Book Title: Jain Parampara aur Yapaniya Sangh Part 03
Author(s): Ratanchand Jain
Publisher: Sarvoday Jain Vidyapith Agra
Catalog link: https://jainqq.org/explore/004044/1

JAIN EDUCATION INTERNATIONAL FOR PRIVATE AND PERSONAL USE ONLY
Page #1 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jainaparamparA aura yApanIyasaMgha tRtIya khaNDa pro0 (DaoN0 ) ratanacandra jaina For Personal & Private Use Only Page #2 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jainaparamparA aura yApanIyasaMgha prastuta grantha meM jaina saMghoM ke itihAsa. sAhitya. siddhAnta aura AcAra kI gaveSaNA kI gayI hai| vaidika grantha mahAbhArata ke uttaMkopAkhyAna ke anusAra digambarajainaparamparA dvAparayuga meM (Aja se lagabhaga 9 lAkha varSa pUrva) vidyamAna thii| viSNupurANa kI svAyaMbhuvamanukathA ukta paramparA kA astitva prathama svAyaMbhuvamanvantara meM (Aja se lagabhaga DhAI karor3a varSa pahale) batalAtI hai| bauddha piTakasAhitya meM kI gaI nirgranthoM kI carcAe~ pramANa detI haiM ki buddha ke samaya (IsA pUrva chaThI zatI) meM digambarajainamata pracalita thaa| har3appA kI khudAI meM prApta nagna jinapratimA Aja se pA~ca hajAra varSa pUrva digambarajainasaMgha ke astitva kI sUcanA detI hai| lohAnIpura (paTanA, bihAra) meM prApta vaisI hI nagna jinapratimA 300 I0 pU0 meM digambarajainasaMgha kA astitva siddha karatI hai| azoka ke eka stambhalekha meM ullikhita 'nirgrantha' zabda bhI IsApUrva tRtIya zatI meM ukta paramparA kI maujUdagI sUcita karatA hai| zvetAmbarasaMgha kA janma antima anubaddha kevalI jambUsvAmI ke nirvANa ke bAda (IsApUrva 465 meM) nirgranthasaMgha ke vibhAjana se huA thaa| ardhaphAlakasaMgha IsApUrva caturtha zatI meM dvAdazavarSIya durbhikSa ke phalasvarUpa astitva meM AyA thaa| Age calakara vaha zvetAmbara aura digambara saMghoM meM vilIna ho gayA / yApanIyasaMgha kI utpatti IsA kI 5vIM zatAbdI ke prArambha meM zvetAmbarasaMgha se huI thI, aura vaha IsA kI 15vIM zatI meM vilupta ho gyaa| IsA kI pA~cavIM zatI taka digambarajainasaMgha nirgranthazramaNasaMgha ke nAma se aura zvetAmbarasaMgha zvetapaTazramaNasaMgha ke nAma se prasiddha thaa| AcArya kundakunda IsApUrva prathama zatAbdI ke uttarArdha meM utpanna hue the aura Isottara prathama zatI ke pUrvArdha taka vidyamAna rhe| ___kasAyapAhuDa, SaTkhaNDAgama, bhagavatI-ArAdhanA, mUlAcAra, tattvArthasUtra, tiloyapaNNattI Adi granthoM meM savastra-mukti, strImukti, paratIrthikamukti, gRhasthamukti, kevalibhukti Adi zvetAmbarIya evaM yApanIya mAnyatAoM kA niSedha hai| ataH ye sabhI digambarajainaparamparA ke grantha haiN| For Personal & Private Use Only Page #3 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jainaparamparA aura yApanIyasaMgha For Personal & Private Use Only Page #4 -------------------------------------------------------------------------- ________________ For Personal & Private Use Only Page #5 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jainaparamparA aura yApanIyasaMgha (jaina saMghoM ke itihAsa, sAhitya, siddhAnta aura AcAra kI gaveSaNA ) tRtIya khaNDa bhagavatI-ArAdhanA Adi solaha granthoM kI kartRparamparA pro0 (DaoN0) ratanacandra jaina pUrva prophesara evaM adhyakSa : saMskRtavibhAga zA0 hamIdiyA snAtakottara mahAvidyAlaya bhopAla, ma.pra. pUrva rIDara : prAkRta tulanAtmaka bhASA evaM saMskRti vibhAga barakataullA vizvavidyAlaya bhopAla, ma.pra. sarvodaya jaina vidyApITha, AgarA, u0 pra0 For Personal & Private Use Only Page #6 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ISBN 81 - 902788 - 0 - 0 ( Set ) ISBN 81 - 902788 - 3-5 ( Volume III ) sarvodaya jaina vidyApITha granthamAlA : granthAGka 1 jainaparamparA aura yApanIyasaMgha tRtIya khaNDa pro0 (DaoN0) ratanacandra jaina prakAzaka sarvodaya jaina vidyApITha 1/205, prophesarsa kaoNlonI AgarA - 282002, u0 pra0 dUrabhASa : 0562-2852278 lipyaGkana : samatA presa, bhopAla mudraka : dIpa priNTarsa 70e, rAmA roDa, iMDasTriyala eriyA, kIrti nagara, naI dillI-110015 dUrabhASa : 09871196002 prathama saMskaraNa : vI0 ni0 saM0 2535, I0 2009 pratiyA~ : 1000 mUlya : 500 rupaye sarvAdhikAra : pro0 (DaoN0) ratanacandra jaina JAINA PARAMPARA AURA YAPANIYA SANGHA Vol. III By Prof. (Dr.) Ratana Chandra Jaina Published by Sarvodaya Jaina Vidyapitha 1/205, Professors' Colony AGRA-282002, U.P. First Edition : 1000 Price : Rs. 500 (c): Prof. (Dr.) Ratana Chandra Jaina For Personal & Private Use Only Page #7 -------------------------------------------------------------------------- ________________ samarpaNa Isottara 20vIM-21vIM zatI ke adbhuta, advitIya, atilokapriya digambarajaina muni paramapUjya AcArya zrI 108 vidyAsAgara jI mahArAja ko, jinakI pragAr3ha AgamazraddhA, talasparzI AgamajJAna evaM AgamaniSThacaryA ne isa paMcamakAla meM munipada ko prAmANikatA aura zraddhAspadatA pradAna kI hai, jinake alaukika AkarSaNa ke vazIbhUta ho anaginata yuvA-yuvatiyA~ bhogapatha kA parityAga kara yogapatha ke pathika bana gaye aura nirantara bana rahe haiM, jinakI vAtsalyamayI dRSTi, artihAriNI muskAna evaM hita-mita-priya vacana darzanArthiyoM ko Ananda ke sAgara meM DubA dete haiM, jinake vAtsalyaprasAda kA pAtra meM bhI banA hU~ tathA jinhoMne aneka zubha uttaradAyitva AzIrvAda meM pradAna kara mere jIvana ke antima caraNa ko dharmadhyAna kendrita banA diyaa| nmo'stu| gurucaraNAnurAgI ratanacandra jaina For Personal & Private Use Only Page #8 -------------------------------------------------------------------------- ________________ For Personal & Private Use Only Page #9 -------------------------------------------------------------------------- ________________ paramapUjya AcArya zrI vidyAsAgara jI mahArAja For Personal & Private Use Only Page #10 -------------------------------------------------------------------------- ________________ For Personal & Private Use Only Page #11 -------------------------------------------------------------------------- ________________ antastattva pRSThAGka - tInoM khaNDoM kI viSayavastu kA paricaya sattAIsa - saMketAkSara-vivaraNa teMtAlIsa tRtIya khaNDa bhagavatI-ArAdhanA Adi solaha granthoM kI kartRparamparA trayodaza adhyAya bhagavatI-ArAdhanA prathama prakaraNa-bhagavatI-ArAdhanA ke digambaragrantha hone ke pramANa ka-yApanIyagrantha mAnane ke pakSa meM prastuta hetu kha-sabhI hetu asatya yA hetvAbhAsa ga-digambaragrantha hone ke antaraMga pramANa : yApanIyamata-viruddha siddhAntoM kA pratipAdana1. savastramuktiniSedha 1.1. Acelakya muni kA anivArya prathama dharma 1.2. zrAvaka kA liMga apavAdaliMga 1.2.1. saparigraha evaM muninindAkAraNabhUta liMga apavAdaliMga 1.2.2. gRhibhAva kA sUcaka liMga apavAdaliMga 1.2.3. mukti ke lie tyAjya liMga apavAdaliMga 1.2.4. zrAvikA kA liMga apavAdaliMga 1.3. bhaktapratyAkhyAnakAla meM grAhya liMga kA nirdeza ... 1.4. premI jI kI mahAbhrAnti in no w w w ovo or a no For Personal & Private Use Only Page #12 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [ATha] jainaparamparA aura yApanIyasaMgha / khaNDa 3 1.5. TIkA meM zvetAmbaramAnya sacelaliMga ke doSoM kA nirUpaNa 1.6. TIkA meM acelaliMga se hI mokSa kA pratipAdana 1.7. zvetAmbarIya mAnyatAoM ke AgamAnukUla hone kA khaNDana - vivecana kA sAra 2. strImuktiniSedha 2.1. vastratyAga ke binA saMyataguNasthAna saMbhava nahIM 2.2. vastratyAga se hI apavAdaliMgadhArI kI zuddhi 2.3. puruSazarIra hI saMyama kA hetu 2.4. kisI bhI strI ke mukta hone kA kathana nahIM 3. gRhiliMga-paraliMga-muktiniSedha 4. kevalibhukti-niSedha 5. parigraha kI paribhASA yApanIyamata-viruddha 5.1. bAhyaparigraha bhI parigraha 5.2. parigrahagrahaNa dehasukha ke lie 5.3. bAhyaparigraha dehAsakti kA sUcaka 5.4. bAhyaparigraha mUrchA kA nimitta 5.5. tIvra kaSAya se hI parigraha kA grahaNa 5.6. parigraha se rAgadveSa kI udIraNA 5.7. parigrahI meM lezyA kI vizuddhi asambhava 5.8. vastrAdiparigraha se hiMsA 5.9. parigraha svAdhyAya meM bAdhaka 5.10. parigrahatyAga se rAgadveSa kA tyAga 5.11. parigrahatyAga parISahajaya kA upAya 5.12. parigrahatyAga se dhyAna-adhyayana nirvighna 5.13. mUrchA, rAga, icchA, mamatva ekArthaka 5.14. aparigraha-mahAvrata kI vaikalpika paribhASA nahIM 6. vedatraya evaM vedavaiSamya kI svIkRti 7. mAyAcAra ke pariNAma ke viSaya meM matabheda 8. guNasthAnAnusAra karmakSaya kA nirUpaNa 9. mUlaguNoM aura uttaraguNoM kA vidhAna For Personal & Private Use Only Page #13 -------------------------------------------------------------------------- ________________ antastattva 10. loca ke hI dvArA kezatyAga kA niyama 11. mAMsa, madhu aura madya kA sarvathA niSedha 12. abhigrahavidhAna 13. bhagavatI - ArAdhanA meM kundakunda kI gAthAe~ gha - digambaragrantha hone ke bahiraMga pramANa 1. sabhI TIkAkAra digambara 2. digambarAcAryoM ke lie pramANabhUta racanAkAla yApanIya - saMghotpattipUrva 3. dvitIya prakaraNa - yApanIyapakSadhara hetuoM kI asatyatA evaM hetvAbhAsatA 1. zivArya ke guru digambara the 2. sarvagupta ke digambara hone kA zilAlekhIya pramANa 3. digambarAcAryoM ke bhI nAma AryAnta aura nandyanta 4. aparAjita sUri digambarAcArya the 5. 7. bhagavatI - ArAdhanA meM zvetAmbaragranthoM kI gAthAe~ nahIM 6. zvetAmbara -yApanIya - samAnapUrvaparamparA kapolakalpita 'ArAdhanA' kI gAthAe~ zvetAmbara granthoM meM 7. 1. guNasthAna - vikAsavAda nitAnta kapolakalpita 7. 2. prakIrNakoM kI racanA 'ArAdhanA' ke pazcAt 7. 3. grantha kA bRhadAkAra arvAcInatA kA lakSaNa nahIM 7.4. varNyaviSaya kI samAnatA racanAkAla kI samAnatA kA lakSaNa nahIM 7.5. digambarIya-gAthAoM ke zvetAmbaragranthoM meM pahu~cane ke pramANa 7.6. parasAhityAMza - grahaNa se kartRtva parivartana nahIM 8. 'Acelakkuddesiya' ArAdhanA kI maulika gAthA 9. kSapaka ke lie muniyoM dvArA AhAra - Anayana aviruddha 10. 'tAlapalaMbasuttammi' meM 'kalpa' ke sUtra kA ullekha nahIM 11. digambaramuni bhI 'pANitalabhojI' 12. metArya muni kI kathA lokakathA 13. 'vijahanA-vidhi' digambaraparamparAnukUla For Personal & Private Use Only [ nau ] 49 51 54 55 55 55 57 58 60 u w w w w w w w w 60 61 62 63 64 66 67 68 69 70 71 72 75 76 78 81 85 86 91 Page #14 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [ dasa ] jainaparamparA aura yApanIyasaMgha / khaNDa, 3 94 95 99 100 101 102 104 106 106 107 107 14. bhadrabAhu-samAdhimaraNa bRhatkathAkoza meM 15. 'AcAra', 'jItakalpa' zAstroM ke nAma nahIM 16. 'anuyogadvAra' zAstra kA nAma nahIM 17. AvazyakasUtra kI gAthA mUlagrantha meM uddhRta nahIM 18. AcArAMgAdi nAma digambaraparamparA meM bhI prasiddha O upasaMhAra : digambaragrantha hone ke pramANa sUtrarUpa meM tRtIya prakaraNa - bhaktapratyAkhyAna meM strI ke lie nAgnyaliMga nahIM 1. Agamokta dIkSAliGga hI bhaktapratyAkhyAnaliGga 2. tadeva liGga 3. prAktana liGga 4. AryikA ke prasaMga meM vivikta- avivikta sthAna kA ullekha nahIM AryikA kA alpaparigrahAtmaka liGga hI upacAra se sakalaparigrahatyAgarUpa utsarga liGga 5. 6. AryikAoM ke prasaMga meM 'puMsAmiva yojyam' nirdeza bhI nahIM 7. 'puMsAmiva yojyam' kA abhiprAya 8. amaharddhikAdi zrAvikAoM ke lie sarvatra utsargaliGga 9. yuktita: bhI Agamaviruddha 10. paM0 sadAsukhadAsa jI ko asvIkArya caturdaza adhyAya aparAjitasUri : digambara AcArya prathama prakaraNa - aparAjitasUri ke digambara hone ke pramANa O vijayodayATIkA meM yApanIyamata- viruddha siddhAnta 1. savastramukti kA niSedha : tIrthaMkaroM kA acelaliMga hI mokSa kA ekamAtra upAya 1.1. sacelatva kI mukti-virodhitA ke aneka hetu 1. 1. 1. dazadharmapAlana meM bAdhaka 1.1.2. saMyamazuddhi meM bAdhaka 1.1.3. indriyavijaya meM bAdhaka For Personal & Private Use Only 108 108 109 110 110 111 115 115 115 119 119 120 121 Page #15 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 121 122 125 127 antastattva [gyAraha] 1.1.4. kaSAyavijaya meM bAdhaka 1.1.5. dhyAnasvAdhyAya meM bAdhaka 122 1.1.6. Abhyantaraparigraha-tyAga meM bAdhaka 1.1.7. rAgadveSa se mukta hone meM bAdhaka 123 1.1.8. zarIra ke prati anAdarabhAva meM bAdhaka 123 1.1.9. svAdhInatA meM bAdhaka 123 1.1.10.cittavizuddhi ke prakaTa hone meM bAdhaka 124 1.1.11.nirbhayatA meM bAdhaka 124 1.1.12.vizrabdhatA meM bAdhaka 1.1.13.apratilekhanA meM bAdhaka 1.1.14.parikarma se mukta hone meM bAdhaka 1.1.15.lAghava meM bAdhaka 126 1.1.16.sacelatva tIrthaMkara-mArgAnusaraNa meM bAdhaka 126 1.1.17.balavIrya ke prakaTana meM bAdhaka 1.1.18.acela hI nirgrantha hai 127 1.2. kisI bhI sacela kA nirdoSa rahanA asaMbhava 2. gRhasthamuktiniSedha 128 3. paratIrthikamukti-niSedha 4. strImuktiniSedha 132 5.. aparigrahamahAvrata kA lakSaNa yApanIyamata-viruddha 136 6. kevalibhuktiniSedha 137 7. yApanIyamata-viruddha anya siddhAnta dvitIya prakaraNa-yApanIyapakSadhara hetuoM kI asatyatA evaM hetvAbhAsatA / 1. muni ke lie sacela apavAdaliMga amAnya 141 1.1. savastramukti ke ghora virodhI 142 1.2. sacelaliMgadhArI ke muni hone kA niSedha 1.3. parigrahadhArI yati (saMyata) nahIM 144 1.4. vastradhArI gRhastha hI vastradhArI zvetAmbara sAdhu banatA hai 145 1.5. munidharma utsarga, zrAvakadharma apavAda 146 127 131 138 141 143 For Personal & Private Use Only Page #16 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 151 151 154 162 163 165 [bAraha] jainaparamparA aura yApanIyasaMgha / khaNDa 3 1.6. vikalpa aura apavAda meM antara 147 1.7. parigrahasahitaliMga apavAdaliMga 148 1.8. prazastaliMgAdivAloM kA bhI sacelaliMga apavAdaliMga 149 1.9. parasparasApekSatA sAdhyasAdhakabhAva ke kAraNa 1.10. muni ke apavAdaliMga meM vastragrahaNa kA vidhAna nahIM zvetAmbara-AgamoM kA prAmANya asvIkArya 154 2.1. sacelamukti kA niSedha 2.2. zvetAmbarAgamoM meM vastragrahaNa kI anumati kAraNApekSa, nirdoSatApekSa nahIM 155 2.3. zvetAmbarAgama-vacanoM kA svIkaraNa aura nirasana 159 2.4. zvetAmbara-AgamoM meM acelatA ke upadeza kA hetu : vastragrahaNa kI sadoSatA 2.5. zvetAmbaramAnya sacelamukti para tIvra prahAra 2.6. zrutasAgarasUri kI bhUla 2.7. digambara-AgamoM kA prAmANya svIkArya 3. kavalAhAra-viSayaka avarNavAda kA udAharaNa anAvazyaka 4. digambara-candranandI yApanIya-candranandI se bhinna 5. digambara-dazavaikAlika zvetAmbara-dazavaikAlika se bhinna 170 6. kANU yA krANUr digambara-mUlasaMgha kA hI gaNa rAtribhojanatyAgavata digambaramata meM bhI mAnya 8. athAlandasaMyamAdi digambaramAnya - zvetAmbaragranthoM meM athAlandakAdi kA svarUpa - vijayodayATIkA meM athAlandakAdi kA svarUpa - donoM meM virodha 178 9. bhikSupratimAe~ digambaramatAnukUla 10. sAta gharoM se bhikSA digambaramatAnukUla 183 11. puruSavedAdi kA puNyaprakRtitva digambarAcAryoM ko bhI mAnya 12. prathama zukladhyAna digambaramatAnukUla 188 - upasaMhAra : digambarAcArya hone ke pramANa sUtrarUpa meM 167 168 169 172 173 175 175 176 181 185 For Personal & Private Use Only Page #17 -------------------------------------------------------------------------- ________________ antastattva paJcadaza adhyAya mUlAcAra prathama prakaraNa - mUlAcAra ke digambara grantha hone ke pramANa ka- mUlAcAra kA mahattva kha- - mUlAcAra saMgrahagrantha nahIM ga - * yApanIya grantha hone kI naI udbhAvanA : samarthaka hetu gha- sabhI hetu asatya - digambaragrantha hone ke antaraMga pramANa : yApanIyamata viruddha siddhAntoM kA pratipAdana 1. savastramukti amAnya Ga - 2. 1.1. Acelakya muni kA mUlaguNa 1.2. Acelakya ke binA saMyataguNasthAna asaMbhava 1.3. sarvAMga - nirvastratA hI acelatA aura nirgranthatA 1.4. Acelakya kA artha alpacelatva nahIM 1.5. Acelakya cAritra kA sAdhana 1.6. nirgrantha ko hI nirvANa kI prApti yApanIya - amAnya 28 mUlaguNoM kA vidhAna2.1. yogacikitsAvidhi - nyAya karmasiddhAnta ke pratikUla 2.2. yApanIya paramparA meM anya prakAra ke 27 mUlaguNa 2.3. uttaraguNa bhI yApanIyamata meM amAnya 3. strImukti amAnya 4. anyaliMga se mukti kA niSedha 5. gRhiliMga se mukti kA niSedha 6. aparigraha kA lakSaNa yApanIyamata-viruddha 7. guNasthAnAnusAra ratnatraya ke vikAsa kI mAnyatA 8. solaha kalpoM kI mAnyatA 9. nau anudiza- svargoM kI mAnyatA 10. vedatraya kI svIkRti ca - digambarakRtitva - viSayaka bahiraMga pramANa For Personal & Private Use Only [ teraha ] 193 193 196 197 198 198 198 198 200 200 200 201 202 202 207 208 210 210 213 214 215 216 217 218 218 219 Page #18 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 226 227 230 235 239 [caudaha] jainaparamparA aura yApanIyasaMgha / khaNDa 3 1. digambarAcAryoM ke lie pramANabhUta 219 2. samasta TIkAe~ digambara AcAryoM aura paNDitoM dvArA likhita 220 3. mUlAcAra kI racanA yApanIyasaMghotpatti-pUrva 221 dvitIya prakaraNa-yApanIyapakSadhara hetuoM kI asatyatA kA udghATana 222 1. 'viratI' zabda kA prayoga upacAra se 222 - nirgranthI zabda kA prayoga nahIM 225 2. AryikAoM ke lie muniyogya sAmAcAra kA vidhAna nahIM 3. AryikAoM kI paramparayA mukti kA kathana 4. AryikA kA munisaMgha meM samAveza munitulya hone kA pramANa nahIM 229 5. strI kI aupacArika dIkSA mAnya 6. samAna gAthAe~ digambaragranthoM se gRhIta 233 7. kathita gAthAe~ digambaratva-virodhI nahIM 8. 'AcAra', 'jItakalpa' granthoM ke nAma nahIM 238 9. 'ArAdhanAniyukti' Adi digambaragranthoM ke nAma 10. 'mUlAcAra' kI racanA kA AdhAra 'Avazyakaniyukti' nahIM 244 11. kundakunda kI hI paramparA kA grantha 245 12. 'mUlAcAra' meM zvetAmbarIya gAthAoM kA abhAva - upasaMhAra : digambarakRti hone ke pramANasUtrarUpa meM 248 SoDaza adhyAya tattvArthasUtra prathama prakaraNa-tattvArthasUtra ke zvetAmbaragrantha na hone ke pramANa 253 ka- zvetAmbaragrantha hone ke pakSa meM prastuta hetu 253 kha- hetuoM kI asatyatA aura hetvAbhAsatA 254 ga- sUtra aura bhASya ke bhinnakartRtva-sAdhaka pramANa 255 1. sUtra aura bhASya meM sampradAya bheda 1.1. sUtra meM anyaliMgi-muktiniSedha 1.2. sUtra meM gRhiliMgi-muktiniSedha 1.3. sUtra meM savastramuktiniSedha 263 247 255 256 261 For Personal & Private Use Only Page #19 -------------------------------------------------------------------------- ________________ antastattva 265 268 270 271 275 278 [pandraha] 1.3.1. nagna rahane para hI zItAdiparISaha saMbhava 263 1.3.2. zvetAmbarAgamoM meM parISahatrANArtha hI vastradhAraNa kI anumati 264 1.3.3. colapaTTadhArI ko nAgnyaparISaha saMbhava nahIM 1.3.4. ardhaphAlakadhArI ko nAgnyazItAdi-parISaha saMbhava nahIM 1.3.5. zvetAmbaramata meM nAgnya heya hai 1.3.6. zvetAmbaramata meM zItAdiparISaha nivAraNIya haiM, sahanIya nahIM 1.3.7. tattvArthasUtra meM upacAranAgnya mAnya nahIM 1.3.8. parISahajaya kI kalpita paribhASA yuktisaMgata nahIM 274 1.3.9. yAcanAparISahajaya bhI savastramuktivirodhI 274 1.3.10. dina ko rAta banA dene kA adbhuta sAhasa 1.4. sUtra meM strImuktiniSedha 1.5. aparigraha kI paribhASA vastrapAtrAdigrahaNa-virodhI 1.6. tIrthaMkaraprakRti-bandhaka hetuoM kI solaha saMkhyA zvetAmbaramata-viruddha 288 1.7. sUtra meM kevalibhukti-niSedha- 1.7.1. nAgnyaparISaha ke ullekha se kevalI kA kavalAhArI honA niSiddha 296 1.7.2. anantasukha kI avasthA meM koI bhI parISaha saMbhava nahIM 1.7.3. kevalI meM caryAdi-parISahoM kA abhAva anya kAraNoM se bhI 1.7.4. yAcanAparISaha-niSedha se kevalibhukti kA niSedha / 298 1.7.5. icchA, yAcanA tIvramohodaya kA kArya 299 1.7.6. parISaha na hone para bhI hone kA kathana kyoM? 300 1.7.7. sAmpradAyikatA kA Aropa aura usakA nirAkaraNa 305 2. sUtra aura bhASya meM visaMgatiyA~ 306 ____ . 2.1. 'yathoktanimittaH SaDvikalpaH zeSANAm' 307 285 289 297 298 For Personal & Private Use Only Page #20 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 317 318 [solaha] jainaparamparA aura yApanIyasaMgha / khaNDa 3 2.2. AkSepa kA nirAkaraNa 308 2.3. 'kSayopazamanimittaH' rakhane kA prayojana 310 2.4. 'yathoktanimittaH' ko haTAne kA Aropa mithyA 311 2.5. 'indriyakaSAyAvratakriyA:---' 311 2.6. 'indrasAmAnikatrAyastriMza---' 314 2.7. AkSepa kA nirAkaraNa 315 2.8. 'sArasvatyAditya---' 2.9. samyagdRSTi aura samyagdarzanI 318 2.10. 'matiH smRtiH---' 2.11. zabdAdi naya 319 2.12. caramadehottamapuruSa 319 2.13. prANApAna 320 2.14. ghanAmbuvAtAkAzapratiSThAH 320 2.15. 'audArikavaikriya---' 321 2.16. mahAvrata saMvara ke hetu 321 2.17. 'kAlazcetyeke' 322 2.18. 'bAdarasAmparAye sarve' 3. sUtra-bhASya-ekakartRtvavirodhI anya hetu 324 3.1. karmaNo yogyAn 324 3.2. tattvArthAdhigamasUtra kI saTippaNa prati 324 3.3. saTippaNa prati meM kucha adhika sUtra 326 3.4. bhASya ke pUrva bhI kucha zvetAmbaraTIkAe~ racita 4. ekakartRtva ke pakSadhara hetuoM kI hetvAbhAsatA ke pramANa4.1. svopajJatA sarvamAnya nahIM hai 328 4.2. uttamapuruSa kI kriyA sUtrakAra-bhASyakAra ke ekatva kA pramANa nahIM 331 4.3. sUtra aura bhASya meM virodha evaM visaMgatiyA~ 5. ekakartRtvavirodhI bAhya hetu 336 dvitIya prakaraNa-sarvArthasiddhi kI bhASyapUrvatA ke pramANa 338 1. sarvArthasiddhi aura bhASya meM vAkyagata sAmya 338 323 326 328 335 For Personal & Private Use Only Page #21 -------------------------------------------------------------------------- ________________ antastattva 2. sarvArthasiddhi meM bhASya kA anukaraNa nahIM 3. bhASya meM sarvArthasiddhi kA anukaraNa 4. sarvArthasiddhimAnya sUtrapATha kA bhASya meM ullekha 5. sarvArthasiddhi meM bhASya kI carcA nahIM 6. sarvArthasiddhi ko bhASyottaravartI siddha karanevAle hetu asatya -- 6.1. tattvArthAdhigamabhASya kI zailI arvAcIna 6.2. tattvArthAdhigamabhASya meM arthavistAra 6.3. avyAkhyA vyAkhyAgrantha kI avikasitatA kA lakSaNa nahIM 6.4. donoM kI racanA sampradAyabheda ke bAda 7. bhASya kA racanAkAla chaThI zatI I0 kA pUrvArdha 8. tattvArthasUtra ke karttA kA nAma gRdhrapicchAcArya tattvArthasUtrakAra kA 'umAsvAti' nAma saMbhava nahIM tRtIya prakaraNa - 'tattvArtha' ke sUtra digambaramata ke viruddha nahIM 1. bAraha svarga bhI digambaramata meM mAnya 2. 'kAlazcetyeke' sUtra maulika nahIM 3. pulAkAdi muni digambaramata- viruddha nahIM 4. digambaragranthoM meM bhI kevalI kA darzanajJAnayaugapadya caturtha prakaraNa - tattvArthasUtra kI racanA ke AdhAra digambaragrantha - 1. zvetAmbara - Agama tattvArthasUtra kI racanA ke AdhAra nahIM " 2. sUtroM kI digambaragranthoM se zabda - artha - racanAgata samAnatA 3. guNasthAnAzrita nirUpaNa ke AdhAra digambaragrantha paJcama prakaraNa - tattvArthasUtra ke uttarabhAratIya sacelAcela-nirgrantha sampradAya kA grantha na hone ke pramANa 1. tattvArthasUtra ke ukta sampradAya kA grantha hone kI mAnyatA 2. umAsvAti ko ukta sampradAya kA AcArya mAnane ke hetu nirasana O SaSTha prakaraNa - tattvArthasUtra kA racanAkAla dvitIya zatAbdI I0 saptama prakaraNa - tattvArthasUtra ke yApanIyagrantha na hone ke pramANa O upasaMhAra - tattvArthasUtra digambaragrantha : pramANa sUtrarUpa meM For Personal & Private Use Only [ satraha ] 341 341 344 347 351 351 356 364 369 373 375 379 382 382 385 387 388 390 390 394 411 412 412 413 415 417 419 426 Page #22 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 431 WW 435 436 [aThAraha] jainaparamparA aura yApanIyasaMgha / khaNDa 3 saptadaza adhyAya tiloyapaNNattI prathama prakaraNa-tiloyapaNNattI ke digambaragrantha hone ke pramANa 431 ka- racanAkAla : IsA kI dvitIya zatI kA uttarArdha 431 kha-yApanIyagrantha mAnane ke pakSa meM prastuta hetu ga- sabhI hetu asatya gha- tiloyapaNNattI meM yApanIyamata-viruddha siddhAnta 1. savastramuktiniSedha 433 2. strImuktiniSedha 2.1. striyA~ pUrvadhara nahIM hotI 2.2. mallinAtha ke sAtha koI strIdIkSA nahIM 436 2.3. samasta tIrthaMkaroM ke tIrtha meM kevala muniyoM ko hI mokSa- 437 2.4. mallinAtha kA avatAra aparAjitasvarga se, jayanta se nhiiN| 2.5. huNDAvasarpiNI ke doSoM meM strItIrthaMkara kA ullekha nahIM 3. gRhasthamuktiniSedha 4. anyaliMgimuktiniSedha 5. kevalibhuktiniSedha 440 6. AcAryaparamparA digambaramatAnusAra 442 7. AgamoM ke viccheda kA kathana 443 8. kalpoM kI saMkhyA 12 aura 16 donoM mAnya 9. nava anudiza mAnya 10. antaradvIpoM kI saMkhyA 96 mAnya 11. kAla kI svataMtradravya ke rUpa meM mAnyatA 12. mokSamArga kI caturdaza-guNasthAnAtmakatA 449 13. divyadhvani sarvabhASAtmaka 450 14. cAmara-prAtihArya meM cAmaroM kI bahulatA 15. tIrthaMkara ke nabhoyAna kA ullekha 16. kundakunda kI gAthAoM kA saMgrahaNa evaM anukaraNa 454 438 438 439 440 445 445 451 453 For Personal & Private Use Only Page #23 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [ unnIsa ] 456 456 457 457 4. zivArya digambara the 458 5. nAma ke sAtha 'yati' zabda kA prayoga yApanIya hone kA lakSaNa nahIM 458 6. strImuktyAdi-niSedha kA anullekha yApanIyagrantha kA lakSaNa nahIM 7. na zivArya yApanIya the, na yativRSabha 8. 'gaNI' zabda yativRSabha kA sUcaka nahIM 9. O antastattva dvitIya prakaraNa - yApanIyapakSadhara hetuoM kI asatyatA evaM hetvAbhAsatA 1. kasAyapAhuDacUrNi evaM yativRSabha yApanIya nahIM 2. digambaroM meM kasAyapAhuDacUrNi kA lekhana 3. uttarabhAratIya- sacelAcela-nirgrantha-paramparA kapolakalpita 5. Agamavicchedakrama na prakSipta, na yApanIyakathita upasaMhAra -- ti0 pa0 ke digambarAcAryakRta hone ke pramANa sUtrarUpa meM prathama prakaraNa - sanmatisUtrakAra ke digambara hone ke pramANa 1. sanmatisUtra jainadarzana - prabhAvaka grantha 2. siddhasena nAma ke aneka granthakAra 3. kalyANamandirastotra - varNita pArzvanAtha - upasarga zvetAmbaramata-viruddha nyAyAvatAra evaM 32 dvAtriMzikAoM kA paricaya 4. sanmatisUtrakAra siddhasena kevala 'sanmatisUtra' ke karttA O samAna pratibhA kA hetu sAdhAraNAnaikAntika hetvAbhAsa 5. 1. sanmatisUtrakAra siddhasena abhedavAda ( ekopayogavAda) puraskarttA 5.2. prathama-dvitIya-paMcama dvAtriMzikAe~ yugapadvAdapratipAda 5.3. nizcayadvAtriMzikA ekopayogavAda-virodhI, yugapadvAdI 5.4. nizcayadvAtriMzikA mati - zrutabheda - avadhi - mana:paryayabhedavirodhI aSTAdaza adhyAya sanmatisUtrakAra siddhasena : digambarAcArya 5.5. 'sanmatisUtra' matijJAna - zrutajJAna - bhedasamarthaka 5.6. nyAyAvatAra matijJAna - zrutajJAnAdi - bhedasamarthaka For Personal & Private Use Only 459 459 460 461 464 469 469 470 472 473 479 481 482 484 486 486 487 487 Page #24 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 491 [bIsa] jainaparamparA aura yApanIyasaMgha / khaNDa 3 5.7. nizcayadvAtriMzikA meM jJAnadarzanacAritra vyastarUpa se mokSamArga, sanmatisUtra meM samastarUpa se . 489 5.8. nizcayadvAtriMzikA meM dharma-adharma-AkAza dravya amAnya, sanmatisUtra meM mAnya 490 5.9. nizcayadvAtriMzikAkAra siddhasena ke lie 'dveSya zvetapaTa' vizeSaNa kA prayoga 5.10. nyAyAvatAra sanmatisUtra se eka zatAbdI pazcAt kI racanA 492 6. sanmatisUtrakAra siddhasena niyuktikAra bhadrabAhu se uttaravartI 7. sanmatisUtrakAra siddhasena kA samaya chaThI aura 7vIM zatI I0 kA madhya7.1. pUjyapAda-ullikhita siddhasena sanmatisUtrakAra se bhinna evaM pUrvavartI 7.2. pUjyapAdakRta jainendravyAkaraNa meM samantabhadra kA ullekha 7.3. nyAyAvatAra meM samantabhadra kA anukaraNa 7.4. prathama dvAtriMzikA meM samantabhadra kA pracura anukaraNa 7.5. Adya jaina tArkika siddhasena nahIM, apitu samantabhadra 7.6. katipaya dvAtriMzikAoM ke kartA siddhasena pUjyapAda se pUrvavartI 514 8. sanmatisUtrakAra siddhasena : digambarAcArya 8.1. digambara-senagaNa ke AcArya 8.2. sarvaprathama haribhadrasUri kI 'paJcavastu' meM sanmatisUtrakAra siddhasena ke lie 'divAkara' upanAma kA prayoga 8.3. nAmasAmya ke kAraNa 'divAkara' upanAma anya siddhasenoM ke bhI sAtha jur3a gayA 521 8.4. raviSeNa ke padmacarita meM 'divAkarayati' kA ullekha 8.5. dUsarI, pA~cavIM dvAtriMzikAoM meM yugapadvAda evaM strIvedI puruSa-mukti mAnya 8.6. sanmatisUtra meM zvetAmbaramAnya kramavAda kA khaNDana 527 8.7. zvetAmbarAcAryoM dvArA sanmatisUtrakAra siddhasena kI nindA 528 8.8. digambarasAhitya meM sanmatisUtrakAra kA gauravapUrvaka smaraNa 528 513 515 516 518 522 523 For Personal & Private Use Only Page #25 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 530 533 540 555 555 antastattva [ikkIsa] 9. kucha dvAtriMzikAoM ke kartA eka anya digambara siddhasena aura kucha zvetAmbara siddhasena 10. nyAyAvatAra ke kartA eka anya zvetAmbara siddhasena 531 dvitIya prakaraNa-mukhtAra jI ke nirNayoM kA virodha aura usakI AdhArahInatA tRtIya prakaraNa-sarvArthasiddhi para samantabhadra kA prabhAva ___ lekha-sarvArthasiddhi para samantabhadra kA prabhAva paM0 jugalakizora mukhtAra , sampAdaka-'anekAnta' 540 caturtha prakaraNa-sanmatisUtrakAra siddhasena samantabhadra se pUrvavartI nahIM - AptamImAMsAkAra samantabhadra hI ratnakaraNDa ke kartA - lekha-ratnakaraNDa ke kartRtva-viSaya meM merA vicAra aura nirNaya lekhaka : paM0 jugalakizora mukhtAra 557 - pro0 hIrAlAla jI jaina kA nayA mata-'ratnakaraNDa' kA 'kSutpipAsA'. padyagata 'doSa' zabda AptamImAMsAkAra ke matAnurUpa nahIM - nirasana 563 AptamImAMsA meM AptadoSa ke svarUpa kA varNana nahIM 563 aSTasahasrI ke 'vigrahAdimahodaya' meM bhuktyupasargAbhAva antarbhUta 564 AptamImAMsAkAra ko kevalI meM kSudhAdidoSa mAnya nahIM . 567 'vidvAn' zabda 'tattvajJAnI' kA vAcaka, 'sarvajJa' kA nahIM 569 'svadoSazAntyA' Adi padyoM meM kevalI ke kSudhAdi doSoM kI zAnti kA kathana 574 pUrva meM ratnakaraNDa kA samantabhadrakartRtva evaM prAcInatA svIkRta 575 7. sarvArthasiddhi meM ratnakaraNDa ke zabdArthAdi kA anukaraNa 577 - 7vIM zatI I. ke 'nyAyAvatAra' meM 'ratnakaraNDa' kA padya 579 paJcama prakaraNa-ratnakaraNDa aura ratnamAlA meM saiddhAntika evaM kAlagata bheda 604 ____ lekha-kyA ratnakaraNDazrAvakAcAra svAmI samantabhadra kI kRti . nahIM hai?-lekhaka : nyAyAcArya paM0 darabArIlAla jaina koThiyA 157 605 For Personal & Private Use Only Page #26 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [ bAIsa ] SaSTha prakaraNa-- ratnakaraNDa aura AptamImAMsAdi meM zabdArthasAmya saptama prakaraNa - yApanIyapakSadhara hetuoM kI asatyatA evaM hetvAbhAsatA aSTama prakaraNa - uttarabhAratIya sacelAcela-nirgranthasaMgha ke pakSadhara hetuoM kI asatyatA ekonaviMza adhyAya raviSeNakRta padmapurANa prathama prakaraNa - padmapurANa ke digambaragrantha hone ke pramANa jainaparamparA aura yApanIyasaMgha / khaNDa 3 613 617 O padmapurANa meM yApanIyamata- viruddha siddhAnta 1. vaikalpika savastra - muniliMga kA niSedha 1. 1. muniyoM kA eka hI liMga : digambaraliMga 1.2. digambara muni kI hI muni, zramaNa, sAdhu Adi saMjJAe~ 1.3. 'nirgrantha' zabda 'digambara' kA vAcaka 1.4. vastra kA bhI parityAga 'azeSa parigrahatyAga' kA lakSaNa 1.5. sabhI ke dvArA digambara dIkSA kA grahaNa 1.6. sabhI ko digambara muni banane kA upadeza 1.7. vastrapAtrAdi upakaraNadhArI kuliMgI haiM 1.8. jainaliMga se hI mokSa kI prApti 2. vastramAtra - parigrahadhArI kI kSullaka saMjJA 3. gRhasthamuktiniSedha 4. paratIrthika- muktiniSedha 5. strImuktiniSedha 6. solahakalpAdi kI svIkRti 7. kathAvatAra kI digambarapaddhati dvitIya prakaraNa - yApanIyapakSadhara hetuoM kI asatyatA evaM hetvAbhAsatA viMza adhyAya varAGgacarita prathama prakaraNa - varAGgacarita ke digambaragrantha hone ke pramANa varAGgacarita meM yApanIyamata- viruddha siddhAnta O For Personal & Private Use Only 625 629 630 630 630 632 632 633 634 635 636 636 637 639 640 641 643 643 645 655 655 Page #27 -------------------------------------------------------------------------- ________________ antastattva [ teIsa] 655 656 656 657 658 660 661 662 663 664 665 666 667 1. kevalibhuktiniSedha - kevalibhuktiniSedha para AvaraNa : chalavAda 2. vaikalpika-savastramuktiniSedha 2.1. rAjA varAMga kI daigambarI dIkSA 2.2. vasaMgiyoM ke varNana ko varAMga kA varNana kahanA chalavAda 2.3. varAMga kI savastradIkSA kI saMbhAvanA ke lie sthAna nahIM 2.4. sAdhu ke sAtha 'savastra' zabda kA prayoga eka bhI bAra nahIM 2.5. 'vizIrNavastrA' muniyoM kA nahIM, AryikAoM kA vizeSaNa 2.6. nirgranthazUra hI mokSa ke pAtra 2.7. parISahajayavidhAna digambaratva kI anivAryatA kA sUcaka 3. strImuktiniSedha 4. mahAvIra kA vivAha na hone kI mAnyatA 5. anyaliMgimukti-niSedha 6. mahAvratoM kI bhAvanAe~ tattvArthAdhigamabhASya se bhinna 7. yApanIyamata-viruddha anya siddhAnta dvitIya prakaraNa-yApanIyapakSadhara hetuoM kI asatyatA evaM hetvAbhAsatA 1. 'zravaNa' yA 'zramaNa' sacelamuni kA vAcaka nahIM 2. punnATasaMgha kA vikAsa punnAgavRkSamUlagaNa se nahIM 3. kANUgaNa digambarasampradAya kA hI gaNa thA 4. koppala se sambaddha honA yApanIya hone kA lakSaNa nahIM 5. 'yati' zabda kA prayoga yApanIya hone kA lakSaNa nahIM 6. varAMgacarita meM zvetAmbarasAhitya kA anusaraNa nahIM 7. vimalasUri ke paumacariya kA anukaraNa nahIM 8. kalpoM kI bAraha saMkhyA bhI digambaramAnya 9. digambaraparamparA meM karmaNA varNavyavasthA mAnya - upasaMhAra : varAMgacarita ke digambarakRti hone ke pramANa sUtrarUpa meM 667 668 670 670 674 675 676 676 677 679 680 680 683 For Personal & Private Use Only Page #28 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [ caubIsa ] jainaparamparA aura yApanIyasaMgha / khaNDa 3 ekaviMza adhyAya harivaMzapurANa prathama prakaraNa - harivaMzapurANa ke digambaragrantha hone ke pramANa harivaMzapurANa meM yApanIyamata- viruddha siddhAnta strImuktiniSedha 1. 2. savastramukti evaM gRhasthamukti kA niSedha 3. paratIrthikamukti kA niSedha 4. kevalibhuktiniSedha 5. yApanIyamata- viruddha anya siddhAnta 6. digambara - guruparamparA se sambaddha 7. digambara-granthakAroM kA guNakIrttana 8. digambaragranthoM kA anukaraNa dvitIya prakaraNa - yApanIyapakSadhara hetuoM kI asatyatA evaM hetvAbhAsatA dvAviMza adhyAya svayambhUkRta paumacariu prathama prakaraNa - paumacariu ke digambaragrantha hone ke pramANa 1. kathAvatAra kI digambarIya paddhati 2. solaha svapnoM kA varNana 3. solaha kalpoM kI mAnyatA 4. strImuktiniSedha 5. paratIrthikamuktiniSedha 6. sacelamukti kA pratipAdana nahIM 7. divyadhvani dvArA caudaha guNasthAnoM kA upadeza dvitIya prakaraNa - yApanIyapakSadhara hetuoM kI hetvAbhAsatA 1. 'padma' nAma kA prayoga yApanIyagrantha kA asAdhAraNadharma nahIM 2. digambaraparamparA meM bhI naigamadeva mAnya For Personal & Private Use Only 687 687 687 689 691 692 693 695 696 696 699 717 718 718 719 720 721 723 725 726 726 727 Page #29 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [paccIsa] 3. AcArya prabhava kA ullekha yApanIyagrantha kA asAdhAraNa dharma nahIM 4. devanirmita kamaloM ke Upara calanA digambarIya mAnyatA bhI 5. mAgadhIbhASA meM upadeza digambaraparamparA meM bhI mAnya 6. adigambarIya mAnyatAoM kA yApanIyamAnyatA honA aprAmANika 728 728 729 730 735 735 744 749 750 758 758 759 760 trayoviMza adhyAya bRhatkathAkoza - bRhatkathAkoza ke digambaragrantha hone ke pramANa1. strImukti kA pratipAdana nahIM, apitu niSedha 2. gRhasthamuktiniSedha 3. savastramuktiniSedha - savastramuktiniSedha ke anya pramANa 4. bhagavatI-ArAdhanA digambaragrantha 5. punnATasaMgha digambarasaMgha 6. digambaragrantha hone ke anya pramANa 7. bhadrabAhukathAnaka meM koI bhI aMza prakSipta nahIM caturviMza adhyAya .. chedapiNDa, chedazAstra evaM pratikramaNa-granthatrayI - inake digambaragrantha hone ke pramANa- chedapiNDa 1. muni ke digambaramAnya aTThAIsa mUlaguNoM kA vidhAna 2. acelavrata bhaMga karane para prAyazcita kA vidhAna - yApanIyapakSa-samarthaka hetuoM kA nirasana 1. digambaragranthoM meM bhI zramaNI kA ullekha 2. kANUrgaNa digambarasaMgha kA gaNa 3. raviSeNa digambarAcArya haiM 4. chedapiNDa ke kartA indra yApanIya nahIM 765 765 765 766 767 o59 768 769 769 For Personal & Private Use Only Page #30 -------------------------------------------------------------------------- ________________ a9o 772 776 777 [chabbIsa] jainaparamparA aura yApanIyasaMgha / khaNDa 3 5. gommaTasAra ke kartA ke guru indranandI digambara 769 6. zvetapaTazramaNoM kA pASaNDarUpa meM ullekha 99o 7. 'kalpavyavahAra' Adi grantha digambaraparamparA meM bhI 8. chedapiNDa 'mUlAcAra' Adi digambaragranthoM kI paramparA kA 771 9. 'dezayati' zabda dezavratI yA zrAvaka kA hI paryAyavAcI chedazAstra - pratikramaNa-granthatrayI paMcaviMza adhyAya bRhatprabhAcandrakRta tattvArthasUtra - isake digambaragrantha hone ke pramANa1. digambaramata meM bhI jinakalpa-sthavirakalpa mAnya, kintu donoM nAgnyaliMgI 787 2. yApanIyamata meM jinakalpa para vizeSa bala nahIM 3. kevalibhukti-bhrama-parihArArtha parISahasUtroM kA anullekha 790 4. AcArya amRtacandra kA anusaraNa 5. bhAvavedatraya kI svIkRti 791 6. 'dazasUtra' zabda kA prayoga - zabdavizeSa-sUcI 793 - prayukta granthoM evaM zodhapatrikAoM kI sUcI 821 787 790 791 791 For Personal & Private Use Only Page #31 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zraddheya bAbA sA0 sva0 zrI ratanalAla jI pATanI (mesarsa Ara0 ke0 mArbala grupa, madanagaMja-kizanagar3ha) digambara jaina samAja ke nararatna, bAlabrahmacarya ke sAtha zatAdhikavarSajIvI, dezavratI bAbAsAhaba zrI ratanalAla jI pATanI evaM unake parivArajanoM ne dhArmika evaM sAmAjika sevAoM ke kSetra meM utkRSTa kIrtimAna sthApita kie haiN| ye tIrthakSetroM ke nirmANa evaM jIrNoddhAra, yAtrInivAsa, pAThazAlA, aspatAla Adi ke nirmANa tathA sAhityaprakAzana meM paryApta Arthika sahayoga pradAna karane meM sadaiva agraNI rahe haiN| isa atimahattvapUrNa grantha ke prakAzana kA puNyArjana bhI inhIM ke yazasvI parivAra ke udAramanA zrI azokakumAra jI pATanI ne kiyA hai| etadartha unheM aneka saadhuvaad| prakAzaka For Personal & Private Use Only Page #32 -------------------------------------------------------------------------- ________________ For Personal & Private Use Only Page #33 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tInoM khaNDoM kI viSayavastu kA paricaya prastuta grantha pRthak-pRthak grathita tIna khaNDoM meM vibhakta hai, ataH tInoM khaNDoM kI viSaya vastu se eka sAtha paricita hone ke lie usakA saMkSipta paricaya yahA~ diyA jA rahA hai| prathama khaNDa kI viSayavastu prathama khaNDa meM kramazaH prakAzakIya vaktavya, granthakathA (grantha-lekhana kA prasaMga, preraNA, anukUlatAoM kA atizaya, sahayogiyoM kA sauhArda, guruoM kA AzIrvAda, protsAhana, unake dvArA pANDulipi kA zravaNa evaM parimArjana, tathA Avazyaka granthoM kI vyavasthA ityAdi kA vivaraNa), granthasAra (grantha ke sabhI adhyAyoM kA sAra) aura saMketAkSaravivaraNa tathA prathama adhyAya se lekara saptama adhyAya taka nimnalikhita viSayoM kA vivecana kiyA gayA hai prathama adhyAya-isa adhyAya meM zvetAmbara muniyoM evaM vidvAnoM ke una kapolakalpita matoM evaM kathAoM kA varNana kiyA gayA hai, jinheM unhoMne yaha siddha karane ke lie hetu rUpa meM prastuta kiyA hai ki digambarajainamata tIrthaMkaropadiSTa evaM prAcIna nahIM hai, apitu use vIranirvANa saM0 609 (I0 san 82) meM gRhakalaha ke kAraNa zvetAmbara sthavirakalpI sAdhu bana jAnevAle boTika zivabhUti nAma ke eka sAdhAraNa puruSa ne calAyA thaa| kucha Adhunika zvetAmbara muniyoM evaM vidvAnoM kA kathana hai ki digambarajainamata kA pravartana vikrama kI chaThI zatI meM dakSiNa bhArata meM hue AcArya kundakunda ne kiyA thaa| Adhunika zvetAmbara muni zrI kalyANavijaya jI ne kathA gar3hI hai ki AcArya kundakunda pahale yApanIyasaMgha meM dIkSita hue the, pazcAt usase alaga ho gaye aura unhoMne digambaramata kI sthApanA kii| zvetAmbarAcArya zrI hastImala jI ne yaha kalpanA kI hai ki AcArya kundakunda pahale bhaTTArakasampradAya meM bhaTTArakapada para dIkSita hue the, kucha samaya bAda usa sampradAya kI pravRttiyoM se asantuSTa hokara unhoMne Agamokta digambarajainamata ko punarujjIvita kiyaa| vartamAna zvetAmbara vidvAn DaoN0 sAgaramala jI dvArA yaha kahAnI racI gayI hai ki 'bhagavAn mahAvIra ne acelakadharma kA upadeza nahIM diyA thA, apitu acela-sacela donoM dharmoM kA upadeza diyA thaa| ataH unakA anuyAyI zramaNasaMgha uttarabhAratIya-sacelAcela-nirgranthasaMgha ke nAma se jAnA jAtA thaa| IsA kI pA~cavIM For Personal & Private Use Only Page #34 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [aTThAIsa] jainaparamparA aura yApanIyasaMgha / khaNDa 3 zatI meM isa saMgha se kevala saceladharma ke samarthaka zvetAmbarasaMgha kA aura saMcelaacela donoM dharmoM ke samarthaka yApanIyasaMgha kA janma huaa|' ye tInoM saMgha savastramukti, strImukti, gRhasthamukti, paratIrthikamukti evaM kevalibhukti ko mAnate the| mahAvIra kA garbhaparivartana bhI ina tInoM ko mAnya thaa| DaoN0 sAgaramala jI ne apanI kahAnI meM yaha bhI gar3hA hai ki kundakunda kA zramaNasaMgha dakSiNabhAratIya-nirgranthasaMgha kahalAtA thA aura unakA janma IsApUrva prathama zatAbdI meM nahIM, apitu Isottara pA~cavIM (vikrama kI chaThI) zatAbdI meM huA thaa| digambara vidvAn paM0 nAthUrAma jI premI ne yaha udbhAvanA kI hai ki bhagavatIArAdhanA, usakI vijayodayATIkA, mUlAcAra aura tattvArthasUtra digambaragrantha nahIM haiM, balki yApanIyaparamparA ke grantha haiN| digambara jaina viduSI zrImatI DaoN0 kusuma paToriyA ne ina granthoM ke atirikta kucha aura digambaragranthoM ko bhI yApanIya-paramparA meM racita batalAyA hai| isase preraNA pAkara zvetAmbara vidvAn DaoN. sAgaramala jI ne ukta granthoM ke sAtha SaTkhaNDAgama, kasAyapAhuDa, tiloyapaNNattI, varAMgacarita Adi solaha digambara-granthoM ko yApanIyaparamparA kA grantha ghoSita kara diyA aura tattvArthasUtra tathA sanmatisUtra ko svakalpita uttarabhAratIya-sacelAcela-nirgranthasaMgha ke AcAryoM dvArA racita batalAyA hai| unhoMne aneka kapolakalpita hetuoM ke dvArA isakI puSTi karane kA prayatna kiyA hai| dvitIya adhyAya-uparyukta mithyA mAnyatAoM ko siddha karane ke lie prastuta kiye gaye kapolakalpita hetuoM meM se aneka kI kapolakalpitatA kA udghATana dvitIya adhyAya meM kiyA gayA hai| isa adhyAya meM sapramANa siddha kiyA gayA hai ki 1. vIranirvANa saM0 609 (I0 san 82) meM boTika zivabhUti ne digambaramata kI sthApanA nahIM kI thI, apitu zvetAmbaramata chor3akara paramparAgata digambaramata kA varaNa kiyA thaa| zivabhUti kI mAnyatA thI ki zruta meM acelatva kA hI upadeza hai aura jinendra-gRhIta hone se acelaliMga hI prAmANika hai| yaha zivabhUti ke vacanAnusAra digambaramata ke paramparAgata hone kA pramANa hai| 2. AcArya kundakunda ko Adhunika zvetAmbara muniyoM evaM vidvAnoM ne IsA kI pA~cavIM zatAbdI (470-490 I0) ke kadambavaMzI rAjA zrIvijayazivamRgezavarmA kA samakAlIna evaM digambaramata kA saMsthApaka mAnA hai| kintu isI rAjA ke devagiritAmrapatralekha meM zvetapaTa-mahAzramaNasaMgha ke sAtha usake pratipakSI digambarajainasaMgha kA nirgranthamahAzramaNasaMgha ke nAma se ullekha huA hai, jisase siddha hai ki digambarajainamata pA~cavIM zatAbdI I0 ke pUrva se calA A rahA thaa| isake atirikta pA~cavIM zatI I0 For Personal & Private Use Only Page #35 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tInoM khaNDoM kI viSayavastu kA paricaya [unatIsa] (450 I0) ke pUjyapAdasvAmI ne sarvArthasiddhi meM digambarajainamata kA pratipAdana kiyA hai| yaha bhI isa bAta kA pramANa hai ki digambara jainamata isake bahuta pahale se pracalita thaa| ataH yaha mAnyatA mithyA siddha ho jAtI hai ki AcArya kundakunda ne digambaramata kI sthApanA kI thii| 3. uparyukta devagiri-tAmrapatralekha se siddha hai ki IsA kI pA~cavI zatAbdI taka nirgrantha zabda digambarajaina muniyoM ke lie lokaprasiddha thaa| aura IsApUrva tIsarI zatAbdI ke azoka ke sAtaveM stambhalekha meM nirgranthoM kA ullekha huA hai| yaha isa bAta kA jvalanta pramANa hai ki digambarajainasaMgha IsApUrva tRtIya zatAbdI meM vidyamAna thaa| IsApUrva chaThI zatAbdI ke buddhavacanoM ke saMgraharUpa prAcIna piTakasAhitya meM tathA IsA kI prathama zatAbdI se lekara caturtha zatAbdI taka ke bauddhasAhitya meM digambarajaina muniyoM ko nirgrantha zabda se abhihita kiyA gayA hai| ina pramANoM se bhI zvetAmbara vidvAnoM kI yaha mAnyatA kapolakalpita siddha ho jAtI hai ki AcArya kundakunda ne digambarajainamata kA pravartana kiyA thaa| 4. zvetAmbarasaMgha kI utpatti ke pUrva nirgranthasaMgha ke sabhI sAdhu acela (nagna) hote the, ataH nirgrantha zabda jainasAdhu kA paryAyavAcI bana gayA thaa| isalie jaba nirgranthasaMgha ke kucha sAdhuoM ne vastrapAtra dhAraNa kara zvetAmbarasaMgha banA liyA, taba bhI unhoMne jainasAdhu ke rUpa meM apanI pahacAna karAne hetu apane lie 'nirgrantha' zabda kA prayoga pracalita rkhaa| kintu yaha prayoga unake zAstroM taka hI sImita rhaa| isa nAma se ve apane saMgha ko prasiddha nahIM kara sake, kyoMki yaha pahale se hI acela (digambara) jainazramaNasaMgha ke lie prasiddha thA aura yaha (nirgrantha) zabda zvetAmbaroM kI sAmpradAyika viziSTatA ke vijJApana meM bhI bAdhaka thaa| isalie unhoMne apane saMgha ko zvetapaTasaMgha nAma se prasiddha kiyaa| IsApUrva prathama zatI ke bauddhagrantha apadAna meM zvetAmbaroM ko setavattha (zvetavastra) nAma se abhihita kiyA gayA hai aura pA~cavIM zatAbdI I0 ke devagiri-tAmrapatralekha meM unake saMgha kA ullekha zvetapaTamahAzramaNasaMgha zabda se huA hai| isase siddha hai ki zvetAmbarasaMgha AraMbha se hI 'zvetapaTa' nAma se prasiddha rahA hai| aura 'nirgrantha' zabda unake zAstroM meM bhI milatA hai| isase siddha hotA hai nirgranthasaMgha (digambarasaMgha) zvetAmbarasaMgha se prAcIna hai| 5. yApanIyasaMgha kA sarvaprathama ullekha pA~cavIM zatI I0 (san 470-490 I0) ke kadambavaMzIya rAjA mRgezavarmA ke halsI-tAmrapatralekha meM upalabdha hotA hai| isase pUrva kisI bhI zilAlekha yA grantha meM usakA ullekha nahIM miltaa| isase siddha hotA For Personal & Private Use Only Page #36 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [ tIsa ] jainaparamparA aura yApanIyasaMgha / khaNDa 3 hai ki yApanIyasaMgha kI utpatti ukta tAmrapatralekha ke kAla se adhika se adhika pacAsa varSa pUrva arthAt IsA kI pA~cavIM zatAbdI ke prathama caraNa meM huI thii| DaoN0 sAgaramala jI ne bhI yahI mAnA hai| dUsarI ora AcArya kundakunda kA astitvakAla IsApUrva prathama zatAbdI ke uttarArdha se lekara Isottara prathama zatAbdI ke pUrvArdha taka thaa| isakA sapramANa pratipAdana kundakunda kA samaya nAmaka dazama adhyAya meM kiyA gayA hai| ataH jisa yApanIyasaMgha kA udaya kundakunda ke astitvakAla se pA~ca sau varSa bAda huA, usameM unakA dIkSita honA sarvathA asaMbhava hai| 6. isI prakAra bhaTTArakasampradAya kA udaya IsA kI 12vIM zatAbdI meM huA thA / isakI sapramANa siddhi aSTama adhyAya meM kI gayI hai| ataH isase 1100 varSa pUrva hue kundakunda kA bhaTTArakasampradAya meM bhI dIkSita honA asaMbhava hai| 7. IsA kI pA~cavIM zatAbdI meM utpanna hue yApanIyasaMgha se pUrva bhArata meM aisA koI bhI jainasampradAya nahIM thA jo acela aura sacela donoM liMgoM se mukti mAnatA ho / pA~cavIM zatAbdI I0 tathA usase pUrva ke kisI bhI abhilekha yA grantha meM aise sampradAya kA ullekha nahIM miltaa| isakA sapramANa pratipAdana dvitIya adhyAya meM kiyA gayA hai| ataH DaoN0 sAgaramala jI kI yaha mAnyatA apramANika siddha ho jAtI hai ki uttarabhAratIya-sacelAcela-nirgranthasampradAya se zvetAmbara aura yApanIya sampradAyoM kA janma huA thA aura tattvArthasUtra evaM sanmatisUtra kI racanA isI sampradAya meM huI thii| tRtIya adhyAya - isa adhyAya meM ve pramANa prastuta kiye gaye haiM, jinase siddha hotA hai ki zvetAmbarasAhitya meM digambaramata ko mAnyatA dI gayI hai / AcArAMga aura sthAnAMga meM acelatva kI zreSThatA kA pratipAdana kiyA gayA hai| parISahajaya evaM tapa ke lie pUrNa nirvastratA kI anuzaMsA kI gayI hai / dravya - parigraha ko bhI parigraha svIkAra kiyA gayA hai| sabhI tIrthaMkaroM ke digambaramudrA se hI mukta hone kA kathana hai| Adi aura antima tIrthaMkaroM dvArA acelakadharma kA hI upedaza diye jAne kA varNana hai / aura AcArAMga meM 'acela' kA artha 'alpacela' nahIM kiyA gayA hai, sarvathA acela hI kiyA gayA hai / ina pramANoM se siddha hotA hai ki digambaramata AcArAMga aura sthAnAMga ke racanAkAla se bhI prAcIna hai| caturtha adhyAya - vaidikasAhitya, saMskRtasAhitya aura bauddhasAhitya meM bhI digambarajaina muniyoM kI carcA kI gaI hai| isake pramANa caturtha adhyAya meM diye gaye haiM / IsApUrva 15vIM zatI ke Rgveda meM vAtarazana (vAyurUpI vastra dhAraNa karanevAle) muniyoM kA ullekha hai / IsApUrva 800 ke maharSi yAskaracita nighaNTu meM digambara evaM vAtavasana (vAyurUpI For Personal & Private Use Only Page #37 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tInoM khaNDoM kI viSayavastu kA paricaya [ ikatIsa ] vastradhArI) muniyoM kI carcA kI gayI hai / 500 I0 pU0 se 100 I0 pU0 taka racita mahAbhArata meM nagnakSapaNaka zabda se digambarajaina sAdhuoM kA kathana huA hai / 300 I0 ke paJcatantra (aparIkSitakAraka) meM nagnaka, kSapaNaka aura digambara zabdoM se tathA dharmavRddhi ke AzIrvAda ke ullekha se digambarajaina muniyoM kA varNana kiyA gayA hai| matsyapurANa (300 I0), viSNupurANa (300 - 400 I0) mudrArAkSasa nATaka (400-500 I0) vAyupurANa (500 I0) tathA varAhamihira - bRhatsaMhitA ( 490 I0) meM digambara jaina muniyoM ke lie nagna, nirgrantha, digvAsas aura kSapaNaka zabda prayukta hue haiN| bauddha piTakasAhitya meM IsApUrva chaThI zatI ke buddhavacanoM kA saMkalana hai, jo IsApUrva prathama zatAbdI meM lipibaddha ho cukA thA / usake antargata suttapiTaka ke aMgutaranikAya meM nirgranthoM ko ahirikA ( ahIka = nirlajja ) kahA gayA hai, jisase unakA nagna rahanA sUcita hotA hai / aMguttaranikAya meM hI inheM acela zabda se bhI abhihita kiyA gayA hai| prathama zatI I0 ke bauddhagrantha divyAvadAna meM nirgranthoM ko nagna vicaraNa karanevAlA kahA gayA hai| dhammapada - aTThakathA (4-5vIM zatI I0) kI visAkhAvatthu kathA meM bhI nirgranthoM ko nagnavezadhArI hI batalAyA gayA hai tathA AryazUra ( cauthI zatI I0 ) ne saMskRta meM racita jAtakamAlA meM nirgranthoM ko vastradhAraNa karane ke kaSTa se mukta kahA hai| ina jainetara sAhityika pramANoM se siddha hotA hai ki digambarajainamata Rgveda ke racanAkAla (I0 pU0 1500 ) se bhI prAcIna hai / ataH use vIra nirvANa saM0 609 ( I0 san 82) meM boTika zivabhUti ke dvArA athavA vikrama kI chaThI zatI meM AcArya kundakunda ke dvArA pravartita batalAyA jAnA eka bahuta bar3A jhUTha hai / paJcama adhyAya - - isa adhyAya meM purAtattva ke pramANoM ke AdhAra para digambarajainamata kI prAcInatA siddha kI gaI hai| har3appA kI khudAI meM I0 pU0 2400 varSa purAnI eka mastakavihIna nagna jinapratimA prApta huI hai| ThIka vaisI hI eka mauryakAlIna ( I0 pU0 tRtIya zatAbdI kI ) nagna jinapratimA lohAnIpura ( paTanA, bihAra) meM upalabdha huI hai| ye prAcIna nagna jinapratimAe~ isa bAta kA sabUta haiM ki digambara jaina - paramparA IsApUrva 300 varSa se purAnI to hai hI, IsApUrva 2400 varSa se bhI prAcIna hai| zvetAmbara - sampradAya meM nagna jinapratimAoM kA nirmANa kabhI nahIM huA, kyoMki zvetAmbara nagnatva ko azlIla evaM lokamaryAdA ke viruddha mAnate haiM, isalie unhoMne yaha kalpanA kI hai ki tIrthaMkaroM kA nagna zarIra divya zubhaprabhAmaMDala se AcchAdita ho jAtA hai, phalasvarUpa ve nagna dikhAI nahIM dete| For Personal & Private Use Only Page #38 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [battIsa] jainaparamparA aura yApanIyasaMgha / khaNDa 3 SaSTha adhyAya-digambara-zvetAmbara-bheda kA itihAsa isa adhyAya kA viSaya hai| prAyaH sabhI digambarajainoM kI yaha dhAraNA hai ki digambara-zvetAmbara-bheda IsApUrva cauthI zatAbdI meM zrutakevalI bhadrabAhu ke samaya meM dvAdazavarSIya durbhikSa ke phalasvarUpa huA thaa| kintu yaha dhAraNA saMzodhanIya hai| zrutakevalI bhadrabAhu ke samaya meM digambarazvetAmbara-bheda nahIM huA thA, apitu digambara-ardhaphAlaka-bheda huA thaa| digambarazvetAmbara-bheda to jambUsvAmI ke nirvANa (vIra ni0 saM0 62 = 465 I0 pU0) ke pazcAt hI ho gayA thaa| isakA pramANa yaha hai ki unake nirvANa ke pazcAt hI donoM sampradAyoM kI guruziSya-paramparA alaga-alaga ho gayI thii| nirgranthasaMgha se pahalI bAra to zvetAmbarasaMgha kI utpatti zItAdiparISahoM kI pIr3A sahane meM asamartha sAdhuoM ke acelatva ko chor3akara vastrapAtra-kambala Adi grahaNa kara lene se huI thI, kintu dUsarI bAra usase (nirgranthasaMgha se) ardhaphAlakasaMgha kA janma dvAdazavarSIya durbhikSa ke kAraNa AhAraprApti meM utpanna kaThinAiyoM ke phalasvarUpa huA thaa| ardhaphAlaka sAdhu nagna rahate the, kintu vAyeM hAtha para sAmane kI ora AdhA vastra laTakAkara guhyAMga chipAte the| isa kAraNa ve ardhaphAlaka nAma se prasiddha hue| saptama adhyAya-prastuta adhyAya meM yApanIyasaMgha kI utpatti ke srota evaM kAla kA anusandhAna kiyA gayA hai| nirgranthasaMgha (digambarasaMgha) kA prAcInatama ullekha bauddhoM ke piTakasAhitya (aMguttaranikAya) evaM azoka ke saptama stambhalekha meM milatA hai| tathA zvetapaTasaMgha kI carcA IsApUrva prathama zatAbdI ke bauddhagrantha apadAna meM upalabdha hotI hai| kintu yApanIyasaMgha kA ullekha sarvaprathama kadambavaMzI rAjA mRgezavarmA ke halsItAmrapatralekha (470-490 I0) meM huA hai| isase pUrva kisI bhI abhilekha yA grantha meM yApanIyasaMgha kA nAma nahIM miltaa| isase nirNIta hotA hai ki yApanIyasaMgha kA udaya ukta ullekha se lagabhaga 50 varSa pUrva arthAt IsA kI pA~cavIM zatAbdI ke prAraMbha meM huA thaa| DaoN0 sAgaramala jI ne bhI yahI mAnA hai| isa saMgha kA ullekha karanevAle prAyaH sabhI zilAlekha evaM isa saMgha ke banavAye hue maMdira dakSiNa bhArata meM hI prApta hue haiM, jo isa bAta ke pramANa haiM ki yApanIyasaMgha kI utpatti dakSiNa bhArata meM huI thii| isa saMgha ke sAdhu prAyaH digambara-sAdhuoM ke samAna nagna rahate the, mayUrapicchI rakhate the aura pANitalabhojI hote the, tathApi zItAdiparISaha sahane meM asamartha athavA nagna rahane meM lajjA kA anubhava karanevAle yA jinakA puruSacihna vikRta hotA thA, una sAdhuoM ke lie isa saMgha meM zvetAmbaroM ke samAna vastrapAtrAdi rakhane kI anumati dI gayI thii| isa prakAra digambaroM ke samAna nagnatva ko chor3akara isakI sabhI mAnyatAe~ zvetAmbarIya mAnyatAoM ke samAna thiiN| arthAt yApanIya bhI zvetAmbaroM ke samAna For Personal & Private Use Only Page #39 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tInoM khaNDoM kI viSayavastu kA paricaya [teMtIsa] savastramukti, strImukti, gRhasthamukti, paratIrthikamukti, kevalibhukti evaM mahAvIra ke garbhaparivartana kI bAta mAnate the| ve zvetAmbara-AgamoM ko bhI mAnate the| isa atyanta samAnatA se siddha hotA hai ki yApanIyasaMgha kI utpatti zvetAmbarasaMgha se huI thii| isa adhyAya meM una vizeSatAoM para bhI prakAza DAlA gayA hai, jo yApInayagrantha ke asAdhAraNadharma yA lakSaNa haiM, jinake sadbhAva yA abhAva se yaha nirNaya hotA hai ki amuka grantha yApanIyagrantha hai yA nhiiN| ____ saptama adhyAya ke anta meM kramazaH zabdavizeSa-sUcI tathA prayukta granthoM evaM zodhapatrikAoM kI sUcI vinyasta kI gayI haiN| dvitIya khaNDa kI viSayavastu isa khaNDa meM AThaveM adhyAya se lekara bArahaveM adhyAya taka kula pA~ca adhyAya nibaddha kiye gaye haiN| aSTama adhyAya-AcArya kundakunda ne kisI bhI grantha meM apane dIkSAguru ke nAma kA ullekha nahIM kiyaa| zvetAmbara muni zrI kalyANavijaya jI ne isakA kAraNa yaha batalAyA hai ki kundakunda zurU meM boTika zivabhUti dvArA pravartita yApanIyasaMgha meM usakI paramparA ke kisI ziSya dvArA dIkSita hue the| kintu Age calakara unheM apane guru kA zithilAcAra tathA yApanIyamata kI ayuktisaMgata mAnyatAe~ pasanda nahIM AyIM, isalie ve unake viruddha ho gye| antataH unhoMne apane guru kA sAtha chor3a diyA aura pRthak digambarasaMgha sthApita kara liyaa| isIlie unhoMne apane guru ke nAma kA ullekha nahIM kiyaa| zvetAmbarAcArya zrI hastImala jI kA kathana hai ki kundakunda prArambha meM mandira maThoM meM niyatavAsa karanevAle aura rAjAoM se bhUmidAna Adi grahaNa karanevAle bhaTTArakasampradAya ke bhaTTAraka the| kintu, jaba unheM dharma ke tIrthaMkarapraNIta vAstavika svarUpa kA jJAna huA, taba unake mana meM apane bhaTTAraka guru ke prati azraddhA ho gayI aura ve unase alaga ho gye| isI kAraNa unhoMne apane granthoM meM unake nAma kA smaraNa nahIM kiyaa| AcArya hastImala jI ne kundakunda kA astitvakAla vIra ni0 saM0 1000 arthAt 473 I0 ke lagabhaga mAnA hai aura usa samaya jo digambarajaina muni mandira-maTha meM niyatavAsa karate the aura rAjAoM se grAma-bhUmi Adi kA dAna grahaNa kara gRhasthoM jaisA jIvana vyatIta karate the, unake sampradAya ko bhI bhaTTArakasampradAya ghoSita kiyA hai| For Personal & Private Use Only Page #40 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [cauMtIsa] jainaparamparA aura yApanIyasaMgha / khaNDa 3 prastuta adhyAya meM ina donoM matoM ko nimnalikhita pramANoM ke AdhAra para kapolakalpita siddha kiyA gayA hai 1. vizeSAvazyakabhASya meM varNita boTikamatotpatti kathA se siddha hai ki boTika zivabhUti yApanIyasaMgha kA pravartaka nahIM thA, apitu usane zvetAmbaramata chor3akara paramparAgata digambaramata kA varaNa kiyA thA, ataH usakI paramparA meM dIkSita koI bhI vyakti yApanIya nahIM ho sakatA thaa| zivabhUti ke digambara hone para bhI kundakunda usake ziSya yA praziSya nahIM ho sakate the, kyoMki kundakunda IsApUrvottara prathama zatAbdI (IsApUrva prathama zatAbdI ke uttarArdha aura Isottara pathama zatAbdI ke pUrvArdha) meM hue the| (dekhiye, adhyAya 10) aura boTika zivabhUti ne Isottara prathama zatAbdI ke antima caraNa (vIra nirvANa saM0 609 = I0 san 82) meM digambaramata svIkAra kiyA thaa| 2. kundakunda ke prathamataH yApanIya hone kA ullekha na to kundakunda ne svayaM apane kisI grantha meM kiyA hai, na kisI anya grantha yA zilAlekha meM milatA hai| ____3. AcArya kundakunda IsApUrvottara prathama zatAbdI meM hue the aura yApanIyasaMgha kI utpatti IsA kI pA~cavIM zatAbdI ke prAraMbha meM huI thii| (dekhiye, adhyAya 7) / isase bhI kundakunda kA yApanIyasaMgha meM dIkSita honA asaMbhava thaa| 4. isI prakAra bhagavAn mahAvIra dvArA anupadiSTa savastra-sAdhuliMga ko dhAraNakaranevAle bhaTTAraka sampradAya kA udaya IsA kI 12vIM zatAbdI meM huA thA, ataH gyAraha sau varSa pUrva hue AcArya kundakunda kA. bhaTTArakasampradAya meM bhI dIkSita honA nAmumakina hai| 5. 12vIM zatAbdI ke pUrva jina digambarajaina sAdhuoM ne mandiroM aura maThoM meM niyatavAsa AraMbha kara diyA thA aura bhUmi-grAmAdi kA dAna grahaNa karane lage the, unakA sampradAya pAsatthAdi-munisampradAya kahalAtA thA, bhaTTAraka-sampradAya nhiiN| pAsatthAdimunisampradAya aura bhaTTArakasampradAya meM maulika bheda yaha thA ki pahale ne muni avasthA meM rahate hue gRhasthakarma apanA liyA thA aura dUsare ne gRhasthAvasthA meM rahate hue munikarma (dharmaguru kA pada) hathiyA liyA thaa| isa prakAraka kundakunda ke samaya meM pAsatthAdimuniyoM ke sampradAya kA astitva thA, bhaTTArakasampradAya kA nhiiN| ataH kundakunda kA bhaTTArakasampradAya meM bhI dIkSita honA asaMbhava thaa| ___ yaha sunizcita karane ke lie ki bhaTTArakasampradAya kA udaya IsA kI 12vIM zatI meM hI huA thA, usake pUrva nahIM, prastuta adhyAya meM bhaTTArakoM ke asAdhAraNadharmoM For Personal & Private Use Only Page #41 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tInoM khaNDoM kI viSayavastu kA paricaya [paiMtIsa] kA vistAra se varNana kiyA gayA hai aura una dharmoM kA vikAsa 12vIM zatI meM hI huA thA, ise siddha karane ke lie aneka pramANa prastuta kiye gaye haiN| ___ isI prakAra isa tathya para bhI prakAza DAlA gayA hai ki mandira-maThoM meM niyatavAsa karanevAle aura rAjAoM se grAma-bhUmi Adi kA dAna lekara gRhasthoM jaisA jIvana vyatIta karanevAle digambara jaina muniyoM ke lie 'bhaTTAraka' saMjJA kA prayoga kisI bhI prAcIna grantha meM nahIM milatA unheM sarvatra pAsattha (pArzvastha), kusIla (kuzIla), saMsatta (saMsakta) aura osaNNa (avasanna), ina vizeSaNoM se yukta 'muni' zabda se hI abhihita kiyA gayA hai| niSkarSa yaha ki AcArya kundakunda, na to kabhI yApanIyasampradAya meM dIkSita hue the, na bhaTTArakasampradAya meM, ataH muni kalyANavijaya jI aura AcArya hastImala jI ne kundakunda ke dvArA apane dIkSAguru ke nAma kA ullekha na kiye jAne ke jo kAraNa batalAye haiM, ve sarvathA mithyA haiN| __ zvetAmbarAcArya hastImala jI ne suprasiddha digambaragrantha gommaTasAra ke kartA nemicandra siddhAnta cakravartI ko bhI yApanIyasampradAya kA AcArya batalAyA hai| isakA bhI sapramANa khaNDana prastuta adhyAya kA eka prAsaMgika viSaya hai| navama adhyAya-prastuta adhyAya meM isa prazna kA samAdhAna kiyA gayA hai ki AcArya kundakunda ne svaracita granthoM meM apane dIkSAguru ke nAma kA ullekha kyoM nahIM kiyA? vaha samAdhAna yaha hai ki prAcInakAla meM prAyaH granthakAroM ke dvArA apane granthoM meM svayaM ke tathA svaguru ke nAma kA ullekha karane kI paramparA nahIM thii| SaTkhaNDAgama ke kartA puSpadanta aura bhUtabali, kasAyapAhuDa ke kartA guNadhara, tattvArthasUtrakAra gRdhrapiccha, AcArya samantabhadra, pUjyapAdasvAmI Adi digambarAcAryoM ne bhI apane granthoM meM svanAma evaM svaguru ke nAma kA ullekha nahIM kiyaa| isI prakAra pANini ne aSTAdhyAyI meM, pataJjali ne yogadarzana meM aura vAlmIki ne rAmAyaNa meM apane guru ke nAma kA nirdeza nahIM kiyaa| dazama adhyAya-AcArya kundakunda ke samaya ke viSaya meM aneka vipratipattiyA~ haiN| DaoN0 ke0 bI0 pAThaka, muni kalyANavijaya jI, paM0 dalasukha mAlaNiyA, DaoN0 Ara0 ke0 candra evaM DaoN0 sAgaramala jI ne kundakunda kA astitvakAla vikrama kI chaThI zatI (5vIM zatI I0 kA uttarArdha) mAnA hai| pro0 ema0 e0 DhAkI ne to kundakunda ko AThavIM zatI I0 meM Dhakelane kA prayatna kiyA hai| zvetAmbarAcArya hastImala jI ne unheM pahale I0 san 473 meM utpanna batalAyA, bAda meM unakA utpattikAla I0 For Personal & Private Use Only Page #42 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [chattIsa] jainaparamparA aura yApanIyasaMgha / khaNDa 3 san 713 mAna liyaa| pro0 hIrAlAla jI jaina ne kundakunda kA samaya IsA kI dvitIya zatAbdI batalAyA hai, jaba ki bra0 bhUrAmala jI (AcArya zrI jJAnasAgara jI) ne unheM zrutakevalI bhadrabAhu kA tathA paM0 jugalakizora jI mukhtAra ne bhadrabAhu-dvitIya kA sAkSAt ziSya mAnakara unakA samakAlIna mAnA hai| ye sabhI mata asamIcIna haiN| I0 san 1885 meM rAjapUtAnA kI yAtrA ke samaya zrI sesila beNDala (Mr. Cecil Bendall) ko jayapura ke paNDita zrI cimanalAla jI ne mUlasaMgha, sarasvatIgaccha, nandI-AmnAya aura balAtkAragaNa kI do pAvaliyA~ pradAna kI thiiN| zrI beNDala ne ve pro0 (DaoN0) e0 epha0 rUDAlpha haoNrnale (Rudolf Hoernle) ko sauMpa diiN| pro0 hArnale ne una paTTAvaliyoM kA samasta vivaraNa a~garejI meM eka tAlikA meM nibaddha kiyA aura use tatkAlIna zodhapatrikA 'The Indian Antiquary, Vol. Xx, october 1891' meM prakAzita kraayaa| isa (iNDiyana aiNTikveTI meM prakAzita) tAlikAbaddha paTTAvalI meM batalAyA gayA hai ki kundakunda kA janma IsA se 52 varSa pUrva huA thA aura IsA se 8 varSa pahale 44 varSa kI Ayu meM ve AcAryapada para pratiSThita hue the tathA 51 varSa, 10 mAsa evaM 10 dina taka AcAryapada para AsIna rhe| usake 5 dina bAda svarga sidhAra gye| isa prakAra unakA jIvanakAla 95 varSa, 10 mAsa aura 15 dina thaa| AcArya kundakunda ke isa samaya kI puSTi sAhityika aura zilAlekhIya pramANoM se hotI hai| dazama adhyAya meM inhIM pramANoM ko prastuta kara AcArya kundakunda kA astitvakAla IsApUrvottara prathama zatAbdI (IsApUrva prathama zatAbdI ke uttarArdha se lekara Isottara prathama zatAbdI ke pUrvArdha taka) nirdhArita kiyA gayA hai aura uparyukta vidvAnoM dvArA prastuta samasta virodhI matoM ko unake AdhArabhUta hetvAbhAsoM kA yukti-pramANapUrvaka vistAra se nirasana karate hue nirasta kiyA gayA hai| zvetAmbara vidvAn paM0 dalasukha mAlavaNiyA ne kundakunda ke granthoM meM varNita jainadarzana ke svarUpa ko tattvArthasUtra (unake anusAra tIsarI-cauthI zatAbdI I0) meM varNita jainadarzana ke svarUpa kI apekSA vikasita mAnakara kundakunda ko umAsvAti se paravartI (pA~cavIM zatI I0) siddha karane kA prayAsa kiyA hai| isI prakAra DaoN0 sAgaramala jI ne guNasthAnasiddhAnta aura naya-pramANa-saptabhaMgI ko jinopadiSTa na mAnakara chadmastha AcAryoM dvArA vikasita batalAyA hai aura kahA hai ki tattvArthasUtra meM ye donoM siddhAnta upalabdha nahIM hote, jaba ki kundakundasAhitya meM upalabdha hote haiM, ataH kundakunda umAsvAti se uttaravartI (5vIM zatI I0 ke) haiN| dazama adhyAya meM ina tInoM vikAsavAdoM ko akhaNDya pramANoM dvArA mithyA siddha kiyA gayA hai, jisase kundakunda ke astitva For Personal & Private Use Only Page #43 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tInoM khaNDoM kI viSayavastu kA paricaya [saiMtIsa] ko IsA kI pA~cavIM zatAbdI meM siddha karane kA prayatna dharAzAyI ho jAtA hai aura unake IsApUrvottara prathama zatAbdI meM vidyamAna hone kA tathya akSuNNa rahatA hai| ekAdaza adhyAya-SaTkhaNDAgama ko kevala zvetAmbara vidvAn DaoN0 sAgaramala jI ne yApanIyagrantha mAnA hai| unakA pramukha tarka yaha hai ki usake prathama khaNDa 'satprarUpaNA' (pustaka 1) ke 93 veM sUtra meM maNusiNI (manuSyastrI) meM saMyata-gaNusthAna batalAye gaye haiN| 'maNusiNI' zabda kA artha kevala dravyastrI hai, use jo bhAvastrI kA bhI vAcaka mAnA gayA hai, vaha galata hai| isase siddha hai yaha grantha strImuktisamarthaka yApanIyasampradAya kA hai| ise strImukti-samarthaka zvetAmbarasampradAya kA isalie nahIM mAnA jA sakatA ki yaha zaurasenI prAkRta meM hai| zvetAmbarasampradAya ke sabhI prAkRtagrantha ardhamAgadhI meM race gaye haiN| ekAdaza adhyAya meM isa tarka kA nirasana karane ke lie aneka yuktipramANoM se siddha kiyA gayA hai ki jo dravya (zarIra) se strI hai, use to SaTkhaNDAgama meM 'maNusiNI' kahA hI gayA hai, kintu jo dravya se strI nahIM haiM, apitu puruSa hai, tathApi strIvedanokaSAya ke udaya se strItvabhAva se yukta hai, use bhI 'maNusiNI' zabda se abhihita kiyA gayA hai| yaha bhI darzAyA gayA hai ki aise manuSyoM ke lie sarvArthasiddhi (1/ 7/26/pR.17), tattvArtharAjavArtika (9/7/11/pR.605) Adi anya digambarajaina granthoM meM bhI 'mAnuSI' zabda prayukta huA hai tathA isa prakAra ke manuSya, loka meM bhI milate haiN| SaTkhaNDAgama ke uparyukta sUtra meM aise hI strItvabhAva se yukta puruSazarIradhArI manuSyoM ko 'maNusiNI' zabda se abhihita karate hue unameM saMyataguNasthAnoM kA kathana kiyA gayA hai| ataH SaTkhaNDAgama strImukti-pratipAdaka grantha nahIM hai| kisI manuSya kA strIvedanokaSAya-nAmaka karma ke udaya se bhAva se strI honA aura puruSAMgopAMga-nAmakarma ke udaya se dravya (zarIra) se puruSa honA vedavaiSamya kahalAtA hai| karmabhUmi ke kisI-kisI garbhaja saMjJI-asaMjJI paJcendriya tiryaMca evaM manuSya me aisA vedavaiSamya hotA hai, yaha digambarajaina-karmasiddhAnta kA eka mahattvapUrNa siddhAnta hai| isa vedavaiSamya ke kAraNa loka meM do prakAra ke puruSa mila sakate haiM-eka vaha, jo mana (bhAva) aura zarIra (dravya) donoM se puruSa ho aura dUsarA vaha, jo mana se strI ho, lekina zarIra se puruss| ina donoM hI prakAra ke puruSoM kA mokSasaMbhava hai| kintu jo manuSya, bhAva se puruSa ho, parantu dravya se strI, usakA mokSa saMbhava nahIM hai| ___ isa vedavaiSamya ko yApanIya-AcArya pAlyakIrti zAkaTAyana (9vIM zatAbdI I0) aura bIsavIM zatI I0 ke digambarajaina vidvAn pro0 (DaoN0) hIrAlAla jI jaina ne amAnya For Personal & Private Use Only Page #44 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [ar3atIsa] jainaparamparA aura yApanIyasaMgha / khaNDa 3 kiyA hai| ina donoM vidvAnoM kI vedavaiSamyavirodhI yuktiyoM kA sapramANa-sayuktika nirasana bhI prastuta adhyAya meM kiyA gayA hai| isa adhyAya meM SaTkhaNDAgama meM upalabdha una siddhAntoM kA bhI varNana kiyA gayA hai, jo yApanIyamata ke viruddha haiM aura isa bAta ke akhaNDya pramANa haiM ki SaTkhaNDAgama yApanIyaparamparA kA nahIM, apitu digambarapamparA kA grantha hai| yahA~ yaha bhI siddha kiyA gayA hai ki SaTkhaNDAgama kI racanA IsApUrva prathama zatI ke pUrvArdha meM huI thI aura yApanIyasampradAya kA janma Isottara pA~cavIM zatAbdI ke prAraMbha meM huA thaa| isa kAraNa bhI SaTkhaNDAgama kA yApanIyagrantha honA asaMbhava hai| DaoN. sAgaramala jI ne SaTakhaNDAgama ko yApanIyagrantha siddha karane ke lie aura bhI jo tarka upasthita kiye haiM, una sabakA nirasana isa adhyAya meM kiyA gayA hai| dvAdaza adhyAya-DaoN0 sAgaramala jI ne 'kasAyapAhuDa' ko bhI yApanIyasampradAya kA grantha batalAyA hai aura isake samarthana meM yaha tarka rakhA hai ki usameM strI, puruSa aura napuMsaka ke apagatavedI hokara caturdaza guNasthAna taka pahu~cane kI bAta kahI gayI hai, jo usake strImukti-samarthaka hone kA pramANa hai| cUMki vaha ardhagAmadhI prAkRta meM na hokara zaurasainI prAkRta meM hai, isalie zvetAmbaraparamparA kA grantha nahIM hai, apitu yApanIyaparamparA kA hai| __ukta mata kA nirasana karane ke lie isa adhyAya meM yaha pramANa prastuta kiyA gayA hai ki kasAyapAhuDa meM strIveda, puruSaveda aura napuMsakaveda, ina tIna bhAvavedoM (nokaSAyoM) kA pRthak-pRthak astitva evaM guNasthAnasiddhAnta svIkAra kiyA gayA hai| ye donoM bAteM yApanIyoM ko amAnya haiN| apagatavedatva bhI vedatraya ke astitva kI mAnyatA aura guNasthAna- siddhAnta para Azrita hone se yApanIyamata ke viruddha hai, ataH kasAyapAhuDa yApanIyaparamparA kA nahIM, apitu digambaraparamparA kA grantha hai| zvetAmbaramuni zrI hemacandravijaya jI ne kasAyapAhuDa aura usake cUrNisUtroM ko zvetAmbaragrantha siddha karane kA prayatna kiyA hai| unake dvArA vinyasta hetuoM kA sapramANa nirasana siddhAntAcArya paM0 phUlacandra jI zAstrI ne apane eka lekha meM kiyA hai| yaha lekha bhI prastuta adhyAya meM jyoM kA uddhRta kiyA gayA hai| tRtIya khaNDa kI viSayavastu isa khaNDa meM terahaveM adhyAya se lekara paccIsaveM adhyAya taka kula teraha adhyAya haiN| For Personal & Private Use Only Page #45 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tInoM khaNDoM kI viSayavastu kA paricaya [unatAlIsa] trayodaza adhyAya-prastuta adhyAya meM isa bhrAnti kA nivAraNa kiyA gayA hai ki bhagavatI-ArAdhanA yApanIyaparamparA kA grantha hai| isa grantha ko sarvaprathama digambara vidvAn paM0. nAthUrAma jI premI ne yApanIyaparamparA kA grantha ghoSita kiyA thaa| phira to zvetAmbaramuni zrI kalyANavijaya jI, digambara vidvAn pro0 hIrAlAla jI jaina, digambara viduSI zrImatI DaoN0 kusuma paToriyA, zvetAmbara vidvAn DaoN0 sAgaramala jI jaina Adi ne bhI ise yApanIyasampadrAya kA grantha mAna liyaa| isake samarthana meM ina saba vidvAnoM ne unhIM hetuoM kA anusaraNa kiyA hai, jo paM0 nAthUrAma jI premI ne prastuta kiye haiN| premI jI ne jo pramukha tarka diyA hai, vaha yaha hai ki bhagavatI-ArAdhanA meM muni ke lie savastra apavAdaliMga kA vidhAna hai| kintu yaha unakI mahAbhrAnti hai| bhagavatIArAdhanA meM muni ke lie savastra apavAdaliMga kA vidhAna nahIM hai, apitu muni ke nAgnyaliMga ko utsargaliMga aura zrAvaka ke savastraliMga ko apavAdaliMga zabda se abhihita kiyA gayA hai| isakI puSTi bhagavatI-ArAdhanA ke kartA zivArya tathA TIkAkAra aparAjita sUri ke aneka vacanoM se kI gayI hai| ina donoM AcAryoM ne muni ke lie Acelakya ko anivArya batalAyA hai, apavAdaliMga kA koI vikalpa nahIM rakhA, jisase siddha hai ki bhagavatI-ArAdhanA digambarapamparA kA grantha hai, yApanIyaparamparA kA nhiiN| premI jI ne dUsarA tarka dete hue kahA ki 'bhagavatI-ArAdhanA kI kaI gAthAe~ digambarajainamata ke viruddha haiM aura aneka gAthAe~ zvetAmbaragranthoM se grahaNa kI gayI haiN| yaha yApanIyagrantha meM hI saMbhava hai|' yaha tarka bhI bhrAnti se paripUrNa hai| jina gAthAoM ko digambarajainamata ke viruddha batalAyA gayA hai, ve digambaramata ke sarvathA anukUla haiM tathA jo gAthAe~ zvetAmbaragranthoM se gRhIta batalAyI gayI haiM, ve digambara-zvetAmbarabheda se pUrva kI mUla-acela-nirgranthaparamparA se AyI haiN| ataH bhagavatI-ArAdhanA yApanIyagrantha nahIM hai| ina tathyoM kI siddhi aneka yukti-pramANoM se prastuta adhyAya meM kI gayI hai| bhagavatI-ArAdhanA ko yApanIyagrantha siddha karane ke lie premI jI dvArA prastuta sabhI tarkoM kA nirasana yahA~ kiyA gayA hai| DaoN0 sAgaramala jI ne bhI do naye hetu jor3e haiM, unakI aprAmANikatA bhI udghATita kI gayI hai| bhagavatI-ArAdhanA meM sApavAda savastramukti, strImukti, gRhasthamukti, paratIrthikamukti kevalibhukti Adi kA niSedha kiyA gayA hai, jo yApanIyamata ke siddhAnta haiN| isameM yApanIyoM ko amAnya guNasthAnasiddhAnta, vedatraya evaM vedavaiSamya ko mAnya kiyA gayA hai| ina lakSaNoM se spaSTataH siddha hotA hai ki bhagavatI-ArAdhanA digambaraparamparA kA grantha hai, yApanIyaparamparA kA nhiiN| ina sabake udAharaNa isa adhyAya meM vistAra se prastuta kiye gaye haiN| For Personal & Private Use Only Page #46 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [cAlIsa] jainaparamparA aura yApanIyasaMgha / khaNDa 3 caturdaza adhyAya-jina vidvAnoM ne bhagavatI-ArAdhanA ko yApanIyagrantha mAnA hai, unhoMne hI usake TIkAkAra aparAjitasUri ko bhI yApanIya AcArya kahA hai| isakA pramukha kAraNa yaha batalAyA hai ki aparAjitasUri ne zvetAmbara-AgamoM se ve uddharaNa diye haiM, jinameM yaha kahA gayA hai ki sAdhu vizeSa paristhitiyoM meM apavAdarUpa se vastra dhAraNa kara sakatA hai| isa prakAra unhoMne zvetAmbara-AgamoM ke AdhAra para vizeSa paristhiti meM sAdhu ke apavAdarUpa se vastradhAraNa ko ucita ThaharAyA hai| zvetAmbaraAgamoM ke vidhAna ko zvetAmbara ke atirikta vahI vyakti mAnyatA de sakatA hai, jo yApanIya ho, ataH siddha hai ki aparAjitasUri yApanIya haiN| uparyukta vidvAnoM kI yaha mAnyatA bhI mahAn bhrAnti kA pariNAma hai| prastuta adhyAya meM isakA nirAkaraNa kiyA gayA hai| nirAkaraNa hetu sapramANa siddha kiyA gayA hai ki aparAjita sUri ne zvetAmbara-AgamoM se uddharaNa dekara sAdhu ke lie vizeSa paristhiti meM vastradhAraNa kA aucitya nahIM ThaharAyA hai, apitu zvetAmbara zaMkAkAra ('athaivaM manyase pUrvAgameSu---' vi.TI./bha.A./gA.423/pR.323, 324) kA dhyAna isa tathya kI ora AkRSTa kiyA hai ki zvetAmbara-AgamoM meM bhI mokSa ke lie acelatva ko Avazyaka batalAyA gayA hai aura bhikSuoM ko vastragrahaNa kI anumati vizeSa paristhitiyoM meM hI dI gayI hai| ve vizeSa paristhitiyA~ tIna haiM- 1. nagna rahane meM lajjA kI anubhUti honA, 2. puruSacihna kA azobhanIya honA aura 3. parISahasahana meM asamartha honaa| kintu vizeSa paristhiti meM jo upakaraNa grahaNa kiyA jAtA hai, usake grahaNa kI vidhi tathA grahaNa kiye gaye upakaraNa ke tyAga kA kathana bhI Agama meM Avazyaka kahA gayA hai| ataH jaba Agama ke AdhAra para vizeSa paristhiti meM sAdhu ke lie vastragrahaNa kA vidhAna batAyA jAtA hai, taba usake tyAga kA vidhAna bhI avazya batAyA jAnA caahie| (vi.TI./bha.A./gA. 423/pR.325)| aparAjitasUri ne.'acelatA' ke virodhI zvetAmbarAgama-vacana ko spaSTa zabdoM aprAmANika ThaharAyA hai| zvetAmbarapakSa ko sambodhita karate hue ve kahate haiM ki yadi Apa yaha mAnate haiM ki sUtra (Agama) meM pAtra kI pratiSThApanA kahI gayI hai, ataH saMyama ke lie pAtragrahaNa Agamokta siddha hotA hai, to yaha ThIka nahIM hai, kyoMki acelatA kA artha hai parigrahatyAga, aura pAtra parigraha hai, ataH usakA bhI tyAga Agamasiddha hI hai-"pAtrapratiSThApanA sUtreNokteti saMyamArthaM pAtragrahaNaM sidhyatIti manyase naiva, acelatA nAma parigrahatyAgaH, pAtraM ca parigraha iti tasyApi tyAga siddha eveti|" (vi.TI./bha.A./gA. 423/ pR. 325) / isa prakAra aparAjitasUri ne zvetAmbara-AgamoM ke AdhAra para digambaramata kI hI puSTi kI hai, zvetAmbaramata kI nhiiN| unhoMne jora dekara kahA hai ki mukti kA For Personal & Private Use Only Page #47 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tInoM khaNDoM kI viSayavastu kA paricaya [ikatAlIsa] abhilASI muni vastra grahaNa nahIM karatA, kyoMki vastra mukti kA upAya nahIM hai tathA kevala vastra kA tyAga karane aura zeSa parigraha rakhane se jIva saMyata (muni) nahIM hotA"muktyarthI ca yatirna celaM gRhNAti mukternupaaytvaat|" (vi.TI./ bha.A./ gaa.84)| "naiva saMyato bhavatIti vastramAtratyAgena shessprigrhsmnvitH|" (vi.TI./ bha. A./gA. 1118) / ina vacanoM se spaSTa hai ki aparAjitasUri ne zvetAmbara-AgamoM ke prAmANya ko svIkAra nahIM, asvIkAra kiyA hai| ataH yaha kahanA ki aparAjitasUri zvetAmbaraAgamoM ko pramANa mAnate haiM, eka himAlayAkAra bhrAnti hai| aparAjitasUri ne vijayodayATIkA meM savastramukti-niSedha ke atirikta strImukti, paratIrthikamukti evaM kevalibhukti kA bhI niSedha kiyA hai, jo yApanIyamata ke viruddha hai| prastuta adhyAya meM ina sabake pramANa prastuta kara siddha kiyA gayA hai ki aparAjitasUri pakke digambara the, unheM jo yApanIya mAna liyA hai, vaha bahuta bar3I bhrAnti hai| paJcadaza adhyAya-isa adhyAya meM una hetuoM kI asatyatA evaM hetvAbhAsatA prakaTa kI gayI hai, jo yApanIyapakSadhara vidvAnoM ne mUlAcAra ko yApanIyagrantha siddha karane ke lie prastuta kiye haiN| isake sAtha una pramANoM kA sAkSAtkAra karAyA gayA hai, jinase siddha hotA hai ki mUlAcAra zatapratizata digambaragrantha hai| SoDaza adhyAya-isa adhyAya meM tattvArthasUtra ko zvetAmbara, yApanIya evaM kapolakalpita uttarabhAratIya-sacelAcela-nirgrantha paramparA kA grantha siddha karane ke lie upasthita kiye gaye hetuoM kA nirasana kara use digambaraparamparA kA grantha siddha karanevAle pramANa aura yuktiyA~ vinyasta kI gayI haiN| saptadaza adhyAya-isa adhyAya meM uparyukta nyAya se tiloyapaNNattI ke kartA yativRSabha ko digambarAcArya siddha kiyA gayA hai| aSTAdaza adhyAya-isa adhyAya meM sanmatisUtrakAra siddhasena ko zvetAmbara, yApanIya evaM uttarabhAratIya-sacelAcela-nirgranthaparamparA kA AcArya siddha karanevAle hetuoM ko asatya yA hetvAbhAsa siddhakara ve pramANa prastuta kiye gaye haiM, jinase siddha hotA hai ki sanmatisUtrakAra siddhasena digambarAcArya haiM, ataH sanmatisUtra digambaragrantha hai| isameM ratnakaraNDazrAvakAra ko svAmI samantabhadra kI kRti na mAnane ke pakSa meM rakhe gaye tarkoM kA bhI nirasana kiyA gayA hai aura yaha bhI sthApita kiyA gayA hai ki sanmatisUtrakAra siddhasena pUjyapAda svAmI se pUrvavartI nahIM, apitu uttaravartI haiN| isI prakAra yApanIyagrantha hone ke pakSa meM rakhe gaye hetuoM kA nirasana kara digambaragranthasAdhaka pramANoM ke prastutIkaraNa dvArA ekonaviMza adhyAya meM raviSeNakRta padmapurANa For Personal & Private Use Only Page #48 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [ bayAlIsa ] jainaparamparA aura yApanIyasaMgha / khaNDa 3 (padmacarita) ko, viMza adhyAya meM jaTAsiMhanandikRta varAGgacarita ko, ekaviMza adhyAya meM punnATasaMghIya jinasenaracita harivaMzapurANa ko, dvAviMza adhyAya svayambhU-nirmita paumacariu ko, trayoviMza adhyAya meM hariSeNa-praNIta bRhatkathAkoza ko, caturviMza adhyAya meM chedapiNDa, chedazAstra evaM pratikramaNa-granthatrayI ko aura paMcaviMza adhyAya meM bRhatprabhAcandrakRta tattvArthasUtra ko digambaragrantha siddha kiyA gayA hai| isa khaNDa ke anta meM bhI zabdavizeSa- sUcI tathA prayukta granthoM evaM zodhapatrikAoM kI sUcI nibaddha kI gayI haiN| For Personal & Private Use Only Page #49 -------------------------------------------------------------------------- ________________ a. --- / pra.-- a. --- / pra.--- / zI. anu. abhi. rA. ko. /--~/~-~ A. khyA. AcArAMga / --~/ ~~~/~~~/~-- Ava. cU. / upo. niryu. / Ava. sU. / pU. bhA. A. niryukti A. vR./ mUlA. Adi pu. /---/--- AturapratyA. A. mI. Ava. sU. /---/--- i. na. zrutA. iNDi. aiNTi. iSTo. IzAdyaSTo. saMketAkSara - vivaraNa utta. sU. /---/--- Rgveda /---/---/--- adhyAya kramAMka / prakaraNa kramAMka | adhyAya kramAMka / prakaraNa kramAMka / zIrSaka kramAMka / anuccheda (pairaagraaph)| abhidhAna rAjendra koSa / bhAga kramAMka / pRSTha kramAMka / AtmakhyAti vyAkhyA / zrutaskandha kramAMka/adhyayana kramAMka / uddezaka kramAMka / sUtra kramAMka / AvazyakacUrNi / upodghAtaniryukti / AvazyakasUtra / pUrvabhAga | Avazyaka niyukti AcAravRtti / mUlAcAra / AdipurANa / parva kramAMka / zloka kramAMka / AturapratyAkhyAna / AptamImAMsA / AvazyakasUtra / Avazyaka kramAMka / sUtra kramAMka / indranandikRta zrutAvatAra / di iNDiyana aiNTikverI / iSTopadeza / IzAdyaSTottarazatopaniSad | uttarAdhyayanasUtra / adhyayana kramAMka / gAthA kramAMka / maMDala kramAMka / sUkta kramAMka / RcA kramAMka / For Personal & Private Use Only Page #50 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [ cavAlIsa ] ka. pA. kai. ca. zAstrI ksaaypaahudd| siddhAntAcArya paM0 kailAzacandra zAstrI / kra. kramAMka / guNa. siddhA. : eka vi. guNasthAna siddhAnta : eka vizleSaNa / go. ka. gommaTasAra - karmakANDa | go. jI. gommaTasAra - jIvakANDa | cA. pA. cArittapAhuDa | chAndogyopaniSad /--~/~~~/~~~ adhyAya kra. / khaNDa kra. / vAkya kra. / ja. dha. / ka. pA. / bhA--- jayadhavalATIkA / kasAyapAhuDa / bhAga kramAMka / ja.dha. / ka. pA. / bhA. --- / gA. --- / jayadhavalA / kasAyapAhuDa / bhAga kramAMka / gAthA kra./ anuccheda kramAMka / pRSTha kramAMka / anu. ---/ pR. jAbAlopaniSad / jAbAlo jI. ta. pra. / go. ka. jI. ta. pra. / go. jI. jai. A. sA. ma. mI. jai. dha. mau. i. jai. dha. yA. sa. jai. zi. saM. / mA. ca. jai. zi. saM. / bhA. jJA. jai. sa. yA. saM. pra. jai. saM. saM. saM. zolApura jai. sA. i. jai. sA. i. - jainaparamparA aura yApanIyasaMgha / khaNDa 3 premI jIvatattvapradIpikAvRtti / gommaTasAra- karmakANDa / jIvatattvapradIpikAvRtti / gommaTasAra - jIvakANDa / jaina Agama sAhitya : manana aura mImAMsA / jainadharma kA maulika itihaas| jainadharma kA yApanIya sampradAya / jaina - zilAlekha saMgraha / mANikacandra digambara jaina granthamAlA samiti, muMbaI | jaina - zilAlekha saMgraha / bhAratIya jJAnapITha / " jaina sampradAya ke yApanIyasaMgha para kucha aura prakAza" (lekh)| jaina saMskRti saMrakSaka saMgha, zolApura / jaina sAhitya aura itihAsa | jaina sAhitya aura itihAsa - paM0 nAthUrAma premI / For Personal & Private Use Only Page #51 -------------------------------------------------------------------------- ________________ saMketAkSara-vivaraNa jai. sA. i. ( kai. ca. zAstrI ) jai. sA. i./pU. pI. jai. sA. i.vi. pra./khaM.1 jai. si. ko. /---/--- jai. sA. bR. i./--- jai. si. bhA./bhA. ---/ki. --- DaoN. sA. ma. jai. abhi. gra. ta. ni. prA. ta. dI. tattvA. bhASya. ta. bhASyavRtti ta. ra. dI./ SaD. samu./---/--- [paiMtAlIsa] jainasAhitya kA itihAsa (siddhAntAcArya paM0 kailAza candra shaastrii)| jaina sAhitya kA itihAsa / puurvpiitthikaa| jaina sAhitya aura itihAsa para vizada prakAza / prthmkhNdd| jainendra siddhAnta koza / bhAga kramAMka / pRSTha krmaaNk| jaina sAhitya kA bRhad itihAsa / bhAga krmaaNk| jaina siddhAnta bhAskara/bhAga kramAMka/kiraNa krmaaNk| DaoN0 sAgaramala jaina abhinandana grnth| tttvnirnnypraasaad| tttvdiipikaavRtti| tttvaarthaadhigmbhaassy| tttvaarthbhaassyvRtti| tarkarahasyadIpikA (guNaratnakRta TIkA) / SaDdarzanasamuccaya / adhikAra-kramAMka / pRsstthkrmaaNk| tattvArtharAjavArtika / adhyAya kramAMka / sUtra kramAMka / vArtika kramAMka tattvArthasUtra / adhyAya kramAMka / sUtra krmaaNk| tttvaarthsuutr| tattvArthasUtra / vivecnshit| tttvaarthsuutr-jainaagmsmnvy| taatpryvRtti| tiloyapaNNattI / mahAdhikAra kramAMka / gAthA krmaaNk| tIrthaMkara mahAvIra aura unakI AcArya-paramparA / khaNDa krmaaNk| ta. rA. vA. /---/---/--- ta. sU. ---/--- tattvArtha ta. sU./vi. sa. ta. sU. jai. sa. E or ti. pa. /---/--- tI. ma. A. pa./--- For Personal & Private Use Only Page #52 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 4 daza. vai. sU. [chiyAlIsa] jainaparamparA aura yApanIyasaMgha / khaNDa 3 dNsnnpaahudd| drvysNgrh| dvitIya sNskrnn| dshvaikaaliksuutr| digmbr| dhammapada-aTThakathA/bhA.---/---/ dhammapada-aTThakathA / bhAga kra./ vagga kra./ kathA kra. dhavalA / Sa. khaM./ pu.--- dhavalATIkA / SaTkhaNDAgama / pustaka krmaaNk| ni. sA. niymsaar| nyAyadIpikA /---/--- prakAza kramAMka / anuccheda kramAMka, nyA. vA. vR. nyaayaavtaarvaartikvRtti| pa.ca./---/---/---/--- paumacariu / bhAga kra./ sandhi kra./dohAsamUha kra./ dohA krmaaNk| pa. pu./---/--- padmapurANa (padmacarita)/ bhAga kra./parva kra./ zloka kr.| padmamahApurANa/---/---/---/--. bhAga kramAMka/khaNDa kramAMka (bhUmikhaNDa)/ adhyAya kramAMka / zloka krmaaNk| pa.pra./---/--- paramAtmaprakAza / mahAdhikAra kramAMka / dohA krmaaNk| paramA. pra. prmaatmprkaash| pnycaastikaay| paM. ra. ca. jai. mukhtAra : vyakti. kRti. paNDita ratanacandra jaina mukhtAra : vyaktitva evaM kRtitv| pari. parva prishissttprv| pA. Ti. paadttippnnii| purA. jai. vA. sU. puraatn-jain-vaaky-suucii| pustk| pRsstthkrmaaNk| prathama sNskrnn| paM. kA. For Personal & Private Use Only Page #53 -------------------------------------------------------------------------- ________________ saMketAkSara-vivaraNa prava. parI. /---/---/--- [saiMtAlIsa] pravacanaparIkSA / bhAga kramAMka (pUrva yA uttara)/ vizrAma kramAMka / gAthA krmaaNk| pravacanasAra / adhikAra kramAMka / gAthA krmaaNk| pra.sA./---/--- prastA . prA. sA. i. bA. a. bA. aNu. bR. ka. ko. bRhatkalpasUtra /---/--- bR. kalpa./laghubhASyavRtti /---/--- prstaavnaa| prAkRta sAhitya kA itihaas| bArasa annuvekkhaa| bArasa annuvekkhaa| bRhtkthaakosh| uddezakramAMka / suutrkrmaaNk| bRhatkalpasUtra / laghubhASyavRtti / uddezakramAMka / gaathaakrmaaNk| adhyAya kramAMka / brAhmaNa kramAMka / vAkya krmaaNk| bodhpaahudd| adhyAya kramAMka / pAda kramAMka / sUtra krmaaNk| bhgvtii-aaraadhnaa| bhttttaarksmprdaay| bhadrabAhucarita / pariccheda kramAMka / zloka krmaaNk| bhdrbaahukthaank| bRhadAraNyakopaniSad/---/---/--- bo. pA. brahmasUtra /---/---/--- bha. A. bhaTTA. sampra. bha. bA. ca./---/--- bha. bA. ka. bhaag| bhA. jJA. bhA. pu./---/---/--- bhAratIya jJAnapITha prakAzana dillI / vaaraannsii| bhAgavatapurANa / skandha kramAMka / adhyAya kramAMka / zloka kramAMka yA gadyakhaNDa kramAMka / bhaavpaahudd| bhAratIya itihAsa : eka dRSTi (DaoN0 jyotiprasAda bhA. pA. bhA. i. e. dR. . jain)| For Personal & Private Use Only Page #54 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [ar3atAlIsa] bhA. saM. jai. dha. yo. dA. mahApurANa/---/--- jainaparamparA aura yApanIyasaMgha / khaNDa 3 bhAratIya saMskRti meM jainadharma kA yogdaan| sarga kramAMka / zloka krmaaNk| . parva kramAMka / adhyAya kramAMka / zloka krmaaNk| mANikacandra digambara jaina granthamAlA samiti, bmbii| mahAbhArata/---/---/--- mA.ca. muulaacaar| mUlA. mUlA./pU. mUlA./utta. mo. pA. yA. au. u. sA. mUlAcAra/ puurvaardh| mUlAcAra / uttraardh| mokkhpaahudd| yApanIya aura unakA saahity| yuktynushaasn| yogasAra yu. anu. yo. sA. ra. ka. zrA. liM. pA. varAMgacarita /---/--- vAyupurANa /---/--- vi. TI./bha. A. vize. bhA. viSNupurANa/---/---/--- vyA. pra. /---/---/--- rtnkrnnddshraavkaacaar| liNgpaahudd| sarga kramAMka / zloka krmaaNk| adhyAya kramAMka / zloka krmaaNk| vijayodayATIkA / bhgvtii-aaraadhnaa| vishessaavshykbhaassy| aMza kra./ adhyAya kra./ zloka kr.| vyAkhyAprajJapti / zataka kramAMka / uddezaka kramAMka / praznottara kramAMka zolApura prkaashn| zramaNa bhagavAn mhaaviir| shvetaambr| SaTkhaNDAgama / pustaka kramAMka / khaNDa kramAMka, zo. pra. zra. bha. ma. pave. Sa.kha./---/---,--- For Personal & Private Use Only Page #55 -------------------------------------------------------------------------- ________________ saMketAkSara-vivaraNa SaT. pari. sa.sA./--- samavAyAMga/---/--- sa. tantra saM. sA. i.- ba. de. u. sa.si./---/---/--- sA. dha. sutta. pA. sUtrakRtAMga /---/---/--- strInirvANa pra. sthA. sU./---/---/--- sthA. sU./---/--- sva. sto. svA. sa. bha. ha. pu. ( hari. pu.)/---/--- hAri. vRtti hema. vRtti / vize. bhA. [unacAsa] bhAga kramAMka, sUtra krmaaNk| ssttkhnnddaagm-prishiiln| samayasAra / gAthA krmaaNk| samavAya kramAMka / sUtra krmaaNk| samAdhitantra (smaadhishtk)| saMskRta sAhitya kA itihAsa - baladeva upaadhyaay| sarvArthasiddhi/adhyAya kramAMka/sUtra kramAMka/ anuccheda krmaaNk| saagaardhrmaamRt| suttpaahudd| zrutaskandha kramAMka/adhyayana kramAMka/uddezaka krmaaNk| striinirvaannprkrnn| sthAnAMgasUtra/sthAna kramAMka/uddezakramAMka/sUtra krmaaNk| sthAnAMgasUtra / sthAna kramAMka / sUtra kramAMka / svymbhuustotr| svAmI smntbhdr| harivaMzapurANa / sargakramAMka / shlokkrmaaNk| hAribhadrIya vRtti| maladhArI hemacandrasUrikRta vRtti / vishessaavshykbhaassy| Aspects of Jainology. Foot Note. Asp. of Jaino. F. N. For Personal & Private Use Only Page #56 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Jain Education Interational For Personal & Private Use Only Page #57 -------------------------------------------------------------------------- ________________ trayodaza adhyAya Jain Education Interational For Personal & Private Use Only Page #58 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Jain Education Interational For Personal & Private Use Only Page #59 -------------------------------------------------------------------------- ________________ trayodaza adhyAya bhagavatI ArAdhanA prathama prakaraNa bhagavatI - ArAdhanA ke digambaragrantha hone ke pramANa ka yApanIyagrantha mAnane ke pakSa meM prastuta hetu bhagavatI - ArAdhanA ke karttA zivArya haiM, jaisA ki unhoMne svayaM grantha ke anta meM kahA hai| ise unhoMne 'ArAdhanA' aura 'bhagavatI ArAdhanA 2 donoM nAmoM se abhihita kiyA hai| AcArya amitagati ne 'bhagavatI - ArAdhanA' nAma kA anukaraNa kiyA hai| paM0 AzAdhara jI ne ise 'mUlArAdhanA' nAma se uddhRta kiyA hai| vidvAnoM ne isakA racanAkAla prathama zatAbdI I0 nirdhArita kiyA hai / 3 zivArya digambara - AcArya the aura 'bhagavatI - ArAdhanA' digambaragrantha hai| kintu paM0 nAthUrAma jI premI, zvetAmbara muni zrI kalyANavijaya jI, pro0 hIrAlAla jI jaina ' DaoN0 zrImatI kusuma paToriyA' tathA zvetAmbara vidvAn DaoN0 sAgaramala jI jaina ne isa 1. puvvAyariyaNibaddhA uvajIvittA imA sasattIe / ArAdhanA sivajjeNa pANidalabhoiNA raidA // 2160 // bhagavatI ArAdhanA / 2. ArAdhaNA bhagavadI evaM bhattIe vaNNidA saMtI / saMghassa sivajjassa ya samAdhivaramuttamaM deu // 2162 // bhagavatI ArAdhanA / 3. tIrthaMkara mahAvIra aura unakI AcArya paramparA / khaNDa 2 / pRSTha 127-128 4. jaina sAhitya aura itihAsa (prathama saMskaraNa) / pRSTha 56-60 / 5. muni kalyANavijaya jI evaM pro. hIrAlAla jI jaina ne bhagavatI ArAdhanA ke karttA zivArya evaM boTika sampradAya ke saMsthApaka zivabhUti ko eka hI vyakti mAnA hai / unake anusAra yaha sampradAya sacelAcelamArgI thaa| yahI Age calakara kundakunda ke samaya (muni jI ke anusAra 5 vIM zatI I0 tathA prophesara sA0 ke anusAra dvitIya zatI I0) meM yApanIya nAma se prasiddha huA / pro0 hIrAlAla jI kA mata - dekhiye, adhyAya 10 / prakaraNa 8 / zIrSaka 1.1. evaM 1.2 / 6. yApanIya aura unakA sAhitya / pR. 125-132 / For Personal & Private Use Only Page #60 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 4 / jainaparamparA aura yApanIyasaMgha / khaNDa 3 a013/pra01 grantha ko yApanIya-AcAryakRta batalAyA hai, jo sarvathA mithyA hai| antima cAra vidvAnoM ne premI jI dvArA prastuta hetuoM ko hI punarukta kiyA hai| DaoN0 sAgaramala jI ne kucha naye hetu bhI jor3e haiN| ina sabako unhoMne apane 'jainadharma kA yApanIya sampradAya' grantha meM saMgRhIta kiyA hai| premI jI ne bhagavatI-ArAdhanA ko yApanIyamata kA grantha siddha karane ke lie apane grantha 'jaina sAhitya aura itihAsa' (prathama saMskaraNa /pR.56-60 tathA dvitIya saMskaraNa/ pR.68-73) meM nimnalikhita hetu prastuta kiye haiM 1. zivArya tathA unake guruoM ke nAma digambarapaTTAvaliyoM yA gurvAvaliyoM meM nahIM milte| 2. yApanIya-AcArya (aparAjita sUri) dvArA bhagavatI-ArAdhanA kI TIkA kI gaI hai| 3. bhagavatI-ArAdhanA kI aneka gAthAe~ zvetAmbaragranthoM kI gAthAoM se milatI 4. yApanIya-AcArya zAkaTAyana ne zivArya ke guru sarvagupta kA ullekha kiyA 20% 5. zivArya ne apane lie 'pANitalabhojI' vizeSaNa kA prayoga kiyA hai| 6. zvetAmbarasAhitya meM prasiddha metArya muni kI kathA bhagavatI-ArAdhanA meM milatI 7. usameM kSapaka ke lie cAra muniyoM dvArA AhAra lAye jAne kA vidhAna digambaramata ke viruddha hai| 8. avamaudarya-kaSTa ko sAmyabhAva se sahana karate hue bhadrabAhu ke samAdhimaraNa kI kathA bhagavatI-ArAdhanA ko chor3akara digambarasampradAya ke anya granthoM meM nahIM miltii| 9. usameM muni ke lie savastra apavAdaliMga kA vidhAna hai| 10. bhagavatI-ArAdhanA meM 'AcAra', 'jItazAstra' Adi zvetAmbara-granthoM kA ullekha 11. bhagavatI-ArAdhanA meM varNita mRta muni ke zavasaMskAra kI vijahanA-vidhi digambaramata ke pratikUla hai| 7. jainadharma kA yApanIya sampradAya / pR. 120-130 / Jain Education Interational For Personal & Private Use Only Page #61 -------------------------------------------------------------------------- ________________ a0 13 / pra01 bhagavatI-ArAdhanA / 5 12. bhagavatI-ArAdhanA kI 'desAmAsiyasuttaM' gAthA (1123) ke 'tAlapalaMbasuttammi' pada meM zvetAmbaragrantha 'bRhatkalpa' ke sUtra kA ullekha hai| 13. 'ArAdhaNApurassara' gAthA (752) kI vijayodayATIkA meM zvetAmbaragrantha 'anuyogadvArasUtra' kA nirdeza kiyA gayA hai| 14. uttaraguNaujjamaNe' gAthA (118) kI vijayodayATIkA meM 'paMcavadANijadINaM' ityAdi 'AvazyakasUtra' (zvetAmbaragrantha) kI gAthA uddhRta kI gaI hai| 15. 'aMgasude bahuvidhe' gAthA (499) kI vijayodayATIkA meM zruta ke 'AcArAMga' Adi bhedoM kA varNana hai| ye nAma zvetAmbaraparamparA ke AgamoM ke haiN| DaoN0 sAgaramala jI ne apane grantha 'jainadharma kA yApanIya sampradAya' ( pR.121, 129) meM ye do naye hetu aura jor3e haiM 16. 'zivArya' jaise AryAnta tathA 'jinanandI' jaise nandyanta nAma yApanIyasampradAya meM hI milate haiN| 17. bhagavatI-ArAdhanA meM zvetAmbara-prakIrNaka-granthoM kI aneka gAthAe~ haiN| kha sabhI hetu asatya yA hetvAbhAsa inameM se kucha hetuoM kA to astitva hI nahIM hai, ataH ve asatya haiM aura kucha yApanIyagrantha ke lakSaNa nahIM haiM, kyoMki ve avyApti, ativyApti yA asambhavadoSa se yukta haiM, isalie ve hetvAbhAsa haiN| yApanIyagrantha ke lakSaNa 'yApanIyasaMgha kA itihAsa' nAmaka saptama adhyAya meM batalAye gaye haiN| tadanusAra jo zvetAmbaragrantha na ho, phira bhI jisameM savastramukti, strImukti, gRhasthamukti, paratIrthikamukti, kevalibhukti Adi siddhAntoM kA vidhAna ho athavA niSedha na kiyA gayA ho, vaha yApanIyagrantha hai aura jisameM inakA vidhAna na ho athavA niSedha kiyA gayA ho, vaha yApanIyagrantha nahIM, balki digambaragrantha hai| bhagavatI-ArAdhanA meM yApanIyagrantha ke ye lakSaNa upalabdha nahIM hote, apitu usameM savastramukti, strImukti Adi kA niSedha kiyA gayA hai, ataH vaha yApanIyagrantha nahIM, digambaragrantha hai| isake atirikta kucha bahiraMga pramANoM se bhI usakA digambarAcAryakRta honA siddha hotA hai| yahA~ pahale ina antaraMga aura bahiraMga pramANoM ko prastuta kiyA jA rahA hai, jinase siddha hotA hai ki bhagavatI-ArAdhanA digambara-paramparA kA grantha hai| tatpazcAt yApanIyagrantha mAnane ke pakSa meM jo hetu prastuta kiye gaye haiM, unakI asatyatA evaM hetvAbhAsatA kA pradarzana kiyA jaayegaa| Jain Education Interational For Personal & Private Use Only Page #62 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 6 / jainaparamparA aura yApanIyasaMgha / khaNDa 3 a013 / pra01 digambaragrantha hone ke antaraMga pramANa . yApanIyamata-viruddha siddhAntoM kA pratipAdana savastramuktiniSedha 1.1. Acelakya muni kA anivArya prathama dharma ___ yApanIyamata meM muniyoM ke lie acelaliMga ke sAtha sacelaliMga bhI svIkAra kiyA gayA hai, kintu bhagavatI-ArAdhanA meM ekamAtra acelaliMga kA hI vidhAna hai| usakI nimnalikhita gAthA meM kahA gayA hai ki jo AcArya sadA dasa prakAra ke sthitikalpa meM sthita rahatA hai, vaha AcAravAn hai| vaha AcArya samiti-guptirUpa pravacana-mAtAoM meM tatpara rahatA hai dasavihaThidikappe vA haveja jo suTTido syaayrio| AyAravaM khu eso pavayaNamAdAsu aautto|| 422 // bh.aa.| ve dasa sthitikalpa isa prakAra haiM Acelakkuddesiya- sejjaahr-raaypiNddkiriymme| vada-jeTTha-paDikkamaNe mAsaM pjjosvnnkppo|| 423 // bh.aa.| anuvAda-"Acelakya (nagnatA), audezika (uddiSTa bhojana) kA tyAga, zayyAgRha kA tyAga, rAjapiNDa (rAjA ke AhAra yA rAjasa AhAra) kA tyAga, kRtikarma (guru kI vinaya-sevA karanA), vrata, jyeSThatA (AryikA kI apekSA muni kI jyeSThatA) kA pAlana, pratikramaNa, mAsakalpa (chaha RtuoM meM eka-eka mAsa se adhika eka sthAna para na ThaharanA), paryuSaNAkalpa (varSAkAla meM eka sthAna para cAra-mAsa taka nivAsa karanA), ye dasa sthitikalpa haiN|"8 'kalpa' kA artha hai sAdhvAcAra ("kalpaH sAdhvAcAraH"-kalpasUtra/kalpapradIpikAvRtti/ gAthA 1) aura sthiti kA artha hai niyogataH arthAt anivAryatayA pAlana karane yogya (niyogaH = anivAryatA / aaptte-sNskRt-hindii-kosh)| isa prakAra sthitikalpa kA artha hai muni ke lie anivAryatayA pAlana karane yogya AcAra, jaisA ki aparAjita sUri ne spaSTa kiyA hai 8. ina ke arthoM kA pratipAdana prastuta gAthA kI vijayodayA TIkA meM kiyA gayA hai| For Personal & Private Use Only Page #63 -------------------------------------------------------------------------- ________________ a013 / pra01 bhagavatI-ArAdhanA / 7 "niyogato mumukSUNAM yatkarttavyatayA sthitaM tatsthitamucyate sthitakalpa: sthitprkaarH|" (vi. TI./bha.A. / gA. 'desAmAsiyasuttaM' 1117) / tAtparya yaha ki zivArya ne Acelakya ko sthitakalpa yA sthitikalpa kahakara yaha sUcita kiyA hai ki vastratyAga kiye binA koI bhI mumukSu 'muni' nahIM kahalA sktaa| yaha bhagavatI-ArAdhanA meM savastramuktiniSedha kA jvalanta pramANa hai| aura Acelakya (nagnatA) zabda se kevala vastratyAga abhipreta nahIM hai, vaha to upalakSaNa hai| ataH usase vastra, pAtra, AbhUSaNa, dhana-dhAnya Adi samasta parigraha kA tyAga sUcita kiyA gayA hai| isakA spaSTIkaraNa bhagavatI-ArAdhanAkAra ne nimnalikhita gAthA meM kiyA hai desAmAsiyasuttaM AcelakkaMti taM kha tthidikppe| luttottha Adisaho jaha taalplNbsuttmmi|| 1117 // bh.aa.| anuvAda-"dasa sthitikalpoM meM jo Acelakya kalpa hai vaha dezAmarzaka sUtra hai arthAt ekadeza kA kathana kara sampUrNa ko sUcita karanevAlA zabda hai| ise upalakSaNa kahate haiN| abhiprAya yaha ki 'Acelakya' meM cela zabda parigraha kA upalakSaNa hai, arthAt vaha cela ke atirikta pAtra, daNDa Adi samasta parigraha kA sUcaka hai| ataH 'Acelakya' kA artha samasta parigraha kA tyAga hai| jaise tAlapralamba (tAr3avRkSa kI zAkhA) zabda meM 'Adi' zabda vilupta hai, to bhI usase sabhI prakAra kI vanaspatiyoM kA dyotana hotA hai, vaise hI cela zabda meM 'Adi' zabda kA abhAva hai, phira bhI vaha samasta parigraha kA dyotaka hai|" aparAjitasUri ne yaha artha nimnalikhita vyAkhyA dvArA jJApita kiyA hai"celagrahaNaM parigrahopalakSaNaM, tena sakalagranthatyAga aacelkyshbdsyaarthH|"9 anuvAda-"cela zabda kA prayoga parigraha kA upalakSaNa hai, isalie sakala parigraha kA tyAga 'Acelakya' zabda kA artha hai|" AcelakyarUpa prathama sthitikalpa ko samasta mumukSuoM ke lie anivArya batalAte hue zivArya kahate haiM celAdisavvasaMgaccAo paDhamo hu hodi tthidikpyo| ihaparaloiyadose sabve Avahadi saMgo hu|| 1116 // bh.aa.| anuvAda-"vastrAdi sarva parigraha kA tyAga prathama sthitikalpa hai, arthAt mumukSuoM ke lie anivAryatayA pAlanIya sarvaprathama AcAra hai, kyoMki parigraha isa loka aura paraloka, donoM lokoM ko bigAr3anevAle doSa Dhokara lAtA hai|" 9. vijayodayATIkA / bhagavatI-ArAdhanA / gA.1117 / pR. 576 / Jain Education Interational For Personal & Private Use Only Page #64 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 8 / jainaparamparA aura yApanIyasaMgha / khaNDa 3 a013 / pra01 isase spaSTa ho jAtA hai ki zivArya mokSa ke lie vastrAdi-sarva-parigraha-tyAga ko sarvaprathama Avazyaka mAnate haiM, arthAt unheM savastramukti mAnya nahIM hai| yadi mAnya hotI to ve vastrAdiparigraha ko paraloka ko bigAr3anevAlA na khte| ___ nimnalikhita gAthA meM vastrAdityAga ke binA muni-pada kI prApti asaMbhava batalAyI gayI hai Na ya hodi saMjado vatthamittacAgeNa sessNgehiN| tamhA AcelakkaM cAo savvesi hoi sNgaannN|| 1118 // bh.aa.| anuvAda-"mAtra vastra kA tyAga karane se aura zeSa parigraha rakhane se jIva saMyata (muni) nahIM hotaa| isalie Acelakya meM samastaparigraha kA tyAga garbhita hai|" isa gAthA kI 'vijayodayA' TIkA meM aparAjita sUri ne yaha bhI spaSTa kiyA hai ki mahAvratoM kA kathana karanevAle sUtra isa bAta ke jJApaka haiM ki Acelakya zabda dvArA sarvaparigraha ke tyAga kA upadeza diyA gayA hai| arthAt aparigraha-mahAvrata vastrapAtrAdisamastaparigraha ke tyAga se niSpanna hotA hai, ataH vastrapAtrAdi dhAraNa karanevAlA koI bhI puruSa mahAvratI nahIM ho sktaa| isa prakAra granthakAra aura TIkAkAra donoM ne vastrapAtrAdi-sarvasaMgatyAga ke binA munipada yA mahAvratitva kI prApti asaMbhava batalAkara savastramukti kA niSedha kiyA hai| 1.2. zrAvaka kA liMga apavAdaliMga zivArya ke savastra-mukti-niSedhaka hone kA eka balavAn pramANa yaha hai ki jahA~ yApanIyamata meM muniyoM ke lie acela aura sacela, ina do liMgoM kA vidhAna kiyA gayA hai, vahA~ zivArya ne muniyoM ke lie mAtra acelaliMga kA niyama batalAyA hai aura muniyoM ke acelaliMga ko utsargaliMga tathA zrAvakoM ke sacelaliMga ko apavAdaliMga saMjJA dI hai| isa taraha unhoMne zvetAmbaroM kI isa mAnyatA ko nirasta kiyA hai ki muniyoM ke bhI sthavirakalpa ke rUpa meM apavAdaliMga hotA hai| zivArya ne zrAvaka ke hI liMga ko apavAdaliMga nAma diyA hai, yaha unake dvArA pratipAdita utsarga aura apavAda kI nimnalikhita paribhASAoM se siddha hotA hai 1.2.1. saparigraha evaM muninindA-kAraNabhUta liMga apavAdaliMga-bhagavatIArAdhanA meM utsarga aura apavAda zabda sAmAnyaniyama evaM vizeSaniyama ke vAcaka nahIM 10."kiM ca mahAvratopadezapravRttAni ca sUtrANi jJApakAni sarvasaGgatyAgaH Acelakkamityatra nirdiSTa itysy|" vijayodayATIkA / bhagavatI-ArAdhanA / gA. 1118 / pR. 574 / Jain Education Interational For Personal & Private Use Only Page #65 -------------------------------------------------------------------------- ________________ a0 13 / pra01 bhagavatI-ArAdhanA / 9 haiM, apitu sakalaparigrahAbhAva aura sakalaparigrahasadbhAva ke vAcaka haiN| ataH utsargaliMga kA artha hai parigraharahita-liMga arthAt muniliMga aura apavAdaliMga kA artha hai parigrahasahitaliMga arthAt shraavkliNg| ina arthoM ko bhagavatI-ArAdhanA ke TIkAkAra aparAjita sUri ne nimnalikhita zabdoM meM spaSTa kiyA hai "utkarSeNa sarjanaM tyAgaH sakalaparigrahasya utsrgH| utsarge sakalagranthaparityAge bhavaM liGgamautsargikam ---- / yatInAmapavAdakAraNatvAt parigraho'pavAdaH, apavAdo yasya vidyate ityapavAdikaM parigrahasahitaM liGgamasyetyapavAdikaliGgaM bhvti|" (vi.TI./ bha.A./gA. 'ussaggiyaliMga' 76) / anuvAda-"utkRSTarUpa se sarjana arthAt sakala parigraha kA tyAga utsarga kahalAtA hai| utsarga se arthAt sakalaparigraha ke tyAga se honevAle liMga ko autsargika-liMga kahate haiN| ---muniyoM ke apavAda (nindA) kA kAraNa hone se parigraha kI apavAda saMjJA hai| apavAda jisake pAsa ho vaha apavAdika hai arthAt parigrahasahita-liMgavAlA apavAdikaliMgI hotA hai|" ina vacanoM se spaSTa ho jAtA hai ki bhagavatI-ArAdhanA meM sakalaparigraha-rahitaliMga ko utsargaliMga evaM parigrahasahita-liMga ko apavAdaliMga kahA gayA hai| yahA~ eka atyanta mahattvapUrNa bAta dhyAna dene yogya hai| TIkAkAra ne spaSTa kiyA hai ki ki muniyoM ko nindA kA pAtra banAne ke kAraNa parigraha apavAda kahalAtA hai| ataH parigrahasahitaliMga dhAraNa karanevAle ko apavAdika-liMgI kahA gayA hai| ye zabda isa bAta ke akATya pramANa haiM ki bhagavatI-ArAdhanA meM ullikhita apavAdaliMga zrAvakaliMga kA vAcaka hai, muniliMga kA nhiiN| zvetAmbara evaM yApanIya matoM meM sthavirakalpI sAdhuoM ke vastrapAtrAdi ko parigraha nahIM mAnA gayA hai, apitu saMyamopakaraNa mAnA gayA hai|11 ataH aparAjita sUri dvArA saparigrahaliMga ko apavAdaliMga kahe jAne se siddha hai ki bhagavatI-ArAdhanA meM zrAvakaliMga ko hI apavAdaliMga kahA gayA hai| 1.2.2. gRhibhAva kA sUcaka liMga apavAdaliMga-bhagavatI-ArAdhanA kI nimnalikhita gAthA meM utsargaliMga ke svarUpa kA varNana kiyA gayA hai accelakkaM loco vosaTTasarIradA ya pddilihnnN| eso hu liMgakappo caduvviho hodi ussgge|| 79 // bh.aa.| 11. yatsaMyamopakArAya vartate proktmetdupkrnnm| dharmasya hi ttsaadhnmto'nyddhikrnnmaahaa'rhn|| 12 // striinirvaannprkrnn| adhikaraNam = prigrhH| Jain Education Interational For Personal & Private Use Only Page #66 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 10 / jainaparamparA aura yApanIyasaMgha / khaNDa 3 a013 / pra01 anuvAda-"acelatA, kezaloca, zarIra se mamatvAbhAva aura pratilekhana (picchI rakhanA), ye cAra utsargaliMga ke lakSaNa haiN|" isake bAda isa liMga ke grahaNa se honevAle lAbhoM kA varNana karate hue bhagavatIArAdhanAkAra kahate haiM jattAsAdhucihnakaraNaM khu jgpccyaadtthidikrnnN| . gihibhAvavivego vi ya liMgaggahaNe guNA hoNti|| 81 // bh.aa.| anuvAda-"utsargaliMga ke grahaNa se ye cAra lAbha hote haiM-1. AhAradAna kI pAtratA sUcita hotI hai,12 2. logoM meM mokSamArga ke prati zraddhA utpanna hotI hai,13 3. svabhAva meM sthita hone kI preraNA milatI hai14 aura 4. muni ke gRhastha se bhinna hone kA jJApana hotA hai|"15 yahA~ zivArya ne kahA hai ki acelatvarUpa utsargaliMga dhAraNa karane se muni gRhastha se bhinna dikhatA hai| unhoMne yaha nahIM kahA ki apavAdaliMga grahaNa karane se bhI gRhastha se bhinna dikhatA hai| isase siddha hai ki ve apavAdaliMga ko gRhastha kA hI liMga mAnate haiN| isa prakAra zivArya ne yaha pratipAdita kiyA hai ki gRhibhAva (gRhasthatva) kA sUcaka liMga apavAdaliMga hai| 1.2.3. mukti ke lie tyAjya liMga apavAdaliMga-nIce uddhata gAthA meM zivArya ne mukti ke lie tyAge jAne yogya liMga ko apavAdaliMga nAma diyA hai| apavAdaliMga sAkSAt mukti kA hetu nahIM hai| use tyAgane para hI mukti saMbhava hai| isa tathya kI ora dhyAna AkRSTa karane ke lie TIkAkAra aparAjita sUri ne nimnalikhita utthAnikA ke sAtha ukta gAthA kA varNana kiyA hai 12. "yAtrA zarIrasthitihetubhUtA bhujikriyaa| tasyAH sAdhanaM yalliGgajAtaM cihnajAtaM tasya krnnm| na hi gRhasthaveSeNa sthito guNIti sarvajanatAdhigamyo bhvti| ajJAtaguNavizeSAzca dAnaM na prycchnti| tato na syaacchriirsthitiH|---gunnvttaayaaH sUcanaM liGgaM bhvti|" vi.TI./bha.A./ gA.81 / pR.116| 13. "nanu zraddhA praannidhrmH| acelatAdikaM zarIradharmo linggm| tatkimucyate liGgaM jagatpratyaya iti? sakalasaGgaparihAro mArgo mukteH ityatra bhavyAnAM zraddhAM janayati liGgamiti jagatpratyaya itybhihitm| na cet sakalaparigrahatyAgo muktiliGgaM kimiti niyogato'nuSThIyate iti?" vi.TI./ bha.A./ gA.81/ pR. 116-117 / 14. "AtmanaH svasya asthirasya sthirtaapaadnm| kva muktivarmani vrjne| kiM mama parityakta vasanasya rAgeNa roSeNa mAnena mAyayA lobhena vaa| vasanAgresarAH sarvA loke'laGkriyAH tacca nirstm| ko mama rAgasya avasara iti?---|" vi. TI./ bha. A. /gA. 81 / pR.117| 15. "gRhitvAt pRthagbhAvo darzito bhvti|" vi.TI./bha. aa./gaa.81/pR.117| Jain Education Interational For Personal & Private Use Only Page #67 -------------------------------------------------------------------------- ________________ a013 / pra01 bhagavatI-ArAdhanA / 11 ___ "apavAdaliGgamupagataH kimu na zuddhayatyevetyAzaGkAyAM tasyApi zuddhiranena krameNa bhavatItyAcaSTe avavAdiyaliMgakado visayAsattiM agUhamANo y| NiMdaNa-garahaNajutto sujjhadi uvadhiM prihrNto|| 86 // bh.aa.| anuvAda-"kyA apavAdaliMgadhArI zuddha (karmamala se mukta) hotA hI nahIM hai? isa zaMkA kA samAdhAna karane ke lie granthakAra kahate haiM ki usakI zuddhi bhI isa krama se hotI hai-apavAdaliMga meM sthita manuSya bhI yadi nija zakti ko na chipAkara apanI nindA-gardA karate hue parigraha kA tyAga kara detA hai, to vaha zuddha ho sakatA hai|" aparAjita sUri isa gAthA kI vyAkhyA karate hue likhate haiM "apavAdaliGgastho'pi --- karmamalApAyena shuddhyti| kIdRk san? yaH svAM zaktim agUhamAnaH san parigrahaM parityajan yogtryenn| sakalaparigrahatyAgo muktermArgo mayA tu pAtakena vastrapAtrAdikaH parigrahaH parISahabhIruNA gRhIta iti antaHsantApo nindaa| gardA pareSAm evaM kthnm| tAbhyAM yukto nindAgA~kriyApariNata iti yaavt| evamacelatA vyAvarNitaguNA mUlatayA gRhiitaa|" (pR. 122) / ___ anuvAda-"apavAdaliMga meM sthita puruSa bhI karmamala ko dUra karake zuddha hotA hai| kisa rIti se? apanI zakti ko na chipAte hue mana-vacana-kAya se parigraha kA tyAga karane pr| sakala parigraha kA tyAga mukti kA mArga hai, kintu mujha pApI ne parISahoM se Darakara vastrapAtrAdi parigraha grahaNa kiyA, isa prakAra mana meM santApa karanA nindA hai| dUsaroM se aisA kahanA gardA hai| ina donoM se yukta hone para arthAt apanI nindAgardA karate hue parigraha kA tyAga karane para zuddha hotA hai|" isa gAthA aura isakI TIkA se spaSTa hai ki zivArya ne mokSa ke lie tyAge jAne yogya vastrapAtrAdi-parigrahayukta liMga ko hI apavAdaliMga nAma diyA hai| yadi sthavirakalpI sAdhu ke sacelaliMga ko apavAdaliMga kahA jAtA, to usakI zuddhi ke lie vastrapAtrAdiparigraha kA tyAga Avazyaka na batalAyA jAtA, vastrapAtra dhAraNa kiye hue hI usakI zuddhi (mukti) svIkAra kara lI jaatii| 1.2.4. zrAvikA kA liMga apavAdaliMga-bhagavatI-ArAdhanA meM zrAvaka ke liMga ko hI apavAdaliMga kahA gayA hai, isa bAta kI puSTi isa tathya se bhI hotI hai ki isI grantha kI nimnalikhita gAthA meM AryikA ke ekavastrAtmaka liMga ko utsargaliMga aura zrAvikA ke liMga ko apavAdaliMga kahA gayA hai For Personal & Private Use Only Page #68 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 12 / jainaparamparA aura yApanIyasaMgha / khaNDa 3 a013 / pra01 itthIvi ya jaM liMgaM dig ussaggiyaM va idaraM vaa| .. taM tattha hodi hu liMga parittamuvadhiM kreNtiie|| 80 // bh.aa.| anuvAda-"striyoM ke bhI jo autsargika aura ApavAdika liMga Agama meM kahe gaye haiM, ve hI bhaktapratyAkhyAna ke samaya meM bhI unake liMga hote haiN| AryikAoM kA eka-sAr3ImAtra-alpaparigrahAtmakaliMga autsargika liMga hai aura zrAvikAoM kA bahuparigrahAtmaka liMga apavAdaliMga hai|" isa kathana kA samarthana TIkAkAra aparAjita sUri ke nimnalikhita vacanoM se hotA hai "striyo'pi yalliGgaM dRSTamAgame'bhihitam autsargikaM tapasvinInAm itaraM vA zrAvikANAM tadeva bhaktapratyAkhyAne bhvti| liGgaM tapasvinInAM praaktnm| itarAsAM puMsAmiva yojym| yadi maharddhikA, lajjAvatI, mithyAdRSTisvajanA ca tasyAH prAktanaM liGgaM, vivikte tvAvasathe utsargaliGgaM vA sklprigrhtyaagruupm| utsargaliGgaM kathaM nirUpyate strINAmityata Aha-tadutsargaliGgaM strINAM bhavati 'parittaM' alpaM upadhiM parigrahaM kurvtyaaH|" (vi.ttii./bh.aa./gaa.80)| anuvAda-"striyoM ke bhI jo liMga Agama meM batalAye gaye haiM arthAt tapasviniyoM (AryikAoM) kA autsargika aura zrAvikAoM kA ApavAdika, ve hI bhaktapratyAkhyAna meM bhI hote haiN| tapasviniyoM kA liMga to pahale dhAraNa kiyA huA (prAktana) arthAt autsargika (ekavastrAtmaka) hI hotA hai, zrAvikAoM kA liMga puruSoM ke samAna samajhanA caahie| arthAt zrAvikA yadi mahAsampattizAlI hai yA lajjAzIla hai athavA usake parivArajana vidharmI haiM, to sArvajanikasthAna meM use pUrvadhRta liMga arthAt apavAdaliMga hI diyA jAnA cAhie, kintu ekAnta sthAna meM sakalaparigrahatyAgarUpa (ekavastrAtmaka) utsargaliMga diyA jA sakatA hai| yahA~ prazna uThatA hai ki striyoM ke lie sakalaparigrahatyAgarUpa utsargaliMga kaise saMbhava hai? uttara yaha hai ki parigraha ko alpa karane se arthAt ekavastrAtmaka alpaparigraha se utsargaliMga saMbhava hai|" kucha vidvAnoM kI dhAraNA hai ki bhagavatI-ArAdhanA meM bhaktapratyAkhyAna (sallekhanA meM saMstarArUr3ha hone) ke samaya AryikAoM aura zrAvakAoM ke lie muni ke samAna nAgnyaliMga grahaNa karane kA vidhAna kiyA gayA hai| kintu yaha dhAraNA bhrAntipUrNa hai| isakA nirAkaraNa antima (tRtIya) prakaraNa meM kiyA jaayegaa| zivArya dvArA pratipAdita apavAdaliMga kI ina paribhASAoM se siddha hai ki unhoMne zrAvaka-zrAvikAoM ke sacelaliMga ko hI apavAdaliMga zabda se abhihita kiyA hai tathA muniyoM ke acelaliMga evaM AryikAoM ke eka-vastrAtmaka liMga ko utsargaliMga For Personal & Private Use Only Page #69 -------------------------------------------------------------------------- ________________ a0 13 / pra01 bhagavatI-ArAdhanA / 13 saMjJA pradAna kI hai| zivArya ne Acelakya ko muni kA anivArya dharma batalAyA hai aura vastrAdi-samasta-parigraha-tyAga ke binA saMyataguNasthAna kI prApti kA niSedha kiyA hai tathA bhagavatI-ArAdhanA meM kahIM bhI muni ke sthavirakalpika bheda kA ullekha nahIM kiyaa| ye isa bAta ke pramANa haiM ki unake siddhAnta meM sthavirakalpa ke lie koI sthAna nahIM hai, ataH bhagavatI-ArAdhanA meM ullikhita apavAdaliMga kA sthavirakalpI sAdhu se koI sambandha nahIM hai| usakA sambandha zrAvaka se hI hai| 1.3. bhaktapratyAkhyAnakAla meM grAhya liMga kA nirdeza ye utsarga aura apavAda liMga virata (muni evaM AryikA) aura avirata (zrAvaka evaM zrAvikA) ke nityaliMga haiN| kintu bhaktapratyAkhyAna (sallekhanA-maraNa) ke samaya meM paristhiti anukUla hone para zrAvaka-zrAvikA ko apanA nityaliMga chor3akara muni evaM AryikA kA liMga grAhya hotA hai| isakA prarUpaNa zivArya ne bhagavatI-ArAdhanA meM kiyA hai| pahale ve nimnalikhita gAthA meM yaha batalAte haiM ki jaba upasarga, durbhikSa, asAdhyaroga, ativRddhAvasthA Adi ke kAraNa dharma kA pAlana asaMbhava ho jAya, taba pApa se bacane aura dharma kI rakSA ke lie virata aura avirata donoM bhaktapratyAkhyAna ke yogya hote haiM aNNammi cAvi edArisaMmi AgADhakAraNe jaade| ariho bhattapariNAe hodi virado avirado vaa|| 73 // bh.aa.| anuvAda-"(pUrva gAthAoM meM varNita duHsAdhya vyAdhi, upasarga, ativRddhAvasthA Adi ke atirikta) isI prakAra ke anya aparihArya kAraNa ke upasthita hone para virata (muni aura AryikA) aura avirata (zrAvaka evaM zrAvikA) bhaktapratyAkhyAna ke yogya hote haiN|" isake bAda uttara gAthAoM meM zivArya yaha nirdeza karate haiM ki bhaktapratyAkhyAna ke yogya virata aura avirata ko bhaktapratyAkhyAna ke samaya kisa sthiti meM aura kaise sthAna meM kauna sA liMga grahaNa karanA cAhiye, jaisA ki TIkAkAra aparAjita sUri ke dvArA gAthA ke Arambha meM dI gayI utthAnikA se jJAta hotA hai"bhaktapratyAkhyAnArhasya tatpratyAkhyAnaparikarabhUtaliMGganirUpaNaM uttaragAthAbhiH kriyate ussaggiyaliMgakadassa liMgamussaggiyaM tayaM cev| avavAdiyaliMgassa vi pasatthamuvasaggiyaM liNgN|| 76 // bh.aa.| anuvAda-"bhaktapratyAkhyAna ke yogya virata aura avirata ke bhaktapratyAkhyAna ke sAdhanabhUta liMga kA nirUpaNa uttaragAthAoM se kiyA jA rahA hai Jain Education Interational For Personal & Private Use Only Page #70 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 14 / jainaparamparA aura yApanIyasaMgha / khaNDa 3 a013 / pra01 "bhaktapratyAkhyAna ke samaya utsargaliMgadhArI ke lie to utsargaliMga kA hI vidhAna hai, apavAdaliMgadhArI ke lie bhI utsargaliMga hI prazasta hotA hai|"16 jassa vi avvabhicArI doso tihANigo vihaarmmi| so vi hu saMthAragado geNhejjossuggiyaM liNgN|| 77 // bh.aa.| anuvAda-"jisake liMga aura donoM aNDakoSa, ina tIna sthAnoM meM aisA doSa hai, jise auSadha Adi se bhI dUra nahIM kiyA jA sakatA, use bhI vasatikA meM (sArvajanika sthAna meM nahIM) saMstarArUr3ha hone para autsargikaliMga avazya grahaNa karanA caahie|" Avasadhe vA appAugge jo vA mahaDDio hirimN| micchajaNe sajaNe vA tassa hojja avavAdiyaM liNgN|| 78 // bh.aa.| anuvAda-"kintu jo apavAdaliMgadhArI mahAsampattizAlI ho athavA lajjAlu ho yA jisake svajana (parivAra ke loga) mithyAdRSTi (vidharmI) hoM, use sArvajanika sthAna meM (bhaktapratyAkhyAna ke samaya) apavAdaliMga hI grahaNa karanA cAhiye, bhale hI usakA liMga aura donoM aNDakoza prazasta hoN| 17 AryikA aura zrAvikA ke lie nirdhArita kiye gaye bhakta-pratyAkhyAnakAlIna liMgoM kA nirdeza pUrva meM kiyA jA cukA hai| (dekhiye, zIrSaka 1.2.4) / yahA~ yaha bAta dhyAna dene yogya hai ki zivArya ne pUrvoddhRta 73vIM gAthA meM virata aura avirata ko hI bhakta pratyAkhyAna ke yogya batalAyA hai aura tatpazcAt uttaravartI gAthAoM meM jo bhaktapratyAkhyAna ke yogya haiM, unhIM ke lie bhaktapratyAkhyAnakAla meM grahaNa karane yogya utsarga yA apavAdaliMga kA nirdeza kiyA hai, isase ekadama spaSTa hai ki utsarga liMga kA sambandha viratoM (muni-AryikA) se tathA apavAdaliMga kA sambandha aviratoM (zrAvaka-zrAvikA) se hai| 16. TIkAkAra aparAjita sUri ne 'prazasta' zabda se prazasta puruSacihna artha grahaNa kiyA hai| yathA "jai pasatthaliMgaM yadi prazastaM zobhanaM liGgaM mehanaM bhvti| carmarahitatvam, atidIrghatvaM, sthUlatvam asakRdutthAnazIlatetyevamAdidoSarahitaM yadi bhvet| puMstvaliGgatA iha gRhIteti bIjayorapi liGgazabdena grhnnm| atilambamAnatAdidoSarahitatA prazastatApi tyorgRhiitaa|" (vijayodayA-TIkA/bha.A./ gA.76) / arthAt yadi puruSacihna prazasta ho, carmarahitatva Adi doSoM se rahita ho, to apavAdaliMgadhArI ko bhaktapratyAkhyAna ke samaya (sArvajanika sthAna meM bhI) utsargaliMga dhAraNa karanA caahie| 17. "apavAdaliGgasthAnAM prazastaliGgAnAM sarveSAmeva kimautsargika-liGgatetyasyAmArekAyAmAha 'Avasadhe vA appAugge' --- / " vijayodayATIkA/pAtanikA/bhagavatI-ArAdhanA/gA.78 / Jain Education Interational For Personal & Private Use Only Page #71 -------------------------------------------------------------------------- ________________ a013 / pra01 bhagavatI-ArAdhanA / 15 1.4. premI jI kI mahAbhrAnti __paM0 nAthUrAma jI premI ne likhA hai ki bhagavatI-ArAdhanA kI "gAthA 79-83 meM muni ke utsarga aura apavAdamArga kA vidhAna hai, jisake anusAra muni vastradhAraNa kara sakatA hai|" isakI puSTi ke lie unhoMne vijayodayA TIkA ke nimnalikhita vAkya uddhRta kiye haiM-"vasanasahita-liGgadhAriNo hi vastrakhaNDAdikaM zodhanIyaM mht| itarasya picchaadimaatrm|" (bha.A./ gA. gNthccaao'82)|18 premI jI Age likhate haiM-"gAthA 79-80-81 meM zivArya ne bhaktapratyAkhyAna ke prasaMga meM kahA hai ki utsargaliMgavAle (vastrahIna) ko to, jo ki bhaktapratyAkhyAna karanA cAhatA hai, utsargaliMga hI cAhie, parantu jo apavAdaliMgI (savastra) hai, use bhI utsargaliMga hI prazasta kahA hai, arthAt use bhI nagna ho jAnA cAhie aura jisake liMgasambandhI tIna doSa durnivAra hoM, use vasati meM saMstarArUr3ha hone para utsargaliMga dhAraNa karanA caahie| 18 yaha niSkarSa premI jI kI mahAbhrAnti kA phala hai| yaha bhrAnti isalie huI hai ki unhoMne nimnalikhita tathyoM para dhyAna nahIM diyA 1. unhoMne isa bAta para dhyAna nahIM diyA ki zivArya ne apavAdaliMga kI jo paribhASA kI hai, vaha zvetAmbara-yApanIya-mAnya paribhASA se bhinna hai| unhoMne saparigraha aura mukti ke lie tyAjya tathA muni ke lie nindA ke kAraNabhUta liMga ko apavAdaliMga kahA hai, jo spaSTataH zrAvaka kA liMga hai| 2. unakI dRSTi isa tathya para bhI nahIM gayI ki zivArya ne Acelakya ko muni kA sthitikalpa arthAt anivArya AcAra batalAyA hai aura vastrAdi-sakalaparigraha tyAga kiye binA saMyataguNasthAna kI prApti asaMbhava batalAyI hai, isalie unake siddhAnta meM zvetAmbara-yApanIya-mAnya sthavirakalpa ke lie sthAna ho hI nahIM sktaa| 3. unhoMne isa bAta para bhI gaura nahIM kiyA ki zvetAmbara aura yApanIya granthoM meM jinakalpa aura sthavirakalpa kA vidhAna hai, kintu bhagavatI-ArAdhanA meM savastra sthavirakalpa ko kahIM bhI munidharma yA mokSamArga nahIM mAnA gayA hai| isalie use apavAdaliMga kahe jAne kA prazna hI nahIM utthtaa| 4. premI jI ne isa tathya ko bhI dRSTi se ojhala kiyA hai ki zivArya ne apavAdaliMgadhArI ko mahAsampattivAn evaM parivAravAlA kahA hai| ye dharma na to jinakalpika muni meM ho sakate haiM, na sthavirakalpika muni meM, kyoMki donoM anagAra hote 18. jaina sAhitya aura itihAsa / dvi.saM./ pR.71 / Jain Education Interational For Personal & Private Use Only Page #72 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 16 / jainaparamparA aura yApanIyasaMgha / khaNDa 3 a013 / pra01 haiN| yadi kahA jAya ki sthavirakalpI ko bhUtArthagrAhI-naya se mahAsampattivAn evaM parivArayukta kahA gayA hai, to yaha yuktisaMgata nahIM hai, kyoMki bhagavatI-ArAdhanA meM savastra-sthavirakalpa svIkAra hI nahIM kiyA gayA hai, taba sthavirakalpI ko bhUtArthagrAhI naya se sampattivAn, parivArayukta Adi kahe jAne kI bAta vaisI hI hai, jaise bandhyAputra ko sundara yA asundara kahA jaay| ataH ina vizeSaNoM se zrAvaka kA hI apavAdaliMgadhArI kahA jAnA yuktimat siddha hotA hai| 5. premI jI ne isa tathya para bhI dRSTi nahIM DAlI ki zivArya ke TIkAkAra aparAjita sUri ne zrAvikA ko spaSTa zabdoM meM apavAdaliMgastha kahA hai, ataH isa nyAya se zrAvaka kA hI apavAdalliMgadhArI kahA jAnA ghaTita hotA hai| 6. unhoMne isa bAta kA bhI vicAra nahIM kiyA ki zivArya ne virata aura avirata donoM ko bhaktapratyAkhyAna ke yogya batalAyA hai aura bhakta pratyAkhyAnakAlIna liMgoM kA nirdeza bhaktapratyAkhyAna-yogya vyaktiyoM ke lie hI kiyA hai, isalie apavAdaliMga kA sambandha avirata (zrAvaka-zrAvikA) se hI hai| premI jI yadi ina tathyoM para dhyAna dete, to unheM ukta mahAbhrAnti nahIM hotii| ve yaha bhalI-bhA~ti dekha pAte ki zivArya ne zrAvaka-zrAvikA ke hI liMga ko apavAdaliMga kahA hai| phalasvarUpa unase eka mahattvapUrNa digambaragrantha ko yApanIyagrantha ghoSita karane kI etihAsika bhUla na hotii| ___paM0 nAthUrAma jI premI ke uparyukta niSkarSa ko galata siddha karanevAle aura bhI aneka tathya bhagavatI-ArAdhanA aura usakI vijayodayA TIkA meM upalabdha hote haiN| unakA varNana nIce kiyA jA rahA hai| 1.5. TIkA meM zvetAmbaramAnya sacelaliMga ke doSoM kA nirUpaNa premI jI ne apane pUrvoddhRta vaktavya meM bhagavatI-ArAdhanA ke TIkAkAra aparAjita sUri ke nimnalikhita vacana uddhRta kiye haiM-"vasanasahitaliGgadhAriNo hi vastrakhaNDAdikaM zodhanIyaM mht| itarasya picchiAdimAtram" (gA.82/ pR.118) aura kahA hai ki ina vacanoM se siddha hotA hai ki bhagavatI-ArAdhanA meM muni ke lie sacela apavAdamArga kA vidhAna hai| premI jI kI yaha mAnyatA unakI pUrvakathita mahAbhrAnti kA hI aMga hai| aparAjita sUri ne ukta vacana bhagavatI-ArAdhanA kI nimnalikhita gAthA kI TIkA meM vyakta kiye haiM gaMthaccAo lAghavamappaDilihaNaM ca gadabhayattaM c| saMsajjaNaparihAro parikammavivajjaNA cev|| 82 // Jain Education Interational For Personal & Private Use Only Page #73 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhagavatI - ArAdhanA / 17 a0 13 / pra0 1 anuvAda - " parigraha kA tyAga, lAghava, apratilekhana, nirbhayatA, sammUrcchana jIvoM kI rakSA tathA parikarma kA tyAga, ye guNa bhI muniyoM ke lie nirdhArita utsargaliMga meM hote haiM / " aparAjita sUri ne digambara muniyoM dvArA gRhIta acelaliMga ke ina guNoM kA vivecana zvetAmbara muniyoM dvArA svIkRta sacelaliMga ke doSoM ko darzAte hue kiyA hai / yathA "gaMthaccAgo--parigrahatyAgaH / lAghavaM - hRdayasamAropitazaila iva bhavati parigrahavAn / kathamidamanyebhyazcaurAdibhyaH pAlayAmIti durdharacittakhedavigamAllaghutA bhavati / appaDilihaNaM-vasanasahitaliGgadhAriNo hi vastrakhaNDAdikaM zodhanIyaM mahat / itarasya picchAdimAtram / parikammavivajjaNA ceva - yAcanasIvanazoSaNaprakSAlanAdiraneko hi vyApAraH svAdhyAyadhyAnavighnakArI, acelasya tanna tatheti parikarmavivarjanam / gdbhyttN--bhyrhittaa| bhayavyAkulitacittasya na hi ratnatrayaghaTanAyAmudyogo bhavati / savasano yatirvastreSu yUkAlikSAdisammUrcchanaja - jIvaparihAraM na vidhAtumarhaH / acelastu taM pariharatItyAha--'saMsajjaNaM parihAro' iti / parisaha adhivAsaNA ceva 19 - zItoSNadaMzamazakAdiparISahajayo yujyate nagnasya / vasanAcchA-danavato na zItAdibAdhA yena tatsahanaparISahajayaH syAt / pUrvopAttakarmanirjarArthaM pariSoDhavyAH parISahA iti vacanAnnirjarArthibhiH pariSoDhavyAH parISahAH / " (vi.TI. / bha. A./gA.82/pR. 117-118) / anuvAda "parigraha kA chUTanA utsargaliMga ke grahaNa kA pahalA guNa hai| dUsarA guNa hai lAghava, kyoMki parigrahI ko aisA lagatA hai, jaise usakI chAtI para pahAr3a rakhA ho| 'cora Adi se isa parigraha kI rakSA kaise karU~,' citta se yaha bojha haTa jAne para bahuta halakApana mahasUsa hotA hai| "jo muni vastrasahita liMgadhAraNa karate haiM, unheM vastrAdi aneka vastuoM kA zodhana karanA par3atA hai, kintu vastrarahita sAdhu ke lie kevala picchI - kamaNDalu kA hI zodhana Avazyaka hotA hai| ataH apratilekhana bhI acelatva kA eka guNa hai / 19. isa guNa kA ullekha agalI gAthA meM hai, jo isa prakAra haivissAsakaraM rUvaM aNAdaro visayadehasukkhesu / savvatthaM appavasadA parisaha - adhivAsaNA ceva // 83 // bhagavatI - ArAdhanA / For Personal & Private Use Only Page #74 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 18 / jainaparamparA aura yApanIyasaMgha / khaNDa 3 a0, 13 / pra0 1 " vastradhArI sAdhu ko vastra mA~ganA, sInA, dhonA, sukhAnA Adi aneka kArya karane par3ate haiM, jinase svAdhyAya aura dhyAna meM vighna hotA hai, kintu vastrarahita sAdhu ina sabase . mukta rahatA hai| ataH parikarma se mukta rahanA acelaliMga kA eka anya guNa hai| 44 'acela sAdhu nirbhaya bhI rahatA hai| jisakA citta bhaya se vyAkula rahatA hai, vaha ratnatraya kI sAdhanA kA udyama nahIM kara pAtA / sacela sAdhu vastroM meM utpanna honevAle jU~, lIkha Adi sammUrcchana jIvoM kI hiMsA se nahIM baca sakatA, jaba ki acela sAdhu baca jAtA hai| ataH saMsaJjaNa - parihAra bhI usakA eka guNa hai| 44 ' tathA nagna sAdhu zIta, uSNa, daMzamazaka Adi parISahoM ko jItatA hai, kintu jisakA zarIra vastrAcchAdita hai, use zItAdi kI bAdhA nahIM hotI, ataH usake lie parISahajaya saMbhava nahIM hai| "mArgAcyavananirjarArthaM pariSoDhavyAH parISahAH " tattvArthasUtra (9 / 8) ke isa vacanAnusAra karmanirjarA ke abhilASiyoM ko parISaha sahanA Avazyaka hai / " isa TIkA se spaSTa hai ki aparAjita sUri ne zvetAmbarasAdhu dvArA gRhIta sacelaliMga se tulanA karate hue digambarasAdhu dvArA svIkRta acelaliMga ke guNoM kA prarUpaNa kiyA hai / sacelaliMga meM doSa hI doSa batalAye haiM aura acelaliMga meM guNa hI guNa / sacelaliMga ko svAdhyAya aura dhyAna meM vighnakAraka, sammUrcchana jIvoM kI hiMsA kA hetu tathA karmanirjarA meM bAdhaka batalAyA hai, aura yaha spaSTa kiyA hai ki vaha mokSa kA mArga nahIM hai, mokSa kA mArga kevala acelaliMga hai| isa prakAra jahA~ bhagavatI ArAdhanA aura usakI TIkA meM sacelaliMga ke mokSamArga hone kA niSedha kiyA gayA hai, vahA~ paM0 nAthUrAma jI premI ne ukta grantha meM usakA mokSa ke apavAdamArga ke rUpa meM pratipAdita honA mAna liyA hai| itanA ulaTA, itanA viparIta Akalana ! mahAn Azcarya hai| isase bhI mahAn Azcarya kI bAta hai unake anugAmiyoM dvArA A~kha banda kara unakA anusaraNa kiyA jAnA / eka aura acaraja kI bAta hai| aparAjita sUri ne uparyukta vyAkhyAna meM muni ke sacelaliMga ko kahIM bhI apavAdamArga nahIM kahA hai, kintu premI jI ne use apane mana se apavAdamArga nAma de diyA hai| isa prakAra unhoMne eka mahAn bhrAnti ke vazIbhUta hokara bhagavatI - ArAdhanA meM muni ke lie ApavAdika sacelaliMga ke vidhAna kA jabaradastI AropaNa kara DAlA aura use yApanIyagrantha ghoSita kara diyA / 1.6. TIkA meM acelaliMga se hI mokSa kA pratipAdana aparAjita sUri ne bhagavatI ArAdhanA kI TIkA meM sarvatra sacelaliMga ke mokSamArga hone kA niSedha kiyA hai aura ekamAtra acelaliMga ko hI mukti kA upAya pratipAdita kiyA hai| unake nimnalikhita vacana pramANa haiM For Personal & Private Use Only Page #75 -------------------------------------------------------------------------- ________________ a013 / pra01 bhagavatI-ArAdhanA / 19 1. "muktyarthI ca yatirna celaM gRhNAti mukternupaaytvaat|" (gA. 'jiNapaDirUvaM' 84) / anuvAda-"mukti kA icchuka muni vastragrahaNa nahIM karatA, kyoMki vaha mukti kA upAya nahIM hai|" 2. "sakalasaGgaparihAro mArgo mukteH| --- na cet sakalaparigrahatyAgo muktiliGga kimiti niyogato'nuSThIyata iti?" (gA.' jattAsAdhaNa' 81 / pR.117)| anuvAda-"samasta parigraha kA tyAga mukti kA mArga hai| yadi sakala parigraha kA tyAga mukti kA liMga na hotA, to use niyamapUrvaka (anivAryataH) grahaNa kyoM kiyA jAtA?" 3. "sakalaparigrahatyAgo muktermArgo mayA tu pAtakena vastrapAtrAdikaH parigrahaH parISaha-bhIruNA gRhIta ityantaHsantApo nindaa|" (gA. avavAdiya'86 / pR.122)| anuvAda-"sampUrNa parigraha kA tyAga mukti kA mArga hai, kintu mujha pApI ne parISahoM ke Dara se vastrapAtrAdi-parigraha grahaNa kiyA, aisA antaHsantApa nindA kahalAtA hai|" 4. "celagrahaNaM parigrahopalakSaNaM tena sakalagranthatyAga aacelkyshbdsyaarthH|" (gA. 'desAmAsiya'1117/ pR.573)| __ anuvAda-"vastragrahaNa parigraha kA upalakSaNa hai, ataH samasta parigraha kA tyAga Acelakya zabda kA artha hai|" 5. "naiva saMyato bhavatIti vastramAtratyAgena shessprigrhsmnvitH|" (gA.'Na ya hodi' 1118/pR.574)| anuvAda-"vastramAtra chor3a dene aura zeSa parigraha rakhane se koI saMyata nahIM hotaa|" 6. "yatInAmapavAdakAraNatvAt prigrho'pvaadH| apavAdo yasya vidyata ityapavAdikaM parigrahasahitaM linggm|" (gA.' ussaggiya' 76 pR./113)| anuvAda-"muniyoM ke lie apavAda (nindA) kA kAraNa hone se parigraha apavAda kahalAtA hai| parigraha jisa liMga meM hotA hai, vaha parigrahasahitaliMga ApavAdikaliMga hai|" ina pramANoM ko dekhate hue yaha kalpanA bhI nahIM kI jA sakatI ki bhagavatIArAdhanA yA usakI TIkA meM kahIM bhI muni ke lie sacela apavAdaliMga kA vidhAna kiyA gayA hai| For Personal & Private Use Only Page #76 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 20 / jainaparamparA aura yApanIyasaMgha / khaNDa 3 1. 7. zvetAmbarIya mAnyatAoM ke AgamAnukUla hone kA khaNDana aparAjita sUri ne bhagavatI ArAdhanA kI TIkA meM aneka sthAnoM para zvetAmbarIya mAnyatAoM ke yukti aura Agama ke anukUla hone kA khaNDana kiyA hai| yaha isa bAta se spaSTa hai ki aisA karane ke lie unhoMne kaI jagaha zvetAmbara - AgamoM se uddharaNa diye haiM aura zvetAmbara sAdhuoM ke 'vastrapAtra' Adi upakaraNoM kA ullekha kiyA hai tathA sagrantha hote hue bhI unake dvArA apane ko nirgrantha kahe jAne para AkSepa kiyA hai / yathA 1. 'Acelakkuddesiya' isa gAthA (423) kI TIkA meM unhoMne jo aneka yuktiyoM se sacelaliMga ke bahuvidha doSoM kA vistAra se udghATana kiyA hai, vaha zvetAmbara sAdhuoM kehI sacelaliMga ke doSoM kA udghATana hai, kyoMki unhoMne ( aparAjitasUri ne ) zvetAmbaroM kI ora se sacelaliMga ke samarthana hetu AcArAMga, uttarAdhyayana, dazavaikAlika Adi zvetAmbaramAnya AgamoM ke vacana uddhRta kiye haiM aura unakA yuktipUrvaka nirAkaraNa kara ekamAtra acelaliMga ko hI mukti kA mArga siddha kiyA hai / 20 2. zvetAmbara sAdhu vastradhAraNa karate hue bhI apane ko nirgrantha kahate haiM / isa para tIkSNa AkSepa karate hue aparAjita sUri ne kahA hai a0 13 / pra0 1 "celapariveSTitAGga AtmAnaM nirgranthaM yo vadettasya kimapare pASaNDino na nirgranthAH ?" (gA. 'Acelakkuddesiya' 423 / pR.323) / anuvAda - " vastradhAraNa karate hue bhI jo svayaM ko nirgrantha kahatA hai, usake kathana se kyA anya sampradAya ke sAdhu nirgrantha siddha nahIM hoMge? arthAt usake mata se to sabhI sampradAyoM ke sAdhu nirgrantha siddha hote haiM / " 3. zvetAmbaragranthoM meM kahA gayA hai ki tIrthaMkara anupama dhRti aura prathama saMhanana Adi atizayoM ke dhArI hote haiM, ataH ve jinakalpa yA acelaliMga grahaNa karate haiM, kintu ziSya unake samAna nahIM hote, ataH unheM tIrthaMkaroM ke liMga kA anukaraNa nahIM karanA caahie| tIrthaMkaroM ne unake lie sacelaliMga ( sthavirakalpa) kA upadeza diyA hai|21 aparAjita sUri isase sahamata nahIM hai / ataH unhoMne nimnalikhita paMktiyA~ isa zvetAmbarIya mata ke hI khaNDana meM likhI haiM "jinAnAM pratibimbaM cedamacelaliGgam / te hi mumukSavo muktyupAyajJA yad gRhItavanto liGgaM tadeva tadarthinAM yogyamityabhiprAyaH / yo hi yadarthI vivekavAn nAsau tadanupAyamAdatte 20. dekhie, caturdaza adhyAya 'aparAjita sUri : digambarAcArya / ' 21. dekhie, tRtIya adhyAya kA dvitIya prakaraNa / zIrSaka 9 / For Personal & Private Use Only Page #77 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhagavatI - ArAdhanA / 21 a0 13 / pra0 1 yathA ghaTArthI turivemAdIn / muktyarthI ca yatirna celaM gRhNAti mukteranupAyatvAt / yaccAtmano'bhipretasyopAyastanniyogata upAdatte yathA cakrAdikaM tathA yatirapyacelatAm / tadupAyatA cAcelatAyA jinAcaraNAdeva jJAnadarzanayoriva / " (gA.' jinnpddiruuvN'84/pR.120)| anuvAda - "yaha acelaliMga jinadevoM kA pratibimba hai / jinadeva mokSa ke abhilASI the aura mukti kA upAya jAnate the, ataH unhoMne jisa liMga ko grahaNa kiyA thA, vahI anya mokSArthiyoM ke grahaNa karane yogya hai| kyoMki jo jisa vastu ko cAhatA hai aura vivekazIla hotA hai, vaha una padArthoM ko grahaNa nahIM karatA, jo usa vastu ke upAya nahIM haiN| jaise ghaTanirmANa kA icchuka manuSya turI - vemAdi ( paTanirmANa ke sAdhanoM) ko grahaNa nahIM karatA, vaise hI mukti kA abhilASI sAdhu vastra grahaNa nahIM karatA, kyoMki vastra mukti kA upAya nahIM hai / aura jo apanI abhISTa vastu kA upAya hotA hai, use manuSya niyama se grahaNa karatA hai / jaise ghaTanirmANa kA icchuka vyakti cakrAdi ko avazya grahaNa karatA hai, vaise hI mokSArthI sAdhu bhI acelatA ko anivAryataH aMgIkAra karatA hai| aura acelatA jJAnadarzana kI taraha mukti kA upAya hai, yaha jinendradeva ke hI AcaraNa se siddha hai / " 1 yahA~ aparAjita sUri ne eka akhaNDya yukti ke dvArA acelaliMga ko hI mokSamArga siddha kiyA hai| prazna yaha hai ki bhale hI tIrthaMkara anupama dhRti aura prathama saMhanana Adi atizayoM se yukta the, kintu jaba sacelaliMga se bhI mokSa ho sakatA hai, taba unhoMne acelaliMga kyoM cunA, jaba ki vaha atyanta kaThina hai ? jinendra bhagavAn ke bAre meM 'bhagavAn kI lIlA' jaisA tarka to upayukta nahIM ho sakatA / isa prazna ke samAdhAna hetu aparAjita sUri ne vivekavAn manuSyoM kI kAryapaddhati ko yukti ke rUpa meM grahaNa kiyA hai / yukti yaha hai ki jo vivekazIla hote haiM, ve abhISTa kArya kI siddhi ke lie usI sAmagrI ko apanAte haiM, jisase kAryasiddhi saMbhava hai / jisase kAryasiddhi saMbhava nahIM hai, ve usa sAmagrI kA avalambana nahIM krte| tIrthaMkara vivekavAn the aura unhoMne mukti ke lie acelaliMga apanAyA thA, isase siddha hai ki acelaliMga hI mokSa kA ekamAtra upAya hai, sacelaliMga nahIM / ataH mokSArthiyoM ko usI liMga kA Azraya lenA cAhie / isa yukti ke dvArA aparAjita sUri ne zvetAmbaroM kI isa mAnyatA ko bhI ayuktimat siddha kara diyA hai ki samAnya manuSyoM ko tIrthaMkaroM dvArA gRhIta acelaliMga grahaNa nahIM karanA caahie| kintu zvetAmbarAcAryoM kA kahanA hai ki tIrthaMkara vastratyAga isalie nahIM karate kiM nagnatA mokSa kA upAya hai, apitu isalie karate haiM ki unheM vastradhAraNa kI AvazyakatA nahIM hotI / kAraNa yaha hai ki unakA zarIra zubha prabhAmaNDala se AcchAdita ho jAtA For Personal & Private Use Only Page #78 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 22 / jainaparamparA aura yApanIyasaMgha / khaNDa 3 a013 / pra01 hai, jisase unakI nagnatA dikhAI nahIM detii| tathA jitaparISaha hone se unheM zItAdi kI bAdhAe~ nahIM hotiiN|22 aparAjitasUri isase sahamata nahIM haiN| unakA mata hai ki mokSa kA upAya hone ke kAraNa hI tIrthaMkara vastrasahita samasta parigraha kA tyAga karate haiN| ataH acelatva hI mokSa kA upAya hai| 4. zvetAmbaramata meM sAdhuoM kA vastrapAtra rakhanA parigraha nahIM mAnA gayA hai, kyoMki ve ukta mata meM saMyama ke sAdhana mAne gaye haiN| aparAjita sUri ko yaha mAnya nahIM hai| ve unheM parigraha hI nirUpita karanA cAhate haiN| ataH ve bAhyaparigraha ko 'kSetra-vAstu' Adi zabdoM se saMketita na kara 'vastrapAtrAdi' zabdoM se saMketita karate haiM "sakalaparigrahatyAgo muktermArgo, mayA tu pAtakena vastrapAtrAdikaH parigrahaH parISahabhIruNA gRhIta ityantaHsantApo nindaa|" (gA. avavAdiya' 86 / pR.122)| strImukti, kevalibhukti Adi anya zvetAmbara-mAnyatAoM kA khaNDana karanevAle aparAjita sUri ke vacana yathAprasaMga Age uddhRta kiye jaayeNge| 'gaMthaccAo lAghavaM' (82) isa gAthA kI TIkA meM bhI aparAjita sUri ne 'vasanasahitaliGgadhAriNo hi' (pR.118) ityAdi vacanoM ke dvArA zvetAmbara-sacelaliGga ke hI doSa udghATita kiye haiM aura use muktisAdhana ke ayogya ThaharAyA hai| ataH paM0 nAthUrAma jI premI ne ukta vacanoM ko, jo bhagavatI-ArAdhanA meM muni ke lie sacela apavAdaliMga kA pratipAdaka mAna liyA hai, vaha unakI mahAbhrAnti hai| aura unake anuyAyiyoM ne jo unakA anukaraNa kiyA hai, vaha andhAnukaraNa hai| mAnanIya paM0 kailAzacandra jI zAstrI ne bhI bhagavatI-ArAdhanA meM muni ke lie sacela-apavAdaliMga ke vidhAna ko asvIkAra kiyA hai| ve jainasaMskRti-saMrakSakasaMgha, zolApura se prakAzita 'bhagavatI-ArAdhanA' kI prastAvanA meM likhate haiM "yahA~ yaha dhyAna denA cAhie ki yadi graMthakAra aura TIkAkAra ko savastramukti abhISTa hotI, to vaha bhaktapratyAkhyAna ke lie autsargikaliMga Avazyaka nahIM rakhate aura na TIkAkAra utsarga kA artha sakalaparigraha kA tyAga karate tathA parigraha ko yatijanoM ke apavAda kA kAraNa hone se apavAdarUpa na khte| aura na striyoM se hI antima samaya ekAnta sthAna meM parigraha kA tyAga kraate| "zvetAmbaraparamparA meM jo bhaktapratyAkhyAna-viSayaka maraNasamAdhi Adi grantha haiM, jinake sAtha isa grantha kI aneka gAthAe~ bhI mela khAtI haiM, unameM bhaktapratyAkhyAna ke 22. pravacanaparIkSA / vRtti / 1/2/31 / pR.92-93| For Personal & Private Use Only Page #79 -------------------------------------------------------------------------- ________________ a0 13 / pra01 bhagavatI-ArAdhanA / 23 lie Avazyaka liMga kA kathana hI nahIM hai| kintu bhagavatI-ArAdhanA meM usa para bahuta adhika jora diyA gayA hai aura isa viSaya meM granthakAra aura TIkAkAra meM ekarUpatA hai| donoM hI sAdhu-AcAra ke viSaya meM itane kaTTara haiM ki digambara AcAryoM ko bhI mAta karate haiN|" 23 bhaktapratyAkhyAna ke samaya jo apavAdaliMgI (gRhastha) ke liye bhI utsargaliMga (vastratyAga) kA vidhAna bhagavatI-ArAdhanA meM kiyA gayA hai, usase bhI siddha hotA hai ki granthakAra ekamAtra utsargaliMga ko hI mokSa kA mArga mAnate haiN| DaoN0 ema0 DI0 vasantarAja kA bhI kathana hai ki "mAnya nAthUrAma jI premI ne mUlArAdhanA (bhagavatI-ArAdhanA) ke kartA zivArya ko bhI yApanIyapaMtha kA kahA hai, parantu isa grantha meM kevalibhukti, sacelamukti, strIparyAya meM mukti batAnevAlA koI aMza nahIM hai|"24 vivecana kA sAra uparyukta vivecana kA sAra yaha hai ki bhagavatI-ArAdhanA meM-1. muni ke dasa sthitikalpoM meM Acelakya kA hI vidhAna hai, sacelatva kA nahIM, 2. vastra pAtrAdi samasta parigraha ke tyAga se hI jIva kA saMyata honA batalAyA gayA hai, 3. muni aura zrAvaka tathA AryikA aura zrAvikA ko hI bhaktapratyAkhyAna kA adhikArI kahA gayA hai aura inake hI bhaktapratyAkhyAna-sambandhI liMgoM kA varNana utsargaliMga aura apavAdaliMga nAma se kiyA gayA hai, 4. muni vastrAdi-parigraha ke samparka se apavAda (nindA) kA pAtra banatA hai, ataH parigraha se yukta liMga ko apavAdaliMga saMjJA dI gaI hai, 5. apavAdaliMgadhAriyoM ke sAtha jo mahAMsampattizAlI Adi vizeSaNa prayukta kiye gaye haiM, ve zrAvakoM ke hI dharma haiM, muniyoM ke nahIM, 6. zrAvikA ke liMga ko bhI apavAdaliMga kahA gayA hai aura usake sAtha mahAsampattizAlI Adi vizeSaNa prayukta hue hai, 7. Acelakya ko hI gRhasthabhAva se bhinnatA dyotita karanevAlA dharma kahA gayA hai, 8. apavAdaliMgI ko vastratyAga karane para hI mukti kA pAtra batAyA gayA hai, 9. sacelaliMga se mokSaprApti kA niSedha kiyA gayA hai, 10. sampUrNa grantha meM acelaliMga ko hI mokSa kA sAdhaka prarUpita kiyA gayA hai tathA 11. aparAjita sUri ne apanI TIkA meM zvetAmbarIya mAnyatAoM ko Agama, yukti evaM mokSa ke pratikUla batalAyA hai| 23. bhagavatI-ArAdhanA ( jainasaMskRti saMrakSaka saMgha, zolApura )/ prastAvanA / pR.30-31 / 24. guruparamparA se prApta digambara jaina Agama : eka itihAsa / pR.65 / Jain Education Interational For Personal & Private Use Only Page #80 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 24 / jainaparamparA aura yApanIyasaMgha / khaNDa 3 a013 / pra01 bhagavatI-ArAdhanA meM pratipAdita ina siddhAntoM se siddha hai ki usameM zrAvakaliMga ko hI apavAdaliMga kahA gayA hai, yApanIya muni ke sacelaliMga ko nhiiN| ataH premI jI kI yaha mAnyatA asatya siddha ho jAtI hai ki usameM muni ke lie acelautsargaliMga ke sAtha sacela-apavAdaliMga kA bhI vidhAna hai| isa mAnyatA ke asatya siddha ho jAne se yaha bhI siddha ho jAtA hai ki bhagavatI-ArAdhanA meM savastramukti kA niSedha kiyA gayA hai, ataH vaha yApanIyagrantha nahIM, apitu digambaragrantha hai| strImuktiniSedha strImukti kI mAnyatA yApanIyamata kA dUsarA mahattvapUrNa siddhAnta hai| bhagavatIArAdhanA meM isakA bhI niSedha kiyA gayA hai| isake pramANa nIce prastuta kiye jA rahe haiN| 2.1. vastratyAga ke binA saMyataguNasthAna saMbhava nahIM nimnalikhita gAthA pUrva meM savastramukti-niSedha ke prasaMga meM uddhRta kI gayI hai| yaha strImukti-niSedhaka bhI hai, ataH 'pratyakSapramANa ke lie ise punaH uddhRta kiyA jA rahA hai Na ya hodi saMjado vatthamittacAgeNa sessNgehiN| tamhA AcelakkaM cAo savvesi hoi sNgaannN|| 1118 // bh.aa.| isameM kahA gayA hai ki vastramAtra ke tyAga se saMyataguNasthAna kI prApti nahIM hotI, apitu samasta parigraha ke tyAga se hotI hai| chaThe se lekara Upara ke sabhI guNasthAna saMyataguNasthAna kahalAte haiM, ve vastratyAga ke binA saMbhava nahIM haiN| strI ke lie vastratyAga asaMbhava hai, ataH saMyataguNasthAna bhI asaMbhava haiN| bhagavatI-ArAdhanA meM yaha strImuktiniSedha kA pahalA sudRr3ha pramANa hai| isa gAthA kI TIkA meM aparAjitasUri ne kahA hai ki mahAvrata kA kathana karanevAle sUtra isa bAta ke jJApaka haiM ki Acelakya meM vastrAdi-samastaparigraha ke tyAga kA nirdeza kiyA gayA hai-"kiMca mahAvratopadezapravRttAni ca sUtrANi jJApakAni sarvasaGgatyAgaH Acelakkamityatra nirdiSTa itysy|" (vi.TI./ bha.A./ gA.1118/pR.574) / arthAt Acelakya ke binA mahAvrata saMbhava nahIM haiN| bhagavatI-ArAdhanA meM strImuktiniSedha kA yaha dUsarA baliSTha pramANa hai| AryikA upacAra se mahAvratI kahalAtI hai, paramArthataH nhiiN| Jain Education Interational For Personal & Private Use Only Page #81 -------------------------------------------------------------------------- ________________ a013 / pra01 bhagavatI-ArAdhanA / 25 2.2. vastratyAga se hI apavAdaliMgadhArI kI zuddhi adhonirdiSTa gAthA bhI pUrvoddhRta hai| isase bhI strImukti kA niSedha hotA hai| ataH pratyakSa pramANa hetu yaha bhI phira se uddhRta kI jA rahI hai avavAdiyaliMgakado visayAsattiM agUhamANo y| jiMdaNagarahaNajutto sujjhadi uvadhiM prihrNto|| 86 // bh.aa.| yaha gAthA kahatI hai ki apavAdaliMgadhArI arthAt vastrAdiparigrahadhArI gRhastha jaba zakti ko chipAye binA apane saparigrahatva kI nindA-gardA karatA huA parigraha kA tyAga karatA hai, taba zuddha hotA hai arthAt mokSa ke yogya banatA hai| strI vastraparigrahAtmaka apavAdaliMga kA parityAga kara nahIM sakatI, ataH usameM mokSayogya zuddhatA kA AvirbhAva bhI nahIM ho sktaa| yaha strImukti ke niSedha kA bhagavatIArAdhanA meM upalabdha tIsarA akATya pramANa hai| 2.3. puruSazarIra hI saMyama kA hetu __zivArya ne nimnalikhita gAthAoM meM puruSazarIra ko saMyama kA sAdhana batalAyA hai aura usakI AkAMkSA ko prazastanidAna kahA hai saMjamahedaM puristt-stt-blviriysNghddnnbuddhii| sAvaa-baMdhukulAdINi NidANaM hodi hu pasatthaM // 1210 // bh.aa.| aparAjitasUri ne isakA khulAsA isa prakAra kiyA hai-"saMyamanimittaM puruSatvamutsAhaH,25 balaM zarIragataM dADhaya, vIryaM vIryAntarAya-kSayopazamajaH pariNAmaH, asthibandhaviSayA vjrRssbh-naaraac-sNhnnaadiH| etAni puruSatvAdIni saMyamasAdhanAni mama syuriti cittapraNidhAnaM prshstnidaanm|6 zrAvakabandhunidAnam adaridrakule abandhukule vA utpattiprArthanA prshst-nidaanm|" (vi.TI./bha.A./gA.1210 / pR.614)| anuvAda-"puruSatva, utsAha, zArIrika dRr3hatA, vIryAntarAya ke kSayopazama se utpanna vIrya-pariNAma, asthibandhanavizeSarUpa-vajraRSabhanArAcasaMhanana Adi saMyama ke nimitta haiN| ye puruSatvAdi saMyama ke sAdhana mujhe prApta hoM, citta meM aisA vicAra utpanna honA prazastanidAna hai| tathA merA janma zrAvakakula meM ho, adaridrakula meM ho, tathA bandhubAndhavarahita kula meM ho, aisI prArthanA bhI prazastanidAna hai|" 25. sattaM sattvaM = utsaahH| 26. tattha NidANaM tivihaM hoi pstthaapstthbhogkdN| tividhaM pi taM NidANaM paripaMtho siddhimggss|| 1209 // bhgvtii-aaraadhnaa| Jain Education Interational For Personal & Private Use Only Page #82 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 26 / jainaparamparA aura yApanIyasaMgha / khaNDa 3 a013 / pra01 isa gAthA meM puruSatva ko arthAt puruSazarIra ko saMyama kA sAdhanA kahA gayA hai, strIzarIra evaM napuMsakazarIra ko nahIM, jisase spaSTa hotA hai ki strIzarIra saMyama kA sAdhana nahIM hai, ataH strImukti asambhava hai| tathA vajravRSabhanArAcasaMhanana ko bhI saMyama kA sAdhana kahakara yaha prakaTa kiyA gayA hai ki strIzarIra saMyamadhAraNa meM sakSama nahIM hai, kyoMki karmabhUmi kI striyoM meM Adi ke tIna saMhanana nahIM hote| (go.ka./ gA. 32) / yaha kathana bhI strImukti virodhI hai| Age puruSatvAdi kI AkAMkSArUpa prazastanidAna ko bhI mokSavirodhI batalAte hue kahA gayA hai purisattAdiNidANaM pi mokkhakAmA muNI Na icchNti| jaM purisattAimao bhavo bhavamao ya sNsaaro|| 1218 // bh.aa.| anuvAda-"mokSAmilASI muni 'maiM marakara puruSa hoU~' yA mujhe vajravRSabhanArAcasaMhanana kI prApti ho, aisA nidAna bhI nahIM karate, kyoMki puruSAdiparyAya bhavarUpa hai aura nAnA bhavoM ko dhAraNa karanA hI saMsAra hai|" granthakAra Age kahate haiM purisattAdINi puNo saMjamalAbho ya hoi prloe| ArAdhayassa NiyamA tadatthamakade NidANe vi|| 1220 // bh.aa.| anuvAda-"jo ratnatraya kI ArAdhanA karatA hai, use nidAna na karane para bhI AgAmI janma meM puruSazarIra Adi sAmagrI tathA saMyama kI upalabdhi niyama se hotI ina samasta kathanoM meM bhagavatI-ArAdhanA ke kartA ne yaha sUcita kiyA hai ki puruSa-zarIra hI saMyama kA sAdhana hai, strI yA napuMsaka kA zarIra nahIM, ataH strI evaM napuMsaka kI mukti saMbhava nahIM hai| graMthakAra ne nArIzarIra ko saMyama kI bajAya bhoga kA nimitta batalAyA hai| bhoganidAna kA lakSaNa batalAte hue ve kahate haiM ki devoM aura manuSyoM meM honevAle bhogoM kI AkAMkSA karanA tathA bhogoM ke lie nArItva, Izvaratva, zreSThitva, sArthavAhatva, nArAyaNatva aura sakalacakravartitva kI kAmanA karanA bhoganidAna hai deviga-mANusabhoge nnaarissr-sitttthi-stthvaahttN|27 kesava-cakkadharattaM patthaMte hodi bhogkdN|| 1213 // bh.aa.| 27. "NAri-ssara-siTThi-satthavAhattaM/ pR.615-nArItvam IzvaratvaM zreSThitvaM sArthavAhatvaM c|" vijayodayATIkA / bhagavatI-ArAdhanA / gA. 1213 / pR. 615 / Jain Education Interational For Personal & Private Use Only Page #83 -------------------------------------------------------------------------- ________________ a013 / pra01 bhagavatI-ArAdhanA / 27 isase yaha bAta aura bhI acchI taraha spaSTa ho jAtI hai ki bhagavatI-ArAdhanAkAra nArIzarIra ko saMyama kA sAdhaka nahIM mAnate, ata eva ve strImuktivirodhI haiN| Age calakara to granthakAra aura TIkAkAra ne spaSTa zabdoM meM puruSazarIra ko hI paramparayA mokSa kA kAraNa hone se nidAna kA viSaya nirUpita kiyA hai aura usake nidAna ko saMsAravRddhi kA hetu kahA hai jaidA uccattAdiNidANaM saMsAravaDDaNaM hodi| kaha dIhaM Na karissadi saMsAraM prvdhnnidaannN|| 1233 // bh.aa.| aparAjitasUri ne isakA khulAsA ina zabdoM meM kiyA hai-"yadi tAvat uccairgotratA puruSatvaM, sthirazarIratA, adaridrakulaprasUtibandhutetyevamAdikaM mukteH paramparayA kAraNamapi citte kriyamANamapi saMsAravRddhiM karoti (tarhi ) kathaM na kariSyati dIrghasaMsAraM paravadhe cittapraNidhAnam?" (vi.ttii./gaa.1233/pR.623)| anuvAda-"uccagotra, puruSatva, zarIra kI sthiratA, adaridrakula meM janma tathA bandhubAndhava Adi paramparayA mukti ke kAraNa haiM, aisA citta meM vicArakara inakA nidAna karanA (icchA karanA) yadi saMsAra bar3hAnevAlA hai, to dUsare ke vadha kA citta meM nidAna karanA dIrghasaMsAra kA kAraNa kyoM nahIM hogA ?" isa prakAra granthakAra ne sarvatra puruSazarIra ko hI saMyama kA sAdhaka aura paramparayA mokSa kA hetu pratipAdita kiyA hai, jisase strImukti kA virodha hotA hai| yaha isa bAta kA pramANa hai ki AcArya zivArya yApanIyamata ke anugAmI nahIM, apitu virodhI haiN| 2.4. kisI bhI strI ke mukta hone kA kathana nahIM 'bhagavatI-ArAdhanA' meM 'kiM puNa guNa sahidAo' ityAdi 989 vI gAthA se lekara 'tamhA sA pallavaNA' ityAdi 996vIM gAthA taka striyoM ke guNadoSoM kI carcA kI gaI hai| puruSoM ke brahmacarya meM bAdhaka hone ke kAraNa striyoM kI ghora nindA karane ke bAda granthakartA kahate haiM ki "sabhI striyA~ aisI nahIM hotiiN| bahuta sI striyA~ guNavatI bhI hotI haiN| aneka striyoM ne apane guNoM ke dvArA loka meM yaza phailAyA hai| manuSyaloka meM ve devatAoM ke samAna haiM aura devoM se pUjanIya haiN| unakI jitanI prazaMsA kI jAya, kama hai| tIrthaMkara, cakravartI, vAsudeva, baladeva aura zreSTha gaNadharoM ko janmadenevAlI mahilAe~ acche devoM aura uttama puruSoM ke dvArA pUjanIya hotI haiN| kitanI hI mahilAe~ ekapativrata aura kanyAvrata (kaumAra = brahmacaryavrata) dhAraNa karatI haiN| kitanI hI jIvanaparyanta vaidhavya kA tIvra duHkha bhogatI haiN| aisI bhI aneka zIlavatI striyA~ sunane meM AtI haiM, jinheM devoM se sammAna prApta huA aura zIla ke prabhAva se zApa dene aura anugraha Jain Education Interational For Personal & Private Use Only Page #84 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 28 / jainaparamparA aura yApanIyasaMgha / khaNDa 3 a013 / pra01 karane kI sAmarthya upalabdha huii| kitanI hI zIlavatI striyoM ko mahAnadI kA jalapravAha bhI nahIM DubA sakA, dhadhakatI huI ghora agni bhI nahIM jalA sakI tathA sarpa, vyAghra Adi bhI unakA kucha nahIM kara ske| kitanI hI striyA~ sarvaguNoM se sampanna, sAdhuoM aura puruSoM meM zreSTha, caramazarIrI puruSoM ko janma denevAlI mAtAe~ huI haiN| saba jIva moha ke udaya se kuzIla se malina hote haiM aura moha kA udaya strIpuruSoM meM samAnarUpa se hotA hai| ataH pUrva meM jo striyoM ke doSoM kA varNana kiyA gayA hai, vaha strIsAmAnya kI dRSTi se kiyA gayA hai| zIlavatI striyoM meM uparyukta doSa kaise ho sakate haiM?" yahA~ granthakAra ne striyoM meM zIla aura vratoM ke dvArA yaza, sammAna, tIrthaMkarAdi kA mAtRtva tathA kucha adbhuta zaktiyoM ko pAne kI sAmarthya to batalAyI hai, kintu kisI strI ne vratoM ke dvArA mokSa bhI prApta kiyA hai, aisA kathana nahIM kiyA, jabaki jJAtRdharmakathAMga meM malli, marudevI Adi aneka striyoM ke mokSa prApta karane kA kathana hai| isase spaSTa hai ki bhagavatI-ArAdhanAkAra striyoM meM mokSaprApti kI sAmarthya svIkAra nahIM krte| anyathA eka gAthA isa Azaya kI jor3a dene meM kyA dikkata thI? prasaMga to strIsAmarthya ke nirUpaNa kA thA hii| isa prakAra bhagavatI-ArAdhanA kA kathana hai ki vastrAdi parigraha ke tyAga ke binA saMyataguNasthAna saMbhava nahIM hai, mahAvrata saMbhava nahIM haiM, mokSayogya zuddhi saMbhava nahIM hai tathA puruSazarIra ke abhAva meM saMyama kI sAdhanA asambhava hai| ye isa bAta ke sudRr3ha pramANa haiM ki bhagavatI-ArAdhanA meM strImukti amAnya kI gayI hai| siddhAntAcArya paM0 kailAzacandra jI zAstrI ne bhI likhA hai ki "isa grantha meM na to strImukti kA hI samarthana hai aura na kevalibhukti kA, pratyuta anta meM strI se bhI vastratyAga karAne kI isameM carcA hai|" (bhagavatI-ArAdhanA / zolApura / pradhAnasampAdakIya/ pR.1)| kintu kevala strImukti aura kevalibhukti kA samarthana na honA isa grantha kA vaiziSTya nahIM hai, apitu unakA niSedha honA ullekhanIya vizeSatA hai, jo isake digambaragrantha hone kA akhaNDya pramANa hai| DaoN0 sAgaramala jI likhate haiM ki bhagavatI-ArAdhanA meM strImukti aura kevalibhukti kA ullekha nahIM hai, kyoMki "strImukti aura kevalibhukti ke prazna hI 6-7vIM sadI ke pUrva kisI bhI zvetAmbara-digambaragrantha meM carcita nahIM haiN|" (jai.dh.yaa.s./pR.123)| yaha eka mahAn asatya kA pracAra hai| bhagavatI-ArAdhanA meM ekamAtra acelaliMga se hI mukti kA pratipAdana, vastrapAtrAdi samasta parigraha ke tyAga se hI saMyataguNasthAna kI prApti kA kathana tathA kevala puruSazarIra ko hI saMyama kI sAdhanA ke yogya Jain Education Interational For Personal & Private Use Only Page #85 -------------------------------------------------------------------------- ________________ a013 / pra01 bhagavatI-ArAdhanA / 29 batalAyA jAnA, ye isa bAta ke sabUta haiM ki prathamazatI I0 kI bhagavatI-ArAdhanA meM spaSTa zabdoM meM strImukti kA niSedha kiyA gayA hai| kevalibhukti-niSedha ke pramANa Age diye jA rahe haiN| strImukti kI mAnyatA yApanIyamata kA dUsarA maulika siddhAnta hai| usakA niSedha hone se siddha hai ki bhagavatI-ArAdhanA yApanIya-paramparA kA nahIM, apitu digambaraparamparA kA grantha hai| 3 gRhiliMga-paraliMga-muktiniSedha jaisA ki pUrvoddhRta pramANoM se siddha hai, bhagavatI-ArAdhanA meM muni ke lie ekamAtra acelaliMga kA vidhAna hai, ApavAdika sacelaliMga kA vidhAna nahIM haiN| usakA vidhAna kevala zrAvaka ke lie hai, aura vaha bhI jaba usakA tyAgakara pUrNa aparigrahI bana jAtA hai, tabhI mukti kA pAtra hotA hai| bhagavatI-ArAdhanA meM yaha bhI kahA gayA hai ki vastrAdi-parigrahadhArI ko saMyataguNasthAna kI prApti nahIM hotI tathA dezavirata (zrAvaka) bAlapaNDitamaraNa karane para niyama se saudharmAdikalpoM meM utpanna hotA hai aura adhika se adhika sAta bhavoM meM nizcitarUpa se mukta ho jAtA hai|8 isase spaSTa hai ki granthakAra ko gRhasthoM aura jainetara-liMgadhAriyoM kI mukti svIkArya nahIM hai| yaha bhagavatIArAdhanA ke yApanIyagrantha na hokara digambaragrantha hone kA anya pramANa hai| kevalibhuktiniSedha bhagavatI-ArAdhanA meM samyaktva ke atIcAroM kA varNana karate hue kahA gayA hai sammattAdIcArA saMkA kaMkhA taheva vidigiNchaa| paradiTThINa pasaMsA aNAyadaNasevaNA cev|| 43 // anuvAda-"zaGkA, kAMkSA, vicikitsA (glAni), paradRSTiyoM kI prazaMsA tathA anAyatanoM kI sevA. ye samyaktva ke atIcAra haiN|" 28. AlocidaNissallo saghare cevAruhitu sNthaarN| jadi maradi desavirado taM vuttaM bAlapaMDidayaM // 2078 // vemANiesu kappovagesu NiyameNa tassa uvvaado| NiyamA sijjhadi ukkassaeNa vA sattamammi bhave // 2080 // bhgvtii-aaraadhnaa| Jain Education Intemational For Personal & Private Use Only Page #86 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 30 / jainaparamparA aura yApanIyasaMgha / khaNDa 3 a0 13 / pra0 1 yahA~ 'kAMkSA' zabda kI vyAkhyA karate hue aparAjitasUri likhate haiM- "kAMkSA gArddhAryam AsaktiH, sA ca darzanasya malam / yadyevam AhAre kAMkSA, strI-vastra-gandhamAlyAlaGkArAdiSu vA'saMyatasamyagdRSTerviratAviratasya vA bhavati / yathA pramattasaMyatasya parISahAkulasya bhakSyapAnAdiSu kAMkSA sambhavatIti sAticAradarzanatA syAt / tathA bhavyAnAM muktisukhakAMkSA astyeva / ityatrocyate na kAMkSAmAtramatIcAraH kintu darzanAd vratAd dAnAd devapUjAyAstapasazca jAtena puNyena mamedaM kulaM rUpaM, vittaM, strIputrAdikaM, zatrumarddanaM, strItvaM, puMstvaM vA sAtizayaM syAditi kAMkSA iha gRhItA eSA aticAro darzanasya / " (vi.TI./ bha.A./gA.43/pR. 80 ) / - anuvAda - " gRddhi yA Asakti kA nAma kAMkSA hai aura vaha samyagdarzana kA mala hai / prazna - yadi aisA hai, to asaMyatasamyagdRSTi athavA saMyatAsaMyata ( zrAvaka) ko AhAra, strI, vastra, evaM gandha, mAlya Adi alaMkAroM kI AkAMkSA hotI hai tathA parISaha se vyAkula pramattasaMyata muni ko AhAra - jala kI AkAMkSA hotI hai, vaha bhI samyagdarzana kA atIcAra kahalAyegI ? aura bhavyajIvoM ko muktisukha kI kAMkSA rahatI hI hai| samAdhAna--kAMkSAmAtra atIcAra nahIM hai, apitu samyagdarzana, vrata, dAna, devapUjA tathA tapa se utpanna puNya ke dvArA mujhe aisA kula, aisA rUpa aisA dhana, aise strIputrAdi prApta hoM, zatruoM kA vinAza ho athavA sAtizaya strItva yA puruSatva mile, aisI kAMkSA samyagdarzana kA atIcAra hai / " yahA~ TIkAkAra aparAjita sUri ne pramattasaMyata - guNasthAna taka ke jIvoM meM kSudhA - tRSAparISahajanya AhArajala kI kAMkSA kA honA batalAyA hai, Upara ke guNasthAnavartI muniyo meM nhiiN| isase spaSTa hotA hai ki granthakAra aura TIkAkAra donoM kevalI bhagavAn meM kSudhAtRSAjanya parISahoM kA honA nahIM mAnate, jisase unameM AhAra kI icchA aura kavalAhAragrahaNa kA niSedha hotA hai| isake atirikta bhagavatI - ArAdhanA (gA. 2094-2116 / pR. 892 - 897) meM kevalI bhagavAn ke varNanaprasaMga meM kevala unake vihAra kA varNana hai, AhAra aura nIhAra kA nhiiN| tathA siddha bhagavAn kI vizeSatAe~ batalAte hue kahA gayA hai ki cU~ki siddhoM ko kSudhAdi kI bAdhAe~ nahIM hotIM aura viSayopabhoga ke kAraNabhUta rAgAdibhAva bhI samApta ho jAte haiM, isalie unheM viSayoM se prayojana nahIM hotA visaehiM se Na kajjaM jaM Natthi chudAdiyAo bAdhAo / uvabhogahedugA Natthi jaM rAgAdiyA ya For Personal & Private Use Only tassa // 2148 // bhagavatI- -ArAdhanA / Page #87 -------------------------------------------------------------------------- ________________ a013/pra01 bhagavatI-ArAdhanA / 31 isa taraha granthakAra ne rAgAdi ke abhAva aura viSayopabhoga ke abhAva meM anvayavyatireka sambandha batalAyA hai, jisase yaha sUcita hotA hai ki yataH kevalI bhagavAn meM rAgAdibhAva nahIM hote, isalie unameM AhAra kI icchA nahIM hotii| icchA ke abhAva meM kavalAhAra kA prazna nahIM utthtaa| isa taraha ye kevalibhukti-virodhI kathana bhI bhagavatIArAdhanA ko yApanIyamata-virodhI aura digambaramata-pratipAdaka siddha karate haiN| parigraha kI paribhASA yApanIyamata-viruddha yadyapi yApanIyamata meM muni ke lie sAmAnyataH nagna rahane kA hI vidhAna hai, tathApi yadi jananendriya azobhana ho, nagna rahane meM lajjA AtI ho, parISahajaya meM asamartha ho, bhagandara Adi roga ho gayA ho, to ina paristhitiyoM meM vastradhAraNa kI anumati hai, aura vastradhAraNa kara lene para mokSa meM koI bAdhA nahIM mAnI gayI hai|29 isake atirikta striyoM, gRhasthoM tathA anyaliMgiyoM (anyamatAvalambiyoM) kI bhI mukti svIkAra kI gaI hai| isakA tAtparya yaha hai ki yApanIyamata savastramukti ko saMbhava mAnatA hai, isalie usakI dRSTi meM bAhyaparigraha parigraha nahIM hai| vaha na kevala apavAdamArgI (sthavirakalpI) muni evaM AryikA ke vastrapAtrAdi alpaparigraha ko parigraha nahIM mAnatA, balki gRhasthoM aura paraliMgiyoM ke bahuparigraha ko bhI parigraha nahIM mAnatA, kyoMki usake rahate hue bhI unakI mukti svIkAra karatA hai| yApanIyamAnya zvetAmbaragrantha 'dazavaikAlikasUtra' kA kathana hai ki manuSya ke pAsa kitanA hI bAhyaparigraha ho, yadi usameM mUrchArUpa antaraMga parigraha nahIM hai, to vaha aparigrahI hai| aura bAhyaparigraha rahane para mUrchArUpa antaraMgaparigraha kA honA jarUrI nahIM hai|30 kintu bhagavatI-ArAdhanA meM bAhyaparigraha aura mUrchAdirUpa antaraMgaparigraha, donoM ko parigraha kahA gayA hai tathA batalAyA gayA hai ki antaraMgaparigraha hone para hI bAhyaparigraha 29. ka- "AryikANAmAgame anujJAtaM vastraM kaarnnaapekssyaa| bhikSUNAM hrImAnayogyazarIrAvayavo duzcarmAbhilambamAnabIjo vA parISahasahane vA akSamaH sa gRhnnaati|" vijyodyaattiikaa| bhagavatI-ArAdhanA /gA. 'Acelakkuddesiya' 423/ pR.324 / kha- pAlyakIrti zAkaTAyana : strInirvANaprakaraNa /zloka 10-18 / 30. jaM pi vatthaM va pAyaM vA, kaMbalaM paaypuNchnnN| taM pi saMjamalajaTThA, dhAraMti pariharaMti a|| 6/19 // na so pariggaho vutto, nAyaputteNa taainnaa| mucchA pariggaho vutto, iya vuttaM mhesinnaa|| 6/20 // dazavaikAlikasUtra / Jain Education Interational For Personal & Private Use Only Page #88 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 32 / jainaparamparA aura yApanIyasaMgha / khaNDa 3 a0 13 / pra0 1 grahaNa kiyA jAtA hai, ataH jahA~ bAhyaparigraha hai vahA~ antaraMgaparigraha kA honA anivArya hai / parigrahagrahaNa dehasukha meM rAga hone ke kAraNa hI hotA hai, isalie jaba taka parigraha hai, taba taka dehasukha meM rAga aura zarIra meM Asakti kA astitva sUcita hotA hai / itanA hI nahIM, bAhyaparigraha ke hone para hiMsArUpa asaMyama tathA ArttaraudradhyAna kA honA bhI anivArya hai tathA vastrAdigrahaNa se saMvara aura nirjarA ke parISahajayarUpa sAdhana (nagnatva) kA parityAga ho jAtA hai, phalasvarUpa dehasukha meM rAga tathA zarIra meM mamatva ke kAraNa pApakarmoM kA Asrava-baMdha hotA hai / vastradhAraNa se kAmavikAra ko bhI saMrakSaNa milatA hai| 5. 1. bAhyaparigraha bhI parigraha bhagavatI ArAdhanA kI nimnalikhita gAthAoM meM bAhya aura antaraMga donoM parigrahoM ko parigraha kahA gayA hai aura donoM tyAjya batalAye gaye haiM savve gaMthe tumaM vivajjehi / abbhaMtara bAhira kada - kAridANumodehiM kAya-maNa-vayaNa- jogehiM // 1111 // anuvAda -- " he kSapaka! tuma kRta, kArita, anumodanA aura mana, vacana, kAya se saba antaraMga aura bahiraMga parigraha kA tyAga kro| " micchattavedarAgA taheva hAsAdiyA ya chaddosA / cattAri taha kasAyA caudasa abbhaMtarA gaMthA // 1112 // anuvAda -- " mithyAtva, tIna prakAra kA vedajanya rAga, hAsya, rati, arati, zoka, bhaya, jugupsA aura cAra kaSAyeM, ye caudaha antaraMga parigraha haiM / " bAhirasaMgA khettaM vatthaM dhaNa-dhaNNa- kuppa-bhaMDANi / dupaya- cauppaya jANANi ceva sayaNAsaNe ya tahA // 1113 // anuvAda - "kheta, makAna, dhana, dhAnya, vastra ( kupya) 31, vartana, dvipada (dAsadAsI), catuSpada ( gAya-bhaiMsa, hAthI-ghor3e ), pAlakI (yAna) tathA zayana - Asana Adi dasa bAhya parigraha haiN|" jaha kuMDao Na sakko sodhedaM taMdulassa satusassa / taha jIvassa Na sakkA mohamalaM saMgasattassa // 1114 // anuvAda--"jaise tuSasahita cAvala kA tuSa dUra kiye binA usake bhItara ke maila ko dUra karanA saMbhava nahIM hai, vaise hI jo bAhyaparigraha se AvRta hai, usake abhyantara karmamala kA zodhana zakya nahIM hai| " 32 31. "kupyaM vstrm|" vijayodayATIkA / bha.A./ gAthA 1113 / pR.571 / 32. " tuSasahitasya tandulasyAntarmalaM bAhye tuSe'napanIte yathA zodhayitumazakyaM tathA bAhyaparigrahamalasaMsaktasyAbhyantarakarmamalamazakyaM zodhayitumiti gAthArthaH / " vijayodayATIkA/bha.A./gA.1114 / For Personal & Private Use Only Page #89 -------------------------------------------------------------------------- ________________ a0 13 / pra01 bhagavatI-ArAdhanA / 33 5.2. parigrahagrahaNa dehasukha ke lie bhagavatI-ArAdhanA kI adholikhita gAthA meM batalAyA gayA hai ki vastrAdiparigraha kA grahaNa dehasukha ke lie hI kiyA jAtA hai iMdiyamayaM sarIraM gaMthaM geNhadi ya dehsukkhtthN| iMdiyasuhAbhilAso gaMthaggahaNeNa to siddho|| 1157 // anuvAda-"zarIra indriyamaya hai| indriyamaya zarIra ke sukha ke lie (ThaMDa, dhUpa Adi ke klezotpAdaka sparza se bacane ke lie)33 hI vastrAdi grahaNa kiye jAte haiN| ataH jo vastragrahaNa karatA hai, usake bhItara indriyasukha kI AkAMkSA hai, yaha siddha hotA hai|" TIkAkAra aparAjita sUri to eka kadama Age jAkara kahate haiM ki vastrAlaMkAra Adi se apane zarIra ko vibhUSita kara manuSya dUsare ke mana meM kAmAbhilASa utpanna karatA hai aura usake aMga-saMsarga se janita sukhAnubhUti ke lie usakA sevana karatA hai|34 unhoMne yaha bhI kahA hai ki bAhya dravya kA grahaNa lobhAdipariNAma ke kAraNa hotA hai-"lobhAdipariNAmahetukaM baahydrvygrhnnm|"(vi.ttii./ bh.aa./gaa.1114)| .. aparAjita sUri ne isa manovaijJAnika satya kA bhI udghATana kiyA hai ki jo muni vastra se zarIra ko AcchAdita kara letA hai, usake mana kI zuddhi (nirvikAratA) kA patA nahIM cltaa| kintu jo nagna rahatA hai, usake zarIra kI nirvikAratA se hRdaya kI nirvikAratA prakaTa ho jAtI hai|35 jaise saryoM se bhare jaMgala meM vidyA, maMtra Adi se rahita puruSa apanI surakSA ke lie dRr3hatA se prayatnazIla rahatA hai, vaise hI jo nagna rahatA hai, vaha indriyoM ko vaza meM karane kA pUrA prayatna karatA hai, anyathA zarIra meM 33. "parigrahaM ca celaprAvaraNAdikamindriyasukhArthameva gRhNAti vaataatpaadynbhimtsprshnissedhaay|" vijayodayATIkA/bha.A./ gaa.1157| 34. "AtmazarIre vastrAlaGkArAdibhiralaGkRte parAbhilASamutpAdya tadaGgAsaGgajanitaprItyarthitayA abhimtmaapaadyti|" vijayodayATIkA / bha.A./ gaa.1157| 35. "ceto vizuddhiprakaTanaM ca gunno'celtaayaam| kaupInAdinA pracchAdayato bhAvazuddhirna jnyaayte| nizcelasya tu nirvikAradehatayA sphuTA viraagtaa|" vijayodayATIkA /bha.A./ gA. 'Acelakkudesiya' 423 / pR.322| Jain Education Interational For Personal & Private Use Only Page #90 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 34 / jainaparamparA aura yApanIyasaMgha / khaNDa 3 a013 / pra01 vikAra utpanna hone para lajita hone kI naubata A sakatI hai|36 vastutaH muniyoM kA vastradhAraNa kAmavikAra ko chipAne aura saMrakSaNa dene kA sAdhana bana jAtA hai| 5.3. bAhyaparigraha dehAsakti kA sUcaka bhagavatI-ArAdhanAkAra Age kahate haiM ki bAhyaparigraha deha meM AdarabhAva (Asakti yA mamatva) hone kA sUcaka hai jamhA NiggaMtho so vaadaadv-siid-dNs-msyaannN| sahadi ya vividhA bAdhA teNa sadehe annaadrdaa|| 1166 // anuvAda-"yataH bAhya parigraha kA tyAgI nirgrantha havA, pAnI, dhUpa, zIta, DA~sa, macchara Adi ke vividha kaSToM ko sahatA hai, isase zarIra meM usakI anAsthA (anAsakti, mamatvAbhAva) prakaTa hotI hai| aura zarIra ko sArabhUta na samajhanevAlA samasta hiMsAdi pApoM ko chor3a detA hai tathA zakti ko na chipAte hue tapa kA prayatna karatA hai"zarIre akRtAdarazca jahAtyazeSaM hiMsAdikaM, tapasi ca svazaktyanigRhanena prytte|" (vi.ttii./bh.aa./gaa.1166)| 5.4. bAhyaparigraha mUrchA kA nimitta AcelakyarUpa aparigraha mahAvrata kI vyAkhyA karate hue aparAjita sUri likhate haiM ki parigraha chaha prakAra ke jIvoM kI pIr3A kA mUla tathA mUrchA kA nimitta hai, isalie samasta parigraha kA tyAga pA~cavA~ aparigraha mahAvrata hai-"parigrahaH SaDjIvanikAyapIDAyA mUlaM mUrchAnimittaM ceti sakalagranthatyAgo bhavati iti paJcamaM vrtm|" (vi.TI./bha.A./gA. 'Acelakku' 423/pR.331)| __ aparAjita sUri kA yaha kathana AcArya kundakunda ke nimnalikhita mata kA anusaraNa karatA hai- kidha tamhi Natthi mucchA AraMbho vA asaMjamo tss| tadha paradavvami rado kadhamappANaM psaadhydi|| 3/21 // prvcnsaar| anuvAda-"bAhya parigraha ke rahane para muni mUrchA, Arambha aura asaMyama se kaise baca sakatA hai ? aura jo paradravya meM Asakta hai, usake lie AtmA kI sAdhanA kaise saMbhava hai?" 36. "sarpAkule vane vidyAmantrAdirahito yathA pumAn dRDhaprayatno bhavati evamindriyaniyamane acelo'pi prytte| anyathA zarIravikAro lajjanIyo bhvediti|" vijayodayATIkA/bha.A./gA.423/ pR.321 / For Personal & Private Use Only Page #91 -------------------------------------------------------------------------- ________________ a013 / pra01 bhagavatI-ArAdhanA / 35 yahA~ bhagavatI-ArAdhanA ke mata aura zvetAmbara-yApanIya mata ke pArasparika virodha para dhyAna diyA jaay| zvetAmbara aura yApanIya mAnate haiM ki bAhya vastuoM kA grahaNa parigraha nahIM hai, apitu unameM mUrchA honA parigraha hai, kintu bhagavatI-ArAdhanA meM batalAyA gayA hai ki bAhya vastuoM kA grahaNa mUrdhotpatti kA hetu hai, ataH vaha mahAparigraha hai| parigraha kI yaha paribhASA yApanIyamata ke atyanta viruddha hai| 5.5. tIvra kaSAya se hI parigraha kA grahaNa bhagavatI-ArAdhanA kI nIce dI huI gAthAoM meM kahA gayA hai ki kaSAyabahula (tIvrakaSAyapariNata) jIva hI parigraha grahaNa karatA hai maMdA huMti kasAyA bAhirasaMgavijaDassa svvss| giNhai kasAyabahulo ceva hu savvaMpi gNthkliN|| 1906 // anuvAda-"jo bAhya parigraha kA tyAga karatA hai, usakI kaSAya manda hotI hai| tIvrakaSAyavAlA jIva hI parigraharUpa pApa arjita karatA hai|" abbhaMtarasodhIe gaMthe NiyameNa bAhire cydi| abbhaMtaramailo ceva bAhire geNhadi hu gNthe|| 1909 // anuvAda-"aMtaraMga meM kaSAya kI mandatA hone para niyama se bAhyaparigraha kA tyAga hotA hai| abhyantara meM malinatA hone para hI jIva bAhyaparigraha svIkAra karatA hai|" rAgo lobho moho saNNAo gAravANi yA udinnnnaa| to taiyA ghettuM je gaMthe buddhI Naro kunni|| 1115 // anuvAda-"jaba rAga, lobha, moha, saMjJA aura gArava37 pariNAmoM kI utpatti hotI hai, taba bAhya parigraha ko grahaNa karane kA mana hotA hai, unake abhAva meM nhiiN|" 5.6. parigraha se rAgadveSa kI udIraNA parigraha rAgadveSa kI udIraNA kA kAraNa hai, isakA varNana bhagavatI-ArAdhanAkAra ne ina gAthAoM meM kiyA hai 37."mamedaM bhAvo raagH| drvygtgunnaasktirlobhH| parigrahecchA mohaH / mamedaM bhAvaH saMjJA / kiJcinmama bhavati zobhanamiti icchAnugataM jnyaanm| tIvro'bhilASo yaH parigrahagataH sa gaurvshbdenocyte| ete yadoditAH pariNAmAstadA granthAn bAhyAn grahItuM manaH karoti, naanythaa| tasmAdyo bAhyaM gRhNAti parigrahaM sa niyogato lobhAdyazubhapariNAmavAneveti karmaNAM bandhako bhvti| tatastyAjyAH prigrhaaH|" vijayodayATIkA / bha.A./gA.1115 / pR.572| For Personal & Private Use Only Page #92 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 36 / jainaparamparA aura yApanIyasaMgha / khaNDa 3 a013 / pra01 jAvaMtu kei saMgA udIrayA hoMti raagdosaannN| te vajiMto jiNadi hu rAgaM dosaM ca nnissNgo|| 180 // anuvAda-"parigraha rAgadveSa kI udIraNA karanevAlA hotA hai, use chor3a kara nissaMga huA muni rAgadveSa ko nizcaya se jItatA hai|" jaha iMdhaNehiM aggI vaDDai vijjhAi iMdhaNehi vinnaa| gaMthehiM taha kasAo vaDDai vijjhAI tehiM vinnaa|| 1907 // anuvAda-"jaise IMdhana se Aga bar3hatI hai aura IMdhana ke binA bujha jAtI hai, vaise hI parigraha se kaSAya bar3hatI hai aura parigraha ke abhAva meM manda ho jAtI hai|" jaha pattharo paDato khobhei dahe pasaNNamavi pNk| khobhei pasaNNamavi kasAyaM jIvassa taha gNtho|| 1908 // anuvAda-"jaise tAlAba meM patthara pheMkane se nIce baiThI huI kIcar3a Upara A jAtI hai, vaise hI parigraha se jIva kI dabI huI kaSAya udaya meM A jAtI hai|" 5.7. parigrahI meM lezyA kI vizuddhi asambhava __bhagavatI-ArAdhanA kI nIce dI huI gAthA meM batalAyA gayA hai ki jaise bAhara ke tuSa (chilakA) rahate hue cAvala kI abhyantara zuddhi sambhava nahIM hai, vaise hI parigrahI jIva meM lezyA kI vizuddhi asambhava hai jadha taMDulassa koNDayasodhI satusassa tIradi Na kaadN| taha jIvassa Na sakkA lissAsodhI ssNgss|| 1911 // 5.8. vastrAdiparigraha se hiMsA - vastrAdiparigraha se jIvoM kI hiMsA hotI hai, isakA varNana bhagavatI-ArAdhanA kI nimnalikhita gAthAoM meM hai celAdIyA saMgA saMsajati vivihehiM jNtuuhiN| AgaMtugA vi jaMtU havaMta gaMthesu snnnnihidaa|| 1152 // anuvAda-"vastrAdiparigraha meM nAnA prakAra ke sammUrcchana jIva utpanna ho jAte haiN| bAhara se bhI Akara lUM,cIMTI, khaTamala vagairaha basa jAte haiN| dhAnya meM kIr3e ho jAte haiN| gur3a Adi saMcaya karane para usameM bhI jIva paidA ho jAte haiN|" (vi.ttii.)| AdANe Nikkheve saremaNe cAvi tesi gNthaannN| ukkassaNe vekkasaNe phAlaNa-papphoDaNe cev|| 1153 // For Personal & Private Use Only Page #93 -------------------------------------------------------------------------- ________________ a0 13 / pra0 1 bhagavatI - ArAdhanA / 37 chedaNabaMdhaNaveDhaNaAdAvaNadhovvaNAdikiriyAsu / saMghaTTaNa - paridAvaNa-haNaNAdI hodi jIvANaM // 1154 // anuvAda - " vastrAdi parigraha ke grahaNa karane, rakhane, saMskAra karane, bAhara le jAne, baMdhana kholane, phAr3ane, jhAr3ane, chedane, bA~dhane, DhA~kane, sukhAne, dhone, malane Adi meM jIvoM kA ghAta hotA hai / " jadi vi vikiMcadi jaMtU dosA te ceva huMti se laggA / hodi ya vikiMcaNe vi hu tajjoNiviojaNA NiyayaM // 1155 // anuvAda - " yadi vastrAdi parigraha se jantuoM ko alaga kiyA jAya, taba bhI ve hI doSa lagate haiM, kyoMki una jaMtuoM ko dUra karane para unakA yonisthAna (utpattisthAna) chUTa jAtA hai aura isase unakA maraNa ho jAtA hai / " 5. 9. parigraha svAdhyAya meM bAdhaka bhagavatI - ArAdhanA kI adhovarNita gAthA darzAtI hai ki parigraha svAdhyAya aura dhyAna meM bAdhaka hai gaMthassa gahaNarakkhaNasAravaNANi NiyadaM karemANo / vikkhittamaNo jjhANaM uvedi kaha mukkasajjhAo // 1158 // anuvAda - " parigraha ke grahaNa, rakSaNa aura usake sAra - samhAla meM sadA lage rahanevAle puruSa kA mana usI meM vyAkula rahatA hai, taba svAdhyAya chUTa jAne se zubhadhyAna kaise kara sakatA hai ? "" 5.10. parigrahatyAga se rAgadveSa kA tyAga parigraha tyAga dene se rAgadveSa chUTa jAte haiM, isa tathya kA prakAzana bhagavatIArAdhanA kI ina gAthAoM meM huA hai rAgo have maNuNNe gaMthe doso ya hoi amaNuNNe / gaMthaccAeNa puNa rAgaddosA have anuvAda - " manojJa viSaya meM rAga hotA hai aura amanojJa viSaya meM dveSa, ataH parigraha kA tyAga kara dene se rAgadveSa kA tyAga ho jAtA hai / " cattA // 1164 // aparAjita sUri ne bhI prastuta gAthA kI vyAkhyA meM yahI bAta kahI hai - " rAgadveSayoH karmaNAM mUlayornimittaM parigrahaH / parigrahatyAge rAgadveSau eva tyaktau bhavataH / " (vi.TI./ pR. 586) / For Personal & Private Use Only Page #94 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 38 / jainaparamparA aura yApanIyasaMgha / khaNDa 3 a013 / pra01 NissaMgo ceva sadA kasAyasallehaNaM kuNadi bhikkhuu| / saMgA hU udIreMti kasAya aggIva ktttthaanni|| 1169 // anuvAda-"aparigrahI sAdhu hI sadA kaSAyarUpa pariNAmoM ko kRza karatA hai, parigrahI nahIM, kyoMki jaise lakar3I DAlane se Aga bhar3akatI hai, vaise hI parigraha se kaSAya bhar3akatI hai|" 5.11. parigrahatyAga parISahajaya kA upAya isakA varNana bhagavatI-ArAdhanA meM nimna gAthA dvArA huA hai sIduNha-daMsamasayAdiyANa diNNo parIsahANa uro| sIdAdi-NivAraNae gaMthe NiyayaM jhNtenn|| 1165 // anuvAda-"zIta Adi kA nivAraNa karanevAle vastrAdi parigraha ko jo. niyama se tyAga detA hai, vaha zIta, uSNa, daMzamazaka Adi ke parISahoM 38 ko sahane ke lie apanI chAtI Age kara detA hai|" 5.12. parigrahatyAga se dhyAna-adhyayana nirvina parigraharahita sAdhu ke dhyAna aura adhyayana nirvighna sampanna hote haiM, isa tathya kA prakAzana karanevAlI bhagavatI-ArAdhanA kI yaha gAthA draSTavya hai saMgaparimaggaNAdI NissaMge Nathi svvvikkhevaa| jjhANa-jjheNANi tao tassa aviggheNa vccNti|| 1167 // isa gAthA ke bhAva ko aparAjita sUri ne isa prakAra spaSTa kiyA hai-"iSTa parigraha ko khojane meM kaSTa hotA hai| vaha mila bhI jAya, to usake svAmI ko DhUMDhane meM kaSTa hotA hai| svAmI mila jAya, to usase yAcanA karanI par3atI hai| yAcanA karane para mila jAya, to santoSa hotA hai, na mile to mana meM dInatA kA bhAva AtA hai| milane para usako lAnA, usakA saMskAra karanA, usakI rakSA karanA, ityAdi kAryoM ke kaSTa uThAne par3ate haiN| isa taraha parigraha aneka AkulatAoM kA ghara hai| parigraha kA tyAga kara nirgrantha bana jAne para ye saba jhaMjhaTeM nahIM rhtiiN| taba citta meM kisI prakAra kI AkulatA na hone se nirgrantha sAdhu ke dhyAna aura svAdhyAya nirvighna calate haiN| isa prakAra isa gAthA ke dvArA kahA gayA hai ki samasta tapoM meM dhyAna aura svAdhyAya pradhAna haiM aura parigraha kA tyAga unakA upAya hai|" 39 38. "duHkhopanipAte saGklezarahitatA priisshjyH|" vijayodayATIkA/bha.A./gA. 1165 / 39. "parigrahAnveSaNAdi parigrahasya svAbhilaSitasya astitvagaveSaNe kleshmstiiti| tathA tatsvAminAM, ko'sya svAmitvaM vA kvAsau avatiSThate iti / punryaacyaa| lAbhe santoSaH, alAbhe diinmnsktaa| Jain Education Interational For Personal & Private Use Only Page #95 -------------------------------------------------------------------------- ________________ a013/pra01 bhagavatI-ArAdhanA / 39 5.13. mUrchA, rAga, icchA, mamatva ekArthaka yahA~ yaha bAta dhyAna dene yogya hai ki 'mUrchA' zabda meM rAga, icchA, Asakti, mamatva Adi artha garbhita haiN| kasAyapAhuDa (bhAga 12 / pR.189) meM kahA gayA hai kAmo rAga NidANo chaMdo ya sudo ya peja doso y| NehANurAga AsA icchA mucchA ya giddhI y|| 89 // sAsada patthaNa lAlasa aviradi taNhA ya vija jibbhA y| lobhassa NAmadhejA bIsaM egaTThiyA bhnnidaa|| 90 // anuvAda-"kAma, rAga, nidAna, chanda, suta yA svata, preya, doSa, sneha, anurAga, AzA, icchA, mUrchA, gRddhi, sAzatA yA zAzvata, prArthanA, lAlasA, avirati, tRSNA, vidyA aura jihvA ye bIsa lobha ke ekArthaka nAma kahe gaye haiN|" samavAyAMga meM bhI lobha ke ye hI paryAyavAcI batalAye gaye haiM-"lobhe icchA mucchA kaMkhA gehI tiNhA bhijA abhijA kAmAsA bhogAsA jIviyAsA maraNAsA naMdI raage|" (samavAya 52) / aparAjita sUri ne bhI mamatva (mUrchA) ko rAga kA samAnArthI batalAyA hai-"mamedaM bhAvo raagH|" (vi.ttii./bh.aa./gaa.1115/pR.572)| AcArya kundakunda ne icchA ko parigraha kahA hai-'apariggaho aNiccho' (sa. saa./gaa.210)| arthAt jo icchArahita hai vaha aparigrahI hai| AcArya amRtacandra ne isakA spaSTIkaraNa apanI 'AtmakhyAti' saMjJaka TIkA meM "icchA parigrahaH" (icchA parigraha hai) kahakara kiyA hai| ___ isa prakAra rAga, icchA, lobha, mUrchA, mamatva ye ekArthaka zabda haiN| yaha bhI kahA jA sakatA hai ki 'mUrchA' zabda meM ye sabhI artha garbhita haiN| parigraha ke uparyukta vivecana se jJAta hotA hai ki bhagavatI-ArAdhanAkAra ne mUrchA aura bAhyaparigraha meM anvaya-vyatireka yA anyonyAzrayasambandha darzAyA hai| arthAt mUrchA (rAga, dehasukha kI icchA) hone para hI jIva bAhyaparigraha grahaNa karatA hai aura bAhyaparigraha hone para mUrchA kI utpatti anivAryataH hotI hai| isalie jahA~ mUrchA hai, vahA~ bAhyaparigraha bhale na ho, kintu jahA~ bAhyaparigraha hai, vahA~ mUrchA kA astitva avazya hotA hai| tadAnayanaM, tatsaMskaraNaM, tadrakSaNam ityAdikam Adizabdena gRhiitm| saGgarahite na santi sarve vyaakssepaaH| dhyAnamadhyayanaM ca vyAkSepAbhAvAt cetasi, aparigrahasya vighnamantareNa vrtte| sarveSu tapassu pradhAnayordhyAnasvAdhyAyorupAyo aparigrahatA ityAkhyAtamanayA gaathyaa|" vi.ttii./bh.aa./gaa.1167| Jain Education Interational For Personal & Private Use Only Page #96 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 40 / jainaparamparA aura yApanIyasaMgha / khaNDa 3 a013/pra01 bhagavatI-ArAdhanAkAra ke isa vivecana se siddha hai ki unake matAnusAra vastradhAraNa karanevAlA sadA mUrchAgrasta rahatA hai, ataH vaha kabhI mukta nahIM ho sktaa| mukti ke lie vastrAdi sampUrNa bAhyaparigraha kA tyAga anivArya hai| isase savastra muni, strI, gRhastha evaM paraliMgI, sabhI kI mukti kA niSedha ho jAtA hai| isa prakAra bhagavatI-ArAdhanA meM parigraha kI jo paribhASA kI gaI hai, vaha yApanIyamata ke sarvathA viruddha hai, ataH yaha grantha kisI bhI hAlata meM yApanIya kRti nahIM hai| DaoN0 sAgaramala jI ne bhI svIkAra kiyA hai ki jahA~ mUrchArUpa bhAvaparigraha ke sAtha vastrapAtrAdi dravyaparigraha kA bhI pUrNatyAga mokSa ke lie Avazyaka mAnA gayA ho, vahA~ strImukti ke sAtha gRhasthoM aura anyatairthikoM kI mukti kA niSedha svataH ho jAtA hai| unake zabda isa prakAra haiM "kintu jaba acelatA ko hI ekamAtra mokSamArga svIkAra karake mUrchAdi bhAvaparigraha ke sAtha-sAtha vastrapAtrAdi dravyaparigraha kA bhI pUrNa tyAga Avazyaka mAna liyA gayA, to yaha svAbhAvika hI thA ki strImukti ke niSedha ke sAtha hI sAtha anyatairthikoM aura gRhasthoM kI mukti kA bhI niSedha kara diyA jaay|" (jai.dha.yA.sa./ pR.412)| "abbhaMtarabAhirae savve gaMthe tumaM vivajehi" isa gAthA (1111) se spaSTa hai ki bhagavatI-ArAdhanA meM mokSa ke lie bhAvaparigraha aura dravyaparigraha donoM kA tyAga Avazyaka batalAyA gayA hai| ataH isa pramANa se to svayaM DaoN0 sAgaramala jI ke vacanoM ke anusAra bhagavatI-ArAdhanA meM savastramuni, strI, gRhastha evaM anyatIrthika kI mukti kA niSedha siddha hai| 5.14. aparigraha-mahAvrata kI vaikalpika paribhASA nahIM sampUrNa bhagavatI-ArAdhanA meM aparigrahamahAvrata meM ukta donoM parigrahoM kA tyAga pratyeka mumukSu ke lie Avazyaka batalAyA gayA hai, striyoM aura asamartha puruSoM ke lie aparigraha-mahAvrata kI koI vaikalpika paribhASA nahIM dI gaI hai| vedatraya evaM vedavaiSamya kI svIkRti SaTkhaNDAgama nAmaka 11veM adhyAya meM sapramANa darzAyA gayA hai ki yApanIyamata meM vedakaSAya ke puruSaveda, strIveda, aura napuMsakaveda ye tIna bheda nahIM mAne gaye haiM, apitu eka hI vedasAmAnya (kAmabhAva-sAmAnya) mAnA gayA hai, jo ukta mata ke anusAra puruSa, strI aura napuMsaka meM samAnarUpa se rahatA hai, jaise eka hI krodha-kaSAya strI, For Personal & Private Use Only Page #97 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhagavatI - ArAdhanA / 41 a0 13 / pra0 1 puruSa, napuMsaka tInoM meM rahatI hai| isa prakAra paccIsa kaSAyoM meM se yApanIyamata kevala teIsa kaSAyoM ko mAnya karatA hai| veda ke tIna bheda na mAnane se vedavaiSamya bhI yApanIyamata meM amAnya kiyA gayA hai / yaha digambaramata se yApanIyamata kA eka mahattvapUrNa bheda hai / kintu bhagavatI - ArAdhanA meM tInoM veda svIkAra kiye gaye haiN| dekhie - micchattavedarAgA taheva hAsAdiyA ya chaddosA / cattAri taha kasAyA caudasa abdhaMtarA gaMthA // 1112 // anuvAda - " mithyAtva, tIna prakAra kA vedajanita rAga, hAsya, rati, arati, zoka, bhaya, jugupsA aura cAra kaSAya ye caudaha antaraMga parigraha haiM / " isakI vyAkhyA meM aparAjita sUri kahate haiM - "veda- zabda se strIveda, puruSaveda aura napuMsakaveda nAma ke karmoM kA grahaNa kiyA gayA hai| inake udaya se strI-puruSa Adi meM jo pArasparika AkarSaNa utpanna hotA hai, vaha rAga hai / striyoM kA puruSoM meM rAga hotA hai, puruSoM kA striyoM meM aura napuMsakoM kA donoM meM / 40 kaSAyoM ke kSayakrama kA varNana karate hue zivArya bhagavatI - ArAdhanA meM kahate haiM-. tatto NavuMsagitthIvedaM haasaadichkkpuNvedN| kodhaM mANaM mAyaM lobhaM ca khavedi so kamaso // 2091 // 44 anuvAda- 'kSapaka navama guNasthAna meM napuMsakaveda aura strIveda tathA hAsyAdi chaha nokaSAyoM ko puruSaveda meM kSepaNa karake naSTa karatA hai, puruSaveda kA krodhasaMjvalana meM kSepaNa karake kSaya karatA hai / isI prakAra krodhasaMjvalana kA mAnasaMjvalana meM, mAnasaMjvalana kA mAyAsaMjvalana meM aura mAyAsaMjvalana kA lobhasaMjvalana meM kSepaNa karake kSaya karatA hai / anta meM bAdara kRSTi ke dvArA lobhasaMjvalana ko kRza karatA hai, jisase sUkSmalobhasaMjvalana kaSAya zeSa rahatI hai / " yahA~ tInoM vedoM kA astitva svIkAra kiyA gayA hai| zivArya ne yaha bhI kahA hai ki puruSoM ke brahmacarya ko dUSita karane vAle jo doSa striyoM meM hote haiM, vaise doSa kucha nIca puruSoM meM bhI hote haiM mahilANaM je dosA te purisANaM pi huMti NIyANaM / tatto ahiyadarA vA tesiM balasattijuttANaM // 987 // 40." vedazabdena strIpunnapuMsakavedAkhyAnAM karmaNAM grahaNam / tajjanitAH stryAdInAmanyonyaviSayarAgAH / striyaH puMsi rAgaH, puMso yuvatiSu, napuMsakasyobhayatra / " vijayodayATIkA / bha.A./gA.1112 / For Personal & Private Use Only Page #98 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 42 / jainaparamparA aura yApanIyasaMgha / khaNDa 3 a013 / pra01 anuvAda-"striyoM meM jo doSa hote haiM, ve nIca puruSoM meM bhI hote haiM athavA manuSyoM meM jo bala aura zakti se yukta haiM, unameM striyoM se bhI adhika doSa hote haiN|" isakA bhAvArtha batalAte hue paM0 sadAsukhadAsa jI likhate haiM-"kitane puruSani kA to pariNAma hI napuMsakaniteM adhika nIca hai, nitya hI bhaNDavacana bolanevAle, atihAsya svabhAva ke dhAraka haiM, rAtridina kAma kI tIvratAkU dhAre haiN| tathA puruSapaNA meM hU kitane aise haiM, je strI ke se AbharaNa, kezabhAra, dantani ke masI, kajjala-kuMkumAdika, hAvabhAva, vilAsa-vibhrama, gAna, sparzana, vacanakU dhAraNa karike ara ApakU dhanya mAne haiN| strIni kI nAIM aMga kI ceSTA, kezani kA saMskAra kare haiM, te puruSaparyAya meM hUM nIca AcaraNa ke dhAraka, tini kI saMgati kU vyabhicAriNI strI kA saMga kI nAIM tyAga kari ucca AcaraNa karanA yogya hai|"41 / / isakA abhiprAya yaha hai ki kisI-kisI puruSa meM bhI puruSoM ke sAtha ramaNa karane kI icchA hotI hai| ataH sAdhuoM ko brahmacaryavrata kI rakSA karane hetu striyoM ke samAna straiNa puruSoM se bhI dUra rahane ke lie bhagavatI-ArAdhanAkAra ne sAvadhAna kiyA hai| yaha bhagavatI-ArAdhanAkAra dvArA vaidavaiSamya kI svIkRti hai| bhagavatI-ArAdhanA meM vedatraya aura vedavaiSamya kI svIkRti yApanIyamata ke viruddha hai| koI AcArya apane hI mata kA virodha karanevAlA grantha nahIM raca sktaa| ataH siddha hai ki 'bhagavatIArAdhanA' digambarAcArya kI hI kRti hai| mAyAcAra ke pariNAma ke viSaya meM matabheda zvetAmbara Agama jJAtRdharmakathAGga ke anusAra mallI tIrthaMkara ke upAntya pUrvabhava kA jIva rAjakumAra mahAbala apane chaha mitroM ke sAtha anagAra huA aura sAtoM mitroM ne yaha pratijJA kI, ki ve eka hI barAbara tapa kareMge, koI jyAdA, koI kama nhiiN| kintu pratijJA karake mahAbala mitroM se chipAkara unase adhika tapa karane lgaa| isa mAyAcAra ke phalasvarUpa usane strIgotranAmakarma kA bandha kiyaa|2 bIsa bhAvanAoM ke 41. bhagavatI ArAdhanA/prakAzaka-vizambaradAsa mahAvIraprasAda jaina sarrApha, dehalI/ gAthA 999 / pRSTha 388 (jaina saMskRti saMrakSaka saMgha zolApura evaM hIrAlAla khuzAlacaMda dozI phalaTaNa dvArA prakAzita saMskaraNoM meM isa gAthA kA kramAMka 987 hai)| 42. "tae NaM se mahabbale aNagAre imeNa kAraNeNaM itthiyaNAmagoyaM kammaM nivvattiMsu --- / " jJAtAdharmakathAGga / adhyAya 8/pRSTha 217 / Agama prakAzana samiti, byAvara, 1981 / For Personal & Private Use Only Page #99 -------------------------------------------------------------------------- ________________ a013 / pra01 bhagavatI-ArAdhanA / 43 dvArA usane tIrthaMkara-prakRti kA bhI bandha kiyaa|3 kintu bA~dhe gaye strIgotranAmakarma kA strIparyAyarUpa phala use dUsare bhava meM nahIM milA, apitu usane jayanta nAmaka anuttara vimAna meM devaparyAya prApta kara lii|" usa devaparyAya se cyuta hone para tIrthaMkara mallIkumArI ke rUpa meM usane strIparyAya prApta kI aura mukta ho gyaa| isa prakAra mAyAcAra kA use koI duSpariNAma nahIM bhoganA pdd'aa| na to vaha ratnatraya se cyuta huA, na tIrthaMkaraprakRti ke bandha se vaMcita huA, na AgAmI bhava meM usane duHkhamaya strIparyAya prApta kii| jaba tIsare bhava meM vaha strI huA, taba strI zarIra ke sAtha use atyanta mahimAmayI tIrthaMkaraparyAya prApta huI, jisameM duHkha kA nAmonizA~ nahIM thA, balki mokSa kI sampUrNa sAmagrI upalabdha thii| mahAbala kI paryAya meM mAyAzalya rahate hue bhI vaha vratI banA rahA, 'niHzalyo vratI' (ta.sU.7 / 18) kA niyama usa para lAgU nahIM huaa| kintu, bhagavatI-ArAdhanA meM puSpadantA nAmaka AryikA kI kathA hai| vaha mAyAcAra karatI hai, to ratnatraya se bhraSTa ho jAtI hai aura marakara dUsare hI bhava meM sAgaradatta nAma ke vaNika ke yahA~ mahAdurgandhadehavAlI pUtimukhI nAma kI dAsI banatI hai|5 mAyAcAra ke pariNAma ke viSaya meM yaha matabheda bhagavatI-ArAdhanA ko yApanIyamAnya zvetAmbaraAgamoM kA pratipakSI siddha karatA hai| guNasthAnAnusAra karmakSaya kA nirUpaNa bhagavatI-ArAdhanA ke yApanIyagrantha na hone kA eka anya pramANa hai usameM guNasthAnasiddhAnta kI uplbdhi| SaTkhaNDAgama ke adhyAya meM sapramANa darzAyA gayA hai ki yaha siddhAnta zvetAmbaroM aura yApanIyoM ko mAnya nahIM hai, kyoMki yaha unake savastramukti, strImukti, gRhasthamukti aura paraliMgimukti ke siddhAntoM ke viruddha hai| guNasthAna-siddhAnta ke anusAra guNasthAnakrama se hI karmoM kA kramika kSaya hotA hai aura caudahaveM guNasthAna ke anta meM sampUrNa karma kSaya ko prApta hote haiN| 43. "imehi ya vIsAehi ya kAraNehi AseviyabahulIkaehiM titthayaranAmagoyaM kammaM nivvattiMsu taM jhaa...|" vahI / adhyAya 8/ pRSTha 217 / 44. "taeM NaM te mahabbalapAmokkhA satta aNagArA -- jayaMte vimANe devattAe uvvnnaa|" vahI / adhyAya 8/ pRSTha 220 / 45. pabbhaTTabodhilAbhA mAyAsalleNa Asi puudimuhii| dAsI sAgaradattassa puSpadaMtA hu viradA vi|| 1280 // bhgvtii-aaraadhnaa| isakI kathA 'bRhatkathAkoza' meM kramAMka 110 para hai| For Personal & Private Use Only Page #100 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 44 / jainaparamparA aura yApanIyasaMgha / khaNDa 3 a0 13 / pra0 1 dezavirata - guNasthAnavartI zrAvaka ke bAlapaNDitamaraNa kA lakSaNa aura phala batalAte hue bhagavatI - ArAdhanAkAra kahate haiM-- AlocidaNisallo saghare - cevAruhitu saMthAraM / jadi maradi desavirado taM vuttaM vemANiesa kappovagesu NiyameNa NiyamA sijjhadi ukkassaeNa vA 2080 // anuvAda - " yadi dezavirata ( zrAvaka) vidhipUrvaka AlocanA karake, mAyA, mithyAtva aura nidAna zalyoM se mukta hokara apane ghara meM saMstara para ArUr3ha hokara maratA hai, to use bAlapaNDitamaraNa kahate haiM / ( 2078 ) / vaha zrAvaka marakara niyama se saudharmAdi kalpopanna vaimAnika devoM meM utpanna hotA hai aura adhika se adhika sAta bhavoM meM nizcitarUpa se mukta ho jAtA hai / " (2080) / bAlapaMDidayaM // 2078 // isa kathana se spaSTa hai ki gRhiliMga se mukti nahIM hotI / gRhastha yadi baddhAyuka nahIM hai, to apane aNuvratAdi ke dvArA niyama se devagati hI prApta karatA hai| isa taraha guNasthAna siddhAnta mithyAdRSTi guNasthAna se lekara saMyatAsaMyata (paMcama) guNasthAna taka ke jIvoM kI mukti kA niSedhaka hai| isase anyaliMgI kI bhI mukti kA niSedha ho jAtA hai, kyoMki vaha mithyAdRSTi - guNasthAna meM sthita hotA hai / 46 granthakAra bhagavatI ArAdhanA meM Age kahate haiM / tassa uvavAdo sattamammi bhave // sAhU huttacA vaTTaMto appamattakAlammi / jjhANaM uvedi dhammaM paviTTukAmo khavagaseTiM // 2082 // 46. ekkaM pi akkharaM jo arocamANo marejja jiNadiTThe / arocaMto // so vi kujoNi- NivuDDo kiM puNa savvaM padamakkharaM ca ekkaM pi jo Na rocedi sesaM rocaMto vi hu micchAdiTThI saMjoyaNAkasAe khavedi jhANeNa teNa so paDhamaM / micchattaM sammissaM kameNa sammattamavi ya tado // 2086 // anuvAda - " zAstroktamArga para calatA huA sAdhu kSapakazreNI para ArUr3ha hone kI icchA se apramattaguNasthAna meM dharmadhyAna karatA hai| dharmadhyAna se vaha pahale anantAnubandhI krodha, mAna, mAyA aura lobha kA kSaya karatA hai, tatpazcAt kramazaH mithyAtva, samyagmithyAtva aura samyaktva prakRtiyoM kaa| isa prakAra sAta prakRtiyoM kA kSaya kara kSAyika samyagdRSTi suttaNiddidvaM / muNeyavvo // 61 // bhagavatI - ArAdhanA / 38 // bhagavatI - ArAdhanA / For Personal & Private Use Only Page #101 -------------------------------------------------------------------------- ________________ a0 13 / pra01 bhagavatI-ArAdhanA / 45 hotA hai| usake bAda kSapakazreNI para ArUr3ha hone ke lie apramattaguNasthAna meM adhaHpravRttakaraNa karatA hai|" isa kathana se spaSTa hotA hai ki cauthe se lekara sAtaveM guNasthAna taka kisI bhI guNasthAna meM kevala darzanamohanIya kI ukta tIna prakRtiyoM aura cAritramohanIya kI anantAnubandhI krodhAdi cAra prakRtiyoM kA kSaya ho sakatA hai, anya kisI bhI prakRti kA nhiiN| cAritramohanIya kI 21 prakRtiyA~ aura zeSa sAta karmoM kI sabhI prakRtiyA~ vidyamAna rahatI haiN| isase bhI siddha hai ki guNasthAnasiddhAnta ke anusAra gRhiliMgI evaM anyaliMgI kI mukti nahIM ho sktii| isake atirikta yahA~ kevala sAdhu ko hI apramattaguNasthAnavartI evaM kSapakazreNI para ArUr3ha hone kA abhilASI kahA gayA hai, AryikA ko nhiiN| AcArAMga aura kalpasUtra Adi zvetAmbara AgamoM meM to bhikkhu ke sAtha bhikkhuNI8 aura nirgrantha ke sAtha nirgranthI 9 donoM kA ullekha karake hI samAna AcAraniyamoM ke pAlana kA upadeza diyA gayA hai| bhagavatI-ArAdhanA ke uparyukta prasaMga meM tathA anyatra aisA nahIM kiyA gayA hai| isase spaSTa hai ki bhagavatIArAdhanAkAra ko strImukti mAnya nahIM hai| isa taraha guNasthAnasiddhAnta strImukti kA bhI niSedhaka hai| Age ke guNasthAnoM meM karmaprakRtiyoM ke kSaya kA krama batalAte hue bhagavatIArAdhanAkAra kahate haiM :: adha khavayaseDhimadhigamma kuNai sAdhU apuvvakaraNaM so| hoi tamapuvvakaraNaM kayAi appttpuvvNti|| 2087 // aNivittikaraNaNAmaM NavamaM guNaThANayaM ca adhigmm| NihANiddA payalApayalA tadha thINagiddhiM c|| 2088 // NirayagadiyANupuTviM NirayagadiM thAvaraM ca suhamaM c| sAdhAraNAdavujjovatirayagadiM aannupuvviie|| 2089 // iga-viga-tiga-caturiMdiyaNAmAI tadha tirikkhgdinnaamN| khavayittA majjhille khavedi so aTThavi ksaae|| 2090 // 47. kSAyikasamyagdRSTibhUtvA kSapakazreNyadhirohaNAbhimukho'dhaHpravRttakaraNamapramattasthAne prtipdy---|" _ vijayodayATIkA / bha.A./ gA.2086 / 48. "se bhikkhU vA bhikkhuNI vA gAhAvaikulaM jAva---" AcArAMga 2/1/1 / 2-9 / 49. "vAsAvAsaM pajjosaviyANaM no kappai niggaMthANa vA niggaMthINa vA / " kalpasUtra / sUtra 262-289 / For Personal & Private Use Only Page #102 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 46 / jainaparamparA aura yApanIyasaMgha / khaNDa 3 a013 / pra01 tatto NavaMsagitthIvedaM haasaadichkkpuNvedN| kodhaM mANaM mAyaM lobhaM ca khavedi so kmso|| 2091 // adha lobhasuhumakiTTi vedaMto suhmsNpraayttN| pAvadi pAvadi ya tathA taNNAmaM saMjamaM suddhaM // 2092 // to so khINakasAo jAyadi khINAsu lobhkittttiisu| eyattavitakkAvIcAraM to jjhAdi so jjhaannN|| 2093 // jhANeNa ya teNa adhakkhAdeNa ya saMjameNa ghaadedi| sesA ghAdikammANi samaM avaraMjaNANi tdo|| 2094 // NihApacalA ya duve ducarimasamayammi tassa khiiyNti| sesANi ghAdikammANi carimasamayammi khiiyNti|| 2096 // tatto NaMtarasamae uppajadi svvpjynnibNdhN| kevalaNANaM suddhaM tadha kevaladasaNaM cev|| 2097 // anuvAda "adhaHpravRttakaraNa dvArA kSapakazreNI para ArUr3ha hokara sAdhu apUrvakaraNa karatA hai| use apUrvakaraNa isalie kahate haiM ki usa sAdhu ne isa prakAra ke pariNAma kabhI bhI nIce ke guNasthAnoM meM prApta nahIM kiye the|" (2087) / "tatpazcAt vaha sAdhu anivRttikaraNa nAmaka navama guNasthAna ko prApta kara nidrAnidrA, pracalApracalA, styAnagRddhi, narakagatyAnupUrvI, narakagati, sthAvara, sUkSma, sAdhAraNa, Atapa, udyota, tiryaggatyAnupUrvI, ekendriyajAti, dvIndriyajAti, trIndriyajAti, caturindriyajAti aura tiryaggati, ina solaha karmaprakRtiyoM kA kSaya karake madhya kI ATha kaSAyoM (apratyAkhyAnAvaraNa aura pratyAkhyAnAvaraNa krodha, mAna, mAyA, lobha) kA kSaya karatA hai|" (2088-2090) / ___ "phira usI navama guNasthAna meM kramaza: napaMsakaveda, strIveda, hAsya, rati, arati, zoka, bhaya, jugupsA, puruSaveda aura saMjvalana-krodha-mAna-mAyA kA kSaya karatA hai| anta meM saMjvalana-lobha kA kSaya karatA hai|" (2091) / (kSaya kA krama isa prakAra hai-pahale napuMsakaveda aura strIveda kA kramazaH nAza karatA hai, phira hAsyAdi chaha nokaSAyoM ko puruSaveda meM kSepaNa karake naSTa karatA hai| puruSaveda ko krodha-saMjvalana meM, krodha-saMjvalana ko mAna-saMjvalana meM, mAna-saMjvalana ko mAyA-saMjvalana meM aura mAyA-saMjvalana ko lobha-saMjvalana meM kSepaNa karake kSINa karatA hai| aMta meM bAdarakRSTi ke dvArA lobha-saMjvalana ko kRza karatA hai, jisase sUkSma lobha-saMjvalana kaSAya zeSa rahatI hai| s.si./10/1)| Jain Education Interational For Personal & Private Use Only Page #103 -------------------------------------------------------------------------- ________________ a013/pra01 bhagavatI-ArAdhanA / 47 "tatpazcAt sUkSmakRSTirUpa lobha kA vedana karatA huA sUkSmasAmparAya nAmaka dasaveM guNasthAna ko prApta hotA hai, jahA~ use sUkSmasAmparAya-saMyama kI upalabdhi hotI hai| dasaveM guNasthAna ke anta meM sUkSma lobhakRSTi kA kSaya hotA hai aura sAdhu kSINakaSAyanAmaka 12veM guNasthAna meM pahu~catA hai| vahA~ ekatvavitarkAvIcAra nAmaka zukladhyAna aura yathAkhyAtacAritra ke dvArA zeSa ghAtikarmoM kA. kSaya karatA hai, jo jIva ke anyathAbhAva meM kAraNa hote haiN|"50 kSINakaSAya guNasthAna ke upAntya samaya meM nidrA aura pracalA kA vinAza hotA hai tathA antima samaya meM zeSa ghAtI karmoM (pA~ca jJAnAvaraNoM, cAra darzanAvaraNoM aura pA~ca antarAya karmoM) kaa| usI samaya zuddhakevalajJAna aura zuddhakevaladarzana utpanna hote haiN|" (2092-2097) / isake bAda uttara gAthAoM meM aghAtIkarmoM ke kSaya kA krama batalAte hue bhagavatIArAdhanAkAra likhate haiM "kevalajJAna kI prApti ke anantara jaba taka zeSa karmoM kI tathA anubhUyamAna manuSyAyu kI samApti nahIM hotI, taba taka kevalajJAnI vihAra karate rahate haiN| ve cAritra ko baDhAte hae adhika se adhika kucha kama eka pUrvakoTi taka aura kama se kama antarmuhUrtamAtra kAla taka vihAra karate haiN| phira aghAtI karmoM ko naSTa karane ke lie satyavacanayoga, anubhayavacanayoga, satyamanoyoga, anubhayamanoyoga, audArika-kAyayoga, audArika-mizrakAyayoga tathA kArmaNa-kAyayoga kA nigraha prAraMbha karate haiN| utkarSa se chaha mAsa Ayu zeSa rahane para jo kevalajJAnI hote haiM, ve samuddhAta avazya karate haiM, zeSa kevalajJAnI karate bhI haiM, nahIM bhI karate haiN| jinake nAmakarma, gotrakarma aura vedanIyakarma kI sthiti Ayukarma ke samAna hotI hai, ve sayogakevalI jina samuddhAta kiye binA zailezI avasthA ko prApta hote haiN| kintu jinake Ayukarma kI sthiti kama hotI hai aura nAma, gotra tathA vedanIya karmoM kI sthiti adhika hotI hai, ve samuddhAta karake hI zailezI avasthA prApta karate haiM, arthAt ayogakevalI hote haiN| ve antarmuhUrta Ayu zeSa rahane para sayogakevalI-avasthA meM cAroM karmoM kI sthiti samAna karane ke lie samudghAta karate haiN|" (bh.aa./gaa.2101-2106)| "jaise gIlA vastra phailA dene para zIghra sUkha jAtA hai, utanI jaldI ikaTThA rakhA huA nahIM sUkhatA, karmoM kI bhI dazA vaisI hI hai| AtmapradezoM ke phailAva se sambaddhakarma kI sthiti binA bhoge ghaTa jAtI hai| samuddhAta se sthitibandha kA kAraNabhUta sneha guNa naSTa ho jAtA hai, jisake phalasvarUpa zeSa karmoM kI sthiti ghaTa jAtI hai| isa prakAra nAma, gotra aura vedanIya karmoM kI sthiti Ayu ke samAna karake mukti kI 50."avaraMjaNANi jiivsyaanythaabhaavkaarnnaani|" vijayodayATIkA / bha.A. / gA.2094 / Jain Education Interational For Personal & Private Use Only Page #104 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 48 / jainaparamparA aura yApanIyasaMgha / khaNDa 3 a013/pra01 ora bar3hanevAle sayogakevalI jina yogoM kA nirodha karate haiN| yoganirodha kA krama isa prakAra hai-sthUlakAyayoga meM sthita hokara bAdaravacanayoga aura bAdaramanoyoga ke rokate haiM aura sUkSmakAyayoga meM sthita hokara sthUlakAyayoga ko rokate haiN| isI prakAra sUkSmakAyayoga ke dvArA sUkSma manoyoga aura sUkSmavacanayoga ko rokakara sayogakevarla jina sUkSmakAyayoga meM sthita hote haiN| sUkSmalezyA ke dvArA sUkSmakAyayoga se ve sAtAvedanIra karma kA bandha karate haiM tathA sUkSmakriya nAmaka tIsare zukladhyAna ko dhyAte haiN| usa zukladhyAna ke dvArA sUkSmakAyayoga kA nirodha karake ve zailezI avasthA prApta kara le haiN| taba AtmA ke pradezoM ke nizcala ho jAne se unheM karmabandha nahIM hotaa| usa samaya ayogakevalI hokara ve manuSyagati, paJcendriyajAti, paryApti, Adeya, subhaga, yaza:kIrti sAtA yA asAtAvedanIya, trasa, bAdara, uccagotra aura manuSyAyu, ina gyAraha karmaprakRtiyaM ke udaya kA bhoga karate haiN| yadi ve tIrthaMkara hote haiM to tIrthaMkaraprakRti-sahita bArA prakRtiyoM kA anubhava karate haiN|" (bha.A./ gaa.2107-16)| "tatpazcAt ayogakevalI jina parama-audArika, taijasa aura kArmaNa ina tIna zarIraM ke bandhana se chUTane ke lie samucchannakriya-apratipAtI nAmaka caturtha zukladhyAna kara haiN| isa dhyAna kA kAla 'a i u R lu' ina pA~ca hrasva mAtrAoM ke uccAraNakA ke barAbara hotA hai| isake dvArA ve ayogakevalI guNasthAna ke upAntya samaya meM bina udIraNA ke 72 karmaprakRtiyoM kA kSaya kara dete haiM aura antima samaya meM tIrthaMka kevalI 12 prakRtiyoM kA tathA sAmAnya kevalI 11 prakRtiyoM kA kSaya karate haiN| nAmakara kA kSaya hone se taijasa-zarIrabandha kA bhI kSaya ho jAtA hai, aura Ayukarma kA kSara hone se audArika-zarIrabandha kA bhI kSaya ho jAtA hai| isa prakAra bandhana se mutta huA jIva bandhanamukta eraNDa-bIja ke samAna Upara kI ora jAtA hai|" (bha.A. gaa.2117-21)| isa vistRta varNana meM bhagavatI-ArAdhanAkAra ne spaSTa kiyA hai ki karmoM ka kSaya guNasthAnakrama se hotA hai aura sampUrNa karma ayogakevalI nAmaka caudahaveM guNasthAke anta meM kSINa hote haiN| anyaliMgiyoM ke mithyAdRSTiguNasthAna hI hotA hai aura gRhasthaM ke mithyAdRSTi guNasthAna se lekara saMyatAsaMyata taka pA~ca guNasthAna hote haiN| tathA puruSa hI saMyataguNasthAna ko prApta hotA hai, strI nhiiN| isa taraha guNasthAnasiddhAnta anyaliMgiyoM gRhiliMgiyoM, savastramuniyoM tathA striyoM kI mukti kA niSedhaka hai, jo yApanIyamata ve viruddha hai| bhagavatI-ArAdhanA meM isa yApanIyamata-virodhI guNasthAna-siddhAnta kI upasthiti se siddha hai ki yaha yApanIyaparamparA kA grantha nahIM hai, apitu digambaraparampara kA grantha hai| For Personal & Private Use Only Page #105 -------------------------------------------------------------------------- ________________ a013/pra01 bhagavatI-ArAdhanA / 49 mUlaguNoM aura uttaraguNoM kA vidhAna bhagavatI-ArAdhanA meM muni ke lie mUlaguNoM aura uttaraguNoM kA vidhAna kiyA gayA hai| yathA jadi mUlaguNe uttaraguNe ya kassai virAhaNA hoj| paDhame vidie tadie cautthae paMcame ca vde|| 586 // isakI TIkA karate hue aparAjita sUri ne mUlaguNoM meM cAritra arthAt ahiMsAdi mahAvratoM kA evaM uttaraguNoM meM anazanAdi tapoM kA samAveza kiyA hai, jaisA ki unake nimnalikhita vacanoM se sUcita hotA hai "yadi mUlaguNe uttaraguNe ca kasyacidvidyate mUlaguNe, cAritre, tapasi vA anazanAdAvuttaraguNe aticAro bhavet ahiMsAdike vrte|" (vi.TI./ gaa.586)| mUlaguNoM aura uttaraguNoM kA yaha vibhAjana digambara-matAnusAra hai| zvetAmbaramata meM mUlaguNa 27 mAne gaye haiM tathA aneka mUlaguNa digambaramAnya mUlaguNoM se bhinna haiN| isake atirikta unake granthoM meM uttaraguNoM kA ullekha nahIM miltaa| zvetAmbaramAnya mUlaguNoM kA varNana mUlAcAra ke adhyAya meM draSTavya hai| yataH yApanIya zvetAmbara-AgamoM ko pramANa mAnate the, ataH bhagavatI-ArAdhanA meM varNita mUlaguNa aura uttaraguNa yApanIyamAnyatA ke viruddha haiN| isase siddha hotA hai ki vaha yApanIyoM kA nahIM, apitu digambaroM kA grantha hai| loca ke hI dvArA kezatyAga kA niyama bhagavatI-ArAdhanA meM sAdhu ke lie loca ke hI dvArA kezatyAga kA vidhAna kiyA gayA hai, chure yA kaiMcI se muNDana karAne kA vikalpa nahIM hai| loca se kezatyAga ke guNa batalAte hue granthakAra kahate haiM-"kezaloca se AtmA damita hotA hai, sukha meM Asakta nahIM hotA aura svAdhIna, nirdoSa tathA mamatvarahita ho jAtA hai| loca karane se dharma meM zraddhA pradarzita hotI hai| loga socate haiM ki isakI dharma meM bahuta zraddhA hai, yadi na hotI to itanA duHsaha kaSTa kyoM sahatA? isase dUsaroM ke mana meM bhI dharma ke prati zraddhA utpanna hotI hai aura bar3hatI hai| isa taraha upabRMhaNa nAmaka guNa bhI vikasita hotA hai| loca se kAyakleza nAmaka ugra tapa hotA hai aura anya Jain Education Interational For Personal & Private Use Only Page #106 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 50 / jainaparamparA aura yApanIyasaMgha / khaNDa 3 a013 / pra01 duHkhoM ko sahane kI zakti AtI hai| duHkha sahana karane se azubha karmoM kI nirjarA hotI hai|" 51 kintu zvetAmbaragrantha kalpasUtra meM loca ko anivArya nahIM batalAyA gayA hai| bhikSubhikSuNiyA~ kaiMcI aura chure se bhI muNDana karA sakatI haiN| usameM kahA gayA hai-"varSAvAsa meM rahe hue sAdhuoM aura sAdhviyoM ko mastaka para gAya ke roma ke barAbara bhI keza uga Ane para paryuSaNa (ASAr3hI caumAsI se pacAsaveM dina kI rAtri) kA ullaMghana nahIM karanA caahie| isase pahale hI ustare se muMDana athavA luMcana karake kezarahita ho jAnA caahie| pandraha-pandraha dinoM meM bAloM kA vyaparopaNa karanA caahie| ustare se muNDita honevAle ko mAsa-mAsa meM muMDana karAnA cAhie, kaiMcI se muMDana karAnevAle ko pandraha-pandraha dinoM meM tathA luMcana karanevAle ko chaha mAha meM luMcana karanA cAhie aura sthaviroM ko sAMvatsarika loca karanA caahie|"52 isa taraha eka paramparA meM kezaloca kI anivAryatA aura dUsarI meM ananivAryatA donoM meM mahAn cAritrika bheda kA dyotana karatI haiN| yApanIyasampradAya zvetAmbara-AgamoM ko pramANa mAnatA thaa| kalpasUtra kI usameM bahuta mAnyatA thii| zrutasAgara sUri ne likhA hai ki ve kalpasUtra kA vAcana karate the|53 isase prakaTa hai ki yApanIya bhI kezaloca ko anivArya nahIM mAnate the| unake mata meM bhI muni ustare yA kaiMcI se muNDana karavA sakate the| yApanIyamata se yaha saiddhAntika bhinnatA bhagavatI-ArAdhanA ko yApanIyaparamparA kA grantha siddha nahIM krtii| dharma meM zraddhA ke upabRMhaNa, kAyakleza tapa ke anuSThAna, 51. ka- appA damido loeNa hoi Na suhe ya sNgmuvyaadi| sAdhINadA ya NiddosadA ya dehe ya nnimmmdaa|| 90 // ANakkhidA ya loceNa appaNo hodi dhammasaGghA y| uggo tavo ya loco taheva dukkhassa sahaNaM c|| 91 // bhgvtii-aaraadhnaa| kha- "mahatI dharmasya zraddhA'nyathA kathamidaM duHsahaM klezamArabhata iti / Atmano dharmazraddhAprakAzanena parasyApi dharmazraddhAjananopabRMhaNaM kRtaM bhvti|--- ugraM ca tapaH kAyaklezAkhyaM duHkhAnta rANi ca shte|--- duHkhasahanAnnirjarA bhvtyshubhkrmnnaam|" vi.TI./bha.A./gA.91 / ga- loca = luJcana, kezoM ko hAtha se ukhaadd'naa| 'loca' saMskRta zabda bhI hai "tathA ceyamadoSA lockriyaa|" vijayodayATIkA / bha.A. / gA.90/ pR.125 / 52. "vAsAvAsaM pajjosaviyANaM no kappai niggaMthANa vA niggaMthINa vA paraM pajjosavaNAo goloma ppamANamitte vi kese taM rayaNiM uvaaynnaavitte| ajeNaM khuramuMDeNa vA lukka-siraeNa vA hoyavvaM siyaa| pakkhiyA ArovaNA, mAsie khuramuMDae , addhamAsie kattarimuMDe, chammAsie loe, saMvaccharie vA therkppe|" kalpasUtra / prAkRta bhAratI jayapura / sUtra 283 / 53. "yApanIyAstu vesarA gardabhA ivobhayaM manyante, ratnatrayaM pUjayanti, kalpaM ca vaacynti"| ___ daMsaNa-pAhuDa / TIkA / gAthA 11 / Jain Education Interational For Personal & Private Use Only Page #107 -------------------------------------------------------------------------- ________________ a013 / pra01 bhagavatI-ArAdhanA / 51 duHkhasahana ke abhyAsa evaM azubhakarmoM kI nirjarA ke uddezya se kezaloca kI anivAryatA kA vidhAna use digambaraparamparA kA hI grantha siddha karatA hai| mAMsa, madhu aura madya kA sarvathA niSedha bhagavatI-ArAdhanA meM kahA gayA hai ki makkhana, madya, mAMsa aura madhu ye cAra mahAvikRtiyA~ (citta meM mahAn vikAra utpanna karane vAle kAraNa) haiN| inake bhakSaNa se gRddhi, prasaMga (bAra-bAra unhIM meM pravRtti), darpa aura asaMyama kI utpatti hotI hai| sarvajJa kI AjJA ke prati AdaravAn , pApabhIru aura tapa meM ekAgratA kA abhilASI jIva ina mahAvikRtiyoM ko sallekhanA grahaNa karane ke bahuta pahale hI jIvanaparyanta ke lie chor3a cukA hotA hai|4 eSaNAsamiti kI vyAkhyA karate hue aparAjita sUri kahate haiM-"sAdhu TUTe-phUTe karachula Adi se diyA huA athavA kapAla, jUThe pAtra tathA kamalapatra yA kadalIpatra Adi meM rakhakara diyA huA AhAra grahaNa na kre| mAMsa, madhu , makkhana evaM sAbuta (akhaNDita) phala grahaNa na kare tathA mUla, patra, aMkurita anna aura kanda grahaNa na kre| inase jo bhojana chU gayA ho, use bhI grahaNa na kre|"55 kintu kalpasUtra meM ina mahAvikRtiyoM ko kevala bAra-bAra khAne kA niSedha kiyA gayA hai, sarvathA khAne kA nhiiN| dekhie "vAsAvAsaM pajosaviyANaM no kappati niggaMthANa vA niggaMthINa vA haTThANaM AroggANaM baliyasarIrANaM imAo nava rasavigaIo abhikkhaNaM abhikkhaNaM AhArittae, taM jahA-khIre, dahi, navaNIyaM, sappiM, tillaM, guDaM, mahuM, majaM, mNsN|" (sUtra 236) / anuvAda-"varSAvAsa meM zramaNoM aura zramaNiyoM ko, jo hRSTa-puSTa hoM, nIroga hoM, baliSTha zarIravAle hoM, unheM dUdha, dahI, makkhana, ghI, tela, gur3a, madhu, madya 54. cattAri mahAviyaDIo hoMti nnvnniidmjjmNsmhuu| kaMkhA-pasaMga-dappA'saMjamakArIo edaao|| 215 // ANAbhikaMkhiNAvajjabhIruNA tbsmaadhikaamenn| tAo jAvajjIvaM NijjUDhAo purA cev|| 216 // bhgvtii-aaraadhnaa| 55. "na khaNDena bhinnena vA kaDakacchukena dIyamAnaM, kapAlocchiSTabhAjane padmakadalIpatrAdibhAjane nikSipya dIyamAnaM vA mAMsaM, madhu , navanItaM, phalam adAritaM, mUlaM, patraM, sAGkaraM, kandaM ca vrjyet| tatsaMspRSTAni siddhAnyapi---na dadyAnnakhAdenna spRshecc|" vijayodayATIkA/bha.A./gA.1200/ pR.609| Jain Education Interational For Personal & Private Use Only Page #108 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 52 / jainaparamparA aura yApanIyasaMgha / khaNDa 3 a013 / pra01 aura mAMsa, ina nau rasa-vikRtiyoM (cittavikArotpAdaka rasoM) ko bAra-bAra nahIM khAnA caahie|" 56 yahA~, madya, mAMsa, madhu aura navanIta ko kabhI bhI na khAne kA upadeza diyA jAnA cAhie thA, jo nahIM diyA gyaa| kevala bAra-bAra khAne kA niSedha kiyA gayA hai, vaha bhI kevala varSAvAsa meN| isase spaSTa hai ki kalpasUtra zramaNa aura zramaNiyoM ko varSAvAsa meM kabhI-kabhI madya, mAMsa aura madhu khAne kI anumati detA hai, bArabAra nhiiN| kintu varSAvAsa ke bAda bAra-bAra khAne para koI pratibandha nahIM hai| na kevala kalpasUtra meM, AcArAMga,57 jJAtRdharmakathA, nizIthasUtra, dazavaikAlika Adi meM bhI uparyukta padArthoM ke bhakSaNa kI anumati dI gaI hai| jJAtRdharmakathA meM zailaka rAjarSi (jo rAjA se muni bana gaye the) kI kathA hai| eka bAra ve bImAra par3a gye| unake putra rAjA maMDuka ne cikitsakoM ko bulAyA aura AjJA dI ki tuma rAjarSi zailaka kI prAsuka aura eSaNIya auSadha, bheSaja evaM bhojana-pAna se cikitsA kro| taba cikitsakoM ne sAdhu ke yogya auSadha, bheSaja evaM bhojanapAna se unakI cikitsA kI aura madyapAna karane kI salAha dii| rAjarSi ne vaisA hI kiyaa| phalasvarUpa sAdhu ke yogya auSadha, bheSaja, bhojana-pAna tathA madya ke sevana se zailaka rAjarSi kA rogAtaGka zAnta ho gyaa| kintu ve svAdiSTa bhojana aura madyapAna meM atyanta Asakta aura mUrcchita. ho gye|58 mAnanIya paM0 dalasukhabhAI mAlavaNiyA (prasiddha zvetAmbara vidvAn) nizItha : eka adhyayana meM sAdhu ke mAMsAdi grahaNa ke viSaya meM zAstrIya vidhAna ko spaSTa karate hue likhate haiM "vastuvicAra meM yaha spaSTa hai ki sAdhu ke lie yaha utsargamArga hai ki vaha madya-mAMsa Adi vastuoM ko AhAra meM na le| arthAt ukta doSapUrNa vastuoM kI 56. anuvAdaka-mahopAdhyAya vinayasAgara jI / kalpasUtra / prakAzaka-prAkRta bhAratI, jypur| 57. AcArAMga/dvitIya zrutaskandha/adhyayana 1/uddezaka 10/sUtra 58/sampAdaka paM. basantIlAla nalavAyA / prakAzaka-dharmadAsa jainamitramaNDala, ratalAma/1982 ii.| 58. "tae NaM tegicchiyA maMDueNaM raNNA evaM vuttA samANA haTThatuTThA selayassa rAyarisissa ahA pavittehiM osaha-bhesaja-bhatta-pANehiM tegicchaM aautttteti| majjapANayaM ca se uvdisNti| tae NaM tassa selayassa ahApavittehiM jAva majjapANeNaM rogAyaMke uvasaMte hotthA, haDhe jAva baliyasarIre (galiyasarIre) jAe vvgyrogaayNke| tae NaM se selae taMsi rogAyakaMsi uvasaMtaMsi samANasi, taMsi vipulaMsi asaNa-pANa-khAima-sAimaMsi majapANae ya mucchie gaDhie giddhe --- / " jJAtAdharmakathAMga/adhyayana 5, zailaka/anuvAdaka : madhukara muni/Agama prakAzana samiti, byAvara, rAjasthAna / pRSTha 185 / For Personal & Private Use Only Page #109 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhagavatI - ArAdhanA / 53 a0 13 / pra0 1 gaveSaNA na kare aura kabhI koI detA hai, to kaha de ki ye vastue~ mere lie akalpya haiM / 59 aura yaha bhI spaSTa hai ki bhikSu kA utsargamArga to yahI hai ki piNDaiSaNA ke niyamoM kA yathAvat pAlana kare / arthAt apane lie banI koI bhI cIja na grahaNa kare / tAratamya kA prazna to apavAdamArga meM upasthita hotA hai ki jaba apavAdamArga kA avalambana karanA ho, taba kyA kare? kyA vaha vastu ko mahattva de yA niyamoM ko ? nizItha meM rAtribhojanasambandhI apavAdoM ke varNana-prasaMga meM jo kahA gayA hai, vaha prastuta meM nirNAyaka ho sakatA hai / ata eva yahA~ usakI carcA kI jAtI hai| kahA gayA hai ki dvIndriya se lekara paMcendriya taka kA mAMsa ho, to alpendriya jIvoM kA mAMsa lene meM kama doSa hai aura uttarottara adhikendriya jIvoM kA mAMsa grahaNa karane meM uttarottara adhika doSa hai| jahA~ ke logoM ko yaha patA ho ki 'jainazramaNa mAMsa nahIM lete' vahA~ AdhAkarmadUSita anya AhAra lene meM kama doSa hai aura mAMsa lene meM adhika doSa, kyoMki paricita janoM ke yahA~ se mAMsa lene para nindA hotI hai / kintu jahA~ ke logoM ko yaha jJAna nahIM hai ki 'jaina zramaNa mAMsa nahIM khAte' vahA~ mAMsa kA grahaNa karanA acchA hai aura AdhAkarma- dUSita AhAra lenA adhika doSAvaha hai, kyoMki AdhAkarmika AhAra lene meM jIvaghAta hai| ataeva aise prasaMga meM sarvaprathama dvIndriya jIvoM kA mAMsa le, usake abhAva meM kramazaH trIndriya Adi kA / isa viSaya meM svIkRta sAdhuveza meM hI lenA yA veSa badalakara isakI bhI carcA hai / 6deg ukta samagra carcA kA sAra yaha hai ki jahA~ apanI AtmasAkSI se hI nirNaya karanA hai aura lokApavAda kA kucha bhI Dara nahIM hai, vahA~ gocarI-sambandhI niyamoM ke pAlana kA hI adhika mahattva hai| arthAt auddezika phalAhAra kI apekSA mAMsa lenA, nyUnadoSAvaha samajhA jAtA hai - aisI sthiti meM sAdhaka kI ahiMsA kama dUSita hotI hai| yaha bhI spaSTa kara diyA gayA hai ki jaba phAsuga - acitta vastu mAMsAdi kA sevana bhI apane balavIrya kI vRddhi ke nimitta karanA aprazasta hai, to jo AdhAkarmAdi doSa se dUSita avizuddha bhojana karatA hai, usakA to kahanA hI kyA ? 61 arthAt vaha to aprazasta hai hii| isase yaha bhI siddha hotA hai ki mAMsa ko bhI phAsuga--acitta mAnA gayA hai / " 62 mAlavaNiyA jI Age likhate haiM- " nizItha sUtra (11-80) meM, yadi bhikSu mAMsabhojana kI lAlasA se upAzraya badalatA hai, to usake lie prAyazcitta kA vidhAna hai| 59. dazavaikAlika 5.73, 74, gA. 73 ke ' puggala' zabda kA artha mAMsa hai| isakA samarthana nizIthacUrNi se bhI hotA hai - gAthA 238, 288, 6100 / 'nizItha : eka adhyayana / pAdaTippaNI / pRSTha 62 / 60. nizItha / gAthA 436-39, 443-447 / 61. nizItha / cUrNi gAthA 469 / 62. nizItha : eka adhyayana (nizIthasUtra pIThikA) / pRSTha 62-63 / For Personal & Private Use Only Page #110 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 54 / jainaparamparA aura yApanIyasaMgha / khaNDa 3 a013 / pra0 1 kintu apavAda meM gItArtha sAdhu saMkhar3I Adi meM jAkara mAMsa kA grahaNa kara sakate haiM ( nizItha, gAthA 3487) / rogI ke lie corI se yA mantraprayoga karake, vazIkaraNa se bhI abhIpsita auSadhi prApta karanA apavAdamArga meM ucita mAnA gayA hai (nizItha, gAthA 347) / auSadhi meM haMsatela jaisI vastu lenA bhI, jo mAMsa se bhI adhika pApajanaka hai, aura vaha bhI AvazyakatA par3ane para corI yA vazIkaraNa ke dvArA, apavAdamArga meM zAmila hai / 63 cUrNikAra ne haMsatela banAne kI vidhi kA jo ullekha kiyA hai, use par3hakara to roMgaTe khar3e ho jAte haiN| haMsa ko cIrakara, malamUtra nikAlakara, anantara usake peTa ko kucha vastue~ bharakara sI liyA jAtA hai aura phira pakAkara jo tela taiyAra kiyA jAtA hai, vaha haMsatela hai ( nizItha, gA. 348 kI cUrNi ) / 64 1 yaha digambara aura zvetAmbara paramparAoM meM ahiMsAmahAvrata, AhArazuddhi aura saMyama kI dRSTi se mahAn bheda hone kA pramANa hai / yaha eka gambhIra cAritrika antara hai, jo donoM paramparAoM kI buniyAda taka jAtA hai / jaisA ki prasiddha hai, yApanIyamata ke anuyAyI zvetAmbara-AgamoM ko pramANarUpa meM svIkAra karate the, isase sUcita hotA hai ki unake mata meM bhI bhikSu bhikSuNiyoM ko apavAdamArga ke rUpa meM madya, mAMsa aura madhu ke bhakSaNa kI anumati thI / isa taraha hama dekhate haiM ki bhagavatI ArAdhanA kA yApanIyamata se kitanA gambhIra saiddhAntika matabheda hai ! jahA~ yApanIyamata bhikSu - bhikSuNiyoM ke lie madya, mAMsa, madhu jaise sarvathA abhakSya padArthoM ke bhakSaNa kI apavAdarUpa se anumati detA haiM, vahA~ bhagavatI-ArAdhanA meM inake bhakSaNa kA to kyA, inase chue hue bhakSya padArthoM ke bhI bhakSaNa kA niSedha kiyA gayA hai| apavAdarUpa se bhI inakA bhakSaNa varjita hai| yApanIyamata se yaha gambhIra matabheda bhagavatI - ArAdhanA ke yApanIyagrantha na hone kA prabala pramANa hai| 12 abhigrahavidhAna bhagavatI - ArAdhanA meM muni ke bhikSArtha nikalate samaya aneka prakAra ke vRttiparisaMkhyAna yA abhigrahoM kA vidhAna kiyA gayA hai| muni ko isa taraha pratijJA karanI hotI hai ki " jisa mArga se pahale gayA thA, usI se lauTate hue bhikSA milegI, to grahaNa karU~gA, anyathA nhiiN| sIdhe mArga se jAne para milI, to grahaNa karU~gA, anyathA nhiiN| (gA'gattApaccA' 220 ) / eka hI anna kI yA do annoM kI bhikSA grahaNa karU~gA, adhika kI nhiiN| eka dAtA ke hI dvArA yA do dAtAoM ke hI dvArA diye jAne para 63. nizItha / gAthA 348 / gA. cUrNi 5722 / 64. nizItha : eka adhyayana (nizIthasUtra pIThikA) / pRSTha 64 / For Personal & Private Use Only Page #111 -------------------------------------------------------------------------- ________________ a013/pra01 bhagavatI-ArAdhanA / 55 grahaNa kruuNgaa| dAtA ke dvArA lAyI gaI bhikSA meM se itane hI grAsa grahaNa kruuNgaa| (gA. pADaya' 221) / sone, cA~dI, kA~se yA miTTI ke pAtra meM hI lAyA gayA bhojana grahaNa kruuNgaa| strI, bAlikA, yuvatI yA vRddhA ke hI dvArA diyA gayA AhAra grahaNa kruuNgaa| (gA. pattassa' 223) / isa prakAra ke abhigrahoM kA vidhAna zvetAmbara-AgamoM meM nahIM miltaa| zvetAmbara vidvAn DaoN0 sureza sisodiyA likhate haiM-"digambara-paramparA ke zramaNa saMkalpa yA abhigraha lekara AhAra ke lie gamana karate haiN| jahA~ unakA abhigraha pUrA hotA hai, vahIM ve AhAra grahaNa karate haiN| bhagavatI-ArAdhanA meM vividha prakAra ke abhigraha evaM saMkalpoM kA ullekha huA hai| zvetAmbaraparamparA ke zramaNa AhAra-grahaNa ke lie kisI taraha kA abhigraha yA saMkalpa nahIM krte|"65 yataH yApanIya-sAdhu zvetAmbara-AgamoM ko pramANa mAnate the, ataH yApanIyamata meM bhI ina abhigrahoM kI mAnyatA nahIM thI, yaha svataH siddha hotA hai| bhagavatI-ArAdhanA meM pratipAdita yaha abhigrahavidhAna bhI yApanIyamata ke viruddha hai, jisase siddha hai ki vaha yApanIyagrantha nahIM hai| . 13 bhagavatI-ArAdhanA meM kundakunda kI gAthAe~ . bhagavatI-ArAdhanA meM AcArya kundakunda ke granthoM se aneka gAthAe~ grahaNa kI gayI haiM, jinake udAharaNa AcArya kundakunda kA samaya nAmaka dasaveM adhyAya ke prathama prakaraNa meM diye gaye haiN| isase siddha hotA hai ki vaha kundakunda kI paramparA kA grantha hai| yaha usake digambaragrantha hone kA eka anya antaraMga pramANa hai| gha digambaragrantha hone ke bahiraMga pramANa sabhI TIkAkAra digambara bhagavatI-ArAdhanA para jitanI bhI TIkAe~ likhI gaI haiM,66 una saba ke lekhaka digambaramuni aura digambara paNDita hI the| unameM se eka bhI yApanIya nahIM thaa| 65. DaoN0 sureza sisodiyA : jainadharma ke sampradAya / pR.179-180| 66. dekhie , paM0 nAthUrAma jI premIkRta 'jaina sAhitya aura itihaas'| (prathama sNskrnn)| pR.31-37| Jain Education Interational For Personal & Private Use Only Page #112 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 56 / jainaparamparA aura yApanIyasaMgha / khaNDa 3 a0 13 / pra0 1 ,,67 vijayodayATIkA ke karttA aparAjitasUri aparanAma zrIvijayAcArya digambara hIM the, isake pramANa 'aparAjitasUri : digambarAcArya' nAmaka caturdaza adhyAya meM draSTavya haiM / 'mUlArAdhanAdarpaNa' TIkA ke lekhaka paM0 AzAdhara jI (13vIM zatI I0) digambara the, yaha sarvavidita hai| paM0 nAthUrAma jI premI ne pUnA ke bhANDArakara prAcyavidyAsaMzodhaka mandira meM eka 'ArAdhanApaJjikA' nAmaka TIkA kI prati dekhI thii| isake viSaya meM unhoMne likhA hai - " merA anumAna hai ki zAyada yaha paJjikA prameyakamalamArttaNDa Adi ke karttA AcArya prabhAcandra kI ho / unake granthoM kI sUcI meM eka 'ArAdhanApaJjikA' kA ullekha hai / ' ye strImukti aura kevalibhukti Adi zvetAmbarIya aura yApanIya- matoM kA prabala yuktiyoM se khaNDana karane vAle digambarAcArya the, yaha prasiddha hI hai / 'bhAvArthadIpikA' nAmaka TIkA kI prati bhI pUnA ke bhANDArakara prAcyavidyA - saMzodhaka mandira meM vidyamAna hai, aisA premI jI ne likhA hai / 68 isake maMgalAcaraNa meM TIkAkAra ne kundakunda muni ko namaskAra kiyA hai, jisase unakA digambara honA pramANita hai / 69 mAthurasaMgha ke AcArya amitagati ne bhagavatI- ArAdhanA kA saMskRtapadyAnuvAda kiyA hai| mAthurasaMgha bhI strImukti, kevalibhukti aura savastramukti kA virodhI thA, ye kevala picchI ko anAvazyaka mAnate the / 70 ataH amitagati bhI yApanIya nahIM the, digambara hI the| paM0 sadAsukhadAsa jI ne bhI bhagavatI - ArAdhanA para bhASAvacanikA likhI hai, jo kaTTara terApanthI digambara jaina the / isa prakAra jaba yApanIyasampradAya phala-phUla rahA thA, usa kAla meM aparAjita sUri, prabhAcandra evaM paM0 AzAdhara jI jaise digambara muniyoM evaM vidvAnoM ke hI dvArA bhagavatI-ArAdhanA para TIkAe~ likhI gaIM, kisI yApanIya AcArya ne usa para koI TIkA nahIM likhI, yaha tathya isa bAta kA pramANa hai ki bhagavatI ArAdhanA kA paThanapAThana kevala digambarasampradAya meM hI hotA thA aura TIkAkAra usa para TIkAe~ likhakara usake paThana-pAThana ko protsAhita karate the / isase yaha sUcita hotA hai ki bhagavatI - ArAdhanA kA paThana-pAThana karanevAle aura usa para TIkAe~ likhanevAle digambara AcAryoM I 67. vahI / pR.33 / 68. vahI / pR.34 / 69. ka-- ghanaghaTitakarmanAzaM guruM ca vaMzAdhipaM ca kundAhvam / vande zirasA tarasA granthasamAptiM samIpsuraham // 2 // kha- mahAsaMghe gacche girigaNabalAtkArapadake, 70. gurau nandyAmnAye'nvayavaragurau kundamunipe / bhAvArthadIpikA TIkA / paM0 nAthUrAma premI : jaina sAhitya aura itihAsa / pra.saM./ pR.34-35 para uddhRta / SaDdarzanasamuccaya / ta.ra.dI. - guNaratnakRtaTIkA / caturtha adhikAra / pR.161 / For Personal & Private Use Only Page #113 -------------------------------------------------------------------------- ________________ a0 13 / pra01 bhagavatI-ArAdhanA / 57 aura paNDitoM ko usameM aisA koI bhI siddhAnta dikhAI nahIM detA thA, jo digambaramata ke pratikUla ho| ataH ve use digambarAcArya kI hI kRti mAnate the| isake viparIta usa para kisI yApanIya-AcArya kI TIkA upalabdha na honA, isa bAta kA sabUta hai ki usakA adhyayana-adhyApana yApanIya-sampradAya meM nahIM hotA thaa| sambhavataH ve usase paricita hI nahIM the| yadi vaha strImukti tathA kevalibhukti kA poSaNa karanevAle yApanIyamata kA grantha hotA, to isakA adhyayana-adhyApana usa sampradAya meM pracalita hotA aura tatkAlIna digambaramuni isa bAta se bhalI-bhA~ti paricita hote| isa sthiti meM ve kisI jainAbhAsI sampradAya ke grantha para TIkA likhakara apane samyaktva ko dUSita na karate, jaba ki usake dvArA pratiSThita digambara pratimAe~ bhI apUjya mAnI jAtI thiiN| isase siddha hotA hai ki yaha grantha yApanIya-paramparA kA nahIM, apitu digambara-paramparA kA hI hai| digambarAcAryoM ke lie pramANabhUta bhagavatI-ArAdhanA digambarasampradAya kA grantha isalie bhI siddha hotA hai ki bhagavajinasena ne AdipurANa (1/49) meM ArAdhanAkAra zivakoTi (zivArya) ko zraddhApUrvaka praNAma kiyA hai| jinasena 8vIM zatI I0 meM hue the| (dekhiye , adhyAya 10/prakaraNa 1/zIrSaka 10.1) / usa samaya yApanIya-sampradAya phala-phUla rahA thaa| usakI viparIta mAnyatAoM se jinasena ko vaha jainAbhAsa bhI pratIta huA hogA, kyoMki vikrama kI 13vIM zatAbdI ke indranandI bhaTTAraka ne 'nItisAra' (zloka 10) meM yApanIyasampradAya ko jainAbhAsa kahA hai| isalie yadi AcArya jinasena bhagavatI-ArAdhanA ko yApanIyagrantha aura zivArya ko yApanIya-AcArya mAnate, to unheM namaskAra kadApi na krte| sanmatisUtra ke kartA siddhasena ko bhI unhoMne digambara hone ke kAraNa hI namaskAra kiyA hai| (AdipurANa 1/42) / pA~cavIM zatI I0 meM hue pUjyapAda svAmI ne sarvArthasiddhi (9/22) meM bhagavatI-ArAdhanA kI yaha gAthA 'uktaM ca' kahakara uddhRta kI hai aukaMpiya aNumANiya jaM diTuM bAdaraM ca suhumaM c| chaNNaM saddAulayaM bahujaNa avvatta tssevii|| 564 // 2 71. yA paJcajainAbhAsairaJcalikArahitA'pi nagnamUrtirapi pratiSThitA sA na vandanIyA, na caarcniiyaa|" / zrutasAgaraTIkA / bodhapAhuDa / gA.10 / 72. paM. phUlacandra jI siddhAntazAstrI dvArA sampAdita tathA bhAratIya jJAnapITha, nayI dillI dvArA prakAzita sarvArthasiddhi (9/22/pR.346) meM yaha gAthA pAdaTippaNI meM dI gaI hai| isa grantha ke pariziSTa 2 meM nibaddha zrI prabhAcandraviracita 'tattvArthavRttipadam' meM bhI pRSTha 426 para sUtra 9/22 kI vyAkhyA meM yaha gAthA 'taduktaM' nirdezapUrvaka uddhRta kI gaI hai| Jain Education Interational For Personal & Private Use Only Page #114 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 58 / jainaparamparA aura yApanIyasaMgha / khaNDa 3 a013 / pra01 paNDita paramAnanda jI zAstrI likhate haiM-"isake sivAya AcArya pUjyapAda ne sarvArthasiddhi meM isa ArAdhanA-grantha para se aura bhI bahuta kucha liyA hai, jisakA eka namUnA nIce diyA jAtA hai __ "nikSepazcaturvidhaH apratyakSavekSitanikSepAdhikaraNaM duSpramRSTanikSepAdhikaraNaM sahasAnikSepAdhikaraNamanAbhoganikSepAdhikaraNaM ceti| saMyogo dvividho bhaktapAnasaMyogAdhikaraNamupakaraNasaMyogAdhikaraNaM ceti| nisargastrividhaH kAyanisargAdhikaraNaM vAgnisargAdhikaraNaM manonisargAdhikaraNaM ceti|" (s.si./6/9)| "yaha saba vyAkhyA bhagavatI-ArAdhanA grantha kI nimna gAthAoM para se lI gaI jAna par3atI hai sahasANAbhogiya duppamajida apccvekkhnnikkhevo| deho va duppautto tahovakaraNaM ca nnivvtti|| 808 // saMjoyaNamuvakaraNANaM ca tahA pANabhoyaNANaM c| duTThaNisiTThA maNavacikAyA bhedA nnisggss|| 809 // "73 pUjyapAda svAmI dvArA bhagavatI-ArAdhanA ko isa prakAra pramANa mAnA jAnA bhI siddha karatA hai ki yaha digambaragrantha hI hai| racanAkAla yApanIya-saMghotpattipUrva AcArya kundakunda kA samaya nAmaka dazama adhyAya meM siddha kiyA gayA hai ki 'bhagavatI-ArAdhanA' kI racanA prathama zatAbdI I0 ke uttarArdha meM huI thI, jabaki yApanIyasampradAya kA udbhava pA~cavI zatAbdI I0 ke Arambha meM huA thA, yaha 'yApanIyasaMgha kA itihAsa' nAmaka saptama adhyAya meM sapramANa siddha kiyA jA cukA hai| ataH jo grantha yApanIyasampradAya kI utpatti ke pUrva likhA gayA ho, usake yApanIyagrantha hone kI to kalpanA bhI nahIM kI jA sktii| DaoN0 sAgaramala jI jaba tattvArthAdhigamabhASya ko isa AdhAra para yApanIyakRti mAnane se inakAra karate haiM ki "bhASya tIsarI-cauthI zatI kA hai aura yApanIyasampradAya kA udbhava cauthI-pA~cavI zatAbdI ke bAda kabhI huA thA,"74 taba ve prathama zatAbdI meM racI gayI 73. 'bhagavatI ArAdhanA aura zivakoTi'/'anekAnta'/1 apraila 1939 / pRSTha 375 / 74. jainadharma kA yApanIya sampradAya/ pRSTha 357 / For Personal & Private Use Only Page #115 -------------------------------------------------------------------------- ________________ a0 13 / pra0 1 bhagavatI - ArAdhanA / 59 bhagavatI-ArAdhanA ko yApanIyakRti kaise kaha sakate haiM? ataH racanAkAla ke AdhAra para bhI siddha hotA hai ki bhagavatI ArAdhanA yApanIyagrantha nahIM hai| hA~, yadi boTikakathA se sambaddha zivabhUti aura mathurA ke zilAlekha meM ullikhita zivabhUti se zivArya kA ekatva mAnA jAya, to adhika se adhika yaha sambhAvanA kI jA sakatI hai ki zivArya pahale zvetAmbara rahe hoMge, pazcAt digambara ho gaye hoMge, usake bAda unhoMne bhagavatIArAdhanA grantha racA hogA / ataH yaha hara hAlata meM digambarAcAryakRta grantha hai, yApanIyAcAryakRta kadApi nahIM / isa taraha hama dekhate haiM ki bhagavatI - ArAdhanA meM vaikalpika savastramukti, strImukti, gRhasthamukti, paratIrthikamukti aura kevalibhukti, ina yApanIya mAnyatAoM kA niSedha karanevAle siddhAntoM kA pratipAdana hai / yaha bAta vizeSarUpa se dhyAna dene yogya hai ki usameM na kevala ina mAnyatAoM kA vidhAna nahIM kiyA gayA hai, apitu inakA niSedha karanevAle siddhAntoM kA pratipAdana kiyA gayA hai| yaha isa bAta kA pratyakSa pramANa hai ki bhagavatIArAdhanA yApanIya - AcArya dvArA racA gayA grantha nahIM hai, kyoMki koI bhI AcArya apane grantha meM apanI hI mAnyatAoM ke viruddha pratipAdana nahIM kara sktaa| bhagavatI ArAdhanA ke uparyukta sabhI siddhAnta digambaramata ke siddhAnta haiM, ataH yaha digambarAcArya kI hI kRti hai| isake atirikta isa grantha meM kundakunda kA anusaraNa kiyA gayA hai, isa para sabhI TIkAe~ digambaroM ne hI likhIM hai tathA isakI racanA yApanIyamata kI utpatti ke pUrva huI hai, ina tathyoM se bhI isI bAta kI puSTi hotI hai ki yaha digambaraparamparA kA hI grantha hai / For Personal & Private Use Only Page #116 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dvitIya prakaraNa yApanIyapakSadhara hetuoM kI asatyatA evaM hetvAbhAsatA yataH bhagavatI - ArAdhanA meM pratipAdita yApanIyamata-viruddha siddhAntoM se usakA yApanIyagrantha honA asiddha ho jAtA hai, ataH yApanIyapakSadhara vidvAnoM ne use yApanIyagrantha siddha karane ke lie jo hetu upasthita kiye haiM, ve yA to asatya haiM yA hetvAbhAsa haiM, yaha siddha hotA hai| unameM se kauna sA hetu asatya hai aura kauna sA hetvAbhAsa hai, isakA digdarzana nIce kiyA jA rahA hai / 1 zivArya ke guru digambara the yApanIyapakSa paM0 nAthUrAma jI premI jI kA kathana hai ki zivArya ne bhagavatI ArAdhanA (gA. 2159) meM apane tIna guruoM kA ullekha kiyA hai: Arya jinanandagaNI, Arya sarvaguptagaNI aura Arya mitranandigaNI / inake nAma digambarasampradAya kI kisI paTTAvalI yA gurvAvalI meM nahIM milate, ataH ye yApanIyaparamparA ke AcArya rahe hoMge / phalasvarUpa inake ziSya zivArya bhI yApanIya hoNge| isalie unake dvArA racita bhagavatI ArAdhanA bhI yApanIyasampradAya kA grantha hai| (jai.sA. i./ pra.saM./pR. 56-57) / digambarapakSa 1. vaTTakera, yativRSabha, samantabhadra, svAmikumAra, joiMdudeva jaise digambarAcAryoM ke nAma bhI digambara- paTTAvaliyoM meM nahIM milate, phira bhI ve yApanIya nahIM the| isalie digambara- paTTAvaliyoM meM nAma na honA yApanIya hone kA hetu nahIM hai| - 2. zivArya ke guruoM ke nAma yApanIya-paTTAvaliyoM meM bhI nahIM milate, ataH uparyukta hetu ke anusAra ve digambara siddha hote haiN| isa taraha bhI digambara paTTAvaliyoM meM nAma kA abhAva yApanIya hone kA hetu siddha nahIM hotA / 3. bhagavatI - ArAdhanA meM yApanIyamata-viruddha siddhAntoM kI upalabdhi se usakA yApanIyagrantha honA asiddha hai, ataH usake karttA aura karttA ke guruoM kA bhI yApanIya honA asiddha hai| 4. ukta grantha meM digambaramata ke siddhAntoM kA pratipAdana hai, phalasvarUpa usake karttA aura karttA ke guruoM kA bhI digambarAcArya honA pramANita hotA hai / For Personal & Private Use Only Page #117 -------------------------------------------------------------------------- ________________ a013 / pra02 bhagavatI-ArAdhanA / 61 ye samasta hetu isa bAta ke nirNAyaka haiM ki kisI granthakAra kA digambarapaTTAvaliyoM meM nAma na honA usake yApanIya hone kA hetu nahIM hai, ataH use yApanIya hone kA hetu mAnanA hetvAbhAsa hai| isalie premI jI kA bhagavatI-ArAdhanA ko yApanIyagrantha kahanA mithyA hai| sarvagupta ke digambara hone kA zilAlekhIya pramANa yApanIyapakSa premI jI likhate haiM- "jina tIna guruoM ke caraNoM meM baiThakara unhoMne (zivArya ne) ArAdhanA racI hai, unameM se sarvaguptagaNI zAyada vahI haiM, jinake viSaya meM zAkaTAyana kI amoghavRtti meM likhA hai ki 'upasarvaguptaM vyAkhyAtAraH' (1-3-104) / arthAt sAre vyAkhyAtA yA TIkAkAra sarvagupta se nIce haiN| cU~ki zAkaTAyana yApanIyasaMgha ke the, isalie vizeSa saMbhava yahI hai ki sarvagupta yApanIyasaMgha ke hI sUtroM yA AgamoM ke vyAkhyAtA hoN|"(jai.saa.i./pr.sN./pR.57)| digambarapakSa 1. zivArya ke guru sarvagupta aura zAkaTAyana dvArA ullikhita sarvagupta meM ekatva siddha karanevAlA pramANa upalabdha nahIM hai| 2.yApanIyamata-viruddha siddhAntoM kA pratipAdaka hone se bhagavatI-ArAdhanA digambaragrantha hai, ataH usake kartA zivArya aura unake guru sarvagupta kA digambara honA siddha hai| udAradRSTi hone ke kAraNa yApanIya-zAkaTAyana ke dvArA digambara-sarvagupta kA ullekha kiyA jAnA saMbhava hai| 3. zilAlekhIya pramANa se sarvagupta digambarAcArya hI siddha hote haiN| paM0 nAthUrAma jI premI ne apane eka pUrva lekha 75 meM svayaM likhA hai "Arya ziva ne apane jina tIna guruoM kA ullekha kiyA hai, unameM se sarvagupta kA nAma zravaNabelagolA ke 105veM nambara ke zilAlekha meM milatA hai| isa zilAlekha meM aMgadhArI muniyoM kA ullekha karake phira, kumbha, vinIta, haladhara, vasudeva, acala, 75. "bhagavatI ArAdhanA aura usakI ttiikaaeN"| anekAnta/varSa 1/kiraNa 3/ mAgha, vIra ni. saM. 2456 / pR.149| Jain Education Interational For Personal & Private Use Only Page #118 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 62 / jainaparamparA aura yApanIyasaMgha / khaNDa 3 a013 / pra0 2 merudhIra, sarvajJa, sarvagupta, mahIdhara, dhanapAla, mahAvIra, vIra, ina AcAryoM ke ityAdyanekasUri kahakara nAma liye haiM aura phira kundakundAcArya kI paramparA dI hai| "76 sarvagupta ko digambara siddha karanevAle ina pramANoM kI upalabdhi se siddha hai ki unheM yApanIya siddha karane ke lie prayukta uparyukta hetu hetu nahIM, apitu hetvAbhAsa hai| yataH nirNAyaka hetu hetvAbhAsa hai, ataH nirNaya bhI AbhAsarUpa arthAt bhrAntipUrNa hai / , 3 digambarAcAryoM ke bhI nAma AryAnta aura nandyanta yApanIyapakSa DaoN0 sAgaramala jI ne eka nayA tarka yaha diyA hai ki " muni ke nAma ke sAtha Arya vizeSaNa kA prayoga zvetAmbara aura yApanIya paramparAoM meM lagabhaga chaThIsAtavIM sadI taka pracalita rahA hai, jaba ki digambaraparamparA meM isakA prayoga nahIM dekhA jaataa| zivArya ke sAtha lage hue 'Arya' aura 'pANitalabhojI' vizeSaNa unheM yApanIyaAryakula se sambaddha karate haiN| unake guruoM ke 'nandi' - nAmAntaka nAmoM ke AdhAra para bhI unakA sambandha yApanIyaparamparA ke nandisaMgha se mAnA jA sakatA hai|" (jai. dha. yA.sa./ pR.121)| digambarapakSa 1. digambarAcAryoM ke bhI nAma ke aMta meM 'Arya' zabda kA prayoga milatA hai| bhagavAn mahAvIra kI ziSya - paramparA meM dvitIya kevalI kA nAma 'lohArya' (lohAcArya) thA, jo 'sudharma' nAma se bhI prasiddha the| kahA bhI gayA hai teNa vi lohajjassa ya lohajjeNa ya sudhammaNAmeNa / gaNadhara - sudhammaNA khalu NiddidvaM // 77 jaMbUNAmassa 76. zrImAnkumbho vinIto haladharavasudevAcalA sarvvajJaH sarvvagupto mahidharadhanapAlau padamupeteSu merudhIra : mahAvIravIrau / ityAdyanekasUriSvatha dIvyattapasyA zAstrAdhAreSu puNyAdajani sajagatAM koNDakundo yatIndraH // 13 // jai. zi. saM. / mA.ca. / bhA.1/ le.kra.105 (254) siddharabastI meM uttara kI ora eka stambha para utkIrNa (zaka saM. 1320 ) / 77. SaTkhaNDAgama-prastAvanA : DaoN0 hIrAlAla jaina / pustaka 1/ pR.18 - 19 para uddhRta / For Personal & Private Use Only Page #119 -------------------------------------------------------------------------- ________________ a013/pra02 bhagavatI-ArAdhanA / 63 . isake atirikta cAra AcArAMgadhArI ziSyoM meM bhI eka lohArya nAma ke ziSya the|8 viSNunandI, nandimitra aura aparAjita nAma bhI pA~ca zrutakevaliyoM meM pAye jAte haiN| 9 eka-aMgadhAriyoM meM mAghanandI kA nAma hai| nandyanta nAma digambara-paramparA meM aura bhI ginAye jA sakate haiN| AcArya kundakunda kA eka nAma padmanandI thaa| pUjyapAdasvAmI devanandI-nAma-dhArI the| 'parIkSAmukha' ke kartA mANikyanandI kA nAma bhI aisA hI hai| ataH AryAnta aura nandyanta nAma honA yApanIyasaMghI hone kA hetu (asAdhAraNadharma yA lakSaNa) nahIM hai, apitu hetvAbhAsa hai| paM0 nAthUrAma jI premI likhate haiM-"Arya zabda AcArya kA paryAyavAcI hai| prAcIna granthoM meM yaha adhika vyavahRta huA hai|"81 isakA pramANa yaha hai ki lohArya ko lohAcArya bhI kahA gayA hai| ____2. pANitalabhojI digambara muni bhI hote haiM, ataH yaha vizeSaNa bhI yApanIyatva kA asAdhAraNadharma nahIM hai| phalasvarUpa yaha bhI hetvAbhAsa hai| isalie AryAnta aura nandyanta nAmoM tathA pANitalabhojI vizeSaNa ke AdhAra para bhI bhagavatI-ArAdhanA ko yApanIyagrantha kahanA bhrAntipUrNa hai| aparAjita sUri digambarAcArya the yApanIyapakSa paM0 nAthUrAma jI premI-"aparAjita sUri yadi yApanIya saMgha ke the, to adhika saMbhava yahI hai ki unhoMne apane hI sampradAya ke grantha kI TIkA kI hai|" (jai.sA.i./ pr.sN./pR.57)| digambarapakSa 1.aparAjita sUri ne bhagavatI-arAdhanA kI vijayodayATIkA meM savastramukti, strImukti, gRhasthamukti aura paratIrthikamukti kA niSedha karanevAle siddhAntoM kA pratipAdana kiyA 78. vahI/ pustaka 1/ pR.18|| 79. vahI/ pustaka 1/ pR.18-19 / 80. vahI/ pustaka 1/ pR.23 / 81. "bhagavatI-ArAdhanA aura usakI TIkAe~" anekAnta/ varSa 1/ kiraNa 3/ mAgha, vI. ni. saM. 2456 / pR.146 / Jain Education Interational For Personal & Private Use Only Page #120 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 64 / jainaparamparA aura yApanIyasaMgha / khaNDa 3 a013 / pra0 hai, jisase siddha hai ki ve yApanIyaparamparA ke nahIM, apitu digambaraparamparA ke AcAra the| isakA sapramANa vivecana agale adhyAya meM draSTavya hai| 2."aparAjita sUri yadi yApanIyasaMgha ke the" premI jI ke ina uparyukta vacana se spaSTa hai ki aparAjita sUri ke yApanIyasaMghI hone kA unake pAsa koI pramA nahIM hai| ___ ina do kAraNoM se siddha hotA hai ki yaha hetu asatya hai| hetu ke asatya ho se nirNaya bhI asatya hai| arthAt aparAjitasUri ko yApanIya mAnanA asatya hai, ata bhagavatI-ArAdhanA ko bhI yApanIyasampradAya kA grantha kahanA asatya hai| bhagavatI-ArAdhanA meM zvetAmbaragranthoM kI gAthAe~ nahIM yApanIyapakSa __paM. nAthUrAma jI premI-"ArAdhanA kI gAthAe~ kAphI tAdAda meM zvetAmbara sUtra meM milatI haiN| isase zivArya ke isa kathana kI puSTi hotI hai ki pUrvAcAryoM kI rarca huI gAthAe~ unakI upajIvya haiN|" (jai.saaN.i./pr.sN./pR.57)| arthAt zivArya zvetAmbarAcArya ko apanA pUrvAcArya mAnate the, isIlie unake dvArA racita gAthAe~ unhoMne bhagavatIArAdhanA meM grahaNa kI haiM, jo unake yApanIya hone kA pramANa hai| digambarapakSa premI jI ne uparyukta vicAra san 1939 I0 meM likhe eka lekha meM vyakta kiye haiN| kintu isase dasa varSa pUrva (san 1929 I0 meM) jo lekha unhoMne likhA thA, usameM isake ThIka viparIta vicAra prakaTa kiye the| lekha kA sambandhita aMza nIce uddhRta kiyA jA rahA hai "AcArya vaTTakera kA 'mUlAcAra' aura yaha 'bhagavatI-ArAdhanA', donoM grantha usa samaya ke haiM, jaba munisaMgha aura usakI paramparA avicchinnarUpa se calI A rahI thI aura jainadharma kI digambara aura zvetAmbara nAma kI mukhya zAkhAe~ eka-dUsare se itanI adhika judA aura kaTubhAvApanna nahIM ho gaI thIM, jitanI ki Age calakara ho gyiiN| ina donoM hI granthoM meM aisI saikar3oM gAthAe~ haiM, jo zvetAmbara-sampradAya ke bhI prAcIna granthoM meM milatI haiM aura jo donoM sampradAyoM ke judA hone ke itihAsa kI khoja karanevAloM ko bahuta sahAyatA de sakatI haiN| paM0 sukhalAla jI ne paMcapratikramaNa nAmaka grantha kI vistRta bhUmikA meM eka gAthAsUcI dekara batalAyA hai ki bhadrabAhu svAmI kI Avazyaka For Personal & Private Use Only Page #121 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhagavatI - ArAdhanA / 65 a0 13 / pra0 2 niyukti aura vaTTakera svAmI ke mUlAcAra kI pacAsoM gAthAe~ bilakula eka haiN| abhI bambaI meM jaba maiMne bhagavatI ArAdhanA kI kucha gAthAe~ par3hakara sunAIM, taba unhoMne kahA ki unameM se bhI aneka gAthAe~ zvetAmbaragranthoM meM milatI haiN| udAharaNa ke lie 427 nambara kI nIce likhI gAthA dekhie AcelakkuddesiyasejjAhararAyapiNDakiriyamme / vadajeTupaDikkamaNe mAsaM pajjosavaNakappo // " isa gAthA meM dasa prakAra ke zramaNakalpa kA nAmollekha hai| bilakula yahI gAthA zvetAmbara - kalpasUtra meM milatI hai aura zAyada AcArAMgasUtra meM bhI hai| isa bAta kA ullekha karate hue paNDita jI 82 likhate haiM ki - "mUlAcAra meM zrI bhadrabAhukRta niryuktigata gAthAoM kA pAyA jAnA bahuta arthasUcaka hai| isameM zvetAmbara - digambara-sampradAya kI maulika ekatA ke samaya kA kucha pratibhAsa hotA hai|'' 83 isa pUrva lekha meM premI jI ne bhagavatI ArAdhanA ko digambaragrantha hI mAnA hai aura batalAyA hai ki bhagavatI ArAdhanA Adi digambaragranthoM tathA Avazyakaniryukti Adi zvetAmbara - graMthoM meM jo samAna gAthAe~ milatI haiM, ve donoM sampradAyoM ko apanI samAna mAtRparamparA se prApta huI haiM / isa gAthAgata samAnatA se donoM sampradAyoM kI maulika ekatA para prakAza par3atA hai| isa mata ke samarthana meM premI jI ne zvetAmbara vidvAn paM0 sukhalAla jI saMghavI ke vacana bhI uddhRta kiye haiM / isa prakAra premI jI kA uttarakAlIna mata unake hI pUrvakAlIna mata se bAdhita hai| paM0 sukhalAla jI ke vacana bhI premI jI ke uttarakAlIna mata kA khaNDana karate haiM / AcArya kundakunda ke granthoM kI bhI kucha gAthAe~ zvetAmbara - AgamoM kI gAthAoM se sAdRzya rakhatI haiN| isakA kAraNa batalAte hue DaoN0 e0 ena0 upAdhye ne pravacanasAra kI prastAvanA meM likhA hai "The traditional aspect of Kundakunda's works is clear from the fact that his works have some common verses with some texts of the Svetambara canon, being a common property in early days they have been preserved by both the sections independently." (p. 23). 82. paNDita sukhalAla jI saMghavI, prasiddha zvetAmbara vidvAn / 83. paM0 nAthUrAma jI premI : 'bhagavatI ArAdhanA aura usakI TIkAe~ / ' anekAnta ' / varSa 1 / kiraNa 3 / mAgha, vIra ni. saM. 2456 / pR. 149 / lekha kA zeSAMza 'anekAnta / varSa 1 / kiraNa 4 / dinAMka 22.12.29 : meM prakAzita / For Personal & Private Use Only Page #122 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 66 / jainaparamparA aura yApanIyasaMgha / khaNDa 3 a013 / pra02 isa taraha premI jI ke pUrvalekha tathA usameM uddhRta paM0 sukhalAla jI ke vacanoM evaM DaoN0 upAdhye ke uparyukta zabdoM se yaha aitihAsika tathya sAmane AtA hai ki na to digambaroM ne zvetAmbaragranthoM se kucha liyA hai, na zvetAmbaroM ne digambaragranthoM se| donoM ko eka hI mUla srota se arthAt vibhAjanapUrva ke samAna AcAryoM se, jo ekAntaacelamuktivAdI the, vaha saba prApta huA hai, jo donoM sampradAyoM meM eka jaisA hai| use donoM sampradAyoM ne svatantrarUpa se zrutiparamparA dvArA apane-apane pAsa surakSita rakhA hai, jaise uparyukta gAthAe~, caubIsa tIrthaMkaroM ke nAma tathA karmasiddhAnta, sAta tattva, SaD dravya Adi se sambandhita jnyaan| isalie bhagavatI-ArAdhanA meM jo gAthAe~ zvetAmbaragranthoM kI gAthAoM se sAmya rakhatI haiM, ve zvetAmbaragranthoM se gRhIta nahIM haiM, apitu digambaroM aura zvetAmbaroM kI jo ekAnta-acelamArgI samAna AcArya-paramparA thI, usase bhagavatIArAdhanAkAra ko prApta huI haiN| ataH bhagavatI-ArAdhanA ko yApanIyagrantha siddha karane ke lie jo zvetAmbaragranthoM se gAthAe~ grahaNa kiye jAne kA hetu batalAyA gayA hai, vaha asatya hai| hetu ke asatya hone se siddha hai ki bhagavatI-ArAdhanA yApanIyagrantha nahIM hai| . zvetAmbara-yApanIya-samAnapUrvaparamparA kapolakalpita DaoN0 sAgaramala jI bhI svIkAra karate haiM ki ukta samAna gAthAe~ samAna pUrvaparamparA se bhagavatI-ArAdhanA meM AyI haiN| kintu unhoMne samAna pUrvaparamparA ke hI AdhAra para bhagavatI-ArAdhanA ko yApanIyagrantha siddha karane ke lie eka kapolakalpita hetu prastuta kiyA hai| vaha yaha ki mUla nirgranthasaMgha ke vibhAjana se digambara aura zvetAmbara sampradAyoM kA nahIM, apitu zvetAmbara aura yApanIya sampradAyoM kA udbhava huA thaa| ataH ina donoM sampradAyoM kI hI samAna pUrvaparamparA thii| isalie ina donoM ko hI samAna pUrvaparamparA se samAna tattva prApta hue the| phalasvarUpa zvetAmbaragranthoM kI gAthAoM se sAmya rakhanevAlI gAthAe~ jina zvetAmbaretara granthoM meM haiM, ve yApanIya-sampradAya ke grantha haiM, digambara-sampradAya ke nhiiN| apane isa mantavya ko vyakta karate hue ve likhate haiM- . "yadi hama yaha svIkAra na bhI kareM ki ye gAthAe~ zvetAmbarasAhitya se 'ArAdhanA' meM lI gaI haiM, to yaha to mAnanA hI hogA ki donoM kI koI sAmAnya pUrvaparamparA thI, jahA~ se donoM ne ye gAthAe~ lI haiM aura sAmAnya pUrvaparamparA zvetAmbara aura yApanIya (boTika) kI thI, kyoMki donoM Agama, prakIrNaka aura niyukti-sAhitya ke samAnarUpa se uttarAdhikArI rahe haiN| ataH bhagavatI-ArAdhanA meM AurapaccakkhANa, bhattapariNNA, Jain Education Interational For Personal & Private Use Only Page #123 -------------------------------------------------------------------------- ________________ a013 / pra02 bhagavatI-ArAdhanA / 67 saMthAraga, maraNasamAhI evaM niyukti Adi kI anekoM gAthAoM kI upasthiti yaha siddha karatI hai ki vaha yApanIyaparamparA kA grantha hai|" (jai.dha.yA.sa./ pR.130)| DaoNkTara sA0 dvArA upasthita kiyA gayA yaha hetu asatya hai, kyoMki zvetAmbaroM aura yApanIyoM kI jisa sAmAnya pUrvaparamparA se zvetAmbarIya gAthAoM-sadRza gAthAoM kI bhagavatI-ArAdhanA ko uttarAdhikAra meM prApti mAnI gayI hai, vaha thI hI nhiiN| isakI sapramANa siddhi dvitIya adhyAya meM kI jA cukI hai| ataH hetu ke asatya hone se siddha hai ki bhagavatI-ArAdhanA yApanIyagrantha nahI hai| digambara-zvetAmbara-bheda kA itihAsa nAmaka SaSTha adhyAya meM yukti-pramANa-pUrvaka siddha kiyA gayA hai ki ekAnta-acela-muktivAdI mUla nirgranthasaMgha ke vibhAjana se kevala navIna zvetAmbarasaMgha kI utpatti huI thI, na ki zvetAmbara aura yApanIya do saMghoM kii| ataH sAmAnya pUrvaparamparA arthAt vibhAjanapUrva kI samAna AcAryaparamparA ekAntaacelamuktivAdI mUla nirgranthasaMgha (digambarasaMgha) tathA usase utpanna navIna zvetAmbarasaMgha kI thI, zvetAmbara aura yApanIya saMghoM kI nhiiN| isase siddha hai ki bhagavatI-ArAdhanAkAra ko ukta sadRza gAthAe~ digambaroM aura zvetAmbaroM kI isI ekAnta-acelamuktivAdI samAna pUrvaparamparA se prApta huI haiN| 'ArAdhanA' kI gAthAe~ zvetAmbaragranthoM meM yadyapi yaha yuktisaMgata hai ki digambara aura zvetAmbara sAhitya meM jo samAna gAthAe~ haiM, ve donoM sampradAyoM ko unakI samAna pUrvaparamparA se prApta huI haiM, tathApi yaha bhI saMbhava hai ki unameM se aneka digambaragranthoM se zvetAmbaragranthoM meM pahu~cI hoM, kyoMki eka sampradAya dUsare sampradAya ke sAhitya se svamatAnurUpa sUktiyA~ aura nItikathAe~ niHsaMkoca grahaNa karatA AyA hai| DaoN0 sAgaramala jI ne yaha saMbhAvanA dekhate hue bhagavatIArAdhanA kA racanAkAla una zvetAmbaragranthoM ke racanAkAla se pazcAdvartI siddha karane kA prayatna kiyA hai, jinameM bhagavatI-ArAdhanA kI gAthAoM se milatI-julatI gAthAe~ haiM, tAki yaha siddha na ho sake ki ve samAna gAthAe~ bhagavatI-ArAdhanA' se zvetAmbaragranthoM meM AyI haiM, balki yaha siddha ho ki zvetAmbaragranthoM se bhagavatI-ArAdhanA meM pahuMcI haiN| unakA hetuvAda nimnalikhita vaktavya meM darzanIya hai "bhagavatI-ArAdhanA ke yApanIyaparamparA kA grantha hone ke sambandha meM---eka anya mahattvapUrNa AdhAra yaha bhI hai ki usameM zvetAmbaraparamparA meM mAnya prakIrNakoM se aneka gAthAe~ haiN| paM0 kailAzacandra jI ne bhagavatI-ArAdhanA kI bhUmikA meM isakA ullekha Jain Education Interational For Personal & Private Use Only Page #124 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 68 / jainaparamparA aura yApanIyasaMgha / khaNDa 3 a013/pra02 kiyA hai| jina prakIrNakoM kI gAthAe~ bhagavatI-ArAdhanA meM milatI haiM unameM AurapaccakkhANa, bhattapariNNA, saMthAraga, maraNasamAhI pramukha haiN| yadyapi paNDita jI gAthAoM kI isa samAnatA ko to sUcita karate haiM, phira bhI ve spaSTarUpa se yaha nahIM kahate haiM ki ina granthoM se ye gAthAe~ lI gaI haiN| vastutaH ina gAthAoM ke AdAna-pradAna ke sambandha meM tIna vikalpa ho sakate haiN| yA to ye gAthAe~ bhagavatI-ArAdhanA se ina granthoM meM gaI hoM yA phira bhagavatI-ArAdhanAkAra ne ina granthoM se ye gAthAe~ lI hoM athavA ye gAthAe~ donoM kI eka hI pUrvaparamparA se calI A rahI hoM, jinheM donoM ne liyA ho| isameM prathama vikalpa hai ki bhagavatI-ArAdhanA se ina granthakAroM ne ye gAthAe~ lI hoM. yaha isalie sambhava nahIM hai ki ye grantha bhagavatI-ArAdhanA kI apekSA prAcIna haiN| nandI, mUlAcAra Adi meM inameM se kucha granthoM ke ullekha milate haiN| punaH ina granthoM meM guNasthAna jaise vikasita siddhAnta kA bhI nirdeza nahIM hai, jabaki bhagavatI-ArAdhanA meM vaha siddhAnta upasthita hai| tIsare yaha spaSTa hai ki ye grantha AkAra meM laghu haiM, jabaki 'ArAdhanA' eka vizAlakAya grantha hai| yaha sunizcita hai ki prAcIna stara ke grantha prAyaH AkAra meM laghu hote haiM, kyoMki unheM maukhikarUpa se yAda rakhanA hotA thA, ata: ve 'ArAdhanA' kI apekSA pUrvavartI haiN| "bhagavatI-ArAdhanA meM vijahanA (mRtaka ke zarIra ko jaMgala meM rakha dene) kI jo carcA hai, vaha prakIrNakoM meM to nahIM haiM, kintu bhASya aura cUrNi meM hai| ataH prastuta 'ArAdhanA' bhASya-cUrNiyoM ke kAla kI racanA rahI hogii| ataH yaha prazna to uThatA hI nahIM hai ki ye gAthAe~ 'ArAdhanA' se ina prakIrNakoM meM gaI haiN| "--- yaha bAta to aneka digambara vidvAn bhI mAna rahe haiM ki mUlAcAra aura ArAdhanA meM anekoM gAthAe~ samAna haiM aura mUlAcAra meM ve gAthAe~ AurapaccakkhANa, mahApaccakkhANa, niyukti Adi zvetAmbaraparamparA meM mAnya granthoM se hI uddhRta haiN|" (jai.dh.yaa.s./pR.129-130)| isa vaktavya meM DaoN0 sAgaramala jI ne bhagavatI-ArAdhanA kA racanAkAla chaThI zatI I0 (bhASya-cUrNi kA racanAkAla) siddha karane kA prayatna kiyA hai, jo prakIrNaka granthoM aura Avazyakaniyukti ke pazcAt AtA hai| aisA karane ke lie unhoMne jo hetu upasthita kiye haiM, ve kapolakalpita evaM anaikAntikatA Adi doSoM se yukta haiM arthAt asatya evaM hetvAbhAsa haiN| isake pramANa nIce prastuta kiye jA rahe haiM7.1. guNasthAna-vikAsavAda nitAnta kapolakalpita DaoNkTara sA0 ke pUrvokta vaktavya (jai.dha.yA.sa./pR.129-130) se unakI yaha mAnyatA prakaTa hotI hai ki "zvetAmbarIya prakIrNakagranthoM meM guNasthAnoM kA ullekha nahIM hai, jaba Jain Education Interational For Personal & Private Use Only Page #125 -------------------------------------------------------------------------- ________________ a013/pra02 bhagavatI-ArAdhanA / 69 ki bhagavatI-ArAdhanA meM hai| isase siddha hotA hai ki prakIrNaka granthoM ke racanAkAla taka guNasthAna-siddhAnta kA vikAsa nahIM huA thA, ataH prakIrNaka grantha bhagavatI-ArAdhanA se pUrvakAlIna haiN| isalie ukta samAna gAthAe~ bhagavatI-ArAdhanA se prakIrNaka granthoM meM nahIM pahu~ca sakatIM, phalasvarUpa prakIrNaka granthoM se hI bhagavatI-ArAdhanA meM pahu~cI haiN|" kintu ukta vidvAn kA guNasthAna-vikAsavAda sarvathA kapolakalpita hai, yaha 'AcArya kundakunda kA samaya' nAmaka dazama adhyAya meM sapramANa siddha kiyA jA cukA hai| guNasthAna-siddhAnta bhagavAn mahAvIra dvArA upadiSTa hai, ataH usake vikasita hone kA prazna hI nahIM utthtaa| yataH guNasthAna-vikAsavAda kA hetu asatya hai, ataH yaha niSkarSa bhI asatya hai ki prakIrNaka grantha bhagavatI-ArAdhanA se pUrvakAlIna haiN| 7.2. prakIrNakoM kI racanA 'ArAdhanA' ke pazcAt ____ yApanIyapakSadhara vidvAn ne uparyukta vaktavya (jai.dha.yA.sa./pR.129-130) meM prakIrNaka granthoM ke bhagavatI-ArAdhanA se pUrvavartI hone kA jo yaha hetu batalAyA hai ki unakA ullekha nandIsUtra aura mUlAcAra jaise prAcIna granthoM meM huA hai, vaha bhrAmaka hai| AcArya kundakunda kA samaya nAmaka dazama adhyAya meM siddha kiyA gayA hai ki bhagavatI-ArAdhanA kA racanAkAla prathama zatAbdI kA uttarArdha hai, aura yaha zvetAmbara srotoM se hI siddha hai ki bhadrabAhu-dvitIyakRta Avazyakaniyukti kA racanAkAla chaThI zatI I0 (vi0 saM0 562, I0 san 505) hai| tathA upalabdha prakIrNaka granthoM meM vIrabhadraracita AturapratyAkhyAna, bhaktaparijJA (bhattapariNNA), ArAdhanApatAkA tathA causaraNa (catuHzaraNa) gyArahavIM zatI I0 (1008 yA 1078 I0) ke haiN|85 mahApratyAkhyAna aura maraNasamAdhi ke racayitAoM ke nAma anupalabdha haiM, isalie itihAsa-lekhakoM ne inake kAla kA nirdeza nahIM kiyA hai| 6 nandIsUtra (5vIM zatI I0) meM AturapratyAkhyAna, mahApratyAkhyAna, maraNavibhakti, devendrastava Adi prakIrNakoM ke nAmoM kA ullekha hai| ataH DaoN0 sAgaramala jI ne inakA racanAkAla 5vIM zatI I0 se pahale mAnA hai, kintu nandIsUtra kI hindIvivecanA meM muni zrI lAlamuni jI evaM muni zrI pArasakumAra jI ne likhA hai ki inakA viccheda ho gayA hai|8 arthAt nandIsUtra meM ina vicchinna prakIrNakoM ke nAma 84. devendra muni zAstrI : jaina Agama sAhitya : manana aura mImAMsA / pR. 438 85. DaoN. sAgaramala jaina abhinandana grantha/khaNDa 2/pR.44 / 86. vahI/ pR.45| 87. vahI/ pR.44| 88. nandIsUtra kI hindI-vivecanA meM 29 prakAra ke utkAlika zAstroM kA varNana karane ke bAda kahA gayA hai ki "inameM se 8 vidyamAna haiM tathA 21 kA viccheda ho gayA hai| (pRSTha 402) / For Personal & Private Use Only Page #126 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 70 / jainaparamparA aura yApanIyasaMgha / khaNDa 3 a013/pra02 mAtra diye gaye haiN| isase siddha hotA hai ki jo mahApratyAkhyAna, maraNavibhakti Adi grantha vartamAna meM upalabdha haiM, ve nandIsUtra kI racanA ke bAda arthAt 5 vIM zatI I0 ke pazcAt race gaye haiN| ___ dUsarI bAta yaha hai ki bhaktaparijJA (bhattapariNNA) to DaoNkTara sA0 ke hI kathanAnusAra 11vIM zatI I0 kA grantha hai tathA upalabdha AturapratyAkhyAna (vIrabhadraracita), jisakI gAthAoM ko bhagavatI-ArAdhanA meM gRhIta mAnA gayA hai, vaha bhI 11vIM zatI I0 meM racA gayA hai| bhadrabAhu-dvitIyakRta Avazyakaniyukti kA racanAkAla to chaThI zatI I0 (vikrama saM. 562 ke lagabhaga)9 sarvasvIkRta hai| isa prakAra siddha hai ki Avazyakaniyukti aura prakIrNaka grantha bhagavatI-ArAdhanA ke bAda race gaye haiN| phalasvarUpa unheM bhagavatIArAdhanA se pUrvavartI siddha karane ke lie batalAyA gayA uparyukta hetu asatya hai| 7.3. grantha kA bRhadAkAra arvAcInatA kA lakSaNa nahIM ___ yApanIyapakSadhara vidvAn ke uparyukta vaktavya (jai.dha.yA.sa./pR.129-130) meM tIsarA tarka yaha hai ki "bhagavatI-ArAdhanA bRhadAkAra grantha hai, jaba ki AurapaccakkhANa, bhattapariNNA, saMthAraga, maraNasamAhI Adi prakIrNaka grantha AkAra meM laghu haiN| prAcIna grantha prAyaH AkAra meM laghu hote haiM, kyoMki unheM maukhikarUpa se yAda rakhanA hotA thaa| isalie siddha hai ki bhagavatI-ArAdhanA ina prakIrNaka granthoM ke bAda kI racanA hai|" yadi mAnya vidvAn ke isa tarka ko ucita mAna liyA jAya, to AcArAMga, kalpasUtra, jJAtRdharmakathA jaise Agamagrantha tattvArthasUtra se arvAcIna siddha hoMge, kyoMki tattvArthasUtra meM choTe-choTe 357 sUtra haiM, jo dasa-bAraha pRSThoM meM samA jAte haiM, jabaki AcArAMga meM sUtra nahIM, Adhe-Adhe pRSTha ke gadyAMza haiM aura koI-koI to eka-eka pRSTha ke haiM tathA inase do zrutaskandha bhare hue haiM, jinameM se prathama zrutaskandha meM 9 adhyayana aura pratyeka ina vicchinna zAstroM meM maraNavibhakti Adi kA ullekha isa prakAra kiyA gayA hai-maraNavibhakti, isameM maraNa ke 17 bhedoM ke svarUpa, phala Adi kA varNana thaa| AturapratyAkhyAna, isameM asAdhya glAna muni ko vidhivat AhAra kI kamI karate hue bhakta-pratyAkhyAna kI vidhi kA varNana thaa| mahApratyAkhyAna, isameM bhava ke anta meM kiye jAnevAle anazana Adi mahApratyAkhyAnoM kA varNana thaa|" (nandIsatra / pRSTha 402/ a.bhA. sAdhumArgI jaina saMskRtirakSakasaMgha, sailAnA ma.pra., san 1984) / yahA~ bhUtakAlIna kriyAoM ke prayoga se sUcita hotA hai ki ye grantha vartamAna meM upalabdha nahIM haiM, ataH inake nAma se jo grantha upalabdha haiM, unakI racanA nandIsUtra kI racanA ke bAda kI gaI hai| bhagavatI-ArAdhanA kI kathita gAthAe~ inhIM paravartI granthoM kI gAthAoM se samAnatA rakhatI haiN| 89. devendra muni zAstrI : jaina Agama sAhitya : manana aura mImAMsA (san 1977) / pR. 438 For Personal & Private Use Only Page #127 -------------------------------------------------------------------------- ________________ a0 13 / pra02 bhagavatI-ArAdhanA / 71 adhyayana meM 4 se lekara 8 uddezaka haiN| aura dvitIya zrutaskandha meM 7 adhyayana aura pratyeka adhyayana meM kaI uddezaka haiN| inake atirikta cAra cUlAe~ haiN| ye gadyAMza haiM, inheM to koI kaNThastha bhI nahIM kara sakatA, smRti meM surakSita rakhanA to dUra kI baat| kalpasUtra meM bhI kahIM-kahIM Adhe-Adhe pRSTha ke gadyAMza haiN| jJAtRdharmakathA to aneka kathAoM kA saMgrahagrantha hai| inakI tulanA meM tattvArthasUtra to atyanta laghukAya grantha hai| use kaNThastha karanA atyanta sarala hai| sabhI zramaNoM aura aneka zrAvakoM ko vaha kaNThastha hotA hai| ataH DaoNkTara sA0 ke tarka ke anusAra AcArAMga, jJAtRdharmakathA, kalpasUtra Adi aneka Agamagrantha tattvArthasUtra se bahuta bAda ke siddha hoMge, jaba ki ve usase pUrvakAlIna haiN| jisa prakAra AcArAMgAdi Agamagrantha tattvArthasUtra kI apekSA vizAlakAya hone para bhI tattvArthasUtra se arvAcIna siddha nahIM hote, usI prakAra bhagavatI-ArAdhanA bhI apane bRhadAkAra ke kAraNa uparyukta prakIrNaka granthoM se arvAcIna siddha nahIM hotii| ___ isa prakAra grantha ke bRhadAkAra hone kA dharma AcArAMgAdi prAcIna granthoM meM bhI vyApta hone tathA tadapekSayA tattvArthasUtrAdi arvAcIna graMthoM meM avyApta hone se ativyApti evaM avyApti doSoM se yukta hai, ataH vaha arvAcInatA kA lakSaNa nahIM hai| phalasvarUpa vaha hetvAbhAsa hai| usake hetvAbhAsa hone se bhagavatI-ArAdhanA ko AurapaccakkhANa, bhaktapariNNA Adi prakIrNaka granthoM se arvAcIna mAnanA bhrAntijanita niSkarSa hai| 7.4. varNyaviSaya kI samAnatA racanAkAla kI samAnatA kA lakSaNa nahIM yApanIyapakSadhara vidvAn ne bhagavatI-ArAdhanA aura bhASya-cUrNiyoM meM 'vijahanA' ke varNana kI samAnatA ke kAraNa unheM samakAlIna mAnA hai| (dekhie , uparyukta uddharaNa / jai. dha. yA. sa. / pR.129-130) yadi aisA mAnA jAya, to bhagavatI-ArAdhanA dvAdazAnuprekSA ke varNana kI samAnatA se maraNavibhakti-kAlIna, guNasthAna-caturvidhadhyAna Adi ke varNanasAmya se tattvArthasUtrakAlIna, acelatva ke guNoM ke varNanasAdRzya se AcArAMga-kAlIna aura kundakunda kI gAthAoM se sAmya rakhanevAlI gAthAoM ke samAveza se kundakundakAlIna siddha hogii| tathA yadi koI vidvAn Aja prAkRta meM grantha likhakara usameM 'vijahanA' kA ullekha kare, to bhagavatI-ArAdhanA ke ikkIsavIM sadI I0 meM racita hone kA prasaMga aayegaa| ataH varNyaviSaya kI samAnatA kisI grantha ke racanAkAla ke nirdhAraNa kA hetu siddha nahIM hotii| ataH vaha hetvAbhAsa hai| yataH bhagavatI-ArAdhanA prathama zatAbdI I0 kA grantha hai evaM Avazyakaniyukti tathA upalabdha prakIrNaka grantha pA~cavI zatI I0 ke bAda race gaye haiM, ataH samAna gAthAoM For Personal & Private Use Only Page #128 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 72 / jainaparamparA aura yApanIyasaMgha / khaNDa 3 a013/pra02 kA ina zvetAmbaragranthoM se bhagavatI-ArAdhanA meM AnA saMbhava nahIM hai, apitu bhagavatIArAdhanA se unameM jAnA saMbhava hai| yApanIyapakSadhara vidvAn ne likhA hai-"zvetAmbara jainoM ke sthAnakavAsI aura terApaMthI sampradAya prakIrNakoM ko AgamoM ke antargata mAnya nahIM krte|"90 merI dRSTi se isakA kAraNa sambhavataH yahI hai ki ina graMthoM kI adhikAMza gAthAe~ digambaragraMthoM se lI gaI haiM, jisase ve unheM pramANarUpa nahIM maante| 7.5. digambarIya-gAthAoM ke zvetAmbaragranthoM meM pahu~cane ke pramANa yaha to ekadama spaSTa hai ki AturapratyAkhyAna aura bhaktaparijJA 1 meM nimnalikhita gAthAe~ kundakunda ke granthoM se lI gaI haiM, kyoMki kundakunda IsApUrvottara prathama zatAbdI meM hue haiM aura ye gAthAe~ unake granthoM ke atirikta kisI prAcIna zvetAmbara-Agama meM nahIM milatI mamattiM parivajAmi nnimmmttimuvtttthido| AlaMbaNaM ca me AdA avasesaM ca vosre|| ni.sA./99, bhA.pA./57, AturapratyA./23 / AdA khu majjha NANe AdA me desaNe caritte y| AdA paccakkhANe AdA me saMvare joge|| sa.sA./277, ni.sA./100, bhA.pA./58,AturapratyA./24 / ego me sAsado appA nnaanndNsnnlkkhnno| sesA me bAhirA bhAvA savve sNjoglkkhnnaa|| ni.sA./102, bhA.pA./59,AturapratyA./26 / sammaM me savvabhUdesu ve majjhaM Na kennvi| AsAe vosarittA NaM samAhi pddivje|| ni.saa./104,aaturprtyaa./22| daMsaNabhaTThA bhaTThA saNabhaTThassa Natthi nnivvaannN| sijhaMti cariyabhaTThA daMsaNabhaTThA Na sijhNti|| daMsaNapAhuDa/3, bArasANuvekkhA/19, bhaktiparijJA /66 / 90. DaoN0 sAgaramala jaina abhinandana grantha / pR.43| 91. kundakunda kI gAthAoM se sAmya rakhanevAlI 'AturapratyAkhyAna' evaM 'bhaktaparijJA' kI gAthAoM kA ullekha siddhAntAcArya paM0 kailAzacandra jI ne 'bhagavatI-ArAdhanA' (zolApura) kI prastAvanA (pR.27) meM tathA DaoN0 sAgaramala jI ne 'jainadharma kA yApanIya sampradAya' (pR. 192193) meM kiyA hai| Jain Education Interational For Personal & Private Use Only Page #129 -------------------------------------------------------------------------- ________________ a013/pra02 bhagavatI-ArAdhanA / 73 suttaM hi jANamANo bhavassa bhavaNAsaNaM ca so kunndi| sUI jahA asuttA NAsadi sutte sahA No vi|| suttpaahudd/3| puriso vi jo sasutto Na viNAsai so gao vi sNsaare| sacceyaNapaccakkhaM NAsadi taM so adissamANo vi|| suttpaahudd/4| sUI jahA sasuttA na na ssai kayavarammi paDiyA vi| jIvo vi taha sasutto na nassai gao vi sNsaare|| __ bhaktaparijJA /86 / dukkhakkhao kammakkhao bohilAho sugigmnnN| samAhimaraNaM jiNaguNasaMpatti hou mjhN|| pNcmhaagurubhkti-kundkund| dukkhakkhaya kammakkhaya samAhimaraNaM ca bohilAbho y| eyaM pattheyavvaM na patthaNijaM tao annN|| bhaktaparijJA / 139 / nimnalikhita gAthAe~ bhagavatI-ArAdhanA aura bhaktaparijJA donoM meM upalabdha hotI haiN| inakI viSayavastu para dhyAna dene se spaSTa ho jAtA hai ki ye zvetAmbara-mAnyatAoM ke sarvathA viruddha haiM, kyoMki inameM Abhyantara aura bAhya donoM prakAra ke parigraha ke tyAga kI bAta kahI gaI hai ka- abbhaMtarabAhirae savve gaMthe tumaM vivjehi| kadakAridANumodehiM kaaymnnvynnjogehiN|| bhagavatI-ArAdhanA / 1111 / abbhiMtara-bAhirae savve gaMthe tumaM vivjehi| kayakAriya'NumaIhiM kaaymnnovaayjogehiN|| bhaktaparijJA /131 / kha- saMgaNimittaM mArei aliyavayaNaM ca bhaNai tennikkN| bhajadi aparimidamicchaM sevadi mehuNamavi ya jiivo|| __ bhagavatI-ArAdhanA /1119 / saMganimittaM mArei bhaNai aliyaM karei corikkN| sevai mehuNa mucchaM apparimANaM kuNai jiivo|| bhktprijnyaa/132| For Personal & Private Use Only Page #130 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 74 / jainaparamparA aura yApanIyasaMgha / khaNDa 3 a013 / pra02 ga- saMgo mahAbhayaM jaM viheDido sAvageNa sNtenn| putteNa ceva atthe hidammi Nihidellae saahuN|| bhagavatI-ArAdhanA / 1124 / saMgo mahAbhayaM jaM vihiDio sAvaeNa sNtennN| putteNa hie atthammi maNivai kuMcieNa jhaa|| bhaktaparijJA / 133 / gha- savvagaMthavimukko sIdIbhUdo pasaNNacitto y| jaM pAvai pIyisuhaM Na cakkavaTTI vi taM lhi|| bhgvtii-aaraadhnaa/1176| savvagaMthavimukko sIIbhUo pasaMtacitto y| jaM pAvai muttisuhaM na cakkavaTTI vi taM lhi|| bhaktaparijJA / 1134 / bhagavatI-ArAdhanA kI ina gAthAoM meM Abhyantara aura bAhya, donoM prakAra ke parigraha ko chor3ane kA upadeza diyA gayA hai aura kSetra, vAstu , dhana, dhAnya, kupya (vastra)92 vartana, dvipada, catuSpada, yAna aura zayana-Asana ye dasa prakAra kI vastue~ bAhya parigraha batalAyI gayI haiM tathA kahA gayA hai ki manuSya inhIM ke liye jIvoM ko mAratA hai, jhUTha bolatA hai, corI karatA hai, maithuna karatA hai aura aparimita icchA karatA hai| yaha bAhya parigraha mahAbhaya kA kAraNa hai| jo isa samasta parigraha se mukta ho jAtA hai, vaha itanA sukhI hotA hai, jitanA cakravartI bhI nahIM ho sktaa| ye gAthAe~ nirapavAda Acelakya93 kA pratipAdana karatI haiM, jo dazavaikAlika sUtra ke isa kathana ke viruddha hai ki "sAdhu lajjA aura saMyama ke lie jo vastra, pAtra, kambala aura pAdaprauMcchana rakhatA hai, use bhagavAn ne parigraha nahIM kahA, apitu usameM mUrchA karane ko parigraha kahA hai|" bhagavatI-ArAdhanA kI uparyukta gAthAoM meM vastrapAtrAdi sampUrNa parigraha ke tyAga ko aparigraha kahA gayA hai, jisase savastramukti aura strImukti kA niSedha hotA hai| aura yaha bAta DaoN0 sAgaramala jI ne svayaM svIkAra kI hai ki jahA~ mUrchAdi bhAvaparigraha ke sAtha vastrapAtrAdi dravyaparigraha kA bhI pUrNa tyAga Avazyaka mAna liyA jAya, vahA~ strImukti Adi kA niSedha svAbhAvika hI hai| (jai.dha. yA.sa./ pR.412)| ataH ukta gAthAoM meM pratipAdita siddhAnta zvetAmbarIya mAnyatAoM ke viruddha 92. "kupyaM vstrm|" vijayodayATIkA / bha. A./ gA. 'bAhirasaMgA' 1113 / pR.571 / 93. "Acelakkuddesiya-celagrahaNaM parigrahopalakSaNaM tena sakalaparigrahatyAga aacelkymityucyte|" vijayodayATIkA / bha.A./ gA.423 / pR.320 / Jain Education Interational For Personal & Private Use Only Page #131 -------------------------------------------------------------------------- ________________ a013/pra02 bhagavatI-ArAdhanA / 75 hai| isase siddha hotA hai ki ye gAthAe~ mUlataH digambaragrantha bhagavatI-ArAdhanA kI haiM, jo inakI saiddhAntika sUkSmatA para dhyAna diye binA 'bhaktaparijJA' ke kartA dvArA apane grantha meM saMgRhIta kara lI gaI haiN| 7.6. parasAhityAMza-grahaNa se kartRtva-parivartana nahIM - yadi eka sampradAya dUsare sampradAya ke granthoM se kucha apane anukUla letA bhI hai, to isase usa grantha kA kartRtva nahIM badala jaataa| uttarAdhyayanasUtra meM mahAbhArata aura bauddha granthoM se aneka zloka aura gAthAe~ lI gaI haiN| zrI madhukara muni ne jJAtAdharmakathAMga kI prastAvanA (pR.30) meM nimnalikhita udAharaNa diye haiMmithilAyAM pradIptAyAM na me dahyati kinycn| mahAbhArata/12,17,18-19 / mithilAyAM dahyamAnAyAM na me kiJci adhyt| jaatk/6/54-55| mahilAe DajjhamANIe Na me Dajjhai kiNcnnN| uttraadhyyn/9/14| mAse mAse kusaggena bAlo bhujeyya bhojnN| na so saMkhatadhammAnaM kalaM agghati solsiN|| dhmmpd/70| mAse mAse tu jo bAlo kusaggeNaM tu bhuNje| na so suyakkhAya dhammassa kalaM agghai solsiN|| uttraadhyyn/9/44| yo sahassaM sahassena saMgAme mAnuse jine| ekaM ca jeyyamattAnaM sa ve sNgaamjuttmo|| dhmmpd/103| jo sahassaM sahassANaM saMgAme dujae jinne| egaM jiNeja appANaM esa se paramo jo|| uttraadhyyn/9/34| paMsu kUladharaM jantuM kisaM dhmnisnthtN| ekaM vanasmiM jhAyantaM tamahaM brUmi braahmnnN|| dhammapada/13 Jain Education Interational For Personal & Private Use Only Page #132 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 76 / jainaparamparA aura yApanIyasaMgha / khaNDa 3 avicaya-maMsa-soNiyaM / tavassiyaM kisaM dantaM pattanivvANaM taM vayaM bUma mAhaNaM // suvvayaM uttarAdhyayana / 25 / 22 uttarAdhyayana kI aisI aneka gAthAe~ dhammapada Adi kI gAthAoM se sAmya rakhatI haiM / sUtrakRtAMga tathA isibhAsiya meM bhI dhammapada kI gAthAoM se milatI-julatI aneka gAthAe~ haiM / isa sAmya se yaha nahIM kahA jA sakatA ki uttarAdhyayana vaidika yA bauddha sampradAya kA grantha hai / isI prakAra zvetAmbaragranthoM meM bhagavatI - ArAdhanA se gAthAe~ grahaNa kiye jAne ke kAraNa yaha siddha nahIM hotA ki ve digambaragrantha haiN| tathA bhagavatIArAdhanA meM kundakunda kI gAthAoM kA upalabdha honA isa bAta kA pramANa nahIM hai ki vaha kundakundakRta hai / 44 a0 13 / pra0 2 yApanIyapakSa premI jI - "daza sthitikalpoM ke nAmavAlI - gAthA, jisakI TIkA para aparAjita sUri ko yApanIya siddha kiyA gayA hai, jItakalpabhASya kI 1972 naM. kI gAthA hai| zvetAmbara - sampradAya kI anya TIkAoM aura niyuktiyoM meM bhI yaha milatI hai aura prabhAcandra ne apane prameyakamalamArtaNDa ke strImuktivicAra ( nayA eDIzana, pR. 131 ) prakaraNa meM isakA ullekha zvetAmbara siddhAnta ke rUpa meM hI kiyA hai- " nAcelakyaM neSyate (api ISyateva) 'Acelakkuddesiya- sejjAhara-rAyapiMDa - kiyikamme' ityAdeH puruSaM prati dazavidhasya sthitikalpasya madhye tadupadezAt / " 8 'Acelakkuddesiya' ArAdhanA kI maulika gAthA 'ArAdhanA kI 662 aura 663 nambara kI gAthAe~ bhI digambarasampradAya ke sAtha mela nahIM khAtI haiN| unakA abhiprAya yaha hai ki labdhiyukta aura mAyAcArarahita cAra muni glAnirahita hokara kSapaka ke yogya nirdoSa bhojana aura pAnaka (peya) lAveM / 94 isa para paM0 sadAsukha jI ne Apatti kI hai aura likhA hai ki "yaha bhojana lAne kI bAta pramANarUpa nAhIM / " isI taraha 'sejjAgAsaNisejjA' Adi gAthA para (jo mUlAcAra meM bhI 391 naM. para hai) kavivara vRndAvanadAsa jI ko zaMkA huI thI aura usakA samAdhAna 94. cattAri jaNA bhattaM uvakappeMti agilAe pAoggaM / chaMdiyamavagadadosaM amAiNo laddhisaMpaNNA // 661 // cattAri jaNA pANayamuvakappaMti agilAe pAoggaM / chaMdiyamavagadadosaM amAiNo laddhisaMpaNNA // 662 // bhagavatI - ArAdhanA / For Personal & Private Use Only Page #133 -------------------------------------------------------------------------- ________________ a013 / pra02 bhagavatI-ArAdhanA / 77 karane ke lie dIvAna amaracandra jI ko patra likhA thaa| dIvAna jI ne uttara diyA thA ki "isameM vaiyAvRtti karanevAlA muni AhAra Adi se muni kA upakAra kare, parantu yaha spaSTa nahIM kiyA hai ki AhAra svayaM hAtha se banAkara de| muni kI aisI caryA AcArAMga meM nahIM batalAI hai|" (jai.sA.i./ dvi.sN./pR.70-71)| digambarapakSa prasiddha zvetAmbara vidvAn paM0 sukhalAla jI saMghavI aura svayaM paM0 nAthUrAma jI premI ne svIkAra kiyA hai ki 'Acelakkuddesiya' gAthA una gAthAoM meM se hai, jinakA astitva saMghabheda se pUrva thA aura saMghavibhAjana ke bAda zrutiparamparA se donoM sampradAyoM meM calI aaiiN| yaha pUrva meM soddharaNa pratipAdita kiyA jA cukA hai| (dekhiye, prakaraNa 2/zIrSaka 5) / isalie ise zvetAmbara-AgamoM se gRhIta mAnakara zivArya ko yApanIya siddha karanA nyAyocita nahIM hai| AcArya prabhAcandra ne prameyakamalamArtaNDa meM isa gAthA kA ullekha zvetAmbarasiddhAnta ke rUpa meM kiyA hai, vaha ThIka hI hai| kyoMki yaha gAthA unake granthoM meM bhI milatI hai| prabhAcandra ne ise pramANarUpa meM uddhRta kara yaha siddha kiyA hai ki muni ke lie acelaliMga kA upadeza zvetAmbara-AgamoM meM bhI milatA hai| ataH mokSa kA yahI paramparAgata maulika mArga hai| sacelamArga kalpita hai, bhagavAn ke dvArA upadiSTa nahIM hai| ataH bhagavAn ke upadeza ke anusAra striyoM ke lie acelaliMga saMbhava na hone se strImukti sambhava nahIM hai| ___ mAnanIya paM0 kailAzacandra jI ke kathana se bhI isa bAta kA samarthana hotA hai| ve likhate haiM-"premI jI kA yaha likhanA yathArtha hai ki dasakalpoMvAlI gAthA zvetAmbaraAgamasAhitya meM milatI hai| isI se AcArya prabhAcandra ne usakA upayoga apane pakSa kI siddhi meM kiyA hai ki Apa loga Acelakya nahIM mAnate haiM, aisI bAta nahIM hai, Apa bhI mAnate haiM aura unhoMne pramANarUpa se vahI gAthA uddhRta kI hai| kintu isase vaha gAthA to zvetAmbarIya siddha nahIM hotii| mUlAcAra meM bhI (10/17) yaha gAthA AI hai| AzAdhara ke anagAradharmAmRta meM (9/80-81) bhI isakA saMskRta rUpa milatA hai| dasa kalpa to digambaraparamparA ke pratikUla nahIM haiM, kintu anukUla hI haiN| isakA prabala pramANa prathamakalpa Acelakya hI hai, jisakA artha zvetAmbara-TIkAkAroM ne alpacela yA alpamUlyacela Adi kiyA hai| AcArya prabhAcandra ukta gAthAMza ko uddhRta karake likhate haiM- "puruSaM prati dazavidhasya sthitikalpasya madhye tdupdeshaat|" puruSa ke prati jo daza prakAra ke sthitikalpa kahe haiM, unameM Acelakya kA upadeza hai| ataH vaha Jain Education Interational For Personal & Private Use Only Page #134 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 78 / jainaparamparA aura yApanIyasaMgha / khaNDa 3 a013 / pra02 daza sthitikalpoM ko amAnya nahIM karate, unheM mAnya karake hI apane pakSa kA samarthana karate haiN|"95 kintu racanAkAla kI pUrvAparatA ke AdhAra para vicAra kiyA jAya, to 'Acelakkuddesiya' gAthA jina granthoM meM prApta hotI hai, unameM digambaragrantha bhagavatI-ArAdhanA kA racanAkAla prathama zatAbdI I0 hai tathA zvetAmbaragrantha kalpaniyukti (bhadrabAhu dvitIya) kA chaThI zatI I096 aura jItakalpabhASya (jinabhadragaNi-kSamAzramaNa)97, bRhatkalpalaghubhASya (saMghadAsagaNi-kSamAzramaNa)98 evaM nizIthabhASya (visAhagaNi-mahattara),19 ina sabakA 7vIM zatI I0 hai| isase siddha hotA hai ki 'Acelakkuddesiya' gAthA mUlataH bhagavatI-ArAdhanA kI hai| vahA~ se uparyukta zvetAmbarIya granthoM meM grahaNa kI gaI hai| paM0 sukhalAla jI saMghavI ke vacana pUrva meM uddhRta kiye gaye haiM, jinameM unhoMne kahA hai ki yaha gAthA kalpasUtra aura AcArAMga meM prApta hotI hai, para prastuta grantha ke lekhaka ne ina donoM graMthoM ko dekhA hai, donoM meM yaha upalabdha nahIM hai| zvetAmbarasAhitya meM yaha gAthA sarvaprathama chaThI zatI I0 ke niyuktikAra bhadrabAhu-dvitIyakRta kalpaniyukti (kalpasUtraniyukti) meM upalabdha hotI hai| zvetAmbara vidvAn zrI devendra muni zAstrI likhate haiM-"kalpasUtra kI sabase prAcIna vyAkhyA niyukti aura cUrNi hai| niyukti gAthArUpa hai aura cUrNi gdyruup| donoM kI bhASA prAkRta hai| niyukti ke racayitA dvitIya bhadrabAhu haiN|" (kalpasUtra-prastAvanA/ pR.16) / ukta muni jI kA kathana hai ki kalpasUtra kI sabhI vyAkhyAoM meM 'Acelakkudesiya' gAthA kalpaniyukti se hI uddhRta kI gayI hai| (kalpasUtra / pariziSTa 1/TippaNI kra. 3) / muni kalyANavijaya jI ne bhI ise kalpaniyukti kI hI gAthA batalAyA hai| (zramaNa bhagavAn mahAvIra/ pR.336)| kSapaka ke lie muniyoM dvArA AhAra-Anayana aviruddha saMstarArUr3ha kSapaka ke lie cAra muniyoM dvArA AhAra-pAna lAye jAne kA kathana bhI digambaratva-virodhI nahIM hai, kyoMki 'cattAri jaNA bhattaM uvakappeMti' gAthA 661 95. bhagavatI-ArAdhanA (jaina saMskRti saMrakSaka saMgha, zolApura, 1978 I0)/ prastAvanA/pR.34-35 / 96. devendra muni zAstrI : jainAgama sAhitya manana aura mImAMsA / pR.438, 547 / 97. vahI/pR.461, 469 / 98. vahI / pR.473-74| 99. vahI/pR. 473, 482 tathA dalasukha mAlavaNiyA-'nizItha : eka adhyayana'/pR. 44-45/ nizIthasUtra bhAga 1, pIThikA, sampAdaka-amara muni jI/ bhAratIya vidyA prakAzana, dillI / dvitIya saMskaraNa /1982 ii0| Jain Education Interational For Personal & Private Use Only Page #135 -------------------------------------------------------------------------- ________________ a013 / pra02 bhagavatI-ArAdhanA / 79 meM AyI uvakappeMti (upakalpante, upakalpayanti) kriyA meM upa-1 klRp athavA upaklRip+Nic ('kalpayet'-vi.TI./bha.A./gA.661) dhAtu kA artha prabandha karanA hai| aparAjita sUri ne isakA artha 'Anayanti' (lAveM) kiyA hai, vaha bhI ghaTita ho jAtA hai| yahA~ upakalpayanti kA yaha artha nahIM lenA cAhie ki muni svayaM bhojana banAveM yA zrAvakoM ke yahA~ se khuda yAcanA karake pAtroM meM rakhakara laaveN| pANitalabhojI zivArya kA yaha Azaya ho hI nahIM sktaa| unakA abhiprAya yaha hai ki cAra muni (akele muni kA vihAra niSiddha hai) bastI meM jAkara zrAvakoM ko saMstarArUr3ha kSapaka muni ke lie yogya AhArapAna kI AvazyakatA kA saMketa kareM, sUcanA deN| sUcanA pAkara zrAvaka svayaM yogya AhAra lekara upasthita ho jaayeNge| jo kSapaka muni saMstarArUr3ha hai, nirbalatA ke kAraNa calane meM asamartha hai aura abhI AhAra-pAna ke sarvathA tyAga kI sthiti nahIM AI hai, usake lie AhArapAna kI vyavasthA kA yahI upAya ho sakatA hai| prAcIna kAla meM muni bastiyoM se dUra Thaharate the| AhAra ke lie bastiyoM meM jAte the| isalie rugNa yA saMstarArUr3ha kSapaka ke lie bhI vahIM se AhAra kI vyavasthA karAnI par3atI thii| isa prakAra vaiyAvRtya meM lage muniyoM ke dvArA zrAvakoM ko saMketa kara kSapaka ke lie AhAra kA prabandha karAnA hI AhAra-pAna ko upakalpita karanA hai| yaha digambarasiddhAnta ke viruddha nahIM hai| AcArya kundakunda ne bhI pravacanasAra meM kahA hai rogeNa vA kSudhAe taNhAe vA sameNa vA ruuddhN| .. diTThA samaNaM sAhU paDivajadu aadsttiie|| 3/52 // vejAvaccaNimittaM gilaanngurubaalvuddddsmnnaannN| logigajaNasaMbhAsA Na NiMdidA vA suhovjudaa|| 3/53 // anuvAda-"yadi koI zramaNa roga, bhUkha, pyAsa athavA thakAvaTa se pIr3ita dikhAI de, to sAdhu ko usakI yathAzakti vaiyAvRtya (sevA) karanI caahie| roga se pIr3ita guru (AcArya), bAla (Ayu meM choTe) tathA vRddha (Ayu meM bar3e) zramaNoM kI vaiyAvRtya ke lie yadi laukika-janoM se bhI bAtacIta karanA Avazyaka ho, to vaha nindanIya nahIM hai|" isase spaSTa hai ki munigaNa rugNa yA saMstarArUr3ha kSapaka-muniyoM kI vaiyAvRtya hetu AhArapAna, auSadhi Adi kI vyavasthA karane ke lie zrAvakoM ko nirdeza de sakate haiN| yaha digambara-siddhAnta ke viruddha nahIM hai| ataH bhagavatI-ArAdhanA kI ukta gAthAoM ko digambara-siddhAnta ke pratikUla mAnakara zivArya ko yApanIya siddha karane kA prayAsa yathArthavirodhI hai| Jain Education Interational For Personal & Private Use Only Page #136 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 80 / jainaparamparA aura yApanIyasaMgha / khaNDa 3 a0 13 / pra0 2 dIvAna amaracandra jI kI dRSTi meM bhI muniyoM ke dvArA kSapaka ke lie isa prakAra AhArapAna kA prabandha kiyA jAnA ayukta nahIM thaa| paM0 nAthUrAma jI premI svayaM isa tathya para prakAza DAlate hue likhate haiM ki kavi vRndAvana jI ne dIvAna amaracandra jI se uparyukta gAthAoM ke aucitya ke viSaya meM jo prazna kiyA thA, usake uttara se pratIta hotA hai ki "dIvAna jI ko muni kA kevala svayaM rasoI banAnA ayukta mAlUma hotA hai, bhojana lAkara denA nhiiN| parantu paM0 sadAsukhadAsa jI cU~ki jyAdA kar3e terApanthI the, isa kAraNa unheM AhAra lAkara denA bhI ThIka nahIM ja~catA thA / ' 100 kintu siddhAntAcArya paM0 kailAzacandra jI zAstrI ne prAcInakAla kI paristhitiyoM meM muniyoM dvArA AhAra lAkara diyA jAnA bhI ucita mAnA hai / ve likhate haiM- " jJAnIjana yaha jAnate haiM ki jaba kSapaka saMstara para ArUr3ha hotA hai, taba usakI zArIrika sthiti kaisI hotI hai| vaha gocarI nahIM kara sktaa| jaba taka gocarI karane meM samartha hotA hai, taba taka saMstarArUr3ha nahIM kiyA jaataa| aisI sthiti meM yadi use bhUkhA-pyAsA rakhA jAye, to usake pariNAma sthira nahIM raha skte| ataH usa yuga meM jaba sAdhu vanoM meM nivAsa karate the, taba aise maraNAsanna sAdhu ke lie yahI vyavasthA sambhava thI ki anya sAdhu usake yogya khAna-pAna vidhipUrvaka lAveM aura use vidhipUrvaka deveM / Aja kI taraha usa samaya sAdhuoM ke nivAsasthAna para jAkara zrAvakoM ke cauke to lagate nahIM the, aura lagate bhI, to isa prakAra ke uddiSTa bhojana ko ve svIkAra nahIM kara sakate the| gAthA meM AhAra lAne kA spaSTa vidhAna hai, ataH banAkara dene kI koI bAta hI nahIM hai| isalie ukta kathana digambaraparamparA ke viruddha nahIM hai| samAdhi ekado dina meM nahIM hotI / usameM samaya lagatA hai aura vahI samaya vaiyAvRtya kA hotA hai| 101 isa prakAra 'bhagavatI ArAdhanA' kI gAthAoM meM varNita jo AcAra digambaramata ke pratikUla nahIM hai, use pratikUla mAna liyA gayA hai aura use bhagavatI - ArAdhanA ko yApanIyagrantha siddha karane ke lie heturUpa meM prastuta kiyA gayA hai| kintu yaha hetu asatya hai, ataH isake AdhAra para kiyA gayA nirNaya bhI asatya hai / arthAt bhagavatI - ArAdhanA yApanIyagrantha nahIM, apitu digambaragrantha hai / 100. paM. nAthUrAma jI premI : 'bhagavatI ArAdhanA aura usakI ttiikaaeN|' anekAnta' / varSa 1 / kiraNa 3 / mAgha, vI.ni.saM. 2456 / pAdaTippaNI / pRSTha 150 / 101. bhagavatI - ArAdhanA (jaina saMskRti saMrakSaka saMgha, zolApura ) / prastAvanA / pR. 35 / vizeSa- yadi zrAvaka kisI dUra sthAna meM Thahare hue sAdhuoM ke darzanArtha jAte haiM aura vahA~ ve bhI Thaharakara apane lie bhojana banAte haiM tathA usameM se sAdhuoM ko AhAradAna karate haiM, to vaha uddiSTa kI paribhASA meM nahIM AtA / For Personal & Private Use Only Page #137 -------------------------------------------------------------------------- ________________ a0 13 / pra0 2 bhagavatI - ArAdhanA / 81 10 'tAlapalaMbasuttammi' meM 'kalpa' ke sUtra kA ullekha nahIM yApanIyapakSa premI jI -- "gAthA 1123 naM. kI 'desAmAsiyasuttaM " 102 meM tAlapalaMbasuttammi pada meM jisa sUtra kA ullekha kiyA gayA hai, vaha kalpasUtra (bRhatkalpa) kA hai, jisakA prAraMbha hai tAlapalaMbaM paNa kappadi / isakI vijayodayATIkA meM tathA coktaM kahakara 'kalpa' kI do gAthAe~ aura dI aura ve hI AzAdhara ne 'kalpe' kahakara uddhRta kI haiN| " (jai.sA.i./ dvi.saM./pR.71 ) / tAtparya yaha ki bhagavatI - ArAdhanA meM bRhatkalpa ke tAla laMba sUtra kA ullekha honA use yApanIyaparamparA kA grantha siddha karatA hai / digambarapakSa desAmAsiyasuttaM gAthA nIce dI jA rahI hai| yaha Acelakkuddesiya gAthA (423) se utpanna zaMkA ke samAdhAna meM likhI gaI hai| 'Acelakkuddesiya' gAthA meM muni ke lie dasa sthitikalpoM kA vidhAna kiyA gayA hai, jinameM prathamakalpa Acelakya hai| Acelakya kA artha hai vastra kA tyAga / yahA~ zaMkA utpanna hotI hai ki 'Acelakya' zabda se kyA kevala vastra kA hI tyAga sUcita hotA hai, kSetra, vAstu, pAtra Adi kA nahIM ?103 isakA samAdhAna bhagavatI ArAdhanA kI nimnalikhita gAthA ke dvArA kiyA gayA hai desAmAsiyasuttaM AcelakkaMti taM khu Thidikappe / luttottha Adisaddo jaha tAlapalaMbasuttammi // 1117 // ". anuvAda -- " dasa prakAra ke sthitikalpoM meM jo 'AcelakyasUtra' hai vaha 'tAlapralambasUtra' ke samAna dezAmarzaka hai| yahA~ 'cela' zabda ke sAtha jur3e 'Adi' zabda kA lopa ho gayA hai, jaise 'tAlapralambasUtra' meM 'tAla' zabda ke sAtha jur3e 'Adi' zabda kA / dezAmarzaka sUtra kA artha hai upalakSaka vacana, arthAt eka padArtha ke ullekha dvArA tatsadRza sabhI padArthoM kA bodha karAnevAlA saMkSipta lAkSaNika zabda yA muhAvarA / jaise koI ghara se bAhara jAte samaya apane putra ko Adeza detA hai ki 'kauoM se 102. jaina saMskRti saMrakSaka saMgha, zolApura se san 1978 meM tathA phalaTaNa se san 1990 meM prakAzita bhagavatI-ArAdhanA meM isa gAthA kA kramAMka 1117 hai| 103. " zrutaM celaparityAgameva sUcayati Acelakkamiti netaratyAgamityAzaGkAyAmAcaSTe - desaamaasiysuttN|" (vijayodayATIkA / pAtanikA / bhagavatI - ArAdhanA /gAthA 1117 / pR.572) / For Personal & Private Use Only Page #138 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 82 / jainaparamparA aura yApanIyasaMgha / khaNDa 3 a013 / pra02 dahI bacAnA' (kAkebhyo dadhi rakSyatAm), to usakA Azaya kevalaM kauoM se hI nahIM hai, apitu dahI ko hAni pahu~cAnevAle sabhI pazu-pakSiyoM se hai| ataH 'kauA' zabda sabhI dadhi-ghAtaka pazupakSiyoM kA upalakSaka yA dezAmarzaka hai| vaise hI 'Acelakya' zabda kevala cela-parityAga kA vAcaka nahIM hai, apitu cela ke sAtha kSetra, vAstu, dhana, dhAnya, bhANDa (pAtra) Adi samasta (dasa prakAra ke) parigraha ke tyAga kA upalakSaka hai| 'cela' zabda ke sAtha samasta parigraha kA saMketa karanevAlA 'Adi' zabda jur3A thA, usakA lopa ho gayA hai, jisase vaha zeSa parigraha kA vAcaka na rahakara upalakSaka yA dezAmarzaka bana gayA hai| zivArya ne isakA udAharaNa tAlapralaMba-sUtra se diyA hai| isa udAharaNa ke dvArA ve spaSTa karate haiM ki jaise 'tAlapralambasUtra' meM 'tAla' zabda kevala tAr3avRkSa kA bodhaka nahIM hai, apitu sabhI prakAra kI vanaspatiyoM kA upalakSaka hai,104 vaise hI 'Acelakya' pada meM 'cela' zabda mAtra vastra kA vAcaka nahIM hai, apitu sabhI prakAra ke parigraha kA upalakSaka hai| ataH celaparityAga ke vidhAna se sakalaparigraha ke tyAga kA vidhAna sUcita hotA hai|105 __ 'tAlapralamba' zabda zrutakevalI bhadrabAhu (vIra ni0 saM0 170) dvArA racita kahe jAnevAle zvetAmbara-Agama bRhatkalpasUtra ke "no kappai niggaMthANa vA niggaMthINa vA Ame tAlapalaMbe abhinne paDigAhattae" (sAdhu-sAdhviyoM ko koI bhI vanaspati kaccI [apakva] aura vinA chinna-bhinna kiye nahIM khAnI cAhie), isa sUtra meM bhI AyA hai| TIkAkAra aparAjita sUri ne ise tathA isake bhASya kI do gAthAe~ 106 uddhRta kara zvetAmbara jinakalpI sAdhaoM ko lakSya karate hue isa tathya ko puSTa karane kA prayatna kiyA hai ki jaise bRhatkalpa ke uparyukta sUtra meM tAlapralambasUtra dezAmarzaka hai, ataH sabhI prakAra kI vanaspati ko apakva aura abhagna avasthA meM khAne kA niSedha karatA hai, vaise hI bhagavatI-ArAdhanA meM 'AcelakyasUtra' bhI dezAmarzaka hai, ataH usameM 'cela' zabda ke dvArA vastrapAtrAdi sakala parigraha ke tyAga kA vidhAna kiyA gayA hai| isase paMDita nAthUrAma jI premI ne yaha niSkarSa nikAlA hai ki zivArya ne tAlapalaMbasuttammi pada meM sutta zabda se bRhatkalpa ke 'no kappai niggaMthANa' 104. " tAlapalaMbaM Na kappaditi sUtre tAlazabdo na taruvizeSavacanaH kintu vanaspatyekadezastaruvizeSa upalakSaNAya vanaspatInAM gRhiitH|" vijayodayATIkA/bhagavatI-ArAdhanA/gA. 1117/ pR.573 / 105. "celagrahaNaM parigrahopalakSaNaM, tena sakalagranthatyAga AcelakyazabdasyArtha iti|" vijayodayA - TIkA / bha.A./gA.1117 / pR.573| 106. dekhie, uddhRta gAthAe~ Age vindu kra. 5 ke antrgt| For Personal & Private Use Only Page #139 -------------------------------------------------------------------------- ________________ a013 / pra02 bhagavatI-ArAdhanA / 83 ityAdi sUtra kA nirdeza kiyA hai, ataH ve yApanIya the| yaha niSkarSa sarvathA bhrAntipUrNa haiM, kyoMki 1. 'tAlapalaMbasuttammi' pada meM 'sutta' zabda se kisI anya sUtra kA ullekha nahIM kiyA gayA hai, apitu 'tAlapalaMba' pada ko hI dezAmarzaka (upalakSaka = ekadeza ke kathana dvArA sarva kA bodha karAnevAlA) hone ke kAraNa 'sUtra' zabda se abhihita kiyA gayA hai, jaise 'AcelakkaM' ko dezAmarzaka hone se sUtra saMjJA dI gaI hai|07 2. jaise 'AcelakkaM' zabda jisa gAthA meM hai, vaha gAthA dezAmarzaka nahIM hai, isalie zivArya ne use dezAmarzakasUtra kI saMjJA nahIM dI, vaise hI 'tAlapalaMba' zabda jisa vAkya yA sUtra meM prayukta hotA hai, vaha dezAmarzaka nahIM hotA, isalie usakI dezAmarzakasUtra saMjJA nahIM ho sktii| ataH 'tAlapalaMbasutta' zabda se bRhatkalpa ke pUrvokta sUtra kA ullekha mAnanA yuktisaMgata nahIM hai| 3. digambarAcArya vIrasena svAmI ne bhI dhavalATIkA meM 'tAlapalaMbasutta' kA dezAmarzaka sUtra ke dRSTAnta ke rUpa meM nirdeza kiyA hai,108 kintu ve yApanIya nahIM the| isalie unake viSaya meM yaha nahIM kahA jA sakatA ki unhoMne 'sUtra' zabda se bRhatkalpa ke sUtra kA ullekha kiyA hai| ataH yaha niSkarSa galata siddha ho jAtA hai ki tAlapalaMbasutta zabda kA prayoga jahA~ kiyA gayA hai, vahA~ bRhatkalpa ke ukta sUtra kA ullekha hai, ata eva ullekhakartA yApanIya hai| 4. bhagavatI-ArAdhanA meM yApanIyamata-viruddha siddhAntoM ke pratipAdana se spaSTa hai ki zivArya yApanIya nahIM the| isase siddha hotA hai ki unhoMne 'tAlapalaMbasuttammi' meM bRhatkalpa ke sUtra kA ullekha nahIM kiyaa| 5. 'tAlapralamba' saMskRta kA aura tAlapalaMba prAkRta kA zabda hai| usakA vAcyArtha hai tAr3avRkSa kI jttaa|09 kintu usakA pUrvapada 'tAla' sabhI prakAra kI vanaspati ke upalakSaka ke rUpa meM bhI lokaprasiddha rahA hai| ataH 'tAlapralamba' zabda vanaspatimAtra ko upalakSita karanevAle eka muhAvare yA lokaprasiddha lAkSaNika zabda ke rUpa meM rUr3ha 107. "prigrhaikdeshaamrshkaarisuutrmaacelkymiti|" vijayodayATIkA / bhagavatI-ArAdhanA / gA. 1117/ pR.572| 108. "kadhamidaM suttaM maMgala-Nimitta-heu-parimANa-NAma-kattArANaM sakAraNANaM parUvayaM? Na, tAlapalaMbasuttaM va desaamaasiyttaado|" dhavalA / SaTakhaNDAgama / pu.1 / 1,1,1/ pR. 9 tathA "tAlapalaMbasuttaM va tassa desAmAsiyattAdo" dhavalA / SaTkhaNDAgama / pu.6 / 1, 9-8, 5/ pR. 230 / / 109. sara moniyara moniyara viliyamsa : saMskRta-iMgliza ddikshnrii| Jain Education Interational For Personal & Private Use Only Page #140 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 84 / jainaparamparA aura yApanIyasaMgha / khaNDa 3 a013 / pra02 ho gyaa| isIlie bRhatkalpa ke no kappai niggaMthANa ityAdi sUtra meM use sarvavidha vanaspati ke artha meM prayukta kiyA gayA hai| bRhatkalpa ke bhASyakAra ne nimnalikhita gAthAoM meM spaSTa kiyA hai ki 'tAlapralambasUtra' meM 'tAla' zabda vanaspati ke kina prakAroM kA bodhaka hai haritataNosahigucchA gummA vallIladA ya rukkhA y| evaM vaNapphadIo tAloddeseNa aaditttthaa|| iti|| tAledi daledittiva taleva jAdetti ussido vtti| tAlAdiNo taruttiyavaNapphadINaM havadi nnaam||10 anuvAda-"tAla zabda se haritatRNa, auSadhi, gucchA, bela, latA, vRkSa ityAdi vanaspatiyoM kA kathana kiyA gayA hai| 'tAla' zabda 'tal' dhAtu se niSpanna huA hai| 'tala' zabda kA artha U~cAI bhI hai| jo skandharUpa se U~cA vRkSavizeSa hotA hai, vaha tAla vRkSa kahalAtA hai| 'tAlAdi' meM 'Adi' zabda se vRkSa, phUla, pattA Adi vanaspati artha lenA caahie|" yadi 'tAlapralamba' samAsa meM AyA 'tAla' zabda uparyukta vanaspatiyoM ke upalakSaka ke rUpa meM prasiddha na hotA, to tAlapralambasUtra meM usakA prayoga karane se sUtrakAra kA prayojana siddha na hotA, kyoMki koI bhI adhyetA yaha na samajha pAtA ki usa zabda ke dvArA uparyukta vanaspatiyoM ke apakva aura abhagna dazA meM bhakSaNa kA niSedha kiyA gayA hai| sabhI kI samajha meM yaha AtA ki kevala tAr3avRkSa ke pralamba (jaTA) kA hI bhakSaNa niSiddha kiyA gayA hai| tathA bhASyakAra bhI yaha spaSTa na kara pAte ki ukta samAsa meM 'tAla' zabda uparyukta vanaspatiyoM kA upalakSaka hai| punaH ukta vanaspatiyoM ke upalakSaka ke rUpa meM lokaprasiddha na hone para usakA yaha artha sarvasvIkArya bhI na hotaa| ataH vaha dezAmarzakatva kA dRSTAnta bhI nahIM bana sakatA thaa| yataH kalpasUtrakAra ne 'tAlapralamba' pada ke upalakSakatva ko spaSTa kiye binA usakA upalakSaka ke rUpa meM prayoga kiyA hai tathA bhagavatI-ArAdhanAkAra ne 'Acelakya' ke aura dhavalAkAra ne NamokAramaMtra-rUpa maMgalasUtra ke dezAmarzakatva kI puSTi ke lie use dRSTAnta ke rUpa meM upasthita kiyA hai,11 isase siddha hai ki vaha vanaspati mAtra ke upalakSaka ke rUpa meM lokaprasiddha thA, ata eva sarvasvIkRta thaa| arthAt vaha eka asAmpradAyika prayoga hai| ataH use kevala zvetAmbarIya grantha (bRhatkalpa) kA viziSTa prayoga mAnanA yuktisaMgata nahIM hai| 110. 'bhagavatI-ArAdhanA' kI 'desAmAsiyasuttaM' gAthA 1117 kI vijayodayATIkA meM uddhRt| 111. dekhie , pAdaTippaNI 108 / For Personal & Private Use Only Page #141 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhagavatI ArAdhanA / 85 a0 13 / pra0 2 isa prakAra hama dekhate haiM ki bhagavatI - ArAdhanA ko yApanIyagrantha siddha karane ke lie premI jI dvArA prastuta kiyA gayA yaha hetu ki usakI 'desAmAsiyasuttaM' gAthA meM jo tAlapalaMbasuttammi pada AyA hai, usa meM bRhatkalpa ke sUtra kA ullekha hai, ekadama satya hai| asatya hone se yaha nirNaya bhI asatya hai ki bhagavatI - ArAdhanA yApanIyagrantha hai| 11 digambara muni bhI pANitalabhojI yApanIyapakSa premI jI - " zivArya ne apane ko 'pANitalabhojI' arthAt hatheliyoM para bhojana karane vAlA kahA hai / yaha vizeSaNa unhoMne apane ko zvetAmbarasampradAya se alaga prakaTa karane ke lie diyA hai / yApanIya sAdhu hAtha para hI bhojana karate the|" (jai.sA.i./ dvi.saM./pR.69) / digambarapakSa digambara sAdhu bhI pANitalabhojI hote haiM, ataH pANitalabhojitva yApanIya sAdhuoM kA asAdhAraNadharma yA lakSaNa nahIM hai| isalie vaha zivArya ke yApanIya hone kA hetu nahIM hai, apitu hetvAbhAsa hai, arthAt hetu jaisA dikhanevAlA ahetu hai / ataH hetvAbhAsa se kiyA gayA yaha nirNaya ki zivArya yApanIya the, bhrAntipUrNa hai / arthAt zivArya yApanIya nahIM the, apitu digambara the / vastutaH zivArya ne apane digambaratva ko sUcita karane ke lie ukta vizeSaNa kA prayoga kiyA hai| paNDita paramAnanda jI zAstrI ne isa viSaya para prakAza DAlate hue likhA hai " dvitIya gAthA meM prayukta hue granthakAra ke pANidalabhor3aNA isa vizeSaNapada se itanI bAta spaSTa ho jAtI hai ki AcArya zivakoTi ne isa grantha kI racanA usa samaya kI hai, jaba ki jainasaMgha meM digambara aura zvetAmbara bheda kI utpatti ho gayI thI / usI bheda ko pradarzita karane ke lie granthakarttA ne apane sAtha ukta vizeSaNapada kA lagAnA ucita samajhA hai / " 112 'anekAnta' ke sampAdaka paNDita jugalakizora jI mukhtAra ne bhI aisA hI mata - prakaTa kiyA hai| ve apanI sampAdakIya TippaNI meM likhate haiM 112. 'bhagavatI - ArAdhanA aura zivakoTi ' / ' anekAnta / varSa 2 / kiraNa 6 / vIra ni.saM. 2465 / 1 apraila, 1939 / pRSTha 373 / For Personal & Private Use Only Page #142 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 86 / jainaparamparA aura yApanIyasaMgha / khaNDa 3 a0 13 / pra0 2 44 " isameM granthakarttA zivArya ne apanA jo vizeSaNa 'pANitalabhojI' diyA hai, usase itanA to sApha dhvanita hotA hai ki isa grantha kI racanA usa samaya huI hai, jaba ki jainasamAja meM karatalabhojiyoM ke atirikta muniyoM kA eka dUsarA sampradAya pAtra meM bhojana karanevAlA bhI utpanna ho gayA thaa| usI se apane ko bhinna dikhalAne ke lie isa vizeSaNa ke prayoga kI jarUrata par3I hai| yaha sampradAyabheda digambara aura zvetAmbara kA bheda hai, jisakA samaya ubhaya sampradAyoM dvArA kramazaH vikrama saM0 136 tathA vI0 ni0 saM0 609 (vi0 saM0 139) batalAyA jAtA hai| isase yaha grantha isa bhedArambhasamaya ke kucha bAda kA athavA isake karIba kA racA huA hai, aisA jAna par3atA hai / " " 113 12 metArya muni kI kathA : lokakathA yApanIyapakSa 44 premIjI - " ArAdhanA kI 1132vIM gAthA meM 'medassa muNissa akkhANaM' (metAryamunerAkhyAnam) arthAt metArya muni kI kathA kA ullekha kiyA gayA hai| paM0 sadAsukha jI ne apanI vacanikA meM isa pada kA artha hI nahIM kiyA hai / yahI hAla naI hindITIkA ke karttA paM0 jinadAsa zAstrI kA bhI hai| saMskRta TIkAkAra paM0 AzAdhara jI ne to isa gAthA kI vizeSa TIkA isalie nahIM kI hai ki vaha sugama hai, parantu AcArya amitagati ne isakA saMskRta anuvAda karanA kyoM chor3a diyA ? ve metArya ke AkhyAna se paricita nahIM the, zAyada isI kAraNa / "metAryamuni kI kathA zvetAmbara - sampradAya meM bahuta prasiddha hai / ve eka cANDAlinI ke lar3ake the, parantu kisI seTha ke ghara pale the / atyanta dayAzIla the / eka dina ve eka sunAra ke yahA~ bhikSA ke lie gye| usane apanI dUkAna meM usI samaya sone ke jau banAkara rakkhe the| vaha bhikSA lAne ke lie bhItara gayA aura muni vahIM dUkAna meM khar3e rahe, jahA~ jau rakkhe the| itane meM eka krauJca (sArasa) pakSI ne Akara ve jau cuga lie / sunAra ko sandeha huA ki muni ne hI jau curA lie haiN| muni ne pakSI ko cugate to dekha liyA thA, parantu isa bhaya se nahIM kahA ki yadi saca bAta mAlUma ho jAyegI, to sunAra sArasa ko mAra DAlegA aura usake peTa meM se apane jau nikAla legaa| isase sunAra ko sandeha ho gayA ki yaha kAma muni kA hI hai, 113. 'bhagavatI ArAdhanA aura usakI TIkAe~' isa lekha para sampAdakIya TippaNI / 'anekAnta '/ varSa 1 / kiraNa 3 / mAgha / vI. ni. saM. 2456 / pR. 148 / For Personal & Private Use Only Page #143 -------------------------------------------------------------------------- ________________ a0 13 / pra0 2 bhagavatI - ArAdhanA / 87 isane hI jau curAye haiM / taba usane unheM bahuta kaSTa diyA aura anta meM bhIge camar3e meM kasa diyaa| isase unakA zarIrAnta ho gayA aura unhoMne kevalajJAna prApta kiyA / merI samajha meM isa DhaMga kI kathA digambara - sampradAya meM nahIM hai / cANDAlinI ke lar3ake kA muni honA bhI zAyada digambara-sampradAya ke anukUla nahIM hai|" (jai. sA. i. / pra. saM./pR. 57-58 tathA pR. 58 kI pA. Ti. 2 ) / bhagavatI - ArAdhanA meM isa zvetAmbarIya kathA ke ullekha ko premI jI ne zivArya ke yApanIyasaMghI hone kA hetu mAnA hai / digambarapakSa premI jI ne uparyukta vicAra 'jaina sAhitya aura itihAsa' ke prathama saMskaraNa meM vyakta kiye haiN| bAda meM unheM patA calA ki metArya muni kI kathA hariSeNakRta bRhatkathAkoza meM bhI upalabdha hai / 114 taba unhoMne ukta grantha ke dvitIya saMskaraNa meM yaha vAkya haTA diyA ki "merI samajha meM isa DhaMga kI kathA digambarasampradAya meM nahIM hai" aura yaha vAkya jor3a diyA ki " hariSeNakRta kathAkoza meM metArya muni kI kathA hai, parantu usameM zvetAmbarakathA se bahuta bhinnatA hai / " 115 yaha bhI dhyAna dene yogya hai ki premI jI ne apane uparyukta grantha meM hariSeNa ko digambara hI mAnA hai / 116 aba prazna hai ki jaba metArya muni kI kathA digambara- sAhitya meM bhI upalabdha hai aura usakA svarUpa zvetAmbarIya kathA se bahuta bhinna hai, taba bhagavatI - ArAdhanA meM ullikhita isa kathA ko premI jI ne zvetAmbarIya kathA kA ullekha kaise mAna liyA ? aura zrImatI kusuma paToriyA evaM DaoN0 sAgaramala jI ne bhI unakI bAta ko binA svayaM chAna-bIna kiye kaise svIkAra kara liyA ? vidvajjanoM kI isa pravRtti para Azcarya aura kheda hI prakaTa kiyA jA sakatA hai| bRhatkathAkoza - gata metAryamuni - kathA kI zvetAmbarIya kathA se jo atyanta bhinnatA hai, vaha darzanIya hai-- 1. zvetAmbarIya kathA meM metAryamuni ko cANDalinI - putra kahA gayA hai, lekina bRhatkathAkoza ke 105 veM hastaka zreSThi-kathAnaka meM unheM rAjazreSThI kA putra aura svayaM rAja zreSThI batalAyA gayA hai 114. jaina sAhitya aura itihAsa (prathama saMskaraNa) / pRSTha 571 / 115. vahI (dvitIya saMskaraNa) / pR. 69-70 / 116. vahI (prathama saMskaraNa) / pR. 446 For Personal & Private Use Only Page #144 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 88 / jainaparamparA aura yApanIyasaMgha / khaNDa 3 a013 / pra02 meghadattatanUjo'haM medajjAkhyo nreshvr| jAto bhavatprasAdena rAjazreSThI mhaadhnH|| 234 // 2. zvetAmbarakathA meM metArya kA savastra muni honA nirvivAda hai, kintu bRhatkathAkoza ke hastakazreSThi-kathAnaka meM unheM digambaramuni ke rUpa meM citrita kiyA gayA hai| jaba acyutendra gRhasthAvasthA meM unase bAra-bAra munidIkSA lene kA Agraha karatA hai, taba ve kupita hokara usase kahate haiM-"kauna ho tuma? kyA nAma hai tumhArA? kahA~ rahate ho tuma, jo mere pAsa bAra-bAra Akara aisA kahate ho? ina devopama bhogoM ko chor3akara naMgA hone se kyA phAyadA? aisA kauna buddhimAn puruSa hogA jo ghara meM hI saba kucha upalabdha hone para bhI bhikSA ke lie galI-galI bhaTakatA phire?" dekhie pUrNeSu dvAdazAbdeSu devaH samprApya taM jgau| medajja kuru jainendraM tapo nivRttikaarnnm|| 197 // devavAkyaM samAkarNya medjjo'mrkunyjrm| babhANa bhAsurAkAraH . koplohitlocnH|| 198 // ko'si tvaM vada kiM nAma kva vAstavyo mahAn kil| bhUyo bhUyo'pi mAM prApya yenedaM bhASase budha // 199 // hitvA devopamAn bhogAn nagnatvena karomi kim| gRhasiddhena ko nAma bhikSAM bhramati muuddhdhiiH|| 200 // yahA~ 'nagnatvena karomi kim?' (nagna hokara maiM kyA karU~gA?) ina vacanoM se spaSTa hai ki acyutendra metArya se digambaramuni banane kA Agraha karatA hai| anta meM jaba metArya ko vairAgya ho jAtA hai, taba ve apane rAjA siMhavAhana ke sAtha zrIdharmaguru se daigambarI dIkSA grahaNa kara lete haiM, jaisA ki ukta kathAnaka ke nimnalikhita zlokoM meM kahA gayA hai medajjo'pi svaputrasya zrIdattasya mhaatmnH| zreSThipaDheM babandhoccaistadAnIM bhuupsaakssikm|| 257 // rAjAdikasya lokasya kRtvA tredhA kssmaapnnm| zrIdharmaguru-sAmIpye medjjo'shishriyttpH|| 258 // tilakazrIstathA sAdhvI kiirtissennaasmnvitaa| dvAtriMzaccheSThisadbhAryAH suvratAnte prvvrjuH|| 259 // siMhavAhana-bhUpAlo vissvaahn-suunve| dattvA rAjyazriyaM sarvAM saamntaadipurssrm|| 260 // For Personal & Private Use Only Page #145 -------------------------------------------------------------------------- ________________ a013/pra02 bhagavatI-ArAdhanA / 89 mahAvairAgyasampannaH saamntaantHpuraanvitH| zrIdharmagurusAmIpye dadhau daigambaraM tpH|| 261 // ___3. zvetAmbarIya kathA meM kahA gayA hai ki metArya muni bhikSA ke lie sIdhe svarNakAra ke yahA~ gaye, kintu bRhatkathAkoza ke uparyukta kathAnaka meM varNana hai ki ve madhyAhnavelA meM AhAracaryA ke samaya ghara-ghara bhramaNa karate hue svarNakAra ke yahA~ pahu~ce aura svarNakAra ne unakA pratigrahaNa (par3agAhana) kiyA gRhAd gRhAntaraM bhrAmyan medajjAkhyo mhaamuniH| tatkalAda-gRhaM prApa prlmbitbhujdvyH|| 268 // dRSTvA svagRhamAyAtaM caryAmArgeNa yoginm| mandaM madhyAhnavelAyAM klaado'tisstthipnmunim|| 269 // AhAracaryA kI yaha vidhi digambaramatAnukUla hai| 4. zvetAmbarIya kathA ke anusAra svarNakAra ne svarNa ke jau banAkara rakhe the, jinheM krauJca pakSI ne Akara cuga liyaa| kintu bRhatkathAkoza meM batalAyA gayA hai ki svarNakAra padmarAgAdi maNiyoM se rAjA kA mukuTa banA rahA thaa| usI samaya kAkatAlIyanyAya (daivayoga) se eka mora krIDA karatA huA vahA~ A pahu~cA aura jisa samaya svarNakAra metArya muni kA par3agAhana kara bhItara gayA, usI samaya mora ne padmarAgamaNi ko nigala liyaa| yaha dRzya muni dekha rahe the| jaba svarNakAra bAhara AyA, taba use vaha maNi dikhAI nahIM diyaa| usane muni se pUchA ki Apane yahA~ se kisI ko maNi le jAte hue dekhA hai? muni maunavrata dhAraNa kiye hue the, isalie ve kucha nahIM bole| taba svarNakAra ne krodha meM Akara muni para yaSTiprahAra kiyaa| daivayoga se vaha muni ko na lagakara mora ke gale meM lagA, jisase padmarAgamaNi mora ke gale se nikalakara bAhara Tapaka pdd'aa| (bR.ka.ko./hastakazreSThi-kathAnaka /zloka 270-77) / 5. zvetAmbarakathA meM batalAyA gayA hai ki svarNakAra ne metArya muni ko bahuta kaSTa dekara bhIge camar3e meM kasa diyA, jisase unakA zarIrAnta ho gayA aura unheM kevalajJAna kI prApti huii| isake viparIta bRhatkathAkozakAra uparyukta kathAnaka meM kahate haiM ki upasarga samApta hone para metArya muni AhAra grahaNa kiye binA hI kauzAmbI nagarI se lage hue devapAda nAmaka uttuMga parvata para car3ha gaye aura jIvanaparyanta AhAratyAga kA niyama lekara kAyotsarga meM sthita ho gye| isa prakAra sthita rahane para ve kSapakazreNI para ArUr3ha hue aura pRthaktvavitarka-vIcAra zukladhyAna dhyAte hue kramazaH anivRttikaraNa, sUkSmasAmparAya, aura kSINakaSAya guNasthAnoM ko prApta hue| kSINakaSAya guNasthAna meM ekatvavitarka-avIcAra dhyAna ke dvArA unhoMne kevalajJAna prApta kiyaa| pazcAt vihAra For Personal & Private Use Only Page #146 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 90 / jainaparamparA aura yApanIyasaMgha / khaNDa 3 a013/pra02 karate hue khaDgavaMza nAmaka parvata para unakA nirvANa ho gyaa| isa vRttAnta kA varNana hastakazreSThi-kathAnaka ke nimnalikhita padyoM meM kiyA gayA hai upasargAvasAne ca ttklaad-gRhaadrm| akRtAhArasambandhI nirjagAma sa dhiirdhiiH|| 278 // kauzAmbIkApuraM lagnaM devapAdAbhidhaM girim| Aruroha samuttuGgaM bhedajjAkhyo munistdaa|| 279 // yAvajjIvaM vidhAyAtra shriiraahaarpuurvkm| niyama sa munirdhAraH kAyotsargeNa tsthivaan|| 280 // evaM sthitvA munistatra ksspkshrennikaarnnaat| AdyaM pRthaktvavIcAraM zukladhyAnaM prvissttvaan|| 281 // tacchukladhyAnayogena sUkSmAdau saampraayike| sthitvA sthAne dadAhAyaM mohanIyaM vishesstH|| 282 // tataH kSINakaSAyAkhyasthAne sthitvA sdhiirdhiiH| dhyAnamekatvavIcAraM dvitIyaM shuklmaashritH|| 283 // ayamekatvavIcAradhyAnayogena stvrm| antarAyaM nihanti sma karma caavrnndvym|| 284 // sayogisthAnamAptasya medjjaakhymunerrm|| kevalajJAnamutpannaM lokaalokaavloknm|| 285 // medajjakevalI kRtvA vihAraM kevalasya sH| parvate khaDgavaMzAkhye nirvaannmgmtpunH|| 334 // isa varNana se spaSTa hotA hai ki zvetAmbarIya kathA meM metArya muni ko jisa DhaMga se (kAyotsarga, kSapakazreNI, zukladhyAna aura uccatara guNasthAnoM kI prApti ke binA) kevalajJAna aura nirvANa kI upalabdhi batalAyI gayI hai, vaha digambarajaina-siddhAnta ke sarvathA viruddha hai, kintu bRhatkathAkoza meM jisa rIti se batalAyI gayI hai, vaha digambaramata ke sarvathA anukUla hai| isa prakAra hama dekhate haiM ki digambarasAhitya meM bhI metArya muni kI kathA hai aura vaha digambaramatAnurUpa hai| hariSeNa ne kahA hai ki unhoMne ArAdhanAgraMtha se kathAe~ uddhata kara kathAkoza kA nirmANa kiyA hai|117 isase spaSTa hotA hai ki caardhaaH| 117. ArAdhanoddhataH pathyo bhavyAnAM bhaavitaatmnaam| hariSeNakRto bhAti kathAkozo mhiitle|| bRhatkathAkoza/prazasti / zloka 8 / Jain Education Interational For Personal & Private Use Only Page #147 -------------------------------------------------------------------------- ________________ a0 13 / pra02 bhagavatI-ArAdhanA / 91 'bhagavatI-ArAdhanA' Adi ArAdhanA-granthoM meM jo kathAe~ haiM, athavA (anupalabdha ArAdhanAgranthoM meM) rahI hoMgI, ve digambaraparamparA kI hI kathAe~ haiN| ataH bhagavatIArAdhanA meM ullikhita metArya muni kI kathA bhI digambarasAhitya kI hI kathA hai, use zvetAmbarIya kathA mAnane kA koI AdhAra nahIM hai| phalasvarUpa use zvetAmbarIya kathA mAnanA asatya mAnyatA hai| ataH isa hetu ke asatya hone se isake AdhAra para kiyA gayA nirNaya bhI asatya hai| arthAt bhagavatI-ArAdhanA yApanIyagrantha nahIM hai, apitu digambaragrantha hai| Azcarya to yaha hai ki premI jI ko jaba yaha patA cala gayA ki digambaragrantha bRhatkathAkoza meM bhI metArya muni kI kathA hai aura vaha digambaramata ke sarvathA anurUpa hai, taba bhI unhoMne apane grantha ke dvitIya saMskaraNa meM isa hetu ko nirasta nahIM kiyaa| 'vijahanA-vidhi' digambaraparamparAnukUla yApanIyapakSa premI jI-"ArAdhanA kA cAlIsavA~ 'vijahanA' nAmaka adhikAra bhI vilakSaNa aura digambara-sampradAya ke lie abhUtapUrva hai, jisameM muni ke mRta zarIra ko rAtribhara jAgaraNa karake rakhane kI aura dUsare dina kisI acche sthAna meM vaise hI (binA jalAye) chor3a Ane kI vidhi varNita hai| anya kisI digambaragrantha meM abhI taka yaha pArasI logoM jaisI vidhi dekhane meM nahIM AI hai|" (jai.sA.i./pra.saM./ pR.59)| digambarapakSa __inhIM premI jI ne apane eka pUrva lekha meM isa vidhi kA vistAra se varNana kiyA hai aura svayaM unhoMne isakA aucitya ina zabdoM meM pratipAdita kiyA hai "jahA~ taka hama jAnate haiM, bahuta kama logoM ko yaha mAlUma hogA ki pArasiyoM ke samAna jaina sAdhuoM kA zarIra bhI pUrvakAla meM khulI jagaha meM chor3a diyA jAtA thA aura use pazu-pakSI bhakSaNa kara jAte the| vAstava meM sarvathA svAvalambazIla sAdhusamudAya ke lie, jo janahIna jaMgala-pahAr3oM ke rAste hajAroM kosa vihAra karatA thA, isake sivAya aura vidhi ho hI nahIM sakatI thii| zvetAmbara-sampradAya ke vidvAnoM se mAlUma huA ki unake granthoM meM bhI muniyoM ke zavasaMskAra kI purAtana vidhi yahI hai|" 118 118. paM0 nAthUrAma jI premI : 'bhagavatI ArAdhanA aura usakI ttiikaaeN'| 'anekaant'| varSa 1/ kiraNa 3/mAgha, vIra ni.saM. 2456 / pRSTha 151 / For Personal & Private Use Only Page #148 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 92 / jainaparamparA aura yApanIyasaMgha / khaNDa 3 a013 / pra02 DaoN0 sAgaramala jI ne bhI likhA hai ki "bhagavatI ArAdhanA meM vijahanA (mRtaka zarIra ko jaMgala meM rakha dene) kI jo carcA hai vaha prakIrNakoM meM to nahIM hai, kintu bhASya aura cUrNi meM hai|" (jai.dha. yA.sa./ pR.130)| mAnanIya paM0 kailAzacandra jI zAstrI bhI vijahanAvidhi ke aucitya ko darzAte hue likhate haiM-"usa samaya kA vicAra kIjie jaba bar3e-bar3e sAdhusaMgha vanoM meM vicarate the| usa samaya kisI sAdhu kA maraNa ho jAne para vana meM zava ko rakha dene ke sivAya dUsarA mArga kyA thA? ve na jalA sakate the, na jalAne kA prabaMdha kara sakate the| ataH usakA sambandha kisI sampradAya-vizeSa se nahIM hai| yaha to sAmayika paristhiti aura pracalana para hI nirbhara hai|" (bha.A./zolApura/ prstaa./pR.36)| 'vijahanA' ke AdhAra para bhagavatI-ArAdhanA ko yApanIyagrantha siddha karane kA 'premI' jI kA tarka unake hI pUrvavacanoM se khaMDita ho jAtA hai| aura zvetAmbaragraMthoM meM bhI vijahanA-vidhi kA ullekha hai, isase siddha hotA hai ki yaha saMghabheda se pUrva kI vidhi hai, jo saMghavibhAjana ke bAda donoM sampradAyoM meM kucha samaya taka calatI rhii| aura merA khyAla hai ki yaha vidhi prAcInakAla meM anya sampradAyoM meM bhI pracalita rahI hogii| ataH yaha eka sAmAnya prathA thI, kama se kama digambara aura zvetAmbara donoM sampradAyoM meM to isake pramANa milate hI haiN| ataH yaha digambaroM meM nahIM thI, kevala zvetAmbaroM aura yApanIyoM meM thI, aisA tarka kara bhagavatI-ArAdhanA ko yApanIyagrantha siddha karane kA prayAsa satya kA apalApa mAtra hai| hA~, yadi vijahanAvidhi yApanIyasampradAya kI hI viziSTatA hotI, to bhagavatI-ArAdhanA meM usakA ullekha hone se kahA jA sakatA thA ki vaha yApanIyasampradAya kA grantha hai| kintu premI jI ne isakA koI pramANa nahIM diyA ki vijahanAvidhi yApanIyasampradAya kI hI viziSTavidhi thii| pramANa hai bhI nhiiN| ataH binA pramANa ke use yApanIyoM kI viziSTavidhi mAna lenA itihAsanirdhAraNa kI vastuniSTha paddhati nahIM hai| vikrama kI 15vIM zatAbdI (1440-1530) meM hue apabhraMza-bhASA ke digambara jaina mahAkavi raidhU ne apane 'bhadrabAhucaritra' (bhadrabAhu-cANakya-candragupta-kathAnaka) nAmaka kAvya meM likhA hai ki jaba zrutakevalI bhadrabAhu dvAdazavarSIya durbhikSa kI AzaMkA se apane ziSyoM ke sAtha dakSiNApatha ko jA rahe the, taba calate-calate eka aTavI meM tthhre| vahA~ AkAzavANI ne ghoSaNA kI, ki unakA samAdhimaraNa usI aTavI meM hogaa| taba unhoMne apane ziSya vizAkhanandI ke netRtva meM samasta saMgha ko dakSiNa kI ora visarjita kara diyA tathA ve vahIM raha gye| muni candragupta bhI guru kI sevA ke lie vahA~ ruka gye| kucha samaya bAda zrutakevalI bhadrabAhu ne dharmadhyAna karate hue eka Jain Education Interational For Personal & Private Use Only Page #149 -------------------------------------------------------------------------- ________________ a013/pra02 bhagavatI-ArAdhanA / 93 guphA meM prANoM kA parityAga kara diyaa| muni candragupta ne apane guru kA zava uThAkara eka zilAtala para rakha diyA aura guphA kI dIvAra para unake caraNacihna utkIrNa kara unakI upAsanA karate hue vahIM sthita rhe|11 yaha kathAnaka isa bAta kA pramANa de detA hai ki prAcIna kAla meM digambaraparamparA meM muniyoM ke zava ko unake ziSyoM yA saMghastha muniyoM ke dvArA zilAtala para rakha diyA jAtA thA, jise pazupakSI khAkara samApta kara dete the| yahI unake antima saMskAra kI vidhi thii| isI kA nAma vijahanA hai| bIsavIM sadI I0 ke AcArya zrI zAntisAgara jI mahArAja ne bhI apane zava kI vijahanA kA Adeza diyA thaa| navabhArata TAimsa, dillI ke sahAyaka sampAdaka zrI pUrNa somasundaram kA 'jainagajaTa' ke AcArya-zAntisAgara-zraddhAJjali-aMka meM 'svarga ke sopAnoM para' zIrSaka se nimnalikhita saMsmaraNa prakAzita huA thA "17 agasta (1955) ko AcAryazrI jaba yama-sallekhanA mahAvrata kI ghoSaNA kara cuke the, taba unake bhaktoM ke mana meM svabhAvataH yaha prazna uThA ki svargArohaNa ke bAda mahArAja ke zarIra kA kyA kiyA jAya? zrI mANikacandra, vIracandra aura zrI bAlacandra ne nivedana kiyA "mahArAja! apanI koI icchA yA Adeza ho, to btaayeN|" AcAryazrI ne muskarAkara kahA "batAU~ to pUrA karoge?" "avazya! AjJA kIjie" bhaktoM ne khaa| "acchI taraha punaH vicAra kara lo / bAda meM badalanA mata," AcAryazrI ne khaa| __ bhaktoM ne jaba punaH AzvAsana diyA, taba AcArya mahArAja bole, "dehavisarjana ke bAda mere zarIra ko kisI nadI ke nirjana taTa para yA kisI parvata ke zikhara para ekAnta sthAna para chor3a do|" sunakara bhakta loga sanna raha gye| bAlacandra jI ne kahA-"mahArAja! yaha krama to kevala munisaMgha ke lie niyata hai| hama to zrAvaka haiN| hama para yaha AjJA kaise lAgU ho sakatI hai?" 119. bhaddabAhu ceyaNi jhAeppiNu dhammajjhANe paann-ceppinnu| gau surahari risi suyakevali tAsu kalevaru Thaviu silaayli|| guruhu~ pAya gurubhittihi~ lihiyai~ NiyacittaMtarammi sa nnihiyiN| caMdagutti saMThiu sevaMtau guruhu~ viNau tiyloymhNtu|| 16 // bhadrabAhucaritra/pR.32 / sampAdaka-DaoN0 rAjArAma jaina/ prakAzaka-digambara jaina yuvaka-saMgha / san 1992 / Jain Education Interational For Personal & Private Use Only Page #150 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 94 / jainaparamparA aura yApanIyasaMgha / khaNDa 3 a013/pra02 "to phira apanI icchAnusAra kro| nirdoSa (jIva yA ghAsaphUsarahita) sthAna para binA ADambara ke dAhakarma kara do| smAraka bagairaha kucha nahIM caahie|" mahArAja ne svIkRti dii| "bhISmapitAmaha kI bhA~ti maraNa kI pratIkSA karate hue zarIra kI dAhakriyA ke sambandha meM isa prakAra nirmamatA ke sAtha Adeza denA AcAryazrI jaise vItarAgiyoM ke lie hI saMbhava thaa|" isa prakAra vijahanA digambara-paramparA meM pracalita thii| phira bhI use digambaraparamparA ke pratikUla batalAkara yaha niSkarSa nikAlA gayA hai ki bhagavatI-ArAdhanA meM usakA ullekha hone se vaha digambaragrantha nahIM, apitu yApanIyagrantha hai| yataH isa niSkarSa kA AdhArabhUta hetu asatya hai, ataH niSkarSa bhI asatya hai| niSkarSa ke asatya hone se siddha hai ki bhagavatI-ArAdhanA yApanIyagrantha nahIM hai, digambaragrantha hI hai| 14 bhadrabAhu-samAdhimaraNa bRhatkathAkoza meM yApanIyapakSa premI jI-"nambara 1544 kI gAthA'20 meM kahA hai ki ghora avamaudarya yA alpa bhojana ke kaSTa se binA saMklezabuddhi ke bhadrabAhu muni uttama sthAna ko prApta hue| parantu digambara-sampradAya kI kisI bhI kathA meM bhadrabAhu ke isa Unodara-kaSTa ke sahana kA ullekha nahIM hai|" (jai.sA.i./pra.saM./ pR.59)| digambarapakSa isakA samAdhAna mAnanIya paM0 kailAzacandra jI zAstrI ne kiyA hai| ve likhate haiM"hariSeNa-kathAkoza saba kathAkozoM se prAcIna hai| isameM 131 nambara meM bhadrabAhu kI kathA hai| jaba magadha meM durbhikSa par3A, to vaha samrATa candragupta ke sAtha dakSiNApatha ko cle| Age likhA hai bhadrabAhumunirdhAro bhy-sptk-vrjitH| pampAkSudhAzramaM tIvra jigAya shsotthitm|| 42 // 120. omodarie ghorAe bhaddabAhU asNkilitttthmdii| ghorAe vigicchAe paDivaNNo uttamaM ThANaM // 1539 // bhagavatI-ArAdhanA (phalaTaNa evaM jai. saM.saM.saM zolApura prkaashn)| For Personal & Private Use Only Page #151 -------------------------------------------------------------------------- ________________ a013 / pra02 bhagavatI-ArAdhanA / 95 prApya bhAdrapadaM dezaM shriimdjyiniibhvm| cakArAnazanaM dhIraH sa dinAni bhuunylm|| 43 // ArAdhanAM samArAdhya vidhinA sa cturvidhaam| samAdhimaraNaM prApya bhadrabAhurdivaM yyau|| 44 // __ "arthAt sAta bhayoM se rahita bhadrabAhu muni ne sahasA utpanna hue bhUkha-pyAsa ke zrama ko jItA aura ujjayinI-sambandhI bhAdrapada deza meM pahu~cakara bahuta samaya taka anazana kiyA tathA cAra prakAra kI ArAdhanA karake samAdhimaraNa ko prApta ho svarga gye| ___ "isa gAthA se to digambara-mAnyatA kI hI puSTi hotI hai ki magadha meM durbhikSa par3ane para bhadrabAhu samrATa candragupta ke sAtha dakSiNApatha cale gaye the| zvetAmbara aisA nahIM maante| isI se 'maraNasamAdhi' Adi meM bhadrabAhu kA udAharaNa nahIM hai| ataH (paM0 nAthUrAma jI premI kA) ukta kathana bhI ThIka nahIM hai|" (bha. A./jai. saM.saM.saM./zolApura prstaa./pR.36)| hariSeNa digambarAcArya the, yaha ullekha 'jaina sAhitya aura itihAsa' (pra.saM./ pR.446) meM svayaM premI jI ne kiyA hai| isa taraha digambaragrantha meM bhadrabAhu ke Unodara-kaSTasahana kA athavA anazanakaSTasahana kA ullekha hai, ataH bhagavatI-ArAdhanA' meM usakA varNana hone se vaha yApanIyagrantha siddha nahIM hotaa| isase spaSTa ho jAtA hai ki use yApanIyagrantha siddha karane ke lie batalAyA gayA uparyukta hetu bhI asatya hai| 15 'AcAra,' 'jItakalpa' zAstroM ke nAma nahIM yApanIyapakSa premI jI-"naM0 428 kI gAthA121 meM AdhAravattva guNa ke dhAraka AcArya ko kappavavahAradhArI vizeSaNa diyA hai aura kalpavyavahAra, nizIthasUtra zvetAmbara-sampradAya ke 121. coddasadasaNavapuvvI mahAmadI sAyarovva gNbhiiro| kappavavahAradhArI hodi hu AdhAravaM nnaam|| 428 // bhgvtii-aaraadhnaa| (jaina saMskRti saMrakSaka saMgha zolApura evaM hIrAlAla khuzAlacanda dozI phalaTaNa dvArA prakAzita pratiyoM meM gAthA kra. 430 hai|) Jain Education Interational For Personal & Private Use Only Page #152 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 96 / jainaparamparA aura yApanIyasaMgha / khaNDa 3 a013 / pra0 2 ''' prasiddha grantha haiN| isI taraha 407 nambara kI gAthA meM 122 niryApaka guru kI khoja ke lie parasaMgha meM jAnevAle muni kI AyAra-jIda - kappaguNadIvaNA hotI hai / vijayodayATIkA meM isa pada kA artha kiyA hai - ' AcArasya jItasaMjJitasya kalpasya guNaprakAzanA / aura paM0 AzAdhara kI TIkA meM likhA hai- " AcArasya jIdasya kalpasya ca guNaprakAzanA / etAni hi zAstrANi niraticAraratnatrayatAmeva darzayanti / " paM0 jinadAsa zAstrI ne hindI artha meM likhA hai ki " AcArazAstra, jItazAstra aura kalpazAstra inake guNoM kA prakAzana hotA hai|" arthAt tInoM ke mata se ina nAmoM ke zAstra haiM aura yaha kahane kI jarUrata nahIM hai ki AcArAMga aura jItakalpa zvetAmbara - sampradAya ke prasiddha grantha haiM / ina saba bAtoM se merA anumAna hai ki zivArya bhI yApanIyasaMgha ke AcArya hoNge|" (jai. sA. i./ pr.sN./pR.59-60)| digambarapakSa 'AcArasya jIdasaMjJitasya kalpasya ca guNaprakAzanA / etAni hi zAstrANi niraticAra - ratnatrayatAmeva darzayanti / " ye vAkya vijayodayATIkA (gA. 411 / pR. 314) ke haiM, jo paM0 AzAdhara jI dvArA apanI TIkA meM anukRta kiye gaye haiM / arthAt aparAjita sUri ke anusAra bhI 'AcAra' aura 'jItakalpa' zAstroM ke nAma haiM / kintu prastuta gAthA aura usakI uttaravartI gAthAoM ke varNyaviSaya se jJAta hotA hai ki yahA~ 'AcAra' aura 'jItakalpa' se ina nAmoM ke zAstra abhipreta nahIM haiM, apitu kSapaka ke caraNa (AcaraNa) aura karaNa (Avazyaka kriyAe~) abhipreta haiN| gAthA meM anya saMgha ke niryApaka AcArya ke samIpa jAne se kSapaka ke jina guNoM kA prakAzana yA dIpana hotA hai, unakA varNana kiyA gayA hai, na ki kinhIM zAstroM ke viSaya ke prakAzana kA / yadi yahA~ yaha abhiprAya hotA ki anya saMgha ke niryApaka AcArya ke samIpa jAne se AcArAMga aura jItakalpa Adi zAstroM ke artha kA prakAzana (jJAna) hotA hai, to gAthA meM 'guNa' ke sthAna meM 'artha' zabda kA prayoga kiyA jAtA / kintu sampUrNa gAthA meM kSapaka ke hI vividha guNoM ke prakAzana kA kathana hai / isalie yahA~ 'AcAra' aura 'jItakalpa' se kSapaka ke hI guNavizeSa vivakSita haiM, jinakA vivaraNa uttara - gAthAoM meM kiyA gayA hai| AcAra kA artha to spaSTataH 'AcaraNa' hai| 'jItakalpa' zabda kI vyAkhyA zvetAmbara - kalpasUtra kI kalpakaumudI nAmaka TIkA meM milatI hai| usameM bhagavAn mahAvIra ko sambodhita karane 44 122. AyArajIdakappaguNadIvaNA attasodhiNijjhaMjhA / ajjava-maddava-lAghava-tuTThI - palhAdaNaM ca guNA // 407 // bhagavatI - ArAdhanA / (jaina saMskRti saMrakSaka saMgha zolApura evaM hIrAlAla khuzAlacandra dozI phalaTaNa dvArA prakAzita saMskaraNoM meM gAthA kra. 411 hai / ) For Personal & Private Use Only Page #153 -------------------------------------------------------------------------- ________________ a013 / pra02 bhagavatI-ArAdhanA / 97 ke lie AnevAle laukAntika devoM ko jIakappiehiM devehiM kahA gayA hai aura isakI nirukti "jItasya avazyakaraNIyasyAcArasya kalpikaiH kArakairdevaiH'123 (gA. 411/pR.314) isa prakAra kI gaI hai| arthAt jIta kA artha hai avazya karane yogya aacaar| kalpa zabda kA bhI artha AcAra hai-'kalpaH saadhvaacaarH|124 aura 'AyArajIdakappaguNadIvaNA' (gA.411/ pR.314) isa gAthA ke Age bhagavatI-ArAdhanA meM jo gAthAe~ haiM, unase spaSTa hotA hai ki AcAra kA artha caraNa (AcaraNa) aura jItakalpa kA artha karaNa (SaDAvazyaka) hai, kyoMki una gAthAoM meM kahA gayA hai ki saMgha meM AyA huA muni aura saMgha meM rahanevAle muni eka-dUsare ke caraNa aura karaNa ko jAnane ke lie unakI pratilekhana, vacana, grahaNa, nikSepa, svAdhyAya, vihAra, bhikSAgrahaNa Adi kriyAoM kI parIkSA karate haiN|25 parIkSA kisa prakAra karate haiM, isakA vistAra se vivecana AvAsaya-ThANAdisu gAthA (414) kI vijayodayATIkA meM kiyA gayA hai| aparAjita sUri ne 413 vIM aura 414 vIM gAthAoM kI TIkA meM yaha bhI batalAyA hai ki caraNa kA artha hai samiti aura gupti tathA karaNa kA artha hai Avazyaka arthAt sAmAyika Adi___"samitayo guptayazcaraNazabdenocyante karaNamityAvazyakAni gRhiitaani|" (vi. TI./ gaa.413)| "avazyameva saMvaranirjarArthibhiH karttavyAni sAmAyikAdIni aavshykaanyucynte|" (vi.TI./ gaa.414)| isa prakAra dUsare saMgha meM jAne para jaba usa saMgha ke muni Agantuka muni ke AcAra (caraNa = guptisamiti) tathA jItakalpa (karaNa = SaDAvazyaka) kI parIkSA karate haiM, tabhI usake ina guNoM kA prakAzana (dIpanA) hotA hai| apane saMgha ke muni ekadUsare ke caraNa-karaNa se paricita hote haiM, ataH isa prakAra parIkSA nahIM krte| isa taraha AcAra aura jItakalpa muni ke hI guNa haiN| gAthA meM varNita anya guNa bhI muni se hI sambandhita haiN| jaise anya saMgha ke niryApakAcArya ke pAsa jAnevAle muni kI 123. kalpasUtra / kalpakaumudIvRtti/ paJcama kSaNa / pRSTha 110 / 124. kalpasUtra / kalpapradIpikAvRtti / pAtanikA / gAthA 1 / 125. ka- AgaMtuga-vacchavvA paDilehAhiM tu aNNamaNNehiM / aNNoNNacaraNakaraNaM jANaNahetuM parikkhaMti // 413 // bhgvtii-aaraadhnaa| vacchavvA = vAstavyAH (saMgha meM rhnevaale)| kha-AvAsayaThANAdisu pddilehnnvynnghnnnnikkheve| sajjhAe ya vihAre bhikkhaggahaNe paricchaMti // 414 // bhgvtii-aaraadhnaa| Jain Education Interational For Personal & Private Use Only Page #154 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 98 / jainaparamparA aura yApanIyasaMgha / khaNDa 3 a013 / pra02 Atmazuddhi hotI hai, saMkleza kA abhAva hotA hai tathA Arjava, mArdava, lAghava, tuSTi aura prahlAda, ina guNoM kI abhivyakti hotI hai|"126 ataH ukta gAthA meM 'AcAra' aura 'jItakalpa' zabdoM se tannAmaka zvetAmbarazAstroM kA abhiprAya grahaNa kara granthakAra zivArya ko yApanIyasaMgha se sambaddha karanA bhramajanya ceSTA hai| phira bhI yadi yaha mAnA jAya ki ve zAstroM ke hI nAma haiM, to una nAmoM kA svarUpa prAmANika nahIM hai| 'AyArajIdakappaguNadIvaNA' ityAdi gAthA kiMcit parivartana ke sAtha bhagavatI-ArAdhanA (zolApura evaM phalaTana-saMskaraNoM) meM bhI 132 kramAMka para hai| usakI TIkA meM aparAjita sUri ne anya vyAkhyAkAroM ke matAnusAra 'AcAra' aura 'jItakalpa' ke sthAna meM AcArajIta aura kalpa nAmaka zAstroM kA ullekha batalAyA hai aura 'AcArajIta' zabda kA artha 'AcArazAstra meM nirdiSTakrama' kiyA hai tathA jisake dvArA aparAdha ke anurUpa daNDa diyA jAtA hai, usa zAstra ko 'kalpa' nAma se abhihita kiyA hai| eka anya mata kA ullekha karate hue kahA hai ki AcArajIta kA artha hai AcAra kA krama tathA kalpyaguNa kA artha hai yogygunn| ataH AcAra ke krama aura yogyaguNoM kA prakAzana AcArajIda-kalpaguNadIvaNA zabda kA artha hai ___ "AyArajIdakappaguNadIvaNA-ratnatrayAcaraNanirUpaNaparatayA prthmmnggmaacaarshbdenocyte| AcArazAstranirdiSTaH kramaH aacaarjiidshbdenocyte| kalpyate abhidhIyate yena aparAdhAnurUpo daNDaH sa kalpastasya guNaH upakArastena nirvrtytvaat| anayoH prakAzanam 'aacaarjiid-kppgunndiivnnaa'| etaduktaM bhavati-kAyiko vAcikazca vinayaH pravartamAnaH AcArazAstranirdiSTaM kramaM prkaashyti| kalpo'pi vinayaM vinAzayato daNDayato vinayaM niruupyti| tadbhayAdayaM pravartyate iti kalpasampAdya upakAraH prakaTito bhavati iti keSAJcid vyaakhyaanm| anye tu vadanti-kalpayate iti kalpyaM yogyaM kalpyA guNAH kalpyaguNAH AcArakramasya kalpyAnAM ca guNAnAM prakAzanam AcArajIdakalpaguNadIvaNA-zabdenocyate zrutArAdhanA cAritrArAdhanA ca kRtA bhavatItyetadAkhyAtam aneneti|" (vi.ttii./bh.aa./gaa.132/pR.171)| isa prakAra 'AcAra' aura 'jItakalpa' ke sthAna meM 'AcArajIta' aura 'kalpa' athavA 'kalpyaguNa' nAma bhI mAnya hone se 'AcArAMga' aura 'jItakalpa' nAmoM ke ullekha 126. "attasodhi = AtmanaH zuddhiH, NijjhaMjhA = sngkleshaabhaavH| na hi saGklezavAn itthaM dUra pryaatumiihte| svadoSaprakaTanAnmAyA tyaktA bhavatyeva, tata eva mAnanirAso maardvm| zarIraparityAgAhitabuddhitayA laaghvm| kRtArtho'smIti tussttirbhvti| prasthitasya prahlAdanaM hRdayasukhaM ca svaparopakArAbhyAM gamitaH kAlaH, ita uttaraM madIya eva kArye pradhAne udyukto bhaviSyAmi iti cintyaa|" vijayodayATIkA / bhagavatI-ArAdhanA / gA.411/pR.314 / For Personal & Private Use Only Page #155 -------------------------------------------------------------------------- ________________ "a013/pra02 bhagavatI-ArAdhanA / 99 kI mAnyatA prAmANika siddha nahIM hotii| ataH bhagavatI-ArAdhanA meM zvetAmbarazAstroM ke ullekha kI mAnyatA nirasta ho jAtI hai, kyoMki zvetAmbara zAstroM ke nAma 'AcArajIta' evaM kalpa' athavA 'kalpyaguNa' nahIM haiM, apitu 'AcArAMga' aura 'jItakalpa' haiN| pUrvokta . nAma digambarazAstroM ke haiM, jo vartamAna meM 'mUlAcAra,' 'chedazAstra' Adi nAmoM se prasiddha haiN| isake atirikta 'AcArakrama' aura 'kalpyaguNa' to zAstroM ke nAma hI nahIM haiM, apitu kSapaka ke guNoM ke sUcaka zabda haiN| bhagavatI-ArAdhanA kI coddasa-dasa-NavapuvvI gAthA (430) meM kappavavahAradhArI kA bhI artha kalpavyavahAra arthAt prAyazcittazAstra ko jAnanevAlA hai| yaha zAstra arthAt prAyazcitta ke niyama digambarasAhitya meM bhI haiN| ataH use kevala zvetAmbarazAstra hI mAna lenA yathArtha nirNaya nahIM hai| AcAra, jItakalpa Adi ko zvetAmbara-zAstra-vAcaka taba mAnA jA sakatA thA, jaba bhagavatI-ArAdhanA meM strImukti, savastramukti Adi zvetAmbarIya evaM yApanIya mAnyatAoM kA virodha na hotaa| kintu ina mAnyatAoM kA virodha padapada para hai| isase siddha hai ki vaha yApanIyaparamparA kA grantha nahIM hai| aura isI se siddha hotA hai ki usameM ullikhita AcAra, jItakalpa Adi zvetAmbara-zAstroM ke nAma nahIM haiN| ___ yataH uparyukta pramANoM se siddha hai ki bhagavatI-ArAdhanA meM 'AcAra', 'jItakalpa' Adi zvetAmbaragranthoM kA ullekha nahIM hai, ataH use yApanIyagrantha siddha karane ke lie prastuta kiyA gayA yaha hetu asatya hai ki usameM ina zvetAmbaragranthoM kA ullekha hai| hetu ke asatya hone se yaha nirNaya bhI asatya hai ki vaha yApanIyagrantha hai| paM0 nAthUrAma jI premI ne tarkoM kI saMkhyA bar3hAne ke lie kucha aise tarka bhI rakhe haiM, jinakA mUlagrantha se koI sambandha nahIM hai, vijayodayATIkA se hai| ataH ve mUlagrantha ke sampradAya ke nirNaya meM kAryakArI nahIM haiN| ve bhI bhrAntijanya haiN| ataH bhrAntinivAraNArtha Age unakA nirAkaraNa kiyA jA rahA hai| 16 'anuyogadvAra' zAstra kA nAma nahIM yApanIyapakSa premI jI-"tIsarI gAthA kI vijayodayATIkA "anuyogadvArAdInAM bahUnAmupanyAsamakRtvA diGmAtropanyAsaH" Adi meM 'anuyogadvArasUtra' kA ullekha kiyA hai|" (jai.sA.i./ Jain Education Interational For Personal & Private Use Only Page #156 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 100 / jainaparamparA aura yApanIyasaMgha / khaNDa 3 a013 / pra02 dvi.saM./ pR.73)| yaha eka zvetAmbaragrantha kA nAma hai| mUlagrantha kI TIkA meM usakA ullekha huA hai| ataH bhagavatI-ArAdhanA yApanIyagrantha hai| DaoN0 sAgaramala jI ne bhI isa hetu kA ullekha kiyA hai| (jai.dha.yA.sa./ pR.129)| digambarapakSa yahA~ 'anuyogadvAra' zAstra kA nAma nahIM hai, apitu jina vibhinna dvAroM se vastu kA nirUpaNa kiyA jAtA hai una sat , saMkhyA, kSetra, Adi nirUpaNadvAroM ko anuyogadvAra kahA gayA hai| isIlie TIkAkAra ne kahA hai ki vistAra se kathana mandabuddhiyoM ke lie duravagama hotA hai, ataH vividha anuyogadvAroM Adi kA upanyAsa na karake saMkSepa meM nirUpaNa kiyA gayA hai|127 unhoMne namaskAra kA nirUpaNa karate samaya spaSTa bhI kiyA hai ki nirdeza, svAmitva, sAdhana, adhikaraNa, sthiti aura vidhAna ina. anuyogadvAroM se namaskAra kA nirUpaNa kiyA jA rahA hai-"nirdeshsvaamitvsaadhnaadhikrnnsthitividhaanairnuyogdvaarairniruupyte|" (vi.TI./bha.A./gA. aaraadhnnaapurssr'752/pR.471)| isa prakAra bhagavatI-ArAdhanA meM yA usakI vijayodayATIkA meM zvetAmbaragrantha 'anuyogadvArasUtra' kA ullekha nahIM hai, ataH use yApanIyagrantha siddha karane ke lie prastuta kiyA gayA yaha hetu bhI asatya hai| 17 AvazyakasUtra kI gAthA mUlagrantha meM uddhRta nahIM yApanIyapakSa premI jI-"bhagavatI-ArAdhanA (gAthA 116, pR. 277) meM 128 'paMcavadANi jadINaM129 Adi AvazyakasUtra kI gAthA uddhRta kI hai|" isI prakAra 'desAmasiyasuttaM' 127. "vastu bahUpanyastaM duravagamaM mandabuddhInAmiti tadanugrahAya svlpopnyaasH|--- anuyogadvArA dInAM bahUnAmupanyAsamakRtvA diGmAtropanyAsaH prstutsyaarthsNkssepH|" vijayodayA TIkA / bhagavatI-ArAdhanA / gA.3/ pR.12| 128. phalaTaNa evaM jaina saMskRti saMrakSaka saMgha zolApura ke saMskaraNoM meM ukta gAthA kramAMka 118 para hai| "tathAvazyake'pyuktampaMcavadANi jadINaM aNuvvadAiM ca desvirdaannN| Na hu sammatteNa viNA to sammattaM pddhmdaae||" vi.TI./bha.A./ gA.118 / pR.159 / Jain Education Interational For Personal & Private Use Only Page #157 -------------------------------------------------------------------------- ________________ a013 / pra02 bhagavatI-ArAdhanA / 101 gAthA (1123)130 kI TIkA meM 'haritataNosahigucchA' Adi do gAthAe~ bRhatkalpasUtra se grahaNa kI gaI haiN| ataH zvetAmbaragranthoM kI gAthAe~ uddhRta hone se yaha yApanIyagrantha hai| (jai.sA.i./ dvi.sN./pR.73)| digambarapakSa uparyukta gAthAe~ bhagavatI-ArAdhanA meM nahIM, apitu usakI TIkA meM uddhRta kI gaI haiN| isase mUlagrantha ko yApanIyagrantha nahIM kahA jA sktaa| TIkAkAra ne to anya granthoM se bhI aneka nIti ke zloka uddhRta kiye haiM, jaise 'saMsArasAgarammi' (448) isa gAthA kI TIkA meM bhartRhari ke zRMgArazataka se 'strImudrAM makaradhvajasya jayinIM' yaha shlok| taba kyA TIkAkAra ne jisa-jisa sampradAya ke grantha se koI zloka uddhRta kiyA hai, usI-usI sampradAya kA unheM mAna liyA jAyegA? yadi TIkAkAra zvetAmbaragrantha se gAthA uddhRta karane ke kAraNa yApanIya ho jAte haiM aura usake kAraNa mUlagranthakAra bhI yApanIya ho jAte haiM, to TIkAkAra ne TIkA meM AcArya kundakunda 131 aura samantabhadra ke granthoM se bhI uddharaNa diye haiM, isase to ve aura mUlagranthakAra digambara hI siddha hote haiN| mUlagranthakAra ne to kundakunda kI aneka gAthAe~ apane grantha meM hI grahaNa kara lI haiN| ataH premI jI kA uparyukta hetu prakaraNasama hetvAbhAsa hai| isalie usake AdhAra para kiyA gayA yaha nirNaya bhI bhrAntipUrNa hai ki bhagavatI-ArAdhanA yApanIyagrantha hai| 18 AcArAMgAdi nAma digambara paramparA meM bhI prasiddha yApanIyapakSa premI jI-'aMgasude ya bahuvidhe' 132 isa gAthA (499) kI TIkA meM aMgapraviSTa aura aMgabAhya zruta ke AcArAMga, sUtrakRtAMga, sAmAyika, caturviMzatistava Adi bhedoM kA varNana kiyA gayA hai| ye nAma zvetAmbara-paramparA ke AgamoM ke haiN| ataH TIkA meM inakA ullekha hone se mUlagrantha bhI yApanIya siddha hotA hai| (jai.sA.i./dvi.saM./ pR.73)| 130. phalaTaNa evaM jaina saMskRti saMrakSaka saMgha zolApura ke saMskaraNoM meM ukta gAthA kramAMka 1117 para hai| 131. dekhie, adhyAya 10/ prakaraNa 1/zIrSaka 9.2 / 132. phalaTaNa evaM jai.saM.saM.saM. zolApura ke saMskaraNoM meM ukta gAthA kA kramAMka 501 hai| Jain Education Interational For Personal & Private Use Only Page #158 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 102 / jainaparamparA aura yApanIyasaMgha / khaNDa 3 a013/pra02 digambarapakSa aMgapraviSTa aura aMgabAhya zruta ke AcArAMgAdi uparyukta nAma digambaraparamparA meM bhI prasiddha haiN| ataH premI jI kA uparyukta hetu sAdhAraNAnaikAntika hetvAbhAsa hai| isalie usake dvArA kiyA gayA yaha nirNaya bhI asatya hai ki bhagavatI-ArAdhanA yApanIyagrantha hai| isa taraha hama dekhate haiM ki yApanIya-pakSadhara vidvAnoM ne bhagavatI-ArAdhanA ko yApanIyakRti siddha karane ke lie jo hetu prastuta kiye haiM, unameM se aneka kA to astitva hI nahIM hai arthAt ve asatya haiM, aura aneka meM hetu kA lakSaNa ghaTita nahIM hotA, koI prakaraNasama hetvAbhAsa hai, koI sAdhAraNAnaikAntika, to koI baadhitvissy| aisA koI bhI hetu upalabdha nahIM, hai, jisase yaha siddha ho ki bhagavatI-ArAdhanA yApanIyagrantha hai| jitane bhI antaraMga aura bahiraMga pramANa upalabdha hote haiM, ve use digambaragrantha hI siddha karate haiN| ataH vaha digambara grantha hI hai aura usake kartA zivArya digambarAcArya hI haiM, isameM sandeha ke lie sthAna nahIM hai| upasaMhAra digambaragrantha hone ke pramANa sUtrarUpa meM aMta meM una samasta pramANoM ko sUtrarUpa meM prastuta kiyA jA rahA hai, jinase siddha hotA hai ki bhagavatI-ArAdhanA yApanIyaparamparA kA nahIM, apitu digambaraparamparA kA grantha hai| ve isa prakAra haiM 1. bhagavatI-ArAdhanA meM savastramukti, strImukti, gRhasthamukti, paratIrthikamukti evaM kevalibhukti, ina yApanIya-mAnyatAoM kA niSedha kiyA gayA hai| 2. parigraha kI paribhASA yApanIyamata ke viruddha hai| 3. vedatraya aura vedavaiSamya svIkAra kiye gaye haiM, jo yApanIyoM ko amAnya haiN| 4. baMdha aura mokSa kI sampUrNa vyavasthA guNasthAnAzrita batalAyI gayI hai| yaha yApanIyamata meM svIkRta gRhasthamukti, paratIrthika-mukti evaM dravyastrI-mukti ke viruddha hai| __5. muni ke lie digambaramata meM mAnya mUlaguNoM aura uttaraguNoM kA vidhAna kiyA gayA hai| 6. loca ke dvArA hI kezatyAga kA niyama nirdhArita kiyA gayA hai| yApanIyamAnya zvetAmbara-AgamoM meM chure yA kaiMcI se bhI muNDana kI anumati dI gaI hai| For Personal & Private Use Only Page #159 -------------------------------------------------------------------------- ________________ a0 13 / pra02 bhagavatI-ArAdhanA / 103 7. AhAra meM madya, mAMsa aura madhu ke grahaNa kA sarvathA niSedha kiyA gayA hai, jaba ki yApanIyamAnya zvetAmbara-AgamoM meM ve apavAdarUpa se grAhya mAne gaye haiN|| 8. bhagavatI-ArAdhanA meM muniyoM ke lie abhigraha kA vidhAna kiyA gayA hai| yApanIya-mAnya zvetAmbara-AgamoM meM isakA abhAva hai| 9. bhagavatI-ArAdhanA meM kundakunda kA anusaraNa kiyA gayA hai| 10. isakI sabhI TIkAe~ digambaroM dvArA hI likhI gaI haiN| 11. bhagavatI-ArAdhanA ko digambarAcAryoM ne pramANarUpa meM svIkAra kiyA hai aura usake kartA zivArya ke prati AdarabhAva vyakta kiyA hai| 12. bhagavatI-ArAdhanA kI racanA yApanIyasaMgha kI utpatti se bahuta pahale ho cukI thii| For Personal & Private Use Only Page #160 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tRtIya prakaraNa bhaktapratyAkhyAna meM strI ke lie nAgnyaliMga nahIM prasaMgavaza yahA~ eka dIrghakAlIna mithyAdhAraNA kA nirAkaraNa Avazyaka hai| prAyaH sabhI vidvAnoM, muniyoM evaM AryikAoM kI dhAraNA hai ki bhagavatI-ArAdhanA meM bhaktapratyAkhyAna (sallekhanA meM saMstarArUr3ha hone) ke samaya AryikAoM aura zrAvikAoM ke lie muni ke samAna nAgnyaliMga grahaNa karane kA vidhAna kiyA gayA hai| kintu yaha dhAraNA bhrAntipUrNa bhagavatI-ArAdhanA kI nimnalikhita gAthA meM striyoM ke dvArA bhakta-pratyAkhyAna (sallekhanA) ke samaya dhAraNa kiye jAne yogya liGgoM kA varNana kiyA gayA hai itthIvi ya jaM liMgaM dilR ussaggiyaM va idaraM vaa| ' taM tattha hodi hu liMgaM parittamuvadhi kreNtiie|| 80 // anuvAda-"striyoM ke bhI jo autsargika aura ApavAdika liGga Agama meM kahe gaye haiM, ve hI bhaktapratyAkhyAna ke samaya meM bhI unake liGga hote haiN| AryikAoM kA ekasAr3ImAtra-alpaparigrahAtmaka liGga autsargika liGga hai aura zrAvikAoM kA bahuparigrahAtmaka liGga ApavAdikaliGga hai|" isa artha kA samarthana TIkAkAra aparAjita sUri ke adholikhita vacanoM se hotA hai-"striyo'pi yalliGgaM dRSTamAgame'bhihitam autsargikaM tapasvinInAm 'idaraM vAM' zrAvikANAM 'taM' tadeva 'tattha' bhaktapratyAkhyAne bhvti| liGgaM tapasvinInAM praaktnm| itarAsAM puMsAmiva yojym| yadi maharddhikA lajjAvatI mithyAdRSTisvajanAzca tasyAH prAktanaM linggm| vivikte tvAvasathe utsargaliGgaM vA sklprigrhtyaagruupm| utsargaliGgaM kathaM nirUpyate strINAmityata Aha-tadutsargaliGgaM strINAM bhavati 'parittaM' alpaM 'uvadhiM' parigrahaM 'kareMtIe' kurvtyaaH|" (vijayodayA TIkA / bhagavatI-ArAdhanA gAthA 80) / anuvAda-"striyoM ke bhI jo liGga Agama meM batalAye gaye haiM, arthAt tapasviniyoM (AryikAoM) kA autsargika aura zrAvikAoM kA ApavAdika, ve hI bhaktapratyAkhyAna meM bhI hote haiN| tapasviniyoM kA liGga to pUrvagRhIta arthAt autsargika (eka-sAr3IrUpa alpaparigrahAtmaka) hI hotA hai, zrAvikAoM kA liGga puruSoM ke samAna samajhanA caahie| arthAt zrAvikA yadi ativaibhavasampanna hai yA lajjAzIla hai athavA usake parivArajana vidharmI haiM, to avivikta (sArvajanika) sthAna meM use pUrvagRhIta liGga arthAt bahuparigrahAtmaka apavAdaliGga hI diyA jAnA cAhie, kintu vivikta (ekAnta ) sthAna meM sakalaparigrahatyAgarUpa utsargaliGga diyA jA sakatA hai| yahA~ prazna uThatA hai ki striyoM ke Jain Education Interational For Personal & Private Use Only Page #161 -------------------------------------------------------------------------- ________________ a013 / pra03 bhagavatI-ArAdhanA / 105 lie sakalaparigrahatyAgarUpa utsargaliGga kaise nirUpita kiyA jA sakatA hai? uttara yaha hai ki parigraha ko alpa karane se arthAt sAr3ImAtra-alpaparigraha rakhane se striyoM kA liGga utsargaliGga kahA gayA hai| uparyukta gAthA aura usakI isa vijayodayATIkA meM kahIM bhI yaha ullekha nahIM hai ki striyoM ko bhaktapratyAkhyAna ke samaya ekAntasthAna meM munivat nagnatArUpa utsargaliGga dhAraNa karanA caahie| use dhAraNa karane kI bhrAntadhAraNA paM0 AzAdhara jI kI bhrAntijanita vyAkhyA se janamI hai| unhoMne bhagavatI-ArAdhanA para mUlArAdhanAdarpaNa nAmaka TIkA racI hai| usameM uparyukta gAthA kI TIkA meM likhA hai "autsargikaM tapasvinInAM sATakamAtraparigrahe'pi tatra mamatva-parityAgAdupacArato nairgrnthyvyvhrnnaanusrnnaat| itaram apavAdikaM zrAvikANAM tathAvidhamamatvaparityAgAbhAvAdupacArato'pi nairgnthyvyvhaaraanvtaaraat| 'tattha' tatra bhaktapratyAkhyAne sanyAsakAle ityrthH| liGgaM tapasvinInAmayogyasthAne praaktnm| itarAsAM puMsAmiveti yojym| idamatratAtparyaM-tapasvinI mRtyukAleyogye sthAne vastramAtramapi tyajati anyA tu yadi yogyaM sthAnaM lbhte| yadi ca maharddhikA salajjA mithyAtvapracurajJAtizca na tadA puMvadvastramapi munycti| no cet prAgliGgenaiva mriyte| tathA coktaM yadautsargikamanyadvA liGgaM dRSTaM striyAH shrute| puMvattadiSyate mRtyukAle svlpiikRtopdheH||" (mUlArAdhanA/AzvAsa 2/ gA.81/ pR.210-211)| anuvAda-"tapasviniyoM (AryikAoM) ke sAr3ImAtra kA parigraha hone para bhI usameM mamatva kA parityAga kara dene se unake upacAra se nairgrantha (sakalaparigrahatyAga) kahA gayA hai| ataH unake liGga ko autsargika liGga kahate haiN| kintu zrAvikAe~ apane vastrAdi meM mamatva kA parityAga nahIM karatIM, ataH unake upacAra se bhI nairgranthya nahIM kahA jA sktaa| isalie unakA liGga ApavAdika liGga hotA hai| ye liGga unake lie bhaktapratyAkhyAna kAla arthAt saMnyAsakAla (sallekhanAkAla) meM grahaNa karane yogya haiN| abhiprAya yaha hai ki ayogya (avivikta = sArvajanika ) sthAna meM tapasviniyoM ko apanA pUrvaliGga arthAt ekasAr3IrUpa autsargika liGga hI dhAraNa karanA caahie| anya striyoM (zrAvikAoM) kA liGga puruSoM (zrAvakoM) ke samAna samajhanA caahie| tAtparya yaha ki tapasvinI mRtyu ke samaya yogya (vivikta = ekAnta) sthAna meM vastra kA bhI parityAga kara detI hai| kintu zrAvikA, yadi yogya sthAna milatA hai, to vastra tyAgatI hai| yadi vaha ativaibhavazAlinI hai yA lajjAlu hai athavA usake svajana pracuramithyAdRSTi haiM, to vaha isI zreNI ke zrAvakoM ke samAna vastratyAga nahIM karatI, apane pUrva (bahuparigrahAtmaka) liGga se hI maraNa karatI hai| aisI kahA bhI gayA hai For Personal & Private Use Only Page #162 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 106 / jainaparamparA aura yApanIyasaMgha / khaNDa 3 a013 / pra03 . "strI ke lie Agama meM jo autsargika yA ApavAdika liGga kahA gayA hai, vaha mRtyukAla meM parigraha alpa karanevAlI strI ke viSaya meM puruSa ke samAna samajhanA caahie|" isa vyAkhyA meM paNDita jI ne bhaktapratyAkhyAna ke samaya AryikA aura zrAvikA ke lie ekAntasthAna meM munivat nAgnyaliGga dhAraNa karane kA vidhAna batalAyA hai, kintu yaha bhagavatI-ArAdhanA kI ukta gAthA evaM usakI vijayodayATIkA meM pratipAdita artha ke sarvathA viruddha hai| isake nimnalikhita pramANa haiM1. Agamokta dIkSAliGga hI bhaktapratyAkhyAnaliGga ukta gAthA aura usakI vijayodayATIkA meM spaSTa zabdoM meM kahA gayA hai ki striyoM ke lie jo autsargika evaM ApavAdika liGga Agama meM kahe gaye haiM, ve hI unake bhaktapratyAkhyAnakAla meM bhI hote haiN| uparyukta donoM liGga dIkSAliGga haiN| strI ke lie kahA gayA autsargika liGga AryikA kA dIkSAliGga hai aura apavAdaliGga zrAvikA kaa| ye donoM kramazaH upacAramahAvratoM aura aNuvratoM kI dIkSA grahaNa karate samaya hI dhAraNa kara liye jAte haiN| zivArya ne striyoM ke lie bhaktapratyAkhyAnakAla meM inhIM dIkSAliGgoM ko grAhya batalAyA hai| aura yaha Agamaprasiddha hai ki AryikA kA dIkSAliGga eka sAr3IparidhAna-rUpa hotA hai tathA zrAvikA kA ekaadhik-vstrpridhaan-ruup| ataH yaha svataH siddha hai ki zivArya ne inhIM savastraliGgoM ko AryikA aura zrAvikA ke lie bhaktapratyAkhyAnakAla meM grAhya batalAyA hai| Agama meM munivat nagnarUpa ko na to AryikA kA dIkSA liGga kahA gayA hai, na zrAvikA kaa| ataH yaha kalpanA bhI nahIM kI jA sakatI ki bhagavatI-ArAdhanA meM AryikA aura zrAvikA ke lie bhaktapratyAkhyAna ke samaya ekAnta sthAna meM munivat nagna rUpa dhAraNa karane kA vidhAna kiyA gayA hai| ukta gAthA se to unake nagna rUpa dhAraNa karane kA niSedha hotA hai| 2. tadeva liGga vijayodayATIkA (bha.A./ gA.80) ke pUrvoddhRta 'tadeva bhaktapratyAkhyAne bhavati' (vahI liGga bhaktapratyAkhyAna meM hotA hai), isa vAkya meM prayukta 'eva' zabda avadhAraNAtmaka (sImAbaMdhana karanevAlA) hai| arthAt vaha striyoM ke lie bhaktapratyAkhyAna meM Agamokta dIkSAliGga ke atirikta anya liGga kI grAhyatA kA niSedha karatA hai| isase spaSTa ho jAtA hai ki bhagavatI-ArAdhanA meM AryikA aura zrAvikA ke lie bhaktapratyAkhyAna ke samaya munivat nAgnyaliGga kA sarvathA (ekAMta evaM sArvajanika, sabhI sthAnoM meM) niSedha kiyA gayA hai| Jain Education Interational For Personal & Private Use Only Page #163 -------------------------------------------------------------------------- ________________ a0 13 / pra03 bhagavatI-ArAdhanA / 107 3. prAktana liGga isa prakAra vijayodayATIkA ke 'liGgaM tapasvinInAM prAktanam' (gA.80/ pR.115) vAkya meM prayukta prAktanam (pUrvagRhIta) zabda spaSTa karatA hai ki AryikAe~ jo liGga bhaktapratyAkhyAna ke pUrva dhAraNa karatI haiM, vahI unheM bhaktapratyAkhyAnakAla meM bhI dhAraNa karanA caahie| AryikAe~ bhaktapratyAkhyAna ke pUrva ekasAr3IrUpa autsargika dIkSAliGga hI dhAraNa karatI haiM, munivat nAgnyaliGga nhiiN| ataH 'prAktana' zabda bhI unake lie munivat nAgnyaliGga ke grAhya hone kA niSedha karatA hai| 4. AryikA ke prasaMga meM vivikta-avivikta sthAna kA ullekha nahIM vijayodayATIkA meM jaise bhaktapratyAkhyAnAbhilASiNI zrAvikAoM ke lie vivikta aura avivikta sthAnoM kA bheda karake avivikta sthAna meM prAktana liGga (pUrvagRhIta anekavastrAtmaka apavAdarUpa dIkSAliGga) kA tathA vivikta (ekAMta) sthAna meM AryikAvat ekasAr3IrUpa alpa-parigrahAtmaka autsargika-liGga kA vidhAna kiyA gayA hai, vaise vivikta aura avivikta sthAna kA bheda AryikAoM ke prasaMga meM nahIM kiyA gayA hai| ata eva unake lie prAktana autsargika liGga ke atirikta anya kisI bhI liGga kA vikalpa bhagavatIArAdhanA meM nirdiSTa nahIM hai| isase unake lie munivat nAgnyaliGga kA vikalpa svataH nirasta ho jAtA hai| kintu paM0 AzAdhara jI ne vijayodayATIkA ke 'liGgaM tapasvinInAM prAktanam' isa vAkya meM apanI tarapha se 'liGgaM tapasvinInAmayogyasthAne prAktanam' isa prakAra ayogyasthAne pada jor3akara yaha artha udbhAvita kiyA hai ki bhaktapratyAkhyAna ke samaya AryikAoM ko ayogya (avivikta = sArvajanika) sthAna meM to apanA prAktana (ekasAr3IparidhAnarUpa autsargika) liGga hI dhAraNa karanA cAhiye, kintu yogya (vivikta = ekAnta) sthAna meM munivat nagnarUpa dhAraNa kara lenA caahie| isa prakAra paM0 AzAdhara jI ne svakalpita, asaMgata, Agama-pratikUla vyAkhyA se isa bhrAnta dhAraNA ko janma diyA hai ki bhagavatI-ArAdhanA meM bhaktapratyAkhyAna ke samaya AryikAoM aura zrAvikAoM ke lie munivat nAgnyaliGga kA vidhAna kiyA gayA hai| paM0 AzAdhara jI ne apane mata ke samarthana meM "yadautsargikamanyadvA liGgaM dRSTaM striyA:zrute" ityAdi zloka uddhRta kiyA hai, para usase unake mata kA samarthana nahIM hotA, kyoMki vaha bhagavatI-ArAdhanA kI "itthIviya jaM liMgaM diTuM ussaggiyaM va idaraM vA" gAthA kA AcArya amitagati-kRta saMskRta padyAnuvAda hai| usameM bhI 'yad dRSTaM zrute' zabdoM se yaha kahA gayA hai ki striyoM ke lie jo autsargika aura ApavAdika dIkSAliGga Agama meM nirdhArita kie gae haiM, ve hI unake lie mRtyukAla meM bhI grAhya hote haiM, aura yataH For Personal & Private Use Only Page #164 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 108 / jainaparamparA aura yApanIyasaMgha / khaNDa 3 a0 13 / pra0 3 Agama meM unake lie savastra dIkSAliGga hI nirdhArita kie gae haiM, ataH ukta zloka meM bhI unake lie bhaktapratyAkhyAnakAla meM savastraliGga hI grAhya batalAyA gayA hai, munivat nAgnyaliGga nahIM / 5. AryikA kA alpaparigrahAtmaka liGga hI upacAra se sakalaparigrahatyAgarUpa utsargaliGga vijayodayATIkA meM kahA gayA hai ki zrAvikA ko bhaktapratyAkhyAna ke samaya ekAMtasthAna meM sakalaparigrahatyAga-rUpa utsargaliGga grahaNa karanA caahie| saMbhavataH yahA~ utsargaliGga ke sAtha 'sakalaparigraha - tyAgarUpa' vizeSaNa dekhakara paM0 AzAdhara jI ko yaha bhrama ho gayA ki bhagavatI - ArAdhanA meM striyoM ke lie ekAMtasthAna meM munivat nagnatArUpa utsargaliGga grahaNa karane ke lie kahA gayA hai| aparAjita sUri ko isa bAta kA aMdezA thA ki pAThakoM ko aisA bhrama ho sakatA hai, ataH unhoMne ukta kathana ke bAda svayaM zaMkA uThAkara yaha spaSTa kara diyA hai ki yahA~ ekasAr3ImAtra alpaparigraha ko upacAra se sakala parigrahatyAgarUpa utsargaliGga kahA gayA hai / yathA "vivikte tvAvasathe utsargaliGgaM vA sakalaparigrahatyAgarUpam / utsargaliGgaM kathaM nirUpyate strINAmityata Aha- tadutsargaliGgaM strINAM bhavati alpaM parigrahaM kurvatyAH / " (vi. TI./ bha.A./gA.80 ) / aparAjita sUri ke kathana kA abhiprAya yaha hai ki yadyapi nizcayanaya se to vastra kA bhI tyAga kara denevAle muni kA liGga utsargaliGga hotA hai, tathApi strI ke prasaMga meM ekasAr3I-- mAtra rakhakara zeSa parigraha tyAga denevAlI AryikA aura zrAvikA ke alpaparigrahAtmaka liGga ko bhI upacAra se utsargaliGga nAma diyA gayA hai| upacAra - mahAvrata - dhAriNI, upacAratapasvinI, upacArasaMyatI aura upacAra zramaNI ke samAna upacAra - utsargaliGga nAma kA vyavahAra yuktisaMgata bhI hai| paM0 AzAdhara jI ne bhI yaha bAta apanI pUrvoddhRta TIkA meM nimnalikhita zabdoM meM svIkAra kI hai-" autsargikaM tapasvinInAM sATakamAtraparigrahe'pi tatra mamatvaparityAgAdupacArato nairgrnthyvyvhrnnaanusrnnaat| " (mUlArAdhanAdarpaNa / bha.A./ gA. 80) / phira bhI ( aparAjita sUri ke spaSTIkaraNa evaM Atma-svIkRti ke bAda bhI ) paNDita jI ne AryikA aura zrAvikA ke lie bhaktapratyAkhyAnakAla meM striyoM ke lie nirdhArita upacAra - utsargaliGga ke sthAna meM puruSoM ke lie nirdhArita nizcaya - utsargaliGga grAhya batalAyA hai, yaha Azcarya kI bAta hai / yaha to spaSTataH bhagavatI ArAdhanA kI ukta gAthA meM pratipAdita artha ke pratikUla hai| 6. AryikAoM ke prasaMga meM 'puMsAmiva yojyam' nirdeza bhI nahIM vijayodayATIkA meM jaise 'itarAsAM puMsAmiva yojyam' (bha.A./gA. 80) isa vAkya ke dvArA bhaktapratyAkhyAna - kAla meM zrAvikAoM kI liGgavyavasthA ko puruSoM kI For Personal & Private Use Only - Page #165 -------------------------------------------------------------------------- ________________ a013/pra03 bhagavatI-ArAdhanA / 109 liGgavyavasthA ke samAna samajha lene kA nirdeza kiyA gayA hai, vaise AryikAoM kI liGgavyavasthA ko puruSoM kI liGgavyavasthA ke samAna samajha lene kA nirdeza nahIM kiyA gayA hai| ataH unake lie bhaktapratyAkhyAna ke samaya ekAntasthAna meM munivat nAgnyaliGga grAhya batalAnA aprAmANika prarUpaNa hai| 7. 'puMsAmiva yojyam' kA abhiprAya bhagavatI-ArAdhanA kI 'ussaggiyaliMgakadassa' (gA. 76), tathA 'Avasadhe vA appAugge' (gA.78) ina gAthAoM meM kahA gayA hai ki yadi zrAvaka maharddhika (ativaibhavasampanna) hai, lajjAlu hai athavA usake parivArajana mithyAdRSTi (vidharmI) haiM, to use bhaktapratyAkhyAna ke samaya avivikta (sArvanika) sthAna meM pUrvagRhIta savastra apavAda-liGga diyA jAnA cAhie tathA vivikta (ekAnta) sthAna meM munivat nagnatArUpa utsargaliGga diyA jA sakatA hai| aparAjitasUri ne ina gAthAoM ko dRSTi meM rakhate hue "itthIvi ya jaM liMgaM diTuM" isa pUrvoddhRta 80vIM gAthA kI vijayodayA TIkA meM 'itarAsAM puMsAmiva yojyam' yaha uparyukta vAkya likhA hai arthAt zrAvikAoM kI bhaktapratyAkhyAnakAlika liGgavyavasthA puruSoM (zrAvakoM) ke lie ukta gAthAoM meM nirdhArita vyavasthA ke samAna samajhanI caahie| isakA tAtparya yaha hai ki yadi koI zrAvikA bhI maharddhika yA lajjAlu hai athavA usake svajana mithyAdRSTi haiM, to use bhaktapratyAkhyAna ke samaya sArvajanika sthAna meM pUrvagRhIta bahuvastra-paridhAnarUpa apavAdaliGga grAhya hai, kintu ekAntasthAna meM vaha AryikAvat ekasAr3ImAtra-paridhAnarUpa alpaparigrahAtmaka utsargaliGga grahaNa kara sakatI hai| yaha artha aparAjita sUri ne 'itarAsAM puMsAmiva yojyam' isa vAkya ke anantara nimna zabdoM meM spaSTa kara diyA hai-"yadi maharddhikA lajjAvatI mithyAdRSTi-svajanAzca tasyAH prAktanaM linggm| vivikte tvAvasathe utsargaliGgaM vA sklprigrhtyaagruupm| utsargaliGgaM kathaM nirUpyate strINAmityata Aha-tadutsargaliGgaM strINAM bhavati alpaM parigrahaM kurvatyAH / " (vi.TI./bha. A. / gaa.80)| ina vAkyoM meM aparAjita sUri ne spaSTa kara diyA hai ki zrAvikA ko ekAnta sthAna meM striyoM ke lie nirdhArita alpaparigrahAtmaka (ekasAr3I-mAtraparidhAnarUpa) utsargaliGga grAhya hai| kintu paM0 AzAdhara jI ne 'itarAsAM puMsAmiva yojyam' kA artha yaha lagA liyA ki bhaktapratyAkhyAnAbhilASiNI maharddhika, lajjAlu yA mithyAdRSTi svajanavAlI zrAvikA ekAnta sthAna meM inhIM guNoMvAle zrAvaka ke samAna vastra bhI tyAga detI hai| (dekhie , unakI pUrvoddhRta TIkA) yaha artha bhagavatI-ArAdhanA kI ukta gAthA aura usakI aparAjitasUrikRta uparyukta TIkA ke ekadama viparIta hai| For Personal & Private Use Only Page #166 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 110 / jainaparamparA aura yApanIyasaMgha / khaNDa 3 8. amaharddhikAdi zrAvikAoM ke lie sarvatra utsargaliGga aparAjitasUri ne kahA hai ki jo zrAvikA maharddhika, lajjAlu yA mithyAdRSTi parivAra kI hai, use sArvajanika sthAna meM pUrvagRhIta apavAdaliGga grahaNa karane kI anumati hai, kintu ekAnta sthAna meM use utsargaliGga grahaNa karanA caahie| isakA tAtparya yaha hai ki jo zrAvikA maharddhika yA mithyAdRSTi - parivAra kI nahIM hai, usakelie sArvajanika sthAna meM bhI utsargaliGga grahaNa karane kA Adeza hai / aba yadi isa utsargaliGga ko munivat nAgnyarUpa - utsargaliGga mAnA jAe, to strI ke sArvajanika sthAna meM nagna hone kA prasaMga AyegA, jo strI ke zIlarakSaNArtha Avazyaka lajjArUpa dharma ke aura lokamaryAdA ke viruddha hai, jinake pAlana kI AjJA Agama meM dI gaI hai - "gayarosaveramAyAsalajjamajjAdakiriyAo / " (mUlAcAra / gA. 188) / Agama meM strI ko sArvajanika sthAna meM apane aMgoM ko sadA AvRta rakhane kA Adeza hai| AcArya kundakunda aura AcArya amitagati ne kahA hai ki strI kA gAtra svayaM saMvRta (Dha~kA huA) nahIM hotA, isalie use vastra se AvRta karane kI AjJA dI gaI hai a013 / pra0 3 1 "Na hi saMuDaM ca gattaM tamhA tAsiM ca saMvaraNaM // " (pravacanasAra/tAtparyavRttigata gAthA / 3 / 24 / 10 pR.276) / "na --- gAtraM ca saMvRtaM tAsAM saMvRtirvihitA tataH // " (yogasAraprAbhRta 8/47) / tAtparya yaha hai ki zIlarakSaNArtha strIzarIra ke kucha aMga puruSoM ko dRSTigocara nahIM hone cAhie, kintu ve yathAjAta avasthA meM dRSTigocara hote haiM, ataH unheM vastra se AcchAdita kara adRSTigocara banAnA Avazyaka hai| zrAvikA ke sArvajanika sthAna meM nagna ho jAne para isa Agamavacana kA pAlana nahIM ho sakatA, ataH amaharddhika, alajjAlu (jise kevala ekasAr3I dhAraNa karane meM lajjA kA anubhava nahIM hotA) athavA samyagdRSTi - parivAra kI zrAvikA ko sArvajanika sthAna meM jisa utsargaliGga ke grahaNa kA upadeza hai, vaha munivat nagnatArUpa utsargaliGga nahIM ho sakatA, AryikAvat ekavastrarUpa utsargaliGga hI ho sakatA hai| isase siddha hai ki aparAjita sUri ne zrAvikAoM ke lie ekAMta sthAna meM bhI AryikAvat ekavastrarUpa utsargaliGga hI grAhya batalAyA hai / isa tathya se bhI siddha hai ki paM0 AzAdhara jI kI vyAkhyA bhagavatI ArAdhanA kI ukta gAthA ke abhiprAya ke viruddha hai| 9. yuktitaH bhI Agamaviruddha uparyukta zabdapramANoM se siddha hai ki bhagavatI - ArAdhanA meM bhaktapratyAkhyAna ke samaya striyoM ke lie ekAMta yA sArvajanika, kisI bhI sthAna meM munivat nAgnyaliGga grahaNa karane For Personal & Private Use Only Page #167 -------------------------------------------------------------------------- ________________ a013/pra03 bhagavatI-ArAdhanA / 111 kA ullekha nahIM hai| ukta zabdapramANoM se vaha Agamaviruddha siddha hotA hai| yuktitaH bhI vaha Agama viruddha ThaharatA hai, kyoMki bhaktapratyAkhyAna ke samaya AryikA yA zrAvikA ke vastratyAga se kisI prayojana kI siddhi nahIM hotii| usase na to unake guNasthAna kI vRddhi hotI hai, na saMvaranirjarA kii| vaha striyoM ko mokSamArga meM kisI bhI taraha Age nahIM bddh'aataa| strIparyAya meM jIva kA utthAna pA~caveM guNasthAna taka hI ho sakatA hai aura vaha sAr3ImAtraparigraharUpa utsargaliGga se hI saMbhava hai, usake abhAva meM nhiiN| isake atirikta saMstarArUr3ha strI kI nagna avasthA meM mRtyu hone para yadi usake zava ko usI avasthA meM dAhasaMskAra ke lie le jAyA jAtA hai, to isase lajjAspada aura bIbhatsa dRzya upasthita hogA aura yadi sAr3I meM lapeTakara le jAyA jAtA hai, to yaha siddha hogA ki vastratyAga nirarthaka hai| 10. paM0 sadAsukha jI ko asvIkArya paM0 sadAsukha jI ne bhI ukta gAthA kI svaracita TIkA meM AryikAoM aura zrAvikAoM ke lie bhaktapratyAkhyAnakAla meM munivat nAgnyaliGga ke vidhAna kA ullekha nahIM kiyaa| ve likhate haiM-"bahuri alpaparigrahakU dhAratI je strI tinakai hU autsargika liMga va apavAdaliMga doU prakAra hoya hai| tahA~ jo solaha hastapramANa eka supheda vastra alpamola kA tAtai paga kI eDIsUM mastakaparyanta sarva aMgakU AcchAdana kari ara mayUrapicchikA dhAraNa karatI strI --- tAkai --- AryikA kA vratarUpa autsargika liGga khie| --- bahuri gRha meM vAsakari, aNuvrata dhAraNa kari zIla, saMyama, saMtoSa, kSamAdirUpa rahanA, yaha strIni ke apavAdaliMga hai| so saMstara meM doU hI hoya haiN| (bhagavatI-ArAdhanA / gAthA 'itthIvi ya jaM liMga' 83 / prakAzaka-vizambaradAsa mahAvIraprasAda jaina dillii)| isa vaktavya meM paM0 sadAsukha jI ne bhagavatI-ArAdhanA ke anusAra bhaktapratyAkhyAnakAla meM striyoM ke lie uparyukta do hI liMga batalAe haiM, munivat nAgnyaliMga nahIM btlaayaa| paMDita jI kI yaha vyAkhyA mUla gAthA ke anurUpa hai| mUla gAthA meM bhaktapratyAkhyAna ke samaya ekAMta aura sArvajanika sthAna kA bheda kie binA sabhI AryikAoM ke lie utsargaliGga aura sabhI zrAvikAoM ke lie apavAdaliGga grAhya batalAyA gayA hai| usameM maharddhikA Adi zrAvikAoM ke lie ekAMtasthAna meM utsargaliGga grahaNa karane kA kathana nahIM hai| isakA kathana maharddhika Adi zrAvakoM ke lie batalAI gaI vizeSa liMgavyavasthA kA anukaraNa kara TIkAkAra aparAjitasUri ne kiyA hai| yaha anusaMdhAna darzAtA hai ki bhagavatI-ArAdhanA meM AryikAoM aura zrAvikAoM ke lie bhaktapratyAkhyAna ke samaya ekAnta sthAna meM munivat nAgnyaliGga kA vidhAna hone kI bhrAnta dhAraNA paM0 AzAdhara jI kI bhrAntijanita vyAkhyA se janamI hai aura isakA prAyaH For Personal & Private Use Only Page #168 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 112 / jainaparamparA aura yApanIyasaMgha / khaNDa 3 a013 / pra0 3 sabhI uttaravartI vyAkhyAkAroM ne anusaraNa kiyA hai| udAharaNArtha san 1935 I0 meM svAmI devendrakIrti digambara jaina graMthamAlA zolApura dvArA prakAzita bhagavatI - ArAdhanA ke hindI arthakarttA paM0 jinadAsa pArzvanAtha zAstrI phaDakule ne tathA san 1978 meM jaina saMskRti saMrakSaka saMgha zolApura evaM san 1990 meM hIrAlAla khuzAlacanda dozI phalaTaNa dvArA prakAzita bhagavatI - ArAdhanA ke anuvAdaka siddhAntAcArya paM0 kailAzacaMdra jI zAstrI ne paM0 AzAdhara jI kA anusaraNa karate hue 'itthIvi ya jaM liMgaM diTThe' gAthA ke artha meM likhA hai ki bhaktapratyAkhyAna karanevAlI AryikA evaM zrAvikA ko ekAnta sthAna meM munivat nagnarUpa dhAraNa karanA caahie| kSullaka jinendravarNI ne bhI jainendra siddhAntakoza (bhAga 3 / pR.417) meM aisA hI ullekha kiyA hai| uparyukta dasa pramANoM se siddha hai ki ina sabhI TIkAoM yA anuvAdoM meM prarUpita ukta dhAraNA bhrAntipUrNa hai / bhagavatI ArAdhanA meM varNita ukta gAthA kI samIcIna vyAkhyA zrI aparAjitasUri ne vijayodayATIkA meM kI hai / usameM unhoMne gAthA kA yaha artha batalAyA hai ki bhaktapratyAkhyAnakAla meM AryikA ko ekAnta aura sArvajanika, donoM sthAnoM meM vahI sAr3ImAtra-parigraharUpa utsargaliGga dhAraNa karanA cAhie, jo ve bhaktapratyAkhyAna ke pUrva dhAraNa karatI haiM tathA jo zrAvikAe~ ativaibhavasampanna, lajjAlu athavA mithyAdRSTi parivAra kI haiM, ve sArvajanika sthAna meM to apanA pUrvagRhIta anekavastrAtmaka apavAdaliMga hI grahaNa kareM, kintu ekAntasthAna upalabdha ho, to AryikAvat ekavastrarUpa utsargaliGga dhAraNa kreN| anya zrAvikAoM ko donoM sthAnoM meM AryikAvat utsargaliMga hI grahaNa karanA cAhie / For Personal & Private Use Only Page #169 -------------------------------------------------------------------------- ________________ caturdaza adhyAya For Personal & Private Use Only Jain Education Interational Page #170 -------------------------------------------------------------------------- ________________ For Personal & Private Use Only Page #171 -------------------------------------------------------------------------- ________________ caturdaza adhyAya aparAjitasUri : digambara AcArya __ prathama prakaraNa aparAjitasUri ke digambara hone ke pramANa paM0 nAthUrAma jI premI ne bhagavatI-ArAdhanA ke TIkAkAra aparAjitasUri ko bhI yApanIyasaMghI mAnA hai| zrImatI DaoN0 kusuma paToriyA ne unakA anusaraNa kiyA hai, sAtha hI aparAjitasUri ko yApanIya-AcArya siddha karane ke lie kucha naye hetu bhI jor3e haiN| DaoN0 sAgaramala jI ne ina donoM ke padacihnoM para calate hue hetuoM meM kucha aura vRddhi kI hai| una saba kA saMgraha unhoMne apane graMtha 'jainadharma kA yApanIya sampradAya' meM kiyA hai| unameM pramukha hetu yaha hai ki aparAjitasUri ne zvetAmbara-AgamoM se uddharaNa dekara muni ke lie vizeSa paristhitiyoM meM apavAdarUpa se sacelaliMga kA samarthana kiyA hai, ataH ve yApanIya-paramparA ke haiN| kintu inameM se aneka hetu to asatya haiM aura aneka hetvAbhAsa haiM, ata eva aparAjitasUri ko yApanIya siddha karanevAlA koI bhI hetu upalabdha nahIM haiN| prastuta kiye gaye hetuoM kI asatyatA aura hetvAbhAsatA kA pradarzana Age kiyA jaayegaa| sarvaprathama bhagavatI-ArAdhanA kI vijayodayATIkA meM aparAjitasUri dvArA pratipAdita una yApanIyamata-viruddha siddhAntoM kA varNana kiyA jA rahA hai, jinase siddha hotA hai ki TIkAkAra yApanIya-paramparA ke nahIM, apitu digambaraparamparA ke haiN| vijayodayA TIkA meM yApanIyamata-viruddha siddhAnta savastramukti kA niSedha tIrthaMkaroM kA acelaliMga hI mokSa kA ekamAtra upAya aparAjitasUri ke nimnalikhita vacanoM se savastramukti kA niSedha hotA hai 1. "jinAnAM pratibimbaM cedmcellinggm| te hi mumukSavo muktyupAyajJA yad gRhItavanto liGgaM tadeva tadarthinAM yogymitybhipraayH| yo hi yadarthI vivekavAn nAsau Jain Education Interational For Personal & Private Use Only Page #172 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 116 / jainaparamparA aura yApanIyasaMgha / khaNDa 3 a014 / pra01 tadanupAyamAdatte, yathA ghaTArthI turivemaadiin| muktyarthI ca yatirna celaM gRhNAti mukternupaaytvaat| yaccAtmano'bhipretasyopAyastanniyogata upAdatte yathA cakrAdikaM, tathA yatirapi aceltaam| tadupAyatA ca acelatAyA jinAcaraNAdeva jnyaandrshnyoriv|" (vi.TI./gA. 'jiNapaDirUvaM' 84/ pR.120)| anuvAda-"acelaliMga jinadevoM kA pratibimba hai| jinendradeva mokSa ke abhilASI the aura mokSa ke upAya ko jAnate the| ataH unhoMne jisa liMga ko dhAraNa kiyA thA, vahI sabhI mokSArthiyoM ke yogya hai| kyoMki jo vivekavAn hotA hai, vaha jisa cIja ko cAhatA hai, use prApta na karAnevAle upAya ko nahIM apnaataa| jaise ghaTa cAhanevAlA manuSya turI, vemA Adi ko grahaNa nahIM karatA, kyoMki ve ghaTanirmANa ke sAdhana nahIM haiM (apitu paTanirmANa ke sAdhana haiM), vaise hI mukti cAhanevAlA muni vastra grahaNa nahIM karatA, kyoMki vaha mukti kA upAya nahIM hai| kintu jo svAbhilaSita vastu. kA upAya hotA hai, use vivekavAn manuSya niyama se grahaNa karatA hai, jaise ghaTa cAhanevAlA cakra, daNDa Adi ko| vaise hI mokSArthI muni bhI acelatA ko niyama se apanAtA hai| aura acelatA samyagdarzana evaM samyagjJAna ke samAna mukti kA upAya hai, yaha jinendradeva ke hI AcaraNa se siddha hai|" isa kathana meM aparAjitasUri ne 'vastra mokSa kA upAya nahIM hai, apitu nirvastratA mokSa kA upAya hai' isa tathya ko jinendradeva ke AcaraNa se pramANita kiyA hai| dUsare zabdoM meM, jinendradeva ke AcaraNa se yaha pramANita kiyA hai ki sacela apavAdaliMga mokSa kA upAya nahIM hai, kyoMki mokSArthI jinendroM ne sacelaliMga grahaNa nahIM kiyaa| yadi vaha mokSa kA upAya hotA, to ve use avazya grahaNa karate, kyoMki vivekavAn puruSa usI upAya ko grahaNa karatA hai, jisase usake abhilaSita kArya kI siddhi hotI hai| isa taraha aparAjita sUri ne muni ke lie sacela apavAdaliMga kA niSedha kiyA hai| uparyukta yukti se aparAjitasUri ne isa zvetAmbara-mAnyatA kA nirasana kiyA hai ki "tIrthaMkaroM dvArA dhAraNa kiyA gayA acelaliMga sAdhAraNa puruSoM ke dvArA anukaraNIya nahIM hai| unake lie tIrthaMkaroM ne sacelaliMga kA hI upadeza diyA hai|" 1. arahaMtA jamacelA teNAcelattaNaM jai mayaM te| to tavvayaNAu cciya ritisao hohi maa'celo|| 2585 // vishessaavshykbhaassy| "paramagurUpadezazcaivaM vartate-nirupamadhRtisaMhananAdyatizayarahitenAcelakena naiva bhvitvym|" hema. vRtti/ vize.bhA. 2585 / pR. 517 / "na rathyApuruSa-kalpAnAM bhavAdRzAM jinakalpastIrthakarairanujJAta iti|" hema. vRtti / vize. bhA./ gA. 2592 / pR.518 / Jain Education Interational For Personal & Private Use Only Page #173 -------------------------------------------------------------------------- ________________ a014/pra01 aparAjitasUri : digambara AcArya / 117 isa mAnyatA kA khaNDana unhoMne 'tIrthakarAcaritatvaM ca guNaH' ityAdi kathana dvArA 'Acelakkuddesiya' (423) gAthA kI TIkA meM bhI kiyA hai| unakA pUrNa kathana Age 'sacelatva tIrthaMkara-mArgAnusaraNa meM bAdhaka' (1.1.16) anuccheda meM draSTavya hai| 2. "sakalaparigrahatyAgo muktermArgo, mayA tu pAtakena vastrapAtrAdikaH parigrahaH parISaha-bhIruNA gRhIta ityantaHsantApo nindaa|" (vi. TI./ gA. 'avavAdiyaliMga' 86 / pR.122)| anuvAda-"sakala parigraha kA tyAga mukti kA mArga hai, kintu mujha pApI ne parISahoM ke Dara se vastrapAtrAdi-parigraha grahaNa kiyA, aisA socate hue mana meM santApa karanA nindA kahalAtI hai| yahA~ TIkAkAra ne 'sakalaparigraha kA tyAga mokSamArga hai' yaha kahakara spaSTa kara diyA hai ki sacelaliMga mokSa kA mArga nahIM hai| isase unhoMne sacelamuniyoM kI avadhAraNA ko asvIkAra kiyA hai| 3. "celapariveSTitAGga AtmAnaM nirgranthaM yo vadettasya kimapare pASaNDino na nirgranthAH ?" (vi.TI./gA. Acelakku' 423/pR.323)| anuvAda-"jo zarIra ko vastra se AcchAdita karake bhI apane ko nirgrantha kahatA hai, usake kathanAnusAra kyA anyamatAvalambI sAdhu nirgrantha siddha nahIM hote? arthAt usake kathanAnusAra to sabhI sampradAyoM ke sAdhu nirgrantha kahalAne lageMge, kyoMki unake sagrantha kahalAne kA koI kAraNa nahIM rhtaa|" isase spaSTa hotA hai ki aparAjitasUri vastradhArI muni ko nirgrantha (sAdhu) hI nahIM maante| yaha sacelamukti ke niSedha kA bahuta bar3A pramANa hai| 4. "naiva saMyato bhavatIti vastramAtratyAgena shessprigrhsmnvitH|" (vi.TI./gA. 'Na ya hodi saMjado' 1118/ pR.574)| anuvAda-"jo vastra kA tyAga karatA hai aura zeSa parigraha rakhatA hai, use saMyataguNasthAna prApta nahIM hotaa|" 'saMyata' zabda sAdhu kA vAcaka hai| ataH isa vAkya meM aparAjitasUri ne vastrAdi samasta parigraha ke tyAgI ko hI sAdhu kahA hai| isase siddha hai ki ve vastrAdi-parigrahadhArI ko sAdhu nahIM maante| 5. "na hyasaMyatasamyagdRSTaH saMyatAsaMyatasya vA nivRttaviSayarAgatA, sakalagranthaparityAgo vaasti|" (vi.TI./gA. 'siddhe jayappa' 1) / Jain Education Interational For Personal & Private Use Only Page #174 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 118 / jainaparamparA aura yApanIyasaMgha / khaNDa 3 a014/pra01 anuvAda-"asaMyatasamyagdRSTi athavA saMyatAsaMyata (zrAvaka) ke viSayarAga kI nivRtti nahIM hotI, na hI samasta parigraha kA parityAga hotA hai|" isakA bhI tAtparya yaha hai ki jo vastrAdi sakala parigraha kA tyAga nahIM karatA, use saMyataguNasthAna kI prApti nahIM hotii| arthAt vaha aparAjitasUri ke anusAra muni nahIM kahalA sktaa| 6. "etaduktaM bhavati karmanirmUlanaM kartumasamarthaM tapaH smygdRsstterpysNytsy|" (vi.TI. / gA. 'sammAdiTThissa' 7 pR.22)| anuvAda-"asaMyata jIva samyagdRSTi bhI ho, to bhI usakA tapa karmoM kA nirmUlana karane meM samartha nahIM hai|" ___ ina vacanoM se spaSTa hotA hai ki aparAjitasUri ke mata meM vastrAdiparigraha se yukta puruSa saMyataguNasthAna prApta nahIM kara sktaa| aura saMyataguNasthAna prApta na karanevAlA jIva karmoM kA unmUlana karane meM samartha nahIM hotA arthAt mokSa prApta nahIM kara sktaa| 7. "sakalasaGgaparihAro mArgoM mukteH ityatra bhavyAnAM zraddhAM janayati liGgamiti jagatpratyaya itybhihitm| na cetsakalaparigrahatyAgo muktiliGga kimiti niyogato'nuSThIyata iti|" (vi.TI./gA. 'jattAsAdhaNa' 81/pR.117)| __ anuvAda-"acelaliMga 'samasta parigraha kA tyAga mukti kA mArga hai' isa jinavacana meM zraddhA utpanna karatA hai| isalie use granthakAra ne jagatpratyaya kahA hai| yadi sakalaparigrahatyAga mukti kA liMga na hotA to use niyogataH (niyama se, anivAryataH) dhAraNa kyoM kiyA jAtA?" 8. "celagrahaNaM parigrahopalakSaNaM, tena sakalaparigrahatyAga aacelkymityucyte|" (vi.TI./gA. Acelakku' 423/pR.320)| anuvAda-"mAtra vastratyAga ko parigraha kA tyAga nahIM samajha lenA caahie| vastragrahaNa to parigraha kA upalakSaNa hai| ataH vastra ke sAtha samasta bAhya padArthoM kA tyAga parigraha kA tyAga kahalAtA hai| usI ko 'Acelakya' zabda se abhihita kiyA gayA hai|" ___ yahA~ kevala cela ke tyAga ko Acelakya na kahakara celasahita samasta bAhya padArthoM ke tyAga ko Acelakya kahane se spaSTa hai ki aparAjitasUri muni ke Acelakyasthitikalpa-dhArI hone ke lie vastratyAga ko sarvaprathama Avazyaka mAnate haiN| jo vastratyAgI nahIM hai, vaha Acelakya-sthitikalpa se rahita hone ke kAraNa unake anusAra muni nahIM hai| aparAjitasUri ke ye anekoM vacana savastramukti kA ucca svara meM niSedha karate haiN| Jain Education Interational For Personal & Private Use Only Page #175 -------------------------------------------------------------------------- ________________ a0 14 / pra0 1 1.1. sacelatva kI mukti - virodhitA ke aneka hetu aparAjitasUri ne zvetAmbaramata meM mAnya sacela muniliMga ko mokSavirodhI batalAyA hai| unhoMne acelatva ke guNoM kA varNana karate hue zvetAmbara sAdhuoM ke sacelaliMgagata doSoM kI ora dhyAna AkRSTa kiyA hai| isa prasaMga meM unhoMne zvetAmbara sAdhuoM dvArA gRhIta caudaha prakAra kI upadhi (parigraha) kA ullekha kiyA hai aura tannimittaka doSoM para prakAza DAlA hai| zvetAmbara - AgamoM ke vacana uddhRta kara una doSoM kI puSTi bhI kI hai| aparAjita sUri ne acelatA ke mokSasAdhaka guNoM aura sacelatva ke mokSabAdhaka doSoM kA jitanA sUkSma manovaijJAnika vizleSaNa vistAra se kiyA hai, utanA kisI bhI prAcIna yA arvAcIna digambarAcArya ne nahIM kiyaa| usakA digdarzana yahA~ karAyA jA rahA hai| aparAjitasUri : digambara AcArya / 119 1.1.1. dazadharmapAlana meM bAdhaka - acelatva dazadharmoM kI pravRtti kA sAdhaka hai aura sacelatva bAdhaka, isakA nirUpaNa karate hue aparAjitasUri likhate haiM- "celagrahaNaM parigrahopalakSaNaM, tena sakalaparigrahatyAga Acelakyamityucyate / dazavidhe dharme tyAgo nAma dharmaH / tyAgazca sarvasaGgaviratiracelatApi saiva / tenAcelo yatistyAgAkhye dharme pravRtto bhavati / akiJcanAkhye'pi dharme samudyato bhavati niSparigrahaH / parigrahArthA hyArambhapravRttirniSparigrahasyAsatyArambhe kuto'saMyamaH / tathA satye'pi dharme samavasthito bhavati / paraM parigrahanimittaM vyalIkaM vdti| asati bAhye kSetrAdike abhyantare ca rAgAdike parigrahe na nimittamastyanRtAbhidhAnasya / tato bruvannevamacelaH satyameva bravIti / lAghavaM cAcelasya bhavati / adattaviratirapi sampUrNA bhavati / parigrahAbhilASe sati adattAdAne pravartate nAnyatheti / api ca rAgAdike tyakte bhAvavizuddhimayaM brahmacaryamapi vizuddhatamaM bhavati / saGganimitto hi krodhastadabhAve cottamA kSamA vyavatiSThate / surUpo'hamADhya ityAdiko darpastyakto bhavati aceleneti mArdavamapi tatra snnihitm| 'ajihmabhAvasya sphuTamAtmIyaM bhAvamAdarzayato'celasyArjavatA ca bhavati mAyAyA mUlasya parigrahasya tyAgAt / celAdiparigraha- parityAgaparo yasmAt virAgabhAvamupagataH zabdAdiviSayeSvasakto bhavati / tato vimuktezca zItoSNadaMzamazakAdiparizramANAmurodAnAt nizcelatA-mabhyupagacchatA tapo'pi ghoramanuSThitaM bhavati / evamacelatvopadezena dazavidhadharmAkhyAnaM kRtaM bhavati saMkSepeNa / " (vi.TI./gA.' Acelakku' 423 / pR. 320 - 321) / anuvAda "cela (vastra) kA grahaNa parigraha kA upalakSaNa hai, isalie samasta parigraha ke tyAga ko Acelakya kahate haiN| dasa prakAra ke dharmoM meM eka tyAgadharma hai| tyAga kA artha hai samasta parigraha se virati / acelatA bhI vahI hai| ataH acela yati tyAga For Personal & Private Use Only Page #176 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 120 / jainaparamparA aura yApanIyasaMgha / khaNDa 3 a0 14 / pra0 1 nAmaka dharma meM pravRtta hotA hai / jo niSparigraha hai, vaha AkiMcanyadharma meM bhI samudyata hotA hai| parigraha ke lie hI 'AraMbha' meM pravRtti hotI hai / parigrahahIna vyakti 'AraMbha' nahIM karatA, ataH usake asaMyama kaise ho sakatA hai? vaha satyadharma meM bhI samyagrUpa se avasthita hotA hai, kyoMki loga parigraha ke lie hI jhUTha bolate haiM / kintu jaba kSetrAdika bAhyaparigraha aura rAgAdi abhyantaraparigraha nahIM hotA, taba jhUTha bolane kA kAraNa hI nahIM rahatA / ataH acela muni jaba bhI bolatA hai, satya hI bolatA hai| acela meM lAghava (nirAkulatA ) bhI hotA hai / adattAdAna se virati bhI pUrNataH hotI hai, kyoMki parigraha kI icchA hone para hI adattAdAna meM pravRtti hotI hai, anyathA nahIM / isake atirikta rAgAdi kA tyAga ho jAne para bhAvavizuddhimaya brahmacarya vizuddhatama ho jAtA hai| krodha bhI parigraha ke hI nimitta se hotA hai, ataH parigraha kA abhAva ho jAne se uttamakSamA sthita ho jAtI hai| acela puruSa 'maiM sundara hU~, sampanna hU~' isa prakAra kA darpa bhI tyAga detA hai, ataH usameM mAdarva bhI sannihita hotA hai / parigraha mAyA kA mUla hai, ataH acela vyakti mAyA ( kuTilatA ) se mukta ho jAne ke kAraNa mana ke bhAva ko yathAvat prakaTa karatA hai, isalie usameM Arjava bhI hotA hai / celAdi - parigraha kA tyAga kara denevAlA virAgabhAva ko prApta ho jAtA hai, ataH vaha viSayoM meM bhI Asakta nahIM hotA / vastraparigraha chUTa jAne para zItAdiparISahajaya bhI saMbhava hotA hai, tathA ghora tapa kA abhyAsa bhI hotA hai| isa prakAra acelatva ke upadeza se daza dharmoM kA upadeza saMkSepa meM diyA gayA hai / " isa vivecanA se spaSTa kiyA gayA hai ki sacelatva daza dharmoM ke pAlana meM bAdhaka hai| - 1.1.2. saMyamazuddhi meM bAdhaka - acela muni saMyama kI zuddhi meM samartha hotA hai, sacela muni asamartha isakA sayuktika pratipAdana aparAjitasUri ne nimnalikhita zabdoM meM kiyA hai 44 ' athavAnyathA prakramyate'celatAguNaprazaMsA / saMyamazuddhireko guNaH / sveda-rajomalAvalipte cele tadyonikAstadAzrayAzca trasAH sUkSmAH sthUlAzca jIvA utpadyante, te bAdhyante celgraahinnaa| saMsaktaM vastraM tAvatsthApayatIti cettarhi hiMsA syAt / vivecane ca te mriyante / tatra saMsaktacelavataH sthAne, zayane, niSadyAyAM, pATane, chedane, bandhane, veSTane, prakSAlane, saMghaTTane, AtapaprakSepaNe ca jIvAnAM bAdheti mahAnasaMyamaH / acelasyaivaMvidhAsaMyamAbhAvAt saMyamavizuddhiH / " (vi.TI./gA.' Acelakku' 423 / pR.321)| anuvAda - " saMyama meM zuddhi acelatA kA dUsarA guNa hai| pasIne, dhUla aura maila se lipta vastra meM usI yonivAle tathA usake Azraya se rahanevAle sUkSma aura sthUla For Personal & Private Use Only Page #177 -------------------------------------------------------------------------- ________________ a0 14 / pra0 1 aparAjitasUri : digambara AcArya / 121 trasa jIva utpanna ho jAte haiM / vastradhAraNa karane se unako bAdhA hotI hai aura zarIra se vastra ko alaga kara dene se ve jIva mara jAte haiM, isalie hiMsA hotI haiM / jIvasaMsakta vastra ko dhAraNa karanevAlA jaba uThatA hai, baiThatA hai, sotA hai, vastra ko phAr3atA hai, kATatA hai, bA~dhatA hai, lapeTatA hai, dhotA hai, kUTatA hai aura dhUpa meM sukhAtA hai, taba jIvoM ko pIr3A hotI hai, jisase mahAn asaMyama hotA hai| jo acela hotA hai, vaha aise asaMyama se baca jAtA hai, ataH usake saMyama kI zuddhi hotI hai / " 1.1.3. indriyavijaya meM bAdhaka - indriyavijaya meM acelatva kI sAdhakatA aura sacelatva kI bAdhakatA ke manovaijJAnika hetu kA udghATana karate hue sUri jI kahate haiM " indriyavijayo dvitIyaH / sarpAkule vane vidyAmantrAdirahito yathA pumAn dRDhaprayatno bhavati evamindriyaniyamane acelo'pi prayatate / anyathA zarIravikAro lajjanIyo bhavediti / " (vi.TI./gA.' Acelakku' 423 / pR.321) / anuvAda- " acelatva indriyajaya ke lie saceSTa karatA hai| jaise sarpoM se bhare jaMgala meM vidyA-mantrAdi se rahita puruSa bar3I sAvadhAnI se calatA hai, vaise hI acela muni indriyoM ko niyantrita karane kA dRr3hatA se prayatna karatA hai / anyathA zarIra meM vikAra utpanna ho jAne para lajjita hone kI naubata A sakatI hai| " aparAjitasUri ne isa manovaijJAnika tathya para prakAza DAlA hai ki vastradhAraNa karane se muni ko apane kAmavikAra ko chipAne kA maukA mila jAtA hai, isalie use jItane ke abhyAsa meM pravRtta nahIM hotA, balki vaha zarIra meM kAmavikAra kI abhivyakti se nirbhaya ho jAtA hai aura svacchandatApUrvaka mAnasika kAmabhoga karatA hai, jo dravya -brahmacarya ke liye bhI ghAtaka bana jAtA hai| isa taraha sacelatva indriyajaya meM bAdhaka hai| 1.1.4. kaSAyavijaya meM bAdhaka - - acelatA sAdhu ko kaSAyavijaya ke yogya banAtI hai, sacelatA ayogya isa satya kA prakAzana nimnalikhita vaktavya meM kiyA gayA hai-- " kaSAyAbhAvazca guNo'celatAyAH / stenabhayAd gomayAdirasena lepaM kurvannigUhayitvA kathaJcinmAyAM karoti / unmArgeNa vA stenavaJcanAM karttuM yAyAt / gulmavallyA - dyantarhito vA syAt / celAdirmamAstIti mAnaM codvhte| balAdapaharaNAttena saha kalahaM kuryAt / lAbhAdvA lobhaH pravartata iti celagrAhiNAmamI doSAH / acelatAyAM punritthmbhuutdossaanutpttiH|" (vi.TI./gA. 'Acelakku' 423 / pR.321) / For Personal & Private Use Only Page #178 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 122 / jainaparamparA aura yApanIyasaMgha / khaNDa 3 a0 14 / pra0 1 anuvAda" acelatA kaSAya ko jItane meM sahAyaka hai / vastradhArI ko coroM se bhaya rahatA hai, jisase vaha vastra ko gobara Adi se lipta kara chipAne kA mAyAcAra karatA hai / athavA coroM ko dhokhA dene ke liye mArga badalakara jAne kA prayatna karatA hai yA jhAr3I Adi meM chipa jAtA hai| isa taraha vastra mAyA kaSAya kI utpatti kA kAraNa banatA hai / 'mere pAsa vastra hai' isa prakAra kA mAna bhI vastra hone para utpanna hotA hai| yadi koI balapUrvaka vastra chInatA hai, to usake sAtha kalaha karanI par3atI hai / vastra prApta hone para lobha hotA hai / vastragrahaNa meM itane doSa haiM / acela rahane para ye doSa utpanna nahIM hote|" 1.1.5. dhyAnasvAdhyAya meM bAdhaka - adholikhita vacana dhyAna - svAdhyAya meM acelatva kI sAdhakatA aura sacelatva kI bAdhakatA kA nirUpaNa karate haiM 'dhyAnasvAdhyAyayoravighnatA ca / sUcIsUtrakarpaTAdiparimArgaNasIvanAdivyAkSepeNa tayorvighno bhavati / niHsaGgasya tathAbhUtavyAkSepAbhAvAt / sUtrArthapauruSISu nirvighnatA, svAdhyAyasya dhyAnasya ca bhAvanA / " (vi.TI./gA. 'Acelakku' 423 / pR.321) / 44 anuvAda- -" acela rahane se dhyAna aura svAdhyAya nirvighna sampanna hote haiM / suI, dhAgA, vastra Adi ko khojane tathA sIlane Adi ke kAma meM lagane se dhyAna aura svAdhyAya meM vighna hotA hai / kintu jo acela hotA hai, vaha ina cittavikSepakArI kAryoM se mukta rahatA hai, jisase sUtrapauruSI aura arthapauruSI meM nirvighnatA rahatI hai tathA svAdhyAya aura dhyAna kI bhAvanA hotI hai / " 1.1.6. Abhyantaraparigraha - tyAga meM bAdhaka - acela muni Abhyantara parigraha ke tyAga meM samartha hotA hai, sacela muni asamartha, isa tathya ko prakaTa karate hue aparAjitasUri kahate haiM "" ' granthatyAgazca guNaH / bAhyacelAdigranthatyAgo'bhyantaraparigrahatyAgamUlaH yathA tuSanirAkaraNamabhyantaramalanirAsopAyaH / " (vi.TI./gA. 'Acelakku' 423 / pR.321-322) / anuvAda- -" Abhyantaraparigraha ke tyAga kA sAdhana honA bhI acelatA kA eka guNa hai| jaise dhAna ke chilake ko dUra karanA usake Abhyantara maila ko dUra karane kA upAya hai, vaise hI vastrAdi - bAhyaparigraha kA tyAga Abhyantaraparigraha ke tyAga kA mUla hai|" isakA tAtparya yaha hai ki vastrAdi- bAhyaparigraha kA tyAga na hone para Abhyantaraparigraha kA tyAga asaMbhava hai / isa taraha sacelatva Abhyantaraparigraha ke tyAga meM bAdhaka hai / For Personal & Private Use Only Page #179 -------------------------------------------------------------------------- ________________ a014 / pra01 aparAjitasUri : digambara AcArya / 123 1.1.7. rAgadveSa se mukta hone meM bAdhaka-acelaliMga se rAgadveSa kA parityAga saMbhava hotA hai, sacelaliMga se asaMbhava, isa satya kA prakAzana ina vacanoM meM kiyA gayA hai "vItarAgadveSatA ca gunnH| sacelo hi manojJe vastre rakto bhavati, dussytymnojnye| bAhyadravyAlambanau hi raagdvessau| tAvasati parigrahe na bhvtH|"(vi.ttii./gaa. 'Acelakku' 423/pR.322)| anuvAda-"acelatA rAgadveSa se mukta hone kA bhI sAdhana hai| vastradhAraNa karanevAlA manuSya sundara vastroM meM anurakta ho jAtA hai aura asundara vastroM se dveSa karatA hai, kyoMki rAgadveSa sadA bAhya dravya ke avalambana se hote haiN| parigraha na rahane para rAgadveSa nahIM hote|" 1.1.8. zarIra ke prati anAdarabhAva meM bAdhaka-aparAjitasUri kahate haiM ki acelamuni hI zarIra se virakta ho sakatA hai, sacela nahIM "kiM ca zarIre anAdaro guNaH, zarIragatAdaravazenaiva hi jano'saMyame parigrahe ca vrtte| acelena tu tadAdarastyaktaH, vaataatpaadibaadhaashnaat|" (vi.TI./gA. 'Acelakku' 423/ pR.322)| anuvAda-"acelatA se zarIra meM bhI anAdara utpanna hotA hai| zarIra meM Adara hone se hI manuSya asaMyama aura parigraha meM pravRtta hotA hai| acela rahane se havA, dhUpa Adi kI bAdhAoM ko sahane kA abhyAsa ho jAtA hai, jisase zarIra ke prati AdarabhAva chUTa jAtA hai|" 1.1.9. svAdhInatA meM bAdhaka-acelatA muni ko svAdhIna banAtI hai aura sacelatA praadhiin| isa manovaijJAnika tathya kA udghATana aparAjitasUri ne nimnalikhita vacanoM meM kiyA hai "svavazatA ca guNa: dezAntaragamanAdau shaayaaprtiikssnnaat| picchamAtraM gRhItvA hi tyakta-sakalaparigrahaH pakSIva yaatiiti| sacelastu sahAyaparavazaH caurabhayAt bhvti| paravazamAnasazca kathaM saMyamaM pAlayet?" (vi.TI./ gA.' Acelakku'423/ pR.322)| anuvAda-"acelatA se manuSya svAdhIna ho jAtA hai, kyoMki eka sthAna se dUsare sthAna meM jAne ke lie sAthI kI pratIkSA nahIM karanI pdd'tii| sakalaparigraha kA tyAgI muni picchImAtra grahaNa karake pakSI ke samAna niHzaMka hokara calA jAtA hai| sacela vyakti to coroM ke bhaya se sAthI ke adhIna ho jAtA hai| jisakA mana dUsaroM ke adhIna hai, vaha saMyama kA pAlana kaise kara sakatA hai?" Jain Education Interational For Personal & Private Use Only Page #180 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 124 / jainaparamparA aura yApanIyasaMgha / khaNDa 3 a014 / pra01 . 1.1.10. cittavizuddhi ke prakaTa hone meM bAdhaka-sUri jI kA kathana hai ki acelatA se muni kI nirvikAratA jJApita hotI hai, sacelatA se usakA jJApana asaMbhava hai "cetovizuddhiprakaTanaM ca guNo'celatAyAM kaupInAdinA pracchAdayato bhAvazuddhirna jnyaayte| nizcelasya tu nirvikAradehatayA sphuTA viraagtaa|" (vi.TI./gA. Acelakku' 423/pR.322)| anuvAda-"acelatA se citta kI zuddhatA prakaTa hotI hai| zarIra ko la~goTI Adi se DhaMka lene para bhAvazuddhi kA patA nahIM cltaa| nagnapuruSa ke deha kI nirvikAratA dekhakara virAgatA kA spaSTataH bodha hotA hai|" tAtparya yaha ki vastradhAraNa kAmavikAra se mukta hone meM bAdhaka hai, kyoMki vastradhArI puruSa mana meM utpanna kAmavikAra kI zArIrika abhivyakti ko vastroM se chipA sakatA hai aura nirbhaya hokara mAnasika kAmasevana kA avasara pA sakatA hai| 1.1.11. nirbhayatA meM bAdhaka-acelatva kI abhayotpAdakatA aura sacelatva kI bhayotpAdakatA ko prakAzita karate hue aparAjitasUri likhate haiM "nirbhayatA ca gunnH| mamedaM kimapaharanti caurAdayaH? kiM tADayanti badhnantIti vA? bhayamupaiti sacelo, naacelo| bhayAturo vA kiM na kuryAt?" (vi.TI./gA.' Acelakku' 423/ pR.322)| anuvAda-"acelatA sAdhu ko nirbhaya banA detI hai| cora Adi merA kyA haraNa kara leMge, mujhe kisalie mAreMge yA bA~dhege? aisA niHzaMkabhAva usake mana meM A jAtA hai| kintu sacela vyakti ko bhaya satAtA hai aura bhayAtura kyA nahIM kara sakatA?" 1.1.12. vizrabdhatA meM bAdhaka-acelatA sAdhu ko niHzaMka banAtI hai aura sacelatA sazaMka, isa tathya kI pratIti nimnalikhita zabdoM se karAyI gayI hai "sarvatra vizrabdhatA ca gunnH| niSparigraho na kiJcanApi shngkte| sacelastu pratimArgayAyinamanyaM vA dRSTvA na tatra vizvAsaM kroti| ko vetyayaM, kiM karoti iti|" (vi.TI./gA. 'aacelkku'423/pR.322)| ___ anuvAda-"acelatA sAdhu ko sabake prati vizrabdha banA detI hai| kisI ke bhI prati koI sandeha nahIM hone detii| kintu jo sacela hotA hai, vaha hara rAhagIra ko yA anya kisI bhI manuSya ko zaMkA kI dRSTi se dekhatA hai| yaha kauna hai? kyA karatA hai? aisI zaMkAe~ usake mana meM uThatI haiN|" For Personal & Private Use Only Page #181 -------------------------------------------------------------------------- ________________ a0 14 / pra01 aparAjitasUri : digambara AcArya / 125 1.1.13. apratilekhanA meM bAdhaka-Age kahA gayA hai ki acelatva apratilekhana kA hetu hai aura sacelatva bahupratilekhana kA "apratilekhanatA ca gunnH| caturdazavidhamupadhiM gRhNatAM bahupratilekhanatA, na tthaacelsy| --- tathA hyAcArapraNidhau bhaNitaM-paDilekhe pAtrakaMbalaM tu dhruvmiti|" (vi.TI./gA. 'Acelakku' 423/pR.322-323)| __ anuvAda-"acelatA pratilekhana (sApha-saphAI yA zuddhIkaraNa)2 se mukta rahane meM bhI sahAyaka hai| caudaha prakAra kI upadhi rakhanevAloM ko bahuta pratilekhanA karanI par3atI hai| acela ko vaisI pratilekhanA nahIM karanI pdd'tii| AcArapraNidhi meM kahA gayA hai ki pAtra aura kambala kI pratilekhanA avazya karanI caahie|" yahA~ zvetAmbara sthavirakalpI sAdhuoM ke dvArA dhAraNa kI jAnevAlI caudaha prakAra kI upadhi (parigraha) kA ullekha kiyA gayA hai| vaha isa prakAra hai-colapaTTaka, mukhavastrikA, rajoharaNa, tIna sUtI-UnI or3hane ke vastra, mAtraka (pAtravizeSa) tathA sAta prakAra kA pAtraniryoga (bhikSApAtra tathA usase sambandhita vstueN)| (dekhie, adhyAya 2/ prakaraNa 3 / zIrSaka 3.3.1) / 'AcArapraNidhi' zvetAmbarIya dazavaikAlikasUtra ke AThaveM adhyayana kA nAma hai| (premI : jai.sA.i. /dvi.sN./pR.61)| sacelaliMgI zvetAmbara sAdhu ko ina caudaha upakaraNoM kI pratilekhanA karanI par3atI hai, jisase atyadhika jIvahiMsA hotI hai| yahA~ caudaha prakAra kI upadhi rakhane se bahuta pratilekhanA kI AvazyakatA hone ke kathana tathA zvetAmbara-Agama 'AcArapraNidhi' ke ullekha se siddha hai ki bhagavatI-ArAdhanA kI 'Acelakkuddesiya' gAthA (423) kI TIkA meM aparAjitasUri ne zvetAmbara sAdhuoM ke sacelaliMgagata doSoM kA prarUpaNa kiyA hai| 1.1.14. parikarma se mukta hone meM bAdhaka-acelatva sAdhu ko parikarma se mukta karatA hai, sacelatva usameM pha~sAtA hai| isa para prakAza DAlate hue TIkAkAra kahate haiM "parikarmavarjanaM ca gunnH| udveSTanaM, mocanaM, sIvanaM, bandhanaM, raJjanamityAdikamane parikarma scelsy| svasya vastraprAvaraNAdeH svayaM prakSAlanaM sIvanaM vA kutsitaM karma, vibhUSA, mUrchA c|" (vi.TI. / gA. Acelakku' 423 / pR.322-323)| anuvAda-"acela vyakti parikarma se bhI mukta rahatA hai| sacela ko bahuta se parikarma karane par3ate haiM, jaise vastra ko lapeTanA, chor3anA, sInA, bA~dhanA, ra~ganA aadi| 2. pratilekhanA =The regular cleaning of all implements or objects for daily use. (Sir M. Monier Williams : Sanskrit-English Dictionary) For Personal & Private Use Only Page #182 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 126 / jainaparamparA aura yApanIyasaMgha / khaNDa 3 a014 / pra01 apane pahanane-or3hane Adi ke vastroM ko svayaM dhone, sIne Adi ke kutsita karma tathA zarIra ko sajAne Adi ke mamatvapUrNa parikarma meM vastradhArI phaMsA rahatA hai|" __ yahA~ aparAjitasUri ne sacelatva ke ve hI doSa batalAye haiM, jo zvetAmbarIya AcArAMga (1/6/3/182) meM batalAye gaye haiN| (dekhie, adhyAya 3/ prakaraNa 1 / zIrSaka 7) / 1.1.15. lAghava meM bAdhaka-sUri jI kA kathana hai ki acelatva sAdhu ko bhAramukta karatA hai aura sacelatva bhAragrasta "lAghavaM ca gunnH| acelo'lpopadhiH sthAnAsana-gamanAdikAsu kriyAsu vAyuvadapratibaddho laghurbhavati netrH|" (vi.TI./gA. Acelakku'423/ pR.323)| anuvAda-"acela puruSa bhAramukta ho jAtA hai| usake pAsa alpa upadhi hotI hai, ataH vaha Thaharane, baiThane, calane Adi kI kriyAoM meM vAyu ke samAna unmukta evaM bhArahIna ho jAtA hai| sacela puruSa isa prakAra unmukta aura bhAramukta nahIM ho paataa|" 1.1.16. sacelatva tIrthaMkara-mArgAnusaraNa meM bAdhaka-acelatva se tIrthaMkaramArgAnusaraNa saMbhava hotA hai, sacelatva se asNbhv| isa tathya ko aparAjitasUri ne nimnalikhita vaktavya meM rekhAMkita kiyA hai ___ "tIrthakarAcaritatvaM ca gunnH| saMhananabalasamagrA muktimArgaprakhyApanaparA jinAH sarva evAcelA bhUtA bhvissyntshc| yathA mervAdiparvatagatAH pratimAstIrthakaramArgAnuyAyinazca gaNadharA iti te'pyacelAstacchiSyAzca tathaiveti siddhmceltvm| celapariveSTitAGgo na jinsdRshH| vyutsRSTapralambabhujo nizcelo jinapratirUpatAM dhtte|" (vi.TI./ gA.' Acelakku' 423 / pR.323)| anuvAda-"tIrthaMkaroM ke mArga kA anusaraNa acelatA se hI saMbhava hai| saMhanana aura bala se paripUrNa tathA mokSamArga kA upadeza dene meM tatpara sabhI tIrthaMkara acela the tathA bhaviSya meM bhI acela hI hoNge| jaise meru Adi parvatoM para virAjamAna jinapratimAe~ acela haiM aura tIrthaMkaroM ke mArga ke anuyAyI gaNadhara acela hote haiM, vaise hI unake ziSya bhI unhIM kI taraha acela hote haiN| isa prakAra acelatA hI mokSa kA mArga siddha hotI hai| jisakA zarIra vastra se pariveSTita hai, vaha tIrthaMkara sadRza nahIM hotaa| jo donoM bhujAoM ko laTakAkara khar3A hotA hai aura nizcela hotA hai vaha 'jina'sadRza rUpa kA dhArI hotA hai|" yahA~ aparAjitasUri ne isa zvetAmbarIya mAnyatA ko asvIkAra kiyA hai ki tIrthaMkara ke ziSya tIrthaMkaragRhIta acelaliMga ke adhikArI nahIM haiN| For Personal & Private Use Only Page #183 -------------------------------------------------------------------------- ________________ a014/pra01 aparAjitasUri : digambara AcArya / 127 1.1.17. balavIrya ke prakaTana meM bAdhaka-aparAjitasUri Age kahate haiM ki acelatva se balavIrya prakaTa hotA hai, sacelatva use avaruddha karatA hai____ "anigUDhabIlavIryatA ca gunnH| parISahasahane zakto'pi sacelo na parISahAn sahate iti| evametadguNAvekSaNAdacelatA jinopdissttaa|" (vi.TI./gA. aacelkku'423/pR.323)| anuvAda-"acelatA balavIrya kI abhivyakti meM sahAyaka hotI hai| jo vastradhAraNa karatA hai, vaha parISaha sahane meM samartha hote hue bhI usase vaMcita ho jAtA hai| ina guNoM ko dekhakara jinendradeva ne mokSa ke lie acelatA kA upadeza diyA hai|" 1.1.18. acela hI nirgrantha hai-acelatva hI nirgranthatA kA lakSaNa hai, sacelatva nahIM, isa satya kA prakAzana sUri jI ne nimnalikhita zabdoM meM kiyA hai "celapariveSTitAGa AtmAnaM nirgranthaM yo vadettasya kimapare pASaNDino na nirgranthAH? vayameva, na te nirgranthA iti vAGmAnaM nAdriyate mdhysthaiH|" (vi.TI./gA. Acelakku' 423/ pR.323)| anuvAda-"jinendradeva dvArA mokSa ke lie acelatA kA upadeza diye jAne se siddha hai ki jo acela hotA hai, vahI nirgrantha hai| jo puruSa zarIra ko vastra se pariveSTita kara apane ko nirgrantha kahatA hai, usake anusAra anyamatAnuyAyI sAdhu nirgrantha kaise nahIM kahalAyeMge? 'hama hI nirgrantha haiM, ve nirgrantha nahIM haiM, yaha to kathanamAtra hai| koI bhI madhyastha puruSa isa para vizvAsa nahIM kregaa|" tAtparya yaha ki yadi koI jainadharmAnuyAyI sAdhu savastra hote hue bhI apane ko nirgrantha kahatA hai, to anya matAnuyAyI savastra sAdhu bhI nirgrantha khlaayeNge| ataH nirvastra rahanA hI nirgranthatA kA lakSaNa hai| zvetAmbara sAdhu sacela hote hue bhI apane ko nirgrantha kahate haiN| aparAjitasUri ne zvetAmbaroM kI isa mAnyatA para prahAra kiyA hai| sacelatA ke doSoM kA upasaMhAra karate hue aparAjita sUri kahate haiM "itthaM cele doSA acelatAyAM vA aparimitA guNA iti acelatA sthitiklptvenoktaa|" (vi.TI./gA. Acelakku' 423 / pR. 323) / anuvAda-"isa taraha vastradhAraNa karane meM aneka doSa haiM aura acelatA meM aparimita guNa haiM, isalie acelatA ko sthitikalpa kahA gayA hai|" 1.2. kisI bhI sacela kA nirdoSa rahanA asaMbhava ___ aparAjitasUri ne sacela muniliMga meM ina mokSavirodhI aThAraha doSoM kA nirUpaNa kara yaha spaSTa kiyA hai ki kisI bhI vastradhArI puruSa kA vastraparigrahajanya doSoM se Jain Education Interational For Personal & Private Use Only Page #184 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 128 / jainaparamparA aura yApanIyasaMgha / khaNDa 3 a014/pra01 mukta rahanA saMbhava nahIM hai| vastradhAraNa karane para manuSya ina aThAraha doSoM meM se kisI na kisI doSa se grasta hokara hI rhegaa| aura eka doSa meM sabhI doSa samAye hue haiM, ataH eka doSa se grasta hone para sabhI doSoM se grasta honA anivArya hai| abhiprAya yaha hai ki bhale hI koI apavAdaliMga ke nAma para sacelaliMga kA aucitya pratipAdita kare, kintu aparAjita sUri ke anusAra sacelaliMgajanya ukta mokSavirodhI doSoM se kisI bhI sacela muni kA bacanA saMbhava nahIM hai| ataH ukta aThAraha doSoM kA varNana kara aparAjitasUri ne muni ke lie sacelaliMga kA spaSTataH niSedha kiyA hai| __ aparAjitasUri ne ina doSoM kA varNana karate hue aisA koI karmasiddhAntIya niyama nahIM batalAyA hai ki jisa puruSa kI jananendriya azobhanIya ho athavA jise nagna rahane meM lajjA AtI ho athavA jo zItAdiparISaha sahane meM asamartha ho, vaha yadi vastradhAraNa kare, to usameM ye mokSavirodhI doSa utpanna nahIM hoMge athavA yadi strI vastradhAraNa kare, to vaha ina doSoM se grasta nahIM hogI, zeSa manuSya hI vastradhAraNa karane para uparyukta doSoM se dUSita hoNge| yadi aisA koI karmasiddhAntIya niyama hotA, to azobhanIya jananendriyavAlA honA athavA parISaha sahane meM asamartha-saMhananavAlA honA athavA lajAkaSAya se grasta honA athavA strI honA mokSa kA sabase sukhada mArga hotaa| taba sabhI jIva azobhanIya puruSa-jananendriya pAne ke lie azubhanAmakarma kA upArjana tathA strIparyAya pAne ke lie mAyAcAra meM pravRtti karanA ucita maante| taba pApa karanA mokSa pAne ke lie Avazyaka ho jaataa| ataH aisA koI karmasiddhAntIya niyama ho hI nahIM sktaa| isIlie aparAjita sUri ne yaha nahIM kahA ki uparyukta kAraNoM se vastra dhAraNa karanevAle muni yA AryikA meM Upara varNita aThAraha doSa utpanna nahIM hote| isase spaSTa hai ki unhoMne sacelaliMga ko sarvathA mokSavirodhI pratipAdita kiyA hai, jisase strImukti kA bhI niSedha hotA hai| gRhasthamuktiniSedha savastramukti ke niSedha se gRhasthamukti, paratIrthikamukti aura strImukti kA bhI niSedha ho jAtA hai, kyoMki ye (gRhasthAdi) bhI vastrAdiparigraha se yukta hote haiN| tathApi inakI mukti kA niSedha karanevAle anya kathana bhI vijayodayATIkA meM vidyamAna haiN| ataH unakA pRthak-pRthak varNana kiyA jA rahA hai| __ aparAjitasUri kA yaha mata to pahale hI batalA diyA gayA hai ki asaMyatasamyagdRSTi athavA saMyatAsaMyata (zrAvaka) na to viSayarAga se nivRtta hotA hai, na hI sakalaparigraha Jain Education Interational For Personal & Private Use Only Page #185 -------------------------------------------------------------------------- ________________ a014 / pra01 aparAjitasUri : digambara AcArya / 129 kA tyAgI hotA hai, ataH vaha mokSa kA pAtra nahIM hai| Age ve kahate haiM ki gRhastha ekadeza-pravRttirata hotA hai, ataH vaha pUrNa saMyama kA pAlaka nahIM hotA"dezapravRttirgRhiNAmakRtsnAt' (vi.TI./ gA. 'aNukaMpA' 1828 / pR.815)| kSetra, vAstu, suvarNa, dhAnya, vastra, bhANDa, dvipada (dAsa-dAsI), catuSpada (hAthI, ghoDA Adi), yAna tathA zayana-Asana, ye dasa bAhyaparigraha haiN| (vi.TI./gA.'bAhirasaMgA'1113 ) / inakA tyAga kiye binA jJAna, darzana, samyaktva, cAritra, vIrya aura avyAbAdhatva nAmaka AtmaguNoM ko AcchAdita karanevAlA karmamala dUra nahIM kiyA jA sktaa| jaise cAvala kA tuSa dUra kiye binA usake antarmala kA zodhana sambhava nahIM hai, vaise hI jo bAhyaparigraharUpI karmamala se sambaddha hai, usake Abhyantara karmamala kA zodhana asaMbhava hai| lobhAdirUpa pariNAmoM ke kAraNa jIva bAhya dravya ko grahaNa karatA hai| ataH jo bAhyaparigraha grahaNa karatA hai, vaha niyama se lobha Adi rUpa azubhapariNAmavAlA hone se karmabandha karatA hai| ataH dazavidha parigraha tyAjya hai|6 caudaha prakAra ke Abhyantara parigraha kA tyAga bhAvanairgranthya hai, vahI mukti kA upAya hai| aura bhAvanairgranthya kA upAya hai dazavidha bAhyagrantha kA tyaag|"7 __sUri jI ne Age likhA hai-"vastradhAraNa karane se gRhastha parISahajaya meM asamartha hotA hai aura parISahajaya ke binA saMyama kA pAlana nahIM hotaa|"8 ___ gRhavAsa ke doSoM para prakAza DAlate hue aparAjitasUri kahate haiM-"gRhasthAzrama 'yaha merA hai' isa bhAva kA adhiSThAna hai, nirantara mAyA aura lobha ko utpanna karane meM dakSa jIvana ke upAyoM meM lagAnevAlA hai, kaSAyoM kI khAna hai, dUsaroM ko pIr3A 3. "bAhyamalamanirAkRtyAbhyantarakarmamalaM jJAnadarzanasamyaktvacAritravIryAvyAbAdhatvAnAmAtmaguNAnAM chAdane __ vyApRtaM na nirAkartuM shkyte|" vi.TI. / pAtanikA/gA. 'jaha kuMDao' 1114 / 4. "tuSasahitasya tandulasyAntarmalaM bAhye tuSe'napanIte yathA zodhayitumazakyaM tathA bAhyaparigrahamala__saMsaktasyAbhyantarakarmamalamazakyaM zodhayitumiti gaathaarthH|" vi.TI./gA. 'jaha kuMDao' 1114 / 5. lobhAdipariNAmahetukaM baahydrvygrhnnm|" vi.TI. / gA. 'jaha kuMDao' 1114 / 6. "ete yadoditAH pariNAmAstadA granthAn bAhyAn grahItuM manaH karoti naanythaa| tasmAdyo bAhyaM gRhNAti parigrahaM sa niyogato lobhAdyazubhapariNAmavAneveti karmaNAM bandhako bhvti| tatastyAjyAH prigrhaaH|" vi.TI. / gA.'rAgo lobho' 1115 / 7. "vastramAtraparityAgenaiva nirgranthatAbhimAnodvahanamapyasatyaM, satyevaM tiryaJco'pi nirgranthAH syuH| caturdazaprakArasyAbhyantaraparigrahasya tyAgAd bhAvanairgranthyaM smvtisstthte| tadeva hi mukterupaayH| bhAvanairgranthyasya upAya iti dazavidhabAhyagranthatyAga upayogI mumukssoH|" vi. TI./ gA. 'to uppIle' 479 / pR.367|| 8. "parISahai: parAjito na saMyama paripAlayatIti mnyte|" vi.TI./gA.'piyadhammA' 646 / pR.437 / For Personal & Private Use Only Page #186 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 130 / jainaparamparA aura yApanIyasaMgha / khaNDa 3 a0 14 / pra0 1 dene aura anugraha karane meM tatpara rahatA hai, usameM pRthvI, jala, agni, vAyu aura vanaspatisambandhI vyApAra sadA calA karatA hai, mana, vacana aura kAya ke dvArA sacitta, acitta, choTe aura bar3e padArthoM ke grahaNa aura saMvardhana kA prayAsa hotA rahatA hai| gRhasthAzrama meM sthita manuSya asAra meM sAratA, anitya meM nityatA, azaraNa meM zaraNatA, azuci meM zucitA, duHkha meM sukha, ahita meM hita, anAzraya meM Azraya aura zatru meM mitra mAnatA huA daur3atA phiratA hai| bhaya aura zaMkA se grasta rahate hue bhI Azraya meM sthita rahatA hai| gRhasthAzrama meM sthita manuSya kAla ke ghane andhakArapaTala se vaise hI ghira jAtA hai, jaise lohe ke piMjar3e meM banda siMha, jAla meM pha~sA mRgakula, kIcar3a meM pha~sA bUr3hA hAthI, pAza meM baddha pakSI, kArAgAra meM kaida cora, vyAghroM ke bIca meM baiThA durbala hiraNa tathA jAla meM pha~sA magaramaccha / rAgarUpI mahAnAga gRhastha ko satAte haiM / cintArUpI DAkinI usakA bhakSaNa karatI hai| zokarUpI bher3iye usakA pIchA karate haiN| koparUpI agni use jalAkara rAkha kara detI hai| durAzArUpI latAoM se vaha aisA ba~dha jAtA hai ki hAtha-paira bhI nahIM hilA pAtA / priyAviyogarUpI vajrapAta usake Tukar3e-Tukar3e kara DAlatA hai| icchita vastu kI aprAptirUpa bANoM kA vaha tarakaza bana jAtA hai / mAyArUpI bur3hiyA usakA pragAr3ha AliMgana karatI hai| tiraskArarUpI kaThora kuThAra use kATate rahate haiN| apayazarUpI mala se vaha lipta ho jAtA hai| mohamahAvanarUpI hAthI use mAra DAlatA hai / pAparUpI hatyAroM ke dvArA vaha jJAnazUnya kara diyA jAtA hai| bhayarUpI lauha zalAkAoM se koMcA jAtA hai| pratidina zramarUpI kauoM ke dvArA khAyA jAtA hai| IrSyArUpI syAhI se kAlA kiyA jAtA hai / parigraharUpI magaramacchoM ke dvArA pakar3A jAtA hai| gRhasthAzrama meM sthita hone para asaMyama kI ora jAtA hai| asUyArUpI patnI kA priya bana jAtA hai / apane ko mAnarUpI dAnava kA svAmI mAnane lagatA hai| gRhasthAzrama meM vaha vizAla dhavalacaritrarUpI tIna chatroM kI chAyA ke sukha se vaMcita rahatA hai / vaha apane ko saMsArarUpI jela se mukta nahIM kara pAtA / karmoM kA jar3a - mUla se vinAza karane meM asamartha rahatA hai / mRtyurUpI viSavRkSa ko jalA pAnA saMbhava nahIM hotaa| moharUpI dRr3ha zrRMkhalA ko tor3a nahIM pAtA / vicitra yoniyoM meM jAne se apane ko roka nahIM sktaa|" (vi.TI./ gA.' evaM keI gihavAsa' 1319/pR.649-650)| aparAjitasUri ne gRhasthajIvana kA jo yaha bhayaMkara citraNa kiyA hai, usase gRhasthamukti kI to svapna meM bhI kalpanA nahIM kI jA sktii| spaSTa hai ki TIkAkAra gRhasthamukti ko sarvathA asaMbhava mAnate haiM, jaba ki yApanIyamata meM gRhasthamukti svIkAra kI gaI hai| isase siddha hai ki aparAjitasUri kisI bhI taraha yApanIya nahIM haiM, ve pUrNata: digambara haiN| For Personal & Private Use Only Page #187 -------------------------------------------------------------------------- ________________ a014/pra01 aparAjitasUri : digambara AcArya / 131 paratIrthikamukti-niSedha paratIrthika yA anyaliMgI vaha kahalAtA hai, jo jinadharma kA anuyAyI nahIM hai, apitu anyadharma ko mAnatA hai| aisA manuSya jinadeva, jinazAstra aura jinaguru meM zraddhA na rakhane ke kAraNa mithyAdRSTi hotA hai aura usakA bAhyaliMga bhI digambaraliMga nahIM hotA, apitu savastra athavA anya parigraha se yukta nAgnyaliMga hotA hai| aparAjitasUri ne use mokSa ke ayogya batalAyA hai| ve kahate haiM "etaduktaM bhavati karmanirmUlanaM kartumasamarthaM tapaH samyagdRSTerapyasaMyatasya, punaritarasya asati saMvare pratisamayamupacIyamAnakarmasaMhateH kA muktiH?" (vi.TI. / gA.' sammAdiTThissa' 7) / anuvAda-"asaMyamI samyagdRSTi kA bhI tapa karmoM ko jar3a se ukhAr3ane meM asamartha hai, taba jo samyagdRSTi nahIM hai, usakI to bAta hI kyA? usake karmoM kA saMvara nahIM hotA, pratisamaya karma ba~dhate rahate haiN| usakI mukti kaise saMbhava hai?" aparAjitasUri upadeza dete haiM-"tato duHkhajalavAhinIM mithyAdRSTikullyAmullaGghaya, pratipadyasva jainI dRSTimiti tatra sthirtaakrnnm|" (vi. TI. / gA. uvagRhaNaThidi' 44 / pR.82)| anuvAda-"mithyAdRSTirUpI nadI meM duHkharUpI jala bahatA hai, ataH use pAra karake jainI dRSTi (samyagdarzana) prApta kro|" yahI bAta ve ina zabdoM meM duharAte haiM-"svalpApi mithyAtvaviSakaNikA kutsitAsu yoniSu utpAdayati kimasti vAcyaM sarvasya jinadRSTasyAzraddhAne?" (vi.TI. / gA. 'jassa puNa' 60 / pR.102)| anuvAda-"mithyAtvarUpI viSa kI choTI sI bhI bUMda kutsita yoniyoM meM utpanna karAtI hai, taba jinendra dvArA dRSTa samasta tattvoM kA zraddhAna na hone para to kahanA hI kyA hai? __ ve Age kahate haiM-"dravyakarma aura bhAvakarmarUpI zatruoM ko jo jIta lete haiM, unheM 'jina' kahate haiN| unake vacana jIvAdipadArthoM ke yathArthasvarUpa ke prakAzana meM dakSa haiN| ve (jinavacana) pratyakSAdi pramANoM ke aviruddha haiN| una vacanoM ke artha ko na jAnane se jo atattvazraddhAna hotA hai, usase tathA una vacanoM meM nirUpita mArga ke anusAra AcaraNa na karane se jIva saMsArarUpI mahAaTavI meM praveza karatA hai|" (vi.TI./gA. 'micchattamohida' 1763) / Jain Education Interational For Personal & Private Use Only Page #188 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 132 / jainaparamparA aura yApanIyasaMgha / khaNDa 3 a014 / pra01 "jinhoMne jinadeva dvArA upadiSTa sarvaduHkha-vinAzaka jinadharma ko dRr3hadhairya tathA nirmala-mana se nirvyAkula hokara dhAraNa kiyA hai, ve puNyazAlI haiN|" (vi.TI./gA.' te dhaNNA ' 1854) / yaha bAta to TIkAkAra pahale kaha hI cuke haiM ki "acelaliMga hI jinaliMga hai| 'jina' mokSa cAhate the aura mokSa ke upAya ko jAnate the| ataH unhoMne jisa liMga ko grahaNa kiyA thA, vahI liMga anya mokSArthiyoM ke lie bhI yogya hai|" (vi.TI./ gA. 'jinnpddiruuvN'84)| TIkAkAra ne yaha bhI jora dekara kahA hai ki bhAvanirgranthatA hI mokSa kA upAya hai aura bhAvanirgranthatA kA upAya hai vastrAdibAhyagrantha kA tyaag| (vi.TI. / gA. to uppIle' 479) / TIkAkAra ke ye zabda pUrva meM uddhRta kiye jA cuke haiN| aparAjitasUri kI ina mAnyatAoM se spaSTa hai ki ve paratIrthika ko mukti kA pAtra nahIM maante| yaha mAnyatA yApanIyamata ke viruddha hai| ataH ve yApanIyamatAvalambI nahIM haiM, apitu digambaramata ke anuyAyI haiN| strImuktiniSedha vijayodayATIkA meM strImuktiniSedha ke bhI pramANa spaSTa haiN| unheM yahA~ saMkalita kiyA jA rahA hai 1. aparAjitasUri kA kathana hai ki kevala vastra tyAgane se aura zeSa parigraha rakhane se saMyataguNasthAna kI prApti nahIM hotI-"naiva saMyato bhavati iti vastramAtratyAgena shessprigrhsmnvitH|" (vi.TI./gA. 'Na ya hodi saMjado' 1118) / ___ isakA tAtparya yaha hai ki vastra ke sAtha zeSa parigraha kA tyAga karane para hI saMyata-guNasthAna kI prApti ho sakatI hai aura striyoM ke lie vastraparityAga saMbhava nahIM hai, ataH unake lie saMyataguNasthAna kI prApti bhI asaMbhava hai, isalie unakI mukti bhI asaMbhava hai| 2. yahI bAta ve ina zabdoM meM kahate haiM-"na hyasaMyatasamyagdRSTeH saMyatAsaMyatasya vA nivRttaviSayarAgatA sakalagranthaparityAgo vaasti|" (vi.TI. / gA. siddhe jayappa' 1) / . anuvAda-"asaMyatasamyagdRSTi tathA saMyatAsaMyata guNasthAnoM meM na to viSayarAga se nivRtti hotI hai, na sakala parigraha kA tyAga hotA hai|" Jain Education Interational For Personal & Private Use Only Page #189 -------------------------------------------------------------------------- ________________ a0 14 / pra0 1 aparAjitasUri : digambara AcArya / 133 isa kathana kA abhiprAya yaha hai ki jaba viSayarAga se nivRtti hotI hai aura sakala parigraha kA tyAga hotA hai, taba saMyataguNasthAna kI prApti hotI hai| sakalaparigraha ke tyAga kA artha hai Acelakya arthAt vastrasahita samasta bAhya vastuoM kA tyAga, jaisA ki aparAjita sUri ne kahA hai- "celagrahaNaM parigrahopalakSaNaM, tena sakalaparigrahatyAga aacelkkmityucyte|" (vi.TI./gA. 'Acelakku' 423) / aura cU~ki strI vastratyAga nahIM kara sakatI, isalie usake nizcayanaya se aparigraha mahAvrata bhI nahIM hotA aura vaha viSayarAga se bhI nivRtta nahIM hotI, isalie use saMyataguNasthAna bhI prApti nahIM hotA / ataH usakI mukti bhI asaMbhava hai| 3. aparAjitasUri ne acela ko hI nirgrantha kahA hai| isase spaSTa hai ki strI acela na ho sakane ke kAraNa nirgrantha (sakalaparigrahatyAgI) nahIM ho sakatI, jabaki nirgranthatA hI mukti kA mArga hai| 4. aparAjitasUri ne sabase mahattvapUrNa bAta yaha kahI hai ki acelaliMga se hI mokSa ho sakatA hai| ve likhate haiM- " acelaliMga jinaliMga hai| jina ( tIrthaMkara) mokSa cAhate the aura mokSa ke upAya ko jAnate the / ataH unhoMne jisa liMga ko grahaNa kiyA thA, vahI liMga anya mokSArthiyoM ke lie bhI yogya hai| jo jisa vastu ko cAhatA hai aura vivekavAn hotA hai vaha usake anupAya ko nahIM apanAtA, jaise ghaTanirmANa kI icchA rakhanevAlA turI, vemA Adi ko / isI prakAra mokSa kA abhilASI vastra grahaNa nahIM karatA, kyoMki vaha mokSa kA upAya nahIM hai| kintu jo abhISTa vastu kI prApti kA upAya hai, use manuSya niyama se apanAtA hai, jaise ghaTanirmANa kI icchAvAlA cakra Adi ko / isI prakAra muni bhI mokSa kA upAya hone se acelatA ko svIkAra karate haiN| aura acelatA jJAna darzana kI taraha mukti kA upAya hai, yaha jinadeva ke AcAraNa se siddha hai| " 10 ina zabdoM se aparAjitasUri ne spaSTa kara diyA hai ki jinaliMga ko apanAye binA mokSa nahIM ho sakatA aura use striyA~ apanA nahIM sakatIM, ataH ve mokSa kI pAtra nahIM haiN| 5. isI bAta kI punarAvRtti ve nimnalikhita zabdoM meM karate haiM- " vastramAtra ke parityAga se koI nirgrantha nahIM hotA / yadi aisA ho, to tiryaMca bhI nirgrantha kahalAne lgeNge| vastutaH caudaha prakAra ke Abhyantara parigraha ke tyAga se jo bhAvanairgranthya prAdurbhUta 9. "celapariveSTitAGga AtmAnaM nirgranthaM yo vadettasya kimapare pASaNDino na nirgranthAH ? vayameva, na te nirgranthA iti vAGmAtraM nAdriyate madhyasthaiH / " vi.TI./gA 'Acelakku' 423 / pR.323 / 10. dekhie, pUrva zIrSaka 1 / For Personal & Private Use Only Page #190 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 134 / jainaparamparA aura yApanIyasaMgha / khaNDa 3 a0 14 / pra0 1 I hotA hai, vahI mokSa kA upAya hai aura bhAvanairgranthya kA upAya hai dazaviMdha bAhya grantha (parigraha) kA tyAga / 11 dazavidha bAhyaparigraha meM vastra bhI sammilita hai, yaha pUrva meM darzAyA jA cukA hai|12 isa kathana meM punaH vastratyAga ko anivArya batalAkara aparAjitasUri ne striyoM ke lie mokSa kA niSedha kara diyA hai| 6. Age to ve ekadama spaSTa zabdoM meM puruSa zarIra ko pUrNa saMyama kA sAdhana nirUpita kara strIzarIra ko saMyama ke ayogya ghoSita kara dete haiM, jisakA tAtparya hai striyoM ko mokSa ke ayogya ghoSita karanA / aparAjitasUri ke nimnalikhita kathana draSTavya haiM "paripUrNa saMyamamArAdhayitukAmasya janmAntare puruSatAdiprArthanA prazastaM nidAnam / " (vi.TI. / gA. 'maraNANi sattarasa' 25 / pR.56) / anuvAda - " paripUrNa saMyama kI ArAdhanA karane kI icchA se parabhava puruSatva Adi pAne kI icchA karanA prazastanidAna hai / " "saMyamanimittaM puruSatvamutsAhaH, balaM zarIragataM dArvyaM vIryaM vIryAntarAyakSayopazamajaH prinnaamH| asthibandhaviSayaH vajrarSabhanArAcasaMhananAdiH / etAni puruSatvAdIni saMyamasAdhanAni mama syuriti cittapraNidhAnaM prazastanidAnam / " (vi.TI./gA. 'saMjamaheduM purisatta' 1210) / anuvAda - "puruSatva, utsAha, bala (zarIrika dRr3hatA ), vIrya (vIryAntarAya ke kSayopazama se utpanna pariNAma) aura asthibandhaviSayaka vajravRSabhanArAcasaMhanana Adi saMyama ke sAdhana haiN| ye puruSatva Adi saMyama ke sAdhana mujhe prApta hoM, citta meM aisA vicAra karanA prazastanidAna kahalAtA hai / " "puruSatvAdinidAnamapi mokSAbhilASiNo munayo na vAJchanti / yasmAt puruSatvAdirUpo bhavaparyAyaH / bhavAtmakazca saMsAraH bhavaparyAyaparivartasvarUpatvAt / " (vi.TI./gA. 'purisattAdiNidANaM' 1218 /pR.616) / anuvAda - mokSa ke abhilASI muni 'maiM marakara puruSa hoU~ yA mujhe vajravRSabhanArAcasaMhanana Adi prApta hoM' aisA bhI nidAna nahIM krte| kyoMki puruSa Adi paryAya bhavarUpa hai aura bhavaparyAya parivartanasvarUpa hone se saMsAra bhavamaya hai / " "puruSatvAdikaM saMyamalAbhazca bhaviSyati parajanmani / kasya? kRtaratnatrayArAdhanasya nishcyen| tadarthamakRte'pinidAne / " (vi.TI./gA. 'purisattAdINi' 1220) / 11. dekhie, pAdaTippaNI 7 / 12."kupyaM vstrN---|" vi. TI. / gA. 'bAhirasaMgA' 1113 / pR.571 / For Personal & Private Use Only Page #191 -------------------------------------------------------------------------- ________________ a0 14 / pra0 1 aparAjitasUri : digambara AcArya / 135 anuvAda - " jo ratnatraya kI ArAdhanA karatA hai, use nidAna na karane para bhI AgAmI janma meM puruSatva tathA saMyama kA lAbha nizcitarUpa se hotA hai / " "yadi tAvat uccairgotratA, puruSatvaM, sthirazarIratA, adaridrakulaprasUtirbandhutetyevamAdikaM mukteH paramparayA kAraNamapi citte kriyamANamapi saMsAravRddhiM karoti, kathaM na kariSyati dIrghasaMsAraM paravadhe cittapraNidhAnam?" (vi.TI. / gA.' jaidA uccattAdi' 1233) / anuvAda - " ucca gotra, puruSaparyAya, zarIra kI sthiratA, adaridrakula meM janma tathA bandhubAndhava Adi paramparayA mukti ke kAraNa haiM, to bhI citta meM inakI prApti kA vicAra karane se saMsAra kI vRddhi hotI hai, taba paravadha kA citta meM vicAra karanA dIrghasaMsAra kA kAraNa kaise nahIM hogA ?" ina samasta vaktavyoM meM aparAjitasUri ne puruSazarIra aura vajravRSabhanArAca saMhanana ko paripUrNa saMyama kA sAdhana tathA mukti kA paramparayA kAraNa kahA hai, strIzarIra kA kahIM nAma bhI nahIM liyaa| isase spaSTa hai ki TIkAkAra puruSazarIra ko hI mokSa kI sAdhanA ke yogya mAnate haiM, strIzarIra ko nahIM / yaha unake strImukti-niSedhaka hone kA jvalanta pramANa hai| 7. aparAjitasUri ne AryikAoM ke lie saMyatI zabda kA prayoga nahIM kiyA hai, yaha bhI dhyAna dene yogya hai / yathA " " savvagaNaM - saMyatAnAM, AryikANAM zrAvakANAm itarAsAM ca samitim / " (vi.TI. / gA. 'ittiriyaM savvagaNaM' 179 ) / anuvAda - " sarvagaNa kA artha hai saMyata (muni), AryikA zrAvaka-zrAvikA tathA anya janoM kA smuuh|" "caityasaMyatAnArthikAH zrAvakAMzca bAlamadhyamavRddhAMzca pRSTvA kRtagaveSaNo yAti iti praznakuzalaH / " (vi.TI./gA. 'gacchejja egarAdiya' 405 ) / , anuvAda - " jinAlaya meM sthita saMyatoM (muniyoM), AryikAoM aura zrAvakoM se tathA bAla, praur3ha aura vRddhoM se bhikSAsthAna jJAta karake gamana karanA praznakuzalatA hai / " ina vAkyoM meM TIkAkAra ne muniyoM ke lie to 'saMyata' zabda kA prayoga kiyA hai, kintu AryikAoM ke lie 'saMyatI' zabda prayukta nahIM kiyaa| isase unhoMne yahI dhvanita kiyA hai ki striyA~ saMyataguNasthAna ke yogya nahIM hotIM arthAt strIparyAya se mukti saMbhava nahIM hai| For Personal & Private Use Only Page #192 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 136 / jainaparamparA aura yApanIyasaMgha / khaNDa 3 a0 14 / pra0 1 8. digambara aura zvetAmbara 13 donoM paramparAoM ke AgamoM ke anusAra striyoM ko caudaha pUrvoM kA jJAna nahIM ho sktaa| aura tattvArthasUtra meM kahA gayA hai ki Adi ke do zukladhyAna pUrvavidoM ko hote haiM- 'zukle cAdye pUrvavidaH' (9 / 37) / isa taraha striyoM ko zukladhyAna bhI nahIM ho sakate, jisakA artha hai nirjarA kA na honA aura nirjarA ke na hone kA artha hai mokSa kA na honA / yaha aparAjitasUri ko mAnya hai / ve kahate haiM- " na hyakRtazrutaparicayasya dharmazukladhyAne bhavitumarhataH / apAyopAyabhavavipAka lokavicayAdayo dharmadhyAnabhedAH / apAyAdisvarUpajJAnaM jinavacanabalAdeva 'zuklecAdye pUrvavidaH' ityabhihitatvAcca / " (vi.TI. / gA. 'sajjhAyaM kuvvaMto' 103 / pR.137)| isase bhI spaSTa hai ki aparAjita sUri ko strImukti mAnya nahIM hai| aparAjitasUri kI yaha strImuktivirodhI mAnyatA yApanIyamata ke viruddha hai / yApanIyamata strImukti kA prabala samarthaka hai| isase siddha hai ki vijayodayATIkA ke karttA yApanIyamatAnuyAyI nahIM haiM, apitu digambaramatAnuyAyI haiM / 5 aparigrahamahAvrata kA lakSaNa yApanIyamata-viruddha aparAjitasUri ne mithyAtva, tIna veda, hAsya, rati, arati, zoka, bhaya, jugupsA aura caturvidha kaSAya ye caudaha Abhyantara parigraha ke bheda tathA kSetra, vAstu, dhana (suvarNAdi), dhAnya (brIhi Adi), kupya (vastra), bhANDa (vartana), dvipada (dAsadAsI), catuSpada (hAthIghor3e Adi), yAna (pAlakI Adi) tathA zayana aura Asana ye dasa bAhyaparigraha ke bheda batalAye haiN| ina donoM prakAra ke parigrahoM ke tyAga ko aparigrahamahAvrata kahA hai / 14 aura donoM meM kAraNa-kArya sambandha batalAte hue kahA hai ki jaise tuSasahita cAvala kA tuSa dUra kiye binA usake bhItara kA mala nahIM haTAyA jA sakatA, vaise hI bAhyaparigraha kA tyAga kiye binA Abhyantara parigraha kA tyAga saMbhava nahIM hai / 15 unhoMne yaha bhI kahA hai ki caturdaza prakAra ke Abhyantara grantha ke tyAga se bhAvanairgranthya prakaTa hotA hai| vahI mokSa kA upAya hai| bhAvanairgranthya kI prApti kA upAya hone se dasa prakAra ke bAhyagrantha kA tyAga mumukSu ke lie upayogI hai / (vi.TI./ gA. 'to uppIle' 479 /pR.366)| 13. arahanta-cakkikesavabalasaMbhinne ya cAraNe puvvA / gaNahara-pulAya - AhAragaM ca na hu bhaviya mahilANaM // 1506 // pravacanasAroddhAra | 14. vijayodayATIkA / gA. 'micchattavedarAgA' 1112, 'bAhirasaMgA' 1113 / 15. dekhie, pAdaTippaNI 4 meM mUla uddharaNa / For Personal & Private Use Only Page #193 -------------------------------------------------------------------------- ________________ a0 14 / pra01 aparAjitasUri : digambara AcArya / 137 aparigraha mahAvrata kI yaha paribhASA yApanIyamata ke viruddha hai, kyoMki isase savastramukti, strImukti, gRhasthamukti aura anyaliMgI-mukti, sabakA niSedha ho jAtA hai, jo yApanIyamata kI maulika mAnyatAe~ haiN| isase bhI siddha hai ki aparAjitasUri yApanIyamatAnuyAyI nahIM haiM, apitu digambara-matAnugAmI haiN| kevalibhuktiniSedha aparAjitasUri ne kevala pramattasaMyataguNasthAna meM hI muni ko kSudhAparISaha aura bhojana kI AkAMkSA batalAI hai, usase Upara ke guNasthAnoM meM nhiiN| samyagdarzana ke atIcAra se sambandhita zaMkA kA samAdhAna karate hue ve kahate haiM "kAMkSA, gAya'm aasktiH| sA ca darzanasya mlm| yadyevaM AhAre kAMkSA, strIvastragandhamAlyAlaGkArAdiSu vA'saMyatasamyagdRSTerviratAviratasya vA bhvti| tathA pramattasaMyatasya parISahAkulasya bhakSyapAnAdiSu kAMkSA sambhavatIti sAticAradarzanatA syaat| tathA bhavyAnAM mukti-sukhAkAMkSA astyev| ityatrocyate na kAMkSAmAtramatIcAraH kintu darzanAd vratAddAnAdevapUjAyAstapasazca jAtena puNyena mamedaM kulaM, rUpaM, vittaM, strIputrAdikaM, zatrumardanaM, strItvaM, puMstvaM vA sAtizayaM syAditi kAMkSA iha gRhItA, eSA aticaaro-drshnsy|" (vi.TI./ gA. 'sammattAdIcArA' 43) / anuvAda-"gRddhi yA Asakti ko kAMkSA kahate haiN| vaha samyagdarzana kA mala hai| prazna-yadi aisA hai to asaMyatasamyagdRSTi athavA viratAvirata (zrAvaka) ko AhAra kI yA strI, vastra, mAlA, alaMkAra Adi kI kAMkSA hotI hai| tathA parISaha se Akula pramattasaMyata muni ko bhojana-pAna Adi kI kAMkSA hotI hai| vaha bhI samyagdarzana kA aticAra kahalAyegI? aura bhavyoM ko muktisukha kI AkAMkSA hotI hI hai| vaha bhI samyagdarzana kA aticAra kahalAyegI? samAdhAna-kAMkSAmAtra aticAra nahIM hai, apitu samyagdarzana, vratadhAraNa, devapUjA aura tapa se utpanna hue puNya se mujhe amuka kula, rUpa, dhana, strIputrAdi, zatruvinAza athavA sAtizaya strItva yA puruSatva prApta ho, isa prakAra kI kAMkSA yahA~ iSTa hai| vahI samyagdarzana kA aticAra hai| __isa vaktavya meM aparAjitasUri ne yaha spaSTa kiyA hai ki muniyoM ko kSudhAparISaha aura bhojana-pAna kI AkAMkSA kevala pramattasaMyata (chaThe ) guNasthAna meM hotI hai, usase Upara ke guNasthAnoM meM nhiiN| isa taraha unhoMne 'kevalI kavalAhAra karate haiM', isa zvetAmbarIya aura yApanIya-mAnyatA kA niSedha kiyA hai| yaha bhI unake yApanIya-matAnuyAyI na hone kA eka pramANa hai| For Personal & Private Use Only Page #194 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 138 / jainaparamparA aura yApanIyasaMgha / khaNDa 3 a014/pra01 yApanIyamata-viruddha anya siddhAnta aparAjitasUri ne vijayodayATIkA meM yApanIyamata-virodhI anya siddhAntoM kA bhI pratipAdana kiyA hai| unakA yahA~ saMkSepa meM nirdeza kiyA jA rahA hai| 1. vijayodayATIkA meM guNasthAnoM ke anusAra jIva meM vibhinna bhAvoM kI yogyatA batalAyI gayI hai| jaise "asaMyatasamyagdRSTi athavA saMyatAsaMyata-guNasthAnavAle jIva viSayarAga se mukta tathA sakalaparigraha ke tyAgI nahIM hote|" (vi.TI: / gA.' siddhe jayappa' 1) / "asaMyatasamyagdRSTi tathA viratAvirata ko AhAra, strI, vastra, gandha, mAlya, alaMkAra Adi kI icchA hotI hai, aura pramattasaMyata ko kSudhAparISaha hotA hai tathA bhojana-pAna kI kAMkSA hotI hai|" (vi.TI. / gA.' smmttaadiicaaraa'43)| yaha guNasthAnAnusAra jIvabhAva-svAmitva-pradarzana yApanIyamata ke viruddha hai, kyoMki isa siddhAnta se savastramukti, strImukti, gRhasthamukti, anyaliMgImukti Adi yApanIyamatoM kA niSedha hotA hai, jaisA ki uddharaNoM se spaSTa hai| 2. vijayodayATIkA meM digambaramatAnusAra sAdhu ke mUlaguNoM aura uttaraguNoM kA ullekha hai,16 jinameM Acelakya, kezaloca, sthitibhakta, pANipAtrabhojitva Adi parigaNita haiN| ye yApanIyamata ke anukUla nahIM haiM, kyoMki usake anusAra Acelakya ke binA bhI ApavAdika sacelaliMga se mukti mAnI gaI hai| 3. vijayodayATIkA meM vedatraya aura vedavaiSamya svIkAra kiye gaye haiM18 jo dravyastrImukti ke virodhI hone se yApanIya mata meM mAnya nahIM hai| 16. vi.TI./gA. 'jadi mUlaguNe' 586 / 17. vi.TI./gA. 'siddhe jayappa' 1, 'accelakkaM loco' 79, 'uttaraguNa ujjamaNe' 118, 'jadi mUlaguNe uttaraguNe ya' 586, 'ko tassa dijjai' 587, 'sevejja vA' 677, 'gacchaMhi kei' 1944, 'savvesu mUluttaraguNesu' 1950 / 18. "strIpuMnnapuMsakavede---" (vi.TI. /gA. 'maraNANi sattarasa' 25/ pR.59) "trividhavedodayajanitaH prANinAM liGgatrayavartinAM prspraabhilaassH|" (vi.TI. / gA. 'sokkhaM aNavekkhittA' 1244), "tato napuMsakaM vedaM strIvedaM hAsyAdiSaTkaM puMvedaM sajvalanakrodhamAnamAyAH kSapayati, pshcaallobhsjvlnm|" ( vi.TI./gA. 'tatto NapuMsagitthIvedaM' 2091 ) / For Personal & Private Use Only Page #195 -------------------------------------------------------------------------- ________________ a014 / pra01 aparAjitasUri : digambara AcArya / 139 4. aparAjitasUri ne sAdhu ke lie kezaloca anivArya batalAyA hai aura kahA hai ki loca karane se dharma meM usakI mahAn zraddhA kA pradarzana hotA hai, aura dUsaroM ke mana meM bhI dharma ke prati zraddhA kI utpatti aura vRddhi hotI hai| loca se kAyakleza nAmaka ugra tapa hotA hai aura anya duHkhoM ko sahana karane kI sAmarthya AtI hai| loca kA duHkha dhairyapUrvaka sahane se azubhakarmoM kI nirjarA hotI hai|9 kintu yApanIyamAnya zvetAmbara-Agama kalpasUtra meM loca ko anivArya nahIM batalAyA gayA hai| bhikSubhikSuNiyA~ kaiMcI aura chure se bhI muNDana karA sakatI haiN|20 ataH kezaloca kI anivAryatA kA pratipAdana bhI yApanIyamata ke viruddha hai| 5. vijayodayATIkA meM sAdhu ke lie mAMsa, madhu aura madya ke sevana kA kaThoratApUrvaka niSedha kiyA gayA hai| kintu yApanIyamAnya zvetAmbara-Agama kalpasUtra meM inako kevala bAra-bAra khAne-pIne kA niSedha hai, sarvathA niSedha nhiiN|22 ataH vijayodayATIkA kA yaha siddhAnta bhI yApanIyamata ke viruddha hai| 6. aparAjitasUri ko kAladravya kA svatantra astitva mAnya hai|23 kintu zvetAmbaraAgamoM meM kAladravya kI svataMtra sattA nahIM mAnI gayI hai| yApanIya zvetAmbara-AgamoM ko pramANa mAnate the| ataH unheM bhI kAla-dravya kA svataMtra astitva svIkArya nahIM ho sktaa| aparAjitasUri kI yaha mAnyatA bhI yApanIyamata-virodhI hai| 7. vijayodayATIkA meM cAra anuyogoM ke jo nAma diye gaye haiM, ve bilakula vahI haiM, jo digambarAcArya samantabhadrakRta ratnakaraNDazrAvakAcAra meM upalabdha hote haiM, jaise prathamAnuyoga, karaNAnuyoga, caraNAnuyoga aura drvyaanuyog|" kintu zvetAmbarasAhitya meM unake nAma isa prakAra haiM-caraNakaraNAnuyoga, dharmAkathAnuyoga, gaNitAnuyoga aura drvyaanuyog| inake atirikta apRthaktvAnuyoga aura pRthaktvAnuyoga ye do nAma bhI milate haiN|25 yApanIya 19. vi.TI. / gA. 'accelakkaM loco' 79, 'appA damido' 90, 'ANakkhidA' 91 / 20. kalpasUtra / sUtra 283 / prAkRtabhAratI jypur| 21. vi.TI. / gA. 'cattAri mahAviyaDIo 215' 'esaNaNikkhevA' 1200 / 22. kalpasUtra / sUtra 237/ prAkRtabhAratI jypur| 23. vi.TI. / gA. 'dhammAdhammA' 35, 'paMceva atthikAyA' 1706 / 24. "vicitraM zrutaM prathamAnuyogaH karaNAnuyogazcaraNAnuyogo dravyAnuyoga ityanena viklpen|" vi.TI./ gA.'vattA kattA' 502 / 25. ka- zrI devendra muni zAstrI : jaina Agama sAhitya : manana aura mImAMsA / pRSTha 16 / kha-prabhAvakacaritra : AryarakSita /zloka 82-84 / ga- Avazyakaniyukti / gA. 363-367 / gha-vizeSAvazyakabhASya / gA. 2284-2295 / For Personal & Private Use Only Page #196 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 140 / jainaparamparA aura yApanIyasaMgha / khaNDa 3 a0 14 / pra0 1 zvetAmbara-AgamoM ko pramANa mAnate the, ataH unake anusAra bhI anuyogoM ke yahI nAma ho sakate haiN| aparAjitasUri dvArA digambaramata kA anusaraNa siddha karatA hai ki ve yApanIyamata ke anuyAyI nahIM haiN| vijayodayATIkA meM pratipAdita ye sabhI siddhAnta yApanIyamata ke viruddha haiM / inase siddha hotA hai ki aparAjitasUri yApanIyasaMgha ke nahIM, apitu digambarasaMgha ke AcArya haiN| For Personal & Private Use Only Page #197 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dvitIya prakaraNa yApanIyapakSadhara hetuoM kI asatyatA evaM hetvAbhAsatA yataH vijayodayATIkA meM pratipAdita yApanIyamata-viruddha siddhAntoM se aparAjitasUri kA yApanIya honA asiddha ho jAtA hai, ataH siddha hotA hai ki yApanIyapakSadhara vidvAnoM ne unheM yApanIya siddha karane ke lie jo hetu prastuta kiye haiM, ve yA to asatya haiM yA unameM hetu kA lakSaNa ghaTita nahIM hotA, ataH ve hetvAbhAsa haiN| isakA pratipAdana Age kiyA jA rahA hai| muni ke lie sacela apavAdaliMga amAnya yApanIyapakSa __ aparAjitasUri ne AcArAMgAdi zvetAmbara AgamoM se uddharaNa dekara spaSTa kiyA hai ki unameM bhI acelatA ko hI muni kA liMga batalAyA hai, mAtra vizeSa paristhitiyoM meM vastragrahaNa kI anumati dI gayI hai| isa para TippaNI karate hue paM0 nAthUrAma jI premI ne likhA hai-"isase acchI taraha spaSTa ho jAtA hai ki vyAkhyAkAra yApanIya haiM aura ve una saba AgamoM ko mAnate haiM, jinake uddharaNa unhoMne acelatA ke prakaraNa meM diye haiN| unakA abhiprAya yaha hai ki sAdhuoM ko. nagna rahanA cAhie, nagna rahane kI hI AgamoM kI pradhAna AjJA hai aura kahIM-kahIM jo vastrAdi kA ullekha milatA hai, so usakA artha itanA hI hai ki yadi kabhI anivArya jarUrata A par3e, zItAdi kI takalIpha baradAzta na ho, yA zarIra beDaula, ghinaunA ho, to kapar3A grahaNa kiyA jA sakatA hai, parantu vaha grahaNa karanA kAraNasApekSa hai aura eka taraha se apavAdarUpa hai|---vijyodyaattiikaa kA yaha eka hI prasaMga use yApanIya siddha karane ke lie kAphI hai|" (jai.saa.i./dvi.sN./pR.65-66)| zrImatI DaoN0 kusuma paToriyA kA kathana hai-"aparAjitasUri ne 'yatInAmapavAdakAraNatvAt parigraho'pavAdaH' kahakara yati ke parigrahadhAraNa ko hI apavAda kahA hai| apavAda utsargasApekSa hotA hai| parigrahatyAga muni kA utsargaliMga hai, ataH parigrahadhAraNa yati kA hI apavAdaliMga hogaa| gRhastha to parigrahI hotA hI hai| apavAdaliMgI muni ke sAtha bhaktapratyAkhyAna ke lie utsuka gRhastha ke liMga ko bhI apavAdaliMga kahA gayA hai|" (yApanIya aura unakA sAhitya / pR.128)| For Personal & Private Use Only Page #198 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 142 / jainaparamparA aura yApanIyasaMgha / khaNDa 3 a014/pra02 DaoN0 sAgaramala jI likhate haiM-"bhagavatI-ArAdhanA mUla gAthA 76 se 86 taka meM aura usakI aparAjita kI vijayodayATIkA meM muni ke utsarga aura apavAdaliMga kI vistRta carcA hai| isameM vastradhAraNa ko apavAdaliMga mAnA gayA hai| hamAre digambara AcArya vastradhArI ko zrAvaka kI koTi meM vargIkRta karate haiM, use kisI bhI sthiti meM muni nahIM mAnate haiM, jaba ki aparAjita unheM muni kI koTi meM hI vargIkRta karate haiM, kahIM bhI unheM utkRSTa zrAvaka nahIM kahate haiN| yaha smaraNa rakhanA cAhie ki apavAdaliMga kI yaha carcA muni ke sandarbha meM hI hai, gRhastha ke sandarbha meM nahIM hai| gRhastha to sadaiva hI vastrayukta hotA hai| jo vastradhArI hI hai, usake lie vastradhAraNa apavAda kaise ho sakatA hai? kintu hamAre kucha mUrdhanya digambara vidvAn zabdoM ko tor3a-maror3a kara apavAdaliMga ko gRhasthaliMga batAne kA prayAsa karate haiN| paM0 kailAza candra jI bhagavatIArAdhanA kI bhUmikA meM likhate haiM ki "isa TIkA meM aparAjitasUri ne autsargika kA artha sakalaparigraha ke tyAga se utpanna huA kiyA hai tathA ApavAdika liMga kA artha parigrahasahita kiyA hai, kyoMki yatiyoM ke apavAda kA kAraNa hone se parigraha ko apavAda kahate haiN| isase spaSTa hai ki ApavAdika liMga kA dhArI gRhastha hI hotA hai, muni to autsargika liMga kA hI dhArI hotA hai|" kintu apavAda kI unakI yaha vyAkhyA bhrAnta hai| mUlagrantha aura TIkA meM apavAdaliMga kA tAtparya liMga, aNDakoSa Adi meM doSa hone para yA sambhrAnta kula kA evaM lajAlu hone para vastrayukta rahakara bhI municaryA karanA hai| apavAdaliMgI muni hI hotA hai, gRhastha nhiiN| isa sambandha meM DaoN0 kusuma paToriyA kA dRSTikoNa yathArtha hai| ve likhatI haiM ki "apavAda utsargasApekSa hotA hai| parigrahatyAga muni kA utsargaliMga hai, ataH parigraha-dhAraNa bhI yati kA hI apavAdaliMga hotA hogaa| gRhastha to parigrahI hotA hI hai| ataH apavAdaliMga muni kA hI hotA hai|" yaha bAta isI tathya ko pramANita karatI hai ki aparAjita kI vijayodayA TIkA yApanIyakRti hai|" (jai.dh.yaa.s./pR.157-158)| digambarapakSa 1.1. savastramukti ke ghora virodhI-prastuta adhyAya ke prathama prakaraNa meM aparAjitasUri ke aneka vacanoM ko uddhRta kara siddha kiyA gayA hai ki ve savastramukti ke ghora virodhI haiN| unhoMne tejasvI zabdoM meM savastramukti kA niSedha kiyA hai| unhoMne zvetAmbara sAdhuoM ke sacelaliMga meM aise aThAraha doSa batalAye haiM, jo mokSa meM bAdhaka haiM aura ekamAtra acelaliMga ko hI mokSa kA nirdoSa mArga prarUpita kiyA hai| ataH unheM mokSa ke lie sacela apavAdamArga kA samarthaka batalAnA mahAn asatya kathana hai| aparAjitasUri ne spaSTa zabdoM meM kahA hai For Personal & Private Use Only Page #199 -------------------------------------------------------------------------- ________________ a014/pra02 aparAjitasUri : digambara AcArya / 143 ka-"muktyarthI ca yatirna celaM gRhNAti mukteranupAyatvAt" = mukti kA icchuka muni vastragrahaNa nahIM karatA, kyoMki vaha mukti kA upAya nahIM hai| (vi.TI. /gA. "jiNapaDirUvaM' 84 / pR.122)| kha-"sakalaparigrahatyAgo muktermArgo, mayA tu pAtakena vastrapAtrAdikaH parigrahaH parISahabhIruNA gRhIta ityantaHsantApo nindA" = sakalaparigraha kA tyAga mukti kA mArga hai, kintu mujha pApI ne parISahoM ke Dara se vastrapAtrAdi-parigraha grahaNa kiyA hai, isa prakAra mana meM pazcAttApa karane ko nindA kahate haiN| (vi.TI./gA. avavAdiyaliMga' 86 / pR.122)| ga-"naiva saMyato bhavatIti vastramAtratyAgena zeSaparigrahasamanvitaH" = mAtra vastratyAga karane se manuSya saMyata (muni) nahIM hotA, zeSa parigraha kA bhI tyAga Avazyaka hai| (vi. TI. / gA. 'Na ya hodi saMjado' 1118 / pR. 574) / ___gha-"celagrahaNaM parigrahopalakSaNaM, tena sakalaparigrahatyAga Acelakyamityucyate"= vastragrahaNa parigraha kA upalakSaNa hai, isalie vastra ke sAtha sakalaparigraha kA tyAga hI 'Acelakya' kahalAtA hai| (vi. TI. / gA. Acelakku' 423 / pR.320)| ___Ga -"na hyasaMyatasamyagdRSTeH saMyatAsaMyatasya vA nivRttaviSayarAgatA, sakalagranthaparityAgo vAsti" = jo asaMyatasamyagdRSTi yA saMyatAsaMyata hotA hai, vaha na to viSayarAga se nivRtta hotA hai, na hI sakalaparigraha kA tyAgI hai| (vi.TI. / gA. 'siddhe jayappa' 1) / sacelamuktiniSedha ke inase adhika spaSTa pramANa aura kyA ho sakate haiM? Azcarya to yaha hai ki vijayodayATIkA meM muni ke lie sacela apavAdaliMga kA itane spaSTa zabdoM meM niSedha hote hue bhI premI jI aura unake anugAmiyoM ne yaha ghoSita kaise kara diyA ki aparAjitasUri ne usakA samarthana kiyA hai? aura koI kAraNa dikhAI nahIM detA, ataH yahI siddha hotA hai ki premI jI jaise vidvAn ne bhI TIkA kA AdyopAnta anuzIlana kiye binA hI aisA tathyaviruddha nirNaya de diyaa| 1.2. sacelaliMgadhArI ke muni hone kA niSedha-bhagavatI-ArAdhanA aura usakI vijayodayATIkA meM gRhasthoM yA zrAvakoM ke liMga ko apavAdaliMga kahA gayA hai, muni ke sacelaliMga ko nahIM, isakI sapramANa siddhi bhagavatI-ArAdhanA ke adhyAya meM kI jA cukI hai| usake do-tIna pramANoM ko yahA~ duharA denA ucita hogA ka-aparAjitasUri ne sacelaliMgadhArI ke muni (saMyata) hone kA niSedha kiyA hai, (vi. TI. / gA.1118), ataH unake dvArA sacela apavAdaliMga ko muni kA liMga kahA hI nahIM jA sktaa| For Personal & Private Use Only Page #200 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 144 / jainaparamparA aura yApanIyasaMgha / khaNDa 3 a0 14 / pra0 kha- aparAjitasUri ne muni ke dvArA dhAraNa kiye jAne para usake lie ninda kA kAraNa bananevAle saparigraha liMga ko apavAdaliMga kahA hai / 26 isase siddha ho hai ki unake mata se muni kA liMga apavAdaliMga nahIM hai, apitu zrAvaka kA liM apavAdaliMga hai| ga- aparAjitasUri ne kahA hai ki jaba apavAdaliMgadhArI apane dvArA apavAdaliM dhAraNa kiye jAne kI nindA-gardA karate hue samasta parigraha kA tyAga kara detA hai| taba vaha bhI zuddha (mukta) ho jAtA hai| 27 isase bhI siddha hotA hai ki ve apavAdaliM ko muni kA liMga nahIM mAnate, apitu zrAvaka kA liMga mAnate haiN| yadi ve use mu kA liMga mAnate, to apavAdaliMga ( samasta parigraha) kA tyAga kiye binA hI muni zuddha (mukta) hone kA kathana karate / gha - aparAjitasUri kA kathana hai ki acelaliMga dhAraNa karane para hI muni gRhas se bhinna dikhatA hai- " acelatAdikaM zarIradharmo liGgaM - - - gRhitvAt pRthagbhAvo darzita bhavati / " (vi.TI./gA.' jattAsAdhaNa' 81 / pR.116 - 117) / yaha vacana bhI siddha karatA ki aparAjitasUri ke matAnusAra sacela apavAdaliMga gRhasthoM kA hI liMga hai| 1.3. parigrahadhArI yati ( saMyata ) nahIM-- zrImatI paToriyA likhatI haiM " parigrahatyAga muni kA utsargaliMga haiM, ataH parigrahadhAraNa yati kA hI apavAdaliM hogA / " (yA. au. u. sA. / pR. 128) / yaha aTakala pratyakSapramANa ke viruddha hai| zivA aura aparAjita sUri ke ye vacana pUrva meM anekatra uddhRta kiye jA cuke haiM ki vastrAdi samasta-parigraha ke tyAga ke binA koI bhI puruSa muni ( saMyata ) nahIM hotA / ataH una anusAra parigraha-dhAraNa muni kA apavAdaliMga ho hI nahIM sakatA / isIlie unhoMne kA bhI parigrahadhAraNa ko muni kA apavAdaliMga nahIM batalAyA / zrImatI paToriyA Age kahatI haiM- " parigrahadhAraNa yati kA hI apavAdaliMga hoga gRhastha to parigrahI hotA hI hai / " ( vahI / pR. 128 ) isa kathana se unhoMne yati au gRhastha ke bIca kA bheda hI samApta kara diyA hai| jaba donoM parigrahI haiM, taba dona yA to yati haiM yA donoM gRhastha haiM, isalie donoM ke liMga apavAdaliMga haiN| yaha bhedavila 26.'yatInAmapavAdakAraNatvAt parigraho'pavAdaH / apavAdo yasya vidyata ityapavAdikaM parigrahasahi liGgamasyetyapavAdikaliGgaM bhavati / " vijayodayATIkA / gA. 'ussaggiyaliMga' 76 / 27.'" apavAdaliGgastho'pi --- karmamalApAyena zuddhayati --- parigrahaM parityajan yogatrayeNa / -- sakalaparigrahatyAgo muktermArge mayA tu pAtakena vastrapAtrAdikaH parigrahaH parISahabhIruNA gRhI ityantaH santApo nindA, garhA pareSAmevaM kathanaM, tAbhyAM yuktaH nindAgarhAkriyApariNata iti yAvat / vijayodayATIkA / gA.' avavAdiyaliMgakado' 86 / pR.122 / For Personal & Private Use Only Page #201 -------------------------------------------------------------------------- ________________ a014/pra02 aparAjitasUri : digambara AcArya / 145 darzA detA hai ki zrImatI paToriyA kA parigraha-dhAraNa ko yati kA apavAdaliMga mAnanA kitanA atarka-saMgata hai! yaha atarkasaMgatatA siddha karatI hai ki lekhikA kI mAnyatA zivArya aura aparAjitasUri ke mata ke viruddha hai| 1.4. vastradhArI gRhastha hI vastradhArI zvetAmbara sAdhu banatA hai-DaoN0 sAgaramala jI kA kathana hai ki "gRhastha to sadaiva vastrayukta hotA hai| jo vastradhArI hI hai, usake lie vastradhAraNa apavAda kaise ho sakatA hai?" (jai. dha. yA. sa. / pR. 158) / isakA uttara bar3A yuktisaMgata hai| vaha yaha hai ki zvetAmbara aura yApanIya sthavirakalpI sAdhu bhI sadaiva vastrayukta hote haiN| ve dIkSA ke pUrva bhI vastradhArI hote haiM, dIkSA ke samaya bhI aura dIkSA ke bAda bhii| aisA nahIM hai ki ve janma se lekara dIkSA ke pUrva taka nagna rahate hoM aura dIkSA ke samaya vastra dhAraNa kara lete hoN| isa prakAra ve sadaiva vastradhArI hote haiN| ataH jaise sadaiva vastradhArI hote hue bhI zvetAmbarayApanIya-sthavirakalpI-sAdhuoM ke lie vastradhAraNa apavAda ho sakatA hai, vaise hI sadaiva vastra dhAraNa karanevAle gRhasthoM ke lie bhI vastradhAraNa apavAda ho sakatA hai| dUsarI bAta yaha hai ki aparAjitasUri ne sadA vastradhAraNa karane vAle gRhasthoM ke hI liMga ko apavAdaliMga kahA hai| yathA "utkarSeNa sarjanaM tyAgaH sakalaparigrahasya utsrgH| utsarge sakalagranthaparityAge bhavaM linggmautsrgikm|---ytiinaampvaadkaarnntvaat prigrho'pvaadH| apavAdo yasya vidyata ityapavAdikaM parigrahasahitaM liGgamasyetyapavAdikaM liGgaM bhvti|" (vi.TI./ bha. A. / gA. 'ussaggiyaliMga' 76) / anuvAda-"utkRSTarUpa se sarjana arthAt sakalaparigraha kA tyAga utsarga kahalAtA hai| utsarga arthAt sakalaparigraha ke tyAga se honevAle liMga ko autsargika liMga kahate haiN| muniyoM ke apavAda (nindA) kA kAraNa hone se parigraha kI apavAda saMjJA hai| jisake parigraha ho vaha apavAdika hai arthAt parigrahasahita liMgavAlA apavAdikaliMgI hotA hai|" isa kathana meM aparAjitasUri ne parigrahasahita liMga ko hI apavAdaliMga kahA hai| parigrahasahitaliMga gRhasthoM kA hI hotA hai| isakA prabala pramANa yaha hai ki aparAjitasUri ne vastrAdiparigrahadhArI puruSa ke muni (saMyata) hone kA niSedha kiyA hai-"naiva saMyato bhavati iti vastramAtratyAgena shessprigrhsmnvitH|" (vi.TI. /gA. 'Na ya hodi saMjado' 1118) / ataH aparAjitasUri ne sadA vastradhAraNa karanevAle gRhastha ke vastradhAraNa ko hI apavAda kahA hai| isa ArSavacana se bhI siddha hai ki jo sadA vastradhAraNa karatA hai, usake lie vastradhAraNa apavAda ho sakatA hai| balki usake lie hI vastradhAraNa Jain Education Interational For Personal & Private Use Only Page #202 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 146 / jainaparamparA aura yApanIyasaMgha / khaNDa 3 a014 / pra02 apavAda hotA hai, kyoMki jisameM vastrAdi sakalaparigraha kA tyAga kara nagna hone kI kSamatA hai, usake lie nagna hone ke bAda muni rahate hue kabhI bhI vastradhAraNa rUpa apavAdaliMga kI AvazyakatA nahIM hotii| yadi AvazyakatA hotI hai, to vaha munipada se cyuta hokara gRhastha bana jAtA hai| .. aparAjitasUri dvArA prarUpita apavAdaliMga kA yaha lakSaNa DaoNkTara sA0 kI mAnyatA ke viparIta hai| yaha unheM khule hRdaya se svIkAra karanA cAhie, kintu aparAjitasari kI mAnyatA ko apanI mAnyatA ke anurUpa prarUpita karanA nyAyasaMgata nahIM hai| 1.5. munidharma utsarga, zrAvakadharma apavAda-yaha dhyAna dene yogya hai ki digambaramata meM acela utsargaliMga aura sacela apavAdaliMga kA vidhAna muni ke lie nahIM hai, apitu mumukSu ke lie hai| jo mokSa kA abhilASI gRhastha hai, use mukhyataH munidharma kA hI upadeza diyA jAnA cAhie, aisA Aptavacana hai, kyoMki vahI vAstavika mokSamArga hai| cUMki munidharma acelaliMgavAlA hai, isalie acelaliMga ko utsargaliMga kahA gayA hai| kintu jaba mumukSu munidharma kA upadeza sunakara bhI use grahaNa karane meM asamartha hone se grahaNa nahIM karatA, taba use dezavratarUpa sacela zrAvakadharma kA upadeza dene ke lie kahA gayA hai| zrAvakadharma kA pAlana use munidharmapAlana ke yogya banAtA hai, ataH mokSa kI dRSTi se upayogI hai| aura yaha zrAvakadharma munidharma grahaNa karane meM asamartha puruSoM ko taba taka ke lie grahaNa karAyA jAtA hai, jaba taka ve munidharma grahaNa karane meM samartha nahIM ho jaate| munidharma grahaNa karane meM samartha ho jAne para yaha tyAjya hotA hai, ataH apavAdarUpa hai| isa para prakAza DAlate hue AcArya amRtacandra puruSArthasiddhayupAya meM kahate haiM bahuzaH samastaviratiM pradarzitAM yo na jAtu gRhnnaati| tasyaikadezaviratiH kathanIyAnena bIjena // 17 // yo yatidharmamakathayannupadizati gRhsthdhrmmlpmtiH| tasya bhagavatpravacane pradarzitaM nigrhsthaanm|| 18 // anuvAda-"jo jIva mahAvratoM kA bAra-bAra upadeza diye jAne para bhI unheM grahaNa nahIM karatA, use aNuvratoM kA upadeza denA cAhie , kyoMki aNuvrata mahAvratoM ke sAdhaka haiN| jo alpamati upadeSTA munidharma kA upadeza na dekara gRhasthadharma kA upadeza detA hai, use Agama meM daNDanIya batalAyA gayA hai|" .. paNDitapravara AzAdharajI ne bhI sAgAradharmAmRta meM kahA hai atha natvA'rhato'kSaNa-caraNAn shrmnnaanpi| taddharmarAgiNAM dharmaH sAgArANAM prnnessyte|| 1/1 // Jain Education Interational For Personal & Private Use Only Page #203 -------------------------------------------------------------------------- ________________ a014/pra02 aparAjitasUri : digambara AcArya / 147 tyAjyAnjastraM viSayAnpazyato'pi jinaajnyyaa| mohAttyaktumazaktasya gRhidhrmo'numnyte|| 2/1 // anuvAda-"arahantoM tathA sakalacAritradhArI muniyoM ko namaskAra karake munidharmAnurAgI gRhasthoM ke dharma kA pratipAdana kiyA jA rahA hai|" (1/1) / "jo puruSa jinendra bhagavAn ke upadeza ko sunakara viSayoM ko nirantara tyAjya samajhatA huA bhI cAritramohanIya karma ke udaya se unheM tyAgane meM samartha nahIM hotA, usake lie gRhasthadharma-pAlana kI anumati dI jAtI hai|" (2/1) / ___ina vacanoM se jJAta hotA hai ki digambaraparamparA meM gRhasthadharma kA upadeza use diyA jAtA hai, jo munidharma meM anurAga rakhate hue bhI use pAlana karane meM asamartha hotA hai| kintu yaha mokSa kA mArga nahIM hai, apitu munidharma kA sAdhaka hai| isalie ise taba taka ke lie grahaNa karAyA jAtA hai, jaba taka mumukSu munidharma grahaNa karane meM samartha nahIM ho jaataa| munidharma grahaNa karane kA sAmarthya A jAne para yaha tyAjya hotA hai| isa kAraNa gRhasthadharma yA gRhasthaliMga apavAdaliMga hai| 1.6. vikalpa aura apavAda meM antara-lagatA hai ki yApanIyapakSI vidvAnoM ne vikalpa aura apavAda ko samAnArthI samajha liyA hai| kintu donoM meM mahAn aMtara hai| vaikalpika mArga vaha hai, jo samAna phaladAyI do mArgoM meM se ruci ke anusAra sthAyIrUpa se cunA jaay| apavAdamArga vaha kahalAtA hai jo utsargamArga kA grahaNa saMbhava na hone para taba taka ke lie grahaNa kiyA jAya, jaba taka utsargamArga ko grahaNa karane kI kSamatA nahIM A jaatii| arthAt jo asAmAnya paristhiti meM grAhya hotA hai aura sAmAnya paristhiti meM tyAjya, use apavAdamArga kahate haiM, jaise sadA ke lie tyAjya gRhasthadharma taba taka ke lie grAhya hotA hai, jaba taka use tyAgane kI zakti nahIM A jaatii| vaikalpika mArga tyAjya nahIM hotA, kyoMki usase bhI vahI pariNAma prApta ho sakatA hai, jo usake pratipakSImArga se| kintu apavAdamArga tyAjya hotA hai, kyoMki usase vaha pariNAma prApta nahIM ho sakatA, jo utsargamArga se saMbhava hai| yadi apavAdamArga se bhI vahI pariNAma saMbhava ho, to vaha apavAdamArga nahIM kahalAyegA, utsarga ho jaayegaa| phira do utsarga mArga milakara do vaikalpika mArga bana jaayeNge| taba unameM yaha bheda bhI nahIM kiyA jA sakegA ki yaha utsarga hai aura yaha apvaad| isa sthiti meM utsarga aura apavAda zabdoM kA prayoga hI nirarthaka ho jaayegaa| yApanIya-paramparA meM acela aura sacela liMga vaikalpika mArgoM ke rUpa meM mAnya haiM, utsarga aura apavAda mArgoM ke rUpa meM nahIM, kyoMki donoM se mokSarUpa samAna pariNAma kI prApti, mAnI gayI hai| isalie zvetAmbara aura yApanIya paramparAoM meM utsarga aura For Personal & Private Use Only Page #204 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 148 / jainaparamparA aura yApanIyasaMgha / khaNDa 3 a014/pra02 apavAda nAmoM kA prayoga aupacArikatA mAtra hai| digambara-paramparA meM utsargaliMga aura apavAdaliMga zabdoM kA prayoga sArthaka hai, kyoMki usameM yaha mAnA gayA hai ki utsargaliMga se hI mokSa prApta ho sakatA hai, apavAdaliMga se nhiiN| ataH utsargamArga ko grAhya aura apavAdamArga ko tyAjya batalAyA gayA hai| yaha bhagavatI-ArAdhanA ke nimnalikhita vacanoM se spaSTa hai avavAdiyaliMgakado va visayAsattiM agUhamANo y| jiMdaNagarahaNajutto sujjhadi uvadhiM prihrNto|| 86 // anuvAda-"apavAdaliMgadhArI puruSa bhI yadi apanI zakti ko na chipAte hue aura apanI nindA-gardA karate hue parigraha kA tyAga kara detA hai, to zuddha ho jAtA hai|" tAtparya yaha ki parigraharUpa apavAdaliMga ko tyAgane para hI mokSa kI prApti hotI hai| isa kathana se spaSTa hai ki apavAdaliMga nindanIya, garhaNIya aura tyAjya hotA hai, kyoMki usase vaha mokSarUpa phala prApta nahIM hotA, jo utsargamArga se prApta hotA hai| __ apavAdaliMga kA yaha lakSaNa spaSTa kara detA hai ki yApanIya-paramparA dvArA mAnya sacela muniliMga apavAdaliMga nahIM hai, apitu vaikalpika liMga hai, kyoMki usase bhI mokSarUpa phala kI prApti usI prakAra mAnI gayI hai, jaise acela muniliMga se| isI kAraNa use tyAjya nahIM mAnA gayA hai| isase isa bAta kI puSTi hotI hai ki sacela gRhasthaliMga hI apavAdaliMga hai| 1.7. parigrahasahitaliMga apavAdaliMga-'jainadharma kA yApanIya sampradAya' grantha ke lekhaka ne bhI zrImatI paToriyA ke vacana kA anusaraNa karate hue kahA hai ki "bhagavatI-ArAdhanA aura usakI TIkA meM jisa apavAdaliMga kI carcA hai, vaha muni kA apavAdaliMga hai, gRhastha kA nahIM mAnanIya paM0 kailAzacandra jI ne zabdoM ko tor3amaror3akara use gRhasthaliMga batAne kA prayAsa kiyA hai|" (dekhie , pUrvoddhRta vaktavya-jai. dha. yA. s./pR.157-158| yahA~ ukta vaktavya kA sAra diyA gayA hai)| paM0 kailAzacandra jI ne aparAjitasUri ke anusAra utsargaliMga aura apavAdaliMga kI jo paribhASA batalAI hai, use bhI granthalekhaka ne paMDitajIkRta paribhASA mAnakara bhrAntipUrNa ghoSita kara diyA hai, jabaki vaha aparAjitasUri kRta hI hai| aparAjitasUrikRta vaha paribhASA pUrva meM uddhRta kI jA cukI hai| isase siddha hai ki aparAjitasUri ne hI parigrahasahitaliMga ko apavAdaliMga kahA hai, na ki paM0 kailAzacandra jI ne| ataH granthalekhaka kA Aropa mithyA hai| vastutaH Jain Education Interational For Personal & Private Use Only Page #205 -------------------------------------------------------------------------- ________________ a014 / pra02 aparAjitasUri : digambara AcArya / 149 granthalekhaka ne aparAjitasUri ke upuryakta vacanoM kA anuzIlana nahIM kiyA, isIlie unheM yaha bhrAnti huI hai ki apavAdaliMga kI ukta paribhASA paM0 kailAzacandra jI ne apane mana se gar3hI hai| "jo liMga muniyoM ke lie apavAda arthAt nindA kA kAraNa hotA hai, vaha apavAdaliMga hai" (vi.TI./ bha. A./ gA.76) isa paribhASA se hI aparAjitasUri ne spaSTa kara diyA hai ki apavAdaliMga muniyoM kA liMga nahIM hai, kyoMki yadi usa parigrahasahita liMga ko muni ne apanA liyA, to loga usakI nindA kareMge ki yaha hai to gRhastha, lekina apane ko muni kahatA phiratA hai| parigraha pApa kA kAraNa hai, mUrchA kA hetu hai, rAgadveSa kA nimitta hai, ataH saMsAra kA kAraNa hone se heya hai| usa heya vastu ko grahaNa karanevAlA mokSamArgI kaise ho sakatA hai? aura muni kaise kahalA sakatA hai? isa taraha apavAdaliMga pada meM apavAda (nindA) zabda se hI TIkAkAra ne spaSTa kara diyA hai ki vaha muniliMga nahIM hai, apitu muniyoM ke lie jo apavAda kA kAraNa hai, aisA zrAvaka liMga hai| yataH aparAjitasUri ne hI parigrahasahita liMga ko apavAdaliMga kahA hai, ataH siddha hai ki unake anusAra vaha zrAvakoM kA hI liMga hai, muniyoM kA nhiiN| 1.8. prazastaliMgAdivAloM kA bhI sacelaliMga apavAdaliMga-pUrvokta granthalekhaka ne, na kevala apavAdaliMga kI sahI paribhASA ko bhrAntipUrNa batalAyA hai, apitu svAbhISTa asaMgata paribhASA ko granthakArakRta paribhASA ke rUpa meM prarUpita bhI kiyA hai| pUrvoddhata vaktavya meM unhoMne kahA hai-"mUla grantha aura TIkA meM apavAdaliMga kA tAtparya liMga, aNDakoSa Adi meM doSa hone para yA sambhrAntakula kA evaM lajjAlu hone para vastrayukta rahakara bhI municaryA karanA hai|" (jai.dha.yA.sa./ pR.158)| yaha bhI sarvathA asatya kathana hai| zivArya aura aparAjitasUri, donoM ne kahIM bhI liMgadoSAdi hone para muni ke vastradhAraNa ko apavAdaliMga nahIM kahA hai| unhoMne to prazasta (doSarahita ) aura aprazasta (doSayukta), donoM prakAra ke liMgavAle (puruSacihnavAle) puruSoM ke vastradhAraNa ko apavAdaliMga batalAyA hai| dekhie ___ "autsargikaliGgasthitasya bhaktapratyAkhyAnAbhilASavataH tadeva prAggRhItaM linggmautsrgikm| 'avavAdiyaliMgassa vi'---(apavAdikaliGgasyApi autsargikaMliGgaM bhavati) yadi prazastaM zobhanaM liGgaM mehanaM bhvet| carmarahitatvamatidIrghatvaM sthUlatvamasakRdutthAnazIlatetyevamAdidoSarahitaM yadi bhvet| puMstvaliGgateha gRhIteti bIjayorapi liGgazabdena grhnnm| atilambamAnAdidoSarahitatA prazastatApi tyorgRhiitaa|". (vi.TI./ gA. 'ussaggiya' 76) / Jain Education Interational For Personal & Private Use Only Page #206 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 150 / jainaparamparA aura yApanIyasaMgha / khaNDa 3 a014/pra02 __ anuvAda-"jo autsargikaliMga meM sthita hai, use bhaktapratyAkhyAna (sallekhanA) ke samaya pUrvagRhIta autsargikaliMga hI dhAraNa karanA caahie| apavAdikaliMgadhArI ko bhI bhaktapratyAkhyAna ke samaya autsargika liMga hI grahaNa karanA cAhie, yadi usakA liMga (puruSacihna) prazasta ho arthAt carmarahitatA, atidIrghatA, sthUlatA, bAra-bAra utthAnazIlatA Adi doSoM se rahita ho| yahA~ 'liMga' zabda se puruSacihna grahaNa kiyA gayA hai| usase donoM aNDakoSoM kA bhI grahaNa hotA hai| arthAt ve bhI prazasta hoM, atilambamAnatA Adi doSoM se rahita hoN| yahA~ prazastaliMgavAle ko bhI apavAdaliMgadhArI batalAyA gayA hai| aparAjitasUri Age kahate haiM-"apavAdaliGgasthAnAM prazastaliGgAnAM sarveSAmeva kimautsargikaliGgatetyasyAmArekAyAmAha 'Avasadhe vA' nivAsasthAne aprAyogye avivikte maharddhikaH hrImAn lajjAvAn tasyApi bhavet ApavAdikaM liGgaM (mithyAdRSTau svajano vA) (athavA yadi) svajano bandhuvargo (mithyAdRSTiH) bhvet| ApavAdikaliGga scellinggm|" (vi.TI. / gA. Avasadhe vA' 78) / anuvAda-"kyA prazastaliMgavAle sabhI apavAdaliMgadhAriyoM ko bhaktapratyAkhyAna ke samaya autsargikaliMga grahaNa karanA cAhie? isa prazna ke uttara meM kahate haiM ki jo apavAdaliMgadhArI mahAsampattizAlI ho, lajjAlu ho athavA jisake parivArajana mithyAdRSTi (vidharmI) hoM, use sArvajanikasthAna meM saMstarArUr3ha hone para apavAdaliMga meM hI rahanA caahie| sacelaliMga ko apavAdaliMga kahate haiN| isa kathana meM bhI prazastaliMgavAloM ko apavAdaliMgadhArI batalAyA gayA hai| ina pramANoM se siddha hai ki bhagavatI-ArAdhanA aura usakI vijayodayATIkA meM prazasta aura aprazasta donoM prakAra ke liMgavAle savastra puruSoM ko apavAdaliMgadhArI kahA gayA hai| ataH pUrvokta yApanIya-pakSadhara granthalekhaka kA yaha kathana satya nahIM hai ki mUlagrantha aura TIkA meM aprazastaliMgAdivAle muniyoM ke sacelaliMga ko apavAdaliMga kahA gayA hai| yataH prazasta aura aprazasta donoM prakAra ke liMgavAle (puruSacihnavAle) savastra puruSa apavAdaliMgadhArI kahe gaye haiM. ataH sabhI savastra paruSoM kA apavAdaliMgadhArI kahA jAnA siddha hotA hai| sabhI savastra puruSoM kA artha hai sabhI gRhsth| isakI puSTi isa tathya se bhI hotA hai ki bhagavatI-ArAdhanA meM prazasta tathA aprazasta donoM prakAra ke liMgavAle apavAdaliMgadhAriyoM meM muni kA ullekha kahIM bhI nahIM hai tathA usakI 'Na ya hodi saMjado' (1118) isa gAthA evaM isakI TIkA meM vastrAdiparigrahadhArI ke muni (saMyata) hone kA niSedha kiyA gayA hai| ye isa bAta ke jvalanta pramANa haiM ki bhagavatI-ArAdhanA aura usakI TIkA meM zrAvaka ke hI liMga ko apavAdaliMga saMjJA dI gayI hai| For Personal & Private Use Only Page #207 -------------------------------------------------------------------------- ________________ a014/pra02 aparAjitasUri : digambara AcArya / 151 1.9. parasparasApekSatA sAdhyasAdhakabhAva ke kAraNa-zrImatI paToriyA kA yaha kathana satya hai ki 'apavAda utsargasApekSa hotA hai| 28 kintu utsarga aura apavAda meM parasparasApekSatA sAdhyasAdhakabhAva ke kAraNa hotI hai| bhagavatI-ArAdhanA aura usakI vijayodayATIkA meM zrAvaka ke sacela apavAdaliMga ko acela utsargaliMga kA sAdhaka batalAyA gayA hai|9 isalie unameM sAdhyasAdhakabhAva kI apekSA parasparasApekSatA hai| pravacanasAra (3/30) kI tattvadIpikA evaM tAtparyavRtti TIkAoM meM bhI muni kI AhAravihAra-svAdhyAya Adi se rahita zuddhopayogarUpa avasthA ko utsarga tathA svAdhyAyaAhAragrahaNAdirUpa zubhopayoga-avasthA ko zuddhopayAga-sAdhaka hone se apavAda kahA gayA hai aura sAdhyasAdhakabhAva ke kAraNa unheM parasparasApekSa batalAyA gayA hai| kintu yApanIyamata meM muni kA sacelaliMga nagnatvarUpa utsargaliMga kA sAdhaka svIkAra nahIM kiyA gayA hai, apitu svatantrarUpa se mokSa kA hetu mAnA gayA hai| ataH unameM sAdhyasAdhakabhAva na hone se parasparasApekSatA nahIM hai| vaha sacelaliMga acela-utsargaliMga kA samakakSa hone se vaikalpika sacela-utsargaliMga hI hai, apavAdaliMga nhiiN| isa taraha yApanIyamata meM koI apavAdaliMga hai hI nhiiN| apavAdaliMga na hone se utsargaliMga bhI nahIM hai| phalasvarUpa usameM utsarga-apavAda saMjJAe~ ghaTita hI nahIM hotii| ataH jaba yApanIyamata kA sacela muniliMga apavAdaliMga hI nahIM hai, taba utsargaliMga ke sAtha usakA sApekSabhAva kaise ho sakatA hai? sarvathA nhiiN| bhagavatI-ArAdhanA aura usakI TIkA meM nirdiSTa zrAvaka kA sacelaliMga hI acela-utsargaliMga kA sAdhaka hai, ataH vahI apavAdaliMga hai| isalie usake sAtha hI utsargaliMga kA sApekSabhAva ghaTita hotA hai| isa prakAra siddha hai ki bhagavatI-ArAdhanA aura usakI vijayodayATIkA meM varNita sacelaliMga zrAvaka kA hI apavAdaliMga hai| 1.10. muni ke apavAdaliMga meM vastragrahaNa kA vidhAna nahIM-digambarajainasiddhAnta meM utsarga-apavAda ke do bheda haiM-1. gRhastha ke dvArA grAhya aura 2. muni dvArA graahy| acela muniliMga samartha gRhastha ke dvArA grAhya utsargaliMga hai aura sacelazrAvakaliMga asamartha gRhastha ke dvArA grAhya apavAdaliMga, jo utsargaliMga ke grahaNa kA sAmarthya A jAne para tyAjya hotA hai| tathA zuddhopayoga samartha digambaramuni kA utsargaliMga hai aura zubhopayoga asamartha digambaramuni kA apvaadliNg| yaha bhI zuddhopayogarUpa autsargika muniliMga kA sAdhaka hai, jo usake upalabdha ho jAne para chUTa jAtA hai| gRhastha dvArA grAhya ukta dvividha liMgoM kA pratipAdana bhagavatI-ArAdhanA aura usakI vijayodayATIkA 28. yApanIya aura unakA sAhitya / pR.128 / 29. vijayodayATIkA / gA. 'avavAdiyaliMga' 86 / pR.122 / Jain Education Interational For Personal & Private Use Only Page #208 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 152 / jainaparamparA aura yApanIyasaMgha / khaNDa 3 a0 14 / pra0 2 meM huA hai tathA munigrAhya utsarga-apavAdaliMgoM kA vivecana pravacanasAra kI tattvadIpikA aura tAtparyavRtti TIkAoM meM kiyA gayA hai| AcArya jayasena ne tAtparyavRtti meM inakA khulAsA isa prakAra kiyA hai 44 'atha nizcayavyavahArasaMjJayorutsargApavAdayoH kathaJcit parasparasApekSabhAvaM sthApayan cAritrasya rakSAM darzayati / utsargApavAdalakSaNaM kathyate tAvat / sa zuddhAtmanaH sakAzAdanyad bAhyAbhyantaraparigraharUpaM sarvaM tyAjyamityutsargoM nizcayanayaH, sarvaparityAgaH, paramopekSAsaMyamo, vItarAgacAritraM, zuddhopayoga iti yAvadekArthaH / tatrAsamarthaH puruSaH zuddhAtmabhAvanAsahakAribhUtaM kimapi prAsukAhArajJAnopakaraNAdikaM gRhNAtItyapavAdo vyavahAranaya, ekadezaparityAgastathA cApahRtasaMyamaH, sarAgacAritraM, zubhopayoga iti yAvadekArthaH / tatra zuddhAtmabhAvanAnimittaM sarvatyAgalakSaNotsarge durdharAnuSThAne pravartamAnastapodhanaH zuddhAtmatattvasAdhakatvena mUlabhUtasaMyamasya, saMyamasAdhakatvena mUlabhUtazarIrasya vA yathA chedo vinAzo na bhavati tathA kimapi prAsukAhArAdikaM gRhNAtItyapavAdasApekSa utsargoM bhaNyate / yadA punarapavAdalakSaNe'pahRtasaMyame pravartate tathApi zuddhAtmatattvasAdhakatvena mUlabhUtasaMyamasya saMyamasAdhakatvena mUlabhUtazarIrasya vA yathocchedo vinAzo na bhavati tathotsargasApekSatvena pravartate / tathA pravartata iti ko'rthaH ? yathA saMyamavirAdhanA na bhavati tathetyutsargasApekSo'pavAda ityabhiprAya: / " (tA.vR./pra.sA./3/30 /pR. 287-288) / anuvAda- - " aba yaha darzAte haiM ki nizcaya - vyavahArasaMjJaka utsarga aura apavAda meM parasparasApekSabhAva kI sthApanA karate hue cAritra kI rakSA kI jAnI caahie| utsa aura apavAda ke lakSaNa isa prakAra haiM- zuddhAtmA se bhinna jo bAhya aura Abhyantara parigraha hai, usa sabakA tyAga utsarga, nizcayanaya ( nizcaya - munidharma), sarvaparityAga, paramopekSAsaMyama, vItarAgacAritra athavA zuddhopayoga kahalAtA hai| ye saba ekArthaka haiN| isameM asamartha puruSa zuddhAtmabhAvanA meM sahAyaka (sAdhaka) kucha prAsuka AhAra tathA jJAna ke upakaraNa (zAstra) Adi grahaNa karatA hai, use apavAda, vyavahAranaya ( vyavahAramunidharma), ekadezaparityAga, apahRtasaMyata, sarAgacAritra aura zubhopayoga kahate haiN| jaba muni zuddhAtmabhAvanA ke prayojana se sarvaparityAgAtmaka durdhara anuSThAnarUpa utsargamArga meM pravRtta hotA hai, taba zuddhAtmatattva ke sAdhaka mUlabhUta saMyama kA athavA saMyama ke sAdhaka mUlabhUta zarIra kA vinAza na ho jAya, isa dRSTi se kucha prAsuka AhArAdi grahaNa karatA hai, vaha apavAdasApekSa utsarga kahalAtA hai / aura jaba apavAdarUpa apahRtasaMyama meM pravRtta hotA hai, taba bhI zuddhAtmatattva ke sAdhaka mUlabhUta saMyama ko athavA saMyama ke sAdhaka mUlabhUta zarIra ko ayukta AhAra-vihAra dvArA hAni na pahu~ce, isa apekSA se yuktAhAravihArapUrvaka AcaraNa karatA hai, ise utsargasApekSa apavAda kahate / arthAt jisa taraha se saMyama kI virAdhanA na ho, usa taraha se AcaraNa karanA utsargasApekSa apavAda hai| For Personal & Private Use Only Page #209 -------------------------------------------------------------------------- ________________ a014 / pra02 aparAjitasUri : digambara AcArya / 153 ise spaSTa karate hue AcArya jayasena Age kahate haiM-"cAritra kI rakSA ke lie apavAdanirapekSa utsarga tathA utsarganirapekSa apavAda tyAjya hai|---kyoNki yadi muni durdhara anuSThAnarUpa utsargamArga meM hI pravartana kare aura 'prAsuka AhAra Adi grahaNa karane se alpa karmabandha hogA', yaha socakara AhArAdi grahaNa na kare to ArtadhyAnapUrvaka maraNa hogA, aura pUrvakRta puNya ke phala se devaloka meM janma legaa| vahA~ saMyama kI sAdhanA asaMbhava hone se mahAn karmabandha hogaa| isa kAraNa apavAdanirapekSa utsarga tyAjya hai aura zuddhAtmabhAvanA- sAdhaka hone se alpabandhAtmaka, kintu bahulAbhAtmaka apavAdasApekSa utsarga grAhya hai| isI prakAra yadi muni apavAdamArga meM pravartana karate samaya vyAdhivyathA Adi ke pratIkAra ke bahAne indriyasukha kI lAlasA se svacchanda pravRtti karatA hai, to usase saMyama kI virAdhanA hogI, jisake phalasvarUpa mahAn karmabandha hogaa| isalie utsarganirapekSa apavAda bhI tyAjya hai aura alpabandhAtmaka kintu bahuguNAtmaka utsargasApekSa apavAda grAhya hai| (taa.vR./pr.saa.3/31)| __ AcArya amRtacandra ne bhI tattvadIpikA (pra.sA./3/31) meM muni ke lie vihita utsarga-apavAdamArga kA aisA hI prarUpaNa kiyA hai| ina donoM TIkAoM meM muni ke lie apavAdamArga kA jo svarUpa batalAyA gayA hai, usameM kSudhA aura vyAdhi kA pratIkAra karane ke lie AhAra aura auSadhi ke grahaNa kA vidhAna to hai, kintu zItoSNadaMzamazaka athavA lajjA parISahoM kA pratIkAra karane ke lie vastragrahaNa kA vidhAna nahIM hai| ataH muni ke apavAdaliMga ko sacela mAnanA yuktisaMgata nahIM hai| zvetAmbara-yApanIya matoM meM muni ke jisa sthavirakalpI sacelaliMga ko apavAdaliMga mAnA gayA hai, vaha vastutaH apavAdaliMga nahIM hai, apitu jinakalpa kA vaikalpika liMga hai, kyoMki usase bhI usI prakAra mokSa saMbhava mAnA gayA hai, jisa prakAra jinakalpa se| apavAdaliMga utsargaliMga ke samakakSa nahIM hotA, apitu usakA sAdhaka hotA hai| ataH sacela apavAdaliMga gRhastha kA hI liMga ho sakatA hai, muni kA nhiiN| zivArya aura aparAjitasUri donoM ne kahA hai ki "jo apavAdaliMgadhArI maharddhika (ativaibhavazAlI) haiM athavA lajAlu haiM yA jinake svajana (parivAra ke loga) mithyAdRSTi (anyadharmAvalambI) haiM, unheM sArvajanika sthAna meM (jahA~ loga Ate-jAte haiM) apavAdaliMga meM hI rahanA cAhie, autsargika liMga grahaNa nahIM karanA caahie|"30 ___ ye 'maharddhika' Adi dharma gRhasthoM meM hI hote haiM, muniyoM meM nhiiN| muni to samasta parigraha kA tyAga evaM svajanoM se mamatva kA visarjana kara jinapratirUpa dhAraNa kara 30. Avasadhe vA appAugge jo vA mahaDio hirimN| micchajaNe sajaNe vA tassa hojja avavAdiyaM liNgN|| 78 // bhgvtii-aaraadhnaa| Jain Education Interational For Personal & Private Use Only Page #210 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 154 / jainaparamparA aura yApanIyasaMgha / khaNDa 3 a014 / pra02 cuke hote haiN|31 ataH unake sAtha 'ativaibhavazAlI', 'mithyAdRSTi-svajanoMvAle' Adi vizeSaNa prayukta nahIM ho skte| yaha bhI gRhasthoM ke hI apavAdaliMgI kahe jAne kA eka pramANa hai| isakI puSTi isa bAta se bhI hotI hai ki bhagavatI-ArAdhanA meM AryikAoM ke lie alpaparigraharUpa utsargaliMga32 tathA zrAvikAoM ke lie bahuparigraharUpa apavAdaliMga batalAyA gayA hai, jise TIkAkAra ne "autsargikaM tapasvinInAM idaraM vA zrAvikANAm" (gA.80 / pR.115) kahakara spaSTa kiyA hai| ___ ina anekapramANoM aura yuktiyoM se siddha hai ki bhagavatI-ArAdhanA aura usakI TIkA meM zrAvakoM ke sacelaliMga ko hI apavAdaliMga kahA gayA hai, zvetAmbara-yApanIya muniyoM ke sacelaliMga ko nhiiN| ataH aparAjitasUri ko yApanIya-AcArya siddha karaneke lie prastuta kiyA gayA yaha hetu ki unhoMne muniyoM ke lie sacela apavAdaliMga kA samarthana kiyA hai, sarvathA asatya hai| hetu ke asatya hone siddha hai ki. aparAjitasUri yApanIya AcArya nahIM haiM, apitu digambarAcArya haiN| 2 zvetAmbara-AgamoM kA prAmANya asvIkArya yApanIyapakSa premI jI kA kathana hai ki aparAjitasUri ne zvetAmbara-AgamoM se uddharaNa dekara acelatA kA samarthana kiyA hai aura vizeSa paristhitiyoM meM (puruSacihna ke bIbhatsa hone para yA zItAdiparISaha-sahana kI zakti na hone para) muni ke lie vastra-grahaNa kA aucitya pratipAdita kiyA hai| isase sUcita hotA hai ki ve zvetAmbara-AgamoM ko pramANa mAnate the| ataH siddha hai ki aparAjitasUri yApanIya the| (jai.saa.i./dvi.sN./pR.6166)| digambarapakSa 2.1. sacelamukti kA niSedha-aparAjitasUri ke pUrvoddhRta vacanoM se spaSTa hai ki unhoMne kathita paristhitiyoM meM sacela-apavAdaliMga kA aucitya zrAvakoM ke lie 31. jiNapaDirUvaM viriyAyAro rAgAdidosapariharaNaM / iccevamAdibahugA accelakke guNA hoMti // 84 // bhgvtii-aaraadhnaa| 32.ka- itthIvi ya jaM ligaM diTuM ussaggiyaM va idaraM vaa| taM tattha hodi ha liMgaM parittamavadhiM kreNtiie|| 80 // bhgvtii-aaraadhnaa| kha- "utsargaliGgaM kathaM nirUpyate strINAmityata Aha-tadutsargaliGgaM strINAM bhavatyalpaM parigrahaM kurvatyAH / " vi.TI./gA. 80/ pR.115 / Jain Education Interational For Personal & Private Use Only Page #211 -------------------------------------------------------------------------- ________________ a0 14 / pra0 2 aparAjitasUri : digambara AcArya / 155 pratipAdita kiyA hai, muniyoM ke lie nahIM / " muktyarthI ca yatirna celaM gRhNAti mukteranupAyatvAt "= mokSa kA icchuka yati vastra grahaNa nahIM karatA, kyoMki vaha mokSa kA upAya nahIM haiN| (vi.TI./ bha.A./gA. 84), unakA yaha eka hI vAkya yaha siddha karane ke lie paryApta hai ki unhoMne muniyoM ke lie sacelaliMga kA samarthana nahIM kiyaa| yaha zvetAmbara - AgamoM ko pramANa na mAnane kA prabala pramANa hai| aparAjitasUri ne zvetAmbara - AgamoM se uddharaNa diye haiM, para yaha dekhanA cAhie ki unhoMne isase kyA siddha karane kA prayatna kiyA hai? unhoMne zvetAmbara - AgamoM se uddharaNa dekara yaha siddha kiyA hai ki unameM bhI mokSa ke lie acelatva ko Avazyaka batalAyA gayA hai aura bhikSuoM ko vastragrahaNa kI anumati vastratyAga kI ayogyatA yA asamarthatA hone para hI dI gayI hai, kintu vastragrahaNa ko nirdoSa nahIM mAnA hai, mokSa meM bAdhaka hI batalAyA hai / isIlie unhoMne kahA hai ki grahaNa kiye gaye vastrAdi kA tyAga bhI Avazyaka hai| isa ApavAdika vastragrahaNa ke viSaya meM aparAjitasUri kI dRSTi unake ina kathanoM se spaSTa ho jAtI hai ki "muktyarthI ca yatirna celaM gRhNAti mukteranupAyatvAt " (gA. 84 ) tathA " naiva saMyato bhavati vastramAtratyAgena zeSaparigrahasamanvitaH "= kevala vastra kA tyAga karane aura zeSa parigraha rakhane se jIva saMyata ( muni) nahIM hotA / (vi.TI./ bha.A./gA.1118) / isa prakAra aparAjitasUri ne zvetAmbara - AgamoM se jo uddharaNa diye haiM, ve sacelatva ko muktivirodhI evaM ekamAtra acelatva ko muktisAdhaka siddha karane ke lie diye haiN| isase yaha kahA~ siddha hotA hai ki ve zvetAmbara - AgamoM (unameM pratipAdita sacelamukti kI mAnyatA) ko pramANa mAnate haiM? isase to yaha siddha hotA hai ki unheM unakA prAmANya asvIkArya hai| 4 aparAjitasUri zvetAmbara- AgamoM ko pramANa mAnate haiM, yaha to taba kahA jA sakatA thA, jaba ve acelatva aura sacelatva donoM ko yA kevala sacelatva ko mokSa kA upAya batalAte, kintu unhoMne to 'muktyarthI ca yatirna celaM gRhNAti mukteranupAyatvAt ' yaha kahakara sacelatva ke mokSamArga hone kA do TUka zabdoM meM niSedha kara diyA hai| ataH ve zvetAmbaraAgamoM ko pramANa mAnate haiM, yaha kathana ekadama asatya siddha hotA hai| 2.2. zvetAmbarAgamoM meM vastragrahaNa kI anumati kAraNApekSa, nirdoSatApekSa nahIM - aparAjitasUri 'Acelakkuddesiya' (423) gAthA kI TIkA meM sacelatA meM aneka doSa aura acelatA meM aparimita guNa batalAne ke bAda yaha siddha karane ke lie prastuta hote haiM ki zvetAmbara - AgamoM meM bhI mokSa ke lie acelatva Avazyaka mAnA gayA hai / kintu ukta AgamoM meM bhikSu bhikSuNiyoM ko vastradhAraNa karane kI anumati dI gayI For Personal & Private Use Only Page #212 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 156 / jainaparamparA aura yApanIyasaMgha / khaNDa 3 a0 14 / pra0 2 1 hai, isase aparAjitasUri ko apanI bAta siddha karane meM bAdhA AtI hai / ataH ve pahale isI kA nirAkaraNa karate haiN| ve kahate haiM ki zvetAmbara AgamoM meM bhikSu - bhikSuNiyoM ko jo vastradhAraNa kI anumati dI gaI hai, vaha kAraNApekSa hai, nirdoSatApekSa nahIM / arthAt striyoM kA zarIra to prakRtyA hI vastratyAga ke yogya nahIM hotaa| kaI puruSoM kA puruSacihna azobhanIya hotA hai, isalie ve vastratyAgane ke ayogya hote haiN| kucha zItAdiparISaha sahane meM asamartha hote haiM, isalie vastraparityAga nahIM kara skte| kucha puruSoM ko nagna hone meM lajjA AtI hai, isa kAraNa unake lie vastratyAga asaMbhava hotA hai / ina kAraNoM se unheM vastradhAraNa karane kI anumati dI gaI hai| kintu isakA abhiprAya yaha nahIM hai ki unake vastradhAraNa meM ve doSa nahIM hote, jo aparAjitasUri ne 'Acelakkuddesiya' gAthA kI TIkA meM batalAye haiN| jo bhI manuSya vastradhAraNa karegA, usameM niyama se ve doSa utpanna hoMge aura vaha mokSaprApti meM asamartha hogA / isalie jo vastradhAraNa karatA hai, use unakA tyAga karanA Avazyaka hai| isa bAta ko spaSTa karane ke lie aparAjitasUri sacelatA ke doSoM aura acelatA guNoM kA varNana karane bAda zvetAmbarapakSa kI aura se prazna uThAte haiM " athaivaM manyase pUrvAgameSuvastrapAtrAdigrahaNamupadiSTam / tathA hyAcArapraNidhau bhaNitaM - -paDilekhe pAtrakambalaM tu dhruvamiti / asatsu pAtrAdiSu kathaM pratilekhanA dhruvaM kriyate ?' AcArasyApi dvitIyAdhyAyo lokavicayo nAma, tasya paJcame uddeze evamuktaM- 'paDilehaNaM, pAdapuMchaNaM, uggahaM, kaDAsaNaM aNNadaraM upadhiM pAvejja iti / tathA vatthesaNA vuttaM 'tattha ese hirimaNe segaM vatthaM vA dhArejja paDilehaNagaM vidiyaM, tattha ese jugni dese duve vatthANi dhArijja paDilehaNagaM tadiyaM / tattha ese parissahaM aNadhihAsaesa (aNahivAsae) tao (tINi) vatthANi dhArejja paDilIhaNaM cautthaM / ' tathA pAdesaNAe kathitaM 'hirimaNe vA juggide cAvi aNNage vA tassa NaM kappadi vatthAdikaM pAdacArittae iti / ' punazcoktaM tatraiva - 'alAbupattaM vA, dArugapattaM vA, maTTigapattaM vA appapANaM, appabIjaM appasaridaM tathA appakAraM pAtralAbhe sati paDiggahissAmIti / ' vastrapAtre yadi na grAhye kathametAni sUtrANi nIyante? bhAvanAyAM coktaM- 'barisaM cIvaradhAri tena paramacelake tu jiNe' iti / tathA sUtrakRtasya puNDarIke adhyAye kathitaM 'Na kahejjo dhammakahaM vatthapattAdihedumiti / ' nisevepyuktaM- 'kasiNAiM vatthakaMbalAI jo bhikkhu paDiggahidi Apajjadi mAsigaM lahugaM' iti evaM sUtranirdiSTe cele acelatA kathamiti ?" (vi.TI./ bha.A./gA.' Acelakku' 423 / pR.323-324) / anuvAda - " yadi Apa aisA mAnate haiM ki sacelatA meM aneka doSa haiM ora acelatA meM aparimita guNa haiM, isalie acelatA ko sthitikalpa kahA gayA hai, to yaha bhI dekhie ki pUrvAgamoM meM vastrapAtrAdigrahaNa kA upedaza diyA gayA hai| jaise AcArapraNidhi For Personal & Private Use Only Page #213 -------------------------------------------------------------------------- ________________ a014 / pra02 aparAjitasUri : digambara AcArya / 157 (dazavaikAlikasUtra ke AThaveM adhyayana)33 meM kahA gayA hai ki "pAtra aura kambala kI pratilekhanA avazya karanI caahie|" yadi pAtrAdi nahIM hote, to unakI pratilekhanA Avazyaka kaise kI jAtI? AcArAMga kA bhI lokavicaya nAma kA dUsarA adhyAya hai| usake pA~caveM uddeza meM kahA gayA hai ki 'bhikSu pratilekhanA, pAdaprauMcchana, uggaha (eka upakaraNa) aura kaTAsana (caTAI), inameM se koI eka upadhi rkhe| ___ "tathA vastraiSaNA meM kahA gayA hai-"jo sAdhu lajjAzIla ho, vaha eka vastra to dhAraNa kare, dUsarA pratilekhanA ke lie rkhe| jisakA liMga beDaula hone se jugupsAkara ho, vaha do vastra dhAraNa kare aura tIsarA pratilekhanA ke lie rkhe| aura jise zItAdi parISaha sahana na hoM, vaha tIna vastra dhAraNa kare aura cauthA pratilekhanA ke lie rkhe| isI prakAra pAtraiSaNA meM kahA gayA hai-"jo lajjAzIla evaM pAdacArI hai, usake lie vastra Adi grahaNa karanA yogya hai|" punaH usI meM yaha kahA gayA hai ki yadi mujhe tUMbI, lakar3I yA miTTI kA alpapramANa, alpabIja, alpaprasAra aura alpAkAra pAtra milegA, to use grahaNa kruuNgaa| "yadi vastrapAtra grAhya na hote, to ye sUtra kyoM race jAte? tathA bhAvanA (AcArAMga ke 24veM adhyayana) meM kahA gayA hai ki bhagavAn mahAvIra ne eka varSa taka devadUSya vastra dhAraNa kiyA, usake bAda ve acelaka ho gye| sUtrakRtAMga ke puNDarIka-adhyayana meM kahA hai ki vastrapAtrAdi kI prApti ke lie dharmakathA nahIM kahanI cAhie aura nizIthasUtra ke dUsare uddeza meM bhI kahA hai ki jo bhikSu vastra-kambala eka sAtha grahaNa karatA hai use laghumAsika prAyazcitta karanA par3atA hai|" "isa prakAra jaba sUtra meM vastragrahaNa kA nirdeza hai, taba acelatA yuktisaMgata kaise ho sakatI hai?" isakA uttara aparAjitasUri nimnalikhita zabdoM meM dete haiM-"atrocyateAryikANAmAgame anujJAtaM vastraM kaarnnaapekssyaa| bhikSUNAM hrImAnayogyazarIrAvayavo duzcarmAbhilambamAnabIjo vA parISahasahane vA akSamaH sa gRhnnaati|" (vi.TI./ bha.A./ gA.423/ pR.324)| anuvAda-"isakA uttara yaha hai ki Agama meM striyoM ko kAraNa kI apekSA (vastratyAga kI zArIrika ayogyatA ke kAraNa) vastragrahaNa kI anumati dI gayI hai| bhikSuoM meM jo lajjAlu (hrImAn) ho athavA jisakA puruSAvayava aprazasta ho (ayogyazarIrAvayavaH) arthAt liMga ke mukha para carma na ho yA aNDakoza lambe hoM athavA jo parISaha sahane meM asamartha ho, vaha vastragrahaNa karatA hai|" 33. paM. nAthUrAma premI : jaina sAhitya aura itihAsa/ dvitIya saMskaraNa/pR.61 / For Personal & Private Use Only Page #214 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 158 / jainaparamparA aura yApanIyasaMgha / khaNDa 3 a0 14 / pra0 2 isakI puSTi ke lie aparAjitasUri AcArAMga aura kalpasUtra se uddharaNa bhI dete haiM aura anta meM niSkarSa ke rUpa meM kahate haiM 'tasmAtkAraNApekSaM vastrapAtragrahaNam / yadupakaraNaM gRhyate kAraNamapekSya tasya grahaNavidhiH gRhItasya ca pariharaNamavazyaM vaktavyam / tasmAd vastraM pAtraM cArthAdhikAramapekSya sUtreSu bahuSu yaduktaM tatkAraNamapekSya nirdiSTamiti grAhyam / " (vi.TI./ bha.A./gA. 423) / 44 anuvAda - " isalie vastrapAtra kA grahaNa kAraNa kI apekSA kahA gayA hai| aura jo upakaraNa kAraNa kI apekSA grahaNa kiye jAte haiM, unakA jisa taraha grahaNa kA vidhAna hai, usI taraha unakA pariharaNa (tyAga) bhI avazya kahanA cAhie arthAt usI prakAra unake parityAga kA bhI vidhAna hai| isalie aneka ( zvetAmbarIya) sUtroM meM jo arthAdhikAra kI apekSA vastrapAtra kA kathana kiyA gayA hai, vaha kAraNavizeSa kI apekSA kiyA gayA hai, aisA mAnanA cAhie / " ina vacanoM se siddha hai ki aparAjitasUri ne AcArAMga aura kalpasUtra ke uddharaNoM se yaha abhiprAya grahaNa kiyA hai ki AryikAoM tathA katipaya bhikSuoM ko vastra grahaNa kI anumati isalie dI gaI hai ki unake zarIra aura mana vastratyAga ke yogya nahIM hai / kintu isase yaha nahIM samajha lenA cAhie ki ukta zArIrika aura mAnasika ayogyatAoM ke kAraNa ve vastragrahaNa ke una aThAraha doSoM se baca jAte haiM, jinakA prarUpaNa aparAjitasUri ne 'Acelakkuddesiya' gAthA kI TIkA meM kiyA hai| aparAjitasUri kA mata hai ki vastragrahaNa karanevAlA koI bhI strI yA puruSa una doSoM se nahIM baca sktaa| ve mokSa meM bAdhaka haiM, ataH gRhIta vastroM kA tyAga karane para hI mokSayogya manaHzuddhi saMbhava hotI hai| isIlie aparAjitasUri ne kahA hai ki kAraNa kI apekSA jo vastrapAtrAdi upakaraNa grahaNa kiye jAte haiM, unakA parityAga bhI Avazyaka hotA hai - " gRhItasya ca pariharaNamavazyaM vktvym|" (gA.423 / pR.325) / aura unhoMne bhagavatI - ArAdhanA kI vijayodayA TIkA meM yaha bAta aneka bAra alaga-alaga zabdoM meM duharAI hai ki vastrAdiparigrahadhArI kI mukti saMbhava nahIM hai / yathA 1. " muktyarthI ca yatirna celaM gRhNAti mukternupaaytvaat|" (gaa.84/pR.120)| 2. " naiva saMyato bhavatIti vastramAtrAtyAgena shessprigrhsmnvitH|''(gaa.1118) / 3. " sakalaparigrahatyAgo muktermArgoM, mayA tu pAtakena vastrapAtradikaH parigrahaH parISahabhIruNA gRhIta ityantaH santApo nindA / " (gA. 86 / pR. 112) / ye vacana pramANita karate haiM ki aparAjitasUri ne zvetAmbara - AgamoM ke anusAra bhikSu bhikSuNiyoM ko vastragrahaNa kI anumati kAraNApekSa mAnate hue bhI nirdoSatApekSa nahIM mAnI / mukti kI dRSTi se vastragrahaNa ko sadoSa arthAt muktivirodhI hI mAnA hai / For Personal & Private Use Only Page #215 -------------------------------------------------------------------------- ________________ a014/pra02 aparAjitasUri : digambara AcArya / 159 digambaraparamparA meM bhI AryikA, kSullaka aura elaka ko vastragrahaNa kI anujJA kAraNApekSa hI dI gaI hai| vastragrahaNa paramparayA mokSa kA sAdhaka hai, sAkSAt nhiiN| zvetAmbarasacela-sAdhuoM ko aparAjitasUri digambara-paramparA ke ina utkRSTa zrAvakoM ke hI samakakSa mAnate haiN| 2.3. zvetAmbarAgama-vacanoM kA svIkaraNa aura nirasana-aparAjitasUri ne zvetAmbara-AgamoM se jo uddharaNa diye haiM, unameM se kucha unakI digambarIya mAnyatAoM ke anukUla haiM aura kucha prtikuul| unhoMne anukUla mAnyatAoMvAle uddharaNoM ko svIkRti dekara aura pratikUla mAnyatAoMvAle uddharaNoM kA nirasana kara apanI ekAnta-acelamuktivAdI mAnyatA kI puSTi kI hai| Upara bhikSu-bhikSuNiyoM ko vastradhAraNa kI anumati. denevAle zvetAmbara-AgamoM ke jo vacana uddhRta kiye gaye haiM, unheM aparAjitasUri ne svIkRti pradAna kI hai, kyoMki unameM vastragrahaNa kAraNApekSa batalAyA gayA hai, nirdoSatApekSa nahIM, jisase vastragrahaNa kI mokSasAdhakatA kA niSedha ho jAtA hai| isake viparIta Acelakkuddesiya gAthA (423) kI TIkA meM diye gaye AcArAMga ke eka uddharaNa ke AdhAra para zvetAmbaroM kI ora se zaMkA uThAyI hai ki sUtra (Agama) meM pAtra kI pratiSThApanA batalAyI gayI hai, ataH saMyama ke lie pAtra kA grahaNa kiyA jAnA siddha hotA hai| aparAjitasUri ne isakA nirasana kiyA hai| ve kahate haiM-"nahIM, acelatA kA artha hai parigraha kA tyAga aura pAtra parigraha hai, ataH usakA bhI tyAga siddha hI hai"__ "pAtrapratiSThApanA sUtreNokteti saMyamArthaM pAtragrahaNaM sidhyatIti manyase, naiv| acelatA nAma parigrahatyAgaH, pAtraM ca parigraha iti tasyApi tyAgaH siddha ev|" (vi. ttii./bh.aa./gaa.423/pR.325)| isI prakAra aparAjitasUri ne bhAvanA (AcArAMgasUtra ke 24 veM adhyayana) kA eka uddharaNa diyA hai, jisameM kahA gayA hai ki bhagavAn mahAvIra ne eka varSa taka devadUSya vastra dhAraNa kiyA, usake bAda acelaka ho gye| uddharaNa dekara isa mata kA bhI nirasana kiyA hai| ve kahate haiM __ "yacca bhAvanAyAmuktaM varisaM cIvaradhArI teNa paramacelago jiNotti tadayuktaM viprtipttibhultvaat|" (vi.TI./bha.A./gA. 423/pR.325)| __ anuvAda-"bhAvanA meM jo kahA gayA hai ki bhagavAn mahAvIra eka varSa taka vastradhArI rahe, usake bAda acelaka ho gaye, vaha yuktisaMgata nahIM hai, kyoMki isa viSaya meM aneka matabheda haiN| Jain Education Interational For Personal & Private Use Only Page #216 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 160 / jainaparamparA aura yApanIyasaMgha / khaNDa 3 a014 / pra02 isake bAda ve una matabhedoM para prakAza DAlate hue kahate haiM-"kucha logoM kA kahanA hai ki vaha vastra usI dina usa vyakti ne le liyA, jisane use vIra jina ke zarIra para DAlA thaa| kucha loga kahate haiM ki vaha kAToM aura zAkhAoM meM ulajhateulajhate chaha mAha meM phaTa gyaa| kucha loga batalAte haiM ki eka varSa se adhika bIta jAne para use khaNDalaka nAmaka brAhmaNa ne le liyA, jaba ki dUsare logoM kA kathana hai ki vaha havA se ur3a gayA aura bhagavAn ne usa para dhyAna nahIM diyaa| yaha bhI kahA jAtA hai ki havA se ur3a jAne para usa vyakti ne punaH bhagavAn ke kandhe para rakha diyA, jisane pahale rakhA thaa| isa taraha bahuta matabheda hone ke kAraNa isa bAta meM koI tathya dikhAI nahIM detA (ki bhagavAn eka varSa taka cIvaradhArI rhe)| yadi bhagavAn ne yaha upadeza dene ke lie vastra grahaNa kiyA thA ki sacelaliMga mokSa kA mArga hai, to unheM usakA vinAza svIkAra kyoM huA? use to sadA dhAraNa kiye rahanA cAhie thaa| aura yadi unheM yaha jJAta thA ki vaha naSTa ho jAyegA, to use dhAraNa karanA nirarthaka thaa| aura yadi yaha jJAta nahIM thA. to ve ajJAnI siddha hote haiN| tathA yadi unheM sacelamArga kA upadeza denA abhISTa thA, to 'prathama aura antima tIrthaMkaroM kA dharma acela thA' (Acelakko dhammo purimacarimANaM-bRhatkalpabhASya / gA.6369) yaha vacana mithyA ThaharatA hai| tathA navasthAna meM jo yaha kahA hai ki 'jaise maiM acela huA, vaise hI antima tIrthaMkara bhI acela hoMge' isa kathana se bhI virodha AtA hai| isake atirikta yadi anya tIrthaMkaroM ne bhI vastra grahaNa kiyA thA, to vIra bhagavAn ke samAna unake bhI vastra tyAgane kA kAla kyoM nahIM batalAyA gayA? isalie yahI kahanA yukta hai ki vIra bhagavAn jaba sampUrNa vastrAdiparigraha kA tyAga kara dhyAna meM lIna hue, taba kisI ne unake kandhe para vastra DAla diyaa| yaha to eka taraha kA upasarga thA (vastradhAraNa karanA nahIM thA)-"evaM tu yuktaM vaktuM sarvatyAgaM kRtvA sthite jine kenacit vastraM nikssiptm| upasargaH sa iti|" (vi.TI/gA. Acelakku' 423 / pR.325-326)| dUsarI ora zvetAmbara-AgamoM ke jo vacana acelatva ke pratipAdaka haiM, unheM uddhRta kara aparAjitasUri ne apanI ekAnta-acelamukti kI digambarIya mAnyatA ko bala diyA hai| uttarAdhyayana ke aise vacanoM ko uddhRta karate hue ve kahate haiM ___ "idaM cAcelatA prasAdhanaparaM zItadaMzamazakatRNasparzaparISahasahanavacanaM parISahasUtreSu na hi sacelaM zItAdayo baadhnte| imAni ca sUtrANi acelatAM darzayanti pariNattesu vatthesu Na puNo celmaadie| acelapavare bhikkhU jiNarUvadhare sdaa|| sacelago sukhI bhavadi asukhI cAvi acelgo| ahaM to secalo hokkhAmi idi bhikkhU Na ciNte|| For Personal & Private Use Only Page #217 -------------------------------------------------------------------------- ________________ a0 14 / pra0 2 aparAjitasUri : digambara AcArya / 161 alaga salUhassa (ssa lahuassa) sIdaM bhavadi egadA / NAtapaM se viciMtejjo adhisijja alAiso // Na me NivAraNaM asthi ahaM tAvaggi sevAmi chAiyaM tA Na vijjadi / iti bhikkhUNa ciMtae // saMjadassa acela gANa lUhassa taNesu asamANassa NaM te hodi tavassiNo / virAdhido // saMvuDaMgatiNaMsita / egeNa tAva kappeNa daMsAvAe jo saMpasiddhaM kimaMgaM puNa dIhakappehiM // 34 44 anuvAda - " parISahasUtroM (uttarAdhyayana) meM jo zIta, DA~sa-macchara, tRNasparza Adi parISahoM ke sahane kA kathana hai, vaha siddha karatA hai ki muni ko acela rahane kA hI upadeza diyA gayA hai, kyoMki sacela ko zItAdi kI bAdhAe~ nahIM hotIM / ye sUtra bhI acelatA kA hI samarthana karate haiM " vastroM kA tyAga kara dene para bhikSu punaH vastra grahaNa nahIM karatA / bhikSu acela hokara sadA jinarUpa dhAraNa karatA hai| bhikSu aisA vicAra nahIM karatA ki 'savastra sukhI rahatA hai aura nirvastra duHkhI, isalie maiM vastra dhAraNa karU~gA / ' nirvastra sAdhu ko kabhI ThaMDa kI pIr3A hotI hai, to vaha dhUpa kI icchA nahIM karatA, balki Alasa tyAga kara sahana karatA hai / 'mere pAsa zItanivAraNa kA koI sAdhana nahIM hai, na koI chappara hai, ataH maiM Aga kA sevana karU~,' bhikSu aisA vicAra nahIM krtaa| jo tapasvI acela hone se bhAramukta hai, vaha saMyama kI virAdhanA nahIM krtaa|" isake bAda aparAjitasUri acelatA ke samarthana meM uttarAdhyayana kI nimnalikhita gAthAe~ uddhRta karate haiM "etAnyuttarAdhyayane- Acelakko ya jo dhammo jo vAyaM saNaruttaro / desido vaDDhamANeNa pAseNa ya mahappaNA // egadhamme pavattANaM ubhaesaM duvidhA pavidvANamahaM iti vacanAccaramatIrthasyApi acelatA siddhyati / " (vi.TI./ bha.A./gA. 423 / pR.327)| 34. vijayodayATIkA / bhagavatI - ArAdhanA / gA. 'Acelakkuddesiya' 423 / pR.326-327 / liMgakappaNA / saMsayamAgadA // For Personal & Private Use Only Page #218 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 162 / jainaparamparA aura yApanIyasaMgha / khaNDa 3 a014 / pra02 anuvAda-"ye gAthAe~ uttarAdhyayana meM kahI gayI haiN| kezI gautama se prazna karate haiM-"vardhamAna bhagavAn ne acelakadharma kA upadeza diyA hai aura bhagavAn pArzvanAtha ne sAntarottara (sacela) dharma kI dezanA kI thii| eka hI dharma ke anuyAyiyoM meM do prakAra ke liMga kI kalpanA kyoM kI gayI, merA mana isa saMzaya meM par3A huA hai|" "isa kathana se siddha hotA hai ki antima tIrthaMkara ne bhI aceladharma hI pravartita kiyA thaa|" aparAjitasUri Age dazavaikAlikasUtra kI nimnalikhita gAthA ko uddhRta kara muni ke lie aceladharma ke hI vidhAna kI puSTi karate haiM Naggassa ya muMDassa ya dIhalomaNakhassa y| / mehuNAdo virattassa kiM vibhUsA krissdi|| "iti dshvkaalikaayaamuktN| evamAcelakyaM sthitiklpH|" (vi.TI./bha. A./ gA.423/ pR.327)| anuvAda-"nagna, muNDita aura dIrgha nakha-romavAle tathA maithuna se virakta sAdhu ko AbhUSaNoM se kyA prayojana hai?" "yaha dazavaikAlikA meM kahA gayA hai| isa prakAra Acelakya sthitikalpa kI prarUpaNA sampanna huii|" ye vacana uddhRta kara aparAjitasUri ne isa tathya ko udghATita kiyA hai ki zvetAmbara-AgamoM meM aise aneka vacana haiM, jinase siddha hotA hai ki acelatva hI mokSa kA mArga hai| ataH kAraNApekSa vastradhAraNa mokSasAdhaka nahIM hai, yaha svataH siddha 2.4. zvetAmbara-AgamoM meM acelatA ke upadeza kA hetu : vastragrahaNa kI sadoSatA-jaba hama vicAra karate haiM ki zvetAmbarAgamoM meM bhikSu-bhikSuNiyoM ko kAraNApekSa vastradhAraNa kI anumati dete hue bhI acelatA Avazyaka kyoM mAnI gayI hai, taba yahI siddha hotA hai ki sacelatA aThAraha prakAra ke doSoM kA hetu hone se mukti kA mArga nahIM hai| yadi sacelatA mukti kA mArga hotI, to 'uttarAdhyayana' Adi AgamoM ke pUrvokta uddharaNoM meM acelatA ko yuktipUrvaka Avazyaka na batalAyA jaataa| unameM acelatA ko isa yukti se Avazyaka siddha kiyA gayA hai ki sacela ko zItAdiparISahoM kI pIr3A nahIM hotI, jise sahanA saMvara aura nirjarA ke lie anivArya hai| parISahoM se bacane ke lie vastradhAraNa karanevAlA saMvara aura nirjarA se vaMcita ho jAtA hai, jo mokSa ke lie Avazyaka haiN| ataH vaha mokSa se bhI vaMcita ho jAtA hai| Jain Education Interational For Personal & Private Use Only Page #219 -------------------------------------------------------------------------- ________________ a0 14 / pra0 2 aparAjitasUri : digambara AcArya / 163 2.5. zvetAmbaramAnya sacelamukti para tIvra prahAra - bhagavatI - ArAdhanA kI 'Acela - kkuddesiya' gAthA (423) kI TIkA meM acelatva ko hI ekamAtra jinopadiSTa mokSamArga siddha karane ke lie aparAjitasUri ne zvetAmbaramAnya sacelatva para jabaradasta prahAra kiyA hai / usameM aise aThAraha doSa batalAye haiM, jo mokSavirodhI haiM / 35 zvetAmbaragranthoM meM sacelatva ko mokSamArga siddha karane ke lie jo jo tarka diye gaye haiM, 36 unameM se eka-eka ko lekara aparAjitasUri ne mokSavirodhI siddha kiyA hai| vizeSAvazyakabhASya meM sacelaliMga ko mokSa kA mArga kahA gayA hai, aparAjitasUri ne use mokSa kA anupAya siddha kiyA hai / vizeSAvazyakabhASya meM vastra - pAtrAdiparigraha ko saMyamopakArI batalAyA gayA hai, aparAjitasUri ne use saMyama kI zuddhi meM bAdhaka siddha kiyA hai / vizeSAvazyakabhASya meM usake mUrcchAhetutva kA niSedha kiyA gayA hai, aparAjitasUri ne use mUrcchA kA hetu pratipAdita kiyA hai| vizeSAvazyakabhASya meM vastra - pAtrAdi ke kaSAyahetutva ko svIkAra karate hue bhI unheM agrantha kahA hai, aparAjitasUri kahate haiM ki zarIra ko vastra se pariveSTita rakhanevAlA yadi apane ko nirgrantha kahe, to anyamatAvalambI bhI nirgrantha siddha hoNge| vizeSAvazyakabhASyakAra kahate haiM ki nagna rahane para striyoM ke darzana se yadi liMgotthAna ho jAtA hai, to vaha logoM kI dRSTi meM A jAne se lajjA kA kAraNa bana jAtA hai| aparAjitasUri kA kathana hai ki vastradhAraNa karane se muni ko apane kAmavikAra ko chipAne kA avasara mila jAtA hai, jisase vaha nirbhaya hokara mAnasika kAmasevana karatA hai| isake viparIta nagna muni ko indriyanigraha meM usI prakAra atyanta sAvadhAna rahanA par3atA hai, jaise sarpoM se bhare vana meM yAtrA karate hue vidyAmantrAdi se rahita manuSya ko / vizeSAvazyakabhASya meM kahA gayA hai ki tIrthaMkaroM kA acelaliMga ziSyoM ke lie anukaraNIya nahIM hai, kyoMki ve usake yogya nahIM hote / aparAjitasUri kahate haiM ki tIrthaMkara mokSa ke abhilASI the aura mokSa ke upAya ko jAnate the, isalie unhoMne jisa liMga ko dhAraNa kiyA thA, vahI samasta mokSArthiyoM ke lie dhAraNa karane yogya hai / 37 jaise meru Adi parvatoM para virAjamAna jina pratimAe~ acela hotI haiM aura tIrthaMkaroM ke mArga ke anuyAyI gaNadhara acela hote haiM, vaise hI unake ziSya bhI unhIM kI taraha acela hote haiM / 38 vizeSAvazyakabhASya, pravacanaparIkSA Adi meM batalAyA gayA hai ki jinakalpI sAdhu adhika se adhika bAraha upakaraNa (upadhi) aura sthavirakalpI kama se kama caudaha 35. dekhiye, prakaraNa 1, zIrSaka 1.1.1 se 1.1.18 / 36. dekhiye, tRtIya adhyAya ke dvitIya evaM tRtIya prakaraNa / 37. dekhiye, isI adhyAya kA prakaraNa 1 / zIrSaka 1 / 38. dekhiye, isI adhyAya kA prakaraNa 1/ zIrSaka 1.1.16 / For Personal & Private Use Only Page #220 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 164 / jainaparamparA aura yApanIyasaMgha / khaNDa 3 a0 14 / pra0 2 upakaraNa rakhatA hai / 39 aparAjitasUri kahate haiM ki caudaha prakAra kI upadhi rakhane para pratilekhanA adhika karanI par3atI hai, jo hiMsA kA hetu hai / acela muni usase mukta rahatA hai| tathA kamaNDalu aura picchI ko chor3akara zeSa vastue~ saMyama kA sAdhana nahIM haiN| 41 jahA~ zvetAmbara zAstroM meM upadhi ko saMyama kA upakaraNa kahA gayA hai, vahA~ aparAjitasUri ne upadhi ko karmabandha kA hetu batalAyA hai / 42 zvetAmbaragrantha kahate haiM ki jinakalpika sAdhu vastragrahaNa isalie nahIM karate the ki unake pAsa vastra ke abhAva meM bhI nagna na dikhane kI labdhi (Rddhi) hotI thI, ataH ve anAvazyaka the, 43 jaba ki aparAjitasUri kA kathana hai ki muni ke vastragrahaNa na karane kA kAraNa yaha hai ki ve mokSa ke upAya nahIM haiM, apitu mokSa meM bAdhaka haiN| digambarAcArya aparAjitasUri ke samAna yApanIya bhI ( jo zvetAmbaroM se hI utpanna hue the) isa labdhiviSayaka zvetAmbaramata se sahamata nahIM the, kyoMki jahA~ zvetAmbara yaha mAnate haiM ki labdhi kA abhAva ho jAne para jinakalpikoM kA astitva jambU svAmI ke nirvANa ke bAda samApta ho gayA, vahA~ yApanIyasampradAya meM 15vIM zatI I0 taka jinakalpI sAdhu hote rahe, jisakA tAtparya yaha hai ki jinakalpI (nagna) sAdhu hone ke lie labdhi Avazyaka nahIM thI / aparAjitasUri kI ye mAnyatAe~ zvetAmbaramata kI sabhI maulika mAnyatAoM ko mokSavirodhI ghoSita karatI haiM / vastrapAtrAdiparigraha ko mokSa kA anupAya, saMyama meM bAdhaka aura mUrcchAhetu mAnane se acelatA ko hI nirgranthatA svIkAra karane se tathA ekamAtra tIrthaMkaraliMga ko hI mokSa kA mArga pratipAdita karane se savastramukti, strImukti, gRhasthamukti aura anyaliMgimukti ke sAre siddhAnta jina para zvetAmbaramata evaM yApanIyamata avalambita haiM, aparAjitasUri ko amAnya ho jAte haiN| 39. "eso duvAlasaviho uvahI jiNakappiANaM tu / - - - sampratyekaH sthavirakalpa eva tadvAn punarjaghanyato'pi caturdazopakaraNavAneva / " pravacanaparIkSA 1/2/31/ pR.94-95 / 40. " caturdazavidhamupadhiM gRhNatAM bahupratilekhanatA, na tathAcelasya / " vijayodayATIkA / bhagavatI ArAdhanA / 'Acelakku' 423 / pR. 322 / 41. "saMyamaH sAdhyate yenopakaraNena tAvanmAtraM kamaNDalupicchamAtram / --- avaziSTa upadhirnAma picchAntaraM kamaNDalvantaraM vA tadAnIM - - - saMyamasAdhanaM na bhavati / yena sAmprataM saMyamaH sAdhyate tadeva saMyamasAdhanamathavA jJAnopakaraNamavaziSTopadhirucyate / " vijayodayATIkA / bha.A./gA. 'saMjama - sAdhaNamettaM' 164/pR.210 / 42. " mRSA kathaM parigrahaH iti ced upadhIyate anenetyupadhirati zabdavyutpattau upadhIyate upAdIyate karma anena vyalIkenetyupadhirityucyate / " vijayodayATIkA / bha.A./gA. 'AloyaNAe' 168 / 43. dekhiye, dvitIya adhyAya / tRtIya prakaraNa / zIrSaka 3.3.1 'jinakalpI bhI sacela aura anagna / ' For Personal & Private Use Only Page #221 -------------------------------------------------------------------------- ________________ a014/pra02 aparAjitasUri : digambara AcArya / 165 2.6. zrutasAgara sUri kI bhUla-tattvArthavRttikAra zrutasAgarasUri (15vIM zatI I0) ne bhI aparAjita sUri ke abhiprAya ko samajhane meM bhUla kI hai| yaha unake nimnalikhita vaktavya se jJAta hotA hai| apavAdaliMga kA varNana karate huai ve likhate haiM "kecidasamarthA maharSayaH zItakAlAdau kambalazabdavAcyaM kauzeyAdikaM gRhNanti, na tat prakSAlayanti, na sIvyanti, prayatnAdikaM na kurvanti, aparakAle prihrnti| keciccharIre utpannadoSA lajitatvAt tathA kurvantIti vyAkhyAnamArAdhanAbhagavatIproktAbhiprAyeNApavAdarUpaM jnyaatvym|" (tattvArthavRtti / 9/47 / pR.316)| anuvAda-"koI asamartha muni zItakAla Adi meM kambala zabda se vAcya kauzeya vastra Adi grahaNa kara lete haiM, kintu ve use dhote nahIM haiM, na sIte haiM, na usakI rakSA kA prayatna karate haiN| zItakAla bIta jAne para use tyAga dete haiN| kucha muni zarIra meM kAmavikAra utpanna hone para lajjAvaza vastradhAraNa kara lete haiN| yaha vyAkhyA bhagavatIArAdhanA meM kahe hue abhiprAya ke anusAra apavAdarUpa se jAnanI caahie|" yahA~ spaSTa hai ki aparAjitasUri ne bhagavatI-ArAdhanA kI TIkA meM jo yaha ullekha kiyA hai ki zvetAmbara-AgamoM meM sAdhu ke lie tIna paristhitiyoM meM apavAdarUpa se vastragrahaNa kI anumati hai, use zrutasAgarasUri ne aparAjitasUri kA svakIya mata mAna liyA hai, balki bhagavatI-ArAdhanA kA mata samajha liyA hai| ve dezavratI brahmacArI the, sAtha hI bhaTTAraka bhii| isalie tathyoM kI gaharAI meM gaye binA unake dvArA aisA mAna liyA jAnA usI prakAra saMbhava hai, jaise paM0 nAthUrAma jI premI evaM zrImatI DaoN0 kusuma paToriyA ke dvArA saMbhava hai| tattvArthasUtra ke "dravyAzrayA nirguNA guNAH" (5/41) sUtra meM nirguNAH vizeSaNa kI vyAkhyA bhI unhoMne siddhAnta ke viruddha kI hai| unake aura bhI aneka kathana siddhAntaviruddha haiN|75 pUrvokta pramANoM se spaSTa hai ki aparAjitasUri ne ekamAtra acelaliMga ko muniliMga kahA hai aura sacelaliMga ko gRhiliMga tathA use muni ke lie nindanIya batalAyA hai| yaha bAta dhyAna dene yogya hai ki aparAjitasUri ne Acelakya ko hI mokSa kA sArvabhaumika, sArvakAlika aura ekamAtra mArga siddha karane kA prayatna kiyA hai| isI prasaMga meM yaha siddha karane kI ceSTA kI hai ki zvetAmbaraAgamoM meM bhI Acelakya ko hI ekamAtra mokSamArga batalAyA gayA hai| unameM jo vastradhAraNa karane ke ullekha haiM, ve vizeSa paristhitiyoM se sambaddha haiM aura mokSa ke lie tyAjya haiN| ve digambaramata meM kSullaka aura elaka kI vyavasthA ke anurUpa haiN| isa prakAra una ullekhoM ko uddhRta kara aparAjitasUri ne zvetAmbaramata kA hI pradarzana kiyA hai, apane mata kA nhiiN| 44. tIrthaMkara mahAvIra aura unakI AcArya paramparA / khaNDa 3/ pR. 391 / 45. tattvArthavRtti/prastAvanA : paM. mahendrakumAra nyAyAcArya / pRSTha 96-97 / Jain Education Interational For Personal & Private Use Only Page #222 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 166 / jainaparamparA aura yApanIyasaMgha / khaNDa 3 a0 14 / pra0 2 Age calakara zrutasAgarasUri ko apanI bhUla kA bodha huA hai / isalie unhoMne daMsaNapAhuDa kI TIkA meM apavAdaliMga dhAraNa karanevAle ko mithyAdRSTi ghoSita kara diyA / dekhie " apavAdaveSaM dharannapi mithyAdRSTirjJAtavya ityarthaH / ko'pavAdaveSaH ? kalau kila mlecchAdayo nagnaM dRSTvopadravaM yatInAM kurvanti / tena maNDapadurge zrIvasantakIrtinA svAminA caryAdivelAyAM taTTIsAdarAdikena zarIramAcchAdya caryAdikaM kRtvA punastanmuJcantItyupadezaH kRtaH sNyminaamitypvaadvessH| tathA nRpAdivargotpannaH paramavairAgyavAn liGgazuddhirahita utpannamehanapuTadoSo lajjAvAn vA zItAdyasahiSNurvA tathA karoti so'yamapyapavAdaliGgaH procyate / utsargaveSastu nagna eveti jJAtavyam / 'sAmAnyoktau vidhirutsargo vizeSoktau vidhiparavAda' iti pribhaassnnaat| " ( daMsaNapAhuDa / TIkA / gA.24 ) / anuvAda- -" apavAdaveSa dhAraNa karate hue bhI muni ko mithyAdRSTi hI jAnanA caahie| vaha apavAdaveSa kyA hai? kalikAla meM mlecchAdi loga nagnarUpa dekhakara muniyoM para upasarga karate haiM / isalie maNDapadurga meM zrI vasantakIrti svAmI ne saMyamiyoM ko yaha upadeza diyA ki caryA Adi ke samaya caTAI Adi ke dvArA zarIra ko Dha~ka lenA cAhie aura caryA ke bAda use chor3a denA caahie| tathA rAjA Adi viziSTa varga meM utpanna puruSa yadi utkRSTa vairAgya se yukta hotA hai, parantu liMgazuddhirahita hone athavA liMga ke carmarahita hone se nagna hone meM lajjA kA anubhava karatA hai, to vaha vastradhAraNa kara sakatA hai athavA jo zItAdi sahane meM asamartha hai, use vastra dhAraNa karane kI chUTa hai| yaha apavAdaliMga kahalAtA hai / utsargaveza to nagnatva hI hai / sAmAnya sthiti kA niyama utsarga kahalAtA hai aura vizeSa sthiti kA niyama apavAda / isa taraha pUrva meM jisa apavAdaliMga ko bhrama se bhagavatI ArAdhanA yA aparAjita sUri kA abhiprAya mAnakara zrutasAgarasUri ne muni ke lie ucita batalAyA thA, use yahA~ anucita batalAyA / use dhAraNa karanevAle muni ko yahA~ mithyAdRSTi ghoSita kiyA hai| isakA tAtparya yaha hai ki zrutasAgarasUri kI dRSTi meM apavAdaliMga muniyoM kA liMga nahIM hai, apitu kSullaka, elaka Adi zrAvakoM kA liMga hai| yadi zrAvaka use dhAraNa kareM, to ve mithyAdRSTi nahIM hoMge, kintu yadi muni dhAraNa karegA, to vaha mithyAdRSTi hogA / niSkarSa yaha ki aparAjitasUri ne vizeSa paristhitiyoM meM muni ke lie vastradhAraNa karane kI anumati kA ullekha karanevAle zvetAmbara - AgamoM ke jo uddharaNa prastuta kiye haiM, unakA uddezya yaha pradarzita karanA hai ki zvetAmbaramata meM bhI vastradhAraNa kI anumati zArIrika aura mAnasika ayogyatAvaza vastratyAga saMbhava na hone ke kAraNa For Personal & Private Use Only Page #223 -------------------------------------------------------------------------- ________________ a014/pra02 aparAjitasUri : digambara AcArya / 167 dI gaI hai, mokSamArga hone ke kAraNa nhiiN| jina mumukSuoM ke lie vastratyAga saMbhava nahIM haiM, unheM savastra avasthA meM hI sva-yogyatAnusAra vratAdi kA abhyAsa karanA cAhie, tAki isa bhava yA parabhava meM vastratyAga-yogya avasthA prApta hone para mokSamArgabhUta acelatva ko aMgIkAra kiyA jA ske| zvetAmbara-AgamoM se uddhRta ukta vacanoM ke viSaya meM zrutasAgarasUri ko yaha bhrama ho gayA thA ki unake dvArA aparAjitasUri ne muniyoM ke lie apavAdarUpa se vastradhAraNa kA samarthana kiyA hai| yaha bhUla isalie huI ki zrutasAgarasUri ne aparAjitasUri dvArA kahe gaye una vacanoM para dhyAna nahIM diyA, jinameM unhoMne sacelaliMga ko kevala zrAvakoM kA apavAdaliMga batalAyA hai aura parigrahAtmaka hone ke kAraNa muniyoM ke lie nindA kA hetu kahA hai| unhoMne isa bAta para dhyAna nahIM diyA ki vastradhArI ko aparAjitasUri ne muni hI nahIM mAnA aura spaSTa zabdoM meM kahA hai ki mukti kA abhilASI vastragrahaNa nahIM karatA, kyoMki vaha mokSa kA mArga nahIM hai| ___ jina Adhunika vidvAnoM ne aparAjitasUri ko yApanIya mAnA hai, una sabane zrutasAgara sUri kI bhUla duharAyI hai| 2.7. digambara AgamoM kA prAmANya svIkArya-aparAjitasUri ne sarvatra digambarAcAryakRta granthoM ko hI pramANa mAnA hai| udAharANArtha, bhagavatI-ArAdhanA kI 'NANassa daMsaNassa ya sAro' (11) isa gAthA meM jo yaha bhAva vyakta kiyA gayA hai ki 'mohanIyajanita kalaMka se rahita yathAkhyAtacAritra jJAna aura darzana kA sAtizayarUpa hai' ise unhoMne pravacanasAra kI 'cArittaM khalu dhammo' (1/7) isa gAthA ke dvArA pramANita kiyA hai| isI prakAra 'jo vastu jJAna kA viSaya nahIM banatI, vaha rAgadveSa kA nimitta nahIM hotI' ('sajjhAyaM kuvvaMto' gA.103) isa kathana kI satyatA paJcAstikAya kI 'gadimadhigadassa deho' (129) isa gAthA ke artha se siddha kI hai| isI prakAra 'saMjamamArAhaMteNa' (6) gAthA meM Aye saMyama zabda ke paryAyavAcI cAritra kA lakSaNa sarvArthasiddhi (1/1) ke nimna vAkya se puSTa kiyA hai-"(yathA cAbhyadhAyi-) karmAdAnanimittakriyoparamo jnyaanvtshcaaritrmiti|" bhagavatI-ArAdhanA ke aise aneka kathana samayasAra, bArasa-aNuvekkhA, mUlAcAra, sarvArthasiddhi, paJcAstikAya Adi digambarAcAryakRta granthoM se uddharaNa dekara pramANita kiye gaye haiN| ye sAta pramANa siddha karate haiM ki aparAjitasUri ne zvetAmbara-AgamoM ke sacelamukti-pratipAdaka vacanoM kA nirasana kara ekAnta-acelamuktivAda kI sthApanA kI hai tathA digambara-Agamokta vacanoM se bhagavatI-ArAdhanA ke kathanoM kA samarthana kiyA hai| ataH unake viSaya meM jo yaha kahA gayA hai ki unheM zvetAmbara-AgamoM kA prAmANya For Personal & Private Use Only Page #224 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 168 / jainaparamparA aura yApanIyasaMgha / khaNDa 3 a014/pra02 svIkArya hai, vaha sarvathA asatya hai| isalie yaha kathana bhI asatya hai ki ve yApanIya AcArya haiN| 3 kavalAhAra-viSayaka avarNavAda kA udAharaNa anAvazyaka yApanIyapakSa zrImatI DaoN0 kusuma paToriyA kahatI haiM-"arhanta-avarNavAda ke avasara para digambaragranthoM meM kevali-kavalAhAra kA udAharaNa diyA jAtA hai, vaha vijayodayA meM nahIM hai, isa anullekha se bhI ve (aparAjitasUri) yApanIya pratIta hote haiN|" (yApanIya aura unakA sAhitya / pR.134)| digambarapakSa prathama prakaraNa meM (kevalibhuktiniSedha' zIrSaka 6 ke antargata) aparAjitasUri ke ve vacana uddhRta kiye gaye haiM, jinase kevalI ke kavalAhArI hone kA niSedha hotA hai| zrImatI paToriyA yadi uparyukta vacana par3ha letIM, to aparAjitasUri ko yApanIya siddha karane ke lie kathita tarka na detiiN| bhale hI aparAjitasUri ne arhanta-avarNavAda ke avasara para kevalI ko kavalAhArI kahane kA udAharaNa na diyA ho, kintu ve kevalikavalAhAra kI mAnyatA ke virodhI the, yaha unake pUrvokta vacanoM se pramANita hai| isase siddha hotA hai ki ve yApanIya nahIM, apitu digambara haiN| ___ tathA ukta viduSI ne jahA~ kevali-kavalAhAra kA udAharaNa na dene kI bAta kahI hai, vahA~ usakI AvazyakatA hI nahIM thI, kyoMki TIkAkAra jainetara dArzanikoM dvArA kiye jAnevAle avarNavAdoM kA udAharaNa de rahe haiN| "arahanta bhagavAn meM sarvajJatA aura vItarAgatA nahIM hotI, kyoMki sabhI prANI rAgAdi aura ajJAna se yukta hote haiM," yaha kathana jaiminI Adi jainetara dArzanikoM kA hai| aparAjitasUri ne ise arahantoM kA avarNavAda (mithyA-doSAropaNa) kahA hai|"46 yaha isa bAta se spaSTa hai ki isakA nirAkaraNa TIkAkAra ne unhIM dArzanikoM ko dRSTAnta banAkara kiyA hai| yathA_ "etessaamvrnnvaadaanaamsmbhvprdrshnm| puruSatvAd rathyApuruSavat sarvajJo vItarAgo vA na bhavatyarhan iti saadhnmnuppnnm| asarvajJatAmavItarAgatAM cAntareNa puruSatA nopapadyate itynythaanupptterbhaavaat| jaiminyAdayo na sakalavedArthajJA puruSatvAdavipAlavad iti zakyaM vktum|" (vi.TI./ bhattIpUyA' gA. 46 / pR.93)| 46. "sarvajJatAvItarAgate nArhati vidyete rAgAdibhiravidyayA ca anugatAH samastA eva prANabhRtarityAdi rhtaamvrnnvaadH|" vijayodayATIkA/ bhagavatI-ArAdhanA/ gA. 'bhattI pUyA' 46 / pR.91 / Jain Education Interational For Personal & Private Use Only Page #225 -------------------------------------------------------------------------- ________________ a0 14 / pra0 2 aparAjitasUri : digambara AcArya / 169 anuvAda--"ye avarNavAda asambhava haiM / ' arahanta sarvajJa yA vItarAga nahIM hai, kyoMki ve puruSa haiM, jaise rAha calate puruSa' isa prayoga meM 'puruSa' hetu ThIka nahIM hai, kyoMki asarvajJatA aura avItarAgatA ke binA koI puruSa nahIM hotA, aisI anyathAnupapatti nahIM hai| isa taraha se to yaha bhI kahA jA sakatA hai ki 'jaiminI Adi samasta dArzanika vedArtha ke jJAtA nahIM haiM, kyoMki ve puruSa haiM, jaise bher3a carAnevAlA puruSa / " isase spaSTa hai ki ukta sandarbha meM aparAjitasUri ne jainetara dArzanikoM dvArA kiye jAne vAle avarNavAdoM kA prasaMga uThAyA hai aura usakA prayojana hai unake dvArA kiye gaye doSAropaNoM kA nirAkaraNa karanA, na ki zvetAmbaroM dvArA kiye jAne vAle doSAparopaNoM kA nirAkaraNa / isalie kevalI - kavalAhAra kA dRSTAnta nahIM diyA gyaa| 47 itanA spaSTa sandarbha hone para bhI zrImatI DaoN0 paToriyA ne ukta udAharaNa se aparAjita sUri ke kevalikavalAhAra - samarthaka hone kI kalpanA kara lI, yaha chalavAda se apanA abhiprAya siddha karane kA udAharaNa hai / yaha binA dAla, cAvala, Aga aura pAnI ke khicar3I pakA lene kI adbhuta dakSatA kI misAla hai| DaoN0 sAgaramala jI ne bhI ukta kathana ke sandarbha kI svayaM chAnabIna kiye binA zrImatI paToriyA ke kathana ko aparAjitasUri ke kathana se bhI adhika prAmANika mAnakara svIkAra kara liyA aura eka digambarAcArya ko balAt digambara kheme se khIMcakara yApanIyoM ke kheme meM DAla diyaa| kheda hai ki ina donoM yApanIyapakSapoSaka grantha-lekhakoM ne aparAjitasUri ke " pramattasaMyata guNasthAna meM hI muni ko kSudhAparISaha aura bhakta-pAna kI AkAMkSA hotI hai," isa vacana ko par3he binA hI yA par3hane ke bAda bhI jAna bUjhakara una para yApanIya hone kI chApa lagA dI aura itihAsa ko vikRta karane kA azubhakArya kara DAlA / yataH yaha hetu bhI asatya hai, ataH siddha hai ki aparAjitasUri yApanIya nahIM, apitu digambara haiN| 1 yApanIyapakSa 4 digambara- candranandI yApanIya candranandI se bhinna aparAjitasUri ne vijayodayATIkA meM apane ko candranandI mahAprakRtyAcArya kA praziSya kahA hai| gaMgavaMzI pRthvIkoGgaNi mahArAja ke zaka saM0 698 ( vi0 saM0 833) ke dAnapatra meM zrImUlamUlagaNAbhinandita nandisaMgha ( yApanIya - nandisaMgha) ke candranandI AcArya kA ullekha hai / (jai. zi. saM. / mA.ca. / bhA. 2/le. kra. 121) aparAjitasUri inhIM 47. jainadharma kA yApanIya sampradAya / pR. 159 / For Personal & Private Use Only Page #226 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 170 / jainaparamparA aura yApanIyasaMgha / khaNDa 3 a014/pra02 ke praziSya rahe hoNge| ataH ve yApanIya the| (premI jI/jai. sA.i./ pra.saM./ pR.52-53, 56) / digambarapakSa aparAjitasUri ne apanI vijayodayATIkA meM yApanIyamata-virodhI siddhAntoM kA pratipAdana kiyA hai, isase siddha hai ki ve digambarAcArya the| ataH jina candranandi ke ve praziSya the, unheM yApanIyasampradAya kA candranandi mAnanA pramANabAdhita hai| isa prakAra yaha hetu bhI asatya hai| digambara-dazavakAlika zvetAmbara-dazavakAlika se bhinna yApanIyapakSa "aparAjitasUri ke yApanIya hone kA sabase spaSTa pramANa yaha hai ki unhoMne dazavaikAlikasUtra para svayaM eka TIkA likhI thI aura usakA bhI nAma isa TIkA ke samAna 'zrIvijayodayA' thaa| isakA jikra unhoMne svayaM 1197 nambara kI gAthA kI TIkA meM kiyA hai-"dazavaikAlikaTIkAyAM zrIvijayodayAyAM prapaJcitA udgamAdi-doSA iti neha prtnyte|" arthAt maiMne udgamAdi-doSoM kA varNana dazavaikAlika kI TIkA meM kiyA hai, isalie yahA~ nahIM kiyA jA rahA hai| digambara-sampradAya kA koI AcArya kisI anya sampradAya ke AcAragrantha kI TIkA likhegA, yaha eka taraha se adbhuta sI bAta hai, jabaki digambarasampradAya kI dRSTi meM dazavaikAlikAdi sUtra naSTa ho cuke haiN| ve isa nAma ke kisI grantha kA astitva mAnate hI nahIM haiN|" (premI jI/ jai.saa.i./pr.sN./pR.45)| digambarapakSa aparAjitasUri ne dazavaikAlika para jo TIkA likhI thI, vaha na to zvetAmbaraparamparA meM upalabdha hai, na yApanIya-paramparA meM aura na digambara-paramparA meN| isalie yaha nahIM kahA jA sakatA ki jisa dazavaikAlika para unhoMne TIkA likhI thI, vaha 48. bhagavatI-ArAdhanA (mUlArAdhanA) kI 'uggamauppAyaNaesaNAhiM' ityAdi gAthA kA 1197 kramAMka I. san 1935 meM svAmI devendrakIrti digambara jaina granthamAlA zolApura se prakAzita saMskaraNa meM hai| kintu I. san 1978, 2004 evaM 2006 meM jaina saMskRti saMrakSaka saMgha zolApura tathA I. san 1990 meM hIrAlAla khuzAlacandra dozI phalaTaNa dvArA prakAzita saMskaraNoM meM isa gAthA kA kramAMka 1191 hai| Jain Education Interational For Personal & Private Use Only Page #227 -------------------------------------------------------------------------- ________________ a014/pra02 aparAjitasUri : digambara AcArya / 171 vahI thA, jo zvetAmbaraparamparA meM mAnya hai| paM0 kailAzacandra jI siddhAntazAstrI ne likhA hai ki "dazavaikAlika kI digambarasampradAya meM bhI mAnyatA rahI hai, kintu usakA prAcInarUpa yahI thA yA bhinna, yaha anveSaNIya hai|" (jai.saa.i./puu.pii./pR.704)| suprasiddha saMskRta-mahAkavi, digambarAcArya zrI jJAnasAgara jI mahArAja kA bhI yaha mata thA ki digambaroM meM dazavaikAlika kA paThana-pAThana hotA thA, yaha unake suvikhyAta ziSya AcArya zrI vidyAsAgara jI se jJAta huA hai| tathA aparAjitasUri ne jo yaha kahA hai ki "maiM udagamAdi doSoM kA varNana dazavaikAlika kI TIkA meM kara cakA haiM. isalie bhagavatIArAdhanA kI TIkA meM nahIM kiyA jA rahA hai", isa kathana se siddha hotA hai ki vaha dazavaikAlika usI paramparA kA grantha thA, jisa paramparA kI bhagavatI-ArAdhanA hai| bhagavatI-ArAdhanA ke adhyetA dazavaikAlika kA bhI svAdhyAya karate the| ataH jisa viSaya kA varNana dazavaikAlika kI TIkA meM kiyA jA cukA hai, usakI punarukti bhagavatIArAdhanA kI TIkA meM Avazyaka nahIM thI, kyoMki jijJAsu usakA jJAna dazavaikAlika TIkA se kara sakate the| ___ yadi vaha dazavaikAlika kisI bhinna paramparA kA grantha hotA, to usakA adhyayana bhagavatI-ArAdhanA ke adhyetAoM ke lie saMbhava nahIM thaa| taba bhagavatI-ArAdhanA kI TIkA meM ukta udgamAdidoSoM kA varNana na kiye jAne se usake adhyetA unake jJAna se vaMcita raha jaate| isase phalita hotA hai ki vaha dazavaikAlika bhagavatI-ArAdhanA kI paramparA kA hI grantha thaa| paM0 nAthUrAma jI premI kA yaha kathana yuktisaMgata hai ki "digambarasampradAya kA koI AcArya kisI anya sampradAya ke AcAragrantha kI TIkA likhegA, yaha eka taraha se adbhuta sI. bAta hai|" (jai.saa.i./pr.sN./pR.45)| isIlie siddha hotA hai ki ukta dazavaikAlika aparAjitasUri ke hI sampradAya kA grantha thaa| aura cU~ki bhagavatIArAdhanA kI vijayodayATIkA meM yApanIyamata-virodhI siddhAntoM kA pratipAdana hai, isase siddha hai ki aparAjitasUri digambaraparamparA ke AcArya the| ataH unhoMne digambaraparamparA ke hI dazavaikAlika para TIkA likhI thii| aura premI jI ne jo yaha kahA hai ki "digambarasampradAya kI dRSTi meM dazavaikAlikAdi sUtra naSTa ho cuke haiM, ve isa nAma ke kisI grantha kA astitva mAnate hI nahIM haiM," (jai.sA.i./pra.saM./ pR.45), vaha samIcIna nahIM hai| digambaraparamparA aMgapraviSTazruta ke bAraha aMgoM kA kathaMcit viccheda (lopa) mAnatI hai, sarvathA nhiiN| 9 tathA aMgabAhyazruta kA viccheda to kathaMcit 49. "lohAiriye saggalogaM gade AyAradivAyaro atthmio| evaM bArasasu diNayaresu bharahakhettammi atthamiesu sesAiriyA savvesimaMgapuvvANamegadesabhUda-pejjadosa-mahAkammapayaDipAhuDAdINaM dhArayA jaadaa|" dhavalA/Sa.khaM/pu.9/4,1,44 / pR. 133 / Jain Education Interational For Personal & Private Use Only Page #228 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 172 / jainaparamparA aura yApanIyasaMgha / khaNDa 3 a014/pra02 bhI nahIM maantii| dazavaikAlika, uttarAdhyayana Adi aMgabAhyazruta ke bheda haiN| unheM digambarazvetAmbara donoM paramparAoM meM 'aMga' yA 'sUtra' se bhinna mAnA gayA hai, kyoMki ve gaNadhara dvArA racita nahIM haiM, apitu unake ziSya-praziSyoM (ArAtIya AcAryoM) ke dvArA race gaye haiN|5deg ataH digambara-paramparA unakA viccheda nahIM maantii| phalasvarUpa dazavaikAlika kA astitva digambaraparamparA meM bhI thA, jisakA usameM paThana-pAThana hotA thA, isIlie usa para digambarAcArya aparAjitasUri ne TIkA likhI thii| vaha vartamAna meM upalabdha nahIM hai, saMbhava hai kisI zAstrabhaNDAra meM usakI koI prati dabI par3I ho| aparAjitasari ko yApanIya siddha karane ke lie ukta dazavaikAlika ko zvetAmbaragrantha batalAnA bhI asatya hai| ataH isa hetu ke bhI asatya hone se siddha hai ki aparAjitasUri yApanIyaAcArya nahIM haiM, apitu digambarAcArya haiN| kANUr yA krANU digambara-mUlasaMgha kA hI gaNa yApanIyapakSa "vijayodayATIkA meM jaTAsiMhanandI ke 'varAMgacarita' se kucha zloka uddhRta kiye gaye haiN| jaTAsiMhanandI ko kannar3a kavi janna ne krANUgaNa kA batAyA hai aura yaha krANUgaNa yApanIya hai|" (jai.dh.yaa.s./pR.157)| ataH yApanIya jaTAsiMhanandI-kRta varAMgacarita se zloka uddhRta karane ke kAraNa siddha hotA hai ki aparAjitasUri yApanIya haiN| digambarapakSa 1. vijayodayATIkA meM kundakunda ke granthoM se, zvetAmbarIya-AgamoM se, aura bhartRhari ke zrRMgArazataka se bhI gAthAe~ aura zloka uddhRta kiye gaye haiN| isase uparyukta hetu ke AdhAra para aparAjitasUri eka sAtha digambara, zvetAmbara aura zaiva bhI siddha hote haiN| ataH vaha hetu sAdhAraNAnaikAntika hetvAbhAsa hai, hetu nahIM hai| 50. ka- "yad gaNadharaziSyapraziSyairArAtIyairadhigatazrutArthatattvaiH kAladoSAdalpamedhAyurbalAnAM prANinAmanugrahArthamupanibaddhaM saMkSiptAGgArthavacanavinyAsaM tdnggbaahym|" tattvArtharAjavartika 1/20/13/ pR. 78 / kha- aMga, pUrva, vastu aura prAbhRta Adi sUtra kahalAte haiM suttaM gaNaharakahiyaM taheva patteyabuddhikahidaM c| sudakevaliNA kahidaM abhiNNadasapuvvakahidaM c|| 277 // muulaacaar| "sUtraM aGgapUrvavastuprAbhRtAdi gaNadharadevaiH kathitaM sarvajJamukhakamalAdarthaM gRhItvA granthasvarUpeNaracitaM gautmaadibhiH| ---" AcAravRtti / mUlAcAra / gaa.277| For Personal & Private Use Only Page #229 -------------------------------------------------------------------------- ________________ a0 14 / pra0 2 aparAjitasUri : digambara AcArya / 173 2. kANUr yA krANUr gaNa digambara mUlasaMgha meM hI thA, yApanIyasaMgha meM kaNDUragaNa thA, krANUr nhiiN| yaha 'yApanIyasaMgha kA itihAsa' nAmaka saptama adhyAya ke tRtIya prakaraNa meM tathA 'kundakunda ke prathamataH bhaTTAraka hone kI kathA managar3hanta' nAmaka aSTama adhyAya ke bhI tRtIya prakaraNa meM sapramANa darzAyA gayA hai / 'jainadharma kA yApanIya sampradAya' grantha ke lekhaka ne kaNDUragaNa aura krANUgaNa ko eka hI mAna liyA hai, yaha unakI bhrAnti hai / yataH krANUrgaNa digambara mUlasaMgha kA hI gaNa thA, ataH jaTAsiMhanandI digambara hI the / yaha isa bAta se bhI siddha hai ki unhoMne varAMgacarita meM yApanIyamataviruddha siddhAntoM kA pratipAdana kiyA hai / 51 isa prakAra yaha hetu bhI asatya hai / isalie digambara jaTAsiMhanandI ke dvArA varAMgacarita se zloka uddhRta kiye jAne ke kAraNa aparAjitasUri digambara hI siddha hote haiM, yApanIya nahIM / yApanIyapakSa 7 rAtribhojanatyAgavata digambaramata meM bhI mAnya "digambaraparamparA meM pUjyapAda, akalaMkadeva Adi rAtribhojanatyAga ko AlokitapAnabhojana nAmaka ahiMsAmahAvrata kI bhAvanA meM samAhita karate haiM, vahA~ zvetAmbaramAnya dazavaikAlika Adi Agama aura yApanIya - paramparA ise chaThe vrata ke rUpa meM mAnya karatI hai| vijayodayATIkA meM rAtribhojana tyAga ko chaThA vrata kahA jAnA yahI pramANita karatA hai ki vaha yApanIya kRti hai / " (jai. dha. yA.saM./pR.158-59) / digambarapakSa vijayodayATIkA meM upalabdha yApanIyamata-virodhI siddhAntoM ke bahusaMkhyaka udAharaNoM se siddha hai ki usake racayitA aparAjitasUri digambarAcArya the| ataH unake dvArA rAtribhojanatyAga ko chaThe vrata ke rUpa meM pratipAdita kiyA jAnA digambaramata ke pratikUla nahIM hai| sarvArthasiddhi, tattvArtharAjavArtika, tattvArthavRtti, AdipurANa tathA SaTkhaNDAgama jaise digambara- paramparA ke anya granthoM meM bhI rAtribhojanatyAga ko chaThe vrata ke rUpa meM varNita kiyA gayA hai| yathA 1. " paJcAnAM mUlaguNAnAM rAtribhojanavarjanasya ca parAbhiyogAd balAdanyatamaM pratisevamAnaH pulAko bhavati / " (sa.si./9/47/914/pR.364) / anuvAda - " dUsaroM ke dabAva meM Akara pA~ca mUlaguNoM (mahAvratoM) aura rAtribhojanatyAga meM se kisI eka kI pratisevanA karanevAlA pulAka hotA hai / " 51. dekhiye, 'varAMgacarita' nAmaka viMza adhyAya / For Personal & Private Use Only Page #230 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 174 / jainaparamparA aura yApanIyasaMgha / khaNDa 3 a0 14 / pra0 2 2. " paJcAnAM mUlaguNAnAM rAtribhojanavarjanasya ca parAbhiyogAd balAdanyatamaM pratisevamAnaH pulAko bhavati / " (ta. rA. vA. 9/47/4/pR.638)| 3. "mahAvratalakSaNapaJcamUlaguNavibhAvarIbhojanavivarjanAnAM madhye'nyatamaM balAt paroparodhAt pratisevamAnaH pulAko virAdhako bhavati / " ( tattvArthavRtti / 9 / 47/pR.316) / sAvadyaviratiM kRtsnAmUrIkRtya prabuddhadhIH / tadbhedAn pAlayAmAsa vratasaMjJAvizeSitAn // 20/158 // 4. dayAGganApariSvaGgaH asteyavratatAtparyaM 7. satye nityAnuraktatA / brahmacaryaikatAnatA // 20/159 // yahA~ AdipurANa ke karttA AcArya jinasena ne pA~ca mahAvratoM ke varNana ke bAda vikAla (rAtri) meM rAtribhojana ke tyAga ko vratoM meM parigaNita kiyA hai| parigraheSvanAsaGgo vikAlAzanavarjanam / vratAnyamUni tatsiddhyai bhAvayAmAsa bhAvanAH // 20/160 // AdipurANa / 5. "Negama-vavahAra-saMgahANaM NANAvaraNIyaveyaNA pANAdivAdapaccae / musAvAdapaccae / adttaadaannpcce| mehuNapaccae / pariggahapaccae / raadibhoynnpcce|" (Sa.khaM. /pu.12 / 4,2, 8, 2-7/pR. 275-282) / 6. viradI | paMcaviho hodi NAdavvo // 288 // pANivahamusAvAda - adattamehuNapariggahA esa carittAcAro tesiM ceva vadANaM rakkhaTuM rAdibhoyaNaNiyattI / aTThA ya pavayaNamAdA ya bhAvaNAo ya savvAo // 295 // sAdheMti jaM mahatthaM AyaridAI ca jaM mahallehiM / jaM ca mahallAiM mUlA. / mUlA. / sayaM mahavvadAI have tAI // 1178 // bha.A. / rakkhaTuM rAdibhoyaNaNiyattI / tesiM ceva vadANaM aTThappavayaNamAdAo bhAvaNAo ya savvAo // 1179 // bha.A. / inhIM pramANoM ke AdhAra para aparAjitasUri ne nimna kathana kiyA hai - "AdyapAzcAtyatIrthayo rAtribhojanaviramaNaSaSThAni paJca mahAvratAni / - - - teSAmeva paJcAnAM vratAnAM pAlanArthaM rAtribhojanaviramaNaM SaSThaM vratam / " (vi.TI./ 'Acelakku' 423 / pR.330-31) / anuvAda - " prathama aura antima tIrthaMkaroM ke tIrtha meM rAtribhojanatyAga nAmaka chaThe vrata ke sAtha pA~ca mahAvrata hote haiM / - - - unhIM pA~ca vratoM ke pAlana ke lie rAtribhojanatyAgarUpa chaThA vrata hai / " For Personal & Private Use Only Page #231 -------------------------------------------------------------------------- ________________ a014/pra02 aparAjitasUri : digambara AcArya / 175 ___ isa prakAra 'rAtribhojanatyAgavata' kevala yApanIyasampradAya se sambaddha nahIM hai, digambarasampradAya meM bhI mAnya hai| ataH vijayodayATIkA ko yApanIyakRti siddha karane ke lie prastuta kiyA gayA yaha hetu sAdhAraNAnaikAntika hetvAbhAsa hai, hetu nhiiN| ataH siddha hai ki vijayodayATIkA yApanIyakRti nahIM hai| isalie aparAjitasUri yApanIyaAcArya nahIM haiM, apitu digambarAcArya haiN| athAlandasaMyamAdi digambaramAnya yApanIyapakSa "vijayodayATIkA meM jinakalpa, parihArasaMyama, Alanda, vijahanA Adi ke AcAra kI jina viziSTa vidhiyoM kA varNana hai, unakA varNana digambarasAhitya meM nahIM hai, jaba ki zvetAmbaramAnya sAhitya meM milatA hai| isase bhI aparAjita ke yApanIya hone kI saMbhAvanA puSTa hotI hai|" (jai.dh.yaa.s./pR.159)| digambarapakSa 1. vijayodayATIkA meM pUrvavarNita yApanIyamata-viruddha siddhAntoM se siddha hai ki vaha digambarasAhitya hai, ataH uparyukta vidhiyoM kA varNana digambarasAhitya meM pratyakSataH milatA hai| 2. athAlandasaMyama, parihArasaMyama tathA jinakalpa kA jo svarUpa vijayodayA meM varNita hai, vaha zvetAmbaragranthoM meM varNita svarUpa ke viruddha hai| donoM ke parasparavirodhI svarUpa kI thor3I sI jhalaka yahA~ prastuta kI jA rahI hai| * zvetAmbaragranthoM meM athAlandakAdi kA svarUpa zvetAmbaragranthoM meM athAlandakAdi saMyatoM 52 kA svarUpa isa prakAra batalAyA gayA hai52. "ahAlaMda-atha (yathA) lnd| athetyvyym| landazabdena kAla ucyte| --- sa punaH kAlastridhA-utkRSTo madhyamo jaghanyazca / tatra udakAH karo yAvatA kAlena iha sAmAnyena lokeSu zuSyati tAvAn kAlavizeSo bhavati jghnyH| asya ca jaghanyatvaM pratyAkhyAna-niyamavizeSAdiSu vizeSata upyogitvaat| anyathA'tisUkSmatarasyApi samayAdilakSaNasya siddhAntoktasya kAlasya smbhvaat| --- utkRSTaH pUrvakoTipramANaH, ayamapi cAritrakAlamAnamAzritya utkRSTa uktH| anyathA palyopamAdirUpasyApi kAlasya smbhvaat| madhye punarbhavantyanekAni sthAnAni varSAdibhedena kaalsy| atra punaryathAlandakasya prakrame paJcarAtraM yathetyAgamAnatikrameNa landaM kAla utkRSTaM bhavati, tenaivaatropyogaat|" abhidhAnarAjendrakoSa/ bhAga 1/pR.867 / For Personal & Private Use Only Page #232 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 176 / jainaparamparA aura yApanIyasaMgha / khaNDa 3 a0 14 / pra0 2 "yathAlandikA dvividhAH - gacchapratibaddhAH, itare ca gacchApratibaddhAH / te punarekaikazo dvibhedA: - jinakalpikAH sthavirakalpikAzca / tatra yathAlandikakalpaparisamAptyanantaraM ye jinakalpaM pratipatsyante te jinakalpikAH / ye tu sthavirakalpamevAzrayiSyanti te sthavirakalpikAH / " ( abhi. rA. ko. / bhA.1 / pR. 868) / anuvAda -- " yathAlandika (athAlandika) muni do prakAra ke hote haiM : gaccha se pratibaddha aura gaccha se apratibaddha / ina donoM ke bhI do bheda haiM : jinakalpika aura sthavirakalpika / inameM jo yathAlandikakalpa kI samApti ke anantara jinakalpa grahaNa karate haiM, ve jinakalpika kahalAte haiM tathA jo sthavirakalpa meM hI sthita rahate haiM, ve sthavirakalpI nAma se jAne jAte haiM / " "sthavirakalpikA yathAlandikA avazyameva ekaikapatadgrahakAH pratyekamekaikapatadgrahadhAriNaH tathA saprAvaraNAzca bhavanti / ye punareSAM yathAlandikAnAM jinakalpe bhaviSyanti, jinakalpikayathAlandikA ityarthaH / bhAMve teSAM vastrapAtre saprAvaraNAH prAvaraNapatadgrahadhAri-pANipAtrabhedabhinna- bhAvijinakalpApekSayA keSAJcid vastrapAtralakSaNamupakaraNaM bhavati, keSAJcid netyarthaH / " (abhi.rA.ko./ bhA. 1/ pR. 869) / anuvAda - " jo sthavirakalpI yathAlandika hote haiM, ve avazya hI ekapAtradhArI aura saprAvaraNa (cAdaradhArI) hote haiN| tathA jo ina yathAlandikoM ke jinakalpa meM hoMge, ve jinakalpika-yathAlandI haiM / una bhAvI jinakalpika - yathAlandikoM meM kucha vastrapAtropakaraNadhArI hote haiM aura kucha nahIM / " "parihArakalpasthito bhikSuH svakIyena patadgraheNa pratigrahaNena vA vasaterbahirAtmanaH svazarIrasya vaiyAvRtyAya, bhikSA'nayanAyetyarthaH gacchet / sthavirAzca tathA gacchantaM dRSTvA vadeyurasmadyogyamapi svapAtrake gRhNIyA ahamapi bhokSye pAsyAmi vA / evamukte tasya kalpate sthavirayogyaM prtigRhiitum|" (abhi. rA. ko. / bhA. 5/pR.684) / anuvAda - " parihArakalpa meM sthita bhikSu jaba apane pAtra meM apane lie bhikSA lAne hetu vasati ke bAhara jAya, usa samaya sthavira bhikSu usase kaheM ki hamAre yogya bhI bhojana - pAna apane pAtra meM le AnA, taba use apane pAtra meM unake yogya bhikSA lAnI caahie| " vijayodayA TIkA meM athAlandakAdi kA svarUpa aba bhagavatI - ArAdhanA (gA. 'kiNNu adhAlaMda' 157) kI vijayodayATIkA meM pratipAdita ukta muniyoM ke svarUpa para dRSTipAta kareM For Personal & Private Use Only Page #233 -------------------------------------------------------------------------- ________________ a0 14 / pra0 2 aparAjitasUri : digambara AcArya / 177 " AcAro nirUpyate - athAlandasaMyatAnAM liGgamautsargikaM, dehasyopakArArthamAhAraM vasatiM ca gRhNanti, zeSaM sakalaM tyajanti / tRNapITha-kaTa-phalakAdikamupadhiM ca na gRhNanti / prANisaMyama - paripAlanArthaM jinapratirUpatAsampAdanArthaM ca gRhItapratilekhanA grAmAntaragamane, vihArabhUmigamane, bhikSAcaryAyAM, niSadyAyAM cApratilekhanA eva vyutsRSTazarIrasaMskArAH parISahAn sahante no vA dhRtibalahInAH / yasmAt pANipAtrabhojI --- / kSetrataH saptatizatadharmakSetreSu bhavanti / kAlataH sarvadA / ---vedataH pumAMso napuMsakAzca / " (vi.TI. /bha.A./gA. 157/ pR.198, 200 ) / 44 anuvAda- 'aba athAlandakoM ke AcAra kA nirUpaNa karate haiM / athAlandaka saMyatoM kA liMga autsargika (nagnatva) hotA hai / dehopakAra ke lie AhAra aura vasati svIkAra karate haiM, zeSa saba chor3a dete haiN| tRNa, pITha, caTAI, lakar3I kA takhta Adi grahaNa nahIM karate / prANisaMyama kA pAlana karane ke lie aura jinadeva kA pratirUpa rakhane ke lie pIchI rakhate haiM / anya grAma ko jAte samaya, vihArabhUmi meM jAte samaya, bhikSAcaryA ke samaya aura baiThate samaya pratilekhanA nahIM krte| zarIra kA saMskAra nahIM karate, parISahoM ko sahate haiM aura dhairyabala se hIna nahIM hote| --- ve pANirUpa pAtra meM bhojana karate haiN| kSetra kI apekSA eka sau sattara karmabhUmirUpa dharmakSetroM meM unakA astitva hotA hai / kAla kI apekSA sadA vidyamAna hote haiM / veda (bhAvaveda) se puruSa aura napuMsaka hote haiN|" " parihAra ucyate - jinakalpasyAsamarthAH parihArasaMyamabharaM voDhuM samarthAH Atmano balaM vIryamAyuH pratyavAyAMzca jJAtvA tato jinasakAzamupagatya kRtavinayAH prAJjalayaH pRcchanti - " parihArasaMyamaM pratipattumicchAmo yuSmAkamAjJayA / " liGgAdikasteSAmAcAro nirUpyate - ekopadhikamavasAnaM liGgaM parihArasaMyatAnAm / vasatimAhAraM ca muktvA nAnyad gRhNanti tRNaphalakapIThakaTakAdim / saMyamArthaM pratilekhanaM gRhNanti / --- kSetrataH bharatairAvatayoH, prathamapAzcAtyayoH tIrthe, utsarpiNyavasarpiNyoH kAlataH --- / zrutena ca dazapUrviNaH, vedena puruSavedAH / " (vi.TI. /bha.A./gA. 157 / pR.201, 203,205) / 53. anuvAda - " parihArasaMyama kA kathana karate haiN| jo jinakalpa ko dhAraNa karane meM asamartha aura parihArasaMyama ke bhAra ko vahana karane meM samartha hote haiM, ve apanA bala, vIrya, Ayu aura (saMbhAvita) vighnoM ko jAnakara jina bhagavAn ke pAsa jAkara hAtha jor3akara vinayapUrvaka pUchate haiM- "hama ApakI AjJA se parihArasaMyama dhAraNa karanA cAhate haiM / " - - - parihArasaMyatoM kA liMgAdi AcAra batalAte haiM- unakA eka upadhivAlA (pratilekhanA = picchIyukta) vastrarahita (avasAna ) 53 liMga (veza) hotA hai| ve vasati avasAnam = not dressed / sara ema. moniyara viliyamsa : saMskRta-iMgliza DikzanarI / For Personal & Private Use Only Page #234 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 17 / jainaparamparA aura yApanIyasaMgha / khaNDa 3 a014 / pra02 aura AhAra ke sivAya tRNa kA Asana, lakar3I kA takhta, pITha, caTAI Adi grahaNa nahIM krte| saMyama ke lie pIchI grahaNa karate haiN| kSetra kI apekSA bharata aura airAvata meM, tIrtha kI apekSA prathama aura antima tIrthaMkaroM ke tIrtha meM tathA kAla kI apekSA utsarpiNI aura avasarpiNI meM vidyamAna hote haiN| ---zruta se dazapUrva ke pAThI hote haiM aura veda se purussvedii|" "jinakalpo nirUpyate-jitarAgadveSamohA upasargapariSahArivegasahAH jinA iva viharanti iti jinakalpikA eka evetyatizayo jinklpikaanaam| itaro liGgAdirAcAraH prAyeNa vyAvarNitarUpa ev| --- sarvadharmakSetreSu bhavanti jinklpikaaH| kAla: srvdaa|" (vi.TI./bha.A/gA.157/ pR.205)| anuvAda-"jinakalpa kA nirUpaNa kiyA jA rahA hai| jinhoMne rAgadveSamoha ko jIta liyA hai, jo upasargaparISaharUpI zatruoM ke vega ko sahate haiM aura jina ke samAna akele hI vihAra karate haiM, ve jinakalpika kahalAte haiN| jinakalpiyoM meM uparyukta saMyatoM se yaha eka hI vizeSatA hai| zeSa liMgAdi-AcAra prAyaH pUrvoktarUpa hI hai| jinakalpika muni samasta karmabhUmiyoM meM sarvadA hote haiN|" donoM meM virodha athAlandikAdi muniyoM ke ina dvividha svarUpoM kI tulanA karane para unameM nimnalikhita virodha dRSTigocara hote haiM 1. zvetAmbaragranthoM meM varNita athAlandika, jinakalpika aura parihArakalpika, tInoM prakAra ke muni vastrapAtradhArI hote haiM, kucha hI (vastrapAtralabdhiyukta) jinakalpI muni vastrapAtrarahita batalAye gaye haiM, kintu unake pAsa bhI kama se kama mukhavastrikA aura rajoharaNa ye do celamaya upakaraNa to hote hI haiM, jabaki vijayodayATIkA meM ukta tInoM prakAra ke muniyoM ko utsargaliMgadhArI (sarvathA acela) kahA gayA hai| unake pAsa upakaraNa ke rUpa meM kevala pratilekhanA (mayUrapicchI) hotI hai| 2. zvetAmbaragranthoM meM athAlandikoM ke do bheda varNita haiM : sthavirakalpika (sarvathA sacela) aura jinakalpika (kathaMcit scel)| yApanIyamata meM bhI sthavirakalpI muniyoM kA astitva mAnA gayA hai| kintu vijayodayATIkA meM sthavirakalpikoM kA nAma bhI nahIM hai| usameM to athAlandikoM ko ekamAtra utsargaliMgadhArI (sarvathA acela) hI batalAyA gayA hai| For Personal & Private Use Only Page #235 -------------------------------------------------------------------------- ________________ a0 14 / pra02 aparAjitasUri : digambara AcArya / 179 3. zvetAmbara jinakalpikoM kA liMga (veza) tIrthaMkaroM ke samAna nahIM hotA, kyoMki tIrthaMkara mukhavastrikA aura rajoharaNa dhAraNa nahIM karate, jaba ki vastrapAtralabdhiyukta zvetAmbara jinakalpI bhI mukhavastrikA aura rajoharaNa grahaNa karate haiN|4 anya jinakalpiyoM ke pAsa to ukta upadhiyoM ke atirikta tIna kalpa (or3hane ke vastra) aura sAta pAtrAdi, isa prakAra bAraha taka upadhiyA~ rahatI haiN|15 digambaraparamparA meM bhI sthavirakalpa aura jinakalpa mAne gaye haiM, kintu ina donoM meM muniyoM kA liMga tIrthaMkaravat sarvathA acela hotA hai| antara kevala yaha hai ki jinakalpI ekAdazAMgazruta ko eka akSara ke samAna jAnate haiM, pairoM meM kA~TA lagane athavA netroM meM dhUli jAne para svayaM haTAte nahIM hai, prathamasaMhananadhArI hote haiM, varSA Rtu meM prANiyoM se mArga vyApta ho jAne para chaha mAsa taka kAyotsarga karate hue nirAhAra rahate haiM tathA 'jina' ke samAna ekAkI vihAra karate haiN|56 vijayodayA ke uparyukta vacanoM meM jinakalpiyoM ko tIrthaMkaravat sarvathA acelaliMgadhArI aura unake samAna hI ekala vihAra karanevAlA kahA gayA hai,57 jo zvetAmbara jinakalpiyoM ke viruddha hai| 4. zvetAmbara yathAlandika muniyoM meM sthavirakalpI to bhikSApAtradhArI hote hI haiM, jinakalpikoM meM bhI kevala pAtralabdhiyukta58 muniyoM ko chor3akara sabhI pAtradhArI hote haiN| zvetAmbara parihArakalpI sAdhu to apane pAtra meM na kevala svayaM ke lie bhikSA lAte haiM, apitu sthaviroM (vRddhasAdhuoM) ke anurodha karane para unake lie bhI lAte haiN| kintu vijayodayATIkA meM yathAlandika, parihArasaMyata evaM jinakalpika tInoM prakAra ke muniyoM ko kevala pANipAtrabhojI hI batalAyA gayA hai| 54. ka- "arhataH saMyamayogeSUpakArI vastrapAtrAdirna bhavati, itareSAM sudharmAdisAdhUnAM bhavati, tena tIrthakRtA saha sAmyaM na sAdhoriti gaathaarthH|" (prava.parI/vRtti 1/2/10/pR.78) "yena kAraNena tIrthakRtAM vastrAdyanupayogaH tena kAraNenArhan svaliGga-paraliGga-gRhasthaliGgaiH rahitaH syaat| tatra svaliGgaM rajoharaNAdi paraliGgamanyatIrthikaliGgaM picchikAdikaM, ___ gRhasthaliGgaM tu prtiitmev| ebhirvipramuktastIrthakRd bhvti|" vahI 1/2/11 / pR.78 / kha- "jinakalpikAdayastu sadaiva sacelakA iti darzayannAha-'jiNakappiyAdao puNa sovahao svvkaalmegNto|" hemacandrasUri-vRtti/ vizeSAvazyakabhASya/2584/ pR.517| 55. "eso duvAlasaviho uvahI jiNakappiANaM tu|" pravacanaparIkSA/vRtti 1/2/31/ pR.94 / 56. vAmadevakRta 'bhAvasaMgraha'/ zloka 264-270 / 57. "jinAH sarva evAcelA bhUtA bhvissyntshc|---tiirthkrmaargaanuyaayinshc gaNadharA iti te'pya celAstacchiSyAzca tathaiveti siddhmceltvm|" vi.TI./bha.A./ 'Acelakku' 423/ pR.323 / 58. jinheM aisI Rddhi prApta ho jAtI hai ki ve pANitala meM hI bhojana grahaNa kara sakate haiM, bhikSA ke lie pAtra kI AvazyakatA nahIM hotI, unheM pAtralabdhiyukta kahA gayA hai| (dekhiye, dvitIya adhyAya / tRtIya prakaraNa/zIrSaka 3.3.1 "jinakalpI bhI sacela aura angn')| For Personal & Private Use Only Page #236 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 180 / jainaparamparA aura yApanIyasaMgha / khaNDa 3 a014 / pra02 5. vijayodayAvarNita athAlandasaMyata evaM jinakalpI muni eka sau sattara karmabhUmiyoM meM sadA vidyamAna rahate haiM, parihArasaMyata sAdhu bhI bharata aura airAvata kSetroM meM, prathama evaM antima tIrthaMkaroM ke tIrtha meM tathA utsarpiNI aura avasarpiNI donoM kAloM meM pAye jAte haiN| kintu, zvetAmbara jinakalpI evaM parihArakalpI sAdhuoM kA astitva antima anubaddha kevalI jambUsvAmI ke nirvANa ke sAtha hI samApta ho gyaa| 59 6. vijayodayA meM athAlandika, parihAraka tathA jinakalpika, tInoM muniyoM ko autsargika (nagna) liMgadhArI kahA gayA hai, jisase sUcita hotA hai ki ve dravyaveda kI apekSA puruSa hote haiN| tathApi athAlandika ko punaH veda kI apekSA puruSa aura napuMsaka tathA parihAraka aura jinakalpika ko kevala puruSa kahA gayA hai| yaha isa bAta kA pramANa hai ki aparAjitasUri dravyaveda ke sAtha bhAvaveda evaM vedavaiSamya kA astitva svIkAra karate haiN| kintu yApanIyamata meM vedavaiSamya mAnya nahIM thaa| isase siddha hotA hai ki ukta tInoM prakAra ke muniyoM kA vijayodayA-varNita svarUpa yApanIyamata ke viruddha hai| kintu vaha digambara jainamata ke pratikUla nahIM, apitu sarvathA anukUla hai| mAnanIya paM. kailAzacandra jI siddhAntazAstrI bhI likhate haiM-"gAthA 157 kI TIkA meM Alandavidhi, parihArasaMyama Adi kA jo varNana kiyA hai, vaha anyatra dekhane meM nahIM aayaa| usameM hameM siddhAntaviruddha kathana koI pratIta nahIM huaa| pratyuta, usase parihAravizuddhi kI mahattA aura durUhatA kA hI bodha huaa| zvetAmbara-Agama ke anusAra to jambUsvAmI ke muktigamana ke pazcAt jinakalpa kA viccheda ho gyaa| kintu TIkAkAra ne likhA hai ki jinakalpI sarva dharmakSetroM (karmabhUmiyoM) meM sarvadA hote haiN|"(bh.aa./sho.pu./ prastA ./pR.39)| isa prakAra vijayodayATIkA meM athAlandikAdi muniyoM kA jo svarUpa varNita kiyA gayA hai, vaha zvetAmbaragranthoM meM varNita svarUpa se sarvathA viparIta hai aura digambara muniyoM ke anurUpa hai| ataH vaha zvetAmbara-athAlandikAdi muniyoM kA varNana nahIM hai, apitu digambara-athAlandikAdi muniyoM kA hai| isalie satya yaha hai ki una muniyoM kI jina viziSTa vidhiyoM kA varNana vijayodayATIkA meM kiyA gayA hai, ve zvetAmbarasAhitya meM upalabdha nahIM haiN| zvetAmbara athAlandikAdi muniyoM kI vidhiyA~ unase bhinna haiM, yaha uparyukta uddharaNoM se spaSTa hai tathA unakA vistRta svarUpa zvetAmbaragranthoM evaM abhidhAnarAjendrakoSa se jJAta kiyA jA sakatA hai| yApanIyapakSadhara viduSI evaM vidvAn 59. mnn-prmohi-pulaae-aahaarg-khvg-uvsme-kppe| saMjamatiya-kevali-sijjhaNA ya jaMbummi vucchiNNA // 2593 // vizeSAvazyakabhASya/ pR.518 / For Personal & Private Use Only Page #237 -------------------------------------------------------------------------- ________________ a0 14 / pra0 2 aparAjitasUri : digambara AcArya / 181 ke dvArA mAtra nAmasAmya ke kAraNa ve zvetAmbara - yathAlandika Adi kI vidhiyA~ mAna lI gayI haiM, unhoMne unake svarUpabheda para dRSTipAta nahIM kiyA / ataH unhoMne aparAjitasUri ko yApanIya-AcArya siddha karane ke lie jo hetu prastuta kiyA hai, vaha asatya hai / hetu ke asatya hone se siddha hai ki ve yApanIya AcArya nahIM haiM, apitu digambarAcArya haiN| vijahanAvidhi bhI digambaramata ke pratikUla nahIM thii| isakA spaSTIkaraNa bhagavatIArAdhanA nAmaka 13veM adhyAya meM kiyA jA cukA hai| yApanIyapakSa bhikSupratimAe~ digambaramatAnukUla "vijayodayATIkA meM bhikSu kI gyAraha pratimAoM kA vivaraNa upalabdha hotA hai / yaha vivaraNa zvetAmbara - Agama - sAhitya meM to upalabdha hotA hai, kintu digambaraparamparA meM kahIM bhI bhikSupratimAoM kA koI ullekha nahIM milatA hai| isase yahI siddha hotA hai ki aparAjita zvetAmbara - AgamoM kA hI anusaraNa kara rahe haiN| ataH yaha bhI unake yApanIya hone kA hI eka pramANa hai / " (jai. dha. yA.sa./ pR. 159) / digambarapakSa bhikSupratimAoM kA ullekha bhagavatI ArAdhanA kI nimnalikhita gAthA meM huA haisadi Auge sadibale jAo vividhAo bhikkhupaDimAo / tAo vi Na bAdhate jahAbalaM sallihaMtassa // 251 // "" anuvAda- ' Ayu aura bala ke hote hue apanI zakti ke anusAra zarIra ko kRza karanevAle yati kI jo vividha bhikSupratimAe~ hotI haiM, ve bhI use jyAdA kaSTa nahIM detiiN| jo zakti ke binA zarIra ko kRza karatA hai, use prAraMbha meM hI mahAn kleza hotA hai, jisase usake yoga kA bhaMga ho jAtA hai| " paM0 AzAdhara jI ne mUlArAdhanAdarpaNa meM eka gAthA ke dvArA bhikSupratimAoM kA ullekha karate hue unakA artha isa prakAra kiyA hai 60. mAyiya duya tiya cau paMca mAsa chammAsa satta mAsI ya / tiNNeva sattarAI iMdiya rAipaDimAo // bhagavatI-ArAdhanA (phalaTaNa evaM jai. saM. saM. saM. zolApura) gA. 251 kI pAdaTippaNI meM uddhRta / For Personal & Private Use Only Page #238 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 182 / jainaparamparA aura yApanIyasaMgha / khaNDa 3 a014/pra02 "AtmA kI sallekhanA karanevAlA, dhairyavAn, mahAsattvasampanna, parISahajetA, uttamasaMhananaviziSTa muni krama se dharmadhyAna aura zukladhyAna ko pUrNa karatA huA jisa deza meM rahatA hai, usa deza meM muzkila se prApta honevAle AhAra ko grahaNa karane kA vrata letA hai, jaise eka mAsa meM 'aisA' AhAra milA, to bhojana karU~gA, anyathA nhiiN| usa mAsa ke antima dina vaha pratimAyoga dhAraNa karatA hai| yaha eka bhikSupratimA hai| isa prakAra pUrvokta AhAra se saugune utkRSTa anya-anya bhojanasambandhI niyama letA hai| ye niyama kramazaH do, tIna, cAra, pA~ca, chaha aura sAta mAsa kA antara lekara grahaNa kiye jAte haiM, jaise do mAsa yA tIna mAsa meM 'aisA' AhAra milegA to grahaNa karU~gA, anyathA nhiiN| sarvatra niyama ke antima dina pratimAyoga grahaNa karatA hai| ye sAta bhikSapratimAe~ haiN| punaH pUrva AhAra se saugunA utkRSTa durlabha anya-anya AhAra kA niyama sAtasAta dina kA antara lekara tIna bAra grahaNa karatA hai| arthAt sAta dina meM 'aisA' AhAra milA to grahaNa karU~gA, anyathA nhiiN| ye tIna bhikSupratimAe~ haiN| phira rAtadina pratimAyoga meM sthita rahakara bAda meM rAtri-pratimAyoga dhAraNa karatA hai| ye do bhikSupratimAe~ haiN| inako dhAraNa karane para pahale avadhi-manaHparyayajJAna ko prApta karatA hai, bAda meM sUryodaya hone para kevalajJAna prApta karatA hai| isa taraha bAraha bhikSu-pratimAyogoM meM sthita hone ke bAda rAtripratimAyoga dhAraNa karatA hai|" 61 ye sallekhanAdhArI muni ke dvArA AhAraprApti ko durlabha banAte hue pratimAyoga dhAraNa karane kI vidhiyA~ haiM, jo digambaramata ke sarvathA anukUla haiN| kintu inakA varNana to aparAjita sUri ne apanI TIkA meM kiyA hI nahIM hai| unhoMne to mUlagrantha kI gAthA kA anuvAda mAtra kiyA hai| ataH yaha kaise mAna liyA gayA ki aparAjitasUri ne unakA varNana kiyA hai? yaha to sarvathA asatya hai| Azcarya hai ki 'yApanIya aura unakA sAhitya' kI lekhikA tathA 'jainadharma kA yApanIya sampradAya' ke lekhaka ne eka managaDhaMta hetu ke AdhAra para aparAjitasUri ko yApanIya sampradAya kA AcArya ghoSita kara diyaa| unakA yaha kathana bhI asatya hai ki ukta pratimAoM kA ullekha kisI digambaragrantha meM nahIM miltaa| bhagavatI-ArAdhanA meM to milatA hai| vaha digambaragrantha hI hai, yaha pUrva meM siddha kiyA jA cukA hai| bhagavatI-ArAdhanA prathamazatI I0 kA grantha hai| ataH ho sakatA hai ki ye bAraha bhikSupratimAe~ isI grantha se zvetAmbarasAhitya meM pahu~cI hoM, jaise 'Acelakkuddesiya' Adi gAthAe~ pahu~cI haiN| ukta pratimAoM kA kathana digambaragrantha 61. bhagavatI ArAdhanA (phalaTana evaM jai.saM.saM.saM. zolApura)/ siddhAntAcArya paM0 kailAzacandra jI zAstrI : vizeSArtha / gA. 'sadi Auge' 251/ pR. 258 / Jain Education Interational For Personal & Private Use Only Page #239 -------------------------------------------------------------------------- ________________ a0 14 / pra0 2 aparAjitasUri : digambara AcArya / 183 pratikramaNa-granthatrayI meM bhI upalabdha hotA hai| isa hetu ke bhI asatya hone se siddha hai ki aparAjitasUri yApanIya - paramparA ke nahIM, apitu digambara- paramparA ke haiN| 10 sAta gharoM se bhikSA digambaramatAnukUla yApanIyapakSa "mUlAcAra, bhagavatI - ArAdhanA aura vijayodayATIkA meM vRttiparisaMkhyAna tapa ke vivecana-prasaMga meM sAtagharoM se bhikSA lene kA ullekha pAyA jAtA hai, vaha digambaraparamparA ke anukUla nahIM hai| isase yaha bhI siddha hotA hai ki yApanIyoM meM zvetAmbaroM ke anurUpa pAtra meM AhAra lAkara ApavAdika sthiti meM upAzraya meM AhAra grahaNa karane kI paramparA rahI hogI / yaha paramparA yApanIyoM kI hI ho sakatI hai, digambaroM kI nahIM, kyoMki yApanIya apavAdamArga meM pAtra meM bhikSA grahaNa karanA mAnya karate the / " (jai.dh.yaa.s./pR.159-160)| digambarapakSa yaha kathana mUlAcAra meM nahIM hai, na hI bhagavatI - ArAdhanA meM hai| bhagavatI ArAdhanA kI usa gAthA meM bhI nahIM hai, jisakI TIkA meM aparAjitasUri ne uparyukta bAta kahI hai / vaha gAthA isa prakAra hai daMsaNaNANAdicAre vadAdicAre tavAdicAre ya / desaccAe vividhe savvaccAe ya AvaNNo // 489 // bha.A. / ataH yApanIyapakSadhara granthalekhaka kA yaha kathana bhI asatya hai ki sAtagharoM se bhikSA lene kA ullekha mUlAcAra aura bhagavatI - ArAdhanA meM bhI hai| vaha varAMgacarita aura vijayodayATIkA meM upalabdha hai| vijayodayA meM vaha isa prakAra hai " "vRttiparisaMkhyAnasyAticArAH gRhasaptakameva pravizAmi ekameva pATaM, daridragRhameva / evaMbhUtena dAyakena dAyikayA vA dattaM grahISyAmIti vA kRtasaGkalpaH gRhasaptakAdikAdadhika-pravezaH, pATAntarapravezazca paraM bhojayAmItyAdikaH / " (bha.A./ gA. 'daMsaNaNANAdicAre' 489 ) / anuvAda--"vRttiparisaMkhyAna tapa ke aticAra isa prakAra haiM- bhikSA ke lie sAta hI gharoM meM praveza karU~gA yA eka hI muhalle meM jAU~gA athavA daridra ke hI ghara jAU~gA yA isa prakAra ke dAtA yA dAtrI ke hI dvArA diyA gayA AhAra grahaNa karU~gA, aisA saMkalpa karane ke bAda 'dUsare (sAdhu) ko bhojana karA AU~' isa vicAra For Personal & Private Use Only Page #240 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 184 / jainaparamparA aura yApanIyasaMgha / khaNDa 3 a014 / pra02 se sAta se adhika gharoM meM praveza karanA athavA eka muhalle se dUsare muhalle meM jAnA vRttiparisaMkhyAna ke aticAra haiN|" ___ yahA~ sAta gharoM meM praveza kA artha yaha hai ki yadi eka ghara meM jAne para bhikSA prApta na ho, to dUsare ghara meM jAnA aura dUsare meM prApta na ho, to tIsare ghara meM jAnA, isa prakAra adhika se adhika sAta gharoM meM jAnA, sAtaveM ghara meM bhI na mile, to AThaveM meM na jAnA, vApisa lauTa aanaa| bhikSA na milane para athavA mila jAya to 'dUsare sAdhuoM ne bhojana kiyA hai yA nahIM, unheM jAkara dekha AU~' aisA socakara AThaveM ghara meM jAnA athavA dUsare muhalle meM jAnA vRttiparisaMkhyAna kA aticAra hai| dUsare sAdhu ko bhojana karAne kI dRSTi se AThaveM ghara meM jAne kA abhiprAya vahA~ se pAtra meM bhojana le jAkara upAzraya meM kisI rugNa sAdhu ko bhojana karAnA nahIM hai, kyoMki yadi aisA karanA hotA, to eka ghara yA do ghara meM hI jAkara aisA kiyA jA sakatA thaa| AThaveM ghara kA niSedha na kiyA gayA hotaa| __tathA bhojana kI yAcanA kA to svayaM ke lie bhI niSedha kiyA gayA hai, taba dUsare ke lie yAcanA kA to prazna hI nahIM utthtaa| aparAjitasUri kahate haiM ___ "yAcyAmavyaktasvanaM vA svAgamananivedanArthaM na kuryaat| vidyudiva svAM tanuM ca drshyet|---gRhibhirnujnyaatstisstthet|" (vi.TI./bha.A./gA. 'esaNaNikkhe' 1200) / anuvAda- "bhikSA ke lie apane Ane kI sUcanA dene hetu yAcanA yA avyakta zabda nahIM karanA cAhie, bijalI kI taraha apanA zarIramAtra dikhalA denA caahie| ---gRhasvAmiyoM ke prArthanA karane para hI ThaharanA caahie|" hA~, kSapaka (sallekhanArUr3ha) yadi svayaM bhikSA ke lie jAne meM asamartha ho, taba AcArya ke saMketa karane para gRhastha svayaM bhojana lAkara use detA hai| kSapaka ke vRttiparisaMkhyAna kA varNana karate hue aparAjitasUri kahate haiM "AnItAyAmapi bhikSAyAM iyata eva grAsAn gRhNAmi iti vA primaannm|" (vi.TI./bha.A./ gA.' pADayaNiyaMsaNa' 221) / anuvAda-"athavA dAtA ke dvArA lAI gaI bhikSA meM se bhI itane hI grAsa grahaNa karU~gA, aisA parimANa karanA vRttiparisaMkhyAna hai|" isa taraha aparAjitasUri ke hI vacana pramANita karate haiM ki sAta gharoM se bhikSA lene kA jo abhiprAya yApanIyapakSadhara granthalekhakoM ne grahaNa kiyA hai, vaha aparAjitasUri ke abhiprAya ke anurUpa nahIM hai| Jain Education Interational For Personal & Private Use Only Page #241 -------------------------------------------------------------------------- ________________ a0 14 / pra0 2 aparAjitasUri : digambara AcArya / 185 bhikSA ke lie sAta gharoM se adhika meM na jAne ke abhigraha kA ullekha digambaragrantha varAMgacarita meM bhI isa prakAra milatA hai ekAntabhikSAM pravilabhya yAtA bhikSAtrayeNa pratimAnivRttAH / gRheSu saptasvavaguhya kecid grAsArdhato'rdhodariNaH prayAtAH // 30 / 54 // anuvAda - " kucha muni kevala eka anna kA AhAra grahaNa kara lauTa Ate the| kucha kevala tIna vastuoM kA AhAra lekara cale Ate the| kucha adhika se adhika sAta gharoM meM hI jAne kA niyama le lete the / arthAt lagAtAra sAta gharoM meM bhikSA ke anukUla vidhi na milane para AThaveM ghara meM nahIM jAU~gA, aisA abhigraha (pratijJA ) kara lete the / tathA kucha muni jitane grAsoM se peTa bharatA hai, unase Adhe grAsa lene kA niyama lekara jAte the aura AdhA peTa bhojana karake hI lauTa Ate the| yahA~ 'AdhA peTa bhojana karake hI lauTa Ate the isa kathana se spaSTa hai ki muni bhojana zrAvaka ke hI ghara meM karate the, pAtra meM lekara upAzraya meM nahIM Ate the, jaisA ki yApanIyapakSadhara granthalekhaka ne kalpanA kI hai| varAMgacarita ke digambaragrantha hone ke pramANa varAMgacarita ke adhyAya (20) meM diye gaye haiM / ataH bhikSA ke lie adhika se adhika sAta gharoM meM jAne ke abhigraha kA jo ullekha aparAjitasUri ne kiyA hai, vaha digambaramata ke pratikUla nahIM hai / tathA kSapaka ke svayaM bhikSArtha jAne meM asamartha hone para dAtA ke dvArA lAye gaye AhAra ko 'sthitabhakta' mUlaguNa kA pAlana karate hue 62 grahaNa karanA bhI digambara jainamata ke viruddha nahIM hai / yaha kundakunda vacanoM se bhagavatI - ArAdhanA ke adhyAya meM pramANita kiyA jA cukA hai| ataH bhikSA ke lie sAta gharoM meM jAne kA jo abhiprAya aparAjitasUri kA hai, usase bhinna abhiprAya kalpita kara unheM yApanIya siddha karane kI ceSTA kI gaI hai / yataH kalpita abhiprAya asatya hai, ataH siddha hai ki aparAjitasUri yApanIya nahIM haiM, apitu digambara haiN| puruSavedAdi kA puNyaprakRtitva digambarAcAryoM ko bhI mAnya yApanIyapakSa 11 hAsya, "vijayodayATIkA meM sadvedya, samyaktva, ,puruSaveda, zubhanAma, zubhagotra, evaM zubha Ayu ko puNyaprakRti kahA gayA hai / yaha kathana digambara aura zvetAmbara sAhityoM meM upalabdha 62. niryApaka ke samIpa meM na rahane para kSapaka ayogya padArtha kA sevana kara sakatA hai athavA binA khar3e hue bhojana kara sakatA hai, jo doSapUrNa hai - " ayogyasevAM kuryAd asthitabhojanAdikaM pArzvavartinyasati kuryAdvA / " vi.TI./ bha.A./gA.' sevejja vA akappaM' 677 / For Personal & Private Use Only Page #242 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 186 / jainaparamparA aura yApanIyasaMgha / khaNDa 3 a014 / pra02 nahIM hai, kevala tattvArthAdhigamabhASya meM upalabdha hai, jisakI AlocanA siddhasena gaNI ne kI hai| isase yahI phalita hotA hai ki aparAjita yApanIya rahe hoNge| (jai.dh.yaa.s./pR.160)| digambarapakSa isa viSaya meM paM0 kailAzacandra jI siddhAntAcArya ne bhI likhA hai-"(vijayodayATIkA meM) tattvArthasUtra se aneka sUtra uddhRta haiN| vidvAn jAnate haiM ki tattvArthasUtra ke do sUtrapATha pracalita haiM, eka digambarasammata hai, dUsarA shvetaambrsmmt| jitane sUtra uddhRta haiM, ve digambarasammata haiN| kintu (bhagavatI-ArAdhanA kI) 1828 vI gAthA kI TIkA meM sAtAvedanIya, samyatvaprakRti, rati, hAsya aura puMveda ko puNyaprakRti kahA hai|63 zvetAmbarasammata sUtrapATha meM AThaveM adhyAya ke anta meM isI prakAra kA sUtra hai| kintu digambaraparamparA meM ghatikarmoM kI prakRtiyoM ko pApaprakRtiyoM meM hI ginAyA gayA hai| yahA~ TIkAkAra ne sUtra ko to pramANarUpa se uddhRta nahIM kiyA hai, kintu kathana tadanusAra kiyA hai| paM0 AzAdhara jI ne bhI apanI TIkA meM vijayodayA ke anusAra hI inheM puNyaprakRti likhA hai, yaha Azcarya hI hai| tattvArthasUtra kI TIkA 'sarvArthasiddhi' TIkAkAra ke sAmane thI, yaha nirvivAda hai|" (bha.A./zo.pu./ prstaa./pR.40)| kintu siddhAntAcArya paM0 phUlacandra jI zAstrI ne 'sarvArthasiddhi' ke AThaveM adhyAya ke 25veM sUtra kA vizeSArtha batalAte hue likhA hai ki "vIrasena svAmI ne jayadhavalATIkA meM bhI inheM (samyaktvaprakRti, hAsya, rati aura puruSaveda ko) puNyaprakRtiyA~ siddha kiyA hai|" vIrasena svAmI ne dhavalA meM bhI puruSaveda ko prazastaveda kahA hai, kyoMki usake udaya meM pramattavirata muni meM AhArakazarIra aura AhArakazarIrAMgopAMga nAmakarmoM kA udaya ho sakatA hai tathA manaHparyayajJAna evaM parihAravizuddhi saMyama kI prApti bhI saMbhava hai| tIrthaMkaraprakRti kA udaya bhI usI muni meM saMbhava hai, jo bhAva se bhI puruSavedI hotA hai| bhAvastrIveda aura bhAvanapuMsakaveda ke udaya meM ye zubhakArya saMbhava nahIM haiN| vIrasena svAmI likhate haiM ___ 'AhArakAyajogANaM bhaNNamANe---asthi purisavedo, itthi-NaMusayavedA nntthi| kiM kAraNaM? appasatthavedehi saha AhArariddhI Na uppajjadi tti' (dhavalA / Sa.khaM./ pu.2/1,1/pR.668)| anuvAda-"AhArakAyayogI jIvoM ke puruSaveda hotA hai, strIveda aura napuMsakaveda nahIM hote, kyoMki aprazastavedoM ke sAtha AhArakaRddhi utpanna nahIM hotii|" 63. "sadvedyaM samyaktvaM ratihAsyapuMvedAH zubhe nAmagotre zubhaM cAyuH puNyaM etebhyo'nyAni paapaani|" vijayodayATIkA / bhagavatI-ArAdhanA/ gA. 'aNukaMpAsuddhavaogo' 1828 / Jain Education Interational For Personal & Private Use Only Page #243 -------------------------------------------------------------------------- ________________ a014 / pra02 aparAjitasUri : digambara AcArya / 187 __ isI AdhAra para zrI kezavavarNI ne bhI likhA hai- "dravyapuruSa-bhAvastrIrUpe pramattavirate AhArakatadaGgopAGganAmodayo niymennaasti| tu-zabdAd azubhavedodaye manaHparyayaparihAra-vizuddhI api na" (jI.ta.pra./ go.jI./ gaa.715)| ___anuvAda-"dravyapuruSa aura bhAvastrIrUpa pramattavirata meM AhArakazarIra aura AhArakaaMgopAMga kA udaya niyama se nahIM hotaa| gAthA meM 'tu' (du) zabda ke prayoga se yaha sUcita kiyA gayA hai ki azubhaveda (bhAvastrIveda aura bhAvanapuMsakaveda) ke udaya meM manaHparyayajJAna aura parihAravizuddhasaMyama bhI nahIM hote|" SaTkhaMDAgama meM kahA gayA hai ki manuSyiniyoM meM asaMyatasamyagdRSTi, saMyatAsaMyata, pramattasaMyata aura apramattasaMyata guNasthAnoM meM kSAyika samyagdRSTi sabase kama haiM (pu.5 / 1, 8, 75 / pR. 278) / isakA kAraNa batalAte hue vIrasena svAmI kahate haiM ki aprazastaveda ke udaya ke sAtha darzanamohanIya kA kSapaNa karanevAle jIva bahuta nahIM pAye jAte"appasatthavedodaeNa daMsaNamohaNIyaM khaveMtajIvANaM bahUNamaNuvalaMbhA" (dhavalA / Sa.khaM/ pu.5 / 1, 8, 75 / pR.278)| isa prakAra digambaragranthoM meM bhI bhAvapuruSaveda ko prazastaveda evaM bhAvastrIveda aura bhAva-napuMsakaveda ko aprazastaveda kahA gayA hai| kintu bhAvapuruSaveda ke udaya meM uparyukta zubhakArya tabhI ghaTita hote haiM, jaba bhAvapuruSaveda dravyapuruSaveda ke sAtha hotA hai| dravyastrIveda aura dravyanapuMsakaveda ke sAtha bhAvapuruSaveda ke hone para AhArakaRddhi, manaHparyayajJAna, parihAra-vizuddhisaMyama Adi kI prApti nahIM hotii| isase siddha hotA hai dravyapuruSaveda bhAvapuruSaveda se bhI adhika prazasta hai| isakI adhika prazastatA kA dUsarA pramANa yaha hai ki manuSyagati meM dravyapuruSaveda ke hone para hI mokSa hotA hai| yadi bhAvapuruSaveda kA udaya ho, kintu usake sAtha dravyapuruSaveda na ho, apitu dravyastrIveda yA dravyanapuMsakaveda ho to mokSa saMbhava nahIM hai| bhagavatI-ArAdhanA meM saMyama kA sAdhana hone se AgAmI bhava meM dravyapuruSaveda kI AkAMkSA karane ko prazastanidAna kahA gayA hai saMjamaheduM puristt-stt-blviriy-sNghddnn-buddhii| sAvaa-baMdhu-kulAdINi NidANaM hodi hu pasatthaM // 1210 // isase uparyukta tathya kI puSTi hotI hai ki dravyapuruSaveda bhAvapuruSaveda se bhI adhika prazasta hai| isake viparIta dravyastrIveda aura dravyanapuMsakaveda aprazastaveda haiM, kyoMki ve mokSamArga ke pratikUla haiN| inameM bhI dravyanapuMsakaveda dravyastrIveda se aprazastatara hai, kyoMki dravyamAnuSI to upacAra-mahAvratoM ke yogya hotI hai, kintu dravyanapuMsaka manuSya nahIM hotaa| , vaha aNuvratoM kA hI pAtra hotA hai| Jain Education Interational For Personal & Private Use Only Page #244 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 188 / jainaparamparA aura yApanIyasaMgha / khaNDa 3 a014 / pra02 tAtparya yaha ki digambaragranthoM meM bhI puruSavedAdi ko prazastaprakRti kahA gayA hai| ataH jaise ukta prakRtiyoM ko puNyaprakRti mAnane para bhI vIrasena svAmI, kezavavarNI tathA paM0 AzAdhara jI yApanIya siddha nahIM hote, vaise hI aparAjitasUri bhI yApanIya siddha nahIM hote| tathA jaise tattvArthAdhigamabhASya-kAra umAsvAti unheM puNyaprakRti kahane se yApanIya nahIM kahalA sakate, vaise hI aparAjitasUri bhI nahIM kahalA skte| isake atirikta vijayodayATIkA meM savastramukti, strImukti, gRhasthamukti, paratIrthikamukti, kevalibhukti Adi yApanIya-mAnyatAoM kA niSedha kiyA gayA hai, jo aparAjitasUri ke yApanIya na hokara digambara hone ke akhaNDya pramANa haiN| isa prakAra puruSavedAdi ko puNyaprakRti kahane kA dharma yApanIya-granthakAra hone kA lakSaNa yA hetu nahIM hai| ataH aparAjitasUri kA digambarAcArya honA nirvivAda hai| prathama zukladhyAna digambaramatAnukUla yApanIyapakSa "(vijayodayATIkA meM) zukladhyAna ke prathama bheda pRthaktvavitarka-savIcAra dhyAna kA adhikArI upazAntamoha nAmaka gyArahaveM guNasthAnavartI ko mAnA gayA hai| sarvArthasiddhisammata-pAThavAle tattvArthasUtra meM AThaveM guNasthAna se hI pRthaktvavitarkavIcAra zukladhyAna ko mAnA gayA hai|" (yA. au. u. sA./ pR.135) / arthAt upazAntamohaguNasthAnavAle ko hI prathama zukladhyAna kA adhikArI mAnanA yApanIyamatAvalambI hone kA lakSaNa hai| digambarapakSa prathama to yApanIyamata meM guNasthAna-siddhAnta mAnya hI nahIM hai| dUsare, upazAntamohaguNasthAnavAle ko ukta zukladhyAna kA svAmI mAnanA yApanIya hone kA lakSaNa hai, yaha nirNaya kisa pramANa ke AdhAra para kiyA gayA, yaha buddhigamya nahIM hai| jo yApanIya anyaliMgiyoM aura gRhasthoM kI bhI mukti mAnate haiM, unake mata meM to mithyAdRSTiguNasthAna aura saMyatAsaMyata-guNasthAna meM bhI cAroM zukladhyAna ho jAte haiN| unakI bAta kA kyA pramANa? astu! SaTkhaMDAgama ke yazasvI TIkAkAra mahAn digambarAcArya zrI vIrasena svAmI ne bhI cauthe guNasthAna se lekara dasaveM (sUkSmasAmparAya) guNasthAna paryanta dharmadhyAna kI pravRtti mAnI hai aura upazAntakaSAyaguNasthAna meM pRthaktvavitarka-vIcAra evaM kSINakaSAyaguNasthAna meM ekatvavitarka-avIcAra dhyAna batalAye haiN| yathA For Personal & Private Use Only Page #245 -------------------------------------------------------------------------- ________________ aparAjitasUri : digambara AcArya / 189 "asaMjadasammAdiTThisaMjadAsaMjadapamattasaMjada- appamattasaMjada - apuvvasaMjada - aNiyaTThisaMjada- suhumasAMparAiya-khavagovasAmaesa dhammajjhANassa pavRttI hodi tti jiNovaesAdo / " (dhavalA / Sa.khaM./pu.13/5,4,26/pR.74) / a0 14 / pra0 2 "evamaMtomuhuttakAlamuvasaMtakasAo sukkalessio pudhattavidakkavIcArajjhANaM chaddavva-Navapayattha-visayamaMtomuhuttakAlaM jjhAyai / " ( dhavalA / Sa.khaM. / pu.13 / 5, 4, 26 / pR.78)| 1 ina vacanoM se spaSTa hai ki gyArahaveM guNasthAna meM bhI pRthaktvavitarka - savIcAra dhyAna hone kI mAnyatA digambaramata meM svIkRta hai / ataH use digambaramata ke pratikUla mAnanA asatya hai| isa hetu ke bhI asatya hone se siddha hai ki aparAjitasUri yApanIyaAcArya nahIM, apitu digambarAcArya haiN| ina vividha pramANoM se isa tathya kA udghATana ho jAtA hai ki yApanIyapakSadhara vidvAnoM aura viduSI ne digambarAcArya aparAjitasUri ko yApanIya - AcArya siddha karane ke lie jo bAraha hetu prastuta kiye haiM, unameM se eka to hetvAbhAsa hai, zeSa saba asatya haiN| arthAt unakA astitva hI nahIM hai / tathA pUrva meM aise sAta pramANa aura unake poSaka aneka upapramANa upasthita kiye gaye haiM, jo sAbita karate haiM ki aparAjitasUri digambarAcArya hI haiM, ataH isa bAta meM sandeha ke lie raMcamAtra bhI sthAna nahIM rahatA ki bhagavatI - ArAdhanA kI vijayodayATIkA ke karttA aparAjitasUri kA yApanIya - paramparA se dUra kA bhI sambandha nahIM thA, ve pakke digambara the / upasaMhAra digambaracArya hone ke pramANa sUtrarUpa meM aba una pramANoM kA saMkSepa meM saMkalana kiyA jA rahA hai, jo siddha karate haiM ki aparAjitasUri digambarAcArya haiM tathA unake dvArA racita vijayodayATIkA digambarAcArya kI kRti hai / ve isa prakAra haiM 1. vijayodayATIkA meM aise siddhAntoM kA pratipAdana kiyA gayA hai, jinase savastramukti, strImukti, gRhasthamukti, anyaliMgimukti aura kevalibhukti, ina yApanIyamAnyatAoM kA niSedha hotA hai / 2. isameM kahA gayA hai ki sacela apavAdaliMga mokSa kA upAya nahIM hai| vaha parigrahadhArI gRhasthoM kA liMga hai, ataH usakA aMgIkAra muniyoM ko nindA kA pAtra banAtA hai| For Personal & Private Use Only Page #246 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 190 / jainaparamparA aura yApanIyasaMgha / khaNDa 3 a0 14 / pra0 2 3. isameM pratipAdita aparigrahamahAvrata kA lakSaNa yApanIya-mAnyatAoM kA virodhI hai| 4. isameM vidhAna kiyA gayA hai ki acela ko hI mahAvrata pradAna kiye jAne caahie| 5. isameM acela ko hI nirgrantha kahA gayA hai| 6. tIrthaMkaroM kA acelaliMga hI mokSa kA ekamAtra mArga tathA sabhI mokSArthiyoM ke lie niyama se grAhya batalAyA gayA hai| yaha yApanIyamata kI savastramukti, strImukti, gRhasthamukti aura anyaliMgimukti kI mAnyatAoM ke viruddha hai| 7. puruSazarIra ko hI saMyama kA sAdhana kahA gayA hai, jo yApanIyoM kI strImukti kI mAnyatA kA virodhI hai| 8. vastrAdiparigraha se yukta manuSya ko saMyataguNasthAna kI prApti ke ayogya nirUpita kiyA gayA hai| yaha bhI savastramukti Adi yApanIya mAnyatAoM ke pratikUla hai| . 9. kSudhAparISaha aura bhojana kI AkAMkSA pramattasaMyata guNasthAna taka hI batalAyI gaI hai| isase yApanIyoM kI kevalibhukti kI mAnyatA kA niSedha hotA hai| 10. bandha aura mokSa kI sampUrNa vyavasthA guNasthAna- kendrita darzAyI gaI hai, jo yApanIyoM kI mokSavyavasthA ke viruddha hai / 11. sAdhuoM ke mUlaguNoM aura uttaraguNoM kA varNana digambaraparamparA ke anurUpa 12. vedatraya aura vedavaiSamya svIkAra kiye gaye haiM, jo yApanIyoM ko asvIkArya hai| haiN| 13. sAdhu ke lie kezaluMca anivArya batalAyA gayA hai| yApanIyamAnya zvetAmbara kalpasUtra meM chure - kaiMcI se bhI muNDana karAne kI chUTa hai| 14. sAdhu ke lie AhAra meM mAMsa, madhu aura madya ke niSedha hai| yApanIyamAnya zvetAmbara - AgamoM meM unheM apavAdarUpa se gaI hai| 15. vijayodayA meM kAladravya kA astitva mAnA gayA hai| yaha mAnyatA yApanIyamAnya zvetAmbara - AgamoM ke viparIta hai| grahaNa kA kaThoratApUrvaka grahaNa karane kI anumati 16. vijayodayA meM varNita cAra anuyogoM ke nAma digambaraparamparA ke anurUpa evaM zvetAmbaraparamparA ke viruddha haiM / For Personal & Private Use Only Page #247 -------------------------------------------------------------------------- ________________ paJcadaza adhyAya Jain Education Interational For Personal & Private Use Only Page #248 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Jain Education Interational For Personal & Private Use Only Page #249 -------------------------------------------------------------------------- ________________ paJcadaza adhyAya mUlAcAra prathama prakaraNa mUlAcAra ke digambara grantha hone ke pramANa ka mUlAcAra kA mahattva mUlAcAra ke mahattva kA pratipAdana karate hue prasiddha jaina itihAsakAra DaoN0 jyotiprasAda jI jaina mUlAcAra (bhAratIya jJAnapITha, naI dillI) ke pradhAna-sampAdakIya meM likhate haiM-"dvAdaza adhikAroM meM vibhakta, prAkRta bhASA kI 1243 gAthAoM meM nibaddha, 'mUlAcAra' nAmaka grantharAja digambara AmnAya meM munidharma ke pratipAdaka zAstroM meM prAyaH sarvAdhika prAcIna tathA sarvopari pramANamAnya kiyA jAtA hai| apane samaya meM upalabdha prAyaH sampUrNa jainasAhitya kA gaMbhIra AloDana karanevAle AcArya vIrasena svAmI ne SaTkhaNDAgama siddhAnta kI apanI suprasiddha 'dhavalA' TIkA (780 I0) meM ukta mUlAcAra ke uddharaNa 'AcArAMga' nAma se dekara usakA Agamika mahattva pradarzita kiyA hai| zivArya (prathama zatI I0) kRta 'bhagavatI-ArAdhanA' kI aparAjitasUri-viracita vijayodayATIkA (lagabhaga 700. I0) meM mUlAcAra ke katipaya uddharaNa prApta haiM aura yativRSabhAcArya (2rI zatI I0) kRta 'tiloyapaNNatti' meM bhI mUlAcAra kA nAmollekha huA hai| mUlAcAra ke sarvaprathama jJAta TIkAkAra AcArya vasunandI saiddhAntika (lagabhaga 1100 I0) ne apanI 'AcAravRtti' nAmnI saMskRta TIkA kI utthAnikA meM ghoSita kiyA hai ki granthakAra zrI vaTTakerAcArya ne gaNadharadevaracita zruta ke AcArAMga nAmaka prathama aMga kA alpakSamatAvAle ziSyoM ke hitArtha bAraha adhikAroM meM upasaMhAra karake use mUlAcAra kA rUpa diyA hai| ina adhikAroM ke pratipAdya viSaya haiM kramaza: "mUlaguNa, bRhatpratyAkhyAna, saMkSepa pratyAkhyAna, samayAcAra, paMcAcAra, piNDazuddhi, SaDAvazyaka, dvAdazAnuprekSA, anagArabhAvanA, samayasAra, zIlaguNastAra aura pryaapti| vastutaH prathama adhikAra meM nirdezita munipada ke aTThAIsa mUlaguNoM kA vistAra hI zeSa adhikAroM meM kiyA gayA hai| Jain Education Interational For Personal & Private Use Only Page #250 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 194 / jainaparamparA aura yApanIyasaMgha / khaNDa 3 a015/pra01 "granthakartA AcArya vaTTakera ke vyaktitva, kRtitva, sthAna, samayAdi ke viSaya meM svayaM mUlAcAra meM, vasunandikRta AcAravRtti meM, athavA anyatra bhI kahIM koI jJAtavya prApta nahIM hote| paM0 jugalakizora mukhtAra ke anusAra, mUlAcAra kI kitanI hI aisI purAnI hastalikhita pratiyA~ prApta haiM, jinameM granthakartA kA nAma 'kundakundAcArya' diyA huA hai| DaoN0 e0 ena0 upAdhye ko bhI karnATaka Adi dakSiNa bhArata meM aisI kaI pratiyA~ dekhane meM AyI thIM, jo ki unheM sarvathA asalI (nakalI yA jAlI nahIM) pratIta huiiN| mANikacandra digambara jaina granthamAlA bambaI se mUlAcAra kI jo saTIka prati do bhAgoM meM prakAzita huI thI, usakI antya puSpikA-"iti mUlAcAravivRtau dvaadsho'dhyaayH| kundkundaacaary-prnniit-muulaacaaraakhyvivRtiH| kRtiriyaM vasunandinaH zramaNasya" meM bhI mUlAcAra ko kundakunda-praNIta ghoSita kiyA gayA hai| isake atirikta bhASA-zailI, bhAva Adi kI dRSTi se bhI kundakunda-sAhitya ke sAtha mUlAcAra kA adbhuta sAmya lakSya karake mukhtAra sAhaba kI dhAraNA huI ki vaTTakerAcArya yA vaTTerakAcArya saMskRta zabda 'pravartakAcArya' kA prAkRta rUpa ho sakatA hai| tathA vaha AcArya kundakunda kI eka upayukta upAdhi yA viruda rahA ho sakatA hai, phalataH mUlAcAra kundakunda kI hI kRti hai| hamArI bhI aisI hI dhAraNA rhii| kintu paM0 nAthUrAma premI mukhtAra sA0 ke mata se sahamata nahIM hue aura unhoMne sthAnavizeSa ke nAma se prasiddha 'vaTTakera' nAmaka kisI ajJAta kannaDiga digambarAcArya ko isa grantha kA kartA anamAnita kiyaa| isa prakAra mUlAcAra kA kRtitva vivAda kA viSaya bana gyaa| vidvAnoM kA eka varga use kundakunda-praNIta kahatA hai, to eka dUsarA varga use vaTTakera nAmaka eka svatantra AcArya kI kRti mAnya karatA hai, aura aise bhI aneka vidvAn haiM, jo jaba taka koI puSTa pramANa prApta na ho jAya, isa viSaya ko anirNIta mAnate haiM tathA prAyaH taTastha haiN| kucha-eka vidvAnoM kA kahanA hai ki mUlAcAra eka svatantra grantha na hokara mAtra eka saMgrahagrantha haiN| DaoN0 nemicandra zAstrI ne isa anumAna kA santoSajanakarUpa meM nirasana karate hae kahA hai ki malAcAra kA granthana eka nizcita rUparekhA ke AdhAra para haA hai, ataH isake sabhI prakaraNa Apasa meM eka-dUsare se sambaddha haiN| yadi yaha saMkalana hotA, to usake prakaraNoM meM Adyanta ekarUpatA evaM praur3hatA kA nirvAha sambhava nahIM thaa| "siddhAntAcArya paM0 kailAzacandra zAstrI prabhRti sabhI praur3hazAstrajJa vidvAnoM ko mUlAcAra kI sarvopari prAmANikatA evaM prAcInatA meM koI sandeha nahIM hai, aura unakA kahanA hai ki use yadi svayaM kundakundapraNIta nahIM bhI mAnA jAya, to bhI vaha kundakandakAlIna (8 I0 pU0-44 I0) arthAt IsavI san ke prArambhakAla kI racanA to pratIta hotI hI hai| zivAryakRta 'bhagavatI-ArAdhanA' kA bhI ve prAyaH vahI racanAkAla anumAna karate Jain Education Interational For Personal & Private Use Only Page #251 -------------------------------------------------------------------------- ________________ a0 15 / pra01 mUlAcAra / 195 haiN| unake anusAra yadyapi bhagavatI-ArAdhanA evaM mUlAcAra kI aneka gAthAoM meM sAmya hai, tathApi usase yaha mAnanA ucita pratIta nahIM hotA hai ki eka-dUsare kA paravartI hai, apitu yaha mAnanA adhika sambhava hogA ki aneka prAcIna gAthAe~ paramparA se anusyUta calI AtI thIM aura unakA saMkalana yA upayoga kundakunda, vaTTakera, zivArya Adi prAcIna prArambhika granthakAroM ne apane-apane DhaMga se kiyaa| isa prasaMga meM yaha tathya bhI dhyAtavya hai ki kundakundAcArya ke jyeSTha samakAlIna lohAcArya (14 I0 pU030 I0) zrutadharAcAryoM kI paramparA meM antima AcArAMgadhArI the| saMbhava hai ki unhIM se AcArAMga kA jJAna prApta karake unake vaTTakera nAmaka kisI ziSya ne, athavA mUlasaMghAgraNI AcArya kundakunda ne mUlasaMghAmnAya ke muniyoM ke hitArtha dvAdazAMgI ke ukta prathama aMga kA bAraha adhikAroM meM upasaMhAra karake use mUlAcAra kA rUpa diyA ho|" 1 AdaraNIya siddhAntAcArya paM0 kailAzacandra jI zAstrI, paM0 jaganmohanalAla jI zAstrI evaM DaoN0 paM0 pannAlAla jI sAhityAcArya ne mUlAcAra ke viSaya meM apanA mantavya ina zabdoM meM vyakta kiyA hai-"mUlasaMgha ke sAdhuoM kA jaisA AcaraNa honA cAhie, usakA varNana mUlAcAra meM vaTTakera AcArya ne kiyA hai| mUla nAma pradhAna kA hai, sAdhuoM kA pramukha AcAra kaisA honA cAhie , isakA digdarzana granthakAra ne mUlAcAra meM kiyA hai| athavA (mUla kA artha) mUlasaMgha bhI hotA hai| mUlasaMgha meM dIkSita sAdhu kA AcAra kaisA honA cAhie , isakA digdarzana granthakAra ne mUlAcAra meM kiyA hai| mUlAcAra jaina sAdhuoM ke AcAraviSaya kA eka bahuta hI mahattvapUrNa tathA prAmANika grantha hai| yaha vartamAna meM digambara sAdhuoM kA AcArAMgasUtra samajhA jAtA hai| isakI kitanI hI gAthAe~ uttaravartI granthakAroM ne apane-apane granthoM meM uddhRta hI nahIM kI haiM, apitu unheM apaneapane granthoM kA prakaraNAnurUpa aMga banA liyA hai| digambara jaina vAGmaya meM muniyoM ke AcAra kA 'sAMgopAMga varNana karanevAlA yaha prathama grantha hai| isake bAda mUlArAdhanA, AcArasAra, cAritrasAra, mUlAcArapradIpa tathA anagAradharmAmRta Adi jo grantha race gaye haiM, una sabakA mUlAdhAra mUlAcAra hI hai| yaha na kevala cAritraviSayaka grantha hai, apitu jJAna-dhyAna tathA tapa meM anurakta rahanevAle sAdhuoM kI jJAnavRddhi meM sahAyaka aneka viSaya isameM pratipAdita kiye gaye haiN| isakA paryApti-adhikAra karaNAnuyoga-sambandhI / aneka viSayoM se paripUrNa hai|"2 1. mUlAcAra / pUrvArdha / bhAratIya jJAnapITha / pradhAnasampAdakIya / pR. 5-6 / 2. vahI/sampAdakIya/ pR.9| For Personal & Private Use Only Page #252 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 196 / jainaparamparA aura yApanIyasaMgha / khaNDa 3 a015 / pra01 mUlAcAra saMgrahagrantha nahIM paM0 paramAnanda jI zAstrI 3 evaM DaoN0 e0 ena0 upAdhye ne mUlAcAra ko eka saMgrahagrantha mAnA hai| DaoN0 nemicandra jI zAstrI, jyotiSAcArya ne isase asahamati vyakta kI hai| ve likhate haiM "DaoN0 e0 ena0 upAdhye ne apanI pravacanasAra kI mahattvapUrNa prastAvanA (pR.25) meM mUlAcAra ko dakSiNa bhArata kI pANDulipiyoM ke AdhAra para kundakundakRta likhA hai| para prAcya vidyA sammelana, alIgar3ha (u.pra.) meM paThita eka nibandha meM mUlAcAra ko saMgrahagrantha siddha kiyA hai, aura isake saMgrahakartA sambhavataH vaTTakera the, yaha anumAna lagAyA hai|" (tI.ma.A.pa./ khaM.2/ pR.118) "vaTTakera ke sambandha meM abhI taka paTTAvali, gurvAvali, abhilekha evaM prazastiyoM meM sAmagrI upalabdha nahIM ho sakI hai| ataH nizcita rUpa se unake samaya ke sambandha meM kucha bhI nahIM kahA jA sakatA hai| mUlAcAra kI viSayavastu ke adhyayana se itanA spaSTa hai ki yaha grantha prAcIna hai| isase milatI-julatI aneka gAthAe~ zvetAmbara-prAcInasUtragrantha dazavaikAlika meM bhI upalabdha haiN| pratyeka prakaraNa meM Adi meM maMgalastavana ke aMkita rahane se isake saMgrahagrantha hone kA anumAna kiyA jAtA hai, para hamArI namra sammati meM yaha saMgrahagrantha na hokara svatantragrantha hai| pratyeka prakaraNa ke Adi athavA grantha ke Adi, madhya aura anta meM maMgalastavana likhane kI prathA prAcIna samaya meM svatantra rUpa se likhita granthoM meM vartamAna thii| tiloyapaNNatti meM isa prathA ko dekhA jA sakatA hai| gommaTasAra ke Adi, madhya aura anta meM bhI maMgalastavana nibaddha hai|" (vahI / pR.119)| "mUlAcAra kA grathana eka nizcita rUparekhA ke AdhAra para huA hai| ataH usake sabhI prakaraNa Apasa meM eka-dUsare se sambaddha haiN| yadi yaha saMkalana hotA, to isake prakaraNoM meM Adyanta ekarUpatA evaM prauDhatA kA nirvAha sambhava nahIM thaa| ata eva AcArya vaTTakera kA samaya kundakunda ke samakAlIna yA unase kucha hI pazcAdvartI honA caahie|" (vahI / pR.120)| karmasAhitya ke gahana adhyetA paM0 bAlacandra jI zAstrI ke nimnalikhita nirUpaNa se bhI isI bAta kA samarthana hotA hai ki mUlAcAra eka svatantra grantha hai-"vaTTakerAcArya (sambhavataH I0 dvitIya zatAbdI)-viracita 'mUlAcAra' eka sAdhvAcAra-viSayaka mahattvapUrNa prAcIna grantha hai| isameM muniyoM ke AcAra kI vistAra se prarUpaNA kI gaI hai| vaha 3. 'anekAnta' ( mAsika )/1 mArca, 1939 / For Personal & Private Use Only Page #253 -------------------------------------------------------------------------- ________________ a0 15 / pra0 1 mUlAcAra / 197 ina bAraha adhikAroM meM vibhakta hai--- / isakI yaha vizeSatA rahI hai ki una bAraha adhikAroM meM se vivakSita adhikAra meM jina viSayoM kA vivecana kiyA jAnevAlA hai, usakI sUcanA usa adhikAra ke prAraMbha meM karake tadanusAra hI krama se unakI prarUpaNA vahA~ kI gaI hai| ukta bAraha adhikAroM meM antima paryApti adhikAra hai| prAraMbha meM yahA~ karmacakra se nirmukta siddhoM ko namaskAra karake AnupUrvI ke anusAra paryAptisaMgrahaNiyoM ke kathana kI pratijJA kI gaI hai| tatpazcAt isa adhikAra meM jina viSayoM kA vivecana kiyA jAnevAlA hai, unakA nirdeza isa prakAra diyA gayA hai-- paryApti, deha, kAya va indriyoM kA saMsthAna, yoni, Ayu, pramANa, yoga, veda, lezyA, pravIcAra, upapAda, udvartana, sthAna, kula, alpabahutva tathA prakRti, sthiti, anubhAga va pradeza - rUpa cAra prakAra kA bandha / ina saba saiddhAntika viSayoM kI prarUpaNA yahA~ vyavasthitarUpa meM jisa krama va paddhati se kI gaI hai, use dekhate hue aisA pratIta hotA hai ki usake racayitA ko una viSayoM kA jJAna avicchinna AcAryaparamparA se prApta thA / " ( SaTkhaNDAgama - parizIlana / pR. 150-151) / ga yApanIyagrantha hone kI naI udbhAvanA : samarthaka hetu isa prAcIna digambaragrantha mUlAcAra ke viSaya meM paNDita nAthUrAma jI premI ne eka naI udbhAvanA kI hai / vaha yaha ki yaha digambara - AcArya kI kRti nahIM hai, apitu yApanIya - AcArya dvArA racita hai| ve likhate haiM- "yaha usa paramparA kA jAna par3atA hai, jisameM zivArya aura aparAjita hue haiN| "" zrImatI DaoN0 kusuma paToriyA evaM DaoN0 sAgaramala jI ne bhI isa mata kA anusaraNa kiyA hai| DaoN0 sAgaramala jI ne ekado - naye hetu bhI prastuta kiye haiM, para unhoMne mukhyataH premI jI ke hI hetuoM ko bar3hAcar3hA kara mUlAcAra ke yApanIyagrantha hone kI joradAra vakAlata kI hai| premI jI ne jo hetu batalAye haiM, unakA sAra isa prakAra hai 1. mUlAcAra meM bhI bhagavatI - ArAdhanA kI taraha zvetAmbara - granthoM kI aneka gAthAe~ saMgRhIta haiN| DaoN0 sAgaramala jI ne ise apanI bhASA meM isa prakAra rakhA hai - " vastutaH mUlAcAra zvetAmbaraparamparA meM mAnya niyuktiyoM evaM prakIrNakoM kI viSayavastu evaM sAmagrI se nirmita hai| --- aura cU~ki yaha zaurasenI prAkRta meM nibaddha hai, ardhamAgadhI meM nahIM, isase siddha hotA hai ki yaha yApanIyagrantha hai / "5 4. jaina sAhitya aura itihAsa / dvi.saM. / pR. 550-552 / 5. jainadharma kA yApanIya sampradAya / pR. 131 / For Personal & Private Use Only Page #254 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 198 / jainaparamparA aura yApanIyasaMgha / khaNDa 3 a015/pra01 2. mUlAcAra meM zvetAmbaraparamparA ke aneka granthoM kA ullekha hai, aura unake par3hane kA upadeza diyA gayA hai| isase bhI siddha hotA hai ki yaha yApanIyaparamparA kA grantha hai| 3. kucha gAthAoM meM abhivyakta kiye gaye vicAra digambaraparamparA ke anukUla nahIM haiM, jo isake yApanIya hone kA saMketa dete haiN| 4. kucha gAthAe~ strImukti kI samarthaka pratIta hotI haiN| yaha bhI grantha ke yApanIyaparamparA se sambaddha hone kA pramANa hai| sabhI hetu asatya inameM se koI bhI hetu satya nahIM haiN| ataH yaha nayI udbhAvanA asatya hai ki mUlAcAra yApanIyagrantha hai| hetuoM kI asatyatA kA udghATana Age kiyA jaayegaa| pahale una pramANoM para dRSTipAta kara liyA jAya, jinase yaha siddha hotA hai ki mUlAcAra digambaragrantha hai| ve dvividha haiM : antaraMga aura bhirNg| sarvaprathama antaraMga pramANoM kA pradarzana kiyA jA rahA hai| digambaragrantha hone ke antaraMga pramANa yApanIyamata viruddha siddhAntoM kA pratipAdana mUlAcAra meM aise aneka siddhAntoM kA pratipAdana kiyA gayA hai, jo yApanIyamata ke viruddha haiM aura digambaramata ke sUcaka haiN| unase pramANita hotA hai ki vaha yApanIyagrantha nahIM, apitu digambaragrantha hai| ve isa prakAra haiM savastramukti amAnya 1.1. Acelakya muni kA mUlaguNa mUlAcAra (pU.) meM munipada kA nirdhAraNa karanevAle aTThAIsa guNa batalAye gaye haiM, jo 'muni' nAma se abhihita hone ke lie AdhArabhUta haiM, ata eva mUlaguNa kahalAte 6. jaina sAhitya aura itihAsa / dvi.saM./ pR.550-552 / Jain Education Interational For Personal & Private Use Only Page #255 -------------------------------------------------------------------------- ________________ a015 /pra01 mUlAcAra / 199 haiN| ve nimnalikhita gAthAoM meM varNita haiM paMca ya mahavvayAiM samadIo paMca jinnvrutttthiaa| paMceviMdiyarohA chappi ya AvAsayA loo|| 2 // AcelakamaNhANaM khidisayaNamadaMtaghaMsaNaM cev| ThidibhoyaNeyabhattaM mUlaguNa aTThavIsA du|| 3 // anuvAda-"jinendradeva ne muniyoM ke ye aTThAIsa mUlaguNa nirdiSTa kiye haiM : pA~ca mahAvrata, pA~ca samitiyA~, pA~coM indriyoM kA nirodha, chaha Avazyaka, loca, Acelakya, asnAna, kSitizayana, adantadhAvana, sthitibhojana aura ekbhkt|" inameM Acelakya (nagnatA) ko muni kA mUlaguNa arthAt AdhArabhUta guNa batalAyA gayA hai, jisakA tAtparya yaha hai ki usake binA koI bhI puruSa 'muni' nahIM kahalA sktaa| mUlaguNoM ke binA uttaraguNoM kA bhI vikAsa nahIM ho sakatA, jo isa prakAra haiM: tIna guptiyA~, dasa dharma, dvAdaza anuprekSAe~, bAIsa parISahoM para vijaya, pA~ca cAritra aura bAraha tapa, jinameM dharmadhyAna aura zukladhyAna zAmila haiN| ataH acelatva ke abhAva meM ina uttaraguNoM kA vikAsa bhI asaMbhava hai| isalie koI bhI vastradhArI puruSa, bhale hI vaha aprazastaliMgAdi ke kAraNa apavAda rUpa se vastradhAraNa kare, mUlAcAra ke anusAra 'muni' saMjJA kA adhikArI nahIM hai| ye aTThAIsa mUlaguNa bilakula ve hI haiM, jinakA prarUpaNa AcArya kundakunda ne pravacanasAra meM kiyA hai| yathA vadasamididiyarodho locaavssymcelmnnhaannN| khidisayaNamadaMtavaNaM ThidibhoyaNamegabhattaM c|| 3/8 // ede khalu mUlaguNA samaNANaM jiNavarehiM pnnnnttaa| tesu pamatto samaNo chedovaTThAvago hodi|| 3/9 // isase eka bAta spaSTa hotI hai ki mUlAcAra ke kartA vaTTakera zramaNAcAra ke viSaya meM pUrNataH kundakunda ke anugAmI haiN| 7. "mUlaguNAH pradhAnAnuSThAnAni uttaraguNAdhArabhUtAni" ( uttaraguNoM ke lie AdhArabhUta pradhAna anuSThAnoM ko mUlaguNa kahate haiM )/AcAravRtti / mUlAcAra / pUrvArdha / gA.1 / 8. te mUluttarasaNNA mUlaguNA mahavvadAdi addviisaa| tavaparisahAdibhedA - cottIsA uttaraguNakkhA // 3 // ( mUlAcAra kI phalaTaNa se prakAzita prati meM atirikta gAthA kra.2 ) For Personal & Private Use Only Page #256 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 200 / jainaparamparA aura yApanIyasaMgha / khaNDa 3 a015/pra01 1.2. Acelakya ke binA saMyataguNasthAna asaMbhava mUlaguNesu visuddhe vaMdittA savvasaMjade sirsaa| ihaparalogahidatthe mUlaguNe kittissaami|| 1 // muulaa./puu.| anuvAda-"jo mUlaguNoM se vizuddha haiM, una samasta saMyatoM ko mastaka jhukAkara pramANa karate hue isa loka aura paraloka, donoM ke lie hitakara mUlaguNoM kA varNana kruuNgaa|" isa maMgalAcaraNa meM mUlAcAra ke kartA ne spaSTa kiyA hai ki jo 28 mUlaguNoM se vizuddha hotA hai, vahI saMyataguNasthAna prApta kara sakatA hai| saMyataguNasthAna kA artha hai munipd| Acelakya bhI 28 mUlaguNoM meM se eka hai| ataH siddha hai ki Acelakya ke binA saMyataguNasthAna arthAt munipada kI prApti saMbhava nahIM hai| isa prakAra AcArya vaTTakera kI dRSTi meM sacelapuruSa saMyata (muni) hI nahIM hotA, taba usake dvArA dhAraNa kiye gaye vastroM ko apavAdaliMga saMjJA de dene para bhI usake karmoM kI nirjarA kaise ho sakatI hai? nahIM ho sktii| ataH acelapuruSa ko hI saMyata kahe jAne se siddha hai ki AcArya vaTTakera ko sacela-apavAda-liMgadhArI puruSa kI mukti mAnya nahIM hai| isase yaha bhI siddha ho jAtA hai ki unheM gRhiliMgiyoM, paraliMgiyoM aura AryikAoM kI bhI mukti amAnya hai| 1.3. sarvAMga-nirvastratA hI acelatA aura nirgranthatA mUlAcAra ke kartA ne kahA hai ki zarIra ko kisI bhI vastu se AvRta na karanA, sarvathA khulA rakhanA Acelakya hai, isI kA nAma nirgranthatA hai vatthAjiNavakkeNa ya ahavA pattAiNA asNvrnnN| NibbhUsaNa NiggaMthaM accelakkaM jagadi pujjN|| 30 // anuvAda-"vastra, carma aura valkala athavA pattoM Adi se zarIra ko AvRta na karanA tathA AbhUSaNoM aura anya grantha (parigraha) se rahita honA Acelakya hai| yahA~ AcArya vaTTakera ne batalAyA hai ki samasta AbhUSaNoM aura bAhya padArthoM kA isa sImA taka tyAga karanA ki zarIra kA koI bhI aMga vastrAdi se AcchAdita na rahe, Acelakya yA nirgranthatA hai| 1.4. Acelakya kA artha alpacelatva nahIM zvetAmbaroM aura yApanIyoM kA mata hai ki apavAdaliMgadhArI sthavirakalpI sAdhu gRhasthoM kI apekSA alpavastra dhAraNa karate haiM, ataH 'Acelakya' kA artha ISat-celatva arthAt alpacelatva hai| phalasvarUpa sacela apavAdaliMgadhArI puruSa meM 'Acelakya' mUlaguNa Jain Education Interational For Personal & Private Use Only Page #257 -------------------------------------------------------------------------- ________________ a015/pra01 mUlAcAra / 201 yA sthitikalpa ghaTita ho jAtA hai| isa mAnyatA kA nirasana mUlAcAra (utta.) kI nimnalikhita gAthA se ho jAtA hai te savvagaMthamukkA amamA apariggahA jhaajaadaa| vosaTTacattadehA jiNavaradhammaM samaM nneti|| 783 // anuvAda-"ve sakalaparigrahamukta, mamatvarahita, aparigrahI, yathAjAtarUpadhArI evaM zarIra-saMskAratyAgI muni jinavara ke dharma ko sAtha le jAte haiN|" yahA~ yathAjAta (jahAjAdA) zabda se spaSTa kara diyA gayA hai ki janma ke samaya bAlaka kA jaisA nagnarUpa hotA hai, vaisA hI nagnarUpadhArI (sarvAMganirvastra) honA acelaka yA nirgrantha hone kA abhiprAya hai| ataH 'Acelakya' zabda se alpacelatva artha grahaNa nahIM kiyA jA sktaa| jahAjAdA zabda se bhI sUcita hotA hai ki mUlAcAra ke kartA para AcArya kundakunda ke jadhajAdarUvadharo (pra.sA.3/4) tathA jadhajAdarUvajAdaM (pra.sA. 3/5) ke prayoga kA prabhAva hai| mUlAcAra (utta.) kI nimnalikhita gAthA meM sAdhuoM ke lie prayukta nirambara zabda bhI 'acelaka' zabda se 'alpacela' artha grahaNa karane kI saMbhAvanA ko nirasta kara detA hai uvadhibharavippamukkA vosaTuMgA NiraMbarA dhiiraa| NikkiMcaNa parisuddhA sAdhU siddhiM vimggNti|| 798 // anuvAda-"upadhi ke bhAra se mukta, zarIrasaMskAra se rahita, nirvastra, dhIra, akiMcana aura parizuddha sAdhu siddhi kI khoja karate haiN|" yahA~ 'nirambara' zabda meM prayukta 'nir' avyaya 'acelaka' zabda meM prayukta 'a' (naJ) avyaya ke samAna ISat (alpa) artha kA vAcaka nahIM hai, apitu 'sarvathA alaga ho jAne' kA vAcaka hai| yathA-"nirgatam ambaraM yasmAt sH|" ataH nirambara zabda se alpAmbara (alpacela) artha grahaNa nahIM kiyA jA sakatA, apitu sarvathA ambararahita artha hI grahaNa kiyA jA sakatA hai| isa prakAra 'nirambara' zabda siddha kara detA hai ki 'Acelakya' mUlaguNa yA sthitikalpa zvetAmbara-yApanIya-paramparAoM ke sacela apavAdaliMgadhArI sAdhu para ghaTita nahIM hotA ataH 'mUlAcAra' kI dRSTi meM apavAdaliMgadhArI kI mukti asambhava hai| 1.5. Acelakya cAritra kA sAdhana mUlAcAra (utta.) meM AcArya vaTTakera kA kathana hai ki Acelakya (nagnatva), kezaloca, zarIra kA saMskAra na karanA aura picchikAgrahaNa yaha cAra prakAra kA liMga Jain Education Interational For Personal & Private Use Only Page #258 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 202 / jainaparamparA aura yApanIyasaMgha / khaNDa 3 a015/pra01 cAritra kA sAdhana hai accelakkaM loco vosaTTasarIradA ya pddilihnnN| eso hu liMgakappo caduvidho hodi nnaayvvo|| 910 // vaTTakera ne acelatva ko cAritra ke vikAsa kA sAdhana kahakara spaSTa kara diyA hai ki sacelatva cAritra ke vikAsa meM bAdhaka hai, ataH vaha mokSa kA hetu nahIM hai| 1.6. nirgrantha ko hI nirvANa kI prApti mUlAcAra ke kartA yaha bhI kahate haiM ki nirgrantha ko hI nirvANa kI prApti hotI hai sammaiMsaNaNANehiM bhAvidA sylsNjmgunnehiN| Ni?viyasavvakammA NiggaMthA NivbudiM jNti|| 1187 // anuvAda-"samyagdarzana aura samyagjJAna se AtmA ko bhAvita kara tathA sampUrNa saMyama Adi guNoM ke dvArA samasta karmoM kA vinAza kara nirgrantha muni nirvANa prApta karate haiN|" AcArya vaTTakera ne nirgrantha use kahA hai, jo zarIra ko vastra, carma, valkala yA pattoM se AcchAdita nahIM karatA tathA sabhI prakAra ke parigraha se mukta rahatA hai| ataH spaSTa hai ki unake matAnusAra sacela puruSa yA strI nirgrantha nahIM hai, isalie usakA nirvANa asaMbhava hai| unhoMne pUrvoddhRta 'uvadhibharavippamukkA' gAthA (798) meM bhI yahI bAta kahI hai| mUlAcAra ke praNetA AcArya vaTTakera kI ina vividha uktiyoM se siddha hai ki unheM savastramukti mAnya nahIM hai| isase yApanIya-paramparA meM jo sacela-apavAdaliMgadhArI sAdhuoM ko mukti kA pAtra mAnA gayA hai, usakA niSedha ho jAtA hai| yaha isa bAta kA prabala pramANa hai ki mUlAcAra yApanIyaparamparA kA grantha nahIM hai| yApanIya-amAnya 28 mUlaguNoM kA vidhAna pUrva meM mUlAcAra kI do gAthAe~ uddhRta kI gayI haiM, jinameM munipada ke lie AdhArabhUta mAne gaye 28 mUlaguNoM kA vidhAna hai| yApanIyamata meM unheM mUlaguNa nahIM 9. "yena liGgena taccAritramanuSThIyate tasya liGgasya bhedaM svarUpaM ca nirUpayannAha-'accelakkaM loco|" AcAravRtti / pAtanikA / mUlAcAra / utta. / gA.910 / Jain Education Interational For Personal & Private Use Only Page #259 -------------------------------------------------------------------------- ________________ a015 / pra01 mUlAcAra / 203 mAnA gayA hai, kyoMki yApanIyoM ke anusAra ina mUlaguNoM se rahita sthavirakalpiyoM (savastra sAdhuoM), gRhasthoM, paraliMgiyoM tathA striyoM kI bhI mukti ho sakatI hai| kisI bhI upalabdha yApanIyagrantha meM muniyoM ke lie ukta 28 mUlaguNoM kA vidhAna nahIM hai| yadyapi yApanIyaparamparA meM jinakalpI sAdhu nagna rahate the, para yaha mokSa ke lie Avazyaka mUlaguNa ke rUpa meM mAnya nahIM thA, kyoMki unake mata meM nagnatva ke binA bhI mokSa saMbhava hai| yApanIya AcArya pAlyakIrti zAkaTAyana ne svayaM strInirvANaprakaraNa kI nimna-likhita dasa kArikAoM meM nagnatva ko mUlaguNa mAnane se inakAra kiyA hai asti strInirvANaM puMvad yadavikalahetukaM strISu / na virudhyati hi ratnatrayasampad nirvRterhetuH|| 2 // anuvAda-"strI kI mukti hotI hai, kyoMki usameM mokSa ke sabhI hetu vidyamAna hote haiN| mokSa kA hetu ratnatraya hai aura strI meM usake hone meM koI virodha nahIM hai|" vastrAd na muktiviraho bhavatItyuktaM, smgrmnycc| ratnatrayAd na vA'nyad yuktyaGgaM ziSyate sdbhiH|| 21 // anuvAda-"vastradhAraNa karane se mukti kA abhAva nahIM hotA, yaha Agama meM bahuzaH kahA gayA hai| isake atirikta AcAryoM kA kathana hai ki ratnatraya ke sivAya mokSa kA aura koI hetu (mUlaguNa) zeSa nahIM rhtaa|" (yahA~ 'yuktyaGga' ke sthAna meM muktyaGgaM honA caahie|) - yadi vastrAdavimuktiH , tyajeta tad, atha na kalpate haatum| utsaGgapratilekhanavad anyathA dezako duussyet||10|| anuvAda-"yadi vastradhAraNa karane se mokSa nahIM hotA, to unakA tyAga Avazyaka hotA, kintu jinendra ne strI ko unake tyAgane kA niSedha kiyA hai-'jiNakappiyA itthI na hoi' (bRhatkalpasUtra 5 / 26) / isase siddha hai ki strI ke lie pratilekhana (rajoharaNa) ke samAna vastra saMyama ke sAdhana haiN| yadi saMyama ke sAdhana na hote, to unake atyAga kA upadeza denevAle jinendra doSa ke pAtra hote| kintu ve doSa ke pAtra nahIM ho sakate, isase siddha hai ki vastra saMyama ke upakaraNa haiN|" tyAge sarvatyAgo grahaNe'lpo doSa ityupaadeshi| vastraM guruNA''ryANAM parigraho'pIti cutyaadau|| 11 // Jain Education Interational For Personal & Private Use Only Page #260 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 204 / jainaparamparA aura yApanIyasaMgha / khaNDa 3 a0 15 / pra0 1 anuvAda - " yadyapi vastra parigraha hai, to bhI jinendra ne AryikAoM ko unake grahaNa kA upadeza isalie diyA hai ki vastratyAga se sampUrNa saMyama kA tyAga ho jAyegA, kintu vastragrahaNa se thor3A hI doSa lagegA / " yatsaMyamopakArAya vartate proktametadupakaraNam / dharmasya hi tatsAdhanamato'nyadadhikaraNamAhA'rhan // 12 // anuvAda - " jo vastu saMyama kI sAdhaka hotI hai, use arahanta ne saMyama kA upakaraNa kahA hai, kyoMki vaha dharma kA sAdhana hai| usase bhinna padArthoM ko bhagavAn ne parigraha kI saMjJA dI hai / " vastraM vinA na caraNaM strINAmityarhataucyata, vinA'pi / puMsAmiti nyavAryata (nA'vAryata), tatra sthavirAdivad ( muktim ) muktiH // 16 // anuvAda -- "striyA~ vastragrahaNa ke binA saMyama kI sAMdhanA nahIM kara sakatIM, isalie arahanta ne unake lie vastragrahaNa kA upadeza diyA hai / kintu puruSa vastragrahaNa ke binA bhI saMyama ke pAlana meM samartha hote haiM, ataH unake lie vastradhAraNa kA niSedha kiyA hai| (tathApi sabhI puruSoM ke lie niSedha nahIM kiyA / jo puruSa vastratyAga meM asamartha hote haiM, unake lie arahanta ne sthavirakalpa arthAt savastramokSamArga nirdhArita kiyA hai|) ataH jaise vastradhAraNa karanevAle sthavirakalpI muniyoM ko mokSa hotA hai, vaise hI vastradhArI striyoM ko bhI saMbhava hai / " yahA~ yaha bAta dhyAna dene yogya hai ki yApanIyamata meM zItAdiparISaha sahane karane meM samartha puruSoM ko vastragrahaNa kA niSedha kevala isalie kiyA gayA hai ki, ve vastragrahaNa ke binA bhI saMyamapAlana karane meM samartha haiN| zrI padmanAbha esa. jainI ne bhI uparyukta zloka kA aisA hI anuvAda kiyA hai-- "The Arhat has prescribed that, for woman, conduct (that is conduc tive to moksa) is impossible (to maintain ) unless she wears clothes. But, for men, even without (wearing clothes, such conduct is possible), therefore, he prohibited (them from wearing clothes ) . " ( Gender and Salvation, p. 61-62). zvetAmbaragrantha pravacanaparIkSA meM bhI tIrthaMkaroM dvArA vastradhAraNa na kiye jAne kA kAraNa yahI batalAyA gayA hai ki unakA guhyapradeza zubhaprabhAmaNDala se AcchAdita rahatA hai, isalie unheM vastragrahaNa kI AvazyakatA nahIM hotii| tAtparya yaha ki zvetAmbara aura yApanIya matoM meM tIrthaMkaroM aura jinakalpI muniyoM ke dvArA vastra tyAga isalie 10. "jinendrANAM guhyapradezo vastreNeva zubhaprabhAmaNDalenAcchAdito na carmacakSuSAM dRggocriibhvti|" (pravacanaparIkSA / vRtti / 1 / 2 / 31 / pR.92 ) / For Personal & Private Use Only Page #261 -------------------------------------------------------------------------- ________________ a015 / pra01 mUlAcAra / 205 nahIM kiyA jAtA ki vaha aparigrahamahAvrata ke lie Avazyaka hai, apitu isalie kiyA jAtA hai ki unake lie vastroM kI AvazyakatA nahIM rhtii| strInirvANaprakaraNa meM Age kahA gayA haiM arzo-bhagandarAdiSu gRhItacIro yatina mucyet| upasarge vA cIre gdAdiH saMnyasyate caatte|| 17 // anuvAda-"(yadi vastratyAga mokSa ke lie anivArya mAnA jAya to) arza aura bhagandara jaise rogoM meM (jinakalpI) muni ko bhI vraNa DhaMkane ke lie vastragrahaNa karanA par3atA hai, taba usakA bhI mokSa asaMbhava ho jaayegaa| isI prakAra yadi koI vidveSI puruSa jinakalpI muni para upasarga karane ke lie vastra DAla de, taba bhI usakA mokSa saMbhava na hogaa| (kintu Agama meM inakA mokSa batalAyA gayA hai, ataH mokSa ke lie vastratyAga anivArya nahIM hai)|" pAlyakIrti zAkaTAyana ne nimnalikhita kArikA meM digambarapakSa prastuta kiyA utsaGgamacelatvaM nocyeta tadanyathA nrsyaapi| AcelakyA (kyaM) yogyAyogyA siddharadIkSya iva // 18 // __ anuvAda-"yadi mokSa ke lie acelatva anivArya na hotA, to puruSa ke lie bhI anivArya na batalAyA jaataa| yataH strI acelatva ke yogya nahIM hotI, isalie mokSa ke bhI yogya nahIM hotI, jaise koI bhI adIkSAyogya manuSya mokSa ke yogya nahIM hotaa|" pAlyakIrti ne isakA khaNDana ukta grantha kI nimnalikhita kArikA meM kiyA hai iti jinakalpAdInAM yuktyAnAmayogya iti siddheH| syAdaSTa-varSa-jAtAdirayogyo'dIkSaNIya iv|| 19 // (yahA~ bhI 'yuktyaGgAnAm' ke sthAna para muktyaGgAnAm honA caahie|) anuvAda-"yadi yaha mAnA jAya ki jo manuSya jinakalpa (acelatva) Adi (jinakalpa, yathAlandavidhi evaM parihAravizuddhi ina) mukti kI sAdhanabhUta dIkSAoM ke ayogya hotA hai, vaha mokSa ke yogya nahIM hotA, to ATha varSa kI Ayu se lekara tIsa varSa se kama Ayu taka kA puruSa adIkSA-yogya manuSya ke samAna mokSa ke yogya siddha nahIM hogA",11 kyoMki Agama meM usI puruSa ko uparyukta jinakalpAdi dIkSAoM 11.A- " This argument that one is unfit (for moksa) because one can not receive the jinakalpa initiation (that requires nudity) can have undesirable conse Jain Education Interational For Personal & Private Use Only Page #262 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 206 / jainaparamparA aura yApanIyasaMgha / khaNDa 3 a015/pra01 ke yogya batalAyA gayA hai, jo tIsa varSa kI Ayu kA ho athavA jisakI munidIkSA hue unnIsa varSa ho gaye hoN| kintu sabhI jainasampradAya yaha mAnate haiM ki mukti ke lie tIsa varSa kI Ayu honA Avazyaka nahIM hai| ("gabbhAdo NikkhaMtapaDhamasamayappahuDi aTThavassesu gadesu saMjamaggahaNapAoggo hodi"= "garbha se nikalane ke prathama samaya se lekara ATha varSa bIta jAne para saMyamagrahaNa ke yogya hotA hai|" dhavalATIkA / Sa. khaM. / pu.10 / 4, 2, 4,59 / pR.278)| isase siddha hai ki ATha varSa se lekara tIsavarSa se kama Ayu taka ke puruSa sthavirakalpa (vastrapAtrAdiyukta liMga) se mokSa prApta karate sthavirakalpa (savastramuktimArga) kA samarthana karate hue pAlyakIrti Age kahate saMvara-nirjhararUpo bahuprakArastapovidhi : shaastre| . yogacikitsAvidhiriva kasyApi kthnycidupkaarii|| 20 // anuvAda-"Agama meM karmoM ke saMvara aura nirjarA ke lie tapa kI aneka vidhiyA~ batalAyI gayI haiN| jisa prakAra yoga aura cikitsA kI aneka vidhiyA~ hotI haiM aura alaga-alaga rogI ke lie alaga-alaga cikitsAvidhi upakArI hotI hai, koI eka hI cikitsAvidhi yA auSadhi sabhI rogiyoM ke anukUla nahIM hotI, isI prakAra koI mumukSu jinakalpa kI sAdhanA ke yogya hotA hai aura koI sthavirakalpa kii| sabhI ke lie koI eka kalpa anukUla nahIM hotaa| isalie vastratyAga ke binA bhI koI strI yA puruSa mokSa prApta kara sakatA hai| yApanIya-AcArya pAlyakIrti zAkaTAyana ke ina yogacikitsAvidhi-nyAya kA pratipAdana karanevAle vacanoM se siddha hai ki yApanIyamata meM mokSa ke lie acelatva quences (for the opponent) : according to this rule, an eitht-year-old boy and so forth (who is considered by tradition to be capable of attaining maksa) would be barred from attaining it merely because the mendicant rule prevents adoption of nudity (at that age)." Translation of the verse 19 by Padmanabh S. Jaini : Gender & Salvation, p. 64. B-" The three modes, namely the jinakalpa, the time-bound course (yathalandavidhi), and the purificatory course (pariharavisuddhi), are con sidered as leading to moksa" Ibid. p. 64 - 65. C-" Only a man who is thirty years of age, or who has adopted mendicancy for at least nineteen years previously, deserves to undertake (such) total renunciation (i.e., one of the three modes described obove. (?)" Ibid. p. 65. For Personal & Private Use Only Page #263 -------------------------------------------------------------------------- ________________ a015 / pra01 mUlAcAra / 207 anivArya nahIM hai arthAt vaha muniyoM ke mUlaguNa ke rUpa meM svIkAra nahIM kiyA gayA hai| isalie 'mUlAcAra' yApanIya-paramparA kA grantha nahIM hai, kyoMki usameM pratyeka muni ke lie aTThAIsa mUlaguNoM kA pAlana anivArya batalAyA gayA hai, jinameM acelatva (nagnatA) pahalA mUlaguNa hai| 2.1. yogacikitsAvidhi-nyAya karmasiddhAnta ke pratikUla ___aura mokSamArga ke prasaMga meM yaha yogacikitsAvidhi-nyAya jinopadiSTa karmasiddhAnta ke pratikUla hai| kyoMki yadi mokSa ke lie isa nyAya kA anusaraNa kiyA jAya, to pahalA prazna to yahI uThatA hai ki bhale hI kucha puruSoM meM jinakalpa ke AcaraNa kI zakti ho aura unake lie vastradhAraNa anAvazyaka ho, para jaba mRdumArga se mokSa saMbhava hai, taba kaThina mArga ko apanAne kA kyA aucitya hai? yaha to vivekasaMgata nahIM hai| lokokti bhI hai arke cenmadhu vindeta kimarthaM parvataM vrjet| iSTasyArthasya saMsiddhau ko vidvAn ytnmaacret|| arthAt yadi mArgastha Aka-vRkSa meM hI madhu mila jAya, to koI parvata para kyoM jAyegA? yadi icchita vastu anAyAsa hI mila jAya to kauna samajhadAra AdamI usake lie kaSTa uThAyegA? na hastasulabhe phale sati taruH samAruhyate' jaba phala ko hAtha se tor3anA sambhava hotA hai, taba vRkSa para koI nahIM cddh'taa| yadi yaha kahA jAya ki "sthavirakalpiyoM kA vastragrahaNa mokSasAdhaka hai aura jinakalpiyoM kA vastragrahaNa mokSa meM bAdhaka, kyoMki sthavirakalpiyoM ke vastragrahaNa se hiMsA-mUrchA kama hotI hai aura jinakalpiyoM ke vastragrahaNa se jyAdA, isa kAraNa jinakalpiyoM ke lie vastragrahaNa kA niSedha hai," to yaha kathana yuktiyukta nahIM hai, kyoMki isa bheda kA koI kAraNa dRSTigocara nahIM hotaa| kAraNa-kArya-sAdRzya-nyAya se to yahI yuktiyukta pratIta hotA hai ki jinakalpI aura sthavirakalpI donoM ke vastragrahaNa se hiMsAmUrchArUpa pariNAma sadRza hI hoNge| tathA jisa prakAra sthavirakalpiyoM ke vastradhAraNa se unheM alpakarmabandha aura mokSarUpI adhika lAbha mAnA gayA hai, usI prakAra jinakalpiyoM ke vastradhAraNa se bhI isI pariNAma kI prApti mAnane meM koI bAdhA nahIM hai| ataH "sthavirakalpiyoM ke lie vastragrahaNa mokSasAdhaka hai ora jinakalpiyoM ke lie mokSabAdhaka, isalie jinendradeva ne jinakalpiyoM ke lie vastragrahaNa kA niSedha kiyA hai," yaha tarka na to yuktiyukta hai, na yaha Agamavacana hai| For Personal & Private Use Only Page #264 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 208 / jainaparamparA aura yApanIyasaMgha / khaNDa 3 a015 / pra01 __ dUsarI bAta yaha hai ki zarIra ke roga to aneka hote haiM tathA eka hI roga kisI ko mandarUpa meM hotA hai, kisI ko tIvrarUpa meM, kisI kA duHsAdhya hotA hai, kisI kA susaadhy| ataH inake lie alaga-alaga cikitsAvidhi kA honA yuktisaMgata hai| kintu AtmA kA saMsArarUpI roga to sabhI AtmAoM meM eka hI prakAra kA hai aura usakI gahanatA bhI sabhI meM eka jaisI hai, aura AtmAoM kI zakti bhI samAna hai, taba kisI kA saMsAraroga mRdu cikitsAvidhi se aura kisI kA kaThora cikitsAvidhi se ThIka ho, isakA koI kAraNa dRSTigocara nahIM hotaa| aisA bhI nahIM hai ki sthavirakalpiyoM ke jJAnAvaraNAdi karma mRdu prajAti ke hoM aura jinakalpiyoM ke kaThora prajAti ke, isalie sthavirakalpiyoM ke jJAnAvaraNAdi karmoM kA kSaya zithila AcaraNavAle sthavirakalpa se ho jAtA ho aura jinakalpiyoM ke jJAnAvaraNAdi karmoM kA vinAza kaThora AcAravAle jinakalpa se saMbhava hotA ho| yadi aisA mAnA jAya, to yaha jinopadiSTa karma-siddhAnta ke pratikUla hogaa| mokSa ke prasaMga meM yogacikitsAvidhi-nyAya ko mAnya karane se yaha artha phalita hogA ki jaise duHsAdhya rogI ko nIroga hone ke lie tIkSNa auSadha kI AvazyakatA hotI hai aura susAdhya rogI ke lie mRdu auSadha kI, isI prakAra jinakI mukti duHsAdhya hotI hai, unheM mukta hone ke lie nagna zarIra para tIkSNa parISaha sahana karAnevAle jinakalpa jaise kaThora AcAra kI jarUrata hotI hai tathA jinakI mukti susAdhya hotI hai, unake lie parISahamukta mRdu AcAra hI Avazyaka hotA hai| taba isase yaha abhiprAya prakaTa hogA ki tIrthaMkaroM kI mukti duHsAdhya hotI hai, isalie ve jinakalpa aMgIkAra karate haiM aura sAmAnya strI-puruSoM kI mukti susAdhya hotI hai, isa kAraNa ve sthavirakalpa apanAte haiN| taba isakA yaha phalitArtha hogA ki darzanavizuddhi Adi bIsa (zvetAmbarayApanIya-matAnusAra) bhAvanAoM ke anuSThAna se tIrthaMkaraprakRti ke sAtha mukti ko duHsAdhya banAnevAle ghora pApakarmoM kA bandha hotA hai aura anuSThAna na karane se unakA saMvara hotA hai| isa prakAra mokSa ke prasaMga meM yogacikitsAvidhi-nyAya ko mAnyatA dene se sampUrNa jinopadiSTa karmasiddhAnta ulaTa-pulaTa ho jAtA hai, jinazAsana kI dhajjiyA~ ur3a jAtI hai, tathA jinakalpayogya uttamasaMhananayukta puruSaparyAya kI apekSA sthavirakalpayogya hInasaMhananayukta puruSa evaM strI paryAyeM utkRSTa siddha hotI haiN| ataH mokSa ke prasaMga meM yogacikitsA-vidhi-nyAya jinazAsana ke pratikUla hai| 2.2. yApanIya-paramparA meM anya prakAra ke 27 mUlaguNa na kevala nagnatva (acelatva), balki mUlAcAra meM varNita muni ke 28 mUlaguNoM meM se anya aneka mUlaguNa bhI yApanIya-paramparA meM mAnya nahIM the| kyoMki, yApanIya Jain Education Interational For Personal & Private Use Only Page #265 -------------------------------------------------------------------------- ________________ a015/pra01 mUlAcAra / 209 matAvalambI zvetAmbara-AgamoM ko mAnate the, jinameM muniyoM ke lie mUlAcAra-varNita 28 mUlaguNa svIkRta nahIM haiN| samavAyAMgasUtra meM zramaNoM ke adholikhita 27 mUlaguNoM kA varNana hai, jo mUlAcAravarNita mUlaguNoM se kAphI bhinna haiM "sattAvIsa aNagAraguNA pannattA, taM jahA-1. pANAivAyAo veramaNaM (prANAtipAtaviramaNa), 2. musAvAyAo veramaNaM (mRSAvAdaviramaNa), 3. adinnAdANAo veramaNaM (adattAdAnaviramaNa), 4. mehuNAo veramaNaM (maithunaviramaNa), 5. pariggahAo veramaNaM (parigrahaviramaNa),6.soiMdiyaniggahe, (zrotrendriyanigraha) 7. cakkhiMdiyaniggahe (cakSurindriyanigraha), 8. ghANiMdiyaniggahe (ghrANendriyanigraha), 9. jibbhiMdiyaniggahe (jihvendriyanigraha), 10. phAsiMdiyaniggahe (sparzanendriyanigraha), 11. kohavivege (krodhaviveka), 12. mANavivege (mAnaviveka), 13. mAyAvivege (mAyAviveka), 14. lobhavivege (lobhaviveka), 15. bhAvasacce (bhAvasatya), 16. karaNasacce (karaNasatya), 17. jogasacce (yogasatya), 18. khamA (kSamA), 19.virAgayA (virAgatA), 20.maNa-samAharaNayA (manaH-samAdhAraNatA), 21. vayasamAharaNayA (vacana-samAdhAraNatA), 22. kAyasamAharaNayA (kAya-samAdhAraNatA) 23. NANasaMpaNNayA (jJAnasampannatA), 24.dasaNasaMpaNNayA (darzanasampannatA), 25. carittasaMpaNNayA (cAritrasampannatA), 26. veyaNa-ahiyA-saNayA (vedanAtisahanatA), 27. mAraNaMtiyaahiyAsaNayA (maarnnaanti-kaatishntaa)|" 12 yadyapi inheM mUlaguNa nahIM mAnA jA sakatA, kyoMki inake binA bhI gRhasthoM aura paraliMgiyoM kI mukti mAnI gaI haiM, tathApi yadi inheM mUlaguNa mAna bhI liyA jAya, to bhI inameM pA~ca samitiyA~, chaha Avazyaka, Acelakya, kezaloca, asnAna, adantadhAvana, kSitizayana, sthitibhojana aura ekabhukta ye aThAraha mUlaguNa zAmila nahIM haiM, jo mUlAcAra meM svIkRta haiN| vaise kezaloca, asnAna aura adantadhAvana kA pAlana zvetAmbara muni bhI karate haiM, phira bhI ye unameM mUlaguNarUpa meM mAnya nahIM haiN|13 yApanIya bhI zvetAmbaraAgamoM ko pramANa mAnate the, ataH unheM bhI ye samavAyAMgasUtra-varNita 27 mUlaguNa hI mAnya the| mUlAcAra meM varNita muni ke 28 mUlaguNoM se zvetAmbara-yApanIya matoM meM mAnya ina 27 mUlaguNoM kA tanika bhI mela nahIM hai| ataH mUlAcAra ke yApanIyagrantha na hone 12. ka- samavAyAMgasUtra 27/178 (muni kalyANavijaya jI : mAnava bhojya-mImAMsA/pR. 252 tathA DaoN. sureza sisodiyA : jainadharma ke sampradAya/ pR. 159-160 se uddhRt)| kha-uparyukta uddharaNa meM koSThakagata hindI-rUpAntaraNa prastuta grantha ke lekhaka dvArA kiyA gayA hai| 13. DaoN. sureza sisodiyA : jainadharma ke sampradAya/ pR. 175 / For Personal & Private Use Only Page #266 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 210 / jainaparamparA aura yApanIyasaMgha / khaNDa 3 a015/pra01 aura digambaragrantha hone kA isase bar3A pramANa aura kyA cAhie? mUlAcAra kA 'mUlaguNAdhikAra' nAmaka prathama adhikAra hI isa dAve ko nakAra detA hai ki yaha yApanIyaparamparA kA grantha hai| 2.3. uttaraguNa bhI yApanIya mata meM amAnya mUlAcAra meM mUlaguNoM ke sAtha uttaraguNa bhI muni ke lie nirdhArita kiye gaye haiN|4 trigupti, dazadharma, dvAdazAnuprekSA, bAIsaparISahajaya, paMcavidhacAritra, bArahatapa aura dhyAna, inako uttaraguNa nAma diyA gayA hai, kyoMki inakA vikAsa mUlaguNoM kI AdhArabhUmi para hotA hai| zvetAmbara-AgamoM meM inheM na to mUlaguNoM ke rUpa meM svIkAra kiyA gayA hai, na hI uttaraguNoM ke rUpa meN| unameM piNDavizuddhi Adi sattara guNoM ko uttaraguNa kahA gayA hai (abhidhAna rAjendra koSa 2/791) / isase siddha hai ki zvetAmbara-AgamoM ko pramANa mAnanevAle yApanIyoM ke mata meM bhI trigupti Adi kI mUlaguNoM yA uttaraguNoM ke rUpa meM mAnyatA nahIM hai| unake kisI upalabdha grantha meM bhI inakA saMketa nahIM hai| yaha bhI mUlAcAra ke yApanIyagrantha na hone kA eka pramANa hai| strImukti amAnya AcelakyAdi 28 mUlaguNoM aura tapa, parISahavijaya Adi uttaraguNoM ke anivArya vidhAna se spaSTa hai ki mUlAcAra ke anusAra mokSasAdhanA ke yogya banane tathA tapa, parISahajaya Adi uttaraguNoM ke vikAsa ke lie 'Acelakya' mUlaguNa kA honA anivArya hai| acelakatA mokSamArgarUpI mahala kI buniyAda hai aura saMyataguNasthAna kI aadhaarshilaa| vaha striyoM ke lie sambhava nahIM hai, isalie siddha hai ki mUlAcAra strImukti-virodhI paramparA kA grantha hai| mUlAcAra meM strImukti-virodha kA dUsarA pramANa yaha hai ki isameM strI kA Urdhvagamana kevala solahaveM svarga taka batalAyA gayA hai| usase Upara nirgranthaliMgadhAriyoM ke hI gamana kA ullekha hai| mUlAcAra ke kartA kahate haiM ki asaMkhyAta varSa kI AyuvAle manuSya aura tiryaMca mithyAtvabhAva ke kAraNa jyotiSka devoM meM janma lete haiM aura tApasoM kI utpatti utkRSTa AyuvAle jyotiSkoM meM hotI hai| (gaa.1174)| parivrAjakoM kA janma adhika se adhika brahmasvarga taka aura AjIvikoM kA sahasrAra paryanta hotA hai| isake Upara niyama se anyaliMgiyoM kI utpatti nahIM hotI, kevala nirgrantha (digambarajaina muni) aura zrAvaka acyuta svarga taka janma lete haiN| dekheM, mUlAcAra kI yaha gAthA 14. mUlaguNauttaraguNe jo me NArAhio pmaaenn| tamahaM savvaM NiMde paDikkame AgamamissANaM // 50 // muulaacaar/puu.| Jain Education Interational For Personal & Private Use Only Page #267 -------------------------------------------------------------------------- ________________ a0 15 / pra0 1 mUlAcAra / 211 tatto paraM tu NiyamA uvavAdo Natthi aNNaliMgINaM / NiggaMthasAvagANaM uvavAdo accadaM jAva // 1176 // yahA~ 'sAvagANaM' (zrAvakANAm ) pada meM nirgrantha (digambara jaina muni) ko chor3akara zeSa sabhI savastra jinadharmAvalambiyoM kA samAveza kara diyA gayA hai| AryikAoM kA bhI kathana 'zrAvaka' zabda se ho gayA hai, kyoMki nizcayanaya se ve paMcamaguNasthAnavartI hI hotI haiM / 15 aisA nahIM samajhanA cAhie ki yahA~ 'NiggaMtha' zabda AryikAoM kA bhI vAcaka hai, kyoMki pUrva meM spaSTa kiyA jA cukA hai ki mUlAcAra meM 'Acelakya' mUlaguNa se yukta digambara muni ko hI 'nirgrantha' zabda se abhihita kiyA gayA hai| zvetAmbara - AgamoM meM AryikAoM ko 'nirgranthI' kahA gayA hai, kintu mUlAcAra meM kahIM bhI unake lie 'nirgranthI' saMjJA kA prayoga nahIM kiyA gayA / gAthA ke dvitIya caraNa meM 'NiggaMtha' pada ke bAda chandAnurodha se sAta mAtrAoMvAle pada kA hI prayoga ho sakatA thA / sAvagANaM (zrAvakANAM) aura ajjigANaM (AryikANAM ) ye donoM sAta mAtrAoM vAle pada haiN| inameM se yadi 'ajjigANaM' pada kA prayoga kiyA jAtA, to usase kevala 'AryikA' artha hI pratipAdita hotA, jabaki 'sAvagANaM' pada ke prayoga se zrAvaka, zrAvikA tathA AryikA tInoM artha pratipAdita ho jAte haiM / isIlie 'sAvagANaM' pada kA prayoga kiyA gayA hai| AcArya vaTTakera mUlAcAra (utta.) meM Age kahate haiM : jA uvarimagevejjaM uvavAdo ukkaTThe taveNa du tatto paraM tu NiyamA tavadaMsaNa - NANa caraNajuttANaM / giMthANuvavAdo jAvadu savvasiddhi tti // 1178 // abhaviyANa ukkasso / NiyamA NiggaMthaliMgeNa // 1177 // anuvAda -" abhavya puruSa nirgranthaliMga (digambaraliMga) se utkRSTa tapa karake adhika se adhika uparima (nauveM ) graiveyaka taka utpanna ho sakate haiM / kintu usase Age sarvArthasiddhi vimAna taka niyama se samyagdarzana, jJAna, cAritra aura tapa se yukta nirgranthoM kA hI upapAda (janma) hotA hai|" AcArya vaTTakera ke ye vacana isa bAta ke pramANa haiM ki striyA~ apane sarvocca dharmAcaraNa ke dvArA kevala solahaveM svarga taka hI pahu~ca sakatI haiM, usake Age nahIM, ataH unakI strIzarIra se mukti sambhava nahIM hai| 15. '"nirgranthANAM zrAvakANAM zrAvikANAm AryikANAM ca zubhapariNAmenotkRSTAcaraNenopapAdaH saudharmamAdiM kRtvA yAvadacyutakalpaH / " AcAravRtti / mUlAcAra / uttarArdha / gA.1176 / For Personal & Private Use Only Page #268 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 212 / jainaparamparA aura yApanIyasaMgha / khaNDa 3 a015/pra01 kintu yApanIya mAnate haiM ki strI ke nIce kI ora jAne kI sImA kA to niyama hai, jaise vaha chaThe naraka se nIce nahIM jA sakatI, kintu Upara kI ora jAne kI sImA kA niyama nahIM hai| vaha anuttara svargoM ko bhI pAra karatI huI siddhazilA taka pahu~ca sakatI hai|6 isakA spaSTIkaraNa DaoN0 sAgaramala jI ne isa prakAra kiyA hai "aisA koI niyama nahIM hai ki jo jitanA nimna gati meM jA sakatA hai, utanA hI ucca gati meM jA sakatA hai| kucha prANI aise haiM jo nimna gati meM bahuta nimna sthiti taka nahIM jAte haiM, kintu ucca gati meM samAnarUpa se jAte haiN| jaise sammUcchima jIva prathama naraka se Age nahIM jA sakate, parisarpa Adi dvitIya naraka se Age nahIM jA sakate, pakSI tRtIya naraka se Age nahIM jA sakate, catuSpada cauthe naraka se Age nahIM jA sakate, sarpa pA~cave naraka se Age nahIM jA skte| isa prakAra nimnagati meM jAne meM ina saba meM bhinnatA hai, kintu ucca gati meM ye sabhI sahasrAra svarga taka binA kisI bhedabhAva ke jA sakate haiN| isalie yaha kahanA ki jo jitanI nimnagati taka jAne meM sakSama hotA hai, vaha utanI hI uccagati taka jAne meM sakSama hotA hai, tarkasaMgata nahIM hai| adhogati meM jAne kI ayogyatA se uccagati meM jAne kI ayogyatA siddha nahIM hotii|" (jai. dha. yA. sa./ pR. 403) / (jJAtavya-yahA~ 'sammUchima' ke sthAna meM 'asaMjJI' zabda honA cAhie, kyoMki asaMjJI jIva hI prathama naraka se Age nahIM jaate| -prastuta grnth-lekhk)| yaha zvetAmbara-AgamoM ko mAnanevAle yApanIyoM kA bhI siddhAnta hai| isa dRSTAnta ke dvArA yApanIya AcArya pAlyakIrti zAkaTAyana ne yaha siddha kiyA hai ki strI meM bhale hI chaThaveM naraka se nIce jAne kI kSamatA na ho, para Upara vaha lokAgra (siddhazilA) taka jAne meM sakSama hai arthAt nirvANa prApta karane meM samartha hai| mUlAcAra ke kartA AcArya vaTTakera kA uparyukta kathana isa yApanIya-siddhAnta ke sarvathA viruddha hai| yApanIya mAnate haiM ki strI solahaveM svarga se bhI Upara siddhazilA taka jA sakatI hai| AcArya vaTTakera kahate haiM ki vaha solahaveM svarga se Upara nahIM jA sktii| isa taraha yApanIyasiddhAntoM ke sarvathA viruddha pratipAdana karanevAlA grantha kyA yApanIya AcArya kI kRti ho sakatA hai? sarvathA nhiiN| 16. saptamapRthivIgamanAdyabhAvamavyAptameva mnynte| nirvANAbhAvenA'pazcimatanavo na tAM yaanti|| 5 // vissmgtyo'pydhstaaduprissttaattulymaashsraarm| gacchanti ca tirynycstddhogtyuuntaa'hetuH|| 6 // striinirvaannprkrnn| Jain Education Interational For Personal & Private Use Only Page #269 -------------------------------------------------------------------------- ________________ a015/pra01 mUlAcAra / 213 anyaliMga se mukti kA niSedha mUlAcAra (utta.) kI nimnalikhita gAthAe~ anyaliMga arthAt jainetaraliMga se mukti kI niSedhaka haiM saMkhAdIdAUNaM maNuya-tirikkhANa micchbhaavenn| uvavAdo jodisie ukkassaM tAvasANaM du|| 1174 // parivAyagANa NiyamA ukkassaM hodi bNbhlogmhi| ukkassaM sahassAra tti hodi ya AjIvagANa thaa|| 1175 // tatto paraM tu NiyamA uvavAdo Natthi annnnliNgiinnN| NiggaMthasAvagANaM uvavAdo accudaM jaav|| 1176 // anuvAda-"asaMkhyAta varSa kI AyuvAle manuSya aura tiryaMca mithyAtvabhAva ke kAraNa jyotiSkadevoM meM janma lete haiM aura tApasoM kI utpatti utkRSTa AyuvAle jyotiSI devoM meM hotI hai| parivrAjakoM kA janma adhika se adhika brahmasvarga meM aura AjIvikoM kA adhika se adhika sahasrAra svarga meM hotA hai| isase Upara ke svargoM meM anyaliMgiyoM kI utpatti niyama se nahIM hotii| nirgrantha aura zrAvakoM kA janma acyuta svarga paryanta hotA hai|" tApasa, parivrAjaka aura AjIvika, ye jainetaraliMgadhArI sAdhuoM ke sampradAya haiN| AcArya vaTTakera ne batalAyA hai ki ina sAdhuoM meM AjIvaka sAdhu sarvotkRSTa tapasvI hotA hai| lekina vaha bhI apane tapa ke bala se adhika se adhika sahasrAra nAmaka bArahaveM svarga meM janma le pAtA hai| usase Upara ke svarga meM koI bhI anyaliMgadhArI sAdhu nahIM pahuMca paataa| ___ isa kathana se spaSTa ho jAtA hai ki jaba manuSya anyaliMga se bArahaveM svarga se bhI Upara nahIM jA sakatA, taba usase Upara siddhazilA para kaise pahu~ca sakatA hai? isa prakAra mUlAcAra meM anyaliMga se mukti kA spaSTa zabdoM meM niSedha kiyA gayA hai| mUlAcAra kA yaha mata yApanIya-mAnyatA ke atyanta viruddha hai, kyoMki yApanIya anyaliMga ko bhI mukti kA sAdhana mAnate the, yaha yApanIyasaMgha kA itihAsa nAmaka saptama adhyAya meM darzAyA jA cukA hai| mUlAcAra (pU.) meM anyaliMgI kI vandanA kA bhI niSedha kiyA gayA haiM,17 jisase 17. No vaMdija aviradaM mAdA pidu guru NariMda aNNatitthaM vaa| desavirada . devaM vA virado pAsatthapaNagaM vA // 594 // mUlAcAra / pUrvArdha / Jain Education Interational For Personal & Private Use Only Page #270 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 214 / jainaparamparA aura yApanIyasaMgha / khaNDa 3 a015/pra01 dhvanita hotA hai ki vaha mukti kA apAtra hai| AcArya vaTTakera ne jainazAsana ke atirikta anya zAsanoM ko kupatha kahA hai|8 mUlAcAra (pU.) kI nimnalikhita do gAthAoM se bhI anyatIrthika kI mukti kA niSedha phalita hotA hai rattavaDacaraga-tAvasa-parihattAdIya annnnpaasNddhaa| saMsAratAragatti ya jadi geNhai samayamUDho so|| 259 // anuvAda-"raktavastradhArI (bauddhabhikSu), caraka, tApasa, parivrAjaka tathA aura bhI anyaliMgI sAdhu saMsAratAraka haiM, aisA jo mAnatA hai, vaha samayamUr3ha (tIrthamUr3ha) hai| jaM khalu jiNovadiTuM tameva tasthitti bhAvado ghnnN| sammaiMsaNabhAvo tavvivarIdaM ca micchattaM // 265 // anuvAda-"jo jinendradeva ne kahA hai, vahI vAstavika hai, aisA mAnanA samyagdarzana hai| isase viparIta mithyAtva hai|" ina gAthAoM meM spaSTa kiyA gayA hai ki anyaliMga mokSa kA sAdhaka nahIM hai tathA jinendradeva dvArA batalAye gaye mArga se bhinnamArga ko mokSa kA hetu mAnanA mithyAtva hai| yahA~ spaSTataH anyaliMga se mokSa kA niSedha kiyA gayA hai| . gRhiliMga se mukti kA niSedha "NiggaMthasAvagANaM uvavAdo accudaM jAva" (mUlA./ utta. /gA.1176) isa gAthAMza meM AcArya vaTTakera ne batalAyA hai ki apane utkRSTa dharmAcaraNa se bhI zrAvaka-zrAvikAoM evaM AryikAoM kI utpatti acyuta nAmaka solahaveM svarga se Upara nahIM hotii| isase unakI mukti kA niSedha ho jAtA hai| mUlAcAra (pU.) kI eka anya gAthA meM AcArya vaTTakera kahate haiM ki sAvadyayoga (pApAsrava) se bacane ke lie kevalI bhagavAn ne sAmAyika kA upadeza diyA hai| gRhasthadharma jaghanya hai, kyoMki usameM Arambha-parigraha kI pradhAnatA hotI hai, aisA jAnakara vidvAn prazasta Atmahita kare, arthAt uttama zramaNadharma aMgIkAra kara sAmAyika meM adhikAdhika saMlagna rahe sAvajajogaparivajaNaTuM sAmAiyaM kevalihiM pstthN| gihatthadhammo'paramatti NiccA kujjA budho appahiyaM pasatthaM // 532 // 18. laddhesu vi edesu ya bodhI jiNasAsaNamhi Na hu sulhaa| kupahANamAkulattA jaM baliyA rAgadosA ya // 759 // mUlAcAra / uttraardh| Jain Education Interational For Personal & Private Use Only Page #271 -------------------------------------------------------------------------- ________________ a015/pra01 mUlAcAra / 215 zrAvaka muni ke dvArA avandanIya batalAyA gayA hai,19 jisase vidita hotA hai ki zramaNa aura zrAvaka ke stara meM bahuta antara hai| zrAvaka kA dharma jaghanya hai aura zramaNa kA dharma uttm| isase siddha hai ki mUlAcAra meM zrAvaka yA gRhastha ko mokSa kA pAtra nahIM mAnA gayA hai| kintu yApanIyamata gRhiliMga se bhI mukti mAnatA hai| yaha isa bAta kA eka anya pramANa hai ki mUlAcAra kI mAnyatAe~ yApanIya-mAnyatAoM ke sarvathA viparIta haiN| ataH yaha yApanIyaparamparA kA grantha nahIM hai, apitu digambaraparamparA kA hI grantha hai| aparigraha kA lakSaNa yApanIyamata-viruddha AcArya vaTTakera ne mUlAcAra (pU.) meM aparigraha kA lakSaNa isa prakAra batalAyA jIvaNibaddhA'baddhA pariggahA jIvasaMbhavA cev| tesiM sakkaccAgo iyaramhi ya nnimmmo'sNgo|| 9 // anuvAda-"parigraha tIna prakAra kA hai : jIva se sambaddha (mithyAtva-kaSAya), jIva se asambaddha (kSetra, vAstu , vastra, dhana, dhAnyAdi), tathA jIvodbhUta (jIvoM se utpanna motI, zaMkha, zukti, kambala aadi)| ina tInoM kA jisa sImA taka tyAga kiyA jA sakatA hai, usa sImA taka tyAga karanA aura jitane kA tyAga nahIM kiyA jA sakatA hai utane (zarIra aura saMyama ke upakaraNoM) meM mamatva na karanA aparigraha mahAvrata kahalAtA aparigraha ke isa lakSaNa meM pUrNa nagnatva garbhita hai, kyoMki nagna rahane kI sImA taka bAhya parigraha kA tyAga kiyA jA sakatA hai| isIlie Acelakya mumukSu kA mUlaguNa batalAyA gayA hai aura vastra, carma, valkala athavA pattoM se zarIra ko AvRta na karanA Acelakya kA lakSaNa kahA gayA hai| (mUlAcAra / gA. 30) / / sabase mahattvapUrNa bAta yaha hai ki aparigraha kI paribhASA meM AcArya vaTTakera ne kundakunda kA anusaraNa kiyA hai| AcArya kundakunda ne icchA ke abhAva ko aparigraha kahA hai-'apariggaho aNiccho' (sa.sA. / gA. 210-213) / vaTTakera ne bhI 'apariggahA aNicchA' (mUlA./ utta./ gA. 785) kahakara anicchA aura aparigraha ko samAnArthI batalAyA hai| aura kasAyapAhuDa meM icchA aura mUrchA ko ekArthaka nirUpita kiyA gayA 19. dekhie , pAdaTippaNI 17 / For Personal & Private Use Only Page #272 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 216 / jainaparamparA aura yApanIyasaMgha / khaNDa 3 a0 15 / pra0 1 hai / 20 AcArya vasunandI ne saba ora se paradravya grahaNa karane ke pariNAma ko mUrcchA aura usa mUrcchA ko parigraha kahA hai / 21 tathA AcArya amRtacandra ne icchA ko parigraha batalAyA hai-- 'icchA parigrahaH' (A. khyA. / sa. sA. / gA. 213) / tAtparya yaha ki zvetAmbara - AgamoM meM vastra - pAtra rakhane ko parigraha na kahakara unameM mamatvarUpa mUrcchA hone ko parigraha kahA gayA hai| isIlie vahA~ sAdhu-sAdhvI ko vastra - pAtrAdi rakhate hue bhI aparigrahI mAnA gayA hai| yApanIyamata meM bhI vastrapAtrAdi rakhanevAle sthavira-kalpiyoM, AryikAoM, gRhasthoM aura anyaliMgiyoM ko mukti kA pAtra mAnA gayA hai, isalie vahA~ bhI vastra - pAtrAdi rakhane ko parigraha na kahakara unameM mamatvarUpa mUrcchA ko parigraha kahA gayA hai| kintu mUlAcAra meM vastrapAtrAdi paradravya kI icchAmAtra ko parigraha batalAyA gayA hai, paradravya ko pAkara usameM mamatva na karane kI to bAta hI dUra / vastrapAtrAdi ko apane pAsa rakhanA, unako sa~bhAlanA - sa~vAranA binA icchA ke nahIM ho sktaa| ataH mUlAcAra meM aparigraha kI jo paribhASA kI gaI hai, vaha vastrapAtrAdi rakhane kI sarvathA niSedhaka hai / yaha paribhASA yApanIya mata ke sarvathA viruddha hai| isase siddha hotA hai ki mUlAcAra yApanIya - paramparA kA grantha kataI nahIM hai / 7 guNasthAnAnusAra ratnatraya ke vikAsa kI mAnyatA mUlAcAra ( utta) kI nimnalikhita gAthAoM meM caudaha guNasthAnoM kA yathAkrama varNana hai-- micchAdiTThI sAsAdaNo ya misso asaMjado ceva / desaviro pamatto apamatto taha ya NAyavvo // 1197 // etto apuvvakaraNo aNiyaTTI suhumasaMparAo ya / uvasaMtakhINamoho sajogikevalijiNo ajogI y|| 1198 // cAroM gatiyoM ke jIvoM meM guNasthAnoM ke vikAsa kI sImA bhI mUlAcAra (utta. ) kI adhonirdiSTa gAthA meM batalAI gayI hai suraNArayesu cattAri hoMti maNusagadI vi tahA tiriyesu jANa paMceva / coisaguNaNAmadheyANi // 1202 // 20. " NehANurAga AsA icchA mucchA ya giddhI ya // 89 // kasAyapAhuDa / bhAga 12 / pR. 189 / 21. "parigrahAH samantata AdAnarUpA muurcchaa|" AcAravRtti / mUlAcAra / pUrvArdha/gA. 9 / For Personal & Private Use Only Page #273 -------------------------------------------------------------------------- ________________ a015 / pra01 mUlAcAra / 217 anuvAda-"deva aura nArakiyoM meM adhika se adhika cAra guNasthAna ho sakate haiM, tiryaMcoM meM pA~ca aura manuSyoM meM caudaha guNasthAna saMbhava haiN|" mUlAcAra meM jIva ke ina caudaha guNasthAnoM kA varNana granthakAra kI isa mAnyatA ko sUcita karatA hai ki mokSamArgarUpa ratnatraya kA vikAsa guNasthAnaparipATI se hotA hai aura usakI pUrNatA caudahaveM guNasthAna meM hotI hai| isa pUrNa avasthA ko prApta ratnatraya hI mokSa kA kAraNa hai, usase nIce ke guNasthAnoM kA apUrNa ratnatraya nhiiN| yaha guNasthAnAnusAra ratnatraya ke vikAsa kA siddhAnta yApanIya-mAnyatAoM ke atyanta viruddha hai, kyoMki yApanIyamata ke anusAra anyaliMgI sAdhu bhI mukta ho sakatA hai, jaba ki vaha mithyAdRSTi guNasthAna meM hI rahatA hai| strI aura gRhastha bhI mokSa prApta kara sakate haiM, jinakA adhika se adhika pA~cavA~ hI guNasthAna hotA hai| guNasthAnAnusAra ratnatraya ke vikAsa kA siddhAnta ina sabakI mukti ko amAnya kara detA hai| ataH ratnatrayavikAsa ke mAnadaNDarUpa isa guNasthAnasiddhAnta ko mAnyatA dene ke kAraNa siddha hotA hai ki mUlAcAra yApanIyagrantha nahIM hai| solaha kalpoM kI mAnyatA zvetAmbara aura yApanIya paramparAoM meM kalpa-nAmaka svargoM kI saMkhyA bAraha batalAyI gayI hai, jaba ki mUlAcAra (utta.) meM solaha kalpoM kA nirUpaNa hai| yathA AIsANA kappA devA khalu hoMti kaaypddicaaraa| phAsappaDicArA puNa saNakkumAre ya maahiNde|| 1141 // baMbhe kappe baMbhuttare ya taha laMtave ya kaapiddhe| edesu ya je devA bodhavvA ruuvpddicaaraa|| 1142 // sukkamahAsukkesu ya sadArakappe tahA shssaare| kappe edesu surA bodhavvA sddpddicaaraa|| 1143 // ANada-pANadakappe AraNakappe accude ya thaa| maNapaDicArA NiyamA edesu ya hoti je devaa|| 1144 // AIsANA kA artha hai A IzAnAt arthAt bhavanavAsiyoM se lekara IzAna svarga tk| isa kathana se saudharma svarga kA bhI grahaNa ho jAtA hai| mUlAcAra meM yaha solaha svargoM kI mAnyatA yApanIyoM kI kevala bAraha svargoM kI mAnyatA ke viruddha hone se bhI siddha hotA hai ki yaha yApanIyaparamparA kA grantha nahIM hai| For Personal & Private Use Only Page #274 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 218 / jainaparamparA aura yApanIyasaMgha / khaNDa 3 a015/pra01 nau anudiza-svargoM kI mAnyatA zvetAmbara aura yApanIya sampradAyoM meM anudiza nAmaka nau svarga bhI nahIM mAne gaye haiM, para mUlAcAra mAnatA hai| dekhie usake uttarArdha yaha gAthA NivvudigamaNe rAmattaNe ya titthyrckkvttttitte| aNudisaNuttaravAsI tado cudA hoti bhynnijaa|| 1183 // anuvAda-"anudiza aura anuttaravAsI devoM kA vahA~ se cyuta hokara mokSa jAnA athavA baladeva, tIrthaMkara yA cakravartI kA pada pAnA bhI saMbhava hai|" anudiza svargoM ke astitva kI yaha yApanIya-viruddha mAnyatA bhI siddha karatI hai ki mUlAcAra digambaragrantha hI hai| 10 vedatraya kI svIkRti mUlAcAra (utta.) kI nimnalikhita gAthAoM meM batalAyA gayA hai ki pratyeka saMsArI jIva meM cAritramohanIya karma kI 25 prakRtiyoM kI sattA hotI hai koho mANo mAyA lohoNaMtANubaMdhisaNNA y| appaccakkhANa tahA paccakkhANo ya sNjlnno|| 1234 // itthIpurisaNauMsayavedA hAsa radi aradi sogo y| bhayameto ya dugaMchA Navaviha taha NokasAyabheyaM tu|| 1235 // inameM strIveda, puruSaveda aura napuMsakaveda bhI zAmila haiN| isase spaSTa hai ki mUlAcAra karmabhUmi ke pratyeka garbhaja manuSya aura garbhaja saMjJI tiryaMca meM vedatraya kA astitva svIkAra karatA hai| vedatraya kI svIkRti yApanIyamata ke viruddha hai| isakA vivecana SaTkhaNDAgama ke adhyAya meM kiyA jA cukA hai| mUlAcAra meM vedatraya kI svIkRti isa bAta kA pramANa hai ki vaha yApanIyagrantha nahIM, apitu digambaragrantha hai| digambaramata ke ye dasa siddhAnta, jo mUlAcAra meM pratipAdita hue haiM, yApanIyamata ke viruddha haiN| ina para dRSTi DAlane se isa nirNaya meM sandeha ke lie sthAna hI nahIM rahatA ki yaha digambarAcArya kI hI kRti hai, yApanIya-AcArya kI nhiiN| premI jI aura unake anusartAoM ne ise yApanIyagrantha mAnA liyA, yaha mahAn Azcarya kI bAta For Personal & Private Use Only Page #275 -------------------------------------------------------------------------- ________________ a015/pra01 mUlAcAra / 219 digambarakRtitva-viSayaka bahiraMga pramANa kucha bahiraMga pramANoM se bhI isa bAta kI puSTi hotI hai ki mUlAcAra digambarAcArya kI hI kRti hai| ve isa prakAra hai digambarAcAryoM ke lie pramANabhUta mUlAcAra ko gRdhrapicchAcArya (umAsvAti, umAsvAmI), pUjyapAda, yativRSabha aura vIrasena jaise digambarAcAryoM ne pramANarUpa meM svIkAra kiyA hai| gRdhrapicchAcArya ne mUlAcAra ke AdhAra para tattvArthasUtra ke aneka sUtroM kI racanA kI hai| pUjyapAdasvAmI ne sarvArthasiddhiTIkA meM apane kathana kI puSTi ke lie mUlAcAra kI do gAthAe~ uddhRta kI haiN|22 yativRSabha ne mUlAcAra ke anusAra tiloyapaNNatti meM kalpavAsI indra-deviyoM kI Ayu kA varNana kiyA hai|23 tathA vIrasena svAmI ne dhavalATIkA meM mUlAcAra kI aneka gAthAe~ uddhRta kara apane kathana kA samarthana kiyA hai|4 yadi mUlAcAra yApanIyaparamparA kA grantha hotA, to ye mUrdhanya digambarAcArya usakI gAthAoM ko pramANarUpa meM svIkAra na karate, kyoMki ve yApanIyoM ko jainAbhAsa aura unake dvArA pratiSThita pratimAoM ko bhI apUjya mAnate the|25 yataH yApanIyoM ke yuga meM aura unake sAtha rahate hue bhI ukta mahAn digambarAcAryoM dvArA mUlAcAra ko pramANa mAnA gayA hai, isase spaSTa hai ki vaha yApanIyagrantha nahIM, apitu digambaraparamparA kA grantha hai| 22. dekhie , adhyAya 10/ prakaraNa 1/ zIrSaka 3.3 / 23. palidovamANi pNcy-sttaars-pNcviis-pnntiisN| causu jugalesu AU NAdavvA iMdadevINaM // 8/534 // AraNa-duga-pariyaMtaM, vaTuMte paMca paMca pllaaii| mUlAyArAiriyA evaM NiuNaM nniruuveNti|| 8/535 // tiloypnnnnttii| 24. davvAdivadikkamaNaM karedi sutttthsikkhlohenn| asamAhimasajjhAyaM kalahaM vAhiM viyogaM c|| 171 // ( dhavalA / Sa.khaM./pu. 9/4, 1, 54/gAthA 115) / 25. "yA paJcajainAbhAsairaJcalikArahitApi nagnamUrtirapi pratiSThitA bhavati sA na vandanIyA, na cArcanIyA c|" zrutasAgaraTIkA / bodhapAhuDa / gA. 10/ pR. 154 / Jain Education Interational For Personal & Private Use Only Page #276 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 220 / jainaparamparA aura yApanIyasaMgha / khaNDa 3 a015 / pra01 samasta TIkAe~ digambara AcAryoM aura paNDitoM dvArA likhita mUlAcAra ke digambarIya grantha hone kA eka pramANa yaha bhI hai ki usa para kisI bhI zvetAmbara yA yApanIya AcArya ne TIkA nahIM likhii| sabhI upalabdha TIkAe~ digambara AcAryoM evaM paNDitoM dvArA hI likhI gaI haiN| unake nAma26 isa prakAra haiM 1. AcArya vasunandI (1100 I0) dvArA racita AcAravRtti nAmaka saMskRta ttiikaa| 2. AcArya meghacandrakRta mUlAcArasadvRtti nAmaka kannar3a ttiikaa| 3. munijanacintAmaNi nAmaka eka anya kannar3a ttiikaa| 4. medhAvI kavi dvArA likhita muulaacaarttiikaa| inake atirikta paM0 nandalAla jI chAbar3A Adi vidvAnoM ne aneka bhASA-vacanikAe~ bhI racI haiN| TIkAoM ke atirikta mUlAcAra ke AdhAra para digambara AcAryoM aura paNDitoM ne aneka saMskRtagranthoM kA praNayana bhI kiyA hai| 15vIM zatI I0 ke bhaTTAraka sakalakIrti ne mUlAcArapradIpa nAmaka grantha kI racanA kI hai| vIranandI ne AcArasAra grantha likhA hai| anagAradharmAmRta aura cAritrasAra nAmaka granthoM kI racanA bhI mUlAcAra ke AdhAra para kI gaI hai| ye AcArya usa samaya vidyamAna the, jaba yApanIya-sampradAya phala-phUla rahA thaa| ye eka-dUsare ke sAhitya aura siddhAntoM se suparicita nahIM rahe hoMge, aisI to kalpanA bhI nahIM kI jA sktii| AcArya vasunandI yApanIya-sampradAya ke samakAlIna the| ve yApanIyasAhitya se acchI taraha paricita rahe hoNge| yadi mUlAcAra savastramukti aura strImukti kA pratipAdaka yApanIyagrantha hotA, to ve usa para TIkA likhakara apanA digambaratva, AcAryatva evaM samyaktva dUSita na krte| yataH digambara hote hue bhI uparyukta AcAryoM aura paNDitoM ne mUlAcAra para TIkAe~ likhI haiM, isase bhI siddha hotA hai ki yaha grantha digambara-paramparA kA hI hai| 26. DaoN0 phUlacandra premI aura DaoN0 zrImatI munnI jaina : sampAdakIya / mUlAcAra / pRSTha 9-13 / Jain Education Interational For Personal & Private Use Only Page #277 -------------------------------------------------------------------------- ________________ a015/pra01 mUlAcAra / 221 mUlAcAra kI racanA yApanIyasaMghotpatti-pUrva AcArya kundakunda kA samaya nAmaka dazama adhyAya meM siddha kiyA jA cukA hai ki mUlAcAra kI racanA IsA kI prathama zatAbdI ke uttarArdha meM huI hai aura yApanIyasaMgha kA udaya paJcama zatAbdI I0 ke AraMbha meM huA thaa| DaoN0 sAgaramala jI ne bhI yApanIyasampradAya kI utpatti IsA kI pA~cavI zatAbdI meM batalAI hai| (dekhiye, yApanIyasaMgha kA itihAsa' nAmaka saptama adhyAya / prakaraNa 1/zIrSaka 10) / isa prakAra mUlAcAra kI racanA ke samaya yApanIya-sampradAya kA udaya hI nahIM huA thA, ataH vaha yApanIya-paramparA kA grantha nahIM ho sktaa| ina bahuvidha antaraMga aura bahiraMga pramANoM se yaha tathya bhalIbhA~ti dRSTigocara ho jAtA hai ki mUlAcAra digambaraparamparA kA hI grantha hai aura usake kartA vaTTakera digambarAcArya hI haiN| ataH use yApanIyamata kA grantha kahanA eka mahAn asatyokti hai| . 27. dekhie, dazama adhyAya / prathama prakaraNa / mUlAcAra kA rcnaakaal'| Jain Education Interational For Personal & Private Use Only Page #278 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dvitIya prakaraNa yApanIyapakSadhara hetuoM kI asatyatA kA udghATana yataH pUrvokta pramANoM se yaha siddha ho jAtA hai ki mUlAcAra digambaramata kA grantha hai, ataH yaha kahane kI AvazyakatA nahIM rahatI ki use yApanIyagrantha siddha karane ke lie prastuta kiye gaye hetu yA to asatya haiM yA hetvAbhAsa haiN| isa kA nirNaya nIce kiyA jA rahA hai| "viratI' zabda kA prayoga upacAra se yApanIyapakSa premI jI kahate haiM-"mUlAcAra meM muniyoM ke lie 'virata' aura AryikAoM ke lie 'viratI' zabda kA upayoga kiyA gayA hai|28--- isakA artha yaha huA ki granthakartA muniyoM aura AryikAoM ko eka hI zreNI meM rakhate haiN|" ( jai.sA.i./dvi.saM./ pR.552)| arthAt muniyoM ke samAna AryikAoM ko bhI tadbhava (jo zarIra pAyA hai usase) mokSa kA pAtra mAnate haiN| digambarapakSa AcArya kundakunda ne bhI muniyoM ko 'zramaNa' aura AryikAoM ko 'zramaNI' zabda se abhihita kiyA hai| AryikAoM ke lie 'zramaNI' zabda kA prayoga pravacanasAra kI nimnalikhita gAthAoM meM draSTavya hai jadi daMsaNeNa suddhA suttajjhayaNeNa cAvi sNjuttaa| ghoraM caradi va cariyaM itthissa Na NijjarA bhnnidaa|| 3/24/13 // tamhA taM paDirUvaM liMga tAsiM jiNehiM nnihittuN| kularUvavaojuttA samaNIo tssmaacaaraa|| 3/24/14 // 29 anuvAda-"bhale hI strI samyagdarzana se zuddha ho, sUtra kA adhyayana karatI ho aura ghora tapa evaM cAritra kA pAlana karatI ho, kintu usake tadbhavamokSa ke yogya 28. No kappadi viradANaM viradINamuvAsayamhi ciTThadu / tattha NisejjauvaTThaNasajjhAyAhArabhikkhavosaraNaM // 180 // mUlAcAra / puurvaardh| 29. pravacanasAra / A.jayasena dvArA nirdiSTa gaathaaeN| tRtIya adhikAra / pR. 277-278 / For Personal & Private Use Only Page #279 -------------------------------------------------------------------------- ________________ a015/pra02 mUlAcAra / 223 sakala karmoM kI nirjarA nahIM hotii| isalie jinendradeva ne zramaNiyoM ke lie unake anurUpa vastrAvaraNa-sahita dravya-liMga nirdiSTa kiyA hai| zramaNiyA~ kula, rUpa aura vaya se yukta hotI haiM aura unake lie samAcAra (AcAra) bhI zAstroM meM striyoM ke hI yogya vihita kiyA gayA hai|" mUlAcAra ke TIkAkAra AcArya vasunandI ne bhI muni ke lie 'saMyata' aura AryikA ke lie 'saMyatI' vizeSaNoM kA prayoga kiyA hai-'AryANAM saMyatInAm' (gA. 177) / ye 'zramaNI' aura 'saMyatI' donoM vizeSaNa 'viratI' ke paryAyavAcI haiN| muni aura AryikA ke lie samAna vizeSaNoM kA prayoga karate hue bhI ina digambarAcAryoM ne unheM eka hI zreNI meM nahIM rakhA, kyoMki ve muni ko to tadbhavamokSa ke yogya mAnate haiM, kintu AryikA ko nhiiN| AcArya vaTTakera ne bhI strImukti kA niSedha kiyA hai, isake pramANa pUrva meM prastuta kiye jA cuke haiN| isase siddha hai ki AryikAoM ko 'viratI' zabda se abhihita karate hue bhI ve unheM muniyoM kI zreNI meM nahIM rkhte| ataH yaha niSkarSa sarvathA asatya hai ki ve muniyoM aura AryikAoM ko eka hI zreNI meM rakhate haiN| isalie mUlAcAra ko yApanIyagrantha siddha karane ke lie prastuta kiyA gayA yaha hetu asatya hai| digambara-paramparA meM AryikAoM ko upacAra se mahAvratI mAnA gayA hai, kyoMki unheM mahAvratoM kI aupacArika dIkSA dI jAtI hai| aupacArika dIkSA kA artha hai vastratyAga meM asamartha rahate hue tathA pratyAkhyAnAvaraNa kaSAya kA udaya hote hue bhI strI ko AMzika mahAvrata aura tadanusAra eka sAr3IvAlA alpaparigrahAtmaka liMga (veza) pradAna krnaa| isakA prayojana hai vAstava meM mahAvratI na hote hue bhI mahAvratI sadRza hone kI pratIti karAnA aura isase yaha dyotita karanA ki yaha aupacArika dIkSA paramparayA mokSa kI sAdhaka hai| AryikA ke upacAra-mahAvrata yadyapi bAhya mahAvrata haiM, tathApi unakI sAdhanA bahuta kaThina hai| eka sAr3I dhAraNa karane ke kAraNa yadyapi munivat zItoSNa-daMzamazakAdi parISahoM ke sahana kA kaThora tapa AryikA ko nahIM karanA par3atA tathA strIzarIra evaM savastratA ke kAraNa ahiMsA evaM aparigraha mahAvratoM kA bhI pAlana munivat nahIM hotA, tathApi satya, asteya evaM brahmacarya mahAvratoM kA pAlana munitulya hI hotA hai| ataH AMzika dravyasaMyama kI apekSA AryikA kI viratI, saMyatI aura zramaNI saMjJAe~ upacAra se yuktisaMgata haiN| yadyapi yaha dravyasaMyama (upacAra-mahAvrata) mokSa kA sAkSAt mArga nahIM hai aura na strIzarIra se mokSa kI sAkSAt sAdhanA ke yogya saMyataguNasthAna prApta kiyA jA sakatA For Personal & Private Use Only Page #280 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 224 / jainaparamparA aura yApanIyasaMgha / khaNDa 3 a015 / pra0 2 hai, tathApi strI ko bAhya mahAvratoM kI dIkSA dene kA eka mahattvapUrNa prayojana hai| vaha prayojana hai use strIzakti ke anusAra uccatama tyAga aura tapa kI preraNA denA aura yaha jJApita karanA ki strI bhI tapa aura tyAga kI bahuta U~cAI taka pahu~ca sakatI hai aura yaha ucca tapa-tyAga nirarthaka nahIM hai / yadyapi isase karmoM kA saMvara aura nirjarA muni ke barAbara nahIM hotI, tathApi samyagdarzana- sahita hone se isase aise utkRSTa puNyAnubandhI puNya kA bandha hotA hai, jisase vaha solahaveM svarga taka kA deva yA indra bana jAtI hai, sAtha hI agale bhava meM munivrata dhAraNa karane yogya puruSa - zarIra evaM uttamasaMhananAdi sAmagrI upalabdha kara letI hai| isa prakAra upacAra - mahAvrata paramparayA mokSasAdhaka hone se atyanta mahattvapUrNa haiM / AcArya jayasena ne isa aupacArika mahAvrata - dIkSA kA prayojana kulavyavasthA batalAyA hai| zvetAmbaroM kI ora se prazna uThAkara usakA samAdhAna karate hue ve kahate haiM 'atha mataM - yadi mokSo nAsti tarhi bhavadIyamate kimarthamarjikAnAM mahAvratAropaNam? parihAramAha--tadupacAreNa kulavyavasthAnimittam / na copacAraH sAkSAd bhavitumarhati agnivat krUro'yaM devadatta ityAdivat / tathA coktam -- mukhyAbhAve sati prayojane nimitte copacAraH pravartate / " (tA.vR./ pra.sA./ A. jayasenanirdiSTa gAthA 'jadi daMsaNeNa suddhA' 3 / 24 / 13 / pR. 277-278) / anuvAda- - " mAna liyA ki Apake mata meM striyoM ko mokSa nahIM hotA, taba una para mahAvratoM kA AropaNa kyoM kiyA jAtA hai? samAdhAna - vaha saMghavyavasthA ( zrAvikAoM aura brahmacAriNiyoM ko anuzAsita karane tathA vaiyAvRtyAdi kI vyavasthA ) ke lie upacAra se kiyA jAtA hai / upacAra yathArtha nahIM hotA, jaise 'yaha devadatta agni ke samAna krUra hai' aisA upacAra se kathana karane para yaha siddha nahIM hotA ki devadatta sacamuca meM agni hai / vastu- vizeSa para kisI dharma kA upacAra tabhI kiyA jAtA hai, jaba vaha usameM svabhAvataH vidyAmAna nahIM hotA aura upacAra karane ke lie koI nimitta tathA prayojana hotA hai / " zrutasAgara sUri ke anusAra sajjAtitva jJApita karane kelie striyoM para mahAvratoM kA upacAra kiyA jAtA hai / 30 AryikA zrI supArzvamatI jI likhatI haiM- "vIrasena 30. "tAsAM strINAM kathaM bhavati pravrajyA dIkSA apitu na bhavati / yadA pravrajyA na bhavati tarhi kathaM paJca mahAvratAni dIyante ? satyametat, sajjAtijJApanArthaM mahAvratAni upacaryante sthApanA nyAsaH kriyata ityarthaH / " zrutasAgaraTIkA / suttapAhuDa / gA. 24 / For Personal & Private Use Only Page #281 -------------------------------------------------------------------------- ________________ a0 15 / pra02 mUlAcAra / 225 AcArya ne AcArasAra meM likhA hai ki mahAvrata dhAraNa karane meM deza, kula, jAti kI zuddhi avazya honI caahie| yaha strI uttama kula aura uttama jAti kI hai, isa vizeSatA ko batAne ke lie upacAra se mahAvrata diye jAte haiN|"31 isa prakAra digambara-paramparA meM AryikAoM ko upacAra se mahAvratI mAnA gayA hai, ataH unake lie 'viratI', 'saMyatI' aura 'zramaNI' vizeSaNoM kA prayoga bhI upacAra se hI kiyA gayA hai| isa kAraNa unheM munivat paramArthataH mahAvratI, viratI, saMyatI yA zramaNI mAna lenA yuktisaMgata nahIM hai| nirgranthI zabda kA prayoga nahIM eka bAta atyanta mahattvapUrNa hai ki mUlAcAra meM AryikA ke lie upacAra se 'viratI' zabda kA prayoga to kiyA gayA hai, kintu 'nirgranthI' zabda kA prayoga upalabdha nahIM hotA, kyoMki digambarajaina-paramparA meM nirgranthaliMga yA jinaliMga mukhyataH zarIra ke nagnatva kA vAcaka hai aura AryikA nagna nahIM rhtii| ataH usake lie upacAra se bhI 'nirgranthI' zabda kA vyavahAra sambhava nahIM hai, kyoMki usakA na to koI nimitta hai, na koI pryojn|32 yaha isa bAta kA pramANa hai ki 'mUlAcAra' meM AryikA ko munitulya nahIM mAnA gayA hai| zvetAmbaraparamparA meM 'nirgrantha' zabda nagnatva kA sUcaka nahIM hai, kyoMki usameM savastramukti mAnI gayI hai| ataH vahA~ muni aura AryikA donoM ke lie 'nirgrantha' aura 'nirgranthI' zabdoM kA prayoga kiyA gayA hai| yApanIya zvetAmbaraAgamoM ko pramANa mAnate the tathA unheM savastramukti bhI mAnya thii| ataH unake zAstroM meM bhI AryikA ke lie 'nirgranthI' saMjJA kA prayoga honA yuktiyukta hai| kintu mUlAcAra meM AryikA ke lie kahIM bhI 'nirgranthI' zabda kA prayoga nahIM huA hai| yaha isa bAta kA pramANa hai ki vaha yApanIya-paramparA se viparIta mata rakhanevAlI digambara-paramparA kA grantha hai| 31. suttapAhuDa / gA.24-25/ pR. 120 (SaTpAhuDa/ prakAzikA-zAntidevI bar3ajAtyA, gauhATI, san 1989 ii.)| 32. "nizcayataH strINAM narakAdigativilakSaNAnantasukhAdiguNasvabhAvA tenaiva janmanA siddhirna diSTA na kthitaa| tasmAtkAraNAt pratiyogyaM sAvaraNarUpaM nirgranthaliGgAt pRthaktvena vikalpitaM kathitaM liGgaM prAvaraNasahitaM cihnm| kAsAm? striinnaamiti|" tA. vR./ pra.sA. / A. jayasenanirdiSTa gAthA 'Nicchayado itthINaM' 3 / 24 / 7 / pR. 275-276 / Jain Education Interational For Personal & Private Use Only Page #282 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 226 / jainaparamparA aura yApanIyasaMgha / khaNDa 3 a015/pra02 AryikAoM ke lie muniyogya sAmAcAra kA vidhAna nahIM yApanIyapakSa premI jI-"cauthe sAmAcAra adhikAra (gAthA 187)33 meM kahA hai ki abhI taka kahA huA yaha yathAkhyAtapUrva sAmAcAra AryikAoM ke lie bhI yathAyogya jaannaa| isakA artha yaha huA ki granthakartA muniyoM aura AryikAoM ko eka hI zreNI meM rakhate haiN|" (jai. sA. i./dvi. saM. / pR. 552) / digambarapakSa 'mUlacAra' meM sAmAcAra ke do bheda batalAye gaye haiM : audhika aura pdvibhaagii| audhika sAmAcAra ke daza bheda haiM-icchAkAra, mithyAkAra, tathAkAra, AsikA, niSedhikA, ApRcchA, pratipRcchA, chandana, sanimantraNA aura upsmpt| padavibhAgI sAmAcAra ke aneka bheda haiN| (gA. 124-125) / yadyapi muniyoM ke lie vihita yaha sAmAcAra AryikAoM ke lie bhI vihita kiyA gayA hai, tathApi gAthA meM yathAyogya zabda ke prayoga se spaSTa hai ki granthakAra sAmAcAra ke pAlana meM muni aura AryikA kI yogyatA ko samAna nahIM maante| AryikA ko muni kI apekSA kama yogya mAnate haiN| isake atirikta mUlaguNoM ke pAlana meM bhI unhoMne samAnatA kA abhAva dikhalAyA hai| jahA~ aTThAIsa mUlaguNoM meM muniyoM ke lie Acelakya (nagnatva), sthitibhakta (khar3e hokara bhojana karanA) tathA kAyakleza tapa ke vRkSamUla, AtApana, abhrAvakAza aura pratimAyoga, ina kaThora prakAroM kA vidhAna hai, vahA~ AryikAoM ke lie inakA niSedha hai| unheM vastradhAraNa anivArya batalAyA gayA hai, jaba ki vaha mokSa ke AdhArabhUta nairgranthya (Acelakya) mUlaguNa kA virodhI hai| mUlAcAra meM nirgranthoM ko hI mokSa kA pAtra kahA gayA hai aura nirgranthatA kA lakSaNa batalAyA hai- vastra, carma, valkala yA patra se zarIra ko AcchAdita na krnaa|35 nirgranthatA ke abhAva meM AryikAoM ko acyuta svarga se Upara jAne ke ayogya batalAyA hai| vandanA aura dIkSA kI dRSTi se bhI unameM asamAnatA pradarzita kI gaI hai| AryikA 33. eso ajjANaMpi a sAmAcAro jahakkhio puvvaM / savvamhi ahoratte vibhAsidavvo jadhAjoggaM // 187 // mUlAcAra/pUrvArdha / 34. avikAravatthavesA jllmlvilittcttdehaao| dhmmkulkittidikkhaapddiruuvvisuddhcriyaao|| 190 // mUlAcAra / pUrvArdha / 35. dekhie , isI adhyAya ke prathama prakaraNa meM zIrSaka 1.3 evaM 1.6 / Jain Education Interational For Personal & Private Use Only Page #283 -------------------------------------------------------------------------- ________________ a015/pra02 mUlAcAra / 227 ko muni kI vandanA karane ke lie kahA gayA hai, muni ko AryikA kI vandanA ke lie nhiiN| (mUlA./pU./gA. 195) isI prakAra muni ko AryikAoM kA AcArya (dIkSAguru) banane kA adhikArI batalAyA gayA hai, AryikA ko muniyoM kA AcArya banane kA nhiiN| (mUlA./pU./ gA. 183-184) / isase siddha hai ki granthakAra muniyoM aura AryikAoM ko eka hI zreNI meM nahIM rakhate, arthAt muniyoM ke samAna AryikAoM ko tadbhavamokSa ke yogya nahIM maante| ataH unheM granthakAra ke dvArA eka hI zreNI meM rakhe jAne kI dhAraNA asatya hai| isa prakAra prastuta hetu bhI asatya hai| isase siddha hai ki mUlAcAra yApanIyagrantha nahIM, apitu digambaragrantha hai| 3 AryikAoM kI paramparayA mukti kA kathana yApanIyapakSa premI jI-"196vIM gAthA meM kahA hai ki isa prakAra kI caryA jo muni aura AryikAyeM karatI haiM, ve jagatpUjA, kIrti aura sukha prApta karake 'siddha' hotI haiN|" (jai. sA. i./ dvi.saM. / pR.552)| tAtparya yaha ki usa prakAra kI caryA se AryikAe~ bhI strIzarIra dvArA mokSa prApta kara letI haiN| digambarapakSa mUlAcAra (pU0) kI vaha gAthA isa prakAra hai evaM vidhANacariyaM caritaM je sAdhavo ya ajjaao| te jagapujaM kittiM suhaM ca labhrUNa sijhNti|| 196 // anuvAda-"jo sAdhu aura AryikAe~ isa prakAra kI caryA kA AcaraNa karatI haiM, ve loka meM sammAna, kIrti aura sukha ko prApta kara siddha ho jAtI haiN|" / isa prakAra kI caryA se tAtparya hai 196vIM gAthA ke pUrva taka muniyoM aura AryikAoM ke lie batalAyA gayA AcAra, jisameM aTThAIsa mUlaguNoM, uttaraguNoM evaM sAmAcAra Adi kA samAveza hai| isa gAthA meM lakhUNa kriyA kA prayoga mahattvapUrNa hai| isakA artha hai prApta karake yA prApta karane ke baad| isase sUcita hotA hai ki batalAye gaye AcAra ke pAlana se jo puNyAnubandhI puNya kA bandha hotA hai, usake udaya se muni aura AryikA pahale saudharmAdi svargoM meM deva hokara vahA~ ke sukha bhogate haiM, phira vahA~ se cyuta hone para cakravartyAdi ke. pada prApta kara jagat meM sammAna aura kIrti arjita karate haiM, pazcAt Jain Education Interational For Personal & Private Use Only Page #284 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 228 / jainaparamparA aura yApanIyasaMgha / khaNDa 3 a015/pra02 munidIkSA grahaNa kara mukta hote haiN| isa prakAra isa gAthA meM muni aura AryikA donoM ke paramparayA (AryikA ke puruSaparyAya prApta karane ke bAda) siddha hone kA kathana kiyA gayA hai, sAkSAt (tadbhava se) siddha hone kA nhiiN| isa prakAra ke bhAva ko vyakta karanevAlA eka padya ratnakaraNDazrAvakAcAra meM bhI AyA hai devendra-cakra-mahimAnamameya-mAnam raajendrckrmvniindrshiro'rcniiym| dharmendra-cakramadharIkRta-sarvalokam labbvA zivaM ca jinabhaktirupaiti bhvyH|| 1/41 // anuvAda-"jo samyagdRSTi puruSa jinendra kA bhakta (jine bhaktiryasya saH) hotA hai, vaha aparimita sammAna yA jJAna se sahita indroM kI mahimA ko, mukuTabaddha rAjAoM ke mastakoM se pUjanIya, cakravartI ke cakraratna ko aura samastaloka ke Upara virAjamAna tIrthaMkara ke dharmacakra ko upalabdha kara mokSa prApta karatA hai|" yahA~ bhI labdhvA (upalabdhakara) isa pUrvakAlika kriyA ke prayoga dvArA spaSTa kiyA gayA hai ki jinabhakta samyagdRSTi jIva indrAdi kI laukika vibhUtiyoM ko prApta karane ke bAda mukta hotA hai| indrAdi kI vibhUti aura mokSa donoM eka hI bhava meM prApta nahIM kiye jA skte| ataH spaSTa hai ki ina donoM kA kramazaH alaga-alaga bhavoM meM prApta karane kI bAta kahI gaI hai| isI prakAra mUlAcAra kI pUrvokta gAthA meM bhI sAdhu aura AryikA donoM ko alaga-alaga bhavoM (AryikA ko devagati aura mAnavapuruSaparyAya) meM hI svargika sukha, lokapUjyapada aura mokSa ina pRthak-pRthak vastuoM ke prApta hone kI bAta kahI gaI hai| ___ isa abhiprAya kI puSTi isa pramANa se hotI hai ki mUlAcAra ke kartA ne spaSTa zabdoM meM kahA hai ki striyA~ apane utkRSTa dharmAcaraNa ke dvArA bhI acyuta (solahaveM) svarga se Upara nahIM jA sktiiN| (gA. 1176) / usase Upara kevala nirgranthaliMgI hI jA sakate haiN| (gA. 1177-78) / tathA ratnatrayadhArI nirgrantha muni hI mokSa prApta karate haiN| (gA. 1187) / isake pramANa pUrva meM diye jA cuke haiN| mUlAcAra meM jo savastramukti kA niSedha kiyA gayA hai, vaha strImukti niSedha kA prabala pramANa hai| isa prakAra mUlAcAra meM AryikAoM ke lie munivat caryA kA vidhAna strIparyAya meM kiyA gayA hai, yaha mAnyatA bhI asatya hai| arthAt prastuta hetu bhI asatya hai, isalie siddha hai ki mUlAcAra yApanIya-paramparA kA grantha nahIM hai| For Personal & Private Use Only Page #285 -------------------------------------------------------------------------- ________________ a0 15 / pra0 2 4 AryikA kA munisaMgha meM samAveza munitulya hone kA pramANa nahIM yApanIyapakSa premI jI - " 184vIM gAthA meM kahA gayA hai ki AryikAoM kA gaNadhara gambhIra, durdharSa, alpakautUhala, cirapravrajita aura gRhItArtha honA caahie| isase jAna par3atA hai ki AryikAe~ munisaMgha ke hI antargata haiM aura unakA gaNadhara muni hI hotA hai / 'gaNadharo maryAdopadezakaH pratikramaNAdyAcAryaH ' - ttiikaa|" (jai. sA. i. / dvi. saM. / pR. 552) / digambarapakSa mUlAcAra / 229 yadi koI muni AryikAoM kA gaNadhara hotA hai yA AryikAe~ munisaMgha ke antargata hotI haiM, to isase strI kA tadbhavamokSa honA siddha nahIM hotA / munisaMgha arthAt zramaNasaMgha ke do artha haiN| pahalA hai : RSi (RddhiprApta muni), muni ( avadhi, mana:paryaya evaM kevalajJAna ke dhArI muni), yati ( upazama - kSapaka zreNI - ArUr3hamuni) aura anagAra (sAmAnya sAdhu), ina cAra varNoM (zreNiyoM) ke muniyoM kA saMgha, jaisA ki AcArya kundakunda ne kahA hai--"cAduvvaNNassa samaNasaMghassa" (pra.sA./gA. 3 / 49 ) / isakA artha tAtparyavRttikAra AcArya jayasena ne nimnalikhita zabdoM meM spaSTa kiyA hai : hai " - - - cAturvarNasya zramaNasaGghasya / atra zramaNazabdena zramaNa - zabdavAcyA RSimuniyatyanagArA grAhyAH / " arthAt cAturvarNazramaNasaMgha meM 'zramaNa' zabda RSi, muni, i aura anagAra, ina cAra prakAra ke muniyoM kA vAcaka hai| zramaNasaMgha kA dUsarA artha zramaNadharma ke anukUla calanevAle zrAvaka, zrAvikA, muni aura AryikA ina cAra kA saMgha / yaha artha AcArya jayasena ne pravacanasAra kI uparyukta gAthA (3/49 / pR. 313) kI tAtparyavRtti meM ina zabdoM meM pratipAdita kiyA hai - " athavA zramaNadharmAnukUlazrAvakAdi-cAturvarNasaGghaH / " isa prakAra jahA~ cAturvarNa- zramaNasaMgha meM AryikAoM kA bhI samAveza mAnA jAtA hai, vahA~ zrAvaka-zrAvikAoM kA bhI samAveza mAnya hai / ataH jaise munisaMgha ke antargata hone se zrAvaka-zrAvikAe~ munitulya nahIM hotIM, vaise hI AryikAe~ bhI munitulya nahIM hotiiN| mUlAcAra meM strImukti kA niSedha kiyA gayA hai, isake pramANa pUrva meM prastuta kiye jA cuke haiN| isase siddha hai ki zramaNasaMgha meM AryikAoM kA samAveza karate hue bhI mUlAcAra meM AryikA ko munitulya arthAt tadbhavamokSagAmI svIkAra nahIM kiyA gayA hai / ataH mUlAcAra ko yApanIyagrantha siddha karane ke lie prastuta kiyA gayA uparyukta hetu bhI asatya hai| For Personal & Private Use Only Page #286 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 230 / jainaparamparA aura yApanIyasaMgha / khaNDa 3 a015/pra02 strI kI aupacArika dIkSA mAnya . yApanIyapakSa DaoN0 sAgaramala jI kA kathana hai ki mUlAcAra meM strIdIkSA kA vidhAna hai, jaba ki kundakunda ne strIpravrajyA kA niSedha kiyA hai| ataH yaha kundakunda kI paramparA kA grantha na hokara yApanIya-paramparA kA grantha hai| (jai.dha.yA.sa. / pR. 132,134) / digambarapakSa . mUlAcAra meM Acelakya ko mumukSu kA mUlaguNa batalAyA gayA hai, jo strI ke lie sambhava nahIM hai, kyoMki strIsulabha lajjA, mAsikasrAvajanya jugupsotpAdakatA, puruSoM ke citta meM kAma-vikAra kI utpatti tathA zIlabhaMga kA bhaya, ityAdi pratikUla hetu strI ke nagnatva meM bAdhaka haiN| isake atirikta striyoM meM pramAda, moha, pradveSa, bhaya, jugupsA aura mAyAcAra kI bahulatA hotI hai, jo paramAtmatattva ke dhyAna meM vighna utpanna karate haiN| pratimAsa honevAlA raktasrAva cittazuddhi kA vinAzaka hai| unake citta meM vaha dRr3hatA nahIM hotI, jisase tadbhavamukti-yogya pariNAma utpanna ho skeN| striyoM ke guhya aMgoM meM nirantara manuSyAdi-sammUrchana jIvoM kA janma aura maraNa bahulatA se hotA rahatA hai, jisase ve saMyama dhAraNa karane meM asamartha haiN| unameM prathama saMhanana kA abhAva hotA hai, jo muktiyogya vizeSasaMyama ke lie Avazyaka hai| isalie ve tadbhavakarmakSaya yogya sakalanirjarA nahIM kara paatiiN|36 ina kAraNoM se strImukti saMbhava nahIM hai| isa bAta ko dhyAna meM rakhate hue mUlAcAra ke kartA ne strI ke lie puruSavat nirvastra pAramArthika dIkSA kA vidhAna nahIM kiyA, apitu strI ke yogya savastra aupacArika dIkSA ucita mAnI hai| aupacArika dIkSA kA artha hai pratyAkhyAnAvaraNa kaSAya kA kSayopazama na hote hue bhI tathA vastratyAga meM asamartha rahate hue bhI strI ko AMzika mahAvrata aura eka sAr3IvAlA alpaparigrahAtmaka liMga pradAna krnaa| isakA prayojana hai striyoM ko yathAzakti ucca dharma ke abhyAsa kI preraNA denA aura ucca pada dekara nArIjagat (zrAvikAsaMgha) meM dharmAnuzAsana sthApita krnaa|37 aupacArika mahAvratoM se yadyapi saMyataguNasthAna ke anurUpa nirjarA nahIM hotI, tathApi pApoM kA saMvara aura utkRSTa puNya kA Asrava hotA 36. tAtparyavRtti/ pravacanasAra / AcArya jayasenanirdiSTa gAthAe~ 3/24/8-13 / pR. 276-277 / 37. "atha mataM-yadi mokSo nAsti tarhi bhavadIyamate kimarthamarjikAnAM mahAvratAropaNam? parihAramAha-tadupacAreNa kulvyvsthaanimittm| na copacAraH sAkSAd bhavitumarhati agnivat krUro'yaM devadatta ityaadivt|" (tAtparyavRtti/pravacanasAra/ AcArya jayasenanirdiSTa gAthA 'jadi daMsaNeNa suddhA' 3 / 24 / 13/ pR. 277-278 / Jain Education Interational For Personal & Private Use Only Page #287 -------------------------------------------------------------------------- ________________ a0 15 / pra02 mUlAcAra / 231 hai| isa aupacArika dIkSA kA ullekha mUlAcAra (pU.) meM nimna gAthA meM kiyA gayA hai avikAravatthavesA jllmlvilittcttdehaao| dhmmkulkittidikkhaapddiruuvvisuddhcriyaao|| 190 // anuvAda-"AryikAoM kA vastra aura veza nirvikAra hotA hai arthAt ve raMgIna vastra dhAraNa na kara zveta raMga kI eka sAr3I se sampUrNa zarIra DhaMkatI haiN| unakI cAlaDhAla, mukhamudrA, dRSTi Adi pavitra hotI hai| ve zarIra kA saMskAra nahIM karatI, phalasvarUpa deha dhUla aura maila se saMsakta rahatI haiN| ve dharma, kula (mAtA evaM pitA ke kula) apane yaza aura dIkSA (vratoM) ke anurUpa nirdoSa AcaraNa karatI haiN|" isa gAthA se spaSTa hai ki mUlAcAra meM striyoM ke lie savastra aupacArika dIkSA kA hI vidhAna hai| - AcArya kundakunda ne bhI striyoM kI mukti saMbhava na hone ke kAraNa unakI pAramArthika daigambarI dIkSA kA hI niSedha kiyA hai, aupacArika savastra dIkSA kA nhiiN| sarvaprathama ve striyoM kI AryikArUpa ekavastrAtmaka aupacArika dIkSA kA hI pratipAdana karate haiM, pazcAt unakI mukti ko asaMbhava batalAte hue mokSakAraNabhUta pAramArthika daigambarI dIkSA kA niSedha karate haiN| ve kahate haiM-pahalA nirgranthaliMga muni kA hai, dUsarA vastra-pAtrayukta liMga utkRSTa zrAvaka kA aura tIsarA ekavastrAtmaka liMga AryikA kaa| (suttapAhuDa/ gA. 20-22) / AryikA ke liMga kA varNana karate hue ve suttapAhuDa meM kahate haiM liMga itthINaM havadi bhuMjai piMDaM sueykaalmmi| ajiya vi ekkavatthA vatthAvaraNeNa bhuNjei|| 22 // anuvAda-"(tIsarA) liMga striyoM kA hai| use dhAraNa karanevAlI strI AryikA kahalAtI hai| vaha ekavastradhArI hotI hai tathA vastradhAraNa kiye hue hI dina meM eka bAra bhojana karatI hai|" kintu suttapAhuDa meM hI unhoMne isa liMga se mokSaprApti kA niSedha nimnalikhita gAthA meM kiyA hai Na vi sijjhai vatthadharo jiNasAsaNe jai vi hoi titthyro| Naggo vimokkhamaggo sesA ummaggayA svve||23|| __ anuvAda-"jainazAsana ke anusAra vastradhArI manuSya yadi tIrthaMkara bhI ho, to bhI siddha nahIM ho sktaa| nagnatva hI mokSa kA mArga hai, zeSa sabhI mArga unmArga (saMsAramArga) haiN|" For Personal & Private Use Only Page #288 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 232 / jainaparamparA aura yApanIyasaMgha / khaNDa 3 a015/pra02 ___ isa kathana se yaha vicAra svabhAvataH utpanna hotA hai ki taba striyoM ko mokSa ke lie nagnatva kI hI dIkSA dI jAnI caahie| isakA khaNDana karate hue AcArya kundakunda suttapAhuDa meM kahate haiM liMgammi ya itthINaM thaNaMtare nnaahi-kkkhdesesu| bhaNio suhumo kAo tAsaM kaha hoi pvvjaa|| 24 // jai daMsaNeNa suddhA uttA maggeNa sA vi sNjuttaa| ghoraM cariya carittaM itthIsu Na pAvayA bhaNiyA // 25 // cittAsohi Na tesiM DhillaM bhAvaM tahA shaavenn| vijadi mAsA tesiM itthIsu Na'saMkayA jhaannN|| 26 // anuvAda-"striyoM kI yoni meM, stanoM ke bIca meM, nAbhi aura kA~kha meM sUkSma (manuSyAdi sammUrcchana) jIvoM kI utpatti hotI hai, taba unakI pravrajyA kaise ho sakatI hai?" (24) / "yadi ve samyagdarzana se zuddha hotI hai, aura upacAra-mahAvratoM kA niyama se pAlana karatI haiM, to ve bhI mokSamArga se saMyukta kahI jAtI haiM, phira bhI ve pravrajyA ke yogya nahIM batalAyI gayI haiN|" (25) / "striyoM kA citta nirmala nahIM hotA, unake pariNAma svabhAva se hI zithila hote haiM, pratimAsa unake raktasrAva hotA hai, jisase ve niHzaGka hokara dhyAna nahIM kara paatiiN| taba unheM pravrajyA kaise dI jA sakatI hai?" (26) / isase spaSTa hai ki AcArya kundakunda ne striyoM ke lie nagnatvarUpa nizcayapravrajyA kA niSedha kiyA hai, ekavastrAtmaka upacAra-pravrajyA kA nhiiN| TIkAkAra zrutasAgara sUri kI nimnalikhita vyAkhyA se bhI isa bAta kI puSTi hotI hai-"tena kAraNena strISu na pravrajyA nirvANayogyA dIkSA bhnnitaa|" (sutta.pA. / gaa.25)| arthAt uparyukta kAraNoM se strI ke lie nirvANayogya dIkSA ('Naggo vimokkhamaggo'-sutta. pA./gA. 23 ke anusAra nagnatvarUpa dIkSA) kA niSedha kiyA gayA hai| AryikA zrI supArzvamati jI ne bhI ukta gAthAoM kI vyAkhyA meM likhA hai ki AcArya kundakunda ne strI kI nirvANayogya nAgnyadIkSA kA hI niSedha kiyA hai, acyutasvargaprApti-yogya savastradIkSA kA nhiiN| (su. pA. / gA. 24-25 SaTpAhuDa meM sNgRhiit)| niSkarSa yaha ki mUlAcAra aura suttapAhuDa donoM meM striyoM ke lie aupacArika dIkSA kA vidhAna hai, pAramArthika dIkSA kA nhiiN| pAramArthika pravrajyA kA niSedha donoM Jain Education Interational For Personal & Private Use Only Page #289 -------------------------------------------------------------------------- ________________ a0 15 / pra02 mUlAcAra / 233 granthoM meM kiyA gayA hai| ataH mUlAcAra sarvathA kundakunda kI hI paramparA kA grantha hai, yaha nirvivAdarUpa se siddha hotA hai| isa prakAra uparyukta hetu bhI asatya hai| samAna gAthAe~ digambaragranthoM se gRhIta yApanIyapakSa premI jI-"mUlAcAra aura bhagavatI-ArAdhanA kI pacAsoM gAthAe~ eka-sI aura samAna abhiprAya prakaTa karanevAlI haiN| mUlAcAra kI Acelakkuddesiya Adi 909vIM gAthA bhagavatI-ArAdhanA kI 421vIM gAthA hai| isameM dasa sthitikalpoM ke nAma haiN| jItakalpabhASya kI 1972vIM gAthA bhI yahI hai| zvetAmbara-sampradAya ke anya TIkAgranthoM aura niyuktiyoM meM bhI yaha hai| prameyakamalamArtaNDa ke 'strImuktivicAra' meM prabhAcanda ne isakA ullekha zvetAmbarasiddhAnta ke rUpa meM kiyA hai|" (jai. sA. i/dvi. saM./pR. 550) / yaha sAmya tabhI saMbhava hai, jaba zvetAmbara-AgamoM ko pramANa mAnanevAlA granthakAra isakI racanA kre| ataH siddha hai ki isa grantha kA kartA yApanIyaparamparA se sambaddha hai| digambarapakSa 'bhagavatI-ArAdhanA' nAmaka 13veM adhyAya meM yaha siddha kiyA jA cukA hai ki jo gAthAe~ bhagavatI-ArAdhanA, Avazyakaniyukti tathA prakIrNaka granthoM meM milatI haiM, ve bhagavatI-ArAdhanA se hI una granthoM meM pahuMcI haiM, kyoMki bhagavatI-ArAdhanA kI racanA una granthoM kI racanA se bahuta pahale huI thI tathA unameM se aneka gAthAe~ zvetAmbaramAnyatAoM ke viruddha haiN| mUlAcAra bhI prathama zatAbdI I0 kA grantha hai, ataH Avazyakaniyukti (vi0saM0 562) tathA AturapratyAkhyAna Adi (11vIM zatI I0) kI jo gAthAe~ mUlAcAra kI gAthAoM se milatI haiM, ve mUlAcAra aura bhagavatI-ArAdhanA se hI unameM gaI haiN| DaoN0 sAgaramala jI ne eka prasaMga meM yaha saMbhAvanA prakaTa kI hai ki uparyukta samAna gAthAe~ donoM paramparAoM 38 ko apanI samAna pUrvaparamparA se prApta huI hoNgii| 38. DaoN0 sAgaramala jI mUlAcAra ko yApanIyagrantha mAnate haiN| isalie donoM paramparAoM se unakA abhiprAya zvetAmbara aura yApanIya paramparAoM se hai| unhoMne bhagavAn mahAvIra ke anuyAyI nirgranthasaMgha ke vibhAjana se bhI zvetAmbara aura yApanIya sampradAyoM kI hI utpatti mAnI hai, jaba ki saMghabheda ke itihAsa se siddha hai ki nirgrantha (digambara) saMgha ke vibhAjana se zvetAmbarasaMgha kA udbhava huA thaa| (dekhie, SaSTha adhyaay)| ataH ukta samAna gAthAe~ digambara (nirgrantha) aura zvetAmbara saMghoM ko hI apane samAna pUrvAcAryoM se prApta mAnI jA sakatI haiN| For Personal & Private Use Only Page #290 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 234 / jainaparamparA aura yApanIyasaMgha / khaNDa 3 a015/pra02 vaha prasaMga isa prakAra hai-paM0 hIrAlAla jI zAstrI ne digambaragrantha kasAyapAhuDa kI cUrNi aura zvetAmbarIya kammapayaDI, sataka aura sittarI kI cUrNiyoM meM viSayavastu aura zailI kI samAnatA dekhakara ina cAroM cUrNiyoM ko eka yativRSabha dvArA racita batalAyA hai| DaoNkTara sA0 ne isase asahamati vyakta kI hai aura kahA hai ki ukta cUrNiyoM meM viSayavastu Adi kI samAnatA rahane se yaha siddha nahIM hotA ki ve sabhI yativRSabha kI kRtiyA~ haiN| apane mata kA samarthana karane ke lie ve prazna karate haiM "kyA mUlAcAra, Avazyakaniyukti, AturapratyAkhyAna, mahApratyAkhyAna Adi kI zatAdhika gAthAoM ke samAna hone ke AdhAra para yaha niSkarSa nikAlanA ucita hogA ki mUlAcAra, Avazyakaniyukti, AturapratyAkhyAna, mahApratyAkhyAna Adi kA racayitA eka hI hai? vastutaH aisA kahanA dussAhapUrNa hogaa| hama mAtra yahI kaha sakate haiM ki inhoMne paraspara eka-dUsare se yA apanI hI pUrvaparamparA se ye gAthAe~ lI haiN|" (jai.dha.yA.sa./ pR.109-110)| DaoNkTara sA0 ke isa kathana se bhI isa bAta kA samarthana hotA hai ki mUlAcAra kI jo gAthAe~ Avazyakaniyukti Adi zvetAmbaragranthoM kI gAthAoM se samAnatA rakhatI haiM, ve zvetAmbaragranthoM kI gAthAe~ nahIM haiM, apitu digambaroM ko apanI hI mUla paramparA se prApta huI haiN| ataH unake AdhAra para 'mUlAcAra' zvetAmbara yA yApanIya paramparA kA grantha siddha nahIM hotaa| anya vidvAnoM kI bhI aisI hI mAnyatA hai| DaoN0 nemicandra jI jyotiSAcArya likhate haiM-"vastutaH prAcIna guruparamparA meM aisI aneka gAthAe~ vidyamAna thIM, jo digambara aura zvetAmbara donoM hI mAnyatAoM ke granthoM kA srota haiN| eka hI sthAna se athavA guruparamparA ke pracalana se gAthAoM ko grahaNa kara, digambara aura zvetAmbara donoM hI mAnyatAoM ke AcAryoM ne samAna rUpa se unakA upayoga kiyA hai| muni-AcAra-sambandhI yA karmaprAbhRta-sambandhI jina siddhAntoM meM matabheda nahIM thA, una siddhAntoM-sambandhI gAthAoM ko eka hI srota se grahaNa kiyA gayA hai| tathya yaha hai ki paramparAbheda hone ke pUrva aneka gAthAe~ ArAtiyoM ke madhya pracalita thIM aura aise kaI ArAtIya the, jo donoM hI sampradAyoM meM samAnarUpa se pratiSThita the| ataH vartamAna meM mUlAcAra, uttarAdhyayana, dazavakAlika prabhRti granthoM meM upalabdha honevAlI samAna gAthAoM kA jo astitva pAyA jAtA hai, usakA kAraNa yaha nahIM hai ki ve gAthAe~ kisI eka sampradAya ke granthoM meM dUsare, sampradAya se grahaNa kI gaI haiM, balki isakA kAraNa yaha hai ki una gAthAoM kA mUla srota anya koI prAcIna bhANDAra rahA hai, jo prAcIna zrutaparamparA meM vidyamAna thaa|" (tI. ma. A. pa. / khaM.2 / pR. 120) / AdaraNIya paM0 kailAzacandra jI zAstrI, paM0 jaganmohanalAla jI zAstrI evaM paNDita DaoN0 pannAlAla jI sAhityAcArya ne bhI aisA hI vicAra vyakta kiyA hai| mUlAcAra Jain Education Interational For Personal & Private Use Only Page #291 -------------------------------------------------------------------------- ________________ a0 15/pra02 mUlAcAra / 235 ke sampAdakIya meM ye tInoM vidvAn saMyukta rUpa se likhate haiM-"mUlAcAra kI aneka gAthAe~ digambara tathA zvetAmbara granthoM meM pAyI jAtI haiM, isase spaSTa hotA hai ki kucha gAthAe~ paramparA se calI A rahI haiM aura uttaravartI granthakAroM ne unheM apane granthoM meM yathAsthAna saMgRhIta kara apane grantha kA gaurava bar3hAyA hai|" (mUlAcAra / sampAdakIya / pR. 10) / mAnanIya paM0 nAthUrAma jI premI bhI pUrva meM aise hI vicAra vyakta kara cuke haiM aura paM0 sukhalAla jI saMghavI ne bhI yahI mata prakaTa kiyA hai| isakA nirUpaNa bhagavatIArAdhanA ke adhyAya meM kiyA jA cukA hai| isa taraha ina vidvAnoM aura svayaM DaoN0 sAgaramala jI ke ukta vacanoM se siddha hai ki mUlAcAra kI jo gAthAe~ zvetAmbaragranthoM kI gAthAoM se samAnatA rakhatI haiM, ve zvetAmbaragranthoM se nahIM lI gaI haiM, ataH unake AdhAra para mUlAcAra yApanIya-grantha siddha nahIM hotaa| kintu ina vidvAnoM ne jo yaha mAnA hai ki ukta samAna gAthAe~ digambara aura zvetAmbara donoM paramparAoM ko apanI samAna pUrvaparamparA se prApta huI haiM, usa viSaya meM merA mata bhinna hai| merA mata yaha hai ki jaba pA~cavI zatI I0 (454-466 I0) meM zrI devarddhigaNI kSamAzramaNa dvArA zrutiparamparAgata samasta aMgoM aura upAMgoM ko pustakArUr3ha kara diyA gayA aura unameM se kisI bhI aMga yA upAMga meM ukta samAna gAthAe~ upalabdha nahIM haiM, jo ki 'Avazyakaniyukti' Adi pA~cavI zatI I0 ke bAda ke granthoM meM haiM, taba yaha kaise kahA jA sakatA hai ki ukta samAna gAthAe~, zvetAmbaraparamparA ko apanI pUrva paramparA. se upalabdha huI haiM? ve gAthAe~ bhagavatI-ArAdhanA aura mUlAcAra kI gAthAoM se milatI haiM, ataH siddha hai ki ve inhIM granthoM se ukta zvetAmbaragranthoM meM pahu~cI haiN| isa prakAra yaha nizcita hai ki mUlAcAra meM zvetAmbaragranthoM kI gAthAe~ nahIM haiM, ataH vaha yApanIyamata kA grantha nahIM hai| isase siddha hai ki yaha hetu bhI asatya hai| kathita gAthAe~ digambaratva-virodhI nahIM yApanIyapakSa premI jI-"mUlAcAra kI 'sejjogAsaNisejA' Adi 391vIM gAthA aura 'ArAdhanA' kI 305vIM gAthA eka hI haiN| isameM kahA hai ki vaiyAvRtti karanevAlA muni rugNa muni Jain Education Interational For Personal & Private Use Only Page #292 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 236 / jainaparamparA aura yApanIyasaMgha / khaNDa 3 a0 15 / pra0 2 kA AhAra, auSadhi Adi se upakAra kre|" (jai.sA. i. / dvi.saM. / pR. 550 -551) / yaha digambara - paramparA ke viruddha hai, ataH digambaraparamparA kA grantha nahIM ho sakatA / digambarapakSa mUlAcAra meM muni ke lie svayaM bhojana pakAne aura pakavAne kA niSedha kiyA gayA hai / 39 ataH svayaM bhojana pakAkara yA pakavAkara rugNa muni ko dene kA abhiprAya to yahA~ ho nahIM sakatA / pAtragrahaNa kI anumati bhI nahIM hai, ataH samIpa meM pAtra na hone se zrAvaka ke yahA~ se svayaM lAkara rugNa muni ko dene kI saMbhAvanA bhI nahIM kI jA sktii| eka hI saMbhAvanA bacatI hai ki muni zrAvaka ko saMketa kara rugNamuni ke lie AhAra aura auSadhi kI vyavasthA karAve / aura yaha digambara- maryAdA ke viruddha nahIM hai| AcArya kundakunda ne bhI isakA samarthana kiyA hai| (pra. sA. 3 / 54) / ukta gAthA bhagavatI - ArAdhanA meM ( gAthA 307 ) bhI hai| isakA vistAra se spaSTIkaraNa bhagavatIArAdhanA ke adhyAya meM kiyA gayA hai| isa prakAra digambaramata-virodhI na hote hue bhI ukta gAthA ko digambaramata-virodhI mAnA gayA hai, ataH yaha hetu asatya hai / hetu ke asatya hone se spaSTa hai ki mUlAcAra yApanIyagrantha nahIM hai / yApanIyapakSa premI jI - " mUlAcAra kI 'bAvIsaM titthayarA' aura 'sapaDikkamaNo dhammo ina do gAthAoM meM jo kucha kahA gayA hai, vaha kundakunda kI paramparA meM anyatra kahIM nahIM kahA gayA hai| ye hI do gAthAe~ bhadrabAhukRta Avazyakaniryukti meM haiM aura vaha zvetAmbaragrantha hai|" (jai. sA. i. / dvi.saM./ pR. 551) / digambarapakSa mUlAcAra (pU.) kI ukta do gAthAe~ isa prakAra haiM bAvIsaM titthayarA sAmAyiyasaMjamaM uvadisaMti / cheduvaThAvaNiyaM puNa bhavayaM usaho ya vIro ya // 535 // anuvAda - " bAIsa tIrthaMkaroM ne sAmAyika saMyama kA upadeza diyA hai, kintu bhagavAn vRSabhadeva aura mahAvIra ne chedopasthApanA saMyama kA upadeza diyA hai / " 39. payaNaM va pAyaNaM vA Na kareMti a Neva te karAveMti / payaNAraMbhaNiyattA tuTThA bhikkhametteNa // 821 // mUlAcAra / uttarArdha / 40. dekhie, SaTkhaMDAgama - parizIlana / prastAvanA / pR. 30 / For Personal & Private Use Only Page #293 -------------------------------------------------------------------------- ________________ a015/pra02 mUlAcAra / 237 sapaDikkamaNo dhammo purimassa ya pacchimassa ya jinnss| avarAhe paDikamaNaM majjhimayANaM jinnvraannN||628|| anuvAda-"prathama aura antima tIrthaMkaroM kA dharma pratikramaNa-sahita hai| arthAt aparAdha ho yA na ho, ziSyoM ko pratikramaNa karanA Avazyaka hai| kintu zeSa bAIsa tIrthaMkaroM ne aparAdha hone para hI pratikramaNa karane kA upadeza diyA hai|" pUrvavarNita pramANoM se siddha ho cukA hai ki mUlAcAra ke kartA savastra-puruSamukti, strImukti, gRhasthamukti aura anyaliMgimukti ke virodhI hone se digambaraparamparA ke AcArya haiN| unhoMne ye gAthAe~ likhI haiM tathA digambara-TIkAkAra AcArya vasunandI ne gAthAoM meM vyakta vicAroM ke aucitya kA pratipAdana kiyA hai| isase siddha hotA hai ki ina gAthAoM meM kahI gaI bAteM digambaraparamparA ke anukUla haiN| gaNinI AryikA zrI jJAnamatI jI ne uparyukta gAthAoM kI yuktisaMgatatA ina zabdoM meM pratipAdita kI hai "AdinAtha ke tIrtha ke samaya bhogabhUmi samApta hokara hI karmabhUmi prAraMbha huI thI, ataH usa samaya ke ziSya bahuta hI sarala, kintu jar3a (ajJAna) svabhAvavAle the| tathA antima tIrthaMkara ke samaya paMcamakAla kA prAraMbha honevAlA thA, ataH usa samaya ke ziSya bahuta hI kuTila-pariNAmI aura jar3asvabhAvI the, isIlie ina donoM tIrthaMkaroM ne cheda arthAt bheda ke upasthApana arthAt kathanarUpa pA~ca mahAvratoM kA upadeza diyA hai| zeSa bAIsa tIrthaMkaroM ke samaya ke ziSya vizeSa buddhimAn the, isIlie una tIrthaMkaroM ne mAtra 'sarvasAvadyayoga' ke tyAgarUpa eka sAmAyika saMyama kA hI upadeza diyA hai, kyoMki unake lie utanA hI paryApta thaa| Aja bhagavAn mahAvIra kA hI zAsana cala rahA hai, ataH Ajakala ke sabhI sAdhuoM ko bhedarUpa cAritra ke pAlana kA hI upadeza hai|" (bhAvArtha / mUlA./pU./gA. 535-537) / 'sapaDikkamaNo dhammo' gAthA ke artha kA aucitya svayaM mUlAcAra-kartA ke (mUlAcAra-pUrvArdhagata) zabdoM meM yahA~ prastuta kiyA jA rahA hai majjhimayA diDhabuddhI eyaggamaNA amohalakkhA y| tamhA hu jamAcaraMti taM garahaMtA vi sujhNti|| 631 // purimacarimAdu jamhA calacittA ceva mohalakkhA y| to savvapaDikkamaNaM aMdhalayaghoDaya dittuNto|| 632 // anuvAda-"madhyama tIrthaMkaroM ke ziSya dRr3habuddhi, ekAgramana aura amUr3ha (socavicAra kara kAma karanevAle) hote the, ataH jo doSa unase hotA thA, usake kAraNa AtmA kI gardA karake hI ve zuddha ho jAte the|" (631) / Jain Education Interational For Personal & Private Use Only Page #294 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 238 / jainaparamparA aura yApanIyasaMgha / khaNDa 3 a015 / pra02 "kintu prathama aura antima tIrthaMkaroM ke ziSya caMcalacitta aura mUr3ha hote haiM, ataH unake lie sarva pratikramaNa Avazyaka haiM, kyoMki andhalaka-ghoTakanyAya se ekaeka pratikramaNa karate jAne para kisI na kisI se citta sthira hokara doSa dUra ho sakatA hai|" (632) / isa prakAra uparyukta gAthAoM kA abhiprAya kundakunda kI paramparA arthAt digambaraparamparA ke anukUla hI hai, ataH unake kAraNa bhI mUlAcAra yApanIyagrantha nahIM kahA jA sktaa| isase siddha hai ki mUlAcAra ko yApanIyagrantha siddha karane ke lie prastuta kiyA gayA yaha hetu bhI asatya hai| 'AcAra', 'jItakalpa' granthoM ke nAma nahIM yApanIyapakSa premI jI-"bhagavatI-ArAdhanA kI 414vIM gAthA ke samAna isakI (mUlAcAra kI) bhI 387 vIM gAthA AcAra-jIta-kalpa granthoM kA ullekha hai, jo yApanIya aura zvetAmbara-paramparA ke haiM aura upalabdha bhI haiN|" (jai.sA.i. / dvi.sN./pR.551)| digambarapakSa mUlAcAra (pU.) kI uparyukta gAthA isa prakAra hai AyArajIdakappaguNadIvaNA attasodhi nnijjNjaa| ajjava-maddava-lAhava-bhattI-palhAda-karaNaM c|| 387 // anuvAda-"vinaya se AcAra, jIta aura kalpa guNoM kA dIpana (prakAzana) hotA hai tathA Atmazuddhi, nirdvandvatA, Arjava, mArdava, laghutA, bhakti aura AhlAda guNa prakaTa hote haiN|" 'bhagavatI-ArAdhanA' ke adhyAya meM siddha kiyA jA cukA hai ki usameM AcAra aura jItakalpa zabdoM se zvetAmbaragranthoM kA ullekha nahIM hai, apitu kSapaka ke caraNa (AcaraNa) aura karaNa (Avazyaka kriyAoM) kA ullekha hai| mUlAcAra meM bhI ve zvetAmbaragranthoM ke nAma nahIM haiM, balki muni ke AcaraNa tathA 'jIta' nAmaka prAyazcitta evaM 'kalpa' nAmaka prAyazcitta ke nAma haiN| yaha isa tathya se siddha hai ki mUlAcAra kI uparyukta gAthA vinayatapa ke prasaMga meM likhI gaI hai aura usameM vinaya se utpanna honevAle muni ke guNavizeSoM kA hI varNana hai| TIkAkAra AcArya vasunandI ke nimnalikhita vacanoM se yaha spaSTa hai For Personal & Private Use Only Page #295 -------------------------------------------------------------------------- ________________ a0 15 / pra02 mUlAcAra / 239 "AcArasya guNA jIdaprAyazcittasya kalpaprAyazcittasya guNAstadgatAnuSThAnAni teSAM dIpanaM prkttnN---vinykrturiti|" (AcAravRtti / mUlAcAra/pUrvArdha / gA. 387) / anuvAda-"vinaya karane se muni ke AcAraguNoM evaM jItaprAyazcitta tathA kalpaprAyazcitta ke guNoM kA dIpana arthAt prakaTana hotA hai|" yadi ye granthoM ke nAma hote, to gAthA kA artha yaha hotA ki vinaya karane se 'AcAra' aura 'jItakalpa' nAmaka granthoM ke guNa prakaTa hote haiN| kintu muni ke vinaya-tapa se muni ke hI guNa prakaTa ho sakate haiM, kisI zAstra ke guNa nhiiN| ataH ukta gAthArtha saMgata na hone se siddha hai ki mUlAcAra kI uparyukta gAthA meM 'AcAra' aura 'jItakalpa' zAstroM ke nAma na hokara muni ke hI guNavizeSoM ke nAma haiN| isalie mUlAcAra ko yApanIyagrantha siddha karane ke lie prastuta kiyA gayA yaha hetu bhI asatya hai| ataH siddha hai ki mUlAcAra yApanIyagrantha nahIM hai| ___ 'ArAdhanAniyukti' Adi digambaragranthoM ke nAma yApanIyapakSa premI jI-"gAthA 277-78-79 meM kahA hai ki saMyamI muni aura AryikAoM ko cAra prakAra ke sUtra kAlazuddhi Adi ke binA na par3hanA caahie| inase anya ArAdhanAniyukti, maraNavibhakti, saMgrahastuti, pratyAkhyAna, Avazyaka aura dharmakathA Adi par3hanA caahie| ye saba grantha mUlAcAra ke kartA ke samakSa the, parantu kundakunda kI paramparA ke sAhitya meM ina nAmoM ke grantha upalabdha nahIM haiN|" (jai.sA.i. / dvi.saM./ pR.551)| premI jI aura unake anuyAyI yApanIyapakSadhara vidvAnoM kA Azaya yaha hai ki ye zvetAmbaragrantha haiM, ataH inako par3hane kI bAta koI zvetAmbara yA yApanIya AcArya hI kaha sakatA hai| aura cU~ki mUlAcAra zaurasenI prAkRta meM haiM, isalie yaha zvetAmbarAcArya kI kRti to ho nahIM sakatI, ataH yApanIyakRti hai| digambarapakSa mUlAcAra (pUrvArdha) kI jisa gAthA meM uparyukta granthoM ke paThana kA kathana hai, vaha isa prakAra hai ArAhaNaNijjuttI maraNavibhattI ya sNghtthudio| paccakkhANAvAsaya-dhammakahAo ya erisyo|| 279 // For Personal & Private Use Only Page #296 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 240 / jainaparamparA aura yApanIyasaMgha / khaNDa 3 a0 15 / pra0 2 anuvAda- muniyoM aura AryikAoM ko asvAdhyAyakAla meM sUtragrantha nahIM par3hane cAhie, 41 (apitu ) ArAdhanAniryukti, maraNavibhakti, saMgraha, stuti, pratyAkhyAna, Avazyaka aura dharmakathA athavA aise hI anya grantha par3hane caahie| " 44 ye sabhI digambaragrantha haiM, koI bhI zvetAmbarIya nahIM hai / yaha nimnalikhita kAraNoM se siddha hotA hai 1. yadi mUlAcAra zvetAmbara yA yApanIya paramparA kA grantha hotA, to yaha kahanA ucita thA ki usameM nirdiSTa uparyukta grantha zvetAmbara - paramparA ke haiM, kundakunda kI paramparA (digambaraparamparA) ke nahIM / kintu pUrva meM sapramANa darzAyA jA cukA hai ki mUlAcAra meM savastramukti, strImukti, gRhasthamukti, paratIrthikamukti Adi mAnyatAoM ko amAnya kiyA gayA hai, jo zvetAmbara aura yApanIya matoM kI AdhArabhUta haiM, ataH vaha na zvetAmbara - paramparA kA grantha hai, na yApanIya - paramparA kA, apitu zuddha kundakunda kI paramparA kA hai / isalie uparyukta gAthA meM jina ArAdhanAniryukti Adi granthoM kA varNana hai, ve kisI bhI taraha zvetAmbaragrantha nahIM ho sakate, ataH sarvathA digambaragrantha haiN| 2. mUlAcAra meM Avazyakaniryukti nAmaka grantha kA eka adhyAya ke rUpa meM varNana kiyA gayA hai, 42 jisameM sAmAyikaniryukti, 43 caturviMzatistavaniryukti, vandanAniryukti, pratikramaNaniryukti, pratyAkhyAnaniryukti aura kAyotsarganiryukti, 4 ye niryuktiyA~ varNita haiN| sampUrNa Avazyakaniryukti meM zvetAmbaratva ko sUcita karanevAlA eka bhI lakSaNa nahIM hai| isake viparIta aise lakSaNa haiM, jinase digambaratva sUcita hotA hai, jaise sAmAyikaniryukti meM picchI ke lie zvetAmbarIya zabda rajoharaNa 45 kA prayoga na kara digambarIya zabda pratilekhana 46 kA prayoga kiyA gayA hai tathA pratyAkhyAnaniyukti meM anazanatapa 41. taM paDhidumasajjhAye No kappadi virada itthivaggassa / etto aNNo gaMtho kappadi paDhiduM asajjhAe // 278 // mUlAcAra / pUrvArdha / 42. AvAsayaNijjattI vocchAmi jahAkamaM samAseNa / AyariyaparaMparAe jahAgadA 43. sAmAiyaNijjattI vocchAmi jahAkamaM AyariyaparaMparAe jahAgadaM 44. mUlAcAra / pUrvArdha / gA. 539, 576, 613, 649 / 45. AyANe nikkheve ThANanisIaNa-tu aTThasaMkoe / puvviM pamajjaNaTThA liMgaTThA liMgaTThA ceva rayaharaNaM // ANupuvvI // 503 // mUlAcAra / pUrvArdha / samAseNa / 46. ka--- ThANe caMkamaNAdANe Nikkheve ANupuvvIe // 517 // mUlAcAra / pUrvArdha / paMcavastuka / dvAra 3 / abhidhAnarAjendrakoSa 6 / 475/ synnaasnnpytte| paDilehaNeNa paDilehijjai liMgaM ca hoi sapakkhe // 996 // mUlAcAra / uttarArdha / For Personal & Private Use Only Page #297 -------------------------------------------------------------------------- ________________ a0 15 / pra0 2 mUlAcAra / 241 ko digambaramAnya uttaraguNoM kA aMga batalAyA gayA hai| zvetAmbaraparamparA meM yaha uttaraguNoM meM parigaNita nahIM hai| mUlAcAra ke karttA ne asvAdhyAyakAla meM isI (mUlAcAravarNita ) Avazyakaniryukti ko par3hane kI salAha dI hai, na ki zvetAmbarIya Avazyaka niryukti ko par3hane kI / pratyAkhyAnaniyukti ke nAma se pratyAkhyAnagrantha kA varNana bhI mUlAcAra meM kiyA gayA hai tathA bhagavatI ArAdhanA ke rUpa meM 'ArAdhanAniryukti' digambarasAhitya meM upalabdha hai| satraha prakAra ke maraNoM kA nirUpaNa bhI bhagavatI - ArAdhanA meM hai| yahI maraNavibhakti nAmaka grantha hai / paJcasaMgraha Adi saMgrahagrantha haiM / devAgama stotra, paJcaparameSThI-stotra Adi kA nAma stutigrantha hai tathA tresaTha zalAkA puruSoM ke carita tathA dvAdazAnuprekSA Adi ko dharmakathA - grantha kahate haiN| mUlAcAra ke TIkAkAra AcArya vasunandI ne yaha spaSTIkaraNa nimnalikhita zabdoM meM kiyA hai-- 'ArAdhanA samyagdarzanajJAnacAritratapasAmudyotanodyavana-nirvAhaNasAdhanAdIni tasyA niryuktirArAdhanA- niryuktiH / maraNavibhaktiH saptadaza-maraNa- pratipAdaka-grantharacanA / saMgrahaH paJcasaGgrahAdayaH / stutayaH devAgama - parameSThyAdayaH / pratyAkhyAnaM trividhacaturvidhAhArAdi-parityAga - pratipAdano granthaH / sAvadya - dravyakSetrAdi- parihAra - pratipAdano vA / AvazyakAH sAmAyika- caturviMzatistavavandanAdi-svarUpa - pratipAdako granthaH / dharmakathAstriSaSTi- zalAkApuruSacaritAni dvAdazAnuprekSAdayazca / IdRgbhUto'nyo'pi granthaH paThitumasvAdhyAye'pi ca yuktaH / " ( AcAravRtti / mUlA./gA. 279) / 44 ye sabhI grantha digambara - paramparA meM upalabdha haiM, ataH inheM zvetAmbara - grantha mAnane kA koI kAraNa nahIM haiM / 3. zvetAmbarIya niryukti-grantha mUlagrantha nahIM haiM, apitu mUlagrantha para likhe hue padyabaddha TIkAgrantha haiN|48 jaise Avazyakaniryukti 'AvazyakasUtra' para likhI gayI TIkA hai| 49 kintu mUlAcAra kI uparyukta 279vIM gAthA meM varNita grantha mUlagrantha haiM, TIkAgrantha nhiiN| zvetAmbara-sAhitya aura digambara - sAhitya meM niryukti zabda ke bilakula bhinna - bhinna artha haiN| zrI devendra muni zAstrI zvetAmbara - sAhityagata niryukti kI paribhASA para prakAza DAlate hue kahate haiM paDilihiyaaMjalikaro uvajutto uTThiUNa eyamaNo / avvAkhitto vutto karedi sAmAiyaM bhikkhU // 538 // mUlAcAra / pUrvArdha / kha-"pratilekhanena sahitAJjalikaro vA sAmAyikaM karotIti / " AcAravRtti / mUlA./gA. 538 / 47. mUlAcAra / pUrvArdha / gA. 637-638 / 48. jaina Agama sAhitya : manana aura mImAMsA / pR. 435 / 49. vahI / pR. 438 / For Personal & Private Use Only Page #298 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 242 / jainaparamparA aura yApanIyasaMgha / khaNDa 3 a015/pra02 "jaina Agama-sAhitya para sarvaprathama prAkRtabhASA meM jo padyabaddha TIkAe~ likhI gaIM, ve niyuktiyoM ke nAma se vizruta haiN| niyuktiyoM meM mUlagrantha ke pratyeka pada para vyAkhyA na kara mukhyarUpa se pAribhASika zabdoM kI vyAkhyA kI hai| niyuktiyoM kI vyAkhyAzailI nikSepapaddhati hai| nikSepapaddhati meM kisI eka pada ke saMbhAvita aneka artha karane ke pazcAt unameM se aprastuta arthoM kA niSedhakara prastuta artha ko grahaNa kiyA jAtA hai| yaha paddhati jaina nyAyazAstra meM bahuta hI priya rahI hai| bhadrabAhu ne prastuta paddhati niyukti ke lie upayukta mAnI hai| ve likhate haiM-"eka zabda ke aneka artha hote haiM, kintu kauna-sA artha kisa prasaMga ke lie upayukta hai, zramaNa bhagavAn mahAvIra ke upadeza ke samaya kauna-sA artha kisa zabda se sambaddha rahA hai, prabhRti sabhI bAtoM ko dRSTi meM rakhate hue, sahI dRSTi se artha nirNaya karanA aura usa artha kA mUlasUtra ke zabdoM ke sAtha sambandha sthApita karanA niyukti kA prayojana hai| (Avazyakaniyukti/ gAthA 88) / dUsare zabdoM meM kahA jAya to sUtra aura artha kA nizcita sambandha batalAnevAlI vyAkhyA ko niyukti kahate haiM- "sUtrArthayoH parasparaM niryojanaM sambandhanaM niyuktiH" (Avazyakaniyukti / gAthA 83) / athavA nizcaya se artha kA pratipAdana karanevAlI yukti ko niyukti kahate haiM- "nizcayena arthapratipAdikA yuktirniyuktiH|" (AcArAMganiyukti 1/2/1) / zrI devendra muni jI Age likhate haiM-"jisa prakAra yAska maharSi ne vaidika pAribhASika zabdoM kI vyAkhyA ke lie nighaNTu bhASyarUpa nirukta likhA hai, usI prakAra jaina pAribhASika zabdoM kI vyAkhyA ke lie AcArya bhadrabAhu ne niyuktiyA~ likhI haiN|"51 isa prakAra zvetAmbarasAhitya ke anusAra pAribhASika zabdoM kI vyAkhyA ko niyukti kahate haiN| kintu mUlAcAra meM sampUrNa upAya, vidhi yA zAstra ko niyukti kahA gayA hai| yathA Na vaso avaso avasassa-kammamAvassayaM ti bodhvvaa| jutti tti uvAyatti NiravayavA hodi nnijjuttii|| 515 // anuvAda-"jo pApAdi ke vaza meM nahIM hai, usa muni ko avaza kahate haiN| usa avaza muni kI kriyA Avazyaka kahalAtI hai| yukti kA artha upAya hai aura niravayava arthAt sampUrNa (akhaNDita) yukti yA upAya kA nAma niyukti hai|" 50. vahI / pR. 435-436 / 51. vahI / pR. 437 / Jain Education Interational For Personal & Private Use Only Page #299 -------------------------------------------------------------------------- ________________ a0 15 / pra02 mUlAcAra / 243 isakA spaSTIkaraNa TIkAkAra vasunandI ne isa prakAra kiyA hai-"yuktiriti upAya iti caikaarthH| niravayavA sampUrNA'khaNDitA bhavati niyuktiH| AvazyakAnAM niyuktiraavshyk-niyuktiraavshyksmpuurnnopaayH| ahorAtramadhye sAdhUnAM yadAcaraNaM tasyAvabodhakaM pRthak-pRthak stutisvarUpeNa 'jayati bhagavAnityAdi' pratipAdakaM yatpUrvAparAviruddhaM zAstraM nyAya aavshyk-niyuktirityucyte|" (AcAravRtti / mUlA./ gaa.515)| ___ anuvAda-"yukti aura upAya ekArthaka haiM aura niravayava arthAt sampUrNa yA akhaNDita yukti niyukti hai| AvazyakoM kI niyukti Avazyakaniyukti hai, jisakA artha hai AvazyakoM kA sampUrNa upaay| ahorAtra ke madhya sAdhuoM kA jo AcaraNa hotA hai, use batAnevAlA, pRthak-pRthak 'jayati bhagavAn hemAmbhojapracAravijRmbhitA' (caityabhakti 1) ityAdi stutirUpa se pratipAdaka pUrvApara aviruddha jo zAstra arthAt nyAya hai, use Avazyakaniyukti kahate haiN| isa prakAra mUlAcAra ke anusAra 'niyukti' kA artha hai 'sampUrNa upAya' yA 'zAstra', jaise "AvAsayaNijjuttI vocchAmi" (mUlA. / pU./ gA.503), isakA artha hai "SaDAvazyakoM ke pratipAdaka zAstra kA varNana kruuNgaa|" tathA "sAmAiyaNijjuttI vocchAmi" (mUlA. / pU. / gA.517) kA artha hai-"sAmAyika nAma ke mokSopAya kA varNana kruuNgaa|" - ina vacanoM se spaSTa ho jAtA hai ki zvetAmbarasAhitya meM 'niyukti' zabda 'pAribhASika zabdoM kI vyAkhyA' kA vAcaka hai, jabaki mUlAcAra meM 'upAya' yA 'zAstra' kaa| isakI puSTi isa bAta se bhI hotI hai ki mUlAcAra meM kisI grantha kI niyukti karane kI pratijJA nahIM kI gayI hai, apitu Avazyaka, sAmAyika, pratikramaNa Adi viSayoM kI niyukti kA varNana karane kI pratijJA kI gayI hai aura usake bAda ina viSayoM ke svarUpa kA varNana kiyA gayA hai| isase spaSTa hai ki mUlAcAra meM varNita niyuktiyA~ kinhIM granthoM kI TIkAe~ nahIM haiM, balki vibhinna viSayoM kA mUlarUpa se varNana haiN| isalie mUlAcAra-varNita Avazyakaniyukti Adi grantha zvetAmbaragranthoM se bhinna ArAdhanAniyukti yaha eka hI zAstra kA nAma hai| DaoN0 sAgaramala jI ne ArAdhanA aura niyukti isa taraha vigraha kara do zAstroM kA ullekha mAna liyA hai, jo asaMgata hai| yaha nimnalikhita vyAkhyA se spaSTa hai-"ArAdhanA samyagdarzanajJAnacAritratapasAmudyotanodyavananirvAhaNasAdhanAdIni tasyA niyuktiraaraadhnaaniyuktiH|" (AcAravRtti/mUlA. / pU./gA. 279) / arthAt samyagdarzana, jJAna, cAritra aura tapa ke udyotana, udyavana, nirvAhaNa, sAdhana Adi kA nAma ArAdhanA hai| usakA prarUpaka zAstra ArAdhanAniyukti hai| Jain Education Interational For Personal & Private Use Only Page #300 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 244 / jainaparamparA aura yApanIyasaMgha / khaNDa 3 a015 / pra0 2 4. zvetAmbaraparamparA meM jo 'Avazyakaniryukti' nAmaka grantha hai, usake racayitA bhadrabAhu - dvitIya kA kAla vikrama saM. 562 ( I0 san 505) hai, 52 jabaki mUlAcAra kA racanAkAla prathama zatAbdI I0 hai / 53 isalie na to bhadrabAhu - dvitIyakRta 'Avazyakaniryukti' kA nAma mUlAcAra meM AnA saMbhava hai, na hI usakI gAthAoM kA / ye cAra hetu isa bAta ke pramANa haiM ki 'mUlAcAra' kI ArAhaNaNijjattI (279) gAthA meM zvetAmbara granthoM kA ullekha nahIM hai, apitu digambaragranthoM kA hI nirdeza kiyA gayA hai| ataH usameM zvetAmbaragranthoM kA ullekha hone kI dhAraNA asatya hai / isalie mUlAcAra ko yApanIyagrantha siddha karane ke lie jo yaha hetu batalAyA gayA hai ki usameM 'ArAdhanAniryukti' Adi zvetAmbara - granthoM kA ullekha hai, vaha asatya hai / ataH siddha hai ki vaha yApanIyagrantha nahIM, apitu zatapratizata digambaragrantha hai| 10 'mUlAcAra' kI racanA kA AdhAra 'Avazyakaniryukti' nahIM yApanIyapakSa premI jI- " Avazyakaniryukti kI lagabhaga 80 gAthAyeM mUlAcAra meM milatI haiM aura mUlAcAra meM pratyeka Avazyaka kA kathana karate samaya vaTTakeri kA yaha kahanA ki maiM prastuta Avazyaka para samAsa se - saMkSepa se -niryukti kahU~gA, avazya hI arthasUcaka hai / kyoMki sampUrNa mUlAcAra meM SaDAvazyaka adhikAra ko chor3akara anya prakaraNoM meM 'niryukti' zabda zAyada hI kahIM AyA ho| SaDAvazyaka ke anta meM bhI isa adhyAya ko 'niryukti' nAma se hI nirdiSTa kiyA gayA hai|" (jai.sA.i. / dvi.saM./ pR.551-552)| premI jI yaha kahanA cAhate haiM ki AcArya vaTTakera ne mUlAcAra kI racanA zvetAmbaragrantha Avazyakaniryukti ke AdhAra para kI hai| digambarapakSa yaha kathana bhI uparyukta cAra pramANoM se asatya siddha ho jAtA hai| mUlAcAra kI racanA bhadrabAhu - dvitIya-kRta Avazyakaniryukti ke AdhAra para honA asambhava hai / ise siddha karane ke lie ukta cAra pramANoM meM se kevala isa pramANa kA punarullekha paryApta hai ki mUlAcAra kI racanA bhadrabAhu - dvitIya ke janma se cAra sau varSa pUrva ho 52. jaina Agama sahitya : manana aura mImAMsA / pR. 438 / 53. dekhie, dazama adhyAya / prathama prakaraNa / 'bhagavatI - ArAdhanA kA racanAkAla / ' For Personal & Private Use Only Page #301 -------------------------------------------------------------------------- ________________ a015 / pra02 mUlAcAra / 245 cukI thI, ataH mUlAcAra ko Avazyakaniyukti para AdhArita batalAnevAlA yaha hetu bhI asatya hai, isase siddha hai ki mUlAcAra yApanIyagrantha nahIM hai| kundakunda kI hI paramparA kA grantha yApanIyapakSa premI jI-"yaha grantha (mUlAcAra) kundakunda kA to nahIM hI hai, unakI vicAraparamparA kA bhI nahIM hai|" (jai. sA. i. / dvi. sN./pR.550)| digambarapakSa 'premI' jI kA yaha kathana pramANoM kI upekSA kA pariNAma hai| yadyapi yaha kundakunda kA to nahIM hai, tathApi kundakunda kI paramparA kA avazya hai| ise maiM punaH ina zabdoM meM duharAnA cAhU~gA ki yaha kundakunda kI hI paramparA kA grantha hai| isa gantha para kundakunda kI itanI gaharI chApa hai ki vidvAnoM ne ise unake hI dvArA racita samajha liyA thaa| nimnalikhita pramANa ise kundakunda kI hI paramparA kA siddha karate haiM . 1. kundakunda ne apane granthoM meM savastrapuruSamukti, strImukti, gRhasthamukti aura anyatIrthikamukti kA ghora virodha kiyA hai| ina cAroM kI mukti kA virodha mUlAcAra meM bhI kiyA gayA hai| 2. kundakunda ne muni ke jina 28 mUlaguNoM kA ullekha kiyA hai, unakA mUlAcAra meM bhI jyoM kA tyoM varNana milatA hai| 3. kundakunda ke granthoM kI aneka gAthAe~ mUlAcAra meM milatI haiM, yathAbArasaaNuvekkhA kI 8, niyamasAra kI 16, paJcAstikAya kI 2, samayasAra kI 3, bodhapAhuDa kI 2, liMgapAhuDa kI 1, cArittapAhuDa kI 1, aura daMsaNapAhuDa kI 154 yaha isa bAta kA pramANa hai ki mUlAcAra ke kartA AcArya vaTTakera kundakunda ke anugAmI the| 4. kundakunda kI nirUpaNazailI kA prabhAva bhI mUlAcAra ke kartA para dRSTigocara hotA hai| yathA 54. mUlAcAra / pUrvArdha / bhAratIya jJAnapITha / AryikA zrI jJAnamatI jIH Adya upodghAta / pR. 30-32 / Jain Education Interational For Personal & Private Use Only Page #302 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 246 / jainaparamparA aura yApanIyasaMgha / khaNDa 3 ka pravacanasAra jo jANadi arahaMtaM davvattaguNattapajjayattehiM // 1/80 // samayasAra mUlAcAra jo jANai samavAyaM davvANa guNANa pajjayANaM ca // mUlAcAra mUlAcAra - samayasAra samayasAra jIvaNibaddhA ee jIvaNibaddhA'baddhA mUlAcAra mUlAcAra - - - - pravacanasAra jo moharAgadose NihaNadi uvalabbha joNhamuvadesaM / so savvadukkhamokkhaM pAvadi - kha apariggaho aNiccho apariggahA aNicchA - ga gha -- arahaMtaNamokkAraM bhAveNa ya jo so savvadukkhamokkhaM pAvadi Ga a0 15 / pra0 2 jIvapariNAmaheduM kammattaM puggalA puggalakammaNimittaM taheva jIvo vi ca so suttapAhuDa puriso vi jo sasutto Na viNAsai sacceyaNapaccakkhaM NAsadi taM so 522 // // 210 // For Personal & Private Use Only // 785 // 11 98 11 acireNa kAleNa // 1 / 88 // // 9 // karedi payadamadI / acireNa kAleNa // 506 // suttapAhuDa sutaM hi jANamANo bhavassa bhavaNAsaNaM ca so kuNadi / sUI jahA asuttA NAsadi sutte sahA No vi // 3 // jIvapariNAmadU kammattaNa poggalA pariNamati / Na du NANapariNado puNa jIvo kammaM samAdiyAdi // 969 // pariNamati / pariNamai // 80 // gao vi saMsAre / adissamANo vi // 4 // Page #303 -------------------------------------------------------------------------- ________________ a0 15 / pra0 2 mUlAcAra samayasAra - - - sUI jahA sasuttA Na Nassadi du pamAdadoseNa / evaM sasuttapuriso Na Nassadi tahA pamAdadoseNa // 973 // cha mUlAcAra / 247 mUlAcAra vaMdittu devadevaM tihuaNamahidaM ca savvasiddhANaM / vocchAmi samayasAraM suNa saMkhevaM jahAvuttaM // 894 // vaMdittu savvasiddhe dhuvamacalamaNovamaM gaI patte / vocchAmi samayapAhuDamiNamo suyakevalI bhaNiyaM // 1 // ina udAharaNoM se siddha hotA hai ki mUlAcAra ke karttA ne apanI nirUpaNazailI meM kundakunda kI zabdAvalI aura upamAdi alaMkAroM kA pracuratayA anukaraNa kiyA hai| isa taraha kundakunda ke siddhAntoM, unakI gAthAoM aura unakI nirUpaNazailI kA itanA ananya anugAmI honA isa bAta kA pramANa hai ki mUlAcAra ke karttA AcArya vaTTakera kundakunda kI hI paramparA ke the| ataH premI jI kA prastuta hetu bhI asatya hai| 12 'mUlAcAra' meM zvetAmbarIya gAthAoM kA abhAva 'jainadharma kA yApanIya sampradAya' grantha ke karttA digambara vidvAnoM para AkSepa karate hue kahate haiM - " Azcarya to yaha lagatA hai ki hamArI digambara - paramparA ke vidvAn mUlAcAra meM kundakunda ke granthoM se mAtra 21 gAthAe~ samAnarUpa se upalabdha hone para ise kundakunda kI kRti siddha karane kA sAhasa karate haiM aura jisa paramparA ke granthoM se isakI AdhI se adhika gAthAe~ samAnarUpa se milatI haiM, usake sAtha isakI nikaTatA ko bhI dRSTi se ojhala kara dete haiM / " (pR. 136 ) / digambaraparamparA ke vidvAn isa AkSepa ke pAtra nahIM haiN| yadyapi mUlAcAra kundakunda kI kRti nahIM hai ( dekhie, adhyAya 10 / prakaraNa 1 zIrSaka 3.7) tathApi vaha kundakunda kI paramparA kA grantha to hai hI, yaha Upara siddha kiyA jA cukA hai / aura jina gAthAoM ko ukta granthakarttA kundakunda se bhinna paramparA kA mAnate haiM, ve bhinna paramparA kI nahIM haiM, ve digambaraparamparA kI hI haiM aura digambaragraMthoM se hI zvetAmbaragranthoM meM pahu~cI haiM, yaha bhI pUrva meM siddha kiyA jA cukA hai| ataH kisI anya paramparA se mUlAcAra kI nikaTatA hone kA prazna hI nahIM utthtaa| isalie use ojhala kara dene kA Aropa bhI nirAdhAra hai| For Personal & Private Use Only Page #304 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 248 / jainaparamparA aura yApanIyasaMgha / khaNDa 3 a015 / pra0 2 isa prakAra hama dekhate haiM ki premI jI aura unake anugAmI vidvAnoM ne digambaragrantha mUlAcAra ko yApanIya grantha siddha karane ke lie jitane bhI hetu prastuta kiye haiM ve saba asatya haiN| ataH siddha hai ki mUlAcAra yApanIyaparamparA kA nahIM, apitu digambaraparamparA kA grantha hai| upasaMhAra digambarakRti hone ke pramANa sUtrarUpa meM aba una samasta pramANoM ko sUtrarUpa meM upasaMhRta kiyA jA rahA hai, jinase yaha siddha hotA hai ki mUlAcAra na to yApanIyaparamparA kA grantha hai, na zvetAmbaraparamparA kA, apitu digambaraparamparA kA grantha hai| ve isa prakAra haiM-- 1. jisa samaya mUlAcAra kI racanA huI thI, usa samaya yApanIya - sampradAya kA janma hI nahIM huA thA / 2. mUlAcAra meM savastramukti, strImukti, gRhasthamukti aura anyaliMgI - mukti kA niSedha kiyA gayA hai, jaba ki ye yApanIyaparamparA ke AdhArabhUta siddhAnta haiN| 3. mUlAcAra meM muni ke 28 mUlaguNoM aura aneka uttaraguNoM kA vidhAna hai| yApanIyamata meM ye donoM prakAra ke guNa mAnya nahIM haiN| 4. mUlAcAra meM samasta bAhya aura Abhyantara parigraha ko 'parigraha' kahA gayA hai| yApanIyamata sthavirakalpiyoM (savastramuniyoM), striyoM, gRhasthoM aura anyaliMgiyoM kI mukti mAnane se na bAhyaparigraha ko parigraha mAnatA hai, na Abhyantara parigraha ko / 5. mUlAcAra meM mAnA gayA hai ki mokSamArgarUpa ratnatraya kA vikAsa guNasthAnakrama se hotA hai aura pUrNatA caudahaveM guNasthAna meM hotI hai / yApanIyaparamparA aisA nahIM mAnatI, kyoMki usameM mithyAdRSTiguNasthAna meM sthita anyaliMgI sAdhu bhI mukti kA pAtra mAnA gayA hai / 6. mUlAcAra meM kalpa nAmaka svargoM kI saMkhyA 16 batalAyI gayI hai, aura nau anudiza nAmaka svarga bhI mAne gaye haiM, jaba ki yApanIyamata ke anusAra kalpa bAraha haiM aura anudiza nAmaka svargoM kA astitva nahIM hai| 7. mUlAcAra meM vedatraya ko svIkAra kiyA gayA hai, jo yApanIyoM ko svIkArya nahIM hai| For Personal & Private Use Only Page #305 -------------------------------------------------------------------------- ________________ a015 / pra02 mUlAcAra / 249 8. mUlAcAra kI jo gAthAe~ zvetAmbaragranthoM kI gAthAoM se samAnatA rakhatI haiM, ve mUlAcAra yA bhagavatI-ArAdhanA se una granthoM meM pahu~cI haiN| 9. 'bAbIsaM titthayarA' Adi gAthAe~ digambara mAnyatAoM ke pratikUla nahIM haiN| 10. mUlAcAra meM asvAdhyAyakAla meM jina zAstroM ko par3hane kA upadeza diyA gayA hai, ve digambaraparamparA meM upalabdha haiN| 11. mUlAcAra meM AcArya kundakunda ke granthoM se aneka gAthAe~ grahaNa kI gaI haiM, muni ke 28 mUlaguNoM kA bhI pravacanasAra se anukaraNa kiyA gayA hai, savastramukti evaM strImukti ke niSedha tathA strI kI aupacArika dIkSA ke viSaya meM bhI mUlAcAra ke kartA ne kundakunda ke granthoM se dizAnirdeza prApta kiyA hai tathA unakI nirUpaNazailI bhI apanAyI hai| 12. mUlAcAra ko pUjyapAda, yativRSabha aura vIrasena jaise digambarAcAryoM ne pramANa mAnA hai, jaba ki ve yApanIyoM ko jainAbhAsa aura unake dvArA pratiSThita jinapratimAoM ko bhI apUjya mAnate the| 13. mUlAcAra para digambarAcAryoM aura digambara-paNDitoM ne hI TIkAe~ evaM bhASAvacanikA likhI haiM, kisI zvetAmbara yA yApanIya AcArya ne nhiiN| Jain Education Interational For Personal & Private Use Only Page #306 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Jain Education Interational For Personal & Private Use Only Page #307 -------------------------------------------------------------------------- ________________ SoDaza adhyAya Jain Education Interational For Personal & Private Use Only Page #308 -------------------------------------------------------------------------- ________________ For Personal & Private Use Only Page #309 -------------------------------------------------------------------------- ________________ SoDaza adhyAya tattvArthasUtra prathama prakaraNa tattvArthasUtra ke zvetAmbaragrantha na hone ke pramANa digambaragrantha tattvArthasUtra ko paM0 sukhalAla jI saMghavI Adi zvetAmbara vidvAnoM ne zvetAmbaragrantha siddha karane kA prayatna kiyA hai tathA paM0 nAthUrAma jI premI evaM pro0 e0 ena0 upAdhye ne use yApanIyaparamparA kA grantha mAnA hai| kintu DaoN0 sAgaramala jI tattvArthasUtra ke kartA ko, na to digambara mAnate haiM, na zvetAmbara , na yaapniiy| ve unheM usa svabuddhikalpita uttarabhAratIya-sacelAcela-nirgrantha-paramparA kA mAnate haiM, jisase unake anusAra, zvetAmbara aura yApanIya sampradAyoM kA janma huA thaa| yahA~ hama una hetuoM para dRSTipAta karate haiM, jinake AdhAra para paM0 sukhalAla jI ne dAvA kiyA hai ki tattvArthasUtra zvetAmbaraparamparA kA grantha hai| ka zvetAmbaragrantha hone ke pakSa meM prastuta hetu paM0 sukhalAla jI saMghavI ne 'tattvArthasUtra' (vivecana-sahita) kI prastAvanA (pR. 15-18) meM tattvArthasUtra ko zvetAmbaragrantha siddha karane ke lie nimnalikhita hetu prastuta kiye haiM 1. tattvArthasUtra aura usa para likhe gaye tattvArthAdhigamabhASya, donoM ke kartA umAsvAti haiN| cU~ki bhASya meM muniyoM ke lie vastrapAtrAdi ko saMyama kA sAdhana batalAyA gayA hai, isase siddha hotA hai ki sUtrakAra umAsvAti zvetAmbarAcArya the| 2. sUtra aura bhASya donoM meM kahA gayA hai ki kevalI ko kSudhA, tRSA Adi gyAraha parISaha hote haiN| isase siddha hotA hai ki kevalI kavalAhAra grahaNa karate haiN| yaha zvetAmbaramAnyatA hai aura digambaramata ke viruddha hai| 1. jainadharma kA yApanIya sampradAya / pR. 239-240 / 2. prakAzaka : pArzvanAtha vidyAzrama zodha saMsthAna, vArANasI/ san 1993 ii.| Jain Education Interational For Personal & Private Use Only Page #310 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 254 / jainaparamparA aura yApanIyasaMgha / khaNDa 3 a016 / pra01 3. bhASya meM strI ke siddha hone evaM tIrthaMkarI hone kA ullekha bhI zvetAmbaramAnyatA kA pratipAdana hai| 4. 'kAlazcetyeke' (kAla kinhIM ke mata se vAstavika dravya hai) sUtra aura usakA bhASya bhI digambaramAnyatA ke pratikUla aura zvetAmbaramAnyatA ke anukUla hai| 5. tattvArthasUtra meM bAraha kalpoM kI mAnyatA grantha ke zvetAmbara hone kI samarthaka 6. bhASya (1/31) meM kevalajJAna ke pazcAt kevalI ke dUsarA upayoga mAnane, na mAnane kA jo mantavyabheda hai vaha digambara granthoM meM nahIM dikhAI detA, jisase granthakAra zvetAmbara siddha hote haiN| 7. muniyoM ke pulAka, bakuza Adi bheda digambaramata ke anukUla. nahIM haiN| 8. bhASya kI prazasti meM ullikhita uccanAgara zAkhA zvetAmbara-paTTAvalI meM milatI 9. kisI bhI zvetAmbara-AcArya ne bhASya ko umAsvAti kI kRti ke rUpa meM amAnya nahIM kiyaa| 10. prazamaratiprakaraNa grantha bhI umAsvAti kI nirvivAda kRti hai| usameM muni ke lie vastrapAtra kI vyavasthA kA nirUpaNa hai| isase bhI umAsvAti zvetAmbara siddha hote haiN| 11. umAsvAti ke vAcakavaMza kA ullekha aura usI vaMza meM honevAle anya AcAryoM kA varNana zvetAmbara-paTTAvaliyoM, pannavaNA aura nandI kI sthavirAvalI meM milatA hai| kha hetuoM kI asatyatA aura hetvAbhAsatA inameM se aneka hetuoM kA to astitva hI nahIM hai aura aneka hetvAbhAsa haiN| ataH aisA eka bhI hetu vidyamAna nahIM hai, jisase yaha siddha ho ki tattvArthasUtra digambaragrantha nahIM, apitu zvetAmbaragrantha hai| isase taya hai ki vaha zvetAmbaragrantha nahIM, balki digambaragrantha hI hai| uparyukta hetuoM kI asatyatA evaM hetvAbhAsatA kA sapramANa pradarzana Age kiyA jA rahA hai| inameM pramukha hetu hai tattvArthasUtra aura usake bhASya (tattvArthAdhigamabhASya) ko eka hI vyakti AcArya umAsvAti ke dvArA racita maannaa| For Personal & Private Use Only Page #311 -------------------------------------------------------------------------- ________________ a0 16 / pra01 tattvArthasUtra / 255 yataH bhASya meM savastramukti, strImukti evaM kevalibhukti kA pratipAdana hai, ataH use svopajJa arthAt sUtrakAra dvArA hI racita mAna lene para tattvArthasUtra bhI zvetAmbaragrantha siddha ho jAtA hai| isalie zvetAmbara AcAryoM evaM vidvAnoM ne sUtrakAra aura bhASyakAra ko eka hI vyakti siddha karane kA prayAsa kiyA hai| kintu ve eka hI vyakti nahIM haiM, apitu alaga-alaga vyakti haiM, yaha aneka pramANoM se siddha hotA hai| sarvaprathama unhIM pramANoM ko prastuta kiyA jA rahA hai| sUtra aura bhASya ke bhinnakartRtva-sAdhaka pramANa sUtra aura bhASya meM sampradAyabheda bhASya (tattvArthAdhigamabhASya) meM anna-pAna aura rajoharaNa ke sAtha pAtra aura cIvara (vastra) ko bhI dharma kA sAdhana (upakaraNa) batalAyA gayA hai| ataH bhASyakAra ke sampradAya ke anusAra nagna muni ke lie nAgnya-parISahajaya saMvara aura nirjarA kA kAraNa nahIM ho sakatA, apitu nagna muni vastrapAtrAdi saMyamasAdhanoM ke abhAva meM saMyamapAlana meM samartha na hone se asaMyamI hokara Asrava-bandha kA pAtra hotA hai| kintu tattvArthasUtra meM nAgnyaparISahajaya ko saMvara aura nirjarA kA sAdhana batalAyA gayA hai, jo bhASyakAra ke mata se bilakula ulaTA hai| isa taraha sUtra aura bhASya meM mahAn sAmpradAyika bheda hai| yaha bheda pramANita karatA hai ki tattvArthasUtra ke kartA digambara the, aura bhASyakAra sarvathA sacelamArgI shvetaambr|| dUsarI bAta yaha hai ki bhASyakAra ne svaliGga, anyaliGga aura gRhiliGga ina tInoM se mokSa kI prApti sambhava batalAI hai| kintu tattvArthasUtra meM aise sUtroM kI bharamAra hai jinase anyaliMga, gRhiliMga, savastraliMga evaM strIzarIra se mukti kA niSedha hotA hai| yathA 3. "pAde puMchati jeNa taM pAupuMchaNaM---raoharaNamityarthaH" = sana yA Una se banI huI paira pauMchane kI bRhadAkAra kUcI pAdaproJchana yA rajoharaNa kahalAtI hai| (abhi.rA.ko. / bhA.6 /pR. 470) / 4. "annapAnarajoharaNapAtracIvarAdInAM dharmasAdhanAnAmAzrayasya codgamotpAdanaiSaNAdoSavarjanameSaNA smitiH|" tattvArthAdhigamabhASya /9/5 / 5. tattvArthasUtra (zvetAmbara) 9/9 / 6. "dravyaliGgaM trividhaM-svaliGgamanyaliGgaM gRhilinggmiti| tatprati bhaajym| sarvastu bhAvaliGgaM prAptaH sidhyti|" tattvArthAdhigamabhASya /10/7/ pR. 448 / Jain Education Interational For Personal & Private Use Only Page #312 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 256 / jainaparamparA aura yApanIyasaMgha / khaNDa 3 a016 / pra01 1.1. sUtra meM anyaliMgi-mukti-niSedha anyaliMga ko paratIrtha bhI kahate haiN| paratIrtha kA artha hai anyamata meM pratipAdita mokssmaarg| arthAt anyamatAnusArI AcAra-vicAra, karmakANDa, bAhyaveza aura bAhya upakaraNoM kA avalambana anyaliMga yA paratIrtha kahalAtA hai| bhASyakAra umAsvAti ne isase bhI mokSa kI prApti mAnI hai| sirpha eka zarta lagAI hai ki anyaliMgI ke pAsa bhAvaliMga honA caahie| bhAvaliMga kA artha hai samabhAva, vItarAgabhAva yA kssaaymukti| athavA zrutajJAna, kSAyika samyaktva aura cAritra ko bhAvaliMga kahate haiN| isakI puSTi zvetAmbarAcAryoM kI nimnalikhita uktiyoM se bhI hotI hai seyaMbaro ya AsaMbaro ya buddho ya ahava anno vaa| samabhAvabhAviappA laheya mukkhaM na sNdeho|| anuvAda-"manuSya cAhe zvetAmbara ho yA digambara, bauddha ho yA anya kisI sampradAya kA, yadi samabhAva se yukta hai, to mokSa avazya prApta kregaa| isameM sandeha nahIM hai|" nAsAmbaratve na sitAmbaratve na tarkavAde na ca tttvvaade| na pakSasevAzrayaNena muktiH kaSAyamuktiH kilmuktirev|| anuvAda-"mukti na to digambara rahane se hotI hai, na sapheda vastra pahanane se| tArkika vAda-vivAda aura tattvacarcA se bhI mukti prApta nahIM ho sktii| kisI siddhAntavizeSa meM AsthA rakhane se yA vyaktivizeSa kI sevA karane se bhI mukti asambhava hai| mukti to vastutaH kaSAya se mukta hone para hI saMbhava hai|" isa para prakAza DAlate hue DaoN0 sAgaramalajI likhate haiM-"yaha spaSTa hai ki uttarAdhyayana-sUtra jaise prAcIna jaina AgamoM meM strImukti ke sAtha-sAtha anyatairthikoM (anyaliMgiyoM) aura gRhasthoM kI mukti ko bhI svIkAra kiyA gayA hai| unakI mAnyatA yaha thI ki vyakti cAhe kisI anya paramparA meM bhI dIkSita huA ho yA gRhastha hI ho, yadi vaha samabhAva kI sAdhanA meM pUrNatA prApta kara letA hai, rAgadveSa se Upara uThakara vItarAgadazA ko prApta ho jAtA hai, to vaha anyatairthika yA gRhastha ke veza meM bhI mukti ko prApta ho sakatA hai| uttarAdhyayanasUtra meM zarIra kI apekSA se strI, puruSa evaM napuMsaka kI tathA veza kI apekSA se svaliMga (nirgrantha muniveza), anyaliMga (tApasa Adi 7. "bhAvaliGgaM shrutjnyaankssaayiksmyktvcrnnaani|" siddhasenagaNI : tattvArthabhASyavRtti 10/7/ pR. 308 / 8. AcArya ratnazekharasUri : 'sambodhasattarI-2 (DaoN. sAgaramala jaina abhinandana grantha/pR. 362) / 9. haribhadrasUri : 'upadezataraMgiNI' (DaoN. sAgaramala jaina abhinandana grantha/ pRSTha. 362) / Jain Education Interational For Personal & Private Use Only Page #313 -------------------------------------------------------------------------- ________________ a016/pra01 tattvArthasUtra / 257 anyatairthika ke veza) evaM gRhIliMga (gRhasthaveza) se mukti kI sambhAvanA ko svIkAra kiyA gayA hai| sUtrakRtAMgasUtra meM nami, bAhuka, asitadevala, nArAyaNa Adi RSiyoM ke dvArA anya paramparA ke AcAra evaM vezabhUSA kA anusaraNa karate hue bhI siddhi prApta karane kA spaSTa ullekha hai| RSibhASita meM aupaniSadika, bauddha evaM anya zramaNaparamparA ke RSiyoM ko arhat RSi kaha kara sammAnita kiyA gayA hai|" (DaoN.sA. ma.jai.abhi.gra./pR. 404-405) / isa prakAra anyamata-pratipAdita AcAra-vicAra, karmakANDa, bAhya veza aura bAhya upakaraNoM ke avalambana ko anyaliMga yA paratIrtha kahate haiN| bhASyakAra (umAsvAti) kA mata hai ki use dhAraNa karate hue bhI yadi samabhAva, vItarAgabhAva yA kaSAyAbhAvarUpa bhAvaliMga kI prApti ho jAtI hai, to manuSya mukta ho sakatA hai| zvetAmbara-AgamoM meM anyaliMga ko kuliMga kahA gayA hai aura batalAyA gayA hai ki vaha kevalajJAna kI utpatti kA kAraNa nahIM hai, isalie apUjya hai| phira bhI kuliMgI ko bhAvaliMga kI prApti aura usase kevalajJAna kI utpatti svIkAra kI gaI hai| kintu tattvArthasUtra meM kuliMgI (anyaliMgI) ko bhAvaliMga kI prApti kA niSedha kiyA gayA hai| usameM "samyagdarzanajJAnacAritrANi mokSamArgaH" (1/1) sUtra dvArA spaSTa kiyA gayA hai ki samyagdRSTi ko hI mokSa kI prApti hotI hai| aura samyagdRSTi use kahA gayA hai jo jinopadiSTa tattvArthoM kA zraddhAna kare arthAt jinendra ne jina tattvoM ko bandha aura mokSa kA hetu batalAyA hai, unheM hI bandha aura mokSa kA hetu maane| aura jisa jIva meM jinopadiSTa-tattvArthazraddhAnarUpa samyagdarzana hogA, vaha jinopadiSTa mokSamArga kA hI . avalambana karegA, yaha svataH siddha hai| jinopadiSTa mokSamArga kA hI varNana sUtrakAra ne tattvArthasUtra meM kiyA hai| usameM nAgnya parISaha1 tathA nAgnyaliMga para Azrita zItoSNadaMzamazaka Adi parISahoM ko samabhAva se sahane kI sAdhanA ko saMvara aura nirjarA kA hetu batalAyA hai|2 isase spaSTa hai 10. "nanu kevalaM kevalajJAnaM kuliGge'pi vartamAnAnAmanyatIrthikAnAM bhavatItyAgame shruuyte| tat kimiti sthAnabuddhyA tat pUjyaM neSyate? gururAha-tat kevalajJAnaM bhAvaliGgato bhavati, na punastataH kuliGgAt, tasya kevljnyaanaannggtvaat| muniliGgaM punaryasmAdaGgabhAvaM kevalajJAnasya kAraNatAM yAti, tena tasmAt ttpuujymiti|" hema.vRtti/vize.bhA./gA. 3293 / 11. nagnatA ke kAraNa hone vAle lokApavAda se vicalita na honA aura nagnatva ko dUSita karanevAle kAmavikAra ko jItanA nAgnyaparISahajaya hai| (tattvArtharAjavArtika /9/9/10) / 12. "mArgAcyavananirjarArthaM pariSoDhavyAH parISahAH" tattvArthasUtra /shve/9/8| __ "kSutpipAsAzItoSNadaMzamazakanAgnyAratistrI---" tattvArthasUtra / shve./9/9|" For Personal & Private Use Only Page #314 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 258 / jainaparamparA aura yApanIyasaMgha / khaNDa 3 a016 / pra01 ki tattvArthasUtrakAra ne nagnatvarUpa nirgranthaliMga ko suliMga (prazasta dravyaliMga) mAnA hai| aura isa suliMgadhArI ko hI mahAvrata, gupti, samiti, dharma, anuprekSA, parISahajaya, cAritra, tapa aura dhyAna kI sAdhanA ke yogya svIkAra kiyA hai| kyoMki nagnatva ke binA dehasukhecchAtmaka-mUrchA-parityAgarUpa aparigraha-mahAvrata sambhava nahIM hai| aura aparigrahamahAvrata ke binA ahiMsAdi mahAvrata asaMbhava haiN| unake binA gupti, samiti Adi saMvara aura nirjarA ke upAyoM kA prayoga nahIM ho sktaa| isa prakAra saMvara aura nirjarA kI buniyAda nAgnya-liMga hai| isa nAgnyaliMga ke Azraya se hI mahAvratAdi kI samyak sAdhanA hotI hai, jisase saMvara aura nirjarA dvArA mohanIyakarma kA kSaya hokara yathAkhyAtacAritrarUpa paramabhAvaliMga prApta hotA hai aura usake prApta hone para ekatvavitarkAvIcAra zukladhyAna dvArA jJAnAvaraNa, darzanAvaraNa tathA antarAya ina tIna ghAtI karmoM kA eka sAtha kSaya hokara kevalajJAna prakaTa hotA hai| (t.suu./10/1-2)| * tattvArthasUtrakAra ne kevalajJAnotpatti kI upuryakta vyavasthA dI hai| aura sampUrNa grantha meM ukta vyavasthA kA koI vikalpa nahIM diyA hai| ataH unake anusAra nAgnyaliMga se hI kevala-jJAnotpAdaka bhAvaliMga kI siddhi ho sakatI hai, anyaliMgarUpa kuliMga se nhiiN| unakI isa vyavasthA ke anusAra jo vyakti nagnatvarUpa suliMga se bhinna kevalajJAna ke anutpAdaka anyaliMga (kuliMga) ko apanAtA hai, vaha jinopadiSTa tattvoM meM zraddhA na karane ke kAraNa mithyAdRSTi hai| jo liMga kevalajJAna kA sAdhaka nahIM hai, ata eva apUjya hai, use apanAnA nipaTa avivekapUrNa kArya hai| aisA kArya karanA ghora mithyAtva kA lakSaNa hai| aura mithyAdRSTi meM mithyAtva ke sAtha anantAnubandhI Adi sabhI prakAra kI kaSAyoM kA sadA udaya rahatA hai, phalasvarUpa usameM niSkaSAyabhAva, samabhAva yA vItarAgabhAvarUpa bhAvaliMga kI utpatti kabhI nahIM ho sktii| isa tathya kA nirUpaNa tattvArthasUtrakAra ne 'samyagdarzanajJAnacAritrANi mokSamArgaH' prathamAdhyAya ke isa prathama sUtra meM hI samyagrUpeNa kara diyA hai| vicAraNIya bAta yaha hai ki kuliMgI aise liMga ko kyoM apanAtA hai, jo kevalajJAna kI utpatti kA kAraNa nahIM hai? anyathAnupapatti se yahI siddha hotA hai ki vaha khyAti, lAbha, pUjA, tantramantrasiddhi, svargAdi kI prApti Adi laukika prayojanoM kI siddhi ke lie aisA karatA hai| laukika prayojanoM kI AkAMkSA, mUrchArUpa parigraha ke sadbhAva kA pramANa hai, kyoMki icchA, AkAMkSA, kAma, abhilASa, gRddhi Adi kA hI nAma mUrchA hai, bhASyakAra ne yaha svayaM svIkAra kiyA hai|13 ataH jahA~ nidAnapariNAmabhUta14 icchA 13. "cetanAvatsvacetaneSu ca bAhyAbhyantareSu dravyeSu mUrchA prigrhH| icchA prArthanA kAmo'bhilASaH kADakSA gAyeM mchetynrthaantrm|" tattvArthadhigamabhASya 7/12 / 14. "nidAnaM vissybhogaakaangkssaa|" sarvArthasiddhi 7/18 / Jain Education Interational For Personal & Private Use Only Page #315 -------------------------------------------------------------------------- ________________ a0 16 / pra0 1 tattvArthasUtra / 259 yA mUrcchA kA astitva hai, vahA~ mithyAtvasahita anantAnubandhI Adi sabhI kaSAyoM kA sadA udaya rahane se vItarAgabhAvarUpa bhAvaliGga kA abhAva siddha hai| isa satya kA prarUpaNa tattvArthasUtrakAra ne 'mUrcchA parigrahaH' (ta.sU. / zve. / 7/12) aura 'niHzalyo vratI' (ta.sU./ zve. / 7 /13) sUtroM meM kiyA hai| kApAlika (sarajaska) Adi kuliMgiyoM ke pAsa vastrazastra, asthikapAla, " rudrAkSa, gaMDA - tAbIja, jholI, sonA-cA~dI Adi bAhyaparigraha bhI hotA hai| ve mantra-tantra kI siddhi ke lie zmasAna meM mAnavazavoM ke sAtha bIbhatsa prayoga karate haiN| madyamAMsasevana, rAtribhojana, agAlita jalapAna Adi hiMsAtmaka pravRttiyoM meM saMlagna rahate haiM / aneka anyaliMgI paMcAgnitapa karate haiM, agni prajvalita kara zIta nivAraNa karate haiM / ina saba kriyAoM se prANAtipAta hotA hai / tattvArthasUtrakAra ne 'azubhaH pApasya' (ta.sU./ zve./6/4), 'duHkhazokatApAkrandana-vadhaparidevanAnyAtmaparobhayasthAnAnyasadvedyasya' (ta.sU./ zve./6 /12), tathA 'bahvArambhaparigrahatvaM ca nArakasyAyuSaH' (ta.sU./ zve. /6/16) ina sUtroM ke dvArA uparyukta hiMsAdipApa karanevAloM ko nArakAyu tathA asAtAvedanIya Adi pApakarmoM ke bandha kA karttA kahA hai| isase yaha svayameva phalita hotA hai ki jinake bhItara nArakAyu evaM asAtAvedanIya ke bandhayogya pariNAmoM kI dhArA pravAhita hotI hai, unheM vItarAgabhAvarUpa bhAvaliMga ke prApta hone kI kalpanA bhI nahIM kI jA sakatI / tattvArthasUtrakAra ne nAgnyaparISahajaya ko saMvara - nirjarA kA kAraNa batalAyA hai, jisakA tAtparya yaha hai ki nAgnya - parISaha sahanevAle nagnamuni meM samabhAvarUpa bhAvaliMga kA astitva hotA hai / isa kathana se kuliMgI meM bhAvaliMga kI utpatti kA niSedha ho jAtA hai, kyoMki kulaMgI vastra hotA hai / vaha tIna kAraNoM se vastra tyAgane kA sAhasa nahIM kara pAtA / ve tIna kAraNa haiM - 1. zItoSNadaMzamazakAdijanya dehapIr3A kA bhaya, 2 . nirlajjatA ( kAmukatA ko prakaTa karane) ke doSAropaNa kA bhaya aura 3. kAmavikAra ke prakaTa ho jAne kA bhaya / pahalA kAraNa dehasukha meM rAga ke astitva kA sUcaka hai, dUsarA lokapratiSThA meM rAga ke astitva kA aura tIsarA viSayasukha meM rAga ke astitva kA / jaba taka vastratyAga kI sAmarthya kA abhAva hai, taba taka ina tInoM prakAra ke rAga kA sadbhAva hai, yaha anumAnagamya hai, kyoMki inameM kAraNakArya - sambandha hai / ataH kuliMgI meM ina tIna prakAra ke rAgoM kA sadbhAva hone se vItarAgatArUpa bhAvaliMga kI utpatti asaMbhava hai, yaha siddha hotA hai| 15. "sarajaskAnAmasthyAdiparigrahAt / " zIlAMkAcAryavRtti / AcArAMga 1/5/2/150 / pR. 187 / For Personal & Private Use Only Page #316 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 260 / jainaparamparA aura yApanIyasaMgha / khaNDa 3 a016/pra01 tattvArthasUtrakAra ne 'zukle cAdye pUrvavidaH16 sUtra dvArA bhI kuliMgI yA anyaliMgI meM bhAvaliMga kI utpatti kA niSedha kiyA hai| isa sUtra meM kahA gayA hai ki jise jinopadiSTa zruta ke gyAraha aMgoM aura caudaha pUrvo kA jJAna hotA hai, usI ko Adi ke do zukladhyAna ho sakate haiM, jo karmoM ke saMvara aura nirjarA ke mahattvapUrNa aura anivArya hetu haiN| kuliMgI mithyAdRSTi hotA hai| use jinopadiSTa zruta meM zraddhA nahIM hotI, ataH vaha usake abhyAsa meM bhI pravRtta nahIM hotaa| phalasvarUpa usameM ukta do zukladhyAnoM kI yogyatA nahIM A sakatI, jo kevalajJAnotpatti ke hetubhUta bhAvaliMga haiN| zvetAmbarAcAryoM kI mAnyatA hai ki svaliMga se kevalajJAna kI utpatti hotI hai, kuliMga se nhiiN| kintu kuliMgI ko bhAvaliMga se kevalajJAna kI prApti ho sakatI hai| aura bhASyakAra kA kathana hai ki svaliMgI, anyaliMgI (kuliMgI) aura gRhiliMgI tInoM bhAvaliMga ke prApta hone para hI siddha hote haiN| 18 aba yahA~ bahuta bar3A antarvirodha darzanIya hai| svaliMga se kevalajJAna kI utpatti hotI hai aura bhAvaliMga kI prApti ke binA kevalajJAna hotA nahIM hai| isakA abhiprAya yaha hai ki svaliMga se bhAvaliMga hotA hai aura bhAvaliMga se kevljnyaan| aura kuliMga se kevalajJAna kI utpatti hotI nahIM hai tathA kuliMgI svaliMga grahaNa karatA nahIM hai| phira bhI use bhAvaliMga prApta ho jAtA hai| isakA tAtparyArtha yaha hai ki kuliMgI ko yA to kuliMga se hI bhAvaliMga kI prApti hotI hai yA svaliMga ke binA hI bhAvaliMga prakaTa ho jAtA hai| prathama pakSa ko mAnyatA dI jAya to yaha kathana asatya ho jAtA hai ki kuliMga kevalajJAna kA hetu nahIM hai, kyoMki kuliMga se bhAvaliMga hotA hai aura bhAvaliMga se kevalajJAna, isa prakAra kuliMga kevalajJAna kI utpatti kA kAraNa siddha ho jAtA hai, ThIka svaliMga ke smaan| yadi dUsare pakSa ko mAneM to kAraNa ke binA hI kArya kI siddhi kA prasaMga AtA hai| isa pakSa meM to kaliMgI svaliMgI se zreSTha ho jAtA hai, kyoMki vaha mithyAdaSTi aura amahAvratI rahate hue bhI bhAvaliMga aura mokSa prApta kara letA hai| aura isase tattvArthasUtrakAra kA yaha upadeza asatya siddha ho jAtA hai ki 'mithyAtva, avirati, pramAda, kaSAya aura yoga bandha ke hetu haiM' (ta.sU.8/1) 'prANAtipAta Adi azubha yoga se pApakarma kA bandha hotA hai' (ta.sU./zve./6/4), 'bahu-AraMbha aura bahu-parigraha narakAyu ke bandha ke kAraNa haiM' (ta.sU./zve./6/16), 'svayaM kA yA dUsare kA vadha karanA asAtAvedanIya ke Asrava kA hetu hai, (ta.sU./zve./6/12), tathA 'gupti, samiti, dharma, anuprekSA, parISahajaya, cAritra, tapa evaM dhyAna, ye saMvara aura nirjarA ke upAya haiN|' (ta.sU./9 16. tattvArthasUtra / di. 9 / 37, zve. 9/39 / 17. dekhie, pAdaTippaNI 10 / / 18. dekhie , pAdaTippaNI 6 / / For Personal & Private Use Only Page #317 -------------------------------------------------------------------------- ________________ a016/pra01 tattvArthasUtra / 261 / 2, 3) / bhASyakAra ke mata meM kuliMgI ke samasta zubhAzubhakarmoM kA saMvara aura nirjarA to kuliMga se hI ho jAtI hai| aba jinopadiSTa mokSamArga aura kuliMgarUpa mokSamArga meM antara kyA rahA? donoM eka hI stara ke siddha hote haiN| aisA hone para yA to kuliMga svaliMga ke samAna pUjya ho jAtA hai athavA svaliMga bhI kuliMga ke samAna apUjya bana jAtA hai| isa taraha bhASyakAra sarvajJa-vItarAga-tIrthaMkaroM ke dvArA upadiSTa mokSamArga ko kuliMgiyoM dvArA pratipAdita mokSamArga ke barAbara kA darjA dekara kevalI aura zruta kA avarNavAda kara dete haiN| yahA~ hama dekhate haiM ki tattvArthasUtrakAra ne kevala samyagdarzanajJAnacAritra ko hI mokSamArga pratipAdita kiyA hai, kintu bhASyakAra mithyAdarzanajJAnacAritra (kuliMga) ko bhI mokSamArga pratipAdita karate haiN| sUtrakAra kI dRSTi se svaliMga (nAgnyaliMga) hI mokSa kA sAdhana hai, bhASyakAra kI dRSTi se kuliMga se bhI mokSa hotA hai| sUtrakAra ke anusAra suliMga (nAgnyaliMga) se hI bhAvaliMga kI prApti hotI hai, bhASyakAra ke anusAra suliMga-kuliMga ke binA bhI bhAvaliMga prApta ho jAtA hai| isa prakAra, tattvArthasUtrakAra vyavasthAvAdI haiM, jaba ki bhASyakAra avyvsthaavaadii| sUtrakAra kA kAraNakAryasambandha avyabhicarita hai, bhASyakAra kA kAraNakAryasambandha vyabhicarita hai| isa taraha donoM meM AkAzapAtAlavat sampradAyabheda hai| 1.2. sUtra meM gRhiliMgi-muktiniSedha bhASyakAra ne gRhiliMgI (gRhastha) ko bhI bhAvaliMga kI prApti dvArA mokSa kA adhikArI batalAyA hai|9 kintu tattvArthasUtra meM gRhiliMga se vItarAgatA yA kaSAyamuktirUpa bhAvaliMga kI prApti kA niSedha kiyA gayA hai| usameM spaSTa kahA gayA hai ki karmoM kI saMvara-nirjarA samyagdarzana-pUrvaka gupti, samiti, dharma, anuprekSA, parISahajaya, cAritra, tapa, dharmadhyAna tathA zukladhyAna ke prayoga se hotI hai| isase spaSTa ho jAtA hai ki ina upAyoM ke dvArA hI vItarAgabhAvarUpa bhAvaliMga kI prApti hotI hai| ina upAyoM kA AdhArabhUta upAya hai naagnyliNg| tattvArthasUtrakAra ne parISahasUtroM meM nirUpita kiyA hai ki samyagdarzanAdirUpa mokSamArga se cyuta na hone ke lie aura karmoM kI nirjarA ke lie nAgnyaparISaha tathA nAgnya para Azrita zItoSNadaMzamazakAdi parISaha evaM anya parISaha samabhAvapUrvaka sahanA caahie| (ta. /sU.9/8-9) nAgnyaparISaha kA artha hai cAritramohanIya karma kI puMvedanAmaka prakRti ke tIvrodaya se puruSendriya meM vikArotpatti dvArA nagnatA ko dUSita karanevAle aura logoM ke bIca lajjAspada sthiti paidA karanevAle kAmabhAva kA uddIpta honaa| tathA vairAgyabhAvanA dvArA use uddIpta na hone denA nAgnyaparISahajaya hai| (ta.rA.vA./9/9/10) tathA nagnatA ko dekhakara mithyAdRSTi jo apavAda karate haiM, 19. dekhie, pAdaTippaNI 6 / Jain Education Interational For Personal & Private Use Only Page #318 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 262 / jainaparamparA aura yApanIyasaMgha / khaNDa 3 a016/pra01 usase vicalita na honA bhI nAgnyaparISahajaya hai| isa nAgnyaparISaha tathA zItoSNadaMzamazakAdiparISahoM kI utpatti sadA nagna rahane para hI ho sakatI hai| zarIra ko vastrAvRta kara lene se yA kevala jananedriya ko AcchAdita kara lene se nAgnya Adi parISahoM kI saMbhAvanA nirasta ho jAtI hai| manuSya ke vastradhAraNa kA uddezya parISahoM se bacanA hI hotA hai| ataH jo sadA nagna nahIM rahatA, zarIra ko vastra se AcchAdita karake rakhatA hai, usameM parISahoM se bacane kI AkAMkSA rahatI hai| aise vyakti ko parISahajaya kA avasara na milane se karmanirjarA kI sAdhanA saMbhava nahIM hotii| vaha parISahapIr3A se bacane kI AkAMkSA se arthAt dehasukha kI AkAMkSA se vastra dhAraNa karatA hai aura deha ko sukhamaya sthiti meM rakhate hue dhyAna, adhyayana Adi karatA hai| aisA sAdhaka zarIra ke lie anukUla sthitiyoM meM rAga aura pratikUla sthitiyoM meM dveSa rakhane se samabhAva ko prApta nahIM hotaa| ataH bhAvaliMga kI prApti na hone se usake karmoM kI nirjarA nahIM hotii| ___isalie nagnatva zArIrika sukha meM rAga ke abhAva tathA zArIrika duHkha meM dveSa ke abhAva kA sUcaka hai, sAtha hI tadviSayaka rAgadveSa se nivRtti ke abhyAsa kA sAdhaka bhI hai| isalie jo nagnatva dhAraNa kara zArIrika sukha-duHkha meM samabhAva kI sAdhanA karatA hai, usake hI mahAvratAdi saphala hote haiM aura use nirjarA ke kAraNabhUta bhAvaliMga kI prApti hotI hai| tattvArthasUtrakAra ne nAgnyAdiparISahajaya ko saMvaranirjarA ke lie Avazyaka batalAkara isI manauvaijJAnika tathya kI ora saMketa kiyA hai| __sAra yaha hai ki cU~ki gRhiliMgI nagnamudrA dhAraNa kara mahAvratAdi kI sAdhanA nahIM karatA, isalie usako saMvara-nirjarA ke hetubhUta vItarAgabhAvarUpa bhAvaliMga kI prApti nahIM hotI, phalasvarUpa use kevalajJAna yA mokSa prApta nahIM ho sakatA, yaha bAta tattvArthasUtra ke uparyukta sUtroM se siddha hotI hai| isake atirikta tattvArthasUtra meM kahA gayA hai ki samyagdRSTi ke karmoM kI jitanI nirjarA hotI hai, usase asaMkhyAtaguNI nirjarA zrAvaka ke karmoM kI hotI hai, usase bhI asaMkhyAtaguNI nirjarA mahAvratI ke karmoM kI hotI hai, usase bhI asaMkhyAtaguNI nirjarA anantAnubandhI-viyojaka ke karmoM kI hotI hai| isa krama se bar3hate hue darzanamohakSapaka, upazamaka (cAritramoha kA upazamaka), upazAntamoha, kSapaka, kSINamoha aura jina, inake karmoM kI uttarottara asaMkhyAta-guNI nirjarA hotI hai|2deg yahA~ hama dekhate haiM ki karmanirjarA kI dRSTi se zrAvaka kA sthAna bahuta nIce hai, arthAt usake karmoM kI nirjarA bahuta 20."samyagdRSTi-zrAvaka-viratAnantaviyojaka-darzanamohakSapakopazamakopazAntamoha-kSapaka-kSINamoha jinAH krmsho'sngkhyeygunnnirjraaH|" tattvArthasUtra /di. 9/45, zve.9/47 / For Personal & Private Use Only Page #319 -------------------------------------------------------------------------- ________________ a016 /pra01 tattvArthasUtra / 263 kama hotI hai| isase siddha hai ki tattvArthasUtrakAra kI dRSTi se gRhiliMgI kI mukti sambhava nahIM hai| yaha bhI sUtrakAra aura bhASyakAra ke sampradAyabheda kA eka bahuta bar3A pramANa hai| 1.3. sUtra meM savastramuktiniSedha bhASyakAra ne tattvArthAdhigamabhASya (9/5,7,24) meM muni ko pAtra-cIvara-dhArIrUpa meM varNita kiyA hai, jisakA tAtparya yaha hai ki ve savastramukti mAnate haiN| kintu tattvArthasUtra meM zIta, uSNa, daMzamazaka, nAgnya Adi parISahoM ke sahana ko saMvara-nirjarA kA hetu kahA jAnA savastramukti-niSedha kA prabala pramANa hai, kyoMki vastradhAraNa karane para ina parISahoM kA honA sambhava nahIM hai, isalie savastra avasthA meM zItAdiparISahajaya-nimittaka saMvara-nirjarA bhI saMbhava nahIM hai| nagna ko hI zItAdiparISaha saMbhava hote haiM, vastradhArI ko nahIM, isakA sapramANa pratipAdana vibhinna zIrSakoM se nIce kiyA jA rahA hai 1.3.1. nagna rahane para hI zItAdiparISaha saMbhava-DaoN0 sAgaramala jI ne zItoSNadaMzamazakanAgnyAdi-parISaha-sahana kI zvetAmbaramata se saMgati baiThAne ke lie kahA hai ki sacela ko bhI zItAdiparISaha hote haiN| ve mAnanIya DaoN0 darabArIlAla jI koThiyA ke tarka para AkSepa karate hue kahate haiM-"kyA daMzamazakaparISaha digambaramuni ko hI hotA thA aura mAtra lokalajjA ke lie alpavastra rakhanevAle prAcInakAla ke zvetAmbara muniyoM ko nahIM hotA thA? kyA svayaM paNDita jI ko yA kisI gRhastha ko yaha kaSTa nahIM hotA hai? kama yA adhika kA prazna ho sakatA hai, kintu yaha parISaha to sabhI ko hotA hai?" (jai.dha.yA.sa. / pR. 348) / isa viSaya meM merA nivedana hai ki tattvArthasUtra ke parISahasUcaka sUtra (9/9) meM ullikhita nAgnya zabda spaSTa kara detA hai ki vahA~ nagna rahane para carama tIkSNatA se hone vAle zItoSNa Adi parISahoM se abhiprAya hai, savastra avasthA meM honevAle kiJcinmAtra parISahoM se nhiiN| mAtra kopInadhAraNa kara lene se bhI parISahoM kI vyApakatA aura tIkSNatA meM nagna zarIra kI apekSA kamI to ho hI jAtI hai, jo sUtrakAra ko svIkArya nahIM hai| isIlie unhoMne nAgnya parISaha ke sAtha zItoSNAdi-parISahoM kA varNana kiyA hai| svayaM prAcIna zvetAmbara-Agama AcArAMga meM kahA gayA hai ki acela rahane para hI parISaha saMbhava haiM "aduvA tattha parAkkamaMtaM bhujo acelaM taNaphAsA phusaMti, sIyaphAsA phusaMti, teuphAsA phusaMti, daMsamasagaphAsA phusaMti, egayare annayare virUvarUve phAse ahiyAsei, acele lAghaviyaM AgamamANe jAva smbhijaanniyaa|" (AcA.1/7/7/221/ pR. 260) / For Personal & Private Use Only Page #320 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 264 / jainaparamparA aura yApanIyasaMgha / khaNDa 3 a016 / pra01 anuvAda-"athavA vastrarahita hokara vicaraNa karanevAle sAdhu ko tRNasparzaparISaha pIr3ita karatA hai, zItaparISaha trAsa detA hai, uSNaparISaha santapta karatA hai, DA~sa-macchara pIr3A pahu~cAte haiM aura eka yA aneka anukUla-pratikUla parISaha Ate haiM, unheM vaha bhalIbhA~ti sahana karatA hai| vaha acela sAdhaka upakaraNoM aura karmoM ke bhAra se halkA ho jAtA hai| aisA jAnakara samabhAva rkhe|" 1.3.2. zvetAmbarAgamoM meM parISahatrANArtha hI vastradhAraNa kI anumati-AcArAMga ke vastraiSaNA adhyayana meM kahA gayA hai ki jo lajjAzIla ho vaha ekavastra aura pratilekhanA dhAraNa kre| deza-vizeSa meM do vastra aura pratilekhanA dhAraNa kare tathA jo parISaha sahane meM asamartha ho vaha tIna vastra aura pratilekhanA dhAraNa kare "ese hirimaNe segaM vatthaM vA dhAreja paDilehaNagaM vidiyN| tattha ese jugni dese duve vatthANi dhArija paDilehaNagaM tdiyN| tattha ese parissahaM aNadhihAsaesa (aNahivAsae) tao vatthANi dhAreja paDilehaNaM cutthN|" 21.. vastutaH zvetAmbara-sampradAya ke saMsthApaka muniyoM meM vastradhAraNa kI zuruAta hI zItoSNadaMza-mazakanAgnya Adi parISahoM se bacane ke lie huI thii| sthAnAMgasUtra meM kahA gayA hai ki tIna prayojanoM se vastra dhAraNa kiye jA sakate haiM-1.zArIrika kAmavikAra chipAne ke lie, 2.jananendriya kI bIbhatsatA chipAne ke lie aura 3.parISahoM se bacane ke lie| yathA-"tihiM ThANehiM vatthaM dhaarejaa| taM jahA-hiripattiyaM, duguMchApattiyaM, priishpttiyN|" (sthA. sU. 3/3/347/150) / AcArAMgacUrNikAra vastraiSaNA adhikAra kI utthAnikA meM kahate haiM-"bhAvavatthasaMrakSaNArthaM davvavatthesaNAhikAro,sItadaMsamasagAdINaM ca pritraannaarthm|" (AcArAMgasUtra / zrutaskandha 2/adhyAya 5/uddezaka 1/ sampA.-paM. basantIlAla nalavAyA / prakA.-dharmadAsa jaina mitramaNDala, ratalAma / 1982 I. / pR.343 se uddhRt)| anuvAda-"bhAvavastra (aThAraha hajAra zIlAMgarUpa saMyama) kI rakSA ke lie tathA zIta, daMzamazaka Adi se paritrANa ke lie yaha dravyavastra kA adhikAra (prakaraNa) jinabhadragaNI ne to vizeSAvazyakabhASya meM bahuta mukhara hokara kahA hai ki tuma yaha jAnanA cAhate ho ki vastra saMyama kA kauna-sA upakAra karate haiM? to suno, ve zIta Adi kI pIr3A se bacAte haiM aura nagna rahane para agni jalAkara ThaMDa se bacane gAthA (423) kI vijayodayATIkA pra.324 21. bhagavatI-ArAdhanA kI 'Acelakkuddesiya' se uddhRt| Jain Education Interational For Personal & Private Use Only Page #321 -------------------------------------------------------------------------- ________________ a016 / pra01 tattvArthasUtra / 265 ke prayatna meM jo jIvaghAta hotA hai, usako rokate haiN| dekhiye, nimmalikhita gAthA kiM saMjamovayAraM karei vatthAI jai maI sunnsu| sIyattANaM tANaM jalaNa-taNagayANa sttaannN|| 2575 // vRttikAra maladhArI hemacandrasUri isakA khulAsA karate hue likhate haiM"sautrikaurNikakalpaistAvat zItArtAnAM trANaM sAdhUnAmArtadhyAnApaharaNaM kriyte|--- kalpAH prAvRtAH santo nirvijaM svAdhyAyadhyAnasAdhanaM kurvanti, shiitaartyphrnnaaditi|" (hema. vRtti / vishe.bhaa./gaa.2575)| anuvAda-"sUtI-UnI kalpoM (zarIrapramANa cAdaroM) ko or3ha lene se zIta se pIr3ita sAdhuoM kI rakSA hotI hai, unake ArtadhyAna kA apaharaNa hotA hai|---cuuNki kalpa or3ha lene para zIta kI pIr3A dUra ho jAtI hai, isalie sAdhu vinighna hokara svAdhyAya aura dhyAna kI sAdhanA karate haiN|" isa kathana se spaSTa hotA hai ki sUtI-UnI cAdara or3ha lene para zIta kI pIr3A raMcamAtra bhI nahIM hotI aura itanA ArAma mahasUsa hotA hai ki svAdhyAya aura dhyAna caina se nivRtta ho jAte haiN| bhagavatI-ArAdhanA kI TIkA meM aparAjitasUri ne uttarAdhyayanasUtra kA havAlA dete hue kahA hai "idaM cAcelatAprasAdhanaparaM zItadaMzamazakatRNasparzaparISahanavacanaM priisshsuutressu| na hi sacelaM zItAdayo baadhnte|" (vi.TI. / gA. Acelakku' 423 / pR. 326) / __anuvAda-"zIta, uSNa, daMzamazaka Adi parISaha nagna puruSa para hI ghaTita hote haiN| jo zarIra ko vastra se AcchAdita kara letA hai, use zItAdi kI pIr3A hI nahIM hotI, taba use parISahajaya kA avasara kaise mila sakatA hai?" ina zvetAmbara-AgamavacanoM aura digambarAcArya aparAjitasUri ke vacanoM se hI siddha hotA hai ki vastradhArI ko zItAdi parISaha nahIM hote, nagna muni ko hI hote haiN| zItAdi parISahoM se bacane ke lie AcArAMgAdi meM bhikSu ko tIna-tIna taka cAdara rakhane kI anumati dI gaI hai, kambala kA prAvadhAna kiyA gayA hai| ataH DaoN0 sAgaramala jI kA yaha kathana zvetAmbara AgamoM se hI bAdhita ho jAtA hai ki sacela ko bhI zItAdiparISaha hote haiN| 1.3.3. colapaTTadhArI ko nAgnyaparISaha saMbhava nahIM-hA~, jisake pAsa sampUrNa zarIra ko DhaMkane ke lie sUtI yA UnI vastra nahIM haiM, jo kevala nagnatA ko chipAne ke lie kaTibandha yA colapaTTa dhAraNa karatA hai, use zItoSNadaMzamazakAdi parISaha hote haiM, tathApi nAgnyaparISaha nahIM hotA, jo zItAdiparISahoM se kaI gunA dussaha hai| nAgnya For Personal & Private Use Only Page #322 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 266 / jainaparamparA aura yApanIyasaMgha / khaNDa 3 a016 /pra01 parISaha kA kyA artha hai yaha samajha lenA caahie| yaha bAta dhyAna dene yogya hai ki parISahasUtra meM 'nAgnyaparISaha' zabda kA prayoga kiyA gayA hai, kSudhAparISaha, tRSAparISaha Adi ke samAna 'kAmaparISaha' zabda kA nhiiN| isase yaha nizcita ho jAtA hai ki sUtrakAra kA jora zarIra ke nagnarUpa para hai| tathA "nAgnyaparISaha cAritramohanIya ke udaya se hotA hai|"22 isa kathana se yaha nizcita hotA hai ki yahA~ nagna zarIra para zIta, uSNa Adi vedanIya-karmodayajanita parISaha vivakSita nahIM haiM, apitu kaSAyajanitaparISaha vivakSita hai| aura nagnatva se sambandhita parISaha utpanna karanevAlI kaSAyeM do haiM-jugupsA23 aura puNved|24 jugupsA-nokaSAya ke udaya se apane nagna zarIra kI bIbhatsatA dekhakara svayaM ko lajjA kA anubhava ho sakatA hai tathA puMvedanokaSAya ke udaya se nagnatA (liMga) meM vikRti utpanna ho sakatI hai, jisake lokadRSTigocara hone se lokApavAda kI sthiti AnA saMbhava hai| jJAnavairAgya ke bala se ina donoM sthitiyoM ko utpanna na hone denA nAgnyaparISahajaya hai| vastradhArI yA colapaTTadhArI ko ye donoM prakAra ke nAgnyaparISaha nahIM ho skte| nagnatA dikhAyI na dene se lajjAnubhava kA to prazna hI nahIM utthtaa| yadi kabhI kAmodreka ke phalasvarUpa liMga meM vikAra utpanna hotA hai, to vaha vastrAvaraNa ke kAraNa prakaTa nahIM ho paataa|25 ataH nAgnyaparISaha saMbhava na hone se vastradhArI ke lie nAgnyaparISahajaya kA upadeza upapanna nahIM hotaa| bhaTTa akalaMkadeva nAgnyaparISahajaya kA abhiprAya prakaTa karate hue likhate haiM- . "jAtarUpadharaNaM naagnym| 10 / ---nAgnyamabhyupagatasya strIrUpANi nityAzucibIbhatsakuNapabhAvena pazyato vairAgyabhAvanAvaruddhamanovikriyasyA'sambhAvitamanuSyatvasya nAgnyadoSA-saMsparzanAt parISahajayasiddhiriti jAtarUpadhAraNamuttamaM shreyHpraaptikaarnnmityucyte| itare punarmanovikriyAM nirodbhumasamarthAstatpUrvikAGgavikRtiM nigRhitakAmAH kaupInaphalaka-cIvarAdyAvaraNamAtiSThante aGgasaMvaraNArthameva tanna krmsNvrkaarnnm|" (ta.rA.vA./9/9/10/pR. 609) / anuvAda-"janma ke samaya kA rUpa dhAraNa karanA nAgnya kahalAtA hai| jisane nagna rUpa dhAraNa kara liyA hai, vaha sAdhu strIrUpa ko apavitra, bIbhatsa aura zavakaMkAla ke samAna samajhatA huA vairAgyabhAvanA se manovikAra kA nirodha karatA hai, jisase jananAMga 22. "cAritramohe naagnyaartistriinissdyaakroshyaacnaastkaarpurskaaraaH|" tattvArthasUtra /9/15 / 23. "nAgnyaM jugupsodyaat|" hAribhadrIyavRtti / tattvArthasUtra /9/15/pR. 467 / 24. "puMvedodayAdinimittatvAnnAgnyAdiparISahANAM mohodayanimittatvaM pratipadyAmahe / " sarvArthasiddhi / 9/15 / 25. "strIdarzane liGgodayarakSaNArthaM ca paTazcolapaTTo mata iti|" hema.vRtti/vize.bhA./ gA.2575 2579 / For Personal & Private Use Only Page #323 -------------------------------------------------------------------------- ________________ a016 / pra01 tattvArthasUtra / 267 meM vikRti na Ane se nagnatA dUSita nahIM hotii| isI ko nAgnyaparISahajaya kahate haiN| isa kAraNa jAtarUpa (nagnarUpa) dhAraNa karanA mokSaprApti kA uttama upAya hai| jo sAdhu manovikAra ko rokane meM asamartha hote haiM, ve tajanita aMgavikAra ko chipAne ke lie kaupIna (la~goTI), phalaka, cIvara Adi AvaraNoM kA upayoga karate haiN| isase aMga kA hI saMvaraNa hotA hai (aMgavikAra hI chipatA hai), karmoM kA nhiiN|" __bhagavatI-ArAdhanA ke TIkAkAra aparAjitasUri ke nimnalikhita vacana se bhI yahI abhiprAya prakaTa hotA hai ki dRr3haprayatnapUrvaka indriyaniyamana karate hue nagnazarIra meM kAmavikAra prakaTa na hone denA, nAgnyaparISahajaya hai "sarpAkule vane vidyAmantrAdirahito yathA pumAn dRDhaprayatno bhavati evamindriyaniyamane acelo'pi prytte| anyathA zarIravikAro lajanIyo bhvediti|---cetovishuddhiprkttnN ca gunno'celtaayaam| kaupInAdinA pracchAdayato bhAvazuddhirna jnyaayte| nizcelasya tu nirvikAra-dehatayA sphuTA viraagtaa|"(vi.ttii./gaa. Acelakku' 423 / pR. 321-322) / anuvAda-"jaise saryoM se bhare vana meM vidyA, mantra Adi se rahita puruSa atyanta sAvadhAnI se calatA hai, vaise hI vastrarahita (nagna) sAdhu bhI kAmavijaya meM atyanta yatnazIla rahatA hai, anyathA zarIra meM kAmavikAra prakaTa hone para lajjanIya sthiti utpanna ho sakatI hai|---citt kI vizuddhi ko prakaTa karanA nagnatva kA eka bahuta bar3A guNa hai| kaupIna Adi se nagnatva ko DhaMka lene para citta kI zuddhatA kA patA nahIM calatA, kintu jo nagna rahatA hai usake zarIra kI nirvikAratA se mana kI virAgatA kA spaSTataH bodha ho jAtA hai|" AcAryadvaya ke ina vacanoM se spaSTa ho jAtA hai ki vastra dhAraNakara kAmavikArajanya aMgavikRti ko chipAnA nAgnyaparISahajaya nahIM hai, apitu nAgnyaparISaha-parAjaya kA pracchAdana hai| abhiprAya yaha ki colapaTTadhArI ko nAgnyaparISaha saMbhava nahIM hai| yaha zvetAmbarIya AcArAMga se bhI pramANita hai| AcArAMga meM kaTivastra dhAraNa karane kI anumati usI bhikkhu ko dI gaI hai, jo zItAdiparISaha to sahana kara sakatA hai, kintu nagnarUpa ke bIbhatsa dikhAyI dene, liMga ke vikRta hone yA liMgotthAna kI AzaMkA ke kAraNa nagna hone meM lajjA kA anubhava karatA hai| dekhie "je bhikkhU acele parivusie tassa NaM bhikkhussa evaM bhavai-cAemi ahaM taNaphAsaM ahiyAsittae, sIyaphAsaM ahiyAsittae, teuphAsaM ahiyAsittae, daMsamasagaphAsaMahiyAsittae egayare annayare virUvarUve phAse ahiyAsittae, hiripaDicchAyaNaM cA'haM no saMcAemi ahi-yAsittae , evaM se kappei kaDibaMdhaNaM dhaaritte|" 26 26. AcArAMga/1/8/7/pR. 558/ jaina sAhitya samiti, nayApurA, ujjaina, vi.saM. 2007 / For Personal & Private Use Only Page #324 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 268 / jainaparamparA aura yApanIyasaMgha / khaNDa 3 a0 16 / pra0 1 anuvAda - " jo bhikkhu vastrarahita hokara saMyama ke mArga meM sthita hai, usake mana meM vicAra AtA hai ki maiM tRNasparzajanita vedanA ko saha sakatA hU~, zIta kI vedanA ko saha sakatA hU~, uSNatA kI pIr3A sahana kara sakatA hU~, DA~sa-macchara ke kATane kI pIr3A bardAzta kara sakatA hU~ tathA aura bhI aneka duHkha saha sakatA hU~ kintu lajjA ke kAraNa guhyapradeza ke AcchAdana kA tyAga karane meM asamartha hU~, use kaTivastra (colapaTTaka) dhAraNa karanA caahie|" isakI samIkSA karate hue muni zrIsaubhAgyamala jI likhate haiM- " ina saba (zItAdi parISahoM) se adhika mahattvapUrNa bAta lajjAparISaha ko jItane kI hai| lajjA ko jIta lenA bahuta kaThina hai| zArIrika kaSToM aura vedanAoM ko sahana karane meM jisa sAmarthya kI AvazyakatA hotI hai, usase lajjA - parISaha ko jItane meM kahIM adhika sAmarthya kI AvazyakatA hotI hai / jo sAdhaka lajjAlu svabhAvavAlA hai, ataH vaha guhyapradeza ke AcchAdana kA tyAga karane meM samartha nahIM hai, to use kaTibandha dhAraNa karanA kalpatA hai / --- TIkAkAra (zIlAMka) kaTibandha kA parimANa batalAte haiM ki vaha eka hAtha, cAra aMgula vistAravAlA aura dIrghatA meM kamara ke pramANa kA honA cAhie / ' " 27 isa prakAra kaTibandha dhAraNa kara lene se bhikkhu itane kaThina nAgnyaparISaMha se baca jAtA hai| arthAt savastra ko nAgnyaparISaha nahIM hotA / ataH tattvArthasUtra meM nAgnyaparISahajaya ko nirjarA kA kAraNa kahA jAnA isa bAta kA sUcaka hai ki tattvArthasUtrakAra nagnamudrAdhAraka ko hI sAdhu mAnate haiM, jabaki bhASyakAra ne vastrapAtra ko sAdhu ke lie dharmasAdhana kahakara savastramukti kA pratipAdana kiyA hai| yaha isa bAta kA jvalanta pramANa hai ki sUtrakAra aura bhASyakAra ke sampradAya bhinna-bhinna haiM / 1.3.4. ardhaphAlakadhArI ko nAgnyazItAdi - parISaha saMbhava nahIM-- mathurA ke kaMkAlI TIle kI khudAI meM prApta dvitIya zatAbdI I0 ke eka zilApaTTa para jaina tIrthaMkaroM kI mUrtiyoM ke nIce eka nagna sAdhu kI mUrti utkIrNa hai| usake dAhine hAtha meM kambala aura bAe~ hAtha meM pratilekhana hai| isake AdhAra para DaoN0 sAgaramala jI likhate haiM- " I0 san kI dUsarI zatI taka zvetAmbaroM ke pUrvAcArya vastra yA kambala rakhate hue bhI prAyaH nagna hI rahate the, jo unake mathurA ke aMkanoM se siddha hai|" (jai.dha.yA.sa./ pR.345-46)| isa taraha DaoNkTara sA0 ne nAgnyaparISaha ko zvetAmbara sAdhuoM para ghaTAne kA prayatna kiyA hai| yaha tathyasaMgata nahIM hai, kyoMki zilApaTTa para utkIrNa sAdhu dAyeM hAtha meM sAmane laTakAye hue kambala se apane guhyapradeza ko chipAye hue hai| yaha lajjA - parISaha yA 27. vahI / pR. 560 / For Personal & Private Use Only Page #325 -------------------------------------------------------------------------- ________________ a0 16 / pra01 tattvArthasUtra / 269 nAgnyaparISaha se bacane kA eka upAya thaa| isa upAya ko apanAnevAle sAdhu ardhaphAlaka kahe jAte the| 28 isake atirikta kambala hAtha meM hone se hI spaSTa hai ki usakA upayoga zIta, daMzamazaka Adi parISahoM se bacane ke lie kiyA jAtA thaa| ataH ardhaphAlaka sAdhuoM ko na to nAgnyaparISaha hotA thA, na hI zIta, daMzamazaka Adi priissh| 1.3.5. zvetAmbaramata meM nAgnya heya hai-aura DaoNkTara sAhaba ne jo yaha kahA hai ki IsavI dvitIya zatAbdI taka zvetAmbara sAdhu vastra rakhate hue bhI prAyaH nagna rahate the, vaha AcArAMgAdi ke pUrva uddharaNoM se hI khaNDita ho jAtA hai, jinameM kahA gayA hai ki zItoSNa-daMzamazaka-nAgnyAdi parISahoM se bacane ke lie sAdhu tIna vastra (cAdara-kambala) bhI grahaNa kara sakatA hai aura yadi zItAdiparISaha sahane kI zakti ho, kintu nAgnyaparISaha sahane meM asamartha ho, to use kevala kaTibandha hI dhAraNa karanA caahie| arthAt nagnatA ko chipAye binA koI zvetAmbara sAdhu na to pahale raha sakatA thA, na Aja raha sakatA hai, kyoMki jaba se vastradhAraNa ko saMyama kA sAdhana mAna liyA gayA, taba se muni kA nagna rahanA nirlajjatA evaM bIbhatsatA kA pradarzana mAnA jAne lagA,29 striyoM ke mana meM kAmavikAra kA utpreraka30 tathA strIdarzana se svayaM ke zarIra meM prakaTa hue kAmavikAra ko chipAne meM bAdhaka hone se azlIlatA kA janaka mAnA jAne lagA, nagna rahane ko nirlajjatA mAnakara brahmacarya kA vinAzaka bhI kahA jAne lgaa|31 isa taraha paravartI zvetAmbarAcAryoM ne nagnatva ko saMyama kA ghAtaka karAra diyaa| yadyapi jambU svAmI ke nirvANa ke bAda se hI sabhI zvetAmbara sAdhu vastradhArI ho gaye the, tathApi AcArAMga aura sthAnAMga meM nagnatva kI nindA nahIM kI gaI, use sacelatva se zreSTha hI mAnA gayA hai| kintu jaba dazavaikAlikasUtra meM vastradhAraNa ko 28. dekhiye, adhyAya 6/prakaraNa 1/zIrSaka 6 / 29. ka- "ayaM pApAtmA kulavadhUnAmapyavAcyaM darzayan na lajjata ityAdi tathAvidhA''ryajanokti stava karNapathamavatIrNA tavaiva krodhotpattiheturjAyate, tannidAnaM ca nagnarUpatayA bIbhatsaM tvadIyaM shriirmev|" pravacanaparIkSA / vRtti /1/2/6/pR. 73 / kha- "vastraparityAge lajjAdimanuSyadharmarahito loke devattAyatto'yamanAlApyo draSTamapyakalpya ityAdhupekSyaiva prihriyte|" vahI/ pRSTha 71 / ga- "vastrAbhAve ca rAsabhAdivadavizeSeNa lajjArAhityaM syaat|" vahI/1/2/30 / pRSTha 91 / 30. ka- "prAguktaguNahetave vastrANi bibhrti| anyathA pravacanakhiMsAdayaH strIjanasyAtmanazca mohodayAdayo bahavo doSAH syuH|" vahI/pR. 95 / / kha- "strINAM durgatayastu tvalliGgadarzanena vedodayAd durdhyaanaad|" vahI/1/2/41 / pR. 103 / 31. "vastrAvRtasya lajjayA brahmacaryaM syAd anyathA vaDavAdarzanAd vADavasyeva strIdarzanAlliGgA divikRtyA pravacanoDDAhAbrahmasevAdayo bahavo doSAH sarvajanaviditA bhveyuH|" vahI/1/2/30/ pRSTha 91 / Jain Education Interational For Personal & Private Use Only Page #326 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 270 / jainaparamparA aura yApanIyasaMgha / khaNDa 3 a016 / pra01 saMyama aura lajjA kA sAdhaka ghoSita kiyA gayA, taba nagnatva saMyama aura lajjA kA ghAtaka svayameva siddha ho gyaa| ataH taba se kisI bhI zvetAmbara sAdhu kA nagna rahanA saMbhava hI nahIM thaa| sabhI sAdhuoM ke lie vastra dhAraNa karanA anivArya kara diyA gayA thaa|32 isa taraha cU~ki zvetAmbaramata meM nAgnya heya hai, ataH nAgnyaparISaha evaM tadAzrita zItoSNadaMzamazakAdi parISaha zvetAmbara sAdhuoM para ghaTita nahIM hote| 1.3.6. zvetAmbaramata meM zItAdiparISaha nivAraNIya haiM, sahanIya nahIMzvetAmbaramata meM vastradhAraNa ko saMyama kA upakArI isIlie mAnA gayA hai ki usase zItAdiparISahoM kA nivAraNa hotA hai| zItAdinivAraNa se ArtadhyAna nahIM hotaa| ArtadhyAna na hone se dhyAna-adhyayana kI kriyAe~ nirvighna sampanna hotI haiN| vastradhAraNa karane se zItanivAraNa hetu agni jalAne kI AvazyakatA nahIM rahatI, jisase jIvarakSArUpa saMyama kA pAlana hotA hai|3 zvetAmbara-matAnusAra vastradhAraNa karane se lajjArUpa lokadharma kI bhI rakSA hotI hai34 aura strIdarzana se yadi kAmavAsanA ke udbuddha hone para liMga meM vikAra utpanna hotA hai, to vaha bhI prakaTa nahIM ho pAtA,35 jisase apane aura dUsare (striyoM) ke saMyama kI rakSA hotI hai| isa prakAra zvetAmbarazAstroM meM zItAdiparISahoM ke nivAraNa kA upadeza hai, sahane kA nhiiN| sahane ko ArtadhyAna kI utpatti kA kAraNa mAnA gayA hai aura isa taraha yaha niSkarSa nikAlA gayA hai ki sAdhu zItAdiparISahoM ko sahana to kara hI nahIM sktaa| yadi zItAdi kI pIr3A se bacane ke lie vaha vastradhAraNa nahIM karatA, to agni jalAkara zItAdi kA nivAraNa karegA, para saha nahIM skegaa| isalie parISaha-sahana asaMbhava hone ke kAraNa agni se zItapIr3A-nivAraNa karane kI apekSA vastradhAraNa karake nivAraNa karanA zreyaskara mAnA gayA hai, kyoMki isa taraha jIvarakSArUpa saMyama kA pAlana hotA hai| ataH siddha hai ki zvetAmbarazAstroM meM parISahoM ke nivAraNa kA upadeza hai, sahane kA nhiiN| tattvArthAdhigamabhASya ke kartA ne bhI vastrapAtrAdi ko dharma kA sAdhana mAnA hai, isalie unake anusAra bhI yahI siddha hotA hai ki parISahasahana asambhava hai, ataH vastradhAraNa kara unakA nivAraNa karanA caahie| 32. "jinakalpAyogyAnAM sAdhUnAM hrI-kutsA-parISahalakSaNaM vastradharaNakAraNaM pUrvAbhihitasvarUpama vazyameva sambhavati tato dharaNIyameva vstrm|" hema.vRtti/vizeSAvazyakabhASya/gA. 2602-3 / 33. dekhie, tRtIya adhyAya/dvitIya prakaraNa/zIrSaka 4 evaM 5 / 34. "vastradharaNe lokAnuvRttidharma:---lajjA, vrIDA, saMyamo vA arthAt sA rakSitA bhaved / " pravacanaparIkSA/vRtti / 1/2/30/ pR. 91 / 35. dekhie, adhyAya 3/pAdaTippaNI 18-k| For Personal & Private Use Only Page #327 -------------------------------------------------------------------------- ________________ a016 / pra01 tattvArthasUtra / 271 kintu tattvArthasUtra (9/8) meM spaSTa kahA gayA hai ki "mArgAcyavananirjarArthaM pariSoDhavyAH parISahAH" arthAt mokSamArga se cyuta na hone tathA karmoM kI nirjarA ke lie parISahoM ko sahana karanA caahie| isa sUtra meM 'pariSoDhavyAH' (sahana karanA cAhie) zabda kA prayoga spaSTa kara detA hai ki tattvArthasUtrakAra nirjarA ke lie parISahasahana anivArya mAnate haiN| yaha sUtra 'tattvArthasUtra' ke zvetAmbaramAnya pATha meM bhI hai| isase siddha hotA hai ki sUtrakAra aura bhASyakAra meM gambhIra matabheda hai| 1.3.7. tattvArthasUtra meM upacAranAgnya mAnya nahIM-vastradhAraNa se nAgnyaparISaha aura zItAdiparISahoM kA nivAraNa ho jAne para sahane ke lie nAgnyAzrita parISaha koI bacatA hI nahIM hai| phalasvarUpa parISahasUtra meM zIta, USNa, daMzamazaka aura nAgnya parISahoM kA samAveza savastramukti kI dRSTi se nirarthaka siddha hotA hai| kintu tattvArthasUtrakAra jaise yazasvI AcArya nirarthaka kathana nahIM kara skte| isase siddha hotA hai ki ve nagnamudrA ko hI mukti kA sAdhana mAnate haiN| kintu , tattvArthasUtra ko zvetAmbaragrantha siddha karane ke lie zvetAmbarAcAryoM ne nAgnyaparISahajaya kI nayI paribhASA kalpita kara yaha sAbita karane kI koziza kI hai ki savastramukti kI dRSTi se bhI nAgnyaparISahajaya kA ullekha sArthaka hai| unakA kahanA hai ki Agama meM sacelasAdhu ko bhI acela yA nagna kahA gayA hai, loka meM bhI savastra strI-puruSa ke lie 'nagna' zabda kA prayoga rUr3ha hai| athavA acelatva yA nAgnya do prakAra kA hotA hai : mukhya aura upcrit| nirvastra honA mukhya nAgnya hai aura jIrNazIrNa vastra pahananA upacarita nAgnya hai| tIrthaMkara nirvastra hote haiM, ataH mukhyataH nagna kahalAte haiM aura sAmAnya sAdhu jIrNa vastradhAraNa karate haiM, isalie upacAra se nagna kahe jAte haiN|36 zvetAmbarAcAryoM kA kathana hai ki tattvArthasUtra meM nAgnyaparISaha ke 36. ka- dekhie, adhyAya 3/prakaraNa 2/zIrSaka 3.2.4 / kha- tattvArthAdhigamabhASya ke vRttikAra zrI siddhasenagaNI (7 vIM zatI I0) evaM zrI haribhadrasUri (8vIM zatI I0) ne bhI vizeSAvazyakabhASyakAra zrI jinabhadragaNI (6vIM-7vIM zatI I0) kA anusaraNa kara kaTivastra ko sira para lapeTakara nadI pAra karate hue puruSa evaM julAhe se zIghra naI sAr3I bunakara dene kA Agraha karanevAlI chidrayuktasAr3IdhArI strI ke dRSTAntoM dvArA yaha siddha karane kI ceSTA kI hai ki tattvArthasUtrakAra ne lokarUr3hi yA upacAra se sacela sAdhu ke lie nagna zabda kA prayoga kiyA hai| ataH nAgnyaparISaha kA artha hai sacelasAdhu ke lie saMbhava anessnniiycelgrhnn-priissh| isalie aneSaNIya cela grahaNa na kara eSaNIya cela grahaNa karanA nAgnyaparISahajaya hai| (dekhiye , siddhasenagaNIkRta tattvArthAdhigamabhASyavRtti 9/9/ pR.226 evaM haribhadrasUrikRta tattvArthasUtravRtti /9/9) / Jain Education Interational For Personal & Private Use Only Page #328 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 272 / jainaparamparA aura yApanIyasaMgha / khaNDa 3 a016 / pra01 antargata 'nagna' zabda upacAranagna (jIrNavastradhArI sAdhu) ke artha meM prayukta huA hai| ataH vastra kA sarvathA parityAga kara yathArthataH nagna rahanevAle sAdhu kA zarIra meM kAmavikAra utpanna na hone denA nAgnyaparISahajaya nahIM hai, apitu upacAranagna (saMvastra) rahate hue eSaNIya vastradhAraNa karanA nAgnyaparISahajaya hai, jaise AhAra kA sarvathA tyAga karanA kSudhAparISahajaya nahIM hai, apitu aneSaNIya AhAra grahaNa na kara eSaNIya AhAra grahaNa karanA kSudhAparISahajaya hai| kintu tattvArthasUtra meM upacAranAgnya mAnya nahIM hai| yaha nimnalikhita yuktiyoM aura pramANoM se siddha hotA hai 1. pUrva (adhyAya 3/pra.2 / zI.3,4 evaM 5) meM yuktipramANapUrvaka siddha kiyA gayA hai ki na to Agama meM sacelamuni ko acela kahA gayA hai, na hI loka meM savastra strI-puruSa ke lie 'nagna' zabda kA prayoga rUr3ha hai, na hI sacela. sAdhu ko upacAra se nagna kahA jA sakatA hai| kyoMki sacelasAdhu ko upacAra se nagna kahane para nagna zabda kA artha badala jAtA hai| sacela ke lie 'nagna' zabda kA prayoga upayukta na hone se usakA nirvastra-puruSa-rUpa artha asatya ho jAtA hai tathA vaha savastra-puruSarUpa artha kA vAcaka nahIM hai, ataH usase yaha artha bhI nahIM nikala sktaa| isalie usase lakSaNAzakti dvArA nirlajja, asabhya, caritrabhraSTa yA daridra puruSa Adi artha nikalate haiM, jo muni ke lie ucita nahIM haiN|8 isase siddha hai ki sacela muni ko upacAra se bhI nagna nahIM kahA jA sktaa| isIlie tattvArthasUtrakAra ne kahIM bhI yaha nahIM kahA hai ki 'nAgnya' zabda kA prayoga upacAranAgnya ke artha meM kiyA gayA hai| yadi unheM upacAranAgnya abhISTa hotA, to ve agale sUtra meM yaha spaSTa avazya karate, jaisA unhoMne "tadbhAvAvyayaM nityam" (ta.sU./5/31) sUtra se vastu ke nitya aura anitya donoM rUpoM kA pratipAdana hone para Age "arpitAnarpitasiddheH" (ta.sU./5/32) sUtra dvArA yaha spaSTa kara diyA hai ki vastu meM paraspara viruddha dharmoM kA astitva mukhyagauNabhAva se siddha hotA hai| yataH unhoMne nAgnya ke viSaya meM aisA spaSTIkaraNa nahIM kiyA, isase siddha hai ki unheM nAgnya ke mukhya aura gauNa (upacarita) bheda svIkArya 37. ka- "nanu tadapyeSaNIyaM rAgAdidoSarahitaH paribhujAno jitAcelaparISaho muniH syaadeveti| ---tasmAdaneSaNIyAdidoSaduSTavastraparibhogeNaivAjitAcelaparISahatvaM bhvti|" hemacandrasUri vRtti/vizeSAzyakabhASya /gA. 2594-97/ pR.519 / kha- "tatra kSutparISahaH kSudvenAdinA''gamAvahitena cetasA samayato'neSaNIyaM pariharataH kSutparISahajayo bhvti| aneSaNIyagrahaNe tu na vijitaH syAt kssutpriisshH|" hAribhadrIya vRtti/tattvArthasUtra /9/9/ pR. 460 / 38. dekhie, adhyAya 3/ prakaraNa 2/zIrSaka 5 / Jain Education Interational For Personal & Private Use Only Page #329 -------------------------------------------------------------------------- ________________ a0 16 / pra0 1 tattvArthasUtra / 273 nahIM haiN| tattvArthasUtra ke bhASyakAra ne bhI 'nAgnya' ke mukhya aura upacarita bhedoM kI carcA nahIM kI hai| jAya, 2. yadi tattvArthasUtra meM nirdiSTa nAgnyaparISaha ko upacAra- nAgnyaparISaha mAnA to use jItane se honevAle saMvarAdi ko bhI upacArasaMvara, upacAranirjarA aura upacAramokSa mAnanA hogaa| isase tattvArthasUtra mukhya ( yathArtha) mokSamArga kA pratipAdaka grantha siddha na hokara mokSamArga ke nAma para kisI anya mArga kA pratipAdaka grantha siddha hogA / aisA grantha racane kI AzA hama gRdhrapicchAcArya yA umAsvAti jaise samyagdRSTi evaM mahAvratI AcArya se nahIM kara skte| ataH siddha hai ki tattvArthasUtrakAra ne nagna zabda kA prayoga sacelamuni ke liye nahIM, apitu sarvAMga nirvastra muni ke liye hI kiyA hai| 3. nAgnyaparISaha kA jo lakSaNa TIkAkAroM ne kiyA hai, usake anusAra vaha vAstavika nagna ko hI ho sakatA hai, upacarita - nagna ko nahIM / zvetAmbarAcArya zrI siddhasena gaNI evaM zrI haribhadrasUri ne cAritramoha kI jugupsA nAmaka prakRti ke udaya se honevAlI jugupsA ko nAgnyaparISaha kahA hai - " nAgnyaM jugupsodayAt" (siddhasenIyavRtti evaM hAribhadrIyavRtti / ta.sU.9/15 ) / sthAnAMgasUtra meM tIna kAraNoM se vastradhAraNa kI anumati dI gaI hai - lajjAnubhava, jugupsAbhaya tathA parISaha sahane meM asamarthatA / 39 vizeSAvazyakabhASyavRttikAra hemacandrasUri ne jugupsA kA artha lokavihitanindA batalAyA hai"dugaMchAvattiyaM --- jugupsA lokavihitA nindA sA pratyayo yasya " (vize.bhA./gA.2557) / nagna rahane para puruSAMga ke dikhAI dene tathA kadAcit liMgotthAna ho jAne para atyanta azlIla avasthA prApta ho jAne se lokanindA hotI hai| ise nAgnyaparISaha kahate haiM / yaha vastradhArI muniyoM ke lie saMbhava nahIM hai| isase vacane ke lie hI to ve vastradhAraNa karate haiN| isase sAbita hotA hai ki tattvArthasUtrakAra ne nAgnyaparISahajaya kA vidhAna paramArthataH nagna (digambara) muni ke liye hI kiyA hai, upacaritanagna ( savastra) muni ke lie nahIM / 39. "tihiM ThANehiM vatthaMdhArejjA / taM jahA - hiripattiyaM dugaMchApattiyaM parIsahapattiyaM / " sthAnAMgasUtra / 3/3/347 / 150 / 40. ka -- "laukairapi vastraparidhAnaM mukhyavRtyA asabhyAvayavagopananimittameva kriyate / " pravacanaparIkSA / vRtti / 1 / 2 / 31 /pR. 93 / kha- "strIdarzane liGgodayarakSaNArthaM ca paTazcolapaTTomata iti / " hemacandrasUrivRtti / vizeSA .vazyakabhASya / gA. 2575- 79 / For Personal & Private Use Only Page #330 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 274 / jainaparamparA aura yApanIyasaMgha / khaNDa 3 a016/pra01 1.3.8. parISahajaya kI kalpita paribhASA yuktisaMgata nahIM-aura jo yaha kahA gayA hai ki aneSaNIya vastra dhAraNa na kara eSaNIya vastradhAraNa karanA nAgnyaparISahajaya hai, vaha bhI asaMgata hai| kyoMki eSaNIya vastra dhAraNa karane se sAdhu nagna rahatA hI nahIM hai, taba na to nAgnya (nagnatAjanya) parISaha hone kA avasara rahatA hai, na nAgnyaparISahajaya kaa| ataH savastra sAdhu para nAgnyaparISaha ghaTita na hone se siddha hai ki tattvArthasUtrakAra ne digambara sAdhu ko dRSTi meM rakhakara hI sampUrNa mokSamArga kA varNana kiyA hai, phalasvarUpa unheM savastramukti svIkArya nahIM hai| aura aneSaNIya AhAra grahaNa na kara eSaNIya AhAra se kSudhAtRpti karanA kSudhAparISahajaya hai, yaha paribhASA bhI yuktisaMgata nahIM hai| eSaNIya AhAra se kSudhAtRpti kara lene para kSudhApIr3A ke abhAva meM kSudhAparISahajaya kA avasara hI nahIM rhtaa| ataH eSaNIya AhAra na milane para jaba aneSaNIya AhAra grahaNa na karate hue.kSudhA kI pIr3A samabhAva se sahana kI jAtI hai, taba kSudhAparISahajaya hotA hai| kintu nAgnyaparISaha kI tulanA kSudhAparISaha se nahIM kI jA sakatI, kyoMki kSudhApIr3A kA eSaNIya AhAra se nivAraNa na karane para zarIra sthita nahIM raha sakatA, jaba ki nAgnyajanya pIr3A kA vastradhAraNa karake nivAraNa na kiyA jAya, to bhI zarIra kI sthiti banI raha sakatI hai| aura nAgnyajanya zItAdiparISahoM ko samabhAva se sahate hue dhyAna-adhyayana Adi kI kriyAe~ bhI nirvighna sampanna hotI haiN| samayasAra Adi jaise mahAn granthoM ke praNetA AcArya kundakunda-sadRza bhUtakAlIna digambara munigaNa aura AcArya vidyAsAgara jaise abhIkSNa jJAnopayogI aura taponiSTha vartamAnakAlIna aneka digambaramuni isake sAkSAt udAharaNa haiN| niSkarSa yaha ki eSaNIya vastradhAraNa karanA nAgnyaparISahajaya kA virodhI hai| yaha nAgnyaparISahajaya nahIM, nAgnyaparISaha-nivAraNa hai| ina yuktiyoM aura pramANoM se siddha hai ki tattvArthasUtra meM varNita nAgnyaparISahajaya evaM zItAdiparISahajaya savastra sAdhuoM para caritArtha nahIM hote, nagna sAdhuoM para hI hote haiM, ataH tattvArthasUtrakAra savastramukti-virodhI haiM, jabaki bhASyakAra savastramukti ke poSaka haiN| isa taraha donoM ke sampradAya sarvathA bhinna haiN| 1.3.9. yAcanAparISahajaya bhI savastramuktivirodhI-tattvArthasUtra meM yAcanAparISahajaya kI AvazyakatA kA pratipAdana usake savastramuktiniSedhaka hone kA eka aura prabala pramANa hai| yAcanA kA artha hai kisI se kucha maaNgnaa| kisI se kucha mA~gane kI icchA cAritramohanIya karma kI lobha nAmaka prakRti ke udaya se utpanna hotI hai| yaha parISaha hai| ise jItanA arthAt kisI se kucha na mA~ganA yAcanAparISahajaya 41. dekhiye, pAdaTippaNI 22 / For Personal & Private Use Only Page #331 -------------------------------------------------------------------------- ________________ a016 / pra01 tattvArthasUtra / 275 hai| nagna mudrAdhArI nirgrantha muni ko vastrapAtrAdi padArthoM kI AvazyakatA nahIM hotii| unheM sirpha AhAra auSadhi, vasatikA, zAstra tathA picchI-kamaNDalu kI jarUrata hotI hai| inake lie ve dInatAbhare zabda bolakara, mukha kI vivarNatA dikhalAkara yA saMketa Adi ke dvArA yAcanA nahIM krte| AhAra ke samaya ve zrAvakoM kI bastI meM jAkara kevala apanA zarIra dikhalA dete haiN| itane mAtra se yadi koI zrAvaka navadhAbhaktipUrvaka zuddha AhAra pradAna karatA hai, to grahaNa kara lete haiM, anyathA prANa jAne kI naubata A jAne para bhI ve kisI se yAcanA nahIM krte|42 1.3.10. dina ko rAta banA dene kA adbhuta sAhasa-kintu yAcanAparISahajaya zvetAmbara-sampradAya meM mAnya nahIM hai, vahA~ ayAcanAparISaha-jaya ko yAcanAparISahajaya kA nAma de diyA gayA hai| jaisA chalaprapaJca vahA~ nAgnya zabda ke viSaya meM kiyA gayA hai, vaisA hI yAcanA zabda ke viSaya meM bhI kiyA gayA hai| 'nAgnya' zabda ko anAgnya (vastrasahita hone) kA vAcaka siddha karane kI koziza kI hai, to yAcanA ko ayAcanA kaa| yaha dina ko rAta banA dene ke adbhuta sAhasa kA udAharaNa hai| zvetAmbara sAdhu-sAdhviyoM ko kevala AhAra, oSadhi aura vasatikA kI hI AvazyakatA nahIM hotI, apitu unheM vastra, pAtra, daNDa, kambala, pAdapuMchana, zayyA, Asana, dantazodhanI, nakhazodhanI, suI-dhAgA, sAbuna-pAnI Adi aneka vastuoM kI bhI jarUrata hotI hai| ina sabakI unheM gRhasthoM se yAcanA karanI par3atI hai| yAcanIya vastuoM aura yAcanAvidhi kA vivaraNa AcArAMga ke dvitIya zrutaskandha meM piNDaiSaNA (AhAra kI yAcanA), zayyaiSaNA (upAzraya kI yAcanA), vastraiSaNA (vastroM kI yAcanA), pAtraiSaNA (pAtroM kI yAcanA), avagrahaiSaNA (dhyAna Adi ke yogya sthAna kI yAcanA) Adi adhyayanoM meM diyA gayA hai| cUMki zvetAmbara bhikkhu-bhikkhuNiyoM ko ye saba vastue~ gRhasthoM se yAcanA karake hI prApta karanI par3atI haiM, isalie zvetAmbaramata meM yAcanAparISahajaya arthAt yAcanA kA tyAga sambhava nahIM hai| isase jAhira hai ki tattvArthasUtra meM varNita yAcanAparISaha zvetAmbara sAdhuoM para ghaTita nahIM hotA, digambaroM para hI caritArtha hotA hai| kintu zvetAmbarAcAryoM ne tattvArthasUtra ko zvetAmbarAcAryakRta siddha karane ke lie yAcanAparISaha ko usakA artha ulaTa-pulaTa kara zvetAmbara sAdhuoM para ghaTAne kA prayatna kiyA hai| unhoMne nAma to yAcanAparISaha hI rahane diyA hai, lekina yAcanAparISaha ke 42. "prANAtyaye satyapyAhAravasatibheSajAdIni dInAbhidhAnamukhavaivAGgasaMjJAdibhirayAcamAnasya bhikSAkAle'pi vidyududyotavad duruplkssymuurteryaacnaapriisshshnmvsiiyte|" sa.si./9/9/ 828 / For Personal & Private Use Only Page #332 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 276 / jainaparamparA aura yApanIyasaMgha / khaNDa 3 a016 / pra01 nAma se ayAcanA ke bhAva kI utpatti ko parISaha batalAyA hai| arthAt unhoMne yaha prarUpaNa kiyA hai ki yAcanA kA bhAva utpanna honA parISaha nahIM hai, apitu yAcanA ko heya samajhane kA bhAva utpanna honA parISaha hai, isalie AhAra, vastra, pAtrAdi kI yAcanA ko heya samajhane kA bhAva tyAgakara yAcanA karanA ayAcanA-parISahajaya hai| isa taraha unhoMne ayAcanAparISahajaya ko nirjarA kA kAraNa batalAyA hai, kintu nAma yAcanAparISahajaya hI rakhA hai, tAki tattvArthasUtra ke yAcanAparISahajaya se sAmya pratIta ho| dekhie tattvArthasUtra ke vRttikAra zrI haribhadrasUri ke nimnalikhita vacana "yAcanaM mArgaNaM bhikSorvastrapAtrAnnapAnapratizrayAdeH parato labdhavyaM sarvameva sAdhunA ato yAcanamavazyameva kAryamityevaM yaacyaapriisshjyH|" 43 anuvAda-"sAdhu ko vastra, pAtra, anna, pAna, pratizraya Adi sabhI vastue~ dUsaroM se prApta karanI par3atI haiM, isalie sAdhu ko yAcanA avazya karanI cAhie, yahI yAcanAparISahajaya hai|" yahA~ haribhadrasUri ne spaSTa zabdoM meM kahA hai ki yAcanA karanA hI yAcanAparISahajaya hai| isase spaSTa hotA hai ki haribhadrasUri kI dRSTi se yAcanA ko heya samajhane kI buddhi utpanna honA yAcyAparISaha hai, jo mAnakaSAya ke udaya kA pariNAma hai| isa prakAra yAcanAparISahajaya ke artha ko ulaTa-pulaTa kara haribhadrasUri ne use zvetAmbara sAdhuoM para ghaTAne kI koziza kI hai| isa ulaTa-pulaTa ko yuktisaMgata banAne ke lie unhoMne eka aura ulaTa-pulaTa kI hai|5 yaha Agama meM prasiddha hai aura manovaijJAnika satya bhI hai ki kisI bhI vastu kI yAcanA kA bhAva lobhakaSAya ke udaya se utpanna hotA hai|5 lobhakaSAya ke udaya se hI manuSya Atmagaurava yA lajjA kA parityAga kara yAcanA ke lie majabUra hotA hai| aura yAcanA kA bhAva utpanna na honA lobhakaSAya ke udayAbhAva kA lakSaNa hai tathA vaha AtmA kA svAbhAvika bhAva hai| kintu zrI haribhadrasUri ne Agama aura manovijJAna ke viruddha jAte hue yAcanA kA bhAva utpanna na hone ko yA use heya samajhane ko mAnakaSAya ke udaya kA pariNAma kahA hai| aura yAcanA kA bhAva utpanna hone ko athavA use upAdeya mAnane ko mAnakaSAya ke udayAbhAva kA lakSaNa evaM AtmA kA zuddha bhAva batalAyA hai, jisase karmoM kI nirjarA hotI hai| arthAt bhojana, vastra, pAtra, zayyA, oSadhi Adi padArthoM ko mA~gane kI icchA 43. hAribhadrIyavRtti/ tattvArthasUtra 9/9/ pR. 463 / . 44. "mAnodayAd yaacyaapriisshH|" hAribhadrIyavRtti / tattvArthasUtra /9/15/ pR. 467 / 45. "mAnakaSAye krodhe cAkrozaH, lobhe yAcanA, mAne satkArapurakArAbhiniveza iti|" tattvArtharAja vArtika (bhAratIya jJAnapITha) 9/15/ pAdaTippaNI 1/pR. 615 / For Personal & Private Use Only Page #333 -------------------------------------------------------------------------- ________________ a0 16 / pra0 1 tattvArthasUtra / 277 vItarAgabhAva hai tathA inheM mA~gane kI icchA kA abhAva rAgabhAva hai| tattvArthasUtrapratipAdita yAcanAparISahajaya ko zvetAmbarIya caukhaTe meM baiThAne ke lie zrI haribhadrasUri itanA ulaTA pratipAdana karane para bhI AmAdA ho gaye, yaha hRdaya ko stabdha kara dene vAlI bAta hai| yAcanA kA hetu hai icchA, icchA kA hetu hai lobha, lobha yA icchA mUrcchA hai tathA mUrcchA parigraha hai / 46 ataH 'yAcanA' parigraha kA paryAyavAcI hone se heya hai| taba yAcanA karanA parISahajaya kaise ho sakatA hai? tathA yAcanA karanA mAnakaSAya ke abhAva kA lakSaNa nahIM hai, Atmagaurava yA lajjA ke abhAva kA lakSaNa hai / jo Atmagauravarahita athavA lajjAhIna hotA hai vahI yAcanA ke dInavacana bolatA hai| isIlie bhartRhari ne apane nItizataka meM cAtaka ko sAvadhAna karate hue kahA hai re re cAtaka sAvadhAnamanasA mitra kSaNaM zrUyatAmambhodA bahavo hi santi gagane sarve'pi naitAdRzAH / kecid vRSTibhirArdrayanti vasudhAM garjanti kecid vRthA yaM yaM pazyasi tasya tasya purato mA brUhi dInaM vacaH // 51 // anuvAda - " he mitra cAtaka ! jarA mana ko ekAgra karake suno| AkAza meM megha to bahuta hote haiM, kintu saba eka jaise nahIM hote / koI-koI hI dharatI ko varSA se Ardra karate haiM, bAkI saba vyartha hI garajate haiN| ata: tuma saba ke sAmane dIna vacana mata bolA karo arthAt sabase jala kI yAcanA mata kiyA kro| " bhartRhari ne yahA~ yAcanA karane ko dInavacana bolanA kahA hai| dInavacana vahI bola sakatA hai, jise apanI dInatA pradarzita karane meM lajjA kA anubhava nahIM hotA / yAcakatA adIna ko dIna banA detI hai, isa satya para kavi rahIma ne bhI prakAza DAlA hai rahimana yAcakatA gahe bar3e choTe hai jAta / nArAyaNa hU~ ko bhayo bAvana aMgula gAta // abhiprAya yaha ki yAcanA lobha, icchA yA mUrcchA kA pariNAma hai tathA manuSya ko lajjAhIna banA detI hai, ataH heya hai| yaha Agamavacana evaM manISiyoM ke anubhava kA nicor3a hai / isalie zrI haribhadrasUri kA yAcanA ko mAnodaya ke abhAva kA pariNAma 46. " lobhe icchA mucchA kaMkhA gehI tinhA bhijjA abhijjA kAmAsA bhogAsA jIviyAsA maraNAsA naMdI rAge / " samavAyAMga / samavAya 52 / For Personal & Private Use Only Page #334 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 278 / jainaparamparA aura yApanIyasaMgha / khaNDa 3 a016 / pra01 batalAnA na to Agama-sammata hai, na loksmmt| yataH yAcanA lobhakaSAyajanya bhAva hai tathA vaha sAdhu ko dIna evaM lajjAhIna banA detI hai, ataH kisI bhI vastu kI yAcanA kA bhAva mana meM na Ane denA hI yAcanAparISahajaya hai| tattvArthasUtra meM nirjarA ke lie isa prakAra ke yAcanAparISahajaya kI AvazyakatA kA pratipAdana savastramukti ke sarvathA viruddha hai, ataH vaha digambaracArya kI kRti hai| isake viparIta tattvArthAdhigamabhASya ke kartA savastramukti ke pratipAdaka haiN| isase spaSTa hai ki donoM ke sampradAya bhinnabhinna haiN| 1.4. sUtra meM strImuktiniSedha ___bhASyakAra ne bhASya meM strImukti tathA strI ke tIrthaMkarI hone kA pratipAdana kiyA hai| kintu tattvArthasUtra ke savastramuktiniSedhaka pramANoM se strImukti kA bhI niSedha hotA hai, kyoMki strI zArIrika saMracanAvizeSa ke kAraNa vastratyAga nahIM kara sktii| isake atirikta bhI tattvArthasUtra meM strImuktivirodhI aneka pramANa upalabdha hote haiN| yathA 1.pUjyapAda svAmI ne kahA hai ki 'bAdarasAmparAye sarve' (ta.sU./9/12) sUtra se kevala nauvA~ guNasthAna artha nahIM lenA cAhie , apitu sUkSmasAmparAya guNasthAna se nIce ke bAdara-(sthUla)-kaSAyavAle chaThe se nauveM taka cAroM guNasthAna grAhya haiN| kintu ina cAroM meM samAnarUpa se sabhI parISaha nahIM hote| darzanamohanIya kI samyaktvaprakRti kA udaya chaThe aura sAtaveM guNasthAnoM meM kevala kSAyopazamika samyagdRSTiyoM meM hI hotA hai, ataH darzanamohanIya ke udaya se honevAlA adarzanaparISaha pramattasaMyata aura apramattasaMyata meM hI saMbhava hai| ataH ina do guNasthAnoM meM sabhI parISahoM kA kathana yuktisaMgata hai| kintu AThaveM guNasthAna se upazama aura kSapaka zreNiyA~ AraMbha hotI haiN| unameM se upazamazreNI para to dvitIyopazamasamyagdRSTi evaM kSAyikasamyagdRSTi donoM ArUr3ha hote haiM kintu kSapakazreNI para kevala kSAyisamyagdRSTi ArohaNa karatA hai| ataH AThaveM aura nauveM guNasthAnoM meM darzanamohanIya kA udaya na hone se adarzanaparISaha saMbhava nahIM hai| isalie unameM kevala ikkIsa parISahoM kA ullekha yuktisaMgata hai| tathApi adarzanaparISaha ko gauNa kara bAdarakaSAya 47. ka- "strIliGgasiddhAH sNkhyeygunnaaH|--- tIrthakaratIrthasiddhAH striyaH sNkhyeygunnaaH|" tattvArthAdhigamabhASya/10/7 / pR.455 / kha- "evaM tIrthakarItIrthe siddhA api|" vahI/pR. 449 / 48. "nedaM gunnsthaanvishessgrhnnm| kiM tarhi? arthnirdeshH| tena pramattAdInAM saMyatAnAM grhnnm|" ____sarvArthasiddhi 9/12/843/ pR. 339 / 49. paM. phUlacandra jI zAstrI : vizeSArtha / sarvArthasiddhi (bhAratIya jJAnapITha) 9/12/pR. 339 / For Personal & Private Use Only Page #335 -------------------------------------------------------------------------- ________________ a016 / pra01 tattvArthasUtra / 279 kI samAnatA ke kAraNa cAroM guNasthAnoM ko samAna mAnakara cAroM meM sabhI parISahoM kA kathana kara diyA gayA hai| kintu tattvArthAdhigamabhASya meM 'bAdarasamparAya' zabda se kevala nauvA~ guNasthAna artha hI grahaNa kiyA gayA hai| bhASyakAra umAsvAti ne likhA hai-"bAdarasamparAyasaMyate sarve dvAviMzatirapi parISahAH sambhavanti" (ta.bhASya 9/12) aura siddhasenagaNI ne bAdarasamparAyasaMyata ko upazamaka aura kSapaka kahakara5deg spaSTa kara diyA hai ki bhASyakAra kA abhiprAya nauveM guNasthAna se hI hai| paM0 sukhalAla saMghavI ne bhI bAdarasamparAya zabda ke artha ke viSaya meM digambara-zvetAmbara-mAnyatA bheda para prakAza DAlate hue kahA hai-"digambara-vyAkhyAgrantha yahA~ 'bAdarasamparAya' zabda ko saMjJA na mAnakara vizeSaNa mAnate haiM, jisa para se ve chaThe Adi cAra guNasthAna kA artha ghaTita karate haiM (ta.sU./vi. sa./9/8-17/pA.Ti.2/ pR. 216) / kintu 'bAdarasAmparAya' zabda se kevala nauvA~ guNasthAna artha lenA ucita nahIM hai, kyoMki tattvArthasUtrakAra ne chaThe, sAtaveM aura AThaveM guNasthAnoM meM saMbhAvya parISahoM kA kathana bhI 'bAdarasAmparAye sarve' sUtra meM garbhita kiyA hai| ataH unake anusAra 'bAdarasAmparAya' zabda ina cAroM guNasthAnoM kA sUcaka hai| aura unhoMne ina guNasthAnoM meM sabhI parISahoM kA arthAt nAgnyaparISaha kA bhI kathana kiyA haiM, isase phalita hotA hai kiM strI chaThe se lekara nauveM taka kisI bhI guNasthAna meM nahIM pahu~ca sakatI, kyoMki usake lie vastratyAga asaMbhava hone se nAgnyaparISaha nahIM ho sktaa| yaha isa bAta kA sUcaka hai ki tattvArthasUtrakAra ko strImukti mAnya nahIM hai| 2. tattvArthasUtrakAra ne 'zukle cAdye pUrvavidaH' (ta.sU./9/37) sUtra dvArA bhI strImukti kA niSedha kiyA hai, kyoMki sUtra meM kahA gayA hai ki cAra prakAra ke zukladhyAnoM meM se Adi ke do dhyAna pRthaktvavitarkavIcAra aura ekatvavitarkAvIcAra pUrvavid (caturdazapUrvo ke jJAtA arthAt zrutakevalI) ko hote haiN| 51 aura digambara tathA zvetAmbara donoM sampradAyoM ke anusAra strI ko gyAraha aMgoM kA hI jJAna ho sakatA hai, caturdaza pUrvo kA nahIM, bhale hI vaha AryikA ho|52 phalasvarUpa use Adi ke do zukladhyAna nahIM ho skte| isase kevalajJAna honA asambhava hai| 50. "bAdaraH sthUlaH samparAyaH kaSAyastadudayo yasyAsau bAdarasamparAyaH smmtH| sa ca mohaprakRtI: kshcidupshmytiitypshmkH| kazcit kSapayatIti ksspkH| tatra sarveSAM dvAviMzaterapi kSudhAdInAM parISahANAmadarzanAntAnAM smbhvH|" tattvArthabhASyavRtti /9/12/ pR. 230 / 51. "Adye zukle dhyAne pRthaktvavitarkaikatvavitarke pUrvavido bhvtH|" tattvArthAdhigamabhASya /9/39 / 52. arahaMtacakkikesavabalasaMbhinne ya cAraNe puvvaa| gaNaharapulAyaAhAragaM ca na hu bhviymhilaannN|| 1506 // prvcnsaaroddhaar| Jain Education Intemational For Personal & Private Use Only Page #336 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 280 / jainaparamparA aura yApanIyasaMgha / khaNDa 3 a016 / pra01 kintu zvetAmbarAcAryoM ne tattvArthasUtra ko zvetAmbarasampradAya ke DhA~ce meM baiThAne ke lie strI ko adhyayana ke binA hI pUrvo kA jJAna ho jAne kI kalpanA kI hai| zrI haribhadrasUri lalitavistarA meM kahate haiM-"(strIvedAdimohanIya karma kA kSaya ho jAne se) kSapakazreNI kA viziSTa pariNAma utpanna hone para zrutajJAnAvaraNa kA viziSTa kSayopazama hotA hai, jisase dvAdazAMga ke artha kA bodhAtmaka upayoga prakaTa ho jAtA hai, taba arthopayoga rUpa se dvAdazAMga kI sattA A jAtI hai|" 53 ___ isake paJjikA-TIkAkAra muni candrasUrIzvara jI likhate haiM-"bArahaveM aMga 'dRSTivAda' meM vidyamAna 'pUrva' nAma ke zruta kA jJAna na ho, to Adi ke do zukla dhyAna nahIM ho sakate aura zAstra yaha bhI kahatA hai ki striyoM ko dRSTivAda ke adhyayana kA niSedha hai| kintu striyoM ko kevalajJAna to hotA hI hai, ataH usakA sAdhanabhUta zukladhyAna bhI hotA hai| isalie yaha mAnanA durvAra hai ki zabdarUpa se adhyayana ke abhAva meM bhI dharmadhyAna ke AdhAra para ve apakazreNI ke viziSTa pariNAma taka pahu~ca jAtI haiM aura vahA~ zrutajJAnAvaraNakarma kA aisA kSayopazama ho jAtA hai, jisase zabdataH na sahI, padArthabodharUpa se dvAdazAMgazruta kI prApti ho jAtI hai| aisA mAnane meM koI doSa nahIM hai|" 54 kintu aisA mAnane meM aneka doSa haiM, udAharaNArtha ka-yadi kSapakazreNI kA viziSTa pariNAma hone para zrutajJAnAvaraNa ke viziSTa kSayopazama se strI ko zAbdika jJAna hue binA dvAdazAMga kA arthabodha ho jAtA hai, to puruSa ke lie bhI dvAdazAMga ke adhyayana kI anivAryatA asiddha ho jAtI hai, kyoMki use bhI isI prakAra adhyayana ke binA hI dvAdazAMga kA arthAvagama ho sakatA hai| isase dvAdazAMga kA zabdarUpa meM astitva aura adhyayana-adhyApana nirarthaka hone kA prasaMga AtA hai| kintu vaha nirarthaka nahIM mAnA jA sakatA, anyathA bhagavAn use divyadhvani dvArA 53. "(dvAdazAGgavat kaivalyasya kathaM na bAdhaH?) kathaM dvAdazAGgapratiSedhaH? tathAvidhavigrahe tato dossaat| zreNipariNatau tu kAlagarbhavad bhAvato bhAvo'viruddha ev|" llitvistraa/striimukti| gAthA 3/pRSTha 406 / 54. "zreNipariNatau tu = kSapakazreNipariNAme punaH vedamohanIyakSayottarakAlaM, 'kAlagarbhavat' kAle = prauDhe RtupravRttyucite udarasattva iva, 'bhAvato'= dvAdazAGgArthopayogarUpAt na tu zabdato'pi, 'bhAvaH'= sattA dvAdazAGgasya, aviruddho = na dossvaan| idamatra hRdayam-asti hi strINAmapi prakRtayuktyA kevalaprAptiH, zukladhyAnasAdhyaM ca tat , 'dhyAnAntarikAyAM zukladhyAnAdyabhedadvayAvasAna uttarabhedadvayAnArambharUpAyAM vartamAnasya kevalamutpadyate' iti vcnprmaannyaat| na ca pUrvagatamantareNa zukladhyAnAdyabhedau staH 'Adye pUrvavidaH' (tattvArthasUtra/9/39) iti vacanAt , 'dRSTivAdazca na strINAmitivacanAt, atastadarthopayogarUpaH kSapakazreNipariNatau strINAM dvAdazAGgabhAvaH kSayopazamavizeSAdupadiSTa iti| paJjikATIkA/lalitavistarA/pRSTha 406 / Jain Education Interational For Personal & Private Use Only Page #337 -------------------------------------------------------------------------- ________________ a0 16 / pra0 1 tattvArthasUtra / 281 prakaTa kyoM karate aura gaNadhara usakA saMkalana kyoM krte| isase siddha hai ki uparyukta kalpanA yuktimat na hone se yathArtha nahIM hai / kha- dUsarI bAta yaha hai ki caudaha pUrvoM ke adhyayana ke binA unakA arthabodha unhIM RSiyoM ko hotA hai, jinheM prajJAzramaNatvarUpa Rddhi (labdhi ) prApta ho jAtI hai / 55 kintu digambara aura zvetAmbara donoM AmnAyoM ke AgamoM meM striyoM ko sabhI prakAra kI RddhiyoM kI prApta kA niSedha kiyA gayA hai / zvetAmbaragrantha pravacanasAroddhAra meM kahA gayA hai ki bhavya striyA~ tIrthaMkara, cakravartI, nArAyaNa, balabhadra, saMbhinna zrotRtva, cAraNaRddhi, caudaha pUrvavattva gaNadhara, pulAka tathA AhArakaRddhi, ye dasa avasthAe~ prApta nahIM kara sakatIM / 56 yApanIya-AcArya pAlyakIrti zAkaTAyana kahate haiM ki yadyapi striyoM meM vAda Adi labdhiyA~ nahIM hotIM, ve jinakalpa aura mana:paryayajJAna bhI prApta nahIM kara sakatIM, to bhI unake mokSa kA abhAva nahIM hai| yadi 'vAda' Adi labdhiyoM ke abhAva meM striyoM ko mokSa kI prApti asaMbhava hotI, to Agama meM jaise jambUsvAmI ke nirvANa ke bAda jinakalpa Adi ke viccheda kA ullekha kiyA gayA hai, vaise hI strImukti ke abhAva kA bhI ullekha kiyA jaataa| 57 yahA~ zAkaTAyana ne striyoM meM vAda Adi labdhiyoM kI yogyatA kA abhAva spaSTataH svIkAra kiyA hai / vAdaRddhi yA vAditvaRddhi usa Rddhi ko kahate haiM, jisase bahuvAda ke dvArA zakrAdi ke pakSa ko bhI niruttara kara diyA jAtA hai| 58 vAdAdi RddhiyoM meM prajJAzramaNatva Rddhi bhI samAviSTa hai / ataH siddha hai ki striyoM ko prajJAzramaNatva Rddhi kI prApti kA niSedha zvetAmbara, digambara aura yApanIya tInoM AmnAyoM meM kiyA gayA 55. pagadIe sudaNANAvaraNAe vIriyaMtarAyA e / ukkassakhavovasame uppajjai paNNasamaNaddhI // 4 / 1026 // paNNasavarNAddhijudo coddasapuvvIsu visayasuhumattaM / savvaM hi sudaM jANadi akaajjhaaNo vi NiyameNaM // 4 / 1027 // tiloyapaNNattI / dvikhaM./ pR. 306 / 56. dekhie, pAdaTippaNI 52 / 57. vAdavikurvaNatvAdilabdhivirahe zrute kanIyasi ca / jinakalpa-mana:paryayavirahe'pi na siddhiviraho'sti // 7 // vAdAdilabdhyabhAvavadabhaviSyadyadi ca siddhyabhAvo'pi / tAsAmavArayiSyadyathaiva jambUyugAdArAt // 8 // strInirvANa - prakaraNa | 58. sakkAdiM pi vipakkhaM bahuvAdehiM NiruttaraM kuNadi / paradavvAiM gavesai vAdittabuddhI // 4 / 1032 // tiloyapaNNattI / For Personal & Private Use Only Page #338 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 282 / jainaparamparA aura yApanIyasaMgha / khaNDa 3 a016/pra01 hai| isalie zrI haribhadrasUri kA yaha kathana Agamasammata nahIM hai ki kSapakazreNI kA viziSTa pariNAma utpanna hote hI striyoM ko caudaha pUrvo ke artha kA bodha ho jAtA hai| tAtparya yaha ki striyoM ko caudahapUrvo kA na to zabdabodha saMbhava hai, na arthabodha, ataH zukladhyAna bhI saMbhava nahIM hai| phalasvarUpa tattvArthasUtra kA 'zukle cAdye pUrvavidaH' sUtra strImukti kA niSedhaka hai| ga-aura jo kahA gayA hai ki strI ko kevalajJAna hotA hai aura kevalajJAna caturdazapUrvo ke jJAna ke binA saMbhava nahIM hai tathA strI ko dvAdazAMga-Agama ke adhyayana kA niSedha hai, ataH anyathAnupapatti se siddha hotA hai ki strI ko dvAdazAMga-adhyayana ke binA hI caturdazapUrvo kA arthabodha ho jAtA hai, yaha anyathAnupapattijanya niSkarSa zvetAmbara-AgamoM meM to upapanna ho jAtA hai, kintu tattvArthasUtra meM nahIM hotA, kyoMki tattvArthasUtra meM strI ko kevalajJAna hone kA kahIM bhI ullekha nahIM hai| ataH tattvArthasUtra meM usakI upapatti ke lie strI meM caturdazapUrta ke jJAna ko yena kena prakAreNa upapAdita karane kI AvazyakatA nahIM hai| zrI haribhadrasUri ne tattvArthasUtra ko zvetAmbarAcAryakRta mAnakara usameM strI ko kevalajJAna-prApti kI mAnyatA apane mana se Aropita kara dI hai aura strI meM caturdazapUrvo kA jJAna upapAdita karane ke lie uparyukta anyathAnupapatti kA Azraya liyA hai| kintu tattvArthasUtra meM strI ko kevalajJAnaprApti ke ullekha kA abhAva siddha karatA hai ki sUtrakAra ko yaha vicAra mAnya nahIM hai ki strI ko dvAdazAMga-Agama kA adhyayana kiye binA hI caturdazapUrvo ke artha kA avabodha ho jAtA hai| isase siddha hotA hai ki tattvArthasUtra kA 'zukle cAdye pUrvavidaH' sUtra strImukti ke niSedha kA mahattvapUrNa pramANa hai| gha-tattvArthasUtra meM varNita bAIsa parISahoM meM strIparISaha kA ullekha bhI yaha siddha karatA hai ki sUtrakAra kevala puruSamukti ke pakSadhara haiM, unheM strImukti amAnya hai| yadi unheM strImukti mAnya hotI, to strIparISaha ke samakakSa puruSaparISaha kA bhI ullekha krte| DaoN0 darabArIlAla jI koThiyA ne bhI tattvArthasUtra ke strImuktivirodhI hone ke pakSa meM yaha tarka prastuta kiyA hai, jisa para AkSepa karate hue DaoN0 sAgaramala jI likhate haiM"yaha bhAratIya saMskRti kA sarvamAnya tathya hai ki sAre upadeza-grantha evaM niyama-grantha puruSa ko pradhAna karake hI likhe gaye haiM, kintu isase strI kI upekSA yA ayogyatA siddha nahIM hotI hai| samantabhadra Adi digambara AcAryoM ne 'zrAvakAcAra' likhe haiM tathA caturtha aNuvrata ko svadArasantoSavrata kahA hai evaM usa sambandha meM sAre upadeza evaM niyama puruSa ko lakSya karake hI kahe, to isase kyA yaha mAna liyA jAye ki unheM strI kA vratadhArI zrAvikA honA bhI svIkArya nahIM?" (jai.dh.yaa.s./pR.347-348)| Jain Education Interational For Personal & Private Use Only Page #339 -------------------------------------------------------------------------- ________________ a016/pra01 tattvArthasUtra / 283 isa viSaya meM merA nivedana hai ki yadyapi tattvArthasUtrakAra ne zrAvakadharma kA nirUpaNa karate samaya puruSocita vratoM kA hI vidhAna kiyA hai, kintu cU~ki jainoM ke tInoM sampradAyoM (digambara, zvetAmbara aura yApanIya) ko puruSa ke samAna strI kA bhI zrAvikA honA svIkArya hai, isalie zrAvakadharma ke puruSocita vratoM ke tulya strIjanocita vratoM kA yuktibala se anumAna kara liyA jAtA hai| kintu striyoM kA mukta honA jainoM ke sabhI sampradAyoM ko mAnya nahIM hai, kevala zvetAmbaroM aura yApanIyoM ko mAnya hai, digambaroM ko nahIM, isalie tattvArthasUtra meM munidharma ke antargata jina puruSocita vrataniyamoM kA vidhAna kiyA gayA hai, unase tatsamakakSa strIjanocita vrataniyamoM kA yuktibala se svataH anumAna lagAnA yuktisaMgata evaM nyAyocita nahIM hai| vahA~ strImukti kA pratipAdana kiyA gayA hai, yaha tabhI siddha ho sakatA hai jaba munivratoM ke samakakSa strIvratoM kA bhI zabdataH yA yuktitaH pratipAdana upalabdha ho| yadyapi mUlAcAra strImukti-pratipAdaka nahIM hai, to bhI usameM muniyoM aura AryikAoM ke lie viziSTa niyamoM kA alaga-alaga ullekha kiyA gayA hai| udAharaNArtha, muniyoM ke lie jisa samAcAra yA sAmAcAra kA nirdeza kiyA gayA hai, AryikAoM ko use jyoM kA tyoM grahaNa na kara apanI strIparyAya ke yogya grahaNa karane kA upadeza diyA gayA hai| (gA. 187) / muni ko yathAjAtarUpadhArI kahA gayA hai aura AryikAoM ko avikAravatthavesA (vikArarahitavastra aura vezadhArI-gA. 190) / AhArAdi ke lie AryikAoM ko tIna, pA~ca yA sAta ke samUha meM jAne kA Adeza kiyA gayA hai, (gA. 194 / pR. 158) jaba ki muni akelA bhI jA sakatA hai| jahA~ muniyoM ko girikandarA, zmazAna, zUnyAgAra aura vRkSamUla meM Thaharane kA vidhAna milatA hai, vahA~ AryikAoM ko upAzraya meM hI rahane kA Adeza hai| (gA.952, 954/ pR. 138-139) / strImukti-pratipAdaka zvetAmbarIya-Agama AcArAMgAdi meM bhI bhikkhu evaM bhikkhuNiyoM athavA nirgranthoM evaM nirgranthiyoM ke lie viziSTa niyama alaga-alaga nirdiSTa kiye gaye haiN| jaise AcArAMga meM kahA gayA hai ki jo nirgrantha (sAdhu) taruNa ho, yuvaka ho, balavAn ho, nIroga ho, dRr3hasaMhananavAlA ho, use eka hI vastra dhAraNa karanA cAhie, dUsarA nhiiN| kintu nirgranthiyoM ko cAra saMghATikAe~ rakhanI cAhie : eka do hAtha vistAravAlI, do tIna hAtha pramANa aura eka cAra hAtha prmaann| 59 bRhatkalpasUtra meM nirdeza kiyA gayA hai ki "sAmAnyarUpa se jisa upAzraya kA mArga gRhastha ke ghara meM se hokara jAtA ho, vahA~ nirgrantha-nirgranthI kA ThaharanA ucita nahIM hai, parantu vizeSa 59. "je NiggaMthe taruNe jugavaM balavaM appAyaMke thirasaMghayaNe se egaM vatthaM dhArejjA, No biiyaM / jA NiggaMthI sA cattAri saMghADIo dhArejjA egaM duhattha-vitthAraM, do tihatthavitthArAo, egaM cuhtthvitthaarN|" AcArAMga 2/5/1/141 / For Personal & Private Use Only Page #340 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 284 / jainaparamparA aura yApanIyasaMgha / khaNDa 3 a016 / pra01 paristhiti meM nirgranthI ko aise upAzraya meM Thaharane kI anujJA hai|" 60 jahA~ bhikkhu aura bhikkhuNiyoM ke lie niyama eka jaise haiM, vahA~ donoM ko sambodhita karake nirdeza kiyA gayA hai|61 kintu tattvArthasUtra meM aisA nahIM hai| usameM anagAradharma ke antargata kevala puruSocita vrataniyamoM kA hI vidhAna kiyA gayA hai, strIjanocita vrata-niyamoM kA bhUla se bhI nAma nahIM liyA gayA hai| udAharaNArtha, nAgnyaparISaha puruSa para hI caritArtha hotA hai, strI para nhiiN| strI para ghaTita honevAlA isake samakakSa koI parISaha varNita nahIM kiyA gayA hai| strIparISaha bhI aisA hI hai| isake sAtha strI para ghaTita hone vAle puruSaparISaha kA ullekha nahIM kiyA gyaa| zIta, uSNa, daMzamazaka parISaha bhI savastra strI ke anurUpa nahIM haiN| jahA~ AcArAMgAnusAra bhikkhuNiyoM ke lie sAntarottara prAvaraNIya kI vyavasthA ho, cAra saMghATikAoM ko rakhane kI anumati ho, tIna-tIna sUtI-UnI kalpoM ke prayoga kI suvidhA dI gaI ho, vahA~ striyoM para zIta, uSNa, daMzamazaka parISaha svapna meM bhI ghaTita nahIM ho skte| brahmacaryamahAvrata kI bhAvanAoM meM puruSoM ke anurUpa strIrAgakathAzravaNa aura tanmanoharAGga-nirIkSaNa ke tyAga kA hI varNana hai, striyoM ke anurUpa puruSarAgakathAzravaNa tathA puruSamanoharAMga-nirIkSaNa ke tyAga kA kathana nahIM hai| acauryamahAvrata kI zUnyAgAravAsa aura vimocitavAsa bhAvanAe~ bhI strI ke viruddha haiN| digambara-Agama mUlAcAra aura zvetAmbara-Agama AcArAMga meM AryikAoM ke lie upAzraya meM hI rahane kA vidhAna kiyA gayA hai| tattvArthasUtra meM varNita vaiyAvRtyatapa ke dazabheda AcArya, upAdhyAya, tapasvI, zaikSa, glAna, gaNa, kula, saMgha, sAdhu aura manojJa kI sevA strImahAvratiyoM ke anukUla nahIM haiN| pulAka, vakuza Adi pA~ca bheda muniyoM meM hI batalAe gaye haiM, zramaNiyoM meM nhiiN| isase siddha hotA hai ki tattvArthasUtrakAra ekamAtra nagna puruSazarIra ko hI mokSasAdhaka liMga mAnate haiM, isIlie unhoMne nagnapuruSa-viSayaka parISahoM kA hI ullekha kiyA hai, acaurya evaM brahmacarya mahAvratoM kI bhAvanAe~ bhI sAdhu ke hI anurUpa batalAyI haiM, sAdhuoM ke hI pulAka Adi pA~ca bhedoM kA varNana kiyA hai aura sAdhuoM kI sevA ko hI vaiyAvRtyatapa kahA hai| tattvArthasUtra meM bhikSuNI, nirgranthI, zramaNI aura AryikA, inameM se kisI bhI zabda kA prayoga nahIM huA hai, jaba ki bhASya meM zramaNI (10/7/pR. 446), nirgranthI - 60. "no kappai niggaMthANaM gAhAvaikulassa majjhaM majheNaM gaMtuM vtthe| kappai niggaMthINaM gAhAvaikulassa majjhaM majjheNaM gaMtuM vatthue // " bRhatkalpasUtra / 1/33-34 / 61. "se bhikkhU vA bhikkhuNI vaa---|" AcArAMga/2/1/1/1 / Jain Education Interational For Personal & Private Use Only Page #341 -------------------------------------------------------------------------- ________________ a016 / pra01 tattvArthasUtra / 285 aura pravartinI (9/24 / pR. 419) zabda prayukta hue haiN| tIrthaMkaraprakRti ke bandhahetuoM kA nirdeza karanevAle sUtra meM tIrthaMkara zabda kA hI prayoga hai tIrthakarI kA nahIM, jaba ki bhASyakAra kSetrakAlagati ityAdi (10/7/ pR.449) sUtra ke bhASya meM 'tIrthakarI' zabda prayukta karate haiM, yathA-'evaM tIrthakarItIrthe siddhA api|' isa prakAra tattvArthasUtra meM anagAradharma ke antargata kevala puruSa para caritArtha honevAle vrataniyamoM kA varNana kiyA jAnA, strI para caritArtha hone vAle eka bhI vrataniyama kA nirdeza na milanA, yahA~ taka ki bhikSuNI, nirgranthI, zramaNI aura AryikA zabda kA bhI grantha meM kahIM dikhAI na denA, isa bAta ke sabUta haiM ki grantha strImuktivirodhI granthakAra kI kRti hai| isake viparIta bhASya strImuktisamarthaka lekhanI se udbhUta huA hai| yaha sUtrakAra aura bhASyakAra ke sampradAyabheda kA anyatama pramANa hai| 1.5. aparigraha kI paribhASA vastrapAtrAdigrahaNa-virodhI ___'mUrchA parigrahaH' sUtragata mUrchA zabda kisI eka artha kA vAcaka nahIM hai| yaha lobhakaSAya ke bahumukhI pariNamanoM kI arthaparamparA ko apane garbha meM samAye hue hai| digambara aura zvetAmbara, donoM paramparAoM ke prAcIna granthoM meM ise aneka arthoM kA vAcaka batalAyA gayA hai| kasAyapAhuDa meM isake nimnalikhita bIsa artha varNita haiM : kAma, rAga, nidAna, chanda, suta yA svata, preya, doSa, sneha, anurAga, AzA, icchA, mUrchA, gRddhi, sAzatA (zAzvata), prArthanA, lAlasA, avirati, tRSNA, vidyA aura jihvaa| (ka.pA./ bhAga 12/gA. 89-90/ pR. 189) / zvetAmbara-Agama samavAyAMga ke anusAra 'mUrchA' zabda lobha, icchA, mUrchA, kAMkSA gRddhi, tRSNA, bhidyA, abhidyA, kAmAzA, bhogAzA, jIvitAzA, maraNAzA, nandI aura rAgI kA vAcaka hai| (samavAya 52) / tattvArthAdhigamabhASya ke kartA ne bhI kahA hai ki icchA, prArthanA, kAma, abhilASa, kAMkSA, gAya' aura mUrchA ye eka hI artha ke sUcaka haiN| 62 AcArya kundakunda ne 'apariggaho aNiccho' (sa.sA./gA. 210) kahakara icchA ko mUrchA kA lakSaNa batalAyA hai| - pUjyapAda svAmI 'mUrchA' zabda kI vyAkhyA karate hue kahate haiM-"gAya, bhaiMsa, maNi, muktA Adi cetana-acetana bAhya padArthoM ke tathA rAgAdibhAvarUpa abhyantara upadhiyoM ke saMrakSaNa, arjana, saMskAra Adi kAryoM kA nAma mUrchA hai|" (s.si./7/17)| ve 62. "icchA prArthanA kAmo'bhilASaH kAGkSA gAddhyaM muurchtynrthaantrm|" tattvArthAdhigamabhASya 7/12 / Jain Education Interational For Personal & Private Use Only Page #342 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 286 / jainaparamparA aura yApanIyasaMgha / khaNDa 3 a016 / pra01 mamatva ko bhI mUrchA batalAte haiN| (sa.si./7/17/695/274) AcArya 'amRtacandra ne bhI mamatvapariNAma ko mUrchA kahA hai-"mamatvapariNAmalakSaNAyA muurchaayaaH|" (ta.dI./ pra.sA. 3/21) / mUrchA ke ina vibhinna arthoM ke AdhAra para hama saMkSepa meM yaha kaha sakate haiM ki paradravya ko pAne kI icchA, usake saMrakSaNa kI cintA, use sajAne-sa~vArane kI lAlasA use saMcita karane aura bar3hAne kI tRSNA tathA usake sAtha apanepana kA bhAva (mamatva) rakhanA mUrchA kahalAtA hai| ____ abhiprAya yaha ki paradravya ke prati kevala mamatva hone kA nAma mUrchA nahIM hai, apitu uparyukta sabhI bhAva mUrchA kI paribhASA meM garbhita haiN| isalie tattvArthasUtrakAra ko bhI 'mUrchA parigrahaH' sUtra meM mUrchA zabda kA uparyukta sabhI bhAvoM se samanvita artha abhipreta hai| mukhyataH paradravya kI icchA kA nAma mUrchA hai| ataH 'muni kI dRSTi se kina padArthoM ko pAne kI icchA mUrchA kI paribhASA meM garbhita hai, ise tattvArthasUtrakAra ne nAgnyaparISahajaya, zItoSNadaMzamazakAdi-parISahajaya tathA kSudhAtRSA-rogaparISahajaya ina muniguNoM ke ullekha dvArA spaSTa kara diyA hai| arthAt jo vastu ina parISahoM ko jItane kI bajAya inase bacane meM sahAyaka ho, use pAne kI icchA muni kI apekSA mUrchA kI paribhASA meM AtI hai| isase spaSTa hotA hai ki vastra, pAtra, kambala, pAdapuJchana AhAra, jala, auSadhi Adi padArthoM kA upayoga tathA unakI yAcanA uparyukta vividha parISahoM se bacane meM sahAyaka hai, ataH muni ke mana meM ina padArthoM kI icchA honA mUrchA hai| itanA bheda hai ki ucita samaya para, ucita vidhi se, ucita AhArajala auSadhi prApta na hone para jo kSudhAdi kI pIr3A hotI hai, use kSudhAdiparISaha kahate haiN| use samabhAva se sahanA kSudhAtRSAroga-parISahajaya hai| use sahana na kara AhArAdi kI icchA karanA mUrchA kA lakSaNa hai| kintu jJAna-saMyama-dhyAna kI siddhi ke lie jisa kAla meM AhArAdi grahaNa karane kI zAstrAjJA hai, usa kAla meM honevAlI kSudhAdi kI pIr3A parISaha nahIM khlaatii| isIlie use jItane kA upadeza nahIM hai, apitu nivAraNa kA upadeza hai| ataH usake nivAraNa hetu jo AhArAdi kI icchA hotI hai, vaha mUrchA kI zreNI meM nahIM aatii| isI prakAra saMyama ke sAdhana hone se picchIkamaNDalu grahaNa karane kI bhI zAstrAjJA hai, ataH unakI icchA bhI mUrchA nahIM hai| kintu nAgnyaparISaha aura zItoSNadaMzamazakAdi-parISahoM ko jItane kA upadeza hai| isase siddha hai ki muni ko vastrapAtrAdi grahaNa karane kI zAstrAjJA nahIM hai, ataH unake grahaNa kI icchA mUrchA hai| isa prakAra jisa mUrchA meM vastra, pAtra, kambala Adi ko dhAraNa karane tathA unheM mA~gane kI icchA samAviSTa hai, use parigraha kA lakSaNa tathA usake pUrNa parityAga ko Jain Education Interational For Personal & Private Use Only Page #343 -------------------------------------------------------------------------- ________________ a0 16 / pra0 1 tattvArthasUtra / 287 aparigraha kA lakSaNa pratipAdita kara tattvArthasUtrakAra ne savastramukti, strImukti, gRhasthamukti evaM anyaliMgimukti, cAroM kA niSedha kara diyA hai| isake viparIta bhASyakAra ne ina cAroM kI mukti tathA strI ke tIrthaMkarI hone kA kathana kiyA hai| yaha bhI donoM meM gambhIra sampradAyabheda hone kA pramANa hai / DaoN0 sAgaramala jI kA yaha kathana samIcIna nahIM hai ki 'mUrcchA parigrahaH ' sUtra meM kevala bhAvaparigraha ko parigraha mAnA gayA hai, dravyaparigraha ko nhiiN| (jai.dha.yA.sa./ pR. 315) / yataH paradravya kI icchA kA nAma mUrcchA hai aura paradravya kI icchA hone para hI bAhya vastu grahaNa kI jAtI hai, ataH bAhya vastu kA grahaNa mUrcchA ke sadbhAva kA lakSaNa hai / isa prakAra bhAvaparigraha aura dravyaparigraha meM kAraNakArya-sambandha hone se 'mUrcchA' zabda bhAvaparigraha aura dravyaparigraha donoM kA sUcaka hai| isakI puSTi isa bAta hotI hai ki sUtrakAra ne parigrahaparimANa aNuvrata ke atIcAroM meM kSetra, vAstu, hiraNya, suvarNa, dhana, dhAnya, dAsI, dAsa aura kupya (vastra evaM pAtra) ina bAhya vastuoM ke parimANa kA ullaMghana karane ko parigraha - parimANa - aNuvrata kA atIcAra kahA hai / (ta. sU./ shve./7/24)| bhASyakAra ne ise hI icchAparimANavrata kA atIcAra batalAyA hai| 63 isase spaSTa hotA hai ki icchA kA parimANa karane para kSetra, vAstu Adi bAhya parigraha kA parimANa hotA hai aura icchAparimANa kA atikrama karane para kSetrAdi bAhyaparigraha ke parimANa kA atikrama hotA hai| isa taraha sUtrakAra ne kSetra, vAstu Adi bAhya vastuoM ke parimANa ko aparigraha aNuvrata kahakara unake sarvathA parityAga ko aparigrahamahAvrata kahA hai| isase siddha hai ki sUtrakAra ne zabdataH bhI dravyaparigraha ko parigraha batalAyA hai| tathA zrAvakoM ke lie upabhogaparibhoga- parimANavratarUpa zikSAvrata 64 kA vidhAna karake bhI sUtrakAra ne dravyaparigraha ko parigraha nirUpita kiyA hai| isake atirikta nAgnyaparISahajaya, zItoSNadaMzamazaka parISahajaya tathA yAcanAparISahajaya ko saMvara - nirjarA kA hetu batalAkara bhI dravyaparigraha ko parigraha zabda se dyotita kiyA hai| isase siddha hai ki tattvArthasUtrakAra ne bhAvaparigraha aura dravyaparigraha donoM ko parigraha saMjJA dI hai| itanA hI nahIM nAgnyaparISahajaya ko saMvara aura nirjarA kA hetu kahakara aparigraha mahAvrata ke dravyapakSa kI caramasImA bhI spaSTa kara dI hai| ataH 'mUrcchA parigrahaH ' sUtra digambaramata ke hI anukUla hai, zvetAmbaramata ke nahIM / zvetAmbaramata ke to vaha sarvathA pratikUla hai| kevala vahI nahIM, 'kSetravAstuhiraNya---' (ta.sU. / zve. / 7 /24) tathA 63. " kSetravAstupramANAtikramaH --- ityete paJcecchAparimANavratasyAticArA bhavanti / " tattvArthAdhigamabhASya / 7 / 24 | " 64. " digdezAnarthadaNDaviratisAmAyikapauSadhopavAsopabhogaparibhogAtithisaMvibhAgavratasampannazca / " tattvArthasUtra / zvetAmbara / 7 / 16 / For Personal & Private Use Only Page #344 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 288 / jainaparamparA aura yApanIyasaMgha / khaNDa 3 a0 16 / pra0 1 upabhogaparibhogavrata ko zikSAvrata nirUpita karanevAlA 'digdezAnarthadaNDavirati --- (ta.sU./ zve. /7/16) sUtra bhI zvetAmbaramata ke viruddha hai| 1.6. tIrthaMkaraprakRti-bandhaka hetuoM kI solaha saMkhyA zvetAmbaramata- viruddha tattvArthasUtra (6/24) meM tIrthaMkaraprakRti ke bandhahetuoM kI saMkhyA solaha batalAyI gaI hai| digambaragraMtha SaTkhaNDAgama meM bhI solaha kAraNoM kA hI nirUpaNa hai / 65 kintu zvetAmbara - Agama jJAtRdharmakathAMga meM bIsa kAraNa batalAye gaye haiM / 65 tIrthaMkaraprakRti ke bandhahetuoM ke viSaya meM tattvArthasUtrakAra dvArA digambaragrantha SaTkhaNDAgama kA anusaraNa kiye jAne se siddha hotA hai ki ve digambaraparamparA ke anuyAyI haiM, jaba ki bhASyakAra savastramukti aura strImukti ke samarthaka hone se zvetAmbaramatAvalambI haiN| yaha una donoM ke sampradAyabheda kA eka anya pramANa hai / sUtrakAra aura bhASyakAra ke sampradAyoM kI bhinnatA kA itanA spaSTa pramANa dekhakara DaoNkTara sAgaramala jI kiMkartavyavimUr3ha ho gaye / unheM isa pramANa ko jhUThA siddha karanevAlA koI pratipakSI pramANa upalabdha nahIM huA / isalie unhoMne apane brahmAstra kA prayoga kiyaa| unakA brahmAstra hai kisI bhI aMza ko prakSipta ghoSita kara denaa| DaoNkTara sAhaba ne apane mana se kalpita kara liyA ki zvetAmbara - AgamoM meM bhI pahale solaha kAraNa hI mAnya rahe hoMge, kintu niryuktikAla meM bIsa kAraNa nirdhArita kara diye gye| phira una bIsa kAraNoM kA ullekha karanevAlI niryukti kI gAthAe~ kisI ne jJAtRdharmakathA meM prakSipta kara diiN| (jai. dha. yA.sa./ pR. 331) / isa taraha solaha kAraNoM ko mUla tathA bIsa kAraNoM ko bAda meM vikasita aura prakSipta ghoSita kara DaoNkTara sA0 ne yaha siddha karane kI koziza kI hai ki tIrthaMkaraprakRti ke solaha bandhahetuoM kA ullekha karanevAle sUtra kI upalabdhi se tattvArthasUtra digambaraparamparA kA siddha nahIM hotA, apitu solaha hetuoM ke ullekha se bhI zvetAmbaraparamparA kA hI siddha hotA hai / kintu jisa vimalasUrikRta paumacariya ko DaoNkTara sAhaba vIranirvANa saM0 530 ( vikrama kI dUsarI zatAbdI) kI racanA mAnate haiM66 usameM bhI bIsa kAraNoM kA ullekha milatA hai| una gAthAoM ko unhoMne prakSipta nahIM mAnA hai, apitu maulika mAnakara unake AdhAra para 'paumacariya' ko zvetAmbara grantha siddha kiyA hai / ve likhate haiM-" paumacariyaM (2 / 82) meM tIrthaMkaranAmakarma - prakRti ke bandha ke bIsa kAraNa mAne haiN| yaha mAnyatA Avazyaka niyukti aura jJAtRdharmakathA ke samAna hI hai| digambara evaM yApanIya donoM 65. dekhiye, adhyAya 11 / prakaraNa 4 / zIrSaka 5 / 66. dekhiye, jainadharma kA yApanIya sampradAya / pR. 220 / For Personal & Private Use Only Page #345 -------------------------------------------------------------------------- ________________ a016 / pra01 tattvArthasUtra / 289 hI paramparAoM meM isake 16 hI kAraNa mAne jAte rahe haiM, ataH isa ullekha ko zvetAmbara paramparA ke pakSa meM eka sAkSya kahA jA sakatA haiN|" (jai.dha.yA.sa./ pR. 215) / isa kathana se do bAteM siddha hotI haiN| eka to yaha ki DaoNkTara sAhaba apanI suvidhAnusAra usI bAta ko kahIM prakSipta mAna lete haiM aura kahIM maulik| dUsarI bAta yaha ki ve yahA~ svIkAra karate haiM ki tIrthaMkaraprakRti ke bandhaka solaha kAraNa digambaroM meM hI mAnya haiM, zvetAmbaroM meM nhiiN| ataH tIrthaMkaraprakRti ke solaha bandhakAraNoM kA kathana karanevAle sUtra ke ullekha se tattvArthasUtra digambaraparamparA se hI sambaddha siddha hotA hai, zvetAmbaraparamparA se nahIM, yaha DaoNkTara sAhaba kI uparyukta svIkRti se svataH siddha ho jAtA hai| DAkTara sAhaba likhate haiM-"yaha bhI saMbhava hai ki umAsvAti kI ucca nAgara zAkhA prArambha meM 16 kAraNa hI mAnatI ho|" (jai.dha.yA.sa./pR. 331) / yahA~ 'yaha bhI saMbhava hai' ina zabdoM se spaSTa hai ki yaha DaoNkTara sAhaba ke apane mana kI kalpanA hai, kisI pramANa se siddha tathya nahIM hai| ataH 16 kAraNoM ko kAlpanika AdhAra para zvetAmbaraparamparA meM mAnya mAnakara tattvArthasUtra ko zvetAmbaragrantha mAnanA prAmANika nahIM hai| niSkarSataH yahI siddha hotA hai ki tIrthaMkaraprakRti ke bandhaka solaha kAraNa digambaraparamparA meM hI mAnya haiM, ataH tattvArthasUtra meM solaha kAraNoM kA ullekha honA siddha karatA hai ki vaha digambaraparamparA kA grantha hai| isa prakAra tattvArthasUtra kA solahakAraNa-pratipAdaka-sUtra sUtrakAra aura bhASyakAra meM sampradAyabheda kA udghATana karatA hai| 1.7. sUtra meM kevalibhukti-niSedha tattvArthasUtra ke 'ekAdaza jine' (9/11) sUtra meM kahA gayA hai ki kevalI bhagavAn ko vedanIyakarma ke udaya se kSudhA, tRSA, zIta, uSNa, daMzamazaka, caryA, zayyA, vadha, roga, tRNasparza aura mala ye gyAraha parISaha hote haiN| isake AdhAra para zvetAmbara AcArya aura vidvAn yaha dAvA karate haiM ki tattvArthasUtra meM kevalI kA kavalAhAra grahaNa karanA svIkAra kiyA gayA hai, ataH vaha zvetAmbaraparamparA kA grantha hai| kintu tattvArthasUtra meM pratipAdita siddhAntoM ke anusAra yaha kathana yuktisaMgata siddha nahIM hotA, kyoMki tattvArthasUtra meM kevalI ko kSudhAdiparISaha hone kA varNana to hai, kintu ve kavalAhAra grahaNa karate haiM, yaha kahIM nahIM kahA gayA hai| tattvArthasUtra ke anusAra to kevalI ko kSudhAdi kI pIr3A hotI hI nahIM hai, kyoMki usameM ArttabhAva kI utpatti pramattasaMyata-guNasthAna taka hI batalAyI gayI hai|67 tathA tattvArthasUtra ke anusAra kSayopazamajanya 67. "tdvirtdeshvirtprmttsNytaanaam|" ta.sU./9/34, "tadetadAtadhyAnamaviratadezavirataprama ttasaMyatAnAmeva bhvti|" tattvArthAdhigamabhASya 9/35 / Jain Education Interational For Personal & Private Use Only Page #346 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 290 / jainaparamparA aura yApanIyasaMgha / khaNDa 3 a016 / pra01 bhAvendriyoM kA abhAva ho jAne se kevalI ko dravyendriyajanya pIr3A ho bhI nahIM sktii| isake atirikta ghAticatuSTaya kA kSaya ho jAne se kevalI anantasukha kI avasthA ko prApta ho jAte haiM, jisase unheM kSudhAdi kI pIr3Ae~ saMbhava nahIM haiN| kSudhAdipIr3A kA saMbhava na honA isa bAta se bhI siddha hai ki kevalI ko anna-jala grahaNa karane kI icchA nahIM hotii| anna-jala grahaNa karane kI icchA na hone kA pramANa yaha hai ki kevalI meM icchA (lobha, rAga)68 ke janaka mohanIyakarma kA astitva hI nahIM hotaa| usakA kSaya hone para hI kevalI-avasthA prApta hotI hai| isa tathya kA nirUpaNa tattvArthasUtrakAra ne "mohakSayAjjJAnadarzanAvaraNAntarAyakSayAcca kevalam" (10/1) sUtra meM kiyA hai| kavalAhAra grahaNa na karane se kevalI kA akAlamaraNa bhI nahIM ho sakatA, kyoMki tattvArthasUtra ke kartA ne caramadehadhAriyoM kI akAlamRtyu kA niSedha kiyA haiM"aupapAdikacaramottamadehAsaGkhyeyavarSAyuSo'napavAyuSaH" (2/53) / 69 ___ tattvArthasUtra ke anusAra mohanIya ke tIvrodaya ke binA kevala asAtAvedanIya ke udaya se kSudhAdipIr3Ae~ utpanna nahIM hotIM, jaise tIvramohodaya ke abhAva meM kevala vedakarma ke udaya se kAmapIr3A kA prAdurbhAva nahIM hotaa| isakA pratipAdana tattvArthasUtra ke kartA ne 'pare'pravIcArAH' (4/9) sUtra dvArA kiyA hai| isameM unhoMne kahA hai ki solahaveM svarga se Upara ke devoM meM vedakarma kA udaya hotA hai, to bhI unameM maithunecchA utpanna nahIM hotii| isakA kAraNa yahI hai ki vahA~ mohanIya kA mandodaya hotA hai| isI prakAra unhoMne nauveM guNasthAna ke savedabhAga paryanta vedakarma kA udaya batalAyA, tathApi chaThe guNasthAna se lekara nauveM guNasthAna taka ke muniyoM ko pramattasaMyata, apramattasaMyata Adi zabdoM se abhihita karate hue brahmacarya-mahAvratadhArI kahA hai| isakA bhI kAraNa yahI hai ki ukta guNasthAnoM meM mohodaya kI mandatA ke kAraNa vedakaSAya kA udreka nahIM hotaa| "zukle cAdye pUrvavidaH"-ta.sU./9/37 (zrutakevalI ko dharmadhyAna aura Adi ke do zukladhyAna hote haiM) isa sUtra ke anusAra pUjyapAdasvAmI ne zrutakevaliyoM ke zreNyArohaNa ke pUrva arthAt pramattasaMyata eva apramattasaMyata guNasthAnoM meM dharmadhyAna tathA 68. "lobho rAgo gAyamicchA mUrchA snehaH kAGkSAbhiSvaGga itynrthaantrm|" tattvArthAdhigama bhaassy|8/10/ pR. 363 / 69. isase zvetAmbarapakSa kI yaha zaMkA nirmUla siddha ho jAtI hai ki kavalAhAra ke abhAva meM kevalI kA zarIra naSTa ho jAyegA-"evaM kevalino'pi ca zarIriNo bhuktivirahitA 'dehe' zarIre sthitibhAvaM sthairyaM naiva labhante, zarIrAtpRthag bhvntiityrthH|" pravacanaparIkSA 1/2/ 48-49/ pR.106| For Personal & Private Use Only Page #347 -------------------------------------------------------------------------- ________________ a016/pra01 tattvArthasUtra / 291 upazamaka aura kSapaka zreNiyoM meM Adi ke do zukladhyAna batalAye haiN| (sa.si./9/ 37) / tattvArthasUtra ke zvetAmbarIya pATha (9/37-39) meM apramattasaMyata guNasthAna se lekara kSINakaSAya-guNasthAna paryanta dharmadhyAna tathA upazAntakaSAya evaM kSINakaSAya guNasthAnoM meM dharmadhyAna ke atirikta Adi ke do zukladhyAna bhI kramazaH batalAye haiN| apramattasaMyata (7vA~), apUrvakaraNa (8 vA~) anivRttikaraNa (9 vA~) aura sUkSmasAmparAya (10vA~), ina guNasthAnoM kA utkRSTakAla antarmuhUrtamAtra hai7deg aura dharmadhyAna tathA zukladhyAna kA bhI utkRSTakAla antarmuhUrta hI hai| tAtparya yaha ki ina guNasthAnoM kI sampUrNa avadhi meM ekAgracintAnirodharUpa dhyAna hI hotA hai| ataH vahA~ yathAsaMbhava asAtAvedanIya kA udaya rahate hue bhI kSudhAtRSA kI pIr3A utpanna nahIM hotI, anyathA ekAgracintAnirodharUpa dhyAna asaMbhava hai| isa taraha tattvArthasUtrakAra ne mandamohodaya kI avasthA meM asAtAvedanIya kA udaya rahate hue bhI kSudhAtRSA kI pIr3A kA abhAva batalAyA hai| ataH jaba mohanIya ke mandodaya meM bhI asAtAvedanIya aura vedakarma kSudhApIr3A evaM kAmapIr3A utpanna karane meM asamartha haiM, taba mohanIya kA kSaya ho jAne para to ina pIr3AoM kI utpatti kA prazna hI nahIM utthtaa| tattvArthasUtrakAra ne kavalAhAra ke abhAva meM kevalI ke zarIra kI sthiti aura vRddhi ke hetu para bhI prakAza DAlA hai| unhoMne kevalI ko kSudhApIr3A tathA AhArecchA se rahita batalAte hue bhI "ekaM dvau trInvA'nAhArakaH" (ta.sU./2/30)71 sUtra ke dvArA AhAraka kahA hai| audArika, vaikriyika aura AhAraka ina tIna zarIroM aura chaha paryAptiyoM kI utpatti evaM sthiti ke yogya pudgaloM ke grahaNa ko AhAra kahate haiN| ise jo grahaNa karatA hai vaha AhAraka kahalAtA hai aura grahaNa na karanevAlA anaahaark| 2 yataH kevalI bhagavAn kSudhApIr3A evaM AhArecchA ke abhAva meM bhI AhAraka kahe gaye haiM, isase siddha hai ki tattvArthasUtrakAra ke anusAra unakA AhAra kavalAhAra se bhinna hotA hai| Agama meM AhAra pA~ca prakAra ke batalAye gaye hai-nokarmAhAra, karmAhAra, 70. SaTkhaNDAgama/ pu. 4/1,5,19-29 / pR.350-355 / 71. vigrahagati (bhavAntaragamana) ke samaya eka mor3avAlI gati meM jIva eka samaya taka, do mor3avAlI gati meM do samaya taka aura tIna mor3avAlI gati meM tIna samaya taka anAhAraka rahatA hai, zeSa samaya meM aahaark| yahA~ sUtrakAra ne ayogakevalI ko chor3a kara sabhI sazarIra jIvoM ko AhAra grahaNa karanevAlA kahA hai, jinameM sayogakevalI bhI A jAte haiN| sayogakevalI kevala samuddhAta ke samaya anAhAraka hote haiM, jaisA ki nimna gAthA meM kahA gayA hai -viggahagadimAvaNNA kevaliNo samugghado ajogI y| siddhA ya aNAhArA sesA AhArayA jiivaa|| 666 // gommttsaar-jiivkaanndd| 72. "trayANAM zarIrANAM SaNNAM paryAptInAM yogypudglgrhnnmaahaarH| tdbhaavaadnaahaarkH|" sa.si./ 2/30 / Jain Education Interational For Personal & Private Use Only Page #348 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 292 / jainaparamparA aura yApanIyasaMgha / khaNDa 3 a016/pra01 kavalAhAra, lepyAhAra, oja-AhAra aura mAnasika aahaar| 73 tIrthaMkara yA kevalI ke zarIra ko zarIrasthitikAraka nokarmAhAra prApta hotA hai| nArakI jIvoM kA AhAra pudgalakarma hai, kyoMki nArakAyu kA udaya hI unakI deha kI sthiti kA kAraNa hai| deva mAnasika AhAra grahaNa karate haiN| manuSya aura pazu kavalAhArI hote haiN| pakSiyoM ke aNDe oja-AhAra se aura vanaspati Adi ekendriya jIva jalAdirUpa lepa-AhAra se jIvita rahate haiN|74 pUjyapAda svAmI ne kSAyikalAbha kA udAharaNa dete hue kevalI ke nokarmAhAra kA svarUpa isa prakAra batalAyA hai "lAbhAntarAyasyAzeSasya nirAsAt parityaktakavalAhArakriyANAM kevalinAM yataH zarIrabalAdhAnahetavo'nyamanujAsAdhAraNAH paramazubhAH sUkSmAH anantAH pratisamayaM pudgalAH sambandhamupayAnti sa kSAyiko laabhH|" (sa.si./ 2 / 4) / anuvAda-"samasta lAbhAntarAyakarma kA kSaya hone para kavalAhArarahita kevaliyoM ke sAtha jisa yogyatA ke kAraNa zarIra meM zakti kA saMcAra karanevAle tathA sAmAnya manuSyoM ke lie durlabha paramazubha aura sUkSma ananta pudgala pratisamaya sambandha ko prApta hote haiM, vaha kSAyikalAbha hai|" isa nokarmAhAra se kevaliyoM kA zarIra Ayuparyanta sthita rahatA hai tathA kucha adhika ATha varSa ke kevalI bhagavAn kA zarIra bhI vRddhi ko prApta hotA hai| ataH zvetAmbarapakSa kI ora se kavalAhAra ke samarthana meM prastuta kiyA gayA yaha hetu nirasta ho jAtA hai ki bhojana ke abhAva meM kevalI kA zarIra naSTa ho jAyegA aura kucha adhika ATha varSa ke kevalI bhagavAn sadA zaizavAvasthA meM hI rahe AyeMge, kyoMki unake zarIra kI vRddhi nahIM ho paayegii| isa prakAra tattvArthasUtrakAra ne vibhinna sUtroM ke dvArA kevalibhukti kA niSedha kiyA hai| 73. Nokamma-kammahAro kavalAhAro ya leppmaahaaro| oja maNo vi ya kamaso AhAro chvvihonneyo|| 110 // NokammaM titthayare kammaM NAreya mANaso amre| NarapasukavalAhAro paMkhI ujjo Nage leo|| 111 // bhAvasaMgraha / devsenaacaary| 74. "na khalu kavalAhAreNaivAhAritvaM jIvAnAm , ekendriyANDajatridazAnAmabhujAnatiryagmanuSyANAM caanaahaaritvprsnggaat|" prameyakamalamArtaNDa/dvi.bhA./6 kavalAhAra vicAra/pR. 180 / 75. "evaM kevalino'pi ca zarIriNo bhuktivirahitA 'dehe' zarIre sthitibhAvaM sthairyaM naiva labhante, zarIrAtpRthag bhavantItyarthaH, tathA vRddhiM sAdhikavarSASTakaH kazcit saJjAtakevalaH tadavastha eva bhavet , zaizavAvasthameva syAt, 'pudgalaireva pudgalopacaya' iti vacanAt, AhArAbhAve (sacetanasya) tanoH zarIrasya vRddhrsmbhvaaditi|" pravacanaparIkSA/vRtti 1/2/48-49 / pR. 106 / Jain Education Interational For Personal & Private Use Only Page #349 -------------------------------------------------------------------------- ________________ a0 16 / pra0 1 tattvArthasUtra / 293 AcArya jayasena ne tattvArthasUtra ke hI AdhAra para kevalI kA kavalAhArI honA asambhava batalAyA hai| pravacanasAra (gA. 1 /20 pR. 25 - 26) kI tAtparyavRtti meM pUrvapakSa aura uttarapakSa ke mAdhyama se ve apanI bAta isa prakAra rakhate haiM pUrvapakSa - " kevalI kavalAhAra karate haiM, kyoMki ve hamAre samAna hI audArika zarIradhArI hote haiM athavA unake bhI asAtAvedanIya karma kA udaya hotA hai| uttarapakSa--"kevalI bhagavAn kA zarIra audArika nahIM hotA, apitu paramaudArika hotA hai, jaisA ki kahA gayA hai zuddhasphaTikasaGkAzaM tejomUrtimayaM vapuH / jAyate kSINadoSasya saptadhAtuvivarjitam // "tathA asAtAvedanIya kA udaya rahatA hai, to bhI jaise dhAna Adi ke bIja jala Adi sahakArI kAraNoM ke sahayoga se hI aMkurotpatti meM samartha hote haiM, vaise hI asAtAvedanIya karma bhI mohanIyakarmarUpa sahakArI kAraNa ke sahayoga se hI kSudhAdikArya utpanna karane meM samartha hotA hai, kyoMki 'mohassa baleNa ghAdade jIvaM' (moha ke bala se hI jIva kA ghAta hotA hai - go. ka . / gA. 10) yaha Agamavacana hai| "yadi vedanIyakarma mohanIya ke udayAbhAva meM bhI kSudhAdiparISaha utpanna karane meM samartha ho, to vaha kevalI meM vadha, roga Adi parISaha bhI utpanna kara sakatA hai, kintu nahIM karatA, jaba ki vadha, roga Adi parISaha bhI vedanIya-karmodaya-janya hI batalAye gaye haiN| isase siddha hai ki jaise mohanIyakarma ke udayAbhAva meM vedanIyakarma kA udaya kevalI meM vadha, roga Adi parISaha utpanna nahIM kara sakatA, vaise hI kSudhAtRSA parISaha bhI utpanna nahIM kara sakatA / 'bhuktyupasargAbhAvAt' (kevalI ke bhojana va upasarga nahIM hote - nandIzvarabhakti / 40 ) yaha zAstravacana bhI isameM pramANa hai / "kevalI ko kavalAhArI mAnane meM anya aneka doSa bhI haiN| udAharaNArtha yadi yaha mAnA jAya ki unheM kSudhA kI bAdhA hotI hai, to kSudhA se unakI zakti kA kSINa honA bhI mAnanA pdd'egaa| isase unameM anaMtavIrya na hone kA doSa AtA hai| isI prakAra yaha bhI svIkAra karanA par3egA ki ve kSudhA se duHkhI hote haiM, isase unameM anantasukha ke abhAva kA doSa AtA hai| isake atirikta jihvendriya ke dvArA kavalAhAra grahaNa karane se matijJAnI hone kA prasaMga upasthita hotA hai, jisase unameM kevalajJAna ke abhAva kI doSApatti hotI hai / 44 ' tathA kevalI meM kSudhA ke abhAva ko siddha karanevAle anya kAraNa bhI haiN| jaise, asAtAvedanIya ke udaya kI apekSA sAtAvedanIya kA udaya anantaguNAtmaka hotA For Personal & Private Use Only Page #350 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 294 / jainaparamparA aura yApanIyasaMgha / khaNDa 3 a016 / pra0 1 hai, isalie jaise zakkara ke Dhera meM nIma ke kaNa kA patA nahIM calatA, vaise hI anantaguNita sAtAvedanIya ke udaya meM asAtAvadenIya ke udaya kA anubhava nahIM hotA / aura jaise pramattasaMyatAdi muni vedodaya ke hone para bhI moha ke mandodaya ke kAraNa akhaNDa brahmacArI hI rahate haiM, unheM strIparISaha kI bAdhA nahIM hotI tathA jaise navagraiveyaka Adi ke ahamindra vedodaya ke sadbhAva meM bhI mandamohodaya ke kAraNa strIbAdhA se rahita hote haiM, vaise hI kevalI bhagavan asAtAvadenIya ke udaya meM bhI sampUrNa mohanIya kA abhAva ho jAne se kSudhAbAdhA se mukta hote haiN| pUrvapakSa - " Agama meM AhArakamArgaNA ke prakaraNa meM kahA gayA hai ki mithyAdRSTiguNasthAna se lekara sayogikevalI paryanta teraha guNasthAnoM ke jIva AhAraka hote haiN| isase siddha hotA hai ki kevalI AhAra grahaNa karate haiN| 44 uttarapakSa ' yaha kathana bhI ucita nahIM hai / Agama meM chaha prakAra ke AhAra batalAye gaye haiM Nokamma- kammahAro kavalAhAro ya leppamAhAro / oja maNo viya kamaso AhAro chavviho Neyo // " inameM se nokarmAhAra kI apekSA kevalI ko AhAraka kahA gayA hai, kavalAhAra kI apekSA nhiiN| jina paramANuoM ke grahaNa se zarIra kI sthiti banI rahatI hai, unake grahaNa ko AhAra kahate haiN| aisI AhAravargaNA ke paramANuoM kA zarIra meM praveza honA nokarma - AhAra kahalAtA hai / kevalI bhagavAn ke zarIra meM pratisamaya sUkSma, surasa, sugandha, anya manuSyoM ke lie alabhya, tathA kavalAhAra ke binA bhI kucha kama pUrvakoTi paryanta zarIra kI sthiti banAye rakhanevAle, saptadhAturahita paramaudArikazarIra ke nokarmAhArayogya pudgala lAbhAntarAyakarma ke pUrNakSaya ke phalasvarUpa Asravita hote rahate haiN| isase jJAta hotA hai ki nokarmAhAra kI apekSA hI kevalI AhAraka hote haiN| pUrvapakSa - " calie mAna liyA ki ApakI kalpanA ke anusAra kevalI kA AhArakatva aura anAhArakatva nokarmAhAra kI apekSA se hai, kavalAhAra kI apekSA se nahIM / kintu nokarmAhAra kI apekSA jIva ko AhAraka kahe jAne kA pramANa kyA hai? 76 uttarapakSa--"isakA pramANa hai tattvArthasUtra kA " ekaM dvau trInvAnAhArakaH " sUtra / ( " ekaM dvau trInvAnAhArakaH iti 'tattvArthe' kathitamAste / " - tA.vR./pra.sA. 1 /20/pR. 25) / isa sUtra meM jIva ko kevala vigrahagati ( bhavAntaragamanakAla) meM eka, do yA tIna samaya 76. "ekaM dvau vA'nAhArakaH " tattvArthasUtra / zvetAmbara / 2 / 31 / For Personal & Private Use Only Page #351 -------------------------------------------------------------------------- ________________ a016/pra01 tattvArthasUtra / 295 taka anAhAraka (AhAraka vargaNAe~ grahaNa na karanevAlA) batalAyA gayA hai, jisakA tAtparya yaha hai ki zeSa samaya meM vaha AhAraka hotA hai| karmAhAra (jJAnAvaraNadi karmapudgaloM kA grahaNa) to vigrahagati meM bhI hotA hai, ataH vigrahagati meM nokarmAhAra grahaNa na karane kI apekSA se hI jIva ko anAhAraka kahA gayA hai| pUrvabhava ko chor3akara uttarabhava meM jAte samaya vigrahagati meM zarIra kA abhAva hotA hai, ataH jIva navIna zarIra dhAraNa karane ke lie jo audArika, vaikriyika evaM AhAraka, ina tIna zarIroM aura chaha paryAptiyoM kI racanA ke yogya pudgala piNDa grahaNa karatA hai, vaha 'nokarmAhAra' kahalAtA hai| vaha nokarmAhAra-grahaNa vigrahagati meM eka, do yA tIna samaya taka nahIM hotA, zeSa samaya meM hotA hai| yadi kevala kavalAhAra kI apekSA jIva ko AhAraka mAnA jAya, to bhojanakAla ko chor3akara sadaiva anAhAraka rahane kA prasaMga AtA hai, kevala tIna samaya taka anAhAraka rahane kA niyama ghaTita nahIM hotaa| pUrvapakSa-"anumAnapramANa se kevalI kavalAhArI siddha hote haiN| anumAna isa prakAra hai-jaise vartamAna manuSya, manuSya hone ke kAraNa kavalAhArI hote haiM, vaise hI kevalI bhI manuSya haiM, ataH ve bhI kavalAhArI hote haiN| uttarapakSa-"yaha anumAna nirdoSa nahIM hai, kyoMki isase pUrvakAlIna puruSoM meM sarvajJatva aura vizeSasAmarthya kA abhAva siddha hotA hai| anumAna kA udAharaNa dekhie-jaise vartamAna puruSa manuSya hone ke kAraNa sarvajJa nahIM haiM, vaise hI pUrvapuruSa bhI manuSya the, ataH sarvajJa nahIM the| athavA jaise vartamAna manuSyoM meM vizeSa sAmarthya nahIM hai, kyoMki ve manuSya haiM, vaise hI rAma-rAvaNAdi meM vizeSasAmarthya nahIM thA, kyoMki ve manuSya the| manuSyatva-hetu para Azrita yaha anumAna AgamapramANa se bAdhita hai, kyoMki pUrvakAlIna tIrthaMkarAdi puruSoM kA sarvajJa honA tathA rAma-rAvaNAdi puruSoM kA vizeSasAmarthyavAn honA Agamasiddha hai| jisa prakAra manuSyatva ke hetu para AdhArita yaha anumAna nirdoSa nahIM hai, usI prakAra manuSyatva-hetu ke AdhAra para kevalI ko kavalAhArI mAnane kA anumAna bhI nirdoSa nahIM hai| "isake atirikta yadyapi AhArasaMjJA chaThe guNasthAna taka kahI gaI hai-'chaTTho tti paDhamasaNNA' (go.jI./gA. 702/pR. 919), tathApi saptadhAtuvihIna paramaudArika zarIra se rahita pramattasaMyataguNasthAnavartI chadmastha muni bhI jJAna, saMyama aura dhyAna kI siddhi ke lie hI AhAra grahaNa karate haiM, na ki dehamamatva ke kaarnn| taba kevalI bhagavAn meM to jJAna, saMyama, dhyAna Adi guNa svabhAva se hI vidyamAna rahate haiM, AhAra bala se nahIM Ate, ataH unheM AhAra kI AvazyakatA hI nahIM hotii| yadi yaha mAnA jAya ki kevalI bhagavAn dehamamatva ke kAraNa kavalAhAra grahaNa karate haiM, taba to ve For Personal & Private Use Only Page #352 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 296 / jainaparamparA aura yApanIyasaMgha / khaNDa 3 a016/pra01 chadmasthoM se bhI hIna siddha hoNge| ataH spaSTa hai ki ve dehamamatva ke kAraNa AhAra grahaNa nahIM krte| niSkarSa yaha ki kevalI bhagavAn ko na to kavalAhAra kI AvazyakatA hotI hai, na hI ve use grahaNa karate haiN| pUrvapakSa-"kevalajJAna ke atizaya ke kAraNa bhagavAn kA bhojana karanA dikhAI nahIM detA, adRzya rahatA hai| uttarapakSa-"taba to paramaudArika zarIra ke kAraNa unheM bhojana ke hI anAvazyaka hone kA atizaya kyoM nahIM ho sakatA? pracchannarUpa se bhojana karane meM to mAyAcAra, dainyavRtti tathA piNDazuddhi meM varNita anya bahuta se doSa hote haiN|" isa taraha AcArya jayasena ne tattvArthasUtra meM pratipAdita siddhAntoM ke hI AdhAra para kevalI kA kavalAhArI honA ayuktimat siddha kiyA hai| 1.7.1. nAgnyaparISaha ke ullekha se kevalI kA kavalAhArI honA niSiddhaisake atirikta tattvArthasUtra meM saMvaranirjarA ke lie nAgnyaparISahajaya kI AvazyakatA batalAye jAne se spaSTa hai ki usameM savastramukti kA niSedha kiyA gayA hai| aura zvetAmbarAcAryoM ne yaha svayaM siddha kiyA hai ki savastramukti kA niSedha hone para kevalibhukti kA niSedha svayameva ho jAtA hai| zvetAmbaragrantha pravacanaparIkSA ke kartA upAdhyAya dharmasAgara jI zivabhUti ko digambaramata kA pravartaka mAnakara usa para AkSepa karate hue likhate haiM "athotpannadivyajJAnA arhanto na bhikSArthaM vrajanti, sAdhvAnItAnnAdibhuktau ca saptavidhaH pAtraniryogo'vazyamabhyupagantavyaH syaat| tathA ca nAgnyavrataM strImuktiniSedhazcetyubhayamapi dattAJjalyeva syAditi vicintya zivabhUtinA kevalino bhuktinissiddhaa|" (prava.parI./ pAtanikA/1/2/43/pR. 104) / anuvAda-"kevalajJAna hone para arahanta bhikSA ke lie nahIM jAte aura sAdhuoM dvArA lAye gaye annAdi kA bhojana karane para sAta prakAra ke pAtrAdi ko svIkAra karanA Avazyaka hai| aisA karane para nAgnyavrata aura strImuktiniSedha donoM ko tilAMjali denI hogii| yaha socakara zivabhUti ne kevalI ke kavalAhAra kA niSedha kara diyaa|" yaha kathana atyanta yuktisaMgata hai| digambara sAdhu ke pAsa bhojana lAne ke lie pAtra tathA pAtra ko bA~dhane ke lie vastra Adi kA honA saMbhava nahIM hai, isalie unake dvArA bhojana lAkara kevalI ko diyA jAnA asaMbhava hai| isa taraha nAgnyavrata ko mokSa ke lie Avazyaka mAnane vAloM ke mata meM kevalibhukti mAnya nahIM ho sktii| tattvArthasUtra 77. 'saptavidhapAtraniryoga'-dekhiye, adhyAya 2/ prakaraNa 3/ zIrSaka 3.3.1 / Jain Education Interational For Personal & Private Use Only Page #353 -------------------------------------------------------------------------- ________________ a016 / pra01 tattvArthasUtra / 297 meM nAgnyaparISahajaya ko saMvara aura nirjarA kA Avazyaka aMga mAne jAne se siddha hai ki usameM savastramukti kA niSedha hai aura savastramukti ke niSedha se kevalibhukti kA bhI uparyukta yukti se niSedha ho jAtA hai| 1.7.2. anantasukha kI avasthA meM koI bhI parISaha saMbhava nahIM-sabase mahattvapUrNa bAta yaha hai ki ghAtikarmacatuSTaya kA kSaya ho jAne se kevalI bhagavAn meM anantajJAna, anantadarzana, anantasukha aura anantavIrya, ye cAra anantaguNa prakaTa ho jAte haiN| ataH anantasukha kI avasthA meM sthita kevalI bhagavAn ko koI bhI parISaha saMbhava nahIM hai| kevalI meM anantasukha kA sadbhAva zvetAmbarAcAryoM ne bhI mAnA hai| pravacanaparIkSAkAra kA kathana hai "---kevljnyaansyaanntaanndhetutvaad| AstAM kevalI vItarAgaH, chadmasthavItarAgo'pyananta-sukhabhAg bhvti| yaduktam jaM ca kAmasuhaM loe jaM ca divvaM mhaasuhN| vIarAyasuhasseyaM NaMtabhAgaM pi ngghi||" (prava.parI.1/2/51/pR.107) anuvAda-"kevalajJAna ananta Ananda kA hetu hai| athavA kevalI vItarAga kI bAta jAne dIjie, chadmasthavItarAga (bArahaveM guNasthAna meM sthita AtmA) bhI anantasukha kA anubhava karatA hai,jaisA ki kahA gayA hai-"loka meM jo indriyasukha hai tathA svarga meM jo mahAsukha hai, vaha vItarAga ke sukha ke anantaveM bhAga ke barAbara bhI nahIM hai|" isI AdhAra para zvetAmbarAcAryoM ne siddha kiyA hai ki kevalI bhagavAn nArakI Adi jIvoM ke chedana-bhedanAdijanya duHkhoM ko pratyakSa dekhate hue bhI anukampAbhAva se grasta hokara duHkhI nahIM hote, kyoMki ve anantasukha kI avasthA ko prApta ho gaye hote haiN|78 isa kathana se siddha hai ki asAtAvedanIya kA udaya rahate hue bhI kevalI ko kSudhAdi ke duHkha nahIM hote| yadi hoM, to unakA anantasukha ananta nahIM rhegaa| jitane 78. "anantaduHkhavihvalAn jIvAn pratyakSaM pazyan kevalI kathaM bhuGkte iti yaduktaM tanno yuktm| ---kevalI vItarAgaH duHkhArtaM jIvaM pazyan tadanukampayA svayamapi duHkhAtaH syAt tatra nidAnaM kiM rAgo vA bhayaM vA? nAdyo, vItarAgatvasyaiva haaneH| nApi bhayaM, mohanIyasya samUlamunmUlitatvAt tatprakRtibhUtasya bhysyaabhaavaat| tasmAnnagnATaraTitamakiJcitakaramiti gaathaarthH|--- tasmAt kAraNAt mohavimukta:--- kevalajJAnI --- pratiprANi svakRtaM karma --- phalamapi ---pazyan---svayaM tataH pRthgbhuutH---anntsukhH|" pravacanaparIkSA/vRtti/1/2/51-52/ pR.107-108| For Personal & Private Use Only Page #354 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 298 / jainaparamparA aura yApanIyasaMgha / khaNDa 3 a016/pra01 samaya taka kSudhAdi kA duHkha hogA, utane samaya ke lie sukha kA anta ho jaayegaa| phira kavalAhAra kara lene para punaH sukha kA anubhava hone lgegaa| isase yaha bhI siddha hogA ki kevalI kA sukha kevalajJAnajanya nahIM hai, apitu kavalAhArajanya hai| isa prakAra kevalI kA kevalajJAna ananta Ananda kA hetu siddha nahIM hogaa| kintu unakA Ananda ananta hI hotA hai, yaha zvetAmbaroM aura digambaroM donoM ko mAnya hai, ataH siddha hai ki kevalI ko asAtAvedanIya kA udaya rahane para bhI kSudhA, tRSA, daMzamazaka, zIta, uSNa Adi gyAraha parISahoM meM se koI bhI parISaha saMbhava nahIM hai| 1.7.3. kevalI meM caryAdi parISahoM kA abhAva anya kAraNoM se bhI-anantasukha ke svAmI kevalI bhagavAn ko asAtAvedanIyajanita koI bhI parISaha nahIM hotaa| isake atirikta anya kAraNoM se bhI unameM caryAdi parISaha saMbhava nahIM haiN| yathA, bhagavAn dharatI se kucha Upara AkAza meM vihAra karate haiN| vahA~ bhI deva unake caraNatala ke nIce svarNakamaloM kI racanA karate jAte haiN| 9 ataH unake caraNoM meM kaMTaka, tRNa Adi cubhane kA avasara nahIM hotA tathA anantavIrya prakaTa ho jAne se thakAvaTa bhI nahIM hotI, isalie caryA evaM tRNasparza parISaha saMbhava nahIM haiN| darzanAvaraNIya karma kA kSaya ho jAne se nidrAprakRti kA udaya nahIM rahatA, jisase bhagavAn sote nahIM haiM, phalasvarUpa unheM zayyAparISaha asaMbhava hai| kevalajJAna ho jAne para koI una para upasarga nahIM kara sakatA tathA caramadehadhArI hone ke kAraNa unakI akAlamRtyu nahIM hotI, ataH ve vadhaparISaha ke bhI pAtra nahIM haiN| kevalI kA zarIra paramaudArika hotA hai, ataH jaise usameM sapta dhAtuoM, mala-mUtra aura sveda Adi kA abhAva hotA hai, vaise hI usameM mala kA saMcaya bhI nahIM hotA, isalie ve malaparISaha se. bhI rahita hote haiN| isa taraha kevalI bhagavAn meM asAtAvedanIya-nimittaka parISaha saMbhava hI nahIM haiN| 1.7.4. yAcanAparISaha-niSedha se kevalibhukti kA niSedha-tattvArthasUtrakAra ne sUkSmasAmparAya nAmaka dasaveM guNasthAna meM aura chadmasthavItarAga nAmaka gyArahaveM evaM bArahaveM guNasthAnoM meM kSudhA, tRSA, zIta, uSNa, daMzamazaka, caryA, zayyA, vadha, alAbha, roga, tRNasparza, mala, prajJA aura ajJAna ye caudaha hI parISaha batalAye haiM, yAcanA parISaha nahIM btlaayaa|deg kSudhA kI pIr3A hone para bhojana kI yAcanA kA bhAva utpanna honA 79. devaagm-nbhoyaan-caamraadivibhuutyH| mAyAviSvapi dRzyante nAtastvamasi no mahAn // 1 // aaptmiimaaNsaa| 80. k-"suukssmsaampraaychdmsthviitraagyoshcturdsh|" ta.sU. /9/10 / kha-"sUkSmasamparAyasaMyate chadmasthavItarAgasaMyate ca caturdaza parISahA bhavanti-kSutpipAsAzI tossnndNshmshkcryaaprjnyaajnyaanaalaabhshyyaavdhrogtRnnsprshmlaani|" tattvArthAdhigamabhASya 9/10 / Jain Education Interational For Personal & Private Use Only Page #355 -------------------------------------------------------------------------- ________________ a016 / pra01 tattvArthasUtra / 299 yAcanAparISaha kahalAtA hai| use utpanna na hone denA yAcanAparISahajaya hai| kintu uparyukta guNasthAnoM meM mohanIya kA atyanta mandodaya evaM udayAbhAva ho jAne se.1 yAcanA kA bhAva utpanna hI nahIM ho sakatA, isalie vahA~ yAcanAparISaha kA abhAva batalAyA gayA hai| yAcanAbhAva kI utpatti saMbhava na hone se siddha hai ki uparyukta guNasthAnoM meM moha ke mandodaya evaM udayAbhAva se kSudhA kI pIr3A utpanna nahIM hotii| isa prakAra tattvArthasUtrakAra ne ukta guNasthAnoM meM yAcanAparISaha kA niSedha karake yaha pratipAdita kiyA hai ki vahA~ asAtAvedanIya ke udaya meM bhI moha ke mandodaya athavA udayAbhAva ke kAraNa kSudhAtRSA kI pIr3A kA prAdurbhAva nahIM hotaa| isase kevalI meM kSudhA-tRSA kI pIr3A kA abhAva svataH pratipAdita ho jAtA hai| ukta guNasthAnoM meM yAcanAparISaha ke niSedha se tattvArthasUtra kA digambaragrantha honA anAyAsa siddha ho jAtA hai| kAraNa yaha hai ki zvetAmbarAcAryoM ne tattvArthasUtrakAra ke abhiprAya ke viparIta bhojana kI yAcanA karane ko hI yAcanAparISahajaya kahA hai aura Adeza diyA gayA hai ki bhojana kI yAcanA avazya karanI cAhie. 82 ataH uparyukta guNasthAnoM meM kSudhA-parISaha ke ullekha se tatrastha muniyoM ke dvArA AhAragrahaNa kiyA jAnA tabhI siddha hogA, jaba vahA~ yAcanAparISaha kA astitva bhI svIkAra kiyA jaay| kintu tattvArthasUtrakAra ne uparyukta guNasthAnoM meM kevala caudaha parISaha batalAkara yAcanAparISaha kA spaSTataH niSedha kiyA hai| isase siddha hai ki unhoMne vahA~ kSudhAparISaha kA ullekha karate hue bhI AhAra-grahaNa kA abhAva batalAyA hai| isase kevalI ke kavalAhAra kA abhAva svataH siddha hotA hai aura yaha sAbita hotA hai ki tattvArthasUtra zvetAmbaragrantha nahIM, apitu digambaragrantha hai| 1.7.5. icchA, yAcanA tIvramohodaya kA kArya-tattvArthasUtrakAra ne "cAritramohe nAgnyAratistrIniSadyAkrozayAcanAsatkArapuraskArAH" (9 /15) sUtra meM batalAyA hai ki yAcanAparISaha cAritramoha ke udaya meM hotA hai aura "sUkSmasAmparAyachadmasthavItarAgayozcaturdaza" (9 / 10) sUtra meM kahA hai ki cAritramoha ke mandodaya evaM udayAbhAva meM yAcanAparISaha kI utpatti nahIM hotI arthAt yAcanA kA bhAva (icchA) hI utpanna nahIM hotaa| 'yAcanA' (kisI vastu ko dUsare se mA~ganA) 'prArthanA' kA paryAyavAcI hai 81. "Aha yuktaM tAvadvItarAgacchadmasthe mohanIyAbhAvAt tatkRtavakSyamANASTaparISahAbhAvAccaturdaza niymvcnm| sUkSmasAmparAye tu mohodayasadbhAvAt 'caturdaza' iti niyamo nopapadyata iti? tadayuktam, snmaatrtvaat| tatra hi kevalo lobhasavalanakaSAyodayaH so'pytisuukssmH| tato vItarAgachadmastha-kalpatvAt 'caturdaza' iti niyamastatrApi yujyte|" sa. si./9/10| 82. dekhie , pUrva meM zIrSaka 1.3.10 'dina ko rAta banA dene kA adbhuta saahs|' For Personal & Private Use Only Page #356 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 300 / jainaparamparA aura yApanIyasaMgha / khaNDa 3 a016/pra01 aura prArthanA, icchA, kAma, abhilASa, kAGkSA, gAya tathA mUrchA samAnArthI haiN| 3 tathA bhojana-yAcanA kI kriyA yAcanA kI icchA ke binA nahIM ho sakatI aura bhojanayAcanA kI icchA bhojanecchA ke binA saMbhava nahIM hai tathA bhojanecchA kSudhA-pIr3A ke abhAva meM asaMbhava hai| ataH siddha hai ki tattvArthasUtra ke matAnusAra asAtAvedanIya kA udaya tIvramohodaya ke sadbhAva meM hI kSudhApIr3A utpanna karane meM samartha hotA hai tathA bhojanecchA evaM yAcanecchA tIvramohodaya ke kArya haiN| kintu zvetAmbarAcArya mAnate haiM ki kSudhA kI pIr3A mohodaya ke abhAva meM kevala asAtAvedanIya ke udaya se hotI hai, isIlie kevalI ko bhI kSudhAparISaha hotA hai| unakI yaha mAnyatA tattvArthasUtrakAra ke mata ke viruddha hai| yaha bhI tattvArthasUtra ke digambaragrantha hone kA eka pramANa hai| 1.7.6. parISaha na hone para bhI hone kA kathana kyoM?-yahA~ prazna uThatA hai ki apramatta guNasthAna se lekara sayogakevalI guNasthAna taka jo yathAyogya kSudhAdiparISaha hote hI nahIM haiM, unake hone kA kathana kyoM kiyA gayA hai? isa prazna kA samAdhAna pUjyapAdasvAmI ne "sUkSmasAmparAyachadmasthavItarAgayozcaturdaza" (9 /10) sUtra kI TIkA meM isa prakAra kiyA hai "nanu mohodayasahAyAbhAvAnmandodayatvAcca kSudAdivedanAbhAvAttatsahanakRtaparISahavyapadezo na yuktimvtrti| tanna? kiM kAraNam? zaktimAtrasya vivakSitatvAt sarvArthasiddhidevasya sptmpRthiviigmnsaamrthyvypdeshvt|" anuvAda-"prazna-mohodaya kI sahAyatA ke abhAva meM tathA moha ke mandodaya meM kSudhAdivedanA utpanna nahIM hotI, ataH use sahana karane ke arthavAle 'parISaha' zabda kA prayoga uparyukta guNasthAnoM meM yuktiyukta nahIM hai| samAdhAna-yaha kathana ucita nahIM hai, kyoMki vahA~ 'sahana karate haiM' isa arthavAle 'parISaha' zabda kA prayoga kevala asAtAvedanIya Adi karmoM ke udaya kI zakti batalAne ke lie kiyA gayA hai, jaise sarvArthasiddhi ke deva yadyapi saptama pRthivI taka jAte nahIM haiM, tathApi vahA~ taka jAne kI unameM sAmarthya hotI hai, kevala yaha darzAne ke lie ve 'saptama pRthvI taka gamana karate haiM' aisA kahA jAtA hai|" ___ yahI samAdhAna pUjyapAda svAmI ne 'ekAdaza jine' (ta.sU.9 / 11) sUtra kI TIkA ke prasaMga meM kiyA hai| yathA "nanu ca mohanIyodayasahAyAbhAvAtkSudhAdivedanAbhAve pariSahavyapadezo na yuktaH? satyamevetatvedanAbhAve'pi dravyakarmasadbhAvApekSayA pariSahopacAraH kriyate, niravazeSanirastajJAnAtizaye cintAnirodhAbhAve'pi tatphakarmanirharaNaphalApekSayA dhyaanopcaarvt|" 83. "icchA prArthanA kAmo'bhilASaH kAGkSA gAddhyaM muurchtynrthaantrm|" tattvArthAdhigamabhASya 7/12 / For Personal & Private Use Only Page #357 -------------------------------------------------------------------------- ________________ a016/pra01 tattvArthasUtra / 301 anuvAda-"prazna-mohanIya ke udaya kI sahAyatA ke abhAva meM kSudhAdivedanA na hone se yahA~ 'parISaha' zabda kA prayoga ucita nahIM hai? samAdhAna-yaha satya hai, kintu yahA~ vedanA ke abhAva meM bhI kevala dravyakarma (asAtAvedanIya) kA sadbhAva hone kI apekSA 'parISaha' zabda kA upacAra kiyA gayA hai, jaise jJAnAvaraNakarma ke kSaya se kevalajJAna prakaTa hone para sayoga-ayoga kevalI guNasthAnoM meM ekAgracintAnirodha kA abhAva ho jAtA hai, to bhI usakA nirjarArUpa phala vahA~ upalabdha hone se dhyAna zabda kA upacAra hotA hai|" pUjyapAda svAmI ke ina vacanoM se uparyukta prazna kA samAdhAna acchI taraha se ho jAtA hai| mAnanIya siddhAntAcArya paM0 phUlacandrajI zAstrI ne isa viSaya kA vistAra se vivecana bhAratIya jJAnapITha se prakAzita 'sarvArthasiddhi' grantha kI prastAvanA meM kiyA hai| use yahA~ jyoM kA tyoM prastuta kiyA jA rahA hai "parISahoM kA vicAra chaThe guNasthAna se kiyA jAtA hai, kyoMki zrAmaNyapada kA prArambha yahIM se hotA hai, ataH isa guNasthAna meM saba parISaha hote haiM, yaha to ThIka hI hai, kyoMki isa guNasthAna meM pramAda kA sadbhAva rahatA hai aura pramAda ke sadbhAva meM kSudhAdijanya vikalpa aura usake parihAra ke lie citravRtti ko usa ora se haTAkara dharmyadhyAna meM lagAne ke lie prayatnazIla honA ye donoM kArya bana jAte haiN| tathA sAtaveM guNasthAna kI sthiti pramAdarahita hokara bhI isase bhinna nahIM hai, kyoMki ina donoM guNasthAnoM meM pramAda aura apramAdajanya hI bheda hai| yadyapi vikalpa aura tadanukUla pravRtti kA nAma chaThA guNasthAna hai aura usake nirodha kA nAma sAtavA~ guNasthAna hai, tathApi ina donoM guNasthAnoM kI dhArA itanI adhika car3hA-utAra kI hai, jisase unameM parISaha aura unake jaya Adi kAryoM kA ThIka taraha se vibhAjana na hokara, ye kArya milakara donoM ke mAnane par3ate haiN| chaThe guNasthAna taka vedanIya kI udIraNA hotI hai Age nahIM, isalie yaha kahA jA sakatA hai ki vedanIya ke nimitta se jo kSudhAdijanya vedanakArya chaThe guNasthAna meM hotA hai vaha Age kathamapi sambhava nhiiN| vicArakara dekhane para bAta to aisI hI pratIta hotI hai aura hai bhI vaha vaisI hI, kyoMki apramattasaMyata Adi guNasthAnoM meM jaba jIva kI na to bAhyapravRtti hotI hai aura na bAhyapravRtti ke anukUla pariNAma hI hote haiM, sAtha hI kaSAyoM kA udaya avyaktarUpa se abuddhipUrvaka hotA hai, taba vahA~ kSudhAdi parISahoM kA sadbhAva mAnanA kahA~ taka ucita hai, yaha vicAraNIya ho jAtA hai| isalie yahA~ yaha dekhanA hai ki Age ke guNasthAnoM meM ina parISahoM kA sadbhAva kisa dRSTi se mAnA gayA hai| "kisI bhI padArtha kA vicAra do dRSTiyoM se kiyA jAtA hai, eka to kArya kI dRSTi se aura dUsare kAraNakI dRSTi se| parISahoM kA kArya kyA hai aura unake kAraNa Jain Education Interational For Personal & Private Use Only Page #358 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 302 / jainaparamparA aura yApanIyasaMgha / khaNDa 3 a0 16 / pra0 1 kyA haiM, isa viSaya kA sAGgopAGga UhApoha zAstroM meM kiyA hai| parISaha tathA unake jaya kA artha hai 'bAdhA ke kAraNa upasthita hone para unameM jAte hue apane citta ko rokanA tathA svAdhyAya, dhyAna Adi Avazyaka kAryoM meM lage rahanA / ' parISaha aura unake jaya ke isa svarUpa ko dhyAna meM rakhakara vicAra karane para jJAta hotA hai ki eka pramattasaMyata guNasthAna hI aisA hai, jisameM bAdhA ke kAraNa upasthita hone para unameM citta jAtA hai aura unase cittavRtti ko rokane ke lie yaha jIva udyamazIla hotA hai / kintu Age ke guNasthAnoM kI sthiti isase bhinna hai / vahA~ bAhya kAraNoM ke rahane para bhI unameM cittavRtti kA raMcamAtra bhI praveza nahIM hotaa| itanA hI nahIM, kucha Age calakara to yaha sthiti utpanna ho jAtI hai ki vahA~ na to bAhya kAraNa hI upasthita hote haiM aura na cittavRtti hI zeSa rahatI hai| isalie ina guNasthAnoM meM kevala antaraMga kAraNoM ko dhyAna meM rakhakara hI parISahoM kA nirdeza kiyA gayA hai| kAraNa bhI do prakAra ke hote haiM: eka bAhya kAraNa aura dUsare antaraGga kAraNa / bAhya kAraNoM ke upasthita hone kA to koI niyama nahIM hai / kinhIM ko unakI prApti sambhava bhI hai aura kinhIM ko nahIM bhI / parantu antaraGga kAraNa sabake pAye jAte haiN| yahI kAraNa hai ki digambara aura zvetAmbara donoM paramparAoM ke granthoM meM parISahoM ke kAraNoM kA vicAra karate samaya mukhyarUpa se antaraGga kAraNoM kA hI nirdeza kiyA hai| isI se tattvArthasUtra meM ve antaraMga kAraNa jJAnAvaraNa, vedanIya, darzanamohanIya, cAritramohanIya aura antarAya ke udayarUpa kahe haiM, anyarUpa nahIM / " kula parISaha bAIsa haiN| inameM se prajJA aura ajJAna parISaha jJAnAvaraNa ke udaya meM hote haiN| jJAnAvaraNa kA udaya kSINamoha guNasthAna taka hotA hai, isalie inakA sadbhAva kSINamoha guNasthAna taka kahA hai| kintu isakA yaha abhiprAya nahIM ki prajJA aura ajJAna ke nimitta se jo vikalpa pramattasaMyata jIva ke ho sakatA hai, vaha apramattasaMyata Adi guNasthAnoM meM bhI hotA hai| Age ke guNasthAnoM meM isa prakAra ke vikalpa ke na hone para bhI vahA~ kevala jJAnAvaraNa kA udaya pAyA jAtA hai, isalie vahA~ ina parISahoM kA sadbhAva kahA hai| " adarzana parISaha darzanamohanIya ke udaya meM aura alAbha parISaha antarAya ke udaya meM hote haiN| yaha bAta kisI bhI karmazAstra ke abhyAsI se chipI huI nahIM hai ki darzanamohanIya kA udaya adhika se adhika apramattasaMyata guNasthAna taka hI hotA hai, isalie adarzana parISaha kA sadbhAva adhika se adhika isI guNasthAna taka kahA jA sakatA hai aura antarAya kA udaya kSINamoha guNasthAna taka hotA hai, isalie alAbha parISaha kA sadbhAva vahA~ taka kahA hai / kintu kAryarUpa meM ye donoM parISaha bhI pramattasaMyata guNasthAna taka hI jAnane cAhie / Age inakA sadbhAva darzanamohanIya ke udaya aura antarAya ke udaya kI apekSA hI kahA hai| For Personal & Private Use Only Page #359 -------------------------------------------------------------------------- ________________ a016/pra01 tattvArthasUtra / 303 "prasaGga se yahA~ isa bAta kA vicAra kara lenA bhI iSTa hai ki tattvArthasUtrakAra AcArya gRddhapiccha bAdarasAmparAya jIva ke saba parISahoM kA sadbhAva batalAte haiN| unheM bAdarasAmparAya zabda kA artha kyA abhipreta rahA hogA? hama yaha to likha hI cuke haiM ki darzanamohanIya kA udaya apramattasaMyataguNa sthAna taka hI hotA hai, isalie adarzana parISaha kA sadbhAva apramattasaMyata guNasthAna se Age kathamapi nahIM mAnA jA sktaa| aisI avasthA meM bAdarasAmparAya kA artha sthUlakaSAyayukta jIva hI ho sakatA hai| yahI kAraNa hai ki sarvArthasiddhi meM isa pada kI vyAkhyA karate hue yaha kahA hai ki "yaha guNasthAnavizeSa kA grahaNa nahIM hai| to kyA hai? sArthaka nirdeza hai| isase pramatta Adi saMyatoM kA grahaNa hotA hai|" 84 ___ "kintu tattvArthabhASya meM 'bAdarasamparAye sarve' (9/12) isa sUtra kI vyAkhyA ina zabdoM meM kI hai-'bAdarasamparAyasaMyate sarve dvAviMzatirapi parISahAH smbhvnti|' arthAt bAdarasAmparAya-saMyata ke saba arthAt bAIsa parISaha hI sambhava haiN| tattvArthabhASya ke mukhya vyAkhyAkAra siddhasenagaNI haiN| ve tattvArthabhASya ke ukta zabdoM kI vyAkhyA ina zabdoM meM karate haiM "bAdaraH sthUlaH samparAyaH kaSAyastadudayo yassAsau bAdarasamparAyaH sNytH| sa ca moha-prakRtI: kshcidupshmytiityupshmkH| kazcit kSapayatIti ksspkH| tatra sarveSAM dvAviMzaterapi kSudhAdInAM parISahANAmadarzanAntAnAM smbhv:---|" (t.bhaassyvRtti/9/12)| ___ "jisake kaSAya sthUla hotA hai, vaha bAdarasamparAyasaMyata kahalAtA hai| unameM se koI mohanIya kA upazama karatA hai, isalie upazamaka kahalAtA hai aura koI kSaya karatA hai, isalie kSapaka kahalAtA hai| isake sabhI bAIsa kSudhA Adi parISahoM kA sadbhAva sambhava hai| "isa vyAkhyAna se spaSTa hai ki siddhasenagaNI ke abhiprAya se tattvArthabhASyakAra vAcaka umAsvAti ko yahA~ bAdarasamparAya pada se nauvA~ guNasthAna hI iSTa hai| prajJAcakSu paM0 sukhalAla jI ne tattvArthasUtra (9/12) kI vyAkhyA meM yahI artha svIkAra kiyA hai| ve likhate haiM-"jisameM samparAya (kaSAya) kI bAdaratA arthAt vizeSarUpa meM sambhAvanA ho, usa bAdarasamparAya nAmaka nauveM guNasthAna meM bAIsa parISaha hote haiM, kyoMki parISahoM ke kAraNabhUta sabhI karma vahA~ hote haiN|" "bAdarasAmparAya' pada kI ye do vyAkhyAe~ haiM, jo kramazaH sarvArthasiddhi aura tattvArthabhASya meM upalabdha hotI haiN| sarvArthasiddhi kI vyAkhyA ke anusAra bAdarasAmparAya 84. "nedaM gunnsthaanvishessgrhnnm| kiM tarhi ? arthnirdeshH| tena pramattAdInAM saMyatAdInAM __ grhnnm|" sarvArthasiddhi / 9/12 / For Personal & Private Use Only Page #360 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 304 / jainaparamparA aura yApanIyasaMgha / khaNDa 3 a016/pra01 pada guNasthAna-vizeSa kA sUcaka na hokara arthaparaka nirdeza hone se darzanamohanIya ke udaya meM adarzanaparISaha hotA hai, isa artha kI saGgati baiTha jAtI hai| kintu tattvArthabhASya kI vyAkhyA ko svIkAra karane para eka nayI ar3acana uTha khar3I hotI hai| darzanamohanIya kA sattva upazAntamoha-guNasthAna taka rahatA hai, isalie yaha kahA jA sakatA hai ki unhoMne darzanamohanIya ke sattva kI apekSA bAdarasAmparAya nAmaka nauveM guNasthAna taka adarzanaparISaha kahA hogaa| kintu isa mata ko svIkAra karane para do nayI ApattiyA~ aura sAmane AtI haiN| prathama to yaha ki yadi unhoMne darzanamohanIya ke sattva kI apekSA adarzanaparISaha kA sadbhAva svIkAra kiyA hai, to usakA sadbhAva gyArahaveM guNasthAna taka kahanA caahie| dUsarI yaha ki 'kSutpipAsA zItoSNa---' ityAdi sUtra kI vyAkhyA karate hue vaha kahate haiM ki 'paJcAnAmeva karmaprakRtInAmudayAdete parISahAH praadurbhvnti|' arthAt pA~ca karmaprakRtiyoM ke udaya se ye parISaha utpanna hote haiN| so pUrvokta artha ke svIkAra karane para isa kathana kI saGgati nahIM baiThatI dikhalAI detii| kyoMki eka ora to darzanamohanIya ke sattva kI apekSA adarzanaparISaha ko nauveM guNasthAna taka svIkAra karanA aura dUsarI ora saba parISahoM ko pA~ca karmoM ke udaya kA kArya kahanA, ye paraspara virodhI donoM kathana kahA~ taka yuktiyukta haiM, yaha vicAraNIya ho jAtA hai| spaSTa hai ki siddhasenagaNI kI TIkA ke anusAra tattvArthabhASya kA kathana na kevala skhalita hai, apitu vaha mUla sUtrakAra ke abhiprAya ke pratikUla bhI hai, kyoMki mUlasUtrakAra ne ina parISahoM kA sadbhAva karmoM ke udaya kI mukhyatA se hI svIkAra kiyA hai| anyathA ve adarzanaparISaha kA sadbhAva aura cAritramoha ke nimitta se hone vAle nAgnya Adi parISahoM kA sadbhAva upazAntamoha nAmaka gyArahaveM guNasthAna taka avazya khte| "nAgnya, arati, strI, niSadyA, Akroza, yAcanA aura satkAra-puraskAra, ye sAta parISaha cAritramohanIya ke udaya meM hote haiN| sAmAnyataH cAritramohanIya kA udaya yadyapi sUkSmasAmparAyika nAmaka dasaveM guNasthAna taka hotA hai, isalie ina sAta parISahoM kA sadbhAva dasaveM guNasthAna taka kahanA cAhie thA, aisI zaMkA kI jA sakatI hai, parantu inakA dasaveM guNasthAna taka sadbhAva na batalAne ke do kAraNa haiN| prathama to yaha ki cAritramohanIya ke avAntarabheda krodha, mAna aura mAyA kA tathA nau nokaSAyoM kA udaya nauveM guNasthAna ke amuka bhAga taka hI hotA hai, isalie ina parISahoM kA sadbhAva nauveM guNasthAna taka kahA hai| dUsarA yaha ki dasaveM guNasthAna meM yadyapi cAritramohanIya kA udaya hotA hai avazya, para eka lobha kaSAya kA hI udaya hotA hai aura vaha bhI atisUkSma, isalie inakA sadbhAva dasaveM guNasthAna taka na kahakara mAtra nauveM guNasthAna taka kahA hai| For Personal & Private Use Only Page #361 -------------------------------------------------------------------------- ________________ a016/pra01 tattvArthasUtra / 305 "tathA kSudhA, pipAsA, zIta, uSNa, daMzamazaka, caryA, zayyA, vadha, roga, tRNasparza aura mala, ye gyAraha parISaha vedanIya karma ke udaya meM hote haiN| vedanIya karma kA udaya 'jina' ke bhI hotA hai, isalie inakA sadbhAva vahA~ taka kahA hai| "isa prakAra apramattasaMyata Adi guNasthAnoM meM sUtrakAra ne jo parISahoM kA sadbhAva kahA hai, usameM unakI dRSTi kAraNa ko dhyAna meM rakhakara vivecana karane kI rahI hai|" (sa.si./ bhA.jA./prastA./pR. 30-33) / 1.7.7. sAmpradAyikatA kA Aropa aura usakA nirAkaraNa-zvetAmbara vidvAn paM0 sukhalAla saMghavI ne sarvArthasiddhikAra pUjyapAda svAmI para sAmpradAyika abhiniveza se grasta hone kA Aropa lagAte hue likhA hai-"jina bAtoM meM rUr3ha zvetAmbarasampradAya ke sAtha digambarasampradAya kA virodha hai, una sabhI bAtoM ko sarvArthasiddhi ke praNetA ne sUtroM meM saMzodhana karake yA unake artha meM khIMcatAna karake athavA asaMgata adhyAhAra Adi karake digambarasampradAya kI anukUlatA kI dRSTi se cAhe jisa rIti se, sUtroM meM se utpanna karake nikAlane kA sAmpradAyika prayatna kiyA hai| vaisA prayatna bhASya meM kahIM dikhAI nahIM detaa| isase yaha spaSTa pratIta hotA hai ki sarvArthasiddhi sAmpradAyika virodha kA vAtAvaraNa jama jAne ke bAda Age calakara likhI gaI hai aura bhASya isa virodha ke vAtAvaraNa se mukta hai|" (ta.sU./vi.sa. / prastA./pR. 64) / .. isakA uttara dete hue siddhAntAcArya paM0 phUlacandra jI zAstrI likhate haiM-"isa prakAra apramattasaMyata Adi guNasthAnoM meM sUtrakAra ne jo parISahoM kA sadbhAva kahA hai, usameM unakI dRSTi kAraNa ko dhyAna meM rakhakara vivecana karane kI hI rahI hai aura isIlie sarvArthasiddhikAra AcArya pUjyapAda ne pahale sUtrakAra kI dRSTi se 'ekAdaza jine' isa sUtra kA vyAkhyAna kiyA hai| anantara jaba unhoMne dekhA ki kucha anya vidvAn anya sAdhAraNa manuSyoM ke samAna kevalI ke kAraNaparaka parISahoM ke ullekha kA viparyAsa karake bhUkha-pyAsa Adi bAdhAoM kA hI pratipAdana karane lage haiM, to unhoMne yaha batalAne ke lie ki kevalI ke kAryarUpa meM gyAraha parISaha nahIM hote, 'na santi' pada kA adhyAhAra kara usa sUtra se dUsarA artha phalita kiyA hai| isameM na to unakI sAmpradAyika dRSTi rahI hai aura na hI unhoMne tor3a-maror3akara usakA artha kiyA hai| sAmpradAyika dRSTi to unakI hai, jo use isa dRSTikoNa se dekhate haiN| AcAryoM meM matabheda hue haiM, aura haiM, para saba matabhedoM ko sAmpradAyika dRSTi kA seharA bA~dhanA kahA~ taka ucita hai, yaha samajhane aura anubhava karane kI bAta hai| AcArya pUjyapAda yadi sAmpradAyika dRSTikoNa ke hote, to ve aisA prayatna na kara sUtra kA hI kAyAkalpa kara sakate the| kintu unhoMne apanI sthiti ko bilkula spaSTa rakhA hai| tattvataH dekhA Jain Education Interational For Personal & Private Use Only Page #362 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 306 / jainaparamparA aura yApanIyasaMgha / khaNDa 3 a016 / pra01 jAya, to eka mAtra yahI udAharaNa unakI sAhityika prAmANikatA kI kasauTI bana sakatA hai|" (sa.si./ bhA.jJA./ prastA. / pR. 33) / isa prakAra 'ekAdaza jine' sUtra kA digambara-paramparAnusAra aucitya siddha ho jAtA hai| ataH vaha digambaramata ke viruddha nahIM hai| dUsare zabdoM meM, usake anusAra kevalibhukti siddha nahIM hotii| isake viparIta bhASyakAra sAdhu ke lie vastrapAtrAdi ko saMyama kA sAdhana mAnate haiM, jisase spaSTa hai ki ve savastramukti ke samarthaka haiM aura savastramukti kI vyavasthA meM sAta prakAra kA pAtraniryoga saMbhava hone se kevalibhukti mAnane meM koI bAdhA nahIM aatii| arthAt bhASyakAra kevalibhukti ke pratipAdaka haiN| yaha bhI sUtrakAra aura bhASyakAra meM sampradAyabheda hone kA eka prabala pramANa hai| saMkSepa meM, tattvArthasUtra meM pratipAdita nimnalikhita siddhAnta bhASyakAra kI mAnyatAoM ke sarvathA viruddha haiM 1. anyaliMgimukti-niSedha 2. gRhiliMgimukti-niSedha 3. savastramukti-niSedha 4. strImukti-niSedha 5. kevalibhukti-niSedha 6. aparigraha kI vastrapAtrAdigrahaNa-virodhI paribhASA 7. tIrthaMkaraprakRti ke bandha hetuoM kI solaha saMkhyA bhASyakAra kI mAnyatAe~ sUtrakAra kI ina mAnyatAoM ke sarvathA viparIta haiN| isase siddha hai ki donoM bhinna-bhinna sampradAya ke anuyAyI haiN| yaha isa bAta kA pramANa hai ki sUtra aura bhASya ke kartA bhinna-bhinna vyakti haiM, eka hI vyakti nhiiN| sUtra aura bhASya meM visaMgatiyA~ sUtra aura bhASya bhinna-bhinna vyaktiyoM kI kRtiyA~ haiM, eka hI vyakti kI nahIM, isakA dUsarA pramANa yaha hai ki donoM meM aneka visaMgatiyA~ haiN| sUtra aura bhASya ke ekakartRtva kA niSedha karate hue paM0 jugalakizora jI mukhtAra likhate haiM-"sUtra aura bhASya jaba donoM eka hI AcArya kI kRti hoM, taba unameM paraspara asaMgati, arthabheda, matabheda athavA kisI prakAra kA virodha na honA caahie| Jain Education Interational For Personal & Private Use Only Page #363 -------------------------------------------------------------------------- ________________ a0 16 / pra0 1 tattvArthasUtra / 307 aura yadi unameM kahIM para aisI asaMgati, bheda athavA virodha pAyA jAtA hai to kahanA cAhie ki ve donoM eka hI AcArya kI kRti nahIM haiM, unakA karttA bhinna-bhinna hai aura isalie sUtra kA vaha bhASya 'svopajJa' nahIM kahalA sktaa| zvetAmbaroM ke tatvArthAdhigamasUtra aura usake bhASya meM aisI asaMgati, bheda athavA virodha pAyA jAtA hai / " 85 isake unhoMne cAra udAharaNa peza kiye haiM, 86 jinakA sAra nIce diyA jA rahA hai| 2.1. 'yathoktanimittaH SaDvikalpaH zeSANAm' prathama adhyAya meM avadhijJAna ke do bheda batalAne ke lie 'dvividho'vadhiH' (ta. sU./ zve./1/21) sUtra kahA gayA hai| usake bhASya meM spaSTa kiyA gayA hai ki ve do bheda haiM: bhavapratyaya aura kssyopshmnimitt| 87 inameM prathama deva aura nArakiyoM ko hotA hai aura dUsarA zeSa jIvoM ko, yaha batalAne ke lie agalA sUtra kahA gayA hai - ' bhavapratyayo nArakadevAnAm' (ta.sU./ zve. / 1/22), isake anusAra dUsarA sUtra honA cAhie thA 'kSayopazamanimittaH SaDvikalpaH zeSANAm' / kintu isakI jagaha ' yathoktanimittaH SaDvikalpaH zeSANAm' (ta.sU./ zve./1/23) pATha hai / kSayopazamanimitta: ke sthAna meM yathoktanimittaH pATha sarvathA asaMgata hai, kyoMki yathoktanimitta nAma kA koI avadhijJAna nahIM hotA, na hI dvividho'vadhiH ke bhASya meM bhavapratyaya ke sAtha yathoktanimittaH pATha hai / avadhijJAna ke prasaMga meM 'yathoktanimitta' kA artha hai- vaha avadhijJAna jisakI utpatti ke nimittabhUta kSayopazama kA pUrva meM varNana kiyA gayA hai| kintu tattvArthAdhigamasUtra ( zvetAmbara - tattvArthasUtra ) ke prathama - adhyAyagata kisI bhI pUrva sUtra meM usakI utpatti ke nimitta kA kathana nahIM hai / ataH yathoktanimittaH zabda kA prayoga sarvathA asaMgata hai| yadi sUtra aura bhASya donoM kA karttA eka hI hotA to vaha 'bhavapratyayo nArakadevAnAm' ke bAda 'kSayopazanimittaH SaDvikalpaH zeSANAm' yahI sUtra nibaddha karatA, jisase bhASya meM yaha likhane kI jarUrata na rahatI ki yathoktanimittaH se tAtparya kSayopazamanimitta:" se hai / kintu aisA nahIM huA hai| isase suspaSTa hai ki sUtrakAra koI aura hai tathA bhASyakAra koI aur| bhASyakAra ne sUtrakAra ke sUtra meM koI parivartana kiye binA bhASya likha diyA hai| isIlie yathoktanimittaH ke prayoga se utpanna visaMgati ko dUra karane ke lie unheM yaha likhanA par3A hai ki yahA~ yathoktanimittaH kA artha kSayopazamanimitta: hai / 85. jaina sAhitya aura itihAsa para vizada prakAza / pR. 126 / 86. vahI / pR. 126-132 / 44 87. 'bhavapratyayaH kSayopazamanimittazca / " tattvArthAdhigamabhASya 1 / 21 / 88. " yathoktanimittaH kSayopazamanimitta ityarthaH / " tattvArthAdhigamabhASya / 1 /23 / For Personal & Private Use Only Page #364 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 308 / jainaparamparA aura yApanIyasaMgha / khaNDa 3 a016 / pra01 2.2. AkSepa kA nirAkaraNa - DaoN0 sAgaramala jI ne mukhtAra jI ke isa visaMgati-pradarzana para AkSepa kiyA hai aura yathoktanimittaH ke prayoga kA aucitya siddha karane ke lie usakI jo vyAkhyA kI hai, vaha pANini aura pataMjali ko bhI cakkara meM DAla dene vAlI hai| ve likhate haiM-"yathoktanimitta kA pUrA spaSTIkaraNa hai-kSayopazama ke nimitta AgamoM meM jaisI tapasAdhanA batAyI gayI hai, vaisI tapasAdhanA se prApta honevAlA arthAt sAdhanAjanya avdhijnyaan| yahA~ mukhtAra jI kahate haiM ki yadi mUlasUtra meM 'yathokta' kahA, to usake pahale tattvArtha ke kisI pUrva sUtra meM usakA ullekha honA cAhie thaa| kintu hameM dhyAna rakhanA hai ki umAsvAti to Agamika paramparA ke haiM, ataH unakI dRSTi meM yathokta kA artha hai-aagmokt| vastutaH jo paramparA Agama ko hI nahIM mAnatI ho, usako sUtra meM prayukta yathokta zabda kA vAstavika tAtparya kaise samajha meM AyegA?" (jai.dha.yA.sa./ pR. 284) / aisA lagatA hai jaise DaoNkTara sAhaba umAsvAti ke hRdaya meM nivAsa karake Aye hoM aura A~khoM dekhA hAla kaha rahe hoN| anyathA unhoMne yaha kaise jAna liyA ki umAsvAti kI dRSTi meM yathokta kA artha Agamokta hai? unake to kisI bhI ullekha se aisA siddha nahIM hotaa| svabuddhi-kalpita artha ko umAsvAti ke nAma para car3hA denA nyAyaviruddha hai| thor3I dera ke lie mAna lIjie ki umAsvAti Agamika paramparA ke haiM aura sUtrakAra haiM, to Agamika paramparA kA hone kA artha yaha to nahIM hai ki Agama ke viSaya ko spaSTa zabdoM meM na kahakara aise kUTa zabdoM meM kahA jAya jo vivakSita artha kA bodha hI na karAveM, bhrama paidA kareM, bhUlabhulaiyA~ meM DAla deM? yadi umAsvAti ko yathoktanimittaH pada se AgamoktanimittaH artha abhISTa thA, to ve isI pada kA prayoga kara sakate the aura AgamoktanimittaH zabda se taponimittaH artha abhipreta thA, to ve isa zabda kA bhI prayoga kara sakate the| anyatra to unhoMne aise kUTa zabda kA prayoga nahIM kiyA, spaSTa zabda meM hI pratipAdana kiyA hai, jaise 'yathoktamArgo mokSamArgaH' na kaha kara 'samyagdarzanajJAnacAritrANi mokSamArgaH' kahA hai| isI prakAra uparyukta sUtra meM yathoktanimittaH na kahakara AgamoktanimittaH, taponimitta: yA guNapratyayaH kaha sakate the, kintu nahIM khaa| isase siddha hai ki umAsvAti ko yathoktanimittaH se 'AgamoktanimittaH' yA 'taponimittaH' artha apekSita nahIM thaa| siddhasenagaNI aura haribhadrasUri ne bhI use ina arthoM kA pratipAdaka nahIM batalAyA hai| ina sabane use kSayopazamanimittaH artha kA sUcaka kahA hai| ataH 'yathoktanimittaH' pada ko 'AgamoktanimittaH' yA 'taponimittaH' artha kA sUcaka kahanA prAmANika nahIM hai| 89. siddhasenagaNI : tattvArthabhASyavRtti 1/23/ pR. 97, hAribhadrIyavRtti / tattvArthasUtra / 1/23 / Jain Education Interational For Personal & Private Use Only Page #365 -------------------------------------------------------------------------- ________________ a016 / pra01 tattvArthasUtra / 309 aura DaoN0 sAhaba ke dvArA jo yaha kahA gayA hai ki "jo paramparA Agama ko hI na mAnatI ho, usako sUtra meM prayukta yathokta zabda kA vAstavika tAtparya kaise samajha meM AyegA?" isa viSaya meM merA nivedana hai ki sUtraprayukta yathokta ke artha ko samajhane ke lie Agama ko mAnane kI jarUrata nahIM hai, sUtragrantha ke racanA-niyamoM ko jAnane aura mAnane kI AvazyakatA hai| sUtragrantha kA niyama hai ki usameM prayukta yathA, tathA, tad, saH Adi zabdoM se usI grantha ke pUrvanirdiSTa viSaya sUcita kiye jAte haiM, anya grantha ke nhiiN| jaise 'sa yathAnAma' (ta.sU./ zve./8/23) isa sUtra meM sa (saH) zabda 'vipAko'nubhAvaH' (ta.sU. /zve.8/22) isa pUrva sUtra meM nirdiSTa anubhAva artha kA sUcaka hai aura yathA zabda isI aSTama adhyAya ke pUrvasUtroM meM varNita jJAnAvaraNAdi sabhI karma prakRtiyoM ke nAma ke sAdRzya kA sUcaka hai| isa taraha pUre sUtra kA artha hai : jJAnAvaraNa, darzanAvaraNa Adi karmaprakRtiyoM kA anubhAva (phala) una prakRtiyoM kA jaisA nAma hai, vaisA (nAma ke anusAra) hI huA karatA hai| jaise jJAnAvaraNa jJAna ko AvRta karatA hai aura darzanAvaraNa darzana ko, darzanamohanIya dRSTi ko mohita karatA hai aura cAritramohanIya cAritra ko| ___ isI prakAra yathoktanimitta: meM bhI yathA zabda tattvArtha ke hI pUrvasUtra meM varNita avadhijJAna kI utpatti ke nimitta kA sUcaka hai| kintu aisA koI nimitta, grantha ke kisI pUrva sUtra meM varNita nahIM hai, isalie 'yathoktanimittaH' prayoga asaMgata hai| yathoktanimittaH se kisI dUsare grantha meM varNita avadhijJAna kI utpatti kA nimitta sUcita nahIM ho sakatA, kyoMki use sUcita karanevAlA koI zabda sUtra meM prayukta nahIM hai| yadi yathAgamoktanimittaH aisA prayoga hotA, tabhI Agamokta taparUpa nimitta artha sUcita ho sakatA thaa| kintu aisA prayoga na hone se yaha artha sUcita nahIM hotaa| ataH siddha hai ki yathoktanimittaH pada grantha ke hI pUrvasUtra meM varNita nimitta kI sUcanA detA hai| kintu pUrvasUtra meM aise kisI nimitta kA varNana nahIM hai, isase sAbita hotA hai ki usakA prayoga asaMgata hai, avaijJAnika hai| ukta pratipakSI vidvAn likhate haiM-"avadhijJAna ke do bheda haiM-bhavapratyaya aura nimittajanya aura yahA~ nimitta zabda kA artha prayatna yA tapasAdhanA hai| isalie yathoktanimittaH isa sUtra kA tAtparya hai kSayopazama hetu kI gaI AgamoktatapasAdhanAjanya" (jai. dha. yA. sa. / pR. 284) / avadhijJAna ke bheda kA nimittajanya yaha nAmakaraNa ayuktisaMgata hai, kyoMki bhavapratyaya avadhijJAna bhI nimittajanya hai| pratyaya kA artha hI hai nimitt| bhASyakAra svayaM kahate haiM-"bhavapratyayaM bhavahetukaM bhavanimittimityarthaH" (ta.sU. / zve./ 1 / 22 / For Personal & Private Use Only Page #366 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 310 / jainaparamparA aura yApanIyasaMgha / khaNDa 3 a016/pra01 pR. 45) / isa prakAra 'nimittajanya avadhijJAna' zabda meM bhavapratyaya aura guNapratyaya (taponimitta) donoM avadhijJAna garbhita ho jAte haiN| ataH uparyukta nAmakaraNa yuktisaMgata nahIM hai| tathA nimitta zabda se 'kSayopazama ke lie kI gaI tapasAdhanA' yaha artha grahaNa karanA bhI prAmANika nahIM hai| na bhASyakAra ne yaha artha kiyA hai, na siddhasenagaNI aura haribhadrasUri, ina TIkAkAroM ne| ina sabane to nimitta zabda se kSayopazamarUpa nimitta artha hI pratipAdita kiyA hai| ataH 'tapasAdhanArUpa nimitta' artha grahaNa karanA aprAmANika hai| 2.3. 'kSayopazamanimittaH' rakhane kA prayojana yadyapi yaha satya hai ki bhavapratyaya aura kSayopazamanimitta ina nAmoM kI apekSA bhavapratyaya aura guNapratyaya nAma donoM ke pArasparika bheda ko acchI taraha spaSTa karate haiM, tathApi sarvArthasiddhimAnya sUtrapATha meM tathA tattvArthAdhigamabhASyaM meM kSayopazamanimitta nAma kA prayoga vizeSa prayojana se kiyA gayA hai| vaha prayojana hai bhavapratyaya meM bhava ke nimitta kI pradhAnatA dyotita karanA tathA kSayopazamanimitta meM bhava ke nimitta kA abhAva drshaanaa| haribhadrasUri ise spaSTa karate hue kahate haiM "yathoktanimittamiti-yathoktaM nimittaM yasya sa tathA, bhavo'pyuktameva nimittamiti, tadvyAvRtyarthamAha-kSayopazamanimitta ityrthH|" (hAri.vRtti/ta.sU. / 1/23/pR.78-79)| ___ anuvAda-"yathoktanimitta kA artha hai 'jaisA nimitta batalAyA gayA hai, vaise nimittvaalaa|' isa vyutpatti ke anusAra bhavanimittavAlA avadhijJAna bhI isa dUsare bheda meM garbhita ho jAtA hai, kyoMki bhava ko bhI avadhijJAna kA nimitta kahA gayA hai| ataH use alaga karane ke lie 'kSayopazamanimittavAlA' yaha vizeSaNa prayukta kiyA gayA hai|" pUjyapAda svAmI ne bhI yahI prayojana batalAyA hai| ve kahate haiM-"sarvasya kSayopazamanimittatve kSayopazamagrahaNaM niyamArthaM kSayopazama eva nimittaM na bhava iti|" (sa. si./ 1/22) / arthAt avadhijJAnamAtra kSayopazama ke nimitta se hotA hai, to bhI sUtra meM 'kSayopazama' pada kA grahaNa yaha niyama karane ke lie kiyA gayA hai ki deva-nArakoM ko chor3akara zeSa jIvoM ke mAtra kSayopazama ke nimitta se hotA hai, bhava ke nimitta se nhiiN| ina pramANoM se bhI siddha hai ki 'yathoktanimittaH' vacana se 'kSayopazamanimittaH' artha hI abhipreta hai, 'Agamokta taparUpa nimitta' artha nhiiN| Jain Education Interational For Personal & Private Use Only Page #367 -------------------------------------------------------------------------- ________________ a0 16 / pra0 1 2.4. 'yathoktanimittaH' ko haTAne kA Aropa mithyA DaoN. sAgaramala jI ne Aropa lagAyA hai ki pUjyapAda svAmI ne bhASya ke AdhAra para sUtra meM yathoktanimitta: ke sthAna para kSayopazamanimittaH pATha kara diyA hai / (jai.dha. yA.sa./ pR. 285) / kintu yaha Aropa yuktisaMgata siddha nahIM hotA, kyoMki yadi unheM saMzodhana karanA hotA, to ve digambaraparamparA ke prAcIna grantha SaTkhaNDAgama ke AdhAra para adhika spaSTArthabodhaka guNapratyaya nAma hI usake sthAna meM rakhate / 9deg sarvArthasiddhi TIkA meM unhoMne SaTkhaNDAgama kA pracura upayoga kiyA bhI hai| svayaM DaoN0 sAgaramala jI guNapratyaya nAma ko adhika upayukta mAnate haiM / 91 pUjyapAda svAmI ne virAsata meM prApta isa nAma kA prayoga nahIM kiyaa| isase spaSTa hai ki unhoMne mUla sUtra meM koI parivartana nahIM kiyaa| unheM ' kSayopazamanimittaH SaDvi kalpaH zeSANAm' yahI pATha prApta huA thA / bhASyakAra ko jo 'yathoktanimita: ' - vAlA pATha milA thA, usane avazya unake sAmane visaMgatijanya samasyA khar3I kara dI thii| isalie unhoMne hI sarvArthasiddhi ke AdhAra para 'yathokta-nimittaH kSayopazamanimitta ityarthaH ' (ta. bhASya / 1/23), aisI vyAkhyA kara saMgati biThAne kI ceSTA kI hai| aura isa ceSTA tathA haribhadrasUri ke uparyukta vacanoM se spaSTa hai ki yathoktanimittaH pATha atyanta aspaSTa aura asaMgata hai| ataH ukta sUtra ke karttA bhASyakAra nahIM ho skte| yadi ve hote, to sUtra meM yathoktanimittaH vizeSaNa kA prayoga kara uparyukta visaMgati utpanna na karate / ve usake sthAna meM 'kSayopazamanimittaH ' vizeSaNa prayukta karate, jisase bhASya meM usake spaSTIkaraNa kI AvazyakatA na rahatI / DaoN. sAgaramala jI ne bhI yathoktanimittaH kI apekSA kSayopazamanimittaH pATha ko adhika spaSTa mAnA hai| ve likhate haiM- "punaH sarvArthasiddhi meM sudharA huA adhika spaSTa pATha honA yahI sUcita karatA hai ki vaha bhASya se paravartI hai / " (jai. dha. yA.sa./ ./ pR. 285) / kintu ukta pATha ko sudharA huA mAnane kA unake pAsa koI pramANa nahIM hai, yaha unakI svabuddhiprasUta kalpanA hai / pUrvokta pramANoM se siddha hai ki ukta pATha na to sudharA huA hai, na hI sarvArthasiddhi bhASya se paravartI hai| 2.5. 'indriyakaSAyAvratakriyAH , tattvArthasUtra / 311 mukhtAra jI ne sUtra aura bhASya meM dUsarI visaMgati 'jainasAhitya aura itihAsa para vizada prakAza' meM isa prakAra batalAyI hai - "indriyakaSAyAvratakriyAH paJcacatuH paJcaviMzatisaGkhyAH pUrvasya bhedAH " (ta. sU. / 6 / 5) isa sUtra ke digambaramAnya aura 90. "taM ca ohiNANaM duvihaM bhavapaccaiyaM ceva guNapaccaiyaM ceva / " Sa. khaM./pu.13/5,5,53/ pR. 280 / 91. jainadharma kA yApanIya sampradAya / pR. 285 / For Personal & Private Use Only Page #368 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 312 / jainaparamparA aura yApanIyasaMgha / khaNDa 3 a016 / pra01 zvetAmbaramAnya pAThoM meM tathA siddhasenagaNI aura haribhadra kI TIkAoM meM uddhRta pAThoM meM 'indriya' zabda pahale aura 'avrata' zabda tIsare sthAna para hai| kintu bhASya meM pahale 'avrata' kI vyAkhyA kI gaI hai, usake bAda 'kaSAya' kI, phira 'indriya' kii| yaha sUtrakramollaMghana nAma kI asaMgati hai| isase siddha hotA hai ki sUtrakAra aura bhASyakAra bhinna-bhinna vyakti haiN| yadi bhASya svopajJa hotA to isa kramollaMghana kI asaMgati kA prasaMga na aataa| siddhasenagaNI ne isa asaMgati kA aucitya siddha karate hue kahA hai-"yahA~ indriya aura kaSAya kA ullaMghana karake bhASyakAra ne avratoM kI vyAkhyA kI hai| isakA prayojana yaha batalAnA hai ki hiMsAdi avrata samasta AsravasamUha ke mUla haiN| unameM pravRtta hone para hI AsravoM meM pravRtti hotI hai aura unase nivRtta hone para hI samasta AsravoM se nivRtti hotI hai| sUtra meM 'indriya' zabda kA Adi meM sanniveza sUtrabandha meM zobhA lAne ke lie kiyA gayA hai|"92 gaNI jI kI ye donoM yuktiyA~ ayukta haiM tathA "sUtrabandha (sUtraracanA) meM zobhA lAne ke lie 'avrata' zabda ke sthAna meM 'indriya' zabda kA vinyAsa kiyA gayA hai|" yaha yukti to hAsyAspada hai| ise svIkAra karane meM nimnalikhita bAdhAe~ AtI haiM 1. hiMsAdi avrata samasta AsravoM ke mUla nahIM haiM, kyoMki mahAvrata dhAraNa kara lene para bhI saMjvalanakaSAya ke udaya se sUkSmasAmparAya-guNasthAna taka karmoM kA sAmparAyika Asrava hotA hai| ataH samasta AsravoM kA mUla batalAne ke lie sUtra ke Adi meM 'avrata' zabda ke sanniveza kA aucitya nahIM thaa| isase sAbita hotA hai ki sUtra ke Adi meM 'indriya' zabda kA sanniveza sUtraracanA kI zobhA ke lie nahIM, apitu AsravabhedoM meM prathamataH nirdezya hone ke kAraNa hI huA hai| 2. isa niyama kA pratipAdana kisI bhI zAstra meM nahIM kiyA gayA hai ki sUtrabandha kA pramukha prayojana sUtra kI zabdaracanA meM zobhA utpanna karanA hai aura sUtra ke pratipAdya artha kA bodha karAnA gauNa prayojana hai| vyAkaraNazAstra meM pratipAdya artha kA bodha karAnA hI sUtrabandha kA ekamAtra prayojana batalAyA gayA hai| ataH sUtrabandha meM zobhA lAne ke lie usake ucita zabdakrama ko badalakara usake kramika arthAvagama meM bAdhA utpanna 92. "tatrendriyakaSAyAnullaghyAvratAnyeva vyAcaSTe bhaassykaarH| kiM punaratra prayojanamiti? ucyate ayamabhiprAyo bhASyakArasya-hiMsAdInyavratAni sakalAsravajAlamUlAni tatpravRttAvAsraveSveva pravRttistannivRttau ca sarvAsravebhyo nivRttirityasyArthasya jJApanArthaM sUtroktakramamatikramyAvratAni vyAcaSTe bhaassykaarH| suutrbndhshobhaahetorindriyaadisnniveshH|" tattvArthabhASyavRtti 6/6/pR. 10 / Jain Education Interational For Personal & Private Use Only Page #369 -------------------------------------------------------------------------- ________________ a016/pra01 tattvArthasUtra / 313 karanA sUtrabandha ke niyama ke viruddha hai| isase siddha hai ki tattvArthasUtrakAra ne sUtra ke Adi meM 'indriya' zabda kA vinyAsa sUtrabandha kI zobhA ke prayojana se nahIM kiyA, balki AsravabhedoM meM prathamataH ullekhya hone ke kAraNa hI kiyA hai| 3. sUtra yA vAkya meM zabdaprayogajanya zobhA kI utpatti anuprAsa, yamaka, zleSa Adi zabdAlaMkAroM ke prayoga se hotI hai| kintu uparyukta sUtra ke Adi meM 'indriya' zabda ke vinyAsa se kisI bhI zabdAlaMkAra kI utpatti nahIM huI, ataH zabdika zobhA kA raMcamAtra bhI AvirbhAva nahIM huA hai| yaha isa bAta kA pratyakSa pramANa hai ki sUtra ke Adi meM indriya zabda kA sanniveza sUtra racanA meM zobhA utpanna karane ke lie nahIM, apitu AsravabhedoM meM prathama sthAna rakhane ke kAraNa huA hai| siddhAntAcArya paM0 kailAzacandra jI zAstrI gaNI jI ke samAdhAna ko hAsyAspada batalAte hue likhate haiM-"---sUtraracanA kI zobhA ke lie 'indriya' kA Adi meM sanniveza kiyA hai, kaisA acchA samAdhAna hai! sUtroM kI racanA sundaratA kI dRSTi se kI jAtI hai, yaha eka nayI khoja hai| 'indriya' kI jagaha 'avrata' rakhane se sUtra kaise asundara ho jAtA, yaha to gaNI jI hI batalA sakate haiN|" (jai.sA.i. /dvi.bhA. / pR. 242) / ukta sUtra meM indriya, kaSAya, avrata aura kriyA, ina zabdoM ke kramazaH vinyAsa kA kyA prayojana hai, isakA saMketa tattvArtharAjavArtika meM uThAye gaye eka prazna se milatA hai| vaha yaha ki indriyoM se hI jJAna karake vicAra-vimarza ke bAda jIva kaSAya, avrata aura kriyAoM meM pravRtta hote haiM,93 ataH avrata kI pravRtti meM indriyAdi nimitta haiM, isalie unakA vinyAsa uparyukta krama se kiyA gayA hai| isa prakAra zrI siddhasenagaNI bhASyakAra dvArA kiye gaye sUtrakramollaMghana kA aucitya siddha karane meM saphala nahIM hote| sUtra ke Adi meM 'indriya' zabda kA hI sanniveza ucita hai, isIlie sUtrakAra ne aisA hI kiyA hai| ataH bhASya meM bhI usakI hI vyAkhyA pahale honI cAhie thii| yadi sUtrakAra hI bhASyakAra hote, to ve anivAryataH aisA hI karate, kyoMki jisa aucitya ke kAraNa unhoMne sUtra ke Adi meM 'indriya' zabda kA vinyAsa kiyA hai, usa aucitya kA nirvAha ve bhASya meM kiye binA nahIM rhte| ataH siddha hotA hai ki bhASyakAra koI anya vyakti haiM, jinhoMne sUtragata zabdakrama kI paravAha na karate hue apanI judI cintana praNAlI ke vazIbhUta ho zabdakrama kA ullaMghana kara 'avrata' zabda kI vyAkhyA pahale kI hai| 93. "indriyairhi upalabhya vicArya ca kaSAyAvratakriyAsu pravartante prjaaH|" tattvArtharAjavArtika /6/ 5/16/pR.511| 94. "avratasyendriyAdipariNAmAH pravRttinimittAni bhvnti|" tattvArtharAjavArtika 6/5/18/pR. 511 / For Personal & Private Use Only Page #370 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 314 / jainaparamparA aura yApanIyasaMgha / khaNDa 3 a016/pra01 DaoN0 sAgaramala jI kA kathana hai ki bhASya likhate samaya sUtrakAra kI bhUla se yaha kramollaMghana ho gayA hai athavA lipikAra kI bhUla isakA kAraNa hai| ataH isase yaha siddha nahIM hotA ki bhASya svopajJa nahIM hai| (jai.dha.yA.sa. / pR. 287) / kintu isa prakAra kI bhUla huI hotI, to siddhasenagaNI ukta kramollaMghana ke aucitya ko anya prakAra se siddha karane kI koziza na krte| ve bhI ise bhASyakAra yA lipikAra kI bhUla kahakara AsAnI se satya para paradA DAla sakate the| __ apane kathana ke samarthana meM DaoNkTara sAhaba ne eka yaha tarka diyA hai ki kundakunda ne Asrava ke hetu cAra batalAye haiM : mithyAtva, avirati, kaSAya aura yoga, jaba ki unhIM kI paramparA meM tattvArthasUtra, sarvArthasiddhi, tattvArtharAjavArtika, zlokavArtika Adi meM pramAda ko zAmila kara pA~ca kAraNa mAne gaye haiN| lekina isa saMkhyAbheda se ye lekhaka bhinna-bhinna paramparA ke siddha nahIM hote| isI prakAra sUtra aura bhASya meM kramollaMghana hone se katabheda siddha nahIM hotaa| (jai.dha.yA.sa./ pR. 287) / kintu DaoNkTara sAhaba kA yaha tarka unakI hI mAnyatA ke viruddha jAtA hai, kyoMki uparyukta bheda meM karttAbheda to siddha hai hI, ataH ukta tarka se sUtra aura bhASya meM kartAbheda kI hI puSTi hotI hai| ukta kramollaMghanarUpa asaMgati bhASya ke svopajJa hone kI itanI adhika virodhI hai ki usakA parihAra karane ke lie Age calakara zvetAmbarAcAryoM ne sUtra ke zabdakrama meM bhASya ke anusAra parivartana kara diyA, arthAt 'indriyakaSAyAvratakriyAH' ke sthAna meM 'avratakaSAyendriyakriyAH' pATha kara diyA, jo avaidha hai| (dekhie, 'sabhASyatattvArthAdhigamasUtra' 6/6 rAjacandra Azrama, agAsa / 1992 ii0)| 2.6. 'indrasAmAnikatrAyastriMza---' ___ 'sUtra' aura 'bhASya' meM tIsarI visaMgati kA saMketa karate hue mukhtAra jI apane grantha 'jainasAhitya aura itihAsa para vizada prakAza' (pR. 128-129) meM kahate haiM"indra-sAmAnika-trAyastriMza-pAriSadyAtmarakSa-lokapAlAnIka-prakIrNakAbhiyogyakilviSikAzcaikazaH" (ta.sU. /zve.4/4) isa sUtra meM pratyeka devanikAya meM devoM ke daza bheda batalAye gaye haiN| bhASyakAra bhI pahale yahI nirUpita karate haiM-'ekaikazazcaiteSu devanikAyeSu devA dazavidhA bhvnti|' (ta.bhASya 4/4) / kintu jaba ve bhedoM kA varNana karate haiM taba nimnalikhita gyAraha bheda batalAte haiM "tadyathA indrAH sAmAnikAH trAyastriMzAH pAriSadyAH AtmarakSA: lokapAlAH anIkAni anIkAdhipatayaH prakIrNakAH AbhiyogyAH kilvissikaashceti|" (tattvA. bhASya 4/4) For Personal & Private Use Only Page #371 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tattvArthasUtra / 315 a0 16 / pra0 1 isameM anIkAdhipatayaH bheda adhika hai jo sUtrasammata nahIM hai / isIlie siddhasena gaNI likhate haiM- " sUtre cAnIkAnyevopAttAni sUriNA nAnIkAdhipatayaH bhASye punrupnystaaH|" (tattvArthabhASyavRtti / 4/4/pR. 276) / arthAt sUtra meM to AcArya ne anIkoM kA hI grahaNa kiyA hai, anIkAdhipatiyoM kA nahIM, kintu bhASya meM kiyA hai| isa para TippaNI karate hue mukhtAra jI kahate haiM- " isase sUtra aura bhASya meM jo virodha AtA hai, usase inakAra nahIM kiyA jA sktaa| siddhasenagaNI ne isa virodha kA kucha parimArjana karane ke lie jo yaha kalpanA kI hai ki ' bhASyakAra ne anIkoM aura anIkAdhipatiyoM ke ekatva kA vicAra karake aisA bhASya kara diyA jAnA par3atA hai' (ta./bhASyavRtti 4/4), vaha ThIka mAlUma nahIM hotI, kyoMki anIkoM aura anIkAdhipatiyoM kI ekatA kA vaisA vicAra yadi bhASyakAra ke dhyAna meM hotA, to vaha anIkoM aura anIkAdhipatiyoM ke lie alaga-alaga padoM kA prayoga karake saMkhyAbheda utpanna na karatA / bhASya meM to donoM kA svarUpa bhI phira alaga-alaga diyA gayA hai, jo donoM kI bhinnatA kA dyotana karatA hai / yoM to deva aura devAdhipati (indra) yadi eka hoM, to phira 'indra' kA alaga bheda karanA bhI vyartha ThaharatA hai, parantu daza bhedoM meM indra kI alaga gaNanA kI gaI hai, isase ukta kalpanA ThIka mAlUma nahIM hotI / siddhasena bhI apanI isa kalpanA para dRr3ha mAlUma nahIM hote, isI se unhoMne Age calakara likha diyA hai - ' anyathA vA dazasaMkhyA bhidyeta' (pR. 276) = athavA yadi aisA nahIM hai, to daza kI saMkhyA kA virodha AtA hai / " (jai. sA. i. vi.pra. / pR. 128-129) / sUtra aura bhASya meM isa virodha se siddha hotA hai ki unakI racanA eka hI vyakti ke dvArA nahIM kI gaI hai| 2.7. AkSepa kA nirAkaraNa DaoN. sAgaramala jI yahA~ koI virodha yA asaMgati nahIM maante| ve likhate haiM"koI bhI vyAkhyAkAra vyAkhyA meM kisI bheda ke upabheda kI carcA to kara hI sakatA hai / punaH kyA isa prakAra bheda aura upabhedoM kI carcA digambara vyAkhyAkAroM ne nahIM kI hai? jaba ve nikSepa kI carcA karate haiM, to kyA sthApanA ke sAkAra - sthApanA aura nirAkAra - sthApanA aise do bheda nahIM karate haiM ? aura koI AgrahapUrvaka yaha kahe ki sAkAra aura anAkAra aisI do sthApanA hone se vyAkhyA meM nikSepa ke pA~ca bheda kiye gaye haiM, ataH vyAkhyA aura mUla meM asaMgati hai? aise to eka-do nahIM, saikar3oM asaMgatiyA~ kisI bhI mUlagrantha aura usake bhASya yA TIkA meM dikhAI jA sakatI haiM / " (jai.dha.yA.sa./ pR. 289) / For Personal & Private Use Only Page #372 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 316 / jainaparamparA aura yApanIyasaMgha / khaNDa 3 a0 16 / pra0 1 DaoNkTara sAhaba kA yaha kathana bilakula satya hai ki koI bhI vyAkhyAkAra vyAkhyA meM kisI upabheda kI carcA kara hI sakatA hai, kintu upabheda kI carcA tabhI karatA hai, jaba bheda kI carcA kara letA hai aura upabheda kI carcA ke lie prastuta hotA hai / koI bhI vyAkhyAkAra bheda ke sthAna meM upabheda kA varNana nahIM karatA, kyoMki isase upabheda ko bheda samajha lene kA bhrama ho sakatA hai| ukta sUtra ke bhASya meM bhASyakAra bhedakathana ke lie hI prastuta hote haiM, upabhedakathana ke lie nahIM / yaha unake nimnalikhita vacanoM se spaSTa ho jAtA hai "ekaikazazcaiteSu devanikAyeSu devA dazavidhA bhavanti / tadyathA indrAH sAmAnikAH trAyastriMzAH pAriSadyAH AtmarakSAH lokapAlAH anIkAni anIkAdhipatayaH prakIrNakAH AbhiyogyAH kilviSikAzceti / " (tattvA.bhASya 4 /4) / anuvAda -- " pUrvokta devanikAyoM meM se pratyeka devanikAya meM devoM ke daza bheda hote haiM, jaise indra, sAmAnika, trAyastriMza, pAriSadya, AtmarakSa, lokapAla, anIka, anIkAdhipati, prakIrNaka, Abhiyogya aura kilviSaka / yahA~ 'devA dazavidhA bhavanti' kahane ke bAda tadyathA ( jaise ) kahane se spaSTa hai ki bhASyakAra Age dazabhedoM ke hI nAma batalA rahe haiM, kisI upabheda kA nAma nhiiN| ataH yaha kahanA yuktisaMgata nahIM hai ki yahA~ unhoMne kisI upabheda kA varNana kiyA hai| unhoMne bhedoM kA hI varNana kiyA hai, kintu devoM ke daza nAma batalAne kI jagaha gyAraha nAma batalA diye haiM, yaha na kevala sUtra aura bhASya meM virodha kA udAharaNa hai, apitu isase bhASya ke bhItara hI gaMbhIra antarvirodha sUcita hotA hai / bhASyakAra pratijJA daza bheda batalAne kI kara rahe haiM aura batalAte haiM gyAraha bheda / yaha antarvirodha isa bAta kA sUcaka hai ki isa viSaya meM sUtrakAra aura bhASyakAra meM matabheda haiN| kintu bhASyakAra sUtrakAra ke mata kA spaSTa zabdoM meM khaNDana karane kA sAhasa nahIM juTA pA rahe haiM, isalie unhoMne sUtra kA anusaraNa karate hue kahA to yahI hai ki dasa bheda hote haiM, kintu nAmoM kA varNana karate samaya gyAraha nAma batalAkara apanA mata bhI spaSTa kara diyA hai| digambara vyAkhyAkAroM ne sthApanAnikSepa ke sAkAra sthApanA aura nirAkAra - sthApanA aise do upabheda avazya batalAye haiM, kintu nikSepa ke bheda batalAte samaya nahIM, apitu sthApanA- nikSepa ke upabheda batalAte samaya aisA kiyA hai| jaise 'sadbhAvetarabhedena dvidhA' ( tattvArthazloka - vArtika 2/1/5, zloka 54) arthAt vaha sthApanA sadbhAvasthApanA aura asadbhAva-sthApanA ke bheda se do prakAra kI hai| isI prakAra yadi bhASya meM devoM ke dazabheda batalAte samaya dazabheda hI batalAye jAte aura usake bAda anIka ke upabhedoM For Personal & Private Use Only Page #373 -------------------------------------------------------------------------- ________________ a0 16 / pra0 1 tattvArthasUtra / 317 ke varNana kA prastAva karake usake anIka aura anIkAdhipati ye do upabheda batalAye jAte, taba koI virodha yA asaMgati nahIM hotI / kintu aisA nahIM kiyA gayA hai| bhedoM ke antargata hI anIkAdhipati kI gaNanA kI gayI hai, isase siddha hai ki bhASyakAra ko devoM ke gyAraha bheda hI mAnya haiM, jo isa bAta kA pramANa hai ki bhASyakAra kA sUtrakAra ke sAtha matabheda hai| 2.8. 'sArasvatyAditya mukhtAra jI dvArA jainasAhitya aura itihAsa para vizada prakAza ke pRSThakramAMka 129 - 130 para 'sUtra' aura 'bhASya' meM batalAyI gayI cauthI visaMgati isa prakAra hai-- zvetAmbaramAnya tattvArthasUtra ke " sArasvatyAdityavahnyaruNagardatoyatuSitAvyAbAdhamaruto'riSTAca95 isa sUtra (4 / 26) meM laukAntika devoM ke sArasvata, Aditya, vahni, aruNa, gardatoya, tuSita, avyAbAdha, maruta aura ariSTa, ye nau bheda batalAye gaye haiM, kintu bhASyakAra ne 'brahmalokAlayA lokAntikAH' (4/25 / pR. 232 ) isa pUrvasUtra ke tathA isa sUtra ke bhASya meM lokAntika devoM kI saMkhyA ATha hI batalAyI hai / ' 96 ___ isa visaMgati para TippaNI karate hue mukhtAra jI likhate haiM- " isa viSaya meM siddhasenagaNI to yaha kahakara chuTTI pA gaye haiM ki lokAnta meM rahanevAloM ke ye ATha bheda, jo bhASyakAra sUri ne aMgIkAra kiye haiM, ve riSTavimAna ke prastAra meM rahanevAloM kI apekSA nau bheda rUpa ho jAte haiM, Agama meM bhI nau bheda kahe haiM, isase koI doSa nahIM, parantu mUla sUtra meM jaba svayaM sUtrakAra ne nau bhedoM kA ullekha kiyA taba apane hI bhASya meM unhoMne nau bhedoM kA ullekha na kara ATha bhedoM kA hI ullekha kyoM kiyA, isakI ve koI mAkUla (yuktiyukta) vajaha nahIM batalA ske| isI se zAyada paM0 sukhalAla jI ko usa prakAra se kahakara chuTTI pA lenA ucita nahI ja~cA, aura isalie unhoMne bhASya kI svopajJatA meM bAdhA na par3ane dene ke khyAla se yaha kaha diyA hai ki " yahA~ mUla sUtra meM 'maruto' pATha pIche se prakSipta huA hai|" parantu isake lie ve koI pramANa upasthita nahIM kara ske| jaba prAcIna se prAcIna zvetAmbarIya TIkA meM maruto pATha svIkRta kiyA gayA hai, taba use yoM hI digambarapATha kI bAta ko lekara prakSipta nahIM kahA jA sktaa|" (jai. sA. i. vi.pra. / pR. 130 ) / 95. " sArasvatAdityavahnyaruNagardatoyatuSitAvyAbAdhAriSTAzca / " tattvArthasUtra (digambara) 4/25 / 96. "brahmalokaM parivRtyASTAsu dikSu aSTavikalpA bhavanti / " tattvArthAdhigamabhASya 4 / 25 / " ete sArasvatAdayo'STavidhA devA --- / " vahI 4 / 26 97. "lokAntavartinaH ete'STabhedAH sUriNopAttAH, riSThavimAnaprastAravartibhirnavadhA bhavantItyadoSaH / Agame tu navadhaivAdhItA iti / " tattvArthabhASyavRtti 4 / 26 / For Personal & Private Use Only Page #374 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 318 / jainaparamparA aura yApanIyasaMgha / khaNDa 3 a016 / pra01 DaoN0 sAgaramala jI ne bhI maruto pATha ko prakSipta mAnakara sUtra aura bhASya meM ukta matabheda asvIkAra karane kI ceSTA kI hai,98 kintu ve bhI kisI pramANa se isakI puSTi karane meM asamartha rahe haiN| ataH sUtra aura bhASya meM laukAntika devoM kI saMkhyA ke viSaya meM jo yaha matabheda hai, usase siddha hotA hai ki donoM ke kartA bhinnabhinna vyakti haiN| sarvArthasiddhimAnya sUtrapATha meM laukAntika deva ATha hI mAne gaye haiM aura bhASyakAra ko bhI ATha hI mAnya haiN| isase sAbita hotA hai ki sarvArthasiddhimAnya pATha hI mUlapATha hai| mukhtAra jI ne sUtra aura bhASya meM antarvirodha darzAnevAle uparyukta cAra udAharaNa diye haiN| siddhAntAcArya paM0 phUlacandra jI zAstrI ne bhAratIya jJAnapITha se prakAzita 'sarvArthasiddhi' kI prastAvanA meM kucha anya udAharaNa bhI diye haiM, jo nIce prastuta kiye jA rahe haiM2.9. samyagdRSTi aura samyagdarzanI "tattvArthasUtra meM samyagdarzanI se samyagdRSTi ko bhinna nahIM mAnA gayA hai| vahA~ ('zaGkAkAMkSAvicikitsA' 99 ityAdi sUtra) meM aise samyagdarzanavAle ko bhI samyagdRSTi kahA gayA hai, jisake zaMkA Adi doSa saMbhava hote haiN| kintu isake viparIta tattvArthabhASya meM samyagdarzanI aura samyagdRSTi ina donoM padoM kI svatantra vyAkhyA karake samyagdarzanI se samyagdRSTi ko bhinna batalAyA gayA hai| vahA~ kahA gayA hai ki jisake Abhinibodhika jJAna hotA hai vaha samyagdarzanI kahalAtA hai aura jisake kevalajJAna hotA hai, vaha samyagdRSTi kahalAtA hai|00 spaSTa hai ki yahA~ para tattvArthabhASyakAra tattvArthasUtra kA anusaraNa nahIM karate aura samyagdRSTi pada kI tattvArthasUtra ke viruddha apanI do vyAkhyAyeM prastuta karate haiN| eka sthala (adhyAya 1/ sUtra 8) meM ve jisa bAta ko svIkAra karate haiM, dUsare (adhyAya 7/sUtra 23) meM ve use chor3a dete haiN|"(s.si./prstaa./pR.67)| 2.10. 'matiH smRti:---' "tattvArthasUtra meM mati, smRti aura saMjJA Adi matijJAna ke paryAyavAcI nAma haiN|101 kintu tattvArthabhASyakAra inheM paryAyavAcI nAma na mAnakara 'matiH smRtiH' ityAdi sUtra 98. jai.dha.yA.sa./ pR. 291-292 / 99. tattvArthasUtra (digambara) 7/23, (zvetAmbara) 7/18 / 100."atrAha-samyagdRSTisamyagdarzanayoH kaH prativizeSa iti? ucyte| apAyasavvyatayA samyagdarzanamayAya aabhinibodhikm| tdyogaatsmygdrshnm| tatkevalino naasti| tasmAnna kevalI samyagdarzanI, smygdRssttistu|" tattvArthAdhigamabhASya 1/8/ pR. 31 / 101. "matiH smRtiH saMjJA cintA'bhinibodha itynrthaantrm|" tattvArthasUtra 1/13 / For Personal & Private Use Only Page #375 -------------------------------------------------------------------------- ________________ a0 16 / pra0 1 tattvArthasUtra / 319 102 ke AdhAra se matijJAna, smRtijJAna Adi ko svatantra jJAna mAnate haiM / siddhasenagaNI ne bhI tattvArthabhASya ke AdhAra se inako svatantra jJAna mAnakara unakI vyAkhyA kI hai| yaha kahanA ki sAmAnya - matijJAna vyApaka hai aura vizeSa matijJAna, smRtijJAna Adi usake vyApya haiM, kucha sayuktika pratIta nahIM hotA, kyoMki matijJAna vartamAna artha ko viSaya karatA hai| isa tathya ko jaba svayaM tattvArthabhASyakAra svIkAra karate haiM, taba mati, smRti Adi nAma matijJAna ke paryAyavAcI hI ho sakate haiM, bhinna-bhinna jJAna nahIM / tathA digambara aura zvetAmbara paramparA ke AgamoM meM inheM matijJAna kA paryAyavAcI hI kahA hai| spaSTa hai ki yahA~ para bhI tattvArthabhASyakAra kI vyAkhyA mUla sUtra kA anusaraNa nahIM krtii|" (sa.si./ prastA. / pR. 67-68) / 2.11. zabdAdi naya "tattvArthabhASyakAra ne dasaveM adhyAya ke 'kSetrakAlagati' ityAdi sUtra kI vyAkhyA karate hue zabda, samabhirUr3ha aura evaMbhUta ('zabdAdayazca trayaH '), ina tIna ko mUlanaya mAna liyA hai, jaba ki ve hI prathama adhyAya meM usa sUtrapATha ko svIkAra karate haiM, jisameM mUlanayoM meM kevala eka zabdanaya svIkAra kiyA gayA hai|" (sa.si./ prastA. / pR.68)| yaha parasparaviruddha hai tathA sUtrakAra ke mata se bhI bhinnatA pradarzita karatA hai| 2. 12. caramadehottama puruSa "aupapAdikacaramottamadehAsaMkhyeyavarSAyuSo 'napavartyAyuSaH " (ta.sU. /2/53) isa digambaramAnya sUtrapATha meM caramottamaMdeha pada hai| zvetAmbaramAnya sUtrapATha meM isake sthAna para caramadehottamapuruSa pATha milatA hai| paM0 phUlacandra jI zAstrI likhate haiM-" tattvArthabhASyakAra ne prArambha meM isa pada ko mAnakara hI usakI vyAkhyA kI hai| kintu bAda meM ve uttamapuruSa pada kA tyAga kara dete haiM aura mAtra caramadeha pada ko svIkAra kara usakA upasaMhAra karate haiN| isase vidita hotA hai ki tattvArthabhASyakAra ko isa sUtra ke kucha heraphera ke sAtha do pATha mile hoMge, jinameM se eka pATha ko unhoMne mukhya mAnakara usakA prathama vyAkhyAna kiyA / kintu usako svIkAra karane para jo Apatti AtI hai, use dekhakara upasaMhAra ke samaya unhoMne dUsare pATha ko svIkAra kara liyA / spaSTa hai ki isase tattvArthabhASyakAra hI tattvArthasUtrakAra haiM, isa mAnyatA ko bar3A dhakkA lagatA hai / " ( sa. si. / prastA. / pR. 68 ) / 102. " matijJAnaM smRtijJAnaM saMjJAjJAnaM cintAjJAnam AbhinibodhikajJAnamityanarthAntaram / " tattvArthAdhigamabhASya/ 1 / 13 / For Personal & Private Use Only Page #376 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 320 / jainaparamparA aura yApanIyasaMgha / khaNDa 3 a016 / pra0 1 ye cAra antarvirodha siddhAntAcArya paM0 phUlacandra jI zAstrI ne nirdiSTa kiye haiM / siddhAntAcArya paM. kailAzacandra jI zAstrI ne sUtra aura bhASya meM nimnalikhita visaMgatiyoM kI ora dhyAna AkRSTa kiyA hai 2.13. prANApAna "zarIravAGmanaHprANApAnAH pudgalAnAm" (ta. sU. 5 / 19) isa sUtra ke bhASya meM kahA gayA hai--'prANApAnau ca nAmakarmaNi vyAkhyAtau' arthAt nAmakarma ke prakaraNa meM prANa aura apAna kA vyAkhyAna kiyA jA cukA hai| kintu nAmakarma kA prakaraNa AThaveM adhyAya meM haiN| ataH vyAkhyAtau yaha bhUtakAlIna kriyA asaMgata hai| vyAkhyAsyete honA cAhie thaa| siddhasena gaNI ne bhI isa asaMgati kI carcA kI hai, kintu unhoMne isakA yaha samAdhAna kiyA hai ki bhaviSyat kAla ke dyotana ke lie bhUtakAlika aura vartamAnakAlika pratyayoM kA bhI prayoga hotA hai / kintu bhASyakAra ne isa taraha ke prayoga anyatra nahIM kiye haiM, isalie siddhasena gaNI kA samAdhAna samAdhAnakAraka nahIM hai / ataH yahI siddha hotA hai ki bhASyakAra ne sUtroM kI racanA nahIM kI hai, isIlie sUtra aura bhASya meM yaha asaMgati hai / ( kailAzacandra zAstrI / jai. sA. i. / bhA. 2 / 241-42) / 2.14. ghanAmbuvAtAkAzapratiSThAH 103 "ratnazarkarAbAlukA" (ta.sU. / zve. /3/1) ityAdi sUtra meM Aye ghanAmbuvAMtAkAzapratiSThAH pada kA artha karate hue bhASyakAra ne likhA hai "ambuvAtAkA pratiSThA ii siddhe ghanagrahaNaM kriyate tenAyamarthaH pratIyate- / " ( svopajJabhASya / tattvArthAdhigamasUtra / bhAga 1 / jI.ca. sAkaracaMda javerI, muMbaI / adhyAya 3 / sUtra 1 / pR. 230) / 111 arthAt ambuvAtAkAzapratiSThAH aisA siddha hone para jo ghana zabda kA grahaNa kiyA gayA hai, usase aisA pratIta hotA hai--- / ' yahA~ pratIyate zabda nizcayAtmaka nahIM hai, sandehAtmaka hai| --- yadi bhASyakAra hI sUtrakAra hote, to apane hI dvArA prayukta 'ghana' zabda ke artha ke viSaya meM unake mana meM anizcayAtmakatA na rahatI / isalie ve pratIyate kriyA kA prayoga na kara jJApyate jaisI kriyA kA prayoga karate / siddhasenagaNI ne apanI TIkA meM 'pratIyate' kriyA ko ur3A hI diyA hai aura bhASya kA artha karate hue jJApyate kriyA kA prayoga kiyA hai, jo nizcayAtmaka hai / ( kailAzacandra zAstrI / jai.saa.i./bhaa.2/pR.242-43)| 103.'"prANApAnaparyAptirityatra bhASye vyAkhyAsyete, kathaM tarhi vyAkhyAtau ? AzaMsAyAmarthe bhUtavad vartamAnavacca pratyayA bhavanti, upAdhyAyazced AgamiSyati tadvyAkaraNamadhItamevamihApi nAmakarmAzaMsitamityadoSaH / " tattvArthabhASyavRtti 5 /19 / pR. 342 / For Personal & Private Use Only Page #377 -------------------------------------------------------------------------- ________________ a016 / pra01 tattvArthasUtra / 321 2.15. 'audArikavaikriya---' dvitIya adhyAya ke "audArikavaikriyAhArakataijasakArmaNAni zarIrANi" (ta.sU. / zve./2/37) isa sUtra meM audArika Adi pA~ca zarIroM ke nAma ginAye gaye haiN| isake bhASya meM bhI pA~ca zarIroM ke kevala nAma hI batalAye gaye haiM, unakI vyAkhyA nahIM kI gaI hai| vyAkhyA isI adhyAya ke "zubhaM vizuddhamavyAghati cAhArakaM caturdazapUrvadharasyaiva" (ta.sU./zve./2/49) isa sUtra ke bhASya meM kI gaI hai, jo aprAsaMgika hai| "siddhasenagaNI ne bhI ise aprAsaMgika mAnate hue zaMkA uThAI hai-"yaha bhASya to zarIraprakaraNasambandhI pUrvasUtra (2/37) meM yukta hotaa| prakaraNa ke anta meM usake kahane kA kiJcit bhI viziSTa prayojana nahIM hai|" isa zaGkA ko ucita mAnate hue ve kahate haiM-"nizcita hI prakaraNa ke anta meM isake kahe jAne kA koI phala nahIM hai, kyoMki yaha prastuta sUtra kA artha nahIM hai, ataH AcArya kI isa bhUla ko kSamA kreN|" 104 (kailAzacandra zAstrI/jai.sA.i./bhA.2 / 244) / jo viSaya jisa sUtra se sambaddha hai, usakI vyAkhyA usI sUtra ke bhASya meM na kara anya sUtra ke bhASya meM karanA eka aisI mahAn visaMgati hai, jisakI apekSA usa bhASyakAra se nahIM kI jA sakatI, jisane sUtraracanA bhI svayaM kI ho| ataH spaSTa hai ki bhASya kisI aise anya vyakti kI kRti hai, jo sUtrakAra ke samAna siddhahasta, aucityadarzI, smRtizIla aura sAvadhAna nahIM hai| kucha visaMgatiyA~ prastuta granthalekhaka kI dRSTi meM bhI AyI haiM, jinakA nirUpaNa Age kiyA jA rahA hai2.16. mahAvrata saMvara ke hetu "kAyavAGmanaHkarma yogaH" (6/1) tathA "hiMsAnRtasteyAbrahmaparigrahebhyo virativratam" (7/1) 'tattvArthasUtra' ke ina sUtroM meM mahAvratoM ko zubhAsrava kA hetu batalAyA gayA hai| bhASya meM bhI isa bAta kI puSTi kI gaI hai| 105 tathA saMvara hetuoM kA varNana karane vAle "sa guptisamitidharmAnuprekSAparISahajayacAritraiH" (9/2) sUtra meM mahAvratoM ko zAmila na karake bhI yaha dyotita kiyA gayA hai ki mahAvrata zubhAsrava ke hetu haiM, 104."nanu ca zarIraprakaraNaprathamasUtre etad bhASyaM yuktaM syaat| iha tu prakaraNAntAbhidhAne na kiJcit prayojanaM vaishessikmstiiti| uccate-tadevamayaM manyate, tadevedamAdisUtramAprakaraNaparisamApteH prapaJcyate, athavA prakaraNAntAbhidhAne satyameva na kiJcit phalamastyasUtrArthatvAd ataH kssmytaamidmekmaacaarysyeti|" tattvArthabhASyavRtti 2/49 / pR. 211 / 105.ka-"tatrAzubho hiMsAsteyAbrahmAdIni kAyikaH, sAvadyAnRtaparuSapizunAdIni vAcikaH, abhidhyAvyApAdeAsUyAdIni maansH| ato viparItaH zubha iti|" tattvArthAdhigamabhASya 6/1 / For Personal & Private Use Only Page #378 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 322 / jainaparamparA aura yApanIyasaMgha / khaNDa 3 a016 /pra01 saMvara ke nhiiN| kintu bhASyakAra ne "anityAzaraNasaMsAraikatvA" ityAdi sUtra ke bhASya meM mahAvratoM ko saMvara kA hetu batalAyA hai|06 isase bhI sUtra aura bhASya meM antarvirodha kI puSTi hotI hai, jisase isa mAnyatA ko bala milatA hai ki sUtrakAra aura bhASyakAra bhinna-bhinna vyakti haiN| yadyapi dazadharma-pratipAdaka sUtra meM 'saMyama' dharma ke antargata mahAvratoM ko saMvara kA hetu svIkAra kiyA gayA hai, tathApi mahAvratoM ko gupti, samiti Adi ke sAtha jor3akara saMvarahetuoM meM parigaNita nahIM kiyA gayA hai, jaisA ki bhASyakAra ne kiyA hai| 2.17. 'kAlazcetyeke' tattvArthasUtra ke zvetAmbaramAnya pATha meM sUtrakAra ne kahA hai-"kAlazcetyeke" (5/38), arthAt kucha AcArya kAla ko bhI dravya kahate haiN| isase dhvanita hotA hai ki sUtrakAra svayaM kAla ko dravya nahIM maante| yadi unheM bhI kAla kA dravya honA svIkAra hotA, to 'kAlazcetyeke' na kahakara 'kAlazca' khte| zvetAmbara-AgamoM meM jo jIva tathA ajIva kI paryAya ko 'kAla' kahA gayA hai, use bhI sUtrakAra nahIM mAnate,107 kyoMki tattvArthasUtra meM unhoMne kahIM bhI use kAla nahIM btlaayaa| kintu bhASyakAra kAla ko dravya mAnate bhI haiM aura nahIM bhii|"ajiivkaayaa dharmAdharmAkAzapudgalAH" (5/1) isa sUtra ke bhASya meM kahA hai ki yahA~ kAya zabda kA grahaNa pradezAvayavoM kI bahulatA darzAne tathA addhAsamaya (kAla) kI kAyAtmakatA kA niSedha karane ke lie kiyA gayA hai|08 isa kathana se spaSTa hotA hai ki bhASyakAra ko kAladravya kA kevala pradezabahutva amAnya hai, astitva amAnya nahIM hai| unhoMne "Adya zabdau dvitribhedau" (ta.sU./zve/1/35) sUtra ke bhASya meM loka ko SaDdravyAtmaka kahA hai,109 kintu anyatra loka ko paJcAstikAyoM kA samudAya batalAyA hai 110 tathA "nityAvasthitAnyarUpANi ca" (ta.sU. /zve. 5/3) sUtra kI TIkA meM ve kahate haiM ki kha- "atrAha-uktaM bhavatA sadvedyasyAsraveSu bhuutvrtynukmpeti|' tatra kiM vrataM ko vA vratIti? atrocyte|" (vahI/utthAnikA 7/1) 106."saMvarAMzca mahAvratAdiguptyAdiparipAlanAd gunntshcintyet|" tattvArthAdhigamabhASya 9/7/ pR. 402 / 107."kimidaM bhaMte! kAlotti pavuccati? goyamA! jIvA ceva ajIvA ceva" idaM hi sUtramastikAya paJcakAvyatirikta-kAlapratipAdanAya tIrthakRtopAdezi, jIvAjIvadravyaparyAyaH kAla iti sUtrArtha:---sa ca vartanAdirUpo dravyasyaiva pryaayH|" tattvArthabhASyavRtti 5/38/ pR. 432 / 108."kAyagrahaNaM pradezAvayavabahutvArthamaddhAsamayapratiSedhArthaM c|" tattvArthAdhigamabhASya 5/1/ pR.245 / 109. "sarvaM SaTtvaM ssdddrvyaavrodhaaditi|" tattvArthAdhigamabhASya/1/35 / pR. 65 / 110. "paJcAstikAyasamudAyo lokH|" vahI/3/6/ pR.159 / Jain Education Interational For Personal & Private Use Only Page #379 -------------------------------------------------------------------------- ________________ a016/pra01 tattvArthasUtra / 323 dravya kabhI bhI pA~ca kI saMkhyA kA ullaMghana nahIM krte|111 ina paraspara-virodhI vacanoM se spaSTa hai ki bhASyakAra kAla ko dravya mAnate bhI haiM aura nahIM bhii| sUtrakAra aura bhASyakAra ke isa matavaiSamya se siddha hai ki ve bhinna-bhinna vyakti haiN| isake atirikta bhASyakAra ne 'kAla' ke lie zvetAmbara-AgamoM meM prayukta addhAsamaya zabda kA prayoga kiyA hai, kintu sUtra meM isakA prayoga kahIM bhI nahIM kiyA gayA hai| isase bhI sUtrakAra aura bhASyakAra kI bhinnatA siddha hotI hai| 2.18. 'bAdarasAmparAye sarve' tattvArthasUtrakAra ne "sUkSmasAmparAyavItarAgachadmasthayozcaturdaza" (9/10) sUtra meM dasaveM, gyArahaveM aura bArahaveM guNasthAnoM ke parISahoM kA varNana kiyA hai, "ekAdaza jine" (9/11) sUtra meM terahaveM guNasthAna ke parISaha nirdiSTa kiye gaye haiM aura "bAdarasAmparAye sarve" (9/12) sUtra kA kathana kara chaThe, sAtaveM, AThaveM aura nauveM guNasthAnoM ke parISahoM kA jJApana kiyA hai| kintu bhASyakAra ne "bAdarasamparAye sarve" sUtra ko kevala nauveM guNasthAna meM honevAle parISahoM kA pratipAdaka mAnA hai|12 yadi aisA mAnA jAya to chaThe se lekara AThaveM guNasthAna taka ke parISahoM kA varNana karanevAlA koI sUtra pRthak se nirdiSTa na hone ke kAraNa tattvArthasUtra grantha meM apUrNatA ke doSa kA prasaMga AtA hai athavA 'sUtrakAra ukta guNasthAnoM meM koI bhI parISaha nahIM mAnate' isa Agamaviruddha mAnyatA ke doSI siddha hote haiN| kintu tattvArthasUtrakAra jaise mahAn Agamavid meM ina doSoM kI kalpanA bhI nahIM kI jA sktii| isase yahI siddha hotA hai ki bhASyakAra ne hI bAdarasAmparAya zabda se kevala nauvA~ guNasthAna artha grahaNa karane kI truTi kI hai| yaha sUtrakAra aura bhASyakAra ke pratipAdanoM meM visaMgatiyoM evaM unake bhinna vyakti hone kA caudahavA~ pramANa hai| sUtra aura bhASya meM ye bahumukhI visaMgatiyA~ isa bAta kI gavAha haiM ki sUtra aura bhASya kI racanA eka hI vyakti dvArA nahIM kI gaI hai, apitu ve alaga-alaga vyaktiyoM kI kRtiyA~ haiN| 111. "etAni dravyANi nityAni bhvnti|--- na hi kadAcit paJcatvaM bhUtArthatvaM ca vybhicrnti|" vahI/5/3/ pR. 247 / . 112. dekhie, isI prakaraNa kA zIrSaka 1.4. 'sUtra meM striimuktinissedh|' Jain Education Interational For Personal & Private Use Only Page #380 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 324 / jainaparamparA aura yApanIyasaMgha / khaNDa 3 a016/pra01 sUtra-bhASya-ekakartRtvavirodhI anya hetu . 3.1. karmaNo yogyAn __ "sakaSAyatvAjIvaH karmaNo yogyAn pudgalAnAdatte sa bandhaH" (ta.sU./8/2) isa sUtra meM karmayogyAn isa alpAkSarAtmaka samasta pada kA prayoga na kara karmaNo yogyAn isa bahvakSarAtmaka asamasta pada kA prayoga kyoM kiyA gayA ? isakA samAdhAna sarvArthasiddhikAra ne kiyA hai| vaha yaha ki karmaNaH pada kA prayoga karane se vaha paJcamI aura SaSThI donoM vibhaktivAle pada ke rUpa meM alaga-alaga do vAkyoM meM anvita ho sakatA hai| jaise 'karmaNaH sakaSAyatvAjIvaH' arthAt karmodaya ke nimitta se sakaSAya hokara jIva 'karmaNo yogyAn pudgalAn Adatte' = karma ke yogya pudgaloM ko grahaNa karatA hai| (s.si./8/2)| yaha samAdhAna bhASyakAra ne nahIM kiyaa| isase siddha hotA hai ki sUtroM kI racanA unhoMne nahIM kii| yadi sUtra racanA unhoMne kI hotI, to karmaNo yogyAn prayoga kA rahasya unheM jJAta hotA aura usakA spaSTIkaraNa ve bhASya meM avazya krte| . 3.2. tattvArthAdhigamasUtra kI saTippaNa prati paM0 jugalakizora jI mukhtAra ne likhA hai-"tattvArthasUtra para zvetAmbaroM kA eka purAnA TippaNa hai, jisakA paricaya 'anekAnta' ke vIrazAsanAGka (varSa 3/kiraNa 1 / pR. 121-128) meM prakAzita ho cukA hai| isa TippaNa ke kartA ratnasiMha sUri bahuta hI kaTTara sAmpradAyika the aura unake sAmane bhASya hI nahIM, kintu siddhasena kI bhASyAnusAriNI TIkA bhI thI, jina donoM kA TippaNa meM upayoga kiyA gayA hai| parantu yaha saba kucha hote hue bhI unhoMne bhASya ko svopajJa nahIM btlaayaa| TippaNa ke anta meM durvAdApahAra rUpa se jo sAta padya diye haiM, unameM se prathama padya aura usake TippaNa meM sAmpradAyika kaTTaratA kA kucha pradarzana karate hue unhoMne bhASyakAra kA jina zabdoM meM smaraNa kiyA hai, ve nimna prakAra haiM prAgevaitadadakSiNabhaSaNagaNAdAsyamAnamiti mtvaa| trAtaM samUlacUlaM sa bhASyakArazciraM jiiyaat|| TippaNa-"dakSiNe saralodArAviti hemH|" adakSiNA asaralAH svavacanasyaiva pakSapAta-malinA iti yAvatta eva bhaSaNAH kurkurAsteSAM gaNairAdAsyamAnaM grahISyamAnaM svAyattIkariSyamAnamiti yAvattathAbhUtamivaitattattvArthazAstraM prAgeva pUrvameva matvA jJAtvA yeneti shessH| sahamUlacUlAbhyAmiti samUlacUlaM jAtaM rakSitaM sa kazcid bhASyakAro Jain Education Interational For Personal & Private Use Only Page #381 -------------------------------------------------------------------------- ________________ a016 / pra01 tattvArthasUtra / 325 bhASyakartA ciraM dIrgha jIyAjjayaM gamyAdityAzIrvaco'smAkaM lekhakAnAM nirmalagrantharakSakAya praagvcncaurikaayaamshkyaayeti|" ina zabdoM kA bhAvArtha yaha hai ki-"jisane isa tattvArthazAstra ko apane hI vacana ke pakSapAta se malina anudAra kuttoM ke samUhoM dvArA grahISyamAna-jaisA jAnakara, yaha dekhakara ki aisI kuttA-prakRti ke vidvAn loga ise apanA athavA apane sampadrAya kA banAne vAle haiM-pahale hI isa zAstra kI mUlacUla-sahita rakSA kI hai-ise jyoM kA tyoM zvetAmbara-sampradAya ke umAsvAti kI kRtirUpa meM hI kAyama rakkhA hai, vaha (ajJAtanAmA) bhASyakAra ciraMjIva hove, cirakAla taka jaya ko prApta hove, aisA hama TippaNakAra jaise lekhakoM kA usa nirmala grantha ke rakSaka tathA prAcIna vacanoM kI corI meM asamartha ke prati AzIrvAda hai|" 112.1 "yahA~ (TippaNakAra ne) bhASyakAra kA nAma na dekara usake lie sa kazcit (vaha koI) zabdoM kA prayoga kiyA hai, jabaki mUla sUtrakAra kA nAma umAsvAti kaI sthAnoM para spaSTarUpa se diyA hai| isase sApha dhvanita hotA hai ki TippaNakAra ko bhASyakAra kA nAma mAlUma nahIM thA aura vaha use mUla sUtrakAra se bhinna samajhatA thaa| bhASyakAra kA nirmalagrantharakSakAya vizeSaNa ke sAtha prAgvacanacaurikAyAmazakyAya vizeSaNa bhI isI bAta ko sUcita karatA hai| isake prAgvacana kA vAcya tattvArthasUtra jAna par3atA hai, jise prathama vizeSaNa meM nirmalagrantha kahA gayA hai| bhASyakAra ne use curAkara apanA nahIM banAyA, vaha apanI manaHpariNati ke kAraNa aisA karane ke lie asamartha thA, yahI Azaya yahA~ vyakta kiyA gayA hai| anyathA, umAsvAti ke lie isa vizeSaNa kI koI jarUrata nahIM thI, yaha unake lie kisI taraha bhI ThIka nahIM baiThatA, sAtha hI 'apane hI vacana ke pakSapAta se malina anudAra kuttoM ke samUha dvArA grahISyamAnajaisA jAnakara' aisA jo kahA gayA hai, usase yaha bhI dhvanita hotA hai ki bhASya kI racanA usa samaya huI hai, jaba ki tattvArthasUtra para 'savArthasiddhi' Adi kucha prAcIna digambara-TIkAe~ bana cukI thIM aura unake dvArA digambara samAja meM tattvArthasUtra kA acchA pracAra prArambha ho gayA thaa| isa pracAra ko dekhakara hI kisI zvetAmbara vidvAn ko bhASya ke racane kI preraNA milI hai aura usake dvArA tattvArthasUtra ko zvetAmbara banAne 112.1.mukhtAra jI kRta bhAvArtha kA sArAMza isa prakAra hai-'jo koI isa bhASya kA kartA hai, usane pahale se hI jAna liyA thA ki svabhAva se kuTila aura pakSapAta se malina kutte (digambara) isa tattvArthazAstra para kabjA kara leMge, isalie usane bhASya kI racanA kara isakI samUlacUla rakSA kI hai| vaha nirmalagrantha kA rakSaka aura prAcIna vacanoM kI corI meM asamartha bhASyakAra cirajIvI ho, vijayI ho, yaha hama lekhakoM kA usa ke lie AzIrvAda Jain Education Interational For Personal & Private Use Only Page #382 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 326 / jainaparamparA aura yApanIyasaMgha / khaNDa 3 a016 / pra01 kI ceSTA kI gayI hai, aisA pratIta hotA hai| aisI hAlata meM bhASya ko svayaM mUlasUtrakAra umAsvAti kI kRti batalAnA aura bhI asaMgata jAna par3atA hai|" (jai.sA.i.vi.pra./ pR. 131-132) / zvetAmbarAcArya ratnasiMha sUri ke ina vacanoM se bhI saMketa milatA hai ki bhASyakAra sUtrakAra se bhinna vyakti the| 3.3. saTippaNa prati meM kucha adhika sUtra zvetAmbarAcArya ratnasiMhasUri-kRta tattvArthAdhigamasUtra kI saTippaNa prati meM tattvArthAdhigamasUtra kI apekSA kucha adhika sUtra haiM, jo isa prakAra haiM taijasamapi ( 2/50), dharmAvaMzAzailAJjanAriSTA mAghavyA mAghavIti ca (3/2), ucchvAsAhAravedanopapAtAnubhAvatazca sAdhyAH (4/23) sa dvividhaH (5/42), samyaktvaM ca (6/21), dharmAstikAyAbhAvAt (10/7)113 inameM se 'taijasamapi', 'samyaktvaM ca' tathA 'dharmAstikAyAbhAvAt' ye tIna sUtra tattvArthasUtra ke digambaramAnya pATha meM milate haiM, zvetAmbaramAnya pATha meM nhiiN| isake atirikta digambaramAnya tattvArthasUtra meM 'bharatahaimavataharivideharamyakaharaNyavatairAvatavarSAH kSetrANi' (3/ 10) pATha hai, kintu zvetAmbaramAnya tattvArthasUtra meM isa sUtra ke Adi meM tatra zabda kA prayoga hai| phira bhI ratnasiMha sUri ne inameM se digambaramAnya sUtrapATha hI svIkAra kiyA hai|14 isase jJAta hotA hai ki zvetAmbaraparamparA meM eka aura sUtrapATha pracalita thA, jisameM digambaramAnya sUtra saMgRhIta the| usI se ratnasiMha sUri ne ye sUtra uddhRta kiye haiN| yaha isa bAta kA sabUta hai ki zvetAmbara-paramparA meM bhI umAsvAti ko sUtroM kA kartA nirvivAdarUpa se nahIM mAnA gayA hai| yadi mAnA gayA hotA, to bhASyamAnya sUtroM ke atirikta anya sUtroM ko ratnasiMha sUri jaise zvetAmbarAcArya mAnyatA na dete| yaha bhI siddha hai ki uparyukta atirikta sUtroMvAlA sUtrapATha bhASyamAnya sUtrapATha ke pahale se hI astitva meM rahA hogA, jo siddhasenagaNI Adi TIkAkAroM kI dRSTi meM nahIM aayaa| isalie unhoMne umAsvAti ko hI sUtrakAra aura bhASyakAra donoM mAna liyaa| 3.4. bhASya ke pUrva bhI kucha zvetAmbaraTIkAe~ racita tattvArthAdhigamabhASya meM upalabdha ullekhoM se siddha hotA hai ki usake pUrva bhI tattvArthasUtra para TIkAe~ likhI gaI thiiN| "ekAdIni bhAjyAni yugapadekasminnA caturthyaH" 113. dekhiye, paM. jugalakizora mukhtArakRta 'jaina sAhitya aura itihAsa para vizada prakAza'/ pR. 113 tathA siddhAntAcArya paM. phUlacandra jI-kRta sarvArthasiddhi kI prastAvanA/pR. 26 / 114. siddhAntAcArya paM. phUlacandra jI : sarvArthasiddhi-prastAvanA/pR. 26 / Jain Education Interational For Personal & Private Use Only Page #383 -------------------------------------------------------------------------- ________________ a016 / pra01 tattvArthasUtra / 327 (1/31) ke bhASya meM kahA gayA hai __ "atrAha-atha kevalajJAnasya pUrvairmatijJAnAdibhiH kiM sahabhAvo bhavati netyucyate kecidAcAryA vyAcakSate nAbhAvaH kintu tadabhibhUtatvAdakiJcitkarANi bhvntiindriyvt| yathA vA vyabhre nabhati Aditya udite bhUritejastvAdAdityenAbhibhUtAnyatejAMsi jvalanamaNicandranakSatraprabhRtIni prakAzanaM pratyakiJcitkarANi bhavanti tdvditi| kecidapyAhuHapAyasadravyatayA matijJAnaM tatpUrvakaM zrutajJAnamavadhijJAnamanaHparyayajJAne ca rUpidravyaviSaye tasmAnnaitAni kevalinaH sntiiti|" (tattvArthAdhigamabhASya/1/31 / pR.55-56)| anuvAda-"kevalajJAna kA pUrvavartI matijJAnAdi ke sAtha sahabhAva hai yA nahIM? isa viSaya meM kucha AcArya kahate haiM ki kevalajJAna ho jAne para bhI matijJAnAdi kA abhAva nahIM hotA, apitu ye kevalajJAna se abhibhUta hokara akiMcitkara ho jAte haiM, jaise kevalajJAna ke utpanna hone para indriyA~ sthita rahate hue bhI, kArya karane meM asamartha ho jAtI haiN| athavA jaise nirabhra AkAza meM sUrya kA udaya hone para usake sAtizaya teja se agni. ratna. candramA. nakSatra Adi anya padArthoM kA teja dabakara prakAza karane meM asamartha ho jAtA hai, vaise hI kevalajJAna ke prakaTa hone para anya jJAna svakArya meM asamartha ho jAte haiN| kintu kucha anya AcAryoM kA aisA kahanA hai ki matijJAnAdi kevalI ke nahIM huA karate, kyoMki zrotrAdi indriyoM se upalabdha tathA Ihita padArtha ke nizcaya ko apAya (avAya) kahate haiM aura matijJAna apAyasvarUpa hai tathA vaha sadravyatayA huA karatA hai arthAt, vidyamAna yA vidyamAnavat padArtha ko hI grahaNa karatA hai| kintu kevalajJAna meM ye donoM bAteM nahIM pAyI jAtI, ata eva vaha kevalajJAna ke sAtha nahIM rhtaa| aura isIlie zrutajJAna bhI usake sAtha nahIM raha sakatA, kyoMki vaha matijJAnapUrvaka hI huA karatA hai, aura avadhijJAna tathA mana:paryayajJAna kevala rUpI dravya ko hI 'viSaya karate haiM, ataeva ve bhI usake sAtha nahIM raha skte|" ____ yahA~ prastuta sUtra ke viSaya meM anya AcAryoM ke mata uddhRta kiye gaye haiM, jisase jJAta hotA hai ki bhASya ke pUrva bhI tattvArthasUtra ke vyAkhyAkAra ho cuke haiN| isI prakAra "sarvasya" (2/43) sUtra kA bhASya karate hue bhASyakAra kahate haiM ___ "sarvasya caite taijasakArmaNe zarIre saMsAriNo jIvasya bhvtH| eke tvAcAryA nayavAdApekSaM vyaacksste| kaarmnnmevaikmnaadismbndhm| tenaivaikena jIvasyAnAdiH sambandho bhvtiiti| taijasaM tu labdhyapekSaM bhvti| sA ca taijasalabdhirna sarvasya, kasyacideva bhvti|" (tattvArthAdhigamabhASya/2/43/pR. 114) / anuvAda-"taijasa aura kArmaNa ye do zarIra sabhI saMsArI jIvoM ke hote haiN| parantu kucha AcArya isa sUtra kI vyAkhyA nayavAda kI apekSA se karate haiN| ve kahate Jain Education Interational For Personal & Private Use Only Page #384 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 328 / jainaparamparA aura yApanIyasaMgha / khaNDa 3 a016 / pra01 haiM ki kevala kArmaNazarIra kA hI anAdi sambandha hai| eka usake sAtha hI jIva anAdi se sambaddha hotA hai| taijasazarIra to labdhi se utpanna hotA hai aura labdhi sabako prApta nahIM hotI, kisI-kisI ko hI hotI hai|" ___yahA~ spaSTa zabdoM meM "sarvasya" sUtra kI TIkA meM pUrva vyAkhyAkAroM kA ullekha kiyA gayA hai| tathA "saMyamazrutapratisevanA---" (9/49) sUtra meM nirdiSTa pratisevanA kA vivecana karate hue bhASya meM kahA gayA hai "pratisevanA-paJcAnAM mUlaguNAnAM rAtribhojanaviratiSaSThAnAM parAbhiyogAd balAtkAreNAnyatamaM pratisevamAnaH pulAko bhvti| maithunmityeke|" (tattvArthAdhigamabhASya/ 9/49 / pR. 433) / anuvAda-"ahiMsAdi pA~ca mUlaguNoM (mahAvratoM) tathA rAtribhojanatyAga, ina chaha meM se kisI eka ko bhI dUsaroM ke dabAva meM Akara bhaMga karanevAlA muni pulAka kahalAtA hai| kucha AcAryoM kA kathana hai ki pulAka muni dUsaroM ke dvArA jabaradastI kiye jAne para maithuna bhI kara letA hai|" yahA~ bhI pulAka muni ke viSaya meM pUrvAcAryoM kA mata varNita kiyA gayA hai| ina ullekhoM se siddha hotA hai ki tattvArthAdhigama-bhASyakAra se pUrva bhI tattvArthasUtra ke aneka TIkAkAra ho cuke the| ataH tattvArthasUtra kI racanA bhASya likhe jAne ke bahuta pahale ho cukI thii| phalasvarUpa sUtra aura bhASya ke kartA bhinna-bhinna vyakti haiN| ekakartRtva ke pakSadhara hetuoM kI hetvAbhAsatA ke pramANa sUtra aura bhASya meM sampradAyabheda siddha karanevAle uparyukta hetuoM se, bhASya meM darzAyI gayI visaMgatiyoM se tathA sUtra aura bhASya ke ekakartRtvavirodhI uparivarNita anya spaSTa hetuoM se siddha hai ki tattvArthasUtra aura usake bhASya ke kartA bhinna-bhinna vyakti haiM, eka vyakti nhiiN| ataH unheM abhinna siddha karanevAle samasta hetu hetvAbhAsa haiN| unakI hetvAbhAsatA ke pramANa Age prastuta kiye jA rahe haiN| 4.1. svopajJatA sarvamAnya nahIM hai zvetAmbarapakSa paM0 sukhalAla jI saMghavI kA kathana hai ki tattvArthAdhigamabhASya kI sabase prAcIna TIkA siddhasena gaNI kI hai| usameM tattvArthAdhigamabhASya kI svopajJatA ke sUcaka nimna For Personal & Private Use Only Page #385 -------------------------------------------------------------------------- ________________ a016 /pra01 tattvArthasUtra / 329 likhita ullekha haiM ___ "pratijJAtaM cAnena 'jJAnaM vakSyAmaH' iti| atastadanurodhenaikavacanaM cakAra aacaaryH|" (tattvArthabhASyavRtti / 1/9/ pR.69)| ___ "zAstIti ca granthakAra eva dvidhA AtmAnaM vibhajya suutrkaarbhaassykaaraakaarennaivmaah|" (tattvArthabhASyavRtti 1/11 / pR.72)| . "sUtrakArAdavibhakto'pi hi bhASyakAro --- / " (tattvArthabhASyavRtti / 2 / 45 / pR.205)| __ "iti zrImadarhatpravacane tattvArthAdhigame umAsvAtivAcakopajJasUtrabhASye bhASyAnusAriNyAM ca ttiikaayaam|" (tattvArthabhASyavRtti / 7 / 34 / pR.120)|115 saMghavI jI kA yaha bhI kathana hai ki "bhASyagata antima kArikAoM meM se AThavIM kArikA ko yAkinIsUnu haribhadrAcArya ne zAstravArtAsamuccaya meM umAsvAtikartRkarUpa meM uddhRta kiyA hai| bhASya kI prAraMbhika aMgabhUta kArikA ke vyAkhyAna meM AcArya devagupta bhI sUtra aura bhASya ko ekakartRka sUcita karate haiN|" 116 digambarapakSa siddhasena gaNI ke antima vacana meM jo umAsvAtivAcakopajJasUtrabhASye pada hai, usakA artha 'umAsvAti vAcaka ke dvArA upajJa ( racita ) sUtra aura bhASya' nahIM hai, apitu 'umAsvAti vAcaka dvArA racita sUtrabhASya' arthAt 'tattvArthasUtra para umAsvAti vAcaka dvArA racita bhASya', yaha artha hai| yaha sUtrabhASye pada meM prayukta saptamI-ekavacana se siddha hai| yadi sUtra aura bhASya donoM artha abhipreta hote to sUtrabhASyayoH aisA dvivacanAtmaka prayoga hotaa| isase spaSTa hai ki siddhasenagaNI ke prastuta ullekha se yaha siddha nahIM hotA ki umAsvAti sUtra aura bhASya donoM ke kartA haiN| siddhAntAcArya paM0 phUlacandra jI zAstrI kA bhI mata hai ki "yahA~ umAsvAtivAcakopajJa pada kA sambandha sUtra se na hokara usake bhASya se hai|" (sa.si. / prastA. / pR. 65) / kintu uparyukta anya vacanoM se aisA AbhAsa milatA hai ki siddhasenagaNI tattvArthasUtrakAra aura tattvArthabhASyakAra, ina donoM vyaktiyoM ko eka mAnate the| kintu eka mAnanA eka hone kA pramANa nahIM hai| tathA unake anya ullekhoM se isa bAta meM sandeha bhI paidA hotA hai| siddhAntAcArya paM0 phUlacandra jI zAstrI likhate haiM ki "unhoMne 115. tattvArthasUtra / vivecanasahita / prastAvanA / pR. 15 / 116. vahI/ pR. 16 / Jain Education Interational For Personal & Private Use Only Page #386 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 330 / jainaparamparA aura yApanIyasaMgha / khaNDa 3 a016/pra01 (siddhasenagaNI ne) apanI TIkA meM kucha aisA bhI abhiprAya vyakti kiyA hai ki jisake AdhAra se vicAra karane para sUtrakAra se bhASyakAra bhinna siddha hote haiN| isake lie adhyAya ATha ke "matyAdInAm" sUtra (8/7) kI TIkA dekhanI caahie| yahA~ para siddhasenagaNI ke sAmane yaha prazna hai ki jaba anya AcArya "matizrutAvadhimanaHparyayakevalAnAm" sUtra mAnate haiM, taba sUtra kA vAstavika rUpa "matyAdInAm" mAnA jAya yA anya AcArya jisa prakAra usakA pATha par3hate haiM, vaisA mAnA jaay| isa zaMkA kA samAdhAna karate hue pahale to unhoMne hetuoM kA Azraya liyA hai, kintu itane mAtra se svayaM saMtoSa hotA na dekha ve kahate haiM ki 'yataH bhASyakAra ne bhI isa sUtra kA isI prakAra artha kiyA hai, ataH "matyAdInAm" hI sUtra honA caahie|' unakA samasta prasaMga ko prakaTa karanevAlA TIkAvacana isa prakAra hai ___ "apare tu pratipadaM paJcApi ptthnti-mtishrutaavdhimnHpryaaykevlaanaamiti| evaM cApArthakaH pATho lakSyate yato'nantarasUtre paJcAdibhedA jJAnAvaraNAdaya ityvdhRtmev| nirjJAtAzca svarUpataH prathamAdhyAye vyaakhyaattvaat| ata Adizabda eva ca yuktH| bhASyakAro'pyevameva suutraarthmaavedyte|" (tattvArthabhASyavRtti 8/7/ pR. 133) / "yahA~ vizeSa dhyAna dene yogya 'bhASyakAro---' ityAdi vacana hai| isa vacana meM bhASyakAra kA sambandha sIdhA "matyAdInAm" sUtra kI racanA ke sAtha sthApita na kara usake artha ke sAtha sthApita kiyA gayA hai| isase siddha hotA hai ki yahA~ para siddhasenagaNI sUtrakAra ko bhASyakAra se bhinna mAna rahe haiM, anyathA ve kisI apekSA se sUtrakAra aura bhASyakAra meM abhinnatA sthApita kara apanI bhASA dvArA isa prakAra samarthana karate, jisase bhASyakAra se abhinna sUtrakAra ne hI "matyAdInAm" sUtra racA hai, isa bAta kA dRr3hatA ke sAtha samarthana hotaa| ___ "jahA~ taka hamArA mata hai ina pUrvokta ullekhoM ke AdhAra se hama eka mAtra isI niSkarSa para pahu~cate haiM ki mUla tattvArthasUtrakAra aura tattvArthabhASyakAra abhinna vyakti haiM, isa viSaya meM siddhasenagaNI kI sthiti saMzayApanna rahI hai, kyoMki kahIM ve tattvArthasUtrakAra aura tattvArthabhASyakAra ko eka vyakti mAna lete haiM aura kahIM do| isa sthiti ko dekhate hue mAlUma aisA detA hai ki siddhasenagaNI ke kAla taka tattvArthabhASyakAra hI mUla-tattvArthasUtrakAra haiM, yaha mAnyatA dRDhamUla nahIM ho pAyI thii| yahI kAraNa hai ki siddhasenagaNI kisI eka mata kA nizcayapUrvaka pratipAdana karane meM asamartha rhe|" (sa. si./bhA.jJA./prastA./ pR.66)| ___ isa prakAra siddhasenagaNI ke pUrvoddhRta vacanoM se sUtrakAra aura bhASyakAra kA ekatva nizcitarUpa se siddha nahIM hotA, ataH mAnya saMghavI jI kA uparyukta hetu, hetu na hokara hetvAbhAsa hai| For Personal & Private Use Only Page #387 -------------------------------------------------------------------------- ________________ a016/pra01 tattvArthasUtra / 331 isake atirikta vikrama kI terahavIM zatAbdI ke bAda hue tattvArthAdhigamasUtra kI saTippaNa prati ke racayitA zrI ratnasiMhasUri ke vacana pUrva meM uddhRta kiye jA cuke haiM, jinameM unhoMne tattvArthAdhigamabhASya ke kartA ke lie 'sa kazcid bhASyakAro' (vaha koI bhASyakAra) ina zabdoM kA prayoga kara usake nAma se anabhijJatA prakaTa kI hai, jisase spaSTa hotA hai ki vikrama kI terahavIM zatAbdI taka ratnasiMhasUri jaise kaTTara zvetAmbara muni bhI tattvArthasUtrakAra umAsvAti ko tattvArthAdhigamabhASya kA kartA nahIM mAnate the| isase bhI svopajJatA ke viSaya meM gaNI jI kI saMzayApanna manodazA kI puSTi hotI hai| kintu sUtra aura bhASya meM jo gambhIra sAmpradAyika bheda evaM antarvirodha pUrva meM pradarzita kiye gaye haiM, unase spaSTataH siddha hai ki sUtra aura bhASya ekakartRka nahIM hai| 4.2. uttamapuruSa kI kriyA sUtrakAra-bhASyakAra ke ekatva kA pramANa nahIM zvetAmbarapakSa paM0 sukhalAla jI saMghavI dvArA pradarzita dUsarA hetu yaha hai ki "prArambhika kArikAoM meM aura kucha sthAnoM para bhASya meM bhI vakSyAmi, vakSyAmaH Adi prathama (uttama) puruSa kA nirdeza hai aura isa nirdeza meM kI gaI pratijJA ke anusAra hI bAda meM sUtra meM kathana kiyA gayA hai|" (ta.sU./vi.sa. /prastA. /pR. 16) / isase siddha hotA hai ki sUtrakAra aura bhASyakAra eka hI vyakti haiN| digambarapakSa yaha to vyAkhyA kI zailI hai| vyAkhyAkAra kahIM uttamapuruSa kI kriyA kA prayoga kara vyAkhyA karatA hai, jisase aisA lagatA hai jaise mUlagranthakAra svayaM apane kathana kI vyAkhyA kara rahA ho117 aura kahIM mUlagranthakAra ke sAtha anyapuruSa kI kriyA jor3akara vyAkhyA karatA hai, jisase yaha spaSTa ho jAtA hai ki vyAkhyAkAra mUlagranthakAra ke zabdoM kI vyAkhyA kara rahA hai| prathama prakAra kI vyAkhyA zailI ke udAharaNa aneka TIkAkAroM kI TIkAoM meM milate haiN| yathA 1. "tasya svarUpamanavadyamuttaratra vkssyaamH|" (sarvArthasiddhi / adhyAya 1/maMgalAcaraNa/ pR. 2)= usa mokSa kA nirdoSa svarUpa Age (dasaveM adhyAya ke dvitIya sUtra meM) kheNge| 117. dekhie, paM. phUlacandra zAstrI : sarvArthasiddhi-prastAvanA / pR. 68 tathA paM. kailAzacandra zAstrI: jaina sAhitya kA itihAsa/ bhAga 2/ pR. 240 / Jain Education Interational For Personal & Private Use Only Page #388 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 332 / jainaparamparA aura yApanIyasaMgha / khaNDa 3 a016 / pra01 2. "eteSAM svarUpaM lakSaNato vidhAnatazca purastAdvistareNa nirdekssyaamH|" (sarvArthasiddhi / 1/1/ pR. 4)= lakSaNa aura bheda ke sAtha inakA (samyagdarzana-jJAna-cAritra kA) svarUpa Age vistAra se kheNge| 3. "avasaraprAptaM bandhaM vyaackssmhe|" (tattvArtharAjavArtika 8/1/ utthAnikA / pR.561)= aba hama avasaraprApta bandha kA varNana karate haiN| 4. "samprati prastAvAyAtaM bandhaM vakSyAma iti|" (hAribhadrIyavRtti / utthAnikA / tattvArthasUtra 8/1/pR. 365)= aba hama avasara prApta bandha kA varNana kreNge| 5."nirdiSTe saMvaranirjare--- / samprati tatphalaM mokSaH taM vkssyaamH|" (siddhasenagaNI/ tattvArthabhASyavRtti /10/1/ pR. 293 utthAnikA)= saMvara aura nirjarA kA nirdeza kiyA jA cukA hai| aba unakA jo mokSarUpa phala hotA hai, usakA varNana kreNge| 6. "yathAkramameteSAmanuSThAnaM svarUpaM ca vkssyaamH|" (vyAsabhASya / pAtaJjalayogadarzana/ pAda 2 / sUtra 29) = ina yama, niyama Adi ATha yogAMgoM ke anuSThAna aura svarUpa kA kramazaH nirUpaNa kreNge| ___ yaha zailI tattvArthAdhigamasUtra ke bhASyakAra ne bhI apanAyI hai, jo nimnalikhita udAharaNoM meM draSTavya hai 1. "taM purastAllakSaNato vidhAnatazca vistrennopdekssyaamH|" (1/1)= samyagdarzanajJAna-cAritrarUpa mokSamArga ke lakSaNa aura bhedoM kA hama Age vistAra se nirUpaNa kreNge| 2. "aNavaH skAndhAzca saGghAtabhedebhya utpadyanta iti vkssyaamH|" (1/5)= 'aNavaH skandhAzca' aura 'saGghAtabhedebhya utpadyante' ina do sUtroM (5 / 25-26) kA hama Age calakara varNana kreNge| 3. "pariNAmo dvividhaH anaadiraadimaaNshc| taM parastAd vkssyaamH|" (5/22/ pR. 267) = pariNAma do prakAra kA hotA hai : anAdimAn aura aadimaan| usakA kathana hama Age (sUtra 5/42 meM) kreNge| ina udAharaNoM se siddha hai ki vyAkhyAkAra kA apane sAtha uttamapuruSa kI kriyA kA prayoga kara mUlagranthakAra ke vacanoM kI vyAkhyA karanA vyAkhyA kI eka zailI hai| ataH tattvArthadhigamabhASya meM bhASyakAra ke sAtha uttama (prathama) puruSa kI kriyA kA prayoga hone se yaha siddha nahIM hotA ki bhASyakAra hI sUtrakAra haiN| yadi aisA mAnA jAya, to sarvArthasiddhi-TIkAkAra pUjyapAda svAmI, tattvArtharAjavArtikakAra bhaTTa akalaMkadeva, tattvArthabhASya-vRttikAra siddhasenagaNI tathA tattvArthasUtra-vRttikAra haribhadrasUri ke bhI sUtrakAra hone kA prasaMga AyegA, kyoMki ina saba ne bhI apane sAtha For Personal & Private Use Only Page #389 -------------------------------------------------------------------------- ________________ a016 / pra01 tattvArthasUtra / 333 uttamapuruSa kI kriyA kA prayoga kara tattvArtha ke sUtroM kI vyAkhyA kI hai| yataH uttamapuruSa kI kriyA kA apane sAtha prayoga kevala bhASyakAra ne hI nahIM kiyA hai, apitu uparyukta TIkAkAroM ne bhI kiyA hai, ataH vaha sAdhAraNAnaikAntika hetvAbhAsa hai, kisI bhI TIkAkAra ke sUtrakAra se abhinna hone kA hetu nahIM hai| __ mUlagranthakAra ke sAtha anyapuruSa kI kriyA kA prayoga kara usake vacanoM kI vyAkhyA karanA bhI vyAkhyA kI zailI hai| isake udAharaNa bhI aneka TIkAoM meM milate haiN| jaise 1. "tattvArthazraddhAnaM smygdrshnmityuktm| atha kiM tattvamityata idmaah-|" (sarvArthasiddhi 1/4/ utthAnikA/pR. 10)= tattvArthazraddhAna samyagdarzana kahalAtA hai, yaha kahA jA cukA hai| aba tattva kauna-kauna haiM? isa jijJAsA kA samAdhAna karane ke lie sUtrakAra agalA sUtra kahate haiN| 2."vaividhyvijRmbhitmoksskaarnnprdrshnaarthmaah|" (tattvArtharAjavArtika 1/1/ utthAnikA/ pR. 3) = traividhyayukta mokSahetu batalAne ke lie granthakAra uttara sUtra kA kathana karate ina udAharaNoM meM TIkAkAra ne mUlagranthakAra ke sAtha Aha kriyA kA prayoga kiyA hai, jo bU dhAtu se niSpanna anyapuruSa-ekavacana kA vartamAnakAlIna rUpa hai| tattvArthAdhigamabhASya meM bhI isake udAharaNa upalabdha hote haiN| yathA 1. "zrutaM matipUrvaM dvayanekadvAdazabhedam" (1/20) isa sUtra ke bhASya meM bhASyakAra kahate haiM-"atrAha-matizrutayostulyaviSayatvaM vakSyati 'dravyeSvasarvaparyAyeSu' iti---|"= yahA~ zaMkAkAra kahatA hai ki sUtrakAra "matizrutayornibandhaH sarvadravyeSvasarva-paryAyeSu" (1/27) isa sUtra meM batalAyeMge ki matijJAna aura zrutajJAna ke viSaya samAna haiM--- | yahA~ bhASya meM sUtrakAra (mUlagranthakartA) ke sAtha anyapuruSa kI kriyA vakSyati kA prayoga kiyA gayA hai| 2. "Adye parokSam" (1/11) isa sUtra ke bhASya meM kahA gayA hai-"Adye sUtrakramaprAmANyAt prathamadvitIye shaasti|"= Aye isa dvivacanAtmakarUpa ke prayoga se jJAta hotA hai ki AcArya (sUtrakAra) "matizrutAvadhimanaHparyayakevalAni jJAnam" (1/9) isa sUtra meM pradarzita krama ke anusAra yahA~ prathama aura dvitIya jJAna kA nirdeza karate haiM (shaasti)| yahA~ zAsti 'zAs' dhAtu se niSpanna anyapuruSa-ekavacana kI kriyA hai, jo sUtrakAra ke sAtha prayukta huI hai| siddhasenagaNI sUtrakAra aura bhASyakAra ko abhinna mAnate haiN| ataH unheM lagA ki sUtrakAra ke sAtha anyapuruSa kI kriyA kA prayoga hone Jain Education Interational For Personal & Private Use Only Page #390 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 334 / jainaparamparA aura yApanIyasaMgha / khaNDa 3 a016/pra01 se ve bhASyakAra se bhinna siddha hoNge| phalasvarUpa unhoMne tattvArthabhASyavRtti meM spaSTa kiyA hai ki yahA~ granthakAra ne apane ko sUtrakAra aura bhASyakAra ke rUpa meM vibhAjita kara sUtrakAra ke sAtha anyapuruSa-ekavacanAtmaka zAsti' kriyA kA prayoga kiyA hai-"zAstIti ca granthakAra eva dvidhAtmAnaM vibhajya sUtrakAra-bhASyakArAkAreNaivamAha zAstIti, sUtrakAra iti shessH|" (tattvArthabhASyavRtti 1/11 / pR. 72) / - yaha ThIka hai ki jo granthakAra svayaM hI apane grantha kI TIkA racatA hai vaha svayaM ko granthakAra aura TIkAkAra ke rUpa meM vibhakta kara apane granthakArarUpa ke sAtha anyapuruSa kI kriyA prayukta karatA hai| udAharaNArtha, paM0 AzAdhara jI ne svaracita anagAradharmAmRta kI do TIkAe~ svayaM likhI haiM aura apane granthakArarUpa ke sAtha anyapuruSa kI kriyA kA prayoga kiyA hai| jaise grantha ke Adi meM arahanta, siddha, gaNadhara Adi kA stavana karane ke pazcAt ve kahate haiM-"adhunA jinAgamavyAkhyAtRRnArAtIyasUrInabhiSTauti" (jJAnadIpikA TIkA 1/4/ pR. 10) / arthAt "granthakAra aba jinAgama ke vyAkhyAtA ArAtIya AcAryoM kI stuti karate haiN|" aura isake bAda ve 'granthArthato guruparamparayA' ityAdi zloka (1/4/pR. 10) prastuta karate haiM, jisameM ukta AcAryoM kI stuti kI gayI hai| yahA~ paNDita jI ke granthakArarUpa ke sAtha prayukta abhiSTauti kriyA anyapuruSa-ekavacanAtmaka hai| isase yaha bhrama ho sakatA hai ki granthakAra aura TIkAkAra bhinna vyakti haiN| tathApi unheM abhinna kaha dene mAtra se ve abhinna siddha nahIM hote, ise pramANa se puSTa karanA Avazyaka hai| siddhasenagaNI ne pramANa se puSTa kiye binA hI tattvArthasUtrakAra aura usake bhASyakAra ko abhinna kaha diyA hai, jo nirarthaka hai| jina granthakAra aura TIkAkAra kA ekatva vivAdAspada hai, unake ekatva kA nirNaya mUlagrantha aura usakI TIkA meM vyakta siddhAntoM kI ekatA aura donoM kI prarUpaNazailI meM pAyI jAnevAlI saMgati se hI ho sakatA hai| ye ekatA aura saMgati anagAradharmAmRta aura usakI TIkA meM upalabdha haiM, kintu tattvArthasUtra evaM usake zvetAmbarIyabhASya meM upalabdha nahIM haiM, isake viparIta unameM saiddhAntika virodha evaM prarUpaNavisaMgati kI upalabdhi hotI hai, jinake pramANa pUrva meM diye jA cuke haiN| unase siddha hai ki tattvArthasUtrakAra aura bhASyakAra alaga-alaga vyakti haiM, eka nhiiN| astu, zAsti kriyA kA prayoga isa bAta kA udAharaNa hai ki tattvArthAdhigamabhASya meM bhI sUtrakAra ke sAtha anyapuruSa kI kriyA prayukta huI hai| 3. isI prakAra "Adyazabdau dvitribhedau" (ta.sU./zve/1/35) isa sUtra ke bhASya (pR.61) meM kahA gayA hai-"Adya iti suutrkrmpraamaannyaannaigmmaah|" arthAt "naigamasaMgrahavyavahArarjusUtrazabdA nayAH" (ta.sU/zve/1/34) isa sUtra meM nayoM kA jo krama batalAyA gayA hai, usake anusAra sUtrakAra Adya zabda se naigamanaya kA kathana karate Jain Education Interational For Personal & Private Use Only Page #391 -------------------------------------------------------------------------- ________________ a016 / pra01 tattvArthasUtra / 335 haiN| isa udAharaNa meM bhASyakAra ne sUtrakAra ke sAtha anyapuruSa kI Aha kriyA kA prayoga kiyA hai| isa prakAra tattvArthAdhigamabhASya meM eka ora bhASyakAra ke sAtha uttamapuruSa kI kriyA kA prayoga huA hai, to dUsarI ora sUtrakAra ke sAtha anyapuruSa kI kriyA vyavahata huI hai| ataH jahA~ uttamapuruSa kI kriyA kA prayoga donoM ko abhinna siddha karatA hai, vahA~ anyapuruSa kI kriyA unheM bhinna sAbita karatI hai| isa virodha ke pariNAmasvarUpa uttamapuruSa kI kriyA donoM ko abhinna siddha karane meM asamartha rahatI hai, isase siddha hotA hai ki vaha hetu nahIM, apitu hetvAbhAsa hai| 4.3. sUtra aura bhASya meM virodha evaM visaMgatiyA~ zvetAmbarapakSa paM0 sukhalAla jI saMghavI ne bhASya ko svopajJa siddha karane ke lie tIsarA hetu yaha batalAyA hai ki bhASya meM kisI bhI sthala para "sUtra kA artha karane meM zabdoM kI khIMcAtAnI nahIM huI, kahIM sUtra kA artha karane meM sandeha yA vikalpa nahIM kiyA gayA, na sUtra kI kisI dUsarI vyAkhyA ko mana meM rakhakara sUtra kA artha kiyA gayA aura na kahIM sUtra ke pAThabheda kA hI avalambana liyA gayA hai|" (ta.sU./ vi.sa./ prastA. / pR. 16) / digambarapakSa isa hetu ke viSaya meM siddhAntAcArya paM0 kailAzacandra jI zAstrI kA kahanA hai ki "prathama to sUtroM kA artha karane meM zabdoM kI khIMcAtAnI na honA, sandeha yA vikalpa na honA Adi bAteM kisI vyAkhyA ke sUtrakArakRta hone meM niyAmaka nahIM ho sakatI, kyoMki pAtaJjalasUtroM para viracita vyAsa-bhASya meM bhI ukta bAteM pAyI jAtI haiM, kintu vaha sUtrakArakRta nahIM hai| dUsare, tattvArthasUtra kA ukta bhASya ukta bAtoM se ekadama achUtA bhI nahIM hai|" (jai.sA. i./ bhAga 2 / pR. 241) / merA nivedana hai ki bhASyakAra ne bhASya meM koI choTI-moTI khIMcAtAnI nahIM kI hai, koI mAmUlI sandeha yA vikalpa paidA nahIM kiye haiM, unhoMne itanI gambhIra saiddhAntika viparItatAe~ aura prarUpaNazailI meM itanI jyAdA visaMgatiyA~ utpanna kI haiM ki unake dvArA ve apane ko sUtrakAra se bilakula viruddha dizA meM khIMcakara le gaye haiM aura yaha siddha kara diyA hai ki ve sUtrakAra se sarvathA bhinna vyakti haiN| ina saiddhAntika viparItatAoM aura prarUpaNa-zailIgata visaMgatiyoM kA pradarzana pUrva (zIrSaka 2) meM kiyA Jain Education Interational For Personal & Private Use Only Page #392 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 336 / jainaparamparA aura yApanIyasaMgha / khaNDa 3 a016/pra01 jA cukA hai| unase siddha hotA hai ki sUtrakAra aura bhASyakAra ko abhinna sAbita karane ke lie mAnya saMghavI jI dvArA prastuta uparyukta hetu asatya haiN| ekakartRtvavirodhI bAhya hetu siddhAntAcArya paM0 kailAzacandra jI zAstrI ne tattvArthasUtra aura usake bhASya meM ekakartRtva-virodhI kucha bAhya hetu bhI prastuta kiye haiN| unameM pahalA yaha hai ki tattvArthasUtra ke kAla meM jitane bhI sUtragrantha race gaye, unameM se kisI para bhI usake racayitA ne koI bhASya yA vRtti nahIM rcii| pAtaJjalasUtra, nyAyasUtra, vaizeSikasUtra, vedAntasUtra Adi isake udAharaNa haiN| (jai.sA.i./ bhA.2 / pR. 244) / isase isa anumAna ko bala milatA hai ki tattvArthasUtrakAra ne bhI apane grantha para koI bhASya nahIM rcaa| . dUsare hetu para prakAza DAlate hue paNDita jI kahate haiM-"tattvArthabhASya kI prAraMbhika kArikAoM meM eka kArikA isa prakAra hai mahato'timahAviSayasya durgmgrnthbhaassypaarsy| kaH zaktaH pratyAsaM jinavacanamahodadheH krtum|| 23 // "isameM jinavacanarUpI mahodadhi kI mahattA batalAte hue use durgamagranthabhASyapAra batalAyA hai| TIkAkAra devaguptasUri ne isa pada kA vyAkhyAna isa prakAra kiyA hai "durgamo granthabhASyayoH pAro niSThA'syeti durgmgrnthbhaassypaarH| tatrAnupUrvyA padavAkyasannivezo grnthH| tasya mahattvAdadhyayanamAtreNApi durgamaH paarH| tasyaivArthavivaraNaM bhASyaM, tasyApi nyvaadaanugmtvaadlbdhpaarH|" (sambandhakArikA /23/ tattvArthAdhigamasUtra / bhAga 1/jI. ca.sAkaracaMda javerI, muMbaI / pR. 16) / "arthAt usa jinavacanarUpI mahodadhi ke granthoM aura una granthoM ke artha ko batalAne vAle jo unake bhASya haiM, unakA pAra pAnA kaThina hai| "yahA~ tattvArthabhASyakAra ne AgamagranthoM ke sAtha unake bhASyoM kA bhI ullekha kiyA hai| ataH yaha spaSTa hai ki tattvArthabhASya kI racanA bhASyoM ke bAda meM hI huii| bhASyoM kA racanAkAla vikrama kI 7vIM zatI hai| ataH tattvArthabhASya sAtavIM zatI ke pahale kI racanA nahIM ho sktaa|" (ta.sU. / prastA. / pR. 31) / ina do bahiraMga hetuoM se bhI yaha siddha hotA hai ki tattvArthasUtra ke kartA ke dvArA usake bhASya kI racanA nahIM huii| Jain Education Interational For Personal & Private Use Only Page #393 -------------------------------------------------------------------------- ________________ a0 16 / pra0 1 tattvArthasUtra / 337 isa prakAra sUtrakAra aura bhASyakAra sampradAyagata bheda, sUtra aura bhASya meM upalabdha visaMgatiyoM tathA anya antaraMga - bahiraMga hetuoM se siddha hai ki sUtrakAra aura bhASyakAra alaga-alaga vyakti haiM, eka nhiiN| isake atirikta aneka pramANoM se yaha siddha hotA tattvArthasUtra para pUjyapAda svAmI dvArA likhI gaI sarvArthasiddhi TIkA tattvArthAdhigamabhASya se pUrvavartI hai| isase bhI sAbita hotA hai ki tattvArthasUtra ke karttA tathA bhASya ke karttA bhinna-bhinna vyakti haiN| isa tathya kA udghATana agale prakaraNa meM kiyA jA rahA hai| For Personal & Private Use Only Page #394 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sarvArthasiddhi aura bhASya meM vAkyagata sAmya zvetAmbara vidvAnoM tathA digambara vidvAn paM0 nAthUrAma jI premI ne sarvArthasiddhiTIkA aura tattvArthAdhigamabhASya meM aneka jagaha vAkyagata sAmya hone se yaha niSkarSa nikAlA hai ki sarvArthasiddhi meM bhASya kA anukaraNa kiyA gayA hai, ataH bhASya kI racanA sarvArthasiddhi ke pUrva huI hai| kintu yaha niSkarSa kinhIM pramANoM para Azrita nahIM hai, apitu svabuddhikalpita hai| upalabdha pramANa ThIka isake viparIta niSkarSa pradAna kara haiN| una pramANoM ko hama bAda meM prastuta kreNge| pahale una vAkyoM para dRSTi DAla lI jAya jo sarvArthasiddhi aura bhASya meM prAyaH jyoM ke tyoM milate haiN| unameM se kucha isa prakAra haiM sa0 si0 bhASya sa0 si0 bhASya sa0 si0 bhASya sa0 si0 dvitIya prakaraNa sarvArthasiddhi kI bhASyapUrvatA ke pramANa -- -- 1 " eteSAM svarUpaM lakSaNato vidhAnatazca purastAd vistareNa nirdekSyAmaH / " 1 / 1 / pR. 4 / "taM purastAllakSaNato vidhAnatazca vistrennopdekssyaamH|" 1/1 / 2 " eSAM prapaJca uttaratra vakSyate / " 1 / 1 / 18 /pR. 11 / "tAMllakSaNato vidhAnatazca purastAd vistrennopdekssyaamH|" 1/4 / 3 " cakSuSA anindriyeNa ca vyaJjanAvagraho na bhavati / " 1 / 19 / " cakSuSA noindriyeNa ca vyaJjanAvagraho na bhavati / " 1 / 19 / 4 "kASThapustacitrakarmAkSanikSepAdiSu so'yamiti sthApyamAnA sthApanA / ' 1/5 / For Personal & Private Use Only Page #395 -------------------------------------------------------------------------- ________________ a0 16 / pra0 2 bhASya sa0 sa0 bhASya sa0 si0 bhASya sa0 sa0 bhASya - - - tattvArthasUtra / 339 "yaH kASThapustacitrakarmAkSanikSepAdiSu sthApyate jIva iti sa sthApanAjIva: / " 1/5 / 5 "jambUdvIpAdayo dvIpAH / lavaNodAdayaH samudrAH / yAni loke zubhAni nAmAni tannAmAnaste / ityevamasaMkhyeyA dvIpasamudrAH svayambhUramaNaparyantA veditavyAH / " 3 /7 / "jambUdvIpAdayo dvIpA lavaNAdayazca samudrAH zubhanAmAna iti / yAvanti loke zubhAni nAmAni tannAmAna ityarthaH / ityevamasaMkhyeyA dvIpasamudrAH svayambhUramaNaparyantA veditavyA iti / " 3/7 / 6 " eka evAhaM na kazcinme svaH paro vA vidyate / eka eva jAye'ham / eka eva mriye / na me kazcit svajanaH parajano vA vyAdhijarAmaraNAdIni duHkhAnyapaharati / --- evaM hyasya bhAvayataH svajaneSu prItyanubandho na bhavati / parajaneSu ca dveSAnubandho nopajAyate / tato niHsaGgatAmabhyupagato mokSAyaiva ghaTate / " 9/7/802/pR. 325-326 / " eka evAhaM na me kazcitsvaH paro vA vidyate / eka evAhaM jAye / eka eMva mriye / na me kazcit svajanasaMjJaH parajanasaMjJo vA vyAdhijarAmaraNAdIni duHkhAnyapaharati --- / evaM hyasya cintayataH svajanasaMjJakeSu snehAnurAga- pratibandho na bhavati, parasaMjJakeSu ca dveSAnubandhaH / tato ni:saGgatAmabhyupagato mokSAyaiva yatata ityekatvAnuprekSA / "9/7 / 7 "aindriyakaM zarIramatIndriyo'hamajJaM zarIraM jJo'hamanityaM zarIraM nityo'hamAdyantavaccharIramanAdyananto'ham / bahUni me zarIrazatasahasrANyatItAni saMsAre pribhrmtH| sa evAhamanyastebhya - - - / 9/7/803/pR. 326 / "aindriyakaM zarIramatIndriyo'ham / anityaM zarIraM nityo'haM / ajJaM zarIraM jnyo'hm| AdyantavaccharIramanAdyanto'ham / bahUni ca me zarIrazatasahatrANyatItAni saMsAre paribhramataH / sa evAyamahamanyastebhya itynucintyet|" 9/7 / For Personal & Private Use Only Page #396 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 340 / jainaparamparA aura yApanIyasaMgha / khaNDa 3 a016/pra02 sa0 si0 - "zrutaM-pulAkabakuzapratisevanAkuzIlA utkrssennaabhinnaakssrdshpuurvdhraaH| kaSAyakuzIlA nirgrnthaashcturdshpuurvdhraaH| jaghanyena pulAkasya shrutmaacaarvstu| vakuzakuzIlanirgranthAnAM zrutamaSTau prvcnmaatrH| snAtakA apagata-zrutAH kevlinH|"9/47/913/ pR. 364 / bhASya - "zrutaM-pulAkabakuzapratisevanAkuzIlA utkRssttenaabhinnaakssrdshpuurvdhraaH| kaSAyakuzIlanirgranthau cturdshpuurvdhrau| jaghanyena pulAkasya zrutamAcAravastu / bakuzakuzIlanirgranthAnAM zrutamaSTau prvcnmaatrH| zrutApagataH kevalI snAtaka iti|"9/49/pR. 433 / sa0 si0 - "pratisevanA-paJcAnAM mUlaguNAnAM rAtribhojanavarz2anasya ca parAbhiyogAd balAdanyatamaM pratisevamAnaH pulAko bhvti| bakuzo dvividhaHupakaraNabakuzaH shriirbkushshceti| tatropakaraNa-bakuzo bhuvishessyuktopkrnnaakaaNkssii| zarIrasaMskArasevI shriirbkushH| pratisevanAkuzIlo mUlaguNAnavirAdhayannuttaraguNeSu kAJcid virAdhanAM prtisevte| kaSAya kuzIlanirgranthasnAtakAnAM pratisevanA naasti|" 9/47/914 / - "pratisevanA-paJcAnAM mUlaguNAnAM rAtribhojanaviratiSaSThAnAM parAbhi yogAd balAtkAreNAnyatamaM pratisevamAnaH pulAko bhvti| maithunmityeke| bakuzo dvividhaH-upakaraNabakuzaH shriirbkushshc| ttropkrnnaabhissvktcitto---| pratisevanAkuzIlo mUlaguNAnavirAdhayannuttaraguNeSu kAJcid virAdhanAM prtisevte| kaSAyakuzIlanirgranthasnAtakAnAM pratisevanA naasti|"9/49/pR. 433 / / bhASya sa0 si0 - "liGgaM dvividhaM-dravyaliGgaM bhAvaliGga ceti| bhAvaliGga pratItya sarve paJca nirgranthA liGgino bhvnti| dravyaliGgaM pratItya bhaajyaaH|"9/47/ 916 / bhASya - "liGga dvividhaM-dravyaliGgaM bhAvaliGgaM c| bhAvaliGgaM pratItya sarve paJca nirgranthA bhAvaliGge bhvnti| dravyaliGgaM pratItya bhaajyaaH|"9/ 49/pR. 434 / For Personal & Private Use Only Jain Education Interational Page #397 -------------------------------------------------------------------------- ________________ a016 / pra02 tattvArthasUtra / 341 vAkyoM meM itanA adhika sAmya honA siddha karatA hai ki sarvArthasiddhikAra aura bhASyakAra donoM meM se kisI ne dUsare kA anukaraNa kiyA hai| kisane kiyA hai, jaba yaha khoja karate haiM, to pAte haiM ki bhASyakAra ne sarvArthasiddhi kA anukaraNa kiyA hai| yaha nimnalikhita pramANoM se siddha hotA hai sarvArthasiddhi meM bhASya kA anukaraNa nahIM bhASya ke aMta meM diye hue 32 zloka tattvArtharAjavArtika (10/9/14/pR. 649650), jayadhavalATIkA (bhAga 16/pR. 190-195) tathA tattvArthasAra (adhi.8/zloka 21-36,43-54) meM bhI ulabdha hote haiN| 118 isase patA calatA hai ki ye zloka atyanta lokapriya hue haiN| aisA hote hue bhI sarvArthasiddhi meM inheM uddhRta nahIM kiyA gyaa| yadi pUjyapAda svAmI ne bhASya ke vAkyoM kA anukaraNa kiyA hotA, to ve ina zlokoM ko bhI apanI TIkA meM avazya uddhRta krte| kintu aisA nahIM kiyaa| isase siddha hai ki sarvArthasiddhi ke racanA ke samaya bhASya upalabdha nahIM thaa| isI prakAra "vartanA pariNAmaH kriyA paratvAparatve ca kAlasya" (ta.sU./zve./ 5/22) ke bhASya meM bhASyakAra ne paratvAparatva ke tIna bheda batalAye haiM : prazaMsAkRta, kSetrakRta aura kaalkRt| inameM se prazaMsAkRta bheda kA ullekha tattvArtharAjavArtikakAra ne bhI kiyA hai| yathA-"kSetraprazaMsAkAlanimitte prtvaaprtve|---prshNsaakRte ahiMsAdiprazastaguNayogAt paro dharmaH, tadviparIto'dharmo'para iti|" (5 / 22 / 22/ pR. 481) / kintu sarvArthasiddhi meM yaha bheda upalabdha nahIM hotaa| usameM kevala kSetrakRta aura kAlakRta bheda hI milate haiM-"paratvAparatve kSetrakRte kAlakRte ca stH|" (5/ 22 / pR. 223) / yaha bhI isa bAta kA pramANa hai ki sarvArthasiddhikAra ke samakSa bhASya upasthita nahIM thaa| bhASya meM sarvArthasiddhi kA anukaraNa sarvArthasiddhi aura bhASya meM kucha aise samAna siddhAnta haiM, jo sarvArthasiddhi se hI bhASya meM grahaNa kiye jA sakate haiM, bhASya se sarvArthasiddhi meM nahIM, kyoMki ve digambaramAnya siddhAnta haiM, aura zvetAmbaramata meM amAnya haiN| yathA 118. paM. nAthUrAma premI : jaina sAhitya aura itihAsa/dvi.saM./ pR. 526 / For Personal & Private Use Only Page #398 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 342 / jainaparamparA aura yApanIyasaMgha / khaNDa 3 a016 / pra0 2 ka - - 'nirvRttyupakaraNe dravyendriyam' (2/17) ke bhASya meM upakaraNa ke do bheda kiye gaye haiM : bAhya aura abhyantara / 119 ye zvetAmbara - AgamoM meM mAnya nahIM haiM / tattvArthabhASya ke vRttikAra siddhasenagaNI kahate haiM ki " 'Agama meM ye do bheda nahIM milte| yaha AcArya kA hI koI sampradAya hai / 120 ukta bheda digambaramata meM mAnya haiM, jinakA ullekha sarvArthasiddhi meM kiyA gayA hai / 121 isase spaSTa hotA hai ki ve sarvArthasiddhi se hI bhASya meM grahaNa kiye gaye haiM / kha - " nityAzubhataralezyApariNAmadehavedanAvikriyA: " (3/3) isa sUtra kA bhASya karate hue ratnaprabhAbhUmi ke nArakiyoM ke zarIra kI U~cAI sAta dhanuSa, tIna hAtha aura chaha aMgula batalAI gaI hai / 122 siddhasenagaNI kahate haiM ki " bhASyakAra yaha kathana atideza se kiyA hai| maiMne to Agama meM kahIM bhI pratarAdibheda se nArakiyoM kI avagAhanA nahIM dekhii|" 123 yaha avagAhanA digambarAgama meM mAnya hai / isakA bhI varNana sarvArthasiddhi meM kiyA gayA hai / 124 isase bhI siddha hai ki yaha avagAhanA sarvArthasiddhi se hI bhASya meM grahaNa kI gaI hai| ga - " AryAmlecchAzca" (3/15) ke bhASya meM antaradvIpoM kI saMkhyA 96 batalAI hai / yaha zvetAmbara - Agama ke viruddha hai / usameM antaradvIpa 56 hI batalAye gaye haiM / ataH TIkAkAra siddhasenagaNI roSa prakaTa karate hue kahate haiM- "isa antaradvIpakabhASya ko kinhIM durvidagdhoM ne naSTa kara diyA hai, jisase bhASyoM meM 96 antaradvIpa milate haiM / yaha anArSa hai, kyoMki 'jIvAbhigama' Adi meM 56 antaradvIpa batalAye gaye haiM / vAcakamukhya sUtra kA ullaMghana karake kathana nahIM kara sakate, kyoMki yaha asaMbhava hai|"125 arthAt siddhasena ke anusAra kisI anya ne 56 kI jagaha 96 saMkhyA kara dI hai| 119. "upakaraNaM bAhyamabhyantaraM ca / " tattvArthAdhigamabhASya 2 / 17 / 120. " Agame tu nAsti kazcidantarbahirbheda upakaraNasyetyAcAryasyaiva kuto'pi sampradAya iti / " tattvArthabhASyavRtti 2/17 / pR. 166 / 121. " yena nirvRtterupakAraH kriyate tadupakaraNam / pUrvavattadapi dvividham / " sarvArthasiddhi 2 / 17 / 122. "sapta dhanUMSi trayo hastAH SaDaGgulamiti zarIrocchrAyo nArakANAM rtnprbhaayaam|" tattvArthAdhigamabhASya / 3 / 3 / pR. 145 / 123. "uktamidamatidezato bhASyakAreNAsti caitanna tu mayA kvacidAgame dRSTaM pratarAdibhedena nArakANAM zarIrAvagAhanamiti / " tattvArthabhASyavRtti 3 / 3 / pR. 240 / 124. "teSAmutsedhaH prathamAyAM sapta dhanUMSi trayo hastAH SaDaGgulayaH / " sarvArthasiddhi 3/3 / 125. "etaccAntaradvIpakabhASyaM prAyo vinAzitaM sarvatra kairapi durvidagdhairyena SaNNavatirantaradvIpikA bhASyeSu dRzyante / anArSaM caitadadhyavasIyate jIvAbhigamAdiSu ssttpnycaashdntrdviipkaadhyynaat| nApi vAcakamukhyAH sUtrollaGghanenAbhidadhatyasambhAvyamAnatvAt / " tattvArthabhASyavRtti 3/15/pR. 267 / For Personal & Private Use Only Page #399 -------------------------------------------------------------------------- ________________ a0 16 / pra0 2 tattvArthasUtra / 343 bAda ke pratilipikAroM ne bhASya meM 96 ke sthAna meM 56 kara diyA hai| isa viSaya meM paM0 nAthUrAma jI premI TippaNI karate haiM - " sarvArthasiddhi aura tiloyapaNNatta Adi digambaragranthoM meM bhI 96 hI antaradvIpa batalAye haiM / bhASya meM bhI 96 kA hI pATha rahA hogaa| parantu Azcarya hai ki mudrita bhASyapAThoM meM 56 hI antaradvIpa mudrita haiM aura ukta bhASyAMza ke nIce hI 96 antaradvIpoM kI sUcanA dene vAlI siddhasena kI tathA haribhadra kI TIkA maujUda hai / pratilipikAroM athavA mudrita karAnevAloM kA yaha aparAdha akSamya hai|" (jai. sA. i./ dvi.saM./pA.Ti./pR.537) / yahA~ spaSTa ho jAtA hai ki jaba zvetAmbara - AgamoM meM antaradvIpoM kI saMkhyA 56 hI hai, taba bhASyakAra ne 96 kI saMkhyA kahA~ se grahaNa kI ? nizcita hI sarvArthasiddhi se grahaNa kI hai| gha- bhASya meM ATha hI laukAntika deva varNita haiM- " ete sArasvatAdayo'STavidhA devaa---|'' (4/26) kintu zvetAmbara - Agama bhagavatIsUtra, jJAtRdharmakathA, sthAnAMga Adi meM nau batalAye gaye haiN| (premI / jai. sA. i / dvi.saM./ pR. 538 ) / sarvArthasiddhi (4/25) meM bhI ATha hI bhedoM kA kathana kiyA gayA hai| isase siddha hotA hai ki bhASyakAra ne sarvArthasiddhi kA anukaraNa kiyA hai| Ga - " ekAdIni bhAjyAni yugapadekasminnAcaturbhyaH " (1/31) ke bhASya meM prazna uThAyA gayA hai ki kevalajJAna ke sAtha matijJAnAdi rahate haiM yA nahIM? isake uttara meM bhASyakAra kahate haiM ki kucha AcAryoM ke anusAra matijJAnAdi kA abhAva nahIM hotA, kintu kevalajJAna se abhibhUta ho jAne se ve akiMcitkara ho jAte / tathA kucha AcAryoM kA mata hai ki matijJAnAdi kevalajJAna ke sAtha nahIM raha sakate, kyoMki matijJAnAdiupayoga kramazaH hote haiM, jabaki kevalajJAnopayoga aura kevaladarzanopayoga yugapat hote haiN| isake atirikta matijJAnAdi cAra jJAna kSayopazamajanya haiM, kintu kevalajJAna kSayajanya / isalie kevalI ke zeSa jJAna nahIM hote / 12 yahA~ bhASyakAra ne anya kucha AcAryoM ke mata ke antargata kevalajJAnopayoga aura kevaladarzanopayoga ke yugapat hone kA jo mata batalAyA hai, vaha digambaramata hai| vaha 126.'" atrAha--atha kevalajJAnasya pUrvairmatijJAnAdibhiH kiM sahabhAvo bhavati netyucyte| kecidAcAryA vyAcakSate, nAbhAvaH kintu tadabhibhUtatvAdakiJcitkarANi bhavantIndriyavat / --- kecidapyAhuH --- kiM cAnyat - matijJAnAdiSu caturSu paryAyeNopayogo bhavati na yugapat / sambhinnajJAnadarzanasya tu bhagavataH kevalino yugapatsarvabhAvagrAhake nirapekSe kevalajJAne kevaladarzane cAnusamayamupayogo bhavati / kiM cAnyat -- kSayopazamajAni catvAri jJAnAni pUrvANi kSayAdeva kevlm| tasmAnna kevalinaH zeSANi jJAnAni santIti / " tattvArthadhigamabhASya 1 / 31 / pR. 56 / For Personal & Private Use Only Page #400 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 344 / jainaparamparA aura yApanIyasaMgha / khaNDa 3 a016 / pra02 zvetAmbaramata ke viruddha hai| zvetAmbara-AgamoM meM kevalI ke bhI jJAnadarzanopayoga kA kramazaH honA mAnA gayA hai| isIlie siddhasenagaNI sanmatisUtra ke kartA ke upayogaabhedavAda para kaTAkSa karate hue kahate haiM-"apane ko paNDita mAnanevAle kucha loga sUtroM kA artha kucha kA kucha karate haiN| tarkabala kA Azraya lekara kahate haiM ki kevalI kA upayoga vAraMvAra (kramazaH) nahIM hotaa| kintu yaha prAmANika nahIM hai, kyoMki AmnAya meM aneka sUtra pratipAdita karate haiM ki kevalI kA upayoga vAraMvAra (kramazaH) hotA hai|"127 uparyukta digambaramata kA pratipAdana sarvArthasiddhi meM kiyA gayA hai|128 aba yaha to yuktisaMgata siddha ho nahIM sakatA ki isa digambarasiddhAnta ko svayaM digambarAcArya pUjyapAda svAmI ne zvetAmbarAcAryakRta bhASya se grahaNa kiyA hogaa| yuktisaMgata yahI siddha hotA hai ki zvetAmbara-bhASyakAra ne ise digambaragrantha sarvArthasiddhi se uddhRta kiyA hai| cU~ki uparyukta pA~coM siddhAnta digambaramata ke siddhAnta haiM, kintu digambaragrantha sarvArthasiddhi aura zvetAmbaragrantha tattvArthAdhigamabhASya donoM meM milate haiM, isase yaha svataH siddha hai ki ve sarvArthasiddhi se hI bhASya meM grahaNa kiye gaye haiN| ataH sarvArthasiddhi kI racanA bhASya se pUrva huI hai| sarvArthasiddhimAnya sUtrapATha kA bhASya meM ullekha isake atirikta sarvArthasiddhimAnya sUtrapATha kA bhI ullekha bhASya meM kiyA gayA hai| "matizrutayornibandho dravyeSvasarvaparyAyeSu" yaha sarvArthasiddhimAnya sUtrapATha hai (1/26) / bhASya meM "matizrutayornibandhaH sarvadravyeSvasarvaparyAyeSu" (1/27) pATha hai| arthAt bhASya meM dravya zabda ke sAtha sarva vizeSaNa kA prayoga kiyA gayA hai| kintu "zrutaM matipUrva dvayanekadvAdazabhedam" (1/20) ke bhASya meM bhASyakAra "dravyeSvasarvaparyAyeSu" yaha sarvArthasiddhimAnya pATha hI likhate haiM, jaise "atrAha-matizrutayostulyaviSayatvaM vakSyati 'dravyeSvasarvaparyAyeSu' iti|" siddhasenagaNI aura haribhadrasUri ne apanI TIkAoM meM bhI bhASya ke isa aMza ko isI rUpa meM svIkAra kiyA hai|129 isase yaha vizvAsa karane 127. "yadyapi kecitpaNDitammanyAH sUtrANyanyathAkAramarthamAcakSate tarkabalAnuviddhabuddhayo vAraMvAreNo payogo nAsti, tattu na pramANayAmaH, yata AmnAye bhUyAMsi sUtrANi vAraMvAreNopayogaM pratipAda ynti|" tattvArthabhASyavRtti 1/31 / pR. 111 / 128. "sAkAraM jJAnamanAkAraM drshnmiti| tacchadmastheSu krameNa vartate, nirAvaraNeSu yugpt|" sarvArtha siddhi/2/9/ pR. 118 / / 129. siddhAntAcArya paM. phUlacandra zAstrI : sarvArthasiddhi-prastAvanA/ pR. 45 / Jain Education Interational For Personal & Private Use Only Page #401 -------------------------------------------------------------------------- ________________ a0 16 / pra0 2 tattvArthasUtra / 345 ke lie mahattvapUrNa AdhAra mila jAtA hai ki bhASya likhate samaya bhASyakAra ke samakSa sarvArthasiddhimAnya sUtrapATha avazya rahA hai| DaoN0 sAgaramala jI ko yaha svIkArya nahIM hai| unakA kathana hai ki bhASyakAra ne svaracita sUtra kA hI sarva vizeSaNarahita aMza uddhRta kiyA hai / sarva vizeSaNa ko unhoMne vahA~ kyoM chor3A, isake samAdhAnArtha DaoNkTara sA0 ne hetuoM ke kaI vikalpa prastuta kiye haiM, jinameM se prAmANika hetu kaunasA hai, yaha batalAne meM ve svayaM asamartha rahe haiN| ve vikalpa isa prakAra haiM 1. Avazyaka nahIM hai ki granthakAra pUre (vizeSaNAdi - sahita hI ) sUtra ko uddhRta kare / 2. 'dravyeSu' pATha svataH bahuvacanAtmaka hai, ataH sarva vizeSaNa ko vahA~ uddhRta karanA Avazyaka bhI nahIM thaa| 3. ho sakatA hai bhASyakAra kI vismRti se chUTa gayA ho / 4. ho sakatA hai lipikAra kI bhUla se chUTa gayA ho / 5. ho sakatA hai ki bhASyakAra ne sarva vizeSaNarahita pATha hI rakhA ho aura bAda meM kisI ne sarva vizeSaNa jor3a diyA ho| (jai. dha. yA.sa./ pR. 280-81) / inameM antima vikalpa yathArtha nahIM hai, kyoMki bhASyamAnya sUtra meM sarva vizeSaNa kA prayoga bhASyakAra ne hI kiyA hai, isakI puSTi ukta sUtra ke bhASya se hotI hai| bhASya meM bhI unhoMne sarvadravyeSvasarvaparyAyeSu hI likhA hai aura sarvANi dravyANi isa prakAra samAsavigraha bhI kiyA hai| dekhie - " matijJAnazrutajJAnayorviSayanibandho bhavati srvdrvyessvsrvpryaayessu| tAbhyAM hi sarvANi dravyANi jAnIte na tu sarvaiH pryaayaiH|" (1/27) / dUsarA vikalpa yuktisaMgata pratIta hotA hai| yaha bilakula satya hai ki dravyeSu pATha svataH bahuvacAnatmaka hai, ataH sarva vizeSaNa ko vahA~ uddhRta karanA Avazyaka nahIM thaa| isase yaha artha binA kahe hI dhvanita hotA hai ki ukta kAraNa se sUtra meM bhI sarva vizeSaNa anAvazyaka thA, kyoMki kama se kama zabdoM kA prayoga karate hue abhISTa artha kA pratipAdana sUtraracanA kA prayojana hotA hai / sarvArthasiddhi meM ukta sUtra kA pATha 'sarva' vizeSaNarahita hI hai| isase siddha hai ki vahI pATha sUtraniyama ke anurUpa hone se nirdoSa hai| aba prazna uThatA hai ki jaba bhASyakAra yaha jAnate the ki 'sarva' vizeSaNarahita pATha hI nirdoSa hai, taba unhoMne use sUtra meM kyoM jor3A? isakA samAdhAna yaha hai ki 'dravyeSu' pada meM prayukta bahuvacanAtmaka vibhakti se sarvadravya rUpa artha utanI saralatA For Personal & Private Use Only Page #402 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 346 / jainaparamparA aura yApanIyasaMgha / khaNDa 3 a016 / pra0 2 aura zIghratA se hRdayaMgama nahIM ho pAtA, jitanI saralatA aura zIghratA se sarva vizeSaNa jor3a dene se ho jAtA hai / dravyeSu pada se koI sarvadravya artha grahaNa na kara bahudravya artha bhI grahaNa kara sakatA hai| isIlie pUjyapAda svAmI ko TIkA meM yaha spaSTa karanA par3A hai ki dravyeSu bahuvacana kA nirdeza jIva, dharma, adharma, kAla, AkAza aura pudgala ina sabhI dravyoM kI samaSTi kA bodha karAne ke lie kiyA gayA hai - " dravyeSu' iti bahuvacananirdezaH sarveSAM jIvadharmAdharmakAlAkAzapudgalAnAM saGgrahArthaH / " (sa.si./ 1 / 26) / sarva vizeSaNa jor3a dene se isa spaSTIkaraNa ke binA bhI sarvasAdhAraNa ko sarvadravyarUpa artha kA bodha ho jAtA hai| isa vizeSatA ke kAraNa ukta bhASyamAnya sUtrapATha meM sarva vizeSaNa kA prayoga kiyA gayA hai| isase 'sarvadravyeSu asarvaparyAyeSu' aisA zabda - vaiparItya niSpanna ho jAne se 'sarva dravyoM meM, kintu sarva paryAyoM meM nahIM' aisA arthabodha bhI sugama ho jAtA hai| tathA "sarvadravyaparyAyeSu kevalasya" (1 / 30) isa sUtra ke sAtha bhI sarvadravyeSvasarvaparyAyeSu aisA zabdavaiparItya ghaTita ho jAtA hai| isI prayojana se bhASyakAra ne dravyeSvasarvaparyAyeSu isa sUtrabhAga meM sarva vizeSaNa jor3akara use sarvadravyeSvasarvaparyAyeSu isa rUpa meM parivartita kara diyA hai, jo isa bAta kA pramANa hai ki bhASyamAnya pATha sarvArthasiddhimAnya pATha kA vikasitarUpa hai, ataH vaha sarvArthasiddhimAnya pATha se arvAcIna hai| 44 tathA uparyukta prayojana se sarva vizeSaNa jor3ane ke bAda bhI bhASyakAra ne jo 'zrutaM mUtipUrvaM dvyanekadvAdazabhedam" (1 / 20) isa sUtra ke bhASya meM use sarva vizeSaNarahita dravyeSvasarvaparyAyeSu isa rUpa meM uddhRta kiyA hai, usakI preraNA avazya hI unheM sarvArthasiddhiTIkA se milI hai, kyoMki usa pATha ko ve ucita aura maulika mAnate the, ataH apane bhASya meM bhI usI rUpa meM uddhRta karane meM unheM koI hAni pratIta nahIM huI / isase sambandhita sArA sandeha taba dUra ho jAtA hai, jaba hama dekhate haiM ki bhASyakAra ne " dravyANi jIvAzca" (5 / 2) isa sUtra ke bhASya meM sarvArthasiddhi kA vahI sUtra 'uktaM hi' kahakara AdyopAnta jyoM kA tyoM uddhRta kiyA hai, yathA-" uktaM hi 'matizrutayornibandho dravyeSvasarvaparyAyeSu, sarvadravyaparyAyeSu kevalasya' iti / " (tattvA.bhASya / 5/2) / aba DaoNkTara sAhaba ke sAmane isa tathya kA apalApa karane kI koI guMjAiza nahIM rahatI ki yahA~ sarvArthasiddhimAnya sUtrapATha hI uddhRta kiyA gayA hai| 'uktaM hi ' vacana kA prayoga isakA akATya pramANa hai| isa prakAra siddha hai ki sarvArthasiddhi kI racanA bhASya ke pUrva huI hai / ata eva pUrvokta samAna vAkya bhI sarvArthasiddhi se hI bhASya meM pahu~ce haiN| isa taraha sarvArthasiddhi ke tattvArthAdhigamabhASya se pUrvaracita siddha For Personal & Private Use Only Page #403 -------------------------------------------------------------------------- ________________ a016/pra02 tattvArthasUtra / 347 ho jAne para yaha bhI siddha ho jAtA hai ki sUtrakAra sarvArthasiddhikAra se pUrva hue haiM, ataH sarvArthasiddhikAra se pUrva hue sUtrakAra sarvArthasiddhikAra se pazcAt hue bhASyakAra se bhinna vyakti haiN| sarvArthasiddhi meM bhASya kI carcA nahIM tIsarI bAta yaha hai ki bhASyamAnya sUtrapATha aura bhASya meM jo visaMgatiyA~ haiM, na to unakI carcA sarvArthasiddhi meM kI gaI hai, na hI bhASya meM sAdhu ke vastra-pAtrAdiupabhoga kA jo samarthana kiyA gayA hai, usakA koI khaMDana sarvArthasiddhi meM milatA hai, jabaki tattvArtharAjavArtika meM ye donoM bAteM upalabdha hotI haiN| isase siddha hotA hai ki sarvArthasiddhi kI racanA ke samaya tattvArthAdhigamabhASya upasthita nahIM thaa| prasiddha zvetAmbara vidvAn paM0 dalasukhabhAI mAlavaNiyA ne bhI yaha bAta svIkAra kI hai| ve likhate haiM __ "aisA pratIta hotA hai ki jaina Agama ke bhASyAdi TIkA-grantha pUjyapAda ke samakSa nahIM Aye, kintu akalaMka ne dekhe haiN| yahI kAraNa hai ki unhoMne avarNavAda kI carcA meM kucha naI bAteM bhI jor3I haiN| tattvArthasUtra (6/13) kI vyAkhyA meM AcArya akalaMka kahate haiM-"piNDAbhyavahArajIvinaH kambaladazAnirharaNAH alAbUpAtraparigrahAH kAlabhedavRttajJAnadarzanAH kevalina ityAdivacanaM kevlissvvrnnvaadH|" (ta. rA. vA./6/ 13 /8/pR.524)| sarvArthasiddhi meM to kavalAhAra kA nirdeza kara 'Adi' pada de diyA thA, taba yahA~ vastra, pAtra aura jJAnadarzana ke kramika upayoga ko dekara 'Adi' vacana diyA gayA hai| spaSTa hai ki aba vastra aura pAtra ko lekara jo vivAda digambara-zvetAmbaroM meM huA hai, vaha bhI nirdeza ke yogya mAnA gayA aura niyukti aura bhASya meM jJAnadarzana ke kramika upayoga kI jo siddhasena ke virodha meM carcA hai, vaha bhI ullekha ke yogya ho gii| aba donoM sampradAyoM kA matabheda ubhara AyA hai, aisA kahA jA sakatA hai| isI prakAra zrutAvarNavAda ke prasaMga meM bhI anya bAteM nirdezayogya ho gaIM-"mAMsamatsyabhakSaNaM madhusurApAnaM vedanArdita-maithunopasevA rAtribhojanamityevamAdyanavadyamityanujJAnaM shrute'vrnnvaadH|" (ta.rA.vA.6/13/9/pR.524) spaSTa hai ki ye AkSepa bhASya ko lekara hI kiye gaye haiM arthAt zvetAmbaroM dvArA mUla kI jo vyAkhyA kI jAne lagI, usase asammati bar3hatI gii|"130 130. dalasukha mAlavaNiyA : lekha-'tattvArtha kI digambaraTIkAoM meM Agama aura nirgranthatA kI carcA / siddhAntAcArya paM. kailAzacandra zAstrI abhinandanagrantha / pR. 137 / Jain Education Interational For Personal & Private Use Only Page #404 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 348 / jainaparamparA aura yApanIyasaMgha / khaNDa 3 a016 / pra02 mAnanIya mAlavaNiyA ke uparyukta kathana se isa bAta kI puSTi hotI hai ki pUjyapAda svAmI ke samakSa tattvArthAdhigamabhASya upasthita nahIM thA, isalie sarvArthasiddhi aura bhASya meM jo samAna vAkya milate haiM, ve sarvArthasiddhi se hI tattvArthAdhigamabhASya meM grahaNa kiye gaye haiN| aba bhASyamAnya ve sUtrapATha prastuta kiye jA rahe haiM, jinheM akalaMkadeva ne asaMgata aura aprAmANika ThaharAyA hai| siddhAntAcArya paM0 phUlacandra jI zAstrI ne unakA vivaraNa sarvArthasiddhi kI prastAvanA (pR. 41-42) meM diyA hai| usI ke AdhAra para unakA varNana nIce kiyA jA rahA hai| "tattvArthabhASyakAra ne ratlazarkarAvAlukA---pRthutarAH (3/1) isa sUtra meM puthutarAH pATha adhika svIkAra kiyA hai| zvetAmbara-AgamasAhitya meM isa artha ko vyakta karane ke lie chattAichattA pATha upalabdha hotA hai| tattvArthabhASyakAra ne bhI isa pada kI vyAkhyA karate hue chatrAticchatrasaMsthitAH pada dvArA usakA spaSTIkaraNa kiyA hai| yaha pATha sarvArthasiddhimAnya sUtrapATha meM nahIM hai| tattvArtharAja-vArtikakAra bhaTTa akalaMka-deva kI na kevala isa para dRSTi par3atI hai, apitu ve ise Ar3e hAthoM lete haiM aura yaha batalAne kA prayatna karate haiM ki sUtra meM pRthutarAH pATha asaMgata hai|" . cauthe adhyAya meM "zeSAH sparzarUpazabdamanaHpravIcArA dvayordvayoH" (ta.sU./zve: 4/9) yaha sUtra AtA hai| yahA~ dvayordvayoH pATha adhika hai| bhaTTa akalaMkadeva kI sUkSma dRSTi isa pATha para jAtI hai aura ve batalAte haiM ki yaha ArSaviruddha hai| isI prakAra "bandhe'dhiko pAriNAmiko ca" (ta.sU.5/37) sUtra tattvArthabhASya-mAnya sUtrapATha meM "bandhe samAdhiko pAriNAmikau" (5/36) isa rUpa meM upalabdha hotA hai| tattvArtharAja-vArtikakAra ise bhI Agamaviruddha hone ke kAraNa aprAmANika ghoSita kara dete haiN|31 tattvArthAdhigamabhASya ke pA~caveM adhyAya meM nimnalikhita tIna sUtra adhika haiM"anAdirAdimAMzca" (42), "rUpiSvAdimAn" (43), "yogopayogI jIveSu" (44) / bhASyakAra ne ina sUtroM meM pariNAma ke anAdi aura sAdi ye do bheda karake dharma, adharma aura AkAza ke pariNAma ko anAdi tathA pudgala evaM jIva ke pariNAma ko sAdi kahA hai| akalaMka deva isa para Apatti karate hue kahate haiM- "anAnye dharmAdharma-kAlAkAzeSu anAdiH pariNAmaH, AdimAn jIvapudgaleSu iti vadanti, tdyuktm| kutaH? sarvadravyANAM dvayAtmakatve sttvm| anyathA nityaabhaavprsnggaat|" 131. "bandhe samAdhiko pAriNAmikau" ityapare sUtraM paThanti,--- sa pATho noppdyte| kutaH? aarssvirodhaat|" tattvArtharAjavArtika 5/36/3-4/ pR. 500 / For Personal & Private Use Only Page #405 -------------------------------------------------------------------------- ________________ a016 / pra02 tattvArthasUtra / 349 (tattvArtharAjavArtika 5/42/3/pR.503)| arthAt kucha loga dharma, adharma, AkAza aura kAla meM pariNAma ko anAdi kahate haiM tathA jIva aura pudgala meM sAdi, kintu unakA yaha kathana ayukta hai| isI prakAra "avagrahehAvAyadhAraNAH" (sa.si./1/15) isa sarvArthasiddhimAnya sUtrapATha ke avAya ke sthAna meM bhASyamAnya sUtrapATha meM apAya zabda hai| akalaMkadeva ne ina donoM ko ucita ThaharAyA hai|32 "bhavapratyayo'vadhidevanArakANAm" (sa.si. / 1/21) meM deva zabda pahale hai, nAraka bAda meN| kintu bhASyamAnya sUtrapATha meM nAraka zabda pahale hai yathA-"bhavapratyayo nArakadevAnAm" (1/22) / akalaMkadeva ne vyAkaraNa ke niyamAnusAra 'deva' zabda ko hI pUrvaprayoga ke yogya batalAyA hai|133 "mparzarasagandhavarNazabdAstadarthAH" (sa.si./2/20) isa sUtrapATha ke tadarthAH ke sthAna meM bhASyamAnya sUtrapATha meM teSAmarthAH pATha hai (2/21) / akalaMkadeva ne tadarthAH prayoga ko nirdoSa siddha kiyA hai| (ta.rA. vA. 2/20) / sarvArthasiddhimAnya pATha meM "dravyANi" (5/2) tathA "jIvAzca" (5/3) aise alaga-alaga sUtra haiN| bhASya meM ina donoM kA eka hI sUtra meM saMgraha kiyA gayA hai-"dravyANi jiivaashc|" (5/2) / tattvArtharAjavArtikakAra ne ise ayuktimat batalAyA hai aura pRthak-pRthak sUtroM dvArA nirdeza hI ucita mAnA hai, kyoMki isase aisA lagatA hai ki kevala jIva hI dravya hai, dharmAdharma Adi nhiiN| (ta.rA.vA. 5/3/2-3/ pR. 441-442) isI prakAra "alpArambhaparigrahatvaM mAnuSasya" (sa.si./ 6/17) tathA "svabhAvamArdavaM ca" (sa.si./6/18) ina do sUtroM kA bhASya meM ekayoga kiyA gayA hai, yathA-"alpArambhaparigrahatvaM svabhAvamArdavArjavaM ca mAnuSasya" (6/18) / tattvArtharAjavArtikakAra ne ise bhI ayukta mAnA hai, kyoMki isa avasthA meM svabhAvamArdava devAyu kA Asrava siddha nahIM hogaa| (ta.rA.vA./6/18) "matizrutAvadhimanaH paryayakevalAnAm" (sa.si./8/6) isa pATha ke sthAna meM bhASya meM kevala "matyAdInAm" (8/7) pATha hai| ise anucita ThaharAte hue akalaMkadeva kahate haiM-"isase alagaalaga jJAna ke sAtha alaga-alaga AvaraNa kA bodha nahIM hotA, sabakA AvaraNa eka hI hai, aisA bodha hotA hai|" (t.raa.vaa.8/6/2/pR.570)| tattvArthadhigamabhASya (9/5/7/24) meM sAdhu ke lie jo vastrapAtrAdi ko dharma kA sAdhana batalAyA gayA hai, tattvArtharAjavArtikakAra ne usakI bhI AlocanA kI hai| 132."Aha-kimayam apAya uta avAya iti? ubhayathA na dossH|" tattvArtharAjavArtika 1/15/ 13/ pR. 61 / 133. "devazabdo hi alpAjabhyarhitazceti vRttau puurvpryogaarhH|" tattvArtharAjavArtika /1/21/7/ pR.80| Jain Education Interational For Personal & Private Use Only Page #406 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 350 / jainaparamparA aura yApanIyasaMgha / khaNDa 3 a016/pra02 kahA hai ki nagna rahakara manovikArajanya aMgavikRti ke dvArA nAgnya ko dUSita na hone denA nAgnyaparISahajaya hai, kintu anya sAdhu manovikAra ko rokane meM asamartha hone ke kAraNa tajanya aMgavikRti ko chipAne ke lie kaupIna, phalaka, cIvara Adi se aMga ko DhaMka lete haiN| usase aMga kA hI saMvaraNa hotA hai, karma kA nhiiN| (ta.rA.vA. / 9/9/10/pR.609)|134 tathA pAtra meM AhAra karane se parigrahadoSa, pAtra ke saMrakSaNaprakSAlana Adi se hiMsAdi doSa, pAtra lekara bhikSA ke lie bhramaNa karane se dainyadoSa aura yAcanAdoSa Adi aneka doSa lagate haiM, jinase pApa kA Asrava hotA hai| (ta. rA.vA.9/5/10-11/pR. 594-595) / ina pramANoM se siddha hotA hai ki tattvArtharAjavArtikakAra bhaTTa akalaMkadeva ne tattvArthAdhigamabhASya kA adhyayana kiyA thaa| kintu sarvArthasiddhikAra pUjyapAda svAmI ne na to akalaMkadeva kI taraha bhASyamAnya sUtrapAThoM kI visaMgatiyA~ darzAyI haiM, na hI bhASya meM jo vastrapAtra ko dharma kA sAdhana batalAkara nAgnyAdi parISahoM ko asaMgata banA diyA hai, usakI AlocanA kI hai aura na bhASya ke anta meM diye gaye 32 zloka sarvArthasiddhi meM uddhRta kiye haiN| ye isa bAta ke pakke sabUta haiM ki sarvArthasiddhikAra ko tattvArthAdhigamabhASya ke darzana nahIM hue| yadi hue hote, to ve uparyukta visaMgatiyoM aura sUtraviruddha pratipAdanoM ke virodha meM TippaNI kiye binA na rahateM, jaisA ki unhoMne zvetAmbarAgamoM ke kevalibhukti aura mAMsAzanAdi-pratipAdaka vacanoM ko kevalI aura zruta kA avarNavAda batalAkara tIkSNa virodha kiyA hai|35 strImakti kA bhI alaga se niSedha kiyA hai|36 prasiddha zvetAmbara vidvAn paM0 dalasukha mAlavaNiyA bhI likhate haiM-"spaSTa hai ki zvetAmbaroM kI AgamavAcanA meM kevalI ke kavalAhAra kA pratipAdana hai| use pUjyapAda ne kevalI kA avarNavAda batAyA hai aura zvetAmbaroM kI AgamavAcanA meM mAMsAzana kI ApavAdika sammati dI gaI, use bhI zrutAvarNavAda AcArya ne mAnA hai|"137 isase aisA pratIta hotA hai ki tattvArthAdhigamabhASya valabhIvAcanA (san 454466 I0) ke bAda racA gayA hai aura usI samaya tattvArtha ke mUlasUtroM meM parivartana kiyA gyaa| 134. dekhiye, mUlapATha-adhyAya 2/prakaraNa 5/zIrSaka 3.8 / 135. "kavalAbhyavahArajIvinaH kevalina ityevamAdivacanaM kevlinaamvrnnvaadH| mAMsabhakSaNAdyana vadyAbhidhAnaM shrutaavrnnvaadH|" sarvArthasiddhi 6/13 / 136. "liGgena kena siddhiH? avedatvena, tribhyo vA vedebhyaH siddhirbhAvato na dravyataH? dravyataH pullinggenaiv|" sarvArthasiddhi 10/9/ pR. 374 / 137. lekha 'tattvArtha kI digambara TIkAoM meM Agama aura nirgranthatA kI carcA'| siddhAntAcArya paM. kailAzacandra zAstrI abhinandanagrantha / pR. 136 / For Personal & Private Use Only Page #407 -------------------------------------------------------------------------- ________________ a0 16 / pra0 2 tattvArthasUtra / 351 ina pramANoM se jaba yaha siddha hotA hai ki sarvArthasiddhikAra ke samakSa tattvArthAdhigamabhASya upasthita nahIM thA, taba yaha svayameva siddha ho jAtA hai ki unameM jo samAna vAkya upalabdha hote haiM, ve sarvArthAsiddhi se hI bhASya meM lie gaye haiM / ataH sarvArthasiddhi bhASya ke pUrva kI racanA hai, phalasvarUpa tattvArthasUtra aura tattvArthAdhigamabhASya ke karttA bhinna-bhinna vyakti haiM / 6 sarvArthasiddhi ko bhASyottaravartI siddha karanevAle hetu asatya mAnanIya paM0 sukhalAla jI saMghavI ne tattvArthAdhigamabhASya ko sarvArthasiddhi se prAcIna siddha karane ke lie tIna hetu prastuta kiye haiM - 1. bhASya kI zailI sarvArthasiddhi kI apekSA prAcIna hai, 2. sarvArthasiddhi meM bhASya kI apekSA artha kA vistAra huA hai arthAt viSaya-vivecana adhika hai, 3. sarvArthasiddhi meM sAmpradAyika abhiniveza ke tattva dikhAI dete haiM, jaba ki bhASya meM unakA abhAva hai / (ta.sU. / vi. sa. / prastA. / pR. 62-64) / hetu asatya haiN| satyatA inake ThIka mAnanIya saMghavI jI ke dvArA prastuta ye viparIta hai / pramANa nIce diye jA rahe haiM 6.1. tattvArthAdhigamabhASya kI zailI arvAcIna saMghavI jI kA kathana hai ki sarvArthasiddhi meM samyak, darzana, jJAna, cAritra Adi zabdoM kA vyAkaraNika vizleSaNa bhASya kI apekSA vistAra se kiyA gayA hai tathA dArzanika vivecana bhI adhika hai| ataH sarvArthasiddhi kI nirUpaNazailI bhASya se arvAcIna hai / (ta.sU./vi.sa./ prastA. / pR. 63 ) / kintu mere adhyayana ke anusAra bhASya meM aise aneka tattva upalabdha hote haiM jinase siddha hotA hai ki usakI zailI meM sarvArthasiddhi kI apekSA bahuta navInatA hai / yathA 1. tattvArthasUtra meM jo 'mokSamArgasya netAraM' ityAdi maMgalAcaraNa hai, vaha sUtrakArakRta hai| (dekhie, DaoN0 darabArIlAla koThiyAkRta jainadarzana aura pramANazAstraparizIlana / pR. 31) / sarvArthasiddhiTIkA meM maMgalAcaranaNa nahIM hai| kintu tattvArthAdhigamabhASya meM 'kRtvA trikaraNazuddhaM' ityAdi do zlokoM ( 21-22) kA maMgalAcaraNa hai| itanA hI nahIM, usameM maMgalAcaraNa ke pUrva bIsa zloMkoM meM anya viSayoM kA bhI varNana kiyA gayA hai, jaise uttama, madhyama aura adhama manuSyoM kI pravRttiyoM kA nirUpaNa, arhantoM kI pUjanIyatA aura tIrthaMkaranAmakarma ke phala kA varNana, bhagavAn mahAvIra kI jAti, kula tathA zArIrika evaM bauddhika guNoM kA kathana, unake vairAgya, dIkSA, kevalajJAna kI prApti, tIrthopadeza For Personal & Private Use Only Page #408 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 352 / jainaparamparA aura yApanIyasaMgha / khaNDa 3 a016 / pra0 2 tathA unake dvArA upadiSTa zruta ke bhedoM kI carcA kI gaI hai / 138 ise maMgalAcaraNa kI bhUmikA samajhanA caahie| aura maMgalAcaraNa ke bAda bhI sUtra kI vyAkhyA AraMbha nahIM hotI, apitu punaH anya viSaya kA varNana zurU ho jAtA hai| Age aneka nidarzanAoM ke dvArA jinavacana ko grahaNa karanA kitanA kaThina hai, isa bAta kA kAvyAtmaka vivecana kiyA gayA hai| 139 tatpazcAt vaktA ke karttavya aura usake suphala para prakAza DAlA gayA hai| usake bAda kahIM prathama sUtra kI prastAvanA kA nambara AyA hai| sarvArthasiddhi meM sUtrakArakRta maMgalAcaraNa ke bAda hI prathamasUtra kI prastAvanA AraMbha ho jAtI hai, jo atisaMkSepa meM gadya meM nibaddha hai / tattvArthAdhigamabhASya meM yaha ikatIsa zlokoM meM nibaddha vistRta padyAtmaka prastAvanA paramparA se ekadama alaga hai, jo navIna prayoga hai| yaha isa bAta kA mahattvapUrNa pramANa hai ki bhASya kI zailI sarvArthasiddhi kI zailI se arvAcIna hai| 2. saMskRta ke kisI bhI sUtragrantha evaM bhASya ke aMta meM zlokabaddha vistRta upasaMhAra upalabdha nahIM hotA / pAtaMjalayogasUtra aura usakA vyAsabhASya isake udAharaNa haiN| sarvArthasiddhi ke aMta meM tIna padyoM meM yaha kahA gayA hai ki " tattvArthasUtra kI isa vRtti kA sarvArthasiddhi nAma rakhA hai| yaha jinendradeva ke zAsanarUpI amRta kA sAra haiN| jo ise bhaktipUrvaka par3hate-sunate haiM, unheM saMsArasukha aura mokSasukha donoM kI prApti hotI hai| aMta meM vRttikAra ne tattvArtha kA upadeza denevAle vIrabhagavAn ko praNAma kiyA hai| isake viparIta tattvArthAdhigamabhASya meM prastAvanA ke samAna hI battIsa zlokoM meM vistArapUrNa upasaMhAra nibaddha kiyA gayA hai, jisameM tattvaparijJAna se mokSa kI prApti kisa krama se hotI hai, muktAtmA Urdhvagamana kyoM karatA hai, prAgbhArAvasudhA kA svarUpa kaisA hai, siddha usase Upara kyoM nahIM jA sakate, ve punaH saMsAra meM kyoM nahIM Ate, sukha zabda kA prayoga kisa-kisa padArtha ke lie hotA hai, mukta jIvoM ke sukha kA svarUpa kyA hai, ityAdi viSaya kA varNana hai / 140 yaha varNita viSaya kI saMkSipta punarAvRtti evaM navIna viSaya kA vistRta nirUpaNa bhI paramparA se haTakara navIna prayoga hai| yaha bhI isa bAta kA pramANa hai ki tattvArthAdhigamabhASya zailI kI dRSTi se sarvArthasiddhi se bahuta Age hai| 3. saMskRta ke kisI bhI sUtragrantha yA bhASyagrantha ke aMta meM karttA ne apanA paricaya nahIM diyA, pAtaMjalayogasUtra aura usake bhASya se yaha spaSTa hai / sarvArthasiddhikAra ne bhI apanA paricaya nahIM diyA / kintu tattvArthAdhigamabhASya ke karttA ne bhASya ke aMta 138. tattvArthAdhigamabhASya / sambandhakArikA 1 -20 / pR. 1-9 / 139. vahI / 23 - 31 / pR. 11-14 / 140. tattvArthAdhigamabhASya / upasaMhArakArikA 1-32 / pR. 464 - 466 / For Personal & Private Use Only Page #409 -------------------------------------------------------------------------- ________________ a016 / pra02 tattvArthasUtra / 353 meM apanA vistArapUrvaka paricaya diyA hai| kisake ziSya the, kisake praziSya the, kisa gotra meM, kisa pitA aura mAtA se kisa zAkhA meM kisa jagaha utpanna hue the aura guruparamparA se cale Ate hue arhadvacana ko acchI taraha dhAraNa kara saMsAra ke duHkhI prANiyoM para dayA karake kisa prakAra una umAsvAti ne tattvArthAdhigama nAmaka zAstra ko spaSTa kiyA (artha prakaTa kiyA ), ityAdi viSaya kA pUrNa vivaraNa diyA hai|41 yaha vistRta Atmaparicaya sUtragrantha aura bhASyagrantha meM piroyA gayA sarvathA navIna viSaya hai, jisase pramANita hotA hai ki tattvArthAdhigamabhASya kI zailI sarvArthasiddhi kI zailI se kaI kadama Age hai| 4. kisI bhI bhASyagrantha meM adhyAya ke aMta meM zlokabaddha upasaMhAra nahIM miltaa| sarvArthasiddhi meM bhI nahIM hai| kintu tattvArthAdhigamasUtra ke prathama adhyAya meM varNita viSaya kA usI adhyAya ke bhASya ke anta meM zlokabaddha upasaMhAra kiyA gayA hai| sUtra 6/9 kI vyAkhyA meM saMrabha Adi kA lakSaNa bhI zloka meM nibaddha kiyA gayA hai| yaha bhI nirUpaNazailI kI vikAsayAtrA meM rakhA gayA eka nayA kadama hai| 5. sarvArthasiddhi ke padyoM meM AlaMkArika prayoga alpa hue haiM, jabaki bhASya meM inakI bahulatA dRSTigocara hotI hai| sarvArthasiddhi meM kevala dazama adhyAya ke anta meM paThita nimna padya meM atizayokti alaMkAra prayukta huA hai tattvArthavRttimuditAM viditArthatattvAH zRNvanti ye paripaThanti ca dhrmbhktyaa| haste kRtaM paramasiddhisukhAmRtaM tai mAmarezvarasukheSu kimasti vaacym|| 2 // anuvAda-"samasta tatvoM ko jAnakara jo isa tattvArthavRtti ko dharmabhakti se sunate haiM aura par3hate haiM, samajha lIjie ki mokSasukharUpI amRta unake hAtha meM hI A gayA hai, phira cakravartI aura devendra ke sukhoM kI to bAta hI kyA?" kintu tattvArthAdhigamabhASya (pR.11) kI nimna sambandhakArikAoM meM to nidarzanA alaMkAroM kI jhar3I lagA dI gaI hai mahato'timahAviSayasya durgmgrnthbhaassypaarsy| kaH zaktaH pratyAsaM jinavacanamahodadheH krtum|| 23 // zirasA giri bibhatseduccikSipsecca sa kSitiM doaam| pratitIrSecca samudraM mitsecca punaH kushaagrenn|| 24 // 141. vahI/prazasti-zloka 1-6/pR. 471 / For Personal & Private Use Only Page #410 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 354 / jainaparamparA aura yApanIyasaMgha / khaNDa 3 44 anuvAda - " jinavacanarUpI mahAsAgara kA viSaya atimahAn hai| unakA nirUpaNa karanevAle granthoM aura unake bhASyoM kA pAra pAnA kaThina hai| ataH unakA saMgraha kauna kara sakatA hai ? jo unakA saMgraha karane kI koziza karatA hai, vaha mAno zira se parvata ko cUra-cUra karanA cAhatA hai, bhujAoM se pRthvI ko uThAkara pheMkanA cAhatA hai, bAhuoM se samudra pAra karanA cAhatA hai, tinake se samudra kI thAha lagAnA cAhatA hai, candramA ko chUnA cAhatA hai, meru ko hathelI se hilAnA cAhatA hai, daur3akara vAyu se Age nikalanA cAhatA hai, antima samudra ( svayambhUramaNa ) ko pInA cAhatA hai aura juganuoM ke prakAza se sUrya ke prakAza ko manda karanA cAhatA hai / a016 / pra0 2 vyomnInduM cikramiSenmerugiriM pANinA cikampayiSet / gatyAnilaM jigISeccaramasamudraM pipAsecca // 25 // mokSamArga ke nirUpaNa meM alaMkAroM kA yaha manohArI pracura prayoga zailI ke ativikasita rUpa kI ora saMketa karatA hai| itanA hI nahIM, bhASya meM jisa gadya kA vinyAsa kiyA gayA hai, vaha bANabhaTTa kI 'kAdambarI' ke stara ko chUnevAlA uccakoTi kA sAhityika gadya hai, jisa kA praNayana pUrNa vikasita gadyakAvya kA gahana anuzIlana kiye binA saMbhava nahIM hai / sarvArthasiddhi meM prayukta gadya usakI tulanA meM bahuta pichar3A pratIta hotA hai| donoM para tulanAtmaka dRSTi DAlane se yaha bAta spaSTa ho jAtI hai| yahA~ donoM granthoM se AstravAnuprekSA ke nirUpaNa meM nibaddha gadya ke namUne prastuta kiye jA rahe haiM sarvArthasiddhi ke gadya kA svarUpa 'AsravA ihAmutrApAyayuktA mahAnadIsrotovegatIkSNA indriyakaSAyA vratAdayaH / tatrendriyANi tAvatsparzanAdIni vanagaja - vAyasa - pannaga - pataGga - hariNAdIn vyasanArNavamavagAhayanti tathA kaSAyAdayo'pIha vadha - bandhApayaza : pariklezAdIn janayanti / amutra ca nAnAgatiSu bahuvidhaduHkhaprajvalitAsu paribhramayantItyevamAtravadoSAnucintanamAtravAnuprekSA / " (9/7/805/ pR. 327) / tattvArthAdhigamabhASya ke gadya kA svarUpa 44 khadyotakaprabhAbhiH so'bhibubhUSecca bhAskaraM mohAt / yo'timahAgranthArthaM jinavacanaM saMjighRkSecca // 26 // 'AsravAnihAmutrApAyayuktAnmahAnadIsrotovegatIkSNAnakuzalAgamakuzalanirgamadvArabhUtAnindriyAdInavadyatazcintayet / tadyathA - sparzanendriyaprasaktacittaH siddho'nekavidyAbalasampanno'pyAkAzago'STAGganimittapArago gArgyaH sAtyakirnidhanamAjagAma / tathA prabhUtayavasodaka For Personal & Private Use Only Page #411 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tattvArthasUtra / 355 pramAthAvagAhAdiguNasampannavanavicAriNazca madotkaTA balavanto'pi hastino hastibandhakISu sparzanendriyasaktacittA grahaNamupagacchanti / tato bandhavadhadamanavAhanAGkuzapASNipratodAbhighAtAdijanitAni tIvrANi duHkhAnyanubhavanti / nityemeva svayUthasya svacchandapracArasukhasya vnvaassyaanusmrnti| tathA maithunasukhaprasaGgAdAhitagarbhAzvatarI prasavakAle prasavitumazaknuvantI tIvra du:khAbhihatA'vazA maraNamabhyupaiti / evaM sarve eva sparzanendriyaprasaktA ihAmutra ca vinipAtamRcchantIti / tathA jihvendriyaprasaktA mRtahastizarIrasthasrotovegoDhavAyasavat haimanaghRtakumbhapraviSTamUSikavat goSThaprasakta- hradavAsikUrmavat mAMsapezIlubdhazyenavat vddishaamissgRddhmtsyvcceti| tathA ghrANendriyaprasaktA oSadhigandhalubdhapannagavat palalagandhAnusArimUSikavacceti / tathA cakSurindriyaprasaktAH strIdarzana-prasaGgAdarjunakacoravat dIpAlokalolapataGgavadvinipAtamRcchantIti cintayet / tathA zrotrendriyaprasaktAstittira- kapotakapiJjalavat gItasaGgItadhvanilolamRgavadvinipAtamRcchantIti cintayet / evaM cintayannAstravanirodhAya ghaTata iti AsravAnuprekSA / (9/7/pR. 400) a0 16 / 02 yahA~ dhyAna dene yogya hai ki sarvArthasiddhi meM jo bAta cAra paMktiyoM meM kahI gaI hai usakA vistAra bhASyakAra ne caudaha paMktiyoM meM kiyA hai / indriyAdi ke sAtha akuzalAgama-kuzalanirgamadvArabhUta yaha nayA vizeSaNa jor3A hai| sparzanendriyAsakti ke duSpariNAma kA digdarzana gArgya, sAtyaki ke paurANika dRSTAnta dvArA kiyA hai| sarvArthasiddhikara ne jahA~ kevala itanA kahA hai ki sparzana Adi indriyA~, vanagaja, kauA, sarpa, pataMga aura hiraNa Adi ko duHkha - samudra meM DubAtI haiM, vahA~ bhASyakAra ne ina prANiyoM meM se pratyeka ke indriyAsaktijanya duHkha kA varNana atyanta hRdayasparzI vizeSaNoM evaM upamAoM kA prayoga karate hue bar3e hI prabhAvotpAdaka DhaMga se kiyA hai| isase spaSTa ho jAtA hai ki bhASya meM prayukta gadya sarvArthasiddhi ke gadya kI apekSA sAhityika dRSTi se paryApta vikasita hai / 6. sarvArthasiddhi kI apekSA bhASya meM paryAyazabdoM kA bahuzaH varNana kiyA gayA hai| sarvArthasiddhi meM kevala nimnalikhita vAkya meM anindriya, mana aura antaHkaraNa ko ekArthaka batalAyA gayA hai - " anindriyaM manaH antHkrnnmitynrthaantrm|" (1/14/ 186 / pR. 77) kintu bhASya meM inake aneka udAharaNa dRSTigocara hote haiN| yathAnisargaH pariNAmaH svabhAvaH aparopadeza ityanarthAntaram / (1/3) / ka kha adhigamaH abhigamaH Agamo nimittaM zravaNaM zikSA upadeza ityanarthAntaram / - -- (1/3) / ga avagraho grahaNamAlocanamavadhAraNamityanarthAntaram / ( 1 / 15 ) / gha - - IhA UhA tarkaH parIkSA vicAraNA jijJAsetyanarthAntaram / ( 1 / 15 ) / For Personal & Private Use Only Page #412 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 356 / jainaparamparA aura yApanIyasaMgha / khaNDa 3 Ga ca a0 16 / pra0 2 apAyo'pagamaH apanodaH apavyAdhaH apetamapagatamapaviddhamapanuttamityanarthAntaram / ( 1 / 15 ) / dhAraNA pratipattiravadhAraNamavasthAnaM nizcayo'vagamaH avabodha ityanarthAntaram / (1 / 15) cha icchA prArthanA kAmo'bhilASaH kAGkSA gAddha mUrcchatyanarthAntaram / (7/12) / paryAyazabdoM ke dvArA artha kA spaSTIkaraNa bhASyakAra kI viziSTa zailI kA paricAyaka hai / yaha zailIgata navInatA kA lakSaNa hai / 7. sarvArthasiddhi meM kahIM bhI nayavAda zabda kA prayoga nahIM hai, na hI nayoM ke dvArA (sUtra 10 / 9 ko chor3akara) kathanavizeSa ke aucitya kA pratipAdana kiyA gayA hai / kintu bhASya meM nayavAda zabda kA prayoga karate hue usake dvArA kaI jagaha vibhinna kathanoM meM samanvaya sthApita kiyA gayA hai / 142 yaha zailI ke vikAsa kA dyotaka hai| isa prakAra sarvArthasiddhi ko tattvArthAdhigamabhASya se arvAcIna siddha karane ke lie jo yaha hetu batalAyA gayA hai ki bhASya kI zailI sarvArthasiddhi kI zailI se prAcIna hai, vaha asatya hai / 6.2. tattvArthAdhigamabhASya meM arthavistAra paM0 sukhalAla saMghavI jI kA dUsarA tarka yaha hai ki " artha kI dRSTi se bhI bhASya kI apekSA sarvArthasiddhi arvAcIna pratIta hotI hai| jo eka bAta bhASya meM hotI hai, usako vistRta karake, usa para adhika carcA karake, sarvArthasiddhi meM nirUpaNa huA hai| vyAkaraNazAstra aura jainetara darzanoM kI jitanI carcA sarvArthasiddhi meM hai, utanI bhASya meM nahIM hai| jaina paribhASA kA saMkSipta hote hue bhI, jo sthira vizadIkaraNa aura vaktavya kA jo vizleSaNa sarvArthasiddhi meM hai, vaha bhASya meM kama se kama hai| bhASya kI apekSA sarvArthasiddhi kI tArkikatA bar3ha jAtI hai aura bhASya meM jo nahIM hai, aise vijJAnavAdI bauddha Adi ke mantavya usameM jor3e jAte haiM aura itara darzanoM kA khaNDana jora pakar3atA hai| ye saba bAteM sarvArthasiddhi kI apekSA bhASya kI prAcInatA ko siddha karatI haiN|" (ta.sU. / vi.sa./ prastA. / pR. 63-64) / isa viSaya meM merA nivedana hai ki bhASya meM anya prakAra se sarvArthasiddhi kI apekSA artha kA vistAra upalabdha hotA hai| usameM vizeSaNoM, alaMkAroM aura udAharaNoM ko jor3akara, 142. tattvArthAdhigamabhASya 1 / 6, 12, 35, 2/43 / For Personal & Private Use Only Page #413 -------------------------------------------------------------------------- ________________ a016 / pra02 tattvArthasUtra / 357 paryAya zabdoM kA samUha upasthita kara, nayavAda ke dvArA samanvaya sthApita kara, dRSTAntoM ke dvArA bhAva ko spaSTa kara, naya Adi ke naye bheda varNita kara, artha ko vistAra pradAna kiyA gayA hai| isake atirikta aise naye viSayoM aura avadhAraNAoM ko bhASya meM sammilita kiyA gayA hai, jo sarvArthasiddhi meM upalabdha nahIM hote| udAharaNArtha. 1. pUrva meM AsravAnuprekSA ke do aMza uddhRta kiye gaye haiN| unameM hama pAte haiM ki "AsravA ihAmutrApAyayuktA mahAnadIsrotovegatIkSNA indriyakaSAyA vratAdayaH" sarvArthasiddhi (9/7/805/pR. 327) ke isa vAkya meM bhASyakAra ne 'akuzalAgamakuzalanirgamadvArabhUtAn' (9/7/pR. 400) yaha vizeSaNa jor3akara tathA vibhaktiyA~ badalakara "AsravAnihAmutrApAyayuktAn mahAnadI-srotovegatIkSNAnakuzalAgamakuzalanirgamadvArabhUtAn indriyAdInavadyatazcintayet" isa rUpa meM vAkya kA vistAra kiyA hai| tathA "tatrendriyANi tAvatsparzanAdIni vanagaja-vAyasa-pannaga-pataGga-hariNAdIn vyasanArNavamavagAhayanti" sarvArthasiddhi ke isa vAkya ko ukta prANiyoM kI svAbhAvika vizeSatAoM aura indriyasukha ke lie kI jAnevAlI kriyAoM kA tathA tajjanya duHkhoM kA sodAharaNa varNana kara gyAraha vAkyoM meM vistIrNa kara diyA hai| ' isI prakAra sarvArthasiddhi meM saMsArAnuprekSA kA varNana karate hue sambandhaparivartana ke nimnalikhita. udAharaNa diye gaye haiM-"pitA bhUtvA bhrAtA putraH pautrazca bhvti| mAtA bhUtvA bhaginI bhAryA duhitA ca bhvti| svAmI bhUtvA dAso bhvti| dAso bhUtvA svAmyapi bhvti|---svymaatmnH putro bhvti|---" (9/7/801/pR. 325) / bhASyakAra ne isameM nimnalikhita udAharaNa aura jor3akara arthavistAra kara diyA hai-"zatrurbhUtvA mitraM bhavati, mitraM bhUtvA shtrurbhvti| pumAn bhUtvA strI bhavati, napuMsakaM c| strI bhUtvA pumAnnapuMsakaM ca bhvti| napuMsakaM bhUtvA strI pumAMzca bhvti|' (9/7/ pR. 394) / aura isake bAda nimnalikhita niSkarSa bhI jor3A hai-'evaM caturazItiyonipramukha-zatasahastreSu rAgadveSamohAbhibhUtairjantubhiranivRtta-viSayatRSNairanyonya-bhakSaNAbhighAta-vadhabandhAbhiyogAkrozAdijanitAni tIvrANi duHkhAni praapynte| aho dvandvArAmaH kaSTasvabhAvaH saMsAra iti cintyet|' (9/7/pR. 394) / yaha niSkarSa jor3akara artha ko aura vistAra pradAna kara diyA hai| aMta meM sarvArthasiddhi (9/7/801/pR.325) ke ye vAkya kucha zabda-parivartana ke sAtha jyoM ke tyoM uddhRta kara diye haiM-"evaM hyasya cintayataH saMsArabhayodvignasya nirvedo bhvti| nirviNNazca saMsAraprahANAya ghaTata iti sNsaaraanuprekssaa|' (tattvA. bhASya/9/7 /pR. 394) / 2. sarvArthasiddhi meM paratva aura aparatva ke do bheda batalAye gaye haiM-kSetrakRta For Personal & Private Use Only Page #414 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 358 / jainaparamparA aura yApanIyasaMgha / khaNDa 3 a016 / pra02 aura kaalkRt|143 bhASyakAra ne inameM prazaMsAkRta bheda bhI jor3a diyA hai,144 jo arthavikAsa kA udAharaNa hai| ___3. sarvArthasiddhi meM samyagdarzanI nAma kA koI bheda nahIM hai| bhASya meM samyagdarzanI aura samyagdRSTi ye do bheda milate haiN|145 yaha arthavikAsa kA spaSTa pramANa hai| ___ 4. tattvArthAdhigamabhASya meM azucitvAnuprekSA ke antargata zarIravijJAna kA jo sUkSma vizleSaNa kiyA gayA hai, vaha sarvArthasiddhi meM DhU~r3he nahIM milatA, jabaki pUjyapAda svAmI ne cikitsAzAstra para bhI grantha likhA thaa| kavalAhAra se kisa prakAra rakta, mAMsa, medas, asthiyA~, majjA, zukra Adi nirmita hote haiM, isakA bhASyakAra ne sUkSma varNana kiyA hai| garbhAdhAna kisa prakAra hotA hai, aura usake hone para kisa-kisa avasthA ko prApta hokara zarIra vikasita hotA hai, isakA bhI vaijJAnika nirUpaNa bhASyakAra kI lekhanI se huA hai| (9/7/pR. 397-398) / bhASya kA yaha arthavistAra sarvArthasiddhi ko bahuta pIche chor3a detA hai| 5. bhASya meM naigamanaya ke do bheda kiye gaye haiM-dezaparikSepI aura srvprikssepii| (1/35/pR.61)| sat ke cAra bheda batalAye gaye haiM-dravyAstika, mAtRkApadAstika, utpannAstika aura pryaayaastik| (5/31 / pR. 282) pUrvabhAvaprajJApanIyanaya ke do bheda varNita haiM-anantarapazcAtkRtika aura prmpraapshcaatkRtik| (10/7/pR. 449) ina bhedoM kA sarvArthasiddhi meM nAmonizA~ bhI nahIM hai| isase siddha hai ki sarvArthasiddhi kI apekSA bhASya meM artha kA vikAsa huA hai| 6. bhASya meM agArI aura anagArI kI vyAkhyA zrAvaka aura zramaNa zabdoM se kI gaI hai (7/14) jo sarvArthasiddhi meM nahIM hai| nirgranthI, pravartinI (tttvaa.bhaassy| 9/24) aura zramaNI zabdoM kA bhI prayoga huA hai-"zramaNyapagatavedaH--- na sNhriynte|" (tattvA. bhASya/10/7/pR. 446) / inakA bhI sarvArthasiddhi meM abhAva hai| adhigama ko 'samyagvyAyAma' (1/7/pR. 26) kahA gayA hai, jo bauddhadarzana kA eka pAribhASika zabda hai| yaha bhI sarvArthasiddhi meM nahIM miltaa| ataH ye arthavikAsa ke udAharaNa haiN| 7. sarvArthasiddhi meM nizcaya aura vyavahAra nayoM ke dvArA bhI pratipAdana nahIM kiyA gayA hai, kintu bhASya meM kiyA gayA hai-"evametad vyavahArataH tathA manuSyAdisthitidravya 143. "paratvAparatve kSetrakRte kAlakRte ca stH|" sarvArthasiddhi 5/22/569 / pR. 223 / 144. "paratvAparatve trividhe-prazaMsAkRte kSetrakRte kAlakRte iti|" tattvArthAdhigamabhASya 5/22 / pR. 267 / 145. "tasmAnna kevalI samyagdarzanI, smygdRssttistu|" vahI 1/8/ pR. 31 / Jain Education Interational For Personal & Private Use Only Page #415 -------------------------------------------------------------------------- ________________ a0 16 / pra0 2 tattvArthasUtra / 359 madhikRtya darzitam / nizcayatastu pratisamayamutpAdAdimat / ' ( 5 / 29 / pR.278) / tathA samudAyavyaktyAkRtisattAsaMjJAdi nizcayApekSam / lokopacAraniyataM vyavahAraM vistRtaM vidyAt // 3 // ( 1 / 35) isa nizcaya - vyavahArAzrita pratipAdana se bhI bhASya meM arthavikAsa sUcita hotA hai| 8. bhavanavAsI devoM kI kumAra saMjJA kyoM hai, isakA spaSTIkaraNa sarvArthasiddhi meM "veSabhUSAyudhayAnavAhanakrIDanAdikumAravadeSAmAbhAsata iti bhavanavAsiSu kumAravyapadezo rUDhaH" (4/10), isa saMkSipta vAkya meM kiyA gayA hai| kintu bhASya meM kumAroM kI veSabhUSA, AbhUSaNa, rUpa, gati, AlApa, zrRMgArikatA, krIDA Adi kA manohArI citraNa kiyA gayA hai| yathA - " kumAravadete kAntadarzanAH sukumArAH mRdumadhuralalitagatayaH zRGgArAbhijAtarUpavikriyAH kumAravaccoddhatarUpaveSabhASAbharaNapraharaNAvaraNayAnavAhanAH kumAravaccolbaNarAgAH krIDanaparAzcetyataH kumArA ityucyante / " (4/11 / pR.198) / itanA hI nahIM, dasa prakAra ke bhavanavAsiyoM meM se pratyeka ke viziSTa rUparaMga, AkRti, mukuTa aura cihna Adi kA bhI varNana kiyA gayA hai, jo sarvArthasiddhi meM anupalabdha hai / yaha arthavistAra kA spaSTa pramANa hai / ..isI prakAra " vyantarAH kinnarakimpuruSa---" (4/11), isa sUtra kI sarvArthasiddhiTIkA meM "teSAM vyantarANAmaSTau vikalpAH kinnarAdayo veditavyAH " kevala yaha kahA gayA hai, una ATha vikalpoM (bhedoM) ke nAma nahIM batalAye gaye haiM, jaba ki bhASya meM una AThoM ke nAma to batalAye hI gaye haiM, AThoM meM se pratyeka ke kramazaH 10+10+10+12+13+7+9+15 upabheda bhI varNita kiye gaye haiM aura unake alagaalaga nAma bhI ginAye gaye haiM / arthAt vyantaroM ke 86 nAmoM kA ullekha bhASya meM kiyA gayA hai| sAtha hI unakI mukhAkRti, rUpa-raMga, AbhUSaNa aura dhvajAoM kA bhI varNana hai| yaha saba sarvArthasiddhi meM nahIM hai| ataH yaha bhASya meM hue arthavistAra kA pukhtA sabUta hai| 9. " kRmipipIlikA ---" (2/24) sUtra ke bhASya meM dvIndriyAdi jIvoM ke nAmoM kA varNana sarvArthasiddhi ko pIche chor3a detA hai / "jarAyvaNDapotajAnAM garbhaH " (2/34) sUtra ke bhASya meM jarAyuja Adi jIvoM ke nAmoM kA jo varNana kiyA gayA hai, vaha bhI sarvArthasiddhi meM upalabdha nahIM hai / 10. " tatkRtaH kAlavibhAgaH " ( 4 / 14 ) kI sarvArthasiddhiTIkA meM "kAlo dvividho vyAvahAriko mukhyazca / vyAvahArikaH kAlavibhAgastatkRtaH samayAvalikAdiH " kevala yaha kahA gayA hai, jabaki bhASya meM usakA aneka prakAra se vibhAjana kiyA For Personal & Private Use Only Page #416 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 360 / jainaparamparA aura yApanIyasaMgha / khaNDa 3 a016 / pra02 gayA hai| jaise-"aNubhAgAzcArA aMzAH kalA lavA nAlikA muhUrtA divasA rAtrayaH pakSA mAsA Rtavo'yanAni saMvatsarA yugamiti laukikasamo vibhaagH| punaranyo vikalpaH pratyutpanno'tIto'nAgata iti trividhH| punastrividhaH paribhASyate saMkhyeyo'saMkhyeyo'nanta iti|" (4/15/pR. 209) / isase to aisA lagatA hai jaise sarvArthasiddhi kA uparyukta vAkya sUtra ho aura bhASyakAra dvArA diyA gayA vivaraNa usakA bhASya ho| . 11. "gatizarIraparigrahAbhimAnato hInAH" (4/22) sUtra kI sarvArthasiddhiTIkA meM kevala 'gati' Adi kI dRSTi se hI Upara ke vimAnavAsiyoM ko nIce-nIce ke vimAnavAsiyoM se hIna batalAyA gayA hai, kintu bhASya (pR.225) meM ucchvAsa, AhAra, vedanA, upapAta aura anubhAva kI apekSA bhI hIna pratipAdita kiyA gayA hai| yaha bhI kahA gayA hai ki sabhI indra aura graiveyakAdi ke deva bhagavAn ke janma, abhiSeka, niSkramaNa, jJAnotpatti, mahAsamavasaraNa aura nirvANa ke samaya vahA~ jAte haiM aura bhagavAn kI vibhinna prakAra se pUjA karate haiN| yaha varNana sarvArthasiddhi meM nahIM hai| yaha bhI bhASya meM hue arthavistAra kA pramANa hai| 12. "darzanacAritramohanIya---" (8/9) sUtra kI sarvArthasiddhi TIkA meM anantAnubandhI Adi kaSAyoM ke samyagdarzanAdighAtaka svarUpa kA varNana nahIM hai, na hI krodhAdikaSAyoM ke tIvra, madhya, vimadhya evaM manda svarUpa kA dyotana karanevAlI parvatarAji, bhUrAji Adi upamAoM kA sodAharaNa vivecana hai, kintu tattvArthAdhigamabhASya (8/10/ pR. 359-360) meM hai| krodha, mAna, mAyA aura lobha ke jo nAmAntara bhASya meM batalAye gaye haiM, ve bhI sarvArthasiddhi meM nahIM hai| yaha arthavistAra kA udAharaNa hai| 13. "gatijAtizarIra --" (8/12) ityAdi sUtra ke bhASya (pR. 367) meM paryAptiyA~ kramazaH kisa prakAra pUrNa hotI haiM, isakA sundara dRSTAntoM dvArA nirUpaNa kiyA gayA hai, jo sarvArthasiddhi meM anupalabdha hai| isameM (pR. 366 para) pRthivI Adi ke zuddhapRthivI, zarkarA, bAlukA Adi bhedoM kA bhI varNana hai, jo sarvArthasiddhi meM nahIM hai| 14. "uccairnIcaizca" (8/13) ke bhASya meM nIcagotravAlI jAtiyoM ke nAma batalAye gaye haiM, jaise cANDAla, naTa, vyAdha, dhIvara, dAsya aadi| sarvArthasiddhi meM inakA varNana nahIM hai| 15. "uttamakSamAmArdava---" (9/6) ityAdi sUtra ke bhASya (pR. 384-385) meM na kevala kSamA Adi ke paryAyavAciyoM kA varNana hai, apitu kSamA dhAraNa karane ke lie kyA-kyA cintana karanA cAhie isakA bhI vistAra se vivecana kiyA gayA hai| sarvArthasiddhi meM isakA abhAva hai| saMyama ke satraha bheda (pR. 390), prakIrNaka tapa ke aneka bheda (pR. 391) aura AcArya ke pA~ca bheda (pR. 391-392) bhI bhASya meM batalAye gaye haiN| ye bhI sarvArthasiddhi meM nahIM haiN| For Personal & Private Use Only Page #417 -------------------------------------------------------------------------- ________________ a016 / pra02 tattvArthasUtra / 361 16. "kSetrakAlagati---" (10/7) isa sUtra ke bhASya meM "tatra pramattasaMyatAH saMyatAsaMyatAzca ---zeSA nayA ubhayabhAvaM prajJApayantIti" (pR.446) yaha aMza sarvArthasiddhi kI apekSA adhika hai| gatisiddha kI apekSA pUrvabhAvaprajJApananaya (pR.448) ke tIna bheda kiye gaye haiN| sarvArthasiddhi meM alpabahutva kA varNana kevala kSetra kI apekSA kiyA gayA hai aura Age kahA gayA hai 'evaM kAlAdivibhAge'pi yathAgamamalpabahutvaM veditavyam' (10/9 / pR. 375) / kintu bhASya (10/7) meM kAla, gati, liMga, tIrtha, cAritra, pratyekabuddhabodhita, jJAna, avagAhanA, antara Adi kI apekSA vistAra se varNana kiyA gayA hai| (pR. 445-459) isake atirikta Adi ke do zukladhyAnoM se prApta honevAlI AmISadhi, sauSadhi, zApa, anugraha Adi RddhiyoM kA bhI vistAra se nirUpaNa hai| (pR. 459-462) / 17. sarvArthasiddhi meM vastrapAtrAdi dekara sAdhu kA upakAra karane kI AjJA nahIM dI gaI hai, jabaki bhASya meM dI gaI hai| (9/24) sarvArthasiddhi meM tIrthakarI kI avadhAraNA bhI nahIM hai, kintu bhASya meM hai (10/7/pR. 449) / ye saba sarvArthasiddhi kI apekSA bhASya meM arthavistAra hone ke udAharaNa haiN| 18. bhASyakAra ne pramANa ke pratyakSa aura parokSa ye do bheda batalAte hue kahA hai ki kucha loga nayavAda kI apekSA pratyakSa, anumAna, upamAna aura Agama, ye cAra pramANa bhI mAnate haiN|146 unhoMne ina saba ko matijJAna aura zrutajJAna meM garbhita batalAyA hai, kyoMki ina saba meM indriya aura artha kA sannikarSa nimitta hotA hai| kintu mithyAdarzana se saMyukta hone ke kAraNa unhoMne inheM apramANa bhI mAnA hai147 aura Age calakara zabdanaya kI apekSA ina cAroM ko pramANa bhI siddha kiyA hai| ve kahate haiM ki saba jIva jJAnasvabhAva haiM, ataH zabdanaya kI dRSTi meM koI bhI jIva mithyAdRSTi yA ajJAnI nahIM hai| isalie viparIta jJAna kA astitva siddha na hone se pratyakSa, anumAna, upamAna 146. "tatra pramANaM dvividhaM parokSaM pratyakSaM ca vkssyte| caturvidhamityeke nyvaadaantrenn|" tattvArthAdhi gmbhaassy/1/6| 147.ka-"anumAnopamAnAgamArthApattisambhavAbhAvAnapi ca pramANAnIti kecinmanyante tatkathameta diti? atrocyate sarvANyetAni mtishrutyorntrbhuutaaniindriyaarthsnnikrssnimitttvaat| kiM cAnyat apramANAnyeva vaa| kutaH? mithyaadrshnprigrhaadvipriitopdeshaacc| mithyAdRSTerhi matizrutAvadhayo niyatamajJAnameveti vkssyte| nayavAdAntareNa tu yathA matizrutavikalpajAni bhavanti tathA parastAd vkssyaamH|" tttvaarthaadhigmbhaassy/1/12| kha-"yathA vA pratyakSAnumAnopamAnAptavacanaiH pramANaireko'rthaH pramIyate svaviSayaniyamAt na ca tA vipratipattayo bhavanti tadvannayavAdA iti|" tttvaarthaadhigmbhaassy/1/35| For Personal & Private Use Only Page #418 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 362 / jainaparamparA aura yApanIyasaMgha / khaNDa 3 a016 / pra02 aura Aptavacana pramANa siddha hote haiN|148 isa prakAra jainadarzana meM mAnya matijJAnAdi pramANoM ke sAtha jainetara darzanoM meM mAnya pratyakSa, anumAna Adi pramANoM kA bhASyakAra ne nayavAda ke dvArA samanvaya karane kA prayatna kiyA hai| yaha sarvathA navIna prayAsa hai, jo bhASyakAra ke pahale kisI ne nahIM kiyaa| paM0 sukhalAla jI saMghavI isakA zreya umAsvAti ko hI dete haiN| ve 'jainoM kI pramANamImAMsA-paddhati kA vikAsakrama' nAmaka lekha meM likhate haiM "Agama meM mUla jJAna ke mati, zruta Adi aise pA~ca vibhAga haiN| usI prakAra pratyakSa, parokSa aise do, aura pratyakSa, anumAna Adi aise cAra bhI haiN| unameM koI virodha hai ki nahIM? aura yadi nahIM, to isakA samanvaya kisa prakAra? yaha prazna uThane lgaa| isakA uttara dene kA prathama prayAsa vAcaka umAsvAti ke tattvArthasUtra meM huA jAna par3atA hai||149 yaha prayAsa sarvArthasiddhi meM nahIM kiyA gayA, bhASya meM kiyA gayA hai| yaha sarvArthasiddhi kI apekSA bhASya meM artha-vikAsa hone kA aisA pramANa hai, jise paM0 sukhalAlajI ne svayaM svIkAra kiyA hai aura use jainoM kI pramANamImAMsA-paddhati kA vikAsakrama nAmaka uparyukta lekha meM prakAzita kiyA hai| ataH unake hI zabdoM se bhASya kI arvAcInatA aura sarvArthasiddhi kI prAcInatA siddha ho jAtI hai| ataH sarvArthasiddhi ko bhASyottaravartI siddha karane ke lie saMghavI jI dvArA batalAyA gayA arthavistAra kA hetu asatya hai| __DaoN0 sAgaramala jI ne pRSThasaMkhyA yA paMktisaMkhyA kI nyUnAdhikatA ke AdhAra para artha kA vistAra yA avistAra mAnA hai| ve likhate haiM-"sarvArthasiddhi meM guNasthAna aura mArgaNAsthAna kA atyadhika vikasita aura vistRta vivaraNa upalabdha hai| sarvArthasiddhi ke prathama adhyAya ke 8veM sUtra kI vyAkhyA meM lagabhaga sattara pRSThoM meM guNasthAna aura mArgaNAsthAna kI carcA kI gaI hai, jabaki tattvArthabhASya meM guNasthAna siddhAnta kA pUrNataH abhAva hai| usameM prathama adhyAya ke AThaveM sUtra kI vyAkhyA kevala do pRSThoM meM samApta ho gaI hai| mArgaNA ke rUpa meM mAtra gati, indriya, kAya, yoga, kaSAya Adi kA nAmollekha 148. "zabdanayastu dve eva zrutajJAnakevalajJAne shryte| atrAha kasmAnnetarANi zrayate iti? atro cyate-matyavadhimana:paryAyANAM shrutsyaivopgraahktvaat| cetanAjJasvAbhAvyAcca sarvajIvAnAM nAsya kazcinmithyAdRSTirajJo vA jIvo vidyate, tasmAdapi viparyayAnna zrayata iti| atazca pratyakSAnumAnopamAnAptavacanAnAmapi prAmANyamanujJAyata iti|" tattvArthAdhigamabhASya 1/35 / pR.71-72| 149. 'jainoM kI pramANamImAMsA-paddhati kA vikAsakrama'/anekAnta (mAsika)/varSa 1/kiraNa 5/ caitra saMvat 1986 / pRSTha 264 / For Personal & Private Use Only Page #419 -------------------------------------------------------------------------- ________________ a016/pra02 tattvArthasUtra / 363 hai, unake sambandha meM koI vistRta carcA nahIM kI gaI hai| sattara pRSThoM meM carcA karanevAlA grantha vikasita hai yA mAtra do pRSThoM meM carcA karanevAlA vikasita hai, pAThaka svayaM yaha vicAra kara leN|" (jai.dha.yA.sa./pR.303 ) / isa viSaya meM merA nivedana hai ki aise aneka sUtra haiM, jinakI vyAkhyA bhASya meM sarvArthasiddhi kI apekSA dugunI, caugunI, pacagunI aura chahagunI paMktiyoM meM kI gaI hai| dekhieadhyAyakramAMka sUtrakramAMka paMktisaMkhyA sa. si. bhASya sa. si. bhASya s s 4 5 4 5 5 9 19 23 s s sh sh sh lh 11 34 117 13 sh 5 .. s >> >> >> 11 12 4 31 >> >> 14 15 4 >> 5 Jain Education Interational For Personal & Private Use Only Page #420 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 364 / jainaparamparA aura yApanIyasaMgha / khaNDa 3 adhyAyakramAMka sUtrakramAMka sa. si. bhASya 20 21 22 a016/pra02 - paMktisaMkhyA si... bhASya 4 14 7 7 70 24 246 9 7 25 141 ise dekhate hue DaoNkTara sAhaba ke uparyukta tarka ke anusAra sarvArthasiddhi kI apekSA bhASya vikasita siddha hotA hai| 6.3. avyAkhyA vyAkhyAgrantha kI avikasitatA kA lakSaNa nahIM DaoN0 sAgaramala jI ne tattvArthAdhigamabhASya kI avikasitatA kA udAharaNa dete hue apane pUrvoddhRta vaktavya meM kahA hai ki usameM prathama adhyAya ke AThaveM sUtra kI vyAkhyA meM "mArgaNA ke rUpa meM mAtra gati, indriya, kAya, yoga, kaSAya Adi kA nAmollekha hai, unake sambandha meM koI vistRta carcA nahIM kI gaI hai|" ( jai.dha.yA.sa./pR. 303) / Jain Education Interational For Personal & Private Use Only Page #421 -------------------------------------------------------------------------- ________________ a0 16 / pra0 2 tattvArthasUtra / 365 isa prakAra unhoMne vyAkhyA na kiye jAne ko vyAkhyAgrantha kA avistRta yA avikasita honA kahA hai aura use prAcInatA kA lakSaNa mAnA hai| DaoNkTara sA0 ke isa kathana se maiM sahamata hU~ ki mArgaNA kI vyAkhyA meM bhASyakAra ne kevala gati, indriya Adi kA nAmollekha kiyA hai| kintu kevala uparyukta sUtra kI hI nahIM, aneka sUtroM kI vyAkhyA bhASyakAra ne itane kama zabdoM meM kI hai ki use vyAkhyA hI nahIM kahA jA sktaa| sUtra ke hI zabdoM meM koI pada yA kriyA jor3akara bhASyavAkya likha diyA gayA hai / zabdoM kA artha bhI spaSTa nahIM kiyaa| udAharaNArtha 1 sUtra - aupazamika kSAyikau bhAvau mizrazca jIvasya svatattvamaudayikapAriNA - mikau ca / (2/1) / bhASya - aupazamikaH kSAyikaH kSAyopazamika audayikaH pAriNAmika ityete paJca bhAvA jIvasya svatattvaM bhavanti / (2 / 1) yahA~ bhASya sUtra ke hI barAbara saMkSipta hai, kyoMki vyAkhyA to koI kI hI nahIM gaI hai| aupazamika, kSAyika Adi zabda bhASya meM jyoM ke tyoM rakha diye gaye haiN| unakA vyutpattipUrvaka artha spaSTa kiyA jAtA taba kahIM sUtra kI vyAkhyA kahalA sakatI thii| sarvArthasiddhikAra ne yaha kiyA hai, isalie unakI vyAkhyA kI paMktiyA~ bar3ha gaI haiN| aisA nahIM mAnA jA sakatA ki bhASyakAra ko ina zabdoM kI vyutpatti yA artha mAlUma nahIM thA athavA unake samaya taka usakA vikAsa nahIM huA thA aura sarvArthasiddhikAra ne hI use vikasita kiyA hai| yadi aisA hotA, to pUrvavartI sabhI AcArya, unake arthabodha se rahita hote aura unake lie tattvArtha zraddhAnarUpa samyagdarzana asaMbhava ho jaataa| ataH saMskRtajJa bhASyakAra ko ukta zabdoM kI vyutpatti aura artha to mAlUma thA, lekina use batalAne kI unakI ruci nahIM huI / yahI bhASya ke saMkSipta hone kA kAraNa hai / anya udAharaNa isa prakAra haiM 2 sUtra - upayogo lakSaNam / (2 / 8) / bhASya - upayogo lakSaNaM jIvasya bhavati / (2 / 8) | yahA~ bhI upayoga kI vyAkhyA nahIM kI gii| 3 sUtra - saMsAriNo muktAzca / (2/10) / For Personal & Private Use Only Page #422 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 366 / jainaparamparA aura yApanIyasaMgha / khaNDa 3 a016 / pra02 bhASya-te jIvAH samAsato dvividhA bhavanti-saMsAriNo muktaashc| (2/10) / yahA~ bhI 'saMsArI' aura 'mukta' zabdoM ko avyAkhyAta hI chor3a diyA gyaa| sUtra-samanaskAmanaskAH / (2/11) / bhASya-samAsataste jIvA dvividhA bhavanti-samanaskAzca amnskaashc| (2/10) / yahA~ pUrvasUtra (2/10) ke hI bhASyavAkya ko duharA diyA gayA hai aura samanaska, amanaska zabdoM ke artha ko spaSTa karane kI paravAha nahIM kI gii| suutr-sNsaarinnstrssthaavraaH| (2/12) / bhASya-saMsAriNo jIvA dvividhA bhavanti vasA: sthaavraashc| (2/12) / yahA~ trasanAmakarma aura sthAvaranAmakarma ke AdhAra para trasa aura sthAvara zabdoM kI vyAkhyA kI jAtI, to bhASya nAma sArthaka hotaa| suutr-anushrennigtiH| (2/27) / bhASya-sarvA gatirjIvAnAM pudgalAnAM caakaashprdeshaanushrennirbhvti| vizreNirna bhavatIti gatiniyama iti| (2/27) / yahA~ 'zreNI' kA artha samajha na pAne ke kAraNa pAThaka sUtra kA artha kaise samajha pAyegA, isa ora bhASyakAra kA dhyAna nahIM gyaa| sUtra-mUrchA prigrhH| (7/12) / bhASya-cetanAvatsvacetaneSu ca bAhyAbhyantareSu dravyeSu mUrchA parigrahaH / icchA prArthanA kAmo'bhilASaH kAGkSA gAddhaya muurcchtynaantrm| (7/12) / yahA~ bhI bhASyakAra ne 'mUrchA' zabda kI vyAkhyA meM ruci nahIM drshaayii| yadyapi mUrchA ke sabhI paryAyavAciyoM kA ullekha unhoMne kara diyA hai, tathApi zvetAmbaramatasammata vaha vyAkhyA nahIM kI, jisake anusAra vastra-pAtrAdi rakhate hue bhI zramaNa aura zramaNI aparigrahI yA nirgrantha kahalA sakate haiN| mUrchA zabda kA jo icchA-prArthanA-rUpa artha hai, usase to vastra-pAtrAdi kI icchA yA yAcanA bhI parigraha siddha hotI hai, jisake Jain Education Interational For Personal & Private Use Only Page #423 -------------------------------------------------------------------------- ________________ a016 / pra02 tattvArthasUtra / 367 anusAra digambara muni hI aparigrahI yA nirgrantha kahalA sakatA hai| isakA niSedha karane ke lie bhASyakAra kama se kama dazavaikAlikasUtra kI nimnalikhita gAthAoM ko to uddhRta kara hI sakate the jaM pi vatthaM va pAyaM vA kaMbalaM paaypuNchnnN| taM pi saMjamalajaTThA dhAraMti pariharaMti y|| 6/19 // na so pariggaho vutto nAyaputteNa taaiinnaa| mucchA pariggaho vutto ia vuttaM mhesinnaa|| 6/20 // kintu unhoMne na to ina gAthAoM ko uddhRta kiyA, na hI inakA bhAvArtha apane zabdoM meM prastuta kiyaa| isase siddha hai ki bhASyakAra ko mahattvapUrNa sUtroM kI bhI vyAkhyA karane meM ruci nahIM thii| yahI bhASya ke saMkSipta hone kA kAraNa hai| isI prakAra parISahasUtra (9/9) meM varNita bAIsa parISahoM meM se eka bhI parISaha kA lakSaNa nahIM btlaayaa| nAgnya taka kI lokarUr3hanAgnya athavA mukhyanAgnya aura upacaritanAgnya rUpa se vyAkhyA nahIM kii| bhASyakAra ne 'tattvArtha' ke sUtroM meM Aye anya aneka zabdoM kI bhI vyAkhyA nahIM kI hai, jaise audArika Adi zarIroM kI, garbha, sammUrcchana Adi janmoM kii| lezyA, pradoSa, nihnava, AsAdana, duHkha, zoka, tApa, Akrandana, paridevana, avarNavAda, Arambha, mAyA, darzanavizuddhi, pramatta, itvara, pudgalakSepa, Adi aneka zabda vyAkhyA se vaMcita raha gaye haiN| vastutaH bhASyakAra apane grantha kA kalevara atisaMkSipta rakhanA cAhate the, isalie unhoMne jAnabUjhakara aisA kiyA hai| DaoN0 sAgaramala jI ne bhI yaha bAta svIkAra kI hai| ve likhate haiM-"yahA~ hameM yaha bhI smaraNa rakhanA cAhie ki tattvArtha mUla aura usake bhASya donoM kI zailI sUtrazailI hai aura sUtrazailI meM anAvazyaka vistAra se bacanA hotA hai|" (jai.dha.yA.sa./ pR. 341) / vastutaH bhASyakAra anAvazyaka vistAra se hI nahIM, Avazyaka vistAra se bhI bace haiN| yahI kAraNa hai ki unhoMne guNasthAnAnusAra karmoM ke Asrava, baMdha, saMvara aura nirjarA ke vivecana jaise mahattvapUrNa kArya se bhI paraheja kiyA hai| DaoN0 sAgaramala jI kA yaha kathana samIcIna nahIM hai ki tattvArthAdhigamabhASya likhe jAne taka guNasthAnasiddhAnta pUrNarUpa se vikasita nahIM huA thA, isalie bhASya meM usakI carcA nahIM huii| (jai.dha.yA.sa./ pR. 248) / AcArya kundakunda kA samaya nAmaka dazama adhyAya meM sapramANa siddha kiyA gayA hai ki tattvArthasUtra kI racanA ke pUrva guNasthAna-siddhAnta apane pUrNa vikasita rUpa meM maujUda thaa| isIlie tattvArthasUtra For Personal & Private Use Only Page #424 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 368 / jainaparamparA aura yApanIyasaMgha / khaNDa 3 a016 / pra02 meM guNasthAnoM ke anusAra bAIsa parISahoM aura caturvidha dhyAnoM kA svAmitva nirUpita kiyA gayA hai| tadanusAra bhASya meM bhI usakA ullekha huA hai| pharka sirpha yaha hai ki bhASyakAra ne guNasthAnoM ke anusAra karmoM ke Asrava, baMdha, saMvara aura nirjarA kA vivecana nahIM kiyaa| isake do hI kAraNa haiM-vistArabhaya aura ruci kA abhaav| inameM ruci kA abhAva mukhya kAraNa hai| aura usakA kAraNa yaha hai ki guNasthAnasiddhAnta zvetAmbara mAnyatAoM ke pratikUla hai| ataH sarvArthasiddhi ke upasthita rahate hue bhI bhASyakAra ne guNasthAnAnusAra vivecana kA anukaraNa nahIM kiyaa| granthakAra kI ruci pUrvavartI grantha se kisI viSaya ke grahaNa yA agrahaNa kA mahattvapUrNa hetu hotI hai| ise DaoNkTara sAhaba ne svayaM svIkAra kiyA hai| sarvArthasiddhi kI racanA tattvArthAdhigamabhASya se pUrva huI thI, yaha pUrvokta pramANoM se siddha hai| usameM "vartanApariNAmakriyAH paratvAparatve ca kAlasya" (ta.sU.5/22) sUtra kI TIkA (pR.223) meM pUjyapAda svAmI ne paratvAparatva ke do bheda mAne haiM-kSetrakRta aura kaalkRt| kintu bhASya (pR. 267) meM eka atirikta bheda bhI mAnA gayA hai prshNsaa-kRt| isase spaSTa hotA hai ki bhASya meM arthavikAsa huA hai, phalasvarUpa vaha sarvArtha-siddhi ke bAda racita siddha hotA haiN| kintu DaoN0 sAgaramala jI sarvArthasiddhi ko bhASya ke bAda racita siddha karanA cAhate haiN| ataH unhoMne tarka diyA hai ki pUjyapAda svAmI ne bhASya kA anukaraNa kiyA hai, kintu paratvAparatva kA prazaMsAkRta bheda svIkAra nahIM kiyA, kyoMki yaha unakI ruci kA prazna thaa| ve likhate haiM-"sarvArthasiddhi bhASya kI apekSA vicAra aura bhASA donoM hI dRSTi se adhika vikasita hai| paratva aura aparatva ke bhedoM kI carcA meM kSetra aura kAla ke atirikta prazaMsA ko usakA eka bheda mAnanA athavA nahIM mAnanA yaha pUjyapAda kI vyaktigata ruci kA prazna bhI ho sakatA hai| sambhavataH pUjyapAda ne bhASya ke sammukha hote hue bhI use svIkAra na kiyA ho, kintu Age akalaMka ne apane vArtika meM usakA anusaraNa kiyA hai|" (jai.dha.yA.sa./ pR. 303) / isa prakAra DaoNkTara sAhaba kisI grantha se kucha lene yA na lene ko lekhaka kI ruci kA prazna mAnate haiN| merA bhI yahI kahanA hai ki sarvArthasiddhi bhASyakAra ke samakSa maujUda thii| unhoMne usameM se vaha viSaya to grahaNa kara liyA jo unakI ruci ke anukUla thA, kintu guNasthAna-siddhAnta ko grahaNa nahIM kiyA, kyoMki vaha unakI ruci ke anukUla nahIM thaa| isIlie prathama adhyAya ke AThaveM sUtra kI vyAkhyA meM usakI carcA nahIM kI gyii| niSkarSa yaha ki bhASyakAra ne aneka sUtroM ke nIce jo eka-do vAkya likhe haiM, ve vyAkhyA kI paribhASA meM nahIM Ate, ataH vyAkhyA ke abhAva ko vyAkhyAgrantha ke avikasita hone kA udAharaNa nahIM kahA jA sakatA, kyoMki vyAkhyA ke abhAva Jain Education Interational For Personal & Private Use Only Page #425 -------------------------------------------------------------------------- ________________ a016 / pra02 tattvArthasUtra / 369 meM to use vyAkhyAgrantha saMjJA hI prApta nahIM ho sktii| bhASya meM jina sUtroM kI vyAkhyA kI gayI hai, unhIM sUtroM kI vyAkhyA ke kAraNa vaha vyAkhyAgrantha yA bhASyagrantha kahalA sakatA hai aura una sUtroM kI vyAkhyA kA vistAra sarvArthasiddhigata vyAkhyA ke vistAra se adhika hai| unakI paMktisaMkhyA pUrva meM batalAyI jA cukI hai| jahA~ vistAra adhika nahIM hai, vahA~ vaha samAna hai| isase siddha hai ki bhASya hI sarvArthasiddhi se adhika vikasita hai| ataH sarvAthasiddhi ko bhASyottaravartI siddha karane ke lie batalAyA gayA vikasita hone kA hetu asatya hai| tathApi kisI grantha kA vistRta honA usakI arvAcInatA kA lakSaNa nahIM ho sktaa| aisA mAnane para AcArAMgAdi samasta zvetAmbara-Agama tattvArthasUtra se arvAcIna siddha hoMge, kyoMki ve usase adhika vistRta haiN| dUsarI ora 10vIM zatI I0 ke bRhatprabhAcandra dvArA racita 105 sUtravAlA laghu tattvArthasUtra umAsvAtikRta 357 sUtravAle tattvArthasUtra se pUrvavartI siddha hogaa| isakA vistRta vivecana dazama adhyAya ke caturtha prakaraNa meM zIrSaka 3.4. meM draSTavya hai| sarvArthasiddhi kI bhASyapUrvatA pUrvokta zIrSaka kra. 1 se 5 taka pradarzita pramANoM se siddha hotI hai| 6.4. donoM kI racanA sampradAyabheda ke bAda tIsarA tarka dete hue paM0 sukhalAla jI saMghavI likhate haiM-"ukta do bAtoM kI apekSA sAmpradAyikatA kI bAta adhika mahattvapUrNa hai| kAlatattva, kevali-kavalAhAra, acelakatva aura strImukti jaise viSayoM ke tIvra matabheda kA rUpa dhAraNa karane ke bAda aura ina bAtoM para sAmpradAyika Agraha ba~dha jAne ke bAda hI sarvArthasiddhi likhI gaI, jaba ki bhASya meM sAmpradAyika abhiniveza kA yaha tattva dikhAI nahIM detaa|" (ta.sU./ vi.sa./prastA./ pR. 64) / ____ saMghavI jI kA yaha tarka bhI tathyoM ke viparIta haiN| tathya yaha hai ki sarvArthasiddhi aura tattvArthAdhigamabhASya donoM kI racanA sampradAyabheda ke bAda hI huI hai aura donoM meM sAmpradAyika matabheda dikhAI detA hai| jahA~ sarvArthasiddhi meM savastramukti aura strImukti kA ekAntataH niSedha hai, vahA~ bhASya meM unakA ekAntataH pratipAdana hai| 'digambara-zvetAmbarabheda kA itihAsa' nAmaka SaSTha adhyAya meM sapramANa siddha kiyA jA cukA hai ki mUla nirgranthasaMgha kA sarvaprathama vibhAjana antima anubaddha kevalI jambUsvAmI (465 I0 pU0) ke nirvANa ke bAda hI ho gayA thaa| dUsarA vibhAjana IsApUrva cauthI zatI meM samrATa candragupta ke kAla meM dvAdazavarSIya durbhikSa ke pariNAmasvarUpa huA thaa| donoM bAra vibhAjana kA kAraNa acelamukti aura sacelamukti ko lekara utpanna huA matabheda thaa| acelamukti ke siddhAnta meM strImukti aura kevalibhukti ke lie sthAna nahIM hai, yaha pUrva Jain Education Interational For Personal & Private Use Only Page #426 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 370 / jainaparamparA aura yApanIyasaMgha / khaNDa 3 a016/ pra02 meM spaSTa kiyA jA cukA hai| tattvArthasUtra kA racanAkAla saMghavI jI svayaM IsA kI tIsarIcauthI zatAbdI mAnate haiN| ataH jaba tattvArthasUtra kI hI racanA sAmpradAyika matabheda ke dRDhamUla ho jAne ke bAda huI thI, taba usa para kisI TIkA yA bhASya kI racanA usake bAda hI ho sakatI hai| tattvArthasUtra aura usake bhASya meM digambara aura zvetAmbara mAnyatAoM kA matabheda spaSTa dikhAI detA hai| isakA sapramANa nirUpaNa isI adhyAya ke AraMbha meM kiyA jA cukA hai| dUsarI bAta yaha hai ki I0 san 475-490 ke kadambavaMzIya rAjA zrIvijayazivamRgeza varmA evaM mRgezavarmA ke abhilekhoM meM zvetapaTamahAzramaNasaMgha, nirgranthamahAzramaNasaMgha, yApanIyoM tathA kUrcakoM ko dAna diye jAne kA ullekha hai|50 inake saiddhAntika matabheda kA patA inake nAmoM se hI cala jAtA hai| yadi anya pramANoM ko chor3akara isa zilAlekha ke hI AdhAra para vicAra kareM, to ina cAroM sampradAyoM kA astitva zilAlekha likhe jAne ke kama se kama pacAsa varSa pUrva se to mAnanA hI hogA jisakA tAtparya yaha hai ki 425 I0 meM savastramukti, strImukti aura kevalibhukti ko amAnya karane vAlA digambarajaina-sampradAya tathA isake viruddha mAnyatAe~ rakhanevAle zvetAmbara aura yApanIya sampradAya maujUda the| sarvArthasiddhikAra pUjyapAda svAmI kA samaya 450 I0 ke lagabhaga mAnA gayA hai, kyoMki unake ziSya vajranandI ne vi0 sa0 526 (I0 san 469) meM draviDasaMgha kI sthApanA kI thii|51 ataH unakA sthitikAla isase pUrva hI ho sakatA hai| dUsarI ora tattvArthAdhigamabhASya kI racanA tabhI saMbhava hai jaba tattvArthasUtra lipibaddha ho cukA ho| yahA~ maiM DaoN0 sAgaramala jI ke zabda uddhRta karanA caahuuNgaa| ve likhate haiM-"tattvArthabhASya ke kAla taka jainaparamparA meM pustaka lekhana kI pravRtti vikasita nahIM huI thii| muni ke lie granthalekhana aura likhita granthoM kA saMgraha karanA prAyazcita-yogya aparAdha mAne jAte the, kyoMki tAr3apatra para grantha likhane aura unakA saMgraha karane donoM meM jIvahiMsA aparihArya thI, jaba ki sarvArthasiddhi jisa kAla meM likhI gaI, usa kAla meM lekhanaparamparA prAraMbha ho cukI thii| zvetAmbaraparamparA meM sarvaprathama vI0 ni0 saM0 980 arthAt vikrama saM0 510 yA I0 san 453 meM yaha sunizcita kiyA gayA hai ki yadi AgamasAhitya kI rakSA karanA ho, to unheM tAr3apatroM para likhavAnA aura saMgRhIta karanA hogaa| isa prakAra zvetAmbaraparamparA meM granthalekhana kI pravRtti tattvArthabhASya kI racanA ke lagabhaga 150. dekhie, abhilekhoM kA sambandhita mUlapATha, adhyAya 2/prakaraNa 6/zIrSaka 2 / 151. DaoN0 darabArIlAla koThiyA : 'samantabhadra aura dignAga meM pUrvavartI kauna?'/'anekAnta' (mAsika), janavarI 1943 / For Personal & Private Use Only Page #427 -------------------------------------------------------------------------- ________________ a0 16 / pra0 2 tattvArthasUtra / 371 do sau varSa bAda prAraMbha huii| jo grantha mukhAgraparamparA se 200 varSoM taka calA A rahA ho, usameM pAThabheda honA Azcaryajanaka nahIM hai / yahA~ yaha bhI dhyAna rakhanA cAhie ki sabhI muni tattvArthasUtra ko usake bhASya ke sAtha hI kaMThastha to nahIM karate the, kucha mAtra sUtra ko kaNThastha karate rahe hoMge / ataH sUtragata pATha aura bhASyagata pATha meM kvacit aMtara A gayA ho / " (jai. dha. yA.sa./ pR. 258 ) / DaoNkTara sAhaba ke isa kathana ke anusAra siddha hotA hai ki tattvArthasUtra aura tatvArthabhASya I0 san 453 ke bAda lipibaddha kiye gaye / isake pUrva taka donoM zrutiparamparA yA maukhika - paramparA se cale A rahe the / kintu tattvArthasUtra kA zrutiparamparA se calA AnA to yuktisaMgata hai, lekina bhASya kA zrutiparamparA se calA AnA yuktisaMgata nahIM hai| kyoMki bhASya jaise vizAla gadya ko kaNThastha karanA aura use smRti meM surakSita rakhanA asaMbhava hai| dUsarI bAta yaha hai ki kisI bhI gadya yA padya ko kaNThastha karane ke lie bAra-bAra duharAnA par3atA hai| aura duharAne ke lie yaha jarUrI hai ki yA to vaha likhita rUpa meM sAmane ho yA koI use mu~ha se bolakara taba taka bAra-bAra sunAtA rahe, jaba taka duharAte - duharAte vaha kaNThastha na ho jaay| aura mu~ha se bolakara dUsare ko sunAne ke lie svayaM ko pahale se kaNThastha honA caahie| aura svayaM ko kaNThastha hone ke lie dUsare ke mukha se sunanA Avazyaka hai| isa taraha dUsare ko bolakara sunAnevAlA prathama vyakti svayaM bhASyakAra hI ho sakatA hai / kintu yaha bhASyakAra ke lie bhI saMbhava nahIM hai ki vaha itane vizAla gadya ko mu~ha se ghaNToM bolatA rahe, use taba taka bAra-bAra duharAtA rahe, jaba taka sunanevAle ko kaNThastha na ho jaay| yaha bhI saMbhava nahIM hai ki bhASyakAra ne jo kucha pahale sunAyA hai, use vaha jyoM kA tyoM dUsarI bAra duharA ske| aura dUsarI bAra jyoM kA tyoM na duharAne se jo bolA gayA hai, sunanevAle ke mana para usake saMskAra dRr3ha nahIM ho skte| isa prakAra kisI bhI vizAla alikhita gadya ko kaNThastha karanA saMbhava nahIM hai| isIlie kaNThastha karane ke uddezya se sUtrazailI aura padyazailI kA pracalana huA thaa| yahI kAraNa hai ki bhAratIya sAhitya ke sabhI prAcIna grantha, jo zrutiparamparA se cale Aye haiM, sUtrabaddha aura padyabaddha hI milate haiN| una para jo bhI TIkAe~ yA bhASya likhe gaye, ve granthalekhana - prathA ke pracalita hone para hI likhe gye| kyoMki vismRti se bacAne ke lie unakA tatkAla lipibaddhIkaraNa Avazyaka thA / kintu zvetAmbaraparamparA meM dhArmika granthoM ke lekhana kI prathA I0 san 453 taka prAraMbha nahIM huI thI / ataH usake pazcAt hI bhASya kI racanA saMbhava thI / isa sthiti meM yadi bhASya kA racayitA sUtrakAra ko hI mAnA jAya to sUtrakAra kA sthitikAla chaThI zatAbdI I0 mAnanA hogA, jo upalabdha pramANoM ke viruddha hai / upalabdha pramANa unheM dvitIya zatI I0 meM hI vidyamAna For Personal & Private Use Only Page #428 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 372 / jainaparamparA aura yApanIyasaMgha / khaNDa 3 a016/pra02 siddha karate haiN| ataH anyathAnupapatti se yahI siddha hotA hai ki pA~cavIM zatI I0 meM valabhIvAcanA ke samaya tattvArthasUtra ke lipibaddha ho jAne ke pazcAt hI sUtrakAra se bhinna umAsvAti nAma ke AcArya ne usa para bhASya likhaa| dUsarI bAta yaha hai ki mUlagrantha ke lipibaddharUpa meM upalabdha hone para hI koI vidvAn usa para bhASyAdi raca sakatA hai| svayaM mUlagranthakAra ke lie mUlagrantha ko lipibaddha kiye binA usa para bhASya, TIkA yA vRtti racanA saMbhava nahIM hai| aura bhASya, TIkA, vRtti Adi to lipibaddha karate hue hI race jA sakate haiM, kyoMki lipibaddha na karane para pahale kisa sUtra kA bhASya kiyA jA cukA hai, usake bhASya meM kyA kahA gayA hai, kisI zabda kI kyA nirukti yA vyAkhyA kI gayI hai, kauna se dRSTAnta diye gaye haiM, kauna sI zaMkAe~ uThAkara unakA samAdhAna kiyA gayA hai, kisa mata kA khaNDana aura kisa kI puSTi kI gayI hai, kina pUrvAcAryoM ke kina vacanoM ko pramANarUpa meM uddhRta kiyA gayA hai, ina bAtoM kA vismRta honA anivArya hai| dvAdazAMgazruta kA adhikAMza jJAna paMcamakAla meM smRtikSamatA ke kramika hrAsa se hI lupta huA hai| jaise koI dRSTihIna strI geMhU~ pIsa rahI ho aura ATe ko gAya khAtI jA rahI ho, to usakI rasoI kabhI nahIM bana sakatI, vaise hI koI paMcamakAlIna bhASyakAra sUtroM ke bhASya kA mana meM cintana karatA jA rahA ho aura pUrvacintita bhASya ko bhUlatA jA rahA ho, to usake bhASya kI racanA kabhI nahIM ho sktii| bhASyaracanA meM na kevala sUtrAdi ke samyak artha kA cintana, usakI puSTi ke lie dRSTAnta, pramANa Adi kA anveSaNa aura yathAsthAna saMyojana Avazyaka hotA hai, apitu upayukta zabda, vAkya, alaMkAra aura vyAkaraNa kA prayoga bhI Avazyaka hotA hai tathA kisI bAta kI punarukti athavA kisI tathya kI cyuti na ho, isakA bhI dhyAna rakhanA par3atA hai| phira jarUrata hotI hai, unheM jyoM kA tyoM surakSita rakhane kii| isake lie unheM lipibaddha karanA hI ekamAtra upAya hotA hai| ataH kisI bhI bhASya, TIkA yA vRtti kI racanA use lipibaddha kiye binA saMbhava nahIM hai| isase siddha hai ki tattvArthAdhigamabhASya kI racanA tattvArthasUtra ke lipibaddha hone ke pazcAt lipibaddharUpa meM hI IsA kI chaThI zatI ke pUrvArdha meM huI thii| aura digambara-zvetAmbara-sampradAyabheda isake bahuta pahale ho cukA thA, jo rAjA zrIvijayazivamRgezavarmA ke zilAlekha se bhI pramANita hai, isalie bhASya bhI sampradAyabheda ke bAda hI racA gayA hai| ataH sarvArthasiddhi meM zvetAmbaramata-virodhI tathyoM kA ullekha hone para bhI vaha bhASya se pUrvavartI hI siddha hotI hai| phalasvarUpa sarvArthasiddhi ko bhASyottaravartI siddha karane ke lie saMghavI jI dvArA prastuta kiyA gayA yaha hetu bhI sarvathA asatya hai ki sarvArthasiddhi kI racanA sampradAyabheda ke bAda huI hai aura tattvArthadhigamabhASya kA praNayana usake phle| Jain Education Interational For Personal & Private Use Only Page #429 -------------------------------------------------------------------------- ________________ a016/pra02 tattvArthasUtra / 373 bhASya kA racanAkAla chaThI zatI I0 kA pUrvArdha Upara tattvArthAdhigamabhASya ke racanAkAla kA anveSaNa karate hue isa nirNaya para pahu~ce haiM ki usakI racanA pA~cavIM zatI I0 ke uttarArdha meM tattvArthasUtra ke pustakArUr3ha hone ke pazcAt huI hai| vaha pazcAdvartI samaya chaThI zatI I0 kA pUrvArdha ho sakatA hai| isakI puSTi nimnalikhita pramANoM se hotI hai| paM0 nAthUrAma jI premI 'jaina sAhitya aura itihAsa' (dvi.saM./pR.545-546) meM likhate haiM "adhyAya 5, sUtra 29 ke tattvArthabhASya meM umAsvAti ne pAtaJjalayogasUtra ke do sUtra uddhRta kiye haiM-"yogijJAnapramANAbhyupagame tvbhraantstdvsthaabhedH| evaM ymaadipaalnaanrthkym| evaM ca sati 'ahiMsAsatyAsteyabrahmacaryAparigrahAH yamAH, 'zaucasantoSatapaHsvAdhyAyezvarapraNidhAnAni niyamAH' iti AgamavacanaM vcnmaatrm|" aura jaisA ki paM0 rAhula sAMkRtyAyana ne kahA hai, yogasUtrakAra kA samaya IsvI san 250 (vi0 saM0 307) ke lagabhaga hai| ata eva umAsvAti kA samaya vikrama kI cauthI zatI ke lagabhaga hogaa| . "yogasUtra aura usake bhASya ke sAtha tattvArthasUtroM aura tattvArthabhASya kI zAbdika tathA Arthika samAnatA bahuta hai| abhI taka yaha nizcaya nahIM ho sakA thA ki kisa kA kisa para asara hai, parantu yogasUtra ke uparilikhita do sUtroM ke tattvArthabhASya meM uddhRta hone se yaha nizcaya ho jAtA hai ki yogasUtra bhASya se pahale kA hai aura usI kA bhASya para asara hai| aba yogasUtra ke vyAsabhASya ko bhI liijie| usakA prabhAva bhI to tattvArthabhASya para dikhalAI detA hai| "jainAgamoM meM yaha carcA AtI hai ki pahale bA~dhI huI Ayu TUTa bhI sakatI hai aura nahIM bhI ttuutttii| parantu yahA~ Ayu ke TUTa sakane ke pakSa meM bhIge kapar3e aura sUkhe ghAsa ke udAharaNa nahIM milate, jaba ki tattvArthabhASya meM milate haiM aura vyAsabhASya meM bhii| donoM bhASyoM ke pATha isa prakAra haiM "---zeSA manuSyAstiryagyonijAH sopakramA nirupakramAzcApavAyuSo'napavAyuSazca bhvnti|---apvrtnN zIghramantarmuhUrtAtkarmaphalopabhogaH upkrmo'pvrtnnimittm| ---sNhtshussktRnnraashi-dhnvt| yathAhi saMhatasya zuSkasyApi tRNarAzeravayavazaH krameNa dahyamAnasya cireNa dAho bhavati tasyaiva zithilaprakIrNApacitasya sarvato yugapadAdIpitasya pavanopakramAbhihatasyAzu dAho bhavati tdvt|---ythaa vA dhautapaTo jalArdra eva saMhatazcireNa Jain Education Interational For Personal & Private Use Only Page #430 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 374 / jainaparamparA aura yApanIyasaMgha / khaNDa 3 a016 / pra0 2 zoSamupayAti eva ca vitAnitaH sUryarazmivAyvabhihataH kSipraM zoSamupayAti na ca saMhate - / " ( tattvArthabhASya / 2/52/pR.132-134)| 'AyurvipAkaM karma dvividhaM sopakramaM nirupakramaM ca / tatra yathArdravastraM vitAnitaM laghIyasA kAlena zuSyettathA sopakramam / yathA ca tadeva sampiNDitaM cireNa saMzuSyedevaM nirupakramam / yathA vAgniH zuSke kakSe mukto vAtena samantato yuktaH kSepIyasA kAlena dahet tathA sopakramam / yathA vA sa evAgnistRNarAzau kramazo'vayaveSu nyastazcireNa dahet tathA nirupakramam / " ( yogabhASya 3 / 22) / 44 'vyAsabhASya kA ThIka samaya mAlUma nahIM hai, phira bhI vaha yogasUtra ke bAda kA to hai hI, isalie IsvI san 300 se pahale kA nahIM ho sakatA aura taba yadi tattvArthabhASya ke udAharaNa vyAsabhASya se hI liye gaye haiM, to umAsvAti vikrama kI cauthI zatAbdI ke lagabhaga tthhreNge|" (jai. sA. i./ dvi.saM./ pR. 545-546) / 44 premI jI tattvArthasUtrakAra aura bhASyakAra ko abhinna mAnate haiM, isalie unhoMne bhASyakAra ke kAla ko tattvArthasUtrakAra kA kAla mAna liyA hai| vAstava meM donoM bhinnabhinna vyakti haiM, ataH vikrama kI cauthI zatAbdI kA anumAna bhASyakAra ke viSaya meM samajhanA cAhie / kintu hama pUrva meM dekha cuke haiM ki bhASya meM sarvArthasiddhi kA anukaraNa kiyA gayA hai aura sarvArthasiddhikAra pUjyapAda svAmI ne bhASya kI digambaramata-viruddha mAnyatAoM kA khaNDana bhI nahIM kiyA hai, jaisA ki akalaMkadeva ne tattvArtharAjavArtika meM kiyA hai, ataH bhASyakAra pA~cavI zatI I0 ke pUrvArdha meM hue pUjyapAda svAmI se uttaravartI siddha hote haiN| dUsarI tarapha nAgnyaparISaha ko sacela sAdhu para ghaTAne ke lie jinabhadragaNIkSamAzramaNa - kRta vizeSAvazyakabhASya meM jo lokarUDhanAgnya yA upacaritanAgnya kI kalpanA kI gayI hai, vaha tattvArthAdhigamabhASya meM nahIM miltii| vizeSAvazyakabhASya kI racanA vi0 saM0 666 ( I0 san 609) meM huI thI ( sAdhvI saMghamitrA : jainadharma ke prabhAvaka AcArya/pR. 308), ataH tattvArthAdhigamabhASya kA usake pUrva likhA jAnA sunizcita hai / isa taraha yaha nirNIta hotA hai ki usakI racanA chaThI zatI I0 ke pUrvArdha meM huI thii| tattvArthasUtra kA racanAkAla IsA kI dvitIya zatAbdI kA pUrvArdha hai, yaha 'AcArya kundakunda kA samaya' nAmaka dazama adhyAya ke prathama prakaraNa meM sapramANa siddha kiyA jA cukA hai| prastuta adhyAya ke SaSTha prakaraNa meM bhI isa para prakAza DAlA jAyegA / For Personal & Private Use Only Page #431 -------------------------------------------------------------------------- ________________ a0 16 / pra0 2 8 tattvArthasUtra ke karttA kA nAma gRdhrapicchAcArya zvetAmbaraparamparA meM tattvArthasUtra aura usakA bhASya (tattvArthAdhigamabhASya), donoM eka hI vyakti dvArA racita mAne gaye haiM / tattvArthAdhigamabhASya ke karttA ne bhASya kI prazasti meM apanA nAma umAsvAti batalAyA hai - " tattvArthAdhigamAkhyaM spaSTamumAsvAtinA shaastrm|" isalie zvetAmbaraparamparA umAsvAmI ko hI tattvArthasUtra kA karttA mAnatI hai / digambaraparamparA meM tattvArthasUtrakAra ke lie tIna nAmoM kA prayoga milatA hai-- gRddhapicchAcArya, umAsvAti aura umAsvAmI / inameM sabase purAnA nAma gRddhapicchAcArya hai| dhavalAkAra vIrasena svAmI (8vIM zatI I0) ne nimnalikhita vAkya meM tattvArthasUtra ko gRddhapicchAcArya dvArA racita batalAyA hai tattvArthasUtra / 375 " taha giddhapiMchAiriyappayAsida - taccatthasutte vi 'vartanApariNAmakriyA paratvAparatve ca kAlasya' idi davvakAlo parUvido / " (dhavalA / Sa .khaM / pu. 4/1,5,1/pR. 316) / tattvArthazlokavArtika Adi mahAn granthoM ke racayitA zrI vidyAnandasvAmI (8vIM9vIM zatI I0) ne adholikhita vAkya meM sUcita kiyA hai ki bhagavAn mahAvIra ke zAsana meM jo sUtrakAra hue haiM, unameM antima sUtrakAra AcArya gRddhapiccha the " etena gRddhapicchAcAryaparyantamunisUtreNa vyabhicAratA nirastA / " ( tattvArthazlokavArtika/pR. 6) / zrIvAdirAjasUri (11vIM zatI I0) ne pArzvanAthacarita meM tattvArthasUtrakarttA AcArya gRddhapiccha kA ina zabdoM meM ullekha kiyA hai atucchaguNasampAtaM gRddhapicchaM nato'smi tam / pakSIkurvanti yaM bhavyA nirvANAyotpattiSNavaH // anuvAda -- " una mahAn guNoM ke Akara, gRddhapiccha ko maiM namaskAra karatA hU~, jo ur3akara nirvANa ko pahu~cane ke abhilASI bhavyoM ke lie paMkhoM kA kAma karate haiM / " ina ullekhoM se siddha hai ki IsA kI 11vIM zatAbdI taka digambara jainaparamparA meM ekamAtra yahI mAnyatA pracalita thI ki tattvArthasUtra ke karttA AcArya gRddhapiccha haiN| zrIvidyAnandasvAmI - kRta AptaparIkSA kI " praNetA mokSamArgasya" ityAdi 119vIM kArikA kI svopajJaTIkA meM yaha vAkya AyA hai For Personal & Private Use Only Page #432 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 376 / jainaparamparA aura yApanIyasaMgha / khaNDa 3 a016/pra02 "sAkSAnmokSamArgasya sakalabAdhakapramANarahitasya ya praNetA sa eva vizvatattvajJatA''zrayaH prtipaadyte---|" 152 anuvAda-"jo samasta bAdhaka pramANoM se rahita sAkSAt mokSamArga kA praNetA hai, vahI vizvatattvajJatA kA Azraya hai, arthAt sarvajJa hai, yaha hama pratipAdita karate haiM ---" DaoN0 darabArIlAla jI koThiyA ne uparyukta vAkya meM pAdaTippaNI (kramAMka 2) dekara sUcita kiyA hai ki 'AptaparIkSA' kI 'mu'-saMjJaka pratiyoM arthAt mudrita do pratiyoM (jainadharma pracAriNI sabhA, kAzI/I0 san 1913 evaM jainasAhitya-prasAraka kAryAlaya bambaI / I0 san 1930) meM 'vizvatattvajJatA''zrayaH' ke pazcAt 'tattvArthasUtrakArairumAsvAmiprabhRtibhiH' pATha adhika hai, jise zAmila karane para uparyukta vAkya kA artha isa prakAra phalita hotA hai ___"jo samasta bAdhaka pramANoM se rahita sAkSAt mokSamArga kA praNetA hai, vahI vizvatattvajJatA kA Azraya hai, arthAt sarvajJa hai, yaha umAsvAmI Adi sUtrakAroM ke dvArA pratipAdita kiyA jAtA hai (kiyA gayA hai)|" ___ uparyukta adhika pATha prakSipta hai, isake nimnalikhita pramANa haiM 1. yaha DaoN0 darabArIlAla jI koThiyA ko prApta 'AptaparIkSA' kI 'da' 'pa' evaM 'sa' nAmaka likhita pratiyoM meM upalabdha nahIM hai| isIlie DaoN0 koThiyA ne ise AptaparIkSA ke svasampAdita saMskaraNa meM nahIM rkhaa| (dekhie, AptaparIkSA/sampAdakIyaDaoN0 darabArIlAla koThiyA / pR.2)| 2. uparyukta do mudrita pratiyoM meM dUsarI prati pahalI prati kA hI pratirUpa hai (dekhiye, vahI/pR.2), ataH ukta adhika pATha eka hI mudrita prati meM upalabdha mAnanA caahie| 3. ukta pATha ko sammilita karane se vAkya kA artha asaMgata ho jAtA hai| uparyukta vAkya tattvArthasUtra ke 'mokSamArgasya netAraM' ityAdi maMgalAcaraNa kI vyAkhyA ke prasaMga meM ukta hai tattvArthasUtra ke kartA eka hI AcArya haiM, ataH maMgalAcaraNa bhI eka hI AcArya dvArA nibaddha hai| kintu 'tattvArthasUtrakArairumAsvAmiprabhRtibhiH' zabdoM ko zAmila karane se yaha artha nikalatA hai ki tattvArthasUtra ke kartA umAsvAmI Adi aneka AcArya 152. AptaparIkSA / sampAdaka-anuvAdaka : DaoN. darabArIlAla koThiyA / bhAratavarSIya anekAnta vidvatpariSad / I.san 1992 / kArikA 119 / pR. 345 / Jain Education Interational For Personal & Private Use Only Page #433 -------------------------------------------------------------------------- ________________ a0 16 / pra02 tattvArthasUtra / 377 haiM, ataH ukta vAkya meM pratipAdita artha ina aneka AcAryoM dvArA pratipAdita kiyA gayA hai| __pro0 mahendrakumAra jI jaina nyAyAcArya ne bhI isa visaMgati kI ora dhyAna AkRSTa kiyA hai| ve likhate haiM-"zrutasAgara ke pahile vidyAnanda AcArya ne AptaparIkSA (pR.3) meM bhI isa zloka ('mokSamArgasyanetAraM' Adi) ko sUtrakAra ke nAma se uddhRta kiyA hai| para yahI vidyAnanda 'tattvArthasUtrakAraiH umAsvAmiprabhRtibhiH' jaise vAkya bhI AptaparIkSA (pR.54) meM likhate haiM, jo umAsvAmI ke sAtha hI sAtha 'prabhRti' zabda se sUcita honevAle AcAryoM ko bhI tattvArthasUtrakAra mAnane kA yA 'sUtra' zabda kI gauNArthatA kA prasaMga upasthita karate haiN|" (tattvArthavRtti/bhAratIya jJAnapITha kAzI/I.san 1949/prastAvanA/ pR.85)| ___zvetAmbara vidvAn paM0 sukhalAla jI saMghavI ne bhI ukta visaMgati kA pradarzana kiyA hai| unhoMne likhA hai-"pahale kathana ('tattvArthasUtrakArairumAsvAmiprabhRtibhiH') meM 'tattvArthasUtrakAra' yaha umAsvAmI bagairaha AcAryoM kA vizeSaNa hai, na ki mAtra umAsvAmI kaa| aba yadi mukhtAra jI (paM0 jugalakizora jI mukhtAra) ke kathanAnusAra artha kiyA jAya, to aisA phalita hotA hai ki umAsvAmI bagairaha AcArya tattvArthasUtra ke kartA haiN| yahA~ tattvArthasUtra kA artha yadi 'tattvArthAdhigamazAstra' kiyA jAe, to yaha phalita artha dUSita ThaharatA hai, kyoMki tattvArthAdhigamazAstra akele umAsvAmI dvArA racita mAnA jAtA hai, na ki umAsvAmI Adi aneka AcAryoM dvaaraa|" (ta.sU. / vi.sa. / prastAvanA/pR. 76) / yaha visaMgati isa bAta kA prabala pramANa hai ki 'tattvArthasUtrakArairumAsvAmiprabhRtibhiH' yaha vAkyAMza AptaparIkSAkAra vidyAnanda svAmI kA nahI hai, apitu jaba tattvArthasUtrakAra ke lie umAsvAmI nAma prasiddha ho gayA, taba kisI ke dvArA prakSipta kara diyA gyaa| prakSipta karanevAlA AdarasUcanArtha 'tattvArthasUtrakArairumAsvAmibhiH' isa prakAra bahuvacana kA prayoga karanA cAhatA thA, kintu ajJAnatAvaza 'prabhRti' zabda jor3akara artha kA anartha kara diyaa| 4. zrI vidyAnandasvAmI ke samaya (8vIM-9 vIM zatI I0) taka tattvArthasUtrakAra ke lie 'umAsvAmI' nAma pracalita bhI nahIM huA thA, kyoMki zravaNabelagola ke I0 san 1433 (zaka saM0 1355) taka ke zilAlekhoM meM tattvArthasUtra ke kartA umAsvAti nAma se hI ullikhita kiye gaye haiN| ina cAra pramANoM se siddha hotA hai ki 'tattvArthasUtrakArairumAsvAmiprabhRtibhiH' vAkyAMza vidyAnandasvAmI kI lekhanI se udbhUta nahIM huA hai, apitu prakSipta hai| vidyAnandasvAmI ne kevala gRdhrapicchAcArya ko hI tattvArthasUtrakAra kahA hai| For Personal & Private Use Only Page #434 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 378 / jainaparamparA aura yApanIyasaMgha / khaNDa 3 a016/pra02 'gRddhapicchAcArya' nAma ke sAtha 'umAsvAti' nAma kA ullekha sarvaprathama zravaNabelagola ke zaka saM0 1037 (1115 I0) ke zilAlekha kramAMka 47 (127) meM milatA hai-"abhUdumAsvAtimunIzvaro'sAvAcAryazabdottaragRddhapiJchaH" (zloka 5) / tatpazcAt vahIM ke zaka saM0 1085 ke zilAlekha kra0 40 (64), zaka saM0 1099 ke zilAlekha kra. 42 (66), zaka saM0 1045 ke zilAlekha kra. 43 (117), zaka saM. 1068 ke zilAlekha kra. 50 (140), zaka saM0 1320 ke zilAlekha kra. 105 (254) tathA zaka saM0 1355 ke zilAlekha kra. 108 (258) meM bhI uparyukta donoM nAma upalabdha hote haiN| antima do zilAlekhoM meM 'gRddhapicchAcArya' isa dvitIya nAmavAle umAsvAti ko tattvArthasUtra kA kartA bhI kahA gayA hai| (dekhiye, jai.zi.saM./mA. ca./ bhAga 1) / maisUra ke nagara tAlluke ke eka digambarajaina-zilAlekha (lagabhaga 1530 I0) meM bhI umAsvAti ko zrutakevalidezIya vizeSaNa ke sAtha tattvArthasUtra kA kartA kahate hue namaskAra kiyA gayA hai tttvaarthsuutrkaarmumaasvaatimuniishvrm| zrutakevalidezIyaM vande'haM gunnmndirm|| _ (E C, VIII, Nagar tl., No. 46/ jai.zi.saM./ mA. ca./ bhA.3 / le.kra.667 / hummaca / pR.518)| zravaNabelagola ke zaka saM0 1037 (1115 I0) ke zilAlekha kra. 47 (127) ke pUrvavartI kisI bhI zilAlekha yA digambarajaina-grantha meM 'umAsvAti' ke nAma kA ullekha nahIM miltaa| paM0 nAthUrAma jI premI bhI apane anusandhAna ke dvArA isI niSkarSa para pahuMce the| zvetAmbara vidvAn paM0 sukhalAla jI saMghavI ke kucha praznoM ke uttara meM unake lie likhe patra meM premI jI likhate haiM ___ "zrutAvatAra, AdipurANa, harivaMzapurANa, jambUdvIpaprajJapti Adi prAcIna granthoM meM jo prAcIna AcAryaparamparA dI huI hai, usameM umAsvAti kA bilakula ullekha nahIM hai| zrutAvatAra meM kundakunda kA ullekha hai aura unheM eka bar3A TIkAkAra batalAyA hai, parantu unake Age yA pIche umAsvAti kA koI ullekha nahIM hai| indranandI kA zrutAvatAra yadyapi bahuta purAnA nahIM hai, phira bhI aisA jAna par3atA hai ki vaha kisI prAcIna racanA kA rUpAntara hai aura isa dRSTi se usakA kathana pramANa-koTi kA hai| 'darzanasAra' 990 saMvat kA banAyA huA hai, usameM padmanandI yA kundakunda kA ullekha hai, parantu umAsvAti kA nhiiN| jinasena ke samaya rAjavArtika aura zlokavArtika bana cuke the, parantu unhoMne bhI bIsoM AcAryoM aura granthakartAoM kI prazaMsA ke prasaMga meM umAsvAti kA ullekha Jain Education Interational For Personal & Private Use Only Page #435 -------------------------------------------------------------------------- ________________ a016 / pra02 tattvArthasUtra / 379 nahIM kiyaa|---'tttvaarthsuutrkrtaarN gRddhapicchopalakSitam' Adi zloka mAlUma nahIM kahA~ kA hai aura kitanA purAnA hai| tattvArthasUtra kI mUla pratiyoM meM yaha pAyA jAtA hai|" ('anekAnta'/varSa 1/kiraNa 6-7/vaizAkha-jyeSTha/ vIranirvANa saM. 2456 / vi.saM.1987 / pRSTha 405) / tattvArthasUtrakAra kA 'umAsvAti' nAma saMbhava nahIM zvetAmbara aura digambara paramparAoM meM tattvArthasUtrakAra ko jo 'umAsvAti' nAma se abhihita kiyA gayA hai, vaha samIcIna nahIM hai| zvetAmbaraparamparA meM tattvArthasUtra aura usa para likhA gayA tattvArthAdhigamabhASya, donoM eka hI vyakti dvArA racita mAne gaye haiN| tattvArthAdhigamabhASya ke kartA ne bhASya kI prazasti meM apanA nAma umAsvAti batalAyA hai, isalie zvetAmbaraparamparA umAsvAti ko hI tattvArthasUtra kA kartA mAnatI hai| kintu prastuta grantha ke isI adhyAya ke prathama prakaraNa (zIrSaka 'ga'/1) meM siddha kiyA gayA hai ki sUtrakAra aura bhASyakAra bhinna-bhinna vyakti hai tathA dvitIya prakaraNa meM yaha pramANita kiyA gayA hai ki tattvArthAdhigamabhASya kI racanA tattvArthasUtra para 'sarvArthasiddhi' nAmaka TIkA likhe jAne ke bAda huI thii| ataH tattvArthasUtra ke kartA bhASyakAra se pUrvavartI haiN| phalasvarUpa unakA nAma umAsvAti nahIM ho sktaa| yaha nAma to bhASyakAra (tattvArthAdhigamabhASya ke kartA) kA hai| yataH zvetAmbaraparamparA tattvArthasUtrakAra aura bhASyakAra ko abhinna mAnane ke kAraNa umAsvAti ko hI tattvArthasUtra kA kartA mAnatI hai, ataH isI se bhramita hokara IsA kI 12vIM zatAbdI se digambara-paramparA meM tattvArthasUtrakAra gRddhapicchAcArya kA dUsarA nAma umAsvAti mAnA jAne lagA, jaisA ki uparyukta zilAlekhoM se spaSTa hai| ___Age calakara digambaraparamparA meM 'umAsvAti' ke sthAna meM umAsvAmI nAma pracalita ho gyaa| usakA sarvaprathama prayoga zrutasAgara sUri (16vIM zatI I0) kI tattvArthavRtti (pR.1) meM huA hai-"vande nmskromi| kaH? krtaahmumaasvaaminaamaacaaryH|" isa para prakAza DAlate hue paM0 jugalakizora jI mukhtAra 'jainasAhitya aura itihAsa para vizada prakAza' meM 'umAsvAti yA umAsvAmI?' nAmaka lekha (pR.108) meM likhate haiM-"vikrama kI 16 vIM zatAbdI se pahale kA aisA koI grantha athavA zilAlekha Adi abhI taka mere dekhane meM nahIM AyA, jisameM tattvArthasUtra ke kartA kA nAma umAsvAmI likhA ho| hA~, 16vIM zatAbdI ke bane hue zrutasAgarasUri ke granthoM meM isa nAma kA prayoga jarUra pAyA jAtA hai| zrutasAgarasUri ne apanI zrutasAgarI TIkA meM jagaha-jagaha para yahI (umAsvAmI) nAma diyA hai aura audAryacintAmaNi nAma ke vyAkaraNa-grantha meM zrImAnumAprabhuranantarapUjyapAdaH isa vAkya meM Apane 'umA' ke sAtha 'prabhu' zabda lagAkara For Personal & Private Use Only Page #436 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 380 / jainaparamparA aura yApanIyasaMgha / khaNDa 3 a016 / pra02 ora bhI sApha taura se umAsvAmI nAma ko sUcita kiyA hai| jAna par3atA hai ki 'umAsvAti' kI jagaha 'umAsvAmI' yaha nAma zrutasAgarasUri kA nirdeza kiyA huA hai aura unake samaya se hI yaha hindIbhASA Adi ke granthoM meM pracalita huA hai| aura aba isakA pracAra itanA bar3ha gayA hai ki kucha vidvAnoM ko usake viSaya meM bilakula hI viparyAsa ho gayA hai aura ve yahA~ taka likhane kA sAhasa karane lage haiM ki tattvArthasUtra ke kartA kA nAma digambaroM ke anusAra 'umAsvAmI' aura zvetAmbaroM ke anusAra 'umAsvAti' hai| (pAdaTippaNI-dekho, tattvArthasUtra ke aMgrejI anuvAda kI prstaavnaa)|" zrutasAgarasUri ko pramANa mAnakara hI tattvArthasUtra ke mUlapATha meM nimnalikhita zloka jor3A jAne lagA tattvArthasUtrakartAraM gRddhpicchoplkssitm| vande gnniindrsnyjaatmumaasvaamimuniishvrm|| anuvAda-tattvArthasUtra ke kartA, gRddhapicchadhArI, gaNIndrapada ko prApta munIzvara umAsvAmI ko maiM namaskAra karatA huuN| yaha zloka kitanA purAnA hai aura kisa grantha kA hai, isake vizaya meM paM0 nAthUrAma jI premI kA kathana hai ki unheM isakA koI patA nahIM hai| (dekhiye, unake pUrvoddhRta vacana/ anekAnta'/varSa 1/kiraNa 6-7/pR. 405) / paM0 kailAzacandra jI siddhAnta zAstrI likhate haiM ki mUla tattvArthasUtra kI pratiyo meM yaha bAda meM jor3A gayA hai| (tattvArthasUtra / prastAvanA/pR. 22) / kintu isa zloka ke racanAkAla kA anumAna lagAnA kaThina nahIM hai| yaha zloka sarvArthasiddhi, tattvArtharAjavArtika aura tattvArthazlokavArtika ke sUtrapATha meM nahIM pAyA jAtA, na hI inake kartAoM ne umAsvAmI ko tattvArthasUtra kA kartA batalAyA hai| isake atirikta zravaNabelagola ke I0 san 1433 (zaka saM0 1355) taka ke sAta zilAlekhoM meM tathA karnATaka ke nagara tAllukA ke I0 san lagabhaga 1530 ke zilAlekha meM umAsvAmI ko nahIM, apitu umAsvAti ko tattvArtha-sUtra kA kartA kahA gayA hai| ina pramANoM se siddha hai ki umAsvAti ke sthAna meM 'umAsvAmI' zabda kA prayoga I0 san 1530 ke bAda pracalita huA, ataH uparyukta zloka I0 san 1530 ke bAda kA hai| dUsarI bAta yaha hai ki uparyukta zloka karnATaka ke nagara tAllukA ke 1530 I0 ke zilAlekhagata zloka se paryApta sAmya rakhatA hai| yathA tttvaarthsuutr-krtaarmumaasvaati-muniishvrm| zrutakevalidezIyaM vande'haM gunnmndirm|| (nagara tAllukA-zilAlekha) For Personal & Private Use Only Page #437 -------------------------------------------------------------------------- ________________ a016/pra02 tattvArthasUtra / 381 tattvArthasUtrakartAraM gRddhpRcchoplkssitm| vande gnniindrsjjaatmumaasvaamimuniishvrm|| (tattvArthasUtra meM jor3A gayA) ina zlokoM meM tattvArthasUtrakartAram tathA umAsvAtimunIzvaram (umAsvAmimunIzvaram) aura vande padoM kA jo atyanta sAmya hai, usase siddha hotA hai ki nagara tAllukA ke zilAlekhIya zloka meM hI kiJcit parivartana karake dUsarA zloka racA gayA hai, ataH vaha I0 san 1530 ke bAda kA hai aura racayitA ko 'umAsvAti' ke sthAna meM 'umAsvAmI' zabda ke prayoga kI preraNA nizcita hI zrI zrutasAgarasUrikRta tattvArthavRtti se prApta huI hai, kyoMki isa prayoga ke lie aura koI dUsarA sAhityika yA zilAlekhIya pramANa upalabdha nahIM hai| paTTAvaliyoM meM tathA anyatra bhI 'umAsvAmI' zabda kA prayoga 'tattvArthavRtti' ke anukaraNa se hI pracalita huA hai| 'umAsvAti' kA saMzodhita rUpa hone ke kAraNa 'umAsvAmI' bhI tattvArthasUtrakAra kA vAstavika nAma nahIM hai| ataH siddha hai ki AcArya gRddhapiccha athavA gRdhrapicchAcArya hI unakA vAstavika nAma hai| paM0 sukhalAla jI saMghavI kA kathana hai ki bhASya kI prazasti meM umAsvAti ne apane ko uccanAgara zAkhA se sambaddha batalAyA hai| isa zAkhA kA digambarasampradAya meM hone kA eka bhI pramANa nahIM miltaa| (ta.sU. / vi.sa. / prastA. / pR.17)| __saMghavI jI kA kathana sahI hai| umAsvAti tattvArthAdhigamabhASya ke kartA the, tattvArthasUtra ke nahIM, yaha pUrvoddhRta pramANoM se siddha kiyA jA cukA hai| ataH uccanAgara-zAkhA yA nAgarazAkhA kA digambarasAhitya meM ullekha na honA svAbhAvika hai| For Personal & Private Use Only Page #438 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tRtIya prakaraNa 'tattvArtha' ke sUtra digambaramata ke viruddha nahIM digambara vidvAn paM0 nAthUrAma jI premI evaM zvetAmbara vidvAn paM0 sukhalAla jI saMghavI tathA DaoN0 sAgaramala jI kA kathana hai ki tattvArthasUtra ke nimnalikhita sUtra digambaramata ke viruddha haiM 1. dazASTapaJcadvAdazavikalpAH klpoppnnpryntaaH| (4/3) / 2. ekAdaza jine| (9/11) / 3. mUrchA prigrhH| (7/17) / 4. pulAkabakuzakuzIlanirgranthasnAtakA nirgrnthaaH| (9/46) / . 5. kaalshcetyeke| (tattvArthAdhigamabhASya-mAnya pATha 5/38) / paM0 sukhalAla jI saMghavI ne ina sUtroM ko zvetAmbaramata ke anukUla batalAyA hai, to paM0 nAthUrAma jI premI ne yApanIyamata ke anukUla, ataH ye vidvAn, tattvArthasUtra ko kramazaH zvetAmbaragrantha evaM yApanIyagrantha mAnate haiN| (ta.sU./vi.sa./ prastA./pR. 17/ jai.saa.i./dvi.sN./pR.539-540)| kintu yaha kathana satya nahIM hai ki uparyukta sUtra digambaramata ke viruddha haiN| digambaramata ke sarvathA aviruddha haiN| 'mUrchA parigrahaH' aura 'ekAdaza jine' sUtroM ke digambaramata-sammata hone kI siddhi prastuta adhyAya ke prathama prakaraNa meM aparigraha kI paribhASA vastrapAtradigrahaNa-virodhI (zIrSaka 1.5) tathA sUtra meM kevalibhukti niSedha (zIrSaka 1.7) nAmaka anucchedoM meM kI jA cukI hai| yahA~ zeSa tIna sUtroM ke digambaramataaviruddha hone ke pramANa prastuta kiye jA rahe haiN| bAraha svarga bhI digambaramata meM mAnya zvetAmbarapakSa _zvetAmbara vidvAnoM kA eka tarka yaha hai ki tattvArthasUtra meM kalpavAsI vaimAnika devoM ke bAraha bheda mAne gaye haiM, kintu kalpoM kI saMkhyA solaha batalAyI gayI hai| yaha antarvirodha saMketa karatA hai ki tattvArthasUtra mUlataH zvetAmbarAcArya-racita hai, digambaroM ne usameM apanI solaha kalpoMvAlI mAnyatA kA prakSepa kara usakA digambarIkaraNa karane For Personal & Private Use Only Page #439 -------------------------------------------------------------------------- ________________ a016/pra03 tattvArthasUtra / 383 kA prayatna kiyA hai| kintu DaoN0 sAgaramala jI mAnate haiM ki vaha prakSepa digambaroM ne nahIM kiyA hai, apitu tattvArthasUtra kI racanA zvetAmbaroM aura yApanIyoM kI samAna mAtRparamparA (uttarabhAratIya-sacelAcela-nirgrantha-paramparA) meM huI thii| usase vaha grantha donoM sampradAyoM ko uttarAdhikAra meM prApta huA aura bAda meM yApanIyoM ne usameM apanI solahasvargavAlI mAnyatA kA samAveza kara diyaa| yApanIyaparamparA kA yaha tattvArthasUtra-pATha digambaroM ke pAsa AyA aura unhoMne use jyoM kA tyoM svIkAra kara liyaa| apanI isa mAnyatA ko prakaTa karate hue ve likhate haiM-"merI dRSTi meM tattvArthasUtra kI racanA uttarabhArata kI usa nirgranthaparamparA meM huI, jo usakI racanA ke pazcAt eka-do zatAbdiyoM meM hI sacela-acela aise do bhAgoM meM spaSTa rUpa se vibhakta ho gaI, jo kramazaH zvetAmbara aura yApanIya (boTika) ke nAma se jAnI jAne lgii| jahA~ taka digambaraparamparA kA prazna hai, unheM yaha grantha uttarabhArata kI acelaparamparA, jise yApanIya kahA jAtA hai, usase hI prApta huaa|" (jai.dha.yA.sa./pR. 239-240) / ve Age likhate haiM-"digambaraparamparA-mAnya isa pATha meM, jahA~ caturtha adhyAya kA tIsarA sUtra zvetAmbaraparamparA ke anusAra vaimAnika devoM ke bAraha prakAroM kI hI carcA karatA hai, vahIM unnIsavA~ sUtra digambaraparamparA ke anusAra solaha devalokoM ke nAmoM kA ullekha karatA hai| isa prakAra digambaraparamparA dvArA mAnya sUtrapATha meM hI eka antarvirodha parilakSita hotA hai| caturtha adhyAya ke ina tIsare aura unnIsaveM sUtroM kA yaha antarvirodha vicAraNIya hai| yaha kahA jA sakatA hai ki eka sthAna para to apanI paramparA ke anurUpa pATha ko saMzodhita kara liyA gayA hai aura dUsare sthAna para asAvadhAnIvaza vaha yathAvat raha gayA hai| kintu eka sthAna para prayatnapUrvaka saMzodhana kiyA gayA ho aura dUsare sthAna para use asAvadhAnIvaza choDa diyA gayA ho, yaha bAta baddhigamya nahIM lagatI hai| sambhAvanA yahI hai ki digambara AcAryoM ko ye sUtra yA to isI rUpa meM prApta hue hoM athavA usa paramparA ke sUtra hoM, jo solaha svarga mAnakara bhI vaimAnika devoM ke bAraha prakAra mAnatI ho| ho sakatA hai, yaha yApanIya mAnyatA ho|" (jai.dha.yA.sA./ pR.312)| digambarapakSa yahA~ DaoNkTara sAhaba ke "ho sakatA hai, yaha yApanIya mAnyatA ho" ye zabda dhyAna dene yogya haiN| arthAt ve nizcitarUpa se nahIM kaha sakate ki vaimAnika devoM ko bAraha aura kalpoM ko solaha mAnanA yApanIyoM kI mAnyatA hai| nizcitarUpa se na kaha pAne kA kAraNa yaha hai ki unake pAsa ise siddha karanevAlA eka bhI pramANa nahIM hai| niSkarSa yaha ki yaha DaoNkTara sAhaba ke mana kI kalpanA mAtra hai, pramANasiddha tathya nhiiN| vastutaH yApanIyaparamparA kA aisA eka bhI grantha upalabdha nahIM Jain Education Interational For Personal & Private Use Only Page #440 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 384 / jainaparamparA aura yApanIyasaMgha / khaNDa 3 a0 16 / pra0 3 hai, jisameM kalpoM kI saMkhyA bAraha yA solaha nirdiSTa kI gaI ho| SaTkhaNDAgama, bhagavatI - ArAdhanA aura mUlAcAra meM kalpasaMjJaka svargoM kI saMkhyA solaha batalAI gaI hai aura varAMgacarita meM bAraha / ye sabhI grantha digambarAcAryakRta haiM, yaha pUrva meM sapramANa siddha kiyA jA cukA hai / 'varAMgacarita' kA digambarAcAryakRta honA Age siddha kiyA jAyegA / ataH digambara - paramparA meM kalpasaMjJaka svargoM kI saMkhyA bAraha bhI mAnI gayI hai aura solaha bhI / digambaragrantha tiloyapaNNattI meM bhI kahA gayA hai ki koI AcArya kalpoM kI saMkhyA 12 batalAte haiM aura koI solaha / (ti.pa./8/115) / ataH kalpavAsI devoM ke bAraha bheda tathA kalpoM kI saMkhyA solaha mAnanA digambaramata ke sarvathA anukUla hai, viruddha nahIM / isase yaha siddha hotA hai kiM tattvArthasUtra ke maulika pATha meM uparyukta donoM hI sUtra the| zvetAmbarAcAryoM ne jaba use apanAyA, taba apane AgamAnusAra usameM solaha kalpoM ke sthAna meM bAraha kalpa kara diye / yahA~ prazna uTha sakatA hai ki yadi aisA thA, to tIrthaMkara prakRtibandhaka solaha kAraNoM ke sthAna meM zvetAmbara - paramparAnusAra bIsa kAraNa kyoM nahIM kiye? isakA uttara yaha hai ki zvetAmbarAcAryoM ko kAraNoM kI saMkhyA solaha mAna lene meM bhI koI saiddhAntika hAni dikhAI nahIM dI hogI, isalie unhoMne usa sUtra meM koI parivartana nahIM kiyA / niSkarSa yaha ki tattvArthasUtra meM kalpavAsI devoM ke bAraha bhedoM kA ullekha digambaramAnyatA ke viruddha nahIM haiM ataH use tattvArthasUtra ke zvetAmbaragrantha hone kA hetu mAnanA asatya hai / aura DaoNkTara sAhaba ne jo yaha kahA hai ki tattvArthasUtra kI racanA usa sacelAcelaparamparA meM huI thI jisase zvetAmbara aura yApanIyasaMgha utpanna hue the aura usI samAna mAtR-paramparA se unheM vaha uttarAdhikAra meM milA thA, vaha sarvathA kapolakalpita hai| zvetAmbaroM aura yApanIyoM kI koI samAna mAtRparamparA thI hI nahIM, zvetAmbarasaMgha kI utpatti nirgranthasaMgha (digambarasaMgha) se huI thI aura yApanIyasaMgha kI zvetAmbarasaMgha se, yaha tathya pUrva (adhyAya 2 / pra.3 evaM 4 ) meM sapramANa sthApita kiyA jA cukA hai| ataH jo paramparA thI hI nahIM, usameM tattvArthasUtra kI racanA asaMbhava hai, isalie usa paramparA se usakA zvetAmbaroM aura yApanIyoM ko prApta honA bhI asaMbhava hai| isalie DaoNkTara sAhaba kA yaha kathana bhI managar3haMta hai ki digambaroM ko tattvArthasUtra kI prApti yApanIyoM ke mAdhyama se huI thI / pUrvokta pramANoM se siddha hai ki tattvArthasUtra meM digambaramata ke siddhAntoM kA pratipAdana hai, ataH usakI racanA digambaraparamparA meM hI huI thii| phalasvarUpa digambaroM ko kisI anya paramparA se usake prApta hone kA prazna hI nahIM utthtaa| For Personal & Private Use Only Page #441 -------------------------------------------------------------------------- ________________ a016/pra03 tattvArthasUtra / 385 'kAlazcetyeke' sUtra maulika nahIM zvetAmbarapakSa __ zvetAmbaramAnya tattvArthasUtra meM jo 'kAlazcetyeke' (5/38) sUtra hai, vaha digambaramata ke viruddha hai, kyoMki digambaramata meM kAladravya kA astitva nirvivAda mAnA gayA hai, jaba ki uparyukta sUtra meM yaha batalAyA hai ki kucha AcArya kAla ko dravya mAnate haiM aura kucha nhiiN| kAla ke dravyatva ke viSaya meM ye do mAnyatAe~ zvetAmbara-mata se sambandha rakhatI haiM, ataH siddha hotA hai ki tattvArthasUtra zvetAmbaraparamparA kA grantha hai| (paM0 sukhalAla jI saMghavI/ta.sU./vi.sa./prastA./ pR. 17) / digambarapakSa 'kAlazcetyeke' sUtra maulika nahIM hai| yaha nimnalikhita kAraNoM se siddha hotA zvetAmbara-AgamoM meM kAla ko svataMtra dravya nahIM mAnA gayA hai, apitu jIva kI paryAyoM ko 'kAla' saMjJA dI gayI hai|53 aura yahI zvetAmbaroM kI Agamasammata mAnyatA hai, kyoMki kAla ko dravya mAnanevAle AcArya kucha hI haiM, aisA sUtrakAra ne svayaM kahA hai-'kaalshcetyeke|' kintu Azcarya yaha hai ki sUtrakAra ne uparyukta AgamapramANita mata kA to grantha meM kahIM bhI ullekha nahIM kiyA hai, jaba ki kucheka AcAryoM dvArA mAnya mata kA ullekha kiyA hai, jisase jijJAsuoM ko tattvArthasUtra ke adhyayana se yaha jJAna nahIM ho pAtA ki kAla ke viSaya meM zvetAmbara-AgamoM kI mAnyatA kyA hai? dUsarI bAta yaha hai ki kucha zvetAmbarAcAryoM ne kAla ko jo chaThA dravya mAnA hai, vaha nAmamAtra kA chaThA dravya hai| usakI jIva, pudgala Adi ke samAna svatantra sattA nahIM hai| zrI siddhasenagaNI ne usakA astitva bhedanaya se siddha kiyA hai arthAt jIva aura ajIva tathA unakI paryAyoM meM jo nAma-lakSaNa Adi kI dRSTi se bheda hai, usakI apekSA jIva-ajIva kI paryAyoM ko jIva-ajIva se bhinna mAnakara una paryAyoM ko hI chaThA kAla dravya-mAna liyA gayA hai, kintu dravyanaya ( abhedanaya) kI apekSA, 153. "kimidaM bhaMte! kAlotti pavuccati? goyamA! jIvA ceva ajIvA cev|" idaM hi sUtramasti kAyapaJcakAvyatiriktakAlapratipAdanAya tIrthakRtopAdezi, jIvAjIvadravyaparyAyaH kAla iti sUtrArtha:--- / sa ca vartanAdirUpo dravyasyaiva pryaayH|" tattvArthabhASyavRtti 5/38/pR. 432 / Jain Education Interational For Personal & Private Use Only Page #442 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 386 / jainaparamparA aura yApanIyasaMgha / khaNDa 3 a016/pra03 unakI jIva-ajIva se bhinna sattA svIkAra nahIM kI hai|54 isa prakAra kAladravya kI svatantra sattA una kucha AcAryoM ke mata se bhI siddha nahIM hotI, jinhoMne kAla ko chaThA dravya ghoSita kiyA hai| niSkarSa yaha ki zvetAmbara AmnAya meM kAla dravya kI svataMtra sattA mAnI hI nahIM gaI hai| zvetAmbara vidvAn svayaM svIkAra karate haiM ki tattvArthasUtrakAra ne nizcayakAla yA mukhyakAla kA astitva svIkAra nahIM kiyA hai|55 isase spaSTa hai ki zvetAmbaramata ke anusAra jIva, pudgala, dharma, adharma aura AkAza ke samAna kAla dravya kA svataMtra astitva nahIM hai| aura jisa dravya kA astitva hI nahIM hai, usameM 'guNaparyAyavad dravyam' (ta.sU. / zve./5 /37) yaha lakSaNa ghaTita nahIM ho sktaa| usake vartanA, pariNAma, kriyA, paratva aura aparatva, ye kArya bhI upapanna nahIM ho sakate aura usameM anantasamayarUpa paryAyeM bhI utpanna nahIM ho sktiiN| ataH 'kAlazcetyeke' sUtra ke sAtha 'vartanA pariNAmaH kriyA paratvAparatve ca kAlasya (ta.sU. / zve./5/ 22) tathA 'so'nantasamayaH' (ta.sU. / zve./ 5/39) Adi samasta kAlaviSayaka sUtra asaMgata ho jAte haiN| inakI saMgati kevala digambaramAnya 'kAlazca' (ta.sU./di./5/39) sUtra ke sAtha baiThatI hai, kyoMki digambaraparamparA meM kAla ko jIva, pudgala, dharma, adharma aura AkAza ke samAna hI svatantra dravya mAnA gayA hai| isase siddha hotA hai ki tattvArthasUtra meM 'kAlazca' pATha hI maulika hai| zvetAmbarAcAryoM ne usameM 'ityeke' jor3akara apane mata ke anukUla banAne kI ceSTA kI hai, kintu unhoMne yaha vicAra nahIM kiyA ki aisA karane se uparyukta sUtra asaMgata ho jaayeNge| __ siddhAntAcArya paM0 phUlacandra jI zAstrI bhI apanI gaveSaNA se isI niSkarSa para pahu~ce haiN| ve likhate haiM-"zvetAmbara-AgamasAhitya meM jahA~ bhI chaha dravyoM kA nAmanirdeza kiyA hai, vahA~ kAladravya ke lie addhAsamaya zabda prayukta huA hai, kAla zabda nahIM aura addhAsamaya kA artha vahA~ paryAya hI liyA gayA hai, pradezAtmaka dravya nhiiN| tattvArthabhASyakAra ne bhI isI paripATI kA nirvAha kiyA hai| unhoMne tattvArthasUtra ke jina 154. "sa ca vizeSo bhedapradhAno nayaH, tadbalena kAlo'pIti, apizabdazca zabdArthaH, kAlazca dravyAntaramAgame nirUpitamiti kathayanti-"kati NaM bhaMte! davvA paNNattA? goyamA! cha davvA paNNattA, taM jahA-dhammatthikAe, adhammatthikAe, AgAsatthikAe, puggalatthikAe, jIvatthikAe, addhaasme|" vinivRttau vA tu shbdH| kasya vyAvatarkaH? dharmAstikAyAdipaJcakAvyatirikta kAlapariNativAdino drvynysyeti|" tattvArthabhASyavRtti 5/38/ pR. 430 / / 155. "sUtrakArAbhiprAyeNa nizcayakAlasyAsvIkArAt tatsvarUpAH kAlANavo'pi na bhveyuH|--- kiJca yadi kAlo mukhyadravyaM syAt tarhi 'ajIvakAyA dharmAdharmAkAzapudgalAH' ityatrAjIvarUpeNa tasyApyullekhaH karaNIyo bhvet|" hIrAlAla : saMskRta prastAvanA / pR. 25 / tattvArthabhASyavRtti / bhaa.1| Jain Education Interational For Personal & Private Use Only Page #443 -------------------------------------------------------------------------- ________________ a0 16 / pra0 3 tattvArthasUtra / 387 sUtroM meM 'kAla' zabda AyA hai, vahA~ to unakI vyAkhyA karate hue 'kAla' zabda kA hI upayoga kiyA hai, kintu jina sUtroM meM 'kAla' zabda nahIM AyA hai aura vahA~ kAla kA ullekha karanA unhoMne Avazyaka samajhA hai, to 'kAla' zabda kA prayoga na kara addhAsamaya ( 5 / 1 / pR. 245) zabda kA hI prayoga kiyA hai / tattvArthabhASya aura usake dvArA mAnya sUtrapATha kI ye do sthitiyA~ haiM, jo hameM isa niSkarSa para pahu~cane meM sahAyatA karatI haiM ki prAraMbha meM to 'kAlazca' sUtra kA hI nirmANa huA hogA, kintu bAda meM vaha badalakara 'kAlazcetyeke' yaha rUpa le letA hai / " (sa.si./ pratA/ pR. 35) / isa prakAra nizcita hotA hai ki 'kAlazcetyeke' pATha maulika nahIM hai, 'kAlazca' pATha hI maulika hai| ata: 'kAlazcetyeke' sUtra ke AdhAra para tattvArthasUtra zvetAmbaraparamparA kA grantha siddha nahIM hotA, apitu 'kAlazca' sUtra kI yuktimattA siddha ho jAne se digambaraparamparA kA hI siddha hotA hai| 3 pulAkAdi muni digambaramata viruddha nahIM zvetAmbarapakSa tattvArthasUtra meM nirgranthoM ke jo pulAka, bakuza, kuzIla, nirgrantha aura snAtaka bheda batalAye gaye haiM ve digambaramata se mela nahIM khaate| (premI : jai. sA. i./ dvi.saM./pR. 540, jai.dha.yA.sa./pR. 314) / digambarapakSa isakA uttara dete hue mAnanIya paM0 kailAzacandra jI zAstrI likhate haiM-"yaha ThIka hai ki mUlAcAra aura bhagavatI - ArAdhanA meM pulAkAdi kA kathana nahIM hai aura na kundakunda ne hI unakA kathana kiyA hai / kintu isa para se yaha nahIM kahA jA sakatA ki nirgranthoM ke ye bheda digambara- paramparA ko mAnya nahIM / hA~, unameM se Adi ke pulAka muni apane mUlaguNoM meM paripUrNa nahIM hote| prAraMbha meM aisA honA saMbhava hai| isI prakAra bakuza muni ko apane zarIrAdi kA moha bhI raha sakatA hai / usakA nirgrantha digambaramuniyoM kI caryA ke sAtha virodha nahIM hai| hA~, zrutasAgara jI ne jo 'saMyamazruta' Adi sUtra kI vyAkhyA (tattvArthavRtti / 9 / 47 / pR. 316) meM yaha likhA hai ki asamartha muni zItakAlAdi meM vastrAdi bhI grahaNa karate haiM aura ise kuzIla muni kI apekSA bhagavatI - ArAdhanA ke abhiprAya ke anusAra batalAyA hai, vaha ThIka nahIM hai / bhagavatIArAdhanA meM isa taraha kA koI vidhAna nahIM hai| hA~, TIkAkAra aparAjita sUrI ne likhA hai ki vizeSa avasthA meM azakta sAdhu vastra Adi grahaNa kara sakate the| usI For Personal & Private Use Only Page #444 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 388 / jainaparamparA aura yApanIyasaMgha / khaNDa 3 a016/pra03 ko zrutasAgara jI ne bhagavatI-ArAdhanA ke nAma se likha diyA hai| zrutasAgara jI ke samaya meM digambara-paramparA ke bhaTTAraka vastra dhAraNa karane lage the| yadyapi ve sAdhu nahIM mAne jAte the, tathApi inakI pratiSThA vaisI hI thii| musalamAnoM ke upadravoM ke kAraNa bhI sAdhuoM ke nagnavihAra meM kucha kaThinAiyA~ upasthita hone lagI thiiN| aisA unhoMne apanI SaTprAbhRta kI TIkA meM spaSTa likhA hai| zrutasAgara jI ke ukta kathana ke mUla meM ina saba bAtoM kA bhI prabhAva pratIta hotA hai| ataH use ArSamata nahIM mAnA jA sktaa| aura isIlie pulAkAdi muniyoM kI carcA ko digambaramata ke pratikUla nahIM kahA jA sktaa|" (jai.sA.i./ bhaa.2/pR.267-268)| paNDita jI kA yaha kathana yuktisaMgata hai, jisase siddha hai ki tattvArthasUtra kA 'pulAkabakuza' Adi sUtra (9/46) digambaramata-sammata hI hai| yahA~ isa bAta kI ora dhyAna AkRSTa karanA cAhatA hU~ ki aparAjitasUri ne bhagavatI-ArAdhanA kI TIkA meM jo yaha likhA hai ki vizeSa avasthA meM azakta sAdhu vastra Adi grahaNa kara sakate haiM, vaha unhoMne zvetAmbaramata kA ullekha kiyA hai| yaha 'bhagavatI-ArAdhanA' aura 'aparAjitasUri : digambarAcArya' nAmaka trayodaza evaM caturdaza adhyAyoM meM spaSTa kiyA jA cukA hai| digambaragranthoM meM bhI kevalI kA darzanajJAnayogapadya zvetAmbarapakSa zvetAmbara vidvAn yaha tarka bhI dete hai ki tattvArthAdhigamabhASya (1/31 / pR.56) meM kevalI bhagavAn ke darzanopayoga aura jJAnopayoga kA yugapat honA mAnA gayA hai, jo digambara granthoM meM dikhAI nahIM detaa| isalie tattvArthasUtra digambaragrantha nahIM hai| (paM0 sukhalAla jI saMghavI/ta.sU./vi.sa./prastA./pR. 17) / digambarapakSa sUtrakAra aura bhASyakAra bhinna-bhinna vyakti haiM, isalie bhASyakAra kI mAnyatA ko sUtrakAra kI mAnyatA nahIM mAnA jA sktaa| jahA~ taka kevalI ke darzanajJAnayogapadya kA prazna hai, sarvArthasiddhi meM spaSTa kahA gayA hai ki chadmasthoM meM darzana aura jJAna krama se pravRtta hote haiM aura kevalI meM yugapat "sAkAraM jJAnamanAkAraM drshnmiti| tacchadmastheSu krameNa vartate, nirAvaraNeSu yugpt|" (2/9) kundakundAcArya ne bhI niyamasAra meM kahA hai Jain Education Interational For Personal & Private Use Only Page #445 -------------------------------------------------------------------------- ________________ a0 16 / pra0 3 jugavaM vaTTai NANaM kevalaNANissa daMsaNaM ca tahA / diNayarapayAsA jaha vaTTai taha muNeyavvaM // 160 // anuvAda - " jaise sUrya ke prakAza aura tApa eka sAtha prakaTa hote haiM, vaise hI kevalI bhagavAn ke darzana aura jJAna eka sAtha pravRtta hote haiM / " tattvArthasUtra / 389 isa prakAra digambaragranthoM meM kevalI ke darzanopayoga aura jJAnopayoga ke yugapat hone kI bAta spaSTa zabdoM meM svIkAra kI gayI hai / ataH tattvArthasUtra digambaragrantha hI hai| ina pramANoM se siddha hotA hai ki mAnanIya paM0 nAthUrAma jI premI, paM0 sukhalAla jI saMghavI evaM DaoN0 sAgaramala jI ne tattvArtha ke jitane bhI sUtra yA siddhAnta digambaraparamparA ke viruddha batalAye haiM, ve digambaraparamparA ke viruddha nahIM hai, apitu tatsammata hI haiN| isalie tattvArthasUtra digambaraparamparA kA hI grantha hai| For Personal & Private Use Only Page #446 -------------------------------------------------------------------------- ________________ caturtha prakaraNa tattvArthasUtra kI racanA ke AdhAra digambaragrantha zvetAmbara-Agama tattvArthasUtra kI racanA ke AdhAra nahIM zvetAmbarapakSa zvetAmbara muniyoM evaM vidvAnoM kA kathana hai ki tattvArthasUtra kI racanA ke srota zvetAmbara-Agama haiM, digambara-Agama nhiiN| zvetAmbara muni upAdhyAya zrI AtmArAma jI ne san 1934 I0 meM prakAzita apane grantha tattvArthasUtra-jainAgama-samanvaya meM udAharaNa dekara yaha siddha karane kA prayatna kiyA hai ki tattvArthasUtra kI racanA zvetAmbara-AgamoM ke AdhAra para huI hai| zvetAmbara vidvAn paM0 sukhalAla saMghavI likhate haiM-"usa prAcIna samaya meM jainaparamparA meM digambara-zvetAmbara jaise zabda nahIM the, phira bhI AcArabheda ke sUcaka 'nagna', 'acela' (utta. /23/13,29), 'jinakalpika, 'pANipratigraha' (kalpasUtra/9/28), 'pANipAtra' Adi zabda utkaTa-tyAgavAle dala ke lie tathA 'sacela', 'pratigrahadhArI' (kalpasUtra 9/31), 'sthavirakalpa' (kalpasUtra/9/63) Adi zabda madhyama-tyAgavAle dala ke lie milate haiN|" (ta.sU./vi.sa. / prastA. / pR. 19) / "---acelatva-samarthaka dala kA kahanA thA ki mUla aMgazruta sarvathA lupta ho gayA hai, jo zruta saceladala ke pAsa hai aura jo hamAre pAsa hai, vaha saba mUla arthAt gaNadharakRta na hokara bAda ke apane-apane AcAryoM dvArA racita va saMkalita hai| saceladalavAle kahate the ki niHsandeha bAda ke AcAryoM dvArA anekavidha nayA zruta nirmita huA hai aura unhoMne naI saMkalanA bhI kI hai, phira bhI mUla aMgazruta ke bhAvoM meM koI parivartana yA kA~Ta-chA~Ta nahIM kI gayI hai|" (vahI/prastA./pR. 21) / "---vAcaka umAsvAti sthavira yA sacela-paramparA ke AcAravAle avazya rahe, anyathA unake bhASya evaM 'prazamarati' grantha meM saceladharmAnusArI pratipAdana kadApi na hotA, kyoMki aceladala ke kisI bhI pravara muni kI sacela-prarUpaNA bilakula sambhava nhiiN| aceladala ke pradhAna muni kundakunda ne bhI ekamAtra acelatva kA hI nirdeza kiyA hai (pravacanasAra/adhikAra 3), ataH kundakunda ke anvaya meM honevAle kisI acela muni dvArA sacelatva-pratipAdana saMgata nhiiN| 'prazamarati' kI umAsvAti-kartRkatA bhI vizvasanIya hai| sthaviradala kI prAcIna aura vizvasta vaMzAvalI meM umAsvAti kI uccanAgara Jain Education Interational For Personal & Private Use Only Page #447 -------------------------------------------------------------------------- ________________ a016/pra04 tattvArthasUtra / 391 zAkhA tathA 'vAcaka' pada kA pAyA jAnA bhI unake sthavirapakSIya hone kA sUcaka hai| umAsvAti vikrama kI tIsarI zatAbdI se pA~cavIM zatAbdI taka kisI bhI samaya meM hue hoM, para unhoMne 'tattvArtha' kI racanA ke AdhArarUpa meM jisa aGga-anaGga zruta kA avalambana kiyA thA, vaha sthavirapakSa ko mAnya thaa| acela-dala usake viSaya meM yA to udAsIna thA yA usakA tyAga kara baiThA thaa|" (vahI / prastA./pR. 23) / isa prakAra paM0 sukhalAla jI saMghavI bhI mAnate haiM ki tattvArthasUtra kI racanA sthavirapakSa (saceladala) ko mAnya aGga-anaGga zruta arthAt zvetAmbara-AgamoM ke AdhAra para huI hai| DaoN0 sAgaramala jI kA bhI yahI mata hai| unhoMne likhA hai-"--- zvetAmbaraparamparA ke vidvAn, jo aGga aura aGgabAhya AgamoM kI upasthiti ko svIkAra karate haiM, tattvArthasUtra kA AdhAra aGga aura aGga bAhya AgamasAhitya ko mAnate haiN| sthAnakavAsI AcArya AtmArAma jI ne tattvArthasUtra-jainAgama-samanvaya nAmaka grantha meM tatvArthasUtra kI racanA kA AdhAra zvetAmbaramAnya Agama-sAhitya ko batAte hue tattvArthasUtra ke pratyeka sUtra kI racanA kA Agamika AdhAra kyA hai, ise AgamoM ke uddharaNa dekara paripuSTa kiyA hai|" (jai.dha.yA.sa./ pR. 245) / digambarapakSa mAnya zvetAmbara muniyoM evaM vidvAnoM kA uparyukta dAvA samIcIna nahIM haiN| upAdhyAya zrI AtmArAma jI ne tattvArthasUtra ko zvetAmbara-AgamoM ke AdhAra para racita siddha karane ke lie 'tattvArthasUtra-jainAgama-samanvaya' meM jo udAharaNa diye haiM, unameM kucha aise udAharaNa bhI haiM, jo kevala nandIsUtra aura anuyogadvArasUtra meM milate haiN| kintu ina donoM granthoM kI racanA pA~cavI zatAbdI I0 (vi0 saM0 523) meM huI hai,156 jisase spaSTa hai ki ye grantha tattvArthasUtra ke bAda race gaye haiN| DaoN0 sAgaramala jI ne bhI svIkAra kiyA hai ki anuyogadvArasUtra nizcita hI tattvArthasUtra evaM usake bhASya se kiJcit paravartI haiN|157 ataH ye donoM grantha tattvArthasUtra kI racanA ke AdhAra nahIM ho skte| inameM tattvArthasUtra se sAmya rakhanevAle jo viSaya haiM, ve tattvArthasUtra se hI unameM pahu~ce haiN| isalie ina donoM granthoM meM tattvArthasUtra ke jo bIja batalAye gaye haiM, ve vastutaH zvetAmbaraAgamoM meM anupalabdha haiN| unake bIja digambara-AgamoM meM hI haiN| tattvArtha ke jina sUtroM ko tattvArthasUtra-jainAgama-samanvaya meM uparyukta granthoM para AdhArita batalAyA gayA 156. devendra muni zAstrI : jainAgama sAhitya manana aura mImAMsA / pR. 328 tathA DaoN. jagadIza candra jaina : prAkRta sAhitya kA itihAsa / pR. 171 / 157. jainadharma kA yApanIya sampradAya / pR. 322 / Jain Education Interational For Personal & Private Use Only Page #448 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 392 / jainaparamparA aura yApanIyasaMgha / khaNDa 3 hai, ve isa prakAra haiM 1. nAmasthApanAdravyabhAvatastanyAsaH / ta. sU. / 1 / 5 ( anuyogadvAra / sUtra 8 para AdhArita) / 2. nirdezasvAmitvasAdhanAdhikaraNasthitividhAnataH / ta. sU/ 1 / 7 (anuyogadvAra / sUtra 151 para AdhArita) / 3. mati: smRti: saMjJA cintA'bhinibodha ityanarthAntaram / ta.sU./1/13 ( nandisUtra / matijJAna-gAthA 80 para AdhArita) / a0 16 / pra0 4 4. tadindriyAnindriyanimittam / ta. sU. / 1 / 14 ( nandisUtra / sUtra 3 evaM anuyogadvAra, sUtra 144 para AdhArita) / 5. avagrahehAvAyadhAraNAH / ta. sU. / 1 / 15 ( nandisUtra / sUtra 27 para AdhArita ) / 6. arthasya / ta.sU./1/17 ( nandisUtra / sUtra 30 para AdhArita ) / 7. vizuddhayapratipAtAbhyAM tadvizeSaH / ta. sU. /1 / 24 ( nandisUtra / sUtra 18 para AdhArita) / 8. vizuddhikSetrasvAmiviSayebhyo'vadhimanaH paryayayoH / ta. sU. /1 / 25 ( nandisUtra / mana:paryayajJAnAdhikAra para AdhArita) / 9. matizrutayornibandho dravyeSvasarvaparyAyeSu / ta.sU./1 / 26 ( nandisUtra / sUtra 37 evaM 58 para AdhArita ) / 10. ruupissvvdheH| ta.sU./ 1 /27 ( nandisUtra / sUtra 16 para AdhArita ) / 11. sarvadravyaparyAyeSu kevalasya / ta.sU./1/29 ( nandisUtra / sUtra 22 para AdhArita) / 12. naigamasaMgrahavyavahArarjusUtrazabdasamabhirUDhaivambhUtA nayAH / ta. sU. / 1 / 33 / yaha nimnalikhita sUtra para AdhArita batalAyA gayA hai - "sattamUlaNayA paNNattA, taM jahA - game saMgahe vavahAre ujjusUe sadde samabhirUDhe evaMbhUe" (anuyogadvAra / sUtra 136 tathA sthAnAMga 7 / 552 ) / kintu yaha sUtra ina donoM zvetAmbaragranthoM meM 'tattvArtha' ke digambaramAnya pATha se liyA gayA hai, kyoMki zvetAmbaramAnya pATha meM pA~ca hI mUla naya batalAye gaye haiM- " naigamasaMgrahavyavahArarjusUtrazabdA nayA: 1 / 34 / zz 13. dvitIya adhyAya ke sUtra kramAMka 3, 4, 5, 6, aura 7 'anuyogadvAra' ke SaDbhAvAdhikAra para AdhArita batalAye gaye haiM / For Personal & Private Use Only Page #449 -------------------------------------------------------------------------- ________________ a0 16 / pra0 4 tattvArthasUtra / 393 14. zrutamanindriyasya / ta. sU. / 2 / 21 ( nandisUtra / sUtra 24 para AdhArita ) / 15. saMjJinaH samanaskAH / ta. sU. / 2 / 24 ( nandisUtra / sUtra 40 para AdhArita) / 16. drvyaanni| ta.sU./5/2 (anuyogadvAra, sUtra 141 para AdhArita ) / 17. bhedasaGghAtAbhyAM cAkSuSaH / ta. sU. / 5 / 28 (anuyogadvAra / darzanaguNapramANa/sU. 144 para AdhArita) / 18. kaalshc| ta.sU./ 5 / 39 ( anuyogadvAra / dravyaguNaparyAyanAma / sUtra 124 para AdhArita) / ina sUtroM kI AdhArabhUta sAmagrI nandIsUtra aura anuyogadvArasUtra meM hI hai, anya kisI zvetAmbara-Agama meM nahIM hai / zvetAmbara muni zrI sAgarAnandasUrIzvara jI mahArAja ne tattvArthakartRtanmatanirNaya yAne tattvArthasUtra ke karttA zvetAmbara yA digambara ? nAmaka grantha likhA hai, jo vikrama saMvat 1993 (1936 I0) meM zrI RSabhadeva jI kezarImala jI zvetAmbara saMsthA, ratalAma se prakAzita huA thA / isameM munizrI ne vistAra se yaha batalAyA hai ki tattvArthasUtrakAra ne tattvArthasUtra meM kauna sI viSayasAmagrI kisa Agama se grahaNa kI hai| ve likhate haiM 66 'zrImAn ( umAsvAti jI) ke dvArA isa zAstra meM kahI huI bAteM sUtroM meM spaSTa upalabdha thIM aura abhI bhI upalabdha haiN| dekhie, samyagdarzanAdi mokSamArga ke lie nAdaMsaNissa nANaM nANeNa viNA na hunti caraNaguNA / caraNAhiMto mokkho mokkhe sokkhaM aNAbAho // (uttarAdhyayanasUtra / 28 / 30) / " isI taraha se paNNavaNA jI aura uttarAdhyayana meM nisargAdhigama samyaktva kA byAna (varNana) pada 1 aura uttarAdhyayana kI gAthAoM meM hai / satsaMkhyAkSetrAdi ke lie saMtapayaparUvaNA anuyogadvAroM meM, jJAna kA sArA adhikAra nandIsUtra meM, naya kA adhikAra anuyogadvAra meM, bhAvoM kA adhikAra anuyogadvAroM meM, jIvoM ke bheda jIvAbhigama aura paNNavaNA meM, zarIra kA adhikAra prajJApanA meM aura anuyogadvAra meM, naraka kA adhikAra jIvAbhigama, bhagavatI jI Adi meM, bharatAdi kSetroM ke lie jambUdvIpaprajJapti, zeSa samasta dvIpa- samudroM ke lie bhagavatI jI aura anuyogadvAra aura jIvAbhigama, devatAoM kA adhikAra sthAnAMga, samavAyAMga, bhagavatI, prajJApanA, jIvAbhigamAdi, kAla aura sUryacandrAdi-bhramaNa ke lie sthAnAMga, bhagavatI, jaMbUdvIpaprajJapti, candraprajJapti, sUryaprajJapti Adi, devatAoM kI sthiti ke lie prajJApanA kA sthitapada Adi, dharmAstikAyAdi dravyoM ke lie anuyogadvAra, For Personal & Private Use Only Page #450 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 394 / jainaparamparA aura yApanIyasaMgha / khaNDa 3 a016/pra04 sthAnAMga, bhagavatI Adi, pudgaloM ke skandha varNa, zabda ke lie uttarAdhyayana, prajJApanA, bhagavatI, sthAnAMgAdi, utpAdAdi syAdvAda ke lie nayApekSayukta anuyogadvAra, bhagavatI Adi, dravyAdi ke lakSaNoM ke lie uttarAdhyayanAdi, Azrava ke lie sthAnAMga, bhagavatI Adi, jJAnAvaraNAdi hetuoM ke lie zrIbhagavatIjI, paMcasaMgrahAdi prakaraNa, dezasarvavirati aura bhAvanA ke lie sUgaDAMga (sUtrakRtAMga), AcArAMga, upAsakadazAdi, aticAroM ke lie upAsakadazAMga, zrAddhapratikramaNAdi, karma ke bhedoM ke lie sthAnAMga, prajJApanA, bhagavatI, karmaprakRtyAdi, karmoM kI sthiti ke lie sthAnAMga, samavAyAMga, prajJApanAdi, saMvara ke lie uttarAdhyayana, dazavaikAlika, AcArAMgAdi, parISaha ke lie uttarAdhyayana, bhagavatyAdi, tapasyA ke lie uttarAdhyayana, aupapAtika, sthAnAMga, bhagavatyAdi, dhyAna ke lie Avazyakaniyukti, aupapAtika, sthAnAMgAdi, nirgranthoM ke svarUpa ke lie bhagavatI, uttarAdhyayana, sthAnAMgAdi, mokSa ke lie aupapAtika, prajJApanAdi, ina sabakA matalaba yaha hai ki zrImAn umAsvAti vAcaka jI ne tattvArthasUtra meM jo hakIkata kahI hai, ve sUtroM meM anupalabdha nahIM hai|" (tattvArthakartRtanmatanirNaya / pR. 157-159) / muni jI kI bhASA bahuta purAnI hai, isalie vAkya racanA sahI nahIM ho pAyI hai, phira bhI Azaya samajha meM A jAtA hai| unake isa vivaraNa se spaSTa hai ki nandIsUtra aura anuyogadvAra meM jo viSaya nirUpita hai, vaha anya kisI zvetAmbara-Agama meM upalabdha nahIM hai| aura cU~ki ina do granthoM kI racanA tattvArthasUtra kI racanA ke bAda huI thI, isalie ye bhI tattvArthasUtra kI racanA kA AdhAra nahIM ho skte| ata: siddha hai ki uparyukta sUtroM kI racanA digambara-granthoM ke AdhAra para huI hai| sUtroM kI digambaragranthoM se zabda-artha-racanAgata samAnatA tattvArthasUtra meM aneka sUtra aise haiM, jinakI digambaragranthoM meM upalabdha sUtrAdi se zAbdika, Arthika aura racanAtmaka (alpazabdaprayoga kI) samAnatA hai, zvetAmbaragranthoM meM upalabdha sUtrAdi se unakI viSamatA hai| nimnalikhita udAharaNoM se yaha bAta spaSTa ho jAtI hai| yahA~ zvetAmbara-AgamoM se jo udAharaNa diye gaye haiM, ve sabhI tattvArthasUtrajainAgama-samanvaya se uddhRta haiM tattvArthasUtra - samyagdarzanajJAnacAritrANi mokssmaargH| 1/1 / paMcAstikAya - daMsaNaNANacarittANi mokkhmggo| 164 / Jain Education Interational For Personal & Private Use Only Page #451 -------------------------------------------------------------------------- ________________ a016/pra04 tattvArthasUtra / 395 uttarA.sUtra - nA daMsaNissa nANaM nANeNa viNA na huMti crnngunnaa| aguNissa natthi mokkho natthi amokkhassa nivvaannN||28/30|| yahA~ tattvArtha ke sUtra kI paMcAstikAya ke gAthAsUtra ke sAtha zAbdika aura racanAtmaka (alpazabdaprayoga kI) dRSTi se atyadhika samAnatA hai, kintu uttarAdhyayanasUtra kI gAthA ke sAtha ina donoM dRSTiyoM se bahuta bhinnatA hai| tattvArthasUtra - tattvArthazraddhAnaM smygdrshnm| 1 / 2 / samayasAra - jIvAdIsadahaNaM smmttN| 155 / uttarA. sUtra - tahiyANaM tu bhAvANaM sabbhAve uvesnnN| bhAveNaM saddahaMtassa sammattaM taM viyAhiyaM // 28/15 // yahA~ bhI uparyukta satya hI dRSTigocara hotA hai| tattvArthasUtra - jiivaajiivaatrvbndhsNvrnirjraamokssaastttvm| 1/4 / bhAvapAhuDa - savvavirao vi bhAvahi NavayapayatthAI stttccaaii| . jIvasamAsAiM muNI cudsgunntthaannnnaamaaii|| 95 // sthAnAMga - navasabbhAvapayatthA paNNatte, taM jahA-jIvA ajIvA puNNaM pAvo Asavo saMvaro nijjarA baMdho mokkho| 9/665 / / yahA~ draSTavya hai ki kundakunda ne bhAvapAhuDa meM nau padArtha aura sAta tattva donoM kA kathana kiyA hai, jaba ki zvetAmbarAgama sthAnAMga meM kevala nau padArthoM kA kathana hai| kisI bhI zvetAmbarAgama meM sAta tattvoM kI avadhAraNA nahIM hai| ataH siddha hai ki tattvArthasUtrakAra ne uparyukta sUtra kI racanA bhAvapAhuDa ke AdhAra para kI hai| 4 tattvArthasUtra - naamsthaapnaadrvybhaavtstnyaasH| (1/5) / bodhapAhuDa - NAme ThavaNe hi ya saMdavve bhAve hi sgunnpjjaayaa| 28 / anuyo.dvA.sUtra - AvassayaM cauvvihaM paNNattaM, taM jahA-nAmAvassayaM ThavaNAvassayaM davvAvassayaM bhaavaavssyN| 17 / ___ yataH anuyogadvArasUtra pA~cavIM zatI I0 kI racanA hai, ataH spaSTa hai ki tattvArtha kA uparyukta sUtra kundakundakRta bodhapAhuDa ke AdhAra para racA gayA hai| Jain Education Interational For Personal & Private Use Only Page #452 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 396 / jainaparamparA aura yApanIyasaMgha / khaNDa 3 tattvArtha sUtra niyamasAra sthAnAMga tattvArthasUtra SaTkhaMDAga tattvArthasUtra paMcAstikAya - sthAnAMga -- - mati zabda ke sAmya se siddha hai ki tattvArtha ke prastuta sUtra kI racanA niyamasAra ke AdhAra para huI hai| isI kAraNa 'matizrutAvadhayo viparyayazca' (ta.sU.1 / 31) sUtra bhI niyamasAra kI uparyukta gAthA (12) ke 'aNNANaM tiviyappaM madiyAI bhedado ceva' isa uttarArdha se prerita hai / 6 mati: smRti: saMjJA cintAbhinibodha ityanarthAntaram / 1 / 13 / saNNA sadI madI ciMtA cedi / pu.13 / 5,5,41/pR. 244 / evamAbhiNibohiya --- / Sa.khaM. / pu.13 / 5,5,42/pR.244| nandIsUtra sannA saI maI pannA savvaM AbhiNibohiyaM / 80 / yahA~ cintA zabda kI samAnatA SaTkhaNDAgama ke sUtra ke sAtha hai| nandIsUtra meM usakI jagaha para pannA ( prajJA ) zabda kA prayoga huA hai / isa apekSA se tattvArthasUtra kI nandIsUtra se bhinnatA hai / - -- -- a0 16 / pra0 4 5 matizrutAvadhimana:paryayakevalAni jJAnam / 1 / 9 / saNNANaM caubheyaM madisudaohI taheva maNapajjaM / - 12 / paMcavihe gANe paNNatte, taM jahA - AbhinibohiyaNANe suyaNANe ohiNANe maNapajjavaNANe kevalaNANe / 5 / 3 / 463 / 7 aupazamika kSAyikau bhAvau mizrazca jIvasya svatattvamaudayikapAriNAmikau ca / 2/1 / udayeNa uvasameNa ya khayeNa duhiM missidehiM pariNAme / juttA te jIvaguNA bahusu atthe vicchiNNA // 56 // chavvidhe bhAve paNNatte, taM jahA - odaiye upasamie, khaie khayovasamie pAriNAmie sannivAie (sannipAtikaH ) / 6/537 / yahA~ bhAvoM kI saMkhyAtmaka samAnatA (pA~ca) siddha karatI hai ki tattvArtha kA uparyukta sUtra paJcAstikAya ko dekhakara banAyA gayA hai| For Personal & Private Use Only Page #453 -------------------------------------------------------------------------- ________________ a016/pra04 tattvArthasUtra / 397 tattvArthasUtra - upayogo lkssnnm| 2 / 8 / paMcAstikAya - jiivaa---uvoglkkhnnaa| 109 / bhagavatIsUtra - uvaogalakkhaNeNaM jiive| 2 / 10 / tattvArtha ke isa sUtra kA jaisA sAmya bhagavatIsUtra ke sAtha hai, vaisA hI paJcAstikAya ke sAtha hai, tathApi pUrvokta sUtroM kA sAmya zvetAmbaragranthoM ke sAtha na hokara digambaragranthoM ke sAtha hai, ataH yaha sUtra bhI paJcAstikAya se hI anukRta kiyA gayA hai, yaha svataH siddha hotA hai| tattvArthasUtra - saMsAriNo muktaashc| 2 / 10 / paMcAstikAya - jIvA saMsAratthA nnivvaadaa---| 109 / sthAnAMga - duvihA savvajIvA paNNattA, taM jahA-siddhA ceva asiddhA cev| 2/1/101 / yahA~ saMsArI zabda kI samAnatA siddha karatI hai ki tattvArtha ke prastuta sUtra kI saMracanA paJcAstikAya ke AdhAra para huI hai| tattvArthasUtra - sprshrsgndhvrnnshbdaastdrthaaH| 2/20 / pravacanasAra - phAso raso ya gaMdho vaNNo saddo ya puggalA hoti| akkhANaM te akkhA jugavaM te Neva gehNti|| 1/56 // sthAnAMga - paMca iMdiyatthA paNNattA, taM jahA-soiMdiyatthe jAva phAsiMdi ytthe| 5/3/443 / tattvArtha ke prastuta sUtra kA zabdasAmya aura zabdakramasAmya pravacanasAra kI gAthA se hI hai, zvetAmbara-sthAnAMga ke sUtra se nhiiN| ataH usakI racanA pravacanasAra kI gAthA ke hI AdhAra para huI hai, isameM koI sandeha nahIM hai| tattvArthasUtra - bhvprtyyo'vdhidevnaarkaannaam| 1/21 / SaTkhaMDAgama - jaM taM bhavapaccaiyaM taM devnneriyaannN| pu.13 /5-5-54/pR.292 / For Personal & Private Use Only Page #454 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 398 / jainaparamparA aura yApanIyasaMgha / khaNDa 3 a016/pra04 sthAnAMga - doNhaM bhavapaccaie paNNatte, taM jahA-devANaM ceva neraiyANaM cev| 2/1/71 / ta.sU.(zve.) - bhavapratyayo naarkdevaanaam| 1 /22 / yahA~ digambaramAnya tattvArtha ke sUtra kA devanArakANAm yaha zabdakrama SaTkhaNDAgama ke anusAra hai| sthAnAMgasUtra kA bhI usI prakAra hai, jabaki bhASyamAnya sUtra kA zabdakrama ina tInoM se viparIta hai| isase siddha hai ki digambaramAnya sUtrapATha hI paramparAgata hai| 12 tattvArthasUtra - matizrutAvadhayo vipryyshc| 1/31 / paMcAstikAya - kumadisudavibhaMgANi ya tiNNivi NANehiM sNjutte| 41 / prajJApanA - aNNANapariNAmeNaM bhaMte katividhe paNNatte? goyamA! tivihe paNNatte, taM jahA-maiaNNApariNAme, suyaaNNANapariNAme, vibhNgnnaannprinnaame| pada 13/3/3/287 / / yahA~ tattvArtha kA sUtra sUtrAtmaka dRSTi se paMcAstikAya ke atyanta nikaTa hai| tattvArthasUtra - devaashcturnnikaayaaH| 4 / 1 / paMcAstikAya - devA cunnnnikaayaa| 118 / vyAkhyAprajJa. - cauvvihA devA paNNattA, taM jahA-bhavaNavai, vANamaMtara, joisa, vemaanniyaa| 2/7 / yahA~ aisA pratIta hotA hai, jaise tattvArthasUtrakAra ne paMcAstikAya ke zabdoM ko saMskRta meM rUpAntarita karake tattvArthasUtra meM rakha diyA ho| 14 tattvArthasUtra - asaMkhyeyAH pradezA dhrmaadhrmaikjiivaanaam| 5 / 8 / niyamasAra - dhammAdhammassa puNo jIvassa asaMkhadesA hu| 35 / sthAnAMga - cattAri paesaggeNaM tullA asaMkhejjA paNNattA, taM jahA dhammatthikAe adhammatthikAe logAgAse, egjiive| 4/3/334 / For Personal & Private Use Only Page #455 -------------------------------------------------------------------------- ________________ a016/pra04 tattvArthasUtra / 399 yahA~ aisA lagatA hai jaise niyamasAra kI gAthA meM hI kiMcit zabdika parivartana kara tattvArtha ke prastuta sUtra kI racanA kara dI gayI ho| aisI samAnatA sthAnAMga ke sUtra ke sAtha tanika bhI dRSTigocara nahIM hotii| tattvArthasUtra - saMkhyeyA'saMkhyeyAzca pudglaanaam| 5/10 / niyamasAra - saMkhejjAsaMkhejjANaMtapadesA havaMti muttss| 35 / prajJApanA - aNaMtA saMkhijjapaesiyA khaMdhA, aNaMtA asaMkhijjapaesiyA khaMdhA, aNaMtA aNaMtapaesiyA khNdhaa| pada 5 / yahA~ bhI tattvArtha ke sUtra kA zAbdika aura sUtrAtmaka sAmya niyamasAra ke gAthAMza se hI hai, prajJApanA ke vAkya se nhiiN| 16 tattvArthasUtra - aakaashsyaavgaahH| 5/18 / pravacanasAra - aagaasssaavgaaho| 2/41 / vyAkhyAprajJa. - avagAhaNAlakkhaNe NaM aagaastthikaae| 13 /4/481 / yahA~ bhI pravacanasAra ke hI zabda saMskRta meM rUpAntarita kara diye gaye haiN| tattvArtha kA yaha sUtra zAbdika aura sUtrAtmaka dRSTi se vyAkhyAprajJapti se bahuta bhinna hai| 17 tattvArthasUtra - sparzarasagandhavarNavantaH pudglaaH| 5 /23 / paMcAstikAya - vaNNarasagaMdhaphAsA paramANuparUvidA visesA hi| 51 / vyAkhyAprajJa. - poggale paMcavaNNe paMcarase dugaMdhe aTThaphAse pnnnntte|12/5/450| yahA~ bhI paJcAstikAya kI gAthA ke sAtha hI tattvArtha ke sUtragata zabdoM kA sAmya hai, vyAkhyAprajJapti ke sUtra ke sAtha nhiiN| 18 tattvArthasUtra - aNavaH skndhaashc| 5 / 25 / niyamasAra - aNukhaMdhaviyappeNa du poggaladavvaM havei duviyppN| 20 / For Personal & Private Use Only Page #456 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 400 / jainaparamparA aura yApanIyasaMgha / khaNDa 3 a016 / pra04 sthAnAMga - duvihA poggalA paNNattA, taM jahA-paramANupoggalA noparamANu poggalA cev| 2/3/82 / yahA~ sUtra meM prayukta skandha zabda niyamasAra ke khaMdha se samAnatA rakhatA hai| sthAnAMga meM isa zabda kA prayoga hI nahIM hai| tattvArthasUtra - sad drvylkssnnm| 5/29 / utpAdavyayadhrauvyayuktaM st| 5/30 / guNaparyayavad drvym| 5 /38 / paMcAstikAya - davvaM sallakkhaNiyaM uppaadvvydhuvttsNjuttN| guNapajayAsayaM vA jaM taMbhaNNaMti svvnnhuu|| 10 // vyAkhyAprajJa. - sahavvaM vaa| 8/9 / sthAnAMga - mAuyANuoge upanne vA vigae vA dhuve vaa| 10 / uttarA. sUtra - guNANamAsao davvaM egadavvassiyA gunnaa| lakkhaNaM pajavANaM tu ubhao assiyA bhve|| 28/6 // yahA~ tattvArtha ke uparyukta sUtroM kA eka-eka zabda aura vAkyaracanA paJcAstikAya kI gAthA se jyoM kI tyoM milatI hai| vastutaH sUtrakAra ne gAthA ko hI vibhAjita kara tIna sUtroM kA nirmANa kiyA hai| aisA sAmya sthAnAMga aura uttarAdhyayana ke sUtroM ke sAtha nahIM hai| paM0 sukhalAla jI saMghavI ne bhI isa bAta ko svIkAra kiyA hai| ve likhate haiM-"vikrama kI pahalI-dUsarI zatAbdI ke mAne jAnevAle kundakunda ke prAkRtavacanoM ke sAtha tattvArtha ke saMskRta sUtroM kA kahIM to pUrNa aura kahIM bahuta hI kama sAdRzya hai| zvetAmbara-sUtrapATha meM dravya ke lakSaNavAle do hI sUtra haiM-'utpAdavyayadhauvyayuktaM sat' tathA 'guNaparyAyavad drvym|' ina donoM ke atirikta dravya kA lakSaNaviSayaka eka tIsarA sUtra digambara-sUtrapATha meM hai-'sad drvylkssnnm|' ye tInoM digambara-sUtrapAThagata sUtra kundakunda ke paMcAstikAya kI nimna prAkRtagAthA meM pUrNarUpa se vidyamAna haiM-'davvaM sallakkhaNiyaM --- / ' isake atirikta kundakunda ke prasiddha granthoM ke sAtha tattvArthasUtra kA jo zAbdika tathA vastugata mahattvapUrNa sAdRzya hai, vaha Akasmika to nahIM hI hai|" (ta.sU./vi. sa./prastA./ pR.9-10)| kintu DaoN. sAgaramala jI mAnate haiM ki tattvArthasUtrakAra kundakunda se pUrvavartI haiM, isalie tattvArthasUtra aura kundakunda ke granthoM meM jo samAnatattva haiM, ve tattvArthasUtra For Personal & Private Use Only Page #457 -------------------------------------------------------------------------- ________________ a0 16 / pra0 4 tattvArthasUtra / 401 se hI kundakunda ne grahaNa kiye haiM / 158 yaha mAnyatA yuktisaMgata nahIM hai / yadi kundakunda ne tattvArthasUtra se 'sad dravyalakSaNam' sUtra grahaNa kiyA hotA, to use zvetAmbaramAnya sUtrapATha meM bhI honA cAhie thA / kintu nahIM hai, isase siddha hai ki vaha digambarasUtrapATha meM kundakunda ke paJcAstikAya se hI AyA hai / aura jaba vaha paMcAstikAya se AyA hai, taba usake sAthavAle sUtra bhI paMcAstikAya se hI Aye haiM, yaha svataH siddha hotA hai, kyoMki unakA paMcAstikAya kI gAthA se jo ghaniSTha sAmya hai, vaha uparyukta sthAnAMga aura uttarAdhyayana ke sUtroM ke sAtha nahIM hai| isI prakAra kundakunda ne samayasAra (gA. 109) meM bandha ke cAra hetu batalAye haiM- mithyAtva, avirati, kaSAya aura yoga, jabaki tattvArtha sUtra meM pramAda ko bhI bandha kA hetu batalAyA gayA hai / 159 yadi kundakunda ne tattvArthasUtra kA anukaraNa kiyA hotA, to ve bhI bandha ke pA~ca hI hetu batalAte, cAra nahIM / tathA kundakunda tattvArthasUtrakAra se pUrva hue haiM, pazcAt nahIM, yaha pUrva (adhyAya 10 / pra . 1 ) meM siddha kiyA jA cukA hai| tattvArtha sUtra paMcAstikAya vyAkhyAprajJa. tattvArthasUtra paMcAstikAya -- jogo mnnvynnkaaysNbhuudo| 148 / tivihe joe paNNatte, taM jahA - maNajoe, vaijoe, kAyajoe / 16/1/564 / yahA~ bhI tattvArthasUtra aura paMcAstikAya ke vacanoM meM racanAtmaka ghaniSThatA hai / - - - - 20 kAyavAG manaH karma yogaH / 6 / 1 | ---- 21 uttarA . sUtra puNaM pAvAsavo tahA / 28 / 14 / isa tattvArthagata sUtra kA bhI zabdasAmya paMcAstikAya kI hI gAthA ke sAtha hai| zubhaH puNyasyAzubhaH pApasya / 6 / 3 | suhapariNAmo puNNaM asuho pAvaM--- / 132 / 22 tattvArthasUtra (6 / 24 ) meM tIrthaMkaraprakRti ke bandhahetu solaha batalAye gaye haiM aura digambara-grantha SaTkhaNDAgama (pu.8 / 3 / 41 / pR. 79) meM bhI solaha hI nirdiSTa haiM, jaba 158. jainadharma kA yApanIya sampadAya / pR. 247 / 159. "mithyAdarzanAviratipramAdakaSAyayogA bandhahetavaH / " tattvArthasUtra 8 / 1 | For Personal & Private Use Only Page #458 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 402 / jainaparamparA aura yApanIyasaMgha / khaNDa 3 a016 / pra04 ki zvetAmbara-Agama jJAtRdharmakathAGga (adhyAya 8) meM bIsa hetuoM kA varNana hai| tattvArthasUtra aura SaTkhaNDAgama meM varNita ina hetuoM meM nAmasAmya aura kramasAmya bhI jJAtRdharmakathAMga meM varNita hetuoM se adhika haiN| 23 tattvArthasUtra - hiMsA'nRtasteyAbrahmaparigrahebhyo virtivrtm| 7/1 / cArittapAhuDa - hiMsAvirai ahiMsA asaccaviraI adattaviraI y| turiyaM ababhaviraI paMcama saMgammi viraI y|| 29 // sthAnAMga - paMca mahavvayA paNNattA,taM jahA-savvAo pANAtivAyA overamaNaM, savvAo musAvAyAo veramaNaM, jAva savvAo pariggahAo vermnnN|| 5/1/389 / yahA~ pA~coM pApoM kA kramazaH ullekha aura unake sAtha virati zabda kA prayoga tattvArtha ke sUtra aura cArittapAhuDa kI gAthA meM hI huA hai, sthAnAMga ke sUtra meM nhiiN| 24 tattvArthasUtra - vAGmanoguptIryAdAnanikSepaNasamityAlokitapAnabhojanAni pnyc| 7/4 / cArittapAhuDa - vayaguttI maNaguttI iriyAsamidI sudaannnnikkhevo| avaloyabhoyaNAe'hiMsAe bhAvaNA hoNti|| 31 // samavAyAMga - iriyAsamiI maNaguttI vayaguttI AloyabhAyaNabhoyaNaM AdANa bhNddmttnikkhevnnaasmiii| 25 / yahA~ tattvArtha ke sUtra kA cArittapAhuDa kI gAthA ke sAtha samavAyAMga ke sUtra kI apekSA zabdasAmya aura kramasAmya adhika hai| itanA hI nahIM, samavAyAMga ke sUtra meM jo zvetAmbaramata-paraka bhAjana aura bhANDa kA ullekha hai, vaha tattvArtha ke sUtra meM nahIM hai| 25 tattvArthasUtra - zUnyAgAravimocitAvAsaparoparodhAkaraNabhaikSazuddhisadharmAvisaM vAdAH pnyc| 7/6 / cArittapAhuDa - suNNAyAraNivAso vimocitAvAsa jaM parodhaM c| esaNasuddhisauttaM sAhammI sNvisNvaado|| 33 // Jain Education Interational For Personal & Private Use Only Page #459 -------------------------------------------------------------------------- ________________ a016/pra04 tattvArthasUtra / 403 samavAyAMga - uggahaaNuNNavaNayA uggahasImaMjANaNayA sayameva uggahaM aNugiNhaNayA sAhammiya uggahaM aNuNNaviya paribhuMjaNayA sAhAraNapattapANaM aNuNNaviya pddibhuNjnnyaa| 25 / yahA~ tattvArtha kA sUtra cArittapAhuDa ke sUtra kI hUbahU chAyA hai, jaba ki samavAyAMga ke sUtra kA koI bhI zabda usase milatA-julatA nahIM hai| 26 tattvArthasUtra - manojJAmanojJendriyaviSayarAgadveSavarjanAni pnyc| (7/8) / cArittapAhuDa - apariggahasamaNuNNesu sddprisruuvgNdhesu| rAyabosAINaM parihAro bhAvaNA hoti|| 35 // cArittapAhuDa - amaNuNNe ya maNuNNe sajIvadavve ajIvadavve y| Na karei rAyadose paMciMdiyasaMvaro bhnnio|| 28 // samavAyAMga - soiMdiyarAgovaraI cakTuMdiyarAgovaraI ghANiMdiyarAgovaraI jibbhiMdiyarAgovaraI phaasiNdiyraagovrii| samaya 25 / yahA~ samavAyAMga ke sUtra kA eka bhI zabda tattvArtha ke sUtra se sAdRzya nahIM rakhatA, na hI usake sAtha racanAtmaka samAnatA hai, jaba ki cArittapAhuDa kI gAthAoM se zAbdika sAmya bhI hai aura racanAtmaka bhii| 27 tattvArthasUtra - mUrchA prigrhH| 7/17 / pravacanasAra - mucchA priggho---| 3/17.2 / (jayasenanirdiSTa gaathaa)| dazavaikA.sUtra - mucchA priggho---| 6/21 / yahA~ tInoM meM sAmya hai, tathApi pUrvokta udAharaNoM meM sUtrakAra ne kundakunda kA hI anukaraNa kiyA hai, isase siddha hotA hai ki yahA~ bhI unhIM kA anukaraNa kiyA gayA hai| 28 tattvArthasUtra - niHzalyo vrtii| 7/18 / niyamasAra - mottUNa sallabhAvaM Nissale jo du sAhu prinnmdi| 87 / For Personal & Private Use Only Page #460 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 404 / jainaparamparA aura yApanIyasaMgha / khaNDa 3 a016 / pra04 Ava.sUtra - paDikkamAmi tihiM sallehi-mAyAsalleNaM niyANasalleNaM micchaadsnnsllennN| 4/7 / yahA~ tattvArthasUtra aura niyamasAra ke uddharaNoM meM niHzalya zabda kA sAmya hai| yaha zabda AvazyakasUtra meM adRzya hai| 29 tattvArthasUtra - mithyAdarzanAviratipramAdakaSAyayogA bndhhetvH| 8 / 1 / samayasAra - sAmaNNapaccayA khalu cauro bhaNNaMti bNdhkttaaro| micchattaM aviramaNaM kasAyajogA ya boddhvvaa|| 109 // samavAyAMga - paMca AsavadArA paNNattA, taM jahA-micchattaM aviraI pamAyAkasAyA jogaa| samaya 5 / yahA~ samavAyAMga meM mithyAtvAdi ko AsravadvAra kahA gayA hai, jo artha ko sAkSAt saMketita karatA hai, phira bhI tattvArthasUtrakAra ne use grahaNa nahIM kiyaa| samayasAra kA bandhakartAraH pada Asravahetu artha kA paramparayA dyotaka hai, phira bhI tattvArtha ke kartA ne usakA hI anukaraNa kiyA hai| 30 tattvArthasUtra - sakaSAyatvAjjIvaH karmaNo yogyAn pudgalAnAdatte sa bndhH| 8/2 / pravacanasAra - sapadeso so appA kasAyado mohraagdosehiN| kammarajehiM siliTTho baMdho tti parUvido smye|| 2/96 // samavAyAMga - jogabaMdhe ksaaybNdhe|" samaya 5 / sthAnAMga - dohiM ThANehiM pApakammA baMdhaMti, taM jahA-rAgeNa ya doseNa y| 2/2 / yahA~ tattvArtha ke sUtra kA kevala pravacanasAra kI gAthA se hI zabdagata, arthagata aura bandhaprakriyA-nirUpaNarUpa sAmya hai, anya do uddharaNoM ke sAtha nahIM hai| tattvArthasUtra - AsravanirodhaH sNvrH| 9/1 / samayasAra - AsavaNiroho (sNvrH)| 166 / For Personal & Private Use Only Page #461 -------------------------------------------------------------------------- ________________ a016/pra04 tattvArthasUtra / 405 uttarA. sUtra - niruddhAsave sNvro| 29 / 11 / yahA~ tInoM meM arthagata sAmya hote hue bhI zAbdika sAmya kevala pUrvokta do meM hI hai| 32 tattvArthasUtra - IryAbhASeSaNAdAnanikSepotsargAH smityH| 9/5 / cArittapAhuDa - iriyA bhAsA esaNa jA sA AdANa ceva nnikkhevo| saMjamasohiNimitte khaMti jiNA paMca smidiio|| 36 // samavAyAMga - paMca samiIyo paNNattA, taM jahA-IriyAsamiI bhAsAsamiI esaNAsamiI AyANabhaMDamattanikkhevaNAsamiI uccArapAsava nnkhelsiNghaannjll-pritttthaavnniyaasmiii| samavAya 5 / yahA~ tattvArtha ke sUtra meM varNita samitiyoM ke nAmoM kA zatapratizata sAmya cArittapAhuDa meM varNita nAmoM ke sAtha hai| samavAyAMga meM bhANDa aura mAtraka ( zvetAmbara-sAdhuoM ke pAtravizeSa) ke AdAna-nikSepaNa kA ullekha hai, usakI chAyA bhI tattvArtha ke sUtra meM dRSTigocara nahIM hotii| yaha isa bAta kA akhaNDya pramANa hai ki tattvArthasUtrakAra ne ukta sUtra kI racanA meM kundakunda kA hI anukaraNa kiyA hai| 33 tattvArthasUtra - uttamakSamAmArdavArjavazaucasatyasaMyamatapastyAgAkiJcanyabrahmaca ryANi dhrmH| 9/6 / / bArasa aNu. - uttamakhamamaddavajavasaccasauccaM ca saMjamaM cev| tavacAgamakiMcaNhaM bamhA idi dasavihaM hodi|| 70 // samavAyAMga - dasavihe samaNadhamme paNNatte, taM jahA-khaMtI muttI ajjave mahave lAghave sacce saMjame tave ciyAe bNbhcervaase|60 sama. /10 / yahA~ tattvArthasUtrakAra ne bArasa-aNuvekkhA kA zabdazaH anukaraNa kiyA hai aura zabdakrama bhI jyoM kA tyoM hai, kintu samavAyAMga ke sAtha na to pUrNataH zabdasAmya hai, na hI krmsaamy| 34 tattvArthasUtra - anityAzaraNasaMsAraikatvAnyatvAzucyAsravasaMvaranirjarAloka .bodhidurldhrmsvaakhyaastttvaanucintnmnuprekssaaH| 9/7 / 160. khaMtI = kSAnti, muttI = mukti (AkiJcanya), lAghave = zauca, ciyAe = tyaag| Jain Education Interational For Personal & Private Use Only Page #462 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 406 / jainaparamparA aura yApanIyasaMgha / khaNDa 3 a016 / pra04 bArasa aNu. - addhvmsrnnmegttmnnnnsNsaarlogmsucittN| . AsavasaMvaraNijaradhammaM bohiM ca ciNtejo|| 2 // bhaga.-ArA. - addhvmsrnnmegttmnnnn-sNsaar-loymsuittN| AsavasaMvaraNijjaradhammaM bodhiM ca ciNtij|| 1710 // sthAnAMga - aNiccANuppehA asaraNANuppehA egattANuppehA, sNsaaraannuppehaa| avAyANuppehA 4/1/247, Nijare 1/16, loge 1/5 / sUtrakRtAMga - aNNatte, asuiannuppehaa| 2/1/13 / bohidullhe| 1/1 / uttarA.sUtra - sNvre| 23/71 / dhmme| 10/18161 yahA~ hama dekhate haiM ki zvetAmbara-AgamoM meM kahIM bhI eka sAtha bAraha anuprekSAoM kA varNana nahIM hai| kahIM pA~ca kA varNana hai, kahIM do kA, kahIM eka kaa| yadyapi isa prakAra bAraha anuprekSAoM kI saMkhyA pUrI ho jAtI hai, tathApi jaise tattvArthasUtra meM eka sAtha varNita haiM, vaise eka sAtha varNita nahIM hai, jaba ki bArasa-aNuvekkhA aura bhagavatI-ArAdhanA meM eka sAtha varNita haiN| isake alAvA zvetAmbara-AgamoM meM AsravAnuprekSA kA nAma nahIM hai, usake sthAna para apAyAnuprekSA kA nAma hai| isa taraha nAma aura racanA kI dRSTi se tattvArtha ke anuprekSAsUtra kI jitanI nikaTatA bArasa-aNuvekkhA aura bhagavatI-ArAdhanA ke sAtha hai, utanI zvetAmbara-AgamoM ke sAtha nahIM hai| DaoN0 sAgaramala jI likhate haiM-"prakIrNakoM ke antargata maraNavibhakti eka prAcIna prakIrNaka hai, isakI 570 se lekara 640 taka kI 71 gAthAoM meM bAraha bhAvanAoM kA vistRta vivecana upalabdha hotA hai| maraNavibhakti kI bhAvanAsambandhI ina 71 gAthAoM meM bhI aneka bhagavatI-ArAdhanA aura mUlAcAra meM upalabdha hotI haiN| ataH tattvArthabhASya, bhagavatI-ArAdhanA aura mUlAcAra meM, jo sAmya parilakSita hotA hai, vaha ina tInoM ke kartAoM dvArA Agamika granthoM ke anusaraNa ke kAraNa hI hai| bhagavatI-ArAdhanA aura mUlAcAra yApanIyagrantha haiM aura yApanIya Agama mAnate the| maraNavibhakti tattvArthabhASya se prAcIna hai| vastutaH yApanIya (granthoM) aura tattvArthabhASya meM jo samarUpatA hai, usakA kAraNa yaha hai ki una donoM kA mUla srota eka hI hai|" (jai.dha.yA.sa./ pR. 350-358) / DaoNkTara sAhaba kA yaha kathana nimnalikhita kAraNoM se samIcIna nahIM haiM 161. tattvArthasUtra-jainAgama-samanvaya / pR. 202-203 / For Personal & Private Use Only Page #463 -------------------------------------------------------------------------- ________________ a016/pra04 tattvArthasUtra / 407 1. yadyapi pA~cavIM zatAbdI I0 meM racita nandIsUtra meM maraNavibhakti nAmaka prakIrNaka kA ullekha hai, tathApi usameM anuyogadvArasUtra kA bhI nirdeza hai| aura DaoNkTara sAhaba ne svayaM likhA hai ki "anuyogadvArasUtra nizcita hI tattvArthasUtra evaM usake bhASya se kiJcit paravartI hai|" (jai.dha.yA.sa./ pR. 322) / isalie 'maraNavibhakti' nAmaka grantha kevala isa AdhAra para tattvArthasUtra se pUrvavartI nahIM ho jAtA ki usakA ullekha nandIsUtra meM hai| 2. dUsarI bAta yaha hai ki nandIsUtra meM 29 utkAlika (dina aura rAtri ke dUsare aura tIsare prahara meM bhI par3he jAne yogya) sUtroM kA varNana kiyA gayA hai-1.dazavaikAlika, 2.kalpAkalpa, 3.laghukalpa, 4.mahAkalpa, 5.aupapAtika, 6.rAjapraznIya, 7.jIvAbhigama, 8.prajJApanA, 9.mahAprajJApanA, 10.pramAdApramAda, 11.nandI, 12.anuyogadvAra, 13.devendrastava, 14.taMdulavaicArika, 15.candravedhyaka, 16.sUryaprajJapti, 17.pauruSImaNDala, 18.maNDapraveza, 19.vidyAcaraNavinizcaya, 20.gaNividyA, 21.dhyAnavibhakti, 22.maraNavibhakti, 23.Atmavizuddhi, 24.vItarAgazruta, 25.sallekhanAzruta, 26.vihArakalpa, 27.AturapratyAkhyAna, 28.mahApratyAkhyAna aura 29.crnnaavidhi| (nandIsUtra / pR. 400) / . inameM se dazavaikAlika, aupapAtika, rAjapraznIya, jIvAbhigama, prajJApanA, nandI, anuyogadvAra, aura sUryaprajJapti, mAtra ina ATha ko nandIsUtra ke vivecaka muni zrI pArasakumAra jI ne vidyamAna batalAyA hai, zeSa 21 ke bAre meM kahA hai ki unakA viccheda ho gayA hai|62 isa prakAra nandIsUtra meM ullikhita maraNavibhakti kA astitva hI nahIM hai| jo upalabdha hai, usakI racanA tattvArthasUtra aura bhagavatI-ArAdhanA ke bAda huI hai| isalie usameM jo bAraha anuprekSAoM kA vistRta varNana hai, vaha tattvArthasUtra aura bhagavatIArAdhanA ke AdhAra para hI kiyA gayA hai| ataH DaoNkTara sAhaba kA yaha kathana ucita hai ki maraNavibhakti kI bhAvanA-sambandhI gAthAoM meM se aneka bhagavatI-ArAdhanA aura mUlAcAra meM milatI haiN| kintu unakA yaha kathana sahI nahIM hai ki bhagavatI-ArAdhanA aura mUlAcAra yApanIyaparamparA ke grantha haiN| pUrva meM sapramANa siddha kiyA jA cukA hai ki ye donoM grantha zatapratizata digambarAcAryoM kI kRtiyA~ haiN| niSkarSa yaha ki tattvArtha kA anuprekSAsUtra bArasa-aNuvekkhA, bhagavatI-ArAdhanA aura mUlAcAra ina digambaragranthoM se ghaniSTha sAmya rakhatA hai, zvetAmbaragranthoM se usakI samAnatA bahuta alpa hai| 162. nandIsUtra / pR. 402 / a.bhA.sAdhumArgI jaina saMskRtirakSaka saMgha sailAnA (ma.pra.) san 1984 ii0| For Personal & Private Use Only Page #464 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 408 / jainaparamparA aura yApanIyasaMgha / khaNDa 3 a016 / pra04 1. tattvArthasUtragata bAIsa parISahoM meM adarzanaparISaha hai-"prajJAjJAnAdarzanAni" 9/9 / 2. digambaragrantha mUlAcAra meM varNita bAIsa parISahoM meM bhI adarzanaparISaha kA hI ullekha hai-"taha ceva paNNaparisaha aNNANamadaMsaNaM khmnnN|" 255 / 3. kintu zvetAmbara-Agama samavAyAMga meM usake sthAna meM darzanaparISaha hai__ "aNNANaparIsahe dNsnnpriishe|" samavAya 22 / 4. isake atirikta samavAyAMga (samavAya 22) ke acelaparISaha ke sthAna para tattvArthasUtra meM nAgnyaparISaha zabda hai, jo digambaraparamparA ke sarvathA vastra rahitatva ko spaSTataH sUcita karatA hai|' ina udAharaNoM se siddha hai ki tattvArtha kA parISahasUtra digambaraparamparA kI ora jhukA huA hai| 36 1. tattvArtha ke bAhyatapasUtra (9/19) meM viviktazayyAsana nAma kA tapa hai| 2. digambaragrantha bhagavatI-ArAdhanA163 tathA mUlAcAra 64 meM bhI viviktazayyAsana hI nAma hai| 3. kintu zvetAmbara-Agama vyAkhyAprajJapti (25/7/208) meM usake sthAna para paDisaMlINayA (pratisaMlInatA) nAma kA tapa hai, yadyapi usakA artha vivikta zayyAsana hI batalAyA gayA hai| isa taraha tattvArtha kA bAhyatapasUtra bhI digambaragranthoM se nikaTatA darzAtA hai| 37 tattvArthasUtra - jnyaandrshncaaritropcaaraaH| 9/23 / bhAvapAhuDa - viNayaM pNcpyaarN| 102 / dasaNapAhuDa - daMsaNaNANacaritte tavaviNaye NiccakAla supstthaa| 23 / 163. kAyakileso sejjA ya vivittA bAhiratavo so|| 210 // bhagavatI-ArAdhanA / pR. 236 / 164. vivittasayaNAsaNaM chttuN|| 346 // mUlAcAra / pR. 283 / For Personal & Private Use Only Page #465 -------------------------------------------------------------------------- ________________ a0 16 / pra0 4 vyAkhyAprajJa. tattvArthasUtra yahA~ tattvArthasUtra aura kundakunda ke bhAvapAhuDa donoM meM vinaya ke pA~ca prakAra batalAye gaye haiM, jaba ki zvetAmbara - vyAkhyAprajJapti meM sAta prakAra / ataH 'jJAnadarzanacAritropacArA: ' sUtra bhI digambaragranthoM ke hI nikaTa hai| paM0 sukhalAla jI saMghavI evaM DaoN0 sAgaramala jI ke mAnadaMDa ke anusAra vyAkhyAprajJapti kA yaha sUtra tattvArthasUtra, bhAvapAhuDa aura daMsaNapAhuDa ke uparyukta sUtra aura gAthAMzoM meM varNita artha kI apekSA vikasita arthavAlA bhI hai, jo arvAcIna hone kA lakSaNa hai / SaTkhaMDAga samavAyAMga -- - tattvArthasUtra / 409 viNae sattavihe paNNatte, taM jahA--NANaviNae daMsaNaviNae carittaviNae maNaviNae vaiviNae kAryAviNae logo - veyAraviNae / 25 / 7 / 802 / - 38 samyagdRSTizrAvakaviratAnantaviyojakadarzanamohakSapakopazamakopa zAntamohakSapakakSINamohajinAH kramazo'saMkhyeyaguNanirjarAH / 9/45 / sammattappattI vi ya daMsaNamoha sAvayavirade aNaMtakammaMse / kasAyauvasAmae ya uvasaMte // 7 // khavara ya khINamohe jiNe ya NiyamA bhave asaMkhejA / tavvavado kAlo saMkhejjaguNAe ya seDIe // 8 // pu. 12 / 4,2 / pR. 78 / kammavisohimaggaNaM paDucca caudasa jIvadvANA paNNattA, taM jahAM - micchAdiTThI sAsAyaNasammAdiTThI sammAmicchadiTThi aviraSasammaTThI virayAvirae pamattasaMjae appamattasaMjae niaTTIbAyare ani aTTibAyare suhumasaMparAe uvasAmae vA khavae vA uvasaMtamohe vA khINamohe sajogIkevalI ajogIkevalI / samavAya 14 tattvArtha ke uparyukta sUtra evaM SaTkhaNDAgama kI ukta gAthAoM meM guNazreNinirjarA ke dasa sthAnoM kA varNana kiyA gayA hai| unameM nAma, krama aura saMkhyA kA zabdazaH sAmya hai| unake sAtha zvetAmbara - Agama samavAyAMga kA jo sUtra uddhRta kiyA gayA hai, use tattvArthasUtra - jainAgama - samanvaya grantha ke zvetAmbara - lekhaka upAdhyAya muni zrI AtmArAma jI ne tattvArthasUtra ke uparyukta guNazreNinirjarAsthAna - pratipAdaka sUtra kA srota batalAyA haiM / kintu vaha guNazreNinirjarAsthAnoM kA pratipAdaka hai hI nahIM / usameM to caudaha For Personal & Private Use Only Page #466 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 410 / jainaparamparA aura yApanIyasaMgha / khaNDa 3 a016 / pra04 guNasthAnoM ke nAma varNita kiye gaye haiN| udAharaNArtha, usameM mithyAdRSTi, sAsAdanasamyagdRSTi (sAsvAdana samyagdRSTi) evaM samyagmithyAdRSTi guNasthAnoM kA varNana hai, inameM guNazreNinirjarA hotI hI nahIM hai| tathA pramattasaMyata aura apramattasaMyata (virata) se adhika guNazreNinirjarA anantaviyojaka ke aura anantaviyojaka se adhika darzanamohakSapaka ke hotI hai, kintu inakA sUtra meM nAma hI nahIM hai| aparaJca darzanamohakSapaka se adhika guNazreNinirjarA cAritramoha-upazamaka ke, usase adhika upazAntamoha ke, usase bhI adhika kSapaka ke, usase bhI adhika kSINamoha ke aura usase bhI adhika 'jina' (sayogikevalI aura ayogikevalI) ke hotI hai, kintu inake nAma isa krama se uparyukta sUtra meM varNita nahIM haiN| isase siddha hai ki vaha guNazreNinirjarA ke sthAnoM kA pratipAdaka sUtra nahIM hai, apitu kevala guNasthAnoM ke nAma kA varNana karanevAlA sUtra hai| usameM aisA nirdeza bhI kiyA gayA hai, yathA-"kammavisohimaggaNaM paDucca caudasa jIvaTThANA paNNattA, taM jhaa-micchaaditttthii---|" arthAt karmoM kI vizuddhi ke mArga kI apekSA caudaha jIvasthAna (guNasthAna) batalAye gaye haiM, jaise-mithyaadRsstti---| aura DaoN0 sAgaramala jI ne to ise prakSipta mAnA hai| ve likhate haiM-"---zvetAmbaramAnya samavAyAMga meM 14 jIvaThANa ke rUpa meM 14 guNasthAnoM kA nirdeza hai, kintu aneka AdhAroM para yaha siddha hotA hai ki samavAyAMga meM prathama zatI se pA~cavI zatI ke bIca aneka prakSepa hote rahe haiN| ataH valabhIvAcanA ke samaya hI jIvasamAsa kA yaha viSaya usameM saMkalita kiyA hogaa| anya prAcIna stara ke zvetAmbara-AgamoM, jaise-AcArAMga, sUtrakRtAMga, uttarAdhyayana, dazavaikAlika, bhagavatI aura yahA~ taka ki prathama zatAbdI meM racita prajJApanA aura jIvAbhigama meM bhI guNasthAna kA abhAva hai|" (jai.dh.yaa.s./pR.251)| isa kathana se yaha bilakula spaSTa ho jAtA hai ki tattvArtha kA uparyukta sUtra SaTkhaNDAgama ke ukta sUtra para hI AdhArita hai| zvetAmbaragrantha AcArAMganiyukti meM guNazreNinirjarA-sthAna-pratipAdaka do gAthAe~ upalabdha hotI haiM, kintu usakA racanAkAla IsA kI chaThI zatAbdI hai, ataH vaha bhI tattvArtha ke uparyukta sUtra kA AdhAra nahIM ho sktii| samavAyAMga kI taraha AcArAMganiyukti meM bhI ukta gAthAe~ SaTkhaNDAgama se hI pahu~cI haiN| (dekhie , adhyAya 10/ prakaraNa 5/zIrSaka 3.1.,3.2.,3.3.) / uparyukta udAharaNa isa bAta ke gavAha haiM ki tattvArthasUtra ke sUtroM kI zAbdika, Arthika aura racanAtmaka dRSTi se jitanI nikaTatA digambaragranthoM ke sAtha hai, utanI zvetAmbaragranthoM ke sAtha nahIM hai| ataH digambaragrantha SaTkhaNDAgama aura kundakunda ke grantha hI tattvArthasUtra kI racanA ke pramukha AdhAra haiN| inake alAvA bhagavatI-ArAdhanA aura mUlAcAra jaise prAcIna digambaragranthoM se bhI viSayavastu grahaNa kI gaI hai| Jain Education Interational For Personal & Private Use Only Page #467 -------------------------------------------------------------------------- ________________ a016/pra04 tattvArthasUtra / 411 guNasthAnAzrita nirUpaNa ke AdhAra digambaragrantha tattvArthasUtrakAra ne tattvArtha ke nimnalikhita sUtroM meM yaha varNita kiyA hai ki kisa guNasthAnavAle jIva ko kauna-kauna se parISaha aura kauna-kauna se dhyAna hote 1. suukssmsaampraaychdmsthviitraagyoshcturdsh| 9/10 / 2. ekAdaza jine| 9/11 / 3. bAdarasAmparAye srve| 9/12 / 4. tdvirtdeshvirtprmttsNytaanaam| 9/34 / 5. hiMsAnRtasteyaviSayasaMrakSaNebhyo raudrmvirtdeshvirtyoH| 9/35 / 6. pare kevlinH| 9/38 / isa prakAra kA guNasthAnAzrita varNana kisI bhI zvetAmbara-Agama meM nahIM milatA, jabaki SaTkhaNDAgama, kasAyapAhuDa, samayasAra, bhagavatI-ArAdhanA, mUlAcAra Adi prAcIna digambaragrantha guNasthAnAzrita nirUpaNa se bhare par3e haiN| isase spaSTa hai ki tattvArthasUtrakAra ne ina granthoM ke AdhAra para hI tattvArtha ke uparyukta sUtroM meM guNasthAnAnusAra parISahoM aura caturvidha dhyAna ke svAmitva kA vibhAjana kiyA hai| ye pracura pramANa dina ke prakAza ke samAna spaSTa kara dete haiM ki tattvArthasUtra kI racanA digambaragranthoM ke AdhAra para huI hai, na ki zvetAmbaragranthoM ke AdhAra para, ataH tattvArthasUtra zatapratizata digambaragrantha hai| Jain Education Interational For Personal & Private Use Only Page #468 -------------------------------------------------------------------------- ________________ paMcama prakaraNa tattvArthasUtra ke uttarabhAratIya-sacelAcela-nirgrantha sampradAya kA grantha na hone ke pramANa tattvArthasUtra ke ukta sampradAya kA grantha hone kI mAnyatA DaoN0 sAgaramala jI ne tattvArthasUtra ko digambara, zvetAmbara aura yApanIya, ina tInoM meM se kisI bhI sampradAya kA grantha nahIM mAnA hai| ve ise eka svakalpita uttarabhAratIyasacelAcela-nirgrantha sampradAya kA grantha mAnate haiN| unakA mAnyatA hai ki yaha sampradAya bhagavAn mahAvIra ke upadezoM kA pAlana karanevAlA mUla sampradAya thaa| yaha acelamukti, sacelamukti, strImukti, gRhasthamukti, paratIrthikamukti, kevalibhukti, bhagavAn mahAvIra ke garbhaparivartana aura mallitIrthaMkara ke strI hone ke mata ko mAnatA thaa| (jai.dha. yA. sa./ pR.350)| unake anusAra isa sampradAya yA paramparA kA astitva tIrthaMkara mahAvIra ke kAla se lekara IsA kI pA~cavIM zatI ke pUrva taka banA rhaa| pA~cavIM zatI I0 meM isake vibhAjana se zvetAmbara aura yApanIya saMghoM kI utpatti huii| yApanIyasaMgha uparyukta acelamukti, sacelamukti Adi sabhI mAnyatAoM ko svIkAra karatA thA aura zvetAmbarasaMgha ko kevala acelamukti mAnya nahIM hai, zeSa sabhI mAnyatAe~ svIkArya haiN| ekamAtra yahI donoM meM pharka thaa| digambaraparamparA ko DaoN0 sAgaramala jI vikrama kI chaThI zatI meM AcArya kundakunda dvArA dakSiNa bhArata meM pravartita mAnate haiN| tattvArthasUtra ko ukta svakalpita uttarabhAratIya-sacelAcela-nirgrantha-paramparA kA grantha batalAte hue DaoN0 sAgaramala jI likhate haiM "zvetAmbara aura digambara donoM paramparA ke vidvAnoM ne ise apanI paramparA meM racita siddha karane hetu aneka lekhAdi likhe haiN| maiMne una sabhI lekhoM ko, jinheM donoM paramparAoM ke paramparAgata vidvAnoM evaM kucha taTastha videzI vidvAnoM ne likhA, dekhane kA prayAsa kiyA aura una sabako dekhane ke pazcAt maiM isa nirNaya para pahu~cA hU~ ki tattvArthasUtra usa yuga kI racanA hai, jaba jainaparamparA meM aneka praznoM para saiddhAntika aura vyAvahArika matabheda ubharakara sAmane Ane lage the aura jainasaMgha vibhinna gaNa, kula aura zAkhAoM meM vibhakta ho gyaa| kintu ina matabhedoM evaM gaNabhedoM ke hote hue bhI taba taka jainasaMgha zvetAmbara, digambara aura yApanIya jaise vibhAgoM meM vibhAjita nahIM huA thaa| merI dRSTi meM tattvArthasUtra kI racanA uttara bhArata kI usa nirgranthaparamparA meM Jain Education Interational For Personal & Private Use Only Page #469 -------------------------------------------------------------------------- ________________ a0 16 / pra0 5 tattvArthasUtra / 413 huI, jo usakI racanA ke pazcAt eka do zatAbdiyoM meM hI sacela - acela aise do bhAgoM meM spaSTarUpa se vibhakta hI gaI, jo kramazaH zvetAmbara aura yApanIya (boTika) ke nAma se jAnI jAne lgii| jahA~ taka digambaraparamparA kA prazna hai, unheM yaha grantha uttarabhArata kI acelaparamparA, jise yApanIya kahA jAtA hai, se hI prApta huaa|" (jai. dha.yA.sa./pR.239-240) / "mUrdhanya vidvAn paM0 sukhalAla jI ne apane tattvArthasUtra kI bhUmikA meM, paM0 hIrAlAla rasikalAla kApar3iyA ne tattvArthAdhigamasUtra evaM usake svopajJabhASya kI siddhasenagaNI kI TIkA ke dvitIya vibhAga ke prAraMbha kI a~garejI bhUmikA meM, DaoN0 sujiko ohiro ne apane nibandha 'tattvArthasUtra kA mUlapATha' meM ise zvetAmbaraparamparA kA grantha siddha karane kA prayAsa kiyA hai| sthAnakavAsI AcArya AtmarAja jI mahArAja ne 'tattvArthasUtra - jainAgama - samanvaya' meM tattvArtha ke pAThoM kA Agamika AdhAra prastuta karate hue ise zvetAmbaraparamparA kI hI kRti mAnA hai| zvetAmbara - mUrtipUjaka - paramparA ke sAgarAnanda sUrIzvara jI ne tattvArthasUtra ke karttA zvetAmbara haiM aura sarvArthasiddhimAnya pATha saMzodhita hai, yaha siddha karane ke lie 96 pRSThoM kI eka pustaka ( tattvArthakartRtanmatanirNaya) hI likha DAlI hai / yadyapi zvetAmbara aura digambara vidvAnoM kA yaha Agraha ucita nahIM hai / tattvArthasUtra aura usake lekhaka usa mUladhArA ke haiM, jisase ina vibhinna paramparAoM kA vikAsa huA hai|" (jai. dha. yaa.s./pR.262-263)| unakI (umAsvAti kI ) yaha uccanAgarI zAkhA na to zvetAmbara hai aura na yApanIya, apitu donoM kI hI pUrvaja hai| ataH umAsvAti zvetAmbara aura yApanIya donoM ke pUrvapuruSa haiN| punaH umAsvAti usa kAla meM hue haiM, jaba ki nirgranthasaMgha meM zvetAmbara, digambara aura yApanIya jaise bheda astitva meM nahIM Aye the / " (jai. dha. yA. sa./pR.355-356 ) / 44 2 umAsvAti ko ukta sampradAya kA AcArya mAnane ke hetu uparyukta kathanoM meM DaoN0 sAgaramala jI ne umAsvAti ko digambara, zvetAmbara aura yApanIya sampradAyoM se pUrvavartI mAne gaye svakalpita uttarabhAratIya- sacelAcela-nirgranthasampradAya kA AcArya batalAyA hai| isake kAraNa batalAte hue ve likhate haiM 1. " kAla kI dRSTi se umAsvAti IsvI san kI prathama zatAbdI ke pazcAt aura caturtha zatAbdI ke pUrva hue haiN| pro0 DhAkI ke dvArA unakA kAla IsvI san 375400 mAnA gayA hai| unake isa kAla ke AdhAra para unheM na to zvetAmbara, na digambara For Personal & Private Use Only Page #470 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 414 / jainaparamparA aura yApanIyasaMgha / khaNDa 3 a016/pra05 aura na yApanIya hI kahA jA sakatA hai| vastutaH ve usa kAla meM hue haiM, jaba uttarabhArata ke nirgranthasaMgha meM AcAra evaM vicAra sambandhI aneka matabheda astitva me A gaye the, kintu usa yuga taka sAmpradAyika dhruvIkaraNa hokara zvetAmbara, digambara yA yApanIya paramparAoM kA janma nahIM huA thaa| hameM pA~cavIM zatAbdI ke pUrva na to abhilekhoM meM aura na sAhityika srotoM meM aise koI saMketa milate haiM, jinake AdhAra para yaha mAnA jA sake ki usa kAla taka zvetAmbara (zvetapaTTa), digambara yA yApanIya aise nAma astitva meM A gaye the| yadyapi vastra-pAtrAdi ko lekara vivAda kA prAdurbhAva ho cukA thA, kintu saMgha spaSTarUpa se khemoM meM vibhAjita hokara zvetAmbara, yApanIya aura digambara aise nAmoM se abhihita nahIM huA thaa| usa kAla taka mAnyatAbheda aura AcArabheda ko lekara vibhinna gaNa, kula aura zAkhAe~ to apanA svatantra astitva rakhatI thIM, kintu sampradAya nahIM bane the| ataH kAla kI dRSTi se umAsvAti na to zvetAmbara the aura na yApanIya hI the, apitu ve usa pUrvaja dhArA ke pratinidhi haiM, jisase ye donoM paramparAyeM vikasita huI haiN| hA~, itanA avazya hai ki dakSiNa bhArata kI aceladhArA, jo Age calakara digambara nAma se jAnI gaI, usase ve sIdhe rUpa se sambandhita nahIM the| 2. "yaha satya hai ki tattvArthasUtra kI kucha mAnyatAe~ zvetAmbara AgamoM ke aura kucha mAnyatAe~ digambaramAnya AgamoM ke virodha meM jAtI haiN| yaha bhI satya hai ki usakI kucha mAnyatAe~ yApanIyagranthoM meM yathAvat rUpa meM pAyI jAtI haiM, kintu isa sabase hama isa niSkarSa para nahIM pahu~ca sakate ki ve zvetAmbara, digambara yA yApanIya paramparA ke the| jaisA ki hamane pUrva meM saMketa kiyA hai, umAsvAti usa kAla meM hue haiM, jaba vaicArika evaM AcAragata matabhedoM ke hote hue bhI sAmpradAyika dhruvIkaraNa nahIM huA thaa| isI kA pariNAma hai ki unake granthoM meM kucha tathya zvetAmbaroM ke anukUla aura kucha pratikUla, kucha tathya digambaroM ke anukUla aura kucha pratikula tathA kucha tathya yApanIyoM ke anukUla evaM kucha unake pratikUla pAye jAte haiN| vastutaH unakI jo bhI mAnyatAe~ haiM, uccanAgara zAkhA kI mAnyatAe~ haiN| ataH mAnyatAoM ke AdhAra para ve koTikagaNa kI uccanAgara zAkhA ke the| unheM zvetAmbara, digambara yA yApanIya mAna lenA saMbhava nahIM hai|" (jai.dh.yaa.s./pR.381-382)| yahA~ DaoNkTara sA0 ne umAsvAti ko svakalpita uttarabhAratIya-sacelAcela-nirgranthaparamparA kA mAnane ke do hetu batalAye haiM-1. umAsvAti ke astitvakAla taka digambara, zvetAmbara aura yApanIya sampradAyoM kA udaya na honA tathA. 2. unakI mAnyatAoM kA ina tIna sampradAyoM meM se kisI ke bhI pUrNa anukUla na honaa| kintu ye hetu prAmANika nahIM haiN| inakA nirasana nIce kiyA jA rahA hai| Jain Education Interational For Personal & Private Use Only Page #471 -------------------------------------------------------------------------- ________________ a016/pra05 tattvArthasUtra / 415 nirasana ___1. umAsvAti ko jisa uttarabhAratIya-sacelAcela-nirgrantha-sampradAya kA batalAyA gayA hai, usakA astitva hI nahIM thA, vaha DaoN0 sAgaramala jI dvArA kalpita hai, yaha prastuta grantha ke dvitIya adhyAya (prakaraNa 3) meM sapramANa siddha kiyA jA cukA hai| ataH umAsvAti kA usa kAlpanika sampradAya se sambaddha honA saMbhava hI nahIM haiN| ___. ukta sampradAya kA astitva hotA bhI, to usakA zvetAmbara aura yApanIya sampradAyoM meM vibhAjana kadApi saMbhava nahIM thA, kyoMki usameM sacela aura acela donoM liMgoM meM se kisI bhI liMga ko apanAne kA vikalpa thaa| jo acelaliMga dhAraNa karane meM asamartha the, unake lie sacelaliMga dhAraNa karane kI svataMtratA thI, ve acelaliMga grahaNa karane ke lie bAdhya nahIM the| sacelaliMga ko lekara saMghavibhAjana tabhI ho sakatA thA, jaba ukta saMgha meM acelaliMga hI anivArya hotA, kintu aisA nahIM thaa| isI prakAra acelaliMga ko lekara bhI kisI ko alaga hone kI AvazyakatA nahIM thI, kyoMki use bhI apanAne kI svataMtratA ukta sampradAya detA thaa| aura yApanIya nAmaka sampradAya banAnevAloM ke to ukta sampradAya se pRthak hone kA prazna hI nahIM uTha sakatA thA, kyoMki ve acela aura sacela donoM liMgoM se mukti ke samarthaka the aura ukta sampradAya aisA hI thaa| vastutaH tathAkathita uttarabhAratIya-sacelAcela-nirgrantha sampradAya ke mAne gaye siddhAnta yApanIyasampradAya ke hI siddhAnta haiN| isalie sacelAcela-mukti ke samarthakoM ko koI pRthak sampradAya banAne aura use 'yApanIya' nAma dene kI AvazyakatA nahIM thii| uttarabhAratIya-sacelAcela-nirgrantha sampradAya nAma se hI vaha prasiddha rhtaa| isa taraha ukta sampradAya ke vibhAjita hone ke koI kAraNa hI usameM vidyamAna nahIM the| isase siddha hotA hai ki usake vibhAjana kI ghaTanA kAlpanika hai| (isakA vistRta vivecana adhyAya 2/pra.4/zI.2 meM draSTavya hai)| isa taraha jo zvetAmbara aura yApanIya sampradAya ukta sampradAya se utpanna hI nahIM hue , umAsvAti unake pUrvapuruSa kaise ho sakate the? kadApi nhiiN| 3. yaha mAnyatA bhI mithyA hai ki IsA kI pA~cavIM zatI ke pUrva kisI abhilekha yA sAhityika srota meM digambara, zvetAmbara Adi sampradAyoM ke nAma upalabdha nahIM hote| samrATa azoka ke dillI (ToparA) ke sAtaveM stambha lekha (IsApUrva 242) meM nirgranthoM (nigaMThesu) kA ullekha hai| (dekhiye, adhyAya 2/pr.6/shii.2)| nirgrantha zabda digambara jaina muniyoM kA vAcaka hai, yaha pA~cavIM zatAbdI I0 ke zrIvijayazivamRgezavarmA evaM mRgezavarmA ke devAgiri evaM halsI ke tAmapatralekhoM se siddha hai| tathA IsApUrva chaThI zatI ke buddhavacanasaMgraharUpa tripiTakasAhityagata aMguttaranikAya nAmaka grantha meM aura prathama Jain Education Interational For Personal & Private Use Only Page #472 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 416 / jainaparamparA aura yApanIyasaMgha / khaNDa 3 a016 / pra05 zatAbdI I0 ke bauddhagrantha divyAvadAna meM nirgrantha zabda se digambarajaina sAdhuoM kA kathana kiyA gayA hai (dekhiye, adhyAya 4/ pra.2/zI.1.1 evaM 14) / isI prakAra azokakAlIna yA IsApUrva prathama zatAbdI meM racita bauddhagrantha apadAna meM setavattha (zvetavastra = zvetapaTa) nAma se zvetAmbara sAdhuoM kA ullekha milatA hai| (dekhiye, adhyAya 4/ pr.2/shii.1.2)| ina aitihAsika pramANoM se ye donoM mAnyatAe~ dharAzAyI ho jAtI haiM ki pA~cavIM zatI I0 ke pUrva taka digambara aura zvetAmbara sampradAya astitva meM nahIM Aye the aura taba taka ekamAtra uttarabhAratIya-sacelAcela-nirgranthasampradAya kA astitva thaa| yataH ina pramANoM se yaha siddha ho jAtA hai ki nirgrantha (digambarajaina) saMgha kA astitva bauddhakAla evaM samrATa azoka ke kAla (IsApUrva 242) meM bhI thA aura zvetapaTasaMgha azokakAla athavA IsApUrva prathama zatAbdI meM bhI vidyamAna thA, ataH yaha nirvivAda sthApita hotA hai ki pA~cavIM zatI I0 ke pUrva uttarabhAratIya-sacelAcela-nirgrantha sampradAya nAma kA koI bhI sampradAya vidyamAna nahIM thA, kevala nirgranthasaMgha (digambarajainasaMgha) evaM zvetapaTasaMgha kA astitva thaa| ataH tattvArthasUtra ke bhASyamAnya pATha aura bhASya (tattvArthadhigamabhASya) ke kartA umAsvAti zvetAmbara hI the| 4. bhASyagata saiddhAntika samAnatA ke kAraNa bhASyakAra kA yApanIya honA bhI saMbhava hai| bhASya meM svIkRta savastramukti, strImukti Adi kI mAnyatAe~ yaha nizcita karatI haiM ki bhASyakAra zvetAmbara yA yApanIya ke atirikta aura kisI sampradAya ke nahIM haiM, uttarabhAratIya-sacelAcela-nirgranthasampradAya ke to kadApi nahIM, kyoMki vaha kapolakalpita hai| For Personal & Private Use Only Page #473 -------------------------------------------------------------------------- ________________ SaSTha prakaraNa tattvArthasUtra kA racanAkAla dvitIya zatAbdI I0 DaoN. sAgaramala jI ne tattvArthasUtra kA racanAkAla nirdhArita karane ke lie guNasthAnasiddhAnta ko AdhAra banAyA hai| ve likhate haiM ki tattvArthasUtra meM guNasthAna siddhAnta ke bIjamAtra milate haiM, usakA pUrNa vikasita rUpa dRSTigocara nahIM hotA, jabaki SaT khaNDAgama, bhagavatI-ArAdhanA, mUlAcAra aura kundakunda ke granthoM meM vaha pUrNa vikasita rUpa meM upalabdha hotA hai| isase hama isa niSkarSa para pahu~cate haiM ki tattvArthasUtra kI racanA SaTkhaNDAgama Adi ke pUrva huI hai / 165 unakA kathana hai ki "ye sabhI grantha lagabhaga pA~cavIM zatI ke AsapAsa ke haiN| isalie itanA to nizcita hai ki tattvArtha kI racanA cauthI-pA~cavIM zatAbdI ke pUrva kI hai / " 166 phira ve aura bhI anya bAtoM kA vicAra karake likhate haiM- " isa samasta carcA se hama isa niSkarSa para pahu~cate haiM ki umAsvAti kA kAla vi0 saM0 kI tIsarI aura cauthI zatAbdI ke madhya hai / 167 DaoNkTara sAhaba kI tathAkathita guNasthAnasiddhAnta ke vikAsa kI avadhAraNA kapolakalpita hai, yaha dazama adhyAya ke paMcama prakaraNa meM sapramANa siddha kiyA jA cukA hai| tattvArthasUtrakAra ko guNasthAnasiddhAnta apane paripUrNarUpa meM pUrvAcAryoM dvArA racita SaTkhaNDAgama, kasAyapAhuDa, samayasAra, bhagavatI ArAdhanA, mUlAcAra Adi digambaragranthoM kI paramparA se prApta huA thA aura usake AdhAra para unhoMne tattvArthasUtra meM parISahoM aura caturvidhadhyAnoM ke svAmitva kA sUkSma aura saTIka nirUpaNa kiyA hai / yaha tathya AcArya kundakunda kA samaya nAmaka dazama adhyAya meM vistAra se pratipAdita kiyA gayA hai| yataH tattvArthasUtra meM guNasthAnasiddhAnta apane paripUrNarUpa meM upalabdha hai, ataH usake vikAsa kI kalpanA nirAdhAra hai| isalie vikAsa kI kalpanA ke AdhAra para tattvArthasUtra ko prAcIna aura SaTkhaNDAgama Adi granthoM ko arvAcIna mAnanA bhI nirAdhAra hai| prastuta adhyAya ke caturtha prakaraNa meM sodAharaNa siddha kiyA gayA hai ki sUtrakAra ne tattvArthasUtra kI racanA SaTkhaNDAgama, samayasAra, paMcAstikAya, bhagavatI - ArAdhanA digambaragranthoM ke AdhAra para kI hai| isase spaSTa hai ki usakI racanA ina granthoM kI 165. jainadharma kA yApanIya sampradAya / pR. 367-368 / 166. vahI / pR. 368 / 167. vahI / pR. 372 / For Personal & Private Use Only Page #474 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 418 / jainaparamparA aura yApanIyasaMgha / khaNDa 3 a016/pra06 racanA ke bAda huI hai| digambara-paTTAvaliyoM aura zilAlekhoM meM tattvArthasUtra ke kartA gRdhrapicchAcArya kA nAma AcArya kundakunda ke bAda AyA hai aura kundakunda kA samaya IsApUrva prathama zatAbdI kA uttarArdha evaM Isottara prathama zatAbdI kA pUrvArdha nizcita kiyA gayA hai, ataH tattvArthasUtra ke kartA gRdhrapicchAcArya dvitIya zatAbdI I0 ke pUrvArdha meM hue the|68 isalie tattvArthasUtra kA racanAkAla yahI hai| isa prakAra ina chaha prakaraNoM meM prastuta kiye gaye ye bahuvidha pramANa isa bAta ke sAkSI haiM ki tattvArthasUtra digambaragrantha hI hai, zvetAmbaragrantha nhiiN| 168. dekhie , adhyAya 10/prakaraNa 1/zIrSaka 4.1. 'tattvArthasUtra kA rcnaakaal|' For Personal & Private Use Only Page #475 -------------------------------------------------------------------------- ________________ saptama prakaraNa tattvArthasUtra ke yApanIyagrantha na hone ke pramANa - digambara vidvAn paM0 nAthUrAma jI premI mAnate haiM ki tattvArthasUtra aura bhASya donoM ke kartA umAsvAti haiN| aura aisA mAnate hue unhoMne yaha siddha karane kA prayatna kiyA hai ki tattvArthasUtra yApanIyaparamparA kA grantha hai| kintu isake samarthana meM unhoMne jo tarka diye haiM, ve yathArtha se pare haiN| ataH unase yaha siddha nahIM hotA ki tattvArthasUtra yApanIyagrantha hai| yahA~ unake tarkoM kA nirAkaraNa kiyA jA rahA haipremI jI "tttvaarthsuutrkrtaarmumaasvaatimuniishvrm| zrutakevalidezIyaM vande'haM gunnmndirm|| "isa zloka meM umAsvAti ko zrutakevalidezIya vizeSaNa diyA gayA hai aura yahI vizeSaNa vaiyAkaraNa zAkaTAyana ke sAtha lagA huA milatA hai, sAtha hI isI zilAlekha meM zAkaTAyana kI bhI stuti kI gaI hai| 'zrutakevalidezIya' kA artha hotA hai 'zrutakevalI ke tulya' aura zAkaTAyana yApanIya the|" (jai.saa.i./dvi.sN./pR.534)| isa vizeSaNa kI samAnatA se siddha hotA hai ki umAsvAti bhI yApanIya the| pro0 (DaoN.) e0 ena0 upAdhye ne bhI isI tarka se tattvArthasUtrakAra umAsvAti ko yApanIya AcArya siddha karane kA prayatna kiyA hai| ve apane jainasampadrAya ke yApanIyasaMgha para kucha aura prakAza nAmaka lekha meM likhate haiM-"vikhyAta vaiyAkaraNa zAkaTAyana ne Atmaprazasti meM nimnaprakAra likhA hai-"iti zrIzrutakevalidezIyAcAryasya zAkaTAyanasya kRtau zabdAnuzAsane" ityaadi| sambhavataH yahI tarIkA hai, jisase yApanIya sAdhu (guru) svayaM ko dUsaroM se pRthak dikhalAyA karate the| tattvArthasUtra ke kartA umAsvAti ne bhI aisA hI varNana kiyA hai tattvArthasUtra kartAramamAsvAti muniishvrm| zrutakevalidezIyaM vande'haM gunnmndirm||" (mUla a~garejI lekha ke hindI-anuvAdaka : zrI kundanalAla jaina/ anekAnta': mahAvIra nirvANa vizeSAMka/san 1975 I0 / pRSTha 252) / nirAkaraNa yahA~ pahale to yaha spaSTa karanA Avazyaka hai ki pAlyakIrti zakaTAyana ko to 'zrutakevalidezIya' svayaM zAkaTAyana ne kahA hai, kintu tattvArthasUtrakAra umAsvAti ko Jain Education Interational For Personal & Private Use Only Page #476 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 420 / jainaparamparA aura yApanIyasaMgha / khaNDa 3 a0 16 / pra0 7 zrutakevalidezIya svayaM tattvArthasUtrakAra ne nahIM kahA, apitu zilAlekha ke kavi ne kahA hai| (jai.zi.saM./mA.ca./ bhA. 3 /le. kra. 667 / pR. 518) / ataH tattvArthasUtrakAra umAsvAti meM yApanIya - pravRtti kA astitva siddha nahIM hotA / ' dUsarI bAta yaha hai ki ukta zloka nandisaMghIya digambarAcAryoM kA varNana karanevAle zilAlekha meM utkIrNa hai, yApanIya - AcAryoM kA varNana karanevAle zilAlekha meM nahIM / yathA sa caturdazapUrvvezo bhadrabAhurjjayatyaram / dazapUrvvadharAdhIza - vizAkha- pramukhArcitaH // tattvArthasUtrakarttAramumAsvAtimunIzvaram / zrutakevalidezIyaM vande'haM guNamandiram // zrI kundakundAnvaya- nandi saGke / yogI - rAjyena matAM // jIyAtsamantabhadrasya devAgamana - saMjJinaH stotrasya bhASyaM kRtavAnakalaGko maharddhikaH / alaJcakAra yassarvamAptamImAMsitaM matam / svAmi-vidyAdinandAya namastasmai mahAtmane // citraM prabhAcandra iha kSamAyAm mArttaNDa-vRddhau nitarAM vyadIpit / sukhI --- nyAyakumudacandrodayakRte namaH zAkaTAyana-kRta-sUtranyAsakartre vratIndave // nyAsaM jinendrasaMjJaM sakalabudhanutaM pANinIyasya bhUyo - nyAsaM zabdAvatAraM manujatatihitaM vaidyazAstraM ca kRtvA / yastattvArthasya TIkAM vyaracayadiha tAM bhAtyasau pUjyapAdasvAmI bhUpAlavandyaH svaparahitavacaH pUrNa-dRgbodhavRttaH // 169 ina padyoM meM caturdazapUrveza ( zrutakevalI) bhadrabAhu, darzapUrvadhara vizAkhAcArya, nandisaMghIya kundakundAnvaya meM prasUta devAgamastotra ke karttA svAmI samantabhadra, 'devAgama' para 169. EC, VIII, Nagar tl., No. 46 (jainazilAlekha saMgraha / mANikacandra / bhAga 3 / lekha kra. 667 / hummaca-kannar3a / lagabhaga 1530 I / pRSTha 517 - 519, 529) / For Personal & Private Use Only Page #477 -------------------------------------------------------------------------- ________________ a016 / pra07 tattvArthasUtra / 421 aSTazatI (devAgama-vivRti) nAmaka bhASya likhanevAle akalaMkadeva, 'AptamImAMsA' (devAgama) para aSTasahasrI (devAgamAlaMkAra) nAmaka bhASya racanevAle svAmI vidyAnanda, 'premayakamalamArtaNDa', 'nyAyakumudacandrodaya' evaM zAkaTAyana-nyAsa, (zAkaTAyana-vyAkaraNavyAkhyA) ke kartA AcArya prabhAcandra tathA 'jainendranyAsa' (jainendravyAkaraNa), pANini ke sUtroM para 'zabdAvatAra' nAmaka nyAsa, vaidyazAstra aura tattvArthaTIkA (sarvArthasiddhi) ke racayitA pUjyapAdasvAmI evaM unakI kRtiyoM kA ullekha hai| ye sabhI digambarajainAcArya haiN| ukta padyoM ke anantara bhI aneka padya haiM, jinameM pAtra-kesarI, trilokasArakartA nemicandra, cAmuNDarAya Adi anya aneka digambara-jainAcAryoM kA varNana hai| 1. ina digambarajainAcAryoM ke guNakIrtana evaM vandanA ke sAtha AcArya umAsvAti kA guNakIrtana evaM vandanA kI gayI hai| isase siddha hai ki vandanA karanevAlA kavi evaM zilAlekha likhAnevAle AcArya, unakA saMgha aura rAjA digambarajaina the aura ve umAsvAti ko digambara hI mAnate the| digambara hone ke kAraNa ve kisI bhI yApanIyaAcArya ko namaskAra nahIM kara sakate the, kyoMki yApanIyasaMgha pA~ca jainAbhAsoM me AtA thA aura mUlasaMgha se bahiSkRta thaa| digambarajaina muni va zrAvaka jainAbhAsa sAdhuoM ko namaskAra karanA to dUra, unake dvArA pratiSThApita jinapratimAoM ko bhI vandanIya nahIM mAnate the| (dasaNapAhuDa / zrutasAgaraTIkA / gA.11 tathA bodhapAhuDa / zrutasAgaraTIkA / gA. 10) / yadi zilAlekha-lekhana se sambaddha kavi, munisaMgha aura rAjA yApanIya-sampradAya ke hote, to unheM digambara jainAcAryoM, unake guNoM aura kRtiyoM ke prazaMsAtizaya-sahita ullekha se koI prayojana na hotaa| ataH siddha hai ki ve digambarajaina the aura zilAlekhollikhita anya digambara jainAcAryoM ke samAna tattvArthasUtrakAra umAsvAti ko bhI digambarAjainAcArya hI mAnate the| 2. paM0 nAthUrAma jI premI ne kahA hai ki ukta zilAlekha meM yApanIya-AcArya zAkaTAyana kI bhI stuti kI gayI hai| premI jI kA yaha kathana sarvathA asatya hai| zilAlekha meM zAkaTAyana kA nahIM, zAkaTAyana-vyAkaraNa para prabhAcandra dvArA likhe gaye nyAsa kA ullekha hai aura isa nyAsa ke kartA hone se nyAyacandrodayakAra AcArya prabhAcandra ko namaskAra kiyA gayA hai-"nyAyakumudacandrodayakRte namaH zAkaTAyanakRtasUtra-nyAsakarDa --- / " (dekhiye, pUrvoddhRta pdy)| ataH AcArya umAsvAti ko yApanIya siddha karane ke lie premI jI dvArA prastuta hetu mithyA hai| 3. yadi zilAlekha ke kavi Adi yApanIyasampradAya ke hote, to ve umAsvAti ke sAtha pAlyakIrti zAkaTAyana ko bhI zraddhApUrvaka namaskAra karate aura unake sAtha zrutakevalidezIya upAdhi kA prayoga kiye binA nahIM rahate, kyoMki zAkaTAyana ke sAtha isa upAdhi kA prayoga IsA kI 9vIM zatI se hotA A rahA thA, ukta zilAlekha to Jain Education Interational For Personal & Private Use Only Page #478 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 422 / jainaparamparA aura yApanIyasaMgha / khaNDa 3 a0 16 / pra0 7 16vIM zatI I0 meM likhA gayA hai| koI zilAlekha - kavi yApanIyasampradAya kA ho aura vaha zAkaTAyana ke dvArA race gaye vyAkAraNa para 'nyAsa' likhanevAle digambarAcArya ko to namaskAra kare aura svayaM zAkaTAyana ko na kare, yaha trikAla meM saMbhava nahIM hai| ataH siddha hai ki zilAlekha kA kavi evaM usake mArgadarzaka - preraka muni evaM rAjA yApanIyasampradAya ke nahIM the, apitu digambarajaina the / unake dvArA tattvArthasUtrakAra umAsvA kI vandanA kI gayI hai, yaha isa bAta kA pramANa hai ki ve umAsvAti ko digambarAcArya hI mAnate the| isase yaha bhI pramANita hotA hai ki AcAryavizeSa ke lie zrutakevalidezIya vizeSaNa kA prayoga digambarajaina - paramparA meM bhI kiyA gayA hai| ataH kisI jainAcArya ke sAtha isa vizeSaNa kA prayoga usake yApanIya hone kA pramANa nahIM hai| zvetAmbarAcArya haribhadrasUri ne siddhasena divAkara ko zrutakevalI upAdhi se abhihita kiyA hai| isase pro0 e0 ena0 upAdhye ne yaha niSkarSa nikAlA hai ki azrutakevaliyoM ke lie zrutakevalI upAdhi kA prayoga yApanIyasaMgha kA vaiziSTya hai, ataH siddhesana divAkara yApanIya the / ( Siddhasena's Nyayavatar And Other Works : A.N. Upadhye / Introduction / pp. XIII to ZVIII) | isakA khaNDana karate hue DaoN0 sAgaramala jI likhate haiM- " zrutakevalI vizeSaNa na kevala yApanIyaparamparA ke AcAryoM kA, apitu zvetAmbaraparamparA ke prAcIna AcAryoM kA bhI vizeSaNa rahA hai| yadi 'zrutakevalI' vizeSaNa zvetAmbara aura yApanIya donoM hI paramparAoM meM pAyA jAtA hai, to phira yaha nirNaya kara lenA ki siddhasena yApanIya haiM, ucita nahIM hogA / " (jai.dha.yA.sa. / pR. 232) / merA bhI yahI tarka hai| jaba digambarajainAcAryoM kA varNana karanevAle uparyukta zilAlekha meM digambara jainAcArya umAsvAti ke sAtha ' zrutakevalidezIya' vizeSaNa kA prayoga kiyA gayA hai, taba usake prayoga ko kevala yApanIyasaMgha ke AcArya kA lakSaNa mAnanA tarkasaMgata nahIM hai| ataH siddha hai ki 'zrutakevalidezIya' vizeSaNa kA prayoga hone para bhI tattvArthasUtrakAra umAsvAti digambarajaina AcArya hI haiN| 4. -- zrutakevalidezIya' upAdhi anucita bhI nahIM hai, kyoMki isakA artha ' zrutakevalI' nahIM hai, apitu 'zrutakevali-sadRza' hai, jo eka bahuzruta aura apanI 'tattvArthasUtra' jaisI gAgara meM sAgaravat jJAnagambhIra prAmANika kRti se mahAn lokopakAra karanevAle AcArya ke prati anurAgAtireka se bhare hue bhakta kI lekhanI se nikalanA sAmAnya bAta hai / yApanIya-AcArya zAkaTAyana ne apane lie isa upAdhi kA prayoga kiyA hI hai aura zvetAmbarAcArya harabhidrasUri ne to siddhasena divAkara ko 'zrutakevalI' hI kaha diyA hai| lagatA hai inhIM prayogoM se prabhAvita hokara ukta zilAlekha ke digambarajaina kavi ne apane sampradAya ke bahuzruta tattvArthasUtrakAra umAsvAti ko bhI 'zrutakevalidezIya' upAdhi se vibhUSita kara diyA hai| 1 For Personal & Private Use Only Page #479 -------------------------------------------------------------------------- ________________ a016 /pra07 tattvArthasUtra / 423 premI jI "AThaveM adhyAya kA antima sUtra hai-'sadvedyasamyaktvahAsyaratipuruSavedazubhAyurnAmagotrANi punnym|" (ta.sU./ shve./8/26)| isameM puruSaveda, hAsya, rati aura samyaktvamohanIya, ina cAra prakRtiyoM ko puNyarUpa batalAyA hai| parantu zvetAmbara-digambara donoM hI sampradAyoM meM inheM puNyaprakRti nahIM mAnA hai| isalie siddhasenagaNI ko isa sUtra kI TIkA karate hue likhanA par3A ki "karmaprakRti grantha kA anusaraNa karane vAle to 42 prakRtiyoM ko hI puNyarUpa mAnate haiN| unameM samyaktva, hAsya, rati, puruSaveda nahIM haiN| sampradAya kA viccheda ho jAne se maiM nahIM jAnatA ki isameM bhASyakAra kA kyA abhiprAya hai aura karmaprakRti-grantha-praNetAoM kA kyA? caudahapUrvadhArI hI isakI ThIka-ThIka vyAkhyA kara sakate haiN|170 vAstava meM ukta cAra prakRtiyoM ko puNyarUpa yApanIyasampradAya hI mAnatA hai aura yaha na jAnane ke kAraNa hI siddhasenagaNI ulajhana meM par3akara kucha nirNaya nahIM kara sake haiN| aparAjita yApanIya the| unhoMne bhI ArAdhanA kI vijayodayATIkA meM ukta cAra prakRtiyoM ko puNyarUpa mAnA hai| yathAsadvedyaM samyaktvaM ratihAsyapuMvedAH zubhe nAmagotre zubhaM cAyuH puNyaM, etebhyo'nyAni paapaani|"171 (jai.saa.i./dvi.sN./pR.534)| nirAkaraNa __ tattvArthasUtra ke zvetAmbaramAnya pATha evaM usake bhASya donoM meM ukta prakRtiyoM ko puNyaprakRti batalAyA gayA hai, jaba ki digambaramAnya pATha meM sadvedya ko chor3akara zeSa ko pApaprakRti hI kahA gayA hai| tathApi unakA puNyaprakRtitva digambarAcAryoM ko bhI mAnya hai, yaha 'aparAjitasUri : digambarAcArya' nAmaka caturdaza adhyAya ke dvitIya prakaraNa (zIrSaka 11) meM pratipAdita kiyA jA cukA hai| ataH ukta AdhAra para tattvArthasUtrakAra ko yApanIya mAnanA yuktisaMgata nahIM hai| isake atirikta aparAjita sUri ne samyaktvamohanIya Adi ko puNyaprakRti mAnate hue bhI bhagavatI-ArAdhanA kI TIkA meM savastramukti, strImukti aura kevalibhukti kA joradAra khaNDana kiyA hai| isase spaSTa hai ki unakI vicAradhArA yApanIya-matAnugAminI nahIM thii| isa vicAradhArA se ve pakke digambara siddha hote haiN| isakA bhI koI pramANa nahIM hai ki ukta prakRtiyoM ko yApanIyasampradAya meM puNyaprakRti 170."karmaprakRtigranthAnusAriNastu dvAcatvAriMzatprakRtI: puNyAH kthynti|---aasaaN ca madhye samyaktvahAsyaratipuruSavedA na sntyeveti| ko'bhiprAyo bhASyakRtaH ko vA karmaprakRtigranthapraNAyinAmiti sampradAyavicchedAnmayA tAvanna vyjnyaayiiti| caturdazapUrvadharAdayastu saMvidate yathAvaditi nirdoSaM vyaakhyaatm|" tattvArthabhASyavRtti 8/26/pR. 178 / 171. vijayodayATIkA / bhagavatI-ArAdhanA /gA. 'aNukaMpAsuddhavaogo' 1828/ pR. 814 / Jain Education Interational For Personal & Private Use Only Page #480 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 424 / jainaparamparA aura yApanIyasaMgha / khaNDa 3 a016 / pra07 mAnA jAtA thaa| premI jI ne aparAjita sUri ko yApanIya mAnA hai, kintu prastuta grantha ke caturdaza adhyAya meM siddha kiyA gayA hai ki ve zuddha digambara the| ataH lagatA hai ki digambara aura zvetAmbara donoM sampradAyoM meM kucha AcArya aise the, jo ukta cAra prakRtiyoM ko puNyaprakRti mAnate the| premI jI "sAtaveM adhyAya ke tIsare sUtra ke bhASya meM pA~ca vratoM kI jo pA~ca-pA~ca bhAvanAe~ batalAyI haiM, unameM se acauryavrata kI bhAvanAyeM bhagavatI-ArAdhanA ke anusAra haiM, sarvArthasiddhi ke anusAra nhiiN---| isase bhI mAlUma hotA hai ki bhASyakAra aura bhagavatI-ArAdhanA ke kartA donoM eka hI sampradAya ke haiN|" (jai.sA.i./dvi.saM./ pR.534-535 ) / nirAkaraNa 1.yadi acauryavrata kI bhAvanAoM kA varNana bhagavatI-ArAdhanA ke anusAra172 karane se bhASyakAra umAsvAti yApanIya siddha hote haiM, to zeSa cAra vratoM kI bhAvanAoM kA nirUpaNa sarvArthasiddhi ke anusAra karane se digambara siddha hote haiN| kintu ve yApanIya aura digambara, donoM eka sAtha nahIM ho skte| ataH premI jI ke dvArA prastuta hetu hetvAbhAsa hai| arthAt usase yaha siddha nahIM hotA ki bhASyakAra yApanIya haiN| 2. bhagavatI-ArAdhanA nAmaka trayodaza adhyAya meM aneka pramANoM se siddha kiyA gayA hai ki usake kartA digambara haiM, yApanIya nahIM, ataH unake dvArA varNita acauryavrata kI bhAvanAoM kA bhASya meM anukaraNa karane se na to yaha siddha hotA hai ki bhASyakAra yApanIya haiM, na yaha ki tattvArthasUtrakAra yApanIya haiN| pUrva prastuta pramANoM se yaha siddha kiyA jA cukA hai ki tattvArthasUtrakAra aura bhASyakAra bhinna-bhinna vyakti haiM, ataH premI jI kA unheM abhinna mAnanA bhI aprAmANika hai| premI jI "naveM adhyAya ke sAtaveM sUtra meM anitya, azaraNa Adi bAraha anuprekSAoM ke nAma die haiM aura bhASya meM kahA hai-'etA dvaadshaanuprekssaaH|' ye bAraha anuprekSAe~ haiN| 172. ka- aNaNuNNAdaggahaNaM asaMgabuddhI aNuNNavittA vi| edAvaMtiyauggahajAyaNamadha ugghaannuss|| 1202 // vajjaNamaNaNNuNAdagihappavesassa goyraadiisu| uggahajAyaNamaNuvIcie tahA bhAvaNA tie|| 1203 // bhgvtii-aaraadhnaa| kha-"asteyasyAnuvIcyavagrahayAcanamabhIkSNAvagrahayAcanametAvadityavagrahAvadhAraNaM samAnadhArmi kebhyo'vgrhyaacnmnujnyaapitpaanbhojnmiti|" tattvArthAdhigamabhASya 7/3/ pR.320| Jain Education Interational For Personal & Private Use Only Page #481 -------------------------------------------------------------------------- ________________ a016/pra07 tattvArthasUtra / 425 parantu DaoN0 e0 ena0 upAdhye ne mujhe batalAyA hai ki upalabdha AgamoM meM kahIM bhI pUrI bAraha anuprekSAe~ nahIM miltiiN| kahIM cAra haiM, kahIM do haiM, kahIM eka, jaba ki bhagavatI-ArAdhanA meM (gAthA 1715-1871) inhIM bAraha bhAvanAoM kA khUba vistAra ke sAtha varNana hai| isase bhI umAsvAti aura bhagavatI-ArAdhanA ke kartA eka hI paramparA ke mAlUma hote haiN| kama se kama umAsvAti usa paramparA ke nahIM jAna par3ate, jo isa samaya upalabdha AgamoM kI anuyAyinI hai| mUlAcAra meM bhI AThaveM pariccheda meM dvAdazAnuprekSAoM kA vistRta varNana hai aura vaha bhI ArAdhanA kI paramparA kA grantha hai|" (jai.sA.i./ dvi.saM./ pR. 535-536) / nirAkaraNa pahale siddha kiyA jA cukA hai ki bhagavatI-ArAdhanA yApanIyaparamparA kA grantha nahIM hai, apitu digambara-paramparA kA hai| isalie usameM aura tattvArthasUtra meM varNita dvAdazAnuprekSAoM meM jo sAmya hai, usase tattvArthasUtra digambaraparamparA kA hI grantha siddha hotA hai, yApanIyaparamparA kA nhiiN| mUlAcAra bhI digambarAcAryakRta hI hai, yaha pUrva meM pramANita kiyA jA cukA hai| premI jI "tIsare adhyAya ke 'AryA mlecchAzca' sUtra ke bhASya meM antaradvIpoM ke nAma vahA~ ke manuSyoM ke nAma se par3e hue batalAye haiM, jaise ekorukoM kA (eka TA~gavAloM kA) ekorukadvIpa aadi| parantu isake viruddha bhASya-vRttikartA siddhasena kahate haiM ki ukta dvIpoM ke nAma se vahA~ ke manuSyoM ke nAma par3e haiM, jaise ekorukadvIpa ke rahane vAle ekoruka mnussy| vAstava meM ve manuSya sampUrNa aMga-pratyaMgoM se pUrNa sundara manohara haiN| arthAt isa viSaya meM bhASya aura vRttikAra kI mAnyatA meM bheda hai| parantu yApanIyoM kI vijayodayA TIkA meM bhASya ke hI mata kA pratipAdana kiyA gayA hai aura yaha bhI bhASyakAra ke yApanIya hone kA pramANa hai|" (jai.saa.i./dvi.sN./pR.536)| nirAkaraNa vijayodayA TIkA ke kartA aparAjita sUri yApanIya nahIM, digambara haiM, yaha pUrva meM siddha kiyA jA cukA hai| unake mata meM aura bhASyakAra ke mata meM uparyukta prakAra se samAnatA hai, isase yahI siddha hotA hai ki digambara aura zvetAmbara donoM sampradAyoM meM kucha AcArya aise the, jinakA ukta dvIpoM ke nAmakaraNa ke viSaya meM eka jaisA mata thaa| isake atirikta pUrva meM sapramANa darzAyA gayA hai ki tattvArthasUtra kI racanA dvitIya zatAbdI I0 meM huI thI, jaba ki yApanIyasaMgha kA udaya IsA kI pA~cavIM zatAbdI For Personal & Private Use Only Page #482 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 426 / jainaparamparA aura yApanIyasaMgha / khaNDa 3 a016/pra07 ke prAraMbha meM huA thaa| kAla kI yaha pUrvAparatA darzAtI hai ki tattvArthasUtrakAra yApanIya ho hI nahIM skte| isa prakAra tattvArthasUtra ke kartA gRdhrapicchAcArya digambaraparamparA ke hI AcArya haiM, ve na to zvetAmbara haiM, na yaapniiy| tattvArthAdhigamabhASya ke kartA umAsvAti zvetAmbara haiN| ve yApanIya bhI ho sakate haiN| upasaMhAra tattvArthasUtra digambaragrantha : pramANa sUtrarUpa meM 1. tattvArtha ke sUtra savastramukti, strImukti, gRhasthamukti, anyaliMgimukti aura kevalibhukti ke virodhI haiM, jaba ki bhASya inakA pratipAdaka hai| ataH sUtrakAra aura bhASyakAra paraspara bhinna sampradAyoM ke haiN| sUtrakAra digambara haiM, bhASyakAra zvetAmbara, isalie bhASyakAra ke zvetAmbara hone se sUtrakAra zvetAmbara siddha nahIM hote| 2. sUtra aura bhASya meM paraspara visaMgatiyA~ haiM, isase bhI siddha hotA hai ki sUtrakAra aura bhASyakAra bhinna-bhinna vyakti haiN| 3. tattvArthasUtra kI sarvArthasiddhi TIkA meM na to bhASyasammata tattvanirUpaNa milatA hai, na bhASyagata digambaramata-virodhI siddhAntoM kA nirasana hai, na bhASya ke aMta meM nibaddha battIsa zloka grahaNa kiye gaye haiN| isake viparIta bhASya meM sarvArthasiddhisammata tattvanirUpaNa hai tathA sarvArthasiddhimAnya sUtra uddhRta kiyA gayA hai| isake atirikta tattvArthAdhigamabhASya kI zailI sarvArthasiddhi kI apekSA arvAcIna hai tathA arthavistAra bhI sarvArthasiddhi kI apekSA adhika hai| ina tathyoM se siddha hotA hai ki tattvArthasUtra kI racanA pahale huI thI aura bhASya kI usake baad| isa prakAra sUtrakAra aura bhASyakAra meM kAlabheda hone se ve bhinna-bhinna vyakti haiN| ataH bhASyakAra ke zvetAmbara hone se sUtrakAra zvetAmbara siddha nahIM hote| __4. zvetAmbarAcArya ratnasiMha sUri ne tattvArthAdhigamasUtra para TippaNa likhe haiN| unameM bhASyamAnya sUtrapATha kI apekSA kucha adhika sUtroM kA ullekha hai, jo digambaramAnya sUtrapATha se milate haiN| isase siddha hotA hai ki tattvArthabhASya likhe jAne se pUrva tattvArthasUtra kA eka aisA pATha upasthita thA, jisakI digambaramAnya sUtrapATha se saMgati thii| isase bhI sUtrakAra aura bhASyakAra meM kAlabheda aura usase unakA bhinna-bhinna vyakti honA siddha hotA hai| 5. bhASya ke pUrva bhI zvetAmbarAcAryoM dvArA tattvArthasUtra para TIkAe~ likhI gaI thiiN| isI prakAra sarvArthasiddhi se pahale bhI digambarAcAryoM dvArA tattvArthasUtra para TIkA Jain Education Interational For Personal & Private Use Only Page #483 -------------------------------------------------------------------------- ________________ a016/pra07 tattvArthasUtra / 427 likhe jAne ke pramANa upalabdha haiN| isase bhI sUtrakAra aura bhASyakAra meM kAlabheda aura usake dvArA unakA vyaktibheda sAbita hotA hai| 6. 'tattvArtha' meM koI bhI sUtra digambaraparamparA ke viruddha nahIM hai, jaba ki zvetAmbaraparamparA ke viruddha aneka sUtra haiN| 7. 'tattvArtha' ke sUtroM kI racanA SaTkhaNDAgama, samayasAra, paMcAstikAya, niyamasAra pravacanasAra, mUlAcAra Adi digambaragranthoM ke AdhAra para huI hai| 8. tattvArthasUtra ke kartA digambara gRdhrapicchAcArya haiM aura bhASya ke kartA zvetAmbara umaasvaati| ina pramANoM se siddha hai ki tattvArthasUtra digambaraparamparA kA grantha hai, zvetAmbaraparamparA kA nhiiN| usameM yApanIyoM ko mAnya savastramukti, strImukti Adi ke virodhI sUtra haiM tathA usakI racanA yApanIyasampradAya kI utpatti (paMcama zatI I0 ke AraMbha) se pUrva (dvitIya zatI I0 meM) huI thI, isase siddha hotA hai ki vaha yApanIyamata kA bhI grantha nahIM aura uttarabhAratIya-sacelAcela-nirgrantha-sampradAya nAma kA koI sampradAya hI nahIM thA, isalie tattvArthasUtra kA ukta sampradAya kA grantha honA sarvathA asaMbhava hai| Jain Education Interational For Personal & Private Use Only Page #484 -------------------------------------------------------------------------- ________________ For Personal & Private Use Only Page #485 -------------------------------------------------------------------------- ________________ saptadaza adhyAya For Personal & Private Use Only Page #486 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Jain Education Interational For Personal & Private Use Only Page #487 -------------------------------------------------------------------------- ________________ saptadaza adhyAya tiloyapaNNattI prathama prakaraNa tiloyapaNNattI ke digambaragrantha hone ke pramANa ka racanAkAla : IsA kI dvitIya zatI kA uttarArdha 'AcArya kundakunda kA samaya' nAmaka dazama adhyAya ke prathama prakaraNa meM tiloyapaNNattI ke racanAkAla kA nirdhAraNa kiyA gayA hai| aneka pramANoM ke AdhAra para usake kartA AcArya yativRSabha kA samaya IsA kI dvitIya zatAbdI kA uttarArdha nizcita hotA hai| AcArya yativRSabha ke sampradAya para prakAza DAlate hue siddhAntAcArya paM0 kailAzacandra jI zAstrI likhate haiM-"jahA~ taka cUrNisUtrakAra AcArya yativRSabha ke AmnAya kA sambandha hai, usameM na to koI matabheda hai aura na usake lie koI sthAna hI hai, kyoMki unakI trilokaprajJapti (tiloyapaNNattI) meM dI gaI AcAryaparamparA se hI yaha spaSTa hai ki ve digambara AmnAya ke AcArya the|" (ka.pA./bhA.1 / prastA./ pR.64)| yApanIyagrantha mAnane ke pakSa meM prastuta hetu kintu jaina dharma kA yApanIya sampradAya grantha ke mAnya lekhaka DaoN. sAgaramala jI jaina ne tiloyapaNNattI ke viSaya meM bhI eka nayI udbhAvanA kI hai| ve apane ukta grantha meM likhate haiM ki tiloyapaNNattI digambaraparamparA kA grantha nahIM hai, balki yApanIyaparamparA kA hai| isake samarthana meM unhoMne nimnalikhita hetu prastuta kiye haiM 1. kasAyapAhuDacUrNi prAcIna stara kA grantha hai aura viSayavastu evaM zailI kI dRSTi se ardhamAgadhI AgamoM aura Agamika vyAkhyAoM ke nikaTa hai tathA zaurasenI meM Jain Education Interational For Personal & Private Use Only Page #488 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 432 / jainaparamparA aura yApanIyasaMgha / khaNDa 3 a017 / pra0 1 racita hai, ataH yApanIyaparamparA kA grantha hai, phalasvarUpa usake lekhaka yativRSabha bhI yApanIya haiN| (pR. 111) / 2. bhASya aura cUrNi likhane kI paramparA zvetAmbaroM meM hI rahI hai, digambaroM meM na to koI bhASya likhA gayA aura na koI cUrNi hI / zvetAmbaroM aura yApanIyoM meM Agamika jJAna kA paryApta AdAna-pradAna rahA hai / ataH yativRSabha ke cUrNisUtra yApanIyaparamparA ke hI hoNge| (pR. 114) / 3. yadi yativRSabha, AryamaMkSu aura nAgahastI ke paramparA - ziSya bhI hoM, to bhI ve boTika (yApanIya) hI hoMge, kyoMki uttarabhAratIya-avibhakta-nirgrantha- - paramparA ke AryamakSu aura nAgahastI kA sambandha boTikoM (yApanIyoM) se hI ho sakatA hai, mUlasaMghIya dakSiNabhAratIya kundakunda kI digambaraparamparA se nahIM / (pR. 114) / 4. yApanIya zivArya ne bhagavatI - ArAdhanA meM sarvaguptagaNI kA apane guru ke rUpa meM ullekha kiyA hai / yativRSabha ne bhI tiloyapaNNattI meM sarvanandI ko uddhRta kiyA hai / saMbhavataH ye donoM eka hI vyakti hoN| isase yahI saMbhAvanA lagatI hai ki yApanIya zivArya ke guru hone se sarvanandI yApanIya the, ataH unheM uddhRta karanevAle yativRSabha bhI yApanIya hoNge| (pR. 114) / 5. yativRSabha ke nAma ke Adi meM jo yati viruda hai, vaha unake yApanIya hone kI sUcanA detA hai, kyoMki nAma ke pUrva 'yati' zabda ke prayoga kI prathA zvetAmbaroM aura yApanIyoM meM hI pracalita rahI hai, jaise yatigrAmAgraNI shaakttaayn| (pR. 114) / 6. " yativRSabha ke cUrNisUtroM meM na to strImukti kA niSedha hai aura na kevalibhukti kA / ataH unheM yApanIyaparamparA se sambaddha mAnane meM koI bAdhA nahIM aatii|" (pR. 115) / 7. bhagavatI - ArAdhanA kI 'ahimAraeNa Nivadimmi' gAthA (2069) meM kahA gayA hai ki upasarga Ane para gaNI ne zastra mArakara AtmahatyA kara lii| aparAjita sUri ne 'gaNI' zabda kA artha yativRSabha kiyA hai / aura zivArya tathA aparAjita yApanIya the| ataH saMbhAvanA hai ki unake dvArA ullikhita yativRSabha bhI yApanIya rahe hoMge / (pR. 115) / 8. uparyukta ullekhAnusAra yativRSabha kI mRtyu uttarabhArata ke zrAvastI nagara meM huI thii| uttarabhArata boTikoM yA yApanIyoM kA kendra thA / ataH yativRSabha yApanIya AcArya the| (pR. 115) / 9. tiloyapaNNattI meM AgamoM ke viccheda kA jo krama diyA hai, vaha yApanIyaparamparA ke viruddha hai, use prakSipta mAnanA hogA / (pR. 115 - 116, 120) / For Personal & Private Use Only Page #489 -------------------------------------------------------------------------- ________________ a017/pra01 tiloyapaNNattI / 433 . ga sabhI hetu asatya ye sabhI hetu yativRSabha ko yApanIya siddha karane ke lie prastuta kiye gaye haiM, aura aisA karake yaha niSkarSa nikAlane kI ceSTA kI gaI hai ki cU~ki yativRSabha yApanIya haiM, isalie unake dvArA racita tiloyapaNNattI bhI yApanIyaparamparA kA grantha hai| kintu tiloyapaNNattI meM se eka bhI udAharaNa aisA nahIM diyA gayA hai, jisase yaha siddha ho ki usameM yApanIya mAnyatAoM kA pratipAdana hai, balki yApanIyapakSadhara vidvAn isa tathya se acchI taraha avagata haiM ki grantha meM yApanIya-mAnyatAoM ke viruddha kathana haiN| isalie unhoMne unheM binA kisI pramANa ke prakSipta mAna liyA hai aura apanI icchAnusAra tiloyapaNNattI ko yApanIyamata kA grantha ghoSita kara diyaa| ye sabhI hetu asatya haiM, kyoMki grantha meM upalabdha yApanIyamata-viruddha siddhAnta ise digambaragrantha siddha karate haiN| isake atirikta ye sabhI hetu kalpita matoM aura zabdoM meM kalpita arthAropaNa dvArA parikalpita kiye gaye haiN| isalie ye svarUpataH bhI asatya yahA~ sarvaprathama tiloyapaNNattI meM upalabdha yApanIyamata-viruddha siddhAntoM kA pratipAdana kiyA jA rahA hai| unake sAkSAtkAra se prathamadRSTi meM hI spaSTa ho jAyegA ki uparyukta hetu asatya haiN| usake bAda ve jina kalpita matoM aura zabdoM meM kalpita arthAropaNa dvArA parikalpita kiye gaye haiM, unakA spaSTIkaraNa kiyA jaayegaa| tiloyapaNNattI meM yApanIyamata-viruddha siddhAnta savastramuktiniSedha tiloyapaNNattI meM kahA gayA hai ki dezavratI zrAvaka aura samyagdarzana-jJAna-zIlAdi se paripUrNa striyA~ saudharmasvarga se lekara acyuta (solahaveM) svarga taka utpanna hotI haiM tathA jinaliMgadhArI abhavya muni uparima graiveyaka paryanta evaM nirgrantha bhavya sAdhu sarvArthasiddhi paryanta janma lete haiN| yathA sohammAdI-accudapariyaMtaM jaMti desvdjuttaa| cauvihadANapayaTThA akasAyA pNcgurubhttaa|| 8/581 // Jain Education Interational For Personal & Private Use Only Page #490 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 434 / jainaparamparA aura yApanIyasaMgha / khaNDa 3 a017 / pra01 isa gAthA meM dezavratI zrAvakoM ke saudharmasvarga se lekara acyutasvarga paryanta jAne kA kathana hai| sammatta-NANa-ajava-lajjA-sIlAdiehi pripunnnnaa| jAyaMte itthIo jA accud-kpp-priyNtN|| 8/582 // isameM samyagdarzana, jJAna, Arjava, lajjA aura zIlAdiguNoM se paripUrNa striyoM kI acyuta svarga taka utpatti batalAyI gayI hai| jiNaliMgadhAriNo je ukkiTThatavassameNa sNpunnnnaa| te jAyaMti abhavvA uvrim-gevej-priyNtN|| 8/583 // isa gAthA meM kahA gayA hai ki jinaliMgadhArI abhavya muni uparima aveyaka taka utpanna ho sakate haiN| parado accnn-vd-tv-dNsnn-nnaann-crnn-sNpnnnnaa| . NiggaMthA jAyate bhavvA svvtttthsiddhipriyNt|| 8/584 // yaha gAthA batalAtI hai ki nirgrantha bhavya muni sarvArthasiddhi taka ke deva bana sakate haiN| ina gAthAoM se tiloyapaNNattI kA yaha mata spaSTa ho jAtA hai ki cU~ki zrAvaka aura striyA~ savastra hote haiM, ataH apane utkRSTa dharmAcaraNa se bhI ve adhika se adhika acyuta svarga taka ke deva kA pada prApta kara sakate haiM, usase Upara nahIM jA skte| kintu jinaliMgadhArI muni nirvastra hote haiM, isalie ve sarvArthasiddhi taka ke deva bana sakate haiM aura apane caramabhava meM unheM mukti prApta ho sakatI hai| isa taraha siddha hai ki tiloyapaNNattI meM ekamAtra jinaliMga yA nirgrantha-liMga ko hI mokSa kA sAdhaka mAnA gayA hai, savastraliMga ko sthavirakalpa yA ApavAdikaliMga ke rUpa meM bhI mukti kA mArga svIkAra nahIM kiyA gayA hai| mUlaguNa savastramukti ke virodhI-tiloyapaNNattI kI nimnalikhita gAthA meM mUlaguNa aura uttaraguNa ke dhArI muniyoM ko hI mahARddhidhArI devoM kI Ayu kA bandhaka batalAyA gayA hai uttaramUlaguNesuM samidisuvade sjjhaannjogesuN| NiccaM pamAdarahidAM dhaMti mhddhig-suraauN|| 8/575 // muniyoM ke mUlaguNa 28 hote haiM, jinameM Acelakya (nagnatva) pahalA mUlaguNa hai| mUla kA artha hai AdhAra yA buniyaad| ataH 'mUla' zabda yaha dyotita karatA hai Jain Education Interational For Personal & Private Use Only Page #491 -------------------------------------------------------------------------- ________________ a017 / pra01 tiloyapaNNattI / 435 ki nagnatva mokSa sAdhanA kI AdhArazilA hai| usake hone para hI uttaraguNoM kA vikAsa saMbhava hai| usake abhAva meM mokSa ke lie Avazyaka trigupti, dazadharma, dvAdazAnuprekSA, tapa, dhyAna Adi uttaraguNoM kA vikAsa nahIM ho sktaa| isa taraha 28 guNoM ke sAtha 'mUla' vizeSaNa lagAyA jAnA savastramukti kA niSedha sUcita karatA hai| muni ke mUlaguNoM kI kiJcit jhalaka tiloyapaNNattI kI nimna gAthAoM meM prastuta kI gaI hai| kalkI kA mantrI digambara muni kA svarUpa batalAte hue kahatA sacivA cavaMti sAmiya sayala-ahiMsAvadANa aadhaaro| saMto vimokkasaMgo taNuTThANa-kAraNeNa munnii|| 4/1545 // paragharaduvAraesuM majjhaNhe kAyadarisaNaM kiccaa| pAsuyamasaNaM bhuMjadi pANipuDe vigdhprihiinnN|| 4/1546 // anuvAda-"maMtrI kalki se kahatA hai-svAmI! vaha muni sampUrNa ahiMsAvratoM kA dhArI hai, samasta parigraha se mukta hai, zarIra kI sthiti ke lie vaha dUsaroM ke ghara ke dvAra para jAtA hai aura zarIra ko dikhAkara, madhyAhnakAla meM pANipAtra meM antarAyarahita prAsuka AhAra grahaNa karatA hai|" sampUrNa tiloyapaNNattI meM muni ke isa nirgrantha, jinaliMga kA aura koI vikalpa arthAt vastrapAtrasahita liMga kahIM dRSTigocara nahIM hotaa| yaha tiloyapaNNattI meM savastramuktiniSedha kA prabala pramANa hai| mUlaguNoM kA sarvaprathama ullekha AcArya kundakunda ke pravacanasAra (3/8-9) meM hai| tiloyapaNNattikAra ne usI ke AdhAra para unakA kathana kiyA hai| isase prakaTa hotA hai ki ve kundakunda kI paramparA ke anugAmI haiN| 2 strImuktiniSedha pUrva meM tiloyapaNNattI kI 'sammatta-NANa-ajjava' ityAdi gAthA (8/582) uddhRta kI gayI hai| usameM batalAyA gayA hai ki samyaktva, jJAna, Arjava, lajjA tathA zIlAdiguNoM se paripUrNa striyA~ acyuta svarga taka devarUpa meM janma letI haiN| isake bAda kI pUrvoddhRta gAthAoM meM yaha bhI batalAyA gayA hai ki acyuta svarga se Upara ke svargoM meM jinaliMgadhArI (nagna) muni hI devarUpa meM utpanna ho sakate haiN| isase spaSTa hotA hai ki striyoM meM acyuta svarga se Upara jAne kI yogyatA nahIM hotii| yaha strImukti ke niSedha kA pramANa hai| For Personal & Private Use Only Page #492 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 436 / jainaparamparA aura yApanIyasaMgha / khaNDa 3 a017/pra01 2.1. striyA~ pUrvadhara nahIM hotI tiloyapaNNattI ke aSTama mahAdhikAra meM nimnalikhita gAthA kahI gayI hai dasapuvvadharA sohammapahudi svvdRsiddhipriyNt| coddasapuvvadharA taha laMtavakappAdi vccNte|| 8/580 // isa gAthA meM kahA gayA hai ki dasapUrvadhArI jIva saudharma kalpa se lekara sarvArthasiddhiparyanta jAte haiM tathA caudahapUrvadhAriyoM kA gamana lAntava kalpa se lekara sarvArthasiddhiparyanta hotA hai| aura yaha pUrvoddhRta gAthA (8/582) meM kahA jA cukA hai ki striyA~ acyuta svarga se Upara nahIM jaatiiN| isase yaha phalita hotA hai ki tiloya-paNNattikAra ke anusAra striyA~ pUrvavid nahIM ho sakatI aura pUrvavid na hone se Adi ke do zukladhyAna bhI unheM nahIM ho sakate, jaisA ki tattvArthasUtra meM kahA gayA hai-"zukle cAdye puurvvidH|" (9/37) / ataH unakI mukti saMbhava nahIM hai| yadyapi zvetAmbara-mAnya tattvArthasUtra meM bhI 'zukle cAdye' (9/39) sUtra hai aura ve yaha bhI mAnate haiM ki zArIrika sthiti ke kAraNa striyoM ki lie dvAdazAMga Agama ke adhyayana kA niSedha kiyA gayA hai, tathApi ve isakI yaha vyAkhyA karate haiM ki unake lie dvAdazAMga Agama ke adhyayana kA niSedha zabdarUpa se kiyA gayA hai, artharUpa se nhiiN| zabdarUpa se usakA adhyayana na karane para bhI jaba ve kSapakazreNI para ArUr3ha hotI haiM taba zrutajJAnAvaraNakarma kA viziSTa kSayopazama ho jAtA hai, jisase unameM dvAdazAMga Agama kI artharUpa se abhivyakti ho jAtI hai aura usase zukladhyAna saMbhava hotA hai| kintu tiloyapaNNattikAra ne striyoM ke acyuta svarga se Upara jAne kA sarvathA niSedha kiyA hai, jo mukti kA bhI niSedha hai| isase spaSTa hai ki unheM striyoM kA bhAvapUrvavid honA bhI mAnya nahIM hai| yaha zvetAmbaroM aura yApanIyoM kI mAnyatA ke viruddha hai| yaha bhI tiloyapaNNattI ke digambarIya grantha hone kA eka sabUta hai| 2.2. mallinAtha ke sAtha koI strIdIkSA nahIM zvetAmbarIya Agama jJAtRdharmakathAMga meM mallinAtha ko strIrUpa meM varNita kiyA gayA hai aura kahA gayA hai ki jaba unhoMne dIkSA grahaNa kI, taba unake sAtha unakI AbhyantarapariSad kI tIna sau striyA~ aura bAhyapariSad ke tIna sau puruSa bhI dIkSita 1. "kathaM dvAdazAGgapratiSedhaH? tathAvidhavigrahe tato dossaat| zreNIpariNatau tu kAlagarbhavad bhAvato bhAvo'viruddha ev|" lalitavistarA/ haribhadrasUri/ strImukti gA.3/pR. 406 / For Personal & Private Use Only Page #493 -------------------------------------------------------------------------- ________________ a017 / pra01 tiloyapaNNattI / 437 hue| dekhie "mallI NaM arahA---tihiM itthIsaehiM abbhiMtariyAe parisAe, tihiM purisasayehiM bAhiriyAe parisAe saddhiM muMDe bhavittA pvvie|" (adhyayana 8/mallI/ pR.277)| kintu tiloyapaNNattI meM mallinAtha kA varNana puruSa ke rUpa meM hai aura unake sAtha eka bhI strI ke dIkSita hone kA kathana nahIM hai, kevala tIna sau rAjakumAroM ke dIkSA lene kI bAta kahI gaI hai| yathA pavvajido mallijiNo rAyakumArehi ti-sy-mettehiN| pAsajiNo vi taha cciya ekko cciya vddddmaannjinno|| 4/675 // isI prakAra jJAtRdharmakathAMga meM kahA gayA hai ki mallI arahaMta ke sAtha AbhyantarapariSad kI pA~ca sau AryikAe~ aura bAhyapariSad ke pA~ca sau sAdhu siddha hue haiN| yathA "mallI Na---paMcahiM ajiyA~-saehiM abbhiMtariyAe parisAe, paMcahiM aNagArasaehiM bAhiriyAe prisaae---siddhe|" (adhyayana 8/mallI/ pR. 280) / kintu tiloyapaNNattI meM mallinAtha ke sAtha eka bhI strI ke mukta hone kA kathana nahIM hai, kevala pA~ca sau muniyoM ke mokSa ko prApta hone kA ullekha hai| yathA paMcamipadosasamae phagguNabahulammi bhrnninnkkhtte| : sammede mallijiNo paMca-saya-samaM gado mokkhN|| 4/1214 // yaha tiloyapaNNattI meM strImukti kI asvIkRti kA eka anya jvalanta pramANa hai| 2.3. samasta tIrthaMkaroM ke tIrtha meM kevala muniyoM ko hI mokSaprApti tiloyapaNNattI (4/1177-91) meM AryikAoM ke lie viratI zabda kA prayoga kiyA gayA hai| yaha prayoga upacArAtmaka hai, kyoMki unake mahAvrata bhI upacArAtmaka hI hote haiN| isakA spaSTIkaraNa mUlAcAra ke adhyAya meM kiyA jA cukA hai| bhagavAn RSabhadeva se lekara mahAvIra paryanta pratyeka tIrthaMkara ke tIrtha meM AryikAoM kI saMkhyA lAkhoM meM thii| kula milAkara unakI saMkhyA pacAsa lAkha, chappana hajAra, do sau pacAsa (50,56,250) batalAyI gaI hai| kintu mokSaprApta karane vAloM meM kevala 2. "mllijinno---sNjaado|" tiloyapaNNattI 4/551 / 3. dekhie, adhyAya 15/prakaraNa 2/ zIrSaka 1 / 4. tiloyapaNNattI 4/1177-88 / Jain Education Interational For Personal & Private Use Only Page #494 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 438 / jainaparamparA aura yApanIyasaMgha / khaNDa 3 a017 / pra01 muniyoM kA hI ullekha hai| eka bhI AryikA yA viratI ke muktigamana. kA kathana nahIM hai| svayaM mallinAtha tIrthaMkara ke kAla meM bhI kevala 28,800 yatiyoM ko mokSaprApti batalAyI gayI hai, mokSa prApta karanevAloM meM AryikAoM kA nAmonizA~ bhI nahIM hai| tiloyapaNNattI meM strImukti kI asvIkRti kA isase bar3A pramANa aura kyA ho sakatA hai? 2.4. mallinAtha kA avatAra aparAjita svarga se, jayanta se nahIM zvetAmbara-Agama jJAtRdharmakathAMga meM kahA gayA hai ki mallitIrthaMkarI jayanta nAmaka anuttara svarga se avatarita hokara mithilA kI rAnI prabhAdevI ke garbha meM AyI thIM, jaba ki tiloyapaNNattI ke anusAra mallitIrthaMkara kA avatAra aparAjita nAmaka anuttara svarga se huA thaa| yApanIya zvetAmbara-AgamoM ko mAnate the| ataH tiloyapaNNattI kA mata yApanIyamata ke viruddha hai| isase bhI siddha hotA hai ki tiloyapaNNattI yApanIyasampradAya kA grantha nahIM hai| 2.5. huNDAvasarpiNI ke doSoM meM strItIrthaMkara kA ullekha nahIM zvetAmbarasAhitya ke anusAra vartamAna huNDAvasarpiNIkAla meM nimnalikhita dasa Azcaryajanaka ghaTanAe~ ghaTI haiM-1.tIrthaMkaroM para upasarga, 2. bhagavAn mahAvIra kA garbhApaharaNa, 3.strI ko tIrthaMkaratva kI prApti, 4. abhAvita pariSat : bhagavAn mahAvIra ke prathama upadeza kI viphltaa| use sunakara kisI ne cAritra aMgIkAra nahIM kiyA, 5. kRSNa kA amarakaMkA nagarI meM gamana, 6. candra aura sUrya devoM kA vimAnasahita pRthvI para avataraNa, 7. harivaMzakula kI utpatti, 8.camara kA utpAta : camarendra kA saudharmakalpa meM gamana, 9.eka samaya meM eka sAtha eka sau ATha jIvoM ko siddhatva kI prApti, aura 10.asaMyamI kI puujaa| ina dasa Azcaryajanaka ghaTanAoM meM mallIkumArI strI kA tIrthaMkarapada prApta karanA bhI eka Azcaryajanaka ghaTanA batalAI gaI hai| kintu , tiloyaNpaNNattI meM huNDAvasarpiNIkAla ke lakSaNoM kA varNana isa prakAra kiyA gayA hai 5. tiloyapaNNattI 4/1229-40 / 6."tae NaM ye mahabbale deve---jayaMtAo vimANAo battIsasAgarovamaTTiiyAo aNaMtaraM cayaM caittA iheva jaMbuddIpe dIve bhArahe vAse mihilAe rAyahANIe kuMbhagassa ranno pabhAvaIe , devIe kucchiMsi ---gabbhattAe vkkNte|" jJAtAdharmakathA /adhyayana 8, mallI/anuccheda 24/ pRSTha 222 / 7. aparAjiyAbhihANA ara-Nami-mallIo NemiNAho y| sumaI jayaMta-ThANA AraNa-jugalA ya suvihi syilyaa|| 4 / 530 // tiloypnnnnttii| 8. sthAnAMgasUtra 10/160/saMgrahaNI gAthA 1-2/tathA pravacanasAroddhAra / gaa.885-89| For Personal & Private Use Only Page #495 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tiloyapaNNattI / 439 a0 17 / pra0 1 1. suSamaduHSama (tRtIyakAla) kI sthiti meM kucha kAla zeSa rahane para bhI varSA Adi hone lagatI hai aura vikalendriya jIvoM kI utpatti zurU ho jAtI hai| 2. isa tRtIyakAla meM hI kalpavRkSoM kA anta aura karmabhUmi kA prAraMbha ho jAtA hai| prathama tIrthaMkara aura prathama cakravartI bhI utpanna ho jAte haiN| 3. cakravartI kA vijayabhaMga aura tRtIyakAla meM hI thor3e se jIvoM kA mokSagamana hotA hai tathA cakravartI ke dvArA brAhmaNavarNa kI utpatti kI jAtI hai| 4. duHSamasuSama (caturthakAla) meM kevala 58 zalAkA puruSa utpanna hote haiM aura nauveM se solahaveM tIrthaMkara taka sAta tIrthoM meM dharma kI vyucchitti ho jAtI hai / 5. gyAraha rudra aura kalahapriya nau nArada hote haiM tathA sAtaveM, teIsaveM aura antima tIrthaMkara para upasarga bhI hotA hai| 6. tRtIya, caturtha evaM paMcamakAla meM uttamadharma ko naSTa karane vAle duSTa, pApiSTha, kudeva aura kuliMgI bhI dikhane lagate haiM, cANDAla, zabara Adi jAtiyA~ utpanna ho jAtI haiN| duHSamakAla meM 42 kalkI aura upakalkI bhI hote haiM / 7. ativRSTi, anAvRSTi, bhUvRddhi, vajrAgni kA patana Adi doSa bhI huA karate haiN| inameM garbhApaharaNa aura strI ke tIrthaMkara hone Adi kI ghaTanAoM kA varNana nahIM hai, jaba ki ye zvetAmbarasAhitya meM varNita haiM aura yApanIyoM ko bhI mAnya haiN| yadi tiloyapaNNattI zvetAmbarIya yA yApanIya grantha hotA, to usameM ina ghaTanAoM kA varNana chUTa nahIM sakatA thA / ye ghaTanAe~ to ina donoM paramparAoM kI AtmA haiM / ina ghaTanAoM kA anullekha isa bAta kA pramANa hai ki tiloyapaNNattI meM strImukti mAnya nahIM kI gaI hai| yaha tiloyapaNNatti ke digambarIya grantha hone kA pakkA sabUta hai| gRhasthamuktiniSedha zvetAmbara aura yApanIya donoM sampradAyoM meM gRhasthaliMga se bhI mukti arthAt gRhastha kI bhI mukti mAnI gayI hai / haribhadrasUri gRhiliMga se mukti kA udAharaNa dete hue kahate haiM--"gRhiliGgasiddhA marudevIprabhRtayaH 10 arthAt marudevI Adi gRhasthaliMga se siddha hue haiN| 9. tiloyapaNNattI 4 / 1637-45 / 10. lalitavistarA / gA.2 / pR. 399 / For Personal & Private Use Only Page #496 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 440 / jainaparamparA aura yApanIyasaMgha / khaNDa 3 a017 / pra0 1 kintu tiloyapaNNattI kahatI hai ki caturvidha dAna denevAle, kaSAyarahita aura paMcaparameSThI kI bhakti se yukta dezavratadhArI zrAvaka saudharma se lekara acyuta ( solahaveM) svarga taka ke hI devoM kI paryAya prApta kara pAte haiN| usase Upara nirgrantha muniyoM kA hI gamana hotA hai| isase sambandhita gAthAe~ pUrva meM savastramuktiniSedha zIrSaka 1 ke antargata uddhRta kI jA cukI haiN| isase spaSTa hai ki tiloyapaNNattI gRhiliMga se mukti kI mAnyatA ko amAnya karatI hai, jo zvetAmbaroM aura yApanIyoM kI mAnyatA hai / yaha tiloyapaNNattI ke digambarIyagrantha hone ke aneka pramANoM meM se eka pramANa hai| 4 anyaliMgimuktiniSedha yApanIya aura zvetAmbara donoM paramparAe~ jainetara liMga se bhI mukti svIkAra karatI haiM / haribhadrasUri ne isake samarthana meM parivrAjakoM kA udAharaNa diyA hai - " anyaliGgasiddhAH parivrAjakAdiliGgasiddhAH / 10 arthAt parivrAjaka Adi sAdhuoM ke liMga se siddha honevAle anyaliMga se siddha haiM / kintu tiloyapaNNattI meM kahA gayA haicarayA parivajjadharA maMdakasAyA kamaso bhAvaNapahudI jammaMte piyaMvadA keI / anuvAda - " mandakaSAyI aura priyabhASI kitane hI caraka aura parivrAjakaM sAdhu kramazaH bhavanavAsI devoM se lekara brahmakalpa taka ke devoM meM janma lete haiN|" taNudaMDaNAdisahiyA jIvA je amaMdakohajudA / kamaso bhAvaNapahudI keI jammaMti accudaM jAva // 8/587 // bamhakappaMtaM // 8/585 // anuvAda - " jo kAyaklezAdi tapa karanevAle, amandakrodhayukta AjIvaka Adi sAdhu haiM, ve bhavanavAsiyoM se lekara acyutasvarga taka ke deva banate haiM / " acyutasvarga se Upara kevala jinaliMgadhArI sAdhu hI jA sakate haiM, yaha pratipAdita karanevAlI gAthAe~ (8/583-84) pUrva meM uddhRta kI jA cukI haiN| isa taraha tiloyapaNNattI meM anyaliMga se bhI mukti kA niSedha kiyA gayA hai, jo zvetAmbara aura yApanIya mAnyatAoM kA niSedha hai| taba yaha yApanIyaparamparA kA grantha kaise ho sakatA hai? nahIM ho sakatA / kevalibhuktiniSedha tiloyapaNNattI meM kevalIbhukti kA bhI spaSTa zabdoM meM niSedha kiyA gayA hai| For Personal & Private Use Only Page #497 -------------------------------------------------------------------------- ________________ a0 17 / pra01 tiloyapaNNattI / 441 arthAgama ke kartA bhagavAn mahAvIra ke guNoM kA varNana karate hue yativRSabhAcArya ne kahA hai cauviha-uvasaggehiM Niccavimukko ksaayprihiinno| chuha-pahudi-parisahehiM paricatto raaydosehiN|| 1/59 // edehiM aNNehiM vircid-crnnaarviNd-jugpuujo| diTTha-sayalaTTha-sAro mahavIro asth-kttaaro|| 1/64 // anuvAda-"jo devakRta, manuSyakRta, tiryaMcakRta aura acetanakRta, ina cAra prakAra ke upasargoM se sadA vimukta haiM, kaSAyoM se zUnya haiM, kSudhAdi bAIsa parISahoM evaM rAgadveSa se rahita haiM, devAdi tathA anyoM ke dvArA jinake caraNakamala pUjita haiM aura jinhoMne samasta padArthoM ke sAra kA upadeza kiyA hai, ve bhagavAn mahAvIra arthAgama ke kartA yahA~ bhagavAn mahAvIra ko spaSTa zabdoM meM kSudhA Adi bAIsa parISahoM se rahita kahA gayA hai| kevalibhukti kA isase adhika khulA niSedha aura kina zabdoM meM ho sakatA hai? isake bAbajUda pratipakSI vidvAn ne tiloyapaNNattI ko yApanIyaparamparA kA grantha siddha karane ke lie hetvAbhAsoM kA vizAla mAyAjAla khar3A kara diyA hai| kevalibhuktiniSedha ke pratipAdaka anya ullekha bhI grantha meM haiN| kevalajJAnajanya gyAraha atizayoM ke varNana-prasaMga meM granthakAra yativRSabha kahate haiM joyaNasadamajAdaM subhikkhadA caudisAsu nniytthaannaa| __Nahayala-gamaNamahiMsA bhoynn-uvsgg-prihiinnaa|| 4/908 // anuvAda-"kevalajJAna hone para jahA~ tIrthaMkara virAjamAna hote haiM, vahA~ se sau yojana dUra taka subhikSa ho jAtA hai, unakA AkAza gamana hone lagatA hai, ahiMsAmaya vAtAvaraNa nirmita ho jAtA hai aura bhagavAn bhojana tathA upasargoM se rahita ho jAte itanA hI nahIM, granthakAra kA kathana hai ki jinendradeva ke mAhAtmya se samavasaraNa meM Aye jIvoM ko bhI bhUkha-pyAsa Adi kI pIr3A nahIM hotI AtaMka-roga-maraNuppattIo ver-kaam-baadhaao| taNhA-chuha-pIDAo jiNa-mAhappeNa Na vi hoNti|| 4/942 // isa taraha kevalibhukti kA niSedha bhI tiloyapaNNattI kI vaha vizeSatA hai, jo use digambaraparamparA kA grantha pramANita karatI hai| For Personal & Private Use Only Page #498 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 442 / jainaparamparA aura yApanIyasaMgha / khaNDa 3 a017 / pra01 AcAryaparamparA digambaramatAnusAra .. tiloyapaNNattI meM bhagavAn mahAvIra ke bAda kI jo AcAryaparamparA dI gaI hai, vaha digambaramata ke anusAra hai| dekhie kevalI - gautama, lohArya (sudharma) aura jmbuu| (4/1488-89) / zrutakevalI - nandI (viSNu), nandimitra, aparAjita, govardhana aura bhdrbaahu| (4/1494-95) / dazapUrvI - vizAkhAcArya, proSThila, kSatriya, jaya, nAga, siddhArtha, dhRtiSeNa, vijaya, buddhila, gaGgadeva aura sudhrm| (4/1497-98) / ekAdazAMgadhArI- nakSatra, jayapAla, pANDu, dhruvasena aura kNs| (4/1500) / AcArAMgadhArI - subhadra, yazobhadra, yazobAhu aura lohaary| (4/1502) / yahI AcAryaparamparA vIrasena svAmI ne dhavalA meM bhI batalAyI hai| (Sa.khaM./pu.1/ 1,1,1/pR.66-67) jinasenakRta harivaMzapurANa meM bhI isI kA ullekha hai| (1/6065) / yApanIyoM kI kisI svataMtra AcAryaparamparA kA patA nahIM cltaa| ve zvetAmbaraAgamoM ko hI mAnate the| isalie zvetAmbara-AcAryaparamparA ko hI yApanIyoM kI AcAryaparamparA mAnanA hogaa| nandIsUtra (gA.25-50) meM tIrthaMkara mahAvIra ke pazcAt hue AcAryoM kA krama isa prakAra batalAyA gayA hai-sudharmA, jambU, prabhava, zayyaMbhava, yazobhadra, sambhUtivijaya, bhadrabAhu (ye antima caudahapUrvadhara the), sthUlabhadra, mahAgiri, suhasti, bahula, balissaha, svAti, zyAma, zANDilya, samudra, maMgu, dharma, bhadragupta, AryarakSita, nandila, nAgahastI, revatinakSatra, siMha, skandila aadi| yativRSabha ne tiloyapaNNattI meM nandIsUtra kI isa AcAryaparamparA ko sthAna nahIM diyA hai, jisakA artha spaSTa hai ki ve isa paramparA se sambaddha nahIM haiN| aba vicAraNIya hai ki jisa grantha meM yApanIyoM kI AcAryaparamparA ko mAnyatA na dI gayI ho, use amAnya kiyA gayA ho, kyA vaha yApanIya-paramparA kA grantha ho sakatA hai? digambaraAcAryaparamparA ko mAnya kiye jAne se siddha hai ki yaha digambaraparamparA kA grantha hai| Azcarya to yaha hai ki mAnanIya DaoNkTara sAgaramala jI kI dRSTi se itanA bar3A tathya ojhala kaise ho gayA? Jain Education Interational For Personal & Private Use Only Page #499 -------------------------------------------------------------------------- ________________ a017/pra01 tiloyapaNNattI / 443 AgamoM ke viccheda kA kathana tiloyapaNNattI meM yaha kathana hai ki uparyukta digambara AcAryoM kI paramparA meM AcAryoM ke svargArohaNa ke sAtha-sAtha aMgoM aura pUrvo kA jJAna kramazaH vicchinna hotA gayAM aura vIranirvANa ke 683 varSa bAda sabhI AcArya sabhI aMgoM aura pUrvo ke ekadeza ke dhArI hue| yathA - jambUsvAmI antima anubaddha kevalI hue (ti.p./4/1489)| unake mokSa cale jAne para kramazaH nandI (viSNu), nandimitra, aparAjita, govardhana aura bhadrabAhu bAraha aMgoM ke dhAraka hote hue caudahapUrvI nAma se prasiddha hue| aMta meM bhadrabAhu ke svarga cale jAne para sakala zrutajJAna kA dhAraka zrutakevalI koI nahIM rhaa| (ti.p./4/149496)| unake bAda vizAkha Adi gyAraha AcArya dasa pUrvo ke dhArI hue| ina sabake svargavAsI ho jAne para koI dasapUrvadhArI nahIM huaa| (ti.p./4/1497-99)| kintu unake bAda nakSatra Adi pA~ca AcArya gyAraha aMgoM ke dhArI hue| ve caudaha pUrvo ke ekadeza ke bhI dhArI the| unake svargastha ho jAne para phira koI gyAraha aMgoM kA dhAraka nahIM rhaa| (ti.pa./4/ 1500-1) / tatpazcAt subhadra Adi cAra AcArya kevala AcArAMga ke dhAraka hue| ve AcArAMga ke atirikta zeSa gyAraha aMgoM aura caudaha pUrvo ke ekadeza ke bhI dhAraka the| inake svargagata ho jAne para bharatakSetra meM AcArAMga ke pUrNa jJAna kA dhAraka koI nahIM huaa| (ti.p./4/1502-4)| tiloyapaNNattikAra anta meM kahate haiM ki ina AcAryoM ke svargastha ho jAne ke bAda (vIra ni0 saM0 683 ke pazcAt) sabhI aMgoM aura pUrvo ke ekadeza kI jJAnAdhArA kramazaH kSINa hotI huI paMcamakAla kI zeSa avadhi arthAt (21000-683) = 20,317 varSa paryanta pravAhita hotI rhegii| tatpazcAt zrutatIrtha kA sarvathA vyuccheda ho jaayegaa| (ti.p./4/1505)| zruta viccheda kA ThIka isI prakAra kA varNana vIrasena svAmI ne bhI dhavalA aura jayadhavalA meM kiyA hai|1 uparyukta nAma ke AcAryoM ke kramazaH svargagata hone para aMgoM aura pUrvo kA jJAna uttarottara vicchinna hotA gayA, aisI mAnyatA zvetAmbaraparamparA meM nahIM hai| yApanIyaparamparA 11. dhavalA/ Sa. khaM/pu.1 / pR.66-68, jayadhavalA / ka.pA./bhA.1/ pR.77-80| For Personal & Private Use Only Page #500 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 444 / jainaparamparA aura yApanIyasaMgha / khaNDa 3 a017 / pra01 ke viSaya meM to kucha kahA hI nahIM jA sakatA, kyoMki usa paramparA kA aisA koI grantha upalabdha nahIM hai, jisase isa viSaya meM kucha patA cala ske| zvetAmbaraparamparA ko hI yApanIyaparamparA mAnakara calA jAya, to siddha hai ki yApanIyaparamparA meM bhI uparyukta nAma ke AcAryoM ke svargastha hone ke sAtha-sAtha aMgoM aura pUrvo ke uttarottara viccheda hone kI mAnyatA kA abhAva thaa| taba tiloyapaNNattI meM uparyukta prakAra ke zrutaviccheda kA ullekha honA nizcitarUpa se yApanIyaparamparA ke viruddha hai| ataH siddha hai ki yApanIyaparamparA-virodhI mAnyatAoM kA pratipAdaka grantha yApanIyagrantha nahIM ho sktaa| DaoN0 sAgaramala jI bhI mAnate haiM ki Agamaviccheda kA ullekha yApanIyamata ke viruddha hai| ve likhate haiM-"yativRSabha ko yApanIya mAnane meM ekamAtra bAdhA yaha hai ki unakI tiloyapaNNattI meM AgamoM ke viccheda kA jo krama diyA hai, vaha yApanIyaparamparA ke anukUla nahIM hai|" (jai.dh.yaa.s./115)| kintu ve tiloyapaNNattI ko yena kena prakAreNa yApanIyagrantha siddha karane para tule hue the, isalie unhoMne yaha ghoSita kara diyA ki uparyukta ullekha prakSipta hai athavA yApanIya bhI Agamaviccheda mAnane lage the| (jai.dha.yA.saM./pR.116) unake isa kathana kI asatyatA ke pramANa dvitIya prakaraNa meM prastuta kiye jaayeNge| kalpoM kI saMkhyA 12 aura 16 donoM mAnya tiloyapaNNattikAra ne batalAyA hai ki kalpoM kI saMkhyA ke viSaya meM AcAryoM ke do mata haiN| koI AcArya kalpoM kI saMkhyA 12 batalAte haiM aura koI 16 / dekhie bArasa kappA keI, keI solasa vadaMti aairiyaa| tivihANi bhAsidANi kappAtIdANi pddlaanni|| 8/115 // yativRSabha ne bArahakalpoM ke bhI nAma batalAye haiM aura solaha kalpoM ke bhii| (ti.pa./8/120, 127-128) / yataH tiloyapaNNattI meM strImukti, kevalibhukti Adi kA niSedha kiyA gayA hai, isase siddha hai ki yaha digambaraparamparA kA grantha hai aura isake kartA ne kalpoM kI saMkhyA ke viSaya meM do mata batalAye haiM aura unameM se kisI kA bhI apanI tarapha se niSedha nahIM kiyA, isase spaSTa hotA hai ki ye donoM mata digambarAcAryoM ke haiM, ataH use donoM svIkArya haiN| paM0 jugalakizora jI mukhtAra ne bhI svIkAra kiyA hai ki "digambara siMhanandI ne varAMgacarita meM svargasaMkhyA 12 dI hai, isalie digambara-sampradAya meM isa saMkhyA kA For Personal & Private Use Only Page #501 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tiloyapaNNattI / 445 a0 17 / pra0 1 sarvathA ekAnta nahIM hai| 12 prasiddha zvetAmbara vidvAn paM0 sukhalAlajI saMghavI ne bhI aisA hI mata vyakta kiyA hai| ve likhate haiM- "digambaraparamparA ke bhI prAcIna granthoM meM bAraha kalpoM kA kathana hai / " 13 isa taraha tiloyapaNNattI meM digambaraparamparAnusAra kalpoM kI saMkhyA 16 aura 12 donoM mAnI gayI hai, kintu zvetAmbara aura yApanIya kevala 12 mAnate haiM, isalie tiloyapaNNattI kI yaha vizeSatA use digambaragrantha hI siddha karatI hai| 9 nava anudiza mAnya anuvAda - " tatpazcAt eka rAjU kI U~cAI meM nau graiveyaka, nau anudiza aura pA~ca anuttara vimAna haiN| Urdhvaloka meM isa prakAra kA vibhAga kahA gayA hai|" 44 gevejja NavANuddisa pahuDIo hoMti ekkarajjUvo / evaM uvarimalo rajjuvibhAgo samuddiTTho // 1 / 162 // tiloyapaNNattI kI isa gAthA meM nau anudiza nAmaka nau svargoM kA astitva svIkAra kiyA gayA hai, jo zvetAmbaroM aura yApanIyoM kI mAnyatA ke viruddha hai| zvetAmbara muni upAdhyAya AtmArAma jI ne tattvArthasUtra - jainAgama - samanvaya (pR. 119) meM likhA hai'AgamagranthoM ne nava anudizoM kA astitva nahIM mAnA hai / " ataH yaha bhI tiloyapaNNattI ke digambarIya grantha hone kA eka pramANa hai / 10 antaradvIpoM kI saMkhyA 96 mAnya zvetAmbara-vADmaya meM antaradvIpoM kI saMkhyA 56 mAnya kI gaI hai, 14 kintu tiloyapaNNattI meM digambaramatAnusAra 96 kA ullekha hai / yathA, nimnalikhita gAthA meM lavaNasamudra meM vidyamAna 48 dvIpoM kA varNana kiyA gayA hai dIvA lavaNasamudde aDadAla kumANusANa cauvIsaM / abbhaMtarammi bhAge tettiyamettA 12. 'anekAnta' (mAsika) / varSa 2/ kiraNa 10 / 1 agasta 1939 / sampAdakIya TippaNI / pR. 545 13. tattvArthasUtra / vivecanasahita / prastAvanA/4/20/ pA.Ti.4/pR. 120 / prakAzita 14. paramazruta prabhAvaka maNDala, zrImad rAjacandra Azrama, agAsa se I0 san 1992 vartamAna 'sabhASya tattvArthAdhigamasUtra' ke antargata tattvArthAdhigamabhASya meM 56 antaradvIpoM kA bAhirae // 4 / 2518 // For Personal & Private Use Only Page #502 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 446 / jainaparamparA aura yApanIyasaMgha / khaNDa 3 a017 / pra0 1 anuvAda - " lavaNasamudra meM ar3atAlIsa kumAnuSadvIpa haiN| inameM se caubIsa abhyantara bhAga meM aura itane hI (24) bAhya bhAga meM haiM / " tiloyapaNNattI kI adholikhita gAthA meM kAlodasamudragata 48 dvIpoM kA kathana dhAdaisaMDadisAsuM tettiyamettA vi aMtarA dIvA / tesuM tettiyamettA kumANusA hoMti taNNAmA // 4 / 2530 // anuvAda- -" dhAtakIkhaNDadvIpa kI dizAoM (kAlodasamudra) meM bhI itane (48) hI antaradvIpoM aura unameM rahanevAle pUrvokta nAmoM se yukta kumAnuSa haiN| " isakA spaSTIkaraNa muni zrI pramANasAgara jI ne adholikhita vaktavya meM kiyA hai- " 'lavaNasamudra meM jambUdvIpa ke taTa para cAroM dizAoM meM cAra, cAroM vidizAoM meM cAra aura antardizAoM meM ATha tathA bharata aura airAvata kSetra - sambandhI donoM vijayArdha parvatoM ke donoM choroM ke samIpa eka-eka evaM himavAn aura zikharI parvata ke donoM choroM para eka-eka, isa prakAra kula ( 4+4+8+4+4 = 24 antadvIpa haiN| isI prakAra 24 - 24 antadvapa lavaNasamudra ke dUsare taTa aura kAloda samudra ke ubhaya taToM para haiN| isa prakAra kula 48 + 48 = 96 kubhogabhUmiyA~ haiM / inameM kumAnuSaM nivAsa karate haiM, isalie inheM kubhogabhUmi kahate haiM / " ( jainatattvavidyA / pR. 86) / zvetAmbaragrantha bRhatkSetrasamAsa ke lavaNAbdhi - adhikAra kA vivaraNa dete hue mAnanIya paM0 kailAzacandra jI zAstrI likhate haiM- "isa adhikAra meM antaradvIpa chappana batalAye haiM, jinameM se aTThAIsa dvIpa himAlayaparvatasambandhI aura 28 dvIpa zikharIparvatasambandhI haiN| inake nAma kramazaH ekoruka, AbhASika, vaiSANika, lAGgalika Adi haiN| " (jai.sA.i./bhA.2/pR.65 ) / zvetAmbarasAhitya meM kAlodadhi meM aise antadvIpa nahIM mAne gaye haiM / " (jai. sA. i./bhaa./pR.2/66)| ullekha hai- -" zikhariNo'pyevamevetyavaM SaTpaJcAzaditi / " (3/15 / pR. 179) / kintu siddhasenagaNI ke samaya meM (vikrama kI 7vIM zatI ke antima pAda se lekara 8vIM zatI ke madhyabhAga taka upalabdha tattvArthAdhigamabhASya kI prati meM 96 antara dvIpoM kA ullekha thA / isa para vRttikAra siddhasena gaNI ne roSa prakaTa karate hue likhA hai ki yaha kathana ArSaviruddha hai| jIvAbhigama Adi meM antaradvIpoM kI saMkhyA 56 hI batalAyI gayI hai- " etaccAntaradvIpakabhASyaM prAyo vinAzitaM sarvatra kairapi durvidagdhairyena SaNNavatirantaradvIpakA bhASyeSu dRzyante / anArSaM caitadadhyavasIyate jIvAbhigamAdiSu ssttpnycaashdntrdviipkaadhyynaat|" tattvArthabhASyavRtti 3 / 15 / pR.267| For Personal & Private Use Only bu Page #503 -------------------------------------------------------------------------- ________________ a017/pra01 tiloyapaNNattI / 447 paNDita jI Age likhate haiM-"tiloyapaNNattI se 'bRhatkSetrasamAsa' meM dvIpoM kA avasthAna bhI bhinna rUpa se batalAyA hai| yaha kevala granthagata bheda nahIM hai, kintu paramparAgata bheda hai| digambaraparamparA ke granthoM meM tiloyapaNNattI ke anusAra kathana hai aura zvetAmbaraparamparA ke granthoM meM bRhatkSetra ke anusAra kathana milatA hai|" (jai.sA.i./bhA./ pR.2/ 65-66) / tiloyapaNNattI kA yaha vaiziSTya bhI usake digambaragrantha hone kA pramANa hai| kAla kI svataMtradravya ke rUpa meM mAnyatA zvetAmbaramata meM kAla svatantra dravya nahIM mAnA gayA hai| digambaramAnya tattvArthasUtra meM jahA~ 'kAlazca' (5/39) sUtra hai, vahA~ zvetAmbaramAnya tattvArthasUtra meM 'kAlazcetyeke' (5/38) pATha hai, jisakA artha hai-'koI AcArya kAla ko bhI dravya kahate haiN|' isase yaha ghotita kiyA gayA hai ki sUtrakAra svayaM kAla ko svataMtra dravya nahIM maante| usake svataMtra dravya hone kI mAnyatA kinhIM anya AcAryoM kI hai| yahA~ spaSTataH digambarAcAryoM kI ora saMketa kiyA gayA hai| prasiddha zvetAmbara vidvAn paM0 sukhalAla jI saMghavI ne aisA hI abhiprAya abhivyakta kiyA hai| unhoMne likhA hai-"kAla kisI ke mata se vAstavika dravya hai, aisA sUtra (ta. sU./zve./5 /38) aura usake bhASya kA varNana digambaramata (ta.sU.5/39) ke viruddha hai|" (ta.sU./vi.sa./prastA./ pR. 17) / mAnanIya paM0 phUlacandra jI zAstrI likhate haiM-"tattvArthabhASyakAra aisA karate ('kAlazcetyeke' sUtra likhate) hue bhI anya AcAryoM ke mata se kAla ko dravyarUpa se svIkAra karate haiM, svayaM nhiiN| yahI kAraNa hai ki unhoMne tattvArthabhASya meM jahA~jahA~ dravyoM kA ullekha kiyA hai, vahA~-vahA~ pA~ca astikAyoM kA hI ullekha kiyA hai aura loka ko pA~ca astikAyAtmaka batalAyA hai|5 zvetAmbara-AgamasAhitya meM chaha dravyoM kA nirdeza kiyA hai avazya aura eka sthAna para to tattvArthabhASyakAra bhI chaha dravyoM kA ullekha karate haiM,16 parantu isase ve kAla ko dravya mAnate hI haiM, yaha nahIM kahA jA sktaa| kAraNa yaha hai ki zvetAmbara-AgamasAhitya meM jahA~ bhI chaha dravyoM kA nAmanirdeza kiyA hai, vahA~ kAla dravya ke lie addhAsamaya zabda prayukta huA 15. ka- "sarvaM pnyctvmstikaayaavrodhaat|" tattvArthAdhigamabhASya/1/35 / pR. 65 / kha-"paJcAstikAyasamudAyo lokH|" tattvArthAdhigamabhASya /3/6/ pR. 159 / ___g-"pnycaastikaayaatmkm|" tattvArthAdhigamabhASya /9/7/ pR.403| 16. "SaTtvaM ssdddrvyaavrodhaat|" tattvArthAdhigamabhASya 1/35 / pR. 65 / Jain Education Interational For Personal & Private Use Only Page #504 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 448 / jainaparamparA aura yApanIyasaMgha / khaNDa 3 a017 / pra01 hai, 'kAla' zabda nhiiN| aura 'addhAsamaya' zabda kA artha vahA~ paryAya hI liyA gayA hai, pradezAtmaka dravya nhiiN| tattvArthabhASyakAra ne bhI isI paripATI kA nirvAha kiyA hai| unhoMne tattvArthasUtra ke jina sUtroM meM 'kAla' zabda AyA hai, vahA~ to unakI vyAkhyA karate hue 'kAla' zabda kA hI upayoga kiyA hai, kintu jina sUtroM meM 'kAla' zabda nahIM AyA hai aura vahA~ 'kAla' kA ullekha karanA unhoMne Avazyaka samajhA, to 'kAla' zabda kA prayoga na kara addhAsamaya" zabda kA hI prayoga kiyA hai| (sa.si./ prastA. / pR.35)| isa taraha zvetAmbaraparamparA meM kAla ko svataMtra dravya ke rUpa meM svIkAra nahIM kiyA gayA hai, kintu tiloyapaNNattI use svatantradravya svIkAra karatI hai| pramANasvarUpa tiloyapaNNattI kI nimnalikhita gAthAe~ draSTavya haiM chaddavva-Nava-payatthe sudaNANaM dumnni-kirnn-sttiie| . dekkhaMtu bhavvajIvA aNNANa-tameNa sNcchnnnnaa|| 1/34 // anuvAda-"(tiloyapaNNattI grantha kI racanA isalie kI gaI hai ki) ajJAnAndhakAra se AcchAdita bhavyajIva zrutajJAnarUpa sUrya kI kiraNoM se chaha dravya, aura nau padArthoM ko dekha skeN|" jIvA poggaladhammAdhammA kAlA imANi dvvaanni| savvaM loyAyAsaM AdhUiya paMca cittuNti|| 1/92 // anuvAda-"jIva, pudgala, dharma, adharma aura kAla, ye pA~ca dravya sampUrNa lokAkAza ko vyApta kara sthita haiN|" phAsarasagaMdhavaNNehi virahido agurulhugunnjutto| vaTTaNalakkhaNakaliyaM kAlasarUvaM imaM hodi|| 4/281 // anuvAda-"sparza, rasa, gandha aura varNa se rahita, agurulaghutvaguNa se sahita tathA vartanAlakSaNa se yukta honA 'kAla' dravya kA svarUpa hai|" kAlassa do viyappA mukkhAmukkhA havaMti edesuN| mukkhAdhArabaleNaM amukkhakAlo pvttttedi|| 4/282 // anuvAda-"kAla ke mukhya (nizcaya) aura amukhya (vyavahAra), ye do bheda haiN| inameM se mukhyakAla ke AdhAra se amukhyakAla kI pravRtti hotI hai|" 17. "kAyagrahaNaM pradezAvayavabahutvArthamaddhAsamayapratiSedhArthaM c|" tattvArthAdhigamabhASya 5/1 / For Personal & Private Use Only Page #505 -------------------------------------------------------------------------- ________________ a017 / pra01 tiloyapaNNattI / 449 bAhirahedU kahido NicchayakAlo tti svvdrisiihiN| abbhaMtaraM NimittaM Niya Niya davvesu cettedi|| 4/285 // ___ anuvAda-"sarvajJadeva ne nizcayakAla ko sarvapadArthoM ke pravartane kA bAhya nimitta kahA hai| abhyantara nimitta apane-apane dravya meM sthita hai|" kAlassANUbhiNNA aNNoNNapavesaNeNa prihiinnaa| puha puha loyAyAse ceTuMte saMcaeNa vinnaa|| 4/286 // anuvAda-"kAla ke bhinna-bhinna aNu, eka-dUsare meM praveza na karate hue saMcaya ke binA lokAkAza meM pRthak-pRthak sthita haiN|" tiloyapaNNattI kI ina gAthAoM meM kAla ko chaha dravyoM ke antargata sampUrNa lokAkAza (lokAkAza ke pratyeka pradeza) meM pRthak-pRthak sthita rahanevAlA bhinnabhinna aNurUpa svataMtra dravya mAnA gayA hai, jo kevala digambara-siddhAnta ke anurUpa hai, zvetAmbara aura zvetAmbara-AgamoM ke anuyAyI yApanIyoM ke siddhAnta ke sarvathA viruddha hai| ataH yaha tiloyapaNNattI ke digambaragrantha hone kA spaSTa pramANa hai| mokSamArga kI caturdaza-guNasthAnAtmakatA tiloyapaNNattI meM mokSamArga ko caturdaza-guNasthAnAtmaka mAnA gayA hai arthAt yaha mAnA gayA hai ki samyagdarzanajJAnacAritrarUpa AdhyAtmika vikAsa jaba caudahaveM guNasthAnarUpa carama avasthA meM pahu~catA hai, taba AtmA ko siddhatva (mokSa) kI prApti hotI hai| kisa kSetra kA manuSya kisa guNasthAna taka AdhyAtmika vikAsa kara sakatA hai, isakA nirUpaNa AcArya yativRSabha tiloyapaNNattI kI adholikhita gAthAoM meM karate haiM paNa-paNa-ajAkhaMDe bharaherAvadammi micchgunntthaannN| avare varammi coddasa-pariyaMta kaAi diisNti|| 4/2980 // anuvAda-"bharata evaM airAvata kSetra ke bhItara pA~ca-pA~ca AryakhaNDoM meM jaghanyarUpa se mithyAtva guNasthAna aura utkRSTarUpa se kadAcit caudaha guNasthAna taka pAye jAte haiN|" paMcavidehe saTThi-samaNNida-sada-ajakhaMDae avre| chagguNaThANe tatto coddasa-pariyaMta diisNti|| 4/2981 // anuvAda-"pA~ca videhakSetroM ke bhItara eka sau sATha AryakhaNDoM meM jaghanyarUpa se chaha guNasthAna aura utkRSTa rUpa se caudaha guNasthAna taka pAye jAte haiN|" Jain Education Interational For Personal & Private Use Only Page #506 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 450 / jainaparamparA aura yApanIyasaMgha / khaNDa 3 a017 / pra01 ___tAtparya yaha hai ki videhakSetra meM pahalA, cauthA, pA~cavA~, chaThA, sAtavA~ aura terahavA~, ye chaha guNasthAna nirantara pAye jAte haiN| zeSa guNasthAna sAntara haiN| ataH jaghanyataH ye chaha guNasthAna hI hamezA upalabdha hote haiN| savvesuM bhogabhuve do guNaThANANi svvkaalmmi| dIsaMti cau-viyappaM savva-milicchammi micchttN|| 4/2982 // anuvAda-"saba bhogabhUmijoM meM sadA do guNasthAna (mithyAdRSTi aura asaMyatasamyagdRSTi) tathA utkRSTarUpa se cAra guNasthAna rahate haiN| saba mlecchakhaNDoM meM eka mithyAtva guNasthAna hI rahatA hai|" vijAharaseDhIe tiguNaTThANANi svvkaalmmi| paNaguNaDhANA dIsai chaMDidavijANa cohasaM tthaannN|| 4/2983 // anuvAda-"vidyAdhara-zreNiyoM meM sarvadA tIna guNasthAna (mithyAdRSTi, asaMyata aura dezasaMyata) tathA (utkRSTa rUpa se) pA~ca guNasthAna hote haiN| vidyAe~ chor3a dene para vahA~ caudaha guNasthAna bhI hote haiN|" te vedattayajuttA avagadavedA vi kei diisNti| sayalakasAehi judA akasAyA hoti kei nnraa|| 4/2986 // anuvAda-"ve manuSya tInoM vedoM se yukta hote haiN| parantu koI manuSya (anivRttikaraNa ke avedabhAga se lekara) vedarahita bhI hote haiN| kaSAya kI apekSA bhI ve samasta kaSAyoM se yukta hote haiM, kintu koI (gyArahaveM guNasthAna se) kaSAyarahita bhI hote haiN|" . isa prakAra tiloyapaNNattI meM mokSamArga caturdaza-guNasthAnAtmaka kahA gayA hai, kintu zvetAmbara evaM yApanIya sampradAyoM meM paratIrthika (jainetaraliMgI) bhI mukti kA pAtra mAnA gayA hai arthAt mithyAdRSTi-guNasthAna meM bhI mokSaprApti svIkAra kI gaI hai, jisase siddha hai ki ina paramparAoM meM mokSamArga kI caturdazaguNasthAnAtmakatA mAnya nahIM hai| yaha saiddhAntika virodha bhI tiloyapaNNattI ko digambaragrantha siddha karatA hai| 13 divyadhvani sarvabhASAtmaka zvetAmbara-AgamoM meM kahA gayA hai ki bhagavAn mahAvIra ke upadeza kI bhASA ardhamAgadhI thI-"bhagavaM ca NaM addhamAgahIe bhAsAe dhmmmaaikkhi|"18 18. samavAyAMga 34/22 (DaoN0 sAgaramala jaina abhinandanagrantha / pR. 21) / Jain Education Interational For Personal & Private Use Only Page #507 -------------------------------------------------------------------------- ________________ a017 / pra01 tiloyapaNNattI / 451 kintu tiloyapaNNattI kA kathana hai ki bhagavAn ke upadeza kI bhASA meM aThAraha mahAbhASAe~, sAta sau kSudrabhASAe~ tathA samasta saMjJI jIvoM kI akSara-anakSarAtmaka bhASAe~ 19 garbhita hotI haiM aTTharasa mahAbhAsA khullayabhAsA sayAi satta thaa| akkharaaNakkharappaya saNNI jIvANa sylbhaasaao|| 4/910 // edAsiM bhAsANaM taaluv-dNtotttth-kNtth-vaavaare| parihariya ekkakAlaM bhavvajaNe divvbhaasittN|| 4/911 // __ anuvAda-"bhagavAn aThAraha mahAbhASAoM, sAta sau kSudrabhASAoM tathA saMjJI jIvoM kI jo aura bhI akSara-anakSarAtmaka bhASAe~ haiM, unameM tAlu , danta, oSTha aura kaNTha ke vyApAra se rahita hokara eka hI samaya bhavyajanoM ko upadeza dete haiN|" isa taraha tiloyapaNNattIkAra yaha nahIM mAnate ki bhagavAn mahAvIra ke upadeza kI bhASA ardhamAgadhI thii| ardhamAgadhI to aThAraha mahAbhASAoM aura sAta sau kSudrabhASAoM meM se eka rahI hogii| aura vastutaH bhagavAn ina sabhI bhASAoM meM upadeza nahIM dete the, apitu unake mukha se nikalanevAlI bhASA yA dhvani ina saba bhASAoM meM pariNamita ho jAtI thii|20 yaha pariNamana kevalajJAna ke 11 atizayoM meM se eka hai|21 aura unake mukha se nikalanevAlI bhASA kauna sI thI, isake viSaya meM tiloyapaNNattIkAra ne kucha bhI nahIM kahA hai| unhoMne basa yahI kahA hai ki bhagavAn uparyukta sabhI bhASAoM meM upadeza dete haiN| yaha kathana zvetAmbaroM aura unake AgamoM ko pramANa mAnanevAle yApanIyoM ke mata ke viruddha haiN| ataH yaha tiloyapaNNattI ke digambarIya grantha hone kA anyatama pramANa hai| . 14 cAmara-pratihArya meM cAmaroM kI bahulatA zvetAmbara vidvAn zrI madhusUdana DhAkI aura zrI jitendra zAha ne mAnatuGgAcArya aura unake stotra nAmaka pustikA meM isa ora dhyAna AkRSTa kiyA hai ki aSTa pratihAryoM 19. ka- "tava vAgamRtaM shriimtsrvbhaassaasvbhaavkm|" svayambhUstotra / zloka 97 / . kha- "kerisA sA? svvbhaasaasruuvaa|" jayadhavalA / ka.pA./ bhAga 1/ gA.1/ pR.115| 20. mahApurANa (AdipurANa) 23/69-74 (jayadhavalA /ka.pA./ bhA.1 / gA.1/vizeSArtha / pR.116 117) / 21. tiloyapaNNattI 4/915 / Jain Education Interational For Personal & Private Use Only Page #508 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 452 / jainaparamparA aura yApanIyasaMgha / khaNDa 3 a017 / pra0 1 meM jo cAmara-pratihArya hai, usakI saMkhyA ko lekara digambara aura zvetAmbara paramparAoM meM mAnyatA - bheda hai / zvetAmbaraparamparA meM do hI cAmara mAne gaye haiM, jaba ki digambaraparamparA meM cAmarasamUha yA cauMsaTha cAmaroM kA ullekha hai / bhaktAmarastotra meM 'kundAvadAtacalacAmaracAruzobham' (30) isa padya meM 'cAmara' zabda se 'do cAmara' artha lekara unhoMne use zvetAmbarAcAryakRta siddha karane kI ceSTA kI hai| dekhie - 44 'cAmara prAtihArya ke sambandha meM digambara- mAnyatA meM cAmara prAyaH do se adhika saMkhyA meM mAnA gayA hai| kumudacandra ne cAmaroM ke ogha (samUha) kI bAta kI hai, to jinasena ne AdipurANa meM cAmarAli ( cAmarAvalI) evaM 64 cAmaroM kI bAta kahI hai / bhaktAmara meM bahulatAdarzaka koI izArA na hone se, vahA~ cAmarayugma hI apekSita mAnanA ThIka hogA aura yaha hakIkata, stotrakAra mUlataH usa (zvetAmbarIya) praNAlI kA anukaraNa kara rahA ho, aisA AbhAsa karAtI hai| do cAmaroM kI mAnyatAvAlI paripATI digambara nahIM hai / " 22 aura isakI pAdaTippaNI meM ukta vidvAn kahate haiM- "kahIM-kahIM digambara- mAnya kRtiyoM meM bhI do cAmara kI bAta kahI gaI ho, to bhI ve racanAe~ mUlata: digambara thIM yA yApanIya, isakA bhI nirNaya honA jarUrI hai / " 23 yadyapi kundAvadAtacalacAmaracAruzobham isa paMkti meM cAmara ke sAtha saMkhyAvAcakavizeSaNa na hone se 'do cAmara' artha kisI bhI prakAra grahaNa nahIM kiyA jA sakatA, isake viparIta samAsa meM vibhaktilopa ho jAne se aura cAmara kI saMkhyA eka na hone se 'cAmara' zabda bahuvacana kA hI pratipAdana karatA hai, tathApi vidvadddvaya kA yaha kathana satya hai ki zvetAmbaraparamparA meM cAmarayuMgala hI mAnya hai aura digambaraparamparA meM cAmarasamUha yA causaTha caamr| yathA-- sIhAsaNe NisaNNo rattAsogassa sakko sahemajAlaM sayameva ya do honti cAmarAo setAo maNiyaehiM daNDehiM / IsANacamarasahitA dharenti NAtavacchassa // 1986 // zvetAmbaragrantha vizeSAvazyakabhASya kI ina gAthAoM meM do cAmaroM kA hI varNana hai / tathA digambarAcArya samantabhadra ne stutividyA ( jinazataka) ke nimna padya meM bahuvacanAtmaka 'cAmaraiH ' pada kA prayoga kiyA hai-- 22. mAnatuGgAcArya aura unake stotra / pR. 105 23. vahI / pR. 107 / pA. Ti. 7 / heTThato bhagavaM / geNhate chattaM // 9985 // For Personal & Private Use Only Page #509 -------------------------------------------------------------------------- ________________ a017/pra01 tiloyapaNNattI / 453 divyairdhvanisitacchatracAmarairdundubhiH svnaiH|| divyairvinirmit-stotr-shrmdrduribhirjnaiH|| 6 // AdipurANa meM bhI "yakSarudakSipyata cAmarAlI" (23/55) tathA "dhIndrAzcatuH SaSTimudAharanti" (23/59) ina uktiyoM ke dvArA cAmaroM kI bahulatA evaM unakI 64 saMkhyA kA pratipAdana kiyA gayA hai| AcArya yativRSabha ne bhI tiloyapaNNattI meM 64 cAmaroM kA varNana kiyA causaTThi-cAmarehiM, munnaal-kuNdeNdu-sNkh-dhvlehi| surakara-palavvidehiM vijijjaMtA jayaMtu jinnaa|| 4/936 // yaha bhI tiloyapaNNattI ke digambarIya grantha hone kA eka pramANa hai| ukta donoM zvetAmbara vidvAnoM ne bhI ina vizeSatAoM ke kAraNa tiloyapaNNattI ko digambaraparamparA kA hI grantha batalAyA hai| yaha unake nimnalikhita anuccheda 15 meM uddhRta vacanoM se sUcita hotA hai| tIrthaMkara ke nabhoyAna kA ullekha pUrvokta zvetAmbara vidvadvaya ne zvetAmbara aura digambara mAnyatAoM meM eka antara aura bhI nirdiSTa kiyA hai| vaha nabhoyAna yA AkAzagamana se sambandhita hai| unake anusAra zvetAmbaraparamparA meM bhagavAn kA AkAzagamana nahIM mAnA gayA hai, jabaki digambaraparamparA mAnatI hai| aura isa bheda ke AdhAra para unhoMne bhaktAmarastotra ke 'unnidrahemavanapaGkajapuJjakAnti' isa 36veM padya meM nabhoyAna kA varNana na mAnakara use zvetAmbarAcAryakRta mAnA hai| ukta vidvadvaya likhate haiM "(bhaktAmara) stotra ke 32veM (digambarapATha ke 36veM) padya meM jinendra kA kamalavihAra ullikhita hai| digambarasampradAya meM tiloyapaNNattI aura samantabhadrakRta AptamImAMsA Adi prAcIna racanAoM meM jina kA nabhovihAra honA batalAyA hai24 aura samantabhadra ke bRhatsvayaMbhUstotra meM jinapadmaprabha kI stuti meM eka hI padya meM donoM prakAra ke vihAra (sandarbhAnusAra) sUcita haiN| bhaktAmara meM nabhoyAna kA ullekha hai hI nahIM, vahA~ yaha bAta kahane ke lie cAra padayukta padya meM kahIM na kahIM avakAza 24. devaagm-nbhoyaan-caamraadivibhuutyH| mAyAviSvapi dRzyante nAtastvamasi no mhaan|| 1 // aaptmiimaaNsaa| For Personal & Private Use Only Page #510 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 454 / jainaparamparA aura yApanIyasaMgha / khaNDa 3 a017 / pra0 1 hote hue bhii| yadi stotrakAra digambara the, to isa mahattvapUrNa bAta kA jikra kyoM nahIM kiyA ? 25 vidvadddvaya ne nabhovihAra aura kamalavihAra ko alaga-alaga mAna liyA hai, jabaki ye alaga-alaga nahIM hai| AkAza meM gamana karate samaya hI devagaNa bhagavAn ke caraNoM ke nIce kamala kI racanA karate haiM, jaisA ki AptamImAMsA kI 'devAgamanabhoyAna' isa kArikA (1) kI AcArya vasunandI kRta nimnalikhita vyAkhyA se spaSTa hai - " nabhasi gagane hemamayAmbhojopari yAnaM nabhoyAnam' tathA svayaMbhUstotra ke padmaprabhajina - stavana ke nimna padya meM bhI yahI bAta kahI gaI hai nabhastalaM pallavayanniva tvaM sahasrapatrAmbujagarbhacAraiH / pAdAmbujaiH pAtitamAradapa bhUmau prajAnAM vijahartha bhUtyai // 29 // isa taraha nabhovihAra aura kamalavihAra abhinna haiM, ataH vidvaddvaya kA bhaktAmarastotra ke uparyukta padya meM nabhoyAna kA kathana na mAnanA ucita nahIM hai, tathApi unakA yaha mantavya samIcIna hai ki zvetAmbaramata meM nabhoyAna kI mAnyatA nahIM hai, jabaki digambaramata meM hai / tiloyapaNNattI meM tIrthaMkara ke AkAzagamana kA spaSTa zabdoM meM ullekha haiM-. joyaNasadamajjAdaM subhikkhadA caudisAsu NiyaThANA / hayala-gamaNamahiMsA bhoyaNa uvasaggaparihINA // 4 / 908 // isa gAthA meM NahayalagamaNa ( nabhatalagamana) ko kevalajJAna ke gyAraha atizayoM meM se eka batalAyA gayA hai| yaha spaSTataH digambaraparamparA kA anusaraNa hai, jo zvetAmbara aura yApanIya paramparAoM ke viruddha hai| yaha tiloyapaNNattI ke digambaraparamparA kA grantha hone kA eka anya pramANa hai| uparyukta zvetAmbara vidvaddvaya ne bhI causaTha cAmara, bhagavAn ke AkAza gamana Adi ke ullekha se tiloyapaNNattI ko digambarasampradAya kA grantha mAnA hai| 16 kundakunda kI gAthAoM kA saMgrahaNa evaM anukaraNa AcArya yativRSabha ne kundakunda ke samayasAra, pravacanasAra Adi granthoM kI aneka gAthAe~ tiloyapaNNattI meM grahaNa kI haiM tathA kaI gAthAoM ke aMza lekara naI gAthAe~ racI haiN| isase jJAta hotA hai ki yativRSabha AcArya kundakunda kI AdhyAtmika vicAradhArA 25. mAnatuGgAcArya aura unake stotra / pRSTha 105 For Personal & Private Use Only Page #511 -------------------------------------------------------------------------- ________________ a017 / pra01 tiloyapaNNattI / 455 se bahuta prabhAvita haiM, na kevala vicAra-dhArA se apitu unakI bhASA evaM zailI se bhii| (dekhiye, adhyAya 10 / prakaraNa 1 / zIrSaka 5.2) / tiloyapaNNattI meM pratipAdita ye sabhI siddhAnta evaM kundakunda kI gAthAoM kA saMgrahaNa yApanIyamata ke viruddha haiN| ataH ina pramANoM se tiloyapaNNattI kA yApanIyagrantha honA asiddha ho jAtA hai aura siddha hotA hai ki yaha digambaraparamparA kA grantha hai| Jain Education Interational For Personal & Private Use Only Page #512 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dvitIya prakaraNa yApanIyapakSadhara hetuoM kI asatyatA evaM hetvAbhAsatA savastramuktiniSedha, strImuktiniSedha, gRhasthamuktiniSedha, anyatIrthikamuktiniSedha, kevalibhuktiniSedha aura aTThAIsa mUlaguNavidhAna, inameM se eka bhI siddhAnta kI upasthiti tiloyapaNNattI ko digambaragrantha siddha karane ke lie paryApta hai, phira isameM to ye saba ke saba maujUda haiN| ye siddhAnta yApanIyamata- viruddha hone se yApanIyagrantha ke pratilakSaNa haiN| isalie inakI upasthiti meM anya koI bhI tathya tiloyapaNNattI ko yApanIyagrantha siddha nahIM kara sktaa| isa uddezya se jo bhI hetu prastuta kiyA jAyegA usakA yA to astitva hI nahIM hogA yA usameM hetu kA lakSaNa ghaTita nahIM hogA, ata eva ahetu yA hetvAbhAsa hogA / ataH yApanIyapakSadhara granthalekhaka DaoN0 sAgaramala jI jaina ne tiloyapaNNattI ko yApanIyagrantha siddha karane ke lie jitane hetu prastuta kiye haiM, ve saba isI prakAra ke haiM arthAt asatya yA hetvAbhAsa haiM / yahA~ unakI asatyatA evaM hetvAbhAsatA ke pramANa prastuta kiye jA rahe haiN| 1 kasAyapAhuDacUrNi evaM yativRSabha yApanIya nahIM yApanIyapakSa viSayavastu evaM zailI kI dRSTi se ardhamAgadhI AgamoM aura Agamika vyAkhyAoM ke nikaTa hone se kasAyapAhuDacUrNi yApanIyaparamparA kA grantha hai| ataH usake racayitA yativRSabha bhI yApanIya haiN| isalie unake dvArA racita tiloyapaNNattI bhI yApanIyaparamparA kA grantha hai / (jai. dha.yA.sa./ pR. 111) / digambarapakSa tiloyapaNNattI meM pratipAdita yApanIyamata- viruddha siddhAntoM se siddha hai ki usake karttA yativRSabha yApanIya - AcArya nahIM haiM, apitu digambara haiN| ataH unake dvArA racita kasAyapAhuDa - cUrNisUtra bhI yApanIyaparamparA kA grantha nahIM hai / isalie usake racAyitA yativRSabha bhI yApanIya nahIM haiM / ataH tiloyapaNNattI ko yApanIyagrantha siddha karane ke lie usake racayitA yativRSabha ko yApanIya mAnane kA hetu asatya hai / isase siddha hai ki tiloyapaNNattI yApanIyagrantha nahIM hai| isase yaha bhI siddha hotA hai ki viSayavastu evaM zailI kI dRSTi se ardhamAgadhI - AgamoM ke nikaTa honA yApanIyagrantha kA lakSaNa yA hetu nahIM hai| For Personal & Private Use Only Page #513 -------------------------------------------------------------------------- ________________ a017/pra02 tiloyapaNNattI / 457 digambaroM meM kasAyapAhuDacUrNi kA lekhana yApanIyapakSa digambaroM meM koI cUrNi nahIM likhI gaI, ataH kasAyapAhuDa para racita cUrNisUtra yApanIyamata ke hI hoNge| isalie usake kartA yativRSabha yApanIya haiN| ataH unake dvArA racita tiloyapaNNattI yApanIyagrantha hai| (jai.dh.yaa.s./pR.114)| digambarapakSa Upara siddha kiyA jA cukA hai ki yativRSabha digambara haiN| ataH unake dvArA racita kasAyapAhuDacUrNi bhI digambaragrantha hai| ataH 'digambaroM meM koI cUrNi nahIM racI gaI' yaha mAnyatA asatya hai arthAt prastuta kiyA gayA hetu asatya hai| isase spaSTa hai ki tiloyapaNNattI yApanIyagrantha nahIM hai| uttarabhAratIya-sacelAcela-nirgrantha-paramparA kapolakalpita yApanIyapakSa uttarabhAratIya-sacelAcela-nirgranthaparamparA ke AryamaMkSu aura nAgahastI se kasAyapAhuDa kA jJAna uttarAdhikAra meM boTikoM (yApanIyoM) ko hI prApta ho sakatA hai, dakSiNabhAratIya digambaroM ko nhiiN| isalie yativRSabha boTika (yApanIya) the| (jai.dha.yA.sa/ pR.114)| digambarapakSa dvitIya adhyAya ke tRtIya prakaraNa meM siddha kiyA jA cukA hai ki uttarabhAratIyasacelAcela-nirgranthaparamparA kA astitva hI nahIM thA, isalie AryamaMkSu aura nAgahastI bhI usa paramparA ke AcArya nahIM the| isalie kasAyapAhuDa bhI usameM nahIM racA gayA thaa| isalie zvetAmbara aura yApanIya sampradAya bhI usase udbhUta nahIM hue the| isalie kasAyapAhuDa kA jJAna bhI usa paramparA se uttarAdhikAra meM yApanIyoM ko prApta nahIM huA thaa| isalie yativRSabha bhI yApanIya nahIM the| isalie unake dvArA racita tiloyapaNNattI bhI yApanIyagrantha nahIM hai| ataH vaha digambaragrantha hai| isa prakAra uttarabhAratIyasacelAcela-nirgranthaparamparAvAlA hetu tathA usa para AdhArita anya sabhI hetu asatya haiM, isase siddha hai ki tiloyapaNNattI yApanIyagrantha nahIM hai| Jain Education Interational For Personal & Private Use Only Page #514 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 458 / jainaparamparA aura yApanIyasaMgha / khaNDa 3 a017/pra02 4 zivArya digambara the . yApanIyapakSa zivArya ne bhagavatI-ArAdhanA meM sarvanandI ko guru kahA hai| unhIM sarvanandI kA ullekha yativRSabha ne tiloyapaNNattI meM kiyA hai| zivArya yApanIyasaMgha ke the, isalie unake guru kA ullekha karanevAle yativRSabha bhI yApanIsaMgha ke hoNge| (jai.dha.yA.sa./ pR. 114) / digambarapakSa bhagavatI-ArAdhanA meM yApanIyamata virodhI siddhAntoM kA pratipAdana hai, yaha sodAharaNa nirUpita kiyA jA cukA hai| ataH usake kartA zivArya yApanIya nahIM, digambara the| ataH unheM yApanIya mAnane kA hetu mithyA hai| isase siddha hai ki yativRSabha yApanIya nahIM the| nAma ke sAtha 'yati' zabda kA prayoga yApanIya hone kA lakSaNa nahIM yApanIyapakSa yativRSabha ke nAma ke pahale yati zabda jur3A huA hai, jo yApanIya muniyoM kI upAdhi hai, jaise 'yatigrAmAgraNI pAlyakIrti shaakttaayn|' ataH ve yApanIya the| (jai.dha.yA.sa./pR. 114-115) / digambarapakSa yatigrAmAgraNI meM yati zabda nAma ke pahale nahIM, apitu upAdhi ke pahale jur3A huA hai| aura aisI upAdhi anya kisI bhI yApanIya sAdhu yA AcArya ke sAtha jur3I nahIM milatI, jaise arkakIrti, jinanandI, ravicandra, zubhacandra Adi ke saath|26 isake atirikta digambarajainagrantha nyAyadIpikA ke kartA abhinavadharmabhUSaNayati27 (14 vIM 26. DaoN. e. ena. upAdhye : 'jainadharma ke yApanIya saMgha para kucha aura prkaash'| 'anekAnta' __ (maasik)| mahAvIra nirvANa vizeSAMka, 1975 / pRSTha 247 / / 27. iti zrIparamArhatAcArya-dharmabhUSaNa-yativiracitAyAM nyaaydiipikaayaaN---|" nyaaydiipikaa| pramANasAmAnya-lakSaNa/prathama prakAza/ pRSTha 22 / For Personal & Private Use Only Page #515 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 017 / pra02 tiloyapaNNattI / 459 zatI I0) ke sAtha bhI yati upAdhi prayukta hai| ataH yati zabda yApanIya AcAryoM kI asAdhAraNa upAdhi nahIM thii| isalie yaha yApanIya hone kA lakSaNa yA hetu nahIM hai, apitu sAdhAraNAnaikAntika hetvAbhAsa hai| isase siddha hai ki 'yativRSabha' nAma meM 'yati' zabda kA yoga hote hue bhI, ve yApanIya nahIM the| strImuktyAdi-niSedha kA anullekha yApanIyagrantha kA lakSaNa nahIM yApanIyapakSa yativRSabha ke cUrNisUtroM meM strImukti aura kevalibhukti kA niSedha nahIM hai, isalie pativRSabha yApanIya haiN| (jai.dh.yaa.s./pR.115)| digambarapakSa kisI grantha meM strImukti aura kevalibhukti ke niSedha kA ullekha na honA yApanIyagrantha kA lakSaNa nahIM hai, apitu inakA pratipAdana honA yApanIyagrantha kA lakSaNa hai| kundakunda ke samayasAra meM strImukti aura kevalibhukti ke niSedha kA koI prakaraNa nahIM hai, phira bhI vaha yApanIyagrantha nahIM hai| ataH strImukti Adi ke niSedha kA ullekha na hone kA dharma digambaragranthoM meM bhI upalabdha hone se vaha yApanIyagrantha hone kA hetu (lakSaNa) nahIM hai, apitu sAdhAraNAnaikAntika hetvAbhAsa (ahetu) hai| isase siddha hai ki strImukti Adi ke niSedha kA ullekha na hone para bhI yativRSabha ke cUrNisUtra yApanIyakRti nahIM haiN| na zivArya yApanIya the, na yativRSabha pApanIyapakSa zivArya ne bhagavatI-ArAdhanA meM yativRSabha kA ullekha gaNI zabda se28 tathA aparAjitasUri ne vijayodayATIkA meM yativRSabha nAma se kiyA hai| ye donoM yApanIya 4, isalie inake dvArA ullikhita hone se yativRSabha bhI yApanIya the| (jai.dha.yA.sa./ pR. 115) / 28. ahimAraeNa Nivadimmi mAride ghidsmnnliNgenn| uTThAhapasamaNatthaM satthaggahaNaM akAsi gnnii|| 2069 // bhgvtii-aaraadhnaa| For Personal & Private Use Only Page #516 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 460 / jainaparamparA aura yApanIyasaMgha / khaNDa 3 a017 / pra02 digambarapakSa bhagavatI-ArAdhanA aura aparAjitasUri : digambarAcArya nAmaka 13veM aura 14veM adhyAyoM meM sapramANa siddha kiyA gayA hai ki na to 'bhagavatI-ArAdhanA' ke kartA zivArya yApanIya the, na usake TIkAkAra apraajitsuuri| ye donoM digambara the| ataH yadi yApanIya hone kI sthiti meM inake dvArA ullikhita hone se yativRSabha yApanIya siddha ho sakate the, to yaha saMbhAvanA nirasta ho jAtI hai| aura yApanIyapakSadhara vidvAn ke uparyukta tarka se ve digambara siddha hote haiN| kintu , jisa 'ahimAraeNa' ityAdi gAthA (kra.2069) meM gaNI zabda AyA hai, usakI aparAjitasUri ne TIkA hI nahIM kI hai| kramAMka 2067 se 2071 taka kI gAthAoM ke upasaMhArarUpa meM kevala itanA likhA hai-"evaM paNDitamaraNaM savikalpaM savistaraM vyaavrnnitm| vakSyAmi bAlapaNDitamaraNamita UrdhvaM sNkssepenn|" (bha. A./ pR. 887) / isameM yativRSabha zabda kA ullekha hI nahIM hai| ataH na to zivArya ke 'gaNI' zabda ke prayoga se yaha siddha hotA hai ki usase unhoMne 'yativRSabha' kA saMketa kiyA hai aura na aparAjitasUri kI TIkA se| ataH zivArya aura aparAjitasUri ke dvArA yativRSabha ke ullekha kiye jAne kA hetu vidyamAna hI nahIM hai| isa taraha bhI siddha hai ki yativRSabha yApanIya nahIM the| 'gaNI' zabda yativRSabha kA sUcaka nahIM yApanIyapakSa bhagavatI-ArAdhanA ke ullekhAnusAra yativRSabha kI mRtyu uttarabhArata ke zrAvastInagara meM huI thii| uttarabhArata boTikoM yA yApanIyoM kA kendra thA, isalie yativRSabha yApanIya the| (jai.dha.yA.sa./pR. 115) / digambarapakSa yaha hetu bhI 'bhagavatI-ArAdhanA' kI uparyukta gAthA 2069 meM prayukta gaNI zabda ko yativRSabha kA sUcaka mAnane ke AdhAra para kalpita kiyA gayA hai| kintu jaisA ki Upara spaSTa kiyA gayA hai, 'gaNI' zabda yativRSabha kA sUcaka hai hI nhiiN| isase siddha hai ki uparyukta hetu asatya hai| isalie hetu ke abhAva meM yativRSabha kA yApanIya honA asiddha hai| For Personal & Private Use Only Page #517 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 17/pra02 tiloyapaNNattI/461 ke Agamavicchedakrama na prakSipta, na yApanIyakathita ApanIyapakSa - DaoN0 sAgaramala jI likhate haiM ki tiloyapaNNattI meM jo yApanIyamata ke viruddha Agama-viccheda kA krama diyA gayA hai, vaha prakSipta hai, kyoMki paM0 phUlacandra jI siddhAntazAstrI ne tiloyapaNNattI meM prakSepoM kA honA svIkAra kiyA hai| "dUsare, mujhe aisA lagatA hai ki jaba yApanIyasaMgha meM adhyayana-adhyApana kI pravRtti zithila ho gayI, apanI paramparA meM nirmita granthoM se hI unakA kAma calane lagA, tabhI AcAryoM dvArA AgamoM ke kramika uccheda kI bAta kahI jAne lgii|" (jai.dha.yA.sa./pR. 116) / digambarapakSa 1. 'mujhe aisA lagatA hai' ina zabdoM se spaSTa hai ki yApanIyapakSadhara vidvAn ne Agama-viccheda kI bAta pracalita kara dene kA jo hetu batalAyA hai, vaha unhoMne svabuddhi se kalpita kiyA hai, unake pAsa isakA koI pramANa nahIM hai| aura isa dUsare 'vikalpa ko socane se siddha hai ki unheM pahale (prakSepavAle) vikalpa meM pakkA bharosA nahIM hai, kyoMki usakA bhI unake pAsa koI pramANa nahIM hai| isa taraha unhoMne tiloyapaNNattI meM yApanIyamata-viruddha ullekha ko nirasta karane ke lie jo do vaikalpika hetu soce haiM, ve svayaM eka-dUsare ko nirasta kara dete haiN| isa taraha na to yaha siddha ho pAtA hai ki Agamaviccheda ke krama kA ullekha prakSipta hai, aura na yaha ki yApanIya bhI jhUThamUTha Agamaviccheda kI bAta karane lage the| 2. paM0 phUlacandra jI siddhAntazAstrI ne apane lekha meM tiloyapaNNattI ke jina aMzoM ko prakSipta kahA hai, unameM zrutavicchedavAlA aMza zAmila nahIM hai|29 unhoMne kevala tiloyapaNNattI ke pahale mahAdhikAra kI 7vIM gAthA se lekara 87 vI gAthA taka jo maMgala, kAraNa, hetu, pramANa, nAma aura kartA se sambandhita varNana hai, use SaTkhaNDAgama ke satprarUpaNA khaNDa kI dhavalATIkA para AdhArita mAnA hai|3deg unhoMne yaha bhI mAnA hai ki dhavalATIkA kA kucha gadyabhAga bhI tiloyapaNNattI meM jyoM kA tyoM le liyA gayA hai|31 isa AdhAra para paNDita jI ne vartamAna tiloyapaNNattI ko dhavalATIkA ke 29. dekhie, paM. phUlacandra jI siddhAntazAstrI kA lekha : "vartamAna tiloyapaNNatti aura usake / racanAkAla Adi kA vicAra" ('jaina siddhAnta bhAskara'/bhAga 11/ kiraNa 1, jUna, 1944) / 30. vahI/ pR.71| 31. vahI/ pR.73| Jain Education Interational For Personal & Private Use Only Page #518 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 462 / jainaparamparA aura yApanIyasaMgha / khaNDa 3 a017 / pra0 2 bAda kI racanA siddha karane kI ceSTA kI hai| kintu unhoMne Agamaviccheda- pratipAdaka gAthAoM (4/1488-1504) ko prakSipta svIkAra nahIM kiyA / tathA unhoMne apane lekha meM tiloyapaNNattI ke jina aMzoM ko dhavalA se prakSipta yA saMgRhIta mAnA hai, unheM paM0 jugalakizora jI mukhtAra ne tiloyapaNNattI se hI dhavalA meM saMgRhIta siddha kiyA hai / 32 ataH pramANa ke abhAva meM ukta gAthAoM ko prakSipta nahIM mAnA jA sktaa| tAtparya yaha ki Agamaviccheda- pratipAdaka gAthAoM ko prakSipta mAnane kA hetu asatya hai| 3. yadi Agamaviccheda- pratipAdaka gAthAoM ko prakSipta mAna liyA jAya, to bhI yaha siddha nahIM hotA ki tiloyapaNNattI yApanIyagrantha hai, kyoMki usameM savastramukti, strImukti, kevalibhukti Adi sabhI yApanIyamatoM kA niSedha hai, jisake pramANa pUrva meM prastuta kiye jA cuke haiN| 4. aura yadi yaha bhI mAna liyA jAya ki yApanIya bhI Agamaviccheda mAnane lage the, to bhI usameM uparyukta yApanIya-mAnyatAoM kA niSedha hone se tiloyapaNNattI kA yApanIyagrantha siddha honA asambhava hai / 5. yApanIyoM ne Agamaviccheda svIkAra bhI nahIM kiyA hai, kyoMki yApanIya AcArya pAlyakIrti zAkaTAyana ne strImukti ke samarthana meM mathurAgama ko pramANarUpa meM uddhRta kiyA hai / 33 6. yaha kathana bhI prAmANika nahIM hai ki jaba yApanIyoM kA apanI paramparA meM nirmita granthoM se kAma calane lagA, taba unhoMne AgamoM ko vicchinna ghoSita kara diyA, kyoMki yApanIyaparamparA meM kAma calAne yogya granthoM ke nirmANa kA koI pramANa hI nahIM hai| yApanIyoM ke kevala cAra granthoM ke nAma upalabdha hote haiM, jaise yApanIyatantra, strInirvANaprakaraNa, kevalibhuktiprakaraNa evaM zAkaTAyanavyAkaraNa / kucha vidvAnoM ne bhagavatI - ArAdhanA, mUlAcAra Adi ko yApanIyagrantha mAnA hai, kintu pUrva meM siddha kiyA jA cukA hai ki ve digambarAcAryoM dvArA racita haiM / yApanIya to anta taka zvetAmbaragranthoM se hI kAma calAte rahe, yaha nauvIM zatAbdI I0 meM hue pAlyakIrti zAkaTAyana ke uparyukta ullekha se siddha hai| svayaM zvetAmbara vidvAnoM ne svIkAra kiyA hai ki yApanIya zvetAmbaraAgama ko pramANa mAnate the / 32. dekhie, paM. jugalakizora mukhtAra - kRta 'purAtana jaina vAkya sUcI' kI prastAvanA meM (ga) 'eka naI vicAradhArA aura usakI jA~ca / ' (pR. 41-57) / 33. aSTazatamekasamaye puruSANAmAdirAgamaH (mAhurAgame ) siddhi: ( siddham ) / strINAM na manuSyayoge gauNArtho mukhyahAnirvA // 34 // strInirvANaprakaraNa / For Personal & Private Use Only Page #519 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bha017/pra02 tiloyapaNNattI / 463 7. tiloyapaNNattI meM jina AcAryoM ke svargastha hone para zruta kA kramika viccheda batalAyA hai, ve saba digambarAcArya haiM, yaha harivaMzapurANa, dhavalA Adi granthoM tathA nandisaMgha kI prAkRtapaTTAvalI se pramANita hai| unameM se zrutakevalI bhadrabAhu ko chor3akara kisI bhI AcArya kA nAma zvetAmbara yA yApanIya sampradAya ke granthoM, paTTAvaliyoM yA zilAlekhoM meM upalabdha nahIM hotaa| isase siddha hai ki tiloyapaNNattI meM digambaramAnya zrutavicchedakrama kA hI ullekha hai, yApanIyamAnya zrutavicchedakrama kA nhiiN| 8. DaoN0 sAgaramala jI kA kathana hai ki "zvetAmbaraparamparA ke Agamika-prakIrNaka tIrthodgAlika meM bhI AgamoM ke ucchedakrama kA ullekha hai| jaba AgamoM ke hote hue bhI zvetAmbaraparamparA unake viccheda kI bAta kara sakatI hai, to yApanIya AcAryoM dvArA unake viccheda kI bAta karanA Azcaryajanaka bhI nahIM hai|" (jai.dha.yA.sa./ pR. 117) / DaoNkTara sA0 kA yaha 'tarka' saMgata ho sakatA thA, yadi yApanIyoM ne kahIM Agamaviccheda kI bAta kI hotii| kintu unhoMne yaha bAta kahIM kI hI nahIM hai, taba usakI 'tIrthodgAlika' ke ullekha se talanA karane aura usake Azcaryajanaka na hone kI TippaNI karane kA koI aucitya hI nahIM hai, jaise bandhyAputra ke nAma para koI TippaNI karanA aucityapUrNa nahIM hai| tiloyapaNNattI meM yApanIyamata-viruddha aneka siddhAntoM kA pratipAdana hai| isase siddha hai ki tiloyapaNNattI yApanIyagrantha nahIM, apitu digambaragrantha hai| yaha isa bAta kA pramANa hai ki usameM varNita Agamavicchedakrama digambaroM kA hI mata hai, yApanIyoM kA nhiiN| 9. yadi yaha mAnA jAya ki digambaroM ke atirikta zvetAmbaroM aura yApanIyoM ko bhI Agamaviccheda mAnya hai to Agamaviccheda ke ullekha ke AdhAra para tiloyapaNNattI digambaragrantha bhI siddha hogA, zvetAmbaragrantha bhI aura yApInayagrantha bhI, kevala yApanIyagrantha siddha nahIM ho sktaa| ataH tiloyapaNNattI ko yApanIyagrantha siddha karane ke lie yaha mAnanA ayuktisaMgata hai ki yApanIya bhI Agamaviccheda mAnane lage the| isa taraha yaha hetu bhI mithyA sAbita hotA hai| // ina yuktiyoM aura pramANoM se siddha hai ki 'jainadharma kA yApanIya sampradAya' grantha ke lekhaka ne tiloyapaNNattI ko yApanIyagrantha siddha karane ke lie jo hetu upasthita kiye haiM, unameM se kucha kA to astitva hI nahIM hai arthAt ve asatya haiM tathA kucha / hetu kA lakSaNa ghaTita nahIM hotA, ataH ve hetvAbhAsa yA ahetu haiN| isa taraha use japanIyagrantha siddha karanevAlA koI hetu upalabdha na hone se nirNIta hotA hai ki vaha apanIyagrantha nahIM hai| isake viparIta use digambaragrantha siddha karanevAle aneka hetu Jain Education Interational For Personal & Private Use Only Page #520 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 464 / jainaparamparA aura yApanIyasaMgha / khaNDa 3 a017 / pra02 upalabdha haiM, jinakA varNana AraMbha meM kiyA gayA hai| ataH unase sthApita hotA hai ki tiloyapaNNattI digambaragrantha hai| upasaMhAra tiloyapaNNattI ke digambarAcAryakRta hone ke pramANa sUtrarUpa meM anta meM una pramANoM ko sUtrarUpa meM saMkalita kiyA jA rahA hai, jinase pratyakSataH siddha hotA hai ki tiloyapaNNattI digambarAcAryakRta grantha hai| ve isa prakAra haiM 1. tiloyapaNNattI meM savastramukti, strImukti, gRhasthamukti, anyaliMgimukti aura kevalibhukti kA niSedha kiyA gayA hai, jo yApanIyamata ke pramukha siddhAnta haiN| 2. tiloyapaNNattI meM 28 mUlaguNoM kA vidhAna hai| yaha bhI yApanIyamata ke viruddha 3. usameM mokSamArga ko caturdaza-guNasthAnAtmaka batalAyA gayA hai, jise zvetAmbara aura yApanIya nahIM maante| 4. tiloyapaNNattI meM striyoM ke pUrvadhara hone kA niSedha hai| 5. tiloyapaNNattI meM mallinAtha ke sAtha strIdIkSA kA ullekha nahIM hai, tathA mallinAtha kA avatAra aparAjita svarga se batalAyA gayA hai, jayanta svarga se nhiiN| yaha yApanIyamata ke viruddha hai| 6. samasta tIrthaMkaroM ke tIrtha meM kevala muniyoM ke mokSa kA kathana hai| 7. huNDAvasarpiNI ke doSoM meM strItIrthaMkara ke hone kA ullekha nahIM hai| 8. tiloyapaNNattI meM caudahapUrvadhAriyoM kI paramparA digambaramatAnusAra dI gayI hai| 9. usameM AgamoM ke viccheda kA kathana hai, jaba ki zvetAmbara aura yApanIya AgamoM kA viccheda nahIM maante| 10. tiloyapaNNattI meM kalpoM (svargoM) kI saMkhyA solaha aura bAraha donoM mAnI gayI hai| zvetAmbara aura yApanIya kevala bAraha mAnate haiN| 11. tiloyapaNNattI meM anudiza nAmaka nau svargoM kA bhI astitva svIkAra kiyA gayA hai, jabaki zvetAmbara aura yApanIya svIkAra nahIM krte| 12. tiloyapaNNattI meM bhaugolika varNana jinabhadragaNi-kSamAzramaNa racita zvetAmbaragrantha bRhatkSetrasamAsa se bhinna hai| For Personal & Private Use Only Page #521 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tiloyapaNNattI / 465 a017 / pra0 2 13. antaradvIpoM kI saMkhyA 96 mAnI gayI hai, jo zvetAmbaramata se bhinna hai / 14. kAla ko svataMtra dravya mAnA gayA hai, zvetAmbara aura yApanIya aisA nahIM maante| 15. tiloyapaNNattI meM tIrthaMkaroM kA upadeza aisI bhASA meM hone kA varNana hai jo aThAraha mahAbhASAoM aura sAta sau kSudra bhASAoM meM pariNata ho jAtI hai / yApanIyamAnya zvetAmbara - Agama kevala ardhamAgadhI ko divyopadeza kI bhASA mAnate haiM / 16. cAmarapratihArya meM cAmaroM kI bahulatA kA ullekha hai, jaba ki zvetAmbaragranthoM meM kevala do cAmara mAne gaye haiM / 17. tiloyapaNNattI meM kevalajJAna ke gyAraha atizayoM meM bhagavAn ke Akazagamana kA kathana hai, jise zvetAmbara aura yApanIya nahIM mAnate / 18. tiloyapaNNattI meM kundakunda ke adhyAtmavAda kA anusaraNa kiyA gayA hai| For Personal & Private Use Only Page #522 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Jain Education Interational For Personal & Private Use Only Page #523 -------------------------------------------------------------------------- ________________ aSTAdaza adhyAya Jain Education Interational For Personal & Private Use Only Page #524 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Jain Education Interational For Personal & Private Use Only Page #525 -------------------------------------------------------------------------- ________________ aSTAdaza adhyAya sanmatisUtrakAra siddhasena : digambarAcArya prathama prakaraNa sanmatisUtrakAra ke digambara hone ke pramANa AcArya siddhasenakRta sanmatisUtra prAcInakAla se digambaragrantha ke rUpa meM prasiddha hai, kintu kucha Adhunika zvetAmbara vidvAnoM ne use zvetAmbaragrantha tathA kucha navIna digambara zodhakarttAoM ne yApanIyagrantha siddha karane kA prayatna kiyA hai| DaoN0 sAgaramala jI ne use svakalpita uttarabhAratIya-sacelAcela-nirgranthaparamparA kA grantha batalAyA hai| mAnanIya paM0 jugalakizora jI mukhtAra ne gahana anusandhAna karake prabala yuktiyoM aura pramANoM ke dvArA siddha kiyA hai ki vaha digambaragrantha hI hai / unakA yaha anusandhAnAtmaka lekha unake purAtana - jainavAkya-sUcI nAmaka grantha kI prastAvanA kA aMga hai, jo pRSTha 119 se 168 taka sanmatisUtra aura siddhasena nAma se mudrita hai| unakI yuktiyoM aura pramANoM ko jyoM kA tyoM prastuta kara rahA huuN| kevala unake dvArA prayukta kula tIna (ka), (kha), (ga) kramAkSaravAle zIrSakoM ke sthAna para tathA anya aneka zIrSakarahita sthAnoM para naye zIrSakoM kA prayoga mere dvArA kiyA jA rahA hai| sanmatisUtra jainadarzana - prabhAvaka grantha mukhtAra jI 'purAtana - jaina - vAkya - sUcI' kI prastAvanA meM 'sanmatisUtra aura siddhasena' zIrSaka ke antargata siddhasenakRta 'sanmatisUtra' ke viSaya meM likhate haiM-" isakI gaNanA jainazAsana ke darzana - prabhAvaka graMthoM meM hai| zvetAmbaroM ke jItakalpacUrNi graMtha kI zrIcandrasUri - viracita viSamapadavyAkhyA nAma kI TIkA meM zrIakalaGkadeva ke siddhivinizcaya graMtha ke sAtha isa sanmati graMtha kA bhI darzanaprabhAvaka graMthoM meM nAmollekha kiyA gayA hai aura likhA hai ki 'aise darzanaprabhAvaka zAstroM kA adhyayana karate hue sAdhu ko akalpita pratisevanA kA doSa bhI lage, to usakA kucha bhI prAyazcitta nahIM hai, vaha sAdhu zuddha hai / ' yathA For Personal & Private Use Only Page #526 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 470 / jainaparamparA aura yApanIyasaMgha / khaNDa 3 a018 / pra01 __ "daMsaNa tti-dasaNapabhAvagANi satthANi siddhiviNicchaya-sammatyAdi giNhaMto'saMtharamANo jaM akappiyaM paDisevai jayaNAe tattha so suddho'prAyazcitta ityrthH|"1 "isase prathamollikhita siddhivinizcaya kI taraha yaha graMtha bhI kitane asAdhAraNa mahattva kA hai ise vijJapAThaka svayaM samajha sakate haiN| aise graMtha jainadarzana kI pratiSThA ko sva-para hRdayoM meM aMkita karanevAle hote haiN| tadanusAra yaha graMtha bhI apanI kIrti ko akSuNNa banAye hue hai|" (pu.jai.vA.sU./ prstaa./pR.119)| siddhasena nAma ke aneka granthakAra mukhtAra jI Age likhate haiM-"isa sanmati graMtha ke kartA AcArya siddhasena haiM, isameM kisI ko bhI koI vivAda nahIM hai| aneka graMthoM meM graMthanAma ke sAtha siddhasena kA nAma ullikhita hai aura isa grantha ke vAkya bhI siddhasena nAma ke sAtha uddhRta milate haiM, jaise jayadhavalA (ka.pA./ bhAga 1/ pR. 236) meM AcArya vIrasena ne "NAmaM ThavaNA daviyaM" nAma kI chaThI gAthA ko "uttaM ca siddhaseNeNa" isa vAkya ke sAtha uddhRta kiyA hai aura paMcavastu meM AcArya haribhadra ne "AyariyasiddhaseNeNa sammaIe paiTThiajaseNaM" vAkya ke dvArA sanmati ko siddhasena kI kRtirUpa meM nirdiSTa kiyA hai, sAtha hI "kAlo sahAva NiyaI" nAma kI eka gAthA bhI usakI uddhRta kI hai| parantu ye siddhasena kauna-se haiM, kisa vizeSa paricaya ko lie hue haiM? kauna-se sampradAya athavA AmnAya se sambandha rakhate haiM? inake guru kauna the? inakI dUsarI kRtiyA~ kaunasI haiM? aura inakA samaya kyA hai? ye saba bAteM aisI haiM, jo vivAda kA viSaya jarUra haiN| kyoMki jainasamAja meM siddhasena nAma ke aneka AcArya aura prakhara tArkika vidvAn bhI ho gaye haiM aura isa graMtha meM graMthakAra ne apanA koI paricaya diyA nahIM, na racanAkAla hI diyA hai, graMtha kI Adima gAthA meM prayukta hue siddhaM pada ke dvArA zleSarUpa meM apane nAma kA sUcanamAtra kiyA hai, itanA hI samajhA jA sakatA hai| koI prazasti bhI kisI dUsare vidvAn ke dvArA nirmita hokara graMtha ke anta meM lagI huI nahIM hai| dUsare jina graMthoM, khAsakara dvAtriMzikAoM tathA nyAyAvatAra ko inhIM AcArya kI kRti samajhA jAtA aura pratipAdana kiyA jAtA hai, unameM bhI koI paricaya-padya tathA prazasti nahIM 1. zvetAmbaroM ke nizItha grantha kI cUrNi meM bhI aisA hI ullekha hai-"daMsaNagAhI dasaNaNANappabhAva-gANi satthANi siddhiviNicchaya-saMmatimAdi geNhato asaMtharamANe jaM akappiya paDisevati jayaNAte tattha so suddho aprAyazcittI bhvtiityrthH|" (uddezaka 1) / For Personal & Private Use Only Page #527 -------------------------------------------------------------------------- ________________ a018 / pra01 sanmatisUtrakAra siddhasena : digambarAcArya / 471 hai aura na koI aisA spaSTa pramANa athavA yuktivAda hI sAmane lAyA gayA hai, jinase una saba graMthoM ko eka hI siddhasenakRta mAnA jA ske| aura isaliye adhikAMza meM kalpanAoM tathA kucha bhrAnta dhAraNAoM ke AdhAra para hI vidvAn loga ukta bAtoM ke nirNaya tathA pratipAdana meM pravRtta hote rahe haiM, isI se koI bhI ThIka nirNaya abhI taka nahIM ho paayaa| ve vivAdApanna hI calI jAtI haiM aura siddhasena ke viSaya meM jo bhI paricaya-lekha likhe gaye haiM, ve saba prAyaH khicar3I bane hue haiM aura kitanI hI galataphahamiyoM ko janma de rahe tathA pracAra meM lA rahe haiN| ataH isa viSaya meM gahare anusandhAna ke sAtha gaMbhIra vicAra kI jarUrata hai aura usI kA yahA~ para prayatna kiyA jAtA hai|" (pu.jai.vA.sU./ prastA./ pR. 126) / "digambara aura zvetAmbara donoM sampradAyoM meM siddhasena ke nAma para jo graMtha car3he hue haiM, unameM se kitane hI graMtha to aise haiM, jo nizcitarUpa meM dUsare uttaravartI siddhasenoM kI kRtiyA~ haiM, jaise 1.jItakalpacUrNi, 2.tattvArthAdhigamasUtra kI TIkA, 3.pravacanasAroddhAra kI vRtti, 4. ekaviMzatisthAnaprakaraNa (prA.) aura 5.siddhizreyasamudaya (zakrastava) nAma kA maMtragarbhita gdystotr| kucha graMtha aise haiM, jinakA siddhasena nAma ke sAtha ullekha to milatA hai, parantu Aja ve upalabdha nahIM haiM, jaise 1.bRhat-SaDdarzanasamuccaya (jaina-graMthAvalI, pR. 94), 2.viSogragrahazamanavidhi, jisakA ullekha ugrAdityAcArya (vikrama 9vIM zatAbdI) ke kalyANakAraka vaidyakagraMtha (20-85) meM pAyA jAtA hai aura 3.nItisAra-purANa, jisakA ullekha kezavasenasUri (vi0 saM0 1688) kRta karNAmRtapurANa ke nimna padyoM meM pAyA jAtA hai aura jinameM usakI zlokasaMkhyA bhI 156300 dI huI hai siddhokt-niitisaaraadipuraannodbhuut-snmtim| vidhAsyAmi prasannArthaM granthaM sndrbhgrbhitm|| 19 // khaMkhAgnirasavANendu (156300) zlokasaMkhyA prsuutritaa| nItisArapurANasya siddhsenaadisuuribhiH|| 20 // upalabdha na hone ke kAraNa ye tInoM grantha vicAra meM koI sahAyaka nahIM ho 2. ho sakatA hai ki yaha grantha haribhadrasUri kA 'SaDdarzanasamuccaya' hI ho aura kisI galatI se sUrata ke una seTha bhagavAnadAsa kalyANadAsa kI prAiveTa riporTa meM, jo piTarsana sAhaba kI naukarI meM the, darja ho gayA ho, jisa para se jainagranthAvalI meM liyA gayA hai| kyoMki isake sAtha meM jisa TIkA kA ullekha hai, use 'guNaratna' kI likhA hai aura haribhadra ke SaDdarzanasamuccaya para bhI guNaratna kI TIkA hai| 3. "zAlAkyaM pUjyapAda-prakaTitamadhikaM zalyataMtraM ca pAtrasvAmi-proktaM viSogragrahazamanavidhiH siddhasenaiH, prsiddhaiH|" For Personal & Private Use Only Page #528 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 472 / jainaparamparA aura yApanIyasaMgha / khaNDa 3 a018/pra01 skte| ina ATha granthoM ke alAvA cAra grantha aura haiM-1. dvAtriMzadvAtriMzikA, 2. prastuta sanmatisUtra, 3. nyAyAvatAra aura 4. klyaannmndir|" (pu.jai.vA.sU./prastA./pR. 126-127) / kalyANamandirastotra-varNita pArzvanAtha-upasarga zvetAmbaramata-viruddha "kalyANamandira nAma kA stotra aisA hai, jise zvetAmbarasampradAya meM siddhasena divAkara kI kRti samajhA aura mAnA jAtA hai, jaba ki digambaraparamparA meM vaha stotra ke antima padya meM sUcita kiye hue kumudacandra nAma ke anusAra kumudacandrAcArya kI kRti mAnA jAtA hai| isa viSaya meM zvetAmbara-sampradAya kA yaha kahanA hai ki "siddhasena kA nAma dIkSA ke samaya kumudacandra rakkhA gayA thA, AcAryapada ke samaya unakA purAnA nAma hI unheM de diyA gayA thA, aisA prabhAcandrasUri ke prabhAvakacarita (saM0 1334) se jAnA jAtA hai aura isaliye kalyANamandira meM prayukta huA kumudacandra nAma siddhasena kA hI nAmAntara hai|" digambara samAja ise pIche kI kalpanA aura eka digambarakRti ko hathiyAne kI yojanAmAtra samajhatA hai, kyoMki prabhAvakacarita se pahale siddhasenaviSayaka jo do prabandha likhe gaye haiM, unameM kumudacandra nAma kA koI ullekha nahIM hai, paM0 sukhalAla jI aura paM0 becaradAsa jI ne apanI prastAvanA meM bhI isa bAta ko vyakta kiyA hai| bAda ke bane hue merutuGgAcArya ke prabandhacintAmaNi (saM0 1361) meM aura jinaprabhasUri ke vividhatIrthakalpa (saM01389) meM bhI use apanAyA nahIM gayA hai| rAjazekhara ke prabandhakoza aparanAma caturviMzatiprabandha (saM01405) meM kumudacaMdra nAma ko apanAyA jarUra gayA hai, parantu prabhAvakacarita ke viruddha kalyANamandirastotra ko pArzvanAthadvAtriMzikA ke rUpa meM vyakta kiyA hai aura sAtha hI yaha bhI likhA hai ki vIra kI dvAtriMzadvAtriMzikA-stuti se jaba koI camatkAra dekhane meM nahIM AyA, taba yaha pArzvanAthadvAtriMzikA racI gaI hai, jisake 11veM se nahIM, kintu prathama padya se hI camatkAra kA prArambha ho gyaa| aisI sthiti meM pArzvanAthadvAtriMzikA ke rUpa meM jo kalyANamandirastotra racA gayA vaha 32 padyoM kA koI dUsarA hI honA cAhiye, na ki vartamAna kalyANamandirastotra, jisakI racanA 44 padyoM meM huI hai aura isase donoM kumudacandra bhI bhinna hone caahiye| isake sivAya, vartamAna kalyANamandirastotra meM 'prAgbhArasaMbhRtanabhAMsi rajAMsi roSAt' (31) ityAdi tIna padya aise haiM, jo pArzvanAtha ko daityakRta upasarga se yukta prakaTa karate haiM, jo digambara mAnyatA ke anukUla aura 4. "ityAdizrIvIradvAtriMzadvAtriMzikA kRtaa| paraM tasmAttAdRkSaM camatkAramanAlokya pazcAt zrIpArzvanAthadvAtriMzikAmabhikartuM kalyANamandirastavaM cakre prathamazloke eva prAsAdasthAt zikhizikhAgrAdiva liGgAd dhuumvrtirudtissttht|" pATana kI hemacandrAcArya-granthAvalI meM prakAzita prbndhkosh| For Personal & Private Use Only Page #529 -------------------------------------------------------------------------- ________________ a018 / pra0 1 sanmatisUtrakAra siddhasena : digambarAcArya / 473 zvetAmbara mAnyatA ke pratikUla haiM, kyoMki zvetAmbarIya AcArAGganiryukti meM varddhamAna ko chor3akara zeSa 23 tIrthaMkaroM ke tapa:karma ko nirupasarga varNita kiyA hai / 5 isase bhI prastuta kalyANamandira digambarakRti honI cAhiye / " (pu. jai. vA. sU. / prastA. / pR. 127-128) / " pramukha zvetAmbara vidvAn paM0 sukhalAla jI aura paM0 becaradAsa jI ne graMtha kI gujarAtI prastAvanA meM 6 vividhatIrthakalpa ko chor3akara zeSa pA~ca prabandhoM kA siddhasenaviSayaka sAra bahuparizrama ke sAtha diyA hai aura usameM kitanI hI parasparavirodhI tathA maulika matabheda kI bAtoM kA bhI ullekha kiyA hai aura sAtha hI yaha niSkarSa nikAlA hai ki "siddhasena divAkara kA nAma mUla meM kumudacaMdra nahIM thA, hotA to divAkaravizeSaNa kI taraha yaha zrutipriya nAma bhI kisI-na-kisI prAcIna graMtha meM siddhasena kI nizcita kRti athavA usake uddhRta vAkyoM ke sAtha jarUra ullekhita milatA / prabhAvakacarita se pahale ke kisI bhI graMtha meM isakA ullekha nahIM hai / aura yaha ki kalyANamandira ko siddhasena kI kRti siddha karane ke liye koI nizcita pramANa nahIM hai, vaha sandehAspada hai|" aisI hAlata meM kalyANamandira kI bAta ko yahA~ chor3a hI diyA jAtA hai / prakRtaviSaya ke nirNaya meM vaha koI vizeSa sAdhaka-bAdhaka bhI nahIM hai / " (pu. jai. vA. sU. / prastA/ pR. 128) / 4 nyAyAvatAra evaM 32 dvAtriMzikAoM kA paricaya ** 'aba rahI dvAtriMzadvAtriMzikA, sanmatisUtra aura nyAyAvatAra kI bAta / nyAyAvatAra eka 32 zlokoM kA pramANa-naya-viSayaka laghugraMtha hai, jisake Adi - anta meM koI maMgalAcaraNa tathA prazasti nahIM hai, jo Amataura para zvetAmbarAcArya siddhasena divAkara kI kRti mAnA jAtA hai aura jisa para zve0 siddharSi (saM0 962) kI vivRti aura usa vivRti para devabhadra kI TippaNI upalabdha hai aura ye donoM TIkAe~ DaoN0 pI0 ela0 vaidya ke dvArA sampAdita hokara san 1928 meM prakAzita ho cukI haiN| sanmatisUtra kA paricaya Upara diyA hI jA cukA hai| usa para abhayadevasUri kI 25 hajAra zloka - parimANa jo saMskRtaTIkA hai, vaha ukta donoM vidvAnoM ke dvArA sampAdita hokara saMvat 1987 5. savvesiM tavo kammaM niruvasaggaM tu vaNNiyaM jiNANaM / navaraM tu mANssasovasaggaM muNeyavvaM // 276 // 6. yaha prastAvanA grantha ke gujarAtI anuvAda - bhAvArtha ke sAtha san 1932 meM prakAzita huI hai aura grantha kA yaha gujarAtI saMskaraNa bAda ko aMgrejI meM anuvAdita hokara 'sanmatitarka' ke nAma se san 1939 meM prakAzita huA hai| For Personal & Private Use Only Page #530 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 474 / jainaparamparA aura yApanIyasaMgha / khaNDa 3 a018 / pra01 meM prakAzita ho cukI hai| dvAtriMzadadvAtriMzikA 32-32 padyoM kI 32 kRtiyA~ batalAI jAtI haiM, jinameM se 21 upalabdha haiN| upalabdha dvAtriMzikAe~ bhAvanagara kI jainadharmaprasAraka sabhA kI tarapha se vikrama saMvat 1965 meM prakAzita ho cukI haiN| ye jisa krama se prakAzita huI haiM, usI krama se nirmita huI hoM, aisA unheM dekhane se mAlUma nahIM hotA, ve bAda ko kisI lekhaka athavA pAThaka dvArA usa krama se saMgraha kI athavA karAI gaI jAna par3atI haiN| isa bAta ko paM0 sukhalAla jI Adi ne bhI prastAvanA meM vyakta kiyA hai| sAtha hI yaha bhI batalAyA hai ki "ye sabhI dvAtriMzikAe~ siddhasena ne jainadIkSA svIkAra karane ke pIche hI racI hoM, aisA nahIM kahA jA sakatA, inameM se kitanI hI dvAtriMzikAe~ (battIsiyA~) unake pUrvAzrama meM bhI racI huI ho sakatI haiN|" aura yaha ThIka hai, parantu ye sabhI dvAtriMzikAe~ eka hI siddhasena kI racI huI hoM, aisA bhI nahIM kahA jA sakatA, cunA~ce 21vIM dvAtriMzikA ke viSaya meM paM0 sukhalAla jI Adi ne prastAvanA meM yaha spaSTa svIkAra bhI kiyA hai ki "usakI bhASAracanA aura varNita vastu kI dUsarI battIsiyoM ke sAtha tulanA karane para aisA mAlUma hotA hai ki vaha battIsI kisI jude hI siddhasena kI kRti hai aura cAhe jisa kAraNa se divAkara (siddhasena) kI mAnI jAne vAlI kRtiyoM meM dAkhila hokara divAkara ke nAma para car3ha gaI hai|" ise mahAvIradvAtriMzikA likhA hai, mahAvIra nAma kA isameM ullekha bhI hai, jabaki aura kisI dvAtriMzikA meM 'mahAvIra' ullekha nahIM hai, prAyaH 'vIra' yA 'varddhamAna' nAma kA hI ullekha pAyA jAtA hai| isakI padyasaMkhyA 33 hai aura 33 veM padya meM stuti kA mAhAtmya diyA huA hai, ye donoM bAteM dUsarI sabhI dvAtriMzikAoM se vilakSaNa haiM aura unase isake bhinnakartRtva kI dyotaka haiN| isa para TIkA bhI upalabdha hai, jaba ki aura kisI dvAtriMzikA para koI TIkA upalabdha nahIM hai| caMdraprabhasUri ne prabhAvakacarita meM nyAyAvatAvara kI, jisa para TIkA upalabdha hai, gaNanA bhI 32 dvAtriMzikAoM meM kI hai, aisA kahA jAtA hai, parantu prabhAvakacarita meM vaisA koI ullekha nahIM milatA aura na usakA samarthana pUrvavartI tathA uttaravartI anya kisI prabandha se hI hotA hai| TIkAkAroM ne bhI usake dvAtriMzadvAtriMzikA kA aMga hone kI koI bAta sUcita nahIM kI, aura isaliye nyAyAvatAra eka svataMtra hI graMtha honA cAhiye tathA usI rUpa meM prasiddhi ko bhI prApta hai|" (pu.jai.vA.sU./ prastA./ pR. 128-129) / "21vIM dvAtriMzikA ke anta meM siddhasena nAma bhI lagA huA hai, jaba ki 5vIM dvAtriMzikA ko chor3akara aura kisI dvAtriMzikA meM vaha nahIM pAyA jaataa| ho sakatA 7. yaha dvAtriMzikA alaga hI hai, aisA tADapatrIya prati se bhI jAnA jAtA hai, jisameM 20 hI dvAtriMzikAe~ aMkita haiM aura unake anta meM "granthAgraM 830 maMgalamastu" likhA hai, jo grantha kI samApti ke sAtha usakI zlokasaMkhyA kA bhI dyotaka hai| jainagranthAvalI (pR. 281)-gata tADapatrIya prati meM bhI 20 dvAtriMzikAe~ haiN| For Personal & Private Use Only Page #531 -------------------------------------------------------------------------- ________________ a018/pra01 sanmatisUtrakAra siddhasena : digambarAcArya / 475 hai ki ye nAmavAlI donoM dvAtriMzikAe~ apane svarUpa para se eka nahIM, kintu do alagaalaga siddhasenoM se sambandha rakhatI hoM aura zeSa binA nAmavAlI dvAtriMzikAe~ inase bhinna dUsare hI siddhasena athavA siddhasenoM kI kRtisvarUpa hoN| paM0 sukhalAla jI aura paM0 becaradAsa jI ne pahalI pA~ca dvAtriMzikAoM ko, jo vIra bhagavAn kI stutiparaka haiM, eka grUpa (samudAya) meM rakkhA hai aura usa grUpa (dvAtriMzikApaMcaka) kA svAmI samantabhadra ke svayambhUstotra ke sAtha sAmya ghoSita karake tulanA karate hue likhA hai ki "svayambhUstotra kA prAraMbha jisa prakAra svayambhU zabda se hotA hai aura antima padya (143) meM granthakAra ne zleSarUpa se apanA nAma samantabhadra sUcita kiyA hai, usI prakAra isa dvAtrizikApaMcaka kA prArambha bhI svayambhU zabda se hotA hai aura usake antima padya (5,32) meM bhI graMthakAra ne zleSarUpa meM apanA nAma siddhasena diyA hai|" isase zeSa 15 dvAtriMzikAe~ bhinna grUpa athavA grUpoM se sambandha rakhatI haiM aura unameM prathama grUpa kI paddhati ko na apanAye jAne athavA aMta meM graMthakAra kA nAmollekha taka na hone ke kAraNa ve dUsare siddhasena yA siddhasenoM kI kRtiyA~ bhI ho sakatI haiN| unameM se 11vIM kisI rAjA kI stuti ko liye hue hai, chaThI tathA AThavIM samIkSAtmaka haiM aura zeSa bAraha dArzanika tathA vastucarcAvAlI haiN|" (pu.jai.vA.sU./ prastA./pR. 129) / "ina saba dvAtriMzikAoM ke sambandha meM yahA~ do bAteM aura bhI noTa kiye jAne ke yogya haiM-eka yaha ki dvAtriMzikA (battIsI) hone ke kAraNa jaba pratyeka kI padyasaMkhyA 32 honI cAhiye thI, taba vaha ghaTa-bar3harUpa meM pAI jAtI hai| 10vIM meM do padya tathA 21vIM meM eka padya bar3hatI hai, aura 8vIM meM chaha padyoM kI, 11vIM meM cAra kI tathA 15vIM meM eka padya kI ghaTatI hai| yaha ghaTa-bar3ha bhAvanagara kI ukta mudrita prati meM hI nahIM pAI jAtI, balki pUnA ke bhANDArakara insTiTyUTa aura kalakattA kI eziyATika sosAiTI kI hastalikhita pratiyoM meM bhI pAI jAtI hai| racanA-samaya kI to yaha ghaTa-bar3ha pratIti kA viSaya nahIM, paM0 sukhalAla jI Adi ne bhI likhA hai ki "bar3ha-ghaTa kI yaha ghAlamela racanA ke bAda hI kisI kAraNa se honI caahiye|" isakA eka kAraNa lekhakoM kI asAvadhAnI ho sakatA hai, jaise 19vIM dvAtriMzikA meM eka padya kI kamI thI, vaha pUnA aura kalakattA kI pratiyoM se pUrI ho gii| dUsarA kAraNa yaha bhI ho sakatA hai ki kisI ne apane prayojana ke vaza ghAlamela kI ho| kucha bhI ho, isase una dvAtriMzikAoM ke pUrNarUpa ko samajhane Adi meM bAdhA par3a rahI hai, jaise 11vIM dvAtriMzikA se yaha mAlUma hI nahIM hotA ki vaha kauna se rAjA kI stuti hai, aura isase usake racayitA tathA racanA-kAla ko jAnane meM bhArI bAdhA upasthita hai| yaha nahIM ho sakatA ki kisI viziSTa rAjA kI stuti kI jAya aura usameM usakA nAma taka bhI na ho| dUsarI stutyAtmaka dvAtriMzikAoM meM stutya kA nAma Jain Education Interational For Personal & Private Use Only Page #532 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 476 / jainaparamparA aura yApanIyasaMgha / khaNDa 3 a018 / pra01 barAbara diyA huA hai, phira yahI usase zUnya rahI ho yaha kaise kahA jA sakatA hai? nahIM kahA jA sktaa| ataH jarUrata isa bAta kI hai ki dvAtriMzikA-viSayaka prAcIna pratiyoM kI pUrI khoja kI jaay| isase anupalabdha dvAtriMzikAe~ bhI yadi koI hoMgI, to upalabdha ho sakeMgI aura upalabdha dvAtriMzikAoM se ve azuddhiyA~ bhI dUra ho sakeMgI, jinake kAraNa unakA paThana-pAThana kaThina ho rahA hai aura jisakI paM0 sukhalAla jI Adi ko bhI bhArI zikAyata hai|" (pu.jai.vA.sU./prastA./pR. 129-130) / "dUsarI bAta yaha ki dvAtriMzikAoM ko stutiyA~ kahA gayA hai aura inake avatAra kA prasaGga bhI stuti-viSayaka hI hai, kyoMki zvetAmbarIya prabandhoM ke anusAra vikramAditya rAjA kI ora se zivaliMga ko namaskAra karane kA anurodha hone para jaba siddhasenAcArya ne kahA ki yaha devatA merA namaskAra sahana karane meM samartha nahIM hai, merA namaskAra sahana karanevAle dUsare hI devatA haiM, taba rAjA ne kautukavaza, pariNAma kI koI paravAha na karate hue namaskAra ke lie vizeSa Agraha kiyaa| isa para siddhasena zivaliMga ke sAmane Asana jamAkara baiTha gaye aura inhoMne apane iSTadeva kI stuti uccasvara Adi ke sAtha prArambha kara dI; jaisA ki nimna vAkyoM se prakaTa hai zrutveti punarAsInaH zivaliMgasya sa prbhuH| udAjahve stutizlokAn taarsvrkrstdaa|| 138 // prbhaavkcrit| "tataH padmAsanena bhUtvA dvAtriMzadvAtriMzikAbhirdevaM stutimupckrme|" ___ vividha-tIrthakalpa, prbndhkosh| parantu upalabdha 21 dvAtriMzikAoM meM stutiparaka dvAtriMzikAe~ kevala sAta hI haiM, jinameM bhI eka rAjA kI stuti hone se devatAviSayaka stutiyoM kI koTi se nikala jAtI hai aura isa taraha chaha dvAtriMzikAe~ hI aisI raha jAtI haiM, jinakA zrIvIravarddhamAna 8. "siddhaseNeNa pAraddhA battIsiyAhiM jiNathuI"--- gdyprbndh-kthaavlii| tassAgayassa teNaM pAraddhA jiNathuI smttaahiN| battIsAhiM battIsiyAhiM uddaamsddenn|| padyaprabandha / sa.pra./ pR.56| nyAyAvatArasUtraM ca shriiviirstutimpyth| dvAtriMzacchlokamAnAzca triMzadanyAH stutiirpi|| 143 // prbhaavkcrit| 9. ye matpraNAmasoDhAraste devA apare nnu| kiM bhAvi praNama tvaM drAka prAha rAjeti kautukii|| 135 // devAnnijapraNamyAMzca darzaya tvaM vdnniti| bhUpatirjalpitastenotpAte doSo na me nRp|| 136 / / For Personal & Private Use Only Page #533 -------------------------------------------------------------------------- ________________ a0 18 / pra0 1 sanmatisUtrakAra siddhasena : digambarAcArya / 477 kI stuti se sambandha hai aura jo usa avasara para uccarita kahI jA sakatI haiM, zeSa 14 dvAtriMzikAe~ na to stuti - viSayaka haiM, na ukta prasaMga ke yogya haiM aura isaliye unakI gaNanA una dvAtriMzikAoM meM nahIM kI jA sakatI, jinakI racanA athavA uccAraNA siddhasena ne zivaliGga ke sAmane baiTha kara kI thii|" (pu.jai.vA.sU / prastA. / pR. 130) / "yahA~ itanA aura bhI jAna lenA cAhiye ki prabhAvakacarita ke anusAra stuti kA prArambha "prakAzitaM tvayaikena yathA samyagjagattrayaM" ityAdi zlokoM se huA hai, jinameM se 'tathA hi' zabda ke sAtha cAra zlokoM 10 ko uddhRta karake unake Age ityAdi likhA gayA hai| aura phira 'nyAyAvatArasUtraM ca' ityAdi zloka dvArA 32 kRtiyoM kI aura sUcanA kI gaI hai, jinameM se eka nyAyAvatArasUtra, dUsarI zrIvIrastuti aura 30 battIsa-battIsa zlokoMvAlI dUsarI stutiyA~ haiM / prabandhacintAmaNi ke anusAra stuti kA prArambha prazAntaM darzanaM yasya sarvabhUtA'bhayapradam / mAGgalyaM ca prazastaM ca zivastena vibhAvyate // " isa zloka se hotA hai, jisake anantara " iti dvAtriMzadvAtriMzikA kRtA " likhakara yaha sUcita kiyA gayA hai ki vaha dvAtriMzadvAtriMzikA stuti kA prathama zloka hai| isa zloka tathA ukta cAroM zlokoM meM se kisI se bhI prastuta dvAtriMzikAoM kA prAraMbha nahIM hotA hai, na ye zloka kisI dvAtriMzikA meM pAye jAte haiM aura na inake sAhitya kA upalabdha prathama 20 dvAtriMzikAoM ke sAhitya ke sAtha koI mela hI khAtA hai / aisI hAlata meM ina donoM prabandhoM tathA likhita padyaprabandha meM ullekhita dvAtriMzikA - stutiyA~ upalabdha dvAtriMzikAoM se bhinna koI dUsarI hI honI cAhiye / prabhAvakacarita ke ullekha para se isakA aura bhI samarthana hotA hai, kyoMki usameM zrIvIrastuti ke 10. cAroM zloka isa prakAra haiMprakAzitaM tvayaikena yathA samastairapi no nAtha ! vidyotayati vA lokaM yathaiko'pi nizAkaraH / samudgataH samagro'pi tvadvAkyato'pi keSAJcidabodha tathA bhAnormarIcayaH kasya nAma no vAdbhutamulUkasya prakRtyA svacchA api tamastvena bhAsante bhAsvataH karAH // 142 // samyagjagattrayam / varatIrthAdhipaistathA // 139 // kiM tArakAgaNaH // 140 // iti me'dbhutam / nAlokahetavaH // 141 // kliSTacetasaH / likhita padyaprabandha meM bhI ye hI cAroM zloka 'tassAgayassa teNaM pAraddhA jiNathuI' ityAdi sAtha diye haiM / ( sa. pra./ pR. 54 / Ti. 58) / padya ke anantara yathA zabda ke For Personal & Private Use Only Page #534 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 478 / jainaparamparA aura yApanIyasaMgha / khaNDa 3 a018 / pra0 1 bAda jina 30 dvAtriMzikAoM ko anyAH stutI: likhA hai, ve zrIvIra se bhinna dUsare hI tIrthaGkarAdi kI stutiyA~ jAna par3atI haiM aura isaliye upalabdha dvAtriMzikAoM ke prathama grUpa dvAtriMzikApaJcaka meM unakA samAveza nahIM kiyA jA sakatA, jisameM kI pratyeka dvAtriMzikA zrIvIrabhagavAna se hI sambandha rakhatI hai / ukta tInoM prabandhoM ke bAda bane hue vividhatIrthakalpa aura prabandhakoza ( caturviMzatiprabandha) meM stuti kA prArambha 'svayaMbhuvaM bhUtasahasranetraM' ityAdi padya se hotA hai, jo upalabdha dvAtriMzikAoM ke prathama grUpa kA prathama padya hai, ise dekara "ityAdi zrIvIradvAtriMzadvAtriMzikA kRtA" aisA likhA hai / yaha padya prabandhavarNita dvAtriMzikAoM kA sambandha upalabdha dvAtriMzikAoM ke sAtha jor3ane ke liye bAda ko apanAyA gayA mAlUma hotA hai, kyoMki eka to pUrvaracita prabandhoM se isakA koI samarthana nahIM hotA, aura ukta tInoM prabandhoM se isakA spaSTa virodha pAyA jAtA hai| dUsare, ina donoM graMthoM meM dvAtriMzadvAtriMzikA ko ekamAtra zrI vIra se sambandhita kiyA gayA hai aura usakA viSaya bhI devaM stotumupacakrame zabdoM ke dvArA stuti hI batalAyA gayA hai, parantu usa stuti ko par3hane se zivaliMga kA visphoTa hokara usameM se vIrabhagavAn kI pratimA kA prAdurbhUta honA kisI graMtha meM bhI prakaTa nahIM kiyA gayA / vividhatIrthakalpa ke kartA ne AdinAtha kI, aura prabandhakoza ke kartA ne pArzvanAtha kI pratimA kA prakaTa honA batalAyA hai / aura yaha eka asaMgata-sI bAta jAna par3atI hai ki stuti to kisI tIrthaMkara kI jAya aura use karate hue pratimA kisI dUsare hI tIrthaMkara kI prakaTa hove / (pu. jai.vA.sU./ prastA/ pR. 130 - 131) / " isa taraha bhI upalabdha dvAtriMzikAoM meM ukta 14 dvAtriMzikAe~, jo stutiviSaya tathA vIra kI stuti se sambandha nahIM rakhatIM, prabandhavarNita dvAtriMzikAoM meM parigaNita nahIM kI jA sktiiN| aura isaliye paM0 sukhalAla jI tathA paM0 becaradAsa jI kA prastAvanA meM yaha likhanA ki "zuruAta meM divAkara (siddhasena) ke jIvanavRttAnta meM stutyAtmaka battIsiyoM (dvAtriMzikAoM) ko hI sthAna dene kI jarUrata mAlUma huI aura inake sAtha meM saMskRta bhASA tathA padyasaMkhyA meM samAnatA rakhanevAlI, parantu stutyAtmaka nahIM, aisI dUsarI ghanI battIsiyA~ inake jIvanavRttAnta meM stutyAtmaka kRtirUpa meM hI dAkhila ho gaIM aura pIche kisI ne isa hakIkata ko dekhA tathA khojA hI nahIM ki kahI jAnevAlI battIsa athavA upalabdha ikkIsa battIsiyoM meM kitanI aura kauna stutirUpa haiM aura kauna - kauna stutirUpa nahIM haiM" aura isa taraha sabhI prabaMdha - racayitA AcAryoM ko aisI moTI bhUla ke zikAra batalAnA kucha bhI jI ko laganevAlI bAta mAlUma nahIM hotii| use upalabdha dvAtriMzikAoM kI saMgati biThalAne kA prayatnamAtra hI kahA jA sakatA hai, jo nirAdhAra hone se samucita pratIta nahIM hotA / dvAtriMzikAoM kI isa sArI chAna-bIna para se nimna bAteM phalita hotI haiM For Personal & Private Use Only Page #535 -------------------------------------------------------------------------- ________________ a018/pra01 sanmatisUtrakAra siddhasena : digambarAcArya / 479 "1. dvAtriMzakAe~ jisa krama se chapI haiM, usI krama se nirmita nahIM huI haiN| "2. upalabdha 21 dvAtriMzikAe~ eka hI siddhasena ke dvArA nirmita huI mAlUma nahIM hotii| ___ 3. nyAyAvatAra kI gaNanA prabandhollikhita dvAtriMzikAoM meM nahIM kI jA sktii| "4. dvAtriMzikAoM kI saMkhyA meM jo ghaTa-bar3ha pAI jAtI hai vaha, racanA ke bAda huI hai aura usameM kucha aisI ghaTa-bar3ha bhI zAmila hai, joki kisI ke dvArA jAna-bUjhakara apane kisI prayojana ke liye kI gaI ho| aisI dvAtriMzikAoM kA pUrNa rUpa abhI anizcita hai| "5. upalabdha dvAtriMzikAoM kA prabandhoM meM varNita dvAtriMzikAoM ke sAtha, jo saba stutyAtmaka haiM aura prAyaH eka hI stutigraMtha 'dvAtriMzadvAtriMzikA' kI aMga jAna par3atI haiM, sambandha ThIka nahIM baitthtaa| donoM eka dUsare se bhinna tathA bhinnakartRka pratIta hotI haiN| "aisI hAlata meM kisI dvAtriMzikA kA koI vAkya yadi kahIM uddhRta milatA hai, to use usI dvAtriMzikA tathA usake kartA taka hI sImita samajhanA cAhiye, zeSa dvAtriMzikAoM meM se kisI dUsarI dvAtriMzikA ke viSaya ke sAtha use jor3akara usa para se koI dUsarI bAta usa vakta taka phalita nahIM kI jAnI cAhiye, jaba taka ki yaha sAbita na kara diyA jAya ki vaha dUsarI dvAtriMzikA bhI usI dvAtriMzikAkAra kI kRti hai| astu|"(pu.jai.vaa.suu./prstaa./pR. 131-132) / sanmatisUtrakAra siddhasena kevala 'sanmatisUtra' ke kartA / "aba dekhanA yaha hai ki ina dvAtriMzikAoM aura nyAyAvatAra meM se kauna-sI racanA sanmatisUtra ke kartA siddhasena AcArya kI kRti hai athavA ho sakatI hai? isa viSaya meM paM0 sukhalAla jI aura paM0 becaradAsa jI ne apanI prastAvanA meM yaha pratipAdana kiyA hai ki 21vIM dvAtriMzikA ko chor3akara zeSa 20 dvAtriMzikAe~, nyAyAvatAra aura 'sanmati' ye saba eka hI siddhasena kI kRtiyA~ haiM, aura ye siddhasena ve haiM, jo ukta zvetAmbarIya prabandhoM ke anusAra vRddhavAdI ke ziSya the aura divAkara nAma ke sAtha prasiddhi ko prApta haiN| dUsare zvetAmbara vidvAnoM kA binA kisI jA~ca-par3atAla ke anusaraNa karanevAle kitane hI jainetara vidvAnoM kI bhI aisI hI mAnyatA hai aura yaha mAnyatA hI usa sArI bhUla-bhrAnti kA mUla hai, jisake kAraNa siddhasena-viSayaka jo bhI paricaya Jain Education Interational For Personal & Private Use Only Page #536 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 480 / jainaparamparA aura yApanIyasaMgha / khaNDa 3 a018 / pra01 lekha aba taka likhe gaye, ve saba prAyaH khicar3I bane hue haiM, kitanI hI galataphahamiyoM ko phailA rahe haiM aura unake dvArA siddhasena ke samayAdika kA ThIka nirNaya nahIM ho paataa| isI mAnyatA ko lekara vidvadvara paM0 sukhalAla jI kI sthiti siddhasena ke samayasambandha meM barAbara DA~vADola calI jAtI hai| Apa prastuta siddhasena kA samaya kabhI vikrama kI chaThI zatAbdI se pUrva 5vIM zatAbdI 1 batalAte haiM, kabhI chaThI zatAbdI kA bhI uttaravartI samaya kaha DAlate haiM, kabhI sandigdharUpa meM chaThI yA sAtavIM zatAbdI13 nirdiSTa karate haiM aura kabhI 5vIM tathA 6ThIM zatAbdI kA madhyavartI kAla 14 pratipAdana karate haiN| aura bar3I maje kI bAta yaha hai ki jina prabandhoM ke AdhAra para siddhasena divAkara kA paricaya diyA jAtA hai, unameM nyAyAvatAra kA nAma to kisI taraha eka prabandha meM pAyA bhI jAtA hai, parantu siddhasena kI kRtirUpa meM sanmatisUtra kA koI ullekha kahIM bhI upalabdha nahIM hotaa| itane para bhI prabandha-varNita siddhasena kI kRtiyoM meM use bhI zAmila kiyA jAtA hai! yaha kitane Azcarya kI bAta hai, ise vijJa pAThaka svayaM samajha sakate haiN|" (pu.jai.vA.sU./prastA./pR. 132-133) / "grantha kI prastAvanA meM paM0 sukhalAla jI Adi ne, yaha pratipAdana karate hue ki "ukta prabandhoM meM ve dvAtriMzikAe~ bhI, jinameM kisI kI stuti nahIM hai aura jo anya darzanoM tathA svadarzana ke mantavyoM ke nirUpaNa tathA samAlocana ko liye hue haiM, stutirUpa meM parigaNita haiM aura unheM divAkara (siddhasena) ke jIvana meM unakI kRtirUpa se sthAna milA hai," ise eka 'pahelI' hI batalAyA hai, jo svadarzana kA nirUpaNa karanevAle aura dvAtriMzikAoM se na utaranevAle (nIcA darjA na rakhanevAle) sanmatiprakaraNa ko divAkara ke jIvanavRttAnta aura unakI kRtiyoM meM sthAna kyoM nahIM milaa| parantu isa pahelI kA koI samucita hala prastuta nahIM kiyA gayA, prAyaH itanA kahakara hI santoSa dhAraNa kiyA gayA hai ki "sanmatiprakaraNa yadi battIsa zlokaparimANa hotA, to vaha prAkRtabhASA meM hote hue bhI divAkara ke jIvanavRttAnta meM sthAna pAI huI saMskRtabattIsiyoM ke sAtha meM parigaNita hue binA zAyada hI rhtaa|" pahelI kA yaha hala kucha bhI mahattva nahIM rkhtaa| prabandhoM se isakA koI samarthana nahIM hotA aura na isa bAta kA koI patA hI calatA hai ki upalabdha jo dvAtriMzikAe~ stutyAtmaka nahIM haiM, ve saba divAkara siddhasena ke jIvanavRttAnta meM dAkhila ho gaI haiM aura unheM bhI unhIM 11. sanmatiprakaraNa/ prastAvanA / pR. 39,43,64,94 / 12. jJAnabindu-paricaya/ pR.6| 13. sanmatiprakaraNa ke aMgrejI saMskaraNa kA phoravarDa (Forword) aura bhAratIyavidyA meM prakAzita 'zrIsiddhasena divAkaranA samayano prazna' nAma lekha (bhAratIya vidyA/tRtIya bhAga/ pR. 152) / 14. 'pratibhAmUrti siddhasena divAkara' nAmaka lekha (bhAratIyavidyA / tRtIya bhAga/ pR. 11) / Jain Education Interational For Personal & Private Use Only Page #537 -------------------------------------------------------------------------- ________________ a0 18 / pra01 sanmatisUtrakAra siddhasena : digambarAcArya / 481 siddhasena kI kRtirUpa se unameM sthAna milA hai, jisase ukta pratipAdana kA hI samarthana hotA, prabandhavarNita jIvanavRttAnta meM unakA kahIM koI ullekha hI nahIM hai| ekamAtra prabhAvakacarita meM nyAyAvatAra kA jo asambaddha, asamarthita aura asamaJjasa ullekha milatA hai, usa para se usakI gaNanA usa dvAtriMzadvAtriMzikA ke aGgarUpa meM nahIM kI jA sakatI, jo saba jina-stutiparaka thI, vaha eka judA hI svatantra grantha hai, jaisA ki Upara vyakta kiyA jA cukA hai| aura sanmatiprakaraNa kA battIsa zlokaparimANa na honA bhI siddhasena ke jIvanavRttAnta se sambaddha kRtiyoM meM usake parigaNita hone ke liye koI bAdhaka nahIM kahA jA sakatA, khAsakara usa hAlata meM jaba ki cavAlIsa padyasaMkhyAvAle kalyANamandirastotra ko unakI kRtiyoM meM parigaNita kiyA gayA hai aura prabhAvakacarita meM isa padyasaMkhyA kA spaSTa ullekha bhI sAtha meM maujUda hai|5 vAstava meM prabandhoM para se yaha grantha una siddhasenadivAkara kI kRti mAlUma hI nahIM hotA, jo vRddhavAdI ke ziSya the aura jinheM AgamagranthoMko saMskRta meM anuvAdita karane kA abhiprAyamAtra vyakta karane para pAraJcikaprAyazcitta ke rUpa meM bAraha varSa taka zvetAmbarasaMgha se bAhara rahane kA kaThora daNDa diyA jAnA batalAyA jAtA hai| prastuta grantha ko unhIM siddhasena kI kRti batalAnA, yaha saba bAda kI kalpanA aura yojanA hI jAna par3atI hai|" (pu.jai.vA.sU./ prastA/pR. 133) / samAna pratibhA kA hetu sAdhAraNAnaikAntika hetvAbhAsa-"paM0 sukhalAla jI ne prastAvanA meM tathA anyatra bhI dvAtriMzikAoM, nyAyAvatAra aura sanmatisUtra kA ekakartRtva pratipAdana karane ke liye koI khAsa hetu prastuta nahIM kiyA, jisase ina saba kRtiyoM ko eka hI AcAryakRta mAnA jA ske| prastAvanA meM kevala itanA hI likha diyA hai ki "ina sabake pIche rahA huA pratibhA kA samAna tattva aisA mAnane ke liye lalacAtA hai ki ye saba kRtiyA~ kisI eka hI pratibhA ke phala haiN|" yaha saba koI samartha yuktivAda na hokara eka prakAra se apanI mAnyatA kA prakAzanamAtra hai, kyoMki ina sabhI granthoM para se pratibhA kA aisA koI asAdhAraNa samAna tattva upalabdha nahIM hotA, jisakA anyatra kahIM bhI darzana na hotA ho| svAmI samantabhadra ke mAtra svayambhUstotra aura AptamImAMsA granthoM ke sAtha ina granthoM kI tulanA karate hue svayaM prastAvanAlekhakoM ne donoM meM puSkala sAmya kA honA svIkAra kiyA hai aura donoM AcAryoM kI granthanirmANAdi-viSayaka pratibhA kA kitanA hI citraNa kiyA hai| aura bhI akalaGka-vidyAnandAdi kitane hI AcArya aise haiM jinakI pratibhA ina granthoM ke pIche rahanevAlI pratibhA se kama nahIM hai, taba pratibhA kI samAnatA aisI koI bAta nahIM raha 15. tatazcatuzcatvAriMzavRttAM stutimasau jgau| kalyANamandiretyAdivikhyAtAM jinazAsane // 144 // vRddhavAdiprabandha/ pR. 101 / Jain Education Interational For Personal & Private Use Only Page #538 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 482 / jainaparamparA aura yApanIyasaMgha / khaNDa 3 a018/pra01 jAtI, jisakI anyatra upalabdhi na ho sake aura isaliye ekamAtra usake AdhAra para ina saba granthoM ko, jinake pratipAdana meM paraspara kitanI hI vibhinnatAe~ pAI jAtI haiM, eka hI AcAryakRta nahIM kahA jA sktaa| jAna par3atA hai samAnapratibhA ke ukta lAlaca meM par3akara hI binA kisI gaharI jA~ca-par3atAla ke ina saba granthoM ko eka hI AcAryakRta mAna liyA gayA hai, athavA kisI sAmpradAyika mAnyatA ko prazraya diyA gayA hai, jabaki vastusthiti vaisI mAlUma nahIM hotii| gambhIra gaveSaNA aura ina granthoM kI antaHparIkSAdi para se mujhe isa bAta kA patA calA hai ki sanmatisUtra ke kartA siddhasena aneka dvAtriMzikAoM ke kartA siddhasena se bhinna haiN| yadi 21vIM dvAtriMzikA ko chor3akara zeSa 20 dvAtriMzikAe~ eka hI siddhasena kI kRtiyA~ hoM, to ve unameM se kisI bhI dvAtriMzikA ke kartA nahIM haiM, anyathA kucha dvAtriMzikAoM ke kartA ho sakate haiN| nyAyAvatAra ke kartA siddhasena kI bhI aisI hI sthiti hai| ve sanmatisUtra ke kartA siddhasena se jahA~ bhinna haiM, vahA~ kucha dvAtriMzikAoM ke kartA siddhasena se bhI bhinna haiM aura ukta 20 dvAtriMzikAe~ yadi eka se adhika siddhasenoM kI kRtiyA~ hoM, to ve unameM se kucha ke kartA ho sakate haiM, anyathA kisI ke bhI kartA nahIM bana skte| isa taraha 'sanmatisUtra' ke kartA, 'nyAyAvatAra' ke kartA aura katipaya 'dvAtriMzikAoM' ke kartA tIna siddhasena alaga-alaga haiN| zeSa dvAtriMzikAoM ke kartA inhIM meM se koI eka yA do athavA tInoM ho sakate haiM aura yaha bhI ho sakatA hai ki kisI dvAtriMzikA ke kartA ina tInoM se bhinna koI anya hI hoN| ina tInoM siddhasenoM kA astitvakAla eka dUsare se bhinna athavA kucha antarAla ko liye hue hai aura unameM prathama siddhasena katipaya dvAtriMzikAoM ke kartA, dvitIya siddhasena sanmatisUtra ke kartA aura tRtIya siddhasena nyAyAvatAra ke kartA haiN| nIce apane anusandhAna-viSayaka inhIM saba bAtoM ko saMkSepa meM spaSTa karake batalAyA jAtA hai5.1. sanmatisUtrakAra siddhasena abhedavAda (ekopayogavAda) ke puraskartA .. "sanmatisUtra ke dvitIya kANDa meM kevalI ke jJAna-darzana-upayogoM kI kramavAditA aura yugapadvAditA meM doSa dikhAte hue abhedavAditA athavA ekopayogavAditA kA sthApana kiyA hai| sAtha hI jJAnAvaraNa aura darzanAvaraNa kA yugapat kSaya mAnate hue bhI yaha batalAyA hai ki do upayoga eka sAtha kahIM nahIM hote aura kevalI meM kramazaH bhI nahIM hote| ina jJAna aura darzana upayogoM kA bheda manaHparyayajJAna paryanta athavA chadmasthAvasthA taka hI calatA hai, kevalajJAna ho jAne para donoM meM koI bheda nahIM rhtaa| taba jJAna kaho athavA darzana eka hI bAta hai, donoM meM koI viSayabheda caritArtha nahIM hotaa| isake liye athavA AgamagranthoM se apane isa kathana kI saGgati biThalAne ke liye darzana kI 'arthavizeSarahita nirAkara sAmAnyagrahaNarUpa' jo paribhASA hai, use bhI badala kara For Personal & Private Use Only Page #539 -------------------------------------------------------------------------- ________________ a0 18 / pra0 1 sanmatisUtrakAra siddhasena : digambarAcArya / 483 rakkhA hai arthAt yaha pratipAdana kiyA hai ki 'aspRSTa tathA aviSayarUpa padArtha meM anumAnajJAna ko chor3akara jo jJAna hotA hai, vaha darzana hai|' isa viSaya se sambandha rakhanevAlI kucha gAthAe~ namUne ke taura para isa prakAra haiM maNapajjavaNANato NANassa ya darisaNassa ya viseso / kevalaNANaM puNa daMsaNaM ti gANaM ti ya samANaM // 3 // keI bhAMti 'jaiyA jANai taiyA Na pAsai jiNo' tti / suttamavalaMbamANA titthayarAsAyaNAbhIrU // 4 // kevalaNANAvaraNakkhayajAyaM kevalaM jahA NANaM / taha daMsaNaM pi jujjai NiyaAvaraNakkhayassaMte // 5 // suttammi ceva 'sAI apajjavasiyaM' ti kevalaM vRttaM / suttAsAyaNabhIrU taM ca daTThavvayaM hoi // 7 // saMtammi kevale daMsaNammi NANassa kevalaNANammi ya daMsaNassa saMbhavo Natthi / tamhA sahiNAI // 8 // aNNAyaM pAsaMto addinaM kiM jANai kiM pAsai kaha NANaM appuTThe avisae mottUNa liMgao jaM jaM appuTThe bhAve tamhA taM NANaM daMsaNaNANAvaraNakkhae samANammi kassa puvvaaraM / hojja samaM uppAo haMdi duve Natthi uvaogA // 9 // ca arahA viyANaMto / savvaNNU tti vA hoi // 13 // ya atthammi daMsaNaM hoi / aNAgayAIyavisasu // 25 // jANai pAsai ya kevalI NiyamA / daMsaNaM ca avisesao siddhaM // 30 // " isI se sanmatisUtra ke kartA siddhasena abhedavAda ke puraskartA mAne jAte haiN| TIkAkAra abhayadevasUri aura jJAnabindu ke kartA upAdhyAya yazovijaya ne bhI aisA hI pratipAdana kiyA hai| jJAnabindu meM to etadviSayaka sanmati - gAthAoM kI vyAkhyA karate hue unake isa vAda ko zrIsiddhasenopajJanavyamataM (siddhasena kI apanI hI sUjha-bUjha athavA upajarUpa nayA mata) taka likhA hai| jJAnabindu kI paricayAtmaka prastAvanA ke Adi meM paM0 sukhalAla jI ne bhI aisI hI ghoSaNA kI hai| " (pu. jai. vA. sU./ prastA. / pR. 133 - 135) / For Personal & Private Use Only Page #540 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 484 / jainaparamparA aura yApanIyasaMgha / khaNDa 3 a018 / pra01 5.2. prathama-dvitIya-paMcama dvAtriMzikAe~ yugapadvAdapratipAdaka "pahalI, dUsarI aura pA~cavIM dvAtriMzikAe~ yugapadvAda kI mAnyatA ko liye hue haiM, jaisA ki unake nimna vAkyoM se prakaTa hai jagannakAvasthaM yugapadakhilA'nantaviSayaM yadetatpratyakSaM tava na ca bhavAn ksycidpi| anenaivA'cintyaprakRtirasasiddhestu viduSAM samIkSyaitadvAraM tava guNa-kathotkA vympi|| 1/32 // nA'rthAn vivitsasi na vetsyasi nA'pyavetsInaM jJAtavAnasi na te'cyuta! vedymsti| traikAlya-nitya-viSamaM yugapacca vizvaM pazyasyacintya-caritAya namo'stu tubhym|| 2/30 // anantamekaM yugapat trikAlaM shbdaadibhirniprtighaatvRtti|| 5/21 // durApamAptaM yadacintya-bhUti-jJAnaM tvayA jnm-jraa'ntkrtR| tenA'si lokAnabhibhUya sarvAnsarvajJa! lokottmtaamupetH|| 5/22 // "ina padyoM meM jJAna aura darzana ke jo bhI trikAlavartI ananta viSaya haiM, una sabako yugapat jAnane-dekhane kI bAta kahI gaI hai arthAt trikAlagata vizva ke sabhI sAkAra-nirAkAra, vyakta-avyakta, sUkSma-sthUla, dRSTa-adRSTa, jJAta-ajJAta, vyavahitaavyavahita Adi padArtha apanI-apanI aneka-ananta avasthAoM athavA paryAyoM-sahita vIrabhagavAn ke yugapat pratyakSa haiM, aisA pratipAdana kiyA gayA hai| yahA~ prayukta huA yugapat zabda apanI khAsa vizeSatA rakhatA hai aura vaha jJAna-darzana ke yaugapadya kA . usI prakAra dyotaka hai, jisa prakAra svAmI samantabhadrapraNIta AptamImAMsA (devAgama) ke "tattvajJAnaM pramANaM te yugapatsarvabhAsanam" (kA. 101) isa vAkya meM prayukta huA yugapat zabda, jise dhyAna meM lekara aura pAdaTippaNI meM pUrI kArikA ko uddhRta karate hue paM0 sukhalAla jI ne jJAnabindu ke paricaya meM likhA hai-"digambarAcArya samantabhadra ne bhI apanI AptamImAMsA meM ekamAtra yaugapadyapakSa kA ullekha kiyA hai|" sAtha hI, yaha bhI batalAyA hai ki bhaTTa akalaGka ne isa kArikAgata apanI aSTazatI vyAkhyA meM yaugapadya-pakSa kA sthApana karate hue kramikapakSa kA, saMkSepa meM para spaSTarUpa meM, For Personal & Private Use Only Page #541 -------------------------------------------------------------------------- ________________ a0 18 / pra01 sanmatisUtrakAra siddhasena : digambarAcArya / 485 khaNDana kiyA hai, jise pAdaTippaNI meM nimna prakAra se uddhRta kiyA hai ___ "tajjJAnadarzanayoH kramavRttau hi sarvajJatvaM kAdAcitkaM syaat| kutastatsiddhiriti cet sAmAnya-vizeSa-viSayayorvigatAvaraNayorayugapatpratibhAsAyogAt prtibndhkaantraa'bhaavaat|" "aisI hAlata meM ina tIna dvAtriMzikAoM ke kartA ve siddhasena pratIta nahIM hote, jo sanmatisUtra ke kartA aura abhedavAda ke prasthApaka athavA puraskartA haiM, balki ve siddhasena jAna par3ate haiM, jo kevalI ke jJAna aura darzana kA yugapat honA mAnate the| aise eka yugapadvAdI siddhasena kA ullekha vikrama kI 8vIM-9vIM zatAbdI ke vidvAn AcArya haribhadra ne apanI nandIvRtti meM kiyA hai| nandIvRtti meM 'keI bhaNaMti jugavaM jANai pAsai ya kevalI niyamA' ityAdi do gAthAoM ko uddhRta karake, jo ki jina-bhadrakSamAzramaNa ke vizeSaNavatI grantha kI haiM, unakI vyAkhyA karate hue likhA hai "kecana siddhasenAcAryAdayaH bhaNaMti, kiM? 'yugapad' ekasminneva kAle jAnAti pazyati ca, kaH? kevalI, na tvanyaH, niyamAt niymen|" "nandIsUtra ke Upara malayagirisUri ne jo TIkA likhI hai, usameM unhoMne bhI yugapadvAda kA puraskartA siddhasenAcArya ko batalAyA hai| parantu upAdhyAya yazovijaya ne, jinhoMne siddhasena ko abhedavAda kA puraskartA batalAyA hai, jJAnabindu meM yaha prakaTa kiyA hai ki "nandIvRtti meM siddhasenAcArya kA jo yugapat upayogavAditva kahA gayA hai, vaha abhyupagamavAda ke abhiprAya se hai, na ki svatantrasiddhAnta ke abhiprAya se, kyoMki kramopayoga aura akrama (yugapat) upayoga ke paryanuyogA'nantara hI unhoMne sanmati meM apane pakSa kA udbhAvana kiyA hai,"16 jo ki ThIka nahIM hai| mAlUma hotA hai upAdhyAya jI kI dRSTi meM sanmati ke kartA siddhasena hI ekamAtra siddhasenAcArya ke rUpa meM rahe haiM aura isI se unhoMne siddhasena-viSayaka do vibhinna vAdoM ke kathanoM se utpanna huI asaGgati ko dUra karane kA yaha prayatna kiyA hai, jo ThIka nahIM hai| cunA~ce paM0 sukhalAla jI ne upAdhyAya jI ke isa kathana ko koI mahattva na dete hue aura haribhadra jaise bahuzruta AcArya ke isa prAcInatama ullekha kI mahattA kA anubhava karate hue jJAnabindu ke paricaya (pR.60) meM anta ko yaha likhA hai ki "samAna nAmavAle aneka AcArya hote Ae haiN| isaliye asambhava nahIM ki siddhasenadivAkara se bhinna koI dUsare bhI siddhasena hue hoM, jo ki yugapadvAda ke samarthaka hue hoM yA mAne jAte hoN|" ve 16. "yattu yugapadupayogavAditvaM siddhasenAcAryANAM nandivRttAvuktaM tadabhyupagamavAdAbhiprAyeNa, na tu svatantrasiddhAntAbhiprAyeNa, kramA'kramopayogadvayaparyanuyogAnantarameva svapakSasya sammatI udbhAvitatvAditi drssttvym|" jJAnabindu / pR. 33 / For Personal & Private Use Only Page #542 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 486 / jainaparamparA aura yApanIyasaMgha / khaNDa 3 a018 / pra0 1 dUsare siddhasena anya koI nahIM, ukta tInoM dvAtriMzikAoM meM se kisI ke bhI kartA hone caahiye| ataH ina tInoM dvAtriMzikAoM ko sanmatisUtra ke kartA AcArya siddhasena kI jo kRti mAnA jAtA hai, vaha ThIka aura saGgata pratIta nahIM hotaa| inake kartA dUsare hI siddhasena haiM, jo kevalI ke viSaya meM yugapad upayogavAdI the aura jinakI yugapad-upayogavAditA kA samarthana haribhadrAcArya ke ukta prAcIna ullekha se bhI hotA hai|" (pu.jai.vA.sU./ prastA. / pR. 135 - 137) / 5. 3. nizcayadvAtriMzikA ekopayogavAda-virodhI, yugapadvAdI " 19vIM nizcayadvAtriMzikA meM "sarvopayoga-dvaividhyamanenoktamanakSaram" isa vAkya ke dvArA yaha sUcita kiyA gayA hai ki 'saba jIvoM ke upayoga kA dvaividhya avinazvara hai / ' arthAt koI bhI jIva saMsArI ho athavA mukta, chadmasthajJAnI ho yA kevalI, sabhI ke jJAna aura darzana donoM prakAra ke upayogoM kA sattva hotA hai / yaha dUsarI bAta hai ki eka meM ve krama se pravRtta ( caritArtha ) hote haiM aura dUsareM meM AvaraNAbhAva ke kAraNa yugpt| isase usa ekopayogavAda kA virodha AtA hai, jisakA pratipAdana sanmatisUtra meM kevalI ko lakSya meM lekara kiyA gayA hai aura jise abhedavAda bhI kahA jAtA hai / aisI sthiti meM yaha 19vIM dvAtriMzikA bhI sanmatisUtra ke kartA siddhasena kI kRti mAlUma nahIM hotii|" (pu. jai. vA. sU./ prastA. / pR. 137) / 5.4. nizcayadvAtriMzikA mati zrutabheda - avadhi - mana:paryayabheda-virodhI " ukta nizcayadvAtriMzikA 19 meM zrutajJAna ko matijJAna se alaga nahIM mAnA haiM, likhA hai ki "matijJAna se adhika athavA bhinna zrutajJAna kucha nahIM hai, zrutajJAna ko alaga mAnanA vyartha tathA atiprasaGga doSa ko liye hue hai|" aura isa taraha matijJAna tathA zrutajJAna kA abheda pratipAdana kiyA hai / isI taraha avadhijJAna se bhinna manaHparyAyajJAna kI mAnyatA kA bhI niSedha kiyA hai, likhA hai ki " yA to dvIndriyAdika jIvoM ke bhI, jo ki prArthanA aura pratighAta ke kAraNa ceSTA karate hue dekhe jAte haiM, manaHparyAyavijJAna kA mAnanA yukta hogA anyathA manaH paryAyajJAna koI judI vastu nahIM hai / " ina donoM mantavyoM ke pratipAdaka vAkya isa prakAra haiM vaiyarthyA'tiprasaMgAbhyAM na matyadhikaM zrutam / sarvebhyaH prArthanA - pratighAtAbhyAM manaH paryAyavijJAnaM yuktaM teSu na kevalaM cakSustamaH krama - vivekakRt // 13 // ceSTante dvIndriyAdayaH / vA'nyathA // 17 // (pu. jai. vA. sU. / prastA. / pR. 137) For Personal & Private Use Only Page #543 -------------------------------------------------------------------------- ________________ a0 18 / pra01 sanmatisUtrakAra siddhasena : digambarAcArya / 487 5.5. sanmatisUtra matijJAna-zrutajJAna-bhedasamarthaka __"yaha saba kathana sanmatisUtra ke viruddha hai, kyoMki usameM zrutajJAna aura manaHparyayajJAna donoM ko alaga jJAnoM ke rUpa meM spaSTarUpa se svIkAra kiyA gayA hai, jaisA ki usake dvitIya kANDagata17 nimna vAkyoM se prakaTa hai maNapajjavaNANaMto NANassa ya darisaNassa ya viseso|| 3 // jeNa maNovisayagayANa daMsaNaM Nasthi dvvjaayaannN| to maNapajavaNANaM NiyamA NANaM tu nnihittuN|| 19 // maNapajavaNANaM daMsaNaM ti teNeha hoi Na ya juttN| bhaNNai NANaM NoiMdiyammi Na ghaDAdayo jmhaa|| 26 // mai-suya-NANaNimitto chaDamatthe hoi atthuvlNbho| egayarammi vi tesiM Na daMsaNaM daMsaNaM ktto?|| 27 // jaM paccakkhaggahaNaM NaM iMti suyaNANa-sammiyA atthaa| tamhA daMsaNasaddo Na hoi sayale vi suynnaanne|| 28 // 5.6. nyAyAvatAra matijJAna-zrutajJAnAdi-bhedasamarthaka "aisI hAlata meM yaha aura bhI spaSTa ho jAtA hai ki nizcayadvAtriMzikA (19) unhIM siddhasenAcArya kI kRti nahIM hai, jo ki sanmatisUtra ke kartA haiN| donoM ke kartA siddhasena nAma kI samAnatA ko dhAraNa karate hue bhI eka dUsare se ekadama bhinna haiN| sAtha hI, yaha kahane meM bhI koI saGkoca nahIM hotA ki nyAyAvatAra ke kartA siddhasena bhI nizcayadvAtriMzikA ke kartA se bhinna haiM, kyoMki unhoMne zrutajJAna ke bheda ko spaSTarUpa se mAnA hai aura use apane grantha meM zabdapramANa athavA Agama (zruta-zAstra) pramANa ke rUpa meM rakkhA hai, jaisA ki nyAyAvatAra ke nimna vAkyoM se prakaTa hai dRssttessttaa'vyaahtaadvaakyaatprmaarthaa'bhidhaayinH| tattvagrAhitayotpannaM mAnaM zAbdaM prakIrtitam // 8 // aaptopjnymnullNdhymdRssttessttvirodhkm| tattvopadezakRtsArvaM zAstraM kaapth-ghttttnm|| 9 // 8 nayAnAmekaniSThAnAM pravRtteH shrutvrmni| sampUrNArthavinizcAyi syaadvaadshrutmucyte|| 30 // 17. tRtIyakANDa meM bhI AgamazrutajJAna ko pramANarUpa meM svIkAra kiyA hai| 18. yaha padya mUla meM svAmI samantabhadrakRta 'ratnakaraNDa' kA hai, vahIM se uddhRta kiyA gayA hai| Jain Education Interational For Personal & Private Use Only Page #544 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 488 / jainaparamparA aura yApanIyasaMgha / khaNDa 3 a018/ pra01 "isa sambandha meM paM0 sukhalAla jI ne jJAnabindu kI paricayAtmaka prastAvanA meM, yaha batalAte hue ki 'nizcayadvAtriMzikA ke kartA siddhasena ne mati aura zruta meM hI nahIM, kintu avadhi aura mana:paryAya meM Agamasiddha bheda-rekhA ke viruddha tarka karake use amAnya kiyA hai' eka phuTanoTa dvArA jo kucha kahA hai, vaha isa prakAra hai "yadyapi divAkarazrI (siddhasena) ne apanI battIsI (nizcaya. 19) meM mati aura zruta ke abheda ko sthApita kiyA hai, phira bhI unhoMne cirapracalita mati-zruta ke bheda kI sarvathA avagaNanA nahIM kI hai| unhoMne nyAyAvatAra meM AgamapramANa ko svatantrarUpa se nirdiSTa kiyA hai| jAna par3atA hai isa jagaha divAkarazrI ne prAcIna paramparA kA anusaraNa kiyA aura ukta battIsI meM apanA svatantra mata vyakta kiyaa| isa taraha divAkarazrI ke granthoM meM AgamapramANa ko svatantra atirikta mAnane aura na mAnanevAlI donoM darzanAntarIya dhArAe~ dekhI jAtI haiM, jinakA svIkAra jJAnabindu meM upAdhyAya jI ne bhI kiyA hai|''(pR. 24) / "isa phuTanoTa meM jo bAta nizcayadvAtriMzikA aura nyAyAvatAra ke mati-zruta-viSayaka virodha ke samanvaya meM kahI gaI hai, vahI unakI tarapha se nizcayadvAtriMzikA aura 'sanmati' ke avadhi-manaHparyaya-viSayaka virodha ke samanvaya meM bhI kahI jA sakatI hai aura samajhanI caahiye| parantu yaha saba kathana ekamAtra tInoM granthoM kI ekakartRtva-mAnyatA para avalambita hai, jisakA sAmpradAyika mAnyatA ko chor3akara dUsarA koI bhI prabala AdhAra nahIM hai aura isaliye jaba taka dvAtriMzikA, nyAyAvatAra aura sanmatisUtra tInoM ko eka hI siddhasenakRta siddha na kara diyA jAya, taba taka isa kathana kA kucha bhI mUlya nahIM hai| tInoM granthoM kA eka-kartRtva abhI taka siddha nahIM hai, pratyuta isake dvAtriMzikA aura anya granthoM ke paraspara virodhI kathanoM ke kAraNa unakA vibhinnakartRka honA pAyA jAtA hai| jAna par3atA hai ki paM0 sukhalAla jI ke hRdaya meM yahA~ vibhinna siddhasenoM kI kalpanA hI utpanna nahIM huI aura isIliye ve ukta samanvaya kI kalpanA karane meM pravRtta hue haiM, jo ThIka nahIM hai, kyoMki sanmati ke kartA siddhasena-jaise svatantra vicAraka yadi nizcayadvAtriMzikA ke kartA hote, to unake lie koI vajaha nahIM thI ki ve eka grantha meM pradarzita apane svatantra vicAroM ko dabAkara dUsare grantha meM apane viruddhaparamparA ke vicAroM kA anusaraNa karate, khAsakara usa hAlata meM jaba ki ve sanmati meM upayoga-sambandhI yugapadvAdAdi kI prAcIna paramparA kA khaNDana karake apane abhedavAda-viSayaka naye svatantra vicAroM ko prakaTa karate hue dekhe jAte haiM, vahIM para ve zrutajJAna aura mana:paryayajJAna-viSayaka apane una svatantra vicAroM ko bhI prakaTa kara sakate the, jinake liye jJAnopayoga kA prakaraNa hone ke kAraNa vaha sthala (sanmati kA dvitIya kANDa) upayukta bhI thA, parantu vaisA na karake unhoMne vahA~ ukta dvAtriMzikA ke viruddha apane vicAroM ko rakkhA hai aura isaliye usa para se yahI phalita hotA Jain Education Interational For Personal & Private Use Only Page #545 -------------------------------------------------------------------------- ________________ a018 / pra01 sanmatisUtrakAra siddhasena : digambarAcArya / 489 hai ki ve ukta dvAtriMzikA ke kartA nahIM haiM, usake kartA koI dUsare hI siddhasena hone caahiye| upAdhyAya yazovijaya jI ne 'dvAtriMzikA' kA 'nyAyAvatAra' aura 'sanmati' ke sAtha jo ukta virodha baiThatA hai, usake sambandha meM kucha nahIM khaa| "yahA~ itanA aura bhI jAna lenA cAhiye ki zruta kI amAnyatArUpa isa dvAtriMzikA ke kathana kA virodha nyAyAvatAra aura sanmati ke sAtha hI nahIM hai, balki prathama dvAtriMzikA ke sAtha bhI hai, jisake 'sunizcitaM naH' ityAdi 30veM padya meM 'jagatpramANaM jinavAkyavipuSaH' jaise zabdoM dvArA arhatpravacanarUpa zruta ko pramANa mAnA gayA hai| (pu.jai.vA.sU./ prastA./ pR.137-139)| 5.7. nizcayadvAtriMzikA meM jJAnadarzanacAritra vyastarUpa se mokSamArga, sanmatisUtra meM samastarUpa se "nizcayadvAtriMzikA kI do bAteM aura bhI yahA~ prakaTa kara dene kI haiM, jo sanmati ke sAtha spaSTa virodha rakhatI haiM aura ve nimna prakAra haiM jJAna-darzana-cAritrANyupAyAH shivhetvH| anyo'ny-prtipksstvaacchuddhaavgm-shktyH|| 1 // "isa padya meM jJAna, darzana tathA cAritra ko mokSa-hetuoM ke rUpa meM tIna upAya (mArga) batalAyA hai, tInoM ko milAkara mokSa kA eka upAya nirdiSTa nahIM kiyA, jaisA ki tattvArthasUtra ke prathamasUtra meM mokSamArgaH isa eka vacanAtmaka pada ke prayoga-dvArA kiyA gayA hai| ataH ye tInoM yahA~ samastarUpa meM nahIM, kintu vyasta (alaga-alaga) rUpa meM mokSa ke mArga nirdiSTa hue haiM aura unheM eka dUsare kA pratipakSI likhA hai| sAtha hI tInoM samyak vizeSaNa se zUnya haiM aura darzana ko jJAna ke pUrva na rakhakara usake anantara rakkhA gayA hai, jo ki samUcI dvAtriMzikA para se zraddhAna artha kA vAcaka bhI pratIta nahIM hotaa| yaha saba kathana sanmatisUtra ke nimna vAkyoM ke viruddha jAtA hai, jinameM samyagdarzana-jJAna-cAritra kI pratipatti se sampanna bhavyajIva ko saMsAra ke duHkhoM kA antakartArUpa meM ullekhita kiyA hai aura kathana ko hetuvAda-sammata batalAyA hai (3/44) tathA darzana zabda kA artha jinapraNIta padArthoM kA zraddhAna grahaNa kiyA hai| sAtha hI samyagdarzana ke uttaravartI samyagjJAna ko samyagdarzana se yukta batalAte hue vaha / isa taraha samyagdarzana rUpa bhI hai, aisA pratipAdana kiyA hai (2/32, 33 ) evaM jiNapaNNatte saddahamANassa bhAvao bhaave| purisassAbhiNibohe daMsaNasaddo havai jutto|| 2/32 // sammaNNANe NiyameNa daMsaNaM u bhynnijN| sammaNNANaM ca imaM ti atthao hoi uvavaNNaM // 2/33 // Jain Education Interational For Personal & Private Use Only Page #546 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 490 / jainaparamparA aura yApanIyasaMgha / khaNDa 3 bhavio sammaddaMsaNaNANacarittapaDivattisaMpaNNo / NiyamA dukkhaMtakaDo tti lakkhaNaM heuvAyassa // 3/44 // " nizcayadvAtriMzikA kA yaha kathana dUsarI kucha dvAtriMzikAoM ke bhI viruddha par3atA hai, jisake namUne isa prakAra haiM kriyAM ca saMjJAnaviyoganiSphalAM kriyAvihInAM ca vibodhasampadam / nirasyatA klezasamUhazAntaye tvayA zivAyAlikhiteva paddhatiH // 1/ 29 // nAlamA''maya - zAntaye / yathA'gada-parijJAnaM acAritraM tathA jJAnaM na buddhayadhyavyavasAyataH // 17/27 // "inameM se pahalI dvAtriMzikA ke uddharaNa meM yaha sUcita kiyA hai ki "vIrajinendra ne samyagjJAna se rahita kriyA ( cAritra) ko aura kriyA se vihIna samyagjJAna kI sampadA ko klezasamUha kI zAnti athavA zivaprApti ke liye niSphala evaM asamartha batalAyA hai aura isaliye aisI kriyA tathA jJAnasampadA kA niSedha karate hue hI unhoMne mokSapaddhati kA nirmANa kiyA hai|" aura 17vIM dvAtriMzikA ke uddharaNa meM batalAyA hai ki " jisa prakAra roganAzaka auSadha kA parijJAna mAtra roga kI zAnti ke lie samartha nahIM hotA, usI prakAra cAritrarahita jJAna ko samajhanA cAhie, vaha bhI akelA bhavaroga ko zAnta karane meM samartha nahIM hai|" aisI hAlata meM jJAna, darzana aura cAritra ko alaga-alaga mokSa kI prApti kA upAya batalAnA ina dvAtriMzikAoM ke bhI viruddha ThaharatA hai / " (pu.jai.vA.sU/prastA./pR. 139-140) / 5.8. nizcayadvAtriMzikA meM dharma-adharma - AkAza dravya amAnya, sanmatisUtra meM mAnya prayoga - vissA-karma lokAnubhAvavRttAntaH kiM a018 / pra0 1 AkAzamavagAhAya tAvapyevamanucchedAttAbhyAM tadabhAvasthitistathA / dharmA'dharmayoH phalam // 19 / 24 // tadananyA diganyathA / vA'nyamudAhRtam // 19/25 // prakAzavadaniSTaM syAtsAdhye nArthastu na zramaH / jIva-pudgalayoreva parizuddhaH "ina padyoM meM dravyoM kI carcA karate hue dharma, adharma aura AkAza dravyoM kI mAnyatA ko nirarthaka ThaharAyA hai tathA jIva aura pudgala kA hI parizuddha parigraha karanA cAhie arthAt inhIM do dravyoM ko mAnanA cAhie, aisI preraNA kI hai| yaha saba kathana bhI sanmatisUtra ke viruddha hai, kyoMki usake tRtIya kANDa meM dravyagata utpAda tathA vyaya (nAza) ke prakAroM ko batalAte hue utpAda ke jo prayogajanita (prayatnajanya) For Personal & Private Use Only parigrahaH // 19 / 26 // Page #547 -------------------------------------------------------------------------- ________________ a018 / pra0 1 sanmatisUtrakAra siddhasena : digambarAcArya / 491 tathA vaisrasika (svAbhAvika ) aise do bheda kiye haiM, unameM vaisrasika utpAda ke bhI samudAyakRta tathA aikatvika aise do bheda nirdiSTa kiye haiM, aura phira yaha batalAyA hai ki aikatvika utpAda AkAzAdika tIna dravyoM (AkAza, dharma, adharma) meM paranimitta se hotA hai aura isaliye aniyamita hotA hai| nAza kI bhI aisI hI vidhi batalAI hai| isase sanmatikAra siddhasena kI ina tIna amUrtika dravyoM ke, jo ki eka-eka haiM, astitva - viSaya meM mAnyatA spaSTa hai / yathA uppAo duviyappo paogajaNio va vissasA ceva / tattha u paogajaNio samudayavAyo aparisuddho // 32 // sAbhAvio va samudayakao vva egattio vva hojAhi / AgAsAIANaM tiNhaM parapaccao'NiyamA // 33 // vigamassa vi esa vihI samudayajaNiyammi so u duviyappo / samudayavibhAgamettaM atthaMtarabhAvagamaNaM ca // 34 // 44 'isa taraha yaha nizcayadvAtriMzikA katipaya dvAtriMzikAoM, nyAyAvatAra aura sanmati ke viruddha pratipAdanoM ko liye hue hai / sanmati ke viruddha to vaha sabase adhika jAna par3atI hai aura isaliye kisI taraha bhI sanmatikAra siddhasena kI kRti nahIM kahI jA sktii|" (pu. jai. vA. sU. / prastA. / pR. 139-140) / 5. 9. nizcayadvAtriMzikAkAra siddhasena ke lie 'dveSya zvetapaTa' vizeSaNa kA prayoga "yahI eka dvAtriMzikA aisI hai jisake aMta meM usake kartA siddhasenAcArya ko aneka pratiyoM meM zvetapaTa (zvetAmbara) vizeSaNa ke sAtha 'dveSya' vizeSaNa se bhI ullekhita kiyA gayA hai, jisakA artha dveSayogya, virodhI athavA zatru kA hotA hai aura yaha vizeSaNa sambhavataH prasiddha jaina saiddhAntika mAnyatAoM ke virodha ke kAraNa hI unheM apane hI sampradAya ke kisI asahiSNu vidvAn dvArA diyA gayA jAna par3atA hai| jisa puSpikAvAkya ke sAtha isa vizeSaNa pada kA prayoga kiyA gayA hai, vaha bhANDArakara insTiTyUTa, pUnA aura eziyATika sosAiTI baGgAla (kalakattA) kI pratiyoM meM nimna prakAra se pAyA jAtA hai-- "dveSyazvetapaTasiddhasenAcAryasya kRtiH nizcayadvAtriMzikaikonaviMzatiH / " "dUsarI kisI dvAtriMzikA ke anta meM aisA koI puSpikAvAkya nahIM hai / pUrva kI 18 aura uttaravartI 1 aise 19 dvAtriMzikAoM ke anta meM to kartA kA nAma taka bhI nahIM diyA hai| dvAtriMzikA kI saMkhyAsUcaka eka paMkti iti zabda se yukta athavA For Personal & Private Use Only Page #548 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 492 / jainaparamparA aura yApanIyasaMgha / khaNDa 3 a018/pra01 viyukta aura kahIM-kahIM dvAtriMzikA ke nAma ke sAtha bhI dI huI hai|" (pu.jai.vA.sU./ prastA./pR. 140-141) / "dvAtriMzikAoM kI uparyukta sthiti meM yaha kahanA kisI taraha bhI ThIka pratIta nahIM hotA ki upalabdha sabhI dvAtriMzikAe~ athavA 21vIM ko chor3akara bIsa dvAtriMzikAe~ sanmatikAra siddhasena kI hI kRtiyA~ haiM, kyoMki pahalI, dUsarI, pA~cavI aura unnIsavIM aisI cAra dvAtriMzikAoM kI bAbata hama Upara dekha cuke haiM ki ve sanmati ke viruddha jAne ke kAraNa sanmatikAra kI kRtiyA~ nahIM bntii| zeSa dvAtriMzikAe~ yadi inhIM cAra dvAtriMzikAoM ke kartA siddhasenoM meM se kisI eka yA eka se adhika siddhasenoM kI racanAe~ haiM, to bhinna vyaktitva ke kAraNa unameM se koI bhI sanmatikAra siddhasena kI kRti nahIM ho sktii| aura yadi aisA nahIM hai, to unameM se aneka dvAtriMzikAe~ sanmatikAra siddhasena kI bhI kRti ho sakatI haiM, parantu haiM aura amuka amuka haiM yaha nizcitarUpa meM usa vakta taka nahIM kahA jA sakatA, jaba taka isa viSaya kA koI spaSTa pramANa sAmane na A jaae| (pu.jai.vA.sU./ prastA./ pR. 141) / 5.10. nyAyAvatAra sanmatisUtra se eka zatAbdI pazcAt kI racanA "aba rahI nyAyAvatAra kI bAta, yaha grantha sanmatisUtra se koI eka zatAbdI se bhI adhika bAda kA banA huA hai, kyoMki isa para samantabhadrasvAmI ke uttarakAlIna pAtrasvAmI (pAtrakesarI) jaise jainAcAryoM kA hI nahIM, kintu dharmakIrti aura dharmottara jaise bauddhAcAryoM kA bhI spaSTa prabhAva hai| DaoN0 harmana jaikobI ke matAnusAra 19 dharmakIrti ne dignAga ke pratyakSalakSaNa20 meM kalpanApoDha vizeSaNa ke sAtha abhrAnta vizeSaNa kI vRddhi kara use apane anurUpa sudhArA thA athavA prazastarUpa diyA thA aura isaliye "pratyakSaM kalpanApoDhamabhrAntam" yaha pratyakSa kA dharmakIrti-pratipAdita prasiddha lakSaNa hai, jo unake nyAyabindu grantha meM pAyA jAtA hai aura jisameM abhrAnta pada apanI khAsa vizeSatA rakhatA hai| nyAyAvatAra ke cauthe padya meM pratyakSa kA lakSaNa, akalaGkadeva kI taraha 'pratyakSaM vizadaM jJAnaM' na dekara, jo "aparokSatayArthasya grAhakaM jJAnamIdRzaM pratyakSam" diyA hai aura agale padya meM, anumAna kA lakSaNa dete hue , 'tadabhrAntapramANatvAtsamakSavat' vAkya ke dvArA use (pratyakSa ko) 'abhrAnta' vizeSaNa se vizeSita bhI sUcita kiyA hai| usase yaha sApha dhvanita hotA hai ki siddhasena ke sAmane-unake lakSya meM-dharmakIrti 19. dekhie , 'samarAiccakahA' kI jaikobIkRta prastAvanA tathA nyAyAvatAra kI DaoN. pI. ela. vaidyakRta prstaavnaa| 20. "pratyakSaM kalpanApoDhaM naamjaatyaadysNyutm|" prmaannsmuccy| "pratyakSaM kalpanApoDhaM yajjJAnaM naamjaatyaadiklpnaarhitm|" nyaayprvesh| For Personal & Private Use Only Page #549 -------------------------------------------------------------------------- ________________ a0 18 / pra0 1 sanmatisUtrakAra siddhasena : digambarAcArya / 493 kA ukta lakSaNa bhI sthita thA aura unhoMne apane lakSaNa meM, grAhaka pada ke prayogadvArA jahA~ pratyakSa ko vyavasAyAtmaka jJAna batalAkara dharmakIrti ke kalpanApoDha vizeSaNa kA nirasana athavA vedhana kiyA hai, vahA~ unake abhrAnta vizeSaNa ko prakArAntara se svIkAra bhI kiyA hai| nyAyAvatAra ke TIkAkAra siddharSi bhI grAhakaM pada ke dvArA bauddhoM ( dharmakIrti) ke ukta lakSaNa kA nirasana honA batalAte haiM / yathA-- " grAhakamiti ca nirNAyakaM draSTavyaM, nirNayAbhAve'rthagrahaNAyogAt / tena yat tAthAgataiH pratyapAdi 'pratyakSaM kalpanApoDhamabhrAntam' (nyA. bi. 4) iti, tadapAstaM bhavati / tasya yuktiriktatvAt / " " isI taraha 'trirUpAlliGgAdyadanumeye jJAnaM tadanumAnaM' yaha dharmakIrti ke anumAna kA lakSaNa hai| isameM trirUpAt pada ke dvArA liGga ko trirUpAtmaka batalAkara anumAna ke sAdhAraNa lakSaNa ko eka vizeSarUpa diyA gayA hai| yahA~ isa anumAnajJAna ko abhrAnta yA bhrAnta aisA koI vizeSaNa nahIM diyA gayA, parantu nyAyabindu kI TIkA meM dharmottara ne pratyakSa-lakSaNa kI vyAkhyA karake aura usameM prayukta hue abhrAnta vizeSaNa kI upayogitA batalAte hue "bhrAntaM hyanumAnam" isa vAkya ke dvArA anumAna ko bhrAnta pratipAdita kiyA hai / jAna par3atA hai isa sabako bhI lakSya meM rakhate hue hI siddhasena ne anumAna ke " sAdhyAvinAbhuno ( vo) liGgAtsAdhyanizcAyakamanumAnaM" isa lakSaNa kA vidhAna kiyA hai aura isameM liGga kA sAdhyAvinAbhAvI aisA ekarUpa dekara dharmakIrti ke trirUpa kA - pakSadharmatva, sapakSasatva tathA vipakSAsatvarUpa kA nirasana kiyA hai| sAtha hI, 'tadabhrAntaM samakSavat' isa vAkya kI yojanA dvArA anumAna ko pratyakSa kI taraha abhrAnta batalAkara bauddhoM kI use bhrAnta pratipAdana karanevAlI ukta mAnyatA kA khaNDana bhI kiyA hai| isI taraha "na pratyakSamapi bhrAntaM pramANatvavinizcayAt" ityAdi chaThe padya meM una dUsare bauddhoM kI mAnyatA kA khaNDana kiyA hai, jo pratyakSa ko abhrAnta nahIM mAnate / yahA~ liGga ke isa ekarUpa kA aura phalataH anumAna ke ukta lakSaNa kA AbhArI pAtrasvAmI kA vaha hetulakSaNa hai, jise nyAyAvatAra kI 22vIM kArikA meM " anyathAnupapannatvaM hetorlakSaNamIritam " isa vAkya ke dvArA uddhRta bhI kiyA gayA hai aura jisake AdhAra para pAtrasvAmI ne bauddhoM ke trilakSaNahetu kA kadarthana kiyA thA tathA trilakSaNakadarthana 21 nAma kA eka svatantra grantha hI raca DAlA thA, jo Aja anupalabdha hai, parantu usake prAcIna ullekha mila rahe haiN| vikrama kI 8vIM - 9vIM zatAbdI ke bauddha vidvAn zAntarakSita ne tattvasaMgraha meM trilakSaNakadarthana sambandhI kucha zlokoM ko uddhRta kiyA hai aura unake ziSya kamalazIla ne TIkA meM unheM " anyathetyAdinA pAtrasvAmimatamAzaGkate" ityAdi 21. mahimA sa pAtrakesariguroH paraM bhavati yasya bhaktyAsIt / padmAvatI sahAyA trilakSaNakadarthanaM karttum // 12 // malliSeNaprazasti (zra. zi. 54 ) / For Personal & Private Use Only Page #550 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 494 / jainaparamparA aura yApanIyasaMgha / khaNDa 3 a018 / pra01 vAkyoM ke sAtha diyA hai| unameM se tIna zloka namUne ke taura para isa prakAra haiM anyathAnupapannatve nanu dRSTA suhetutaa| nA'sati tryaMzakasyA'pi tasmAt kliibaastrilkssnnaaH|| 1364 // anyathAnupapannatvaM yasya tasyaiva hetutaa| dRSTAntau dvAvapi stAM vA mA vA tau hi na kaarnnm|| 1368 // anyathAnupapannatvaM yatra tatra trayeNa kim?| nAnyathAnupapannatvaM yatra tatra trayeNa kim?|| 1369 // "inameM se tIsare padya ko vikrama kI 7vIM-8vIM zatAbdI ke 22 vidvAn akalaGkadeva ne apane nyAyavinizcaya (kArikA 323) meM apanAyA hai aura siddhivinizcaya (pra.6) meM ise svAmI kA amalAlIDha pada prakaTa kiyA hai tathA vAdirAja ne nyAyavinizcayavivaraNa meM isa padya ko pAtrakesarI se sambaddha anyathAnupapattivArtika batalAyA hai| "dharmakIrti kA samaya I0 san 625 se 650 arthAt vikrama kI 7vIM zatAbdI kA prAyaH caturtha caraNa, dharmottara kA samaya I0 san 725 se 750 arthAt vikrama kI 8vIM zatAbdI kA prAyaH caturtha caraNa aura pAtrasvAmI kA samaya vikrama kI 7vIM zatAbdI kA prAyaH tRtIya caraNa pAyA jAtA hai, kyoMki ve akalaGkadeva se kucha pahale hue haiN| taba sanmatikAra siddhasena kA samaya vi. saMvat 666 se pUrva kA sunizcita hai, jaisA ki agale prakaraNa meM spaSTa karake batalAyA jaaygaa| aisI hAlata meM jo siddhasena sanmati ke kartA haiM, ve hI nyAyAvatAra ke kartA nahIM ho skte| samaya kI dRSTi se donoM granthoM ke kartA eka-dUsare se bhinna hone caahiye| "isa viSaya meM paM0 sukhalAla jI Adi kA yaha kahanA hai23 ki 'pro0 TucI (Tousi) ne dignAga se pUrvavartI bauddhanyAya ke Upara jo eka nibandha raoNyala eziyATika sosAiTI ke julAI, san 1929 ke jarnala meM prakAzita karAyA hai, usameM bauddha-saMskRtagranthoM ke cInI tathA tibbatI anuvAda ke AdhAra para yaha prakaTa kiyA hai ki 'yogAcAryabhUmizAstra aura prakaraNAryavAcA nAma ke granthoM meM pratyakSa kI jo vyAkhyA dI hai, usake 22. vikramasaMvat 700 meM akalaGkadeva kA bauddhoM ke sAtha mahAn vAda huA hai, jaisA ki akalaGkacarita ke nimna padya se prakaTa hai vikramArka-zakAbdIya - shtspt-prmaajussi| kAle'kalaGkayatino bauddhairvAdo mhaanbhuut|| 23. dekhie , 'sanmati' ke gujarAtI saMskaraNa kI prastAvanA, pR. 41, 42 aura aMgrejI saMskaraNa kI prastAvanA pR. 12-14 / For Personal & Private Use Only Page #551 -------------------------------------------------------------------------- ________________ a018/pra01 sanmatisUtrakAra siddhasena : digambarAcArya / 495 anusAra pratyakSa ko aparokSa, kalpanApoDha, nirvikalpa aura bhUla-vinA kA abhrAnta athavA avyabhicArI honA caahiye| sAtha hI abhrAnta tathA avyabhicArI zabdoM para noTa dete hue batalAyA hai ki ye donoM paryAyazabda haiM, aura cInI tathA tibbatI bhASA ke jo zabda anuvAdoM meM prayukta haiM, unakA anuvAda abhrAnta tathA avyabhicArI donoM prakAra se ho sakatA hai| aura phira svayaM abhrAnta zabda ko hI svIkAra karate hue yaha anumAna lagAyA hai ki dharmakIrti ne pratyakSa kI vyAkhyA meM abhrAnta zabda kI jo vRddhi kI hai, vaha unake dvArA kI gaI koI naI vRddhi nahIM hai, balki sautrAntikoM kI purAnI vyAkhyA ko svIkAra karake unhoMne dignAga kI vyAkhyA meM isa prakAra se sudhAra kiyA hai| yogAcArya-bhUmizAstra asaGga ke guru maitreya kI kRti hai, asaGga (maitreya?) kA samaya IsA kI cauthI zatAbdI kA madhyakAla hai, isase pratyakSa ke lakSaNameM abhrAnta zabda kA prayoga tathA abhrAntapanA kA vicAra vikrama kI pA~cavIM zatAbdI ke pahale bhale prakAra jJAta thA arthAt yaha (abhrAnta) zabda suprasiddha thaa| ataH siddhasena divAkara ke nyAyAvatAra meM prayukta hue mAtra 'abhrAnta' pada para se use dharmakIrti ke bAda kA batalAnA jarUrI nhiiN| usake kartA siddhasena ko asaGga ke bAda aura dharmakIrti ke pahale mAnane meM koI prakAra kA antarAya (vighna-bAdhA) nahIM hai|' "isa kathana meM pro. TucI ke kathana ko lekara jo kucha phalita kiyA gayA hai, vaha ThIka nahIM hai, kyoMki prathama to prophesara mahAzaya apane kathana meM svayaM bhrAnta haiM, ve nizcayapUrvaka yaha nahIM kaha rahe haiM ki ukta donoM mUla saMskRta granthoM meM pratyakSa kI jo vyAkhyA dI athavA usake lakSaNa kA jo nirdeza kiyA hai, usameM abhrAnta pada kA prayoga pAyA hI jAtA hai, balki sApha taura para yaha sUcita kara rahe haiM ki mUlagrantha unake sAmane nahIM, cInI tathA tibbatI anuvAda hI sAmane haiM aura unameM jina zabdoM kA prayoga huA hai, unakA artha abhrAnta tathA avyabhicAri donoM rUpa se ho sakatA hai| tIsarA bhI koI artha athavA saMskRta zabda unakA vAcya ho sakatA ho, to usakA niSedha bhI nahIM kiyaa| dUsare, ukta sthiti meM unhoMne apane prayojana ke liye jo abhrAnta pada svIkAra kiyA hai, vaha unakI ruci kI bAta hai na ki mUla meM abhrAnta-padake prayoga kI koI gAraMTI hai aura isaliye usa para se nizcitarUpa meM yaha phalita kara lenA ki 'vikrama kI pA~cavI zatAbdI ke pahale pratyakSa ke lakSaNa meM abhrAnta pada kA prayoga bhale prakAra jJAta tathA suprasiddha thA' phalitArtha tathA kathana kA atireka hai aura kisI taraha bhI samucita nahIM kahA jA sktaa| tIsare, una mUla saMskRta granthoM meM yadi avyabhicAri pada kA hI prayoga ho, taba bhI usake sthAna para dharmakIrti ne abhrAnta pada kI jo naI yojanA kI hai, vaha usI kI yojanA kahalAegI aura nyAyAvatAra meM usakA anusaraNa hone se usake kartA siddhasena dharmakIrti ke bAda ke hI vidvAn Jain Education Interational For Personal & Private Use Only Page #552 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 496 / jainaparamparA aura yApanIyasaMgha / khaNDa 3 a018/pra01 tthhreNge| cauthe, pAtrakesarIsvAmI ke hetulakSaNa kA jo uddharaNa nyAyAvatAra meM pAyA jAtA hai aura jisakA parihAra nahIM kiyA jA sakatA, usase siddhasena kA dharmakIrti ke bAda honA aura bhI puSTa hotA hai| aisI hAlata meM nyAyAvatAra ke kartA siddhasena ko asaGga ke bAda kA aura dharmakIrti ke pUrva kA batalAnA nirApada nahIM hai, usameM aneka vighnabAdhAe~ upasthita hotI haiN| phalataH nyAyAvatAra dharmakIrti aura pAtrasvAmI ke bAda kI racanA hone se una siddhasenAcArya kI kRti nahIM ho sakatA, jo sanmatisUtra ke kartA haiN| jina anya vidvAnoM ne use adhika prAcInarUpa meM ullekhita kiyA hai vaha mAtra dvAtriMzikAoM, 'sanmati' aura nyAyAvatAra ko eka hI siddhasena kI kRtiyA~ mAnakara calane kA phala hai|" (pu.jai.vA.sU/ prastA./ pR. 141-144) / ___"isa taraha yahA~ taka ke isa saba vivecana para se spaSTa hai ki siddhasena ke nAma para jo bhI grantha car3he hue haiM, unameM se sanmatisUtra ko chor3akara dUsarA koI bhI grantha sunizcitarUpa meM sanmatikAra kI kRti nahIM kahA jA sakatA, akelA sanmatisUtra hI asapatnabhAva se abhI taka unakI kRtirUpa meM sthita hai| kala ko avirodhinI dvAtriMzikAoM meM se yadi kisI dvAtriMzikA kA unakI kRtirUpa meM sunizcaya ho gayA, to vaha bhI sanmati ke sAtha zAmila ho skegii|" (pu.jai. vA. sU./ prastA. pR.144)| sanmatisUtrakAra siddhasena niyuktikAra bhadrabAhu se uttaravartI "aba dekhanA yaha hai ki prastuta grantha sanmati ke kartA siddhasenAcArya kaba hue haiM aura kisa samaya athavA samaya ke lagabhaga unhoMne isa grantha kI racanA kI hai| grantha meM nirmANakAla kA koI ullekha aura kisI prazasti kA Ayojana na hone ke kAraNa dUsare sAdhanoM para se hI isa viSayako jAnA jA sakatA hai aura ve dUsare sAdhana haiM grantha kA antaHparIkSaNa, usake sandarbha-sAhitya kI jA~ca-dvArA bAhya prabhAva evaM ullekhAdi kA vizleSaNa, usake vAkyoM tathA usameM carcita khAsa viSayoM kA anyatra ullekha, AlocanapratyAlocana, svIkAra-asvIkAra athavA khaNDana-maNDanAdika aura sAtha hI siddhasena ke vyaktitva-viSayaka mahattva ke prAcIna udgaar| inhIM saba sAdhanoM tathA dUsare vidvAnoM ke isa dizA meM kiye gaye prayatnoM ko lekara maiMne isa viSaya meM jo kucha anusaMdhAna evaM nirNaya kiyA hai, use hI yahA~ para prakaTa kiyA jAtA hai "1. sanmati ke kartA siddhasena kevalI ke jJAna-darzanopayoga-viSaya meM abhedavAda ke puraskartA haiM, yaha bAta pahale (pichale prakaraNa meM) batalAI jA cukI hai| unake isa abhedavAda kA khaNDana idhara digambarasampradAya meM sarvaprathama akalaMkadeva ke For Personal & Private Use Only Page #553 -------------------------------------------------------------------------- ________________ a018 / pra01 sanmatisUtrakAra siddhasena : digambarAcArya / 497 rAjavArttika-bhASya meM4 aura udhara zvetAmbarasampradAya meM sarvaprathama jinabhadrakSamAzramaNa ke vizeSAvazyaka-bhASya tathA vizeSaNavatI nAma ke granthoM meM 25 milatA hai| sAtha hI tRtIya kANDa kI 'Natthi puDhavIvisiTTho' aura 'dohiM vi NaehiM NIyaM' nAma kI do gAthAe~ (52,49) vizeSAvazyakabhASya meM kramazaH gA. naM.2104, 2195 para uddhRta pAI jAtI haiN|26 isake sivAya, vizeSAvazyakabhASya kI svopajJaTIkA meM27 'NAmAitiyaM davvaTThiyassa' ityAdi gAthA 75 kI vyAkhyA karate hue granthakAra ne svayaM "dravyAstikanayAvalambinau saMgraha-vyavahArau RjusUtrAdayastu paryAyanayamatAnusAriNaH AcAryasiddhasenA'bhiprAyAt" isa vAkya ke dvArA siddhasenAcArya kA nAmollekhapUrvaka unake sanmatisUtra-gata mata kA ullekha kiyA hai, aisA muni puNyavijaya jI ke magasira sudi 10mI, saM0 2005 ke eka patra se mAlUma huA hai| donoM granthakAra vikrama kI 7 vIM zatAbdI ke prAyaH uttarArdha ke vidvAn haiN| akalaMkadeva kA vikrama saM0 700 meM bauddhoM ke sAtha mahAn vAda huA hai, jisakA ullekha pichale eka phuTanoTa meM akalaMkacarita ke AdhAra para kiyA jA cukA hai, aura jinabhadrakSamAzramaNa ne apanA vizeSAvazyakabhASya zaka saM0 531 arthAt vi0 saM0 666 meM banAkara samApta kiyA hai| grantha kA yaha racanAkAla unhoMne svayaM hI grantha ke aMta meM diyA hai, jisakA patA zrI jinavijaya jI ko jaisalamera bhaNDAra kI eka atiprAcIna prati ko dekhate hue calA hai| aisI hAlata meM sanmatikAra siddhasena kA samaya vikrama saM0 666 se pUrva kA sunizcita hai, parantu vaha pUrva kA samaya kauna-sA hai? kahA~ taka usakI kama se kama sImA hai? yahI Age vicAraNIya hai|" (pu.jai.vA.sU./ prastA./ pR. 144-145) / ... "2. sanmatisUtra meM upayogadvaya ke kramavAda kA joroM ke sAtha khaNDana kiyA gayA hai, yaha bAta bhI pahale batalAI jA cukI tathA mUlagrantha ke kucha vAkyoM ko uddhRta karake darzAI jA cukI hai| usa kramavAda kA puraskartA kauna hai aura usakA samaya kyA hai? yaha bAta yahA~ khAsa taura se jAna lene kI hai| haribhadrasUri ne nandivRtti meM tathA abhayadevasUri ne 'sanmati' kI TIkA meM yadyapi jinabhadrakSamAzramaNa ko kramavAda ke puraskartArUpa meM ullekhita kiyA hai, parantu vaha ThIka nahIM hai, kyoMki ve to sanmatikAra 24. tattvArtharAjavArtika 6/10/ vArtika 14-16 / 25. vizeSAvazyakabhASya /gA. 3089 se (koTyAcArya kI vRtti meM gA. 3729 se) tathA vizeSaNavatI gA. 184 se 280/ sanmati-prastAvanA / pR.75 / 26. uddharaNa-viSayaka vizeSa UhApoha ke liye dekhie , 'sanmati'- prastAvanA/pR. 68, 69 / 7. isa TIkA ke astitva kA patA hAla meM muni puNyavijaya jI ko calA hai| dekhiye, zrI AtmAnandaprakAza pustaka 45 / aMka 8 / pR. 142 para unakA tadviSayaka lekh| (pu. jai. vA.sU./ prastA ./ pR. 144) / For Personal & Private Use Only Page #554 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 498 / jainaparamparA aura yApanIyasaMgha / khaNDa 3 a018 / pra01 ke uttaravartI haiM, jabaki honA cAhiye koI puurvvrtii| yaha dUsarI bAta hai ki unhoMne kramavAda kA joroM ke sAtha samarthana aura vyavasthita rUpa se sthApana kiyA hai, saMbhavataH isI se unako usa vAda kA puraskartA samajha liyA gayA jAna par3atA hai| anyathA, kSamAzramaNa jI svayaM apane nimna vAkyoM dvArA yaha sUcita kara rahe haiM ki unase pahale yugapadvAda, kramavAda tathA abhedavAda ke puraskartA ho cuke haiM keI bhaNaMti jugavaM jANai pAsai ya kevalI nniymaa| aNNe egaMtariyaM icchaMti suovesennN|| 184 // aNNe Na ceva vIsuM daMsaNamicchaMti jinnvriNdss| jaM ci ya kevalaNANaM taM ci ya se darisaNaM viti|| 185 // vishessnnvtii| "paM0 sukhalAla jI Adi ne bhI kathana-virodha ko mahasUsa karate hue prastAvanA meM yaha svIkAra kiyA hai ki jinabhadra aura siddhasena se pahale kramavAda ke puraskartArUpa meM koI vidvAn hone hI cAhiye, jinake pakSa kA 'sanmati' meM khaNDana kiyA gayA hai, parantu unakA koI nAma upasthita nahIM kiyaa| jahA~ taka mujhe mAlUma hai, ve vidvAn niyuktikAra bhadrabAhu hone cAhiye, jinhoMne Avazyakaniyukti ke nimna vAkyadvArA kramavAda kI pratiSThA kI hai NANaMmi daMsaNaMmi a itto egayarayaMmi uvjuttaa| savvassa kevalissA (ssa vi) jugavaM do Natthi uvogaa||978|| "ye niyuktikAra bhadrabAhu zrutakevalI na hokara dvitIya bhadrabAhu haiM, jo aSTAGganimitta tathA mantravidyA ke pAragAmI hone ke kAraNa naimittika8 kahe jAte haiM, jinakI kRtiyoM meM bhadrabAhusaMhitA aura upasaggaharastotra ke bhI nAma liye jAte haiM aura jo jyotirvid varAhamihira ke sage bhAI mAne jAte haiN| inhoMne dazAzrutaskandha-niyukti meM svayaM antima zrutakevalI bhadrabAhu ko prAcIna vizeSaNa ke sAtha namaskAra kiyA hai,29 uttarAdhyayananiyukti meM maraNavibhakti ke sabhI dvAroM kA kramazaH varNana karane ke anantara likhA hai ki 28. pAvayaNI 1 dhammakahA 2 vAI 3 Nemittio 4 tavassI 5 y| vijA 6 siddho 7 ya kaI 8 aTTheva pabhAvagA bhnniyaa|| 1 // ajarakkha 1 naMdiseNo 2 siriguttaviNeya 3 bhaddabAhU 4 y| khavaga 5 'jakhavuDa 6 samiyA 7 divAyaro 8 vA ihaa''hrnnaa|| 2 // 'chedasUtrakAra ane niyuktikAra' lekha meM uddhRt| 29. vaMdAmi bhaddabAhuM pAINaM crimsglsuynnaanniN| suttassa kAragamisiM dasAsu kappe ya vvhaare|| 1 // Jain Education Interational For Personal & Private Use Only Page #555 -------------------------------------------------------------------------- ________________ a018 / pra0 1 sanmatisUtrakAra siddhasena : digambarAcArya / 499 "padArthoM ko sampUrNa tathA vizadarIti se jina ( kevalajJAnI) aura caturdazapUrvI 30 ( zrutakevalI) hI kahate haiM, kaha sakate haiM" aura Avazyaka Adi granthoM para likhI gaI aneka niyuktiyoM meM Aryavajra, AryarakSita, pAdaliptAcArya, kAlikAcArya aura zivabhUti Adi kitane hI aise AcAryoM ke nAmoM, prasaGgoM, mantavyoM athavA tatsambandhI anya ghaTanAoM kA ullekha kiyA gayA hai, jo bhadrabAhu zrutakevalI ke bahuta kucha bAda hue haiM, kisI-kisI ghaTanA kA samaya taka bhI sAtha meM diyA hai; jaise nihnavoM kI kramazaH utpatti kA samaya vIranirvANa se 609 varSa bAda taka kA batalAyA hai| ye saba bAteM aura isI prakAra kI dUsarI bAteM bhI niyuktikAra bhadrabAhu ko zrutakevalI batalAne ke viruddha par3atI haiM, bhadrabAhu zrutakevalI dvArA unakA usa prakAra se ullekha tathA nirUpaNa kisI taraha bhI nahIM banatA / isa viSaya kA sapramANa vizada evaM vistRta vivecana muni puNyavijaya jI ne Aja se koI sAta varSa pahale apane 'chedasUtrakAra aura niryuktikAra' nAma ke usa gujarAtI lekha meM kiyA hai, jo 'mahAvIra jainavidyAlaya - rajata mahotsava- grantha' meM mudrita hai|31 sAtha hI yaha bhI batalAyA hai ki titthogAliprakIrNaka, AvazyakacUrNi, AvazyakahAribhadrIyA TIkA, pariziSTaparva Adi prAcIna mAnya granthoM meM jahA~ caturdazapUrvara bhadrabAhu ( zrutakevalI ) kA caritra varNana kiyA gayA hai, vahA~ dvAdazavarSIya duSkAla --- chedasUtroM kI racanA Adi kA varNana to hai, parantu varAhamihira kA bhAI honA, niryuktigranthoM, upasargaharastotra, bhadrabAhusaMhitAdi granthoM kI racanA se tathA naimittika hone se sambandha rakhanevAlA koI ullekha nahIM hai| isase chedasUtrakAra bhadrabAhu aura niyukti Adi ke praNetA bhadrabAhu eka dUsare se bhinna vyaktiyA~ haiM / " (pu. jai. vA. sU./ prastA. / ./pR.145-146)| 7 sanmatisUtrakAra siddhasena kA samaya chaThI aura 7vIM zatI I0 kA madhya "ina niyuktikAra bhadrabAhu kA samaya vikrama kI chaThI zatAbdI kA prAyaH madhyakAla hai, kyoMki inake samakAlIna sahodara bhrAtA varAhamihira kA yahI samaya sunizcita hai, 30. savve ee dArA maraNavibhattIiM vaNNiyA sagalaNiuNe payatthe jiNacaudasapuvviM kmso| bhAsate // 233 // 31. " isase bhI kaI varSa pahale Apake guru muni zrI caturavijaya jI ne zrIvijayAnandasUrIzvarajanmazatAbdi - smArakagrantha meM mudrita apane 'zrIbhadrabAhusvAmI' nAmaka lekha meM isa viSaya ko pradarzita kiyA thA aura yaha siddha kiyA thA ki niyuktikAra bhadrabAhu zrutakevalI se bhinna dvitIya bhadrabAhu haiM aura varAhamihara ke sahodara hone se unake samakAlIna haiN| unake isa lekha kA anuvAda anekAnta varSa 3 / kiraNa 12 meM prakAzita ho cukA hai|" (pu. jai.vA.sU./ prastA/ pR. 146 ) / For Personal & Private Use Only Page #556 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 500 / jainaparamparA aura yApanIyasaMgha / khaNDa 3 a018/pra01 unhoMne apanI paJcasiddhAntikA ke anta meM, jo ki unake upalabdha granthoM meM anta kI kRti mAnI jAtI hai, apanA samaya svayaM nirdiSTa kiyA hai aura vaha hai zaka saMvat 427 arthAt vikrama saMvat 562 / yathA saptAzvivedasaMkhyaM zakakAlamapAsya caitrshuklaadau| ardhAstamite bhAnau yavanapure saumydivsaaye|| 8 // "jaba niyuktikAra bhadrabAhu kA ukta samaya sunizcita ho jAtA hai, taba yaha kahane meM koI Apatti nahIM rahatI ki sanmatikAra siddhasena ke samaya kI pUrva sImA vikrama kI chaThI zatAbdI kA tRtIya caraNa hai aura unhoMne kramavAda ke puraskartA ukta bhadrabAhu athavA unake anusartA kisI ziSyAdi ke kramavAda-viSayaka kathana ko lekara hI 'sanmati' meM usakA khaNDana kiyA hai| ___ "isa taraha siddhasena ke samaya kI pUrva sImA vikrama kI chaThI zatAbdI kA tRtIya caraNa aura uttara sImA vikrama kI sAtavIM zatAbdI kA tRtIya caraNa (vi0 saM0 562 se 666) nizcita hotI hai|" ina prAyaH sau varSa ke bhItara hI kisI samaya siddhasena kA granthakArarUpa meM avatAra huA aura yaha grantha banA jAna par3atA hai| (pu.jai.vA.sU./prastA./pR. 145-147) / 3. "siddhasena ke samaya-sambandha meM paM0 sukhalAla jI saMghavI kI jo sthiti rahI hai, usako Upara batalAyA jA cukA hai| unhoMne apane pichale lekha meM, jo 'siddhasenadivAkaranA samayano prazna' nAma se 'bhAratIyavidyA' ke tRtIya bhAga (zrIbahAdurasiMha jI siMghI smRtigrantha) meM prakAzita huA hai, apanI usa gujarAtI prastAvanA-kAlIna mAnyatA ko, jo 'sanmati' ke aMgrejI saMskaraNa ke avasara para phoravarDa (foreword)32 likhe jAne ke pUrva kucha naye bauddhagranthoM ke sAmane Ane ke kAraNa badala gaI thI aura jisakI phoravarDa meM sUcanA kI gaI hai, phira se nizcita rUpa diyA hai arthAt vikrama kI pA~cavIM zatAbdI ko hI siddhasena kA samaya nirdhArita kiyA hai aura usI ko adhika saGgata batalAyA hai| apanI isa mAnyatA ke samarthana meM unhoMne jina do pramANoM kA ullekha kiyA hai, unakA sAra isa prakAra hai, jise prAyaH unhIM ke zabdoM ke anuvAdarUpa meM saGkalita kiyA gayA hai "(prathama), jinabhadrakSamAzramaNa ne apane mahAn grantha vizeSAvazyakabhASya meM, jo vikrama saMvat 666 meM banakara samApta huA hai, aura laghugrantha vizeSaNavatI meM siddhasena 32. phoravarDa ke lekhakarUpa meM yadyapi nAma 'dalasukha mAlavaNiyA' kA diyA huA hai, parantu usameM dI huI ukta sUcanA ko paNDita sukhalAla jI ne ukta lekha meM apanI hI sUcanA aura apanA hI vicAra-parivartana svIkAra kiyA hai| (pu.jai.vA.sU./ prastA./pR. 147) / For Personal & Private Use Only Page #557 -------------------------------------------------------------------------- ________________ a018 / pra01 sanmatisUtrakAra siddhasena : digambarAcArya / 501 divAkara ke upayogA'bhedavAda kI tathaiva divAkara kI kRti sanmatitarka ke TIkAkAra mallavAdI ke upayoga-yogapadyavAda kI vistRta samAlocanA kI hai| isase tathA mallavAdI ke dvAdazAranayacakra ke upalabdha pratIkoM meM divAkara kA sUcana milane aura jinabhadragaNI kA sUcana na milane se mallavAdI jinabhadra se pUrvavartI aura siddhasena mallavAdI se bhI pUrvavartI siddha hote haiN| mallavAdI ko yadi vikrama kI chaThI zatAbdI ke pUrvArdha meM mAna liyA jAyato siddhasena divAkara kA samaya jo pA~cavI zatAbdI nirdhArita kiyA gayA hai, vaha adhika saGgata lagatA hai| "(dvitIya) pUjyapAda devanandI ne apane jainendravyAkaraNa ke 'vetteH siddhasenasya' isa sUtra meM siddhasena ke matavizeSa kA ullekha kiyA hai aura vaha yaha hai ki siddhasena ke matAnusAra 'vid' dhAtu ke 'ra' kA Agama hotA hai, cAhe vaha dhAtu sakarmaka hI kyoM na ho| devanandI kA yaha ullekha bilakula saccA hai, kyoMki divAkara kI jo kucha thor3I- sI saMskRta kRtiyA~ bacI haiM, unameM se unakI navamI dvAtriMzikA ke 22veM padya meM "vidrateH' aisA 'ra' AgamavAlA prayoga milatA hai| anya vaiyAkaraNa jaba 'sam' upasarga pUrvaka aura akarmaka 'vid' dhAtu ke 'ra' Agama svIkAra karate haiM, taba siddhasena ne anupasarga aura sakarmaka 'vid' dhAtu kA 'ra' AgamavAlA prayoga kiyA hai| isake sivAya, devanandI pUjyapAda kI sarvArthasiddhi nAmakI tattvArtha-TIkA ke saptama adhyAyagata 13veM sUtra kI TIkA meM siddhasena divAkara ke eka padya kA aMza 'uktaM ca' zabda ke sAtha uddhRta pAyA jAtA hai aura vaha hai 'viyojayati cAsubhirna ca vadhena sNyujyte|' yaha padyAMza unakI tIsarI dvAtriMzikA ke 16veM padya kA prathama caraNa hai| pUjyapAda devanandI kA samaya vartamAna mAnyatAnusAra vikrama kI chaThI zatAbdI kA pUrvArdha hai arthAt pA~cavIM zatAbdI ke amuka bhAga se chaThI zatAbdI ke amuka bhAga taka lambA hai| isase siddhasena divAkara kI pA~cavIM zatAbdI meM hone kI bAta, jo adhika saGgata kahI gaI hai, usakA khulAsA ho jAtA hai| divAkara ko devanandI se pUrvavartI yA devanandI ke vRddha samakAlInarUpa meM mAniye, to bhI unakA jIvanasamaya pA~cavIM zatAbdI se arvAcIna nahIM tthhrtaa| - "inameM se prathama pramANa to vAstava meM koI pramANa hI nahIM hai, kyoMki vaha 'mallavAdI ko yadi vikrama kI chaThI zatAbdI ke pUrvArdha meM mAna liyA jAya to' isa bhrAnta kalpanA para apanA AdhAra rakhatA hai| parantu kyoM mAna liyA jAya athavA kyoM mAna lenA cAhiye, isakA koI spaSTIkaraNa sAtha meM nahIM hai| mallavAdI kA jinabhadra se pUrvavartI honA prathama to siddha nahIM hai, siddha hotA bhI, to unheM jinabhadra ke samakAlIna vRddha mAnakara athavA 25 yA 50 varSa pahale mAnakara bhI usa pUrvavartitva ko caritArtha kiyA jA sakatA hai, usake liye 100 varSa se bhI adhika samaya pUrva kI bAta mAna lene kI koI jarUrata nahIM rhtii| parantu vaha siddha hI nahIM hai, kyoMki unake jisa Jain Education Intemational For Personal & Private Use Only Page #558 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 502 / jainaparamparA aura yApanIyasaMgha / khaNDa 3 a018 / pra0 1 upayoga - yaugapadyavAda kI vistRta samAlocanA jinabhadra ke do granthoM meM batalAI jAtI hai, unameM kahIM bhI mallavAdI athavA unake kisI grantha kA nAmollekha nahIM hai, hotA to paNDitajI usa ullekhavAle aMza ko uddhRta karake hI santoSa dhAraNa karate, unheM yaha tarka karane kI jarUrata hI na rahatI aura na rahanI cAhiye thI ki " mallavAdI ke dvAdazAranayacakra ke upalabdha pratIkoM meM divAkara kA sUcana milane aura jinabhadra kA sUcana na milane se mallavAdI jinabhadra se pUrvavartI haiN|" yaha tarka bhI unakI abhISTa - siddhi meM koI sahAyaka nahIM hotA, kyoMki eka to kisI vidvAn ke liye yaha lAjimI nahIM ki vaha apane grantha meM pUrvavartI amuka-amuka vidvAnoM kA ullekha kare hI kre| dUsare, mUla dvAdazAranayacakra ke jaba kucha pratIka hI upalabdha haiM, vaha pUrA grantha upalabdha nahIM hai, taba usake anupalabdha aMzoM meM bhI jinabhadra kA athavA unake kisI granthAdika kA ullekha nahIM, isakI kyA gAraNTI ? gAraNTI ke na hone aura ullekhopalabdhi kI sambhAvanA banI rahane se mallavAdI ko jinabhadra kA pUrvavartI batalAnA tarkadRSTi se kucha bhI artha nahIM rkhtaa| tIsare, jJAna-bindu kI paricayAtmaka prastAvanA meM paNDita sukhalAla jI svayaM yaha svIkAra karate haiM ki "abhI hamane usa sAre saTIka nayacakra kA avalokana karake dekhA, to usameM kahIM bhI kevalajJAna aura kevaladarzana (upayogadvaya) ke sambandha meM pracalita uparyukta vAdoM (krama, yugapat aura abheda) para thor3I bhI carcA nahIM milI / yadyapi sanmatitarka kI mallavAdi - kRta - TIkA upalabdha nahIM hai, para jaba mallavAdI abhedasamarthaka divAkara ke grantha para TIkA likheM, taba yaha kaise mAnA jA sakatA hai ki unhoMne divAkara ke grantha kI vyAkhyA karate samaya usI meM unake viruddha apanA yugapat - pakSa kisI taraha sthApita kiyA ho| isa taraha jaba hama socate haiM, taba yaha nahIM kaha sakate haiM ki abhayadeva ke yugapadvAda ke puraskartArUpa se mallavAdI ke ullekha kA AdhAra nayacakra yA unakI sanmatiTIkA meM se rahA hogA / " sAtha hI, abhayadeva ne sanmatiTIkA meM vizeSaNavatI kI " keI bhAMti jugavaM jANai pAsai ya kevalI NiyamA" ityAdi gAthAoM ko uddhRta karake unakA artha dete hue 'keI' pada ke vAcyarUpa meM mallavAdI kA jo nAmollekha kiyA hai aura unheM yugapavAda kA puraskartA batalAyA hai, unake usa ullekha kI abhrAntatA para sandeha vyakta karate hue, paNDita sukhalAla jI likhate haiM- " agara abhayadeva kA ukta ullekhAMza abhrAnta evaM sAdhAra hai, to adhika se adhika hama yahI kalpanA kara sakate haiM ki mallavAdI kA koI anya yugapat - pakSa samarthaka choTA-bar3A grantha abhayadeva ke sAmane rahA hogA athavA aise mantavyavAlA koI ullekha unheM milA hogA / " aura yaha bAta Upara batalAI hI jA cukI hai ki abhayadeva se kaI zatAbdI pUrva ke prAcIna AcArya haribhadrasUri ne ukta 'keI' pada ke vAcyarUpa meM siddhasenAcArya kA nAma ullekhita For Personal & Private Use Only Page #559 -------------------------------------------------------------------------- ________________ a0 18 / pra01 sanmatisUtrakAra siddhasena : digambarAcArya / 503 kiyA hai, paM0 sukhalAla jI ne unake usa ullekha ko mahattva diyA hai tathA sanmatikAra se bhinna dUsare siddhasena kI sambhAvanA vyakta kI hai, aura ve dUsare siddhasena una dvAtriMzikAoM ke kartA ho sakate haiM, jinameM yugapadvAda kA samarthana pAyA jAtA hai, ise bhI Upara darzAyA jA cukA hai| isa taraha jaba mallavAdI kA jinabhadra se pUrvavartI honA sunizcita hI nahIM hai, taba ukta pramANa aura bhI ni:sAra evaM bekAra ho jAtA hai| sAtha hI, abhayadeva kA mallavAdI ko yugapadvAda kA puraskartA batalAnA bhI bhrAnta ThaharatA hai|" (pu.jai.vA.sU/ prastA./pR. 147-149) / "yahA~ para eka bAta aura bhI jAna lene kI hai aura vaha yaha ki hAla meM muni zrI jambUvijaya jI ne mallavAdI ke saTIka nayacakra kA pArAyaNa karake usakA vizeSa paricaya 'zrI AtmAnandaprakAza' (varSa 45 / aGka 7) meM prakaTa kiyA hai, usa para se yaha spaSTa mAlUma hotA hai ki mallavAdI ne apane nayacakra meM pada-pada para vAkyapadIya grantha kA upayoga hI nahIM kiyA, balki usake kartA bhartRhari kA nAmollekha aura bhartRhari ke mata kA khaNDana bhI kiyA hai| ina bhartRhari kA samaya itihAsa meM cInI-yAtrI itsiGga ke yAtrAvivaraNAdi ke anusAra I0 san 600 se 650 (vi0 saM0 657 se 707) taka mAnA jAtA hai, kyoMki itsiGga ne jaba san 691 meM apanA yAtrAvRttAnta likhA taba bhartRhari kA dehAvasAna hue 40 varSa bIta cuke the| aura vaha usa samaya kA prasiddha vaiyAkaraNa thaa| aisI hAlata meM bhI mallavAdI jinabhadra se pUrvavartI nahIM kahe jA skte| ukta samayAdika kI dRSTi se ve vikrama kI prAyaH AThavIM-navamI zatAbdI ke vidvAn ho sakate haiM aura taba unakA vyaktitva nyAyabindu kI dharmottara TIkA 33 para TippaNa likhanevAle mallavAdI ke sAtha eka bhI ho sakatA hai| isa TippaNa meM mallavAdI ne aneka sthAnoM para nyAyabindu kI vinItadeva-kRta-TIkA kA ullekha kiyA hai aura isa vinItadeva kA samaya rAhulasAMkRtyAyana ne, vAdanyAya kI prastAvanA meM, dharmakIrti ke uttarAdhikAriyoM kI eka tibbatI sUcI para se I0 san 775 se 800 (vi0 saM0 857) taka nizcita kiyA hai|" (pu. jai.vA.sU./ prastA./ pR. 149) / "isa sArI vastusthiti ko dhyAna meM rakhate hue aisA jAna par3atA hai ki vikrama kI 14vIM zatAbdI ke vidvAn prabhAcandra ne apane prabhAvakacarita ke vijayasiMhasUriprabandha meM bauddhoM aura unake vyantaroM ko vAda meM jItane kA jo samaya mallavAdI kA vIravatsara se 884 varSa bAda kA arthAt vikrama saMvat 414 diyA hai 34 aura jisake 33. bauddhAcArya dharmottara kA samaya paM. rAhalasAMkatyAyana ne vAdanyAya kI prastAvanA meM I.sa.725 se 750, (vi. saM. 782 se 807) taka vyakta kiyA hai| (pu.jai.vA.sU./prastA./pR. 149) / 34. zrIvIravatsarAdatha zatASTake cturshiiti-sNyukte| jigye sa mallavAdI bauddhaaNstvyntraaNshcaa'pi|| 83 // For Personal & Private Use Only Page #560 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 504 / jainaparamparA aura yApanIyasaMgha / khaNDa 3 a018 / pra01 kAraNa hI unheM zvetAmbara samAja meM itanA prAcIna mAnA jAtA hai tathA muni jinavijaya ne bhI jisakA ekabAra pakSa liyA hai 35 usake ullekha meM jarUra kucha bhUla huI hai| paM0 sukhalAla jI ne bhI usa bhUla ko mahasUsa kiyA hai, tabhI usameM prAyaH 100 varSa kI vRddhi karake use vikrama kI chaThI zatAbdI kA pUrvArdha ( vi0 saM0 550) taka mAna lene kI bAta apane isa prathama pramANa meM kahI hai| DaoN0 pI0 ela0 vaidya ema0 e0 ne nyAyAvatAra kI prastAvanA meM, isa bhUla athavA galatI kA kAraNa zrIvIravikramAt ke sthAna para zrIvIravatsarAt pAThAntara kA ho jAnA sujhAyA hai| isa prakAra ke pAThAntara kA ho jAnA koI asvAbhAvika athavA asaMbhAvya nahIM hai, kintu sahajasAdhya jAna par3atA hai| isa sujhAva ke anusAra yadi zuddha pATha vIravikramAt ho, to mallavAdI kA samaya vi0 saM0 884 taka pahu~ca jAtA hai aura yaha samaya mallavAdI ke jIvana kA prAyaH antima samaya ho sakatA hai aura mallavAdI ko haribhadra ke prAyaH samakAlIna kahanA hogA, kyoMki haribhadra ne 'uktaM ca vAdimukhyena mallavAdinA' jaise zabdoM ke dvArA anekAntajayapatAkA kI TIkA meM mallavAdI kA spaSTa ullekha kiyA hai| haribhadra kA samaya bhI vikrama kI 9vIM zatAbdI ke tRtIya-caturtha caraNa taka pahu~catA hai,36 kyoMki vi0 saM0 857 ke lagabhaga banI huI bhaTTajayanta kI nyAyamaJjarI kA 'gambhIragarjitArambha' nAma kA eka padya haribhadra ke SaDdarzanasamuccaya meM uddhRta milatA hai, aisA nyAyAcArya paM0 mahendrakumAra jI ne nyAyakumudacandra ke dvitIya bhAga kI prastAvanA meM udghoSita kiyA hai| isake sivAya, haribhadra ne svayaM zAstravArtAsamuccaya ke caturthastavana meM 'etenaiva pratikSiptaM yaduktaM sUkSmabuddhinA' ityAdi vAkya ke dvArA bauddhAcArya zAntarakSita ke mata kA ullekha kiyA hai aura svopajJaTIkA meM sUkSmabuddhinA kA zAntarakSitena artha dekara use spaSTa kiyA hai| zAntarakSita, dharmottara tathA vinItadeva ke bhI prAyaH uttaravartI haiM aura unakA samaya rAhulasAMkRtyAyana ne vAdanyAya ke pariziSToM meM I0 san 840 (vi0 sa0 897) taka batalAyA hai| haribhadra ko unake samakAlIna samajhanA caahiye| isase haribhadra kA kathana ukta samaya meM bAdhaka nahIM rahatA aura saba kathanoM kI saGgati ThIka baiTha jAtI hai|" (pu.jai.vA.sU./prastA./ pR.149-150)| 35. dekhie, jaina sAhitya saMzodhaka / bhAga 2 / 36. 9vIM zatAbdI ke dvitIya caraNa taka kA samaya to muni jinavijaya jI ne bhI apane haribhadra ke samaya-nirNayavAle lekha meM batalAyA hai| kyoMki vikramasaMvat 835 (zaka saM. 700) meM banI huI kuvalayamAlA meM udyotanasUri ne haribhadra ko nyAyavidyA meM apanA guru likhA hai| haribhadra ke samaya, saMyatajIvana aura unake sAhityika kAryoM kI vizAlatA ko dekhate hue unakI Ayu kA anumAna sau varSa ke lagabhaga lagAyA jA sakatA hai aura ve mallavAdI ke samakAlIna hone ke sAtha-sAtha kuvalayamAlA kI racanA ke kitane hI varSa bAda taka jIvita raha sakate haiN| (pu.jai.vA.sU./ prastA./ pR. 150) / Jain Education Intemational For Personal & Private Use Only Page #561 -------------------------------------------------------------------------- ________________ a018 / pra01 sanmatisUtrakAra siddhasena : digambarAcArya / 505 "nayacakra ke ukta vizeSa paricaya se yaha bhI mAlUma hotA hai ki usa grantha meM siddhasena nAma ke sAtha jo bhI ullekha milate haiM, unameM siddhasena ko AcArya aura sUri jaise padoM ke sAtha to ullekhita kiyA hai, parantu divAkara pada ke sAtha kahIM bhI ullekhita nahIM kiyA hai, tabhI muni zrI jambUvijaya jI kI yaha likhane meM pravRtti huI hai ki "A siddhasenasUri siddhasena divAkaraja saMbhavataH hovA joiye" arthAt yaha siddhasenasUri sambhavataH siddhasenadivAkara hI hone cAhiye, bhale hI divAkara nAma ke sAtha ve ullekhita nahIM milte| unakA yaha likhanA unakI dhAraNA aura bhAvanA kA hI pratIka kahA jA sakatA hai, kyoMki 'honA cAhiye' kA koI kAraNa sAtha meM vyakta nahIM kiyA gyaa| paM0 sukhalAla jI ne apane ukta pramANa meM ina siddhasena ko divAkara nAma se hI ullekhita kiyA hai, jo ki vastusthiti kA bar3A hI galata nirUpaNa hai aura aneka bhUla-bhrAntiyoM ko janma denevAlA hai| kisI viSaya ko vicAra ke liye prastuta karanevAle niSpakSa vidvAnoM ke dvArA apanI prayojanAdi-siddhi ke liye vastusthiti kA aisA galata citraNa nahIM honA caahiye| hA~, ukta paricaya se yaha bhI mAlUma hotA hai ki siddhasena nAma ke sAtha jo ullekha mila rahe haiM, unameM se koI bhI ullekha siddhasenadivAkara ke nAma para car3he hue upalabdha granthoM meM se kisI meM bhI nahIM milatA hai| namUne ke taura para jo do ullekha 37 paricaya meM uddhRta kiye gaye haiM, unakA viSaya prAyaH zabdazAstra (vyAkaraNa) tathA zabdanayAdi se sambandha rakhatA huA jAna par3atA hai| isase bhI siddhasena ke una ullekhoM ko divAkara ke ullekha batalAnA vyartha ThaharatA hai|" (pu.jai.vaa.suu./prstaa./pR.150)| 7.1. pUjyapAda-ullikhita siddhasena sanmatisUtrakAra se bhinna evaM pUrvavartI "rahI dvitIya pramANakI bAta, usase kevala itanA hI siddha hotA hai ki tIsarI aura navamI dvAtriMzikA ke kartA jo siddhasena haiM, ve pUjyapAda devanandI se pahale hue haiN| unakA samaya vikrama kI pA~cavIM zatAbdI bhI ho sakatA hai| isase adhika yaha siddha nahIM hotA ki sanmatisUtra ke kartA siddhasena bhI pUjyapAda devanandI se pahale athavA vikrama kI 5vIM zatAbdI meM hue haiN| isako siddha karane ke liye pahale yaha siddha karanA hogA ki sanmatisUtra aura tIsarI tathA navamI dvAtriMzikAe~ tInoM eka hI siddhasena kI kRtiyA~ haiN| aura yaha siddha nahIM hai| pUjyapAda se pahale upayogadvaya ke kramavAda 37. "tathA ca AcAryasiddhasena Aha "yatra hyartho vAcaM vyabhicarati na (nA) bhidhAnaM tt||" vi. 277 / "asti-bhavati-vidyati-vartatayaH sannipAtaSaSThAH sattArthA ityavizeSaNoktatvAt siddhsensuurinnaa|" vi. 166 / (pu.jai.vA.sU./ prastA./ pR. 150) / Jain Education Intemational For Personal & Private Use Only Page #562 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 506 / jainaparamparA aura yApanIyasaMgha / khaNDa 3 a018 / pra01 tathA abhedavAda ke koI puraskartA nahIM hue haiM, hote to pUjyapAda apanI sarvArthasiddhi meM sanAtana se cale Aye yugapavAda kA pratipAdanamAtra karake hI na raha jAte, balki usake virodhI vAda athavA vAdoM kA khaNDana jarUra karate, parantu aisA nahIM hai,38 aura isase graha mAlUma hotA hai ki rAjyaNda ke samaya meM kevalI ke upayoga-viSayaka kramavAda aura abhedavAda pracalita nahIM hue the, ve unake bAda hI savizeSarUpa se ghoSita tathA pracAra ko prApta hue haiM, aura isI se pUjyapAda ke bAda akalaGkAdika ke sAhitya meM unakA ullekha tathA khaNDana pAyA jAtA hai| kramavAda kA prasthApana niyuktikAra bhadrabAhu ke dvArA aura abhedavAda kA prasthApana sanmatikAra siddhasena ke dvArA huA hai| una vAdoM ke isa vikAsakrama kA samarthana jinabhadra kI vizeSaNavatI-gata una do gAthAoM ('keI bhaNaMti jugavaM' ityAdi nambara 184, 185) se bhI hotA hai, jinameM yugapat , krama aura abheda ina tInoM vAdoM ke puraskartAoM kA isI krama se ullekha kiyA gayA hai aura jinheM Upara (naM.2 meM) uddhRta kiyA jA cukA hai|" (pu. jai. vA. sU./prastA/pR. 150-151) / "paM0 sukhalAla jI ne niyuktikAra bhadrabAhu ko prathama bhadrabAhu aura unakA samaya vikrama kI dUsarI zatAbdI mAna liyA hai, 39 isI se ina vAdoM ke krama-vikAsa ko samajhane meM unheM bhrAnti huI hai, aura ve yaha pratipAdana karane meM pravRta hue haiM ki pahale kramavAda thA, yugapavAda bAda ko sabase pahale vAcaka umAsvAti dvArA jaina vAGmaya meM praviSTa huA aura phira usake bAda abhedavAda kA praveza mukhyataH siddhasenAcArya ke dvArA huA hai| parantu yaha ThIka nahIM hai, kyoMki prathama to yugapadvAda kA prativAda bhadrabAhu kI Avazyakaniyukti ke "savvassa kevalissa vi jugavaM do Natthi uvaogA" isa vAkya meM pAyA jAtA hai, jo bhadrabAhu ko dUsarI zatAbdI kA vidvAn mAnane ke kAraNa umAsvAti ke pUrva kA1 ThaharatA hai aura isaliye unake viruddha jAtA hai| dUsare, zrI kundakundAcArya ke niyamasAra jaise granthoM aura AcArya bhUtabali ke SaTkhaNDAgama meM bhI yugapadvAda kA spaSTa vidhAna pAyA jAtA hai| ye donoM AcArya umAsvAti ke 38. "sa upayogo dvividhaH jJAnopayogo drshnopyogshceti|---saakaarN jJAnamanAkAraM drshnmti| tacchadmastheSa krameNa vrtte| nirAvaraNeSa yugpt|" sarvArthasiddhi /2/9 / 39. jJAnabindu paricaya/pR.5/ paadttippnn| 40. "matijJAnAdiSu caturpu paryAyeNopayogo bhavati, na yugpt| sambhinnajJAnadarzanasya tu bhagavataH kevalino yugapatsarvabhAvagrAhake nirapekSe kevalajJAne kevaladarzane cAnusamayamupayogo bhvti|" tattvArthAdhigamabhASya /1/31 / 41. umAsvAtivAcaka ko paM. sukhalAla jI ne vikrama kI tIsarI se pA~cavIM zatAbdI ke madhya kA vidvAn batalAyA hai| (jJA.vi.pari./ pR.54) pu. jai. vA.sU./prastA./ pR. 151 / Jain Education Intemational For Personal & Private Use Only Page #563 -------------------------------------------------------------------------- ________________ a0 18 / pra0 1 sanmatisUtrakAra siddhasena : digambarAcArya / 507 pUrvavartI haiM 42 aura inake yugapavAda - vidhAyaka vAkya namUne ke taura para isa prakAra haiMjugavaM vaTTai NANaM kevalaNANissa daMsaNaM ca tahA / diyara - payAsa - tAvaM jaha vaTTai taha muNeyavvaM // 159 // niyamasAra / " saI bhayavaM uppaNNa - NANa-darisI sadevAsura - mANusassa logassa Agadi gadiM cayaNovavAdaM baMdhaM mokkhaM iDi TThidiM judiM aNubhAgaM takkaM kalaM maNo mANasiyaM bhuttaM kadaM paDisevidaM AdikammaM arahakammaM savvaloe savvajIve savvabhAve sammaM samaM jANadi passadi viharadi ti / " (Sa. khaM. / pu. 13 / 5,5,82 / pR.346)| "aisI hAlata meM yugapavAda kI sarvaprathama utpatti umAsvAti se batalAnA kisI taraha bhI yuktiyukta nahIM kahA jA sakatA, jainavAGmaya meM isakI avikala dhArA atiprAcIna kAla se calI AI hai / yaha dUsarI bAta hai ki krama tathA abheda kI dhArAe~ bhI usameM kucha bAda ko zAmila ho gaI haiM, parantu vikAsakrama yugapavAda se hI prAraMbha hotA hai, jisakI sUcanA vizeSaNavatI kI ukta gAthAoM ('keI bhAMti jugavaM ' ityAdi) se bhI milatI hai| digambarAcArya zrI kundakunda, samantabhadra aura pUjyapAda ke granthoM meM kramavAda tathA abhedavAda kA koI UhApoha athavA khaNDana na honA paM0 sukhalAla jI ko kucha akharA hai, parantu isameM akharane kI koI bAta nahIM hai| jaba ina AcAryoM ke sAmane ye donoM bAda Ae hI nahIM, taba ve ina vAdoM kA UhApoha athavA khaNDanAdika kaise kara sakate the? akalaGka ke sAmane jaba ye vAda Ae, taba unhoMne unakA khaNDana kiyA hI hai, cunA~ce paM0 sukhalAla jI svayaM jJAnabindu ke paricaya meM yaha svIkAra karate haiM ki " aisA khaNDana hama sabase pahale akalaGka kI kRtiyoM meM pAte haiN| " aura isaliye unase pUrva kI, kundakunda, samantabhadra tathA pUjyapAda kI kRtiyoM meM una vAdoM kI koI carcA kA na honA isa bAta ko aura bhI sApha taura para sUcita karatA hai ki ina donoM vAdoM kI prAdurbhUti unake samaya ke bAda huI hai| siddhasena ke sAmane ye donoM vAda the, donoM kI carcA 'sanmati' meM kI gaI hai, ataH ye siddhasena pUjyapAda ke pUrvavartI nahIM ho skte| pUjyapAda ne jina siddhasena kA apane vyAkaraNa meM nAmollekha kiyA hai, ve koI dUsare hI siddhasena hone caahiye|" (pu. jai. vA. sU./prastA pR. 151-152) / 7.2. pUjyapAdakRta jainendravyAkaraNa meM samantabhadra kA ullekha "yahA~ para eka khAsa bAta noTa kiye jAne ke yogya hai aura vaha yaha ki paM0 sukhalAla jI siddhasena ko pUjyapAda pUrvavartI siddha karane ke lie pUjyapAdIya 42. isa pUrvavartitva kA ullekha zravaNabelagolAdi ke zilAlekhoM tathA aneka granthaprazastiyoM meM pAyA jAtA hai / (pu. jai. vA. sU. / prastA. / pR. 151 ) For Personal & Private Use Only Page #564 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 508 / jainaparamparA aura yApanIyasaMgha / khaNDa 3 a018 / pra01 jainendra vyAkaraNa kA ukta sUtra to upasthita karate haiM, parantu usI vyAkaraNa ke dUsare samakakSa sUtra "catuSTayaM samantabhadrasya" ko dekhate hue bhI anadekhA kara jAte haiM, usake prati gajanimIlana jaisA vyavahAra karate haiM, aura jJAnabindu kI paricayAtmaka prastAvanA (pR.55) meM binA kisI hetu ke hI yahA~ taka likhane kA sAhasa karate haiM ki "pUjyapAda ke uttaravartI digambarAcArya samantabhadra" ne amuka ullekha kiyA! sAtha hI, isa bAta ko bhI bhulA jAte haiM ki sanmati kI prastAvanA meM ve svayaM pUjyapAda ko samantabhadra kA uttaravartI batalA Ae haiM aura yaha likha Ae haiM ki 'stutikArarUpa se prasiddha ina donoM jainAcAryoM kA ullekha pUjyapAda ne apane vyAkaraNa ke ukta sUtroM meM kiyA hai, unakA koI bhI prakAra kA prabhAva pUjyapAda kI kRtiyoM para honA caahiye|' mAlUma nahIM phira unake isa sAhasika kRtya kA kyA rahasya hai! aura kisa abhiniveza ke vazavartI hokara unhoMne aba yoM hI calatI kalama se samantabhadra ko pUjyapAda kA uttaravartI kaha DAlA hai!! ise athavA isake aucitya ko ve hI svayaM samajha sakate haiN| dUsare vidvAn to isameM koI aucitya evaM nyAya nahIM dekhate ki eka hI vyAkaraNa grantha meM ullekhita do vidvAnoM meM se eka ko usa granthakAra kA parvavartI aura dasare ko uttaravartI batalAyA jAya aura vaha bhI binA kisI yukti ke| isameM sandeha nahIM ki paNDita sukhalAla jI kI bahuta pahale se yaha dhAraNA banI huI hai ki siddhasena samantabhadra ke pUrvavartI haiM aura ve jaise-taise use prakaTa karane ke lie koI bhI avasara cUkate nahIM haiN| ho sakatA hai ki usI kI dhuna meM unase yaha kArya bana gayA ho, jo usa prakaTIkaraNa kA hI eka prakAra hai, anyathA vaisA kahane ke liye koI bhI yuktiyukta kAraNa nahIM hai|" (pu.jai. vA.sU./prastA./ pR.152)| __ "pUjyapAda samantabhadra ke pUrvavartI nahIM, kintu uttaravartI haiM, yaha bAta jainendravyAkaraNa ke ukta "catuSTayaM samantabhadrasya" sUtra se hI nahIM, kintu zravaNabelgola ke zilAlekhoM Adi se bhI bhale prakAra jAnI jAtI hai|3 pUjyapAda kI sarvArthasiddhi para samantabhadra kA spaSTa prabhAva hai, ise 'sarvArthasiddhi para samantabhadra kA prabhAva' nAmaka lekha meM spaSTa karake batalAyA jA cukA hai| samantabhadra ke ratnakaraNDa kA 'AptopajJamanullaMghyam' 43. dekhie , zravaNabelagola-zilAlekha naM. 40 (64), 108 (258), 'svAmI samantabhadra' (itihAsa) pR. 141-143, tathA 'jainajagata' varSa 9/aGka 15-16 meM prakAzita 'samantabhadra kA samaya aura DaoN. ke. bI. pAThaka' zIrSaka lekha / pR. 18-23, athavA 'di ennalsa oNpha di bhANDArakara risarca insTiTyUTa, pUnA / vAlyUma 15/ pArTa 1-2 meM prakAzita Samantabhadra's date and Dr. K. B. Pathak pR.81-88| (pu.jai. vA.sU./ prastA./ pR. 152-153) / 44. dekhie, anekAnta / varSa 5/ navambara-disambara 1943 / kiraNa 10-11 / pR. 345-352 / (prastuta adhyAya ke tRtIya prakaraNa meM uddhRt)| susulinasiksila Jain Education Intemational For Personal & Private Use Only Page #565 -------------------------------------------------------------------------- ________________ a018 / pra01 sanmatisUtrakAra siddhasena : digambarAcArya / 509 nAma kA zAstralakSaNavAlA pUrA padya nyAyAvatAra meM uddhRta hai, jisakI ratnakaraNDa meM svAbhAvikI aura nyAyAvatAra meM uddharaNa jaisI sthiti ko khUba kholakara aneka yuktiyoM ke sAtha anyatra darzAyA jA cukA hai5 usake prakSipta hone kI kalpanA-jaisI bAta bhI aba nahIM rahI, kyoMki eka to nyAyAvatAra kA samaya adhika dUra kA na rahakara TIkAkAra siddharSi ke nikaTa pahu~ca gayA hai, dUsare usameM anya kucha vAkya bhI samarthanAdi ke rUpa meM uddhRta pAye jAte haiN| jaise "sAdhyAvinAbhuvo hetoH" jaise vAkya meM hetu kA lakSaNa A jAne para bhI "anyathAnupapannatvaM hetorlakSaNamIritam" isa vAkya meM una pAtrasvAmI ke hetulakSaNa ko uddhRta kiyA gayA hai, jo samantabhadra ke devAgama se prabhAvita hokara jainadharma meM dIkSita hue the| isI taraha "dRSTeSTAvyAhatAdvAkyAt" ityAdi AThaveM padya meM zAbda (Agama) pramANa kA lakSaNa A jAne para bhI agale padya meM samantabhadra kA "AptopajJamanullaMghyamadRSTeSTavirodhakam" ityAdi zAstra kA lakSaNa samarthanAdi ke rUpa meM uddhRta huA samajhanA caahiye| 7.3. nyAyAvatAra meM samantabhadra kA anukaraNa "isake sivAya, nyAyAvatAra para samantabhadra ke devAgama (AptamImAMsA) kA bhI spaSTa prabhAva hai, jaisA ki donoM granthoM meM pramANa ke anantara pAye jAne vAle nimna vAkyoM kI tulanA para se jAnA jAtA haidevAgama- upekSA phalamA''dyasya shesssyaa''daan-haan-dhiiH| pUrvA (vaM) vA'jJAna-nAzo vA sarvasyA'sya svgocre|| 102 // nyAyA.- pramANasya phalaM saakssaadjnyaan-vinivrtnm| kevalasya sukhopekSe zeSasyA''dAna-hAna dhiiH|| 28 // "aisI sthiti meM vyAkaraNAdi ke kartA pUjyapAda aura nyAyAvatAra ke kartA siddhasena donoM hI svAmI samantabhadra ke uttaravartI haiM, isameM saMdeha ke liye koI sthAna nahIM hai| sanmatisUtra ke kartA siddhasena cU~ki niyuktikAra evaM naimittika bhadrabAhu ke bAda hue haiM, unhoMne bhadrabAhu ke dvArA puraskRta upayoga-kramavAda kA khaNDana kiyA hai, aura ina bhadrabAhu kA samaya vikrama kI chaThI zatAbdI kA prAyaH tRtIya caraNa pAyA jAtA hai, yahI samaya sanmatikAra siddhasena ke samaya kI pUrvasImA hai, jaisA ki Upara siddha 45. dekhie , 'svAmI samantabhadra' (itihAsa)/pR. 126-131 tathA anekAnta / varSa 9/kiraNa 1 se 4 meM prakAzita 'ratnakaraNDa ke kartRtvaviSaya meM merA vicAra aura nirNaya' nAmaka lekha / pR. 102-104 / (prastuta adhyAya ke caturtha prakaraNa meM uddhRt)| 46. yahA~ 'upekSA' ke sAtha sukhakI vRddhi kI gaI hai, jisakA ajJAnanivRtti tathA upekSA (rAgAdika kI nivRttirUpa anAsakti) ke sAtha avinAbhAvI sambandha hai| Jain Education Interational For Personal & Private Use Only Page #566 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 510 / jainaparamparA aura yApanIyasaMgha / khaNDa 3 a018 / pra01 kiyA jA cukA hai| pUjyapAda isa samaya se pahale gaGgavaMzI rAjA avinIta (I0 san 430-482) tathA usake uttarAdhikArI durvinIta ke samaya meM hue haiM aura unake eka ziSya vajranandI ne vikrama saMvat 526 meM drAviDasaMgha kI sthApanA kI hai, jisakA ullekha devasenasUri ke darzanasAra (vi0 saM0 990) grantha meM milatA hai| ataH sanmatikAra siddhasena pUjyapAda ke uttaravartI haiM, pUjyapAda ke uttaravartI hone se samantabhadra ke bhI uttaravartI haiM, aisA siddha hotA hai| aura isaliye samantabhadra ke svayambhUstotra tathA AptamImAMsA ( devAgama) nAmaka do granthoM kI siddhasenIya sanmatisUtra ke sAtha tulanA karake paM0 sukhalAla jI ne donoM AcAryoM ke ina granthoM meM jisa vastugata puSkala sAmya kI sUcanA sanmati kI prastAvanA (pR.66) meM kI hai, usake liye sanmatisUtra ko adhikAMza meM sAmantabhadrIya granthoM ke prabhAvAdi kA AbhArI samajhanA caahiye| anekAnta-zAsana ke jisa svarUpapradarzana evaM gaurava-khyApana kI ora samantabhadra kA pradhAna lakSya rahA hai, usI ko siddhasena ne bhI apane DhaGga se apanAyA hai| sAtha hI sAmAnya-vizeSa-mAtRka nayoM ke sarvathAasarvathA, sApekSa-nirapekSa aura samyak-mithyAdi-svarUpaviSayaka samantabhadra ke maulika nirdezoM ko bhI AtmasAt kiyA hai| sanmati kA koI-koI kathana samantabhadra ke kathana se kucha matabheda athavA usameM kucha vRddhi yA vizeSa Ayojana ko bhI sAtha meM liye hue jAna par3atA hai, jisakA eka namUnA isa prakAra hai davvaM khittaM kAlaM bhAvaM pjjaay-des-sNjoge| bhedaM ca paDucca samA bhAvANaM pnnnnvnnpjjaa|| 3/60 // isa gAthA meM batalAyA hai ki "padArthoM kI prarUpaNA dravya, kSetra, kAla, bhAva, paryAya, deza, saMyoga aura bheda ko Azrita karake ThIka hotI hai," jaba ki samantabhadra ne "sadeva sarvaM ko necchet svarUpAdicatuSTayAt" jaise vAkyoM ke dvArA dravya, kSetra, kAla aura bhAva isa catuSTaya ko hI padArthaprarUpaNa kA mukhya sAdhana batalAyA hai| isase yaha sApha jAnA jAtA hai ki samantabhadra ke ukta catuSTaya meM siddhasena ne bAda ko eka dUsare catuSTaya kI aura vRddhi kI hai, jisakA pahale se pUrva ke catuSTaya meM hI antarbhAva thaa|" (pu.jai.vaa.suu./prstaa./pR.152-154)| 7.4. prathama dvAtriMzikA meM samantabhadra kA pracura anukaraNa "rahI dvAtriMzikAoM ke kartA siddhasena kI bAta, pahalI dvAtriMzikA meM eka ullekha 47. siripujjapAdasIso dAviDasaMghassa kArago duttttho| NAmeNa vajaNaMdI pAhuDavedI mhaastto|| 24 // paMcasae chavvIse vikkamarAyassa mrnnpttss| dakSiNamahurAjAdo dAviDasaMgho mhaamoho|| 25 // Jain Education Intemational For Personal & Private Use Only Page #567 -------------------------------------------------------------------------- ________________ a018 / pra01 sanmatisUtrakAra siddhasena : digambarAcArya / 511 vAkya nimna prakAra se pAyA jAtA hai, jo isa viSaya meM apanA khAsa mahattva rakhatA hai ya eSa SaDjIva nikAya vistaraH prairnaaliiddhpthstvyoditH| anena sarvajJaparIkSaNakSamAstvayi prasAdodayasotsavAH sthitaaH|| 13 // "isameM batalAyA hai ki "he vIrajina! yaha jo SaT prakAra ke jIvoM ke nikAyoM (samUhoM) kA vistAra hai aura jisakA mArga dUsaroM ke anubhava meM nahIM AyA, vaha Apake dvArA udita huA, batalAyA gayA athavA prakAza meM lAyA gayA hai| isI se jo sarvajJa kI parIkSA karane meM samartha haiM, ve (Apako sarvajJa jAnakara) prasannatA ke udayarUpa utsava ke sAtha Apa meM sthita hue haiM, bar3e prasannacitta se Apake Azraya meM prApta hue aura Apake bhakta bane haiN|" ve samartha-sarvajJa-parIkSaka kauna haiM, jinakA yahA~ ullekha hai aura jo Aptaprabhu vIrajinendra kI sarvajJarUpa meM parIkSA karane ke anantara unake sudRr3ha bhakta bane haiM? ve haiM svAmI samantabhadra, jinhoMne AptamImAMsA dvArA sabase pahale sarvajJa kI parIkSA kI hai, jo parIkSA ke anantara vIra kI stutirUpa meM yuktyanuzAsana stotra ke racane meM pravRtta hue haiM9 aura jo svayambhUstotra ke nimna padyoM meM sarvajJa kA ullekha karate hue usameM apanI sthiti evaM bhakti ko "tvayi suprasannamanasAH sthitA vayam" isa vAkya ke dvArA svayaM vyakta karate haiM, jo ki "tvayi prasAdodayasotsavAH sthitAH" isa vAkya kA spaSTa mUlAdhAra jAna par3atA hai bahirantarapyubhayathA ca karaNamavighAti naa'rthkRt| nAtha! yugapadakhilaM ca sadA tvamidaM tlaa''mlkvdvivedith|| 129 // ata eva te budha-nutasya crit-gunnmdbhutodym| nyAyavihitamavadhArya jine tvayi suprasannamanasA sthitA vym|| 130 // 48. akalaGkadeva ne bhI 'aSTazatI' bhASya meM AptamImAMsA ko "sarvajJavizeSaparIkSA" likhA hai aura vAdirAjasUri ne 'pArzvanAthacarita' meM yaha pratipAdita kiyA hai ki usI devAgama (AptamImAMsA) ke dvArA svAmI (samantabhadra) ne Aja bhI sarvajJa ko pradarzita kara rakkhA svAminazcaritaM tasya kasya na vismyaavhm| devAgamena sarvajJo yenA'dyApi prdrshyte|| 49. yuktyanuzAsana kI prathamakArikA meM prayukta hue 'adya' pada kA artha zrIvidyAnanda ne TIkA meM "asmin kAle parIkSA'vasAnasamaye" diyA hai aura usake dvArA AptamImAMsA ke bAda yuktyanuzAsana kI racanA ko sUcita kiyA hai| Jain Education Intemational For Personal & Private Use Only Page #568 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 512 / jainaparamparA aura yApanIyasaMgha / khaNDa 3 a018/pra01 "inhIM svAmI samantabhadra ko mukhyataH lakSya karake ukta dvAtriMzikA ke agale do padya50 kahe gaye jAna par3ate haiM, jinameM se eka meM unake dvArA arhanta meM pratipAdita una do-do bAtoM kA ullekha hai, jo sarvajJa-vinizcaya kI sUcaka haiM aura dUsare meM unake prathita yaza kI mAtrA kA bar3e gaurava ke sAtha kIrtana kiyA gayA hai| ataH isa dvAtriMzikA ke kartA siddhasena bhI samantabhadra ke uttaravartI haiN| samantabhadra ke svayambhUstotra kA zailIgata, zabdagata aura arthagata kitanA hI sAmya bhI isameM pAyA jAtA hai, jise anusaraNa kaha sakate haiM, aura jisake kAraNa isa dvAtriMzikA ko par3hate hue kitanI hI bAra isake padavinyAsAdi para se aisA bhAna hotA hai mAno hama svayambhUstotra par3ha rahe haiN| udAharaNa ke taura para svayambhUstotra kA prAraMbha jaise upajAtichanda meM svayambhuvA bhUta zabdoM se hotA hai, vaise hI isa dvAtriMzikA kA prArambha bhI upajAti chanda meM svayambhuvaM bhUta zabdoM se hotA hai| svayambhUstotra meM jisa prakAra samanta, saMhata, gata, udita, samIkSya, pravAdin , ananta, anekAnta jaise kucha vizeSa zabdoM kA mune, nAtha, jina, vIra jaise sambodhanapadoM kA aura 1.jitakSullakavAdizAsanaH, 2.svapakSasausthityamadAvaliptAH, 3. naitatsamAlIDhapadaM tvadanyaiH, 4. zerate prajAH, 5.azeSamAhAtmyamanIrayannapi, 6. nA'samIkSya bhavataH pravRttayaH, 7.acintyamIhitam, ArhantyamacintyamadbhutaM, 8.sahasrAkSaH, 9.tvadviSaH, 10.zazirucizucizuklalohitaM --- vapuH, 11. sthitA vayaM jaise viziSTa pada-vAkyoM kA prayoga pAyA jAtA hai, usI prakAra pahalI dvAtriMzikA meM bhI ukta zabdoM tathA sambodhanapadoM ke sAtha 1.prapaJcitakSullakatarkazAsanaiH, 2.svapakSa eva pratibaddhamatsarAH, 3. parairanAlIDhapathastvayoditaH, 4.jagat---zerate, 5. tvadIyamAhAtmyavizeSasaMbhalI---bhAratI, 6.samIkSya-kAriNaH, 7.acintyamahAtmyaM, 8.bhUtasahasranetraM, 9.tvatpratighAtanonmukhaiH, 10. vapuH svabhAvasthamaraktazoNitaM, 11. sthitA vayaM jaise viziSTa padavAkyoM kA prayoga dekhA jAtA hai, jo yathAkrama svayambhUstotragata ukta padoM ke prAyaH samakakSa haiN| svayambhUstotra meM jisa taraha jinastavana ke sAtha jinazAsana-jinapravacana tathA anekAnta kA prazaMsana evaM mahattva khyApana kiyA gayA hai aura vIrajinendra ke zAsanamAhAtmya ko "tava jina! zAsanavibhava: jayati kalAvapi guNAnuzAsanavibhavaH" jaise zabdoM dvArA kalikAla meM bhI jayavanta batalAyA gayA hai, usI taraha isa dvAtriMzikA meM bhI jinastuti ke sAtha jinazAsanAdi kA saMkSepa meM kIrtana kiyA gayA hai aura vIrabhagavAn ko sacchAsanavarddhamAn likhA hai| 50. vapuH svabhAvasthamaraktazoNitaM parA'nukampA saphalaM ca bhaassitm| na yasya sarvajJa-vinizcayastvayi dvayaM karotyetadasau na maanussH|| 14 // alabdhaniSThAH prasamiddhacetasastava praziSyAH prathayanti ydyshH| na tAvadapyekasamUhasaMhatAH prakAzayeyuH prvaadipaarthivaaH|| 15 // For Personal & Private Use Only Page #569 -------------------------------------------------------------------------- ________________ a0 18 / pra0 1 sanmatisUtrakAra siddhasena : digambarAcArya / 513 isa prathama dvAtriMzikA ke kartA siddhasena hI yadi agalI cAra dvAtriMzikAoM ke bhI kartA haiM, jaisA ki paM0 sukhalAlajI kA anumAna hai, to ye pA~coM hI dvAtriMzikAe~, jo vIrastuti se sambandha rakhatI haiM aura jinheM mukhyatayA lakSya karake hI AcArya hemacandra ne 'kva siddhasenastutayo mahArthAH ' jaise vAkya kA uccAraNa kiyA jAna par3atA hai, svAmI samantabhadra ke uttarakAla kI racanAe~ haiM / ina sabhI para samantabhadra ke granthoM kI chAyA par3I huI jAna par3atI hai|" (pu. jai. vA. sU. / prastA./pR. 154-156) / " isa taraha svAmI samantabhadra 'nyAyAvatAra' ke kartA, 'sanmati' ke kartA aura ukta dvAtriMzikA athavA dvAtriMzikAoM ke kartA, tInoM hI siddhasenoM se pUrvavartI siddha hote haiN| unakA samaya vikrama kI dUsarI-tIsarI zatAbdI hai, jaisA ki digambarapaTTAvalI 51 meM zakasaMvat 60 (vi0 saM0 195) ke ullekhAnusAra digambara samAja meM Amataura para mAnA jAtA hai| zvetAmbara paTTAvaliyoM meM unheM sAmantabhadra nAma se ullekhita kiyA hai aura unake samaya kA paTTAcAryarUpa meM prAraMbha vIranirvANasaMvat 643 arthAt vi0 saM0 173 se batalAyA hai| sAtha hI yaha bhI ullekhita kiyA hai ki unake paTTaziSya ne vIra ni0 saM0 695 ( vi0 saM0 225) 52 meM eka pratiSThA karAI hai, jisase unake samaya kI uttarAvadhi vikrama kI tIsarI zatAbdI ke prathama caraNa taka pahu~ca jAtI hai / 53 isase samaya - sambandhI donoM sampradAyoM kA kathana mila jAtA hai aura prAya: eka hI ThaharatA hai / " (pu. jai. vA. sU./ prastA. / pR.156)| 7.5. Adya jaina tArkika siddhasena nahIM, apitu samantabhadra "aisI vastusthiti meM paM0 sukhalAla jI kA apane eka dUsare lekha 'pratibhAmUrti siddhasena divAkara' meM, jo ki bhAratIyavidyA ke usI aGka (tRtIya bhAga) meM prakAzita huA hai, ina tInoM granthoM ke kartA tIna siddhasenoM ko eka hI siddhasena batalAte hue yaha kahanA ki 'yahI siddhasena divAkara " Adi jainatArkika ", " jaina paramparA meM tarkavidyA kA aura tarkapradhAna saMskRta vAGmaya kA Adi praNetA", " Adi jainakavi ", "Adi jainastutikAra", " Adya jainavAdI" aura " Adya jainadArzanika" haiM? kyA artha rakhatA hai aura kaise saGgata ho sakatA hai? ise vijJa pAThaka svayaM samajha sakate haiN| siddhasena 51. dekhie, hastalikhita saMskRta granthoM ke anusandhAna-viSayaka DaoN0 bhANDArakara kI san 1883-84 kI riporTa/ pR. 320, misTara levisa rAisa kI 'inskripazansa aiT zravaNabelagola' kI prastAvanA aura karNATakazabdAnuzAsana kI bhUmikA / (pu.jai.vA.sU./ prastA/pR.156) / 52. kucha paTTAvaliyoM meM yaha samaya vI0 ni0 saM0 595 athavA vikrama saMvat 125 diyA hai, jo kisI galatI kA pariNAma hai aura muni kalyANavijaya ne apane dvArA sampAdita 'tapAgacchapaTTAvalI' meM usake sudhAra kI sUcanA kI hai| (pu. jai. vA.sU./ prastA/ pR. 156) / 53. dekhiye, muni zrI kalyANavijaya jI dvArA sampAdita 'tapAgacchapaTTAvalI / pR. 79-81 / For Personal & Private Use Only Page #570 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 514 / jainaparamparA aura yApanIyasaMgha / khaNDa 3 a018 / pra01 ke vyaktitva aura ina saba viSayoM meM unakI vidyAyogyatA evaM pratibhA ke prati bahumAna rakhate hue bhI svAmI samantabhadra kI pUrvasthiti aura unake advitIya-apUrva sAhitya kI pahale se maujUdagI meM mujhe ina saba udgAroM kA kucha bhI mUlya mAlUma nahIM hotA aura na paM0 sukhalAla jI ke ina kathanoM meM koI sAra hI jAna par3atA hai ki-(ka) 'siddhasena kA sanmati prakaraNa jainadRSTi aura jaina mantavyoM ko tarkazailI se spaSTa karane tathA sthApita karanevAlA jainavAGmaya meM sarvaprathama grantha hai' tathA (kha) 'svAmI samantabhadra kI svayambhUstotra aura yuktyanuzAsana nAmaka ye do dArzanika stutiyA~ siddhasena kI kRtiyoM kA anukaraNa haiN|' tarkAdi-viSayoM meM samantabhadra kI yogyatA aura pratibhA kisI se bhI kama nahIM, kintu sarvopari rahI hai, isI se akalaGkadeva aura vidyAnandAdi jaise mahAn tArkikoM-dArzanikoM evaM vAdavizAradoM Adi ne unake yaza kA khulA gAna kiyA hai, bhagavajinasena ne AdipurANa meM unake yaza ko kaviyoM, gamakoM, vAdiyoM tathA vAdiyoM ke mastaka para cUr3AmaNi kI taraha suzobhita batalAyA hai (isI yaza kA pahalI dvAtriMzikA ke 'tava praziSyAH prathayanti yadyazaH' jaise zabdoM meM ullekha hai) aura sAtha hI unheM kavibrahmA (kaviyoM ko utpanna karanevAlA vidhAtA) likhA hai tathA unake vacanarUpI vajrapAta se kumatarUpI parvata khaNDa-khaNDa ho gaye, aisA ullekha bhI kiyA hai| aura isaliye upalabdha jainavAGmaya meM samayAdika kI dRSTi se Adya tArkikAdi hone kA yadi kisI ko mAna athavA zreya prApta hai, to svAmI samantabhadra ko hI prApta hai| unake devAgama (AptamImAMsA), yuktyanuzAsana,svayambhUstotra aura stutividyA (jinazataka) jaise grantha Aja bhI jainasamAja meM apanI jor3a kA koI grantha nahIM rkhte| inhIM granthoM ko muni kalyANavijaya jI ne bhI una nirgranthacUr3AmaNi zrIsamantabhadra kI kRtiyA~ batalAyA hai, jinakA samaya bhI zvetAmbara-mAnyatAnusAra vikrama kI dUsarI-tIsarI zatAbdI hai|55 taba siddhasena ko vikrama kI 5vIM zatAbdI kA mAna lene para bhI samantabhadra kI kisI kRti ko siddhasena kI kRti kA anukaraNa kaise kahA jA sakatA hai? nahIM kahA jA sktaa|" (pu.jai.vA.sU./prastA./ pR. 156-157) / 7.6. katipaya dvAtriMzikAoM ke kartA siddhasena pUjyapAda se pUrvavartI "isa saba vivecana para se spaSTa hai ki paM0 sukhalAla jI ne sanmatikAra siddhasena ko vikrama kI pA~cavIM zatAbdI kA vidvAn siddha karane ke liye jo pramANa upasthita kiye haiM, ve usa viSaya ko siddha karane ke liye bilkula asamartha haiN| unake dUsare pramANa se jina siddhasena kA pUjyapAda se pUrvavartitva evaM vikrama kI pA~cavIM zatAbdI 54. vizeSa ke liye dekhie, 'satsAdhusmaraNa-maMgalapATha'/ pR. 25 se 51 / 55. tapAgacchapaTTAvalI/ bhAga phlaa/pR.80| Jain Education Intemational For Personal & Private Use Only Page #571 -------------------------------------------------------------------------- ________________ a018/pra01 sanmatisUtrakAra siddhasena : digambarAcArya / 515 meM honA pAyA jAtA hai, ve kucha dvAtriMzikAoM ke kartA haiM, na ki sanmatisUtra ke, jisakA racanAkAla niyuktikAra bhadrabAhu ke samaya se pUrva kA siddha nahIM hotA aura ina bhadrabAhu kA samaya prasiddha zvetAmbara vidvAn muni zrI caturavijaya jI aura muni zrI puNyavijaya jI ne aneka pramANoM ke AdhAra para vikrama kI chaThI zatAbdI ke prAyaH tRtIya caraNa taka kA nizcita kiyA hai| paM0 sukhalAla jI kA use vikrama kI dUsarI zatAbdI batalAnA kisI taraha bhI yuktiyukta nahIM kahA jA sktaa| ataH sanmatikAra siddhasena kA jo samaya vikrama kI chaThI zatAbdI ke tRtIya caraNa aura sAtavIM zatAbdI ke tRtIya caraNa kA madhyavartI kAla nirdhArita kiyA gayA hai, vahI samucita pratIta hotA hai, jaba taka ki koI prabala pramANa usake virodha meM sAmane na lAyA jaave| jina dUsare vidvAnoM ne isa samaya se pUrva kI athavA uttarasamaya kI kalpanA kI hai, vaha saba ukta tIna siddhasenoM ko eka mAnakara unameM se kisI eka ke grantha ko mukhya karake kI gaI hai arthAt pUrva kA samaya katipaya dvAtriMzikAoM ke ullekhoM ko lakSya karake aura uttara kA samaya nyAyAvatAra ko lakSya karake kalpita kiyA gayA hai| isa taraha tIna siddhasenoM kI ekatvamAnyatA hI sanmatisUtrakAra ke ThIka samaya nirNaya meM prabala bAdhaka rahI hai, isI ke kAraNa eka siddhasena ke viSaya athavA tatsambandhI ghaTanAoM ko dUsare siddhasenoM ke sAtha jor3a diyA gayA hai, aura yahI vajaha hai ki pratyeka siddhasena kA paricaya thor3A-bahuta khicar3I banA huA hai|" (pu.jai.vA.sU./ prastA./ pR. 157) / sanmatisUtrakAra siddhasena : digambarAcArya "aba 'vicAraNIya yaha hai ki sanmatisUtra ke kartA siddhasena kisa sampradAya ke AcArya the arthAt digambarasampradAya se sambandha rakhate haiM yA zvetAmbarasampradAya se, aura kisa rUpa meM unakA guNa-kIrtana kiyA gayA hai| AcArya umAsvAti (mI) aura svAmI samantabhadra kI taraha siddhasenAcArya kI mAnyatA donoM sampradAyoM meM pAyI jAtI hai| yaha mAnyatA kevala vidvattA ke nAte Adara-satkAra ke rUpa meM nahIM aura na unake kisI mantavya athavA unake dvArA pratipAdita kisI vastutattva yA siddhAntavizeSa kA grahaNa karane ke kAraNa hI hai, balki unheM apane-apane sampradAya ke gururUpa meM mAnA gayA hai, gurvAvaliyoM tathA paTTAvaliyoM meM unakA ullekha kiyA gayA hai aura usI gurudRSTi se unake smaraNa, apanI guNajJatA ko sAtha meM vyakta karate hue, likhe gaye haiM athavA unheM apanI zraddhAJjaliyA~ arpita kI gaI haiN| (pu. jai.vA.sU./ prastA. / pR.157)| For Personal & Private Use Only Page #572 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 516 / jainaparamparA aura yApanIyasaMgha / khaNDa 3 a018 / pra01 8.1. digambara-senagaNa ke AcArya "digambarasampradAya meM siddhasena ko senagaNa (saMgha) kA AcArya mAnA jAtA hai aura senagaNa kI paTTAvalI 56 meM unakA ullekha hai| harivaMzapurANa ko zakasaMvat 705 meM banAkara samApta karanevAle zrIjinasenAcArya ne purANa ke anta meM dI huI apanI gurvAvalI meM siddhasena ke nAma kA bhI ullekha kiyA hai57 aura harivaMza ke prArambha meM samantabhadra ke smaraNAnantara siddhasena kA jo gauravapUrNa smaraNa kiyA hai, vaha isa prakAra hai jagatprasiddhabodhasya vRSabhasyeva nistussaaH| bodhayanti satAM buddhiM siddhasenasya suuktyH|| 1/30 // "isameM batalAyA gayA hai ki siddhasenAcArya kI nirmala sUktiyA~ (sundara uktiyA~) jagatprasiddha bodha (kevalajJAna) ke dhAraka (bhagavAn) vRSabhadeva kI nirdoSa sUktiyoM kI taraha satpuruSoM kI buddhi ko bodhita karatI haiM, vikasita karatI haiN|" "yahA~ sUktiyoM meM sanmati ke sAtha kucha dvAtriMzikAoM kI uktiyA~ bhI zAmila samajhI jA sakatI haiN| "ukta jinasena-dvArA prazaMsita bhagavajjinasena ne AdipurANa meM siddhasena ko apanI hArdika zraddhAMjali arpita karate hue unake jo mahattva kA kIrtana evaM jayaghoSa kiyA hai, vaha yahA~ khAsataura se dhyAna dene yogya hai kavayaH siddhasenAdyA vayaM tu kavayo mtaaH| maNayaH padmarAgAdyA nanu kAco'pi meckH|| 1/39 // pravAdi-kariyUthAnAM kezarI nykeshrH| siddhsen-kvirjiiyaadviklp-nkhraangkrH|| 1/42 // "ina padyoM meM se prathama padya meM bhagavajjinasena, jo svayaM eka bahuta bar3e kavi hue haiM, likhate haiM ki 'kavi to (vAstava meM) siddhasenAdika haiM, hama to kavi mAna liye gaye haiN| (jaise) maNi to vAstava meM padmarAgAdi haiM, kintu kAca bhI (kabhIkabhI kinhIM ke dvArA) mecakamaNi samajha liyA jAtA hai|' aura dUsare padya meM yaha ghoSaNA karate haiM ki 'jo pravAdirUpa hAthiyoM ke samUha ke liye vikalparUpa-nukIle nakhoM se yukta aura nayarUpa kezaroM ko dhAraNa kiye hue kezarIsiMha haiM, ve siddhasena kavi jayavanta hoM, apane pravacana-dvArA mithyAvAdiyoM ke matoM kA nirasana karate hue 56. jainasiddhAntabhAskara / kiraNa 1 / pR.38| 57. sasiddhaseno'bhaya-bhImasenako gurU parau tau jin-shaanti-senkau|| 66 / 29 // For Personal & Private Use Only Page #573 -------------------------------------------------------------------------- ________________ a018 / pra0 1 sanmatisUtrakAra siddhasena : digambarAcArya / 517 sadA hI lokahRdayoM meM apanA sikkA jamAe rakkheM, apane vacana - prabhAva ko aGkita kiye raheM / ' "yahA~ siddhasena kA kavirUpa meM smaraNa kiyA gayA hai aura usI meM unake vAditvaguNa ko bhI samAviSTa kiyA gayA hai| prAcIna samaya meM kavi sAdhAraNa kavitA - zAyarI karanevAloM ko nahIM kahate the, balki usa pratibhAzAlI vidvAn ko kahate the, jo naye-naye sandarbha, naI-naI maulika racanAe~ taiyAra karane meM samartha ho athavA pratibhA hI jisakA ujjIvana ho, jo nAnA varNanAoM meM nipuNa ho, kRtI ho, nAnA abhyAsoM meM kuzAgrabuddhi ho aura vyutpattimAn (laukika vyavahAroM meM kuzala) ho / 58 dUsare padya meM siddhasena ko kezarI - siMha kI upamA dete hue usake sAtha jo naya- kezaraH aura vikalpa-nakharAGkuraH jaise vizeSaNa lagAye gaye haiM, unake dvArA khAsataura para sanmatisUtra lakSita kiyA gayA hai, jisameM nayoM kA hI mukhyataH vivecana hai aura aneka vikalpoM dvArA pravAdiyoM ke mantavyoMmAnyasiddhAntoM kA vidAraNa (nirasana) kiyA gayA hai| isI sanmatisUtra kA jinasena ne jayadhavalA meM aura unake guru vIrasena ne dhavalA meM ullekha kiyA hai aura usake sAtha ghaTita kiye jAnevAle virodha kA parihAra karate hue use apanA eka mAnya grantha prakaTa kiyA hai, jaisA ki ina siddhAntagranthoM ke una vAkyoM se prakaTa hai, jo isa lekha ke prArambhika phuTanoTa meM uddhRta kiye jA cuke haiN| "" "niyamasAra kI TIkA (padya 3) meM padmaprabha- maladhArideva ne 'siddhAntoddha zrIdhavaM siddhasenaM --- vande' vAkya ke dvArA siddhasena kI vandanA karate hue unheM 'siddhAnta kI jAnakArI evaM pratipAdanakauzalarUpa uccazrI ke svAmI' sUcita kiyA hai| pratApakIrti ne AcAryapUjA ke prAraMbha meM dI huI gurvAvalI meM "siddhAntapAthonidhilabdhapAraH zrIsiddhaseno'pi gaNasya sAraH ' isa vAkya ke dvArA siddhasena ko 'siddhAntasAgara ke pAragAmI ' aura 'gaNa ke sArabhUta' batalAyA hai| muni kanakAmara ne karakaMDucariu meM siddhasena ko samantabhadra tathA akalaGkadeva ke samakakSa 'zrutajala ke samudra' 59 rUpa meM ullekhita kiyA hai| ye saba zraddhAMjalimaya digambara - ullekha bhI sanmatikAra - siddhasena se sambandha rakhate haiM, jo khAsa taura para saiddhAntika the aura jinake isa saiddhAntikatva kA acchA AbhAsa grantha ke antima kANDa kI una gAthAoM ( 61 Adi) se bhI milatA hai, jo zrutadhara - zabdasantuSToM, bhaktasiddhAntajJoM aura ziSyagaNaparivRta- bahuzrutamanyoM kI AlocanA ko lie hue haiN|" (pu. jai. vA. sU / prastA. / pR. 157-159) / 58. "kavirnUtanasandarbhaH / " pratibhojjIvano nAnA-varNanA- nipuNaH kaviH / nAnA'bhyAsa-kuzAgrIyamatirvyutpattimAn kaviH // alaGkAracintAmaNi / 59. " to siddhaseNa susamaMtabhadda akalaMka deva suajlsmudd|" ka.2 / For Personal & Private Use Only Page #574 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 518 / jainaparamparA aura yApanIyasaMgha / khaNDa 3 a018 / pra0 1 8. 2. sarvaprathama haribhadrasUri kI 'paJcavastu' meM sanmatisUtrakAra siddhasena ke lie 'divAkara' upanAma kA prayoga " zvetAmbarasampradAya meM AcArya siddhasena prAyaH divAkara vizeSaNa athavA upapada (upanAma) ke sAtha prasiddhi ko prApta haiN| unake liye isa vizeSaNa - pada ke prayoga kA ullekha zvetAmbarasAhitya meM sabase pahale haribhadrasUri ke paJcavastu grantha meM dekhane ko milatA hai, jisameM unheM duHSamAkAlarUpa rAtri ke liye divAkara (sUrya) ke samAna hone se 'divAkara' kI AkhyA ko prApta hue likhA hai / 6deg isake bAda se hI yaha vizeSaNa udhara pracAra meM AyA jAna par3atA hai, kyoMki zvetAmbaracUrNiyoM tathA mallavAdI ke nayacakra - jaise prAcIna granthoM meM, jahA~ siddhasena kA nAmollekha hai, vahA~ unake sAtha meM 'divAkara' vizeSaNa kA prayoga nahIM pAyA jAtA hai / 61 haribhadra ke bAda vikrama kI 11vIM zatAbdI ke vidvAn abhayadevasUri ne sanmatiTIkA ke prArambha meM use usI duHSamAkAlarAtri ke aMdhakAra ko dUra karanevAle ke artha meM apanAyA hai / 62 " zvetAmbarasampradAya kI paTTAvaliyoM meM vikrama kI chaThI zatAbdI Adi kI jo prAcIna paTTAvaliyA~ haiM, jaise kalpasUtrasthavirAvalI (therAvalI ), nandIsUtrapaTTAvalI, duHSamAkAlazramaNasaMgha - stava, unameM to siddhasena kA kahIM koI nAmollekha hI nahIM hai / duHSamAkAlazramaNasaMgha kI avacUri meM, jo vikrama kI 9vIM zatAbdI se bAda kI racanA hai, siddhasena nAma jarUra hai, kintu unheM 'divAkara' na likhakara prabhAvaka likhA hai aura sAtha hI dharmAcArya kA ziSya sUcita kiyA hai, vRddhavAdI kA nahIM - " atrAntare dharmAcArya-ziSya - zrIsiddhasena - prabhAvakaH // " " dUsarI vikrama kI 15vIM zatAbdI Adi kI banI huI paTTAvaliyoM meM bhI kitanI hI paTTAvaliyA~ aisI haiM, jinameM siddhasena kA nAma nahIM hai, jaise ki guruparvakramavarNana, tapAgaccha-paTTAvalIsUtra, mahAvIrapaTTaparamparA, yugapradhAnasambandha ( lokaprakAza) aura suuriprmpraa| hA~, tapAgacchapaTTAvalIsUtra kI vRtti meM, jo vikrama kI 17vIM zatAbdI (saM0 (1648 ) kI racanA hai, siddhasena kA divAkara vizeSaNa ke sAtha ullekha jarUra pAyA 60. AyariyasiddhaseNeNa sammaie paiTThiajaseNaM / dUsamaNisA - divAgara - kappantaNao tadakkheNaM // 1048 // 61. dekhie, sanmatisUtra kI gujarAtI prastAvanA / pR. 36, 37 para nizIthacUrNi ( uddeza 4) aura dazAcUrNi ke ullekha tathA pichale samaya sambandhI prakaraNa meM uddhRta nayacakra ke ullekha 62. " iti manvAna AcAryo duSamA'rasamAzyAmAsamayodbhUtasamastajanAhArdasantamasavidhvaMsakatvenAvAptayathArthAbhidhAnaH siddhasenadivAkaraH tadupAyabhUtasammatyAkhyaprakaraNakaraNe pravartamAna:--- stavAbhidhAyikAM gAthAmAha / " For Personal & Private Use Only Page #575 -------------------------------------------------------------------------- ________________ a018 / pra01 sanmatisUtrakAra siddhasena : digambarAcArya / 519 jAtA hai| yaha ullekha mUla paTTAvalI kI 5vIM gAthA kI vyAkhyA karate hue paTTAcArya indradinnasUri ke anantara aura dinnasUri ke pUrva kI vyAkhyA meM sthita hai|62 indradinnasUri ko susthita aura supratibuddha ke paTTa para dasavA~ paTTAcArya batalAne ke bAda atrAntare zabdoM ke sAtha kAlakasUri AryaravapuTTAcArya aura AryamaMgu kA nAmollekha samayanirdeza ke sAtha kiyA gayA hai aura phira likhA hai "vRddhavAdI paadliptshcaatr| tathA siddhasenadivAkaro yenojayinyAM mahAkAlaprAsAda-rudraliGgasphoTanaM vidhAya kalyANamandirastavena zrIpArzvanAthabimbaM prakaTIkRtaM, zrIvikramAdityazca pratibodhitastadrAjyaM tu zrIvIrasaptativarSazatacatuSTaye 470 snyjaatm|" __ "isameM vRddhavAdI aura pAdalipta ke bAda siddhasenadivAkara kA nAmollekha karate hue unheM ujjayinI mahAkAlamandira ke rudraliGga kA kalyANamandirastotra ke dvArA sphoTana karake zrI pArzvanAtha ke bimba ko prakaTa karanevAlA aura vikramAditya rAjA ko pratibodhita karanevAlA likhA hai| sAtha hI vikramAditya rAjya vIranirvANa se 470 varSa bAda huA nirdiSTa kiyA hai, aura isa taraha siddhasenadivAkara ko vikrama kI prathama zatAbdI kA vidvAn batalAyA hai, jo ki ullekhita vikramAditya ko galatarUpa meM samajhane kA pariNAma hai| vikramAditya nAma ke aneka rAjA hue haiN| yaha vikramAditya vaha vikramAditya nahIM hai, jo pracalita saMvat kA pravatarka hai, isa bAta ko paM0 sukhalAlajI Adi ne bhI svIkAra kiyA hai| astu, tapAgaccha-padAvalI kI yaha vRtti jina AdhAroM para nirmita huI hai, unameM pradhAna pada tapAgaccha kI muni sundarasUrikRta gurvAvalI ko diyA gayA hai, jisakA racanAkAla vikrama saMvat 1466 hai| parantu isa paTTAvalI meM bhI siddhasena kA nAmollekha nahIM hai| ukta vRtti se koI 100 varSa bAda ke (vi0 saM0 1739 ke bAda ke) bane hue paTTAvalIsAroddhAra grantha meM siddhasenadivAkara kA ullekha prAyaH unhIM zabdoM meM diyA hai, jo ukta vRtti meM 'tathA' se 'saMjAtaM' taka pAye jAte haiN|64 aura yaha ullekha indradinnasUri ke bAda atrAntare zabdoM ke sAtha mAtra kAlakasUri ke ullekhAnantara kiyA gayA hai-AyakhapuTa, AryamaMgu, vRddhavAdI aura pAdalipta nAma ke AcAryoM kA kAlakasUri ke anantara aura siddhasena ke pUrva meM koI ullekha hI nahIM kiyA hai| vi0 saM0 1786 se bhI bAda kI banI huI zrIgurupaTTAvalI meM bhI siddhasenadivAkara 63. dekhie , muni darzanavijaya-dvArA sampAdita 'pttttaavliismuccy'| prathama bhaag| 64. "tathA zrIsiddhasenadivAkaropi jAto yenojjayinyAM mahAkAlaprAsAde rudraliMgasphoTanaM kRtvA kalyANamandirastavanena zrIpArzvanAthabimbaM prakaTIkRtya zrIvikramAdityarAjApi pratibodhitaH zrIvIranirvANAt saptativarSAdhikazatacatuSTaye 470'tikrame zrIvikramAdityarAjyaM snyjaatm||" 10 // paTTAvalIsamuccaya / pR. 150 / / For Personal & Private Use Only Page #576 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 520 / jainaparamparA aura yApanIyasaMgha / khaNDa 3 a018 / pra0 1 kA nAma ujjayinI kI liGgasphoTana - sambandhI ghaTanA ke sAtha ullikhita hai / " 65 (pu. jai.vaa.suu./prstaa./pR.159-160)| " isa taraha zve. paTTAvaliyoM - gurvAvaliyoM meM siddhasena kA divAkararUpa meM ullekha vikrama kI 15vIM zatAbdI ke uttarArdha se pAyA jAtA hai, katipaya prabandhoM meM unake isa vizeSaNa kA prayoga sau-do sau varSa aura pahale se huA jAna par3atA hai| rahI smaraNoM kI bAta, unakI bhI prAya: aisI hI hAlata hai, kucha smaraNa divAkara - vizeSaNa ko sAtha meM liye hue haiM aura kucha nahIM (liye hue) haiN| zvetAmbarasAhitya se siddhasena ke zraddhAMjalirUpa jo bhI smaraNa abhI taka prakAza meM Aye haiM, ve prAya: isa prakAra haiM ka udito'rhanta - vyomni siddhasenadivAkaraH / citraM gobhiH kSitau jahe kavirAja-budha-prabhA // 44 44 'yaha vikrama kI 13vIM zatAbdI (vi0 saM0 1252) ke grantha amamacaritra kA padya hai| isameM ratnasUri alaMkArabhASA ko apanAte hue kahate haiM ki arhanmatarUpI AkAza meM siddhasena divAkara kA udaya huA hai, Azcarya hai ki usakI vacanarUpakiraNoM se pRthvI para kavirAja kI ( vRhaspatirUpa 'zeSa' kavi kI) aura budha kI (budhagraharUpa vidvadvarga) kI prabhA lajjita ho gaI (phIkI par3a gaI ) hai|" kha tamaH stomaM sa hantuM zrIsiddhasenadivAkaraH / yasyodaye sthitaM mUkairulUkairiva vAdibhiH // " yaha vikramakI 14vIM zatAbdI (saM0 hai, jisameM pradyumnasUri ne likhA hai ki "ve 1324) ke grantha samarAditya kA vAkya zrI siddhasena divAkara ( ajJAna) aMdhakAra ke samUha ko nAza kareM, jinake udaya hone para vAdIjana ulluoM kI taraha mUka ho rahe the, unheM kucha bola nahIM AtA thaa|" ga - prasiddhA bhavantu kRtaprasAdAH / yeSAM vimRzya satataM vividhAnnibandhAn zAstraM cikIrSati tanupratibho'pi mAdRk // zrIsiddhasena - haribhadramukhAH sUrayo mi " yaha syAdvAdaratnAkara kA padya hai| isameM 12vIM - 13vIM zatAbdI ke vidvAn vAdidevasUri likhate haiM ki " zrIsiddhasena aura haribhadra jaise prasiddha AcArya mere Upara 44 65. 'tathA zrIsiddhasenadivAkareNojjayinInagaryAM mahAkAlaprAsAde liMgasphoTanaM vidhAya stutyA 11 kAvye zrIpArzvanAthabimbaM prakRTIkRtaM, kalyANamandirastotraM kRtaM / " paTTAvalIsamuccaya / pR. 166 / For Personal & Private Use Only Page #577 -------------------------------------------------------------------------- ________________ a018 / pra0 1 sanmatisUtrakAra siddhasena : digambarAcArya / 521 prasanna hoveM, jinake vividha nibandhoM para bAra-bAra vicAra karake mere jaisA alpa-pratibhA kA dhAraka bhI prastuta zAstra ke racane meM pravRtta hotA hai / " gha- kva siddhasena - stutayo azikSitAlApakalA tathA'pi yUthAdhipateH skhaladgatistasya zizurna " yaha vikrama kI 12vIM - 13vIM zatAbdI ke vidvAn AcArya hemacandra kI eka dvAtriMzikAstuti kA padya hai| isameM hemacandrasUri siddhasena ke prati apanI zraddhAJjali aparNa karate hue likhate haiM ki "kahA~ to siddhasena kI mahAn arthavAlI gambhIra stutiyA~ aura kahA~ azikSita manuSyoM ke AlApa jaisI merI yaha racanA ? phira bhI yUtha ke adhi gajarAja ke patha para calatA huA usakA baccA ( jisa prakAra ) skhalitagati hotA huA bhI zocanIya nahIM hotA, usI prakAra maiM bhI apane yUthAdhipati AcArya ke patha kA anusaraNa karatA huA skhalitagati hone para zocanIya nahIM hU~ / " kva mahArthA caiSA / "yahA~ stutayaH, yUthAdhipateH aura tasya zizuH ye pada khAsataura se dhyAna dene yogya haiM / 'stutayaH' pada ke dvArA siddhasenIya granthoM ke rUpa meM una dvAtriMzikAoM kI sUcanA kI gaI hai, jo stutyAtmaka haiM aura zeSa padoM ke dvArA siddhasena ko apane sampradAya kA pramukha AcArya aura apane ko unakA paramparA ziSya ghoSita kiyA gayA hai| isa taraha zvetAmbarasampradAya ke AcAryarUpa meM yahA~ ve siddhasena vivakSita haiM, jo katipaya stutirUpa dvAtriMzikAoM ke kartA haiM, na ki ve siddhasena, jo ki stutyetara dvAtriMzikAoM ke athavA khAsakara sanmatisUtra ke racayitA haiN| zvetAmbarIya prabandhoM meM bhI, jinakA kitanA hI paricaya Upara A cukA hai, unhIM siddhasena kA ullekha milatA hai, jo prAya: dvAtriMzikAoM athavA dvAtriMzadvAtriMzikA - stutiyoM ke kartArUpa meM vivakSita haiM / sanmatisUtra kA una prabandhoM meM kahIM koI ullekha hI nahIM hai|" (pu.jai.vA.sU./ prastA. / pR. 160 - 161) / 8.3. nAmasAmya ke kAraNa 'divAkara' upanAma anya siddhasenoM ke bhI sAtha jur3a gayA For Personal & Private Use Only pathasthaH zocyaH // "aisI sthiti meM sanmatikAra siddhasena ke liye jisa divAkara vizeSaNa kA haribhadrasUri ne spaSTarUpa se ullekha kiyA hai, vaha bAda ko nAma - sAmyAdi ke kAraNa dvAtriMzikAoM ke kartA siddhasena evaM nyAyAvatAra ke kartA siddhasena ke sAtha bhI jur3a gayA mAlUma hotA hai aura saMbhavataH isa vizeSaNa ke jur3a jAne ke kAraNa hI tInoM siddhasena eka hI samajha liye gaye jAna par3ate haiM / anyathA, paM0 sukhalAla jI Adi Page #578 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 522 / jainaparamparA aura yApanIyasaMgha / khaNDa 3 a018 / pra0 1 ke zabdoM (pra./ pR.103) meM 'jina dvAtriMzikAoM kA sthAna siddhasena ke granthoM meM car3hatA huA hai' unhIM ke dvArA siddhasena ko pratiSThitayaza batalAnA cAhiye thA, parantu haribhadrasUri ne vaisA na karake sanmati ke dvArA siddhasena kA pratiSThitayaza honA pratipAdita kiyA hai aura isase yaha sApha dhvani nikalatI hai ki 'sanmati' ke dvArA pratiSThitayaza honevAle siddhasena una siddhasena se prAyaH bhinna haiM, jo dvAtriMzikAoM ko racakara yazasvI hue haiN|" (pu. jai. vA. sU. / prastA. / pR. 161 - 162) / 8.4. raviSeNa ke padmacarita meM 'divAkarayati' kA ullekha " haribhadrasUri ke kathanAnusAra jaba sanmati ke kartA siddhasena divAkara kI AkhyA ko prApta the, taba ve prAcInasAhitya meM siddhasena nAma ke binA 'divAkara' nAma se bhI ullekhita hone cAhiye, usI prakAra jisa prakAra ki samantabhadra svAmI nAma ullekhita milate haiM / 66 khoja karane para zvetAmbarasAhitya meM isakA eka udAharaNa 'ajarakkhanaMdiseNo' nAma kI usa gAthA meM milatA hai, jise muni puNyavijaya jI ne apane 'chedasUtrakAra aura niyuktikAra' nAmaka lekha meM 'pAvayaNI dhammakahA' nAma kI gAthA ke sAtha uddhRta kiyA hai aura jisameM ATha prabhAvaka AcAryoM kI nAmAvalI dete hue divAyaro pada ke dvArA siddhasenadivAkara kA nAma bhI sUcita kiyA gayA hai| ye donoM gAthAe~ pichale samayAdi- sambandhI prakaraNa ke eka phuTanoTa meM ( dekhie, pA. Ti. 28) ukta lekha kI carcA karate hue uddhRta kI jA cukI haiN| digambarasAhitya meM divAkara kA yatirUpa se eka ullekha raviSeNAcArya ke padmacarita kI prazasti ke nimna vAkya pAyA jAtA hai, jisameM unheM indra-guru kA ziSya, arhanmunikA guru aura raviSeNa ke guru lakSmaNasena kA dAdAguru prakaTa kiyA hai AsIdindragurordivAkarayatiH ziSyo'sya cArhanmuniH / tasmAllakSmaNasenasanmuniradaH ziSyo ravistu smRtam // 123 / 167 // " isa padyameM ullikhita divAkarayati kA siddhasenadivAkara honA do kAraNoM se adhika sambhava jAna par3atA hai, eka to samaya kI dRSTi se aura dUsare guru-nAma kI dRSTi se / padmacarita vIranirvANa se 1203 varSa, 6 mahIne bItane para arthAt vikramasaMvat 734 meM banakara samApta huA hai, 67 isase raviSeNa ke par3adAdA (guru ke dAdA ) guru kA samaya lagabhaga eka zatAbdI pUrva kA arthAt vikrama kI 7vIM zatAbdI ke dvitIya caraNa (626-650) ke bhItara AtA hai, jo sanmatikAra siddhasena ke liye Upara nizcita 66. dekhiye, maNikacandra-granthamAlA meM prakAzita ratnakaraNDa zrAvakAcAra kI prastAvanA / pR. 8 / 67. dvizatAbhyadhike samAsahastre * samatIte'rddhacatuSkavarSayukte / jinabhAskara-varddhamAna-siddhe caritaM padmamuneridaM nibaddham // 123 / 181 // For Personal & Private Use Only Page #579 -------------------------------------------------------------------------- ________________ a018/pra01 sanmatisUtrakAra siddhasena : digambarAcArya / 523 kiyA gayA hai| divAkara ke guru kA nAma yahA~ indra diyA hai, jo indrasena yA indradatta Adi kisI nAma kA saMkSiptarUpa athavA ekadeza mAlUma hotA hai| zvetAmbarapaTTAvaliyoM meM jahA~ siddhasenadivAkara kA nAmollekha kiyA hai, vahA~ indradinna nAmaka paTTAcArya ke bAda atrAntare jaise zabdoM ke sAtha usa nAma kI vRddhi kI gaI hai| ho sakatA hai ki siddhasenadivAkara ke guru kA nAma indra-jaisA hone aura siddhasena kA sambandha Adya vikramAditya athavA saMvatpravartaka vikramAditya ke sAtha samajha lene kI bhUla ke kAraNa hI siddhasenadivAkara ko indradinna AcArya kI paTTabAhya-ziSyaparamparA meM sthAna diyA gayA ho| yadi yaha kalpanA ThIka hai aura ukta padya meM divAkarayatiH pada siddhasenAcArya kA vAcaka hai, to kahanA hogA ki siddhasenadivAkara raviSeNAcArya ke par3adAdA guru hone se digambarasampradAya ke AcArya the| anyathA, yaha kahanA anucita na hogA ki siddhasena apane jIvana meM divAkara kI AkhyA ko prApta nahIM the, unheM yaha nAma athavA vizeSaNa bAda ko haribhadrasUri athavA unake nikaTavartI kisI pUrvAcArya ne alaGkAra kI bhASA meM diyA hai aura isI se siddhasena ke liye usakA svatantra ullekha prAcIna sAhitya meM prAyaH dekhane ko nahIM miltaa| zvetAmbarasAhitya kA jo eka udAharaNa Upara diyA gayA hai, vaha ratnazekharasUrikRta guruguNaSaTtriMzat-SaTtriMzikA kI svopajJavRtti kA ekavAkya hone ke kAraNa 500 varSa se adhika purAnA mAlUma nahIM hotA aura isaliye vaha siddhasena kI divAkararUpa meM bahuta bAda kI prasiddhi se sambandha rakhatA hai| Ajakala to siddhasena ke liye 'divAkara' nAma ke prayoga kI bAr3ha-sI A rahI hai, parantu atiprAcIna kAla meM vaisA kucha bhI mAlUma nahIM hotaa|" (pu.je.vA.sU./prastA./pR. 162-163) / ___ "yahA~ para eka bAta aura bhI prakaTa kara dene kI hai aura yaha ki ukta zvetAmbaraprabandhoM tathA paTTAvaliyoM meM siddhasena ke sAtha ujjayinI ke mahAkAlamandira meM liGgasphoTanAdi-sambandhinI jisa ghaTanA kA ullekha milatA hai, usakA vaha ullekha digambarasampradAya meM bhI pAyA jAtA hai, jaisA ki senagaNa kI paTTAvalI ke nimna vAkya se prakaTa hai (svasti) shriimdujyiniimhaakaal-sNsthaapn-mhaakaallinggmhiidhr-vaagvjdnnddvissttyaavisskRt-shriipaarvtiirtheshvr-prtidvndv-shriisiddhsenbhttttaarkaannaam|| 14 // " "aisI sthiti meM dvAtriMzikAoM ke kartA siddhasena ke viSaya meM bhI sahaja athavA nizcitarUpa se yaha nahIM kahA jA sakatA ki ve ekAntataH zvetAmbarasampradAya ke the, sanmatisUtra ke kartA siddhasena kI to bAta hI judI hai| 8.5. dUsarI, pA~cavIM dvAtriMzikAoM meM yugapadvAda evaM strIvedI-puruSa-mukti mAnya - "parantu 'sanmati' kI prastAvanA meM paM0 sukhalAla jI aura paNDita becaradAsa jI ne unheM ekAntataH zvetAmbarasampradAya kA AcArya pratipAdita kiyA hai, likhA hai Jain Education Intemational For Personal & Private Use Only Page #580 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 524 / jainaparamparA aura yApanIyasaMgha / khaNDa 3 a018 / pra01 ki 've zvetAmbara the, digambara nahIM' (pR. 104) / parantu isa bAta ko siddha karanevAlA koI samartha kAraNa nahIM batalAyA, kAraNarUpa meM kevala itanA hI nirdeza kiyA hai ki 'mahAvIra ke gRhasthAzrama tathA camarendra ke zaraNAgamana kI bAta siddhasena ne varNana kI hai, jo digambaraparamparA meM mAnya nahIM, kintu zvetAmbara-AgamoM ke dvArA nirvivAdarUpa se mAnya hai|' aura isake liye phuTanoTa meM 5vIM dvAtriMzikA ke chaThe aura dUsarI dvAtriMzikA ke tIsare padya ko dekhane kI preraNA kI hai, jo nimna prakAra haiM anekajanmAntarabhagnamAnaH smaro yazodApriya ytpurste| cacAra nibhakazarastamarthaM tvameva vidyAsu nayajJa ko'nyH|| 5/6 // kRtvA navaM suravadhUbhayaromaharSaM daityAdhipaH shtmukhbhrkuttiivitaanH| tvatpAdazAntigRhasaMzrayalabdhacetA lajjAtanuzruti hareH kulizaM ckaar|| 2/3 // "inameM se prathama padya meM likhA hai ki "he yazodApriya! dUsare aneka janmoM meM bhagnamAna huA kAmadeva nirlajjatArUpI bANa ko liye hue jo Apake sAmane kucha calA hai, usake artha ko Apa hI naya ke jJAtA jAnate haiM, dUsarA aura kauna jAna sakatA hai? arthAt yazodA ke sAtha Apake vaivAhika sambandha athavA rahasya ko samajhane ke liye hama asamartha haiN|" dUsare padya meM devA'sura-saMgrAma ke rUpa meM eka ghaTanA kA ullekha hai, "jisameM daityAdhipa asurendra ne suravadhuoM ko bhayabhItakara unake roMgaTe khar3e kara diye| isase indra kI bhrakuTI tana gaI aura usane usa para vajra chor3A, asurendra ne bhAgakara vIra bhagavAn ke caraNoM kA Azraya liyA, jo ki zAnti ke dhAma haiM aura unake prabhAva se vaha indra ke vajra ko lajjA se kSINadyuti karane meM samartha huaa|" "alaMkRta bhASA meM likhI gaI ina donoM paurANika ghaTanAoM kA zvetAmbarasiddhAntoM ke sAtha koI khAsa sambandha nahIM hai aura isaliye inake isa rUpa meM ullekha mAtra para se yaha nahIM kahA jA sakatA ki ina padyoM ke lekhaka siddhasena vAstava meM yazodA ke sAtha bhagavAn mahAvIra kA vivAha honA aura asurendra (camarendra) kA senA sajAkara tathA apanA bhayaMkara rUpa banAkara yuddha ke liye svarga meM jAnA Adi mAnate the, aura isaliye zvetAmbara-sampradAya ke AcArya the, kyoMki prathama to zvetAmbaroM ke Avazyakaniyukti Adi kucha prAcIna AgamoM meM bhI digambara AgamoM kI taraha bhagavAn mahAvIra ko kumAra zramaNa ke rUpa meM avivAhita pratipAdita kiyA hai68 aura asurakumArajAtiviziSTa-bhavanavAsI devoM ke adhipati camarendra kA yuddha kI bhAvanA ko liye hue 68. dekhie , Avazyakaniyukti gAthA 221, 222, 226 tathA anekAnta / varSa 4/ ki. 11-12/ pR. 579 para prakAzita 'zvetAmbaroM meM bhI bhagavAn mahAvIra ke avivAhita hone kI mAnyatA' nAmaka lekh| (pu.jai.vA.sU./ prastA./pR. 164) / For Personal & Private Use Only Page #581 -------------------------------------------------------------------------- ________________ a0 18 / pra0 1 sanmatisUtrakAra siddhasena : digambarAcArya / 525 sainya sajAkara svarga meM jAnA saiddhAntika mAnyatAoM ke viruddha jAna par3atA hai| dUsare, yaha kathana paravaktavya ke rUpa meM bhI ho sakatA hai aura AgamasUtroM meM kitanA hI kathana paravaktavya ke rUpa meM pAyA jAtA hai, isakI spaSTa sUcanA siddhasenAcArya ne sanmati - sUtra meM kI hai aura likhA hai ki jJAtApuruSa ko (yukti - pramANa- dvArA) artha kI Ggati ke anusAra hI unakI vyAkhyA karanI cAhiye / " 69 (pu.jai.vA.sU./ prastA. / pR.163-164) / "yadi kisI taraha para yaha mAna liyA jAya ki ukta donoM padyoM meM jina ghaTanAoM kA ullekha hai, ve paravaktavya yA alaGkArAdi ke rUpa meM na hokara zuddha zvetAmbarIya mAnyatAe~ haiM, to isase kevala itanA hI phalita ho sakatA hai ki ina donoM dvAtriMzikAoM (2, 5) ke kartA jo siddhasena haiM, ve zvetAmbara the| isase adhika yaha phalita nahIM ho sakatA ki dUsarI dvAtriMzikAoM tathA sanmatisUtra ke kartA siddhasena bhI zvetAmbara the, jaba taka ki prabala yuktiyoM ke bala para ina saba granthoM kA kartA eka hI siddhasena ko siddha na kara diyA jAya, parantu vaha siddha nahIM hai, jaisA ki pichale eka prakaraNa meM vyakta kiyA jA cukA hai| aura phira isa ke phalita hone meM bhI eka bAdhA aura AtI hai aura vaha yaha ki ina dvAtriMzikAoM meM koI koI bAta aisI bhI pAI jAtI hai, jo inake zuddha zvetAmbarakRtiyA~ hone para nahIM banatI, jisakA eka udAharaNa to ina donoM meM upayogadvaya ke yugapavAda kA pratipAdana hai, jise pahale pradarzita kiyA jA cukA hai aura jo digambaraparamparA kA sarvopari mAnya siddhAnta hai tathA zvetAmbara - AgamoM kI kramavAda - mAnyatA ke viruddha jAtA hai| dUsarA udAharaNa pA~cavIM dvAtriMzikA kA nimna vAkya hai nAtha tvayA dezitasatpathasthAH strIcetaso'pyAzu jayanti moham / naivA'nyathA zIghragatiryathA gAM prAcIM yiyAsurviparItayAyI // 25 // + " isake pUrvArdha meM batalAyA hai ki " he nAtha! vIrajina! Apake batalAye hue sanmArga para sthita ve puruSa bhI zIghra moha ko jIta lete haiM (mohanIyakarma ke sambandha kA apane AtmA se pUrNataH viccheda kara dete haiM) jo strIcetasaH hote haiM (striyoM jaisA citta (bhAva) rakhate haiM) arthAt bhAvastrI hote haiN|" aura isase yaha sApha dhvanita hai ki striyA~ moha ko pUrNataH jItane meM samartha nahIM hotIM, tabhI strIcitta ke liye moha ko jItane kI bAta gaurava ko prApta hotI hai| zvetAmbarasampradAya meM jaba striyA~ bhI puruSoM kI taraha moha para pUrNa vijaya prApta karake usI bhava se mukti ko prApta kara sakatI haiM, taba eka zvetAmbara vidvAn ke isa kathana meM koI mahattva mAlUma nahIM hotA 69. paravattavvayapakkhA avisiTThA tesu tesu suttesu / atthagaIa u tesiM viyaMjaNaM jANao kuNai // 2/18 // sanmatisUtra | For Personal & Private Use Only Page #582 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 526 / jainaparamparA aura yApanIyasaMgha / khaNDa 3 a018/pra01 ki "striyoM-jaisA citta rakhanevAle puruSa bhI zIghra moha ko jIta lete haiM', vaha nirarthaka jAna par3atA hai| isa kathana kA mahattva digambara vidvAnoM ke mukha se uccarata hone meM hI hai, jo strI ko mukti kI adhikAriNI nahIM mAnate phira bhI strIcittavAle bhAvastrIpuruSoM ke liye mukti kA vidhAna karate haiN| ataH isa vAkya ke praNetA siddhasena digambara hone cAhiye, na ki zvetAmbara, aura yaha samajhanA cAhiye ki unhoMne isI dvAtriMzikA ke chaThe padya meM yazodApriya pada ke sAtha jisa ghaTanA kA ullekha kiyA hai, vaha alaGkAra kI pradhAnatA ko liye hue paravaktavya ke rUpa meM usI prakAra kA kathana hai, jisa prakAra ki Izvara ko kartA-hartA na mAnanevAlA eka jaina kavi Izvara ko ulAhanA athavA usakI racanA meM doSa detA huA likhatA hai he vidhi! bhUla bhaI tumateM, samujhe na kahA~ kastUri banAI ! dIna kuraGgana ke tana meM, tRna danta dharai karunA nahiM AI !! kyoM na racI tina jIbhani je rasa-kAvya kareM para ko dukhadAI ! sAdhu-anugraha durjana-daNDa, duhU~ sadhate visarI caturAI !! "isa taraha sanmati ke kartA siddhasena ko zvetAmbara siddha karane ke liye jo dvAtriMzikAoM ke ukta do padya upasthita kiye gaye haiM, unase sanmatikAra siddhasena kA zvetAmbara siddha honA to dUra rahA, una dvAtriMzikAoM ke kartA siddhasena kA bhI zvetAmbara honA pramANita nahIM hotA, jinake ukta donoM padya aGgarUpa haiN| zvetAmbaratva kI siddhi ke liye dUsarA aura koI pramANa upasthita nahIM kiyA gayA aura isase yaha bhI sApha mAlUma hotA hai ki svayaM sanmatisUtra meM aisI koI bAta nahIM hai, jisase use digambarakRti na kahakara zvetAmbarakRti kahA jA sake, anyathA use jarUra upasthita kiyA jaataa| sanmati meM jJAna-darzanopayoga ke abhedavAda kI jo khAsa bAta hai, vaha digambaramAnyatA ke adhika nikaTa hai, digambaroM ke yugapadvAda para se hI phalita hotI hai, na ki zvetAmbaroM ke kramavAda para se, jisake khaNDana meM yugapadvAda kI dalIloM ko sanmati meM apanAyA gayA hai| aura zraddhAtmaka darzana tathA samyagjJAna ke abhedavAda kI jo bAta sanmati dvitIyakANDa kI gAthA 32-33 meM kahI gaI hai, usake bIja zrI kundakundAcArya ke samayasAra grantha meM pAye jAte haiN| ina bIjoM kI bAta ko paM0 sukhalAla jI Adi ne bhI 'sanmati' kI prastAvanA (pR.62) meM svIkAra kiyA hai, likhA hai ki "sanmatinA (kANDa 2/ gAthA 32) zraddhA-darzana ane jJAnanA aikyavAdanuM bIja kuMdakuMdanA samayasAra (gA.113) mAM 7deg spaSTa ch|" isake sivAya, samayasAra kI 'jo passadi appANaM' nAma kI 70. yahA~ jisa gAthA kI sUcanA kI gaI hai, vaha 'daMsaNaNANacarittANi' nAma kI 16vIM gAthA hai| isake atirikta 'vavahAreNuvadissai NANissa caritta daMsaNaM NANaM' (7), 'sammaiMsaNaNANaM For Personal & Private Use Only Page #583 -------------------------------------------------------------------------- ________________ a0 18 / pra0 1 sanmatisUtrakAra siddhasena : digambarAcArya / 527 14vIM gAthA meM zuddhanaya kA svarUpa batalAte hue jaba yaha kahA gayA hai ki vaha naya AtmA ko avizeSarUpa se dekhatA hai, taba usameM jJAna darzanopayoga kI bheda- kalpanA bhI nahIM banatI aura isa dRSTi se upayogadvaya kI abhedavAdatA ke bIja bhI samaya-sAra meM sannihita haiM, aisA kahanA caahiye|" (pu. jai. vA. sU./ prastA./ pR. 164165) / 8.6. sanmatisUtra meM zvetAmbaramAnya kramavAda kA khaNDana aura vaha yaha ki paM0 71 "hA~, eka bAta yahA~ aura bhI prakaTa kara dene kI hai sukhalAla jI ne 'siddhasenadivAkaranA samayano prazna' nAmaka lekha meM ' devanandI pUjyapAda ko 'digambaraparamparA kA pakSapAtI suvidvAn' batalAte hue 'sanmati' ke kartA siddhasena - divAkara ko 'zvetAmbaraparamparA kA samarthaka AcArya' likhA hai, parantu yaha nahIM batalAyA ki ve kisa rUpa meM zvetAmbaraparamparA ke samarthaka haiM / digambara aura zvetAmbara meM bheda kI rekhA khIMcanevAlI mukhyataH tIna bAteM prasiddha haiM - 1. strImukti, 2. kevalibhukti (kavalAhAra) aura 3. savastramukti, jinheM zvetAmbarasampradAya mAnya karatA aura digambarasampradAya amAnya ThaharAtA hai| ina tInoM meM se eka kA bhI pratipAdana siddhasena ne apane kisI grantha meM nahIM kiyA hai aura na inake alAvA alaMkRta athavA zRGgArita jinapratimAoM ke pUjanAdi kA hI koI vidhAna kiyA hai, jisake maNDanAdika kI bhI sanmati ke TIkAkAra abhayadevasUri ko jarUrata par3I hai aura unhoMne mUla meM vaisA koI khAsa prasaGga na hote hue bhI use yoM hI TIkA meM lAkara ghuser3A hai / 72 aisI sthiti meM siddhasenadivAkara ko digambaraparamparA se bhinna ekamAtra zvetAmbaraparamparA kA samarthaka AcArya kaise kahA jA sakatA hai? nahIM kahA jA sktaa| siddhasena ne to zvetAmbaraparamparA kI kisI viziSTa bAta kA koI samarthana na karake ulTA usake upayoga-dvaya-viSayaka kramavAda kI mAnyatA kA sanmati meM joroM ke sAtha khaNDana kiyA hai aura isake liye unheM aneka sAmpradAyika kaTTaratA ke zikAra zvetAmbara AcAryoM kA kopabhAjana evaM tiraskAra kA pAtra taka bananA par3A hai|" (pu.jai.vA. sU. / prastA/ pR. 165 - 166) / edaM lahadi tti Navari vavadesaM ' (144), aura 'NANaM sammAdiTThi du saMjamaM suttamaMgapuvvagayaM' (404) nAma kI gAthAoM meM bhI abhedavAda ke bIja saMnihita haiM / (pu.jai.vA.sU./prastA./ pR. 165) / 71. bhAratIyavidyA / tRtIya bhAga / pR. 154 72. dekhie, sanmati - tRtIyakANDagata gAthA 65 kI TIkA (pR. 754), jisameM " bhagavatpratimAyA bhUSaNAdyAropaNaM karmakSayakAraNaM" ityAdi rUpa se maNDana kiyA gayA hai| For Personal & Private Use Only Page #584 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 528 / jainaparamparA aura yApanIyasaMgha / khaNDa 3 8.7. zvetAmbarAcAryoM dvArA sanmatisUtrakAra siddhasena kI nindA muni jinavijaya jI ne 'siddhasenadivAkara aura svAmI samantabhadra' nAmaka lekha meM 73 unake isa vicArabheda kA ullekha karate hue likhA hai "siddhasena jI ke isa vicArabheda ke kAraNa usa samaya ke siddhAnta-grantha- pAThI aura AgamapravaNa AcAryagaNa unako tarkammanya jaise tiraskAra - vyaJjaka vizeSaNoM se alaMkRta kara unake prati apanA sAmAnya anAdara - bhAva prakaTa kiyA karate the / " a018 / pra0 1 "isa (vizeSAvazyaka) bhASya meM kSamAzramaNa (jinabhadra) jI ne divAkara jI ke ukta vicArabheda kA khUba hI khaNDana kiyA hai aura unako Agama-viruddha-bhASI batalAkara unake siddhAnta ko amAnya batalAyA hai / " "siddhasenagaNI ne 'ekAdIni bhAjyAni yugapadekasminnAcaturbhyaH' (1 / 31) isa sUtra kI vyAkhyA meM divAkara jI ke vicArabheda ke Upara apane ThIka vAgbANa calAye haiN| gaNI jI ke kucha vAkya dekhiye - " yadyapi kecitpaNDimmanyAH sUtrAnyathAkAramartha - mAcakSate tarkabalAnubiddhabuddhayo vAraMvAreNopayogo nAsti, tattu na pramANayAmaH, yata AmnAye bhUyAMsi sUtrANi vAraMvAreNopayogaM pratipAdayanti / " ( pu. jai. vA. sU. / prastA./pR.166) / 8.8. digambarasAhitya meM sanmatisUtrakAra kA gauravapUrvaka smaraNa " digambarasAhitya meM aisA eka bhI ullekha nahIM, jisameM sanmatisUtra ke kartA siddhasena ke prati anAdara athavA tiraskAra kA bhAva vyakta kiyA gayA ho / sarvatra unheM bar3e hI gaurava ke sAtha smaraNa kiyA gayA hai, jaisA ki Upara uddhRta harivaMzapurANAdi ke kucha vAkyoM se prakaTa hai| akalaGkadeva ne unake abhedavAda ke prati apanA matabheda vyakta karate hue kisI bhI kaTu zabda kA prayoga nahIM kiyA, balki bar3e hI Adara ke sAtha likhA hai ki " yathA hi asadbhUtamanupadiSTaM ca jAnAti tathA pazyati kimatra bhavato hIyate" arthAt kevalI (sarvajJa) jisa prakAra asadbhUta aura anupadiSTa ko jAnate haiM, usI prakAra unako dekhate bhI haiM, isake mAnane meM ApakI kyA hAni hotI hai? vAstavika bAta to prAyaH jyoM kI tyoM eka hI rahatI hai| akalaGkadeva ke pradhAna TIkAkAra AcArya zrI anantavIrya jI ne siddhivinizcaya kI TIkA meM " asiddhaH siddhasenasya viruddho devanandinaH / dvedhA samantabhadrasya heturekAntasAdhane // " isa kArikA kI vyAkhyA karate hue siddhasena ko mahAn Adara - sUcaka bhagavAn zabda ke sAtha ullekhita kiyA hai aura jaba unake kisI svayUthya ne (svasampradAya ke vidvAn ne ) yaha Apatti kI ki "siddhasena ne ekAnta ke sAdhana meM prayukta hetu ko kahIM bhI asiddha nahIM batalAyA 73. jaina sAhitya saMzodhaka / bhAga 1 / aMka 1 / pR. 10, 11 / For Personal & Private Use Only Page #585 -------------------------------------------------------------------------- ________________ a018 / pra01 sanmatisUtrakAra siddhasena : digambarAcArya / 529 hai, ataH ekAnta ke sAdhana meM prayukta hetu siddhasena kI dRSTi meM asiddha hai, yaha vacana sUkta na hokara ayukta hai," taba unhoMne yaha kahate hue ki "kyA usane kabhI yaha vAkya nahIM sunA hai" sanmatisUtra kI 'je saMtavAyadose' ityAdi kArikA (3/50) ko uddhRta kiyA hai aura usake dvArA ekAntasAdhana meM prayukta hetu ko siddhasena kI dRSTi meM asiddha pratipAdana karanA sannihita batalAkara usakA samAdhAna kiyA hai| yathA "asiddha ityAdi, svalakSaNaikAntasya sAdhane siddhAvaGgIkriyamANAyAM sarvo hetuH siddhasenasya bhgvto'siddhH| kathamiti ceducyte---| tataH sUktamekAntasAdhane heturasiddhaH siddhsensyeti| kazcitsvayUthyo'trAha-siddhasenena kvcittsyaa'siddhsyaa'vcnaadyuktmetditi| tena kadAcidetat zrutaM-'je saMtavAyadose sakkollUyA bhaNaMti sNkhaannN| saMkhA ya asavvAe tesiM savve vi te sccaa'||" "inhIM saba bAtoM ko lakSya meM rakhakara prasiddha zvetAmbara vidvAn svargIya zrImohanalAla dulIcanda desAI bI.e., ela-ela.bI. eDavokeTa hAIkorTa, bambaI ne apane 'jainasAhityano saMkSipta itihAsa' nAmaka gujarAtI grantha (pR. 116) meM likhA hai ki "siddhasenasUri pratyeno Adara digambaro vidvAnomAM rahelo dekhAya che" arthAt (sanmatikAra) siddhasenAcArya ke prati Adara digambara vidvAnoM meM rahA dikhAI par3atA hai, zvetAmbaroM meM nhiiN| sAtha hI harivaMzapurANa, rAjavArtika, siddhivinizcaya-TIkA, ratnamAlA, pArzvanAthacarita aura ekAntakhaNDana jaise digambaragranthoM tathA unake racayitA jinasena, akalaGka, anantavIrya, zivakoTi, vAdirAja aura lakSmIbhadra (dhara) jaise digambara vidvAnoM kA nAmollekha karate hue yaha bhI batalAyA hai ki "ina digambara vidvAnoM ne siddhasenasUrisambandhI aura sanmatitarka -sambandhI ullekha bhaktibhAva se kiye haiM, aura una ullekhoM se yaha jAnA jAtA hai ki digambara granthakAroM meM ghanA samaya taka siddhasena ke (ukta) grantha kA pracAra thA aura vaha pracAra itanA adhika thA ki usa para unhoMne TIkA bhI racI hai|" (pu.jai.vA.sU./prastA./pR. 166-167) / ___ "isa sArI paristhiti para se yaha sApha samajhA jAtA aura anubhava meM AtA hai ki sanmatisUtra ke kartA siddhasena eka mahAn digambarAcArya the, aura isaliye unheM zvetAmbara paramparA kA athavA zvetAmbaratva kA samarthaka AcArya batalAnA korI kalpanA ke sivAya aura kucha bhI nahIM hai| ve apane pravacana-prabhAva Adi ke kAraNa zvetAmbarasampradAya meM bhI usI prakAra se apanAye gaye haiM, jisa prakAra ki svAmI samantabhadra, jinheM zvetAmbara paTTAvaliyoM meM paTTAcArya taka kA pada pradAna kiyA gayA hai aura jinheM paM0 sukhalAla, paM0 becaradAsa aura muni jinavijaya Adi bar3e-bar3e zvetAmbara vidvAn bhI aba zvetAmbara na mAnakara digambara mAnane lage haiN|" (pu.jai.vA.sU./ prastA./pR. 167) / / Jain Education Intemational For Personal & Private Use Only Page #586 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 530 / jainaparamparA aura yApanIyasaMgha / khaNDa 3 9 kucha dvAtriMzikAoM ke karttA eka anya digambara siddhasena aura kucha zvetAmbara siddhasena "katipaya dvAtriMzikAoM ke kartA siddhasena ina sanmatikAra siddhasena se bhinna tathA pUrvavartI dUsare hI siddhasena haiM, jaisA ki pahale vyakta kiyA jA cukA hai, aura sambhavataH ve hI ujjayinI ke mahAkAlamandiravAlI ghaTanA ke nAyaka jAna par3ate haiN| ho sakatA hai ki ve zurU se zvetAmbarasampradAya meM hI dIkSita hue hoM, parantu zvetAmbara - AgamoM ko saMskRta meM kara dene kA vicAramAtra prakaTa karane para jaba unheM bAraha varSa ke liye saMghabAhya karane jaisA kaThora daNDa diyA gayA ho, taba ve savizeSarUpa se digambara sAdhuoM ke samparka meM Ae hoM, unake prabhAva se prabhAvita tathA unake saMskAroM evaM vicAroM ko grahaNa karane meM pravRtta hue hoM, khAsakara samantabhadrasvAmI ke jIvanavRtAntoM aura unake sAhitya kA una para sabase adhika prabhAva par3A ho aura isIliye ve unhIM - jaise stutyAdika kAryoM ke karane meM dattacitta hue hoN| unhIM ke samparka evaM saMskAroM meM rahate hue hI siddhasena se ujjayinI kI vaha mahAkAlamandiravAlI ghaTanA bana par3I ho, jisase unakA prabhAva cAroM ora phaila gayA ho aura unheM bhArI rAjAzraya prApta huA ho| yaha saba dekhakara hI zvetAmbarasaMgha ko apanI bhUla mAlUma par3I ho, usane prAyazcitta kI zeSa avadhi ko radda kara diyA ho aura siddhasena ko apanA hI sAdhu tathA prabhAvaka AcArya ghoSita kiyA ho / anyathA, dvAtriMzikAoM para se siddhasena gambhIra vicAraka evaM kaThora samAlocaka hone ke sAtha-sAtha jisa udAra, svatantra aura nirbhaya - prakRti ke samartha vidvAn jAna par3ate haiM, usase yaha AzA nahIM kI jA sakatI ki unhoMne aise anucita evaM avivekapUrNa daNDa ko yoM hI cupake se gardana jhukA kara mAna liyA ho, usakA koI pratirodha na kiyA ho athavA apane liye koI dUsarA mArga na cunA ho / sambhavataH apane sAtha kiye gaye aise kisI durvyavahAra ke kAraNa hI unhoMne purANapanthiyoM athavA purAtanapremI ekAntiyoM kI ( dvA. 6 meM) kar3I AlocanAe~ kI haiN| a018 / pra0 1 "yaha bhI ho sakatA hai ki eka sampradAya ne dUsare sampradAya kI ujjayinIvAlI ghaTanA ko apane siddhasena ke liye apanAyA ho athavA yaha ghaTanA mUlataH kA~cI yA kAzI meM ghaTita honevAlI samantabhadra kI ghaTanA kI hI eka prakAra se kApI ho aura isake dvArA siddhasena ko bhI usa prakAra kA prabhAvaka khyApita karanA abhISTa rahA ho / kucha bhI ho, ukta dvAtriMzikAoM ke kartA siddhasena apane udAra vicAra evaM prabhAvAdi ke kAraNa donoM sampradAyoM meM samAnarUpa se mAne jAte haiM, cAhe ve kisI bhI sampradAya meM pahale athavA pIche dIkSita kyoM na hue hoN| " (pu. jai. vA. sU. / prastA./pR. 167-168) / For Personal & Private Use Only Page #587 -------------------------------------------------------------------------- ________________ a018/pra01 sanmatisUtrakAra siddhasena : digambarAcArya / 531 nyAyAvatAra ke kartA eka anya zvetAmbara siddhasena "parantu nyAyAvatAra ke kartA siddhasena kI digambarasampradAya meM vaisI koI khAsa mAnyatA mAlUma nahIM hotI aura na usa grantha para digambaroM kI kisI khAsa TIkATippaNa kA hI patA calatA hai, isI se ve prAyaH zvetAmbara jAna par3ate haiN| zvetAmbaroM ke aneka TIkA-TippaNa bhI nyAyAvatAra para upalabdha hote haiN| usake 'pramANaM svaparAbhAsi' ityAdi prathama zloka ko lekara to vikrama kI 11vIM zatAbdI ke vidvAn jinezvarasUri ne usa para pramAlakSma nAma kA eka saTIka vArtika hI raca DAlA hai, jisake anta meM usake racane meM pravRtta hone kA kAraNa una durjanavAkyoM ko batalAyA hai, jinameM yaha kahA gayA hai ki "ina zvetAmbaroM ke zabdalakSaNa aura pramANalakSaNa-viSayaka koI grantha apane nahIM haiM, ye paralakSaNopajIvI haiM, bauddha tathA digambarAdi granthoM se apanA nirvAha karanevAle haiM, ataH ye Adi se nahIM, kisI nimitta se naye hI paidA hue arvAcIna haiN|" sAtha hI yaha bhI batalAyA hai ki "haribhadra, mallavAdI aura abhayadevasUri-jaise mahAn AcAryoM ke dvArA ina viSayoM kI upekSA kiye jAne para bhI hamane ukta kAraNa se yaha pramAlakSma nAma kA grantha vArtikarUpa meM apane pUrvAcArya kA gaurava pradarzita karane ke liye (TIkA-"pUrvAcAryagaurava-darzanArthaM") racA hai aura (hamAre bhAI) buddhisAgarAcArya ne saMskRta-prAkRta zabdoM kI siddhi ke liye padyoM meM vyAkaraNa grantha kI racanA kI hai|" 71(pu.jai.vA.sU./ prastA. / pR. 168) / ___ "isa taraha sanmatisUtra ke kartA siddhasena digambara aura nyAyAvatAra ke kartA siddhasena zvetAmbara jAne jAte haiN| dvAtriMzikAoM meM se kucha ke kartA siddhasena digambara aura kucha ke kartA zvetAmbara jAna par3ate haiM aura ve ukta donoM siddhasenoM se bhinna, pUrvavartI tathA uttaravartI athavA unase abhinna bhI ho sakate haiN| aisA mAlUma hotA hai ki ujjayinI kI usa ghaTanA ke sAtha jina siddhasena kA sambandha batalAyA jAtA hai, unhoMne sabase pahale kucha dvAtriMzikAoM kI racanA kI hai, unake bAda dUsare siddhasenoM ne bhI kucha dvAtriMzikAe~ racI haiM aura ve saba racayitAoM ke nAma-sAmya ke kAraNa paraspara meM mila-jula gaI haiM, ataH upalabdha dvAtriMzikAoM meM yaha nizcaya karanA ki kauna-sI dvAtriMzikA kisa siddhasena kI kRti hai, vizeSa anusandhAna se sambandha rakhatA hai| sAdhAraNataura para upayoga-dvaya ke yugapadvAdAdi kI dRSTi se, jise pIche spaSTa kiyA jA cukA hai, prathamAdi pA~ca dvAtriMzikAoM ko digambara siddhasena kI, 19vIM tathA 74. dekhiye, vArtika naM. 401 se 405 aura unakI TIkA athavA 'jainahitaiSI' bhAga 13, aGka 9-10 meM prakAzita muni jinavijaya jI kA 'pramAlakSaNa' nAmaka lekh| For Personal & Private Use Only Page #588 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 532 / jainaparamparA aura yApanIyasaMgha / khaNDa 3 a018 / pra0 1 21vIM dvAtriMzikAoM ko zvetAmbara siddhasena kI aura zeSa dvAtriMzikAoM ko donoM meM se kisI bhI sampradAya ke siddhasena kI athavA donoM hI sampradAyoM ke siddhasenoM kI alaga-alaga kRti kahA jA sakatA hai| yahI ina vibhinna siddhasenoM ke sampradAyaviSayaka vivecana kA sAra hai / " (pu. jai. vA. sU. / prastA. / pR. 168) / For Personal & Private Use Only Page #589 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dvitIya prakaraNa mukhtAra jI ke nirNayoM kA virodha aura usakI AdhArahInatA 'jainadharma kA yApanIya sampradAya' grantha ke mAnya lekhaka DaoN. sAgaramala jI jaina ne paM0 jugalakizora jI mukhtAra ke nirNayoM kA virodha kiyA hai| virodha meM jo hetu prastuta kiye gaye haiM, ve saba mithyA haiN| unake mithyAtva kA pradarzana evaM unakA nirasana kramazaH zvetAmbarapakSa aura digambarapakSa zIrSakoM se nIce kiyA jA rahA hai| zvetAmbarapakSa mukhtAra jI ne siddha kiyA hai ki katipaya dvAtriMzikAoM ke kartA siddhasena, nyAyAvatAra ke kartA siddhasena tathA sanmatisUtra ke kartA siddhasena alaga-alaga vyakti haiM aura inameM se prathama do siddhasena zvetAmbara haiM tathA sanmatisUtrakAra siddhasena digmbr| uparyukta granthalekhaka ne ise mukhtAra jI kA durAgrahamAtra ghoSita kiyA hai| (jai.dha.yA. sa./ pR.228-229)| digambarapakSa durAgraha to use kahate haiM, jaba binA kisI yukti aura pramANa ke apanI mAnyatA thopI jAya, pratipakSI kI yuktiyoM aura pramANoM kI upekSA kara apane hI mata ke sahI hone kI raTa lagAye rakhI jaay| mukhtAra jI ne aisA nahIM kiyaa| unhoMne siddhasena ke nAma se prasiddha ukta granthoM meM jo paraspara saiddhAntika viparItatAe~ haiM, unheM sAmane lAkara unake kartAoM ko bhinna-bhinna vyakti siddha kiyA hai| ise durAgraha kaheMge, to sayuktika pratipAdana kise kaheMge? hA~, uparyukta zvetAmbarapakSadhara mAnya grantha-lekhaka avazya hI una saiddhAntika viparItatAoM ko dekhakara bhI netranimIlita kara lete haiM aura kevala isa AdhAra para unheM eka hI siddhasena kI kRti mAnane ke nirNaya para kAyama rahate haiM ki zvetAmbaraparamparA meM aisI hI mAnyatA hai aura paM0 sukhalAla jI saMghavI ne pratibhA kI samAnatA ke AdhAra para aisA hI mAnA hai| sambhavataH yaha pravRtti durAgraha kI paribhASA meM AtI hai| zvetAmbarapakSa dUsarA AkSepa karate hue uparyukta grantha lekhaka kahate haiM-"AdaraNIya mukhtAra jI ne eka yaha vicitra tarka diyA hai ki zvetAmbaraprabandhoM meM siddhasena ke sanmatisUtra kA ullekha nahIM hai, isalie prabandhoM meM ullekhita siddhasena anya koI siddhasena haiM, ve sanmatisUtra ke kartA siddhasena nahIM haiN| kintu mukhtAra jI ye kaise bhUla jAte haiM Jain Education Intemational For Personal & Private Use Only Page #590 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 534 / jainaparamparA aura yApanIyasaMgha / khaNDa 3 a018 / pra02 ki prabandhagranthoM ke likhe jAne ke pA~ca sau varSa pUrva haribhadra ke paMcavastu tathA jinabhadra kI nizIthacUrNi meM sanmatisUtra aura usake kartA ke rUpa meM siddhasena ke ullekha upasthita haiN| jaba prabandhoM se prAcIna zvetAmbaragranthoM meM sanmatisUtra ke kartA ke rUpa meM siddhasena kA ullekha hai, to phira yaha kaise kahA jA sakatA hai ki prabandhoM meM jo siddhasena kA ullekha hai, vaha sanmatisUtra ke kartA siddhasena kA na hokara kucha dvAtriMzikAoM aura nyAyAvatAra ke kartA kisI anya siddhasena kA hai?" (jai.dha.thA.sa/ pR. 226-227) / digambarapakSa prazna yaha hai ki jaba pUrvakAlIna zvetAmbaragranthoM meM siddhasena kI kRti ke rUpa meM sanmatisUtra kA ullekha hai, taba uttarakAlIna prabandhagranthoM meM kyoM nahIM hai? unameM to avazya hI honA cAhie thaa| jina prabandhagranthoM meM siddhasena kA sampUrNa jIvanacarita varNita hai, jinameM unake dvArA racita sAhitya ke antargata dvAtriMzikAoM aura nyAyAvatAra kA ullekha hai, unameM sanmatisUtra jaise atyanta lokapriya grantha kA unakI kRti ke rUpa meM ullekha nahIM hai, yaha isa bAta kA spaSTa pramANa hai ki vaha zvetAmbarasAhitya meM unakI kRti ke rUpa meM mAnya nahIM thaa| nizIthacUrNikAra zrI jinadAsa mahattara (7vIM zatI I0) evaM AcArya haribhadra sUri (8vIM zatI I0) Adi ne sanmatisUtra (6vIM zatI I0) ko bhrama se zvetAmbarIya grantha ghoSita kara diyA, kintu isase anya AcArya sahamata nahIM the, kyoMki usameM pratipAdita kevalI kA darzana-jJAnopayoga-abhedavAda zvetAmbarAgamasammata nahIM hai| isI kAraNa jinabhadragaNI, siddhasenagaNI Adi zvetAmbarAcAryoM ne sanmatisUtrakAra ke lie AgamaviruddhabhASI, paNDitammanya jaise tiraskArapUrNa zabdoM kA prayoga kiyA hai aura prabandhagranthoM meM siddhasena kI kRtiyoM meM 'sanmatisUtra' kA ullekha nahIM kiyA gyaa| isase siddha hai ki sanmatisUtra ke kartA siddhasena zvetAmbaraparamparA ke nahIM the| digambaraparamparA meM jaise pUrvakAlIna granthoM meM unakA AdarapUrvaka ullekha hai, usI prakAra uttarakAlIna granthoM meM bhI hai| yaha sAbita karatA hai ki haiM ve digambaraparamparA ke AcArya the| isa taraha mukhtAra jI ke tarka meM vicitratA kI bAta kyA hai? vaha to eka yuktisammata atyanta sIdhA-sAdA tarka hai| hA~, mukhtAra jI ke Alocaka vidvAn kA yaha tarka avazya vicitra lagatA hai ki zvetAmbara-prabandhoM meM siddhasena ke sanmatisUtra kA ullekha isalie nahIM hai ki usameM "zvetAmbara-Agama-mAnya kramavAda kA khaNDana hai, isIlie zvetAmbara AcAryoM ne jAnabUjhakara usa grantha kI upekSA kI hai| madhyayugIna sampradAyagata mAnyatAoM se jur3e hue zvetAmbarAcArya yaha nahIM cAhate the ki unake sanmatisUtra kA saMgha meM vyApaka adhyayana ho| ataH jAnabUjhakara usakI upekSA kii|" (jai.dha.yA.sa./ pR. 228) / Jain Education Intemational For Personal & Private Use Only Page #591 -------------------------------------------------------------------------- ________________ a018 / pra0 2 sanmatisUtrakAra siddhasena : digambarAcArya / 535 1 yaha tarka vicitra isalie hai ki zvetAmbara - AgamamAnya kramavAda kA khaNDana pahalI, dUsarI aura pA~cavIM dvAtriMzikAoM meM bhI hai, kyoMki unameM yaugapadyavAda kA pratipAdana hai| tathA unnIsavIM nizcayadvAtriMzikA meM bhI yaugapadyavAda svIkAra kiyA gayA hai| isake atirikta usameM matijJAna aura zrutajJAna meM tathA avadhijJAna aura mana:paryayajJAna meM bhI paraspara abheda kA pratipAdana milatA hai, jo digambara aura zvetAmbara donoM AgamoM ke viruddha hai| usameM aura bhI aneka pratipAdana zvetAmbara - mAnyatAoM ke viruddha haiN| jaba ina dvAtriMzikAoM kA ullekha prabandhoM meM karane se madhyayugIna zvetAmbarAcAryoM ko koI hAni dikhAI nahIM dI, taba sanmatisUtra kA ullekha karane se hAni dikhAI detI thI, yaha tarka gale nahIM utaratA / ve uparyukta zvetAmbaramAnyatA - virodhI dvAtriMzikAoM ke vyApaka adhyayana para pratibandha nahIM lagAnA cAhate the, kevala sanmatisUtra para lagAnA cAhate the, yaha bAta buddhigamya nahIM hai| dUsare, ve sanmatisUtra ke vyApaka adhyayana para roka lagAnA cAhate the, sImita adhyayana para nahIM, tathA grantha to upalabdha rahe, kevala use siddhasenakRta granthoM kI sUcI meM na rakhA jAya, itane mAtra se usakA vyApaka adhyayana ruka jAyegA, ye tarka apane madhyayugIna zvetAmbarAcAryoM kI buddhi para thopanA unakI buddhi ko bAlabuddhi se bhI gayA bItA siddha karanA hai| yaha bAlabuddhiprasUta tarka siddhasenakRta granthoM kI sUcI meM sanmatitarka ke ullekha ke abhAva kA aucitya siddha karane meM asamartha hai| ataH usake abhAva ke aucitya ko siddha karanevAlA kevala eka hI tarka zeSa rahatA hai, vaha yaha ki sanmatitarka una siddhasena kI kRti thI hI nahIM, jinake jIvanacarita kA varNana prabandhoM meM kiyA gayA hai| vaha digambara siddhasena kI kRti thI, jinake dvArA pratipAdita upayoga- abhedavAda kA khaNDana jinabhadragaNi-kSamAzramaNa ne vizeSAvazyakabhASya meM kiyA hai tathA darzanaprabhAvaka hone se jisake adhyayana kA aucitya digambaraakalaMkadevakRta siddhivinizcaya ke sAtha zvetAmbara - nizIthacUrNi meM pratipAdita kiyA gayA hai / yathA "daMsaNagAhI -- daMsaNaNANappabhAvagANi satthANi siddhiviNicchaya-saMmatimAdi haMto asaMtharamANe jaM akappiyaM paDisevati jayaNAte tattha so suddho aprAyazcittI bhavatItyarthaH / " 75 isa taraha cU~ki sanmatisUtra kA ullekha prabandhoM meM varNita siddhasena kI kRtiyoM kI sUcI meM nahIM hai, ataH vaha unakI kRti nahIM hai, apitu digambarakRti hai, mukhtAra 75. nizIthacUrNi / uddezaka 1 ( purAtana jaina vAkya sUcI / prastAvanA / pR. 119 para pAdaTippaNI 2 meM uddhRt)| For Personal & Private Use Only Page #592 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 536 / jainaparamparA aura yApanIyasaMgha / khaNDa 3 a018 / pra02 jI kA yaha niSkarSa yukti aura pramANa se siddha hone ke kAraNa vicitra nahIM hai, apitu bilakula buddhigamya aura sIdhAsAdA hai| zvetAmbarapakSa mukhtAra jI ke Alocaka vidvAn kA eka tarka yaha hai ki "zvetAmbara AcAryoM ne yadyapi siddhasena ke abhedavAda kA khaNDana kiyA hai aura unheM AgamoM kI avamAnanA karane para daNDita kiye jAne kA ullekha bhI kiyA hai, kintu kisI ne bhI unheM apane se bhinna paramparA yA sampradAya kA nahIM batAyA hai| zvetAmbaraparamparA ke vidvAn unheM matabhinnatA ke bAvajUda bhI apanI hI paramparA kA AcArya prAcIna kAla se mAnate A rahe haiN| zvetAmbaragranthoM meM unheM daNDita karane kI jo kathA pracalita hai, vaha bhI yahI siddha karatI hai ki ve saceladhArA meM hI dIkSita hue the, kyoMki kisI AcArya ko daNDa dene kA adhikAra apanI hI paramparA ke vyakti ko hotA hai, anya paramparA ke vyakti ko nhiiN| ataH siddhasena digambaraparamparA ke AcArya the, yaha kisI bhI sthiti meM siddha nahIM hotaa|" (jai.dha.yA.sa./pR. 227) / digambarapakSa digambarAcArya bhI sanmatisUtrakAra siddhasena ko apanI hI paramparA kA mAnate A rahe haiN| aura prabandhoM ke anusAra jina siddhasena ko AgamoM kA saMskRta meM rUpAntaraNa karane kA vicAra prakaTa karane se bAraha varSa ke lie zvetAmbarasaMgha se bahiSkRta kara diyA thA, ve sanmatisUtrakAra siddhasena nahIM the, apitu katipaya dvAtriMzikAoM ke kartA siddhasena the, ve zvetAmbara hI the| unheM hI nizcayadvAtriMzikA meM zvetAmbarAgama-viruddha pratipAdana karane se unake hI sampradAya ke kisI asahiSNu vidvAn ne dveSyazvetapaTa (zatru mAne jAne yogya zvetAmbara) kahA thA-"dveSyazvetapaTasiddhasenAcAryasya kRtiH nishcydvaatriNshikaikonviNshtiH|" 77 yaha puSpikAvAkya isI dvAtriMzikA ke anta meM aMkita hai| ina pramANoM se siddha hai ki yahI siddhasena arthAt prabandhoM meM varNita dvAtriMzikAoM aura nyAyAvatAra ke kartA tathA vRddhavAdI ke ziSya siddhasena hI dveSya aura daNDanIya hote hue bhI zvetapaTa (zvetAmbara) the, sanmatisUtra ke kartA siddhasena nhiiN| ataH yaha sarvathA mAnya hai ki uparyukta prabandhagranthavarNita dvAtriMzikAkAra, vRddhavAdI ke ziSya, siddhasena digambaraparamparA ke AcArya kisI bhI sthiti meM nahIM the| isI taraha yaha bhI sarvathA satya hai ki sanmatisUtrakAra siddhasena kisI bhI taraha zvetAmbaraparamparA ke AcArya nahIM the, apitu digambaraparamparA ke hI AcArya the| 76. dekhie , purAtana-jainavAkya-sUcI / prastA. / pR. 133, 168-168 / 77. dekhie , purAtana-jainavAkya-sUcI / prastA. / pR. 141 / For Personal & Private Use Only Page #593 -------------------------------------------------------------------------- ________________ a018 / pra02 sanmatisUtrakAra siddhasena : digambarAcArya / 537 ___ yahA~ eka bAta ullekhanIya hai ki dvAtriMzikAkAra siddhasena ke lie dveSyazvetapaTa vizeSaNa kA prayoga kisI zvetAmbara vidvAn ne hI kiyA hai, kyoMki vaha nizcayadvAtriMzikA ke anta meM puSpikAvAkya meM prayukta hai, tathApi mAnanIya DaoN0 sAgaramala jI ne likhA hai ki ukta vizeSaNa kA prayoga kisI digambarAcArya ne kiyA hai| (jai. dha.yA.sa./ pR.228)| vicAraNIya hai ki koI digambarAcArya kevala nizcayadvAtriMzikAkAra ke lie hI 'dveSyazvetapaTa' kyoM kahegA? agara sAmpradAyika dveSavaza aisA kahanA hotA, to digambarAcArya hara zvetAmbaragrantha ke anta meM usake kartA ke lie 'dveSyazvetapaTa' vizeSaNa aMkita kara dete| kintu aisA apane granthoM meM to sambhava hai, kintu dUsare sampradAya ke granthoM meM aisA karanA na to digambaroM ke lie saMbhava hai, na zvetAmbaroM ke lie| phira bhI DaoNkTara sA0 ne aisA mAna liyA hai| DaoNkTara sA0 zvetAmbaroM kA doSa bhI digambaroM ke sira mar3hanA cAhate haiN| unakI manaHsthiti digambaroM ke prati bar3I Akrozamaya pratIta hotI hai| zvetAmbarapakSa mukhtAra jI ke Alocaka ukta vidvAn ne una para Aropa lagAyA hai ki unhoMne sanmatisUtrakAra siddhasena ko digambaraparamparA kA AcArya siddha karane ke lie koI bhI AdhArabhUta pramANa prastuta nahIM kiyA hai| (jai.dha. yaa.s./pR.226)| digambarapakSa mukhtAra jI ne isake lie nimnalikhita pramANa prastuta kiye haiM 1. sanmatisUtrakAra siddhasena ne zvetAmbara-AgamoM kI upayogadvayaviSayaka-kramavAda kI mAnyatA kA sanmatisUtra meM joradAra khaNDana kiyA hai aura abhedavAda kI siddhi kI hai, jo digambaramAnya yaugapadyavAda ke nikaTa hai| (pu.jai.vA.sU./prastA./pR. 134-135) / 2. zvetAmbarAcAryoM ne sanmatisUtrakAra siddhasena kI abhedavAdI mAnyatA kI kaTu AlocanA kI hai aura unake prati anAdarabhAva prakaTa kiyA hai, jaba ki digambarasAhitya meM sarvatra unakA sammAnapUrvaka smaraNa kiyA gayA hai| (vahI/ pR. 166) / 3. digambarasampradAya meM sanmatisUtrakAra siddhasena ko senagaNa (saMgha) kA AcArya mAnA gayA hai aura senagaNa kI paTTAvalI meM unakA ullekha hai| (vahI/ pR. 157) / 4. harivaMzapurANakAra digambarAcArya jinasena ne purANa ke anta meM apanI gurvAvalI meM sanmatisUtrakAra siddhasena ke nAma kA ullekha kiyA hai aura AraMbha meM unakI sUktiyoM ko bhagavAn vRSabhadeva kI sUktiyoM ke tulya batalAyA hai| (vahI/pR. 158) / Jain Education Intemational For Personal & Private Use Only Page #594 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 538 / jainaparamparA aura yApanIyasaMgha / khaNDa 3 a018 / pra02 5. AdipurANakAra jinasena ne sanmatisUtrakAra siddhasena ko apane se utkRSTa vi nirUpita karate hue mithyAvAdiyoM ke matoM kA nirasana karanevAlA kahA hai / ( vahI / pR. 158) / 6. vIrasena svAmI ne dhavalA meM aura unake ziSya jinasena ne jayadhavalA meM siddhasena ke sanmatisUtra ko apanA mAnya grantha kahA hai / ( vahI / pR. 158) / 7. niyamasAra kI tAtparyavRtti meM padmaprabhamaladhArideva ne ukta siddhasena kI vandanA karate hue unheM siddhAnta kA jJAtA aura pratipAdana - kauzala - rUpa uccazrI kA svAmI sUcita kiyA hai| isake atirikta pratApakIrti ne AcAryapUjA ke prAraMbha meM dI huI gurvAvalI meM tathA muni kanakAmara ne karakaMDucariu meM sanmatisUtrakAra siddhasena kI atyanta prazaMsA kI hai / ( vahI / pR. 159) / 8. padmapurANakAra digambarAcArya raviSeNa ne sanmatisUtrakAra ke karttA siddhasena ko indraguru kA ziSya, arhanmuni kA guru aura raviSeNa ke guru lakSmaNasena kA dAdAguru arthAt apanA paradAdAguru kahA hai / ( vahI / pR. 162) / 9. digambara senagaNa kI paTTAvalI meM bhI ukta siddhasena ke viSaya meM ujjayinI ke mahAkAla - mandira meM liMgasphoTanAdi - sambandhI ghaTanA kA ullekha milatA hai / ( vahI/ pR. 163) / 10. ina pramANoM meM eka maiM bhI jor3a denA cAhatA hU~, vaha yaha ki digambarAcArya jaTAsiMhanandI ne varAMgacarita meM sanmatisUtra kI aneka gAthAoM kA saMskRtarUpAntaraNa kiyA hai| (udAharaNArtha dekhie, jai. dha. yA.sa./ pR. 190-191 ) / sanmatisUtrakAra siddhasena ko digambarAcArya siddha karanevAle ye sabhI AdhArabhUta pramANa mukhtAra jI ne prastuta kiye haiM / zvetAmbarapakSa uparyukta granthoM meM se harivaMzapurANa, padmapurANa aura varAMgacarita ko mukhtAra jI ke Alocaka vidvAn ne yApanIyaparamparA ke khAte meM DAla diyA hai / ataH ve likhate haiM ki "raviSeNa yApanIya paramparA ke haiM, ataH unake paradAdAguru ke sAtha meM siddhasena divAkara kA ullekha mAneM, to bhI ve yApanIya siddha hoMge, digambara to kisI bhI sthiti meM siddha nahIM hoNge| (jai. dha. yA.sa./ pR. 226) / ve Age likhate haiM- "kevala yApanIyagranthoM aura unakI TIkAoM meM siddhasena kA ullekha hone se itanA hI siddha hotA hai ki siddhasena yApanIyaparamparA meM mAnya rahe haiN|" ( vahI / pR. 227 ) / For Personal & Private Use Only Page #595 -------------------------------------------------------------------------- ________________ a018 / pra0 2 digambarapakSa sanmatisUtrakAra siddhasena : digambarAcArya / 539 uparyukta tInoM grantha digambarAcAryoM kI kRtiyA~ haiM, isakA sapramANa pratipAdana padmapurANa varAMgacarita evaM harivaMzapurANa nAmaka uttaravartI 19veM, 20 veM evaM 21veM adhyAyoM meM draSTavya hai| ataH digambarAcArya raviSeNa ke paradAdA guru ke sAtha meM ullekha hone se AcArya siddhasena digambarAcArya hI siddha hote haiM, yApanIyAcArya nahIM / zvetAmbarapakSa uparyukta vidvAn kA kathana hai ki paMcama dvAtriMzikA ke 36veM padya meM yazodA ke sAtha bhagavAn mahAvIra ke vivAha kA ullekha hai, jisase siddha hotA hai ki siddhasena zvetAmbara the| (jai. dha. yA.sa./ pR. 228) / digambarapakSa mAnanIya paM0 jugalakizora jI mukhtAra dvArA siddha kiyA jA cukA hai ki paJcama dvAtriMzikA meM yugapadvAda kA pratipAdana hai, jo sanmatisUtra ke abhedavAda ke viruddha hai / ataH vaha sanmatisUtrakAra digambara siddhasena kI kRti nahIM hai| isalie usameM mahAvIra ke vivAha kA ullekha hone se sanmatisUtrakAra siddhasena zvetAmbara siddha nahIM hote / zvetAmbarapakSa ukta vidvAn ne eka hetu yaha bhI prastuta kiyA hai ki mahArASTrIprAkRta meM kevala zvetAmbarAcAryoM ne grantha likhe haiM, digambaroM aura yApanIyoM ne nahIM / ataH mahArASTrIprAkRta meM nibaddha honA sanmatisUtra ke zvetAmbaragrantha hone kA sabase bar3A pramANa hai / (jai.dha.yA.sa./ pR. 229) / digambarapakSa pUrvapratipAdita pramANoM se siddha hai ki sanmatisUtra digambaragrantha hai, ataH usake maharASTrIprAkRta meM likhe jAne se yaha svataH siddha ho jAtA hai ki digambarAcAryoM ne bhI mahArASTrI - prAkRta kA prayoga granthalekhana meM kiyA hai| isa prakAra siddha hai ki 'jainadharma kA yApanIya sampradAya' grantha ke lekhaka DaoN0 sAgaramala jI jaina ne paM0 jugalakizora jI mukhtAra ke nirNayoM ko asatya siddha karane ke lie jo hetu prastuta kiye haiM, ve saba mithyA haiM / ataH mukhtAra jI kA yaha nirNaya nirbAdha sthApita hotA hai ki sanmatisUtrakAra siddhasena digambara the| For Personal & Private Use Only Page #596 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tRtIya prakaraNa sarvArthasiddhi para samantabhadra kA prabhAva paM0 jugalakizora jI mukhtAra ne prastuta adhyAya ke prathama prakaraNa meM uddhRta apane lekha ke zIrSaka kra.7.2 vAle anubhAga meM AcArya samantabhadra ko pUjyapAdasvAmI se pUrvavartI siddha karate hue likhA hai ki pUjyapAda kI sarvArthasiddhi para samantabhadra kA spaSTa prabhAva hai| ise unhoMne 'sarvArthasiddhi para samantabhadra kA prabhAva' nAmaka sampadakIyalekha meM spaSTa kiyA hai| vaha lekha 'anekAnta' (mAsika) ke varSa 5, kiraNa 1011, navambara-digambara, 1943 I0 ke aMka (pR. 345-352) meM prakAzita huA thaa| 'jainasAhitya aura itihAsa para vizada prakAza' (prathama khaNDa/ pR. 323-339) meM bhI vaha saMgRhIta hai| use yahA~ yathAvat uddhRta kiyA jA rahA hai| lekha sarvArthasiddhi para samantabhadra kA prabhAva paM0 jugalakizora mukhtAra, sampAdaka- anekAnta' "sarvArthasiddhi AcArya umAsvAti (gRdhrapicchAcArya) ke tattvArthasUtra kI prasiddha prAcIna TIkA hai aura devanandI aparanAma pUjyapAda AcArya kI khAsa kRti hai, jinakA samaya Amataura para IsA kI pA~cavIM aura vi0 kI chaThI zatAbdI mAnA jAtA hai| digambara samAja kI mAnyatAnusAra A0 pUjyapAda svAmI samantabhadra ke bAda hue haiM, yaha bAta paTTAvaliyoM se hI nahIM, kintu aneka zilAlekhoM se bhI jAnI jAtI hai| zravaNabelagola ke zilAlekha naM0 40 (64) meM AcAryoM ke vaMzAdika kA ullekha karate hue samantabhadra ke paricaya-padya (9) ke bAda 'tataH' (tatpazcAt) zabda likhakara 'yo devanandiprathamAbhidhAnaH' ityAdi padyoM (10-11) ke dvArA pUjyapAda kA paricaya diyA hai, aura naM0 108 (258) ke zilAlekha meM samantabhadra ke anantara pUjyapAda ke paricaya kA jo prathama padya8 diyA hai usI meM tataH zabda kA prayoga kiyA hai, aura isa taraha para pUjyapAda ko samantabhadra ke bAda kA vidvAn sUcita kiyA hai| isake sivAya, svayaM pUjyapAda ne apane jainendra vyAkaraNa ke nimna sUtra meM samantabhadra ke mata kA ullekha kiyA hai-"catuSTayaM smntbhdrsy|" (5/4/168) / 78. zrIpUjyapAdo dhRtadharmarAjyastataH suraadhiishvrpuujypaadH| yadIyavaiduSyaguNAnidAnIM vadanti zAstrANi tduddhRtaani|| 15 // Jain Education Intemational For Personal & Private Use Only Page #597 -------------------------------------------------------------------------- ________________ a0 18 / pra0 3 sanmatisUtrakAra siddhasena : digambarAcArya / 541 " isa sUtra kI maujUdagI meM yaha nahIM kahA jA sakatA ki samantabhadra pUjyapAda ke bAda hue haiM, aura na aneka kAraNoM ke vaza 79 ise prakSipta hI batalAyA jA sakatA hai| " parantu yaha saba kucha hote hue bhI aura ina ullekhoM kI asatyatA kA koI kAraNa na batalAte hue bhI, kisI galata dhAraNA ke vaza, hAla meM eka naI vicAradhArA upasthita kI gaI hai, jisake janaka haiM pramukha zvetAmbara vidvAn zrImAn paM0 sukhalAla jI saMghavI, kAzI aura use gati pradAna karanevAle haiM nyAyAcArya paM0 mahendrakumAra jI zAstrI, kAzI / paM0 sukhalAla jI ne jo bAta akalaMkagranthatraya ke 'prAkkathana' meM kahI, use hI apanAkara tathA puSTa banAkara paM0 mahendrakumAra jI ne nyAyakumudacandra dvi0 bhAga kI prastAvanA, prameyakamalamArtaNDa kI prastAvanA aura jainasiddhAntabhAskara ke 'mokSamArgasya netAram' zIrSaka lekha meM prakAzita kI hai| cunA~ce paM0 sukhalAla jI, nyAyakumudacandra dvitIya bhAga ke 'prAkkathana' meM paM0 mahendrakumAra jI kI kRti para santoSa vyakta karate hue aura use apane 'saMkSipta lekha kA vizada aura sabala bhASya' batalAte hue likhate haiM- " paM0 mahendrakumAra jI ne mere saMkSipta lekha kA vizada aura sabala bhASya karake prastuta bhAga kI prastAvanA ( pR. 25) meM yaha abhrAntarUpa se sthira kiyA hai ki svAmI samantabhadra pUjyapAda ke uttaravartI haiN|" " isa taraha paM0 sukhalAla jI ko paM0 mahendrakumAra jI kA aura paM0 mahendrakumAra jI ko paM0 sukhalAla jI kA isa viSaya meM pArasparika samarthana aura abhinandana prApta hai| donoM hI vidvAn isa vicAradhArA ko bahAne meM ekamata haiN| astu / " isa naI vicAradhArA kA lakSya hai samantabhadra ko pUjyapAda ke bAda kA vidvAn siddha karanA, aura usake pradhAna do sAdhana haiM jo saMkSepa meM nimna prakAra haiM "1. vidyAnanda kI AptaparIkSA aura aSTasahastrI ke ullekhoM para se yaha sarvathA spaSTa hai ki vidyAnanda ne 'mokSamArgasya netAram' ityAdi maMgalastotra ko pUjyapAdakRta sUcita kiyA hai aura samantabhadra ko isI Aptastotra kA 'mImAMsAkAra' likhA hai, ata eva samantabhadra pUjyapAda ke uttaravartI hI haiN| " 2. yadi pUjyapAda samantabhadra ke uttaravartI hote, to ve samantabhadra kI asAdhAraNa kRtiyoM kA aura khAsakara saptabhaMgI kA, 'jo ki samantabhadra kI jainaparamparA ko usa 79. . dekhiye, 'samantabhadra kA samaya aura DaoN0 ke. bI. pAThaka' nAma kA merA vaha lekha jo 16 jUna- 1 julAI san 1934 ke 'jaina jagat' (pR. 9 se 23) meM prakAzita huA hai athavA "Samantabhadra's date and Dr. Pathak, Annals of B.O.R.I., vol. XV, Pts. I-II, PP. 67-88. For Personal & Private Use Only Page #598 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 542 / jainaparamparA aura yApanIyasaMgha / khaNDa 3 a018 / pra0 3 samaya kI naI dena rahI," apane 'sarvArthasiddhi' Adi kisI grantha meM upayoga kiye binA na rhte| cU~ki pUjyapAda ke granthoM meM " samantabhadra kI asAdhAraNa kRtiyoM kA kisI aMza meM sparza bhI" nahIM pAyA jAtA, ata eva samantabhadra pUjyapAda ke 'uttaravartI hI haiN| " ina donoM sAdhanoM meM se prathama sAdhana ko kucha vizada tathA pallavita karate hue paM0 mahendrakumAra jI ne 'jainasiddhAntabhAskara' ( bhAga 9 / ki01 ) meM apanA jo lekha prakAzita karAyA thA, usameM vidyAnanda kI AptaparIkSA ke 'zrImattattvArthazAstrAdbhutasalilanidheriddharatnodbhavasya protthAnArambhakAle' ityAdi padya' 80 ko dekara yaha batalAnA cAhA thA ki vidyAnanda isake dvArA yaha sUcita kara rahe haiM ki 'mokSamArgasta netAram' ityAdi jisa maMgalastotra kA isameM saMketa hai use tattvArthazAstra kI utpatti kA nimitta batalAte samaya yA usakI protthAna -bhUmikA bA~dhate samaya pUjyapAda ne racA hai| aura isake liye unheM 'protthAnArambhakAle' pada kI arthaviSayaka bahuta kucha khIMcatAna karanA par3I thI, zAstrAvatAraracitastuti tathA tattvArthazAstrAdau jaise spaSTa padoM ke sIdhe sacce artha ko bhI usI protthAnArambhakAle pada ke kalpita artha kI ora ghasITane kI preraNA ke liye pravRtta honA par3A thA aura khIMcatAna kI yaha saba ceSTA paM0 sukhalAla jI ke usa noTa ke anurUpa thI, jise unhoMne nyAyakumudacandra dvitIya bhAga ke 'prAkkathana' (pR.17) meM apane buddhi-vyApAra ke dvArA sthira kiyA thaa| parantu 'protthAnArambhakAle' pada ke artha kI khIMcatAna usI vakta taka kucha cala sakatI thI, jaba taka vidyAnanda kA koI spaSTa ullekha isa viSaya kA na milatA ki ve 'mokSamArgasya netAram' ityAdi maMgalastotra ko kisakA batalA rahe haiN| cunA~ce nyAyAcArya paM0 darabArIlAla jI koThiyA aura paM0 rAmaprasAda jI zAstrI Adi kucha vidvAnoM ne jaba paM0 mahendrakumAra jI kI bhUloM tathA galatiyoM ko pakar3ate hue apane uttara lekhoM dvArA vidyAnanda ke kucha abhrAnta ullekhoM ko sAmane rakkhA aura yaha spaSTa karake batalA diyA ki vidyAnanda ne ukta maMgalastotra ko sUtrakAra umAsvAtikRta likhA hai aura unake tattvArthasUtrakA maMgalAcaraNa batalAyA hai, taba usa khIMcatAna kI gati rukI tathA banda pdd'ii| aura isaliye ukta maMgalastotra ko pUjyapAdakRta mAnakara tathA samantabhadra ko usI kA mImAMsAkAra batalA kara nizcitarUpa meM samantabhadra ko pUjyapAda ke bAda kA (uttaravartI) vidvAn batalAnerUpa kalpanA kI jo imArata khar3I kI gaI thI, vaha ekadama dharAzAyI ho gaI hai| aura 80. zrImattatvArtha - zAstrAdbhuta salila-nidheriddha-ratnodbhavasya protthAnArambhakAle sakalamalabhide zAstrakAraiH kRtaM yat / stotraM tIrthopamAnaM pRthitapRthupathaM svAmimImAMsitaM tat vidyAnandaiH svazaktyA kathamapi kathitaM satyavAkyArthasiddhayai // 123 // For Personal & Private Use Only Page #599 -------------------------------------------------------------------------- ________________ a018 / pra03 sanmatisUtrakAra siddhasena : digambarAcArya / 543 isI se paM0 mahendrakumAra jI ko yaha svIkAra karane ke liye bAdhya honA par3A hai ki A0 vidyAnanda ne ukta maMgalazloka ko sUtrakAra umAsvAti-kRta batalAyA hai, jaisA ki anekAnta kI pichalI kiraNa meM 'mokSamArgasya netAram' zIrSaka unake uttara lekha se prakaTa hai| isa lekha meM unhoMne aba vidyAnanda ke kathana para sandeha vyakta kiyA hai aura yaha sUcita kiyA hai ki vidyAnanda ne apanI aSTasahasrI meM akalaMka kI aSTazatI ke 'devAgametyAdimaGgalapurassarastava' vAkya kA sIdhA artha na karake kucha galatI khAI hai aura usI kA yaha pariNAma hai ki ve ukta maMgalazloka ko umAsvAti kI kRti batalA rahe haiM, anyathA unheM isake liye koI pUrvAcAryaparamparA prApta nahIM thii| unake isa lekha kA uttara nyAyAcArya paM0 darabArIlAla jI ne apane dvitIya lekha meM diyA hai, jo isI kiraNa meM anyatra, 'tattvArthasUtra kA maMgalAcaraNa' isa zIrSaka ke sAtha, prakAzita ho rahA hai| jaba paM0 mahendrakumAra jI vidyAnanda ke kathana para sandeha karane lage haiM, taba ve yaha bhI asandigdharUpa meM nahIM kaha sakeMge ki samantabhadra ne ukta maMgalastotra ko lekara hI 'AptamImAMsA' racI hai, kyoMki usakA patA bhI vidyAnanda ke AptaparIkSAdi granthoM se calatA hai| cunA~ce ve aba isa para bhI sandeha karane lage hai, jaisA ki unake nimna vAkya se prakaTa hai __ "yaha eka svatantra prazna hai ki svAmI samantabhadra ne 'mokSamArgasya netAram' zloka para AptamImAMsA banAI hai yA nhiiN|" __ "aisI sthiti meM paM0 sukhalAla jI dvArA apane prAkkathanoM meM prayukta nimna vAkyoM kA kyA mUlya rahegA, ise vijJapAThaka svayaM samajha sakate haiM "pUjyapAda ke dvArA stuta Apta ke samarthana meM hI unhoMne (samantabhadra ne) AptamImAMsA likhI hai' yaha bAta vidyAnanda ne AptaparIkSA tathA aSTasahasrI meM sarvathA spaSTarUpa se likhI hai|" (akalaMkagranthatraya / prAkkathana / pR.8)| "maiMne akalaMkagranthatraya ke hI prAkkathana meM vidyAnanda kI AptaparIkSA evaM aSTasahasrI ke spaSTa ullekhoM ke AdhAra para yaha niHzaMka rUpa se batalAyA hai ki svAmI samantabhadra pUjyapAda ke Aptastotra ke mImAMsAkAra haiM, ata eva unake uttaravartI hI haiN|" "ThIka usI taraha se samantabhadra ne bhI pUjyapAda ke 'mokSamArgasya netAram' vAle maMgalapadya ko lekara usake Upara AptamImAMsA racI hai|" "pUjyapAda kA 'mokSamArgasya netAram' vAlA suprasanna padya unheM (samantabhadra ko) milA, phira to unakI pratibhA aura jaga utthii|" (nyAyakumudacandra-dvitIyabhAga/prAkkathana/ pR.17-19)| Jain Education Intemational For Personal & Private Use Only Page #600 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 544 / jainaparamparA aura yApanIyasaMgha / khaNDa 3 a018/pra03 "ina vAkyoM para se mujhe yaha jAnakara bar3A hI Azcarya hotA hai ki paM0 sukhalAla jI jaise praur3ha vidvAn bhI kacce AdhAroM para aise sunizcita vAkyoM kA prayoga karate hue dekhe jAte haiM! sambhavataH isakI taha meM koI galata dhAraNA hI kAma karatI huI jAna par3atI hai, anyathA jaba vidyAnanda ne AptaparIkSA aura aSTasahastrI meM kahIM bhI ukta maMgalazloka ke pUjyapAdakRta hone kI bAta likhI nahIM, taba use 'sarvathA spaSTa rUpa se likhI' batalAnA kaise bana sakatA hai? astu| "aba rahI dUsare sAdhana kI bAta, paM0 mahendrakumAra jI isa viSaya meM paM0 sukhalAla jI ke eka yuktivAkya ko uddhRta karate aura usakA abhinandana karate hue, apane usI jaina-siddhAntabhAskara-vAle lekha ke anta meM, likhate haiM "zrImAn paMDita sukhalAla jI sA0 kA isa viSaya meM yaha tarka "ki yadi samantabhadra pUrvavartI hote, to samantabhadra kI AptamImAMsA jaisI anUThI kRti kA ullekha apanI sarvArthasiddhi Adi kRtiyoM meM kie binA na rahate" hRdaya ko lagatA hai|" ___ "isameM paM0 sukhalAla jI ke jisa yukti-vAkya kA Dabala inavarTeDa kAmAja ke bhItara ullekha hai, use paM0 mahendrakumAra jI ne akalaMkagraMthatraya aura nyAyakumudacandradvitIya bhAga ke prAkkathanoM meM dekhane kI preraNA kI hai| tadanusAra donoM prAkkathanoM ko eka se adhika bAra dekhA gayA, parantu kheda hai ki unameM kahIM bhI ukta vAkya upalabdha nahIM huA! nyAyakumudacandra kI prastAvanA meM yaha vAkya kucha dUsare hI zabdaparivartanoM ke sAtha diyA huA hai| aura vahA~ kisI 'prAkkathana' ko dekhane kI preraNA bhI nahIM kI gii| acchA hotA yadi 'bhAskara' vAle lekha meM bhI kisI prAkkathana ko dekhane kI preraNA na kI jAtI athavA paM0 sukhalAla jI ke tarka ko unhIM ke zabdoM meM rakkhA jAtA aura yA use Dabala inavarTeDa kAmAja ke bhItara na diyA jaataa| astu, isa viSaya meM paM0 sukhalAla jI ne jo tarka apane donoM prAkkathanoM meM upasthita kiyA hai. usI ke pradhAna aMza ko Upara sAdhana naM02 meM saMkalita kiyA gayA hai. aura usameM paMDita jI ke khAsa zabdoM ko inavarTeDa kAmAja ke bhItara de diyA hai| isa paMDita jI ke tarka kI spiriTa athavA rUparekhA ko bhale prakAra samajhA jA sakatA hai| paMDita jI ne apane pahale prAkkathana meM upasthita tarka kI bAvata dUsare prAkkathana meM yaha svayaM svIkAra kiyA hai ki-"merI vaha (saptabhaMgI-vAlI) dalIla vidyAnanda ke spaSTa ullekha ke AdhAra para kie gae nirNaya kI poSaka hai| aura use maiMne vahA~ svatantra pramANa ke rUpa se peza nahIM kiyA hai|" parantu ukta maMgalazloka ko 'pUjyapAdakRta' 81. yathA-"yadi samantabhadra pUjyapAda ke prAkkAlIna hote, to ve apane isa yugapradhAna AcArya kI AptamImAMsA jaisI anUThI kRti kA ullekha kiye binA nahIM rhte|" For Personal & Private Use Only Page #601 -------------------------------------------------------------------------- ________________ a0 18 / pra0 3 sanmatisUtrakAra siddhasena : digambarAcArya / 545 batalAnevAlA jaba vidyAnanda kA koI spaSTa ullekha hai hI nahIM aura usakI kalpanA ke AdhAra para jo nirNaya kiyA gayA thA, vaha gira gayA hai, taba poSaka ke rUpa meM upasthita kI gaI dalIla bhI vyartha par3a jAtI hai, kyoMki jaba vaha dIvAra hI nahIM rahI, jise lepa lagAkara puSTa kiyA jAya, taba lepa vyartha ThaharatA hai, usakA kucha artha nahIM rahatA / aura isalie paMDita jI kI vaha dalIla vicAra ke yogya nahIM rahatI / " yadyapi paM0 mahedrakumAra jI ke zabdoM meM, " aise nakArAtmaka pramANoM se kisI AcArya ke samaya kA svatantra bhAva se sAdhana - bAdhana nahIM hotA, " phira bhI vicAra kI eka koTi upasthita ho jAtI hai / sambhava hai kala ko paM0 sukhalAla jI apanI dalIla ko svatantra pramANa ke rUpa meM bhI upasthita karane lageM, jisakA upakrama unhoMne "samantabhadra kI jainaparamparA ko usa samaya kI naI dena" jaise zabdoM ko bAda meM jor3akara kiyA hai aura sAtha hI 'samantabhadra kI asAdhAraNa kRtiyoM kA kisI aMza meM sparza bhI na karane' taka kI bAta bhI ve likha gaye haiM, 82 ataH usapara, dvitIya sAdhana para vicAra kara lenA hI Avazyaka jAna par3atA hai| aura usI kA isa lekha meM Age prayatna kiyA jAtA hai / "sabase pahale maiM yaha batalA denA cAhatA hU~ ki yadyapi kisI AcArya ke liye yaha Avazyaka nahIM hai ki vaha apane pUrvavartI AcAryoM ke sabhI viSayoM ko apane grantha meM ullekhita athavA carcita kare, aisA karanA yA na karanA graMthakAra kI rucivizeSa para avalambita hai| cunA~ce aise bahuta se pramANa upasthita kiye jA sakate haiM, jinameM pichale AcAryoM ne pUrvavartI AcAryoM kI kitanI hI bAtoM ko apane granthoM meM chuA kabhI nahIM, itane para bhI pUjyapAda ke saba grantha upalabdha nahIM haiN| unake sArasaMgraha nAma ke eka khAsa grantha kA dhavalA meM nayaviSayaka ullekha 83 milatA hai aura usa para se vaha unakA mahattva kA svatantra grantha jAna par3atA hai| bahuta sambhava hai ki usameM unhoMne saptabhaMgI kI bhI vizada carcA kI ho / usa grantha kI anupalabdhi kI hAlata meM yaha nahIM kahA jA sakatA ki pUjpAda ne 'saptabhaMgI' kA vizada kathana nahIM kiyA athavA use chuA taka nahIM / "isake sivAya, 'saptabhaMgI' ekamAtra samantabhadra kI IjAda athavA unhIM ke dvArA AviSkRta nahIM hai, balki usakA vidhAna pahale se calA AtA hai aura vaha zrI kundakundAcArya granthoM meM bhI spaSTarUpa se pAyA jAtA hai, jaisA ki nimna do gAthAoM se prakaTa hai 82. dekhiye, nyAyakumudacandra / dvitIya bhAga kA 'prAkkathana' / pR. 18 / 83.'"tathA sArasaMgrahe'pyuktaM pUjyapAdaiH - 'anantaparyAyAtmakasya vastuno'nyatamaparyAyAdhigame kartavye jAtyahetvapekSo niravadyaprayogo naya' iti / " dhavalA / SaTkhaNDAgama / pu. 9 / 4,1,45 / pR.167 / For Personal & Private Use Only Page #602 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 546 / jainaparamparA aura yApanIyasaMgha / khaNDa 3 a018 / pra03 asthi tti ya Natthi tti ya havadi avattavvamidi puNo dvvN| pajjAyeNa du keNa vi tadubhayamAdiTThamaNNaM vaa|| 2/23 // pravacanasAra siya atthi Natthi uhayaM avvattavvaM puNo ya tttidyN| davvaM khu sattabhaMgaM AdesavaseNa sNbhvdi|| 14 // paMcAstikAya "AcArya kundakunda pUjyapAda se bahuta pahale ho gaye haiN| pUjyapAda ne unake mokSaprAbhRtAdi granthoM kA apane samAdhitaMtra meM bahuta kucha anusaraNa kiyA hai| kitanI hI gAthAoM ko to anuvAditarUpa meM jyoM kA tyoM rakha diyA hai 84 aura kitanI hI gAthAoM ko apanI sarvArthasiddhi meM 'uktaM ca' Adi rUpa se uddhRta kiyA hai, jisakA eka namUnA 5 veM adhyAya ke 16 veM sUtra kI TIkA meM uddhRta paMcAstikAya kI nimna gAthA hai aNNoNNaM pavisaMtA ditA ogaasmnnnnmnnnnss| melaMtA vi ya NiccaM sagaM sabhAvaM Na vijhNti|| 7 // "aisI hAlata meM pUjyapAda ke dvArA saptabhaMgI kA spaSTa zabdoM meM ullekha na hone para bhI jaise yaha nahIM kahA jA sakatA ki A0 kundakunda pUjyapAda ke bAda hue haiM, vaise yaha bhI nahIM kahA jA sakatA ki samantabhadrAcArya pUjyapAda ke bAda hue haiM, uttaravartI haiN| aura na yahI kahA jA sakatA hai ki saptabhaMgI ekamAtra samantabhadra kI kRti hai, unhIM kI jainaparamparA ko 'naI dena' hai| aisA kahane para AcArya kundakunda ko samantabhadra ke bhI bAda kA vidvAna kahanA hogA. aura yaha kisI taraha bhI siddha nahIM kiyA jA sakatA, markarA kA tAmrapatra aura aneka zilAlekha tathA granthoM ke ullekha isameM prabala bAdhaka haiN| ataH paM0 sukhalAla jI kI saptabhaMgIvAlI dalIla ThIka nahIM hai, usase unake abhimata kI siddhi nahIM ho sktii| "aba maiM yaha batalA denA cAhatA hU~ ki paM0 sukhalAla jI ne apane sAdhana (dalIla) ke aMgarUpa meM jo yaha pratipAdana kiyA hai ki 'pUjyapAda ne samantabhadra kI asAdhAraNa kRtiyoM kA kisI aMza meM sparza bhI nahIM kiyA' vaha abhrAnta na hokara vastusthiti ke viruddha hai, kyoMki samantabhadra kI upalabdha pA~ca asAdhAraNa kRtiyoM meM se AptamImAMsA, yuktyanuzAsana, svayaMbhUstotra aura ratnakaraNDazrAvakAcAra nAma kI cAra 84. dekhiye, vIra sevA mandira se prakAzita 'samAdhitaMtra' kI prastAvanA / pR. 11,12 / Jain Education Intemational For Personal & Private Use Only Page #603 -------------------------------------------------------------------------- ________________ a018 / pra03 sanmatisUtrakAra siddhasena : digambarAcArya / 547 kRtiyoM kA spaSTa prabhAva pUjyapAda kI 'sarvArthasiddhi' para pAyA jAtA hai, jaisA ki antaHparIkSaNa dvArA sthira kI gaI nIce kI kucha tulanA para se prakaTa hai| isa tulanA meM rakkhe hue vAkyoM para se vijJapAThaka sahaja hI meM yaha jAna sakeMge ki A0 pUjyapAda svAmI ne samantabhadra ke pratipAdita artha ko kahIM zabdAnusaraNa ke, kahIM padAnusaraNa ke, kahIM vAkyAnusaraNa ke, kahIM arthAnusaraNa ke, kahIM bhAvAnusaraNa ke, kahIM udAharaNa ke, kahIM paryAyazabdaprayoga ke, kahIM Adi' jaise saMgrAhakapada-prayoga ke aura kahIM vyAkhyAnavivecanAdi ke rUpa meM pUrNataH athavA aMzataH apanAyA hai, grahaNa kiyA hai| tulanA meM svAmI samantabhadra ke vAkyoM ko Upara aura zrI pUjyapAda ke vAkyoM ko nIce bhinna TAipoM meM rakha diyA gayA hai, aura sAtha meM yathAvazyaka apanI kucha vyAkhyA bhI de dI gaI hai, jisase sAdhAraNa pAThaka bhI isa viSaya ko ThIka taura para avagata kara sakeM AptamImAMsA - nityaM ttprtybhijnyaanaannaaksmaattdvicchidaa| kSaNikaM kAlabhedAtte buddhysNcrdosstH|| 56 // svayaMbhUstotra - nityaM tadevedamiti pratIterna nitymnytprtipttisiddheH|| 43 // sarvArthasiddhi - tadevedamiti smaraNaM prtybhijnyaanm| tadakasmAnna bhavatIti yo'sya hetuH sa tdbhaavH|---yenaatmnaa prAgdRSTaM vastu tenaivAtmanA punarapi bhAvAttadevedamiti prtybhijnyaayte|---ttstdbhaavenaa'vyyN tadbhAvAvyayaM nityamiti nishciiyte| tattu kathaMcid veditvym| . (5/31) / "yahA~ pUjyapAda ne samantabhadra ke tedevedamiti isa pratyabhijJAnalakSaNa ko jyoM kA tyoM apanAkara isakI vyAkhyA kI hai, nA'kasmAt zabdoM ko akasmAnna bhavati rUpa meM rakkhA hai, tadavicchidA ke lie sUtrAnusAra tadbhAvenA'vyayaM zabdoM kA prayoga kiyA hai aura pratyabhijJAna zabda ko jyoM kA tyoM rahane diyA hai| sAtha hI na nityamanyatpratipattisiddheH, kSaNikaM kAlabhedAt ina vAkyoM ke bhAva ko tattu kathaMcid veditavyaM ina zabdoM ke dvArA saMgRhIta aura sUcita kiyA hai| AptamImAMsA - nityatvaikAntapakSe'pi vikriyA noppdyte|| 37 // yuktyanuzA. - bhAveSu nityeSu vikArahAnerna kaarkvyaapRtkaaryyuktiH| na bandhabhogau na ca tadvimokSaH samantadoSaM mtmnydiiym|| 8 // For Personal & Private Use Only Page #604 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 548 / jainaparamparA aura yApanIyasaMgha / khaNDa 3 a018 / pra03 svayambhUstotra - na sarvathA nityamudetyapaiti na ca kriyAkArakamatra yuktm|| 24 // sarvArthasiddhi - sarvathA nityatve anyathAbhAvAbhAvAt saMsAratannivRtti-kAraNa __ prakriyA-virodhaH syaat| (5/31/586/pR. 231) / "yahA~ pUjyapAda ne nityatvaikAntapakSe pada ke liye samantabhadra ke hI abhimatAnusAra sarvathA nityatve isa samAnArthaka pada kA prayoga kiyA hai, vikriyA nopapadyate aura vikArahAneH ke Azaya ko anyathAbhAvAbhAvAt pada ke dvArA vyakta kiyA hai aura zeSa kA samAveza saMsAra-tannivRttikAraNaprakriyAvirodha: syAt ina zabdoM meM kiyA hai| svayaMbhUstotra - vivakSito mukhya itISyate'nyo guNo'vivakSo na niraatmkste|| 53 // AptamImAMsA - vivakSA cA'vivakSA ca vishessye'nntdhrminni| sato vizeSaNasyA'tra naa'ststaistdrthibhiH|| 35 // sarvArthasiddhi - anekAntAtmakasya vastunaH prayojanavazAdyasya kasyaciddharmasya vivakSayA prApitaM prAdhAnyamarpitamupanItamiti yaavt| tadviparItamanarpitam pryojnaabhaavaat| sato'pyavivakSA bhavatItyu pasarjanIbhUta mnrpit-micyute| (5 / 32) / "yahA~ arpita aura anarpita zabdoM kI vyAkhyA karate hue samantabhadra kI 'mukhya' aura 'guNa (gauNa)' zabdoM kI vyAkhyA ko arthataH apanAyA gayA hai| mukhya ke liye prAdhAnya, guNa ke liye upasarjanIbhUta, vivakSita ke liye vivakSayA prApita aura anyo guNaH ke liye tadviparItamanarpitam jaise zabdoM kA prayoga kiyA gayA hai| sAtha hI, 'anekAntAtmakasya vastunaH prayojanavazAdyasya kasyaciddharmasya' ye zabda vivakSita ke spaSTIkaraNa ko liye hue haiM-AptamImAMsA kI ukta kArikA meM jisa anantadharmivizeSya kA ullekha hai aura yuktyanuzAsana kI 46 vIM kArikA meM jise tattvaM tvanekAntamazeSarUpam zabdoM se ullekhita kiyA hai, usI ko pUjyapAda ne anekAntAtmakavastu ke rUpa meM yahA~ grahaNa kiyA hai aura unakA dharmasya pada bhI samantabhadra ke vizeSaNasya pada kA sthAnApanna hai| isake sivAya, dUsarI mahattva kI bAta yaha hai ki AptamImAMsA kI ukta kArikA meM jo yaha niyama diyA gayA hai ki vivakSA aura avivakSA donoM hI sat vizeSaNa kI hotI haiM-asat kI nahIM, aura jisako svayambhUstotra ke avivakSo na nirAtmakaH zabdoM ke dvArA bhI sUcita kiyA gayA hai, usI ko pUjyapAda ne sato'pya Jain Education Intemational For Personal & Private Use Only Page #605 -------------------------------------------------------------------------- ________________ a018 / pra0 3 sanmatisUtrakAra siddhasena : digambarAcArya / 549 vivakSA bhavatIti ina zabdoM meM saMgrahIta kiyA hai| isa taraha arpita aura anarpita kI vyAkhyA meM samantabhadra kA pUrA anusaraNa kiyA gayA hai| 1 yuktyanuzA. na dravyaparyAyapRthagvyavasthA dvaiyAtmyamekArpaNayA viruddham / dharmI ca dharmazcamithastridhemau na sarvathA te'bhimatau virudvau // 47 // na sAmAnyAtmanodeti na vyeti vyaktamanvayAt / vyetyudeti vizeSAtte sahaikatrodayAdi sat // 57 // nanu idameva viruddhaM tadeva nityaM tadevAnityamiti / yadi nityaM vyayodayAbhAvAdanityatAvyAghAtaH / athAnityatvameva sthitya - bhAvAnnityatAvyAghAta iti / naitadviruddham / kuta: ? (utthAnikA) arpitAnarpitasiddhernAsti virodhaH / tadyathA - ekasya devadattasya pitA, putro, bhrAtA bhAgineya ityevamAdayaH sambandhA janakatvajanyatvadinimittA na viruddhyante arpaNAbhedAt / putrApakSeyA pitA, pitrapakSeyA putra ityevamAdiH / tathA dravyamapi sAmAnyArpaNayA nityaM vizeSArpaNayA'nityamiti nAsti virodhaH / (5 / 32 ) / AptamImAMsA sarvArthasiddhi AptamImAMsA -- - "yahA~ pUjyapAda ne eka hI vastu meM utpAda - vyayAdi kI dRSTi se nitya-anitya ke virodha kI zaMkA uThAkara usakA jo parihAra kiyA hai, vaha saba yuktyanuzAsana aura AptamImAMsA kI ukta donoM kArikAoM ke Azaya ko liye hue hai, use hI pitA-putrAdi ke sambandhoM dvArA udAhRta kiyA gayA hai| AptamImAMsA kI ukta kArikA ke pUrvArdha tathA tRtIya caraNa meM kahI gaI nityatA- anityatA- viSayaka bAta ko 'dravyamapi sAmAnyArpaNayA nityaM, vizeSArpaNayA'nityamiti' ina zabdoM meM phalitArtha rUpa se rakkhA gayA hai / aura yuktyuzAsana kI ukta kArikA meM 'ekArpaNayA' (eka hI apekSA se ) virodha batalA kara jo yaha sujhAyA thA ki arpaNAbheda se virodha nahIM AtA, use na viruddhyante arpaNAbhedAt jaise zabdoM dvArA pradarzita kiyA gayA hai| 4 - 5 dravyaparyAyayoraikyaM tayoravyatirekataH / pariNAmavizeSAcca zaktimacchaktibhAvataH // 71 // saMjJAsaMkhyAvizeSAcca svalakSaNavizeSataH / prayojanAdibhedAcca tannAnAtvaM na sarvathA // 72 // For Personal & Private Use Only Page #606 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 550 / jainaparamparA aura yApanIyasaMgha / khaNDa 3 a018 / pra03 sarvArthasiddhi - yadyapi kathaMcid vyapadezAdibhedahetvApekSayA dravyAdanye ( guNAH), tathApi tadavyatirekAttatpariNAmAcca naanye| (5 / 42) / "yahA~ dravya aura guNoM (paryAyoM) kA anyatva tathA ananyatva batalAte hue, A0 pUjyapAda ne svAmI samantabhadra kI ukta donoM hI kArikAoM ke Azaya ko apanAyA hai aura aisA karate hue unake vAkya meM kitanA hI zabdasAmya bhI A gayA hai, jaisA ki tadavyatirekAt aura pariNAmAcca padoM ke prayoga se prakaTa hai| isake sivAya, kathaMcit zabda na sarvathA kA, dravyAdanya pada nAnAtva kA nAnya zabda aikya kA, vyapadeza zabda saMjJA kA vAcaka hai tathA bhedahetvapekSayA pada bhedAt, vizeSAt padoM kA samAnArthaka hai aura Adi zabda saMjJA se bhinna zeSa saMkhyA-lakSaNa-prayojanAdi bhedoM kA saMgrAhaka hai| isa taraha zabda aura artha donoM kA sAmya pAyA jAtA hai| AptamImAMsA - upekSA phalamAdyasya shesssyaadaanhaandhiiH| pUrvA vA'jJAnanAzo vA sarvasyAsya svgocre|| 102 // sarvArthasiddhi - jJasvabhAvasyAtmanaH karmamalImasasya karaNAlambanAdarthanizcaye prItirupajAyate, sA phlmityucyte| upekSA ajJAnanAzo vA phlm| rAgadveSayorapraNidhAnamupekSA andhakArakalpAjJAnanAzo vA phlmityucyte| (1/10/170 / pR.70)| "yahA~ indriyoM ke Alambana se artha ke nizcaya meM jo prIti utpanna hotI hai, use pramANajJAna kA phala batalAkara 'upekSA ajJAnanAzo vA phalam' yaha vAkya diyA hai, jo spaSTatayA AptamImAMsA kI ukta kArikA kA eka avataraNa jAna par3atA hai aura isake dvArA pramANaphala-viSaya meM dUsare AcArya ke mata ko uddhRta kiyA gayA hai| kArikA meM par3A huA pUrvA pada bhI usI upekSA phala ke liye prayukta huA hai, jisase kArikA kA prArambha hai| svayaMbhUstotra - nayAstaveSTA gunnmukhyklptH|| 62 // AptamImAMsA - nirapekSA nayA mithyAH sApekSA vastu te'rthkRt|| 108 // yuktyanuzA. - mitho'napekSAH puruSArthahetu zA na cAMzI pRthagasti tebhyH| parasparekSAH puruSArthaheturdRSTA nyaastdvdsikriyaayaam||50|| Jain Education Intemational For Personal & Private Use Only Page #607 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sanmatisUtrakAra siddhasena : digambarAcArya / 551 ta ete (nayA) guNapradhAnatayA parasparatantrAH samyagdarzanahetavaH puruSArthakriyAsAdhanasAmarthyAttantvAdaya iva yathopAyaM vinivezyamAnA: paTAdisaMjJAH svatantrAzcAsamarthAH / nirapekSeSu tantvAdiSu paTAdikAryaM nAstIti / (1/33 / 249-50 /pR. 104) / " svAmI samantabhadra ne apane ukta vAkyoM meM nayoM ke mukhya aura guNa ( gauNa ) aise do bheda batalAye haiM, nirapekSa nayoM ko mithyA tathA sApekSa nayoM ko vastu = vAstavika (samyak) pratipAdita kiyA hai aura sApekSa nayoM ko arthakRt likha kara phalataH nirapekSa nayoM ko nArthakRt athavA kAryAzakta (asamartha ) sUcita kiyA hai| sAtha hI, yaha bhI batalAyA hai ki jisa prakAra paraspara anapekSa aMza puruSArtha ke hetu nahIM, kintu paraspara sApekSa aMza puruSArtha ke hetu dekhe jAte haiM aura aMzoM se aMzI pRthak (bhinna athavA svataMtra) nahIM hotA, usI prakAra nayoM ko jAnanA caahiye| ina saba bAtoM ko sAmane rakha kara hI pUjyapAda ne apanI sarvArthasiddhi ke ukta vAkya kI sRSTi kI jAna par3atI hai / isa vAkya meM aMza aMzI kI bAta ko tantvAdi- paTAdi se udAhRta karake rakkhA hai| isake guNapradhAnatayA, parasparataMtrAH, puruSArthakriyAsAdhanasAmarthyAt aura svataMtrA : pada kramazaH guNamukhyakalpataH, parasparekSA:-sApekSAH, puruSArthahetuH, nirapekSA:- anapekSAH padoM samAnArthaka haiM / aura asamarthAH tathA kAryaM nAsti ye pada arthakRt ke viparIta nArthakRt ke Azaya ko liye hue haiN| a0 18 / pra0 3 sarvArthasiddhi yuktyanuzA. sarvArthasiddhi ratnakara. zrA.. - -- " 'isa vAkya meM pUjyapAda ne abhAva ke vastudharmatva kI siddhi batalAte hue, samantabhadra ke yuktyanuzAsana-gata ukta vAkya kA zabdAnusaraNa ke sAtha kitanA adhika anukaraNa kiyA hai, yaha bAta donoM vAkyoM ko par3hate hI spaSTa ho jAtI hai| inameM 'hetvaGga' aura 'vastuvyavasthAGga' zabda samAnArthaka haiN| -- --- 8 bhavatyabhAvo'pi ca vastudharmo bhAvAntaraM bhAvavadarhataste / pramIyate ca vyapadizyate ca vastuvyavasthAGgamameyamanyat // 59 // abhAvasya bhAvAntaratvAddhetvaGgatvAdibhirabhAvasya vastudharmatvasiddhezca / (9 / 27) / 9 dhanadhAnyAdigranthaM parimAya tato'dhikeSu niHspRhatA / parimitaparigrahaH syAdicchAparimANanAmA'pi // 61 // For Personal & Private Use Only Page #608 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 552 / jainaparamparA aura yApanIyasaMgha / khaNDa 3 sarvArthasiddhi ratnakara. zrI. "yahA~ 'icchAvazAt kRtaparicchedaH' ye zabda 'parimAya tato'dhikeSu niHspRhatA' ke Azaya ko liye hue haiN| sarvArthasiddhi sarvArthasiddhi _ " 21 veM sUtra ('digdezAnarthadaNDa') kI vyAkhyA meM anarthadaNDavrata ke samantabhadrapratipAdita pAMcoM bhedoM ko apanAte hue unake jo lakSaNa diye haiM, unameM zabda aura artha kA kitanA adhika sAmya hai, yaha isa tulanA tathA Age kI do tulanAoM se prakaTa hai| yahA~ prANivadha hiMsA kA samAnArthaka hai aura Adi meM pralambhana bhI garbhita hai| ratnakara. zrI. - sarvArthasiddhi a0 18 / pra0 dhana-dhAnya- kSetrAdInAmicchAvazAt kRtaparicchedo gRhIti paJcamamaNuvratam (7 / 20) / ratnakara. zrI. - vadha-bandha-cchedAdedveSAdrAgAcca parakalatrAdeH / AdhyAnamapadhyAnaM zAsati jinazAsane vizadAH // 78 // - 10 tiryakklezavaNijyAhiMsArambhapralambhanAdInAm / kathAprasaGgaH prasavaH smartavyaH pApa upadezaH // 76 // tiryakklezavANijyaprANivadhakArambhAdiSu pApasaMyuktaM vacanaM pApopadezaH / ( 7/21/703/ pR.278) / "yahA~ 'kathaM syAditi manasA cintanam' yaha AdhyAnam pada kI vyAkhyA hai, pareSAM jaya-parAjaya tathA parasvaharaNa yaha Adi zabda- dvArA gRhIta artha kA kucha prakaTIkaraNa hai aura parasvaharaNAdi meM parakalatrAdi kA apaharaNa bhI zAmila hai| 11 pareSAM jayaparAjayavadhabandhanAGgacchedaparasvaharaNAdi kathaM syAditi manasA cintanamapadhyAnam (7/21 / 703 / pR. 278) / - 12 kSitisaliladahanapavanArambhaM viphalaM vanaspaticchedam / saraNaM sAraNamapi ca pramAdacaryAM prabhASante // 80 // prayojanamantareNa vRkSAdicchedanabhUmikuTTanasalilasecanAdyavadyakAryaM prmaadaacritm| (7/21/703/pR. 278) / For Personal & Private Use Only Page #609 -------------------------------------------------------------------------- ________________ a018 / pra03 sanmatisUtrakAra siddhasena : digambarAcArya / 553 "yahA~ prayojanamantareNa yaha pada viphalaM pada kA samAnArthaka hai, vRkSAdi pada vanaspati ke Azaya ko liye hue hai, kuTTana-secana meM Arambha ke Azaya kA ekadeza prakaTIkaraNa hai aura Adi avadyakArya meM dahana-pavanArambha tathA saraNa-sAraNa kA Azaya saMgRhIta hai| 12 ratnakara. zrA. - sahatipariharaNArthaM kSaudraM pizitaM prmaadprihRtye| madyaM ca varjanIyaM jinacaraNau shrnnmupyaataiH|| 84 // sarvArthasiddhi - madhu mAMsaM madyaM ca sadA pariharttavyaM trsghaataannivRttcetsaa| (7/21) / "yahA~ saghAtAnnivRttacetasA ye zabda trasahatipariharaNArthaM pada ke spaSTa Azaya ko liye hue haiM aura madhu mAMsaM parihartavyaM pada kramazaH kSaudraM, pizitaM, varjanIyaM ke paryAyapada haiN| 14 ratnakara. zrA. - alpaphalabahuvighAtAnmUlakamANi shRnggveraanni| . navanItanimbakusumaM kaitkmityevmvheym|| 85 // sarvArthasiddhi - ketakyarjunapuSpAdIni zRGgaveramUlakAdIni bahujantuyoni-sthAnA nyanantakAyavyapadezArhANi parihartavyAni bhughaataalp-phltvaat| * (7/21/703/ pR. 278) "yahA~ bahughAtAlpaphalatvAt pada alpaphalabahuvighAtAt pada kA zabdAnusaraNa ke sAtha samAnArthaka hai, parihartavyAni pada heyaM ke Azaya ko liye hue hai aura bahujantuyonisthAnAni evaM anantakAyavyapadezArhANi jaise do pada spaSTIkaraNa ke rUpa meM haiN| ratnakara. zrA. - yadaniSTaM tavratayedyaccAnupasevyametadapi jhyaat| abhisandhikRtA viratirviSayAyogyAvrataM bhvti|| 86 // sarvArthasiddhi - yAnavAhanAbharaNAdiSvetAvadeveSTamato'nyadaniSTamityaniSTAnni vartanaM kartavyaM kAlaniyamena yAvajjIvaM vA ythaashkti| (7 / 21/703/pR. 280) / For Personal & Private Use Only Page #610 -------------------------------------------------------------------------- ________________ a018/pra03 554 / jainaparamparA aura yApanIyasaMgha / khaNDa 3 sarvArthasiddhi - vratamabhisandhikRto niymH| (7/1/664/ pR. 264) / "yahA~ yAnavAhana Adi padoM ke dvArA aniSTa kI vyAkhyA kI gaI hai, zeSa bhogopabhogaparimANavrata meM aniSTa ke nivartana kA kathana samantabhadra kA anusaraNa hai| sAtha meM kAlaniyamena aura yAvajjIvaM jaise pada samantabhadra ke niyama aura yama ke Azaya ko liye hue haiM, jinakA lakSaNa ratnakaraNDazrAvakAcAra ke agale padya (87) meM hI diyA huA hai| bhogopabhoga-parimANavrata ke prasaMgAnusAra samantabhadra ne ukta padya ke uttarArdha / meM yaha nirdeza kiyA thA ki ayogya viSaya se hI nahIM, kintu yogya viSaya se bhI jo abhisandhikRtA virati hotI hai, vaha vrata kahalAtI hai| pUjyapAda ne isa nirdeza se prasaMgopAtta viSayAyogyAt padoM ko nikAla kara use vrata ke sAdhAraNa lakSaNa ke rUpa meM grahaNa kiyA hai, aura isI se usa lakSaNa ko prakRta adhyAya (naM. 7) ke prathama sUtra kI vyAkhyA meM diyA hai| ratnakara. zrA. - AhArauSadhayorapyupakaraNAvAsayozca daanen| : vaiyAvRtyaM bruvate caturAtmatvena cturstraaH|| 117 // sarvArthasiddhi - sa (atithisaMvibhAgaH) caturvidhaH bhikSopakaraNauSadha-pratizraya bhedaat|" (7/21/703 / pR.280)| yahA~ pUjyapAda ne samantabhadra pratipAdita dAna ke cAroM bhedoM ko apanAyA hai| unake bhikSA aura pratizraya zabda kramazaH AhAra aura AvAsa ke liye prayukta hue haiN| "isa prakAra ye tulanA ke kucha namUne haiM, jo zrI pUjyapAda kI sarvArthasiddhi para svAmI samantabhadra ke prabhAva ko, unake sAhitya kI chApa ko, spaSTatayA batalA rahe haiM aura dvitIya sAdhana ko dUSita ThaharA rahe haiN| aisI hAlata meM mitravara paM0 sukhalAla jI kA yaha kathana ki 'pUjyapAda ne samantabhadra kI asAdhAraNa katiyoM kA kisI aMza meM sparza bhI nahIM kiyA' bar3A hI Azcaryajanaka jAna par3atA hai aura kisI taraha bhI saMgata mAlUma nahIM hotaa| AzA hai paM0 sukhalAla jI ukta tulanA kI rozanI meM isa viSaya para phira se vicAra karane kI kRpA kreNge|" (jainasAhitya aura itihAsa para vizada prakAza / prathama khaNDa / pR.323-339)| Jain Education Intemational For Personal & Private Use Only Page #611 -------------------------------------------------------------------------- ________________ caturtha prakaraNa sanmatisUtrakAra siddhasena samantabhadra se pUrvavartI nahIM AptamImAMsAkAra samantabhadra hI ratnakaraNDa ke kartA zvetAmbara vidvAn paM0 sukhalAla jI saMghavI kA kathana hai ki pUjyapAda devanandI ne apane jainendravyAkaraNa ke 'vetteH siddhasenasya' sUtra (5,1,7) meM siddhasena ke matavizeSa kA ullekha kiyA hai, jisakA udAharaNa nauvIM dvAtriMzikA meM milatA hai| tathA tattvArtha ke sAtaveM adhyAya ke terahaveM sUtra kI sarvArthasiddhi TIkA meM siddhasenakRta tIsarI dvAtriMzikA ke solahaveM padya kA "viyojayati cAsubhirna vadhena saMyujyate" yaha aMza 'uktaM ca' zabda ke sAtha uddhRta kiyA gayA hai| isalie AcArya siddhasena pUjyapAda svAmI se pUrvavartI haiN| 0 jugalakizora jI mukhtAra ne ina hetuoM kA nirasana isa prakAra kiyA 1. pUjyapAda svAmI ne sarvArthasiddhi (2/9) meM kevalI ke darzanajJAnopayoga ke yugapadvAda kA pratipAdana mAtra kiyA hai, kramavAda aura abhedavAda kA khaNDana nahIM kiyA, jaba ki akalaMkadeva ne tattvArtharAjavArtika meM kramavAda aura abhedavAda kA khaNDana kiyA hai| isase siddha hai ki pUjyapAda svAmI ke samaya meM kramavAda aura abhedavAda kI mAnyatAe~ pracalita nahIM thIM, ataH abhedavAda ke puraskartA sanmatisUtrakAra siddhasena pUjyapAda se uttaravartI haiN|86 / / 2. pUjyapAda ne jina siddhasena kA ullekha jainendra vyAkaraNa meM kiyA hai tathA jinakI dvAtriMzikA kA padyAMza sarvArthasiddhi meM uddhRta kiyA hai, ve donoM siddhasena avazya hI pUjyapAda se pUrvavartI haiM, isalie uttaravartI sanmatisUtrakAra siddhasena se bhinna haiN| 6 paM0 sukhalAla jI saMghavI yaha bhI mAnate haiM ki AcArya samantabhadra ke svayaMbhUstotra aura yuktyanuzAsana siddhasena kI kRtiyoM ke anukaraNa haiM, isalie siddhasena samantabhadra se pUrvavartI haiN| (dekhiye, prastuta adhyAya kA prakaraNa 1/zIrSaka 7.5) / kintu jisa 85. dekhiye , prastuta adhyAya kA prathama prakaraNa / zIrSaka 7/pairA 6 / 86. dekhiye , vahI / zIrSaka 7.1 / For Personal & Private Use Only Page #612 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 556 / jainaparamparA aura yApanIyasaMgha / khaNDa 3 a018/ pra04 upayoga-kramavAda kA khaNDana siddhasena ne sanmatisUtra meM kiyA hai, usakA sarvaprathama pratipAdana niyuktikAra bhadrabAhu (vi0 saM0 562 = chaThI zatI I0) ne kiyA thaa| pUjyapAda svAmI (450 I0) unase pUrvavartI the aura unhoMne apane jainendra vyAkaraNa ke 'catuSTayaM samantabhadrasya' sUtra meM samantabhadra kA ullekha kiyA hai, isase samantabhadra pUjyapAda aura siddhasena donoM se pUrvavartI siddha hote haiN| ataH saMghavI jI kA yaha kathana mithyA sAbita hotA hai ki siddhasena samantabhadra se pUrvavartI haiN| isake atirikta saMghavI jI Adi vidvAn nyAyAvatAra ko bhI sanmatisUtrakAra siddhasena kI kRti mAnate haiN| usameM samantabhadrakRta ratnakaraNDazrAvakAcAra kI 'AptopajJamanullaGghyam' kArikA nauveM kramAMka para upalabdha hotI hai, isase bhI siddha hai ki samantabhadra siddhasena se pUrvavartI haiN| (dekhiye, Age zIrSaka 7.1) / kintu digambara vidvAn pro0 hIrAlAla jI jaina ne 'jaina itihAsa kA eka vilupta adhyAya' nAmaka apane lekha meM yaha siddha karane kI ceSTA kI hai ki 'ratnakaraNDa zrAvakAcAra' ke kartA samantabhadra una samantabhadra se bhinna haiM, jinhoMne AptamImAMsA kI racanA kI hai| usake kartA ve samantabhadra haiM, jo ratnamAlA (vikrama kI 11vIM zatI) ke racayitA zivakoTi ke guru the| (dekhiye, Age paMcama prkrnn)| ise pramANa mAna kara paM0 dalasukha mAlavaNiyA 'nyAyAvatAravArtikavRtti' kI prastAvanA (pR.141) meM likhate haiM-"ratnakaraNDa ke viSaya meM aba to pro0 hIrAlAla ne yaha siddha kara diyA hai ki vaha samantabhadrakRta nahIM hai (anekAnta / varSa 8/ kiraNa 1-3), taba usake AdhAra se yaha kahanA ki siddhasena samantabhadra ke bAda hue , yuktiyukta nhiiN|" __ paM0 jugalakizora jI mukhtAra ne apane eka lekha meM pro0 hIrAlAla jaina ke tarkoM kA aneka pramANoM aura yuktiyoM se nirasana kara yaha siddha kiyA hai ki ratnakaraNDa ke kartA vahI samantabhadra haiM, jinhoMne AptamImAMsA Adi granthoM kI racanA kI hai| ataH ve sanmatisUtrakAra siddhasena se pUrvavartI hI haiM, uttaravartI nhiiN| mukhtAra jI kA yaha lekha 'anekAnta' (varSa 9/ kiraNa 1-4/21 apraila, 1948/ pR.102-104) meM prakAzita huA thA evaM unake grantha jaina sAhitya aura itihAsa para vizada prakAza (prathama khaNDa / pR. 431-483) meM saMgRhIta hai| usakA zIrSaka hai 'ratnakaraNDa ke kartRtva-viSaya meM merA vicAra aura nirnny|' use yahA~ yathAvat uddhRta kara rahA huuN| kevala usameM mUla upazIrSakoM ko koSThaka ke bhItara rakhate hue naye upazIrSakoM kA prayoga mere dvArA kiyA jA rahA hai| For Personal & Private Use Only Page #613 -------------------------------------------------------------------------- ________________ a018/pra04 sanmatisUtrakAra siddhasena : digambarAcArya / 557 lekha ratnakaraNDa ke kartRtva-viSaya meM merA vicAra aura nirNaya lekhaka : paM0 jugalakizora mukhtAra pro0 hIrAlAla jI jaina kA nayA mata'ra. ka.' kA 'kSutpipAsA'-padyagata 'doSa' zabda A. mI.-kAra ke matAnurUpa nahIM "ratnakaraNDa zrAvakAcAra ke kartRtva-viSaya kI vartamAna carcA ko uThe hue cAra varSa ho cuke| prophesara hIrAlAla jI, ema0 e0 ne 'jaina itihAsa kA eka vilupta adhyAya' nAmaka nibandha meM ise uThAyA thA, jo janavarI, san 1944 meM honevAle akhila bhAratavarSIya prAcya sammelana ke 12 veM adhivezana para banArasa meM par3hA gayA thaa| usa nibandha meM pro0 sA0 ne aneka prastuta pramANoM se puSTa hotI huI pracalita mAnyatA ke viruddha apane naye mata kI ghoSaNA karate hue yaha batalAyA thA ki 'ratnakaraNDa unhIM granthakAra (svAmI samantabhadra) kI racanA kadApi nahIM ho sakatI, jinhoMne AptamImAMsA likhI thI, kyoMki usake 'kSutpipAsA' nAmaka padya meM doSa kA jo svarUpa samajhAyA gayA hai, vaha AptamImAMsAkAra ke abhiprAyAnusAra ho hI nahIM sktaa|' sAtha hI yaha bhI sujhAyA thA ki isa grantha kA kartA ratnamAlA ke kartA zivakoTi kA guru bhI ho sakatA hai| isI ghoSaNA ke prativAdarUpa meM nyAyAcArya paM0 darabArIlAla jI koThiyA ne julAI san 1944 meM 'kyA ratnakaraNDazrAvakAcAra svAmI samantabhadra kI kRti nahIM hai?' nAmaka eka lekha likhakara anekAnta meM isa carcA kA prArambha kiyA thA aura taba se yaha carcA donoM vidvAnoM ke uttara-pratyuttararUpa meM barAbara calI A rahI hai| koThiyA jI ne apanI lekhamAlA kA upasaMhAra anekAnta kI 8veM varSa kI kiraNa 1011 meM kiyA hai aura prophesara sAhaba apanI lekhamAlA kA upasaMhAra 9veM varSa kI pahalI kiraNa meM prakAzita 'ratnakaraNDa aura AptamImAMsA kA bhinnakartatva' lekha meM kara rahe haiN| donoM hI pakSa ke lekhoM meM yadyapi kahIM-kahIM kacha piSTapeSaNa tathA khIMcatAna se bhI kAma liyA gayA hai aura eka-dUsare ke prati AkSepaparaka bhASA kA bhI prayoga huA hai, jisase kucha kaTutA ko avasara milaa| yaha saba yadi na ho pAtA to jyAdaha acchA rhtaa| phira bhI isameM saMdeha nahIM ki donoM vidvAnoM ne prakRta viSaya ko sulajhAne meM kAphI dilacaspI se kAma liyA hai aura unake anveSaNAtmaka parizrama evaM vivecanAtmaka prayatna ke phalasvarUpa kitanI hI naI bAteM pAThakoM ke sAmane AI haiN| accha hotA yadi prophesara sAhaba nyAyAcArya jI ke pichale lekha kI navodbhAvita-yuktiyoM kA uttara dete hue apanI lekhamAlA kA upasaMhAra karate, jisase pAThakoM ko yaha jAnane kA avasara For Personal & Private Use Only Page #614 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 558 / jainaparamparA aura yApanIyasaMgha / khaNDa 3 a018 / pra04 milatA ki prophesara sAhaba una vizeSa yuktiyoM ke sambandha meM bhI kyA kucha kahanA cAhate haiN| ho sakatA hai ki pro0 sA0 ke sAmane una yuktiyoM ke sambandha meM apanI pichalI bAtoM ke piSTapeSaNa ke sivAya anya kucha vizeSa evaM samucita kahane ke lie avaziSTa na ho aura isalie unhoMne unake uttara meM na par3akara apanI una cAra ApattiyoM ko hI sthira ghoSita karanA ucita samajhA ho, jinheM unhoMne apane pichale lekha (anekAnta varSa 8/ kiraNa 3) ke anta meM apanI yuktiyoM ke upasaMhArarUpa meM prakaTa kiyA thaa| aura saMbhavata isI bAta ko dRSTi meM rakhate hue unhoMne apane vartamAna lekha meM nimna vAkyoM kA prayoga kiyA ho "isa viSaya para mere 'jaina itihAsa kA eka vilupta adhyAya' zIrSaka nibandha se lagAkara abhI taka mere aura paM0 darabArIlAla jI koThiyA ke chaha lekha prakAzita ho cuke haiM, jinameM upalabdha sAdhaka-bAdhaka pramANoM kA vivecana kiyA jA cukA hai| aba koI naI bAta sanmukha Ane kI apekSA piSTapeSaNa hI adhika honA prArambha ho gayA hai, maulikatA kevala kaTu zabdoM ke prayoga meM zeSa raha gaI hai|" (pro0 hIrAlAla jI jaina ke vaaky)| "(ApattiyoM ke punarullekhAnantara) "isa prakAra ratnakaraNDazrAvakAcAra aura AptamImAMsA ke ekakartRtva ke viruddha pUrvokta cAroM ApattiyA~ jyoM kI tyoM Aja bhI khar3I haiM, aura jo kucha UhApoha aba taka huA hai, usase ve aura bhI prabala va akATya siddha hotI haiN|" (pro0 hIrAlAla jI jaina ke vaaky)| "kucha bhI ho aura dUsare kucha hI samajhate raheM, parantu itanA spaSTa hai ki pro0 sAhaba apanI ukta cAra ApattiyoM meM se kisI kA bhI aba taka samAdhAna athavA samucita prativAda huA nahIM mAnate, balki vartamAna UhApoha ke phalasvarUpa unheM ve aura bhI prabala evaM akATya samajhane lage haiN| astu| (jai.sA.i.vi.pra./ khaM.1 / pR. 431432) / "apane vartamAna lekha meM pro0 sAhaba ne mere do patroM aura mujhe bheje hue apane eka patra ko uddhRta kiyA hai| ina patroM ko prakAzita dekha kara mujhe bar3I prasannatA huii| unameM se kisI ke bhI prakAzana se mere kruddha hone jaisI to koI bAta hI nahIM ho sakatI thI, jisakI prophesara sAhaba ne apane lekha meM kalpanA kI hai, kyoMki unameM prAiveTa jaisI koI bAta nahIM hai, maiM to svayaM hI unheM samIcIna dharmazAstra kI apanI prastAvanA meM prakAzita karanA cAhatA thaa| cunA~ce lekha ke sAtha bheje hue patra ke uttara meM bhI maiMne pro0 sAhaba ko isa bAta kI sUcanA kara dI thii| mere prathama patra ko, jo ki ratnakaraNDa ke 'kSutpipAsA' nAmaka chaThe padya ke sambandha meM usake For Personal & Private Use Only Page #615 -------------------------------------------------------------------------- ________________ a018 / pra04 sanmatisUtrakAra siddhasena : digambarAcArya / 559 graMtha kA maulika aMga hone-na-hone viSayaka gambhIra prazna ko liye hue hai, uddhRta karate hue prophesara sAhaba ne use apanI 'prathama Apatti ke parihAra kA eka vizeSa prayatna' batalAyA hai, usameM jo prazna uThAyA hai use 'bahuta hI mahattvapUrNa' tathA ratnakaraNDa ke kartRtvaviSaya se bahuta ghaniSTha sambandha rakhanevAlA ghoSita kiyA hai aura tInoM hI patroM ko apane lekha meM prastuta karanA vartamAna viSaya ke nirNayArtha atyanta Avazyaka sUcita kiyA hai| sAtha hI mujhase yaha jAnanA cAhA hai ki maiMne apane prathama patra ke uttara meM prApta vidvAnoM ke patroM Adi ke AdhAra para ukta padya ke viSaya meM mUla kA aMga hone-na-hone kI bAvata aura samUce grantha (ratnakaraNDa) ke kartRtva-viSaya meM kyA kucha nirNaya kiyA hai| isI jijJAsA ko, jisakA pro0 sA0 ke zabdoM meM prakRtaviSaya se ruci rakhanevAle dUsare hRdayoM meM bhI utpanna honA svAbhAvika hai, pradhAnataH lekara hI maiM isa lekha ke likhane meM pravRtta ho rahA huuN|" (jai.sA.i.vi.pra./khaM.1/ pR. 433) / "sabase pahale maiM apane pAThakoM ko yaha batalA denA cAhatA hU~ ki prastuta carcA ke vAdI-prativAdI rUpa meM sthita donoM vidvAnoM ke lekhoM kA nimitta pAkara merI pravRtti ratnakaraNDa ke ukta chaThe padya para savizeSaNarUpa se vicAra karane evaM usakI sthiti ko jA~cane kI ora huI aura usake phalasvarUpa hI mujhe vaha dRSTi prApta huI, jise maiMne apane usa patra meM vyakta kiyA hai, jo kucha vidvAnoM ko unakA vicAra mAlUma karane ke liye bhejA gayA thA aura jise prophesara sAhaba ne vizeSa mahattvapUrNa evaM nirNayArtha Avazyaka samajhakara apane vartamAna lekha meM uddhRta kiyA hai| vidvAnoM ko ukta patra kA bhejA jAnA prophesara sAhaba kI prathama Apatti ke parihAra kA koI khAsa prayatna nahIM thA, jaisA ki pro0 sAhaba ne samajhA hai, balki usakA pradhAna lakSya apane liye isa bAta kA nirNaya karanA thA ki samIcIna dharmazAstra meM, jo ki prakAzana ke liye prastuta hai, usake prati kisa prakAra kA vyavahAra kiyA jAya, use mUla kA aGga mAna liyA jAya yA prakSipta? kyoMki ratnakaraNDa meM utsannadoSa Apta ke lakSaNarUpa meM usakI sthiti ke spaSTa hone para athavA prakIrtyate ke sthAna para pradoSamuk jaise pATha kA AvirbhAva hone para maiM AptamImAMsA ke sAtha usakA koI virodha nahIM dekhatA huuN| aura isIliye tatsambandhI apane nirNayAdi ko usa samaya patroM meM prakAzita karane kI koI jarUrata nahIM samajhI gaI, vaha saba samIcIna dharmazAstra kI apanI prastAvanA ke liye surakSita rakkhA gayA thaa| hA~, yaha bAta dUsarI hai ki ukta 'kSutpipAsA' nAmaka padya ke prakSipta hone athavA mUla grantha kA vAstavika aMga siddha na hone para prophesara sAhaba kI prakRta-carcA kA mUlAdhAra hI samApta ho jAtA hai, kyoMki ratnakaraNDa ke isa eka padya ko lekara hI unhoMne AptamImAMsA-gata doSa-svarUpa ke sAtha usake virodha kI Jain Education Intemational For Personal & Private Use Only Page #616 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 560 / jainaparamparA aura yApanIyasaMgha / khaNDa 3 a018 / pra04 kalpanA karake donoM granthoM ke bhinna-kartRtva kI carcA ko uThAyA thA, zeSa tIna ApattiyA~ to usameM bAda ko puSTi pradAna karane ke liye zAmila hotI rahI haiN| aura isa puSTi se prophesara sAhaba ne mere usa patra-preSaNAdi ko yadi apanI prathama Apatti ke parihAra kA eka vizeSa prayatna samajha liyA hai, to vaha svAbhAvika hai, usake liye maiM unheM koI doSa nahIM detaa| maiMne apanI dRSTi aura sthiti kA spaSTIkaraNa kara diyA hai| (jai.sA.i.vi.pra./khaM.1/pR. 433-434) / "merA ukta patra jina vidvAnoM ko bhejA gayA thA, unameM se kucha kA to koI uttara hI prApta nahIM huA, kucha ne anavakAzAdi ke kAraNa uttara dene meM apanI asamarthatA vyakta kI, kucha ne apanI sahamati prakaTa kI, aura zeSa ne ashmti| jinhoMne sahamati prakaTa kI unhoMne mere kathana ko 'buddhigamya tarkapUrNa' tathA yuktivAda ko 'atiprabala' batalAte hue ukta chaThe padya ko saMdigdharUpa meM to svIkAra kiyA hai, parantu jaba taka kisI bhI prAcIna prati meM usakA abhAva na pAyA jAya, taba taka use 'prakSipta' kahane meM apanA saMkoca vyakta kiyA hai| aura jinhoMne asahamati prakaTa kI hai, unhoMne ukta padya ko grantha kA maulika aMga batalAte hue usake viSaya meM prAyaH itanI hI sUcanA kI hai ki vaha pUrva-padya meM varNita Apta ke tIna vizeSaNoM meM se 'utsannadoSa' vizeSaNa ke spaSTIkaraNa athavA vyAkhyAdi ko liye hue hai| aura usa sUcanAdi para se yaha pAyA jAtA hai ki vaha unake sarasarI vicAra kA pariNAma hai, prazna ke anurUpa vizeSa UhApoha se kAma nahIM liyA gayA athavA usake liye unheM yatheSTa avasara nahIM mila skaa| cunA~ce kucha vidvAnoM ne usakI sUcanA bhI apane patroM meM kI hai, jisake do namUne isa prakAra haiM "ratnakaraNDazrAvakAcAra ke jisa zloka kI ora Apane dhyAna dilAyA hai, usa para maiMne vicAra kiyA, magara maiM abhI kisI natIje para nahIM pahu~ca skaa| zloka 5 meM ucchinnadoSa, sarvajJa aura AgamezI ko Apta kahA hai, merI dRSTi meM ucchinnadoSa kI vyAkhyA evaM puSTi zloka 6 karatA hai aura AgamezI kI vyAkhyA zloka 7 karatA hai| rahI sarvajJatA, usake sambandha meM kucha nahIM kahA hai| isakA kAraNa yaha jAna par3atA hai ki AptamImAMsA meM usakI pRthak vistAra se carcA kI hai, isaliye usake sambandha meM kucha nahIM khaa| zloka 6 meM yadyapi saba doSa nahIM Ate, kintu doSoM kI saMkhyA prAcIna paramparA meM kitanI thI, yaha khojanA caahiye| zloka kI zabda-racanA bhI samantabhadra ke anukUla hai, abhI aura vicAra karanA caahie|" (yaha pUrA uttara patra hai)| "isa samaya bilkula phurasata meM nahIM hU~---yahA~ taka ki do-tIna dina bAda Apake patra ko pUrA par3ha skaa|---pdy ke bAre meM abhI maiMne kucha bhI nahIM socA Jain Education Intemational For Personal & Private Use Only Page #617 -------------------------------------------------------------------------- ________________ a0 18 / pra04 sanmatisUtrakAra siddhasena : digambarAcArya / 561 thA, jo samasyAe~ Apane usake bAre meM upasthita kI haiM, ve Apake patra ko dekhane ke bAda hI mere sAmane AI haiM, isaliye isake viSaya meM jitanI gaharAI ke sAtha Apa soca sakate haiM, maiM nahIM, aura phira mujhe isa samaya gaharAI ke sAtha nizcinta hokara socane kA avakAza nahIM, isaliye jo kucha maiM likha rahA hU~, usameM kitanI dRr3hatA hogI, yaha maiM nahIM kaha sktaa| phira bhI AzA hai ki Apa mere vicAroM para dhyAna deNge|" "hA~, inhIM vidvAnoM meM se tIna ne chaThe padya ko saMdigdha athavA prakSipta karAra diye jAne para apanI kucha zaMkA athavA cintA bhI vyakti kI hai, jo isa prakAra hai "(chaThe padya ke saMdigdha hone para) 7veM padya kI saMgati Apa kisa taraha biThalAe~ge aura yadi 7veM kI sthiti saMdigdha ho jAtI hai to 8vA~ padya bhI apane Apa saMdigdhatA kI koTi meM pahu~ca jAtA hai|" "yadi padya naM0 6 prakaraNa ke viruddha hai, to 7 aura 8 bhI saMkaTa meM grasta ho jaayeNge|" "naM0 6 ke padya ko TippaNIkArakRta svIkAra kiyA jAya, to mUlagranthakAra dvArA lakSaNa meM 3 vizeSaNa dekhakara bhI 7-8 meM do kA hI samarthana yA spaSTIkaraNa kiyA gayA, pUrva vizeSaNa ke sambandha meM koI spaSTIkaraNa nahIM kiyA, yaha doSApatti hogii|" (jai.sA.i.vi.pra./khaM.1/ pR.434-436)| __"ina tInoM AzaMkAoM athavA ApattiyoM kA Azaya prAyaH eka hI hai aura vaha . yaha ki yadi chaThe padya ko asaMgata kahA jAvegA to 7veM tathA 8veM padya ko bhI asaMgata kahanA hogaa| parantu bAta aisI nahIM hai| chaThA padya grantha kA aMga na rahane para bhI 7 veM tathA 8veM padya ko asaMgata nahIM kahA jA sakatA, kyoMki 7veM padya meM sarvajJa kI, AgamezI kI, athavA donoM vizeSaNoM kI vyAkhyA yA spaSTIkaraNa nahIM hai, jaisA ki aneka vidvAnoM ne bhinna-bhinna rUpa meM use samajha liyA hai| usameM to upalakSaNarUpa se Apta kI nAmamAlA kA ullekha hai, jise upalAlyate pada ke dvArA spaSTa ghoSita bhI kiyA gayA hai, aura usameM Apta ke tInoM hI vizeSaNoM ko lakSya meM rakhakara nAmoM kA yathAvazyaka saMkalana kiyA gayA hai| isa prakAra kI nAmamAlA dene kI prAcIna samaya meM kucha paddhati jAna par3atI hai, jisakA eka udAharaNa pUrvavartI AcArya kundakunda ke mokkhapAhuDa meM aura dUsarA uttaravartI AcArya pUjyapAda ( devanandI) ke samAdhitaMtra meM pAyA jAtA hai| ina donoM granthoM meM paramAtmA kA svarUpa dene ke anantara usakI nAmamAlA kA jo kucha ullekha kiyA hai, vaha grantha-krama se isa prakAra hai Jain Education Intemational For Personal & Private Use Only Page #618 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 562 / jainaparamparA aura yApanIyasaMgha / khaNDa 3 a018 / pra0 4 malarahio kalacatto aNiMdio kevalo visuddhappA | parameTThI paramajiNo sivaMkaro sAsao siddho // 6 // nirmalaH kevalaH zuddho viviktaH prabhuravyayaH / parameSThI parAtmeti paramAtmezvaro jinaH // 6 // "ina padyoM meM kucha nAma to samAna athavA samAnArthaka haiM aura kucha eka-dUsare se bhinna haiM, aura isase yaha spaSTa sUcanA milatI hai ki paramAtmA ko upalakSita karanevAle nAma to bahuta haiM, granthakAroM ne apanI-apanI ruci tathA AvazyakatA anusAra unheM apane-apane grantha meM yathAsthAna grahaNa kiyA hai / samAdhitaMtra - grantha ke TIkAkAra AcArya prabhAcandra ne, 'tadvAcikAM nAmamAlAM darzayannAha' isa prastAvanA vAkya ke dvArA yaha sUcita bhI kiyA hai ki isa chaThe zloka meM paramAtmA ke nAma kI vAcikA nAmamAlA kA nidarzana hai / ratnakaraNDa kI TIkA meM bhI prabhAcandrAcArya ne 'Aptasya vAcikAM nAmamAlAM prarUpayannAha' isa prastAvanA - vAkya ke dvArA yaha sUcanA kI hai ki 7 veM padya meM Apta kI nAmamAlA kA nirUpaNa hai / parantu unhoMne sAtha meM Apta kA eka vizeSaNa uktadoSairvivarjitasya bhI diyA hai, jisakA kAraNa pUrva meM utsannadoSa kI dRSTi se Apta ke lakSaNAtmaka padya kA honA kahA jA sakatA hai, anyathA vaha nAmamAlA ekamAtra utsannadoSa Apta kI nahIM kahI jA sakatI, kyoMki usameM paraM jyoti aura sarvajJa jaise nAma sarvajJa Apta ke, sArvaH aura zAstA jaise nAma AgamezI (paramahitopadezaka) Apta ke spaSTa vAcaka bhI maujUda haiN| vAstava meM vaha Apta ke tInoM vizeSaNoM ko lakSya meM rakhakara hI saMkalita kI gaI hai, aura isaliye 7 veM padya kI sthiti 5veM padya ke anantara ThIka baiTha jAtI hai, usameM asaMgati jaisI koI bhI bAta nahIM hai / aisI sthiti meM 7 veM padya kA nambara 6 ho jAtA hai aura taba pAThakoM ko yaha jAnakara kucha Azcarya-sA hogA ki ina nAmamAlAvAle padyoM kA tInoM hI granthoM meM chaThA nambara par3atA hai, jo kisI Akasmika athavA rahasyamaya ghaTanA kA hI pariNAma kahA jA sakatA hai|" (jai. sA. i.vi.pra./ khaM. 1 / pR. 436-437) / " isa taraha chaThe padya ke abhAva meM jaba 7vA~ padya asaMgata nahIM rahatA taba 8vA~ padya asaMgata ho hI nahIM sakatA, kyoMki vaha 7 veM padya meM prayukta hue virAga aura zAstA jaise vizeSaNa- padoM ke virodha kI zaMkA ke samAdhAna rUpa meM hai / " isake sivAya, prayatna karane para bhI ratnakaraNDa kI aisI koI prAcIna pratiyA~ mujhe abhI taka upalabdha nahIM ho sakI haiM, jo prabhAcandra kI TIkA se pahale kI athavA vikrama kI 11 vIM zatAbdI kI yA usase bhI pahale kI likhI huI hoM / anekavAra kolhApura ke prAcIna zAstra - bhaNDAra ko TaTolane ke liye DaoN0 e0 ena0 upAdhye jI For Personal & Private Use Only Page #619 -------------------------------------------------------------------------- ________________ a0 18 / pra0 4 sanmatisUtrakAra siddhasena : digambarAcArya / 563 se nivedana kiyA gayA, parantu hara bAra yahI uttara milatA rahA ki bhaTTAraka jI maTha meM maujUda nahIM haiM, bAhara gaye hue haiN| ve aksara bAhara hI ghUmA karate haiM / aura binA unakI maujUdagI ke maTha ke zAstra bhaNDAra ko dekhA nahIM jA sktaa|" (jai. sA. i. vi. pra. / khaM.1/ pR. 437-438) / nirasana 1. AptamImAMsA meM AptadoSa ke svarUpa kA varNana nahIM "aisI hAlata meM ratnakaraNDa kA chaThA padya abhI taka mere vicArAdhIna hI calA jAtA hai| philahAla, vartamAna carcA ke liye, maiM use mUlagrantha kA aMga mAnakara hI prophesara sAhaba kI cAroM ApattiyoM para apanA vicAra aura nirNaya prakaTa kara denA cAhatA hU~ / aura vaha nimna prakAra hai "I. ratnakaraNDa ko AptamImAMsAkAra svAmI samantabhadra kI kRti na batalAne meM prophesara sAhaba kI jo sabase bar3I dalIla hai, vaha yaha hai ki ratnakaraNDa ke 'kSutpipAsA' nAmaka padya meM doSa kA jo svarUpa samajhAyA gayA hai, vaha AptamImAMsAkAra ke abhiprAyAnusAra ho hI nahIM sakatA, arthAt AptamImAMsAkAra kA doSa ke svarUpa-viSaya meM jo abhimata hai, vaha ratnakaraNDa ke uparyukta padya meM varNita doSasvarUpa ke sAtha mela nahIM khAtA, viruddha par3atA hai, aura isaliye donoM grantha eka hI AcArya kI kRti nahIM ho skte| isa dalIla ko caritArtha karane ke liye sabase pahale yaha mAlUma hone kI jarUrata hai ki AptamImAMsAkAra kA doSa ke svarUpa-viSaya meM kyA abhimata athavA abhiprAya hai aura use prophesara sAhaba ne kahA~ se avagata kiyA hai? mUla AptamImAMsA para se ? AptamImAMsA kI TIkAoM para se ? athavA AptamImAMsAkAra ke dUsare granthoM para se ? aura usake bAda yaha dekhanA hogA ki vaha ratnakaraNDa ke 'kSutpipAsA' nAmaka padya ke sAtha mela khAtA athavA saMgata baiThatA hai yA ki nhiiN| " prophesara sAhaba ne AptamImAMsAkAra ke dvArA abhimata doSa ke svarUpa kA koI spaSTa ullekha nahIM kiyaa| apane abhiprAyAnusAra usakA kevala kucha saMketa hI kiyA hai| usakA pradhAna kAraNa yaha mAlUma hotA hai ki mUla AptamImAMsA meM kahIM bhI doSa kA koI svarUpa diyA huA nahIM hai| 'doSa' zabda kA prayoga kula pA~ca kArikAoM naM0 4, 6, 56, 62, 80 meM huA hai, jinameM se pichalI tIna kArikAoM meM buddhyasaMcaradoSa, vRttidoSa aura pratijJA tathA hetu-doSa kA kramazaH ullekha hai, AptadoSa se sambandha rakhanevAlI kevala 4thI tathA 6ThI kArikAe~ hI haiM aura ve donoM hI 'doSa' ke svarUpakathana se rikta haiN| aura isaliye doSa kA abhimata svarUpa jAnane ke liye AptamImAMsA kI For Personal & Private Use Only Page #620 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 564 / jainaparamparA aura yApanIyasaMgha / khaNDa 3 a018 / pra0 4 TIkAoM tathA AptamImAMsAkAra kI dUsarI kRtiyoM kA Azraya lenA hogaa| sAtha hI grantha ke sandarbha athavA pUrvAparakathana- sambandha ko bhI dekhanA hogA / " (jai. sA. i. vi.pra./ khaM.1/pR. 438-439) / ( TIkAoM kA vicAra) 2. aSTasahastrI ke 'vigrahAdimahodaya' meM bhuktyupasargAbhAva antarbhUta " prophesara sAhaba ne granthasandarbha ke sAtha TIkAoM kA Azraya lete hue, aSTasahasrITIkA ke AdhAra para, jisameM akalaGkadeva kI aSTazatI TIkA bhI zAmila hai, yaha pratipAdita kiyA hai ki 'doSAvaraNayorhAni:' isa caturtha- kArikA-gata vAkya aura 'sa tvamevAsi nirdoSa:' isa chaThI kArikAgata vAkya meM prayukta 'doSa' zabda kA abhiprAya una ajJAna tathA rAga-dveSAdika 87 vRttiyoM se hai, jo jJAnAvaraNAdi ghAtiyA karmoM se utpanna hotI haiM aura kevalI meM unakA abhAva hone para naSTa ho jAtI haiM / 88 isa dRSTi se ratnakaraNDa ke ukta chaThe padya meM ullekhita bhaya, smaya, rAga, dveSa aura moha ye pA~ca doSa to Apako asaGgata athavA viruddha mAlUma nahIM par3ate, zeSa kSudhA, pipAsA, jarA, AtaGka (roga), janma aura antaka (maraNa), ina chaha doSoM ko Apa asaMgata samajhate haiM, unheM sarvathA asAtAvedanIyAdi aghAtiyA karmajanya mAnate haiM aura unakA AptakevalI meM abhAva batalAne para aghAtiyA karmoM kA sattva tathA udaya vartamAna rahane ke kAraNa saiddhAntika kaThinAI mahasUsa karate haiM / 9 parantu aSTasahasrI meM hI dvitIyA kArikA ke antargata vigrahAdimahodaya: 1deg pada kA jo artha zazvanniHsvedatvAdi kiyA hai aura use ghAtikSayajaH batalAyA hai, usa para pro0 sAhaba ne pUrI taura para dhyAna diyA mAlUma nahIM hotA / zazvanniHsvedatvAdiH pada meM una 34 atizayoM tathA 8 prAtihAryoM kA samAveza hai, jo zrIpUjyapAda ke nityaM niHsvedatvaM isa bhaktipAThagata arhatstotra meM varNita haiN| ina atizayoM meM arhat-svayambhU ke dehasambandhI jo 10 atizaya haiM, unheM dekhate hue jarA aura roga ke liye koI sthAna nahIM rahatA aura bhojana tathA upasarga ke abhAvarUpa (bhuktyupasargAbhAvaH ) jo do atizaya haiM, unakI upasthiti meM kSudhA aura pipAsA ke liye koI avakAza nahIM miltaa| zeSa 'janma' kA abhiprAya punarjanma se aura 'maraNa' kA abhiprAya apamRtyu athavA usa maraNa se hai, jisake anantara dUsarA bhava (saMsAraparyAya) dhAraNa kiyA jAtA hai| ghAtiyAkarma ke kSaya ho jAne para ina donoM 87. 'doSAstAvadajJAna - rAga-dveSAdaya uktAH / " aSTasahasrI 6 / 62 / 88. anekAnta / varSa 7 / kiraNa 7-8 / pR. 62 / 89. anekAnta / varSa 7 / kiraNa 3-4 / pR. 31 / 90. " vigrahAdimahodayaH zazvanniHsvedatvAdiH ghAtikSayajaH / " 44. For Personal & Private Use Only Page #621 -------------------------------------------------------------------------- ________________ a018/pra04 sanmatisUtrakAra siddhasena : digambarAcArya / 565 kI sambhAvanA bhI naSTa ho jAtI hai| isa taraha ghAtiyAkarmoM kA kSaya hone para kSutpipAsAdi zeSa chahoM doSoM kA abhAva honA bhI aSTasahasrI-sammata hai, aisA samajhanA caahie| vasunandivRtti meM to dUsarI kArikA kA artha dete hue , "kSutpipAsAjarArujA'pamRtyavAdyabhAvaH ityarthaH" isa vAkya ke dvArA kSudhA-pipAsAdi ke abhAva ko sApha taura para vigrahAdimahodaya ke antargata kiyA hai, vigrahAdi-mahodaya ko amAnuSAtizaya likhA hai tathA atizaya ko pUrvAvasthA kA atireka batalAyA hai| aura chaThI kArikA meM prayukta hue 'nirdoSa' zabda ke artha meM avidyA-rAgAdi ke sAtha kSudhAdi ke abhAva ko bhI sUcita kiyA hai| yathA __ "nirdoSa avidyArAgadivirahitaH kSudAdivirahito vA anantajJAnAdisambandhena ityrthH|" "isa vAkya meM anantajJAnAdi-sambandhena pada kSudAdivirahitaH pada ke sAtha apanI khAsa vizeSatA evaM mahattva rakhatA hai aura isa bAta ko sUcita karatA hai ki jaba AtmA meM anantajJAna, anantadarzana, anantasukha aura anantavIrya kI AvirbhUti hotI hai, taba usake sambandha se kSudhAdi doSoM kA svataH abhAva ho jAtA hai arthAt unakA abhAva ho jAnA usakA AnuSaGgika phala hai, usake liye vedanIyakarma kA abhAva-jaise kisI dUsare sAdhana ke juTane-juTAne kI jarUrata nahIM rhtii| aura yaha ThIka hI hai, kyoMki mohanIyakarma ke sAhacarya athavA sahAya ke binA vedanIyakarma apanA kArya karane meM usI taraha asamartha hotA hai, jisa taraha jJAnAvaraNakarma ke kSayopazama se utpanna huA jJAna vIryAntarAyakarma kA anukUla kSayopazama sAtha meM na hone se apanA kArya karane meM samartha nahIM hotA hai, athavA cAroM ghAtiyA karmoM kA abhAva ho jAne para vedanIyakarma apanA duHkhotpAdanAdi kArya karane meM usI prakAra asamartha hotA hai, jisa prakAra ki miTTI aura pAnI Adi ke binA bIja apanA aMkurotpAdana kArya karane meM asamartha hotA hai| mohAdika ke abhAva meM vedanIya kI sthiti jIvitazarIra-jaisI na rahakara mRtazarIrajaisI ho jAtI hai, usa meM prANa nahIM rahatA athavA jalI rassI ke samAna apanA kArya karane kI zakti nahIM rhtii| isa viSaya ke samarthana meM kitane hI zAstrIya pramANa AptasvarUpa, sarvArthasiddhi, tattvArthavArtika, zlokavArtika, AdipurANa aura jayadhavalA jaise granthoM para se paNDita darabArIlAla jI ke lekhoM meM uddhRta kiye gaye haiM 91 jinheM yahA~ phira se upasthita karane kI jarUrata mAlUma nahIM hotii| aisI sthiti meM kSutpipAsA jaise doSoM ko sarvathA vedanIyajanya nahIM kahA jA sakatA, vedanIyakarma unheM utpanna karane meM sarvathA svatantra nahIM hai| aura koI bhI kArya kisI eka hI kAraNa se utpanna nahIM huA karatA, 91. anekAnta / varSa 8/ kiraNa 4-5 / pR. 159-161 / Jain Education Intemational For Personal & Private Use Only Page #622 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 566 / jainaparamparA aura yApanIyasaMgha / khaNDa 3 a018 / pra0 4 upAdAna kAraNa ke sAtha aneka sahakArI kAraNoM kI bhI usake liye jarUrata huA karatI hai, una sabakA saMyoga nahIM milatA to kArya bhI nahIM huA karatA / aura isaliye kevalI meM kSudhAdi kA abhAva mAnane para koI bhI saiddhAntika kaThinAI utpanna nahIM hotii| vedanIya kA sattva aura udaya vartamAna rahate hue bhI AtmA meM anantajJAna sukhavIryAdi kA sambandha sthApita hone se vedanIyakarma kA pudgala - paramANu- puJja kSudhAdi doSoM ko utpanna karane meM usI taraha asamartha hotA hai, jisa taraha ki koI viSadravya, jisakI mAraNazakti ko mantra tathA auSadhAdi ke bala para prakSINa kara diyA gayA ho, mArane kA kArya karane meM asamartha hotA hai / niHsattva hue viSadravya ke paramANuoM ko jisa prakAra viSadravya ke hI paramANu kahA jAtA hai, usI prakAra niHsattva hue vedanIyakarma ke paramANuoM ko vedanIyakarma ke hI paramANu kahA jAtA hai / isa dRSTi se hI Agama meM unake vedanIyakarma ke paramANuoM ke udayAdika kI vyavasthA kI gaI hai| usameM koI bhI bAdhA athavA saiddhAntika kaThinAI nahIM hotI aura isaliye prophesara sAhaba kA yaha kahanA ki 'kSudhAdi doSoM kA abhAva mAnane para kevalI meM aghAtiyA karmoM ke bhI nAza kA prasaGga AtA hai', 92 usI prakAra yuktisaGgata nahIM hai, jisa prakAra ki dhUma ke abhAva meM agni kA bhI abhAva batalAnA athavA kisI auSadha prayoga meM viSadravya kI mAraNazakti ke prabhAvahIna ho jAne para viSadravya ke paramANuoM kA hI abhAva pratipAdita karanA / pratyuta isake, ghAtiyA karmoM kA abhAva hone para bhI yadi vedanIyakarma ke udayAdivaza kevalI meM kSudhAdi kI vedanAoM ko aura unake nirasanArtha bhojanAdi ke grahaNa kI pravRttiyoM ko mAnA jAtA hai, to usase kitanI hI durnivAra saiddhAntika kaThinAiyA~ evaM bAdhAe~ upasthita hotI haiM, jinameM se do-tIna namUne ke taura para isa prakAra haiM 'ka - asAtAvedanIya ke udayavaza kevalI ko yadi bhUkha-pyAsa kI vedanAe~ satAtI haiM, jo ki saMkleza pariNAma kI avinAbhAvinI haiM 93 to kevalI meM anantasukha kA honA bAdhita ThaharatA hai / aura usa duHkha ko na saha sakane ke kAraNa jaba bhojana grahaNa kiyA jAtA hai, to anantavIrya bhI bAdhita ho jAtA hai, usakA koI mUlya nahIM rahatA athavA vIryAntarAyakarma kA abhAva usake viruddha par3atA hai| "kha - yadi kSudhAdi vedanAoM ke udaya -vaza kevalI meM bhojanAdi kI icchA utpanna hotI hai, to kevalI ke mohakarma kA abhAva huA nahIM kahA jA sakatA, kyoMki icchA moha kA pariNAma hai aura moha ke sadbhAva meM kevalitva bhI nahIM bntaa| donoM paraspara viruddha haiM / 92. anekAnta / varSa 7 / kiraNa 7-8 / pR. 62 / 93. "saMkilesAviNAbhAviNIe bhukkhAe dajjhamANassa / " dhavalA / Sa.khaM. /pu 12 / 4,2,7, 26 / pR. 24 / For Personal & Private Use Only Page #623 -------------------------------------------------------------------------- ________________ a018/pra04 sanmatisUtrakAra siddhasena : digambarAcArya / 567 ___"ga-bhojanAdikI icchA utpanna hone para kevalI meM nitya jJAnopayoga nahIM banatA, aura nitya jJAnopayoga na bana sakane para unakA jJAna chadmasthoM (asarvajJoM) ke samAna kSAyopazamika ThaharatA hai, kSAyika nhiiN| aura taba jJAnAvaraNa tathA usake sAthI darzanAvaraNa nAma ke ghAtiyAkarmoM kA abhAva bhI nahIM bntaa| gha-vedanIyakarma ke udayajanya jo sukha-duHkha hotA hai, vaha saba indriyajanya hotA hai aura kevalI ke indriyajJAna kI pravRtti rahatI nhiiN| yadi kevalI meM kSudhAtRSAdi kI vedanAe~ mAnI jAe~gI, to indriyajJAna kI pravRtti hokara kevalajJAna kA virodha upasthita hogA, kyoMki kevalajJAna aura matijJAnAdi yugapat nahIM hote| "Ga-kSudhAdi kI pIr3A ke vaza bhojanAdi kI pravRtti yathAkhyAtacAritra kI virodhanI hai| bhojana ke samaya muni ko pramatta (chaThA) guNasthAna hotA hai aura kevalI bhagavAn 13veM guNasthAnavartI hote haiM, jisase phira chaThe meM lauTanA nahIM bntaa| isase yathAkhyAtacAritra ko prApta kevalI bhagavAn ke bhojana kA honA, unakI caryA aura padastha ke viruddha par3atA hai| "isa taraha kSudhAdi kI vedanAe~ aura unakI pratikriyA mAnane para kevalI meM ghAtiyAkarmoM kA abhAva hI ghaTita nahIM ho sakegA, jo ki eka bahuta bar3I saiddhAntika bAdhA hogii| isI se kSudhAdi ke abhAva ko ghAtikarmakSayajaH tathA anantajJAnAdisambandhajanya batalAyA gayA hai, jisake mAnane para koI bhI saiddhAntika bAdhA nahIM rhtii| aura isaliye TIkAoM para se kSudhAdi kA una doSoM ke rUpa meM nirdiSTa tathA phalita honA siddha hai, jinakA kevalI bhagavAn meM abhAva hotA hai| aisI sthiti meM ratnakaraNDa ke ukta chaThe padya ko kSutpipAsAdi doSoM kI dRSTi se bhI AptamImAMsA ke sAtha asaMgata athavA viruddha nahIM kahA jA sktaa|" (jai.sA.i.vi.pra./khaM.1 / pR. 439-443) / (grantha ke sandarbha kI jA~ca) 3. AptamImAMsAkAra ko kevalI meM kSudhAdidoSa mAnya nahIM "aba dekhanA yaha hai ki kyA grantha kA sandarbha svayaM isake kucha viruddha par3atA hai? jahA~ taka maiMne grantha ke sandarbha kI jA~ca kI hai aura usake pUrvA'para-kathanasambandha ko milAyA hai, mujhe usameM kahIM bhI aisI koI bAta nahIM milI, jisake AdhAra para kevalI meM kSutpipAsAdi ke sadbhAva ko svAmI samantabhadra kI mAnyatA kahA jA ske| pratyuta isake, grantha kI prArambhika do kArikAoM meM jina atizayoM kA devAgama-nabhoyAna-cAmarAdi vibhUtiyoM ke tathA antarbAhya-vigrahAdi-mahodayoM ke rUpa meM ullekha evaM saMketa kiyA gayA hai aura jinameM ghAtikSaya-janya hone se kSutpipAsAdi For Personal & Private Use Only Page #624 -------------------------------------------------------------------------- ________________ parIkSA 568 / jainaparamparA aura yApanIyasaMgha / khaNDa 3 a018/pra04 ke abhAva kA bhI samAveza hai, unake viSaya meM eka bhI zabda grantha meM aisA nahIM pAyA jAtA, jisase granthakAra kI dRSTi meM una atizayoM kA kevalI bhagavAna meM honA amAnya samajhA jaay| granthakAra mahodaya ne 'mAyAviSvapi dRzyante' tathA 'divyaH satyaH divaukassvapyasti' ina vAkyoM meM prayukta hue api zabdoM ke dvArA isa bAta ko spaSTa ghoSita kara diyA hai ki ve arhatkevalI meM una vibhUtiyoM tathA vigrahAdimahodaya-rUpa atizayoM kA sadbhAva mAnate haiM, parantu itane se hI ve unheM mahAn (pUjya) nahIM samajhate, kyoMki ye atizaya anyatra mAyAviyoM (indrajAliyoM) tathA rAgAdiyukta devoM meM bhI pAye jAte haiM, bhale hI unameM ve vAstavika athavA usa satyarUpa meM na hoM, jisameM ki ve kSINakaSAya arhatkevalI meM pAye jAte haiN| aura isaliye unakI mAnyatA kA AdhAra kevala AgamAzrita zraddhA hI nahIM hai, balki eka dUsarA prabala AdhAra vaha guNajJatA athavA parIkSA kI kasauTI hai, jise lekara unhoMne kitane hI AptoM kI jA~ca kI hai aura phira usa parIkSA ke phalasvarUpa ve vIra-jinendra ke prati yaha kahane meM samartha hue haiM ki 'vaha nirdoSa Apta Apa hI haiM' sa tvamevAsi nirdossH| sAtha hI yuktizAstrAvirodhivAk isa pada ke dvArA usa kasauTI ko bhI vyakta kara diyA hai, jisake dvArA unhoMne AptoM ke vItarAgatA aura sarvajJatA jaise asAdhAraNa guNoM kI pa kI hai, jinake kAraNa unake vacana yukti aura zAstra se avirodharUpa yathArtha hote haiM, aura Age saMkSepa meM parIkSA kI taphasIla bhI de dI hai| isa parIkSA meM jinake Agamavacana yukti-zAstra se avirodharUpa nahIM pAye gaye, una sarvathA ekAntavAdiyoM ko Apta na mAna kara AptAbhimAnadagdha ghoSita kiyA hai| isa taraha nirdoSa-vacana-praNayana ke sAtha sarvajJatA aura vItarAgatA jaise guNoM ko Apta kA lakSaNa pratipAdita kiyA hai| parantu isakA yaha artha nahIM ki Apta meM dUsare guNa nahIM hote, guNa to bahuta hote haiM, kintu ve lakSaNAtmaka athavA ina tIna guNoM kI taraha khAsa taura se vyAvartAtmaka nahIM, aura isaliye Apta ke lakSaNa meM ve bhale hI grAhya na hoM, parantu Apta ke svarUpa-cintana meM unheM agrAhya nahIM kahA jA sktaa| lakSaNa aura svarUpa meM bar3A antara hai| lakSaNanirdeza meM jahA~ kucha asAdhAraNa guNoM ko hI grahaNa kiyA jAtA hai, vahA~ svarUpa ke nirdeza athavA cintana meM azeSa guNoM ke lie guJjAiza rahatI hai| ataH aSTasahasrIkAra ne vigrahAdimahodayaH kA jo artha zazvanniHsvedatvAdiH kiyA hai aura jisakA vivecana Upara kiyA jA cukA hai, usa para TippaNI karate hue pro0 sA0 ne jo yaha likhA hai ki "zarIrasambandhI guNadharmoM kA prakaTa honA, na honA Apta ke svarUpacintana meM koI mahattva nahIM rakhatA"94 vaha ThIka nahIM hai| kyoMki svayaM svAmI samantabhadra ne apane svayambhUstotra meM aise dUsare kitane hI guNoM kA cintana kiyA hai, 94. anekAnta/varSa 7/kiraNa 7-8/ pR.62| Jain Education Intemational For Personal & Private Use Only Page #625 -------------------------------------------------------------------------- ________________ a018 / pra0 4 sanmatisUtrakAra siddhasena : digambarAcArya / 569 jinameM zarIrasambandhI guNadharmoM ke sAtha anya atizaya bhI A gaye haiM / 95 aura isase yaha aura bhI spaSTa ho jAtA hai ki svAmI samantabhadra atizayoM ko mAnate the aura unake smaraNa - cintana ko mahattva bhI dete the / "aisI hAlata meM AptamImAMsA grantha ke sandarbha kI dRSTi se bhI Apta meM kSutpipAsAdika ke abhAva ko viruddha nahIM kahA jA sakatA aura taba ratnakaraNDa kA ukta chaThA padya bhI viruddha nahIM tthhrtaa|" (jai. sA. i. vi. pra. / khaM. 1 / pR. 443-445) / 4. 'vidvAn' zabda tattvajJAnI kA vAcaka, sarvajJa kA nahIM "hA~, prophesara sAhaba ne AptamImAMsA kI 93 vIM kArikA ko virodha meM upasthita kiyA hai, jo nimna prakAra hai puNyaM dhruvaM svato duHkhAtpApaM ca sukhato yadi / vItarAgo munirvidvAMstAbhyAM yuJjyAnnimittataH // 93 // 44 'isa kArikA ke sambandha meM pro0 sA0 kA kahanA hai ki 'isameM vItarAga sarvajJa ke duHkha kI vedanA svIkAra kI gaI hai, jo ki karmasiddhAnta kI vyavasthA ke anukUla hai, jaba ki ratnakaraNDa ke ukta chaThe padya meM kSutpipAsAdika kA abhAva batalAkara 95. isa viSaya ke sUcaka kucha vAkya isa prakAra haiM ka - zarIrarazmiprasaraH prabhoste bAlArkarazmicchavirAlilepa // 28 // yasyAGgalakSmIpariveSabhinnaM tamastamo'reriva razmibhinnam / nanAza bAhyaM bahumAnasaM ca dhyAnapradIpAtizayena bhinnam // 37 // samantato'GgabhAsAM te pariveSeNa bhUyasA / tamo bAhyamapAkIrNamadhyAtmaM dhyAnatejasA // 95 // yasya ca mUrtiH kanakamayIva svasphuradAbhAkRtapariveSA // 107 // zazirucizucizuklalohitaM surabhitaraM virajo nijaM vapuH / tava zivamativismayaM yate yadapi ca vAGmanasIyamIhitam // 113 // kha- nabhastalaM pallavayanniva tvaM shsrptraambujgrbhcaaraiH| pAdAmbujaiH pAtitamAradarpo bhUmau prajAnAM vijahartha bhUtyai // 29 // prAtihAryavibhavaiH pariSkRto dehato'pi virato bhavAnabhUt // 73 // mAnuSIM prakRtimabhyatItavAn devatAsvapi ca devatA yataH // 75 // pUjye muhuH prAJjali devckrm|| 79 // sarvajJajyotiSodbhUtastAvako mahimodayaH / kaM na kuryAtpraNamraM te sattvaM nAtha sacetanam // 96 // tava vAgamRtaM shriimtsrvbhaassaasvbhaavkm| prINayatyamRtaM yadvatprANino vyApi saMsadi // 97 // bhUrapi ramyA pratipadamAsIjjAtavikozAmbujamRduhAsA // 108 // For Personal & Private Use Only Page #626 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 570 / jainaparamparA aura yApanIyasaMgha / khaNDa 3 a018 / pra0 4 duHkha kI vedanA asvIkAra kI gaI hai, jisakI saMgati karmasiddhAnta kI una vyavasthAoM ke sAtha nahIM baiThatI, jinake anusAra kevalI ke bhI vedanIyakarmajanya vedanAe~ hotI haiM, aura isaliye ratnakaraNDa kA ukta padya isa kArikA ke sarvathA viruddha par3atA hai, donoM granthoM kA ekakartRtva svIkAra karane meM yaha virodha bAdhaka hai / ' 96 jahA~ taka maiMne isa kArikA ke artha para usake pUrvApara-sambandha kI dRSTi se aura donoM vidvAnoM ke UhApoha ko dhyAna meM lekara vicAra kiyA hai, mujhe isameM sarvajJa kA kahIM koI ullekha mAlUma nahIM hotA / pro0 sAhaba kA jo yaha kahanA hai ki 'kArikAgata vItarAgaH aura vidvAn pada donoM eka hI muni vyakti ke vAcaka haiM aura vaha vyakti 'sarvajJa' hai, jisakA dyotaka vidvAn pada sAtha meM lagA hai, 97 vaha ThIka nahIM hai / kyoMki pUrvakArikA meM 98 jisa prakAra acetana aura akaSAya ( vItarAga ) aise do abandhaka vyaktiyoM meM bandha kA prasaMga upasthita karake para meM duHkha-sukha ke utpAdana kA nimittamAtra hone se pApa-puNya ke bandha kI ekAnta mAnyatA ko sadoSa sUcita kiyA hai, usI prakAra isa kArikA meM bhI vItarAga muni aura vidvAn aise do abandhaka vyaktiyoM meM bandha kA prasaMga upasthita karake sva (nija) meM duHkha-sukha ke utpAdana kA nimittamAtra hone se puNya-pApa ke bandha kI ekAnta mAnyatA ko sadoSa batalAyA hai, jaisA ki aSTasahasrIkAra zrI vidyAnanda AcArya ke nimna TIkA - vAkya se bhI prakaTa hai "svasmin duHkhotpAdanAt puNyaM sukhotpAdanAttu pApamiti yadISyate tadA vItarAgo vidvAMzca munistAbhyAM puNyapApAbhyAmAtmAnaM yuJjyAnnimittasadbhAvAt, vItarAgasya kaaykleshaadi-ruupduHkhotpttervidussstttvjnyaansntosslkssnnsukhotpttestnnimitttvaat|" " isameM vItarAga ke kAyaklezAdirUpa duHkha kI utpatti ko aura vidvAn ke tattvajJAna-santoSa-lakSaNa - sukha kI utpatti ko alaga-alaga batalAkara donoM (vItarAga aura vidvAn ) ke vyaktitva ko sApha taura para alaga ghoSita kara diyA hai / aura isaliye vItarAga kA abhiprAya yahA~ usa chadmastha vItarAgI muni se hai, jo rAgadveSa kI nivRttirUpa samyakcAritra ke anuSThAna meM tatpara hotA hai, kevalI se nahIM, aura apanI usa cAritrapariNati ke dvArA bandha ko prApta nahIM hotA / aura vidvAn kA abhiprAya usa samyagdRSTi antarAtmA se hai, jo tattvajJAna ke abhyAsa dvArA santoSa- sukha kA anubhava karatA hai aura apanI 96. anekAnta / varSa 8 / kiraNa 3 / pR. 132 tathA varSa 9/ki.1/pR. 9 / 97. anekAnta / varSa 7 / ki. 3-4 / pR. 34 / 98. pApaM dhruvaM pare duHkhAt puNyaM ca sukhato yadi / acetanA'kaSAyau ca badhyeyAtAM nimittataH // 92 // AptamImAMsA / 99. antarAtmA ke liye 'vidvAn' zabda kA prayoga AcArya pUjyapAda ne apane samAdhitantra ke 'tyaktvAropaM punarvidvAn prApnoti paramaM padam' (104) isa vAkya meM kiyA hai aura svAmI For Personal & Private Use Only Page #627 -------------------------------------------------------------------------- ________________ a018/pra04 sanmatisUtrakAra siddhasena : digambarAcArya / 571 usa samyagjJAnapariNati ke nimitta se bandha ko prApta nahIM hotaa| vaha antarAtmA muni bhI ho sakatA hai aura gRhastha bhI, parantu paramAtmasvarUpa sarvajJa athavA Apta nhiiN| (anekAnta/varSa 8 /kiraNa 1/pR.30)|100 samantabhadra ne 'stuyAnna tvA vidvAn satatamabhipUjyaM namijinam' (116) tathA 'tvamasi viduSAM mokSapadavI' (117) ina svayambhUstotra ke vAkyoM dvArA jina vidvAnoM kA ullekha kiyA hai, ve bhI antarAtmA hI ho sakate haiN| 100. yahA~ merA (prastuta grantha-lekhaka kA) mata mukhtAra jI ke mata se kucha bhinna hai| AptamImAMsA kI uparyukta kArikAoM ko eka sAtha rakhakara dekhA jAya pApaM dhruvaM pare duHkhAt puNyaM ca sukhato ydi| acetanAkaSAyau ca badhyeyAtAM nimitttH|| 92 // puNyaM dhruvaM svato duHkhAtpApaM ca sukhato ydi|| vItarAgo munirvidvAMstAbhyAM yujyaannimitttH|| 93 // dhyAna se dekhane para jJAta hotA hai ki pahalI kArikA meM acetanAkaSAyau kartRpada dvivacanAtmaka hai aura 'badhyeyAtAM' kriyApada bhI dvivacanAtmaka hai| ataH usameM do kartAoM ke viSaya meM bAta kahI gayI hai| kintu dUsarI kArikA meM muniH kartRpada aura yuddhyAt kriyApada donoM eka vacanAnta haiN| isalie yahA~ eka hI kartA ke viSaya meM kathana kiyA gayA hai| vItarAga tathA vidvAn pada muni ke vizeSaNa haiN| aura 'muni' zabda chaThe-sAtaveM guNasthAnavartI muni kA vAcaka hai, kyoMki mukhtAra jI dvArA pUrvoddhRta aSTasahasrI TIkA ke 'svasmin duHkhotpAdanAt puNyaM---' ityAdi vAkya meM kahA gayA hai ki muni apane meM (vividha tapa evaM kezaloca Adi ke dvArA) kAyaklezAdirUpa duHkha kI tathA tattvajJAna kA avalambana kara santoSarUpI sukha kI utpatti karatA hai| aura usake Age usI 93vIM kArikA kI aSTasahasrITIkA meM nimnalikhita vAkya AyA hai ___ "syAnmataM-'svasmin duHkhasya sukhasya cotpattAvapi vItarAgasya tattvajJAnavatastadabhisandherabhAvAnna puNyapApAbhyAM yogastasya tadabhisandhinibandhanatvAt' iti trkhnekaantsiddhirevaayaataa|" isakA bhAvArtha yaha hai ki yadyapi vItarAga-tattvajJAnI muni svayaM meM duHkha-sukha utpanna karatA hai, tathApi abhisandhipUrvaka (abhiprAyapUrvaka) na karane ke kAraNa puNya-pApa se saMyukta nahIM hotA, kyoMki puNya-pApa se saMyoga abhisandhi (abhiprAya) ke nimitta se hotA hai| isa prakAra yahA~ sva yA para meM abhiprAyapUrvaka sukha-duHkha utpanna na karanA 'vItarAga' hone kA lakSaNa hai| yaha aSTasahasrI ke nimnalikhita vAkyoM se aura bhI spaSTa ho jAtA hai "parasmin sukhaduHkhayorutpAdanAt cetanA eva bandhArhA iti cet tarhi vItarAgAH kathaM na badhyeran? tannimittatvAd bndhsy| teSAmabhisandhirabhAvAnna bandha iti---|" (kArikA 92) / For Personal & Private Use Only Page #628 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 572 / jainaparamparA aura yApanIyasaMgha / khaNDa 3 a018 / pra04 "ataH isa kArikA meM jaba kevalI Apta yA sarvajJa kA koI ullekha na hokara dUsare do sacetana prANiyoM kA ullekha hai, taba ratnakaraNDa ke ukta chaThe padya ke sAtha isa kArikA kA sarvathA virodha kaise ghaTita kiyA jA sakatA hai? nahIM kiyA jA sakatA, khAsakara usa hAlata meM jaba ki mohAdika kA abhAva aura anantajJAnAdika kA sadbhAva hone se kevalI meM duHkhAdika kI vedanAe~ vastutaH banatI hI nahIM aura jisakA Upara kitanA hI spaSTIkaraNa kiyA jA cukA hai| mohanIyAdi karmoM ke abhAva meM sAtAasAtA-vedanIya-janya sukha-duHkha kI sthiti usa chAyA ke samAna aupacArika hotI hai, vAstavika nahIM, jo dUsare prakAza ke sAmane Ate hI vilupta ho jAtI hai aura apanA kArya karane meM samartha nahIM hotii| aura isaliye prophesara sAhaba kA yaha likhanA tathA kArikAgata vidvAn zabda tattvajJAnI artha kA vAcaka hai, jaisA ki uparyukta aSTasahasrIvAkya meM tattvajJAnavataH pada se spaSTa hai| tattvajJAna se santoSasukha athavA AhAra-grahaNa evaM vaiyAvRtya se kAyasukha prApta karanevAlA muni bhI vItarAga (sukhaniSkAMkSa) hone para hI pApabandha se bacatA hai| phalasvarUpa vItarAga aura vidvAn donoM eka hI SaSTha-saptama guNa- thAnavartI muni ke vizeSaNa haiM, alaga-alaga do muniyoM ke nhiiN| ataH yahA~ 'vItarAga' pada arahanta kA vAcaka nahIM hai aura na 'vidvAn' pada sarvajJa kaa| kAraNa yaha hai ki arahanta apane meM kAyaklezAdirUpa duHkha kI utpatti nahIM karate, kyoMki ghAtikarmoM kA kSaya ho jAne se kAyaklezAdi tapa aura kezaloca Adi duHkhotpAdaka kriyAe~ anAvazyaka ho jAtI haiN| isI prakAra mohanIya ke kSaya se icchAoM kA abhAva ho jAne para asantoSa kA abhAva ho jAtA hai, jisase santoSasukha kI prApti ke lie tattvajJAna meM upayoga lagAne kI AvazyakatA nahIM rhtii| DaoN0 darabArIlAla jI koThiyA kA bhI kathana hai ki "AptamImAMsA kArikA 93 meM jo vItarAgamuni meM sukhaduHkha svIkAra kiyA gayA hai, vaha chaThe Adi guNasthAnavartI vItarAgamuniyoM ke hI batalAyA gayA hai, na ki terahaveM caudahaveM-guNasthAnavartI muni (kevalI) ke---vastutaH vItarAgamuni zabda se yahA~ samantabhadra ko vaha muni vivakSita hai, jisake kezaluMcanAdi kAyakleza saMbhava hai| aura yaha nizcita hai ki vaha kevalI ke nahIM hotaa| vItarAgamuni zabda kA prayoga kevalI ke alAvA chaThe Adi guNasthAnavartiyoM ke lie bhI sAhitya meM huA hai| yathA1. suviditapayatthasutto saMjamatavasaMjudo vigdraago| samaNo samasuhadukkho bhaNido suddhovaogo tti|| 1/14 // prvcnsaar| 2. "suukssmsaampraaychdmsthviitraagyoshcturdsh|" tattvArthasUtra /9/10 / "--- svayaM svAmI samantabhadra ne vItarAga jaisA hI vItamoha zabda kA prayoga kevalIbhinnoM (kevalI se bhinna muniyoM) ke lie 'AptamImAMsA' kA0 98 meM kiyA hai| isase spaSTa hai ki ratnakaraNDa aura AptamImAMsA kA eka hI abhiprAya hai aura isalie ve donoM eka hI granthakAra kI kRtiyA~ haiM aura ve haiM svAmI smntbhdr|" ( lekha-'kyA ratnakaraNDazrAvakAcAra svAmI samantabhadra kI kRti nahIM hai?'/ 'anekAnta'/ varSa 6/ kiraNa 12/ julAI 1944 / pR.384)| For Personal & Private Use Only Page #629 -------------------------------------------------------------------------- ________________ a018 / pra04 sanmatisUtrakAra siddhasena : digambarAcArya / 573 ki "yathArthataH vedanIyakarma apanI phaladAyinI zakti meM anya aghAtiyA karmoM ke samAna sarvathA svatantra hai" samucita nahIM hai| vastutaH aghAtiyA kyA, koI bhI karma apratihatarUpa se apanI sthiti tathA anubhAgAdi ke anurUpa phaladAna-kArya karane meM sarvathA svatantra nahIM hai| kisI bhI karma ke liye aneka kAraNoM kI jarUrata par3atI hai aura aneka nimittoM ko pAkara karmoM meM saMkramaNa-vyatikramaNAdi kArya huA karatA hai, samaya se pahale unakI nirjarA bhI ho jAtI hai aura tapazcaraNAdi ke bala para unakI zakti ko badalA bhI jA sakatA hai| ataH karmoM ko sarvathA svatantra kahanA ekAnta hai, mithyAtva hai aura mukti kA bhI nirodhaka hai|" (jai.sA.i.vi.pra./khaM.1 / pR.445-458)| "yahA~ 'dhavalA' para se eka upayogI zaGkA-samAdhAna uddhRta kiyA jAtA hai, jisase kevalI meM kSudhA-tRSA ke abhAva kA sakAraNa pradarzana hone ke sAtha-sAtha prophesara sAhaba kI isa zaGkA kA bhI samAdhAna ho jAtA hai ki 'yadi kevalI ke sukha-duHkha kI vedanA mAnane para unake anantasukha nahIM bana sakatA, to phira karmasiddhAnta meM kevalI ke sAtA aura asAtA vedanIya karma kA udaya mAnA hI kyoM jAtA01 aura vaha isa prakAra hai "sagasahAya-ghAdikammAbhAveNa NissattitamAvaNNa-asAdAvedaNIya-udayAdo bhukkhaatisaannmnnuppttiie| Nipphalassa paramANupuMjassa samayaM paDi parisadaM (DaM) tassa kathamudayavavaeso? Na, jIvakammavivegamettaphalaM dahNa udayassa phlttbbhuvgmaado|" ( vIrasevAmandira-prati/pR. 375, ArA-prati/pR.741)106 "zaGkA-apane sahAyaka ghAtiyA karmoM kA abhAva hone ke kAraNa niHzakti ko prApta hue asAtAvedanIyakarma ke udaya se jaba (kevalI meM) kSudhA-tRSA kI utpatti nahIM hotI, taba pratisamaya nAza ko prApta honevAle (asAtAvedanIya karma ke) niSphala paramANupuJja kA kaise udaya kahA jAtA hai? ___ "samAdhAna-yaha zaGkA ThIka nahIM, kyoMki jIva aura karma kA viveka-mAtra phala dekhakara udaya ke phalapanA mAnA gayA hai| ___ "aisI hAlata meM prophesara sAhaba kA vItarAga sarvajJa ke duHkha kI vedanA ke svIkAra ko karmasiddhAnta ke anukUla aura asvIkAra ko pratikUla athavA asaMgata batalAnA kisI taraha bhI yuktisaMgata nahIM Thahara sakatA aura isa taraha granthasandarbha ke antargata ukta 93vIM kArikA kI dRSTi se bhI ratnakaraNDa ke ukta chaThe padya ko viruddha nahIM kahA jA sktaa|" (jai.sA.i.vi.pra./khaM.1 / pR.448)| 101. anekAnta/varSa 8/kiraNa 2/pR. 89 / 102. dhavalA / Sa.khaM./pu.12/4, 2, 7, 26/ pR. 24-25 / For Personal & Private Use Only Page #630 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 574 / jainaparamparA aura yApanIyasaMgha / khaNDa 3 a018 / pra04 (samantabhadra ke dUsare granthoM kI chAnabIna) 5. 'svadoSazAntyA' Adi padyoM meM kevalI ke kSudhAdi doSoM kI zAnti kA kathana aba dekhanA yaha hai ki kyA samantabhadra ke dUsare kisI grantha meM aisI koI bAta pAI jAtI hai, jisase ratnakaraNDa ke ukta 'kSutpipAsA' padya kA virodha ghaTita hotA ho athavA jo Apta-kevalI yA arhatparameSThI meM kSudhAdi doSoM ke sadbhAva ko sUcita karatI ho| jahA~ taka maiMne svayambhUstotrAdi dUsare mAnya granthoM kI chAnabIna kI hai, mujhe unameM koI bhI aisI bAta upalabdha nahIM huI, jo ratnakaraNDa ke ukta chaThe padya ke viruddha jAtI ho athavA kisI bhI viSaya meM usakA virodha upasthita karatI ho| pratyuta isake, aisI kitanI hI bAteM dekhane meM AtI haiM, jinase arhatkevalI meM kSudhAdi-vedanAoM athavA doSoM ke abhAva kI sUcanA milatI hai| yahA~ unameM se docAra namUne ke taura para nIce vyakta kI jAtI haiM __ "ka-'svadoSa-zAntyA vihitAtmazAntiH' ityAdi zAnti-jina ke stotra meM yaha batalAyA hai ki zAnti-jinendra ne apane doSoM kI zAnti karake AtmA meM zAnti sthApita kI hai aura isI se ve zaraNAgatoM ke liye zAnti ke vidhAtA haiN| cU~ki kSudhAdika bhI doSa haiM aura ve AtmA meM azAnti ke kAraNa hote haiM-kahA bhI hai ki "kSudhAsamA nAsti zarIravedanA," ataH AtmA meM zAnti kI pUrNapratiSThA ke liye unako bhI zAnta kiyA gayA hai, tabhI zAntijina zAnti ke vidhAtA bane haiM aura tabhI saMsArasambandhI klezoM tathA bhayoM se zAnti prApta karane ke liye unase prArthanA kI gaI hai| aura yaha ThIka hI hai, jo svayaM rAgAdika doSoM athavA kSudhAdi vedanAoM se pIDita hai, azAnta hai, vaha dUsaroM ke liye zAnti kA vidhAtA kaise ho sakatA hai? nahIM ho sktaa| "kha-'tvaM zuddhizaktyorudayasya kASThAM tulAvyatItAM jinazAntirUpAmavApitha' isa yuktyanuzAsana ke vAkya meM vIrajinendra ko zuddhi, zakti aura zAnti kI parAkASThA ko pahu~cA huA batalAyA hai, jo zAnti kI parAkASThA (caramasImA) ko pahu~cA huA ho, usameM kSudhAdi vedanAoM kI sambhAvanA nahIM bntii| "ga-'zarma zAzvatamavApa zaGkaraH' isa dharma-jina ke stavana meM yaha batalAyA hai ki dharmanAma ke arhatparameSThI ne zAzvata sukha kI prApti kI hai aura isI se ve zaGkara (sukha ke karanevAle) haiN| zAzvatasukha kI avasthA meM eka kSaNa ke liye bhI kSudhAdi duHkhoM kA udbhava sambhava nhiiN| isI se zrI vidyAnandAcArya ne zlokavArtika meM likhA hai ki 'kSudhAdivedanodbhUtau nAhato'nantazarmatA' arthAt kSudhAdi vedanA kI udbhUti hone para arhanta ke anantasukha nahIM bntaa| Jain Education Intemational For Personal & Private Use Only Page #631 -------------------------------------------------------------------------- ________________ a018/ pra04 sanmatisUtrakAra siddhasena : digambarAcArya / 575 "gha-'tvaM zambhavaH sambhavatarSarogaiH santapyamAnasya janasya loke' ityAdi stavana meM zambha-vajina ko sAMsArika tRSA-rogoM se prapIDita prANiyoM ke liye una rogoM kI zAnti ke artha Akasmika vaidya batalAyA hai| isase spaSTa hai ki arhajjina svayaM tRSArogoM se pIDita nahIM hote, tabhI ve dUsaroM ke tRSA-rogoM ko dUra karane meM samartha hote haiN| isI taraha 'idaM jagajjanma-jarA'ntakArtaM niraJjanAM zAntimajIgamastvaM' isa vAkya ke dvArA unheM janma-jarA maraNa se pIDita jagat ko niraJjanA zAnti kI prApti karAne vAlA likhA hai, jisase spaSTa hai ki ve svayaM janma-maraNa se pIDita na hokara niraJjanA zAnti ko prApta the| niraJjanA zAnti meM kSudhAdi vedanAoM ke lie avakAza nahIM rhtaa| __ "Ga-'anantadoSAzayavigrahograho viSaGgavAnmohamayazciraM hRdi' ityAdi anantajit 'jina' ke stotra meM jisa mohapizAca ko parAjita karane kA ullekha hai, usake zarIra ko anantadoSoM kA AdhArabhUta batAyA hai| isase spaSTa hai ki doSoM kI saMkhyA kucha inI-ginI hI nahIM hai, balki bahuta bar3hI-car3hI hai| anantadoSa to mohanIyakarma ke hI Azrita rahate haiN| adhikAMza doSoM meM moha kI puTa hI kAma kiyA karatI hai| jinhoMne mohakarma kA nAza kara diyA hai, unhoMne anantadoSoM kA nAza kara diyA hai| una doSoM meM moha ke sahakAra se honevAlI kSudhAdi kI vedanAe~ bhI zAmila haiM, isI se mohanIya kA abhAva ho jAne para vedanIyakarma ko kSudhAdi vedanAoM ke utpanna karane meM asamartha batalAyA hai| "isa taraha mUla AptamImAMsA grantha, usake 96vIM kArikA-sahita granthasandarbha, aSTasahasrI Adi TIkAoM aura granthakAra ke dUsare granthoM ke uparyukta vivecana para se yaha bhale prakAra spaSTa hai ki ratnakaraNDa kA ukta kSutpipAsAdi padya svAmI samantabhadra ke kisI bhI grantha tathA usake Azaya ke sAtha koI virodha nahIM rakhatA arthAt usameM doSa kA kSutpipAsAdi ke abhAvarUpa jo svarUpa samajhAyA gayA hai, vaha AptamImAMsA ke hI nahIM, kintu AptamImAMsAkAra kI dUsarI bhI kisI kRti ke viruddha nahIM hai, balki una sabake sAtha saGgata hai| aura isaliye ukta padya ko lekara AptamImAMsA aura ratnakaraNDa kA bhinnakartRtva siddha nahIM kiyA jA sktaa| ataH isa viSaya meM prophesara sAhaba kI prathama Apatti ke liye koI sthAna nahIM rahatA, vaha kisI taraha bhI samucita pratIta nahIM hotii|" (jai.sA.i.vi.pra./khaM.1 pR.449-451)| 6. pUrva meM ratnakaraNDa kA samantabhadrakartRtva evaM prAcInatA svIkRta "aba maiM pro0 hIrAlAla jI kI zeSa tInoM ApattiyoM para bhI apanA vicAra aura nirNaya prakaTa kara denA cAhatA hU~, parantu use prakaTa kara dene ke pUrva yaha batalA denA cAhatA hU~ ki pro0 sAhaba ne, apanI prathama mUla Apatti ko 'jaina itihAsa kA For Personal & Private Use Only Page #632 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 576 / jainaparamparA aura yApanIyasaMgha / khaNDa 3 a018 / pra04 eka vilupta adhyAya' nAmaka nibandha meM prastuta karate hue, yaha pratipAdana kiyA thA ki 'ratnakaraNDazrAvakAcAra kundakundAcArya ke upadezoM ke pazcAt unhIM ke samarthana meM likhA gayA hai, aura isalie isake kartA ve samantabhadra ho sakate haiM, jinakA ullekha zilAlekha va paTTAvaliyoM meM kundakunda ke pazcAt pAyA jAtA hai| kundakundAcArya aura umAsvAmI kA samaya vIranirvANa se lagabhaga 650 varSa pazcAt (vi0 saM0 180) siddha hotA hai| phalataH ratnakaraNDazrAvakAcAra aura usake kartA samantabhadra kA samaya vikrama kI dUsarI zatAbdI kA antima bhAga athavA tIsarI zatAbdI kA pUrvArdha honA cAhiye (yahI samaya jaina samAja meM Amataura para mAnA bhI jAtA hai)|' sAtha hI yaha bhI batalAyA thA ki 'ratnakaraNDa ke kartA ye samantabhadra una zivakoTi ke guru bhI ho sakate haiM, jo ratnamAlA ke kartA haiN|103 isa pichalI bAta para Apatti karate hue paM0 darabArIlAla jI ne aneka yuktiyoM ke AdhAra para jaba yaha pradarzita kiyA ki ratnamAlA eka Adhunika grantha hai, ratnakaraNDazrAvakAcAra se zatAbdiyoM bAda kI racanA hai, vikrama kI 11vIM zatAbdI ke pUrva kI to vaha ho nahIM sakatI aura na ratnakaraNDazrAvakAcAra ke kartA samantabhadra ke sAkSAt ziSya kI kRti ho sakatI hai,04 taba pro0 sAhaba ne uttara kI dhuna meM kucha kalpita yuktiyoM ke AdhAra para yaha to likha diyA ki 'ratnakaraNDa kA samaya vidyAnanda ke samaya (IsavI san 816 ke lagabhaga) ke pazcAt aura vAdirAja ke samaya arthAt zaka saM0 947 (I0 san 1025) ke pUrva siddha hotA hai| isa samayAvadhi ke prakAza meM ratnakaraNDazrAvakAcAra aura ratnamAlA kA racanAkAla samIpa A jAte haiM aura unake bIca zatAbdiyoM kA antarAla nahIM rhtaa|" 105 sAtha hI Age calakara use tIna ApattiyoM kA rUpa bhI de diyaa|06 parantu isa bAta ko bhulA diyA ki unakA yaha saba prayatna aura kathana unake pUrvakathana evaM pratipAdana ke viruddha jAtA hai| unheM yA to apane pUrvakathana ko vApisa le lenA cAhie thA aura yA usake viruddha isa naye kathana kA prayatna tathA naI ApattiyoM kA Ayojana nahIM karanA cAhiye thaa| donoM paraspara viruddha bAteM eka sAtha nahIM cala sktiiN|" "aba yadi prophesara sAhaba apane usa pUrva kathana ko vApisa lete haiM, to unakI vaha thiyorI (Theory) athavA mata-mAnyatA hI bigar3a jAtI hai, jise lekara ve 'jaina itihAsa kA eka vilupta adhyAya' likhane meM pravRtta hue haiM aura yahA~ taka likha gaye haiM ki 'boDika-saGgha ke saMsthApaka zivabhUti, sthavirAvalI meM ullikhita Arya 103. jainaitihAsa kA eka vilupta adhyAya / pR. 18,20 / 104. anekAnta / varSa 6/kiraNa 12/ pR. 380-382 / 105. anekAnta / varSa 7/kiraNa 5-6/pR.54|| 106. anekAnta/varSa 8/kiraNa 3/ pR. 132 tathA varSa 9/kiraNa 1/pR. 9-10 / Jain Education Intemational For Personal & Private Use Only Page #633 -------------------------------------------------------------------------- ________________ a018 / pra04 sanmatisUtrakAra siddhasena : digambarAcArya / 577 zivabhUti, bhagavatI-ArAdhanA ke kartA zivArya aura umAsvAti ke guru ke guru zivazrI ye cAroM eka hI vyakti haiN| isI taraha zivabhUti ke ziSya evaM uttarAdhikArI bhadra, niyuktiyoM ke kartA bhadrabAhu, dvAdazavarSIya durbhikSa kI bhaviSya-vANI ke kartA va dakSiNApatha ko vihAra karanevAle bhadrabAhu, kundakundAcArya ke guru bhadrabAhu, vanavAsI saGgha ke prasthApaka samantabhadra aura AptamImAMsA ke kartA sAmantabhadra ye saba bhI eka hI vyakti haiN|' "aura yadi prophesara sAhaba apane usa pUrvakathana ko vApisa na lekara pichalI tIna yuktiyoM ko hI vApisa lete haiM, to phira una para vicAra kI jarUrata hI nahIM rhtii| prathama mUla Apatti hI vicAra ke yogya raha jAtI hai aura usa para Upara vicAra kiyA hI jA cukA hai| __ "yaha bhI ho sakatA hai ki pro0 sAhaba ke ukta vilupta adhyAya ke virodha meM jo do lekha (1. kyA niyuktikAra bhadrabAhu aura svAmI samantabhadra eka haiM?, 2. zivabhUti, zivArya aura zivakumAra) vIrasevAmandira ke vidvAnoM dvArA likhe jAkara anekAnta meM prakAzita hue haiM107 aura jinameM vibhinna AcAryoM ke ekIkaraNa kI mAnyatA kA yuktipurassara khaNDana kiyA gayA hai tathA jinakA abhI taka koI bhI uttara sAr3he tIna varSa kA samaya bIta jAne para bhI pro0 sAhaba kI tarapha se prakAza meM nahIM AyA, una para se pro0 sAhaba kA vilupta adhyAya-sambandhI apanA adhikAMza vicAra hI badala gayA ho aura isI se ve bhinna kathana dvArA zeSa tIna ApattiyoM ko khar3A karane meM pravRtta hue hoN| parantu kucha bhI ho, aisI anizcita dazA meM mujhe to zeSa tInoM ApattiyoM para bhI apanA vicAra evaM nirNaya prakaTa kara denA hI caahie| tadanusAra hI use Age prakaTa kiyA jAtA hai|" (jai.sA. i.vi.pr./khN.1/pR.452-453)| 7. sarvArthasiddhi meM ratnakaraNDa ke zabdArthAdi kA anukaraNa "II. ratnakaraNDa aura AptamImAMsA kA bhinnakartRtva siddha karane ke liye pro0 sAhaba kI jo dUsarI dalIla (yukti) hai vaha yaha hai ki "ratnakaraNDa kA koI ullekha zaka saMvat 947 (vAdirAja ke pArzvanAthacarita ke racanAkAla) se pUrva kA upalabdha nahIM hai tathA usakA AptamImAMsA ke sAtha ekakartRtva batalAnevAlA koI bhI suprAcIna ullekha nahIM pAyA jaataa|" yaha dalIla vAstava meM koI dalIla nahIM hai, kyoMki ullekhA'nupalabdhi kA bhinnakartRtva ke sAtha koI avinAbhAvI sambandha nahIM hai, ullekha ke na milane para bhI donoM kA eka kartA hone meM svarUpa se koI bAdhA pratIta nahIM hotii| isake sivAya, yaha prazna paidA hotA hai ki ratnakaraNDa kA vaha pUrvavartI ullekha pro0 sA0 ko upalabdha nahIM hai yA kisI ko bhI upalabdha nahIM hai athavA vartamAna 107. anekAnta / varSa 6/kiraNa 10-11 aura varSa 7/kiraNa 1-2 / For Personal & Private Use Only Page #634 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 578 / jainaparamparA aura yApanIyasaMgha / khaNDa 3 a018 / pra04 meM kahIM usakA astitva hI nahIM aura pahale bhI usakA astitva nahIM thA? yadi pro0 sAhaba ko vaha ullekha upalabdha nahIM aura kisI dUsare ko upalabdha ho, to use anupalabdha nahIM kahA jA sakatA, bhale hI vaha usake dvArA abhI taka prakAza meM na lAyA gayA ho| aura yadi kisI ke dvArA prakAza meM na lAye jAne ke kAraNa hI use dUsaroM ke dvArA bhI anupalabdha kahA jAya aura vartamAna sAhitya meM usakA astitva ho, to use sarvathA anupalabdha athavA usa ullekha kA abhAva nahIM kahA jA sktaa| aura vartamAna sAhitya meM usa ullekha ke astitva kA abhAva tabhI kahA jA sakatA hai, jaba sAre sAhitya kA bhale prakAra avalokana karane para vaha usameM na pAyA jAtA ho| sAre vartamAna jainasAhitya kA avalokana na to pro0 sAhaba ne kiyA hai aura na kisI dasare vidvAna ke dvArA hI vaha abhI taka ho pAyA hai| aura jo sAhitya lupta ho cukA hai, usameM vaisA koI ullekha nahIM thA, ise to koI bhI dRr3hatA ke sAtha nahIM kaha sktaa| pratyuta isake, vAdirAja ke sAmane zaka saM0 947 meM jaba ratnakaraNDa khUba prasiddhi ko prApta thA aura usase koI 30 yA 35 varSa bAda hI prabhAcandrAcArya ne usa para saMskRta TIkA likhI hai aura usameM use sApha taura para svAmI samantabhadra kI kRti ghoSita kiyA hai, taba usakA pUrva sAhitya meM ullekha honA bahuta kucha svAbhAvika jAna par3atA hai| vAdirAja ke sAmane kitanA hI jainasAhitya aisA upasthita thA, jo Aja hamAre sAmane upasthita nahIM hai aura jisakA ullekha unake granthoM meM milatA hai| aisI hAlata meM pUrvavartI ullekha kA upalabdha na honA koI khAsa mahattva nahIM rakhatA aura na usake upalabdha na hone mAtra se ratnakaraNDa kI racanA ko vAdirAja ke sama-sAmayika hI kahA jA sakatA hai, jisake kAraNa AptamImAMsA aura ratnakaraNDa ke bhinna-kartRtva kI kalpanA ko bala miltaa| (jai.sA.i.vi.pra/khaM.1 / pR. 453-454) / "dUsarI bAta yaha hai ki ullekha do prakAra kA hotA hai-eka granthanAma kA aura dUsarA grantha ke sAhitya tathA usake kisI viSaya-vizeSa kaa| vAdirAja se pUrva kA jo sAhitya abhI taka apane ko upalabdha hai usameM yadi grantha kA nAma 'ratnakaraNDa' upalabdha nahIM hotA to usase kyA? ratnakaraNDa kA pada-vAkyAdi ke rUpa meM sAhitya aura usakA viSayavizeSa to upalabdha ho rahA hai, taba yaha kaise kahA jA sakatA hai ki ratnakaraNDa kA koI ullekha upalabdha nahIM hai? nahIM kahA jA sktaa| A0 pUjyapAda ne apanI sarvArthasiddhi meM svAmI samantabhadra ke granthoM para se unake dvArA pratipAdita artha ko kahIM zabdAnusaraNa ke, kahIM bhAvAnusaraNa ke, kahIM udAharaNa ke, kahIM paryAyazabdaprayoga ke aura kahIM vyAkhyAna-vivecanAdi ke rUpa meM pUrNataH athavA aMzataH apanAyA hai, grahaNa kiyA hai aura jisakA pradarzana maiMne 'sarvArthasiddhi para samantabhadra Jain Education Intemational For Personal & Private Use Only Page #635 -------------------------------------------------------------------------- ________________ a0 18 / pra0 4 sanmatisUtrakAra siddhasena : digambarAcArya / 579 kA prabhAva' nAmaka apane lekha meM kiyA hai / 108 usameM AptamImAMsA, svayaMbhUstotra aura yuktyanuzAsana ke alAvA ratnakaraNDa zrAvakAcAra ke bhI kitane hI pada - vAkyoM ko tulanA karake rakkhA gayA hai, jinheM sarvArthasiddhikAra ne apanAyA hai, aura isa taraha jinakA sarvArthasiddhi meM ullekha pAyA jAtA hai| akalaGkadeva ke tattvArtharAjavArtika aura vidyAnanda ke zlokavArtika meM bhI aise ullekhoM kI kamI nahIM hai| udAharaNa ke taura para tattvArthasUtragata 7veM adhyAya ke 'digdezA'narthadaNDa' nAmaka 21veM sUtra se sambandha rakhanevAle 'bhogaparisaMkhyAnaM paJcavidhaM trasaghAta-pramAda-bahuvadhA'niSTA'nupa- sevyaviSayabhedAt' isa ubhaya- vArtikagata vAkya 10 108.1 aura isakI vyAkhyAoM ko ratnakaraNDa ke 'trasahatipariharaNArthaM,' 'alpaphalabahuvighAtAt, ' 'yadaniSTaM tad vratayet' ina tIna padyoM (naM0 84, 85, 86) ke sAtha tulanA karake dekhanA cAhie, jo isa viSaya meM apanI khAsa vizeSatA rakhate haiN|" (jai. sA. i. vi.pra./ khaM. 1 / pR. 454-455) / " parantu mere ukta lekha para se jaba ratnakaraNDa aura sarvArthasiddhi ke kucha tulanAtmaka aMza udAharaNa ke taura para pro0 sAhaba ke sAmane batalAne ke lie rakkhe gaye ki 'ratnakaraNDa sarvArthasiddhi ke kartA pUjyapAda se bhI pUrva kI kRti hai aura isaliye ratnamAlA ke kartA zivakoTi ke guru usake kartA nahIM ho sakate' to unhoMne uttara dete hue likha diyA ki " sarvArthasiddhikAra ne unheM ratnakaraNDa se nahIM liyA, kintu sambhava hai ratnakaraNDakAra ne hI apanI racanA sarvArthasiddhi ke AdhAra se kI ho|" sAtha hI, ratnakaraNDa ke upAntyapadya 'yena svayaM vItakalaGkavidyA, ' (149) ko lekara eka naI kalpanA bhI kara DAlI aura usake AdhAra para yaha ghoSita kara diyA ki 'ratnakaraNDa kI racanA na kevala pUjyapAda se pazcAtkAlIna hai, kintu akalaGka aura vidyAnanda se bhI pIche kI hai|' aura isI ko Age calakara cauthI Apatti kA rUpa de diyaa| yahA~ bhI prophesara sAhaba ne isa bAta ko bhulA diyA ki 'zilAlekhoM ke ullekhAnusAra kundakundAcArya ke uttaravartI jina samantabhadra ko ratnakaraNDa kA kartA batalA Ae haiM, unheM to zilAlekhoM meM bhI pUjyapAda, akalaGka aura vidyAnanda kA pUrvavartI likhA hai, taba unake ratnakaraNDa kI racanA apane uttaravartI pUjyapAdAdi ke bAda kI athavA sarvArthasiddhi ke AdhAra para kI huI kaise ho sakatI hai?' astu, isa viSaya meM vizeSa vicAra cauthI Apatti ke vicArA'vasara para hI kiyA jAyagA / " (jai.sA. i. vi.pra./ khaM. 1 / pR. 455) / 7vIM zatI I. ke 'nyAyAvatAra' meM 'ratnakaraNDa' kA padya - "yahA~ para maiM sAhityika ullekha kA eka dUsarA spaSTa udAharaNa aisA upasthita kara denA cAhatA 108. anekAnta / varSa 5 / kiraNa 10-11 / pR. 345-352 / 108.1 tattvArtharAjavArtikagata (7 / 21 / 27) evaM zlokavArtikagata vAkya / For Personal & Private Use Only Page #636 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 580 / jainaparamparA aura yApanIyasaMgha / khaNDa 3 a018 / pra0 4 hU~, jo IsA kI 7vIM zatAbdI ke grantha meM pAyA jAtA hai aura vaha hai ratnakaraNDa zrAvakAcAra ke nimna padya kA siddhasena ke nyAyAvatAra meM jyoM kA tyoM uddhRta honAAptopajJamanullaMghyamadRSTeSTa - virodhakam / tattvopadezakRtsArvaM zAstraM kApathaghaTTanam // 9 // jAya, 'yaha padya ratnakaraNDa kA eka bahuta hI Avazyaka aMga hai aura usameM yathAsthAna yathAkrama mUlarUpa se pAyA jAtA hai| yadi isa padya ko ukta grantha se alaga kara diyA to usake kathana kA silasilA hI bigar3a jAya / kyoMki grantha meM, jina Apta, Agama (zAstra) aura tapobhRt (tapasvI) ke aSTa aMgasahita aura trimUDhatAdirahita zraddhAna ko samyagdarzana batalAyA gayA hai, unakA kramazaH svarUpa-nirdeza karate hue, isa padya se pahale 'Apta' kA aura isake anantara 'tapobhRt' kA svarUpa diyA hai, yaha padya yahA~ donoM ke madhya meM apane sthAna para sthita hai, aura apane viSaya kA eka hI padya hai| pratyuta isake, nyAyAvatAra meM, jahA~ bhI yaha nambara 9 para sthita hai, isa padya kI sthiti maulikatA kI dRSTi se bahuta hI sandigdha jAna par3atI hai| yaha usakA koI Avazyaka aGga mAlUma nahIM hotA aura na isako nikAla dene se vahA~ grantha ke silasile meM athavA usake pratipAdya viSaya meM hI koI bAdhA AtI hai| nyAyAvatAra meM parokSa pramANa ke anumAna aura zAbda aise do bhedoM kA kathana karate hue, svArthAnumAna kA pratipAdana aura samarthana karane ke bAda isa padya se ThIka pahale zAbda pramANa ke lakSaNa kA yaha padya diyA huA hai dRSTeSTAvyAhatAdvAkyAt paramArthAbhidhAyinaH / tattvagrAhitayotpannaM mAnaM zAbdaM prakIrtitam // 8 // 109 " isa padya kI upasthiti meM isake bAda kA uparyukta padya, jisameM zAstra ( Agama ) kA lakSaNa diyA huA hai, kaI kAraNoM se vyartha par3atA hai| prathama to usameM zAstra kA lakSaNa Agama-pramANarUpa se nahIM diyaa| yaha nahIM batalAyA ki aise zAstra se utpanna huA jJAna110 AgamapramANa athavA zabdapramANa kahalAtA hai, balki sAmAnyatayA AgamapadArtha ke rUpa meM nirdiSTa huA hai, jise ratnakaraNDa meM samyagdarzana kA viSaya batalAyA gayA hai| dUsare, zAbdapramANa zAstrapramANa koI bhinna vastu bhI nahIM hai, jisakI zAbdapramANa 109. siddharSi kI TIkA meM isa padya se pahale yaha prastAvanA - vAkya diyA huA hai - " tadevaM svArthAnumAnalakSaNaM pratipAdya tadvatAM bhrAntatAvipratipattiM ca nirAkRtya adhunA pratipAditaparArthAnumAnalakSaNaM evAlpavaktavyatvAt tAvacchAbdalakSaNamAha / " 110. sva-parAvabhAsI nirbAdha jJAna ko hI nyAyAvatAra ke prathama padya meM pramANa kA lakSaNa batalAyA hai, isaliye pramANa ke pratyeka bheda meM usakI vyApti honI cAhiye / For Personal & Private Use Only Page #637 -------------------------------------------------------------------------- ________________ a0 18 / pra04 sanmatisUtrakAra siddhasena : digambarAcArya / 581 ke bAda pRthak rUpa se ullekha karane kI jarUrata hotI, balki usI meM antarbhUta hai| TIkAkAra ne bhI, zabda ke laukika aura zAstraja aise do bhedoM kI kalpanA karake, yaha sUcita kiyA hai ki ina donoM kA hI lakSaNa isa AThaveM padya meM A gayA hai|111 isase 9veM padya meM zabda ke 'zAstraja' bheda kA ullekha nahIM, yaha aura bhI spaSTa ho jAtA hai| tIsare, grantha bhara meM, isase pahale, 'zAstra' yA 'Agama' zabda kA kahIM prayoga nahIM huA, jisake svarUpa kA pratipAdaka hI yaha 9vA~ padya samajha liyA jAtA, aura na 'zAstraja' nAma ke bheda kA hI mUlagrantha meM koI nirdeza hai, jisake eka avayava (zAstra) kA lakSaNa-pratipAdaka yaha padya ho sktaa| cauthe, yadi yaha kahA jAya ki 8veM padya meM 'zAbda' pramANa ko jisa vAkya se utpanna huA batalAyA gayA hai, usI kA 'zAstra' nAma se agale padya meM svarUpa diyA gayA hai, to yaha bAta bhI nahIM banatI, kyoMki 8veM padya meM hI dRSTeSTAvyAhata Adi vizeSaNoM ke dvArA vAkya kA svarUpa de diyA gayA hai aura vaha svarUpa agale padya meM diye hue zAstra ke svarUpa se prAyaH milatA-julatA hai| usake dRSTeSTAvyAhata kA adRSTeSTAvirodhaka ke sAtha sAmya hai aura usameM anullaMghya tathA AptopajJa vizeSaNoM kA bhI samAveza ho sakatA hai, paramArthAbhidhAyi vizeSaNa kApathaghaTTana aura sArva vizeSaNoM ke bhAva kA dyotaka hai, aura zAbdapramANa ko tattvagrAhitayotpanna pratipAdana karane se yaha spaSTa dhvanita hai ki vaha vAkya tattvopadezakRt mAnA gayA hai| isa taraha donoM padyoM meM bahuta kucha sAmya pAyA jAtA hai| aisI hAlata meM samarthana meM uddharaNa ke sivAya grantha-sandarbha ke sAtha usakI dUsarI koI gati nahIM, usakA viSaya punarukta ThaharatA hai| pA~caveM, granthakAra ne svayaM agale padya meM vAkya ko upacAra se 'parArthAnumAna' batalAyA hai| yathA sva-nizcayavadanyeSAM nizcayotpAdanaM budhaiH| parArthaM mAnamAkhyAtaM vAkyaM tdupcaartH|| 10 // "ina saba bAtoM athavA kAraNoM se yaha spaSTa hai ki nyAyAvatAra meM 'AptopajJa' nAma ke 9veM padya kI sthiti bahuta hI sandigdha hai, vaha mUla grantha kA padya mAlUma nahIM hotaa| use mUlagranthakAra-viracita grantha kA Avazyaka aGga mAnane se pUrvottara padyoM ke madhya meM usakI sthiti vyartha par3a jAtI hai, grantha kI pratipAdanazailI bhI use svIkAra nahIM karatI, aura isaliye vaha avazya hI vahA~ eka uddhRta padya jAna par3atA hai, jise 'vAkya' ke svarUpa kA samarthana karane ke liye ratnakaraNDa para se 'uktaJca' Adi ke rUpa meM uddhRta kiyA gayA hai| uddharaNa kA yaha kArya yadi mUlagranthakAra ke dvArA 111."zAbdaM ca dvidhA bhavati-laukikaM zAstrajaM ceti| tatredaM dvayorapi sAdhAraNaM lakSaNaM prtipaaditm|" For Personal & Private Use Only Page #638 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 582 / jainaparamparA aura yApanIyasaMgha / khaNDa 3 a018 / pra04 nahIM huA hai, to vaha adhika samaya bAda kA bhI nahIM hai, kyoMki vikrama kI 10vIM zatAbdI ke vidvAn AcArya siddharSi kI TIkA meM yaha mUlarUpa se parigRhIta hai, jisase yaha mAlUma hotA hai ki unheM apane samaya meM nyAyAvatAra kI jo pratiyA~ upalabdha thIM, unameM yaha padya mUla kA aGga banA huA thaa| aura jaba taka siddharSi se pUrva kI kisI prAcIna prati meM ukta padya anupalabdha na ho, taba taka pro0 sAhaba to apanI vicAra-paddhati12 ke anusAra yaha kaha hI nahIM sakate ki vaha grantha kA aGga nahIM, granthakAra ke dvArA yojita nahIM huA athavA granthakAra se kucha adhika samaya bAda usameM praviSTa yA prakSipta huA hai| cunA~ce pro0 sAhaba ne vaisA kucha kahA bhI nahIM aura na usa padya ke nyAyAvatAra meM uddhRta hone kI bAta kA spaSTa zabdoM meM koI yuktipurassara virodha hI prastuta kiyA hai, ve usa para ekadama mauna ho rahe haiN|" (jai.sA.i.vi.pra/ khN.1/pR.456-459)| ataH aise prabala sAhityika ullekhoM kI maujUdagI meM ratnakaraNDa ko vikrama kI 11vIM zatAbdI kI racanA athavA ratnamAlAkAra ke guru kI kRti nahIM batalAyA jA sakatA aura na isa kalpita samaya ke AdhAra para usakA AptamImAMsA se bhinnakartRtva hI pratipAdita kiyA jA sakatA hai| yadi pro0 sAhaba sAhitya ke ullekhAdi ko koI mahattva na dekara grantha ke nAmollekha ko hI usakA ullekha samajhate hoM, to ve AptamImAMsA ko kundakundAcArya se pUrva kI to kyA, akalaGka ke samaya se pUrva kI athavA kucha adhika pUrva kI bhI nahIM kaha sakeMge, kyoMki akalaGka se pUrva ke sAhitya meM usakA nAmollekha nahIM mila rahA hai| aisI hAlata meM pro0 sAhaba kI dUsarI Apatti kA koI mahattva nahIM rahatA, vaha bhI samucita nahIM kahI jA sakatI aura na usake dvArA unakA abhimata hI siddha kiyA jA sakatA hai| "III. ratnakaraNDa aura AptamImAMsA kA bhinnakartRtva siddha karane ke liye prophesara hIrAlAla jI kI jo tIsarI dalIla (yukti) hai, usakA sAra yaha hai ki 'vAdirAjasUri ke pArzvanAthacarita meM AptamImAMsA ko to 'devAgama' nAma se ullekha karate hue svAmikRta kahA gayA hai aura ratnakaraNDa ko svAmikRta na kahakara yogIndrakRta batalAyA hai| 'svAmI' kA abhiprAya svAmI samantabhadra se aura 'yogIndra' kA abhiprAya usa nAma 112. pro0 sAhaba kI isa vicArapaddhati kA darzana usa patra para se bhale prakAra ho sakatA hai, jise unhoMne mere usa patra ke uttara meM likhA thA, jisameM unase ratnakaraNDa ke una sAta padyoM kI bAvata sayuktika rAya mAMgI gaI thI, jinheM maiMne ratnakaraNDa kI prastAvanA meM sandigdha karAra diyA thA aura jisa patra ko unhoMne mere patra-sahita apane pichale lekha (anekAnta / varSa 9/kiraNa 1/ pR. 12) meM prakAzita kiyA hai| For Personal & Private Use Only Page #639 -------------------------------------------------------------------------- ________________ a018/pra04 sanmatisUtrakAra siddhasena : digambarAcArya / 583 ke kisI AcArya se athavA AptamImAMsAkAra se bhinna kisI dUsare samantabhadra se hai| donoM granthoM ke kartA eka hI samantabhadra nahIM ho sakate athavA yoM kahiye ki vAdirAjasammata nahIM ho sakate, kyoMki donoM granthoM ke ullekha-sambandhI donoM padyoM ke madhya meM 'acintyamahimA devaH' nAma kA eka padya par3A huA hai, jisake deva zabda kA abhiprAya devanandI pUjyapAda se hai aura jo unake zabdazAstra (jainendra) kI sUcanA ko sAtha meM lie hue hai|' jina padyoM para se isa yuktivAda athavA ratnakaraNDa aura AptamImAMsA ke ekakartRtva para Apatti kA janma huA hai, ve isa prakAra haiM svAminazcaritaM tasya kasya no vismyaavhm| devAgamena sarvajJo yenA'dyApi prdrshyte|| 17 // acintyamahimA devaH so'bhivandyo hitaissinnaa| zabdAzca yena siddhayanti sAdhutvaM prtilmbhitaaH|| 18 // tyAgI sa eva yogIndro yenaa'kssyysukhaavhH| arthine bhavyasArthAya diSTo rtnkrnnddkH|| 19 // "ina padyoM meM se jina prathama aura tRtIya padyoM meM granthoM kA nAmollekha hai, unakA viSaya spaSTa hai aura jisameM kisI grantha kA nAmollekha nahIM hai, usa dvitIya padya kA viSaya aspaSTa hai, isa bAta ko prophesara sAhaba ne svayaM svIkAra kiyA hai| aura isIlie dvitIya padya ke Azaya tathA artha ke viSaya meM vivAda hai| eka use svAmI samantabhadra ke sAtha sambandhita karate haiM, to dUsare devanandI pUjyapAda ke saath| yaha padya yadi krama meM tIsarA ho aura tIsarA dUsare ke sthAna para ho, aura aisA honA lekhakoM kI kRpA se kucha bhI asambhava yA asvAbhAvika nahIM hai, to phira vivAda ke liye koI sthAna hI nahIM rahatA, taba devAgama (AptamImAMsA) aura ratnakaraNDa donoM nirvivAdarUpa se pracalita mAnyatA ke anurUpa svAmI samantabhadra ke sAtha sambandhita ho jAte haiM aura zeSa padya kA sambandha devanandI pUjyapAda aura unake zabdazAstra se lagAyA jA sakatA hai| cU~ki ukta pArzvanAthacarita-sambandhI prAcIna pratiyoM kI khoja abhI taka nahIM ho pAI hai, jisase padyoM kI kramabhinnatA kA patA calatA aura jisakI kitanI hI sambhAvanA jAna par3atI hai, ata: upalabdha krama ko lekara hI ina padyoM ke pratipAdya viSaya athavA phalitArtha para vicAra kiyA jAtA hai "padyoM ke upalabdha krama para se do bAteM phalita hotI haiM-eka to yaha ki tInoM padya svAmI samantabhadra kI stuti ko liye hue haiM aura unameM unakI tIna kRtiyoM kA ullekha hai, aura dUsarI yaha ki tInoM padyoM meM kramazaH tIna AcAryoM aura unakI tIna kRtiyoM kA ullekha hai| ina donoM meM se koI eka bAta hI granthakAra ke dvArA Jain Education Intemational For Personal & Private Use Only Page #640 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 584 / jainaparamparA aura yApanIyasaMgha / khaNDa 3 a018/ pra04 abhimata aura pratipAdita ho sakatI hai, donoM nhiiN| vaha eka bAta kauna-sI ho sakatI hai, yahI yahA~ para vicAraNIya hai| tIsare padya meM ullikhita 'ratnakaraNDaka' yadi vaha ratnakaraNDa yA ratnakaraNDazrAvakAcAra nahIM hai, jo svAmI samantabhadra kI kRtirUpa se prasiddha aura pracalita hai, balki 'yogIndra' nAma ke AcArya-dvArA racA huA usI nAma kA koI dUsarA hI grantha hai, taba to yaha kahA jA sakatA hai ki tInoM padyoM meM tIna AcArya aura unakI kRtiyoM kA ullekha hai, bhale hI vaha dUsarA ratnakaraNDa kahIM para upalabdha na ho athavA usake astitva ko pramANita na kiyA jA ske| aura taba ina padyoM ko lekara jo vivAda khar3A kiyA gayA hai, vahI sthira nahIM rahatA, samApta ho jAtA hai athavA yoM kahiye ki prophesara sAhaba kI tIsarI Apatti nirAdhAra hokara bekAra ho jAtI hai| parantu pro0 sAhaba ko dUsarA ratnakaraNDa iSTa nahIM, tabhI unhoMne pracalita ratnakaraNDa ke hI chaThe padya 'kSutpipAsA' ko AptamImAMsA ke virodha meM upasthita kiyA thA, jisakA Upara parihAra kiyA jA cukA hai| aura isaliye tIsare padya meM ullikhita 'ratnakaraNDaka' yadi pracalita ratnakaraNDazrAvakAcAra hI hai, to tInoM padyoM ko svAmI samantabhadra ke sAtha hI sambandhita kahanA hogA, jaba taka ki koI spaSTa bAdhA isake virodha meM upasthita na kI jaay| isake sivAya, dUsarI koI gati nahIM, kyoMki pracalita ratnakaraNDa ko AptamImAMsAkAra svAmI samantabhadrakRta mAnane meM koI bAdhA nahIM hai, jo bAdhA upasthita kI gaI thI, usakA Upara do ApattiyoM kA vicAra karate hue bhale prakAra nirasana kiyA jA cukA hai aura yaha tIsarI Apatti apane svarUpa meM hI sthira na hokara asiddha tathA saMdigdha banI huI hai, aura isaliye pro0 sAhaba ke abhimata ko siddha karane meM asamartha hai| jaba Adi-anta ke donoM padya svAmI samantabhadra se sambandhita hoM, taba madhya ke padya ko dUsare ke sAtha sambaddha nahIM kiyA jA sktaa| udAharaNa ke taura para kalpanA kIjiye ki ratnakaraNDa ke ullekhavAle tIsare padya ke sthAna para svAmI samantabhadra-praNIta svayaMbhUstotra ke ullekha ko liye hue nimna prakAra ke Azaya kA koI padya hai svayambhUstutikartAraM bhsmvyaadhivinaashnm| virAga-dveSa-vAdAdimanekAnta-mataM numH|| "aise padya kI maujUdagI meM kyA dvitIya padya meM ullikhita deva zabda ko devanandI pUjyapAda kA vAcaka kahA jA sakatA hai? yadi nahIM kahA jA sakatA, to ratnakaraNDa ke ullekha vAle padya kI maujUdagI meM bhI use devanandI pUjyapAda kA vAcaka nahIM kahA jA sakatA, usa vakta taka, jaba taka ki yaha siddha na kara diyA jAya ki ratnakaraNDa svAmI samantabhadra kI kRti nahIM hai| kyoMki asiddha sAdhanoM ke dvArA koI bhI bAta siddha nahIM kI jA sktii| Jain Education Intemational For Personal & Private Use Only Page #641 -------------------------------------------------------------------------- ________________ a018 / pra0 4 sanmatisUtrakAra siddhasena : digambarAcArya / 585 " inhIM saba bAtoM ko dhyAna meM rakhate hue, Aja se koI 23 varSa pahale ratnakaraNDa zrAvakAcAra kI prastAvanA ke sAtha meM diye hue svAmI samantabhadra ke vistRta paricaya (itihAsa) meM, jaba maiMne 'svAminazcaritaM tasya' aura 'tyAgI sa eva yogIndro' ina do padyoM ko pArzvanAthacarita se eka sAtha uddhRta kiyA thA, taba maiMne phuTanoTa ( pAdaTippaNI) meM yaha batalA diyA thA ki inake madhya meM 'acintyamahimA devaH ' nAma kA eka tIsarA padya mudrita prati meM aura pAyA jAtA hai, jo merI rAya meM ina donoM padyoM ke bAda honA cAhiye, tabhI vaha devanandI AcArya kA vAcaka ho sakatA hai| sAtha hI, yaha bhI prakaTa kara diyA thA ki "yadi yaha tIsarA padya sacamuca hI grantha kI prAcIna pratiyoM meM ina donoM padyoM ke madhya meM hI pAyA jAtA hai aura madhya kA hI padya hai, to yaha kahanA par3egA ki vAdirAja ne samantabhadra ko apanA hita cAhanevAloM ke dvArA vandanIya aura acintya mahimAvAlA deva pratipAdita kiyA hai, sAtha hI, yaha likhakara ki unake dvArA zabda bhale prakAra siddha hote haiM, unake kisI vyAkaraNa grantha kA ullekha kiyA hai|" apanI isa dRSTi aura rAya ke anurUpa hI maiM ' acintyamahimA deva:' padya ko pradhAnataH devAgama aura ratnakaraNDa ke ullekhavAle padyoM kA uttaravartI tIsarA padya mAnatA A rahA hU~ aura tadanusAra hI usake 'deva' pada kA devanandI artha karane pravRtta huA hU~ / ata: ina tInoM padyoM ke kramaviSaya meM merI dRSTi aura mAnyatA ko chor3akara kisI ko bhI mere usa artha kA durupayoga nahIM karanA cAhie, jo samAdhitantra kI prastAvanA tathA satsAdhu - smaraNa - maGgalapATha' meM diyA huA hai, 113 kyoMki mudrita prati kA padyakrama hI ThIka hone para maiM usa padya ke deva pada ko samantabhadra kA hI vAcaka mAnatA hU~ aura isa taraha tInoM padyoM ko samantabhadra ke stuti - viSayaka samajhatA hU~ / astu / " (jai. sA. i. vi. pra./ khaM / pR. 459-462) / 44 'aba dekhanA yaha hai ki kyA ukta tInoM padyoM ko svAmI samantabhadra ke sAtha sambandhita karane athavA ratnakaraNDa ko svAmI samantabhadra kI kRti batalAne meM koI dUsarI bAdhA AtI hai ? jahA~ taka maiMne isa viSaya para gaMbhIratA ke sAtha vicAra kiyA hai, mujhe usameM koI bAdhA pratIta nahIM hotii| tInoM padyoM meM kramazaH tIna vizeSaNoM svAmI, deva aura yogIndra ke dvArA samantabhadra kA smaraNa kiyA gayA hai| ukta krama se rakkhe hue tInoM padyoM kA artha nimna prakAra hai " una svAmI ( samantabhadra) kA caritra kisake liye vismayakAraka (Azcaryajanaka ) nahIM hai, jinhoMne 'devAgama' (AptamImAMsA) nAma ke apane pravacana dvArA Aja bhI sarvajJa 113. pro0 sAhaba ne apane mata kI puSTi meM use peza karake sacamuca hI usakA durupayoga kiyA hai| For Personal & Private Use Only Page #642 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 586 / jainaparamparA aura yApanIyasaMgha / khaNDa 3 a018 / pra04 ko pradarzita kara rakkhA hai| ve acintyamahimA-yukta deva (samantabhadra) apanA hita cAhanevAloM ke dvArA sadA vandanIya haiM, jinake dvArA (sarvajJa hI nahIM, kintu) zabda bhI 114 bhale prakAra siddha hote haiN| ve hI yogIndra (samantabhadra) sacce arthoM meM tyAgI (tyAgabhAva se yukta athavA dAtA) hue haiM, jinhoMne sukhArthI bhavyasamUha ke lie akSayasukha kA kAraNabhUta dharmaratnoM kA piTArA-'ratnakaraNDa' nAma kA dharmazAstra dAna kiyA hai| "isa artha para se spaSTa hai ki dUsare tathA tIsare padya meM aisI koI bAta nahIM, jo svAmI samantabhadra ke sAtha saGgata na baiThatI ho| samantabhadra ke lie deva vizeSaNa kA prayoga koI anokhI athavA unake pada se koI adhika cIja nahIM hai| devAgama kI vasunandivRti, paNDita AzAdhara kI sAgAradharmAmRta TIkA, AcArya jayasena kI samayasAraTIkA, narendrasena AcArya ke siddhAntasAra-saMgraha aura AptamImAMsAmUla kI eka vi0 saMvat 1752 kI prati kI antima puSpikA meM samantabhadra ke sAtha deva pada kA khulA prayoga pAyA jAtA hai, jina saba ke avataraNa paM0 darabArIlAla jI koThiyA ke lekha meM uddhRta ho cuke haiN|115 isake sivAya vAdirAja ke pArzvanAthacarita se 47 varSa pUrva zaka saM0 900 meM likhe gaye cAmuNDarAya ke triSaSTizalAkA-mahApurANa meM bhI deva upapada ke sAtha samantabhadra kA smaraNa kiyA gayA hai aura unheM tattvArthabhASyAdi kA kartA likhA hai|16 aisI hAlata meM pro0 sAhaba kA samantabhadra ke sAtha deva pada kI asaGgati kI kalpanA karanA ThIka nahIM hai, ve sAhityikoM meM deva vizeSaNa ke sAtha bhI prasiddhi ko prApta rahe haiN|" (jai.sA.i.vi.pra./khaM.1 / pR. 462-464) / "aura aba pro0 sAhaba kA apane antima lekha meM yaha likhanA to kucha bhI artha nahIM rakhatA ki "jo ullekha prastuta kiye gaye haiM, una saba meM deva pada samantabhadra ke sAtha-sAtha pAyA jAtA hai| aisA koI eka bhI ullekha nahIM, jahA~ kevala deva zabda se samantabhadra kA abhiprAya prakaTa kiyA gayA ho|" yaha vAstava meM koI uttara nahIM, ise kevala uttara ke liye hI uttara kahA jA sakatA hai, kyoMki jaba koI vizeSaNa kisI ke sAtha jur3A hotA hai, tabhI to vaha kisI prasaMga para saMketAdi ke rUpa meM alaga se bhI kahA jA sakatA hai, jo vizeSaNa kabhI sAtha meM jur3A hI na ho, vaha na to alaga se kahA jA sakatA hai aura na usakA vAcaka hI ho sakatA hai| pro0 sAhaba aisA koI bhI ullekha prastuta nahIM kara sakeMge, jisameM samantabhadra ke sAtha svAmI pada jur3ane se pahale unheM kevala 'svAmI' pada ke dvArA ullekhita kiyA gayA ho| 114. mUla meM prayukta hae 'ca' zabda kA arth| 115. anekAnta / varSa 8/kiraNa 10-11 / pR. 410-411 / 116. anekAnta / varSa 9/kiraNa 1/pR. 33 / Jain Education Intemational For Personal & Private Use Only Page #643 -------------------------------------------------------------------------- ________________ a018 / pra04 sanmatisUtrakAra siddhasena : digambarAcArya / 587 ataH mUla bAta samantabhadra ke sAtha deva vizeSaNa kA pAyA jAnA hai, jisake ullekha prastuta kiye gaye haiM aura jinake AdhAra para dvitIya padya meM prayukta hue deva vizeSaNa athavA upapada ko samantabhadra ke sAtha saMgata kahA jA sakatA hai| pro0 sAhaba vAdirAja ke isI ullekha ko vaisA eka ullekha samajha sakate haiM, jisameM 'deva' zabda se samantabhadra kA abhiprAya pragaTa kiyA gayA hai, kyoMki vAdirAja ke sAmane aneka prAcIna ullekhoM ke rUpa meM samantabhadra ko bhI 'deva' pada ke dvArA ullikhita karane ke kAraNa maujUda the| isake sivAya, pro0 sAhaba ne zleSArtha ko liye hue jo eka padya 'devaM svAminamamalaM vidyAnandaM praNamya nijabhaktyA' ityAdi udAharaNa ke rUpa meM prastuta kiyA hai, usakA artha jaba svAmI samantabhadraparaka kiyA jAtA hai, taba 'deva' pada svAmI samantabhadra kA, akalaGkaparaka artha karane se akalaMka kA aura vidyAnandaparaka artha karane se vidyAnanda kA hI vAcaka hotA hai| isase samantabhadra nAma sAtha meM na rahate hue bhI samantabhadra ke liye 'deva' pada kA alaga se prayoga aghaTita nahIM hai, yaha pro0 sAhaba dvArA prastuta kiye gaye padya se bhI jAnA jAtA hai|" (jai.sA.i.vi.pra./ khaM.1/ pR. 464) / "yaha bhI nahIM kahA jA sakatA ki vAdirAja 'deva' zabda ko ekAntataH 'devanandI' kA vAcaka samajhate the aura vaisA samajhane ke kAraNa hI unhoMne ukta padya meM devanandI ke liye usakA prayoga kiyA hai, kyoMki vAdirAja ne apane nyAya-vinizcaya-vivaraNa meM akalaMka ke liye 'deva' pada kA bahuta prayoga kiyA hai,117 itanA hI nahIM balki pArzvanAthacarita meM bhI ve 'tarkabhUvallabho devaH sa jayatyakalaMkadhIH' isa vAkya meM prayukta hue deva pada ke dvArA akalaMka kA ullekha kara rahe haiN| aura jaba akalaMka ke liye ve 'deva' pada kA ullekha kara rahe haiM, taba akalaMka se bhI bar3e aura unake bhI pUjyaguru samantabhadra ke liye deva pada kA prayoga karanA kucha bhI asvAbhAvika athavA anahonI bAta nahIM hai| isake sivAya, unhoMne nyAyavinizcaya-vivaraNa ke antima bhAga meM pUjyapAda kA devanandI nAma se ullekha na karake pUjyapAda nAma se hI ullekha kiyA hai,118 jisase mAlUma hotA hai ki yahI nAma unako adhika iSTa thaa| "aisI sthiti meM yadi vAdirAja kA apane dvitIya padya se devanandi-viSayaka abhiprAya hotA, to ve yA to pUrA devanandI nAma dete yA unake jainendra vyAkaraNa kA 117. jaisA ki nIce ke udAharaNoM se prakaTa hai "devastArkikacakracUDAmaNibhUyAtsa vaH shreyse|" pR. 3 / / "bhUyo bhedanayAvagAhagahanaM devasya ydvaangmym|" "tathA ca devasyAnyatra vacanaM "vyavasAyAtmakaM jJAnaM pratyakSaM svata eva nH|" prastAva 1 / "devasya zAsanamatIvagabhIrametattAtparyataH ka iva boddhamatIva dkssH|" prastAva 2 / 118. "vidyAnandamanantavIryasukhadaM zrIpUjyapAdaM dayApAlaM sanmatisAgaraM---vande jinendraM mudaa|" Jain Education Intemational For Personal & Private Use Only Page #644 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 588 / jainaparamparA aura yApanIyasaMgha / khaNDa 3 a018/pra04 sAtha meM spaSTa nAmollekha karate athavA isa padya ko ratnakaraNDa ke ullekhavAle padya ke bAda meM rakhate, jisase samantabhadra kA smaraNaviSayaka prakaraNa samApta hokara dUsare prakaraNa kA prArambha samajhA jaataa| jaba aisA kucha bhI nahIM hai, taba yahI kahanA ThIka hogA ki isa padya meM 'deva' vizeSaNa ke dvArA samantabhadra kA hI ullekha kiyA gayA hai| unakA acintya mahimA se yukta honA aura unake dvArA zabdoM kA siddha honA bhI koI asaMgata nahIM hai| ve pUjyapAda se bhI adhika mahAn the, akalaMka aura vidyAnandAdika bar3e-bar3e AcAryoM ne unakI mahAnatA kA khulA gAna kiyA hai, unheM sarvapadArthatattvaviSayaka syAdvAda-tIrtha ko kalikAla meM bhI prabhAvita karanevAlA, aura vIrazAsana kI hajAraguNI vRddhi karanevAlA, jainazAsana kA praNetA taka likhA hai| unake asAdhAraNa guNoM ke kIrtanoM aura mahimAoM ke varNanoM se jainasAhitya bharA huA hai, jisakA kucha paricaya pAThaka satsAdhusmaraNa-maMgalapATha meM diye hue samantabhadra ke smaraNoM para se sahaja meM hI prApta kara sakate haiN| samantabhadra ke eka paricaya-padya se mAlUma hotA hai ki ve siddhasArasvata 19 the, sarasvatI unheM siddha thI, vAdIbhasiMha jaise AcArya unheM sarasvatI kI svacchanda-vihArabhUmi batalAte haiM aura eka dUsare granthakAra samantabhadra-dvArA race hue granthasamUharUpI nirmalakamalasarovara meM, jo bhAvarUpa haMsoM se paripUrNa hai, sarasvatI ko krIDA karatI huI ullekhita karate haiN|120 isase samantabhadra ke dvArA zabdoM kA siddha honA koI anokhI bAta nahIM kahI jA sktii| unakA jinazataka unake apUrva vyAkaraNapANDitya aura zabdoM ke ekAdhipatya ko sUcita karatA hai| pUjyapAda ne to apane jainendravyAkaraNa meM 'catuSTayaM samantabhadrasya' yaha sUtra (5, 4, 140) rakhakara samantabhadra-dvArA honevAlI zabdasiddhi ko spaSTa sUcita bhI kiyA hai, jisa para se unake vyAkaraNazAstra kI bhI sUcanA milatI hai| aura zrI prabhAcandAcArya ne apane gadyakathAkoza meM unheM tarkazAstra kI taraha vyAkaraNazAstra kA bhI vyAkhyAtA (nirmAtA)121 likhA hai|122 itane para bhI pro0 sAhaba kA apane pichale lekha meM yaha likhanA ki "unakA banAyA huA na to koI zabdazAstra upalabdha hai aura na usake koI prAcIna prAmANika ullekha pAye jAte haiM" vyartha kI khIMcatAna ke sivAya aura kucha bhI artha nahIM rkhtaa| yadi Aja koI grantha upalabdha nahIM hai, to usakA yaha Azaya to nahIM liyA jA sakatA 119. anekAnta / varSa 7/kiraNa 3-4/ pR. 26 / 120. satsAdhusmaraNamaMgalapATha / pR. 34, 49 / 121. anekAnta / varSa 8/kiraNa 10-11/ pR. 419 / 122. 'jainagranthAvalI' meM rAyala eziyATika sosAiTI kI riporTa ke AdhAra para samantabhadra ke eka prAkRtavyAkaraNa kA nAmollekha hai aura use 1200 zlokaparimANa sUcita kiyA Jain Education Intemational For Personal & Private Use Only Page #645 -------------------------------------------------------------------------- ________________ a018 / pra04 sanmatisUtrakAra siddhasena : digambarAcArya / 589 ki vaha kabhI thA hI nhiiN| vAdirAja ke hI dvArA pArzvanAthacarita meM ullikhita sanmatisUtra kI vaha vivRti aura vizeSavAdI kI vaha kRti Aja kahA~ mila rahI haiM? yadi unake na milane mAtra se vAdirAja ke ullekha-viSaya meM anyathA kalpanA nahIM kI jA sakatI, to phira samantabhadra ke zabdazAstra ke upalabdha na hone mAtra se hI vaisI kalpanA kyoM kI jAtI hai? usameM kucha bhI aucitya mAlUma nahIM hotaa| ataH vAdirAja ke ukta dvitIya padya naM0 18 kA yathAvasthita krama kI dRSTi se samantabhadra-viSayaka artha lene meM kisI bhI bAdhA ke liye koI sthAna nahIM hai|" (jai.sA.i.vi.pra./ khaM.1 / pR. 464467) / "rahI tIsare padya kI bAta, usameM yogIndraH pada ko lekara jo vAda-vivAda athavA jhamelA khar3A kiyA gayA hai, usameM kucha bhI sAra nahIM hai| koI bhI buddhimAn aisA nahIM ho sakatA, jo samantabhadra ko yogI athavA yogIndra mAnane ke liye taiyAra na ho, . khAsakara usa hAlata meM jaba ki ve dharmAcArya the, samyagdarzana, jJAna, cAritra, tapa aura vIryarUpa paJca AcAroM kA svayaM AcAra karanevAle aura dUsaroM ko AcAraNa karAnevAle dIkSAguru ke rUpa meM the, 'padarddhika' the, tapa ke bala para cAraNaRddhi ko prApta the aura unhoMne apane maMtrarUpa bacanabala se zivapiNDI meM candraprabha kI pratimA ko bulA liyA thA ('svmntrvcn-vyaahuutcndrprbhH')| yogasAdhanA jainamuni kA pahalA kArya hotA hai aura isaliye jainamuni ko 'yogI' kahanA eka sAmAnya-sI bAta hai, phira dharmAcArya athavA dIkSAguru munIndra kA to yogI athavA yogIndra honA aura bhI avazyaMbhAvI tathA anivArya ho jAtA hai| isI se jisa vIrazAsana ke svAmI samantabhadra ananya upAsaka the, usakA svarUpa batalAte hue, yuktyanuzAsana (kA0 6) meM unhoMne dayA, dama aura tyAga ke sAthaM samAdhi (yogasAdhanA) ko bhI usakA pradhAna aMga batalAyA hai| taba yaha kaise ho sakatA hai ki vIrazAsana ke ananya upAsaka bhI yoga-sAdhanA na karate hoM aura isaliye yogI na kahe jAte hoM? "sabase pahale suhRdvara paM0 nAthUrAma jI premI ne isa yogIndraviSayaka carcA ko 'kyA ratnakaraNDa ke kartA svAmI samantabhadra hI haiM?' isa zIrSaka ke apane lekha meM uThAyA thA aura yahA~ taka likha diyA thA ki "yogIndra jaisA vizeSaNa to unheM (samantabhadra ko) kahIM bhI nahIM diyA gyaa|"123 isake uttara meM jaba maiMne 'svAmI samantabhadra dharmazAstrI, tArkika aura yogI tInoM the' isa zIrSaka kA lekha24 likhA aura usameM aneka pramANoM ke AdhAra para yaha spaSTa kiyA gayA ki samantabhadra yogIndra the tathA 123. anekAnta / varSa 7/kiraNa 3-4/pR. 29,30 / 124. anekAnta / varSa 7/kiraNa 5-6/pR. 42,48 / Jain Education Intemational For Personal & Private Use Only Page #646 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 590 / jainaparamparA aura yApanIyasaMgha / khaNDa 3 a018/pra04 yogI aura yogIndra vizeSaNoM kA unake nAma ke sAtha spaSTa ullekha bhI batalAyA gayA, taba premI jI to usa viSaya meM mauna ho rahe, parantu pro0 sAhaba ne isa carcA ko yaha likhakara lambA kiyA ki "mukhtAra sAhaba tathA nyAyAcArya jI ne jisa AdhAra para yogIndra zabda kA ullekha prabhAcandrakRta svIkAra kara liyA hai, vaha bhI bahuta kaccA hai| unhoMne jo kucha usake liye pramANa diye haiM, unase jAna par3atA hai ki ukta donoM vidvAnoM meM se kisI eka ne bhI abhI taka na prabhAcandra kA kathAkoSa svayaM dekhA hai aura na kahIM yaha spaSTa par3hA yA kisI se sunA ki prabhAcandrakRta kathAkoSa meM samantabhadra ke liye yogIndra zabda AyA hai| kevala premIjI ne koI bIsa varSa pUrva yaha likha bhejA thA ki "donoM kathAoM meM koI vizeSa pharka nahIM hai, nemidatta kI kathA prabhAcandra kI gadyakathA kA prAyaH pUrNa anuvAda hai|" usI ke AdhAra para Aja ukta donoM vidvAnoM ko yaha kahane meM koI Apatti mAlUma nahIM hotI ki prabhAcandra ne bhI apane gadya kathAkoSa meM svAmI samantabhadra ko yogIndra rUpa meM ullekhita kiyA hai|" "isa para prabhAcandra ke gadyakathAkoSa ko ma~gAkara dekhA gayA aura usa para se samanta- bhadra ko 'yogI' tathA 'yogIndra' batalAnevAle jaba Der3ha darjana ke karIba pramANa nyAyAcArya jI ne apane antima lekha meM 125 uddhRta kiye, taba usake uttara meM pro0 sAhaba aba apane pichale lekha meM yaha kahane baiThe haiM, jise ve nemidatta-kathAkoSa ke anukUla pahale bhI kaha sakate the, ki "kathAnaka meM samantabhadra ko kevala unake kapaTaveSa meM hI yogI yA yogIndra kahA hai, unake jainaveSa meM kahIM bhI ukta zabda kA prayoga nahIM pAyA jaataa|" yaha uttara bhI vAstava meM koI uttara nahIM hai| ise bhI kevala uttara ke liye hI uttara kahA jA sakatA hai| kyoMki samantabhadra ke yoga-camatkAra ko dekhakara jaba zivakoTirAjA, unakA bhAI zivAyana aura prajA ke bahuta se jana jainadharma meM dIkSita ho gaye taba yogirUpa meM samantabhadra kI khyAti to aura bhI bar3ha gaI hogI aura ve Amataura para yogirAja kahalAne lage hoMge, ise hara koI samajha sakatA hai, kyoMki vaha yogacamatkAra samantabhadra ke sAtha sambaddha thA, na ki unake pANDurAGgatapasvIvAle veSa ke saath| aisA bhI nahIM ki pANDurAGgatapasvI ke veSavAle hI 'yogI' kahe jAte hoM, jainaveSavAle muniyoM ko yogI na kahA jAtA ho| yadi aisA hotA, to ratnakaraNDa ke kartA ko bhI 'yogIndra' vizeSaNa se ullekhita na kiyA jaataa| vAstava meM yogI eka sAmAnya zabda hai, jo RSi, muni, yati, tapasvI Adika kA vAcaka hai, jaisA ki dhanaJjaya-nAmamAlA ke nimna vAkya se prakaTa hai 125. anekAnta / varSa 8/kiraNa 10-11/pR. 420-421 / Jain Education Intemational For Personal & Private Use Only Page #647 -------------------------------------------------------------------------- ________________ a018 / pra04 sanmatisUtrakAra siddhasena : digambarAcArya / 591 RSiryatirmunirbhikSustApasaH saMyato vrtii| tapasvI saMyamI yogI varNI sAdhuzca pAtu vH|| 3 // "jainasAhitya meM yogI kI apekSA yati, muni, tapasvI jaise zabdoM kA prayoga adhika pAyA jAtA hai, jo usake paryAya nAma haiN| ratnakaraNDa meM bhI yati, muni aura tapasvI zabda yogI ke liye vyavahata hue haiN| tapasvI ko Apta tathA Agama kI taraha samyagdarzana kA viSayabhUta padArtha batalAte hue usakA jo svarUpa eka padya'26 meM diyA hai, vaha khAsataura se dhyAna dene yogya hai| usameM likhA hai ki-"jo indriyaviSayoM tathA icchAoM ke vazIbhUta nahIM hai, ArambhoM tathA parigrahoM se rahita hai aura jJAna, dhyAna evaM tapazcaraNoM meM lIna rahatA hai, vaha tapasvI prazaMsanIya hai|" isa lakSaNa se bhinna yogI ke aura koI sIMga nahIM hote| eka sthAna para sAmAyika meM sthita gRhastha ko celopasRSTamuni kI taraha yatibhAva ko prApta huA likhA hai|127 celopasRSTamuni kA abhiprAya usa nagna digambara jaina yogI se hai, jo mauna-pUrvaka yoga-sAdhanA karatA huA dhyAnamagna ho aura usa samaya kisI ne usako vastra or3hA diyA ho, jise vaha apane liye upasarga samajhatA hai| sAmAyika meM sthita vastrasahita gRhastha ko usa muni kI upamA dete hue use jo yatibhAva (yogI ke bhAva) ko prApta huA likhA hai aura agale padya meM use acalayoga bhI batalAyA hai, usase spaSTa jAnA jAtA hai ki ratnakaraNDa meM bhI yogI ke liye yati zabda kA prayoga kiyA gayA hai| isake sivAya, akalaMkadeva ne aSTazatI (devAgama-bhASya) ke maMgala-padya meM AptamImAMsAkAra svAmI samantabhadra ko 'yati' likhA hai,128 jo sanmArga meM yatnazIla athavA mana-vacana-kAya ke niyantraNarUpa yoga kI sAdhanA meM tatpara yogI kA vAcaka hai, aura zrIvidyAnandAcArya ne apanI aSTasahasrI meM unheM yatibhRt aura yatIza taka likhA hai,129 jo donoM hI yogirAja athavA yogIndra artha ke dyotaka haiM, aura yatIza ke sAtha prathitatara vizeSaNa lagAkara to yaha bhI sUcita kiyA gayA hai ki ve eka bahuta bar3e prasiddha yogirAja the| aise hI ullekhoM ko dRSTi meM rakhakara vAdirAja ne ukta padya meM samantabhadra ke liye yogIndra vizeSaNa kA prayoga kiyA jAna par3atA hai| aura isaliye yaha kahanA ki 'samantabhadra yogI nahIM the athavA 126. viSayA''zAvazA'tIto niraarmbho'prigrhH| jJAna-dhyAna-taporaktastapasvIsa prshsyte|| 10 // 127. sAmayike sArambhAH parigrahA naiva santi srve'pi| __ celopasRSTamuniriva gRhI tadA yAti ytibhaavm|| 102 // 128. "yenAcArya-samantabhadra-yatinA tasmai namaH sNttm|" 129. "sa shriisvaamismntbhdr-ytibhRd-bhuuyaadvibhurbhaanumaan|" ___ "svAmI jIyAtsa shvshtprthittrytiisho'klngkorukiirtiH|" For Personal & Private Use Only Page #648 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 592 / jainaparamparA aura yApanIyasaMgha / khaNDa 3 a018 / pra0 4 yogIrUpa se unakA kahIM ullekha nahIM' kisI taraha bhI samucita nahIM kahA jA sakatA / ratnakaraNDa kI aba taka aisI koI prAcIna prati bhI pro0 sAhaba kI tarapha se upasthita nahIM kI gaI, jisameM granthakartA ko 'yogIndra' nAma kA koI vidvAn likhA ho athavA svAmI samantabhadra se bhinna dUsarA koI samantabhadra usakA kartA hai, aisI spaSTa sUcanA sAtha meM kI gaI ho|" (jai. sA. i. vi. pra. / khaM. 1 / pR. 467 - 470 ) "samantabhadra nAma ke dUsare chaha vidvAnoM kI khoja karake maiMne use ratnakaraNDa zrAvakAcAra kI apanI prastAvanA meM Aja se koI 23 varSa pahale prakaTa kiyA thaa| usake bAda se aura kisI samantabhadra kA aba taka koI patA nahIM claa| unameM se eka laghu, dUsare cikka, tIsare gerusoppe, cauthe abhinava, pA~caveM bhaTTAraka, chaThe gRhastha vizeSaNa viziSTa pAye jAte haiM / unameM se koI bhI apane samayAdika kI dRSTi se 'ratnakaraNDa' kA kartA nahIM ho sakatA 130 aura isaliye jaba taka jainasAhitya para se kisI aise dUsare samantabhadra kA patA na batalAyA jAya, jo isa ratnakaraNDa kA kartA ho sake, taba taka 'ratnakaraNDa' ke kartA ke liye 'yogIndra' vizeSaNa ke prayoga mAtra se use korI kalpanA ke AdhAra para svAmI samantabhadra se bhinna kisI dUsare samantabhadra kI kRti nahIM kahA jA sakatA / "aisI vastusthiti meM vAdirAja ke ukta donoM padyoM ko prathama padya ke sAtha svAmisamantabhadra-viSayaka samajhane aura batalAne meM koI bhI bAdhA pratIta nahIM hotI / 131 pratyuta isake, vAdirAja ke prAyaH samakAlIna vidvAn AcArya prabhAcandra kA apanI TIkA meM 'ratnakaraNDa' upAsakAdhyayana ko sApha taura para svAmI samantabhadra kI kRti ghoSita karanA use puSTa karatA hai| unhoMne apanI TIkA ke kevala saMdhivAkyoM meM hI samantabhadrasvAmiviracita jaise vizeSaNoM dvArA vaisI ghoSaNA nahIM kI, balki TIkA kI Adi meM nimna prastAvanA - vAkya dvArA bhI usakI spaSTa sUcanA kI hai " zrIsamantabhadrasvAmI ratnAnAM rakSaNopAyabhUtaratnakaraNDakaprakhyaM samyagdarzanAdiratnAnAM pAlanopAyabhUtaM ratnakaraNDakAkhyaM zAstraM kartukAmo nirvighnataH zAstraparisamAptyAdikaM phalamabhilaSanniSTadevatAvizeSaM namaskurvannAha / " 130. dekhie, mANikacanda - granthamAlA meM prakAzita ratnakaraNDa zrAvakAcAra / prastAvanA / pR. 5 se 9 / 131. san 1912 meM taMjora se prakAzita honevAle vAdirAja ke 'yazodhara - carita' kI prastAvanA meM, TI. e. gopInAtharAva, ema. e. ne bhI ina tInoM padyoM ko isI krama ke sAtha samantabhadraviSayaka sUcita kiyA hai| isake sivAya, prastuta carita para zubhacandrakRta jo 'paMjikA' hai, use dekhakara paM0 nAthUrAma jI premI ne bAda ko yaha sUcita kiyA hai ki usameM bhI ye tInoM padya samantabhadraviSayaka mAne gaye / aura tIsare padya meM prayukta hue 'yogIndra' pada kA artha 'samantabhadra' hI likhA hai| isase bAdhA kI jagaha sAdhaka pramANa kI bAta aura bhI sAmane A jAtI hai| For Personal & Private Use Only Page #649 -------------------------------------------------------------------------- ________________ a018 / pra04 sanmatisUtrakAra siddhasena : digambarAcArya / 593 "hA~, yahA~ para eka bAta aura bhI jAna lene kI hai aura vaha yaha ki pro0 sAhaba ne apane "vilupta adhyAya' meM yaha likhA thA ki "digambarajaina sAhitya meM jo AcArya svAmI kI upAdhi se vizeSataH vibhUSita kiye gaye haiM, ve AptAmImAMsA ke kartA samantabhadra hI haiN|" aura Age zravaNabelagola ke eka zilAlekha meM bhadrabAhu dvitIya ke sAtha 'svAmI' pada jur3A huA dekhakara yaha batalAte hue ki "bhadrabAhu kI upAdhi 'svAmI' thI, jo ki sAhitya meM prAyaH ekAntataH samantabhadra ke liye hI prayukta haI hai" samantabhadra aura bhadrabAha dvitIya ko 'eka hI vyakti' pratipAdita kiyA thaa| isa para se koI bhI yaha phalita kara sakatA hai ki jina samantabhadra ke sAtha svAmI pada lagA huA ho unheM pro0 sAhaba ke matAnusAra AptamImAMsA kA kartA samajhanA caahie| tadanusAra hI pro0 sAhaba ke sAmane ratnakaraNDa kI TIkA kA ukta pramANa yaha pradarzita karane ke liye rakkhA gayA ki jaba prabhAcandracArya bhI ratnakaraNDa ko svAmI samantabhadraka likha rahe haiM aura pro0 sAhaba 'svAmI' pada kA asAdhAraNa sambandha AptamImAMsAkAra ke sAtha jor3a rahe haiM, taba vaha use AptamImAMsAkAra se bhinna kisI dUsare samantabhadra kI kRti kaise batalAte haiM? isake uttara meM pro0 sAhaba ne likhA hai ki "prabhAcandra kA ullekha kevala itanA hI to hai ki ratnakaraNDa ke kartA svAmI samantabhadra haiM. unhoMne yaha to prakaTa kiyA hI nahIM ki ye hI ratnakaraNDa ke kartA AptamImAMsA ke bhI racayitA haiN|"132 parantu sAtha meM lagA huA svAmI pada to unhIM ke mantavyAnusAra use prakaTa kara rahA hai, yaha dekhakara unhoMne yaha bhI kaha diyA hai ki "ratnakaraNDa ke kartA samantabhadra ke sAtha 'svAmI' pada bAda ko jur3a gayA hai, cAhe usakA kAraNa bhrAnti ho yA jAna bUjhakara aisA kiyA gayA ho|" parantu apane prayojana ke liye yaha kaha dene mAtra se koI kAma nahIM cala sakatA, jaba taka ki usakA koI prAcIna AdhAra vyakta na kiyA jAya, kama se kama prabhAcandrAcArya se pahale kI likhI huI ratnakaraNDa kI koI aisI prAcIna mUla prati peza honI cAhiye thI, jisameM samantabhadra ke sAtha 'svAmI' pada lagA huA na ho| lekina pro0 sAhaba ne pahale kI, aisI koI bhI prati peza nahIM kI, taba ve bAda ko bhrAnti Adi ke vaza 'svAmI' pada ke jur3ane kI bAta kaise kaha sakate haiM? nahIM kaha sakate, usI taraha, jisa taraha ki mere dvArA sandigdha karAra diye hue ratnakaraNDa ke sAta padyoM ko prabhAcandrIya TIkA se pahale kI aisI prAcIna pratiyoM ke na milane ke kAraNa prakSipta nahIM kaha sakate,133 jinameM ve madya sammilita na hoN|" (jai.sA.i.vi.pra./ khN.1/470-473)| 12. anekAnta / varSa 8/kiraNa 3/pR. 129 / 3. anekAnta / varSa 9 / kiraNa 1/ pR. 12 para prakAzita prophesara sAhaba kA uttara ptr| Jain Education Intemational For Personal & Private Use Only Page #650 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 594 / jainaparamparA aura yApanIyasaMgha / khaNDa 3 a018 / pra04 ___ "isa taraha pro0 sAhaba kI tIsarI Apatti meM kucha bhI sAra mAlUma nahIM hotaa| yukti ke pUrNataH siddha na hone ke kAraNa vaha ratnakaraNDa aura AptamImAMsA ke ekakartRtva meM bAdhaka nahIM ho sakatI, aura isaliye use bhI samucita nahIM kahA jA sktaa| "IV. aba rahI cauthI Apatti kI bAta, jise pro0 sAhaba ne ratnakaraNDa ke nimna upAntya padya para se kalpita karake rakkhA hai yena svayaM viitklngkvidyaadRssttikriyaartnkrnnddbhaavm| nItastamAyAti patIcchayeva sarvArthasiddhistriSu vissttpessu|| "isa padya (149) meM grantha kA upasaMhAra karate hue yaha batalAyA gayA hai ki "jisa (bhavya jIva) ne AtmA ko nirdoSavidyA, nirdoSadRSTi aura nirdoSakriyArUpa ratnoM ke piTAre ke bhAva meM pariNata kiyA hai, apane AtmA meM samyagdarzana, samyagjJAna aura samyakacAritrarUpa ratnatrayadharma kA AvirbhAva kiyA hai, use tInoM lokoM meM sarvArthasiddhi, dharma-artha-kAma mokSarUpa sabhI prayojanoM kI siddhi svayaMvarA kanyA kI taraha svayaM prApta ho jAtI hai, arthAt ukta sarvArthasiddhi use svecchA se apanA pati banAtI hai, jisase vaha cAroM puruSArthoM kA svAmI hotA hai aura usakA koI bhI prayojana siddha hue binA nahIM rhtaa|" "isa artha ko svIkAra karate hue pro0 sAhaba kA jo kucha vizeSa kahanA hai, vaha yaha hai-"yahA~ TIkAkAra prabhAcandra ke dvArA batalAye gaye vAcyArtha ke atirikta zleSarUpa se yaha artha bhI mujhe spaSTa dikhAI detA hai ki "jisane apane ko akalaGka aura vidyAnanda ke dvArA pratipAdita nirmala jJAna, darzana aura cAritrarUpI ratnoM kI piTArI banA liyA hai, use tInoM sthaloM para sarva arthoM kI siddhirUpa sarvArthasiddhi svayaM prApta ho jAtI hai, jaise icchAmAtra se pati ko apanI ptnii|" yahA~ niHsandehataH ratnakaraNDakAra ne tattvArthasUtra para likhI gaI tInoM TIkAoM kA ullekha kiyA hai| sarvArthasiddhi kahIM zabdazaH aura kahIM arthataH, akalaGkakRta rAjavArtika evaM vidyAnandakRta zlokavArtika meM prAyaH pUrI hI grathita hai| ata: jisane akalaGkakRta aura vidyAnanda kI racanAoM ko hRdayaGgama kara liyA, use sarvArthasiddhi svayaM A jAtI hai| ratnakaraNDa ke isa ullekha para se nirvivAdataH siddha ho jAtA hai ki yaha racanA na kevala pUjyapAda se pazcAtkAlIna hai, kintu akalaGka aura vidyAnanda se bhI pIche kI hai|"134 aisI hAlata meM ratnakaraNDakAra kA AptamImAMsA ke kartA se ekatva siddha nahIM hotaa|35 134. anekAnta / varSa 7/kiraNa 5-6/pR.53| 135. anekAnta / varSa 8/kiraNa 3/ pR. 132 / Jain Education Intemational For Personal & Private Use Only Page #651 -------------------------------------------------------------------------- ________________ a0 18 / pra0 4 sanmatisUtrakAra siddhasena : digambarAcArya / 595 "yahA~ pro0 sAhaba dvArA kalpita isa zloSArtha ke sughaTita hone meM do prabala bAdhAe~ haiM / eka to yaha ki jaba vItakalaMka se akalaMka kA aura vidyA se vidyAnanda kA artha le liyA gayA taba dRSTi aura kriyA do hI ratna zeSa raha jAte haiM aura ve bhI apane nirmala-nirdoSa athavA samyak jaise maulika vizeSaNa se zUnya / aisI hAlata meM zleSArtha ke sAtha jo nirmala jJAna artha bhI jor3A gayA hai, vaha nahIM bana sakegA aura usake na jor3ane para vaha zleSArtha granthasandarbha ke sAtha asaGgata ho jAyagA, kyoMki granthabhara meM tRtIya padya se prArambha karake isa padya ke pUrva taka samyakdarzana - jJAna - cAritrarUpa tIna ratnoM kA hI dharmarUpa se varNana hai, jisakA upasaMhAra karate hue hI isa upAntya padya meM unako apanAnevAle ke liye sarva artha kI siddhirUpa phala kI vyavasthA kI gaI hai, isakI tarapha kisI kA bhI dhyAna nahIM gyaa| dUsarI bAdhA yaha hai ki triSu viSTapeSu padoM kA artha jo 'tInoM sthaloM para' kiyA gayA hai, vaha saGgata nahIM baiThatA, kyoMki akalaMkadeva kA rAjavArtika aura vidyAnanda kA zlokavArtika grantha ye do hI sthala aise haiM, jahA~ para pUjyapAda kI sarvArthasiddhi (tattvArthavRtti) zabdazaH tathA arthataH pAI jAtI hai| tIsare sthala kI bAta mUla ke kisI bhI zabda para se usakA Azaya vyakta na karane ke kAraNa nahIM bntii| yaha bAdhA jaba pro0 sAhaba ke sAmane upasthita kI gaI aura pUchA gayA ki 'triSu viSTapeSu' kA zleSArtha jo 'tInoM sthaloM para' kiyA gayA hai, ve tIna sthala kauna se haiM, jahA~ para sarva artha kI siddhirUpa 'sarvArthasiddhi' svayaM prApta ho jAtI hai? taba prophesara sAhaba uttara dete hue likhate haiM " merA khyAla thA ki vahA~ to kisI naI kalpanA kI AvazyakatA hI nahIM, kyoMki vahA~ unhIM tIna sthaloM kI saGgati suspaSTa hai, jo TIkAkAra ne batalA diye haiM arthAt darzana, jJAna aura caritra, kyoMki ve tattvArthasUtra ke viSaya hone se sarvArthasiddhi meM tathA akalaMGkadeva aura vidyAnanda kI TIkAoM meM vivecita haiM aura unakA hI prarUpaNa ratnakaraNDakAra ne kiyA hai / " 136 (jai. sA. i. vi.pr./khN.1/pR.473-475)| " yaha uttara kucha bhI saMgata mAlUma nahIM hotA, kyoMki TIkAkAra prabhAcandra ne 'triSu viSTapeSu' kA spaSTa artha 'tribhuvaneSu' pada ke dvArA 'tInoM loka meM' diyA hai| usake svIkAra kI ghoSaNA karate hue aura yaha AzvAsana dete hue bhI ki usa viSaya meM TIkAkAra se bhinna " kisI naI kalpanA kI AvazyakatA nahIM" TIkAkAra kA artha na dekara 'arthAt' zabda ke sAtha usake artha kI nijI naI kalpanA ko liye hue abhivyakti karanA aura isa taraha 'tribhuvaneSu' pada kA artha darzana, jJAna aura cAritra batalAnA artha kA anartha karanA athavA khIMcatAna kI parAkASThA hai| isase uttara kI 136. anekAnta / varSa 8 / kiraNa 3 / 5. 130 / For Personal & Private Use Only Page #652 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 596 / jainaparamparA aura yApanIyasaMgha / khaNDa 3 a018 / pra04 saMgati aura bhI bigar3a jAtI hai, kyoMki taba yaha kahanA nahIM banatA ki sarvArthasiddhi Adi TIkAoM meM darzana, jJAna aura cAritra vivecita haiM, pratipAdita haiM, balki yaha kahanA hogA ki darzana, jJAna aura cAritra meM sarvArthasiddhi Adi TIkAe~ vivecita haiM, pratipAdita haiM, jo ki eka bilkula hI ulTI bAta hogii| aura isa taraha AdhAra-AdheyasambandhAdi kI sArI sthiti bigar3a jAyagI, aura taba zleSarUpa meM yaha bhI phalita nahIM kiyA jA sakegA ki akalaGka aura vidyAnanda kI TIkAe~ aise koI sthala yA sthAnavizeSa haiM, jahA~ para pUjyapAda kI TIkA sarvArthasiddhi svayaM prApta ho jAtI hai| "ina donoM bAdhAoM ke sivAya zleSa kI yaha kalpanA aprAsaMgika bhI jAna par3atI hai, kyoMki ratnakaraNDa ke sAtha usakA koI mela nahIM milatA, ratnakaraNDa tattvArthasUtra kI koI TIkA bhI nahIM, jisase kisI taraha khIMcatAna kara usake sAtha kucha mela biThalAyA jAtA, vaha to Agama kI khyAti ko prApta eka svatantra maulika grantha hai, jise pUjyapAdAdi kI ukta TIkAoM kA koI AdhAra prApta nahIM hai aura na ho sakatA hai| aura isaliye usake sAtha ukta zleSa kA Ayojana eka prakAra kA asambaddha pralApa ThaharatA hai athavA yoM kahiye ki 'vivAha to kisI kA aura gIta kisI ke' isa ukti ko caritArtha karatA hai| yadi vinA sambandhavizeSa ke kevala zabdachala ko lekara hI zleSa kI kalpanA apane kisI prayojana ke vaza kI jAya aura use ucita samajhA jAya, taba bahuta kucha anarthoM ke saGghaTita hone kI sambhAvanA hai| udAharaNa ke liye svAmisamantabhadra-praNIta jinazataka ke upAntya padya (naM0 115) meM bhI 'pratikRtiH sarvArthasiddhiH parA' isa vAkya ke antargata 'sarvArthasiddhi' pada kA prayoga pAyA jAtA hai aura 61veM padya meM to 'prApya sarvArthasiddhiM gAM' isa vAkya ke sAtha usakA rUpa aura spaSTa ho jAtA hai, usake sAthavAle 'gAM' pada kA artha vANI lagA lene se vaha vacanAtmikA 'sarvArthasiddhi' ho jAtI hai| isa 'sarvArthasiddhi' kA vAcyArtha yadi ukta zleSArtha kI taraha pUjyapAda kI 'sarvArthasiddhi' lagAyA jAyagA, to svAmI samantabhadra ko bhI pUjyapAda ke bAda kA vidvAn kahanA hogA aura taba pUjyapAda ke 'catuSTayaM samantabhadrasya' isa vyAkaraNasUtra meM ullikhita samantabhadra cintA ke viSaya bana jAyeMge tathA aura bhI zilAlekhoM, prazastiyoM tathA paTTAvaliyoM Adi kI kitanI hI gar3abar3a upasthita ho jaaygii| ataH sambandhaviSaya ko nirdhArita kiye binA kevala zabdoM ke samAnArtha ko lekara hI zleSArtha kI kalpanA vyartha hai| - "isa taraha jaba zleSArtha hI sughaTita na hokara bAdhita ThaharatA hai, taba usake AdhAra para yaha kahanA ki "ratnakaraNDa ke isa ullekha para se nirvivAdataH siddha ho jAtA hai ki vaha racanA na kevala pUjyapAda ke pazcAtkAlIna hai, kintu akalaMka aura vidyAnanda se bhI pIche kI hai" korI kalpanA ke sivAya aura kucha bhI nahIM Jain Education Intemational For Personal & Private Use Only Page #653 -------------------------------------------------------------------------- ________________ a018 / pra04 sanmatisUtrakAra siddhasena : digambarAcArya / 597 hai| use kisI taraha bhI yuktisaMgata nahIM kahA jA sakatA, ratnakaraNDa ke 'AptopajJamanullaMghya' padya kA nyAyAvatAra meM pAyA jAnA bhI isameM bAdhaka hai| vaha kevala uttara ke liye kiyA gayA prayAsa mAtra hai aura isI se usa ko prastuta karate hue pro0 sAhaba ko apane pUrvakathana ke virodha kA bhI kucha khyAla nahIM rahA, jaisA ki maiM isase pahale dvitIyAdi ApattiyoM ke vicAra kI bhUmikA meM prakaTa kara cukA huuN| "yahA~ para eka bAta aura bhI prakaTa kara dene kI hai aura vaha yaha ki pro0 sAhaba zleSa kI kalpanA ke binA ukta padya kI racanA ko aTapaTI aura asvAbhavika samajhate haiM, parantu padya kA jo artha Upara diyA gayA hai aura jo AcArya prabhAcandrasammata hai, usase padya kI racanA meM kahIM bhI kucha apaTapaTApana yA asvAbhAvikatA kA darzana nahIM hotA hai| vaha binA kisI zleSakalpanA ke grantha ke pUrva kathana ke sAtha bhale prakAra sambaddha hotA huA ThIka usake upasaMhArarUpa meM sthita hai| usameM prayukta hue 'vidyA', 'dRSTi' jaise zabda pahale bhI grantha meM jJAna-darzana jaise arthoM meM prayukta hue haiM, unake artha meM pro0 sAhaba ko koI vivAda bhI nahIM hai| hA~, 'vidyA' se zleSarUpa meM 'vidyAnanda' artha lenA yaha unakI nijI kalpanA hai, jisake samarthana meM koI pramANa upasthita nahIM kiyA gayA, kevala nAma kA ekadeza kahakara use mAnya kara liyA hai| 137 taba pro0 sAhaba kI dRSTi meM padya kI racanA kA aTapaTApana yA asvAbhAvikapana ekamAtra vItakalaMka zabda ke sAtha kendrita jAna par3atA hai, use hI sIdhe vAcya-vAcaka-sambandha kA bodhaka na samajhakara Apane udAharaNa meM prastuta kiyA hai| parantu 'samyaka' zabda ke liye athavA usake sthAna para 'vItakalaMka' zabda kA prayoga chanda tathA spaSTArtha kI dRSTi se kucha bhI aTapaTA, asaMgata yA asvAbhAvika nahIM hai, kyoMki 'kalaMka' kA suprasiddha artha 'doSa' hai|38 aura usake sAtha meM 'vIta' 137. jahA~ taka mujhe mAlUma hai saMskRtasAhitya meM zleSarUpa se nAma kA ekadeza grahaNa karate hue puruSa ke liye usakA puMlliMga aMza aura strI ke liye strIliMga aMza grahaNa kiyA jAtA hai, jaise 'satyabhAmA' nAma kI strI ke liye 'bhAmA' aMza kA prayoga hotA hai na ki satya aMza kaa| isI taraha 'vidyAnanda' nAma kA 'vidyA' aMza, jo ki strIliMga hai, puruSa ke liye vyavahata nahIM hotaa| cunA~ce pro0 sAhaba ne zleSa ke udAharaNarUpa meM jo 'devaM svAminamamalaM vidyAnandaM praNamya nijabhaktayA' nAmakA padya uddhRta kiyA hai, usameM vidyAnanda kA 'vidyA' nAma se ullekha na karake pUrA hI nAma diyA hai| vidyAnanda kA 'vidyA' nAma se ullekha kA dUsarA koI bhI udAharaNa dekhane meM nahIM aataa| 138. 'kalaGko'Gke kAlAyasamale dossaapvaadyoH|' vizvalocana kosh| doSa ke artha meM kalaMka zabda ke prayoga kA eka suspaSTa udAharaNa isa prakAra hai- . apAkurvanti yadvAcaH kaayvaakvittsmbhvm| kalaGkamaGkinAM so'yaM devanandI namasyate // 15 // jnyaanaarnnv| Jain Education Intemational For Personal & Private Use Only Page #654 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 598 / jainaparamparA aura yApanIyasaMgha / khaNDa 3 a018 / pra0 4 vizeSaNa vigata, mukta, tyakta, vinaSTa athavA rahita jaise artha kA vAcaka hai, jisakA prayoga samantabhadra ke dUsare granthoM meM bhI aise sthaloM para pAyA jAtA hai, jahA~ zleSArtha kA koI kAma nahIM, jaise AptamImAMsA ke 'vItarAgaH ' tathA 'vItamoha: ' padoM meM, svayambhUstotra ke 'vItaghanaH' tathA 'vItarAge' padoM meM, yuktyanuzAsana ke 'vItavikalpadhI : ' aura jinazataka ke 'vItaceto - vikArAbhiH ' pada meN| jisameM se doSa yA kalaMka nikala gayA athavA jo usase mukta hai, use vItadoSa, nirdoSa, niSkalaMka, akalaMka tathA vItakalaMka jaise nAmoM se abhihita kiyA jAtA hai, jo saba eka hI artha ke vAcaka paryAyanAma haiN| vAstava meM jo nirdoSa hai, vahI samyak ( yathArtha ) kahe jAne ke yogya hai, doSoM se yukta athavA pUrNa ko samyak nahIM kaha skte| ratnakaraNDa meM sat, samyak samIcIna, zuddha aura vItakalaMka ina pA~coM zabdoM ko eka hI artha meM prayukta kiyA hai aura vaha hai yathArthatA - nirdoSatA, jisake liye svayaMmbhUstotra meM samaJjasa zabda kA bhI prayoga kiyA gayA hai| inameM 'vItakalaMka' zabda sabase adhika, 'zuddha' se bhI adhika spaSTArtha ko liye hue hai aura vaha anta meM sthita huA antadIpaka kI taraha pUrva meM prayukta hue 'sat' Adi sabhI zabdoM kI arthadRSTi para prakAza DAlatA hai, jisakI jarUrata thI, kyoMki 'sat', 'samyak' jaise zabda prazaMsAdi ke bhI vAcaka haiN| prazaMsAdi kisa cIja meM hai? doSoM ke dUra hone meM hai / use bhI 'vItakalaMka' zabda vyakta kara rahA hai| darzana meM doSa zaMkAmUDhatAdika, jJAna meM saMzaya-viparyayAdika aura cAritra meM rAgadveSAdi hote haiM / ina doSoM se rahita jo darzana, jJAna aura cAritra haiM, ve hI vItakalaMka athavA nirdoSa darzana - jJAna - cAritra haiM, unhIM rUpa jo apane AtmA ko pariNata karatA hai, use hI lokaparaloka ke sarva arthoM kI siddhi prApta hotI hai / yahI ukta upAntya padya kA phalitArtha hai aura isase yaha spaSTa jAnA jAtA hai ki padya meM 'samyak' ke sthAna para 'vItakalaMka' zabda kA prayoga bahuta soca-samajhakara gaharI dUradRSTi ke sAtha kiyA gayA hai / chanda kI dRSTi se bhI vahA~ sat, samyak, samIcIna, zuddha yA samaJjasa jaise zabdoM meM se kisI kA prayoga nahIM banatA aura isaliye 'vItakalaMka' zabda kA prayoga zleSArtha ke liye athavA drAviDI prANayAma ke rUpa meM nahIM hai, jaisA ki prophesara sAhaba samajhate haiN| yaha binA kisI zleSArtha kI kalpanA ke granthasandarbha ke sAtha susambaddha aura apane sthAna para suprayukta hai|" (jai. sA. i.vi.pra. / khaM.1/ pR. 475-479) / 44 'aba maiM itanA aura bhI batalA denA cAhatA hU~ ki grantha kA antaHparIkSaNa karane para usameM kitanI hI bAteM aisI pAI jAtI haiM, jo usakI ati prAcInatA kI dyotaka haiM, usake kitane hI upadezoM, AcAroM, vidhi-vidhAnoM athavA kriyAkANDoM kI to paramparA bhI TIkAkAra prabhAcandra ke samaya meM lupta huI-sI jAna par3atI hai, isI se ve una para yatheSTa prakAza nahIM DAla sake aura na bAda ko hI kisI ke dvArA vaha DAlA For Personal & Private Use Only Page #655 -------------------------------------------------------------------------- ________________ a018/pra04 sanmatisUtrakAra siddhasena : digambarAcArya / 599 jA sakatA hai, jaise 'mUrdharuha-muSTi-vAso-bandhaM' aura 'caturAvartatritaya' nAmaka padyoM meM varNita AcAra kI baat| aSTa-mUlaguNoM meM paJca aNuvratoM kA samAveza bhI prAcIna paramparA kA dyotaka hai, jisameM samantabhadra se zatAbdiyoM bAda bhArI parivartana huA aura usake aNuvratoM kA sthAna paJca udambaraphaloM ne le liyaa| 139 eka cANDAlaputra ko 'deva' arthAt ArAdhya batalAne aura eka gRhastha ko muni se bhI zreSTha batalAne jaise udAra upadeza bhI bahuta prAcInakAla ke saMsUcaka haiM, jaba ki deza aura samAja kA vAtAvaraNa kAphI udAra aura satya ko grahaNa karane meM sakSama thaa| parantu yahA~ una saba bAtoM ke vicAra evaM vivecana kA avasara nahIM hai, ve to svatantra lekha ke viSaya haiM, athavA avasara milane para samIcIna-dharmazAstra kI prastAvanA meM unapara yatheSTa prakAza DAlA jaaygaa| yahA~ maiM udAharaNa ke taurapara sirpha do bAteM hI nivedana kara denA cAhatA hU~ aura ve isa prakAra haiM "ka-ratnakaraNDa meM samyagdarzana ko tIna mUDhatAoM rahita batalAyA hai aura una mUDhatAoM meM pAkhaNDimUDhatA kA bhI samAveza karate hue usakA jo svarUpa diyA hai, vaha isa prakAra hai sagranthArambhahiMsAnAM sNsaaraavrtvrtinaam| pAkhaNDinAM puraskAro jJeyaM paakhnnddimohnm|| 24 // "jo sagrantha haiM (dhanadhAnyAdi parigraha se yukta haiM), Arambhasahita haiM (kRSi-vANijyAdi sAvadyakarma karate haiM), hiMsA meM rata haiM aura saMsAra ke AvartoM meM pravRtta ho rahe haiM (bhavabhramaNa meM kAraNIbhUta vivAhAdi karmoM dvArA duniyA ke cakkara athavA gorakhadhandhe meM phaMse hue haiM), aise pAkhaNDiyoM kA, vastutaH pApa ke khaNDana meM pravRtta na honevAle liMgI sAdhuoM kA jo (pAkhaNDI ke rUpa meM athavA sAdhu-guru buddhi se) Adara-satkAra hai, use pAkhaNDimUDha samajhanA caahie|" . "isa para se yaha spaSTa jAnA jAtA hai ki ratnakaraNDa grantha kI racanA usa samaya huI hai jaba ki pAkhaNDI zabda apane mUla artha meM 'pApaM khaNDayatIti pAkhaNDI' isa niyukti ke anusAra pApa kA khaNDana karane ke lie pravRtta hue tapasvI sAdhuoM ke liye Amataura para vyavahata hotA thA, cAhe ve sAdhu svamata ke hoM yA paramata ke| 139. isa viSaya ko vizeSataH jAnane ke liye dekho lekhaka kA 'jainAcAryoM kA zAsana bheda' nAmaka grantha pRSTha 7 se 15 / usameM diye hue 'ratnamAlA' ke pramANa para se yaha bhI jAnA jAtA hai ki ratnamAlA kI racanA usake bAda huI hai, jaba ki mUlaguNoM meM aNuvratoM ke sthAna para paJcodambara kI kalpanA rUDha ho cukI thI aura isalie bhI vaha ratnakaraNDa se zatAbdiyoM bAda kI racanA hai| Jain Education Intemational For Personal & Private Use Only Page #656 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 600 / jainaparamparA aura yApanIyasaMgha / khaNDa 3 a018 / pra04 cunA~ce mUlAcAra (a05) meM 'rattavaDacaraga-tAvasaparihattAdIya aNNapAsaMDA' vAkya ke dvArA raktapaTAdika sAdhuoM ko anyamata ke pAkhaNDI batalAyA hai, jisase sApha dhvanita hai ki taba svamata (jainoM) ke tapasvI sAdhu bhI 'pAkhaNDI' kahalAte the| aura isakA samarthana kundakundAcArya ke samayasAra grantha kI 'pAkhaMDIliMgANi ya gihaliMgANi va bahuppayArANi' ityAdi gAthA naM0 408 Adi se bhI hotA hai, jinameM pAkhaMDIliMga ko anagAra-sAdhuoM (nirgranthAdi muniyoM) kA liMga batalAyA hai| parantu pAkhaNDI zabda ke artha kI yaha sthiti Aja se koI dazoM zatAbdiyoM pahale se badala cukI hai| aura taba se yaha zabda prAyaH dhUrta athavA dambhI-kapaTI jaise vikRta artha meM vyahata hotA A rahA hai| isa artha kA ratnakaraNDa ke ukta padya meM prayukta hue pAkhaNDin zabda ke sAtha koI sambandha nahIM hai| yahA~ 'pAkhaNDI' zabda ke prayoga ko yadi dhUrta, dambhI, kapaTI athavA jhUThe (mithyAdRSTi) sAdhu jaise artha meM liyA jAya, jaisA ki kucha anuvAdakoM ne bhramavaza Adhunika dRSTi se le liyA hai, to artha kA anartha ho jAya aura pAkhaNDimohanam pada meM par3A huA 'pAkhaNDin' zabda anarthaka aura asambaddha tthhre| kyoMki isa pada kA artha hai-'pAkhaNDiyoM ke viSaya meM mUDha honA' arthAt pAkhaNDI ke vAstavika 40 svarUpa ko na samajhakara apAkhaNDiyoM athavA pAkhaNDyAbhAsoM ko pAkhaNDI mAna lenA aura vaisA mAnakara unake sAtha tadrUpa Adara-satkAra kA vyavahAra krnaa| isa pada kA vinyAsa grantha meM pahale se prayukta devatAmUDham pada ke samAna hI hai, jisakA Azaya hai ki 'jo devatA nahIM haiM-rAgadveSa se malIna devatAbhAsa haiM, unheM devatA samajhanA aura vaisA samajhakara unakI upAsanA krnaa| aisI hAlata meM 'pAkhaMDin' zabda kA artha 'dhUrta' jaisA karane para isa pada kA aisA artha ho jAtA hai ki 'dhUrtoM ke viSaya meM mUr3ha honA arthAt jo dhUrta nahIM haiM, unheM dhUrta samajhanA aura vaisA samajhakara unake sAtha Adara-satkAra kA vyavahAra karanA' aura yaha artha kisI taraha bhI saMgata nahIM kahA jA sktaa| ataH ratnakaraNDa meM 'pAkhaMDin' zabda apane mUla purAtana artha meM hI vyavahRta huA hai, isameM jarA bhI sandeha ke liye sthAna nahIM hai| isa artha kI vikRti vikrama saM0 734 se pahale ho cukI thI aura vaha dhUrta jaise artha meM vyavahRta hone lagA thA, isakA patA ukta saMvat athavA vIranirvANa saM0 1204 meM banakara samApta hue zrIraviSeNAcAryakRta padmacarita ke nimna vAkya se calatA hai, jisameM bharata cakravartI ke 140. pAkhaNDI kA vAstavika svarUpa vahI hai, jise granthakAra mahodaya ne 'tapasvI' ke nimna lakSaNa meM samAviSTa kiyA hai| aise hI tapasvI sAdhu pApoM kA khaNDana karane meM samartha hote haiM viSayAzA-vazA'tIto niraarmbho'prigrhH| jJAna-dhyAna-taporaktastapasvI sa prshsyte|| 10 // For Personal & Private Use Only Page #657 -------------------------------------------------------------------------- ________________ a018 / pra04 sanmatisUtrakAra siddhasena : digambarAcArya / 601 prati yaha kahA gayA hai ki jina brAhmaNoM kI sRSTi Apane kI hai, ve varddhamAna jinendra ke nirvANa ke bAda kaliyuga meM mahA-uddhata pAkhaMDI ho jaayeNge| aura agale padya meM unheM sadA pApakriyodyatAH vizeSaNa bhI diyA gayA hai varddhamAnajinasyA'nte bhaviSyanti kalau yuge| te ye bhavatA sRSTAH pAkhaNDino mhoddhtaaH|| 4/116 // "aisI hAlata meM ratnakaraNDa kI racanA una vidyAnanda AcArya ke bAda kI nahIM ho sakatI, jinakA samaya pro0 sAhaba ne I0 san 816 (vi. saMvat 873) ke lagabhaga batalAyA hai| "kha-ratnakaraNDa meM eka padya nimna prakAra se pAyA jAtA hai gRhato munivanamitvA gurUpakaNThe vratAni prigRhy| bhaikssyaa'shnstpsynnutkRssttshcel-khnndd-dhrH|| 147 // "isameM 11vIM pratimA (kakSA)-sthita utkRSTa zrAvaka kA svarUpa batalAte hue, ghara se munivana ko jAkara guru ke nikaTa vratoM ko grahaNa karane kI jo bAta kahI gaI hai, usase yaha spaSTa jAnA jAtA hai ki yaha grantha usa samaya banA hai, jaba ki jaina munijana Amataura para vanoM meM rahA karate the, vanoM meM hI yatyAzrama pratiSThita the aura vahIM jAkara guru (AcArya) ke pAsa utkRSTa zrAvakapada kI dIkSA lI jAtI thii| aura yaha sthiti usa samaya kI hai jaba ki caityavAsa (mandira maThoM meM muniyoM kA Amataura para nivAsa) prArambha nahIM huA thaa| caityavAsa vikrama kI 4 thI, 5vIM zatAbdI meM pratiSThita ho cukA thA, yadyapi usakA prArambha usase bhI kucha pahale huA thA, aisA tadviSayaka itihAsa se jAnA jAtA hai| paM0 nAthUrAma jI premI ke 'vanavAsI aura caityavAsI sampradAya' nAmaka nibandha se bhI isa viSaya para kitanA hI prakAza par3atA hai|01 aura isaliye bhI ratnakaraNDa kI racanA vidyAnanda AcArya ke bAda kI nahIM ho sakatI aura na usa ratnamAlAkAra ke samasAmayika athavA usake guru kI kRti ho sakatI hai, jo spaSTa zabdoM meM jaina muniyoM ke liye vanavAsa kA niSedha kara rahA hai, use uttama muniyoM ke dvArA varjita batalA rahA hai, aura caityavAsa kA khulA poSaNa kara rahA hai|42 vaha to unhIM svAmI samantabhadra kI kRti honI cAhie jo prasiddha vanavAsI the, jinheM prophesara sAhaba ne zvetAmbara paTTAvaliyoM ke AdhAra para 'vanavAsI' gaccha athavA saGgha ke prasthApaka sAmantabhadra likhA hai, jinakA zvetAmbaramAnya 141. jaina sAhitya aura itihAsa / prathama saMskaraNa / pR. 347 se 369 / 12. kalau kAle vane vAso vaya'te munisttmaiH| sthIyate ca jinAgAre grAmAdiSu vishesstH|| 22 // rtnmaalaa| Jain Education Intemational For Personal & Private Use Only Page #658 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 602 / jainaparamparA aura yApanIyasaMgha / khaNDa 3 a018/pra04 samaya bhI digambaramAnya samaya (vikrama kI dUsarI zatAbdI) ke anukUla hai aura jinakA AptamImAMsAkAra ke sAtha ekatva mAnane meM pro0 sA0 ko koI Apatti bhI nahIM hai|" (jai.sA.i.vi.pra./khaM.1/pR. 479-482) / "ratnakaraNDa ke ina saba ullekhoM kI rozanI meM pro0 sAhaba kI cauthI Apatti aura bhI niHsAra evaM nisteja ho jAtI hai aura unake dvArA grantha ke upAntya padya meM kI gaI zleSArtha kI ukta kalpanA bilkula hI nirmUla ThaharatI hai, usakA kahIM se bhI koI samarthana nahIM hotaa| ratnakaraNDa ke samaya ko jAne-anajAne ratnamAlA ke racanAkAla (vikrama kI 11vIM zatAbdI ke uttarArdha yA usake bhI bAda) ke samIpa lAne kA Agraha karane para yazastilaka ke antargata somadevasUri kA 46 kalpoM meM varNita upAsakAdhyayana (vi.saM.1016) aura zrIcAmuNDarAya kA cAritrasAra (vi0 saM0 1035 ke lagabhaga) donoM ratnakaraNDa ke pUrvavartI ThahareMge, jinheM kisI taraha, bhI ratnakaraNDa se pUrvavartI siddha nahIM kiyA jA sakatA, kyoMki donoM ratnakaraNDa ke kitane hI zabdAdi ke anusaraNa ko liye hue haiN| cAritrasAra meM to ratnakaraNDa kA 'samyagdarzanazuddhAH' nAma kA eka pUrA padya bhI 'uktaM ca' rUpa se uddhRta hai| aura taba pro0 sAhaba kA yaha kathana bhI ki 'zrAvakAcAra-viSaya kA sabase pradhAna aura prAcIna grantha svAmI samantabhadrakRta ratnakaraNDa zrAvakAcAra hai' unake viruddha jAyagA, jise unhoMne dhavalA kI caturtha pustaka (kSetrasparzana anu0) kI prastAvanA meM vyakta kiyA hai142.1 aura jisakA 142.1. ukta kathana pro0 hIrAlAla jI jaina ne apane lekha 'siddhAnta aura unake adhyayana kA adhikAra' meM kiyA hai| (dekhiye, Age paMcama prakaraNa / pairAgrApha 5) / yaha lekha SaTkhaNDAgama kI cauthI pustaka kI prastAvanA meM sammilita kiyA gayA thA, jaisA ki pro0 hIrAlAla jI jaina ne isa cauthI pustaka ke I0 san 1941 meM prakAzita prathama saMskaraNa ke prAkkathana (pRSTha 2) meM nimnalikhita zabdoM meM sUcita kiyA hai"---hamAre isa vivecana ko pAThaka prastuta bhAga kI prastAvanA meM 'siddhAnta aura unake adhyayana kA adhikAra' zIrSaka meM dekheMge, jisase unheM patA cala jAyegA ki kundakunda, samantabhadra Adi jaise atyanta prAcIna aura prAmANika AcAryoM ne gRhasthoM ko siddhAntazAstra par3hane kA pratiSedha nahIM kiyA, kintu khUba upadeza diyA hai|" yaha prAkkathana I0 san 1996 meM jaina saMskRti saMrakSaka saMgha, solApura se prakAzita ukta cauthI pustaka ke tRtIya saMskaraNa meM mudrita hai, kintu 'siddhAnta aura unake adhyayana kA adhikAra' lekha mudrita nahIM hai| isake viparIta SaTkhaNDAgama-pustaka 2 (jaina saMskRti saMrakSaka saMgha, solApura/san 1992 I0) kI viSayasUcI (pR.8) meM prastAvanA' zIrSaka ke nIce 'siddhAnta aura unake adhyayana kA adhikAra' (pRSTha 1-3) nAmaka lekha kA ullekha hai, kintu prastAvanA (pRSTha 1-4) meM isa zIrSaka ke nIce vaha lekha nahIM hai, jo SaTkhaNDAgama For Personal & Private Use Only Page #659 -------------------------------------------------------------------------- ________________ a0 18 / pra0 4 sanmatisUtrakAra siddhasena : digambarAcArya / 603 unheM uttara ke cakkara meM par3akara kucha dhyAna rahA mAlUma nahIM hotA aura ve yahA~ taka likha gaye haiM ki "ratnakaraNDa kI racanA kA samaya isa ( vidyAnandasamaya vi0 saM0 873) ke pazcAt aura vAdirAja ke samaya arthAt zaka saM0 947 (vi0 saM0 1082) se pUrva siddha hotA hai / isa samayAvadhi ke prakAza meM ratnakaraNDa zrAvakAcAra aura ratnamAlA kA racanAkAla samIpa A jAte haiM aura unake bIca zatAbdiyoM kA antarAla nahIM rahatA / ' ,143 44 'isa taraha gambhIra gaveSaNa aura udAra paryAlocana ke sAtha vicAra karane para pro0 sAhaba kI cAroM dalIleM athavA ApattiyoM meM se eka bhI isa yogya nahIM ThaharatI, jo ratnakAraNDa zrAvakacAra aura AptamImAMsA kA bhinnakartRtva siddha karane athavA donoM ke ekakartRtva meM koI bAdhA utpanna karane meM samartha ho sake aura isaliye bAdhaka pramANoM ke abhAva evaM sAdhaka pramANoM ke sadbhAva meM yaha kahanA nyAyaprApta hai ki ratnakaraNDa zrAvakAcAra unhIM samantabhadra AcArya kI kRti hai, jo AptamImAMsA (devAgama ) ke racayitA haiM / aura yahI merA nirNaya hai / " (jai. sA. i.vi.pra./ khaM. 1 / pR. 482 - 483) / paM0 jugalakizora jI mukhtAra dvArA prastuta uparyukta pramANoM se yaha bhalIbhA~ti siddha ho jAtA hai ki 'ratnakaraNDa zrAvakAcAra' 'AptamImAMsA' ke racayitA samantabhadra kI hI kRti hai, vikrama kI 11vIM zatI meM racita 'ratnamAlA' ke karttA zivakoTi ke guru kI nahIM / ataH yadi paM0 sukhalAla jI saMghavI Adi zvetAmbara vidvAn 'nyAyAvatAra' (7vIM zatI I0) ko sanmatisUtrakAra siddhasena kI kRti mAnate haiM, to usameM 'ratnakaraNDa zrAvakAcAra' (tIsarI zatI I0) kI 'AptopajJamanullaGghyam' ityAdi kArikA ke upalabdha hone se yaha kahanA ki sanmatisUtrakAra siddhasena svAmI samantabhadra ke bAda hue haiM, sarvathA yuktiyukta hai| kI cauthI pustaka ke prathama saMskaraNa meM pro0 hIrAlAla jI jaina ke dvArA likhA gayA thaa| usake badale pro0 hIrAlAla jI jaina kI bhUmikA ke sAtha unake dvArA prastuta seTha hIrAlAla nemacaMda, solApura kA I. san 1916 meM likhA gayA 'zrIdhavala, jayadhavala, mahAdhavala siddhAntagrantha zrAvakoM ne par3hanA cAhie yA nahIM, isa viSaya kI carcA' nAmaka lekha chapA hai / SaTkhaNDAgama kI cauthI pustaka ke tRtIya saMskaraNa meM pro0 hIrAlAla jI kA ukta lekha kyoM nahIM chApA gayA, yaha vicAraNIya hai| pramANa ke lie ukta lekha SaTkhaNDAgama (pustaka 4) ke prathama saMskaraNa (san 1941 ) meM dekhA jA sakatA hai| saMbhava hai vaha dvitIya saMskaraNa meM bhI ho / 143. anekAnta / varSa 7 / kiraNa 5-6 / pR. 54 / For Personal & Private Use Only Page #660 -------------------------------------------------------------------------- ________________ paJcama prakaraNa ratnakaraNDa aura ratnamAlA meM saiddhAntika evaM kAlagata bheda prastuta aSTAdaza adhyAya ke prathama prakaraNa meM paM0 jugalakizora jI mukhtAra kA 'sanmatisUtra aura siddhasena' nAmaka lekha (pu.jai.vA.sU./prastA./ pR. 119-168) uddhRta kiyA gayA hai| usameM unhoMne likhA hai ki paM0 sukhalAla jI saMghavI ne sanmatisUtrakAra siddhasena ko 'sarvArthasiddhi' ke karttA pUjyapAdasvAmI se pUrvavartI (vikrama kI 5vIM zatAbdI meM sthita) tathA svAmI samantabhadra ko pUjyapAda se uttaravartI siddha karane kA prayatna kiyA hai| (dekhiye, prastuta adhyAya / prakaraNa 1 / zIrSaka 7 evaM 7.2) / kintu paM0 sukhalAla jI saMghavI Adi zvetAmbara vidvAn 'nyAyAvatAra' ko bhI sanmatisUtrakAra siddhasena kI kRti mAnate haiM, jisameM AcArya samantabhadrakRta ratnakaraNDazrAvakAcAra kI 'AptopajJamanullaGghya m' kArikA upalabdha hotI hai| isase siddha hotA hai ki ukta siddhasena samantabhadra se uttaravartI haiN| aura pUjyapAdasvAmI ne 'jainendra-vyAkaraNa' meM catuSTayaM samantabhadrasya ina zabdoM meM samantabhadra kA ullekha kiyA hai| (dekhiye, prastuta adhyAya / prakaraNa 1/ zIrSaka 7.2) / isase pUjyapAda samantabhadra se uttaravartI Thaharate haiN| kintu pro0 hIrAlAla jI jaina ne 'jaina itihAsa kA eka vilupta adhyAya' nAmaka apane lekha meM yaha siddha karane kA parizrama kiyA hai ki 'ratnakaraNDazrAvakAcAra' ke kartA ve samantabhadra nahIM haiM, jinhoMne AptamImAMsA kI racanA kI hai, apitu unase bahuta bAda meM utpanna hue eka anya samantabhadra jo 'ratnamAlA' ke kartA zivakoTi ke guru the, usake kartA haiN| pro0 hIrAlAla jI ne AptamImAMsAkAra samantabhadra kA samaya vIranirvANa saMvat 649 (122 I0) mAnA hai| ('jaina itihAsa kA eka vilupta adhyaay'| antima pairA kr.7)| prophesara sA0 kI isa udbhAvanA ko pramANarUpa meM uddhRta karate hue paM0 dalasukha mAlavaNiyA ne apanA yaha mantavya prakaTa kiyA hai ki 'nyAyAvatAra' (paM0 sukhalAla jI saMghavI ke anusAra vikrama kI 5vIM zatI) meM upalabdha 'AptopajJamanulla dhyam' kArikA 'ratnakaraNDazrAvakAcAra' (mAlavaNiyA jI ke anusAra vikrama kI 5vIM zatI se bahuta bAda meM racita) se gRhIta nahIM hai, apitu 'nyAyAvatAra' kI maulika kArikA hai| ataH "usake (ratnakaraNDazrAvakAcAra ke) AdhAra se yaha kahanA ki siddhasena (sanmatisUtrakAra) samantabhadra ke bAda huye, yuktiyukta nahIM hai|" (nyAyAvatAravArtikavRtti/ prastA./ pR.141)| paM0 jugalakizora jI mukhtAra ne apane uparyukta 'sanmatisUtra aura siddhasena' nAmaka lekha meM aneka pramANoM se siddha kiyA hai ki pUjyapAdasvAmI sanmatisUtrakAra siddhasena For Personal & Private Use Only Page #661 -------------------------------------------------------------------------- ________________ a018/pra05 sanmatisUtrakAra siddhasena : digambarAcArya / 605 se pUrvavartI haiM tathA prastuta adhyAya ke caturtha prakaraNa meM uddhRta apane lekha 'ralakaraNDa ke kartRtva-viSaya meM merA vicAra aura nirNaya' meM mukhtAra jI ne yaha siddha kiyA hai ki 'AptamImAMsA' ke kartA samantabhadra hI 'ratnakaraNDazrAvakAcAra' ke kartA haiN| isakI puSTi meM mukhtAra jI ne paM0 darabArIlAla jI koThiyA ke usa lekha kI carcA kI hai, jisameM unhoMne aneka pramANoM se yaha siddha kiyA hai ki ratnakaraNDazrAvakAcAra aura ratnamAlA meM paryApta saiddhAntika bheda hai, jisase ve kramazaH guru (samantabhadra) aura ziSya (zivakoTi) kI racanAe~ siddha nahIM hotii| isake atirikta ratnakaraNDazrAvakAcAra meM varNita AcAra kI apekSA ratnamAlA meM varNita AcAra bhI bahuta zithila dikhAyI detA hai, jisase ratnakaraNDazrAvakAcAra prAcIna kAla kI tathA ratnamAlA usake bahuta bAda kI, lagabhaga 11vIM zatI I0 kI racanA siddha hotI hai| isase sAbita hotA hai ki 'ratnakaraNDa' una samantabhadra kI racanA nahIM hai, jo ratnamAlAkAra zivakoTi ke guru the, apitu AptamImAMsAkAra samantabhadra kI kRti hai| (dekhie, prastuta adhyaay| prakaraNa 4/ zIrSaka 6) / ___ yataH pro0 hIrAlAla jI ke anusAra AptamImAMsAkAra samantabhadra IsA kI dvitIya zatI (122 I0) meM hue the aura paM0 sukhalAla jI saMghavI ke matAnusAra 'nyAyAvatAra', 'sanmatisUtra' Adi ke kartA siddhasena vikrama kI pA~cavIM zatAbdI me sthita the, ataH yaha svataH siddha hotA hai ki 'AptopajJamanullaGghyam' kArikA 'ratnakaraNDazrAvakAcAra' se hI 'nyAyAvatAra' meM pahuMcI hai| phalasvarUpa sanmatisUtrakAra siddhasena svAmI samantabhadra se uttaravartI haiN| paM0 darabArIlAla jI koThiyA ke uparyukta lekha kA zIrSaka hai-'kyA ratnakaraNDazrAvakAcAra svAmI samantabhadra kI kRti nahIM hai?' yaha 'anekAnta' ke varSa 6/ kiraNa 12 / julAI 1944 ke aMka meM prakAzita huA thaa| pratyakSa pramANa ke lie usakA sambandhita aMza nIce uddhRta kiyA jA rhaa| . lekha kyA ratnakaraNDazrAvakAcAra svAmI samantabhadra kI kRti nahIM hai? lekhaka : nyAyAcArya paM0 darabArIlAla jaina koThiyA (yahA~ lekha kA kevala prAraMbhika ardhAMza uddhRta hai| pR. 379-382) "pro0 hIrAlAla jI jaina ema0 e0 ne, 'jaina itihAsa kA eka vilupta adhyAya' nAma ke nibandha meM kucha aisI bAtoM ko prastuta kiyA hai, jo Apattijanaka haiN| unameM se zvetAmbara AgamoM kI daza niyuktiyoM ke kartA bhadrabAhu-dvitIya aura AptamImAMsA Jain Education Intemational For Personal & Private Use Only Page #662 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 606 / jainaparamparA aura yApanIyasaMgha / khaNDa 3 a018 / pra05 ke kartA svAmI samantabhadra ko eka hI vyakti batalAne kI bAta para to maiM 'anekAnta' kI gata saMyukta kiraNa naM0 10-11 meM sapramANa vistRta vicAra karake yaha spaSTa kara AyA hU~ ki niyuktikAra bhadrabAhu-dvitIya aura AptamImAMsAkAra svAmI samantabhadra eka vyakti nahIM haiM, bhinna-bhinna vyakti haiM aura ve judI do bhinna paramparAoM (zvetAmbara aura digambara sampradAyoM) meM kramazaH hue haiM, svAmI samantabhadra jahA~ dUsarI-tIsarI zatAbdI ke vidvAn haiM, vahA~ niyuktikAra bhadrabAhu chaThI zatAbdI ke vidvAn haiN| __ "Aja maiM pro0 sA0 kI eka dUsarI bAta ko letA hU~, jisameM unhoMne ratnakaraNDazrAvakAcAra ko AptamImAMsAkAra svAmI samantabhadra kI kRti svIkAra na karake dUsare hI samantabhadra kI kRti batalAI hai aura jinheM Apane AcArya kundakunda ke upadezoM kA samarthaka tathA ratnamAlA ke kartA zivakoTi kA guru saMbhAvita kiyA hai, jaisA ki Apake (uparyukta) nibandha kI nimna paMktiyoM se prakaTa hai "ratnakaraNDazrAvakAcAra ko ukta samantabhadra prathama (svAmI samantabhadra) kI hI racanA siddha karane ke liye jo kucha pramANa prastuta kiye gaye haiM, una sabake hote hue bhI merA aba yaha mata dRr3ha ho gayA hai ki vaha unhIM granthakAra kI racanA kadApi nahIM ho sakatI, jinhoMne AptamImAMsA likhI thI, kyoMki usameM doSa kA 144 jo svarUpa samajhAyA gayA hai vaha AptamImAMsAkAra ke abhiprAyAnusAra ho hI nahIM sktaa| maiM samajhatA hU~ ki ratnakaraNDa-zrAvakAcAra kundakundAcArya ke upadezoM ke pazcAt unhIM ke samarthana meM likhA gayA hai| isa grantha kA kartA usa ratnamAlA ke kartA zivakoTi kA guru bhI ho sakatA hai, jo ArAdhanA ke kartA zivabhUti yA zivArya kI racanA kadApi nahIM ho sktii|" (anekAnta/varSa 6/kiraNa 12/ pR. 379) / "yahA~ maiM yaha bhI prakaTa kara denA cAhatA hU~ ki pro0 sA0 ne Aja se kucha arse pahale 'siddhAnta aura unake adhyayana kA adhikAra' zIrSaka lekha meM, jo bAda ko dhavalA kI caturtha pustaka meM bhI sambaddha kiyA gayA hai, ratnakaraNDazrAvakAcAra ko svAmI samantabhadrakRta svIkAra kiyA hai aura use gRhasthoM ke liye siddhAntagranthoM ke adhyayana-viSayaka niyaMtraNa na karane meM pradhAna aura puSTa pramANa ke rUpa meM prastuta kiyA hai| yathA "zrAvakAcAra kA sabase pradhAna, prAcIna, uttama aura suprasiddha grantha svAmI samantabhadrakRta ratnakaraNDazrAvakAcAra hai, jise vAdirAjasUri ne, 'akSayasukhAvaha' aura prabhAcandra ne 'akhila sAgAradharma ko prakAzita karane vAlA sUrya' kahA hai / isa grantha meM 144. kssutpipaasaajraatngkjnmaantkbhysmyaaH| na rAgadveSamohAzca yasyAptaH sa prkiirtyte|| 6 // rtnkrnnddshraavkaacaar| Jain Education Intemational For Personal & Private Use Only Page #663 -------------------------------------------------------------------------- ________________ a018 / pra05 sanmatisUtrakAra siddhasena : digambarAcArya / 607 zrAvakoM ke adhyayana para koI niyaMtraNa nahIM lagAyA gayA, kintu isake vipriit--|" (kSetrasparzana/ prstaa./pR.12)| (dekhiye, isI adhyAya meM pAdaTippaNI kra. 142.1) / __ "kintu aba mAlUma hotA hai ki pro0 sA0 ne apanI vaha pUrva mAnyatA chor3a dI hai aura isIliye ratnakaraNDa ko svAmI samantabhadra kI kRti nahIM mAna rahe haiN| astu| "pro0 sAhaba ne apane nibandha kI ukta paMktiyoM meM ratnakaraNDazrAvakAcAra ko svAmI samantabhadrakRta siddha karanevAle jina prastuta pramANoM kI ora saMketa kiyA hai, ve pramANa ve haiM, jinheM parIkSA dvArA aneka granthoM ko jAlI siddha karanevAle mukhtAra zrI paM0 jugalakizora jI ne mANikacandra granthamAlA meM prakAzita ratnakaraNDazrAvakAcAra kI prastAvanA meM vistAra ke sAtha prastuta kiyA hai|45 maiM cAhatA thA ki una pramANoM ko yahA~ uddhRta karake apane pAThakoM ko yaha batalAU~ ki ve kitane prabala tathA puSTa pramANa haiM, parantu vartamAna sarakArI ArDineMsa ke kAraNa patroM kA kalevara itanA kRza ho gayA hai ki usameM adhika lambe lekhoM ke liye sthAna nahIM rahA aura isaliye mujhe apane ukta vicAra ko chor3anA par3A, phira bhI maiM yahA~ itanA jarUra prakaTa kara denA cAhatA hU~ ki pro0 sAhaba ne apane nibandha meM ukta pramANoM kA koI khaNDana nahIM kiyA-ve unheM mAnakara hI Age cale haiM, jaisA ki "una sabake hote hue bhI merA aba yaha dRr3ha mata ho gayA hai" ina zabdoM meM prakaTa hai| jAna par3atA hai mukhtAra sAhaba ne apane pramANoM ko prastuta kara dene ke bAda jo yaha likhA thA ki "grantha (ratnakaraNDa zrA0) bhara meM aisA koI kathana bhI nahIM hai, jo AcArya mahodaya ke dUsare kisI grantha ke viruddha par3atA ho" ise lekara hI pro0 sAhaba ne doSa ke svarUpa meM virodhapradarzana kA kucha yatna kiyA hai, jo ThIka nahIM haiM aura jisakA spaSTIkaraNa Age cala kara kiyA jaaygaa|" (anekAnta / varSa 6/kiraNa 12 / pR.379-80)| "yahA~ sabase pahale ratnamAlA ke sambandha meM vicAra kara lenA ucita jAna par3atA hai| yaha ratnamAlA ratnakaraNDazrAvakAcAra-nirmAtA ke ziSya kI to kRti mAlUma nahIM hotI, kyoMki donoM hI kRtiyoM meM zatAbdiyoM kA antarAla jAna par3atA hai, jisase donoM ke kartAoM meM sAkSAd guru-ziSya-sambandha atyanta durghaTa hI nahIM, kintu asaMbhava hai| sAtha hI isakA sAhitya bahuta hI ghaTiyA tathA akrama hai| itanA hI nahIM, isameM ratnakaraNDazrAvakAcAra se kitane hI aise saiddhAntika matabheda bhI pAye jAte haiM, jo prAyaH sAkSAt guru aura ziSya ke bIca meM saMbhava pratIta nahIM hote| namUne ke taura para yahA~ do udAharaNa prastuta kiye jAte haiM 145. dekhiye, prastAvanA pR.5 se 15 tk| Jain Education Intemational For Personal & Private Use Only Page #664 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 608 / jainaparamparA aura yApanIyasaMgha / khaNDa 3 a018/pra05 "1. ratnakaraNDa meM zikSA-vratoM ke cAra bheda batalAye haiM 1 dezAvakAzika, 2 sAmayika, 3 proSadhopavAsa aura 4 vaiyaavRty| lekina ratnamAlA meM dezAvakAzika ko chor3a diyA gayA hai, yahA~ taka ki usako kisI bhI vrata meM parigaNita nahIM kiyA aura mAraNAntika sallekhanA ko zikSAvratoM meM ginAyA hai| yathA dezAvakAzikaM vA sAmayikaM proSadhopavAso vaa| vaiyAvRttyaM zikSA-vratAni catvAri shissttaani|| 91 / r.k.paa.| ---------------- -------- -------- // sAmAyikaM proSadhopavAso'tithisu puujnm|| 17 // rtnmaalaa| mAraNAntikasallekha ityevaM tcctussttym| ------- ---- // 18 // rtnmaalaa| "2. ratnakaraNDa meM utkRSTa zrAvaka ke liye muniyoM ke nivAsasthAna vana meM jAkara vratoM ko grahaNa karane kA vidhAna kiyA gayA hai, jisase spaSTa mAlUma hotA hai ki digambara muni usa samaya vana meM hI rahA karate the| jaba ki ratnamAlA meM muniyoM ke liye vana meM rahanA manA kiyA gayA hai| jinamaMdira tathA grAmAdi meM hI rahane kA spaSTa Adeza diyA gayA hai| yathA gRhato munivanamitvA gurUpakaNThe vratAni prigRhy| bhaikssyaashnstpsynnutkRssttshcelkhnndddhrH|| 147 // r.k.shraa.| kalau kAle vane vAso vaya'te munisttmaiH| sthIyate ca jinAgAre grAmAdiSu vishesstH|| 22 // rtnmaalaa| "ina bAtoM se mAlUma hotA hai ki ratnamAlA ratnakaraNDazrAvakAcAra ke kartA ke ziSya kI kRti kahalAne yogya nahIM hai| sAtha hI yaha bhI mAlUma hotA hai ki ratnamAlA kI racanA usa samaya huI hai, jaba muniyoM meM kAphI zithilAcAra A gayA thA aura isI se paM0 AzAdhara jI jaise vidvAnoM ko 'paMDitairdhaSTacAritraiH vaTharaizca tpodhnaiH| zAsanaM jinacandrasya nirmalaM mliniikRtm||' kahanA pdd'aa| para ratnakaraNDa para se ratnakaraNDakAra ke samaya meM aise kisI bhI taraha ke zithilAcAra kI pravRtti kA saMketa nahIM milatA aura isaliye vaha ratnamAlA se bahuta prAcIna racanA hai| ratnamAlA kA sUkSma adhyayana karane se yaha bhI jJAta hotA hai ki yaha yazastilakacampU ke kartA somadeva se, jinhoMne apane yazastilaka kI samApti zaka saM0 881 (vi01016) meM kI hai aura isa taraha jo vi0 kI 11vIM zatAbdI ke vidvAn haiM, bahuta bAda kI racanA hai, kyoMki ratnamAlA Jain Education Intemational For Personal & Private Use Only Page #665 -------------------------------------------------------------------------- ________________ a018 / pra05 sanmatisUtrakAra siddhasena : digambarAcArya / 609 meM A0 somadeva kA146 AdhAra hai aura jinamaMdira ke liye gAya, jamIna, svarNa aura kheta Adi ke dene kA upadeza pAyA jAne se47 yaha bhaTTArakIya yuga kI racanA jAna par3atI hai| ataH ratnamAlA kA samaya vi0 kI 11vIM zatAbdI se pUrva siddha nahIM hotA, jaba ki ratnakaraNDazrAvakAcAra aura usake kartA ke astitva kA samaya vikrama kI chaThI zatAbdI se pUrva kA hI prasiddha hotA hai| jaisA ki nIce ke kucha pramANoM se prakaTa hai "1. vi0 kI 11 vIM zatAbdI ke vidvAn A0 vAdirAja ne apane pArzvanAthacarita meM ratnakaraNDazrAvakAcAra kA spaSTa nAmollekha kiyA hai,148 jisase prakaTa hai ki ratnakaraNDa vi0 kI 11vIM zatAbdI (1082 vi0) se pUrva kI racanA hai aura vaha zatAbdiyoM pUrva racI jA cukI thI, tabhI vaha vAdirAja ke sAmane itanI adhika prasiddha aura mahattvapUrNa kRti samajhI jAtI rahI ki A0 vAdirAja svayaM use akSayasukhAvaha batalAte haiM aura diSTaH kaha kara usake Agama hone kA saMketa karate haiN| (anekAnta/ varSa 6 /kiraNa 12/ pR. 380-81) / "2. 11vIM zatAbdI ke hI vidvAn aura vAdirAja ke kucha samaya pUrvavartI A0 prabhAcandra ne49 prastuta grantha para eka khyAta TIkA likhI hai, jo mANikacandra granthamAlA meM ratnakaraNDa ke sAtha prakAzita ho cukI hai aura jisase bhI prakaTa hai ki yaha grantha 11vIM sadI se pUrva kA hai| zrIprabhAcandra ne isa grantha ko svAmI samantabhadrakRta spaSTa likhA hai| yathA "zrIsamantabhadrasvAmI ratnAnAM rakSaNopAyabhUtaratnakaraNDakaprakhyaM samyagdarzanAdiratnAnAM pAlanopAyabhUtaM ratnakaraNDakAkhyaM zAstraM kartukAmo --- / " 146. ka- sarvameva hi jainAnAM pramANaM laukiko vidhiH| yatra samyaktvahAnirna yatra na vrtduussnnm|| 480 // yshstilkcmpuu| kha-sarvameva vidhijainaH pramANaM laukikaH staam| yatra na vratahAniH syAtsamyaktvasya ca khnnddnm|| 65 // rtnmaalaa| 147. gobhUmisvarNakacchAdidAnaM vstye'rhtaam| ----------- // 28 // rtnmaalaa| 148. tyAgI sa eva yogIndraH yenaa'kssyysukhaavhH| arthine bhavyasArthAya diSTo rtnkrnnddkH|| 19 // 149. inakA samaya paM0 mahendrakumAra jI ne I0 980 se 1065 diyA hai| (nyAyakumudacandra/ dvitIyabhAga kI prstaavnaa)| For Personal & Private Use Only Page #666 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 610 / jainaparamparA aura yApanIyasaMgha / khaNDa 3 a018 / pra0 5 44 'ataH ina do spaSTa samakAlIna ullekhoM se yaha nizcita hai ki ratnakaraNDa 11vIM zatAbdI ke pahale kI racanA hai, uttarakAlIna nahIM / " 3. A0 somadeva (vi0 saM0 1016) ke yazastilaka meM ratnakaraNDa zrAvakAcAra kA kitanA hI upayoga huA hai, jisake do namUne isa prakAra haiM ra. ka. zrI. yazastilaka ra.ka. zrI. yazastilaka -- ka smayena yo'nyAnatyeti dharmasthAn garvitAzayaH / so'tyeti dharmamAtyIyaM na dharmo dhArmikairvinA // 26 // yo madAtsamayasthAnAmavahlAdena modate / sa nUnaM dharmahA yasmAnna dharmo dhArmikairvinA // pR. 414 // kha niyamo yamazca vihitau dvedhA bhogopabhogasaMhAre / niyamaH parimitakAlo yAvajjIvaM yamo dhriyate // 87 // yamazca niyamazceti dve tyAjye vastunI smRte / yAvajjIvaM yamo jJeyaH sAvadhirniyamaH smRtaH // pR. 403 // "isase sApha hai ki ratnakaraNDa aura usake kartA kA astitva somadeva (vi0 1016 ) se pUrva kA hai| " ( anekAnta / varSa 6 / kiraNa 12 / pR. 381) / " 4. vikrama kI 7vIM zatAbdI ke A0 siddhasena divAkara ke prasiddha nyAyAvatAra grantha meM ratnakaraNDa zrAvakAcAra kA 'AptopajJamanullaMghya' zlo0 9 jyoM kA tyoM pAyA jAtA hai, jo donoM hI granthoM ke saMdarbhoM kA dhyAna se samIkSaNa karane para niHsaMdeha ratnakaraNDa kA hI padya spaSTa pratIta hotA hai / ratnakaraNDa meM jahA~ vaha sthita hai, vahA~ usakA mUlarUpa se honA atyanta Avazyaka hai / kintu yaha sthiti nyAyAvatAra ke liye nahIM hai, vahA~ yaha zloka mUlarUpa meM na bhI rahe, to bhI grantha kA kathana bhaMga nahIM hotA / kyoMki vahA~ parokSapramANa ke 'anumAna' aura 'zAbda' aise do bhedoM ko batalAkara svArthAnumAna ke kathana ke bAda 'svArtha zAbda' kA kathana karane ke liye zloka 8 racA gayA hai aura isake bAda uparyukta AptopajJa zloka diyA gayA hai| parArtha zAbda aura parArtha anumAna ko batalAne ke liye bhI Age svataMtra - svataMtra zloka haiM, ataH yaha padya zloka 8 meM ukta viSaya ke samarthanArtha hI ratnakaraNDa se apanAyA gayA hai, 150 yaha 150. vizeSa ke liye dekhiye, 'svAmI samantabhadra / pR. 127 se 132 / For Personal & Private Use Only Page #667 -------------------------------------------------------------------------- ________________ a018 / pra05 sanmatisUtrakAra siddhasena : digambarAcArya / 611 spaSTa hai| aura use apanAkara granthakAra ne apane grantha kA usI prakAra aGga banA liyA hai, jisa prakAra akalaGkadeva ne AptamImAMsA kI 'sUkSmAntaritadUrArthAH' kArikA ko apanAkara apane nyAyavinizcaya meM kArikA 415 ke rUpa meM grantha kA aMga banA liyA hai| nyAyAvatAra ke TIkAkAra siddharSi ne, jinakA samaya 9vIM zatAbdI hai, isa padya kI TIkA bhI kI hai, isase ratnakaraNDa kI sattA nizcaya hI 9vIM aura 7vIM zatAbdI se pUrva pahu~ca jAtI hai| "5. IsA kI pA~cavIM (vikrama kI chaThI) zatAbdI ke vidvAn A0 pUjyapAda ne sarvArthasiddhi meM ratnakaraNDazrAvakAcAra ke kitane hI pada, vAkyoM aura vicAroM kA zabdazaH aura arthazaH anusaraNa kiyA hai, jisakA mukhtAra zrI paM0 jugalakizora jI ne apane 'sarvArthasiddhi para samantabhadra kA prabhAva' nAmaka lekha meM acchA pradarzana kiyA hai|51 yahA~ usake do namUne diye jAte hai ka . ra. ka. zrA. - tirykklesh-vnnijyaa-hiNsaarmbh-prlmbhnaadiinaam| kathAprasaGgaH prasavaH smartavyaH pApa updeshH|| 76 // sa.si. - tiryakklezavANijyaprANivadhakArambhakAdiSu pApasaMyuktaM vacanaM paapodeshH| 7/21/703/pR. 264 / ra. ka. zrA. - abhisandhikRtA virati:---vrataM bhvti|| 86 // sa. si.. - vratamabhisandhikRto niymH| 7/1/665/pR. 264 / "aisI hAlata meM chaThI zatAbdI se pUrva ke racita ratnakaraNDa ke kartA (samantabhadra) 11vIM zatAbdI ke uttaravartI ratnamAlAkAra zivakoTi ke guru kadApi nahIM ho skte| "ataH uparyukta vivecana se jahA~ yaha spaSTa hai ki ratnakaraNDa ke kartA ratnamAlAkAra zivakoTi ke sAkSAt guru nahIM haiM, vahA~ yaha bhI spaSTa ho jAtA hai ki nikaraNDazrAvakAcAra sarvArthasiddhi ke kartA pUjyapAda (450 I0) se pUrva kI kRti hai|" (anekAnta/varSa 6/ kiraNa 12/ pR.381-82)| (lekha smaapt)| / uparyukta pramANa yaha bhI siddha kara dete haiM ki sanmatisUtrakAra siddhasena svAmI samantabhadra se pUrvavartI nahIM, apitu, uttaravartI haiN| 1. dekhiye, anekAnta / varSa 5/kiraNa 10-11 / Jain Education Interational For Personal & Private Use Only Page #668 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 612 / jainaparamparA aura yApanIyasaMgha / khaNDa 3 a018/pra05 vidvadvara paM0 darabArIlAla jI koThiyA ne anekAnta ( varSa 6/ kiraNa 10-11/ jUna 1944 ) meM 'kyA niyuktikAra bhadrabAhu aura samantabhadra eka haiM?' isa zIrSaka se eka lekha likhakara pro0 hIrAlAla jI jaina kI isa mAnyatA kA bhI sapramANa khaNDana kiyA hai ki niyuktikAra zvetAmbarAcArya bhadrabAhu hI svAmI samantabhadra the| koThiyA jI kA yaha lekha dazama adhyAya (prakaraNa 8/ zIrSaka 2.10) meM uddhRta kiyA jA cukA hai| Jain Education Intemational For Personal & Private Use Only Page #669 -------------------------------------------------------------------------- ________________ SaSTha prakaraNa ratnakaraNDa aura AptamImAMsAdi meM zabdArthasAmya mAnanIya koThiyA jI ne 'kyA ratnakaraNDazrAvakAcAra svAmI samantabhadra kI kRti nahIM hai?' isa lekha ke uttara bhAga (pR.384-385) meM 152 ratnakaraNDa aura AptamImAMsAdi granthoM meM upalabdha zabdArthasAmya ke udAharaNa dekara yaha bhI siddha kiyA hai ki AptamImAMsAdi granthoM ke kartA samantabhadra hI 'ratnakaraNDa' ke kartA haiM, jo pUrvokta prakAra se isa bAta kA pramANa hai ki sanmatisUtrakAra siddhasena svAmI samantabhadra ke pazcAt hue haiN| unake zabda isa prakAra haiM "AptamImAMsAkAra hI ratnakaraNDa ke kartA haiM, isa bAta ko maiM antaHparIkSaNa dvArA bhI prakaTa kara denA cAhatA hU~, tAki phira donoM ke kartRtva ke sambandha meM koI saMdeha yA bhrama na rahe "1. ratnakaraNDazrAvakAcAra zloka 9 meM zAstra ke lakSaNa meM eka khAsa pada diyA gayA hai, jo bar3e mahattva kA hai aura jo nimna prakAra hai 'adRssttessttvirodhkm| --- zAstraM ---' // 9 // r.k.baa.| "svAmI samantabhadra zAstra ke isI lakSaNa ko yuktyanuzAsana, AptamImAMsA aura svayaMbhUstotra meM dete haiN| yathA ka-dRSTAgamAbhyAmaviruddhamarthaprarUpaNaM yuktyanuzAsanaM te|| 48 // yuktynushaasn| kha-yuktizAstrAvirodhivAk---avirodho yadiSTaM te prasiddhena na baadhyte|| 6 // __ aaptmiimaaNsaa| -ga-dRSTeSTAvirodhataH syaadvaadH|| 138 // svayambhUstotra / "yahA~ tInoM jagaha zAstra kA vahI lakSaNa diyA hai, jise ratnakaraNDazrAvakAcAra meM kahA hai aura jise yahA~ tArkikarUpa diyA hai| pAThaka dekheMge ki yahA~ zabda aura artha prAyaH donoM eka haiN| (anekAnta/varSa6/kiraNa 12/ pR.384)| "2. ratnakaraNDa meM brahmacaryapratimA kA lakSaNa karate hue kahA gayA hai ki 'pUtigandhi bIbhatsam---aGgam' (ra.ka. zrA. 143) aura yahI svayaMbhUstotra meM supArzvajina 152. 'anekAnta'/ varSa 6/kiraNa 12 / julAI 1944 / Jain Education Intemational For Personal & Private Use Only Page #670 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 694 / jainaparapparA aura yApanIyasaMgha / khaNDa 3 a018 / pra06 kI stuti meM kahA hai '--- jIvadhRtaM shriirm| bIbhatsu pUti kSayi' (zloka 32) / ye donoM vAkya spaSTa hI eka vyakti kI bhAvanA ko baMtalAte haiN| "3. ratnakaraNDazrAvakAcAra meM Apta kA lakSaNa nimnalikhita kiyA gayA hai, jo khAsa dhyAna dene yogya hai AptenocchinnadoSeNa srvjnyenaagmeshinaa| bhavitavyaM niyogena nAnyathA hyAptatA bhvet|| 5 // , "isa zloka ko pAThaka, AptamImAMsA kI nimna kArikAoM ke sAtha par3hane kA kaSTa kareM sarveSAmAptatA nAsti kazcideva bhvedguruH|| 3 // dossaavrnnyohaani-nishshessaa'styti-shaaynaat| kvacidyathA svahetubhyo bhirntrmlkssyH|| 4 // sUkSmAntaritadUrArthAH pratyakSAH ksycidythaa| anumeyatvato'gnyAdiriti srvjnysNsthitiH||5|| sa tvamevAsi nirdoSo yuktishaastraavirodhivaak| avirodho yadiSTaM te prasiddhena na baadhyte|| 6 // tvanmatAmRtabAhyAnAM srvthaikaantvaadinaam| AptAbhimAnadagdhAnAM sveSTaM dRSTena baadhyte|| 7 // "yahA~ dekheMge ki ratnakaraNDa meM Apta kA Agamika dRSTi se jo svarUpa batAyA gayA hai, use hI samantabhadra ne AptamImAMsA kI ina kArikAoM meM vibhinna dArzanikoM ke sAmane dArzanika DhaMga se anyayogavyavacchedapUrvaka rakkhA hai aura pratijJAta AptasvarUpa ko hI apUrva zailI se siddha kiyA hai| 'Apta' ke liye sabase pahile ucchinnadoSa honA Avazyaka aura anivArya hai, phira sarvajJa aura isake bAda shaastaa| jo ina tIna bAtoM se viziSTa hai, vahI saccA Apta hai| isake binA 'AptatA' saMbhava nahIM hai| samantabhadra AptamImAMsA meM isI bAta ko yukti se siddha karate haiN| 'doSAvaraNayoH' kArikA ke dvArA ucchinnadoSa, 'sUkSmAntaritadUrArthAH' ke dvArA sarvajJa aura 'sa tvamevAsi nirdoSo' tathA 'tvanmatAmRta' ina do kArikAoM ke dvArA zAstA-avirodhivaktA prakaTa kiyA hai| sabase bar3e mahattva kI bAta to yaha hai ki ratnakaraNDa meM Aptatva ke prayojaka krama-vikasita jina guNoM kA pratipAdana-krama rakkhA hai, use hI AptamImAMsA meM apanAyA aura prasphuTita kiyA hai| 'hyanyathA AptatA na bhavet' aura 'sarveSAmAptatA nAsti' ye Jain Education Intemational For Personal & Private Use Only Page #671 -------------------------------------------------------------------------- ________________ a0 18 / pra06 sanmatisUtrakAra siddhasena : digambarAcArya / 615 donoM pada to prAyaH eka haiM aura isaliye jo eka dUsare kA aikya batalAne ke liye khAsa mahattva ke haiM aura jo kisI bhI prakAra upekSaNIya nahIM haiN| anyathA AptatA kyoM nahIM bana sakatI? isakA spaSTa khulAsA ratnakaraNDazrAvakAcAra meM nahIM milatA aura jisakA na milanA svAbhAvika hai, kyoMki ratnakaraNDa Agamika aura vidhiparaka racanA hai, sAtha meM saMkSipta aura vizada gRhasthAcAra kI pratipAdaka eka kRti hai| sukumAramati gRhasthoM ko ve yahA~ yuktijAla meM Abaddha karanA (lapeTanA) ThIka nahIM samajhate, kintu ve isakA khulAsA AptamImAMsA kI 'tvanmatAmRtabAhyAnAM' Adi kArikAoM meM karate haiM aura kahate haiM ki ucchinnadoSatvAdi ke na hone se sadoSatA meM AptatA nahIM bana sakatI hai| ataH yaha spaSTa hai ki ratnakaraNDazrAvakAcAra aura AptamImAMsAdi ke kartA eka haiM aura ve svAmI samantabhadra haiN| (anekAnta / varSa 6/kiraNa 12 / pR. 384-85) / "yahA~ yaha zaMkA uTha sakatI hai ki ratnakaraNDazrAvakAcAra ke bhASAsAhitya aura. pratipAdanazailI ke sAtha AptamImAMsAdi ke bhASAsAhitya aura pratipAdanazailI kA mela nahIM khaataa| ratnakaraNDazrAvakAcAra kI bhASA atyanta sarala aura spaSTa hai, pratipAdanazailI bhI prasanna hai, para gaharI nahIM hai, jaba ki AptamImAMsAdi kRtiyoM kI bhASA atyanta gUDha aura jaTila hai, thor3e meM adhika kA bodha karAne vAlI hai, pratipAdanazailI gaMbhIra aura sUtrAtmaka hai| ataH ina saba kA eka kartA nahIM ho sakatA? yaha zaMkA ekakartRkatA meM koI bAdhaka nahIM hai| ratnakaraNDazrAvakAcAra Agamika dRSTi se likhA gayA hai aura usake dvArA sAmAnya logoM ko bhI jainadharma kA prAthamika jJAna karAnA lakSya hai| AptamImAMsAdi dArzanika kRtiyA~ haiM aura isaliye ve dArzanika DhaMga se likhI gaI haiN| unake dvArA viziSTa logoM ko, jagat ke vibhinna dArzanikoM ko jainadharma ke siddhAntoM kA rahasya samajhAnA lakSya hai| "dUra nahIM jAiye, akalaMka ko hI liijiye| akalaMkadeva jaba tattvArthasUtra para apanA tattvArthavArtikabhASya racate haiM, to vahA~ unakA bhASAsAhitya kitanA sarala aura vizada ho jAtA hai, pratipAdanazailI na gaMbhIra hai aura na gUr3ha hai| kintu vahI akalaMka jaba laghIyastraya, pramANasaMgraha, nyAyavinizcaya, siddhivinizcaya aura aSTazatI ina dArzanika kRtiyoM kI racanA karate haiM, to unakI pratipAdanazailI kitanI adhika sUtrAtmaka, duravagAha aura gaMbhIra ho jAtI hai, vAkyoM kA vinyAsa kitanA gUDha aura jaTila ho jAtA hai ki unake TIkAkAra barabasa kaha uThate haiM ki akalaMka ke gUDha padoM kA artha vyakta karane kI hamameM sAmarthya nahIM hai|53 ataH jisa prakAra akalaMkadeva kA rAjavArtikabhASya 153. devasyAnantavIryo'pi padaM vyaktuM tu srvtH| na jAnIte'kalaGkasya citrametatparaM bhuvi|| anntviiry| For Personal & Private Use Only Page #672 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 616 / jainaparamparA aura yApanIyasaMgha / khaNDa 3 a0 18 / pra06 Agamika dRSTi se likhA hone se sarala aura vizada hai aura pramANasaMgrahAdi dArzanikadRSTi se likhe hone se jaTila aura duravagAha haiM, phira bhI ina sabakA kartA eka hai aura ve akalaMkadeva haiM, usI prakAra 'ratnakaraNDa zrAvakAcAra' Agamika dRSTikoNa se likhA gayA hai aura AptamImAMsA, yuktyanuzAsana aura svayaMbhUstotra dArzanika dRSTikoNa se / ataH ina sabakA kartA eka hI hai aura ve haiM svAmI samantabhadra / " ( anekAnta / varSa 6 / kiraNa 12/pR.385) For Personal & Private Use Only Page #673 -------------------------------------------------------------------------- ________________ saptama prakaraNa yApanIyapakSadhara hetuoM kI asatyatA evaM hetvAbhAsatA mAnanIya DaoN0 e0 ena0 upAdhye aura unakA anusaraNa karanevAlI zrImatI DaoN0 kusuma paToriyA ne siddhasenakRta sanmatisUtra kI yApanIyagrantha ke rUpa meM pahacAna kI hai / kintu unake dvArA upasthApita hetu bhI yA to asatya haiM yA hetu kI paribhASA meM nahIM aate| DaoN0 upAdhye ne 'siddhasena kA nyAyAvatAra aura anya kRtiyA~' nAmaka grantha kI prastAvanA meM 154 una hetuoM kI carcA kI hai| donoM granthakAroM ke hetuoM ko yahA~ yApanIya-pakSa zIrSaka ke nIce dikhalAyA jA rahA hai aura digambarapakSa zIrSaka ke antargata unakI asatyatA yA hetvAbhAsatA pradarzita kI jA rahI hai| 1 yApanIyapakSa DaoN0 upAdhye - zvetAmbarAcArya haribhadrasUri ne sanmatisUtrakAra siddhasena ke lie zrutakevalI vizeSaNa kA prayoga kiyA hai| 155 AcAryoM ke liye isa vizeSaNa kA prayoga yApanIyaparamparA meM milatA hai, jaise yApanIya AcArya pAlyakIrti zAkaTAyana ne apane vyAkaraNagrantha kI samApti para likhA hai - " iti zrIzrutakevalidezIyAcAryasya zAkaTAyanasya kRtau zabdAnuzAsane / " isase siddha hotA hai ki siddhasena yApanIya the| digambarapakSa isa udAharaNa se to yApanIya AcAryoM ke sAtha zrutakevalidezIya vizeSaNa kA prayoga kiyA jAnA siddha hotA hai na ki zrutakevalI kaa| DaoN0 sAgaramala jI kA kathana hai ki zvetAmbaraparamparA meM bhI prAcIna AcAryoM ke lie 'zrutakevalI' vizeSaNa kA prayoga hotA thA / (jai.dha.yA.sa./ pR. 232 ) / isalie isa ubhayapakSI vizeSaNa ke AdhAra para na to ve zvetAmbara siddha ho sakate haiM, na yApanIya / ubhayapakSI hone se yaha hetu nahIM, hetvAbhAsa hai| mere vicAra se haribhadrasUri ne sanmatisUtrakAra siddhasena ko zrutakevalI ke 154. Siddhasena's Nyayavatar and other works, Introduction, p. Xiii to ZViii. (jainadharma kA yApanIya sampradAya / pR. 232-237) / 155. bhaNNai egaMteNaM amhANaM kammavAyaNo iTTho / Na No sahAvavAo suakevaliNA jao bhaNiyaM // 1047 // AyariyasiddhaseNeNa sammaIe pa iTThiajaseNaM / dUsamaNisAdivAgara kappattaNao tadakkheNaM // 1048 // paJcavastu / ( zrImatI DaoN. kusuma paToriyA : yApanIya aura unakA sAhitya / pR. 141 ) For Personal & Private Use Only Page #674 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 618 / jainaparamparA aura yApanIyasaMgha / khaNDa 3 a018 / pra0 7 anurUpa Adara pradAna karane ke lie apanI paramparAnusAra isa vizeSaNa se vibhUSita kiyA hai| digambarAcAryoM ne siddhasena aura unake sanmatisUtra kA anekatra ullekha kiyA hai, kintu 'zrutakevalI' vizeSaNa kA prayoga nahIM kiyaa| yadi ve yApanIya hote, to samakAlIna digambara AcAryoM se unakA sampradAya chipA na rahatA / harivaMzapurANa ke karttA jinasena, AdipurANa ke karttA jinasena, padmapurANakAra raviSeNa tathA dhavalAkAra vIrasena svAmI samakAlIna yApanIya AcAryoM se suparicita rahe hoMge / yadi sanmatisUtra yApanIyacArya kI kRti hotI, to ve savastramukti, strImukti aura kevalibhukti ke samarthaka jainAbhAsI AcArya ko apanI paramparA ke AcAryoM evaM gurvAvaliyoM meM parigaNita kara evaM unakI sUktiyoM ko apane granthoM meM pramANarUpa se uddhRta kara pragAr3ha bhakti aura zraddhA prakaTa na karate / 2 yApanIyapakSa DaoN0 upAdhye - sanmatisUtra kA zvetAmbara - AgamoM se kucha bAtoM meM virodha hai, isIlie use zvetAmbaraprabandhoM meM sthAna nahIM milaa| yaha sanmatisUtrakAra ke yApanIya hone kA pramANa hai| digambarapakSa sanmatisUtrakAra kA mukhyataH upayoga- abhedavAda kI apekSA zvetAmbara - AgamoM se virodha hai| yaha unake zvetAmbara na hone kA pramANa to hai, kintu yApanIya hone kA pramANa nahIM hai, kyoMki abhedavAda yApanIyoM kA siddhAnta thA, yaha kisI anya srota se pramANita nahIM hai| isake viparIta yApanIya zvetAmbara - AgamoM ko mAnate the, yaha suprasiddha hai, ataH zvetAmbara - Agama-mAnya kramavAda yApanIyoM ko bhI mAnya thA, yaha svataH phalita hotA hai| yaha kevala digambaroM ko amAnya thA, ataH sanmatisUtra meM usakA khaNDana evaM abhedavAda kA pratipAdana digambaramAnyatAoM ke anurUpa hone se siddha hotA hai ki siddhasena digambara hI haiM / yataH upayoga- abhedavAda yApanIyoM kA siddhAnta nahIM thA, ataH yaha hetu asatya hai / yApanIyapakSa DaoN0 upAdhye--'paMcama dvAtriMzikA' meM mahAvIra ke vivAhita hone kA saMketa hai| yaha siddhasena ke yApanIya hone kA sUcaka hai| For Personal & Private Use Only Page #675 -------------------------------------------------------------------------- ________________ a0 18 / pra0 7 digambarapakSa isa dvAtriMzikA meM yugapadvAda kA pratipAdana hai, jo sanmatisUtra ke abhedavAda ke viruddha hai| ataH vaha kisI anya siddhasena kI kRti hai, sanmatisUtrakAra siddhasena kI nhiiN| phalasvarUpa usake varNyaviSaya ke AdhAra para sanmatisUtrakAra siddhasena yApanIya siddha nahIM hote| cU~ki 'paMcama dvAtriMzikA' sanmatisUtrakAra kI kRti nahIM hai, ataH yaha hetu bhI asatya hai| sanmatisUtrakAra siddhasena : digambarAcArya / 619 4 yApanIyapakSa DaoN0 upAdhye - nizcayadvAtriMzikA meM kucha saiddhAntika matabheda haiM, jo siddhasena kI yApanIya-sampradAyagata mAnyatAe~ ho sakatI haiM, unhIM ke kAraNa unheM dveSyazvetapaTa kahA gayA hai| digambarapakSa nizcayadvAtriMzikA meM varNita mAnyatAe~ sanmatisUtra ke sarvathA viruddha haiM, ataH yaha sanmatisUtrakAra siddhasena kI kRti nahIM hai| deApavenapaTa (zatru mAre jAne yogya prvetaambr| vizeSaNa to isa dvAtriMzikAkAra ke zvetAmbara hone kA hI sUcaka hai / nizcaya - dvAtriMzikA ke sanmatisUtrakAra kI kRti na hone se prastuta hetu bhI asatya hai / yApanIyapakSa DaoN0 upAdhye--siddhasena ke paramparA se bhinna matoM ko unake pragatizIla hone kA hI lakSaNa mAnanA ucita nahIM hai, apitu saMbhava hai ki ve mAnyatAe~ yApanIyasampradAya se sambandha rakhatI hoM / digambarapakSa ve mAnyatAe~ yApanIyasampradAya se sambandha rakhatI haiM, ise siddha karane vAlA koI pramANa upalabdha nahIM hai / isalie pramANa ke binA unheM yApanIyasampradAya kI mAnyatAe~ mAna lenA aprAmANika hogA / abhedavAda kI mAnyatA digambaroM ke yaugapadyavAda ke nikaTa hai, ataH usake pratipAdaka siddhasena eka pragatizIla digambara siddha hote haiM / For Personal & Private Use Only Page #676 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 620 / jainaparamparA aura yApanIyasaMgha / khaNDa 3 6 yApanIyapakSa DaoN0 upAdhye - siddhasena karnATaka ke the, kyoMki karnATakotpanna kundakunda aura mUlAcAra ke kartA vaTTakera kI gAthAoM se 'sanmantisUtra' kI gAthAoM kA sAmya hai| yApanIyoM kA sambandha bhI karnATaka se rahA hai / ataH siddhasena yApanIya the / digambarapakSa karnATaka se sambandha to kundakunda aura vaTTakera jaise digambarAcAryoM kA bhI rahA hai / ata: karnATaka se sambandha rakhanevAlA hetu ubhayapakSasAdhaka hone se nirNAyaka nahIM hai| hA~, kundakunda kI gAthAoM aura digambarAcArya vaTTakerakRta mUlAcAra kI gAthAoM se sanmatisUtra kI gAthAoM kA sAmya siddha karatA hai ki siddhasena digambara the| ubhayapakSasAdhaka hone se uparyukta hetu hetvAbhAsa hai / a018 / pra0 7 7 yApanIyapakSa DaoN0 paToriyA - harivaMzapurANa tathA padmapurANa ke karttAoM ne siddhasena ko apanI gurvAvalI meM pradarzita kiyA hai| kintu ye donoM grantha bhI yApanIya haiM, ataH inake karttA yApanIya haiN| phalasvarUpa inake guru siddhasena bhI yApanIya siddha hote haiM / digambarapakSa ina donoM purANoM ke karttA digambara haiM, yApanIya nahIM / isake pramANa 19veM aura 21veM adhyAyoM meM draSTavya haiM / ataH yaha svataH siddha ho jAtA hai ki inake dvArA gurvAvalI meM ullikhita siddhasena digambara hI haiM / ukta purANakarttAoM ke yApanIya na hone se siddha hai ki prastuta kiyA hetu asatya hai / yApanIyapakSa DaoN0 paToriyA - sanmatisUtra kA zvetAmbaragranthoM meM bhI AdarapUrvaka ullekha hai / jItakalpacUrNi meM sanmatisUtra ko siddhivinizcaya ke samAna prabhAvaka grantha kahA gayA hai / siddhivinizcaya bhI sambhavataH yApanIya zivAryakRta grantha hai, kyoMki zAkaTAyanavyAkaraNa meM zivAryakRta siddhivinizcaya grantha kA ullekha hai / nizIthacUrNi meM bhI isI prakAra 'siddhivinizcaya', 'sanmati' Adi kA darzanaprabhAvaka grantha ke rUpa meM ullekha hai / isase siddha hotA hai ki siddhasena yApanIya haiM / 156 156. yApanIya aura unakA sAhitya / pR. 143 / For Personal & Private Use Only Page #677 -------------------------------------------------------------------------- ________________ a0 18 / pra07 sanmatisUtrakAra siddhasena : digambarAcArya / 621 digambarapakSa uparyukta zvetAmbaracUrNiyoM meM digambarAcArya akalaMkadevakRta 'siddhivinizcaya' kA ullekha hai| yaha isase spaSTa hai ki usakA ullekha sanmatisUtra jaise samAna viSayavAle grantha ke sAtha kiyA gayA hai| yadi use zivAryakRta 'siddhivinizcaya' kA ullekha bhI mAnA jAya, to zivArya bhI digambara hI the, yaha 'bhagavatI-ArAdhanA' nAmaka trayodaza adhyAya meM sapramANa siddha kiyA jA cukA hai| ataH jisa prakAra zvetAmbaragranthoM meM siddhivinizcaya kA AdarapUrvaka ullekha hone se akalaMkadeva yA zivArya yApanIya siddha nahIM hote, vaise hI unameM 'sanmatisUtra' kA AdarapUrvaka nirdeza hone se siddhasena bhI yApanIya siddha nahIM hote| siddhivinizcaya grantha ke digambaragrantha hone se spaSTa hai ki batalAyA gayA hetu asatya hai| yApanIyapakSa DaoN0 paToriyA-kevalI ke darzanajJAnopayoga ke viSaya meM kramavAda kA khaNDana aura abhedavAda kA pratipAdana karate samaya sanmatisUtrakAra kramavAdI AcAryoM para AkSepa karate hue kahate haiM-"jo loga Agama kA avalambana kara kahate haiM ki jisa samaya kevalI jAnate haiM, usa samaya dekhate nahIM haiM, ve aisA tIrthaMkaroM kI AzAtanA ( avamAnanA) ke Dara se kahate haiN|"157 kintu tIrthaMkaroM ne svayaM kahA hai ki kevalI ke kevalajJAna aura darzana sAdi aura ananta haiN| ataH jaba donoM upayoga anantakAla taka eka sAtha rahate haiM, taba unameM krama kaise ho sakatA hai? isa prakAra tIrthaMkara ke vacana se hI kramavAda kA khaNDana ho jAtA hai| ataH kramavAda ko na mAnane se tIrthaMkaroM kI AzAtanA nahIM hotii|58 yahA~ vicAraNIya hai ki yadi granthakAra digambara hote, to unheM kramavAda kA khaNDana karate samaya AcAryoM ko sUtrAvalambI tathA tIrthaGkarAzAtanAbhIru kahane kI AvazyakatA nahIM hotI, kyoMki ve kramavAda ke samarthaka AgamoM ko nahIM maante| saMkalita AgamagranthoM ko pramANa mAnanevAle ke lie hI kisI sUtra ko na mAnanA tIrthaMkarAzAtanAbhIru kahanA, yahI vyakta karatA hai ki ve bhI sUtroM ko prAmANika mAnanevAlI paramparA ke haiN|"159 157. ka- keI bhaNaMti jaiyA jANai taiyA na pAsai jiNo tti| suttamavalaMbamANA titthyraasaaynnaabhiiruu|| 2/4 // AsAyaNA = AzAtanA (viparItavartana, apamAna, tiraskAra)/ 'paaia-sh-mhnnnnvo'| pR.126| 158. suttammi ceva sAI-apajjavasiyaM ti kevalaM vuttN| suttAsAyaNAbhIruhiM taM ca daTThavvayaM hoI // 2/7 // sanmatisUtra / 159. yApanIya aura unakA sAhitya / pRSTha 144 / Jain Education Intemational For Personal & Private Use Only Page #678 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 622 / jainaparamparA aura yApanIyasaMgha / khaNDa 3 1 (pratIta hotA hai ki 'saMkalita AgamagranthoM ko pramANa mAnanevAleM- isa vAkya ke kucha zabda mudrita nahIM ho pAye, isalie artha aspaSTa ho gayA hai| lekhikA sambhavataH yaha kahanA cAhatI haiM ki jo AcArya saMkalita AgamagranthoM ko pramANa mAnatA ho, vaha yadi kisI sUtra ko na mAne, to use sUtrAvalambI tathA tIrthaMkarAzatanAbhIru kahA jA sakatA hai| aise AcArya ko sanmatisUtrakAra kA sUtrAvalambI evaM tIrthaMkarAzAtanAbhIru kahanA yahI vyakta karatA hai ki ve ( sanmatisUtrakAra) bhI sUtroM ko prAmANika mAnanevAlI paramparA ke haiM / ) digambarapakSa sanmatisUtrakAra ne zvetAmbaroM kI dRSTi se hI zvetAmbara - AgamoM ko sUtra kahA hai aura spaSTa kiyA hai ki jinheM ve sUtra kahate haiM aura unakA ullaMghana karane se tIrthaMkara kI AzAtanA mAnate haiM, unake hI anusAra kramavAda kA khaNDana hotA hai| unheM una sUtroM para bhI dRSTi DAlanI caahie| yadi ve aisA kareMge to unheM kramavAda kI asatyatA kA bodha ho jAvegA / isa prakAra sanmatisUtrakAra ne zvetAmbaroM kI hI bhASA kA prayoga kara unake hI AgamoM ke AdhAra para kramavAda kA khaNDana kiyA hai| pratipakSI mata ko khaNDita karane kI yaha sarvAdhika prAmANika paddhati hai / isalie zvetAmbaramata ke khaNDana ke lie zvetAmbara - AgamoM ko zvetAmbaroM kI ora se 'sUtra' zabda se abhihita karate hue pramANarUpa meM prastuta karane se yaha siddha nahIM hotA ki siddhasena svayaM bhI unheM pramANa mAnate the / vastutaH unhoMne to zvetAmbara - AgamoM ke antarvirodhoM ko darzAkara unheM aprAmANika siddha kiyA hai| ve darzAte haiM ki kramavAda bhI sUtra ke avalambana se hI siddha hotA hai aura akramavAda bhI sUtra para hI AdhArita hai| aura ye donoM eka hI apekSA se siddha hote haiM, bhinna-bhinna apekSAoM se nhiiN| isa prakAra sUtra antarvirodhoM se bharA huA hai, ataH vaha aprAmANika hai| siddhasena sanmatisUtra meM spaSTa kahate haiM ki uparyukta parasparaviruddha do matoM meM se akramavAda hI svasamaya (samyag mata) hai, kramavAda paratIrthamata arthAt mithyAmata hai a018 / pra0 7 sAi- apajjavasiyaM ti do vi te samasamao havai evaM / paratitthaya vattavvaM ca egasamayaMtaruppAo // 2 / 31 // isa gAthA ke dvArA siddhasena ne zvetAmbara - AgamamAnya kramavAda ko mithyA siddha kara digambaramAnya yugapavAda ke nikaTavartI abhedavAda ko samIcIna siddha kiyA hai / yaha siddhasena ke zvetAmbara yA yApanIya na hokara digambara hone kA jvalanta pramANa hai| For Personal & Private Use Only Page #679 -------------------------------------------------------------------------- ________________ a018/pra07 sanmatisUtrakAra siddhasena : digambarAcArya / 623 aparAjitasUri ne bhI zvetAmbara-AgamoM ke lie 'sUtra' zabda kA prayoga karate hue unase pramANa dekara yaha siddha kiyA hai ki unameM bhI ekAnta acelatva ko hI mokSamArga pratipAdita kiyA gayA hai, para isase ve zvetAmbara yA yApanIya siddha nahIM hote| unhoMne apanI vijayodayATIkA meM savastramukti, strImukti, gRhasthamukti aura kevalibhukti kA spaSTa zabdoM meM niSedha kiyA hai, jisase unakA digambaratva pramANita hai| yaha aparAjitasUrivAle caturdaza adhyAya meM siddha kiyA jA cukA hai| isa prakAra sanmatisUtrakAra siddhasena zvetAmbara-AgamoM ko pramANa mAnanevAloM kI paramparA ke nahIM haiM, ataH unheM ukta paramparA kA mAnane kA hetu asatya hai| yApanIyapakSa ___ DaoN0 paToriyA-sanmatisUtra kI 'evaM ege AyA' (1/49), 'jaM ca puNa' (3/11) tathA 'jaMpaMti atthi' (3/13) gAthAe~ zvetAmbara-AgamoM kI gAthAoM evaM sUtroM se sAmya rakhatI haiN|60 ataH zvetAmbara-AgamoM kA anusaraNa karane se sanmatisUtrakAra yApanIya siddha hote haiN|161 digambarapakSa isakA samAdhAna pUrva meM anekatra kiyA jA cukA hai ki digambaragranthoM kI jina gAthAoM kA zvetAmbaragranthoM kI gAthAoM yA sUtroM se aMzataH yA pUrNataH sAmya hai, ve donoM sampradAyoM ko apanI avibhakta nirgrantha avasthAka kI samAna AcArya-paramparA se uttarAdhikAra meM prApta huI haiN| ataH grantha meM unakI upalabdhi ke AdhAra para sampradAyavizeSa kA nirNaya nahIM kiyA jA sktaa| isa prakAra yaha hetu bhI asatya hai| yApanIyapakSa ___DaoN0 paToriyA-yApanIyagrantha mUlAcAra kI gAthAoM se sanmatisUtra kI gAthAoM kA sAmya hai| DaoN0 upAdhye ne apane pUrvokta grantha kI prastAvanA meM una gAthAoM kI sUcI dI hai| yataH mUlAcAra yApanIyagrantha hai, ataH yaha gAthAsAmya siddhasena ke yApanIya hone kA pramANa hai|62 digambarapakSa ___ yaha bhI pUrva meM siddha kiyA jA cukA hai ki mUlAcAra vizuddha digambaragrantha hai, ataH usakI gAthAoM se sanmatisUtra kI gAthAoM kA sAmya honA sanmatisUtra ke digambara 160. 'ege aayaa| ege dNdde| egA kiriyaa|' sthAnAMgasUtra 2/3/4 161. yApanIya aura unakA sAhitya / pR. 144 / 162. vahI/pa. 145 / For Personal & Private Use Only Page #680 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 624 / jainaparamparA aura yApanIyasaMgha / khaNDa 3 a0 18 / pra0 7 grantha hone kA hI pramANa hai| DaoN0 upAdhye ne ukta gAthAsAmya se kevala yaha siddha karane kA prayatna kiyA hai ki yataH vaTTakera karNATaka ke the, ataH siddhasena bhI karNATaka ke the| unhoMne mUlAcAra ke karttA vaTTakera ko yApanIya siddha nahIM kiyA hai / yataH mUlAcAra yApanIyagrantha nahIM hai, ataH kathita hetu bhI asatya hai / yApanIyapakSa DaoN0 paToriyA -- madanUra ( jilA nellora) se prApta eka saMskRta zilAlekha 163 meM yaha ullekha hai ki koTimaDuvagaNa meM, jo yApanIyasaMgha kI zAkhA thI, divAkara nAma ke munipuMgava hue| yadi yahI divAkara siddhasena haiM, to unake yApanIya hone kA nizcita pramANa mila jAtA hai / 164 digambarapakSa isakA khaNDana mAnanIya DaoN0 sAgaramala jI ke nimnalikhita zabdoM se ho jAtA hai - " isa abhilekha meM ullikhita divAkara siddhasena divAkara haiM, yaha kahanA kaThina hai, kyoMki isameM ina divAkara ke ziSya zrImandiradevamuni kA ullekha hai, jinake dvArA adhiSThita kaTakAbharaNa jinAlaya ko yaha dAna diyA gayA thA / yadi divAkara, mandiradeva ke guru haiM, to ve siddhasena divAkara na hokara anya koI divAkara haiM, kyoMki isa abhilekha ke anusAra mandiradeva kA kAla IsavI san 945 arthAt vikrama saM0 1002 hai / inake guru inase 50 varSa pUrva bhI mAne jAya~, to ve dasavIM zatAbdI ke uttarArdha meM hI siddha hote haiM, jaba ki siddhasena divAkara to kisI bhI sthiti meM pA~cavIM zatI se paravartI nahIM haiN|" (jai. dha. yA.sa./ pR.238 ) / isa prakAra sanmatisUtrakAra siddhasena ko yApanIya siddha karane ke lie prastuta kiyA gayA yaha hetu bhI asat hai / ina pramANoM aura yuktiyoM ke prakAza meM hama dekhate haiM ki sanmatisUtrakAra siddhasena ko yApanIya-AcArya siddha karane ke lie prastuta kiye gaye uparyukta hetu asatya evaM hetvAbhAsa haiM / pUrva prakaraNoM meM yaha bhI siddha ho cukA hai ki ve zvetAmbara - paramparA bhI nahIM haiM / darzAye gaye sabhI pramANoM aura yuktiyoM se yahI siddha hotA hai ki ve digambarAcArya haiM / 163. "yApanIyasaMghaprapUjyakoTimaDuvagaNezamukhyo yaH --- - divAkarAkhyo munipuGgavo'bhUtabhavadasya ziSyo --- / " (jainazilAlekhasaMgraha / mANikacandra / bhAga 2 / lekha 143 / pR.180 / zaka saM. 867, san 945 I.) / 164. yApanIya aura unakA sAhitya / pR. 145 / zrImandiradevamuniH For Personal & Private Use Only Page #681 -------------------------------------------------------------------------- ________________ aSTama prakaraNa uttarabhAratIya- sacelAcela-nirgranthasaMgha ke pakSadhara hetuoM kI asatyatA pUrvollikhita vidvAn ne yaha siddha karane kA prayatna kiyA hai ki sanmatisUtrakAra siddhasena sampradAyabheda kI pUrvavartI uttarabhAratIya - sacelAcela - nirgrantha- paramparA meM utpanna hue the| ve likhate haiM ki siddhasena vikrama kI cauthI zatAbdI meM hue haiN| "usa yuga meM zvetAmbara, digambara aura yApanIya aise sampradAya astitva meM nahIM A pAye the / zvetAmbara aura yApanIya sampradAya ke sambandha meM spaSTa nAmanirdeza ke sAtha jo sarvaprathama ullekha upalabdha hote haiM, ve lagabhaga I0 san 475 tadanusAra vikrama saM0 532 ke lagabhaga arthAt vikrama kI chaThI zatAbdI ke pUrvArdha ke haiM / ataH kAla ke AdhAra para siddhasena ko kisI sampradAyavizeSa ke sAtha nahIM jor3A jA sakatA, kyoMki usa yuga taka na to sampradAyoM kA nAmakaraNa huA thA aura na hI ve astitva meM Aye the / " (jai.dha.yA.sa./ pR.231-232) / yahI bAta ve ina zabdoM meM duharAte haiM- "siddhasena digambara, zvetAmbara evaM yApanIya paramparAoM ke astitva meM Ane ke pUrva hI ho cuke the / ve uttarabhArata kI nirgranthadhArA meM hue haiM, jo Age calakara zvetAmbara aura yApanIya ke rUpa meM vibhAjita huI / yApanIyaparamparA ke granthoM meM siddhasena kA AdarapUrvaka ullekha unake apanI pUrvaja dhArA ke eka vidvAn AcArya hone ke kAraNa hI hai / " ( vahI / pR. 236) / nirasana prastuta grantha ke dvitIya adhyAya meM siddha kiyA jA cukA hai ki uttarabhArata meM to kyA, bhArata ke kisI bhI kone meM sacelAcela - nirgrantha-1 - paramparA nAma kI yA nirgrantha nAma ke sAtha sacela aura acela donoM liMgoM se mukti mAnanevAlI koI paramparA M nahIM thI / isalie sanmatisUtrakAra siddhasena ukta paramparA ke AcArya nahIM the| tathA siddhasena ko jo vikrama kI caturtha zatAbdI meM huA batalAyA gayA hai, vaha samIcIna nahIM hai| paM0 jugalakizora jI mukhtAra ne pUrvoddhRta lekha meM sapramANa siddha kiyA hai ki siddhasena ne sanmatisUtra meM jisa upayoga- kramavAda kA khaNDana kiyA hai, usakI pratiSThA vikrama kI chaThI zatAbdI (vi0 saM0 562) meM zvetAmbara - paramparA meM hue bhadrabAhu dvitIya ne Avazyakaniryukti meM kI hai| aura usakA sarvaprathama khaNDana vikrama kI sAtavIM zatI meM hue zvetAmbara jinabhadragaNi-kSamAzramaNa ne vizeSAvazyakabhASya For Personal & Private Use Only Page #682 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 626 / jainaparamparA aura yApanIyasaMgha / khaNDa 3 a018/pra08 meM tathA digambara akalaMkadeva ne tattvArtharAjavArtika meM kiyA hai| isa prakAra siddhasena vikrama kI chaThI aura sAtavIM zatAbdI ke bIca hue the| tathA vikrama kI 5vIM-6vIM zatAbdI meM vidyamAna pUjyapAdasvAmI kI sarvArthasiddhi TIkA meM kramavAda kA khaNDana nahIM milatA, jaba ki unake bAda hue akalaMkadeva ke tattvArtharAjavArtika (6/10) meM milatA hai| isase siddha hai ki ve pUjyapAda devanandI ke bAda hue haiN| pUjyapAda ne jainendravyAkaraNa meM 'vetteH siddhasenasya' sUtra ke dvArA jina siddhasena kA ullekha kiyA hai, ve nauvIM dvAtriMzikA ke kartA siddhasena haiM, na ki sanmatisUtra ke kartA siddhasena / isa taraha sanmatisUtrakAra siddhasena vikrama kI chaThI zatAbdI ke uttarArdha meM aura sAtavIM zatAbdI ke pUrvArdha meM hue haiM, na ki cauthI zatAbdI meN| isa sthitikAla ke pariprekSya meM bhI ukta granthalekhaka kI yaha kalpanA dharAzayI ho jAtI hai ki siddhasena zvetAmbara aura yApanIyoM kI pUrvajaparamparA arthAt uttarabhAratIya-sacelAcela-nirgranthaparamparA meM utpanna hue the, kyoMki vikrama kI chaThI zatI ke uttarArdha meM to zvetAmbaroM aura yApanIya donoM kA astitva thaa| phalasvarUpa yahI nirNIta hotA hai ki sanmatisUtrakAra siddhasena digambarAcArya the| Jain Education Intemational For Personal & Private Use Only Page #683 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ekonaviMza adhyAya For Personal & Private Use Only Page #684 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Jain Education Intemational For Personal & Private Use Only Page #685 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ekonaviMza adhyAya raviSeNakRta padmapurANa prathama prakaraNa padmapurANa ke digambara grantha hone ke pramANa paM0 nAthUrAma jI premI ne AcArya raviSeNa ko digambaraparamparA ke senasaMgha se sambaddha mAnA hai| ve likhate haiM- "raviSeNa ne na to apane kisI saMgha yA gaNa-gaccha kA koI ullekha kiyA hai aura na sthAnAdi kI hI carcA / parantu senAnta nAma se anumAna hotA hai ki zAyada ve senasaMgha ke hoM aura inakI guruparamparA ke pUre nAma indrasena, divAkarasena, arhatsena aura lakSmaNasena hoN|" (jai. sA. i. / dvi.saM./ pR. 88) / 'jainadharma kA yApanIya sampradAya' grantha ke lekhaka DaoN0 sAgaramala jI ne bhI pahale eka lekha meM raviSeNakRta padmapurANa (padmacarita) ko digambaragrantha hI mAnA thA / unhoMne usameM likhA hai - "digambaraparamparA meM padmapurANa ke racayitA raviSeNa (7vIM zatAbdI) aura apabhraMzapaumacariu ke racayitA yApanIya svayambhU ne vimalasUri kA hI pUrI taraha anukaraNa kiyA hai| padmapurANa to 'paumacariya' kA hI vikasita saMskRta-rUpAntaraNa mAtra hai / yadyapi unhoMne use digambara-paramparA ke anurUpa DhAlane kA prayAsa kiyA hai / " (DaoN. sA. ma. jai. abhi.gra. / pR. 648) / kintu zrImatI DaoN0 kusuma paToriyA ne isa digambaragrantha ko yApanIyagrantha batalAyA hai, ataH use dekhakara DaoN0 sAgaramala jI ne bhI zrImatI paToriyA kI hA~ meM hA~ milA dI aura use yApanIyagrantha ghoSita kara diyaa| isake pakSa meM ukta viduSI ne jo hetu batalAye haiM, unhIM ko ukta vidvAn ne apane grantha meM uddhRta kara diyA hai| (jai.dha.yA.sa./ pR. 177-180) / mAnyA viduSI dvArA prastuta hetuoM kA ullekha aura mImAMsA bAda meM kI jaayegii| pahale padmapurANa meM pratipAdita una yApanIyamata-virodhI siddhAntoM kA nirUpaNa kiyA jA rahA hai, jinase siddha hotA hai ki vaha yApanIyagrantha nahIM, apitu digambaragrantha hai | For Personal & Private Use Only Page #686 -------------------------------------------------------------------------- ________________ a019 / pra01 630 / jainaparamparA aura yApanIyasaMgha / khaNDa 3 padmapurANa meM yApanIyamata-viruddha siddhAnta vaikalpika savastra-muniliMga kA niSedha 1.1. muniyoM kA eka hI liMga : digambaraliMga AcArya raviSeNa ne padmapurANa meM varNana kiyA hai ki kevalajJAnaprApti ke anantara bhagavAn RSabhadeva samavasaraNa meM gaNadhara kI prArthanA para dharma kA upadeza dete haiN| usameM ve dharma ke do bheda batalAte haiM : zrAvakadharma aura yatidharma, tathA yatiyoM ke dharma ko vyomavAsasoM (AkAza-rUpI-vastradhAriyoM) kA dharma kahate haiM, jisase spaSTa hotA hai ki raviSeNa kI mAnyatAnusAra bhagavAn RSabhadeva ne digambaraliMgadhArI ko hI yati yA muni kahA hai, savastraliMgadhArI ko nhiiN| dekhie sAgArANAM yatInAM ca dharmo'sau dvividhaH smRtH| tRtIyaM ye tu manyante dagdhAste mohvhninaa|| 4/45 // aNuvratAni paJca syustriprakAraM gunnvtm| zikSAvratAni catvAri dharmo'yaM gRhmedhinaam|| 4/46 // sarvArambhaparityAgaM kRtvA dehe'pi niHspRhaaH| kAladharmeNa saMyuktA gatiM te yAnti shobhnaam|| 4/47 // mahAvratAni paJcasyustathA samitayo matAH / / guptayastisra uddiSTA dharmo'yaM vyomvaassaam|| 4/48 // dharmeNAnena saMyuktAH shubhdhyaanpraaynnaaH| yAnti nAkaM ca mokSaM ca hitvA pUtikalevaram // 4/49 // ye'pi jAtasvarUpANAM prmbrhmcaarinnaam| stutiM kurvanti bhAvena te'pi dhrmmvaapnuyuH|| 4/50 // tena dharmaprabhAveNa kugatiM na vrajanti te| labhante bodhilAbhaM ca mucyante yena kilvissaat|| 4/51 / / ityAdi devadevena bhASitaM dhrmmuttmm| zrutvA devA manuSyAzca prmaamodmaagtaaH|| 4/52 // padmapurANa/ bhAga 1 / anuvAda-"yaha dharma do prakAra kA hai : sAgAradharma aura ytidhrm| jo inake atirikta tIsarA dharma mAnate haiM, ve mithyAtva se grasta haiN| pA~ca aNuvrata, tIna guNavrata Jain Education Intemational For Personal & Private Use Only Page #687 -------------------------------------------------------------------------- ________________ a019 / pra01 raviSeNakRta padmapurANa / 631 aura cAra zikSAvrata, yaha gRhasthoM kA dharma hai| jo gRhastha antima samaya meM sarva AraMbha kA parityAga kara zarIra meM bhI niHspRha ho jAte haiM tathA samatAbhAva se maraNa karate haiM, ve uttama gati ko prApta hote haiN|" (45-47) "pA~ca mahAvrata, pA~ca samitiyA~ aura tIna guptiyA~, yaha vyomavAsasoM (AkAzAmbaroM - digambaroM) kA arthAt yatiyoM yA muniyoM kA dharma hai| jo isa digambaroM arthAt muniyoM ke dharma ko dhAraNakara zubhadhyAna meM lIna hote haiM, ve durgandhamaya zarIra ko chor3akara svarga yA mokSa ko prApta hote haiN|" (48-49) / "aura jo jIva paramabrahmacArI-janmajAtarUpadhAriyoM (digambaramuniyoM) kI bhAvapUrvaka stuti karate haiM, ve dharma ko prApta ho sakate haiN| ve usa dharma ke prabhAva se kugatiyoM meM nahIM jAte, apitu usa ratnatrayadharma ko prApta kara lete haiM, jo unheM pApa se mukta kara detA hai| isa prakAra devAdhideva bhagavAn RSabhadeva ke dvArA upadiSTa dharma ko sunakara deva aura manuSya parama harSa ko prApta hue|" (50-52) / / yahA~ raviSeNa ne nagna artha ke vAcaka vyomavAsas aura jAtasvarUpa zabdoM ko muni zabda ke paryAyavAcI ke rUpa meM prayukta kiyA hai, jisase spaSTa hai ki ve vastradhArI ko muni nahIM maante| tathA unhoMne yaha varNana kiyA hai ki tIrthaMkara vRSabhadeva ne kevala vyomavasana-liMgarUpa arthAt nAgnyaliMgarUpa jinakalpa ko hI muniyoM kA dharma batalAyA hai| isase yaha spaSTa ho jAtA hai ki ve yApanIyamata meM mAnya muniyoM ke sacela sthavirakalpa ko tIrthaMkaropadiSTa nahIM maante| ina tathyoM se siddha hotA hai ki ve yApanIyamatAnuyAyI nahIM haiM, apitu digambaramatAvalambI haiN| raviSeNa ne nimnalikhita zloka meM bhI digambaraliMga ko hI muniyoM kA ekamAtra liMga batalAyA hai sAgAraM niragAraM ca dvidhA caaritrmuttmm| sAvalambaM gRhasthAnAM nirapekSaM khvaassaam|| 33/121 // padmapurANa / bhAga 2 / anuvAda-"uttama cAritra do prakAra kA hai : sAgAra aura angaar| jisameM bAhya padArthoM kA avalambana hotA hai, vaha gRhasthoM kA cAritra (sAgAracAritra) hai aura jo bAhya padArthoM ke avalambana se rahita hotA hai, vaha AkAzarUpI vastra dhAraNa karanevAloM kA (kha-vAsasAm) arthAt digambara muniyoM kA cAritra (anagAracAritra) hai|" isa zloka meM digambaroM ko hI anagAra yA muni kahA gayA hai, savastra sAdhu ko nhiiN| digambara sAdhu ke atirikta zeSa sabhI vastrAdi-bAhyapadArthoM kA avalambana Jain Education Intemational For Personal & Private Use Only Page #688 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 632 / jainaparamparA aura yApanIyasaMgha / khaNDa 3 a019/pra01 karanevAloM ko gRhastha saMjJA dI gaI hai| isase spaSTa hai ki padmapurANa digambaragrantha hai, yApanIyagrantha nhiiN| AcArya raviSeNa Age kahate haiM suduSkaraM vigehAnAM cAritramavadhArya sH| punaH punarmatiM cakre'NuvrateSveva paarthivH|| 33/123 // padmapurANa / bhAga 2 / anuvAda-"rAjA vajrakarNa ne muniyoM ke cAritra ko atyanta kaThina samajhakara aNuvrata dhAraNa karane kA hI bAra-bAra vicAra kiyaa|" isase bhI spaSTa hotA hai ki rAjA ke sAmane digambaramuni-mArga ke alAvA aNuvratadhArI zrAvaka kA hI dUsarA mArga avaziSTa thA, yApanIyaparamparA ke samAna savastra sthavirakalpI muniyoM ke sarala apavAdamArga kA vikalpa nahIM thaa| yaha bhI grantha ke yApanIya na hokara digambarIya hone kA pramANa hai| 1.2. digambara muni kI hI muni, zramaNa, sAdhu Adi saMjJAe~ nimnalikhita padyoM meM AcArya raviSeNa ne nirambara (digambara) muni ko ho yamI, vItarAga, yogI, dhyAnI, sAdhu, AcArya, anagAra, bhikSu aura zramaNa nAmoM se abhihita kiyA hai yamino vItarAgAzca nirmuktAGgA nirmbraaH| yogino dhyAnino vandyA jJAnino niHspRhA budhaaH|| 109/88 // nirvANaM sAdhayantIti sAdhavaH prikiirtitaaH| AcAryA yatsadAcAraM carantyAcArayanti ca // 109 / 89 // anagAraguNopetA bhikSavaH shuddhbhikssyaa| zramaNAH sitakarmANaH prmshrmvrtinH|| 109/90 // padmapurANa / bhAga 3 / / isase sUcita hotA hai ki raviSeNa savastra sAdhu ko sAdhu saMjJA kA pAtra nahIM maante| yaha unake yApanIya na hone kA sabUta hai| 1.3. 'nirgrantha' zabda digambara kA vAcaka raviSeNa ne digambara ko hI nirgrantha kahA hai| rAma suvratamuni ke pAsa jAkara nirgranthadIkSA kI yAcanA karate haiN| jaba ve anumati de dete haiM taba rAma AhAra, mukuTa, kuNDala, vastra Adi kA parityAga kara paryaGkAsana meM virAjamAna ho jAte haiM aura zira ke bAloM ko aMguliyoM se ukhAr3akara alaga kara dete haiM Jain Education Intemational For Personal & Private Use Only Page #689 -------------------------------------------------------------------------- ________________ a019/pra01 raviSeNakRta padmapurANa / 633 triyAmAyAmatItAyAM bhaaskre'bhinivedite| praNamya rAghavaH sAdhUn vave nirgrnthdiikssnnm|| 119/19 // AhAraM kuNDalaM maulimapanIyAmbaraM tthaa| paramArthArpita - svAntastanu - lagna - mlaavliH|| 119/26 // zvetAbjasukumArAbhiraGgalIbhiH shiroruhaan| nirAcakAra kAkutsthaH pryngkaasnmaasthitH|| 119 / 27 // padmapurANa/bhAga 3 / adholikhita padyoM meM bhI nirgrantha zabda ko digvAsas aura digambara zabdoM ke paryAyavAcI ke rUpa meM prayukta kiyA gayA hai atyantadussahA ceSTA nirgranthAnAM mhaatmnaam| parikarmavizuddhasya jAyate sukhasAdhanA // 32 / 143 / / anarghyaratnasadRzaM tapo. digvaassaamiti| evamapyakSamaM vaktuM parastasyopamA kutH|| 32 / 145 // padmapurANa / bhAga 2 / isI taraha sItA jI jaba rAma se kahatI haiM- "he narazreSTha! tapa se kRza zarIravAle isa digambara-yugala ko dekho|" taba rAma cakita hokara utsukatA se pUchate haiM-"he sAdhvi! kahA~ hai, kahA~ hai vaha nirgrantha yugala?" pazya pazya narazreSTha! tapasA kRshvigrhm| daigambaraM parizrAntaM bhadantayugalaM shubhm|| 41/18 // kva tatkva tatpriye sAdhvi paNDite caarudrshne| nirgranthayugalaM dRSTaM bhavatyA gunnmnnddne|| 41/19 // padmapurANa / bhAga 2 / isa prakAra digambara muni ko hI nirgrantha kahakara AcArya raviSeNa ne vastradhArI muni ke nirgrantha kahe jAne kA niSedha kiyA hai, jo unake yApanIya na hone aura digambara hone kA sUcaka hai| 1.4. vastra kA bhI parityAga 'azeSaparigrahatyAga' kA lakSaNa mukuTa, kuNDala aura vastra kA parityAga kara denevAle rAma kI zobhA kA varNana | karate hue raviSeNa kahate haiM Jain Education Intemational For Personal & Private Use Only Page #690 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 634 / jainaparamparA aura yApanIyasaMgha / khaNDa 3 a019 /pra01 rarAja sutarAM raamstyktaashessprigrhH| saiMhikeyavinirmukto hNsmnnddlvibhrmH|| 119 / 28 // padmapurANa / bhAga 3 / anuvAda-"azeSa parigraha kA tyAga kara dene para rAma isa prakara suzobhita ho rahe the, jaise rAhu se mukta suury|" isa taraha raviSeNa ne vastra kA bhI tyAga kara denevAle ko hI azeSaparigraha kA tyAgI kahA hai aura nimnalikhita zlokoM meM jAtarUpadharatva (nagnarUpa) ko hI bAhyAbhyantara parigraha ke tyAga kA lakSaNa batalAyA hai bharato'pi mahAtejA mahAvratadharo vibhuH| dhraadhr-gurustykt-baahyaabhyntr-prigrhH|| 87/9 // jAtarUpadharaH satyakavacaH zAntisAyakaH / priisshjyodyuktstpHsNytyvrtt|| 87/12 // __ padmapurANa / bhAga 3 / anuvAda-"bharata bhI mahAtejasvI, mahAvratadhArI, vibhu , parvata ke samAna sthira tathA bAhya aura Abhyantara parigraha ke tyAgI the| yathAjAtarUpa (nagnarUpa) dhAraNa kara, satyarUpI kavaca evaM kSamArUpI bANoM se susajjita ho, parISahoM ko jItane ke lie taparUpI yuddhabhUmi meM vicaraNa kara rahe the|" ina vacanoM se dhvanita hotA hai ki AcArya raviSeNa apavAdarUpa se vastradhAraNa karanevAle sAdhu ko azeSaparigraha yA bAhyAbhyantara-parigraha kA tyAgI nahIM maante| phalasvarUpa vaha aparigraha-mahAvratadhArI na hone se unakI dRSTi meM sAdhu nahIM hai| isase patA cala jAtA hai ki raviSeNa yApanIya nahIM the| 1.5. sabhI ke dvArA digambara-dIkSA kA grahaNa rAma ke digambara-dIkSA grahaNa karane para unake sAtha solaha hajAra se adhika loga digambara muni hI banate haiN| eka bhI puruSa ko apavAdaliMgadhArI savastra muni banate hue varNita nahIM kiyA gyaa| dekhie padmapurANa (bhAga 3) ke nimnalikhita zloka evaM zrImati niSkrAnte rAme jAtAni ssoddsh| zramaNAnAM sahasrANi sAdhikAni mhiipte|| 119/41 // saptaviMzasahasrANi pradhAnavarayoSitAm / zrImatI-zramaNIpArve babhUvuH prmaaryikaaH|| 119/42 // For Personal & Private Use Only Page #691 -------------------------------------------------------------------------- ________________ a0 19 / pra0 1 raviSeNakRta padmapurANa / 635 anuvAda - ( gautama svAmI rAjA zreNika se kahate haiM) "he rAjan ! isa prakAra zrImAn rAma ke pravrajita hone para solaha hajAra se adhika loga zramaNa hue aura sattAIsa hajAra pramukha - pramukha striyA~ zrImatI nAmaka zramaNI ke pAsa AryikA huiiN|" pUrvazIrSaka 1.2 ke antargata uddhRta padmapurANa ke zlokoM ( 109 / 88-90) meM nirambara (digambara) muni ko hI zramaNa kahA gayA hai tathA rAma ne digambaradIkSA hI grahaNa kI thii| (dekhiye, pUrvazIrSaka 1.3), ataH unake sAtha dIkSita logoM kA digambaradIkSA grahaNa karanA svataH siddha hai| laGkA meM bhI rAvaNa kI mRtyu se nirveda ko prApta usake anuyAyI daigambarI dIkSA hI lete haiM, yApanIyoM kI apavAdamArgI savastra dIkSA koI bhI grahaNa nahIM karatAkecitsaMsArabhAvebhyo nirvedaM paramAgatAH / cakrurdaigambarIM dIkSAM mAnase jinabhASitAm // 78/52 // rAma ke vanagamana se zokasantapta aneka rAjA bhI nirgrantha (digambara) dIkSA hI lete hue dikhalAye gaye haiN| rAjA ativIrya zrutidhara muni se daigambarI dIkSA kI hI yAcanA karatA hai|' dezabhUSaNa aura kulabhUSaNa rAjakumAra bhI daigambarI dIkSA kA hI Azraya lete haiN| mRdumati nAmaka brAhmaNaputra bhI usI kA avalambana karatA hai| isase spaSTa hai ki padmapurANa apavAdamArgI savastra munidIkSA ko sthAna denevAle yApanIyamata kA grantha nahIM hai / 1.6. sabhI ko digambara muni banane kA upadeza gautama svAmI, rAjA zreNika tathA unake sAtha Aye sAmantAdi ko bhI zrIrAma ke hI mArga kA anusaraNa karane ( digambara muni banane) kA upadeza dete haiM padmapurANa/ bhAga 3 | yuSmAnapi vadAmyasmin sarvAniha smaagtaan| ramadhvaM tatra sanmArge rato yatra raghUttamaH // 119 / 55 // padmapurANa / bhAga 3 / 1. padmapurANa / bhAga 2 / 32 / 72-73 / 2. jagAda nAtha vAJchAmi dIkSAM daigambarImiti // 37 / 160 // padmapurANa / bhAga 2 | 3. dIkSAM daigvAsasIM zritau // 39/174 // padmapurANa / bhAga 2 / 4. pAdamUle'bhajaddIkSAM sarvagranthavimocitAm // 85 / 137 // padmapurANa / bhAga 3 | For Personal & Private Use Only Page #692 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 636 / jainaparamparA aura yApanIyasaMgha / khaNDa 3 a019/pra01 gautama svAmI ne yaha kisI se bhI nahIM kahA ki jo parISahAdi sahane meM asamartha hone ke kAraNa digambaradIkSA grahaNa na kara sakatA ho, vaha apavAdamArga ke rUpa meM savastra muni-dIkSA grahaNa kre| isase siddha hotA hai ki raviSeNa yApanIyamAnya savastra munidIkSA ke viruddha the| 1.7. vastrapAtrAdi upakaraNadhArI kuliMgI haiM raviSeNa ne gautama svAmI ke mukha se vastrapAtrAdi upakaraNadhArI sAdhuoM ko kuliMgI aura nirgrantha (azeSaparigraha-tyAgI yathAjAtarUpadhara) muniyoM ko hI pUjya kahalavAyA hai nAnopakaraNaM dRSTvA sAdhanaM shktivrjitaaH| nirdoSamiti bhASitvA gRhNate mukharAH pre|| 119/59 // vyarthameva kuliGgAste mUDhairanyaiH purskRtaaH| prakhinnatanavo bhAraM vahanti bhRtakA iv|| 119/60 // RSayaste khalu yeSAM parigrahe nAsti yAcane vA buddhiH| tasmAtte nirgranthAHsAdhuguNairanvitA budhaiH sNsevyaaH|| 119/61 // padmapurANa/ bhAga 3 / ina vacanoM se to isa nirNaya meM sandeha hI nahIM rahatA ki raviSeNa ko yApanIya sAdhuoM kA vastrapAtramaya apavAdaliMga sarvathA amAnya thA, isalie ve yApanIya nahIM, apitu digambara the| 1.8. jainaliMga se hI mokSa kI prApti raviSeNa ne batalAyA hai ki jinaliMga (digambaramudrA) ke hI dvArA mokSa kI prApti hotI hai| isakA nirUpaNa karate hue ve likhate haiM "athAto'pare bhavyadharmasthitAH prANino devadevasya vAgbhibhRzaM bhAvitAH siddhimArgAnusAreNa zIlena satyena zaucena samyaktapodarzanajJAnacAritrayogena cAtyutkaTAH yena ye yAvadaSTaprakArasya kurvanti nirNAzanaM karmaNastAvaduttuGgabhUtyanvitAH svarbhavAnAM bhavantyuttamAH svAminastatra cAmbhodhitulyAn prabhUtAnanekaprabhedAn samAsAdya saukhyaM tataH pracyutA dharmazeSasya labdhvA phalaM sphItabhogAn zriyaM prApya bodhiM, parityajya rAjyAdikaM jainaliGgaM samAdAya kRtvA tapo'tyantaghoraM samutpAdya saddhyAninaH kevalajJAnamAyuHkSaye kRtsnakarmapramuktA bhavantastrilokAgramAruhya siddhA anantaM zivaM saukhyamAtmasvabhAvaM pripraapnuvntyuttmm|" (pdmpuraann| bhAga 3/parva 78 / zloka 62 ke anantara/ pR.83)| Jain Education Intemational For Personal & Private Use Only Page #693 -------------------------------------------------------------------------- ________________ a0 19 / pra01 raviSeNakRta padmapurANa / 637 anuvAda-"jo bhavya prANI devAdhideva jinendra bhagavAn ke vacanoM se atyanta prabhAvita ho mokSamArga ke anurUpa zIla, satya, zauca, samyak tapa, darzana, jJAna aura cAritra se yukta hote hue aSTa karmoM ke nAza kA prayatna karate haiM, ve utkRSTa vaibhava se yukta ho, devoM ke uttama svAmI hote haiM aura vahA~ aneka sAgara paryanta nAnA prakAra ke sukha bhogate haiN| tadanantara vahA~ se cyuta ho avaziSTa dharma ke phalasvarUpa pracura bhoga aura lakSmI prApta karate haiN| anta meM ratnatraya kA Azraya le, rAjyAdi kA parityAga kara jainaliMga (digambaramudrA) dhAraNa karate haiN| phira atyanta ghora tapa kara zukladhyAna ke dvArA kevalajJAna prApta karate haiN| pazcAt Ayu kA kSaya hone para samasta karmoM se mukta hokara lokAgra para ArUr3ha ho siddhAvasthA meM ananta Atmottha uttama sukha kA anubhava karate haiN| isa prakAra AcArya raviSeNa ke mata meM jainaliMga ke hI dvArA mokSa kI prApti hotI hai| aura unhoMne sarvatra digambaramudrA ko hI jainaliMga pratipAdita kiyA hai| kahIM bhI ApavAdika savastra muniliMga ko jainaliMga yA jinamudrA nahIM khaa| isase siddha hai ki raviSeNa yApanIyamatAvalambI nahIM haiM, apitu digambarAcArya hI haiN| vastramAtraparigrahadhArI kI kSullaka saMjJA AcArya raviSeNa ne vastramAtra-parigrahadhArI mokSasAdhaka ko sthavirakalpI sAdhu yA apavAdamArgI savastra sAdhu kI saMjJA nahIM dI, apitu kSullaka saMjJA dI hai, jo digambaraparamparA meM utkRSTa zrAvaka kA pada hai| usake svarUpa kA varNana raviSeNa ne isa prakAra kiyA hai tatastatpuNyayogena siddhArtho nAma vishrutH| zuddhAtmA kSullakaH prApa vajrajaGghasya mndirm|| 100/32 // sandhyAtrayamabandhyaM yo mhaavidyaapraakrmH| mandarorasi vanditvA jinAneti padaM kSaNAt // 100/33 // prazAntavadano dhIro lunycrnyjitmstkH| sAdhubhAvanacetasko vstrmaatrprigrhH|| 100/34 // uttamANuvrato naanaa-gunn-shobhn-bhuussitH| jinazAsana-tattvajJaH-kalA-jaladhi- paargH|| 100 / 35 // aMzukenopavItena sitena prclaatmnaa| mRNAlakANDajAlena nAgendra iva mnthrH|| 100/36 // Jain Education Intemational For Personal & Private Use Only Page #694 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 638 / jainaparamparA aura yApanIyasaMgha / khaNDa 3 a019/pra01 karaJjajAlikAM kakSe kRtvA priyskhiimiv| manojJamamRtAsvAdaM dharmavRddhiriti bruvn|| 100 / 37 // gRhe gRhe zanairbhikSAM paryaTan vidhi saGgata:gRhottamaM samAsIdadyatra tiSThati jAnakI // 100 / 38 / / jinazAsanadevIva sA mnohr-bhaavnaa| dRSTvA kSullakamuttIrya sambhrAntA nvmaalikaam|| 100/39 // upagatyasamAdhAya kr-vaariruh-dvym| icchAkArAdinA samyak sampUjya vidhikovidaa|| 100/40 // viziSTenAnna-pAnena smtrpydaadraat|| jinendrazAsanAsaktAn sA hi pazyati baandhvaan|| 100/41 // padmapurANa / bhAga 3 / anuvAda-"tadanantara rAjA vajrajaMgha ke puNyayoga se siddhArtha nAmaka prasiddha, zuddhahRdaya kSullaka usake ghara aayaa| mahAvidyAoM ke dvArA usameM itanA parAkrama A gayA thA ki vaha tInoM sandhyAoM meM pratidina meruparvata para vidyamAna jinapratimAoM kI vandanA kara kSaNa bhara meM apane sthAna para A jAtA thaa| vaha prazAnta mukha thA, dhIravIra thA, kezaluMca karane se usakA mastaka suzobhita thA, usakA citta zuddha bhAvanAoM se yukta thaa| vaha vastramAtra parigraha kA dhAraka thA, uttama aNuvratI thA, nAnAguNarUpI alaMkAroM se alaMkRta thA, jinazAsana ke rahasya kA jJAtA thA, kalArUpI samudra kA pAragAmI thA, dhAraNa kiye hue sapheda caMcala vastra se aisA jAnA par3atA thA mAno mRNAloM ke samUha se veSTita manda-manda calanevAlA gajarAja hI ho| vaha priyasakhI ke samAna picchI ko kakSa meM dabAkara amRta ke samAna susvAdu dharmavRddhi zabda kA uccAraNa kara rahA thA, aura ghara-ghara meM bhikSA letA huA dhIre-dhIre cala rahA thaa| isa taraha bhramaNa karatA huA saMyogavaza usa uttama ghara meM pahu~cA, jahA~ sItA baiThI thiiN| jinazAsanadevI ke samAna manohara bhAvanA ko dhAraNa karanevAlI sItA ne jyoM hI kSullaka ko dekhA, tyoM hI ve saMbhrama ke sAtha naukhaNDA mahala se utara kara nIce A gaIM tathA pAsa jAkara aura donoM hAtha jor3akara unhoMne icchAkAra Adi ke dvArA usakI acchI taraha pUjA kii| tadanantara vidhi ko jAnanevAlI sItA ne use AdarapUrvaka viziSTa anna-pAna dekara santuSTa kiyA, kyoMki ve jinazAsana-premiyoM ko apanA bandhu samajhatI thiiN|" yahA~ draSTavya hai ki vastramAtraparigrahadhArI sAdhuvat dikhAI denevAle mokSasAdhaka ko kSullaka saMjJA dI gaI hai aura batalAyA gayA hai ki vaha mAtra vastra aura picchI grahaNa karate hue bhI aNuvratadhArI arthAt gRhastha hI hotA hai| muni se kiMcit vezagata sAmya Jain Education Intemational For Personal & Private Use Only Page #695 -------------------------------------------------------------------------- ________________ a019/pra01 raviSeNakRta padmapurANa / 639 (adhikAMzataH nirvastra zarIra, kaTi-AcchAdaka vastra ke atirikta zeSa bAhya parigraha kA abhAva, luMcitamastaka tathA picchIkamaNDalu-grahaNarUpa alpa vezasAmya) hone ke kAraNa use raviSeNa ne gRhasthamuni zabda se bhI abhihita kiyA hai-gRhasthamuniveSabhRt = gRhasthamuni arthAt kSullaka kA veSa dhAraNa karanevAlA (padmapurANa/bhAga 3/102/3/anuvAda : paM0 pannAlAla jI saahityaacaary)| nArada nAmaka kSullaka ko, jisakA dUsarA nAma avadvAra hai, raviSeNa ne yaha saMjJA dI hai| kSullaka ke sAtha gRhastha vizeSaNa lagA kara aura use aNuvratadhArI (uttamANuvrataH-pa.pu./bhA.3/100/35) kahakara spaSTa kara diyA gayA hai ki vaha sAkSAt mukti kA pAtra nahIM hai| muni zabda ke prayoga se use apavAdaliMgadhArI savastra yApanIyamuni na samajha liyA jAya, kyoMki raviSeNa ne uparyukta padyoM meM use dharmavRddhi kA AzIrvAda denevAlA (dharmavRddhiriti bruvan-pa.pu./bhA.3/100/37) kahA hai, jo digambara-paramparA kA lakSaNa hai| yApanIya-paramparA meM dharmalAbha kA AzIrvAda diyA jAtA thaa| vastramAtra parigrahadhArI mumukSu ko raviSeNa dvArA kSullaka saMjJA diye jAne se spaSTa hai ki ve use apavAdaliMgadhArI muni nahIM maante| yaha unake yApanIya na hone kA prabala pramANa hai| gRhasthamuktiniSedha AcArya raviSeNa ne gRhastha ko sAkSAt mukti ke yogya nahIM mAnA, yaha bhI unake 5. jaTAkUrcadharaH shuklvstrpraavRtvigrhH| avadvAraguNAbhikhyo nAradaH kssitivishrutH|| 81/11 // padmapurANa / bhAga 3 / padmanAbhastato'vocat / so'vdvaargtirbhvaan| kSullako'bhyAgataH kasmAduktazca sa jagau krmaat|| 81/63 // padmapurANa / bhAga 3 / darzane'vasthitau vIrau prApa tAbhyAM ca puujitH| AsanAdipradAnena gRhsth-muni-vess-bhRt|| 102/3 // padmapurANa / bhAga 3 / tataH sukhaM samAsInaH paramaM tossmudvhn| abravIttAvavadvAraH kRtsnigdhniriikssnnH|| 102/4 // padmapurANa / bhAga 3 / 6. ka-"AdyAstrayo'pi saGghA vandyamAnA dharmavRddhiM bhnnnti| --- gopyAstu vandyamAnA dharmalAbhaM bhnnnti|" tarkarahasyadIpikAvRtti / SaDdarzanasamuccaya / adhikAra 4/ pR.161| kha- DaoN0 sAgaramala jI bhI likhate haiM-"isI prakAra paumacariyaM (vimalasUrikRta) meM muni ko AzIrvAda ke rUpa meM dharmalAbha kahate hue dikhAyA gayA hai, jaba ki digambara-paramparA meM muni AzIrvacana ke rUpa meM dharmavRddhi kahate haiM, kintu hameM yaha smaraNa rakhanA cAhie ki dharmalAbha kahane kI paramparA na kevala zvetAmbara hai, apitu yApanIya bhI hai|" jainadharma kA yApanIya sampradAya/ pR. 217-218 / Jain Education Intemational For Personal & Private Use Only Page #696 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 640 / jainaparamparA aura yApanIyasaMgha / khaNDa 3 a019 / pra01 yApanIya na hone kA sabUta hai| gRhastha kI muktiyogyatA kA niSedha unhoMne padmapurANa (bhAga 2) ke nimnalikhita vAkyoM meM kiyA hai kAmakrodhAdipUrNasya kA muktirgRhsevinH|| 31 / 135 // anuvAda-"kAmakrodhAdi se pUrNa gRhastha kI mukti kaise ho sakatI hai?" gRhadharmeNa tasmin hi muktyabhAvaH sunishcitH|| 31 / 137 // anuvAda- "gRhasthAzrama se mukti kA abhAva sunizcita hai|" gRhasthadharma ko padmapurANa (bhAga 3) meM paramparayA mokSa kA hetu batalAyA gayA hai, sAkSAt nhiiN| sAkSAt hetu munidharma ko hI kahA gayA hai aNudharmo'gradharmazca zreyasaH padavI dvyii| pAramparyeNa tatrAdyA parA sAkSAtprakIrtitA // 85/18 // gRhAzramavidhiH pUrvaH mhaavistaarsnggtH| paro nirgranthazUrANAM kiirtito'tyntduHshH|| 85 /19 // anuvAda-"mokSa ke do mArga haiM : aNudharma aura puurnndhrm| pahalA paramparayA mokSa kA kAraNa hai, dUsarA saakssaat| pahalA aNudharma bahuta vistRta hai, vaha gRhasthAzrama meM hotA hai| dUsarA mahAdharma atyanta kaThina hai, vaha mahAzUra nirgrantha sAdhuoM ke hI hotA ApavAdika savastramukti kI taraha gRhasthamukti kI mAnyatA bhI yApanIyamata kA AdhArabhUta siddhAnta hai| isakA padmapurANa meM spaSTa zabdoM meM niSedha kiyA gayA hai| isase siddha hai ki vaha yApanIyagrantha nahIM hai, apitu digambaragrantha hai| paratIrthikamuktiniSedha jainetaraliMga arthAt parazAsana se mukti mAnanA bhI yApanIyoM kA maulika siddhAnta hai| raviSeNa ne isakA niSedha ina khule zabdoM meM kiyA hai jinendrazAsanAdanyazAsane rghunndn| na sarvayatnayoge'pi vidyate karmaNAM kssyH|| 105 / 204 // padmapurANa / bhAga 3 / anuvAda-"he raghunandana! jinendrazAsana ko chor3akara anya zAsana se mokSa kI prApti samasta yatna karane para bhI nahIM hotii|" For Personal & Private Use Only Page #697 -------------------------------------------------------------------------- ________________ a0 19 / pra0 1 raviSeNakRta padmapurANa / 641 kevala yaha ekavAkya raviSeNa ko yApanIya siddha karane kI ceSTA ko kuceSTA siddha kara detA hai| 5 strImuktiniSedha pUrva ( zIrSaka 1 evaM 3) meM AcArya raviSeNa ke ye zabda uddhRta kiye gaye haiM ki "cAritra do prakAra kA hai : sAgAra aura niragAra / sAgAracAritra gRhasthoM kA hai aura niragAra digambaroM kaa|" (pa.pu/bhA.2/33 / 121 ) / unakA dUsarA yaha kathana bhI uddhRta kiyA gayA hai ki "mokSa ke do mArga haiM : aNudharma aura pUrNadharma / aNudharma ke svAmI gRhastha hote haiM aura pUrNadharma ke nirgrnthshuur|" (pa.pu. / bhA.3/85/18-19) / raviSeNa ne ina do vacanoM ke dvArA spaSTa kara diyA hai ki yataH striyA~ digambara yA nirgrantha nahIM ho sakatIM, ataH unake niragAracAritra yA pUrNadharma saMbhava nahIM haiM, isalie ve mukti ke yogya nahIM haiM / "" raviSeNa ne padmapurANa (bhAga 3) meM varNana kiyA hai ki AryikA sItA sadA socatI rahatI thIM ki strIparyAya atyanta nindanIya hai- " atyantaninditaM strItvaM cintayantI satI sadA' (109 / 8) / ve ise itanA duHkhada aura Atmahita meM bAdhaka samajhatI haiM ki rAma se kahatI haiM- "he baladeva ! maiMne Apake prasAda se devopama bhoga bhoge haiM, aba unakI icchA nahIM hai| aba to maiM vaha kAma karU~gI, jisase phira strI na honA par3e - " adhunA tadahaM kurve jAye strI na yataH punaH " ( 105 / 73) / arthAt ve puruSaparyAya prApta karanA cAhatI haiM aura isake lie ve AryikAdIkSA grahaNa karatI haiM-- "saMvRttA zramaNA sAdhvI vastramAtraparigrahA" (105/79) / arthAt AcArya raviSeNa AryikA - dIkSA ko puruSaparyAya - prApti kA sAdhana mAnate haiM, mokSa kA nhiiN| ve varNana karate haiM ki sItA bAsaTha varSa taka utkRSTa tapa kara tathA taiMtIsa dina kI uttama sallekhanA dhAraNa kara upabhukta bistara ke samAna zarIra ko chor3akara AraNa- acyuta - yugala meM pratIndrapada ko prApta huiiN| ( 109 / 17 - 18 ) / ve gautama svAmI ke mukha se kahalavAte haiM ki aho ! jinazAsana meM dharma kA mAhAtmya dekho ki yaha jIva strIparyAya ko chor3akara devoM kA svAmI puruSa ho gayA mAhAtmyaM pazyatedRkSaM dharmasya jinazAsane / jantuH strItvaM yadujjhitvA pumAn jAtaH suraprabhuH // 109 / 19 // sItA ke AraNAcyuta svarga meM pratIndra bana jAne ke bAda zrIrAma digambaradIkSA grahaNakara tapa karate haiM aura usI bhava meM unheM kevalajJAna prApta ho jAtA hai / taba acyutendra pada ko prApta sItA kA jIva sItendra kevalI bhagavAn zrIrAma (padmanAbha) ke pAsa jAkara For Personal & Private Use Only Page #698 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 642 / jainaparamparA aura yApanIyasaMgha / khaNDa 3 a019 /pra01 apanI bhAvI paryAya ke bAre meM pUchatA hai| kevalI zrIrAma sItendra ko batalAte haiM ki "tuma AraNAcyuta kalpa se cyuta hokara isa bharatakSetra ke ratnasthalapura nAmaka nagara meM cakraratha nAmaka cakravartI hoge| rAvaNa aura lakSmaNa ke jIva tumhAre indraratha aura megharatha nAma ke putra hoNge| indraratha (rAvaNa kA jIva) aneka uttama bhava prApta karane ke bAda manuSya hokara tIrthaMkaranAmakarma kA bandha karegA aura anukrama se use arhantapada kI prApti hogii| tathA tuma cakraratha, cakravartI kI paryAya meM tapa kara vaijayanta svarga meM ahamindra pada prApta kroge| vahA~ se cyuta hokara ukta tIrthaMkara ke prathama gaNadhara bnoge| tadanantara tumheM nirvANa kI prApti hogii|" (padmapurANa / bhA. 3 123 / 121-130) / isase sApha ho jAtA hai ki AcArya raviSeNa kI dRSTi meM AryikApada puruSaparyAya kI prApti kA sAdhana hai, mokSa kA nhiiN| AryikAdharma kA pAlana karane se strItva se chuTakArA pAkara svarga meM devapada kI prApti hotI hai aura vahA~ se cyuta hone para manuSyaparyAya meM puruSazarIra upalabdha hotA hai| usake Azraya se azeSaparigrahatyAga-rUpa jinaliMga dhAraNa kara strI kA jIva paramparayA mukta hotA hai| raviSeNa ne strImukti kA yahI mArga pratipAdita kiyA hai| - padmapurANa meM kisI bhI strI kI tadbhavamukti nahIM batalAI gaI hai| pratyeka AryikA kA svarga meM deva honA aura usake bAda manuSyabhava meM puruSa honA hI batalAyA gayA hai| sItA kA udAharaNa Upara diyA jA cukA hai| rAjA rativardhana kI rAnI sudarzanA ke bhavacakra kA varNana karate hue gautama svAmI zreNika se kahate haiM- "he rAjan! pati aura putroM ke viyoga se pIr3ita sudarzanA strIsvabhAva ke kAraNa nidAnazRMkhalA meM baddha ho duHkhasaMkaTa meM bhramaNa karatI rhii| usane nAnA yoniyoM meM strIparyAya ke duHkha bhoge aura bar3I muzkila se use jItakara puNya ke prabhAva se manuSyabhava meM puruSa huI aura vividha vidyAoM meM nipuNa hokara dharmAnurAga ke kAraNa siddhArtha nAmaka kSullaka bnii|" (p.pu./bhaa.3/108/47-49)| dazaratha kI rAnI kaikeyI bhI strIparyAya ko dhikkAratI huI pRthivImatI nAmaka AryA se AryikAdIkSA grahaNa kara Anata svarga meM deva hotI hai| (pa.pu./ bhA.3/86 / 7. rAjan sudarzanA devI tnyaatyntvtslaa| bhartRputraviyogAta striisvbhaavaanubhaavtH|| 108/47 // nidAnazRGkhalAbaddhA bhrAmyantI duHkhsngkttm| kRcchaM strItvaM vinirjitya bhuktvA vividhyonissu|| 108/48 // ayaM krameNa sampanno manuSyaH punnycoditH| siddhArtho dharmasaktAtmA vidyaavidhivishaardH|| 108/49 // padmapurANa / bhaa.3| Jain Education Intemational For Personal & Private Use Only Page #699 -------------------------------------------------------------------------- ________________ a019/pra01 raviSeNakRta padmapurANa / 643 21-25) / dazaratha kI anya rAniyA~ bhI usI svarga meM deva-paryAya prApta karatI haiN| (pa. pu. ( bhA.3 (123 (80-81) / zrIbhUti nAmaka purohita kI vedavatI nAmaka kanyA AryikAdIkSA lekara tapa karatI hai aura brahmasvarga meM deva banatI hai| (pa.pu./bhA.3/106/ 141, 152-154) / isa prakAra padmapurANa meM kisI bhI AryikA kI tadbhavamukti kA kathana nahIM hai| ina tathyoM se siddha hai ki AcArya raviSeNa ko strImukti mAnya nahIM hai| yaha una ke yApanIya na hone kA sAkSAt pramANa hai| solahakalpAdi kI svIkRti 1. padmapurANa (bhA.3) meM solaha kalpoM kA ullekha hai (105 /167-169), jaba ki zvetAmbara aura yApanIya matoM meM bAraha hI mAne gaye haiN| 2. cAra anuyogoM ke nAma digambara-paramparAnusAra diye gaye haiM karaNaM caraNaM dravyaM prathamaM ca sbhdekm| anuyogamukhaM yogI jagAda vadatAM vrH|| 106 / 91 // padmapurANa/ bhAga 3 / 3. kAla dravya kA astitva svIkAra kiyA gayA hai, jo zvetAmbara aura yApanIya matoM ke viruddha hai| (pa.pu./ bhaa.3/105/142)| 4. AhAradAna kI vidhi digambaramatAnusAra varNita kI gaI hai| (pa.pu./bhA.3 /120/ 15-18,121/11-17) / dAtA ke yahA~ devoM ke dvArA paMcAzcarya kiye jAne kA kathana hai (pa.pu./bhA.3/121 / 19-25), jo digambara-paramparA kA anusaraNa hai| kathAvatAra kI digambarapaddhati padmapurANa meM rAjA zreNika ke prazna karane para gautama gaNadhara dvArA kathA kahI gaI hai| yaha grantha ke digambara-paramparA kA hone kA sUcaka hai| isa para prakAza DAlate hue sva0 paM0 paramAnanda jI zAstrI likhate haiM "digambara-sampradAya ke prAyaH sabhI grantha, jinameM kathA ke avatAra kA prasaMga diyA huA hai, vipulAcala parvata para vIra bhagavAn kA samavasaraNa Ane aura usameM indrabhUti-gautama dvArA rAjA zreNika ko usake prazna para kathA kahe jAne kA ullekha karate haiM, jabaki zvetAmbarIya kathAgranthoM kI paddhati isase bhinna hai| ve sudharmA svAmI dvArA jambU svAmI ke prati kathA ke avatAra kA prasaMga batalAte haiM, jaisA ki saMghadAsa For Personal & Private Use Only Page #700 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 644 / jainaparamparA aura yApanIyasaMgha / khaNDa 3 a019/pra01 gaNI kI vasudevahiMDI ke nimnavAkya se prakaTa hai-"tattha tAva suhammasAmiNA jaMbUnAmassa paDhamANuoge titthayaracakkavaTTi-dasAravaMsaparUvaNagayaM vasudevacariyaM kahiyaM ti tssev---tti|"8 "isa bAta ko zvetAmbara aitihAsika vidvAn zrI mohanalAla dulIcanda jI desAI eDavokeTa bambaI ne bhI 'kumArapAlanA samaya- eka apabhraMza kAvya' nAmaka apane lekha meM svIkAra kiyA hai aura ise bhI pradyumnacarita nAmaka ukta kAvyagrantha ke kartA ko digambara batalAne meM eka hetu diyA hai| (dekhiye, 'jainAcArya zrI AtmAnanda janmazatAbdI smAraka grnth'| gujarAtI lekha/pR. 260) / " yaha bAta DaoN0 sAgaramala jI ne bhI ina zabdoM meM svIkAra kI hai-"kintu vasudevahiNDI meM 'jambU ne prabhava ko kahA' aisA bhI ullekha hai, jabaki digambara-paramparA ke kathAgranthoM meM sAmAnyatayA 'zreNika ke pUchane para gautama gaNadhara ne kahA' aisI paddhati upalabdha hotI hai|" (jai.dh.yaa.s./208-209)| - padmapurANa meM ina yApanIyamata-viruddha siddhAntoM kA pratipAdana hone se siddha hai ki yaha yApanIya-paramparA kA grantha nahIM hai, apitu digambara-paramparA kA hai| 8. 'paumacariya kA antaHparIkSaNa'/ anekAnta/varSa 5/ kiraNa 10-11/ navambara-disambara, 1943/ pR. 341 / 9. vhii/paadttippnnii| For Personal & Private Use Only Page #701 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dvitIya prakaraNa yApanIyapakSadhara hetuoM kI asatyatA evaM hetvAbhAsatA yataH padmapurANa meM pratipAdita yApanIyamata-viruddha siddhAntoM se usakA yApanIyagrantha honA asiddha ho jAtA hai, ataH yApanIyamata-samarthaka sabhI hetu asatya yA hetvAbhAsa haiM, yaha bAta siddha ho jAtI hai| unameM se kauna-sA hetu asatya hai aura kauna-sA hetvAbhAsa, isakA spaSTIkaraNa Age kiyA jA rahA hai| yApanIyapakSa raviSeNa ke anusAra unakI guruparamparA isa prakAra hai-indra, divAkarayati, arhanmuni, lakSmaNasena va rvissenn| (pdmpuraann/bhaa.3/123/168)| zAkaTAyanasUtra (zloka 10) meM bhI indra kA ullekha hai| zAkaTAyanasUtra yApanIyagrantha mAnA jA cukA hai| gommaTasAra (jIvakANDa / gAthA 16) meM indra ko saMzayI batAyA gayA hai| TIkAkAra ne indra ko zvetAmbara guru batAyA hai| isa viSaya meM paM0 nAthUrAma jI premI kA kathana hai-"indra nAma ke zvetAmbarAcArya kA abhI taka koI ullekha nahIM milaa| bahuta saMbhava hai ki ve yApanIya hI hoM aura zvetAmbaratulya hone se zvetAmbara kaha diye gaye hoN| dvikoTigata jJAna ko saMzaya kahate haiM, jo zvetAmbara-sampradAya meM ghaTita nahIM ho sktaa| parantu yApanIyoM ko kucha zvetAmbara tathA kucha digambara hone ke kAraNa zAyada saMzayamithyAdRSTi kaha diyA gayA ho| bahuta saMbhava hai ki zAkaTAyanasUtrakAra ne inhIM indraguru kA ullekha kiyA ho|" (jai.sA.i./dvi.saM/ pR. 167) / "indra aura divAkarayati yadi yApanIya hoM, to raviSeNa bhI yApanIya hI hone caahie| yadi yaha divAkarayati sanmatikAra haiM, to unakA yApanIya honA nizcita hai|" (yA.au.u.sA./ pR. 146) / digambarapakSa __paM0 nAthUrAma jI premI ne yApanIya-AcArya pAlyakIrti zAkaTAyana ke zAkaTAyanasUtrapATha meM ullikhita indra ke yApanIya hone kI saMbhAvanA vyakta kI hai| zrImatI paToriyA ne ina indra ko binA kisI pramANa ke raviSeNa ke guruoM ke guru indra se abhinna mAnakara raviSeNa ko yApanIya ghoSita kara diyA hai| yaha unakI kapolakalpanA hai, pramANasiddha tathya nhiiN| ___ padmapurANa meM pUrvokta yApanIyamata-virodhI siddhAntoM ke pratipAdana se siddha hai ki vaha yApanIyagrantha nahIM hai| ataH usake kartA raviSeNa bhI yApanIya nahIM haiM, isalie Jain Education Intemational For Personal & Private Use Only Page #702 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 646 / jainaparamparA aura yApanIyasaMgha / khaNDa 3 a0 19 / pra0 2 unake indra, divAkarayati Adi guruoM kA bhI yApanIya honA asaMbhava hai| phalasvarUpa raviSeNa ko yApanIya siddha karane ke lie unake guru ko yApanIya mAnane kA' hetu asatya hai, ataH 'unake ziSya raviSeNa yApanIya haiN| yaha nirNaya bhI asatya hai / yataH padmapurANa meM digambarIya siddhAntoM kA nirUpaNa hai, ataH usake karttA raviSeNa digambarAcArya haiM, ata eva unake guru indra, divAkarayati Adi bhI digambara hI the / zAkaTAyanasUtra meM indra kA ullekha honA unake yApanIya hone kA pramANa nahIM hai / digambara indra kA bhI zAkaTAyana dvArA ullekha kiyA jAnA saMbhava hai / athavA ve koI anya indra ho sakate haiN| gommaTasAra meM jisa indra ko saMzayamithyAdRSTi kahA gayA hai, vaha digambarAcArya raviSeNa kA guru nahIM ho sakatA, ataH vaha unase bhinna hai, yaha yukti se siddha hotA hai| 2 yApanIyapakSa " AcArya raviSeNa ne apanI kathA ke srota ke viSaya meM likhA hai- varddhamAna jinendra dvArA kathita yaha kathA indrabhUti gautama ko prApta huI, phira krama se dhAriNIputra sudharmA ko aura phira krama se prabhavasvAmI ko prApta huii| isake pazcAt anuttaravAgmI kIrti dvArA likhita kathA prApta karake raviSeNa ne yaha prayatna kiyaa| dhyAtavya hai ki jambUsvAmI ke pazcAt jainasampradAya kI do dhArAyeM prApta hotI haiN| digambara- paramparA AcArya viSNu ko tathA zvetAmbara - paramparA AcArya prabhavasvAmI ko jambUsvAmI kA uttarAdhikArI mAnatI hai| raviSeNa ke dvArA sudharmA ke pazcAt prabhavasvAmI kA ullekha, ye digambara - paramparA ke nahIM the, yaha mAnane ke lie paryApta pramANa hai / " (yA. au. u. sA. / pR. 146 - 147) / digambarapakSa yahA~ padmapurANa ko yApanIyagrantha siddha karane ke lie usameM jo prabhavasvAmI ko AcArya paramparA se rAmakathA kI prApti kA ullekha hai, use hetu batalAyA gayA hai / kintu padmapurANa meM savastramukti, strImukti, gRhasthamukti Adi kA niSedha hai, ata eva vaha digambaragrantha hai / aura digambaragrantha meM uparyukta ullekha hai, isalie vaha yApanIyagrantha kA asAdhAraNa dharma nahIM hai| phalasvarUpa usameM padmapurANa ko yApanIyagrantha siddha karane kA hetutva nahIM hai, ataH vaha hetvAbhAsa hai| prabhavasvAmI ke ullekha kA kAraNa yaha hai ki raviSeNa ne padmapurANa kI racanA zvetAmbara vimalasUri ke paumacariya ke AdhAra para kI hai| unhoMne 'paumacariya' kA 10. padmapurANa / bhAga 1 / 1 / 41-42 evaM bhAga 3 / 123 / 166 | For Personal & Private Use Only Page #703 -------------------------------------------------------------------------- ________________ a0 19 / pra0 2 raviSeNakRta padmapurANa / 647 digambarIkaraNa kiyA hai, kintu ve AraMbha meM prabhavasvAmI ke sthAna meM jambUsvAmI kA nAma rakhanA bhUla gaye / yaha bhUla unhoMne grantha ( padmapurANa / bhAga 3) ke anta meM sudhAra lI / vahA~ unhoMne prabhavasvAmI ke sthAna meM jambUsvAmI kA hI ullekha kiyA hai / yathA nirdiSTaM sakalairnatena bhuvanaiH zrIvarddhamAnena yat tattvaM vAsavabhUtinA nigaditaM jamboH praziSyasya ca / ziSyeNottaravAgminA prakaTitaM padmasya vRttaM muneH zreyaH sAdhusamAdhivRddhikaraNaM sarvottamaM maGgalam // 123 / 167 // isa prakAra prabhavasvAmI kA ullekha bhUla se huA hai, ataH vaha padmapurANa ke yApanIya-grantha hone kA hetu nahIM hai, apitu hetvAbhAsa hai / 3 yApanIyapakSa "raviSeNa dvArA digambara - paramparA meM pracalita guNabhadravAlI kathA ko na apanAkara vimalasUri kI kathA ko apanAnA bhI unheM digambara - bhinna paramparA kA dyotita karatA hai / yadyapi AcArya guNabhadra kA samaya AcArya raviSeNa se paravartI haiM, parantu guNabhadra kI kathA kI eka pUrvaparamparA thI, yaha bAta cAmuNDarAya - likhita cAmuNDarAya-purANa (triSaSTilakSaNamahApurANa) se mAlUma hotI hai|" (yA. au. u. sA. / pR. 147-148) / digambarapakSa raviSeNa ne padmapurANa meM yApanIyamata-virodhI siddhAntoM kA pratipAdana kiyA hai, yaha isa bAta kA akhaNDya pramANa hai ki ve yApanIya - paramparA ke nahIM, balki digambaraparamparA ke haiN| unhoMne zvetAmbara vimalasUri-praNIta kathA kA digambarIkaraNa kiyA hai, yaha unake digambara hone kA spaSTa pramANa hai| ataH vimalasUrikRta kathA kA anukaraNa raviSeNa ke yApanIya hone kA hetu nahIM hai, ata eva vaha hetvAbhAsa hai / 4 yApanIyapakSa "raviSeNa kI kathA ko yApanIya svayambhU dvArA apanAyA jAnA bhI raviSeNa ko yApanIya mAnane kA eka mahattvapUrNa kAraNa hai / svayambhU ne rAmakathA kI paramparA ko vardhamAna, indrabhUti, sudharmA, prabhava, anuttaravAgmI kIrti tathA raviSeNa se kramazaH prApta batAyA hai| raviSeNa ke prati AbhAra pradarzita karate hue kahA hai- ' AcArya raviSeNa ke prasAda se prApta kathAsaritA meM kavirAja ne apanI buddhi se avagAhana kiyA hai|' padmacarita meM prabhavasvAmI kA ullekha tathA svayaMbhU dvArA AdarapUrvaka raviSeNa ke prati kRtajJatA - For Personal & Private Use Only Page #704 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 648 / jainaparamparA aura yApanIyasaMgha / khaNDa 3 jJApana, donoM tathya raviSeNa ko yApanIya mAnane ko prerita karate haiN|" (yA. au. u. sA. / pR.148)| digambarapakSa svayambhU bhI yApanIya nahIM, digambara hI the, isake pramANa dvAviMza adhyAya meM draSTavya haiN| ataH uparyukta hetu asatya hai / yataH svayambhU digambara the, ataH mAnya viduSI ( zrImatI paToriyA) ke uparyukta tarka se raviSeNa digambara hI siddha hote haiN| a0 19 / pra0 2 mAnya viduSI kA yaha kathana bhI yuktisaMgata nahIM hai ki svayaMbhU kA raviSeNa ke prati AdarapUrvaka kRtajJatA - jJApana raviSeNa ko yApanIya mAnane ke lie prerita karatA hai / yadi Adara yA sarAhanA kI abhivyakti ke AdhAra para kisI lekhaka ke sampradAya kA nirdhAraNa kiyA jAya, to raviSeNa ko zvetAmbara bhI mAnanA hogA aura digambara bhI, kyoMki zvetAmbara udyotana sUri ne bhI apanI kuvalayamAlA (vikrama saM0 835) meM raviSeNa ke 'padmacarita' tathA jaTilamuni ke 'varAMgacarita' kI sarAhanA kI hai tathA punnATa - saMghI digambara jinasena ne bhI harivaMzapurANa meM aisA hI kiyA hai / 11 yataH raviSeNa ko zvetAmbara aura digambara donoM mAnanA saMbhava nahIM hai, ataH siddha hai ki mAnya viduSI kA ukta hetu sAdhAraNAnaikAntika hetvAbhAsa hai / 11. nAthUrAma premI : jaina sAhitya aura itihAsa / dvi.saM./pR. 88 / . sampradAya-nirdhAraNa ke asAdhAraNadharmabhUta hetu to grantha meM pratipAdita sAmpradAyika siddhAnta haiN| raviSeNa ne padmapurANa meM savastramukti, strImukti Adi mAnyatAoM kA niSedha karanevAle siddhAntoM kA pratipAdana kiyA hai / yaha unheM asandigdharUpa se digambara siddha karatA hai| isI hetu ko DaoN0 sAgaramala jI ne bhI vimalasUrikRta 'paumacariya' ke zvetAmbaragrantha hone kA nirvivAda pramANa mAnA hai / kucha digambara vidvAnoM ne vimalasUri ke 'paumacariya' ko isa AdhAra para digambaragrantha kahA hai ki usameM zreNika ke prazna karane para gautama svAmI ne kathA sunAyI hai, jo digambarapaddhati hai / isa para TippaNI karate hue DaoNkTara sA0 likhate haiM- " merI dRSTi meM isa tathya ko paumacariyaM ke digambaraparamparA se sambaddha hone kA AdhAra nahIM mAnA jA sakatA, kyoMki paumacariyaM meM strImukti Adi aise aneka Thosa tathya haiM, jo zvetAmbara - paramparA ke pakSa meM hI jAte haiN|" (jai. dh.yaa.s./pR.209)| maiM isase pUrNata: sahamata hU~ / padmapurANa meM bhI strImuktiniSedha Adi aise Thosa tathya haiM, jo yApanIya - paramparA ke virodha meM tathA digambara- paramparA ke pakSa meM jAte haiN| For Personal & Private Use Only Page #705 -------------------------------------------------------------------------- ________________ a019/pra02 raviSeNakRta padmapurANa / 649 yApanIyapakSa "raviSeNa ke (padmapurANa meM) kaI ullekha digambara-paramparA ke viparIta haiN| gandharvadevoM ko madyapI (17 / 268) tathA yakSa-rAkSasAdikoM ko kavalAhArI mAnanA (94/271) digambara-paramparA ke viparIta hai| digambara-paramparA ke anusAra 13 veM se 16veM svarga ke deva citrA pRthivI ke uparima tala se nIce nahIM jaate| 12 parantu padmacarita (parva 123) meM solahaveM svarga ke pratIndra ke rUpa meM janme sItA ke jIva kA rAvaNa ko sambodhita karane ke lie narakagamana batAyA gayA hai|" (yA. au. u. sA./pR. 148) / __ "padmacarita (padmapurANa) meM yaha ullekha hai ki bharata cakravartI muniyoM ke nimitta se bane AhAra ko lekara samavazaraNa meM pahu~ce aura muniyoM se AhAra ke lie prArthanA karane lge| taba bhagavAn RSabhadeva ne batAyA ki muni uddiSTa bhojana nahIM karate aura na AhAra kI aisI rIti hai|" (4/91) / yaha ullekha bhI digambaraparamparA ke viparIta hai| isake atirikta anya aneka bAte haiM, jo guNabhadra kI kathA ke viruddha haiN| yathA 1. "sagara cakravartI ke pUrvabhava tathA unake putroM kA nAgakumAra deva ke kopa se bhasma honaa| 2. hariSeNa cakravartI kI mokSagati (parva 8) / 3. maghavA cakravartI ko saudharma svarga kI prApti tathA cakrI sanatkumAra ko tIsare svarga kI praapti| 4. bhagavAn mahAvIra dvArA saudharmendra kI zaMkA ke nivAraNArtha pAdAMguSTha se meru ko kampita karanA (2/76) / 5. rAma aura kRSNa ke bIca 64 hajAra varSoM kA antr| ye aneka kAraNa raviSeNa ke digambara AcArya hone meM zaMkA upasthita karate haiN|" (yA.au.u.sA./pR. 149) / digambarapakSa bhagavAn RSabhadeva ne uddiSTa bhojana ke viSaya meM jo bAta kahI hai, vaha to digambaraparamparA ko hI batalAne ke lie kahI gaI hai| isase to padmapurANa digambara-paramparA kA hI grantha siddha hotA hai| isake atirikta parva 120 (zloka 15-18) tathA parva 121 (zloka 11-25) meM bhI muniyoM ke AhAradAna kI vidhi digambara-paramparAnusAra hI varNita kI gayI hai| ataH padmapurANa ko yApanIyagrantha siddha karane ke lie usameM 12. dhavalA/Sa.khaM./ pu. 4/1,4,54/ pR.239| For Personal & Private Use Only Page #706 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 650 / jainaparamparA aura yApanIyasaMgha / khaNDa 3 a0 19 / pra0 2 uddiSTa AhAradAna aura muniyoM kI vasatikA Adi meM AhAra le jAkara dene kI vidhi kA ullekha mAnanA asatya mAnyatA hai / ata eva yaha hetu asatya hai| zeSa jo mAnyatAe~ digambaramata ke viruddha haiM, ve yApanIyamata kI haiM, yaha to tabhI kahA jA sakatA hai, jaba ve kisI yApanIyagrantha meM upalabdha hoM arthAt jisa grantha meM strImukti Adi kA niSedha karanevAle siddhAntoM kA pratipAdana na kiyA gayA ho athavA strImukti Adi kA pratipAdana kiyA gayA ho, usa grantha meM milane para hI unheM yApanIya-mAnyatA kahA jA sakatA hai / anyathA unheM yApanIya-mAnyatA kahanA kapolakalpita bAta hogI / yataH uparyukta mAnyAtAe~ isa prakAra ke kisI grantha meM upalabdha nahIM haiM, ataH unheM yApanIyoM kI mAnyatA kahanA kapolakalpanA mAtra hai / ata eva raviSeNa ko yApanIya siddha karane ke lie batalAye gaye uparyukta hetu asatya haiN| viSeNakRta padmapurANa meM savastramukti, strImukti Adi yApanIya mAnyatAoM kA niSedha karanevAle siddhAntoM kA pratipAdana hai, ataH vaha digambaragrantha hai aura usameM uparyukta kathana haiM, ataH yaha kahA jA sakatA hai ki ve digambaragrantha meM hote hue bhI digambarama ke viruddha haiM / kintu aisA honA saMbhava hai / isakA kAraNa hai granthakarttA kA lokamAnyatAoM aura itara sampradAyoM kI mAnyatAoM se prabhAvita honA aura svaruci ke anusAra unheM apanA lenaa| raviSeNa ne aisA hI kiyA hai| ve zvetAmbara vimalasUri ke 'paumacariya' se prabhAvita huye, isalie unhoMne apane grantha ke lie rAmakathA kA anukaraNa vahIM se kara liyA, isa kAraNa prabhavasvAmI kA ullekha bhI usameM A gyaa| bhagavAn mahAvIra ke dvArA pAdAGguSTha se meru ko kampita karane kI mAnyatA bhI unhoMne zvetAmbara - sAhitya se grahaNa kara lI / tathA rAma aura kRSNa ke bIca unhoMne jo cauMsaTha hajAra varSa kA antara batalAyA hai, usakA ullekha zvetAmbaramata meM bhI nahIM hai / digambara aura zvetAmbara donoM paramparAoM ke anusAra unake bIca lAkhoM varSoM kA antara hai / 1 3 yaha raviSeNa ke dvArA svataMtra mata kA AropaNa hai / isI prakAra digambara- paramparA - pratikUla anya mAnyatAe~ bhI unake dvArA kalpita kI gayI haiM, yA kisI anya paramparA se apanAyI gayI haiN| 14 punnATavaMzI jinasena ne bhI harivaMzapurANa meM nArada ko caramazarIrI batalAyA hai, " jabaki digambara- paramparA unheM narakagAmI mAnatI hai / 15 harivaMzapurANa kI digambaramata- pratikUla anya mAnyatAoM para prakAza DAlate hue DaoN0 pannAlAla jI sAhityAcArya likhate haiM " isI prakAra 65 veM sarga ke anta meM kathA hai ki baladeva jaba brahmaloka meM deva ho cuke, taba ve avadhijJAna se kRSNa ke jIva kA patA jAnakara use sambodhana 13. dekhiye, jainadharma kA yApanIya sampradAya / pR. 180 / 14. harivaMzapurANa 42 / 12, 13, 22 tathA 65 / 24 / 15. dekhie, DaoN. pannAlAla jI jaina sAhityAcArya kI harivaMzapurANa - prastAvanA / pR. 18 / For Personal & Private Use Only Page #707 -------------------------------------------------------------------------- ________________ a019/pra02 raviSeNakRta padmapurANa / 651 ke lie bAlukAprabhA-pRthivI meM gye| baladeva kA jIva deva, kRSNa ko apanA paricaya dene ke bAda use vahA~ se apane sAtha le jAne kA prayatna karatA hai, parantu vaha saba viphala hotA hai| anta meM kRSNa kA jIva baladeva se kahatA hai ki "bhAI jAo, apane svarga kA phala bhogo, AyukA anta hone para maiM bhI manuSyaparyAya ko prApta hoU~gA, vaha manuSyaparyAya jo ki mokSa kA kAraNa hogii| usa samaya hama donoM tapa kara jinazAsana kI sevA se karmakSaya ke dvArA mokSa prApta kreNge| parantu tuma itanA karanA ki bhAratavarSa meM hama donoM putra Adi se saMyukta tathA mahAvibhava se sahita dikhAye jaaveN| loga hameM dekhakara Azcarya se cakita ho jaaveN| tathA ghara-ghara meM zaMkha, cakra aura gadA hAtha meM liye hue merI pratimA banAyI jAye aura merI kIrti kI vRddhi ke lie hamAre mandiroM se bharatakSetra ko vyApta kiyA jaaye|" baladeva ke jIva ne kRSNa ke vacana svIkAra kara unase kahA ki samyagdarzana meM zraddhA rkho| tathA bharatakSetra meM Akara kRSNa ke kahe anusAra vikriyA se unakA prabhAva dikhAyA aura tadanusAra unakI pratimA aura mandira banavAkara bharatakSetra ko vyApta kiyaa| ___ "isa prakaraNa meM vicAraNIya bAta yahI hai ki jise tIrthaMkaraprakRti kA bandha hai, vaha samyagdRSTi to rahegA hii| yaha ThIka hai ki bAlukAprabhA meM utpanna hote samaya unakA samyaktva chUTa gayA hogA, parantu aparyAptaka avasthA ke bAda phira se unheM samyagdarzana ho gayA hogA, yaha nizcita hai| samyagdRSTi jIva ne loka meM apanI pratiSThA bar3hAne ke lie mithyAmUrti ke nirmANa kI preraNA dI aura samyagdRSTi balarAma ke jIva deva ne vaisA kiyA bhii| isa prakaraNa kI saMgati kucha samajha meM nahIM aatii|"16 isa prakAra harivaMzapurANa meM bhI digambara-paramparA se mela na khAnevAlI kucha bAteM haiM, phira bhI vaha yApanIyagrantha nahIM hai, digambaragrantha hI hai, kyoMki usameM strImukti Adi yApanIya-mAnyatAoM kA niSedha karanevAle siddhAntoM kA pratipAdana hai| isI prakAra raviSeNakRta padmapurANa (padmacarita) meM bhI kucha ullekha digambaramata ke pratikUla haiM, tathApi usameM yApanIyamata kI mUlabhUta mAnyatAoM ke virodhI siddhAntoM kA pratipAdana hone se vaha yApanIyakRti nahIM hai, apitu digambarakRti hI hai| kisI manuSya kI nasla kI pahacAna usakI zArIrika saMracanA se hI hotI hai, dhAraNa kI gaI vezabhUSA se nhiiN| ataH jaise koI bhAratIya prajAti (nasla) kA manuSya videzI vezabhUSA dhAraNa kara lene se videzI nahIM ho jAtA, vaise hI jisa grantha kI racanA yApanIyamata ke AdhArabhUta siddhAntoM ke niSedhaka digambarasiddhAntoM se huI hai, usameM kucha digambara-paramparA-viruddha bAhya bAtoM kA samAveza ho jAne se vaha yApanIyagrantha nahIM ho sktaa| isalie raviSeNakRta padmapurANa digambaragrantha hI hai, yApanIyagrantha nhiiN| 16. vahI/ pR.18| Jain Education Intemational For Personal & Private Use Only Page #708 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Jain Education Intemational For Personal & Private Use Only Page #709 -------------------------------------------------------------------------- ________________ viMza adhyAya Jain Education Intemational For Personal & Private Use Only Page #710 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Jain Education Intemational For Personal & Private Use Only Page #711 -------------------------------------------------------------------------- ________________ viMza adhyAya varAGgacarita prathama prakaraNa varAGgacarita ke digambaragrantha hone ke pramANa 'jainadharma kA yApanIya sampradAya' grantha ke lekhaka DaoN. sAgaramala jI jaina ne digambarAcArya jaTAsiMhanandikRta varAMgacarita (7 vIM zatI I0) ko bhI yApanIyaparamparA kA grantha siddha karane kI ceSTA kI hai| kintu unhoMne jaise anya digambaragranthoM ko yApanIyagrantha siddha karane ke lie asatya hetuoM evaM hetvAbhAsoM kA prayoga kiyA hai, vaise hI yahA~ bhI kiyA hai| isakA nirNaya varAMgacarita meM pratipAdita yApanIyamata-viruddha siddhAntoM kA sAkSAtkAra karane se ho jAtA hai| ataH sarvaprathama unakA hI prarUpaNa kiyA jA rahA hai| yApanIyapakSadhara hetuoM kA varNana tathA unakI asatyatA yA hetvAbhAsatA kA upapAdana tadanantara kiyA jaayegaa| varAGgacarita meM yApanIyamataviruddha siddhAnta kevalibhuktiniSedha varAMgacarita ke nimnalikhita zlokoM meM arahanta bhagavAn meM kSudhA, tRSA Adi doSoM kA abhAva batalAyA gayA hai, jo kevalibhukti-niSedha kA jAjvalyamAna pramANa hai nidrAzramaklezaviSAdacintA - kssuttRddjraavyaadhibhauvihiinaaH| avismayAH svedamalairapetA AptA bhvntyprtimsvbhaavaaH|| 25/87 // dveSazca rAgazca vimUDhatA ca doSAzayaste jagati prruuddhaaH| na santi teSAM gatakalmaSANAM tAnahatastvAptatamA vdnti|| 25/88 // anuvAda-"jo nidrA, zrama, kleza, viSAda, cintA, kSudhA, tRSA, jarA, vyAdhi aura bhaya se rahita ho gaye haiM, jinameM vismaya kA bhI abhAva ho gayA hai tathA pasInA Adi maloM kI utpatti bhI jinameM samApta ho gayI hai, ve anupama svabhAvavAle AtmA Jain Education Intemational For Personal & Private Use Only Page #712 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 656 / jainaparamparA aura yApanIyasaMgha / khaNDa 3 a0 20 / pra0 1 Apta hote haiM / saMsArI jIvoM meM jo rAgadveSamoha vidyamAna rahate haiM, ve uparyukta doSarahita AptoM meM nahIM hote, isalie unheM AptatamoM (sarvajJoM) ne arahanta kahA hai / " yahA~ arahanta bhagavAn meM kSudhA tRSA kI pIr3AoM kA abhAva spaSTa zabdoM meM batalAyA gayA hai, jo kevalibhukti - niSedha kA jvalanta pramANa hai / mAtra isa eka pramANa se varAMgacarita kA yApanIyagrantha na honA siddha ho jAtA hai, kyoMki strImukti aura kevalibhukti kI mAnyatAe~ yApanIyamata ke maulika siddhAnta haiM aura unameM se kevalibhukti kA maulika siddhAnta yahA~ asvIkAra kiyA gayA hai| isa eka pramANa se yaha bhI siddha ho jAtA hai ki yaha digambaragrantha hai aura yApanIyapakSadhara granthalekhaka ne ise yApanIyagrantha siddha karane ke lie jo tarka diye haiM, ve saba asatya haiM yA hetvAbhAsa haiM / kevalibhuktiniSedha para AvaraNa: chalavAda uparyukta yApanIyapakSadhara grantha-lekhaka ne dAvA kiyA hai ki unhoMne mUla grantha ko prayAsapUrvaka dekhA hai / ve likhate haiM- " yadyapi zrImatI paToriyA ke anusAra varAMgacarita meM aisA koI sAkSya upalabdha nahIM hai, jisase jaTAsiMhanandI aura unake grantha ko yApanIya kahA jA sake, kintu merI dRSTi meM zrImatI kusuma paToriyA kA yaha kathana samucita nahIM hai| saMbhavataH unhoMne mUla grantha ko dekhane kA prayatna hI nahIM kiyA aura dvitIyaka srotoM se upalabdha sUcanAoM ke AdhAra para aisA mAnasa banA liyaa| maiMne yathAsaMbhava mUla grantha ko dekhane kA prayAsa kiyA hai aura usameM mujhe aise aneka tattva mile haiM, jinake AdhAra para varAMgacarita aura usake karttA jaTilamuni yA jaTAsiMhanandI ko digambaraparamparA se bhinna yApanIya athavA kUrcakaparamparA se sambaddha mAnA jA sakatA hai|" (jai. dha. yA. sa. / pR. 185) / mAnya granthalekhaka kA yaha dAvA kitanA khokhalA hai, yaha isI bAta se siddha hai ki unakI dRSTi varAMgacarita meM kevalibhukti kA niSedha karanevAle uparyukta zlokoM para nahIM gaI / athavA gaI ho, to unhoMne unheM chipAne kA prayAsa kiyA hai aura eka digambaragrantha ko yApanIyagrantha siddha karane ke lie nyAyazAstra ke chalavAda nAmaka avaidha mArga kA Azraya liyA hai| varAMgacarita meM upalabdha yApanIyamata- viruddha siddhAntoM meM kevalibhukti-niSedha to kevala eka udAharaNa hai / anya udAharaNa bhI dekhie / 2 vaikalpika savastramukti-niSedha yApanIyamata meM nirvastramukti ke atirikta savastramukti kA vikalpa bhI mAnya kiyA gayA hai| ataH usameM vastradhArI puruSa ko bhI muni nAma diyA gayA hai| kintu varAMgacarita meM For Personal & Private Use Only Page #713 -------------------------------------------------------------------------- ________________ a020 / pra01 varAGgacarita / 657 sarvatra nirgrantha yA digambara ko hI 'muni' zabda se abhihita kiyA gayA hai| yathA vyapetamAtsaryamadAbhyasUyAH satyavratAH kssaantidyoppnnaaH| santuSTazIlAH zucayo vinItA nirgranthazUrA iha paatrbhuutaaH|| 7/50 // anuvAda-"jinake mAtsarya, mada aura asUyA doSa naSTa ho gaye haiM, jo satyavratI haiM, kSamA aura dayA se yukta haiM tathA santoSI, nirlobha aura vinIta haiM, ve hI nirgranthamuni AhArAdidAna ke lie uttama pAtra haiN|" nimnalikhita zloka meM kahA gayA hai ki 'varAMga' Adi muni hemanta Rtu meM digambara hote hue bhI abhrAvakAzayoga (khule AkAza ke nIce yoga) dhAraNa karate the hemantakAle dhRtibaddhakakSA digambarA hybhrvkaashyogaaH| _ himotkAronmizritazItavAyuM prsehire'tyrthmpaardhairyaaH|| 30 / 32 // ina kathanoM se spaSTa hai ki varAMgacarita meM digambaroM ko hI muni kahA gayA hai, vastradhAriyoM ko nhiiN| 2.1. rAjA varAMga kI daigambarI dIkSA varadatta kevalI ke upadeza ko sunakara rAjA varAMga daigambarI dIkSA grahaNa karate haiN| isakA varNana jaTAsiMhanandI ne nimnalikhita zlokoM meM kiyA hai vizAlabuddhiH zrutadharmatattvaH prazAntarAgaH sthiradhIH prkRtyaa| tatyAja nirmAlyamivAtmarAjyamantaHpuraM naattkmrthsaarm|| 29/85 // vibhUSaNAcchAdanavAhanAni puraakrgraammddmbkheddaiH| AjIvitAntAtprajahau sa bAhyamabhyantarAMstAMzca prigrhaadyaan|| 29/86 // apAsya mithyAtvakaSAyadoSAnprakRtya lobhaM svayameva ttr| jagrAha dhImAnatha jAtarUpamanyairazakyaM viSayeSu lolaiH|| 29/87 // anuvAda-"rAjA varAMga atyadhika buddhimAn the| dharma ke tattva ko unhoMne sunA aura samajhA thaa| unakA rAga zAnta ho gayA thaa| unakI buddhi svabhAva se hI sthira thii| ata eva unhoMne apane rAjya ko isa prakAra tyAga diyA, jaise koI nirmAlya dravya ko tyAga detA hai aura apane guNarUpayukta antaHpura ko aise bhUla gaye, jaise jJAnI nATaka ke dRzyoM ko bhUla jAtA hai| (29/85) "unhoMne AbhUSaNa, AcchAdana (vastra), vAhana, pura, Akara, grAma, maDamba aura kher3A, ina samasta bAhya parigrahoM ko tathA inake kAraNabhUta Abhyantara parigraha ko jIvanaparyanta ke lie tyAga diyaa|" (29/86) Jain Education Intemational For Personal & Private Use Only Page #714 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 658 / jainaparamparA aura yApanIyasaMgha / khaNDa 3 a020 / pra01 "una buddhimAn varAMga ne mithyAtva aura kaSAyarUpI doSoM ko dho ddaalaa| lobha ko bhI svayaM vinaSTa kara diyA tathA usa jAtarUpa (jaisA janma ke samaya rahatA hai vaise nagnarUpa) ko dhAraNa kara liyA, jo viSayoM meM Asakta anya logoM ke lie dhAraNa karanA saMbhava nahIM hai|" (29/87) / __ yahA~ hama dekhate haiM ki rAjA varAMga munidIkSA grahaNa karate samaya sampUrNa rAjya aura vaibhava ke sAtha vastra aura AbhUSaNa bhI tyAga dete haiM tathA bilakula vaisA nagna rUpa dhAraNa kara lete haiM, jaisA garbha se nikale zizu kA hotA hai| isase spaSTa hai ki varAMgacarita meM rAjA-mahArAjAoM ke lie bhI vaikalpika savastra munidIkSA kA vidhAna nahIM hai| yaha yApanIyamata-viruddha siddhAnta kA spaSTa zabdoM meM pratipAdana hai| 2.2. varAMgiyoM ke varNana ko varAMga kA varNana kahanA chalavAda' kintu 'jainadharma kA yApanIya sampradAya' grantha ke lekhaka ne rAjA varAMga kI varAMgI (sundara aMgoMvAlI) rAniyoM ke AryikAdIkSA-varNana ko rAjA varAMga kA munidIkSA-varNana samajha liyA hai aura rAniyoM ke dvArA AryikA-dIkSA hetu dhAraNa kiye gaye zvetavastra ko rAjA varAMga ke dvArA munidIkSA hetu dhAraNa kiyA gayA mAnakara varAMgacarita ko yApanIyagrantha siddha karane kA prayatna kiyA hai| varAMgacarita ke jina padyoM meM rAniyoM kI dIkSA kA varNana hai, ve isa prakAra haiM kSitIndrapalyaH kamalAyatAkSyo vicitrrtnprvibhuussitaanggyH| parItya bhaktyArpitacetasastA namaH prakurvanmunaye prhRssttaaH|| 29/92 // tato hi gatvA zramaNArjikAnAM samIpamabhyetya kRtopcaaraaH| viviktadeze vigatAnurAgA jahurvarAGgayo vrbhuussnnaani|| 29 / 93 // guNAMzca zIlAni tapAMsi caiva prabuddhatattvAH sitshubhrvstraaH| sagRhya samyagvarabhUSaNAni jinendramArgAbhiratA bbhuuvuH|| 29/94 // mantrIzvarAmAtyapurohitAnAM purapradhAnarddhimatAM gRhinnyH| nRpAGganAbhiH sugatipriyAbhirdidIkSare tAbhiramA trunnyH|| 29/95 // anuvAda-"rAjA varAMga ke sAtha unakI rAniyA~ bhI varadatta-kevalI ke darzana karane ke lie gayI thiiN| unakI A~kheM kamaloM ke samAna manohara thiiN| unake aMga vicitra ratnoM se vibhUSita the| unhoMne prasanna hokara bhaktibhAva se muni varadatta kI pradakSiNA kara unheM namaskAra kiyaa|" (29/92) / For Personal & Private Use Only Page #715 -------------------------------------------------------------------------- ________________ a020 / pra01 varAGgacarita / 659 . "tatpazcAt zramaNA (zramaNI) ArjikAoM ke pAsa jAkara unakI vandanA kii| phira vairAgyabhAva se pariNata varAMgiyoM (sundariyoM) ne ekAnta sthAna meM jAkara apane bahumUlya AbhUSaNa utAra diye, zvetavastra dhAraNa kara liye aura guNa, zIla tathA taparUpI samIcIna AbhUSaNoM se vibhUSita ho, tattvoM ko hRdayaMgama kara jinamArga meM pravRtta ho gyiiN|" (29/93-94) / __ "una rAniyoM ko mokSamArga meM pravRtta hote hue dekhakara mantriyoM, amAtyoM, purohitoM aura nagara zreSThiyoM kI taruNI patniyoM ke mana meM bhI vairAgya utpanna ho gayA aura rAniyoM ke sAtha unhoMne bhI AryikAdIkSA grahaNa kara lii|" (29/95) / ____ ina padyoM meM rAjA varAMga kI patniyoM aura unake sAtha mantrI, purohita Adi kI patniyoM ke dvArA AryikAdIkSA grahaNa kiye jAne kA varNana hai| ataH spaSTa hai ki AbhUSaNoM kA parityAga aura zvetavastra dhAraNa unhIM ke dvArA kiyA gyaa| kintu ukta granthalekhaka uparyukta padyoM kA nirdeza karate hue likhate haiM ___ "varAMgacarita meM varAMgakumAra kI dIkSA kA vivaraNa dete hue likhA gayA hai ki 'zramaNa aura AryikAoM ke samIpa jAkara tathA unakA vinayopacAra (vandana) karake vairAgyayukta varAMgakumAra ne ekAnta meM jAkara sundara AbhUSaNoM kA tyAga kiyA tathA guNa, zIla, tapa evaM prabuddhatattvarUpI samyak zreSTha AbhUSaNa tathA zveta zubhra vastroM ko grahaNa karake ve jinendra dvArA pratipAdita mArga meM agrasara hue|' dIkSita hote samaya mAtra AbhUSaNoM kA tyAga karanA tathA zveta zubhra vastroM ko grahaNa karanA digambaraparamparA ke virodha meM jAtA hai| isase aisA lagatA hai ki jaTAsiMhanandI digambaraparamparA se bhinna kisI anya paramparA kA anusaraNa karanevAle the| yApanIyoM meM apavAdamArga meM dIkSita hote samaya rAjA Adi kA nagna honA Avazyaka nahIM mAnA gayA thaa| cU~ki varAMgakumAra rAjA the, ataH saMbhava hai ki unheM savastra hI dIkSita hote dikhAyA gayA ho| yApanIyagrantha bhagavatIArAdhanA evaM usakI aparAjitATIkA meM hameM aise nirdeza milate haiM ki rAjA Adi kulIna puruSa dIkSita hote samaya yA saMthArA grahaNa karate samaya apavAdaliMga (savastra) rakha sakate haiN|" (jai.dha.yA.sa./ pR.196-197)| isa kathana ke pramANa meM granthalekhaka ne pAdaTippaNI meM 'tato hi gatvA zramaNArjikAnAM' Adi uparyukta gAthAoM (29 / 93-94) ko hI uddhRta kiyA hai| yaha kathana granthalekhaka kI saMskRtabhASA se anabhijJatA prakaTa karatA hai aura unake chalavAda ko bhii| varAGgayo (varAmayaH) pada strIliMgIya varAGgI zabda kA prathamAvibhaktibahuvacana kA rUpa hai| vaha pUrva padya meM varNita kSitIndra palyaH (rAjA varAMga kI patniyA~) pada kA vizeSaNa hai| varAGgI zabda kA artha hai sundara aNgoNvaalii| ataH varAGgayaH kSitIndra For Personal & Private Use Only Page #716 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 660 / jainaparamparA aura yApanIyasaMgha / khaNDa 3 a020 / pra01 palyaH kA artha hai rAjA varAMga kI sundara aMgoMvAlI ptniyaaN| 'kSitIndrapalyaH kamalAyatAkSyo' ityAdi tIna padyoM (29/92-94) meM varNita kamalAyatAkSyo, vicitraratnapravibhUSitAGgyaH bhaktyArpitacetasaH, prahRSTAH, vigatAnurAgAH, prabuddhatattvAH, evaM sitazubhravastrAH pada bhI rAjA varAMga kI rAniyoM ke vizeSaNa haiN| isa prakAra tInoM padyoM meM rAjA varAMga kI rAniyoM kI AryikAdIkSA kA varNana hai| ataH zvetavastra dhAraNa karane kA varNana unhIM ke viSaya meM hai, rAjA varAMga ke viSaya meM nahIM, yaha kSitIndrapatnyaH pada ke prayoga se spaSTa hai| rAjA varAMga kI munidIkSA kA varNana to 'vizAlabuddhiH zrutadharmatattvaH' ityAdi pUrvoddhRta padyoM (29/85-87) meM kiyA jA cukA hai, jinameM kahA gayA hai ki rAjA varAMga ne rAjya, vAhana AbhUSaNa, AcchAdana (vastra) Adi kA nirmAlya ke samAna parityAga kara jAtarUpa (nagnarUpa) dhAraNa kara liyaa| isa prakAra 'varAMgacarita' meM rAjA varAMga kI daigambarIdIkSA kA varNana hai, savastradIkSA kA nhiiN| ___isalie yadyapi saMskRtabhASA ke jJAna ke abhAva meM yaha mAnA jA sakatA hai ki ukta granthalekhaka ne varAGgiyoM (rAniyoM) ke viSaya meM kiye gaye kathana ko varAMga ke viSaya meM kiyA gayA mAna liyA hai, tathApi yaha nahIM mAnA jA sakatA ki saMskRta kA jJAna na hote hue bhI unhoMne hindI anuvAda nahIM par3hA hogaa| yadi na par3hA hotA, to ukta padyoM kA jitanA thor3A bahuta sahI artha unhoMne likhA hai, utanA bhI nahIM likha sakate the| isalie yaha nizcita hai ki unhoMne ukta saMskRta padyoM kA hindI anuvAda avazya par3hA hai aura hindI anuvAda meM to 'varAGgayo' zabda kA 'varAMgakumAra' artha kisI bhI saMskRtajJa ke dvArA nahIM kiyA jA sakatA, na kiyA gayA hai| taba unhoMne hindI artha kA anusaraNa na kara apane mana se 'varAMgakumAra' artha kyoM grahaNa kiyA? yaha prazna uThanA svAbhAvika hai| sAtha hI yaha prazna bhI uThanA svAbhAvika hai ki jaba pUrva padyoM meM rAjA varAMga ke digambararUpa meM dIkSita hone kA kathana kiyA jA cukA hai, taba unhoMne yahA~ unheM savastrarUpa meM dIkSita kyoM batalAyA? vicAra karane para spaSTa hotA hai ki yaha unake dvArA jagaha-jagaha apanAye gaye chalavAda kA bRhattama udAharaNa hai, jisake sahAre unhoMne aneka digambaragranthoM ko yApanIyagrantha siddha karane kA prayatna kiyA hai| 2.3. varAMga kI savastradIkSA kI saMbhAvanA ke lie sthAna nahIM yApanIyapakSI granthalekhaka kA pUrvoddhRta yaha kathana bhI atyanta Azcaryajanaka hai ki "yApanIyoM meM apavAdamArga meM dIkSita hote samaya rAjA Adi kA nagna honA Avazyaka nahIM mAnA gayA thaa| cU~ki varAMgakumAra rAjA the, ataH sambhava hai ki unheM savastra hI dIkSita hote dikhAyA gayA ho|" yaha kathana sUcita karatA hai ki unhoMne varAMgacarita Jain Education Intemational For Personal & Private Use Only Page #717 -------------------------------------------------------------------------- ________________ a0 20 / pra01 varAGgacarita / 661 ko AdyopAnta par3hA hI nahIM hai| pUrva meM 'rAjA varAMga kI daigambarI dIkSA' zIrSaka (2.1) ke antargata una padyoM ko uddhRta kara cukA hU~, jinameM varAMgacaritakAra ne spaSTa zabdoM meM kahA hai ki munidIkSA lete samaya rAjA varAMga ne rAjya, vAhana, AbhUSaNa, AcchAdana (vastra) Adi kA nirmAlya kI taraha parityAga kara jAtarUpa (nagnarUpa) dhAraNa kara liyaa| yadi uktagrantha lekhaka ne ve padya par3he hote, to ve aisA na likhate ki 'saMbhava hai varAMgakumAra ko savastra hI dIkSita dikhAyA gayA ho'| una padyoM meM prayukta jAtarUpaM jagrAha zabdoM ko par3ha lene para kisI prakAra kI saMbhAvanA karane yA aTakala lagAne ke lie sthAna hI nahIM rhtaa| inako par3hane se to nizcita ho jAtA hai ki rAjA varAMga kI savastra-dIkSA nahIM, apitu nirvastra daigambarI-dIkSA huI thii| 2.4. sAdhu ke sAtha 'savastra' zabda kA prayoga eka bhI bAra nahIM __varAMgakumAra kI savastradIkSA siddha karane ke lie ukta granthalekhaka tarka dete haiM ki varAMgacarita meM varAMga muni ke lie 'digambara' zabda kA prayoga kevala eka bAra milatA hai, hemantakAla meM zItaparISaha sahate smy| (jai.dh.yaa.s./pR.197)| unakA tAtparya yaha pratIta hotA hai ki varAMgakumAra dIkSita to vastrasahita hI hue the, kevala hemantakAla meM abhAvakAzayoga ke samaya digambara ho jAte the| isIlie unheM hemantakAla meM zItaparISaha sahate samaya digambara kahA gayA hai| kintu yaha tarka bhI siddha karatA hai ki mAnya granthalekhaka ne varAMgacarita kA adhyayana satahI taura para kiyA hai, eka sarasarI nigAha bhara DAlI hai, usameM Alor3ana nahIM kiyA, isIlie aisI atathyapUrNa bAteM unhoMne likhI haiN| pahalI bAta to yaha hai ki varAMgakumAra ko kevala abhrAvakAzayoga ke samaya hI digambara 'nahIM kahA gayA hai, apitu dIkSA grahaNa karate samaya bhI jAtarUpa (nagnatva) dhAraNa karanevAlA kahA gayA hai| isake atirikta vRkSamUlayoga, AtApanayoga, asparzayoga Adi ke samaya bhI unheM digambara rUpa meM hI citrita kiyA gayA hai| kahA gayA hai ki varSA Rtu meM vRkSamUlayoga ke samaya jala kI dhArAoM se unake zarIra kA maila dhula jAtA thA-'dhArAbhidhautAGgamalAH' (30/31) aura vidyut ke prakAzarUpI vastra unake zarIra se lipaTa jAte the-'vidyullatAveSTanabhUSitAGgAH' (30/31) / grISmaRtu meM AtApanayoga karane se sUryatApa ke kAraNa zarIra se pasInA bahatA thA, jisase ur3atI huI dhUla deha para baiTha jAtI thI aura deha dhUla se lipta ho jAtI thI-'svedAGgamAsaktarajaHpraliptAH ' (30/35) / ina varNanoM se zarIra kA nagna rahanA hI sUcita hotA hai| tathA varAMgacarita meM aisA kathana kahIM bhI nahIM hai ki varAMgakumAra kabhI vastra grahaNa kara lete the, kabhI digambara ho jAte the| For Personal & Private Use Only Page #718 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 662 / jainaparamparA aura yApanIyasaMgha / khaNDa 3 a020 / pra01 aura rAjA varAMga ke lie 'digambara' zabda kA prayoga to digambara, nirgrantha, nirastabhUSAH (30/2) aura jAtarUpa zabdoM se kaI bAra kiyA gayA hai, kintu unake vastradhArI hone kA kathana grantha meM kahIM bhI nahIM miltaa| isalie 'muni ke lie digambara zabda kA prayoga eka hI bAra milatA hai,' mAnya lekhaka kA yaha kathana bhI satya nahIM hai| aura yadi hemantakAla meM zItaparISaha sahate samaya hI 'digambara' zabda kA prayoga milatA, to isase yaha to siddha nahIM ho sakatA thA ki zeSa samaya meM varAMga muni yA anya koI muni savastra rahate the| yaha to tabhI siddha hotA, jaba grantha meM aisA kathana hotaa| aisA kathana nahIM hai, isase siddha hai ki hemantakAla ke atirikta anya kAloM meM varAMga muni ke savastra rahane kI kalpanA ukta yApanIyapakSadhara grantha lekhaka ne durabhiprAyavaza svayaM kI hai, varAMgacarita meM usakA koI pramANa upalabdha nahIM hotaa| tathA jo muni hemantakAla meM nagna raha sakate the, ve anya kAloM meM vastradhAraNa kara lete hoMge, yaha mAnyatA bhI yuktisaMgata nahIM hai, kyoMki aisA karane kA koI prayojana dRSTigocara nahIM hotaa| 2.5. "vizIrNavastrA' muniyoM kA nahIM, AryikAoM kA vizeSaNa uparyukta yApanIyapakSadhara granthalekhaka mahodaya ne likhA hai ki varAMgacarita meM "muniyoM ke lie sAmAnyatayA 'vizIrNavastrA' zabda kA prayoga huA hai|" (jai.dh.yaa.s./pR.197)| yaha mithyA niSkarSa bhI unakI saMskRta bhASA se anabhijJatA kA athavA grantha kA gaMbhIratA-pUrvaka adhyayana na karane kA athavA chalavAda kA udAharaNa hai| 'vizIrNavastrA' (chinnabhinna-vastravAlI) vizeSaNa kA prayoga varAMga Adi muniyoM ke lie nahIM, apitu AryikAdIkSA grahaNa kara lenevAlI unakI patniyoM ke lie huA hai| varAMgacarita kA ikatIsavA~ sarga narendrapatniyoM ke tapazcaraNa ke varNana se zurU hotA hai aura 15veM zloka taka calatA rahatA hai| prathama zloka meM kahA gayA hai narendrapalyaH zrutizIlabhUSA nirvedsNvrdhitdhrmraagaaH| vizuddhimatyaH pratipannadIkSAstadA babhUvuH pripuurnnkaamaaH|| 31/1 // anuvAda-"rAjA varAMga kI rAniyA~ zruta aura zIla se alaMkRta thIM, vairAgya se unakA dharmAnurAga bar3ha gayA thA, unakI buddhi vizuddha thii| dIkSA lene para unakI antima kAmanA bhI pUrNa ho gaI thii|" isa krama se unake dharmAcaraNa kA varNana karate hue 13veM zloka meM kahA gayA hai tapo'gninirdagdhavivarNadehA vratopavAsairakRzAH kRshaanggyH| vizIrNavastrAvRtagAtrayaSTayastAH kASThamAtrapratimA bbhuuvuH|| 31/13 // Jain Education Interational For Personal & Private Use Only Page #719 -------------------------------------------------------------------------- ________________ a020 / pra01 varAGgacarita / 663 anuvAda-"tapa kI agni se jhulasa kara unakA zarIra vivarNa ho gayA thaa| pahale se to ve dubalI-patalI thI hI, vratoM aura upavAsoM se aura bhI dubalI-patalI ho giiN| unake zarIra kI sAr3I chinna-bhinna ho gaI thii| ve kATha se banAyI huI putaliyoM ke samAna lagatI thiiN|" isa prakAra yaha kathana rAjA varAMga kI rAniyoM ke viSaya meM hai| yaha prathama zloka (narendrapalyaH 31/1) ke prasaMga se bhI spaSTa hai tathA 13veM zloka meM prayukta kRzAGyaH, tAH, vivarNadehAH evaM kASThamAtrapratimAH ina strIliMgIya prathamA-bahuvacana ke rUpoM se bhI spaSTa hai| isalie vizIrNavastrAvRtagAtrayaSTayaH yaha vizeSaNa bhI unhIM ke lie prayukta huA hai| isase spaSTa hai ki yApanIyapakSI mAnya granthalekhaka dvArA vizIrNavastrAH vizeSaNa kA prayoga muniyoM ke lie mAnA jAnA unakI saMskRtabhASA se anabhijJatA, athavA varAMgacarita ke gaMbhIratApUrvaka adhyayana ke abhAva athavA chalavAda kA sUcaka hai| isa taraha hama dekhate haiM ki ukta granthalekhaka ne eka digambaragrantha ko yApanIyagrantha siddha karane ke lie kitanA zodhadharma-viruddha avaidhAnika mArga apanAyA hai! ____ isI prakAra ukta granthalekhaka mahodaya ne 30veM sarga ke dUsare zloka meM varAMga muni ke lie prayukta nirastabhUSAH zabda se 'sAjasajjArahita' artha grahaNa kiyA hai, 'nagna' artha nhiiN| (jai.dh.yaa.s./pR.197)| arthAt unakA varAMga muni ko vastradhArI hI mAnane kA Agraha hai| kintu ThIka isake pUrva 29veM sarga ke 85-87 zlokoM meM kahA gayA hai ki rAjA varAMga ne rAjya aura vastrAdi parigraha kA nirmAlya kI taraha parityAga kara jAtarUpa (nagnarUpa) dhAraNa kara liyA thaa| isase spaSTa hai ki unake tathA unake sAtha meM dIkSita muniyoM ke lie prayukta nirastabhUSAH vizeSaNa vastrAbhUSaNAdi samasta parigraha kA tyAga kara nagna ho jAne kA hI sUcaka hai| ukta granthalekhaka ne usa vizeSaNa para svAbhISTa artha kA AropaNa kara digambaragrantha varAMgacarita ko yApanIyagrantha siddha karane hetu chalavAda kI paddhati apanAyI hai| 2.6. nirgranthazUra hI mokSa ke pAtra varAMgacarita meM jaTAsiMhanandI ne nirgranthazUroM ko hI mokSa kA pAtra batalAyA hai kSamAvibhUSAH pRthuzIlavastrA guNAvataMsA dmmaalyliilaaH| nirgranthazUrA dhRtibaddhakakSAste mokSamakSINamabhivrajanti // 10/12 // anuvAda-"jo kSamArUpa alaMkAra, uttamazIlarUpI vastra, guNarUpI karNAbhUSaNa tathA damarUpI mAlya dhAraNa karate haiM evaM jinakI kaTi dhairya se kasI huI hai, ve digambaramunirUpI vIra hI mokSa prApta karate haiN|" Jain Education Intemational For Personal & Private Use Only Page #720 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 664 / jainaparamparA aura yApanIyasaMgha / khaNDa 3 a020 / pra01 pUrvoddhRta zlokoM meM prayukta digambara aura jAtarUpa zabdoM se siddha hai ki varAMgacaritakAra ne nirgrantha zabda kA prayoga nagna digambara muni ke artha meM kiyA hai| ataH isa prayoga se bhI siddha hotA hai ki varAMgacarita meM vaikalpika savastramukti ke liye sthAna nahIM diyA gayA hai| 2.7. parISahajayavidhAna digambaratva kI anivAryatA kA sUcaka ___ varAMgacarita meM svarga aura mokSa donoM kI prApti ke lie muni ko parISahajaya Avazyaka batalAyA gayA hai, yaha muni ke lie nirvastra rahane kI anivAryatA kA sUcaka hai, kyoMki vastradhArI ko parISaha saMbhava nahIM haiN| zvetAmbara aura yApanIya sAdhanA-paddhatiyoM meM parISahajaya Adi meM asamartha puruSoM ke lie hI vaikalpika rUpa se vastragrahaNa kI anumati dI gaI hai| isase spaSTa hai ki jina granthoM meM muni ke lie parISahajaya kI AvazyakatA kA pratipAdana hai, ve na to zvetAmbaragrantha haiM, na yaapniiygrnth| varAMgacarita ke nimna padya meM AhArAdidAna ke lie uttamapAtra unhIM muniyoM ko batalAyA gayA hai, jo anya guNoM se yukta hote hue parISahoM se vicalita nahIM hote yeSAM tu cAritramakhaNDanIyaM mohAndhakArazca vinAzito yaiH| parISahebhyo na calanti ye ca te pAtrabhUtA yatayo jitaashaaH|| 7/52 // jo parISahoM se kSaNabhara ke lie bhI nahIM Digate, bAraha prakAra ke tapa meM dRr3ha rahate haiM, pA~coM samitiyoM meM sAvadhAna tathA trigupti-gupta hote haiM, unheM varAMgacarita meM svarga meM padArpaNa karanevAlA kahA gayA hai parISahANAM kSaNamapyakampyA dviSaTprakAre tapasi sthitaashc| ye cApramattAH samitI sadA te triguptiguptAstridivaM pryaanti|| 9/34 // aise hI muniyoM ko varAMgacarita meM sarvajJatva kI prApti batalAyI gayI IryApathAdiSvapi cApramatto nirvedsNvegvishuddhbhaavH| parISahAndurviSahAn vijitya tapaskriyAM tAM yatate ythoktaam|| 11/32 // samprApya sArvajyamanuttamazrIrvidhUya karmANi nirstdossH| niHzreyasAM zAntimudArasaukhyAM labdhvA ciraM tiSThati nisstthitaarthH||11/33|| ina pramANoM se siddha hai ki varAMgacarita meM vaikalpika savastramukti kA niSedha kiyA gayA hai, jo usake yApanIyagrantha na hone aura digambaragrantha hone kA pakkA sabUta hai| For Personal & Private Use Only Page #721 -------------------------------------------------------------------------- ________________ a020/pra01 varAGgacarita / 665 strImuktiniSedha zvetAmbara aura yApanIya paramparAoM meM bhikkhuNI-dIkSA lenevAlI striyoM ko usI paryAya se muktigAminI mAnA gayA hai, kintu varAMgacarita meM isake viparIta varNana hai| usameM kahA gayA hai ki rAjA varAMga ke sAtha AryikAdIkSA grahaNa karanevAlI usakI rAniyoM ne apane tapa ke bala se svarga prApta kiyA thaa| yathA mahendrapalyaH zramaNatvamApya prazAntarAgAH prinniitdhrmaaH| dayAdamakSAntiguNairupetAH svaiH svaistapobhistridivaM prjgmuH|| 31 / 113 // varAMgacaritakAra ke anusAra striyA~ hI nahIM, puruSa bhI ratnatraya kI ArAdhanA kara pahale deva aura manuSya gatiyoM kA sukha bhogate haiM, pazcAt krama se nirvANa prApta karate haiM sadRSTisajjJAnacaritravadbhyo bhaktyA prayacchanti sudRSTayo ye| bhuktvA sukhaM te suramAnuSANAM krameNa nirvANamavApnuvanti // 7/53 // ye kathana isa bAta ke sUcaka haiM ki strIparyAya se sAkSAt mokSa kI prApti nahIM ho sktii| ratnatraya kI ArAdhanA se pahale devagati prApta hogI, pazcAt manuSyagati evaM paripUrNa saMyama ke sAdhanabhUta puruSazarIra aura vajravRSabhanArAcasaMhanana prApta hone para sakala saMyama dvArA mokSaprApti saMbhava hai| zvetAmbara aura yApanIya sampradAyoM kI mAnyatA hai ki tIrthaMkara mallinAtha strI the| ata eva unake granthoM meM unheM strIliMgIya mallI zabda se abhihita kiyA gayA hai, jabaki. varAMgacarita meM puMlliMgIya malliH zabda kA prayoga hai| sAtha hI unheM jitane bhI vizeSaNoM se vizeSita kiyA gayA hai, ve saba puMlliga haiM, jinase mallinAtha ke strI hone kA niSedha aura puruSa hone kI mAnyatA puSTa hotI hai| yathA-'kunthustvaro mllirtulyviiryH||' (27/39) / yahA~ 'malliH ' zabda tathA usake vizeSaNa 'atulyavIryaH' donoM ke sAtha puMlliga kA prayoga huA hai, jo mallinAtha ke puruSa hone kA sUcaka hai| nimnalikhita sthaloM para bhI puMlliga kA hI prayoga kiyA gayA hai-"mllinmishcaapypraajitaakhyaat|" (27/ 67) arthAt mallinAtha tathA naminAtha aparAjita svarga se avatarita hue the| "namizca 1. "tae NaM sA mallI videharAyavarakannA NhAyA jAva pAyacchittA savvAlaMkAravibhUsiyA --- / " jnyaatRdhrmkthaangg| adhyayana 8/ anuccheda 139 / Jain Education Intemational For Personal & Private Use Only Page #722 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 666 / jainaparamparA aura yApanIyasaMgha / khaNDa 3 a020 / pra0 1 mllirmithilaaprsuutau|" (27/84) arthAt naminAtha aura mallinAtha kA janma mithilA meM huA thaa| mallinAtha ke puruSa hone kI yaha mAnyatA zvetAmbara aura yApanIya matoM ke viruddha hai| isase siddha hotA hai ki varAMgacarita zvetAmbara aura yApanIya paramparAoM se bhinna paramparA kA arthAt digambaraparamparA kA hai| isake atirikta yApanIyamAnya zvetAmbara - Agama 'jJAtRdharmakathAGga' meM yaha mAnA gayA hai ki bhagavatI mallI pUrvabhava meM jayanta nAmaka anuttara vimAna meM devaparyAya meM thIM, jaba ki varAMgacarita ke anusAra mallinAtha bhagavAn pUrvabhava meM aparAjita nAmaka anuttara vimAna meM deva the| (dekhiye, uparyukta uddharaNa) / digambaragrantha tiloyapaNNattI meM bhI unake aparAjita vimAna se avatarita hone kI bAta kahI gaI hai| isase bhI sUcita hotA hai ki varAMgacarita kI paramparA zvetAmbara aura yApanIya paramparAoM se bhinna hai / uparyukta kathana isa tathya ke pramANa haiM ki varAMgacarita strImukti ko svIkAra nahIM karatA / 4 mahAvIra kA vivAha na hone kI mAnyatA yApanIyamAnya zvetAmbara - Agama AcArAMga ke anusAra bhagavAn mahAvIra kA vivAha huA thaa| unakI patnI kA nAma yazodA thA, jo kauNDinya gotrIyA thiiN| unakI putrI ke do nAma the : anavadyA aura priydrshnaa| usakA gotra kAzyapa thA kintu varAMgacarita kA kathana hai ki unakA vivAha nahIM huA thA / meM hI dIkSita ho gaye the mallizca pArzvo vasupUjyaputro'pyariSTanemizca tathaiva vIraH / kaumArakAle vayasi prayAtA bhuktvA bhuvaM te prayayuzca zeSAH // 27/89 // anuvAda -- "tIrthaMkara vAsupUjya, mallinAtha, ariSTanemi (neminAtha), pArzvanAtha aura mahAvIra, ye pA~ca kaumArakAla meM hI dIkSita ho gaye the| zeSa tIrthaMkara pRthvI kA bhoga karake pravrajita hue the / " kumArakAla 2. "samaNassa NaM bhagavao mahAvIrassa bhajjA jasoyA gotteNaM koDiNNA / samaNassa NaM bhagavao mahAvIrassa dhUyA kAsavagotteNaM / tIse NaM do NAmadhejjA evamAhijjaMti, taM jahA - aNojjA tti vA piyadaMsaNA tti vA / " AcArAMgasUtra / dvitIyazrutaskandha / adhyayana 15 / bhAvanA / pR. 488 / For Personal & Private Use Only Page #723 -------------------------------------------------------------------------- ________________ a0 20 / pra0 1 varAGgacarita / 667 yaha kathana yApanIyamata ke viruddha hai / yaha bhI isa grantha ke yApanIyAcAryakRta na hone kA eka pramANa hai| anyaliMgimukti-niSedha yApanIyamata meM jainetara matoM meM pratipAdita mokSamArga se bhI mukti honA svIkAra kiyA gayA hai| kintu varAMgacarita meM kevala jinapraNIta tattvoM ke zraddhAna, jJAna evaM anucaraNa ko hI mokSamArga batalAyA gayA hai| anya matavAloM ko anyatIrtha 3 zabda se abhihita kiyA gayA hai aura kahA gayA hai azraddadhAnA ye dharmaM jinaproktaM kadAcana / alabdhatattvavijJAnA anAdyanidhanAH sarve magnAH saMsArasAgare / abhavyAste vinirdiSTA andhapASANasannibhAH // 26 / 9 // mithyAjJAnaparAyaNAH // 26/8 // anuvAda - " jo jinendra dvArA upadiSTa dharma meM vizvAsa nahIM karate, ve tattvajJAna se rahita aura mithyAjJAna se grasta hone ke kAraNa anAdi - ananta saMsArasAgara meM DUbe rahate haiN| unheM andhapASANa ke samAna abhavya kahA gayA hai / " yaha bhI varAMgacarita ke yApanIyagrantha na hone kA eka pramANa hai / 6 mahAvratoM kI bhAvanAe~ tattvArthAdhigamabhASya se bhinna digambaramAnya tattvArthasUtra meM pratyeka mahAvrata kI pA~ca-pA~ca bhAvanAoM kA varNana karanevAle pA~ca sUtra haiM, kintu zvetAmbarIya tattvArthAdhigamasUtra meM unakA abhAva hai| yadyapi tattvArthAdhigamabhASya meM unakA ullekha hai, tathApi ve digambaramAnya tattvArthasUtra meM varNita bhAvanAoM se kucha bhinna haiM / varAMgacarita meM digambaramAnya tattvArthasUtra meM varNita bhAvanAoM anusaraNa kiyA gayA hai / udAharaNArtha kA ahiMsAmahAvrata kI pA~ca bhAvanAoM meM jo vacanagupti hai, usake sthAna para tattvArthAdhigamabhASya (7 / 3 / pR. 320 ) meM eSaNAsamiti kA ullekha hai / kintu varAMgacarita meM digambaramAnya tattvArthasUtra ke anusAra vacanagupti hI svIkAra kI gaI hai| 3. arhantamidaM puNyaM syAdvAdena vibhUSitam / anyatIrthairanAlIDhaM vakSye dravyAnuyojanam // 26 / 1 // varAMgacarita | 4. IyAsamAdAnanisargayatno vANImanoguptirapi prakAze / anindyabhuktiH prathamavratasya tA bhAvanAH paJca munipraNItAH // varAMgacarita 31 / 76 / For Personal & Private Use Only Page #724 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 668 / jainaparamparA aura yApanIyasaMgha / khaNDa 3 a020 / pra01 tattvArthAdhigamabhASya (7/3/pR.320) meM acaurya mahAvrata kI bhAvanAe~ isa prakAra batalAyI gayI haiM : anuvIci-avagrahayAcana, abhIkSNa-avagrahayAcana, avagrahAvadhAraNa, sAdharmika se avagrahayAcana aura anujnyaapitpaanbhojn| varAMgacarita meM inameM se eka kA bhI ullekha nahIM hai| usameM digambaramAnya tattvArthasUtra kA hI anusaraNa kiyA gayA hai| (31/78) / tattvArthAdhigamabhASya (7/3) meM brahmacaryamahAvrata kI bhAvanAoM meM strI, pazu athavA napuMsaka dvArA sevita zayana Adi kA tyAga Avazyaka batalAyA gayA hai, jabaki varAMgacarita meM striyoM se paripUrNa AvAsa meM rahane kA niSedha hai| (31/79) / isa bhinnatA se sUcita hotA hai ki varAMgacarita kI paramparA zvetAmbara aura yApanIya paramparAoM se bhinna digambaraparamparA hai| yApanIyamata-viruddha anya siddhAnta jaTAsiMhanandI ne varAMgacarita meM aise anya siddhAntoM kA bhI pratipAdana kiyA hai, jo yApanIyamata ke viruddha haiN| yahA~ unakA saMkSepa meM nirdeza kiyA jA rahA hai 1. varAMgacarita meM muni ke lie bAhya aura abhyantara donoM prakAra ke parigraha ke tyAga kA vidhAna kiyA gayA hai| yathA bAhyAbhyantaranaiHsaGgyAd gRhItvA tu mhaavrtm| maraNAnte tanutyAgaH sallekhaH sa prkiirtyte|| 15 / 125 // yaha yApanIyamata ke viruddha hai, kyoMki usameM vaikalpika sacelaliMga meM vastra pAtra rUpa bAhyaparigraha ke grahaNa kI anumati dI gaI hai| 2. varAMgacarita meM svatantra kAla dravya kI sattA svIkAra kI gaI hai| yathA jIvapudgalakAlAzca dharmAdharmI nabho'pi c| SaDdravyANyuditAnyevaM teSAM lkssnnmucyte|| 26/5 // vartanAlakSaNaH kAlasvidhA so'pi prbhidyte| atIto'nAgatazcaiva vartamAna iti smRtH|| 26 / 27 // yaha mAnyatA bhI zvetAmbara-AgamoM ko pramANa mAnanevAle yApanIyoM ke mata ke viruddha hai| zvetAmbaramata meM kAla dravya kI svatantra sattA svIkAra nahIM kI gaI hai| (t.suu./vi.s/pR.144-145)| Jain Education Interational For Personal & Private Use Only Page #725 -------------------------------------------------------------------------- ________________ a020/pra01 varAGgacarita / 669 3. varAMgacarita meM caudaha guNasthAnoM kA kathana hai jisakA tAtparya yaha hai ki usake anusAra ayogakevalI guNasthAna ke anta meM hI mokSa kI prApti mAnya kI gaI hai| yaha siddhAnta bhI yApanIyamata ke viruddha hai, kyoMki yApanIyamata anyaliMgiyoM aura gRhasthoM kI mukti mAnane ke kAraNa mithyAdRSTi-guNasthAna aura saMyatAsaMyata-guNasthAna meM bhI mukti svIkAra karatA hai| 4. varAMgacarita meM prathama anuyoga ke lie digambaramata ke anusAra prathamAnuyogaH nAma kA hI prayoga kiyA gayA hai, jaba ki yApanIyamAnya zvetAmbarasAhitya meM dharmakathAnuyoga zabda kA prayoga milatA hai| 5. varAMgacarita meM vedatraya kI svIkRti hai| yaha bhI yApanIyamata ke viruddha hai, kyoMki pAlyakIrti zAkaTAyana ne kevala eka hI vedasAmAnya svIkAra kiyA hai| isakA kAraNa yaha hai ki vedatraya kA siddhAnta yApanIyoM ke strImukti-siddhAnta meM bAdhaka hai| isakA spaSTIkaraNa SaTkhaNDAgama ke adhyAya meM kiyA jA cukA hai| varAMgacarita meM mAnya ye sabhI siddhAnta yApanIyamata ke viruddha haiN| ye digambaragrantha ke lakSaNa aura yApanIyagrantha ke pratilakSaNa haiN| ina lakSaNa aura pratilakSaNarUpa netroM se dekhane para spaSTataH dikhAI detA hai ki varAMgacarita yApanIya AcArya kI nahIM, apitu digambarAcArya kI kRti hai aura usake kartA jaTAsiMhanandI digambara haiN| . 5. sthAnAni jIvasya caturdazAni tathaiva hi sthAtucariSNutAM c| samyaktvamithyAtvavimizritatvaM zazaMsa samyaksaphalaM ytibhyH|| 30/4 // vraaNgcrit| 6. tato narendraH prathamAnuyogaM prArabdhavAn saMsadi vktumuccaiH| sabhA punastasya vaco'nurUpaM zuzrUSayAmAvahitA babhUva // 27/1 // vraaNgcrit| Jain Education Interational For Personal & Private Use Only Page #726 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dvitIya prakaraNa yApanIyapakSadhara hetuoM kI asatyatA evaM hetvAbhAsatA pUrvavarNita yApanIyamata- viruddha siddhAntoM ke varAMgacarita meM upalabdha hone se siddha hai ki vaha yApanIyagrantha nahIM, apitu digambaragrantha hai| ataH use yApanIyagrantha siddha karane ke lie 'jainadharma kA yApanIya sampradAya' grantha ke lekhaka DaoN0 sAgaramala jI jaina ne jo hetu prastuta kiye haiM, ve saba yA to asatya sAbita hote haiM yA hetvAbhAsa / una hetuoM kA varNana nIce kiyA jA rahA hai aura yaha darzAyA jA rahA hai ki unameM se kauna-sA asatya hai aura kauna-sA hetvAbhAsa / hetu kA ullekha yApanIyapakSa zIrSaka ke nIce aura usakI asatyatA yA hetvAbhAsatA ke nirNAyaka pramANa digambarapakSa zIrSaka ke nIce pradarzita kiye jA rahe haiN| 'zravaNa' yA 'zramaNa' sacelamuni kA vAcaka nahIM yApanIyapakSa ukta granthalekhaka mahodaya ne varAMgacarita meM savastramukti kA vidhAna siddha karane ke uddezya se usakI uktiyoM meM svAbhISTa artha Aropita karane hetu vibhinna yuktiyoM AviSkAra kA drAvir3a prANAyAma kiyA hai| varAMgacarita meM kahA gayA hai AhAradAnaM munipuGgavebhyo vastrAnnadAnaM zravaNAyikAbhyaH / kimicchadAnaM khalu durgatebhyo dattvA kRtArtho nRpatirbabhUva // 23 / 92 // anuvAda - " ( indrakUTa jinAlaya ke nirmANa, jinabimbapratiSThA, abhiSeka evaM pUjana ke bAda) rAjA varAMga ne munizreSThoM ko AhAradAna kiyA, zrAvakoM aura AryikAoM ko vastradAna aura AhAradAna kiyA tathA daridroM ko kimicchakadAna kiyA, aura aisA karake unhoMne apane jIvana ko saphala mAnA / " isa para TippaNI karate hue uparyukta granthalekhaka kahate haiM - " varAMgacarita meM zramaNoM aura AryikAoM ko vastradAna kI carcA hai / yaha tathya digambaraparamparA ke viparIta hai| usameM likhA hai ki 'vaha nRpati munipuMgavoM ko AhAradAna, zramaNoM aura AryikAoM ko vastra aura annadAna tathA daridroM ko yAcitadAna ( kimicchadAnaM) dekara kRtArtha huA' yahA~ prazna upasthita hotA hai ki mUla zloka meM jahA~ munipuGgavoM ke lie AhAradAna kA ullekha kiyA gayA hai, vahA~ zramaNa aura AryikAoM ke lie vastra aura anna (AhAra) ke dAna kA prayoga huA hai| saMbhavataH yahA~ acela muniyoM ke lie hI 'munipuGgava' For Personal & Private Use Only Page #727 -------------------------------------------------------------------------- ________________ a0 20 / pra02 varAGgacarita / 671 zabda kA prayoga huA hai aura sacela muni ke lie 'shrmnn'| bhagavatI-ArAdhanA evaM usakI aparAjita kI TIkA se yaha spaSTa ho jAtA hai ki yApanIyaparamparA meM apavAdamArga meM muni ke lie vastra-pAtragrahaNa karane kA nirdeza hai| vastrAdi ke sandarbha meM uparyukta sabhI tathyoM ko dRSTigata rakhate hue yaha kahA jA sakatA hai ki jaTAsiMhanandI aura unakA varAMgacarita bhI yApanIya / kUrcaka paramparA se sambaddha rahA hai|" (jai.dha.yA.sa./ pR.198-199)| granthalekhaka ne pAda-TippaNI meM likhA hai-"jJAtavya hai ki mUla meM prUpha kI azuddhi se zramaNa ke sthAna para zravaNa chapa gayA hai|" (pR.199)| digambarapakSa mAnya grantha lekhaka ne 'zravaNa' zabda ke prayoga ko azuddha batalAkara jaTAsiMhanandI aura pANini donoM ko cunautI de dI hai| vastutaH 'zravaNa' zabda 'zrAvaka' kA paryAyavAcI hai| pANini ke anusAra zravaNArthaka 'zru' dhAtu meM kartA (zrotA) ke artha meM 'Nvul' aura 'lyuT' donoM pratyayoM kA prayoga hotA hai aura kramazaH 'zrAvaka' aura 'zravaNa' rUpa banate haiN| 'kRtyalyuTo bahulam' isa pANinisUtra ke anusAra lyuT pratyaya aneka kArakoM ke artha meM prayukta hotA hai| ataH lyuT-pratyayAnta 'zravaNa' zabda ko jaTAsiMhanandI ne zravaNAryikAbhyaH meM kartAkAraka arthAt sunanevAle (zrAvaka) ke artha meM prayukta kiyA hai| isalie vahA~ zrAvakoM aura AryikAoM ko vastra aura AhAra kA dAna kiyA, yahI artha jaTAsiMhanandI ko abhipreta hai| jina zrAvakoM ko dAna diyA thA, ve vahI haiM, jinhoMne rAjA varAMga ke indrakUTa jinAlaya ke nirmANa, jinaMbimbapratiSThA, abhiSeka evaM pUjana meM brahmacarya kA pAlana kara, upavAsa dhAraNa kara pUjanasAmagrI Adi ko le jAne kA kArya kiyA thA (23/32-33), tathA jinhoMne snApakAcArya (23/69) evaM gRhasthAcArya kI bhUmikA nibhAI thii| (23/84-88) isalie vahA~ prUpha kI azuddhi batalAkara 'zravaNa' zabda ke sthAna meM svAbhISTa 'zramaNa' zabda Aropita karanA pahalA chalavAda hai, phira zramaNa zabda meM svAbhISTa 'savastramuni' artha Aropita karanA dUsarA chalavAda hai| sampUrNa varAMgacarita meM kahIM bhI savastramuni ko zramaNa nahIM kahA gayA hai| sarvatra zramaNa kA lakSaNa 'nirgrantha', 'digambara', 'jAtarUpagrAhI' aura 'nirastabhUSaH' zabdoM se hI pratipAdita kiyA gayA hai| taba kisa pramANa ke AdhAra para 'zramaNa' zabda se sacelamuni artha grahaNa karane kA adhikAra prApta kiyA gayA? apanI pratibaddha mAnasikatA ke AdhAra para svAbhISTa mata ke AropaNa dvArA itihAsa ko pradUSita karanevAle nirNaya ghoSita karanA uttaradAyitvapUrNa kArya kI zreNI meM nahIM ginA jA sktaa| For Personal & Private Use Only Page #728 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 672 / jainaparamparA aura yApanIyasaMgha / khaNDa 3 a020 / pra02 aura 'munipuMgava' zabda kA prayoga to varAMgacaritakAra ne varadatta kevalI-sahita sabhI muniyoM ke lie kiyA hai| dekhie zeSAMzca sarvAnmunipuGgavAMstAMstribhirvizuddhaH krmsho'bhivndy| etyAdarAtkevalipAdamUlaM sukhaM nissdyemmpcchdrthm|| 3/37 // ... isameM kahA gayA hai ki mahArAja dharmasena ne pahale varadatta kevalI ko namaskAra kiyA, pazcAt zeSa sabhI munipuMgavoM kA kramazaH abhivandana karake punaH varadatta kevalI ke pAdamUla meM Akara baiTha gaye aura tattvArtha kI jijJAsA prakaTa kii| 'yahA~ zeSa saba munipuMgavoM ko' isa zabdAvalI se spaSTa hai ki jinheM pahale namaskAra kiyA thA, ve bhI munipuMgava the aura jinakI bAda meM vandanA kI ve bhI munipuMgava the| arthAt inase bAhara koI bhI aisA muni zeSa nahIM thA, jise 'zramaNa' zabda se abhihita kara munipuMgavoM se bhinna dikhalAne kI jaTAsiMhanandI ko AvazyakatA rahI ho| rAjA varAMga ne AhAradAna bhI inhIM varadatta kevalI ke samIpa upasthita munipuMgavoM ko diyA thaa| isalie unameM sabhI muniyoM kA samAveza ho jAtA hai| phalasvarUpa 'zramaNa' zabda se abhihita karane ke lie koI muni zeSa rahatA hI nahIM hai| ataH vahA~ 'zravaNa' zabda kA hI prayoga yuktisaMgata hai, jo zrAvaka ke artha meM kiyA gayA hai| isa taraha antaraMga pramANa se hI yaha bAta siddha ho jAtI hai ki yApanIyapakSI granthalekhaka ne jo 'zravaNa' zabda ke sthAna meM zramaNa' zabda mAnakara use sacelamuni kA vAcaka batalAyA hai, vaha sarvathA aprAmANika hai, managaDhaMta hai| hA~, isakA vaikalpika pakSa yaha avazya ho sakatA hai ki vahA~ 'zramaNArjikA' zabda hI ho, kyoMki grantha meM anyatra bhI isa zabda kA prayoga milatA hai kintu vahA~ 'zramaNA' (strIliMga) zabda 'arjikA' kA vizeSaNa hai, jisakA artha hai 'tapasvinI arjikA' yA 'zramaNamArgI arjikaa|' yathA kSitIndrapalyaH kamalAyatAkSyo vicitrrtnprvibhuussitaanggyH| parItyabhaktyArpitacetasastA namaH prakurvanmunaye prhRssttaaH|| 29 / 92 // tato hi gatvA zramaNArjikAnAM samIpamabhyetya kRtopcaaraaH| . viviktadeze vigatAnurAgA jahurvarAGgyo vrbhuussnnaani|| 29 / 93 // inakA artha pUrva meM likhA jA cukA hai| bhAvArtha yaha hai ki rAjA varAMga kI rAniyoM ne varadatta kevalI ko harSita hokara namaskAra kiyaa| pazcAt zramaNA (tapasvinI) AryikAoM ke pAsa jAkara vinayopacAra kiyaa| phira ekAnta sthAna meM jAkara apane AbhUSaNa tyAga diye| Jain Education Intemational For Personal & Private Use Only Page #729 -------------------------------------------------------------------------- ________________ a020 / pra02 varAGgacarita / 673 aparaM ca tapodhanAnAmamitaprabhAvA gaNAgraNI saMyamanAyakA saa| munIndravAkyAcchmaNArjikAbhyo dideza dharmaM ca tapovidhAnAm // 31/6 // anuvAda-"zrI varadatta kevalI ke samIpa upasthita AryikAoM meM eka pradhAna AryikA thIM, jinakA sabhI tapodhanAoM (AryikAoM) meM amita prabhAva thaa| ve saMyama kI netrI thiiN| mahArAja varadatta ke Adeza se unhoMne navadIkSita zramaNArjikAoM (zramaNA arjikAoM) ko dharma aura tapa kI vidhiyA~ sikhA dii|" 'zramaNa' zabda ke strIliMga meM 'zramaNA' aura 'zramaNI' donoM rUpa banate haiN| (dekhiye, vAmana zivarAma ApTe-kRta sNskRt-hindii-kosh)| ina donoM udAharaNoM meM zramaNArjikA zabda AyA hai aura yahA~ muniyoM se koI tAtparya nahIM hai| kyoMki pahale udAharaNa meM muni varadatta aura unake sAtha baiThe hue muniyoM ko praNAma karane ke bAda AryikAoM ko hI praNAma karanA zeSa rahatA hai| ataH vahA~ 'zramaNA' zabda ke sthAna meM 'zramaNa' zabda mAnakara usakA prayoga muni-artha meM mAnane se punarAvRtti doSa kA prasaMga AtA hai| phalasvarUpa vaha vahA~ 'arjikA' ke vizeSaNa rUpa meM hI prayukta huA hai| isakI puSTi dUsare udAharaNa se hotI hai| dUsare udAharaNa meM kahA gayA hai ki gaNinI AryikA ne varadatta mahArAja ke Adeza se zramaNArjikAoM ko dharma aura tapa kI vidhiyA~ sikhA diiN| yahA~ 'zramaNA' zabda ke sthAna meM 'zramaNa' zabda mAnakara usase muni-artha grahaNa nahIM kiyA jA sktaa| isake do kAraNa haiN| pahalA yaha ki yaha ikatIsaveM sarga kA zloka navadIkSita narendrapatniyoM ke prasaMga meM AyA hai| 31veM sarga kA AraMbha rAjA varAMga kI navadIkSita patniyoM aura unake sAtha dIkSita huI anya striyoM kI tapasyA ke varNana se hotA hai aura 16veM zloka taka calatA hai| usake antargata yaha chaThavA~ zloka hai, jisameM 'zramaNArjikA' zabda AyA hai| ataH yahA~ AryikAoM ko hI gaNinI AryikA ke dvArA dharmavidhi sikhAne kA prasaMga hai, kisI muni ko nhiiN| dUsarI bAta yaha hai ki muni kA pada AryikAoM se ucca hotA hai, isalie paMcamaguNasthAnavartI AryikA ke dvArA SaSThaguNasthAnavartI muniyoM ko upadeza diyA jAnA na to digambaramata kI maryAdA ke anukUla hai, na zvetAmbaramata kii| ataH siddha hai ki uparyukta udAharaNoM meM 'zramaNA' zabda arjikA ke vizeSaNa ke rUpa meM prayukta huA hai aura usakA prayojana hai AryikAoM ke zramaNatva ko rekhAMkita karanA, jaisA ki varAMgacaritakAra ke 'mahendrapalyaH zramaNatvamApya' (31/113) isa prayoga se saMketita hotA hai| (dekhiye, prakaraNa 1, zIrSaka 3) / For Personal & Private Use Only Page #730 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 674 / jainaparamparA aura yApanIyasaMgha / khaNDa 3 a020/pra02 ataH yadi 'vastrAnnadAnaM zravaNAryikAbhyaH' (23/92) meM zravaNa ke sthAna meM zramaNa zabda mAnA jAya, to vaha bhI yuktisaMgata hogaa| kintu usase 'muni' artha grahaNa nahIM kiyA jA sakatA, apitu uparyukta do udAharaNoM ke samAna use zramaNA ke rUpa meM 'AryikA' kA hI vizeSaNa mAnA jA sakatA hai| aisA mAnane kA eka kAraNa yaha bhI hai ki sampUrNa varAMgacarita meM muni ko nirgrantha, digambara aura jAtarUpadhara hI kahA gayA hai, sacela kahIM bhI nahIM kahA gyaa| yadyapi 'mUlAcAra' (gAthA 787, 832, 873 Adi) meM zramaNa ke artha meM 'zravaNa' zabda kA bhI prayoga huA hai, tathApi jaTAsiMhanandI ne 'varAMgacarita' ke pUrvoddhRta padya (23/92) meM 'zravaNa' zabda kA prayoga zrAvaka ke hI artha meM kiyA hai, kyoMki vahA~ jinAlaya-nirmANa, jinabimbapratiSThA, abhiSeka-pUjana Adi zubha kAryoM ke sampanna hone ke upalakSya meM rAjA varAMga ke dvArA muniyoM ko AhAradAna aura AryikAoM ko vastrAnnadAna ke sAtha uparyukta zubha kAryoM meM sahayoga karanevAle zrAvakoM evaM gRhasthAcAryoM ko puraskRta karane evaM nirdhanoM ko kimicchaka dAna dene kA prasaMga hai| isake atirikta ukta padya meM muniyoM ke lie 'munipuMgava' zabda kA prayoga kiyA gayA hai| ataH 'zravaNa' zabda ko bhI 'muni' kA vAcaka mAnane se punaruktidoSa kA prasaMga AtA hai| phira bhI yadi vahA~ 'zravaNa' zabda ko 'zramaNa' kA hI vAcaka mAnA jAya, to vahA~ arjikA ke vizeSaNa 'zravaNA' (zramaNA) kA hI prayoga mAnanA hogA, kyoMki zramaNoM kA kathana ukta padya ke prathama pAda meM 'munipuMgava' zabda se kiyA jA cukA hai| ataH vahA~ 'zravaNA' yA 'zramaNA' zabda ke sthAna meM 'zramaNa' zabda mAnate hue usase muni artha grahaNakara muniyoM ko vastradAna kA abhiprAya lenA varAMgacaritakAra kI mAnyatAoM aura abhiprAya ke viruddha hai| ataH varAMgacarita ko yApanIyagrantha siddha karane ke lie jo yaha hetu batalAyA gayA hai ki usameM 'zramaNa' zabda se sacelamuniyoM kA astitva svIkAra kiyA gayA hai, vaha sarvathA asatya hai| isase siddha hai ki yaha yApanIyaparamparA kA nahIM, apitu digambaraparamparA kA grantha hai| punnATasaMgha kA vikAsa punnAgavRkSamUlagaNa se nahIM yApanIyapakSa harivaMzapurANa ke kartA jinasena punnATasaMghIya the| punnATasaMgha kA vikAsa yApanIyasampradAya ke punnAgavRkSamUlagaNa se huA thaa| ataH jinasena yApanIya the| unhoMne jaTAsiMhanandI kA AdarapUrvaka ullekha kiyA hai| ataH ve bhI yApanIya rahe hoNge| (jai.dha.yA.sa./ pR.187)| For Personal & Private Use Only Page #731 -------------------------------------------------------------------------- ________________ a020 / pra02 varAGgacarita / 675 digambarapakSa 1. punnATasaMgha kA vikAsa yApanIyasampradAya ke punnAgavRkSamUlagaNa se huA thA, yaha kathana kisI pramANa ke AdhAra para nahIM, apitu kalpanA ke AdhAra para kiyA gayA hai| itihAsa meM aisA koI bhI pramANa nahIM hai, jisase yaha siddha ho ki punnATasaMgha kA udbhava yApanIya-punnAgavRkSamUlagaNa se huA thaa| vastutaH 'punnATa' karnATaka kA prAcIna nAma thaa| isI ke AdhAra para punnATa ke digambara jaina muniyoM kA saMgha 'punnATasaMgha' ke nAma se prasiddha huA thaa| isakA vistAra se vivecana prastuta grantha ke 'harivaMzapurANa' nAmaka adhyAya (prakaraNa 2/zIrSaka 1) meM draSTavya hai| 2. varAMgacarita meM upalabdha yApanIyamata-viparIta siddhAntoM se siddha hai ki vaha digambaragrantha hai| isase isa bAta meM koI sandeha nahIM rahatA ki usake kartA jaTAsiMhanandI digambara the| 3. harivaMzapurANa meM bhI yApanIyamatavirodhI siddhAntoM kA pratipAdana hai| ataH usake kartA jinasena bhI digambara the, isalie unake dvArA sAdara ullikhita kiye jAne se (ukta granthalekhaka ke tarka ke anusAra) jaTAsiMhanandI digambara hI siddha hote haiN| isa prakAra punnATasaMgha kA vikAsa yApanIya punnAgavRkSamUlagaNa se huA thA tathA harivaMzapurANakAra yApanIya the, ye donoM hetu mithyA haiN| ataH varAMgacarita yApanIya grantha siddha nahIM hotaa| . ___ kANUragaNa digambarasampradAya kA hI gaNa thA yApanIyapakSa kannar3a kavi janna ne jaTAsiMhanandI ko kANUgaNa kA batAyA hai| yaha yApanIyaparamparA kA gaNa thaa| ataH jaTAsiMhanandI yApanIya the| (jai.dh.yaa.s./pR.188)| digambarapakSa yApanIyasaMgha kA itihAsa nAmaka adhyAya (7) ke tRtIya prakaraNa meM sapramANa siddha kiyA jA cukA hai ki kANUgaNa yA krANUgaNa digambara mUlasaMgha kA hI gaNa thaa| yApanIyasaMgha meM kaNDUgaNa thaa| 'jainadharma kA yApanIya sampradAya' grantha ke lekhaka ne bhrama se kANUgaNa aura kaNDUgaNa ko eka mAna liyA hai| ataH uparyukta hetu asatya hai| 7. dekhiye, ekaviMza adhyAya-'harivaMzapurANa'/ prathama prkrnn| Jain Education Intemational For Personal & Private Use Only Page #732 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 676 / jainaparamparA aura yApanIyasaMgha / khaNDa 3 a020 / pra02 koppala se sambaddha honA yApanIya hone kA lakSaNa nahIM yApanIyapakSa koppala meM jaTAsiMhanandI ke caraNacihna haiN| saMbhavataH vahA~ unakA samAdhimaraNa huA hogaa| koppala yApanIyoM kA mukhyapITha thaa| ataH jaTAsiMhanandI ke yApanIya hone kI prabala saMbhAvanA hai| (jai.dh.yaa.s./pR.189-190)| digambarapakSa 1. isa hetu ke AdhAra para to una saba logoM ko yApanIya mAnanA hogA jinakA maraNa koppala meM huA hogaa| kintu ise siddha karanevAlA koI pramANa upalabdha nahIM hai, ataH koppala meM samAdhimaraNa hone ke kAraNa jaTasiMhanandI yApanIya siddha nahIM hote| 2. varAMgacarita meM yApanIyamata-viruddha siddhAntoM ke pratipAdana se siddha hai ki jaTAsiMhanandI digambara the| isalie unheM yApanIya siddha karane ke lie prastuta yaha (koppala meM maraNa kA) hetu hetvAbhAsa hai| , 'yati' zabda kA prayoga yApanIya hone kA lakSaNa nahIM yApanIyapakSa "yApanIyaparamparA meM muni ke lie yati kA prayoga adhika pracalita rahA hai| yApanIya AcArya pAlyakIrti zAkaTAyana ko yatigrAmAgraNI kahA gayA hai| hama dekhate haiM ki jaTAsiMhanandI ke isa varAMgacarita meM bhI muni ke lie yati zabda kA prayoga bahutAyata se huA hai| granthakAra kI yaha pravRtti usake yApanIya hone kA saMketa karatI hai|" (jai.dha.yA.sa./ pR.190) digambarapakSa digambarAcArya yativRSabha ke nAma meM bhI 'yati' zabda kA prayoga hai| nyAyadIpikA ke kartA digambarAcArya abhinavadharmabhUSaNayati ke sAtha bhI 'yati' zabda jur3A huA hai| digambarAcArya kundakunda ne bhI muni ke lie 'yati' zabda vyavahRta kiyA hai| jaise mottUNa NicchayaTuM vavahAreNa vidusA pvttuNti| paramaTThamassidANa du jadINa kammakkhao vihio|| 156 // s.saa.| tathA For Personal & Private Use Only Page #733 -------------------------------------------------------------------------- ________________ a020 / pra02 varAGgacarita / 677 eso baMdhasamAso jIvANaM NicchayeNa nnihitto| arahaMtehiM jadINaM vavahAro aNNahA bhnnido|| 2/97 // pr.saa.| ina donoM gAthAoM meM yati (jadINa) zabda kA prayoga kiyA gayA hai| samantabhadra svAmI ke svayambhUstotragata nimna padya meM bhI 'yati' kA sambodhanarUpa 'yate' zabda prayukta huA hai zazirucizucizuklalohitaM surabhitaraM virajo nijaM vpuH| tava zivamativismayaM yate! yadapi ca vaangmnsiiymiihitm|| 113 // isake atirikta pAlyakIrti zAkaTAyana ke alAvA anya kisI yApanIya AcArya yA muni ke sAtha 'yatigrAmAgraNI' upAdhi ke prayukta hone kA udAharaNa upalabdha nahIM hai| ataH 'yati' zabda kA prayoga yApanIya hone kA asAdhAraNadharma yA lakSaNa na hone se yaha hetu bhI hetvAbhAsa hai| varAMgacarita meM zvetAmbarasAhitya kA anusaraNa nahIM yApanIyapakSa "yApanIya AcArya prAcIna zvetAmbara AcAryoM ke granthoM ko par3hate the| jaTAsiMhanandI ke dvArA prakIrNakoM, Avazyakaniyukti tathA siddhasena ke sanmatitarka aura vimalasUri ke paumacariya kA anusaraNa yahI batAtA hai ki ve yApanIyasampradAya se sambandhita rahe hoNge|" (jai.dha.yA.sa./pR. 187) / digambarapakSa sanmatisUtrakAra siddhasena : digambarAcArya nAmaka adhyAya (18) meM siddha kiyA jA cukA hai ki ve digambara the, na ki zvetAmbara yA yaapniiy| ataH 'sanmatisUtra' kA anusaraNa karane se jaTAsiMhanandI yApanIya siddha nahIM hote| phalasvarUpa prastuta hetu asatya hai| tathA prakIrNaka sAhitya kI jina gAthAoM ko varAMgacarita meM rUpAntarita mAnA gayA hai, ve zvetAmbara-prakIrNaka granthoM kI nahIM haiM, apitu digambarAcArya kundakunda ke granthoM kI tathA digambaragrantha 'bhagavatI-arAdhanA' evaM 'mUlAcAra' kI haiN| yaha 'AcArya kundakunda kA samaya' nAmaka dazama adhyAya meM sapramANa siddha kiyA jA cukA hai| (dekhiye, adhyAya 10/ prakaraNa 1/zIrSaka 8) / isakA eka pramANa yaha hai ki bhUyattheNAbhigadA jIvAjIvA ya puNNapAvaM c| AsavasaMvaraNijarabaMdho mokkho ya smmttN|| 13 // For Personal & Private Use Only Page #734 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 678 / jainaparamparA aura yApanIyasaMgha / khaNDa 3 a0 20 / pra0 2 samayasAra kI yaha gAthA zvetAmbara - prakIrNaka granthoM meM nahIM hai, tathApi varAMca meM isa prakAra rUpAntarita kI gaI hai-- jIvAdayo mokSapadAvasAnA bhUtArthato ye'dhigatAH padArthAH / nayapramANAnugatakrameNa samyaktvasaMjJAmiha te isase siddha hai ki jinheM yApanIyapakSI granthalekhaka ne zvetAmbaragranthoM kI gAthAe~ mAna liyA hai, ve kundakunda ke granthoM evaM digambaragrantha bhagavatI - ArAdhanA tathA mUlAcAra kI gAthAe~ haiN| vahIM se ve prakIrNakoM meM pahu~cI haiM aura ve hI varAMgacarita meM rUpAntarita kI gaI haiN| isa prakAra ve zvetAmbara - prakIrNaka granthoM kI gAthAe~ nahIM haiM, ataH yaha hetu bhI asatya 1 tathA labhante // 31/68 // kriyAhInaM ca yajjJAnaM na tu siddhiM prayacchati / paripazyanyathA paGgurmugdho dagdho davAgninA // 26 /99 // varAMgacarita kA yaha zloka bhAratIya ziSTasAhitya aura lokasAhitya meM prasiddha andha aura paMgu kI kathA para Azrita hai, usI ke AdhAra para Avazyakaniryukti kI 'hayaM nANaM kiyAhINaM' (101) tathA 'saMjogasiddhIi phalaM vayaMti' ye gAthAe~ racI gayI haiM aura usI (bhAratIya ziSTa- sAhitya aura lokasAhitya) se preraNA lekara digambarasAhitya meM nimnazloka kI racanA huI hai jJAnaM paGgau kriyA cAndhe niHzraddhe nArthakRdddvayam / tato jJAnakriyAzraddhAtrayaM ttpdkaarnnm|| 8 tathA vaidikasAhitya kI IzvarakRSNaracita sAMkhyakArikA meM isa lokakathA kA upayoga isa rUpa meM kiyA gayA hai-- puruSasya darzanArthaM kaivalyArthaM tathA pradhAnasya / paGgvandhavadubhayorapi saMyogastatkRtaH sargaH // 21 // ataH varAMgacarita ke ukta prakAra ke zlokoM ko Avazyakaniyukti kI gAthAoM kA saMskRta rUpAntaraNa mAnanA pramANabAdhita aura yuktibAdhita hai| ataH jaTAsiMhanandI ko yApanIya siddha karane ke lie prastuta kiyA gayA uparyukta hetu asatya hai| 8. yazastilakacampU / uttarArdha / pRSTha 271 / yazastilakacampU kA yaha zloka tattvArthavRtti (prathama adhyAya ke prathamasUtra kI prastAvanA) meM pRSTha 3 para uddhRta kiyA gayA hai| For Personal & Private Use Only Page #735 -------------------------------------------------------------------------- ________________ a020/pra02 varAGgacarita / 679 tathA varAMgacarita (31/18) meM jo yaha kahA gayA hai ki varAMga muni ne alpakAla meM 'AcAra', 'prakIrNaka' Adi granthoM kA adhyayana kara liyA thA, so ina granthoM kA astitva digambaraparamparA meM bhI mAnya hai| ataH inheM kevala zvetAmbaragrantha mAnanA nyAyasaMgata nahIM hai| 7 vimalasUri ke paumacariya kA anukaraNa nahIM yApanIyapakSa jaTAsiMhanandI ne zvetAmbarAcArya vimalasUri ke 'paumacariyaM' kA bhI anukaraNa kiyA hai| paumacariyaM ke samAna varAMgacarita meM bhI dezAvakAzikavrata kA antarbhAva digvrata meM mAnakara usa rikta sthAna kI pUrti ke lie sallekhanA ko bArahavA~ zikSAvrata mAnA gayA hai| (varAMgacarita 22/29-30, 15/111-125) / kundakunda ne bhI isa paramparA kA anusaraNa kiyA hai| kundakunda vimalasUri se to nizcita hI paravartI haiM aura saMbhavataH jaTAsiMhanandI se bhii| ataH unake dvArA kiyA gayA yaha anusaraNa asvAbhAvika bhI nahIM hai| vimalasUri ke paumacariyaM kA anusaraNa raviSeNa, svayambhU Adi aneka yApanIya AcAryoM ne kiyA hai, ataH jaTAsiMhanandI ke yApanIya hone kI sambhAvanA prabala pratIta hotI hai| (jai.dh.yaa.s./194-195)| digambarapakSa vimalasUri kA samaya zvetAmbarAcAryoM ne hI vi0 saM0 530 (473 I0) mAnA hai| aura ise hI saba dRSTiyoM se samucita batalAyA hai| tathA kundakunda kA samaya IsApUrvottara prathama zatAbdI hai, yaha dazama adhyAya meM siddha kiyA jA cukA hai| ataH pUrvavartI kundakunda ke dvArA paravartI vimalasUri kA anusaraNa kiyA jAnA svapna meM bhI saMbhava nahIM hai| isI prakAra jaTAsiMhanandI IsA kI sAtavIM zatAbdI meM hue the| ataH ve bhI kundakunda se sAta sau varSa uttaravartI haiN| isase siddha hotA hai ki jaTAsiMhanandI ne kundakunda kA hI anusaraNa karate hue sallekhanA ko cAra zikSAvratoM meM parigaNita kiyA hai| punaH raviSeNa aura svayambhU donoM digambara the, isake pramANa prastuta grantha ke tannAmaka adhyAyoM meM draSTavya haiN| ataH na to yaha satya hai ki jaTAsiMhanandI ne vimalasUri kA anusaraNa kiyA hai aura na yaha satya hai ki raviSeNa aura svayambhU yApanIya the| isa prakAra varAMgacarita ko yApanIyagrantha siddha karane ke lie prastuta kiye gaye ye donoM hetu asatya haiN| phalasvarUpa varAMgacarita kA digambaragrantha honA asiddha nahIM hotaa| 9. sAdhvI saMghamitrA : 'jainadharma ke prabhAvaka AcArya'/ pR. 245 / Jain Education Interational For Personal & Private Use Only Page #736 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 680 / jainaparamparA aura yApanIyasaMgha / khaNDa 3 8 kalpoM kI bAraha saMkhyA bhI digambaramAnya yApanIyapakSa varAMgacarita meM kalpa nAmaka svargoM kI saMkhyA bAraha mAnI gayI hai, 10 jabaki digambara paramparA meM solaha / yaha mAnyatA jaTAsiMhanandI ko yApanIyaparamparA kA siddha karatI hai| (jai. dha. yA.sa./pR. 195) / digambarapakSa digambaraparamparA meM kalpoM kI saMkhyA bAraha aura solaha donoM mAnI gayI hai| digambaragrantha tiloyapaNNattI meM aisA spaSTa nirdeza hai| digambara vidvAn paM0 jugalakizora mukhtAra tathA mAnya zvetAmbara paNDita sukhalAla jI saMghavI ne bhI yaha svIkAra kiyA hai / unake zabda ' tiloyapaNNattI' nAmaka saptadaza adhyAya meM uddhRta kiye jA cuke haiN| ataH digambaraparamparA meM bAraha kalpoM ko amAnya mAnane kA hetu asatya hai| isalie varAMgacarita meM bAraha kalpoM kA ullekha hone se vaha yApanIyaparamparA kA grantha siddha nahIM hotA / a0 20 / pra0 2 digambaraparamparA meM karmaNA varNavyavasthA mAnya yApanIyapakSa varAMgacarita meM janmanA varNavyavasthA kA niSedha kara karmaNA varNavyavasthA svIkAra kI gaI hai| yathA kriyA - vizeSAdvyavahAra - mAtrAddayAbhirakSA - kRSi - zilpa - bhedAt / ziSTAzca varNAMzcaturo vadanti na cAnyathA varNacatuSTayaM syAt // 25 / 11 // yaha bhI kahA gayA hai ki jJAna, zIla aura guNa se yukta puruSa ko hI brahmavidoM ne brAhmaNa kahA hai| vyAsa, vaziSTha, kamaTha, kaNTha, zastravidyA aura zArIrika zakti ke udgamabhUta droNAcArya evaM parAzara, ina saba ne apane guNoM ke bala se hI brAhmaNatva prApta kiyA thA / 11 10."dviSaTprakArAH khalu kalpavAsAH / " 9 / 2 / varAMgacarita / 11. vidyAkriyAcAruguNaiH prahINo na jAtimAtreNa bhavetsa vipraH / jJAnena zIlena guNena yuktaM taM brAhmaNaM brahmavido vadanti // 25 / 43 // vyAso vasiSThaH kamaThazca kaNThaH zaktyudgamau droNaparAzarau ca / AcAravantastapasAbhiyuktA brahmatvamAyuH pratisampadAbhiH // 25/44 // varAMgacarita / For Personal & Private Use Only Page #737 -------------------------------------------------------------------------- ________________ a0 20 / pra0 2 varAGgacarita / 681 yaha dRSTikoNa uttarAdhyayana Adi zvetAmbara - Agamika dhArA ke nikaTa hai, usa digambaraparamparA ke nikaTa nahIM, jo zUdrajalagrahaNa aura zUdramukti kA niSedha karatI hai| isase jaTAsiMhanandI aura unake grantha varAMgacarita ke yApanIya athavA kUrcaka hone kI puSTi hotI hai| (jai. dha. yA. sa. / pR. 199 - 200) / digambarapakSa varAMgacarita ke uparyukta zloka meM kahA gayA hai ki dayA, rakSA, kRSi aura zilpa ina cAra karmavizeSoM ke AdhAra para cAra varNa nirdhArita kiye gaye haiM, yaha to spaSTataH digambaramata kA pratipAdana hai| digambarAcArya jinasena ne AdipurANa ( bhAga 1 ) meM isa mata kI vyAkhyA isa prakAra kI hai asirmaSiH kRSirvidyA vANijyaM karmANImAni SoDhA syuH tatra vRttiM prajAnAM sa bhagavAn matikauzalAt / upAdikSat sarAgo hi sa tadAsIjjagadguruH // 16 / 180 // tatrAsikarma sevAyAM maSirlipividhau smRtA / kRSibhUkarSaNe proktA vidyA zAstropajIvane / 16 / 181 // vANijyaM vaNijAM karma zilpaM syAt karakauzalam / tacca citrakalApatracchedAdi bahudhAi smRtam // 16/182 // zilpameva ca / prajAjIvanahetavaH // 16 / 179 // utpAditAstrayo varNAstadA tenAdivedhasA / kSatriyA vaNijaH zUdrAH kSatatrANAdibhirguNaiH // 16 / 183 // ina zlokoM meM spaSTarUpa se kahA gayA hai ki AdibrahmA RSabhadeva ne kSatatrANa (vipatti se rakSA), kRSi - vANijya - pazupAlana tathA zilpa Adi guNoM ( karmoM) ke AdhAra para kSatriya, vaizya aura zUdra varNoM kI utpatti kI / AdipurANa ( bhAga 2 ) ke nimnalikhita padya bhI draSTavya haiM manuSya- jAtirekaiva vRtti-bhedAhitAd jAti - nAmodayodbhavA / bhedAccAturvidhyamihAznute // 38 / 45 // brAhmaNA vratasaMskArAt kSatriyAH zastradhAraNAt / vaNijo'rthArjanAnnyAyyAt zUdrA nyagvRttisaMzrayAt // 38 / 46 // anuvAda - " jAtinAmakarma ke udaya se utpanna huI manuSya jAti eka hI hai, tathApi AjIvikA ke bheda se vaha cAra prakAra kI ho gayI hai|" (38/45) / For Personal & Private Use Only Page #738 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 682 / jainaparamparA aura yApanIyasaMgha / khaNDa 3 a020 / pra02 "vratoM se saMskRta loga brAhmaNa kahalAne lage, zastradhAraNa kara prajA kI rakSA karanevAle logoM kA nAma kSatriya ho gyaa| jo vANijya se jIvikopArjana karane lage, unake lie vaizya nAma pracalita huA aura jinhoMne zilpa evaM sevA Adi kA karma apanA liyA ve zUdra zabda se prasiddha ho gye|" (38/46) / ___ ina padyoM meM bhI kahA gayA hai ki vRttibheda ke AdhAra para hI cAra varNoM kI sRSTi huI thI, janma ke AdhAra para nhiiN| jina kRSi Adi karmoM ke AdhAra para cAra varNoM kI sRSTi huI thI, unakI zikSA RSabhadeva ne dI thI, isakA kathana AcArya samantabhadra ne bhI svayambhUstotra meM kiyA hai| yathA prajApatiryaH prathamaM jijIviSU: zazAsa kRSyAdiSu karmasu prjaaH| prabuddhatattvaH punaradbhutodayo mamatvato nirvivide vidaaNvrH|| 2 // anuvAda-"jina prajApati RSabhadeva ne sarvaprathama jIvikopArjana ke lie prajA ko kRSi Adi karmoM kI zikSA dI thI, ve hI heyopAdeya tattvoM kA jJAna prApta kara adbhuta utthAna karate hue mamatva se mukta ho gye|" AcArya samantabhadra ne yaha bhI kahA hai ki samyagdarzana se sampanna hone para cANDAla bhI devoM ke dvArA pUjya (deva) mAnA jAne lagatA hai| dekhiye ratnakaraNDazrAvakAcAra kA nimnalikhita zloka samyagdarzanasampannamapi maatnggdehjm| devA devaM vidurbhsmguuddhaanggaaraantraujsm|| 1/28 // ratnakaraNDazrAvakAcAra meM ve yaha bhI kahate haiM ki ahiMsANuvrata ke pAlana se eka cANDAla pUjAtizaya ko prApta huA thA mAtaGgo dhanadevazca vAriSeNastataH prH| nIlI jayazca samprAptAH puujaatishymuttmm|| 3/18 // isa taraha digambaraparamparA meM karmaNA varNavyavasthA kI mAnyatA tathA guNoM ke dvArA cANDAla ke bhI pUjya bana jAne ke itane pramANa upalabdha hone para bhI usa para janmanA varNavyavasthA kI mAnyatA kA Aropa karanA chalavAda ke atirikta aura kyA hai? varAMgacarita meM guNakarmAzrita varNavyavasthA ke digambarIya siddhAnta kA anusaraNa karate hue hI vyAsa, vasiSTha Adi ke dvArA brAhmaNatva prApta karane kI bAta kahI gaI hai| ataH digambaragrantha varAMgacarita ko yApanIyagrantha siddha karane ke lie prastuta kiyA gayA janmanA varNavyavasthA mAnane kA hetu asatya hai| For Personal & Private Use Only Page #739 -------------------------------------------------------------------------- ________________ a0 20 / pra0 2 varAGgacarita / 683 uparyukta pramANoM se spaSTa ho jAtA hai ki yApanIyapakSadhara granthalekhaka ne digambaragrantha varAMgacarita ko yApanIyagrantha siddha karane ke liye jo hetu prastuta kiye haiM, unameM kauna asatya hai aura kauna hetvAbhAsa / zIrSaka kramAMka 1, 2, 3, 6, 7, 8, 9 meM varNita hetu asatya haiM aura 4, 5 meM varNita hetu hetvAbhAsa haiM / una kI asatyatA aura hetvAbhAsatA dRSTigocara ho jAne se yaha siddha ho jAtA hai ki varAMgacarita yApanIyaparamparA kA grantha nahIM hai, pratyuta digambarIya siddhAntoM kA pratipAdaka hone se digambaramata kA grantha hai / upasaMhAra varAMgacarita ke digambarakRti hone ke pramANa sUtrarUpa meM aba yahA~ una samasta pramANoM para eka sAtha dRSTi DAla lI jAya, jinase siddha hotA hai ki varAMgacarita yApanIyagrantha nahIM, apitu digambaragrantha hai / ve isa prakAra haiM 1. varAMgacarita meM kevalibhukti, vaikalpika savastramukti, strImukti evaM anyaliMgimukti kA niSedha kiyA gayA hai, jo yApanIyamata ke AdhArabhUta siddhAnta haiM / 2. varAMgacarita meM mahAvIra ke vivAha kI mAnyatA bhI asvIkAra kI gaI hai, jaba ki yApanIyamAnya zvetAmbara - AgamoM meM mahAvIra ke vivAha hone kI bAta kahI gaI hai| 3. varAMgacarita meM jo pA~ca mahAvratoM kI bhAvanAe~ varNita haiM, ve digambara - AgamoM kA anusaraNa karatI haiM aura yApanIyamAnya zvetAmbara - tattvArthAdhigamabhASya meM varNita bhAvanAoM se bhinna haiM / 4. varAMgacarita meM muni ke lie bAhya aura Abhyantara donoM prakAra ke parigraha kA tyAga Avazyaka batalAyA gayA hai| yaha siddhAnta yApanIyoM dvArA mAnya vaikalpika savastramukti ke viruddha hai / 5. varAMgacarita meM svataMtra kAla dravya kI sattA svIkAra kI gaI hai, jabaki yApanIya-mAnya zvetAmbara - Agama use amAnya karate haiN| 6. varAMgacarita meM caudaha guNasthAnoM kA kathana hai / yaha siddhAnta yApanIyoM kI gRhasthamukti evaM anyaliMgimukti kI mAnyatAoM ke viruddha hai| 7. varAMgacarita meM digambaramata ke anurUpa 'prathamAnuyoga' zabda kA prayoga kiyA gayA hai| yApanIyamAnya zvetAmbarasAhitya meM usake sthAna para 'dharmakathAnuyoga' zabda prayukta huA hai| 8. varAMgacarita meM vedatraya kI svIkRti hai, jaba ki yApanIyamata kevala eka hI vedasAmAnya mAnatA hai / I For Personal & Private Use Only Page #740 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Jain Education Intemational For Personal & Private Use Only Page #741 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ekaviMza adhyAya For Personal & Private Use Only Page #742 -------------------------------------------------------------------------- ________________ For Personal & Private Use Only Page #743 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ekaviMza adhyAya harivaMzapurANa prathama prakaraNa harivaMzapurANa ke digambaragrantha hone ke pramANa zrImatI DaoN0 kusuma paToriyA evaM DaoN0 sAgaramala jI ne harivaMzapurANakAra jinasena (748-818 I0) ko yApanIya - AcArya aura unake dvArA racita harivaMzapurANa ko yApanIyasampradAya kA grantha mAnA hai, kintu isake pakSa meM unhoMne jo hetu prastuta kiye haiM, ve bhI pahale kI taraha asatya yA hetvAbhAsa haiN| unakI asatyatA evaM hetvAbhAsatA kA udghATana bAda meM kiyA jAyegA, pahale ve pramANa upasthita kiye jA rahe haiM, jinase siddha hotA hai ki yaha digambaraparamparA kA grantha hai / harivaMzapurANa meM yApanIyamata- viruddha siddhAnta 1 strImuktiniSedha harivaMzapurANa meM strImukti kA niSedha kiyA gayA hai, jo usake digambaragrantha hone aura yApanIyagrantha na hone kA prabala pramANa hai / yathA navasthAneSu nirgranthAH rUpabhedavivarjitAH / adhyAtmakRta- nAnAtvAduparyupari - zuddhayaH // 3 / 84 // saMyatAsaMyatAnteSu guNasthAneSu paJcasu / rUpaM pratyabhibhedo'sti yathAdhyAtmakRtastathA // 3/85 // anuvAda - "chaThe se lekara caudahaveM taka nau guNasthAnoM ke jIvoM meM bAhyarUpa kI apekSA koI bheda nahIM hai, saba nirgranthamudrA ke dhAraka hote haiN| parantu vizuddhi kI apekSA unameM bheda hai| arthAt ve uttarottara adhika vizuddha hote haiM / kintu pahale se lekara pA~caveM guNasthAna taka ke jIvoM meM bAhyaveza tathA Atmavizuddhi donoM kI apekSA bheda hai| For Personal & Private Use Only Page #744 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 688 / jainaparamparA aura yApanIyasaMgha / khaNDa 3 a0 21 / pra0 1 yahA~ chaThe se caudahaveM guNasthAna taka ke jIvoM ko bAhyaveza kI apekSA nirgrantha (nagna) kahakara strImukti kA niSedha kiyA gayA hai, kyoMki strI ke nagna na ho sakane ke kAraNa chaThavA~ guNasthAna saMbhava nahIM hai| harivaMzapurANa meM yaha bhI batalAyA gayA hai ki zrAvaka-zrAvikA acyuta nAmaka solahaveM svarga taka hI jAte haiM, usase Upara jinaliGgadhArI sAdhuoM kA hI gamana hotA hai / abhavyoM kI utpatti nauveM graiveyaka taka bhI ho sakatI hai, kintu yaha nirgranthaliMga aura ugratapa se hI saMbhava hai kalpAnacyutaparyantAn saudharmaprabhRtIn punaH / vrajanti zrAvakAstebhyaH zramaNAH parato'pi ca // 6 / 105 // upapAdo'styabhavyAnAmagra graiveyakeSvapi / sa ca nirgranthaliGgena saGgato'gratapaH zriyA // 6 / 106 // yaha strImuktiniSedha kA harivaMzapurANa meM dUsarA pramANa hai| Age kahA gayA hai ki bhAvaveda kI apekSA tInoM vedoM se mukti hotI hai, kintu dravyaveda kI apekSA kevala puMlliGga se hI hotI hai / yathA siddhiH siddhigatau avedatvena - liGgena jJeyA sumanuSyagatau yathA / bhAvatastu trivedataH // 64 / 93 // na dravyAd dravyataH siddhiH puMlliGgenaiva nizcitA / nirgranthena ca liGgena sagranthenAthavA na vA // 64 / 94 // anuvAda - "gati - anuyoga se vicAra karane para siddhagati yA manuSyagati meM siddhi hotI hai| liMga-anuyoga vicAra karane para pratyutpannagrAhI naya kI apekSA aveda se siddhi prApta hotI hai aura bhUtArthagrAhI naya kI apekSA bhAvavedataH tInoM bhAvavedoM se siddhi saMbhava hai / " (64/93) / " kintu dravyaveda kI apekSA tInoM dravyavedoM se siddhi saMbhava nahIM hai / dravyaveda kI apekSA kevala puMlliGga se hI siddhi ho sakatI hai| liMga kA artha veSa bhI hai| ataH usakI apekSA vicAra karane para pratyutpannagrAhI naya kI apekSA nirgranthaliMga se hI siddhi hotI hai aura bhUtArthagrAhI naya kI apekSA sagranthaliMga se siddhi hotI hai| athavA sagranthaliMga se siddhi hotI hI nahIM hai|" (64 / 94) / yahA~ to 'dravya kI apekSA puMlliMga se hI siddhi hotI hai,' kahakara ekadama spaSTa zabdoM meM strImukti kA niSedha kara diyA gayA hai| kRSNa kI dUsarI paTTarAnI rukmiNI ke viSaya meM bhaviSyavANI karate hue bhagavAn neminAtha kahate haiM - " tuma isa uttama paryAya meM dIkSA dhAraNa kara uttama deva hogI aura For Personal & Private Use Only Page #745 -------------------------------------------------------------------------- ________________ a0 21 / pra0 1 harivaMzapurANa / 689 vahA~ se cyuta hokara nirgrantha tapa karake nizcita hI mokSa prApta krogii|" dekhie harivaMzapurANa ke nimnalikhita padya tato'vatIrya bhISmasya zrImatyAM tvaM sutAbhavaH / nagare kuNDinAbhikhye rukmiNI rukmiNaH svasA // 60/39 // kRtvA cAtra bhave bhavye pravrajyAM vibudhottamaH / cyutvA tapazca kRtvAtra nairgranthyaM mokSyase dhruvam // 60 / 40 // kRSNa kI pahalI paTTarAnI satyabhAmA, tIsarI paTTarAnI jAmbavatI, cauthI paTTarAnI susImA, pA~cavI, paTTarAnI lakSmaNA, chaThI paTTarAnI gAndhArI, sAtavIM paTTarAnI gaurI aura AThavIM paTTarAnI padmAvatI ke viSaya meM bhI bhagavAn ne tIsare bhava meM puruSaparyAya se mukta hone kI bhaviSyavANI kI hai| harivaMzapurANakAra ne 'malli' zabda ke sAtha puMlliMga kA prayoga kiyA hai, jisase saMketita hotA hai ki ve unheM strI nahIM maante| isake atirikta zvetAmbara - Agama jJAtRdharmakathA meM unheM jayanta nAmaka svarga se avatarita mAnA gayA hai, jabaki harivaMzapurANa ke anusAra ve aparAjita svarga se avatarita hue the| isa prakAra harivaMzapurANa meM strImuktiniSedha ke aneka pramANa upalabdha hote haiM, jinase siddha hotA hai ki vaha digambaragrantha hai, yApanIyagrantha nahIM / 2 savastramukti evaM gRhasthamukti kA niSedha harivaMzapurANa meM muni ke lie unhIM 28 mUlaguNoM kA vidhAna kiyA gayA hai, jinakA ullekha AcArya kundakunda ne pravacanasAra (3/8-9) meM kiyA hai| dekhie - viratiryataH / mahAvratam // 2 / 121 // bAhyAbhyantaravartibhyaH sarvebhyo svaparigrahadoSebhyaH paJcamaM tu evaM samitayaH paJca gopyAstisrastu guptayaH / vAGmanaHkAyayogAnAM zuddharUpAH pravRttayaH // 2 / 127 // cittendriyanirodhazca locAsnAnaika-bhaktaM ca SaDAvazyaka-satkriyAH / sthiti - bhuktiracelatA // 2/128 // 1. harivaMzapurANa 60 / 22-23, 53-54, 72, 85, 93-94, 104, 121 - 122 / 2. ka -- 'namo mohamahAmallamAthimallAya mallaye // 1/ 21 // harivaMzapurANa / kha--'malliH paJcazataiH siddhaH zAntirnavazataiH 3. 'namimallIzAvaparAjitatazcyutau // ' 60 / 165 // harivaMzapurANa / saha // ' 60 / 283 // harivaMzapurANa / For Personal & Private Use Only Page #746 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 690 / jainaparamparA aura yApanIyasaMgha / khaNDa 3 a021/pra01 bhUmizayyAvrataM dnt-ml-maarjn-vrjnm| tapaH-saMyama-cAritraM parISaha-jayaH prH|| 2/129 // anuprekSAzca dharmazca kssmaadidshlkssnnH| jJAna - darzana - cAritra- tpo-viny-sevnm|| 2/130 // iti zramaNa-dharmo'yaM krm-nirmokss-hetkH| surAsuranarAdhyakSaM jinoktastaM tadA nraaH|| 2/131 // inameM acelatA bhI eka mUlaguNa hai| acelatA ko sAdhu kA karmanirmokSahetuka mUlaguNa yA zramaNadharma mAnane se siddha hai ki harivaMzapurANakAra sacela sAdhu ko sAdhu kI zreNI meM nahIM rkhte| tathA unhoMne kahA hai ki pramattasaMyata se lekara ayogakevalI taka nau guNasthAnoM ke muni bAhyarUpa kI apekSA nirgrantha (nagna) hI hote haiM, unake bAhya rUpa meM koI bheda nahIM hotA-"navasthAneSu nirgranthAH ruupbhedvivrjitaaH|" (3/ 84) / ye do ullekha isa bAta ke prabala pramANa haiM ki harivaMzapurANa ke kartA ko savastramukti mAnya nahIM hai| isake atirikta ukta purANa meM kahA gayA hai ki jaba bhagavAn RSabhadeva ne munidIkSA grahaNa kI, taba unake prati bhakti rakhane vAle ikSvAku, kuru, ugra, bhoja Adi vaMzoM ke cAra hajAra rAjAoM ne bhI nAgnyavrata dhAraNa kara liyA rAjakSatrograbhojAdyAH svAmibhaktA mhaanRpaaH| catuHsahasrasaMkhyAtA mukhyA nAgnyasthitiM shritaaH|| 9/100 // kintu ve kSudhAdiparISahoM ko sahana karane meM samartha nahIM hue, phalasvarUpa jinamArga se bhraSTa ho gye| nagna avasthA meM hI ve phala-mUla Adi khAkara aura jala pIkara apanI kSudhA-tRSA zAnta karane lge| taba devoM ne unheM sAvadhAna kiyA ki ve nagnaveza dhAraNa karate hue munidharma-virodhI pravRtti na kreN| isase lajjita aura bhayabhIta hokara unhoMne kuzA, cIvara, valkala Adi dhAraNa kara lie| aMta meM ve jinamArga chor3akara tApasa aura parivrAjaka bana gye| 4. tataH kcchmhaakcchmriicygresraastke| __ SaDmAsAbhyantare bhagnAH kssudhaadhugrpriisshai:|| 9/104 // hrivNshpuraann| 5. bhakSaNaM phalamUlAderapAM paanaavgaahnm| kurvatAM nagnarUpeNa svayaMgrAheNa bhuubhRtaam|| 9/113 // hrivNshpuraann| bho bho mA'nena rUpeNa svyNgraahvirodhinaa| pravartadhvamiti vyaktAH khe'bhavanmarutAM girH|| 9/114 // hrivNshpuraann| tataste trapitAstrastA dizo vIkSya mhiikssitH| cakrurveSaparAvartaM kuza-cIvara - vlklaiH|| 9/115 // hrivNshpuraann| 6. iti nizcitya te'nyonyaM paannddupNtrphlaashinH| jaTAvalkalino jAtAstApasA vnvaasinH|| 9/124 // hrivNshpuraann| For Personal & Private Use Only Page #747 -------------------------------------------------------------------------- ________________ a0 21 / pra0 1 harivaMzapurANa / 691 yahA~ dhyAna dene yogya hai ki harivaMzapurANa ke karttA ne rAjakula meM utpanna rAjAoM ke lie ApavAdika savastraliMga kA vidhAna nahIM kiyA, na hI kSudhAdiparISahoM se pIr3ita hone para ApavAdika savastraliMga ke aucitya kA pratipAdana kiyA hai, na hI unake tApasa aura parivrAjaka bana jAne para unheM mokSa kA pAtra batalAyA hai, kyoMki tApasoM ko unhoMne kevala bhavanavAsI, vyantara aura jyotiSI devoM meM janma lenevAlA tathA parivrAjakoM ko brahmaloka nAmaka pA~caveM svarga taka hI utpanna honevAlA kahA hai| harivaMzapurANa meM savastramukti-niSedha kA yaha tIsarA pramANa hai / savastramukti ke niSedha se gRhasthamukti, paratIrthikamukti aura strImukti kA bhI niSedha ho jAtA hai| yaha bhI harivaMzapurANa ke digambaragrantha hone kA akATya pramANa hai| 3 paratIrthikamukti kA niSedha yadyapi savastramuktiniSedha se hI paratIrthika (anyaliMgI) kI bhI mukti kA niSedha ho jAtA hai, tathApi usake niSedha ke anya pramANa bhI harivaMzapurANa meM milate haiN| jaisA ki pUrva meM anekatra spaSTa kiyA jA cukA hai, jainetara mAnyatAoM aura jainetaraliMga (anagnatva) ke avalambana dvArA bhI mukti prApta hone kI mAnyatA paratIrthikamukti kI mAnyatA kahalAtI hai / yaha bhI yApanIyoM kI maulika mAnyatAoM meM se anyatama hai| kintu harivaMzapurANa meM isakA niSedha kiyA gayA hai| isake nimnalikhita pramANa haiM-- 1. harivaMzapurANa meM kahA gayA hai ki samyagdarzana (jinopadiSTa tattvoM meM zraddhA ) hone tathA samyakcAritra (nagnatva Adi 28 mUlaguNoM evaM tapa Adi uttaraguNoM) ke pAlana se hI karmoM kA kSaya hotA hai / " 2. nirgrantha (acelaka) hI saMyata guNasthAna ko prApta hote haiM / " 3. acelatva Adi 28 mUlaguNoM aura anya uttaraguNoM ko dhAraNa karane vAlA hI muni kahalAtA hai aura muni hI mokSa prApta karane meM samartha hotA hai| (2/117131/pR.21-22) / 7. AjyotirlokamutpAdastApasAnAM brahmalokAvadhirjJeyaH 8. pUrvamevaupazamikaM kSAyikaM taiH samutpAdya tathA cAritramohasya cAritraM pratipadyAmI kSayaM kurvanti karmaNAm // 3 / 145 // harivaMzapurANa / 9. navasthAneSu nirgranthAH ruupbhedvivrjitaaH|| 3/84 // harivaMzapurANa | tapasvinAm / privraajkyoginaam|| 6 / 103 // harivaMzapurANa | kSAyopazamikaM kramAt / samyaktvamanubhUyate // 3/144 // hrivNshpuraann| kSayopazamalabdhitaH / For Personal & Private Use Only Page #748 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 692 / jainaparamparA aura yApanIyasaMgha / khaNDa 3 a021/pra01 4. jinaliMgarahita sAdhu sahasrAranAmaka bArahaveM svarga se Upara nahIM jA sktaa| harivaMzapurANa meM pratipAdita ina siddhAntoM se spaSTa hotA hai ki paratIrthika puruSa samyagdarzana, samyagjJAna aura samyakcAritra se rahita hote haiN| unameM acelatva Adi 28 mUlaguNoM aura anya uttaraguNoM kA abhAva hotA hai, ataH ve saMyata guNasthAna ko prApta nahIM ho skte| isalie unakA karmakSaya saMbhava nahIM hai| harivaMzapurANa meM pratipAdita isa yApanIyamatavirodhI siddhAnta se siddha hai ki yaha yApanIyamata kA nahIM, apitu digambaramata kA grantha hai| kevalibhuktiniSedha kevalibhukti bhI yApanIyoM kI mUlabhUta mAnyatAoM meM se eka hai| kintu harivaMzapurANa meM isakA niSedha kiyA gayA hai| kevalajJAna ke daza atizayoM kA varNana karate hue jinasena kahate haiM nimessonmess-vigm-prshaantaayt-locnm| suvyavasthitasusnigdhanakhakezopazobhitam // 3/12 // tyaktabhuktijarAtItamacchAyaM chaayyorjitm| ekato mukhmpycchcturmukhmnohrm||3/13|| ina daza atizayoM meM tyaktabhukti zabda se kevalI bhagavAn ke kavalAhArI hone kA niSedha kiyA gayA hai| kevalI bhagavAn ke prabhAva se samavazaraNa meM sthita anyajIvoM ko bhI bhUkha-pyAsa Adi kI pIr3A nahIM hotI, taba svayaM ko hone kA to prazna hI nahIM utthtaa| isa tathya kI abhivyakti harivaMzapurANa ke kartA ne nimnalikhita zabdoM meM kI hai na moho na mayadveSau notknntthaartimtsraaH| asyAM bhadraprabhAveNa jambhAjRmbhA na sNsdi|| 57/181 // nidrA-tandrA-parikleza-kSutpipAsA-sukhAni n| nAstyanyaccAzivaM sarvamahareva ca srvdaa|| 57/182 // 10. sadRgAjIvikAnAM ca shsraaraavdhirbhvH| na jinetaradRSTena liGgena tu tataH prm|| 6/104 // hrivNshpuraann| Jain Education Interational For Personal & Private Use Only Page #749 -------------------------------------------------------------------------- ________________ a0 21 / pra01 harivaMzapurANa / 693 harivaMzapurANakAra ne yaha bhI kahA hai ki sayogakevalI aura ayogakevalI ko kSAyikalabdhiyoM kI prApti ho jAne se ananta Atmasukha kI anubhUti hotI hai| unakA sukha indriyaviSayoM se utpanna nahIM hotaa| yathA tatra kevalinAM saukhyaM syogaanaamyoginaam| labdhakSAyikalabdhInAmanantaM nendriyaarthjm|| 3/86 // ina zabdoM ke dvArA bhI kevalI bhagavAn ko kSudhA-tRSA Adi kI pIr3AoM se rahita batalAyA gayA hai| ___ yApanIyoM kI isa pramukha mAnyatA ke niSedha se spaSTa hai ki harivaMzapurANa ke kartA jinasena yApanIya-AcArya nahIM, apitu digambarAcArya haiN| yApanIyamata-viruddha anya siddhAnta 1. yApanIyamata meM vastrapAtrAdi-bAhyaparigraha kA tyAga Avazyaka nahIM mAnA gayA hai, kyoMki unake anusAra savastra sAdhuoM, striyoM, gRhasthoM aura anyaliMgiyoM kI bhI mukti ho sakatI hai| ina sabake pAsa vastrapAtrAdi-parigraha hotA hai| kintu harivaMzapurANa meM mukti ke lie abhyantaraparigraha ke sAtha vastrapAtrAdi-bAhyaparigraha kA bhI tyAga anivArya batalAyA gayA hai| yathA bAhyAbhyantaravartibhyaH sarvebhyo virtirytH| svaparigrahadoSebhyaH paJcamaM tu mhaavrtm|| 2/121 // catuSkaSAyA nava nokaSAyA mithyAtvamete dvicatuHpade c| kSetraM ca dhAnyaM ca hi kupyabhANDe dhanaM ca yAnaM zayanAsanaM c|| 34 /104 // antarbahirbhedaparigrahAste rndhaishcturviNshtiraahtaastu| te dve zate SoDazasaMyute syurmahAvrate syaadupvaasbhedaaH|| 34/105 // 2. yApanIyamata meM kalpoM kI saMkhyA kevala 12 mAnI gayI hai, jaba ki digambaramata meM 12 aura 16 donoN| harivaMzapurANa (3 / 152-155) meM 16 kalpoM kA varNana hai, jo yApanIyamata ke viruddha hai| isI prakAra yApanIyamata anudiza nAmaka nau svarga svIkAra nahIM karatA, jabaki harivaMzapurANa meM svIkAra kiye gaye haiN| yaha bhI yApanIyamata ke viruddha hai| 11. navagraiveyakAvAsA nvaanudishvaasinH| kalpAtItAstathA jJeyAH pnycaanuttrvaasinH|| 3/150 // hrivNshpuraann| Jain Education Intemational For Personal & Private Use Only Page #750 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 694 / jainaparamparA aura yApanIyasaMgha / khaNDa 3 a021 / pra01 - 3. yApanIyamAnya zvetAmbara-'jJAtRdharmakathAGga' meM tIrthaMkara prakRtibandhaka bhAvanAe~ bIsa batalAyI gaI haiN| isake viparIta harivaMzapurANa meM solaha bhAvanAe~ hI varNita haiN|12 4. harivaMzapurANa meM ahiMsAdi mahAvratoM kI pA~ca-pA~ca bhAvanAe~ digambaramAnya tattvArthasUtra ke anusAra varNita haiM, zvetAmbaramAnya tattvArthasUtra meM to bhAvanAoM kA ullekha hI nahIM hai| tattvArthAdhigamabhASya meM hai, kintu harivaMzapurANa meM, unakA bhI anusaraNa nahIM kiyA gayA hai| udAharaNArtha, digambaramAnya tattvArthasUtra meM ahiMsAmahAvrata kI pA~ca bhAvanAoM ke antargata manogupti ke sAtha vacanagupti kA bhI ullekha hai,13 jabaki zvetAmbarIya tattvArthAdhigamabhASya meM vacanagupti ke sthAna meM eSaNAsamiti kA kathana hai|14 harivaMzapurANa meM digambaramAnya tattvArthasUtra ke anusAra vacanagupti kA hI varNana hai|5 yaha bhI yApanIyamata ke viruddha hai| 5. zvetAmbara-AgamoM ke anusAra tIrthaMkara kI mAtA tIrthaMkara ke garbha meM Ane para caudaha svapna dekhatI haiM,16 jaba ki digambarapurANoM meM solaha svapnoM kA varNana hai| harivaMzapurANa meM bhI marudevI ko solaha svapna dekhate hue varNita kiyA gayA hai| harivaMzapurANa kI yaha mAnyatA bhI zvetAmbara-AgamoM ko pramANa mAnanevAle yApanIyoM ke mata ke viruddha hai| 6. yApanIyamAnya zvetAmbara-AgamoM meM kAla ko svataMtra dravya nahIM mAnA gayA hai| svataMtra dravya kI mAnyatA ko zvetAmbarAcAryoM ne anya (digambara) AcAryoM kA mata kahA hai|8 kintu harivaMzapurANa meM na kevala svataMtra kAladravya kA astitva svIkAra kiyA gayA hai, balki usake svataMtra dravyatva ko yuktiyoM ke dvArA siddha bhI kiyA gayA hai| (7/1-31) / yaha bhI harivaMzapurANa meM yApanIyamatavirodhI siddhAntoM ke pratipAdana kA eka udAharaNa hai| 12. kecit puurvbhvaabhystshubhssoddshkaarnnaaH||3/174,58/112, 34/132-149||hrivNshpuraann| 13. "vAGmanoguptIryAdAnanikSepaNasamityAlokitapAnabhojanAni paJca" 7/4/ tattvArthasUtra (di.)| 14. "ahiNsaayaastaavdiiryaasmitirmnoguptiressnnaasmitiraadaannikssepnnsmitiraalokitpaanbhojnmiti|" 7/3/ tttvaarthaadhigmbhaassy| 15. suvAgguptimanoguptI svakAle vIkSya bhojnm|| dve ceryAdAnanikSepasamitI prAgvratasya taaH|| 58/118 // hrivNshpuraann| 16. 1. gaja, 2. vRSabha, 3. siMha, 4. abhiSeka, 5. puSpamAlA, 6. candramA, 7. sUrya, 8. dhvajA, 9. kumbha, 10. padmayukta sarovara, 11. sAgara, 12. vimAna, 13. ratnarAzi aura 14. nirdhUma agni| (jJAtRdharmakathAMga / adhyayana 8 mallI / pRSTha 222) / 17. nidhIniva nizAzeSe dadarza shubhsuuckaan| krameNa SoDazasvapnAnimAn durlbhdrshnaan|| 8/58 // hrivNshpuraann| 18. 'kaalshcetyeke|' 5/38 / tattvArthasUtra (shve.)| Jain Education Intemational For Personal & Private Use Only Page #751 -------------------------------------------------------------------------- ________________ a0 21 / pra01 harivaMzapurANa / 695 7. harivaMzapurANa meM guNasthAnakrama se karmakSaya kA varNana kiyA gayA hai, jisake anusAra caudahaveM guNasthAna ke anta meM avaziSTa aghAtIkarmoM kA kSaya hone para hI siddhatva kI prApti hotI hai| (56/84-110) / yaha siddhAnta yApanIyamata ke viruddha hai, kyoMki yApanIyamata meM anyaliMgiyoM aura gRhasthoM kI mukti mAnya hone se 'mithyAdRSTi' aura 'saMyatAsaMyata' guNasthAnoM meM bhI sampUrNa karmakSaya svIkAra kiyA gayA hai| 8. yApanIyamata meM strIveda, puruSaveda tathA napuMsakaveda, ina tIna bhAvavedoM ke sthAna meM eka hI bhAvaveda-sAmAnya svIkAra kiyA gayA hai| isakA nirUpaNa SaTkhaMDAgama ke adhyAya meM vistAra se kiyA jA cukA hai| kintu harivaMzapurANa meM tInoM bhAvavedoM kI sattA mAnya kI gaI hai| yathA bhAvAMstraiNAnyato yAti sa striivedo'tigrhitH| punnapuMsakavedau staH pauMsnAnnApuMsakAd ytH|| 58/237 // yaha yApanIyamata ke viruddha hai| 9. yApanIyamAnya zvetAmbarasAhitya meM antaradvIpoM kI saMkhyA 56 mAnI gayI hai aura digambaragranthoM meM 96 / 19 harivaMzapurANa (5/476, 481, 575) meM bhI 96 antaradvIpoM kA hI ullekha hai| yaha bhI harivaMzapurANa kI yApanIyamata se saiddhAntika bhinnatA hai| 10. harivaMzapurANa (9/184-189) meM bhagavAn RSabhadeva ke lie rAjA zreyAMsa dvArA jisa vidhi se AhAradAna kiye jAne kA varNana hai, vaha digambaramata ke anurUpa hai|deg isa vidhi se AhAradAna aura AhAragrahaNa kA varNana kisI bhI yApanIyagrantha meM upalabdha nahIM hai| digambara-guruparamparA se sambaddha harivaMzapurANakAra jinasena ne apane ko digambaraguru-paramparA se sambaddha batalAyA hai| ve likhate haiM-"bhagavAn mahAvIra ke nirvANa ke bAda bAsaTha varSoM meM krama se gautama, sudharma aura jambUsvAmI ye tIna kevalI hue| unake bAda sau varSoM meM samasta pUrvo ko jAnanevAle pA~ca zrutakevalI hue : nandI, nandimitra, aparAjita, govarddhana aura bhdrbaahu| tadanantara eka sau terAsI varSoM meM gyAraha muni dazapUrvo ke dhAraka hue : vizAkha, proSThila, kSatriya, jaya, nAga, siddhArtha, dhRtiSeNa, vijaya, buddhilAbha, gaGgadeva aura dhrmsen| usake bAda do sau bIsa varSoM meM pA~ca muni gyAraha aMgoM ke dhArI hue : nakSatra, yazaHpAla, pANDu, 19. dekhie , prastuta grantha kA 'tiloyapaNNattI' nAmaka saptadaza adhyAya/ prakaraNa 1/pAdaTippaNI 14 / 20. tulanA kIjie, mUlAcAra / pUrvArdha / AcAravRtti / gA. 482-483 / For Personal & Private Use Only Page #752 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 696 / jainaparamparA aura yApanIyasaMgha / khaNDa 3 a021 / pra01 dhruvasena aura kNsaacaary| tatpazcAt eka sau aThAraha varSoM meM subhadraguru, yazobhadra, yazobAhu aura lohAcArya (lohArya), ye cAra muni prasiddha AcArAMga ke dhArI hue|" (66/ 22-24, 1/60-65) / "inake bAda mahAtapasvI vinayandhara, guptaRSi, guptazruti, zivagupta, arhabali, mandarArya, mitravIravi, baladeva, mitraka, siMhabala, vIravit, padmasena, vyAghrahasta, nAgahastI, jitadaNDa, nandiSeNa, dIpasena, zrIdharasena, sudharmasena, siMhasena, sunandiSeNa, Izvarasena, sunandiSeNa, abhayasena, siddhasena, bhImasena, jinasena aura zAntisena AcArya hue| tadanantara SaTkhaNDAgama ke jJAtA jayasena nAmaka guru hue| unake ziSya amitasena guru hue| inhIM amitasena ke agraja dharmabandhu kIrtiSeNa nAmaka muni the| unakA prathama ziSya maiM jinasena huA, jisane harivaMzapurANa kI racanA kI hai|" (66/25-33) / ___ isa prakAra AcArya jinasena ne apane ko digambara-guruparamparA se sambaddha batalAyA hai| yaha guruparamparA na to zvetAmbaroM meM milatI hai, na yApanIyoM meN| gautamasvAmI se lekara lohArya taka kI uparyukta AcAryaparamparA indranandI, vibudhazrIdhara Adi ke 'zrutAvatAra' Adi granthoM meM milatI hai, jo digambaraparamparA ke grantha haiN| isase spaSTa hai ki harivaMzapurANakAra AcArya jinasena digambara the| digambara-granthakAroM kA guNakIrtana harivaMzapurANakAra ne grantha ke AraMbha meM jitane bhI pUrvavartI granthakAroM kA guNakIrtana kiyA hai, ve saba digambara haiM, jaise AcArya samantabhadra, siddhasena (sanmatisUtra ke kartA), devanandI (pUjyapAdasvAmI), vajrasUri (pUjyapAda svAmI ke ziSya vajranandI), mahAsena, raviSeNa (padmapurANakAra) jaTAsiMhanandI (varAMgacarita ke kartA), zAntiSeNa, vizeSavAdI, kumArasena, prabhAcandra, vIrasena svAmI (dhavalAkAra), jinasena (pArvAbhyudayakAra) tathA vardhamAnapurANa ke krtaa| (1/29-42) / isase bhI harivaMzapurANakAra kA digambara honA siddha hotA hai| digambaragranthoM kA anukaraNa AcArya jinasena ne harivaMzapurANa kI viSayavastu digambarAcArya-racita granthoM se anukRta kI hai| yathA 1. zvetAmbaramAnya tattvArthasUtra meM "naigamasaMgrahavyavahArarjusUtrazabdA nayAH" (1/34), ye pA~ca naya mAne gaye haiM, jaba ki digambaramAnya tattvArthasUtra meM "naigamasaMgrahavyavahArarjusU Jain Education Intemational For Personal & Private Use Only Page #753 -------------------------------------------------------------------------- ________________ a0 21 / pra01 harivaMzapurANa / 697 zabdasamabhirUdvaivaMbhUtA nayAH" (1/33), ye sAta naya mAnya haiN| harivaMzapurANa meM inhIM sAta nayoM ko svIkAra kiyA gayA hai naigamaH saDagrahazcAtra vyvhaarrjusuutrko| zabdaH samabhirUDhAkhya evaMbhUtAzca te nyaaH|| 58 /41 // isI prakAra zvetAmbarIya tattvArthasUtra meM puNyaprakRtiyA~ ATha mAnI gayI haiM"sadvedya-samyaktva-hAsya-rati-puruSaveda-zubhAyurnAmagotrANi punnym|" (8/26) / kintu digambarIya tattvArthasUtra ke anusAra ve kevala cAra haiM-"savedyazubhAyurnAmagotrANi punnym|" (8/25) / harivaMzapurANa meM digambarIya tattvArthasUtra kA hI anukaraNa kiyA gayA hai| yathA zubhAyurnAmagotrANi savedyaM ca cturvidhH| puNyabandho'nyakarmANi pApabandhaH prpnycitH|| 58/298 // 2. harivaMzapurANa meM hiMsA aura asatya kI nimnalikhita paribhASAe~ sarvArthasiddhi (7/13-14) se anukRta kI gaI haiM svayamevAtmanAtmAnaM hinastyAtmA prmaadvaan| pUrva prANyantarANAM tu pazcAtsyAdvA na vA vdhH|| 58 / 129 // sadarthamasadarthaM ca prANipIDAkaraM vcH| asatyamanRtaM proktamRtaM prANihitaM vcH|| 58 / 130 // 3. harivaMzapurANa meM samyaktvaprakRti kI yaha paribhASA bhI akalaMkadevakRta tattvArtharAjavArtika 21 ke AdhAra para nibaddha kI gayI hai zubhAtmapariNAmena niruddhasvarase sthite| mithyAtve zraddadhAnasya smyktvprkRtirbhvet|| 58 / 232 // 4. aMgapraviSTa aura aMgabAhya zruta kA varNana vIrasena-svAmIkRta dhavalATIkA ke AdhAra para kiyA gayA hai| zvetAmbarIya tattvArthasUtra (1/20) ke bhASya meM aMgabAhyasUtra ke bhItara pratyAkhyAna, dazAzrutaskandha, kalpa, vyavahAra, nizItha aura RSibhASita Adi zAstroM kA samAveza hai, jaba ki dhavalATIkA (Sa.kha./pu.1/ sUtra 2/ pR.97) meM inake sthAna para kalpAkalpa, mahAkalpa, puNDarIka, mahApuNDarIka aura niSiddhikA kA ullekha milatA hai| harivaMzapurANa meM bhI dhavalATIkA meM ullikhita inhIM zAstroM ke nAma varNita kiye gaye haiN| yathA21. "tadeva samyaktvaM zubhapariNAmaniruddhasvarasaM yadaudAsInyenAvasthitamAtmAnaM zraddadhAnaM na nirunnddhi| tadvedayamAnaH puruSaH smygdRssttiritybhidhiiyte|" tattvArtharAjavArtika 8/9/2/ pR.574| For Personal & Private Use Only Page #754 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 698 / jainaparamparA aura yApanIyasaMgha / khaNDa 3 a0 21 / pra0 1 taM kalpavyavahAraM ca kalpAkalpaM tathA mahAkalpaM ca puNDarIkaM ca sumahApuNDarIkakam // 2 / 104 // tathA niSadyakAM prAyaH prAyazcittopavarNanam / jagattrayaguruH prAha pratipAdyaM hitodyataH // 2 / 105 // 5. tattvArthasUtra ke zvetAmbaramAnya pATha meM samyaktva ko devAyu ke Asrava kA hetu nahIM mAnA gayA hai, jaba ki digambaramAnya pATha meM mAnA gayA hai| 'samyaktvaM ca ' (6/21) sUtra isakA pramANa hai / harivaMzapurANa ke nimnalikhita zloka meM digambaramAnya pATha kA anusaraNa kiyA gayA hai samyaktvaM ca vratitvaM ca bAlatApasyayogitA / akAmanirjarA cAsya daivasyAstravahetavaH // 58 / 110 // yadi harivaMzapurANakAra yApanIya hote to, ve uparyukta viSayoM kA varNana zvetAmbara - AgamoM ke AdhAra para karate / kintu unhoMne isake lie digambarAcAryoM dvArA racita granthoM kA avalambana kiyA hai| isase bhI siddha hai ki ve yApanIya nahIM, apitu digambara haiN| harivaMzapurANa meM upalabdha ye bahuvidha yApanIyamata- viruddha siddhAnta isa bAta ke pakke sabUta haiM ki vaha digambaragrantha hai, yApanIyagrantha nahIM / For Personal & Private Use Only Page #755 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dvitIya prakaraNa yApanIyapakSadhara hetuoM kI asatyatA evaM hetvAbhAsatA prathama prakaraNa meM prastuta pramANoM se harivaMzapurANa ke digambaragrantha siddha ho jAne para yaha bhI nizcita ho jAtA hai ki pUrvokta yApanIyapakSadhara viduSI evaM vidvAn ne use yApanIyagrantha siddha karane ke lie jo hetu sAmane rakhe haiM, ve yA to asatya haiM yA hetvAbhAsa haiM, kyoMki unake rahate hue bhI harivaMzapurANa digambaragrantha siddha hotA hai, yApanIyagrantha nhiiN| prastuta prakaraNa meM yaha spaSTa kiyA jA rahA hai ki unameM se kauna - sA hetu asatya hai aura kauna - sA hetvAbhAsa / spaSTIkaraNa ke lie yApanIyapakSapoSaka hetu kA pradarzana yApanIyapakSa zIrSaka ke nIce tathA usakI asatyatA yA hetvAbhAsatA kA prarUpaNa digambarapakSa zIrSaka ke nIce kiyA jA rahA hai| / 1 yApanIyapakSa bRhatkathAkozakAra hariSeNa punnATasaMghI the| unhoMne kathAkoza meM strImukti aura gRhasthamukti kA spaSTa ullekha kiyA hai, ataH ve yApanIya the / harivaMzapurANa ke karttA jinasena bhI punnATasaMghI the, ataH inheM bhI yApanIya hI honA caahie| (yA. au.u.sA./ pR.149)| digambarapakSa jinasena aura hariSeNa donoM ne kramazaH apane harivaMzapurANa evaM bRhatkathAkoSa meM strImukti, savastramukti, gRhasthamukti, anyaliMgimukti, kevalibhukti Adi yApanIyasiddhAntoM kA niSedha kiyA hai, ataH donoM yApanIya nahIM the, apitu digambara the / isalie unakA punnATasaMgha bhI digambaroM kA hI saMgha thA, yApanIyoM kA nahIM / yApanIyapakSadhara vidvAn aura viduSI ne jahA~ strImukti Adi kA niSedha hai, vahA~ strImukti Adi kA pratipAdana mAnakara isa asat hetu ke dvArA grantha aura granthakarttA ko yApanIya siddha karane kA dUSita prayAsa kiyA hai| punnATasaMgha ko yApanIyasaMgha siddha karane ke lie DaoN0 sAgaramala jI ne yaha bhI svabuddhi se kalpita kara liyA hai ki isakI utpatti yApanIyoM ke punnAgavRkSamUlagaNa huI thii| (jai. dha. yA.sa./ pR. 63 ) / kintu isakA koI aitihAsika pramANa nahIM hai / DaoN0 vidyAdhara joharApurakara ne isase ulaTI aTakala lagAI hai| unakA kahanA hai ki " saMbhavata: punnAgavRkSamUlagaNa punnATasaMgha kA hI rUpAntara hai|" ( bhaTTA. sampra. / pR. 257 ) / isake pakSa meM bhI koI aitihAsika pramANa upalabdha nahIM hai / yaha unake mana kI aTakala hai, jo vAkya meM prayukta sambhavataH zabda se sUcita hotI hai| For Personal & Private Use Only Page #756 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 700 / jainaparamparA aura yApanIyasaMgha / khaNDa 3 a021 / pra0 paM0 nAthUrAma jI premI ne aisI koI aTakala nahIM lagAI hai| ve likhate haiM"punnATa karnATaka kA prAcIna nAma hai| hariSeNa ne apane kathAkoSa meM likhA hai ki bhadrabAhu svAmI ke AjJAnusAra unakA sArA saMgha candragupta yA vizAkhAcArya ke sAtha dakSiNApatha ke punnATa deza meM gyaa|2 dakSiNApatha kA yaha punnATa karnATaka hI hai| kannar3a sAhitya meM bhI punnATarAjya ke ullekha milate haiN| prasiddhabhUgolavettA TAlemI ne isakA 'ponnaTa' nAma se ullekha kiyA hai| isa deza ke munisaMgha kA nAma punnATasaMgha thaa| saMghoM ke nAma prAyaH dezoM aura sthAnoM ke nAma se par3e haiN| zravaNabelgola ke 194 naM. ke zilAlekha meM jo za0 saM0 622 ke lagabhaga kA hai, eka 'kittUra' nAma ke saMgha kA ullekha hai| kittUra yA kIrtipura punnATa kI purAnI rAjadhAnI thI, jo isa samaya maisUra ke 'hoggaDevakoTe' tAlluke meM hai| so yaha kittUrasaMgha yA to punnATasaMgha kA hI nAmAntara hogA yA usakI eka shaakhaa|" (jai. sA.i./dvi. saM./ pR. 114) / premI jI harivaMzapurANakAra dvArA ullikhita unakI guruparamparA kA nirdeza karate hue Age likhate haiM-"isameM amitasena ko punnATasaMgha kA agraNI (Age jAnevAlA) batalAyA hai, jisase aisA mAlUma hotA hai ki ye amitasena hI punnATadeza ko chor3akara sabase pahale uttara kI tarapha bar3he hoMge aura pUrvavartI jayasena guru taka yaha saMgha punnATa meM hI vicaraNa karatA rahA hogaa| arthAt jinasena se 50-60 varSa pahale hI kAThiyAvAr3a meM isa saMgha kA praveza huA hogaa|" (jai.saa.i./dvi.sN./pR.115)| "--- jAna par3atA hai ki punnATa (karnATaka) se bAhara jAne para hI yaha saMgha punnATasaMgha kahalAyA, jisa taraha ki Ajakala jaba koI eka sthAna ko chor3akara dUsare sthAna meM jAkara rahatA hai, taba vaha apane pUrvasthAnavAlA kahalAne lagatA hai|" (jai.sA.i./dvi.saM./ pR.122)| premI jI kI yaha vyAkhyA atyanta yuktisaMgata hai| isase spaSTa ho jAtA hai ki punnATasaMgha kI utpatti harivaMzapurANakAra jinasena ke pUrvaja AcArya amitasena ke punnATadeza ko chor3akara kAThiyAvAr3a jAne para huI thii| ataH yaha aTakala nirasta ho jAtI hai ki punnAgavRkSamUlagaNa se usakI utpatti huI thI yA punnAgavRkSamUlagaNa usakA rUpAntara hai| punnATa zabda dezavAcaka hai aura punnAga zabda vRkssvaack| inameM paraspara koI sAmya bhI nahIM hai, jisase eka se dUsare kI utpatti mAnI jaay| isa prakAra siddha hai ki punnATasaMgha kI utpatti yApanIyoM ke punnAgavRkSamUlagaNa se nahIM huI thI, ata: vaha yApanIyasaMgha nahIM thaa| isalie punnATasaMghI jinasena ko yApanIya siddha karane ke lie prastuta kiyA gayA yaha hetu asatya hai| 22. anena saha saGgho'pi samasto guruvaakytH| dakSiNApatha-dezastha-punnATa-viSayaM yyau|| 42 // bhadrabAhukathAnaka / bRhtkthaakosh| Jain Education Intemational For Personal & Private Use Only Page #757 -------------------------------------------------------------------------- ________________ a0 21 / pra0 2 harivaMzapurANa / 701 pahalI galata sUcanA - 'jainadharma kA yApanIya sampradAya' grantha ke lekhaka ne 'jaina sAhitya aura itihAsa' ke pRSTha 122 kA sandarbha dete hue likhA hai ki "paM0 nAthUrAma jI premI ne jinasenakRta harivaMzapurANa aura AcArya hariSeNakRta bRhatkathAkoza meM aise aneka tathyoM ko khoja nikAlA hai, jinake AdhAra para ye grantha strImukti, savastramukti, anyaliMgamukti kA niSedha karanevAlI mUlasaMghIya digambaraparamparA se bhinna kisI anya paramparA ke siddha hote haiN|" (jai. dha. yA. saM./pR.62) / yaha sUcanA ekadama galata hai| maiMne premI jI kRta 'jaina sAhitya aura itihAsa' ke donoM saMskaraNa acchI taraha dekhe haiM, na to unake 122 pRSTha para ukta tathyoM kA ullekha hai, na anya kisI pRSTha para / isake viparIta unhoMne to ukta donoM granthoM ko digambarasampradAya kA hI batalAyA hai| ve likhate haiM- "digambarasampradAya ke saMskRta - kathAsAhitya meM harivaMzacarita yA harivaMzapurANa samaya kI dRSTi se tIsarA kathAgrantha - pahalA raviSeNAcArya kA padmacarita, dUsarA jaTAsiMhanandI kA varAGgacaritra aura tIsarA yaha / " (jai.sA.i./dvi.saM./ pR.113)| nimnalikhita vaktavyoM meM premI jI ne hariSeNakRta bRhatkathAkoza ko digambarasampradAya kA grantha nirUpita kiyA hai " kAThiyAbAr3a ke hI varddhamAnapura meM, jo isa samaya bar3havANa ke nAma se prasiddha hai, AcArya jinasena ne apanA harivaMzapurANa za0 saM0 705 aura hariSeNa ne apanA kathAkoSa za0 saM0 853 meM samApta kiyA thA / ataeva kAThiyAbAr3a meM digambarasampradAya kAphI prAcInakAla se rahA hai|" (jai. sA. i. pra.saM./pR. 446) / hariSeNa-kathAkoSa kA paricaya dete hue ve anyatra likhate haiM-" upalabdha jainakathAkozoM meM yaha kathAkoza sabase prAcIna hai| isakA racanAkAla zakasaMvat 853, vi0 saM0 989 aura zloka saMkhyA sAr3he bAraha hajAra hai| digambarasampradAya meM 'ArAdhanAkathAkoza' nAma ke do saMskRtagrantha aura haiM, eka prabhAcandra kA gadyabaddha aura dUsarA mallibhUSaNa ke ziSya bra0 nemidatta kA padyabaddha / " (jai. sA. i./dvi.saM./pR.220) / isa prakAra paM0 nAthUrAma jI premI ne harivaMzapurANakAra jinasena aura bRhatkathAkozakAra hariSeNa, ina donoM punnATasaMghIya AcAryoM ko digambarasampradAya kA hI mAnA hai| tAtparya yaha ki unake anusAra punnATasaMgha digambarasampradAya kA hI saMgha thaa| dUsarI galata sUcanA -- DaoN0 sAgaramala jI ne Age likhA hai - " yadyapi harivaMzapurANa ke prathama aura antima sarga meM AcAryoM kI jo sUcI dI gaI hai, usake kAraNa punnATasaMgha ko yApanIya mAnane meM bAdhA AtI hai, kintu zrImatI kusuma paToriyA aura paM0 nAthUrAma For Personal & Private Use Only Page #758 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 702 / jainaparamparA aura yApanIyasaMgha / khaNDa 3 a021 / pra0 2 jI premI ne yaha sambhAvanA vyakta kI hai ki ye aMza yApanIyasAhitya ke digambarasAhitya meM antarbhUta hone ke bAda prakSipta hue haiN|" (jai.dh.yaa.s./pR.62)| yaha sUcanA bhI sarvathA galata hai| paM0 nAthUrAma jI premI ne aisI saMbhAvanA kahIM para bhI vyakta nahIM kii| isIlie ukta grantha ke lekhaka ne premI jI ke kisI grantha kA koI sandarbha bhI pAda-TippaNI meM nahIM diyA hai| kevala zrImatI DaoN0 kusuma paToriyA ne 'yApanIya aura unakA sAhitya' grantha (pRSTha 151 ) meM aisA mantavya prakaTa kiyA hai, kintu unhoMne premI jI kA nAma nahIM liyA / isase spaSTa hai ki premI jI ne harivaMzapurANa kI uparyukta (prakaraNa 1 / zI. 6 meM varNita) digambarAcAryoM kI sUcI ko prakSipta nahIM mAnA hai| pUrva meM unake zabda uddhRta kiye jA cuke haiM, jinameM unhoMne harivaMzapurANa aura bRhatkathAkoza donoM ko digambarasampradAya kA grantha ghoSita kiyA hai| yadi ve ukta AcAryasUcI ko prakSipta mAnate, to use digambaragrantha kadApi na kahate / hA~, zrImatI DaoN0 kusuma paToriyA ne use prakSipta mAnA hai| kintu unakA kathana taba yuktisaMgata hotA, jaba harivaMzapurANa meM strImukti, kevalibhukti, gRhasthamukti, anyaliMgimukti Adi yApanIya-mAnyatAoM kA niSedha na kiyA gayA hotA, apitu inakA pratipAdana hotA / aisA hone para vaha yApanIyagrantha hotA aura taba yApanIyasiddhAntoM se mela na khAne ke kAraNa digambarAcAryoM kI ukta sUcI nizcita hI prakSipta mAnI jAtI / kintu pUrva meM sapramANa siddha kiyA gayA hai ki harivaMzapurANa meM strImukti, kevalibhukti Adi sabhI yApanIya-mAnyatAoM kA niSedha kiyA gayA hai, jisase vaha yApanIyamata kA nahIM, apitu digambaramata kA grantha hai / ataH digambarAcAryoM kI sUcI usake anurUpa hone ke kAraNa prakSipta nahIM hai, apitu granthakAra dvArA hI nibaddha kI gayI hai / yApanIyapakSa harivaMzapurANa 23 ke kathanAnusAra rAjA siddhArtha ke bhaginIpati rAjA jitazatru kumAra mahAvIra ke sAtha apanI kanyA yazodA kA vivAha karanA cAhate the| isase bhI harivaMzapurANakAra kA yApanIya honA siddha hotA hai / (yA. au. u. sA. / 149) / digambarapakSa harivaMzapurANakAra ne rAjA jitazatru ke mana kI icchA sUcita kara apanI ora se kahA hai ki "parantu kumAra mahAvIra tapa ke lie cale gaye aura kevalajJAna prApta 23. yazodayAyAM sutayA yazodayA pavitrayA vIravivAhamaGgalam / aneka-kanyA-parivArayAruhatsamIkSituM tuGga- manorathaM tadA // 66 / 8 // harivaMzapurANa / For Personal & Private Use Only Page #759 -------------------------------------------------------------------------- ________________ a0 21 / pU0 2 harivaMzapurANa / 701 kara jagat ke kalyANa ke lie pRthvI para vihAra karane lge|"24 isa kathana se spaSTa hai ki harivaMzapurANa ke karttA jinasena bhagavAn mahAvIra ke vivAha kI mAnyatA ke virodhI haiN| yaha jinasena ke digambara hone kA pramANa hai| tathA bhagavAn mahAvIra ke mAtApitA ke mana meM unake vivAha kI icchA utpanna hone kA ullekha apabhraMzabhASA ke digambara kavi raithU ke mahAvIracariu meM bhI milatA hai| paM0 hIrAlAla jI siddhAntazAstrI sakalakIrti - viracita vIravardhamAnacarita kI prastAvanA meM likhate haiM- "digambaraparamparA ke anusAra bhagavAn mahAvIra avivAhita hI rahe haiM, phira bhI raidhU kavi ne apane 'mahAvIracariu' meM mAtA-pitA ke dvArA vivAha kA prastAva bhagavAn mahAvIra ke sammukha upasthita karAyA hai aura bhagavAn ke dvArA bahuta uttama DhaMga se use asvIkAra karAyA hai, jo ki bilakula svAbhAvika hai| apane putra ko sarva prakAra se suyogya aura vayaska dekhakara pratyeka mAtA-pitA ko usake vivAha kI cintA hotI hai / " ( prastA. / pR. 10) / isa prakAra digambaraparamparA ke granthoM meM bhI bhagavAn mahAvIra ke mAtA-pitA Adi mana meM unake vivAha kI icchA utpanna hone kA ullekha upalabdha hotA hai| ataH yaha yApanIyagrantha kA asAdhAraNadharma yA lakSaNa nahIM hai / phalasvarUpa yaha harivaMzapurANa ko yApanIyagrantha siddha karane kA hetu na hone se hetvAbhAsa hai| yApanIyapakSa harivaMzapurANa meM sagranthamukti aura anyaliMgimukti ke bhI nirdeza prApta hote haiN| 1 yathA na dravyAd, dravyataH siddhiH pulliGgenaiva nizcitA / nirgranthena ca liGgena sagranthenAthavA na vA // 64 / 94 // DaoN0 sAgaramala jI ne isakA artha yaha kiyA hai ki liMga kI apekSA nirgranthaliMga ( acelaliMga) athavA sagranthaliMga ( sacelaliMga) se mukti hotI hai| paM0 pannAlAla jI sAhityAcArya ne isa zloka kA artha batalAte hue likhA hai ki pratyutpannanaya kI apekSA nirgranthaliMga se hI siddhi hotI hai aura bhUtArthagrAhI (bhUtakAla ke viSaya ko grahaNa karane vAle) naya kI apekSA sagranthaliMga se hotI bhI hai aura nahIM bhI / 24. sthite'tha nAthe tapasi svayambhuvi prajAtakaivalyavizAlalocane / jagadvibhUtyai viharatyapi kSitiM kSitiM vihAya sthitavAMstapasyayam // 66 / 9 // harivaMzapurANa / For Personal & Private Use Only Page #760 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 704 / jainaparamparA aura yApanIyasaMgha / khaNDa 3 a0 21 / pra0 2 DaoN0 sAgaramala jI ne isa vyAkhyA ko anucita batalAyA hai aura zaMkA vyakta kI hai ki mUlapATha ke sAtha bhI 'na vA' (athavA nahIM) jor3akara cher3achAr3a kI gaI hai| tathA bhUtArthagrAhinaya aura bhUtArthanaya ko eka mAnate hue paM0 pannAlAla jI sAhityAcArya bauddhikatA para bhI praznacihna lagAyA hai, kahA hai ki "bhUtArthanaya kA artha bhUtakAlikaparyAya nahIM hai, apitu yathArthadRSTi yA nizcayadRSTi hai| kundakunda ne bhUtArtha kA artha nizcayadRSTi yA satyadRSTi kiyA hai / " (jai. dha. yA.sa./ pR. 175) / aura DaoN0 sAgaramala jI ne anta meM uparyukta zloka se yahI artha nikAlA hai ki harivaMzapurANa meM sacelaliMga se bhI mukti svIkAra kI gaI hai| digambarapakSa pUrva meM harivaMzapurANa meM strImukti, savastramukti, gRhasthamukti aura anyaliMgimukti ke niSedha ke itane adhika pramANa diye gaye haiM ki 'harivaMzapurANa sagranthamukti kA kaTTara virodhI hai,' isa bAta meM sandeha kI koI guMjAiza nahIM raha jaatii| isalie isa tathya meM bhI zaMkA ke lie sthAna nahIM hai ki paNDita pannAlAla jI sAhityAcArya dvArA kI gaI uparyukta vyAkhyA sarvathA sahI hai aura mUlagrantha meM bhI rattI bhara cher3achAr3a nahIM kI gaI hai| harivaMzapurANakAra ne to sarvatra sarvArthasiddhiTIkA kA anusaraNa kiyA hai| dekhie 1. "pratyutpannagrAhinayApekSayA siddhikSetre svapradeze AkAzapradeze vA siddhirbhavati / bhUtagrAhinayApekSayA janma prati paJcadazasu karmabhUmiSu, saMharaNaM prati mAnuSakSetre siddhiH / " (sa.si./10/9/937 / pR. 373) / anuvAda - "pratyutpannanaya ( vartamAna artha ko grahaNa karanevAle naya) kI apekSA siddhikSetra meM, svapradeza meM yA AkAzapradeza meM siddhi hotI hai / bhUtagrAhinaya ( bhUtakAlIna artha ko grahaNa karanevAle naya) kI dRSTi se janma kI apekSA pandraha karmabhUmiyoM meM aura saMharaNa kI apekSA mAnuSakSetra meM siddhi hotI hai / " inhIM nayoM se isI artha kA pratipAdana harivaMzapurANakAra ne nimnalikhita zlokoM meM kiyA hai siddhikSetre matA siddhirAtmAkAzapradezayoH / pratyutpanna - pratigrAhinaya - yogAdasaGginAm // 64/88 // karmabhUmiSu sarvAsu janma prati ca saMhRtim / saMsiddhirmAnuSe kSetre bhUtagrAhinayekSayA // 64 / 89 // For Personal & Private Use Only Page #761 -------------------------------------------------------------------------- ________________ a0 21 / pra0 2 harivaMzapurANa / 705 2.'"pratyutpannanayApekSayA ekasamaye siddhayan siddho bhavati / bhUtaprajJApananayApekSayA janmato'vizeSeNotsarpiNyavasarpiNyorjAtaH sidhyati / vizeSeNAvasarpiNyAM suSamaduHSamAyA antye bhAge duHSamasuSamAyAM ca jAtaH sidhyati / " (sa.si./ 10 /9/937 /pR.373) / anuvAda - "pratyutpannanaya kI apekSA eka samaya meM siddha hotA huA siddha hotA hai / bhUtaprajJApananaya ( bhUtagrAhinaya) kI dRSTi se janma kI apekSA sAmAnyataH utsarpiNI aura avasarpiNI meM utpanna huA siddha hotA hai| vizeSarUpa se avasarpiNI meM suSamA- duHSamA ke antabhAga meM aura duHSamA - suSamA meM utpanna huA siddha hotA hai / " inhIM nayoM se isI viSaya kA prarUpaNa harivaMzapurANa ke karttA ne nIce diye zlokoM meM bhI kiyA hai ekasminsamaye kAlAtpratyutpannanayekSayA / bhUtagrAhinayekSAto janmato'pyavizeSataH // 64 / 90 // utsarpiNyavasarpiNyorjAtaH siddhayati janmavAn / vizeSeNAvasarpiNyAM tRtIyAntaturIyayoH // 64/91 // ina uddharaNoM se spaSTa hai ki pratyutpannanaya aura bhUtagrAhI naya kI apekSA jaisA kathana sarvArthasiddhikAra ne kiyA hai, vaisA hI una nayoM kI apekSA harivaMzapurANakAra ne bhI kiyA hai / tathA 3. " liGgena kena siddhi : ? avedatvena tribhyo vA vedebhyaH siddhirbhAvato, na drvytH| dravyataH pulliGgenaiva athavA nirgranthaliGgena / sagranthaliGgena vA siddhirbhUtapUrvanayApekSayA / " (sa.si./10/9/pR.374) / anuvAda - "liMga kI apekSA kisa liMga se siddhi hotI hai? liMga kI apekSA aveda se siddhi hotI hai athavA bhAvaliMga kI apekSA tInoM vedoM se hotI hai, dravyaliMga kI apekSA tInoM vedoM se nahIM hotI / dravyaliMga kI apekSA puMlliGga se hI siddhi hotI hai athavA nirgranthaliMga se siddhi hotI hai / athavA bhUtapUrvanaya kI apekSA sagranthaliMga se hotI hai| " sarvArthasiddhikAra kI isa TIkA kA anusaraNa harivaMzapurANakAra ne nimnalikhita zlokoM meM kiyA hai-- siddhiH siddhigatau jJeyA sumanuSyagatau yathA / avedatvena liGgena bhAvatastu trivedataH // 64 / 93 // For Personal & Private Use Only Page #762 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 706 / jainaparamparA aura yApanIyasaMgha / khaNDa 3 // na dravyAd, dravyataH siddhiH pulliGgenaiva nizcitA / nirgranthena ca liGgena sagranthenAthavA na vA sarvArthasiddhikAra ne uparyukta vyAkhyA meM spaSTa kara diyA hai ki sagranthaliMga se bhUtapUrvanaya kI apekSA (nirgranthaliMga se pUrvavartI liMga ko grahaNa karanevAle naya kI apekSA) siddhi hotI hai, pratyutpannanaya kI apekSA (siddhi ke sAkSAt sAdhaka liMga ko grahaNa karanevAle naya kI apekSA) nahIM hotii| isa prakAra sagranthaliMga se mukti hotI bhI hai aura nahIM bhI / yahI bAta harivaMzapurANakAra ne 'sagranthenAthavA na vA' ina zabdoM meM kahI hai arthAt sagranthaliMga se bhUtapUrvanaya kI apekSA siddhi hotI hai pratyutpannanaya kI apekSA nahIM hotI / a0 21 / pra0 2 yahA~ harivaMzapurANakAra ne pratyutpannanaya evaM bhUtapUrvanaya zabdoM kA prayoga nahIM kiyA, tathApi prastuta prakaraNa meM sarvArthasiddhi ke samAna harivaMzapurANa meM bhI ukta donoM nayoM se pratipAdana cala rahA hai| 'siddhi hotI bhI hai, aura nahIM bhI' ina parasparavirodhI kathanoM kI saMgati ina donoM nayoM se vicAra karane para hI baiThatI hai / isalie yahA~ ye donoM naya adhyAharaNIya haiM, jaise ki harivaMzapurANa ke nimnalikhita zlokoM meM adhyAharaNIya haiM-- 64 / 94 // "" anuvAda- 'cAritrAnuyoga kI dRSTi se vicAra karane para pratyutpannagrAhinaya kI apekSA eka yathAkhyAtacAritra se hI siddhi hotI hai aura bhUtArthagrAhinaya kI apekSA cAra athavA pA~ca cAritroM se hotI hai|" siddhiravyapadezena nayAdekena vA punaH / caturbhiH paJcabhirvApi cAritrairupajAyate // 64/96 // siddhirjJAnavizeSaiH syAdekadvitricatuSkakaiH // 64/98 // anuvAda - " jJAnAnuyoga se vicAra karane para pratyutpannagrAhinaya kI apekSA eka kevalajJAna se hI siddhi hotI hai aura bhUtArthagrAhinaya kI apekSA do (mati, zruta), tIna (mati, zruta, avadhi) aura cAra (mati, zruta avadhi, mana:paryaya) jJAnoM se siddhi hotI hai / " jaise yahA~ bhUtArthagrAhinaya (mokSa ke sAkSAt sAdhaka cAritra aura jJAna se pUrvavartI cAritra aura jJAna ko grahaNa karanevAle naya) kI apekSA sAmAyika, chedopasthApanA Adi cAritroM se tathA mati, zruta Adi kSAyopazamika jJAnoM se siddhi batalAyI gayI hai aura arthazakti ke dvArA anuktarUpa se pratyutpanna - grAhinaya (mokSa ke sAkSAt sAdhaka cAritra aura jJAna ko grahaNa karanevAle naya) kI apekSA ukta cAritroM aura jJAnoM se siddhi For Personal & Private Use Only Page #763 -------------------------------------------------------------------------- ________________ a021 / pra02 harivaMzapurANa / 707 kA abhAva dyotita kiyA gayA hai, vaise hI harivaMzapurANa ke pUrvokta zloka (64/94) meM bhUtArthagrAhinaya (mokSa ke sAkSAt sAdhaka nirgranthaliMga se pUrvavartI liMga ko grahaNa karanevAle naya) kI apekSA sagranthaliMga se siddhi kA kathana kiyA gayA hai aura pratyutpannagrAhinaya (mokSa ke sAkSAt sAdhaka liMga ko grahaNa karanevAle naya) kI apekSA sagranthaliMga se siddhi kA niSedha kiyA gayA hai| isa prakAra sagranthaliMga se siddhi hone athavA na hone ke anekAnta kA pratipAdana harivaMzapurANakAra ne hI sarvArthasiddhi ke AdhAra para kiyA hai, kisI anya ke dvArA cher3achAr3a karake Aropita nahIM kiyA gyaa| DaoN0 sAgaramala jI kA kathana hai ki "prastuta prasaMga meM (arthAt "nirgranthena ca liGgena sagranthenAthavA na vA"-ha.pu./64/94, isa prasaMga meM) bhI paM0 pannAlAla jI ne pratyutpannanaya aura bhUtArthanaya ke AdhAra para vyAkhyA karane kA prayatna kiyA hai, kintu jisa prakAra isake pUrva ke padyoM meM ina nayoM kA spaSTa zabdoM meM adhyAhAra kiyA gayA hai, vaisA isa padya meM nahIM hai| yadi lekhaka ko ina nayoM ke AdhAra para vivecana karanA hotA, to vaha svayaM usakA mUla padya meM ullekha krtaa|" (jai.dha.yA.sa/pR. 175) / DaoNkTara sA0 kA yaha kathana yuktisaMgata nahIM hai| kisI padya yA sUtra meM zabdavizeSa kA ullekha na kiye jAne para bhI tAtparyopapatti ke lie use usI prakaraNa yA adhikAra ke pUrvapadya yA sUtra se grahaNa kara lenA adhyAhAra kahalAtA hai| isa niyama ke anusAra "nirgranthena ca liGgena sagranthenAthavA na vA" isa padyabhAga meM pratyutpanna aura bhatagrAhI naya parva padyoM se adhyAharaNIya haiM. kyoMki unake adhyAhAra ke binA tAtparya kI upapatti nahIM hotii| isakA kAraNa yaha hai ki isI padyabhAga ke pUrvArdha meM yaha kahA jA cukA hai ki dravyaveda yA dravyaliMga kI apekSA puMlliMga se hI siddhi (mukti) hotI hai, strIliMga yA napuMsakaliMga se nahIM-"na dravyAd dravyataH siddhiH pulliGgenaiva nishcitaa|" isase strImukti kA spaSTa zabdoM meM niSedha ho jAtA hai| tathA "locAsnAnaikabhaktaM ca sthitibhuktiracelatA" (ha.pu.2/128) isa padyabhAga meM acelatva ko muni kA mUlaguNa batalAyA gayA hai| isake atirikta "navasthAneSu nirgranthAH rUpabhedavivarjitAH" (ha.pu./ 3/84) isa ukti meM chaThe se lekara caudahaveM guNasthAna taka ke nirgranthoM meM vezabheda kA abhAva prarUpita kiyA gayA hai arthAt sabhI muni samAna rUpa se nirgranthavezadhArI kahe gaye haiN| ina vacanoM se sagranthamukti kA niSedha ho jAtA hai| ataH 'sagranthaliMga se mukti hotI bhI hai aura nahIM bhI' isa kathana ke aucitya kI siddhi yA tAtparya kI upapatti pratyutpanna aura bhUtagrAhI nayoM ke adhyAhAra se hI saMbhava hai, anyathA nhiiN| ataH paM. pannAlAla jI sAhityAcArya ne jo vyAkhyA kI hai, vaha sarvArthasiddhikAra aura unake anugAmI harivaMzapurANakAra ke abhiprAya ke anurUpa hI kI hai| ataH paNDita jI AkSepa ke pAtra nahIM haiN| Jain Education Interational For Personal & Private Use Only Page #764 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 708 / jainaparamparA aura yApanIyasaMgha / khaNDa 3 a021 / pra02 ___ tathA bhUtapUrvanaya, bhUtagrAhInaya, bhUtaprajJApananaya aura bhUtArthagrAhInaya, ye saba paryAyavAcI haiM, yaha sarvArthasiddhi ke uparyukta uddharaNoM se spaSTa hai| bhUtArthagrAhinaya aura bhUtArthanaya meM jamIna-AsamAna kA aMtara hai| bhUtArthanaya kA artha kundakunda ke anusAra nizcayanaya hI hai, kintu bhUtArthagrAhInaya kA artha nizcayanaya nahIM hai, apitu 'bhUtakAlIna artha (viSaya yA paryAya) ko grahaNa karanevAlA' hI hai, jaisA ki sarvArthasiddhi ke uparyukta uddharaNoM se jJAta hotA hai| paMDita pannAlAla jI ne anuvAda meM 'bhUtArthagrAhinaya' zabda kA hI prayoga kiyA hai, 'bhUtArthanaya' zabda kA nhiiN| ataH 'jainadharma kA yApanIya sampradAya' grantha ke lekhaka ko apanI hI bhUla sudhArane kI AvazyakatA hai| ___ harivaMzapurANa se strImukti, savastramukti, gRhasthamukti, paratIrthikamukti aura kevalibhukti kA niSedha karanevAle jo bahusaMkhyaka pramANa pUrva meM uddhRta kiye gaye haiM, unameM se pratyeka ke dvArA sagranthamukti kA niSedha hotA hai| ataH grantha meM na kevala sagranthamukti ke pratipAdana kA abhAva hai, apitu usakA bahuzaH niSedha kiyA gayA hai| isase spaSTa hai ki yApanIyapakSadhara pUrvokta vidvAn aura viduSI ne harivaMzapurANa ko yApanIyagrantha siddha karane ke lie jisa hetu kA prayoga kiyA hai, vaha asatya hai| yApanIyapakSa harivaMzapurANakAra ne grantha ke AraMbha meM samantabhadra, devanandI Adi digambara AcAryoM ke sAtha siddhasena Adi zvetAmbara tathA indra (nandI), vajrasUri, raviSeNa, varAGga Adi yApanIya AcAryoM kA AdarapUrvaka ullekha kiyA hai| isase yahI siddha hotA hai ki harivaMzapurANa ke kartA jinasena udAra yApanIyaparamparA se sambaddha rahe hoNge| (jai.dha.yA. sa./pR. 174) / digambarapakSa inameM se na to siddhasena zvetAmbara the, na hI varAGgacarita ke kartA jaTAsiMhanandI tathA indra, vajrasUri, raviSeNa Adi yApanIya the| ye sabhI digambara the| yaha isI grantha meM siddha kiyA gayA hai| ataH harivaMzapurANakAra ko yApanIya siddha karane ke lie prayukta kiyA gayA uparyukta hetu asatya hai| yApanIyapakSa harivaMzapurANa meM AryikAoM kA spaSTarUpa se ullekha milatA hai| AryikAsaMgha kI vyavasthA yApanIya hai| jo paramparA strI meM mahAvrata ke AropaNa ko hI asaMbhava Jain Education Intemational For Personal & Private Use Only Page #765 -------------------------------------------------------------------------- ________________ a021/ pra02 harivaMzapurANa / 709 mAnatI ho, usameM AryikAsaMgha kI vyavasthA sambhava hI nahIM hai| (jai.dha.yA. sa./ pR.176)| digambarapakSa nizcayamahAvratoM ke AropaNa ko asaMbhava mAnate hue bhI digambaraparamparA meM AryikAsaMgha kI vyavasthA hai| AcArya kundakunda ne AryikA ke liMga kA varNana suttapAhuDa kI isa gAthA meM kiyA hai liMgaM icchINaM havadi bhuMjai piMDaM sueykaalmmi| __ ajjiya vi ekkavatthA vatthAvaraNeNa bhuNjei|| 22 // __anuvAda-"tIsarA liMga striyoM kA hai| isa liMga ko dhAraNa karanevAlI strI dina meM eka hI bAra AhAra grahaNa karatI hai| vaha AryikA kahalAtI hai aura eka vastradhAraNa karatI hai tathA vastradhAraNa kiye hue hI bhojana karatI hai|" digambaragrantha mUlAcAra meM AryikAsaMgha kI AcArasaMhitA kA vistAra se varNana kiyA gayA hai| harivaMzapurANa digambaragrantha hai, isalie usameM AryikA ko digambaraparamparAnusAra hI ekAmbarasaMvItA (ekavastradhAraNa karanevAlI) kahA gayA hai|5 zvetAmbaraparamparA meM to bhikkhuNI anekAmbarasaMvItA hotI hai, jisakA anukaraNa yApanIyaparamparA meM huA thaa| ___ isa prakAra digambaraparamparA meM AryikAparamparA kA sadbhAva hai, ataH harivaMzapurANakAra ko yApanIya siddha karane ke lie prayukta kiyA gayA ukta hetu asatya hai| yApanIyapakSa ___ harivaMzapurANa meM zvetAmbaraparamparA meM upalabdha aMgapraviSTa aura aMgabAhya zruta ke bhedoM kA ullekha hai| zvetAmbaroM ke atirikta yApanIya hI ina granthoM ko pramANa mAnate the| ataH harivazaMpurANakAra yApanIya siddha hote haiN| (jai.dha. yA.sa./pR. 173-174) / digambarapakSa zruta ke ye bheda digambaraparamparA meM bhI pramANa mAne gaye haiM, kevala aMgabAhya zruta ke jo bheda haiM, unake nAmoM meM kucha bhinnatA hai| isakA varNana pUrva meM kiyA jA cukA 25. sutA ceTakarAjasya kumArI candanA tdaa| dhautaikAmbarasaMvItA jAtAryANAM purHsrii|| 2/70 // hrivNshpuraann| Jain Education Intemational For Personal & Private Use Only Page #766 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 710 / jainaparamparA aura yApanIyasaMgha / khaNDa 3 a021/pra02 hai| harivaMzapurANa meM unake nAmoM kA ullekha zvetAmbarasAhitya ke anusAra na hokara digambaraparamparA ke tattvArtharAjavArtika, dhavalATIkA Adi ke anusAra huA hai| isase siddha hai ki harivaMzapurANa digambaraparamparA kA hI grantha hai| ataH harivaMzapurANa ke kartA ko yApanIya siddha karane ke lie prastuta kiyA gayA yaha hetu bhI asatya hai| yApanIyapakSa harivaMzapurANa ke 60veM sarga meM kRSNa kI AThoM paTarAniyoM-sahita aneka striyoM ke dIkSita hone kA ullekha hai, jo usake yApanIya-grantha hone kI saMbhAvanA ko puSTa karatA hai| (jai.dha.yA.sa./pR. 176) / digambarapakSa digambarasampradAya meM bhagavAn RSabhadeva ke samaya se hI striyoM ke AryikAdIkSA grahaNa karane kI paramparA calI A rahI hai| unake samavasaraNa meM tIna lAkha pacAsa hajAra AryikAe~ thiiN| zeSa 23 tIrthaMkaroM ke samavasaraNoM meM bhI hajAroM-lAkhoM AryikAe~ thiiN| (h.pu./60/432-440)| AcArya kundakunda ne AryikAoM ke ekavastrAtmaka liMga kA varNana kiyA hai| ataH harivaMzapurANa meM kRSNa kI paTarAniyoM ke dIkSita hone kA ullekha usake digambaragrantha hone kI hI puSTi karatA hai| tathA AThoM paTarAniyoM (mahAdevIbhiriSTAbhiraSTabhiH/hari.pu./44/50) meM se kisI kI bhI strIparyAya se mukti nahIM batalAyI gyii| unake bAre meM bhaviSyavANI kI gaI haiM ki ve isa janma meM dIkSA lekara tapa kareMgI, agale bhava meM deva hoMgI, tatpazcAt manuSyabhava meM puruSa hokara mokSa prApta kreNgii| udAharaNArtha, harivaMzapurANa ke nimnalikhita zlokoM meM kRSNa kI tIsarI paTarAnI jAmbavatI ke bAre meM bhagavAn neminAtha kahate haiM ki "tuma isa janma meM tapasvinI hokara tapa krogii| pazcAt svarga meM uttama deva hokara vahA~ se cyuta ho rAjaputra hogii| tadanantara tapa ke dvArA tumheM mokSa prApta hogA" nagare jAmbavAbhikhye jAmbavasya khgeshinH| jAmbavatyAM priyAyAM tvaM jAtA jAmbavatI sutaa|| 60/53 // tapastapasvinI kRtvA bhUtvA klpaamrottmH| cyutvA nRpAtmajo bhUtvA tapasA siddhimessyti|| 60/54 // harivaMzapurANa meM yaha strIparyAya se mukti ke niSedha kA varNana grantha ko yApanIyamata ke pratipakSI digambarasampradAya se sambaddha siddha karatA hai| isa prakAra kRSNa kI AThoM paTarAniyoM aura anya striyoM kI dIkSA kA varNana kevala digambaraparamparA ke anukUla hai, yApanIyaparamparA ke sarvathA viruddha hai| ataH yahA~ prayukta kiyA gayA hetu bhI asatya hai| Jain Education Intemational For Personal & Private Use Only Page #767 -------------------------------------------------------------------------- ________________ a0 21 / pra0 2 8 yApanIyapakSa harivaMzapurANa ke ullekhAnusAra nandiSeNa muni rugNamuni kA veza dhAraNa karake Aye hue devoM ko unakA manovAMchita bhojana lAkara dete haiN| yaha AcaraNa digambara muni ke anukUla na hokara zvetAmbara muni ke anukUla hai / ataH zvetAmbaraparamparA ko mAnanA harivaMzapurANakAra ke yApanIya hone kA sabase bar3A pramANa hai| (yA. au. u. sA. / pR. 150) / digambarapakSa harivaMzapurANa / 711 harivaMzapurANa meM strImuktiniSedha, savastramuktiniSedha, gRhasthamuktiniSedha, paratIrthikamukti-niSedha aura kevalibhuktiniSedha jaise yApanIyamata- virodhI prabala pramANa maujUda haiM, jinase siddha hai ki vaha yApanIyagrantha nahIM, apitu digambaragrantha hai / usameM eka muni ke dvArA rugNamuni ke lie AhAra lAkara dene kA varNana hai| isase siddha hai ki kisI muni ke dvArA rugNa muni ke lie AhAra lAkara dene kA AcaraNa zvetAmbara yA yApanIya mata kA asAdhAraNa dharma nahIM hai| ataH kisI grantha meM usakA varNana grantha ke yApanIya hone kA hetu nahIM ho sakatA / phalasvarUpa harivaMzapurANa ko yApanIyagrantha siddha karane ke lie prastuta kiyA gayA uparyukta hetu hetvAbhAsa hai| digambaragrantha bhagavatI - ArAdhanA meM bhI kSapaka ke lie cAra muniyoM ke dvArA AhAra vyavasthA karAye jAne kA niyama upadiSTa kiyA gayA hai, jo paristhitivizeSa meM digambarasiddhAnta ke pratikUla nahIM hai| isakA vivecana bhagavatI ArAdhanA nAmaka trayodaza adhyAya meM kiyA jA cukA hai| tathA nandiSeNa muni RddhidhArI the, ataH unake lie pAtra grahaNa kiye binA icchita vyaMjana, rugNa muni ke hAthoM meM upasthita kara denA asaMbhava bhI nahIM thA / 26 9 yApanIyapakSa harivaMzapurANa (42 / 12-13, 22) meM nArada ko do sthAnoM para caramazarIrI kahA gayA hai, jaba ki tiloyapaNNattI aura trilokasAra nArada ko narakagAmI mAnate haiN| nArada ko caramazarIrI athavA svargagAmI mAnanA zvetAmbara - Agamika - paramparA hai| cU~ki yApanIya zvetAmbara - AgamoM ko svIkAra karate the, ataH harivaMzapurANa yApanIyagrantha siddha hotA hai| (yA.au.u.sA./pR.150) / 26. nananda nandiSeNAkhyastapasotpannalabdhibhiH / ekAdazAGgabhRtsAdhuH soddhaashesspriisshH|| 18 / 135 // harivaMzapurANa / mahAlabdhimatastasya vaiyAvRtyopayogi yat / vastu taccintitaM haste bheSajAdyAzu jAyate // 18 / 138 // harivaMzapurANa / For Personal & Private Use Only Page #768 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 712 / jainaparamparA aura yApanIyasaMgha / khaNDa 3 a021/pra02 digambarapakSa harivaMzapurANa meM strImuktiniSedha Adi yApanIyamata-virodhI prabala pramANoM kI upalabdhi se siddha hai ki vaha yApanIyagrantha nahIM, balki digambaragrantha hai| ekamAtra nArada ke caramazarIrI hone kA kathana use yApanIyagrantha siddha nahIM kara sakatA, kyoMki savastramukti, strImukti, kevalibhukti Adi ke niSedha usake yApanIyagrantha hone kA niSedha karate haiN| ataH nArada ke caramazarIrI hone kA kathana yApanIyagrantha kA asAdhAraNa dharma nahIM hai| isalie usameM harivaMzapurANa ko yApanIyagrantha siddha karane kA hetutva nahIM hai, ata eva vaha hetvAbhAsa hai| yaha satya hai ki anya digambarapurANoM meM nArada ko narakagAmI mAnA gayA hai| kintu digambarAcAryoM meM bhI kaI jagaha matabheda dekhe jAte haiN| jaise kisI digambarapurANa meM duryodhana ko mokSagAmI mAnA gayA hai, kisI meM nrkgaamii| isI prakAra harivaMzapurANa meM yadi nArada ko mokSagAmI kahA gayA hai, to isase grantha kA digambaratva bAdhita nahIM hotA, kyoMki usameM strImuktiniSedha Adi digambaratva ke sAdhaka maulika siddhAntoM kA pratipAdana hai| yApanIyapakSa harivaMzapurANa ke anusAra "brahmasvarga se baladeva kA jIva zrIkRSNa ke jIva ko naraka se lene jAtA hai| usa samaya zrIkRSNa kA jIva bharatakSetra meM baladeva aura zrIkRSNa kI mUrtipUjA kA pracAra karane ke lie kahatA hai| aura baladeva kA jIva vahI karatA hai| zrIkRSNa aura baladeva donoM samyagdRSTi jIva the, unake dvArA mithyAtva kA pracAra vicAraNIya hai|"27 (yaa.au.u.saa./150)| digambarapakSa aisA lagatA hai ki 'yApanIya aura unakA sAhitya' grantha kI lekhikA kI dRSTi se isa prakAra ke mithyAtva kA pracAra yApanIyamata kA viziSTa siddhAnta hai, isIlie unhoMne isa hetu ke dvArA harivaMzapurANa ko yApanIyagrantha siddha karane kA prayatna kiyA hai| kintu yApanIyamata kA yaha viziSTa siddhAnta unheM kisa yApanIyagrantha meM dekhane ko milA, isa para unhoMne prakAza nahIM ddaalaa| bhale hI granthalekhikA ke anusAra ukta mithyAtva ke pracAra kI preraNA yApanIyamata ke anukUla ho, tathApi usake ullekha se harivaMzapurANa yApanIyagrantha siddha nahIM hotA, 27. dekhie , paM0 pannAlAla jI sAhityAcArya kI harivaMzapurANa-prastAvanA / pR. 17-18 / Jain Education Intemational For Personal & Private Use Only Page #769 -------------------------------------------------------------------------- ________________ a0 21 / pra02 harivaMzapurANa / 713 kyoMki usameM yApanIyoM kI vaikalpika savastramukti, strImukti, kevalibhukti Adi samasta maulika mAnyatAoM kA niSedha hai| tathA ukta mithyAtva ke pracAra kI preraNA nizcitarUpa se digambaramata ke pratikUla hai, tathApi usake ullekha se harivaMzapurANa ke digambaragrantha hone kA khaNDana nahIM hotA, kyoMki usameM savastramukti, strImukti, kevalibhukti Adi kA niSedha hai, jisakI upapatti harivaMzapurANa ke digambaragrantha hone para hI hotI hai, anyathA nhiiN| isa sthiti meM ukta mithyAtva ke pracAra kA ullekha harivaMzapurANa ko na to yApanIyagrantha siddha karane meM samartha hai, na usake digambaragrantha hone ko asiddha karane meN| ukta ullekha kI upapatti eka hI mAnyatA se ho sakatI hai, vaha yaha ki harivaMzapurANa ke kartA digambara jinasena ne tatkAlIna paristhitiyoM-vaza jainetara mAnyatAoM ko apane grantha meM sthAna diyA hai, jaise yakSa-yakSI kI pUjA, paMcAmRta-abhiSeka Adi ko| isa prakAra yApanIyagrantha kA asAdhAraNa dharma na hone se mithyAtvapracAra kI preraNA kA ullekharUpa hetu harivaMzapurANakAra ke yApanIya hone kA sAdhaka nahIM hai, ata eva vaha hetvAbhAsa hai| uparyukta pramANoM ke dvArA yApanIyagrantha-poSaka hetuoM ke asatya yA hetvAbhAsa siddha ho jAne se tathA digambara grantha-sAdhaka hetuoM ke upalabdha hone se yaha asaMdigdharUpeNa siddha ho jAtA hai ki harivaMzapurANa digambara-paramparA kA grantha hai| Jain Education Intemational For Personal & Private Use Only Page #770 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Jain Education Intemational For Personal & Private Use Only Page #771 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dvAviMza adhyAya For Personal & Private Use Only Page #772 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Jain Education Intemational For Personal & Private Use Only Page #773 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dvAviMza adhyAya svayambhUkRta paumacariu prathama prakaraNa paumacariu ke digambaragrantha hone ke pramANa paM. nAthUrAma jI premI ne likhA hai - "svayaMbhudeva ( vi0 saM0 734 se 840 ke bIca) ne apane vaMza, gotra Adi kA koI ullekha nahIM kiyA / isI taraha anya jaina granthakarttAoM ke samAna apane guru yA sampradAya kI koI carcA nahIM kii| parantu puSpadanta ke mahApurANa ke 'svayaMbhU' zabda ke TippaNa meM unheM ApulIsaMghIya batalAyA hai / ('sayaMbhuH paddhaDIbaddhakarttA ApulIsaMghIya : ' - ma. pu. / pR. 9 ) / isalie ve yApanIyasampradAya ke anuyAyI jAna par3ate haiN| para unhoMne paumacariu ke prArambha meM likhA hai ki yaha rAmakathA varddhamAna bhagavAn ke mukhakuhara se vinirgata hokara indrabhUti gaNadhara aura sudharmA svAmI Adi ke dvArA calI AI hai aura raviSeNAcArya ke prasAda se mujhe prApta huI hai|" (jai. sA. i./dvi.saM./pR. 197-198) / yahA~ para zabda kA prayoga kara premI jI ne ukta TippaNa se asahamati vyakta kI hai aura kathAvatAra kI digambarapaddhati kA ullekha kara 'paumacariu' ke digambaragrantha hone kA saMketa diyA hai| zrImatI DaoN0 kusuma paToriyA likhatI haiM - " svayaMbhU ke sampradAya ke viSaya meM DaoN0 saMkaTAprasAda upAdhyAya kA kathana hai ki adhika nizcita jAnakArI ke abhAva meM cAhe svayaMbhU ke yApanIya - saMghIya hone ke viSaya meM koI antima nirNaya na ho sake, para antaHsAkSyoM ke AdhAra para unheM digambarasampradAya kA mAnane meM koI Apatti nahIM honI cAhie / ' "1 kintu ukta viduSI ne 'paumacariu' grantha ke sampAdaka DaoN. eca. sI. bhAyANI ke mata kA ullekha karate hue likhA hai- " zrI eca0 sI0 bhAyANI bhI yahI likhate haiM ki yadyapi isa sandarbha meM hameM svayaMbhU kI ora se koI pratyakSa yA parokSa vaktavya 1. saMkaTAprasAda upAdhyAyakRta 'mahAkavi svayaMbhU' pR. 201 / bhArata prakAzana mandira / alIgar3ha 1969 I. ( yApanIya aura unakA sAhitya / pR. 154) / For Personal & Private Use Only Page #774 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 718 / jainaparamparA aura yApanIyasaMgha / khaNDa 3 __ a0 22 / pra01 nahIM milatA hai, parantu yApanIya sagrantha avasthA tathA parazAsana se bhI mukti svIkAra karate the aura svayaMbhU adhika udAracetA the, ataH inheM yApanIya mAnA jA sakatA hai|"2 ___ aura zrImatI paToriyA ne ApulIsaMghIya-vAle TippaNa tathA DaoN0 bhAyANI ke mata kA anusaraNa karate hue paumacariu ko yApanIyakRti ghoSita kiyA hai tathA apane mata ke samarthana meM kaI hetu prastuta kiye haiN| unhIM ko apane grantha meM uddhRta karate hue DaoN. sAgaramala jI ne bhI use yApanIyaparamparA kA hI grantha batalAyA hai| zrImatI paToriyA ne paumacariu ko yApanIyakRti siddha karane ke lie usameM yApanIyamata ke kisI bhI maulika siddhAnta kA ullekha honA nahIM batalAyA, kevala aisI bAtoM kA ullekha honA batalAyA hai, jo digambaramata ke viruddha haiM, aura unheM hI yApanIyasiddhAnta mAna liyA hai, jabaki unake yApanIyasiddhAnta hone kA koI pramANa nahIM hai| yahA~ maiM paumacariu meM upalabdha una vizeSatAoM kA varNana kara rahA hU~, jo kevala digambaragranthoM meM milatI haiM, zvetAmbarIya yA yApanIya ganthoM meM nhiiN| unase siddha ho jAtA hai ki paumacariu digambaraparamparA kA grantha hai, zvetAmbara yA yApanIya paramparA kA nhiiN| kathAvatAra kI digambarIya paddhati pUrva meM raviSeNakRta padmapurANa nAmaka unnIsaveM adhyAya meM batalAyA gayA hai ki digambarIya purANoM meM rAjA zreNika ke prazna karane para gautama gaNadhara kathA kA varNana karate haiM, jaba ki zvetAmbarIya purANoM meM jambUsvAmI ko sambodhita karate hue sudharmA svAmI ke dvArA kathA sunAI jAtI hai| isa vizeSatA ko sabhI digambara aura zvetAmbara vidvAn svIkAra karate haiN| svayambhUkRta paumacariu (1/1/9/1-9) meM digambara-paddhati se hI kathAvatAra hotA hai| yaha usake digambaragrantha hone kA pramANa hai| solaha svapnoM kA varNana jainadharma kA yApanIya sampradAya grantha ke lekhaka likhate haiM-"paumacariyaM (vimalasUrikRta) meM marudevI aura padmAvatI, ina tIrthaMkara-mAtAoM ke dvArA 14 svapna dekhane kA ullekha hai| yApanIya evaM digambara paramparA 16 svapna mAnatI hai| isa prakAra ise bhI grantha ke zvetAmbara-paramparA se sambaddha hone ke sandarbha meM prabala sAkSya mAnA jA sakatA hai|" (pRSTha 215) / 2. DaoN. eca. sI. bhAyANI-kRta 'paumacariu' kI bhUmikA/pR.13,5 (yA.au.u.sA./pR. 154) / For Personal & Private Use Only Page #775 -------------------------------------------------------------------------- ________________ a022/pra01 svayambhUkRta paumacariu / 719 ina vacanoM se lekhaka mahodaya svayaM siddha kara dete haiM ki svayaMbhUkRta paumacariu digambaragrantha hai, kyoMki usameM marudevI ke dvArA nimnalikhita solaha svapna dekhe jAne kA varNana hai-1. mada se gIle gaNDasthalavAlA matta gaja, 2. kamalasamUha ko ukhAr3atA huA vRSabha, 3. vizAla netroMvAlA siMha, 4. navakamaloM para ArUr3ha lakSmI, 5. utkaTa gandhavAlI puSpamAlA, 6. manohara pUrNacandra, 7. pracaNDa kiraNoMvAlA sUrya, 8. paribhramaNa karatA huA mInayugala, 9.jala se bharA huA maMgala-kalaza, 10.kamaloM se Acchanna sarovara, 11. garjanA karatA huA samudra, 12. zobhAyamAna siMhAsana, 13. ghaNTiyoM se mukharita vimAna, 14. atyanta dhavala nAgAlaya, 15. camakatA huA maNisamUha, 16. prajvalita agni| (pa.ca./1/1/15/1-8 pR.22)| lekhaka mahodaya ne likhA hai ki "yApanIyaparamparA bhI solaha svapna mAnatI hai|" kintu aisA koI yApanIyagrantha upalabdha nahIM hai, jisameM solaha svapnoM kA varNana ho| unhoMne digambaragranthoM ko hI yApanIyagrantha mAnakara aisI dhAraNA banA lI hai| satya isake viparIta hai| yApanIyasaMgha zvetAmbara-AgamoM ko hI pramANa mAnatA thA, ataH usake dvArA caudaha svapnoM kA mAnA jAnA hI yuktisaMgata siddha hotA hai| isalie solaha svapnoM kI mAnyatA ekamAtra digambarIya mAnyatA hai| phalasvarUpa paumacariu meM solaha svapnoM kA ullekha usake digambaragrantha hone kA prabala sAkSya hai| solaha kalpoM kI mAnyatA ukta granthalekhaka mahodaya kA kathana hai ki "paumacariyaM (vimalasUrikRta) meM 12 devalokoM kA ullekha hai, jo ki zvetAmbaraparamparA kI mAnyatAnurUpa hai, jaba ki yApanIya raviSeNa aura digambaraparamparA ke anya AcArya devalokoM kI saMkhyA 16 mAnate haiN| ataH ise bhI grantha ke zvetAmbaraparamparA se sambaddha hone kA pramANa mAnA jA sakatA hai|" (jai.dh.yaa.s./pR.216-217)| isa hetu ke dvArA bhI lekhaka mahodaya ne svayaMbhUkRta paumacariu ko digambaragrantha siddha kiyA hai, kyoMki usameM bhI solaha kalpa hI mAne gaye haiN| sItA solahaveM (acyuta) svarga meM indra ho gayI thiiN| vaha indra vahA~ se naraka meM Akara lakSmaNa aura rAvaNa ko sambodhita karatA hai aura dayA se abhibhUta hokara unase kahatA hai-"calo, maiM tuma donoM ko zIghra hI acyuta nAmaka solahaveM svarga meM le calatA hU~" viNNi vi jaNa sahasA solhmu| saggu parANami accua-nnaamu|| 5/89/11/4 // For Personal & Private Use Only Page #776 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 720 / jainaparamparA aura yApanIyasaMgha / khaNDa 3 a022 / pra01 ukta granthalekhaka mahodaya ne yApanIyaparamparA meM bhI solaha (kalpoM) kI mAnyatA siddha karane ke lie padmapurANa ke kartA raviSeNa ko yApanIya kahA hai| kintu pUrva meM siddha kiyA jA cukA hai ki ve yApanIya nahIM, apitu digambara the| ataH yApanIyaparamparA meM solaha kalpoM kI mAnyatA aprAmANika hai| yaha ekamAtra digambaramAnyatA hai| ataH solaha kalpoM ke ullekha se svayambhUkRta paumacariu digambaragrantha siddha hotA hai| strImuktiniSedha ukta granthalekhaka likhate haiM-"paumacariyaM (vimalasUrikRta) meM usake zvetAmbara hone ke sandarbha meM jo sabase mahattvapUrNa sAkSya upalabdha hai, vaha yaha ki usameM kaikayI ko mokSa kI prApti batAI gaI hai-'siddhipayaM uttamaM pattA' (paumacariyaM 83/12) / isa prakAra paumacariyaM strImukti kA samarthaka mAnA jA sakatA hai| yaha tathya 'digambaraparamparA ke virodha meM jAtA hai| kintu hameM yaha smaraNa rakhanA cAhie ki yApanIya bhI strImukti to svIkAra karate the, ataH isa dRSTi se yaha grantha zvetAmbara aura yApanIya donoM paramparAoM se sambaddha mAnA jA sakatA hai|" (jai.dh.yaa.s./217)| mAnya granthalekhaka ne isa mahattvapUrNa hetu se svayambhUkRta paumacariu ko asandigdharUpa se digambaragrantha siddha kara diyA hai, kyoMki jisa kaikayI ko vimalasUri ne paumacariyaM meM mokSa kI prApti batAI hai, use svayambhU ne mokSa kI prApti na batA kara mAtra devatva kA prApta honA batalAyA hai| kevalajJAnI rAma se jaba sItA kA jIva acyutendra pUchatA hai ki dazaratha kI aparAjitA, kaikayI aura suprabhA rAniyoM ko kaunasI gati prApta huI, taba ve kahate haiM avarAiya - kekkaya - supphu| kaikai-sahiyau prish-shu|| aNNau vi ghora-tava - tttiyu| savvau devattaNu pttiyu|| 5/90 /1/7-8 // anuvAda-"aparAjitA, kaikayI, suprabhA Adi, jinhoMne kaikayI ke sAtha parISaha sahana kiye, tathA anya loga, jinhoMne ghora tapa tapA, una sabane devatva prApta kiyA hai| itanA hI nahIM, kevalI bhagavAn rAma sItA ke jIva acyutendra ko yaha bhI batalAte haiM ki use bhI manuSyabhava meM puruSaparyAya se hI mokSa kI prApti hogii| vaha pahale cakravartI banegA, pazcAt vaijayanta svarga kA deva aura tadanantara rAvaNa ke jIva ke tIrthaMkara Jain Education Intemational For Personal & Private Use Only Page #777 -------------------------------------------------------------------------- ________________ a022/ pra01 svayambhUkRta paumacariu / 721 hone para usakA gaNadhara bnegaa| tatpazcAt usakI (sItA ke jIva acyutendra kI) mukti hogI ahaminda-mahAsuhu aNuhaveM vi| vara-vaijayanta-saggahA~ caveM vi|| puNu gaNaharu hosahi tAsu tuhuN| tahiM kAleM lahesahi mokkh-suhu|| 90/10/1-2 // ina pramANoM se siddha hai ki svayambhU strImuktivirodhI digambarasampradAya ke the| paumacariu meM strImuktiniSedha kA eka mahattvapUrNa pramANa yaha bhI hai ki sItA kI agniparIkSA ke bAda jaba rAma unase ghara calane kA Agraha karate haiM, taba ve vinamratApUrvaka inakAra kara detI haiM aura kahatI haiM ki aba maiM aisA kAma karanA cAhatI hU~, jisase mujhe dubArA strI na bananA par3e, maiM janma, jarA aura maraNa kA anta kruuNgii| __ yahA~ vicAraNIya hai ki sItA kA itanA hI kahanA paryApta thA ki "maiM janma, jarA aura maraNa kA anta kruuNgii|" isase hI strI-puruSa Adi sabhI paryAyoM se sadA ke lie chuTakArA mila jAtA hai| taba unhoMne alaga se strIparyAya se chuTakArA pAne kA pauruSa karane kI bAta kyoM kahIM? isase dhvanita hotA hai ki ve janma-maraNa se chuTakArA pAne ke lie strIparyAya se chuTakArA pAnA anivArya mAnatI haiN| ataH unake dvArA uparyukta zabdoM kA prayoga siddha karatA hai ki svayaMbhU strIparyAya se mukti asambhava mAnate haiM, jo unake digambara hone kA sUcaka hai| paratIrthikamukti-niSedha DaoN0 eca0 sI0 bhAyANI tathA unake AdhAra para zrImatI paToriyA evaM DaoN0 sAgaramala jI kA kathana hai ki svayaMbhUkRta paumacariu meM parazAsana se bhI mukti mAnI gaI hai, kyoMki usameM anya devatAoM ke prati bhI samAna bhaktibhAva darzAyA gayA hai| ataH svayaMbhU yApanIya the| (jai.dha. yA. sa./ pR.184)| isake udAharaNa meM unhoMne paumacariu kA nimna padya uddhRta kiyA hai arahantu buddha tuhu~ hari haru vi tuhu~ annnnaann-tmoh-riu| tuhu~ suhumu NirajaNu paramapau tuhu~ ravi vambhu sayambhu siu|| 3/43 /19/9 // 3. evahi~ tiha karemi puNu rhuvi| jiha Na homi paDivArI tiymi|| 83/17/9 // pumcriu| 4. mahu viSaya-suheM hi~ pjttu| chindami jAi-jarA-maraNu // 83/17/10 // pumcriu| Jain Education Intemational For Personal & Private Use Only Page #778 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 722 / jainaparamparA aura yApanIyasaMgha / khaNDa 3 a022/pra01 __anuvAda-"arahanta, buddha tumhI ho| hari, hara aura ajJAnarUpI timira ke zatru tumhIM ho| tuma sUkSma, niraMjana aura paramapada ho| tuma sUrya, brahmA, svayambhU aura ziva ho|" Azcarya hai ki isa padya ko ina vidvAnoM ne paradevatAoM ke prati samAna bhakti evaM parazAsana se mukti kA pratipAdaka kaise mAna liyA! isa padya meM to ekamAtra candraprabha jina ko aneka nAmoM se sambodhita kara unakI stuti kI gaI hai, eka mAtra candraprabha ko hI buddha Adi nAmoM se abhihita kiyA gayA hai| aisA kara kevala candraprabha jina ke prati ananya bhakti prakaTa kI gayI hai| __paumacariu meM eka anya sthala para bhagavAn RSabhanAtha ko bhI inhIM vibhinna nAmoM se sambodhita kara unake prati ananya bhaktibhAva prakaTa kiyA gayA hai| indra apane lokapAla Adi devatAoM se kahatA hai-"jina ke nAma ziva, zaMbhu, jinezvara, devadeva, mahezvara, jina, jinendra, kAlaMjaya, zaMkara, sthANu , hiraNyagarbha, tIrthaMkara---haiM, ina nAmoM se jo bhuvanatala meM devatAoM, nAgoM aura manuSyoM ke dvArA saMstutya haiM, tuma una parama AdaraNIya RSabhanAtha ke caraNayugala kI bhakti meM apane ko DubA do|" (5/87/ 3/1-8) / dhyAna dene yogya hai ki yahA~ aneka nAmoM se kevala RSabhanAtha ko hI saMstutya batalAyA gayA hai aura kevala unhIM kI bhakti meM DUbane kI preraNA dI gaI hai| indra yaha bhI kahatA hai, "jinake prasAda se yaha indratva milatA hai, devatva aura siddhatva milatA hai, jinhoMne eka akele jJAna-samujjvala cakra se saMsAra rUpI ghora zatru kA hanana kara diyA hai, jinhoMne bhavasAgara ke ghora duHkhoM kA nivAraNa kiyA hai, jo bhavya jIvoM ko khela-khela meM tAra dete haiM, sumeruparvata ke zikhara para devendra jinakA maMgala abhiSeka karate haiM, unako sadA AdarapUrvaka praNAma karanA cAhie, yadi hama saMsAra aura mRtyu kA vinAza karanA cAhate haiN|" (5/87/2/7-10) / isa kathana meM kevala bhagavAn RSabhanAtha ko hI janma-mRtyu kA vinAzaka batalAyA gayA hai| yaha dhyAna dene yogya hai ki paumacariu meM sarvatra jaina tIrthaMkaroM ko hI guNaparaka niruktiyoM ke AdhAra para jainetara devatAoM jaise nAma se sambodhita kara unakI bhakti Adi karane ke lie kahA gayA hai aura unheM hI janmamRtyu kA vinAzaka batalAyA gayA hai| jainetara devatAoM ko tIrthaMkaroM ke nAma se abhihita kara unakI bhakti Adi karane ko nahIM kahA gayA, na hI unheM janma-maraNa kA nAzaka batalAyA gayA hai| isase siddha hai ki svayambhU kavi parazAsana se mukti ke samarthaka nahIM haiN| For Personal & Private Use Only Page #779 -------------------------------------------------------------------------- ________________ a022/pra01 svayambhUkRta paumacariu / 723 __paumacariu meM kahA gayA hai ki mahAmuni ke upadeza se dhanadatta ne mithyAtva chor3akara aNuvrata grahaNa kara liye tathA padmaruci aura vRSabhadhvaja ke viSaya meM kahA gayA hai ki ve donoM samyagdarzana se yukta the aura zrAvakavratoM ko dhAraNa kiye hue the| isI prakAra jaba jinadharmAnuyAyI zrIbhUti se jinavacanoM se vimukha rAjA svayaMbhU usakI vedavatI nAmaka kanyA ko mA~gatA hai, taba zrIbhUti kahatA hai ki maiM apanI sone jaisI beTI mithyAdRSTi ko kaise de dU~?" ina vacanoM se spaSTa hotA hai ki paumacariu ke kartA svayambhU jinazAsana ko na mAnanevAle ko mithyAdRSTi mAnate haiN| aura mithyAdRSTi mokSa kA adhikArI nahIM hai, isase siddha hai ki ve parazAsana se mukti ke samarthaka nahIM haiN| eka anya sthala para lakSmaNa ke putra apane pitA se kahate haiM-"he tAta! suniye, --- yaha saMsArarUpI samudra AThakarmarUpI jalacaroM se bhayaMkara hai| isameM durgatiyoM kA sImAhIna khArA jala bharA huA hai|---yh mithyAvAdoM ke bhayaMkara tUphAna se Andolita hai| khoTe zAstrarUpI dvIpoM ke samUha isameM vidyamAna haiN| aise ananta saMsAra-samudra meM hamane manuSyajanma bar3I kaThinAI se pAyA hai| aba isa manuSyazarIra se hama jinadIkSArUpI nAva dvArA usa ajara-amara deza ko jAyeMge, jahA~ para yama kI chAyA nahIM pdd'tii|"11 yahA~ dhyAna dene yogya hai ki lakSmaNaputra kevala jinadIkSA ko hI mokSa kI naukA kahate haiM, zeSa matoM ko mithyAvAda aura khoTe zAstroM kA prarUpaka batalAte haiN| isase bhI siddha hotA hai ki kavi svayaMbhU parazAsana se mukti svIkAra nahIM krte| svayaMbhU ne jinavacanoM ke zravaNa meM ruci na rakhane vAloM ko abhavya aura markha bhI kahA hai| isase bhI uparyukta bAta kI puSTi hotI hai| ataH svayambhU isa apekSA se bhI yApanIya siddha nahIM hote / sacelamukti kA pratipAdana nahIM __ zrImatI paToriyA evaM DaoN. sAgaramala jI ne DaoN0 eca0 sI0 bhAyANI ke isa kathana ko uddhRta kiyA hai ki "yApanIya saMgrantha avasthA tathA parazAsana se bhI mukti 5. risi-vayaNe vimukk-micchtteN| laiyai~ aNuvayAi~ dhaNadatteM // 5/84/8/1 // pumcriu| 6. viNNi va jaNa smmtt-nniuttaa| saavy-vy-bhr-dhur-sNjuttaa||5/84/12/7|| pumcriu| 7.. sambhu vi siy-synn-vimukku| jinnvr-vynn-prmmuhu||5/84/17/9|| pumcriu| 8. siribhUi pajampiu knny-vnnnn| kiha micchAdiTThihaM demi kaNNa // 5/84/16/6 // pumcriu| 9. micchatta-garuya vAyanta vaaeN| 5/86/10/6 // pumcriu| 10. aliyAgama-sayala-kudIva NiyareM // 5/86/10/8 // pumcriu| 11. jiNa-pAvaja-taraNDaeNNa, jAhu~ desu jahiM jaNu ajraamru|| 5/86/10/11 // pumcriu| Jain Education Intemational For Personal & Private Use Only Page #780 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 724 / jainaparamparA aura yApanIyasaMgha / khaNDa 3 a0 22 / pra01 svIkAra karate the aura svayaMbhU apekSAkRta adhika udAracetA the, ataH inheM yApanIya mAnA jA sakatA hai|" (yA.au.u.sA./pR. 154, jai. dha.yA.sa./pR. 181) / yahA~ dhyAna dene yogya bAta hai ki DaoN0 bhAyANI ne yApanIyoM ko sagrantha avasthA aura parazAsana se mukti svIkAra karane vAlA kahA hai, svayaMbhU ko nhiiN| svayaMbhU ko kevala apekSAkRta adhika udAracetA kahA hai aura kevala udAracetA hone mAtra se yaha kalpanA kara lI gaI ki ve bhI sagrantha avasthA aura parazAsana se mukti svIkAra karate the, ataH yApanIyasampradAya ke the| mahattvapUrNa bAta yaha hai ki ukta vidvAnoM meM se kisI ne bhI paumacariu se sagranthamukti ke ullekha kA eka bhI udAharaNa nahIM diyaa| kevala DaoN0 bhAyANI ke 'udAracetA' vacana se hI svayaMbhU ko sagranthamukti kA samarthaka mAna liyaa| udAharaNa denA saMbhava bhI nahIM thA, kyoMki grantha meM sagranthamukti kA udAharaNa hai hI nhiiN| puruSoM ke dvArA sarvatra nirgranthadIkSA liye jAne kA hI varNana hai aura nirgrantha kA artha vastrarahita hI batalAyA gayA hai| cAra jJAna ke dhAraka eka mahAmuni, taDitkeza ke pUrvabhava kA varNana karate hue usase kahate haiM ki jaba tuma sAdhu the, taba yaha udadhikumAra deva, jo pUrvabhava meM dhanurdhArI thA, tumhAre pAsa AyA aura tumheM nirgrantha dekhakara usane tumhArA upahAsa kiyA-"Nigganthu NieNvi uvahAsu ku|" (p.c/1/6/15/4)| yahA~ upahAsa kiye jAne se spaSTa hotA hai ki 'nirgrantha' zabda nagnatA kA sUcaka hai| tathA rAma jaba nirgrantha-dIkSA le lete haiM aura tapa kara rahe hote haiM, taba sItA kA jIva acyutendra acyuta svarga se Akara rAma ke munitva kI parIkSA lete hue unase munitva chor3akara apane sAtha ramaNa karane kI yAcanA karatA hai aura jaba rAma dhyAna meM aDiga rahate haiM taba kahatA hai Niccalu pAhANu va kiM acchhi| savaDammuhu sa-viAru Niyacchahi // laiu pisAeM jema aljjit|| kAlu ma khevahi vtth-vivju|| pumcriu/5/89/3/6-7| anuvAda-"patthara kI taraha aDiga kyoM khar3e ho ? premabharI dRSTi se merI ora dekho| lagatA hai tumheM bhUta laga gayA hai, isIlie itane nirlaja dikhAI de rahe ho, vasvavihIna hokara apanA samaya vyartha gavA rahe ho|" ina vacanoM se aura bhI spaSTa ho jAtA hai ki paumacariu meM nirgrantha zabda vastravihIna (nagna) sAdhu kA vAcaka hai tathA rAma Adi sabhI puruSoM ne digambaradIkSA grahaNa kI Jain Education Intemational For Personal & Private Use Only Page #781 -------------------------------------------------------------------------- ________________ a0 22 / pra0 1 svayambhUkRta paumacariu / 725 thI / paumacariu ke ye ullekha siddha karate haiM ki svayambhU digambaraliMga se hI mukti mAnate haiM, sacelaliMga se nahIM / ataH ve yApanIya nahIM, apitu digambara haiM / 7 divyadhvani dvArA caudaha guNasthAnoM kA upadeza paumacariu meM batalAyA gayA hai ki bhagavAn RSabhadeva ne caudaha guNasthAnoM para ArUr3ha hote hue mokSa prApta kiyA thA? tathA apanI divyadhvani se bhI guNasthAnoM kA upadeza diyA thA / 13 yaha kathana zvetAmbara aura yApanIya matoM ke viruddha hai, kyoMki zvetAmbara - AgamoM meM guNasthAnoM kA ullekha nahIM hai / uttaravartI sAhitya meM ullekha huA hai, kintu use zvetAmbara vidvAnoM ne prakSipta mAnA hai / yApanIya - sampradAya zvetAmbara - AgamoM ko hI pramANa mAnatA thA, ataH ukta sampradAya meM bhI guNasthAna - avadhAraNA kA abhAva thaa| isake atirikta guNasthAna - siddhAnta ina sampradAyoM kI savastramukti, strImukti, gRhasthamukti, paratIrthikamukti evaM kevalibhukti kI mAnyatAoM ke viruddha hai, isa kAraNa bhI ina sampradAyoM meM guNasthAnasiddhAnta kA mUlataH abhAva hai| ataH paumacariu meM bhagavAn RSabhadeva ke guNasthAnoM para ArUr3ha hone evaM divyadhvani dvArA unakA upadeza diye jAne kA kathana grantha ke yApanIyaparamparA kA na hokara digambara- paramparA ke hone kA anyatama pramANa hai| paumacariu meM bhagavAn RSabhadeva ko rAjA zreyAMsa dvArA jisa vidhi se AhAra diye jAne evaM paJcAzcarya hone kA varNana hai, vaha digambaraparamparA kA anusaraNa karatA hai / 14 muni gupta aura sugupta ke lie rAma evaM sItA dvArA AhAradAna kiye jAne kI vidhi bhI vaisI hI varNita kI gayI hai / 15 yaha bhI grantha ke digambaraparamparA se sambaddha hone kA pramANa hai| paumacariu meM ina yApanIyamata-viruddha siddhAntoM kA pratipAdana hone se spaSTa hai ki yaha yApanIyagrantha nahIM hai, balki digambaragrantha hai| ataH ise yApanIyagrantha siddha karane ke lie jo hetu prastuta kiye gaye haiM, ve yA to asatya haiM yA hetvAbhAsa haiM / vicAra karane se ve sabhI hetvAbhAsa siddha hote haiN| 12. caudasaviha- guNathANu caDantahoM // 1 / 3 / 2 / 8 // paumacariu | 13. tava - sIlovavAsa - guNaThANai~ // 1 / 3 / 11 / 3 // paumacariu / 14. paumacariu 1 / 2 / 16 / 11, 17 /1-10 / 15. paumacariu 2 / 34 / 12 / 1-11, 13/1-9 / For Personal & Private Use Only Page #782 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dvitIya prakaraNa yApanIyapakSadhara hetuoM kI hetvAbhAsatA 'padma' nAma kA prayoga yApanIyagrantha kA asAdhAraNa dharma nahIM yApanIyapakSa paumacariu meM rAma ke lie padma nAma kA prayoga kiyA gayA hai, jo digambaraparamparAnusArI nahIM hai| isase pratIta hotA hai ki grantha yApanIyaparamparA kA hai| (yA. au.u.saa./pR.154-155)| digambarapakSa 1.raviSeNakRta padmapurANa aura svayaMbhUkRta paumacariu donoM meM strImukti-niSedha Adi yApanIyamata-viruddha siddhAntoM kA pratipAdana hai, jo unake yApanIyagrantha na hone aura digambaragrantha hone kA akhaNDya pramANa hai| unameM rAma ke lie padma nAma kA prayoga milatA hai, jisase siddha hai ki padma nAma kA prayoga yApanIyagrantha kA asAdhAraNadharma nahIM hai| ata: vaha 'paumacariu' ke yApanIyagrantha hone kA hetu nahIM, apitu hetvAbhAsa hai| 2. digambara aura zvetAmbara donoM paramparAoM meM padma aura rAma bhinna-bhinna baladevoM ke nAma batalAye gaye haiN| digambaraparamparA meM isakA udAharaNa tiloyapaNNattI kI nimnalikhita gAthA meM darzanIya hai vijayAcalA sudhammo suppaha-NAmo sudaMsaNo nnNdii| taha NaMdamittarAmA paumo Nava hoMti bldevaa|| 4/524 // zvetAmbaraparamparA meM ukta udAharaNa nIce diye zloka meM milatA hai acalo vijayo bhadraH suprabhazca sudrshnH| Anando nandanaH padmo rAmaH zuklo blaastvmii|| svayaM zvetAmbarAcArya vimalasUri ne padma aura rAma ko eka-dUsare se bhinna batalAyA ayalo vijayo bhaddo suppabha sudaMsaNo ya naayvvo| ANaMdo naMdaNo paumo navamo rAmo ya bldevo||17 16. hemacandrakRta abhidhAnacintAmaNi/ kANDa 3/ zloka 362 / 17. vimalasUrikRta paumacariya / parva 5/gAthA 154 / Jain Education Intemational For Personal & Private Use Only Page #783 -------------------------------------------------------------------------- ________________ a0 22 / pra02 svayambhUkRta paumacariu / 727 phira bhI vimalasUri ne rAma ke lie 'padma' nAma kA prayoga kiyA hai aura digambara raviSeNa tathA svayambhU ne bhI aisA hI kiyA hai| isase siddha hotA hai ki digambarazvetAmbara-bheda se pahale jainaparamparA meM 'padma' nAma bhI rAma ke lie prasiddha thaa| isI kAraNa donoM paramparAoM ke purANakAroM ne isa nAma kA prayoga kiyA hai| yataH yaha nAma donoM paramparAoM meM prayukta huA hai, ataH yaha yApanIyagrantha kA asAdhAraNadharma nahIM hai| phalasvarUpa yaha 'paumacariu' ke yApanIyagrantha hone kA hetu nahIM hai, isase siddha hai ki yaha hetvAbhAsa hai| 2 digambaraparamparA meM bhI naigamadeva mAnya yApanIyapakSa svayaMbhU ke eka anya grantha riTThaNemicariu meM ullekha hai ki devakI ne bhAI ke ghara meM krama se tIna yugaloM ke rUpa meM chaha putroM ko janma diyA, jinheM kaMsa se bacAne ke lie indra kI AjJA se naigamadeva subhadila nagara ke sudRSTi seTha ke ghara pahu~cAtA rahA aura usake mRta putroM ko devakI ke pAsa lAkara chor3atA rhaa| yadyapi yaha ullekha AcArya guNabhadra ne bhI apane uttarapurANa (71/295) meM kiyA hai, tathApi hariNegamesi (naigamadeva) kA yaha ullekha zvetAmbara-paramparA ke anurUpa hai|--- punnATasaMghIya jinasena ke harivaMzapurANa (35/4) tathA hariSeNa ke bRhatkathAkoza (ugrasena-vaziSTha-kathAnaka 106/225) meM bhI naigamadeva kA devakI ke putroM ke rakSakarUpa meM ullekha hai| ataH jinasena aura hariSeNa ke samAna svayaMbhU bhI yApanIya haiN| (yA. au.u.saa./pR.155-156)| digambarapakSa svayambhU ne 'paumacariu' meM, jinasena ne 'harivaMzapurANa' meM tathA hariSeNa ne 'bRhatkathA-koza' meM savastramukti, strImukti Adi yApanIya-mAnyatAoM kA niSedha kiyA hai, ataH ye digambaragrantha haiM, yaha siddha kiyA jA cukA hai| 'bRhatkathAkoza' ke digambaragrantha hone ke pramANa Age teIsaveM adhyAya meM prastuta kiye jaayeNge| guNabhadra kA uttarapurANa bhI digambara-paramparA kA grantha hai| ina saba meM (svayaMbhU ke 'riTThaNemicariu' meM bhI) naigamadeva kA devakIputroM ke rakSakarUpa meM ullekha hai| isalie isa ullekha ko kevala zvetAmbaraparamparA ke anurUpa mAnanA satya nahIM hai| yataH yaha zvetAmbaraparamparA kA asAdhAraNa dharma nahIM hai, isalie yaha ullekha svayambhUkRta 'riTThaNemicariu' ke yApanIyagrantha evaM svayambhU ke yApanIya hone kA hetu nahIM hai, ataH siddha hai ki yaha hetvAbhAsa Jain Education Intemational For Personal & Private Use Only Page #784 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 728 / jainaparamparA aura yApanIyasaMgha / khaNDa 3 a022/pra02 AcArya prabhava kA ullekha yApanIyagrantha kA asAdhAraNa dharma nahIM yApanIyapakSa jina AcAryoM kI paramparA se svayaMbhU ko rAmakathA prApta huI hai, unameM zvetAmbaraparamparA ke AcArya prabhava kA bhI unhoMne ullekha kiyA hai| isase ve zvetAmbara-AgamoM ko pramANa mAnanevAle yApanIyasaMghI siddha hote haiN| (yA.au. u.saa./pR.156)| digambarapakSa padmapurANa ke adhyAya (19) meM batalAyA gayA hai ki raviSeNa ne padmapurANa (padmacarita) kI racanA zvetAmbarAcArya vimalasUri ke 'paumacariya' ke AdhAra para kI hai, ataH unhoMne bhUla se AcArya prabhava kA bhI ullekha kara diyA hai| aura svayaMbhU ko rAmakathA kI prApti raviSeNa se huI hai, ataH unhoMne raviSeNa kA anukaraNa kara AcArya prabhava kA nAma rakha diyA hai| kintu isase ve yApanIya siddha nahIM hote, kyoMki unhoMne paumacariu meM yApanIyamata-virodhI siddhAntoM kA pratipAdana kiyA hai| isase siddha hai ki 'prabhava svAmI' kA ullekha 'paumacariu' ke yApanIyagrantha evaM svayambhU ke yApanIya hone kA hetu nahIM, apitu hetvAbhAsa hai| devanirmita kamaloM ke Upara calanA digambarIya mAnyatA bhI yApanIyapakSa svayaMbhU ne bhagavAn ke calane para pairoM ke nIce devanirmita kamaloM ke rakhe jAne ko eka atizaya batAyA hai-paNNArahakamalAyatta-pAu (1,7/4) / yaha bhI zvetAmbara mAnyatA hai| (yaa.au.u.saa./pR.157)| digambarapakSa AcArya samantabhadrakRta svayambhUstotra kA nimna padya darzanIya hai nabhastalaM pallavayanniva tvaM, shsrptraambujgrbhcaaraiH| pAdAmbujaiH pAtitamArado bhUmau prajAnAM vijahartha bhuutyai|| 29 // anuvAda- "he padmaprabha jina! Apane kAmadeva ko cUra-cUra kiyA hai aura sahasradala kamaloM ke madhyabhAga para calanevAle Apane caraNakamaloM ke dvArA nabhastala ko pallavoM se vyApta jaisA karate hue prajA kI vibhUti ke lie bhUtala para vihAra kiyA hai|" Jain Education Intemational For Personal & Private Use Only Page #785 -------------------------------------------------------------------------- ________________ a0 22 / pra0 2 svayambhUkRta paumacariu / 729 digambarAcArya samantabhadra ne isa padya meM bhagavAn ko kamaloM para calanevAlA batalAyA hai| AcArya vasunandI ne bhI 'devAgamana bhoyAna' isa AptamImAMsA ke prathama zloka kI TIkA meM kahA hai- "nabhasi gagane hemamayAmbhojopari yAnaM nabhoyAnam" arthAt bhagavAn kA AkAza meM svarNakamaloM ke Upara gamana karanA nabhoyAna kahalAtA hai| (samantabhadragranthAvalI / pR. 4) isa prakAra bhagavAn kA devanirmita kamaloM ke Upara calanA digambaroM meM bhI mAnya hai / ataH use kevala zvetAmbarIya mAnyatA kahanA asatya hai| isalie paumacariu ko yApanIyagrantha siddha karane ke lie prayukta kiyA gayA yaha hetu yApanIyagrantha kA asAdhAraNadharma na hone se hetvAbhAsa hai / mAgadhIbhASA meM upadeza digambaraparamparA meM bhI mAnya yApanIyapakSa "tIrthaMkara kA mAgadhI bhASA meM upadeza denA zvetAmbara mAnyatA hI kahI jA sakatI hai| digambaraparamparA ke anusAra samavazaraNa meM tIrthaMkara kI divyadhvani khiratI hai, jo sarvabhASArUpa hotI hai / " (yA. au. u. sA. / pR. 157) / digambarapakSa digambaragrantha tiloyapaNNattI meM bhagavAn ke cauMtIsa atizayoM meM se 10 janmagata, 11 kevalajJAnajanya aura 13 devakRta batalAye gaye haiM, jinameM kevalajJAnajanya atizayoM meM 11vA~ atizaya aThAraha mahAbhASA tathA sAta sau kSudrabhASA yukta divyadhvani hai| (ti pa.4/905-923) / kintu zrutasAgarasUri ne AcArya kundakundakRta daMsaNapAhuDa (gAthA 35) kI TIkA meM likhA hai ki bhagavAn ke cauMtIsa atizayoM meM se 10 janmajAta, 10 ghAtikarmakSaya- jAta aura 14 devopanIta hote haiN| inameM devopanIta caudaha atizayoM meM pahalA atizaya sarvArdhamAgadhI bhASA hai / sarvArdhamAgadhI bhASA kA artha batalAte hue zrutasAgarasUri kahate haiM ki divyadhvani kA ardhabhAga to bhagavAn kI bhASA kA hotA hai, jo magadhadeza kI bhASA hotI hai aura AdhA bhAga samasta bhASAoM kA hotA hai, isalie bhagavAn kI bhASA ko sarvArdhamAgadhI bhASA kahate haiN| bhASA meM ukta prakAra kA pariNamana magadhadevoM ke sannidhAna se hotA hai, isalie use devopanIta kahanA yuktisaMgata hai / 18 18. "devopanItAzcaturdazAtizayA:, tathAhi - sarvArdhamAgadhIkA bhASA ko'yamarthaH ? arddha bhagavadbhASA mgdhdeshbhaassaatmkm| arddha ca sarvabhASAtmakam / kathamevaM devopanItatvaM cet ? magadhadevasannidhAne tathA pariNAmatayA bhASayA saMskRtabhASayA pravartate / " zrutasAgaraTIkA / daMsaNapAhuDa / gAthA 35/ pR. 56-57 / For Personal & Private Use Only Page #786 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 730 / jainaparamparA aura yApanIyasaMgha / khaNDa 3 a0 22 / pra0 2 isa prakAra digambara-paramparA meM bhI tIrthaMkara ke dvArA mAgadhIbhASA meM upadeza diye jAne kA kathana upalabdha hotA hai| ataH use kevala zvetAmbaramAnyatA kahanA satya nahIM haiN| isalie paumacariu ko yApanIyaparamparA kA grantha siddha karane ke lie prayukta kiyA gayA yaha hetu bhI hetvAbhAsa hai, kyoMki yaha yApanIyagrantha kA asAdhAraNadharma nahIM hai| 6 adigambarIya mAnyatAoM kA yApanIya mAnyatA honA aprAmANika yApanIyapakSa 1. svayaMbhU ne apane paumacariu ( 2 / 34 / 8 / 4-5 ) meM anastamita- bhojana kA varNana karate hue kahA hai ki gandharvadeva dina ke pUrva meM, sabhI deva dina ke madhya meM, pitA- pitAmaha dina ke anta meM tathA rAkSasa, bhUta, pizAca aura graha rAtri meM khAte haiN| yakSa-rAkSasAdikoM kA yaha kavalAhAra digambaraparamparA ko iSTa nahIM hai, unake anusAra devatAoM kA mAnasika amRtAhAra hotA hai / 19 2. paumacariu meM 16veM svarga meM avasthita sItA ke jIva svayaMprabhadeva kA rAvaNa tathA lakSmaNa ko sambodhita karane ke lie tIsarI pRthivI bAlukAprabhA meM gamana batAyA gayA hai (2/89/8/3-4) / dhavalATIkA ke anusAra 13 veM se 16 veM svarga taka ke deva prathama naraka ke citrAbhAga se Age nahIM jAte haiN| (Sa. khaM/pu.4/pR. 238239) / 3. paumacariu meM bhagavAn ajitanAtha ke vairAgya kA kAraNa mlAna kamala batAyA gayA hai (1/5/2/2-3) aura tiloyapaNNattI meM ulkApAta ( 4 / 615) / 4. bhagavAn mahAvIra ke dvArA caraNAgra se meru kA kampita kiyA jAnA batAyA gayA hai, jo zvetAmbaramAnyatA hai / ( 1/1/7/1) / 5. digambarIya uttarapurANa (48 / 137) meM sagaraputroM kA mokSagamana varNita hai, para paumacariyaM (5/10/2- 3) meM vimalasUri tathA padmapurANa meM raviSeNa ke anusAra bhIma aura bhagIratha, do putroM ko chor3akara zeSa kA nAgakumAra deva ke kopa se bhasma honA varNita hai| ina varNanoM ke AdhAra para svayaMbhU yApanIya siddha hote haiM / (yA. au. u. sA. / pR. 156 - 157) / 19. "devesu mnnaahaaro|" prAkRta - bhAvasaMgraha / gAthA 112 / For Personal & Private Use Only Page #787 -------------------------------------------------------------------------- ________________ a022/pra02 svayambhUkRta paumacariu / 731 digambarapakSa ye mAnyatAe~ digambaraparamparA ke viruddha avazya haiM, kintu jo digambaraparamparA ke viruddha haiM, ve yApanIyoM kI mAnyatAe~ haiM, yaha to tabhI kahA jA sakatA hai, jaba ve aise grantha meM upalabdha ho, jisameM savastramukti, strImukti Adi yApanIya-mAnyatAoM ke virodhI siddhAntoM kA pratipAdana na ho| kintu paumacariu meM to aise siddhAntoM kA pratipAdana hai, ataH jaba vaha yApanIyaparamparA kA hI nahIM hai, taba usameM upalabdha ukta mAnyatAe~ yApanIyoM kI kaise ho sakatI haiM? aura agara hoM, to bhI vaha yApanIyagrantha nahIM ho sakatA, kyoMki yApanIyamata ke jo strImukti Adi AdhArabhUta siddhAnta haiM, unakA usameM niSedha kiyA gayA hai| niSedha kI upapatti paumacariu ke digambaragrantha hone para hI saMbhava hai, anyathA nhiiN| isa sthiti meM uparyukta mAnyatAe~ paumacariu ko na to yApanIyagrantha siddha karane meM samartha haiM, na usake digambaragrantha hone ko, asiddha karane meN| una mAnyatAoM kI upapatti kevala isa bAta ko svIkAra karane se ho sakatI hai ki harivaMzapurANakAra jinasena ke samAna svayambhU ne bhI dezakAla ke aucitya ko dekhate hue jainetara mAnyatAoM ko apane grantha meM samAviSTa kiyA hai| kucha mAnyatAe~ svabuddhikalpita bhI ho sakatI haiN| isa prakAra anyathA upapanna hone se una mAnyatAoM kA ullekha paumacariu ke kartA svayambhU ko yApanIya granthakAra siddha karane meM samartha nahIM hai| Upara nirdiSTa pramANoM aura yuktiyoM se spaSTa ho jAtA hai ki svayaMbhUkRta 'paumacariu' ko yApanIyagrantha siddha karane ke lie prastuta kiye gaye sabhI hetu hetvAbhAsa haiN| 'paumacariu' meM yApanIyagrantha-sAdhaka hetuoM kI anupalabdhi evaM digambaragranthasAdhaka hetuoM kI upalabdhi se siddha hai ki vaha digambaragrantha hai, yApanIyagrantha nhiiN| Jain Education Intemational For Personal & Private Use Only Page #788 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Jain Education Intemational For Personal & Private Use Only Page #789 -------------------------------------------------------------------------- ________________ trayoviMza adhyAya For Personal & Private Use Only Page #790 -------------------------------------------------------------------------- ________________ For Personal & Private Use Only Page #791 -------------------------------------------------------------------------- ________________ trayoviMza adhyAya bRhatkathAkoza 'yApanIya aura unakA sAhitya' grantha kI lekhikA zrImatI DaoN0 kusuma paTeriyA evaM 'jainadharma kA yApanIya sampradAya' grantha ke lekhaka DaoN0 sAgaramala jI ne hariSeNakRta bRhatkathAkoza (931 I.) ko bhI yApanIyaparamparA kA grantha mAnA hai, kyoMki unake anusAra usameM strImukti aura gRhasthamukti kA pratipAdana hai| lagatA hai ki ina donoM granthalekhaka-lekhikA ne yA to bRhatkathAkoza ko AdyopAnta par3hA nahIM hai yA granthagata ullekhoM para jAnabUjhakara manamAne artha aura mata Aropita kara use balAt yApanIyasampradAya kA grantha siddha karane kA nirarthaka prayatna kiyA hai, kyoMki usameM savastramukti, strImukti, gRhasthamukti aura anyaliMgimukti kA spaSTataH niSedha kiyA gayA hai, jo yApanIyamata ke siddhAnta haiN| unakA niSedha kiye jAne se siddha hai ki vaha yApanIyamata kA nahIM, apitu digambaramata kA grantha hai aura usake kartA hariSeNa digambarAcArya haiN| isakA spaSTIkaraNa ukta lekhaka-lekhikA dvArA prastuta yApanIyapakSadhara hetuoM kA nirasana karate hue nIce kiyA jA rahA hai| hetu ko yApanIyapakSa zIrSaka ke nIce darzAyA jA rahA hai aura nirasana digambarapakSa zIrSaka ke nIce kiyA jA rahA hai| * bRhatkathAkoza ke digambaragrantha hone ke pramANa strImukti kA pratipAdana nahIM, apitu niSedha yApanIyapakSa ukta lekhaka-lekhikA ne apane granthoM (jai.dha.yA.sa./ pR.167, yA. au. u.sA./ pR. 151) meM bRhatkathAkoza-gata azokarohiNI kathAnaka (kra.57) ke nimnalikhita zloka ko uddhRta karate hue kahA hai ki isameM strImukti kA pratipAdana kiyA gayA ' evaM karoti yo bhaktyA naro rAmA mhiitle| labhate kevalajJAnaM mokSaM ca kramataH svym|| 235 // Jain Education Interational For Personal & Private Use Only Page #792 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 736 / jainaparamparA aura yApanIyasaMgha / khaNDa 3 a0 23 anuvAda - " isa vidhi se jo puruSa yA strI bhaktipUrvaka rohiNIvrata (rohiNI nakSatra meM upavAsa) kA anuSThAna karatI hai, use krama se kevalajJAna aura mokSa prApta hotA hai / " digambarapakSa yaha bAta azokarohiNIkathAnaka meM amitAstrava muni dvArA pUtigandhA ( atyanta durgandhita zarIravAlI) nAma kI strI ko apane pUrvakRta pApa se mukta hone ke lie diye gaye upadezakrama meM kahI gaI hai| pUtigandhA ne pUrvabhava meM krodha meM Akara eka muni ko kar3avI tumbI kA AhAra karAyA thA, jisase unakI mRtyu ho gayI thii| isa pApa ke phala se vaha pahale kuSThagrasta huI, phira naraka gii| vahA~ se nikalakara anekabhavoM meM kukkarI, zUkarI, gardabhI, mUSikA Adi ke rUpa meM janma letI huI isa bhava meM atyanta durgandhamaya zarIvAlI strI hotI hai / vaha munivara se pUchatI hai ki isa pApa se mukti kA upAya kyA hai? taba munizrI upAya batalAte haiM-- yadi tvamicchasi spaSTaM sarvapApavimocanam / rogazokaparityaktAM suravallabhatAmapi // 219 // tato rohiNI nakSatre copavAsaM kuru drutam / yena bhUyo'pi duHkhAni na pazyasi kadAcana // 220 // anuvAda - " yadi tuma sacamuca meM saba pApoM se mukta honA cAhatI ho, yahA~ taka ki roga, zoka se rahita svarga kI devI bananA cAhatI ho, to rohiNI nakSatra meM zIghra hI upavAsa kro| usase tumheM kabhI bhI koI duHkha nahIM hogA / " isake bAda muni rohiNIvrata ke upavAsa kI vidhi batalAte haiM aura usakI samApti para vAsupUjya bhagavAn evaM rohiNI pustaka kI pUjA tathA caturvidha saMgha ko AhAra, oSadhi aura vastrAdi kA yathAyogya dAna ( pAtrAnusAra dAna) kA upadeza dete haiN| tatpazcAt kahate haiM ki jo puruSa yA strI karmakSaya ke uddezya se ( svargAdisukha ke nidAna se nahIM) aisA karate haiM, unheM kramazaH kevalajJAna aura mokSa kI prApti hotI hai vAsupUjyajinendrasya pUjA vidhIyate rohiNIpustakasya ca / bhaktyA karmakSayanimittataH // 233 // pazcAdAhAradAnaM ca bheSajaM vasanAdikam / caturvidhasya saGghasya yathAyogyaM vidhIyate // 234 // evaM karoti yo bhaktyA naro rAmA mahItale / labhate kevalajJAnaM mokSaM ca kramataH svayam // 235 // For Personal & Private Use Only Page #793 -------------------------------------------------------------------------- ________________ a023 bRhatkathAkoza / 737 yahA~ kramataH (krama se arthAt paramparayA) zabda kA prayoga mahattvapUrNa hai| yaha strI kI tadbhavamukti kA niSedhaka hai| jaina karmasiddhAnta aura adhyAtmazAstra kA pratyeka abhyAsI acchI taraha jAnatA hai ki uparyukta kriyAe~ zubhopayoga haiM aura asaMyatasamyagdRSTi se lekara apramattasaMyata-guNasthAna taka honevAle zubhopayoga se kevala darzanamohanIya kI tIna prakRtiyoM evaM anantAnubandhI kaSAya kI cAra prakRtiyoM kA kSaya hotA hai| zeSa 138 (caramazarIrI jIva ke nArakAyu, tiryaMcAyu aura devAyu kA sattva nahIM hotA) prakRtiyoM kA kSaya zubhopayoga se nahIM hotaa| unakA yathAyogya kSaya kSapakazreNI para ArUr3ha chadmastha muni ke ekAgracintA-nirodharUpa prathama evaM dvitIya zukladhyAna-nAmaka zuddhopayoga se tathA ayogikevalI ke yoganirodha se hotA hai| ayogakevalI ke yoganirodha ko hI caturtha zukladhyAna kahA gayA hai aMtomuhuttamaddhaM ciNtaavtthaannmeyvtthummi| chadumatthANaM jjhANaM jogaNirodho jiNANaM tu|| sayogakevalI aura ayogakevalI dhruvopayoga-pariNata hote haiM, ataH unake antarmuhurta taka ekAgracintAnirodha-svabhAvavAlA dhyAna-pariNAmarUpa zuddhopayoga saMbhava nahIM hai, jaisA ki jayadhavalAkAra ne kahA hai-"pUrvavadatrApi dhyAnopacAraH pravartanIyaH, paramArthavRttyA ekAgracintAnirodha-lakSaNasya dhyAnapariNAmasya dhruvopayogapariNate kevlinynupptteH|" (jayadhavalA / ka.pA./bhA.16/anuccheda 395/pR.184)| zubhopayoga ina 138 karmaprakRtiyoM ke kSaya meM asamartha hai| isake viparIta usase tIsare guNasthAna ko chor3akara pahale se sAtaveM guNasthAna taka devAyu kA bandha hotA hai (Sa.kha.(pu.843, 31-324 pR.64)| isa prakAra vaha pratyakSarUpa se mokSa ke viparIta hai| isIlie amitAsrava muni pUtigandhA se kahate haiM ki isa rohiNIvrata se tuma svarga kI devI bhI bana sakatI ho| kintu isa zubhopayoga meM itanI vizeSatA hotI hai ki yadi yaha karmakSaya ke lakSya se kiyA jAya, bhogoM kI AkAMkSA se nahIM, to isase usa utkRSTa puNya kA bandha hotA hai, jisase pahale svargasukhaprApta hotA hai, pazcAt manuSyaparyAya, puruSazarIra Adi paramasamAdhi ke yogya sAmagrI prApta hotI hai, jisake Azraya se manuSya digambaramunidIkSA grahaNakara guNasthAnakrama se zukladhyAna ke dvArA karmakSaya karatA huA mokSa prApta kara sakatA hai| zloka meM prayukta kramataH zabda isI krama yA paramparA ko sUcita karatA hai| 1. ka- "nirvikalpasamAdhirUpazuddhopayogazaktyabhAve sati yadA zubhopayogarUpasarAgacAritreNa pariNamati tadA pUrvamanAkulatvalakSaNapAramArthikasukhaviparItamAkulatvotpAdakaM svargasukhaM Jain Education Intemational For Personal & Private Use Only Page #794 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 738 / jainaparamparA aura yApanIyasaMgha / khaNDa 3 a023 isI krama ke anusAra pUtigandhA ko pahale rohiNIvrata evaM zrAvikAvrata ke phalasvarUpa acyutasvarga ke deva kI mahAdevI aura usake bAda rAjA azoka kI rohiNI nAmaka mahArAnI hote hue batalAyA gayA hai| tatpazcAt AryikAdIkSA lekara duSkara tapa evaM sallekhanAvidhi se dehatyAga karane para vaha devagati evaM puruSaveda kA bandha kara acyutasvarga meM divyabundIdhara deva hotI hai| isa taraha vaha samyagdRSTi deva kI usa bhUmikA meM A jAtI hai, jahA~ se cyuta hokara usakA manuSyagati meM puruSa honA anivArya hai| isase usake lie daigambarI dIkSA lekara mukti prApta karane kA dvAra khula jAtA hai| isa kathA kA varNana 'azokarohiNIkathAnaka' ke nimnalikhita zlokoM meM kiyA gayA pUrvoktapUtigandhApi shraavkvrtbhuussitaa| upoSya rohiNI bhadrA cakre kAlaM smaadhinaa|| 459 // palyopamAni bhuJjAnA sukhaM paJcadazAni saa| acyutasyaiva devasya mahAdevI babhUva c|| 460 // pUtigandhAcarI devI yA tavAsInmanaH priyaa| sA svargAdgalitA bhUmimavatIrNAyuSaH kssye|| 465 // zrImadaGgAkhyadezastha-campAyAM puri ruupinnii| maghonastanayA jAtA zrImatyAM rohiNI nRp|| 466 // rohiNI ca mahAdevI hitvA srvprigrhm| vAsupUjyaM jinaM natvA sumatyante tpo'grhiit|| 582 // nAnAtapo vidhAyaiSA sAmAnyastrIsu dusskrm| sallekhanavidhiM cakre rohiNI krmhaanye|| 583 // tataH strItvaM samAdAya kRtvA kAlaM smaadhinaa| kalpe'cyute babhUvAsau divyabundIdharaH surH|| 584 // lbhte| pazcAt paramasamAdhisAmagrIsadbhAve mokSaM ca lbhte|" tAtparyavRtti / pravacanasAra 1/ 11/ pR. 12 / kha- "tIrthaGkarAdipurANajIvAdinavapadArthapratipAdakAgamaparijJAnasahitasya tadbhaktiyuktasya ca yadyapi tatkAle puNyAsravapariNAmena mokSo nAsti tathApi tadAdhAreNa kAlAntare nirAsrava zuddhopayogapariNAmasAmagrIprastAve bhvti| tAtparyavRtti/ paMcAstikAya/gA. 154/ pR. 223 / ga- "tena kAraNena sa tu bhedajJAnI svakIyaguNasthAnAnusAreNa paramparayA muktikAraNabhUtena tIrthaGkaranAmakarma prakRtyAdipudgalarUpeNa vividhapuNyakarmaNA bdhyte|" tAtparyavRtti / samayasAra / gA.172/ pR.239| For Personal & Private Use Only Page #795 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bRhatkathAkoza / 739 a0 23 isa varNana se spaSTa ho jAtA hai ki ukta granthoM ke lekhaka-lekhikA dvArA uddhRta zloka meM strI kI tadbhavamukti kA kathana nahIM hai, apitu kramazaH yA paramparayA (puruSazarIra dhAraNa kara daigambarI dIkSA dvArA) mukta hone kA kathana hai / isI krama se rukmiNI ke bhI mokSa pAne kA varNana bRhatkathAkoza ke lakSmImatIkathAnaka (108) meM kiyA gayA hai / yathA ca atha sA rukmiNI natvA sarvasattvahitaM gurum / saMyamazrI - samIpe pravavrAja manasvinI // 124 // baddhvA tIrthaGkaraM gotraM tapaH rukmiNI strItvamAdAya jAto devazcyutvA bhuvaM prApya tapaH nihatyAzeSakarmANi mokSaM zuddhaM vidhAya ca / divi suro mahAn // 125 // kRtvA'yamuttaram / yAsyati nIrajAH // 126 // anuvAda - " rukmiNI ne samasta prANiyoM ke hitakArI guru ko namaskAra kara saMyamazrI AryikA se dIkSA grahaNa kii| phira tIrthaMkaragotra kA bandha kara aura zuddha tapa kI sAdhanA kara svarga meM mahAn deva huii| vaha deva bhaviSya meM devaparyAya se cyuta hokara (manuSyaparyAya meM AyegA aura ) tapa dvArA azeSa karmoM kA vinAza kara mokSa prApta karegA / " isa prakAra sampUrNa bRhatkathAkoza meM strIparyAya se puruSaparyAya prApta karake hI mokSa hone kA kathana hai, kisI bhI strI kI tadbhavamukti kA kathana nahIM hai| isase spaSTa hai ki yApanIyapakSadhara granthadvaya ke lekhaka-lekhikA ne kramataH zabda kI anadekhI kara aura pUtigandhA (rohiNI) tathA rukmiNI ke strIparyAya ko chor3akara puruSaparyAya pAne ke kathanoM ko tAka para rakhakara hallA macAyA hai ki bRhatkathAkoza meM strImukti kA pratipAdana hai, isalie vaha yApanIyagrantha hai| vastutaH uparyukta pramANoM se siddha hai ki vaha yApanIyagrantha nahIM haiN| yApanIyapakSa ukta granthoM ke lekhaka-lekhikA ne dUsarA hetu yaha prastuta kiyA hai ki bRhatkathAkoza meM rukmiNI ko tIrthaMkaragotra kA bandha honA batalAyA gayA hai (dekhie Upara 'baddhvA tIrthaGkaraM gotraM' zloka) / yaha digambaramata ke pratikUla aura zvetAmbara tathA yApanIya matoM ke anukUla hai| isase siddha hai ki bRhatkathAkoza yApanIyagrantha hai| (yA. au. u. sA./pR. 151, jai.dha.yA.sa./ pR. 168) / For Personal & Private Use Only Page #796 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 740 / jainaparamparA aura yApanIyasaMgha / khaNDa 3 a023 digambarapakSa yaha satya hai ki strI ko tIrthaMkaranAmakarma ke bandha kA ullekha digambaramata ke pratikUla hai, tathApi isase bRhatkathAkoza yApanIyagrantha siddha nahIM hotA, kyoMki usameM aise aneka siddhAnta aura tathya upalabdha hote haiM, jo yApanIyamata ke viruddha haiN| yathA 1. rukmiNI ko tIrthaMkaraprakRti kA bandha nirUpita karate hue bhI, usakI mukti strIparyAya se na batalAkara puruSaparyAya se batalAyI hai aura bhaviSya meM usake tIrthaMkara hone kA bhI kathana nahIM kiyA gayA hai| tathA jaisA ki Upara kahA gayA hai, sampUrNa bRhatkathAkoza meM kisI bhI strI kI tadbhavamukti kA kathana nahIM hai| sabhI AryikAoM ke devaparyAya prApta karane kA athavA devaparyAya prApta karane ke anantara vahA~ se cyuta hone para manuSyabhava meM puruSazarIra se mokSaprApti kA kathana hai, kyoMki AryikApada se devaparyAya prApta karanevAlA jIva samyagdRSTi hone ke kAraNa strIzarIra prApta nahIM kara sktaa| 2. yApanIyamata meM muni ke acela aura sacela do liMga mAne gaye haiM, kintu sampUrNa bRhatkathAkoza meM ekamAtra digambaratva athavA nagnatA ko hI muniliMga kahA gayA hai| eka bhI zloka aisA nahIM hai, jisameM vastradhArI ko muni, nirgrantha yA zramaNa zabda se abhihita kiyA gayA ho| 3. gRhatyAgI, kaupInamAtradhArI gyAraha zrAvakapratimAoM ke pAlaka puruSa ko kSullaka nAma diyA gayA hai aura usake prati vinaya prakaTa karane ke lie munivat 'namo'stu' vAkya kA prayoga na kara icchAmi zabda kA prayoga kiyA gayA hai, tathA kahA gayA hai 2. dekhiye, azokarohiNIkathAnaka kA pUrvoddhata zloka 584, lakSmImatIkathAnaka ke pUrvoddhRta zloka 125-126 tathA 46veM 'asatyabhASaNakathAnaka' kA nimnalikhita zloka vimalAdikamatyantAdyAryikAH shuddhcetsH| nAnAtapo vidhAyoccai vayogyaM divaM yyuH|| 188 // isa zloka meM vimalA Adi AryikAoM (AryikAH) ko svargagAmI kahA gayA hai, jabaki unhIM ke sAtha munidIkSA grahaNa karanevAle rAjA dhanada ko mokSa kI prApti batalAyI gayI tato'nekasamAH kRtvA nAnAvidhatapAMsi tu| dhanadaH sa munirvidvaanaadhyaasitpriisshH|| 186 // divynaam-purii-paarshv-sthit-govrj-prvte| jagAma nirvRtiM vIro giriindrsthitmaansH|| 187 // 3. dekhiye, Age zIrSaka-'savastramuktiniSedha ke anya prmaann|' For Personal & Private Use Only Page #797 -------------------------------------------------------------------------- ________________ a023 .. bRhatkathAkoza / 741 ki jaba vaha kSullaka pada ko chor3akara digambaramuni-dIkSA grahaNa karatA hai, tabhI mukti kA pAtra banatA hai| vratadhArI striyoM meM AryikAoM ke atirikta kSullikA kA pada bhI batalAyA gayA hai| ye vizeSatAe~ kevala digambaramata meM milatI haiM, yApanIya aura zvetAmbara matoM meM nhiiN| 4. bRhatkathAkoza meM digambaraveza ko hI mukti kA mArga batalAyA gayA hai, vastradhAraNa karane ko mukti meM bAdhaka kahA gayA hai| 5. ukta grantha ke bhadrabAhukathAnaka meM digambaramata ko hI tIrthaMkarapraNIta prarUpita kiyA gayA hai, zvetAmbaramata ko dvAdazavarSIya durbhikSa ke pariNAmasvarUpa zithilAcAra se utpanna batalAyA gayA hai tathA yApanIyasampradAya ko usa zithilAcArajanita zvetAmbarasampradAya se udbhUta kahA gayA hai| 6. bRhatkathAkozakAra hariSeNa usI punnATasaMgha ke the, jisake harivaMzapurANakAra jinasena the| jinasena digambara the, ataH hariSeNa bhI digambara the| 7. bRhatkathAkoza meM 'kArtikeyAnuprekSA' ke kartA svAmikArtikeya (kra.136) aura SaTkhaNDAgama ke upadeSTA AcArya dharasena evaM kartA puSpadanta-bhUtabali (kra.26) ke kathAnaka varNita haiN| ye saba digambara the| 8. hariSeNa ne digambaragrantha 'bhagavatI-ArAdhanA' se aneka kathAoM ke bIja lekara bRhatkathAkoza ke bahuta se kathAnakoM kI racanA kI hai| ye siddhAnta aura tathya isa bAta ke akATya pramANa haiM ki bRhatkathAkoza yApanIyagrantha yA zvetAmbaragrantha nahIM hai, apitu digambaragrantha hai| isalie usameM jo strI ko tIrthaMkaraprakRti kA bandha batalAyA gayA hai, vaha anyathAnupapatti se isa nirNaya para pahu~cAtA hai ki yA to vaha prakSipta hai athavA siddhAntagranthoM ke gahana anuzIlana ke abhAva meM hariSeNa ne anabhijJatAvaza vaisA likha diyA hai| unakI aisI anabhijJatA anyatra bhI prakaTa huI hai| yathA, unhoMne likhA hai-"rukmiNI strItvamAdAya jAto divi suro mahAn" (108/ 4. dekhiye, Age zIrSaka-'gRhasthamuktiniSedha' tathA 'savastramuktiniSedha ke anya prmaann'| anuccheda kra. 7 / 5. dekhiye, Age zIrSaka-'savastramuktiniSedha ke anya pramANa'/ anuccheda kra.6 / 6. dekhiye, Age zIrSaka 7 'bhadrabAhukathAnaka meM koI bhI aMza prakSipta nhiiN|' 7. "punnATasaGghAmbarasannivAsI ---" bRhatkathAkoza/ prazasti /zloka/3/pR. 355 / 8. ArAdhanovRtaH pathyo bhavyAnAM bhaavitaatmnaam| hariSeNakRto bhAti kathAkozo mahItale // 8 vahI/ prshsti| Jain Education Intemational For Personal & Private Use Only Page #798 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 742 / jainaparamparA aura yApanIyasaMgha / khaNDa 3 a0 23 125) arthAt AryikA rukmiNI strItva ko lekara svarga meM mahAn deva huIM / yahA~ strItva ko svarga meM le jAne kA kyA tAtparya hai, yaha buddhigamya nahIM hai / yadi strItva se tAtparya strIvedanokaSAya aura strIzarIrAMgopaganAmakarma (dravyastrIveda) se hai, to uparyukta kathana samIcIna nahIM hai, kyoMki ina donoM vedoM (bhAvastrIveda aura dravyastrIveda) kA udaya to strIparyAya kI samApti ke sAtha hI samApta ho jAtA hai| tathA parabhavika devAyu kA bandha karanevAle samyagdRSTi jIva ke sAtha puMvedanokaSAyakarma tathA puruSazarIrAMgopAMga - nAmakarma niyama se ba~dhate haiN| aura yadi samyagdarzana hone ke pUrva parabhava-sambandhI strIvedanokaSAya-karma yA napuMsakavedanokaSAya-karma tathA strIzarIrAMgopAMganAmakarma yA napuMsakazarIrAMgopAMga - nAmakarma ba~dha gaye haiM, to inameM se ye donoM nAma karma puruSazarIrAMgopAMga nAmakarma meM parivartita ho jAte haiN| isa tathya kA ullekha DaoN0 paM0 pannAlAla jI sAhityAcArya ne nimnalikhita zabdoM meM kiyA hai " samyagdRSTi jIva strIparyAya meM utpanna nahIM hotA hai| yadi use samyagdarzana ke pUrva strIveda kA bandha par3a gayA hai, to vaha puruSaveda ke rUpa meM parivartita ho jAtA hai / tiryaMcoM aura manuSyoM meM utpanna hone vAle samyagdRSTi jIvoM meM pUrvabaddha napuMsakaveda bhI puruSaveda ke rUpa meM parivartita ho jAtA hai|" ( ratnakaraNDa zrAvakAcAra / vizeSArtha 1/ 35/pR.76)| yahA~ strIveda, puruSaveda aura napuMsakaveda se dravyaveda ( zarIrAMgopAMga - nAmakarma) vivakSita hai, bhAvaveda nahIM, kyoMki bhAvaveda arthAt puMvedanokaSAya, strIvedanokaSAya tathA napuMsakavedanokaSAya eka-dUsare meM parivartita nahIM hote / jIva meM ina tInoM kA pRthak-pRthak sattva nauveM guNasthAna ke savedabhAga paryanta rahatA hai aura usake Age hI unakA kramazaH kSaya hotA hai / (sa.si./ 10 / 2) | kintu audArika- zarIrasambandhI puruSazarIrAMgopAMga, strIzarIrAMgopAMga evaM napuMsakazarIrAMgopAMga, ina tIna nAmakarmoM kA satva eka sAtha nahIM hotA, kyoMki sayogakevalI - guNasthAna meM audArikazarIra-sambandhI kevala audArikazarIrAMgopAMga nAmaka eka hI prakRti kA sattva batalAyA gayA hai, jo kevalI ke puruSa hone puruSazarIrAgopAMgarUpa hotI hai / ( sa.si./ 10 / 2) isase siddha hotA hai ki yadi koI jIva mithyAdRSTi avasthA meM strIzarIrAMgopAMga athavA napuMsakazarIrAMgopAMga nAmakarma kA bandha karatA hai, to samyagdarzana hone para vaha puruSazarIrAMgopAMga nAmakarma meM parivartita ho jAtA hai aura vaha puMvedanokaSAyakarma tathA puruSazarIrAMgopAMga nAmakarma kA hI bandha karatA 1 isase yaha nirNaya bhI hotA hai ki mithyAdRSTi jIva yadi pahale strIzarIrAMgopAMga - nAmakarma 9. yaha avazya hai ki jaba koI eka bhAvaveda udaya meM AtA hai, taba anya do bhAvaveda eka samaya pUrva stibukasaMkramaNa dvArA udaya ko prApta bhAvaveda ke rUpa meM saMkramita hokara udaya meM Ate haiN| (dekhiye, paM. ratanacandra jaina mukhtAra : vyaktitva aura kRtitva / bhAga 1 / pR. 455 ) / For Personal & Private Use Only Page #799 -------------------------------------------------------------------------- ________________ a0 23 bRhatkathAkoza / 743 yA napuMsakazarIrAgopAMga-nAmakarma bA~dhatA hai aura usake bAda vizuddhapariNAmavaza puMvedanokaSAyakarma evaM puruSazarIrAMgopAMga-nAmakarma kA bandha karatA hai, to pUrvabaddha strIzarIrAMgopAMganAmakarma yA napuMsakazarIrAMgopAMga-nAmakarma puruSazarIrAMgopAMga-nAmakarma meM badala jAtA hai| mAyAcAra Adi saMklezapariNAma kI vizeSatA se isake viparIta honA bhI saMbhava hai| isI prakAra yadi koI jIva mithyAtvadazA meM devagati ke sAtha strIvedanokaSAyakarma evaM vaikriyika-strIzarIrAMgopAMga-nAmakarma kA bandha karatA hai, to samyaktva prApta karane para use puMvedanokaSAyakarma evaM vaikriyika-puruSazarIrAMgopAMganAmakarma kA hI bandha hotA hai tathA usakA pUrvabaddha vaikriyika-strIzarIrAMgopAMga-nAmakarma vaikriyika-puruSazarIrAMgopAMganAmakarma kA rUpa dhAraNa kara letA hai| tathA yadi koI mithyAdRSTi jIva narakagati ke sAtha napuMsakavedanokaSAyakarma evaM vaikriyika-zarIrAMgopAMga-nAmakarma bA~dhatA hai, to usakA vaha zarIrAMgopAMganAmakarma napuMsakazarIrAMgopAMgarUpa hotA hai| niSkarSa yaha ki jo jIva mithyAtvadazA meM strIvedanokaSAyakarma evaM strIzarIrAMgopAMganAmakarma bA~dha letA hai, vaha samyagdarzana hone para puMvedanokaSAyakarma evaM puruSazarIrAMgopAMganAmakarma kA bandha karane lagatA hai, aura usakA pUrvabaddha strIvedanokaSAyakarma to jyoM kA tyoM sattA meM rahatA hai, kintu strIzarIrAMgopAMga-nAmakarma puruSazarIrAMgopAMga-nAmakarma meM parivartita ho jAtA hai| ataH jaba vaha devAyu kA bandha kara svarga meM jAtA hai, to bhAvapuruSatva aura dravyapuruSatva ko hI lekara jAtA hai| vahA~ usake pUrvabaddha bhAvastrIveda (strIvedanokaSAyakarma) aura bhAvanapuMsakaveda (napuMsakaveda-nokaSAyakarma) bhI udaya ko prApta bhAvapuruSaveda ke rUpa meM stibukasaMkramaNa kara udaya meM Ane lagate haiN| ataH bRhatkathAkozakAra hariSeNa kA yaha kathana Agamasammata nahIM hai ki 'rukmiNI strItva ko sAtha meM lekara svarga meM mahAn deva huI' athavA 'rohiNI strItva ko lekara acyutakalpa meM divyadhuMndIdhara deva huii|' (57 / 584) / jaba strItva zeSa hI nahIM rahA, taba use lekara rukmiNI yA rohiNI svarga meM kaise jA sakatI hai? hariSeNa ne bRhatkathAkoza meM vyAkaraNasambandhI bhI aneka aniyamitatAe~ kI haiM, jinheM DaoN0 ena0 ena0 upAdhye ne siMghI jaina granthamAlA dvArA prakAzita bRhatkathAkoza kI prastAvanA (pR. 94-112) meM udghATita kiyA hai| ina udAharaNoM ko dekhate hue yaha Azcaryajanaka pratIta nahIM hotA ki digambara hariSeNa ne strI ko tIrthaMkaraprakRti ke bandha kA kathana saiddhAntika anabhijJatAvaza kiyA hai| yApanIyapakSa yApanIyapakSadhara vidvAn ne tIsarA hetu yaha prastuta kiyA hai ki bRhatkathAkoza ke azokarohiNI kathAnaka meM rohiNI mahArAnI ke dvArA sarvaparigrahatyAga kiye jAne Jain Education Intemational For Personal & Private Use Only Page #800 -------------------------------------------------------------------------- ________________ a023 744 / jainaparamparA aura yApanIyasaMgha / khaNDa 3 kA ullekha hai| digambaramata ke anusAra strI ke lie sarvaparigraha kA tyAga saMbhava nahIM hai, kyoMki usameM vastra bhI parigraha mAnA gayA hai| kintu zvetAmbara aura yApanIya matoM meM strImukti mAnya hone se vastradhAraNa karate hue bhI sarvaparigrahatyAga kA kathana yuktisaMgata ho jAtA hai| ataH yaha yApanIyagrantha hai| (jai.dha.yA.sa./pR. 168) / digambarapakSa pUrva meM aneka sthAnoM para spaSTa kiyA jA cukA hai ki digambaramata meM AryikA ko upacAra se mahAvratI kahA gayA hai, isalie sarvaparigrahatyAga kA kathana bhI aupacArika hI hai| digambaragrantha bhagavatI-ArAdhanA kI 'itthIvi ya jaM liMgaM diTuM' ityAdi gAthA (80) aura usakI vijayodayATIkA meM AryikAoM ke ekasAr3IrUpa alpaparigrahAtmaka liMga ko sarvaparigrahatyAgarUpa utsargaliMga kahA gayA hai| isakI carcA 'bhagavatI-ArAdhanA' nAmaka trayodaza adhyAya meM kI jA cukI hai| ataH rohiNI mahArAnI ke dvArA sarvaparigrahatyAga kiye jAne kA ullekha digambaramata ke sarvathA anukUla hai| isalie ukta ullekha se bRhatkathAkoza yApanIyagrantha siddha nahIM hotaa| gRhasthamuktiniSedha yApanIyapakSa yApanIyapakSadhara lekhaka-lekhikA ne cauthA hetu yaha batalAyA hai ki bRhatkathAkozagata azokarohiNIkathAnaka (kra.57) ke nimnalikhita zloka meM gRhasthamukti kA kathana hai, jo yApanIyamata kA siddhAnta hai aNuvratadharaH kazcid gunnshikssaavrtaanvitH| siddhibhakto vrajetsiddhiM maunvrtsmnvitH|| 567 // anuvAda-"koI siddhibhakta (siddhi cAhanevAlA) aNuvratAdidhArI zrAvaka bhI yadi maunavrata kI sAdhanA karatA hai, to vaha siddhi ko prApta hotA hai|" digambarapakSa 1. ukta lekhaka-lekhikA ne yahA~ jo 'siddhi' kA artha 'mokSa' liyA hai, vaha bRhatkathAkozakAra ke abhiprAya ke anurUpa nahIM hai| unake anusAra to aNuvratadhArI 10. rohiNI ca mahAdevI hitvA sarvaM prigrhm| vAsupUjyaM jinaM natvA sumatyante to'grhiit|| 57/582 // 11. dekhiye, adhyAya 13-bhagavatI-ArAdhanA/ prakaraNa 3/zIrSaka 5 / For Personal & Private Use Only Page #801 -------------------------------------------------------------------------- ________________ a023 bRhatkathAkoza / 745 ke viSaya meM siddhi kA artha icchita laukika padArtha kI prApti hai, na ki mokSa kI praapti| mokSa kI prApti to unhoMne jantumAtra (prANimAtra) ke lie jainendrI dIkSA ke dvArA hI batalAI hai| udAharaNArtha, azokarohiNIkathAnaka (kra.57) ke nimnalikhita padya darzanIya haiM kAlaM kRtvA tato jnturmaunvrtvidhaantH| devaH kalasvanaH svarge jAyate bhogsNyutH|| 556 // tatastatra sukhaM bhuktvA bhuvaM prApya vishuddhdhiiH| cakravAdikAn bhogAn bhUyo bhuGkte sa ttphlaat|| 557 // bhaumAn bhogAn punarbhuktvA mno'bhilaassitaaNshcirm| dIkSAmAdAya jainendrIM siddhiM yAti sa niirjaaH|| 558 // __ anuvAda-"jo prANI maunavrata kA pAlana karate hue samaya vyatIta karatA hai, vaha svarga meM madhura svara evaM bhoga se saMyukta deva hotA hai| vahA~ svargika sukhoM kA AsvAdana kara bhUmi para AtA hai aura cirakAla taka cakravartI Adi ke mano'bhilASita bhogoM ko bhogatA hai| pazcAt jainendrI (daigambarI) dIkSA grahaNa kara karmamukta ho siddhi (mokSa) prApta karatA hai|" 2. isI azokarohiNIkathAnaka (kra.57) meM batalAyA gayA hai ki maunavrata ke phaloM kA zravaNa karanevAle rAjA azoka ne zrAvaka hote hue bhI jainendrI (daigambarI) dIkSA grahaNa kI aura ugra tapa ke dvArA karmoM kA vinAza kara nirvANa prApta kiyaa| yathA vAsupUjyaM jinaM bhaktyA triH parItya praNamya c| dIkSAM jagrAha jainendrIM tdnte'shokbhuuptiH|| 579 // ugraM tapo vidhAyAyaM kAlena bahunA ttH| kSINakarmA jagAmAzu nirvANaM prmuttmm|| 581 // 3. granthakAra ne yazodhara-candramatI kathAnaka (kra.73) meM bhI varNana kiyA hai ki do rAjakumAra sudattamuni se apane pUrvabhava kA vRtAnta sunakara virakta ho jAte haiM aura unase munidIkSA kI yAcanA karate haiN| sudattamuni unase kahate haiM-"Apa logoM ke aMga sukumAra haiN| unheM parISaha sahane kA abhyAsa nahIM hai| isalie abhI Apa munivrata kA pAlana nahIM kara paayeNge| isa samaya Apa logoM ko kSullaka-dharma kA pAlana karanA cAhie , munidIkSA bAda meM duuNgaa|" dekhie For Personal & Private Use Only Page #802 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 746 / jainaparamparA aura yApanIyasaMgha / khaNDa 3 a023 yuvAM sukumaaraanggaavndhyaasit-priisshau| zaknutho na vrataM jainaM grahItuM mugdhcetsau|| 237 / / vidhAtumadhunA yuktaM dharmaM kssullksevitm| caramaM yuvayordAsye dharma daigambaraM prm|| 238 // donoM rAjakumAra munivara kI AjJA svIkAra kara lete haiN| pahale ve kSullaka bana jAte haiM, bAda meM unhIM munirAja se munidIkSA grahaNa karate haiM kSullako kSaullakaM dharmaM hitvA vairaagysnggtau| tadA nijaguroH pArve munidiikssaamupaagtau|| 299 // 4. granthakAra ne bRhatkathAkoza ke bhadrabAhukathAnaka (kra.131) meM zvetAmbara sthavirakalpa (sacelaliMga) ko zithilAcArI ardhaphAlaka sAdhuoM ke dvArA kalpita batalAte hue vastradhAraNa ko mukti meM bAdhaka evaM nagnatva ko mukti kA sAdhaka siddha kiyA hai tathA anya kaI sthAnoM para daigambarI dIkSA ko hI sarvakarmavinAzaka batalAyA hai|12 ___ ina pramANoM se bRhatkathAkozakAra kA abhiprAya spaSTa ho jAtA hai ki unheM gRhasthamukti mAnya nahIM haiN| isalie azoka-rohiNI kathAnaka (kra. 57) ke aNuvratadharaH kazcid zloka meM jo siddhi cAhanevAle gRhastha ko maunavrata ke dvArA siddhi prApta hone kI bAta kahI gaI hai, vahA~ siddhi kA artha mokSa kI prApti nahIM hai, apitu aneka prakAra ke abhilaSita laukika padArthoM kI prApti hai, yaha azoka-rohiNIkathAnaka ke nimnalikhita zlokoM se spaSTa hai yazovyAptasamastAze mRdumnthrgaamini| vadAmi te'dhunA vatse maunavrataphalaM shRnnu|| 559 // zravaHsukhaM manohAri lokprtyykaarnnm| pramANabhUtamAdeyaM vacanaM maunato nRnnaam|| 560 // devazeSAmivAzeSAmAjJAmasya prtiicchti| mastakena jano ysmaattnmaunphlmuttmm|| 561 // yacca kiJcitkRtaM tena bhyrossvissaaphm| tatsasamastaM bhavelloke yena maunaM ciraM kRtm|| 562 // madhurAkSarasaMyuktaM mukhapadmaM mnohrm| maunena jAyate puMsAM naanaarthrucibhaassnnm|| 563 // 12. dekhiye, Age 'savastramuktiniSedha ke anya prmaann|' Jain Education Intemational For Personal & Private Use Only Page #803 -------------------------------------------------------------------------- ________________ a023 bRhatkathAkoza / 747 api duHsAdhyatAM prAptAH srvlokphlprdaaH| vidyAH sidhyanti sarveSAM ciraM maunavrataM kRtm|| 564 // yadasAdhyaM bhvetkaarymtisNshykaarnnm| tattasya vAkyataH siddhimeti maunaphalAd bhuvi|| 565 // dhyAyanti munayo dhyAnaM yena krmvinaashnm| maunena hi sadA tasmAnmaunaM srvaarthsaadhnm|| 566 // aNuvratadharaH kazcid gunnshikssaavrtaanvitH| siddhibhakto vrajetsiddhiM maunvrtsmnvitH|| 567 // anuvAda-(rUpakumbha muni vasumatI nAmaka kanyA ko maunavrata ke phala batalAte hue kahate haiM)- "he samasta dizAoM meM vyApta yazavAlI, mRdumantharagAminI vatse! maiM tumheM maunavrata ke phala batalAtA hU~, suno| mauna se manuSya ko karNapriya, manohArI tathA logoM ke lie vizvasanIya, pramANabhUta vacanoM kI prApti hotI hai| mauna se manuSya ko indra ke samAna aizvarya prApta hotA hai, jisase loga usakI AjJA ko zirodhArya karane ke lie sadA taiyAra rahate haiN| jo cirakAla taka mauna kI sAdhanA karatA hai vaha bhaya, roSa ora viSa kA apahAra karane ke lie jo kucha karatA hai vaha sabhI saphala hotA hai| mauna se manuSya kA mukhakamala madhurabhASI aura manohara ho jAtA hai| dIrghakAla taka maunadhAraNa karane se samasta laukika phala pradAna karanevAlI duHsAdhya vidyAe~ bhI sabako siddha ho jAtI haiN| atyanta saMzayAspada (saMkaTa ke kAraNabhUta) asAdhya kArya bhI usake vacana bolane mAtra se siddha ho jAte haiN| muni maunavrata kA avalambana karake hI karmavinAzaka dhyAna dhyAte haiM, ataH mauna samasta padArthoM kA sAdhana hai| koI aNuvrata-guNavrata-zikSAvratadhArI zrAvaka yadi maunavrata kA pAlana karatA hai to vaha jisa siddhi kA bhakta hotA hai (jisa vastu kA abhilASI hotA hai), vaha use prApta ho jAtI hai| ina vacanoM ke dvArA AcArya hariSeNa ne nimnalikhita artha pratipAdita kiye haiM 1. maunaM sarvArthasAdhanam (zloka 566) vAkya ke dvArA spaSTa kiyA hai ki mauna laukika phala aura alaukikaphala donoM kI prApti kA sAdhana hai| usase indrapada, manohararUpa, madhura svara evaM vacana, duHsAdhya vidyAe~ Adi laukika phaloM kI bhI siddhi (upalabdhi) hotI hai aura karmavinAzaka zukladhyAnarUpa alaukika phala kI bhii| 2. dhyAyanti munayo dhyAnaM yena karmavinAzanam (zloka 566) ina vacanoM se spaSTa kiyA hai ki mauna se muniyoM ko hI karmavinAzaka zukladhyAna kI siddhi hotI Jain Education Interational For Personal & Private Use Only Page #804 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 748 / jainaparamparA aura yApanIyasaMgha / khaNDa 3 a0 23 hai, zrAvakoM kA mauna karmavinAzaka zukladhyAna kA sAdhaka nahIM hai, ataH unheM mokSa kI prApti nahIM hotii| isase yaha artha pratiphalita hotA hai ki yataH zrAvakoM ko maunavrata. se karmavinAzaka zukladhyAna kI prApti nahIM ho sakatI, ataH unheM usase indrapada, manohararUpa, madhuravacana, duHsAdhya vidyAe~ ityAdi laukika phalopalabdhirUpa siddhi hI prApta hotI hai| isIlie azokarohiNI - kathAnaka ( kra. 57) ke kAlaM kRtvA tato janturmaunavratavidhAnataH ityAdi pUrvoddhRta zlokoM (556-558) meM kahA gayA hai ki maunavrata ke pAlana se jIva svarga ke bhoga bhogatA hai aura vahA~ se pRthvI para Akara cakravartI Adi ke bhoga bhogane ke bAda jainendrI (daigambarI) dIkSA lekara mokSa prApta karatA hai| 3. kazcid aNuvratadharaH siddhibhaktaH siddhiM vrajet (zloka 567 ) isa vAkya meM kazcit zabda ke prayoga se spaSTa kiyA hai ki laukika phaloM kI siddhi kA bhakta (icchuka) koI-koI hI zrAvaka hotA hai, saba nahIM / prAyaH sabhI zrAvaka mokSArthI hI hote haiM, kyoMki zrAvakadharma mokSamArgabhUta munidharma ke abhyAsArtha hI grahaNa kiyA jAtA hai| yaha bAta hariSeNa ne pUrvoddhRta yazodhara - candramatI - kathAnaka meM spaSTa kara dI hai, jisameM sudatta muni do rAjakumAroM ko sukumAra hone ke kAraNa zurU meM munidIkSA nahIM dete, apitu kSullakadIkSA dete haiM aura kucha samaya bAda samartha ho jAne para munidIkSA pradAna karate haiN| isa prakAra yahA~ prayukta kazcit zabda spaSTa karatA hai ki zrAvakoM ke prasaMga meM siddhi zabda laukikaphala- prApti kA vAcaka hai, mokSaprApti kA nahIM / yadi AcArya hariSeNa gRhastha avasthA ko mukti kA mArga mAnate, to ve yaha na kahate ki cakravartI Adi jainendrI ( daigambarI) dIkSA lekara mokSa prApta karate haiN| aura pUrvokta do rAjakumAroM ko na to kSullakadIkSA diye jAne kA varNana karate, na daigambarI dIkSA diye jAne kA / ve yaha varNana karate ki " sudattamuni ne una rAjakumAroM se kahA ki tuma rAjaparivAra ke ho isalie tumheM na to kSullakadIkSA grahaNa karane kI AvazyakatA hai, na daigambarIdIkSA kI, tuma gRhastha avasthA se hI mokSa prApta kara sakate ho / " kintu hariSeNa ne aisA varNana nahIM kiyA, apitu yaha kahA hai ki sudattamuni ne unheM pahale kSullaka dIkSA dI, usake kucha samaya bAda kSullakadIkSA kA parityAga karAkara daigambarIdIkSA pradAna kii| isase siddha ho jAtA hai ki hariSeNa gRhasthamukti ke samarthaka nahIM haiN| ata: unake dvArA ukta zloka meM prayukta siddhi zabda bhI mokSa kA vAcaka nahIM hai| isa prakAra yApanIyapakSadhara granthalekhikA evaM lekhaka ne bRhatkathAkoza ko yApanIya paramparA kA grantha siddha karane ke lie jo yaha hetu batalAyA hai ki 'aNuvratadharaH kazcid' (kra.57 / 567 / pR. 119) ityAdi zloka meM siddhi zabda mokSa kA vAcaka hai, vaha asatya hai| For Personal & Private Use Only Page #805 -------------------------------------------------------------------------- ________________ a0 23 3 savastramuktiniSedha yApanIyapakSa 'jainadharma kA yApanIya sampradAya' grantha ke lekhaka ne bRhatkathAkoza meM savastramukti kA ullekha siddha karane ke lie pR. 169 para azoka - rohiNI - kathAnaka (kra.57) kA nimnalikhita zloka uddhRta kiyA hai tataH samastasaGghasya vastrAdidAnaM ca deyaM bRhatkathAkoza / 749 dehibhirbhktittpraiH| karmakSayanimittataH // 554 // anuvAda - " maunavrata sampanna hone para usakA udyApana karane ke lie karmakSa ke prayojana se samasta saMgha ko vastrAdi kA dAna karanA cAhie / yApanIyapakSadhara granthalekhaka ke kathana kA abhiprAya yaha hai ki samasta saMgha muni bhI A jAte haiM, ataH muniyoM ke lie vastradAna kA ullekha hone se bRhatkathAkoza meM savastramukti arthAt sthavirakalpa ko mAnyatA dI gaI hai| digambarapakSa yahA~ bhI mAnya granthalekhaka ne pUrvApara kathanoM para dhyAna diye binA hI nirNaya ghoSita kara diyA hai| isake pUrva isI azokarohiNIkathAnaka ( kra. 57) meM kahA gayA hai ki rohiNI vrata kI samApti para caturvidha saMgha ko yathAyogya AhAra, auSadhi aura vastrAdi kA dAna karanA cAhie-- pazcAdAhAradAnaM ca bheSajaM vasanAdikam / caturvidhasya saGghasya yathAyogyaM vidhIyate // 234 // yahA~ yathAyogya zabda kA prayoga mahattvapUrNa hai / 'yathAyogya' kA artha hai jisake lie jisa vastu kA dAna yogya hai, use usa vastu kA dAna karanA / isase sArI bAta spaSTa ho jAtI hai| vaha yaha ki cU~ki muni nagna hote haiM ( zramaNA nagnarUpiNaH ) 13 ataH unake lie kevala AhAra, oSadhi, zAstra aura abhaya kA dAna denA cAhie / tathA AryikA, zrAvaka ( kSullaka - elaka) aura zrAvikA ( kSullikA) vastradhAraNa bhI karate haiM, isalie unheM vastradAna bhI karanA caahie| yaha bAta isI azokarohiNIkathAnaka meM spaSTa kI gaI hai 13. bRhatkathAkoza / viSNukumAra- kathAnaka / kra.11 / zloka 9 / For Personal & Private Use Only Page #806 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 750 / jainaparamparA aura yApanIyasaMgha / khaNDa 3 paJcamIpustakaM divyaM paJcapustakasaMyutam / sAdhubhyo dIyate bhaktyA bheSajaM ca yathocitam // 535 // AhAradAnamAdeyaM bhaktitodva bheSajAdikam / vastrANi cAryikAdInAM dAtavyAni mumukSibhiH // 536 // isa kathana meM spaSTa kara diyA gayA hai ki rohiNI vrata kI samApti para sAdhuoM ko pA~ca pustakoM sahita paJcamI pustaka tathA bheSaja evaM AhAradAna denA cAhie aura AryikAoM ko vastradAna bhI karanA cAhie / isase siddha hai ki yApanIyapakSI grantha lekhaka ne yathAyogya zabda aura usake uparyukta spaSTIkaraNa para dhyAna diye binA pUrvokta zloka se jo yaha niSkarSa nikAlA hai ki bRhatkathAkoSa meM muniyoM ke lie vastradAna kA ullekha hai, vaha sarvathA galata hai| savastramuktiniSedha ke anya pramANa bRhatkathAkoza meM savastramuktiniSedha ke pracura pramANa upalabdha haiN| unheM nIce prastuta kiyA jA rahA hai| 1. bRhatkathAkoza meM rAjakula aura zreSThikula ke puruSoM ko bhI daigambarI dIkSA hI grahaNa karate hue varNita kiyA gayA hai| yApanIyamata ke samAna uccakula ke puruSoM ke lie ApavAdika savastraliMga kA vidhAna usameM kahIM bhI nahIM miltaa| udAharaNArtha, nAgapura ke nAga nAmaka rAjA kA putra somadatta daigambarI munidIkSA grahaNa kara letA hai / pazcAt usakA putra vairakumAra bhI unase daigambarI dIkSA grahaNa kara muni bana jAtA hai| isakA varNana vairakumArakathAnaka (kra. 12) ke nimnalikhita zlokoM meM kiyA gayA hai a0 23 atrAntare stutiM bhaktyA vidhAya karakuDmalam / toSI vairakumAro'pi somadattaguruM jgau|| 72 // bhagavan dehi me dIkSAM saMsArArNavatAriNIm / AhatrIM nAkasaukhyasya mokSasaukhyasya ca kramAt // 73 // zrutvA vairakumArasya bhavya siMhasya bhaartiim| dadau daigambarI dIkSAM somadattagurustadA // 74 // nAgadattamuni - kathAnaka (kra. 27) ke adhogata padyoM meM zUradatta rAjA ke dvArA daigambarI dIkSA liye jAne kA kathana hai For Personal & Private Use Only Page #807 -------------------------------------------------------------------------- ________________ a023 bRhatkathAkoza / 751 zUradattanarendro'pi naagdttmuniishvrm| samprApya bhaktisampanno nanAma klnisvnH|| 83 // punaH punaH praNamyemaM sAmantairbahubhiH smm| zUradatto'pi jagrAha dIkSAM daigmbriimsau|| 84 // caTa, ceTa aura pANDyarAja dvArA daigambarI dIkSA grahaNa kiye jAne kA varNana karkaNDamahArAja-kathAnaka (kra.56/pR.101) ke adholikhita zloka meM hai caTaceTau samaM vIrau pANDyarAjena stvrm| dIkSAM daigambarI bhavyau vIrasenAntike ddhau|| 426 // yazodhara-candramatIkathAnaka (kra.73) aura gajakumArakathAnaka (kra.139) ke nimnalikhita padyoM meM bhI rAjAoM ke dvArA daigambarI dIkSA liye jAne kA kathana hai yazodharakumArAya dattvA rAjyazriyaM nRpH| abhinandanasAmIpye dIkSAM daigambarIM ddhau|| 6 // yshodhr-cndrmtii-kthaank| tataH suvAsunAmAnaM samAhUya svnndnm| dadAvanantavIryo'yaM nijraajymknnttkm|| 33 // bAhyamAbhyantaraM saGgaM hitvaa'nntblstdaa| dadhau sAgarasenAnte dIkSAM daigmbriimrm|| 34 // gjkumaarkthaank| khaNDazrIkathAnaka (kra.65 / zloka 90-91) meM rAjA rudradatta ke dvArA tathA nAgazrIkathAnaka (kra.67/ zloka 48-49) meM rAjA bhagadatta ke dvArA bhI daigambarI dIkSA grahaNa kiye jona kA ullekha hai| 2. bRhatkathAkoza meM sarvatra nagna muni ko hI zramaNa kahA gayA hai, kahIM bhI vastradhArI ke lie 'zramaNa' saMjJA kA prayoga nahIM huA hai| yathA 'zramaNA ngnruupinnH|' viSNukumArakathAnaka / kra.11 / zloka 9 / 'nagnaH shrmnnH|' nAgadattamunikathAnaka/ kra.27 / zloka 78 / 'nagnazravaNasAmIpyaM' yamapAzakathAnaka /kra.74/zloka 36 / 'nagnazramaNapArve hi|' yamapAzakathAnaka / kra.74 / zloka 44 / 'darzanenAsya ngnsy|' dhAnyakumAramuni-kathAnaka / kra.141 / zloka 48 / For Personal & Private Use Only Page #808 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 752 / jainaparamparA aura yApanIyasaMgha / khaNDa 3 a023 3. nirgrantha zabda kA prayoga bhI nagna muni ke lie hI huA hai, yathA nAradaparvatakathAnaka (kra.76) ke nimnalikhita zloka meM sarvagranthaparityAgaM kRtvA dehe'pi niHspRhH| nirgrantho nagnatAM prApto bhikSAM bhramati srvdaa|| 207 // yahA~ yaha bhI dhvanita kiyA gayA hai ki nagnatA svIkAra na karanA deha meM spRhA (rAga) hone kA lakSaNa hai| 4. hariSeNa ne digambara zabda kA prayoga muni ke paryAyavAcI ke rUpa meM kiyA hai, jisase spaSTa hai ki koI bhI vastradhArI unakI dRSTi meM 'muni' saMjJA kA pAtra nahIM hai| somazarma-vAriSeNa-kathAnaka (kra.10) kA nimna padya draSTavya hai stutvA vIraM yathAyogyaM sakalAMzca digmbraan| vAriSeNo'munA sArdhaM svasthAne smupaavisht|| 47 // anuvAda-"bhagavAn mahAvIra aura sakala (samasta) digambaroM (nagna muniyoM) kI stuti karake vAriSeNa somazarmA ke sAtha apane sthAna para baiTha gye|" vAsudevakathAnaka (kra.29) kA adholikhita padya bhI isakA eka udAharaNa hai neminAthanutiM kRtvA sakalAMzca digmbraan| vanditvA'yaM sukhaM tasthau vAsudevaH svaidykH|| 12 // anuvAda-"bhagavAn neminAtha kI stuti tathA sakala digambaroM kI vandanA karake vAsudeva, vaidya ke sAtha sukhapUrvaka AsIna ho gye| ___ yahA~ sakalAMzca digambarAn uktiyoM se yaha bhI dhvanita hotA hai ki hariSeNa kI mAnyatAnusAra bhagavAn neminAtha aura mahAvIra ke samavasaraNa meM kevala digambara muniyoM kA astitva thA, apavAdaliMgI savastra muniyoM (sthavirakalpiyoM) kA nhiiN| yadi hariSeNa yApanIya hote, to sakala muniyoM meM digambaroM ke sAtha sthaviroM kA bhI ullekha karate hue unheM bhI namaskAra kiye jAne kA varNana krte| aisA nahIM kiyA, isase spaSTa hai ki ve yApanIya nahIM the, apitu digambara the| 5. bRhatkathAkoza meM daigambarI dIkSA ko hI saMsArarUpI samudra ko pAra karAnevAlI tathA karmoM kA nAza karanevAlI kahA gayA haidadau daigambarI dIkSAM sNsaaraarnnvtaarinniim| padmarathanRpa-kathAnaka / kra.59/zloka 32 / dadhau daigambarIM dIkSAM sNsaaraarnnvtaarinniim| mayUrakathAnaka / kra.102-10 / zloka 29 / For Personal & Private Use Only Page #809 -------------------------------------------------------------------------- ________________ a023 bRhatkathAkoza / 753 dIkSAM daigambarIM cAsmai dIyatAM krmnaashiniim| somadatta-vidhuccaura-kathAnaka / kra. 4 / zloka 63 / dadau daigambarIM dIkSAM htye'khilkrmnnaam| somadatta-vidhuccaura-kathAnaka / kra.4/zloka 68 / 6. vastradhAraNa karane ko mukti meM bAdhaka batalAyA gayA hai| bRhatkathAkoza ke bhadrabAhukathAnaka (131) meM varNana hai ki dvAdazavarSIya durbhikSa ke samaya jo munisaMgha rAmilla, sthUlavRddha aura bhadrAcArya ke netRtva meM sindhudeza calA gayA thA, usane bhikSAgrahaNa ke samaya honevAle upadravoM se bacane ke lie ardhaphAlaka (nagnatA ko chipAne ke lie bAyeM hAtha para laTakAyA gayA ardhavastra) grahaNa kara liyA thA aura muni bhikSApAtra bhI pAsa meM rakhane lage the| durbhikSa samApta hone para jaba ve lauTe taba rAmilla, sthUlavRddha aura bhadrAcArya ne saMgha ke muniyoM se kahA ki aba hameM mokSa prApta karane ke lie ardhaphAlaka tyAgakara nirgrantharUpa dhAraNa kara lenA caahie| unake vacana sunakara aneka muniyoM ne ardhaphAlaka tyAgakara nirgrantharUpa dhAraNa kara liyaa| rAmilla Adi tInoM ne bhI saMsAra se bhayabhIta hokara nirgrantharUpa grahaNa kara liyA, kintu jina ajJAnI, kAyara aura zaktihIna muniyoM ko guruoM ke ye saMsArasamudra se pAra lagAnevAle vacana nahIM ruce, unhoMne apane mana se jinakalpa (acelaliMga) aura sthavirakalpa (sacelaliMga) ina do prakAra ke mokSamArgoM kI kalpanA kara ardhaphAlaka sampradAya calA diyaa| dekhie hariSeNa ke bhadrabAhukathAnakagata ye vacana rAmilla-sthavira-sthUlabhadrAcAryAH svsaadhubhiH| AhUya sakalaM saGghamitthamUcuH prsprm|| 62 // hitvA'rdhaphAlakaM tUrNaM munayaH priitmaansaaH| nirgrantharUpatAM sArAmAzrayadhvaM vimuktye|| 63 // zrutvA tadvacanaM sAraM mokssaavaaptiphlprdm| dadhurnirgranthatAM kecinmuktilaalscetsH|| 64 // rAmillaH sthaviraH sthuulbhdraacaarystryo'pymii| mahAvairAgyasampannA vishaakhaacaarymaayyuH|| 65 // tyaktvA'rdhakarpaTaM sadyaH sNsaaraatrstmaansaaH| nairgranthyaM hi tapaH kRtvA munirUpaM ddhustryH|| 66 // iSTaM na yairgurorvAkyaM sNsaaraarnnvtaarkm| jinasthavirakalpaM ca vidhAya dvividhaM bhuvi|| 67 // Jain Education Intemational For Personal & Private Use Only Page #810 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 754 / jainaparamparA aura yApanIyasaMgha / khaNDa 3 a023 ardhphaalk-sNyuktmjnyaat-prmaarthkai:| ' tairidaM kalpitaM tIrthaM kAtaraiH shktivrjitaiH|| 68 // ina zlokoM meM hariSeNa ne tIna mahattvapUrNa bAteM kahIM haiMka-vastradhAraNa karanA mokSa-prApti meM bAdhaka hai| kha-mokSa kI prApti nirgrantha (nagna) veza se hI sambhava hai| ga- jinakalpa aura sthavirakalpa, mokSamArga ke ye do bheda athavA muniyoM ke do liMga bhagavAn mahAvIra dvArA upadiSTa nahIM haiM, apitu dvAdazavarSIya durbhikSa ke samaya grahaNa kiye gaye ardhaphAlaka ko chor3ane meM jo asamartha the, una zithilAcArI, dehasukhAkAMkSI, parISahabhIru sAdhuoM ne apane mana se kalpita kiye the| bhagavAn mahAvIra ne to muniyoM ke lie eka mAtra nirgrantha (nagna) liMga kA hI upadeza diyA thaa| . ye tIna mAnyatAe~ hariSeNa kI savastramukti-virodhI vicAradhArA ko ekadama spaSTa kara detI haiN| savastramuktiniSedha se yaha bhI spaSTa ho jAtA hai ki ve strImukti, gRhasthamukti aura anyaliMgimukti ke bhI virodhI haiN| 7. 'jainadharma kA yApanIya sampradAya' grantha ke lekhaka ne yApanIyagrantha ke lakSaNoM para prakAza DAlate hue batalAyA hai ki jisa grantha meM kSullaka ko gRhastha na mAnakara apavAdaliMgadhArI muni kahA gayA ho, use yApanIyagrantha mAnanA caahie| (pR.82)| isa lakSaNa ke anusAra bhI bRhatkathAkoza yApanIyamatavirodhI siddha hotA hai, kyoMki usameM kSullaka ko zrAvaka kahA gayA hai| eka rudradatta nAmaka brAhmaNa yuvaka jinadAsa zreSThI kI rUpavatI kanyA ke sAtha vivAha karane ke lie kSullaka kA kapaTaveza dhAraNa kara letA hai aura caityagRha meM jAkara Thahara jAtA hai| vahA~ jinadAsa use dekhatA hai aura pUchatA hai ki he svAmI! Apane yaha brahmacaryavrata kyA jIvanaparyanta ke lie liyA hai? kSullaka kahatA hai-"jIvanaparyanta ke lie nahIM liyaa|" taba jinadAsa kahatA hai ki "yadi Apane jIvanaparyanta ke liye brahmacarya vrata grahaNa nahIM kiyA hai, to maiM apanI rUpavatI kanyA Apa samyagdRSTi zrAvaka ko denA cAhatA huuN| yadi Apa cAheM to usakA pANigrahaNa kreN|" yaha vArtAlApa bRhatkathAkozagata khaNDazrI-kathAnaka (kra.65) ke nimnalikhita zlokoM meM nibaddha hai kiM tvayA kSullaka svAmin! brahmacaryamidaM dhRtm| sarvakAlaM na vA brUhi sAmprataM mama nishcitm|| 37 // jinadAsavacaH zrutvA kSullako nijagAda tm| brahmacaryamidaM zreSThin sarvakAlaM na me dhRtm|| 38 // For Personal & Private Use Only Page #811 -------------------------------------------------------------------------- ________________ a023 bRhatkathAkoza / 755 avAci jinadAsena rudradattaH kutuuhlaat| gRhItaM sarvakAlaM no brahmacaryaM yadi tvyaa|| 40 // vidyate madgRhe kanyA brAhmaNI ruupshaalinii| mithyAdarzanayuktebhyo na dattA sA mayA stii|| 41 // samyagdarzanayuktasya zrAvakasya dadAmi / te| yadIcchA vidyate tasyAstataH pANigrahaM kuru|| 42 // yadyapi eka kSullaka kA AjIvana brahmacaryavrata grahaNa na karanA jinAgama ke viruddha hai, tathApi rudradatta nAmaka brAhmaNa yuvaka kSullaka kA kapaTaveza dhAraNa karatA hai aura jinadAsa zreSThI usa kSullaka ko zrAvaka kI zreNI meM parigaNita karatA hai, yaha dhyAna dene yogya hai| jinadAsa zreSThI digambaraparamparAnusAra ukta kSullaka ko muniyoM ke yogya namo'stu nivedita na kara zrAvakoM ke yogya icchAkAra nivedita karatA hai| khaNDazrIkathAnaka (kra. 65) kA yaha zloka draSTavya hai vilokya kSullakaM zreSThI caityagehe vyvsthitm| icchAkAraM vidhAyAsya papraccheti sa tosstH|| 25 // vidyullatAdikathAnaka (kra.70) meM bhI kSullaka ko icchAkAra kiye jAne kA varNana hai dRSTvA taM kSullakaM tena dhrmvaatslykaarnnaat| zreSThinA saGgrahIto'sAvicchAkAraM prkurvtaa|| 86 // yazodhara-candramatIkathAnaka (kra.73) ke pUrvoddhRta 'yuvAM sukumArAGgA' ityAdi zlokatraya (237, 238,299) meM varNana hai ki vairAgya ko prApta do rAjakumAra munimahArAja se munidIkSA kI prArthanA karate haiM, kintu munirAja unase kahate haiM ki abhI tumhArA zarIra sukumAra hai, use parISaha sahane kA abhyAsa nahIM hai| ataH tumhAre lie munivrata kA pAlana duSkara hai| abhI tumheM kSullakadharma kA abhyAsa karanA caahie| Age calakara maiM tuma donoM ko digambaradharma pradAna kruuNgaa| ve donoM kSullaka bana jAte haiM aura bAda meM kSullakadharma kA parityAga kara munidIkSA grahaNa kara lete haiN| ina udAharaNoM se spaSTa hai ki hariSeNa ne kSullaka ko munitulya evaM mokSa ke yogya nahIM mAnA hai, use zrAvaka kI zreNI meM hI parigaNita kiyA hai aura spaSTa kiyA hai ki kSullaka kA pada tyAga kara digambaramuni dIkSA lene para hI mokSa saMbhava hai| Jain Education Intemational For Personal & Private Use Only Page #812 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 756 / jainaparamparA aura yApanIyasaMgha / khaNDa 3 a023 "una donoM kSallakoM ne kSallaka-dharma tyAga kara munidIkSA grahaNa kara lI" (dekhiye, zIrSaka 2/ anuccheda 3) / isa kathana se to ekadama spaSTa ho jAtA hai ki hariSeNa ke anusAra kSullaka aura muni alaga-alaga zreNI ke sAdhaka haiN| kSullaka kA pada munipada se hIna hai aura muni se hIna pada zrAvaka kA hI hotA hai| hariSeNa kI dRSTi meM kSullaka kisI ko munidIkSA dene ke yogya nahIM hotaa| yazodhara-candramatIkathAnaka (kra.73) meM rAjA mAridatta eka kSullaka se munidIkSA kI prArthanA karatA hai, kintu kSullaka kahatA hai ki maiM tumheM dIkSA dene meM samartha nahIM hU~, hamAre guru hI tumheM munidIkSA de sakate haiN| 14 yaha sunakara rAjA socatA hai ki sArI prajA mere caraNoM kA Azraya letI hai, maiM devatAoM ke caraNoM kA Azraya letA hU~ , devatA kSullaka ke caraNoM kA avalambana karate haiM aura kSullaka muni ke caraNoM kI zaraNa lete haiN| aho! muni kA pada kitanA mahAn hai! rAjA, sudattamuni ke pAsa jAkara munidIkSA le letA hai| (yazo. candra. kathA./ kra.73/zloka 287-298) / isase bhI siddha hai ki hariSeNa kSullaka ko utkRSTa zrAvaka kI hI zreNI meM rakhate haiN| __isake atirikta uparyukta kathAnaka meM pahale muni ko namaskAra kiye jAne kA varNana hai, pazcAt kSullakoM ko-"tato natvA muniM bhaktyA tadA kssullkyugmkm|" (zloka 251) / yaha bhI muni aura kSullaka meM mahAn bheda svIkAra kiye jAne kA pramANa hai| striyoM meM kSullikA aura AryikA ina do padoM kA varNana kiyA gayA hai, jinameM kSullikA AryikA se hIna mAnI gaI hai| yaha bhI kSullaka ora kSullikA donoM ko zrAvakazreNI meM mAnya kiye jAne kA sabUta hai| AryikA ko yadyapi upacAramahAvratI hone se kSullikA se ucca pada diyA gayA hai, tathApi hariSeNa digambara (nagna) muni ko hI mokSa kA pAtra mAnate haiN| isase siddha hai ki unakI dRSTi meM AryikA kA pada munipada se nimna hai| 14. dehi me kSullaka svAmin! pravrajyAM bhvnaashiniim| yenAhaM tvatprasAdena karomi hitmaatmnH|| 284 // mAridattoditaM zrutvA kSullako'pi jagAda tm| dAtuM te na samartho'haM dIkSAmuttiSTha bhUpate // 285 // asmAkaM guravaH santi kiirticchnndigntraaH| te samarthAstapo dAtuM bhavato jnyaanino'mlaaH|| 286 // yshodhr-cndrmtii-kthaank| 25. ka- abhayAdimatirbhaktyA jagrAha kSaullakaM vrtm|| 240 // yshodhr-cndrmtii-kthaank| . kha- dharmazriyo'ryikAyA hi dhrmvinystcetsH| tataH samAdhiguptena kSullikeyaM smrpitaa|| 28 // lakSmImatI-kathAnaka / kr.108| Jain Education Intemational For Personal & Private Use Only Page #813 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bRhatkathAkoza / 757 a0 23 isa taraha bRhatkathAkoza meM kSullaka ko zrAvaka kI zreNI meM parigaNita kiyA jAnA bhI isa bAta kA pramANa hai ki hariSeNa savastraliMga ko muni kA apavAdaliMga nahIM mAnate, apitu zrAvaka kA liMga mAnate haiM, ataH ve yApanIya- AcArya nahIM, apitu digambarAcArya haiN| 8. hariSeNa ne savastradIkSA kA vidhAna kevala zrAvakoM (zrAvaka-zrAvikAoM, kSullakakSullikAoM) aura AryikAoM ke lie batalAyA hai| dIkSA dhAraNa karanevAloM meM kahIM bhI savastra muniyoM yA sthavirakalpiyoM kA ullekha nahIM hai| nAgazrIkathAnaka ( kra. 67) ke nimnalikhita zloka draSTavya haiM anyo'pi bhUpasaGghAto bhogni:spRhmaansH| dadhau daigambarIM dIkSAM dharmasenAntike mudA // 49 // kecit samyaktvapUrvANi vratAnyAdAya bhaktitaH / aNUni zrAvakA jAtA jinadharmaparAyaNAH // 50 // muNDitAdyabalAH sadyo mahAvairAgyasaGgatAH / RSabha zrIsamIpe hi babhUvurarjikAH parAH // 51 // 9. vastradAna kevala AryikAoM ke lie batalAyA gayA hai, muniyoM ke liye AhAradAna, oSadhidAna evaM zAstradAna ina tIna dAnoM kA hI ullekha hai / azoka - rohiNIkathAnaka (kra.57 ) ke ye padya sAkSI haiM paJcamIpustakaM divyaM paJcapustakasaMyutam / sAdhubhyo dIyate bhaktyA bheSajaM ca yathocitam // 535 // AhAradAnamAdeyaM bhaktito bheSajAdikam / vastrANi cAryikAdInAM dAtavyAni mumukSibhiH // 536 // 10. bAhya aura Abhyantara donoM prakAra ke parigraha kA tyAga karanevAloM ko hI zramaNa yA muni kahA gayA hai kecit parigrahaM hitvA mahAvratadharA dhIrA babhUvuH bAhyAbhyantarabhedagam / zramaNAstadA // 40 // kecicchrAvakatAM prAptAH kecitsamyaktvatoSiNaH / kecitprazaMsanaM kuryuH jinanAthasya zAsane // 41 // For Personal & Private Use Only zreNikanRpa - kathAnaka / kra. 9 / Page #814 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 758 / jainaparamparA aura yApanIyasaMgha / khaNDa 3 yApanIyapakSa bAhyamAbhyantaraM saGgaM hitvA sarvaM vizuddhadhIH / jagrAha zrIdharAbhyAze zubhrakIrtinRpastapaH // 448 // azoka - rohiNI - kathAnaka / kra.57 / hitvA'nantabalastadA / daigambarImaram // 34 // bAhyamAbhyantaraM saGgaM dadhau sAgarasenAnte dIkSAM ina dasa pramANoM se siddha hai ki bRhatkathAkoza meM savastramukti kA niSedha aneka dvAroM se kiyA gayA hai aura kevala daigambarI dIkSA hI mokSa kA mArga batalAyI gayI hai| isase spaSTa ho jAtA hai ki hariSeNa savastra apavAdaliMgadhArI sthavirakalpI muniyoM, striyoM, gRhasthoM aura anyaliMgiyoM, ina sabhI kI mukti ke virodhI haiM, kyoMki ye sabhI vastradhArI hote haiM / a0 23 4 bhagavatI ArAdhanA digambaragrantha gajakumAra- kathAnaka / kra. 139 / yApanIyapakSadhara granthadvaya ke lekhaka-lekhikA ne bRhatkathAkoza ko yApanIya grantha mAnane ke pakSa meM eka hetu yaha batalAyA hai ki isakI kathAe~ bhagavatI - ArAdhanA para AdhArita haiM aura bhagavatI - ArAdhanA yApanIyamata kA grantha hai, isalie bRhatkathAkoza bhI yApanIyagrantha hai| (yA. au. u. sA. / pR. 152, jai. dha. yA. sa. / pR. 165) / digambarapakSa yaha pUrva meM siddha kiyA jA cukA hai ki bhagavatI ArAdhanA yApanIyagrantha nahIM, apitu digambaragrantha hai| isalie bRhatkathAkoza ko yApanIyagrantha siddha karane ke lie prastuta kiyA gayA uparyukta hetu mithyA hai|. 5 punnATasaMgha : digambarasaMgha yApanIyapakSa 'jainadharma kA yApanIya sampradAya' grantha ke lekhaka kA kathana hai ki hariSeNa punnATasaMghIya the aura punnATasaMgha kI utpatti yApanIyoM ke punnAgavRkSamUlagaNa se huI thI, ataH hariSeNa yApanIya the / (pR.166 ) / ' yApanIya aura unakA sAhitya' grantha kI lekhikA likhatI haiM ki bRhatkathAkoza meM strImukti, gRhasthamukti jaise siddhAntoM kA samarthana punnATasaMgha ke yApanIya hone kA prabala pramANa hai / (pR.153)| For Personal & Private Use Only Page #815 -------------------------------------------------------------------------- ________________ a023 bRhatkathAkoza / 759 digambarapakSa punnATasaMgha kI utpatti yApanIyoM ke punnAgavRkSamUlagaNa se huI thI, yaha mAnyatA sarvathA kapolakalpita hai| 'punnATa' karnATaka kA prAcIna nAma thaa| usI ke AdhAra para punnATa ke digambara jaina muniyoM kA saMgha 'punnATasaMgha' ke nAma se prasiddha huA thaa| isakA pratipAdana 'harivaMzapurANa' ke adhyAya (21) meM kiyA jA cukA hai| 'bRhatkathAkoza' meM strImukti, gRhasthamukti Adi kA samarthana hai, yaha mAnyatA bhI nitAnta asatya hai| usameM strImukti, savastramukti, gRhasthamukti Adi yApanIya-siddhAntoM kA spaSTa zabdoM meM niSedha hai, isake pracura pramANa prastuta kiye jA cuke haiN| 'harivaMzapurANa' meM bhI ina yApanIyamata-virodhI siddhAntoM kA pratipAdana hai| ataH inake kartAoM kA punnATasaMgha yApanIyasaMgha ho hI nahIM sktaa| vaha spaSTataH digambarasaMgha thaa| digambara grantha hone ke anya pramANa 1. bRhatkathAkoza ke revatIkathAnaka (kra.7) meM anyaliMgiyoM ko kutIrthaliMgI kahA gayA hai|16 yaha anyaliMgImukti ke niSedha kA pramANa hai, jo yApanIyamata ke viruddha hai| ___. 2. muniyoM ke AhAradAna kI vidhi pUrNataH digambaramata ke anusAra batalAI gaI hai| zrISeNamuni AhAracaryA ke lie gRhoM ke sAmane se nikalate haiN| zUradeva unakA par3agAhana (pratigraha) karatA hai, pavitra sthAna meM baiThAlakara unake caraNoM ko dhotA hai, pUjana karatA hai, 'namo'stu' karatA hai aura mana, vacana, kAya evaM AhAra kI zuddhi nivedita karatA hai| pazcAt AhAradAna karatA hai| muni khar3e hokara bhojana karate haiN| AhAradAna se zUradeva ke yahA~ paMcAzcarya hote haiN|17 3. bRhatkathAkoza meM mahAvIra ke pUrvabhavoM kA digambaramatAnusAra varNana kiyA gayA hai| zvetAmbarasAhitya meM mahAvIra ke 26 pUrvabhavoM kA varNana hai, aura digambaragranthoM meM 32 kaa| zvetAmbarasAhitya ke anusAra pahale bhava meM mahAvIra nayasAra grAmacintaka the,18 jaba ki digambarasAhitya ke anusAra purUravA bhiil| bRhatkathAkoza meM digambaramatAnusAra purUravAbhIla ko hI mahAvIra ke pUrvabhava kA jIva batalAyA gayA hai,19 ataH vaha digambaragrantha hai| 16. samyagdarzanasampannA jinoktmtsngginii| kutiirthlinggi-paassnnddcrit-cyutmaansaa|| 27 // 17. vidyullatAdikathAnaka/kra.70/zloka 8-12 tathA viSNuzrIkathAnaka/kra.66/zloka 6-12,37-42 / 18. AcArya hastImala jI : jainadharma kA maulika itihAsa / bhAga 1/ pR. 540 / 19. munivAkyaM samAkarNya dhrmshiilpuruurvaa|| 6 // marIcikathAnaka / kra.111 / Jain Education Intemational For Personal & Private Use Only Page #816 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 760 / jainaparamparA aura yApanIyasaMgha / khaNDa 3 a023 bhadrabAhukathAnaka meM koI bhI aMza prakSipta nahIM / yApanIyapakSa - pUrvanirdiSTa yApanIyapakSadhara lekhaka-lekhikA kI mAnyatA hai ki sampUrNa bRhatkathAkoza meM yApanIyamata ke siddhAntoM kA pratipAdana hai, kevala usake bhadrabAhukathAnaka (kra.131) meM jo zithilAcArI zvetAmbara sAdhuoM se yApanIyasaMgha kI utpatti batalAI gaI hai, vaha aMza prakSipta hai| zrImatI paToriyA likhatI haiM ki bhadrabAhukathA arddhaphAlakasampradAya se kAmbalatIrtha (zvetAmbarasampradAya) kI utpatti batAkara samApta ho jAtI hai| usake bAda kisI yApanIyavirodhI vyakti ne nimnalikhita zloka jor3a diyA hai tataH kambalikAtIrthAnnUnaM saavlipttne| dakSiNApathadezasthe jAto yaapnsngghkH|| 81 // 20 anuvAda-"usake bAda usa kAmbalika tIrtha se dakSiNApathadeza ke sAvalipattana nagara meM yApanIyasaMgha kI utpatti huii|" digambarapakSa bhadrabAhukathAnaka (kra.131) kA yaha antima zloka hai| zrImatI paToriyA aura DaoN0 sAgaramala jI ne sampUrNa bRhatkathAkoza meM bhadrabAhukathAnaka ke kevala isI zloka ko yApanIyamatavirodhI mAnA hai, zeSa sampUrNagrantha ko yApanIyamata-samarthaka, isalie ise unhoMne prakSipta mAna liyA hai| kintu hama dekha cuke haiM ki bRhatkathAkoza kA kevala yahI zloka yApanIyamatavirodhI nahIM hai, apitu sampUrNa grantha yApanIyamatavirodhI siddhAntoM se bharA huA hai| bhadrabAhukathAnaka meM bhI kevala ukta zloka yApanIyamatavirodhI nahIM hai, usameM to zurU se lekara anta taka varNita pratyeka ghaTanA aura siddhAnta yApanIyamata-virodhI hai| dekhie 1. bhadrabAhukathAnaka meM digambara AcAryaparamparA ke cauthe zrutakevalI govardhana ko bhadrabAhu kA guru kahA gayA hai-"govardhanazcaturtho'sAvAcaturdazapUrviNAm" (zloka 9) / yaha yApanIyamata ke viruddha hai, kyoMki yApanIya zvetAmbara-AgamoM ko pramANa mAnate the, isalie unake kartA zvetAmbarAcArya hI unake lie pramANa the| zvetAmbaraparamparA ke anusAra bhadrabAhu ke guru AcArya yazobhadra the| 20. yApanIya aura unakA sAhitya/ pR.153, jainadharma kA yApanIya sampradAya/ pR. 169 / Jain Education Intemational For Personal & Private Use Only Page #817 -------------------------------------------------------------------------- ________________ a023 bRhatkathAkoza / 761 2. ukta kathAnaka meM bhadrabAhu ke lie digambaramAnyatAnusAra zrutakevalI zabda kA prayoga kiyA gayA hai| "pUrvoktapUrviNAM madhye paJcamaH zrutakevalI---bhadrabAhurayaM baTuH" (zloka 12-13) / yaha bhI yApanIyamata ke anukUla nahIM hai, kyoMki zvetAmbara-paramparA meM zrutakevalI ke lie caturdazapUrvadhara1 vizeSaNa kA prayoga milatA hai| 3. bhadrabAhukathAnaka meM kahA gayA hai ki mahAvIra ke saMgha ke sabhI sAdhu nirgrantha (nagna) the, koI bhI sAdhu savastra-apavAdaliMgadhArI nahIM thaa| dvAdazavarSIya durbhikSa ke samaya jaba nirgranthasAdhuoM kA eka varga sindhu deza calA gayA, taba vahA~ kI durbhikSakAlIna upadravAtmaka paristhitiyoM ke kAraNa asthAyIrUpa se ardhaphAlaka (nagnatA ko chipAne ke lie hAtha para laTakA kara rakhA jAnevAlA AdhA vastra) dhAraNa karane lgaa| yAvanna zobhanaH kAlo jAyate sAdhavaH sphuttm| tAvacca vAmahastena puraH kRtvaa'rdhphaalkm|| 58 // bhikSApAtraM samAdAya dakSiNena kareNa c| gRhItvA naktamAhAraM kurudhvaM bhojanaM dine|| 59 // yaha kathana bhI yApanIyamata ke viruddha hai, kyoMki yApanIyoM kI mAnyatA hai ki savastra apavAdaliMga bhI bhagavAn mahAvIra ke dvArA hI upadiSTa hai| 4. ukta kathAnaka meM savastratA ko karmabandha kA kAraNa tathA nirgranthatA (nagnatA) ko mukti kA hetu pratipAdita karate hue jina muniyoM ne durbhikSa ke samaya ardhaphAlaka grahaNa kara liyA thA, unase usakA tyAga karane ke lie kahA jAtA hai hitvArdhaphAlakaM tUrNaM munayaH priitmaansaaH| 'nirgrantharUpatAM sArAmAzrayadhvaM vimuktye|| 63 // yaha upadeza bhI yApanIyamata-virodhI hai, kyoMki yApanIyamata meM mAnA gayA hai ki savastra apavAdaliMgadhArI sAdhu bhI mukti prApta kara sakatA hai| 5. kathAnaka meM kahA gayA hai ki uparyukta upadeza se aneka muktikAmI sAdhuoM ne to ardhaphAlaka tyAga diyA, kintu kucha zithilAcArI, parISahabhIru, ajJAnI sAdhuoM ne use tyAgane se inakAra kara diyA aura jinakalpa evaM sthavirakalpa aise do mokSamArgoM kI kalpanA kara nirgrantha (nagna) paramparA se viparIta sthavirakalpa nAmaka savastra mokSamArga pracalita kara diyA 21. ka-medhAvinau bhadrabAhusambhUtavijayau munii| caturdazapUrvadharau tasya ziSyau bbhuuvtuH|| 6/3 // prishissttprv| kha-AcArya hastImalajI : jainadharma kA maulika itihAsa / bhAga 2/pRSTha 413 / Jain Education Intemational For Personal & Private Use Only Page #818 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 762 / jainaparamparA aura yApanIyasaMgha / khaNDa 3 a023 iSTaM na yairgurorvAkyaM sNsaaraarnnvtaarkm| jinasthavirakalpaM ca vidhAya dvividhaM bhuvi|| 67 // ardhaphAlaka - saMyuktamajJAta -prmaarthkaiH| tairidaM kalpitaM tIrthaM kAtaraiH shktivrjitaiH|| 68 // yaha kathana to yApanIyoM ke lie atyanta lajjAjanaka hai| isameM savastra apavAdaliMga nAmaka sthavirakalpa ko zithilAcArI, parISahabhIru aura paramArtha ke jJAna se zUnya ajJAniyoM dvArA kalpita batalAyA gayA hai, jabaki yApanIya use sarvajJa mahAvIra dvArA upadiSTa mAnate the| 6. kathAnaka meM kahA gayA hai ki ardhaphAlakadhArI sAdhuoM ne saurASTradeza kI valabhIpurI meM rAjA kI AjJA se ardhaphAlaka tyAgakara Rjuvastra dhAraNa kara liyaa| taba se kAmbalatIrtha (zvetAmbarasampradAya) pracalita ho gyaa| pazcAt isa kAmbalasampradAya se dakSiNabhArata ke sAvAlipattana meM yApanIyasaMgha kI utpatti huI yadi nirgranthatArUpaM grahItuM naiva shknuth| tato'rdhaphAlakaM hitvA svviddmbnkaarnnm|| 78 // RjuvastreNa cAcchAdya svazarIraM tpsvinH| tiSThata prIticetaskA madvAkyena mahItale // 79 // lATAnAM prIticittAnAM tatastadivasaM prti| babhUva kAmbalaM tIrthaM vprvaadnRpaajnyyaa||80|| tataH kambalikAtIrthAnnUnaM saavlipttne| dakSiNApathadezasthe jAto yaapnsngghkH|| 81 // yaha ullekha bhI yApanIyoM ke lie apamAnajanaka hai, kyoMki isameM unakI utpatti eka aise sAdhuvarga se batalAI gaI hai jo rAjA kI AjJA se apane liMga (veSa) ko badala letA hai| isase spaSTa hotA hai ki unakA liMga sarvajJopadiSTa nahIM thA, apitu rAjA dvArA Aropita thA, phalasvarUpa unhoMne use karmakSaya ke lie nahIM, apitu rAjamAnyatA aura lokamAnyatA prApta kara jIvananirvAha ke lie apanAyA thaa| aba yadi isa kathAnaka ke antima zloka ko prakSipta mAna bhI liyA jAya, to bhI uparyukta sabhI ullekha yApanIyamata ke ghoravirodhI haiN| aura bRhatkathAkoza ke anya kathAnakoM meM upalabdha strImukti, savastramukti, gRhasthamukti aura anyaliMgimukti kA niSedha karanevAle kathana to yApanIyamata-virodhI haiM hii| isa prakAra sampUrNa bRhatkathAkoza yApanIyamata-virodhI siddhAntoM se paripUrNa hai| isalie bhadrabAhu-kathAnaka kA antima zloka, jise prakSipta mAna liyA gayA hai, vaha prakSipta siddha nahIM hotaa| uparyukta yApanIyamata-virodhI sAta tathya isa bAta ke pramANa haiM ki hariSeNakRta bRhatkathAkoza yApanIyagrantha nahIM, balki digambaragrantha hai| Jain Education Intemational For Personal & Private Use Only Page #819 -------------------------------------------------------------------------- ________________ caturviMza adhyAya For Personal & Private Use Only Page #820 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Jain Education Intemational For Personal & Private Use Only Page #821 -------------------------------------------------------------------------- ________________ caturviMza adhyAya chedapiNDa, chedazAstra evaM pratikramaNa-granthatrayI ___ inake digambaragrantha hone ke pramANa 'jainadharma kA yApanIya sampradAya' grantha ke lekhaka DaoN0 sAgaramala jI jaina ne uparyukta tIna granthoM ko bhI yApanIyAcAryakRta ghoSita kiyA hai, kintu ve digambarAcAryoM ke dvArA hI praNIta haiM, yaha nimnalikhita pramANoM se siddha hai chedapiNDa muni ke digambaramAnya aTThAIsa mUlaguNoM kA vidhAna ukta yApanIyapakSadhara granthalekhaka ne svayaM svIkAra kiyA hai ki "chedapiNDa athavA chedapiNDa-prAyazcitta grantha mUlataH zaurasenI prAkRta meM hai aura usameM mUlataH AlocanA, pratikramaNa, ubhaya (AlocanA aura pratikramaNa), viveka, vyutsarga (kAyotsarga), tapa, cheda, mUla, parihAra evaM pAraMcika, ina dasa prakAra ke prAyazcittoM kA aura una prAyazcittoM se sambandhita aparAdhoM kA arthAt paJcamahAvrata, rAtribhojananiSedha, paJcasamiyA~, pA~ca indriyoM kA nirodha, kezaloca, SaDAvazyaka, Acelya (nagnatA), asnAna, adantadhAvana, bhUmizayana, sthitibhojana, ekasamayabhojana, ina aTThAIsa mUlaguNoM aura unake uttaraguNoM ke ullaMghanasambandhI doSoM kA vistRta vivecana hai|" (jai.dh.yaa.s./pR.143)| muni ke lie ina 28 mUlaguNoM ke vidhAna se hI siddha hai ki 'chedapiNDa' grantha asandigdharUpa se digambarAcArya kI kRti hai, kyoMki yApanIya-paramparA meM Acelakya (nagnatA) muniyoM kA mUlaguNa (AdhArabhUta yA anivArya guNa) nahIM mAnA gayA hai, usake binA bhI isa paramparA meM munipada kI prApti evaM mukti saMbhava batalAyI gayI hai| yApanIya-paramparA ke upalabdha grantha tIna hI haiM : strInirvANaprakaraNa, kevalibhuktiprakaraNa aura shaakttaayn-vyaakrnn| ina tInoM ke kartA pAlyakIrti zAkaTAyana haiN| inameM se kisI meM bhI muniyoM ke lie uparyukta 28 mUlaguNoM kA vidhAna nahIM miltaa| ataH ve yApanIyamuniyoM ke mUlaguNa siddha nahIM hote| vastutaH jaisA ki 'jainadharma kA yApanIya sampradAya' grantha ke lekhaka ne bAra-bAra kahA hai, 'yApanIya zvetAmbara-AgamoM ko hI Jain Education Intemational For Personal & Private Use Only Page #822 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 766 / jainaparamparA aura yApanIyasaMgha / khaNDa 3 a024 pramANa mAnate the,' ataH spaSTa hai ki zvetAmbara-AgamoM meM muniyoM ke lie jo 27 mUlaguNa nirdhArita kiye gaye haiM, ve hI yApanIya-muniyoM ke lie bhI pramANabhUta the| ina 27 mUlaguNoM meM pA~ca samitiyA~, chaha Avazyaka, Acelakya, kezaloca, asnAna, adantadhAvana, kSitizayana, sthitibhojana aura ekabhakta ye aThAraha mUlaguNa samAviSTa nahIM haiM, jo 'chedapiNDa' grantha meM varNita haiN| isase siddha hai ki yApanIyoM ke lie amAnya aura digambaramAnya aTThAIsa mUlaguNoM kA pratipAdana karanevAlA 'chedapiNDa' yApanIyagrantha nahIM, apitu digambaragrantha hai| acelavrata bhaMga karane para prAyazcita kA vidhAna chedapiNDa meM acelavrata ko bhaMga karane para nimnalikhita prAyazcitta diye jAne kA niyama batalAyA gayA hai- .. uvasaggado aNArogado kAraNavaseNa dppaado| gihi-annnntitth-liNggghnnennaacelvdbhNge|| 124 // jAde pAyacchittaM khamaNaM chaTuM kameNa sNtthaannN| mUlaM pi ya jaNaNAde dAyavvaM egvaarmmi|| 125 // saMskRta chAyA upasargataH anArogataH kAraNavazena drptH| gRhyanyatIrthaliGgagrahaNena acelavratabhaGge // 124 // * jAte prAyazcittaM kSamaNaM SaSThaM krameNa sNsthaanm| mUlamapi ca janajJAte dAtavyaM ekvaare|| 125 // anuvAda-"jo muni kisI ke dvArA upasarga kiye jAne para athavA kisI roga se grasta ho jAne para athavA darpa ke kAraNa gRhastha kA athavA anyatIrthika (anyadharmAvalambI) kA liMga (veza) grahaNakara acelavrata kA bhaMga karatA hai, use kramazaH khamaNa (upavAsa)2 SaSTha (chaha bhuktiyoM kA tyAga-mUlAcAra/gA.812) tathA mUla nAmaka prAyazcitta diyA jAnA caahie|" 1. dekhiye, prastuta grantha kA 'mUlAcAra' adhyaay| 2. ka- "khamaNe vA--- kSapaNe vaanshne|" tAtparyavRtti / pravacanasAra / 3 / 15 / kha- "khamaNa (kSapaNa, kSamaNa) = upvaas|" paaia-sdd-mhnnnnvo| 3. AloyaNa paDikamaNo ubhaya vivego tahA viussggo| tava pariyAyacchedo mUlaM parihAra sddhnnaa|| 174 // evaM * dasavidha samae pAyacchittaM risIgaNe bhnniyN| taM kerisesu dosesu jAyade idi pyaasemo|| 175 // chedpinndd| Jain Education Intemational For Personal & Private Use Only Page #823 -------------------------------------------------------------------------- ________________ a0 24 chedapiNDa, chedazAstra evaM pratikramaNa-granthatrayI / 767 aise hI prAyazcitta kA vidhAna chedapiNDa kI nimnalikhita gAthAoM meM bhI kiyA gayA hai egavarADaya-kAgiNi -paNacelAiM pmaaddosenn| appaM pariggahaM jo gehadi nniggNthvddhaarii|| 61 // AloyaNA ya kAussaggo khamaNaM ca nniymsNjuttN| sapaDikkamaNuvavAso kamaso chedo imo tss|| 62 // anuvAda-"jo nirgranthavratadhArI pramAdavaza eka bar3I kaur3I, choTI kaur3I yA pA~ca prakAra ke vastroM (aMDaja = kozaja, boMDaja kasaja, vakkajavalkaja, romaja tathA cammaja= carmaja) meM se kisI bhI vastra kA alpaparigraha bhI grahaNa karatA hai, vaha AlocanA, kAyotsarga, niyamayukta upavAsa tathA sapratikramaNa upavAsa kA pAtra hai|" isa prakAra 'chedapiNDa' meM kisI roga ke hone para bhI muni kA vastragrahaNa AcelakyamUlaguNa yA aparigrahamahAvrata ke bhaMga kA kAraNa hone se prAyazcitta ke yogya mAnA gayA hai, jaba ki yApanIyasampradAya meM lajjA yA zItAdi ke sahana meM asamartha hone para bhI vastragrahaNa kI chUTa hai| isase siddha hai ki 'chedapiNDa' digambaraparamparA kA grantha hai| yApanIyapakSa-samarthaka hetuoM kA nirasana DaoN0 sAgaramala jI ne chedapiNDa ko yApanIyagrantha mAnane ke pakSa meM jo hetu vinyasta kiye haiM, unakA nirasana nIce kiyA jA rahA hai| 'hetu' yApanIyapakSa zIrSaka ke nIce aura 'nisarana' digambarapakSa zIrSaka ke nIce prastuta hai| dina digambaragranthoM meM bhI 'zramaNI' kA ullekha yApanIyapakSa 'chedapiNDa' meM zramaNI kA spaSTa ullekha hai aura isameM zramaNiyoM ke lie ve hI prAyazcitta haiM, jo zramaNoM ke lie haiN| zramaNiyoM ke lie mAtra paryAyacheda, mUla, parihAra, dinapratimA aura trikAlayoga nAmaka prAyazcittoM kA niSedha hai| zramaNoM aura zramaNiyoM kI isa samAnatA kA pratipAdana chedapiNDa ke yApanIyagrantha hone kA sUcaka hai| (jai.dh.yaa.s.(pR.144)| Jain Education Intemational For Personal & Private Use Only Page #824 -------------------------------------------------------------------------- ________________ , a024 768 / jainaparamparA aura yApanIyasaMgha / khaNDa 3 . digambarapakSa - yaha hetu samIcIna nahIM hai, yaha sAdhAraNAnaikAntika hetvAbhAsa hai, kyoMki 'zramaNI', 'saMyatI' aura 'viratI' zabdoM kA prayoga digambaragranthoM meM bhI kiyA gayA hai| tathA zramaNiyoM ke lie jo paryAyacheda, mUla, parihAra, dinapratimA aura trikAlayoga nAmaka prAyazcittoM kA niSedha hai, usase siddha hotA hai ki 'chedapiNDa' grantha meM zramaNiyoM ko sAdhanA kI dRSTi se zramaNoM ke tulya svIkAra nahIM kiyA gayA hai| yaha unake tadbhavamukti-yogya na hone kI ghoSaNA hai| 2 kANUgaNa digambarasaMgha kA gaNa yApanIyapakSa kannar3a kavi janna (1219 I0) ke anantanAthapurANa ke 'vaMdyara jaTAsiMha NaMdyAcAryAdIndraNaMdyAcAryAdi munikANUrga NaMdyapRthiviyolagellaM' (1/7) isa zloka meM jaTAsiMhanandI (varAMgacaritakartA) aura indranandI ko kANUgaNa kA batalAyA gayA hai| 'jainadharma kA yApanIya sampradAya' grantha ke lekhaka ne kANUgaNa ko yApanIyasaMgha kA gaNa mAnakara ukta donoM granthakAroM ko yApanIyasaMgha se sambaddha mAnA hai aura kANUgaNa ke ukta indranandI ko 'chedapiNDa' kA kartA batalAkara use yApanIyagrantha prarUpita kiyA hai| (jai.dha. yA. sa./pR. 145) / digambarapakSa prastuta grantha ke 'varAMgacarita' adhyAya meM siddha kiyA jA cukA hai ki 'varAMgacarita' ke kartA jaTAsiMhanandI digambara the, isalie unakA kANUgaNa bhI digambarasaMgha se sambaddha thaa| isake atirikta yApanIyasaMgha kA itihAsa nAmaka saptama adhyAya (pra.3 / zI.4) meM bhI sapramANa darzAyA jA cukA hai ki kANUgaNa digambarasaMgha ke hI antargata thA, na ki yApanIyasaMgha ke| yApanIyasaMgha ke antargata 'kaNDUgaNa' thaa| yApanIyapakSadhara granthakAroM ne bhrAntivaza donoM ko eka mAna liyA hai| yataH kANUgaNa digambarasaMgha kA gaNa thA, ataH ukta gaNa se sambaddha indranandI bhI digambara the| isalie unake dvArA racita 'chedapiNDa' digambaragrantha hI hai, yaha svata:siddha hotA hai| 4. dekhie, prastuta grantha kA 'mUlAcAra' nAmaka paJcadaza adhyaay| Jain Education Intemational For Personal & Private Use Only Page #825 -------------------------------------------------------------------------- ________________ a024 chedapiNDa, chedazAstra evaM pratikramaNa-granthatrayI / 769 raviSeNa digambarAcArya haiM yApanIyapakSa ___ raviSeNa ne 'padmacarita' meM apanI guruparamparA meM indra, divAkarayati, arhanmuni aura lakSmaNasena ke nAmoM kA ullekha kiyA hai| raviSeNa yApanIya the, isalie unake guru 'chedapiNDakartA' indra kA bhI yApanIya honA svAbhAvika hai| (jai. dha. yA. sa./pR. 145) / digambarapakSa raviSeNa digambarAcArya the, yaha 19veM adhyAya meM pramANita kiyA jA cukA hai| ataH yadi unake guruoM ke guru indra 'chedapiNDa' ke kartA the, to unakA bhI digambara honA sunizcita hai| isa prakAra bhI 'chedapiNDa' digambarAcAryakRta hI siddha hotA hai| chedapiNDa ke kartA indra yApanIya nahIM yApanIyapakSa yApanIyasaMghI pAlyakIrti zAkaTAyana ne apane sUtrapATha meM indra kA ullekha kiyA hai| pAlyakIrti yApanIya the, ata: unake guru indra bhI yApanIya rahe hoNge| (jai.dha.yA.sa./ pR.145)| digambarapakSa ye yApanIya ho sakate haiM, kintu 'chedapiNDa' ke kartA nahIM, kyoMki usameM muniyoM ke digambarasammata 28 mUlaguNoM kA varNana hai, jo yApanIyamata ke viruddha haiN| gommaTasAra ke kartA ke guru indranandI digambara yApanIyapakSa gommaTasAra ke kartA AcArya nemicandra ne karmakANDa kI gAthA kra0 785 meM indranandI guru ko namaskAra kiyA hai| saMbhavataH ye hI yApanIyasaMghI aura chedapiNDa ke kartA the| (jai. dha. yA. sa./pR. 148) / digambarapakSa gommaTasAra ke kartA AcArya nemicandra ne jina indranandI guru ko praNAma kiyA hai, yadi unheM 'chedapiNDa' kA kartA svIkAra kiyA jAya, to ve yApanIya kisI bhI For Personal & Private Use Only Page #826 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 770 / jainaparamparA aura yApanIyasaMgha / khaNDa 3 a0 24 hAlata meM siddha nahIM hote, kyoMki digambara AcArya nemicandra kA eka jainAbhAsI (mithyAdRSTi) ko namaskAra karanA kabhI bhI saMbhava nahIM hai| vastutaH koI bhI indranandI chedapiNDa ke kartA hoM, para ve yApanIya nahIM ho sakate, kyoMki chedapiNDa meM muni ke jina 28 mUlaguNoM kA varNana hai, ve yApanIya aura zvetAmbara matoM ke viruddha haiM, kevala digambaramatAnurUpa haiN| zvetapaTa zramaNoM kA pASaNDarUpa meM ullekha 'chedapiNDa' kI 28vIM gAthA meM bhAgavatoM, kApAlikoM Adi ke sAtha zvetapaTazramaNoM kA bhI pASaNDa (mithyAdharma-prarUpaka) ke rUpa meM ullekha hai| yaha bAta 'jainadharma kA yApanIya sampradAya' grantha ke kartA ne bhI svIkAra kI hai| (pR.153)| ataH usakA yApanIyagrantha honA asaMbhava hai, kyoMki yApanIya zvetAmbara-AgamoM ke anuyAyI the aura jisa paramparA ke AgamoM ko pramANa mAnate the, usI paramparA ke zramaNoM ko ve pASaNDa ke rUpa meM varNita nahIM kara sakate the| 'kalpavyavahAra' Adi grantha digambaraparamparA meM bhI yApanIyapakSa chedapiNDa meM aneka sthaloM para kalpavyavahAra kA nirdeza hai| isa zvetAmbarIyagrantha ke anusaraNa se siddha hai ki chedapiNDa yApanIyakRti hai| (jai.dha.yA.sa./152) digambarapakSa 'chedapiNDa' meM jisa 'kalpavyavahAra' grantha kA ullekha hai, vaha zvetAmbarIya grantha nahIM hai, apitu tannAmaka digambaragrantha hI hai, kyoMki jina zvetapaTazramaNoM ko 'chedapiNDa' grantha meM pASaNDa saMjJA dI gaI ho, unhIM zramaNoM ko mAnya granthoM se kisI bhI sAmagrI kA grahaNa kiyA jAnA saMbhava nahIM hai| digambara-paramparA aMgapraviSTa zruta kA viccheda mAnatI hai, aMgabAhya kA nhiiN| kalpavyavahAra, kalpAkalpa, mahAkalpa, pratikramaNa Adi grantha aMgabAhyazruta ke antargata haiM, jinakA ullekha digambaragranthoM meM bhI hai|6 ataH unakA 5. sevddy-bhgvvNdg-kaavaaliy-bhoypmuh-paasNddaa| jadi saMjadassa kassa vi uvari vivaadaadiheduuhiN|| 28 // chedpinndd| (prAyazcittasaMgraha / mANikacandra di. jaina granthamAlA/ASAr3ha, vi.saM.1978 meM sNgRhiit)| 6. dekhiye, dhavalA/ Sa.kha./ pu.1/1,1,2/ pR.97 evaM tattvArthavRtti 1/20 / pR. 67 / Jain Education Interational For Personal & Private Use Only Page #827 -------------------------------------------------------------------------- ________________ a0 24 chedapiNDa, chedazAstra evaM pratikramaNa-granthatrayI / 771 astitva digambara - paramparA meM rahA hai| inameM se kucha vartamAna meM upalabdha nahIM haiM, yaha anya bAta hai / mUlAcAra, bhagavatI - ArAdhanA aura usakI vijayodayATIkA meM bhI kalpavyavahAra, jItakalpa Adi granthoM ke nAma milate haiM, tathApi ve (mUlAcAra, bhagavatI - ArAdhanA Adi) na to yApanIyagrantha haiM, na zvetAmbarIya, apitu zata-pratizata digambaragrantha haiM, yaha una granthoM ke adhyAyoM meM sapramANa siddha kiyA jA cukA hai| isI prakAra 'chedapiNDa' bhI ukta granthoM ke ullekha se yApanIyagrantha siddha nahIM hotA, apitu muniyoM ke yApanIyaparamparA-viruddha evaM digambara - paramparAsammata 28 mUlaguNoM kA pratipAdana karane se digambaragrantha hI siddha hotA hai / 8 chedapiNDa 'mUlAcAra' Adi digambaragranthoM kI paramparA kA yApanIyapakSa "chedapiNDa - prAyazcitta' (chedapiNDa) kI gAthA 174 aura 'mUlAcAra' (AryikA jJAnamatI jI dvArA sampAdita) kI gAthA 362 meM vicAragata hI nahIM, zabdagata samAnatA bhI hai| ye donoM grantha zvetAmbara - paramparA ke pArAJcika prAyazcitta ke sthAna para 'zraddhAna' kA ullekha karate haiN| isa prakAra chedapiNDa aura mUlAcAra donoM kI paramparA samAna pratIta hotI hai |--- cU~ki mUlAcAra yApanIya - paramparA kA grantha hai, yaha siddha hI hai, ataH isake AdhAra para yaha anumAna kiyA jA sakatA hai ki yaha chedapiNDa - prAyazcitta grantha bhI yApanIya - paramparA kA rahA hogA / " (jai. dha. yA.sa./ pR. 151 ) / - - - isameM mUlaguNoM aura bhojana ke antarAyoM ke jo ullekha haiM, ve ise mUlAcAra aura bhagavatI ArAdhanA kI paramparA kA hI grantha siddha karate haiN| ataH isakA yApanIya - kRti honA sunizcita hai| (jai. dha. yA. sa. / pR. 153) / digambarapakSa isa kathana meM granthalekhaka ne 'chedapiNDa' yA 'chedapiNDa - prAyazcitta' ko mUlAcAra aura bhagavatI-a - ArAdhanA kI paramparA kA grantha siddha kiyA hai| isa taraha unakI hI lekhanI siddha kara detI hai ki 'chedapiNDa' digambara- paramparA kA hI grantha hai, kyoMki mUlAcAra aura bhagavatI - ArAdhanA yApanIyagrantha nahIM, apitu digambarAcAryoM kI kRtiyA~ hai, yaha pUrva meM sapramANa siddha kiyA jA cukA hai| For Personal & Private Use Only Page #828 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 772 / jainaparamparA aura yApanIyasaMgha / khaNDa 3 9 'dezayati' zabda dezavratI yA zrAvaka kA hI paryAyavAcI yApanIyapakSa ukta granthalekhaka kA kathana hai ki "chedapiNDa' grantha kI gAthA 303 meM spaSTarUpa se kahA gayA hai ki 'dezayati ko saMyata ke prAyazcitta kA AdhA denA caahie|' isase yaha pratIta hotA hai ki yaha paramparA elaka, kSullaka Adi ko utkRSTa zrAvaka na mAnakara zramaNavarga ke antargata hI rakhatI thii| jabaki mUlasaMghIya paramparA parigraha rakhanevAle vyakti ko zrAvaka kI avasthA se Upara nahIM mAnatI hai| yApanIyaparamparA meM AcArAMga kA sandarbha dekara zramaNoM ke do vibhAga kiye gaye haiM- sarvazramaNa aura nosarva zramaNa | nosarvazramaNa ko hI zabdabheda se isa grantha meM dezayati mAnA gayA hai| digambaraparamparA meM pracalita kSullaka zabda bhI isI kA vAcaka hai| kSullaka yA dezayati ko zrAvaka kahanA mAtra Agrahabuddhi kA paricAyaka hai|" (jai. dha. yA. sa. / pR. 150 - 1951) / digambarapakSa a0 24 1. 'chedapiNDa' kI 303 kramAMkavAlI gAthA meM 'dezayati' zabda zrAvaka ke hI artha meM prayukta hai, zramaNa ke artha meM nahIM, yaha ukta gAthA aura usakI uttaravartI gAthAoM ke vivaraNa se spaSTa ho jAtA hai / sampUrNa gAthA isa prakAra hai-- dohaM tihaM chaNhaM muvarimukkassamajjhimidarANaM / desajadINaM chedo viradANaM addhaddhaparimANaM // 303 // saMskRta chAyA dvayoH trayANAM SaNNAm upari utkRSTayo: madhyamAnAmitareSAm / dezayatInAM chedo viratAnAm ardhArdhaparimANaH // 303 // anvayaH - dvayoH utkRSTayoH trayANAm madhyamAnAm upari ( etadatiriktaM ) SaNNAm itareSAm dezayatInAM chedaH viratAnAM ardhArdhaparimANa: ( ardhArdhakrameNa dAtavya: ) / anuvAda - "do utkRSTa dezayatiyoM (dezavratiyoM = 10,11 pratimAdhArI zrAvakoM ) ko muniyoM kI apekSA AdhA, tIna madhyama dezayatiyoM (dezavratiyoM = 7, 8, 9 pratimAdhArI zrAvakoM) ko utkRSTa dezayatiyoM kA AdhA aura chaha jaghanya dezayatiyoM (dezavratiyoM = 1 se 6 pratimAdhArI jaghanya zrAvakoM) ko madhyama dezayatiyoM kA AdhA prAyazcitta denA cAhie / isa prakAra ukta gAthA meM dezayati zabda kA prayoga uttama, madhyama aura jaghanya tInoM prakAra ke arthAt sabhI gyAraha prakAra ke zrAvakoM ke lie 'dezavratI' ke paryAyavAcI For Personal & Private Use Only Page #829 -------------------------------------------------------------------------- ________________ a024 chedapiNDa, chedazAstra evaM pratikramaNa-granthatrayI / 773 ke rUpa meM prayukta huA hai| yaha bAta 'chedapiNDa' kI uttaragAthAoM meM spaSTa kara dI gaI hai| yathA saMjada-pAyacchittassaddhAdi-kameNa desvirdaannN| pAyacchittaM hoditti jadi vi sAmaNNado vuttaM // 305 // to vi mahApAtakadosasaMbhave chahamavi jhnnnnaannN| desaviradANamaNNaM malaharaNaM atthi jinnbhnnidN|| 306 // anuvAda-"saMyatoM ke prAyazcitta kA uttarottara AdhA-AdhA prAyazcitta dezaviratoM ko diyA jAtA hai, yadyapi yaha sAmAnyataH kahA gayA hai, tathApi mahApApa hone para chahoM jaghanya dezaviratoM ke lie anya prAyazcitta jinendradeva ne batalAyA hai|" yahA~ uttama, madhyama aura jaghanya tInoM prakAra ke zrAvakoM ke lie 'dezayati' ke sthAna meM dezavirata zabda kA prayoga kara spaSTa kara diyA gayA hai ki 303 kramAMkavAlI gAthA meM 'dezayati' zabda dezavratI arthAt aNuvratI ke artha meM vyavahata huA hai| 'dezayati' zabda se hI aMzataH virata artha sUcita hotA hai, jo aNuvratI kA paryAyavAcI hai| zramaNa to sakala yati arthAt mahAvratI hotA hai| tathA chedazAstra, jise ukta yApanIyapakSadhara lekhaka ne 'chedapiNDa' kA hI saMkSipta rUpa kahA hai, usameM to dezayati ke sthAna meM spaSTataH zrAvaka zabda prayukta kiyA gayA jaM savaNANaM bhaNiyaM pAyacchittaM pi sAvayANaM pi| doNhaM tiNhaM chaNhaM addhaddhakameNa dAyavvaM // 78 // saMskRtaTIkA-RSINAM yatprAyazcittaM tacchrAvakANAmapi bhvti| paraM kintu uttamazrAvakANAM RSeH prAyazcittasya arddhm| tasyArdhaM brahmacAriNAm = tadardhaM madhyamazrAvakasya praayshcittm| tadardhaM jaghanyazrAvakasya praayshcittm| (vahI, gAthA 78 / pR.100, TIkAkAra ke nAma kA ullekha nahIM hai)| isa gAthA meM do utkRSTa, tIna madhyama aura chaha jaghanya, ina tInoM prakAra ke zrAvakoM ko 'zrAvaka' zabda se abhihita kiyA gayA hai| isase spaSTa hai ki 'dezayati' zabda zrAvaka kA hI vAcaka hai, zramaNa kA nhiiN| ataH yaha Azaya grahaNa karanA ki chedapiNDa usa yApanIya-paramparA kA grantha hai, jo elaka-kSullaka ko utkRSTa zrAvaka na mAnakara zramaNavarga ke antargata rakhatI thI, svAbhISTamata kA satyApalApI AropaNa hai| isake atirikta Jain Education Intemational For Personal & Private Use Only Page #830 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 774 / jainaparamparA aura yApanIyasaMgha / khaNDa 3 a024 1. dezayati zabda ko viradANaM (virata) ke pratipakSI ke artha meM prayuktakara tathA usake lie viratoM se Adhe prAyazcita kA vidhAna kara spaSTa kara diyA gayA hai ki 'dezayati' viratoM (zramaNoM) se bhinna evaM nimna haiN| 2. yApanIya evaM zvetAmbara paramparAoM meM bhI dezayati ko zramaNa nahIM kahA jA sakatA, kyoMki 'dezayati' zabda deza (AMzika yA alpa) yatitva yA viratatva kA vAcaka hai, jaba ki 'zramaNa' bhale hI vaha sthavirakalpI ho, zvetAmbarazAstroM meM pUrNa yati arthAt sarvathA virata mAnA gayA hai| 'yati' aura 'virata' zabda samAnArthI haiN| unameM 'deza' vizeSaNa jor3a dene se ve zrAvaka ke vAcaka bana jAte haiN| isIlie 'chedapiNDa' kI pUrvokta gAthAoM meM ye donoM zabda samAnArtha meM prayukta kiye gaye haiN| zvetAmbarIya tattvArthAdhigamabhASya meM bhI dezavirata ko aNuvratI aura aNuvratI ko agArI (zrAvaka) kahA gayA hai, yathA-"hiMsAdibhya ekdeshvirtirnnuvrtm|" (7/2), 'aNuvratadharaH zrAvako'gAravratI bhvti|' (7/15) / ataH zvetAmbarIya pramANoM se bhI 'dezayati' zabda zrAvaka kA hI vAcaka siddha hotA hai, zramaNa kA nhiiN| 3. aura digambara-paramparA ke samAna yApanIya evaM zvetAmbara paramparAoM meM bhI zramaNoM ke uttama, madhyama aura jaghanya bheda nahIM hote, jisase uparyukta gAthA meM prayukta utkRSTa, madhyama aura jaghanya zabdoM aura unakI do, tIna aura chaha saMkhyA se yaha mAnA jAya ki utkRSTa zramaNa do prakAra ke hote haiM, madhyama zramaNa tIna prakAra ke, aura jaghanya zramaNa chaha prakAra ke hote haiN| zramaNoM ke aise U~ce-nIce bheda aura unakI do, tIna aura chaha saMkhyA aura itane alaga-alaga nAma uparyukta tInoM sampradAyoM ke AgamoM meM upalabdha nahIM haiN| ataH ve zramaNoM ke bheda nahIM, apitu zrAvakoM ke hI bheda haiN| 4. yadi dezayati ko bhI zramaNa mAnA jAya to uparyukta gAthA se yaha artha pratipAdita hogA ki "zramaNoM ko zramaNoM ke prAyazcitta se uttarottara AdhA-AdhA prAyazcitta denA cAhie" kintu yaha artha upapanna nahIM hogA, kyoMki zramaNa ko to zramaNa ke hI yogya prAyazcitta diyA jA sakatA hai| usase AdhA prAyazcitta jise diyA jAyegA, vaha zramaNa nahIM kahalA sakatA, azramaNa hI khlaayegaa| 5. kisI bhI yApanIyagrantha meM zramaNa ko 'dezayati' zabda se abhihita nahIM kiyA gayA hai| sarvazramaNa aura nosarvazramaNa kA ullekha bhI kisI yApanIyagrantha meM mujhe dRSTigocara nahIM huaa| yApanIyapakSadhara vidvAn ne bhI kisI yApanIyagrantha se uddharaNa dekara ukta ullekha kI puSTi nahIM kI hai| tathApi yadi nosarvazramaNa ko dezayati kA samAnArthI mAnA jAya, to vaha zrAvaka kA hI vAcaka siddha hogA, kyoMki 'chedapiNDa' meM 'dezayati' Jain Education Intemational For Personal & Private Use Only Page #831 -------------------------------------------------------------------------- ________________ a024 chedapiNDa, chedazAstra evaM pratikramaNa-granthatrayI / 775 zabda zrAvaka ke hI artha meM prayukta huA hai aura uparyukta zvetAmbarIya pramANoM se bhI vaha zrAvaka kA hI vAcaka siddha hotA hai| 6. digambaramata meM kSullaka aura elaka aNuvratadhArI zrAvaka hI hote haiM, sampUrNa digambarajaina-sAhitya isakA gavAha hai| pratyakSa pramANa ke lie raviSeNakRta 'padmapurANa' (19) evaM 'bRhatkathAkoza' (23) nAmaka pUrva adhyAya draSTavya haiN| raviSeNa ne padmapurANa meM kSullaka ko aNuvratadhArI batalAyA hai| aura bRhatkathAkoza meM use zrAvaka kahA gayA hai tathA yaha kathA varNita hai ki mokSAbhilASI do rAjakumAra guru ke Adeza se parISaha-sahana ke abhyAsa hetu pahale kSullakadIkSA grahaNa karate haiM, pazcAt kSullakapada kA parityAga kara munidIkSA grahaNa kara lete haiN| ina vacanoM se siddha hai ki kSullaka aNuvratadhArI hone se zrAvaka hI hotA hai| ataH jaba ina granthoM meM dezayati aura kSullaka ko spaSTa zabdoM meM zrAvaka hI kahA gayA hai, taba use zrAvaka na mAnakara zramaNa kahanA DaoNkTara sA0 ke hI zabdoM meM Agrahabuddhi kA paricAyaka hai| 7. kisI bhI yApanIyagrantha meM zramaNa se bhinna elaka-kSullaka nAmaka vratiyoM kA ullekha nahIM hai| tathA ukta paramparA meM unakA astitva ho bhI nahIM sakatA, kyoMki usameM savastra vratiyoM ko bhI 'muni' saMjJA dI gaI hai| zvetAmbara aura yApanIya paramparA meM kSullaka (khuDDaga) zabda kA prayoga navadIkSita yuvA muni ke lie kiyA gayA hai,0 utkRSTa zrAvaka ke lie nhiiN| ataH jisa paramparA meM kSullaka-elaka nAmaka vratiyoM kA bheda hI mAnya nahIM thA, usake bAre meM yaha kahanA ki vaha kSullaka-elaka ko utkRSTa zrAvaka na mAnakara zramaNavarga ke antargata rakhatI thI, nitAnta asaMgata aura nirAdhAra kathana hai| cU~ki kSullaka-elaka yApanIya-paramparA ke pAribhASika zabda nahIM hai, isalie inakA vAcaka 'dezayati' zabda bhI yApanIya-paramparA kA pAribhASika zabda nahIM hai| phalasvarUpa chedapiNDa meM usakA prayoga hone se use yApanIyagrantha kahanA aprAmANika kathana hai| isa prakAra uparyukta dasa pramANoM se siddha hai ki 'chedapiNDa' digambara-paramparA kA hI grantha hai, yApanIya-paramparA kA nhiiN| 7. dekhiye, adhyAya 19/ prakaraNa 1/zIrSaka 2 'vastramAtraparigrahadhArI kI kSullaka sNjnyaa|' 8. dekhiye, adhyAya 23/ zIrSaka 3 'savastramuktiniSedha' ke antargata 'savastramukti-niSedha ke anya pramANa' anuccheda kr.7| 9. dekhiye, adhyAya 23 / zIrSaka 2 'gRhsthmuktinissedh'| anuccheda kr.3| 10. dekhiye, adhyAya 11/prakaraNa /4/ zIrSaka 10.3 'zvetAmbaragranthoM meM eka hI bhava meM ubhaya vedaparivartana bhI maany|' For Personal & Private Use Only Page #832 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 776 / jainaparamparA aura yApanIyasaMgha / khaNDa 3 a024 chedazAstra isa grantha ke viSaya meM 'jainadharma kA yApanIya sampradAya' grantha ke lekhaka ne likhA hai-"jahA~ taka grantha kI viSayavastu kA prazna hai, vaha mukhyataH 'chedapiNDa' para hI AdhArita pratIta hotI hai| isameM bhI 28 mUlaguNoM ke bhaMga (ullaMghana) ko AdhAra banAkara prAyazcittoM kA vidhAna kiyA gayA hai| prAyazcittoM kA svarUpa aura unake nAma vahI haiM, jo hameM chedapiNDa meM milate haiN| isakI aneka gAthAe~ bhI chedapiNDa meM milatI haiN| yadi ise chedapiNDa kA hI eka saMkSipta rUpa kahA jAya, to koI atizayokti nahIM hogii| isameM muni, AryikA, zrAvaka aura zrAvikA ke prAyazcittoM kA saMkSipta vivecana upalabdha hai| isa grantha kI paramparA kA nizcaya karanA kaThina hai, kyoMki isameM aisA koI bhI spaSTa saMketa upalabdha nahIM hai, jisase ise yApanIyaparamparA kA grantha kahA jA ske| kintu yadi chedapiNDa yApanIyaparamparA kA grantha hai aura usI ke AdhAra para isa chedazAstra kI racanA huI hai, to yaha kahA jA sakatA hai ki yaha bhI yApanIyaparamparA kA grantha rahA hogaa|" (jai. dha. yA. sa./ pR. 153-154) / yahA~ dhyAna dene yogya hai ki DaoNkTara sA0 ne yaha svayaM svIkAra kiyA hai ki 'chedazAstra' meM aisA koI bhI spaSTa saMketa nahIM hai, jisase ise yApanIyaparamparA kA grantha kahA jA ske| phira bhI unhoMne ise mAtra isa kAraNa yApanIyaparamparA kA grantha mAna liyA ki isakI racanA chedapiNDa ke AdhAra para huI hai aura 'chedapiNDa' unake anusAra yApanIyaparamparA kA grantha hai| kintu yaha Upara siddha ho cukA hai ki 'chedapiNDa' yApanIyaparamparA kA nahIM, apitu digambaraparamparA kA grantha hai, ataH usa para AdhArita hone se chedazAstra bhI digambaraparamparA kA hai, yaha svataH siddha hai| isake atirikta isameM muniyoM ke ve hI 28 mUlaguNa 11 batalAye gaye haiM, jo digambara grantha 'pravacanasAra,' 'mUlAcAra' aura 'chedapiNDa' meM varNita haiM tathA 'chedapiNDa' ke hI samAna dezayatiyoM (dezavratiyoM) ko utkRSTa, madhyama aura jaghanya zreNiyoM meM vibhAjita kara muniyoM ke lie vihita prAyazcitta se uttarottara Adhe-Adhe prAyazcitta kA bhAgI batalAyA gayA hai| isakA varNana karanevAlI gAthA 'chedapiNDa' ke prakaraNa meM uddhRta kI jA cukI haiN| sAra yaha ki 'chedazAstra' meM muniyoM ke lie 28 mUlaguNoM kA vidhAna honA isa bAta ko spaSTa pramANa hai ki vaha digambaragrantha hai| 'chedazAstra' meM Acelakya mUlaguNa ko bhaMga karane para nimnalikhita prAyazcittoM kA vidhAna kiyA gayA hai 11. chedazAstra / gAthA 8-54 (pR.77-93), (prAyazcittasaMgrahaH/ mANikacandra di. jaina granthamAlA/ ASAr3ha, vikrama saM. 1978 meM sNgRhiit)| Jain Education Intemational For Personal & Private Use Only Page #833 -------------------------------------------------------------------------- ________________ a0 24 chedapiNDa, chedazAstra evaM pratikramaNa-granthatrayI / 777 uvsgg-vaahikaarnn-dppennaacelbhNgkrnnmhi| uvavAso chaTThamAsiya kameNa mUlaM tado isi|| 51 // anuvAda-"jo muni upasarga (kisI ke dvArA kaSTa diye jAne) ke bhaya se vastradhAraNa kara acelavrata ko bhaMga karatA hai, use upavAsa kA prAyazcitta diyA jAnA caahie| jo vyAdhi ke kAraNa aisA karatA hai vaha SaSTha (lagAtAra do dinoM taka) upavAsa kA pAtra hai tathA jo darpa ke kAraNa (kAmavikAra ko chipAne ke lie) acelavrata kA ullaMghana karatA hai, vaha 'mUla' nAmaka prAyazcitta kA adhikArI hai|" yaha prAyazcitta-vidhAna yApanIyamata ke sarvathA viparIta hai| usameM vyAdhi to kyA, lajjA aura zItAdiparISaha sahana na hone para bhI sAdhu ke lie vastradhAraNa kI anumati dI gaI hai, jaba ki prastuta 'chedazAstra' meM vyAdhi kI dazA meM bhI vastradhAraNa karane ko prAyazcitta kA hetu batalAyA gayA hai| isase spaSTa ho jAtA hai ki yaha grantha kisI bhI hAlata meM yApanIyaparamparA kA nahIM hai, apitu acelavrata ke niraticArapAlana kA Agraha karanevAlI digambara-paramparA kA grantha hai| pratikramaNa-granthatrayI digambaraparamparA meM eka pratikramaNa-granthatrayI nAmaka grantha hai, jisameM pratikramaNa bRhatpratikramaNa aura AlocanA nAmaka tIna granthoM kA saMgraha hai| isake kartA gautamasvAmI batalAye gaye haiN| tathA saMskRta-TIkAkAra prabhAcandra-paNDita nAma ke bhaTTAraka haiM12 evaM prakAzaka haiM nAMdaNI, teradaLa evaM belagA~vamaTha ke bhaTTAraka zrI jinsen| isakA sampAdana paM0 motIcaMda gautamacaMda koThArI (phalaTaNa) ne kiyA hai| prakAzana varSa hai vIrasaMvat 2473 (I0 san 1946) / pUrvokta yApanIyapakSadhara granthalekhaka ne ise bhI yApanIyakRti batalAyA hai| (jai.dha.yA.sa./ pR.160)| __yadi granthakartA para dhyAna diyA jAya, to na to yaha zvetAmbaragrantha hai, na yApanIya, na hI digambarIya, kyoMki gautamasvAmI (bhagavAn mahAvIra ke prathama gaNadhara) na to yApanIya the, na yApanIyoM ne apane kisI grantha ko gautamasvAmI dvArA racita batalAyA hai| zvetAmbaraparamparA apane sabhI AgamoM ko sudharmA svAmI dvArA racita mAnatI hai aura digambaraparamparA meM kisI bhI lipibaddha grantha ko gaNadhara dvArA racita nahIM kahA gayA hai| tathApi pratikramaNa-granthatrayI meM kucha aise pramANa haiM jinase yaha kevala digambara-grantha hI siddha hotA hai| phira bhI DaoN0 sAgaramala jI isa grantha ko Avazyaka (pratikramaNasUtra) zIrSaka 12. "peTalApaTke zrIcandraprabhadevapAdAnAmagre zrI gautamasvAmikRta-pratikramaNatrayasya TIkAtrayaM zrIprabhAcandrapaNDitena kRtmiti|" pratikramaNagranthatrayI/ pR. 195 / Jain Education Interational For Personal & Private Use Only Page #834 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 778 / jainaparamparA aura yApanIyasaMgha / khaNDa 3 a0 24 se nirdiSTa karate hue 'jainadharma kA yApanIya sampradAya' grantha (pR.160-165) meM likhate haiM ki vaha unheM nimnalikhita kAraNoM se yApanIyaparamparA kA grantha pratIta hotA hai 1. isakI viSayavastu kA lagabhaga 80 pratizata bhAga vahI hai, jo zvetAmbaraparamparA ke AvazyakasUtra meM hai| 2. I0 san 980 ke cAlukyavaMza ke saudatti-abhilekha meM yApanIyasaMgha ke kaNDUrgaNa ke prabhAcandra kA ullekha hai| (jai.zi.saM./mA.ca/ bhaa.2/le.kr.160)| isa grantha ke TIkAkAra saMbhavataH vahI prabhAcandra haiN| TIkAkAra kA yApanIya honA siddha karatA hai ki yaha grantha yApanIyaparamparA kA hai| 3. isameM rAtribhojanaviramaNa sarvatra chaThe vrata yA aNuvrata ke rUpa meM ullikhita hai| yaha mAnyatA zvetAmbaroM meM aura bhagavatI-ArAdhanA Adi yApanIyagranthoM meM milatI 4. isameM 'eUNavisAe NAhAjjhayaNesu' (ekonaviMzatinAthAdhyayaneSu) kahakara do gAthAoM meM jJAtasUtra ke 19 adhyayanoM kA vivaraNa diyA gayA hai| (pratikramaNa-granthatrayI/ pR.51)| ye donoM gAthAe~ evaM inameM ullikhita jJAtA ke unnIsa adhyayana Aja bhI zvetAmbaraparamparA meM mAnya 'jJAtAdharmakathA' meM milate haiN| zvetAmbara-AgamoM kI viSayavastu kA grahaNa yApanIyagrantha meM hI ho sakatA hai| ataH siddha hai ki pratikramaNa-granthatrayI yApanIyaparamparA kA grantha hai| 5. isa pratikramaNasUtra (pR.56) meM 'tevIsAe suddayaDajjhANesu' (sUtrakRtaM dvitIyamaGgaM, tasyAdhyayanAni trayoviMzatiH) kahakara sUtrakRtAMga ke teIsa adhyayanoM kA ullekha tIna gAthAoM meM huA hai| isase bhI pratikramaNa-granthatrayI kA yApanIyagrantha honA siddha hotA hai| 6. isameM dazavaikAlikasUtra ke prathama adhyAya kI prathama gAthA ullikhita hai| yaha zvetAmbara-yApanIya donoM paramparAoM meM mAnya rahA hai| Azcarya hai ki DaoNkTara sA0 ko ina kAraNoM se pratikramaNa-granthatrayI yApanIyaparamparA kA grantha pratIta hotI hai| vAstavikatA yaha hai ki inameM se eka bhI hetu pratikramaNagranthatrayI ko yApanIyagrantha siddha karane meM samartha nahIM hai, kyoMki usameM aise siddhAntoM ko mAnyatA dI gayI hai, jo yApanIyamata ke maulika siddhAntoM-ApavAdika sacela muniliMga arthAt savastramukti, strImukti, gRhasthamukti, aura parazAsanamukti ke viruddha haiN| yathA 1. grantha meM muniyoM ke dvArA acelatva, kezaluMca, asnAna, kSitizayana, adantadhAvana, sthitibhojana (khar3e hokara AhAra karanA), pANitalabhojana Adi mUlaguNoM ke grahaNa kiye Jain Education Intemational For Personal & Private Use Only Page #835 -------------------------------------------------------------------------- ________________ a0 24 chedapiNDa, chedazAstra evaM pratikramaNa-granthatrayI / 779 jAne kA varNana hai (pR.115)| inameM se acelatva ko yApanIya-paramparA meM muniyoM kA mUlaguNa nahIM mAnA gayA hai, kyoMki usameM vastradhArI ko bhI muni kahA gayA hai| ataH yApanIyaparamparA meM acelatva mUlaguNa na hokara vaikalpika guNa hai| tathA upalabdha yApanIyagranthoM meM muni ko pANitalabhojI to kahA gayA hai, kintu khar3e hokara bhojana karanevAlA, kSitipara zayana karanevAlA tathA snAna aura dantadhAvana na karanevAlA nahIM kahA gayA hai| ataH yApanIya-muniyoM meM ina mUla-guNoM kA honA bhI anirNIta hai| 2. aparigraha-mahAvrata ke svarUpa kA varNana karate hue nimnalikhita vastuoM ko zramaNa ke ayogya batalAkara unheM grahaNa karane kA niSedha kiyA gayA hai "paMcame mahavvade hiraNNaM, dhaNaM, dhaNNaM, khettaM, vatthu, kosaM, balaM, vAhaNaM, sayaNaM, jANaM, jugaM, gahu~, rahaM, saMdaNaM sibiyaM, gaveDayaM, aMDajaM, tasaricIvaraM, boMDajaM, avibAlaggakoDimettaM pi asmnnpaauggN|" (pR.129-130)| anuvAda-"paJcama mahAvrata meM sonA-cA~dI, dhana, dhAnya, kheta, ghara, koza (bhANDAgAra), bala (senA), vAhana (hasti, azva Adi), zakaTa (bailagAr3I), yAna (pAlakI), juga (DolA)13, gadu (gAdI-gaddA)14 ratha (uttamaghor3oMvAlA ratha), syandana (sAmAnya ghor3oMvAlA ratha),5 zibikA, bher3a (eDaka) ke Una se bane vastra, rezamIvastra (aMDaja),16 tasara (eka vizeSa prakAra ke dhAge) se bane cIvara (vastra)16 aura sUtIvastra (boMDaja)16 ina cIjoM kA bher3a ke bAla kI noMka ke barAbara bhI parigraha zramaNa ke yogya nahIM hotaa| yaha azramaNoM (gRhasthoM) kA parigraha hai| (ataH muni ko use grahaNa nahIM karanA caahie)|" isa kathana meM kisI bhI prakAra ke vastra kA eka dhAgA bhI grahaNa karanA aparigraha mahAvrata ke viruddha batalAyA gayA hai| kintu yApanIyaparamparA meM apavAdarUpa se vastradhAraNa karane para bhI muni ko aparigraha-mahAvratadhArI mAnA gayA hai| ataH uparyukta kathana yApanIyamata ke viruddha hai| isase siddha hai ki 'pratikramaNa-granthatrayI' yApanIyagrantha nahIM hai, apitu digambaragrantha hai| 3. 'pratikramaNa-granthatrayI' ke antargata bRhatpratikramaNa meM kahA gayA hai-"saggathaM (bAhyAmyantaragranthasahitamAtmanaH svarUpaM vyutsRjAmi), NiggaMthaM (tadviparItaM nirgranthasvarUpa 13. "jugaM dolikaam|" pratikramaNagranthatrayI/ pR. 130 / 14. "gaduM zayyApAlakam , upari chAditaH shkttvishessH|" pratikramaNagranthatrayI/pR. 130 / 15. "uttamAzvabAhyo rathaH, sAmAnyAzvabAhyo rathaH syndnH|" pratikramaNagranthatrayI/pR. 130 / 16. paaia-sdd-mhnnnnvo| Jain Education Intemational For Personal & Private Use Only Page #836 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 780 / jainaparamparA aura yApanIyasaMgha / khaNDa 3 a0 24 mabhyuttiSThAmi), sacelaM (celaM vastraM tena sahitaM sAvaraNaM svarUpaM vyutsRjAmi), acelaM (tadviparItamacelaM nirAvaraNaM svruupmbhyuttisstthaami)|" (pR. 115) anuvAda-"AtmA ke sagrantha (bAhya aura Amyantara parigrahasahita) svarUpa kA parityAga karatA hU~, usake viparIta nirganthasvarUpa ko grahaNa karatA huuN| AtmA ke sacela (vastrasahita) svarUpa ko chor3atA hU~, usake viparIta acela svarUpa ko grahaNa karatA isa pratikramaNapATha meM sacelatva ke parityAga aura acelatva ke grahaNa kA saMkalpa karanA muni ke lie Avazyaka batalAyA gayA hai| isase spaSTa hai ki pratikramaNagranthatrayI meM muni ke lie ApavAdika sacelaliMga kA vidhAna nahIM hai, ataH yaha yApanIyagrantha nahIM hai| 4. pUrva kramAMka 2 para uddhRta 'paMcame mahavvate hiraNNaM---' ityAdi aparigraha mahAvrata ke lakSaNa meM sUtI, UnI, rezamI Adi sabhI prakAra ke vastroM ko parigraha kahA gayA hai| nimnalikhita uddharaNa meM bhI vastra (kupya)17 aura bhANDa ko grantha (parigraha) saMjJA dI gayI hai "athavA kSetraratnarUpyasuvarNadhanadhAnyadAsIdAsa-kupyabhANDalakSaNa-bAhyagranthaviSayo dazaprakAro mohH| mithyAtvavedarAgAdilakSaNAbhyantaragranthaviSayazcaturdazaprakAraH, paJcendriyaduSTamanoviSayaH SaTprakAro mohH| etAni triMzanmohanIyasthAnAni prityaajyaani| pramAdAtkadAcit tadaparityAge prtikrmnnm|" (prabhAcandrakRta TIkA / pratikramaNagranthatrayI / pR.61-62)| ____ yahA~ varNita kSetra, ratna, rUpya, suvarNa, dhana, dhAnya, dAsI, dAsa, kupya (vastra) aura bhANDa (pAtra) ina dasa bAhya granthoM tathA mithyAtva, veda, rAga Adi caudaha abhyantara granthoM se rahita muni ko nirgrantha nAma diyA gayA hai aura kahA gayA hai ki nirgranthaliMga mokSa-prApti kA upAya hai "granthAd bAhyAdabhyantarAcca niSkrAnto nirgrnthH| tannirgranthatAlakSaNaM mokSamArga mokSaprAptyupAyabhUtaM linggm|" (prabhAcandrakRtaTIkA / pratikramaNagranthatrayI / pR.65)| 17. kupya = vastra evaM bhANDa (vrtn)| ka- "kupyaM kssaum-kaarpaask-kaushey-cndnaadi|" sarvArthasiddhi/7/29 / kha-"kupyaM kaarpaasaadikm|" AcAravRtti/mUlAcAra/ gaa.408|| ga- "kupyaM vstrm|" vijayodayA TIkA/ bhagavatI-ArAdhanA / gaa.1113| gha- "kupyapramANAtikrama-vartanoM aura vastroM ke pramANa kA atikramaNa krnaa|' paM. sukhalAla jI saMghavI : tattvArthasUtra / vivecana-sahita /7/24 / pR. 188 / For Personal & Private Use Only Page #837 -------------------------------------------------------------------------- ________________ a0 24 chedapiNDa, chedazAstra evaM pratikramaNa-granthatrayI / 781 isake bAda ghoSaNA kI gayI hai - " imaM NiggathaM pAvayaNaM aNuttaraM --- seDhimaggaM - mokkhamaggaM--- uttamaM taM saddahAmi taM pattiyAmi taM rocemi taM phAsemi--- ido uttaraM aNNaM Natthi, Na bhUdaM, Na bhavissadi --- samaNomi / " ( pratikramaNagranthatrayI/pR. 6469) / mokSa kA anuvAda - "yaha nirgranthaliMga Agama meM pratipAdita kiyA gayA hai / --- isase utkRSTa mArga aura koI nahIM hai| * yaha nirgranthaliMga upazamazreNI aura kSapakazreNI para ArohaNa kA upAya hai, mokSa kA mArga hai, - mokSarUpa uttama artha kA sAdhaka hone se uttama hai| maiM isakA zraddhAna karatA hU~, isako prApta hotA hU~, isameM hI ruci karatA hU~, isakA avalambana karatA hU~ / --- isa nirgranthaliMga se utkRSTa mokSa kA aura koI mArga nahIM hai, na kabhI thA aura na kabhI hogA / --- - isa nirgranthaliMga meM sthita hone se hI maiM zramaNa hU~ / " 18 ( " tathA etasminnirgranthaliGge sati 'samaNomi ' zramaNo'smi munirbhavAmi / " prabhAcandrakRtaTIkA / pratikramaNa-granthatrayI / pR.69 ) / 44 --- ukta kathana kA sAra pratipAdita karate hue TIkAkAra prabhAcandra likhate haiM'utkRSTena sarvajJapraNItAgamena nirgranthaliGgasyaiva mokSAdihetutayA pratipAdakatvAt-- / " ( vahI / pR. 122) / ------ anuvAda - "sarvajJapraNIta hone se jo Agama utkRSTa hai, usameM nirgranthaliMga ko hI mokSa kA hetu batalAyA gayA hai / " ina vacanoM se siddha hai ki pratikramaNagranthatrayI meM ekamAtra vastrapAtrAdigrantha se rahita nigranthaliMga ko hI mokSa kA upAya batalAyA gayA hai, ataH isameM ApavAdika savastramukti, strImukti, gRhasthamukti evaM parazAsanamukti ke lie koI sthAna nahIM hai / yaha isake' yApanIyagrantha na hone, apitu digambaragrantha hone kA nirvivAda pramANa hai| aura bhI kahA gayA hai- "paMcamaM vadamassido--- bajjhabdhaMtaresu ya / " ise spaSTa karate hue TIkAkAra prabhAcandra kahate haiM- " paJcamaM parigrahAdviratilakSaNaM vratamAzrito'haM- bAhyAbhyantareSu ca dravyeSu virato bhavAmi / bAhyAni vastrAbharaNAdIni, abhyantarANi tu dravyANi jJAnAvaraNAdIni / " ( vahI / pR. 134) / yahA~ 'parigrahavirati' nAmaka paMcama mahAvrata meM vastrAdi bAhya dravyoM se virati (tyAga) Avazyaka batalAyI gayI hai| digambaramatAnusAra hI muniyoM ke lie AcelakyAdi 28 guNa mUlarUpa se Avazyaka batalAye gaye haiN| yathA 18. yaha anuvAda prabhAcandrakRta TIkA para AdhArita hai| For Personal & Private Use Only Page #838 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 782 / jainaparamparA aura yApanIyasaMgha / khaNDa 3 a024 "muulgunnesu|" isakI TIkA meM prabhAcandra likhate haiM-"paJca vratAni, paJca samitayaH, paJcendriyanirodhAH SaDAvazyakAH (kAni),AcelakyaM,loco'dantadhAvana-masnAnaM, kSitizayanaM, sthitibhojamekabhuktaM cetyaSTAviMzatirmUlaguNAH, tessu|" (vahI/ pR.151)|| ina 28 mUlaguNoM meM Acelakya na to zvetAmbaraparamparA meM muniyoM kA mUla (AdhArabhUta, anivArya) guNa mAnA gayA hai, na yApanIyaparamparA meN| zvetAmbaramata meM sarvathA sacelaliMga hI muniliMga mAnA gayA hai, aura yApanIyamata meM use apavAdarUpa se mAnyatA dI gayI hai| ataH siddha hai ki 'pratikramaNa-granthatrayI' digambaraparamparA kA hI grantha hai| 5. isameM anya matoM aura anya liMgoM kI prazaMsA ko arthAt unheM mokSamArga batalAne ko darzanAcAra kA parityAga kahA gayA hai yathA "daMsaNAyAro attttviho|--- parihAvido saMkAe, kaMkhAe--- aNNadiTThipasaMsaNAe, prpaasNddpsNsnnaae---|" (vahI / pR.160-161)| AcArya prabhAcandra ne ise isa prakAra spaSTa kiyA hai-"darzanAcAro'STavidhaH parihApitaH prityktH| kayetyAha-zaGkayA, kAMkSayA--- anyeSAM mithyAdRSTInAM dRSTayo matAni, teSAM prazaMsanayA, pareSAM mithyAdRSTInAM pASaNDAni liGgani, teSAM prshNsnyaa---|" (vahI / pR. 160-161) / anuvAda-"ATha prakAra kA darzanAcAra chUTa jAtA hai| kisase? zaMkA, kAMkSA--anyamata kI prazaMsA, anya liMga (muniveza) kI prazaMsA (arthAt unheM mokSamArga batalAne) Adi se| (ataH usakA pratikramaNa karanA caahie)|" yApanIyamata parazAsana arthAt anyaliMga se mukti mAnatA hai, usakA yahA~ niSedha kiyA gayA hai, isase bhI siddha hotA hai ki yaha grantha yApanIyasampradAya kA nahIM, apitu digambara-sampradAya kA hai| 6. isameM 'NavaNhaM No kasAyANaM' (pR.12) isa vacana dvArA nau nokaSAyoM kA astitva batalAyA gayA hai, jinameM strIveda, puMveda aura napuMsakaveda ye alaga-alaga tIna veda svIkAra kiye gaye haiN| yaha vacana yApanIyamata ke viruddha hai| yApanIyamata kevala eka vedasAmAnya svIkAra karatA hai| 7. NiggaMthaM seDhimaggaM (pR.66) vacana dvArA nirgranthaliMga ko guNasthAnoM kI upazamakazreNI aura kSapakazreNI para ArohaNa kA upAya kahA gayA hai, jisase jJAtA hotA hai ki 'pratikramaNa-granthatrayI' ko guNasthAnasiddhAnta mAnya hai, yaha yApanIyoM ko mAnya nahIM hai| Jain Education Intemational For Personal & Private Use Only Page #839 -------------------------------------------------------------------------- ________________ a0 24 chedapiNDa, chedazAstra evaM pratikramaNa-granthatrayI / 783 ___ isa prakAra yaha grantha yApanIyamata-viruddha siddhAntoM se bharA par3A hai, yaha trikAla meM yApanIyagrantha nahIM ho sktaa| DaoN0 sAgaramala jI ne isa grantha ke TIkAkAra AcArya prabhAcandra ko apanI kalpanA ke AdhAra para yApanIyasaMgha ke kaNDUrgaNa se sambaddha batalAyA hai, kintu prabhAcandra ne jitane bhI saMgha aura gaNoM ke AcAryoM kI niSIdhikA ko namaskaraNIya kahA hai, ve saba digambaraparamparA ke haiN| yathA "--- kulakarANAM nandi-deva-sena-siMhasaGgha-dezigaNa-balAtkAragaNa-kANUragaNa-sUrasthagaNaprabhRti-saGghagaNa-bhedakarANAM ca yAH kAzcinniSIdhakAstA nmsyaami|" (vahI / pR.28)| ... ina saMghoM ke digambaraparamparA se sambaddha hone ke pramANa indrinandikRta 'zrutAvatAra' (kArikA 93-100) meM upalabdha haiN| kANUgaNa bhI mUlasaMgha arthAt digambarajainasaMgha kA hI gaNa thA, yApanIyasaMgha meM kaNDUragaNa thaa| ye, donoM gaNa bhinna-bhinna the| isakI sapramANa siddhi saptama adhyAya ke tRtIya prakaraNa meM kI jA cukI hai| isa pramANa se AcArya prabhAcandra kA digambaraparamparA se sambaddha honA nirvivAda hai| isake atirikta unhoMne apanI TIkA meM jo ekamAtra nirgranthaliMga ke mokSamArga hone kA pratipAdana kiyA hai tathA muni ke lie AcelakyAdi 28 mUlaguNoM ko anivArya batalAyA hai, usase bhI unake digambarAcArya hone meM koI sandeha nahIM rhtaa| pratikramaNa-granthatrayI meM uddhRta jina gAthAoM kI viSayavastu zvetAmbara-Agama jJAtRdharmakathAMga tathA sUtrakRtAMga kI gAthAoM meM varNita viSayavastu se sAmya rakhatI hai, unheM yadi ina AgamoM se hI gRhIta mAnA jAya, to bhI yaha grantha yApanIya-sampradAya kA siddha nahIM ho sakatA, kyoMki isameM ApavAdika savastramukti, strImukti, gRhasthamukti, parazAsanamukti Adi una siddhAntoM kA niSedha hai, jo yApanIyamata ke maulika siddhAnta hai| jisa manuSya kA zarIra hI puruSa kA na ho, vaha yadi puruSa ke vastra pahana le, to puruSa nahIM kahalA sakatA, vaise hI jisa grantha meM siddhAnta hI yApanIyamata ke na hoM, balki jo yApanIyamata-viruddha siddhAntoM se bharA ho, usameM yadi zvetAmbarAgamasadRza gAthAe~ yA viSayavastu upalabdha ho, to vaha yApanIyagrantha nahIM kahalA sktaa| isake bAvajUda use yApanIyagrantha kahA jAya, to isase pAThakoM ko yApanIyamata ke viSaya meM ulaTI jAnakArI milegii| pAThaka samajheMge ki yApanIyamata vaha hai, jo apavAdarUpa se bhI muni ke lie sacelaliMga kA niSedha karatA hai tathA strImukti, gRhasthamukti evaM anyaliMgimukti ko amAnya karatA hai, jaba ki vAstavikatA yaha hai ki yApanIyamata Jain Education Interational For Personal & Private Use Only Page #840 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 784 / jainaparamparA aura yApanIyasaMgha / khaNDa 3 a024 meM ye saba bAteM mAnya haiN| ataH zvetAmbara-AgamoM kI gAthAoM yA viSaya vastu se sAmya rakhanevAlI digambaramatAnurUpa gAthAoM evaM viSayavastu kI upalabdhi se 'pratikramaNagranthatrayI' yApanIyagrantha siddha nahIM hotaa| tathApi usameM uparyukta gAthAe~ yA koI sadRza viSayavastu zvetAmbara-AgamoM se gRhIta nahIM hai| ___ ekAdaza adhyAya (SaTkhaNDAgama) ke tRtIya prakaraNa meM spaSTa kiyA jA cukA hai ki digambara aura zvetAmbara granthoM kI katipaya gAthAoM evaM viSayavastu meM sAmya isalie hai ki zvetAmbaraparamparA usI mUla nirgranthaparamparA se udbhUta huI hai, jo Age calakara digambaraparamparA kahalAne lgii| pratikramaNagranthatrayI meM ukta gAthAe~ evaM viSayavastu kisI digambaragrantha se hI lI gaI haiM, jo vartamAna meM anupalabdha hai| dhavalAkAra vIrasena svAmI ne eka chedasutta grantha kA ullekha kiyA hai,19 vaha vartamAna meM aprApya hai| saMbhava hai ukta gAthAe~ evaM viSayavastu isI grantha se grahaNa kI gaI hoN| ataH viSayavastugata ukta sAmya grantha ke yApanIya hone kA hetu nahIM hai| rAtribhojanaviramaNa ko sarvArthasiddhi, tattvArtharAjavArtika, vijayodayATIkA Adi digambaraparamparA ke granthoM meM bhI chaThe vrata ke rUpa meM varNita kiyA gayA hai| (dekhie, adhyAya 14/prakaraNa 2/shii.7)| ataH ise varNita karane ke kAraNa pratikramaNa-granthatrayI yApanIyagrantha siddha nahIM hotii| uparyukta sAta hetu kisI bhI grantha ke digambarIya hone ke asAdhAraNa dharma haiN| ve pratikramaNa-granthatrayI meM upalabdha haiM, ataH usake digambaragrantha hone meM sandeha ke lie sthAna nahIM haiN| 19. "Na ca davvitthINaM NiggaMthattamatthi, celAdipariccAeNa viNA tAsiM bhAvaNiggaMthattAbhAvAdo, Na ca davvitthiNavaMsayavedANaM celAdicAgo atthi, chedasutteNa saha virohaado|" dhavalA/Sa.khaM./ pu.11/4, 2, 6, 12/ pR.114-115 / Jain Education Intemational For Personal & Private Use Only Page #841 -------------------------------------------------------------------------- ________________ paMcaviMza adhyAya For Personal & Private Use Only Page #842 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Jain Education Intemational For Personal & Private Use Only Page #843 -------------------------------------------------------------------------- ________________ paMcaviMza adhyAya bRhatprabhAcandrakRta tattvArthasUtra isake digambaragrantha hone ke pramANa digambaramata meM bhI jinakalpa-sthavirakalpa mAnya, kintu donoM nAgnyaliMgI IsA kI lagabhaga 10vIM zatAbdI meM hue bRhatprabhAcandra ne umAsvAmIkRta tattvArthasUtra ke AdhAra para eka aura saMkSipta tattvArthasUtra kI racanA kI hai| yaha vastutaH umAsvAmIkRta tattvArthasUtra kA hI saMkSiptIkaraNa hai| prabhAcandra ne apane nAma ke pUrva 'bRhat' vizeSaNa jor3akara apane samaya ke anya prabhAcandroM se pRthaktva dyotita kiyA hai| unhoMne grantha ke prAraMbha meM ise dazasUtra aura anta meM jinakalpisUtranAma diyA hai, kintu pratyeka adhyAya kI puSpikA meM tattvArthasUtra nAma se abhihita kiyA hai| isameM mAtra 105 sUtra haiN| . 'jainadharma kA yApanIya sampradAya' grantha ke lekhaka DaoN0 sAgaramala jI jaina ne ise kevala isalie yApanIyagrantha mAnA hai ki isake anta meM 'iti jinakalpisUtraM samAptam' likhA hai| lekhaka mahodaya likhate haiM "isake anta meM diyA gayA 'jinakalpisUtra' vizeSaNa isake yApanIya hone kA pramANa de detA hai| kyoMki yApanIya zvetAmbaroM ke samAna sthavirakalpa aura jinakalpa donoM ko mAnya karake bhI jinakalpa para vizeSa bala dete haiN| yApanIyagrantha 'bhagavatIArAdhanA' evaM 'mUlAcAra' meM jinakalpa aura sthavirakalpa ke ullekha pAye jAte haiM, isase yahI siddha hotA hai ki isa tattvArthasUtra ke kartA prabhAcandra yApanIyasampradAya ke rahe hoNge| kyoMki digambaraparamparA ke AcArya to jinakalpa aura sthavirakalpa aisI mAnyatA hI svIkAra nahIM karate haiN| isase tattvArthasUtra kA yApanIya prabhAcandra kI kRti honA sunizcita hotA hai|" (jai.dh.yaa.s./pR.207)| 1. "U~ namaH siddhm| atha dazasUtraM likhyte|" tattvArthasUtra / sampAdaka-jugalakizora mukhtAra/vIra sevA mandira, sahAranapura/ pR. 12 / 2. "iti jinakalpisUtraM smaaptm|" vahI/pR. 16 / 3. "iti zrI bRhatprabhAcandraviracite tattvArthasUtre prthmo'dhyaayH|" vahI/ pR. 23 / For Personal & Private Use Only Page #844 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 788 / jainaparamparA aura yApanIyasaMgha / khaNDa 3 a025 lekhaka mahodaya isa tathya se anabhijJa haiM ki digambaraparamparA meM bhI jinakalpa aura sthavirakalpa mAne gaye haiM, kintu unakA svarUpa zvetAmbaroM evaM yApanIyoM dvArA mAnya svarUpa se bhinna hai| ukta paramparAoM meM nagna evaM pANitalabhojI muniyoM ko jinakalpI tathA vastrapAtradhArI muniyoM ko sthavirakalpI kahA gayA hai| kintu digambara-paramparA meM jinakalpI aura sthavirakalpI, donoM prakAra ke muni nagna evaM pANitalabhojI hote haiN| antara kevala tapa meM hai| inake svarUpa kA varNana dvitIya evaM caturdaza adhyAya meM kiyA jA cukA hai| yahA~ tvarita pramANa ke lie vAmadevaracita bhAvasaMgraha ke nimnalikhita zloka uddhRta kiye jA rahe haiM arthatatkathyate vRttaM jinklpaabhidhaankm| yasmAnmuktivadhUsaGgo bhavyAnAM jAyate dhruvm|| 263 // anuvAda-"aba isa jinakalpa nAmaka cAritra kA kathana kiyA jA rahA hai, jisase bhavyoM kA muktivadhU ke sAtha nizcitarUpa se saMgama hotA hai|" anye sthavirakalpasthA yatayo jinlingginH| samyaktvAmala - dugdhAmbu -nimgniikRt-cetsH|| 270 // anuvAda-"jo anya sthavirakalpI jinaliGgI muni haiM, unakA citta samyaktvarUpI nirmala dugdhAmbu meM DUbA rahatA hai|" AcArya devasena ne bhI apane prAkRta bhAvasaMgraha meM jinakalpa aura sthavirakalpa ke svarUpa kA varNana kiyA hai, jisakA ullekha zvetAmbaramuni kalyANavijaya jI dvArA apane 'zramaNa bhagavAn mahAvIra' nAmaka prasiddha grantha (pRSTha 286-289) meM kiyA gayA bhagavatI-ArAdhanA meM bhI jinakalpa kA nirdeza hai| uparyukta yApanIyapakSadhara grantha lekhaka ne use yApanIyagrantha kahA hai, kintu yaha sarvathA mithyA hai| vaha vizuddha digambaragrantha hai, yaha pUrva meM vistAra se sapramANa siddha kiyA jA cukA hai| isakA eka jvalanta pramANa yaha hai ki usakI aparAjitasUri-kRta vijayodayATIkA meM jinakalpI aura sthavirakalpI (jinakalpa meM asamartha, kintu parihArasaMyama meM samartha), donoM prakAra ke muniyoM ko jinaliMgadhArI (nagna) kahA gayA hai| 4. dekhiye, adhyAya 2 / prakaraNa 3 / zIrSaka 3.2 evaM adhyAya 14/ prakaraNa 2/ zIrSaka 8 / 5. kiNNu adhAlaMdavidhI bhattapaiNNegiNI ya prihaaro| pAdovagamaNa-jiNakappiyaM ca viharAmi pddivnnnno|| 157 // bhgvtii-aaraadhnaa| 6. dekhiye, uparyukta pAdaTippaNI 4 / Jain Education Intemational For Personal & Private Use Only Page #845 -------------------------------------------------------------------------- ________________ a025 bRhatprabhAcandrakRta tattvArthasUtra / 789 isa prakAra digambara-paramparA meM bhI jinakalpa aura sthavirakalpa kA vidhAna hai, isalie uparyukta granthalekhaka kA prabhAcandrakRta tattvArthasUtra ko yApanIyagrantha siddha karanevAlA yaha hetu ki digambaraparamparA meM jinakalpa aura sthavirakalpa kI mAnyatA nahIM hai, mithyA (svarUpAsiddha hetvAbhAsa) siddha ho jAtA hai| ataH usake a dhAra para bRhatprabhAcandrakRta tattvArthasUtra ko yApanIyagrantha kahanA bhI mithyA siddha ho jAtA kintu bRhatprabhAcandra ne tattvArthasUtra ko 'jinakalpisUtra' saMjJA jinaliMgadhArI munisAmAnya ke AcAra kI apekSA se dI hai, dUsare zabdoM meM zvetAmbaramAnya vastrapAtramaya sthavirakalpa ke pratipakSI jinakalpa kI apekSA se dI hai| isakA vizeSa prayojana hai| tattvArthAdhigamabhASyakAra evaM uttaravartI zvetAmbarAcArya siddhasenagaNI, haribhadrasUri Adi ne umAsvAmI-kRta tattvArthasUtra ko zvetAmbara-kRti siddha karane kI arthAt usameM sthavirakalpa (vastrapAtradhArI sAdhuoM ke AcAra) kA pratipAdana sAbita karane kI ceSTA kI hai| ataH bRhatprabhAcandra ne isakA khaNDana karane ke lie ukta tattvArthasUtra ke AdhAra para racita apane tattvArthasUtra ko jinakalpisUtra (jinaliMgadhArI muniyoM ke AcAra kA varNana karanevAlA sUtra) nAma diyA hai| zvetAmbarasampradAya meM digambarasAdhu jinakalpI nAma se prasiddha haiN| zvetAmbaragrantha zatapadI ke kartA mahendrasUri ne apane samaya (vikrama saM0 1294) ke digambara sAdhuoM ke AcaraNa kI AlocanA kI hai| usameM unake lie jinakalpAnukArI vizeSaNa prayukta kiyA gayA hai| ataH uparyukta dRSTi se bRhatprabhAcandra dvArA apane grantha ko 'jinakalpisUtra' nAma diyA jAnA yuktisaMgata hai| unake dvArA racita tattvArthasUtra meM jinakalpa (digambara muniyoM ke AcAra) kA hI nirUpaNa hai, isakI puSTi ke lie sUtrakAra bRhatprabhAcandra ne eka naye sUtra kA bhI samAveza kiyA hai, vaha hai 'zramaNAnAmaSTAviMzatirmUlaguNAH' (7/5) arthAt zramaNoM ke 28 mUlaguNa hote haiN| zramaNoM ke 28 mUlaguNoM meM eka acelatva mUlaguNa bhI hai, jo yApanIyamata meM saMbhava nahIM hai, kyoMki usameM apavAdarUpa se vastradhAraNa karanevAlA bhI muni kahalA sakatA hai aura usa mata ke anusAra vaha mokSa bhI prApta kara sakatA hai| svayaM yApanIya-AcArya zAkaTAyana ne acelatva (nagnatva) ko muni kA mUlaguNa mAnane se inakAra kiyA hai| isase spaSTa ho jAtA hai ki bRhatprabhAcandrakRta tattvArthasUtra meM digambara muniyoM ke hI AcAra kA varNana hai| 7. dekhiye, adhyAya 8/ prakaraNa 4/ zIrSaka 3 'pAsatthAdi muniyoM ke vastradhAraNa se 12vIM zatI __I0 meM bhaTTArakaparamparA kA udy|' 8. dekhiye, adhyAya 15/ prakaraNa 1/zIrSaka 2 'yApanIya-amAnya 28 mUlaguNoM kA vidhaan|' Jain Education Intemational For Personal & Private Use Only Page #846 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 790 / jainaparamparA aura yApanIyasaMgha / khaNDa 3 , a025 yApanIyamata meM jinakalpa para vizeSa bala nahIM prabhAcandrakRta tattvArthasUtra ko yApanIyakRti mAnanevAle uparyukta vidvAn kA kathana hai ki "isake anta meM diyA gayA jinakalpisUtra vizeSaNa isake yApanIya hone kA pramANa de detA hai, kyoMki yApanIya zvetAmbaroM ke samAna sthavirakalpa aura jinakalpa donoM ko mAnya karake bhI jinakalpa para vizeSa bala dete haiN|" (jai.dha.yA.sa./pR. 207) / yahA~ "yApanIya jinakalpa para vizeSa bala dete haiM," ye vacana satya nahIM haiM, kyoMki yApanIyamata meM jinakalpa para vizeSa bala to taba diyA jAtA, jaba usameM jinakalpa se hI mukti mAnI jAtI, sthavirakalpa se nahIM, athavA yaha mAnA jAtA ki jinakalpa se zIghra mokSa hotA hai aura sthavirakalpa ke dvArA dera se| kintu aisI mAnyatA to yApanIya mata meM hai hI nhiiN| usameM to yaha mAnA gayA hai ki yogacikitsAvidhinyAya se kisI ko jinakalpa se mukti prApta ho sakatI hai, kisI ko sthavirakalpa se| yApanIya AcArya pAlyakIrti zAkaTAyana ne isakA vistAra se pratipAdana apane strInirvANaprakaraNa nAma ke laghukAya grantha meM kiyA hai| isameM unhoMne ekAntataH jinakalpa se mukti mAnanevAle digambaramata kA khaNDana karane kA prayAsa aura sthavirakalpa kI mokSahetatA kA joradAra samarthana kiyA hai| malAcAra ke adhyAya meM zAkaTAyana ke vacanoM ko uddhRta karate hue isakA vistAra se nirUpaNa kiyA gayA hai| ataH yApanIyamata meM jinakalpa para vizeSabala diye jAne kA to prazna hI nahIM utthtaa| saca to yaha hai ki yApanIya AcArya zAkATAyana ne 'strInirvANaprakaraNa' aura 'kevalibhuktiprakaraNa' likhakara jinakalpa ko gauNa karane aura sthavirakalpa para bala dene kA prayatna kiyA hai| ataH 'bRhatprabhAcandrakRta tattvArthasUtra kA jinakalpI vizeSaNa usake yApanIyagrantha hone kA sUcaka hai,' yaha kathana kevala svAbhISTamata kA AropaNa hai| jaisA ki pUrva meM saMketa kiyA gayA hai, bRhatprabhAcandra ne tattvArthasUtra ko jinakalpisUtra saMjJA dekara yaha spaSTa kiyA hai ki tattvArthasUtra kevala jinakalpa arthAt nAgnyaliMga se mukti kA pratipAdaka grantha hai, sacelaliMga se mukti kA pratipAdaka nahIM hai| 3 kevalibhukti-bhrama-parihArArtha parISahasUtroM kA anullekha prastuta grantha meM eka mahattvapUrNa bAta aura dhyAna dene yogya hai| isameM umAsvAmikRta tattvArthasUtra meM varNita parISahasUtroM ko sthAna nahIM diyA gayA hai, kyoMki unameM ekAdaza jine sUtra hai, jise zvetAmbarAcAryoM ne kevali-kavalAhAra kA pratipAdaka batalAkara 9. dekhiye, adhyAya 15/ prakaraNa 1/zIrSaka 2 'yApanIya-amAnya 28 mUlaguNoM kA vidhAna' evaM zIrSaka 2.1. 'yogacikitsAvidhi- nyAya karmasiddhAnta ke prtikuul|' For Personal & Private Use Only Page #847 -------------------------------------------------------------------------- ________________ a025 bRhatprabhAcandrakRta tattvArthasUtra / 791 umAsvAmikRta tattvArthasUtra ko zvetAmbara-paramparA kA grantha siddha karane kA prayatna kiyA hai| isase siddha hotA hai ki bRhatprabhAcandra digambara the| yadi ve yApanIya hote, to apane tattvArthasUtra meM parISahasUtroM ko avazya rakhate, kyoMki 'ekAdaza jine' sUtra ke AdhAra para ve zvetAmbaroM ke samAna kevalI ko kavalAhArI siddha kara sakate the| AcArya amRtacandra kA anusaraNa bRhatprabhAcandra ne umAsvAmikRta tattvArthasUtra ke "guNaparyayavad dravyam" sUtra meM "sahakramabhAvi-guNaparyayavad dravyam" (5/8) isa prakAra sahakramabhAvi vizeSaNa jor3A hai| yaha vizeSaNa unhoMne paJcAstikAya (gAthA 9) kI amRtacandrakRta TIkA meM prayukta "tAMstAn kramabhuvaH sahabhuvazca sadbhAvaparyAyAn" isa vAkyAMza se grahaNa kiyA hai| yaha unake digambara hone kA sUcaka hai| bhAvavedatraya kI svIkRti bRhatprabhAcandra ne "uttarA aSTacatvAriMzacchatam" (8/4) sUtra dvArA karmoM kI 148 uttaraprakRtiyA~ svIkAra kI haiM, jinameM puMveda, strIveda aura napuMsakaveda ye tIna bhAvaveda bhI. haiN| yApanIyamata meM aise alaga-alaga tIna veda svIkAra na kara eka vedasAmAnya hI svIkAra kiyA gayA hai| isase bhI siddha hotA hai bRhatprabhAcandra digambara hI haiM, yApanIya nhiiN| yApanIya-AcArya pAlyakIrtizAkaTAyana ne apane grantha strInirvANaprakaraNa meM svayaM ke lie yApanIya-yatigrAmAgraNI vizeSaNa kA prayoga kara apanA sampradAya sUcita kiyA hai| yadi tattvArthasUtrakAra bRhatprabhAcandra bhI yApanIya hote, to ve bhI apane nAma ke sAtha isI vizeSaNa kA prayoga krte| kintu, nahIM kiyA, isase bhI siddha hotA hai ki ve yApanIya nahIM, apitu digambara haiN| 6 'dazasUtra' zabda kA prayoga isake atirikta bRhatprabhAcandra ne tattvArthasUtra ko dazAdhyAyI hone ke kAraNa dazasUtra nAma bhI diyA hai aura 'jainadharma kA yApanIya sampradAya' grantha ke lekhaka ne pRSTha 206 para svayaM svIkAra kiyA hai ki "digambara-paramparA meM umAsvAti ke tattvArthasUtra ko bhI 'dazasUtra' kahA jAtA hai|" yaha sAmya bhI bRhatprabhAcandrakRta tattvArthasUtra ke digambarIya hone kA atirikta pramANa hai| 10. dekhie , adhyAya 11/prakaraNa 4/ zIrSaka 9 SaTkhaNDAgama kA bhAvavedatraya yApanIyoM ko amaany|' Jain Education Intemational For Personal & Private Use Only Page #848 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Jain Education Intemational For Personal & Private Use Only Page #849 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zabdavizeSa-sUcI tRtIyakhaNDAntargata trayodaza adhyAya se lekara paJcaviMza adhyAya taka Aye viziSTa zabdoM (vyaktiyoM, sthAnoM, granthoM, lekhoM, abhilekhoM, kathAoM, sampradAyoM, gaNagacchoM ityAdi ke vAcaka tathA pAribhASika zabdoM) kI sUcI nIce dI jA rahI hai| isameM pAdaTippaNIgata zabda bhI samAviSTa haiN| do pRSThAkoM ke bIca meM prayukta yojaka-cihna (-) bIca ke pRSThoM kA sUcaka hai| a akalaGkagranthatraya 541, 543 akalaGkadeva (bhaTTa) 347, 494, 506, 507, 555, 579, 582, 595, 596, 626 akalaMkacarita 497 akhila bhAratavarSIya prAcya sammelana, 12vA~ adhivezana banArasa, (janavarI 1944) 557 agradharma (munidharma) 640 acelatva, (tA) 789 acelaparISaha 408 acelavratabhaMga ke prAyazcitta 766, 777 aNudharma (zrAvakadharma) 640 ativIrya rAjA 635 athAlandaka, athAlandika, yathAlandika muni 175 athAlandasaMyama (zvetAmbaramatAnusAra) 175, 176, 177-181 athAlandasaMyama (digambaramatAnusAra) 177-181 adarzanaparISaha 408 adigambarIya mAnyatAe~ 730 addhAsamaya (kAla) 322, 386, 387, 448 . anagAradharma 284 anagAradharmAmRta (paM0 AzAdhara) 220, 334 anavadyA (bha0 mahAvIra kI putrI-zve0) 666 anastamita bhojana (anthau) 730 anAhAraka 291, 295 anuttaravAgmI kIrti 646, 647 anudiza (svarga 9) 218, 445, 693 anuyoga (cAra)-diga. evaM zve. matoM ke anusAra 139, 643 anuyoga (nirUpaNadvAra) 100 anuyogadvArasUtra 5, 391-395, 407 anekAntajayapatAkA 504 anekAnta (mAsika patra) 58, 65, 80, 85, 86, 91, 196, 324, 370, 419, 445, 509, 540, 557, 565,566,568,570-573,576, Jain Education Intemational For Personal & Private Use Only Page #850 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 794 / jainaparamparA aura yApanIyasaMgha / khaNDa 3 577, 579, 582, 586, 588590, 593 - 595, 603, 605 -607, 609-613, 615, 616 anekAmbarasaMvItA (zvetAmbara AryikA ) 709 antaradvIpa 425, 445, 446, 695 andha- paMgukathA 678 andhalaka- ghoTaka - nyAya 237 anyatIrthika (anyadharmAvalambI ) 766 anyaliMgimukti-niSedha (dekhiye, paratIrthikamukti-niSedha) apadAna (bauddhagrantha) 416 aparAjitasUri (vijayodayATIkAkAra) 4, 11, 16-18, 20 - 24, 27, 63, 104, 108 - 112, 115 - 146, 148, 149, 153-175, 180-186, 188, 189, 423 - 425 aparAjita svarga 438 aparigraha 285 aparigrahamahAvrata-bhaMga prAyazcitta 767 aparigraha - mahAvrata meM vastragrahaNa kA niSedha 779, 781. apavAda (parigraha ) 9, 141 apavAda (ApavAdika) liMga 1. bhraSTa digambara jaina muni kA asthAyI sacelaliMga 165, 166 2. zrAvaka kA savastraliMga 8 - 24, 141 - 154 3. zrAvikA kA bahuvastrAtmakaliMga 11-13 4. muni ke lie apavAda ( nindA) kA kAraNabhUta liMga 8, 19 5. gRhibhAvasUcakaliMga 9 6. mukti ke lie tyAjyaliMga 10 7. yApanIya muni kA sacelaliMga 204-206, 659 apavAda aura vikalpa meM bheda 147 apAyAnuprekSA 406 abhayadeva sUri (sanmatisUtraTIkAkAra) 473, 483, 497 abhigrahavidhAna 54 abhidhAnacintAmaNi (hemacandra) 726 abhidhAna rAjendra koSa 176, 240, 255 abhinavadharmabhUSaNa yati 458, 676 abhedavAda (ekopayogavAda) : (dekhiye, kevali - upayogadvaya) abhyantara parigraha 39, 32 abhyupagamavAda 485 abhrAvakAzayoga 657, 661 amaracandra dIvAna 77, 80 amitagati AcArya 3, 56 amitasena (punnATasaMghAgraNI ) 700 amitAsrava muni 736 amRtacandra AcArya 791 amoghavRtti (pAlyakIrti zAkaTAyana) 61 ayAcanAparISahajaya (zve0) 275, 276. ardhaphAlaka (vastra kA AdhA Tukar3A) 753, 754, 761 ardhaphAlaka (sAdhu, saMgha, sampradAya) 746, 753, 760 ardhamAgadhI 197, 451 arhamuni (raviSeNa ke dAdA guru ) 645 alaGkAracintAmaNi 517 For Personal & Private Use Only Page #851 -------------------------------------------------------------------------- ________________ alpacelatva 200 avacUri (zve. grantha) 518 avamaudarya kaSTa 4 avarNavAda 168, 169, 347 avasAna (vastrarahita) 177 avikAravatthavesA (AryikA) 283 avinIta (gaMgavaMzI rAjA) 510 / azokarohiNI-kathAnaka (bR.ka.ko.) 735, 736,738,740,743-746,749, 757, 758 azoka-stambhalekha 415 aSTazatI (akalaMkadeva) 484,564,591 aSTasahasrI (vidyAnanda svAmI) 543,544, 564, 565, 571, 572 asatyabhASaNa-kathAnaka (bR.ka.ko.) 740 asparzayoga 661 Agamaviccheda 443, 463 Agamaviccheda zvetAmbaraparamparA meM bhI 463 AcAra (caraNa = AcaraNa) 97 AcArajIta (AcAra kA krama) 98 AcAra, jItakalpa 95, 238 AcArapraNidhi (zve. dazavaikAlikasUtra kA adhyayana 8) 125, 156 AcArasAra (vIranandI) 220 AcArAMga 45, 52,70, 263, 264, 267, 269, 283, 284, 666 - zIlAMkAcAryavRtti 259 AcAryaparamparA (digambaramatAnusAra) 442 / / AcAryaparamparA (zvetAmbaramatAnusAra) 442 / / Acelakya 6, 7, 74, 198-202, 766, / 767, 776, 782 zabdavizeSa-sUcI / 795 AtApanayoga 661 AturapratyAkhyAna, AurapaccakkhANa (vIrabhadra) 66, 68-72 AtmArAma (upAdhyAya, zve. muni) 390 AdipurANa 173, 453, 681 AdibrahmA RSabhadeva 681 ApulIsaMghIya 717, 718 AptaparIkSA (vidyAnanda svAmI) 375, 376, 542-544 AptamImAMsA (devAgama stotra) 454, 484, 543,544,547-550,556-560, 563,564,569-572,575,577, 578, 582, 583-586, 593, 603-608,614, 615 AraNAcyutasvarga 641 ArAdhanAkathAkoza (nemidatta) 701 ArAdhanAkathAkoza (prabhAcandra) 701 ArAdhanAniyukti 239 ArAdhanAniyukti (bhagavatI-ArAdhanAgata) 241 ArAdhanApaJjikA (bhagavatI-ArAdhanA kI TIkA) 56 ArAdhanApatAkA (zve. grantha) 69 AryamaMkSu-nAgahastI (digambara) 457 AryamaMgu-AryanAgahastI (zve.) 519 AryA (AryikA) : 223, 757 AryAnta nAma 5, 62 AryikA 634, 756 ArSamata 388 AlocanA 777 Jain Education Interational For Personal & Private Use Only Page #852 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 608 95 796 / jainaparamparA aura yApanIyasaMgha / khaNDa 3 Avazyakaniyukti (bhadrabAhu-dvitIya, zve.) uttarapurANa (guNabhadra) 730 ... 70, 139, 244, 498, 625, uttarabhAratIya-sacelAcela-nirgranthasaMgha (paramparA, Avazyakaniyukti (mUlAcAragata) 240 sampradAya) 253, 412, 413, 457, Avazyaka (pratikramaNasUtra) 777 . 625, 626 AvazyakasUtra 5, 100, 404 uttarAdhyayana-niyukti (bhadrabAhu-dvitIya, AzAdhara (paNDita) 3, 105, 107-112, zve0) 498 uttarAdhyayanasUtra 75,76,161,162, 256, AhAra 291, 294 393, 395, 400, 401, 405, 406 AhAraka 291 AhAradAnavidhi 643, 649, 759 . . utsarga (autsargika) liMga AhArasaMjJA 295 - muniyoM kA acelaliMga utsarga liMga 8, 9, 14, 104, 146 . .- AryikAoM kA ekavastrAtmaka-liMga icchAkAra 638, 755 utsargaliMga 11, 12, 104 icchAparimANavata 287 - gRhastha se bhinnatva-jJApaka liMga icchAmi 740 utsargaliMga 10 itsiMga (cInI yAtrI) 503 / - zuddhopayoga utsarga, zubhopayoga apavAda indra (raviSeNa ke guruoM ke guru) 645 152 indra (chedapiNDakAra) 769 . - utsargasApekSa apavAda, apavAdaindraguru (zvetAmbara guru) 645 sApekSa utsarga 152, 153 indradinna sUri 519 udyApana 749 indranandI (gommaTasAra ke kartA A0 nemicandra / udyotanasUri (zve0) 648 ke guru) 769 upacarita nagna 271, 273 indrabhUti gautama : (gaNadhara) 646, 647, upacAra nAgnya 271, 272 717 upacAra-nAgnyaparISaha 273 isibhAsiya (RSibhASita) 76, 257 upacAra-nirjarA 273 upacAra-nairganthya (AryikAoM meM) 105 ucvanAgara zAkhA 289, 351, 413 upacAramokSa 273 ujjayinI-mahAkAlamandira-rudraliMga 519 upacArasaMvara 273 utkAlika 407 upadezataraGgiNI (haribhadrasUri) 256 uttaraguNa 49, 199, 290 upavAsa prAyazcitta 777 Jain Education Intemational For Personal & Private Use Only Page #853 -------------------------------------------------------------------------- ________________ - zabdavizeSa-sUcI / 797 umAsvAti 253, 254, 289, 325, 329, 373, 375,377-381,425,542, 543 umAsvAmI (umAprabhu) 376, 377, 379- 389 upAsakAdhyayana (yazastilakacampU ke antargata) 602 upakappeMti (upakalpayanti) 78, 79 RSabha (deva) 649 RSibhASita (dekhiye, 'isibhAsiya') ekAnta-acelamArgI-samAna-AcAryaparamparA 66 ekAnta-acelamuktivAda 167 ekAnta (aikAntika) acelamuktivAdI - (acelamArgI) nirgranthasaMgha (mUlasaMgha, digambaraparamparA) 67 ekAmbarasaMvItA (ekavastradhAriNI = AryikA) 709 ekoruka dvIpa 425 ekoruka manuSya 425 e0 ena0 upAdhye (AdinAtha neminAtha upAdhye) 65, 194, 196, 422, 617-620 elaka 775 eziyATika sosAiTI kalakattA 475 eSaNAe~ (zve0 sAdhuoM ke lie vihita) - piNDaiSaNA, zayyaiSaNA, vastraiSaNA, pAtraiSaNA, avagrahaiSaNA 275 eSaNIya vastradhAraNa 272 au audAryacintAmaNi (vyAkaraNagrantha) 379 kaTakAbharaNa jinAlaya 624 kaNTha (vaidika RSi) 680 kaNDUr (kANDUra, kADUra) gaNa 173,768, 783 kathAvatAra kI digambarapaddhati 643, 717, 718 kamaTha 680 karakaMDucariu (kanakAmara muni) 517 karaJjajAlikA (picchI) 638 karaNa (SaDAvazyaka) 97 karkaNDa-mahArAja-kathAnaka (bR.ka.ko.) 751 karNAmRtapurANa 471 karnATaka (karNATaka) 620, 624 karmaNA varNavyavasthA 680, 681 kalpa ('kalpa' nAmaka svarga) 643, 680, 693, 719 kalpa (sAdhuoM kA AcAra) 6, 97 kalpasaMkhyA 217, 444 kalpaniyukti (kalpasUtraniyukti) 78 kalpavyavahAradhArI (kappavavahAradhArI) 99 kalpasUtra 45, 50-52, 70, 139 - kalpakaumudITIkA 96 - kalpapradIpikAvRtti 97 - sthavirAvalI (therAvalI) 518 kalpyaguNa (yogya guNa) 98 kalyANakAraka (vaidyaka grantha) 471 kalyANamandira (grantha) 472 kalyANamandira stotra (kumudacandrAcArya) 472, 481, 519 Jain Education Intemational For Personal & Private Use Only Page #854 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 798 / jainaparamparA aura yApanIyasaMgha / khaNDa 3 kalyANavijaya (zve0 muni) 3 623, 624, 629, 645, 656, kavalAhAra, kavalAhArI 295 687, 702, 717, 721 kasAyapAhuDa (kaSAyaprAbhRta bhAga 12) 216 / kUrcaka (eka jaina sampradAya) 370, 381 - cUrNisUtra 456, 457 kRtikarma 6 - prastAvanA (bhA.1) 431 kRSNa 649, 651, 712 kAThiyAbAr3a 701 kRSNa kI ATha paTTarAniyoM kI AryikAdIkSA kANUra (krANUra) gaNa 172, 173, 675, 689, 710 783 kevali-upayogadvaya kApAlika (sarajaska) 259 - kramavAda, kramapakSa 484,485,497, kAmbalatIrtha, kAmbalikatIrtha (zvetAmbara 498, 506, 526, 618, 625 sampradAya) 760, 762 - yugapadvAda, yaugapadyavAda, yugapatpakSa kArtikeyAnuprakSA 741 484, 485, 486, 498, 501 503, 506, 507, 525, 526 kAlakasUri AryaravapuTTAcArya 519 - abhedavAda, abhedapakSa, ekopayogavAda kAladravya 694 482, 486, 496, 501, 506, kittUra (kIrtipura, punnATadeza kI purAnI 526, 527, 618 . . . rAjadhAnI) 700 - abhedavAda-puraskartA : sanmatisUtrakAra kittUrasaMgha 700 siddhasena 482, 483, 496, 506 kimiccha, kimicchaka dAna 670 kevalibhukti (kavalAhAra) 168 kutIrthaliMgI 759 kevalibhuktiniSedha 30, 137, 289, 298, kundakunda AcArya 55, 245, 274, 441, 655, 656, 692 455, 546, 582, 600, 606, kevalibhuktiprakaraNa (pAlyakIrtizAkaTAyana) 620, 677 462 kupya (vastra) 32 kevalibhuktibhrama-parihAra 790 kubhogabhUmiyA~ 446 kaikeyI 642 kumAnuSa 446 kailAzacandra zAstrI (paM0) 80, 92, 94, kumAnuSadvIpa 446 112, 171, 194, 195, 335, kumudacandra (kumudacandrAcArya) 472 431 kuvalayamAlA (udyotanasUri, zve0) 648 kailAzacandra zAstrI (siddhAntAcArya, paM0) kusuma paToriyA (DaoN0 zrImatI) 3, 115, abhinandana grantha 347, 350 168, 169, 197, 620, 621, koTimaDuvagaNa (yApanIyasaMgha) 624 Jain Education Intemational For Personal & Private Use Only Page #855 -------------------------------------------------------------------------- ________________ koppala (yApanIyoM kA mukhya pITha) 676 kauNDinyagotrIyA (bhagavAn mahAvIra kI patnI yazodA, zve0) 666 kyA niyuktikAra bhadrabAhu aura svAmI / samantabhadra eka haiM? (lekha-paM0 darabArIlAla jaina koThiyA) 577, / 611 kyA ratnakaraNDazrAvakAcAra svAmI samanta- bhadra kI kRti nahIM hai? (lekha-paM0 darabArIlAla jaina koThiyA) 557, 605, 613 krANUra (kANUra) gaNa (digambarasaMgha) 768 kSatatrANa 681 kSatriya 681 kSullaka 637, 638, 740, 745, 746, . 754-756, 775 kSullakadharma 756 kSullikA 741, 756, 757 ... kSaullakadharma 746 . kha khaNDalaka brAhmaNa 160 khaNDazrI-kathAnaka (bR. ka. ko.) 751, 754,755 . khamaNa (kSapaNa, kSapaNaka) : dekhiye 'ksspnn'| khamaNa (upavAsa) prAyazcitta 766 kha-vAsas (digambara) 631 khuDDaka, khuDDaga (kSullaka = navadIkSita yuvA sAdhu-zve0) 775 zabdavizeSa-sUcI / 799 gaNI 459, 460 guNakarmAzrita varNavyavasthA 682 guNabhadra (AcArya) 647, 649 guNasthAna 725 guNasthAnavikAsavAda (vAdI) 69 guNasthAnasiddhAnta 695 guruparamparA se prApta di0 jaina Agama : eka itihAsa 23 / gadhrapiccha (AcArya, tattvArthasUtrakAra) 375, 378, 379, 418 gRhastha 632 gRhastha (gRhaliMgI)-muktiniSedha 29, 128, 261, 639, 689, 744, 758, 783 gRhasthamuni (kSullaka) 639 gommaTasAra karmakANDa 293 -jIvakANDa 291 -jIvatattvapradIpikATIkA 187 govardhana (zrutakevalI) 760 gautama svAmI 635, 641, 777 causaraNa (catuHzaraNa-zve0 grantha) 69 cakraratha cakravartI (sItA kA jIva) 642 caturdazapUrvI, caturdazapUrvadhara (zrutakevalI) 499, 761 candranandI AcArya (yApanIya) 170 candranandI mahAprakRtyAcArya (digambara)169 caraNa (gupti-samiti) 97 caramadehottamapuruSa 319 caramottamadeha 319 cAturvarNa zramaNasaMgha 229 gajakumAra-kathAnaka (bR.ka.ko.) 751,758 gaNadhara (AcArya) 229 Jain Education Intemational For Personal & Private Use Only Page #856 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 7 800 / jainaparamparA aura yApanIyasaMgha / khaNDa 3 cAmuNDarAyapurANa (triSaSTilakSaNa mahApurANa) jAtasvarUpa 630, 631 647 jAtinAmakarmodaya se manuSyajAti kA ekatva cArittapAhuDa 245, 402, 403, 405 681 cAritrasAra (cAmuNDarAya) 220, 602 jitazatru (rAjA siddhArtha ke bhaginIpati) cela (parigraha kA upalakSaNa, dezAmarzakasUtra) 702 jinakalpa (digambara acelaliMga kA zvecelopasRSTa muni (sAmAyikarata zrAvaka)591 tAmbarAcAryoM evaM bRhatprabhAcandrAcArya caityabhakti 53 dvArA kiyA gayA nAmakaraNa) 787, caityavAsa, vanavAsa 601 789 caityavAsI muni, vanavAsI muni 601 jinakalpAnukArI (digambaramuni) 789 cauMtIsa atizaya 729 jinakalpisUtra (bRhatprabhAcandrakRta tattvArtha sUtra) 787, 789 caudahapUrvI 443 jinakalpa-sthavirakalpa (digambaramAnya) 176, 177, 788, 789 chalavAda 656, 658, 662, 682 jinakalpa-sthavirakalpa (zvetAmbaramAnya) chedapiNDa (chedapiNDaprAyazcitta) 765-776 762 chedazAstra 765, 776, 777 jinadAsa pArzvanAtha zAstrI phar3akule (paM0) chedasutta 784 96, 112 jinapratibimba acelaliMgadhArI 20 jaTAsiMhanandI (jATila muni) 172, 444, jinabimbapratiSThA 671, 674 648,655-658,659,663,668, jinabhadragaNi-kSamAzramaNa 625 671, 672, 674-681 jinabhASita (jinopadiSTa) 635 jannakavi (kannar3a) 172 jinavijaya (zve0 muni) 504 janmanA varNavyavasthA 680 jinazataka (samantabhadra) 588 jambUvijaya (zve0 muni) 503 - jinasena AcArya (harivaMzapurANakAra) 687, jambUsvAmI 443, 647 693, 695, 696, 699-702 jayadhavalATIkA 341, 443, 451, 470, jIta (avazya karane yogya AcaraNa) 97 737 jItakalpa (karaNa = SaDAvazyaka) 96, 97 jayanta svarga 438 jItakalpacUrNi-viSamapadavyAkhyA (candrasUri) jayasena AcArya 224 469, 620 jAtaka (bauddhagrantha) 75 jItakalpabhASya (jinabhadragaNi-kSamAzramaNa) jAtarUpa, jAtarUpadhara 634, 660, 661 76, 78, 233 Jain Education Intemational For Personal & Private Use Only Page #857 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jugalakizora mukhtAra ( paM0) 194, 444, 533, 534, 539, 540, 557, 607, 625 jugupsA (lokavihitA nindA) 273 Gender And Salvation (Padmanabh S. Jaini) 204, 206 jaina Agama sAhitya : manana aura mImAMsA (devendramuni zAstrI) 69, 70, 78, 241, 244, 391 jaina itihAsa kA eka vilupta adhyAya (lekha - pro0 hIrAlAla jaina ) 557, . 558, 576, 577, 593, 604, 605 jaina jagat (mAsikapatra ) 541 jaina tattva vidyA ( muni pramANa sAgara) 446 jainadarzana aura pramANazAstra parizIlana (DaoN0 darabArIlAla koThiyA) 351 jainadharma kA maulika itihAsa (AcArya hastImala) bhAga 1759 bhAga 2761 jainadharma kA yApanIya sampradAya (DaoN0 sAgaramala jaina ) 4, 40, 58, 67, 70, 71, 92, 142, 148, 149, 169, 175, 181, 183, 197, 212, 230, 234, 247, 253, 288, 289, 311, 318, 345, 368, 371, 383, 387, 391, 401, 413, 414, 417, 431, 444, 456-461, 463, 533-534, 536 - 539, 617, 624, 625, 629, 639, 644, 650, 655, 656, 659, 661-663, 670 671, 1 -- zabdavizeSa- sUcI / 801 674-677, 679-681, 699, 701, 702,704, 707-710,719-721, 724, 735, 744, 758, 760, 765, 769-772, 776-778, 787 jainadharma ke prabhAvaka AcArya (zve0 sAdhvI saMghamitrA ) 374, 679 jainadharma sampradAya (DaoN0 sureza sisodiyA) 55, 209 jainaliGga (digambaramudrA ) 636, 637 jaina zilAlekha saMgraha ( mA.ca.) - bhAga 162 bhAga 2 169 - bhAga 3 > 420 jaina sAhitya aura itihAsa ( nAthUrAma premI ) - prathama saMskaraNa 3, 55,61,64, 87, 91, 94-96, 170, 171, 601, 701 - dvitIya saMskaraNa 15, 85, 99, 101, 157, 197, 198, 236, 238, 239, 244, 245, 241, 343, 373, 382, 419, 423 - 425, 629, 645, 648, 700, 701 jaina sAhitya aura itihAsa para vizada prakAza (prathama khaNDa, jugalakizora mukhtAra) 307, 315, 326, 556, 559564, 569, 575, 577-579, 582, 586, 587, 589, 592, 593, 595, 598, 602, 603 jaina sAhitya kA itihAsa ( paM0 kailAzacandra zAstrI) - pUrvapIThikA 171 -- For Personal & Private Use Only Page #858 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 802 / jainaparamparA aura yApanIyasaMgha / khaNDa 3 -bhAga) 2313, 321, 331, 336, 272, 278, 279, 282, 286387, 388 292, 294, 299, 303, 318, jaina sAhityano saMkSipta itihAsa (mohanalAla 320, 322, 325, 328, 334, dulIcaMda desAI) 529 337,365,366-372,374-384, jainasiddhAnta bhAskara (mAsika patra) 461, 386-412, 417-419, 423, 516, 541, 542 425-427 jainAbhAsa (gopucchaka Adi pA~ca) 57 tattvArthakartR-tanmatanirNaya (zvetAmbara muni jainendra vyAkaraNa (pUjyapAda devanandI) 501, sAgarAnanda sUrIzvara) 393, 394 508, 556, 588, 626 tattvArthabhASyavRtti (siddhasenagaNI) 256, jainendrI dIkSA 745 271, 273, 279, 303, 312, jaiminI (dArzanika) 169 315,317,320-322, 329,330, joharApurakara (vidyAdhara, DaoN0, pro0) 699 332, 334, 342, 344, 385, jJAtA-(jJAtR)-dharmakathAMga 42,52,71,75,, 386, 423, 446 288,402, 436-438,665,694, tattvArtharAjavArtika (tattvArthavArtika) 172, 783 174, 257, 261, 276, 313, jJAnabindu (upAdhyAya yazovijaya) 483 332,333, 341,347-350,497, - prastAvanA (paM0 sukhalAla saMghavI) 555, 579, 615, 626, 697 480, 483-485,488,502, 508 tattvArthavRtti (zrutasAgarasUri) 165, 174, jJAnArNava 598 379, 381, 387, 770 jyeSThatA kA pAlana (sthitikalpa) 6 - prastAvanA (paM0 mahendrakumAra nyAyAjyotiprasAda jaina (DaoN0) 193 cArya) 165, 377 tattvArthazlokavArtika 316, 375 TAlemI (bhUgolavettA) 700 tattvArthasAra 341 TucI (Tousi) prophesara 494 tattvArthasUtra (vivecanasahita-paM0 sukhalAla saMghavI) 253, 279, 305, 329, DaoN0 sAgaramala jaina abhinandana grantha 69, 331, 335, 351, 356, 369, 72, 115, 256, 629 377, 381, 382, 385, 388, 390, 400, 445, 780 tattvasaMgraha (zAntarakSita, bauddha) 493 tattvArthasUtra (sampAdaka-jugalakizora tattvasaMgrahaTIkA (kamalazIla, bauddha) 493 mukhtAra) 787 tattvArtha (tattvArthasUtra) 18,70, 253-255, tattvArthasUtra (bRhatprabhAcandra) 787, 789. 257, 258,260-263, 266, 271, 791 Jain Education Intemational For Personal & Private Use Only Page #859 -------------------------------------------------------------------------- ________________ -aparanAma : dazasUtra, jinakalpisUtra 787, 789-791 tattvArthasUtra - hAribhadrIyavRtti 266, 271273, 276, 310, 332 tattvArthasUtra kA maMgalAcaraNa (paM0 darabArIlAla koThiyA) 543 tattvArthasUtra - jainAgamasamanvaya 390, 391, 394, 406, 409, 445 tattvArthAdhigamasUtra (tattvArthasUtra zvetAmbara mAnya) 257, 259, 262, 287, 288, 294, 307, 309, 314, 317, 318, 321, 326, 336, 386, 398, 423, 694, 697 tattvArthAdhigamabhASya (tattvArthabhASya) 253 - 255, 259, 263, 270, 578, 279, 285, 287, 290, 298, 300, 307, 314, 317-319, 321, 322, 324, 327, 328, 331, 335, 336, 338-346, 348-375, 379, 381, 382, 424-426, 447, 448, 506, 667, 694 tattvArthAdhigamasUtra kI saTippaNa prati 324, 326 tAlapalaMbasutta (tAlapralambasUtra) 7, 8185 titthogAliyapayannu (tIrthodgAlika ) 463 tiloyapaNNattI (trilokaprajJapti) 193, 219, 281, 431-451, 453-458, 561-465, 680, 726, 729 tIrthaMkaragotra 739 tIrthaMkaraprakRtibandhaka - kAraNa (di0 - 16, zve0 - 20) 694 zabdavizeSa- sUcI / 803 tIrthaMkara mahAvIra aura unakI AcAryaparamparA 3, 165, 196, 234 tIrthaMkaramAtA dvArA dekhe jAnevAle svapna (di0 - 16, zve0 - 14) 694 tIrthaMkarItIrthasiddha (zve0 mAnyatA) 278 terApantha (zvetAmbara) 72 trilakSaNakadarthana ( pAtrakesarI) 493 triSaSTizalAkA - mahApurANa (cAmuNDarAya ) 586 da daMsaNapAhuDa (darzanaprAbhRta) 245, 409 - zrutasAgaraTIkA 50, 166 (apavAdaveSa), 421 -- darabArIlAla koThiyA, nyAyAcArya ( paM0 ) 542, 543, 572, 605 darzanaparISaha (samavAyAMga) 408 darzanasAra (A0 devasena) 510 dalasukha mAlavaNiyA ( paM0 ) 347 dazaratha 642 dazavaikAlikasUtra (zve0) 31, 52, 53, 162, 170, 269, 367 dazavaikAlikasUtra (digambarIya) 170-172 -zrIvijayodayATIkA (aparAjitasUri) 170 dazasUtra (bRhatprabhAcandrakRta tattvArthasUtra) 787, 791 digambara (jainamuni) 752 digambaraguru- paramparA 695, 696 dignAga (bauddhadArzanika) 494 digvAsas 633 dinnasUri ( zve0 AcArya) 519 For Personal & Private Use Only Page #860 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 804 / jainaparamparA aura yApanIyasaMgha / khaNDa 3 divAkara munipuMgava 624 daigambarI dIkSA 635, 657, 750, 751, divAkara, divAkarayati (sanmatisUtrakAra 753 siddhasena) 521, 645 dravyaparigraha 40 divyadhvani 729 drAvir3asaMgha 510 divyadhvani sarvabhASAtmaka 451 dvAtriMzad dvAtriMzikA 473, 474 dvAtriMzikAe~ 470, 481, 482 divyAvadAna (bauddhagrantha) 416 dvAtriMzikAe~ (kevalI-upayoga-yugapadvAdI) dIkSAliMga bhaktapratyAkhyAnaliMga 106, 107 484 durvinIta (gaMgavaMzI rAjA avinIta kA dvAtriMzikAe~ (dvitIya, paMcama) 524 uttarAdhikArI, pUjyapAda kA dvAdazakalpa (bAraha saudharmAdi svarga) 382, ziSya) 510 383, 384, ' duHSamAkAlazramaNasaMgha-stava 518 dvAdazavarSIyadurbhikSa 741, 753 devakI (kRSNamAtA) 727 dvAdazAranayacakra (mallavAdI, zve0) 502 devadUSya vastra 159 dveSya-zvetapaTa (nyAyAvatAra ke kartA tathA devarddhigaNi-kSamAzramaNa 235 / vRddhavAdI ke ziSya siddhasena) 491, devendra muni zAstrI 69 536, 537, 619 droNAcArya 680 devendrastava (zve0 grantha) 69 dha dezabhUSaNa aura kulabhUSaNa rAjakumAra dhanaJjaya-nAmamAlA 590 635 dhammapada (bauddhagrantha) 75 dezayati (dezavratI, dezavirata, zrAvaka) 772, dharasena (AcArya) 741 773, 589 dharmakathAgrantha 241 dezAmarzakasUtra (desAmAsiyasutta-upalakSaka dharmakIrti (bauddhAcArya) 492 zabda) 7, 81-85 dharmakSetra (karmabhUmi) 178 - 'tAlapralamba' (tAlapalaMba) dezA- dharmalAbha ho (AzIrvacana-zvetAmbara, marzakasUtra 7, 81-85 yApanIya) 639 - 'Acelakya' dezAmarzakasUtra 7, 8, dharmavRddhi ho (AzIrvAda-digambara) 638, 81-83 639 - NamokAramaMtra' dezAmarzaka maMgalasUtra dharmottara (bauddhAcArya) 492 84 dhavalATIkA (dekhiye, 'SaTkhaNDAgama') dezAvakAzikavrata 679 dhAnyakumAramuni-kathAnaka (bR. ka.ko.)751 Jain Education Intemational For Personal & Private Use Only Page #861 -------------------------------------------------------------------------- ________________ na nandisUtra (nandIsUtra) 69, 70, 391, 394, 396, 407 nadisUtra kI paTTAvalI (sthavirAvali) 442, 518 nandIzvarabhakti 293 nadIsUtra kI hindI vivecanA (lAlamuni jI evaM muni pArasakumAra jI ) 69 nandIvRtti (A0 haribhadra ) 485 nandyanta nAma 5, 62 napuMsakavedanokaSAyakarma 742, 743 napuMsakazarIrAMgopAMga nAmakarma 742, 743 nayasAra grAmacintaka ( mahAvIra kA prathama bhava - zve0) 759 nAga (nAgapura kA rAjA) 750 nAgadattamuni - kathAnaka (bR.ka.ko.) 750 nAgapura 750 nAgazrI - kathAnaka (bR.ka.ko.) 451, 757 nAgnya (lokarUr3hanAgnya, mukhyanAgnya, upacaritanAgnya- vize. bhASya ) 367, 374 nAgnyaliMga 104, 258 nAgnyavrata 690 nAthUrAma premI, paM0 3, 15, 60, 61, 6365, 76, 80 - 82, 85-87, 91, 94, 95, 99-101, 115, 170, 171, 197, 419, 423-425, 601, 645, 700, 701 nArada 650, 711 nArada (avadvAra) kSullaka 639 nArada - parvata-kathAnaka (bR.ka.ko.) 752 zabdavizeSa- sUcI / 805 nidarzanA alaMkAra 353 niyamasAra 72, 245, 388, 396, 398, 400, 404, 507 nirambara 201 nirgrantha (nagna) 20, 200, 202, 415, 416, 632, 633, 690, 752, 782, 783 nirgranthamahAzramaNasaMgha 370 nirgranthazUra 663 nirgrantha (digambara) saMgha, sampradAya, paramparA 416 nirgranthI (zve0) 283, 285, 358 niryApakaguru, niryApakAcArya 97 niyukti 241, 242, 243 nizItha : eka adhyayana (dalasukha mAlavaNiyA) 52, 53, 78 nizIthacUrNI 53, 470, 534, 535 nizIthabhASya ( visAhagaNi - mahattara) 78 nizIthasUtra 52-54, 157 nizcayadvAtriMzikA 486, 487, 489-491 nizcaya - vyavahAra naya ( tattvArthabhASya ) 358 niSIdhikA 783 nihnava 499 nItizataka (bhartRhari) 277 nItisArapurANa (siddhasena ) 471 nemicandra (DaoN0, jyotiSAcArya) 194, 196 naigamadeva ( hariNegamesi ) 727 naigamanaya (dezaparikSepI, sarvaparikSepI-tattvA. bhASya ) 358 naimittika (bhadrabAhu-dvitIya, zve0 ) 498 nokarmAhAra 291 For Personal & Private Use Only Page #862 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 806 / jainaparamparA aura yApanIyasaMgha / khaNDa 3 nyAyakumudacandra (A0 prabhAcandra) 421, paDisaMlINayA (pratisaMlInatA tapa) 408 541-545, 609 paNNavaNAsutta (dekhiye, 'prajJApanAsUtra') nyAyadIpikA 458 padyaprabandha 476 nyAyapraveza 492 padma (zrI rAma) 726 nyAyabindu (dharmakIrti, bauddha) 492, 503 padmanandI (kundakundAcArya) 63 nyAyavinizcaya (akalaMkadeva) 494 / / padmanAbha (padma-rAma) 641 nyAyavinizcaya-vivaraNa (vAdirAja) 494 padmapurANa, padmacarita (raviSeNa) 522,600, nyAyAvatAra (zve0 siddhasena) 470, 473, 620, 629-644, 718 479-482,487-489,492,495, padmaprabhamaladhArideva 517 496, 509, 580-582, 597, padmarathanRpa-kathAnaka (bR.ka.ko.) 752 603-605, 617 pannAlAla sAhityAcArya (DaoN0, paM0) 650, - siddharSiTIkA 580 703, 704, 742 nyAyAvatAravArtikavRtti-prastAvanA (paM0 / paratIrthika anyatIrthika, parazAsana, anyadalasukha mAlavaNiyA) 556, 604 liMgI-muktiniSedha 131, 213, 256, 440, 640, 667, 691, 721, paumacariu (svayambhU) 629, 717-731 758, 783 paumacariya (vimalasUri) 288,629,648, paramAnanda (paM0, zAstrI) 58, 196, 643 679, 728 paramaudArika zarIra 293, 298 paJcapratikramaNa-bhUmikA (paM0 sukhalAla. paraliMga-muktiniSedha 29 saMghavI) 64 parAzara (vaidika RSi) 680 paJcamahAgurubhakti (kundakunda) 73 pariziSTaparva (hemacandrasUri) 761 paJcavastu (haribhadrasUri) 240,518,534, parihArasaMyama, parihArasaMyata 177, 179 617 parISahajayavidhAna 664 paJcasiddhAntikA (varAhamihira) 500 / paryaGkAsana 662 paJcAzcarya 759 paryuSaNAkalpa 6 paJcAstikAya 167, 245, 394, 396, pAia-sadda-mahaNNavo 621, 766, 779 397-401, 546 pAkhaNDimUDha 599 - tAtparyavRtti (AcArya jayasena) 738 pAkhaNDI (pApaM khaNDayatIti pAkhaNDI) paTTAvalI samuccaya (muni darzanavijaya jI) 599, 600 519 pAkhaNDI (dhUrta, dambhI-kapaTI) 600, 601 paTTAvalIsAroddhAra 519 pANitalabhojI 4, 63, 85 Jain Education Interational For Personal & Private Use Only Page #863 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pANDurAGgatapasvI 590 pAtaJjala yogadarzana 373 pAtaJjalayogadarzana-bhASya (vyAsa) 332, 373, 374 pAtrakesarI svAmI (pAtrasvAmI) 492-494, 496 pAdalipta (zve0 AcArya) 519 pAraJcikaprAyazcitta 481, 771 pArasI (samAja) 91 pArzvanAthacarita (vAdirAja sUri) 375, 587, 589, 609 pAlyakIrti zAkaTAyana 61, 203, 205, 206, 281, 419, 617, 645, 677, 790, 791 pASaNDa (mithyAdharma-prarUpaka) 770 pI0 ela0 vaidya, DaoN0 504 puggala-mAMsa (dazavaikAlika, nizIthacUrNi) zabdavizeSa-sUcI / 807 puruSazarIra saMyama kA hetu 25 puruSArthasiddhyupAya 146 purUravA bhIla (mahAvIra kA pUrvabhava diga0) 759 pulakAdi muni 387, 388 puSpadanta (SaTkhaNDAgamakAra) 741 puSpadantA AryikA (mAyAcAra kA pariNAma) 43 pUjyapAda (devanandI) 63,370,501,505 510, 540, 544, 546, 556, 595, 596, 604, 611, 626 pUtigandhA 736 pUtimukhI dAsI 43 pUrvabhAvaprajJApanIya naya 358 pRthivImatI AryikA 642 pRthuvIkoGgaNi mahArAja (gaMgavaMzI) 169 prakaraNAryavAcA (bauddhagrantha) 494 prakIrNaka sAhitya (zve0 grantha) 5, 69, 677-679 prajJApanAsUtra, paNNavaNAsutta, pannavaNAsutta 398, 399 prajJAzramaNatva Rddhi 281 pratikramaNa 777 pratikramaNagranthatrayI 183, 765, 777-784 -prabhAcandrakRtaTIkA 782-784 pratimAyoga 182 pratilekhana, pratilekhanA (picchI) 177, 178, 240 pratIndra 641 pratyAkhyAnagrantha 241 pratyAkhyAna-niyukti (mUlAcAragata) 241 puNyaprakRtiyA~ 186, 187, 423 punnAga (ekaprakAra kA vRkSa) 700 punnAgavRkSamUlagaNa 674, 675, 700, 759 punnATadeza (karnATaka) 700, 759 purAtana-jainavAkya-sUcI 462, 469-481, 483,486,489-492,496,497, 499,500,503-508,513,515, 517,520-523,525,527-532,, 535-538 puruSazarIrAMgopAMga nAmakarma 742, 743 puruSaveda (puMveda)-nokaSAyakarma 742, 743 puruSaveda prazastaveda 186, 187 puruSazarIra prazastaveda 186, 187 For Personal & Private Use Only Page #864 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 808 / jainaparamparA aura yApanIyasaMgha / khaNDa 3 pratyutpannanaya, pratyutpannagrAhI naya 706 pravacanasAroddhAra (zve0 grantha) 136, 438 prathama zukladhyAna 188, 189 pravartakAcArya 194 . pradyumnacarita 644 pravartanI 358 prabandhakoza (rAjazekhara) 472, 476 / pravrajyA (nizcaya, upacAra) 232 prabandhacintAmaNi (merutuMgAcArya) 472, 477 / / prazamaratiprakaraNa (umAsvAti, zve0) 254 prabhava svAmI (zve0 zrutakevalI) 646, prazastanidAna 26 728 prazastaliGga 14, 150 prabhAcandra AcArya (prameyakamalamArtaNDa ke prAkRta sAhitya kA itihAsa (DaoN0 jagadIzakartA) 76, 77, 233 candra jaina) 391 prabhAcandra-paNDita (pratikramaNagranthatrayI ke prAyazcitta (dazavidha) 765 saMskRtaTIkAra) 777 prAyazcittasaMgraha 776 prabhAvakacarita (prabhAcandrasUri, zve0) 472, priyadarzanA (bha. mahAvIra kI putrI-zve0) 476, 481, 503 666 / prabhAvakacaritra (AryarakSita, zve0) 139 pramANasAgara (muni) 446 baladeva (zrI rAma) 641 prameyakamalamArtaNDa (prabhAcandra) 76, 77, baladeva (kRSNa ke bhAI) 651, 712 233, 292, 541 basantIlAla nalavAyA (paNDita, zve0) 52 pravacanaparIkSA (svopajJavRttisahita) 22,164, bArasa-aNuvekkhA 167, 245, 405, 406 179, 204, 269, 270, 273, . bAlacandra (paM0 zAstrI) 196 290, 292, 296, 297 bAlapaNDitamaraNa 44 pravacanamAtAe~ 6 bAhyaparigraha 31-38 pravacanasAra 34, 79, 110, 167, 199, 224, 246, 397, 399, 403, bRhatkathAkoza (A0 hariSeNa) 87-91, 701,727,735,739-741,743, 546, 572, 689 - tattvadIpikA TIkA (AcArya amRta 746,748-754,758-760,762 candra) 286 bRhatkathAkozakAra kI truTiyA~ 743 - tAtparyavRtti (AcArya jayasena) 152, bRhatkalpasUtra 5, 81, 284 224, 225, 230, 293, 294, - laghubhASya (saMghadAsagaNI) 78, 84, 738, 766 160 - prastAvanA (a~garejI-DaoN0 e0 ena0 bRhatkSetrasamAsa (zve0 grantha) 447 upAdhye) 65 bRhatpratikramaNa 777. Jain Education Intemational For Personal & Private Use Only Page #865 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bRhatprabhAcandra (laghutattvArthasUtrakAra) 787, 789-791 boTika, boDiya (saMgha, saMmpradAya) 3 bodhapAhuDa 245, 395 __ - zrutasAgaraTIkA 57, 219, 421 bauddhagrantha 75 brahmavid 680 brAhmaNa 680 bha bhaktaparijJA (bhattapariNNA) 66, 69, 70, 72, 73, 74 bhaktapratyAkhyAna 12-16, 105 / bhagavatI-ArAdhanA (devendrakIrti di. jaina granthamAlA, zolApura) 112 bhagavatI-ArAdhanA (vizambaradAsa --- * dehalI) 42, 111 bhagavatI-ArAdhanA (jaina saM0 saM0 saM0 solApura) 3-5, 7-51, 54-61, 63-76, 78-87, 91, 92, 94112,154-168,170,171, 174, 176-187,189,193, 408,424, 425, 459, 460, 659, 677, 678, 711, 741, 744, 788 - vijayodayATIkA (aparAjitasUri)727, 30-38, 41, 45, 47, 4951,74,81-84,96-100,104, 106-109, 115-145, 149151, 154-165, 168, 170, 176-181, 183-186, 188190, 193, 264, 265, 423, 659 (aparAjitATIkA), 780 zabdavizeSa-sUcI / 809 -prastAvanA (paM0 kailAzacandra zAstrI) 72, 78, 80, 92, 95, 112 bhagavatI-ArAdhanA aura usakI TIkAe~ (lekha-nAthUrAma premI) 61, 65, 80, 86, 91 bhagavatI-ArAdhanA-bhASAvacanikA (paM0 sadAsukhadAsa jI) 56 bhagavatI-ArAdhanA aura zivakoTi (lekha paM0 paramAnanda zAstrI) 58, 85 bhagavatI sUtra (dekhiye, 'vyAkhyAprajJApti') bhaTTArakasampradAya (grantha-pro0 joharApurakara) 699 bhaTTArakIya yuga 609 bhadrabAhukathAnaka (bR.ka.ko.) 700, 741, 746, 753, 760-762 bhadrabAhucaritra (mahAkavi raidhU) 92, 93 bhadrabAhu dvitIya (zve0, niyuktikAra) 496, 498, 499, 556, 625 bhadrabAhu zrutakevalI 95 (UnodarakaSTasahana) 498, 761 bhadrAcArya (digambara jainamuni) 753 bharata (RSabhaputra, cakravartI) 649 bhANDArakara insTiTyUTa pUnA 475 bhAyANI eca0sI0DaoN0 (dekhiye, 'ha' varNa) bhAratIyavidyA (patrikA) 513, 527 bhAvanA (AcArAMga kA 24vA~ adhyayana)157, 159 bhAvaparigraha 40 bhAvapAhuDa (bhAvaprAbhRta) 395, 409 bhAvapUrvavid 436 bhAvasaMgraha (prAkRta-devasena) 292, 788 Jain Education Intemational For Personal & Private Use Only Page #866 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 810 / jainaparamparA aura yApanIyasaMgha / khaNDa 3 bhAvasaMgraha (vAmadeva) 179, 788 mallIkumArI, mallI 665 bhAvArthadIpikA (bhagavatI-ArAdhanA kI mahAkavi svayambhU (saMkaTAprasAda upAdhyAya) TIkA) 56 717 bhASAe~ (mahAbhASAe~ aura kSudrabhASAe~) 451 / / mahApurANa (A. jinasena) 451 bhikkhu-bhikkhuNiyA~ (zve0) 283 mahApratyAkhyAna (zve0 grantha) 69 bhikSuNI 283, 285 mahAbhArata 75 bhikSupratimAe~ 181, 182 mahArASTrIprAkRta 539 bhuktyupasargAbhAva (kevalI) 293 mahAvikRtiyA~ 51 bhUtapUrvanaya, bhUtArthagrAhInaya, bhUtaprajJApananaya, mahAvIra ke pUrvabhava 759 bhUtagrAhInaya 706-708 mahAvIracariu (raidhU) 703 bhUtabali 741 mahAvIra jaina vidyAlaya rajatamahotsava-grantha bhUtArthanaya 708 499 mahAvratopadezaka sUtra 8 ema0 e0 DhAkI (prophesara) 413, 451 mahendrakumAra nyAyAcArya (paM0, pro0) 377, ema0 DI0 vasantarAja (DaoN0) 23 541, 542, 544, 545 magadhadeva 729 mAgadhIbhASA meM upadeza 729 / maghavA cakravartI 649 mANikyanandI 63 maNDapadurga 166 mAnatuGgAcArya aura unake stotra madanUra saMskRta zilAlekha 624 __ (madhusUdana DhAkI, jitendra zAha) manuSyajAti kA ekatva 681 452, 454 mayUrakathAnaka (bR. ka. ko.) 752 mAnasika amRtAhAra 730 maraNavibhakti 69, 406, 407 mAyAcAra 42 maraNavibhakti (mUlAcAragata) 241 mAsakalpa (sthitikalpa) 6 maraNasamAhI (zve. grantha) 67, 69 mitranandigaNI 60 marIci-kathAnaka (bR.ka.ko.) 759 munijanacintAmaNi 220 marudevI ke solaha svapna 718, 719 munipuMgava 670, 672 mallavAdI (sanmatitarka ke TIkAkAra, zve0) / mUrchA, rAga, icchA, mamatva-ekArthaka 39, 501, 502 285 mallinAtha, malli 436-438, 689 mUlaguNa 28 (digambara muni) 49, 198, malliSeNaprazasti 493 199, 202, 765, 776, 778, mallitIrthaMkara 42 784 For Personal & Private Use Only Page #867 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zabdavizeSa-sUcI / 811 mUlaguNa 27 (zvetA0, yApanIya muni) 208, 209, 766 yati 432, 458, 676, 677 mUla prAyazcita 766, 777 yatigrAmAgraNI (bhadanta zAkaTAyana) 432, mUlAcAra 110, 172, 174, 193-203, 458, 676 207, 210,211,213-222, 225, yativRSabha (AcArya) 431, 432, 441, 226-231, 234-241, 243 454, 456-460, 676 249, 408, 425, 486, 677, __ yathAjAtarUpadhara 201 709, 790 yathAlandika muni (dekhiye, 'athAlandaka') - AcAravRtti (A0 vasunandI) 172, yamapAza-kathAnaka (bR.ka.ko.) 751 193, 199, 202, 211, 216, yazastilakacampU (somadevasUri) 610,678 239, 241, 243 yazodA (tIrthaMkara mahAvIra kI patnImUlAcAraTIkA 220 zve0) 666, 702 mUlAcArapradIpa 220 yazodhara-candramatI-kathAnaka (bR.ka.ko.) mUlAcArasadvRtti 220 ____745, 748, 751, 755, 756 mUlArAdhanA 3, 105 yazovijaya (upAdhyAya, zve0 muni) 483 mUlArAdhanAdarpaNa 56, 105, 108 yApanasaMghaka (yApanIyasaMgha) 760 mRgezavarmA (kadambavaMza) 370, 415, yApanIya (mata, muni, AcArya, saMgha, sampradAya, 416 paramparA) 3,58, 198, 202-204, mRdumati (brAhmaNaputra) 635 .. 206, 210, 212, 215, 217metAryamuni-kathA (zvetAmbara) 86-91 219, 221, 233, 370, 423, metAryamunikathA (digambara-bR. ka. ko.) 617-621, 623-625, 71787-91 720, 723, 731, 741, 759, merutuGgAcArya (prabandhacintAmaNi ke kartA, 762 (utpattisthAna), 769-772, zve0) 472 775-779,782,787,789-791 mokkhapAhuDa 561 yApanIya aura unakA sAhitya (zrImatI DaoN0 moniyara moniyara viliamsa saMskRta-iMgliza kusuma paToriyA) 617, 623-626, DikzanarI 83, 125, 177 645-648,702,711,712,717, mohanalAla dulIcandra desAI (zve0 vidvAn) 724,726-729,730,735,739, 644 744, 758-760 maunavrata ke phala 747, 748 yApanIyagrantha 3, 197, 219, 222, 238, mlecchAdi kA upadrava 166 239, 244, 739, 741, 765, For Personal & Private Use Only Page #868 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 812 / jainaparamparA aura yApanIyasaMgha / khaNDa 3 767, 768, 770, 771, 777, ratnakaraNDazrAvakAcAra 228, 553, 554, 779, 787 557-560,573,576-586,588, yApanIyagrantha ke lakSaNa 5, 754 591, 599, 600, 603-611, yApanIyatantra (yApanIya sampradAya kA pramukha 614-616, 682, 742 grantha) 462 -prabhAcandraTIkA 593, 609 yApanIya-yatigrAmAgraNI (upAdhi) 791 ratnamAlA (zivakoTi) 556, 576, 599, yApanIyasaMgha sacelAcelamArgI 603-609 - sthavirakalpika-mukti mAnya 204 / ratnasiMha sUri (zve0 AcArya) 324, 326, - Acelakya mUlaguNa amAnya 203 331, 426 210 rathyApuruSa 168 yugapadvAda, yaugapadyavAda, yugapatpakSa (dekhiye, raviSeNa AcArya 629-634, 636, 637, kevali-upayogadvaya) 639, 641-643,645-650,717, yuktyanuzAsana (samantabhadra) 511, 549, . 769 551, 613, 616 rahIma kavi 277 yogacikitsAvidhi-nyAya 206-208,790 / rAjakula 750 yoganirodha (caturtha zukladhyAna) 737 rAjapiNDa 6 yogasAraprAbhRta (AcArya amitagati) 110 rAtribhojanatyAga (viramaNa) vrata 173-175, yogI, yogIndra (samantabhadra) 590, 591 . 778 yogAcAryabhUmizAstra (metreyakRta bauddhagrantha) rAma 634, 341, 349 494 rAmakathA 647 rAmaprasAda zAstrI (paM0) 542 raidhU (mahAkavi) 92, 703 rAmilla (di0 jaina muni) 753 raghunandana (rAma) 640 rAyala eziyATika sosAyaTI 494 raghUttama (rAma) 635 rAhula sAMkRtyAyana (paM0) 503, 504 rajoharaNa 178 riTThaNemicariu (svayaMbhUkRta) 727 ratanacandra jaina mukhtAra (paNDita) 742 / / ratnakaraNDa aura AptamImAMsA kA bhinna rukmiNI 739, 740, 742 kartRtva (lekha-pro0 hIrAlAla jaina) rUpakumbha muni 747 557 revatI-kathAnaka (bR.ka.ko.) 759 ratnakaraNDa ke kartRtva-viSaya meM merA vicAra rohiNI (rAjA azoka kI mahArAnI) 738 aura nirNaya (lekha-paM0 jugala- rohiNI pustaka 736 kizora mukhtAra) 557 rohiNIvrata 736, 738, 749 For Personal & Private Use Only Page #869 -------------------------------------------------------------------------- ________________ la lakSmaNasena (raviSeNa ke guru) 645 lakSmImatI - kathAnaka (bR.ka.ko.) 739, 740, 756 lalitavistarA (haribhadrasUri ) 280, 436, 439 - paMjikATIkA (candrasUrIzvara ) 280 -- liMgapAhuDa (kundakunda) 245 lokavicaya ( AcArAMga kA dUsarA adhyAya) 157 loca (kezaloca) 49 lohArya (lohAcArya) 62, 195 va vajranandI (pUjyapAda kA ziSya, drAvir3asaMghasaMsthApaka) 370, 510 vaTTakera (AcArya) 194-196, 200, 201, 211, 245, 620, 624 vaNik 681 varadatta kevalI 658, 672, 673 varAMga, varAMgakumAra (rAjA) 657-663 varAMgacarita (jaTAsiMhanandI ) 172, 173, 185, 538, 648, 655-658, 661-670, 672-683 varAMgI (sundara aMgoMvAlI) 658-660 vardhamAna 645, 647 varddhamAnapura (bar3havANa) 701 varSAvAsa 52 valabhI (vallabhI, saurASTra) vAcanA 762 vaziSTha ( vaidika RSi) 680 vasanasahitaliMga - dhArI 15, 17 zabdavizeSa- sUcI / 813 vasantakIrti, di0 jainAcArya (Agamaviruddha apavAdaveSa-pravartaka) 166 vasudeva hiMDI (saMghadAsa gaNI) 644 vasunandI AcArya (saiddhAntika ) 193 vasumatI (kanyA) 747 vastra (pA~ca prakAra ke) 767 vastraiSaNA 275 vAkpadIya (bhartRhari) 503 vAdaRddhi, vAditvaRddhi 281 vAdanyAya 503, 504 vAdidevasUri 520 vAdirAja sUri 586, 587, 589, 592, 609 vAdIbhasiMha 588 vAriSeNa 752 vAsudeva - kathAnaka (bR.ka.ko.) 752 vikramAditya ( siddhasenadivAkara- kAlIna rAjA / 6 - 7vIM zatI I0) 519 vijahanA 4, 68, 71, 91-93 vidyAdhara joharApurakara (dekhiye 'joharApura - kara') vidyAdhara zreNiyoM meM guNasthAnoM kI saMkhyA 450 vidyAnanda svAmI, AcArya (tattvArthazlokavArtikakAra) 375, 542, 543, 579, 595, 596, 601 vidyAsAgara AcArya (mUkamATI- mahAkAvya kAra) 274 vidyullatAdi-kathAnaka (bR.ka.ko.) 755, 759 vidvAn 571, 572 For Personal & Private Use Only Page #870 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 814 / jainaparamparA aura yApanIyasaMgha / khaNDa 3 vimalasUri (zve0 AcArya) 629, 679 vyomavAsas (digambaramuni) 630 viratI 223 vratadhAraNa (sthitikalpa) 6 vividhatIrthakalpa (jinaprabhasUri) 472, 478 vizIrNavastrA 662 zatapadI (kartA-zve. muni zrI mahendra sUri) vizeSaNavatI (jinabhadragaNi-kSamAzramaNa) 789 485, 497, 498, 506, 507 zayyAgRha 6 vizeSAvazyakabhASya 116, 139, 163, 180, zarIravijJAna 358 452, 497, 535, 625 zAkaTAyana (pAlyakIrti) (dekhiye, 'pAlya- hemacandravRtti 116, 179, 257, 265, kIrti') 266, 270, 272, 273 zAkaTAyana sUtra (vyAkaraNa) 462, 645 vizvalocana koza 597 zAkaTAyanasUtra-nyAsa (A. prabhAcandra) 421, 422 viSNukumAra-kathAnaka (bR.ka.ko.) 749, zAntisAgara jI (AcArya) 93 751 viSNuzrI-kathAnaka (bR.ka.ko.) 759 zAlAkya (zalyatantra) 471 : vIravardhamAnacarita (bhaTTAraka sakalakIrti) zAstravArtAsamuccaya (haribhadrasUri) 329 703 zikSAvrata 679 vIrasena svAmI (dhavalAkAra) 193 zivakoTi (zivArya/AdipurANa 1/49) 57 zivakoTi (ratnamAlA grantha ke kartA) 557, vRkSamUlayoga 661 605 vRttiparisaMkhyAna tapa 183, 184 zivabhUti, zivArya aura zivakumAra (lekhavRttiparisaMkhyAnAticAra 183 paM0 paramAnanda jaina zAstrI) 577 vRddhavAdI 479, 481, 519 zivArya (bhagavatI-ArAdhanAkAra) 4, 8, vRddhavAdiprabandha 481 ____60, 458, 459, 606 vRndAvanadAsa (kavivara) 76, 80 / zUdra 681 vedatraya 41, 138, 218, 615, 791 zUradeva (zrAvaka) 759 vedavaiSamya (zvetAmbaragraMthoM meM) 138 zailaka rAjarSi (jJAtAdharmakathAMga) 52 vedavaiSamya 41, 180 zaurasenI prAkRta 197 vairakumArakathAnaka (bR.ka.ko.) 750 zramaNa (digambara muni) 751, 752 vyAkhyAprajJapti (bhagavatIsUtra) 397-401, zramaNA 641 408, 409 zramaNA arjikA 658, 659, 672 vyAsa (vaidika maharSi) 680 zramaNI 223, 284, 767 Jain Education Intemational For Personal & Private Use Only Page #871 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zramaNI ke lie niSiddha paMcavidha prAyazcitta 33 zravaNa 670, 674, 751 zravaNAryikA 670, 671, 673 zrAvaka 754-757, 773, zrAvastI 432 zrIbhUti 723 zrImatI zramaNI 634 zrImandiradeva muni (yApanIya) 624 zrIvijayazivamRgezavarmA (kadambavaMza) 370, 372, 415 zrISeNamuni 759 zrutakevalI 422, 617 zrutakevalidezIya 378, 419, 422, 617 zruta (aMgapraviSTa, aMgabAhya) 617, 709 zrutatIrtha 443 zrutadhara muni 635 zrutasAgara sUri (bhaTTAraka, 15vIM zatI I0) 165 (apavAdaveSa-viSayaka bhUla), 166 (apavAdaveSa-viSayaka bhUlasudhAra) zrutAvarNavAda 347 zRMgArazataka (bhartRhari) 101 zreNika (rAjA) 635, 643 zreNikanRpa-kathAnaka (bR. ka. ko.) 757 zreSThikula 750 zlokavArtika (A0 vidyAnanda) 579 zvetapaTamahAzramaNasaMgha 370 zvetapaTasaMgha 416 . zvetAmbaramata kA pradarzana 165 zabdavizeSa-sUcI / 815 SaTkhaNDAgama (chakkhaMDAgama) 507 - pustaka 2 : 602 - pustaka 4 : 291, 602 -pustaka 8 : 401, 737 -pustaka 12 : 174, 409 - pustaka 13 : 311, 396, 398 - dhavalATIkA (AcArya vIrasena) - pustaka 1 : 83, 443, 697, 770 - pustaka 2 : 186 - pustaka 4 : 375, 649, 730 - pustaka 5 : 187 - pustaka 6 : 83 - pustaka 9 : 171, 545 -pustaka 10 : 206 - pustaka 11 : 784 - pustaka 12 : 566, 573 SaTakhaNDAgama-parizIlana (paM0 bAlacandra zAstrI) 197 SaTkhaNDAgama-prastAvanA, (pro0, DaoN0 hIrAlAla jaina) 62 SaTprAbhRta 388 SaDdarzanasamuccaya (haribhadrasUri) - tarkarahasyadIpikA vRtti (guNaratna) 56, 639 SaSTha (chaha bhuktiyoM kA tyAga-prAyazcitta) 766, 777 sa saMyataguNasthAna 200 saMyatI 223 saMskRta-iMgliza DikzanarI (sara ema0 For Personal & Private Use Only Page #872 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 816 / jainaparamparA aura yApanIyasaMgha / khaNDa 3 moniyara viliamsa ) 83, 125, 177 saMstarArUr3ha 78, 79 sagara cakravartI 649 sagaraputra 730 saGkaTAprasAda upAdhyAya ( DaoN0) 717 saMgrahagrantha 241 saMthAraga (zve0 grantha) 67 saMzaya mithyAdRSTi 645 saTIka nayacakra (mallavAdI) 502, 503 sat - dravyAstika, utpannAstika, mAtRkA padAstika, paryAyAstika (tattvArtha - bhASya ) 358 satsAdhusmaraNa-maMgalapATha 588 sadAsukhadAsa (paM0) 42,76,80,111 santhArA 659 sannyAsakAla (bhaktapratyAkhyAnakAla) 105 sanmatiprakaraNa 480, 481, 514 sanmatisUtra, sanmatitarka, sanmati 469, 473, 480, 482, 485, 487-493, 496-503, 507,508, 510, 515, 517, 522, 525-531, 533-539, 617-626, 677 sanmatisUtra aura siddhasena (lekha - paM0 jugalakizora mukhtAra) 469, 604 saptabhaMgI 541, 545, 546 samantabhadragranthAvalI 729 samantabhadra svAmI 507-514, 540-552, 554-557, 563, 569, 574, 576, 583, 585 - 593, 596, 599, 601, 603-616 samayasAra 167, 245, 246, 247, 395, 404, 459, 678 - tAtparyavRtti (A0 jayasena) 738 samarAiccakahA-prastAvanA (jaikobI) 492 samavAyAMsUtra 209, 277, 404, 405, 408, 409, 451 samAdhitantra (samAdhizataka) 546, 561 samIcIna dharmazAstra ( paM0 jugalakizora mukhtAra) 559, 599 sambodhasattarI (ratnazekhara sUri, zve0) 256 samyagdarzanI 358 samyagvyAyAma (adhigama ) 358 sarvaguptagaNI 60, 61, 432 sarvanandI AcArya 432, 458 sarvazramaNa, nosarvazramaNa (zve0) 772, 778 sarvArthasiddhi TIkA 58, 167, 266, 275, 278, 286, 292, 300, 303, 305, 324, 332, 338-364, 368-370, 372, 379, 380, 388, 426, 501, 506, 508, 540, 542, 544, 547-556, 578, 579, 595, 596, 611, 626, 697, 704, 705, 780 sarvArthasiddhi para samantabhadra kA prabhAva (lekha - paM0 jugalakizora mukhtAra ) 540, 611 sarvArdhamAgadhI bhASA 729 sallekhanA 679 savastramuktiniSedha 6, 115, 142, 198, 433, 656, 689, 750, 754, 758, 783 For Personal & Private Use Only Page #873 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sAgaramala (DaoN0) 3, 197, 629 - abhinandanagrantha (dekhiye, 'Da') sAgAradharmAmRta 146 sAGkhyakArikA 678 sATakamAtra (sAr3ImAtra) 108 sAdhvI (AryikA) 641 sAmantabhadra (zvetAmbara) 513, 601 sAmAcAra (samAcAra) 226, 283 sArasaMgraha 545 sAvalipattana (dakSiNApatha) 760, 762 siddhasArasvata 588 siddhasena-dvitIya (sanmatisUtrakAra, digambara) 57, 469, 470, 482,, 494,497,500-503, 505,506, 508,515-531,536,603,611, 613, 617-626 siddhasena-tRtIya (nyAyAvatAra ke kartA, zve0) 482, 509, 531 siddhasena-prathama (katipaya stutirUpa dvAtriM zikAoM ke kartA, digambara) 482, 486, 501, 505, 507, 515, 530-532 - tInoM siddhasenoM ke sAtha 'divAkara' upanAma kA prayoga 518, 521 siddhasena gaNI (zve0 AcArya) 334, 344, . 528 siddhAnta aura unake adhyayana kA adhikAra (lekha-pro0 hIrAlAla jaina/Sa.khaM/ pu.4/prastA.) 602, 606 siddhArtha (kSullaka) 642 zabdavizeSa-sUcI / 817 siddhi (icchita laukika padArtha kI prApti) 745, 748 siddhibhakta (saphalatA cAhanevAlA) 744 siddhivinizcaya (akalaMkadeva)469,470, 494, 535, 620, 621 sindhudeza 753, 761 sItA 641 sItendra 641 sukhalAla saMghavI (paM0) 64, 65, 77, 279, 335, 381, 445, 502 508, 541-546 suttapAhuDa 73, 224, 225, 231, 232, 246, 709 sudattamuni 745, 756 sudarzanA (rAjA rativardhana kI rAnI) 642 sudharmA svAmI 646, 647, 717 subhadrilanagara 727 sureza sisodiyA (DaoN0) 55 suliMga 258 sUtrakRtAMgasUtra 76, 157, 257, 783 setavattha (zvetavastra) saMgha 416 senasaMgha (senagaNa) 516 somadatta 750 somadatta-vidhuccaura-kathAnaka (bR.ka.ko.) 753 somadeva sUri (yazastilakacampUkAra) 602, 608 somazarma-vAriSeNa-kathAnaka (bR.ka.ko.) 752 solahakalpa 217 sautrAntika (eka bauddha sampradAya) 495 Jain Education Intemational For Personal & Private Use Only Page #874 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 452 818 / jainaparamparA aura yApanIyasaMgha / khaNDa 3 saudharmendra 649 svayamprabhadeva (sItA kA jIva) 730 saurASTradeza 762 svayambhU (apabhraMza-paumacariu ke kartA) stibukasaMkramaNa 742, 743 629,647,648,717-728,730, stutigrantha 241 731 stutividyA (jinazataka-samantabhadra svAmI) svayambhU rAjA 723 svayambhUstotra (samantabhadra) 451,454,511, strIcetas (strIvedI puruSa, bhAvastrI) 525, 512, 547, 548, 677, 682, 526 728 strInAmagotrakarma, strIgotrakarma, strIvedanAma- svAmikumAra (svAmI kArtikeya) 741 karma, stryaMgopAMganAmakarma, strIzarIrAM- svAmI (samantabhadra kI upAdhi) 592, 593 gopAMganAmakarma 742, 743 svAmI samantabhadra (le0-jugalakizora strInirvANaprakaraNa (pAlyakIrti zAkaTAyana) mukhtAra) 508, 509, 610 9, 31, 203, 205, 212, 281, 462, 790 haMsatela 54 strImuktiniSedha 24, 132, 210, 278, eca0 sI0 bhAyANI, DaoN0 717, 718, 435, 641, 665, 687, 720, 721, 723 721, 735, 758, 783 hariNigamisI, hariNegamesi (naigamadeva), strIliMgasiddha (zve0) 278 harinaigamesi 727 strIvedanokaSAyakarma 742, 743 haribhadrasUri (zve0 AcArya) 276 strIvedI-puruSamukti-mAnyatA 523 harivaMzapurANa 516, 620, 650, 687sthavirakalpa (zvetAmbara) 753 713, 727 sthavirakalpa (ardhaphAlakasaMgha) 746 -prastAvanA (DaoN0 paM0 pannAlAla sthavirakalpika sAdhu (yApanIya) 204 sAhityAcArya) 650, 651 sthAnakavAsI paramparA (zve0) 72 hariSeNa AcArya (bRhatkathAkozakAra) 87, sthAnAMgasUtra 264, 269, 273, 395-402, 699, 735, 741, 743, 747, 404, 406, 623 748, 752, 754, 755, 756, sthiti (niyogataH = anivAryataH pAlana 757, 762 karane yogya) 6 hariSeNa cakravartI 649 sthitikalpa (daza) 6 harmana jaikobI, DaoN0 (jarmana vidvAn) 492 sthUlavRddha (jainamuni) 753 hastakazreSThi-kathAnaka (bR.ka.ko.) 87syAdvAdaratnAkara (vAdidevasUri) 520 90 For Personal & Private Use Only Page #875 -------------------------------------------------------------------------- ________________ hIrAlAla jaina (pro0, DaoN0) 3, 557, 558, 597, 602, 604, 607 hIrAlAla jaina (pro0, DaoN0 ) kA nayA mata 557 huNDAvasarpiNIkAla kI dasa Azcaryajanaka ghaTanAe~ (zve0) 438 zabdavizeSa- sUcI / 819 hummaca - kannar3a abhilekha 420 hetvAbhAsa, hetvAbhAsatA 5, 60, 71, 141, 456, 617, 645, 670, 699, 726 For Personal & Private Use Only Page #876 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Jain Education Intemational For Personal & Private Use Only Page #877 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prayukta granthoM evaM zodhapatrikAoM kI sUcI 1. aMguttaranikAyapAli (bhAga 3,4) : vihAra rAjakIya pAli-prakAzana mnnddl| I0 san 1960 / - bhAga 3nipAta 6, 7, 8 / / - bhAga 4) nipAta 9, 10, 11 / 2. anagAradharmAmRta : paM0 AzAdhara jii| bhAratIya jJAnapITha, nayI dillii| I0 san 1977 / - jJAnadIpikA saMskRtapaJjikA (svopjny)| . - sampAdana-anuvAda : siddhAntAcArya paM0 kailAzacandra shaastrii| 3. anuyogadvArasUtra : zrI AryarakSita sthvir| zrI Agama prakAzana samiti, byAvara (raajsthaan)| - anuvAdaka-vivecaka : upAdhyAya zrI kevalamuni jii| 4. abhidhAnacintAmaNi - nAmamAlA : AcArya hemcndr| prakAzaka : zrI rAMderaroDa jainasaMgha, aDAjaNa pATIyA, rAderaroDa, suurt| I0 san 2003 / / 5. abhidhAna rAjendra koSa (bhAga 1 se 7), dvitIya sNskrnn| zrI abhidhAna rAjendra koSa prakAzana saMsthA, ahmdaabaad| I0 san 1986 / 6. avimAraka (nATaka) : mahAkavi bhaas| 'bhAsanATakacakra' caukhambA saMskRta saMsthAna, vaaraannsii| I0 san 1998 / 7. aSTapAhuDa : AcArya kundkund| zAntivIranagara, zrI mahAvIra jI (raajsthaan)| I0 san 1968 / - dNsnnpaahudd| - caarittpaahudd| - suttpaahudd| - bodhpaahudd| - bhaavpaahudd| - mokkhpaahudd| - liNgpaahudd| - siilpaahudd| Jain Education Intemational For Personal & Private Use Only Page #878 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 822 / jainaparamparA aura yApanIyasaMgha / khaNDa 3 - zrutasAgarasUrikRta sNskRtttiikaa| - paM0 pannAlAla sAhityAcAryakRta hindI anuvaad|| 8. aSTasahasrI (bhAga 1, 2, 3) : AcArya vidyaannd| di0 jaina triloka zodha saMsthAna, hastinApura (meraTha) u0 pr0| I0 san 1990 / / 9. Agama aura tripiTaka : eka anuzIlana-muni zrI nagarAja jI DI0 liT / prathama khaNDa ke prakAzaka : kAnsepTa pabliziMga kampanI, naI dillii| I0 san 1987 / dvitIya khaNDa ke prakAzaka : arhat prakAzana, klkttaa| I0 san 1982 / 10. AcArAMga (prathama zrutaskandha) : mumbApurIya zrI siddhacakra sAhitya pracAraka samiti muNbii| mudraNa sthaan-suurt| I0 san 1935 / - bhadrabAhukRta niyukti| - zIlAMkAcAryakRta vRtti| 11. AcArAMgasUtra-prathama zrutaskandha : anuvAdaka-munizrI saubhAgyamala jii| prakAzaka jaina sAhitya samiti, nayApurA, ujjain| vi0 saM0 2007 / dvitIya zrutaskandha : anuvAdaka-paM0 vasantIlAla nlvaayaa| prakAzaka-dharmadAsa jaina mitramaNDala, ratalAma, ma0 pr0| I0 san 1982 / 12. AcArAMgacUrNi : zrI jinadAsa gnnii| zrI RSabhadeva kezarImala zvetAmbara saMsthA, rtlaam| I0 san 1941 / 13. AturapratyAkhyAna : viirbhdr| prakAzaka-bAlAbhAI kakalabhAI ahmdaabaad| vi0 saM0 1962 / 14. AdipurANa (bhAga 1,2) : AcArya jinsen| bhAratIya jJAnapITha, nayI dillii| I0 san 1988 / - anuvAda : paM0 (DaoN0) pannAlAla saahityaacaary| 15. AptaparIkSA : vidyAnanda svaamii| bhAratavarSIya anekAnta pariSad , lohAriyA (raaj0)| I0 san 1992 / / 16. AptamImAMsA : AcArya smntbhdr| vIrasevA maMdira TrasTa prakAzana vaaraannsii-5| I0 san 1989 / - anuvAda : paM0 jugalakizora mukhtaar| 17. ArAdhanA kathA koza : brahmacArI nemidtt| bhAratavarSIya anekAnta vidvatpariSad / I0 san 1993 / 18. AlApapaddhati : AcArya devsen| bhAratavarSIya anekAnta vidvatpariSad , lohariyA (raaj.)| I. san 1990 / For Personal & Private Use Only Page #879 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prayukta granthoM evaM zodhapatrikAoM kI sUcI / 823 19. Avazyaka niryukti ( bhAga 1 ) : bhadrabAhusvAmI / bherUlAla kanaiyAlAla koThArI dhArmika TrasTa, mumbaI / vi0 saM0 2038 / hAribhadrIya vRtti : haribhadrasUri / 20. Avazyaka mUlabhASya ( AvazyakasUtra - mUlabhASya ) : karttA kA nAma ajJAta hai / Avazyaka niyukti kI hAribhadrIyavRtti meM uddhRta tathA jinabhadragaNI ke vizeSAvazyakabhASya meM antarbhUta / 21. AvazyakasUtra (pUrvabhAga evaM uttarabhAga) : gaNadhara gautamasvAmI / zrI RSabhadeva kezarImala zvetAmbara saMsthA, ratalAma / I0 san 1928 evaM 1929 / 22. iSTopadeza : pUjyapAda svAmI / paramazruta prabhAvaka maNDala caukasI caimbara, khArA kuA, javerI bAjAra, bambaI - 2 / I0 san 1954 / 23. IzAdidazopaniSad (zAMkarabhASyasahita ) : motIlAla banArasIdAsa, dillI / I0 san 1978 / 24. IzAdyaSTottarazatopaniSad : caikhambA vidyAbhavana, vaaraannsii| I0 san 1995 / - paramahaMsaparivrAjakopaniSad / - -- bRhadAraNyakopaniSad / jAbAlopaniSad | nAradaparivrAjakopaniSad / * turIyAtItopaniSad / * saMnyAsopaniSad | bhikSukopaniSad | chaandogyopnissd| - - - 25. uttarAdhyayanasUtra : vIrAyatana prakAzana, AgarA - 2 / sampAdana: sAdhvI candanA darzanAcArya | 26. uttarabhArata meM jainadharma : cimanalAla jaicandra zAha / prakAzaka : sevAmandira rAvaTI, jodhpur| I0 san 1990 / a~garejI se hindI anuvAda : kastUramala bAMThiyA / 27. udAnapAli (suttapiTaka, khuddaka nikAya) : vipazyanA vizodhana vinyAsa, igatapurI ( nAsika) / I0 san 1995 / muNDakopaniSad | kaThopaniSad | iishaavaasyopnissd| zvetAzvataropaniSad / yaajnyvlkyopnissd| For Personal & Private Use Only Page #880 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 824 / jainaparamparA aura yApanIyasaMgha / khaNDa 3 28. upadezamAlA (uvaesamAlA) : zrI dharmadAsa gnnii| prakAzaka : dhanajI bhAI devacandra jauharI, mumbii| - vizeSavRtti (doghaTTI TIkA) : rtnprbhsuuri| 29. oghaniyukti : bhadrabAhu svaamii| Agamodaya samiti mehsaanaa| I0 san 1919 / - vRttikAra : dronnaacaary| 30. kaThopaniSad : gItA presa gorkhpur| vi0 saM0 2024 / - zAMkarabhASya : zrI shNkraacaary| 31. kalpakaumudIvRtti : zrI zAntisAgarakRta klpsuutrvyaakhyaa| zrI RSabhadeva kezarImala jaina zvetAmbara saMsthA, rtlaam| I0 san 1936 / . 32. kalpaniyukti (kalpasUtraniyukti) : zvetAmbara bhdrbaahu-dvitiiy| muni kalyANa vijaya jI - kRta 'zramaNa bhagavAn mahAvIra' (pR. 336) meM tathA zrI tATaka guru jaina granthAlaya udayapura (rAja.) dvArA prakAzita 'kalpasUtra' kI zrI devendra muni zAstrI-likhita prastAvanA (pR. 16) evaM pariziSTa 1 kI TippaNI kra.3 meM ullekha hai| 33. kalpapradIpikAvRtti : zrI saMghavijayagaNikRta klpsuutrvRtti| prakAzana : seTha vADIlAla cakubhAI devIzAha paattk| vi0 saM0 1991 / 34. kalpalatA vyAkhyA : samayasundaragaNikRta klpsuutrvyaakhyaa| nirNayasAgara mudraNayantrAlaya, mumbii| I0 san 1939 / 35. kalpasamarthana : (kalpasUtrAntargata adhikaar-bodhk)| RSabhadeva kezarImala jaina zvetAmbara saMsthA, rtlaam| vi0 saM0 1994 / 36. kalpasUtra : prAkRta bhAratI, jypur| 37. kalpasUtra : bhASAnuvAda : AryAratna sjjnshrii| vi0 saM0 2038 / 38. kasAyAhuDa (bhAga 1, 8, 12, 13, 14, 15, 16) : AcArya gunndhr| bhAratavarSIya di0 __ jaina saMgha, caurAsI, mthuraa| I0 san 1974--- / dvitIya sNskrnn| - cUrNisUtra : ytivRssbhaacaary| - jayadhavalA TIkA : AcArya viirsen| - prastAvanA : 1. granthaparicaya evaM 2. granthakAraparicaya : siddhAntAcArya paM0 kailAza candra zAstrI, (pR. 3-73) 3. viSayaparicaya : paM0 mahendrakumAra nyaayaacaary| (pR. 73-106) ("bhUmikA ke mukhya tIna bhAga haiM : grantha, granthakAra aura vissy-pricy| inameM se Adi ke do stambha paM0 kailAzacandra jI ne likhe haiM aura antima stambha paM0 mahendrakumAra jI ne likhA hai|" sampAdakIya vktvy| pR. 14 b)| Jain Education Intemational For Personal & Private Use Only Page #881 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prayukta granthoM evaM zodhapatrikAoM kI sUcI / 825 39. kasAyapAhuDasutta : AcArya guNadhara / zrI vIrazAsana saMgha, kalakattA / I0 san 1955 / - cUrNisUtra : AcArya yativRSabha / - sampAdana- anuvAda - prastAvanA : paM0 hIrAlAla jaina siddhAntazAstrI / 40. kAdambarI (pUrvabhAga ) : bANabhaTTa / motIlAla banArasIdAsa, dillI / saMskRtaTIkA : zvetAmbarAcArya zrI bhAnucandra gaNI / 41. kAdambarI : bANabhaTTa / sampAdaka : AcArya rAmanAtha zarmA 'sumana' evaM rAjendrakumAra zAstrI / prakAzaka : sAhitya bhaNDAra, subhASa bAjAra, meraTha (u0pra0) / aSTama saMskaraNa, I0 san 1990 / 42. kArtikeyAnuprekSA : svAmikumAra / paramazruta prabhAvaka maMDala, zrImadrAjacandra Azrama agAsa (gujarAta) / I0 san 1978 / a~garejI prastAvanA : pro0 e0 ena0 upAdhye / hindI - anuvAda : paM0 kailAzacandra zAstrI / 43. kAlidAsa kI tithisaMzuddhi : DaoN0 rAmacandra tivArI / IsTarna buka liMkarsa dillI / I0 san 1989 / 44. kAvyAnuzAsana (svopajJavRtti - sahita ) : vaiyAkaraNa evaM kAvyazAstrI, 'kalikAlasarvajJa, ' AcArya hemcndr| pravacana prakAzana, pUnA / vi0 saM0 2058 / saMskRta vyAkhyA : paNDita zivadatta evaM kAzInAtha / - 45. kAvyaprakAza : mammaTAcArya / jJAnamaNDala limiTeDa, vArANasI / I0 san 1960 / - hindI vyAkhyA : vizvezvara siddhAntaziromaNi / 46. kUrmapurANa : hindI sAhitya sammelana, prayAga / I0 san 1993 / 47. kyA digambara prAcIna haiM ? lekhaka : zizu AcArya narendrasAgara sUri / zeTha zrI abhecaMda gulAbacaMda jhaverI parivAra, mumbaI ke saujanya se prakAzita / prAptisthAna - 1. jambUdvIpa per3hI pAlItANA, 2. jJAnazAlA girirAja sosAyaTI pAlItANA / I0 san 1995 / 48. kharA so merA : DaoN0 sudIpa jaina / kundakunda bhAratI ( prAkRta bhavana ) naI dillii| I0 san 1999 / khAravela prazasti : punarmUlyAMkana - candrakAntabAlI zAstrI / pratibhA prakAzana, dillii| I0 san 1988 / 50. guNasthAna - siddhAnta : eka vizleSaNa - DaoN0 sAgaramala jaina / pArzvanAtha vidyApITha vArANasI / I0 san 1996 / - 51. guruparamparA se prApta digambara jaina Agama : eka itihAsa- DaoN0 ema0 DI0 vasantarAja / zrI gaNeza varNI di0 jaina saMsthAna nariyA, vArANasI - 5 / I0 san 2001 / 49. For Personal & Private Use Only Page #882 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 826 / jainaparamparA aura yApanIyasaMgha / khaNDa 3 . 52. gommaTasAra-karmakANDa (bhAga 1,2) : AcArya nemicandra siddhaantckrvrtii| bhAratIya jJAnapITha prakAzana, nayI dillii| I0 san 1996 / - jIvatattvapradIpikA-karNATavRtti : keshvvrnnii| - karNATavRtti kA 'jIvatattvapradIpikA' nAma se hI saMskRtarUpAntara : zrI nemicndr| 53. gommaTasAra-jIvakANDa (bhAga 1, 2) : AcArya nemicandra siddhaantckrvrtii| bhAratIya jJAnapITha prakAzana, nayI dillii| I0 san 1997 / - jIvatattvapradIpikA-karNATavRtti : kezava vrnnii| - jIvatattvapradIpikA-saMskRtarUpAntara : zrI nemicndr| 54. cANakyazataka : AcArya viSNugupta caannky| 55. chedapiNDa : AcArya indra (indrnndii)| 'prAyazcittasaMgraha'-mANikacandra di0 jaina ___ granthamAlA (vi0 saM0 1978) meM sNgRhiit| 56. chedazAstra : (kartA ajJAta-pu.jai.vA.sU. / prastA. / pR.109) 'prAyazcittasaMgraha' mANikacandra di. jaina granthamAlA (vi0 saM0 1978) meM sNgRhiit| 57. jAtaka (tRtIya khaNDa)-anuvAdaka : bhadanta Ananda kauslyaayn| hindI sAhitya sammelana pryaag| I0 san 1990 / 58. jAtaka-aTThakathA (suttpittk-khuddknikaay)-tRtiiybhaag| vipazyanA viMzodhana vinyAsa, igatapurI / I0 san 1998 / 59. jAtakapAli (suttapiTaka - khuddknikaay)-dvitiiybhaag| vipazyanA vizodhana vinyAsa, __igtpurii| I0 san 1998 / 60. jAtakamAlA : aaryshuur| sampAdaka-anuvAdaka : sUryanArAyaNa caudhrii| motIlAla banArasIdAsa, dillii| I0 san 2001 / 61. jinamUrti-prazasti-lekha : kamalakumAra jain| zrI digambara jaina bar3A mandira chatarapura __ (m.pr.)| I0 san 1982 / 62. jinazAsana kI kIrtigAthA : DaoN0 kumArapAla desaaii| zrI anilabhAI gA~dhI (ttrsttii)| 108 jainatIrthadarzanabhavana TrasTa, zrI samavasaraNa mahAmandira, paalitaannaa-364270| 63. jinasahasranAmaTIkA : shrutsaagrsuuri| 64. jinAgamoM kI mUlabhASA : DaoN0 nathamala ttaaNttiyaa| prAkRta TesTa sosAyaTI, ahmdaabaad| 65. jIvasamAsa : ajJAta pUrvadhara AcArya (jinakA nAma jJAta nahIM hai)| anuvAdikA : sAdhvI vidyutprbhaashrii| pArzvanAtha vidyApITha, vaaraannsii| I0 san 1998 / - bhUmikA : DaoN0 sAgaramala jain| Jain Education Interational For Personal & Private Use Only Page #883 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prayukta granthoM evaM zodhapatrikAoM kI sUcI / 827 66. jaina Agama sAhitya : manana aura mImAMsA-zrI devendra muni shaastrii| prakAzaka zrI tArakaguru jaina granthAlaya, udayapura (raaj.)| I0 san 1977 / 67. jaina kathAmAlA (bhAga 48) (AdhAragrantha : 1. upadezamAlA 2. AkhyAnaka maNikoza) : madhukara muni| munizrI hajArImala smRti prakAzana, byAvara (raaj.)| jaina tattvavidyA : muni zrI pramANasAgara jii| bhAratIya jJAnapITha nayI dillii| I0 san 2000 / 69. jainadharma : paM0 kailAzacandra shaastrii| bhAratIya digambara jaina saMgha, caurAsI, mathurA (u.pr.)| I0 san 1975 / jainadharma aura darzana : muni zrI pramANasAgara jii| zikSA bhAratI, kazmIrI geTa, dillI -6 / I0 san 1996 / 71. jainadharma kA maulika itihAsa (prathamabhAga) : AcArya hastImala jii| 72. jainadharma kA maulika itihAsa (dvitIya bhAga/dvitIya saMskaraNa) : AcArya hastImala jii| jaina itihAsa samiti, jayapura (rAjasthAna) I0 san 1987 / 73. jainadharma kA maulika itihAsa (tRtIya bhAga / prathama saMskaraNa) : AcArya hastImala jii| jaina itihAsa samiti, jayapura (raajsthaan)| I0 san 1983 / 74. jainadharma kA maulika itihAsa (caturtha bhAga) : AcArya hastImala jii| jaina itihAsa samiti, jayapura (raajsthaan)| I0 san 1987 / 75. jaina dharma kA yApanIya sampradAya : DaoN0 sAgaramala jain| pArzvanAtha vidyApITha, vaaraannsii| I0 san 1996 / 76. jainadharma kI aitihAsika vikAsayAtrA : DaoN0 sAgaramala jain| prAcya vidyApITha, zAjApura (m.pr.)| I0 san 2004 / 77. jainadharma ke prabhAvaka AcArya : sAdhvI sNghmitraa| jaina vizvabhAratI, lADanUM (raaj.)| ___ I0 san 2001 / 78. jainadharma ke sampradAya : DaoN0 sureza sisodiyaa| Agama, ahiMsA-samatA evaM prAkRta saMsthAna, udayapura (raajsthaan)| I0 san 1994 / 79. jaina nibandharatnAvalI (prathama bhAga) : paM0 milApacandra kaTAriyA evaM zrI ratanalAla kttaariyaa| prakAzaka : zrI vIrazAsana saMgha, klkttaa| I0 san 1966 / 80. jaina nibandharatnAvalI (dvitIya bhAga) : paM0 milApacandra kttaariyaa| bhAratavarSIya di0 jaina saMgha, caurAsI, mthraa| I0 san 1990 / Jain Education Intemational For Personal & Private Use Only Page #884 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 828 / jainaparamparA aura yApanIyasaMgha / khaNDa 3 81. jaina bhAratI : (digambara jaina narasiMhapurA navayuvaka maNDala bhINDara (mevAr3a) ke mantrI dvArA likhita 'bhaTTAraka carcA' nAmaka pustikA ( I0 san 1941 ) meM uddhRta) 82. jaina vidyA ke AyAma - granthAGka 2 ( Aspects of Jainology, Vol. II) | paM0 becaradAsa dozI smRti grantha / prakAzaka : pArzvanAtha zodha saMsthAna, vArANasI, I0 san 1987 / 83. jaina zilAlekha saMgraha ( bhAga 1 ) : saMgrahakarttA - DaoN0 hIrAlAla jain| mANikacandra digambara jaina granthamAlA samiti / vi0 saM0 1984 (I0 san 1927) / 84. jaina zilAlekha saMgraha ( bhAga 2 ) : saMgrahakarttA - paM0 vijayamUrti | mANikacandra digambara jaina granthamAlA samiti mumbaI / I0 san 1952 / 85. jaina zilAlekha saMgraha (bhAga 3) : saMgrahakarttA - paM0 vijayamUrti / prakAzakamANikacandra digambara jaina granthamAlA samiti, mumbaI / I0 san 1957 / prastAvanA : DaoN0 gulAbacandra caudharI / 86. jaina zilAlekha saMgraha (bhAga 4) : saMgrAhaka - sampAdaka : DaoN0 vidyAdhara joharApurakara | bhAratIya jJAnapITha kaashii| vIra ni0 saM0 2491 / 87. jaina sAhitya aura itihAsa (prathama saMskaraNa ) : paM0 nAthUrAma premI | hindI grantha ratnAkara kAryAlaya, hIrAbAga, giragA~va, bambaI / I0 san 1942 / dvitIya saMskaraNa : prakAzaka- saMzodhita sAhitya - mAlA, ThAkuradvAra, bambaI - 2 / I0 san 1956 / 88. jaina sAhitya aura itihAsa para vizada prakAza (prathama khaNDa) : paM0 jugalakizora mukhtAra | vIrazAsana saMgha kalakattA / I0 san 1956 / 89. jaina sAhitya kA itihAsa ( pUrvapIThikA) : paM0 kailAzacandra siddhAntazAstrI | zrI gaNezaprasAda varNI jaina granthamAlA, vaaraannsii| vIra ni0 saM0 2489 / 90. jaina sAhitya kA itihAsa (bhAga 1, 2) : siddhAntAcArya paM0 kailAzacandra zAstrI / zrI gaNeza prasAda varNI jaina granthamAlA vaaraannsii| vIra nirvANa saM0 2502 / 91. jaina sAhitya kA bRhad itihAsa (bhAga 3) : DaoN0 mohanalAla mehatA / pArzvanAtha vidyAzrama zodhasaMsthAna, vArANasI / I0 san 1967 / 92. jaina sAhitya meM vikAra : paM0 becaradAsa jaina / anuvAdaka : tilakavijaya jI / - For Personal & Private Use Only Page #885 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prayukta granthoM evaM zodhapatrikAoM kI sUcI / 829 prakAzaka : zrI digambara jaina yuvakasaMgha, llitpur| vIra ni0 saM0 2458 / 93. jainAcArya paramparA mahimA (349 zlokAtmaka grantha, aprakAzita) : racayitA-zravaNa belagola ke 31 veM bhaTTAraka zrI caarukiirti| isa grantha ke nAma evaM saMskRta padyoM kA ullekha zvetAmbarAcArya zrI hastImala jI ne apane grantha 'jainadharma kA maulika itihAsa', bhAga 3 meM pRSTha 152 se 177 taka kiyA hai aura likhA hai ki yaha aprakAzita grantha AcArya zrI vinayacandra jJAna bhaNDAra zodha pratiSThAna, lAlabhavana, caur3A rAstA, jayapura-3 meM upalabdha 94. jainendra siddhAnta koza (bhAga 1-4) : kSullaka jinendra vrnnii| bhAratIya jJAnapITha prakAzana, nayI dillii| I0 san 1985, 1986, 1987, 1988 / 95. jJAtAdharmakathAGgasUtra : (jnyaatRdhrmkthaangg)| Agama prakAzana samiti byaavr| I0 san 1981 / - pradhAna sampAdaka : yuvAcArya zrI mizrIlAla jI mahArAja 'mdhukr'| - anuvAdaka - vivecaka - sampAdaka : paM0 zobhAcandra bhaarill| 96. jJAnArNava : AcArya shubhcndr| zrI paramazruta prabhAvaka maNDala, agaas| I0 san 1975 / 97. DaoN0 sAgaramala jaina abhinandana grantha / pArzvanAtha vidyApITha, vaaraannsii| I0 san 1998 / / 98. tattvanirNayaprAsAda : zvetAmbarAcArya muni zrI vijayAnanda sUrIzvara 'aatmaaraam'| prasiddhakartA : amaracaMda pI0 (padmA jI) paramAra, mumbii| 99. tattvArthakartR-tanmatanirNaya : sAgarAnandasUrIzvara jI mahArAja (shvetaambr)| prakAzaka : zrI RSabhadeva kezarImala zvetAmbara saMsthA rtlaam| vi0 saM0 1993 / 100. tattvArtharAjavArtika (tattvArthavArtika, bhAga 1, 2) : bhaTTa akalaMka dev| bhAratIya jJAnapITha, nayI dillii| I0 san 1993 / - sampAdaka : pro0 mahendra kumAra jaina, nyaayaacaary| 101. tattvArthavRtti : zrutasAgara suuri| bhAratIya jJAnapITha kaashii| I0 san 1949 / - prastAvanA : pro0 mahendrakumAra jaina nyaayaacaary| 102. tattvArthasAra : amRtacandrasUri / sampAdaka : paM0 pannAlAla saahityaacaary| zrI gaNezaprasAda varNI granthamAlA, vaaraannsii,| I0 san 1970 / 3 / Jain Education Intemational For Personal & Private Use Only Page #886 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 830 / jainaparamparA aura yApanIyasaMgha / khaNDa 3 103. tattvArthasUtra (sarvArthasiddhi) : bhAratIya jJAnapITha, nayI dillI / I0 san 1995 / 104. tattvArthasUtra : zrI umAsvAti vAcaka / RSabhadeva kezarImala jaina zvetAmbara saMsthA, rtlaam| I0 san 1996 / hAribhadrIya vRtti : zrI haribhadrasUri / 105. tattvArthasUtra (vivecanasahita ) : paM0 sukhalAla saMghavI / pArzvanAtha vidyAzrama zodhasaMsthAna, vArANasI - 5 / I0 san 1993 / - 106. tattvArthasUtra (mokSazAstra ) : bRhatprabhAcandra / prakAzaka : samIcInadharma-prabodha-saMrakSaNasaMsthAna koTA (rAja0 ) / 107. tattvArthasUtra - jainAgama-samanvaya : upAdhyAya muni zrI AtmArAma jI mahArAja (paMjAbI) / prakAzaka : lAlA zAdIrAma gokulacaMda jauharI, cA~danI cauka, dehalI / I0 san 1934 / 108. tattvArthAdhigamasUtra (zvetAmbaramAnya tattvArthasUtra ) : paramazruta prabhAvaka maNDala, agAsa / I0 san 1992 / tattvArthAdhigamabhASya : uparyukta para AcArya umAsvAti dvArA racita bhASya / 109. tattvArthAdhigamasUtra (svopajJabhASyayukta) : zrI umAsvAti-vAcaka / prakAzaka : jIvanacanda sAkaracanda javerI, muMbaI evaM sUrata (gujarAta) / prathama bhAga - I0 san 1926, muMbaI / dvitIyabhAga - I0 san 1930 sUrata / tattvArthabhASyavRtti : zrI siddhAsena gaNI / 110. tarkabhASA : kezavamizra / caukhambA saMskRta saMsthAna, vArANasI / I0 san 1977 / - hindI vyAkhyA : AcArya vizvezvara siddhAntaziromaNi / - 111. titthagoliyapayannu ( athavA titthogAliyapayannu = tIrthodgAra ) / 112. tiloyapaNNattI (bhAga 1, 2, 3 ) : AcArya yativRSabha / prakAzaka : zrI 1008 candraprabha di0 jaina atizayakSetra, deharA- tijArA (alavara, rAjasthAna ) / I0 san 1997 / anuvAda : AryikA vizuddhamati jI / 113. tIrthaMkara mahAvIra aura unakI AcArya - paramparA ( khaNDa 1, 2, 3, 4 ) : DaoN0 nemicandra zAstrI, jyotiSAcArya / dvitIya saMskaraNa-AcArya zAntisAgara chANI granthamAlA, bur3hAnA (mujaphpharanagara) u0 pra0 / I0 san 1992 / - 114. taittirIya AraNyaka / 115. trilokasAra : AcArya nemicandra / 116. therIgAthA -- aTThakathA (suttapiTaka - khuddakanikAya) : vipazyanA vizodhana vinyAsa, igatapurI / For Personal & Private Use Only Page #887 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prayukta granthoM evaM zodhapatrikAoM kI sUcI / 831 117. dakSiNa bhArata meM jainadharma : siddhAntAcArya paM0 kailAzacandra shaastrii| bhAratIya jJAnapITha, nayI dillii| I0 san 2001 / 118. darzanasAra : AcArya devasena / anuvAda evaM vivecanA : paM0 nAthUrAma jI premii| jaina grantha kAryAlaya, hIrAbAga, bambaI / vi0 saM0 1974 / 119. dazavaikAlikasUtra : AcArya shyyNbhv| bhAratIya prAcya tattva prakAzana samiti piMDavAr3A __ (raajsthaan)| vi0 saM0 2037 / - hAribhadrIyavRtti : hribhdrsuuri| 120. dAThAvaMsa (bauddhgrnth)| 121.di0 jaina atizayakSetra zrI mahAvIra jI kA saMkSipta itihAsa : DaoN. gopIcandra varmA baaNsvaadd'aa| rAmA prakAzana 2626, rAstA khajAnevAlA, jypur| 122. digambaratva aura digambaramuni : kAmatA prasAda jain| di0 jaina yuvA samiti, 15 bhagavAn mahAvIra mArga, bar3auta, u0 pr0| I. san 1992 / 123. digambara jaina siddhAnta darpaNa (pro. hIrAlAla jI ke AkSepoM kA nirAkaraNa): Adya aMza-lekhaka : makkhanalAla zAstrI, murainaa| prakAzaka : zrI digambara jaina samAja bmbii| vIra ni0 saM0 2471 / dvitIya evaM tatIya aMza-sampAdaka : paM0 rAmaprasAda zAstrI bmbii| prakAzaka : digambara jaina paMcAyata bmbii| I0 san 1944 evaM 1946 / 124.divyAvAdAna (romana lipi meM)-The Divyavadan, by E.B. Cowell and R.A. Neil, Indological Book House, Delhi 1987 A.D. 125.divyAvadAna (nAgarI lipi meM)-sampAdaka : DaoN0 pI0 ela0 vaidy| prakAzaka mithilA vidyApITha drbhNgaa| I0 san 1999 / 126.dIghanikAyapAli : sampAdana-anuvAda : svAmI dvArikAdAsa shaastrii| bauddhabhAratI vaaraannsii| I0 san 1996 / - bhAga 1. siilkkhndhvgg| - bhAga 2. mhaavgg| - bhAga 3. paathikvgg| 127. dravyasvAbhAva-prakAzaka-nayacakra : zrI mAilla dhvl| bhAratIya jJAnapITha vaaraannsii| I0 san 1971 / / 128. dhammapada : vyAkhyAkAra-kanchedIlAla gupta aura satkAri zarmA vnggiiy| caukhambA vidyAbhavana, vaaraannsii| I0 san 1968 / 129. dhammapada-aTThakathA, bhAga 1,2 (suttapiTaka-khuddaka nikAya) : vipazyanA vizodhana vinyAsa igtpurii| I0 san 1998 / Jain Education Intemational For Personal & Private Use Only Page #888 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 832 / jainaparamparA aura yApanIyasaMgha / khaNDa 3 130. dhammapada - aTThakathA, bhAga 2 ( suttapiTaka - khuddaka nikAya) : navanAlandA mahAvihAra, nAlandA / I0 san 1976 / 131. nandIsUtra : vivecaka - sva. zrI kevalamuni jI ke ziSya zrI lAlamuni jI ke parivAra ke santa muni zrI pArasakumAra jI ( dharmadAsa sampradAya ) / prakAzaka - a0 bhA0 sAdhumArgI jaina saMskRti - rakSaka saMgha, sailAnA (ma.pra.) / I0 san 1984 / kundakunda / ( 'kundakunda bhAratI' meM saMgRhIta) / 132. niyamasAra : AcArya 133. nizIthasUtra (svopajJabhASya sahita ) : zrI visAhagaNI mahattara / ( prathama vibhAga- pIThikA) sampAdaka : upAdhyAya kavi zrI amaramuni tathA muni zrI kanhaiyAlAla jI 'kamala' / bhAratIya vidyA prakAzana, dillI / I0 san 1982 / vizeSacUrNi : zrI jinadAsa mahattara / * nizItha : eka adhyayana - paM0 dalasukha mAlavaNiyA / 134. nItisAra (nItisAra - samuccaya ) : indranandI / bhAratavarSIya anekAnta vidvatpariSad / I0 san 1990 / 135. nyAyakumudacandra-parizIlana : pro0 udayacandra jaina / prAcya zramaNa bhAratI, mujaphpharanagara, u.pra. / I0 san 2001 / 136. nyAyakusumAJjali : udayanAcArya / 137. nyAyadIpikA : abhinava dharmabhUSaNa yati / prakAzaka : bhAratavarSIya anekAnta vidvatpariSad / I0 san 1990 / 138. nyAyamaJjarI : jayanta bhaTTa / 139. nyAyAvatAravArtikavRtti : zrI zAntisUri / sampAdaka : paNDita dalasukha mAlavaNiyA / prakAzaka : sarasvatI pustaka bhaNDAra, ahamadAbAda / I0 san 2002 / prastAvanA : paM0 dalasukha mAlavaNiyA / 140. paumacariu (bhAga 1,2,3,4,5 ) : mahAkavi svayambhU / bhAratIya jJAnapITha prakAzana, nayI dillI / I0 san 1989, 1977, 1989, 2000, 2001 / 141. paumacariya : vimalasUri / 142. paJcatantra-aparIkSitakAraka : viSNu zarmA / rAmanArAyaNalAla benImAghava, ilAhAbAda- 2 / I0 san 1975 / 143. paMcamahAgurubhakti : AcArya kundakunda / ('kundakunda bhAratI' meM saMgRhIta ) / 144. paMcAzaka (paMcAzaka - prakaraNa ) : AcArya haribhadrasUri / pArzvanAtha vidyApITha vArANasI / For Personal & Private Use Only Page #889 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prayukta granthoM evaM zodhapatrikAoM kI sUcI / 833 145. paMcAstikAya : AcArya kundkund| zrI paramazruta prabhAvaka maMDala, zrI madrAjacandra Azrama agAsa (gujraat)| I0 san 1969 / - samayavyAkhyA (tattvapradIpikA vRtti) : AcArya amRtcndr| - tAtparyavRtti : AcArya jysen| - bAlAvabodhabhASATIkA : pANDe hemraaj| 146. paTTAvalIparAga : paM0 zrI kalyANavijaya gnnii| prakAzaka : kalyANavijaya zAstrasaMgraha samiti, jAlaura (raajsthaan)| I0 san 1956 / 147. paM0 ratanacandra jaina mukhtAra : vyaktitva aura kRtitv| AcArya zrI zivasAgara di0 jaina granthamAlA zAntivIranagara, zrImahAvIra jI (rAjasthAna) I0 san 1989 / 148. paM0 vaMzIdhara vyAkaraNAcArya abhinandana grnth| sarasvatI-varadaputra paM0 vaMzIdhara vyAkaraNAcArya abhinandanagrantha prakAzana samiti, vaaraannsii| I0 san 1989 / 149. paNNavaNAsutta (bhAga 1,2) : zrI zyAmArya vaack| zrI mahAvIra jaina vidyAlaya, bambaI 26 / I0 san 1969 evaM 1971 / - sampAdana evaM a~garejI prastAvanA : muni puNyavijaya jI, paM0 dalasukha mAlavaNiyA evaM paM0 amRtalAla mohanalAla bhojk| 150. padmapurANa (padmacarita-bhAga 1,2,3) : AcArya rvissenn| bhAratIya jJAnapITha, nayI dillI / I0 san 2001, 2002, 2003 / - sampAdana-anuvAda : DaoN0 pannAlAla jaina saahityaacaary| 151. padmamahApurANa (vaidika = hindU)-dvitIya bhAga (bhUmi, svarga, brahya evaM pAtAlakhaNDa) bhUmikA : pro0 DaoN0 caarudevshaastrii| prakAzaka : nAga pablizarsa, javAharanagara, dillii-7| I0 san 1984 / 152. paramAtmaprakAza evaM yogasAra : joiNdudev| paramazruta prabhAvaka maMDala, agaas| I0 san 1973 / - saMskRtaTIkA : brhmdev|| - bhASA TIkA : paM0 daulatarAma jii| - prastAvanA (Introduction) : e0 ena0 upaadhye| 153. pariziSTaparva : kalikAlasarvajJa AcArya hemcndr| prakAzaka : eziyATika sosAiTI, 57 pArka sTrITa, klkttaa| I0 san 1891 / - sampAdaka : harmana jaikobii| 154. pAia-saha-mahaNNavo : (prAkRta-hindI-zabdakoza) : paM0 haragovindadAsa trikamacaMda setth| motIlAla banArasIdAsa, dillii| I0 san 1986 / For Personal & Private Use Only Page #890 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 834 / jainaparamparA aura yApanIyasaMgha / khaNDa 3 155. pAtaJjalayogadarzana : maharSi pataJjali | kRSNadAsa akAdamI, vArANasIM / I0 san 1999 / vyAsabhASya : zrI vyAsa / 156. pAtrakesarI-stotra ( jinendraguNasaMstuti) : pAtrakesarI ( pAtrasvAmI) / 157. pAli - hindI koza : bhadanta Ananda kausalyAyana / rAjakamala prakAzana, nayI dillIpaTanA / I0 san 1999 / 158. purAtana - jainavAkya - sUcI : paM0 jugalakizora mukhtAra / vIrasevA mandira, sarasAvA, jilA - sahAranapura (u0 pra0 ) / I0 san 1950 / 159. piNDaniryukti : bhadrabAhusvAmI / zAha nagInabhAI ghelAbhAI jahverI, muMbaI / I0 san 1918 / malayagirIyA vRtti : AcArya malayagiri / - 160. prakaraNaratnAkara (caturthabhAga) : prakAzaka - zA0 bhImasiMha mANakanI vatI, zA0 bhANajI mAyA, muMbaI / I0 san 1912 / nirNayasAgara presa mumbaI / 161. pratikramaNa-granthatrayI : zrI gautamasvAmI - viracita / prakAzaka : AcArya zAntisAgara di0 jaina jinavANI jIrNoddhAraka saMsthA | vIra saMvat 2473 / saMskRtIka : prabhAcandra / sampAdaka : paM0 motIcandra gautamacandra koThArI, ema0 e0 / I 162. prabodhacandrodaya : kRSNa mizra yati / caukhambA amara bhAratI prakAzana, vArANasI. I0 san 1977 / 163. prameyakamalamArtaNDa (dvitIyabhAga) : AcArya prabhAcandra / mudraka : pA~cUlAla jaina, kamala priMTarsa madanagaMja-kizanagar3ha (rAja0 ) / vIra ni0 saM0 2507 / anuvAda : AryikA jinamatI jI / 164. pravacanaparIkSA - pUrvabhAga (svopajJavRtti - sahita ) : upAdhyAya dharmasAgara / RSabhadeva kezarImala zvetAmbara saMsthA, ratalAma (ma.pra.) / 165. pravacanasAra : AcArya kundakunda / paramazruta prabhAvaka zrImadrAjacandra jaina zAstramAlA, zrImadrAjacandra Azrama, agAsa (gujarAta) / I0 san 1964 / tattvapradIpikAvRtti : AcArya amRtacandra sUri / - tAtparyavRtti : AcArya jayasena / * bAlAvabodha bhASATIkA : pANDe hemarAja / -- - -- a~garejI - prastAvanA ( Introduction ) : pro0 e0 ena0 upAdhye | 166. pravacanasAroddhAra ( uttarabhAga) : zrI nemicandra sUri / prakAzaka : seTha devacandra lAlabhAI jaina pustakoddhAra saMsthA, muMbaI / I0 san 1922 / nirNayasAgara presa mumbaI / - For Personal & Private Use Only Page #891 -------------------------------------------------------------------------- ________________ - saMskRtavRtti : zrI siddhasenasUri zekhara 167. pravacanasAroddhAra : zrI nemicandrasUri / prakAzaka : zrI jaina zve. mU. tapAgaccha gopIpurA saMgha, sUrata / I0 san 1988 / zrI udayaprabha sUri / 168. prazamaratiprakaraNa : zvetAmbarAcArya umAsvAti / paramazruta prabhAvaka maMDala, zrImadrAjacandra Azrama agAsa (gujarAta) / vi0 saM0 2044 / hAribhadrIya TIkA : zrI haribhadra sUri / 169. prAkRta evaM saMskRta sAhitya meM guNasthAna kI avadhAraNA : sAdhvI DaoN0 darzanakalAzrI / zrI rAjarAjendra prakAzana TrasTa, jayaMtasena myUjiyama, mohanakher3A (rAjagar3ha) dhAra, ma0 pra0 / I0 san 2007 / 170. prAkRta bhASAoM kA vyAkaraNa : DaoN0 ricArDa pizala / vihAra rASTrabhASA pariSad, paTanA - 3 / I0 san 1958 / jarmanabhASA se hindI - anuvAda : DaoN0 hemacandra jozI / 171. prAkRta sAhitya kA itihAsa : DaoN0 jagadIzacandra jaina / dvitIya saMskaraNa / caukhambA vidyAbhavana vaaraannsii| I0 san 1985 / 172. prAcIna bhAratIya saMskRti : bI0 ena0 lUniyA / lakSmInArAyaNa agravAla pustakaprakAzaka, AgarA - 3 / I0 san 1970 / 173. bArasa aNuvekkhA : AcArya kundakunda / 174. bRhatkathAkoza : AcArya hariSeNa / siMghI jaina granthamAlA / I0 san 1943 / a~garejI prastAvanA : DaoN0 e0 ena0 upAdhye | - TippaNIkAra - --- - prayukta granthoM evaM zodhapatrikAoM kI sUcI / 835 175. bRhatkalpasUtra (mUlaniryuktisahita) : sthavira Arya bhadrabAhu svAmI / Vol. V (caturtha evaM paMcama uddeza ) / I0 san 1938 / Vol. VI (SaSTha uddeza) / I0 san 1942 / prakAzaka zrI AtmAnanda jainasabhA, bhAvanagara / bhASya : zrI saMghadAsagaNI kSamAzramaNa / - vRtti : AcArya zrI malayagiri, jise AcArya zrI kSemakIrti ne pUrNa kiyaa| 176. bRhatsaMhitA : varAhamihira / 177. bRhadAraNyakopaniSad : IzAdidazopaniSad | motIlAla banArasIdAsa dillI / I0 san 1978 / - zAMkarabhASya : zrI zaMkarAcArya / 178. bRhadddravyasaMgraha : nemicandra siddhAntideva / paramazruta prabhAvaka maMDala, agAsa (gujarAta) / vi0 saM0 2022 / For Personal & Private Use Only Page #892 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 836 / jainaparamparA aura yApanIyasaMgha / khaNDa 3 -- * saMskRtaTIkA : brahmadeva / 179. brahmasUtra : bAdarAyaNa vyAsa / motIlAla banArasIdAsa, dillI / I0 san 1998 / - zAMkarabhASya : zrI zaMkarAcArya / - 180. brahmANDapurANa ( khaNDa 1, 2) : prakAzaka - DaoN0 camanalAla gautama, saMskRti saMsthAna, barelI ( u0 pra0 ) I0 san 1988 / 181. bhaktaparijJA : vIrabhadra / bAlAbhAI kakalabhAI, ahmdaabaad| vi0 saM0 182. bhagavatI - ArAdhanA ( bhAga 1 ) : zivArya / jaina saMskRti saMrakSaka saMgha, I0 san 1978 / san 2006 / 183. bhagavatI ArAdhanA : zivArya / jaina saMskRti saMrakSaka saMgha, zolApura / vijayodayATIkA : aparAjita sUri / prastAvanA evaM anuvAda : siddhAntAcArya paM0 kailAzacandra zAstrI / 184. bhagavatI - ArAdhanA : zivArya / prakazaka : vizambaradAsa mahAvIraprasAda jaina sarrApha, dehlii| 185. bhagavatI - ArAdhanA : zivArya / prakAzaka : hIrAlAla khuzAlacaMda dozI, phalaTaNa / I0 san 1990 / vijayodayATIkA : aparAjita sUri / anuvAda : siddhAntAcArya paM0 kailAzacandra zAstrI / 186. bhagavatIsUtra : eka parizIlana- AcArya zrI devendra muni / prakAzaka - zrI tAraka guru jaina granthAlaya, udayapura (rAja0 ) / vi0 saM0 2049 / zAMkarabhASya / - - - 187. bhagavadgItA 188. bhagavAn mahAvIra kA acelakadharma : paM0 kailAzacandra zAstrI / bhAratavarSIya di0 jaina saMgha, caurAsI, mathurA / vi0 saM0 2001 / 189. bhagavAn mahAvIra aura mahAtmA buddha : kAmatA prasAda jaina / vIra ni0 saM0 2453 / 190. bhaTTAraka carcA : lekhaka evaM prakAzaka - mantrI, digambara jaina narasiMhapurA navayuvaka maNDala, bhINDara (mevAr3a) / I0 san 1941 / (lekhakamaMtrI mahodaya ne apane nAma kA ullekha nahIM kiyA / ) 1962 / zolApura / 191. bhaTTArakamImAMsA : paM0 dIpacanda varNI narasiMhapura nivAsI / prakAzaka : vIra kAlUrAma rAjendrakumAra paravAra, ratalAma / vIrajayantI 2454, san 1927 / tRtIya saMskaraNa ke prakAzaka : sva0 zrI mohanalAla jI jaina, zrImatI krAntibAI jaina, bAhubalI kaoNlonI sAgara ( ma0pra0) / I0 san 2003 / 192. bhaTTArakasampradAya : pro0 vidyAdhara joharApurakara / jaina saMskRti saMrakSaka saMgha, solApura / I0 san 1958 / For Personal & Private Use Only Page #893 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prayukta granthoM evaM zodhapatrikAoM kI sUcI / 837 193. bhadrabAhucarita : ratnanandI ( ratnakIrti) / jaina bhAratI bhavana, banArasa / I0 san 1911 / 194. bhadrabAhucaritra : mahAkavi raidhU / sampAdaka : DaoN0 rAjArAma jaina, digambara jaina yuvakasaMgha ArA (bihAra), I0 san 1992 / 195. bhAgavatapurANa (zrImadbhAgavata mahApurANa) : gItA presa gorakhapura / vi0 saM0 2057 / 196. bhAratIya itihAsa eka dRSTi : DaoN0 jyotiprasAda jaina / bhAratIya jnyaanpiitth| san 1999 / 197. bhAratIya digambara jaina abhilekha aura tIrtha paricaya madhyapradeza : 13vIM zatI taka : DaoN0 kastUracandra jaina 'sumana' / zrI digambara jaina sAhitya saMskRti saMrakSaNa samiti, DI - 302, viveka vihAra, dillI / I0 san 2001 / 198. bhAratIya purAlekhoM kA adhyayana : DaoN0 zivarUpa sahAya / motIlAla banArasIdAsa, vArANasI / I0 san 1999 / 199. bhAratIya saMskRti kA vikAsa : vaidikadhArA : DaoN0 maMgaladeva zAstrI / samAja vijJAna paraSid, kAzI vidyApITha banArasa / 1956 I0 / 200. bhAratIya saMskRti meM jainadharma kA yogadAna : DaoN0 hIrAlAla jaina / madhyapradeza zAsana sAhitya pariSad, bhopaal| I0 san 1975 / 201. bhAvanA-dvAtriMzatikA : AcArya amitagati / jJAnapITha pUjAJjali, pR0 475 / sampAdaka - DaoN. 0 .0 e0 ena0 upAdhyAya evaM paM0 phUlacandra zAstrI / bhAratIya jJAnapITha, nayI dillI / 202. bhAvasaMgraha (prAkRta) : devasenAcArya / 203. bhAvasaMgraha : vAmadeva / bhAratavarSIya anekAnta vidvatpariSad, lohAriyA (rAjasthAna ) / 204. majjhimanikAya (suttapiTaka) : sampAdaka : bhikSu jagadIza kazyapa / bihAra rAjakIya pAli- prakAzana maNDala / I0 san 1958 / - 1. mUla paNNAsaka / 2. majjhima paNNAsaka / 205. majjhimanikAyapAli (suttapiTaka) : sampAdaka - anuvAdaka : svAmI dvArikAdAsa zAstrI / bauddha bhAratI, vArANasI / 1. mUla paNNAsaka / I0 san 1998 / 2. majjhima paNNAsaka / I0 san 1999 / 3. upari pnnnnaask| I0 san 2000 / 206. matsyapurANa (pUrvabhAga, uttarabhAga) : hindI sAhitya sammalena prayAga / I0 san 1988-89 / 207. mahApurANa : AcArya jinasena / bhAratIya jJAnapITha kAzI / I0 san 1951 / For Personal & Private Use Only Page #894 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 838 / jainaparamparA aura yApanIyasaMgha / khaNDa 3 208. mahAbhArata (Adiparva/ adhyAya 1-7) : zrI vedvyaas| gItA presa gorakhapura (u0pr0)| navambara 1955 ii0| 209. mahAbhArata (zAntiparva) prakAzaka : vasanta zrIpAda saatvlekr| svAdhyAya maNDala, killA-pAraDI (balasAr3a) gujraat| I0 san 1980 / 210. mahAvaggapAli (vinayapiTaka) : sampAdaka-anuvAdaka : svAmI dvArikAdAsa shaastrii| bauddha bhAratI, vaaraannsii| I0 san 1998 / 211. mAnatuGgAcArya aura unake stotra : pro0 madhusUdana DhAkI aura DaoN. jitendra shaah| 212. mAnavabhojyamImAMsA : muni kalyANavijaya jI gnnii| zrI kalyANavijaya-zAstrasaMgraha samiti, jAlora (raaj.)| I0 san 1961 / 213. mImAMsAzlokavArtika : kumArila bhtttt| 214. mudrArAkSasa (nATaka) : vishaakhdtt| IsTarna buka liMkarsa, dillii| 215. mUlAcAra (pUrvArdha evaM uttarArdha) : AcArya vttttker| bhAratIya jJAnapITha, nayI dillii| I0 san 1992, 1996 / - AcAravRtti : AcArya vasunandI siddhaantckrvrtii| - hindI-TIkAnuvAda : AryikAratna jJAnamatI jii| - pradhAna sampAdakIya : jyoti prasAda jain| 216. mUlacAra : AcArya vttttker| bhAratavarSIya anekAnta vidvtprissd| I0 san 1996 / - sampAdakIya : DaoN0 phUlacandra premI aura DaoN0 zrImatI munnI jain| 217. mUlArAdhanA (bhagavatI-ArAdhanA) : shivaary| svAmI devendrakIrti digambara jaina grantha mAlA sholaapur| I0 san 1935 / - mUlArAdhanAdarpaNa (saMskRtaTIkA) : paM0 AzAdhara jii| - hindI-arthakartA : paM0 jinadAsa pArzvanAtha zAstrI phdd'kule| 218. mokSazAstra (tattvArthasUtra, jinakalpisUtra) : AcArya prbhaacndr| samIcIna dharmaprabodha saMrakSaNa saMsthAna, koTA (raajsthaan)| 219. moTI sAdhu-vandanA (gujarAtI) : choTAlAla jI mhaaraaj| thAnakavAsI jaina upAzraya, limar3I (saurASTra) I0 san 1991 / 220. mohena-jo-dar3o : jaina paramparA aura pramANa : AcArya vidyAnanda jii| kundakunda bhAratI, nayI dillI / I0 san 1988 / 221. yazastilakacampU : somdevsuuri| prakAzaka : tukArAma jAvajI, nirNayasAgara presa, bmbii| pUrvakhaNDa (dvitIya sNskrnn)| I0 san 1916 / uttarakhaNDa (prathama sNskrnn)| I0 san 1903 / - saMskRtavyAkhyA : zrutasAgarasUri / Jain Education Interational For Personal & Private Use Only Page #895 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prayukta granthoM evaM zodhapatrikAoM kI sUcI / 839 222. yApanIya aura unakA sAhitya : zrImatI DaoN0 kusuma pttoriyaa| vIra sevA mandira - TrasTa prkaashn| I0 san 1988 / / 223. ratnakaraNDazrAvakAcAra : svAmI smntbhdr| zrI munisaMgha sAhitya prakAzana samiti, sAgara ma0 pr0| I0 san 1992 / - padyAnuvAda : AcArya zrI vidyAsAgara jI - hindI anuvAda : DaoN0 (paM0) pannAlAla jaina saahityaacaary| 224. ratnamAlA : shivkotti| 'siddhAntasArAdi saMgraha' meM sNgRhiit| 225. labdhisAra (labdhisAra-kSapaNAsAra) : nemicandra siddhaantckrvrtii| AcArya zrI ziva sAgara granthamAlA, zAntivIra nagara, zrI mahAvIra jii| vIra ni0 saM0 2509 / - sampAdaka : bra0 paM0 ratanacandra mukhtAra sahAranapura, u0 pr0| 226. lalitavistarA : AcArya zrI hribhdrsuuri| - paJjikA TIkA : zrI municandra sUrIzvara jI - hindI-vivecanA : paMnyAsapravara zrI bhAnuvijaya jI gnnivr| - bhUmikAlekhaka : zrI sampUrNAnanda jI, rAjyapAla, raajsthaan| - paricayalekhaka : pro0 DaoN0 pI0 ela0 vaidya, vADiyA kAleja, puunaa| 227. lATIsaMhitA : paM0 raajmll| zrAvakAcArasaMgraha (bhAga 3) / sampAdaka : paM0 hIrAlAla jaina shaastrii| jainasaMskRti saMrakSaka saMgha, solApura / I0 san 2003 / 228. liGgapurANa : saMskartA : AcArya jagadIza shaastrii| motIlAla banArasIdAsa, dillii| I0 san 1980 / 229: liMgaprAbhRta (liMgApAhuDa) : AcArya kundkund| 230. varAMgacarita : jttaasiNhnndii| bhAratavarSIya anekAnta vidvtpssid| I0 san 1996 / 231. vAtsalyaratnAkara (AcArya zrI vimalasAgara abhinandana grantha)-dvitIya khnndd| prakAzaka : bhAratavarSIya anekAnta vidvatpariSad , zrI di0 jaina bIsapaMthI koThI, madhuvana (zikhara jii)| I0 san 1993 / 232. vAyupurANa : hindI sAhitya sammelana prayAga (ilaahaabaad)| I0 san 1987 / 233. vidvajjanabodhaka : paM0 pannAlAla jI saMghI 234. vidhi-mArga-prapA : kharatarAgacchAlaMkAra zrI jinprbhsuuri| zrI mahAvIra svAmI jaina derAsara TrasTa, 8 vijaya vallabha cauka, pAyudhanI, muNbii-400003| I0 san 2005 / - anuvAda : sAdhvI saumyaguNAzrI (vidhiprbhaa)| Jain Education Intemational For Personal & Private Use Only Page #896 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 840 / jainaparamparA aura yApanIyasaMgha / khaNDa 3 235. vividhadIkSA - saMskAravidhi : AryikA zItalamatI jI / sampAdikA - bra0 mainAbAI jaina, saMghasaMcAlikA / AzISapradAtA- siddhAntacakravartI AcArya sanmatisAgara jI / mudraka - zivazakti priNTarsa, 9, neharU bAjAra, hoTala tArAvAlI galI, udayapura (rAja0 ) / prakathana : DaoN. mahendrakumAra jaina 'manuja' / 584 ma. gA~. mArga, tukogaMja, indaura - 452001 ( ma0pra0) / I0 san 2002 / 236. vizeSAvazyakabhASya ( bhAga 2 ) : jina bhadragaNi- kSamAzramaNa / divyadarzana TrasTa, 68 gulAlavAr3I, muMbaI 400 004 / vi0 saM0 2039 / maladhArI hemacandrasUrikRta vRtti 237. viSNupurANa : gItA presa gorakhapura / vi0 saM0 2058 / 238. vIravardhamAnacarita : zrI sakalakIrti / bhAratIya jJAnapITha, nayI dillI / I0 san 1974 / . sampAdana- anuvAda : paM0 hIrAlAla jaina siddhAntazAstrI / 239. vedAntasAra : paramahaMsa parivrAjakAcArya sadAnanda yogIndra / pIyUSa prakAzana, ilAhAbAda / I0 san 1968 / tattvapArijAta hindITIkA : santanArAyaNa zrIvAstavya / 240. vaidika mAithaoNlaoNjI : e0 e0 maikDaoNnala (A.A. Macdonell) / hindI anuvAdaka : rAmakumAra rAya / caukhambA vidyAbhavana vaaraannsii| I0 san 1984 / 241. vaidika sAhitya aura saMskRti : AcArya baladeva upAdhyAya / zAradA saMsthAna, vArANasI - 5 / I0 san 1998 / 242. vairAgyazataka (bhartRharizataka) : manoja pablikezansa, dillI / I0 san 2002 / 243. vaizeSikasUtropaskAra ( vaizeSikasUtra - vyAkhyA) : AcArya zaMkara mizra / caukhambA saMskRta sIrija Aphisa, vArANasI / 244. vyAkaraNa mahAbhASya ( paspazAhnika) : maharSi pataJjali | caukhambA saMskRta sIrija Aphisa, vaaraannsii| 245. vyAkhyAprajJaptisUtra ( bhagavatIsUtra / tRtIyakhaNDa / zataka 11 - 19 ) : zrI Agama prakAzana samiti, byAvara (rAjasthAna ) / anuvAdaka - vivecaka - sampAdaka : zrI amara muni jI evaM zrIcanda surANA 'sarasa' / 246. zivamahApurANa - prastAvanA : avadhavihArIlAla avasthI / gaurIzaMkara presa, madhyamezvara, vaaraannsii| -- For Personal & Private Use Only Page #897 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prayukta granthoM evaM zodhapatrikAoM kI sUcI / 841 247. zramaNa bhagavAn mahAvIra : paM0 ( muni) kalyANavijaya jI gaNI / prakAzaka : zrI ka0 vi0 zAstra - saMgraha samiti, jaalor| vi0 saM0 1998, I0 san 1941 / 248. zrutAvatAra : vibudhazrIdhara / 'siddhAntasArAdisaMgraha' meM saMgRhIta / 249. zrutAvatAra : AcArya indranandI | bhAratavarSIya anekAnta vidvatpariSad, sonAgira (datiyA) ma0 pra0 / I0 san 1990 / 250. zvetAmbaramata-sAmIkSA : paM0 ajitakumAra zAstrI / prakAzaka : zrI digambara jaina yuvaka saMgha / 251. SaTkhaNDAgama --- sampAdikA : bra0 paM0 sumatibAI zahA / zrI zrutabhaNDAra va grantha prakAzana samiti, phalaTaNa / I0 san 1965 / 252. SaTkhaNDAgama (dvitIya saMskaraNa) - sampAdikA : bra0 paM0 sumatibAI zahA / A0 zAntisAgara 'chANI' smRti granthamAlA, bur3hAnA, mujaphpharanagara ( u0pra0) / I0 san 2005 / 253. SaTkhaNDAgama ( pustaka 1 - 16) : puSpadanta evaM bhUtabali / jaina saMskRti saMrakSaka saMgha, solApura / pustaka 1, 2 - I0 san 1992, pu03I0 san 1993, pu04 - I0 1996, pu05 - I0 1986, pu0 6 - I0 1993, pu0 7 - I0 1986, pu08 - I0 1987, pu09 - I0 1990, pu0 10,11 - I0 1992, pu0 12, 13 - I0 1993, pu0 14 - I0 1994, pu0 15, 16 - I0 1995 / dhavalATIkA : AcArya vIrasena / sampAdakIya (pustaka 1) : DaoN0 hIrAlAla jaina evaM DaoN0 e0 ena0 upAdhye | prastAvanA (pustaka 1 ) : paM0 phUlacandra siddhAntazAstrI / 254. SaTkhaNDAgama-parizIlana : paM0 bAlacandra zAstrI / bhAratIya jJAnapITha, nayI dillI / I0 san 1987 / 255. SaTpAhuDa : AcArya kundakunda / prakAzikA : zAnti devI bar3ajAtyA, gauhATI / I0 san 1989 / 256. SaDdarzanasamuccaya : haribhadrasUri / bhAratIya jJAnapITha prakAzana / I0 san 1989 / tarka rahasyadIpikA TIkA : guNaratnasUri / prastAvanA : paM0 dalasukha mAlavaNiyA / 257. saMskRta sAhitya kA abhinava itihAsa : DaoN0 rAdhAvallabha tripAThI / vizvavidyAlaya prakAzana, vaaraannsii| I0 san 2001 / For Personal & Private Use Only Page #898 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 842 / jainaparamparA aura yApanIyasaMgha / khaNDa 3 258. saMskRta sAhitya kA itihAsa : baladeva upaadhyaay| zAradA maMdira vaaraannsii| I0 san 1965 / 259. saMskRta-hindI koza : vAmana zivarAma aaptte| motIlAla banArasIdAsa, dillii| I0 san 1969 / 260. saMskRti ke cAra adhyAya : rAmadhArI siMha dinkr| lokabhAratI prakAzana, ilaahaabaad-1| I0 san 1997 / 261. samantabhadra granthAvalI : svAmI smntbhdr| vIra sevA maMdira TrasTa prakAzana vaaraannsii| I0 san 1989 / 1. AptamImAMsA (devAgama) - akalaMkadevakRta aaptmiimaaNsaabhaassy| - AcArya vasunandIkRta devaagmvRtti| - paM0 jugalakizora mukhtArakRta hindiivyaakhyaa| 2. yuktynushaasn| 3. svymbhuustotr| 4. jinshtk| 5. rtnkrnnddk| - anuvAdaka : paM0 jugalakizora mukhtAra 262. samayasAra : AcArya kundkund| ahiMsA maMdira prakAzana, 1 dariyAgaMja, dillI 7 / - AtmakhyAti vyAkhyA : AcArya amRtacandra suuri| - tAtparyavRtti : AcArya jysen| - hindITIkA : paM0 jycnd| 263. samAvAyAMgasUtra-prakAzaka : seTha mANekalAla cunnIlAla, ahmdaabaad| I0 1938 / 264. samAdhitantra : devanandI, aprnaam-puujypaadsvaamii| zrI vIrasevA maMdira, sarasAvA (shaarnpur)| I0 san 1939 / 265. sammaisutta (sanmatisUtra, sanmatitarka) : AcArya siddhsen| jJAnodaya grantha prakAzana samiti, nImaca (ma0 pra0) I0 san 1978 / - sampAdaka : devendra kumAra zAstrI, niimc| 266. sarvArthasiddhi (tattvArthasUtra-vRtti) : pUjyapAda svaamii| bhAratIya jJAnapITha prakAzana, nayI dillii| I0 san 1995 / - sampAdana-anuvAda : siddhAntAcArya paM0 phUlacandra shaastrii| 267. sarvArthasiddhi : pUjyapAda svaamii| bhAratavarSIya anekAnta vidvatpariSad / I0 san 1995 / Jain Education Intemational For Personal & Private Use Only Page #899 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prayukta granthoM evaM zodhapatrikAoM kI sUcI / 843 268. sAgAradharmAmRta : paM0 AzAdhara jii| prakAzaka : mUlacanda kizanadAsa kApar3iyA, suurt| I0 san 1940 / - hindI-TIkAkAra : paM0 devakInandana siddhaantshaastrii| 269. siddhahemazabdAnuzAsana (aSTama adhyAya : prAkRtavyAkaraNa) : 'kalikAlasarvajJa' AcArya hemcndr| 270. siddhAntasamIkSA (bhAga 3)-prakAzaka : hindI grantha ratnAkara kaaryaaly,bmbii| I0 san 1945 / 271. siddhAntAcArya paM0 kailAzacandra zAstrI abhinandana grnth| 272. siddhAntAcArya paM0 phUlacandra zAstrI abhinandanagrantha-prakAzaka : siddhAntAcArya paM0 phUlacandra zAstrI abhinandanagrantha prakAzana samiti, vaaraannsii| I0 san 1985 / 273. sUtrakRtAMgasUtra : (paMcama gaNadhara sudharmasvAmI-praNIta dvitIya aMga)-prathama evaM dvitIya bhaag| pradhAna sampAdaka : zrI mizrIlAla jI mahArAja 'mdhukr'| zrI AgamaprakAzana samiti byAvara (raajsthaan)| 274. sUryaprakAza-parIkSA : paM0 jugalakizora mukhtaar| prakAzaka : jauharImala jaina sarApha, darIvA~kalA, dehlii| I0 san 1934 / / 275. saundarananda (mahAkAvya) : ashvghoss| prakAzaka : caukhambA saMskRta sIrija Aphisa, vaaraannsii| 276. strInirvANa prakaraNa : ('zAkaTAyana vyAkaraNa' ke sAtha sNlgn| bhAratIya jnyaanpiitth| I0 san 1971) : yApanIya-yatigrAmAgraNi-bhadanta-zAkaTAyanAcArya, mUlanAma pAlyakIrti (dekhie , paM0 nAthUrAma premI : 'zAkaTAyana aura unakA shbdaanushaasn'| 'jaina siddhAnta bhAskara'/ bhAga 9/ kiraNa 1/ jUna 1942) / 277. sthAnAMgasUtra (paMcama gaNadhara sudharma svAmI-praNIta tRtIya aMga) : Agama prakAzana samiti, byAvara (raaj.)| - anuvAdaka-vivecaka : paM0 hIrAlAla shaastrii| 278. svAmI samantabhadra : paM0 jugalakizora mukhtaar| jaina grantha ratnAkara kAryAlaya, hIrAbAga, po0-giragA~va, bmbii| I0 san 1925 / 279. harivaMzapurANa : AcArya jinsen| bhAratIya jJAnapITha nayI dillii| I0 san 1998 / - sampAdana-anuvAda-prastAvanA : DaoN0 pannAlAla jaina saahityaacaary| 280. harSacarita : baannbhtttt| caukhambA vidyAbhavana, vaaraannsii| I0 san 1998 / For Personal & Private Use Only Page #900 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 844 / jainaparamparA aura yApanIyasaMgha / khaNDa 3 - 'saGketa' saMskRta vyAkhyA : zrI zaMkara kavi / 281. hUmar3a jainasamAja kA sAMskRtika itihAsa ( bhAga 2 ) - sampAdikA : zrImatI kauzalyA pNtgyaa| prakAzaka : zrI akhila bhAratIya hUmar3a jaina itihAsa zodhasamiti, 1, sudarzana sosAyaTI, nArAyaNapurA, ahamadAbAda / English Books 1. Aspects of Jainology (Vol. III) : P.V. Research Institute, Varanasi. --The Date of Kundakundacarya : M.A. Dhaky. 2. Gender And Salvation : Padmanabh S. Jaini, Munshiram Manoharlal Publishers Pvt. Ltd., New Delhi, 1992 A.D. 3. Harappa And Jainism : T.N. Ramchandran, Published by Kundakunda Bharti Prakashan, New Delhi, 1987 A.D. --Introduction : Dr. Jyotindra Jain. 4. History of Jaina Monachism (From Inscriptions And Literature) : By Shantaram Balchandra Deo. Deccan College Postgraduate And Research Institute, Poona 1956 A.D. 5. Indian Philosophy (Vol. II) : S Radhakrishnan Delhi Oxford Univesity Press. 6. Panchastikayasara : Acharya Kundakunda, Bhartiya Jnanpith Publication, 1975 A.D. -- English Commentary & Introduction : Prof. A Chakravarti Nayanar. 7. Sanskrit-English Dictionary : M. Monier Williams, Motilal Banarsi - das, Delhi, 1999 A.D. 8. The Hathigumpha Inscription of Kharavela And the Bhabru Edict of Asoka By Shashikant. D.K. Printworld (P) Ltd., New Delhi-110015. 1971 A.D. zodha-patrikAe~ 1. anekAnta (mAsika) - sampAdaka : paM0 jugalakizora mukhtAra, samantabhadrAzrama, dillI / varSa kiraNa 1 3 1 4 mAsa mAgha phAlguna vIra ni0 saM0 vi0 saM0 2456 17 For Personal & Private Use Only 1986 11 karaulabAga, I0 san 1929 " Page #901 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prayukta granthoM evaM zodhapatrikAoM kI sUcI / 845 varSa kiraNa mAsa vIra ni0 saM0 vi0 saM0 I0 san 1 5 caitra " 1986 1929 1 6-7 vaizAkha-jyeSTha , 1987 1930 1 8-9-10 ASAr3ha-zrAvaNa-bhAdrapada , 1 11-12 Azvina-kArtika , anekAnta (mAsika) ke nimnalikhita aMkoM kA sampAdana-sthAna : vIrasevA maMdira, samantabhadrAzrama, sarasAvA (jilA-sahAranapura) u0 pr0| varSa kiraNa mAsa vIra ni0 saM0 vi0 saM0 I0 san 2465 khy khm 1938 1938 1939 1939 1939 1941 5 10-11 1942 1943 5 6 6 12 10-11 12 pauSa, janavarI 1995 phAlguna, mArca caitra, apraila 1996 ASAr3ha, julAI prathama zrAvaNa, agasta pharavarI - 1998 kArtika-mArgazIrSa, navambara-disambara 2469 1999 pauSa, janavarI maI-jUna 2001 zrAvaNa zukla, julAI 2470 2001 bhAdra0-Azvina, agasta-sitambara kArtika-mArgazIrSa akTUbara-navambara 2471 2001 mAsa vIra ni0 saM0 vi0 saM0 pauSa-mAgha disambara-janavarI // phAlguna-caitra, phara0-mArca2001-2 // pharavarI 1944 1944 1944 3-4 GGGG 1944 I0 san varSa kiraNa 7-8 1944-45 1945 1946 2. 8 4-5 Jain Education Intemational For Personal & Private Use Only Page #902 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 846 / jainaparamparA aura yApanIyasaMgha / khaNDa 3 varSa kiraNa mAsa vIra ni0 saM0 vi0 saM0 I0 san 8 10-11 mArca-apraila 2473 2004 1947 8 12 Azvina, akTUbara 2473 , 1947 (varSa 8 ke mAsa-sambandhI aniyamita ullekha ke kAraNa kA nirdeza isI aMka ___(akTUbara 1947) ke AvaraNa pRSTha 2 para kiyA gayA hai|) varSa kiraNa mAsa vIra ni0 saM0 vi0 saM0 I0 san 14 6 mAgha, janavarI 2483 2013 1957 28 1 mahAvIra nirvANa vizeSAMka 2501 2032 1975 46 2 apraila-jUna 2518 2050 1993 2. jinabhASita (mAsika) maI 2003-sampAdaka : pro0 ratanacandra jaina, bhopAla, ma0pra0 / prakAzaka-sarvodaya jaina vidyApITha, 1/205, prophesarsa kaoNlonI, AgarA (u0pr0)| 3. jaina siddhAnta bhAskara (bhAskara) mAsika bhAga kiraNa mAsa I0 san jUna 1942 10 2 julAI 1943 jUna 1944 13 2 23 2 4. jainahitaiSI (mAsika)-sampAdaka aura prakAzaka : zrI nAthUrAma premii| bhAga kiraNa mAsa vIra ni0 saM0 I0 san vaizAkha-jyeSTha 2437 1910 ASAr3ha 2437 1910 bhAga kiraNa mAsa vIra ni0 saM0 I0 san 7 10-11 zrAvaNa-bhAdra 2437 1910 mArgazIrSa 2438 1911 11 10-11 zrAvaNa-bhAdra 2441 1914 5. dharmamaMgala (mAsika), 16 maI 1997-sampAdikA : prA0 sau0 lIlAvatI jain| 4/5, bhIkamacaMda jainanagara, jalagA~va (mhaaraassttr)| Jain Education Intemational For Personal & Private Use Only Page #903 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prayukta granthoM evaM zodhapatrikAoM kI sUcI /847 6. prAkRtavidyA, janavarI-mArca 1996-sampAdaka : DaoN0 sudIpa jaina / (prAkRta bhavana), 18-bI, spezala insTITyUzanala eriyA, naI dillI 110067 / 7. zodha (sAhitya-saMskRti-gaveSaNA-pradhAna patrikA), aMka 5/1987-88 I0-sampAdaka : DaoN0 banArasIprasAda bhojapurI evaM DaoN0 rAjArAma jain| nAgarI pracAriNI sabhA ArA (bhojapura, bihaar)| aMka 12-13 (sNyuktaaNk)| I0 san 1999-2000, 2000-2001 / sampAdaka : pro0 (DaoN0) rAjArAma jain| 8. zodhAdarza-48, navambara 2002 I0-pradhAna sampAdaka : zrI ajitaprasAda jain| sahasampAdaka : zrI ramAkAnta jain| prakAzaka : tIrthaMkara mahAvIra smRti kendra samiti, u0 pra0, pArasa sadana, Aryanagara, lakhanaU 226 004 / 9. zramaNa (traimAsika zodha patrikA sampAdaka : pro0 sAgaramala jain| pArzvanAtha vidyApITha / vaaraannsii)| - 1. akTUbara-disambara 1997 ii0| - 2. julAI-disambara 2005 ii0| - 3. apraila-jUna 2006 ii0| English Journals 1. Bombay University Journal, May 1933. (Yapaniya Sangh, A Jaina Sect : Dr. A.N. Upadhye) 2. The Indian Antiquary : A Journal of Oriental Researeh in Archae ology, History, Literature, Languages, Philosophy, Religion, Folklore etc. - 1. Vol. XIV, January 1885. - 2. Vol. XX, October 1891. - 3. Vol. XXI, March 1892. Jain Education Intemational For Personal & Private Use Only Page #904 -------------------------------------------------------------------------- ________________ For Personal & Private Use Only Page #905 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pro0 (DaoN0 ) ratanacandra jaina janma 2 julAI 1935 ko. madhyapradeza ke lahArI (sAgara) nAmaka grAma meM / pitA-sva0 paM0 bAlacandra jI jaina evaM mAtA-sva0 zrImatI amolaprabhA jI jaina / prArambhika zikSA ghara para hii| pazcAt zrI gaNeza digambara jaina saMskRta mahAvidyAlaya, sAgara (ma0 pra0) meM saMskRta, prAkRta, hindI, aMgarejI tathA dharmagranthoM kA adhyayana / anantara svAdhyAya ke dvArA maiTrika se lekara ema0 e0 (saMskRta) taka kI parIkSAe~ uttIrNa / prAvINyasucI meM bI0 e0 meM dasavA~ sthAna aura ema0 e0 meM prathama / 'jainadarzana meM nizcaya aura vyavahAranaya' viSaya para pI-eca0 DI0 upAdhi prApta / zA0 TI0 Ara0 esa0 snAtakoktara mahAvidyAlaya, rIvA (ma0 pra0), zA0 hamIdiyA snAtakottara mahAvidyAlaya, bhopAla evaM barakataullA vizvavidyAlaya, bhopAla (ma0 pra0) meM snAtakottara kakSAoM taka saMskRta viSaya kA evaM bhASAvijJAna kI ema0 phila0 kakSA meM zailIvijJAna kA adhyApana tathA pI-eca0DI0 upAdhi ke lie zodhArthiyoM kA maargdrshn| paramapUjya AcArya zrI vidyAsAgara jI ke Adeza se unake dvArA saMsthApita pratibhAmaNDala kI brahmacAriNI bahanoM ko do cAturmAsoM (san 2002 evaM 2003) meM saMskRta evaM sarvArthasiddhiTIkA kA adhyApana / AcAryazrI kI hI preraNA se 'jainaparamparA aura yApanIyasaMgha' grantha kA lekhana / unake hI AzIrvAda se san 2001 se adyAvadhi 'jinabhASita' mAsika patrikA kA sampAdana / prakAzita grantha : 1. jainadarzana meM nizcaya aura vyavahAra naya : eka anuzIlana, 2. jainaparamparA aura yApanIyasaMgha (tIna khaNDoM meN)| samprati bhopAla (ma0 pra0) meM nivAsa karate hae 'jinabhASita' ke sampAdana evaM zrI pArzvanAtha di0 jaina mandira zAhapurA, bhopAla meM zrAvaka-zrAvikAoM ko dharmagranthoM ke adhyApana meM saMlagna / For Personal & Private Use Only Page #906 -------------------------------------------------------------------------- ________________ For Personal & Private Use Only