कुलोंमें अथवा इसी प्रकार के विशुद्ध जाति (मातृपक्ष) और विशुद्ध कुल (पितृपक्ष) वाले किन्हीं कुलों में उनका संहरण कर दें-बदल दें।
(शकेन्द्र फिर सोचते हैं-) इस कारण मेरे लिए भी यह उचित होगा कि मैं श्रमण भगवान् महावीर Dars को, जो चरम तीर्थकर हैं और भावी तीर्थकर के रूप में ऋषभादि पूर्ववर्ती तीर्थंकरों ने जिनका उल्लेख
किया है उन्हें, ब्राह्मणकुण्डग्राम नामक नगर में निवास करने वाले ऋषभदत्त ब्राह्मण की पत्नी देवानन्दा ब्राह्मणी की कुक्षि से क्षत्रियकुण्डग्राम नामक नगर में रहने वाले, ज्ञात क्षत्रियों के कुल में उत्पन्न काश्यप
शक्रेन्द्रन कृत-गर्भ
संहरणविचारः।
તરીકે ઓળખાય છે.
(૩) રાજન્યકુળ-મિત્ર તરીકે જે જે ક્ષત્રિયોને મુકરર કરવામાં આવ્યાં હતાં, તેઓના કુળ રાજન્યકુળે' કહેવાય છે. (૪) ઈફવાકુકુળ-આ નામથી પ્રસિદ્ધ થયેલ એક ક્ષત્રિયકુળ જે ભગવાન રાષભદેવનું કુળ હતું તે.
(૫) હરિવંશકુળ-કઈ એક વેરભાવવાળા દેવ, હરિવર્ષ ક્ષેત્રમાં રહેલ એક યુગલને ભરતભૂમિ પર લઈ આવ્યો. આ યુગલ’ અહિં જ સ્થાઈ રહી ગયું. તેને વંશ હરિવંશકુળ ગણાય છે.
(६) ज्ञात-S२ चित्तवाणा क्षत्रियानो हुन.
(૭) વિશુદ્ધાતિકુળ-વિશુદ્ધ જાતિ એટલે માતૃપક્ષ, વિશુદ્ધકુળ એટલે પિતૃપક્ષ, એવા સંયુક્ત વિશુદ્ધિવાળા Tagो विशुद्धतिण' तरी माणभाय छ. For Private & Personal use Only
॥३७५॥
O
nlainelibrary.org.

Page #389

श्रीकल्पसूत्रे ॥३७६॥
सिद्धार्थस्य क्षत्रियस्य भायया वाशिष्ठसगोत्रायास्त्रिशलायाः क्षत्रियाण्याः कुक्षों गर्भतया - गर्भरूपेण संहारयितुम्= प्रवेशयितुम्, यश्चापि खलु त्रिशलायाः क्षत्रियाण्या गर्भः, तमपि गर्भ खलु देवानन्दाया ब्राह्मण्याः कुक्षौ गर्भतया संहारयितुम्, इति कृत्वा = इत्थं विचिन्त्य पादातानीकाधिपतिं हरिणैगमेपिणं देवं शब्दायते =आह्वयति, शब्दायित्वा =आहूय एवं वक्ष्यमाणप्रकारेण अवादीत् उक्तवान्- हे देवानुप्रिय ! एवं स्वं जानीहि यत्-नो खलु अर्हन्तो वा चक्रवर्तिनो वा बलदेवा वा वासुदेवा वा अन्तकुलेषु वा यावद् = यावत्पदेन - मान्तकुलेषु वा तुच्छकुलेषु वा हीनकुलेषु वा दीनकुलेषु वा रुग्णकुलेषु वा भुग्नकुलेषु वा दरिद्रकुलेषु वा कृपणकुलेषु वा भिक्षाककुलेषु वा ब्राह्मकुलेषु वा आयान वा आयान्ति वा आयास्यन्ति वा । अस्ति पुरनरेषोऽपि भाव आश्वर्यभूतः । एष पुनरनन्तासु उत्सर्पिणीषु अवसर्पिणीषु व्यतिक्रान्तासु समुत्पद्यते । नामगोत्रस्य वा कर्मणोऽक्षीणस्य अवेदितस्य अनिर्जीर्णस्य उदयेन यत्खलु अर्हन्तो यावत् वासुदेवा वा अन्तकुलेषु यावद् ब्राह्मणकुलेषु आयान वा आयान्ति वा आयास्यन्ति वा, कुक्षौ गर्भतया व्युदक्राम्यन् वा व्युत्क्राम्यन्ति वा व्युत्क्रमिष्यन्ति वा, नो चैव खलु योनिजन्मनिष्क्रमणेन निरक्राम्यन वा निष्क्राम्यन्ति वा निष्क्रमिष्यन्ति वा । अयं च खलु श्रमणो भगवान् महावीरो ब्राह्मणकुण्डग्रागे नगरे ऋषभदत्तस्य ब्राह्मणस्य भार्याया देवानन्दाया ब्राह्मण्याः कुक्षौ गर्भतया व्युत्क्रान्तः । तद् जीतमेतत्अतीतप्रत्युत्पन्नाऽनागतानां शक्राणां देवेन्द्राणां देवराजानां यत् खलु अर्हन्ती भगवन्तस्तथाप्रकारेभ्योऽन्तकुलेभ्यो यावद् ब्राह्मणकुलेभ्यस्तथाप्रकारेषु उग्रकुलेषु वा यावत् अन्यतरेषु वा तथाप्रकारेषु विशुद्धजातिकुलवंशेषु संहारगोत्रीय सिद्धार्थ क्षत्रिय की भार्या वाशिष्ठसगोत्रीया त्रिशला क्षत्रियाणी की कुक्षि में गर्भरूप से बदल हूँ । इस प्रकार विचार करके, शक्रेन्द्र, पदाति-अनीक के अधिपति हरिणैगमेषी देव को बुलवाता है और बुलवाकर कहता है- हे देवानुप्रिय ! तुम ऐसा समझो कि अर्हन्त, चक्रवर्ती, बलदेव अथवा वासुदेव अन्त कुलों में, तथा 'यात्रत्' शब्द से मान्तकुलों में, तुच्छकुलों में, हीनकुलों में, दीनकुलों में रुग्णकुलों में,
कुलों में, दरिद्रकुलों में, कृपणकुलों में, भिक्षुककुलों में, अथवा ब्राह्मण कुलों में, नहीं आये हैं, नहीं आते हैं और नहीं आएँगे। मगर उनका गर्भरूप में आना भी आश्चर्यजनक भाव है। यह आश्चर्यजनक भाव अनन्त उत्सर्पिणी - अवसर्पिणी बीतने पर उत्पन्न होता है। अक्षीण, अवेदित और अनिर्जीर्ण नीचगोत्र कर्म के उदय से अर्हन्त यावत् वासुदेव अन्तकुलों में यावत् ब्राह्मणकुलों में आये, आते हैं या बाएँगे - उदर में गर्भ रूप से उत्पन्न हुए, उत्पन्न होते हैं या उत्पन्न होंगे, किन्तु योनिद्वार से न जन्मे हैं, न जन्मते हैं और न जन्मेंगे । परन्तु यह श्रमण भगवान् महावीर ब्राह्मणकुण्डग्राम नामक नगर में ऋषभदत्त ब्राह्मण की भार्या देवानन्दा ब्राह्मणी की कुक्षि में गर्भ रूप से उत्पन्न हुए हैं तो भूत वर्तमान और भविष्यत् कालीन शक्र
1

कल्प
मञ्जरी
टीका
-
पिणं प्रति गर्भसंह
रणाय शक्रस्यादेशः ।
॥ ३७६ ॥
.

Page #390

श्रीकल्प
मुत्रे ॥३७७॥
कल्पमञ्जरी
णायः। तच्छयः खलु ममापि श्रमण भगवन्त महावार चरमतथिकरं पूर्वतीथकरनिर्दिष्टं ब्राह्मणकुण्डग्रामे नगरे ऋषभदत्तस्य ब्राह्मणस्य भार्याया देवानन्दाया ब्राह्मण्याः कुक्षितः क्षत्रियकुण्डग्रामे नगरे ज्ञातानां क्षत्रियाणां सिद्धार्थस्य क्षत्रियस्य काश्यपगोत्रस्य भार्यायास्त्रिशलायाः क्षत्रियाण्या वाशिष्ठसगोत्रायाः कुक्षौ गर्भतया संहारयितुम् । तत्-तस्माद् हेतोः- हे देवानुप्रिय ! त्वं गच्छ, गत्वा ब्राह्मणकुण्डग्रामे नगरे निवसत ऋषभदत्तस्य ब्राह्मणस्य भाया देवानन्दायाः कुक्षितः उदरात् क्षत्रियकुण्डग्रामे स्थितस्य ज्ञातानां क्षत्रियाणां कुलोद्भवस्य सिद्धार्थस्य क्षत्रियस्य काश्यपगोत्रस्य भार्यायास्त्रिशलायाः क्षत्रियाण्याः वाशिष्ठसगोत्रायाः कुक्षौ गर्भतया श्रमणं भगवन्तं महावीरम् अव्यायाधं-न विद्यते व्यावाधा-पीडा यत्र तत्-पीडारहितम्, अक्लमम्-न विद्यते क्लम परिश्रमो यत्र तत्-परिश्रमरहितम्, अग्लानम्-ग्लानं खेदः, तन्नास्ति यत्र तत्-खेदवर्जितम्, अम्लानम्-नास्ति म्लानंम्प्रभाहानियत्र तत्-तेजोहानिरहितं च यथा स्यात्तथा यतनया यतमानः सन् संहर। योऽपि च खलु स त्रिशलायाः
टीका
हरिणैगमे
पिणं प्रति म गर्भसंह
रणाय शक्रर स्यादेशः।
देवेन्द्रों देवराजों का यह जीत व्यवहार है कि वे अहंत भगवंतों को अन्तकुलों से यावत् ब्राह्मणकुलों से उग्रकुलों या ऐसे ही किन्हीं अन्य विशुद्ध जाति-कुल-चाले वंशों में बदल दें। सो हमारे लिए भी यही उचित है कि चरमतीर्थकर तथा पूर्ववर्ती तीर्थंकरों द्वारा निर्दिष्ट श्रमण भगवान् महावीर को ब्राह्मणकुण्डग्राम नगर के निवासी ऋषभदत्त ब्राह्मण की भार्या देवानन्दा ब्राह्मणी के उदर से क्षत्रियकुण्डग्राम नगर के निवासी ज्ञात-नामक क्षत्रियों के वंश में उत्पन्न सिद्धार्थ क्षत्रिय काश्यपगोत्रीय की पत्नी वाशिष्ठगोत्र वाली त्रिशला क्षत्रियाणी के उदर में बदल दें। तथा त्रिशला क्षत्रियाणी का जो गर्भ है, उसे भी देवानन्दा ब्राह्मणी के उदर में गर्भ के रूप में बदल दें। इस कारण हे देवानुप्रिय ! तुम जाओ और ब्राह्मणकुण्डग्राम नामक नगर में बसने वाले ऋषभदत्त ब्राह्मण की भार्या देवानन्दा के उदर से, क्षत्रियकुण्डग्राम नगर में स्थित ज्ञात क्षत्रियों के कुल में उत्पन्न सिद्धार्थ क्षत्रिय काश्यपगोत्रीय की पत्नी वाशिष्ठगोत्रीय त्रिशला क्षत्रियाणी के उदर में श्रमण भगवान् महावीर को यतना के साथ इस प्रकार बदल दो कि उन्हें पीडा न पहुँचे, श्रम न हो, खेद न हो, उनकी तेजोहानि न हो, और जो त्रिशला क्षत्रियाणी का गर्भ है, उस गर्भ को भी देवानन्दा
॥३७७||
ઉપરોક્તકુળાકુળને વિચાર અને નિર્ણય કરી પોતાની ફરજ સમજી શકેન્દ્ર ગર્ભનું સુખે સમાધે સંહરણ કરનાર હરિર્થગમેલી દેવને બોલાવ્યો ને આ પ્રમાણે મૂળમાં કહ્યા પ્રમાણે “સંહરણ' કરી ત્રિશલા માતાની કુખે,
મારે
Jain Education a
nal
3
Nirww.iainelibrary.org

Page #391

श्रीकल्पसूत्रे ||३७८||
क्षत्रियाण्या गर्भः, तं गर्भमपि च खलु देवानन्दाया ब्राह्मण्याः कुक्षौ गर्भतया संहर, संहृत्य मम एताम् आज्ञतिम् = आज्ञां क्षिप्रमेव शीघ्रमेव प्रत्यर्पय - 'मया सर्व कार्य कृतम्' इति मां निवेदयेत्यर्थः ॥ मू० ११ ॥
मूलम् - तए णं से हरिणेगमेसी देवे तस्साणत्तियं विणणं पडिसणे, पडिणित्ता दिव्वाए देवगfe उत्तरपुरत्थिमं दिसिभागं ओकमर, ओक्कमित्ता वेउन्त्रियसमुग्धारणं 'उत्तरवेउब्वियं रूवं विउन्त्रित्ता दिव्वाए care alsarमाणे २ तिरियमसंखिज्जाणं दीवसमुदाणं मज्झमज्झेणं जेणेव मज्झजंबुद्दीवे दीवे भारहे वासे, जेणेत्र माहणकुडग्गामणयरे जेणेव उसमदत्तस्स माहणस्स गिहे, जेणेत्र देवाणंदा माहणी तेणेव उवागच्छइ, उत्रागच्छित्ता समणस्स भगवओ महावीरस्स आलोए पणामं करे, करिता देवागंदाए माहणीए ओसोवणि निदं दलेइ. दलित्ता असुभे पोगले अवर, अवहरित्ता सुभे पोगले पक्खिवर, पक्खिवित्ता 'अणुजाणउ मे भगवं' - ति कट्टु समणं भगवं महावीरं अव्वाबाहं अकिलामं अगिलाणं अमिलाणं सकिंदस्साणाणुसारं अव्वावाहेणं दिव्वेणं पहावेगं कोमलकरयलसंपुडेणं गिण्हइ ।। सू० १२ ॥
छाया—ततः खलु स हरिणैगमेषी देवस्तस्याज्ञप्तिं विनयेन प्रतिशृणोति, प्रतिश्रुत्य दिव्यया देवगत्या उत्तरपौरस्त्यं दिग्भागम् अवक्राम्यति, अवक्रम्य वैक्रियसमुद्घातेन उत्तरवैक्रियं रूपं विकुर्वित्वा दिव्यया देवगत्या व्यतिव्रजन २ तिर्यगसंख्येयानां द्वीपसमुद्राणां मध्यमध्येन यत्रैव मध्यजम्बूद्वीपे द्वीपे भारतं वर्ष यत्रैव ब्राह्मणकुण्डब्राह्मणी के उदर में गर्भ के रूप में बदल दो । बदल कर मेरी यह आज्ञा शीघ्र ही मुझे वापिस सौंपो, अर्थात् 'सब कार्य कर दिया' ऐसी मुझे सूचना दी ||०११॥
मूल का अर्थ – 'तए गं' इत्यादि । तत्पश्चात् हरिणैगमेषी देव शक्रेन्द्र की आज्ञा विनयपूर्वक स्वीकार करता है । स्वीकार करके दिव्य देवगति से उत्तरपूर्व दिशा में ईशानकोण में जाता है। जाकर वैयि समुद्घात करके उत्तरवैक्रिय रूप की त्रिकुर्वणा करके दिव्य देवगति से जाता हुआ, तिछे असंख्यात द्वीप - समुद्रों के बीचोंबीच होकर जहाँ मध्यजम्बूद्वीप में भरत क्षेत्र है, जहाँ ब्राह्मणकुण्डભગવાન મહાવીરના જીવનું સ્થાપન કરવા, આદેશ કર્યો । સૂ૦ ૧૧)
भूजन मर्थ – 'तपणं ઇત્યાદિ. આજ્ઞા થયા બાદ આ દૈવ શીઘ્રગતિએ ઇશાનકાણમાં ગયા. ત્યાં જઈ વૈક્રિયસમુદ્ધાત કરી ઉત્તરવૈક્રિયરૂપ ધારણ કરી, દિવ્યગતિથી પ્રયાણ કરી, તિરછા લેાકમાં, અસંખ્ય દ્વીપસમુદ્રોની વચ્ચેા-વચ્ચે થઇ મધ્યબૂદ્વીપના ભરતક્ષેત્રમાં જ્યાં ‘બ્રાહ્મણકુંડગ્રામ' નામનું નગર હતું ત્યાં આવી પહેાંચ્યું. તે

कल्प
मञ्जरी टीका
हरिणैगमेषि कृत- गर्भसंहरणम्
॥३७८||
w

Page #392

श्रीकल्प
सूत्रे ॥३७९॥
好味

ग्रामनगरं यत्रैव ऋषभदत्तस्य ब्राह्मणस्य गृहं यंत्रैव देवानन्दा ब्राह्मगी तत्रैव उपागच्छति, उपागस्य श्रमणस्य raat महावीरस्य आलोके प्रणामं करोति, कृत्वा देवानन्दायै ब्राह्मण्या अवस्वापनीं निद्रां ददाति, दवा शुभान् पुद्गलान प्रक्षिपति, प्रक्षिप्य 'अनुजानातु मां भगवान्' इति कृत्वा श्रमण भगवन्तं महावीरम् अव्यावाम् अक्लमम् अग्लानम् अम्लानं शक्रेन्द्राज्ञानुसारम् अव्यावावेन दिव्येन प्रभावेण कोमलकरसंपुटे खलु गृह्णाति ॥ १२ ॥
टीका- 'तए णं' इत्यादि । ततः खलु स हरिणैगमेषी देवः तस्य = शक्रेन्द्रस्य आज्ञप्तिम् = आज्ञाम् विनयेन प्रतिशृणोति = स्वीकरोति, प्रतिश्रुत्य दिव्यया देवगत्या उत्तरपौरस्त्यम् = उत्तरपूर्वान्तरालं दिग्भागम् = ईशानकोणम्
ग्राम नामक नगर है, जहाँ ऋषभदत्त ब्राह्मण का घर है और जहाँ देवानन्दा ब्राह्मणी है, वहीं आता है । आकर के श्रमण भगवान महावीर को देखते ही प्रणाम करता है और देवानन्दा ब्राह्मणी को गहरी निद्रा में सुला देता है और सुलाकर अशुभ पुद्गलों का अपहरण करता है और शुभ पुद्गलों का प्रक्षेप करता है । ऐसा करके 'भगवान मुझे आज्ञा दें' इस प्रकार कहकर श्रमण भगवान् महावीर को बिना किसी पीड़ा, विना श्रम, विना खेद, विना तेजोवध के शक्रेन्द्र की आज्ञा के अनुसार अप्रतिहत दिव्य प्रभाव से अपने कोमल कर - सम्पुट में ले लेता है ।। सू०१२ ॥
टीका का अर्थ- 'तए णं' इत्यादि । तदन्तर वह हरिणैगमेषी देव शक्रेन्द्र की आज्ञा को विनय के साथ स्त्रीकार करता है । स्वीकार करके दिव्य देवगति से उत्तरपूर्व दिशा - ईशान कोण में जाता है। वहाँ जाकर वैक्रिय
ગામમાં જ્યાં ઋષભદત્ત બ્રાહ્મણ અને દેવાનંદા બ્રાહ્મણીનુ ઘર હતું ત્યાં ગયા. જઇ ભગવાન મહાવીરને અંતરિક્ષ પણે અવલેાકી તેમને પ્રણામ કર્યાં. માતા દેવાનંદાને ઘેરી નિદ્રામાં, 'અવસ્વાપની' નામની વિદ્યાના બળે સુવાડી દીધા ! ત્યારબાદ અશુભ પુદ્ગળના રજકણે! દૂર કરી, શુભ પુગળાના સમૂહ રચ્યા. આ પછી ભગવાનને વિનંતી કરતા, તેમને કોઇપણ પ્રકારની પીડા અણુઉપજાવતા, શ્રમ અને ખેદ નહીં પહાંચાડતા આનંદથી શક્રેન્દ્ર મહારાજની આજ્ઞા અનુસાર ભગવાન મહાવીરના શરીરને પેાતાના કામળ (હથેળી)માં મૂકયું (સ્૦૧૨)
टीडानो अर्थ' - 'तर णं' इत्याहि राडेंन्द्र महारानी आज्ञा अनुसार, हरियैगमेषी हेव, उतावणी गतिथे, ઇશાનકાણુમાં ગયા. જ્યારે જ્યારે પેાતાના દૈવી શરીરમાં ફેરફાર કરવાના હોય, ત્યારે દેવા ઇશાનકાણમાં જાય છે. અને તેવા

真漫漫賞賞
藏冰
कल्प
मञ्जरी
टीका
हरिणैगमेषि
कृत- गर्भसंहरणम्
॥३७९॥

Page #393

श्रीकल्प
मूत्रे
कल्पमञ्जरी टीका
॥३८०॥
अवक्राम्यति गच्छति, अवक्रम्य गत्वा वैक्रियसमुदघातेन उत्तरवैक्रियम् भवधारणीयापेक्षयाऽन्यद रूपं विकुर्वित्वा निर्माय दिव्यया उत्तमया देवगत्या देवसम्बन्धिन्या गत्या तिर्यगसंख्येयानां द्वीपसमुद्राणां मध्यमध्येन-मध्यभागेन व्यतिव्रजन् २=गच्छन् २ यत्रैव मध्यजम्वद्वीपे मध्यजम्बद्वीपनामके द्वीपे भारतं वर्ष, तत्र भारते वर्षे यत्रैव ब्राह्मणकुण्डग्रामनगरं, तत्र ब्राह्मणकुण्डग्रामे नगरे यत्रैव ऋषभदत्तस्य ब्राह्मणस्य गृहं, तत्र गृहे यत्रैव देवानन्दा ब्राह्मणी तत्र उपागच्छति, उपागत्य आलोकेन्दर्शनमात्रे श्रमणस्य भगवतो महावीरस्य प्रणाम करोति, प्रणाम कृत्वा देवानन्दायै ब्राह्मण्यै अवस्वापनी निद्राम्=अवस्वापनीनिद्राप्रभावेण गाढनिद्रां ददाति, दत्त्वा अशुभान अपवित्रान् पुद्गलान् अपहरांत=अपनयति, अपहृत्य शुभान् पुद्गलान् प्रक्षिपति, प्रक्षिप्य 'अनुजानातु आज्ञां ददातु मद्यं भगवान्' इति कृत्वा=इत्युक्त्वा श्रमणं भगवन्तं महावीरम् अव्याबाधम् अक्लमम् अग्लानम् अम्लानं च यथा स्यात्तथा शक्रन्द्रस्याज्ञानुसारम् अव्यावाधेन अप्रतिहतेन दिव्येन प्रभावेण करतलसम्पुटेन खलु गृहाति ।।मू०१२॥ समुद्घात करके उत्तर वैक्रियरूप-भवधारणीय रूप से भिन्न दूसरे रूप की रचना करता है और दिव्य देवगति से तिर्छ असंख्यात द्वीपसमुद्रों के बीच में होकर जाता हुआ, जहाँ जम्बद्वोप नामक द्वीप में भरत क्षेत्र है, भरतक्षेत्र में ब्राह्मणकुण्डग्राम नामक नगर है, ब्राह्मणकुण्डग्राम नगर में ऋषभदत्त ब्राह्मण का घर है, घर में देवानन्दा नामक ब्राह्मणी है, वहाँ पाता है, आकर दर्शन होते ही श्रमण भगवान महावीर को प्रणाम करता है, प्रणाम करके देवानन्दा ब्राह्मणी को अवस्वापनी निद्रा के प्रभाव से गहती निद्रा में सुला देता है, मुला कर अशुभ पुद्गलों का अपहरण करता है और शुभ पुद्गलों का प्रक्षेप करता है, प्रक्षेप करके 'भगवान् मुझे आज्ञा दें ऐसा कह कर श्रमण भगवान महावीर को विना बाधा, विना श्रम, विना खेद, विना तेजो
हानि के, शक्रेन्द्र की आज्ञा के अनुसार, अप्रतिहत दिव्य प्रभाव से दोनों हथेलियों में ले लेता है ॥ म्०१२॥ એ પુદુગળના કે ધ મેળવી શરીરની વિક્રિયા કરે છે. આ વિક્રિયા એટલે વિશેષતાવાળી ક્રિયા, જે ક્રિયા દ્વારા પિતાનું
વિશિષ્ટ આકૃતિવાળું સુકુમ કે સ્થૂળ શરીર બનાવે છે. આ વૈક્રિયલબ્ધિ દેને ભવ-આશ્રયી હોય છે. ત્યારે વાસુદેવ જેવાઓને તિરછા લેકમાં, લબ્ધિ આસરી, વક્રિયલબ્ધિ હોય છે.
આ દેવ પિતાની વક્રિયશક્તિ દ્વારા, એકદમ આવી, દેવાનંદા માતા પર અવસ્થાપની વિદ્યાનું બળ અજમાવ્યું ને ગાઢનિદ્રામાં તેમને સુવાડી દીધા. ત્યારબાદ ક્ષેમકુશળતાપૂર્વક ભગવાનને ગર્ભમાંથી ઉપાડી લીધા, અને પિતાની હથેળીમાં શાંતિપૂર્વક સુવાડવાં. (સૂ૦૧૨).
MY TEASERASISATESTATE
परिणगमेषि
कृत-गर्भर संहरणम्
॥३८०॥

Page #394

श्रीकल्प
कल्प
मञ्जरी
॥३८॥
टीका
मूलम् - तएणं सक्वयणसंदि? हियाणुकंपए सासणहिए से हरिणेगमेसो देवे सिद्धत्थस्स रणो इंदा वासायमाणे रायभवणे सोभग्गसुहपेसलाए तिसलाए मुहं सुइणं सयमाणाए अतिए आगच्छइ, आगच्छित्ता तिसलाए खत्तियाणीए सपरियणाए ओसोवणि निई दलेइ, दलित्ता असुभे पोग्गले साहरइ, सुभे पोग्गले पक्विवइ, पक्विवित्ता समणं भगवं महावीरं अव्वाबाहं अकिलामं अगिलाणं अमिलाणं सकिंदस्साणाणुसारं अव्वाबाहेणं दिव्वेणं पहावेणं आसोयबहुलस्स तेरसीपक्खे णं इत्युत्तराहिं नक्खत्तेणं चंदेणं जोगमुगएणं तिसलाए खत्तियाणीए कुच्छिसि गब्भत्ताए साहरइ । जेऽवि य णं से तिसलाए खत्तियाणीए गन्भे तं पि य णं देवागंदाए माहगीए कुच्छिसि गब्भत्ताए साहरइ । तेणं कालेणं तेणं समएणं समणे भगवं महावीरे तिण्णाणोवगए यावि होत्था । साहरिजिस्सामित्ति जाणइ, साहरिए-मित्ति जाणइ, साहरिजमाणेवि जाणइ, असंखेजसमइएणं से काले पण्णत्ते । तए णं से हरिणेगमेसी देवे तं समणं भगवं महावीरं तज्जणणि च तिसलं देवि वंदित्ता नमंसित्ता जामेव दिसिं पाउब्भूए तामेव दिसिं पडिगए सक्कस्स देविंदस्स देवरन्नो तमाणत्तियं खिप्पामेव पञ्चप्पिणइ ॥मू० १३॥
छाया-ततः खलु शक्रवचनसन्दिष्टो हितानुकम्पकः शासनहितः स हरिणैगमेषी देवः सिद्धार्थस्य राज्ञ इन्द्राऽऽवासायमाने राजभवने सौभाग्यसु खपेशलायाः त्रिशलायाः सुखं सुखेन शयानाया अन्तिके आगच्छति, आगत्य त्रिशलायै क्षत्रियाण्य सपरिजनायै अास्वापनी निद्रां ददाति, दत्त्वा अशुभान् पुद्गलान् संहरति, शुभान्
- हरिणैगमेषि
कृत-गर्भसंहरणम्
मूल का अर्थ-'तएणं' इत्यादि। तत्पश्रात् शक्रेन्द्र द्वारा आज्ञापाप्त, हित की अनुकम्पा करने वाला, शासन का हित चाहने वाला वह हरिणैगमेषी देव, सिद्धार्थ राजा के, इन्द्रभवन के समान राजभवन में, सौभाग्य-सुख से सुन्दर और सुखपूर्वक सोती हुई त्रिशला के समीप आया, आकर त्रिशला क्षत्रियाणी को परिजनों सहित अवस्वापनी निद्रा में सुला दिया, सुला कर अशुभ पुद्गलों का संहरण किया
॥३८शा
भूगने-'तपण' त्याहि. हेवेन्द्रना ५२मान प्रमाणे, हितेच्छु, शासनात४२ ६२ गमेषी १. सिद्धार्थ રાજાના ઈંદ્રભવનસમાન રાજમહેલમાં પ્રવેશ કરી, સૌભાગ્યસંપન્ન, સવાંગસુંદર અને સુખપૂર્વક સુતેલાં ત્રિશાળા રાણ सभी५ मा०यो.
રાણી સહિત સર્વ સ્વજન-પરિજનેને “અવસ્થાપની” નિદ્રામાં સુવાડી દીધાં, ત્રિશળા રાણીની કુખમાંથી dain Education idasoma शुभ भने गन्धवाणा पहार्थो भने २४४d S as, शुभ सने सुमारी २०४४। म यो. शन्द्रना
Ewjainelibrary.org

Page #395

श्रीकल्प
पुदगलान् प्रक्षिपति, प्रक्षिप्य श्रमणं भगवन्तं महावीरम् अव्याबाधम् अक्लमम् अग्लानम् अम्लानं शक्रेन्द्राज्ञानुसारम् अव्याबाधेन दिव्येन प्रभावेण आश्विनबहुलस्य त्रयोदशीपक्षे हस्तोत्तरासु नक्षत्रे चन्द्रेण योगमुपगते त्रिशलायाः क्षत्रियाण्याः कुक्षौ गर्भतया संहरति । योऽपि खलु स त्रिशलायाः क्षत्रियाण्याः गर्भः, तमपि च खलु देवानन्दायाः ब्राह्मण्याः कुक्षौ गर्भतया संहरति । तस्मिन् काले तस्मिन् समये श्रमणो भगवान् महावीरः त्रिज्ञानोपगतश्चापि बभूव । संहरिष्य इति जानीते संहृतोऽस्मीति जानीते, संद्रियमाणोऽपि जानीते, असंख्येयसामयिकः खलु स कालः प्रज्ञप्तः। ततः खलु स हरिणेगमेषी देवः तं श्रमणं भगवन्तं महावीरं तज्जननीं च त्रिशलां देवों
॥३८२॥
और शुभ पुद्गलों का प्रक्षेप किया। सा करके श्रमण भगवान् महावीर का, वाधारहित, श्रमरहित, खेदरहित, तेजोहानिरहित, शक्रेन्द्र की आज्ञा के अनुसार, अप्रतिहत दिव्य प्रभाव से, आश्विन कृष्ण पक्ष की त्रयोदशी के दिन, हस्तोत्तरा-उत्तराफाल्गुनीनक्षत्र का चन्द्रमा के साथ योग होने पर त्रिशला क्षत्रियाणी के उदर में गर्भ रूप से संहरण कर देता है और त्रिशला क्षत्रियाणी का जो गर्भ था उसका देवानन्दामा ब्राह्मणी की कुक्षि में गर्भ रूपसे संहरण कर देता है।
साना हरिणैगमेषि उस काल और उस समय में श्रमण भगवान महावीर तीन ज्ञानों से युक्त थे। 'संहरण होगा'
मार कृत-गर्भ
र संहरणम् यह जानते थे। 'संहरण हो गया' यह जानते थे। 'संहरण हो रहा है' यह भी जानते थे, क्यों कि संहरणका काल असंख्यात समय का कहा गया है।
तत्पश्चात वह हरिणैगमेषी देव उन श्रमण भगवान् महावीर को और उनकी माता त्रिशला देवी
હુકમ અનુસાર, અપ્રતિહત દિવ્ય પ્રભાવ વડે, આશાવદ તેરસ ૧૩ ના દિવસે, ઉત્તરાફાગુની નક્ષત્રને ચંદ્રમાની સાથે વેગ થતાં, ત્રિશળા રાણીના ઉદરમાં રહેલ ગર્ભને ઉપાડી, ભગવાનના શરીરને, તે ગર્ભમાં મૂકી દીધું. ત્યારપછી દેવાનંદા બ્રાહ્મણી પાસે જઈ રાણીના ગર્ભને તેની કૂખે મૂકો.
આ કાળ અને આ સમયે, શ્રમણ ભગવાન, મતિ-ગૃત અને અવધિજ્ઞાન યુક્ત હતાં. તેથી “સંહરણ થશે એમ જાણતાં હતાં. 'સંહરણ થઈ ગયું” એ પણ જાણ્યું “સંહરણ થઇ રહ્યું છે તે પણ જાણતાં હતાં. કારણ કે સંહરણને કાળ અસંખ્યાતા સમયને હોય છે.
કાર્ય પૂરું થયાં બાદ, આ દેવ, ભગવાન મહાવીર તેમજ તેમની માતા ત્રિશળા રાણીને નમસ્કાર કરી, ડોક
॥३८२॥

Howw.jainelibrary.org.

Page #396

कल्पमञ्जरी
र वन्दित्वा नमस्थित्वा यस्या एवं दिशः प्रादुर्भूतः तामेव दिशं प्रतिगतः शक्रस्य देवेन्द्रस्य देवराजस्य तामाज्ञप्ति Dr क्षिप्रमेव प्रत्यर्पयति ॥सू० १३॥
टीका-'तए ण' इत्यादि। ततः खलु शक्रवचनसन्दिष्टः-शक्रेण वचनद्वारा गर्भसंहरणार्थमाज्ञप्तः श्रीकल्प
हितानकम्पक: माणिहिताय दयाचित्तः, शासनहिता-जिनशासनोन्नतिसाधने संलग्नः स हरिणैगमेषी देवः
सिद्धार्थस्य राज्ञ इन्द्राऽऽवासायमाने इन्द्रभवनतुल्ये राजभवने सुखं सुखेन शयानायाः सौभाग्यसुखपेशलायाः॥३८३||
सौभाग्यशोभनं भाग्य, तज्जनितं यत्सुखं तेन पेशलाया: मनोज्ञायाः, त्रिशलायाः अन्तिके-समीपे आगच्छति, आगत्य त्रिशलायै क्षत्रियाण्ये सपरिजनायै परिजनसहितायै अवस्वापनी निद्रां ददाति, अवस्वापनी निद्रां दत्त्वा अशुभान् पुद्गलान् संहरति अपनयति, शुभान् पुद्गलान् प्रक्षिपति, प्रक्षिप्य श्रमणं भगवन्तं महावीरम् अव्या
टीका
को वन्दना-नमस्कार करके जिस दिशा से आया था, उसी दिशा में उसी ओर लौट गया और शक्र देवेन्द्र देवराज की उस आज्ञा को शीघ्र ही वापिस लौटा दिया।मू. १३॥
टीका का अर्थ-'तएणं' इत्यादि । गर्भ का संहरण करने के लिए शक्र की आज्ञा पाया हुआ, प्राणियों के हित के लिए दयामय चित्त वाला और जिनशासन की उन्नति साधने में संलग्न वह हरिणैगमेपी देव, सिद्धार्थ राजा के इन्द्रभवन के समान राजभवन में, सुख से सोती हुई तथा सौभाग्यजनित सुख से मनोज्ञ त्रिशला देवी के पास आया, आकर परिजनों सहित त्रिशला क्षत्रियाणी को अवस्वापनी निद्रा में सुला दिया। फिर अशुभ पुदगलों को हटाता है और शुभ पुद्गलों का प्रक्षेप करता है। तत्पश्चात् श्रमण भगवान महावीर को
हरिणैगमेषि कृत-गर्भसंहरणम्
અંતર્ધાન થયો. કેન્દ્ર પાસે આવી કાર્યો સમાપ્તિની જાહેરાત કરી. (સૂ૦૧૩)
Alो अर्थ–'तप णत्याह. यावा हेवो, लावि भने शासननी अति साधापामा डोय छे. ‘સંહરણના કાર્યમાં તેઓ કાર્યસાધક હોય છે. એટલે થોડા જ સમયમાં આવું કપરું કામ પૂર્ણ કરી દે છે.
ઘણા દે કુતૂહલ કરવાના ઈરાદાથી, અથવા મૃત્યુલોકમાં પિતાની મહિમા પૂજા કરાવવાની ઈચ્છાથી, અનેક વ્યક્તિઓની માનસિક ભૂમિકામાં પટો લાવે છે. તેમજ સ્વપ્નદર્શન દે છે, અથવા સ્ત્રીઓના ગર્ભનું સંહરણ કરે છે. આવા દે મિથ્યાત્વ ભાવવાળા હોવાથી, સુખની લાલસાએ આવા કૃત્ય કરે છે, ત્યારે હરિણગમૈષી દેવ, ફકત આવા કેઈ શુભ પ્રસંગે, દેવેન્દ્રની આજ્ઞા થયે, આવા કાર્યો, ધમની ઉન્નતિ અર્થે જ કરે છે.

ई ॥३८३॥

Page #397

श्रीकल्प
मूत्रे ॥३८४॥
कल्पमञ्जरा टीका
बाधम् अक्लमम् अग्लानम् अम्लानं च यथा स्यात्तथा शक्रेन्द्रस्याज्ञानुसारम् अव्याबाधेन दिव्येन प्रभावेण आश्विनबहुलस्य आश्विनकृष्णपक्षस्य त्रयोदशीपक्षे त्रयोदशीतिथौ हस्तोत्तरासु नक्षत्रे हस्तोत्तरानक्षत्रे चन्द्रेण सह योग= संवन्धम् उपगते सति त्रिशलायाः क्षत्रियाण्याः कुक्षौ गर्भत्वेन संहरतिस्थापयति । योऽपि च खलु स त्रिशलायाः क्षत्रियाण्या गर्भः, तमपि च खलु देवानन्दायाः ब्राह्मण्याः कुक्षौ गर्भत्वेन संहरति स्थापयति। तस्मिन् समये%3D गर्भसंहरणकालोपलक्षिते समये श्रमणो भगवान् महावीरः त्रिज्ञानोपगतः मतिश्रुतावधिनामकैस्विभिमा॑नैर्युक्तश्चापि बभूव । स भगवान् 'संहरिष्ये' इति जानीते, 'संहृतोऽस्मि' इति जानीते, 'संह्रियमाणोऽस्मि' इत्यपि जानीते। यतः स संहरणकालः खलु असंख्येयसामयिका असंख्येयसमयपरिमितः प्रज्ञप्तः। ततः खलु स हरिणैगमेषी देवः तं श्रमणं भगवन्तं महावीरं तज्जननी त्रिशलां देवीं च वन्दित्वा नमस्यित्वा यस्या एव दिशः प्रादुर्भूतः, विना बाधा, विना श्रम, विना खेद और विना तेजोहानि शक्रेन्द्र की आज्ञा के अनुसार, अबाध दिव्य प्रभावसे, आश्विन-मास के कृष्णपक्ष की तेरस के दिन, चन्द्रमा के साथ हस्तोत्तरा-उत्तराफाल्गुनी नक्षत्र का योग होने पर त्रिशला क्षत्रियाणी के उदर में गर्भरूप में स्थापित कर देता है और त्रिशला क्षत्रियाणी का जो गर्भ था, उसे देवानन्दा ब्राह्मणी के उदर में गर्भ रूप से स्थापित करता है।
उस काल में और उस गर्भ संहरण से संबंधित समय में श्रमण भगवान् महावीर मति श्रुत और अवधि-इन तीन ज्ञानों से युक्त थे। वह भगवान् जानते थे कि मेरा संहरण होगा, वह जानते थे कि मेरा संहरण हुआ, वह जानते थे कि मेरा संहरण हो रहा है। क्यों कि संहरण का वह काल असंख्यात समयों का कहा गया है।
तत्पश्चात वह हरिणेगमेषी देव श्रमण भगवान् महावीर को और उनकी माता त्रिशला देवी को
गोल मर कृत-गर्भ
संहरणम्
“સંહરણ' એટલે સમ્યફ પ્રકારે હરી લેવું તેમજ દાખલ કરવું તે થાય છે. આવા વખતે ગાંધાનમાં રહેલાં જ મૂર્જીવંત હોય છે, કારણ કે ગર્ભનું દુઃખ કલ્પનાતીત હોય છે. જીવના ભૂલકણાં સ્વભાવને લીધે ગર્ભમાંથી આવ્યા બાદ જ તે દુઃખને વીસરી જાય છે. પરંતુ ભગવાન ગર્ભને દુઃખ અનુભવતાં હતાં, છતાં
॥३८४ સજાગ હતાં, કારણ કે “સખ્યત્વભાવ' દ્વારા તેમનું લક્ષ * આત્મા' પ્રતિ કેન્દ્રિત થયેલું હેઈ આવા દુઃખે તેમને અસર કરી શકતાં નહિ. દાખલા તરીકે આપણને શારીરિક વેદના થતી હોય છતાં, કેઈ વ્યક્તિ माक्ष, तेनी पातमा पशवी हत्यारे, यां सुधी पातम मन पशवायेगु २हे त्या सुधी ते मानी मस२arwwjainelibrary.org.

Page #398

म
नि
श्रीकल्प
मत्र ॥३८५||
कल्पमञ्जरी
टीका
तामेव दिशं प्रतिगतः प्रतिनिवृत्तः शक्रस्य देवेन्द्रस्य देवराजस्य तामाज्ञप्ति क्षिप्रमेव प्रत्यर्पयति भवदुक्तं सर्व मया विहितमिति शीघ्रमेव शकाय निवेदयतीति । 'तेरसीपक्खेणं' 'हत्थुत्तराहिं नक्वतेण' 'उवगएणं' इत्यत्र सप्तम्यर्थे तृतीया बोध्येति ॥मू०१३॥
मूलम्-तए णं सा तिसला खत्तियाणी तसि तारिसगंसि चारु-छद्दारुय-वेरुलियाइ-विविह-माणिक्क-चित्तियमसिण-मणोहरा-रंभ-खंभो-वंत-कंत-सालभंजिया-मंजु-मणि-कंचण-यण-बंधुर-सिखर-निस्संक-विडंक-विसाल विविह-मणिजाल-विदल-चंद-पगासंत-बहुरूवं-करयण-रइय-सोवाण-परंपरा-निज्जह-समूह-सुंदरंतर-कणगकिंकिणी-कासि-कणयालिया-चंदसालिया-विविह-विभत्ति-कलिए रयण-खइय-मसिण-हेमकुई हंसगब्भ-यण-विरइय-विउल-दारे गोमेज्जग-मणि-रइय-इंदकीले चारु-लोहियक्ख-उज्जोइय-चोकटे मरगय-वजग्गल-ललिय-कवाडे पंचवष्ण-रयणविणिम्मिय-तोरण-विचित्ते दित्त-जोईस्यण-विरइय-चंदए चित्त-चित्तिय-फलिह-यण-हंसमालिया-तिरक्कय-गगणतल इंत-सच्चहंसे मंदाणिल-पेलिय-जंबूणयमय-पत्तल-सुत्तप्पोयु-जल-मणि-मोत्तिय-अल्लरी-निस्सरंत-छत्तीसराय-राइणी-गुंजिए सरस-णिरुवम-धाऊवल-राग-रंजिए, बाहिरी अइधवलियघटमटे, अभितरओ चित्तियविचित्त-पवित्त-चित्ते पवंचिय-पंचवण-मणि-रयण-कुहिमतले कमल-लया-कुसुमवल्ली-ललिय-पुष्फजाइ-चित्तालंकिय-उल्लोय-चंचिओ-वरितले कुसल-ललाम-कणग-कलस-सुरइय-पडिपुंजिय-सरस-सारस-सोहंत-दारभागे लबंत-सुवष्णप्पहाण-मणि-मुत्ता-ललाम-दाम-विरइय-दार-सुसमे सुगंध-बंधुर-कुसुम-मउल-पम्हल-सुकप्प-तप्पसोहिए हिययमणरंजए कप्पूर-लविंग-मलयय-चंदण-कालागुरु-पवरकुंदुरुक्क-तुरुक्क-धूव-उज्झंत-उन्भूय-मुरहिमघमघंत-गंध-बंधुरे सुगंधोद्धरगंधिए गंधवटिभूए मणि-गण-किरण-दूरीकयं-धयारे पंचवष्ण-रयणो-वसोहिए, डझंत-धूव-धूम-पडलं-चुय-कंते चित्त-रत्तमणि-रोई-सुविज्जुब्भाइए मिउ-मयंग-णिणाए मेह-जाल-भम-नचियवन्दना करके और नमस्कार करके जिस ओर से आया था, उसी ओर शीघ्र लौट गया। उसने शक्रेन्द्र को निवेदन कर दिया कि आपका कहा कार्य मैने सम्पन्न कर दिया है।मू०१३।।
राजभवन: वर्णनम्.
॥३८५॥
અનુભવાતી નથી. આ બધા દુઃખનું મૂળ કારણ "મને મય' પ્રવૃત્તિ છે.
ભગવાનનું લક્ષ “ અનાત્મક ભાવે તરફથી છૂટી, “આત્મભાવ' તરફ વળી ગયું હતું તેથી તેઓ દુઃખને हम नहीं आता. (२०१३)

Page #399

श्रीकल्प
॥३८६॥
मोरे चंदकंत-मणि-णिज्झर-नीरे सिप्प-कला-कमणिजे अइरमणिज्ज सग-सोहा-विडंबिय-सुरवर-विमाणे सव्वोउय-मुह-भवणे अचिंत-रिद्धि-संपण्णे वरभवणे तंसि तारिसगंसि उभो लोहियक्खमयविब्बोयणे तवणिज्जमयगंडो-वहाण-कलिए सालिंगणवट्टिए दही उष्णए मज्झेण गंभीरे गंगा-पुलिण-बालुया-उद्दाल-सालिसए उयचियखोम-दुगूलपट्ट-पडिच्छन्ने अत्थरय-मलग-नवय-कुसत्त-लिंब-सीहकेसर-च्छाइए सुविरइयरयत्ताणे रत्तंसुयसंवुडे सुरम्मे आईणग-रूय-बूर-णवणीय-तूल-फास-मउए पासाईए दरिसणिजे अभिरूवे पडिरूवे सयणिज्जे तंसि तारिसगंसि मुहं सयाणा पुचरत्ता-वररत्त-काल-समयंसि मुत्तजागरा ओहीरमाणी श्रोहीरमाणी इमे एयारूवे उराले कल्लाणे सिवे धन्ने मंगल्ले सस्सिरीए हियकरे सुहकरे पीइकरे चउद्दस महासुमिणे पासित्ता णं पडिबुद्धा। ते णं महामुमिणा इमे-गयो१ वसहो२ सीहो३ लच्छी४ दाम५ ससी६ दिणयरो७ झओ८ कुंभो९ पउमसरं१० सागरो११ विमाणभवणं१२ रयणुच्चओ१३ सिही१४ य ॥०१४॥ ... .
छाया-ततः खलु सा त्रिशला क्षत्रियाणी तस्मिन् तादृशे चारु-षड्-दारु-चैर्यादि-विविध-माणिक्यचित्रित-मरण-मनोहराऽऽरम्भ-स्तम्भो-पान्त-कान्त-शालभञ्जिका-मजमणि-काश्चन-रत्न-बन्धुर - शिखर
राजभवन- मूल का अर्थ-'तए णं सा तिसला' इत्यादि । तत्पश्चात् वह त्रिशला क्षत्रियाणी जिस उत्तम राजभवनमें
वर्णनम्. शयन कर रही थी उस राजभवन का वर्णन करते हैं
उस राजभवन के किवाड़ो में छह सुन्दर काष्ठ लगे थे। स्तंभ वैडूर्य आदि विविध प्रकार की मणियों से चित्र-विचित्र प्रतीत होते थे, चिकने और मनोहर रचनावाले थे। उन स्तंभों के उपान्त्य भागमा में सुन्दर पुतलिया बनी हुई थीं। उसके शिखर मनोहर मणियों से, स्वर्ण से और रत्नों से बडे ही मुहावने भूजन - 'तपणं सा तिसला' त्याहि. शिक्षा
मनभा शयन री २i said રાજભવનનું વર્ણન નીચે મુજબ છે – આ રાજભવનના કમાડ છ સુંદર પ્રકારના ઈમારતી લાકડાના બનેલાં હતાં, થાંભલાં વર્ષ આદિ વિવિધ
॥३८६॥ પ્રકારની મણિએથી જડેલાં હતાં. આ થાંભલાં પર રંગબેરંગી ચિત્ર દોરવામાં આવ્યાં હતાં. મણિએના ચળકાટ વડે આ ચિત્રકળાઓ ઘણી સુંદર ભાત પાડતી હતી. આ થાંભલાંઓની વચ્ચે સુંદર પૂતળીઓની આકૃતિઓ on કોતરવામાં આવી હતી. પૂતળીઓના માથા મણિરત્નોથી શણગારવામાં આવેલ હતાં.
JBAR
SEEww.jainelibrary.org

Page #400

निशङ्क-विटङ्क-विशाल-विविध-मणि-जाल-द्विदल-चन्द्र-प्रकाशमान-बहुरूपा-करत्न-रचित-सोपान-परम्परा-निर्यहमार समूह-सुन्दरान्तर-कनक-किङ्किणी-काशि-कनकालिका-चन्द्रशालिका-विविध-विभक्ति-कलिते रत्न-खचित
मसण-हेम-कुडये हंसगर्भ-रत्न-विरचित-विपुल-द्वारे गोमेदक-मणि-रचिते-न्द्रकीले चारु-लोहिताक्षो-दयोतितचतुष्काष्ठे मरकत-वज्रा-गेल-ललित-कपाटे पश्चवर्ण-रत्न-विनिर्मित-तोरण-विचित्रे दीप्त-ज्योतीरत्न-विरचित
कल्प
श्रीकल्प
सूत्रे ॥३८७॥
मञ्जरी
टीका
माई राजूभवन
वर्णनम्,
प्रतीत होते थे। उसकी कपोतपालिका (पक्षियों के बैठने की जगह) घातक प्राणियों की शंका से रहित थी। उसके सोपानों (सीढियों) की श्रेणी महान् और विविध प्रकार की मणियों के समूह से अर्द्धचन्द्र के समान चमकनेवाले नाना तरह के लक्षणों वाले रत्नों की बनी थी। उसका भीतरी भाग निर्यहों (घोडे की आकृति के काष्ठों) से सुन्दर था। कनकालिका (भवन का एक भाग) सोने के धुंघरुओं से सुशोभित थी। उसमें चन्द्रशाला भी बनी थी। इस प्रकार वह राजभवन अनेक विभागों में बँटा था। उसकी दीवारें रत्न-जडित स्वर्ण से निर्मित और चीकनी थीं। उसके द्वार विशाल थे और हंसगर्भनामक रत्नों के बने थे। इन्द्रकीलोकी रचना गोमेद मणियों से की हुई थी। चतु:काष्ठ (भवन का चउकठ) सुन्दर लोहिताक्ष मणियों से जगमगा रहा था। अथवा सुन्दर मंगलग्रह के समान शोभा पा रहा था। उसके किबाड़ मरकत और वज्र रत्रों से बनी अर्गला से सुन्दर थे। पाँच वर्गों के रत्नों से निर्मित तोरणों से | મહેલમાં વિવિધ પક્ષીઓને પાળવામાં આવતાં, તેઓની રક્ષા માટે સુંદર જગ્યાઓ નિર્મિત કરવામાં આવેલ હતી.
* આ મહેલની સીડીએ, વિધવિધ ચિહ્નોવાળા અર્ધચંદ્રમાના આકારવાળા રનોથી સુંદર અને આકર્ષક બનાવવામાં આવી હતી. સિડીએના પગથીયા ઉપર સર્વોત્તમ ઘેડાઓની આકૃતિઓ દોરવામાં આવી હતી.
આ ભવનના એક ભાગને “કનકાલિકા' તરીકે ઓળખવામાં આવતું. આ ભાગ સેનાની ઘૂઘરીઓથી શોભિત કરવામાં આવ્યો હતે. આ રાજભવનમાં અનેક ખંડે અનેક પ્રવૃત્તિઓ માટે રચવામાં આવ્યાં હતાં. અને આ નાના પ્રકારની શોભાથી યુક્ત હતાં. જ તેની દિવાલ રતનજડિત ચિકણી સુવર્ણ રજથી બનેલી હતી. તેના દરવાજા, વિશાળ અને અનુપમ શોભાવાળા હતાં. આ દરવાજા પર, હંસગર્ભક નામના રને જડવામાં આવ્યાં હતાં.
ઈદ્રકીલો (દ્વારના અવયવ) ગોમેદ મણિયો દ્વારા ચકચકતાં હતાં. ભવનનું “ચતુકાષ્ઠ' ચગટ–સુંદર તે લોહિતાક્ષ મણિએની શોભાથી ઝગમગી રહ્યું હતું. અને લાલ હોવાને લીધે ગૃહની શોભાને આપી રહ્યું હતું.
॥३८७॥
Jain Education Natational
or Private & Personal use of

Page #401

कल्प
मञ्जरी
चन्द्रके चित्र-चित्रित-स्फटिकरत्न-हंसमालिका-तिरस्कृत-गगनतलो-डीयमान-सत्यहंसे मन्दा-निल-प्रेरितजाम्बनदमय-प्रतल-मूत्र-पोतो-ज्ज्वल-मणि-मौक्तिक-झल्लरी-निःसर-पत्रिंश-द्राग-रागिणी-गुञ्जिते सरस-नि
रुपम-धातू-पल-ग-रञ्जिते बहिरतिधवलितघृष्टमृष्टे अभ्यन्तरतः चित्रित-विचित्र-पवित्र-चित्रे पश्चित-पञ्चवर्णश्रीकल्प
मणि-रत्न-कुट्टिम-तले कमल-लता-कुसुम-वल्ली-ललित-पुष्पजाति-चित्रा-लङ्कतो-लोच-चश्चितो-परितले कुशल- मा ॥३८८॥ वह चित्र-विचित्र प्रतीत होता था। जगमगाते हुए रत्नों से चंदोवे बने थे। उस भवनमें स्फटिक रत्न
की समालाएँ ऐसी अदभुत कुशलता के साथ चित्रित की गई थीं कि आकाशमें उडने वाले सच्चे हंस भी उसके सामने तुच्छ थे। धीमी-धीमी वयार (पवन) से प्रेरित सोने के बारीक तारों में पिरोये हुए मणियों और मोतियों की झालरों से छत्तीस राग-रागनिया निकलती थीं और उनसे वह राजभवन निरन्तर गूंजता रहता था। वह सुन्दर और अनुपम गेरू आदि धातु-पाषाणों के रंग से रँगा हुआ था। उसका बाह्यभाग अत्यन्त शुभ्र था, घिसा हुआ था और पोंछा हुआ था। भीतरी भाग में अनोखे-अनोखे चित्र अंकित किये हुए थे। उसका विशाल फर्श पाँच वर्ण के मणि-रत्नों का था और उपरी भाग कमलों, लताओं, फूल वाली वेलों तथा भाँति-भाँति के फूलों के चित्रों से अलंकृत चंदोवे से युक्त था। उस राजभवन के द्वार-
આ મહેલના દરવાજાના કમાડે, મરકત અને વજીરના આગળિયાથી શેભામાં અનેખી વૃદ્ધિ આપી હતી રહ્યાં હતાં. પાંચ જાતના ૨વાળા તરણે, આ દરવાજા ઉપર લટકતાં હતાં. ચકચક્તિ-રત્ન જડિત ચંદરવા બનાવેલા હતા.
આ ભવનમાં, સ્ફટિક રત્નની ‘હંસમાળા' એવી કુશળતાપૂર્વક બનાવવામાં આવી હતી કે આકાશમાં ઉડતી સાચા હસેની ‘હાર ' આ ‘હાર' પાસે લજજા અનુભવતી હતી.
ધીમી ધીમી પવનની લહેરે દ્વારા, સેનાના બારીક તારેમાં પરોવાએલ મણિએ અને મોતીઓની આલથી છત્રીસ પ્રકારની રાગ-રાગણીઓ નિકળતી હતી. આ રાગ-રાગણીઓથી, આખુ ભવન શું રહ્યું હતું.
આ મહેલને અનુપમ ગેરુ આદિ ધાતુ–પાષાણથી રંગવામાં આવ્યો હતો. તેને બાહ્ય ભાગ, સારી રીતે ઘસાયેલ હોવાથી એ તો સુંદર અને આકર્ષક લાગતું હતું કે જોનાર વ્યક્તિનું પ્રતિબિંબ તેમાં પડતું અને બેહુબ પ્રતિબિંબ દષ્ટિગોચર થતું.
જ દિવાલોને અંદરનો ભાગ, અનેખા ચિત્રોથી અંકિત કરવામાં આવ્યો હતે. ભવનનું વિશાળ ભોંયતળિયું
પાંચ જાતના મણિરત્નવાળું હતું. તેને ઉપરનો ભાગ કમલે, લતાએ અને ફળવાળા વેલેથી અને વિવિધ Jain Education initawrational जाना मित्रोथी शामित पावाणे ..
राजभवन
वर्णनम् .
॥३८८॥
माया
तामाका
.
.
For Private &Personal Use Only
viww.jainelibrary.org.

Page #402

श्रीकल्प
कल्प
सूत्रे
मञ्जरी
॥३८९॥
टीका
ललाम-कनक-कलश-सुरचित-प्रतिपुञ्जित-सरस-सारस-शोभमान-द्वारभागे हृदयमनोरञ्जके कर्पूर-लवा-मलयजचन्दन-कालागुरु-प्रवर-कुन्दुरुक्क-तुरुष्क-धूप-दह्यमानो-द्भत–सुरभि-मघमघायमान-गन्ध-बन्धुरे सुगन्धोद्धर-गन्धिते गन्धवर्तिभूते मणिगग-किरण-दूरीकृता-धकारे पञ्चवर्ण-रत्नो-पशोभिते दह्यमान-धूप-धम-पटला-म्बुदकान्ते चित्र-रक्तमणि-रोचिः-सुविद्यद्-भ्राजिते मृदु-मृदङ्ग-निनादे मेघजाल-भ्रम-नर्तित-मयूरे चन्द्रकान्त-मणिदेश में मंगलमूचक सुन्दर स्वर्णमय कलशों में चतुराई के साथ जमाये हुए बहुत से कमल शोभायमान हो रहे थे। सोने के मूत में पिरोये हुए मणि-मुक्ताओं की मनोहर मालाएँ द्वार-देश को दिव्य शोभा प्रदान कर रही थीं। वह भवन सौरभ से समन्वित सुन्दर सुमन के समान मृदुल, अतिशय चिकनी और बढ़िया बनावट वाली शय्या से सुशोभित था। चित्ताकर्षक एवं मनोरंजक था। कपूर, लौंग, मलयज चन्दन, कृष्णागुरु, कुन्दुरुक्क, लोबान तथा धूप के जलने से उत्पन्न सुगन्ध से मघमघाती हुई गंध से सुवासित था। उत्तम गंध से युक्त तथा अत्यन्त ही सुगंधित था। मणिगणों की किरणें उसमें अंधकार का प्रवेश ही नहीं होने देती थीं। पाँच वर्ण के रत्नों से शोभायमान था। जलाई हुई धूप से उठने वाले धूम-पटल के कारण वह मेघ के सदृश मनोहर प्रतीत होता था। विचित्र लाल मणियों की किरणों का समूह रूपी सुन्दर म विद्युत् से शोभायमान था। उसमें मृदंग की मृदुल ध्वनि होती रहती थी। मृदंग की ध्वनि सुनकर मयूरों
આ ભવનના પ્રવેશ દ્વારે, મંગળસૂચક સુવર્ણમય કળશે, સુંદર ગઠવવામાં આવ્યાં હતાં, ને તેમાં તેમણે કમળ શેલી રહ્યાં હતાં.
સુવર્ણમય દેરીઓમાં પરોવાએલ મણિ અને ખેતીની મનેહરમાળા, દ્વારની દિવ્ય શોભા પ્રદીપ્ત કરી લે છે રહી હતી. તે ભવન સુગંધિત સુંદર ફૂલોની સમાન મૃદુલ, ઘણી સુંવાળી સારી બનાવટવાળી શમાવડે શેભી રહ્યું હતું અને લેકેના ચિત્તને આકર્ષણ કરનાર અને મનને રંજન કરનાર હતું.
કપૂર, લવીંગ, મલયાગિરિનું ચંદન, કૃષ્ણાગુરુ, કુદ્રુકા, લેબાન, અથવા ઉત્તમ ધૂપ વગેરેની સુગંધથી આ મહેલ મધમધી રહ્યો હતે. અત્યંત સુગંધિત પદાર્થો દ્વારા, શરીરને ઉત્કૃષ્ટ પૌગલિક સુખ ઉપસ્થિત થતું હતું. | મણિરત્નના પ્રકાશથી, અંધકાર, તે મહેલમાં પ્રવેશ કરી શકતે નહિ. સળગાવેલ ધૂપની ઉઠેલા ધૂમ્રપટલો મેઘ-વાદળો–સમાન મનહર દીસતાં હતાં. વિચિત્ર લાલમણિઓના ઝળઝળાટથી, વિદ્યુત-સમાન શોભા ઉઠી આવતી હતી.
મૃદંગના વનિથી મયૂર પણ નાચી ઉઠતાં હતાં, આ ધ્વનિથી મને, મેઘરાજાના આગમનની બમણું
राजभवनवर्णनम्.
॥३८९॥
Diww.jainelibrary.org

Page #403

श्रीकल्प
मुत्रे ॥३९०॥
निर्झर-नीरे शिल्प-कला-कमनीयेऽतिरमणीये स्वक-शोभा-विडम्बित सुरवर-विमाने सातुक-सुख-भवने अचिन्त्य__ ऋद्धि सम्पन्ने वरभवने तस्मिन् तादृशे उभयतो लोहिताक्षमयबिब्बोकने तपनीयमय-गण्डोपधान-कलिते
सालिङ्गनवर्तिके उभयतः उन्नते मध्येन गम्भीरे गङ्गा-पुलिन-वालुको-दाल-सदृशके उयचिय-क्षौम-दुकूल-पट्टको मेघों का भ्रम हो जाता था और वे नाचते लगते थे। वह चन्द्रकिरणों का संयोग होने पर चन्द्रकान्त मणियों से झरनेवाले जल से युक्त था। शिल्पकला से कमनीय था, अतएव अत्यन्त ही रमणीय था। अपनी अनुपम शोभा से देव-विमान को भी मात करता था। सभी ऋतुओं में सुख-जनक था। अचिन्त्य ऋद्धि-वैभव से सम्पन्न था, तथा जिन्होंने पहले पुण्य का पूंज उपार्जित किया है, उन प्राणियों के निवास के योग्य था और श्रेष्ठ था।
राजा सिद्धार्थ के इस राजभवन में त्रिशला देवी सुखपूर्वक सेज पर शयन कर रही थी। वह सेज इस प्रकार की थी-उसके दोनों ओर सिर और पैर की तर्फ लोहिताक्ष रत्नों के उपधान (तकिये) लगे हुए थे। सोने के गालममूरिये तकिये से सहित थी। शरीर-परिमित उपधान से युक्त थी। उसके सिरहाने और पांयते (पैरों की तर्फ) का भाग ऊँचा उठा हुआ था और बीच का भाग नीचा था। जैसे गंगा के किनारे की बालू में पैर रखते ही पैर धंस जाता है, उसी प्रकार उस शय्या पर भी पैर नीचे
राजभवन
वर्णनम्.
થઈ આવતી. - ચંદ્રમાની કિરણોના સંયોગવડે ચંદ્રકાંત મણિયોથી જળ કરી રહ્યું હતું. આ મહેલની સઘળી શભા દેવવિમાનની શોભા અને ઋદ્ધિનું પ્રદર્શન કરતી હતી. આ મહેલ સઘળી ઋતુઓમાં સુખજનક હતે. અચિંત્ય ત્રાદ્ધિ અને વૈભવથી સંપન્ન હતો અને ઉત્કૃષ્ટ પુણ્યશાળી જીવને નિવાસ યોગ્ય અને શ્રેષ્ઠ હતે.
રાજા સિદ્ધાર્થના આ રાજભવનમાં ત્રિશલાદેવી, સુખપૂર્વક શયન કરી રહ્યાં હતાં. આ શવ્યા કેવા પ્રકારની હતી તેનું વર્ણન આ પ્રમાણે છે.
બને પડખે- માથુ, અને પગ તરફ, લેહિતાક્ષ રત્નના તકીયા મૂકવામાં આવ્યાં હતાં. આ ઉપરાંત સુવર્ણ અંકિત ગાલમસૂરીયા પણ ગઠવવામાં આવ્યાં હતાં. શયા, શરીર પ્રમાણુ હતી. શિર અને પગ તરફના ભાગે, ઉંચા હતાં, ને વચલે ભાગ જરા નીચા જેવું હતું. જેમ ગંગાનદીના કિનારાની વાળમાં પગ મુકતાં જ પગ નીચે ધસી જાય છે તે જ પ્રકારે તે શા ઉપર પણુ પણ ધસી જતાં હતાં.
॥३९०
Gadarw.jainelibrary.org.

Page #404

श्रीकल्पसूत्रे ३९१ ॥
Jain Education Internat
भास्वरक मलक-नक्त-कुरुक्त-लिम्ब सिंहकेसरा-च्छादिते सुविरचितरजखाणे रक्तांशुकसंवृते सुरम्ये जिनक - रूत- बूर-नवनीत तूल-स्पर्श-मृदुके प्रासादीये दर्शनीये अभिरूपे प्रतिरूपे शयनीये तस्मिंस्तादृशे सुखं शयाना पूर्वरात्रा - पररात्र - कालसमये सुप्रजागरा निद्रान्ती निद्रान्ती इमानेतद्रूपान् उदारान् कल्याणान् शिवान् धन्यान् मङ्गल्यान् सश्रीकान् हितकरान् सुखकरान् प्रीतिकरान् चतुर्दश महास्त्रमान् दृष्ट्वा प्रतिबुद्धा । ते खलु
जता था । उस पर कसीदा काढ़े हुए क्षौम वस्त्र का आच्छादन था । वह सेज आस्तरक (आच्छादक वस्त्र), मलक (बिछाने का वस्त्र), नवत ( ऊनी बिछाने का वस्त्र), कुसक्त (एक प्रकार का बिछौना), लिम्ब (मेढ़े के बच्चे की न का बिछौना) तथा सिंह केसर (गलीचा) से युक्त थी, सुन्दर बनावट के रजस्त्राण (धूल से रक्षा करने वाले वस्त्र) से सहित थी । उस पर मच्छरदानी तनी हुई थी । अतिशय रमणीय थी। आजिनक (मुलायम चर्मवस्त्र), कपास की रुई, बूर नामक वनस्पति, मक्खन तथा आक-सेमल आदि की रुई के समान मुलायम स्पर्शवाली थी । वह दर्शकों के मन में प्रमोद उत्पन्न करती थी, नेत्रों को सुख देने वाली थी, पुनः पुनः दर्शनीय थी। उसे देखते-देखते तृप्ति नहीं होती थी । असाधारण रूप से सुन्दर थी ।
ऐसी सेज पर सुख से सोती हुई त्रिशलादेवी ने मध्य रात्रि में, हल्की निद्रा लेते समय आगे कहे उदार, कल्याणरूप, शिवरूप, धन्य, मंगलमय, लक्ष्मीजनक, हितकर, सुखकर, तथा प्रीतिकर चौदह महास्वम
આ શય્યા પર ભરતકામવાલા રેશમી વસ્રો આચ્છાદિત હતાં. આ શય્યા, અસ્તરે (આચ્છાદક વસ્ત્ર), મલક(पाथरवाना वस्त्र), नवत - ( पाथरवाना अनी बख) हुअा - (ये! प्रारना पाथरवाना वस्त्र), सिंग- ( घेटाना स्थानी अननेो बख), तथा सिड डेशर - ( गाणीया ) थी युक्त हुती. या 'भुखायभता'नु' घूमना २४४ सामे रक्षा ४२वा, એક સુંદર વસ્ત્ર પાથરવામાં આવતું. તેની પર મચ્છર આદિ જીવજંતુથી રક્ષણ મેલવવા એક મચ્છરદાની રહેતી. આ મચ્છરદાની, ચર્મ વજ્ર જેવી કામલ, કપાસના રૂ જેવી સુવાલી, ખૂર નામક વનસ્પતિ જેવી મુલાયમ ચલકાટવાળી, માખણ જેવી પાચા સ્પવાળી હતી.
આ કાપડ, જોવા માત્રથી પ્રમેાદ કરવાવાળું, નેત્રને એકાકાર કરવાવાળુ, અને દČનીય હતું, આવી સુખમય શય્યામાં સૂતેી ત્રિશલા રાણીએ, મધ્યરાત્રિએ, અનિદ્ર અવસ્થામાં, ઉદાર કલ્યાણમય શિવ સુખકારી, મંગલમય, હિતકર, પ્રીતિકર એવા ચૌદ સ્વપ્ના જોયાં, તેના નામ નીચે પ્રમાણે—
कल्पमञ्जरी
टीका
राजभवनवर्णनम् .
।।३९१ ।।
Pirww.jainelibrary.org

Page #405

कल्पमञ्जरी
श्रीकल्प॥३९२||
महास्वमा इमे-गजः१ वृषभः२ सिंहः३ लक्ष्मीः४ दाम५ शशी६ दिनकरः७ ध्वजः८ कुम्भः९ पद्मसरः१ सागरः११ विमानभवनम्१२ रत्नोच्चयः१३ शिखी१४ च ।।मु०१४॥
टीका-"तए णं सा तिसला" इत्यादि । ततः हरिणैगमेषिदेवप्रतिगमनानन्तरं सान्तद्देवसंहृतगर्भधारिणी त्रिशला क्षत्रियाणी तस्मिन् तादृशे-अपूर्वपुण्यप्रतापपाप्ये वरभवने इति अग्रेण सम्बन्धः, पुनः कीदशे वरभवने? चारुषड्दारुचर्यादिविविधमाणिक्यचित्रितममृणमनोहराऽऽरम्भस्तम्भोपान्तकान्तशालभञ्जिकाम मणिकाञ्चनरत्नबन्धुरशिखरनिःशङ्कविटकविशालविविधमणिजालद्विदलचन्द्रप्रकाशमानबहुरूपाङ्करत्नरचितसोपानपरम्परानियूहसमूहसुदरान्तरकनककिङ्किणीकाशिकनकालिकाचन्द्रशालिकाविविधविभक्तिकलिते-चारुषडदारुपभृतीनांचन्द्रशालिकापर्यन्तानां या विविधाः विभक्तयो-विभागास्तैः कलिते युक्ते, तत्र-चारुषडदारूणि-सुन्दरषटसंख्यककाष्ठानि, इमानि गृह
टीका
राजभवनवर्णनम्.
देखे और जाग उठी। वे चौदह स्वम ये हैं-(१) गज (२) वृषभ (३) सिंह (४) लक्ष्मी (५) माला (६) चन्द्र (७) मूर्य (८) ध्वजा (९) कुंभ (१०) पद्मसर (११) सागर (१२) विमान-भवन (१३) रत्न-राशि (१४) अग्नि ॥सू०१४||
टीका का अर्थ-'तएणं सा तिसला' इत्यादि। तब हरिणैगमेषी देव के लौट जाने पर, देव द्वारा संहरण किये हुए गर्भ को धारण करने वाली उस त्रिशला क्षत्रियाणी ने अपूर्व पुण्य के प्रताप से प्राप्त होने योग्य उत्तम भवन में, शय्या पर सोते समय चौदह महास्वप्न देखे, वह भवन किस प्रकार का था सो बतलाते हैं।
वह भवन सुन्दर षड्दारु से लेकर चन्द्रशाला तक के अनेक विभागों से युक्त था। सुन्दर छह
(१) (२) वृषन (3) सिं6 (४) भी (५) भाणा (6) यंद्र (७) सूर्य (4) 01 (6) दुस-संश (१०) पसरोवर (११) सागर (१२) विभान-भवन (13) २त्नराशि (१४) मशिमा ७५२ना यो स्नान सुम અનુભવ મલતાં. તે જાગી ઉઠી. (સૂ૦૧૪)
यानी अर्थ- 'तप ण सा तिसला' त्याहि. त्यारे रिशमेषी १२ पाछ। यो पछी, ४१५३ ४२५ કરાયેલા ગર્ભ ધારણ કરનારી ત્રિશલા ક્ષત્રિયાણીએ અપૂર્વ પુણ્યના પ્રતાપે પ્રાપ્ત થવા લાયક ઉત્તમ ભવનમાં, શયા પર સૂતી વખતે ચૌદ મહાસ્વપ્ન જોયાં. તે ભવન કેવું હતું તે બતાવે છે–
તે ભવન સુંદર " દારુથી લઈને ચંદ્રશાળા સુધીના અનેક વિભાગે વાળું હતું. સુંદર છ કાઠેને પડકાર છે
॥३९२।।
3 -
Jain Education in ordonat

Page #406

श्रीकल्प
सूत्रे
कल्पमञ्जरी
॥३९३॥
द्वारकपाटे भवन्ति, वैडूर्यादिविविधमाणिक्यानि वैर्याधनेकपकारा मणयः, चित्रितममृणमनोहराम्भस्तम्भोपान्तकान्तशालभञ्जिकाः-चित्रिता: चित्रवन्तस्तथा मसणा-चिक्कणास्तथा मनोहरारम्भाः सुन्दररचनावन्तश्च ये स्तम्भाः, तदुपान्ते-स्तम्भान्तंभागसमीपे कान्ताः शोभनाश्च ताः शालभञ्जिका पुत्तलिकाः-काष्ठादिनिर्मिता मनुष्याकृतिसदृशाः, मञ्जुमणिकाञ्चनरवबन्धुरशिखरं-मञ्जूनि-सुन्दराणि यानि मणिकाञ्चनरत्नानि, तैः बन्धुरं= शोभमानं च तच्छिखरं भवनशिखरं, निःशङ्कविटङ्कः-निःशङ्काघातकमाणिशङ्कारहितश्चासौ विटङ्कः कपोतपालिका-प्रासादाद्यग्रभागे काष्ठादिनिर्मितं पक्षिणामावासस्थानम्, विशालविविधमणिजालं-विशाला महान्तो ये विविधाः नानाप्रकाराः मणयः वज्रादयस्तेषां जालं-समूहः, द्विदलचन्द्रप्रकाशमानबहुरूपाङ्करत्नरचितसोपानपरम्परा-द्विदल: अर्थों यश्चन्द्रः तद्वत् प्रकाशमानानि यानि बहुरूपाङ्कानिन्नानारूपचिह्नयुक्तानि रबानि तैः रचितानि% निर्मितानि यानि सोपानानि आरोहणमार्गास्तेषां परम्परा अनुक्रमः, निहाः अश्वाद्याकृतिकानि द्वारपार्थवि
टीका
राजभवनMY वर्णनम्.
काष्ठों को षड्दारु कहते हैं। यह छह काष्ठ गृह के द्वार के किवाड़ों में होते हैं। वैडूर्य आदि अनेक प्रकार की मणियों से, चित्रयुक्त, चिकने तथा मनोहर बनावट वाले स्तंभो के अन्तिम भाग के समीप सुन्दर पुतलियों-काष्ठ आदि की बनी मनुष्य आदि की आकृतियों से, मनोहर मणियों, स्वर्ण एवं रत्नों से सुहावने शिखरों से, घातक प्राणियों की शंका से वर्जित कपोतपालिका-महल आदि के अग्रभाग पर काठ आदि के बने हुए पक्षियों के निवासस्थान से, विशाल और विविध प्रकार की वज्र आदि मणियों के समूह तथा अर्द्धचन्द्र के समान चमकने वाले नाना प्रकार के चिह्नों से युक्त रत्नों द्वारा रचित सीढ़ियों की परम्परा से, निर्यहों-दरवाजे के आजूबाजू दीवार से बाहर निकले हुए अश्व आदि की आकृति के काष्ठों से सुशोभित भीतरी भाग से, सोने की
॥३९३||
કહે છે. આ જ કાષ્ઠ ઘરના બારણાંઓનાં કમાડેમાં હોય છે. વૈર્ય આદિ અનેક પ્રકારના મણીઓથી ચિત્રવાળાં, સુવાળાં તથા મનહર રચનાવાળાં સ્તંભના અંતિમ ભાગની પાસે કાષ્ઠાદિ વડે બનેલી પુતળીઓ–મનુષ્ય આદિની આકૃતિઓ-થી, મનહર મણીએ. સોના અને રત્નથી શુભતાં શિખરે વડે, હિંસક પ્રાણીઓની શંકાથી વર્જિત કપતપાલિકા-મહેલ આદિના અગ્રભાગ ઉપર કાષ્ઠ આદિ વડે બનાવેલાં પક્ષીઓનાં નિવાસ સ્થાન વડે વિશાલ અને જુદા જુદા પ્રકારના વજા આદિ મણીઓના સમૂહ તથા અર્ધચંદ્રનાં જેવાં ચલકતાં અનેક પ્રકારના ચિહ્નોવાળાં રત્ન દ્વારા રચેલ સીડીઓની પરંપરા વડે, નિયંહે-દરવાજાની આજુબાજુ દીવાલમાંથી બહાર નીકળી હતી
તે
Jain Education G
estionar

Page #407

श्रीकल्प
मुत्रे ॥३९४॥
कल्पमञ्जरी टीका
निर्गतदारूणि, तेषां समूहः, तेन सुन्दरं यदन्तरं गृहाभ्यन्तरभागः, तत् कनककिङ्किणीभिः स्वर्णक्षुद्रघण्टिकाभिः काशते शोभते इत्येवं शीला या कनकालिका-भवनस्य भागविशेषः, चन्द्रशाला-शिरोगृहं सैव चन्द्रशालिका इत्यासां या विविधा अनेकप्रकारा विभक्तिः-विभागस्तया कलिते युक्ते, पुनः-रत्नखचितमसणहेमकुडचे-रत्नखचित रत्नघटितं ममृणं-चिक्कणं च हेमकुडयं-स्वर्णभित्तिर्यस्मिन् तादृशे, पुन:- हंसगर्भरत्नविरचितविपुलद्वारे-हंसगर्भरत्नविरचितानि हंसगर्भाख्यरत्ननिर्मितानि विपुलद्वाराणि=विशालद्वाराणि यस्य तादृशे, पुनः-गोमेदमणिरचितेन्द्रकीले-गोमेदमणिना गोमेदाख्यमणिना रचितम् कृतम् इन्द्रकील द्वारावयवो यस्य तस्मिन, पुनः-चारुलोहिताक्षोयोतितचतुष्काष्ठे-चारु: मनोहरो यो लोहिताक्षो रत्नविशेषः तेनोद्योतितं प्रकाशित चतुष्काष्ठं यत्र तस्मिन्, यद्वा-चारुः सुन्दरो यो लोहिताक्षः मङ्गलग्रहः तद्वत् उयोतितं चतुष्काष्ठं यत्र तस्मिन्, पुनः -मरकतवज्रार्गलललितकपाटे-मरकत-वज्राख्यमणिनिर्मितं यदर्गलं-कपाटसम्पुटकीलकं तेन ललितानि-शोभितानि कपाटानि यस्य तस्मिन् , पुनः-पञ्चवर्ण-रत्न-विनिर्मित--तोरण-विचित्रे-पञ्चवर्णे रत्ननिर्मितानि यानि तोरणानि तैर्विचित्रंशोभितं यत्तस्मिन, दीप्त-ज्योतीरत्न-विरचित-चन्द्रके-दीप्तं प्रकाशितं ज्योतिः तेजो यस्मिधुंघरुओं से शोभायमान कनकालिका (भवन के एक भाग) से, तथा चन्द्रशाला (भवन के शिरोगृह) से, वह भवन सुन्दर प्रतीत होता था। उस भवन की स्वर्ण की दीवारें थीं और उनमें रत्नजड़े हुए थे । हंसगर्भ नामक रत्नों के बने हुए विशाल द्वार थे। गोमेद मणियों द्वारा रचित इन्द्रकील-द्वार का अवयव विशेष था । मनोहर लोहिताक्ष मणि से उसकी चौकठ बनी थी, या मनोहर मंगलग्रह के समान उस भवन की चौकठ शोभायमान होती थी। मरकत एवं वज्रमणियों से बनी आगल से किवाड़ मनोहर जान पड़ते थे। वह पाँच रंग के रत्नों से बने तोरणों से शोभायमान था। वहाँ देदीप्यमान आभा वाले रत्नों के चंदोवे बने थे। अद्भुत रूप से चित्रित की गई स्फटिक मणियों की આવતાં અશ્વ વગેરેની આકૃતિનાં કાષ્ઠોથી સુશોભિત અંદરના ભાગથી, સેનાની ઘુઘરીઓથી શોભાયમાન કનકાલિકા (ભવનનો એક ભાગ) થી, તથા ચંદ્રશાલા (ભવનનું શિરેગૃહ) થી, તે ભવન સુંદર લાગતું હતું. તે ભવનની દીવાલ સેનાની હતી, અને તેમાં રત્નો જડેલાં હતાં. હંસગર્ભ નામનાં રત્નનાં બનેલાં વિશાળ દ્વારા હતાં. ગમેદ મણીઓ વડે રચેલ ઈનકીલ-દ્વારને અવયવ વિશેષ હતું. તેની ચૌકઠ (બારણાનું ચાકડું-ઉમરે) મનહર લોહિતાક્ષ મણિ વડે બનાવેલી હતી, અથવા તે ઘરની ચૌકઠ મનહર મંગળ ગ્રહના જેવી સુંદર અને લાલ હતી. મરકત અને વજી મણીઓ વડે બનેલાં કમાડ આગળથી મનહર લાગતાં હતાં તે પાંચ રંગનાં ૨ વડે બનાવેલાં તરણેથી શોભતાં હતાં. ત્યાં ચકચકિત તેજવાળાં રન્નેનાં ચંદરવા બનાવેલા હતા. અદ્દભુત રૂપથી ચિત્રલ કટિક
राजभवनवर्णनम्.
॥३९४॥

.

Page #408

श्रीकल्पसूत्रे ॥ ३९५॥
寘稱實無獯無實無)
स्तादृशं यद्रत्नं तेन विरचितं चन्द्रकं = 'चन्दोवा' इति भाषाप्रसिद्धं यस्मिंस्तस्मिन्, तथा-चित्र-चित्रित-स्फटिकरत्नहंस मालिका - तिरस्कृत - गगनतलो - ड्डीयमान - सत्यहं से - चित्रा = आश्चर्यजनिका चित्रिता = लिखिता या स्फटिकरत्नानां हंसमालिका तया तिरस्कृताः = अधरीकृताः गगनतलोड्डीयमानाः - आकाशतले उत्पतन्तः सत्यहंसा:= वास्तविकहंसा यस्मिन् तस्मिन् पुनः - मन्दानिल - प्रेरित - जाम्बूनदमय- प्रतल - सूत्र - प्रोतोज्ज्वल- मणि- मौक्तिकझल्लरी- निस्सर- षट्त्रिंश- द्राग-रागिणी - गुञ्जिते - मन्दानिलेन = मन्दपवनेन प्रेरिता = प्रकम्पिता या जाम्बूनदमयेन स्वर्णमयेन प्रतलेन= सूक्ष्मेण सूत्रेण प्रोता उज्ज्वल-मणि - मौक्तिक -झल्लरी, ततो निस्सरन्त्यो याः पट्त्रिंशद् रागरागिण्यः, ताभिर्गुञ्जितं = मधुराव्यक्तशब्दयुक्तं यत्तस्मिन् पुनः - सरस - निरुपम - धातू - पल - राग - रञ्जिते - सरसाः = शोभनाः निरुपमाः=उपमावर्जिताः - अत्युत्तमाः सुवर्णशोभावर्द्धका ये धातूपलाः = धातुपाषाणा:=स्वर्णगैरिकादयस्तेषां रागेण रञ्जितं यत्तस्मिन् पुनः-वहि- रतिधवलित- पृष्ट - मृष्टे - बहिः = गृहाद्वहिर्भागे अतिधवलितं =बहुश्वेतं घृष्टं= घर्षणविषयीकृतं मृष्टं मार्जन्या विशोधितं च यत् तस्मिन् पुनः - अभ्यन्तरतः = आभ्यन्तरभागे चित्रित - विचित्रपवित्र - चित्रे – चित्रितं = लिखितं विचित्रम् = अद्भुतं पवित्रं = स्वच्छं चित्रं यस्मिंस्तथाभूते, तथा-प्रपञ्चित - पञ्चवर्ण
हंसमालाएँ गगनतल में उड़ने वाले सच्चे सजीव हंसों को भी तुच्छ बनातीं थीं । मन्द मन्द पवन से हिलने वाली और सुवर्णमय पतले सूत में पिरोई गई मणि-मोतियों की झालर से निकलने वाली छत्तीस राग-रागिनियों से गूंजता रहता था, अर्थात् उस भवन में मधुर और अस्फुट ध्वनि होती रहती थी । वह शोभनीय तथा अनुपम सोने की दीवारों की शोभाको बढ़ाने वाली सोनागेरू आदि के रंगों से रंगा था। भवन का बाह्य भाग एकदम श्वेत घिसा हुआ और संमार्जनी से साफ किया हुआ था और भीतरी भाग में अनोखे - अनोखे चित्र बने हुए थे। उसका भूमितल - फर्श श्वेत आदि पाँच वर्णों के मणि-रत्नों द्वारा रचित था
અધિક સુંદર લાગતી, મંદ મંદ અલરમાંથી નિકલતી છત્રીસ રાગને ચાલુ રહેતા હતા. તે સુ ંદર
મણીએના હુ'સની હારા આકાશમાં ઉડનારા સાચા-સજીવ હંસા કરતાં પણ પવનથી ઝુલતી અને સુવર્ણમય પાતલાં સૂતરમાં પરાવેલી મણિ-મેતિયાની રાગણીઓથી ગુંજતુ રહેતું હતુ, એટલે કે તે ભવનમાં મધુર અને અસ્ફુટ તથા અનુપમ સેનાની દીવાલાની શાભાને વધારનાર સેાનાગેરૂ આદિના રંગો વડે રંગેલું હતું. ભવનના બહારના ભાગ તદ્દન શ્વેત, ધસેલેા અને સાવરણી વડે સાફ કરેલા હતા અને અંદરના ભાગમાં અનેક પ્રકારના અદ્ભુત ચિત્ર બનાવેલાં હતાં. તેનું ભાંયતળિયું (ફ) શ્વેત આદિ પાંચ રંગાના વડે બનાવેલું હતું, અને તેની છત

Jain Education ational
MER
强道
कल्प
मञ्जरी
टीका
राजभवन
वर्णनम् .
।।३९५।।
* .

Page #409

श्रीकल्प
सूत्रे
॥३९६॥
प
मणि-रत्न-कुहिमतले-अपश्चि-विस्तृतं पञ्चवर्ण-मणिरत्न-कुट्टिमतलं श्वेतादिवर्णपश्चकवन्मणिरत्नरचितनिबद्धभूमितलं यस्य तस्मिन्, तथा कमल-लता-कुसुमवल्ली-ललित-पुष्प-जाति-चित्रालङ्कतो-लोच-चञ्चितो-परितले तत्र कमल-प्रसिद्धं, लता-बल्ली, सा चेह पुष्परहिता अमरवल्यादि द्या, अग्रे कुसुमवल्लीति शब्दोपादानात,
कल्पकुसुमवल्ली-पद्मनागाशोकचम्पकाम्रवासन्स्यतिमुक्तककुन्दलतादिरूपा पुष्पलता, ललिता या पुष्पजातिः-इत्यासां
मञ्जरी चित्रेणालङ्कता शोभितो य उल्लोच:-चन्द्रकः, तेन चञ्चितंयुक्तम् उपरितलम्-उपरितनभागो यस्मिन् तस्मिन् , टीका तथा कुशल-ललाम-कनक-कलश-सुरचित-प्रतिपुञ्जित-सरस-सारस-शोभमान द्वारभागे-तत्र-कुशलानि मङ्गलानि, तत्सूचका ये ललामा सुन्दराः कनककलशा: स्वर्णघटाः, तत्र-सुरचितानि-विन्यस्तानि प्रतिपुञ्जितानि= राशीकृतानि सरसानि-परागयुक्तानि यानि सारसानि-कमलानि तैः शोभमानः विराजमानो द्वारभागो द्वारपदेशो यस्य तस्मिन्,तथा-लम्बमान-सुवर्णप्रधान-मणि-मुक्ता-ललाम-दामानि-लम्बमानानि यानि सुवर्णमधान-मणि-मुक्ता-ललामदामानि-सुवर्णमूत्रग्रथितत्वात् सुवर्णप्रधानानि यानि मणिमुक्तानां ललामानि मनोहराणि दामानिमाल्यानि, तैर्विरचिता द्वाराणां सुषमा-परमा शोभा यस्य तस्मिन्, तथा-सुगन्ध-बन्धुर--कुसुम-मृदुल-पक्ष्मल-सुकल्प-तल्प-शोभिते-सुगन्धेन= सौरेभ्येण बन्धुरं-सुन्दरं यत्कुसुमं तद्वत् मृदुलं-कोमलं पक्ष्मलं-पक्ष्मवत्-परमचिक्कणं सुकल्प-समीचीनरचनायुक्तं च यत्
राजभवनऔर उपरी भाग-छत कमलो, विना फूल की वेलो, पद्मनाग अशोक चम्पा आम्र वासन्ती अतिमुक्तक तथा
वर्णनम्. कुन्द आदि फूलबाली लताओं तथा सुन्दर-सुन्दर पुष्पों के चित्रों से सुशोभित था । मंगलसूचक सुन्दर स्वर्णमय की कलशों में सजाये हुए, पुंजीकृत (बहुत से एकत्र किये हुए) तथा परागयुक्त कमलों से उस भवन का द्वारभाग शोभायमान हो रहा था। लटकती हुई, सोने के मूत में गूंथी हुई तथा मणियों एवं मोतियों से मन को मार हरनेवाली मालाएँ द्वार की शोभा बढ़ा रहीं थीं। वह भवन सुगंध से सुन्दर, सुमन के समान कोमल,, खूब चिकनी और सुन्दर रचनावाली शय्या से शोभित था। स्मरण करनेवाला चित्त और संकल्प-विकल्प કમળ, ફુલ વિનાની વેલે. પવનાગ. અશેક, ચપ, આમ્ર, વાસની, અતિમુક્તક તથા કુન્દ આદિ ફૂલવાળી લતાએ તથા સુંદર સુંદર પુષ્પનાં ચિત્રોથી સુભિત હતી. મંગળ-સૂચક સુંદર સેનાના કળશમાં પંજીકૃત (ઘણાં એકત્ર દો
॥३९६॥ કરેલા) તથા પરાગવાળાં કમળથી ભવનને દ્વારભાગ શેતે હતે. સેનાના દોરામાં ગુંથેલી તથા મણિઓ અને મિતીઓથી મનને હરી લેનારી લટકતી માળાઓ દ્વારની શોભા વધારતી હતી. તે ભવન સુગંધથી સુંદર પુષ્પના જેવી કેમલ ખૂબ સુંવાળી અને સુંદર રચનાવાળી શખ્યા વડે શોભતું હતું. મરણ કરનારૂં ચિત્ત અને સંક૯૫-
Jain Education
R
onal
ainelibrary.org.

Page #410

कल्पी
श्रीकल्पसूत्रे
तल्प-शय्या तेन शोभिते, तथा-हदय-मनो-रजके-हदयचित-स्मरणवृत्तिक, मन संकल्पविकल्पवृत्तिकमित्युभयोः । रञ्जके चमत्कारके, तथा-कपूर-लवा-मलयजचन्दन-कालागुरु-कुन्दरुक्क-तुरुष्क-धप-दह्यमानो-भूत-सुरभिमघमघायमान-गन्ध-बन्धुरे-कर्पूरं लवङ्गमित्युभयं प्रसिद्धं, मलयजचन्दनं मलयगिरिसमुत्पन्नं श्रीखण्डनामकं चन्दनं, कालागुरु-कृष्णागुरु-सुगन्धिद्रव्यविशेषः, प्रवरकुन्दरुक्कंबान्धयुक्तं द्रव्यम् , तुरुष्क-सिहकाभिधानं सुगन्धिद्रव्यं 'लोहवान' इति ख्यातम्, धृपदशाङ्गादिरनेकसुगन्धिद्रव्यसंयोगसमुद्भवो विलक्षणगन्धः, एतेषां कर्पूरादिधूपान्तानां सुगन्धिद्रव्याणाम् दह्यमानानाम् उद्भूतः उत्पन्नो यः सुरभिः सुगन्धः तेन मघमघायमानः सर्वतः प्रसरन् यो गन्धः तेन बन्धुरे-मुन्दरे, तथा-सुगन्धो-धुर-गन्धिते-सुगन्धानां मध्ये य उद्धरम् श्रेष्ठो गन्धः स जातो यस्य स तथा तस्मिन, तथा गन्धवर्तिभूते-गन्धवर्तिः गन्धद्रव्यगुटिका, तद्भूते-तत्सदृशे-अत्यन्तसुगन्ध
मञ्जरी
॥३९७॥
टीका
राजभवनवर्णनम्.
करनेवाला मन कहलाता है। वह राजभवन चित्त और मन दोनों में चमत्कार उत्पन्न करनेवाला था। कपूर
और लौंग, मलयपर्वत पर उत्पन्न होनेवाला चन्दन-श्रीखण्ड, कृष्णागुरु (काला अगर) एक सुगंधि द्रव्य, कुन्दुरुक्क एक सुगंध द्रव्य, तुरुष्क को सिहलक भी कहते हैं। वह 'लोहवान' नाम से प्रसिद्ध है। अनेक सुगंधवाली वस्तुओं की मिलावट से बनी हुई दशांग आदि धूप कहलाती है, जिसकी गंध विलक्षण प्रकार की होती है। इन सब कपूर से लेकर धूप तक के सगंधि द्रव्यों से उत्पन्न हुए सौरभ से मघमघाते हुए गंध से वह भवन मनोज्ञ मालम होता था। सब सुगंधि में श्रेष्ठ सुगंध वहाँ महक रही थी। वह सुगन्ध-द्रव्यों की गुटिका सा अर्थात् अत्यन्त सुगंधयुक्त था। वैडूर्य आदि मणियों के समूह की किरणों ने
વિક૯૫ કરનારૂં મન કહેવાય છે. તે રાજભવન ચિત્ત અને મન બનેમાં ચમત્કાર ઉત્પન્ન કરનારું હતું. કપૂર અને લવિંગ, મલય પર્વત પર ઉત્પન્ન થતું ચન્દન-શ્રીખંડ, કૃષ્ણગુરુ (કાળે અગર)-એક સુગંધિ દ્રવ્ય, કુ૬રુદ્ધ એક સુગંધિ દ્રવ્ય છે. તુરુકને સિલક પણ કહે છે તે “માન' નામથી પ્રસિદ્ધ છે. અનેક સુર્ગધિદાર વસ્તુઓના મિશ્રણથી બનેલ દશાંગ આદિ ધૂપ કહેવાય છે, જેની ગંધ વિલક્ષણ પ્રકારની હોય છે. એ
||३९७॥ બધાં-કપૂરથી લઈને પ સુધીના સુગધિ દ્રથી ઉત્પન્ન થયેલ સુગંધ વડે મધમધાતી ગંધથી તે ભવન મનહર લાગતું હતું. બધી સુગમાં શ્રેષ્ઠ સુગંધ ત્યાં મહેકી રહી હતી. તે સુગન્ધિત દ્રવ્યોની ગુટિકા સમાન એટલે કે તેણે અત્યન્ત સુગંધીદાર હતું. વય આદિ મણીઓના સમૂહનાં કિરણોએ ત્યાંના અંધકારને દૂર કરી નાખ્યા હતા.

Page #411

श्रीकल्प
कल्पमञ्जरी
टीका
३९८॥
युक्ते इत्यर्थः, तथा-मणि-गण-किरण-दुरीकृता-धकारे-मणयः वैदूर्यादयस्तेषां यो गणः समूहस्तस्य यः किरणः तेन दूरीकृताम्नाशिवोऽन्धकारो यस्मिंस्तस्मिन्, तथा-पञ्चवर्ण-रल-शोभिते-श्वेतादिवर्णपश्चकयुक्तरत्नविराजिते, तथा-दह्यमान-धूप-धूम-पटलाम्बुद-कान्ते-दह्यमान:-बह्रौ प्रज्वल्यमानो यो धूपः तदुत्पन्ना ये धमास्तेषां पटलेनसमूहेन अम्बुदकान्ते मेघवत्सुन्दरे, तथा-चित्ररक्त-मणि-रोचिः-सुविद्युद्-भ्राजिते-चित्राः विलक्षणा ये रक्ताः रक्तवर्णा मणयस्तेषां यद् रोचिपकाशः तद्रूपा या मुविद्युत्-शोमना विद्युत् तया भ्राजित-शोभिते, तथा-मृदु-मृदङ्गनिनादे मृदुम्कोमल:-श्रवणरमणीयो मृदङ्गस्य निनादो-ध्वनियस्मिंस्तस्मिन्, तथा-मेघजाल-भ्रम-नर्तितमयूरेमेघजालस्य मेघसमूहस्याभावेऽपि गम्भीरमृदङ्गादिध्वनिश्रवणेन तभ्रमेण नर्तिताः नटिताः मयूरा यस्मिन् तस्मिन्, तथा-चन्द्रकान्तमणि-निर्झर-नीरे-चन्द्रकान्ताख्यमणिविशेषस्य चन्द्रोदयप्रभावेण यो निर्झरः स्रोतः, तद्रूपं नीरंजलं यत्र तस्मिन्, तथा-शिल्पकलाकमनीये-शिल्पकलाभिः स्वस्तिकसर्वतोभद्रनन्द्यावादिरूपाभिः भवन शिल्पकलाभिः कमनीये-सुन्दरे, अतएव-अतिरमणीये सुन्दरतरे, तथा-स्वक-शोभा-विडम्बित-सुरवर-विमानेवहाँ के अंधकार को दूर कर दिया था। रेवत आदि पाँच रंगों के रत्नों से सुशोभित था। अग्नि में जलाये जानेवाले धूप से धूम का जो पटळ-समूह उत्पन्न होता था, उससे वह मेघ के समान सुन्दर जान पड़ता था। विलक्षण लाल वर्णकी किरणों के प्रकाश रूपी सुन्दर विद्युत् से शोभायमान था। उसमें श्रुतिसुखद मृदंग की ध्वनि होती रहती थी। अत एव मेघपटल के अभाव में भी मृदंग की गंभीर ध्वनि को सुनकर मयूरों को मेघों का भ्रम हो जाता था और वे नाचने लगते थे। चन्द्रमा का उदय होने पर चन्द्रकान्त मणियों से जो जलस्रोत उत्पन्न होता था, तद्रप जल उस भवन में विद्यमान था। स्वस्तिक, सर्वतोभद्र, नन्धावत आदि भवन-कलाओं से वह सुन्दर था, अत एव सुन्दरतर था। अपनी शोभा से વેત આદિ પાંચ રંગેના રત્ન વડે તે સુશોભિત હતું. અગ્નિમાં સળગાવતા ધૂપમાંથી ધૂમાડાને જે પટલ-સમૂહ ઉત્પન્ન થતું હતું તેના વડે તે મેઘ જેવું સુંદર લાગતું હતું. વિલક્ષણ લાલ રંગના પ્રકાશરૂપી સુંદર વિજળીથી તે શોભાયમાન હતું. તેમાં શ્રુતિ-સુખદ (કાનેને સુખ ઉપજાવનાર) મૃદંગને અવાજ થયા કરતું હતું. તેથી મેઘપટલ ન હોવા છતા પણ મૃદંગને ગંભીર અવાજ સાંભળીને મયુરને મેઘને શ્રમ થઇ જતું હતું, અને તેઓ નાચવા લાગતાં હતાં. ચન્દ્રમાને ઉદય થતા ચન્દ્રકાન્ત મણિય વડે જે જળસ્ત્રોત ઉત્પન્ન થતાં હતાં તે જળ તે ભવનમાં હાજર હતું. સ્વસ્તિક, સવભદ્ર, નન્દાવત્ત આદિ ભવન-કલાએ વડે તે સુંદર હતું, તેમ જ વધારે
राजभवनवर्णनम्.
मा
॥३९८॥
Jain Education Inter
nal

.

Page #412

----
repeatree
कल्पमञ्जरी
टीका
स्वकशोभानिजशोभा तया विडम्बिततिरस्कृतं सुरवरविमानं येन तस्मिन्-देवविमानादप्युत्कृष्टे, तथासर्वतुक-सुख-भवने-सर्वे च ते ऋतवः-सर्वर्तवः हेमन्तादयः षड्ऋतवः, त एव सर्वर्नुकाः, तेषां सुखं भवत्यस्मिनिति सर्वतुकसुखभवनं तस्मिन्, तथा-अचिन्त्य ऋद्धि-सम्पन्ने- अतिबहुत्वेन अचिन्त्याः
चिन्तयितुमशक्या:-अनिर्वचनीया या ऋद्धयस्ताभिः सम्पन्ने युक्ते, वरभवने श्रेष्ठप्रासादे तस्मिंस्तादृशे= ॥३९९॥
पूर्वभवोपार्जितपुण्यपुञ्जानां प्राणिनां निवासयोग्ये वरभवने श्रेष्ठप्रासादे स्थिते शयनीये शय्यायां. कीदृशे शयनीये? इत्याह-उभयतो लोहिताक्षमयबिब्बोकने-उभयतः द्वयोः पार्श्वयोः लोहिताक्षमयंलोहिताक्षो रत्नविशेषस्तन्मय-तत्कृतं बिब्बोकनम् उपधानं यस्मिंस्तस्मिन, पुनः कीरशे शयनीये? इत्याह-- सपनीयमय-गण्डोपधान-कलिते-तपनीयं स्वर्ण तन्मयं तस्कृतं यत् गण्डोपधान-कपोलस्थलस्थापनार्थमुपधानं तेन कलिते सहिते, तथा-सालिङ्गनवर्तिके-आलिङ्गनवा-शरीरममाणोपधानेन सह वर्तते यत्तत्सालिङ्गनवर्तिकं तस्मिन्-शरीरप्रमाणोपधानसहिते, पुनः कीदृशे ? उभयत उन्नते, अतएव-मध्येन गम्भीरे-मध्यदेशेन निम्ने, पुनः
देवों के श्रेष्ठ विमान को भी मात करता था, अर्थात् वह देवविमान से भी अत्यन्त उत्कृष्ट था। हेमन्त E आदि सभी (छह) ऋतुओं में सुखदायी था। वह भवन, चिन्तन और कथन नहीं किया जाय ऐसी विपुल ऋद्धि से सम्पन्न था और पूर्वोपार्जित पुण्य के धारक पुरुषों के निवास के योग्य था।
इस श्रेष्ठ राजप्रासाद में त्रिशला देवी शय्या पर शयन कर रही थीं। वह शय्या शरीरप्रमाण उपधान से शोभमान थी। उसके दोनों तरफ लोहिताक्ष रत्न के तकिये लगे थे। कनपटी रखने के लिये सोने के बने उपधान (गालमसूरिये) से युक्त थी। उसपर शरीर के बरावर तकिये रक्खे थे। उसके सिरहाने की तरफ का और पांयते (पैरों) की तरफ का भाग ऊँचा था, अत एव बीच का भाग कुछ-कुछ સુંદર હતું. પોતાની ભાથી દેના શ્રેષ્ઠ વિમાનને પણ તે મહાત કરતું હતું, એટલે કે તે દેવવિમાન કરતાં
પણ અત્યંત સુંદર હતું. હેમંત આદિ બધી (છએ ઋતુઓમાં તે સુખદાયી હતું. તે ભવન, કલ્પી ન શકાય ઉર્ફ તથા વર્ણવી ન શકાય એવી વિપુલ ઋદ્ધિવાળું હતું અને પૂર્વોપાર્જિત પુણ્ય ધરાવનાર પુરુષના નિવાસને માટે योग्य सेतु
આ શ્રેષ્ઠ રાજમહેલમાં ત્રિશલાદેવીએ જે શયા પર શયન કર્યું હતું તે શવ્યાનું વર્ણન આ પ્રકારે છે.
તે શયા શરીરપ્રમાણ ઉપધાનથી શોભાયમાન હતી. તેની બન્ને તરફ લોહિતાક્ષ રત્નના તકિયા મૂકેલા Jain Education foransal. ॐनपटी भूपाने भाटे सोनाना बनाता अयान (uaमसरिया) पीते यु४ ती. तेन ५२ शरीरना
राजभवनवर्णनम्,
વિના એક અનુપા પુજય
॥३९॥
છે

Page #413

श्रीकल्पसूत्रे ||४००||
Jain Education Inte
海鮮海鮮
गङ्गा - पुलिन - वालुको - दाल - सदृशे - गङ्गाया यत्पुलिन - जलोत्थितं तटं तत्र या वालुकास्तासां य उद्दालः = चरणे न्यस्ते सत्यधोगमस्तत्सदृशे - तत्तुल्ये, अयं भावः - यथा गङ्गापुलिनवालुकानामुद्दालः चरणे न्यस्तेऽधोगमनं भवति तथा शयनीयस्यापि चरणे न्यस्तेऽधोगमनं भवतीति अतिकोमलत्वं शयनीये ध्वन्यते इति । तथा चातिकोमलस्वेन गङ्गापुलिनबाहुकासदृश इत्यर्थः फलितः । इह उद्दालरूपधर्मस्य गङ्गापुलिनवालुकारूपधर्मिणश्चाभेदस्वीकारे सादृश्यं घटते । तथा-उयचिय- क्षौम - दुकुल - पट्ट - परिच्छिन्ने - उयचियं = परिकर्मितं यत् क्षौम दुकूल कार्पासिकम् अतसीमयं वा वस्त्रं, तस्य युगलापेक्षया यः पट्टः = एकः शाटकः स प्रतिच्छादनम् = आच्छादनं यस्य तत्तथा तस्मिन्, 'उयचियं' इति देशीशब्दः, तथा आस्तरक - मलक - नवत - कुसक्त- लिम्ब - सिंहकेसराच्छादिते-तत्र - आस्तरक्रम्=आच्छादकं वस्त्रं, मलकम् = आस्तरणवस्त्रविशेषः, नवतम् - ऊर्णानिर्मितास्तरणविशेषः, कुसक्तम् - आस्तरणविशेषः, लिम्बम् = मेषशिशुर्णा निर्मित आस्तरणविशेषः, सिंहकेसरः = जटिलकम्बलः 'गलीचा' इति भाषाप्रसिद्धः, नीचा था। जैसे गंगा के तट की बारीक बालू में पैर रखने से पैर भीतर की ओर बैँस जाते हैं, उसी प्रकार उस शय्या पर भी पाँव रखते ही धँस जाते थे। अभिप्राय यह है कि वह अत्यन्त ही मुलायम थी और अत्यन्त कोमल होने से गंगा के किनारे की रेत के समान थी ।
तथा उस शय्या पर कसीदे के काम से युक्त एक क्षौमदुकूल (कपास - रूई भूत का अथवा अलसी का बना वख) बिछा हुआ था । उस शय्या पर आस्तरक ( आच्छादक वस्त्र), मलक (बिछाने का वस्त्र ) नव (बिछाने का ऊनी वस्त्र) और सिंहकेसर (जटिलकम्बल-गलीचा) बिछा हुआ था । यहाँ मलक से માપના તક્રિયા રાખ્યા હતા. તેને માથાની તરફના અને પાંગેતની તરફના ભાગ ઊંચા હતા તેથી વચ્ચેના ભાગ કંઈક નીચા હતા. જેમ ગંગાના કિનારાની ઝીણી રેતીમાં પગ મૂકતાં પગ અંદર ખેંચી જાય છે એ જ રીતે શય્યા પર પણ પગ મૂકતાં જ અંદર પેસી જતા. ભાવાર્થ એ કે તે શમ્યા ઘણી જ મુલાયમ હતી અને ઘણી જ કામળ હોવાથી ગંગાના કિનારાની રેતી જેવી હતી.
તથા તે શય્યા પર કસીદાના કામવાળા એક સૌમદુકૂલ ( કપાસ-રૂ, સૂતરનું અથવા અળસીનું બનાવેલુ वस्त्र ) पाथरेखे। हतो. ते शय्या पर मास्तर ( अस्तर ), भाङ ( ओछाड), नवत ( पाथरवानुं गरम बख), सन (पाथरवानुं वस्त्र), सिंग ( घेराना अस्थानी ननु वस्त्र ) भने सिडसर (टिस अमण-भातीया) पाथरेसां इतां. खर्डी "मलक" थी बहने "लिम्ब" सुधीना शब्दो देशीय शण्हो छे. ते मधा बखोथी ते आच्छादित हती.

कल्प
मञ्जरी टीका
राजभवनवर्णनम् .
1180011
jainelibrary.org

Page #414

श्रीकल्प
कल्पमञ्जरी
॥४०॥
तत्र मलकादिलिम्बान्ता देशीयशब्दाः, एतैराच्छादिते, तथा सुविरचित-रजखाणे-सुविरचितं सुनिर्मितं रजखाणं-रजांसि धूलयस्त्रायन्ते अपडियन्तेऽनेनेति रजनाणं-धूलिदूरीकरणवस्त्रविशेषो यत्र तस्मिन, तथा-रक्तशुकसंवृते-रक्तांशुकं-मच्छरदानीति भाषापसिद्धं, तेन संवृते आच्छादिते, तथा-सुरम्ये-मुन्दरतरे, तथा-आजिनक-रूत-चूर-नवनीत-तूल-स्पर्श-मृदु के-तत्र-आजिनकम्-चर्ममयवस्वविशेषः, तच्च स्वभावादेव मृदु भवति, रूत-कार्पासपक्ष्म, बरोबनस्पतिविशेषः, नवनीत'माखन' इति भाषापसिद्धम्, तूलम् अर्कशाल्मल्यादितूलम्, एतेषां स्पर्श इव मृदुलंन्कोमल तस्मिन्, तथा-मासादीयेन्दर्शकानां मनाप्रमोदजनके, तथा-दर्शनीये नेत्रसुखजनकत्वेन पुनः पुनदर्शनयोग्ये, तथा-अभिरूपे दर्शकं दर्शकं प्रति अभिमुखन कस्यचित्तप्तिजनक रूपम् आकारो यस्य तत्तथा तस्मिन्-अत्यन्तरमणीये इत्यर्थः, तथा-प्रतिरूपे अपूर्वचमत्कारकशिल्पकलाकलितत्वेनाद्वितीयरूपे, लेकर लिम्ब तक के शब्द देशीय शब्द हैं। इन सब वस्त्रों से वह आच्छादित थी। उस पर धुल न लग जाय इस लिए वस्त्र भी रक्खा हुआ था। मच्छरदानी तनी हुई थी। वह शय्या बड़ी ही रमणीय थी। वह आजिनक-चर्ममयवस्वविशेष-जो स्वभावतः कोमल होता है, रूई के रेशे, चूर नामक वनस्पति, नवनीत (मक्खन) तथा आक या सेमल आदि की रूई के स्पर्श के समान कोमल थी। दर्शकों के मन में प्रमोद उत्पन्न करती थी। दर्शनीय-नेत्रों को सुखदायी होने से पुनः पुनः देखने योग्य थी। अभिरूप थी-प्रत्येक दर्शक के अभिमुख थी। उसे देखते देखते किसी को तृप्ति नहीं होती थी, अर्थात् अत्यन्त ही रमणीय थी। अपूर्व शिल्पकला के चमत्कार से युक्त होने के कारण असाधारण सुन्दर थी।
____ अपूर्व पुण्यशाली जीवों के शयन करने योग्य ऐसी शय्या पर सुखपूर्वक सोती हुई त्रिशला देवी ने તેના પર ધૂળ લાગી ન જાય તે માટે વસ્ત્ર પણ રાખેલું હતું. મચ્છરદાની બાંધેલી હતી. તે શયા ઘણી જ સુંદર હતી. તે આજનિક (ચર્મમય વસ્ત્ર વિશેષ-તે સ્વભાવથી જ કોમળ હોય છે) રૂનાં રેસા, બૂર નામની વનસ્પતિ, નવનીત (માખણ) તથા આક કે સેમલ આદિના રૂના સ્પર્શ જેવી કે મળી હતી. જેનારાનાં મનમાં આનંદ પેદા કરતી હતી. દર્શનીયનેત્રને સુખદાયી હોવાથી ફરી ફરીને જોવા લાયક હતી. અભિરૂપ હતી–પ્રત્યેક જેનારની અભિમુખ હતી તેને જોતા જોતા કોઈ ધરાતું નહીં એટલે કે તે અત્યંત રમણીય હતી. અપૂર્વ શિલ્પકળાના ચમત્કારવાળી હોવાથી તે અસાધારણ સુંદર હતી.
અપૂર્વ પુણ્યશાળી ને શયન કરવા લાયક એવી શય્યામાં સુખપૂર્વક સૂતેલાં ત્રિશલાદેવીએ મધ્યરાત્રે,
राजभवनवर्णनम्,
॥४०॥
Jain Education B
ational

Page #415

श्रीकल्प
सूत्रे ॥४०२॥
moon,
तस्मिंस्तादृशे=उपचितपुण्यस्कन्धानां प्राणिनां शयितुं योग्ये शयनीये शय्यायां सुखं सुखपूर्वकं यथा स्यात्तथा शयाना= शयनं कुर्वाणा पूर्वरात्रापररात्रकालसमये - पूर्वरात्रश्चासावपररात्रश्चेति पूर्वरात्रापररात्रः स चासौ काललक्षणः समयस्तस्मिन् - मध्यरात्रे इत्यर्थः, सुप्तजागरा = नातिसुप्ता नातिजाग्रती, अतएव निन्द्रान्ती निद्रान्ती = वारंवारमीषन्निद्रां कुर्वाणा इमान्=अनुपदं वक्ष्यमाणान् एतद्रपान = एते गजादय एव रूपाणि-लक्षणानि येषां तान् चतुर्दशमहास्वमान् इत्यनेन सम्बन्धः कीदृशान् तानित्याह-उदारान् = प्रशस्तान - शुभफलमूचकत्वात्, कल्याणान् = कल्याणकारकान् - आरोग्यजनकत्वात्, शिवान=उपद्रवहरान् - शान्तिजनकत्वात् धन्यान् = भाग्यकरान् - नवनवसौख्यसम्पादकत्वात्, मङ्गल्यान् = मङ्गलकारकान् -अशुभनिवारकत्वात्, सश्रीकान्= लक्ष्मीजनकान् - लोकत्रयसमृद्धिहेतुत्वात्, हितकरान् =अनर्थनिवारकान् - ऐहिकामुष्मिकापायविनाशकत्वात् सुखकरान् = सुखदायकान - ईप्सित सम्पादकत्वात् प्रीतिकरान=प्रेमोत्पादकान् -
मध्य रात्रि में, जब वह न गाढ़ निद्रा में थीं, न जाग रही थीं, हल्की नींद की अवस्था में थीं, तब आगे कहे जाने वाले हाथी आदि के चौदह महास्वम देखे । वे शुभ फल के सूचक होने के कारण उदार थे, आरोग्यजनक होने से कल्याणकारी थे, शान्तिजनक होने से शिवरूप अर्थात् उपद्रवहारी थे। नवीन-नवीन सुख को उत्पन्न करने वाले होने के कारण धन्य भाग्योदयजनक थे। अशुभ का निवारण करने वाले होने से मंगलकारीथे । तीन लोक की समृद्धि के कारण होने से सश्रीक थे । इहलोक - परलोक संबंधी विपत्तियों के निवारक होने के कारण हितकर थे । अभीष्ट सुखों के जनक होने से सुखकर थे । समस्त जनों के मन में अनुराग उत्पन्न करने वाले होने से प्रीतिकर थे। इस प्रकार के चौदह महास्वनों को देखकर त्रिशला देवी जाग उठीं ।
જ્યારે તે ગાઢ ઉંધમાં પણ ન હતાં અને જાગતાં પણ ન હતાં, આછી નિદ્રાવસ્થામાં હતાં, ત્યારે આગળ જે કહેવાનાં છે તે હાથી આદિનાં ચૌદ મહાસ્વપ્ના જોયાં, તે શુભ ફળનાં સૂચક હોવાના કારણે ઉદાર હતાં, આરાગ્યજનક હોવાથી કલ્યાણકારી હતાં, શાન્તિજનક હોવાથી શિવરૂપ એટલે કે ઉપદ્રવહારી હતાં. નવીન—નવીન સુખને ઉત્પન્ન કરનારાં હોવાને કારણે ધન્ય-ભાગ્યેાદયજનક હતાં. અશુભનું નિવારણ કરનારાં હેવાથી મંગળકારી હતાં, ત્રણ લેાકની સમૃદ્ધિનાં કારણ હોવાથી સશ્રીક હતાં. આ લેાક-પરલેાકની વિપત્તિયાનુ* નિવારણ કરનારાં હાવાને કારણે હિતકર હતાં, ઇચ્છિત સુખાનાં જનક હોવાથી સુખકારી હતાં. સર્વે માણસેનાં મનમાં અનુરાગ ઉત્પન્ન કરનારાં હોવાથી પ્રીતિકર હતાં. આ પ્રકારનાં ચૌદ મહાસ્વપ્નાને ોઈને ત્રિશલાદેવી જાગી ઉઠયાં તે સ્વપ્ના આ પ્રમાણે છે–(૧) ગુજ

燈泡(有雲雲卿卿(
कल्प
मञ्जरी
टीका
राजभवन
.
॥४०२॥

Page #416

कल्प
मञ्जरी
टीका
सकलजनमनोऽनुरागहेतुत्वात्, इत्येवंभूतान् चतुर्दशसंख्यकान् महास्वमान् दृष्ट्वा प्रतिबुद्धा जागरिता, ते खलु
स्वमा इमे-गजः१ वृषभः२ सिंहः३ लक्ष्मीः४, दाम-माल्यं ५, शशीचन्द्रः६, दिनकरः मूर्यः७, ध्वजा-पताका ८, श्रीकल्प- कुम्भः कलश:९, पद्मसरः कमलसहितः सरोवरः१०, सागर: समुद्रः११, विमानभवनम् १२, रत्नोच्चयः-रत्नराशिः
१३, शिखी अग्निः१४ चेति ॥मू० १४॥ ॥४०३॥
१-गयसुमिणे मूलम्-तत्थ खलु तिसला खत्तियाणी तप्पढमयाए चउदंतं समुत्तुंगंगं निजलविशाल-जलहर-घणसार-हार-तुसार-नीर-खीरसायर-निसायरकर-रययगिरिवर-पंडुर-सरीरं भमंत-मंजुगुंजंत-मिलिंद-विंदा-लंकिय-सुगन्ध-बंधुर-दाणधारा-कलिय-कवोल-जुयल-मूल-रुइरं पुरंदर-कुंजरवर-सहोयरं ललाम-लीलायरं जल-संवलिया-डंबर-करंबिय-विउल-जलहर-गज्जिय-गंभीर-मंजु-णिणयं नयणसुहयं गयवर-सयल-लक्खण-लक्खियं वरोरुं मंगलं करिवरं पासइ ॥मू०१५॥
१-गजस्वप्नः छाया-तत्र खलु त्रिशला क्षत्रियाणी तत्प्रथमतया चतुर्दन्तं समुत्तुङ्गाङ्गं निर्जल-विशाल- वे स्वम ये हैं-(१) गज (२) वृषभ (३) सिंह (४) लक्ष्मी (५) माला (६) चन्द्रमा (७) सूर्य (८) ध्वजा (९) कमल (१०) कमलयुक्त सरोवर (११) सागर (१२) विमान (१३) रत्नराशि (१४) धूम से रहित अग्नि ॥मू०१४॥
१-गजस्वप्न मूल का अर्थ-'तत्थ खलु तिसला' इत्यादि। उनमें से त्रिशला क्षत्रियाणी, सबसे पहले श्रेष्ठ गज को देखती है। वह गज चार दांतों वाला था। उसका शरीर खुब ऊँचा था और निर्मल विशाल (२) वृषभ (3) सिंड (४) सभी (५) भाणा (6) यन्द्रमा (७) सूर्य (८) ५01-ydist (6) (१०) भगे। पाणुसरोवर (११) सा२ (१२) विमान (13) रत्नान ग (१४) धूमा विनानो मनि ॥सू०१४।।
१-१२वन भूगन म-"तत्थ खलु तिसला" त्याहि.
- તેમાં સૌથી પહેલાં ત્રિશલા ક્ષત્રિયાણી શ્રેષ્ઠ હાથીને જીવે છે. તે હાથી ચાર દંતશૂળવાળો હતો. તેનું રીતે શરીર ઘણું ઉંચું હતું તથા નિર્જળ વિશાળ જળધર (મેઘ), કપૂર, હાર, બરફ, જળ, ક્ષીરસાગર, ચન્દ્રમાનાં કિરણે
गजस्वमवर्णनमः
॥४०३॥
ના હૈ
iww.jainelibrary.org

Page #417

श्रीकल्प
कल्प
मुत्रे
जलधर-घनसार-हार-तुषार-नीर-क्षीरसागर-निशाकरकर - रजतगिरिवर-पाण्डुरशरीरं, भ्रमन्मनु-गुञ्ज-न्मिलिन्द-वृन्दा-लङ्कृत-मुगन्ध-बन्धुर-दानधारा-कलित-कपोल-युगल-मूल-रुचिरं पुरन्दर-कुञ्जरवर-सहोदरं ललामलीलाकरं जल-संवलिता-ऽऽडम्बर-करम्बित-विपुल-जलधर-गर्जित-गम्भीर-मञ्ज-निनदं नयनसुखदं गजवरसकल-लक्षण-लक्षितं वरोरुं मङ्गलं करिवरं पश्यति ॥मू०१५॥
टीका-'तत्थ खलु तिसला' इत्यादि-तत्र-चतुर्दशमु महास्वप्नेषु, खलु वाक्यालङ्कारे, त्रिशला क्षत्रियाणी तत्पथमतया स्वप्नप्रथमत्वेन-चतुर्दशसु महास्वप्नेषु प्रथमं स्वप्नं करिवरं पश्यति-इति सम्बन्धः । कीदृशं करिवरमित्याह-चतुर्दन्त-मित्यादि । चतुर्दन्तंन्दन्तचतुष्टयवन्तं, पुनः समुत्तुङ्गाङ्गम् अतिविशालशरीरम्, तथा
मञ्जरी
॥४०४॥
टीका
गजस्वमवर्णनम्.
जलधर (मेघ), कपूर, हार, वर्फ, जल, क्षीरसागर, चन्दमा की किरण तथा रजत पर्वत के समान शुभ्र था। तथा-जो उडते हुए तथा मनोहर गुंजार करते हुए भ्रमरों से सुशोभित सुगन्धयुक्त मदजलधारा से सम्पन्न कपोलों (गण्डस्थलो) के कारण मनोहर था। वह गज इन्द्र के हाथी (ऐरावत) जैसा प्रतीत होता था। सुन्दर लीला करनेवाला था। जल से परिपूर्ण और आडम्बरयुक्त विशाल मेघों की गर्जना के सदृश गंभीर और मनोहर ध्वनि करनेवाला था। नयनों को आनन्द देनेवाला था। श्रेष्ठ गज के समस्त प्रशस्त लक्षणों से सम्पन्न था। उत्तम जांघोंवाला तथा मंगलरूप था ।सू०१५॥
टीका का अर्थ-तस्थ खलु तिसला' इत्यादि । उन चौदह महास्वमों में से, त्रिशला क्षत्रियाणी ने, प्रथम स्वम में गजराज देखा। वह गजराज किस प्रकार काथा सो कहते हैं-वह चार दांतोंवाला था। उत्तुंग अंग
તથા રજતપર્વતના જે સફેદ હતે. તે ઉડતાં, તથા મનહર ગુંજારવ કરતાં ભમરાઓથી સુશોભિત, સુગ
વાળા, મહાજળધારાવાળા કપાળ (ગંડસ્થળે) ને કારણે મને હર હતું. તે ગજ ઈન્દ્રના હાથી (ઐરાવત) જે લાગતું હતું, સુંદર લીલા કરનારે હતે. જળથી પરિપૂર્ણ અને આડમ્બરયુક્ત વિશાળ મેઘાની ગર્જના જે ગંભીર અને મનહર વનિ (અવાજ) કરનારે હતું, નયનને આનન્દ દેનાર હતું, શ્રેષ્ઠ હાથીનાં બધાં પ્રશસ્ત લક્ષણવાળે હતે, ઉત્તમ જ જોવા તથા મંગળ-રૂપવાળે હતે. સૂ૦૧૫
सजाने। अ-तत्थ खलु तिसला' इत्यादि. ते यो भावनामांथी, शिक्षा क्षत्रियाली, पडेल समां ગજરાજજે. તે ગજરાજ કે હવે તે કહે છે તે ચાર દંતશળવાળો હતે. ઊંચા શરીરવાળે હતે. જળરહિત મહામેળ,કપૂર,
॥४०४५

Page #418

श्रोकल्पसूत्रे ॥४०५॥
無好意
Jain Education In
निर्जल - विशाल - जलघर- घनसार - हार - तुषार- नीर-क्षीरसागर - निशाकर - रजतगिरिवर - पाण्डर - शरीरं तत्र - - निर्जलविशालजलधरः=जलवर्जितमहामेघः, घनसारः = कर्पूरं, हारः = मुक्ताफलहारः, तुषारः = हिमं नीरं =जलं क्षीरसागरः = दुग्ध समुद्रः, निशाकरकरः = चन्द्रकिरणः, रजतगिरिवरः = रजतपर्वतश्रेष्ठश्च तेषामित्र पाण्डुरं = धवलं शरीरं यस्य स तथा तम्, तथा-भ्रमन्मञ्ज-गुञ्जन्मिलिन्द - वृन्दा-लङ्कृत - सुगन्ध-बन्धुर- दानधारा - कलित- कपोलयुगल-मूलरुचिरं-तत्र भ्रमन्तः=इतस्ततश्रलन्तो ये मज्ञ्ज गुञ्जन्तः = मधुरमव्यक्तं शब्दायमाना मिलिन्दाः = भ्रमरास्तेषां यद् वृन्दं = समूहस्ते नालङ्कृता या सुगन्धवन्धुरा = समीचीनगन्धराजिता दानधारा मदलेखा तया कलिते युक्ते ये कपोलयुगलमूले=गण्डस्थले ताभ्यां रुचिरं = शोभमानं, पुनः पुरन्दर - कुञ्जर्वर - सहोदरं - पुरन्दरः = इन्द्रस्तस्य यः कुञ्जरवरः= गजराजः–ऐरावतस्तत्सहोदरं= तत्तुल्यम्-उन्नतत्वविशालत्वधवलवादिनैरावतसमानम्, तथा-ललामलीलाकरं=सुन्दरक्रीडाकारिणं, तथा-जल-संचलिता - ऽऽडम्बर- करम्बित - विपुल - जलघर - गर्जित-गम्भीर - मञ्जु - निनदं तत्र - जलसंबलिताः=जलेन युक्ता ये आडम्बरकरम्बिता:- आडम्बरः = आकाशे व्यापनं तेन करम्बिता: =युक्ता जलधराः = मेघाः, विशाल शरीरवाला था । जलरहित महामेघ, कर्पूर, मोतियों के हार, तुषार (बर्फ), नीर, क्षीरसागर, निशाकर की कर (किरण) एवं उत्तम चांदी के पर्वत के समान धवल (श्वेत) शरीवाला था । इधर-उधर डोलते हुए तथा मधुर गुंजार करते हुए भ्रमरों के समूह से सुशोभित और सुगंधयुक्त मदधारा से युक्त उसके दोनों कपोल अत्यन्त सुहावने जान पड़ते थे। उसके कारण वह सुन्दर दिखाई देता था । वह इन्द्र के उत्तम हाथी (ऐरावत) के सदृश प्रतीत होता था । अर्थात् ऊँचाई, विशालता तथा धवलता में ऐरावत हाथी के समान था । सुन्दर क्रीड़ा करने वाला था। उसका घोष - शब्द जल से युक्त तथा आडम्बर ( आकाश में व्यापने) वाले मेघों की गर्जना के सदृश गंभीर एवं मनोहर था। वह नेत्रों को आहाद उत्पन्न करता था, अर्थात् सुन्दर મેાતીએના હાર, ઝાકળનાં પાણી, ક્ષીરસાગર, ચન્દ્રનાં કિરણેા અને ઉત્તમ ચાંદીના પર્યંતના જેવા શ્વેત શરીરવાળા હતા. આમ-તેમ ડાલતા તથા મધુર ગુંજારવ કરતા ભમરાઓના સમૂહથી સુશોભિત અને સુગધીદાર મધારાથી યુક્ત તેનાં અન્ને ગાલ અત્યન્ત સુંદર લાગતાં હતાં. તેને કારણે તે ઘણા સુંદર લાગતા હતા. તે ઈન્દ્રના સુંદર હાથી (ઐરાવત) જેવા લાગતા હતા. એટલે કે ઉંચાઇ, વિશાળતા તથા ધવલતામાં તે ઐરાવત હાથીના જેવા હતા. તે સુંદર ક્રીડા કરનારા હતા. તેના અવાજ જળવાળા તથા આડમ્બરવાળા (આકાશમાં છવાનાર) મેઘાની ગજના જેવા ગંભીર અને મનહર હતા. તે આંખાને આનંદ આપતા હતા એટલે કે સુંદર હતા. હાથીનાં બધાં લક્ષણાવાળા
MA
कल्प
मञ्जरी
टीका
वृषभूस्वमवर्णनम्.
॥४०५॥
6odww.jainelibrary.org.

Page #419

श्रीकल्प
the
॥४०६॥
DROPARCHAEONERGRA
तेषां यद गर्जितघोषस्तद्वद गम्भीर सान्द्रः मञ्जः मनोहरो निनदोघोषो यस्य स तथा तम्, तथा-नयनसुखद नेत्राहादजनक-सुन्दरमित्यर्थः, तथा गजवर-सकल-लक्षण-लक्षितं-गजवराणांबाजराजानां यानि सकलानि सर्वाणि लक्षणानि तैलक्षित युक्तं, तथा-बरोरु-सुन्दरोरुं, तथा-मङ्गलं-मङ्गलकारकत्वान्मङ्गलस्वरूपं करिवरंगजराज पश्यति= विलोकते ॥सू०१५॥
२-उसभसुमिणे मूलम्-तओ पुण सा धवल-कमल-दल-कयंबगा-तिग-देह-कति रोई-चओ-वहारेहि सवओ समंता वियासयंतं पप्फुरंत-कंति-मंसल-विशाल-ककुयं, तणुतम-विसद-सुकुमाल-लोम-मसिण-जुइ, निच्चल-सुबद्ध-मंसल-पिच्छलसुविभत्त-मंजुलंग, घणावत्त-णिद्ध-मणहर-निसिय-विसाल-सिंग, संतं दंत समाण-सोहमाण-विमल-दंत सयलगुण-समन्त्रियं हिम-सेल-सनिहं वसहं पासइ ।।मू०१६॥
२-वृषभस्वप्नः छाया-ततः पुनः सा धवल-कमल-दल-कदम्बका-ऽतिग-देह-कान्ति, रोचिश्चयोपहारैः सर्वतः सम
वृषभस्वमन्ताद् विकाशयन्तं, प्रस्फुर-कान्ति-मांसल-विशाल-ककुदं, तनुतम-विशद-सुकुमार-लोम-मसूण-द्युति, निश्चल
वर्णनम्. था। गज के सब लक्षणों से सहित था। सुन्दर जांघों वाला था तथा मंगलकारी होने के कारण मंगल रूप था। त्रिशला क्षत्रियाणी ने ऐसे गज को पहले स्वप्न में देखा ।।मू०१५।।
२-वृषभ-स्वप्न मूल का अर्थ-'तओ पुण सा' इत्यादि । तत्पश्चात त्रिशला क्षत्रियाणी ने श्वेत वर्ण के कमल-पत्रों के समुदायसे भी बढ़कर शरीर की कान्ति वाले, किरणों के समूह के प्रसार से चारों ओर प्रकाश करते हुए, दमकती हुई कान्ति से युक्त, पुष्ट एवं विशाल ककुद (कांधले-बंधोल) वाले, अत्यन्त बारीक, निर्मल और सूकुमार रोमों હતે. સુંદર જા વાળો હતે, તથા મંગળકારી હેવાને કારણે મંગળરૂપ હતે. ત્રિશલા ક્ષત્રિયાણીએ આવા ગજને पा २१नमा नये. (सू०१५)
॥४०६॥ २-वृषभ-स्पन भूजनामर्थ-'तओ पुण सा' त्याह. पडेला २१ मानिशाणी, श्वेता भणपत्रोना सभूया अधिक ની કાંતિવાળ, કિરાના સમૂહના પ્રસરણથી ચારેતરફ ફેલાતા પ્રકાશ સમાન, ચમકતી વિજળી સમાન, હૃષ્ટપુષ્ટ, વિશાળ .
Jain Education in
Ronal
Law.jainelibrary.org

Page #420

सुबद्ध-मांसल-पिच्छल-सुविभक्त-मञ्जला, घनाऽऽवतें-स्निग्ध-मनोहर-निशित-विशाल-शृङ्ग, शान्तं दान्तं समान-शोभमान-विमल-दन्तं सकल-गुण-समन्वितं हिम-शैल-सन्निभं वृषभं पश्यति ॥सू०१६॥
टीका-'तो पुण सा' इत्यादि । ततः गजस्वमदर्शनानन्तरं पुनः द्वितीयस्वप्ने सा-त्रिशला धवलश्रीकल्प
कमल-दल-कदम्बका-तिग-देहकान्ति-धवलानि-श्वेतानि यानि कमलदलानि-कमलपत्राणि तेषां यत्कदम्बक ॥४०॥ वृन्दम् तत् अतिगच्छति या सा धवलकमलदलकदम्बकातिगा-श्वेतकमलदलपुञ्जादप्यतिधवला, तादृशी देहकान्तिः
शरीरथुतिर्यस्य तं वृषभं पश्यतीति सम्बन्धः, पुनः कीदृशं वृषभमित्याह-रोई' इत्यादि । रोचिश्चयो-पहारैः स्वशरीर-समुद्भूत-प्रकाश-समूह-विस्तारणैः सर्वतः सर्वा दिशः समन्तात् परितः विकाशयन्तं प्रकाशयन्तं, पुनःप्रस्फुर-कान्ति-मांसल-विशाल-ककुदं-प्रस्फुरन्ती प्रकाशमाना कान्तिर्यस्य तादृशं मांसलं-पुष्टं विशालं महत् च ककुदंवृषभाङ्गविशेषो यस्य स तथा तम्, तथा-तनुतम-विशद-सुकुमार-लोम-मसूण-द्युति-तनुसे कोमलकान्ति वाले, निश्चल सटे हुए पुष्ट चिकने भली भाँति विभागों से युक्त तथा मनोहर अंगों वाले, सघन गोल चिकने सुन्दर तीखे और विशाल सोंगों वाले, शान्त, दान्त, एक सरीखे शोभायमान निर्मल दांतों से युक्त, समस्त गुणों से सम्पन्न तथा हिमालय पर्वत जैसे वृषभ को देखा ।।सू०१६॥
टीका का अर्थ-'तओ पुण सा' इत्यादि। हाथी को देखने के अनन्तर, दूसरे स्वप्न में, त्रिशला देवी ने, वृषभ देखा। वह श्वेत कमल की पांखडियों के समूह को भी मात करने वाली देहकान्ति से सम्पन्न था। वह अपने शरीर से उत्पन्न होने वाले प्रकाश के समूह को सब ओर फैला रहा था और उस से सभी दिशाएँ प्रकाशित हो रही थीं। अपनी दीप्ति को प्रकाशित करता हुआ पुष्ट और विशाल ककुद से युक्त था। उसके शरीर के रोम बहुत बारीक थे, स्वच्छ थे, नरम थे और चिकनी द्युति वाले थे। ખાંધવાળે,બારીક, નિર્મળ અને સુકુમાર રેમથી ભરપૂર, મનહર અંગે પાંગવાળા, સધન ગેળ, ચિકણા, સુંદર, તીક્ષ્ણ, અને વિશાળ સિંગડાવાળો, શાન્ત, દાન્ત, એક સરખે ભાયમાન નિર્મળ દાંતવાળ, વૃષભને લગતાં સર્વગુણસંપન્ન मेवा, हिमालयनी पभा मापी शाय तवा 'वृषम' नये. (२०१६)
सानो अर्थ-'तओ पुण सा' त्या लायी या पछी मी स्वप्नमा शिक्षा वाये वृषम नया. ते श्वेतभળની પાંખડીઓના સમૂહને પણ મહાત કરનારી દેડકાન્તિવાળો હતે. તે પોતાનાં શરીરમાંથી ઉત્પન્ન થતાં પ્રકાશના સમૂહને
બધી તરફ ફેલાવી રહ્યો હતો અને તેથી બધી દિશાઓ પ્રકાશિત થઈ રહી હતી. પોતાની કાન્તિને પ્રકાશિત કરતે કરી, પુષ્ટ અને વિશાળ ખંધવાળો હતે. તેના શરીર પરની રૂંવારી ઘણીજ બારીક, સ્વચ્છ, નરમ, અને સુંવાળી તથા
वृषभस्वामवर्णनम्,
॥४०७०
Sociww.jainelibrary.org

Page #421

श्रीकल्पसूत्रे ||४०८ ||
तमानि = अतिशय मतलानि त्रिशदानि = स्वच्छानि सुकुमाराणि = सुकोमलानि यानि रोमाणि तैर्मसृणा = चिकणा तिर्यस्य तम्, तथा - निश्चल - सुबद्ध-मांसल - पिच्छल - सुविभक्त - मञ्जुलाङ्ग - निथलानि = स्थिराणि सुबद्धानि = संसक्तानि मांसलानि = पुष्टानि पिच्छलानि = चिकणानि सुविभक्तानि सम्यग्विभागयुक्तानि मञ्जुलानि= सुन्दराणि अङ्गानि= मुखादीनि यस्य तं तथा घना - sऽवर्त-स्निग्ध-मनोहर - निशित - विशाल - गृङ्ग- घने - निविडे आवर्ते = वर्तुले स्निग्धे= चिकणे मनोहरे=सुन्दरे निशिते= तीक्ष्णे विशाले च शृङ्गे यस्य तम्, तथा शान्तं = शान्तियुक्तं दान्तम् = अनुद्धतं, समानशोभमान - त्रिमल - दन्तं - समानाः = तुल्याः शोभमानाः = सुन्दरा विमलाः - स्वच्छा दन्ता यस्य तम्, सकलगुण-समन्वितं - सकलाः = युग्यत्वधुरन्धरत्वादयो ये वृषभस्य समस्ता गुणास्तैः समन्वितं युक्तम्, हिम-शैल-संनिभम् = हिमाचलसदृशम्; सादृश्यं चात्र धवलत्वेनोच्चस्वेन च बोध्यम्; तादृशे दृषभं पश्यति ||० १६ ॥
३ सीहसुमिणे
मूलम् - तो पुण सा सलिल - बिंदु - कुंदें -दु-तुसार- गोखीर - हार- दगरय- पंडुरतरं रमणिज्ज -पेच्छणिज्ज - थिर-मसिण तर - करतलं परिपु- सुसिलिट्ट - विसिद्ध- कुडिल - तिक्ख-दाढा-विडम्बिय-मुहं विमल-कमल-कोमलउसके मुख आदि सभी अंगोपांग स्थिर, ठीक तरह से सटे हुए, पुष्ट स्निग्ध और सम्यक् प्रकार से विभागयुक्त थे। उसके सींग सघन थे, गोलाकार थे, चिकने थे, मनोहर थे, नुकीले और विशाल थे । वह शान्त और दान्त था अर्थात् उद्धत नहीं था। उसके सब दांत एक सरीखे, शोभायमान एवं निर्मल थे । युग्यता - गाडी में जुतने की योग्यता, धुरन्धरता [धुरा को धारण करने में मजबूती] आदि वृषभ के योग्य सभी गुणों से वह सम्पन्न था और अपनी धवलता एवं उच्चता आदि के कारण ऐसा प्रतीत होता था जैसे हिमालय पर्वत हो, ऐसे श्वेत वृषभ को त्रिशला देवी ने दूसरे स्वप्न में देखा || १६ ||
ચકચકિત હતી. તેનાં મુખ વગેરે બધા 'ગોપાંગ સ્થિર, સપ્રમાણુ, પુષ્ટ અને મુલાયમ હતાં. તેનાં શિંગડાં નકકર, ગાળાકાર, સુંવાળાં, મનેાહર, તીણી અણુિવાળા અને વિશાળ હતાં. તે શાન્ત અને દાન્ત હતા એટલે કે ઉદ્ધત ન હતા. તેનાં બધા દાંત એક સરખા, સુન્દર અને નિર્માંળ હતા. મુખ્યતા—ગાડી સાથે જોડવાની યેાગ્યતા, ધુરન્ધરતા (ધૂંસરીને ધારણ કરવા માટેની મજબૂતી) વગેરે વૃષભને ચાગ્ય બધા ગુણાવાળે તે હતા, અને પેાતાની શ્વેતતા અને ઊંચાઈ આદિને કારણે તે હિમાલય પર્યંત જેવા લાગતા હતા. એવા શ્વેત વૃષભને ત્રિશલા દેવીએ બીજા स्वप्नां ये. (सू०१६)

कल्प
मञ्जरी
टीका
वृषभस्वम
वर्णनम् .
||४०८||

Page #422

भाल-मूसा
बंधुर-बंध
खरयर-न
मुत्रे
कल्पमञ्जरी टीका
ललिय-लोहिय-दसण--वसणं जवाकुसुम-पलासा-लत्तग-रत्तकमल-दल-मिदुल-ललंत-लंब-लालिय-लोल-रसणं धगधगिति-जलंता-णलां-तराल-मूसा-लसंत-आवत्तायंता-मल-कणग-सगल-बत्तुल-विमल-चवला-विडंबि-नयणं किस
कडि-तडं विसाल-थूल-सुंदरो-रुं मंसल-विसाल-बंधुर-खधं मिउलतम-मुलक्षण-मसिण-जडिल-केसर-निगर-करश्रीकल्प
बिय-गीवं कुंडलियो-दंचिय-अकिंचि-अप्फालिय-विलोल-लंगूल-मंडलं खरयर-नहर-सिहरं सोम्मं सोम्मागारं लीला॥४०९|| ललाम-प्फालं अंबरतलाओ उच्छलंतं निय-मुद्द-कुहरमभिपडतं सीहं पासइ ॥१० १७॥
३-सिंहस्वप्नः छाया-ततः पुनःसा सलिल-विन्दु-कुन्दे न्दु-तुषार-गोक्षीर-हार-दकरजा-पाण्डुरतरं रमणीय-स्थिर-मसूणतर-करतलं परिपुष्ट-सुश्लिष्ट-विशिष्ट-कुटिल-तीक्ष्ण-दंष्ट्रा-विडम्बित-मुखं विमल-कमल-कोमल-ललित-लोहित-दशनवसनं जपाकुसुम-पलाशा-लक्तक-रक्तकमलदल-मृदुल-लल-लम्ब-लालित-लोल-रसनं धगधगिति-ज्वलद-नलान्तराल
३-सिंह का स्वप्न मूल का अर्थ-'तओ पुण सा' इत्यादि । तत्पश्चात् त्रिशला देवीने तीसरे स्वप्न में सिंह को देखा। वह कैसा था ? सो उसका वर्णन करते हैं वह सिंह-जल की बूंद, कुन्द के फूल, चन्द्रमा, हिम (बर्फ), गाय के दूध, हार और पानी के छोटे बिन्दु से भी अधिक सफेद था। उसकी हथेलिया (पंजे) सुन्दर, दर्शनीय, स्थिर और खूब चीकनी थीं। उसका मुख बड़ी-बड़ी, आपसमें मिली हुई, उत्तम, टेढ़ी और तीखी दाढ़ों से युक्त था। उसके होठ विमल कमल के समान कोमल, कमनीय एवं लाल रंग के थे। उसकी जीभ जपाकुसुम के समान, पलाश के पुष्प के समान तथा महावर (अलता) के समान लाल, कमल के पत्र की तरह कोमल, लपलपाती हुई, लम्बी, लारदार और चंचल थी।
-सिंहसन भूजन। मथ-'तओ पुण सा' त्याहि. त्या२मा. शिवाय, स्वप्नमा,
नियतवतो? થઈ તે કહે છે કે, જળબિન્દુસમાન, કુન્દના ફૂલ જેવો અને ચન્દ્રમા, હિમ, ગાયના દૂધ સમાન ઉજળો હતો.
તેના પંજા સુંદર, દર્શનીય, સ્થિર, અને ખૂબ “લાલપ’વાળાં હતાં. તેનું મે, ઉત્તમ દાઢી, જડબા અને
દાથી યુકત હતું. તેના હોઠ કમળસમાન કમળ, અને લાલ રંગના હતાં. તેની જીભ કેશુડાના ફૂલ જેવી લાલJain Educational यूम, पाAY५ समान याजी, eauntainी, मने ती ती. तेना नेत्री, सोनीनी सानुपानी
सिंहस्वप्न
वर्णनम्.
॥४०॥

Page #423

श्रीकल्प
कल्पमञ्जरी टीका
॥४१०॥
मूषा-लसदा-वर्तमाना-मल-कनक-शकल-वर्तुल-विमल-चपला-चिडम्बिनयनं कृश-कटि-तटं विशाल-स्थूल-सुन्दरो-रुं मांसल-विशाल-बन्धुर-स्कन्धं मृदुलतम-सुलक्षण-मसूण-जटिल-केसर-निकर-करम्बित-ग्रीवं कुण्डलितो-दश्चिताकिश्चिदा-स्फालित-विलोल-लागल-मण्डलं खरतर-नखर-शिखरं सौम्यं सौम्याऽऽकारं लीला-ललाम-स्फालमम्बरतलादुच्छलन्तं निज-मुख-कुहरमभिपतन्तं सिंह पश्यति ॥मू०१७॥
टीका-'तओ पुण सा' इत्यादि । ततः वृषभस्वप्रदर्शनानन्तरं पुनः तृतीयस्वप्ने सा-त्रिशला सिंह पश्यतीति सम्बन्धः, कीदृशं सिंहमित्याह-सलिल-बिन्दु-कुन्दे-न्दु-नुषार-गोक्षीर-हार-दकरजः-पाण्डुरतरं; उसके नेत्र धधकती हुई आगमें रक्खे हुए मृषा (सोने को गलाने का मिट्टी का पात्र) में सुशोभित होनेवाले तथा गोलाकार घूमनेवाले निर्मल स्वर्ण खण्ड के समान गोल और दमकती हुई दामिनी अर्थात् चमकती हुई बिजली को भी तिरस्कृत करनेवाले थे। उसकी कमर पतली थी। जंघाएँ विशाल, स्थूल और सुन्दर थीं। स्कंध (कंधा) मांसल, विशाल और सुन्दर था । उसको गर्दन, अत्यन्त नरम, सुहावने चिकने और लम्बे केसरों से युक्त थी। उसकी पूंछ गोलाकार, ऊँची उठाई हुई, लम्बी और चपल थी। नाखूनों की नोंक खब तीखी थी। वह सौम्य तथा सौम्य आकार वाला था। उसकी उछाल में कलामय लालित्य था। ऐसे सिंह को आकाशतल से उछलते हुए और अपने मुखरूपी गुफामें प्रवेश करते हुए देखा ॥२०१७॥
टीका का अर्थ-'तो पुण सा' इत्यादि। वृषभ का स्वप्न देखने के पश्चात् त्रिशला देवी ने तीसरे स्वप्न में सिंह देखा। वह सिंह कैसा था, सो बतलाते है-वह सिंह, जल के बिन्दु, कुन्द के फूल ધકકતી કૂડી સમાન હતાં, તથા ગેળ અને ચમકદાર હતાં. તે સિંહ પાતળી કમરવાળો હતે. તેની જાંઘ વિશાળ, સ્થૂલ, અને ઘટાદાર હતી. ખાંધ માંસથી ભરપૂર હતી. ગરદન અત્યંત નરમ, શેહામણી અને ચમકદાર કેશવાળેથી યુકત હતી. તેનું પૂંછડુ ગળાકાર, છેડા પર દટ્ટાવાળું, અને હલન-ચલનવાળું હતું. નખ ઘણા તીક્ષણ અને લલાશથી ભરેલાં હતાં. તે જ્યારે કુદતે ત્યારે, લાલિત્ય અને કલામય લાગતે.
આકાશમાંથી કૂદતાં ઉપરોકત ગુણવાળે સિંહને, પિતાના મોઢામાં પ્રવેશ કરે, ત્રિશલારાણીએ यो. (सू०१७)
टनम-'तओ पुण सात्याहि पातु २१ नयां पछी निमावीत्री भनिनयो.स થી કે હતા તે બતાવે છે તે સિંહ જળના બિન્દુઓ, કન્દનાકલ, ચન્દ્રમા.હિમ.ગાયના દૂધ, મોતીઓના હાર. તથા સકમ )
सिंहस्वन
वर्णनम्.
॥४१०॥

Page #424

श्रीकल्पसूत्रे ॥४११।।
Jain Education Intonal
तत्र-सलिलविन्दुः=जलकणः, कुन्दं = पुष्पविशेषः, इन्दुः = चन्द्रः, तुषारः = हिमं, गोक्षीरं=गोदुग्धं, हारः=मुक्ताहारः दकरजः=मूक्ष्मतरजलबिन्दुः तद्वत् पाण्डुरतरं = श्वेततरं, तथा - रमणीय - प्रेक्षणीय - स्थिर - मसृणतर - करतलं, तत्र - रमणीये= सुन्दरे, प्रेक्षणीये - दर्शनीये, स्थिरे मसृणतरे = अतिचिक्कणे च करतले = हस्ततले यस्य तं, परिपुष्टसुश्लिष्ट - विशिष्ट-कुटिल- तीक्ष्ण- दंष्ट्रा - विडम्बित - मुखं - परिपुष्टाः = स्थूलाः, मुश्लिष्टाः = अन्तररहिताः - मिलिताः, विशिष्टाः = उत्तमाः कुटिलाः = वक्राः तीक्ष्णाच या दंष्ट्रास्ताभिः विडम्बितं युक्तं मुखं यस्य तम्, तथा - विमलकमल-कोमल - ललित - लोहित-दशन - वसनं - विमलं स्वच्छं यत् कमलं तद्वत् कोमले= मृदुले ललिते= सुन्दरे लोहिते = रक्ते दशनवसने = ओष्ठौ यस्य तम्, तथा - जपाकुसुम - पलाशा - लक्तक - रक्तकमलदल - मृदुल - लल-लम्ब - लालितलोल - रसनं, तत्र - जपाकुसुमं जवापुष्पं पलाश पलाशपुष्पं यद्वा - जपाकुसुमपलाश - जपापुष्पपत्रम्, अलक्तकः = 'लता' इति भाषाप्रसिद्धव, तद्वद् रक्ता . कमलदल - मृदुला = कमलपत्रवत्कोमला ललन्ती=चलन्ती लम्बा दीर्घा लालिता = लालां प्राप्ता लोला चञ्चला रसना = जिह्वा यस्य तम्, तथा धगधगतिज्वलद-नला न्तराल- मूषा- लसदा वर्तमाना-मल - कनक - शकल - वर्तुलविमल-चपला- विडम्बि नयनं, तत्र-धगधगिति = अतिशयितं
चन्द्रमा, हिम, गाय के दूध, मुक्ताहार तथा सूक्ष्म जलकण के समान अन्यन्त श्वेत वर्ण का था । उसके दोनों पंजे रमणीय थे, दर्शनीय स्थिर थे और खूब चिकने थे। स्थूल, परस्पर सटी हुई, उत्तम, टेढ़ी और तीखी दाड़ों से युक्त उसका मुख था। उसके होठ निर्मल कमल के समान कोमल, मनोहर और लाल रंग के थे। जीभ जपा के फूल तथा पलाश के फूल अथवा जपा के फूल और पत्र के समान तथा महावर [अलता ] के समान लाल, कमल की पांखडी के समान कोमल, चंचल, लम्बी लार से युक्त और चपल थी । दोनों नेत्र धधकती हुई आग के मध्य में स्थित मूषा अर्थात् स्वर्ण को गलाने के साधन मिट्टी के पात्र में सुशो
જળકણના જેવા અત્યન્ત શ્વેત રંગના હતા. તેનાં બન્ને પ ંજા રમણીય, દનીય, સ્થિર અને ઘણાજ સુવાળા हुता. स्थूण, खेड जील साथै भेडायेसी, उत्तम, बांडी, भने तीली हाढीवाणु भी तु तेना हो निर्माण उभण જેવાં કામળ, મનેાહર અને લાલ રંગના હતા. જીભ જપાનાં ફૂલ તથા પલાશનાં ફૂલ અથવા જપાનાં ફૂલ અને यानना नेवी तथा भडावर (अक्षता) ना नेवी साब, उभजनी पांगडी नेवी भण, संयम, सांजी, साणवाणी, मने ચપળ હતી. બન્ને આંખા સળગતી આગની વચ્ચે રહેલ સૂષા એટલે કે સેાનાને ગાળવાના માટીના પાત્રમાં સુંદર
& Personal
कल्प
मञ्जरी
टीका
सिंहस्त्रमवर्णनम् .
॥४११॥

Page #425

श्रीकल्पसूत्रे ॥४१२॥
Jain Education
漫漫獎
德源
ज्वलन्=प्रज्वलन् योऽनलो= वह्निः तस्य यदन्तराल = मध्यमदेशस्तत्र स्थिता या मूषा-स्वर्णगालनसाधनमृत्पात्रविशेषस्तत्र लसत् - विराजमानं यदावर्तमानं चक्राकारेण भ्रमत् अमलकनकशकलं निर्मलस्वर्णखण्डः तद्वद् वर्तुले= चक्राकारे, तथा - विमलचपलाविडम्बिनी - विमले - स्वच्छे चपलाविडम्बिनी = चपलासदृशे नयने-नेत्रे यस्य तम्, तथा—कृशतटितटं=पतलकटिप्रदेशयुक्तं, तथा - विशालस्थूलसुन्दरोरुं - विशालौ = महान्तौ स्थूलौ = परिपुष्टौ सुन्दरौ = शोभनौ ऊरू-सक्थिनी यस्य तम्, तथा मांसल -विशाल-बन्धुर-स्कन्धं - मांसल - पुष्टौ विशालौ = महान्तौ बन्धुरौ = सुन्दरौ स्कन्धौ यस्य तम्, तथा मृदुल- तनुतम-मुलक्षण-मसृण- जटिल - केसर-निकर- करम्बित-ग्रीवं - मृदुला ः = कोमला: तनुतमाः=अतिसूक्ष्माः सुलक्षणा : = शोभनाः मसृणाः = चिकणाः जटिलाः = विस्तीर्णाश्च ये केसराः = स्कन्धवालास्तेषां निकरेण समूहेन करम्बिता - युक्ता ग्रीवा यस्य तम्, तथा कुण्डलितो दञ्चिता किञ्चिदा-स्फालित-विलोल लाङ्गलमण्डलं–कुण्डलितं=वर्तुलीकृतम्, उदश्चितम् = उत्थापितम् अकिञ्चिदास्फालितं =बहुविस्तारितं विलोलं=चञ्चलं लाङ्गलमण्डलं=पुच्छमण्डलं यस्य तम्, तथा - खरतर -नखर - शिखरं - खरतरम् = अतितीक्ष्णं नखरशिखरं = नखाग्रभागो यस्य तम्, तथा-सौम्यं क्रूरतावर्जितं, सौम्याऽऽकारम् = अक्रूराऽऽकारं, तथा - लीला-ललाम - स्फालं - लीलया - क्रीडया
भित एवं चक्राकार घूमते हुए निर्मल स्वर्ण के टुकड़े के समान गोलाकार, तथा स्वच्छ बिजली के समान चमकनेवाले थे। उसकी कटि (कमर ) पतली थी और जंघाएँ विशाल, स्थूल और सुन्दर थीं। उसके कंधे भरे हुए, विशाल और मनोहर थे। ग्रीवा कोमल, बहुत बारीक, शोभायमान, चिकने और लंबे केसरों (गर्दन के बालों) से व्याप्त थी । उसकी पूँछ गोल की हुई थी, उँची उठाई हुई थी, बहुत विस्तृत थी और हिल रही थी । उसके नाखूनों के अग्रभाग बहुत ही तीक्ष्ण थे। फिर भी उस सिंह में क्रूरता नहीं थी । उसकी आकृति सौम्य थी । उसकी उछलन लीलायुक्त तथा सुन्दर थी। वह आकाशतल से उछल रहा था
અને ચક્રાકાર ફરતા નિર્માંળ સેાનાના ટુકડા જેવી, ગાળાકાર, સ્વચ્છ અને વિજળીના જેવી ચળકતી હતી. તેની કિટ (કમર) પાતળી હતી અને જા ઘા વિશાળ, સ્થૂળ અને સુંદર હતી. તેના કંધા લરાવદાર, વિશાળ અને મનેાહર इता. - अभण, घशा मारी, सुवाणा, सुंदर ने सांगा बाजवाजी (शवाजी ) हती. तेनी पूंछडी गोण વાળેલી હતી, ઊંચી ઉઠાવેલી હતી, ઘણીજ લાંળી હતી અને ડાલતી હતી. તેના નખનેા અગ્રભાગ અતિશય તીક્ષ્ણ હતા. તે પણ તે સિંહમાં ક્રૂરતા ન હતી. તે દેખાવે સૌમ્ય હ તેની છલાંગ લીલાયુક્ત તથા સુંદર હતી.
Private & Personal Use Only
AAAAA
कल्प
मञ्जरी -
टीका
सिंहस्व
वर्णनम् .
॥४१२॥
*

Page #426

श्री कल्प
मूत्रे ।।४१३॥
लाम: =सुन्दरः स्फाल: उत्पलको यस्य तम्, तथा अम्बरतलात् = आकाशप्रदेशात् उच्छलन्तम् उत्पतन्तम्, तथानिजमुग्वकुहरं = स्वमुखबिलम् अभिपतन्तम् = अभिमुखमायान्तं सिंहं पश्यति ॥ मु० १७||
४ - लच्छी सुमिणे
खइय
मूलम् - तो पुण सा उच्च-विराइय- द्वाण - कया-सणं दिव्व-नव्त्र- भव्वाणणं कर-घरण-संठिय-सोस्थिय - संखं कुस - चक्काइ- सुह-रेहं सुकुमाल-कर- साहा - लेहं जच्चजण - भमर - जलहर गिगर- रिट्ठग-गवल-गुलियकज्जल - रोइ - सम-संहिय - तणुयर - मिउल - मंजुल - रोमावलिं फीय-गवणीय चिकण-पाणिरुहा-बलिं, कणग-कच्छव पिट्ठ- मट्ट-विसिट्ट-चरणजुगलं कुंडल-परिमंडिय-ललिय - कबोल - मण्डलं फार - हार - रायमाण - सव्वोउय - सुगंधिकुसुम - ललाम-दाम- परिणद्ध - वच्छ-स्थलं उन्नय - मंसल - मिउल - तणुलयं मंजुल - मणिगण-कण कंचण-कंची - वंचिय-कडितडं चंद्रद्र-सम-निलाडं नाणा- मणि-कणग- रयण-विमल - महातवणिज्ज - रइय-भूस- दार- हार- पाउत्तरयण कुंडल -वामुत्तग- हेमजाल - मणिजाल - कणगजाल-मुत्तग- तिलग फुल्लग - सिद्धत्थियकष्णवालिय- ससिर - उसभवक्कय - तलभंगय- तुडिय - हत्थमालय - हरिस - केकर - वलय - पालंव- अंगुलिज्जग-वलक्ख - दीणारमालिया - पयरग - परिहेरंग - पायजाल - घंटिय- खिखिणि-रयणो- रुजाल - छड्डिय - वरनेउर - चलणमालिया - कणगणिगल - जालग - मगर मुहविरायमाणनेउर - पचलिय - सद्दाल - रुइरा - भरणं लोहिय-कमल-दल-कोमलकर-चरणं विमल - कमल-दल - विशाल - लोयणं पाणिपल्लव - गहिय- भमर - निगर - विडंवि - लंबमाण - सोहंत-कय-निययं सुंदर-वय-कर-चरण - नयण - लावण्ण-रूत्र - जोन्त्रण - कलियं पडिपुण्ण- सव्वं - गोवंग-ललियं कर-चरणोमंग - मुहं - गोवंग- संगय-मणिगण-कंचण - रयण - रइया - भरण- किरण - नासियं धतमसं विगयमरिसं विमलकंति - समुज्जोइय-दस दिसं कमलागर - कमल-निवासिणि सयल - जण-मण- हियय- पल्हाइणि भगवदं विगसियकमल-दल-च्छि लच्छि पास ||०१८ ||
और त्रिशला के मुखरूपी गुफा में प्रवेश कर रहा था। ऐसे सिंह को त्रिशला देवी ने तीसरे स्वझ में देखा ॥ १७ ॥

-
તે આકાશતલમાંથી ઉછળતા હતા અને ત્રિશલા દેવીના સુખરૂપી ગુફામાં પ્રવેશ કરતા હતા. એવા સિંહને ત્રિશલા દેવીએ ત્રીજા સ્વપ્નામાં જોયા (સૂ॰૧૭)

Karve Login
कल्प
मञ्जरी टीका
लक्ष्मी स्वप्नवर्णनम् .
॥४१३॥

Page #427

श्रीकल्पमूत्रे ॥४१४॥
-
试
Jain Education Internat
छाया - ततः पुनः सा उच्च-विराजित -स्थान- कृतासनां दिव्य-नव्य-भव्याननां कर-चरण - संस्थित स्वस्तिक - शङ्खा - ङ्कुश - चक्रादि - शुभ - रेखां सुकुमार-करशाखा - लेखां जात्याञ्जन-भ्रमर - जलधरनिकर - रिष्टकगवल-गुलिक - कज्जल - रोचि :- सम-संहित- तनुतर - मृदुल- मञ्जुल - रोमा-बलिं स्फीत-नवनीत- चिकण- पाणिरुहावर्लि कनक - कच्छप-पृष्ठ- पृष्ट - विशिष्ट - चरणयुगलां कुण्डल - परिमण्डित - ललित-कपोल - मण्डलां स्फार - हार-राजमान - सार्वर्तुक - सुगन्धि-कुसुम - ललाम-दाम- परिणद्ध - वक्षःस्थलाम् उन्नत - मांसल - मृदुल - तनुलतां मञ्जल - मणिगण
४ - लक्ष्मी का स्वप्न
मूल का अर्थ — 'तओ पुण सा उच्चविराइय' इत्यादि । तत्पश्चात् त्रिशला देवी ने चौथे स्त्रम में लक्ष्मी को देखा। उसका वर्णन इस प्रकार है-वह लक्ष्मी उच्च तथा सुशोभित स्थान पर विराजमान थी । उसका मुख दिव्य, नव्य और भव्य था । उसके हाथों-पैरों में स्वस्तिक, शंख, अंकुश तथा चक्र आदि की शुभ रेखाएँ अंकित थीं। वह सुकुमार उंगलियों वाली थी। उसकी रोमावली उत्तम आंजन, भ्रमर, मेघपटल, अरिष्ट- कालारत्नविशेष, भैंस के सींग, नील और कज्जल के समान आभावाली एक सरीखी, आपस में मिली हुई बहुत बारीक, मृदुल और मनोहर थी। स्वच्छ मक्खन के समान चिकने न थे। उसके दोनों चरण स्वर्णमय कछुवे की पीठ के समान पुष्ट और विशिष्ट थे । सुन्दर कपोलों पर कुण्डल सुशोभित हो रहे थे । वक्षस्थल पर विशाल मुक्ताहार तथा शोभायमान सर्वऋतुसंबंधी कुसुमों की
૪-લક્ષ્મી સ્વપ્ન
भूझना अर्थ - ' तो पुण सा उच्चविराहय
इत्याहि थोथा स्वग्नमां, त्रिशमा राष्ट्रीये, लक्ष्मीने જોયાં. આ લક્ષ્મી દેવી, સુોભિત સ્થાન ઉપર વિરાજ્યાં હતાં. તેમનુ' મુખ દિવ્ય અને ભવ્ય હતુ.
तेना हाथ-पत्रमा स्वस्ति, शंभ, अंकुश तथा यहुनी शुभ रेखाओ हती. तेनी सांगतियो अमाइती. તેના ખાલ કાળા ભમર જેવા, મેઘસમાન, અગ્નિાના રંગ જેવા, કાળા રત્ન સમાન, ભેંસના શિંગડા જેવા અને કાજળ સરીખા હતાં. તેનાં નખ લાલધુમ અને વારીક હતાં. તેના ચરણા કાંચવાની પીઠ જેવા પુષ્ટ અને વિશિષ્ટ હતાં. બેઉ ગાલે પર કુંડલ શે।ભી રહ્યાં હતા. છાતીપર વિશાળ મુકતાહાર અને હમેશાં તાજી રહી શકે તેવી
नीतीश ने मनोजबी
कल्प
मञ्जरी
टीका
लक्ष्मीस्वमवर्णनम्.
॥४१४॥
.

Page #428

श्रीकल्प
मृत्रे
कण-खचित-काश्चन-काश्ची-चश्चित-कटितटां चन्द्रार्द्ध-सम-ललाटां नना-मणि-कनक-रत्न-विमल-महातपनीय-रचित-भूपण-हारा-दहार - प्रयुक्तरत्नकुण्डल-व्यामुक्तक-हेमजाल-मणिजाल - कनकजाल-मूत्रक-तिलकफुल्लक-सिद्धाथिका-कर्णवालिका-शशि-सूर-गृषभवक्त्रक-तलभङ्गक-टित - हस्तमालक-हर्ष-केयूर-वलय-पालम्बा - ङ्गुलीयक-नलाक्ष-दीनारमालिका-प्रतरक -परिहार्यक-पादजाल-घण्टिका-किङ्किणी-रत्नोरुजाल -च्छदितवरनूपुर-चरणमालिका-कनकनिगड-जालक-मकरमुखविराजमाननूपुर - प्रचलित-शब्दव-चिरा-ऽऽभरणां लोहित-कमल-दल-कोमल-कर-चरणां विमल-कमल-दल-विशाल-लोचनां पाणि-पल्लव-गृहीत-भ्रमर-निकर
कल्पमञ्जरी
॥४१५॥
टीका
मनोहर माला-विराजमान थी। उसकी शरीरलता उन्नत मांसल और मृदुल थी। कटिभाग मनोज्ञ मणियों के कणों से जटित सुवर्ण की करधनी से युक्त था। ललाट अर्धचन्द्र के समान था। तथा-जो नाना प्रकार के मणियों सुवर्णों एवं रत्नों के बने हुए आभरण तथा हार, अर्द्धहार, रत्नजटित कुंडल, धारण की हुई हेममाला मणिमाला, कनकमाला, कटिमूत्र, तिलक, फुल्लक, सिद्धार्थका, कर्णवालिका, चन्द्र (चांदला), मूर्य (मर्य के आकार का आभूषण), वृषभवक्त्रक, तलभंग, त्रुटित, हस्तमालक, हर्प, केयूर, वलय, पालम्ब, अंगुलीयक, वलाक्ष, दीनारमालिका, प्रतरक, परिहार्यक, पादजाल, तथा-गमन करने पर मधुर ध्वनि करनेवाली घंटिका-किंकिणी, रत्नों के विशाल समूह से जटित श्रेष्ठ नूपुर, चरणमालिका, कनकनिगड, जालक, मकर मुख की आकृति से शोभायमान नपुर, सुन्दर इन समस्त आभूषणों से सुशोभित थी। उसके कर और चरण लाल कमल के समान कोमल थे। नेत्र निर्मल कमल के पत्र के समान विशाल थे। हाथों में गृहीत, भ्रमर
लक्ष्मीस्वप्नवर्णनम्.
તેમને લલાટ પ્રદેશ અર્ધચંદ્રાકાર હતે. વિવિધ પ્રકારના મણિવાલો રત્નજડિત હાર. તેમજ વિવિધ આભરણે તેમણે धारण ४ा तi. २, मा२,
२ , डेभमासा, भलिभासा, माला, ४२, dिas, pea४, सिद्धार्थ, ४ वाast, 'द्र (यig) सूर्य (सूर्य ने मा२र्नु आभूषष) वृषभ , aart, त्रुटित, तमाख, ७५, यू२, १६य-यूडी, प्राम, अक्षीय-वी 21, Aaiक्ष, दीनारमाति, प्रत२४, परिडे२४ (परिहाय ४) पाna, मने गमन तi મધુર ધ્વનિ કરનાર એ રનના વિશાલ સમૂહથી જડેલ શ્રેષ્ઠ નૂપુર, ચરણમાલિકા, કનકનિગડ, મકરમુખીન પુર
(ઝાંઝર) આ બધાં સુંદર આભરણથી તે શોભાયમાન હતાં. કર અને ચરણુ લાલકમલ સમાન કેમલ હતાં. નેત્ર છે. નિર્મલ કમલપત્ર સમાન વિશાલ હતાં. લાંબા અને ભમરાના રંગ જેવો કેશકલાપ હતો. લાવણ્ય,રુ૫ અને યૌવન
।।४१५||
Jain Education in
t onal

Airw.jainelibrary.org

Page #429

श्रीकल्पसूत्रे ॥४१६॥

विडम्बि - लम्बमान - शोभमान - कच-निचयां सुन्दर - वदन-कर-चरण- नयन-लावण्य रूप-यौवन-कलितां प्रतिपूर्णसर्वाङ्गोपाङ्ग - ललितां कर-चरणो तमाङ्ग-प्रमुखा - ङ्गोपाङ्ग सङ्गत- मणिगण - काञ्चन - रत्न- रचिता - ऽऽभरण-किरणनाशिता-न्धतमसाम् विगतामर्षा विमल - कान्ति-समुद्योतित - दश- दिशां कमलाकर-कमल-निवासिनीं सकलजन-मनो-हृदय-प्रहादिनों भगवतीं विकसित -कमल-दला -क्षीं लक्ष्मीं पश्यति ||०१८ ||
टीका- 'तओ पुण सा उच्चविराइय' इत्यादि । ततः = सिंहस्वदर्शनानन्तरं सा = त्रिशला पुनः = चतुर्थ - स्व लक्ष्मीं पश्यति, तत्र कीदृशों लक्ष्मीमित्याह — उच्चेत्यादि - उच्चविराजितस्थान कृताऽऽसनाम् - उच्चम् उन्नतं विराजितं = शोभितं च यत् स्थानं तत्र कृतम् आसनम् = उपवेशनं यथा ताम् - उच्चासनविराजमानाम्, पुनः- दिव्य
गण को भी तिरस्कृत करने वाले, लम्बे और सुन्दर केश थे। वह सुन्दर मुख, हाथ, पैर और नेत्र वाली श्री, तथा लावण्य, रूप और यौवन से सम्पन्न थी । प्रतिपूर्ण समस्त अंगोपांगों से सुन्दर थी। हाथों, पैरों, और सिर आदि पर धारण किये हुए मणिगण, सुवर्ण एवं रत्नों के आभूषणों की किरणों से अन्धकार को हरण कर रही थी। वह क्रोध से रहित थी। अपनी निर्मल कान्ति से दशों दिशाओं को देदीप्यमान कर रही थी । कमलाकर ( सरोवर) के कमल की निवासिनी थी। सब जनों के हृदय में तीव्र आहाद उत्पन्न करने वाली थी। ऐसी लक्ष्मी को देखा || सू० १८॥
टीका का अर्थ- 'तओ पुण सा उच्चविराइय' इत्यादि । सिंह का स्वम देखने के पश्चात् त्रिशला देवी ने चौथे स्म में लक्ष्मी को देखा। वह लक्ष्मी कैसी थी ? सो कहते हैंहैं—
ऊँचे और सुशोभित स्थान पर उसने अपना आसन बनाया था - अर्थात् उन्नत एवं सजावटदार àાછલ ભર્યાં હતાં, સર્વા ંગે સુ ંદર હતાં. ધારણ કરેલા આભૂષણાથી, રાત્રીમાં પણ વગર દીવે અજવાલુ આપી રહી હતી. લક્ષ્મી દેવી ઉપશાંત દેખાતાં હતાં. તેના રૂપ રંગ અને લાવણ્યથી દશે દિશાએ ઉજ્જવલ બની રહી હતી. કમલ પર તેનું આસન હતું સજનેાના હૃદયમાં, તેમની આકૃતિ, આલ્હાદ આપી રહી હતી. વિકસિત કમલ પત્રનાં સમાન તેનાં નયના હતાં. આવા સ્વરૂપવાળી લક્ષ્મી દેવીને, ત્રિશળા રાણીએ, ચેાથા સ્વપ્ન જોયા. (સૂ૦૧૮)
टीना अर्थ - 'तओ पुण सा उच्चविराइयां धत्याहि सिंडनु स्वप्न लेयां पछी त्रिशला देवी यथा સ્વપ્નમાં લક્ષ્મીને જોઇ. તે લકમી કેવી હતી તે કહે છે—
ઊંચા અને સુÀાભિત સ્થાન પર તેણે પેાતાનું આસન બનાવ્યુ હતું. એટલે કે તે ઉન્નત અને સાવટવાળા

कल्प
मञ्जरी
टीका
लक्ष्मीस्त्रमवर्णनम्.
॥ ४१६ ॥
.

Page #430

श्रीकल्प
मञ्जरी
॥४१७॥
टीका
नयनन्यामना-दिव्य शोभनं नव्यं नवीनं भव्य सौम्यम्' आननं मुखं यस्यास्ताम्, तथा-कर-चरण-सस्थितस्वस्तिक-शङ्खाङ्कश-चक्रादि-शुभरेखां-करचरण संस्थिता विद्यमानाः स्वस्तिकशङ्खाङ्कशचक्रादयः शुभरेखा यस्यास्ताम्-करचरणे शङ्कादिशुभ्ररेखायुक्ताम्, तथा-सुकुमारकरशाखालेखा-सुकुमारा-कोमला करशाखालेखा अङ्गल्यावलियस्यास्ताम् - सुकुमाराङ्गलिशोभिताम्, तथा-जात्याञ्जन-भ्रमर-जलधरनिकर-रिष्टक - गवल-गुलिक-कज्जलरोचिः-सम-संहत-तनुतर-मृदुल-मञ्जुल-रोमावलि-तत्र जात्याञ्जन श्रेष्ठकज्जलम्. भ्रमराः, जलधरनिकरःजलधरा-मेघाः तेषां निकरः समूहः, रिष्टकम्-श्यामरत्नविशेष:,गवलं-महिषशृङ्ग, गुलिका-नीलद्रव्य, कज्जलंच,तेषां यद् रोचि: कान्तिः तदिव रोचिर्यस्याः सा तथाभूता समा-तुल्या संहिता-मिलिता तनुतरा=अतिसूक्ष्मा मृदुला कोमला मञ्जला शोभना रोमावलिः रोमसमूहो यस्यास्ताम्, तथा-स्फोत-नवनीत-चिक्कण-पाणिरुहा-वलिं-स्फीत= स्वच्छं यत् नवनीत 'माखन' इति भाषाप्रसिद्धम् तद्वत्, चिक्कणा-स्निग्धा पाणिरुहावलिानखसमूहो यस्यास्ताम्, तथाकनक-कच्छप-पृष्ठ-मृष्ट-विशिष्ट-चरण-युगलां-कनककच्छपः स्वर्णरचितकच्छपः तस्य यत् पृष्ठं तद्वत् उपचितं,मृष्टं= विशुद्धं विशिष्टं सामुद्रिकलक्षणान्वितं चरणयुगलं यस्यास्ताम्, तथा-कुण्डल-परिमण्डित-ललित-कपोल-मण्डलांस्थान पर बैठी हुई थी। उसका मुख दिव्य, नूतन एवं भव्य था। उसके हाथों और पैरों में स्वस्तिक, शंख, अंकुश और चक्र आदि की शुभ रेखाएँ अंकित थीं। उसकी उँगलियों की पंक्ति अतीव सुकुमार-कोमल थी। उसकी रोमावली उत्तम अंजन, भ्रमर, मेघ-समूह, अरिष्ट-कालारत्नविशेष, भैंस के सींग, नील और कजल के समान आभावाली-काली, सरीखी, मिली हुई, बहुत बारीक, कोमल और सुशोभन थी। उसके नखों का समूह स्वच्छ मक्खन के समान स्निग्ध था। चरणयुगल स्वर्णनिर्मित कच्छप की पीठ के समान उन्नत-भरा हुआ, विशुद्ध और सामुद्रिक शास्त्र में वर्णित लक्षणों से युक्त था। उसका ललित कपोल-मण्डल સ્થાન પર બેઠી હતી. તેનું મુખ દિવ્ય, નૂતન અને ભવ્ય હતું. તેને હાથ અને પગમાં સાથિયો. શંખ, અંકુશ અને ચક્ર વગેરેની શુભ રેખાઓ અંકિત હતી. તેની આંગળીની હાર અત્યંત સુકુમાર-કમળ હતી. તેની માવલી ઉત્તમ ખજણ, ભ્રમર, મેઘ-સમૂહ, અરિષ્ટ (ખાસ પ્રકારનું કાળું રત્ન), ભેંસના શિંગડાં, નીલ અને કાજળના જેવી આભાવાળી-કાળાં, સરખી, મળી ગયેલી, ઘણી બારીક, કે મળ અને ઘણી ભિતાં હતાં. તેના નખને સમૂહ સ્વચ્છ તથા માખણ જે મુલાયમ હતે. ચરણ યુગલ સેનાના બનાવેલા કચ્છપની (કાચબાની) પીઠના જેવા ઊંચા ભરાવદાર, વિશુદ્ધ તથા સામુદ્રિક શાસ્ત્રમાં વર્ણવેલાં લક્ષણોવાળાં હતાં. તેનું સુંદર કપિલ-મંડલ કુંડળ વડે તે
लक्ष्मीस्वन
वर्णनम्.
દૂર
॥४१७॥

Page #431

मूत्रे
मञ्जरी
दीका
कुण्डलाभ्यां परिमण्डिते अतिशोभिते कपोलमण्डले यस्यास्ताम्, तथा-स्फार-हार-राजमान-सार्वर्तुक-सुगन्धिकुसुम-ललाम-दाम-परिणद्ध-वक्षःस्थलां-फारो विशालः हार:=मुक्ताहारः राजमानं शोभमानं यत् सार्वर्तुक
सुगन्धिकुसुमललामदाम-सर्वऋतुजातशोभनगन्धवत्पुष्पसुन्दरमाल्यं च ताभ्यां परिणद्धंन्युक्तं वक्षःस्थलं यस्यास्ताम्, श्रीकल्प
कल्पतथा-उन्नत-मांसळ-मृदुल-तनु-लताम्-उन्नता-उच्छूिता मांसला-पुष्टा मृदुला-कोमला तनुलता-शरीररूपलता ॥४१८॥
यस्यास्ताम्-सर्वाङ्गसुन्दराङ्गीमित्यर्थः, तथा-मञ्जल-मणिगण-कण-खचित-काश्चन-काची-चश्चित-कटितटांमञ्जुला:-सुन्दरा ये मणयस्तेषां गणः-समूहस्तस्य कणा लघु खण्डाः तैः खचिता युक्ता या काश्चनकाञ्ची स्वर्णमेखला तया चञ्चितं-शोभितं कटितटं यस्यास्ताम्, तथा-चन्द्रार्द्धसमललाटां-चन्द्रार्द्धन समंन्तुल्यं ललाटं मस्तकं यस्यास्ताम्-अद्धचन्द्राकारललाटवतीम्, तथा-नानामणि-कनक-रत्न-विमल-महातपनीय-रचित-भूषणहाराहार-प्रयुक्तरत्नकुण्डळ-व्यामुक्तक-हेमजाल-मणिजाल-कनकजाल-सूत्रक-तिलक-फुल्लक-सिद्धार्थका-कर्णवालिका-शशि-सूर-गृषभवक्त्रक-तलभङ्गक-त्रुटित-हस्तमालक-हर्ष-केयूर-वलय-मालम्बा -गलीयक-बलाक्षदीनारमालिका-प्रतरक-परिहार्यक-पादजाल - घण्टिका-किङ्किणी- रत्नोरुजालच्छदितवरनूपुर - चलनमालिकाकनकनिगड-जालक-मकरमुखविराजमाननूपुर-अचलित-शब्दव द्रुचिरा-ऽऽभरणां-तत्र - नाना=अनेकानि मणि- लक्ष्मीस्वनकनकरत्नविमलमहातपनीयरचितभूषणानि-मणयः चन्द्रकान्तवैदर्यादयः, कनकं सामान्यं स्वर्ण, रत्नानि अङ्कस्फ- वर्णनम्. कुंडलों से अलंकृत था। वक्षस्थल विशाल मोतियों के हार से शोभायमान था और सब ऋतुओं में उत्पन्न होनेवाले सुन्दर गंधयुक्त पुष्पों की माला से युक्त था। उसकी शरीररूपी लता ऊँची, पुष्ट और कोमल थी, अर्थात् वह सर्वांगसुन्दरी थी। मनोरम मणियों के समूह के छोटे-छोटे खंडों से युक्त सोने की करधनी से उसका कटिभाग शोभायमान हो रहा था। उसका मस्तक (ललाट) आधे चन्द्रमा के समान था। अनेक चन्द्रकान्त तथा वैडूर्य आदि मणियों, सामान्य सुवर्ण तथा अंक, स्फटिक एवं लोहिताक्ष आदि रत्नों और उत्तम स्वर्णों શેભતું હતું. તેનું વક્ષસ્થળ વિશાળ મતિઓના હારથી શોભતું હતું અને બધી ઋતુઓમાં ઉત્પન્ન થતાં સુંદર ગંધવાળાં પુષ્પોની માળાથી યુક્ત હતું. તેના શરીરરૂપી લતા ઉંચી પુષ્ટ અને કમળ હતાં એટલે કે તે સર્વાગ ॥४१८॥ સુંદર હતાં. મનહર મણીઓના સમૂહના નાના નાના ખડવાળા સેનાની સેર વડે તેને કટિ પ્રદેશ શેતે હતો.
તેનું કપાળ અર્ધચન્દ્રમા જેવું હતું. અનેક ચન્દ્રકાન્ત તથા વૈડૂર્ય આદિ મણીએ. સામાન્ય સુવર્ણ તથા અંકRી રત્ન સ્ફટિકારત્ન, અને હિતાક્ષ આદિ રન અને ઉત્તમ સુવર્ણના બનાવેલાં ઘરેણાં હતાં, તથા હાર-અઢાર લટને, કેક
અનેક
નાના મવાળા રે

ન, અને હિના

Page #432

श्रीकल्पसूत्रे ॥४१९॥
傳熱熱寳寳)
傳 真
टिकलोहिताक्षादीनि, विमलानि = स्वच्छानि महातपनीयानि = उत्तमस्वर्णानि च तः रचितानि = निर्मितानि भूषणानि= आभरणानि, तथा-हारः = अष्टादशसरिकः, अर्द्धहारः = नवसरिकः, प्रयुक्तरत्नकुण्डले - प्रयुक्तानि =जटितानि रत्नानि यत्र तादृशे कुण्डले रत्नजटितकुण्डलद्वयं, तथा-व्यामुक्तक - हेमजाल - मणिजाल - कनकजालानि -व्यामुक्तकं = परिहितं यद् हेमजाल = हेममाला, मणिजालं = मणिमाला, कनकजालं = कनकमाला च तानि तथोक्तानि, हेमकनकयोः प्रकारगतो विशेष:, तथा = सूत्रकं = कटिसूत्रं, तिलकं ललाटे चन्दनादिकृतो विशेषकभेदः, फुल्लकं = पुष्पाकृतिकललाटाभरविशेषः, सिद्धार्थिका = स्वर्णमयः कण्ठाभरणविशेषः, कर्णवालिका = कर्णोपरिभागे परिधीयमानः कर्णाभरणविशेषः, शशी = चन्द्राकार आभूषणभेदः, सूर्यः =सूर्याकार आभूषणभेदः, वृषभवक्त्रकं नृपभमुखाकार आभरणविशेषः, तलभङ्गकं = हस्ताभरणविशेषः, त्रुटितं हस्ताभरणविशेषः, हस्तमालकम् = आभरणविशेषः, हर्षः = आभूषणविशेषः, केयूरम्=हस्ताभरणविशेषः, बलयः = कङ्कणम्, मालम्बः = कण्ठाभरणविशेषः, अङ्गुलीयकं मुद्रिका, वलाक्षं=कण्ठाभरणविशेषः,
के बने हुए उसके आभूषण थे, तथा हार अठारह लड़ों का, अर्द्धहार नौ लड़ों का, रत्नजटित कुण्डलों की जोड़ी, धारण की हुई - हेममाला, मणिमाला, कनकमाला (यहाँ हेम और कनक दोनों सोने होने पर भी उनकी जाति में अन्तर है ।) कटिसूत्र, तिलक (ललाट पर चन्दन आदि का बना हुआ), फुल्लक (फूल के आकार का एक ललाट का आभूषण) सिद्धार्थिका ( गले का सुनहरी गहना ), कर्णवालिका (कान के उपरी भाग में पहना जाने वाला कान का गहना), शशी (चन्द्राकार आभूषण), सूर्य ( सूर्य के आकार का आभूषण), वृषभवक्त्रक ( बैल के मुख के आकार का आभूषण ) तलभंगक ( हाथ का गहना ), त्रुटित (हाथ का गहना ), हस्तामलक नामक आभूपण, हर्षनामक आभूषण, केयूर ( हाथ का आभरण ), वलय, कंकण, प्रालम्ब (कंठ का आभूषण), अंगूठी,
અહાર નવ લના, રત્નજડિત કુંડળાની જોડી ધારણ કરેલી હેમમાળા, મણિમાળા, કનકમાળા (મહીં હેમ અને કનક બન્ને સેનુ હોવા છતાં પણ તેમની જાતમાં તફાવત છે) કટિસૂત્ર તિલક (કપાળે ચન્દન વગેરેનુ') કુલ્લક, (લના આકારનુ એક લલાટે પહેરવાનું ઘરેણું) સિદ્ધાĆિકા (ગળાનું સાનાનું ઘરેણુ) કરૂંવાળિકા (કાનના ઉપરના ભાગમાં પહેરવાનુ` કાનનું ઘરેણું) શશી, (ચન્દ્રાકાર આભૂષણુ) સૂર્ય (સૂર્યના આકારનું આભૂષણુ), તલભ’ગક (हाथ घरेलु'), वृषभवत्र (अगहना भुखना खारतु घरेलु), त्रुटित (हाथनु घरेलु). हस्तामसङ नामनु भूषा, डेयूर (हायनु आभूष), वजय-अणु, आसभ्य (डोउनु माभूष) मंगुडी, पद्माक्ष (अलु घरेलुं) हीनार
For Private & Personal Use

कल्प
मञ्जरी
टीका
लक्ष्मीस्वनवर्णनम्.
॥४१९॥

Page #433

श्री कल्पमुत्रे ॥४२०||
दीनारमालिका=स्वर्णमुद्रामाला, प्रतरकं वृत्तपत्राकार आभरणविशेषः, परिहार्यकम् = आभरणविशेषः, पादजालं=चरणाभरणविशेषः, तथा - घण्टिका - किङ्किणी - रत्नोरुजालच्छर्दितवरनूपुर-चलनमालिका - कनकनिगड - जालक - मकरमुख-विराजमान-नूपुर-चलित शब्दवन्ति तत्र - यष्टिका = आभरणविशेषः, किङ्किणी = चरणाभरणविशेषः, रत्नोरुजालच्छर्दितवरनूपुरं - रत्नानाम् उरु = विशालं यद् जालं = समूहस्तेनच्छर्दितं जटितं यद् वरं श्रेष्ठं नूपुरं = रत्नमयं श्रेष्ठं नूपुरम्, चलनमालिका चरणाभरणविशेषः, कनकनिगडम् = निगडाकारं स्वर्णमयं चरणाभूषणं, जालकं चरणाभरणविशेषः, मकरमुखविराजमाननूपुरं - मकरमुखेन = मकरमुखसदृशाकारेण विराजमानं शोभमानं यन्नूपुरं तत्, एतानि प्रचलितेन गत्या शब्दवन्ति = मधुरध्वनियुक्तानि विशेषणस्य परनिपात आर्षस्वात् एतानि उपर्युक्तानि रुचिराणि मनोहराणि आभरणानि यस्यास्ताम्, तथा - लोहितकमलदलकोमलकरचरणां-लोहितकमलदलं= रक्तकमलपत्रं तद्वत् कोमलं करचरणं यस्यास्ताम्, तथा-विमलकमलदलविशाललोचनाम् - विमलकमलदलं-स्वच्छकमलपत्रं तद्वत् विशाले लोचने यस्यास्ताम्, तथा - पाणिपल्लव- गृहीत- भ्रमरनिकर - विडम्बि - लम्बमान- शोभमानवलाक्ष (कंठ का गहना ), दीनारमालिका ( दीनारों की माला); मतरक ( गोल पत्रों के आकार का एक आभूषण), परिहार्यक (एक प्रकार का आभूषण), पादजाल (पाँवों का गहना ), तथा घंटिका (एक प्रकार का आभरण) किंकिणी (पैरों का गहना) एवं रनों के विशाल समूह से जड़ा हुआ श्रेष्ठ रत्नमय उत्तम नूपुर, चनमालिका (पैरों का एक गहना ), कनकनिगड़ (बेडी के आकार का स्वर्णमय चरण - आभूषण), जालक( चरण - आभरण), मगर के मुख सरीखे आकार से शोभायमान नूपुर, यह सब आभूषण गति (चलने) से मधुर ध्वनि कर रहे थे ।
तथा - उस (लक्ष्मी) के हाथ और पाँव लाल कमल के सदृश कोमल थे। स्वच्छ कमल के पत्र માલિકા (દીનારાની માળા) પ્રતરક (ગેાળ-પાનના આકારનું એક આભૂષણ) પરિહાયક, (એક જાતનું આભૂષણુ) પાદજાલ ( પગનું આભૂષણ ) તથા ઘટિકા ( એક જાતનું ઘરેણું) કિકિશો (પગનું ઘરેણું) અને રત્નાના વિશાળ સમૂહ વડે જડિત શ્રેષ્ઠ રત્નમય ઉત્તમ નુપુર, ચલનમાલિકા (પગનું એક ઘરેણુ' ) કનકનિગઢ (એડીના આકારનુ’ પગમાં પહેરવાનુ સેાનાનું ઘરેણુ') જાલક( પગનુ' ઘરેણું), મગરના મુખ જેવા આકારથી શૈાલતાં નુપુર, આ બધાં આભૂષણેા ગતિથી (ચાલવાથી) મધુર અવાજ કરતાં હતાં.
તથા—તેનાં (લક્ષ્મીના) હાથ અને પગ લાલ કમળનાં જેવાં કામળ હતાં. સ્વચ્છ કમળનાં પાન જેવી બન્ને

VALLE
कल्प
मञ्जरी
टीका
लक्ष्मीस्वशवर्णनम्.
॥४२०॥

Page #434

श्रीकल्प
कल्प
मञ्जरी
॥४२॥
टीका
कचनिचयां-पाणी हस्तावेव यौ पल्लवौ ताभ्यां गृहीतः धृतः भ्रमरनिकरविडम्बी-भ्रमरसमूहसदृशः लम्बमानः= आयतः शोभमान सुन्दरः कचनिचयः केशसमूहो यया सा ताम्, तथा-सुन्दर-बदन-करचरण-नयन-लावण्य-रूपयौवन-कलिताम्-मुन्दरं-मनोहरं यत् वदनकरचरणनयनं लावण्यं रूपं यौवनं च तैः कलितां-युक्ताम्, तथा-प्रतिपूर्ण-सर्वा-ङ्गोपाङ्ग-ललिताम्-प्रतिपूर्णानि-परिपुष्टानि यानि सर्वाणि समस्तानि अङ्गोपाङ्गानि अवयवप्रत्यवयवाः तैः ललितां-शोभिताम्, तथा-कर-चरणो-तमाङ्ग-प्रमुखा-जोपाग-सङ्गत-मणिगण-काश्चन-रत्न-रचिता-ऽऽभरण-किरण-नाशिता-न्धतमसाम्-करौ-हस्तौ, चरणौ, उत्तमा-शिरश्चैतानि प्रमुखानि आदीनि येषां तानि यानि अङ्गोपाङ्गानि,तत्र सङ्गतानि-लग्नानि यानि मनिगण-काश्चन-रत्न-रचितानि-मणिसमूहमुवर्णरत्ननिर्मितानि आभरणानि= भूषणानि तेषां किरणैः प्रकाशः नाशितंदूरीकृतम् अन्धतमसं-निबिडान्धकारी यया ताम्, तथा-विगताऽऽमर्षाम् = क्रोधरहितां-शान्तामित्यर्थः, तथा-विमलकान्तिसमुधोतितदशदिशाम-विमलया स्वच्छ्या कान्स्या-स्वदेहपकाशेन समुयोतिताः प्रकाशिताः दश दिशा यया ताम्,तथा-कमलाकर-कमल-निवासिनी-कमलाकर सरोवरः,तत्र-स्थितं यत् कमलं तत्र निवसतीत्येवंशीलाम्, तथा-सकल-जन-मनो-हृदय-प्रहादिनी-सकलजनानां सर्वलोकानां मना=
हालक्ष्मीस्वम
वर्णनम्.
B
के समान दोनों नेत्र विशाल थे। हस्तरूपी पल्लवों द्वारा गृहीत, भ्रमर समूह के समान (काला), लम्बा और मुन्दर केश-समूह था। मनोहर मुख, हाथ, पैर, और नयन वाली थी, तथा लावण्य, रूप और यौवन से सम्पन्न थी। खूब पुष्ट समस्त अंगों-उपांगों से शोभायमान थी। करयुगल, चरणयुगल, मस्तक, आदि अंगोपांगों में पहने हुए मणिसमूह, स्वर्ण और रत्नों के बने आभूषणों के प्रकाश से उसने सघन अंधकार को दूर कर दिया था। वह शान्त स्वरूप वाली थी। अपने शरीर की स्वच्छ कान्ति से उसने दशों दिशाओं को प्रकाशित कर दिया था। सरोवर में स्थित कमल में निवास करने वाली, सब लोगों के
॥४२१
આ વિશાળ હતી. હાથરૂપી પલ્લવો દ્વારા પકડેલા, ભમરાઓના સમૂહ જે કાળે લાંબો અને સુંદર કેશઆ સમૂહ હતાં. તે મનહર મુખ, હાથ, પગ, અને નયનવાળી હતી, તથા લાવણ્ય, રૂપ અને યૌવન સંપન્ન હતી.
ખૂબ પુષ્ટ સમસ્ત અંગ-ઉપાંગોથી શોભાયમાન હતી. કર યુગલ, ચરણ–યુગલ, મસ્તક, આદિ અંગ-ઉપાંગમાં
પહેરેલા મણિ સમૂહ, સુવર્ણ અને રત્નનાં બનાવેલાં આભૂષણોના પ્રકાશથી તેણે ઘાટા અંધકારને દૂર કરી નાખ્યો, છે તે શાંત સ્વરૂપવાળી હતી. પિતાનાં શરીરની સ્વચ્છ કાન્તિ વડે તેણે દસે દિશાઓને પ્રકાશિત કરી દીધી હતી. કે.

Page #435

श्रीकल्पसूत्रे
॥४२२॥
संकल्पविकल्पात्मकमन्तःकरणविशेषः, हृदयं = चित्तं = स्मरणविषयकमन्तःकरणविशेषः,
तदुभयप्रहादिनीम्, भगवतीम् = ऐश्वर्यादियुक्तां, विकसित-कमल- दला-क्षीं विकसिते मफुल्ले ये कमलदले = कमलपत्रे ते इव अक्षिणी यस्यास्ताम्, लक्ष्मी लक्ष्मीदेवों पश्यति ॥ सू० १८ ॥
५- पुष्पमालाजुयलसुमिणे
मूलम् — तओ पुण सा सरस -गाग- पुष्णाग - पिरंगु - पाडल - मंडिल - मल्लिया - णवमल्लिया - जूहिया - वासंतिया - कष्णिया - कुडज - कोरंटग-कुंद - कोज्ज-कुरबक - कमल - बउल-बंधूग - चंपगा- सोग - मंदार - तिलय- कयणार-सहयारमंजरी - जाई - मालई - अमंद-सुगंध-बंधुरं मघमघायमाण-गंधुदुरं सरस-रमणिज्जा-म-किण्ड - गील-पीरत्त-मुकिल - पंचवष्ण-सन्त्रोउय - सुरभि - कुसुम - विलसंत-कंत-भत्ति चित्तं देवकुसुम - निम्मिय-पवित्तं महु-लुद्धखुद्ध - निलीण - गुंजंता-लिपुंज - गुंजिय-पएसं गंधद्धणिजणयं सयल-जण-मण-हरण-धुरंधरेण सुरहिगंधेण दसव दिसाओ श्रमोदयंत अंबरंगणतलाओ ओयरंतं विसालं पुप्फमालाजुयलं पास ||०१९ ||
५- पुष्पमालायुगलस्वप्नम्
छाया—ततः पुनः सा सरस - नाग - पुन्नाग - प्रियङ्गु - पाटल - मण्डिल - मल्लिका - नवमल्लिका - यूथिका-वाससंकल्प - विकल्प वाले अन्तःकरण-मन को तथा स्मरण करनेवाले अन्तःकरण- हृदय को दोनों को- अत्यन्त आहाद प्रदान करनेवाली थी । ऐश्वर्य आदि से सम्पन्न तथा खिले हुए कमल पत्रों के सदृश - नेत्र वाली थी । ऐसी लक्ष्मी को देखा || सू० १८ ||
५ - पुष्पमालायुगल का स्वप्न
मूल का अर्थ- 'ओ पुण सा' इत्यादि । तत्पश्चात् त्रिशला देवी ने पुष्पमालाओं का एक युगल देखा । वह मालायुगल - सरस नाग, पुन्नाग, प्रियंगु, पाटल, मण्डिल, मल्लिका, नवमल्लिका, यूथिका, સરોવરમાં રહેલાં કમળમાં નિવાસ કરનારી, બધા લેાકેાના સંકલ્પ–વિકલ્પવાળાં અન્તઃકરણ-મનને તથા સ્મરણુ કરનારા અન્તઃકરણ-હૃદયને-બન્નેને અત્યન્ત આનન્દ દેનારી હતી. ઐશ્વય આદિથી સંપન્ન તથા વિકસિત કમળપત્ર જેવાં નેત્રવાળી હતી. એવી લક્ષ્મીને જોઇ (સૂ૦ ૧૮)
प - पुष्पभाणा - युगलनु स्वप्न.
भूजना अर्थ–'तओ पुण सां' इत्याहि त्यार पछी, त्रिशला राशीओ, में सनी भाषाओं स्वप्नभां लेई. मा भाणायुगल, सरस नाम, पुन्नाग, प्रियांशु, पाटस, मंडिस, मस्सिा, नवमस्सिा, यूथिका, वासतिश,

真真漫漫
कल्प
मञ्जरी टीका
पुष्पमालायुगलस्वनवर्णनम्.
॥४२२॥

Page #436

श्रीकल्पसूत्रे ॥४२३॥
Jain Education
न्तिका -कर्णिका-कुटज - कोरण्टक - कुन्द – कुब्जक कुरबक - कमल - बकुल- बन्धूक - चम्पकाशोक - मन्दार-तिलक - कचनारसहकारमञ्जरी - जाती - मालत्यमन्द-सुगन्ध-बन्धुरं मघमघायमानगन्धोद्धुरं सरस- रमणीया - नुपम - कृष्ण - नील- पीत• रक्त-शुक्ल - पञ्चवर्ण - सार्वर्तुक सुरभि - कुसुम - विलस-स्कान्त-भक्ति-चित्रं देवकुसुम - निर्मित - पवित्रं मधु - लुब्धक्षुब्ध - निलीन - गुञ्जदिलिपुञ्ज - गुञ्जित- प्रदेशं गन्धधाणिजनकं सकल - जन-मनो-हरण - धुरन्धरेण सुरभिगन्धेन दशापि दिश श्रमोदयत् अम्बराङ्गणतलादवतरद् विशालं पुष्पमालायुगलं पश्यति ॥ म्र० १९ ॥
वासन्तिका, कुटज, कोरण्ट, कुन्द, कुब्जक, कुरवक, कमल, बकुल, बन्धूक, चम्पक, अशोक, मन्दार, तिलक, कचनार, आम्रमंजरी, जाती (जाई) तथा मालती के फूलों की विपुल सुंगध से मनोहर था। चारों ओर महकती हुई सुगंध से प्रशस्त था । सरस, रमणीय एवं अनुपम काले नीले पीले लाल और शुक्ल - इन पाँचों वर्णों के सभी ऋतुओं संबंधी सुगंधयुक्त फूलों की शोभित होती हुई सुन्दर रचना से चित्र-विचित्र था । देवलोक के फूलों से रचित होने के कारण पवित्र था। पराग के लोभी, क्षोभ को प्राप्त, भीतर स्थित और गुंजार करते हुए भ्रमर-समूहों से उसका प्रदेश गुंजित हो रहा था । गन्ध से तृप्ति कर देना उसकी विशेषता थी । सकल जनों के मनों को हरने में धुरन्धर श्रेष्ठ सुगंध से दशों दिशाओं को अर्थात् दिशाओं में स्थित प्राणियों को प्रमोद पहुँचाता हुआ तथा गगनांगण के तल से नीचे उतरता हुआ पुष्पमाला का युगल देखा |० १९ ॥
फुटन, अरंट, हुन्छ, मुण्ड, पुरण, उभण, अमुल जन्बूड, पड, अशोड, मन्हार, तिल, श्यनार, माश्रमं भरी, જી, તથા માલતીના ફૂલેાની વિપુલ સુગધથી ભરપૂર અને મનેહર હતી.
ચતુર્દિશામાં આ માળાની સુગધ પ્રસરી રહેતી હતી. કાળા-લીલા-પીળા-લાલ-સફેદ વર્ણોથી આ Àાભી રહી હતી. તમામ ઋતુની સુગધ અને મનેાહરતા, આ માળાયુગલમાં, આવી રહેલી હતી.
માળા
‘માળા'ની રચના ચિત્ર-વિચિત્ર હતી. દૈવી ફૂલાથી બનેલી હોવાથી પવિત્ર હતી. પરાગના લેાભી એવા ભમરાઓ, તે કમળની બહાર તેમજ અંદર, સુગધની લાલસાએ, તે માળાના પ્રદેશ ઉપર ગુંજારવ કરી રહ્યા હતાં. આ ‘માળા' ગધની તૃપ્તિ કરાવી આપે તેવી તેનામાં વિશેષતા હતી. અને તેની સુગંધ દ્વારા, દશે દિશાઓ, બહે'કી રહી હતી. આકાશમાંથી ઉતરતી આ માળાને, ત્રિશલા દેવીએ, સ્વપ્નમાં જોઈ. (સૂ૦ ૧૯)

Ev
कल्प
मञ्जरी
टीका
पुष्पमाला
युगलस्वमवर्णनम्
॥४२३॥

Page #437

श्रीकल्पसूत्रे ॥४२४॥
Syno
टीका- 'तो पुण सा' इत्यादि । ततः = लक्ष्मीस्वप्रदर्शनानन्तरम् पुनः = पञ्चमस्वप्ने सा= त्रिशला पुष्पमालायुगलं पश्यतीत्यग्रेण सम्बन्धः कीदृशं पुष्पमालायुगलमित्याह – सरस - नाग - पुन्नाग - प्रियङ्गु-पाटलमण्डिल- मल्लिका - नवमल्लिका - यूथिका - वासन्तिका -कर्णिका-कुटज - कोरण्टक-कुन्द- कुब्जक - कुरबक -कमल- बकुल - बन्धूक -चम्पका - ऽशोक-मन्दार - तिलक - कचनार सहकारमञ्जरी - जाती - मालत्य - मन्द - सुगन्ध - बन्धुरं - तत्र - सरसानि - रससम्पन्नानि - विकसितानि यानि नागादि - मालत्यन्तानि पुष्पाणि तेषाममन्देन =बहुना सुगन्धेन बन्धुरं = शोभितम्, तत्र – नागानि=नागकेसरपुष्पाणि, पुन्नागाः = जातिवृक्षपुष्पाणि, प्रियङ्गवः = मियङ्गुवृक्षपुष्पाणि,
पाटलानि=
गुलाबइति भाषामसिद्धपुष्पाणि, मण्डिलाः = शिरीषपुष्पाणि, मल्लिकाः = मल्लीपुष्पाणि, नवमल्लिकाः = नवमल्लिकापुष्पाणि यूथिकाः = जूही- तिभाषाप्रसिद्धपुष्पाणि, वासन्तिकाः = वासन्तीपुष्पाणि, कर्णिकाः = अपराजितापुष्पाणि, कुटजाः = गिरिमल्लिकापुष्पाणि, कोरण्टकानि= कोरण्टकपुष्पाणि, कुन्दानि = कुन्दपुष्पाणि, कुब्जकानि = शतपत्रिकापुष्पाणि,
टीका का अर्थ- 'तओ पुण सा' इत्यादि । लक्ष्मी का स्वप्न देखने के पश्चात्, पाँचवें स्वम में त्रिशला देवीने पुष्पमाला का युगल देखा, अर्थात् दो फूल मालाएँ देखीं। वह पुष्पमालाओं का युगल कैसा था, सो कहते हैंवह मालायुगल रस से परिपूर्ण तथा खिले हुए नाग से लेकर माळती तक के फूलों की उग्र सुगंध से शोभित था । नाग अर्थात् नागकेसर के फूल, पुन्नाग अर्थात् पुन्नाग के फूल, प्रियंगु अर्थात् प्रियंगु वृक्ष के फूल, पाटल अर्थात् गुलाब के फूल, मण्डिल अर्थात् शिरीष के फूल, मल्लिका अर्थात् मल्ली के फूल, नवमल्लिका अर्थात् नवमल्लिका के फूल, यूथिका अर्थात् जुही के फूल, वासन्तिका अर्थात् वासन्ती लता के फूल, कर्णिका अर्थात् अपराजिता के फूल, कुटज अर्थात् गिरिमल्लिका के फूल, कोरंटक के फूल, कुन्द अर्थात्
टीडाना अर्थ- 'तओ पुण सा' इत्याहि लक्ष्मी स्वप्न या पछी पांयां स्वप्नमां त्रिशला देवी પુષ્પમાળાનુ' યુગલ જેયુ' એટલે કે ફૂલની બે માળાએ જોઇ. તે પુષ્પમાળાનું યુગલ કેવું હતું તે કહે છે
તે માળાયુગલ રસથી ભરેલ તથા વિકસિત નાગથી લઈને માલતી સુધીના ફૂલેાની ઉગ્ર સુગ ધ વડે શોભતુ હતું. નાગ અથવા નાગકેસરનાં ફૂલે, પુન્નાગ એટલે કે પુન્નાગનાં ફૂલે, પ્રિયંગુ એટલે કે પ્રિયંગુ વ્રુક્ષના ફૂલે, પાટલ અથવા ગુલાબનાં ફૂલેા, મડિલ એટલે કે શિરીષના ફૂલે, મલ્લિકા એટલે કે મલ્લીનાં ફૂવે, નવમલ્લિકા એટલે કે નવમલ્લિકાનાં ફૂલેા, યૂથિકા એટલે કે જુહીનાં ફૂલો, વાસન્તિકા એટલે કે વાસન્તી લતાના ફૂલા, કર્ણિકા કે અપરાજિતાનાં લેા, કુટજ એટલે કે ગિરિમલ્લિકાનાં ફૂલ, કારટક અથવા કાર’ટકનાં ફૂલા, કુન્દ એટલે
એટલે

獬有旨意餐餐
कल्प
मञ्जरी
टीका
पुष्पमालायुगल स्वमवर्णनम्.
||४२४॥
.

Page #438

श्रीकल्प
मञ्जरी
कुरबकाणि-रक्तवर्णानि महासहापुष्पाणि, कमलानि-कमलपुष्पाणि, बकुलानि शेफालिकापुष्पाणि, कधूकानि बन्धुजीवकपुष्पाणि, चम्पकानिचम्पकपुष्पाणि, अशोकानि-अशोकपुष्पाणि, मन्दाराणि-मन्दारपुष्पाणि, तिलकानि-श्रीमदृक्षपुष्पाणि, कचनाराणि रक्तवर्णपुष्पविशेषाः, सहकारमचर्यः आम्रमञ्जयः, जात्या जातीपुष्पाणि,
कल्पमूत्रे
मालत्या मालतीपुष्पाणि, एतैः पुष्पप्रकारैर्निर्मितत्वादेषाम् पुष्पाणाम् अमन्देनबहुना सुगन्धेन प्रशस्तगन्धेन ।।४२५|| बन्धुरं शोभितं, तथा-मघमघायमानगन्धोद्धरं-मघमघायमानः सर्वतः प्रसरन् यो गन्धः तेन उद्धरं प्रशस्तं तथा- टीका
सरस-रमणीया-नुपम-कृष्ण-नील-पीत-रक्त-शुक्ल-पञ्चवर्ण-सार्वर्तुक-सुरभि-कुसुम-विलसत्कान्त-भक्ति-चित्रम्सरसानि-विकसितानि रमणीयानि सुन्दराणि अनुपमानि=सर्वोत्कृष्टानि च यानि कृष्ण-नील-पीत-रक्त-शुक्ल. रूपपश्चवर्णानि सार्वतकानि=सर्वतुसम्बन्धीनि सुरभिकुसुमानि मुगन्धवत्पुष्पाणि तेषां विलसन्स्यः शोभमानाः कान्ता: शोभना मनोऽभिलषिता वा या भक्तयो-रचनाविशेषाः, ताभिश्चित्रम् अद्भुतम्, तथा-देवकुसुम-निर्मितकुन्द के फल, कुब्जक अर्थात् शतपत्रिका के फूल, कुरबक अर्थात् लाल रंग के महासहा के फूल, कमल अर्थात् कमल के फूल, बकुल के फूल, बन्धूक अर्थात् बन्धुजीवक के फूल, चम्पक अर्थात् चम्पा के फूल,
पुष्पमालाअशोक अर्थात् अशोक के फूल, मंदार अर्थात् मंदार के फूल, तिलक अर्थात् श्रीमदृक्ष के फूल, कचनार
युगलस्वप्नम अर्थात् लाल रंग के एक जाति के फूल, सहकारकी अर्थात् आम की मंजरी, जाति अर्थात् जाई के फूल, मालती वर्णनम्.
'अर्थात् मालती के फल, इन सब तरह के फलों से निर्मित होने के कारण, इन सब की प्रचुर प्रशस्त गंध से शोभित था। वह सब तरफ फैलती हुई गंध से सुन्दर था। सरस, विकसित, रमणीय और सर्वोत्कृष्ट काले नीले पीले लाल और सफेद इन पाँचों रंगों के तथा सभी ऋतुओं के संबंधी सुगंधित फूलों की કે કુન્દનાં કુ, કુન્નક એટલે કે શતપત્રિકાનાં ફૂલ, કુરબક એટલે કે લાલ રંગના મહાસહાનાં કૂલો, કમળ એટલે કે કમળનાં ફૂલ, બકુલ એટલે કે બકુલનાં ફૂલે, બબૂક એટલે કે બધુજીવકનાં ફૂલો, ચમ્પક અથવા ચંપાનાં ફ, અશોક એટલે કે અશોકનાં ફૂલ, મંદાર એટલે કે મંદારનાં ફુલ, તિલક અથવા શ્રીમદ્ વૃક્ષનાં ફૂલે, કચનાર એટલે કે લાલ રંગનાં એક જાતનાં ફૂલે, સહકાર એટલે કે આંબાની મંજરી, જાતી એટલે કે જાઈનાં ફૂલે,
॥४२५॥ માલતી એટલે કે માલતીનાં ફૂલે, એ બધી જાતના ફૂલે વડે બનેલ હોવાથી, એ બધાની અતિશય પ્રશસ્ત ગધ
વડે તે શોભાયમાન હતું. તે બધી તરફ ફેલાતી ગંધથી સુંદર હતું. સરસ, વિકસિત, રમણીય, અને શ્રેષ્ઠ કાળાં Rછે નીલાં, પીળાં, લાલ, અને સફેદ એ પાંચે રંગેના તથા બધી ઋતુઓનાં સુગંધિત ફૂલોની શોભાયમાન, સુંદર અથવા ઈશ
, ३२५४ 2
hits
l
खो, AIMILal, मल
Jain Education B
onal

Page #439

श्रीकल्प
P
॥४२६॥
RADDRORRocess
पवित्रदेव-कसमानिदेवलोकसम्बन्धीनि पुष्पाणि तैर्निर्मितं-विरचितम्, अतएव पवित्र-विशुद्धम्, तथा-मधु-लुब्धक्षुब्ध-निलीन-गुञ्जद-लिपुञ्ज-गुञ्जित-प्रदेशम्-मधु= पुष्पपरागस्तत्र लुब्धाः= आसक्तास्तथा क्षुब्धाः क्षोभमुपगताः, निलीना: अभ्यन्तरे स्थिता गुञ्जन्तः मधुरमव्यक्तं शब्दं कुर्वन्तश्च येऽलयो-भ्रमराः तेषां यः पुञ्जः समूहः, तेन गुञ्जितः मधुराव्यक्तशब्दयुक्तः प्रदेशः अवयवो यस्य तत् तादृशम्, तथा-गन्धप्राणिजनकं-गन्धध्राणिः आन्धतृप्तिः तजनकं तदुत्पादकम्, तथा-सकल-जन-मनो-हरण-धुरन्धरेण-सकल-जनानां यद् मनोहरण-चित्ताकर्षणं तत्र धुरन्धरेण श्रेष्ठेन सुरभिगन्धेन-सुगन्धेन दशापि दिशः पूर्वपश्चिमदक्षिणोत्तरैशान्यानेयनैत्यवायव्योधिोरूपा दश दिशः, तत्स्थान्पाणिनः आमोदय आनन्दयत् अम्बराङ्गणतला=आकाशाङ्गणपदेशात् अवतरत्-अध आगच्छत् विशालं महत् पुष्पमालायुगल पुष्पमाल्यद्वयं पश्यति ॥सू०१९॥ शोभायमान सुन्दर या मनोवांछित रचनाओं से अद्भुत था, अर्थात् उस माला-युगल में सब ऋतुओं के
और सब रंगों के फूल थे और उसकी बनावट बड़ी सुन्दर थी। अतएव वह देखने में अद्भुत प्रतीत होता था। वह देवलोक के फूलों से बना था, अतएव पवित्र विशुद्ध था। उसकी आसपास मधु अर्थात पराग के लोभी, क्षोभ को प्राप्त, अन्दर स्थित तथा मधुर एवं अस्फुट शब्द करते हुए भौंरों का समूह गूंज रहा था। वह गंध से तृप्ति करनेवाला था। सब लोगों के मन को हरण करने में धुरन्धर-श्रेष्ठ सुगंध से पूर्व, पश्चिम, दक्षिण, उत्तर, ईशान, आग्नेय, नैर्ऋत्य, वायव्य, ऊर्ध्व और अधोदिशारूप दसों दिशाओं को अर्थात् उनमें स्थित प्राणियों को आनन्दित करता हुआ तथा आकाश से नीचे उतरता हुआ विशाल पुष्पमालायुगल देखा ॥० १९॥ મનવાંછિત રચનાઓથી અદૂભુત હતું. એટલે કે તે માળાયુગલમાં બધી ઋતુઓનાં અને બધા રંગનાં ફૂલો હતાં અને તેની બનાવટ ઘણી સુંદર હતી. તેથી તે જોતાં અદૂભુત લાગતું હતું. તે દેવલોકનાં ફૂલ વડે બન્યું હતું. તેથી પવિત્ર વિશુદ્ધ હતું. તેની આસપાસ મધુ (પરાગ) ના લેબી, ક્ષોભવાળા, અંદર રહેલા, તથા મધુર અને અસ્કુટ શબ્દ કરતા ભમરાઓને સમૂહ ગુંજારવ કરતું હતું. તે ગન્ધથી તૃપ્તિ કરનારું હતું. બધા લોકોના મનને
२वामा धु२५२-३४ सुमधथी पूर्व, पश्चिम, उत्त२, क्षय, शान, नित्य, वायव्य, G भने अधी. દિશારૂપ દશે દિશાઓને એટલે કે તેમાં રહેલાં પ્રાણીઓને આનંદિત કરતું તથા આકાશમાંથી નીચે ઉતરતું વિશાળ पुष्पभाणायुयु (सू०१८)
पुष्पमालायुगलस्वप्रवर्णनम्.
॥४२६॥
Jain Education
natione

Page #440

श्री कल्पसूत्रे ॥४२७॥
SATACEAS

६- चंदसुमिणे
मूलम् — तो पुण सा गोक्खीर-णीर- फेण-रययकुंभ - कुंदा - बदायं चगोर-मण- मुहयं सयल-जणनयण - पल्हायण-करं दिसाकंतामुगुरं धत्रल-कमल-दली - बचाइ - कलं कुनुय-कुल- विगास - सीलं निसा - मुसमा -कुसलं विमलु-ज्जल-रयय - गिरिसिहर - विमलं कलधोयनिम्मलं विगयमलं सुक - किष्ण-पक्व - दुग - मज्झग - पुष्णमासी - विरायमाण- पुण्ण-कलं दिसामंडल - फारं-धयार - परिपाण - जातो -दर-ललिय- सामल - कलंकं सायर - तरलतर- तरंगोच्छालगं परिस-मासाई - पमाण - विहायगं जोइसचक्कणायगं अमयनिस्संदं नित्तंदं पुण्णचंदं पास ||सू० २०|| ६- चन्द्रस्वप्नः
छाया - ततः पुनः सा गोक्षीर - नीर - फेन - रजत कुम्भ - कुन्दा-वदातं चकोर - मनः- मुखदं सकल-जननयन - महादनकरं दिक्कान्तामुकुरम् धवल - कमल - दलो- पचायि-करं कुमुद - कुल - विकास - शीलं निशा- सुषमाकुलं किलो-ज्ज्वल - रजतगिरि - शिखर - विमलं कलधौतनिर्मलं विगतमलं शुक्ल - कृष्ण - पक्ष- द्विक- मध्यग६- चन्द्रमा का स्वप्न
मूल का अर्थ - 'ओ पुण सा' इत्यादि । मालायुगल देखने के पश्चात् छठे स्वम में त्रिशलादेवी ने चन्द्र को देखा। वह चन्द्र कैसा था सो कहते हैं-वह गाय के दूध, जल के फेन, चांदी के कलश तथा कुन्द के समान श्वेत वर्ण वाला था । चकोर के मनको सुखदायी, सब लोगों के नयनों को आनन्द देने वाला, दिशारूपी रमणी के दर्पण के समान, कुमुदों के पत्रों को प्रफुल्लित कर देने वाली कलाओं से युक्त था, अतएव कुमुदों के समूह को विकसित करने की प्रकृति वाला था, रात्रि की शोभा बढ़ाने में कुशल, निर्मल और उज्ज्वल रजत - शैल के शिखर के सदृश विमल, श्वेतवर्ण के सुवर्ण के समान निर्मल૬-ચંદ્રમાનું સ્વપ્ન
भूणना अर्थ - ' तओ पुण सा' धत्याहि भाजानी भेडीने लेया माह, छठा स्वप्नमां, त्रिशला देवीओ ‘ચંદ્ર' ને જોયા. આ ચંદ્ર’ ગાયના દૂધ જેવા, પાણીના ફીણુ સમાન, ચાંદીના કળશ જેવા અને કુન્દ્રપુષ્પ જેવ સફેદ હતા. આવા ‘ચંદ્રમા' ચકાર પક્ષીના મનને સુખદાયી અને સર્વાંના મનને આન ંદ ઉપજાવનારા, દિશારૂપી રમણીના દર્પણુ સમાન, કુમદને પ્રફુલ્લિત કરવાવાળા, સેાળે કળાથી પરિપૂણુ હતા. આ ચંદ્રમા રાત્રિના રાજા અને પતિ ગણાવાથી રાત્રિને નિમાઁળ અને આલ્હાદક બનાવતા. રજત-ચાંદીના પહાડના શિખર સમાન શ્વેત સુવણ જેવા
कल्प
मञ्जरी टीका
चन्द्रस्वम
॥४२७॥

Page #441

श्रीकल्प
मूत्रे
कल्पमञ्जरी टीका
॥४२८॥
पौर्णमासी-विराजमान-पूर्णकलं दिङ्मण्डल-स्फारान्धकार-परिपान-जातो-दर-ललित-श्यामल-कलङ्क सागर-तरलतर-तरङ्गो-च्छालकं वर्ष-मासादि-प्रमाण-विधायकं ज्योतिश्चक्रनायकम् अमृतनिःस्यन्दं निस्तन्द्रं पूर्णचन्द्र पश्यति ॥म०२०॥
टीका -'तो पुण सा' इत्यादि । ततः पुष्पमाल्ययुगलदर्शनानन्तरं पुनः षष्ठे स्वप्ने सा-त्रिशला पूर्णचन्द्रं पश्यति, कीदृशं पूर्णचन्द्रम् ? इत्याह-गोक्षीर - नीर-फेन-रजतकुम्भ-कुन्दा-बदातं -गोक्षीरं= गोदुग्धं नीरफेनः जलफेनः रजतकुम्भः रजतघटः, कुन्द-कुन्दपुष्पं तद्वत् अवदात-श्वेतवर्णम्, पुनः चकोर-मन:सुखदं-चकोराचन्द्रवियोगेन दुःखभाजः पक्षिणः, तेषां मनःसुखद-चित्तप्रसादकम्, तथा-सकल-जन-नयनमलिनता से रहित था, शुक्लपक्ष और कृष्णपक्ष दोनों के मध्य में आने वाली पूर्णिमा के दिन जिसकी पूर्ण कला शोभायमान होती है ऐसा था, तथा दिशा-समूह में व्याप्त सघन अंधकार को पी जाने के कारण उदर में सुन्दर एवं श्यामचिह्नवाला था, सागर की अत्यन्त चंचल लहरों को उछालने वाला, वर्ष और मास आदि के परिमाण का विधान करने वाला, नक्षत्रों के समूह का नायक, अमृतस्रावी तथा खिला हुआ और पूर्ण था। इस प्रकार के चन्द्र को देखा ॥१० २०॥
टीका का अर्थ-'तओ पुण सा' इत्यादि। पुष्प-माला के युगल को देखने के पश्चात् छठे स्वपमें त्रिशला देवी ने पूर्णचन्द्रमा को देखा। पूर्ण चन्द्रमा कैसा था, सो कहते हैं
वह पूर्णचन्द्र गाय के दूध, पानी के फेन, चांदी के घट तथा कुन्द के फूल के समान सफेद रंग का था। चकोर अर्थात् चन्द्रमा के विरह में दुखी होनेवाले पक्षियों के मन को प्रसन्न करनेवाला था। सभी નિર્મલ-મલ વગરને હતે, એટલે કેઈ પણ પ્રકારની મલિનતા વિનાને હોવાથી ઉત્તમ દેખાતે. પૂર્ણિમાને દિવસે સેળે કળાઓથી વિકસિત થતાં ચંદ્રમા જે આ “ચંદ્રમા’ દેખાતે. દિશાઓમાં વ્યાપેલાં અંધકારને, ઘેળીને પી જનારે હોવાથી તેના પેટાળમાં શ્યામચિહ્ન ચળકાટ મારતું હતું. સાગરના મોજાઓને ઉછાળી ઉછાળીને નીચે પટકતે એવું હતું. વર્ષ, માસ, દિવસ વિગેરેનું જેનાથી વિધાન થાય છે તે તે હતે. નક્ષત્રના સમૂહને નેતા હતે. અહર્નિશ જેનાથી અમૃત ઝરે છે એવા ‘પૂર્ણ ચંદ્રમા ' ને ત્રિશલા રાણીએ જોયો. (સૂ૦ ૨૦)
जाना मथ- तो पुण सा' याह. पुण्यभामान युगसने नया पछी ७४ स्वनमा त्रिशला देवीमे પૂર્ણ ચન્દ્રમાને જે. પૂર્ણ ચન્દ્રમાં કે હવે તે કહે છે–
તે પૂર્ણચન્દ્ર ગાયનાં દૂધ, પાણીનાં ફીણ, ચાંદીના ઘડા તથા કુન્દનાં ફૂલ જેવા સફેદ રંગને હતે. ચકોર એટલે કે ચન્દ્રમાના વિરહથી દુઃખી થનારાં પક્ષીઓનાં મનને પ્રસન્ન કરનારે હતે. બધા લોકોની આંખેને આનંદ કર્યું
चन्द्रस्वनवर्णनम्.
याने sarm
तेथे
A
॥४२८॥
मान्ने कथे. १९ नमो पुण सा Jaag
ન

Page #442

श्रीकल्प
५४२९॥
कल्पमञ्जरी टीका
प्रहादनकर-सर्वलोकनेत्रानन्दकारिणम्, दिकान्तामुकुरं-दिग्रूपस्त्रीदर्पणसदृशम्, तथा-धवल-कमल-दलो-पचायिकलं-धवलकमलानि कुमुदानि तेषां दलानि-पत्राणि उपचिनोतिवर्धयति-प्रफुल्लयतीत्येवंशीला कला यस्य तम्कुमुदपत्रप्रफुल्लिकलावन्तम्, अतएव-कुमुद-कुल-विकाश-शीलं, तथा-निशासुषमाकुशलं-निशायाः रात्रेर्या सुषमा परमशोभा तत्र कुशलं-निपुणं-रजन्या अतिशयशोभाषर्द्धकमित्यर्थः, तथा-विमलो-उज्वल-रजतगिरि-शिखरविमलं-विमल: निर्मलः, उज्ज्वला चाकचक्ययुक्तश्च यो रजतगिरिम् रजतपर्वतः तस्य यच्छिखरं-शङ्गं तद्वत् विमलं-निर्मलम्, तथा-कलधौतनिर्मलं-कलधौतर्थतवर्ण सुवर्ण तद्वनिर्मल-स्वच्छ तथा-विगतमलं-विशुद्धं तथाशुक्ल-कृष्ण-पक्ष-द्विक-मध्यग-पौर्णमासी-विराजमान-पूर्णकलं-शुक्लकृष्णपक्षद्विकं-शुक्लपक्षकृष्णपक्षद्वयं, तन्मध्यगा-तन्मध्यस्थिता या पौर्णमासी-पूर्णिमा तिथिः तत्र विराजमाना-शोभमाना पूर्णा कला-षोडशो भागो यस्य तम्, तथा-दिङ्मण्डल-स्फारा-न्धकार-परिपान-जातो-दर-ललित-श्यामल - कलङ्क-दिङ्मण्डल = दिक्समूहस्तस्मिन् यः स्फारो निबिडोऽन्धकारः-तमः, तत्परिपानेन जातः उत्पन्नः उदरे ललितः सुन्दरः श्यामल: कृष्णः कलङ्क:लोगों के नेत्रों को आनन्द देने वाला था। दिशारूपी स्त्री के दर्पण के समान था। धवल-कमलों __ अर्थात् कुमुदों के पत्तों को प्रफुल्लित करने वाली कला से युक्त था। इस कारण वह कुमुदों के कुल (समूह) का विकास करने वाला था। रात्रि की सुषमा में वृद्धि करने वाला अर्थात् परम शोभा में अत्यन्त वृद्धि करने वाला था। चमचमाते हुए चांदी के पर्वत के शिखर के समान निर्मल था। कलधौत अर्थात् श्वत रंग के सोने के सदृश स्वच्छ था। शुक्लपक्ष और कृष्णपक्ष-दोनों के मध्य में स्थित पूर्णिमा के दिन प्रकाशित होनेवाली पूर्णकलाओं से युक्त था। दिशाओं के समूह में व्याप्त गहरे अंधकार को पूरी तरह पी जाने के कारण उदर में उत्पन्न हुए सुन्दर एवं श्याम वर्ण के चिह्न से युक्त था। सागर की अत्यन्त तरल तरंगों को उछालने वाला था। वर्ष, मास, पक्ष, सप्ताह, दिन, रात દેનારે હતે. દિશારૂપી સ્ત્રીનાં દર્પણ જે હતે. ધવલ-કમળો એટલે કે કુમુદેનાં પાનને પ્રફુલિત કરનારી કળાવાળ હતે. તે કારણે તે કુમુદોના સમૂહને વિકસિત કરનારે હતું. રાત્રિની સુષમામાં (પરમ શોભામાં). અત્યન્ત વૃદ્ધિ કરનારે હતે, ચકચકિત ચાંદીના પર્વતનાં શિખર જે નિર્મળ હતું, કલધૌત એટલે કે વેત રંગનાં સોનાનાં જે સ્વચ્છ હતો. શુકલપક્ષ અને કૃષ્ણપક્ષ એ બન્નેની મધ્યમાં આવતા પૂર્ણિમાના દિવસે પ્રકાશિત થનારી પૂર્ણ કળાએ વાળો હતે. દિશાઓના સમૂહમાં છવાયેલા ધાડા અંધકારને પૂર્ણ રીતે પી જવાને કારણે ઉદરમાં પેદા થયેલાં સુંદર શ્યામ રંગનાં ચિહવાળો હતે. સાગરના અત્યન્ત તરલ તરંગને ઉછાળનારે હતું.
चन्द्रस्वामवर्णनम्.
॥४२९॥
Bી

Page #443

मूत्र ॥४३०॥
लाच्छनं यस्य तम्, तथा-सागर-तरलतर-तरङ्गो-च्छालक-सागर-समुद्रःनस्य यस्तरलतर:-अतिचञ्चलः तरङ्गः तस्य उच्छालकम् उच्चालकम्, तथा-वर्ष-मासादि-प्रमाण-विधायक-वर्षः संवत्सरः मासश्चादौ येषां ते वर्षमासादयः वर्षमासपक्षसप्ताहाहोरात्रादयःकालाः तेषां यत् प्रामण-परिच्छेदः तद्विधायकं तत्कारकं-चान्द्रवर्षमासादिप्रमाणसम्पादकम्, तथा-ज्योतिश्चक्रनायकं-ज्योतींषिन्नक्षत्राणि तेषां यत् चक्रं समूहः तनायक-तत्स्वामिनम्, तथा-अमृतनि:- कल्पस्यन्द अमृतक्षरकम्-अमृतस्राविणमित्यर्थः, एतादृशं निस्तन्द्रम् उनिद्रं-विकसितम् पूर्णचन्द्र पोडशकलायुक्तचन्द्र
मञ्जरी
टीका पश्यति ॥ २०॥
७-सूरसुमिणे मूलम्-तओ पुण सा घणं-धयार-चार-समवहार-धुरीणं पवर-पखर-किरणं दससय-किरण-प्फुरणपगासिय-दिसामंडलं सुगतुंडा-मंदपरिणयबिंब-गुंजाफलतल-प्पफुल्लजवाकुसुम-कुसुंभपलास-संकास-मंडलं जोइराखंडलं कमलवण-विलास-हास-पेसलं सीय-पडल-विदलण-कुसलं जोइस-सत्थ-लक्खण-लक्खगं अंबर-मंडल -अतेलपूर-धूमवज्जिय-ललिय-प्पईवगं निखिल वणनयणं पट्टियजोइअयणं हिम-पडल-गलण-कलण-कुसलं मेरुगिरि-सयय-परिवट्टग-विसाल-मंडलं गहगणनायगं वासरविहायगं निय-किरण-सहस्स-मंदीकय-चंदिराइसगळग्गह-मह-समूहं परमतेयचूह कय-तिमिरपूर-चूरं रुइरं मूरं पासइ ॥म्०२१॥
लक्ष्मीस्वप्न
वर्णनम्. ७-सूर्यस्वप्नः छाया-ततः पुनः सा घनान्धकार-चार-समवहार-धुरीणं प्रवर-प्रखर-किरणं दशशत-किरण-स्फुरणआदि का प्रमाण करने वाला, अर्थात् चान्द्र वर्ष, मास आदि का विभागजनक था। नक्षत्रों का नायक-स्वामीमा था। अमृत वरसाने वाला था। इस प्रकार के विकसित पूर्ण चन्द्रमा-सोलहों कलाओं से सम्पन्न निशाकर को देखा ॥मू०२०॥
७-सूर्यस्वप्न मूलका अर्थ-'तओ पुण सा घणंधयार०' इत्यादि । तत्पश्चात् त्रिशलादेवी ने सातवें स्वम में सघन વર્ષ, માસ, પખવાડીયું, સપ્તાહ, દિન, રાત આદિનું પ્રમાણ કરનારે એટલે કે ચાન્દ્ર વર્ષ, માસ આદિના વિભાગ કરનારો હતા. નક્ષત્રોનો નાયક-સ્વામી હતો. અમૃત વર્ષાવનારો હતા. આ પ્રકારના વિકસિત પૂર્ણચન્દ્રમા–સેળે ॥४३०॥ जावाणा निशाने नया. (सू०२०)
૭-સૂર્યનું સ્વપ્ન भूजन। अ-'तओ पुष मा धणधयार' त्याल. 'यन्द्र'ने साक्षात् ११३५मायापानिरालीये, सूर्य ने

.

Page #444

श्रीकल्पमुत्रे ॥४३१॥
Jain Education
प्रकाशित- दिङ्मण्डलं शुकतुण्डा - मन्दपरिणतबिम्ब- गुञ्जाफलतल - प्रफुल्लजपाकुसुम - कुसुम्भपलाश - संकाश - मण्डलं ज्योतिराखण्डलं कमलवन - विलास -हास - पेशलं शीतपटल - विदलन - कुशलं ज्योतिष-शास्त्र - लक्षण - लक्षकम् अम्बरमण्डला - तैलपूर - धूमवर्जित-ललित- प्रदीपकं निखिल - भुवन - नयनं प्रवर्तितज्योतिरयनं हिमपटल - गलन-करण - कुशलं मेरु गरि सतत - परिवर्तक - विशाल मण्डलं ग्रहगणनायकं वासरविधायकं निजकिरण - सहस्र - मन्दीकृत - चन्दिरादिसकलग्रह - महः - समूहं परमतेजोव्यूहं कृततिमिरपूरचूरं रुचिरं सूरं पश्यति ।। ० २१||
अन्धकार के समूह का निवारण करने में अग्रेसर, अत्यन्त श्रेष्ठ और अत्यन्त तीव्र किरणों से सम्पन्न, दस सौ किरणों के विकास से दिशाओं को प्रकाशित करने वाले, तोते की चोंच, पूरी तरह पके हुए विम्बफल, गुंजाफल (चिरमी) के तल के समान लालवर्ण वाले, तथा खिले हुए जपाकुसुम एवं कुसुंभ के पत्र-पुष्प के सदृश लालमंडल वाले, ज्योतिषियों के अधिपति, कमलों के वन की शोभा एवं विकास की वृद्धि करने वाले, शीत के समूह का नाश करने में कुशल, ज्योतिषशास्त्र के लक्षणों को दिखलाने वाले, आकाश मंडल के बिना तेल और विना धूम के सुन्दर दीपक के समान, अखिल लोक के नेत्र के समान, ताराओं आदि के मार्ग का प्रवक, हिम के समूह को गला देने में कुशल, निरन्तर मेरुपर्वत के चारों ओर घूमने वाले विशाल मंडल से युक्त, ग्रहों के समूह के नायक, दिन करने वाले, अपनी हजार किरणों से चन्द्रमा आदि समस्त ग्रहों के तेज સ્વપ્નમધ્યે જોયા. આ સૂર્યનુ વષઁન કરતાં શાસ્ત્રકાર કહે છે કે સૂર્ય અંધકારના સમૂહને નાશ કરવાવાળા, તેજસ્વી કિરણેા યુક્ત, સહસ્ર કિરણાથી દશે દિશાઓને પ્રકાશિત કરવાવાળે હતા.
तेनुं तेन, पोपटनी यांय समान, पाडेला मिमण समान, यशोहीना अर्धा-भाग- समान सासघुभ, अने ખિલેલા જવાકુસુમ અને કુસુ'ભના પત્ર અને ફૂલ સમાન લાલ-મ`ડલવાળા હતા.
આ સૂર્ય જ્યાતિષમ`ડળના અધિપતિ હતા. તેના તેજ અને પ્રકાશથી, વનરાજિ નવપલ્લવિત થતી હતી. શીત વાતાવરણને ભેદી શકવા તે સમથ હતા.
આ ‘સૂર્યÖ' ના મધ્યબિંદુના આધારે, પ્રખર જ્યાતિષીએ, જ્યાતિષશાસ્ત્રના લક્ષણા વિગેરે કહી શકતા. આકાશમાં, તે દીપક સમાન, આખા લેાકના નેત્ર સમાન, ગ્રહ, નક્ષત્ર, તારાઓના માર્ગના પ્રવતક, હિમને ગાળી નાખે તેવા બળવાળા, મેરુ પર્વતની ચારે બાજુએ ઘુમવાવાળા, વિશાળ મંડલ-યુક્ત ગણાતા.
આ સૂર્ય, ગ્રહ-નક્ષત્ર વિગેરેના નાયક અને હિમના નાશ કરનાર હતા. પેાતાના હજાર કિરણા વડે ‘ચંદ્રમા’ વિગેરેના તેજને ફ્રીકુ પાડનાર મહાતેજસ્વી હતા અને ગાઢ અધકારના ચૂરેચૂરા કરવામાં તે પ્રખર પુરુષાથી હતા.

鮮魚
कल्प
मञ्जरी
टीका
सूर्यस्वमवर्णनम्.
॥ ४३१ ॥

Page #445

टीका-'तओ पुण सा घणंधयार०' इत्यादि । ततः पूर्णचन्द्रदर्शनानन्तरं, पुनः सप्तमे स्वप्ने सा त्रिशला सूरं पश्यति, तत्र कीदृशं सूरम् ? इत्याह-घनान्धकार-चार-समवहार-धुरीणं-घनाः निबिडाः ये अन्ध
कारास्तेषां यो वारः समूहः तस्य यः समवहारः दूरीकरणं तत्र धुरीणम् , तथा-प्रवर-प्रखर-किरण-प्रवरा श्रीकल्पमूत्रे
अतिश्रेष्ठाः प्रखराः अतितीक्ष्णाः किरणाः यस्य तम्, तथा-दशशतकिरण-स्फुरण-प्रकाशित-दिङमण्डलं-दशश॥४३२॥
तकिरणाः सहस्रकिरणाः तेषां स्फुरणेन-विकसेन प्रकाशितंयोतितं दिमण्डलं दिक्समूहो येन तम्, तथाभुकतुण्डा-मन्दपरिणतबिम्ब-गुञ्जाफलतळ-प्रफुल्लजपाकुसुम-कुसुम्भ-पलाश-सङ्काश-मण्डलं-शुकतुण्डं शुकमुखम् अमन्दपरिणतबिम्ब-भुक्वपबिम्बफलं गुञ्जाफलतलं-गुञ्जाफलं प्रसिद्धं,तस्य तलम् अधोभागः,प्रफुल्लजपाकुसुम-विकसितजपापुष्पम्, कुमुम्भपलाश-कुसुम्भपुष्पपत्रं, तेषां सङ्काशं सदृशं-तद्वद्रक्तं मण्डलं यस्य तम्, तथा ज्योतिराखण्डलं के समूह को फीका कर देने वाले, परम तेजस्वी और अंधकार के पूर को चूर-चूर कर देने वाले सुन्दर मूर्य को देखा ॥ २१॥
टीका का अर्थ-'तओ पुण सा घणंधयार.' इत्यादि । पूर्ण चन्द्रमा को देखने के पश्चात् सातवें स्वप्न में त्रिशला देवी ने सूर्य देखा। वह सूर्य कैसा था? सो कहते हैं--
मूर्यस्वनसघन अंधकार के समूह को दूर करने में अगुवा था। उसकी किरणे अत्यन्त श्रेष्ठ और तीखी थीं। हजार किरणों के प्रसार से दिशा-समूह को उसने प्रकाशित कर दिया था। वह तोते की चौच के समान, भलीभाति पके हुए विम्बफल के समान तथा गुंजाफल (चिरमी) के तल के समान लाल था, और उसका मंडल खिले हुए जपाकुसुम के समान तथा कुसुंभ के फूल-पत्तों के समान लाल था। वह ज्योतिष्क देवों का इन्द्र था। कमल-वन की शोभा बढ़ाने एवं विकास करने में कुशल था। આવા ગુણોથી ભરપૂર એ સૂર્ય, ત્રિશલા રાણીને, સ્વપ્નમાં દેખાયો. (સૂ૦૨૧).
सानोमर्थ-'तओ पुण साधणंधयार०' त्या पूर्ण यन्द्रमानेभ्या पछी सातमा स्वनामानि पीये સૂર્યને જોયો. તે સૂર્ય કે હતે? તે કહે છે –
ઘાડ અંધકારના સમૂહને દૂર કરવામાં તે આગેવાન હતું, તેનાં કિરણે ઘણું શ્રેષ્ઠ અને તીવ્ર હતાં. હજાર ॥४३२ ક કિરણે પ્રસરાવીને તેણે દિશા-સમૂહને પ્રકાશિત કરી નાખ્યો હતો. તે પોપટની ચાંચ જે, સારી રીતે પાકેલા
બિસ્મફળ જેવ, તથા મુંજાફળ (ચણોઠી) ના તળ જે લાલ હતું, અને તેનું મંડળ વિકસિત જવાપુષ્પના જેવું Rી તથા કુસુંબનાં ફૂલ-પાન જેવું લાલ હતું. તે જ્યોતિષ્ક દેવોને ઈન્દ્ર હતું. કમળવનની શોભા વધારવામાં અને તેણે
वर्णनम्.
S
v w.jainelibrary.org

Page #446

श्रीकल्प
कल्प--
मूत्रे ॥४३३॥
मञ्जरी
टोका
ज्योतिरधिपतिम्, तथा-कमलवन-विलास-हास-पेशलं-कमलवनस्य यो विलास: शोभा हासो-विकासश्च तत्र पेशलं निपुण, तथा-शीतपटलविदलनकुशलं शीतसमूहनाशनसमर्थ, तथा-ज्योतिषशास्त्र-लक्षण-लक्षक-ज्योतिषशास्त्रस्य यानि लक्षणानि-चिह्नानि तेषां लक्षक-प्रदर्शकम्, तथा-अम्बर-मण्डला-तैलपूर-धूमवर्जित-ललित-प्रदीपकम्-अम्बरमण्डलस्य अतैलपूरम्=तैलं विना पूर्यमाणः धूमवर्जितः ललितः सुन्दरः प्रदीपका-विशालदीपकस्तम्, तथा-निखिलभुवननयन निखिलानां सर्वेषां भुवनानां जगतां-तत्स्थानां जनानां नयन-नेत्रभूतं,तथा-पवर्तितज्योतिरयन-प्रवर्तितं कृतं ज्योतिषांतारकादीनाम् अयन-मागों येन तम्-ज्योतिर्मागप्रवर्तकम्, तथा-हिम-पटल-गलन-करण-कुशलंहिमानां पटलस्य-समूहस्य यद् गलनं तस्य करणे कुशलं समर्थम्, तथा-मेरुगिरि-सतत-परिवर्तक-विशालमण्डलं-मेरुगिरेः सततं सदा परिवर्तकं प्रदक्षिणाकारकं विशालं महत् मण्डलं यस्य तम्, तथा-ग्रहगणनायकमङ्गलादिग्रहसमृहस्वामिनम्, तथा-वासरविधायक दिनकारकं, तथा निजकिरण-सहस्र-मन्दीकृत-चन्दिरादि-सकलग्रह-महः-समूह-निजकिरणसहस्रेण मन्दीकृतः अधरीकृतः चन्दिरादिसकलग्रहमहःसमूहः-चन्द्रप्रभृतिसर्वग्रहतेजःसमुदायो येन तम्, तथा-परमतेजोव्यूह-परमा उत्कृष्टः-अन्यतेजस्विग्रहापेक्षयाऽधिकः तेजोव्यूहः तेजःसमूहो
मूर्यस्वनवर्णनम्.
श्रीत के समूह का नाश करने में समर्थ था। ज्योतिष शास्त्र के लक्षणों का प्रदर्शक था। आकाशमंडल का ऐसा अनूठा दीपक था, जिसमें तेल भरने की आवश्यकता नहीं होती और जिसमें से धुंआ भी नहीं निकलता। समस्त भुवनों-जगत् में स्थित प्राणियों के नयनस्वरूप था। तारक आदि ज्योतिषियों के मार्ग को प्रवृत्त करने वाला था। हिम को गलाने में समर्थ था। सुमेरु पर्वत की निरन्तर प्रदक्षिणा करने वाले विशाल मंडल से युक्त था। मंगल आदि ग्रहों का नायक था। दिन करने वाला था। अपनी हजार किरणों से चन्द्रमा आदि समस्त ग्रहों के समूह की प्रभा को मंद कर देने वाला था। अन्य समस्त तेजस्वी ग्रहों की अपेक्षा
ના કરૂણા
વિકસાવવામાં કુશળ હતે. શીતના સમૂહને નાશ કરવાને સમર્થ હતે. જોતિષ શાસ્ત્રનાં લક્ષણેને પ્રદર્શક હતે. આકાશ મંડળને એ અને દીપક હતો જેમાં તેલ પુરવાની જરૂર રહેતી નહીં અને જેમાંથી ધુમાડે પણ નીકળતે નહીં. સમસ્ત ભુવને-જગતમાં રહેતાં પ્રાણીઓનાં નયન જેવો હતો. તારા આદિ જયોતિષીઓના માગને
પ્રવૃત્ત કરનારે હતે. હિમને ઓગાળવાને સમર્થ હતે. સુમેરુ પર્વતની સતત પ્રદક્ષિણા કરનારા વિશાળ મંડળ- Bી વાળો હતે. મંગળ આદિ ગ્રહોને નાયક હતા. દિન કરનારે હતે. પિતાનાં હજાર કિરણે વડે ચન્દ્રમા આદિ
ક

Page #447

श्रीकल्प
कल्प. मञ्जरी
॥४३४॥
टीका
यस्य तम्, तथा-कृत-तिमिरपूर-चूरं-कृतं तिमिराणाम् सकलदिग्व्यापिनाम् अन्धकाराणां पूरस्य-समूहस्य चूर! नाशो येन तं तथाविधं रुचिरं सुन्दरं मन्सूर्य पश्यति ॥ २१॥
८-झयसुमिणे मूलम्-तो पुण सा जच्चकंचण-लहि-पइट्ठियं परमसोहाकलियं अमिलिय-सिय-कमलु-जल-रययगिरि-सिहर-ससिकिरण-कलधोय-णिम्मलेण मत्थयत्थेण पसत्येण गगणतलमंडलं भित्तुं विव ववसिएण सीहेण सोहमाणं, सीयल-मंद-सुगंधि-मारुय-मिउफास-कंपमाणं गगणतलचुंबिणं णयणा-गंद-कंदल-रूवं अमंदाणंदसरूवं पंजी-कय-नील-लोहिय-पीय-सिय-मिउलो-ल्लसंत-मोरपिच्छ-विलसिय-मुद्धयं परिलंबिय-नाणाविह-कुसुम-स्सयं झयं पासइ ॥५० २२॥
८-ध्वजस्वप्नः छाया-ततः पुनः सा जात्यकाञ्चन-यष्टि-प्रतिष्ठितं परमशोभाकलितम् अमिलित-सितकमलो-ज्ज्वलरजतगिरिशिखर-शशिकिरण-कलधौत-निर्मलेन मस्तकस्थेन प्रशस्तेन गगनतलमण्डलं भेत्तुमिव व्यवसितेन सिंहेन अधिक तेज से सम्पन्न था। सब दिशाओं में व्यापे हुए अंधकारों के समूह को नष्ट करने वाला और मुन्दर था, इस प्रकार के सूर्य को देखा ।।मू० २१॥
८-ध्वजा का स्वप्न मूल का अर्थ-'तो पुण सा जच्च.' इत्यादि । तत्पश्चात् त्रिशला देवीने उत्तम स्वर्ण के डंडे पर आश्रित, उत्तम शोभा से समन्वित, खिले हुए श्वेत कमल, रजतपर्वत के चमकते हुए शिखर, चन्द्रकिरण और कलधौत-श्वेत सुवर्ण के सदृश निर्मल, ऊपरी भाग में स्थित, प्रशस्त और मानो आकाशतल को भेदने के સમસ્ત ગ્રહોના સમૂહનાં તેજને ઝાંખુ પાડનાર હતું. બીજા બધા ગ્રહનાં કરતાં અધિક તેજસ્વી હતે. બધી રીતે દિશાઓમાં છવાયેલા અંધકારના સમૂહને નાશ કરનાર અને સુંદર હતું. એવા સૂર્યને જોયો. સૂ૦૨૧)
८-नुन भूगना मथ-'तओ पुण सा जच्च.' त्या सूर्यना १ मा, त्रिशला रानी, सुवर्ण ना त्तम sist ५२ રહેલી શોભાથી યુક્ત, શ્વેતકમળ જેવી ધ્વજા જોઈ.
આ “ ધ્વજા” ચંદ્રના કિરણે જેવી શ્વેત અને નિર્મળ હતી. ડાંડાના ઉપરના ભાગમાં સ્થિત હતી. જેમ
ध्वजस्वम
वर्णनम्.
॥४३४॥

Page #448

कल्प
श्रीकल्प
सूत्रे ॥४३५॥
मञ्जरी
टीका
शोभमानं, शीतल-मन्द-मुगन्धि-मारुत-मृदुस्पर्श-कम्पमानं गगनतलचुम्बिनं नयना-नन्द-कन्दल-रूपम् अमन्दानन्दस्वरूपं पुजीकृत-नील-लोहित-पीत-सित-मृदुलो-लसन्मयूरपिच्छ-विलसित-मूर्धकं परिलम्बित-नानाविधसुरभि-कसुम-सज ध्वजं पश्यति ॥मू० २२॥
टीका-'तो पुण सा जच्च०' इत्यादि। ततः मूर्यस्वप्नदर्शनानन्तरं पुनः अष्टमे स्वप्ने सा= त्रिशला ध्वजं पश्यति, तत्र कीदृशं ध्वजम् ? इत्याह-जात्यकाञ्चनयष्टिप्रतिष्ठितं-जात्यकाञ्चनम् उत्तमसुवर्ण तस्य या यष्टिः-६०४ः तत्र प्रतिष्ठितम् अवलम्बितम्, तथा-परमशोभाकरितम् उत्कृष्टशोभायुक्तम्, तथालिए उद्यत हुए सिंह के चिह्न से सुशोभित, शीतल मन्द सुगन्धित वायु के कोमल स्पर्श से लहराती हुई, आकाशतल को स्पर्श करने वाली, नयनों को आनन्द देने वाली, अतिशय आनन्दरूप, पुंजीकृत नील, लाल, पीले, श्वेत, कोमल मयूर-पंखो से सुशोभित अग्रभाग वाली, तथा जिसके चारों ओर नानाप्रकार के मुगन्धित पुष्पों की मालाएँ लटक रही थीं ऐसी ध्वजा को आठवें स्वप्न में देखा ।।मु० २२॥
टीका का अर्थ-'तो पुण सा जच्च०' इत्यादि। मूर्य का स्वप्न देखने के अनन्तर अष्टम स्वप्न में त्रिशला रानीने ध्वजा (पताका) देखी, वह कैसी थी? सो कहते हैं--
वह ध्वजा श्रेष्ठ स्वर्ण के दंड पर अवलम्बित थी। बड़ी ही उत्तम शोभा से युक्त थी। विकसित આકાશને ભેદી નાખવા સિંહ તૈયાર થયો હોય અને તે વખતનું જેવું તેનું વિકરાળ રૂપ પ્રદર્શિત થતું હોય તેવા સિંહનું ચિત્ર આ ધ્વજામાં આલેખાયું હતું.
આ “વા' શીતળ મંદ અને સુગંધિત વાયુના લેરખડાંથી ફરક-ફરક થઈ રહી હતી. તેની ઉંચાઈ આકાશપ્રદેશને સ્પર્શ કરે તેવી હતી. આ દવા'ને જોતાં જ, નયને નાચી ઉઠે તેવી તે સુંદરતાથી ભરેલી હતી.
લાલ, લીલા, પીળા અને સફેદ રંગના મેરના પીંછાથી તેને અગ્રભાગ ચિતરાયેલો હતે. આ દવાની ચારે તરફ, સુગંધિત પુષ્પની માળાઓ લટકી રહી હતી. આવા ગુણે-યુક્ત ધ્વજાનું સ્વપ્ન, ત્રિશલા રાણીએ, मनुमन्यु. (सू०२२)
जानो अर्थ-'तओ पुण सा जच्च.' त्याहि. सूर्यनु' २१ नयां पछी मामा नाम निशा वाये વિજા ( પતાકા) જોઈ. તે કેવી હતી ? તે કહે છે
તે ધ્વજા શ્રેષ્ઠ સોનાના દંડ પર અવલમ્બિત હતી. ઘણી જ ઉત્તમ શોભાવાળી હતી. વિકસિત વેતકમળ,
ध्वजस्वनवणनम्.
॥४३५॥

Page #449

श्रीकल्प
सूत्रे ॥४३६॥
貞德

अमिलितसितकमलोज्ज्वल- रजतगिरिशिखर - शशिकिरण - कलधौत-निर्मलेन - - तत्र - अमिलितं = विकसितं यत् सितकमलं=श्वेतकमलं तत् अमिलितसितकमलम्, उज्ज्वलः = चाकचक्ययुतो रजतगिरिः = रजतपर्वतः, तस्य यच्छिखरं तत्-उज्ज्वलरजतगिरिशिखरम्, शशिकिरणः = चन्द्रकिरणः, कलधौतं = श्वेतवर्ण सुवर्णम्, एतेषां द्वन्द्वः; तद्वद् निर्मलेन=शुभ्रेण मस्तकस्थेन = शिरः स्थितेन प्रशस्तेन = शोभनेन गगनतलमण्डलम्=आकाशतलमण्डलं भेतुं= विदारयितुम् इव= यथा व्यवसितेन कृतोद्योगेन सिंहेन शोभमानं, तथा शीतल-मन्द-सुगन्धि-मारुत-मृदुस्पर्शकम्पमानं - शीतलः शीतः मन्द: अल्पं संचरन् सुगन्धिः = शोभनगन्धयुक्तश्च यो मारुतो = वायुः तस्य यो मृदुस्पर्शः=कोमलस्पर्शः तेन कम्पमानं, तथा - गगनतलचु म्बिनम् = आकाशतलस्पर्शिनं, तथा - नयनानन्दकन्दलरूपं = दर्शकजननयनानन्दकारणं, तथा - अमन्दानन्दस्वरूपम् - अमन्दः = अतिशयो य आनन्दस्तस्य स्वरूपम्, अमन्दानन्दस्वरूपता चात्र कारणे कार्यारोपात्, तथा-पुञ्जीकृत - नील- लोहित - पीत-सित-मृदुलो- लसन्मयूरपिच्छ - विरचितमूकं - पुञ्जीकृताति यानि नील - लोहित - पीत - सित - मृदुल्लोल्लसन्मयूरपिच्छानि, तत्र - नीलानि - नीलवर्णानि लोहितानि = रक्तवर्णानि पीतानि = पीतवर्णानि सितानि = श्वेतवर्णानि मृदुलानि कोमलानि उल्लसन्ति = शोभमानानि यानि
श्वेत कमल, चमचमाते ! चांदी के पर्वत के शिखर, चन्द्रमा के किरण और श्वेत स्वर्ण के समान शुभ्र, मस्तक हुए पर स्थित, सुन्दर तथा आकाश मण्डल को मानो भेदने के लिए उद्यत सिंह के चिह्न से शोभित थी । शीतल मन्द मन्द वहती हुई सुगंध से युक्त पवन के कोमल स्पर्श से फहराती थी । आकाश तल को छू रही थी । दर्शक जनों के नयनों के आनन्द का कारण थी । अतिशय आनन्दरूप थी, अर्थात् वह हृदय को आनन्द प्रदान करने का कारण थी । उसका अग्रभाग इकट्ठे किये हुए नीलवर्ण के, लाल वर्ण के, पीतवर्ण के और श्वेत वर्ण के कोमल एवं सुशोभित मयूर के पंखों से अत्यन्त रमणीय था, अर्थात् वह ध्वजा इन नीलादि
ચકચકત ચાંદીના પતનાં શિખર, ચન્દ્રમાના કિરણ અને શ્વેત સુવર્ણના જેવી સફેદ, મસ્તક પર રહેલ સુસુંદર તથા જાણે આકાશ મંડળને ભેદવાને માટે તૈયાર થયેલ સિંહનાં ચિહ્ન વડે શાભાયમાન હતી. શીતળ, મંદ-મંદ વાતા, સુગધવાળા પવનના કામળ સ્પર્શથી ફરફરતી હતી. આકાશ-તળને સ્પર્શ કરતી હતી, જોનારા લેાકેાના નયનાને આન ંદદાયી હતી. અતિશય આન ંદરૂપ હતી, એટલે કે તે હૃદયને આનંદ દેનારી હતી. તેને એકત્ર કરેલાં નીલ રંગનાં, લાલ રંગના, પીળા રંગનાં, અને શ્વેત રંગનાં કમળ અને સુશોભિત મેારનાં પીછાં
અગ્રભાગ

कल्प
मञ्जरी
टीका
ध्वज स्वप्नवर्णनम् .
॥४३६॥

Page #450

भोकल्प
॥४३७॥
मयरपिच्छानि तैः विलसितः शोभितो मूर्धा अग्रभागो यस्य तम्, तथा-परिलम्बित-नानाविध-सुरभि-कुसुमसज-परिलम्बिताः-परितः चतसषु दिक्षु लम्बिताः स्थापिताः नानाविधसुरभिकुसुमस्रजः अनेकप्रकारकसुगन्धिपुप्पमाला यत्र तं तथाविधं ध्वज पताकां पश्यति ॥मू० २२॥
९-पुण्णरययकलससुमिणे मूलम्-तओ पुण सा जच्च-कंचण-चंचमाण-रूवं सकल-मंगल-सरूवं अमल-कमल-कुल-मंडियं असपत्त-रयण-मंजुल-कमला-रोविय-वरकमल-पइहाणं सुरभि-वरवारि-पडिपुण्ण चंदण-कय-चच्चियं आविद्धकंठेगुणं अणुवमसुसमं तय-हिडिय-देव-सेवियं कमलपुप्फ-पिहाण-पिहियं सोम्मकमलानिलयं, नयणामियंजणायमाणं सव्वो समंता पभासमाणं अइसयसोहमाण सयल-उउ-अणूण-सुरहि-प्पमण-चारु-गंथिय-अतुल्ल-मल्लललिय-गलतला-भरणं पुण्णं पाव-कलाव-विगळं हार-द्वहार-परिमंडिय-गलं मंगलं सय-प्पहा-पणासिय-तमसं रयण-जडिय-कलसं पासइ ॥५० २३॥
९-पूर्णरजतकलशस्वप्नः छाया-ततः पुनः सा जात्य-काश्चन-चश्च-दूपं सकल-मङ्गल-स्वरूपम् अमल-कमल-कुल-मण्डितम् वर्गों के मयरपिच्छों से सुशोभित थी। उसके चारों तरफ नाना प्रकार की मुगंध-संपन्न पुष्पों की मालाएँ लटक रही थीं ॥०२२॥
जतकुम्भ का स्वप्न मुल का अर्थ-तओ पुण सा' इत्यादि। तदनन्तर त्रिशला देवीने उत्तम वर्ण के सुवर्ण के समान शोभमान, समस्त मंगल स्वरूप, विमल कमलों के समूह से शोभित, अनुपम रत्नों द्वारा निर्मित વડે અત્યન્ત રમણીય હતું. તેની ચારે તરફ વિવિધ જાતના સુગંધીદાર ફૂલની માળાઓ લટકતી હતી. (સૂ૦૨૨)
-पूरित अनुस्वान - भूगन म-'तओ पुण सा'त्या. त्या२ पछी विमा क्षीने'यहीन मनु' १८ अनुमच्यु. આ કુંભ કેવું હતું ? તેનું વર્ણન આ પ્રમાણે છે–
આ કળશ વેતવર્ણો અને શોભાયમાન હતું. સર્વ મંગળમય ચિહ્નોવાળો જણાતે. તેમાં વિમળ કમળાના
पूर्णरजतकलशस्वप्नवर्णनम्..
॥४३७॥
ની

Page #451

श्रीकल्पसूत्रे
॥४३८॥
Jain Education Internat
असपत्न- रत्न- मञ्जुल - कमला रोपित - वरकमल-प्रतिष्ठानं सुरभि वर-वारि-प्रतिपूर्ण चन्दनकृतचर्चितम् आविद्धकण्ठेगुणम् अनुपमसुषमं तदधिष्ठित - देव- सेवितं कमलपुष्प - पिधान - पिहितं सौम्यकमलानिलयं नयनामृताञ्जनायमानं सर्वतः समन्तात् प्रभासमानम् अतिशयशोभमानं सकल- ऋत्व - नून - सुरभि - प्रसून - चारु- प्रथिता - तुल्य - माल्यललित - गलतला - ssभरणं पुण्यं पाप-कलाप - विकलं हारा - र्द्धहार - परिमण्डित-गलं मङ्गलं स्वकमभाप्रणाशिततमसं रत्नजटितरजतकशं पश्यति ॥ मु० २३ ||
सुन्दर कमल के ऊपर रक्खे हुए श्रेष्ठ कमलों पर प्रतिष्ठित, सुगंधित और निर्मल जल से भरे हुए, चन्दन के लेप से युक्त, कंठदेश में बंधे हुए लाल सुतवाले, अतुलित शोभा से सम्पन्न, उसी कलश के अधिष्ठाता देव से सेवित, कमल के फूलों के ढक्कन से ढँके हुए, सौम्य शोभा के घर - स्वरूप, अमृतमय अंजन के समान नेत्रों के आनन्ददाता, सब ओर पूरी तरह अपनी दीप्ति फैलाने वाले, अतिशय शोभायमान, सब ऋतुओं के प्रचुर सुगंधित पुष्पों से सुन्दरता के साथ गूंथी हुई सुन्दर मालाओं के कण्ठाभरण से युक्त, पवित्र, अ एव कुलक्षणों से रहित, हार और अर्द्धहार से मण्डित गर्दन वाले, मंगलमय और अपनी आभा से अन्धकार का अन्त करने वाले रत्नजटित रजतकलश (चांदी के कलश) को देखा || सू० २३||
વિવિધ સમૂહોથી શાબિત થતાં અનુપમ રત્નોથી બનાવેલ સુ ંદર અને શ્રેષ્ઠ કમળા પર મૂકવામાં આવ્યેા હતેા. આ કળશ સુગ ંધિત અને નિળ જળથી ભરેલેા હતેા. આ કળશને મલયાગિરિના ચ ́દનથી પણ ઉંચુ સ્થાન ધરાવતાં ચંદનના લેપ કરવામાં આવ્યે હતા. તેના કંઠે લાલ ચમકતો દોરો બાંધવામાં આવ્યા હતા. અનુપમ શેલાવાળા આ કળશ હતા.
આ કળશ દેવાધિષ્ઠિત હતા. આ 'કળશ' નું મેતુ' કમળના ફૂલા વડે ઢાંકેલું હતુ. તેની શાભા, આંખને આનંદ આપે તેવી હતી. તેમ જ તેનુ તેજ, અનેાખી ભાત પાડે તેવું જાજવલ્યમાન હતુ. તેના કાંઠલામાં, સ ઋતુઓમાં ઉગતા લેાની માળા આરોપવામાં આવી હતી. આ કળશ પવિત્ર હાવાને લીધે બધા કુલક્ષણેાથી રહિત હતા, એટલે સવ સુલક્ષણવાળા હતા. હાર અને અ`હારથી તેની ગરદન શૈાલતી હતી, અને મ’ગલમય હતેા, પેાતાની આભા-કાંતિથી અંધકારનેા નાશ કરવાવાળા હતા. આવા રત્નજડિત રજત-કળશને, ત્રિશલા રાણીએ, નવમાં
સ્વપ્નમાં જોયા. (૪૦૨૩)

कल्प
मञ्जरी
टीका
पूर्णरजत
कलशस्वम
वर्णनम्.
|| ४३८||
ww.jainelibrary.org

Page #452

कल्प
मञ्जरी
टीका
पूर्णरजत
टीका-'तो पुण सा' इत्यादि। ततः ध्वजस्वमदर्शनान्तरं पुनः नवमे स्वप्ने सा-त्रिशला
रत्नजटितरजतकलशं पश्यति, कीदृशं रत्नजटितरजतकलशम् ? इत्याह-जात्य-काश्चन-चञ्च-द्रपं-जात्यकाञ्चनम् श्रीकल्प
उत्तममुवर्ण, तच्च श्वेतवर्णमिह विवक्षितम् अग्रे रत्नजटितरजतकलशमित्यनुरोधात्, तद्वत् चञ्चत् शोभमानं रूपं यस्य सूत्र ॥४३९॥
तम्, तथा-सकलमङ्गलस्वरूपं सर्वमङ्गलजनकत्वात् तत्स्वरूपम्, तथा-कमल-कुल-मण्डितम्-निर्मलकमलसमृहशोभितम्, तथा-असपत्न-रत्न-मञ्जल-कमला-रोपितम्-असपत्नानि अनुपमानि यानि रत्नानि, तैर्निर्मितं यद् मञ्जुलं-मुन्दरं कमलं तत्र आरोपितानि स्थापितानि यानि वरकमलानि श्रेष्ठकमलानि तानि पनिष्ठानम् आश्रयो यस्य तं तथाभूतम्, सुरभिवरवारिपतिपूर्णम्-सुरभीणि मुगन्धीनि यानि वरवारीणि-निर्मलशुद्धजलानि, तैः प्रतिपूर्ण= भृतम्, चन्दनकृतचर्चितम्-चन्दनेन कृतं चर्चितं चर्चा-लेपनं यस्मिन् स तथा तम्-चन्दनानुलेपयुक्तम्, आविद्धकण्ठेगुणम्आबिद्धाः आक्षिप्ताः कण्ठेगलपदेशे गुणा: मूत्राणि-रक्तसूत्राणि यस्य स तथा तम्-कण्ठेस्थापितरक्तसूत्रम्, तथाअनुपमसुषमम्-अनुपमा अतुल्या सुषमा-परमशोभा यस्य तम्, तथा-तदधिष्ठित-देव-सेवितं-तं-कलशम् अधिष्ठितः आश्रितो यो देवस्तेन सेवितं. तथा-कमलपुष्प-पिधान-पिहितं-कमलपुष्पमेव पिधानम् आच्छादनं तेन
टीका का अर्थ-'तो पुण सा' इत्यादि । ध्वजा का स्वम देखने के पश्चात् नौवें स्वम में त्रिशला देवीने रत्नों से जढे हुए चाँदी का कलश देखा । वह कलश किस प्रकार का था? सो कहते हैं
वह श्वेतवर्ण के उत्तम काश्चन के समान चमकदार था। वह समस्त मंगलों का जनक होने के कारण मंगल-स्वरूप था। निर्मल कमलों के समूह से शोभित था। अनुपम रत्नों से बने हुए सुन्दर कमल पर स्थापित श्रेष्ठ कमलों के फूलों पर रक्खा हुआ था। सुगंधित श्रेष्ठजल-निर्मल एवं शुद्ध जल से परिपूर्ण था। उस पर चन्दन का लेपन किया हुआ था। उसके गले में लालमृत बंधा हुआ था। उसकी सुषमासुन्दरता अद्वितीय थी। उसी कलश के आश्रित देव के द्वारा सेवित था। कमल पुष्पों के ढक्कन से ढंका
नाम-'तओ पुण सात्याहि. नुनयां पछी नयभास्वप्नामा नियanी नगडित ચાંદીને કળશ જે.તે કળશ કે હવે તે કહે છે-તે વેત વર્ણના ઉત્તમ સેનાના જેવો ચળકતે હતો. તે સમસ્ત મંગળાને જનક હોવાથી મંગળ-સ્વરૂપ હતે. નિર્મળ કમળાના સમૂહથી શોભતે હતે. અનુપમ રત્નથી બનેલા સુંદર કમળ પર ગોઠવેલ શ્રેષ્ઠ કમળાનાં ફલ પર રાખેલો હતે. સુગંધિત શ્રેષ્ઠ જળ-નિર્મળ અને શુદ્ધ જળથી ભરેલો હતે.
તેના ઉપર ચંદનને લેપ કરેલ હતું. તેના ગળામાં લાલ સૂતર બાંધેલું હતું. તેની સુષમા–સુંદરતા અનુપમ હતી. ઈ. તેજ કળશના આશ્રિત દેવ વડે સેવાયેલ હતે. કમળ-પુનાં ઢાંકણુ વડે ઢંકાયેલ હતું. સૌમ્ય-મનને પ્રસન્ન
कलशस्वमवर्णनम्.
॥४३९०
છે
Jain Education in
t onal

Page #453

श्रीकल्पमूत्रे
॥४४०॥
पिहितम् = आच्छादितम्, तथा - सौम्यकमलानिलयं - सौम्या - चित्ताह्लादिका या कमला = लक्ष्मीः - शोभा तस्या निलयं = गृहम्, नयनामृताञ्जनायमानं = अमृताञ्जनमित्र दर्शकनेत्राहादजनकम्, यथाऽमृताञ्जनं नेत्रसुखकरं तथा कलशोऽपि नेत्रसुखकर इति भावः । तथा सर्वतः = सर्वप्रकारेण समन्तात् = चतुर्दिक्षु प्रभासमानं = देदीप्यमानम्, अतएत्र-अतिशयशोभमानम् - प्रतिशयेन = सौन्दर्याधिक्येन शोभमानम्, तथा सकल- ऋत्व - नून- मुरभि - ममून - चारु - ग्रथिता - तुल्यमाल्य-ललित-गलतला -ऽऽभरणं - सकलानां सर्वेषामृतूनां यानि अनूनानि=प्रचुराणि सुरभिप्रम्नानि=सुगन्धिपुष्पाणि तैः चारुग्रथितानि - चारु = शोभनं यथास्यात्तथा ग्रथितानि - गुम्फितानि यानि अतुल्यानि = अनुपमानि माल्यानि, तान्येव ललितानि= सुन्दराणि गलतलाभरणानि = कण्ठप्रदेशभूषणानि यस्य तम्, तथा - पुण्यं पवित्रम्, अत एव - पाप-कलाप - विकलम्=अपलक्षणवर्जितम्, तथा-द्वारा- र्द्धहार - परिमण्डित - गलं - हारः = अष्टादशसरिकः, अर्द्धहारः= नवसरिकः, ताभ्यां परिमण्डितः = सुशोभितः गलः कण्ठो यस्य तम्, मङ्गलं मङ्गलजनकत्वान्मङ्गलस्वरूपं, तथा-स्वकप्रभा - प्रणाशित - तमसं - स्वैव स्विका, सा चासौ प्रभा स्वकप्रभा = निजप्रकाशः, तया प्रणाशितं तमः = अन्धकारो येन तम् एतादृशं रत्नजटितरजतकलशं पश्यति ॥ मु० २३||
हुआ था। सौम्य मनको प्रसन्न करनेवाली शोभा का घर-स्वरूप था । अमृतांजन के समान दर्शकों के नयनों को आनन्ददायक था, अर्थात् जैसे अमृतांजन नेत्रों को सुखदायक होता है, उसी प्रकार वह कलश भी आनन्दप्रद था। वह सभी दिशाओं में पूरी तरह अपनी दीप्ति विकीर्ण कर रहा था, अतएव अपने सौन्दर्य के आधिक्य से सुशोभित हो रहा था। सभी ऋतुओं के प्रचुर और सुगंधमय कुसुमों से कलात्मक ढंग से थी हुई अनुपम मालाएँ उसके कंठ का सुन्दर आभूषण थीं। वह पुण्य- पवित्र था, अतएव पाप-समूह से रहित - सब प्रकार के कुलक्षणों से वर्जित था । उसका गला हार (अठारह लड़ों का) तथा अर्द्धहार (नौ लड़ों का) से सुशोभित था । वह मंगलजनक होने से मंगल स्वरूप था । अपनी प्रभा से अंधकार का विनाश કરનારી–શાભાનાં ઘર જેવા હતા. અમૃતાંજનની જેમ દશકાનાં નયનાને આનન્દદાયક હતા, એટલે કે જેમ અમૃતાંજન આંખાને સુખદાયક હોય છે તેમ તે કળશ પણ આનદદાયક હતા. તે બધી દિશાઓમાં સંપૂર્ણ રીતે પેાતાનુ તેજ પ્રસરાવતા હતા, તેથી પાતાના સૌદર્યંની અધિકતાથી સુશોભિત થઈ રહ્યો હતા. બધી ઋતુઓના, ઘણા સુગં ધમય ફૂલા વડે કલાત્મક રીતે અનુપમ માળાએ તેના કનું સુંદર આભૂષણ હતી. તે પુણ્ય-પવિત્ર હતા. તેથી પાપ સમૂહથી રહિત, બધી જાતનાં કુલક્ષણા વિનાના હતા. તેનું ગળું હાર (અઢાર સેર-લટને) તથા અદ્ધ હાર (નવ સેર-લટ ને) વડે સુથેભિત હતું. તે મ ંગળકારી હાવાથી મંગળ—સ્વરૂપ હતા. પેાતાના તેજથી

Kumaon
कल्प
मञ्जरी
टीका
पूर्णरजतकलशस्वमवर्णनम्.
||४४० ॥

Page #454

श्रीकल्प
कल्पमञ्जरी टीका
॥४४॥
१०-पउमसरोवरसुमिणे मूलम्-तो पुण सा हीण-पीण-पाढीण-मग्गुर-साल-सगुल-जीव-रोहियाइ-मीण-मगर-गाहमुसुमार-कमढ-पभिइ-जलयर-नियर-परिपीयमाण-पाणीयं तरलतर-तरंग-तरंगियं कल्हार-हल्लग-कुवलय-इं. दीवर-केरव-पुंडरीय-कोगणय-परम-सुसमा सुसमियं अरुणा-रुण-किरण-प्फुरण-उभिद-कमल-किंजक-निस्संदमाण-मुरहितम-पराग-राग-संजाय-ईसिपीय-रत्ततोयं पराग-परिपाण-मत्त-मुइय-मंजु-गुंजंत-अंतोभमंत-मिलिंद-बिंद-पिहीयमाण-नलिणं विहरत-विविह-सउणि-गणं कमलिणी-दल-बिलसंत-अंबुबिंदु-कयंबग-जणियमोत्तिय-तारया-विन्भमं रयणायरसमं सरोयपुंजाहिरामं सयल-सोहा-मुह-समनिय-कलहंस-राजहंस-चालहंसचकवाग-चक-सरस-सारसा-खन्न-गव्या-हिट्ठिय-विहंगम-जुयल-संसेविय-जल-लोलं अणेगविह-देव-देवीजुयल-कीडण-उच्छलंत-कल्लोलं पेच्छय-जण-हियय-मण-नयणा-णंद-करं सयप्पहा-पराभूय-सगल-सरोवरं वरं पउमसरोवरं पासइ ॥सू० २४॥
१०-पद्मसरोवरस्वप्नः छाया-ततः पुनः सा हीन-पीन-पाठीन-मद्गुर-शाल-शकुल-राजीव-रोहितादिमीन-मकर-ग्राहशिशुमार-कमठ-प्रभृति-जलचर-निकर-परिपीयमान-पानीयं तरलतर-तरङ्ग-तर्राङ्गतं कहार-हल्लक-कुवलयेकरनेवाला था। ऐसे रत्नजटित रजतकलश अर्थात् रत्नों से जडे हुए चांदी के कलश को देखा ॥मू० २३॥
१०-पद्मसरोवर का स्वप्न मूल का अर्थ-'तो पुण सा हीणपीण.' इत्यादि । तत्पश्चात् त्रिशला देवी ने दशवें स्वप्न में श्रेष्ठ पद्य-सरोवर को देखा। वह कैसा था? सो कहते हैं- हीन (दुबले) और पीन (तगडे) पाठीन, मद्गुर, शाल, शकुल, राजीव, रोहित आदि मत्स्य तथा मगर, ग्राह, शिशुमार, कमठ-कछुए आदि जलचर जीवों का અંધકારનો નાશ કરનારે હતે. એવા રત્નજડિત રજતંકળશને એટલે કે રત્નથી જડેલા ચાંદીના કળશને જે. (સૂ૦૨૩)
१०-५६म सरो१२नु न. __भूबन म-'तओ पुण सा हीणपीण.' त्याह. ते स्वजना अनुभव मा, शभा ने भरे श्रेપધસરોવર જોયું.
આ સરોવરમાં, પાતળા જાડાં, હલકા, ભારે, શાલ, કુલ, રાજીવ, કાચવા વિગેરે જલચર છે તેનું પાણી પી રહ્યા હતાં.
पद्मसरोवर
वर्णनम्.
॥४४॥

Page #455

न्दीवर-कैरव-पुण्डरीक-कोकनद-परम सुषमा-मुषमितम् अरुणा-रुण-किरण-स्फुरणो-निद्र-कमल-किञ्जल्क-निःस्यन्दमान-सुरभितम-पराग-राग-सञ्जाते-पत्पीत-रक्त-तोयं पराग-परिपान-मत्त-मुदित-मञ्जु-गुञ्जद-न्तभ्रममिलिन्द-वृन्द-पिधीयमान-नलिनं विहर-द्विविध-शकुनि-गणं कमलिनी-दल-विलसद-म्बुबिन्दु-कदम्बक-जनित-मौक्तिक-तारका-विभ्रमं रत्नाकरसमं सरोजपुञ्जाभिराम सकल-शोभा-मुख-समन्वित-कलहंस-राजहंस
श्रीकल्प
मूत्रे
॥४४२!
म
स्वप्न
समूह उसका पानी पी रहा था। अतिशय लोल लहरें उसमें लहरा रही थीं। कहार (एक प्रकार के सुगंधमय श्वेत फूल), हल्लक (लाल रंग के एक जाति के फूल), कुवलय, इन्दीवर, कैरव, पुण्डरीक, कोकनद, इन सब कमलों की सुन्दरता से सुन्दर था। सूर्य की लाल-लाल किरणों के प्रसार के कारण खिले हुए कमलों के केसर से झरनेवाले अतिशय सुगंधमय पराग की लालिमा से उसका जल हल्का-पीला और लाल हो रहा था। था। पुष्पों के पराग का पान करके उन्मत्त, मुदित एवं मधुर गुंजार करते हुए, मध्य में घूमते हुए भ्रमरों के समूह ने कमलों को आच्छादित कर दिया था। वहाँ विविध प्रकार के विहंगम (पक्षी) विहारमा कर रहे थे। उस सरोवर की कमलिनियों के पत्रों पर सुशोभित होने वाली पानी की बूंदों का समूह मोतियों पद्मसरोवरएवं तारों का भ्रम उत्पन्न करता था। वह सागर सरीखा था। कमलों के समूह से सुहावना था। सम्पूर्ण
वर्णनम. આ સરોવરમાં, પવનથી ઉત્પન્ન થયેલી લહેરી, લહેરાઈ રહી હતી. આ સરોવર, કલારો (એક પ્રકારનું સુગધી વેત કમલ), હલક એટલે લાલરંગી કમલ, કુવલય, ઈન્દીવર, કરવ, પુંડરી, કેકનદ વિગેરે કમલેથી સુશોભિત લાગતું.
સૂર્યના તેજસ્વી કિરણોના પ્રભાવે ખિલેલા કમલના કેશરાઓમાંથી, અતિશય સુગંધિત પરાગકણે કરી રહ્યાં હતાં. આ પરાગકણેના રંગ લાલ-પીળા હોવાથી, સરોવરનું પાણી, લાલ-પીળા રંગનું દેખાતું..
પુષ્પને “પરાગ' ઘણે સુંદર અને સુગંધિત હોવાથી ભમરાઓના ટોળે-ટોળા પુષ્પની આસપાસ ગુંજારવ કરી રહ્યાં હતા.
॥४४२॥ આ તળાવના કિનારે, વિવિધ પ્રકારના પક્ષીઓ આવાગમન કરી રહ્યાં હતાં. કમલિનીના પત્ર પર બાઝી ગયેલાં પાણીના બિંદુઓ મોતી અને તારા સમાન જણાતાં હતાં. આ સરોવર એક મહાન સાગર જેવું જોવામાં આવતું. કમલેથી તેની શોભામાં વૃદ્ધિ થતી હતી.
Jain Education insemnational

Dow.iainelibrary.org

Page #456

सार
श्रीकल्प
कल्प
सूत्रे
मञ्जरी
॥४४३।।
टीका
पद्मसरोवर
बालहंस-चक्रवाक-चक्र-सरस-सारसा-खर्व-गर्वा-धिष्ठित-विहङ्गम-युगल-संसेवित-जल-लोलम् अनेक-विध-
देवदेवी-युगल-क्रीडनो-च्छल-कल्लोलं प्रेक्षक-जन-हृदय-मनो-नयना-नन्द-करं स्वक-प्रभा-पराभूत-सकल-सरोर वरं वरं पद्मसरोवरं पश्यति ॥५० २४॥
टीका-'तओ पुण सा हीणपीण' इत्यादि । ततः पूर्णकलशदर्शनानन्तरं, पुनः दशमे स्वप्ने सा-त्रिशला पद्मसरोवरं पश्यति, तत्र कीदृशं तमित्याह-हीन-पीन-पाठीन-मद्गुर-शाल-शकुल-राजीव-रोहितादिमीन-मकर ग्राह-शिशुमार-कमठप्रभृति-जलचर-निकर-परिपीयमान-पानीयं-तत्र-हीना: दुर्बलाः पीना=पुष्टाश्च ये पाठीनाः, शोभा और सुख से युक्त था। कलहंसों, राजहंसों, बालहंसों और चक्रवाकों के समूह तथा सुन्दर सारस आदि अत्यधिक गर्वीले पक्षियों के युगलों द्वारा सेवित जल से चंचल था। अनेक देव-देवियों के युगल जो क्रीडा करते थे, उसके कारण उसमें लहरें उछल रही थीं। देखने वालों के हृदय, मन और नेत्रों को आनन्द उत्पन्न करने वाला था। उसने अपनी प्रभा से अन्य समस्त सरोवरों को तिरस्कृत कर दिया था। वह ऐसा उत्तम पड़ों से युक्त सरोवर था। सू०२४।।
टीका अर्थ-'तओ पुण सा हीणपीण' इत्यादि । पूर्ण कलश देखने के पश्चात्, दसवें स्वप्न में त्रिशला देवीने पद्मसरोवर देखा। वह सरोवर कैसा था? सो कहते हैं
दुबले और तगडे पाठीन, मद्गुर, शाल, शकुल, राजीव तथा रोहित आदि मत्स्य तथा मगर,
સંપૂર્ણ ભાવાળા કલહસે, રાજહંસ, બાલહસે, અને ચકવાઓ, તેમ જ સારસ પક્ષીના જોડલાં, આ સરેવરમાં કલ્લોલ કરતાં હતાં. ત્યાં અનેક દેવ દેવીઓના જોડલાં જે ક્રીડા કરી રહ્યાં હતાં તેને કારણે તેમાં લહેર छनी ही ती.
આ સરોવર, જેનારના મન અને નેત્રોને આનંદ આપનારું હતું. આ સરવરે પોતાની પ્રભાથી બીજા બધા સરોવરને તિરસ્કૃત કરી દીધાં હતાં.
આ સરોવરમાં સર્વશ્રેષ્ઠ પમે-કમનો વાસ હોવાથી તે “પદ્મસરાવર” તરીકે ઓળખાતું. એવું પદ્મ. સરવર ત્રિશલા રાણીએ દસમાં સ્વપ્નમાં જોયું. (૦૨૪).
नम-'तओ पुण सा हीणपीणत्याहि. भू नुस्ज यां समानामा नियमावीमे ૫૬મસરોવર જોયું. તે સરોવર કેવું હતું ? તે કહે છે. onat દુબળાં અને જડા પાઠીન, મદૂગુર, શાલ, શકુલ, રાજીવ તથા રહિત આદિ માછલાં તથા મગર, ગ્રાહ,
वर्णनम्.
॥४४३॥
Jain Education S

Page #457

श्रीवल्प
सूत्रे
॥४४४॥
मद्गुराः शालाः शकुला राजीवा रोहिताश्च आदौ येषां ते तथाभूता मीना मत्स्याः, मकराः, ग्राहाः, शिशुमाराः, कमठा:-कच्छपाः प्रभृतयो ये जलचरा जलचरजीवास्तेषां यो निकरः समृहस्तेन परिपीयमानं पानीयंजलं यस्य तम्, तथा तरलतर-तरङ्ग-तरङ्गितं- तरलतराः अतिचपलाः ये तरङ्गाः तेः तरङ्गितंचञ्चलं, तथाकडार-हल्लक-कुवलये-दीवर-कैरव-पुण्डरीक-कोकनद-परमसुषमा-सुषमितं-तत्र-कहाराणि-श्वेतसौगन्धिकपुष्पविशेषाः, हल्लकानि-रक्तवर्णत्रिकालविकासिपुष्पविशेषाः, कुवलयानि-चन्द्रविकासीनि कमलानि, इन्दीवराणि= चन्द्रविकासीनि नीलकमलानि, कैरवाणि-श्वेतवर्णानि चन्द्रविकासीनि कमलपुष्पाणि, पुण्डरीकाणि-श्वेतकमलानि, कोकनदानि-रक्तकुमुदानि रक्तकमलानि च तेषां या परमसुषमा अत्यधिकशोभा तया सुषमितं-मुशोभितम्, तथाअरुणारुण-किरण-स्फुरणो-निद्र-कमल-किञ्जल्क-निःस्यन्दमान-सुरभितम-पराग-सञ्जाते-पत्पीतरक्त-तोयम्अरुणः सूर्यः तस्य ये अरुणाः रक्ताः किरणाः तेषां स्फुरणेन-पसारेण उनिद्राणि प्रफुल्लानि यानि कमलानि तेषां ये किञ्जल्का केसराः तेभ्यो निःस्यन्दमान:-क्षरन् यः सुरभितमः अतिसुगन्धियुक्तः परागः पुष्परजः तद्रपो यो रागः रञ्जनद्रव्यं तेन संजात निष्पन्नम् ईषत् किश्चित् पीतं रक्त-रक्तवर्ण तोयं जलं यस्य तम्, तथाग्राह, शिशुमार, कछुए आदि-आदि जलचर जीवों का समूह उस सरोवर का पानी पी रहा था। वह अत्यन्त चपल तरंगों से तरंगित था । कल्हारक अर्थात् एक प्रकार के सुगंधमय श्वेत कमलों से, हल्लक नामक रक्तवर्ण एवं तीनों कालों में खिले रहने वाले कमलों से, कुवलयों-चन्द्र-विकासी कमलों से, इन्दीवरों-चन्द्रविकासी नील कमलों से, कैरवों से-चन्द्रविकासी श्वेतवर्ण कमलों से, पुण्डरीकों-सफेद कमलों-से और कोकनदों से अर्थात-रक्त कुमुदों एवं रक्त कमलों से उसकी शोभा अनुपम बी। सूर्य की लाल किरणों के प्रसार के कारण विकसित हुए कमलों के केसर से झरने वाले अतीव सौरभसमन्वित पराग (फूलों की रज) रूपी राग (रंग) से उसका जल हल्के पीले एवं लाल रंग का हो गया શિશુમાર, કાચબા વગેરે વગેરે જળચર જીવેને સમૂહ તે સરોવરનું પાણી પીતું હતું. તે અત્યંત ચપળ તરંગ વડે લહેરાતું હતું. કહલારક (એક જાતનાં સુગંધીદાર વેત કમળથી, હલક નામનાં લાલ રંગનાં અને ત્રણે કાળમાં વિકસિત રહેતાં કમળાથી, તથા કુવલયે (ચન્દ્રવિકાસી વેત રંગના કમળો) થી, પુંડરીકે (સફેદ કમળો) થી, અને કેકનદોથી (રાતા કમળાથી અને રાતાં કુમદેથી) તેની શોભા અનુપમ હતી. સૂર્યનાં લાલ કિરણે પ્રસરવાને લીધે વિકસિત થયેલાં કમળના કેસોમાંથી ઝરતા અતીવ સૌરભવાળા પરાગ (ફૂલની રજ) રૂપી રાગ (રંગ) થી તેનું પાણી આછા પીળા તથા લાલ રંગનું લાગતું હતું. કુલેના રસને આસ્વાદ કરવાથી મત્ત બનેલા, આનંદિત
पद्मसरोवर
स्वमवर्णनम्.
॥४४४॥
છે
Jain Education
COM.jainelibrary.org

Page #458

श्री कल्पमूत्रे ॥४४५॥
漫漫漫前
पराग - परिपान - मत्त- मुदित- मञ्जु - गुञ्जद-न्तभ्रम-न्मिलिन्द - वृन्द- पिधीयमान - नलिनं-परागपरिपानेन = पुष्परसास्वादनेन मत्ताः = जातोन्मादा मुदिता = आनन्दिताः मञ्जगुञ्जन्तः = मधुराव्यक्तशब्दं कुर्वन्तः अन्तभ्रमन्तः = मध्ये वि चरन्तश्च ये मिलिन्दाः = भ्रमरास्तेषां वृन्देन = समूहेन पिधीयमानानि श्राच्छाद्यमानानि नलिनानि = कमलानि यत्र तम्, तथा-विहर- द्विविध - शकुनि - गण - विहरन् - इतस्ततो विचरन् विविधानाम् = हंस - सारस क्रौञ्च चक्रवाक कुरर-दास्यूहाद्यनेकप्रकाराणां शकुनीनां पक्षिणां गणः = समूहो यत्र तम्, तथा कमलिनीदल - विलसद - म्बुबिन्दु-कदम्बकजनित- मौक्तिक - तारका - विभ्रमं - कमलिनीदलेषु = कमलिनीपत्रेषु विलसन्ति = विराजमानानि यानि अम्बुविन्दुकदम्बकानि= जलविन्दुसमूहाः, तैः जनितः = उत्पादितः मौक्तिकानां = मुक्ताफलानां तारकाणां च विभ्रमः = संशयः सादृश्यं वा यत्र तम्, तथा - रत्नाकरसमं = बहुविस्तीर्णत्वेन मौक्तिकादिरत्नमयत्वेन च समुद्रसदृशं तथा सरोजपुञ्जाभिरामं - सरोजपुञ्जेन= कमलपुञ्जेन अभिरामं=मुन्दरं, तथा सकल - शोभा - मुख- समन्वित - कलहंस - राजहंस - बालहंसचक्रवाक-चक्र - सरस - सारसा खर्च गर्वा - धिष्ठित-विहङ्गम- युगल - संसेवित- जल-लोलम् - सकलानि यानि शोभासुखानि = शोभाः सुखानि च तैः समन्वितः = युक्तवासौ कलहंसराजहंस बालहंसचक्रवाकचक्रसर ससारसा खर्वगर्वाधि था। फूलों के रस का आस्वादन होने के कारण मत्त बने हुए, प्रमुदित हुए, मधुर गुंजार करते हुए, मध्य में विचरण करने वाले भौरों के समूहों ने वहाँ के कमलों को आच्छादित कर रक्खा था। वहाँ अनेक प्रकार के हंस, सारस, क्रौंच, चकवा, कुरर, दात्यूह (मधुरस्वर बोलने वाले पक्षिविशेष) आदि पक्षी इधर से उधर उड़ाने भर रहे थे। कमलिनियों के पत्तों पर सुशोभित होनेवाली जल की बूंदों का समूह मोतियों का तथा ताराओं का भ्रम उत्पन्न कर देता था । अत्यन्त विस्तीर्ण होने के कारण तथा मुक्ता आदि रत्नों से परिपूर्ण होने के कारण वह सागर सरीखा दिखाई देता था । कमलों के पुंजों से रमणीय था । वह सब
થયેલા, મધુર ગુંજારવ કરતા, મધ્યમાં અવર-જવર કરનારા ભમરાએાના સમૂહે ત્યાંનાં કમળાને આવરી દીધાં હતાં. त्यांने अहारना इंस, सारस, डौंथ यम्बा २२ (कडा) हात्यूड (मधुर स्वर पोसना३ मे पक्षी) माहि પક્ષીઓ આમ તેમ ઉડતાં હતાં. કમલિનીનાં પાન પર સુથેભિત લાગતા પાણીનાં ટીપાંઓના સમૂહ મેાતીઓ તથા તારાઓને ભ્રમ ઉત્પન્ન કરતા હતા. અત્યન્ત વસ્તીણુ હોવાના કારણે તથા મેાતી આદિ રત્નાવડે ભરેલ હોવાથી તે સાગર જેવું દેખાતું હતું. કમળાનાં સમૂહ વડે તે રમણીય લાગતું હતુ. તે બધી જાતની Àભાવાળું અને

Jain Education tional
कल्प-
मञ्जरी
टीका
पद्मसरोवरस्त्रम
वर्णनम् .
॥४४५॥

Page #459

श्रीकल्पसूत्रे ||४४६||
M道鐘
ष्ठितविहङ्गमयुगल से सेवित जललोल :- कलहंसाः = कादम्बाः 'वतक' इति ख्याताः पक्षिणः, राजहंसा- रक्तचचुचरणाः श्वेतवर्णा हंसाः, बालहंसाः= पक्षिविशेषाः, चक्रवाकाः =पक्षिविशेषाः तेषां चक्रं समूहः, सरससारसा:-सुन्दरसारसपक्षिणश्च तद्रपा ये अखर्वगर्वाधिष्ठिताः=बहुगर्वाश्रिताः विहङ्गमाः पक्षिणः तेषां यानि युगलानि, तैः संसेवितं यज्जलं तेन लोलः=चञ्चलश्च तम्, तथा अनेक - देव-देवी - युगल - क्रीडनो-छल-स्कलोलम् - अनेकाः = बन्यो या देवदेव्यः, तासां यानि युगलानि तेषां क्रीडनेन= क्रीडया उच्छलन् कल्लोलः = महातरङ्गो यस्य तम्, प्रेक्षक- जनहृदय-मनो-नयना-ऽऽनन्द- करं- प्रेक्षकजनाः दर्शकास्तेषां हृदयमनोनयनानाम् आनन्दकरं=प्रमोदकारिणं, तथास्वक - प्रभा - पराभूत-सकल - सरोवरं = निजप्रभातिरस्कृतसर्वसरोवरम्, एतादृशं वरं श्रेष्ठं पद्मसरोवरं = कमलसरोवरं पश्यति ॥० २४||
११ - खीरसायरसुमिणे
मूलम् - तत्र पुण सा सीयकिरण - किरण - गण - विभासि - विमल - जल-संचयं महामगर - णिगरसिसुमार- बार - तिमि - तिमिंगिल - तिमिंगिलगिल - चवलो- च्छलण - चोखुब्भमाण- रायमाण- समाण - कल्लोळ - पोप्पूयमाण-जाद-समुदयं संमिलंत - नाणाणई-जलो - उसंत-समुदयं सव्त्रओ समंता समुच्छलंत - तरल- तरो-तुंग-तरंगा - प्रकार की शोभा एवं सुख से सम्पन्न था। कलहंसों (बतक), राजहंसों (लाल चोंच तथा पैरों वाले सफेद हंस), बालहंस (एक प्रकार के पक्षी), चकत्रों का समूह तथा सुन्दर सारस आदि अत्यन्त गर्वीले पक्षियों के युगल उसके जल का सेवन करते थे, अतएव सरोवर चंचल था । बहुत-से देव - देवियों के युगलों की क्रीड़ा के कारण उसमें उत्ताल तरंगें उठ रही थीं। वह देखने वालों के हृदय को, मन को तथा नयनों को आनन्द देने वाला था। अपनी असाधारण प्रभा से समस्त सरोवरों को मात करता था । त्रिशला देवी ने इस प्रकार के कमलयुक्त सरोवर को दशवें स्वम में देखा ||० २४ |
सुभभय इतुः सहसो (पती) रासो (सास यांथ तथा भगवाणा सह सेो), मासह सेो ( प्रारना पक्षी), ચકવાના સમૂહ, તથા સુદર સારસ આદિ ગવીલાં પક્ષીઆનાં યુગલે તેના પાણીનું સેવન કરતાં હતાં. તેથી તે સરોવર ચંચળ હતું. ઘણા જ દેવ-દેવીએના યુગલેાની ક્રીડાને કારણે તેમાં ઊંચાં મેાજાએ પેદાં થતાં હતાં. તે જોનારાઓના હૃદયને. મનને તથા નેત્રોને આનંદદાયી હતું. પેાતાની અસાધારણ કાન્તિ વડે તે બીજા બધાં સરાવાને મહાત કરતું હતું. ત્રિશલા દેવીએ આ પ્રકારનું કમળાવાળું સરેાવર દેશમાં સ્વપ્નામાં જોયુ. (સૂ॰ ૨૪)

कल्प
मञ्जरी
टीका
पद्मसरोवरस्वम
वर्णनम्.
॥४४६ ॥
.

Page #460

कल्पमञ्जरी
टीका
नुतरंग रंगत्तरंगभंगं पडु-परणा-दइ-समुच्छलंत-जलतरंग-परंपरा-संघट्टिय-तड-परावत्त-लोललहरी-लसिय-फेनिल
पओ-गलिय-अंतरालं विगयजंबानं महाधुणिय-उद्धरतर-तर-संगम-महागत्ता-चत्त-मिलिय-उच्छलिय-परावित्तश्रीकल्प- धावंद-उल्लसिय-पयसं साउ-जल-सरसं सुंदरं खीरसायरं पासइ ॥ मू०२४॥
११-क्षीरसागरस्वप्नः ॥४४७॥
छाया-ततः पुनः सा शीतकिरण-किरण-गण-विभासि-विमल-जल-संचयं महामकर-निकर-शिशुमार-चार-तिमि-तिमिङ्गिल-तिमिङ्गिलगिल-चपलो-च्छलन-चोक्षुभ्यमाण-राजमाना-समान-कल्लोल-पोप्लूयमानयादः-समुदयं संमिल-नाना-नदी-जलो-लसत्समुदयं सर्वतः समन्तात् समुच्छल-त्तरलतरो-तुङ्ग-तरङ्गा-नुतरङ्ग रङ्गत्तरङ्गभङ्गं पटु-पवना-ऽऽहति-समुच्छल-जल-तरङ्ग-परम्परा-संघट्टित-तट-परावृत्त-लोललहरी-लसित
११-क्षीरसागर का स्वप्न मल का अर्थ-'तओ पुण सा सीयकिरण' इत्यादि । तत्पश्चात त्रिशला देवी ने चन्द्रमा की किरणों के समूह से उज्ज्वल, निर्मल जलसमूह से युक्त, बड़े-बड़े मगरों के समूह के, शिशुमारों (सोस) के समूह के तथा तिमि, तिमिगिल, तिमिगिलगिल नामक मच्छों के तेजी के साथ उछलने से क्षुब्ध होने के कारण उठने वाली असाधारण तरंगों में तैरने वाले जल-जन्तुओं से युक्त, मिलने वाली अनेक नदियों के जल से जिसकी जलराशि में वृद्धि हो रही है ऐसे, सभी ओर पूरी तरह उत्पन्न होने वाली तरंगपरम्परा से युक्त, धीरे-धीरे उठती हुई तरंगों के भंग से सम्पन्न, प्रबल पवन के आघात से उठी जल तरंगों की परम्परा से संघहित तट से लौट कर आने वाली चंचल लहरों से मुशोभित एवं फेनयुक्त जल से रमणीय मध्यभाग
૧૧ ક્ષીરસાગરનું સર્વપ્ન भूजन। मथ-'तओ पुण सा सीयकिरण' त्याहि. य'ना सवाणाथी ५ पधारे Gorqn निर्भ જળના સમૂહવાળે, અનેક મોટા મોટા મગરે, શિશુમાર, તિમિ, તિમિંગિલ, તિમિંગિલગિલ નામવાળા મોના ઉછળવાથી ઘણે ક્ષુબ્ધ થઇ ગયે છે એ; અસાધારણ તરંગે વચ્ચે પણ તરવાવાળા જળ-જંતુઓ યુક્ત; અનેક નદીઓના પ્રવાહે જેમાં સામેલ થઈ જેના પાણીની વૃદ્ધિ કરે છે એવે; જેના મધ્ય ભાગમાં, તરંગોની પરંપરા
નિયત પ્રમાણે ઉઠી રહી છે એવે; જેના તરંગે, કિનારે અથડાઈ પાછા વળતાં પવનના જોરે, ચંચળ લહેરીઓમાં થી ફેરવાઈ જાય છે એ; જેના પાણીમાં દૂધ જેવા સફેદ અને મીઠા ફીણે ચેકબંધ તરે છે એ; કીચડ રહિત,
क्षीरसागरस्वाम
वर्णनम्.
॥४४७||
Jain Education
M
ona!

Page #461

कल्पमञ्जरी
टीका
क्षीरसागर
म फेनिल-पयो-ललिता-न्तरालं विगतजम्बालं महाधुनिको-टुरतर-तरः-सङ्गम-महागर्ता-वर्त्त-मिलितो-च्छलित
परावृत्त-धावदुल्लसित-पयसं, स्वादु-जल-सरसं सन्दरं क्षीरसागरं पश्यति ॥ सू०२५ ॥ श्रीकल्प
टीका--'तओ पुण सा सीयकिरण' इत्यादि । ततः पद्मसरोवरस्वमदर्शनानन्तरं पुनः एकादशे स्वप्ने
सा-त्रिशला क्षीरसागरं पश्यति, तत्र कीदृशं तम् ? इत्याह-शीतकिरण-किरणगण-विभासि-विमलजलसंचयं॥४४८॥ शीतकिरणः चन्द्रः, तस्य किरणानां गणेनन्समूहेन विभासत इत्येवंशीलो विमलजलसंचयः निर्मलजलसम्हो
यस्य तम्, तथा-महामकर-निकर-शिशुमार-चार-तिमि-तिमिङ्गिल-तिमिङ्गिलगिल-चपलोच्छलन-चोक्षुभ्यमाणराजमाना-समान-कल्लोल-पोप्लूयमान-यादः-समुदयं-तत्र-महामकरा: महाग्राहाः तेषां निकर समूहः, शिशुवाले, कीचड़ से रहित, बड़ी-बड़ी नदियों के वेगवान् संगम से पडे हुए गड़हों में होने वाले आवर्तों से मिले, उछले, लौटे और वेग के साथ दौडे पानी से अतिशय शोभायमान, मधुर जल के कारण सरस और सुन्दर क्षीरसागर को ग्यारहवें स्वप्न में देखा ।।मू० २५॥
टीका का अर्थ-'तओ पुण सा सीयकिरण' इत्यादि । पद्मसरोवर का स्वप्न देखने के पश्चात् ग्यारहवें स्वप्न में त्रिशला देवी ने क्षीरसागर को देखा। वह कैसा था? सो कहते हैं
उम क्षीरसागर के निर्मल जल का समूह चन्द्रमा के किरण-समूह समान चमक रहा था। विशालकाय मगरों के समूह, शिशुमारी (सोस नामक जलजन्नुओं) के समूह तथा तिमि, तिमि गिल (तिमिनामक मत्स्य को निगल जाने वाले) और तिमिगिलगिल (तिमिगिल को भी निगल जाने वाले) नामक मच्छ મેટી મોટી નદીઓના વેગવાળા સંગમથી પડેલા ખાડામાં, ભરતી થતાં પાણી ઉછળી પડતું, ને તે બને સંગમેના લીધે થતાં ઉછાળાનું પાણી, ઘણું રમણીય અને સુંદર દેખાતું એ જે મધુરજળવાળે ક્ષીરસાગર તેનું સ્વપ્ન, ત્રિશલા રાણીએ, અગ્યારમાં સ્વપ્નમાં જોયું. (સૂ૦ ૨૫)
टीन। अर्थ -'तओ पुण सा सीयकिरण' त्यादि. ५भ सशवरनु २१- या पछी सीमारमा સ્વપ્નામાં ત્રિશલા દેવીએ ક્ષીરસાગરને જોયો. તે કેવું હતું, તે કહે છે–
તે ક્ષીરસાગરનાં નિર્મળ જળને સમૂહ ચન્દ્રમાનાં કિરણસમૂહથી ચળકો હતા. વિશાળકાય મગરના સમૂહ, શિશુમારે (શેશ નામના જળચરો) ના સમૂહ તથા તિમિ. તિમિગિલ (તિમિ નામનાં માછલાઓને ગળી કવિ જનારા) તથા તિમિગિલગિલ (તિમિગિલ નામના મચ્છને પણ ગળી જનાર) છે તેમાં ઉપર ઉછળતાં હતાં. એ બધાના
॥४४८||

Page #462

मूत्रे
कल्पमञ्जरी
टीका
मारा जलजन्तुविशेषाः 'सोंस' इति ख्याताः, तेषां वार-समूहः तिमयः, तिामाङ्गलाः, तामाङ्गलागलाश्च मत्स्यविशेषाः, तेषां यत् चपलं शीघ्रम् उच्छलनम् उद्गमनम्, तेन चोक्षुभ्यमाणा पुनः पुनः क्षुभ्यन्तः क्षोभ
प्रामुवन्तो राजमानाः शोभमानाः असमानाः असाधारणाश्च ये कल्लोला: महातरङ्गाः, तत्र-पोप्लयमानः संतरन् श्रोकल्प
यादःसमुदया जलजन्तुसमूहो यस्मिस्तम्, तथा संमिल-नाना-नदी-जलो-ल्लस-समुदयं-संमिलन्त्यः सङ्गता
भवन्त्यो याः नानानद्यः अनेकनद्यः तासां यानि जलानि तैः उल्लसन शोभमानः समुदयः अभ्युदयो वृद्धिर्यस्य ॥४४९॥
तम्, तथा-सर्वतः सर्वप्रकारेण समन्तात्-चतुर्दिक्षु समुच्छल-त्तरलतरो-तुङ्ग-तरङ्गा-नुतरङ्ग-समुच्छलन्त उद्गच्छन्तः तरलतराः अतिचपलाः उत्तुङ्गाः-उन्नताः तरङ्गानुतरङ्गाः-तरङ्गपरम्परा यत्र तम्, तथा-रङ्गत्तरङ्गभङ्ग-रगन्तः शनैः शनैश्चलन्तः तरङ्गभङ्गाः-तरङ्गभेदाः यत्र तम्, तथा-पटु-पवना-ऽऽइति-समुच्छल-ज्जल-तरङ्ग-परम्परा-संघट्टिततट-परावृत्त-लोललहरी-लसित-फेनिल-पयो-ललिता-न्तराळ-तत्र-पटवः पबला ये पवनाःवायवस्तेषां या आहतिः आघातः, तया समुच्छलन्ती-उद्गच्छन्ती जलतरङ्ग परम्परा-जलतरङ्गमाला, तया संघट्टिताः= संघर्ष प्राप्ताः तटपरावृत्तातोरान्नित्ताः लोला:-चचलाश्च या लहयः = महातरङ्गास्ताभिलसितंशोभितं फनिलं = फेनयुक्तं च यत् पयोजलं तेन ललितं = शोभनम् अन्तराल = मध्यभागो उसमें उपर उछलते थे। इन सबके उछलने से उस सागर में असाधारण तरंगें उत्पन्न होती थीं। उन तरंगों में नाना प्रकार के जलजन्तु उतराते थे। उस सागर में बहुत-सी सरिताओं (नदियों) का संगम होता था, और उस संगम के कारण उसके जल का अभ्युदय हो रहा था। उसमें सर्वत्र और सभी तरह लहरों पर लहरें लहरा रही थीं। वह हल्की-हल्की तरंगों की छटा से युक्त था। प्रबल पवन के आघात से एक तरंग उठती, उससे दूसरी तरंग उत्पन्न होती, इस प्रकार तरंगों की परम्परा पैदा हो जाती थी । वह तरंगपरम्परा जाकर किनारे से टक्कर खाती थी। इस टक्कर से जो चंचल लहरें उत्पन्न होती थीं, उनके लौटने से जल में फेन उत्पन्न होते थे। इन फेनों से युक्त जल के कारण सागर का मध्यभाग बड़ा ही मुहावना ઉછળવાને કારણે તે સાગરમાં અસાધારણ લહે ઉત્પન્ન થતી હતી તે લહેરેમાં વિવિધ પ્રકારનાં જળતુઓ ઉભરાતાં હતાં તે સાગરમાં ઘણી નદીઓનો સંગમ થતું હતું, અને તે સંગમને લીધે તેના પાણીમાં વધારે થતા હતા. તેમાં સર્વત્ર અને બધી તરફ લહેર પર લહેરો ઉછળતી હતી. તે નાનાં નાનાં તરંગોની છટાવાળે હતે. પ્રબળ પવનના આઘાતથી એક લહેર પેદા થતી, તેમાંથી બીજી લહેર પેદા થતી, એ રીતે લહેરાની પરંપરા પેદા
થતી હતી. તે તરંગપરંપરા જઈને કિનારાની સાથે અથડાતી હતી. આ અથડાટથી જે ચંચળ લહેરો ઉત્પન્ન થતી કરે છે તે પાછી ફરવાથી પાણીમાં ફીણ ઉત્પન્ન થતાં હતા. તે ફીણવાળા જળને લીધે સાગરને મધ્યભાગ ઘણું જ સુંદર
क्षीरसागर
स्वामवर्णनम्.
॥४४९॥

For Private
Personal use only

Page #463

श्रीकल्प
सूत्रे
॥४५०॥
यस्य तम्, तथा विगतजम्बालं = कर्दमरहितम्, तथा - महाधुनिको - दुरतर - तरः सङ्गम - महागर्ता - वर्त-मिलितोंच्छलित-परावृत्त-धावदु-छसित - पयसम्- महाधुनिकाः = महानद्यः तासाम् उद्धुरतरतरसा प्रबलतरवेगेन यः सङ्गमः= मिलनं, तेन यो महागर्तः, तत्र य आवर्तः = जलभ्रमिस्तेन मिलितं सङ्गतम्, उच्छलितम् = उद्गतं परावृत्तं = निवृत्तं धावत्= वेगेन गच्छत् उल्लसितम् = अतिशोभनं पयो-जलं यस्य तम्, तथा - स्वादुजलसरसम्-स्वादुजलैः-मधुरजलैः सरसम्, एतादृशं सुन्दरं क्षीरसागरं क्षीरसमुद्रं पश्यति ||२५|
१२ – देवविमान सुमिणे
मूलम् - ओ पुण सा तरुणयरा - रुण - मंडल - दिप्पमाणं, विविह-विसाल- किंकिणी - जाल - सद्दायमाणं जाजलमाण - लंबमाण - दिव्व-दामाणं दिव्य-देविड्ढि - निहाणं पयर - णिसक - मंजुल - कंचण - महामणि- गण - पष्फुरणदलिय - गाढंधयारं पलंबमाण-नाणामणि - रयण-रइय- विविह-हारं, अंबर - वियारण गार - कप्प-प्पयारं, पंचवष्णरयण-मुत्ताहार - तोरण- विभूसिय- चउद्दारं अटुत्तर - सहस्स - मणिखंभ - पहा - विडंबिय - सहस्सकरं विविह-सोभाधरं विमल - संखतल - दहिघण-गोक्खीरफेण - रययनियर - निम्मल - प्पगास जाजलमाण - दिव्त्र - तेयपुंज - संकासं मिगमहिस-राह-च्छगल- ददुर - हयगय - गवय-भुयग-खग्ग- उसभ - गर-मगराइ - जलयर - किन्नर - सुर- चमर-सिंहसहल - अट्ठावय-ऋणलया - कमललयाइ-विचित्त-चित्त-संजाय - पासग - जण-मण-तोस, सरस-ताल-लया खव्वगव्वगंधव्त्र - संगीय - फीय-मुइ-मोय-पोस-घोसं, वणघण घण घणाघणो-जिय-गज्जिय - विडंविणा विदारग-विंददेखता था । वह सागर कीचड़ से रहित था । तीव्र वेग के साथ दौड़ कर महानदियाँ उस सागर में मिलती थीं । उनके संगम के कारण जो खड्डे पड़ गये थे, उनमें आवर्त्त उठ रहे थे। उनके साथ मिला हुआ, उछला हुआ, लौटा हुआ और वेग के साथ जाता हुआ जल अत्यन्त सुन्दर दिखाई देता था । वह क्षीरसागर स्वादु जल से सरस था और सुन्दर था, इस प्रकार का क्षीरसागर त्रिशला देवीने ग्यारहवें स्वप्न में देखा |म्० २५॥ લાગતા હતા. તે સાગર કીચડ વિનાના હતા. ઘણા જ વેગથી દોડીને મેટા નદીએ તે સાગરને મળતી હતી. તેમના સંગમને લીધે જે ખાડા પડયાં હતાં તેમાં આવત (ભમરીએ) ઉઠતાં હતાં. તેમની સાથે મળેલું, ઉછ. ળતું. પાછું ફરતુ, અને વેગની સાથે જતું પાણી અત્યંત સુ ંદર લાગતું હતું. તે ક્ષીરસાગર મીઠાં જળ વડે સરસ લાગતા હતેા તથા પ્રકારના ક્ષીરસાગર ત્રિશલા દેવીએ અગીયારમાં સ્વપ્નમાં ન્ત્યેા. (સ્૦૨૫)
त

通通强
कल्प
मञ्जरी
टीका
क्षीरसागर
स्वझ
वर्णनम् .
॥४५०॥
.

Page #464

श्रीकल्प
कल्प
मञ्जरी
॥४५१॥
टीका
देवविमान
दुंदुहि-धुरीण-झुणिणा मणुस्सलोगं सदिगंतं पूरयंतं जलंता-णल-डज्झमाण-णिरुबमाण-कालागुरु-पवरकुंदुरुकतुरुक्क-पमुह-धूव-दुन्निरूव-मघमघायमाण-गंध विरायमाग-विविह-सुह-चिंधं निच्चालोग विगयसोगं नाणाविहसरस-केलि-कला-कोऊहल-संलग्ग-सुरवरा-सणा-भिरामं सयल-सुरवर-विमाण-ललाम, अकय-सुकय-दुल्लभयरं कय-मुकय-सुलभयरं पुंडरीगाभिहाण देवविमाणं पासइ ॥सू० २६॥
१२-देवविमानस्वप्नः छाया-ततः पुनः सा तरुणतरा-रुण-मण्डल-दीप्यमानं, विविध-विशाल-किङ्किणीजाल-शब्दायमानं जाज्वल्यमान-लम्बमान-दिव्य-दामानं, दिव्य-देवधि-निधानं प्रतर-निषक्त-मञ्जल-काश्चन-महामणिगण-मस्फुरण-दलित-गाढान्धकारं प्रलम्बमान-नानामणि-रत्न-रचित-विविध-हारम् अम्बर-विदारण-कार-कल्प-प्रचारं
१२-देवविमान का स्वप्न ___ मूल का अर्थ-'तओ पुण सा तरुणारुण' इत्यादि। तत्पश्चात त्रिशला देवीने बारहवें स्वम में पुण्डरीक नामक देवविमान को देखा। वह देव विमान मध्याह्नकालीन सूर्य के समान देदीप्यमान था। नाना प्रकार की बड़ी-बड़ी घुघुरुओं के समूह के शब्द से मुखरित हो रहा था। उसमें अतिशय चमकीली सुन्दर मालाएँ लटक रही थीं। वह देवों की दिव्य ऋद्धि का निधान था। पतरों में लगे हुए सुन्दर स्वर्ण और महामणियों के समूह के प्रकाश से सघन अंधकार को नष्ट करने वाला था। उसमें अनेक प्रकार की मणियों तथा रत्नों के बने विविध हार लटक रहे थे। उसकी गति मानो आकाश को चीर देने में समर्थ थी। उसके
( ૧૨ મું દેવવિમાનનું સ્વપ્ન 'तओ पुण सा तरुणारुण' त्याहि निसा राणी मारभां वपनामा ४७४ नाभनुविभागलेय. આ દેવવિમાન, ખરા બપોરના પ્રકાશમાં સૂર્યના તેજ જેવું દેદીપ્યમાન હતું.
વિવિધ પ્રકારના ઘુઘરીઓના સમૂડ વડે, માટે અવાજ નીકળી રહ્યો હતો. તેમાં ચકચકાટ મારતી સુંદર માળાઓ લટકી રહી હતી. વિમાન, દેવેની દિવ્ય ત્રાદ્ધિ સમાન ગણાતું,
છાપરા ઉપર, સુવર્ણ અને મહામણીઓના પ્રકાશથી, ઘોર અંધકાર નાશ પામતું હતું. આ વિમાનમાં મણિ-રત્નના હારે લટકી રહ્યાં હતાં.
તેની ગતિ ઘણી વેગવાન હતી. તેના ચારે દ્વારે ઉપર, પાંચવર્ણા રત્નો અને મોતિઓના તારણે લટકી હતી
वर्णनम्.
॥४५१॥
Jain Education Bational
For Private & Personal Use On

Page #465

श्रीकल्पसूत्रे
॥४५२॥

पञ्चवर्ण-रत्न- मुक्ताहार - तोरण- विभूषित - चतुर्द्वारम् अष्टोत्तरसहस्र - मणिस्तम्भ-प्रभा - विडम्बित - सहस्रकरं विविधशोभाधरं विमल - शङ्खतल - दधिधन- गोक्षीरफेन - रजतनिकर-निर्मल- प्रकाशं, जाज्वल्यमान - दिव्य - तेजः -पुञ्जसंकाशं मृग-महिष-वराह-च्छगल-दर्द रहय-गज - गवय- भुजग - खड्ग - नृषभ - नर - मकरादि - जलचर - किन्नर - सुरचमर - सिंह - शार्दूला-ष्टापद - चनलता - कमललतादि - विचित्र - चित्र - संजात - दर्शक - जन- मन- स्तोषं सरस - ताललयाखर्व-गर्व - गन्धर्व-सङ्गीत-स्फीत - श्रुति-मोद - पोष घोषं वनधन-धन- घनाघनो-र्जित-गर्जित-विडम्बिना वृन्दारक
चारों द्वार पाँच वर्णों के रत्नों एवं मोतियों के हारों के तोरणों से विभूषित थे । वह एक हजार आठ मणिमय स्तंभों की प्रभासे सूर्य को तिरस्कृत करता था । भाँति-भाँति की शोभा को धारण करता था । निर्मल शंख, दही, गाय के दूध के फेन तथा चांदी के समूह के समान शुभ्र प्रकाश वाला था । जाज्वल्यमान स्वर्गीय तेजोराशि के सदृश था। मृग, महिष सूअर, बकरा, मेंढक, घोड़ा, हाथी, रोश, सर्प, गेंडा, बैल, नर तथा मगर आदि जलचरों के, और किन्नर, सुर, चमर, सिंह, वाघ, अष्टापद, वनलता, कमललता आदि के विचित्र-विचित्र चित्रों से देखने वालों के मन में सन्तोष उत्पन्न करने वाला था । उसमें सरस ताल तथा लय के तीव्र गर्व वाले गन्धर्वो के गान का मधुर एवं कानों के आनन्द को पुष्ट करने वाला घोष हो रहा था। पानी ही जिनकी पूंजी है ऐसे सघन मेघों की गंभीर गर्जना की विडम्बना
રહ્યાં હતાં. એક હજાર આઠ મણિમય થાંભલાની પ્રભા આગળ સૂર્યંનું તેજ ઝાંખું પડતું. વિવિધ પ્રકારની શેાભા માલૂમ પડતી હતી.
નિમ્હલ શ ́ખ, દહી', ગાયના દૂધનુ ફીણુ અને ચાંદીના પાટલા સમાન આ વિમાન ઉજ્જવળ હતું. સ પ્રકારના તેજના સમૂહ ત્યાં રેઢવામાં આવ્યે હતેા.
या विमानमा २, महिष, सुवर, मडश, हेड्डा, थोडा, हाथी, शेञ, सर्प, गेडा, मेल नर, तथा भगर आहि सयरो, भने निरो, सुर, अमर, सिंह, वाघ, अष्टाय बनलता, उभणसता, विगेरेना चित्र-विचित्र चित्रो આલેખવામાં આવ્યાં હતાં, આ ચિત્ર મનને ગમે તેવા અને પ્રમાદકર હતાં.
આ વિમાનમાં, ગંધર્વોના ગાન અને કિન્નરોના નાચ થઈ રહ્યાં હતાં. મેઘના સમૂહેને પણ ગનામાં હરાવી દે તેવી ધ્વનિ છૂટતી હતી. આ વિમાનમાં, સર્વોત્કૃષ્ટ મઘમઘાયમાન ક્રૂપાથી સુગધ ફેલાઇ રહી હતી.
Private & Personal Use Only
कल्प
मञ्जरी
टीका
देवविमान
स्वन
वर्णनम् .
॥४५२॥

Page #466

श्रीकल्प
वृन्द-दुन्दुभि-धुरीण-ध्वनिना मनुष्यलोकं सदिगन्तं पूरयन्तं ज्वलद-नल-दह्यमान-निरुपमान-कालागुरु-प्रवरकुन्दुरुक्क-तुरुष्क-प्रमुखधूप-दुनिरूप-मघमघायमान-गन्धं विराजमान-विविध-शुभ-चिहं निस्यालोकं विगतशोकं नानाविध-सरस-केलिकला-कुतूहल-संलग्न-सुरवरा-सना-भिरामं सकल-सुरवर-विमान-ललामम् अकृत-सुकृत-दुर्लभतरं कृत-मुकृत-सुलभतरं पुण्डरीकाभिधानं देवविमानं पश्यति ॥मू०२६॥
टीका-'तओ पुण सा तरुणारुणे' त्यादि । ततः क्षीरसागरस्वमदर्शनानन्तरं पुनः द्वादशे स्वप्ने सा-त्रिशला देवविमानं पश्यति, तत्र कीदृशं देवविमानम् ? इत्याह-तरुणतरारुण-मण्डल-दीप्यमानं-तरुणतर:
कल्प
मूत्रे
मञ्जरी
॥४५३॥
टीका
करने वाली, देव-समूह की भेरियों की मनोहर ध्वनि से दिशाओं के छोर तक मनुष्यलोक को पूरित कर रहा था। उसमें जलती हुई अग्निमें जलाये जाने वाले अनुपम काले अगर, श्रेष्ठ कुन्दरुक्क तथा तुरुष्क (लोबान) आदि धूपों की अनिर्वचनीय एवं मघमघाती हुई गंध व्याप्त थी। उसमें नाना प्रकार के शुभ चिह्न सुशोभित हो रहे थे। वह निरन्तर प्रकाशवाला तथा शोक से रहित (हर्षजनक) था। विविध प्रकार की सरसक्रीड़ा-कलाओं के कुतूहल में मग्न देवों के आसनों से शोभायमान था। देवों के समस्त विमानों में सुन्दर था। वह पुण्यहीनों के लिए अत्यन्त दुर्लभ तथा पुण्यवानों के लिए अत्यन्त सुलभ था। ।।मू० २६॥
टीका का अर्थ-'तओ पुण सा तरुणारुण' इत्यादि । क्षीरसागर का स्वम देखने के अनन्तर बारहवें स्वप्न में त्रिशला देवी ने देवविमान देखा। वह देवविमान कैसा था ? सो बतलाते हैं
वह अत्यन्त तरुण अर्थात् दोपहर के सूर्य-मंडल के समान देदीप्यमान था । अनेक प्रकार की बड़ी
न देवविमान१ स्वप्न
| वर्णनम् .
શુભ ચિન્હો પણ અંકિત કરવામાં આવ્યાં હતાં. તે નિરંતર પ્રકાશવાળું અને આનંદદાયક હતું.
વિવિધ પ્રકારની ક્રીડા અને કલાઓની મોજમાં દેવે મગ્ન થયાં હતાં. આવાં હર્ષજનક દશ્યથી પણ આ વિમાન શોભી રહ્યું હતું. આવું વિમાન પુણ્યવતેને માટે જ, સજીત થયેલું હોય છે. હીણપુને તે આને હેવાલ પણ સાંભળ દુર્લભ થઈ પડે છે. (સૂ૦૨૬)
टान म-'तओ पुण सा तरुणारुण.' त्याहि. क्षीरसागनु १ या पछी मारमा वनमा ત્રિશલા દેવીએ દેવતાનું વિમાન જોયું. તે દેવવિમાન કેવું હતું, તે બતાવે છે–
તે અત્યન્ત તરુણ એટલે કે મધ્યાહ્નના સૂર્ય-મંડળના જેવું તેજસ્વી હતું. અનેક પ્રકારની માટી મોટી
॥४५३॥
છે
Jain Education B
onal
For Private
Personal use only

Page #467

श्रीकल्प
मुत्रे
कल्पमञ्जरी
॥४५४॥
टीका
अतितरुणः-माध्याहिको योऽरुणः सूर्यस्तस्य यन्मण्डलं तद्वत् दीप्यमानं प्रकाशमानम्, तथा-विविध-विशालकिङ्किणी-जाल-शब्दायमानं-विविधाः अनेकपकाराः विशाला=महत्यो याः किङ्किण्यः क्षुद्रघण्टिकाः 'घुघुरा'ख्याः तासां जालेन-समूहेन शब्दायमानं शब्दं कुर्वन्तं, तथा जाज्वल्यमान-लम्बमान-दिव्य-दामानं-जाज्वल्यमानानि अतिप्रकाशमानानि लम्बमानानि दिव्यानि=सुन्दराणि दामानिमाल्यानि यस्मिन् तम्, तथा-दिव्यदेवदिनिधानं-दिव्या:-दिवि भवाः-स्वर्गीयाः, यद्वा-शोभना याः देवर्द्धयः दैववैभवानि तासां निधानं, तथाप्रतर-निषक्त-मजुल-काश्चन-महामणि-गण-प्रस्फुरण-दलित-गाढा-न्धकारं-प्रतरे विमानपतरे निषक्तः लग्नो यो मञ्जलकाञ्चनमहामणिगणः-मञ्जलानि सुन्दराणि-प्रकृष्टानि यानि काञ्चनानि=स्वर्णानि तथा-महामणयः= वैदूर्यादयश्च तेषां यो गण: समूहः तस्य प्रस्फुरणेन प्रकाशेन दलितादरीकृतः गाढान्धकारो येन तम्, तथाप्रलम्बमान-नानामणि-रत्न-रचित-विविध-हार-प्रलम्बमाना नानामणिरत्नरचितविविधहाराः-नाना=अनेकप्रकाराणि यानि मणिरत्नानि तै रचिता-निर्मिता विविधाः अनेकप्रकारा हारा यस्मिन् तम्, तथा-अम्बरविदारणकारकल्पप्रचारम्-अम्बरविदारणकारकल्प गगनभेदनसमर्थः प्रचार-संचारो यस्य तम्, आकाशगामिनमित्यर्थः, तथा-पञ्चवर्ण-रत्न-मुक्ताहार-तोरण-विभूषित-चतुरं-पञ्चवर्णरत्नैः मुक्ताहारनिर्मिततोरणैश्च विभू-
देवविमान
वर्णनम्.
बड़ी घंटियों के समूह के शब्दों से शब्दायमान था। उसमें अतिशय प्रकाशमान एवं लटकती हुई सुन्दर मालाएँ मुशोभित हो रही थीं। वह दिव्य देव-समृद्धि का भंडार था। उस विमान के पतरों में सुन्दर स्वर्ण एवं वैडूर्य आदि मणिगणों के समूह लगे हुए थे और उसके प्रकाश से गाढ़ अन्धकार दूर हो गया था। उसमें भांति-भाति के मणि-रत्नों से निर्मित अनेक प्रकार के हार विराजमान थे। उसकी गति आकाश को विदारण करने में समर्थ थी, अर्थात् वह आकाश-गामी विमान था। उसके चार द्वार पाँच प्रकार के
॥४५४॥
ઘંટડીઓના સમૂહથી શબ્દાયમાન હતું. તેમાં અતિશય પ્રકાશિત અને લટકતી સુંદર માળાએ શોભતી હતી. તે દિવ્ય દેવસમૃદ્ધિને ભંડાર હતું. તે વિમાનના પતરામાં સુંદર સુવર્ણ અને વહૂર્ય આદિ મણિગને સમૂહ લગાડેલ હતું, અને તેના પ્રકાશથી ગાઢ અંધકાર દૂર થઈ ગયા હતા. તેમાં જાત જાતના મણિરત્નોમાંથી બનાવેલા અનેક પ્રકારના હાર શોભતા હતાં. તેની ગતિ આકાશને પાર કરવાને સમર્થ હતી એટલે કે તે આકાશ-ગામી વિમાન હતું. તેના ચાર દ્વારે પાંચ પ્રકારનાં રત્નથી તથા મોતીઓના બનાવેલાં તેર વડે શણગારેલાં હતાં. વૈર્ય આદિ

Page #468

श्रीकल्प
पितानि=सुशोभितानि चत्वारि द्वाराणि यस्य तम्, तथा-अष्टोत्तरसहस्र-मणिस्तम्भ-प्रभा-विडम्बित-सहस्रकरम्अष्टोत्तरसहस्रम् अष्टाधिकसहस्रसंख्यका ये मणिस्तम्भाः चैर्यादिमणिरचितस्तम्भाः तेषां प्रभाभिः विडम्बित:= तिरस्कृतः सहस्रकरः मूर्यों येन तम्, तथा-विविधशोभाधरंबहुपकारकशोभाधारकम्, तथा-विमल--शङ्खतल-दधिघन-गोक्षोरफेन-रजतनिकर-निर्मल-प्रकाशं-विमलाः =शुभ्रा ये शङ्कतल-दधिधन-गोक्षीरफेन-रजतनिकराः तद्वद् निर्मलः प्रकाशो यस्य तम्, तथा-जाज्वल्यमान-दिव्य-तेजःपुञ्ज-संकाशं-जाज्वल्यमानः अतिप्रकाशमानो यो दिव्यः शोभनः तेजःपुञ्जः तेजःसमूहः तत्संकाशं तत्सदृशम्, तथा-मृग-महिष-वराह-छगल-दर्दुरइय-गज-गवय-भुजग-खड्ग-वृषभ-नर-मकरादि-जलचर-किन्नर-सुर-चमर-सिंह-शार्दूला-टापद-वनलता-कमल
मत्र
॥४५५॥
रत्नों से तथा मोतियों के बने तोरणों से विभूषित थे। वैडर्य आदि मणियों के बने एक हजार आठ स्तंभों की प्रभा से वह सूय का भी तिरस्कार करता था। वह विविध प्रकार की शोभा से सम्पन्न था। शुभ्र शैख के सदृश, जमे हुए दही के सदृश, गोदुग्ध के फेन के सदृश तथा चांदी की राशि के सदृश उसका प्रकाश था। वह ऐसा प्रतीत होता था, मानो अत्यन्त प्रकाशमान लोकोत्तर तेज का पुंज हो। वह हिरण, भैंसा, शूकर, बकरा, मेंढक, घोडा, हाथी, गवय, (गाय के समान-रोझ नामक जंगली पशु), सर्प, गेंडा, वृषभ, नर, तथा-मगर आदि जलचर, किन्नर (देवविशेष), सुर (देव), चमर (एक तरह का पशु), सिंह, व्याघ, अष्टापद (सरभ नामक एक जंगली पशु), वनलता (वन में उत्पन्न बेल), कमललता (कमल के फूलों की वेल) आदि के अद्भुत चित्रों से दर्शकों के चित्त को सन्तोष प्रदान करता था। उसमें सुन्दर
है देवविमान
स्वमवर्णनम्.
મણીથી બનેલા એક હજાર આઠ સ્તંભેનાં તેજ વડે તે સૂર્યને પણ મહાત કરતું હતું. તે વિવિધ પ્રકારની શોભાવાળું હતું. સફેદ શંખના જે, જમાવેલા દહીંના જે, ગાયના દૂધનાં ફીણના જેવો તથા ચાંદીના ઢગલા જે તેને પ્રકાશ હતે. તે જાણે અત્યંત પ્રકાશમાન અપાર્થિવ (લોકેત્તર) તેજને પુંજ હોય તેવું લાગતું હતું. તે હરણ, मेंस, भूड, म४२१, ३४, घोडा, साथी, १५ (आयना रानामनु मी प्राणी), सर्प, में, वृषभ, न२, तथा भा२ मा ४५५२, (२ (हेवनी मे लत), सुर (३१), यम२ (मे त ५४), सिं, पाय, अटा.
પદ (સરભ નામનું એક જંગલી પશુ), વનલતા (વનમાં પેદા થતી વેલ), કમળલતા (કમળનાં ફૂલોની વેલ) આદિના છે, અદૂભુત ચિત્રથી જોનારાઓનાં ચિત્તને સંતોષ આપતું હતું. તેમાં સુંદર તાલ (ગીતકળાની ક્રિયાનું માન અને
॥४५५

Page #469

श्री कल्पसूत्रे ॥४५६॥
Jain Education
लतादि - विचित्र - चित्र - संजात - दर्शक - जन-मनस्तोषं तत्र - मृगः = हरिणः महिषः = प्रसिद्धः, वराहः = मुकरः, छगलः= छागः दर्दुरः =मण्डूकः हयः = अश्वः गजः = हस्ती, गवयः = गोसदृशो वन्यपशुविशेषः भुजगः - सर्पः खङ्गः खड्गी - गेंडा ' इति ख्यातः पशुविशेषः, आत्रार्श श्राद्यच्; वृषभो = बलीवर्दः, नरः मनुष्यः, मकरादिजलचर:, किन्नरो - देवविशेषः सुरः = देवः चमरः = पशुविशेषः सिंहः, शार्दूलो = व्याघ्रः, अष्टापदः = सर भाख्यो वन्यजन्तुविशेषः, वनलता - वनोत्पन्नलता कमललता = कमलपुष्पलता तदादीनां यानि विचित्राणि - अद्भुतानि चित्राणि तैः संजातः=उत्पन्नो दर्शकजनमनस्तोषो यत्र यस्माद्वा तम्, तथा सरस-ताल-लया - खर्व-गर्व-गन्धर्व-सङ्गीत-स्फीतश्रुति-मोद - पोप - घोषं - सरसौ - प्रशस्तौ यौ ताललयौ - तालः गीतकलाक्रियामानम्, लयः = गीतवादित्रपादन्यासादीनां कालक्रिययोः साम्यं चेत्युभौ ताभ्याम् अखर्वः = बहुः गर्यो =ऽभिमानो येषां ते ये गन्धर्वाः = देवगाथकाः, तेषां यत् सङ्गीतं गानं तेन स्फीतः = स्वच्छः मधुरः = स्पष्टतरः, श्रुतिमोदपोषः = श्रवणाढादपुष्टिकरः घोषः= शब्दो यत्र तम्, तथा - वनधनघनघनाघनोर्जित गर्जितविडम्बिना-बनधनः - वनं जलमेव धनं वैभवं यस्य तादृशो यः घनः=निबिडः घनाघनो = मेघः तस्य यदर्जितगर्जितं - गम्भीरशब्दः, तद्विडम्बिना - तत्सदृशेन वृन्दारकवृन्द- दुन्दुभि-धुरीणध्वनिना - वृन्दारकाः = देवाः तेषां यद् वृन्दं समूहः तस्य ये दुन्दुभयः=भेर्यः तेषां धुरीणध्वनिना=पटुमधुराव्यक्तशब्देन सदिगन्तं - दिशावसानसहितं मनुष्यलोकं पूरयन्तं व्यामुवन्तं तथा-ज्वलद-नल
ताल (गीत - कला की क्रिया का मान) और लय ( गीत, वाद्य और चरणन्यास आदि के समय और क्रिया का साम्य) के उग्र गर्ववाले गंधव के संगीत से जो मधुर - स्पष्टतर ध्वनि होती थी, वह श्रोत्रों के सुख को बढ़ाने वाली थी । वनधन अर्थात् पानीरूपी पूंजी वाले घने मेघों की गंभीर गर्जना के समान सुरसमूह की दुंदुभियों की मनोरम मधुर और अस्फुट ध्वनि से वह विमान दिशाओं के अन्तिम छोर पर्यन्त मनुष्यलोक को व्याप्त कर रहा था । प्रज्वलित अग्नि में जलाये जाने वाले अतीव उत्तम कालागुरु, कुन्दु
લય (ગીત, વાદ્ય અને ચરણુન્યાસ આદિના સમય અને ક્રિયાનું સામ્ય) ના ઉગ્ર ગવાળા ગધાનાં સ’ગીતથી જે મધુર સ્પષ્ટતર ધ્વનિ થતા હતા, તે શ્રોતાઓના આનંદ વધારનાર હતા. વન-ધન એટલે કે પાણીરૂપી પુ'જીવાળા કાળા મેઘાની ગભીર ગર્જના જેવા સુર-સમૂહના દુંદુભીના મનારમ મધુર અને અસ્ફુટ ધ્વનિથી તે વિમાન દિશાના અંતિમ છેડા। સુધી મનુષ્યલેાકને વ્યાસ કરતુ હતું. સળગતા અગ્નિમાં બળનાર અત્યંત ઉત્તમ

कल्प-
मञ्जरी टीका
देवविमानस्वमवर्णनम्.
॥४५६॥
.

Page #470

श्रीकल्प
कल्पमञ्जरी
॥४५७॥
दह्यमान-निरुपमान-कालागुरु-मघरकुन्दरुक्क-नुरुष्क-प्रमुख-धूप-दुनिरूप-मघमघायमान-गन्धं-ज्वलन् प्रज्वलितो। भवन् योऽनलोवहिः, तत्र दह्यमाना: भस्मीक्रियमाणाः निरुपमाना अत्युत्कृष्टाः ये कालागुरु-पवरकुन्दुरुक्कतुरुष्क-प्रमुखधूपाः, तेषां दुर्निरूपः वक्तुमशक्यः मघमघायमानः प्रसरन् गन्धो यत्र तम्, तथा--विराजमान-विविध शुभ-चिह्नम्-विराजमानानि शोभमानानि विविधशुभचिह्नानि-स्वस्तिकादीनि अनेकप्रकाराणि चिह्नानि यत्र तम्, तथा-नित्याऽऽलोकं सर्वदाप्रकाशवन्तं, तथा-विगतशोकम्=शोकरहितम्-हर्षजनकमित्यर्थः, तथा-नानाविध-सरसकेलि-कला--कुतूहल--संलग्न--सुरवरा--ऽऽसना-भिराम-नानाविधा: अनेकप्रकाराः याः सरसाः केलिकलाः, तत्र यत् कुतूहलम् उत्कण्ठता तत्र संलग्नाः आसक्ता ये सुरवरा:-देवप्रवराः तेषामासनेन-उपवेशनेन अभिरामंशोभनम्, तथा-सकलसुरवरविमानललाम-सर्वदेवप्रवरविमानसुन्दरम्, अकृतसुकृतदुर्लभतरम् अकृतपुण्यानां सुदुष्मापम्, तथा-कृतसुकृतसुलभतरम् कृतपुण्यानां सुपापम्, एतादृशं पुण्डरीकाभिधानं-पुण्डरीकनामकं देवविमानं पश्यति ॥मू० २६||
टीका
देवविमान
स्वप्नवर्णनम्.
रुक्क तथा तुरुष्क आदि की प्रसरित होने वाली वचनागोचर सुगंध से वह महक रहा था। उसमें स्वस्तिक आदि के अनेक शुभचिह्न बने हुए थे। वह सदैव जगमग-जगमग करता रहता था और हर्षजनक था। अनेक प्रकार की सरस क्रीडा-कला के कुतूहल में मग्न देववरों के आसनों से सुशोभित था। समस्त देवों के उत्तम विमानों से सुन्दर था। जिन्होंने पुण्य का उपार्जन नहीं किया, उनके लिए बहुत दुर्लभ तथा पुण्यात्माओं के लिए बहुत मुलभ था। त्रिशला देवी ने बारहवें स्वप्न में ऐसे पुण्डरीक नामक देव-विमान को देखा ॥मू० २६॥
॥४५७॥
કાલાગુરુ, કુન્દરુક્ક તથા કુરુક (લેબાન) આઢિની પ્રસરતી અવર્ણનીય સુગંધથી તે મહેકી રહ્યું હતું. તેમાં સાથિયા આદિના શુભ ચિહ્નો બનાવેલાં હતા. તે સતત ઝગમગતું હતું અને હર્ષજનક હતું. અનેક પ્રકારની સરસ ક્રિીડાકલાનાં કુતૂહલમાં મગ્ન ઉત્તમ દેનાં આસનથી સુશોભિત હતું. બધા દેવોના ઉત્તમ વિમાને કરતા પણ તે સુંદર
હતું. જેમણે પુણ્ય પ્રાપ્ત કર્યું નથી તેને માટે દુર્લભ તથા પુણ્યાત્માને માટે ઘણું જ સુલભ હતું. ત્રિશલા Jaintainionए वाम मारमा २५जाभां भारी नामनाव-विभानने न. (२०२६)

Page #471

श्रीकल्प
___१३-रयणरासिसुमिणे मूलम्-तो पुण सा वज-वेरुलिय-लोहियक्ख-मसारगल्ल-हंसगन्म-जोइरयण-अंक--अंजण-जायरूवअंजणपुलग-रिट्ठ-इंदनील-गोमेय--चंदप्पह--भुजमोयग-रुयग-सोगंधिग--पुलग-फडिग-मरगय - कक्केयण-मूरकंतचंदकंत-प्पवालप्पमुह-असवत्त-रयण-निगुरंब-फुरंत-कर-निकरणं विउलातलमलंकुव्वंतं गगणमंडलं पगासयंतं, अञ्चंततुंगत्तणेण मेरुगिरि विडंबयंतं, अजयणसंपत्तं दसदिसविगासिं पुन्व-पुण्ण-रासिमिव रयणरासि पासइ ॥९० २७॥
१३-रत्नराशिस्वप्नः छाया-ततः पुनः सा वज्र-वैडूर्म-लोहिताक्ष-मसारगल्ल-हंसगर्भ-ज्योतीरत्ना-का-जन-जातरूपा-जनपुलक-रिष्टे-न्द्रनील-गोमेद-चन्द्रप्रभ-भुजमोचक-रुचक-सौगन्धिक-पुलक-स्फटिक-मरकत-कर्केतन-सूर्यकान्तचन्द्रकान्त-प्रवाल-प्रमुखा-सपत्न-रत्ननिकुरम्ब-स्फुरत्कर-निकरण विपुलातलमलङ्कुर्वन्तं गगनमण्डलं प्रकाशयन्तम्
कल्पमञ्जरी टोका
॥४५८॥
१३-रत्न-राशि का स्वप्न मूल का अर्थ-'तो पुण सा वज्जवेरुलिय०' इत्यादि। तदनन्तर महारानी त्रिशला ने तेरहवें स्वाम कार में वज्र , वैडूर्य, लोहिताक्ष, मसारगल्ल, हंसगर्भ, ज्योतिरत्न, अंक, अंजन, जातरूप, अंजनपुलक, रिष्ट,
इन्द्रनील, गोमेद, चन्द्रप्रभ, भुजमोचक, रुचक, सौगंधिक, पुलक, स्फटिक, मरकत, कर्केतन, मूर्यकान्त, चन्द्रकान्त और पवाल आदि अनुपम रत्नों के समूह की स्फुरायमान किरणों के समुदाय से पृथ्वी-तल को अलंकृत करने वाली, आकाशमंडल में प्रकाश करनेवाली, अत्यन्त ऊँची होने से मेरु पर्वत को भी मात कर
रत्नराशि
स्वामएक वर्णनम्. म
૧૩ રત્નરાશિનું સ્વપ્ન. भूगनी अथ-'तओ पुण सा वज्जवेरुलिय' छत्या. तेरमा २१ मध्ये शिक्षा राणीस, १००, 43यः, तिाक्ष, भसास, साम, योतिरत्न, ४, An, M३५, Aryay, (२८, छन्द्रनीत, गोमेद,
॥४५८॥ चन्द्रप्रन, सुमाय४, २५४, सोधि४, gar, २३४, भ२४त, तन, सूर्यान्त, यान्त, प्रास, विशेष અનુપમ રત્નની રાશિ ઈ. આ રત્નોની રાશિથી પૃથ્વીતલ, સુશોભિત લાગતું. આકાશ-મંડળ તેજોમય જણાતું, આ ૨નરાશિ, વણી ઉચી હોવાને લીધે, મેરુ પર્વતને પણ મહાત કરવાવાળી હતી. અનાયાસ-વગર પરિછેણે

.

Page #472

मार
श्रीकल्प
मत्रे ॥४५९।।
अत्यन्ततुङ्गतया मेरुगिरि विडम्बयन्तम् अयत्नसम्माप्तं दशदिग्विकाशिनं पूर्वपुण्यराशिमिव रत्नराशिं पश्यति ॥सू०२७॥
टीका-'तओ पुण सा वज्जवेरुलिय' इत्यादि । ततः देवविमानस्वमदर्शनानन्तरं पुनः त्रयोदशे स्वप्ने सा-त्रिशला रत्नराशिं पश्यति, तत्र कीदृशं रत्नराशिम् ? इत्याह-यज-वैडूर्य-लोहिताक्ष-मसारगल्ल-हंसगर्भ-ज्योतीरत्ना-का-ऽञ्जन-जातरूपा-ऽञ्जनपुलक-रिष्टे-न्द्रनील-गोमेद - चन्द्रप्रभ-भुजमोचक-रुचक-सौगन्धिक-पुलकस्फटिक-मरकत-कर्केतन-सूर्यकान्त-चन्द्रकान्त-प्रवाल-प्रमुखा-सपत्नरत्न-निकुरम्ब-स्फुरत्कर-निकरण-त्रादिप्रवालान्ता रत्नविशेषाः, तत्पमुखानि तत्प्रभृतीनि यानि असपत्नरत्नानि-उत्तमरत्नानि तेषां यद् निकुरम्बं= वृन्दं तस्य ये स्फुरन्तः प्रकाशमानाः करा किरणास्तेषां निकरण-समृहेन विपुलातलं पृथ्वीतलम् अलङ्कुर्वन्तं
कल्पमजरा
टीका
नेवाली, अनायास प्राप्त, दशों दिशाओं में प्रकाश का प्रसार करने वाली, पूर्वोपार्जित पुण्य की राशि के समान - रत्नों की राशि देखी ।।मू० २७॥
टीका का अर्थ-'तओ पुण सा वज्जवेरुलियः' इत्यादि । देव-विमान का स्वप्न देखने के पश्चात तेरहवें स्वप्न में त्रिशला देवी ने रत्नों की राशि (ढेर) देखी। वह रत्नराशि कैसी थी, सो कहते हैं
वज्र, वैडूय, लोहिताक्ष, मसारगल्ल, हंसगर्भ, ज्योतिरत्न, अंक, अंजन, जातरूप, अंजनपुलक, रिष्ट, इन्द्रनील, गोमेद, चन्द्रप्रभ, भुजमोचक, रुचक, सौगंधिक, पुलक, स्फटिक, मरकत, कर्केतन, मर्यकान्त, चन्द्रकान्त, प्रवाल आदि-आदि उत्तम रत्नों के समूह की प्रकाशमान किरणों के समुदाय से भूतल को अलंकृत
शिखिस्वप्न का वर्णनम्.
શ્રમે મળેલી અને દશે દિશાઓમાં પ્રકાશને ફેલાવનારી હતી. ત્રિશલા રાણીએ તે રાત્રે સ્વપ્નમાં આવા પ્રકારની પૂર્વભવમાં ઉપાર્જિત પુણ્યની રાશિની ગોડે રન્નરાશિ જોઈ. (સૂ૦૨૭)
दान म-'तओ पुण सा वज्जवेरुलिय' त्याह. हैव-विभान नया पछी तमा नमा ત્રિશલા દેવીએ રત્નોની રાશિ (ઢગલો) જોઈ. તે રત્ન–રાશિ કેવી હતી. તે કહે છે–
१००, 4s, alsताक्ष, भसास, सामज्योति, भ, न, on1३५, ya४, २, न्द्रनla, गोमेह, यन्द्र भुभाय४, रुया, सौम४ि, ya४, २३४ि, भ२४त, ४३तन, सूर्यन्त, यन्द्रान्त, પ્રવાલ, વગેરે વગેરે ઉત્તમ રત્નના સમૂહના પ્રકાશમાન કિરના સમુદાયથી ભૂતલને શોભાવતી તથા આકાશમંડળને દો!

Page #473

टीका
शोभयन्तम्, गगनमण्डलम् आकाशमण्डलं प्रकाशयन्तं समुज्ज्वलीकुर्वन्तम् अत्यन्ततुङ्गतया बहूच्चतया मेरुगिरि मेरुपर्वतं विडम्बयन्तं-तुलयन्तम् अयत्नसम्प्राप्तं यत्नं विनैव लब्धं दशदिग्विकाशिनंन्दशदिक्पकाशकारिणं, पूर्व
पुण्यराशिम्=पूर्वजन्मोपार्जितपुण्यसमूहमिव रत्नराशि रत्नसमूहं पश्यति ॥ २७।। श्रीकल्प
कल्प१४-सिहिसुमिणे
मञ्जरी ॥४६०॥
मूलम्-तओ पुण सा विउल-मंजुल-पिंगल-महु-घय-अविछिन्न-धाराऽभिसिंचमाण-विधूय-धूमधगर्धागति-जलंत-उज्जल-जाल-जाल-ललाम विमल-तेया-भिरामं तरतम्मजोगेहिं उच्छलतीहि अण्णोणं मिलतीहिंविव जालमालाहिं संजुत्तं जाल-जालो-जल-पिहल-गण-खंडं पिव पडतं अइविउलवेगवंतं तेयणिहि सिहि पासइ ॥० २८॥
१४-शिखिस्वप्नः छाया-ततः पुनः सा विपुल-मञ्जल-पिङ्गल-मधु-घृता-विच्छिन्न-धाराऽभिषिच्यमान-विधूत-धूमधगधगिति-ज्वलदु-ज्ज्वल-ज्वाल-जाल-ललामं विमल-तेजोऽ-भिरामं तारतम्ययोगैरुच्छलन्तीभिरन्योऽन्यं मिल5 करती हुई, तथा आकाशमण्डल को उज्ज्वल बनाती हुई और अत्यन्त ऊँचाई से मेरु पर्वत की समानता शिविस्वम
वर्णनम्. करती हुई, अनायास ही प्राप्त हुई, दशों दिशाओं में प्रकाश फैलाने वाली, पूर्व जन्म में उपार्जित पुण्य की राशि के समान रत्नराशि को देखा ।।मू० २७॥
१४-अग्नि का स्वप्न मूल का अर्थ-'तो पुण सा विउल०' इत्यादि । तत्पश्चात् त्रिशला देवीने, चौदहवें स्वप्न में अत्यन्त प्रशस्त पिंगल वर्ण के मधु और घृत की अविच्छिन्न धारा से सिंची जानेवाली, धूम से रहित, धगઉજજવળ બનાવતી, અને અત્યંત ઉંચાઈને લીધે મેરુ પર્વતના જેવી, અનાયાસ પ્રાપ્ત થતી, દશે દિશાઓમાં પ્રકાશ ફેલાવતી, પૂર્વ જન્મમાં ઉપાર્જિત પુણ્યરાશિના જેવી રત્ન-રાશિને જોઈ. (સૂ૨૭)
॥४६॥ ૧૪ અગ્નિનું સ્વપ્ન भूजन। अथ तो पुण सा घिउल०' त्याहि. भ. २१जमी, अत्यंत प्रशस्त. ना, मय 05s અને ધીની અવિચ્છિક ધારાથી સિંચાતા, માડા રહિત, ધકધક જળતા, ઉજજવળ જવાળાઓના સમયથી 22

w
ww.jainelibrary.org

Page #474

श्रोकल्प
सूत्रे ॥४६॥
न्तीभिरिव ज्वालामालाभिः संयुक्तं ज्वाल-जालो-ज्ज्वल-पृथुल-गगनावण्डमिव पतन्तम् अतिविपुलवेगवन्तं तेजोनिधि शिखिनं पश्यति ॥०२८॥
टीका-'तो पुण सा विउल' इत्यादि । ततः रत्नराशिस्वमदर्शनानन्तरं, पुनः चतुर्दशे स्वप्ने सात्रिशला शिखिनंम्वहिं पश्यति, कीदृशं शिखिनम् ? इत्याह-विपुल-मञ्जुल-पिङ्गल-मधु-वृता-विच्छिन्न-धाराऽभिषिच्यमान-विधूत-धम-धगधगिति-ज्वलदु-ज्ज्वल-ज्वाल-जाल-ललाम-तत्र-विपुलमञ्चले अतिप्रशस्ते पिङ्गले% रक्तपीतवर्णे च ये मधुघृते तयोरविच्छिन्नधारया निरन्तरधारया अभिषिच्यमानः हूयमानः, विधूतधमः= निर्धूमः, धगधगिति=अतिशयितं ज्वलन्-प्रज्वलितो भवन् उज्ज्वल-ज्वाल-जालललामः परमशिखा-समूह-शोभितश्च यस्तम्, तथा-विमल-तेजोभिराम-विमलं-निर्मलं यत् तेजः प्रकाशस्तेन अभिराम शोभनम्, तथा-तारत
मञ्जरी टीका
धग करके जलती हुई, उज्ज्वल ज्वालाओं के समूह से सुन्दर, निर्मल तेज से रमणीय, तरतमता के साथ ऊपर को उठती हुई, मानो आपसमें मिलन कर रही हो ऐसी, ज्वालामालाओं से युक्त, ज्वालाओं के समूह से प्रकाशमान, विशाल नीचे गिर रहे आकाश-खण्ड के समान, अत्यन्त तीव्र वेग से युक्त, प्रकाश-पुंज अग्नि को देखा ॥ सू०२८॥
टीका का अर्थ-'तओ पुण सा विउल इत्यादि । रन-राशि का स्वम देखने के पश्चात चौदहवें स्वप्न में त्रिशला देवीने अग्नि देखी। वह अग्नि कैसी थी, सो कहते हैं
वह अत्यन्त मनोहर लाल-पीले रंग की, मधु एवं घृत की लगातार धार से सिंचित की जानेवाली, धम-वर्जित, धग-धग करके जलती हुई तथा उज्ज्वल ज्वालाओं के समूह से शोभित थी। निर्मल तेज के
शिखिस्वमवर्णनम्.
॥४६॥
વિરાજીત, નિર્મળ તેજથી રમણીય દેખાતા, તરતમતાવાળા, જવાળાઓની માળાએથી યુક્ત, જવાળાએથી દેદીપ્યમાન, તીવ વેગથી નીચે પડતાં આકાશના ખંડ સમાન, અગ્નિના પુંજને, ત્રિશલા રાણીએ, જે (સૂ૨૮)
नअथ -'तओ पुण सा विउल.' त्याहि. नाशिनु जया पछी यौहमा २१नामा निशा દેવીએ અગ્નિ જે. તે અગ્નિ કે હતા, તે કહે છે–
અત્યંત મનોહર, લાલ-પીળા રંગને, મધ અને ઘીની લગાતાર ધારા વડે સિંચિત કરાએલ, ધૂમાડાથી પણ રહિત, ધગ ધગાટ કરીને જલતે તથા તેજસ્વી જવાળાઓના સમૂહ વડે શેતે હતે. નિર્મળ તેજને લીધે સુંદર પૈકી
Jain Education int
onal
For Private & Personase Only

Page #475

श्रीकल्पसुत्रे
॥४६२||
武道演風暴
म्ययोगैः उच्छलन्तीभिः=ऊर्ध्वं गच्छन्तीभिः अन्योऽन्यं = परस्परं मिलन्तीभिः इवेत्युत्प्रेक्षा, ज्वालामालाभिः = शिखासमूहैः संयुक्तं = समन्वितं तथा-ज्वाल - जालो - ज्ज्वल - पृथुल - गगन - खण्डमित्र - ज्वालजालेन - शिखासमूहेन उज्ज्वलं= प्रकाशमानं पृथुलं= विशालं गगनखण्डम् = आकाशभागमित्र पतन्तम् = अध आगच्छन्तम् अतिविपुल वेगवन्तम् = अतिशयितोत्कृष्ट वेगयुक्तम्, तेजोनिधिं प्रकाशपुञ्जं शिखिनं = वह्निम् पश्यति ||० २८||
मूलम् — एवं सा तिसला खत्तियाणी इमे एयारूवे चउदस महासुमिणे पासित्ता णं पडिबुद्धा समाणी हा चित्तमादिया पीरमणा परमसोमणस्सिया हरिसवसविसप्पमाणहियया धाराहयकर्यवपुष्कगं पित्र समुस्ससियरोमका सुमिणुग्गहं करेइ, करिता सयणिजाओ अब्भुद्रेइ, अन्भुट्टित्ता अतुरियमचवलमसंभंताए अविलंबिया रायहंसस रिसीए गईए जेणेव सिद्धत्थे खत्तिए तेणेव उवागच्छर, उनागच्छित्ता ताहिं इहाहिं कंताहिं पियाहि मन्नाहिं मणामाहि ओरालाहिं कल्लाणाहिं सिवाहि धन्नाहिं मंगल्लाहिं सस्सिरीयाहि हिययगमणिज्जाहिं हिययपल्हायणिजाहि मियमहुरमंजुलाहिं गिराहिं संलवित्ता पडिबोहेइ ॥ सू०२९ ॥
कारण रमणीय प्रतीत हो रही थी । उसकी ज्वाला - मालाएँ तरतमता से ऊपर की ओर उठ रही थीं । वह ऐसी जान पड़ती थी जैसे आपस में मिल रही हों या मिलने के लिए लपक रही हों ! ( यह उत्प्रेक्षालंकार है ।) अथवा वह अग्नि ऐसी प्रतीत होती थी, मानो ज्वालाओं के समूह से प्रकाशमान विशाल आकाशखण्ड नीचे गिर रहा हो । वह उत्कृष्ट वेगवाली और तेज का निधान थी । त्रिशला देवीने चौदहवें स्वप्न में पूर्वोक्त प्रकार की अग्नि देखी || सू०२८||
લાગતા હતા. તેની જવાળારૂપી માળાએ ક્રમે ક્રમે ઉપરની બાજુ જતી હતી. તે એવી લાગતી હતી કે જાણે અન્યાન્ય મળતી હોય અથવા તેા મળવાને માટે તરાપ મારતી હાય! (આ ઉત્પ્રેક્ષા અલંકાર છે) અથવા તે અગ્નિ એવા લાગતા હતા કે જાણે જવાળાઓના સમૂહથી પ્રકાશમાન વિશાળ આકાશ-ખડ નીચે પડતા હાય ! તે ઉત્તમ વેગ Jain Education In a Sonal तेन निधान तो त्रिशा देवी यौद्रयां स्वप्नयां सेवा व्यथिने लेयेो (२०२८)
寳寳寳展
कल्प
मञ्जरी
टीका
शिखिस्वप्नवर्णनम्.
||४६२||
* .

Page #476

श्रीकल्पमु
||४६३||
Jain Education
छाया — एवं सा त्रिशला क्षत्रियाणी इमान एतद्रपान चतुर्दश महास्वमान् दृष्ट्वा खलु प्रतिबुद्धा सती हृष्टा चित्तानन्दिता प्रीतिमनाः परमसौमनस्यता हर्षवश - विसर्पद् - हृदया धारा -हत-कदम्ब - पुष्पक मित्र समुच्छवसित - रोमकूपा स्वभावग्रहं करोति, कृत्वा शयनीयादभ्युत्तिष्ठति, अभ्युत्थाय अत्वरितमचपलमसम्भ्रान्तया अविलम्बितया राजहंससदृश्या गत्या यत्रैव सिद्धार्थः क्षत्रियः तत्रैव उपागच्छति, उपागत्य ताभिः इष्टाभिः कान्ताभिः प्रियाभिः मनोज्ञाभिः मनोऽमाभिः उदाराभिः कल्याणीभिः शिवाभिः धन्याभिः मङ्गल्याभिः सश्रीकाभिः हृदयगमनीयाभिः हृदयप्रहादनीयाभिः मितमधुरमञ्जलाभिः गीर्भिः संलप्य प्रतिबोधयति ॥०२९॥
मूल का अर्थ – ' एवं सा तिसला ' इत्यादि । इस प्रकार त्रिशला क्षत्रियाणी पूर्वोक्त प्रकार के इन चौदह Heart at देखकर जाग उठी। वह हृष्ट और तुष्ट हुई । चित्त में आनन्दित हुई। उसके मनमें प्रीति हुई । मन में उत्कृष्ट शुभ भाव जागृत हुआ । हर्ष से हृदय उछलने लगा । वर्षा की धारा पड़ने से जैसे कदम्ब का फूल विकसित हो जाता है, उसी प्रकार उसके रोमकूप विकसित हो गये । उसने स्वम का विचार किया, फिर शय्या से उठी, उठकर त्वरासे रहित, चपलता से रहित, स्खलना से रहित, अवरोध से रहित, राजहंस - सरखी गति से जहाँ सिद्धार्थ क्षत्रिय थे वहां आई, आकर इष्ट, कान्त, प्रिय, मनोज्ञ, मनोरथसाधक, उदार, कल्याणमय, शिवस्वरूप, धन्य, मांगलिक, गुणमय, हृदय को गमने वाले, हृदय को आह्लाद उत्पन्न करने वाले, मित, मधुर और मंजुल वचनों से बोलकर राजा सिद्धार्थ को जगाया ||०२९॥
भूजनार्थ- ' एवं सा तिसला' इत्यादि. या प्रमाो पूर्वोक्त प्रभारनां मे यो महास्वप्नाओ। लेहने ત્રિશલા ક્ષત્રિયાણી જાગી ઉઠી. તે હું અને સંતોષ પામી. ચિત્તમાં આનંદિત થઇ. તેના મનમાં પ્રીતિ થઇ. મનમાં અતિશય શુભ ભાવ જાગૃત થયા. હર્ષોંથી હૃદય ઉભરાવા લાગ્યું. જેમ વર્ષાની ધારા પડવાથી કદમ્બનુ ફૂલ વિકસિત થાય છે એજ પ્રમાણે તેના રામકૂપ વિકસિત થઈ ગયા. તેણે સ્વપ્નના વિચાર કર્યાં. પછી શય્યામાંથી ઉઠી. ઉડીને વરા વિના, ચપલતા વિના, સ્ખલના વિના, અવરોધ વિના રાજહંસ જેવી ગતિથી જ્યાં સિદ્ધા ક્ષત્રિય हृतां, त्यां यावी, याबीने ईष्ट, अन्त, मनोज्ञ, मनोरथ साध, उद्वार, उल्यामुभय, शिवस्व३५, धन्य, भांगसिङ, ગુણમય, હૃદયને ગમે તેવા, હૃદયમાં આનંદ ઉત્પન્ન કરનારા, મિત, મધુર અને મજીલ વચનોથી ખોલીને રાજા सिद्धार्थने गाडया (२०२८)

演
कल्प
मञ्जरी टीका
स्वम
निवेदनम् .
॥४६३॥
.

Page #477

श्रीकल्प
मूत्रे ॥४६॥
टाका-एच सा तिसला' इत्यादि । एवम् पूर्वोक्तविधान इमान् एतद्रूपान्-गजादिशिख्यन्तात्मकान् चतुर्दशमहास्वप्नान् उत्कृष्टस्वप्नान् दृष्ट्वा खलु प्रतिबुद्धा जागरिता सती हृष्टतुष्टा-हृष्टा चासौ तुष्टा च हर्षतोपसमन्विता, चित्तानन्दिता-आनन्दितचित्ता-प्रमुदितमनाः, आहिताग्न्यादेराकृतिगणत्वादत्र आनन्दितशब्दस्य परनिपातः, प्राकृतत्वान्मकारागमश्च; प्रीतिमनाः तृप्तियुक्तचित्ता, परमसौमनस्थिता अत्युत्कृष्टशुभमनोभावयुक्ता, हर्षवशविसर्पदया-आनन्दोल्लासप्रवर्द्धमानहृदया धाराहतकदम्बपुष्पकमिव मेघजलधाराघातयुक्तकदम्बपुष्पमिव समुच्छ्वसितरोमकूपा-समुच्छ्वसिताः स्थूलतां गताः रोमकूपाः रोमनिर्गमस्थानानि यस्याः सा तथोक्तायथा जलधरधाराभिराहतं कदम्बकुसुमं विकसितकेसरव्याप्तं भवति तथा स्वप्नदर्शनेन साऽपि समुद्गतरोमकूपा जाता, एवंभूता पर्यङ्कात् अभ्युत्तिष्ठति, अभ्युत्थाय अत्वरितम् शीघ्रतारहितम्, अचपलं देहचाञ्चल्यवर्जितं च,
कल्पमञ्जरी टीका
RAM
होसार
टीका का अर्थ-'एवं सा तिसला' इत्यादि । इस प्रकार इन गज से लगाकर अग्नि तक के चौदह महास्वप्नों-उत्कृष्ट स्वमों को देखकर त्रिशला क्षत्रियाणी जागृत हुई। उसे हर्ष और सन्तोष हुआ। उसका चित्त आनन्दित हो उठा। उसका चित्त तृप्ति से युक्त हुआ। मनमें प्रबल शुभ भाव जागृत हुआ । आनन्दोल्लास से हृदय फल उठा। वर्षा की जलधारा के आघात से युक्त कदम्ब के फूल के समान उसके रोमकूप- रोम उगने के स्थान-स्थूल हो गये, अर्थात् उसे रोमांच हो आया। आशय यह है कि जैसे मेघ की धाराओं का आघात लगने से कदम्ब का फूल विकसित केसर से युक्त हो जाता है, उसी प्रकार स्वप्न देखने से उसके रोंगटे खड़े हो गए। इस प्रकार की अवस्थावाली त्रिशला देवीने स्वप्नों का अनुसंधान किया-सिल
स्वप्ननिवेदनम्.
॥४६४॥
समान अथ:-एवं सा तिसला' त्याटि.भाशते थे साथी सपने मसि सुधाना यो मापन-उत्तम २१ने જોઈને ત્રિશલા ક્ષત્રિયાણી જાગૃત થઈ. તેને હર્ષ અને સંતોષ થયો. તેનું ચિત્ત આનંદિત થઈ ગયું. તેનું ચિત્ત તૃપ્ત થયું. મનમાં પ્રબળ શુભ ભાવ જાગૃત થયે. આનદોલાસથી હૃદય ખીલી ઉઠયું. વર્ષોની જલધારાના આઘાતથી યુક્ત કદમ્બના ફૂલની જેમ તેના રમકૃપ-રોમ ઉગવાના સ્થાન-સ્થળ બની ગયાં એટલે કે તેણે રોમાંચ અનુભવ્યો. ભાવાર્થ એ કે જેમ મધની ધારાઓના પડવાથી કદમ્બનું ફૂલ વિકસિત કેસરવાળું થઈ જાય છે તેમ સ્વપ્ન જોવાથી તેના વાટાં ખડા થઈ ગયાં. આ પ્રકારની અવસ્થાવાળી ત્રિશલા દેવીએ સ્વપ્નનું અનુસંધાન કર્ય-કમ જોડયે.

Jain Education Intaronal

Page #478

श्रीकल्प
कल्प
सूत्रे
यथा स्यात्तथा, अतएव-असम्भ्रान्तया-स्खलनारहितया, अविलम्बितया अनवरुद्धया राजहंससदृश्या गत्या यत्रैव= यस्मिन्नेव भवने सिद्धार्थः तदाख्यः स्वपतिः क्षत्रियः आसीत, तत्रैव-तस्मिन्नेव भवने उपागच्छति, उपागत्य सिद्धार्थ राजम् ताभिः वक्ष्यमाणगुणयुक्ताभिः इष्टाभिः इष्टार्थाभिधायिकाभिः कान्ताभिः अभिलपणीयाभिः प्रियाभिःमोत्पादिकाभिः, मनोज्ञाभि दृदयङ्गमाभिः, मनोऽमाभिः मनोरथसाधिकाभिः, उदाराभिः श्रेष्ठार्थसमन्विताभिः, कल्याणीभिः हितावहाभिः, शिवाभि निरुपद्रवाभिः, धन्याभिः प्रशंसनीयाभिः, मङ्गल्याभिः विघ्नविनाशिकाभिः सश्रीकाभिः प्रसादमाधुर्यादिसकलवाणीगुणयुक्ताभिः, हृदयगमनीयाभिः सुबोधत्वेन हृदयग्राहिणीभिः, हृदयमहादनीयाभिः हृदयगतकोपशोकादिनिवारणेन मनःप्रमोदकारिणीभिः, मित-मधुर-मञ्जलाभिः अल्पशब्द
मञ्जरी
॥४६५॥
टीका
सिला जोड़ा। अनुसंधान करके वह पलंग से उठी। उठकर शीघ्रता एवं शरीर की चपलता से रहित होकर स्खलना से रहित अप्रतिहत तथा राजहंस जैसी गति से जिस भवन में उसके पति सिद्धार्थ क्षत्रिय थे, उसी भवनमें गई। जाकर सिद्धार्थ राजा को आगे कहे जानेवाले गुणों से युक्त, इष्ट-इष्ट अर्थ का कथन करनेवाली, कान्त-अभिलाषा करने योग्य, प्रिय-प्रेम उत्पन्न करनेवाली, मनोज्ञ-मन के अनुकल, मनोममनोरथ को सिद्ध करनेवाली, उदार-श्रेष्ठ अर्थ से युक्त, कल्याणी-हितावह, शिव-उपद्रवरहित, धन्य-प्रशंसनीय, मांगलिक-विघ्नों का नाश करने वाली, सश्रीक-प्रसाद माधुर्य आदि वाणी के सब गुणों से युक्त, हृदयगमनीय-मुबोध होने के कारण हृदयग्राहिणी, हृदयप्रहादनीय-हृदय में स्थित कोप और शोक आदि का निवारण
स्वम निवेदनम्,
અનુસંધાન કરીને તે પલંગ પરથી ઉઠી, ઉડીને ઉતાવળ અને શરીરની ચપળતાથી રહિત થઈને ખલનાથી રાહત અપ્રતિહત તથા રાજહંસ જેવી ગતિથી જે ભવનમાં તેના પતિ સિદ્ધાર્થ ક્ષત્રિય હતા, એજ ભવનમાં ગઈ. જઈને સિદ્ધાર્થ રાજાને આગળ જે કહેવામાં આવવાના છે તે ગુણોથી યુક્ત, ઈષ્ટ-ઈષ્ટ અર્થનું કથન કરનારી, કાન્તઅભિલાષા કરવા લાયક, પિય- પ્રેમ ઉત્પન્ન કરનારી, મન-મનને અનુકૂળ, મમ-મરથને સિદ્ધ કરનારી, ઉદારश्रेष्ठ अवाणी, स्या-148, शिव- उपद्रव विनानी, धन्य, प्रसनीय, भांति-विमोना नाश ४२नारी, સશ્રીક-પ્રસાદ, માધુર્ય આદિ વાણીના બધા ગુણોવાળી, હૃદયગમનીય-સુબેધ હોવાને કારણે હૃદયમાં ગ્રહણ કરાય તેવી, હદયપ્રહલાદનીય-હૃદયમાં રહેલ કેપ અને શેક આદિનું નિવારણ કરીને મનમાં આનંદ ઉત્પન્ન કરનારી, મિત
॥४६५॥
Jain Education
Gonal

Page #479

श्रीकल्पसूत्रे ॥४६६॥
INTRE
कर्णसुखकर - शोभनाभिः गीर्भिः = वाग्भिः संलप्य - सं सम्यक् - पुनः पुनः जल्पित्वा प्रतिबोधयति - जागरयति ॥सू० २९ ॥
मूलम् - तरणं सा तिसला खत्तियाणी सिद्धत्थेणं रन्ना अन्भणुन्नाया समाणी नाणामणि - कणग-रयणभत्ति - चिनंसि भद्दासणंसि णिसण्णा आसत्या वीसत्था मुहासणवरगया एवं वयासी एवं खलु अहं सामी ! तंसि तारिसगंसि सयणिज्जंसि सुतजागरा गयवसहाइचउद्दसमहामुमिणे पासित्ता णं पडिबुद्धा, तं एएसि सामी ! चउदस महासुमिणाणं के मने कल्लाणे फलवित्तिविसेसे भविस्सइ ? । तए गं से सिद्धस्थे राया तिसलाए खत्तियागीए अंतिए एयमहं सोच्चा निसम्म तुट्टे धाराहय - नीव - सुरभि - कुसुम - चंचुमालइय- रोमकुवे तेसिं चउदसहं महासुमिणाणं अस्थुग्गहं करिता तिसलं खत्तियाणि ताहिं इट्ठाहिं पियाहि वग्गूहिं संलवमाणे एवं वयासी - उराला तुमे देवाणुप्पिए ! सुमिणा दिहा, एवं कल्लाणा सिवा धन्ना मंगल्ला सस्सिरीया आरुग्गतु द्विater कारगा तुमे देवाणुपिए । सुमिणा दिट्ठा, तं णं अम्हाणं अस्थलाभो देवाणुप्पिए । भविस्सर, एवं भोगलाभो, सुक्खलाभो, रज्जलाभो, रहलाभो भविस्सइ, किं बहुणा पुत्तलाभो वि भविस्सइ । एवं खलु तुमे देवाणुप्पिए ! नवहं मासाणं बहुपडिपुण्गागं अट्टमाणं राइंदियाणं विइकंताणं अहं कुलकेउं अम्हं कुलदीवं कुलपव्त्रयं कुलवर्डिस कुलतिलयं कुलकित्तिकरं कुलवित्तिकरं कुलणंदियरं कुलजसकरं कुलदिणकरं कुलाधारं कुलपायचं कुलतंतुसंताविवद्धणकरं भविविबोहकरं भवभयहरं गुणरयणसायरं सयलपाणीण डियकरं सुहकरं सुभकरं सुकुमालपाणिपायं अहीण - पडिपुण्ण-पंचिंद्रिय - सरीरं लक्खण-वंजण-गुणो-ववेयं माणु- म्माण-प्यमाण- पडिपुन्न - सुजाय सब्बंग-सुंद रंग ससिसोमागारं कंतं पियदंसणं सुरूवं दारगं पयाहिसि ||० ३०॥
करके मन में प्रमोद उत्पन्न करने वाली, मित-अल्प शब्दों वाली, मधुर- श्रुतिसुखद और मंजुल - सुन्दर वाणी से बार-बार बोल कर राजा सिद्धार्थ को जगाती है ।। ०२९ ॥
અલ્પ શબ્દોવાળી, મધુર-સાભળવામાં સુખદ અને મંજીલ-સુંદર વાણીથી વારવાર મેલીને રાજા સિદ્ધાને कमाउ छ (०२८ )

कल्प
मञ्जरी टीका
स्वम
निवेदनम् .
॥४६६॥
ww.jainelibrary.org.

Page #480

श्रीकल्प
छाया--ततः खलु सा त्रिशला क्षत्रियाणी सिद्धार्थेन राज्ञाऽभ्यनुज्ञाता सती नानामणिकनकरत्नभक्तिचित्रे भद्रासने निषण्णा आश्वस्ता विश्वस्ता शुभाऽऽसनवरगता एवमवादीत्-"एवं खलु अहं-स्वामिन् ! तस्मिस्तादृशे शयनीये सुप्तजागरा गजषभादिचतुर्दशमहास्वमान् दृष्ट्वा खलु प्रतिबुद्धा, तत् एतेषां स्वामिन् ! चतुदेशानां महास्वप्नानां को मन्ये कल्याणः फलत्तिविशेषो भविष्यति ? ततः खलु स सिद्धार्थों राजा त्रिशलायाः क्षत्रियाण्याः अन्तिके एतमर्थ श्रुत्वा निशम्य हृष्टतुष्टो धारा-डत-नोप-सुरभि-कुसुम-पुलकित-रोमकूपः, तेषां चतुर्दशानां महास्वप्नानाम् अर्थावग्रहं कृत्वा त्रिशलां क्षणियाणी ताभिरिष्टाभिः प्रियाभिः वाग्भिः संलपन् एवम
सूत्र
॥४६७॥
___ मूल का अर्थ-'तए णं सा' इत्यादि । तत्पश्चात् राजा सिद्धार्थ की आज्ञा पाकर त्रिशला क्षत्रियाणी नाना प्रकार की मणियों, रत्नों एवं सुवर्ण की रचना से अद्भुत भद्रासन पर बैठी। स्वस्थ हुई, क्षोभरहित हुई तथा शुभ आसन पर बैठी हुई (त्रिशला) इस प्रकार बोली-स्वामिन् ! मैं उ पर कुछ सोती-कुछ जागती अवस्था में, गज, वृषभ आदि चौदह महास्वप्नों को देखकर जागी हूँ। हे स्वामिन् ! इन चौदह स्वप्नों का क्या फल प्राप्त होगा?
तब सिद्धार्थ राजा त्रिशला क्षत्रियाणी से इस बात को सुनकर और समझकर हृष्ट-तुष्ट हुए। मेघ-धारा से आहत कदंब के सुगंधित कुसुम की भाति रोमांचित हो गये। उन चौदह महास्वप्नों के आशय को समझकर त्रिशला क्षत्रियाणी से इष्ट एवं पिय वचनों से बोलते हुए इस प्रकार कहने लगे-हे देवानु
मा
सामान्यत स्वमफल कथनम्.
भूजन। अर्थ-"तपणं सा' त्याहि. त्या२मा सिद्धार्थनी आज्ञान शिक्षा क्षत्रिया विविध પ્રકારના મણીઓ, રત્ન અને સુવર્ણની રચના વડે અદૂભુત લાગતાં ભદ્રાસન પર બેઠી. સ્વસ્થ થઈ, ક્ષોભ રહિત થઈ તથા શુભ આસન પર બેસીને ત્રિશલા દેવી આ પ્રમાણે બલી-હે નાથ! હું તે (પૂર્વ વણિત) શય્યા પર થોડી ઉંઘતી અને થેડી જાગતી અવસ્થામાં, ગજ, વૃષભ આદિ ચૌદ મહાસ્વપ્નને જોઈને જાગી છું. હે નાથ! એ ચૌદ મહાવનું ફળ મળશે?
ત્યારે સિદ્ધાર્થ રાજા ત્રિશલા ક્ષત્રિયાણી પાસેથી આ વાત સાંભળીને તથા સમજીને હર્ષ અને સ તેષ પામ્યા. મેઘ-ધારા પડવાથી જેમ કદંબના સુગંધિત ફૂલો વિકસે છે તેમ તેઓ રોમાંચિત થયા. તે ચૌદ મહાસ્વપ્નનો on આશય સમજીને ત્રિશલા ક્ષત્રિયાણી સાથે ઈષ્ટ અને પ્રિય વચનથી બલીને આ પ્રમાણે કહેવા લાગ્યા...હે દેવાનું છે,
॥४६७॥
5
w w.jainelibrary.org

Page #481

श्रीकल्प
वादीत-उदाराः खलु त्वया देवानुपिये ! स्वप्ना दृष्टाः, एवं कल्याणाः शिवा धन्या मङ्गल्याः सश्रीका आरोग्यतुष्टि-दीर्घायु:-कारकाः त्वया देवानुप्रिये ! स्वप्ना दृष्टाः, तत् खलु अस्माकम् अर्थलाभो देवानुपिये! भविष्यति, एवं भोगलाभः सौख्यलाभो राज्यलाभो राष्ट्रलाभो भविष्यति, किंबहुना पुत्रलाभोऽपि भविष्यति । एवं खलु त्वं देवानुप्रिये ! नवसु मासेषु बहुमतिपूर्णेषु अष्टिमेषु रात्रिन्दिवेषु व्यतिक्रान्तेषु अस्माकं कुलकेतुम् अस्माकं कुलदीपं कुलपर्वतं कुलावतंसकं कुलतिलकं कुलकीर्तिकरं कुलवृत्तिकरं कुलनन्दिकरं कुलयशस्करं कुलदिनकरं कुलाधारं कुलपादपं कुलतन्तु-संतान-विवर्द्धन-करं भविविबोधकरं भवभयहरं गुणरत्नसागरं सकलपाणिनां
कल्प मञ्जरी टीका
॥४६८॥
ह
.
.
.
हैं प्रिये ! तुमने उदार स्वप्न देखे हैं। हे देवानुप्रिये ! तुमने कल्याणकारी, शिवकारी, धन्य, मांगलिक, सश्रीक,
आरोग्य सन्तोष और दीर्घायु करने वाले स्वप्न देखे हैं। हे देवानुप्रिये ! इनसे हमें अर्थ का लाभ होगा, भोगों का लाभ होगा, सुख का लाभ होगा, राज्य का लाभ होगा, राष्ट्र का लाभ होगा, अधिक क्या कहूं, पुत्र का भी लाभ होगा। इस प्रकार हे देवानुपिये ! नौ मास पूरे और साढ़े सात अहोरात्र व्यतीत होने पर तुम हमारे कुल के केतु, हमारे कुल के दीपक, कुल के पर्वत, कुलभूषण, कुलतिलक, कुल की कीर्ति
बढाने वाले, कुल की दृसि बढाने वाले, कुल में आनन्द करने वाले, कुल का यश बढाने वाले, कुल में सूर्य र के समान, कुल के आधार, कुल-पादप, कुलकी सन्तान-परम्परा बढाने वाले, भव्य जीवों को बोध देने वाले, व भव का भय हरने वाले, गुण रत्नों के सागर, प्राणिमात्र का हित करने वाले, सुख करने वाले, शुभ कर
का सामान्यतः
स्वमफल कथनम्.
प्रिये! तभे २ नयां छ. वानुप्रिये! तमे च्यापारी, शिरी, धन्य, भinles, सश्री. मारोश्य, સંતેષ અને દીર્ધાયુ દેનારા સ્વપ્ન જોયાં છે. હે દેવાનુપ્રિયે! તેમના વડે આપણને ધનને લાભ થશે, ભેગોને લાભ થશે, સુખને લાભ થશે, રાજ્યને લાભ થશે. રાષ્ટ્રને લાભ થશે. વધુ શું કર્યું, પુત્રને પણ લાભ થશે. હે દેવાનુપ્રિયે! આ રીતે પૂરા નવ માસ અને સાડા સાત રાત્રિ-દિવસ પસાર થતાં, તમે આપણા કુળને કેતુ. આપણા કુળ દીપક, કુળને પર્વત, કુળનું ભૂષણ, કુળતિલક, કુળની કીતિ વધારનાર, કુળની વૃત્તિ વધારનાર, કુળમાં
આનંદ કરનાર, કુળને યશ વધારનાર, કુળમાં સૂર્યના જેવા, કુળના આધાર, કુલ-પાઇપ એટલે કુળના વૃક્ષ સ્વરૂપ, છે કળની સંતાનપરંપરા વર્ષાના, ભવ્ય જીવોને બાપ દેનાર, ભવને ભય હરનાર, ગુણ રત્નાના સાગર, પ્રાણીમાત્રનું છે

॥४६८॥
HPANDHNAINITAINMEN T

Page #482

श्रीकल्पसूत्र ||४६९॥
हितकरं सुखकरं शुभकरं सुकुमारपाणिपादम् अहीन - प्रतिपूर्ण - पञ्चेन्द्रिय- शरीरं लक्षण व्यञ्जन - गुणो-पपेतं मानोन्मान - प्रमाण- प्रतिपूर्ण - सुजात - सर्वाङ्ग-सुन्दराङ्गं शशिसौम्याकारं कान्तं प्रियदर्शनं सुरूपं दारकं प्रजनयिष्यसि ॥ सू० ३०॥
टीका- 'तए णं सा तिसला' इत्यादि - ततः - पतिप्रतिबोधनानन्तरं खलु वाक्यालङ्कारे, सा त्रिशला क्षत्रियाणी सिद्धार्थेन राज्ञा अभ्यनुज्ञाता - उपवेष्टुमाज्ञप्ता सती नानामणिकनकरत्नभक्तिचित्रे=नानामणिकनकरत्नानाम्=अनेकप्रकारकमणिस्वर्णरत्नानां भतया = विभागेन चित्रे = अद्भुते भद्रासने = भद्रासननामके आसनविशेषे - षण्णा = उपविष्टा आश्वस्ता = आश्वासं प्राप्ता - स्वस्था गतिजनितश्रमापगमात्, अतएव विश्वस्ता = निरुद्विग्ना क्षोभाभावात्, सुखासनवरगता = सुखेन उपविष्टा सती एवं वक्ष्यमाणं वचनम् अवादीत्=अब्रवीत् - हेस्वामिन् ! ने वाले, सुकुमार कर चरण वाले, हीनता-रहित पूरी पाँचों इन्द्रियों से युक्त शरीर वाले, लक्षणों व्यंजनों और गुणों से सम्पन्न, मान उन्मान और प्रमाण से परिपूर्ण यथोचित अंशों की रचना से युक्त, सर्वांगसुन्दर, चन्द्रमा के समान सौम्य आकार वाले, कान्तियुक्त, प्रियदर्शन और सुरूप पुत्र को जन्म दोगी ॥ सू० ३०॥
टीका का अर्थ- 'तए णं सा' इत्यादि । पति को जगाने के बाद, त्रिशला देवी को राजा सिद्धार्थ ने आसन पर बैठने का आदेश दिया तो वह अनेक प्रकार के मणियों, स्वर्णों एवं रत्नों की रचना से अद्भुत भद्रासन नामक आसन पर बैठी । चलने के कारण उत्पन्न हुई थकावट के हट जाने से स्वस्थ हुई और इस कारण उद्वेग-क्षोभ दूर हो जाने से विश्वस्त हुई। सुखासन पर बैठी हुई त्रिशला ने इस प्रकार कहा - हे स्वामिन् ! उस (पूर्ववर्णित ) शय्या पर सोती-जागती अवस्था में चौदह महास्वप्नों कोહિત કરનાર, સુખ કરનાર, શુભ કરનાર, સુકુમાર હાથ-પગ વાળા, :હીનતારહિત પૂરી પાંચ ઇન્દ્રિયા યુક્ત શરીર વાળા, લક્ષણા વ્યંજનેા અને ગુણાવાળા, માન ઉન્માન અને પ્રમાણથી પરિપૂર્ણ પ્રમાણસરનાં અંગાની રચનાવાળા, સર્વાંગ સુંદર, ચન્દ્રમાના જેવા સૌમ્ય આકારવાળા, કાન્તિવાળા, પ્રિયદશન અને સુરૂપ પુત્રને જન્મ આપીશ (સ્૦૩૦) टीअन अर्थ- 'तपणं सा' इत्याहि पतिने गाड्या पछी, त्रिशसाहेवीने तेना पति राम सिद्धार्थे शासन पर બેસવાની આજ્ઞા કરી. ત્યારે તે અનેક પ્રકારના મણીઓ, સુત્ર અને રત્નાની રચના વડે અદ્ભુત લાગતાં ભદ્રાસન નામનાં આસન પર બેઠી. ચાલવાને લીધે પેદા થયેલ થાક દૂર થતાં તે સ્વસ્થ થઈ અને તે કારણે ઉદ્વેગ-ક્ષેાભ દૂર थवाथी ते विश्वस्त था. सुभासन पर ठेली त्रिशा या प्रभा ४धुं - "हे नाथ ? ते (पूर्ववति) शय्या पर

Jain Education national
營
HAAN MEM
कल्प
मञ्जरी टीका
स्वप्न
निवेदनम् .
॥४६९॥
w

Page #483

सूत्र
टीका
ya अहं खलु तस्मिंस्तादृशे शयनीये शय्यायां सुप्तजागरा एवम् इत्थम् गजवृषभादिचतुर्दशमहास्वप्नान् दृष्ट्वा
खलु प्रतिबुद्धा-जागरिता, तत्-तस्मात् हे स्वामिन् ! एतेषां मद्दष्टानां चतुर्दशानां महास्वप्नानां कः कीदृशो,. श्रीकल्प'मन्ये' इति विमर्श; कल्याणः कल्याणकरः फलवृत्तिविशेषः फलपातिविशेषः भविष्यति ? इति । ततः त्रिशला
कल्प पृच्छानन्तरं खलु स सिद्धार्थों राजा त्रिशलायाः क्षत्रियाण्याः अन्तिके समीपे एतम्-इमम् अर्थ-स्वप्नविषयम् मञ्जरी ॥४७०॥ श्रुत्वा-सामान्यतः श्रवणगोचरीकृत्य निशम्य हृद्यवधार्य हृष्टतुष्टः अतिशयसंतुष्टः धाराहत-नीप-सुरभि-कुसुम
पुलकित-रोमकूपः-धाराहतं मेघजलधाराताडितं यत् नीपसुरभिकुसुम-कदम्बसुगन्धिपुष्पं तद्वत् पुलकिता:-रोमाश्चिताः, 'चंचुमालइय' इति पुलकिताथै देशी शब्दः, रोमकूपाः रोमोद्गमस्थानानि यस्य स तथाभूतः सन् तेषां त्रिशलादृष्टानां चतुर्दशानां महास्वप्नानाम् अर्थावग्रहम् स्वप्नार्थपर्यालोचनं कृत्वा त्रिशळां क्षत्रियाणी ताभिःवक्ष्यमाणरूपाभिः, इष्टाभिः इष्टार्थाभिधायिकाभिः, प्रियाभिः-प्रेमोत्पादिकाभिः वाग्भिःबाणीभिःसंलपन् सम्यग्जल्पन् एवंन्चक्ष्यमाणं वचनम् अवादीत-हे देवानुप्रिये ! त्वया उदारा: उत्तमाः स्वप्ना दृष्टाः, एवम् देखकर मैं जागो हूँ, तो हे स्वामिन् ! मेरे देखे चौदह स्वप्नों का क्या कल्याणकारी फल प्राप्त होगा!" त्रिशला देवी के इस प्रकार प्रश्न करने के पश्चात् राजा सिद्धार्थ इस बातको साधारणतया सुन
निवेदनम. कर और विशेषतया हृदय में धारण करके अतिशय सन्तुष्ट हुए। मेघ की धाराओं के पड़ने से जैसे कदम्ब का कुसुम विकसित हो जाता है, उसी प्रकार वह भी पुलकित हो गए। उन्हों ने त्रिशला के देखे चौदह महास्वप्नों के अर्थ पर विचार किया और फिर इष्ट अर्थ का निरूपण करने वाली तथा प्रीतिजनक वाणी में इस प्रकार कहा-हे देवानुप्रिये ! तुम ने उदार उत्तम स्वप्न देखे हैं। इसी प्रकार हे देवानुप्रिये! तुम ने અને જાગૃતિની અવસ્થામાં ચૌદ મહા સ્વપ્નોને-ગજ, વૃષભ આદિને જોઈને હું જાગી છું. તે હે નાથ! મેં જોયેલાં ચૌદ લોકો સ્વપ્નનું મને કયું કલ્યાણકારી ફળ મળશે? ત્રિશલાદેવીએ આ પ્રમાણે પ્રશ્ન કર્યા પછી રાજા સિદ્ધાર્થ એ વાતને સાધારણ રૂપે સાંભળીને તથા વિશેષરૂપે
॥४७०11 હૃદયમાં ધારણ કરીને અતિશય સંતેષ પામ્યા. મેઘની ધારાઓ પડવાથી જેમ કદંબનું ફૂલ વિકસે છે તેમ તેઓ પણ પુલકિત થયા. તેમણે ત્રિશલાએ જોયેલાં ચૌદ મહાસ્વના અને વિચાર કર્યો અને પછી ઈષ્ટ અર્થનું મન નરૂપણ કરનારી તથા પ્રીતિજનક વાણીમાં કહ્યું–હે દેવાનુપ્રિયે! તમે ઉદાર ઉત્તમ સવ"ને જોયાં છે. આ રીતે હે

.

Page #484

कल्प
श्रीकल्प
सूत्रे ॥४७१॥
कल्याणा: हितावहाः शिवाः-निरुपद्रवाः, धन्याः प्रशंसनीयाः, मगल्याः मङ्गलजनकाः, सश्रीका-विविधसम्पस्पाप्तिमचकाः,आरोग्यतुष्टिदीर्घायुःकारका:-त्र-ग्रारोग्यं नीरोगिता, तुष्टिः संतोषः,दीर्घायु चिरजीवनं च, तेषां कारकाः खलु हे देवानुपिये ! त्वया स्वप्ना दृष्टाः; तत्-तस्मात् खलु हे देवानुपिये ! अस्माकम् अर्थलाभ मणिमाणिक्यकाञ्चनादिरूपधनलाभो भविष्यति, एवम् अनेन प्रकारेण भोगलाभ:-भोगाः मनोज्ञशब्दादिविषयास्तेषां लाभः, सौख्यलाभः-सौख्यम् इष्टवस्तुमाप्तिजनितानन्दविशेषः, तस्य लाभा, राज्यलाभ आधिपत्यलाभः, राष्ट्रलाभा=देशलाभश्च भविष्यति, किंबहुना अधिकेन कथनेन किम् ? पुत्रलाभोऽपि भविष्यति । एवम् अनेन प्रकारेण त्वं देवानुप्रिये ! नवसु मासेषु बहुपतिपूर्णेषु पूर्णतया सम्पन्नेषु अर्धाष्टमेषु-अर्द्धमष्टमं येषु तानि अष्टिमानि तेषु-सा सप्तसुरात्रिन्दिवेषु-अहोरात्रेषु, व्यतिक्रान्तेषु व्यतीतेषु अस्माकम् कुलकेतु-कुले केतुरिव=ध्वज इव कुलकेतुस्तम्-अत्यन्ताद्भुतमित्यर्थः, कुलदीपं-कुले दीप इब कुळदीपस्तम्-कुलस्य प्रकाशकं मङ्गलकारकं च, कुलपर्वतं-कुले पर्वत इव कुलपर्वतस्तम्हितकारी, शिवकारी, प्रशंसनीय, मंगलजनक, सश्रीक-विविध सम्पत्ति की प्राप्ति के सूचक, आरोग्य सन्तोष
और चिरजीवन-कारक स्वप्न देखे हैं, इसलिये निश्चय ही, हे देवानुपिये ! हमको अर्थलाभ-मणि, माणिक्य, स्वर्ण आदि धन का लाभ होगा। इसी तरह भोगों का-मनोज्ञ शब्द आदि विषयों का लाभ होगा। मुखअभीष्ट वस्तुकी प्राप्ति से जनित आनन्द-का लाभ होगा। राज्य-आधिपत्य का लाभ होगा। राष्ट्र-देश का लाभ होगा। अधिक क्या कहें, हमको पुत्र का भी लाभ होगा। इस प्रकार हे देवानुप्रिये ! नौ मास पूरे और साढे सात अहोरात्र बीत जाने पर अपने कुल की ध्वजा के समान अर्थात् अतीव अद्भुत, कुल को दीपक के समान प्रकाशित करने वाले, मंगलकारी, कुल में पर्वत के समान दूसरों से पराभव न દેવાનુપ્રિયે! તમે હિતકારી, શિવકારી, પ્રશંસનીય, મંગળકારી, સીક-વિવિધ સંપત્તિની પ્રાપ્તિના સૂચક, આરોગ્ય સંતેય અને દીર્ધાયુ દેનાર સ્વપ્ન જોયાં છે. હે દેવાનુપ્રિયે! તેથી આપણને ચક્કસ અર્થલાભ-મણિ, માણેક સુવર્ણ આદિ ધનને લાભ થશે. એજ રીતે ભેગેને-મનેz શબ્દ આદિ વિષયને લાભ થશે. સુખ-ઇચ્છિત વસ્તુની પ્રાપ્તિથી થતાં આનંદને લાભ થશે. રાજ્ય-આધિપત્યને લાલ થશે.રાષ્ટ્ર-દેશને લાભ થશે. આ પ્રમાણે હે દેવાનુપ્રિયે! પૂરા નવ માસ અને સાડા સાત રાત્રિ-દિવસ પસાર થતાં આપણાં કુળની ધજાના જે એટલે કે ઘણું જ અદભુત, કુળને દીપકની જેમ પ્રકાશિત કરનાર, તથા મંગળકારી, કુળમાં મુગુટ સમાન શોભા વધારનાર, કુળતિલક-કુળની
सामान्यतः स्वमफल
कथनम्.
॥४७१॥
or Private
Personal use only
U
ww.jainelibrary.org

Page #485

श्रीकल्प
सूत्रे ॥४७२॥
परैरपराभवनीयं स्थिरं चेत्यर्थः, कुलावतंसकं - कुले अवतंसक इव मुकुट इव शोभाकरत्वाद् यस्तम्- कुलशोभाकर• मित्यर्थः, अतएव कुलतिलकम् = कुलस्य शोभाऽऽधायकत्वात्तिल करूपम्, कुलकीर्तिकरम् - स्वजन्मना कुलप्रख्यातिकारकम्, कुलत्रृत्तिकरम्=कुलमर्यादाकारकम्, कुलनन्दिकरं =कुलानन्दजनकम्, कुलयशस्करम्, कुलस्य यशः सर्वदिक्प्रसिद्धिस्तत्करम्, कुलदिनकरं=कुलस्य सूर्यवत्प्रकाशकम् कुलाधारम् - कुलस्थितजनानामाधारभूतम्, कुलपादपं - कुलस्य पादप इव क्ष इव कुलपादपस्तम् - यथा वृक्षश्छायादिदानेन सन्तापादिनाशनेन श्रश्रितजनान् उपकरोति, तथेवायमपिकुलमुपकरिष्यतीत्यर्थः, तथा कुलतन्तुसन्तानवृद्धिकरम् - कुलस्य यः तन्तुसन्तानः - अपत्यपरम्परा-तद्वृद्धिकरं= तद्वर्धकम्, भविविबोधकरम् = भव्यजनबोधदायकम् भवभयहरं = भवजनितभयनाशकम्, गुणरत्नसागरम् -गुणाः दयादाक्षिण्यादयस्तद्रूपाणि यानि रत्नानि तेषां सागरम्, सकलप्राणिनाम् सर्वजीवानां हितकरं - सदुपदेशेन कल्याणकारकम्, सुखकरम् = सुखकारकम्, शुभकरं =शुभकारकम्, सुकुमारपाणिपादं = सुकोमलह स्तचरणम्, अहीनप्रतिपूर्णपञ्चे
पानेवाले, तथा स्थिर, कुल में मुकुट के समान शोभा बढ़ाने वाले, कुलतिलक - कुल की शोभा करने वाला होने से तिलक के समान कुल कीर्तिकर अपने जन्म से कुल की प्रसिद्धि करने वाले, कुलवृत्तिकर - कुल की मर्यादा करने वाले, कुल में आनन्द उत्पन्न करने वाले, कुल का यश- सर्वदिशा व्यापी प्रसिद्धि बढाने वाले, कुल को सूर्य के समान प्रकाशित करने वाले, कुल के जनों के लिए आधारभूत, कुलपादप जैसे वृक्ष छाया आदि देकर तथा सन्ताप आदि को दूर करके उपकार करता है, इसी प्रकार कुल का उपकार करने वाले, कुल की वंश-वेल बढाने वाले, भव्य जीव को प्रतिबोध देने वाले, संसार-जनित भय का विनाश करने वाले, दया दाक्षिण्य आदि गुणों के समुद्र, सदुपदेश देकर सब प्राणियों का हित करने वाले, सुखकारी, शुभकारी, अत्यन्त कोमल हाथ-पैर वाले, अहीन- अविकल अर्थात् अंगविकलता आदि दोषों से
Àાભારૂપ હોવાથી તિલકના જેવા, કુળકીર્તિકર-પેાતાના જન્મથી કુળની પ્રસિદ્ધિ કરનાર, કુળવૃત્તિકર—કુળની મર્યાદા કરનાર, કુળમાં આનંદ ઉત્પન્ન કરનાર, કુળના યશ-સવ દિશાવ્યાપી પ્રસિદ્ધિ વધારનાર, કુળને સૂર્યની જેમ પ્રકાશિત કરનાર, કુળના લાગેાને માટે આધારભૂત.કુળપાદપ-જેમ વૃક્ષ છાયા આદિ આપીને સંતાપ આદિને દૂર કરી ઉપકાર કરે છે તેમ કુળના ઉપકાર કરવાવાળા, કુળની વંશ-વેલ વધારનાર, ભવ્ય જીવને પ્રતિબેાધ દેનાર, સ‘સાર-જનિત ભયના નાશ કરનાર, દયાદાક્ષિણ્ય આદિ ગુણાના સાગર, સદૃપદેશ દઇને બધાં પ્રાણીઓનુ’ હિતકર, સુખકારી, ગુલકારી, મત્યત કામળ હાથ-પગ

澳海通道通通通道
凝劑
कल्प
मञ्जरी
टीका
सामान्यतः स्वप्नफल
कथनम्.
॥४७२।।

Page #486

श्रीकल्प
कल्प
मञ्जरी
सत्रे ॥४७३॥
न्द्रियशरीरम्-अहीनानि-अविकलानि काणत्वादिदोषरहितानि प्रतिपूर्णानि यथायथं परिपुष्टानि पञ्चेन्द्रियाणि यस्मिंस्तादृशं शरीरं यस्य तम्, लक्षणव्यञ्जनगुणोपपेतं-लक्ष्यन्ते-चितयन्ते एभिरिति लक्षणानिकरचरणादिषु विद्याधनजीवितादिरेखारूपाणि, व्यज्यन्ते प्रकटीक्रियन्ते शुभाशुभान्येभिरिति व्यञ्जनानि-तिलकालकादीनि, गुणाः सौभाग्यौदार्यादयः, यद्वा-पूर्वोक्तभकारैर्लक्षणैर्व्यज्यन्त इति लक्षणव्यञ्जनास्ते च ते गुणाचेति लक्षणव्यअनगुणाः, यद्वा-प्रोक्तस्वरूपाणां लक्षणव्यञ्जनानां ये गुणास्तैः उपपेतम्=समन्वितम्, इह-'उप' 'अप' इत्युपसर्गयोः शकन्धवादित्वात्पररूपम् । रेखाविचारोऽन्यतोऽवसेयः । तथा-मानो-न्मान-प्रमाण-प्रतिपूर्ण-सुजात-सर्वाङ्ग-सुन्दराङ्ग-मीयते-परिच्छिद्यते पदार्थोऽनेनेति मान-तुलागलीप्रस्थादिना तोलनं, यद्वा-जलपरिपूर्णकुण्डादिप्रविष्टे पुरुषादौ यदा द्रोणपरिमितं जलं निस्सरति तदा स पुरुषादिर्मानवानुच्यते तदेव, उन्मानम् ऊर्ध्वमानं, यद्वा
टीका
सामान्यतः स्विमफल
रहित तथा प्रतिपूर्ण-यथोचित पुष्ट पाँचों इन्द्रियों से युक्त शरीर वाले, लक्षणों-हाथों-पैरों में बनी हुई विद्या धन आयु आदि की रेखाओं तथा व्यंजनों-शुभ-अशुभ को व्यक्त करने वाले तिल मसा आदि चिह्नों तथा सौभाग्य एवं उदारता आदि गुणों से युक्त, अथवा पूर्वोक्त लक्षणों से व्यक्त होने वाले गुणों से युक्त, अथवा पूर्वोक्त लक्षणों एवं व्यंजनों के गुणों से युक्त पुत्र को जन्म दोगी। रेखा आदि का विचार दूसरी जगह से जान लेना चाहिए।
वह पुत्र मान, उन्मान और प्रमाण से युक्त शरीर वाला होगा। जिससे पदार्थ का माप किया जाय वह मान कहलाता है, जैसे तराजू पर तोलना, अंगुल आदिसे नापना और पायली आदिसे नापना।
कथनम्.
છે
વાળા, અહીન–અવિકળ એટલે કે અંગની ખેડ વગેરે વિનાના, તથા પ્રતિપૂર્ણ થશેચિત પુષ્ટ પાંચે ઈન્દ્રિય સહિત શરીરવાળા, લક્ષણો-હાથ-પગમાં બનેલી વિદ્યા, ધન, આયુ આદિની રેખાઓ તથા વ્યંજનેશુભ અશુભને દર્શાવનારા તલ, મસ આદિ ચિહનો તથા સૌભાગ્ય અને ઉદારતા આદિ ગુણવાળા અથવા પૂર્વોક્ત લક્ષણથી વ્યક્ત થતા ગુણવાળા, અથવા પૂર્વોક્ત લક્ષણે અને વ્યંજનના ગુણોવાળા પુત્રને જન્મ આપીશ. રેખા આદિને વિચાર બીજી જગ્યાએથી જાણી લેવું જોઈએ
તે પુત્ર માન, ઉન્માન અને પ્રમાણથી પરિપૂર્ણ સપ્રમાણ શરીર વાળો થશે. જેનાથી પદાર્થનું મા૫કરાય તે માન કહેવાય છે, જેમકે ત્રાજવાથી તળવું, આંગળી આદિ વડે માપવું, અને પાયલી આદિ વડે માપવું. પાણીથી ભરેલે કુંડ દોડી
॥४७३॥
Diww.jainelibrary.org

Page #487

श्रीकल्पसूत्रे
॥४७४॥

अर्द्धभाररूपः परिमाणविशेषः, प्रमाणं सर्वतो मानं, यद्वा-निजाङ्गुलिपरिमितोच्छ्रायः इत्थं च मानं चोन्मानं च प्रमाणं चेत्येषां द्वन्द्वे मानोन्मानप्रमाणानि, तैः प्रतिपूर्णानि = सम्पन्नानि श्रतएव - सुजातानि= यथोचितात्रयत्रसन्निवेशदन्ति, सर्वागि= सकलानि अङ्गानि - श्रज्यते = व्यज्यते प्राण्येभिरित्यङ्गानि - मस्तकादिचरणान्तानि यस्मिंस्तत्, अत एव - सुन्दरम = त्रपूर्यस्य तम् अङ्गशब्दोऽत्राङ्गवत्परः, अर्श श्रादित्वादच्प्रत्ययान्तः । तथा - शशिसौम्याकारं-शशी= चन्द्रस्तद्वत् सौम्यो- रमणीयः - दर्शकलोच नाहादकरः आकारः = स्वरूपं यस्य तम् कान्तं = कमनीयं प्रियदर्शनम्
जल से भरा हुआ कुंड हो, उसमें किसी पुरुष के प्रवेश करने से एक द्रोण परिमित पानी बाहर निकल जाय तो समझना चाहिए कि वह पुरुष मानोपेत है। ऊर्ध्वमान को उन्मान कहते हैं, अथवा आधा भार रूप परिमाण को उन्मान कहते हैं। पूरे माप को प्रमाण कहते हैं, अथवा अपने अंगुल से १०८ अंगुलकी ऊँचाई को प्रमाण कहते हैं ।
जिनसे प्राणी पहचाना जाय, वे मस्तक से लेकर पैरों तक के अवयव अंग कहलाते हैं। जिसके अंग और उपांग उचित ढंग से बने हों वह सुजात कहलाता है। आशय यह कि वह बालक मान, उन्मान तथा प्रमाण से युक्त तथा सुजात एवं सर्वांग सुन्दर शरीर वाला होगा। वह चन्द्रमा के रुमान सौम्य - रमणीय-दर्शकों के नेत्रों को आहाद उत्पन्न करनेवाले स्वरूप से सम्पन्न होगा, कमनीय होगा और देखने में प्रिय लगेगा। इन सब विशेषताओं से युक्त होने के कारण
હોય, તેમાં કેાઈ પુરુષના પ્રવેશવાથી એક દ્રોણપરિમિત પાણી બહાર નીકળી જાય તો માનવું કે તે પુરુષ માને પેત છે, ઉવ માનને ઉન્માન કહે છે. અથવા અર્ધોભારરૂપ પરિમાણુને ઉન્માન કહે છે. પૂરાં માપને પ્રમાણુ કહે છે. અથવા પેાતાની આંગળીએથી એકસે આઠ ૧૦૮ આંગળીની ઊંચાઈને પ્રમાણ કહે છે.
જેમના વડે પ્રાણી એળખી શકાય, તે માથાથી લઈને પગ સુધીના અવયવાને અંગ કહે છે. જેનાં અંગ અને ઉપાંગ ચગ્ય રીતે બન્યા હોય તે સુજાત કહેવાય છે. ભાવા એ કે તે બાળક માન, ઉન્માન, તથા પ્રમાણથી યુક્ત તથા સુજાત અને સર્વાંગ સુંદર શરીરવાળા થશે.
તે ચન્દ્રમાના જેવા સૌમ્ય-રમણીય-૪નારાઓનાં નેત્રાને આનંદ ઉત્પન્ન કરનાર સ્વરૂપ વાળેા હશે. કમનીય હશે. અને દેશનાં ઋષી વિશેષતાઓ વાળા હેાવાને કારણે તે સુરૂપ-સત્કૃષ્ટ રૂપ
:
कल्प
मञ्जरी
टीका
सामान्यतः स्वप्नफल कथनम् .
॥४७४॥

Page #488

श्रीकल्प
कल्प मञ्जरी
टीका
प्रियं-दर्शकजनचित्ताडादकम्, दर्शनम् अवलोकनं यस्य तम्, यत एवं विशेषणविशिष्टमत एव सुरूपं सर्वातिशायिरूपलावण्यवन्तं, दारक-पुत्रं प्रजनयिष्यसि ||मू० ३०॥
मूलम्-तत्थ खलु एएमु चउद्दसमु महामुमिणेसु इक्किकस्य महासुमिणस्स इमे एयारूवे फलवित्तिविसेसे
भविस्सइ, तं जहा॥४७५॥
___१-चउदंतदंतिसुमिणफलं चउदंत-दंति-दसणेणं अमू सूरो वीरो विकतो दंतेणं दंती नईकूलतरुमूलं विव पभूएण तवेण महंतअंतराय-कसाय-कुलं उम्मूलिस्सइ १, दंतेण दंती वयइतइं वित्र वई वीरो वरीयसा तवसा नरय-तिरिय-नरामर-गइ-भमण-संतई अंतिस्सइ २, महंत-प्पहाव-दाण-सील-तव-भाव-भेय-भिन्ने चउबिहे धम्मे चउरो दंते फुरंतधुज्जभावो रणंगणे परकममाणो वारणो विव बारसविहपरिसंगणे दंसिस्सइ ३, सुयचारित्तधम्मनिरूवणओ अगिलाणतणेण दिसादंतीविव चउद्दिसं सायत्तीकरिस्सइ ४ ॥मू० ३१॥
छाया-तत्र खलु एतेषु च र्दशसु महास्वप्नेषु एकैकस्य महास्वमस्य अयमेतद्रूपः फलत्तिविशेषो भविष्यति, तद्यथा
१-चतुर्दन्तदन्तिस्वप्नफलम् चतुर्दन्तदन्तिदर्शनेन असौ शूरो वीरो विक्रान्तो दन्तेन दन्ती नदीकूलतरुमूलमिव प्रभूतेन तपसा वह मुरूप-सर्वोत्कृष्ट रूप-लावण्य से विभूषित होगा। ऐसे पुत्र को तुम जन्म दोगी ॥सू० ३०॥
स्वप्नों का विशेष फल मूल और टीका का अर्थ–'तत्थ खलु' इत्यादि। उन चौदह महास्वमों में से एक-एक महास्वप्न का यह फलविशेष होगा। वह इस प्रकारલાવશ્યથી વિભૂષિત થશે. એવા પુત્રને તમે જન્મ આપશે. (સૂ૦ ૩૦)
સ્વપ્નનું વિશેષ ફળ भू भनाना अथ-"तत्थ बद्र" त्याहि.सेयौ भावनामांथी हरे भानु' मा विशेष grants भगये. ते ॥ प्रभार
गजस्वम फलम.
॥४७५॥

Page #489

श्रीकल्पसूत्रे ॥४७६ !!
महान्तरायकषायकुलमुन्मूलयिष्यति १, दन्तेन दन्ती व्रततिततिमित्र व्रती वीरो वरीयसा तपसा नरकतिर्यङ्नरामरगतिभ्रमण सन्ततिमन्तयिष्यति २, महाप्रभावदानशीलतपोभात्रभेदभिन्नान् चतुर्विधान धर्मान् चतुरो दन्तान • स्फुरद्धर्यभावो रणाङ्गणे पराक्रममाणो वारण इव द्वादशविधपरिषदङ्गणे दर्शयिष्यति ३ श्रुतचारित्रधर्मनिरूपणतोऽग्लानतया दिग्दन्तीत्र चतुर्दिश स्वायत्तीकरिष्यति ॥ सू० ३१||

टीका - 'तस्थ णं' इत्यादि । तत्र तेषु - प्रसिद्धेषु खलु एतेषु चतुर्दशसु महास्वप्नेषु एकैकस्य महास्वमस्य अयमेतदूपः = त्रक्ष्यमाणप्रकारकः फलट्टत्तिविशेषः =फलनिष्पत्तिविशेषो भविष्यति । तमेवाह - 'तद्यथा' इत्यादिना । तत्र प्रथमस्य चतुर्दन्तगजस्वमस्य फलमाह - चतुर्दन्तदन्तिदर्शनेन - चत्वारो दन्ता यस्य स चतुर्दन्तः, स चासौ दन्ती = हस्ती, तस्य दर्शनं तेन हेतुना असौ तत्र गर्भस्थितो बालः शूरः शत्रुदमने कृतोत्साहः, वीरः शत्रूणां पराजयकारकः, अत एव-विक्रान्तः अद्भुतपराक्रमयुक्तश्च सन् दन्तेन दन्ती नदीकूलतरुमूलमित्र, प्रभूतेन = महता घोरेण तपसा महान्तरायकपायकुलम् - महान्तो ये अन्तरायाः = ज्ञानादिमाप्तौ विघ्नरूपाः, कषायाः = क्रोधमानमायालोभाः, तेषां कुलं= समूहम् उन्मूलयिष्यति = उत्पाटयिष्यति । तथा यथा दन्तेन दन्ती व्रततिततिम्लतासमूहम् अन्तयति विनाशयति तथैवायमपि व्रती - महाव्रतधारी वीरो वरीयसा = प्रशस्यतमेन तपसा नरकतिर्यङ्नरामरगति
१ - चार दांत वाले गजस्वप्न का फल
' दंतिदंसणेणं' इत्यादि । (१) चार दांतों वाले दन्ती (हस्ती) को देखने से वह बालक शुर, वीर और पराक्रमी होगा। जैसे हाथी अपने दांतों से नदी किनारे के वृक्षों को उखाड़ देता है । वैसे ही वह विपुल तपस्या से महान विघ्नरूप उपायों के समूह का विनाश करेगा । ( २ ) जैसे दन्ती लताओं के समूह को उखाड़ कर फेंक देता है, उसी प्रकार वह व्रती वीर घोर तपस्या से नरक तिर्यंच मनुष्य और
૧-ચાર દાંતવાળા ગજસ્વપ્નનું ફળ
त्याहि-- (१) यार हांतवाणा हन्ती (हाथी, ने लेाथी ते भाजः शूरवीर भने पराभी દંતશૂળ વડે નદીકિનારાનાં વૃક્ષાને ઉખાડી નાખે છે. એજ રીતે તે વિપુલ તષસ્યા વડે સમૂહના નાશ કરશે. (૨) જેમ હાથી લતાઓના સમૂહને ઉખાડીને ફ્રેંકી દે છે, તેજ પાણી ન તિય ચ, મનુષ્ય, અને દેવ ગતિયામાં ભમવાની પરંપરાને અન્ત લાવશે.
" दंतिदंसणेणं " મશે. જેમ હાથી પાતાના મહાન વિજ્ઞરૂપ કષાયાના પ્રમાણે તે થતી વી.
कल्प
मञ्जरी
टीका
गजस्वझफलम्
॥४७६ ॥

Page #490

श्रीकल्प
9 भ्रमणसन्ततिम्-चतुर्गतिभ्रमणपरम्पराम् अन्तयिष्यति-विनाशयिष्यति। पुनः इवन्यथा स्फुरद्ध यभावः-स्फुरनामा
प्रकाशीभवन् धुर्यभावः अग्रस्थायिता यस्य स तथाभूतो, रणाङ्गणे रणे पराक्रममाणः पराक्रमं कुर्वाणो वारणो= गजश्वतुरो दन्तान् दर्शयति, स्था-महामभावदानशीलतपोभावभेदभिन्नान-महाप्रभावाः-महान् प्रभावो येषां ते तथाभूता ये दानशीलतपोभावास्तेषां भेदैः भिन्नान् चतुर्विधान् धर्मान् द्वादशविधपरिपदङ्गणे दर्शयिष्यति, तथाअग्लानतया=बलानिरहिततया श्रुतचारित्र-धर्मनिरूपणतः श्रुतचारित्ररूपधर्मोपदेशेन अयं चतुर्दिश चतस्रो दिशो दिग्दन्तिन इव-दिग्गजा इव स्वायत्तीकरिष्यति स्वाधीनीकरिष्यतीति ॥१०३१॥
॥४७॥
२-उसभसुमिणफलं मूलम्-उसमदंसणेणं अमू उसभरायो सगडधुरंपिव धम्मधुरं धरिस्सइ १। सारमुयारं तसंजमभारं
गजस्वमफलम.
देव गतियों में भ्रमण करने की परम्परा का अन्त कर देगा। (३) जैसे अपने अग्रेसरपन को प्रगट करने वाला और युद्धभूमि में पराक्रम करने वाला गजराज चार दांतों को दिखलाता है, उसी प्रकार अत्यन्त प्रभावशाली दान शील तप और भाव के भेद से भिन्न-चार प्रकार के धर्म को बारह प्रकार की परिषद् में दिखलाएगा। (४) जैसे गिज चारों दिशाओं को अपने अधीन करता है, उसी प्रकार ग्लानिरहित भाव से श्रुत-चारित्र रूप धर्म का निरूपण करके वह भी चारों दिशाओं को अपने अधीन करेगा ॥मू० ३१॥
રે
॥४७॥
(૩) જેમ પિતાની આગેવાની પ્રગટ કરનાર અને સમરાંગણમાં પરાક્રમ બતાવનાર ગજરાજ ચાર દંતશળે બતાવે છે, એ જ પ્રમાણે અત્યંત પ્રભાવશાળી દાન, શીલ, તપ, અને ભાવ, એ ચારભેદથી ભિન્ન ચાર પ્રકારના ધમને.
બાર પ્રકારની પરિષદમાં બતાવશે. (૪) જેમ દિગ્ગજ ચારે દિશાઓને પિતાને આધીન કરે છે, એ જ પ્રમાણે ગ્લાનિ - રહિત ભાવથી શ્રુત-ચારિત્રરૂપ ધર્મનું નિરૂપણ કરીને તે પણ ચારે દિશાઓને પિતાને આધીન કરશે સૂટ ૩૧
Or Private.&Personal use Only
Hollw.jainelibrary.org

Page #491

श्रीकल्प
सूत्रे
वहिस्सइ २। सुयचारित्तलक्खणं धम्मारामं अमोहधाराए सुहाधाराए गिराए सिंचंतो पुफियं फलियं च करिस्सा३। पवित्ते भरदखित्ते खिचे सग्गापवग्गमुहसंपायणाबीयं बीयं बोहिवीयं बाविस्सइ ४ ॥मू०११०॥
२-वृषभस्वप्नफलम् । छाया- ऋषभदर्शनेन असौ वृषभराजः शकटधुरामिव धर्मधुरां धरिष्यति १। सारमुदारं तपःसंयमभारं वक्ष्यति २। श्रुतचारित्रलक्षणं धर्माऽऽरामम् अमोघधारया सुधाधारया गिरा सिञ्चन् पुष्पितं फलितं च करिष्यति ३। पवित्रे भरतक्षेत्रे क्षेत्रे स्वर्गापवर्गसुखसम्पादनाबीजं बीजं बोधिवीजं वप्स्यति ४ ॥सू० ३२॥
टीका-'उसभदंसणेणं' इत्यादि। ऋषभदर्शनेन असौ, वृषभराज श्रेष्ठटपभः शकटधुरामिव-शकट
कल्पमञ्जरी
॥४७८॥
टीका
वृषभस्वस
२-वृषभ स्वप्न का फल ___ मूल का अर्थ-'उसभदंसणेणं' इत्यादि । वृषभ का स्वम देखने से-(१) जैसे श्रेष्ठ वृषभ शकट की धुरा को धारण करता है, उसी प्रकार वह धर्म की धुरा को धारण करेगा। (२) सारभूत और उदार तप एवं संयम के भार को वहन करेगा। (३) श्रुत-चारित्र धर्मरूपी बगीचे को अमोघ धारा तथा अमृत धारा के समान वाणी की धारा से सीचेगा और उसे फूल-फलवान् बनाएगा। (४) पवित्र भरतक्षेत्र रूपी क्षेत्र में स्वर्ग और अपवर्ग की प्राप्ति के कारण बोधवीज रूप बीज को बोएगा ॥९० ३२॥
टीका का अर्थ-'उसभदंसणे' इत्यादि । वृषभ के देखने से वह बालक धर्मरूपी शकट की धुरा को उसी
२-वृषभना सजन ३ भूजन अर्थ-"उसभदसणेण" त्याल. वृषमनु २८ नेपाथी (१) रेभ | वृषभ धूसरीन ધારણ કરે છે, તેમ તે ધર્મની ધુરાને ધારણ કરશે. (૨) સારભૂત અને ઉદાર તપ અને સંયમના ભારને વહન કરશે. (૩) શ્રુત-ચારિત્ર-ધર્મરૂપી બાગને અમેઘ ધારા યુક્ત અમૃતની ધારા જેવી વાણીની ધારાથી સીંચશે અને તેને કૂલફળવાળે બનાવશે. (૪) પવિત્ર-ભરતક્ષેત્રરૂપી ક્ષેત્રમાં સ્વર્ગ અને અપવર્ગની પ્રાપ્તિના કારણરૂપ બેધબીજરૂપ બીજને વાવશે (સૂ૦૩૨)
नाम-'उसमदंसणेणत्या पक्षनु २१नवाथी ते मा ३५ गाडानी सरीन मे प्रभार
॥४७८॥
Jain Education
tional

Page #492

श्रीफल्प
मूत्रे ॥४७९॥
कल्पमञ्जरी
टीका
युगमिव धर्मधुरां-धर्मरूपशकटस्य युगं धरिष्यति । तथा चासौ सारं श्रेष्ठम् उदारम् अद्भुतं तपःसंयमभारद्वादशविधस्य तपसः सप्तदशविधस्य संयमस्य च भारं वक्ष्यतिवहनं करिष्यति । तथा-श्रुतचारित्रलक्षणं-श्रुतचारित्रस्वरूपं धर्मारामम् धर्मरूपमुद्यानम् अमोघधारया अमोघा अवन्ध्या-सफला धारा प्रवाहो यस्यास्तया,सुधाधारया सुधाष्टिरूपया गिरावाण्या सिञ्चन् पुष्पित फलितं च करिष्यति । श्रुतचारित्रलक्षणस्य धर्मस्य उन्नायको भविष्यतीति भावः। एवंभूतोऽसौ पवित्रे-धर्मात्मनां निवासभूतत्वात्पावने भरतक्षेत्रे भरतक्षेत्रनामके क्षेत्रे स्वर्गापवर्गमुखसम्पादनाबीजंस्वर्गापवर्गयो स्वर्गसिद्धिगत्योर्यत् सुखं तस्य या सम्पादना-निष्पादना तस्या बीजकारणं स्वर्गमोक्षसम्बधिमुखमाप्तिकारणं बोधिवीज बीजं सम्यक्त्वरूपं बीजं वस्यति ॥९० ३२॥
३-सीहसुमिणफलं | मूलम्-सीइदंसणेणं अमू भुवणत्तए सूरो वीरो विक्कतो भविस्सइ १, वाइविंदमाणमदगो भविस्सइ २, रागदोसाइरिऊणं विजितारो भविस्सइ ३, तिभुवणे एगच्छत्तं सासणं करिस्सइ ४॥० ३३||
सिंहस्वन फलम
प्रकार धारण करेगा, जिस प्रकार श्रेष्ठ वृषभ शकट (छकड़ा-गाड़ी) की धुरा को धारण करता है। तथा वह श्रेष्ठ एवं अदभुत बारह प्रकार के तप और सत्तरह प्रकार के संयम के भार को वहन करेगा । वह श्रुत-चारित्र धर्म रूपी बगीचे को अपनी अमोघ-निष्फल न होने वाली-धारा से युक्त अमृतवर्षा के समान वाणी की वर्षा से सींचता हुआ उसे पुष्पवान् और फलबान बनाएगा। अर्थात् वह श्रुत-चारित्र धर्म का संवर्द्धक होगा। ऐसा वह धर्मात्माओं का निवासस्थल होने के कारण पवित्र भरतक्षेत्र रूपी क्षेत्र (खेत) में स्वर्ग और मोक्ष गतियों के सुख उत्पन्न करने के कारणभूत समकितरूपी बीज को बोएगा ॥०३२॥
॥४७९॥
ધારણ કરશે કે જે પ્રમાણે શ્રેષ્ઠ વૃષભ શકટની (ગાડાની) ધૂસરીને ધારણ કરે છે.તથા તે શ્રેષ્ઠ અને અદ્દભુત બાર પ્રકારનાં તપ અને સત્તર પ્રકારનાં સંયમના ભારને ઉપાડશે. તે શ્રત-ચારિત્ર-ધર્મરૂપી બાગને પિતાની અમોઘ-નિષ્ફળ ન નિવડનારી ધારાથી યુક્ત અમૃતવર્ષા જેવી વાણીની વર્ષો વડે સિંચીને તેને પુષ્પવાળા તથા ફળવાળો બનાવશે, એટલે કે તે શ્રત-ચારિત્ર-ધર્મને સંવદ્ધક થશે. એ તે, ધર્માત્માઓનું નિવાસસ્થાન હોવાને કારણે પવિત્ર-ભરતક્ષેત્ર-પી ક્ષેત્રમાં સ્વર્ગ અને મોક્ષગતિનું સુખ ઉત્પન્ન કરવાના કારણરૂપ સમક્તિરૂપી બીજને વાવશે (સૂ૦૩૨)
છે (ા
For Private & Personal USB

Page #493

श्रीकल्प
॥४८॥
३-सिंहस्वप्नफलम् ___ छाया-सिंहदर्शनेनासौ भुवनत्रये शूरो वीरो विक्रान्तो भविष्यति १, वादिवृन्दमानमर्दको भविष्यति २, रागद्वेषादिरिपूणां विजेता भविष्यति ३, त्रिभुबने एकच्छत्र शासनं करिष्यति ४ ॥१०३३॥
टीका–'सीहदंसणेणं' इत्यादि । सिंहदर्शनेन इदं फलं सूच्यते-यदसौ बालो भुवनत्रये शूरो वीरो विक्रान्तो भविष्यति । तथा वादिन्दमानमर्दकः-वादिनां यद् वृन्द समूहः, तस्य मानमर्दकः अहङ्कारविनाशको भविष्यति । तथा-रागद्वेषादिरिपूणां जीवात्मनां शाश्वतशत्रुभूतानां रागद्वेषादीनां विजेता भविष्यति । तथात्रिभुवने एकच्छत्रं शासनं करिष्यति-भुवनत्रयेऽप्यन्यतीथिकानां धर्मशासनमुन्मूल्य अप्रतिहतं स्वधर्मशासनं स्थापयिष्यतीति भावः ॥० ३३॥
३-सिंहस्वप्नका फल मूल का अर्थ - “सीहदसणे" इत्यादि । सिंह देखने से वह (१) तीन लोक में शूर, वीर और पराक्रमी होगा। (२) वादियों के समूह के मान का मर्दक होगा। (३) राग-द्वेष आदि रिपुओंका विजेता होगा। (४) तीनों लोको पर एकच्छत्र शासनं करेगा ॥सू०३३।।
टीका का अर्थ-'सीहदसणेणं' इत्यादि । सिंह का स्वप्न देखने का फल यह होगा कि वह बालक तीनों लोक में शूर, वीर और पराक्रमशाली होगा। वादियों के समुदाय के मान का मर्दक अर्थात् अहंकार का विनाशक होगा। राग-द्वेष आदि रिपुओं का अर्थात् जीवों के सदा के वैरी राग-द्वेष आदि विकारों का विजेता होगा।
सिंहस्वामफळम्.
૩ સિંહના સ્વપ્નનું ફળ भूगना अर्थ-"सीहदसणेण" त्या सिनेवायी ते (१) मा शूर, पार भने ५२॥3भी थशे. (२) पाहीसाना समूना मानना नारा ४२नार थशे. (३) २।५ मा मनाना विजेता थशे. (४) as પર એક છત્ર શાસન કરશે (સૂ૦૩૩)
रानो मथ-सीहदसणे' प्रत्यासिस्यानु मे भगशे ते मात्र मांशूर, वीर भने પરાક્રમી થશે. વાદીઓના સમુદાયના માનને મર્દક એટલે કે અહંકારને વિનાશક થશે. રાગ-દ્વષ આદિ દુશમનને–એટલે કે ઈવેના કામના કરતા રાગ-દેણ માહિ વિકારોનો વિજેતા થશે. ત્રણ લોક ઉપર અખંડ શાસન કરશે, એટલે
॥४८॥

.

Page #494

श्रीकल्पसूत्रे ॥४८१॥
Jain Education Inter
४ - लच्छीसुमिणफलं
मूलम् — लच्छीदंसणेणं अमू समोसरणलकवणलच्छीउवलक्खिओ भविस्सर १, नाणदंसण सुहवीरियरूत्राणंतच कलकवणं लच्छि वरिस्सर २, जम्मजरामरणाहिबाउले अगाहे भव्वे बोहित्रीयलच्छीपदाग सनाहीकरिस्सर ३, मोक्खमग्गारडगाणं भव्त्राणं साइअनंतं अक्खयं अव्वाबाई धुवं निययं सासयं अहरीकयलोगofच्छ मोक्खलच्छि दाहि ४ ॥० ३४||
४-लक्ष्मीस्वप्नफलम्
छाया - लक्ष्मीदर्शनेन असौ समवसरणलक्षणलक्ष्म्युपलक्षितो भविष्यति ९, ज्ञानदर्शनमुखवीर्यरूपानन्तचतुष्कलक्षणां लक्ष्मीं वरीष्यति २, जन्मजरामरणाऽऽधिव्याकुलाननाथान् भव्यान् बोधीवीजलक्ष्मीमदान सनाथीकरिष्यति ३, मोक्षमार्गाराधकेभ्यो भव्येभ्यः साधनन्ताम् अक्षयाम् अव्यावाघां ध्रुवां नियतां शाश्वतीम् अधरीकृतलोकलक्ष्मीं मोक्षलक्ष्मीं दास्यति ४ ॥ ०३४||
तीन लोक पर अखण्ड शासन करेगा, अर्थात् तीनों लोकों में अन्य तीर्थिकों के धर्मशासन का उन्मूलन करके अपने धर्मका निष्कंटक शासन स्थापित करेगा ॥ ०३३ ॥ ४ - लक्ष्मी - स्वप्नका फल इत्यादि ।
मूल का अर्थ - ' लच्छीदंसणेणं' लक्ष्मी को देखने से वह (१) समवसरणरूप लक्ष्मी से युक्त होगा । (२) ज्ञान, दर्शन, सुख और वीर्य रूप अनन्तचतुष्टय की लक्ष्मी का वरण करेगा । (३) जन्म, जरा, मरण, आधि और व्याधि से व्याकुल अनाथ भव्यों को बोधिबीज-रूपी लक्ष्मी देकर सनाथ करेगा । (४) मोक्षमार्ग के आराधक भव्यों को सादि अनन्त, अक्षय, अव्याबाध, ध्रुव, नियत, शाश्वत,
કે ત્રણે લેાકમાં બીજાં તી િકાનાં ધર્માંશાસનને નિમૂળ કરીને પોતાના ધર્માંનું નિષ્કંટક શાસન સ્થાપશે. (સૂ૦૩૩) ૪–લક્ષ્મીના સ્વપ્નનું ફળ
भूजना अर्थ - "लच्छीदंसणेण" धत्याहि सक्ष्मीने लेवाथी ते (1) समवसर३यी सक्ष्मीवाण। थशे. (२) ज्ञान, दर्शन, सुख भने वीर्य३५ अनंत चतुष्टयनी लक्ष्मीनु व२५ १२थे. (3) ४-५, ४२रा, भर, खाथि अने વ્યાધિથી વ્યાકુળ અનાથ ભવ્યેને બેધિષીરૂપી લક્ષ્મી દઈને સનાથ કરશે. (૪) મેાક્ષમાના આરાધક ભવ્યેાને

कल्प
मञ्जरी
टीका
लक्ष्मीस्वम फलम्.
॥४८१॥

Page #495

श्रीकल्प
• सूत्रे
॥४८२॥
टीका-'लच्छीदंसणेणं' इत्यादि-लक्ष्मीदर्शनेन लक्ष्मीस्वमदर्शनेन असौ बालः समवसरण-लक्षणलक्ष्म्युपलक्षितः-समवसरणे-तीर्थकृतां समवसरणे लक्ष्यते दृश्यते देवासुरमनुजतिर्यग्भिर्या सा समवसरणलक्षणा, सा चासौ लक्ष्मीश्च, तया उपलक्षितः परिचितो-युक्तो भविष्यति १। तथा चासौ ज्ञान-दर्शन-मुख-चीयरूपानन्तचतुष्कलक्षणां-ज्ञान-दर्शन-मुख-वीर्यरूपं यदनन्तचतुष्कं, तल्लक्षणांत द्रपां लक्ष्मी वरीष्यति २। तथाजन्मजरामरणाधिव्याधिव्याकुलान्-जन्मजरामरणानि प्रसिद्धानि, आधिः मानसी व्यथा, व्याधयः रोगाः, एतैर्व्याकुलान्-अनाथान् भव्यान् बोधिवीजलक्ष्मीपदानेन-बोधिबीजरूपा या लक्ष्मीस्तस्याः प्रदानेन=वितरणेन सनाथीकरिष्यति ३ मोक्षमार्गाराधकेभ्यः सम्यग्दर्शनज्ञानचारित्रात्मकमोक्षमार्गारूढेभ्यो भव्येभ्यः साधनन्तां-ज्ञानक्रियासम्पाद्यत्वात सादिकां, सर्वकालाविनाशित्वादनन्ताम्, अक्षयां-क्षयाभावात्, अव्यावाधां-कर्मऔर लौकिक लक्ष्मी को तिरस्कृत करने वाली मोक्षलक्ष्मी को देगा ॥मू०३४॥
टीका का अर्थ-'लच्छीदंसणेणं' इत्यादि । लक्ष्मी का स्वप्न देखने से वह बालक समवसरणलक्षण-समवसरणमें देवों, असुरों, मनुष्यों और तिर्यचों के द्वारा जोलखी जाय-देखी जाय ऐसो लक्ष्मी से युक्त होगा १ । तथा वह ज्ञान, दर्शन सुख और वीर्य इस अनन्त चतुष्टयरूप लक्ष्मी का वरण करेगा २। तथा जन्म, जरा, मरण,
आधि अर्थात् मानसिक व्यथा और व्याधि (रोग) से व्याकुल ऐसे अनाथ भव्यों को बोधिबीज रूप लक्ष्मी प्रदान करके सनाथ बनाएगा ३। सम्यग्दर्शन-ज्ञान-चारित्र-रूप मोक्षमार्ग की आराधना करने वाले भव्यों को साधनन्त-ज्ञानक्रिया द्वारा प्राप्त होने से आदिसहित और सर्वकाल में अविनाशी होने से अनन्त, क्षयरहित
लक्ष्मीस्वम
फलम.
સાદિ, અનન્ત, અક્ષય, અવ્યાબાધ, વ, નિયત, શાશ્વત અને લૌકિક લહમીને તિરસ્કૃત કરનારી મોક્ષલક્ષ્મી દેશે (સૂ૦૩૪)
,
यानो अर्थ-'लच्छीदसणेण 'त्या. सभीनुवन नेपाथीने बा४ (१) समवसरमा हेवो, मसुरे। मनुष्य। અને તિર્યંચ દ્વારા જે લખી જાય–જેવાય એવી લક્ષ્મીથી યુક્ત થશે. (૨) તથા તે જ્ઞાન, દર્શન, સુખ અને વીર્ય એ અનન્ત કે यतु ८५३५ लक्ष्मीन १२0. (3) तथा म १२२, भ२. भाधि (मानसि४ व्यथा) भने व्यापि (1)थी व्याज એવા અનાથ બેને બેધિબીજરૂપ લક્ષમી આપીને સનાથ બનાવશે. (૪) સમ્યગદર્શન-જ્ઞાન-ચરિત્ર-રૂપ મોક્ષમાર્ગની આરાધના કરનાર અને સાઘનન્ત-જ્ઞાનક્રિયા દ્વારા પ્રાપ્ત હેવાથી આદિસહિત અને સર્વકાળમાં અવિનાશી છે હોવાથી અનન્ત, ક્ષયરહિત હોવાથી અક્ષય, મબાપારહિત હોવાથી અભ્યાબાધ, નિશ્ચળ હોવાથી ધ્રુવ, નિશ્ચિત તાર
॥४८२॥

aninibaiadianRHAARisindaianiawkLMulbatikalayaNAINITANERATIVSENIORMALEvshikaranetHaskaarharation

Page #496

श्रीकल्पसूत्रे ||४८३ ||
बाधारहितत्वात्, ध्रुवां - निश्चलत्वात्, नियतां निश्चितत्वात् शाश्वतीं सर्वकालस्थायित्यात्, अधरीकृतलोकलक्ष्मीलोकोत्तरत्वात् अधरीकृता तिरस्कृता लोकलक्ष्मी:- त्रिभुवनलक्ष्मीः यया सा तथा तां तथाविधां मोक्षलक्ष्मीं दास्यतीति ॥ मृ०३४||
५- दामदुगसुमिणफलं
मूलम् - दामदुगदंसणेणं अमू अगाराणगारधम्मदुगणिरूवणं भव्वे भूमिस्सर १ । अमंदा - गंद - जणग-नाणादिगुणेण तिहुयणसगलजण हिययमि चिट्ठिस्सर २ । आयगुणसोरहेण तिहुयणं सुरहिस्सर ३ । सयलजणणयणाणंदकरो य भविस्सः ४ || ०३५ ॥
५–दामद्विकस्वप्नफलम्
छाया - दामद्विकदर्शनेन असौ अगाराऽनगारधर्मद्विकनिरूपणेन भव्यान् भूषयिष्यति १ । अमानन्द - जनक - ज्ञानादि-गुणेन त्रिभुवनसकलजनहृदये स्थास्यति २ । आत्मगुणसौरभेण त्रिभुवनं सुरभयिष्यति ३ । होने से अक्षय, कर्मवाधारहित होने से अव्यावाध, निश्चल होने से ध्रुव, निश्चित होने से नियत, सर्वकालस्थायी होने से शाश्वत और लोकोत्तर होने से लौकिक लक्ष्मी को तिरस्कृत करने वाली ऐसी मोक्षलक्ष्मी को देगा || सू० ३४ ॥
५ - मालायुगल के स्वप्नका फल
मूल का अर्थ - 'दामदुगदंसणेणं' इत्यादि । दो मालाओं के देखने से वह (१) दो धर्मों का - air और अनगारधर्मका निरूपण करके भव्य जीवों को विभूषित करेगा, (२) तीव्रतर आनन्द के जनक ज्ञान आदि गुणों के कारण तीन लोक के समस्त जनों के हृदय में स्थान बनाएगा, (३) अपने હોવાથી નિયત, સવ’કાળસ્થાયી હાવાથી શાશ્વત, અને લેાકેાત્તર હોવાથી લૌકિક લક્ષ્મીને તિરસ્કૃત કરનારી એવી मोक्षलक्ष्मी देथे. (सू०३४)
Jain Education Notional
૫-માળાયુગલના સ્વપ્નનું ફળ
भूजना अर्थ - "दामदुग दसणेणं” इत्याहि मे भाजाओ लेवाथी ते (१) અનગારધર્મનું નિરૂપણુ કરીને ભવ્ય જીવાને વિભૂષિત કરશે. (૨) તીવ્રતર આનંદના કારણે ત્રણ લેાકના સમસ્ત જનેનાં હૃદયમાં સ્થાન જમાવશે. (૩) પેાતાના આત્મિક

मेध ेनु - अजारधर्म भने જનક જ્ઞાન આદિ ગુણાને ગુણાની સુગધથી ત્રણે લેાકને
कल्प
मञ्जरी
टीका
दामद्विकस्वमफलम्.
॥४८३||
ww.jainelibrary.org.

Page #497

श्रीकल्प
कल्पमञ्जरी
॥४८४॥
टाका
सकलजननयनानन्दकरश्च भविष्यति ॥मू०३५॥ टीका-'दामदुगदसणेणे' इत्यादि । व्याख्या सुगमा ॥०३५॥
६-चंदसुमिणफलं मूलम्-चंददंसणेणं अम् भवियकुमुयकुलविगासगो जम्म-जरा-मरणाइ-जणिय-अणंत-संताब-हारगो जिणसासण-सागर-वड्ढगो अगाइ-मिच्छत्त-तिमिर-पणासगो तिहुयणाल्डायगो य भविस्सइ ।मु०३६।।
६-चन्द्रस्वप्नफलम् छाया-चन्द्रदर्शनेन असौ भव्यकुमुदकुलविकाशको जन्म-जरा-मरणादि-जनिता-नन्त-सन्ताप-हारको जिनशासनसागरवर्द्धकोऽनादिमिथ्यात्वतिमिरपणाशकत्रिभुवनाऽऽहादकश्च भविष्यति ॥स० ३६॥ आत्मिक गुणों की सुगंध से तीनों लोकों को सुगंधित करेगा, (४) सबके नयनों के आनन्दकारी होमा ॥सू०३५॥ टीका का अर्थ 'दामदगदसणेणं' इत्यादि । इस सूत्र की टीका सुगम है ॥९०३५॥
६-चन्द्रस्वप्न का फल मूल का अर्थ-'चंददसणेणं' इत्यादि। चन्द्रमा के देखने से, (१) वह बालक भव्यजनरूपी कुमुदों के कुल का विकास करने वाला (२) जन्म, जरा, मरण आदि से उत्पन्न होने वाले अनन्त सन्ताप को दूर करने वाला, (३) जिनशासनरूपी सागर की वृद्धि करने वाला, (४) अनादिकालीन मिथ्यात्वरूपी अन्धकार का नाश करने वाला और (५) त्रिभुवन को आडाद करने वाला होगा ।।मु०३६॥ સુગંધિત કરશે. () સૌનાં નયનોને આનંદકારી થશે (સૂ૦૩૫). टीन। अर्थ-'दामदुगदसणेण' त्यादि. 20 सूत्रनी सुगम छे. (सू०३५)
-यंदना १kण भूजन अर्थ-चनसणं' वाहि. यन्द्रभाने वायी ते माण (१) भव्यन३५ो भुना सभूडान વિકાસ કરનાર, (૨) જન્મ, જરા, મરણ આદિથી ઉત્પન્ન થતા સંતાપને દૂર કરનાર, (૩) જિનશાસનરૂપી સાગરની વૃદ્ધિ કરનાર, (૮) અનાદિકાળના મિથ્યાત્વરૂપી અંધકારને નાશ કરનાર, અને (૫) ત્રણે ભુવનને આનંદિત
दामद्विक स्वप्रफलम.
2
॥४८३॥
Locolai
nedtaliactiCADEMANISHCHshalaANAKYAD

Page #498

श्रीकल्प
सूत्रे
॥४८५॥
टीका — '६ददंसणेणं' इत्यादि । चन्द्रदर्शनेन चन्द्रस्त्रप्रदर्शनेन असौ बालो भव्यकुमुदकुलविकाशकःभव्या एव कुमुदानि तेषां कुलं समूहस्तस्य विकासकः - भव्यानन्ददायक इत्यर्थः, जन्मजरामरणादिजनितानन्तसंतापहारकः–जन्मजरामरणादिजनितो योऽनन्तः - निरवधिकः सन्तापः दुःखं तस्य हारक: =हरणकर्ता, जिनशासनसागरवर्धकः - जिनशासनरूपो यः सागरस्तस्य वर्धकः =द्धिकर्ता, अनादिमिध्यात्वतिमिरमणाशक :- अनादि= आदिरहितं यद् मिथ्यात्वतिमिरं = मिथ्यात्वान्धकारस्तस्य प्रणाशकः = विनाशकः, त्रिभुवनाहादकः = भुवनत्रयानन्दजनaa भविष्यतीति ॥ सू० ३६ ॥
७ - सूरसुमिणफलं
मूलम् - सुरदंसणेणं अम् लोगालोगप्पगासगो भत्रिकमलविगासगो भव्य - हियय - कुहर - चरा - गंत-प्पचंडमखंड - मंडल - तरुणकिरण - दुब्भेय - चिरंतणा - Sणाइ - गाढ - मिच्छत्त- तिमिर-प्पणासगो धम्मगगणंगणे सक्खं अइसयतेजपुंजो वित्र भविस्स || सू० ३७||
टीका का अर्थ — 'चंददंसणेणं' इत्यादि । चन्द्र का स्वप्न देखने के कारण वह बालक (१) भव्यजीवरूपी कुमुदों-चन्द्रविकासी कमलों का विकास करने वाला, अर्थात् भव्य जीवों को आनन्द देने वाला होगा । (२) जन्म, जरा और मरण आदि से होने वाले असीम संताप को अपहरण करने वाला होगा। (३) जिनेन्द्र भगवान के शासन - रूपी समुद्र की वृद्धि करने वाला होगा। (४) अनादि काल से चले आने वाले मिथ्यात्वरूपी अन्धकार का विनाश होगा और (५) तीन लोकों के प्राणियों को आनन्द देने वाला होगा | | ०३६ ||
टीना अर्थ - 'ददंसणेण' धत्याहि यन्द्रनु स्वप्न वाथी ते माज (१) सव्यवइपी भुभुहो-यन्द्रपिठासी કમળાના વિકાસ કરનાર એટલે કે ભવ્યજીવને આનંદ દેનાર થશે. (૨) જન્મ, જા, અને મરણુ આદિથી પેદા થતા અપાર સંતાપનું અપહરણ કરનાર થશે. (૩) જિનેન્દ્ર ભગવાનના શાસનરૂપી સાગરની વૃદ્ધિ કરનારા થશે. (૪) અનાદિ કાળથી ચાલ્યા આવતા મિથ્યાત્વરૂપી અંધકારના નાશ કરનાર થશે, અને (૫) ત્રણે ઢાકના પ્રાણીઓને આનન્દ દેનાર થશે. ૦૩૬)
Jain Educationdational

暴
真真是氣
कल्प
मञ्जरी टीका
चन्द्रस्वा फलम्.
॥४८५॥

Page #499

श्रीकल्प
७-सूरस्वप्नफलम् छाया-सूरदर्शनेन असौ लोकालोकमकाशको भविकमलविकासको भव्य-हृदय-कुहर-चरा-नन्तप्रचण्ड-मार्तण्ड-मण्डल-तरुण-किरणदुर्भेद-चिरन्तना-ऽनादि-गाढ-मिथ्यात्व-तिमिर-प्रणाशको धर्मगगनाङ्गणे साक्षात् अतिशयतेजःपुञ्ज इव भविष्यति ॥९० ३७॥
टीका-'सूरदसणेणं' इत्यादि । सूरदर्शनेन-मूरः पूर्यः तदर्शनेन असौ लोकालोकप्रकाशकः-लोकःपञ्चास्तिकायात्मकः, ददिनोऽलोकः, तयोः प्रकाशकः = मरूपका, भविकमलविकासकः-विनः भव्यमाणिन:
सत्र
॥४८६॥
७-सूर्यस्वप्न का फल मूल का अर्थ-'सूरदसणेणं' इत्यादि। सूर्य-दर्शन से वह (१) लोक-अलोक का प्रकाशक, (२) भव्य-जीव रूपी कमलों का विकास करने वाला, (३) भव्यों के हृदयरूपी गुफा में स्थित, अनन्त प्रचण्ड माँ की तीव्र किरणों से भी न भेजा सकने वाले चिरकालीन या अनादिकालीन मिथ्यात्वरूपी अन्धकार का विनाश करने वाला, (४) धर्मरूपीगगनांगण में प्रत्यक्ष अतिशय तेज के पुज के समान होगा॥मू०३७॥ ... टीका का अर्थ--'सूरदसणेणं' इत्यादि। सूर्य का स्वप्न देखने से वह बालक (१) पंचास्तिकाय रूप लोक का और उससे भिन्न अलोक का प्रकाशक अर्थात निरूपण करने वाला होगा, (२) वह भव्यमागी रूपी कमलों को विक
सूर्यस्वंश फलम,
૭–સૂર્યસ્વપ્નનું ફળ भूगने -"सूरदसणेणं" त्याल. सूर्य-श नथीत [mas-मन A, [२] १०५-७३५ी કમળને વિકાસ કરનાર, [ક] ભાનાં હદયરૂપી ગુફામાં રહેલ, અનંત પ્રચંડ સૂર્યના તીવ્ર કિરણે વડે પણ ન ભેદી શકાય એવા ચિરકાલીન અથવા અનાદિકાલીન મિથ્યાત્વરૂપી અંધકારને નાશ કરનાર, [૪] ધર્મરૂપી ગગનાંગણમાં પ્રત્યક્ષ અતિશય તેજના પંજ સમાન થશે. (સૂ૦૩૭)
-झयदसणेण' या. सूर्यनुन पाथीभ [] यातिय३५ ने भने તેનાથી ભિન્ન હોવાને કાશ એટલે કે નિપુણ કરનાર થશે. [૨] તે ભવ્ય પ્રાણીરૂપી કમળને વિકસિત કરશે. તથા [૩]
॥४८६॥
25T
. .
H
SATURNSAANANDGAGAnsis : E
RPersonal use Only

Page #500

श्रीकल्प
सूत्रे
॥४८७॥
Jain Education
藏藏塡頻頻頻
पाणि यानि कमलानि तेषां विकासकः, तथा-भव्य- हृदय - वुहर - चरा - नन्त - प्रचण्ड - मार्तण्ड - मण्डल - तरुणकिरण - दुर्भेदचिरन्तना - ऽनादि - गाढ - मिथ्यास्व - तिमिर - प्रणाशकः - तत्र - भव्यानां हृदयान्येव कुहराणि - गुहाः, तत्र चरतीति तादृशं यत् अनन्तम्- अरधिरहितं प्रचण्ड मार्तण्डमण्डलतरुग किरणदुर्भेदं - प्रखर सूर्यमण्डलमौढ किरणैरपि भेत्तु - मशक्यं चिरन्तनं = बहुकालस्थितम् अनादि = आदिरहितं गाढं निविडं मिथ्यात्वतिमिरं = मिथ्यात्वरूपोऽन्धकारः तस्य प्रणाशकः = निवारकः, तथा धर्मगगनाङ्गणे-जिनशासनाकाशे साक्षात् अतिशयतेजःपुञ्ज इव सूर्य इव भविष्यति ||० ३७॥
८-झयसुमिणफलं
झयदंसणेणं अमू समारूढ - मुकझाण-गयराओ सम्मष्णाणेग मंतिणा उत्रसम - मद्दव - ऽज्जव - संतोस - रूविपीए चरंगिणीए सेणाए पंचमहव्वयरूवेहिं भडेहिं समदमाइरूवेहिं सत्थत्थेहिं जुत्तो मुणिराम अष्णाणमंतिसहायं कोइमाणमायालोहच उरंगिणियं णाणावरणिज्जाइभडाणुगयं रागदोसरून सत्थत्थज् सं दुज्झाणगयारूढं मोहरायं निणिar केवलणाणावरण निस्सारणावतिष्ण-कारणक्कमत्रवहाणाऽनियहि-सयललोगालोग विसय-तिकालस्सहाव - परिणामभेयाणंत पयत्थसक्खंकारि - केवलणाण के बलदंसणसंपन्नो वेरग्गपत्र पेरियं सियवायज्झयं समुच्चाळिस्सइ ॥ पू० ३७॥
सित करेगा, तथा (३) भव्य जीवों के अन्तःकरणरूपी गुफा में रहने वाले, निरवधि प्रखर सूयों की प्रौढ़ किरणों द्वारा भी जिसका भेदन होना असंभव है, ऐसे चिरकाल से स्थित अथवा अनादिकालीन सघन मिथ्यात्व रूपी अंधकार को नष्ट करने वाला होगा। तथा (४) जिनशासनरूपी आकाश में साक्षात् अतिशय तेजःपुंज सूर्य के समान होगा ||० ३७||
ભવ્ય જીવેાના અન્તઃકરણરૂપી ગુફામાં રહેનાર, અસીમ પ્રખર સૂર્યના પ્રૌઢ કિરણા વડે પણ જેને ભેદવા અશકય છે, એવા ચિરકાળથી રહેલા, અથવા અનાદિ કાળના-ગાઢ મિથ્યાત્વરૂપી અંધકારના નાશ કરનાર થશે. તથા [૪] જિનશાસનરૂપી આકાશમાં સાક્ષાત્ અતિશય તેજના પુત્ર સૂર્યના જેવા થશે. (સ્૦૩૭)

कल्प
मञ्जरी
टीका
सूर्यव
फलम्.
॥४८
ww.jainelibrary.org

Page #501

श्रीकल्प
८-ध्वजस्वप्नफलम् छाया-ध्वजदर्शनेन असौ समारूद-शुक्लध्यान-गजराजः सम्यग्ज्ञानेन मन्त्रिणा उपशम-मार्दवा-र्जक-सन्तोषरूपिण्या चतुरङ्गिण्या सेनया पञ्चमहाव्रतरूपैमेंटैः शमदमादिरूपैः शस्त्रायुक्तोमुनिराजोऽज्ञानमन्त्रिसहायं क्रोधमानमायालोभचतुरङ्गिणीकं ज्ञानावरणीयादिभटानुगतं रागद्वेषरूपशस्त्रास्त्रयुक्तं दुर्थ्यानगजारूढं मोहराजं जित्वा केवल-ज्ञानावरणनिस्सारणावतीर्ण-कारणक्रमव्यवधानानिवर्ति-सकललोकालोकविषय-त्रिकालस्वभाव- परिणाम-भेदानन्तपदार्थ
कल्प
मञ्जरी
५४८८॥
टीका
८-ध्वजाके स्वप्नका फल मूल का अर्थ-‘झयदसणेणं' इत्यादि। ध्वजा के देखने से शुक्लध्यानरूपी गजराज पर आरूढ़ होकर, सम्यग्ज्ञानरूपी मंत्री से, उपशम मार्दव आजब और सन्तोष रूप चतुरंगिणी सेना से, पंचमहाव्रतादि योद्धाओं से और शम दम आदि शस्त्रों से युक्त होकर वह बालक मुनिराज बनकर, अज्ञानरूप मंत्री जिसका सहायक है, क्रोध मान माया लोभ ही जिसकी चतुरंगिणी सेना है, ज्ञानावरणीय आदि जिसके योद्धा हैं, राग-द्वेष के अस्त्र-शस्त्रों से जो सुसज्जित है, अपशस्त-ध्यान-रूप गज पर जो आरूढ है, ऐसे मोहराज को जीतकर, केवलज्ञानावरणीय कर्म के क्षय से उत्पन्न हुए, कारणों के क्रम के व्यवधान होने से कभी नष्ट न होने वाले, समस्त लोक और अलोक को जानने वाले, त्रिकालसंबंधी,
ध्वजस्वम फलम्
-जना २१मनु३॥ भूगन। अय-"झगदसणेणं" त्याहि. ने पाथी शुमध्यान३पी अ१२N ५२ सवार य/न, સમજ્ઞાન રૂપી મંત્રીથી. ઉપશમ, માવ, આર્જવ અને સંતોષ રૂપ ચતુરંગિણી સેનાથી, પંચમહાવ્રતાદિ દ્વાએથી, અને શમ દમ આદિ શોથી યુક્ત થઈને તે બાળક મુનિરાજ બનીને અજ્ઞાનરૂપી મંત્રી જેને સહાયક छ, बोध, भान, भाया, anी यतुशिक्षी सेना छे, ज्ञाना१२०ीय हिना योद्धा छ, -देषना अनશસ્ત્રોથી જે સુસજિજત છે, અપ્રસ્તધ્યાનરૂપી ગજ પર જે સવાર થયેલ છે, એવા મિહરાજને છતીને, કેવળ જ્ઞાનાવરણીય કર્મના ક્ષયથી ઉત્પન્ન થયેલ, કારણેના કમને અભાવ થવાથી કદી નાશ ન પામનાર, સમસ્ત લક અને અવેકને નવનાર, ત્રિકાળ સંબંધી, સ્વભાવ અને પરિણમનના ભેદથી ભિન્ન, અનન્ત પદાર્થોને પ્રત્યક્ષરૂપથી
॥४८८॥
Jain Education A
nal
.
Anitiatan
i
K
itor-Prifate
Personal use only
.
INor.jainelibrary.org.

Page #502

श्रीकल्प
सत्र ॥४८९॥
कल्पमञ्जरी
साक्षात्कारि-केवलज्ञानकेवलदनसम्पन्नः वैराग्यपवनप्रेरितं स्याद्वादधजं समुच्चालयिष्यति ॥मू० ३८॥
टोका-झयदसणे इत्यादि । ध्वजदर्शनेन असो तव पुत्रः समारूढशुक्लध्यानगजराजः शुक्लध्यानरूपमहागजोपरि स्थितः सम्यग्ज्ञानेनन्सम्यग्ज्ञानरूपेण मन्त्रिणा प्रधानेन उपशम-मार्दवा-ऽऽर्जव-संतोषरूपिण्यातत्र-उपशमःममा, माईमृदुता, आज सरलता, सन्तोष सिद्धः; तपिण्या चतुरङ्गिण्या सेनया, पञ्चमहाव्रतरूपैःयागातिपातविरमगादिपश्चमहाव्रतलक्षणैः भटैः योधैः, शमदमादिरूपैः-शमा कपायनिग्रहः दमा इन्द्रि-ना यनिग्रहः, तौ आदी येषां समितिगुप्त्यादीनां तैस्त पै शस्त्रास्त्रैः वङ्गादिवाणादिभिः युक्तः सहितो मुनिराज: अज्ञानमन्त्रिसहायम्-अज्ञानरूपो मन्त्री सहायो यस्य तम् मोहराजमिति सम्बन्धः, कीदृशं पुनस्तमित्याह-क्रोधमान-माया-लोभ-चतुरङ्गिणोक-क्रोध-मान-माया-लोभरूपा चतुरङ्गिणी-चतुरङ्गवती सेना यस्य तम्,ज्ञानावरणीयादिभटानुगतं-ज्ञानावरणीयम्-आदि येषां तानि ज्ञानाऽऽवरणीयादीनि अष्टौ कर्मागि, तद्रभेटैः योधैरनुगतम्, रागद्वे
टीका
ध्वजस्वमफलम्
स्वभाव एवं परिणमन के भेद से भिन्न अनन्त पदार्थों को प्रत्यक्षरूप से जानने वाले, केवलज्ञान और केवलदर्शन से युक्त होकर, वैराग्य की वायु से प्रेरित, स्याद्वाद की ध्वजा को फहराएगा ॥१०३८॥
टीका का अर्थ-'झयदंसणेणं' इत्यादि । वजा का स्वप्न देखने से तुम्हारा पुत्र शुक्लध्यान रूपी महान गज पर आरूढ होकर, सम्यग्ज्ञान रूपी मंत्री (प्रधान) से युक्त, क्षमा, मार्दव (नम्रभाव), आर्जव (सरलता) और संतोषरूपी चतुरंगिणी सेना से युक्त, सर्वथा प्राणातिपातविरमण आदि पाँच महाव्रतरूप योद्धाओं से युक्त, शम-कषायों का निग्रह और दम-इन्द्रियों का निग्रह, तथा आदि शब्द से समिति-गुप्ति आदि रूप शस्त्रास्त्रों अर्थात् खड्ग
॥४८९॥
જાણનાર કેવળજ્ઞાન અને કેવળદર્શનથી યુક્ત થઈને, વૈરાગ્યના વાયુથી પ્રેરિત, સ્યાદ્વાદની ધજાને ફરકાવશે. (સૂ૦૩૮).
टाना मथ-'झयदसणेणत्याle.qand २१मवाथी तभारे। पुत्र शुध्यान ३पी महान मा ५२ સવાર થઈને, સમ્યગુ જ્ઞાન રૂપી મંત્રી (પ્રથાન થી યુક્ત, ક્ષમા, માવ (નમ્રભાવ), આજવ (સરળતા) અને સંતોષ રૂપી ચતુરંગિણી એનાથી યુક્ત, શમ (કષાયે નિગ્રહ) અને દમ (ઈન્દ્રિયને નિગ્રહ) તથા આદિ શખથી સમિતિ, ગુપ્તિ આદિ

Page #503

श्रीकल्प
सूत्रे ॥४९० ॥
Jain Education
Vi
रूपशस्त्रास्त्रयुक्तं दुर्ध्यानगजाऽऽरुढम् - दुर्ध्यानम् = अशुमध्यानं तद्रूपो यो गजो = हस्ती तमारूढं तत्राऽऽसीनम्, एवंविधं मोहराजम् = मोहभूपं जित्वा = पराभूय केवलज्ञानावरणनिःसारणावतीर्ण-कारणक्रमव्यवधानानिवर्ति-सकललोकालोकविषय- त्रिकालस्वभाव - परिणामभेदानन्त पदार्थ - साक्षात्कारि - केवलज्ञानके वलदर्शन सम्पन्नः - तत्र - केवलज्ञानस्य यदावरणम्=आच्छादकम् ज्ञानावरणीयं कर्म, उपलक्षणत्वाद् दर्शनावरणीयं च तन्निसारणात् = तत्क्षयकरणात् अवतीर्णे= जातं कारणक्रमव्यवधानानिवर्ति - कारणानां हेतूनां यः क्रमः = पौर्वापर्यं तद्द्व्यवधानेन तदन्तःपातेन न निवर्तते = नातीति तथाभूतं सकललोकालोक विषयत्रिकालस्वभावपरिणामभेदानन्तपदार्थसाक्षात्कारि-सकलौ यौ लोकालोकौलोकः=चतुर्दशरज्ज्वात्मकः अळोकः = तद्भिन्नश्च तौ, तद्विषयम् = तद्गोचरम् यत् त्रिकालस्वभावपरिणामभेदानन्तपदार्थसाक्षात्कारि - त्रिषु कालेषु ये स्वभाव परिणामभेदानन्तपदार्था:- तेषां साक्षात्कारि यत् केवलज्ञानं केवलदर्शनं च
आदि तथा वाण आदि से युक्त मुनिराज वनकर मोहराज को पराजित करेगा । अज्ञान मोहराज का सहायक मंत्री है। क्रोध, मान, माया और लोभ उसकी चतुरंगिणी सेना है । ज्ञानावरणीय आदि आठ कर्म उसके भट हैं। वह राग और द्वेष रूपी शस्त्रों एवं अस्त्रों से सज्जित है। अशुभ ध्यान रूपी हाथी पर वह सवार है। इस प्रकार के मोह - राजा को जीत कर, केवलज्ञान को आहत करने वाले ज्ञानावरण कर्म के तथा उपलक्षण से दर्शनावरण कर्म के क्षय से उत्पन्न होने वाले तथा विनाश के कारणों के हट जाने से कभी भी नष्ट न होने वाले, लोक-चौदह रज्जु-परिमित श्राकाशखंड को तथा अलोक - लोक से भिन्न समस्त आकाश को जानने वाले, तीनों कालों संबंधी, स्वभाव से भिन्न तथा परिणाम - पर्याय से भिन्न अनन्त पदार्थों
રૂપ શસ્ત્રો (એટલે કે તલવાર, બાણુ આદિ) થી યુક્ત મુનિરાજ બનીને મેાહુરાજને હરાવશે. અજ્ઞાન માહરાજને સહાયક મંત્રી છે. ક્રોધ, માન, માયા અને લેાભ તેની ચતુરંગણી સેના છે. જ્ઞાનાવરણીય આદિ આઠ કમ તેના સુભટો છે. તે રાગદ્વેષરૂપી શસ્રો અને અઓથી સજ્જ છે. તે અશુભધ્યાન રૂપ હાથી પર સવાર થયેલ છે.
આ પ્રકારના માહરાજાને જીતીને, કેવળજ્ઞાનને આવૃત કરનારા જ્ઞાનાવરણુ કના, તથા ઉપલક્ષણથી દશનાવરણુ કર્માંના ક્ષયથી ઉત્પન્ન થનાર તથા વિનાશના કારણેા દૂર થવાથી કદી પણુ નાશ ન પામનાર, લેાકચૌદ રજ્જુપરિમિત આકાશખ’ઢને તથા અલેાક-લેાકથી ભિન્ન સમસ્ત આકાશને જાણનાર ત્રણે કાળ સંખ'ધી, સ્વભાવથી ભિન્ન

कल्प
मञ्जरी
टीका
ध्वजस्वप्नफलम्
॥४९०॥
.

Page #504

मोकल्प
कल्पमञ्जरी टीका
॥४९॥
म ताभ्यां सम्पन्नः युक्तः सन्, वैराग्यपवनप्रेरितं स्याद्वादध्वजम् अनेकान्तवादरूपपताका समुच्चालायष्यात-सम्यक् उडाययिष्यति ॥सू०३८॥
९-पुण्णकलससुमिणफलम् मूलम्-- पुण्णकलसदसणेगं अमू विमलसलिलेहि कलसो विव खमा-संति-माहरिय-ओदारिय-सोरियगंभीरिय-धेरिय-मदव-अजवाइगुणे पुणे मंगलमयत्तणओ सगललोग-मंगल-जणओ सगललोग-हिययकमला-हिहायगो पंचर्तिसय-वाणीगुण-पडिपुण्णो लोगाहिरामो धवलकित्ति-केवलणाण-केवलदसण-समलंकिओ जगहिययहरणपवणो सयलतित्थियाणं मुद्धोवरि विरायमाणो सयलजणाणमभिलसणिज्जो भविस्सइ ॥सू०३९॥
शस्वप्नफलम् छाया--पूर्णकलशदर्शनेन असौ विमलसलिलैः कलश इव क्षमा-शान्ति-माधुयौं-दार्य-शौर्य-गाम्भीर्यधैर्य-मार्दवा-ऽऽर्जवादिगुणैः पूर्णः मङ्गलमयत्वात सकललोकमङ्गलजनकः सकललोक-हृदयकमला-धिष्ठायकः पञ्चत्रिंशको प्रत्यक्षरूप से जानने वाले केवलज्ञान से तथा केवलदर्शन से विभूषित होगा। वैराग्यरूपी वायु से प्रेरित अनेकान्तवाद की पताका को फहराएगा |सू०३८॥
९-पूर्णकलश के स्वप्न का फल __ मूल का अर्थ-'पुष्णकलसदसणेगं' इत्यादि। पूर्ण कलश को देखने से, जैसे कलश निर्मल जल से परिपूर्ण होता है, उसी प्रकार वह बालक क्षमा, शान्ति, माधुर्य, औदार्य, शौर्य, गांभीर्य, धैर्य, मार्दव, __ आव आदि गुणों से परिपूर्ण होगा। मंगलमय होने के कारण सम्पूर्ण लोक के मंगल का जनक होगा।
मा पूर्णकलश
स्वमफलम्.
॥४९॥
તથા પરિણામ પર્યાયથી ભિન્ન અનન્ત પદાર્થોને પ્રત્યક્ષ રૂપથી જાણનાર કેવળજ્ઞાનથી તથા કેવળદશનથી વિભૂષિત થશે. શિક વળી વરા૫રૂપી વાયુથી પ્રેરિત અનેકાન્તવાદની પતાકાને ફરકાવશે (સૂ૦૩૮).
૯-પૂર્ણ કળશના સ્વમનું ફળ भूजन अर्थ-"पुण्णकलसदसणेणं" त्याहि. . शने नेपाथी, भ नि पालीथी परि डाय , तेम ते आ४ क्षमा, शान्ति, भाषुः, मोहाय, शीय), isli, या, भा, भा, भाल शुरया

Page #505

श्रीकल्प
र द्वाणीगुण-प्रतिपूर्णी लोकाभिरामः धवलकीर्ति-केवलज्ञान-केवलदर्शन-समलङ्कृतः जगद्धृदयहरणमवणः सकल
तीथिकानां मू|परि विराजमानः सकलजनानामभिलपणीयो भविष्यति ॥सू० ३९॥
____टोका-'पुण्णकलसदसणेणं' इत्यादि । पूर्णकलशदर्शनेन जलपूर्णकलशस्वप्नदर्शनेन असौ विमलसंलिलै = कर स्वच्छ नलैः कलश इव, क्षमा-शान्ति-माधु-दार्य-शौर्य-गाम्भीर्य-धैर्य-मार्दवा-जवादि-गुणैः-तत्र क्षमा-शान्तिः
क्रोधाघभावः, शान्तिः उपशमः, माधुर्यम्=स्वभावमधुरता, औदार्य-धानशीलता, शौर्य-पराक्रमः, गाम्भीर्यम्= गम्भीरता-हृदयस्यागाधता, धैर्यधीरता-परीषदोपसर्गसह ने निश्चलता, मार्दवं मृदुता-माननिग्रहः, आजवं-सरलता,
सुत्रे
॥४९२॥
सब लोगों के हृदय-कमल में स्थित होगा। वाणी के पैंतीस गुणों से सुशोभित होगा। लोक में या लोगों के लिए रमणीय होगा। शुभ्र कीर्ति तथा केवलज्ञान और केवलदर्शन से विभूषित होगा। जगत के चित्त को हरण करने वाला होगा। समस्त तीथिको में प्रधानरूप से शोभायमान होगा और सकल जनों के लिये इष्ट होगा ।सू०३९॥
पूर्णकलशस्वमफलम्
____टीका का अर्थ- 'पुष्णकलसदसणेणं' इत्यादि। जल से भरे हुए कलश का स्वप्न देखने से, स्वच्छ जल से जसे कलश परिपूर्ण होता है, वैसे हो वह बाला , शांति, स्वभाव की मधुरता, उदारता, दानशीलता, शूरतापर.क्रम, गंभीरता-हृदय की अगाधता, धीरता-परीपह और उपसर्ग सहने में अटलता, मृदुता-मान का अभाव, ऋजुता
પરિપૂર્ણ હશે. મંગળમય હોવાને કારણે સંપૂનું લેકનું મંગળ કરનાર હશે. બધા લોકેના હૃદય-કમળમાં સ્થાન પામશે. વાણીના પાંત્રીશ ગુણેથી સુશોભિત હશે. લેકમાં અથવા લોકેને માટે સુંદર હશે. શુભ્ર કીર્તિ તથા કેવળજ્ઞાન અને કેવળદર્શનથી વિભૂષિત હશે. જગતનું ચિત્ત હરનાર થશે, સમસ્ત તર્થિકમાં પ્રધાન રૂપથી શોભાયમાન થશે અને સઘળા જનેને માટે ઈષ્ટ થશે (સૂ૦૩૯).
सानो भय'पुण्णकलसदसणे.णं' त्याहिथी सरेशनु नवाथी,२५२७ पाथीभय ભરેલા હોય છે. તેમ તે બ ળક પણ ક્ષમા, શાંત સ્વભાવની મધુરતા, ઉદારતા-દનશીલતા, શતા-પરાક્રમ, ગંભીરતા-હદયની
અગાધતા, પીરતા-પરીષહ અને ઉપસર્ગ સહન કરવાની અડગતા, મૃદુતા-માનના અભાવ, રાજુલા-સરળતા વગેરે વગેરે Jain Education Informonal

॥४९२॥
છે

Page #506

एवमादयो ये गुणास्तैः पूर्णः युक्तः, मङ्गलमयत्वात् सायं मङ्गलस्वरूपत्वात् सकललोकमङ्गलजनकः-सकला= समस्ता ये लोकास्तेषां यन्मङ्गलम् शुभ-जिनोक्तधर्मप्राप्तिरूपं तस्य जनकः-सकललोकानां सद्धोपदेशक इत्यर्थः, अन एव-सकललोकहृदयकमलाधिष्ठितः-सकललोकानां यद् हृदयरूपं कमलं तत्र अधिष्ठितः स्थित:सकलननानामाराध्य इत्यर्थः, तथा-पञ्चत्रिंशद्वाणीगुणप्रतिपूर्णः-संस्कारवयम् १, उदात्तत्वम् २, उपचारोपेतत्वम् ३, गम्भीरध्वनित्वम् ४, अनादित्वम् ५, दक्षिणत्वम् ६, उपनीतरागत्वम् ७, महार्थत्वम् ८, अव्या
श्रीकल्प
कल्पमञ्जरी टाका
॥४५३॥
म पूर्णकलश
स्वमफलम्.
सरलता आदि-आदि गुणों से युक्त होगा। वह स्वयं मंगलमय होगा, अतः समस्त जनों के मंगल-जिनकथित धर्म की प्राप्ति रूप शुभ-का जनक होगा, अर्थात् समीचीन धर्म का उपदेशक होगा। समीचीन धर्म का उपदेशक होने के कारण वह सब लोगों के हृदय रूपी कमल में स्थित होगा, अर्थात् सबका आराध्य होगा। वह वाणी के पैंतीस गुणों से परिपूर्ण होगा। वे गुण इस प्रकार हैं
(१) संस्कारवत्व-वाणी का संस्कारयुक्त होना-व्याकरणादि की दृष्टि से निर्दोष होना। (२) उदात्तता-स्वर का उदात्त-ऊँचा होना। (३) उपस्वारोपेतत्व-भाषा में ग्रामीणता न होना। (४) गंभीरध्वनित्व-मेघ के शब्द के समान गंभीर ध्वनि होना ।
(५) अनुनादिता-प्रतिध्वनियुक्त ध्वनि होना । ગુણવાળો હશે. તે પિતે મંગળમય હશે, તેથી સઘળા લેકેનું મંગળ-જિન કથિત ધર્મની પ્રાપ્તિ રૂપ શુભ-કરનાર હશે, એટલે કે સમીપીન ધમને ઉપદેશક થશે. સમીચીન ધમને ઉપદેશક હોવાને કારણે તે બધા કેના હદયરૂપી કમળમાં સ્થાન પામશે એટલે કે બધાને આરાધ થશે. તે વાણીના પાંત્રીસ ગુણેથી પરિપૂર્ણ થશે તે ગુણ આ प्रभार
(૧) સંસ્કારવત્વ-વાણી સંસ્કારવાળી હેવી-વ્યાકરણ આદિની દષ્ટિથી નિરા હેવી. (२) Eludi-२१२ -या डो: (3) परवाशतत्व-भषामा गामायापन डा. (૪) ગની વનિત્વ-વાણી મેઘના અવાજ જેવી ગંભીર હોવી. (4) भनुनाहिता-प्रतिनिया पाश F ersonal use Only
॥४९३३॥
Jain Education Inter
Hainelibrary.org.

Page #507

श्री कल्पसूत्रे
॥४९४ ॥
【藏藏藏藏藏
ALALATA)
हतपौर्वापर्यत्वम् ९, शिष्टत्त्रम् १०, असंदिग्धत्वम् ११, अपहृतान्योत्तरत्वरम् १२, हृदयग्राहित्यम् १३, देशकालाव्यतीतत्त्रम् १४, तत्त्वानुरूपत्वम् १५, अपकीर्णप्रसृतत्वम् १६, अन्योन्यप्रगृहीतत्त्रम् १७, अभिजातत्त्रम् १८,
Jain Education national
(६) दक्षिणत्व - भाषा में सरलता होना ।
(७) उपनीतरागत्व - श्रोताओं के मन में बहुमान उत्पन्न करनेवाली स्वर की विशेषता होना । (८) महार्थत्व - वाच्य अर्थ में महत्ता होना, थोडे से शब्दों में बहुत अर्थ भरा हुआ होना । (९) अव्याहतपौर्वापर्यत्व - वचनों में पूर्वापर विरोध न आना ।
(१०) शिष्ट - आपने इष्ट सिद्धान्त का निरूपण करना, अथवा वक्ता की शिष्टता सूचित करने वाला अर्थ कहना।
(११) असंदिग्धत्व - ऐसी स्पष्टता के साथ तच का निरूपण करना कि श्रोता के मनमें तनिक भी सन्देह न रह जाय ।
(१२) अपहृतान्योत्तर - वचनका निर्दोष होना जिससे श्रोताओं को शंका-समाधान न करना पड़े । (१३) हृदयग्राहि - कठिन विषय को भी सरल ढंग से कहना, श्रोताओं के चित्त को आकर्षित कर लेना । (१४) देशकालाव्यतीतत्व - देशकाल के अनुसार कथन करना ।
(६) क्षित्व - भाषामा सरगना होवी.
(૭) ઉષનીતરાગત્લ—શ્રોતાઓનાં મનમાં બહુમાન ઉત્પન્ન કરનારી સ્વરની વિશેષતા હોવી.
(८) महार्थत्व- वाध्य अर्थमां महत्ता देवी, थोडा शब्दमां धो ? अर्थ लरेडी होवो.
(૯) અવ્યાહતપૌર્વાષ ત-વચનેમાં પૂર્વાપર વિરોધ ન આવવા
(૧૦) શિષ્ટત્ર—પેતાના ઈષ્ટ સિદ્ધાંતનું નિરૂપણુ કરવુ અથવા વક્તાની શિષ્ટતા સૂચિત કરનાર અર્થે કહેવા. (૧૧) અસંદિગ્ધત્વ-શ્રોતાના મનમાં સહેજ પણ સન્દેહ રહી ન જાય એવી સ્પષ્ટતાની સાથે નિરૂપણ કરવું (૧૨) અપહૃતાન્યેત્તર-વચન નિર્દોષ હેવા જોઇએ. જેથી શ્રોતાઓને શંકા-સમાધાન કરવું ન પડે, (૧૩) હૃદયગ્રાહિ——કઠિન વિષયને પણ સરળ રીતે કહેવે, શ્રોતાઓનાં ચિત્તને આકર્ષિત કરી લેવું, (१४) देशासाव्यतीतत्व- डेराअगने अनुसार कथन
Use Only
HAHREA
कल्पमञ्जरी
टीका
पूर्ण कलश
स्वप्नफलम्.
॥४९४ ॥
.

Page #508

अतिस्निग्धमधुरत्वम् १९, अपरममेवेधित्वम् २०, अथधमाभ्यासानपतत्वम् २१, उदारत्वम् २२, परानन्दास्त्रा
धौकल्प
॥४९५॥
(१५) तच्चानुरूपत्व-वस्तु के वास्तविक स्वरूप के अनुरूप कथन करना। (१६) अप्रकीर्णपसृतत्व-कृत वस्तु का यथोचित विस्तार के साथ व्याख्यान करना, अपकृत का कथन
नहीं करना, प्रकृत का भी अत्यधिक अनुचित विस्तार नहीं करना। (१७) अन्योन्यप्रगृहीतत्व-पदों और वाक्यों का परस्पर संबद्ध होना। (१८) अभिजातत्व-भूमिका के अनुसार विषय का निरूपण करना। (१९) अतिस्निन्धमधुरत्व-स्निग्धता और मधुरता से युक्त होना । (२०) अपरमर्मवेषित्व-दूसरे के मर्म-रहस्य का प्रकाश न करना। (२१) अर्धधर्माभ्यासानपेतत्व-मोक्ष रूप अर्थ तथा श्रुत-चारित्र धर्म से युक्त होना। (२२) उदारव-प्रतिपाद्य विषय का उदार होना, शब्द एवं अर्थ की विशिष्ट रचना होना। (२३) परनिन्दास्वात्मोत्कीविप्रयुक्तत्व-दूसरे की निन्दा और अपनी प्रशंसा से रहित वचन होना।
पूर्णकलश
स्वमफलम्.
(૧૫) તત્ત્વાનુરૂપત્ર–વસ્તુના વાસ્તવિક સ્વરૂપને અનુરૂપ કથન કરવું. (૧૬) અપ્રકીર્ણ પ્રવૃતત્વ-પકૃત વસ્તુનું યથાયોગ્ય વિરતાર સાથે વ્યાખ્યાન કરવું, અપકૃતનું કથન ન કરવું.
પ્રકૃતિને પણ અતિશય-વધારે વિસ્તાર ન કરો. (૧૭) અને પ્રગૃહીતત્વ–પદે અને વાકને પરસ્પર સંબંધ છે. (१८) ममिकतत्व-मिला प्रमाणे विषयर्नु नि३५ ४२. (૧૯) અતિસ્નિગ્ધ મધુરવ–સ્નિગ્ધતા અને મધુરતાથી યુક્ત હેવું. (२०) अपरभवधिव-भीगना भर्म-२४२५ने प्रटन ४२वो. (૨૧) અર્થધર્માભ્યાસાનપતત્વ–મોક્ષરૂપ અર્થ તથા શ્રુત-ચારિત્ર ધર્મથી યુક્ત હોવું. (૨૨) ઉતારત્વ–પ્રતિપાઘ વિષયનું ઉદાર હેવું, શબ્દ અને અર્થની વિશિષ્ટ ૨ચના હેવી, (૨૩) પનિન્દાસ્વાકર્ષવિપ્રયુક્તત્વ-બીજાની નિંદા અને પિતાની પ્રશંસા વિનાના વચન લેવાં.
॥४९५॥

Page #509

श्रीकल्पसूत्रे ॥४५६॥
圓)
猪套餐 寳演
त्मोत्कर्षत्रिमयुक्तत्वम् २३, उपगतश्लाघत्वम् २४, अपनी तत्त्रम् २५, उत्पादिताच्छिन्नकौतूहलत्त्रम् २६, अद्रुतत्वम् २७, अनतिविलम्बितस्त्रम् २८, त्रिभ्रमविक्षेप रोषावेशादिराहित्यम् २९, विचित्रत्वम् ३०, आहितविशेष
(२४) उपगतश्लाघत्व - वचनों में पूर्वोक्त गुण होने से उनका मशंसनीय होना ।
(२५) अपनीतत्व -काल, कारक, वचन, लिंग आदि का विपर्यासरूप भाषासंबंधी दोषों का न होना । (२६) उत्पादिताच्छिमकौतूहलत्व - श्रोताओं के मन में वक्ता के प्रति कुतूहल (उत्कंठा) बना रहना । (२७) अद्भुत - बहुत जल्दी न बोलना ।
(२८) अनति विलम्बितत्व-बीच बीच में रुककर - अटककर न बोलना, धाराप्रवाह वाणी की होना । (२९) विभ्रमविक्षेपरोपावेशादिराहित्य वक्ता के मन में भ्रान्ति न होना, उसका चित्त अन्यत्र न होना, रोष तथा आवेश न होना, अर्थात् अभ्रान्त भाव से उपयोग लगाकर शांति के साथ भाषा बोलना ।
Jain Education National
(३०) विचित्रत्व - वाणी में विचित्रता होना ।
(३१) आहित विशेषत्व - अन्य पुरुषों की अपेक्षा वचनों में विशेषता होने के कारण श्रोताओं को विशिष्ट बुद्धि प्राप्त होना ।
(૨૪) ઉપગત લાઘવ—વચનામાં પૂર્વોક્ત ગુણુ હેાવાથી તેમનુ પ્રશંસનીય હોવુ....
(२५) अपनीतत्व - प्राण, ४२४, वन्यन, लति महिना विषयस३ भाषासमधी होषो न होवा
(૨૬) ઉત્પાદિતાચ્છિન્નકૌતૂહલવ—શ્રોતાઓના મનમાં વક્તા પ્રત્યે કુતૂહલ ચાલુ રહેવું. (२७) अद्रुतत्व - बहु ४ दोन मोसवु.
(૨૮) અનિતિવિલમ્મિતત્વ-વચ્ચે વચ્ચે કાઇને-અટકીને ન ખેલવું, વાણીના પ્રવાહ એક ધારા ચાલુ રાખવે, (૨૯) વિશ્વવિક્ષેપરાષાવેષાદિરાહિત્ય વક્તાના મ્નમાં બ્રાન્તિ ન હોવી જોઇએ, તેનું ચિત્ત
બીજે ન હોવું
જોઇએ, રાષ તથા આવેશ ન હેાવા, એટલે કે અભ્રાન્ત ભાવથી ઉપયોગ લગાડીને શાંતિની સાથે ભાષા મેલવી
(३०) विचित्रत्व - बालीमा विचित्रता हवी.
(૩૧) આતિવિશેષ—બીજા પુરુષા કરતાં વચનામાં વિશેષતા હોવાને કારણે શ્રોતાઓને વિશિષ્ટ બુદ્ધિ
પ્રાપ્ત થવી.

滷獎
कल्प
मञ्जरी
टीका
पूर्णकलशस्वमफलम्.
॥४९६ ॥

Page #510

त्वम् ३१, साकारत्वम् ३२, सत्त्वपारगृहातत्वम् ३३, अपारखादत्वम् ३४, अव्युच्छादत्वम् ३५, इत्यत ये पञ्चत्रिंशद् वाणीगुणास्तैः प्रतिपूर्णः, तथा-जगद्धदयहरणप्रवणः-जगतः संसारस्य हृदयहरणे-हृदयाकर्षणे प्रवणः= तत्परः-सकलजीवहृदयाकर्षक इत्यर्थः, तथा-सकलतीथिकानाम् समस्तधर्मप्रवर्तकानां मू|परि-मस्तके विराजमानः= शोभमानः-सकलधर्मप्रवर्तकश्रेष्ठ इत्यर्थः, तथा-सकळजनानाम् अभिलषणीयः श्लाघ्यश्च भविष्यतीति ॥सू०३९॥
श्रीकल्प
कल्पमञ्जरी टीका
॥४९७॥
व
(३२) साकारस्व-वौँ, पदों और वाक्यों का पृथक्-पृथक् होना । (३३) सवपरिगृहीतत्व-प्रभावशाली एवं ओजस्वी वचन होना । (३४) अपरिखेदित्व-उपदेश देने में थकावट न होना।
(३५) अव्युच्छेदित्व-जब तक प्रतिपाद्य विषय की भलीभांति सिद्धि न हो तब तक लगातार उस की प्ररूपणा करते जाना, अधूरा न छोडना ।
इन पैतीस गुणों से युक्त होने के कारण वह बालक लोक में अभिराम होगा-सुन्दर होगा, आनन्ददायक होगा। निर्मल कीर्ति से युक्त होगा। केवलज्ञान और केवलदर्शन से विभूषित होगा। जगत् का अर्थात् जगत् के जीवों का चित्त अपनी ओर आकर्षित करने में समर्थ होगा। संसार के समस्त धर्मप्रवर्तकों में मूर्धन्य होगा-अर्थात श्रेष्ठ होगा। सब लोगों का इष्ट होगा और प्रशंसनीय होगा ॥सू०३९॥
पूणकलशस्वमफलम्.
(३२) सा२१-वों, पहो, मने पायोनु म मायु: (૩૩) સર્વપરિગ્રહીતત્વ–પ્રભાવશાળી અને ઓજસ્વી હેવાં. (३४) अपरिवहिप-अपहेश तi ा नसावा. (૩૫) અવ્યુ છેદિત્ય-જયાં સુધી પ્રતિપાદ્ય વિષયની સારી રીતે સિદ્ધિ ન થાય ત્યાં સુધી સતત તેની
પ્રરૂપણા કર્યો જવી, અધૂરું છોડવું નહીં.
એ પાંત્રીસ ગુણવાળે હેવાને કારણે તે બાળક લેકમાં અભિરામ થશે. સુંદર થશે. આનંદદાયક થશે. નિર્મળ કીર્તિવાળે થશે. કેવળજ્ઞાન કેવળદર્શનથી વિભૂષિત થશે. જગતનું એટલે કે જગતના જીનું ચિત્ત પિતાની તરફ આકર્ષવાને સમર્થ થશે. સંસારના સર્વધર્મપ્રવર્તકમાં મૂર્ધન્ય (શ્રેષ્ઠ) થશે. બધા કેને ઈષ્ટ થશે અને प्रशसनीय यये (सू०३८)
॥४९७॥
Jain Education Scional

Page #511

श्रीकल्प
॥४९८॥
१०-पउमसरोवरसुमिणफलं मूलम्-पउमसरोवरदसणेणं अमू विमलजलेणेव निम्मलमहिमाए, सीयलतयेव संतीए, माहुरिएणेव सोम्मभावेण, गंभीरिएणेव नाणाइगुणेग, कमलिणीहिविध विमलभावणाहि, मयरंदेणेव कारुण्णणं, भमरनिगरेणेव
कल्पभविदेग, तरंगेणेव समभावेणं, इंसादिविहंगमेहि विव संजतेहि, पुष्फवाडियाहि विव मुयाहि, साइबिंदुपायजणिय- मञ्जरी मुत्ताहल-सालि-मुत्तिसंपुडे हि विव गणहरोवएसवक-जणिय-सग्गापवग्गमुहसालि-मुमुक्खुहियरहिं परिगरिओ टोका पउमसरोवरोविव विराइस्सइ, एवं सयलजगजीवजोणीजायस्स आधारभूओ भविस्सइ ॥मू० ४०||
१०-पद्मसरोवरस्वप्नफलम् छाया--पद्मसरोवरदर्शनेन असौ विमलजलेनेव निर्मलमहिम्ना, शीतलतयेव शान्त्या. माधुर्येणेव सौम्यभावेन, गाम्भीर्येणेव ज्ञानादिगुणेन, कमलिनीभिरिव विमलभावनाभिः, मकरन्देनेव कारुण्येन, भ्रमरनिकरेणेव भव्यवृन्देन, तरेणेव समभावेन, इंसादिविहङ्गमैरिव संयतः, पुष्पवाटिकाभिरिव मुद्भिः, स्वातिबिन्दुपातजनित-मुक्ता
१०-पद्मसरोवर के स्वप्न का फल का अर्थ-'पउमसरोवरदसणेणं' इत्यादि। पद्मसरोवर के देखने से वह पद्मसरोवर के सदृश
सरोवरहोगा। जैसे-सरोवर निर्मल जल से युक्त होता है वैसे ही वह निर्मल महिमा से युक्त होगा। इसी प्रकार
स्वप्रफलम्. सरोवर की शीतलता के समान शांति से, मधुरता के समान सौम्यभाव से, गंभीरता के समान ज्ञानादि गुणों से, कमलिनियों के समान निर्मल भावनाओं से, मकरंद के समान करुणा से, भ्रमर-समूह के समान भव्य जीवों के समुदाय से, तरंगों के समान समभाव से, हंस आदि पक्षियों के समान संयतों से, पुष्पवाटिका के समान प्रमोद से, स्वातिनक्षत्र में गिरे हुए जलबिन्दुओं से उत्पन्न मोतियों से युक्त सीपों के
૧૦–૧મસરોવરના સ્વપ્નનું ફળ भूजन -"पउमसरोवरदसणेणं' त्यादि. पासवरन नवाथी त पभसश१२ वा यथे. सभ સરવર નિર્મળ પાણીવાળું હોય છે તેમ તે પણ નિર્મળ મહિમાવાળે થશે. એજ રીતે સરોવરની શીતળતા ॥४९८॥ જેવી શાન્તિથી, મધુરતા જેવા સમ્યભાવથી, ગંભીરતા જેવા જ્ઞાનાદિ ગુણેથી, કમલિનીએ જેવી નિર્મળ ભાવનાઆથી, મકરંજના જેવી કરુણુથી, અમરવૃન્દ જેવા ભવ્ય જીના સમુદાયથી, તરંગે જેવા સમભાવથી, હંસ આદિ પક્ષીઓના જેવા સંપમિયોથી, અપવાટિકા જેવા પ્રમાદથી, સાતિનક્ષત્રમાં નીચે પડતાં જળ બિન્દુઓથી પેદા થયેલ કોઈ
पद्म
नादि
RE
Jain Education In Sa
r a

Page #512

श्रीकल्प
सूत्रे ।।४९९ ।।
फल - शालि - शुक्तिसम्पुटैरिव गणधरोपदेशवाक्य - जनित-स्वर्गापवर्गसुखशालि-मुमुक्षुहृदयैः परिकरितः पद्मसरोवर इव विराजिष्यते, एवं सकलजगज्जीवयोनिजातस्य आधारभूतो भविष्यति ||० ४०||
टीका -- 'पउमसरोवरदंसणेणं' इत्यादि । पद्मसरोवरदर्शनेन असौ=तव पुत्रो विमलजलेनेव = स्वच्छजलसदृशेन निर्मलेन महिम्ना - विमलमभावेण, शीतलतयेव शीतलतारूपजलीयगुणसदृश्या शान्त्या, माधुर्येणेत्र = जलीयमाधुर्यगुणसदृशेन सौम्यभावेन, गाम्भीर्येणेव - गम्भीरतासदृशेन ज्ञानादिगुणेन. कमलिनीभिरित्र = कमलिनीसदृशीभिः विमलभावनाभिः= निर्मलाभिः पञ्चविंशतिभावनाभिः, मकरन्देनेव = पुष्परससदृशेन कारुण्यभावेन=नकायजीवविषयकद्याभावेन, भ्रमर
समान गणधरों के उपदेश - वाक्यों से स्वर्ग-मोक्ष का सुख पाने वाले मोक्षाभिलाषी जीवों के अन्तःकरणों से वह, पद्म-सरोवर के समान शोभा पायेगा । इस प्रकार वह संसार के सब जीवयोनियों में उत्पन्न हुए जीवों का आधार होगा ||०४०॥
1
टीका का अर्थ - ' पउमसरोवरदंसणेणं' इत्यादि पद्मसरोवर का स्वप्न देखने से वह बालक पद्मसरोवर के समान होगा । जैसे-पद्मसरोवर निर्मल जल से युक्त होता है, उसी प्रकार वह अपने निर्मल प्रभाव से सम्पन्न होगा। जैसे पद्मसरोवर शीतलता से युक्त होता है, वैसे वह शांति से युक्त होगा, अर्थात् स्वयं शांतिमय होगा दूसरों को भी लोकोत्तर शांति प्रदान करेगा। सरोवर के जल की मधुरता के समान वह सौम्यभाव से विभूषित होगा । सरोवर की गंभीरता के समान वह ज्ञानादि गुणों की गंभीरता से युक्त होगा । जैसे सरोवर कमल -
મેાતીઓવાળી છીપાના જેવા ગણધરાના ઉપદેશ-વાકયા વડે સ્વગ-મોક્ષના સુખ મેળવનાર મુમુક્ષુ જીવેાના અંતઃ-કરણા વડે, તે પદ્મસરોવરની જેમ શાશા પામશે. આ રીતે તે સંસારની બધી જીયેાનિમાં ઉત્પન્ન થયેલા भवानी आधार थशे (२०४०)
टीना अर्थ - पउमसरोवरदंसणेण श्रत्याहि पट्टमसरोवर स्वप्न लेवाथी ते माणा पट्टभसरोवरना को वो थशे. જેમ પમસરાવર નિમળ જળવાળુ હોય છે તેજ પ્રમાણે તે પેાતાના નિર્મળ પ્રભાવવાળા હશે. જેમ પમસરોવર શીતળતાવાળુ' હાય છે તેમ તે શાન્તિથી યુક્ત હશે, એટલે કે પેતે શાંતિમય હશે અને બીજાઓને પણ લેકેત્તર શાન્તિ આપશે. સરાવરનું જળ જેમ મધુર હોય છે તેમ તે પણ સૌમ્ય સ્વભાવથી વિભૂષિત થશે, સરાવર જેમ ગભીર હોય છે તેમ તે જ્ઞાનાદિગુણેાની ગંભીરતાવાળા થશે, જેમ સરોવર કમિલિનયાવાળું હોય છે તેમ તે પચ્ચીસ વિમળ ભાવ

Jain Education Nationa
CCT
海域
कल्प
मञ्जरी टीका
पद्मसरोवरस्वनफलम्.
॥४९९ ॥

Page #513

मुत्रे
टीका
pre निकरेणेव भ्रमरसमूहसदृशेन भव्यवृन्देन भव्यप्राणिनां समूहेन, तरङ्गेणेवन्तरङ्गसदृशेन समभावेन इष्टानिष्टादिषु होला
सर्वत्र साम्येन, इंसादिविहङ्गमैरिव इंसादिपक्षिसदृशैः संयतैः साधुभिः, पुष्पवाटिकाभिरिव पद्मसरोवरपालिस्थितश्रीकल्पपुष्पवाटिकातुल्याभिः मुद्भिः आत्मज्ञानसमुद्भूतममोदैः, स्वातिबिन्दुपातजनित-मुक्ताफल-शालि-शुक्तिसम्पुटैरिव-स्वाति
कल्पबिन्दुनां स्वातिनक्षत्रदृष्टाम्बुदाम्बुबिन्दुनां यः पातः पतनं, तज्जनितानि यानि मुक्ताफलानि तैः शालन्ते शोभन्ते ।
मञ्जरी ॥५००॥ ये ते तथाभूता ये शुक्तिसम्पुटास्तैरिव तत्सदृशैः गणधरोपदेशवाक्य-जनित-स्वर्गापवर्गसुख-शालि-मुमुक्षुहृदयैः
गणधराणां यत् उपदेशवाक्यम् भगवत्मरूपित-यथार्थ-तत्त्वोपदेशरूपं वचनं तजनितं यत् स्वर्गापवर्गसुखं तेन शालन्ते शोभन्ते यानि तानि तथाभूतानि यानि मुमुक्षुहृदयानि-मोक्षाभिलाषिणां चित्तानि तैस्तथाभूतैश्च परिकरितो युक्तः पद्मसरोवर इव विराजिष्यते शोभिष्यते । एवं-पद्मसरोवर इवासावपि सकलजगज्जीवयोनिजातस्यनियों से युक्त होता है, उसी प्रकार वह पच्चीस विमल भावनाओं से युक्त होगा। जैसे सरोवर मकरन्दफूलों के रस से युक्त होता है, उसी प्रकार वह षटकाय के जीवों की करुणा से कलित होगा। जैसे सरो
• पदमवर भ्रमर-समूह से युक्त होता है, उसी प्रकार वह भव्य प्राणियों के समूह से सेवित होगा। जैसे-सरोवर
सरोवरलहरों से व्याप्त होता है, उसी प्रकार वह इष्ट-अनिष्ट आदि में समताभाव से युक्त होगा। जैसे सरोवर हंस स्वमफलम्. आदि पक्षियों से सेवित होता है उसी प्रकार वह साधुओं से सेवित होगा। जैसे सरोवर पाल पर स्थित पुष्पवाटिकाओं से शोभित होता है, उसी प्रकार वह आत्मज्ञानजनित प्रमोद से विभूषित होगा । जैसे सरोवर स्वातिनक्षत्र में बरसे जल की बिन्दुओं से उत्पन्न हुए मोतिओं से सुशोभित शुक्ति (सीप) से सम्पन्न होता है, उसी प्रकार वह तीर्थकरमरूपित यथार्थ तत्व का उपदेश करने वाले गणधरों के वचन से जनित स्वर्गमोक्ष के सुख से शोभित होने वाले मोक्षार्थी जीवों के हृदय से सुशोभित होगा। इस प्रकार, अर्थात्-पद्मयुक्त નાએ વાળે થશે. જેમ સરેવર મકરન્દ (કૂલના રસોથી યુક્ત હોય છે તેમ તે છકાયના જીની કરુણાથી યુક્ત થશે. જેમ સરોવર ભમરાઓના સમૂહથી લેવાયેલ હોય છે, તેમ તેમના સમૂહથી લેવાયેલ હશે. જેમ સરવર લહેરેથી ન્યાપ્ત હોય છે તેમ તે ઈષ્ટ અનિષ્ટ આદિમાં સમતાભાવવાળો હશે. જેમ સરેવર હંસ આદિ પક્ષીઓથી સેવાય છે તેમ તે સાધુઓ વડે ॥५०॥ સેવાશે. જેમ સરોવર કિનારે રહેલી પુષ્પવાટિકાઓથી શોભે છે, તેમ તે આત્મજ્ઞાન-જનિત પ્રમાદથી વિભૂષિત થશે, જેમ
સરોવર સ્વાતિનક્ષત્રમાં વર્ષેલાં જળના બિન્દુઓ વડે ઉત્પન્ન થયેલ મતીઓ વાળી છીપ વડે યુક્ત હોય છે, એજ જ રીતે તે તીર્થંકર-પ્રરૂપિત યથાર્થ તત્વને ઉપદેશ કરનાર ગણધરના વચનથી થનાર સ્વર્ગ–મોક્ષના સુખથી શોભા- તે
OE Private & Personal use only
Nw.jainelibrary.org

Page #514

श्रीकल्प
कल्पमञ्जरी
टीका
सकलजगताम् लोकत्रयस्य यत् जीवयोनिजातंजीवयोनिसमूहस्तस्य आधार आश्रयो भविष्यतीति । अयं भावः-यथापद्मसरोवरो विमलजलादिशुक्तिसम्पुटान्तयुक्तो भवति, तथैवासौ तव पुत्रो निर्मलमाहात्म्यादिमुमुक्षुहृदयान्तयुक्तो भविष्यति, अहिंसाधर्मोपदेशेन सर्वेषां जीवानामाधारश्च भविष्यतीति ॥सू० ४०॥
११-खीरसायरसुमिणफलं ॥५०१॥ __ मूलम्-वीरसायरदसणेणं अमू नाणाइ-अणंतगुणगण-रयणायरी माहुरिय-गंभीरियाइ-गुणगणा
लंकियो ससिकिरण-सरिस-उज्जल-विमल-जसधरो सियवायभंगतरंगणिरूवगो विविहणय-कल्लोल-ललिय-भंगजालं-तराल-सुयधम्म-सलिल-संभित्रो विविह-विमल-भावणा-गई-संगम-संजाय-समुदय-समज्जिय-गुणसमिद्ध-पवयण-परूवगो सयलजणहियविहायगत्तणेणं नक्कयपीऊस-हिया-मिय-गुणगणा-भिराम-महुराइमहुर-गिरा संपन्नो भविस्सइ ॥सू० ४१॥
११-क्षीरसागरस्वप्नफलम् छाया--क्षीरसागरदर्शनेन असौ ज्ञानाद्य-नन्तगुणगण-रत्नाकरो माधुर्यगाम्भीर्यादि-गुणगणा-लङ्कतः सरोवर की तरह वह तीनों लोकों के जीवों का आधारभूत होगा । अभिप्राय यह है कि जैसे पद्मसरोवर निर्मल जल से लेकर शुक्ति-संपुट तक से युक्त होता है, उसी प्रकार वह बालक भी निर्मल महात्म्य से लेकर मोक्षाभिलाषी जीवों के हृदय तक से युक्त होगा और अहिंसाधर्म का उपदेश करके सब जीवों का आधार बनेगा ॥सू० ४०॥
११-क्षीरसागर के स्वप्न का फल मूल का अर्थ-'खीरसायरदसणेणं' इत्यादि । क्षीरसागर के देखने से वह ज्ञान आदि अनन्त गुणયમાન થનારા મુમુક્ષુ જીના હૃદયથી સુશોભિત હશે. આ પ્રમાણે, એટલે કમળાવાળાં સરેવરની જેમ તે ત્રણે લેકના
છાને માટે આધારરૂપ થશે. ભાવાર્થ એ છે કે જેમ પદ્મસરોવર નિર્મળ જળથી લઈને છીપ-સંપુટથી યુક્ત હોય [ી છે તેજ પ્રમાણે તે બાળક પણ નિર્મળ મહાભ્યથી લઈને મોક્ષાભિલાષી છનાં હૃદય સુધીની ચીજોથી યુક્ત થશે, અને અહિંસાધમને ઉપદેશ કરીને બધા ને આધાર થશે. (સૂ૦ ૪૦)
૧૧ ક્ષીરસાગરના સ્વપ્નનું ફળ Jain Education Leonat भूजनो मथ- 'खीरसायरदसणेणं त्याक्षिीरसा१२ वायी ते शान आदि मनन्त शुर-रत्नानी
पद्मसरोवर
स्वप्रफलम.
॥५०१॥

Page #515

श्रीकल्प
सूत्रे
॥५०२॥
शशिकिरणसदृशो - ज्ज्वल - विमल - यशोधरः स्याद्वाद भङ्गतरङ्गनिरूपको विविधनय- कल्लोल - ललित-भङ्गजालान्तरालश्रुतधर्म-सलिल-संभृतो विविध - विमल - भावना - नदी संगम - संजात - समुदय-समर्जित - गुणसमृद्ध - प्रवचन - प्ररूपकः सकलजनहितविधायकत्वेन न्यक्कृतपीयूष -हिता- मितगुणाभिराम - मधुरातिमधुर-गिरा सम्पन्नो भविष्यति ॥ ०४१ ।। टीका -- 'खीरसायरदंसणेणं' इत्यादि । क्षीरसागरदर्शनेन क्षीरसागरस्वमदर्शनेन सौ ज्ञानाद्यनन्तगुणरत्नाकरः–ज्ञानादयो येऽनन्तगुणास्त एव रत्नानि तेषामाकरः = खनिः - आश्रयस्थानम्, माधुर्यगाम्भीर्यादिगुणगणालङ्कृतः - माधुर्य = वाण्यादीनां मधुरता, गाम्भीर्यम् = अगाधता चादौ येषां ते तथाभूता ये गुणास्तेषां यो गणः समूहस्तेन अलङ्कृतो=युक्तः, शशिकिरणसदृशोज्ज्वलविमलयशोधरः - शशिनः = चन्द्रस्य ये किरणास्तत्सदृशम् उज्ज्वलं= रत्नों की खान होगा। मधुरता एवं गंभीरता आदि गुणों के समूह से शोभित होगा । चन्द्रमा की किरणों के समान शुभ्र एवं निर्मल यश का धारक होगा । स्याद्वाद के भंग-तरंगों का प्ररूपक होगा । विविध नयों रूपी कल्लोलों का सुन्दर भंगजाल जिसके मध्य में हैं, ऐसे श्रुतधर्मरूपी जल से परिपूर्ण होगा। अनेक प्रकार की निर्मल भावनारूपी नदियों के संगम से वृद्धि को प्राप्त और उस वृद्धि से उत्पन्न गुणों से समृद्ध प्रवचन की प्ररूपणा करनेवाला होगा। समस्त प्राणियों का हितकर्त्ता होने से अमृत से भी बढ़कर हितकारी, अपरिमित गुणों से रमणीय एवं मधुर से भी मधुर वाणी से सम्पन्न होगा || सू० ४१||
टीका का अर्थ -- ' खीरसायरदंसणेणं' इत्यादि । क्षीरसागर का स्वप्न देखने से वह बालक ज्ञान आदि अनन्त गुणरूपी रत्नों की खान होगा। वाणी आदि की मधुरता तथा अगाधता आदि गुणों के समुदाय से अलंकृत होगा । चन्द्र की किरणों के सदृश प्रकाशमान एवं निष्कलंक यश का धारक होगा। स्याद्वाद के
भंगरूपी तरंगों का प्रवर्त्तक
ખાણ થશે. મધુરતા અને ગંભીરતા આદિ ગુણ્ણાના સમૂહથી શૈાલશે. ચન્દ્રમાનાં કિરણેા જેવા શુભ્ર અને નિળ યશના ધારક થશે. સ્યાદ્વાદના ભંગતરંગાના પ્રરૂપક થશે. વિવિધ નયારૂપી કલ્લાલના સુંદર ભંગજાળ જેની મધ્યમાં છે, એવા શ્રુતધરૂપી જળથી પરિપૂર્ણ થશે. અનેક પ્રકારની નિર્દેળ ભાવનારૂપી નદીઓના સંગમથી વૃદ્ધિ પામેલ અને તે વૃદ્ધિથી ઉત્પન્ન થયેલા ગુણા વડે સમૃદ્ધ પ્રવચનની પ્રરૂપણા કરનારા થશે. સર્વે પ્રાણીઓનેા હિતકર્તા હેાવાથી અમૃતથી પણ વધારે હિતકારી, અપરિમિત ગુણૈાથી રમણીય અને મધુરમાં પણ મધુર વણીવાળા થશે (સ્૦૪૧) टीडाना अर्थ — खीरसायरदंसणेण ' इत्याहि क्षीरसागरनु स्वप्न लवाथी ते आज ज्ञान माहि मनन्त गुष्यु ३थी रत्नोJain Education namasya, पाशी शाहिती भरता तथा अशाधता आहि खोना समूह थी शोभायमान थशे. चन्द्रना विशानी प्रेम प्रकाश
KRAJKY KREIS
कल्प
मञ्जरी
टीका
क्षीरसागरस्वमफलम्.
॥५०२॥
eveshw.jainelibrary.org

Page #516

श्रीकल्प
सूत्रे
॥५०३॥
Jain Educatio
प्रकाशवत् विमलं निष्कलङ्कं यद् यशस्तस्य धरः = धारकः स्याद्वादभङ्गतरङ्गनिरूपकः -- स्याद्वादस्य ये भङ्गाः = प्रकारास्त एव तरङ्गास्तेषां निरूपकः = प्रवर्तकः, विविधनयकल्लोलललितभङ्गजालान्तरालश्रुतधर्मसलिलसंभृतः - विविधाः asara area एवं कल्लोला : = महातरङ्गास्तैर्ललितं = सुन्दरं यत् तरङ्गसदृशानां भङ्गजालानाम् अन्तरालं= मध्यभागस्तद् विद्यते यत्र तादृश यत् श्रुतधमरूपं सलिलं तेन संभृतः = परिपूर्णः, तथा - विविध विमलभावनानदीसंगमसंजातसमुदयसमर्जितगुणसमृद्धमवचनप्ररूपकः - विविधा या विमलभावना : = श्रनित्यत्वाशरणत्वादिभावनास्ता एव नद्यस्तासां यः संगमस्तेन संजातो यः समुदयः दृद्धिस्तेन समर्जिता ये गुणाः क्षान्त्यादिप्रदायकत्वगुणास्तैः समृद्धं=समृद्धिमत् यत् प्रवचनं = प्रवचनरूपं जलं तस्य प्ररूपकः = प्रदर्शक : - उपदेष्टा, तथा-सकलजनहितविधायकस्वेन= सकललोकानां जन्मजरामरणदुःखविनाशरूप हितकारित्वेन हेतुना न्यक्कृतपीयूष हितामितगुणगणाभिराममधुरातिमधुरगिरा न्यक्कृतं = तिरस्कृतं पीयूषम् = अमृतं यया तादृशी हितामितगुणगणाभिरामा = हितामित गुणगणालङ्कृता मधुरातिमधुरा च या गीः = वाणी तया सम्पन्नो = युक्तश्च भविष्यतीति ॥ ४१ ॥
१२ - देवविमाणसुमिणफलं
मूलम् — देवविमाणदंसणेणं समवसरण रूवदव्वइड्डिसंपन्नी केवलणाणाभावइड्डिसपन्नो जगआलंवणभूओ होगा । अनेक प्रकार के नयरूपी महातरंगों से सुन्दर भंगजाल जिसके मध्य में स्थित हैं, ऐसे श्रुतधर्मरूपी जल से भरा हुआ होगा । अनित्यता- अशरणता आदि भावनारूपी नदियों के कारण उत्पन्न हुई वृद्धि से प्राप्त होने वाले क्षमाप्रदायकत्व आदि गुणों से युक्त प्रवचनरूपी जल का प्रदर्शक होगा। समस्त जनों के, जन्म, जरा, मरण के दुःखों के विनाश रूप हित का कर्त्ता होने से वह अमृत को भी मात करने वाली, fea एवं अपरिमित गुणों के समुदाय से युक्त, मधुर-अतिमधुर वाणी से विभूषित होगा ||सू० ४१||
માન અને નિષ્કલંક યશના ધારક થશે. સ્યાદ્વાદના ભંગરૂપી તરંગાના પ્રવતક થશે. અનેક પ્રકારના નયરૂપી મહાતર ગાથી સુંદર લ’ગજાળ જેના મધ્યમાં રહેલ છે, એવા શ્રુતધ રૂપી જળથી ભરેલા થશે. અનિત્યતા, અશરણુતા આદિ ભાવનારૂપી નદીઓના સંગમને કારણે ઉત્પન્ન થયેલ વૃદ્ધિથી પ્રાપ્ત થનારા ક્ષમા-પ્રદાન ભાદિ ગુણાવાળા પ્રવચન-રૂપી જળને પ્રદશક થશે. સમગ્ર લેાકેાના, જન્મ, જરા, મરણના દુઃખાના વિનાશરૂપ-હિતકર્તા હેાવાથી તે અમૃતને પણ મહાત કરનારી, હિત અને અપરિમિત ગુણ્ણાના સમૂહવાળી, મધુર-અતિમધુર વાણીથી વિભૂષિત થશે.
(सू० ४१)

好的
कल्प
मञ्जरी टीका
क्षीरसागर
स्वमफलम्.
||५०३||
Best

Page #517

भीकल्प
कल्प
मञ्जरी
॥५०४॥
टीका
देवदेवीविंदवंदिज्जमाणचरणो भविस्सइ ॥२०४२॥
१२-देवविमानस्वप्नफलम् छाया--देवत्रिमानदर्शनेन असौ समवसरणरूपद्रव्यऋद्धिसम्पन्नः केवलज्ञानादिभावऋद्धिसम्पन्नो जगदालम्बनभूतो देवदेवीन्दवन्धमानचरणो भविष्यति ॥४२॥ टीका--'देवविमाणदंसणेणं' इत्यादि । व्याख्या स्पष्टा ॥मू०४२।।
१३-रयणरासिसुमिणफलं मूलम्-रयणरासिदंसणेणं अमू पाणाइवायविरमणाइसत्तवीसइअणगारगुण-बारसविहतव-वासीअहियसत्तदससयभेयप्पमेय-सत्तदससंजम-अट्ठारससीळंगसहस्साइ-अणेगगुणरयणरासिरूवो भविस्सइ।
अह य-पुच्चभवोवज्जियतित्थयरनामकम्माइलक्खणपरमपुण्णपन्भारेण तित्थयरो खीणाभिणिवोहियणाणावरणत्त१ - खीणसुयणाणावरगत्तर - खीणओहीणाणावरणत्त३ - खीणमणपज्जवणाणावरणत्त४ - खीणकेवलणाणावरणत्त५ - खीणचक्खुदंसणावरणत्त६ - खीणअचक्खुदंसणावरगत्त७-खीणओहीदंसणावरणत्त८-खीणकेवलदसणावरणत्त९-खीणनिहत्त१०-खीणनिहानिदत्त११-खीणपयलत्त१२-खीणपयलापयलत्त१३-खीणवीणद्धित्त१४खीणसायावेयणिज्जत१५-खीणअसायावेयणिज्जत्त१६ - खीणदंसणमोहणिज्जत्त१७-खीणचरित्तमोहणिज्जत्त१८
देवविमानमा स्वप्रफलम्.
१२-देवविमान के स्वप्न का फल मल और टीका का अर्थ - 'देवविमाणदंसणेणं' इत्यादि। देवविमान का स्वप्न देखने से वह बालक समवसरण तथा अष्टमहापातिहार्य रूप द्रव्यऋद्धि से सम्पन्न होगा। केवलज्ञान आदि भाव-ऋद्धि से सम्पन्न होगा। जगत् का आश्रयभूत होगा और देवों तथा देवियों के समूह से बन्दित होगा ।सू०४२॥
॥५०४॥
१२-१-विमानना ननु भजन मानो अर्थ-“देवविमाणदसणेणं " त्याह. -विमानन स्वनाथी भा४ સમવસરણ તથા અષ્ટ-મહાપ્રાતિહાર્ય રૂપ દ્રવ્યઋદ્ધિવાળે થશે. કેવળજ્ઞાન આદિ ભાવઋદ્ધિથી સંપન્ન હશે. જગતના આધારરૂપ થશે અને તે તયા વીના સમૂહથી વનિત થશે. (સૂ૦ ૪૨).

Page #518

श्रीकल्प
॥५०५॥
खीणनेरइयाउयत्त१९-खीणतिरियाउयत्त२०-वीणमणुस्साउयत्त२१-वीणदेवाउयत्त२२-खीणमुइनामत्त२३-खाणअसुहनामत्त२४-खीणउच्चगोयत्त२५-वीणनीयगोयत्त२६-वीणदाणंतरायत्त२७-खीणलाइंतरायत्त२८-खीणभोगंतरायत्त २९-खीणउवभोगंतरायत्त३०-वीगीरियंतरायत्त३१-प्पभिइनाणाविहगुणरयणरासी सासओ सिद्धो भविस्सइ ॥सू०४३॥
१३-रत्नराशिस्वप्नफलम् - छाया-रत्नराशिदर्शनेन असौ प्राणातिपातविरमणादिसप्तविंशत्यनगारगुण-द्वादशविधतपो-दूचशीत्यधिकसप्तदशशत-भेदप्रभेदसप्तदशसंयमा-ष्टादशशीलाङ्गसहस्राद्यनेकगुणरत्नराशिरूपो भविष्यति ।
___ अथ च-पूर्वभवोपार्जिततीर्थकरनामकर्मादिलक्षणपरमपुण्यप्राम्भारेण तीर्थकरः क्षीणाभिनिवोधिकज्ञानाऽऽवरणत्व१-क्षीणश्रुतज्ञानावरणत्वर-क्षीणावधिज्ञानावरणत्व३-क्षीणमनःपर्यवज्ञानावरणत्व४-क्षीणकेवलज्ञानावरणस्व५
रत्नराशिस्वमफलम.
१३-रत्नराशि के स्वप्न का फल मूल का अर्थ-'रयणरासिदसणेणं' इत्यादि । रत्न-राशि देखने से वह बालक प्राणातिपातविरमण आदि सत्ताईस अनगार के गुणों, बारह प्रकार के तपों, सत्तरह सौ बयासी 'तणावा' भेद-प्रभेद सहित सत्रह प्रकार के संयम और अठारह हजार शीलांगों आदि अनेक गुणरूपी रत्नों की राशि होगा।
इसके अतिरिक्त-पूर्वभव में उपार्जित तीर्थकर-नाम-कर्म आदि पुण्य के समूह से वह तीर्थकर होगा। तथा १-आभिनिबोधिक-ज्ञानावरण का क्षय, २-श्रुतज्ञानावरण का क्षय, ३-अवधिज्ञानावरण का क्षय, ४-मनःपर्यवज्ञानावरण का क्षय, ५-केवलज्ञानावरण का क्षय, ६-चक्षुर्दर्शनावरण का क्षय,
૧૩-રત્નરાશિના સ્વપ્નનું ફળ भूगन भर्थ-" रयणरासिदसणेणं " याह. २न-शिवायी ते माण प्रादातिपातविरम आदि सत्यापीश मारना गुर, मा२ २i तपो, सत्तरो। भ्याशी "तणावा" -प्रमेह सहित सत्त२ २ना સંયમ અને અઢાર હજાર શીલાંગે આદિ અનેક ગુણરૂપી રત્નોને રાશિ થશે. તે ઉપરાંત પૂર્વભવમાં ઉપાર્જિત તીર્થંકરનામકર્મ આદિ પુણ્યના સમૂહથી તે તીર્થંકર થશે, તથા (૧) આભિનિષિકજ્ઞાનાવરણ ક્ષય, (૨) શ્રુતજ્ઞાનાવરણને ક્ષય, (૩) અવધિજ્ઞાનાવરણને ક્ષય (૪) મન:પર્યવજ્ઞાનાવરણ ક્ષય (૫) કેવળજ્ઞાનાવરણને ક્ષય

॥५०५॥
8

Page #519

श्रीकल्प
-क्षीणचक्षुर्दर्शनावरणत्व६-क्षीणाचक्षुर्दर्शनावरणत्व८-क्षीणकेवलदर्शनावरणत्व९-क्षीणनिद्रत्व १०-क्षीणनिद्रानिद्रत्व११ -क्षीणप्रचलत्व१२-क्षीणमचलामचलत्व१३-क्षीणस्त्यानर्द्धित्व१४-क्षीणसातावेदनीयत्व१५-क्षीणासातावेदनीयत्व१६ -क्षीणदर्शनमोहनीयत्व १७-क्षीणचारित्रमोहनीयत्व१८-क्षीणनैरयिकाऽऽयुष्कत्व१९-क्षीणतिर्यगायुष्कत्व२०-क्षीणमनुव्यायुष्कत्व२१--क्षीणदेवाऽऽयुष्कत्व२२-क्षीणशुभनामत्व२३-क्षीणाशुभनामत्व२४-क्षीणोच्चगोत्रत्व२५-क्षीणनीचगोत्रत्व२६-क्षीणदानान्तरायत्व२७-क्षीणलाभान्तरायत्व२८-क्षीणभोगान्तरायस्व२९-क्षीणोपभोगान्तरायत्व३०-क्षीणवीर्यान्तरायत्व३१-प्रभृतिनानाविधगुणरत्नराशिः शाश्वतः सिद्धो भविष्यति ॥सू०४३॥
॥५०६॥
७-अचक्षुर्दर्शनावरण का क्षय, ८-अवधिदर्शनावरण का क्षय, ९-केवलदर्शनावरण का क्षय, १०-निद्रा का क्षय, ११-निद्रानिद्रा का क्षय, १२-अचला का क्षय, १३-अचलाप्रचळा का क्षय, १४-स्त्यानदि का क्षय, १५-सातावेदनीय का क्षय, १६-असातावेदनीय का क्षय, १७-दर्शनमोहनीय का क्षय, १८-चारित्रमोहनीय का क्षय, १९-नरकायु का क्षय, २०-तिर्यंचायु का क्षय, २१-मनुष्यायु का क्षय, २२-देवायु का क्षय, २३-उच्चगोत्र का क्षय, २४-नीचगोत्र का क्षय, २५-शुभनाम का क्षय २६-अशुभ नाम का क्षय, २७-दानान्तराय का क्षय, २८-लाभान्तराय का क्षय, २९-भोगान्तराय
। क्षमा १ भागान्तराय रत्नराशिका क्षय, ३०-उपभोगान्तराय का क्षय, ३१-चीर्यान्तराय का क्षय-इत्यादि अनेक प्रकार के गुणरूपो रत्नों जस्वमफलम की राशि होगा, तथा शाश्वत सिद्ध होगा ॥५०४३॥
(6) यक्षुःश नावनो क्षय (७) अन्य ना२नो क्षय (८) अधिश नावनो क्षय (६) वनाવરણને ક્ષય (૧૦) નિદ્રાને ક્ષય (૧૧) નિદ્રાનિદ્રાનો ક્ષય (૧૨) પ્રચલાને ક્ષય (૧૩) પ્રચલા પ્રચલા ક્ષય (૧૪) ત્યાનદ્ધિને ક્ષય (૧૫) સાતા વેદનીયને ક્ષય (१६) असातावहनीयन। क्षय (१७) शनमा नायनो क्षय (१८) यात्रिमा नायना क्षय (१८) २४ायुन। क्षय (२०) यायुनो क्षय (२१) मनुष्यायुने। क्षय (२२) वायुना क्षय (२३) यगोत्रमा क्षय (२४) नायगाना क्षय (२५) शुलनाभने। क्षय (२६) अशुभनाभनो क्षय (२७) हानान्तरायन क्षय (२८) सतरायने क्षय (२६) ભાગાન્તરાયને ક્ષય (૩૦) ઉપભેગાન્તરાય ક્ષય (૩૧) વીર્યાન્તરાયને ક્ષય- ઈત્યાદિ અનેક પ્રકારના ગુણરૂપી રત્નાને Iशि थे, अने क सि थरी (२०४३) For Private & Personal use Only
॥५०६॥
Jain Education
for.jainelibrary.org

Page #520

श्रीकल्पसूत्रे ॥५०७ ॥
MEANSWE
EVEREC
Jain Education Iional
टीका- ' रयणरासिदंसणेणं' इत्यादि । रत्नराशिदर्शनेन = रत्नराशिस्वमदर्शनेन असौ बाल: माणातिपातविरमणादिसप्तविंशत्यनगारगुण - - द्वादशविध तपो - - द्वयशीत्यधिकसप्तदशत भेदप्रभेद - सप्तदश संयमा-ष्टादशशीलाङ्गसहस्राद्यनेकगुणरत्न राशिरूपः- तत्र - प्राणातिपातत्रिरमणादिसप्तविंशत्यनगारगुणाः = प्राणातिपातविरमणम् आदौ येषां ते सप्तविंशति संख्या ये अनगारगुणाः = साधुगुणास्ते, तथा - द्वादशविधतपः - द्वादशविधम् = अनशनादिभेदेन द्वादशप्रकारकं यत्तपस्तत्, तथा - द्वयशीत्यधिकसप्तदशशतभेदप्रभेदसप्तदशसंयमाः - द्वयशीत्यधिकसप्तदशशतानि = द्वय शीत्यधिकसप्तशताधिकैकसहस्रसंख्यकाः भेदप्रभेदा येषां ते तथाभूताः सप्तदशसंयमाः = पृथिव्यझे जो वायु वनस्पति - द्वि-त्रि चतुः - पञ्चेन्द्रिया — जीव - प्रेक्षी - पेक्षा - प्रमार्जना - परिष्ठापना - मनो- वाक्कायसंयमाः, तथा - अष्टादशशीलाङ्गसहस्राणि== अष्टादशसहस्रसंख्यकानि शीलाङ्गानि, एतान्यादौ येषां ते येऽनेकविधा गुणास्त एवं रत्नरा शिस्तद्रूपः = तदाकारो भविष्यति । अथ च तथा च- पूर्वभवोपार्जिततीर्थकरनामकर्मादिलक्षणपुण्यप्राग्भारेण-पूर्वभवे उपार्जितो यः तीर्थकरनामकर्मादिलक्षणः=तीर्थकरनामकर्मगोत्रकर्मरूपः पुण्यप्राग्भारः = पुण्यसमूहस्तेन हेतुना तीर्थकरो भविष्यति । तथाक्षीणाभि निबोधिकज्ञानावरणत्व १ -- क्षीणश्रुतज्ञानावरणत्व २ -- क्षीणावधिज्ञानावरणत्व३---क्षीणमनः पर्यवज्ञानावरणत्व४
टीका का अर्थ - रयणरासिदंसणेणं' इत्यादि । रत्नों के राशि का स्वप्न देखने से वह बालक प्राणातिपातविरमण आदि सत्ताईस प्रकार के साधु के गुण, अनशन आदि के भेद से बारह प्रकार के तप, तथा 'तणावा' नाम से लोकभाषा में प्रसिद्ध सत्रह सौ बयासी (१७८२) भेद-प्रभेदवाले सत्रह प्रकार के संयमरूप गुणों की राशि होगा ।
संयम के सत्तरह भेद इस प्रकार हैं- १ - पृथ्वीकायसंयम, २ - अप्कायसंयम, ३- तेजस्कायसंयम, ४ - वायुकायसंयम, ५ - वनस्पतिकायसंयम, ६ - द्वीन्द्रियसंयम, ७ - त्रीन्द्रियसंयम, ८ - चतुरिन्द्रियसंयम, ९ - पंवे
टीडअनो अर्थ' - ' रयणरासिहंसणेणं' इत्याहि रत्नाना ढगसानु' स्वप्न मेवाथी ते भाजड, प्राथातिपातविश्भाशु आहि सत्तावीस अहारना साधुना शुखे, अनशन महिना बेहवडे भार अारना तथ, तथा " तणावा” नाभथी લેાકભાષામાં પ્રસિદ્ધ સત્તર સા યાંશી (૧૭૮૨) ભેદ-પ્રભેદવાળા સત્તર પ્રકારના સ`યમરૂપ ગુણેના રાશિ થશે. संयमना रुत्तर क्षेह या प्रमाथे छे – (१) पृथ्वी डायसंयम (२) अच्छायसंयम (3) तेक्सास यम (४) वाधुभयसंयम (घ) वनस्पतिप्रायसंयम (९) द्वीन्द्रियसंयम (७) श्रीन्द्रियसंयम (८) अतुरिन्द्रियसंयम

कल्पमञ्जरी टीका
रत्नराशि स्वप्नफलम्.
॥५०७॥
ww.jainelibrary.org.

Page #521

श्रीकल्प
सूत्रे ॥५०८॥
क्षीणकेवलज्ञानावरणत्व५-क्षीणचक्षुर्दर्शनावरणत्व-सीणाचक्षुर्दर्शनावरणत्व-क्षीणावधिदर्शनावरणत्व८--क्षीणकेवलदर्शनावरणत्व९-क्षीगनिद्रव१०-क्षीणनिद्रानिद्रत्व११-क्षीणप्रचलत्व१२-क्षीणप्रचलामचलत्व१३-क्षीणस्त्यानर्दित्व१४ -क्षीणसातावेदनीयत्व१५-क्षीणासातावेदनीयत्व१६-लोणदर्शनमोहनीयत्व१७-लोणचरित्रमोहनीयत्व१८-क्षीणनैरयिकायुष्कत्व१९-क्षीणतिर्यगायुष्कत्व२०-क्षीणमनुष्यायुष्कत्व२१-क्षीणदेवायुष्कत्वर२-क्षीणोच्चगोत्रत्व२३-क्षीणनीचगोत्रत्व२४-क्षीणशुभनामत्व२५-क्षीणाशुभनामत्व२६-क्षीणदानान्तरायत्व२७-क्षीणलाभान्तरायत्व२८-क्षीणभोगान्तरायत्व२९-क्षीगोपभोगान्तरायत्व३०-क्षीगवीर्यान्तरायव३१-प्रभृति-नानाविधगुणरत्नराशि:-तत्र-क्षीगाभिनिबोधि
न्द्रियसंयम, १०-अजीवसंयम, ११-प्रेक्षासंयम (वन पात्र आदि का एक बार प्रतिलेखन करना) १२-उपेक्षासंयम (बार-बार प्रतिलेखन करना) १३-पमार्जनासंयम (उपाश्रय आदि को पूंज कर काम में लाना), १४-परिष्ठापनासंयम (मल, मूत्र, जल आदि किसी भी वस्तु को जीवरहित भूमि में यतना के साथ परठना), १५-मन:संयम, १६-वचनसंयम और १७-कायसंयम ।
तथा वह बालक अठारह हजार शीलांगरूप गुणों की राशि होगा। इस प्रकार वह अनेक गुणरूपी रत्नों की राशि-रूप होगा।
तथा वह क्षीणआभिनिबोधिकज्ञानावरणत्व (आभिनिबोधिकज्ञानावरण का क्षय रूप गुण) से लगाकर क्षीणवीर्यान्तरायत्व तक के पूर्वोक्त एकतीस आदि नाना प्रकार के गुणों की राशि होगा।
इन एकतीस गुणों में क्षीणाभिनिवोधिकज्ञानावरणत्व (आभिनिबोधिकज्ञानावरण का क्षय) से लेकर
रत्नराशिर स्वमफलम्.
(૯) પંચેન્દ્રિયસંયમ (૧૦) અજીવસંયમ (૧૧) પ્રેક્ષાસંયમ (વસ્ત્ર–પાત્ર આદિનું એકવાર પ્રતિલેખન કરવું) (૧૨) ઉપેક્ષા સંયમ(વાર-વાર પ્રતિલેખન કરવું) (૧૩) પ્રમાર્જના સંયમ (ઉપાશ્રય આદિને પૂજીને કામમાં લેવા) (૧૪) પરિષ્ઠાપના સંયમ (મળ, મૂત્ર, જળ આદિ કઈ પણ વસ્તુને જવરહિત ભૂમિમાં યતનાની સાથે પરાઠવી (૧૫) મનઃસંયમ (૧૬) વચનસંયમ (૧૭) કાયસંયમ. તથા તે બાળક અઢાર હજાર શીલાંગ રૂપ ગુણોની રાશિ થશે. આ રીતે તે અનેક ગુણરૂપી નેનો રાશિ થશે. તે સિવાય તે પૂર્વભવમાં તીર્થંકરનામગોત્રકર્મના ઉપાર્જન રૂપ પરમ પુણ્યના પ્રભાવથી તીર્થકર થશે. આ તથા તે ક્ષીણઅભિનિબાધિકજ્ઞાનાવરણત્વ (આમિનિબેધિકજ્ઞાનાવરણને ક્ષય રૂ૫ ગુગુ)થી લઈને ક્ષીણવીર્યોન્તરાયત્વ સુધીના પૂર્વોકત એકત્રીસ ગુણોમાં ક્ષીણ આભિનિબંધિજ્ઞાનાવરણત્વ (આમિનિબેધિકજ્ઞાનાવરણને છે
॥५०८॥

"

Page #522

श्रीकल्प
कज्ञानावरणत्वादि-क्षीणकेवलज्ञानावरणत्वान्ताःपञ्चविधज्ञानावरणीयक्षीणत्वरूपाः पञ्चगुणाः, क्षीणयक्षदर्शनावरणवादि-क्षीणस्त्यानद्धित्वान्ताः नवविधदर्शनावरणीयक्षीणत्वरूपा नवगुणाः, क्षीणसातावेदनीयत्वक्षीणासातावेदनीयत्वे द्विविधवेदनीयक्षीणत्वरूपे द्वौ गुणौ, क्षीणदर्शनमोहनीयत्व-क्षीणचारित्रमोहनीयत्वे द्विविधमोहनीयक्षीणत्वरूपे द्वौ गुणौ, क्षीणनैरयिकायुष्कत्वादिक्षीणदेवायुष्कत्वान्ताश्चतुर्विधायुःक्षीणत्वरूपाश्चत्वारो गुणाः, क्षीणशुभनामत्व-क्षीणाशुभनामत्वे द्विविधनामकर्मक्षीणत्वरूपे द्वौ गुणौ, क्षीणोचगोत्रत्व-क्षीणनीचगोत्रत्वे द्विविधगोत्रकर्मक्षीणत्वरूपे द्वौ गुणौ, क्षीणदानान्तरायत्वादिक्षीणवीर्यान्तरायत्वान्ताः पञ्चविधान्तरायक्षीणत्वरूपाः पञ्च गुणाः-इत्येते एकत्रिंशत
कल्प
सूत्रे
मञ्जरी
॥५०९॥
टीका
भार
क्षीणकेवलज्ञानावरणत्व तक के पाँच गुण, पाँच प्रकार के ज्ञानावरण कर्म के क्षय रूप हैं। क्षीणचक्षुर्दर्शनावरणत्व से लेकर क्षीणस्त्यानदित्व तक के नौ गुण, नौ प्रकार के दर्शनावरणीय कर्म की क्षीणता-रूप हैं। क्षीणसातावेदनीयत्व और क्षीण-असातावेदनीयत्व, दो प्रकार के वेदनीय कर्म की क्षीणता-रूप हैं। क्षीणदर्शनमोहनीयत्व और क्षीणचारित्रमोहनीयत्व, ये दो गुण दो प्रकार के मोहनीय कर्म की क्षीणतारूप हैं। क्षीणनरकायुष्कत्व से लेकर क्षीणदेवायुष्कत्व तक के चार गुण, आयुकर्म की क्षीणतारूप हैं। क्षीणशुभनामत्व
और क्षीण-अशुभनामत्व ये दो गुण, दो प्रकार के नामकर्म की क्षीणता-रूप हैं। क्षीणोचगोत्रत्व और क्षीणनीचगोत्रत्व ये दो गुण, दो प्रकार के गोत्रकर्म की क्षीणता-रूप हैं। क्षीणदानान्तरायत्व से लेकर मीणवीर्यान्तरायत्व तक के पाँच गुण, पाँच प्रकार के अन्तराय कर्म की क्षीणता-रूप हैं। यह एकतीस
रत्नराशिस्वमफलम्.
ક્ષય)થી લઈને પીણુકેવળજ્ઞાનાવરણત્વ સુધીના પાંચ ગુણ, પાંચ પ્રકારના જ્ઞાનાવરણ કમના ક્ષયરૂપ છે. ક્ષીણચક્ષુદ્દશનાવરણુત્વથી લઈને ક્ષીણાનદ્ધિવ સુધીના નવ ગુણ, નવ પ્રકારના દર્શનાવરણીયકમની ક્ષીણુતારૂપ છે. ક્ષીણસાલાવેદનીયત્વ અને ક્ષીણુઅસાતવેદનીયત્વ, બે પ્રકારના વેદનીય કમની ક્ષીણુતારૂપ છે. ક્ષીણુદર્શનમેહનીયત્વ અને ક્ષીણચારિત્રમેહનીયત્વ, એ બે ગુણ બે પ્રકારના મેહનીયકમની ક્ષીણતારૂપ છે. ક્ષીણનરકાયુષ્કત્વથી લઈને ક્ષીણુદેવાયુષ્યત્વ સુધીના ચાર ગુણ, આયુકમની ક્ષીણતારૂપ છે. ક્ષીણુશુભનામત્વ અને ક્ષીણઅશુભનામત્વ એ બે ગુણ, બે પ્રકારના નામકમની ક્ષીણતારૂપ છે. ક્ષીણચત્રત્વ અને ક્ષીણનીચગાત્રત્વ એ બે ગુણ, બે પ્રકારના ગોત્રકમની ક્ષીણુતારૂપ છે. ક્ષીણુદાનાન્તરાયત્વથી લઇને ક્ષીણુવીયન્તરાયત્વ સુધીના પાંચ ગુણ, પાંચ પ્રકારના અન્તરાય કમની ક્ષીણુતારૂપ છે. આ એકત્રીસ ગુણ સિદ્ધાવસ્થાની પ્રાપ્તિના સમયે એક સાથે

॥५०९॥
NEES
Jain Education
national

Page #523

श्रीकल्प
सूत्रे
॥५१०॥

सिद्धावस्थाप्राप्तिकाले यौगपद्येन स्थायिनो गुणाः, तत्प्रभृतयो ये नानाविधगुणाः = अनेकप्रकारका गुणास्त एव रत्नानि तेषां राशिः समूहः- तत्सदृशः सन् शाश्वतः सिद्धो भविष्यति ॥ सू०४३ ॥ १४- निद्धूमसिहिसुमिणफलं
मूलम् — निद्धूमसिहिदंसणेणं अमू सिहिब्व पूओ पावगो य भविस्सइ । झाणाणलेण अणाइकाली - सोहिस्सा । सुकझाण-विघडिय - घणघाइकम्ममलपडलो - लुसिय-विमल के वलणाणालोएण जहवट्टिया - सेस-भूयभवन्भावि - भाव -सहावा - वभासगो भविस्सइ । विविह- कठिण - कठिणयर-कठिणतमा - भिग्गह- नाणाविह - घोरतवचरणेण दढिघण- निद्धूम - जलिय - हुयवह- सरिसतेओ भवोवग्गाहिकम्मक्खवग-लेस्सातीय- अप्पकंप - परमनिज्जराकारण-मुहुमकिरियअनियट्टिणाम - तइयसुकज्झाणेण निस्सेसियकम्ममलकलंको अवात्तसुद्धनियसहावो उड्ढगइपरिणामो देवमणुस्सतिरिय- घण- घणाघण-कय-नाणाविह-उवसग्ग- वारि-हारा रय- अप्पडिहयज्झाणसिहो निव्वा यद्वाणद्वियaffrent for उड्ढगामी भविस्सइ ॥ ०४४ ॥
निर्धूमशिखिस्वप्नफलम्
छाया — निर्धूमशिखिदर्शनेन असौ शिखीव पूतः पावकश्च भविष्यति । ध्यानानलेन अनादिकालीनात्ममलं शोधयिष्यति । शुक्लध्यान - विघटित-घनघातिकर्ममलपटलो- लसित - विमल केवलज्ञानालोकेन यथावस्थितागुण सिद्धावस्था की प्राप्ति के समय में एक साथ रहनेवाले हैं। इनके अतिरिक्त और भी जो नाना प्रकार के गुण हैं, उन गुणरूपी रत्नों की राशि होकर वह शाश्वत सिद्ध होगा ||६०४३ ||
१४- निर्धूम अग्नि के स्वप्न का फल
मूल का अर्थ - 'निद्धमसिहिदंसणेणं' इत्यादि । निर्धूम अग्नि के देखने से वह अग्नि के समान पवित्र और पावक - पावनकर्त्ता - होगा। वह ध्यानरूपी अग्नि से अनादिकालीन आत्मिक मल का शोधन करेगा । शुक्लध्यान से રહેનારા છે. તે ઉપરાંત બીજા પણ વિવિધ પ્રકારના ગુણા છે તે ગુણુરૂપી રત્નાની રાશિ થઇને તે શાશ્વત સિદ્ધ થશે. (સૂ૦ ૪૩) ૧૪–નિર્ધમ અગ્નિના સ્વપ્નનું ફળ
भूसना अर्थ - निमसिहिदसणेणं' इत्यादि. निघूभ अग्नि स्वप्न लेता प्रेम समन्नय थाय छे हैं, आज, मग्नि समान पवित्र, ब्लस्यभान, भने पावन तो जनशे.

int bumpe
कल्प
'मञ्जरी
'टीका
निर्धूमाग्निस्वप्नफलम्.
॥५१०॥

Page #524

श्रीकल्प
सूत्रे ॥५११॥
शेष-भूतभवद्भावि-भाव-स्वभावा-भासको भविष्यति। विविध-कठिन-कठिनतर-कठिनतमा-भिग्रह-नानाविध-घोरतपश्चरणेन दग्वेन्धन-निधूम-ज्वलित-हुतवह-सदृशतेजा भवोपग्राहिकर्मक्षपक-लेश्यातीता-प्रकम्प-परमनिर्जराकारणसूक्ष्मक्रियानिवनिनाम-तृतीयशुक्लध्यानेन निश्शेषितकर्ममलकलङ्कः अवाप्तशुद्धनिजस्वभावः ऊर्ध्वगतिपरिणामो देवमनुष्यतिर्यग्घनाघनकृत-नानाविधोपसर्गवारिधारारयाऽ-प्रतिहतध्यानशिखो निर्वातस्थानस्थिताग्निशिखेव उर्वगामी भविष्यति ॥ मू०४४॥ . उसके घनघातिया कर्मों का क्षय हो जायगा और उस कर्ममल के पटल के क्षय से केवलज्ञान उत्पन्न होगा। केवलज्ञान के द्वारा वह भूत-वर्तमान और भविष्यत्-कालीन समस्त पदार्थों के स्वभाव का ज्ञाता होगा। विविध प्रकार के कठिन, कठिनतर और कठिनतम अभिग्रह करके तथा नाना प्रकार का तपश्चरण करके, जल चुका है ईधन जिसका और इस कारण जो धूमरहित हो गई है ऐसी जाज्वल्यमान अग्नि के समान तेजोमय होगा। भव के कारणभूत कर्मों का क्षय करनेवाले, लेश्या से अतीत, अविचल और परम निर्जरा के कारण मूक्ष्मक्रियाऽनिवर्ति नामक तीसरे शुक्ल ध्यान के बल से समस्त कर्म-मलरूपो कलंक का अन्त करेगा। शुद्ध स्वभाव को प्राप्त करेगा। ऊर्ध्वगतिरूप-परिणममवाला होगा। देव,
म निघूमाग्निका स्वमफलम्.
ધ્યાનરૂપી અગ્નિ દ્વારા, અનાદિકાળનું આત્માનું મલિનપણું શોધવામાં આવશે. શુકલ ધ્યાન દ્વારા, ઘનઘાતિ કમને ક્ષય થશે. આ કમંડલ દૂર થવાને કારણે, કેવળજ્ઞાન ઉત્પન્ન થશે.
આ સંપૂર્ણ જ્ઞાન દ્વારા, ત્રણે કાળના સમસ્ત પદાર્થોના સ્વભાવને જાણશે. વિવિધ પ્રકારના કઠિન અને કઠિનતર તેમજ કઠિનતમ અભિગ્રહ કરીને અને તે ઉપરાંત નાના પ્રકારનું તપશ્ચરણ આદરીને, જાજવયમાન અગ્નિ સમાન, આ બાલક તેજોમય બનશે.
ભવના કારણું ભૂત કમેને ક્ષય કરશે, વેશ્યા-રહિત બનશે, અવિચળ પણ થશે. શુકલ ધ્યાનને ત્રીજો પાયે પરમ નિર્જરાનું કારણુત છે. આ પાયામાં સૂક્ષ્મક્રિયાને સૂક્ષમ અંશ અનિવૃત્તિપણે હોય છે. આ “પાયા'માં અનન્ત કમેને ક્ષય થાય છે. આ બાળક, ઉપરના શુકલ ધ્યાનના ત્રીજે પાયે આરૂઢ થશે. ને કમંકલંકને સદંતર દૂર કરશે.
શુદ્ધ સ્વભાવની પ્રાપ્તિ સાથે, ઉર્ધ્વગતિ રૂપ પરિણમન વાળે પણ થઈ રહેશે.
॥५१॥
Jain Education
national

Page #525

श्रीकल्प
मञ्जरी
॥५१२॥
टोका-'निमसिहिदंसणेणं' इत्यादि । निर्धूमशिखिदर्शनेन-धूमरहिताग्निस्वप्नदशनेन असौ बालः शिखीव-अग्निरिव पूतः पवित्रः पावकः अन्येषां पवित्रकारकश्च भविष्यति । तथा-ध्यानानलेन-ध्यानरूपेणाग्निना अनादिकालीनात्ममलम्-अनादिकालीनम् अनादिकालादागतं यदात्ममलं-ज्ञानावरणीयादिकं तत् शोधयि- कल्पष्यति अपनेष्यति। तथा-शुक्लध्यान-विघटित-घनघाति-कर्ममल-पटलो-ल्लसित-विमलकेवलज्ञानालोकेन-शुक्लध्यानेन विघटितम् = अपसारितं यद् घनघातिकर्ममलपटलंघनघातिकर्ममलचयस्तेन उल्लसितम्-उदगतं यद विमल
टीका केवलज्ञानं तस्य आलोकेन-प्रकाशेन यथावस्थिताशेषभूतभवद्भावि-भाव-स्वभावावभासकः-यथावस्थिताः याथातथ्येन स्थिता ये भूतभवद्भाविना त्रैकालिकाः भावाः पदार्थाः, तेषां यः स्वभावः तस्य अवभासक: प्रकाशको मनुष्य तथा तियंच-रूपी सघन मेघों द्वारा बरसाई जानेवाली अनेक प्रकार के उपसर्ग-रूपी जल की । धाराओं से भी उसके ध्यान की शिखा बुझ नहीं सकेगी। वह वायु-विहीन स्थान में स्थित अग्निशिखा के समान ऊर्ध्वगामी होगा ॥सू०४४॥
टीका का अर्थ-निद्धमसिहिदसणेणं' इत्यादि । निर्धूम अग्नि का स्वम देखने से वह बालक अग्नि के समान स्वयं पवित्र करनेवाला होगा। ध्यानरूपी अग्नि से, अनादि से चले आये ज्ञानावरणीय आदि आत्मिक मल को निधमाग्निदूर करेगा। शुक्लध्यान के प्रभाव से घातिक कर्म-मल के समूह को नष्ट करने से उत्पन्न हुए निर्मला स्वमफलम् . केवल ज्ञान के प्रकाश से यथार्थरूप से समस्त भूत, वर्तमान तथा भावी भावों-पदार्थों के स्वभाव को जाननेवाला होगा। तथा अनेक प्रकार के कठिन, कठिनतर और कठिनतम अभिग्रहों (नियम-विशेषों) का
દેવ-મનુષ્ય-તિર્યંચ દ્વારા, સઘન મેઘની માફક વરસાવવામાં આવતી ઉપસગરૂપી ઝડીએથી પણ, આ એ બાલકની ધ્યાનરૂપી અગ્નિ બુઝાશે નહિં.
જેમ વાયુ વિનાના સ્થળમાં, અગ્નિ શિખા ઉર્ધ્વગામીજ હોય છે. તેમ આ બાલક પણ. ઉર્ધ્વગામી બનશે. (સૂ૦૪૪)
आनो अर्थ-निद्धमसिहिदसणेण' त्या निभ (धुभाडा २हित) भनिनु वाशीमा पोते भनिना જે પવિત્ર હશે અને બીજાને પવિત્ર કરનારે હશે. ધ્યાનરૂપી અગ્નિ વડે અનાદિ કાળથી ચાલ્યા આવતા જ્ઞાના
॥५१२॥ વરણીય આદિ આમિક મેલને દૂર કરશે. શુકલ યાનના પ્રભાવથી ઘાતિકકમ-મળના સમૂહને નાશ કરવાથી ઉત્પન્ન થયેલા નિર્મળ કેવળજ્ઞાનના પ્રકાશથી યથાર્થરૂપથી સમસ્ત ભૂત, વર્તમાન તથા ભવિષ્યના ભાવે-પદાર્થોના સ્વભાવને જાણનારે થશે. તથા અનેક પ્રકારના કઠિન, કઠિનતર અને કઠિનતમ અભિગ્રહો (ખાસ નિયમોનું તથા વિવિધ દેશો

Page #526

श्रीकल्पसूत्रे
॥५१३॥
Jain Education Int
भविष्यति । तथा - विविध - कठिन - कठिनतर- कठिनतमा - भिग्रह - नानाविध - घोर तपश्चरणेन - विविधाः = अनेकविधा ये कठिनकठिनतरकठिनतमाः अभिग्रहाः, तथा - नानाविधानि - घोराणि - दुश्चराणि च यानि तपांसि तेषां चरणेन= आचरणेन हेतुना दग्धेन्धन-निर्धूम-ज्वलित हुतवह- सदृशतेजाः - दग्धानि =ज्वलितानियानि इन्धनानि तत्र स्थितो धूमवर्जितो ज्वलितः=प्रदीप्तो यो हुतवहः अग्निः, तत्सदृशं तेजो यस्य स तथा - जाज्वल्यमान- निर्धूम-हिसदृश इत्यर्थः, तथा-भवोपग्राहि-कर्मक्षपक- लेश्यातीता-प्रकम्पपरमनिर्जराकारण सूक्ष्मक्रियाऽनिवर्ति-नामतृतीयशुक्लध्यानेनभवोपग्राहीणि=भवकारणानि यानि कर्माणि तेषां क्षपकं क्षयकारि लेश्याऽतीतम् = लेश्याऽतिक्रान्तम् अमकम्पम् = अविचलं परमनिर्जराकारणम् = आत्यन्तिकनिर्जरायाः कारणं सूक्ष्मक्रियाऽनिवर्त्तिनाम - मक्ष्मा क्रिया वाङ्मनोयोगनिरोधे सत्यपि सूक्ष्मकाययोगस्य निरोधाभावाद् यत्र तत् सूक्ष्मक्रियं तच्चादः अनिवर्त्ति = प्रवर्धमानतरपरिणामाद्रव्यावर्त्तनशीलं च, तन्नाम यस्य तत्तथाविधं यत् तृतीयशुक्लध्यानं तेन करणभूतेन निश्शेषितकर्ममलकलङ्क:
तथा विविध भाँति के उग्र तपों का आचरण करके दहकती हुई और धम से रहित अग्नि के समान तेजस्वी होगा। वह संसार अर्थात् जन्म-मरण के कारणभूत कर्मों का क्षय करनेवाले, श्या (कषाय से युक्त योग की प्रवृत्ति) से रहित अविचल, उत्कृष्ट निर्जरा के हेतु 'सूक्ष्मक्रियाऽनिवर्ति' नामक शुक्लध्यान के तीसरे पाये से समस्त कर्ममलरूपी कलंक का क्षय कर देगा । वचन और मन का निरोध हो जाने पर सूक्ष्मकाययोग का निरोध न होने से सूक्ष्म क्रिया ही शेष रह जाती है, इसलिये वह ध्यान सूक्ष्मक्रिय कहलाता है। उस अवस्था में परिणामों की धारा तीव्रता के साथ बढ़ती ही चली जाती है, अत एव वह ध्यान अनिवर्त्तनशील होता है । इस कारण वह सूक्ष्मक्रिय - अनिवर्त्तिध्यान कहलाता है । इस ध्यान से समस्त
પ્રકારના ઉગ્ર તપનું આચરણ કરીને સળગતી અને ધુમાડા વિનાની અગ્નિ જેવા તેજસ્વી થશે. તે સસાર એટલે જન્મ-મરણના કારણભૂત કર્મના ક્ષય કરનાર થશે. અને લેશ્યા (કષાયવાળી ચેાગની પ્રવૃત્તિ)થી રહિત, અવિચળ, निष्ट निरानु र " सुक्ष्मक्रियाऽनिवर्त्ति ” नामनां शुद्ध ध्यानना श्री पायाथी समस्त भ भ इथी કલંકનેા ક્ષય કરી નાખશે. વચન અને મનને નિધ થઈ જતાં સૂક્ષ્મ કાયયેાગના નિરોધ ન હોવાથી સૂક્ષ્મ ક્રિયા રહે છે, તેથી તે ધ્યાન સૂક્ષ્મક્રિય કહેવાય છે. તે અવસ્થામાં પરિણામેાની ધારા તીવ્રતાની સાથે વધતી જ જાય છે, તેથી તે ધ્યાન અનિવત્તનશીલ હોય છે. તે કારણે તે સૂક્ષ્મક્રિય-અનિવત્તિ ધ્યાન કહેવાય છે. તે ધ્યાનથી સર્વે
कल्प
मञ्जरी
टीका
निर्धूमाग्निस्वप्नफलम्.
॥५१३॥
w.jainelibrary.org

Page #527

श्रीकल्पसूत्रे
॥५१४॥

निश्शेषितः सर्वथा विनाशितः कर्ममलकलङ्की येन स तथा भवभवान्तराऽऽत्मसंलग्नकर्म परम्परायाः सर्वथोच्छेदक इत्यर्थः, अत एव - अवाप्तशुद्धनिजस्वभावः - अवाप्तः सम्प्राप्तः शुद्धः वास्तविको निजस्वभावो येन स तथाआत्मस्वभावपरिनिष्ठित इत्यर्थः, तथा ऊर्ध्वगतिपरिणामः - ऊर्ध्वो गतिपरिणामो यस्य स तथा सिद्धिगतिपरिणामयुक्त इत्यर्थः, तथा देवमनुष्य तिर्यग् घनघनाघन कृतनानाविधोपसर्ग-वारिधारा-रयाऽप्रतिहतध्यानशिखः - तत्रदेवमनुष्यतिर्यश्च एव घनो निबिडो घनाघनो-मेघः, तत्कृता या नानाविधाः =अनेकप्रकारा उपसर्गवारिधाराः = उपसर्गरूपजलधाराः, तासां यद् रयः= वेगस्तेनापि श्रप्रतिहता - अनुपशान्ता ध्यानशिखा ध्यानरूपा ज्वाला यस्य स तथाभूतः सन् निर्वातस्थानस्थिताग्निशिखेव - निर्वातस्थाने = वातसंचारवर्जिते स्थले योऽग्निस्तस्य या शिखा ज्वाला सेव ऊर्ध्वगामी= ऊर्ध्वगमनशीलो भविष्यतीति | | ०४४॥ ॥ इति तृतीय वाचना ॥
मूलम् - तर णं सा तिसला खत्तियाणी हडतुडा चित्तमाणंदिया करयलपरिग्गहियं सिरसाऽऽवत्तं मत्थए अंजलिं कट्टु एवं वयासी - एवमेयं
हरिसवसविसप्पमाणहियया सामी ! तदमेयंसामी !
कर्मों का क्षय हो जाता है। इस ध्यान के द्वारा वह बालक भी आत्मा के शुद्ध स्वरूप को प्राप्त कर लेगा, अर्थात् आत्मा के असली स्वरूप में स्थित हो जायगा । तत्पश्चात् वह सिद्धिगति परिणाम वाला होगा । देव, मनुष्य और तिर्यंच रूपी सवन मेघों के द्वारा की गई अनेक प्रकार के उपसर्गरूपी जलधाराओं के वेग से भी उसके ध्यान की लौ शान्त नहीं होगी। जैसे वायु के संचार से रहित स्थान में स्थापित की हुई अग्नि शिखा ऊपर की और बढ़ती है, उसी प्रकार वह भी ऊर्ध्वगमन शील होगा अर्थात् सिद्ध गतिगामी होगा | | ०४४ ॥ ॥ इति तृतिय वाचना ॥
કર્મોના ક્ષય થઈ જાય છે. આ ધ્યાન વડે તે ખાળક પણ આત્માના શુદ્ધ સ્વરૂપને પ્રાપ્ત કરશે. એટલે કે આત્માના અસલી સ્વરૂપમાં આવી જશે. ત્યારબાદ તે સિદ્ધિગતિ પરિણામવાળે થશે. દેવ, મનુષ્ય અને તિયાઁચ રૂપી સઘન મેઘાના વડે કરાયેલ અનેક પ્રકારના ઉપસર્ગો રૂપી જળ ધારાના વેગથી પણ તેના ધ્યાનની લગની શાન્ત નહી થાય. જેમ વાયુના સંચાર વિનાની જગ્યાએ રાખેલી અગ્નિશિખા ઉપરની બાજુ વધે છે, એજ રીતે તે પણ ઉર્ધ્વગમનશીલ, થશે એટલે કે સિદ્ધગતિગામી થશે. (સ્૦૪૪) ઇતિ તૃતિય વાચના

कल्प
मञ्जरी टीका
निर्धूमाग्निस्वनफलम्.
॥५१४॥

Page #528

श्रीकल्पसूत्रे ॥५१५॥
Jain Education Inte
अवितहमेयं सामी ! असंदिद्धमेयं सामी ! इच्छियमेयं सामी ! पडिच्छिय मेयं सामी ! इच्छियपडिच्छियमेयं सामी ! सच्चे णं एस श्रट्टे से जहेयं तुन्भे वदहति कट्टु ते सुमिणे सम्मं पडिच्छर, पडिच्छित्ता सिद्धत्थेणं रन्ना अन्भणुन्नाया समाणी नानामणिरयणभत्तिचित्ताओ भद्दासणाओ अट्ठे, अब्भुट्टित्ता अतुरिय-मचवल - मसंभंताए अविलंबियाए राजहंससरिसीए गईए जेणेव सए सयणगिहे तेणेव उवागच्छर, उवागच्छित्ता मा णं इमे एयारूवा महामुमिणा श्रन्नेहिं पावसुमिणेहिं पडिहम्मिमुचि कट्टु देवगुरुधम्मसंबद्धाहिं पसत्याहिं धम्मियाहिं कहाहिं धम्मजागरियं जागरमाणी विरइ ||०४५ ||
कृत्वा
छाया - ततः खलु सा त्रिशला क्षत्रियाणी हृष्टतुष्टा चित्तानन्दिता हर्ष - शविसर्पद्धृदया करतलपरिगृहीतं शिरस्यावर्त मस्तकेऽञ्जलिं एवमवादीत्-एवमेतत् स्वामिन्! तथ्यमेतत् स्वामिन् ! अवितथमेतत् स्वामिन्! असन्दिग्धमेतत् स्वामिन्! इष्टमेतत् स्वामिम् ! प्रतीष्टमेतत् स्वामिन् ! इष्ट प्रतीष्टमेतत् स्वामिन् ! सत्यः खलु एषोऽर्थः तद् यथैतद् यूयं वदथ इति कृत्वा तान स्वमान् सम्यक् प्रतीच्छति, प्रतीष्य
मूल का अर्थ- 'तए गं सा' इत्यादि । तत्पश्चात् त्रिशला क्षत्रियाणी, सिद्धार्थ राजा के पास से इस अर्थ (फल) को सुनकर, समझकर हर्षित और सन्तुष्ट हुई। उसका चित्त आनन्दित हुआ । हर्ष से उसका हृदय विकसित हो गया। उसने दोनों हाथ जोड़ कर मस्तक पर आवर्त एवं अंजलि करके इस प्रकार कहा - हे स्वामिन्! ऐसा ही है । हे स्वामिन् ! यह सत्य है । हे स्वामिन्! यह असत्य नहीं है । हे स्वामिन् ! आपका कथन सन्देह - रहित है । हे स्वामिन् ! यह इष्ट है । हे स्वामिन् ! यह पुनः पुनः इष्ट है । हे स्वामिन्! यह एक बार और बार-बार इष्ट है। आप जो कहते हैं सो अर्थ सत्य ही है।' इस प्रकार कहकर वह उन स्वप्नों
भूलना अर्थ - 'तपणं सां' इत्याहि सिद्धार्थ शब्द पासेथी, स्वप्नइलो लयी, त्रिशला राखी, घी हर्षित અને સંતુષ્ટ થઈ. તેનું ચિત્ત આનંદ પામ્યું. હ થવાથી હૃદય પણ ફૂલાયુંને મન પ્રફુલ્લિત થયું. બે હાથ જોડી, મસ્તક પર અંજલી કરી, ખેાલી-હૈ સ્વામિન્! તમે કહેા છે તે પ્રમાણે છે, ખરેખર સત્ય છે. જરા પણ અસત્ય, નથી. ાપનું કથન સંદેહરહિત છે. તેમજ ઇષ્ટકારી છે. સ્વપ્ન અર્થ ખરાખર છે. આમ કહીને,

कल्प
मञ्जरी
टीका
त्रिशलायाः स्वमापतिधातार्थ जागरणम्.
॥५१५॥
.

Page #529

श्रीकल्प
सूत्रे ॥५१६॥
मञ्जरी
टीका
सिद्धार्थेन राज्ञाऽभ्यनुज्ञाता सती नानामणिरत्नभक्तिचित्राद् भद्रासनादभ्युत्तिष्टति, अभ्युत्थाय अत्वरित मचमाल मसंभ्रान्तया अविलम्बितया राजहंससदृश्या गत्या यत्रैव स्वकं शयनगृहं तत्रैव उपागच्छति, उपागम्य मा खलु इमे एतद्रपाः महास्वमाः अन्यैः पापस्वमैः प्रतिघातिषतेति कृत्वा देवगुरुधर्मसंबद्धाभिः प्रशस्ताभिः धार्मिकीभिः कथामिः
कल्पधर्मजागरिकां जाग्रती विहरति ॥१०४५॥
टीका-'तए णं सा इत्यादि । ततः स्वमफलश्रवणानन्तरं सा त्रिशला क्षत्रियाणी हृष्टतुष्टा चित्तानन्दिता हर्षवशविसर्पद्धदया-एषां पदानां व्याख्या त्रिशलास्वमदर्शनान्तर एकोनत्रिंशत सूत्रे गतेति ततोऽवसेया। करतल रिगृहीतं-करतले इस्ततले परिगृहीते संयोजिते यत्र तं, शिरस्यावर्त-शिरसि-मस्तके आवर्त्यते प्रदक्षिणतया भ्राम्यत इति शिरस्यावर्तस्तम् ! शिरसि प्रदक्षिणतया भ्राम्यमाणम् अञ्जलिं मस्तके शीर्ष कृत्वा एवं वक्ष्यमाणम् के फल को सम्यक् प्रकार से स्वीकार करती है और स्वीकार करके नाना प्रकार के मणि-रत्नों की रचना के कारण अनुपम भद्रासन से उठती है। उठ कर त्वरा-रहित-चपलता-रहित और संभ्रम-रहित, विलंब रहित सुंदर राजहंसी समान गति से जहाँ अपना शयनागार है, वहाँ आती है। वहाँ आकर 'यह इस प्रकार निघूमाग्निके महास्वप्न अन्य पाप-स्वप्नों से घात को प्राप्त न हो जाएँ ऐसा विचार कर देव, गुरु और धर्म मए स्वप्रफलम्. संबंधी प्रशस्त धर्ममय कथाओं का अवलंबन करके धर्म-जागरणा करती हुई विचरती है ॥०४५॥
टीका का अर्थ-'तए णं सा' इत्यादि। स्वप्नों का फल सुनने के पश्चात् वह त्रिशला क्षत्रियाणी, राजा सिद्धार्थ के समीप पूर्वोक्त स्वमों का फलरूप अर्थ सुनकर और हृदय में धारण करके हृष्ट-तुष्ट हुई। उसके चित्त में असीम आनन्द उत्पन्न हुआ। हर्ष के कारण उसका हृदय खिल उठा। उसने दोनों हाथ जोड़ कर मस्तक पर आवर्त करती हुई-अंजलि करके इस प्रकार कहा-हे स्वामिन् ! आप जो कहते સમ્યક પ્રકારે, તેના ફલેને સ્વીકારીને, મણિમય રત્નથી રચાયેલ ભદ્રાસન ઉપરથી, તે ઉભી થઈ, ચપલતા રહિત લેભા વિનાની રોકાણ વગરની અને વિલંબ વગરની રાજહંસીની જેવી ગતિથી ચાલતાં ચાલતાં, પિતાના શયનાગારમાં આવી પહોંચી. આવા સર્વોત્કૃષ્ટ ફલ આપનારા મહાસ્વને, અન્ય પાપ-સ્વનેથી આવાઈ ન જાય, ભૂંસાઈ ન જાય-માટે
॥५१६॥ રાત્રીનો બાકીને વખત, દેવ-ગુરુ-ધર્મ સંબંધી કથાઓનું સ્મરણ કરવામાં ગાળી જાગૃત રહી. (સૂ૦૪૫)
न। मथ-'तप णं सात्याहि. २१नानु भन्यो पछी निशा क्षत्रिया, 64-तिष पाभी. तेन ચિત્તમાં અપાર આનંદ થયો. હર્ષને લીધે તેનું હદય ખીલી ઉઠયું. તેણે બન્ને હાથ જોડીને મસ્તક પર આવત પૈકી

.

Page #530

श्रीकल्प
र
कल्पमञ्जरी
॥५१७
अवादी अब्रवीत-एवमेतत् स्वामिन् ! हे स्वामिन् ! यद् भवान् वदति तदेवमेवास्ति, तथ्यमेतत् स्वामिन् != हे स्वामिन् ! भवता यदुक्तं तत्तथैव, अवितथमेतत् स्वामिन ! हे स्वामिन् ! भवदुक्तमेतत्सर्व सत्यमेव, असन्दिग्धयेतत् स्वामिन् ! = हे स्वामिन् ! एतद् भवदुक्तं वचनम् असन्दिग्धं देशशङ्कासर्वशङ्कारहितम् , अथवा एवमेतत् स्वामिन् ! =हे स्वामिन् ! यथा भवन्तः कथयन्ति एतत् एवमेव, अनेन पतिवचने विश्वासः सूचितः। एतदेव स्फुटतया प्रतिपादयितुमाह-तथ्यमेतत् स्वामिन् ! हे स्वामिन् ! यथा भवन्तः प्रतिपादयन्ति एतत्तथ्यमेव, अनेनान्वयमुखेन पतिवचने विश्वासः मुचितः। अथ व्यतिरेकमुखेन तमाह-अवितथमेतत् स्वामिन ! = हे स्वामिन् ! यद् भवन्तः कथयन्ति एतत् अवितधम्-न वितथम्-सत्यमेवेत्यर्थः, अनेन वितथवाभावतः पतिवचने विश्वासोऽभिहितः। तथा-असन्दिग्धमेतत् स्वामिन् ! =हे स्वामिन् ! भवद्वचनम् असन्दिग्धम् सन्देहरहितम, अनेन सन्देहाभावतो विश्वासः सूचितः। तथा-इष्टमेतत् स्वामिन् ! हे स्वामिन् ! एतद्भवदुक्तं वचनमस्माभिर्वाञ्छि
टीका
हैं सो ऐसा ही है। हे स्वामिन् ! आपने जो कहा सो सत्य है। हे स्वामिन् ! आपका कथन असत्य नहीं है। हे स्वामिन् ! आपका कथन सब शंकाओं से रहित है। अथवा-'आप जो कहते हैं सो ऐसा ही है। इस कथन से पति के वचन में विश्वास भूचित किया गया है। इसी कथन को स्पष्टरूपसे प्रतिपादन करने के लिए आगे के पद दिये गये हैं। 'आपने जो कहा सो सत्य है' इस कथन द्वारा विधिरूप से पति के वचनों में विश्वास प्रकट किया गया है। 'असत्य नहीं है इस कथन द्वारा निषेधरूप में विश्वास प्रकट किया गया है। 'आप जो कहते हैं सो असत्य-नहीं है, अर्थात् सत्य ही है। इस प्रकार असत्यता का निषेध बतलाकर पति के वचन में विश्वास सूचित किया गया है। 'आप का कथन सब शंकाओं से रहित है।
त्रिशलायाः स्वमफलविषये विश्वासप्रकटनम्.
१२-Aaral sशन भाप्रमाणे ४धु-डे नाथ! आपभो मे छे. नाय! भारतसत्य छ. हे नाथ! આપનું કહેવું અસત્ય નથી. તેનાથ! આપનું કથન સર્વ શંકાઓથી રહિત છે. અથવા-“આ૫ જે કહે છે તેમજ છે” આ કથનથી પતિના વચનમાં વિશ્વાસ સૂચિત કરાય છે. આજ કથનને સ્પષ્ટ રીતે સાબિત કરવાને માટે આગળના પદે આપ્યા છે. “આપે જે કહ્યું તે સત્ય છે આ કથન દ્વારા વિધિરૂપથી પતિનાં વચનમાં વિશ્વાસ પ્રગટ કરાયા છે.
અસત્ય નથી” આ કથન વડે નિષેધરૂપમાં વિશ્વાસ પ્રગટ કરે છે. “આપ જે કહે છે તે અસત્ય નથી એટલે કે સત્ય જ છે" આ રીતે અસત્યતાને નિષેધ દર્શાવીને પતિના વચનમાં વિશ્વાસ સૂચિત કરાયો છે. “આપનું
॥५१७॥

Page #531

श्रीकल्प
तमेव, प्रतीष्टमेतत् स्वामिन् ! =हे स्वामिन् ! एतत् भववचनं पुनः पुनरिष्टम् , इष्टमतीष्टमेतत् स्वामिन् ! =हे स्वामिन ! एतद् भववचनम् इष्टमतीष्टोभयरूपं वर्तते, एषोऽर्थः सत्यः यथार्थः खलु-निश्चयेन वर्तते, तदेतत् यथा येन प्रकारेण यूयं वदथ इति कृत्वा-एवमुच्या सा तान् स्वदृष्टान् स्वमान सम्यक प्रतीच्छति-स्वीकरोति, प्रतीष्य-स्वीकृत्य सिद्धार्थेन राज्ञाऽभ्यनुज्ञाता=आज्ञप्ता सती नानामणिरत्नभक्तिचित्रात्-नानामणिरत्नानाम् अनेकविधवैडूर्यादिमणिवादिरस्नानां या भक्तयो-रचनाविशेषाः, तामिश्चित्रात अद्भुतात् भद्रासनात् अभ्युत्तिष्ठति, अभ्युत्थाय "अत्वरितमचपलमसंभ्रान्तया अविलम्बितया राजहंससदृश्या गत्या" एषां व्याख्या प्रागभिहिता त्रिशलास्वप्नानन्तरमूत्र, ततोऽवसेया, यत्रैव स्वकं-निजं शयनगृहंशयनभवनं तत्रैव उपागच्छति, उपागम्य=
॥५१८॥
इस कथन द्वारा सन्देह के अभाव से विश्वास सूचित किया गया है। तथा हे स्वामिन् ! आपका कथन इष्ट है-हमारे लिए अभिलषित है। हे स्वामिन् ! आपका कथन प्रतीष्ट है-बार वार इष्ट है। हे स्वामिन् ! आपका कथन इष्ट भी है और प्रतीष्ट भी है। यह कथन निश्चय ही सत्य है, जो आप कहते हैं।
इस प्रकार कहकर त्रिशला अपने देखे हुए स्वप्नों को सम्यक् प्रकार से स्वीकार करती है। स्वीकार करके राजा सिद्धार्थ की आज्ञा पाकर वह नाना प्रकार के वैडूर्य आदि मणियों और हीरा आदि रत्नों की रचना से अद्भुत भद्रासन से उठती है और त्वरा-रहित, शारीरिक चपलता से रहित, संभ्रम से रहित, विलम्बरहित राजहंसी सरीखी सुंदर गति से जहाँ अपना शयनगृह है, वहाँ आती है। वहाँ आकर 'यह गज
शिला स्वमफलविषयेविश्वासप्रकटनम्.
કથન બધી શંકાઓથી રહિત છે" આ કથન દ્વારા સંદેહના અભાવથી વિશ્વાસ સૂચિત કરાવે છે. તથા હે નાથ! આપનું કથન ઇષ્ટ છે. અમારે માટે અભિષિત (અભિલાષા પૂર્ણ કરનારૂ) છે. હે નાથ! આપનું કથન પ્રતીષ્ટ છે. વારંવાર ઈષ્ટ છે. હે નાથ ! આ૫નું કથન ઈષ્ટ પણ છે અને પ્રતીષ્ટ પણ છે. આ૫ જે કહે છે તે કથન ચોકકસ સત્ય જ છે.
આ પ્રમાણે મહીને ત્રિશલા દેવી પિતે એયેલાં સ્વપ્નના ફળને સારી રીતે સ્વીકાર કરે છે. સ્વીકાર કરીને રાજ સિદ્ધાર્થની આજ્ઞા મેળવીને તે વિવિધ પ્રકારના વૈર્ય આદિ મણુઓ અને હીરા આદિ ૨ની ૨ચનાથી અદભુત ભદ્રાસન ઉપરથી ઉઠે છે અને ઉતાવળ વિના, શારીરિક ચપળતા વિના, સંજમ વિના, વિલંબ વિના, રાજહંસી જેવી અપ્રતિરુદ્ધ ગતિથી, જ્યાં પોતાનું શયનગૃહ છે, ત્યાં આવે છે. ત્યાં આવીને “આ ગજ આદિનાં મહાવને

॥५१८॥

Page #532

श्रीकल्प
11५१९॥
तत्र गत्वा इमे एतद्रपाबाजादिरूपाः महास्वमाः अन्यः =इतरः पापस्वमः अशुभस्वनः मा प्रतिघातिषतर प्रतिहता न भवन्तु इति कृत्वा एवं पर्यालोच्य देवगुरुधर्मसंबद्धाभिः देवगुरुधर्मयुक्ताभिः प्रशस्ताभिः धार्मिकोभिः= धर्मयुक्ताभिः कथाभिः धर्मजागरिकां जानती धर्मजागरणं कुर्वती विहरति । अत्र देवगुरुधर्मसम्बद्धा धार्मिककथा एवं विज्ञेयाः। तथाहिदेवकहा-“दाणाइ-अंतराया, पंच ण जस्सत्थि हासरइअरई।
भयं तहेव य सोगो, तमहं सरणं पवजामि ॥१॥ जस्स न होइ दुगुंछा, कामो मिच्छत्तमेवमन्नाणं। धम्मस्स सत्थवाहं, तमहं सरणं पवजामि ॥२॥ अविरइ निद्दा रागो, दोसो एएहि विष्पमुक्को जो। अहिदेवं अरिहंतं, तमहं सरणं पवजामि ॥३॥
॥ इइ देवकहा ॥
__ छाया-( देवकथा) “दानाद्यन्तरायाः, पञ्च न यस्य सन्ति हासरत्यरतयः।
भयं तथैव च शोकः, तमहं शरणं प्रपद्ये ॥१॥ __ आदि के महास्वप्न दूसरे अशुभ स्वप्नों से नष्ट न होजाएँ अर्थात् इनका फल नष्ट न हो ऐसा सोच कर वह देव, गुरु, धर्म संबंधी प्रशस्त और धार्मिक कथाओं का अवलंबन करके धर्म-जागरणा करती हुई विचरती है।
यहाँ देव गुरु और धर्म से सम्बन्ध रखने वाली कथाएँ ऐसी समझनी चाहिएબીજાં અશુભ સ્વપન વડે નાશ ન પામે એટલે કે તેમનું ફળ નાશ ન પામે એવું વિચારીને તે દેવ, ગુરુ, ધર્મ સંબંધી પ્રશસ્ત અને ધાર્મિક કથાઓ કરીને ધમ–જાગરણ કરતી વિચરે છે,
અહીં દેવ, ગુરુ અને ધર્મ સાથે સંબંધ રાખનારી કથાઓ આવી સમજવી જોઈએ—
देवकथा
॥५१९॥
Jain Education Hanational

Page #533

श्रीकल्प
कल्पमञ्जरी
BE
||५२०॥
टीका
यस्य न भवति जुगुप्सा, कामो मिथ्यात्वमेवमज्ञानम् । धर्मस्य सार्थवाहं, तमहं शरणं प्रपद्ये ॥२॥ अविरतिनिद्रा रागो, द्वेष एतैर्विप्रमुक्तो यः।
अधिदेवमर्हन्तं, तमहं शरणं प्रपद्ये ॥३॥” इति देवकथा।
'दाणाइ-अंतराया' इत्यादि । दानाद्यन्तरायाः दान-लाभ-भोगो-पभोग-वीर्यान्तरायाः पञ्च यस्य न सन्ति, तथैव हासरत्यरतयः-हास हास्यं रतिः विषयेष्वनुरागः, अरतिःधर्मेष्वरुचिः, भयं शोकश्च यस्य न सन्ति तं देवम् अहं शरणं प्रपद्ये ॥१॥
'जस्स' इत्यादि। यस्य देवस्य जुगुप्सा-घृणा न भवति, अथवा-यस्य निन्दा न भवति, तथा-यस्य कामः शब्दादिः-अभिलाषो वा, तथा-मिथ्यात्वम् , एवम्-अज्ञानं च न भवति, तं धर्मस्य सार्थवाहं देवम् अहं शरणं प्रपद्ये ॥२॥
'अविरइ' इत्यादि। अविरतिः-विरतिः-विरमणं प्राणातिपातादितः, तद्विपरीताऽविरतिः पाणातिपादिषु प्रवृत्तिः, निद्रा, रागः-प्रेम, द्वेषः अप्रीतिश्चेत्येतैः अष्टादशभिर्दो पैर्यो विषमुक्तः सर्वथा रहितस्तम् अधिदेवं-परमदेवं-देवाधिदेवम् अर्हन्तं जिनम् अहं शरणं प्रपद्ये ॥३॥
देवकथा-जिसमें दान, लाभ, भोग, उपभोग और वीर्यान्ताय, यह पाँच अन्तराय नहीं हैं, जिसमें हास्य, रति, अरति, भय तथा शोक नहीं है, मैं उस देव की शरण ग्रहण करती हैं ॥१॥
जिसमें जुगुप्सा नहीं, काम नहीं, मिथ्यात्व नहीं और अज्ञान नहीं, जो धर्म का सार्थवाह है, मैं उस देव की शरण ग्रहण करती हूँ ॥२॥ जो अविरति, निद्रा, राग और द्वेष, इन दोषों से सर्वथा मुक्त है, उस देवाधिदेव अर्हन्त की मैं शरण ग्रहण करती हूँ ॥३॥
श्या-2मा हान, सास सस पोर, भने पीयान्तराय. मा पांय मन्तराय नथी, भारय, રતિ, અરતિ, ભય તથા શક નથી, હું એવા દેવનું શરણુ લઉં છું (૧). જેમાં જુગુપ્સા નથી, કામ નથી. મિથ્યાત્વ નથી અને અજ્ઞાન નથી, જે ધર્મના સાર્થવાહ છે, હું તે દેવનું શરણું લઉં છું (૨). જે અવિરતિ, નિદ્રા, રાગ હૈષ એ જેથી તન મુક્ત છે, તે દેવાધિદેવ અહંનું શરણુ હું લઉં છું (૩).
देवकथा
तक
॥५२०॥
Jain Education
a
l

Page #534

श्रीकल्प
कल्प
मञ्जरी
॥५२१॥
टीका
गुरुकहाजो गिरइ मोक्खमग्गं, हवइ समिइगुत्तिधारओ संतो। खंतो दंतो चाई, सरणं मे सो गुरू होउ ॥१॥ जयणटुं मुहपत्ति, सदोरगं बंधए मुहे निच्चं । जो मुक्करागदोसो, सरणं मे सो गुरू होऊ ॥२॥ पजुसियतक्कमिस्सिय,-चणाइ अन्नं य मोयगं जो उ। समभावेणं भुंजइ, सरणं मे सो गुरू होउ ॥३॥ मियमाणजीवरक्खो,-वएसगो धम्मकमलमत्तंडो। हवड य पायविहारी, सरणं मे सो गुरू होउ ॥४॥” इइ गुरुकहा।
छाया-(गुरुकथा) यो गृणाति मोक्षमार्ग, भवति समितिगृप्तिधारकः शान्तः । क्षान्तो दान्तस्त्यागी, शरणं मे स गुरुर्भवतु ॥१॥ यतनार्थ मुखपत्री, सदोरकां बध्नाति मुखे नित्यम्। यो मुक्तरागद्वेषः, शरणं मे स गुरुर्भवतु ॥२॥ पर्युषिततक्रमिश्रितचणाद्यन्नं च मोदकं यस्तु। समभावेन भुङ्क्ते, शरणं मे स गुरुर्भवतु ॥३॥ म्रियमाणजीवरक्षोपदेशको धर्मकमलमार्तण्डः।
भवति च पादविहारी, शरणं मे स गुरुर्भवतु॥४॥ इति गुरुकथा॥ 'जो गिरइ' इत्यादि। यो मोक्षमार्ग गृगाति-उपदिशति, तथा-समितिगुप्तिधारका ईर्यासमित्यादिपञ्चगुरुकथा-जो मोक्षमार्ग का उपदेश करते हैं, जो समिति और गुप्ति के धारक हैं, शान्त हैं, ગુરુકથા જે મેક્ષ માગનો ઉપદેશ આપે છે, જે સમિતિ અને પ્તિના ધારક છે, શાન્ત છે, ક્ષાન્ત હાર
गुरुकथा
॥५२१॥
Jain Education F
onal

Page #535

श्रीकल्प
सूत्रे ॥५२२॥
暴
समितीनां मनोगुफ्यादीनां तिसृणां गुप्तीनां च धारकः, शान्तः = शमसम्पन्नः क्षान्तः क्षमावान्, दान्तः दमनशीलः त्यागी च भवति, स गुरुः मे मम शरणं भवतु ॥ १ ॥
'जय' इत्यादि । यो यतनार्थ = वायुकाय-सचित्तरजः - सम्पातिमजीवप्रभृतिरक्षणार्थ मुखे नित्यं सदोरकां = दोरकसहितां मुखपत्र = मुखवस्त्रिकां बध्नाति तथा नित्यं मुक्तरागद्वेषः = रागद्वेषवर्जितो भवति, स एतादृशो गुरुः मे शरणं भवतु ॥ २ ॥
'पज्जू सिय' इत्यादि । यस्तु पर्युषिततक्रमिश्रितचणाद्यन्नं - पर्युषितं = पूर्वदिनसंस्कृतं पुनस्तक्रेण मिश्रितं = तक्रयुक्तं चणाद्यन्नं त्रल्लचणकादि साधारणम् अन्नं च पुनः मोदकं मिष्टान्नं समभावेन - उभयत्र वैशिष्ट्यमनाकलय्य भुङ्क्ते, स एतादृशो गुरुः मे शरणं भवतु ॥ ३ ॥
'मियमाण' इत्यादि । यो हि त्रियमाणजीवरक्षोपदेशकः- म्रियमाणाः हन्यमाना ये जीवास्तेषां रक्षायाः=रक्षणरूपकर्तव्यस्य उपदेशको भवति, तथा-धर्मकमलमार्त्तण्डः - धर्म एव कमलं तत्कृते मार्तण्ड: सूर्य:धानकारक इत्यर्थः, तथा पादविहारी = पादाभ्यां = वरणाभ्यामेव विहरतीत्येवंशीलो यः स तथा चरणाभ्यामेव विहरति न तु यानादिभिरिति भावः एवंविधश्च यो भवति, स गुरुः मे शरणं भवतु ॥४॥ इति गुरुकथा | क्षान्त (क्षमा) हैं, दान्त हैं और त्यागी हैं, वह गुरु मुझे शरण हौं || १ ||
जो यतना के लिए निरन्तर डोरासहित मुखवस्त्रिका मुख पर बाँधे रहते हैं जो राग-द्वेष से मुक्त हैं, वह गुरु मुझे शरण हों ||२||

जो छाछ में मिले ठंढे चना आदि अन्नों को और मोदकों को समान भाव से भोगते सेवन करते हैं, वे गुरु मुझे शरण हों ॥३॥
जो मरते हुए जीवों की रक्षा करने का उपदेश देते हैं, जो धर्मरूपी कमल के लिए सूर्य के समान हैं अर्थात् धर्मप्रभावक हैं, और जो पैदल विहार करते हैं, सबारी से नहीं, वे गुरु मुझे शरण हों ॥४॥ (क्षभावात ) छे, हान्त छे भने त्यागी छे, ते गुरुनु भने शर भणेो (१) ने यतनाने भाटे निरंतर होरा साथैनी મુહુપત્તી મુખ પર બાંધી રાખે છે, જે રાગદ્વેષથી મુકત છે તે ગુરુનું શરણુ મને મળેા (૨). જે છાશની સાથે મળેલા ચણા આદિ ઠંડા અન્નોને તથા લાડુને સમાન ભાવથી ખાય છે તે ગુરુનુ મને શરણ મળેા (૩). જે મ તા જીવાની રક્ષા કરવાના ઉપદેશ આપે છે, જે ધર્મરૂપી કમળને માટે સૂર્ય જેવાં છે એટલે કે ધમ પ્રભાવક છે, અને જે પગપાળા વિહાર કરે છે, વાહનથી નહીં, તે ગુરુનું મને શરણ મળેા (૪)

कल्पमञ्जरी
टीका
गुरुकथा
॥५२२।।

Page #536

श्रीकल्पसूत्रे ॥५५३॥
其實有
嚦堿 眞
धम्मकडा
तित्थयरेणुवइट्ठो, सुद्धदयामयपवत्तिरूवो जो ।
हवय सुहपरिणामो, सो धम्मो अत्थि अम्हाणं ॥ १ ॥ सग्गापवग्गतालय–पुग्घाडणकुंजिया य जो निञ्चं । बोहीबीजनियाणं, सो धम्मो अत्थि अम्हाणं ॥ २ ॥ किं बहुणा जं जं जो, इच्छइ तस्साखिलस्स संपुत्ती । जेणं हवइ समंता, सो धम्मो अत्थि अम्हाणं ॥ ३ ॥ छाया - धर्मकथा-तीर्थकरेणोपदिष्टः, शुद्धदयामयप्रवृत्तिरूपो यः । भवति च सुखपरिणामः, स धर्मोऽस्त्यस्माकम् ॥ १ ॥ स्वर्गापवर्ग तालक- प्रोद्घाटनकुञ्चिका च यो नित्यम् । बोधिबीजनिदानं स धर्मोऽस्त्यस्माकम् ॥२॥ किं बहुना यद् यद् य इच्छति तस्याखिलस्य संपूर्तिः । येन भवति समन्तात् स धर्मोऽस्त्यस्माकम् ॥३॥
“तित्थय रेणुवइट्ठो' इत्यादि । तीर्थकरेण जिनेन उपदिष्टः = प्ररूपितः शुद्धदयामयमवृत्तिरूपः सुखपरिणामः=
1
सुखरूपफलवांश्च यो धर्मो भवति, स धर्मः अस्माकम् अस्ति ॥ १ ॥
धर्मकथा - तीर्थंकर भगवान के द्वारा जिसका उपदेश दिया गया है, जो शुद्ध दयामयमवृत्तिरूप है और सुख जिसका फल है, वही हमारा धर्म है ॥१॥

ધમ કથા——તીથ કર ભગવાન દ્વારા જેને ઉપદેશ અપાચે છે, જે શુદ્ધ દયામય પ્રવૃત્તિરૂપ છે અને સુખ छे, ते
भारी धर्म छे (१)

MULEYONCE
कल्पमञ्जरी टीका
धर्मा
॥५२३॥
•

Page #537

'सग्गापवग्ग' इत्यादि। यो धर्मः नित्य-सदा स्वर्गापवर्गतालकमोद्घाटनकुञ्चिका, तथा बोधिवीजनिदान-बोधिबीज सम्यक्त्वं तनिदानं तदादिकारणं चास्ति स धर्मोऽस्माकमस्ति ॥२॥
किं बहुगा' इत्यादि। धर्मस्य बहुना अधिकवर्णनेन किन किमपि, यो जनो यद् यद् इच्छति-वाछति तस्य-इष्टस्य अखिलस्य सर्वस्य सम्पूर्तिः सम्यक्त्वेन पूरणं येन धर्मेण समन्तात् परितो भवति-जायते स धर्मोऽस्माकमस्ति ॥३॥ इति धर्मकथा |मू०४५।।
मूलम्--तए णं से सिद्धत्थे खत्तिए राया पच्चूसकालसमयंसि कोडंबियपुरिसे सदावित्ता एवं क्यासी-खिप्पामेव भो देवाणुप्पिया! बाहिरियं उठाणसालं अज सविसेसं परमरम्मं गंधोदगसित्तसंमन्जिओवलित्तसुइयं पंचवन्नसरससुरहिमुक्कपुप्फपुंजोक्यारकलियं कालागुरुपवरकुंदुरुक्कतुरुक्कधूवडझंतमघमघंतगंधुद्धयाभिरामं सुगंधवरगंधियं गंधवहिभूयं करेह य कारवेह य, एयमाणत्तियं पचप्पिणेह । तए णं ते कोडंबियपुरिसा सिद्धत्थेणं रन्ना एवंवुत्ता समाणा इतुटा रायकहियाणुसारेण बाहिरिय उवट्ठाणसालं पुव्वुत्तपगारं करिता य कारवित्ता य एयमाणत्तियं पञ्चप्पिणंति ॥मू०४६॥
छाया-ततः खलु स सिद्धार्थः क्षत्रियो राजा प्रत्यूषकालसमये कौटुम्बिकपुरुषान् शब्दाययित्वा एवमवादीत-क्षिप्रमेव भो देवानुपियाः ! बाह्यामुपस्थानशालामद्य सविशेषं परमरम्यां गन्धोदकसिक्तसम्मानितो
जो धर्म सदैव स्वर्ग और मोक्ष की कुजी है और जो बोधिवीज (सम्यक्त्व) का आदि कारण है, वही हमारा धर्म है ॥२॥
धर्म का अधिक वर्णन करने से क्या लाभ? मनुष्य जिस जिस वस्तु की कामना करता है, उस सब इष्ट की जिससे सम्यक् प्रकार से पूर्ति होती है, वही हमारा धर्म है ॥शामू०४५॥
। मूल का अर्थ-'तए णं से सिद्धत्थे' इत्यादि। तत्पश्चात् सिद्धार्थ राजा ने प्रातःकाल होने पर अपने कौटुम्बिक-आज्ञाकारी-पुरुषों को बुलाकर इस प्रकार कहा
જે ધર્મ હમેશા સ્વર્ગ અને મોક્ષની ચાવી છે અને જે બેધિબીજ (સમ્યકત્વ)નું આદિકારણુ છે, તેજ અમારો ધર્મ છે (૨), ધમનું વધારે વર્ણન કરવાથી શું લાભ! મનુષ્ય જે જે વસ્તુની ઈચ્છા કરે છે, તે બધી ઇછિત વસ્તુઓની જેનાથી સારી રીતે પૂતિ થાય છે, એજ અમારે ધમ છે (૩) (સૂ૦૪૫)
. भूजन। अर्थ-तपण से सिद्धत्थे त्याहि त्या२ मा सिद्धार्थ क्षत्रिय शनये प्रात: यता पोताना કૌટુમ્બિક-આજ્ઞાકારી-પુરુ ને બેલાવીને આ પ્રમાણે કહ્યું-“હે દેવાનુપ્રિય! જલદી બહારના આસ્થાનમંડ૫
धर्मकथा
से
॥५२४॥

www.iainelibrary.org

Page #538

श्रीकल्प
पलिप्तशुचिकां पञ्चवर्णसरससुरभिमुक्तपुष्पोपचारकलितांकालागुरुपवरकुन्दुरुक्कतुरुष्कधूपदह्यमानमघमघायमानगन्धोद्धृताभिरामा सुगन्धवरगन्धितां गन्धवर्तिभूतां कुरुत च कारयत च, एतामाज्ञप्तिको प्रत्यर्पयत। ततः खलु ते कौटुम्बिकपुरुषाः सिद्धार्थेन राज्ञैवमुक्ताः सन्तः हृष्टतुष्टाः राजकथितानुसारेण बाह्यामुपस्थानशालां पूर्वोक्तप्रकारां कृत्वा च कारयित्वा च एताममाज्ञप्तिकां प्रत्यर्पयन्ति ।मु०४६॥
टीका-'तए णं से सिद्धत्थे' इत्यादि । ततः निशाऽवसाने 'खलु' वाक्यालङ्कारे, सम्पसिद्धः
॥५२५॥
र
'हे देवानुप्रियो ! शीघ्र ही बाहर के आस्थानमण्डप-राजसभा को आज विशेषरूप से अत्यन्त रमणीय बनाओ। उसको गन्धोदक से सींचो, झाड़ो, लींपो और स्वच्छ बनाओ। पाँचों वर्गों के सरस
और सुगंधित फूलों के समूह के उपचार के युक्त करो। जलते हुत काले अगर, श्रेष्ठ कुन्दुरुक्क, तुरुष्क तथा धूप की महकती हुई गंध के वायु द्वारा संचारित होने से रमणीय बनाओ। उत्तम मुगंध से मुगंधित, एवं गंध की गोली सरीखी करो और कराओ और मेरी यह आज्ञा वापिस सौंपो।'
तब वे कौटुम्बिक पुरुष सिद्धार्थ राजा के ऐसा कहने पर हृष्ट और तुष्ट हुए और राजा के कथनानुसार बाहर के आस्थानमण्डप को पूर्वोक्त प्रकार का करके तथा करवा करके उन्होंने उस आज्ञा को वापिस सौंप दिया ॥मू०४६॥
टीका का अर्थ-'तएणं से सिद्धत्थे' इत्यादि। रात्रि की समाप्ति होने पर उन प्रसिद्ध राजा सिद्धार्थ क्षत्रिय
सिद्धार्थस्य
कौटुम्बि
केभ्य आज्ञाप्रदानम्
રાજસભાને આજે વિશેષરૂપથી અત્યન્ત સુંદર બનાવે. તેના પર સુગંધીદાર પાણી છાંટ, વાળે, લીપિ અને સ્વરછ બનાવે. પાંચે રંગના સરસ અને સુગંધીદાર ફૂલેના સમૂહના ઉપગથી યુકત કરે. સળગતા કાળા અગરુ, શ્રેષ્ઠ કુવ્રુક્ક, તુરુષ્ક (લેબાન) તથા ધૂપની મહેકી ઉઠતી ગંધ વાયુદ્વારા ફેલાવાથી તેને રમણીય બનાવે, ઉત્તમ સુગંધ વડે સુગંધિત, અને ગંધની ગેટી જેવી કરે અને કરાવે અને મારી તે આજ્ઞાનુસાર કર્યાના ખબર મને પહોંચાડે. ત્યારે તે કૌટુંબિક પુરુષે સિદ્ધાર્થ રાજાએ એમ કહેવાથી હર્ષ અને સંતોષ પામ્યા. અને રાજના કહેવા પ્રમાણે બહારના આસ્થાન મંડપને પૂર્વોકત પ્રકારને કરીને અને કરાવીને તેમણે તે આજ્ઞાનુસાર કાર્ય કર્યાના ખબર રાજાને પહોંચાડયા (સૂ૦૪૬)
ANA -'तपणं से सिद्धत्थे त्या.रात्रि पूरी रात प्रसिद्ध सिद्धार्थ प्रमात , यता सूर्यना
॥५२५॥
Jain Education BAVtional

Page #539

श्रीकल्पसूत्रे
॥५२६||
Jain Education Ins
सिद्धार्थः = सिद्धार्थराजः क्षत्रियः प्रत्यूषकालसमये - प्रभातकालावसरे कौटुम्बिकपुरुषान = आज्ञाकारिपुरुषान् शब्दयित्वा =आहूय एवं = वक्ष्यमाणम् अवादीत् = अब्रवीत् - भो देवानुप्रिया ! यूयं क्षिप्रमेव शीघ्रमेव बाह्यां बहिः स्थिताम् उपस्थानशालाम्=आस्थानमण्डपम् अद्य = अस्मिन् दिने सविशेषं विशेषतया यथा स्यात्तथा परमरम्याम् = अतियशोभायुक्तां गन्धोदकसिक्तसम्मार्जितोपलिप्तश्शुचिकां तत्र गन्धोदकं गन्धप्रधानोशीरादिद्रव्यवासितजलं तेन सिक्तां सम्मार्जितां=सम्मार्जन्या कचवराद्यपनयनेन शोषिताम् उपलिप्तां= गोमयादिना कृतलेपाम्, अत एव शुचिकां= पवित्राम्, तथा-पञ्चवर्णसरसमुरभिमुक्त पुष्पपुञ्जोपचारकलितां - पञ्चवर्णः = श्वेतादिव, पञ्चकवान् सरस:-रसयुक्तः, सुरभिः = सुगन्धिश्वमुक्तः = क्षिप्तः यः पुष्पपुञ्जः, तस्य उपचारेण = विधानेन कलितां युक्तां तथा - कालागुरुप्रवरकुन्दुरुक्कतुरूष्कधूपदह्यमानमघमघायमानगन्धोद्धृताभिरामां- तंत्र कालागुरुः- कृष्णागुरुः, मत्ररकुन्दुरुक्कं =चीडाभिधानं गन्धद्रव्यं, तुरुष्कं = 'लोहबान' इति भाषाप्रसिद्धं सिढकाभिधानं सुगन्धिद्रव्यं, धूपः =दशाङ्गादिरनेकसुगन्धिद्रव्यसंयोगसमुद्भवो विलक्षणगन्धः, एतेषां दह्यमानानां मघमघायमानः सर्वतः प्रसरन् यो गन्धः, तस्य उद्घृतं=पवनद्वारा प्रसरणं तेनाभिरामां= मनोहराम्, तथा-सुगन्धवरगन्धितां सुगन्धवराणां प्रधानमुरभिचूर्णानां
प्रभात काल में चमकते हुए सूर्य के उदय होने पर अपने कौटुम्बिक - आज्ञाकारी पुरुषों को बुलाया और इस प्रकार कहा -- हे देवानुप्रियो ! तुमलोग शीघ्र ही बाहर की राजसभा को आज विशेषरूप से सजाओ । गंधोदक से - सुगंधमय उशीर (खस) आदि द्रव्यों से वासित जल से सींचो। संमार्जनी आदि के द्वारा कचरा दूर करके साफ करो । गोवर आदि से लींपो । यह सब करके पवित्र स्वच्छ करो। श्वेत आदि पाँच रंग के रसदार एवं सुगंधित फूलों के समूह की उपचार से युक्त करो । जलते हुए काले अगर, श्रेष्ठ कुन्दुरुक्क - चीड़ा नामक सुगंधित द्रव्य, तुरुष्क - लोमान, और धूप दशांग आदि अनेक सुगंधित द्रव्यों के संयोग से ननेवाले विलक्षण गंधद्रव्य की महकती हुई और हवा से फैली हुई सुगंध से मनोहर बनाओ। बढ़िया ઉદય થતાં પેાતાના કૌટુંબિક-આજ્ઞાંકિત પુરુષોને ખેલાવ્યા અને આ પ્રમાણે કહ્યું હે દેવાનુપ્રિયા ! તમે તરત જ બહારની રાજસભાને આજ વિશેષરૂપથી સજાવા. સુ ધીદાર પાણી-સુગંધમય ઉશીર (ખસ) આદિ દ્રવ્યે વડે સુવાસિત અનાવેલ જળ તેના પર છાંટો. સાવરણી આદિથી કચરો દૂર કરીને તેને સાફ કરેા. છાણુ અદિથી તેને લીપા. આ બધુ કરીને તેને પવિત્ર-વચ્છ કરે. શ્વેત આદિ પાંચ રંગના રસદાર અને સુગંધીદાર ફૂલેાના સમૂહના ઉપચેાગથી તેને યુકત કરી. બળતા કાળા અગરુ, શ્રેષ્ઠ કુન્નુરુક-ચીડા નામનું સુગધિત દ્રવ્ય, તુક-લેખાન અને ધૂપદશાંગ આદિ અનેક દ્રવ્યાના મિશ્રણથી જનતા વિલક્ષણ ગોંધવાળા દ્રવ્યની મહેકતી અને હવા દ્વારા ફેલાતી સુગ ધથી
कल्प
मञ्जरी
टीका
सिद्धार्थस्य कौटुम्बि केभ्य
आज्ञा
प्रदानम्
॥५२६॥

Page #540

श्रीकल्पसूत्रे
॥५२७॥
TRACLEONTECT
यो गन्धः स जातो यत्र तथाभूताम् श्रेष्ठसुगन्धिचूर्णाधिवासिताम्, तथा गन्धवर्तिभूतां = गन्धद्रव्यगुटिका सदृशीं कुरुत, च- पुनः अन्यैः सहायकैरपि कारयत एताम् = एतादृशीम् आज्ञप्तिकां = ममाऽऽज्ञां प्रत्यर्पयत=कृतां सतीं मह्यं निवेदयत=यथानिदेशं बाह्योपस्थानमण्डपोऽस्माभिः कृत इति कथयत । ततः =सिद्धार्थराजादेशानन्तरं ते कौटुम्बिकपुरुषाः सिद्धार्थेन राज्ञा एवम् = पूर्वोक्तप्रकारेण उक्ताः =आदिष्टाः सन्तः हृष्टतुष्टाः = अतिशयप्रसन्नाः राजकथितानुसारेण नृपोक्तानुसारेण बाह्यामुपस्थानशालाम् = आस्थानमण्डपं पूर्वोक्तप्रकारां = सिद्धार्थराजनिदेशानुरूपां कृत्वा कारयित्वा च एतामाज्ञप्तिकां प्रत्यर्पयन्ति = राज्ञे निवेदयन्ति ||म्०४६||
मूलम् - तरणं से सिद्धस्थे राया कलं पाउप्पभायार रयणीए फुल्लुप्पल कमलकोमलुम्मीलियम्मि अहापंडुरे पभाए रक्तासोगप्पगास-किंमुय-मुयमुह- गुंजद्धराग-बंधुजी वग-पारावयचलणनयण-परहुयमुरत्तलोयण-जासुयगकुसुम - जलियज्जलग-तवणिज्जकलस - हिंगुलय- निगर - ख्वाइ रेगरेहंतसस्सिरीए दिवागरे अह कमेण उदिए तस्स दियरस्स करपरंपरावयारपारद्धाभिभवम्मि अंधयारे बालातवकुंकुमेण खइए व जीवलोए लोयणविसयाणुश्रासविगसंतविससि यम्मि लोए कमलायरसंडवोह उद्वियम्मि रे सहस्सरस्सिमि दिणयरे तेयसा जलते सयणिज्जाओं उट्ठेइ, उट्ठित्ता हाए कयबलिकम्मे कयकोउयमंगलपायच्छिते सव्वालंकारविभूसिए जेणेत्र बाहिरिया उबट्ठाणसाला तेणेव उवागच्छछ, उवागच्छित्ता सीहासणवरगए पुरत्याभिमुद्दे संनिसणे ||०४७॥ सुगंधित चूर्ण आदि से युक्त करो। गंधद्रव्य की गुटिका - सरीखी कर दो और अपने साथियों से कराओ । ऐसा कर और करा कर मेरी यह आज्ञा मुझे वापिस लोटायो, अर्थात् मुझे सूचित करो कि 'आपके कहे अनुसार आस्थानमण्डप सज्जित कर दिया गया है।'
सिद्धार्थ राजा की यह आज्ञा पाने के पश्चात् वे कौटुम्बिक पुरुष हृष्ट और तुष्ट हुए - अत्यन्त प्रसन्न हुए । उन्होंने राजा के कथनानुसार ही आस्थानमण्डप को स्वच्छ और सुगंधित करके राजा को वह आज्ञा वापिस लौटा दी - मूचित कर दिया || ०४६ ||
મનેાહર બનાવા. ઊંચી જાતની સુગ ંધિત ચૂ-ભૂફી આદિથી યુકત કરા ગધદ્રવ્યની ગેાટી જેવી કરી નાખા અને તમારા સાથીદારા પાસે એ પ્રમાણે કરાવે. એ પ્રમાણે કરીને તથા કરાવીને મારી એ આજ્ઞા મને પાછી પહાંચાડા એટલે કે મને ખબર આપે! કે આપના કહેવા પ્રમાણે રાજસભામાં સવ તૈયારી કરી છે, સિદ્ધાર્થ રાજાની આ આજ્ઞા મળવાથી તે કૌટુંબિક પુરુષો હર્ષ અને સતાષ પામ્યા-અત્યંત ખુશી થયા. તેમણે રાજાના કહેવા પ્રમાણે જ રાજસભાને સ્વચ્છ અને સુગ ંધિત કરીને રાજાને ‘આપની આજ્ઞા પ્રમાણે બધુ કર્યું છે' એવા ખબર આપ્યા (સ્૦૪૬)

Jain Education hational
KARMARKARSKA)
कल्प
मञ्जरी
टीका
सिद्धार्थस्य कौटुम्बि केभ्य
आज्ञा
प्रदानम्
॥५२७||
.

Page #541

र
छाया-ततः खलु स सिद्धार्थों राजा कल्ये प्रादुःप्रभातायां रजन्यां फुल्लोत्पलकमलकोमलोन्मीलिते अथाऽऽपाण्डुरे प्रभाते रक्ताशोकप्रकाश-किंशुक-शुकमुख-गुञ्जा राग-बन्धुजीवक-पारावतचलननयन-परभृतसुरक्तलोचन-जपाकुसुम-ज्वलितज्वलन-तपनीयकलश-हिङ्गलक-निकररूपा-तिरेक-राजमानस्वश्रीके दिवाकरे अथ क्रमणोदिते तस्मिन् दिनकरस्य करपरम्पराऽवतारमारब्धाभिभवेऽन्धकारे बालाऽऽतपकुङ्कुमेन खचित इव जीवलोके लोचनविषयानुकाशविकद्विशददर्शिते लोके कमलाकर खण्डबोधके उत्थिते सूरे सहस्ररश्मौ दिनकरे तेजसा ज्व
कल्पमञ्जरी टीका
॥५२८॥
मूल का अर्थ-'तए णं से सिद्धत्थे' इत्यादि । तत्पश्चात् रजनी बीतने पर प्रभात प्रकट हुआ। कमल खिल गये, तथा कमल अर्थात् हरिण के नेत्र खुल गये। प्रभात पाण्डुर हो उठा। लाल अशोक के प्रकाश, पलाश, तोते की चोंच, गुंजाफल के आधे भाग की लालिमा, बन्धुजीवक, कपोत के पैर एवं नेत्र, कोयल के लाल नेत्र, जपाकुसुम, जली हुई अग्नि, सुवर्णकलश तथा हिंगलू के समूह के रूप से भी अधिक लालिमा से सुशोभित श्रीसे सम्पन्न सूर्य का क्रम से उदय हुआ। सूर्य की किरणों के सम्रहने अंधकार का नाश करना आरंभ किया। बालसूर्यप्रकाशरूपी कुंकुम से जीवलोक व्याप्त हो गया। नेत्र के विषयों के प्रसार से दर्शन का विकास होने लगा, अर्थात् नेत्रों से क्रमशः दूर-दूर के पदार्थ दिखाई देने लगे। लोक के इस प्रकार के होजाने पर, तालाब में कमलों के बनों को विकसित करने वाले, हजार किरणों से युक्त, दिन उत्पन्न करने वाले सूर्य के तेज से जाज्व
प्रभातवर्णनम्
भूगन। अर्थ-'तरण से सिद्धत्थे" ४त्या. त्या२ मा रात्रि पूरी वन प्रभात थयु मण मिती यां, અથવા કમળ એટલે કે હરણનાં નેત્રે ઉઘડી ગયાં, પ્રભાત પાંડુર થઈ ગયું. લાલ અશોકને પ્રકાશ, પલાશ (કેસુડાં), પિપટની ચાંચ, ચણોઠીના અર્ધભાગની રતાશ, બધુજીવક, કપોતના પગ અને આંખ, કેયલનાં લાલ નેત્ર, જપાપુષ્પ, સળગતે અગ્નિ, સુવર્ણકળશ તથા હિંગળાના સમૂહના રૂપથી પણ વધારે રતાશ વડે સુશોભિત, શ્રીયુકત સૂર્યને ધીરે ધીરે ઉદય થયો. સૂર્યનાં કિરણના સમૂહે અંધકારનો નાશ કરવાનું શરૂ કર્યું. બાલસૂર્યના પ્રકાશ રૂપી કંકુથી જીવલોક છવાઇ ગયે. નેત્રના વિષયના પ્રસારથી દર્શનને વિકાસ થવા લાગ્યો, એટલે કે નેત્રોથી હાર
ક્રમશઃ દૂર દૂરના પદાર્થો દેખાવા લાગ્યા. જગતમાં આ પ્રમાણે થતાં, તળાવમાં કમળનાં વનને વિકસિત કરનાર, છે હજાર કિરણે વાળા, દિવસને કરનાર સૂર્ય તેજથી જાજવલ્યમાન થતાં, રાજા સિદ્ધાર્થ શયામાંથી ઉઠ્યાં
॥५२८।।
Jain Education C
onal

Page #542

श्रीकल्प
कल्पमञ्जरी
टीका
॥५२९||
लनि शयनीयादत्तियति. उत्थाय स्नातः काबलिकर्मा कृतकौतुलमङ्गलपायश्चित्तः सर्वालङ्कारविभूषितः यं बाहोरस्थानशाला तत्रैव उपागम्य सिंहासनवरगतः पौरस्त्याभिमुवः संनिषण्णः ॥मू०४७॥
टीका--'तए णं से सिद्धत्थे' इत्यादि। ततः आस्थानमण्डपमुसज्जीकरणानन्तरम् स सिद्धार्थो राजा कल्ये श्व: 'कलं' इत्यत्र प्राकृतत्वात् सप्तम्यर्थे द्वितीया, प्रादुःप्रभातायां-पादु प्रकाशितं प्रभातं यस्यां तस्यां रजन्यांनी सत्याम, अथ अनन्तरं पु.ल्लोत्पलकमलकोमलोन्मीलिते-फुल्लोत्पलं विकसितकमलं कमलो=3 दुरिणविशेष तयोः कोमल मृदु उन्मीलनम् कमलदलानां विकसनं हरिणनेत्रागामुन्मेषणं च यस्मिंस्तथाभते. आपाण्डुरे-आसमन्तात् पाण्डुरे-धीतधवले प्रभाते-पातःकाले च सति, अथ अनन्तरं च रक्ताशोकप्रकाशकिंशुकशुक्म वगझारागबन्धुजीवकपारावतचलननयनपरभृतसुरक्तलोचनजपाकुसुमज्वलितज्वलनतपनीयकल 18ङ्गलकनिकररूपातिरेकराजमानस्वश्रीके-तत्र-रक्ताशोकस्य प्रकाशः प्रभा, किंशुका=पलाशः, शुभमुखं, गुञ्जाद्धरागः-गुञ्जा-कलविशेषः तस्य
होने पर राजा सिद्धार्थ शय्या से उठे, उठ कर बलिकर्म किये। कौतुक, मंगल और प्रायश्चित्त किया। सब अलंकारों से विभूषित हुए। फिर जहाँ बाहर का आस्थानमण्डप था, वहाँ जाकर पूर्व दिशा की ओर मुंह करके उत्तम सिंहासन पर बैठे ॥मू०४७॥
बीका का अर्थ-'तए णं से सिद्धत्थे' इत्यादि। आस्थानमण्डप सुसज्जित कर दिया गया। कल हो गया-नया दिन रात्रि समाप्त हो गई और प्रभात चमक उठा। कमल खिल गये-कमलों के कोमल दल
पाइप तथा कमल अर्थात् हिरणों के नेत्र विकसित हो गए। प्रभात पूर्णरूप से पाण्डर (पीत-धवल) हो गया। इसके बाद लाल अशोक की प्रभा, पलाशपुष्प, तोते की चौच, गुंजाफल के अर्द्ध
प्रभात
वर्णनम्
॥५२९॥
હર અહિ કય'. કૌતુક, મંગળ અને પ્રાયશ્ચિત્ત કર્યું. બધા આભૂષણેથી વિભૂષિત થયા પછી જયાં બહારની રાજસભા હતી. ત્યાં જઈને પૂર્વ દિશાની તરફ મુખ કરીને ઉત્તમ સિંe સન પર બેઠાં (સૂ૦૪૭).
-से सिद्धत्थे त्याlt. मास्थानभ७५ (NAGI) सुसाra ४२वाभां माव्या. नवा विस २३५ये। રવિ પુરી થઈ અને પ્રભાત ચળકવા લાગ્યું. કમળ ખિલી ગયાં. કમળાના કૅમળ દળ વિકાસ પામ્યા, તથા કમળ એટલે કે
હર નાં નેત્રો વિકસિત થઈ ગયો. પ્રભાત પૂર્ણોરૂપથી પાંડુર-(પીત-ધવળ) થઈ ગયું. ત્યારબાદ લાલ અશેકની
જ પ્રભા, કેશડા. પોપટની ચાંચ, ચણોઠીના અર્ધભાગની રતાશ, બધુજીવક (બપિરિયાનું ફૂલ), કબૂતરને પગ Jain Education Ind en!

.

Page #543

श्रीकल्प
कल्पमञ्जरी
॥५३०॥
टीका
र यत् अद्रं तस्य रागः अरुणिमा, बन्धुजीवकः सूर्याभिमु वविकाशिपुष्पविशेषः, स च रक्तो भवति, पारावतचलन
नयनानि-पारावतः कपोतः-तस्य चलननयनानि-चरणनेत्राणि परभृतसुरक्तलोचने-परभृतः कोकिलः तस्य सुरक्तलोचने अत्यरुणनेत्रे, 'जासुत्रण' इति देशीयः शब्दः जपावाचकः, तेन जपेति तदर्थः, तस्य कुमुमं-पुष्पं, ज. लितज्वलनः प्रदीप्तवहिः, तपनीयकलशः स्वर्णघटः, तथा हिङ्गुलकनिकरः, एतेषां यद्रष-वर्णस्तस्यातिरेकेण-आधिक्येन राजमाना शोभमाना स्वा=स्वकीया श्रीः शोभा यस्य तस्मिंस्तथाभूते दिवाकरे मूर्ये क्रमेण-शनैः शनैः उदिते= उदयं प्राप्ते सति, पुनः तस्य दिनकरस्य-मूर्यस्य करपरम्पराऽवतारमारब्धाभिभवे-करपरम्परा-किरणसमूहः तस्या अवतार:=यातरणं-प्रसरणमित्यर्थः, तेन प्रारब्धः अभिभवो विनाशो यस्य तथाभूते अन्धकारे सति, ततो बालाऽऽतपकुङ्कुमेन - बालः सद्योजातो यः आतपः = सूर्यप्रकाशः स एष-तद्रपमेव कुङ्कुम । तेन खचिते-लिप्ते इव-लिप्तसदृशे जीवलोके सति, तथा लोचनविषयानुकाशविकसद्विशदर्शिते-लोचनविषयस्यचक्षुर्गोरस्य योऽनुकाश विकाश:-प्रसर इति यावत् तेन विकसद-विवर्धमानं विशद-स्पष्टं दर्शितं दर्शनं यस्य तमित्तथाभूते लोके च सति, तथा-कमलाकर खण्डवोधके-कमलाकराः तडागादयः, तेषु यानि खण्डानि=
मभातवर्णनम्
भाग की लालिमा, बन्धुजीक-सूरजमुखी के फूल, कबूतर के पैर और नेत्र, कोयल के अतिलाल नेत्र, जपा-जासुपण के फल, जली हुई आग, स्वर्णघट, और हींगलू के ढेर के रूप से भी बढ़कर लालिमा से मुन्दर शोभा वाले सूर्यका उदय हो गया। सूर्य की किरणों के समूह के फैलने से अन्धकार का नाश होना आरंभ हो गया। बाल आतप अर्थात् तत्काल उत्पन्न हुए सूर्य के प्रकाशरूपी कुंकुम से जीवलोक व्याप्त हो गया। नेत्रों के विषयका विकास होने से स्पष्ट दर्शन बढ़ने लगा, अर्थात् दूर की वस्तुएँ भो दिखाई देने लगीं। लोक जब ऐसा हो गया तो तालाब आदि के कमलिनीवनों को विकसित करने
से
॥५३०॥
અને નેત્ર કેયલના અતિશય લાલ નેત્ર, જપા (જાસુવણ)નાં ફેલ, સળગતે અગ્નિ, સુવર્ણ કળશ, અને હિંગળાના ઢગલાના રૂપથી પણ અધિક લાલિમાથી સુંદર ભાવાળા સૂર્યને ઉદય થશે. સૂર્યનાં કિરણોને સમૂહ ફેલાવાથી અંધકારને નાશ થવાનું શરૂ થયું. બાલ આતપ એટલે કે તત્કાળ ઉત્પન્ન થયેલ સૂર્યના પ્રકાશરૂપી કંકુ વડે જીવલેક છવાઈ ગયે. નેત્રના વિષયને વિકાસ થવાથી સ્પષ્ટ દર્શન વધવા લાગ્યું, એટલે કે દૂરની વસ્તુઓ પણ દેખાવા લાગી. લેક જ્યારે આ પ્રમાણે થઈ ગયે ત્યારે તળાવ આદિના કમલિની-વનને વિકસિત કરનાર સહસ્ર
ન જ

.

Page #544

श्रीकल्पसूत्रे ॥ ५३१ ॥
HAHAHARASHT
Jain Education Intional
नचिनी खण्डानि - कमलिनीचनानि तेषां बोधके विकास के सहस्ररश्मौ = सहस्रकिरणे दिवाकरे= दिवसकरणशीले सूरे पूर्ये उत्थिते उदयानन्तरावस्थामाप्ते, अत एव - तेजमा दीप्त्या ज्वलति = दीप्यमाने च सति शयनीयाद = पर्यङ्कात् उत्तिष्ठति, उत्थाय स्नातः = जलेन कृतस्नानः, कृतबलिकर्मा कृतं =वितीर्थं वायसादिभ्यो बलिकर्म येन स तथाभूतः, तथा - कृतकौतुकमङ्गलप्रायश्चित्तः - कृतं कौतुकमङ्गलप्रायश्चित्तं - कौतुकं =मयीतिलकादि, मङ्गलं = दध्यक्षतादि, तद्रूपं दुःस्वप्रविघातकं प्रायश्चित्तं = मातः कृत्यं येन स तथाभूतः, तथा सर्वालङ्कारविभूषितः = समस्ताभरणसुशाभितः सन् यत्रैत्र=यस्मिन्नेत्र स्थले बाह्योपस्थानशाला तत्रैव उपागम्य सिंहासनवरगतः - सिंहासनेषु यद्वरं =श्रेष्ठं तद्गतः = तत्प्राप्तः सन् पौरस्त्याभिमुखः संनिषण्णः = उपविष्टः ॥०४७॥
मूलम् — तरणं से सिद्धत्थे राया अप्पणो अदूरसामंते उत्तरपुरन्थिमे दिसीभाए अ भद्दासगाई सेयवत्थपच्चुत्थुयाई सिद्धत्थमंगलोवयारकय सुभकम्माई रयावेइ, रयाविता नानामणिरयणमंडियं अहियपेच्छणिज्जरुवं महग्घत्ररपट्टणुग्गयं सहबहुभत्तिसयचित्तद्वाणं, ईडामिय-उसभ-तुरय-गर-मगर - विहग- बालग- किंनर- रुरु-सरभ- चमर-कुंजरवणलय-पउमलय-भत्ति-चिनं सुखचिय-वरकणग-पत्ररपेरंतदेसभागं अभितरियं जत्रणियं अंछावे, अंछाविता अच्छरंग-मउअमरग - उच्छाइयं धवलवत्थपच्चुत्थुयं विसिद्धं अंगमुहफासयं सुमउयं तिसलाए खत्तियागीए भद्दासगं वाला, सहस्ररश्मि दिवाकर सूर्य उदित हो गया । फिर वह सूर्य तेजसे देदीप्यमान हो गया। तब राजा सिद्धार्थ शय्या से उठे । उठकर उसने जल से स्नान किया। काक आदि को बलि दी - अन्नादि दिया । कौतुक अर्थात् मपीतिलक यदि किये, दधि-अक्षत यादि रूप दुःस्वमविनाशक मंगल किया। प्रातःकालीन कृत्य किये। फिर समस्त आभूषणों से सुशोभित हुए और जहाँ बाहरकी उपस्थानशाला थी वहाँ पहुँच कर, पूर्वदिशा की ओर मुख करके श्रेष्ठ सिंहासन पर बैठ गये ॥०४७||
રશ્મિ દિવાકર સૂર્યના ઉદય થયા, પછી તે સૂર્ય' તેજથી દેદીપ્યમાન થઇ ગયે. ત્યારે રાજા સિદ્ધ થ શખ્યામાંથી ઉઠયાં, ઉઠીને તેમણે જળ વડે સ્નાન કર્યું, કાક (કાગડા) આદિને અન્નાદિ બલિ આપ્યા, કૌતુક એટલે કે મીતિલક આદિ કર્યું. દધિ-અક્ષત આદિરૂપ દુઃસ્વપ્નવિનાશક મ ંગળ કર્યું, પ્રાત:કમ કર્યા પછી સમસ્ત આભૂષણાથી સુશાબિત થયાં અને બહાર જ્યાં ઉપસ્થાનશાળા (રાજસભા) હતી ત્યાં જઈને, પૂર્વ દિશાની તરફ મુખ पुरीने श्रेष्ठ सिद्धासन पर मेसी गयां ( सू०४७ )

कल्प
मञ्जरी
टीका
सिद्धार्थस्य आस्थानमण्डपे
समागमनम्
॥५३१॥
.

Page #545

श्रीकल्पसूत्रे ॥५३२
Jar Jar Jar
रयावेइ, रयात्रित्ता कोवियपुरिसे सहावेह, सद्दात्रित्ता एवं वयासी - खिष्यामेव भो देवाणुपिया ! अटुंगमहानिमित्तसुत्तस्थपाढए विसित्यकुसले सुमिणपाढए सदावेह, सद्दावित्ता एवं ममाणत्तियं खिप्पामेव पञ्चप्पिगह ? तणं ते कोटुंबियपुरिसा सिद्धत्थेगं रन्ना एवं बुत्ता समाणा हा करयल परिम्ग हियं दसनहं सिरसावत्तं मत्थर अंजलि क ' एवं देवो तहत्ति' आगाए विणएवं सिद्धत्थस्स रन्नो वयणं पडिसुर्णेति । तए णं ते कोडुंबिय पुरिसा जेणेव सुमिणपाढगाणं गिहा तेणेत्र उवागच्छंति, उनागच्छित्ता सुमिणपाढगे सद्दाति ॥ ०४८ ||
छाया - ततः खलु स सिद्धार्थो राजा श्रात्मनोऽदुरसामन्ते उत्तरपौरस्त्ये दिग्भागे अष्ट भद्रासनानि श्वेत्यत्रस्तृतानि सिद्धार्थमङ्गलोपचारकृतशुभकर्माणि रचयति, रचयित्वा नानामणिरत्नमण्डिताम् अधिकप्रेक्षणीयरूपां महार्घ पत्तनोद्गतां श्लक्ष्णबहुभक्तिशतचित्रस्थानाम् ईहामृगटषभतुरगनरम करविहगव्यालककिन्नररुरुशरभचमरकुञ्जरचनलतापद्मलताभक्तिचित्रां मुवचितत्रर कनकपत्ररपर्यन्त देशभागाम् आभ्यन्तरिक
मूल का अर्थ - 'तणं से सिद्धत्थे' इत्यादि । तत्पश्चात् सिद्धार्थ राजा ने अपने से न अधिक दूर और न अधिक समीप में, पूर्व-उत्तर दिशा के कोने - ईशान कोण में आठ भद्रासन रखवाये । वे श्वेत वस्त्रों से आच्छादित थे और श्वेत सरसों तथा अन्य मांगलिक द्रव्यों से उनमें शुभ कर्म किया गया था। आसन रखवा कर एक पर्दा बीच में तनवा दिया गया था। वह पर्दा अनेक प्रकार के मणियों और रत्नों से मंडित था । अत्यधिक दर्शनीय रूपत्राला था, बहुमूल्य था और उत्तम पत्तन - नगर में बुना तथा बना था। मनोहर और सैकड़ो चित्रों से युक्त था। ईहामृग, वृषभ, तुरंग, नर, मगर, पक्षी, सर्प, किन्नर, रुरु (एक प्रकारका मृग), शरभ - (अष्टापद), चमर ( चमरी गाय), कुंजर, वनलता तथा पद्मलता आदि को रचना से अद्भुत था ।
भूजना अर्थ - "तपणं से सिद्वत्थे" इत्याहि त्यार माह सिद्धार्थ राज्ये पोतानाथी हु हर पशु नहीं અને બહુ નજીક પણ નહીં એવી જગ્યાએ ઇશાનકાણમાં આઠ ભદ્રાસન મૂકાવ્યાં. તેમને સફેદ વસ્ત્રો વડે આચ્છાદિત કરેલાં હતાં, અને શ્વેત સરસવ તથા અન્ય માંગલિક દ્રવ્યેથી તેમાં શુભકમ કરવામાં આવ્યાં. આસન મૂકાવીને વચ્ચે એક પદો ખેંચાવ્યે. તે પૌ અનેક પ્રકારના મીએ અને રત્નથી મડિત હતા, અતિશય દર્શનીયરૂપાળેા હતે, ધણું કિ ંમતી હતા અને ઉત્તમ નગરમાં વર્ણàા તથા બનેàા હો. મનેહર અને સેકડા ચિત્રાવાળે हतो. डाभृग, वृषभ, तुरभ नर, भगर, पक्षी, सर्प, दिन्नर, रुरु (ड प्रहार भृग) शरल (अष्टाप) यमर (ચમરી ગાય) કુ ંજર, વનલતા તથા પદ્મલતા આદિની રચનાથી અદભુત લાગતા હતા. તેના ઇંડા ઉત્તમ સત્રણથી

真
OR A FRAGRANA AAAAAHHABAKK
कल्प
मञ्जरी
टीका
स्वमपाठ
कानां त्रिशलायाश्च कृते भद्रासन
स्थापनम्
॥५३२॥
.

Page #546

श्रीकल्पसूत्रे ॥५३३॥
जवनिकाम् कर्षयति, कर्धयित्वा आस्तरकमृदुकमसूरकोच्छादितं धवलवखमत्यत्रस्तृतं विशिष्टम् अङ्गसुखस्पर्श कं सुमृदुकं त्रिशलायाः क्षत्रियाण्याः भद्रासनं रचयति, रचयित्वा कौटुम्बिकपुरुषान् शब्दयति, शब्दयित्वा एवमवादी - क्षिप्रमेत्र भी देवानुमियाः । श्रष्टाङ्गमहानिमित्तसूत्रार्थ +1ठकान् विविधशास्त्रकुशलान्, स्वप्नपाठकान शब्दयत, शब्दयित्वा एतां ममाप्तिकां क्षिप्रमेव प्रत्यपर्यत । ततः खलु ते कौटुम्बिकपुरुषाः सिद्धार्थेन राज्ञा एवमुक्ताः सन्तः हृष्टतुष्टाः करतलपरिगृहीतं दशनखं शिरस्यावत्तं मस्तकेऽञ्जलिं कृत्वा एवं देवस्तथे' - ति आज्ञायाः विनयेन सिद्धार्थस्य राज्ञो वचनं प्रतिशृण्वन्ति । ततः खलु ते कौटुम्बिकपुरुषाः यत्रैव स्वप्नपाठकानां गृहाणि तत्रैव उपागच्छन्ति, उपागम्य स्वप्नपाठकान् शब्दयन्ति ॥ ०४८ ॥
उसके छोर उत्तम सुवर्ण से अच्छी तरह युक्त थे। पर्दा तनवाने के पश्चात् चादर तथा कोमल तकिया से अच्छादित, विशिष्ट अंगों को सुखदायी एक भद्रासन त्रिशला क्षत्रियाणी के लिए रखवाया। तदन्तर कौटुम्बिक पुरुषों को बुलाया और बुलाकर कहा- हे देवानुमियों । शीघ्र ही अष्टांगमहानिमित्त के सूत्र और अर्थ के पाठक एवं विधि शास्त्रों में कुशल स्वमपाठकों को बुला लाओ और बुला कर शीघ्र ही मेरी आज्ञा मुझे वापिस लौटाओ ।
राजा सिद्धार्थ द्वारा इस प्रकार कहे जाने पर कौटुम्बिक पुरुष हृष्ट और तुष्ट हुए। दोनों हाथ जोड़कर मस्तक पर आवर्त्त एवं अंजलि करके 'हे नाथ! ऐसा ही होगा' इस प्रकार कह कर राजा सिद्धार्थ की आज्ञा को विनयपूर्वक स्वीकार करते हैं। तदनन्तर वे कौटुम्बिक पुरुष जहाँ स्त्रमपाठकों के घर थे, वहाँ पहुँचते हैं और स्त्रमपाठकों को बुलाते हैं ॥०४८॥
સારી રીતે ચુસ્ત હતા. પદો ખેચાવ્યા પછી ચાદર તથા કામળ ક્રિયા વડે આચ્છાદિત, વિશિષ્ટ. અગાને સુખદાયી એક ભદ્રાસન ત્રિશલા ક્ષત્રિયાણીને માટે ગાઠવાજ્યું. ત્યાર ખાદ કૌટુબિક પુરુષોને ખેલાવ્યા અને કહ્યું “ હે દેવાનુ પ્રિયા ! તરત જ અષ્ટાંગમહાનિમાંમત્તનાં સૂત્ર અને અર્થાંના પાકો અને વિવિધ શાસ્ત્રોમાં નિપુણુ સ્વપ્નપાઢકેને ખેલાવી લાવા, અને ખેલાવીને મારી આજ્ઞા-અનુસાર કર્યાના સમાચાર મને પહોંચાડા. રાજા સિદ્ધાર્થ દ્વારા આ પ્રમાણે કહેવાતા કૌટુંબિક પુરુષો હાર અને સ ંતેષ પામ્યાં. બન્ને હાથ જોડીને મસ્તક પર આવત અને અંજલિ કરીને “હું નાથ! એમ જ થશે”. આ પ્રમાણે કહીને રાજા સિદ્ધાની આજ્ઞાને વિનયપૂર્વક સ્વીકાર કરે છે, ત્યાર બદ તે કૌટુમ્બિક પુરુષો જ્યાં સ્વપ્નપાઠકના ઘર હતાં ત્યાં પહોંચે છે અને સ્વપ્નપાઠાને એલાવે છે (સ્૦૪૮)

Jain Educationational
Common
漫漫
कल्प
मञ्जरी
टीका
सम
पाठकावानम्
॥५३३||
Has.

Page #547

श्रीकल्पसूत्रे ॥५३४॥

टीका- 'तर से सिद्धत्थे राया' इत्यादि । ततः उपवेशनानन्तरं स सिद्धार्थों राजा आत्मनः स्वस्य अदुरसामन्ते= नातिसमीपे उत्तरपौरस्त्ये = पूर्वोत्तरान्तरालरूपे दिग्भागे = ईशानकोणे श्वेतवस्त्रप्रत्यवस्तृतानि=शुक्लवर्णाच्छादितानि सिद्धार्थमङ्गोपचारकृतशुभकर्माणि-सिद्धार्थः = श्वेतसर्षपः, मङ्गलोपचाराः विघ्नक्षयकारणीभूत सामग्र्यः तैः कृतं शुभं शुभकर्म यत्र तथाभूतानि अष्टसंख्यकानि भद्रासनानि रचयति = स्थापयति, रचयित्वा जवनिकां = 'पर्दा' इति भाषाप्रसिद्धाम् आच्छादयति = पादयतीत्युत्तरेणान्वयः तत्र कीदृशीं जवनिकाम् ? इत्याह-नानामणिरत्नमण्डितां-बहुविधमणिरत्नशोभिताम् अधिकप्रेक्षणीयरूपाम् अधिकम् = अत्यन्त प्रेक्षणीय-दर्शनयोग्यं रूपम्=आकारो यस्यास्ताम्, यद्वा-अधिकं बहु - नानाप्रकारं प्रेक्षणीयरूपं दर्शनीयवणं वस्तु यस्यां सा तथा ताम् = नानाप्रकारकदृश्यवर्णत्रस्तृविशिष्टाम्, महार्घारपत्तनोद्गतां - महार्घा - बहुमूल्या तादृशी या वरपत्तनोद्गतावरपत्तने = श्रेष्ठत्रस्त्रोत्पत्तिस्थाने उद्गताच्यूता च ताम् - बहुमूल्यां श्रेष्ठत्रस्त्रोत्पतिस्थाने निर्मितां च तथा श्लक्ष्णबहुभक्ति शतचित्रस्थानां - श्लक्ष्णानि = मनोहराणि बहुभक्तिशतानि=अनेकशतरचनाविशेक्युक्तानि
यानि
टीका का अर्थ- 'तणं से सिद्धत्थे' इत्यादि । सिंहासन पर आसीन होने के अनन्तर नरेश सिद्धार्थ ने अपने से न अधिक दूर और न अधिक समीप, पूर्व-उत्तर दिशाके अन्तराल - ईशान कोण में, श्वेत वस्त्रों से आच्छादित तथा श्वेत सरसोंसे और विघ्नों का विनाश करने वाली दूसरी मांगलिक शुभसामग्री से युक्त आठ भद्रासन रखवाये। भद्रासन रखवाकर बीच में एक पर्दा विचवा दिया। वह पर्दा नाना प्रकार के मणियों से तथा रत्नों से सुशोभित था । उसका आकार अत्यन्त दर्शनीय था । अथवा उसमें अनेक प्रकार की देखने योग्य सुन्दर सुन्दर वस्तुएँ बनी थीं। वह बहुमूल्य था और श्रेष्ठ वस्त्र वूनने वाले देश का बना हुआ था। उसमें मन को हरण करने वाले और सैकडों तरह की रचनाओं वाले चित्र बने हुए थे । ईहा
1
टीअन अर्थ- 'तपणं से सिद्धत्थे' इत्याहि. सिंहासन पर मेडां पछी शब्द सिद्धार्थ पोतानार्थी महुहर नहीं आने બહુ નજીક પણ નહીં, પૂર્વ તથા ઉત્તર દિશાની વચ્ચે ઇશાન ક્રાણુમાં, સફેદ વસ્ત્રોથી આચ્છાદિત, તથા શ્વેત સરસવ અને ત્રિશ્નોના વિનાશ કરનાર ખીજી માંગલિક શુભ સામગ્રીથી યુકત આઠ ભદ્રાસના મૂકાવ્યા, મૂકાવીને વચ્ચે એક પદોં તણાવ્યા. તે પદો વિવિધ પ્રકારના મણીએ તથા રત્ના વડે સુથેભિત હતા. તેને આકાર અત્યંત રમણીય હતે. અથવા તેમાં અનેક પ્રકારની જોવાલાયક સુંદર સુંદર વસ્તુઓ બનાવેલી હતી. તે ઘણૢા કીંમતી હતેા અને શ્રેષ્ઠ વસ્ત્ર વણનારા દેશમાં બનેલેા હતા. તેમાં મનાહર અને સેક્યા પ્રકારની રચનાઓવાળાં ચિત્ર દ્રારલા હતાં.
उडि: भग

漫漫 猪猪渲西藏
कल्प
मञ्जरी
टीका
स्त्रमपाठ
कानां त्रिश लायाश्व कृते भद्रा सनस्थाप
नम्
॥५३४॥
.

Page #548

भीकल्प
कल्प
मञ्जरी
॥५३५॥
टीका
चित्राणि तेषां स्थान स्थितिः यस्यां ताम् , तथा-ईहामृग-पभ-तुरग-नर-मकर-विहग-व्यालक-किबर-हरुशरम-वार-कुन्नर-नलता-पद्यलता-भक्तिचित्राम्-तत्र-ईहामृगोका , वृषभाबलोवईः, तुरगः अश्वः, नर:= मनुष्यः, मकरो जलजन्तुविशेषः, विहगः-पक्षी, व्यालकः सर्पः, किन्नरोज्यन्तरविशेषः, रुरु: मृगविशेषः, शरभ:अष्टापदः, चमर: आरण्यो गौः, कुञ्जरो-इस्ती, वनलतानोत्पादिलता-मालतीयधिकादिवल्ली, पालता-कमलिनी चेत्यासां या भक्तयो-रचनाविशेषास्ताभिश्चित्राम् अद्भुताम्, तथा-सुवचितपरकनकमबरपर्यन्तदेशभागाममुखचितासम्यग्रचिताः वरकनका उत्तमसुवर्णः प्रवरपर्यन्तानां मनोव बान्तानां देशभागा अवयवा यस्यां ताम् , यद्वा-सुखचितं वरकनकं यत्र तादृशाः प्रवरपर्यन्तदेशभागा यस्यां ताम्-सुपर्णसुगुम्फितमनोजवस्त्रान्तदेशभागयुक्तामित्यर्थः, एतादृशीम् आभ्यन्तरिकीम् आस्थानमण्डपमध्यवर्तिनीन् जवनिकां कर्षयतिपातयति, कर्षयित्वा आस्तरक-मृदुक-ममूरको-च्छादितम्-आस्तरकम् शय्योपर्याच्छादनास्त्रविशेषः,मृदुकममरकं-कोमलोच्छीर्षक-कोमलसिरोपधानम् , ताभ्याम् उच्छादितम् आच्छादितम् , तथा-धवलयनप्रत्यवस्तृतम् श्वेतवस्त्राच्छादितं,
बनिकावर्णनम्
मृग (वन्य पशु), बैल, घोड़ा, मनुष्य, मगर, पक्षी, किन्नर (एक प्रकार के व्यन्तर), रुरु (एक प्रकार के मृग), अष्टापद, चमर (जंगली गाय), हाथो, वन में उत्पन्न होने वाली मालती, यथिका आदि लताएँ और कमलिनी, इन सब की विशिष्ट रचना से वह अद्भुत था। उपके सुन्दर स्त्रों के किनारे के भाग उत्तम स्वर्ग से रचे हुए थे, अथवा उसके सुन्दर छोरों में उत्तम स्वर्ण लगा हुआ था।
इस प्रकारका सुन्दर पर्दा विंचवा कर चादर तथा कोमल सिरहाने से अच्छादित, श्वेत वस्त्र से आच्छादित, विलक्षण, अंगों को मुख उत्पन्न करने वाला, अत्यन्त कोमल भद्रासन त्रिशला क्षत्रियाणी के लिए
(वन्य पशु), मह, घोडा, मनुष्य, भगर, पक्षी, निर (मे २॥ ०4-1२), २२ (मे प्रानुभू), माप, Tara यभर (Uncी आय), हाथी, ना पेह। यता भारती, यूथ।। (डी) 4G सतायो, अने भावना, ये भयानमा વિશિષ્ટરચના વડે તે અદ્દભુત લાગતું હતું. તેના સુંદર વસ્ત્રોની કિનારાના ભાગે ઉત્તમ સુવર્ણથી રચેલ હતાં,
॥५३५॥ અથવા તેના સુંદર છેડાઓમાં ઉત્તમ સુવર્ણ લગાડેલું હતું.
આ જાતને સુંદર પદ ખેંચાવીને, ચાદર તથા કમળ તકિયાઓથી આચ્છાદિત, સફેદ વસ્ત્રથી આચ્છાદિત, , વિલક્ષણ અંગેને સુખ આપનારૂં, અત્યંત કમળ ભદ્રાસન, ત્રિશલા ક્ષત્રિયાણીને માટે મૂકાવ્યું. આસન ગોઠવાવીને
Jain Education Wational

inww.jainelibrary.org.

Page #549

विशिष्टं=विलक्षणम्, अङ्गसुखस्पर्शकम् =अङ्गानां मुखजनकं सुमृदुकम् = अत्यन्तकोमलम् त्रिशलायाः क्षत्रियाण्याः कृते भद्रासनं रचयति = कारयति, रचयित्वा कौटुम्बिकपुरुषान् शब्दयति = आइयति, शब्दयित्वा = आहूय एवं त्रक्ष्यमाणं श्रीकल्प- वचनम् अवदत् = अब्रवीत् भो देवानुप्रियाः ! यूयं क्षिप्रमेव शीघ्रमेव अष्टाङ्गमहानिमित्त मूत्रार्थपाठकान्-अष्टौ = भूकसूत्रे म्पोत्पातस्त्रमोल्कापाताङ्गस्फुरणस्वरव्यञ्जनलक्षणरूपाणि अङ्गानि यस्य तादृशं यन्महानिमित्तं तस्य यौ सूत्रार्थौ तयोः पाठकान्=अध्ययनशीलान्, तथा विविधशास्त्रकुशलान्- विविधानि अनेकप्रकाराणि यानि शास्त्राणि= ज्योतिषादीनि तत्र कुशलान् = निपुणान् स्त्रमपाठकान् =स्त्रमार्थप्रतिबोधकान् शब्दयत - आइयत, शब्दयित्वा एवं यथोक्ताम् प्रज्ञप्तिकां=ममाऽऽज्ञां क्षिप्रमेव प्रत्यर्पयत = महां निवेदयत । ततः = सिद्धार्थराजाज्ञानन्तरं खलु ते. कौटुम्बिकपुरुषाः सिद्धार्थेन राज्ञा एवम् = यथोक्तम् उक्ताः - निवेदिताः सन्तः हृष्टतुष्टाः = अत्यन्तप्रसन्नाः करतलपरिगृहीतं दशनखं - दश नखाः सन्ति यत्र तादृशम् शिरस्यावर्त्त मस्तकेऽञ्जलिं कृत्वा 'एवं देवस्तथेति' देवः = स्वामी
鱨 猪猪
॥५३६||

रखवाया। आसन रखवा कर कौटुम्बिक पुरुषों को बुलाया और बुला कर इस प्रकार कहा- हे देवानुमियों ! तुम लोग शीघ्र ही भूकम्प १, उत्पात २, स्वम ३, अंतरिक्ष ४, अंगों का फड़कना ५, स्वर ६, व्यंजन ७, और लक्षण ८; इन आठ अंगों वाले महानिमित्त के सूत्र और अर्थ के जो पाठक हैं तथा जो ज्योतिष आदि विविध शास्त्रों में कुशल हैं, उन स्वपाठकों को अर्थात् स्त्रम का फल बतलाने वालों को बुलाओ । मेरी यह आशा शीघ्र ही मुझे वापिस लौटाओ, अर्थात् मुझे सूचना दो ।
तदनन्तर सिद्धार्थ राजा की आज्ञा पाये हुए वे कौटुम्बिक पुरुष हृष्ट और तुष्ट हुए - अत्यन्त प्रसन्न हुए। उन्होंने दोनों हाथ जोड़ कर सिर पर आवर्त - अंजलि करके कहा - 'हे स्वामिन ! जो आपकी आज्ञा
કૌટુંબિક પુરુષ (આજ્ઞાંકિત પુરુષ)ને ખેલાવ્યા, અને ખેલાવીને આ પ્રમાણે કહ્યું-હે દૈવનુપ્રિયા ! તમે તુરતજ धरतीय १, उत्पात २, स्वप्न उ, अंतरिक्ष ४, अगो, स्वर ६, व्यंजन ७ खने अक्षय ८; मे माह गोवाजा महाનિમિત્તનાં સૂત્રો અને અર્થના જે પાકે છે, તથા જે જ્યેતિષ આદિ વિવિધ શાસ્ત્રોમાં નિપુણ છે, તેસ્વપ્નપાઠક એટલે કે સ્વપ્નનું મૂળ બતાવનારાઓને ખેલાવા. મારી આ આજ્ઞપ્રમાણે કર્યાની સૂચના મને તુરત જ પછી મેકલા. ત્યાર બાદ સિદ્ધાથ' રાજાની આજ્ઞા પામેલા કૌટુબિક પુરુષે હુ અને સ ંતેષ પામ્યા-અત્યંત પ્રસન્ન થયાં, તેમણે અને હાથ જોડીને માથા પર આવત અંજલિ કરીને કહ્યું- હે સ્વામી ! આપની જ આજ્ઞા છે તે

KRAKKKKKKKKI
कल्प
मञ्जरी टीका
स्वप्नपाठकानार्थ
कौटु
प्रति
सिद्धार्थस्य निदेशः
॥५३६ ॥
w

Page #550

श्रीकल्पसूत्रे
॥ ५३७ !!
Jain Educationi
यथाऽऽज्ञापयति, तथैव करिष्यामः' इत्येवं, तथा सिद्धार्थस्य राइ आज्ञाया वचनं विनयेन प्रतिगृण्वन्ति = स्त्रीकुर्वन्ति । ततस्ते कौटुम्बिकपुरुषा यत्रैव स्वप्नपाठकानां गृहाणि तत्रैत्र उपागच्छन्ति, उपागम्य स्वप्नपाठकान शब्दयन्ति = आह्वयन्ति । । ०४८ ॥
मूलम् - तरणं ते सुमिणपाढगा सिद्धस्थस्स रन्नो कोटुंबिय पुरिसेहिं सदाविया समाणा हट्टा हाया कलिकम्मा कयकोउयमंगलपायच्छित्ता अप्पमहस्याभरणालंकियसरीरा सएहिं सएहिं गिहेहिं पडिणिक्खमिता एगओ मिलंति, मिलित्ता जेणेव सिद्धत्थस्स रनो बाहिरिया उवद्वाणसाला जेणेव सिद्धत्थे राया तेणेव उवागच्छंति, उवागच्छित्ता सिद्धत्थं रायं जपणं विजएणं वद्धावेति । सिद्धत्थेणं रना सकारिया सम्माणिया समाणा पुन्नत्थे भासणेसु निसीयंति | ०४९ ॥
छाया - ततः खलु ते स्वप्नपाठकाः सिद्धार्थस्य राज्ञः कौटुम्बिकपुरुषैः शब्दिताः सन्तः हृष्टतुष्टाः स्नाताः कृतवलिकर्माणः कृतकौतुकमङ्गलप्रायश्चित्ताः अल्पमहार्घाभरणालङ्कृतशरीराः स्वकेभ्यः स्वकेभ्यो गृहेभ्यः
है, तदनुसार ही करेंगे।' यह कह कर उन्होंने सिद्धार्थ राजा की आज्ञा के वचन विनयपूर्वक स्वीकार किये । तब वे कौटुम्बिक पुरुष जहां स्वमपाठकों के घर थे, वहाँ पहुँचे और उन्होंने स्वमपाठकों को बुलाया || सू० ४८ ॥ मूलका अर्थ- 'तर णं ते सुमिण' - इत्यादि । सिद्धार्थ राजा के कौटुम्बिक पुरुषों द्वारा बुलाने का आदेश पा कर पाठकों ने हर्षित और सन्तुष्ट होकर स्नान किया, बलिकर्म किया, कौतुक, मंगल और प्रायश्चित्त किया। अल्पभार और बहुमूल्यवाले आभूषणों से शरीर को विभूषित किया। फिर अपने-अपने घरों से निकलकर एकस्थान
પ્રમાણે જ અમે વશું.' આમ કહીને તેમણે સિદ્ધાર્થ રાજાની આજ્ઞાના વિનયપૂર્ણાંક સ્વીકાર કર્યા ! પછી તે કૌટુબિક પુરુષ। જયાં તે સ્વપ્નપાઠકાનાં ઘર હતાં ત્યાં ગયા, અને તેમણે સ્વમપાકને બેલાવ્યા. (સૂ૦ ૪૮)
भूजना अर्थ - "तपणं ते सुमिण - ४त्याहि सिद्धार्थ राजना छोटुम्मि पुरुषो वडे मोसावायेस स्वप्न પાર્ટકાએ હર્ષી તથા સંતાષ પામીને સ્નાન કર્યુ, બળિકમ કર્યું, કૌતુક, મંગળ અને પ્રાયશ્ચિત્ત કર્યો', હલકા વજનનાં તથા ધણાં કીમતી આભૂષણેાથી શરીરને વિભૂષિત કર્યું. પછી પોતપાતાના ઘેરથી નીકળ્યા અને એકઠા
&
कल्प
मञ्जरी
टीका
स्वप्नपाठकाहानम्
॥५३७॥
.

Page #551

कल्पमञ्जरी
॥५३८॥
टीका
कई प्रतिनिष्क्रम्य एकतो मिलन्ति, मिलित्वा यत्रैव सिद्धार्थस्य राज्ञो बासोपस्थानशाला यत्रैव सिद्धार्थों राजा तत्रैव
उपागच्छन्ति, उपागम्य सिद्धार्थ राजानं जयेन विजयेन वयन्ति, सिद्धार्थेन राज्ञा सत्कारिताः सम्मानिताः सन्तः पूर्वन्यस्तेषु भद्रासनेषु निषीदन्ति ॥सू०४९।।
टीका-'तए णं ते इत्यादि। ततः खलु ते पूर्वोक्ताः स्वमपाठकाः सिद्धार्थस्य राज्ञः कौटुम्बिकपुरुषैः शब्दिताः सन्तः हृष्टतुष्टाः स्नाताः, कृतवलिकर्माणः कृतवायसादिपक्ष्यन्नविभागाः, कृतकौतुकमङ्गलपायश्चित्ताः कृतमपीतिलकादिदध्यक्षतादिरूपदुःस्वप्नविघातकमातःकृत्याः, अल्पमहा_ऽऽभरणालङ्कृतशरीरा-भल्पभारबहुमूल्यकहीरकाद्यलङ्कारशोभितशरीराः, स्वकेभ्यः स्वकेभ्यो गृहेभ्यः प्रतिनिष्क्रम्य=निःसृत्य एकता एकस्मिन् स्थाने मिलन्ति सम्मिलिता भवन्ति, मिलित्वा यत्रैव सिदार्थस्य राम्रो बायोपस्थानशाला यत्रैव पर इकटे हुए, इकट्ठे होकर जहाँ राजा सिद्धार्थ की बाह्य उपस्थानशाला थी और जहाँ राजा सिद्धार्थ थे। वहाँ आ पहुँचे, आकर राजा सिद्धार्थका 'आपकी जय विजय हो' कह कर अभिनन्दन किया। राजा सिद्धार्थ ने उनका सत्कार और सम्मान किया। वे पहले रक्खे हुए भद्रासनों पर बैठ गये ॥०४९॥
टीका का अर्थ 'तए णं ते मुमिण'-इत्यादि। सिद्धार्थ राजा के कौटुम्बिक पुरुषों द्वारा बुलाये गये वे स्वप्नपाठक हृष्ट और तुष्ट हुए। उन्होंने स्नान किया। काक आदि पक्षियों को अन्नादि प्रदान किया । कौतुक-मपीतिलक आदि, मंगल-दही अक्षत आदि, तथा दुष्ट स्वप्नों के फल के विघात करने वाला प्रायश्चित्त किया। अल्प भारवाले और बहुमूल्य आभूषणों से अपने शरीर का शृंगार किया। फिर अपने-अपने घरों से निकले और एक स्थान पर इकट्ठे होकर जहाँ राजा सिद्धार्थकी बाहरी उपस्थानशाला थी और जहाँ राजा सिद्धार्थ થયાં. એકત્ર થઈને જ્યાં રાજા સિદ્ધાર્થની બહારની ઉપસ્થાનશાળા હતી, જ્યાં રાજા સિદ્ધાર્થ હતા, ત્યાં આવી પહોંચ્યા ત્યાં પહોંચીને “આપને જય હે, આપને વિજય હો” એમ કહીને રાજા સિદ્ધાર્થને અભિનન્દન આપ્યાં. રાજા સિદ્ધાર્થે તેમને સત્કાર અને સન્માન કર્યું. તેઓ પહેલેથી ગોઠવેલાં ભદ્રાસન પર બેસી ગયાં. (સૂ૦ ૪૯)
टानी अ-'तपण ते सुमिण'-त्याहि.सिद्धार्थ राजनीभित्र पुरुषो द्वारा मावावाये सपना भने સંતોષ પામ્યા. તેમણે સ્નાન કર્યું. કાક (કાગડ) આદિ પક્ષીઓને અનાદિ પ્રદાન કર્યું. કૌતુક-મીતિલક આદિ, મંગળ-દહીં અક્ષત આદિ તથા દુષ્ટ સ્વપ્નનાં ફળને નાશ કરનાર પ્રાયશ્ચિત્ત કર્યું. હલકાવજનવાળાં તથા ઘણું જ કીમતી આભૂષણો વડે શરીર શણુગાયું. પછી પોતપોતાના ઘેરથી નીકળીને અને એક જગ્યાએ એકઠાં મળીને જ્યાં રાજાની
स्वप्नपाठकानां राजमार दर्शनाय
सज्जनम्
॥५३८॥

.

Page #552

कल्पमञ्जरी टीका
सिद्धार्थो राजा तत्रैवोपागच्छन्ति, उपागम्य सिद्धार्थ राजानं जयेन जयशब्देन विजयेन विजयशब्देन बर्द्धयन्ति अभिनन्दयन्ति-तव जयोऽस्तु तव विजयोऽस्त्विति वदन्तस्तेऽभिनन्दनं कुर्वन्तीत्यर्थः। ततः सिद्धार्थेन राज्ञा ते स्वमपाठकाः सत्कारिताः-सुवचनेन सत्कारिताः, आसनप्रदानादिना सम्मानिताः सन्तः पूर्वन्यस्तेषु-पूर्वस्थापितेषु भद्रासनेषु निषीदन्ति-उपविशन्ति ॥०४९॥
मूलम्-तए णं से सिद्धत्थे राया जवनियंतरिय तिसलं देविं ठवेइ, ठवेत्ता सुवष्णरययाइमंगलियवत्थुपडि पुण्णहत्थे परेणं विणएणं ते सुमिणपाहए एवं वयासी-एवं खलु देवाणुप्पिया! तिसला देवी अज तंसि तारिसगंसि सयणिज्जंसि पुन्धरत्तावररत्तकालसमयंसि सुत्तजागरा ओहीरमाणी२ गयवसहाइच उद्दसमहामुमिणे पासित्ता गं पडिबुद्धा, तं एएसिं णं देवाणुप्पिया! उरालाणं धन्नाणं मंगल्लाणं सस्सिरीयाणं महासमिणाणं के मन्ने कल्लाणे फलवित्तिविसेसे भविस्सइ ? तए णं ते सुमिणपाढगा सिद्धत्थस्स रन्नो अंतिए एयमढे सोच्चा निसम्म हतुहा ते महामुमिणे सम्म ओगिण्हंति, ईई अणुपविसंति, अन्नमन्नेणं सद्धिं संचालैंति। तए णं ते सुमिणपाडगा तेसिं चउद्दसण्डं महासुमिणाणं लद्धत्या गहियट्ठा पुच्छियट्टा विणिच्छियट्ठा अहिगयट्ठा सिद्धत्थस्स स्नो पुरओ सुमिणसत्थाई उच्चारेमाणा २ एवं वयासी-एवं खलु अम्हाणं सामी! सुमिणसत्थंमि वावत्तरिए सुमिणेसु तीसं महामुमिणा पन्नत्ता, तत्थ णं सामी अरिहंतमायरो वा चकवहिमायरो वा अरिहंतसि वा चक्कट्टिसि वा गम्भं वक्कममाणंसि एएसिं तीसाए महासुमिणाणं इमे गयवसहाइचउद्दसमहामुमिणे पासित्ता णं पडिबुझंति, तं एवं खलु देवाणुप्पिया! तिसलाए देवीए इमे पसत्था चउद्दस महामुनिणा दिट्ठा, एवं
सिद्धार्थ
कृतः स्वप्नपाठकानां सत्कारः
थे, वहाँ आये। 'आपकी जय विजय हो।-इस प्रकार कहते हुए उन्होंने राजा सिद्धार्थ का अभिनन्दन किया। तब राजा सिद्धार्थ ने मधुर वचन कहकर उनका सत्कार किया और आसनमदान आदि करके सन्मान किया। फिर वे पहले से स्थापित किये हुए भद्रासनों पर बैठ गये ॥सू०४९॥
॥५३९॥
१६२नी पस्थाना[AMARI &ती, भने यस सिद्धाय तात्या आल्या. "orial, आपनो विन्य है!" એવા શબ્દો વડે તેમણે રાજ સિદ્ધાર્થને અભિનંદન આપ્યાં. ત્યારે રાજા સિદ્ધાર્થે મીઠાં વચનેથી તેમને સત્કાર કર્યો અને આસન આપીને તેમનું સન્માન કર્યું. પછી તેઓ પહેલેથી જ ગઠવેલાં આસન પર બેસી ગયા. (સૂ૦ ૪૯)
Jain Educatiemational

SN
.

Page #553

श्रीकल्प
मू ॥५४॥
मंगल्ला धन्ना सस्सिरीया आरोग्ग-तुहिन्दीहाउ-कल्लाण-मंगल्ल-कारगाणं सामी! महामुमिणा दिट्टा, तणं अत्थलाभोसामी! भविस्सइ, भोगलाभो सामी ! भविस्सइ, सोक्खलाभो सामी ! भविस्सइ, रजलाभो सामी ! भविस्सइ, रटुलाभो सामी! भविस्सइ, पुत्तलामो सामी! भविस्सइ । एवं खल सामी! तिसला देवी नवण्हं मासाणं बहुपडिपुष्णाणं अद्धटुमाग य राइंदियाणं विइक्कताण कुलकेउं कुलदीवं कुलपव्वयं कुलवडिंसयं कुलतिलयं कुलकित्तिकरं कुलणंदिकरं कुलजसकरं कुलदिणयरं कुलाधारं कुलपायचं कुलतंतुसंताणविवद्धणकरं सुकुमालपाणिपायं अहीणपडिपुष्णपंचिंदियसरीरं लक्खणवंजणगुणोववेयं माणुम्माणपमाणपडिपुष्णसुजायसव्वंगसुंदरंगं ससिसोमागारं कंतं पियदंसणं सुरुवं दारयं पयादि। सेऽवि य णं दारए उम्मुक्कबालभावे विष्णागपरिणयमित्ते जोवणगमणुप्पत्ते सूरे वीरे विक्कंते वित्थिन्नविउलबलवाहणे चाउरंतचकवट्टी राजबई राया भविस्सइ, जिणे वा तिलुकनायगे धम्मवरचाउरंतबट्टी भविस्सइ, तं उराला णं धन्ना णं मंगल्ला ण देवाणुप्पिया! तिसलाए देवीए सुमिणा दिट्ठा। तए णं सिद्धत्थे राया तेसिं सुमिणपाढगाणं अंतिए एयमढे सोचा निसम्म हट्ठतुठे चित्तमाणदिए हरिसवसविसप्पमाणहियए ते सुमिणलकावणपाढए एवं बयासी-एवमेयं देवाणुप्पिया! तहमेयं देवाणुप्पिया ! अवितहमेयं देवाणुप्पिया! इच्छियमेयं देवाणुप्पिया! पडिच्छियमेयं देवाणुप्पिया! इच्छियपडिच्छियमेयं देवाणुपिया ! सच्चे णं एस अठे से जहेयं तुब्भे वयह-त्ति कटु ते मुमिणे सम्म पडिच्छइ, पडिच्छित्ता ते सुमिणलक्खणपाढए विउलेणं असणपाणखाइमसाइमेणं वत्थगंधमल्लालंकारेणं सकारेड सम्माणेइ, विउलं जीवियारिहं पीइदाणं दलह, तओ पं ते पडिविसज्जेइ ।मु०५०॥
छाया-ततः खलु स सिद्धार्थों राजा जवनिकान्तरितां त्रिशलां देवीं स्थापयति, स्थापयित्वा सुवर्ण- रजतादिमाङ्गलिकवस्तुप्रतिपूर्णहस्तः परेण विनयेन तान् स्वमपाठकान् एवमवादीत-एवं खलु देवानुप्रियाः!
मूल का अर्थ-'तए णं से सिद्धत्थे' इत्यादि। तत्पश्चात सिद्धार्थ राजा पर्दे की ओट में त्रिशला देवी को विठलाया। फिर हाथ में सुवर्ण-रजत आदि मांगलिक वस्तु लेकर अत्यन्त विनय के साथ उन स्वप्नपाठकों से इस प्रकार कहा-'हे देवानुप्रियो ! आज उस पूर्ववर्णित शय्या पर मध्यरात्रि के समय,
भूगन। मथ- "तए से सिद्धत्थे" त्या. त्या२ मा २२० सिद्धार्थ पानी भाउमा निशावान બેસાડયાં. પછી હાથમાં સુવર્ણ, રજત આદિ માંગલિક વસ્તુઓ લઈને અત્યંત વિનયની સાથે તે સ્વપ્ન પાઠકોને આ प्रभाये खु- देवानुप्रिया! 20 ते (पूर्व पति) शभ्या ५२, मध्यरात्रे, सुस्ता -या ती मने थोडी
स्वमपाठक
कृतस्वमबार फलनिवे
दन, वस्त्रादिप्रदानेन राजकृतः स्वप्नपाठक सत्कारः
||५४०॥
Jain toucan
DrPrivate&Personal use Only
Fi

Page #554

श्रीकल्प
मूत्रे ॥५४शा
त्रिशला देवी अद्य तस्मिन् तादृशे शयनीये पूर्वरात्रापररात्रकालसमये सुप्तजागरा निद्रान्ता २ गजवृषभादचतुर्दशमहास्वमान् दृष्ट्वा खलु प्रतिबुद्धा, तत् एतेषां खलु देवानुप्रियाः! उदाराणां धन्यानां मङ्गल्यानां सश्रीकागां महास्वमानां को मन्ये कल्याणः फलवृत्तिविशेपो भविष्यति । ततः खलु ते स्वप्नपाठकाः सिद्धार्थस्य । राज्ञोऽन्तिके एतमर्थ श्रुत्वा निशम्य हृष्टतुष्टास्तान् महास्वमान् सम्यक् अवगृह्णन्ति, ईहामनुपविशन्ति, अन्योऽन्येन . साई संचालयन्ति । ततः खलु ते स्वमपाठकाः तेषां चतुर्दशानां महास्वमानां लब्धार्था गृहीतार्थाः पृष्टार्था विनिश्चितार्था अधिगतार्थाः सिद्धार्थस्य राज्ञः पुरतः स्वप्नशास्त्राण्युच्चारयन्तः एवमवादिषुः-एवं खलु अस्माकं स्वामिन् ! स्वप्नशास्त्रे द्वासप्ततौ स्वप्नेषु त्रिंशत् महास्वप्नाः प्रज्ञप्ताः, तत्र खलु स्वामिन् ! अर्हन्मातरो वा चक्र
कल्पमञ्जरी
टीका
सुप्तजागरा-कुछ सोती कुछ जागती हुई, त्रिशला देवी ने गज-वृषभ-आदि चौदह महास्वप्न देखे हैं, तो हे देवानुप्रियो! उन उदार, धन्य, मांगलिक, सश्रीक महास्वप्नों का क्या फल-विशेष होगा?
तब वे स्वमपाठक सिद्धार्थ राजा के पास से इस अर्थ को सुनकर हृष्ट-तुष्ट हुए। उन्होंने उन महास्वप्नों को भलीभांति हृदय में धारण किया। उन पर विचार किया। आपस में मिलकर निर्णय किया। तब उन स्वमपाठकों को उन चौदह महास्वप्नों का अर्थ लब्ध-माप्त हो गया, गृहीत हो गया, उन्होंने एक दूसरे से अर्थ पूछ लिया, पूरी तरह निश्चित कर लिया, गहराई से अर्थ जान लिया। तत्पश्चात् वे राजा सिद्धार्थ के सामने स्वमशास्त्रों के पाठों का उच्चारण कर-कर के इस प्रकार बोले-“हे राजन् ! हमारे स्वमशास्त्र में बहत्तर प्रकार के स्वमों में तीस महास्वप्न बतलाये हैं। हे स्वामिन् ! अर्हन्त की माताएँ और
स्वमफलकथनम्न
જાગતી એવી ત્રિશલાદેવીએ, ગજ, વૃષભ આદિ ચૌદ મહાસ્વપ્ન જોયાં છે. તે હે દેવાનુપ્રિયે! તે ઉદાર, ધન્ય, માંગલિક, શ્રીક મહાસ્વપ્નનું વિશેષ ફળ શું હશે?
ત્યારે તે સ્વપ્નપાઠકે સિદ્ધાર્થ રાજાની પાસેથી આ અર્થને સાંભળીને હર્ષ તથા સંતેષ પામ્યા. તેમણે તે મહાસ્વપ્નને સારી રીતે હદયમાં ધારણ કર્યા. તેમને વિષે વિચાર કર્યો. અંદરોઅંદર મળીને નિર્ણય કર્યો. ત્યારે તે સ્વપ્ન પાઠકે તે ચૌદ મહાસ્વપ્નને અર્થ પામી ગયા, ગ્રહણ કર્યો, તેમણે એકબીજાને અથ પૂછી લીધે,
પૂર્ણ રીતે નક્કી કરી લીધે, ઊંડાઈથી સમજી લીધે. ત્યાર બાદ તેઓ રાજા સિદ્ધાર્થની સામે સ્વપ્નશાસ્ત્રના છે. પાઠોનું ઉચ્ચારણ કરી કરીને આ પ્રમાણે છેલ્યા- હે રાજન! અમારા સ્વપ્નશાસ્ત્રમાં તેર પ્રકારનાં સ્વ
Jain Educatia
national

.

Page #555

श्रीकल्यसूत्रे
॥५४२||
Jain Education
河鎮
मातरो वा अर्हति चक्रवर्तिनि वा गर्भम् अवक्राम्यति एतेषां त्रिशतो महास्वप्नानाम् इमान् गजवृषभादिचतुर्दशमहास्वप्नान् दृष्ट्वा खल प्रतिबुध्यन्ते, तत् एवं खलु देवानुप्रियाः ! त्रिशलया देव्या इमे प्रशस्त चतुर्दश महास्वप्नाः दृष्टाः, एवं मङ्गल्याः धन्याः सश्रीकाः आरोग्य - तुष्टि - दीर्घायुः - कल्याण-मङ्गलकारकाः खलु स्वामिन ! महास्वप्नाः दृष्टाः, तत् खलु अर्थलाभः स्वामिन्! भविष्यति, भोगलाभः स्वामिन् ! भविष्यति, सौख्यलाभः स्वामिन्! भविष्यति, राज्यलाभः स्वामिन ! भविष्यति, राष्ट्रलाभः स्वामिन् ! भविष्यति, पुत्रलाभः स्वामिन् ! भविष्यति । एवं खलु स्वामिन्! त्रिशला देवी नवसु मासेषु बहुप्रतिपूर्णेषु अर्द्धाष्टमेषु च रात्रिन्दिवेषु व्यतिक्रान्तेषु कुलकेतुं कुलदीपं कुळपर्वतं कुलावतंसकं कुलतिलकं कुलकीर्तिकरं
चक्रवर्ती की माताएँ, जब अर्हन्त और चक्रवर्त्ती गर्भ में उत्पन्न होते हैं तब, उन तीस महास्वनों में से ये गज एवं वृषभ आदि के चौदह महास्वप्नों को देख कर जागती हैं। अत एव - हे देवानुप्रिय ! त्रिशला देवीने ये शुभ चौदह महास्वप्न देखे हैं । इसी प्रकार हे स्वामिन्! मांगलिक, धन्य, सश्रीक तथा आरोग्य, सन्तोष, दीर्घायु, कल्याण और मंगल करने वाले महास्वप्न देखे हैं । इन्हें देखने से हे स्वामिन्! अर्थ का लाभ होगा, हे स्वामिन् ! भोग का लाभ होगा, हे स्वामिन्! राष्ट्र का लाभ होगा और हे स्वामिन् ! पुत्र का लाभ होगा । हे स्वामिन् ! त्रिशला देवी पूरे नौ मास व्यतीत होजाने पर और साढ़े सात अहोरात्र बीतने पर कुलपताका, कुलदीपक, कुलशैल, कुल के आभूषण, कुलतिलक, कुल की कीर्ति बढाने वाले कुल की वृत्ति-मर्यादा
માંથી ત્રીસ મહાસ્વપ્ના બતાવ્યાં છે. હે મહારાજા ! અહુન્તની માતાએ તથા ચક્રવર્તીની માતા, જ્યારે અન્ત અને ચક્રવર્તી ગČમાં આવે છે, ત્યારે એ ત્રીસ મહાસ્વપ્નામાંથી ગજ, વૃષભ આદિનાં એ ચૌદ મહાસ્વપ્ના જોઈને ાગે છે. તેથી હે દેવાનુપ્રિય ! ત્રિશલાદેવીએ તે ચૌદ શુભ મહાસ્વપ્ના જોયાં છે. આ પ્રમાણે માંગલિક, ધન્ય, સશ્રીક તથા આરોગ્ય, સ ંતાષ દીર્ઘાયુ, કલ્યાણુ અને મંગળ કરનારાં મહાસ્વપ્નો જોયાં છે. હે મહારાજા ! તે સ્વપ્ના જોવાને કારણે ધનના લાભ થશે, ભેગના લાભ થશે, સુખના લાભ થશે, રાજ્યનેા લાભ થશે, રાષ્ટ્રના લાભ થશે, અને હે રાજન્! પુત્રને પણ લાભ થશે. ત્રિશલાદેવી પૂરા નવ માસ અને સાડા સાત અહેરાત્ર (દિવસ-રાત્ર) પસાર થતાં, કુળપતાકા, કુળદીપક, કુળશૈલ, કુળનાં આભૂષણ, કુળતિલક, કુળની કીતિ વધારનાર, કુળની વૃત્તિ
कल्प
मञ्जरी
टीका
स्वप्नफलकथनम्
॥५४२ ॥
w.jainelibrary.org

Page #556

श्रीकल्प
कुलहात्तकर कुलनान्दकर कुलयशस्कर कुलदिनकर कुलाधार कुलपादप कुलतन्तुसन्तानाववद्धनकर सुकुमारपाणिपादम् अहीनप्रतिपूणनेन्द्रियशरीरं लक्षणव्यञ्जनगुणोपपेतं मानोन्मानप्रमाणप्रतिपूर्णमुनातसर्वाङ्गसुन्दराज शशिसौम्याकारं कान्तं प्रियदर्शन सुरूपं दारकं प्रजनयिष्यति । सोऽपि च खलु दारकः उन्मुक्तबालभावः विज्ञातपरिणतमात्रः यौवनकमनुप्राप्तः शूरो वीरो विक्रान्तः विस्तीर्णविपुलबलवाहनः चातुरन्तचक्रवर्ती राजपतिः राजा भविष्यति, जिनो वा त्रैलोक्यनायको धर्मवरचातुरन्तचक्रवर्ती भविष्यति । तत् उदाराः खलु धन्याः
कल्पमञ्जरी
॥५४३॥
टीका
बढ़ाने वाले, कुल में आनन्द उत्पन्न करने वाले, कुल का यश फैलाने वाले, कुल के लिए सूर्य के समान, कुल के आधार, कुल के लिए तरु के समान, कुल की वेल बढ़ाने वाले, सुकुमारकरचरणवाले, हीनतारहित पूरी पाँचों इन्द्रियों से सम्पन्न शरीर वाले, लक्षणों एवं व्यंजनों के गुणों से युक्त अथवा लक्षणों (शुभ रेखाओं) व्यंजनों (मस तिल आदि) तथा गुणों (उदारता आदि) से युक्त, मान उन्मान और प्रमाण से युक्त मनोहर अंगोपांगों से सुन्दर शरीर वाले, चन्द्रमा के समान सौम्यस्वरूप वाले, कमनीय, भियदर्शन और सुन्दररूप से सम्पन्न पुत्र को जन्म देंगी।
वह बालक बाल्यावस्था को पार करके विज्ञानसम्पन्न होकर और यौवन को प्राप्त करके शूर, वीर, विक्रमवान् , विस्तीर्ण तथा विपुल बल और वाहनों वाला और चारों दिशाओं के अन्त तक शासन करने वाला चक्रवर्ती राजाधिराज होगा, अथवा तीन लोक का नायक धर्मवरचातुरन्तचक्रवर्ती जिन होगा। सो हे देवानुप्रिय!
स्वमफलकथनम्
મર્યાદા વધારનાર, કુળમાં આનંદ ઉત્પન્ન કરનાર, કુળને વશ ફેલાવનાર, કુળને માટે સૂર્ય સમાન, કુળને આધાર, કુળને માટે તરુ સમાન, કુળની વેલ વધારનાર, સુકુમાર હાથ-પગવાળા, હીનતારહિત પૂરી પાંચ ઇન્દ્રિયેથી
યુક્ત શરીરવાળા, લક્ષણે અને વ્યંજનેના ગુણવાળા અથવા લક્ષણે (શુભ રેખાઓ) વ્યંજને (મસ, તલ આદિ) સી તથા ગુણે (ઉદારતા આદિ) વાળા, માન ઉન્માન અને પ્રમાણુથી યુક્ત, મનહર અંગે પાંગથી સુંદર શરીરવાળા
ચન્દ્રમાના જેવા સૌમ્ય સ્વરૂપવાળા, કમનીય, પ્રિયદર્શન અને સુંદર રૂપથી સંપન્ન પુત્રને જન્મ આપશે. તે બાળક બાલ્યાવસ્થા પસાર કરીને વિજ્ઞાનયુક્ત થઈને અને યૌવનને પામીને શર, વીર, પરાક્રમી, વિશાળ તથા વિપુલ બળ અને વાહનેવાળો અને ચારે દિશાઓના અન્ન સુધી શાસન કરનાર ચક્રવતી રાજાધિરાજ થશે, અથવા ત્રણ લોકને નાયક ધર્મવરચાતુરન્તચવતી જિન થશે. તે હે દેવાનુપ્રિય! ત્રિશલાદેવીએ નક્કી જ ઉદાર, નક્કી જ ધન્ય અને
॥५४३॥
Jain Educatior
a tional

Page #557

खलु मङ्गल्याः खलु देवानुपियाः! त्रिशलया देव्या स्वप्नाः दृष्टाः। ततः खलु सिद्धार्थों राजा तेषां स्वप्नपाठकानामन्तिके एतमर्थ श्रुत्वा निशम्य हृष्टतुष्टः चित्तानन्दितो हर्षवंशविसर्पद्धृदयः तान् स्वप्नलक्षणपाठकान् एवमवादीद्-एवमेतद् देवानुभियाः! तथैतद् देवानुपियाः! इष्टमेतद् देवानुपियाः! प्रतीष्टमेतद् देवानुभियाः! इष्टप्रतीष्टमेतद् देवानुपियाः! सत्यः खलु एषोऽर्थः, यथतं यूयं वदथेति कृत्वा तान स्वप्नान सम्यक् प्रतीच्छति, प्रतीष्य तान् स्वप्नलक्षणपाठकान् विपुलेन अशनपानखादिमस्वादिमेन - वस्त्रगन्धमाल्यालङ्कारेण सत्करोति
श्रीकल्प
मूत्रे -॥५४४॥
त्रिशला देवीने निश्चय ही उदार, निश्चय ही धन्य और निश्चय ही मांगलिक स्वप्न देखे हैं।"
तब राजा सिद्धार्थ उन स्वप्नपाठकों से इस बात को सुनकर और समझ कर हृष्टतुष्ट हुए । उनका चित्त आनन्दित हो गया । हर्ष से हृदय खिल गया। उन्होंने स्वप्नपाठकों से कहा-हे देवानुप्रियो! ऐसा ही होगा। आपका कथन सत्य है। हे देवानुप्रियो ! आपका कथन असत्य नहीं है। हे देवानुप्रियो! आपका कथन असंदिग्ध (सन्देहरहित) है। हे देवानुप्रियो ! यह कथन इष्ट है। हे देवानुपियो। यह पुनः पुनः इष्ट हैं। है देवानुपियो ! यह इष्ट और विशेष इष्ट है। आप जो कहते हैं सो बात सत्य है।
इस प्रकार कह कर उन्होंने स्वप्नों को सम्यक् प्रकार से स्वीकार किया, स्वीकार कर के उन स्वप्नलक्षणपाठकों को प्रचुर अशन, पान, खादिम और स्वादिम से तथा वस्त्र, गंध, माला और अलंकार से सत्कारित और सम्मानित किया, तथा जीविका के योग्य विपुल प्रीतिदान दिया। तत्पश्चात्
र सिद्धार्थकृतः स्वमपाठकानों सत्कारः
નક્કી જ માંગલિક સ્વપ્નો જોયાં છે.
ત્યારે રાજા સિદ્ધાર્થ તે સ્વપ્ન પાઠકેની તે વાત સાંભળીને એને સમજીને હર્ષ તથા સંતેષ પામ્યા. તેમનું ચિત્ત પ્રસન્ન થયું. હર્ષથી હદય ખીલી ઉઠયું. તેમણે સ્વપ્ન પાઠકેને કહ્યું- હે દેવાનુપ્રિયે! એમ જ થશે. આ૫નું કથન સાચું છે. હે દેવાનુપ્રિયે! આપનું કથન અસત્ય નથી. હે દેવાનુપ્રિયે! આ૫નું કથન અસંદિગ્ધ (સંદેહ વિનાનું) છે. હે દેવાનુપ્રિયે! આ કથન ઈષ્ટ છે. હે દેવાનુપ્રિયે ! એ ફરી ફરીને ઈષ્ટ છે. હે દેવાનુપ્રિયે! એ ઈષ્ટ અને વિશેષ ઈષ્ટ છે. આપ જે વાત કહે છે તે સાચી છે. આ પ્રમાણે કહીને
તેણે તે સ્વપ્નને સારી રીતે સ્વીકાર કર્યો. સ્વીકાર કરીને તે સ્વપ્ન-લક્ષણપાઠકેને પુષ્કળ અચન, પાન, ખાદિમ તણ અને સ્વાદિમથી તથા વસ્ત્ર, ગંધ, માળા, અને અલંકારથી સત્કાર કર્યો અને સન્માન કર્યું તથા જીવિકાને
॥५४४||
Jain Education national
Ki

Page #558

श्रीकल्पसूत्रे
॥५४५॥
獎賞獎獎
सन्मानयति, विपुलं जीवका प्रीतिदानं ददाति ततः खलु तान् प्रतिविसर्जयति ॥ ०५० ॥
टीका - 'तरणं से सिद्धत्ये' इत्यादि । ततः = स्वप्नपाठकोपवेशनानन्तरं खलु स सिद्धार्थो राजा त्रिशलां दे जवनिकान्तरितां = जवनिकामध्यगतां स्थापयति, स्थापयित्वा सुवर्णरजतादिमाङ्गलिकवस्तुप्रतिपूर्णहस्तः= सुवर्णादि शुभवस्तु हस्ते गृहीत्वा परेण उत्कृष्टेन विनयेन = नम्रभावेन तान् भद्रासनोपविष्टान् स्वप्नपाठकान् एवं वक्ष्यमाणं वचनम् अवादीत् = कथितवान् - 'एवं खलु इत्यादि । हे देवानुप्रियाः ! त्रिशला देवी अद्य तस्मिन् तादृशे = कृतपुण्यपुञ्जानामुपभोग्ये शयनीये = पर्यङ्के पूर्वरात्रापररात्रकालसमये - पूर्वरात्रः -पूर्वा चासौ रात्रिश्चेति पूर्वरात्रः, अपररात्र: - अपरा चासौ रात्रिश्चेति - अपररात्रः, पूर्वरात्रश्चासौ अपरात्रश्चेति पूर्वरात्रापररात्रः - मध्यरात्र इत्यर्थः, तद्रूप एव कालः, तत्समये = तदवसरे सुप्रजागरा = नातिसुप्ता नातिजागरा निद्रान्ती = शयाना सती गजनृषभादिचतुर्दशमहास्वप्नान् दृष्ट्वा खलु प्रतिबुद्धा - जागरिता, तत् तस्मात् हे देवानुप्रियाः । एतेषामुदाराणां उन्हें विदा कर दिया | | ०५० ॥
टीका का अर्थ- 'तर से सिद्धत्थे' इत्यादि । स्वप्नपाठकों के बैठ जाने के अनन्तर सिद्धार्थ राजाने त्रिशला देवी को पर्दे की पीछे बिठलाया । विठला कर सुवर्णरजत - आदि मांगलिक वस्तुएँ हाथ में ले कर उत्कृष्ट नम्रता के साथ, भद्रासन पर बैठे हुए स्वप्नपाठकों से आगे कहे अनुसार वचन बोले
हे देवानुप्रियो ! आज त्रिशला देवी पुण्यशालियों के शयन करने योग्य शय्या पर मध्य रात्रि के समय जब न गाढ़ी सोई हुई थी न अधिक जाग रही थी-हल्की-सी नींद ले रही थी, तब रानी ने गज वृषभ आदि के चौदह महास्वप्न देखे हैं। अतएव हे देवानुप्रियो ! इन उदार, धन्य, मंगलमय और सीक (शोभासम्पन्न ) महास्वप्नों का क्या फल - विशेष होगा ?"
योग्य वायु प्रीति-द्वान हीधु त्यार माह तेभने विहाय अर्था ( सू० ५० )
टीडाना अर्थ - "तप णं से सिद्धत्थे" इत्याहि स्वप्नपाठो मेसी गया पछी सिद्धार्थ राज्ये त्रिशसाहेवीने पहनी પાછળ એસાડયાં. બેસાડીને સુવણ, રજત, આદિ માંગલિક વસ્તુએ હાથમાં લઈને અત્યંત નમ્રતાસાથે ભદ્રાસન પર બેઠેલા સ્વપ્ન પાઠકાને આગળ કહ્યા પ્રમાણે વચને કહ્યાં—હે દેવાનુપ્રિયે ! આજે ત્રિશલાદેવી પુણ્યશાળિએને શયન કરવા લાયક શય્યા પર, મધ્યરાત્રે, જ્યારે ન ગાઢ નિદ્રામાં હતાં કે ન અધિક જાગૃત હતાં. આછી એવી નિદ્રા લઇ રહ્યાં હતાં, ત્યારે રાણીએ ગજ, વૃષભ આદિના ચૌદ મહાસ્વપ્ના જોયાં. તેથી હે દેવાનુપ્રિયે! તે ઉદાર, ધન્ય, મંગળમય અને સશ્રીક (શાભાયુક્ત) મહાવનાનુ થ્રુ વિશેષ ફળ મળશે ?

Jain Education memational
कल्प
मञ्जरी
टीका
स्वप्नफलकथनम्
1148411
.

Page #559

श्रीकल्प
1
मृत्रे ॥५४६॥
धन्यानां मल्यानां सश्रीकाणां महास्वप्नानाम् को मन्ये कल्याणः फलवृत्तिविशेषो भविष्यति! 'मन्ये' इति वितर्कार्थों निपातः। ततः सिद्धार्थपश्नानन्तरं खलु ते स्वप्नपाठकाः सिद्धार्थस्य राज्ञोऽन्तिके समीपे एतमर्थ श्रुत्वा निशम्य हृष्टतुष्टाः तान् महास्वप्ना- सम्यक् अागृह्णन्ति-हृदि धारयन्ति, अागृह्य-हृदि धारयित्वा, ईहामनुपविशन्ति अर्थविचारणां कुर्वन्ति, तथा अन्योऽन्यैः परस्परैः स्वप्नपाठकैः सार्द्ध सह सञ्चालयन्ति स्वप्नाथानर्जयं कुर्वन्ति। ततः स्वप्नार्थनिर्णयानन्तरं खलु ते सप्नपाठकाः तेषां निर्णीतार्थानां चतुर्दशानांजपभादीनां महास्वमानां लब्धार्थाः स्वस्वविचारतः प्राप्ताः , गृहीतार्थाः परस्परत:-तर्कवितर्कतो विज्ञातार्थाः, पृष्टार्थाः संशये पराभिप्रायग्रहणतः, अत एव-विनिश्चितार्थाः-यथार्थपरूपपरिज्ञानतः, तत एव-अधिगतार्थाः कालान्तरेसाना
स्वप्नफलकथनम्
सिद्धार्थ के इस प्रश्न के पश्चात वे स्वप्नपाठक सिद्धार्थ राजा के समीप इस बात को सुनकर और समझकर हृष्ट-तुष्ट हुए। उन्होंने उन महास्वप्नों का अवग्रहण किया अर्थात उनको हृदय में धारण किया। हृदय में धारण करके ईहा में प्रवेश किया-अर्थ का विचार किया। परस्पर में स्वप्नो के अर्थ (फल) का निर्णय किया। तत्पश्चात निर्णीत किये हुए चौदह गज-वृषभ आदि महास्वप्नों का उन्हों ने अर्थ लब्ध किया-अपने-अपने विचार के अनुसार प्राप्त किया, अर्थ गृहीत किया-आपस में तर्क-वितर्क कर के जान किया, अर्थ पूछा-संशय होने पर दूसरों की सम्मति लेकर जाना, अत एव अर्थ का विनिश्चय कर लिया-यथार्थ स्वरूप को जान लिया, अत एव अर्थ को अधिगत रर लिया-कालान्तर में स्वम के अर्थ की धारणा बनी रहे इस तरह दृढ़रूप से जान लिया। फिर राजा सिद्धार्थ के सामने स्वम का फल बतलाने
સિદ્ધાર્થના એ પ્રશ્નો પછી તે સ્વપ્ન પાઠકો સિદ્ધાર્થ રાજાની પાસેથી એ વાતને સાંભળીને તથા સમજીને હર્ષ તથા સંતેષ પામ્યા. તેમણે તે મહાસ્વપ્ન નું અવગ્રહણ કર્યું એટલે કે તેમને હદયમાં ધારણ કર્યા. હૃદયમાં ધારણ કરીને ઈહામાં પ્રવેશ કર્યો - અર્થને વિચ ૨ કર્યો. અરસપરસમાં રવનેના અર્થ (ફલો ને નિર્ણય કર્યો. ત્યાર બાદ નિર્ણય કરીને ગજ, વૃષભ આદિ ચૌઢ મહાસ્વપ્નનો અર્થ તેમણે લબ્ધ (પ્રાપ્ત) કર્યો-પતપેતાના વિચાર પ્રમાણે પ્રાપ્ત કર્યો, અર્થ ગ્રહણ કર્યો આ પસમાં તર્કવિતર્ક કરીને જાણ , અર્થ પૂછ-સંશય જ્યાં છે ત્યાં બીજાની સલાહ લઈને જાયે. તેથી અર્થને નિર્ણય કરી લીધે-યથાર્થ સ્વરૂપને જાણી લીધું, તેથો અર્થને અધિ. ગત કરી લીધા-આખરે સ્વપ્નના અર્થની ધારણા ચોક્કસ થઈ શકે તે રીતે દઢ રૂપથી જાણી લો. પછી રાજા સિદ્ધાર્થની
॥५४६॥
Jain Education skerfonal

Page #560

श्रीकल्प
सूत्र ॥५४७॥
參觀園藝
Jain Education
धारणारूपतः परिज्ञातार्थाः सन्तः, सिद्धार्थस्य राज्ञः पुरतः = अग्र स्वप्नशास्त्राणि = स्वप्नाथानरूपकशास्त्राण उच्चारयन्त उच्चारयन्तः पुनः पुनः पठन्तः एवं वक्ष्यमाणं वचनम् अत्रादिषुः = कवितवन्तः - हे स्वामिन्! अस्माकं स्वप्नशास्त्रे त्रम् = एतादृशाः खलु द्वासप्ततौ स्वप्नेषु त्रिंशत् = त्रिंशत्संख्यका महास्वनाः प्रज्ञप्ताः = कथिताः, तत्र तेषु महास्वनेषु खलु हे स्वामिन्! अईन्मातरो वा चक्रवर्तिमातरो वा अर्हति वा चक्रवर्त्तिनि वा गर्भ= मातृकुक्षिम् अत्रक्राम्यति = आगच्छति सति एतेवां त्रिंशतो महास्वप्नानां मध्ये इमान गजनृषभ: दिचतुर्दशमहास्वप्नान् दृष्ट्वा खलु प्रतिबुध्यन्ते=जाप्रति, तत्तस्मात् एवं पूर्वोक्ताः खलु हे देवानुप्रियाः ! त्रिशलया देव्या इमे प्रशस्ताश्चतुर्दश महास्त्रमा दृष्टाः, एवं मङ्गल्याः धन्याः सश्रीकाः आरोग्यतुष्टिदोर्घायुः कल्याणमङ्गलकारकाः खलु हे स्वामिन्! महास्त्रमाः दृष्टाः, तत् तस्मात् हे स्वामिन्! सौख्यलाभो भविष्यति, हे स्वामिन्!
वाले शास्त्रों का बार-बार उच्चारण करके आगे कहे जाने वाले वचन बोले- हे स्वामिन्! हमारे स्वप्नशास्त्र में बहतर स्वप्न बतलाये हैं। उन बहत्तर स्वप्नों में तीस महास्वप्न कहे गये हैं । उन तीस महास्वप्नों में से अर्हन्त की माताएँ और चक्रवर्ती की माताएँ, अर्हन्त और चक्रवर्ती के गर्भ में आने पर इन गज वृषभ आदि के चौदह महास्वप्नों को देखकर जागती हैं। अत एव हे देवानुप्रिय ! त्रिशला देवी ने यह प्रशस्त चौदह महास्वप्न देखे हैं । इस प्रकार हे स्वामिन् ! मांगलिक, धन्य, सश्रीक, आरोग्य, हृष्टि, दीर्घायु, कल्याण एवं मंगल करने वाले महास्वप्न देखे हैं। इससे हे स्वापिन् ! अर्थ का लाभ होगा। हे स्वामिन्! भोग का लाभ होगा। हे स्वामिन्! सुख का
સમક્ષ સ્વપ્નાનુ ફળ બતાવનારાં શાસ્ત્રોનુ' વારંવાર ઉચ્ચારણ કરીને, આગળ કહેવામાં આવે છે તે વચના મેલ્યા-“હે રાજન! અમારાં સ્વપ્નશાસ્ત્રમાં ખેતેર સ્વપ્ના બતાવ્યાં છે. તે ખાતેર સ્વપ્નામાં ત્રીસ મહાસ્વપ્ના કહેલાં છે. તે ત્રીસ મહાસ્વપ્નામાંથી અહંન્તની માતાએ અને ચક્રવતીની માતાએ, અહુન્ત ચક્રવતીના ગર્ભમાં આવતાંજ ગજ, વૃષભ આદિનાં એ ચૌદ મહુ સ્વપ્ના જોઇને જાગે છે. તેથી હું દેવાનુપ્રિય ! ત્રિશલાદેવીએ આ પ્રશસ્ત यो महास्वप्न लेयां छे. या इतेि हे हेवानुप्रिय भांगडिङ, धन्य, सश्री, आरोग्य, संतोष, दीर्घायु, उदयाशु અને મગળ કરનારાં મહાસ્વપ્ના જોયાં છે. તેથી હે રાજન! ધનના લાભ થશે. હે રાજન! ભાગના લાભ થશે.
!
or Private & Personal Use Only
謝宜興
獎
कल्प
मञ्जरी
टीका
स्वप्नफल
कथनम्
॥५४७ ॥
.

Page #561

राज्यलाभो भविष्यति, हे स्वामिन् ! राष्ट्रलाभो भविष्यति, हे स्वामिन् ! पुत्रलाभो भविष्यति, एवम् अनेन प्रकारेण खलु त्रिशला देवी नवसु मासेषु बहुप्रतिपूर्णेषु अष्टिमेषु सार्द्धसप्तसु च रात्रिन्दिवेषु व्यतिक्रान्तेषु कुलकेतुं कुलदीपं कुलपर्वतं कुलावतंसकं कुलतिलकं कुळकीर्तिकरं कुलवृत्तिकरं कुलनन्दिकरं कुलयशस्करं कुलदिनकर कुलाधारं कुलपादपं कुल-तन्तु-सन्तान-विवर्द्धनकरं सुकुमारपाणिपादम् अहीन-प्रतिपूर्ण-पञ्चेन्द्रिय-शरीरं लक्षणव्यञ्जनगुणो-पपेतं मानो-न्मान-प्रमाण-प्रतिपूर्ण-सुजात-सर्वाङ्गसुन्दराङ्गं शशिसौम्याकारं कान्तं प्रियदर्शनं सुरूपम्'
सूत्र
मत्रे ५४८॥
लाभ होगा। हे स्वामिन् ! राज्य का लाभ होगा। हे स्वामिन् ! राष्ट्र (देश) का लाभ होगा। हे स्वामिन् ! पुत्र का लाभ होगा।
"इस प्रकार त्रिशला देवी नौ मास पूरे बीत जाने पर तथा साढे सात रात्रि-दिन व्यतीत होने पर कुलके केतु (पताकारूप), कुल के दीपक, कुल के लिए पर्वत के समान, कुल के भूषण, कुलतिलक, कुलकीर्तिकर, कुलवृत्ति (कुलमर्यादा)-कर, कुलनन्दिकर. कुलयशस्कर, कुलसूर्य, कुलाधार, कुलपादप, कुलकी वंशपरम्परा की वृद्धि करने वाले , सुकोमल हाथ पैर वाले, हीनतारहित परिपूर्ण पाँचों इन्द्रियों से युक्त शरीर वाले, लक्षण, व्यंजन और गुणों से युक्त, मान, उन्मान और प्रमाण से युक्त सर्वांगसुन्दर शरीरवाले, चन्द्रमा के समान सौम्य स्वरूप वाले, कान्त, देखने में प्रिय और सुन्दररूप वाले बालक को जन्म देंगी।
स्वप्नफलकथनम्
मा
सरन्। राष्ट्र (हेशान थशे. शबन्! पुत्रन शे.
“આ રીતે ત્રિશલા દેવી નવ માસ અને સાડા સાત રાત્રિ-દિવસ પસાર થતાં કુળને કેતુ ( પતાકારૂપ,) કુળ દીપક, કુળને માટે પર્વત જેવા, કુળનું ભૂષણ, કુળતિલક, કુળકીર્તિકર, કુળવૃત્તિ (કુળમર્યાદા)કર, કુળનર્નાિકર (કુળમાં આનંદ કરનાર), કુળયાસ્કર, કુળસૂર્ય, કુળાધાર, કુળપાદપ, કુ.ની વંશપરમ્પરાની વૃદ્ધિ કરનાર, સુકોમળ હાથ-પગવાળા, હીનતારહિત પરિપૂર્ણ પાંચ ઇન્દ્રિયેથી યુક્ત શરીરવાળા, લક્ષણ, વ્યંજન અને ગુવાળા, માન, ઉન્માન અને પ્રમાણથી યુક્ત સર્વાંગસુન્દર શરીરવાળો, ચદ્રમાના જેવા સૌમ્ય ૨વરૂપવાળા, કાન્ત, દેખવામાં પ્રિય, અને સુંદર રૂપવાળા બાળકને જન્મ આપશે.
॥५४॥

.

Page #562

बार
श्रीकल्प
कल्प
एषां व्याख्या अत्रैव महावीरभवकथायां नवमसूत्रव्याख्यातोऽवसेया, एतादृशं दारकं-पुत्रं प्रजनयिष्यति । सोऽपि च खलु दारकः उन्मुक्तबालभावः व्यतीतबाल्यः विज्ञातपरिणतमात्रा-विज्ञातं विज्ञानं, तत् परिणतमात्रं यस्य स तथा-परिक्वविज्ञानो, यौवनकम्-युवावस्थाम् अनुमाप्तः सन् शूरः पराक्रमी वीरः शत्रुनिवारकः विक्रान्तः= अप्रतिहतपराक्रमः विस्तीर्णविपुलबलवाहन: प्रतिदिक्ममृतबहुसैन्यहस्त्यश्वादिवाहनः, चातुरन्तचक्रवर्ती= सार्वभौमः, राजपतिः राज्ञां स्वामी राजा भविष्यति। यद्वा-जिनार्वेन्द्रियविजेता त्रैलोक्यनाथः त्रिलोकीस्वामी धर्मवरचातुरन्तचक्रवर्ती च भविष्यति । ततस्मात् हे देवानुप्रिय ! त्रिशलया देव्या उदाराः खलु, धन्याः खलु, मङ्गल्याः खलु स्वमा दृष्टाः। ततः स्वप्नफलश्रवणानन्तरं खलु सिद्धार्थों राजा तेषां स्वमपाठका
मञ्जरी टीका
H५४९॥
(इन सब शब्दों की व्याख्या, इसी शास्त्र की महावीरभवकथा के नवम मूत्र की व्याख्या में की जा चुकी है, वहाँ देख लेना चाहिए।)
वह बालक बाल्यावस्था व्यतीत हो जाने पर, परिपक्वविज्ञान होकर युवावस्था को प्राप्त करके पराक्रमी, शत्रुमर्दक एवं अप्रतिहतपराक्रमवाला होगा। उसकी सेना और हाथी-घोडे आदि वाहन सब दिशाओं में फैलेंगे। वह सार्वभौम राजाधिराज-चक्रवर्ती होगा, या समस्त इन्द्रियों का विजेता, तीन लोक का नाथ श्रेष्ठधर्मचक्रवर्ती होगा। अतएव हे देवानुप्रिय ! त्रिशला देवी ने निश्चय ही उदार स्वम देखे हैं। धन्य स्वप्न देखे हैं। निश्चय ही मंगलकारी स्वप्न देखे हैं।
स्वामफलकथनम्
| (આ બધા શબ્દની વ્યાખ્યા એ જ શાસ્ત્રનાં મહાવીર ભવકથાના નવમાં સૂત્રમાં કહેલ છે ત્યાં જઈ લેવી.
તે બાળક બાલ્યાવસ્થા પસાર થતાં, પરિપકવવિજ્ઞાનયુકત થઈને યુવાવસ્થાએ પહોંચીને પરાક્રમી, શત્રુમક અને અજેયપરાક્રમવાળો થશે. તેની સેના અને હાથી-ઘડા આદિ વાહન બધી દિશાઓમાં ફેલાશે. તે સાર્વભૌમ-રાજાધિરાજ-ચક્રવતી થશે, અથવા સઘળી ઈન્દ્રિયોને વિજેતા, ત્રણ લોકને નાથ, શ્રેષ્ઠ, ધર્મચક્રવતી થશે. તેથી હે દેવાનુપ્રિય! ત્રિશલાદેવીએ નક્કી જ ઉદાર સવપ્ન જોયાં છે. નક્કી જ ધન્ય સ્વરૂપને જોયાં છે. અવશ્ય મંગલકારી સ્વને જોયાં છે.”
॥५४९॥
Jain Educatiotes
national

Page #563

SHARA
श्रीकल्प
सूत्रे
नामन्तिके समीपे एतमथ श्रुत्वा निशम्य हृष्टतुष्टचित्तानन्दितः हर्षवशविसर्पद्धृदयः तान् स्वमपाठकान् एवं वक्ष्यमाणं वचनम् अबादीत-हे देवानुप्रियाः! एवमेतत् यथा भवद्भिरुक्तम् एवमेव एतत्स्वमफलं भावि, एतेन स्वमपाठकवचने विश्वासः प्रकाशितः, एतदेव स्पष्टीकरोति-तथैवैतव हे देवानुमियाः ! यूयं यथा प्रतिपादयथ तथैव एतत् स्वप्नफलं भावि-इत्यन्वयतः स्वप्नपाठकवचनसत्यतोक्ता, अथ व्यतिरेकतस्तद्वचनसत्यतामाह-अवितथमेतत्-हे देवानुपियाः ! एतत् भवदुक्तं स्वप्नफलम् अवितथम् नासत्यं किन्तु सत्यमेव, हे देवानुपियाः! एतत् भवतां वचनम् असन्दिग्धं-सन्देहरहितम्, हे देवानुपियाः! एतत् स्वप्नफलम् इष्टम् अस्माकमीप्सितम् , तथा-हे देवानुमियाः! एतत् स्वप्नफलं प्रतीष्टम्-विशेषतो वाञ्छितम् , अथेष्टत्व-प्रतीष्टत्वधर्मद्वयेनात्य
कल्पमञ्जरी टीका
1॥५५॥
सिद्धार्थ राजा स्वप्नपाठकों से यह अर्थ सुनकर और हृदय में धारण करके हृष्ट-तुष्ट हुए। उनका चित्त आनन्दित हो गया। हर्ष से हृदय की कली-कली खिल गई। उन्होंने स्वप्नपाठकों से इस प्रकार कहा-'हे देवानुप्रियो ! बात ऐसी ही है, अर्थात् स्वमों का यही फल होने वाला है।' यह कह कर राजा ने स्वमपाठकों के वचन पर विश्वास प्रकट किया। इसी बात को स्पष्ट करते हैं-हे देवानुप्रियो! आप जो कहते हैं सो सत्य है-जैसा फल आप बतलाते हैं, वैसा ही होगा। इस प्रकार अन्वय (विधि) रूप से स्वम्पाठकों के कथन की सत्यता बतलाई । यही बात व्यतिरेक (निषेध) रूप से कहते हैं-'हे देवानुपियो! आपका कहा स्वमफल असत्य नहीं, किन्तु सत्य ही है। हे देवानुप्रियो! आपका कथन शंकारहित है। हे देवानुप्रियो ! यह स्वमफल हमारे लिए इष्ट है। हे देवानुपियो! यह स्वप्नफल खूब इष्ट है।' अत्यन्त आदर
स्वप्नफल
विषये सिद्धार्थानु
मोदनम्
સિદ્ધાર્થ રાજા સ્વખપાઠકે પાસેથી આ અર્થ સાંભળીને અને હૃદયમાં ધારણ કરીને હર્ષ તથા સંતેષ પામ્યા. તેમનું ચિત્ત પ્રસન્ન થયું. હર્ષથી હદયની કળી કળી ખીલી ઊઠી. તેમણે સ્વનિ પાઠકને આ પ્રમાણે કહ્યું—“હે દેવાનુપ્રયે! વાત એવી જ છે. એટલે કે સ્વપ્નનું એ જ ફળ મળવાનું છે.” આમ કહીને રાજાએ સ્વપ્ન પાઠકનાં વચન પર વિશ્વાસ પ્રગટ કર્યો. એ જ વાતને સ્પષ્ટ કરે છે–“હે દેવાનુપ્રિયે! આપ જે કહે છે તે સત્ય છે. જેવું ફળ આપ બતાવે છે તેવું જ ફળ પ્રાપ્ત થશે.” આ રીતે અન્વય (વિધિ) રૂપથી સ્વપ્ન પાઠકનાં કથનની સત્યતા બતાવી. એ જ વાત વ્યતિરેક (નિષેધ) રૂપથી કહે છે-“હે દેવાનુપ્રિયે! આપે કહેલ સ્વપ્નફળ
॥५५०॥
Jain Educationalitingale
.
.
...
.......
.

Page #564

श्रीकल्प
कल्पमञ्जरी टीका
॥५५१॥
र न्तादरसूचनायाह-इष्टपतोष्टमेतत् देवानुमियाः हे देवानुप्रियाः ! एतत् स्वप्नफलम् इष्टप्रतीष्टम् सर्वथाऽभीप्सितम् ,
एषः स्वप्नफलरूपोऽर्थः सत्यः यथार्थः खलु, तद् यथैतमर्थ यूयं वदथेति कृत्वा इति कथयित्वा तान् स्वप्नान् सम्यक् परितः प्रतीच्छतिस्वीकरोति, प्रतीष्य स्वीकृत्य तान् स्वप्नलक्षणपाठकान् विपुलेन=पुष्कलेन अशनपानखादिमस्वादिमचतुस्धिाहारेण तथा पुष्पवस्त्रगन्धमाल्यालङ्कारेण सत्कारयति, तथा सम्मानयति-सादरवचनैः, तथा विपुलं-पुष्कलं जीविकाहम् जीविकायोग्यं प्रतिदानं ददाति । ततः खलु तान स्वप्नपाठकान् प्रतिविसर्जयति ।मु० ५०॥
मूलम्-तए णं से सिद्धत्थे राया जेणेव तिसला खत्तियाणी जवणियंतरिया तेणेव उवागच्छित्ता तिसलं खत्तियाणि सुमिणपाढगमुयं सच्वं पलं परिकहेइ । तए णं सा रि.सला खत्तियाणी एयमटुं सोचा निसम्म हट्टतुट्ठा सिद्धत्थेणं रबा अब्भणुनाया समाणी तओ भदासणाओ अब्भुद्वित्ता अतुरियमचवलमसंभंताए रायहंससरिसीए गईए जेणेव सए भवणे तेणेव उवागच्छित्ता सयं भवणं अणुप्पविट्ठा। तए णं तीसे तिसलाए सूचित करने के लिए कहते हैं- हे देवानुप्रियो! यह स्वप्नफल सर्वथा हो इष्ट है। यह स्वप्नफल की बात यथार्थ है, जैसा कि आपने कहा है।'
इस प्रकार कह कर राजा सिद्धार्थ ने स्वप्नपाठकों के कथन को सम्यक प्रकार से स्वीकार किया और स्वप्नलक्षणपाठकों का विपुल अशन पान खादिम तथा स्वादिम रूप चार प्रकार के आहार से तथा वस्त्र, गंध, माला और अलंकार से सत्कार किया। आदरपूर्ण वचन कह कर सन्मान किया। जीवननिर्वाह के योग्य बहुत-सा भीतिदान दिया। तत्पश्चात् स्वप्नपाठकों को विदा किया ॥सू०५०॥
सिद्धार्थकृतः स्वमपाठकसत्कारः
અમારે માટે ઈષ્ટ છે. હે દેવાનુપ્રિય! આ સ્વપ્નફળ ઘણું જ ઈષ્ટ છે.” અત્યંત આદર દર્શાવવા કહે છે—“હે દેવાનુપ્રિયો ! આ સ્વપ્નફળ સર્વથા ઈષ્ટ જ છે. આ સ્વપ્નફળની વાત જે પ્રમાણે આપે કહી તે પ્રમાણે યથાર્થ છે.”
આમ કહીને રાજા સિદ્ધાર્થે સ્વપ્ન પાઠકનાં કથનને સારી રીતે સ્વીકાર કર્યો અને સ્વપ્નલક્ષણ પાઠકેને વિપુળ અશન, પાન, ખામિ તથા સ્વાદિમ રૂપ ચાર પ્રકારના આહારથી તથા વસ્ત્ર, ગંધ, માળા, અને અલંકારથી સત્કાર કર્યો. આદરપૂર્ણ વચને કહીને સન્માન કર્યું. જીવનનિર્વાહને યોગ્ય ઘણું જ પ્રીતિદાન કર્યું. ત્યાર બાદ સ્વપ્નપાને વિદાય કર્યો. (સૂ૦ ૫૦)
॥५५॥

Page #565

श्रीकल्प
सूत्रे
॥५५२॥
旗
Jain Education!
खत्तियाणीए दो मासे वीइकंतेसु तइए मासे वट्टमाणे तस्स गन्भस्स दोहलका समयसि अयमेयारूवे दोहले पाउन्भवित्था - " धन्नाओ गं ताओ अम्माओ सपुष्णाओ कयट्ठाओ कयपुण्णाओ कयलक्खणाओ सुकयविहवाओ, सुद्धे णं तासिं माणुस्सर जम्मजीवियफले, जाओ णं मुहबद्धसदोरगमुहवत्थियाणं रयहरणपडिग्गहधराणं समगाणं निम्गंथागं अंतिए सयपड़णा सद्धिं धम्मं सुयमाणीओ सामाइयपडिकमणं समायरंतीओ साहfare सुमाण तहारूत्राणं समणाणं निम्गंथाणं पडिलामंतीओ य दोहलं विणियंति । तं सेयं जइ णं अहम सिद्धत्थे रन्ना सद्धिं एवमेव दोहलं विणिज्जामि । तए णं से सिद्धत्थे राया तीए तिसलाए खत्तियाfire errरूवं दोहलं वियाणित्ता तं दोहलं तहेव विणेइ । एवं तिसलाए खत्तियाणीए बीसइद्वाणविसए सव्वेवि दोहले सिद्धत्थे राया भुज्जो भुज्जो विणे । तए णं सा तिसला खत्तियाणी तेसु दोहलेसु विणीएस विणीयदोहला संपुष्णदोहला विच्छिन्नदोहला सकारियदोहला सम्माणियदोहला तस्स गन्भस्स अणुकंपणट्ठाए जयं चिह्न, जयं आसर, जयं सुबइ, आहारंपि य णं णाइसीयं णाइउन्हं णाइतित्तं णाइकडुयं णाइअंबिलं णाइमहुरं णाइणिद्धं नाइलक्खं गाइउलं णाइसुक आहरह। किं बहुना, जे तस्स गन्भस्स हिये मिये पत्थये पोसए देसे य काले य आहारो हवइ, नं आहारं आहारेमाणी णाइचिंताहिं णाइसोगेहिं णाइदेण्णेहिं णाइमोहेहिं णाइभयेहिं णाइपरित्तासेहिं णाइभोयणच्छायण गंध मल्लालंकारेहिं तं गन्धं सुहं सुहेणं परिवहर || सू० ५१||
छाया - ततः खलु स सिद्धार्थों राजा यत्रैव त्रिशला क्षत्रियाणी जवनिकाऽन्तरिता तत्रैवोपागम्य त्रिशलां क्षत्रियाणी स्वमपाठकश्रुतं सर्व फलं परिकथयति । ततः खलु सा त्रिशला क्षत्रियाणी एतमर्थं श्रुत्वा निशम्य हृष्टतुष्टा सिद्धार्थेन राज्ञाऽभ्यनुज्ञाता सती तस्माद् भद्रासनाद् अभ्युत्थाय अत्वरितमचपलमसम्भ्रान्तया
मूल का अर्थ- 'तरणं से सिद्धत्थे' इत्यादि । तत्पश्चात् सिद्धार्थ राजा ने जहाँ त्रिशला क्षत्रियाणी का ( पर्दे ) की ओट में बैठी थी, वहाँ जाकर त्रिशला क्षत्रियाणी से स्वप्नपाठकों के मुख से सुना हुआ सब फल कहा। तब वह त्रिशला क्षत्रियाणी इस अर्थ को सुन कर और समझ कर हृष्ट-तुष्ट हुई। सिद्धार्थ राजा की आज्ञा पाकर, उस भद्रासन से उठ कर वरारहित, चपलतारहित होकर राजहंसी सरीखी संभ्रम
भूगना अर्थ - " तर णं से सिद्धत्थे " त्याहि त्यारमाह सिद्धार्थ राज्ये ज्यां त्रिशसा क्षत्रियाणी पनी પાછળ ખેડી હતી, ત્યાં જઇને ત્રિશલા ક્ષત્રિયાણીને સ્વપ્નપાઠકોના મુખે સાંભળેલું બધું ફળ કહ્યું. ત્યારે તે ત્રિશલા ક્ષત્રિયાણી એ અને સાંભળીને તથા સમજીને હુ તથા સતેષ પામી. સિદ્ધાર્થ રાજાની આજ્ઞા લઈને, તે ભદ્રાસન પરથી ઉઠીને ત્વરા વિનાની, ચપળતા વિનાનો, રાજહંસી જેવી સંભ્રમરહિત ગતિથી જ્યાં પેાતાનુ
KRAAKA HAAL
कल्पमञ्जरी
टीका
सिध्धार्थकृता
त्रिशलादो
हदपूर्तिः
॥५५२॥
ww.jainelibrary.org.

Page #566

श्रीकल्पसूत्रे ||५५३||
Jain Education
MAR
राजहंससदृश्या गत्या यत्रैव स्वकं भवनं तत्रैवोपागम्य स्वकं भवनमनुप्रविष्टा । ततः खलु तस्यास्त्रिशलायाः क्षत्रियाण्याः द्वयोर्मासयोर्व्यतिक्रान्तयोस्तृतीयमासे वर्तमाने तस्य गर्भस्य दोहदकालसमये अयमेतद्रूपो दोहदः प्रादुर्बभूव । धन्याः खलु ता अम्बाः सपुण्याः कृतार्थाः कृतपुण्याः कृतलक्षणाः सुकृतविभवाः, सुलब्धं खलु तासां मानुष्यकं जन्मजीवितफलं याः खलु मुखबद्धसदोरकमुखवस्त्रिकाः प्रमार्जिकाहस्ताः तथारूपाणां मुखबद्धसदोरक मुखवत्रिकाणां रजोहरणप्रतिग्रहधराणां श्रमणानां निग्रन्थानामन्तिके स्वपविना सार्द्धं धर्म शृण्वत्यः, सामायिक प्रतिक्रमणं समाचरन्त्यः साधर्मिकान शुश्रूषमाणाः, तथारूपाणां श्रमणानां निर्ग्रन्थानां प्रतिलम्भयन्त्यश्व दोहदं विनयन्ति । तत् श्रेयो यदि खलु अहमपि सिद्धार्थेन राज्ञा सार्द्धमेवमेव दोहदं विनयामि । ततः खलु स रहित गति से जहाँ अपना भवन था वहाँ गई और अपने भवन में प्रविष्ट हुई।
उसके बाद दो मास व्यतीत होने पर, जब तीसरा मास चल रहा था तब, त्रिशला क्षत्रियाणी को इस प्रकार का दोहद उत्पन्न हुआ - 'वे माताएँ धन्य हैं, पुण्यवती हैं, कृतार्थ हैं, कृतपुण्य हैं, सफल लक्षणवाली हैं, सफल वैभववाली हैं, उन्होंने मनुष्य जन्म और जीवन भला पाया है, जो मुख पर डोरासहित मुखवत्रिका बाँध कर तथा हाथ में पूंजनी लेकरके मुख पर डोरा सहित aafar बाँधे हुए तथा रजोहरण आदि उपकरण धारण करनेवाले तथारूप श्रमण निग्रथों के समीप अपने पति के साथ धर्म सुनती हुई, सामायिक प्रतिक्रमण करती हुई साधर्मियों की सेवा करती हुईं तथा तथारूप श्रमण निर्ग्रन्थों को निर्दोष आहारादि का दान देती हुई अपने दोहद को पूर्ण करती हैं। यदि म भी सिद्धार्थ राजा के साथ इसी प्रकार होकर दोहद पूर्ण करूँ तो अच्छा हो ।
ભવન હતું ત્યાં ગઇ અને પેાતાના ભવનમાં પ્રવેશ કર્યો.
ત્યાર બાદ એ માસ પસાર થતાં, જ્યારે ત્રીજોમાસ ચાલતા હતા ત્યારે ત્રિશલાદેવીને ઢોદના સમય થતાં આ પ્રમાણે દોહદ ઉત્પન્ન થયા-તે માતાએ ધન્ય છે, પુન્યશાળી છે, કૃતા' છે, કૃતપુન્ય છે, સફળ લક્ષણવાળી છે, સફળ વૈભવવાળી છે, તેમણે જે મનુષ્યજન્મ અને જીવન મેળવ્યાં તે સાંક છે, જે મુખ પર દારા સાથેની મુહુપત્તી બાંધીને, તથા હાથમાં પૂજી લઈને, તથા તે પ્રમાણેના મુખ પર દારા સાથેની મુહપત્તી બાંધેલ તથા રજોહરણ આદિ ઉપકરણ ધારણ કરનાર શ્રમણ નિગ્રન્થાની પાસે પેાતાના પતિની સાથે ધર્મોપદેશ સાંભળતી, સામાયિક-પ્રતિક્રમણ કરતી, સાધર્મીએની સેવા કરતી, તથા તે પ્રકારના શ્રમણ નિગ્ર ંથને નિર્દોષ આહારાદિક દાન દેતી પેાતાના દાદને પૂર્ણ કરે છે. જો હું પણ સિદ્ધાર્થ રાજાની સાથે એ જ પ્રમાણે રહીને દાદ પૂર્ણ" કરૂં તે ઘણુ સારૂ.
&
海鮮宴
कल्प
मञ्जरी टीका
सिद्धार्थकृता त्रिशलादोहदपूर्तिः
||५५३||
21. .

Page #567

कल्पमञ्जरी
टीका
सिद्धार्थ
सिद्धार्थों राजा तस्यास्त्रिशलायाः क्षत्रियाण्याः एतदूपं दोहदं विज्ञाय तं दोहदं तथैव विनयति । एवं त्रिशलायाः
क्षत्रियाण्याः विंशतिस्थानविषये सर्वानपि दोहदान् सिद्धार्थों राजा भूयो भूयो विनयति। ततः खलु सा श्रीकल्प
त्रिशला क्षत्रियाणी तेषु दोहदेषु विनीतेषु विनीतदोहदा सम्पूर्णदोहदा विच्छिन्नदोहदा सत्कारितदोहदा सम्मा
नितदोहदा तस्य गर्भस्य अनुकम्पनार्थाय यतं तिष्ठति, यतमास्ते, यतं स्वपिति, आहारमपि च खलु नातिशीतं १५५४॥ नात्युष्णं नातितिक्तं नातिकटुक नात्यम्लं नातिमधुरं नातिस्निग्धं नातिरूक्षं नात्याई नातिशुष्कम् आहरति ।
तत्पश्चात् सिद्धार्थ राजा ने त्रिशला क्षत्रियाणी के इस प्रकार के दोहद को जान कर उसी प्रकार से उसे पूर्ण किया। इसी प्रकार त्रिशला क्षत्रियाणी के बीस स्थानों के विषय में सभी दोहदों को राजा सिद्धार्थ ने बार-चार पूर्ण किया।
तब त्रिशला क्षत्रियाणी उन दोहदों के पूर्ण होने पर पूर्ण-दोहद वाली हो गई, अच्छी तरह पूर्णदोहद वाली हो गई। दोहद-रहित हो गई। उसके दोहद सत्कारित हो गये, सन्मानित हो गये। वह उस गर्भ की अनुकम्पा के लिए यतनापूर्वक खड़ी होती थी, यतनापूर्वक बैठती थी, यतनापूर्वक सोती थी। वह आहार भी न अधिक ठंडा, न अधिक गर्म, न अधिक तिक्त, न अधिक कटुक, न अधिक खट्टा, न अधिक मीठा, न अधिक स्निग्ध (चिकना), न अधिक रूखा, न अधिक गीला, न अधिक मुखा करती थी। अधिक कहने से क्या लाभ, जो आहार उस गर्भ के लिए हित-मित-पथ्य-रूप होता, पोषक होता, देश-काल के अनुकूल होता, वही आहार करती थी। न अति चिन्ता करती, न अति शोक करती, न अति दीनता दिखलाती, न अति मोह करती, - ત્યાર બાદ રાજા સિદ્ધાર્થે ત્રિશલા ક્ષત્રિયાણીના આ પ્રકારના દેહદને જાણીને તે જ પ્રમાણે તે પૂરો કર્યો. આ પ્રમાણે ત્રિશલાદેવીના વીસ સ્થાનના વિષયમાં બધા દેહદે રાજા સિદ્ધાથે વારંવાર પૂરા કર્યા.
ત્યારે ત્રિશલા ક્ષત્રિયાણી, તે દેહદે પૂરા થતાં પૂર્ણ દેહદવાળી થઈ ગયાં, સારી રીતે પૂર્ણદેહદવાળી થઈ ગયાં. દેહદરહિત થઈ ગયાં. તેના દેહદ સત્કારિત અને સન્માનિત થઈ ગયાં. તે, તે ગર્ભની અનુકંપાથી યતનાપૂર્વક ઊભાં થતાં, યતનાપૂર્વક બેસતાં, અને યતનાપૂર્વક સૂતાં હતાં. તે ન વધુ ઠંડે, ન વધુ ગરમ, ન વધુ તીખ, ન વધુ કડ, ન વધુ ખાટો, ન વધુ મીઠ, ન વધુ ચીકણે, ન વધુ લૂખો, ન વધુ ભીને અને ન વધુ સૂકે,
એ આહાર લેતાં હતાં. વધારે શું કહીયે? જે આહાર તે ગર્ભને માટે હિત, મિત, પથ્ય હોય, પિષક હેય,
'દેશકાળને અનુકુળ હોય એ જ આહાર લેતાં હતાં. વધારે ચિન્તા કરતાં નહીં, ઝાઝ શેક કરતાં નહીં, વધારે દીનતા Jain Education nternatione
कृता त्रिशल दाहदपूतिः
||५५४॥
ગૃતિ

Page #568

श्रीकल्पमूत्रे
कल्प. मञ्जरी
॥५५५॥
टीका
सिद्धार्थ
किंबहुना? यस्तस्य गर्भस्य हितो मितः पथ्यः पाषका दश च काल च आहारा नाता नामा नातिचिन्ताभिर्नातिशोकर्नातिदैन्यै तिमोहर्नातिभयांतिपरित्रास तिभोजनाच्छादनगन्धमाल्यालङ्कारस्तं गर्भ सुखं सुखेन परिवहति ॥०५१॥
टीका-'तए गं से सिद्धत्थे राया' इत्यादि । ततः स्वप्नपाठकविसर्जनानन्तरं खलु स सिद्धार्थों राजा यत्रवन्यस्मिन्नेव स्थाने त्रिशला क्षत्रियाणी जवनिकान्तरिता जवनिकाभ्यन्तरस्थिता आसीत् , तत्रैवोपागम्य त्रिशलां क्षत्रियागी स्वप्नपाठकश्रुतम्-स्वप्नपाठकेभ्यः सकाशात् श्रवणविषयीकृतं सर्व-निरवशेषं फलं स्वप्नफलं परिकथयति। ततः सिद्धार्थराजमुखात् स्वप्नफलश्रवणानन्तरं खलु सा त्रिशला क्षत्रियाणी एतमर्थ श्रुत्वा निशम्य हृष्टतुष्टा सिद्धार्थन राज्ञाऽभ्यनुज्ञाता सती तस्माद् भद्रासनात् अभ्युत्थाय अत्वरितमचपलम् असम्भ्रान्तया राजहंससदृश्या गत्या' एषां पदानां व्याख्या अत्रैव महावीरभवकथायां पञ्चचत्वारिंशत्तमम्।ऽभिहिता, यत्रैव-यस्मिन्नेव स्थले न अति भय करती, न अति उद्वेग करती, न अति भोजन, आच्छादन, गंध, माला और अलंकारों का सेवन करती। वह सुखपूर्वक उस गर्भ को वहन करने लगी ॥मू० ५१॥
टीका का अर्थ-'तए णं से सिद्धत्थे' इत्यादि । स्वप्नपाठकों को विदा कर देने के बाद, जिस स्थान पर त्रिशला क्षत्रियाणी पर्दे को ओट में बैठी थी, वहीं जाकर सिद्धार्थ राजा ने त्रिशला क्षत्रियाणी को स्वप्नपाठकों के मुख से सुना हुआ पूरा स्वप्नफल सुनाया। राजा सिद्धार्थ के मुख से उसे सुनकर तथा समझ कर त्रिशला क्षत्रियाणी हृष्ट-तुष्ट हुई। सिद्धार्थ राजा की आज्ञा पाकर भद्रासन से उठी और त्वरा (जल्दबाजी) तथा चपलता से रहित होकर असंभ्रान्त एवं राजहंसी जैसी गंभीर गति से, जहाँ अपना भवन था, वहाँ पहुंची और अपने भवन में प्रविष्ट हुई। બતાવતાં નહીં, ઝાઝો મોહ કરતાં નહીં, વધારે ભય રાખતાં નહીં, વધુ ઉદ્વેગ કરતાં નહીં, વધારે પડતાં ભજન, આછાદન, ગંધ, માળા અને અલંકારોનું સેવન કરતાં નહીં. તે સુખપૂર્વક તે ગર્ભનું વહન કરવા લાગ્યાં. (સૂ૦ ૫૧)
नो मथ-'तपण से सिद्धत्थे' त्याहिजपानविहाय या पछी स्थान पर नियहवी पहनी पा બેઠાં હતાં, ત્યાં જઈને રાજા સિદ્ધાર્થે ત્રિફળાદેવીને સ્વપ્ન પાઠકનાં મુખથી સાંભળેલું પૂરેપૂરું સ્વપ્નફળ સંભળાવ્યું. રાજ સિદ્ધાર્થના મુખે તે સાંભળીને તથા સમજીને ત્રિશલા ક્ષત્રિયાણી હર્ષ અને સંતોષ પામ્યાં. સિદ્ધાર્થ રાજાની આજ્ઞા
લઈને તે ભદ્રાસન પરથી ઉભાં થયાં અને ત્વરા (ઉતાવળ) તથા ચપળતાથી રહિત, અસંથાન અને રાજહંસી જેવી | ગંભીર ગતિથી જ્યાં પિતાનું ભવન હતું, ત્યાં પહોંચ્યાં અને પોતાના ભવનમાં પ્રવેશ કર્યો,
त्रिशलादोहदपूर्ति
॥५५५।
Jain Education In
n al

.

Page #569

श्रीकल्प
मुत्र
॥५५६॥
टीका
स्वकं भवनं तत्रैव-तस्मिन्नेव स्थले उपागम्य आगत्य स्वकं भवनमनुपविष्टा। ततः खलु तस्यास्त्रिशलायाः क्षत्रियाण्याः मर्भस्य द्वयोर्मासयोर्व्यतिक्रान्तयोः तृतीये मासे वर्तमाने तस्य गर्भस्य दोहदकालसमये अयमेतद्रपो दोहदः पादुर्बभूव उत्पन्नः। कीदृशो दोहदः? इति-दर्शयति 'धन्नाओ' इत्यादि।
कल्पर ताः अम्बा:-मातरः खलु धन्याः=भाग्यवत्यः, सपुण्या:-पुण्यवत्यः, कृतार्थाः-कृतः सम्पादितः अर्थः जन्मान्त
मञ्जरी रेष्टसिद्धिरूपं प्रयोजनं याभिस्ताः-कृतवाञ्छितकार्याः, कृतपुण्याः पूर्वभवोपार्जितपुण्याः, कृतलक्षणा: सफलीकृतपुण्यरेखाजीवनरेखादिरूपलक्षणाः, यद्वा-कृतानि-स्वयं सफलतया निष्पन्नानि लक्षणानि-पुण्यजीवनादिफलमूचनकरादिरेखारूपाणि यासां तास्तथा, सुकृतविभवाः-सुकृतः सफलीकृतः मुपात्रदानादिरूपशुभकार्यकरणेन विभवः ऐश्वर्यसम्पत्तिरूपो याभिस्तास्तथा, अत एव-मुलब्धं शोभनेन प्रकारेण प्राप्तं खलु तासां मातृणां मानुष्यक-मनुष्यसम्बन्धि जन्मजीवितफलं जन्मनो जीवितस्य च फलम् , याः खलु मुखबद्धसदोरकमुखवत्रिकाः-मुखबद्धा-मुखोपरि
तदनन्तर त्रिशला क्षत्रियाणी के गर्भ के दो मास बीत गये। तीसरा मास चल रहा था। तब दोहद के काल के अवसर पर इस प्रकार का दोहद (दोहला) उत्पन्न हुआ। वह दोहद कैसा था, सो सिद्धाथबतलाते हैं-वे माताएँ धन्य-भाग्यवती हैं, सपुण्य-पुण्यवती हैं, कृतार्थ-जन्मान्तर का इष्टसिद्धिरूप प्रयोजन कृता जिनका सिद्ध हो गया है ऐमी-हैं, पूर्वभव में उपार्जित पुण्य वाली हैं, उन्हों ने पुण्यरेखा और जीवनरेखा
त्रिशला
दोहदपूर्तिः आदि सफल की हैं, अथवा उनको जीवन आदि फल को मृचित करने वाली रेखाएँ स्वयं सफल हुई हैं, सुपात्रदान आदि शुभ कार्य करने से प्राप्त हुए ऐश्वर्थ और सम्पत्ति आदि को उन्होंने सफल बनाया है, अतएव उन्होंने मनुष्यजन्म और मनुष्यजीवन के फल को अच्छी तरह प्राप्त किया है, जो मुख पर डोरासहित मुखवस्त्रिका बाँधकर तथा हाथ में पूँजनी लेकर तथारूप के अर्थात् मुख पर डोरा सहित
ત્યાર પછી ત્રિશલા ક્ષત્રિયાણીને ગર્ભ રહ્યાને બે માસ પસાર થઈ ગયા. ત્રીજે માસ ચાલતો હતો ત્યારે દોહદના કાળના અવસરે તેમને આ પ્રકારને દેહદ ઉત્પન્ન થયા. તે દેહદ કે હતા તે બતાવે છે–તે માતાઓ ધન્ય-ભાગ્યશાળી છે, અન્ય-અન્યશાળી છે, કતાથ—જેનું જન્માષ્ના ઈષ્ટસિદ્ધિરૂપ પ્રોજન સિદ્ધ થયું હોય એવી છે, પૂર્વભવમાં ઉપાર્જિત પુન્યવાળી છે, તેમણે પુન્યરેખા અને જીવનરેખા આદિ સફળ કરેલ છે, અથવા ॥५५६॥ તેમની જીવન આદિ ફળને સૂચિત કરનારી રેખાઓ સ્વયં સફળ થઈ છે. સુપાત્રદાન આદિ શુભ કાર્ય કરવાથી પ્રાપ્ત થયેલ અધય અને સંપત્તિ આદિને તેમણે સફળ બનાવેલ છે, તેથી મનુષ્યજન્મ અને મનુષ્યજીવનનાં ફળને સારી રીતે પ્રાપ્ત કર્યું છે, જે મુખ પર દેરા સાથેની મુહપત્તી બાંધીને તથા હાથમાં પંજણી લઈને એવા પ્રકારના લેનાર
Winw.jainelibrary.org,

Page #570

श्रीकल्प
मूत्रे ॥५५७॥
निबद्धाः सदोरकमुखवस्त्रिका याभिस्ताः, तथा-प्रमाणिकाइस्ताः दस्तस्थरजोहरणवत्यः सत्यः, तथारूपाणां-तथाविधानां मुखबदसदोरकमुखवत्रिकाणां रजोहरणप्रतिग्रहधराणां-रजोहरणं प्रसिद्धम् , प्रतिग्रहः पात्रं, तद्धराणां तद्धारकाणांश्रमणानां साधूनाम् अन्तिके-पाचे स्वपतिनासाद-सह मिलिताः सत्योधर्मम् अर्हत्परूपितं धर्म शुण्वत्यः, तथासामायिकपतिक्रमणं समाचरन्त्यः उभयकाले सविधि कुर्वत्यः, तथा-साधर्मिकान् शुश्रूषमाणाः अन्नवस्त्रादिना सेवां कुर्वत्यः, च-पुनः तथारूपाणाम् तीर्थकरोपदिष्ट-सदोरकमुखवत्रिका-रजोहरणाद्युपकरणवतां श्रमणानां निग्रन्थानां प्रतिलम्भयन्त्यः चतुर्विधमाहारं वस्त्रपात्रादिधर्मोपकरणं च ददत्यः सत्यः दोहदं गर्भाभिलापं विनयन्तिपूरयन्ति, तत्-तस्मात् श्रेयावरं यदि खलु अहमपि सामान्यतया नित्यं धर्मकृत्य कुर्वाणाऽप्यहं सिद्धार्थेन राज्ञा सार्द्धमेवमेव-उक्तविशिष्टप्रकारेणैव दोहदं विनयामि-पूरयामि । ततः त्रिशलाया उक्तदोहदानन्तरं, खलु स सिद्धाथों
कल्प मजरा
प्रका
सिद्धार्थ
कृता:
त्रिशला राम दोहदपूर्तिः
MATHMANTREPINE PLSHARLEARSHARMARREARNER
मुखवस्त्रिका बाँधने वाले और रजोहरण तथा पात्र को धारण करने वाले श्रमणों के निकट अपने पति के साथ अर्हन्त द्वारा प्ररूपित धर्म को सुनती हैं. दोनों समय विधिपूर्वक सामायिक-अतिक्रमण करती हैं, और अन्न तथा वस्त्र आदि से साधर्मी जनों की सेवा करती हैं। जो तथारूपधारी अर्थात् डोरासहित मुखवत्रिका को मुखपर बांधने वाले रजोहरण आदि उपकरणों वाले श्रमण निग्रंथों को चार प्रकार का निर्दोष आहार तथा वस्त्र आदि उपकरण देती हुई अपने दोहले को पूरा करती हैं। प्रतिदिन सामान्यरूप से धर्मकृत्य करने वाली मैं भी यदि राजा सिद्धार्थ के साथ इसी विशिष्ट प्रकार से अपने दोडले की पूर्णता करूँ तो कितना अच्छा हो!'
એટલે કે મુખ પર દેરાસહિતની મુહપત્તી બાંધનાર, અને રજોહરણ તથા પાત્રને ધારણ કરનાર શ્રમણની પાસે પોતાના પતિની સાથે અહંત દ્વારા પ્રરૂપિત ધર્મને સાંભળે છે. બન્ને વખતે વિધિપૂર્વક સામાયિક-પ્રતિકમણ કરે છે, અને અન્ન તથા વસ્ત્ર આદિ વડે સાધમ લોકેની સેવા કરે છે. જે એવા પ્રકારના એટલે કે- દેરા સહિત મુહપત્તી ધારણું કરનાર, રજોહરણ આદિ ઉપકરણવાળા શ્રમણ નિર્ચ શેને ચાર પ્રકારના નિર્દોષ આહાર, વસ્ત્ર, પાત્ર આદિ ઉપકરણ દઈને પિતાના દેહદો પૂરા કરે છે. દરરોજ સામાન્ય રૂપે ધમંકૃત્ય કરનારી, હું પણ જે રાજા સિદ્ધાર્થની સાથે એ જ વિશિષ્ટ રીતે મારા દેહદે પુરા કરે તે કેટલું સારૂં? n al

॥५५॥
Jain Education
+i

Page #571

श्रीकल्प
सूत्रे
मजरा
राजा तस्याधिशलायाः क्षत्रियाण्याः एतद्रूपं दोहदं तवैव विनयति पूरयति। एवम् अनेन प्रकारेण स सिद्धार्थों राजा त्रिशलायाः क्षत्रियाण्याः विंशतिस्थानविषये अर्हत्सिद्धप्रवचनगुणगानादिविंशतिस्थान केषु समुत्पन्नान् सर्वानपि दोहदान भूयो भूयः पुनः पुनः विनयति-पूरयति । को दोहदः कया रीत्या पूरित इति स्वबुद्धया विज्ञेयम् । ततः तया पूर्वोक्तयारीत्या दोहदपूरणानन्तरं खलु सा त्रिशला क्षत्रियाणी तेषु दोहदेषु विनीतेषु-पूरितेषु सत्सु विनीत-- दोहदा-पूरितदोहदा अतएव-सम्पूर्णदोहदा-दोहदसम्पूर्तिमुपगता, ततश्च-परिपूर्णदोहदासर्वथा दोहदपूर्तिमुपगता, विच्छिन्नदोहदाम्दोहदपूर्त्या तदभिलापरहिता सत्कारितदोहदा-मधुरवचनादिभिः स्वीकरणेनादरखुद्धया पूरणेन च
इस प्रकार दोहद उत्पन्न होने के पश्चात्, सिद्धार्थ राजाने त्रिशला क्षत्रियाणी के इस दोहद को उसी प्रकार से पूरा किया। यही नहीं, राजा सिद्धार्थ ने त्रिशला क्षत्रियाणी के अईद्गुणगान, सिद्धगुणगान, प्रवचनगुणगान आदि बीस स्थानकों में उत्पन्न हुए सभी दोहदों को बार-बार पूर्ण किया। कौन-सा दोहद किस प्रकार पूरा किया, यह बात अपनी बुद्धि से समझ लेनी चाहिए।
__पूर्वोक्त प्रकार से दोहद के पूर्ण होने पर वह त्रिशला क्षत्रियाणी विनीतदोहदा हो गयी, अर्थात उसके दोहद पूर्ण हो गये। इसीसे वह सम्पूर्णदोहदा हो गयी, अर्थात् उसके दोहद सम्यक्प्रकार से पूर्ण हो गये। तब वह परिपूर्णदोहदा हो गयी, क्यों कि उसके दोहदों की पूर्ति सभी प्रकार से हो गयी थी। फिर वह विच्छिन्नदोहदा हो गयी; क्यों कि दोहदों की पूर्ति में कोई कमी नहीं रहने के कारण उसे तद्विषयक कोई अभिलाषा नहीं रही। वह सत्कारितदोहदा हो गयी, क्यों कि उसके दोहदों को।
सिद्धार्थ
मार त्रिशला
दोहदपूर्ति
ન
આ પ્રમાણે દેહદ ઉત્પન્ન થયા પછી, સિદ્ધાર્થ રાજાએ ત્રિશલા ક્ષત્રિયાણીના તે દેહદને એ જ પ્રમાણે પૂણ કર્યો. એટલું જ નહીં, પણ રાજા સિદ્ધાર્થે ત્રિશલા ક્ષત્રિયાણીના અહંદૂગુણગાન, સિદ્ધગુણગાન, પ્રવચનગુણગાન આદિ વીસ સ્થાનકોમાં ઉત્પન્ન થયેલ બધા દેહદોને વારંવાર પૂર્ણ કર્યા. કયે દેહદ કેવી રીતે પૂરો કર્યો તે વાત પિતાની બુદ્ધિથી સમજી લેવી જોઈએ. પૂર્વોકત રીતે દેહદ પૂર્ણ થતાં તે ત્રિશલા ક્ષત્રિયાણી વિનીતદોહદા થયાં એટલે કે તો તેના દોહદો પૂરાં થઈ ગયાં. તેથી તે સંપૂર્ણ દેહદા થઈ ગયાં એટલે કે તેના દેહદ સારી રીતે પૂરાં થઈ ગયાં. ત્યારે
તે પરિપૂર્ણ-દેહદા થઈ ગયાં, કારણ કે તેના દોહદોની પૂર્તિ બધી રીતે થઈ ગઈ હતી. વળી તે વિચ્છિન્નદોહદા થઈ છે ગલાં, કારણ કે દોહદોની પૂર્તિમાં કાઈ જ ન રહેવાને કારણે તેને તે વિષેની કઈ અભિલાષા રહી નહીં. તે
॥५५८॥
Jain Education
S
a l

Sotiww.jainelibrary.org

Page #572

श्री कल्प
॥५५९॥
Jain Education
सत्कारितदोहदा, तथा सम्मानितदोहदा = इष्टवस्तुप्रदानेन सम्मानितदोहदा सती तस्य गर्भस्य अनुकम्पनार्थाय रक्षणार्थाय यतं = यतनासहितं यथा स्यात्तथा तिष्ठति, यतम् आस्ते= उपविशति, यतं स्वपिति-शेते, आहारमपि च खलु नातिशीतं, नात्युष्णं, नातितिक्तम्, नातिकटुकं नात्यम्लम्, नातिमधुरम्, नातिस्निग्धम्, नातिरुक्षम्, नात्यार्द्रम्, नातिशुष्कम् आहरति-भुङ्क्ते । किं बहुना ? य आहारस्तस्य गर्भस्य हितः = मेघादिवृद्धिकारकः, मितः-परिमितः - अधिकभोजनाभावात्, पथ्यः =अरोगकारकः, पोषक पुष्टिकारको देशे काले चन्देशानुसारेण कालानुसारेण च भवति, तम् = देशकालानुसारिहित मित्पथ्यपोषकरूपम् आहारम् आहरन्ती= भुञ्जाना नातिचिन्ताभिः = चिन्तातिशयराहित्येन नातिशोकैः अत्यन्तशोकपरिवर्जनेन, नातिमोहः = अत्यधिकमोहवर्जनेन, स्वीकार राजा ने मधुर वचनों से किया और आदर-प्रेम के साथ उनकी पूर्ति की । तथा वह सम्मानितदोहदा हो गयी; क्यों कि राजाने उसे इष्ट वस्तु का प्रदान किया ।
इस प्रकार दोहदों के पूर्ण होने पर त्रिशला क्षत्रियाणी गर्भ की अनुकम्पा -रक्षा के लिए यतनापूर्वक खड़ी होतीथी, यतनापूर्वक बैठती थी तथा यतनापूर्वक सोती थी, वह न अधिक शीत, न अधिक उष्ण, न अधिक तिक्त (चरका), न अधिक कडुवा, न अधिक खट्टा, न अधिक मीठा, न अधिक स्निग्ध (चिकना ), म अधिक रूक्ष (लखा), न अधिक आर्द्र ( गीला और न अधिक सूखा आहार करती थी। अधिक कहने से क्या लाभ? जो आहार उस गर्भ के लिए हित - मेघा - धारणाबुद्धि आदि बढाने वाला, मित-अधिक भोजन के अभाव से परिमित, पथ्य - आरोग्यकारी और पुष्टिकर होता, तथा देश के अनुकूल और काल के अनुकूल होता, वही देश-काल के अनुरूप, हित, मित और पथ्य गर्भ-पोषक आहार करती थी । वह त्रिशला क्षत्रियाणी न यतिचिन्ता करती थी, न अतिशोक સત્કાશ્તેિદોહદા થઇ ગયાં, કારણ કે તેના દોહદોના સ્વીકાર રાજાએ મધુર વચનેાથી કર્યો અને આદર-પ્રેમ સાથે તેની પૂર્તિ કરી. તથ તે સંમાનિતદોહદા થઇ ગયાં, કારણ કે રાજાએ તેને ઇચ્છિત વસ્તુ આપી.
આ રીતે દોહદો પૂર્ણ થતાં, ત્રિશલા ક્ષત્રિયાણી ગભની અનુકંપા-રક્ષાને માટે યતનાપૂર્વક ઉભાં થતાં, યતનાપૂર્વક બેસતાં, અને યતતાપૂર્વક સૂતાં હતાં. તે ન વધારે ઢંડા, ન વધારે ગરમ, ન વધારે તીખા, ન વધારે કડવા, ન વધારે ખાટા, न बधारे मीठो, न बधारे स्निग्ध (थोलो) ન વધારે લૂખા, ન વધારે ભીના, અને ન વધારે સૂકા એવા આહાર देतां तां वधु शुम्ही ? के आहार ते गमने मारे हित मेधा - धारामुद्धि वधारनार, मित-अधिक लोकन ના અભાવે પરિમિત, પથ્ય-રાગ્યકારી અને પુષ્ટિકારી હતા તથા જે દેહને અનુકૂળ અને કાળને અનુકૂળ હોય તે જ દેશ-કાળને અનુરૂપ, હિત, મિત અને પથ્ય ગભ–પોષક આહાર કરતાં હતાં. તે ત્રિશલા દ્ઘત્રિયાણી અતિ ચિન્તા

कल्प
मञ्जरी
टीका
त्रिशलाया गर्भरक्षण
प्रयास:
॥५५९।।
.

Page #573

श्रीकल्प
सूत्रे ५६०॥
मञ्जरी टीका
नातिभयैः अत्यधिकभयाकरणेन, नातिपरित्रासैः अत्यधिकोद्वेगपरिवर्जनेन, नातिभोजनाच्छादनवस्त्रगन्धमाल्यालङ्कारैः अत्यधिकाहारवस्त्रगन्धमाल्याभूषणवर्जनेन तं गर्भ सुखं सुखेन परिवहतिधारयति।
वाग्भट्टनामके वैद्यकन्येऽप्युक्तमस्ति-वातकरपदार्थभोजनेन गर्भः कुब्जोऽन्धो जडो वामनश्च भवति, पित्तकरपदार्थभोजनेन गर्भः पाण्डुरोगी भवति । अतिक्षारभोजनं नेत्रं हन्ति, अतिशीतलभोजनं वायु प्रकोपयति, अत्युष्णं बलं हन्ति, अतिकामविकारो जीवितं हरति, मैथुन-यान-वाहन-मार्गगमन-स्खलन-पतन-पीडन-धावनकरती थी, न अतिमोह करती थी, न अधिक भय करती थी, न अधिक उद्वेग करती थी, और न अधिक भोजन, आच्छादन, वस्त्र, गंध, माला तथा आभूषण आदि का सेवन करती थी। इस प्रकार वह उस गर्भ को सुखपूवक वहन करने लगी।
'वाग्भट्ट' नामक वैद्यक-ग्रन्थ में भी कहा है-'वातकारी पदार्थों को खाने से गर्भ कुबड़ा, अंधा, जड़ और बौना हो जाता है। पित्तकारी पदार्थ खाने से गर्भ गिर जाता है, या पीला या चितकबरा हो जाता है। कफकारी वस्तुओं को खाने से गर्भ पाण्डुरोगी होता है। अतिक्षार वाले पदार्थों का सेवन गर्भस्थ बालक के नेत्रों का घात करता है। अतिशीतल भोजन वायु को कुपित करता है। अति उष्ण भोजन बल का नाश करता है। अधिक कामविकार गर्भ के जीवन को हरण कर लेता है। मैथुन सेवन करने से तथा यान (गाड़ी आदि), वाहन (घोड़ा आदि), मार्गगमन, स्खलन (फिसलना), पतन (गिरना), पीडन (अंगों को दबाना), धावन (दौड़ना), કરતાં નહીં, અતિશેક કરતાં નહીં, અતિ મોહ કરતાં નહી, અતિભય કરતાં નહીં, અતિઉદ્વેગ કરતાં નહીં અને વધારે પડતું ભેજન, આચ્છાદન, વસ્ત્ર, ગંધ માળા તથા આભૂષણ આદિનું સેવન કરતાં નહીં. આ રીતે તે તે ગર્ભને સુખપૂર્વક વહન કરવા લાગ્યાં.
“वामनामना वैध-अन्यमा ५ छ-"वायुरी पार्थो मापाथी यु. म. सने ઠીંગણે થઈ જાય છે. પિત્તકારી પદાર્થો ખાવાથી ગર્ભ પડી જાય છે, કે પીળે અથવા કાબરચીતરે થઈ જાય છે. કફકારી વસ્તુઓ ખાવાથી ગર્ભ પાંડુરેગી થાય છે. અતિક્ષારયુક્ત ખોરાકનું સેવન ગર્ભમાં રહેલ બાળકની આંખોનું ઘાતક નીવડે છે. અતિ ઠંડે ખોરાક વાયુને કુપિત કરે છે. અતિ ગરમ ભજન બળને નાશ કરે છે. અધિક કામવિકાર ગર્ભના જીવનને હરી લે છે. મિથુન સેવવાથી તથા યાન (ગાડી આદિ), વાહન (ઘેડા આદિ),
त्रिशलाया गर्भरक्षणप्रयास
છે
॥५६॥

.

Page #574

श्रीकल्पसूत्रे
॥५६१
संघट्टन - विषमस्थानशयन - विषमस्थानोपवेशनोपवास- वेगविघात- रूक्ष- तीक्ष्ण-बहुभोजना-तिरागा-विशोका-तिक्षार सेवना - तिसार - मन- रेचन - हिक्काऽऽजीर्णतादिभिर्गर्भः स्वबन्धनतो मुक्तो भवति ।
अथ त्रिशला क्षत्रियाणी रोग-शोक-मोह-भय-परिश्रमादिरहिता सुखेन तिष्ठति । यतो रोगादयो गर्भस्य हानिकारका भवन्ति ।
सुश्रुतनामके वैद्यकग्रन्थे उक्तम् -- यदि गर्भवती स्त्री दिवा निद्रां कुर्यात् तदा गर्भोऽपि निद्रालुरलसो वा भवति, अञ्जनाञ्जनेन गर्भोऽन्धो भवति । रोदनेन गर्भो विकृतनयनो भवति । स्नानलेपनाभ्यां गर्भो
संघटन (EET लगना-टकर लगना), विषम जगह में शयन, विषम स्थान में बैठना, उपवास करना, मलमूत्रकी शंका को रोकना, रूखा तीखा और अधिक भोजन करना, अति राग, अति शोक, अति क्षारमय वस्तुओं का सेवन, अतिसार, वमन, रेचन, हिचकी, और अजीर्ण, इन कारणों से गर्भ अपने ब हो जाता है अर्थात् गर्भपात हो जाता है ।
त्रिशला क्षत्रियाणी रोग, शोक, मोह, भय और परिश्रम आदि से बच कर सुखपूर्वक रहती थी । क्यों कि रोग आदि गर्भ के लिए हानिकारक होते हैं। सुश्रुत - नामक वैद्यकग्रंथ में at fare और आलसी होता है।
कहा है- 'यदि गर्भवती स्त्री दिन में निद्रा लेती है तो गर्भस्थ बाळक आँखों में अंजन आंजने से अंधा होता है । रोने से गर्भस्थ बालक की
भार्गगमन, स्थ्मसन (सयसवु), पतन (घडवु ), पीडन (भगोने हमाववां), घावन (होउवु), संघट्टन (४२ सागवी), विषम भय्यामे शयन, विषभ स्थानमा मेसवु, उपवास रखो, भण-भूत्रनी हान्ने रोडवी, लूभु, तीपु અને વધારે પ્રમાણમાં લેાજન લેવું, અતિરાગ, અતિશેાક, અતિક્ષારવાળી વસ્તુએનુ સેવન, અતિસાર, ઉલટી, રેચ, હેડકી અને અણુ, એ કારણેાથી ગર્ભ પેાતાના બંધનમાંથી મુકત થઈ જાય છે, એટલે કે ગભપાત થઇ જાય છે.’ ત્રિશલા ક્ષત્રિયાણી રાગ, શેાક. મેહ, ભય અને પરિશ્રમ વગેરેથી મુકત થઈને સુખપૂર્ણાંક રહેતાં હતાં. કારણ કે રાગ વગેરે ગર્ભને હાનિકારક હાય છે.

"सुत" नामना वैध थम छे" ઘણુસી અને આળસુ થાય છે, આંખામાં આંજણ
लपती श्री हिवसे निद्रा આંજવાથી આંધળા થાય છે, રાવાથી

तो गर्भस्थ माण पशु ગર્ભસ્થ બાળકની આંખેામાં
प
कल्प
मञ्जरी
टी
कुलवृद्धश्रीणां
त्रिशलां
प्रत्युपदेशः
॥५६१॥
.

Page #575

कल्प.
श्रीकल्प
सूत्रे ॥५६॥
मञ्जरी
टीका
दुःशीलो भवति । तैलमर्दनेन गर्भः कुष्ठरोगी भवति । नखच्छेदनेन गर्भो दुम्शीलो भवति, धावनेन गर्भश्चञ्चलर स्वभावो भवति । हसनेन गर्भः कृष्णदशनः कृष्णौष्ठः कृष्णतालुः कृष्णजिहश्च भवति । अतिजल्पनेन विवादी
अतिशब्दश्रवणेन च बधिरो भवति, अबलेखनेन स्खलितो भवति, व्यजनादीनामतिपवनसेवनेन गर्भ उन्मत्तो भवति । इत्थं कुलवृद्धस्त्रियस्त्रिशलां देवों शिक्षयन्ति । अन्यदपि कथयन्ति-हे देवि ! त्वं शनैः शनैश्चल, शनैः शनैर्वद, क्रोधं त्यज, पथ्य वस्तु सेवस्व, नीवीं श्लथं वधान, अहहासं मा कुरु, निरावरणाकाशे मोपविश, अत्युच्चनीचं मा गच्छेति ॥सू०५१॥ आँखों में विकृति आजाती है। स्नान और लेपन करने से गर्भस्थ बालक कुशील होता है। तेल मलने से कुष्ठरोगी होता है। नाखून काटने से गर्भस्थ बालक विकृत नखवाला होता है। इसने से गर्भस्थ बालक के दांत, होठ, तालु और जीभ काले पड़ जाते हैं। बहुत बकबक करने से गर्भस्थ बालक झगडाखोर और अति शब्द सुनने से बहरा हो जाता है। अबलेखन-भूमिविदारण से गर्भ स्खलित हो जाता है । पंखे आदि की अधिक हवा का सेवन करने से गर्भ उन्मत्त होता है। कुलकी बड़ी-बूढ़ी स्त्रियाँ त्रिशलादेवी को ऐसी सीख दिया करती थीं। वे यह भी कहा करती थीं-देवी, तुम धीरे-धीरे चलो, धीरे-धीरे बोलो, क्रोध से बचो, पथ्य पदार्थ का ही सेवन करो, नीवी (लहँगे या साड़ी की गांठ) जरा ढीली बाँधा करो, ठहाका मार कर मत हसो, खुले आकाश में मत बैठो, और देखो ऊँची-नीची जगह में मत चला करो।मू०५१॥
[
कुलवृद्धस्त्रीणां त्रिशला प्रत्युपदेशः
વિકૃતિ આવી જાય છે, સ્નાન અને લેપન કરવાથી ગર્ભસ્થ બાળક કુશીલ થાય છે. તેલ ચેળવાથી કુષ્ઠરોગી થાય છે, નખ કાપવાથી ગર્ભસ્થ બાળક વિકૃત નખવળે થાય છે. દોડવાથી ગર્ભસ્થ બાળક ચંચળ સ્વભાવને થાય છે. હસવાથી ગર્ભસ્થ બાકના દાંત, હોઠ, તાળવું અને જીભ કાાં પડી જાય છે. વધારે પડતે બકવાદ કરવાથી ગર્ભસ્થ બાળક ઝગડાખોર અને વધારે શબ્દ સાંભળવાથી બહેરે થાય છે. અવલેખન-જમીન ખેતરવાથી ગર્ભ ખલિત થઈ જાય છે. પંખા આદિથી અધિક હવા ખાવાથી બાળક ઉન્મત્ત થાય છે. કુળની વૃદ્ધ સ્ત્રીઓ ત્રિશલાદેવીને એવી શિખામણ આપ્યા કરતાં હતાં. તેઓ આમ પણ કહ્યા કરતાં હતાં– દેવી, તમે ધીરે ધીરે ચાલે, ધીરે ધીરે બેલે, ક્રોધથી બચે, પચ્ય પદાર્થનું જ સેવન કરે, નીવી (ચણિયા કે સાડલાની ગાંઠ) જરા ઢીલી બાંધયા કરો, ખડખડાટ હસે મા, ખુદા આકાશ નીચે બેસશે મા અને ધ્યાન રાખે
ची-नीशी ज्याम यास नही(सू० ५१)
॥५६२॥
र

Page #576

श्री कल्पसूत्र ४५६३!
熱
मूलम् जप्पभिई च णं समणे भगवं महावीरे देवाणंदाए माहणीए गन्भाओं तिसलाए खत्तियाणार गन्भम्मि साहरिए तप्पभिरं च णं बहवे वेसमणकुंडधारिणो तिरियजंभगा देवा सक्कवयोगं जाई इमाई पुरापोराणाई महानिहाणारं भवति, तं जहा - पहीणसामियाई पहीणसेउयाई पहीणगोत्तागाराई, उच्छिन्नसामियाई उच्छिन्नसेउयाई उच्छिन्नगोत्तागाराई गामा-गर - नगर - खेड - कब्बड - मडंब - दोणमुह-पट्टण - निगमा - सम-संवाहसंनिवेसेवा संघाseसु वा तिरसु वा चउक्केसु वा चच्चरे वा चउम्मुहेसु वा महापहेसु वा गामट्ठाणेसु वा नगरा वा गामणिमणेसु वा णगरणिद्धमणेसु वा आवणेसु वा देवकुलेसु वा सहासु वा पत्रासु वा आरामे वा उज्जाणे वा वणेसु वा वनसंडेसु वा सुसान- सुन्नागार - गिरिकंदर - संति - सेलो- वहाण - भवणfree वा सन्निक्खिताई चिद्वंति ताई सिद्धत्थरायभवणंसि साहरंति | ० ५२||
छाया - यत्प्रभृति च खलु श्रमणो भगवान् महावीरो देवानन्दायाः ब्राह्मण्याः गर्भात् त्रिशलायाः क्षत्रियाण्या गर्भे संहृतः, तत्प्रभृति च खलु वहवो वैश्रवणकुण्डधारिणः तिर्यग्जृम्भका देवाः शक्रवचनेन यानि इमानि पुरापुराणानि महानिधानानि भवन्ति तद्यथा - महीणस्वामिकानि महीणसेतुकानि महीणगोत्रागा - राणि ग्रामा-ऽऽकर-नगर-खेट - कर्बट - मडम्ब - द्रोणमुख- पत्तन - निगमा - श्रम-संवाह संनिवेशेषु वा शृङ्गाटकेषु वा त्रिकेषु

मूल का अर्थ - 'जं पभिई' इत्यादि । जब से श्रमण भगवान् महावीर देवानन्दा ब्राह्मणी के गर्भ से त्रिशला क्षत्रियाणी के गर्भ में आये, तब से बहुत-से कुबेर के आज्ञापालक मध्यलोक में रहनेवाले त्रिजृंभक नामक देव, इन्द्र की आज्ञा से पुराने निधानों (खजानों) को सिद्धार्थ राजा के भवन में ले आने लगे। वे निधान ऐसे थे कि जिनके स्वामी मर चुके थे, जिनके निशान भी नष्ट हो चुके थे,
भूजन। अर्थ- 'ज पभिहं' इत्यादि न्यास्थी लगवान महावीरना लबनु' हेवानं हा भातानी सुक्षिमांथी सर ४, ત્રિશલાદેવીની કૂખમાં સ્થાપન કર્યુ. ત્યારથી, કુબેરના આજ્ઞાપાલક મધ્યલેાકનિવાસી ત્રિજ઼ભકદેવને સિદ્ધાર્થ રાજાના ભવનમાં, સર્વ પુરાણા ખજાનાઆ ઠલવવા, શક્રેન્દ્રે આજ્ઞા કરી દીધી હતી.
આ નિધાનના સ્વામી પાસેથી ઝુંટવી–ઝડપીને લઈને નહિ, પણ જે ધનના સ્વામી મરી ચુકયા હતા, જેનું કાઇ વારસ રહ્યું ન હતું, જેનાં ઘરબાર નાશ થયાં હતાં, જેનાં ગાત્રા પણ જડી શકતાં નહિ તેવી જ એના નકામા થઇ પડેલા ધનના ઢગલાને, આ દેવ, સિદ્ધાર્થ રાજાના ખજાનામાં ઠલવતા.
વ્યક્તિ

海海域
कल्प
मञ्जरी
टीका
सिद्धार्थ राजभवने
त्रिजृम्भक
देवकृतनिधानसमाहरणम्
॥५६३॥
w.

Page #577

श्रीकल्प
सूत्र
॥५६४॥
वा चतुष्केषु वा चत्वरेषु वा चतुर्मुखेषु वा महापथेषु वा ग्रामस्थानेषु वा नगरस्थानेषु वा ग्रामनिधमनेषु वा नगर निर्धमनेषु वा आपणेषु वा देवकुलेषु वा सभासु वा प्रपासु वा आरामेषु वा उद्यानेषु वा वनेषु वा वनषण्डेषु वा श्मशान - शून्यागार - गिरिकन्दर- शान्ति - शैलो - पस्थान - भवन - गृहेषु वा संनिक्षिप्तानि तिष्ठति सिद्धार्थराजभवने संहरन्ति ॥ ०५२ ॥
टीका – 'जप्पभिरं चे' - त्यादि । यत्प्रभृति यस्मात्कालादारभ्य च खलु श्रमणो भगवान् महावीरः अतएव जिनका कोई स्वामी ही नहीं था। ये निधान ग्रामों में आकरों में, नगरों में, खेटों में, कर्बट, मडम्ब, द्रोणमुख, पत्तन, निगम, आश्रम, संवाह और सन्निवेशों में, शृंगाटक ( तिकोने मार्ग) में, त्रिक (तीन मार्गों के संगम) में, चौक में, चवरों में (जहाँ बहुत मार्ग मिलते हों ऐसे स्थानों में), चार द्वारवाले स्थानों में, राजमार्ग में, उजड़े गाँव में, उजड़े नगर में, गाँव की नालियों में, नगर की नालियों में, दुकानों में, देवालयों में, सभास्थलों में, प्याउचों में आरामों में, उद्यानों में, वनों में, वनपण्डों में, श्मशानों में, सूने मकानों में, पर्वत की गुफाओं में शांतिगृहों (शांतिकर्म के स्थलों) में, शैलगृहों (पर्वत को उकेर कर बनाये गये गृहों में, उपस्थानगृहों (चौरा) में, तथा भवनगृहों (निवासगृहों) गड़े हुए थे, उन्हें वे देव सिद्धार्थ के भवन में लाने लगे ||०५२ ||
टीका का अर्थ - 'जं पभिई' इत्यादि । जिस समय से श्रमण भगवान् महावीर, देवानन्दा ब्राह्मणी के
या निधाना ने ने गाभेोभां आशमां, नजरे मां, पेटमां, मां, भणमां, द्रोलुभुमां, पत्तनमां, निगममां, व्याश्रममा, संवाहमां, सन्निवेशमां, शृंगामां (त्रिषु मार्ग' मां), त्रिमां (त्रशु भागना संगम ल्यां थता होय त्यां) - ચોકમાં, તથા ચવરમાં (જ્યાં ઘણા રસ્તા ભેગા થતા હોય ત્યાં), ચાર દ્વારવાળા સ્થાનમાં, રાજમામાં, ઉજ્જડ शामभां, Gळगड नगरमां, गाभनी नाजियोमां, नगरनी नाजियोमा, हुमनामां, हेवासयोमां, सभास्थणीमां, परवोमां, अवाडायामां, भाराभगृहमां, उद्यान मां, पनामा, बनष अमां, श्मशानामां, सूनां भडानां पर्यंतनी गुशोभ શાંતિગૃહોમાં (કિન્નાના પર્વતની ગુફાઓ માંહેલા ગૃહામાં), શલગૃહોમાં (પર્યંત ઉપર બનાવેલ ઘરમાં) ઉપસ્થાન– ગૃહેામાં (ચેારામાં), ભવનગૃહોમાં (નિવાસઘરમાં), આ ઉપરોક્ત સ્થાનો ઉપરાંત જ્યાં જ્યાં ધન-દોલત નિષ્ક્રિય અને સ્વામીરહિત થયેલાં હાય તે સને સિદ્ધાર્થ રાજાનાં ભવનેામાં અને ખજાનાઓમાં ભરવા લાગ્યા. (સ્૦૫૨) तेइत्यादि क्यारथी श्रमश भगवान महावीरने देवानंदानी त्रिशला

0.02011
कल्प
मञ्जरी
टीका
सिद्धार्थराजभवने त्रिजृम्भक
देवकृतनिधान
समाहरणम्
॥५६४॥

Page #578

श्रीकल्प
देवानन्दाया ब्राह्मण्या गर्मात्-कुक्षितः त्रिशलायाः क्षत्रियाण्या गर्भ संहतः स्थापितः तत्प्रभृति तस्मात्कालादारभ्य च खलु बहवः अनेके वैश्रवणकुण्डधारिणः-वैश्रवण: कुबेरः, तस्य यत्कुण्डम्-आज्ञा तद्धारिणः-कुबेराज्ञापालकाःतिर्यग्जम्भका-तिर्यग्लोकस्थजृम्भकाख्यव्यन्तरविशेषा देवाः शक्रवचनेन=इन्द्राज्ञया यानि इमानि अग्रे वक्ष्यमाणानि पुरापुराणानि अतिपुराणानि महानिधानानि भवन्ति, तद्यथा-पहीणस्वामिकानि-नष्टस्वामिकानि, पहीणसेतुकानि-विनष्टधनचिह्नपरिचायकस्तम्भानि, तथा प्रहीणगोत्रागाराणि नष्टस्वामिगोत्रगृहाणि अत एव-उच्छिन्नस्वामिकानि-सर्वथा विनष्टस्वामिकानि, तथा उच्छिन्नसेतुकानि सर्वथा विनिष्टधनचिह्नपरिचायकस्तम्भानि, तथा उच्छिन्नगोत्रागाराणि%3D सर्वथा विनिष्टगोत्रगृहाणि, ग्रामा-ऽऽकर-नगर-खेट-कर्बट-मडम्ब-द्रोणमुख-पत्तन-निगमा-श्रम-संवाह-सनिवेशेषुतत्र-प्रामाः-यतोऽष्टादशप्रकाराः करा गृह्यन्ते ते, आकरा: सुवर्णरत्नाद्युत्पत्तिस्थानानि, नगराणि-अष्टादशकर
मञ्जरा
।।५६५॥
टीका
सिद्धार्थ राजभवने त्रिजृम्भक
उदर से त्रिशला क्षत्रियाणी के उदर में लाये गये, उसी समय से, बहुत से कुबेर की आज्ञा को धारण करनेवाले मध्यलोक में निवास करने वाले त्रिभक नामक व्यन्तर देव, इन्द्र की आज्ञा से, जिनके स्वामी नष्ट हो चुके थे, जिनके सूचक खंभे आदि निशान नष्ट हो चुके थे, जिनके स्वामियों के गोत्र और पृह नष्ट हो चुके थे, अत एव जिनके स्वामियों की समृल समाप्ति हो चुकी थी, जिनके सूचक स्तंभ आदि चिह्न सर्वथा उच्छिन्न हो चुके थे, जिनके स्वामियों के गोत्र और गृह सर्वथा उच्छिन्न हो चुके थे, ऐसे बहुत से महानिधान लाकर राजा सिद्धार्थ के भण्डार भरने लगे । वे बहुत पुराने महानिधान निम्नलिखित स्थानों में थे--
(१) ग्राम-वह वस्ती, जहाँ अठारह प्रकार के कर लिये जाएँ।
देवकृत निधान समाहरणम्
ક્ષત્રિયાણીના ઉદરમાં લવાયા, ત્યારથી કુબેરની આજ્ઞાને ધારણ કરનારા, મળલોકમાં નિવાસ કરનારા, ઘણા ત્રિજભક નામના વન્તર દેવ, ઈન્દ્રની આજ્ઞાથી, જેમના માલિક નાશ પામ્યા હતા, જેમના સૂચક (નિશાન) વગેરે નષ્ટ થઈ ગયાં હતાં, જેમના સ્વામીઓનાં ગાત્ર અને ઘર નાશ પામ્યાં હતાં, તેથી જેમના સ્વામીઓને મૂળમાંથી જ અંત આવી ચૂક હતું, જેમના સૂચક સ્થંભ આદિ ચિહ્નો સદંતર ઉખડી ગયાં હતાં, જેમના સ્વામીઓનાં ગોત્ર અને ઘરને સદંતર હછેદ થઈ ગયે હતા, એવાં ઘણા મહાનિધાન લાવીને રાજા સિદ્ધાર્થના ભંડાર ભરવા લાગ્યા. તે ઘણુ જ પુરાણા મહાનિધાન નીચે લખેલ સ્થાનમાં હતાં–
(१) आभ-ते परती, यांसा२ ५४२ ४२ वाय. Jain Education Setional
1५६५॥

Page #579

श्रीकल्प
सूत्रे
कल्पमञ्जरी
॥५६६॥
टीका
वर्जितानि, खेटानि-धूलिपाकारपरिवेष्टितानि, कर्बटानि-कुत्सितनगराणि, मडम्बानि-सार्द्धक्रोशद्वयान्तामान्तररहितानि, द्रोणमुखानि जलस्थलमार्गयुक्ता जननिवासाः, पत्तनानि-समस्तवस्तुप्राप्तिस्थानानि, पत्तनानि द्विविधानि-जलपत्तनानि, स्थलपत्तनानि च, तत्र-जलपत्तनानि नौकागम्यानि, स्थलपत्तनानि च शकटादिगम्यानि, यद्वा पत्तनानि शकटादिभिनौभिर्वा गम्यानि, पट्टनानि तु नौमात्रगम्यानि।
(२) आकर-सुवर्ण और रत्न आदि के निकलने के स्थान। (३) नगर (नकर)-जहाँ अठारह तरह के कर वसूल न किये जाते हो। (४) खेट (खेड़ा)-धूल के प्राकार से घिरी छोटी-सी बस्ती। (५) कर्बट-कुत्सित नगर । (६) मडम्ब-जिसके इर्दगिर्द अहाई कोस तक दसरी बस्ती न हो। (७) द्रोणमुख-जिस बस्ती में जाने का जल-मार्ग भी हो और स्थलमार्ग भी हो।
(८) पत्तन-जहाँ सभी वस्तुएँ प्राप्त हो सकती हों। पत्तन दो प्रकार के होते हैं-जलपत्तन और स्थलपत्तन । जलपत्तन में नौका से ही पहुँचा जा सकता है और स्थलपत्तनमें गाड़ी आदि से। अथवा पत्तन वह बस्ती कहलाती है जहाँ गाड़ी आदि से जा सके और पट्टन वह जहाँ केवल नौका से जाया जाय । कहा भी है--
(२) मा४२-सुवा भने २ल माहिनीवानां स्थानी. (3) नगर (४२)-ri अढा२ मारना ४२ वसूल न ४२राता हाय." (४) पेट (मेड)- ५गना रथी रात्री नानी मेवी वस्ती. (५) ४-पुत्सित ना. (6) भ७-नी आसपास गढी अस सुधा मी परती नाय. (૭) દ્રોણમુખ- જે વસ્તીમાં જવાને જળમાર્ગ પણ હોય અને સ્થળમાર્ગ પણ હોય.
(૮) પત્તન-યાં બધી વસ્તુઓ મળી શકતી હોય. પત્તન બે પ્રકારનાં હોય છે-જળપત્તન અને સ્થળપત્તન. જળપત્તનમાં નૌકા વડે જ જઈ શકાય છે અને સ્થળપત્તનમાં ગાડી આદિથી જવાય છે. અથવા પત્તન તે વસ્તીને કહેવાય છે કે જ્યાં ગાડી આદિથી જઈ શકાય અને પટ્ટન એ કે જ્યાં ફકત નૌકા વડે જ જઈ શકાય. કહ્યું પણ છે
सिद्धार्थराजभवने त्रिजुम्भक
देवकृतनिधान समाहरणम्
५६६॥
Jain Education traconal

.

Page #580

श्रीकल्प
सूत्रे
॥५६७॥
पत्तनं शकटैर्गम्यं घोटकैनौ भिरेव च । नौभिरेव तु यद् गम्यं पट्टनं तत् प्रचक्षते ॥ १ ॥ इति । निगमाः=प्रभूततरवणिग्जननिवासाः, आश्रमाः = तापसैरावासिताः पश्चादपरैरपि अधिष्ठिताः, संवाहाः= रिक्षार्थ निर्मितानि दुर्गभूमिस्थानानि, पर्वतशिखर स्थितजननिवासाः समागतबहुपथिकजन निवासा वा, सन्निवेशाः समागतसार्थवाहादिनिवासस्थानानि, एतेषां द्वन्द्व:, तेषु तथा-शृङ्गाट के पु-शृङ्गाटाकृतिकत्रिकोण" पत्तनं शकटैर्गम्यं, घोटकैनैभिरेव च । नोभिरेव तु यद् गम्यं, पट्टनं तत्प्रचक्षते ” ॥१॥
पत्तन गाड़ियों से, घोड़ों से और नौकाओं से भी गम्य होता है, किन्तु जहाँ नात्र से ही पहुँचा जाय वह पट्टन कहलाता है | ||१||
उक्तंच
(९) निगम - जहाँ अत्यधिक संख्या में व्यापारी रहते हों ।
(१०) आश्रम - जो स्थान तापसों ने बसाये हों और बाद में दूसरे लोग भी जहाँ बस गये हों । (११) संवाह - किसानों द्वारा धान्य की रखवाली करने के लिए दुर्गम भूमि में बनाये गये स्थान, या पहाड़ी के शिखर पर की वस्ती, या इधर-उधर से आये हुए बहुत से पथिक जहाँ ठहरें वह स्थान । (१२) सन्निवेश - आये हुए सार्थवाहों (वणजारों - वाणिज्यकारों) के ठहरने के स्थान ।
" पत्तनं शकटैर्गम्यं घोटकैनाभिरेव च ।
नौभिरेव तु यद् गम्यं पट्टनं तत्प्रचक्षते ॥ १ ॥
પત્તન ગાડીઓથી ઘેાડાઓથી અને નૌકાઓથી પણ ગમ્ય હોય છે, પણ જ્યાં નાવથી જ પહેાંચી શકાય ते पट्टन वा छे. (१)
(E) निगम - क्या घशी भोटी संख्यामा व्यापारी रहेता होय.
(૧૦) આશ્રમ- જે સ્થાન તાપસેાએ વસાવ્યું હોય અને ત્યાર બાદ બીજા લે પણ ત્યાં વસ્યા હેય. (૧૧) સંવાહ-કિસાના દ્વારા ધાન્યના રક્ષણ માટે દુમ ભૂમિમાં બનાવવામાં આવેલાં સ્થાન, કે પહાડીના શિખર પરની વસ્તી, કે અહીં-તહીંથી આવેલ ઘણાખરા વટેમાર્ગુ જ્યાં થાભે તે સ્થાન,
(१२) सन्निवेश-भावेसा सार्थवाह (वारा - वेपारीओ) ने घोलवानु स्थान.. '

Jain EducationNational
FACEUTICSE
Teaser,
कल्प
मञ्जरी टीका
सिद्धार्थराजभवने
त्रिजृम्भक
देवकृत
निधान
समाहरणम्
॥५६७॥

Page #581

श्रीकल्पसूत्रे ॥५६८
Jain Education Internation
मार्गेषु, त्रिकेषु = मार्गत्रयमिलनस्थानेषु चतुष्केषु = चतुर्मार्गमिलनस्थानेषु चत्वरेषु = बहुमार्गमिलनस्थानेषु चतुर्मुखेषु = चतुर्द्वारस्थानेषु, महापथेषु = राजमार्गेषु, ग्रामस्थानेषु = उद्वासग्रामस्थानेषु, नगरस्थानेषु - उद्वासनगरस्थानेषु, ग्रामनिर्धमनेषु = ग्रामप्रणालीषु, नगरनिर्धमनेषु = नगरप्रणालीषु, निर्धमनं 'गटर' - इति लोके प्रसिद्धम् ; आपणेषु = हट्टेषु, देव
(१३) शृंगाटक - सिंघाड़े के आकार के तिकोने स्थान । (१४) त्रिक- जहाँ तीन रास्ते मिलते हों । (१५) चतुष्क - चौक, जहाँ चार रास्ते मिलते हौं । (१६) चत्वर - जहां बहुत रास्ते मिलते हों । (१७) चतुर्मुख - जिन स्थानों के चार द्वार हों । (१८) महापथ - राजमार्ग - जिस रास्ते से राजा की सवारी निकले।
(१९) ग्रामस्थान - उजड़ा ग्राम ।
(२०) नगरस्थान - उजड़ा हुआ नगर ।
(२१) ग्रामनिर्धमन - गाँव की नाली - गटर ।
(२२) नगर निर्धमन - नगर की नाली ।
(१३) शृंगार - शिगोडाना भाडारनां त्रिशियां स्थान.
(१४) त्रि-यांत्रा रस्ता भणता होय.
(१५) यतुष्-यो-न्यां यार रस्ता भगता होय.
(१६) यत्वर-न्यां धा रस्ता भणता होय.
(१७) यतुर्भुज ने स्थानाने यार द्वार होय.
(१८) महापथ- रानभार्ग - ने रस्तेथी राजनी सवारी नीउणे.
(१८) ग्रामस्थान
ग्राम. शहेर.
(२०) नगरस्थान -
(२१) आमनिर्घ मन- भाभनु नाजु'-जटर
(२२) नगरनिधं भन्-नगरतु नाडु:

興興實
कल्प
मञ्जरी टीका
सिद्धार्थ राजभवने
त्रिजृम्मक देवकृत
निधान समाहरणम्
॥५६८ ।।
TBw.

Page #582

कल्पमञ्जरी टीका
कुलेषु यक्षादिदेवगृहेषु, सभासु-जनोपवेशनस्थानेषु, प्रपासु-पानीयशालासु, आरामेषु-कदल्याद्याच्छादितस्त्रीपुंसक्रीडास्थानेषु, उद्यानेषु-पुष्पफलोपेतवृक्षशोभितबहुजनभोग्योद्यानिकास्थानेषु, बनेषु-अटवीषु, वनपण्डेषु=
अनेकजातीयोत्तमक्षसमूहेषु, तथा-श्मशान-शून्यागार-गिरिकन्दर-शान्ति-शैलो-पस्थान-भवन-गृहेषु-तत्र-इमश्रीकल्पसूत्रे
शानं प्रसिद्धं, शून्यागारं शून्यगृहं, गिरिकन्दरः पर्वतगुहा, शान्तिशैलोपस्थानभवनेषु प्रत्येकं गृहेण सम्बध्यते, तेन शान्तिगृहाम्-शान्तिकर्मस्थानानि, शेलगृहाः पर्वतमुत्कीर्य कृतभवनानि, उपस्थानगृहा: 'चौरा' इति प्रसिद्धानि जनोपस्थितिस्थानानि, भवनगृहा:-कुटुम्बिवसनस्थानानि, ततः श्मशानादीनां द्वन्द्वः, एतेषु स्थानेषु संनिक्षिप्तानियस्तानि महानिधानानि तिष्ठन्ति सन्ति तानि सिद्धार्थराजभवने संहरन्ति नयन्ति ।।०५२।।
इनके अतिरिक्त वे महानिधान आपणों (बाजारों या दुकानों) में, यक्ष आदि के घरों में, सभाओं (जनता के बैठने के स्थानों) में, पानीघरों (प्याऊ) में, आरामों (कदली आदि से आच्छादित नर-नारियों के क्रीडास्थानों) में, उद्यानों (फूलों-फलों से युक्त बहुजनभोग्य बागों) में, वनों में, वनषण्डो (अनेक प्रकार के उत्तम जाति के वृक्षों के समूहों) में, श्मशानों में, तथा सूने घरों में, पर्वत की गुफाओं में, शान्तिकर्म करने के स्थानों में, शैलगृहों में, उपस्थानगृहों (चौरा-नाम से प्रसिद्ध जनों की उपस्थितिवाले स्थानों) में तथा भवनगृहो (कुटुम्बीजनों के निवासस्थानों) में भी थे। इन सब स्थानों में गड़े हुए पुराने खजानों को त्रिजुंभक देव लाकर राजा सिद्धार्थ के भण्डार भरने लगे।
यहाँ इतने बहुसंख्यक स्थानों की गणना करने का अभिप्राय यह है कि यह धरा 'वसुन्धरा' है। इसमें पद-पद पर निधान हैं, किन्तु वे विशिष्ट प्रकृष्ट पुण्यशाली जीवों को ही प्राप्त हो सकते हैं। ' તદપરાન્ત તે મહાનિધાનો આપણે (બજાર કે દુકાન)માં, યક્ષ આદિનાં ઘરોમાં, સભાઓ (જનતાને
सवानां स्थान)मां, पाय।। (411)मां, भाराभा (४६०ी माहि ५ मा छाहित नर-नारीमान हास्यानी)માં, બાગમાં, વનમાં, વનડે (અનેક પ્રકારનાં ઉત્તમ જાતનાં વૃક્ષોના સમૂહ)માં, મસામાં, તથા સૂનાં ઘરમાં, પર્વતની ગુફાઓમાં, શાન્તિકર્મ કરવાનાં સ્થાનમાં, શલગૃહમાં, ઉપસ્થાનગૃહ (ચારે નામથી પ્રસિદ્ધ માણસની હાજરીવાળાં સ્થાનો)માં તથા ભવનગૃહ (કુટુંબી જનેનાં નિવાસસ્થાન)માં પણ હતાં. તે બધાં સ્થાનમાં દાટેલા પુરાણા ખજાનાઓને ત્રિજભક દેવે લાવીને રાજા સિદ્ધાર્થના ભંડાર ભરવા લાગ્યા.
मी मारी थी संध्याकामा स्थानानी गना ४२वान हेतु से छे मा ५२॥ “सुन्ध" छे. dain Educations inationwi ने से मना छ, परत पाय-ट-न्यथाजी ७वान प्राप्त य ई छ.
सिद्धार्थ राजभवने त्रिजुम्भक देवकृत
निधान
मा समाहरणम्
॥५६९॥
Forvale Personal use only
Res

Page #583

श्रीकल्प
मुत्रे ॥५७०॥
मूलम-जं रयणि च णं समणे भगवं महावीरे नायकुलंसि साहरिए तप्पमिदं च ण तं नायकुलं हिरण्णेण वढित्था। एवं सुवण्णेण धणेणं धन्नेणं विहवेणं ईसरिएणं रिद्धीए ण सिद्धीए णं समिद्धीए णं सक्कारेणं सम्माणेणं पुरकारेण रज्जेणं रटेणं बलेणं वाहणेणं कोसेणं कोट्ठागारेणं पुरेणं अंतेउरेणं जणवएणं जसवाएणं कित्तिवाएणं थुइवाएणं वढित्था। विउल-धण-कणग-रयण-मणि-मोत्तिय-संख-सिलप्पबाल-रत्तरयणमाइएणं संतसारसावइज्जेणं पीइसक्कारसमुदएणं अईव २ अभिवढित्था। तए णं समणस्स भगवओ महावीरस्स अम्मापिऊणं अयमेयारूवे अज्झथिए चिंतिए कप्पिए पत्थिए मणोगए संकप्पे समुपज्जित्था-जप्पभिई च णं अम्हे एस दारए कुच्छिसि गब्भत्ताए वकंते तप्पभिई च णं अम्हे हिरण्णेणं वड्ढामो, जाव पीइसकारसमुदएणं अईव अईव वड्ढामो, तं णं जया णं अम्हाणं एस दारए उप्पजिस्सइ तया णं अम्हे एगस्स दारयस्स एयाणुरूवं गुण्णं गुणणिप्फण्णं नामधिकं करिस्सामो “वड्ढमाणु"-त्ति ॥मू०५३॥
छाया-यस्यां रजन्यां च खलु श्रमणो भगवान् महावीरो ज्ञातकुले संहृतः, तत्प्रभृति च खलु ज्ञातकुलं
कल्पमञ्जरी टीका
भगवतो 'वर्द्धमान इतिनामकरणार्थ तन्मातापित्रोः संकल्पः ।
जिनके स्वामी नष्ट हो चुके थे, इत्यादि कहने का आशय यह है कि त्रिजुंभक देवों ने अदत्तादान का सेवन नहीं किया। परमदयालु भगवान के निमित्त से किसी का धन-निधान लिया जाय तो धनवान् को दुःख होता है, अतः यह स्पष्ट कर दिया गया है कि देवों ने अस्वामिक-लावारिश-खजाने ही सिद्धार्थ के भवन में पहुँचाये थे। ] ।। मू०५२॥
मूल का अर्थ-'ज रयगि' इत्यादि । जिस रात्रि में श्रमण भगवान महावीर का ज्ञातकुल में संहरण किया गया,
- જેમના સ્વામી નાશ પામી ચૂક્યા હતા, ઇત્યાદિ કહેવાનો આશય એ છે કે ત્રિજભક દેએ અદત્તાદાનનું સેવન ન કર્યું. પરમ દયાળુ ભગવાનના નિમિત્તે કોઈનું પણ ધન-નિધાન લેવાય તે તે ધનવાળાને દુઃખ થાય છે. તેથી એ સ્પષ્ટ કરી દીધું છે કે દેએ અસ્વામિક-બીનવારસ ખજાના જ સિદ્ધાર્થનાં ભવનમાં पडयाच्या ता. ] (सू०५२)
-'ज रणि' याह. २ रात्रि, भावाननुस ४२५५ ययुते रात्री, वहीनी वृद्धि, ज्ञातgai
॥५७०॥
RA
का

.

Page #584

श्रीकल्प
हिरण्येन ववृधे । एवं सुवर्णेन धनेन धान्येन विभवेन ऐश्वर्येण ऋद्धया खलु सिद्धया खल समृद्ध्या खलु सत्कारेण सम्मानेन पुरस्कारेण राज्येन राष्ट्रेण बलेन वाहनेन कोषेण कोष्ठागारेण पुरेण अन्तःपुरेण जनपदेन यशोवादेन कीर्तिवादेन स्तुतिवादेन वधे । विपुल-धन-कनक-रत्न-मणि-मौक्तिक-शङ्ख-शिलाप्रवाल-रक्तरत्नादिकेन सत्सारस्वापतेयेन प्रीतिसत्कारसमुदयेन अतीव २ अभ्यवर्धत । ततः खलु श्रमणस्य भगवतो महावीरस्य अम्बापित्रोः अयमेतद्रपः आध्यात्मिकः चिन्तितः कल्पितः प्रार्थितो मनोगतः सङ्कल्पः समुदपद्यत-यत्मभृति च खलु अस्माकमेष दारकः कुक्षौ गर्भतया व्युत्क्रान्तः, तत्मभृति च खलु वयं हिरण्येन वर्धामहे, यावत् प्रीतिसत्कार
कल्प
सत्रे
मञ्जरी
॥५७१।।
टीका
EMAad
भगवतो
उस रात्रि में ज्ञातकुल की हिरण्य (चांदी) से वृद्धि हुई। इसी प्रकार स्वर्ण से, धन से, धान्य से, विभव से, ऐश्वर्य से, ऋद्धि से, सिद्धि से, समृद्धि से, सत्कार से, सम्मान से, पुरस्कार से, राज्य से, राष्ट्र से, बल से, वाहन से,कोष से, अन्नभंडार से, पुर से, अन्तःपुर से, जनपद से, यशोवाद से, कीर्तिवाद से और स्तुतिवाद से वृद्धि हुई। ज्ञातकुल प्रचुर धन, स्वर्ण, रत्न, मणि, मौक्तिक, शंख, शिला, प्रवाल, लाल आदि रत्नों से, वास्तविक प्रधान ने 'वर्द्धमान' द्रव्यों से तथा प्रीति एवं सत्कार को प्राप्ति से खूब-खूब बढ़ा।
इतिनामतब श्रमण भगवान महावीर के माता-पिता को यह आध्यात्मिक-आत्मामें भीतर ही भीतर होनेवाला
करणार्थ
तन्माताविचार, चिन्तित-वारंवार होनेवाला विचार, कल्पित-कार्यपरिणत करने योग्य विचार, पार्थित-स्वीकृत विचार,
पित्रोः मनोगत-मन में दृढ़ता से स्थित विचार तथा संकल्प निश्चित विचार उत्पन्न हुआ कि जब से यह बालक संकल्पः। हमारे यहाँ उदर में गर्भरूप से उत्पन्न हुआ है, तभी से हम हिरण्य से यावत् प्रीति एवं सत्कार आदि के
था sी. प्रकारे, मासभा, सोनु, धन, धान्य, लव, वय, *la, सिद्धि, समृद्धि, सत्४।२, सन्मान, पु२२४१२, राज्य, राष्ट्र, गण, सेना, पान, मना, भन्न २, न॥२, अंत:पुर, अन५४, 4. अति भने पोरेनी वृद्धि २४.
સામાન્ય ધનની વૃદ્ધિ ઉપરાંત, ઉચ્ચ કેટિના દ્રવ્યને પણ વધારો થતો જોવામાં આવ્યું. આ ઉચ્ચ કોટિનું द्र०५ , २न, भथि, माती, ५ ५२वाण, शिक्षा, aleभ, जीरा, मारे, वैडूय २त्न, तिाक्षरत्न वगैरे.. |
મનમાં માતાપિતાને વિચાર ફુરી આવ્યું કે આ બાળક ગર્ભમાં આવતાં જ ધનના ઢગલા થવા મંડયા, દુમને શરણે આવવા લાગ્યા, સેનું-ચાંદી–
૨ના અંબાર ખડકાવા મંડયા, રાજ્ય અને રાષ્ટ્ર અસીમપણે વધતાં ચાલ્યાં, માનસિક વિચારે ધાર્મિક અને આધ્યાત્મિક થવા લાગ્યા, મનમાંથી
॥५७१॥

Am

Page #585

श्रीकल्प
सूत्रे ॥५७२ ॥
समुदयेन अतीव श्रतीव वर्धामहे, तत् खलु यदा खलु अस्माकमेष दारक उत्पत्स्यते, तदा खलु वयम् एतस्य दारकस्य एतदनुरूपं गुण्यं गुणनिष्पन्नं नामधेयं करिष्यामः 'वर्धमान' इति ॥ ०५३||
टीका- 'जं स्यणि चणं' इत्यादि । 'जं स्यणि' इत्यत्र प्राकृतत्वात् सप्तम्यर्थे द्वितीया, तेन यस्यां रजन्यां च खलु श्रमणो भगवान महावीरो ज्ञातकुले संहृतः = हरिणैगमैषिदेवेन आनीतः, तत्प्रभृति च तां रजनीम् आरभ्य खलु तत् ज्ञातकुलं हिरण्येन = रजतेन ववृधे वृद्धिं गतम्, एवम् = अनेन प्रकारेण सुवर्णेन, धनेन= गवाश्वगजादिना धान्येन = शालिव्रीह्यादिना, विभवेन निर्वृत्या - आनन्देनेत्यर्थः, 'विभवो धर्नानिर्वृत्योः ' _इति हैमः, ऐश्वर्येण=धनाधिपतित्वेन - जनाधिपतित्वेन वा, ऋद्धया - सम्पच्या सिद्धया = अभिलषितवस्तुप्राप्स्या, समृसमूह से अतीव - अतीव वृद्धि पा रहे हैं, अतः जब हमारा यह बालक जन्म लेगा, तब हम इस बालक का, इसके अनुरूप, गुणयुक्त, गुणनिष्पन्न नाम रक्खेंगे- 'वर्द्धमान' ।। सू० ५३ ॥
टीका का अर्थ-'जं स्यणि' इत्यादि । जिस रात्रि में श्रमण भगवान महावीर का संहरण हुआ, अर्थात् हरिणैगमेषी देव उन्हें ज्ञातकुल में लाये, उसी रात्रि से ज्ञातकुल में चांदी की वृद्धि होने लगी, स्वर्ण की वृद्धि होने लगी, धन - गाय, घोड़े, हाथी की वृद्धि होने लगी, धान्य- शालि, वीहि आदि की वृद्धि होने लगी, विभवआनन्द की वृद्धि होने लगी, ऐश्वर्य धन-जन के अधिपतित्व की वृद्धि होने लगी, ऋद्धि-सम्पत्ति की वृद्धि होने लगी, सिद्धि - अभीष्ट वस्तु की प्राप्ति की वृद्धि होने लगी, समृद्धि बढ़ती हुई सम्पत्ति की વિકારા જતાં સુવિચારાની હારમાળા આવવા લાગી, માટે આ રાખવું યેાગ્ય છે.
બાળકના જન્મ વખતે, તેનુ' નામ
'वर्धमान '
આ વિચાર વારવાર સ્ફુરી આવતાં, તેણે મનમાં ઘર કર્યું”, નિશ્ચિત સ્વરૂપ પકડયું, તેના પર વિચારણા ચાલી, મને મથન થવા લાગ્યું ને ઉપરનું નામ રાખવા ઢ અને પાકા નિશ્ચય થયા. આ ‘વધ'માન' નામ અનુરૂપ, ગુણયુક્ત, ગુરુનિષ્પન્ન હોવાથી, આ જ વિચાર આદરણીય છે એમ રાજા-રાણીએ નક્કી કર્યું'. (સ્૦ ૫૩)
टीना अर्थ- 'जं स्यणि' इत्यादि मे रात्रे श्रमाशु भगवान महावीर सरथयुं भेट रिगभेषी દેવ તેમને જ્ઞાતકુળમાં લાવ્યા, તે જ રાત્રિથી જ્ઞાતકુળમાં ચાંદીની વૃદ્ધિ થવા લાગી, સુવર્ણની વૃદ્ધિ થવા લાગી, धन (गाय, घोडा, हाथी) नी वृद्धि थवा सागी, धान्य शासि, (साठी) मीडि याहिनी वृद्धि थवा सागी, वैभव आनं'हनी वृद्धि अब बागी अश्वय-धन-नना आधिपत्य)नी वृद्धि थवा बागी, ऋद्धि संपत्तिनी वृद्धि थवा सागी, सिद्धि

海鮮
灣
कल्प
मञ्जरी
टीका
भगवतो
'वर्द्धमान'
इतिनाम
करणार्थ
तन्माता
पित्रोः संकल्पः ।
॥५७२ ॥

Page #586

श्रीकल्प
या प्रवर्द्धमानसंपत्त्या, सत्कारेण जनकृताभ्युत्थानादिना, सम्मानेन आसनादिदानादिना पुरस्कारेण सर्वकार्येषु
अग्रतः स्थापनेन, राज्येन-शासनेन, राष्ट्रेण देशेन, बलेन सैन्येन, वाहनेन रथादिना, कोषेण भाण्डागारेण, कोष्ठा- गारेणधान्यकोषेण, पुरेण-नगरादिरूपेण, अन्तःपुरेण-अन्तःपुरस्थपरिवारवृद्धिरूपेण, जनपदेन-देशमाप्तिरूपेण
यशोदेन 'अहो! कीदृशमिदं पुण्यभागि'-त्येकदिग्व्यापिसाधुवादेन, कीर्तिवादेन सर्वदिग्व्यापिसाधुवादेन, स्तुतिवादेन-गुणकीतनेन च वधेन्वृद्धि प्राप्तम् , तथा विपुलधनकनकरत्नमणिमौक्तिकशङ्खशिलाप्रवालरक्तरनादिकेन-विपुलं विस्तीर्ण, धनंवादिकं, कनकं स्वर्ण घटितमघटितं चेति द्विविधम् , रत्नानि-कर्केतनप्रभृतीनि,
सूत्रे ॥५७३॥
कल्पमञ्जरी
टीका
वृद्धि होने लगी, सत्कार (मनुष्यों का उठ कर आदर देना) की वृद्धि होने लगी, सम्मान (बैठने आसन आदि देना) की वृद्धि होने लगी, पुरस्कार (सब कामों में मुखिया बनाना) की वृद्धि होने लगी, राज्य-शासन की वृद्धि होने लगी, राष्ट्र-जनपद की वृद्धि होने लगी, सेना की वृद्धि होने लगी, रथमा भगवतो आदि सवारियों की वृद्धि होने लगी, कोप-भंडार की वृद्धि होने लगी, धान्य के भंडार की वृद्धि होने 'वर्द्धमान' लगी, नगर आदि की वृद्धि होने लगी, अन्तःपुर के परिवार की वृद्धि होने लगी, जनपद (देश की प्राप्ति)
इतिनामकी वृद्धि होने लगी, यशो-बाद की अर्थात् 'अहा! यह कुल कैसा पुण्यभागी है। इस प्रकार के एक दिशा में
म करणार्थ
तन्माताफैलनेवाले साधुवाद की वृद्धि होने लगी, कीर्तिवाद की अर्थात् सर्वदिशाव्यापी प्रशंसा की वृद्धि होने लगी, स्तुतिवाद की अर्थात् गुणकीर्तन की वृद्धि होने लगी। तथा विपुल गाय आदि धन की वृद्धि होने लगी,
पित्रोः * संकल्पः ।
ઈચ્છિત વસ્તુની પ્રાપ્તિની વૃદ્ધિ થવા લાગી, સમૃદ્ધિ-વધતી જતી સંપત્તિની વૃદ્ધિ થવા લાગી, સત્કાર (મનુષ્યએ ઊઠાને માન આપવું)ની વૃદ્ધિ થવા લાગી, સન્માન (બેસવાને આસન આદિ દેવું) ની વૃદ્ધિ થવા લાગી, પુરસ્કાર (બધાં કામમાં આગેવાન બનાવવો) ની વૃદ્ધિ થવા લાગી, રાજ્ય-શાસનની વૃદ્ધિ થવા લાગી, રાષ્ટ્ર-જનપદની વૃદ્ધિ થવા લાગી, સેનાની વૃદ્ધિ થવા લાગી, રથ આદિ સવારીઓની વૃદ્ધિ થવા લાગી, કેષ-ભંડાર ની વૃદ્ધિ થવા લાગી, ધાન્યના ભંડારની વૃદ્ધિ થવા લાગી, નગર આદિની વૃદ્ધિ થવા લાગી, અન્તઃપુરના પરિવારની વૃદ્ધિ થવા લાગી, જનપદ (દેશની પ્રાપ્તિ)ની વૃદ્ધિ થવા લાગી, યશવાદની એટલે કે “અહા આ કુળ કેવું પુન્યભાગી છે” આ
પ્રમ ણે એક દિશામાં ફેલાનાર સાધુવાદની વૃદ્ધિ થવા લાગી, કીર્તિવાદની એટલે કે સર્વદિશાવ્યાપી પ્રશંસાની ફોર વૃદ્ધિ થવા લાગી. સ્તુતિવા એટલે કે ગુણકીર્તનની વૃદ્ધિ થવા લાગી, તથા વિપુલ ગાય આદિ ધનની વૃદ્ધિ થવા
॥५७३॥

Page #587

श्रीकल्प
मूत्र
॥५७४॥
मणयश्चन्द्रकान्तप्रभृतयः, मौक्तिकानि मुक्ताफलानि, शाः दक्षिणावर्ताः, शिलाः स्फटिकादिरूपाः, प्रवालानि विद्रुमाणि, रक्तरत्नानि-पद्मरागादीनि, आदिशब्दात् चीनांशुकादिवसकम्बलादीनि ग्राह्याणि, तेन, तथासत्सारस्वापतेयेन-सत्-विद्यमानं न पुनरेन्द्रजालिकवस्तुवत् स्वरूपतोऽविद्यमानम् तच्च सारस्वापतेयं प्रधानद्रव्यं चेति तथाभूतेन-विद्यमानप्रधानद्रव्येण, तथा प्रीतिसत्कारसमुदयेन-प्रीतिः मानसी तुष्टिः, सत्कारः वस्त्रादिभिः स्वजनकृतः शुश्रूषालक्षणः, तत्समुदयेन-तत्संप्राप्त्या, अतीवातीवअधिकाधिकम् अभ्यवर्धत सर्वथा वृद्धिं गतम्। ततः खलु श्रमणस्य भगवतो महावीरस्य अम्बापित्रोः मातापित्रोः अयमेतद्रपः वक्ष्यमाणः, आध्यात्मिक:= आत्मगतः अङ्कर इव, तदनु चिन्तितः पुनः पुनः स्मरणरूपो विचारो द्विपत्रित इव, ततः कल्पितः स एव स्वर्ण (गढ़ा और विना गढ़ा सोना) की वृद्धि होने लगी, कर्केतन आदि रत्नों की वृद्धि होने लगी, चन्द्रकान्त आदि मणियों की वृद्धि होने लगी, मोतियों की वृद्धि होने लगी, दक्षिणावर्त शंखों की वृद्धि होने लगी, शिलाओं (स्फटिकादि शिलाओं) की वृद्धि होने लगी, मूगों की वृद्धि होने लगी, लालों की वृद्धि होने भगवतो लगी, तथा 'आदि-शब्द से चीनी वस्त्र, कंबल आदि की वृद्धि होने लगी, तथा सत्-अर्थात् जो वास्तव में 'वर्द्धमान' ही विद्यमान हैं, इन्द्रजाल-संबंधी वस्तुओं की भाति काल्पनिक नहीं हैं, ऐसी उत्तम वस्तुओं की वृद्धि होने इतिनामलगी, तथा पीति अर्थात् मानसिक तुष्टि की और वस्त्रादि द्वारा स्वजनकृत सत्कार की वृद्धि होने लगी।
करणार्थ
तन्माताइस कारण श्रमण भगवान् महावीर के माता-पिता को इस प्रकार का आध्यात्मिक अर्थात
पित्रो अंकुर की तरह भीतरी विचार, फिर चिन्तित अर्थात् दो पत्ते जिसमें फट निकले हों ऐसे अंकुर संकल्पः । લાગી, સુવર્ણ (ઘડેલ અને ઘડયા વિનાનું સોનું' ની વૃદ્ધિ થવા લાગી, કેતન આદિ રત્નોની વૃદ્ધિ થવા લાગી, ચન્દ્રકાન્ત આદિ મણિએની વૃદ્ધિ થવા લાગી. મતીઓની વૃદ્ધિ થવા લાગી, દક્ષિણવત્ત શંખેની વૃદ્ધિ થવા લાગી, શિલાઓ (સ્ફટિકાદિ શિલાઓ)ની વૃદ્ધિ થવા લાગી, મૂગો (પરવાળા)ની વૃદ્ધિ થવા લાગી. લાલ લાલ રંગનાં રત્ન)ની વૃદ્ધિ થવા લાગી, તથા આદિ શબ્દથી ખાંડ, વસ્ત્રા, કંબલ આદિની વૃદ્ધિ થવા લાગી, તથા સત્ એટલે કે વાસ્તવમાં જ વિદ્યમાન છે, ઈન્દ્રજાળ-સંબંધી વસ્તુઓની જેમ કાલ્પનિક નથી એવી ઉત્તમ વસ્તુઓની વૃદ્ધિ થવા
॥५७४॥ લાગી, તથા પ્રીતિ એટલે કે માનસિક સંતેષની અને વસ્ત્રાદિ દ્વારા સ્વજનકૃત સત્કારની વૃદ્ધિ થવા લાગી.
આ કારણે શ્રમણ ભગવાન મહાવીરનાં માતા-પિતાને આ પ્રકારને આધ્યાત્મિક એટલે કે અંકુરના જે, મિકે આંતરિક વિચાર, પછકે ચિનિત એટલે કે બે પાન જેમાંથી ફૂટી નીકળ્યા હોય એવા અંકુરના જે ફરી ફરીને
मा
Jain Education
ational

Nirww.iainelibrary.org

Page #588

श्रीकल्प
॥५७५||
भगवतो
व्यवस्थायुक्त 'इदमेवं करिष्यामि'-इति कार्याकारेण परिणतो विचारः पल्लवित इव, प्रार्थितः स एवेष्टरूपेण स्वीकृतः पुष्पित इव मनोगता मनसि दृढरूपेण स्थितः संकल्प: 'इत्यमेव मया कर्त्तव्यम्' इति निश्चितो विचारः फलित इव समुदपद्यत-समुत्पन्नः, यत्प्रभृतिन्यस्माद् दिनादारभ्य खलु अस्माकम् एष दारका बालकः कुक्षौ गर्भतया अवक्रान्तः समुत्पन्नः, तत्प्रभृति-तस्मादिनादारभ्य च खलु वयं हिरण्येन वर्धामहे 'यावत् ' पदेन 'सुवर्णेन धनेन धान्येन विभवेन ऐश्वर्येण ऋद्ध्या सिद्ध्या समृद्ध्या सत्कारेण सम्मानेन पुरस्कारेण बलेन वाहनेन कोषेण कोष्ठागारेण पुरेण अन्तःपुरेण जनपदेन यशोवादेन कीर्तिवादेन स्तुतिवादेन च विपुल-धन कनक-रत्न-मणि-मौक्तिक-शङ्क-शिलाप्रवाल-रक्तरत्नादिकेन सत्सारस्वापतेयेन' इत्येषां संग्रहः, तथा-प्रीतिसत्कारसमुदयेन च अतीवातीव-अधिकाधिकं वर्धामहे, तत्-तस्माद्धेतोः खलु यदा यस्मिन् काले खलु अस्माकम् के समान पुनः पुनः स्मरण रूप विचार, फिर कल्पित अर्थात् पल्लवित के समान सा करेंगे इस प्रकार का व्यवस्थायुक्त कार्य-परिणत करने योग्य विचार, प्रार्थित अर्थात् फुले हुए के समान इष्टरूप में स्वीकृत विचार, मनोगत-मन में दृढ़ रूप से स्थित विचार, तथा संकल्प अर्थात् फलित के समान 'ऐसा ही मुझे करना चाहिये' ऐसा निश्चित विचार उत्पन्न हुआ कि जिस दिन से लेकर हमारा यह बालक उदर में गर्भरूप से उत्पन्न हुआ है, उसी दिन से लेकर हम हिरण्य से यावत् प्रीति और सत्कार की प्राप्ति से खूब खूब बढ़ रहे हैं। यहाँ 'यावत्' शब्द से सुवर्ण, धन, धान्य, विभव, ऐश्वर्य, ऋद्धि. सिद्धि, समृद्धि, सत्कार, सम्मान, पुरस्कार, बल, वाहन, कोष, धान्यभंडार, पुर, अन्तःपुर, जनपद, यशोवाद, कीर्तिवाद, स्तुतिवाद, विपुल धन, स्वर्ण, रत्न, मणि, मोती, शंख, मूंगा, लाल तथा विद्यमान उत्तम द्रव्य का ग्रहण कर लेना
સ્મરણરૂપ વિચાર, વળી કલ્પિત એટલે કે પલવિતના જે “આમ કરશું” આ પ્રકારને વ્યવસ્થાપૂર્વક કાર્ય-પરિત કરવા લાયક વિચાર, પ્રાર્થિત એટલે કે વિકસિતના જેમ ઈષ્ટરૂપમાં સ્વીકૃત વિચાર, મગત-મનમાં દઢતાથી રહેલ વિચાર, તથા સંક૯પ એટલે કે ફલિતની જેમ “એવું જ મારે કરવું જોઈએ” એ નિશ્ચિત વિચાર ઉત્પન્ન થયો, કે જે દિવસે અમારે આ બાળક ઉદરમાં ગર્ભરૂપે ઉત્પન્ન થયે છે, ત્યારથી શરૂ કરીને અમે હિરણ્યની યાવત્ પ્રીતિ અને સત્કારની પ્રાપ્તિમાં ખૂબ-ખૂબ વધારે પામી રહ્યાં છીએ. અહીં વાત શબ્દથી સુવર્ણ, ધન, धान्य, वैभव, अश्व, ऋद्धि, सिla, ४२, सम्मान, पु२२७१२, , पान, प, धान्या२, पुर, मतपुर, बन५४, यशपाई, तिवा, स्तुतिवाह, विपुल बन, सुपर्ष, २ल, भलि, मोती, , ५२१, ala,
'वर्द्धमान'. इतिनाम
करणार्थ म तन्माताa. पित्रोः
संकल्प:।'
CAREJESTATALAB
॥५७५॥

Page #589

श्रीकल्प
11५७६॥
टीका
एष दारक:=पुत्रो भविष्यति, तदा खलु वयम् एतस्य दारकस्य एतदनुरूपम् धनादिवृद्धरनुरूपं, गुण्यम्=गुणेभ्य आगतम् , अत एव-गुणनिष्पन्न 'वर्धमानः' इति नामधेयं करिष्यामः ॥सू०५३॥ मूलम्-तेणं कालेणं तेणं समएणं तिसला खत्तियाणी, नवण्डं मासाणं बहुपडिपुण्णाणं, अट्ठमाणं
कल्पराईदियाणं वीइकत्ताणं, जे से गिम्हाणं पहमे मासे दोचे पक्खे चित्तसुद्धे, तस्स णं चित्तसुद्धस्स तेरसीदिवसेणं, मञ्जरी उच्चट्ठाणगएमु सत्तमु गहेसु, पढमे चंदजोगे, सोम्मामु दिसामु वितिमिरासु विसुद्धासु, जइएमु सबसउणेसु, पयाहिणाणुफूलंसि भूमिसप्पंसि मारुयंसि पायंसि, णिप्फनमेइणीयंसि कालंसि, पमुइयप्पकीलिएसु जणवएमु, पुन्चरत्तावररत्तकालसमयंसि हन्थुत्तराहिं नक्रदत्तेणं चंदेणं जोगमुवागएणं, तेल्लोगउज्जोयगरं मोक्खमग्गधम्मधुरं हियकरं सुहकरं संतिकरं कंतिघरं चउन्विहसंघणेयारं उयारं कढिणकम्मदलभेयारं गुणपारावारं सुकुमारं कुमार पस्या ॥९०५४॥
छाया-तस्मिन् काले तस्मिन् समये त्रिशला क्षत्रियाणी, नवमु मासेषु बहुप्रतिपूर्णेषु, अष्टिमेषु रात्रिन्दिवेषु व्यतिक्रान्तेषु, यः स ग्रीष्माणां प्रथमो मासो द्वितीयः पक्षः चैत्रशुद्धः, तस्य खलु चैत्रशुद्धस्य त्रयोदशीदिवसे, उच्चस्थानगतेषु सप्तसु ग्रहेषु, प्रथमे चन्द्रयोगे, दिक्षु वितिमिरासु विशुद्धासु सोम्यासु, जयिकेषु सर्वशकुनेषु, भगवतो
जन्म . . चाहिए, अर्थात् इन सब से भी बढ़ रहे हैं। अतः जिस समय हमारा यह बालक उत्पन्न होगा, तब हम इसका इस वृद्धि के अनुरूप, गुणमय और गुणनिष्पन्न 'वर्द्धमान' नाम रखेंगे ।। सू०५३॥
मूल का अर्थ-'तेणं कालेणं' इत्यादि । उस काल और उस समय में गर्भ के नौ महीने पूरे बीत जाने पर तथा साढ़े सात रात्रि व्यतीत हो जाने पर जब ग्रीष्म का पहला महीना और दूसरा पक्ष चैत्र शुद्ध था, उस चैत्र शुद्ध पक्षमा की त्रयोदशी के दिन, सूर्य, चन्द्र, मङ्गल, बुध, गुरु, शुक्र और शनि ये सात ग्रह उच्च स्थान पर थे, चन्द्रमा का योग તથા વિદ્યમાન ઉત્તમ દ્રવ્યને ગ્રહણ કરવાનું છે. એટલે કે આ બધામાં વૃદ્ધિ પામ્યા છીએ. તેથી જ્યારે આપણે આ બાળક જન્મ લેશે, ત્યારે આપણે તેનું આ વૃદ્ધિને અનુરૂપ, ગુણમય અને ગુણનિષ્પન્ન “વર્ધમાન” नाम रामशु. (सू०५3)
॥५७६॥ भूजना - तेणं कालेणं' त्याहि. se भने त समये, ना न१ भलिना ने सा सात અહેરાત્રિ પૂરેપૂરી વ્યતીત થઈ. તે વખતે ગીષ્મ ઋતુ ચાલતી હતી. તેને પ્રથમ માસ ફાગણ પૂરે થયે હતે. બીજો ભાસ ચૈત્ર બેઠો હતો ને તેને શુકલપક્ષ વીતતે હતે. આ રૌત્ર માસના શુકલ પક્ષના તેરમા દિવસે, સૂર્ય,
થી
ESww.jainelibrary.org

Page #590

मा
प्रदक्षिणानुकूले भूमिसर्प मारुते प्रवाते, निष्पन्नमेदिनीके काले, प्रमुदितप्रक्रीडितेषु जनपदेषु, पूर्वरात्रापररात्रकालसमये, हस्तोत्तरासु नक्षत्रे चन्द्रेण योगमुपागते, त्रैलोक्योद्योतकरं मोक्षमार्गधर्मधुराधरं हितकरं सुखकर शान्तिकरं कान्तिगृहं चतुर्विधसङ्घनेतारम् उदारं कठिनकर्मदलभेत्तारं गुणपारावारं सुकुमारं कुमारं प्रास्त ॥सू०५४॥
श्रीकल्प
॥५७७॥
प्रधान था, दिशाएँ उज्ज्वल और निर्मल थीं, सभी शकुन जयवंत थे, प्रदक्षिण क्रम से अनुकूल वायु पृथ्वी पर मन्द-मन्द चल रही थी, धान्य से सम्पन्न पृथ्वीवाला समय था, देशवासी लोग प्रसन्न
और क्रीड़ापरायण थे, ऐसे अवसर पर, मध्यरात्रि के समय में, हस्तोत्तरानक्षत्र का चन्द्रमा के साथ योग होने पर तीनों लोकों में उद्दयोत करने वाले, मोक्षमार्गरूप धर्म की धुरा को धारण करने वाले, हितकारी, मुखकारी, शांतिकारी, कांति के अगार, चतुर्विध संघ के नेता, उदार, कठिन कर्म-दल को भेदने वाले, गुणों के सागर ऐसे मुकुमार कुमार को त्रिशला क्षत्रियागी ने जन्म दिया।मु०५४॥
भगवतो
जन्म
ચંદ્ર, મંગળ, બુધ, ગુરુ, શુક્ર શનિ એ સાતે ગ્રહ ઉચ્ચ સ્થાને આવ્યા હતા. ચન્દ્રમાને વેગ પ્રધાનપણે વરત હતે. દશે દિશા નિર્મળ અને ઉજજવળ બની રહી હતી.
સવ શુકને શુભ અને જયવંત હતાં. પ્રદક્ષિણાક્રમ પ્રમાણે અનુકૂળ વાયુ, પૃથ્વી પર, મંદ મંદ વહી રહ્યો હતો. તે વખતે, પૃથ્વીએ પણ ધાન્યને પ્રસવ સારી રીતે કર્યો હતો.
દેશમાં, લોકે આનંદ આનંદ માણી રહ્યાં હતાં. દરેકના મુખારવિંદ ઉપર આનંદની ઝલક છવાઈ રહી હતી. ધન-ધાન્યના સારા પાકને લીધે, લોકે આનંદ-મંગલ વરતાવી રહ્યાં હતાં ને બધા આનંદ અને મોજમજા Gो २६i di. .
આ વખતે મધ્યરાત્રિને સમય પસાર થતો હતો. અને હસ્તત્તરા નક્ષત્રનો ચંદ્રમા સાથે સુયોગ થયો હતે.
આ જ સમયે, આ જ વખતે, ઉપરના સઘળા એગો શુભ સ્થાને એકઠા થતાં, ત્રણ લોકનો ઉદૂધોત કરનારા, મોક્ષ માર્ગની ધુરાને ધારણ કરનારા, સર્વ જીવને હિતકારી અને સુખકારી, શાંતિકારી, કાંતિના આગાર, ચતુવિધ થી સંઘના નેતા, ઉદાત્ત અને ઉદાર ચિત્તવાલા, કઠિન કર્મોને દલવાવાળા, ગુણેના સાગર, એવા સુકુમાર કુમારને
नियमा भायो (सू० ५४)
॥५७७॥
Jain Education L
itional

ww.jainelibrary.org.

Page #591

श्रीकल्प
कल
मञ्जरी
॥५७८॥
टीका-तेणं कालेणं' इत्यादि। तस्मिन् काले चतुर्थारकळक्षणे, तस्मिन् समये-सिद्धार्थराजशासनसमये, त्रिशला क्षत्रियाणी नवसु मासेषु बहुप्रतिपूर्णेषु सम्यक्पूर्णषु, तदुपरि च अर्धाष्टमेपु-साधसप्तसु रात्रिन्दिवेषु व्यतिक्रान्तेषु व्यतीतेषु यः स ग्रीष्माणां प्रथमो मासः चैत्रो मासः, द्वितीयः पक्ष: शुक्लपक्षः, अमुमेवार्थ स्पष्टयति-चैत्रशुद्धः चैत्रशुक्लपक्षः तस्य खलु चैत्रशुद्धस्य त्रयोदशीदिवसे त्रयोदश्यां तिथौ, उच्चस्थानगतेषु सप्तसु ग्रहेषु-मर्यादिशनैश्चरान्तेषु सत्सु, प्रथमे प्रधाने चन्द्रयोगे सति, तथा-सोम्यासु-धृलिवृष्टयादिरहितासु वितिमिरामु अन्धकाररहितासु-भगवदुत्पत्तिकाले सर्वत्र प्रकाशसंभवात् , विशुद्धामु-दिग्दाहाधभावात स्वच्छासु च दिक्षु जातासु, तथा-जयिकेषु-जयवत्सु सर्वशकुनेषु-सकलशुभसूचकनिमित्तेषु जातेष, तथा-प्रदक्षिणानुकूले-प्रदक्षिणो दक्षिणावर्तत्वात् , स चासौ अनुकूला=सुरभिशीतलत्वात् - सुखमदस्तस्मिन् , भूमिसर्प-मृदुमन्दत्वाद् भूमिगमनशीले मारुते यायौ प्रवाते सति, तथा-निष्पन्नमेदिनीके-निष्पन्ना-सस्यसम्पन्ना मेदिनी पृथ्वी यस्मिंस्त
टीका
भगवतो
जन्स
टीका का अर्थ- तेण कालेणं' इत्यादि । चौथे बारे में और राजा सिद्धार्थ के शासन के समय में, त्रिशला क्षत्रियाणी ने, नौ महीना पूर्णरूप से व्यतीत हो जाने पर और साढ़े सात रात्रि बीत जाने पर, ग्रीष्म ऋतु के प्रथम मास-क्षेत्र के शुक्ल पक्ष के तेरस के दिन अर्थात् चैत्रशुक्लात्रयोदशी के दिन, सूर्य से लेकर शनैश्वर तक के सात ग्रह उच्च स्थान पर थे, चन्द्र का योग प्रधान था, दिशाएँ धूलिवर्षा आदि से रहित सौम्य उज्ज्वल थीं, क्यों कि भगवान् के जन्म के समय सवत्र प्रकाश हो जाता है। तथा दिशादाह आदि का अभाव होने से स्वच्छ थीं, शुभमूचक सब निमित्त जयवन्त थे। सुरभि तथा शीतल होने के कारण सुखकारी दक्षिणावर्न पवन चल रहा था, वह सा समय था जब कि पृथ्वी सस्य
પિતા
टीना अर्थ-'तेण कालेणं' प्रत्याहि योथा मारा ३५ मा भने २0 सिद्धार्थना शासनना समयमां, ત્રિશલા ક્ષત્રિયાણીએ પૂરા નવ માસ અને સાડી-સાત રાત્રિ પસાર થતાં ગ્રીકમ ત્રઠતુના પહેલા માસ-ચૈત્ર સુદી તેરસને દિવસે એટલે કે ચૈત્રશુકલા ત્રદશીને દિવસે, સૂર્યથી માંડીને શનિ સુધીના સાતે ગ્રહો જ્યારે ઉચ્ચ સ્થાને હતા, ચન્દ્રને યોગ પ્રધાન હતા. દિશાએ ધૂળ-વર્ષા આદિથી રહિત સૌમ્ય અને ઉજજવલ હતી, કારણ કે ભગવાનના જન્મ સમયે - સર્વત્ર પ્રકાશ્ય થઈ જાય છે. તથા દિશાદાહ આદિને અભાવ હોવાથી સ્વચ્છ હતી. શુભસૂચક બધા નિમિત્તોને જયજયકાર
शान्धत तथासालणाowerpoindianारे
**
www.aniray.org

Page #592

श्रीकल्प
मुत्र ॥५७९॥
स्मिंस्तथाभूते काले सति, अतएव-प्रमुदितप्रक्रीडितेगु-प्रमुदिताः सुभिक्षादिना हृष्टाश्च ते प्रक्रीडिताः उत्सवादिना क्रीडां कर्तुं प्रारब्धाश्च ते तथाभूतेषु जनपदेषु-जनपदनिवासिलोकेषु सत्सु, पूर्वरात्रापररात्रकालसमये मध्यरात्रे हस्तोत्तरासु नक्षत्रे हस्तोपलक्षितोत्तरानक्षत्रे चन्द्रेण सह योगम् उपागते-पाप्ते सति, त्रैलोक्योद्योतकरं लोकजयप्रकाशकं मोक्षमार्गधर्मधुराधरं मोक्षमार्गधर्मस्य या ध: भारः, तस्या धरधारकं, हितकर कल्याणकर, मुखकरं सौख्यकारिणम् , शान्तिकरम्सकलोपवनाशकारिणम्, कान्तिगृहम् अपूर्वरूपलावण्यधरं, चतुर्विधसङ्गनेतारं= साधु-साध्वी-श्रावक-श्राविकारूपचतुर्विधसङ्घनायकम् , उदारं श्रेष्ठं कठिनकर्मदलभेत्तारं-कठिनं दुःखेन निर्जरणीय यत्कर्म, तस्य यद्दलं पुञ्जः तस्य भेत्तारं विनाशकं, गुणपारावारं-दयादाक्षिण्यादिगुगसमुद्रम् मुकुमारं सुकोमलं कुमारं-पुत्रं मामूत-अजनयत् । ज्योतिषशास्त्रे ग्रहाणामुञ्चस्थानगतानां फलमिदमुक्तम्से सुशोभित थी, अत एवं जनपदनिवासी जन मूभिक्ष के कारण प्रमुदित थे और उत्सव आदि मनाकर क्रीडा करने में लगे थे। ऐसे आनन्दमय समय में मध्य रात्रि के अवसर पर हस्तोत्तरा (उत्तरा-फाल्गुनी) नक्षत्र का चन्द्रमा के साथ योग होने पर, तीन लोक में प्रकाश करने वाले, मोक्षमार्ग रूप धम की धुरा को धारण करने वाले, कल्याणकारी, सुखकारी, समस्त उपद्रवों को शमन करनेवाले अद्भुत रूप-लावण्य के धारक, साधु-साध्वी-श्रावक-श्राविका-रूप चतुर्विध संघ के नायक, श्रेष्ठ, कठिनता से क्षय किये जाने वाले कर्म-समूह के विनाशक, दया दाक्षिण्य आदि सद्गुणों के सागर ऐसे मुकुमार पुत्र को त्रिशलादेवीने जन्म दिया।
. ज्योतिषशास्त्र में उच्च स्थान को प्राप्त ग्रहों का फल इस प्रकार बतलाया हैપૃથ્વી સસ્ય (અનાજ)થી સુશોભિત હતી. તેથી જનપદમાં રહેતા લોકે સુકાળને કારણે આનંદિત હતા અને ઉત્સવ આદિ ઉજવીને ક્રીડા કરવામાં મગ્ન હતા. એવા આનંદમય સમયે મધ્ય રાત્રિના અવસરે હસ્તત્તરા (ઉત્તરાફાગુની) નક્ષત્રને ચન્દ્રમાની સાથે વેગ થતાં, ત્રણ લેકમાં પ્રકાશ કરનાર, ક્ષમાગરૂપ ધમની ધુરાને ધારણ કરનાર, કલ્યાણકારી, સુખકારી, સમસ્ત ઉપદ્રનું શમન કરનાર, અદૂભુત રૂપલાવણ્યના ધારક, સાધુ, સાધ્વી, શ્રાવક, શ્રાવિકા રૂપ ચાતુર્વિધ સંઘના નાયક, શ્રેષ્ઠ, મુશ્કેલીથી ક્ષય કરાનાર કર્મ-સમૂહના વિનાશક, દયા, દાક્ષિણ્ય આદિ સદ્દગુણના સાગર, એવા સુકુમાર પુત્રને ત્રિશલાદેવીએ જન્મ આપે.
જ્યોતિષશાસ્ત્રમાં ઉચ્ચસ્થાનવાળા ગ્રહનું ફળ આ પ્રમાણે બતાવ્યું છે–
भगदतो हन्म
॥५७९।।
Jain Education Internal
Shiww.jainelibrary.org

Page #593

श्रीकल्पसूत्रे
॥ ५८० ॥

तिहिं उच्चेहिं नरिंदो, पंचहिं तह होइ अद्धचक्की य। छहिं होइ चक्कवट्टी, सत्तहिं तित्थंकरो होइ ॥ १ ॥ छाया - त्रिभिरुच्चैर्नरेन्द्रः, पञ्चभिस्तथा भवति अर्द्धचक्री च ।
षड्भिर्भवति चक्रवर्ची, सप्तभिस्तीर्थङ्करो भवति ॥ इति ॥ सू०५४॥ ॥ इति चतुर्थी वाचना ॥
445
इति श्री - विश्वविख्यात - जगद्वल्लभ - प्रसिद्धवाचक- पञ्चदशभाषाकलितललितकला पालापक-प्रविशुद्धगद्यपद्य - नैकग्रन्थनिर्मायक - वादिमानमर्दक- श्री शाहू छत्रपति कोल्हापुर राजप्रदत्त - 'जैनशास्त्राचार्य - पदभूषितकोल्हापुरराजगुरु - बालब्रह्मचारि - जैनाचार्य - जैनधर्मदिवाकर - पूज्यश्री- घासीलालजी -महाराज - विरचित - श्रीकल्पसूत्रस्य संस्कृत-पाकृतज्ञ - जैनागमनिष्णात - प्रियव्याख्यानि - पण्डितमुनिश्री कन्हैयालालजी - महाराज - विरचितायां कल्पमञ्जरीव्याख्यायां चतुर्थवाचनान्तः प्रथमो भागः सम्पूर्णः ।।
“तिहि उच्चेहिं नरिंदो, पंचहिं तह होइ अद्धचक्की य । छहिं होइ चक्कवट्टी, सत्तहिं तित्थंकरो होइ" ॥१॥ इति
जिस बालक के जन्म समय तीन ग्रह ऊँचे हों तो वह बालक राजा होता है । पाँच ग्रह उच्च हों तो अर्धचक्रवर्ती-सुदेव होता है। छह ग्रह ऊंचे हों तो चक्रवर्ती होता है और सात ग्रह उच्च स्थान पर हों तो तीर्थंकर होता है ।। सू० ५४ ॥
॥ इति चतुर्थ वाचना ॥
" तिहिं उच्चेहि नरिंदो, पंचहि तह होइ अद्धचक्की य छहिं होइ चकवट्टी, सतहिं तित्थंकरो होइ ॥ १ ॥ इति ।
જે બાળકના જન્મ સમયે ત્રણ ગ્રહ ઉચ્ચ સ્થાને હોય, તે બાળક રાજા થાય છે. પાંચ ગ્રહ ઉચ્ચ સ્થાને હાય તેા તે અચક્રવતી વાસુદેવ થાય છે. છ ગ્રહ ઉચ્ચ સ્થાને હોય તે ચક્રવર્તી થાય છે અને સાત ગ્રહ ઉચ્ચ સ્થાન પર હાય તે! તે તીર્થંકર થાય છે. (સૂ૦ ૫૪)
इति शतथ वाnly
कल्प
मञ्जरी
टीका
भगवतो जन्म
॥ ५८० ॥
.

Page #594