Page #1
--------------------------------------------------------------------------
________________ maharSi vidyAnaMdaviracitaH tattvArthazlokavArttikAlaMkAraH (hiMdI-TIkAsamanvitaH ) (tRtIyakhaNDa: ) zrI AcArya kuMthUsAgara graMthamAlA solApura. ( 43 ) als 40M
Page #2
--------------------------------------------------------------------------
________________ AcArya kuMthusAgara graMthamAlAke prakAzana. 1 caturvizatijinastuti : 2 zAMtisAgara caritra * 3 bodhAmRtasAra *4 nijAtmazuddhibhAvanA 5 nijAtmazuddhibhAvanA [ gujarAtI 6 mokSamArgapradIpa 7 jJAnAmRtasAra 8 ghubodhAmRtasAra [ gujarAtI ] * 9 ghubodhAmRtasAra [ hiMdI sa.] *10 baghubodhAmRtasAra [ kAnaDI] 11 laghubodhAmRtasAra [ marAThI ] 12 varUpadarzanasUrya *13 narezadharmadarpaNa 11 caturviMzatijinastuti [ gujarAtI 15 laghujJAnAmRtasAra [ gujarAtI ] *16 laghujJAnAmRtasAra [ hiMdI] *17 laghujJAnAmRtasAra [ kAnaDI] 18 laghujJAnAmRtasAra [ marAThI] * 19 sudharmopadezAmRtasAra * 20 sudharmopadezAmRtasAra [ marAThI ] *21 zrAvakapratikramaNasAra *22 zAMtisudhAsiMdhu *23 zrIAcArya kuMthusAgarapUjA *24 khAnaMdasAmrAjyapadapradarzI * cinhita graMtha upalabdha haiN|
Page #3
--------------------------------------------------------------------------
________________ zrI AcArya kuMthusAgara graMthamAlA puSpa. 43. zrIvidyAnaMda-khAmiviracitaH tattvArthazlokavArttikAlaMkAra: (bhASATIkAsamanvitaH) [ tRtIyakhaMDa ] -= TIkAkAra =zrItarkaratna, siddhAMtamahodadhi, nyAyadivAkara, syAdvAdavAridhi, dArzanikaziromaNi, zrI paM. mANikacaMdajI kauMdeya nyAyAcArya. -x saMpAdaka va prakAzaka xpaM. vardhamAna pArzvanAtha zAstrI (vidyAvAcaspati-nyAyakAvyatIrtha ) oN. maMtrI AcArya kuMthusAgara graMthamAlA solApura. 000000000 All Rights are Reserved by the Society. ----+ mudraka +...- vardhamAna pArzvanAtha zAstrI kalyANa paoNvara priMTiMga presa, kalyANabhavana, solApura. vIra saM. 2479] san 1953 [MER 4.0...
Page #4
--------------------------------------------------------------------------
Page #5
--------------------------------------------------------------------------
________________ zrIparamapUjya taponidhi zrI AcArya kuMthusAgara mahArAja zrI taponidhi AcArya namisAgarajI mahArAja. zrI paramapUjya svAmin ! Apane AtmakalyANake sarvopari sAdhanabhUta daigaMbarI dIkSAko lekara ghoratapazcaryA ke dvArA AtmasAdhanA kI hai / Apa samasta saMsArake mAnavoMke uddhAra ke lie satata prayatnazIla haiN| sva. paramaprabhAvaka AcArya kuMthusAgara mahArAjake Apa AdhyAtmika sahayogI saMta haiM / ataH tattvArthazlokavArtikAlaMkAra graMtharAjake prakRta 3 re khaMDako Apake punIta karakamalomeM paramAdarapUrvaka samarpaNa kiyA jAtA hai| zrI dharmavIra saraseTha bhAgacaMdajI sonI. adhyakSa-zrI AcArya kuMthusAgara graMthamAlA.
Page #6
--------------------------------------------------------------------------
________________ MAHARMARRIMARY isa graMthake TIkAkAra zrItarkaratna, siddhAMtamahodadhi, syAdvAdavAridhi, dArzanikaziromaNi, nyAyadivAkara, paM. mANikacaMdajI sAhaba nyAyAcArya phirojAbAda [ AgarA] RRH L ! FAR
Page #7
--------------------------------------------------------------------------
________________ saMpAdakIya vaktavya pAThakoMke karakamalomeM Aja tatvArtha zlokavArtikAlaMkArake tRtIya khaMDako denemeM hameM parama harSa hotA hai| hama jAnate haiM ki isa khaMDake prakAzanakI hamAre svAdhyAyapremiyoMko kucha adhika samaya pratIkSA karanI paDI, jisake lie hama kSamA cAhate haiM / gata varSa hamAre pUjya jyeSTha bhrAtA paM. lokanAthajI zAstrIke Akasmika viyogake kAraNa hamAre Upara jo saMkaTa upasthita huA, usase manasthiti anukUla na rahane ke kAraNa hama isa kAryameM adhika yogadAna na karasake / hamArI vikalataHke kAraNa manakI sthiti utsAha pUrNa na thI, anya bhI kucha kAraNoMse isa kAryameM vilaMba huA / isa vivazatAke lie pazcAttApake sivAya hama kyA kara sakate haiN| prakRta-graMthakA mahatva prakRta graMthake mahatvako punaH punaH likhanekI AvazyakatA nahIM hai / bhagavadumAsvAmIkA tatvArthasUtra jaina tatvajJAnakA prANa hai / hiMdU saMpradAyameM bhagavadgItAke lie jo AdaraNIya sthAna hai, usase bhI adhika mahatvapUrNa sthAna jaina saMpradAyameM tatvArthasUtrake lie hai / vaha eka Adarza Agama graMtha hai / isIlie aneka udbhaTa AcAryone ukta graMthaMkA hI vivecana gadyapadyAtmakarUpameM karanemeM hI apane samaya evaM buddhikauzalyakA sadupayoga kiyA hai / maharSi vidyAnaMdasvAmIne bhI isa paramAgamake jaTila gutthiyoMko apanI svataMtra zailIse sulajhAneke lie isa graMthakI racanA kI hai evaM tatvajijJAsu baMdhuvoMke lie parama upakAra kiyA hai, isameM koI saMdeha nahIM hai / saMskRtake pragADha vidvAnoMko mUla graMthake adhyayanase parama AnaMda hogA hii| paraMtu isa saMskaraNake prakAzanase dezamASAbhijJa svAdhyAya premiyoM kA bhI upakAra ho rahA hai| jisakA zreya zrItaratna, siddhAMtamahodadhi paM. mANikacaMdajI nyAyAcAryako hai, jinhone atyaMta sarala, vistRta bhASA TIkA likhane meM satata varSoM athaka parizrama kara apanI vidvattAkA sadupayoga kiyA hai| prathama khaMDameM kevala eka sUtrakI vyAkhyA vArtikasahita dI gaI hai| dUsare khaDameM Ageke sAta sUtroMkI vyAkhyA AgaI hai, 'satsaMkhyAkSetrasparzanAdi' sUtratakakA vivecana usa khaMDa meM hamAre premI pAThaka dekha cuke haiN| aba isa tIsare khaMDameM nauveM sUtrase lekara 20 veM sUtrataka arthAt ' zrutaMmatipUrva ghaneka dvAdazabhedam ' isa sUtratakakA vivecana AcukA hai| karIba 650 pRSThoMkA hama eka eka bhAga kara rahe haiM / isa hisAbase pahile adhyAyakI samAptimeM aura do mAga hoMge arthAt prathamAdhyAya pAMca khaMDoMmeM samApta ho sakegA, aisA anumAna hai| phira nau adhyAya zeSa raheMge, unhe hama Age do khaMDa meM vibhakta kareMge / isa prakAra yaha samagra graMtha sAta khaMDomeM pUrNa ho jAyagA / isa vaktavyase hamAre pAThaka isa graMthakI mahattAkA anubhava kiye binA na raheMge | isake prakAzanase sAhityasaMsArakA mahadupakAra
Page #8
--------------------------------------------------------------------------
________________ ( 2 ) huA hai, ise hama apanI lekhanIse likheM yaha zobhAspada nahIM ho sakegA / isalie hama samAja ke prathitayaza tIna mahAn vidvAnoMkI sammati isa saMbaMdha meM yahAM uddhRta karate haiM, jisase isa prakAzana kI upayogitAkA anubhava hogA / zrI nyAyAlaMkAra, vAdIbhakesarI, vidyAvAridhi, paM. makkhanalAlajI - zAstrI 'tiLaka ' AcArya - gopAla digaMbara jaina siddhAMta vidyAlaya morenA 1 zrI tattvArthazloka vArtikAlaGkAra, di. jaina granthoMmeM eka mahAn dArzanika grantha hai / tattvArtha sUtrapara use eka mahAbhASya kahA jAya to usake anurUpa hI hogA / vaha atyanta gambhIra evaM atyanta kliSTa hai / aise jaTila gahana granthakI hindI TIkA jitanI suMdara, sarala, evaM saphala banI hai, yaha dekhakara merA citta atIva pramudita ho jAtA hai / maiMne usake prathama aura dvitIya bhAgakI una kliSTapaMktiyoMkI bhI hindI TIkA dekhI, jinakA marma acche 2 vidvAn bhI samajha nahIM pAte haiM / jaisA yaha maddAn grantharAja hai vaisA hI mahAn vidvAn usake hindI TIkAkAra haiN| siddhAntamahodadhi, tarkaratna, syAdvAdavAridhi, nyAyadivAkara, dArzanikaziromaNi, zrImAn paM. mANikacaMdajI nyAyAcArya mahodayako samAja meM kauna nahIM jAnatA hai / ve pramukha vidvAnoM meM gaNanIya vidvAn haiM / unakA vidvattva prakhara, sUkSmatatvasparzI evaM zAstrIya - talasparzI hai / hindI TIkAmeM aneka gutthiyoMkA unhoMne saralatA ke sAtha spaSTIkaraNa kiyA hai / kahIM para graMthAzaya viparIta huA ho, athavA graMthanihita tattvoMkA yathArthatApUrNa vizada artha karanemeM kamI raha gaI ho, aisA mujhe isa hindI TikA meM kahIMpara dekhane meM nahIM AyA / isalie eka dArzanika mahAn graMtharAjakI isa hindI TIkAko maiM sAMgopAMga, evaM mahatvapUrNa samajhatA huuN| isa TIkAke karanemeM zrImAn nyAyAcArya mahodayakA kuzAgra-buddhibalapUrNa parizrama atyaMta sarAhanIya hai / zrIvidvAn saMyamI kSu. siddhasAgarajI mahArAja vArtikI hindI TIkA mUlasahita solApurase prakAzita ho rahI hai| isa TIkAmeM jo vizada spaSTIkaraNa kiyA gayA hai, vaha paM. mANikacaMdra nyAyAcAryakI apUrva pratibhA aura agAdha vittakA pratIka hai / hamane isakA do vAra svAdhyAya kiyA hai, hameM baDI prasannatA huI / isameM paNDitoM aura tyAgIvarga ke sIkhanekI bahutasI sAmagrI hai / paNDitavarya kA prayAsa bahuta aMzoMme saphala huA hai / jo AtmAke sukhamaya mArgakA anusaraNa karanA cAhate haiM ve ise paDhakara avazya lAbha uThAveM / samAlocaka bAlakI khAla bhI nikAla sakatA hai / kintu usase sAhitya pragatiko prApta nahIM 1 hotA hai| yahAM hamane jo kucha likhA hai vaha guNAnurAgase likhA hai / isako paDhakara Apa yaha vizeSa prakAra se samajheMge ki sadUdharma kisI prakArase bhI kaSTaprada nahIM hotA hai aura ratnatraya dharmase honevAlA sukha mokSasukhakA hI aMza hai / arahaMta saccA vaktA hai aura vAda syAdUvAdarUpa honese
Page #9
--------------------------------------------------------------------------
________________ ( 3 ) kisI bhI pramANase bAdhAko prApta nahIM hotA hai, yaha acchI taraha samajha sakate haiM / samyagdarzana Adika lakSaNakA vivecana jIko lagatA hai / vaha to kaNThAgra karane yogya bhI hai aura kAryAnvita karane yogya bhI / unake parizramako janatA AdarabhAva se dekheM / zrIvidvarya paM. ajitakumArajI zAstrI - saMpAdaka jainagajaTa dehalI. tatvArthasUtra jainadarzanakA prasiddha grantha hai / zrI vidyAnanda AcAryane isa sUtra granthapara saMskRta bhASA meM ucca tArkika DhaMga se ' tattvArthazlokavArtika ' nAmaka TIkA grantha likhA hai / zlokavArtika ucca koTikA nyAyakA grantha hai, jo ki sAdhAraNa vidvAnoM ke agamya hai / zrImAn tarkaratna, siddhAntamahodadhi, syAdvAdavAridhi, nyAyadivAkara paM. mANikacaMdrajI nyAyAcArya prasiddha tArkika dArzanika vidvAn haiM / Apane isa granthakA adhyApana aneka vAra kiyA hai / 1 di. jaina samAjameM isa samaya jo vidvAna dIkha rahe haiM, unameMse adhikAMza vidvAnoMne prameyakamalamArtaNDa, aSTasahasrI tathA lokavArtika ye tInoM ucca koTike grantha pUjya paMDitajIse adhyayana kiye haiM / ataH lokavArtika pU. paMDitajIkA bahuta acchA abhyasta grantha hai / Apane isa granthako saMskRta bhASAse anabhijJa vidvAnoMke liye svAdhyAya upayogI graMtha banAne ke uddezyase isa durbodhagaddana granthakI tattvArthaciMtAmaNI nAmaka savAlAkha zloka pramANa sundara sarala prAmANika TIkA likhI hai / saMskRta bhASAko hindI bhASAmeM anuvAda karanA kitanA kaThina kArya hai, isako bhuktabhogI hI samajhate haiM / phira zlokavArtika jaise mahAn dArzanika tathA tArkika saMskRta granthako hindI bhASA meM anuvAda karanA to aura bhI adhika kaThina kArya hai / isa duSkara kAryako pUjya paMDitajI hI kara sakate the / pU. paMDitajIne zlokavArtikakI TIkA isa tanmayatAse kI haiM ki Apako isa tapasyA meM apaneM sukhIjIvanake AdhArabhUta svAsthya kI aneka varSoMtaka upekSA karanI paDI / kintu isa kaThina parizrama ke phalasvarUpa jo anupama sAhityika bheTa jaina samAjako milI haiM, vaha sudIrgha kAlataka paMDitajI sAibakA nAma sAdara amara rakkhegI tathA vijJa mAnavasamAjako uccakoTIkA mAnasika bhojana pradAna karatI rahegI / yaha TIkA sarala, sundara tathA prAmANika hai / pratyeka granthabhaNDAra meM chokavArtikakI yaha TIkA 1 tattvArthacintAmaNI avazya virAjamAna rahanI cAhie / uparyukta vidvadratnatrayoMke susammati se hamAre pAThaka isa prakAzanakA mahatva, upayoga, zrama, zreya saba kucha samajha sakate haiN| kisI bhI prakAzanakA mahatva va samAdara vidvAn hI kara sakate haiM / kyoMki sAmAnya janatAko vaha durbodha viSaya hai / vidvAnone isa kRtikA sAdara svAgata kiyA hai 1 isase hama graMthakAra TIkAkara evaM prakAzakaparivAra ke zramako sArthaka samajhate haiN|
Page #10
--------------------------------------------------------------------------
________________ ( 1 ) svaviSaya itane baDe prakAzanabhAra ko apane kaMdhepara lenemeM saMsthAne vizeSa dhairya dikhAyA hai, yaha kahane meM hameM saMkoca nahIM hotA hai / prakAzana kAryake lie vartamAnameM kitanI asuvidhA hai, sarva sAdhana sAmagrI milAne meM kitanA kaSTa hotA hai, sarva padArthoMkI kitanI mahatA hai yaha saba jAnate haiM aisI sthiti meM bhI itane baDe graMthake prakAzanakA sAhasa hamArI saMsthAne kiyA hai| isa mahAna graMthake pratyeka khaMDameM karIba 8 se 9 hajAra rUpaye taka saMsthAko kharca karane paDate haiM / arthAt pratyeka pustakakI lAgata kImata 9) hai / karIba 500 prati hama hamAre sadasyoMko, tyAgI, vidvAn evaM saMsthAvoMko vinAmUlya bheTa svarUpa de rahe haiM / arthAt pAMcasau pratiyoMkA mUlya saMsthA calA jAtA hai, eka paisA bhI vasUla nahIM hotA hai / bAkI rahI huI pAMcasau pratiyoMkI pUrNa vikrI huI to hamArI AdhI rakama uTha sakatI hai / 25) zekaDA kamIzana pustaka vikretAvoMko, vijJApana vagairehakA kharca Adi karane ke bAda hameM lAgatamUlya bhI nahIM milatA hai / jisameM pAMcasau prati hamAre mAnanIya cune hue sadasyoMko pahuMcane ke bAda imase mUlyase maMgAnevAle to kauna haiM, kucha ina gine svAdhyAyapremI maMgAte haiN| bAkI kucha patra vinA mUlya bhejane ke lie jarUra Ate rahate haiM / aisI hAlata meM bAkI bacI huI pratiyAM bikakara AdhI rakama saMsthAke koSameM jamA ho jAya, isameM kitane samaya lageMge, ise pAThaka svayaM hI soceM / ataH hama isa kArya meM saMsthAke hAni lAbhakI koI bhI bAtako na socakara zuddha sAhityapracArakI dRSTise hI isa kAryako kara rahe haiM / isameM kartavyapAlanakI hI dRSTi hai, aura kucha nahIM / aisI sthiti meM hamAre mAnanIya sadasya evaM dharma baMdhuvoMse kucha nivedana karanA apanA parama kartavya samajhate haiM / yadi unhone isa nivedanapara dhyAna nahIM diyA to saMsthAko hAni uThAnI paDegI / saMsthAko Apatti se bacAne meM ve hamArI sahAyatA nimna mArga se kareMge aisI AzA hama kareM to anucita nahIM hogA / (1) hamAre premI pAThaka evaM mAnanIya sadasya graMthamAlA ke adhikase adhika sthAyI sadasya baDhAne meM sahAyatA kreN| pratyeka sadasya AgAmI khaMDake prakAzanase pahile do sadasya banA dene kI pratijJAse baddha ho jAya to eka varSa ke bhItara hajAra sthAyI sadasya bana sakate haiM / 101) denevAle sthAyI sadasyoMko abhItaka ke prakAzita graMthomeMse upalabdha 15-20 graMthoM ke alAvA tatvArthazlokavArtikAlaMkAra ke pUre seTa 84) mUlyake mila jAte haiM / arthAt 101) rUpaye to isa graMtha ke prakAzana se hI vasUla hote haiN| bAda ke graMtha to vinAmUlya milate hI jAyeMge / aisI hAlatameM hamAre samAja ke dharmabaMdhu isa lAbhaprada hI nahIM, jJAnasamRddhikI yojanAse lAbha uThAkara saMsthAke sthairya meM sahAyatA kareMge aisI pUrNa AzA hai / (2) jo sthAyI sadasya nahIM bana sakate hoM ve isa tatvArthazlokavArtikAlaMkAra graMthakI kucha pratiyoM ko lekara samAjake vidvAn, saMsthAyeM, jinamaMdira, sArvajanika saMsthAyeM, jainetara jijJAsu vidvAn,
Page #11
--------------------------------------------------------------------------
________________ ( 5 ) sAdhusaMta, videzameM dharmapracAra Adike liye bheTa dekara jainatatvajJAnako prabhAvanA madata kreN| isa sevAse bhI mahAn kArya hogA / isa rUpase hamAre kAryameM madata kara sakate haiN| (3) jo dAnI sajjana isa mahAn kAryake mahatvako jAnakara apanI orase eka khaMDake pUrNa vyayako dekara prakAzita karAnA cAhate haiM, use hama sAbhAra svIkAra kara unakA caritra va citra ukta khaMDa meM prakAzita kreNge| jo pUrNa bhAra lenA nahIM cAheM aMzataH hajAra do hajAra hI madata karanA cAheM to vaha bhI sadhanyavAda svIkRta hogA / isa prakAra dharmapremI sajjana isa pavitra kAryameM vividha mArgase sahAyatA kara sakate haiN| hamArA kartavya nivedana karanekA hai, kiyA hai, dekheM kauna Age Ate haiN| kyoMki zrutabhakti meM svayaMsphUrtise pradatta dAnakA hI yathArtha phala hotA hai / zrutabhaktikA phaLa kevalajJAnakI prApti hai, anyathA vaha anaMta-bhavomeM bhI durlabha hai / itanI saba kaThinAIyoM ke bacimeM bhI hama hamArI saMsthA ke mAnanIya suyogya adhyakSa dharmavIra rA. ba. kepTana sara seTha bhAgacaMdajI sonI mahodayakI satata preraNA, sahAnubhUti evaM satparAmarzapUrNa sahAyatA se isa kAryameM Age baDha rahe haiN| aura zIghra hI Age ke khaMDoMkA bhI prakAzana hokara pAThakoMke hAta yaha praMtharAja pahuMcegA / isa khaMDakA samarpaNa. hamane prathama khaMDakA samarpaNa paramapUjya prAtaHsmaraNIya vizvavaMdya cAritracakravarti AcArya zAMtisAgara mahArAjake karakamalomeM, dUsare khaMDakA samarpaNa anekopAdhivibhUSita dAnavIra tI. bha. zi. sara seTha hukumacaMdajIke karakamalomeM unakI hIrakajayaMtI ke avasarapara kiyA thA / isa tIsare khaMDa kA samarpaNa zrImunirAja taponidhi AcArya namisAgara mahArAjake karakamalo meM kiyA gayA hai / AcArya mahArAja Aja kaThina tapasvI evaM ghora parISaijayI sAdhu haiN| unhone uttarabhArata ke apane vihAra se asaMkhya jIvoMkA kalyANa kiyA hai| zrI paramapUjya prAtaHsmaraNIya sva. AcArya kuMthUsAgara mahArAjake ve sahayogI munirAja the / unake prati ApakA vizeSa Adara thA / AcArya kuMthUsAgara mahArAjakI smRti meM saMcAlita isa saMsthApara bhI pUjya mahArAjakI zubhAzirvAdapUrNa dRSTi hai / ataeva unake karakamalo meM Aja yaha graMtha samarpita ho rahA hai / isakA hameM harSa hai aura isameM aucitya bhI hai / prakRtakhaMDakA viSayaparicaya isa tIsare khaMDa meM ' matizrutAvadhimanaH paryaya kevalAni jJAnam ' isa sUtra se prAraMbha kara jJAnakA svarUpa aura bhedoM kA vivecana kiyA hai / vArtikakArane prathamasUtrakI vyAkhyAmeM mati Adike krama pUrvaka kathanakI upapatti dikhAkara mati AdiyoMko yathArthajJAna siddha kiyA hai / isI prasaMga meM pratyeka padArthakA svarUpa sAmAnya, vizeSa, kathaMcit bheda, abhedake rUpameM siddha kiyA hai / sAmAnya vizeSa
Page #12
--------------------------------------------------------------------------
________________ donoM hI padArthake svarUpa haiM evaM ve donoM ekatra avinAmAvarUpase rahate haiN| matizrutAdikameM jAna sAmAnyapanA honepara bhI sabhI apane 2 svarUpase bhinna haiM / isa bAtako pratipAdana kara AcAryane pratyakSa Adi samI jJAnoMko svAMzameM parokSa mAnanevAle mImAMsakoMke, jJAnAMtaroMse bAnakA pratyakSa mAnanevAle naiyAyikoMke, jJAnako acetana kahanebAle sAMkhyoMke, matakA bahuta khUbIke sAtha nirAsa kiyA hai| pAMcoM hI jJAnoMke vaizadhameM tAratamya va kramavRddhitvakA sayuktika kathana yahAM kiyA gayA hai| isa sUtrakI vyAkhyA 58 vArtikoMse kI gaI hai| isase Age ina pAMca jJAnoMko pramANa siddha karane ke lie Ageke sUtrakA avatAra kiyA gayA hai ki 'tatpramANe ' / isa sUtrakI vyAkhyAmeM AcArya vidyAnaMdi mahodayane 185 vArtikoMkI racanA kI hai / sabase pahile pAMcoM jJAna pramANasvarUpa haiM, yaha siddha karate hue maharSine anya matomeM svIkRta eka do tIna Adi pramANomeM pramANake sabhI bheda aMtarbhUta nahIM hote hai / isalie isa sUtrake dvArA pramANake sthUla bheda va svarUpakA spaSTa nirdeza kiyA gayA hai, isase anya sarva vivAdoMkA aMta ho jAtA hai / jaDa iMdriyoMko pramANa mAnanevAloMkA bhI nirAkaraNa jJAnako pramANa mAnanese ho jAtA hai / vaizeSikoMke dvArA mAnA huA sanikarSa bhI pramANa nahIM hai, sarvathA minna aise jJAna aura AtmA bhI pramANa nahIM hai / pramiti, pramANa aura pramAtAkA sarvathA bheda nahIM hai, sarvathA abheda bhI nahIM hai / kathaMcit bheda hai| kathaMcit abheda hai, ityAdi vivecanake sAtha syAdvAdasiddhAMtase isa viSayako bakhUbI siddha kiyA hai| bauddhoMke dvArA svIkRta tadAkAratA bhI pramANa nahIM hai, tAdrUSya, tadutpatti aura tadadhyavasAya ye tInoM jJAna ke viSayako avyabhicaritarUpase niyama nahIM karAsakate haiM / sannikarSa aura tadAkAratA AdimeM bhI anvayavyabhicAra aura vyatireka vyabhicAra hote haiN| svasaMvedanAdvaita bhI pramANa nahIM ho sakatA hai, samyakjJAnakA prakaraNa honese mithyAjJAna, saMzaya Adiko bhI pramANatA nahIM hai| samyakzadvakA artha prazasta hai, avisaMvAda hai| jitane aMzameM avisaMvAdakatva hai utane aMzameM prAmANya hai / matizrutako ekadeza prAmANya hai, avadhimanaHparyayako svaviSayameM pUrNarUpase pramANatA hai| kevalajJAnako sarva padArthomeM sarvAMzameM pUrNarUpase pramANatA hai, ityAdi prakArase jJAnapaMcakameM pramANapanA kisa prakAra ghaTita hotA hai isakA vistRta vicAra kiyA gayA hai| prasaMgavaza smRti pratyabhijJAna, tarka, anumAna Adi bhI inhI pramANadvayameM hI aMtarbhUta hote haiM, unhe svataMtra mAnanekI AvazyakatA nahIM hai, isakA vicAra calAkara pramANakI utpatti svataH hai yA parataH, isakA bhI vivecana sayuktika kiyA hai / sAthameM isa viSayapara anyadarzanakAroMkI mAnyatApara bhI vicAra kara usameM doSa diyA hai / yahA~para vidyAnaMda svAmIkI pramANApramANakI vyavasthAkA nirUpaNakauzala sacamucameM hRdayaMgama hai| ___ agrimasUtrameM Adike do jJAna matizruta use parokSa pramANake rUpameM samarthana kiyA hai| yahA~para AcAryane anya vAdiyoMke dvArA svIkRta aneka prakArake phuTakara jJAnoMko kevaLa matizrutameM aMtarbhUtakara parokSa pramANameM hI unhe garbhita kiyA hai /
Page #13
--------------------------------------------------------------------------
________________ (7) parokSa va pratyakSa zabdakI niruktike sAtha mati zrutajJAnako parokSa aura zeSa tIna jJAnoMko pratyakSa siddha karate hue anya vAdiyoMke dvArA mAne hue sarva lakSaNomeM doSakA udghATana kiyA gayA hai| isake bAda 'matismRtisaMjJAciMtAminibodha ityanarthAtaram' ke pratipAdanase matijJAnakA vistRta vivecana kiyA hai| smRti pratyabhijJAna Adi jitane bhI bheda dRSTigocara hote haiM ve saba matijJAnameM yA matijJAnake ina bhedomeM aMtarbhUta hote haiM / isalie matijJAnake ina prakAroMkA nAmanirdeza kiyA hai| smRti Adikako nahIM mAnanevAle vAdiyoM ke siddhAMtako uddhata kara usameM anarthaparaMparAkA pradarzana kiyA hai / matijJAna aura usake bhedoMko bahuta hI suMdara vizleSaNake dvArA Avazyaka evaM anivArya siddha karate hue maharSine karIba 400 vArtikoMse prakaraNakA vistAra kiyA hai, dhanya hai / isI prakAra matijJAnake bhedoMko pratipAdana karaneke lie ' avagrahevAyadhAraNAH ' sUtrakI vyAkhyA karake matijJAnakA viSaya, aura tAratamya Adi ke dvArA susaMgata kathana kiyA hai| isI prasaMgameM cakSu aura manako aprApyakArI siddha karaneke lie siddhAMtasamarthita yukti aura tarkase AcArya vidyAnaMdi svAmIne jo kauzala dikhAyA hai, use prakaraNameM adhyayana karate hue paramAnaMda hotA hai| isa prakaraNameM anya vAdiyoMkI mAnyatAkA bhI suMdara vivecana kiyA gayA hai| matijJAnake saMbaMdhameM sAMgopAMga, bistRta vicArake bAda mUlagata zrutajJAna ke saMbaMdhameM, usake bhedaprabhedoMke saMbaMdha vicAra kiyA gayA hai| zrutajJAnake aMgabAhya aMgapratiSTha Adi bhedoMko pratipAdana karate hue zruta. jJAnakI prAmANikatAko suMdara DhaMgase siddha kiyA hai| isI prakaraNake sAtha yaha bhAga samApta hotA hai| isa prakAra isa khaMDameM aneka mahatvapUrNa prakaraNoMkA vivecana hai| do zadboMse kahA jAya to karIba 650 pRSThomeM matijJAna aura zrutajJAnakA hI vicAra hai, isase vArtikakAra aura TIkAkArakI vidvattA sahajavedya ho sakatI hai| usake sAtha hI mUla sUtrakAra umAsvAmI mahArAjakI agAdhavidvattAkA bhI patA lagatA hai| unhone gAgarameM sAgara bhara diyA hai / graMthakI mahattAkA anubhava una prakaraNoMko svayaM svAdhyAya karanese hI hotA hai| tatvArthasUtrake marmako samajhaneke lie yaha sabase mahAn graMtha haiN| hiMdI TIkAkAra vidvAn paMDita ne to isa mahAn kaThina graMtha ko sarva sAdhAraNake lie bhI sahajavedya banA diyA hai, jise sAhityasaMsAra kabhI bhUla nahIM sakatA hai / AcArya zrIke prati zraddhAMjali - paramapUjya, prAtaHsmaraNIya vizvavaMdya AcArya kuMthusAgara mahArAjako smRtimeM hI yaha saMsthA saMcAlita ho rahI hai / AcAryazrIkI AMtarika bhAvanA yaha thI ki jainadharmake dvArA hI lokakalyANa ho sakatA hai, vahI vizvabaMdhutvako prasthApita karaneke lie samartha hai, paraMtu use lokake sAmane yogya mArgase pratipAdana karanekI AvazyakatA hai, usake mArmika tatvoMke rahasya vizvake sAmane kholakara
Page #14
--------------------------------------------------------------------------
________________ (0) 1 rakhanekI jarUrata hai / tabhI yaha sArvadharma Aja bhI vizvadharma siddha ho sakatA hai / yadi yaha kArya jainAcAryoMke dvArA sAdhya huA to asaMkhya bhadrajIvoMkA kalyANa hogA, dharmakA udyota hogA, loka meM zAMtikA sAmrAjya sthApita hogA / yathArtha artha meM dharmakA sAkSAtkAra hogA / isI dRSTikoNako sAmane rakhakara paramapUjya AcAryazrIne karIba 40 graMthoMkA nirmANa atyaMta sarala paddhatise, lokabodha ke hetu kiyA hai jo ki prathamAlA ke tatvAvadhAna meM prakAzita ho cuke haiM / unhIkI bhAvanA ke anurUpa isa mahatprakAzana ke kAryameM bhI hama Age baDha rahe haiM / hameM saphalatA mila rahI hai, isakA hameM harSa hai| isa saphalatAkA abhimAna hameM isaliye hai ki hamAre samAja ke guNagrAhI vidvadvarga isa saMbaMdha meM AnaMda vyakta kara rahe haiN| svAdhyAyapremI saMtoSa kI sUcanA de rahe haiM, sAdhusaMta zubhAzIrvAda de rahe haiN| yaha saba paramaprabhAvaka sva. AcAryazrI ke tapobalakA hI phala hai / ataH isa avasara meM hama pUjyazrI ke parokSa caraNo meM hArdika zraddhAMjali samarpaNa karate haiM / hamArA nivedana 1 isa gurutara kArya meM sarvazreNI ke sajjanoMkI sahAyatA apekSaNIya hai / kArya mahAn hai, zakti alpa hai | ataH pramAdakA honA sutarAM saMbhava hai / hamAre hitaiSI mitra va gurujana vidvajjanoMse yaha nivedana hai ki ve samaya samayapara isa kAryake lie upayukta sUcanA va parAmarza dete raheM / unakA paramAdarapUrvaka upayoga kiyA jAyagA / pramAdase koI doSa raha gayA ho to use prema ke sAtha sUcita kareM, tAki usakA yathAsamaya saMzodhana hosake, chadmastha vyaktiyoMse sarva guNasaMpanna kAryakI apekSA karanA hI eka mahAn aparAdha hai / isa paramapAvana kAryameM jima 2 vyaktiyoMkA hameM sahayoga prApta huA una sabakA hama hRdayase AbhAra svIkAra karate haiM, eva punazca usI bhAvanAko duharAte haiM ki zrImAnoMkI sahAyatAse, dhImAnoMkI sadbhAvanAse, gurujanoMke zubhAzirvAdase, sAdhusaMtoMkI zubha kAmanA se evaM sabase adhika paramapUjya AcArya kuMthUsAgara mahArAjake parokSa prabalaprasAdase yaha kArya uttarottara utkarSazIla ho evaM hama isa darzanasAgara ke taTapara tvarita va niraMtarAya pahuMcane meM saphala hoM, yahI zrI arhatparamezvarakI sannidhi meM pratinityakI prArthanA hai / solApura 1-7-53 vinIta-- vardhamAna pArzvanAtha zAstrI. oN. maMtrI - AcArya kuMthUsAgara graMthamAlA solApura.
Page #15
--------------------------------------------------------------------------
________________ zrIvidyAnaMda-khAmiviracitaH tattvArthazlokavArttikAlaMkAraH tattvArthaciMtAmaNiTIkAsahitaH (tRtIyakhaMDaH) . 000000000 samyagdarzanake nirUpaNa anantara samyagjJAnakA prakaraNa uThAte haiM prathama hI samyagjJAnake bhedoMkA pratipAdaka sUtra kahA jAtA hai| matizrutAvadhimanaHparyayakevalAni jJAnam // 9 // matijJAna, zrutajJAna, avadhijJAna, manaHparyayajJAna, aura kevalajJAna ye pAMca samIcIna jJAna haiN| kimarthamidaM sUtramAhetyucyate isa sUtrako umAsvAmI mahArAja kisa prayojanake liye kaha rahe haiM, aisI jijJAsA honepara zrIvidyAnanda svAmI karake uttara kahA jAtA hai / atha svabhedaniSThasya jJAnasyeha prasiddhaye / prAha pravAdimithyAbhinivezavinivRttaye // 1 // isa samyagdarzana ke prakaraNake anantara aba apane bhedoMmeM ThaharanevAle jJAnakI prasiddhike liye aura aneka pravAdiyoMke jhUThe amimAnase huye kadAgrahakI nivRtti karaneke liye yahAM yaha sUtra spaSTarUpase nirUpaNa kiyA gayA hai / na hi jJAnamanvayameveti mithyAbhinivezaH kasyacinnivartayituM zakyo vinA ityAdi bhedaniSThasamyagjJAnanirNayAt tadanyamithyAbhinivezavat, na caitasmAtsUtrAhate tanirbhaya iti raktamidaM saMpazyAmaH /
Page #16
--------------------------------------------------------------------------
________________ . tattvAryazlokavArtike mati, zruta Adi bhedoMmeM Thahare hue samyagjJAnake nirNaya kiye vinA kisI vAdIkA jJAna anvayarUpa hI hai aisA jhUThA AmimAnika Agraha kathamapi nivRtta nahIM kiyA jA sakatA hai, jaise ki usase anya dUsare cArvAka, bauddha, AdikoMke mithyA zraddhAna nahIM haTAye jA sakate haiM, tathA isa sUtrake vinA mati Adi bhedavAle usa samyagjJAnakA nirNaya kaise bhI nahIM hotA hai| isa kAraNa yaha sUtra umAkhAmI mahArAjane bahuta acchA kahA hai, aisA hama bhale prakAra samajha rahe haiN| bhAvArtha-aneka mImAMsaka Adi pravAdiyoMke yahAM jJAna ke viSayameM bhinna bhinna prakArake mantavya haiN| koI jJAnako anvaya svarUpa hI mAnate haiM, samyagjJAna, mithyAjJAna, koI bheda nahIM hai| saba jJAnoMmeM jJAnapanA ekasA hai| jJAna svayaM parokSa hai, jJAnajanya jJAtatAse jJAnakA anumAna kiyA jA sakatA hai| bauddha pramANajJAnake pratyakSa parokSa do bheda mAnate haiN| zrutajJAna, avadhijJAna, manaHparyayajJAna unako iSTa nahIM hai / cArvAka kevala indriyajanya pratyakSako hI mAnate haiM / vaizeSika pratyakSa aura anumAna do pramANa mAnate huye jJAnako svasaMvedI nahIM icchate haiN| sAMkhyamatI pratyakSa, anumAna aura Agama pramANa ina tIna hI prakArake jJAnako mAnate haiM / naiyAyika pratyakSa, anumAna, upamAna aura zAda ina cAra pramANoMko mAnakara dUsare jJAnase jJAnakA pratyakSa honA abhISTa karate haiM / arthApatti aura amAvase sahita pAMca, chaH pramANoMko mAnanevAle prabhAkara jaiminIya matake anuyAyI sarvajJapratyakSakA niSedha karate haiN| ina saba mithyAzraddhAnoMkI nivRttike liye medayukta jJAnakA sUtraNa karanA atyAvazyaka hai| sabhI mithyAjJAna aura samyagjJAna apane svakIya jJAnazarIrako bhI arthake samAna usI samaya jAna lete haiM, jJAnake isa khaprakAzakatva dharmako jaina hI svIkAra karate haiN| yadyapi brahmAdvaitavAdI bhI jJAnako svasaMvedI mAnate haiM, kiMtu unake yahAM niraMza eka eka jJAnameM malA, vedya, vedaka, vitti, ye tIna aMza kahAM siddha ho sakate haiM ? yaha to syAdvAda siddhAntakI hI apAra mahimA hai jo ki ekameM prasannatApUrvaka aneka samAjAte haiN| kiM punariha lakSaNIyamityucyatephira isa prakAraNameM kisakA lakSaNa karane yogya hai ! aisI AkAMkSA honepara kahA jAtA hai ki jJAnaM saMlakSitaM tAvadAdisUtre niruktitaH / matyAdInyatra tadbhedAlakSaNIyAni tttvtH||2|| Adike " samyagdarzanajJAnacAritrANi mokSamArgaH " isa sUtrameM jJAna to jJAna zabdakI niruktise bhale prakAra lakSaNayukta kara diyA gayA hai| vahAMse usakA avadhAraNa kara lenaa| yahAM usa jJAnake prakAra honese mati, zruta, AdikoM kA vastutaH lakSaNa karanA cAhiye / " yathA nAmA tathA guNaH " isa nItise mati AdikoMkA bhI prakRti pralayadvArA nirvacana karake nirdoSa lakSaNa bana jAtA hai|
Page #17
--------------------------------------------------------------------------
________________ tatvArthacintAmANaH na hi samyagjJAnamatra lakSaNIyaM tasyAdiztre jJAnazabdaniruktyaivAvyabhicAriNyA lakSitatvAt, tadbhedamAzritya matyAdIni tu lakSyaMte taniruktisAmarthyAditi budhyAmahe / kathaM ? isa avasara para samyagjJAnakA lakSaNa karanA Avazyaka nahIM hai, kyoMki usakA AdisUtrameM hI jJAna zabdakI vyabhicAradoSarahita nirukti karake lakSaNa kiyA jAcukA hai| hA~, usa jJAnake bhedoMkA Azrayakara mati, zruta, Adika jJAna to unakI zadvaniruktikI sAmarthyase lakSaNayukta hojAte haiM, isa prakAra hama samajha rahe haiN| tabhI to granthakAra zrI umAsvAmI mahArAjane samyagdarzanake samAna mati AdikoMke nyAre nyAre lakSaNa sUtra nahIM banAye haiM / zabdaniruktikA vyabhicAra ho taba to rUDhi artha karanA samucita hai, anyathA nahIM / mati AdikA zadvaniruktise hI lakSaNa kaise nikalatA hai ? so suniye matyAvaraNavicchedavizeSAnmanyate yayA / mananaM manyate yAvatsvArtha matirasau matA // 3 // mati jJAnako AvaraNa karanevAle karmake kSayopazamarUpa vizeSaviccheda hojAnese jisa karake avabodha kiyA jAtA hai vaha mati hai " mana-jJAne" isa divAdigaNakI dhAtuse karaNameM ktin pratyaya karake mati zabda sAdhA gayA hai / AtmAkA sva aura arthakI jJaptikA sAdhakatamarUpa pariNAma vizeSa matijJAna hai athavA mananaM matiH isa prakAra mana dhAtuse bhAvameM kti pratyaya kara mati zabda banAyA gayA hai| AtmAkI arthokA jAnanArUpa pariNati mati jJapti hai athavA manyate yA sA iti matiH, jabataka svakA yAnI svayaM jJAnakA aura arthakA AtmA jJAna karatA hai vaha AtmAkA svataMtrapariNAma matijJAna mAnA gayA hai| isa prakAra karttA kti pratyaya kara svataMtra AtmA pariNAmI matijJAna hojAtA hai / ina tIna niruktiyoMse paryAya aura paryAyIkI bheda abhedavivakSA hojAnepara svataMtratA, nivartyapanA, zuddha dhAtvartharUpa Adi pariNatiyAM ghaTita hojAtI haiM / ataH syAdvAda siddhAntameM koI virodha nahIM hai| devadatta hAthase apane zirako dAba rahA hai / vRkSa phaloMke bojhase zAkhAoMko jhukA rahA hai| Adi sthAnoMpara svataMtratA aura parataMtratAkI vivakSAyeM vastupariNatike anusAra hojAtI haiN| zrutAvaraNavizleSavizeSAcchravaNaM zrutam / zRNoti svArthamiti vA zrUyatesmeti vaagmH||4|| zrutajJAnAvaraNa karmake kSayopazamarUpa vigamavizeSase zravaNa karanA zruta hai / yaha bhAvameM kta pratyaya karake zruta zabdako sAdhA gayA hai| isase vAcya arthakI zabdajanya pratipatti karanA zrutajJAna paDA / athavA jo svataMtratAse sva aura arthako saMketa gRhIta kiye gaye zabda dvArA sunatA hai vaha zruta hai| yaha kartA ta pratyaya kara zruta zabda banAyA jAtA hai athavA jo vAcya artha Apta vAkya dvArA sunA
Page #18
--------------------------------------------------------------------------
________________ tasvArthazlokavArtike jA cukA hai, vaha apane aura vAcya arthako jAnanevAlA AgamajJAnarUpa zrutajJAna hai / isa prakAra karma pratyaya kara zrutajJAnakA lakSaNa kiyA gayA hai / anekAnta matake anusAra eka dravyakI aneka prakAra pariNatiyAM hotI haiM / eka manuSya zarIra meM virAjamAna AtmA kahIM to apane prayatnase rakta pravAha kara rahA hai / kvacit dhAtu upadhAtuoM ko roka kara sAdhe baiThA hai / kahIM pasInA, mala, Adike baDha jAnepara unako nikAla detA hai| phoDA, phuMsI hojAnese usa sthAnapara apanI sahAyatA ( madada ) mejatA hai / bhukta padArthakA pitta, agni dvArA pAcana kara pratyeka sthAnake upayogI rasa Adiko vitIrNa kara rahA hai / sojAnepara bhI zarIra prakRti dvArA AtmAkA kArya aura bhI adhika cAlU hojAtA hai / choTAsA kAMTA laga jAnepara nikAlo, nikAlo, jaldI dauDo Adi kahate hue manUM AtmA prayatna kAma karaneke liye jhuka paDate haiM aura usa kAMTeko nikAla pheMkate haiM / atrika phasa jAnepara zatrukA nikAlanA kaThinatama hojAtA hai aura kabhI kabhI to balADhya zatruoM ke sAtha paraspara dvandva yuddha maca jAnepara AtmAkA paralokavAsa bhI ho jAtA hai / vRkSoMmeM baiThI huI AtmA nAma karma anusAra phUla, patte, phala, guThalI Adi avayavoMko jisa avyakta puruSArthase banAtI hai, usako dekhakara Azcarya samudra meM nimagna honA paDatA hai / ina saba vicitra pariNatioMke lie kisI AtmAko pramANapatra ( sarTiphikTa ) dene kI AvazyakatA nahIM hai / kyoM ki ekeMdriya jIvoMse lekara 1 paMceMdriya paryanta prANI ekase eka baDhiyA kAryako karanemeM saMlagna ho rahe haiN| kauna kisako kisa viziSTa guNake upalakSa meM prazaMsApatra deveM ! isI prakAra AtmAkI abhyaMtara zrutajJAnarUpa pariNatiyAM avyaktarUpase buddhipUrvaka aura abuddhipUrvaka puruSArthoMse ho rahI haiN| aneka kAryoM meM karma bhI pradhAnarUpase kAraNa haiM / kintu to bhI AtmA ThaluA nahIM baiThA hai, karma nimitta haiM aura AtmA upAdAna hai / 1 avadhyAvRtividhvaMsavizeSAdavadhIyate / svArthovadhAnaM vAsovadhirniyatasthitiH // 5 // avadhijJAnako rokanevAle avadhijJAnAvaraNa karmake sarvaghAtispardhakoMkA udayAbhAvarUpa kSaya aura bhaviSya meM udaya AnevAle sarvaghAtispardhakoM kA vahIM ruke rahanA rUpa upazama, yAnI udIraNAko roke rahanA yaha kArya karanA bhI Avazyaka aura bar3A kaThina hai / ataH upazamako kAraNa koTimeM DAla diyA hai tathA dezaghAtispardhakoMkA udaya aise kSayopazamarUpa vidhvaMsavizeSase sva aura arthakA jisa karake maryAdAko liye hue pratyakSajJAna kiyA jAtA hai, vaha avadhijJAna hai / athavA maryAdAko liye pratyakSajJAna karanA bhI vaha avadhijJAna hai / isa prakAra atra upasargapUrvaka " DudhAJ dhAraNa poSaNayoH " dhAtuse karaNa yA bhAvameM kti pratyayakara avadhi zabda banAyA hai / vaha avadhijJAna dravya, kSetra, kAla, bhAvakI maryAdAko niyata kara vyavasthita ho rahA hai / 4
Page #19
--------------------------------------------------------------------------
________________ tattvArthacintAmANaH yanmanaH paryayAvAraparikSayavizeSataH / manaHparyayaNaM yena manAparyeti yopi vA // 6 // sa manaHparyayo jJeyo manotrArthA mnogtaaH| pareSAM svamano vApi tadAlaMbanamAtrakam // 7 // jo jJAna manaHparyayajJAnAvaraNa karmake kSayopazamarUpa vizeSa parikSayase apane yA dUsareke manameM Thahare huye padArthokA jAnaliyA jAtA hai yA manogata padArthokA jipta karake atIndriya pratyakSa jJAna karaliyA jAtA hai, vaha manaHparyaya hai athavA jo jJAna manameM tiSThe huye padArthoMko cAroM orase svataMtratA pUrvaka pratyakSa jAnatA hai vaha bhI manaHparyaya jJAna samajhanA cAhiye / isa prakAra manaH upapadake sAtha pari upasarga pUrvaka iN gatau dhAtuse karma, karaNa, aura karnAmeM aJ pratyaya karanepara manaHparyaya zabda banA hai| yahAM manameM sthita horahe padArthokA manaH zadvase grahaNa kiyA gayA hai / anya jIvoMkA mana athavA apanA bhI mana usa manaH paryayajJAnakA kevala AlaMvana ( sahArA ) hai, jaise ki kisI mugdha yA sthUladRSTi puruSako dvitIyAke candramAkA avalokana karAneke liye vRkSakI zAkhAoMke madhyameMse yA bAdaloM se lakSya baMdhAyA jAtA hai / vahAM zAkhA thA bAdala kevala vRddhayaSTikAke samAna avalaMba mAtra hai| vastutaH jJAna to cakSuse hI utpanna huA hai, isI prakAra atIndriya manaHparyaya jJAna to AtmAse hI utpanna hotA hai kintu svakIya parakIya manakA avalaMba kara IhA matijJAna dvArA saMyamI munike vikala pratyakSarUpa manaHparyayajJAna hotA hai / kSAyopazamikajJAnAsahAyaM kevalaM matam / padarthamarthino mArga kevaMte vA tadiSyate // 8 // kevala zabdvakA artha kisIkI bhI sahAyatA nahIM lenevAlA padArtha hai / yaha kevalajJAna anya cAra kSAyopazamika jJAnoMkI sahAyatAke vinA AvaraNarahita kevala AtmAse prakaTa honevAlA mAnA gayA hai| athavA svAtmopalabdhike abhilASI jIva jisa sarvajJatAke liye mArgako sevate haiM, vaha kevalajJAna iSTa kiyA gayA hai / donoM hI niruktiyAM acchI haiN| matyAdInAM niruktyaiva lakSaNaM sUcitaM pRthak / tatprakAzakasUtrANAmabhAvAduttaratra hi // 9 // yathAdisUtre jJAnasya cAritrasya ca lakSaNam / niruktervyabhicAre hi lakSaNAMtarasUcanam // 10 //
Page #20
--------------------------------------------------------------------------
________________ tattvAryazlokavArtike ..mati Adika jJAnoMkA pRthak pRthak lakSaNa to zabdakI nirukti karake hI zrIumAsvAmI AcAryane sUcita karadiyA hai / kyoMki tabhI to una mati Adike lakSaNako prakAzanevAle sUtroMkA uttara granthameM abhAva hai| jaise ki Adike sUtrameM jJAna aura cAritrakA lakSaNa zadbaniruktise hI sUcita kara diyA hai, hAM, prakRti, pratyaya, dvArA zadbakI nirukti karanese vAcya arthameM yadi vyabhicAra doSa Ave taba to lakSaNoMko sUcana karanevAle anya sUtroMkA banAnA Avazyaka hai| jaise ki samyagdazanakA lakSaNa sUtra nyArA banAyA gayA hai, anyathA nahIM / vidvAnko ucita hai ki pahile zabda hI aisA uccAraNa kare jisase ki arthakA jhaTiti bodha ho jAya / hAM, kacit pAribhASika, sAMketika, zadvoMkA vyAkhyAna bhI karanA par3atA hai| kAraNa ki zabdasaMkhyAta haiM aura pratipAdya artha asaMkhyAta haiM, tathA paramparAse jJeya artha ananta bhI haiM / aisI dazAmeM kahIM kahIM lakSaNa bhI karanA paDatA hai| tabhI antaraGga jJAnAvaraNapaTalakA vinAza hokara jIvoMke jJAnanetra unmIlita hote haiN| na matyAdInAM niruktistallakSaNaM vyabhicarati jJAmAdivat na ca tadavyabhicArepi tallakSaNapraNayanaM yuktamatiprasaMgAt satrAtivistaramasaktiriti saMkSepataH sakalalakSaNaprakAzanAvahitamanAH sUtrakAro na niruktilabhye lakSaNe yatnAMtaramakarot / ___mati, zruta Adi zadboMkI nirukti una apane apane lakSaNoMkA vyabhicAra nahIM karatI hai, jaise ki jJAna, cAritra, pramANa, AdikA nirvacana karanA hI apane nirdoSa lakSaNako liye hue haiM, aura unakA vyabhicAra doSa na honepara bhI unake lakSaNoMkI punaH sUtroM dvArA racanA karanA yukta nahIM hai, anyathA atiprasaMga ho jAyagA / yAnI prasiddha horahe kriyA zabda aura lakSaNa ghaTita sarala zadvoMke bhI punaH lakSaNasUtra banAnA anivArya hogA aura aisA honese sUtragranthake adhika vistRta hojAnekA prasaMga hogA / TIkAgrantha aura usakI bhI TIkA vivaraNase sUtragrantha bahuta baDha jaaygaa| isa kAraNa saMkSepase sampUrNa padArthoke lakSaNako prakAzanameM jinakA mana saMlagna horahA hai, aise sUtrakAra zrI umAsvAmI mahArAja niruktise hI prApta karaliye gaye lakSaNameM punaH vyartha dUsarA prayatna nahIM karate bhaye / mahAmanA gambhIra puruSoMkA prayatna hitakAraka saphala kAryoMmeM vyApRta hotA hai ThaluApanake vyartha kAryoMmeM nhiiN| svaMtatvAlpAkSaratvAbhyAM viSayAlpatvatopi ca / materAdau vaco yuktaM zrutAttasya taduttaram // 11 // matisaMpUrvataH sAhacaryAt matyA kthNcn| pratyakSatritayasyAdAvavadhiH pratipAdyate // 12 //
Page #21
--------------------------------------------------------------------------
________________ tattvAryacintAmaNiH sarva stokavizuddhitvAttucchatvAccAvadhidhvaneH / tataH paraM punarvAcyaM manaH paryayavedanam // 13 // vizuddhataratAyogAttasya sarvAvadherapi / aMte kevalamAravyAtaM prakarSAtizayasthiteH // 14 // tasya nirvRttyavasthAyAmapi sadbhAvanizcayAt / tenaiva paMcamaM jJAnaM vidheyaM mokSakAraNaM // 15 // * ikArAnta ukArAMta zaGkhoMkI vyAkaraNameM su saMjJA hai, su saMjJAvAle padoMkA dvandva samAsa meM pUrva nipAta ho jAtA hai / mati, zruta, avadhi, mana:paryaya aura kevala ina zabdoMkA kaise bhI Age pIche prayoga kara yadi dvandva kiyA jAyagA to susaMjJAntapada honeke kAraNa mati zadvakA pUrvameM prayoga ho jAyagA aura alpa ac yA alpa akSara honeke kAraNa bhI matikA pUrvameM prayoga karanA Avazyaka hai tathA sarva jJAnoM yA zrutajJAnakI apekSA alpaviSayaka dhAraNapanA honese bhI mati padakA zrutase AdimeM vacana bolanA yukta hai| usa matijJAnake pazcAt zrutakA prayoga karanA ThIka hai, zrutajJAna ke pUrva meM bhale prakAra matijJAna hotA hai aura kisI apekSA matijJAnake sAtha zrutajJAnakA sahacarapanA bhI hai| ataH kAryakAraNa bhAvarUpa pratyAsatti yA sahacara sambandhase bhI matike uttarakAlameM zrutakA vacana jaca jAtA hai| avadhijJAna, mana:paryayajJAna aura kevalajJAna ina tIna saMkhyAvAle pratyakSoMkI AdimeM saMpUrNa . pratyakSoM kI apekSA thoDI vizuddhi honeke kAraNa tathA avadhi zadvameM mAtrAoMkA thoDApana honeke kAraNa avadhi pahile kahA gayA hai / avadhi zabda susaMjJAvAlA bhI hai, usase pIche phira mana:paryayajJAnakA prayoga karanA ucita hai / kyoMki sarvAvadhi se bhI usa mana:paryayajJAnake ati adhika vizuddhatAkA yoga hai / isa avasarapara yadi gommaTasArake siddhAntako milAyA jAya to antara dIkhatA hai| zrInemicandra siddhAntacakravartIne sarvAvadhikA viSaya dravya eka paramANu mAnA hai / kintu sUtrakArakI akalaMka vyAkhyA ke anusAra kArmANadravyakA anantavAM bhAgarUpa lambA cauDA skandha sarvAvadhi jJAnakA viSaya siddha hai / gommaTasArameM visrasopacayase rahita aSTakama ke samayaprabaddhakA anantavAM bhAgarUpa skaMdha ( TukaDA ) vipulamatikA utkRSTa viSaya dravya likhA hai| lagabhaga yahI rAjavArtikakA mantavya hai / kintu gommaTasArake tase sarvAvadhika viSaya eka paramANukA yaha anantavAM bhAga to nahIM, pratyuta usase anantaguNA baDA skandha hai / isa AcAryoMkI AmnAya anusAra cale Aye huye matabhedako eka pathapara le AnekA hama mandabuddhijanoMko adhikAra prApta nahIM hai / donoM hI zraddheya haiN| umAsvAmI mahArAjake AmnAya anusAra sarvAvadhi Rjumati adhika vizuddhivAlA hai, tathA jJAnakI vRddhikA prakarSa hote hote kevalajJAnameM prakarSakA antima atizaya sthita hogayA hai / isa kAraNa sampUrNa jJAnoMke antameM kevalajJAnakA kathana 1
Page #22
--------------------------------------------------------------------------
________________ tattvAryazlokavArtike kiyA hai| dUsarI bAta yaha hai ki usa kevalajJAnakA mokSa avasthAmeM bhI anantakAlataka vidyamAna rahanekA nizcaya hai| tisa kAraNa hI mokSake kAraNa pAMcaveM jJAnakA anuSThAna antataka karane yogya hai| isa prakAra pAMca jJAnoMke kramase prayoga karanemeM zrIvidyAnanda AcAryane saMgati batA dI hai| ina bAtoMse sUtrakArake antaraGga mahAn pANDiyakA sahajameM anumAna kiyA jA sakatA hai / sAthameM usa pANDityako samajhanevAlekA bhii|| na hi sUtresminmatyAdizadvAnAM pAThakrame yathoktahetubhyaH zaddhArthanyAyAzrayebhyo'nyepi hetavaH kiM noktA iti paryanuyogaH zreyAstaduktAvapyanye kinnoktA iti paryanuyogasyAnivRtteH kutazcitkasyacitkacitsaMpratipattau tadarthahetvaMtarAvacanamiti samAdhAnamapi samAnamanyatra / isa sUtrameM mati Adi zadboMke pAThakramameM zadvasambandhI aura arthasambandhI nyAyake Azraya anusAra honevAle jisa prakArake kahe huye hetuoMse anya bhI kAraNa zrIvidyAnanda svAmAne kyoM nahIM kahe ! isa prakAra kisIkA kaTAkSasahita prazna uThAnA adhika zreSTha nahIM hai, yAnI kucha acchA nahIM hai| kyoMki una anya hetuoMke kahanepara bhI unase anya hetu kyoM nahIM kahe isa prakArakA kucodha karanA phira bhI nivRtta nahIM ho sakatA hai| yadi kisI bhI hetuse kisI bhI zrotAko kahIM bhI bhale prakAra pratipattike hocukanepara punaH usake liye anya hetuoMkA vyartha vacana nahIM kiyA jAtA hai| isa prakAra samAdhAna karoge to anyatra yAnI pahale kaTAkSameM bhI yahI samAdhAna samAna rUpase lAgU hojAyagA / bhAvArtha-mati Adika zavoMke pahile pIche prayoga karanemeM vArtikakArane do do tIna tIna hetu batA diye haiN| inase atirikta bhI hetu kahe jAsakate haiM, jaise ki vizeSavizeSarUpase saMyamakI vRddhi honepara hI mati Adi jJAnoMkI kramase pUrNatA hotI hai yA uttarottara jJAnoMmeM bahiraMga kAraNoMkI apekSA kamatI kamatI hotI jAtI hai kintu padoMke pUrvApara prayoga karanemeM jisa kisI ziSyako jisa kisI bhI upAyase saMtoSajanaka pratipatti hojAya to phira isa alpasAra kAryake liye lambe cauDe zAstrArthakI yA sabhI hetuoMke batAnekI AvazyakatA nahIM samajhI jAtI hai| jitanA kaha diyA utanA hI paryApta hai / bahutasA mUlyavAn mAla guruoMkI gAMThameM par3A rahatA hai / sabakA apavyaya nahIM kara diyA jAtA hai| jJAnazadasya saMbaMdhaH pratyekaM bhujivanmataH / samUho jJAnamityasyAniSTArthasya nivRttaye // 16 // vidheya padakA anvaya kahIM to samudAyameM hotA hai jaise ki amuka grAmake nivAsI manuSyoMpara svacchatA na rakhaneke kAraNa sau rupaye daNDa kiyA jAtA hai / yahAM pratyeka manuSyapara rAjAkI orase sau sau rupaye daNDa nahIM hai / kintu sampUrNa grAmanivAsiyoMke Upara sAmUhika kevala sau rupaye daNDa hai aura kahIM pratyekameM bhI vidheyadalakA anvaya hotA hai, jaise ki devadatta jinadatta aura indradattako bhojana
Page #23
--------------------------------------------------------------------------
________________ tatvArthacintAmaNiH karA denaa| yahAM pratyekako tRptipUrvaka bhojana karAyA jAtA hai / ataH yahAM bhI mati, zruta, avadhi, mana:paryaya, aura kevala ina pAMcoMmeM pratyekarUpase bhojanake samAna jJAna zadvakA sambandha karanA mAnA gayA hai / usa kAraNa pAMcoMkA samudAya eka jJAna hai, isa prakAra isa aniSTa arthakI nivRtti ho jAnA prayojana sadhajAtA hai / ye pAMcoM akele akele svataMtra pAMca jJAna haiM / matyAdIni jJAnamityaniSTArtho na zaMkanIyaH, pratyekaM jJAnazadvasyAbhisaMbaMdhAdbhujit / na cAyamayuktikaH sAmAnyasya svavizeSavyApitvAt suvarNatvAdivat / yathaiva suvarNavizeSeSu kaTakAdiSu suvarNasAmAnyaM pratyekamabhisaMbadhyate kaTakaM suvarNa kuMDalaM suvarNamiti / tathA matirjJAnaM zrutaM jJAnaM, avadhirjJAnaM, mana:paryayo jJAnaM, kevalaM jJAnamityapi vizeSAbhAvAt / mati Adika pAMcoMkA sattU ke samAna milA huA eka piNDa hokara eka jJAna hai, isa prakArake aniSTa artha ho jAnekI zaMkA nahIM karanA caahiye| kyoMki pAMcoMmeMse pratyeka pratyekameM jJAna zadvakI bhojanakriyA karAne ke samAna cAroM ora sambandha ho rahA hai / yaha kahanA yuktiyoMse rahita nahIM hai / kyoMki suvarNatva, mRttikAtva Adike samAna sAmAnya padArtha apane vizeSoMmeM vyApa rahA hai / jisa hI prakAra suvarNake vizeSa pariNAma kaDe, keyUra, kuMDala, AdikoMmeM sAmAnya rUpase suvarNapanA pratyeka meM saba orase saMbaddha hai / khaDuA sonA hai / kuMDala sonA hai, vajU sonA hai, ityAdi / isI prakAra matinAmaka jJAna hai, zruta bhI jJAna hai tathA avadhi bhI eka jJAnavizeSa hai evaM mana:paryayarUpa jJAna hai, kevala bhI pUrA jJAna hai| ina vizeSa vizeSa jJAnoM meM bhI sAmAnya jJAnapanekA sanbandha ho rahA hai 1 koI antara nahIM hai / sAmAnyabahutvamevaM syAditi cet, kathaMcinnAniSTaM sarvathA sAmAnyaikatve anekasvAzraye sakRdvRttivirodhAdekaparamANuvat / kramazastatra tadvRttau sAmAnyAbhAvaprasaMgAt sakRdanekAzrayavartinaH sAmAnyasyopagamAt / na caikasya sAmAnyasya kathaMcidbahutvamupapattiviruddhaM bahuvyaktitAdAtmyAt / jaina isa prakAra kahane para to pratyeka vizeSameM pUrNarUpase vyApane vAle sAmAnya bhI bahuta bana jAyeMge aisA kaTAkSa karanepara to hama jaina kahate haiM ki isa prakAra sAmAnyakA kaMthacit bahutapanA hamako aniSTa nahIM hai| hA~, sabhI prakAra sAmAnya (jAti) kA ekapanA mAnanepara to vaizeSikoM ke yahA~ eka niraMza sAmAnyakA aneka apane AzrayoMmeM eka hI samaya pUrNarUpa se vartanakA virodha hogA jaise ki eka paramANu eka hI samaya aneka sthAnoMpara nahIM Thahara sakatA hai / yadi una aneka AzrayoM meM usa sAmAnyakI krama kramase vRtti mAnI jAvegI to vaizeSikoMke dvArA mAne gaye lakSaNa anusAra sAmAnyake abhAvakA prasaMga hogA / vaizeSikoMne eka hI samaya aneka AzrayoMmeM ThaharanevAlA sAmAnya padArtha svIkAra kiyA hai / " nityamekamanekAnugataM sAmAnyaM" jo nitya hai eka hai aura sakRt anekoM meM anugata 2
Page #24
--------------------------------------------------------------------------
________________ tatvArtha zlokavArtike rUpase rahatA hai vaha sAmAnya hai / kintu jaina siddhAnta anusAra sadRzapariNAma aura Urdhva aMza pariNAmako sAmAnya mAnA hai / vaha vyaktiyoMse kathaMcit abhinna hai / eka sAmAnyako bahuta vyaktiyoM ke sAtha tAdAtmya ho jAne ke kAraNa kathaMcit bahutapanA pramANasAdhanikAoMse viruddha nahIM hai / 10 yamAtmAnaM purodhAya tasya vyakteratAdAtmyaM yaM ca tAdAtmyaM tau cedbhinnau bheda eva, no cedabheda evetyapi bruvANo anabhijJa eva / yamAtmAnamAsRtya bhedaH saMvyavahniyate sa eva hi bhedo nAnyaH, yaM cAtmAnamavalaMbyAbhedavyavahAraH sa evAbheda iti tatpratipattau kayaMcidbhedAbhedau pratipannAveva tadapratipattau kimAzrayo'yamupAlaMbhaH syAt pratipattiviSayaH 1 / jisa svarUpako Age karake usa sAmAnyakA vyaktise tadAtmakapanA nahIM hai aura jisa svarUpako Age dharake sAmAnyakA vyaktiyoMke sAtha tAdAtmya hai, yadi sAmAnya aura ve donoM svarUpa paraspara meM bhinna haiM, taba to sAmAnya aura vyaktiyoMkA bheda hI ThaharegA, yadi ve donoM svarUpa paraspara meM abhinna haiM to sAmAnya aura vizeSa vyaktiyoMmeM sarvadA abheda hI ThaharegA, isa prakAra bhI kahanevAlA zaMkAkAra jainasiddhAntako bhale prakAra nahIM samajhanevAlA hI hai / kAraNa ki jisa svarUpakA AsarA lekara bhedakA acchA vyavahAra kiyA jAtA hai vaha svarUpa hI bhedarUpa hai / anya dharma aura dharmI bheda rUpa nahIM haiM tathA jisa AtmasvarUpakA avalamba lekara vyakti aura sadRzapariNAmoMkA abheda vyavahAra kiyA jAtA hai vahI abheda hai / unakA anya zarIra abheda rUpa nahIM hai| bheda abheda to ApekSika dharma haiM / isa prakAra unakI pratIti honepara kathaMcit bheda aura kathaMcit abheda samajha liye gaye hI kahane cAhiye / yadi una svarUpoMkI pratipatti zaMkAkArako nahIM huI to kisakA Azraya lekara yaha ulAhanA denA pratipattikA viSaya ho sakegA ? batAo ! / tumane svayaM hI kathaMcit medAbhedako svIkAra kara liyA dIkhatA hai / parAbhyupagamAzraya iti cet sa yadi tavAtrAsiddhaH kathamAzrayitavyaH / atha siddhaH kathamupAlaMbho vivAdAbhAvAt / atha parasya vacanAdabhyupagamaH siddhaH sa tu samyagmithyA ceti vivAdasadbhAvAdupAlaMbhaH zreyAn doSadarzanAt guNadarzanAt kacitsamAdhAnavaditi cet, kasya punardoSasyAtra darzanaM 1 anavasthAnasyeti cenna, tasya parihRtatvAt / virodhasyeti cenna, pratItau svatyAM virodhasyAnavatArAt / saMzayasyeti cenna, calanAbhAvAt / yadi sarvathA bhedavAdI yA abhedavAdI zaMkAkAra yoM kaheM ki hamane dUsare vAdI jainoMke mAne huye kathaMcit bheda abhedakA Azraya lekara bheda abhedako jAnakara hI yoM ulAhanA diyA aisA mAnane para to hama kaheMge ki vaha jainoMkA svIkAra karanA yadi tumako isa prakaraNa meM asiddha hai, taba to vaha kaise AzrayaNIya ho sakegA ? aba una jainoMke vahAM iSTa kiye gaye kathaMcit bheda amedake
Page #25
--------------------------------------------------------------------------
________________ tattvArthacantAAmANaH svIkArako yadi siddha mAnoge, to vaha ulAhanA kaise huA ? kyoMki pramANasiddha padArthameM kisIko vivAda nahIM huA karatA hai| isapara yadi tumhArA yaha nayA AkSepa hoya ki dUsare jainoMke kathana mAtrase unake svIkAra karaneko hamane thoDI derake liye siddha mAna liyA hai, kintu vaha samIcIna yA mithyA hai ? isameM vivAda vidyamAna hai| isa kAraNa doSoMke dIkha jAnese ulAhanA denA bahuta ThIka hai, jaise ki guNoMke dIkha jAnese kahIM samAdhAna karanA zreSTha ho jAtA hai / isa prakAra kahanepara to hama jaina pUMchate haiM ki phira kaunase doSakA isa kathaMcit bheda abhedameM dIkhanA horahA hai ? batAo to sahI bhAio ! anavasthA doSakA dIkhanA kaho, yaha to ThIka nahIM, kyoMki usa anavasthA doSakA parihAra pahale prakaraNoMmeM kiyA jA cukA hai / kathaMcit bheda abhedameM virodha doSakA dIkhanA yaha bhI ThIka nahIM paDegA, kyoMki anupalambha honese virodha sAdhA jAtA hai| donoM dharmokI eka sthAna meM pratIti honepara to virodhadoSa nahIM utaratA hai / bheda abhedake anekAntameM saMzaya doSakA dIkhanA yaha to nahIM sambhavatA hai / kyoMki eka dharmImeM calAyamAna do Adi vastuoMkI pratipatti kara lenA saMzayajJAna hai / kintu yahAM kathaMcit bheda abhedameM pratipattiyoMkA calitapanA nahIM hai| vaiyadhikaraNasyApi na darzanaM, sAmAnyavizeSAtmanorekAdhikaraNatayAvasAyAt / saMkaravyatikarayorapi na tatra darzanaM tadvyatirekeNaiva pratIteH / mithyApratItiriyamiti cena, sakalabAdhakAbhAvAt / nyAre nyAre bheda aura abhedakA bhinna bhinna hI adhikaraNa hogaa| isa prakArake vaiyadhikaraNa doSakA bhI darzana nahIM hai| kyoMki sAmAnyarUpa vizeSarUpakA eka adhikaraNameM rahanepane karake nirNaya ho rahA hai, una bheda abhedoMmeM donoM dharmokI yugapat prApti ho jAnArUpa saMkara aura parasparameM dharmokA viSaya gamanarUpa vyatikara doSoMkA bhI dIkhanA nahIM hai / kyoMki una saMkIrNapana aura vyatikIrNapanarUpase atiriktasvarUpa karake hI kathaMcit bheda abhedakI pratIti ho rahI hai| yaha pratIti to mithyA hai, yaha na kahanA / kyoMki saMpUrNa bAdhakapramANoMkA abhAva hai / ghaTako jAnanevAle AtmA se ghaTajJAna abhinna hai, kyoMki nyArA nahIM kiyA jA sakatA hai / tathA AtmAke nahIM naSTa hote huye bhI ghaTajJAna vighaTa jAtA hai / isa kAraNa AtmAse ghaTajJAna bhinna hai / aise hI sAmAnya aura vizeSameM bhI lagA lenA / yAnI kathaMcita sAmAnya vizeSa bhI ekamaeka ho rahe haiN| vizeSamAtrasya sAmAnyamAtrasya vA paricchedakapratyayaH bAdhakamiti cenna, tasya jAtucittadapariccheditvAt, sarvajAtyaMtarasya sAmAnyavizeSAtmano vastunastatra pratibhAsanAt pratyakSapRSThabhAvini vikalpe tathA pratibhAsanaM na pratyakSe nirvikalpAtmanIti cenna, tasyA siddhatvAt sarvathA nirvikalpasya nirAkariSyamANatvAt / __"prameyadvaividhyAt pramANadvaividhyaM " ke anusAra pratyakSapramANase vizeSa aura anumAnase sAmAnyako viSaya huA mAnanevAlA yadi yahAM koI yoM kaheM ki kevala vizeSakA aura akele rIte
Page #26
--------------------------------------------------------------------------
________________ 12 tattvArthazlokavArtike sAmAnyakA pariccheda karanevAlA hI jJAna hotA hai, donoMko koI bhI eka jJAna nahIM jAna pAtA hai| ataH sAmAnya aura vizeSako abhedarUpase jAnanevAle jaina abhimata jJAnakA bAdhaka hai / AcArya kahate haiM ki yaha to na kahanA / kyoMki vaha samIcIna jJAna kabhI bhI una akele sAmAnya yA rIte vizeSako pariccheda karanevAlA nahIM hai / usa pratItimeM to sampUrNa ekAntoMse nirAlI hI jAtivAlI sAmAnya, vizeSa, Atmaka vastukA pratibhAsa ho rahA hai / isapara bauddha yadi yoM kaheM ki sarvathA bheda abhedase tIsarI hI jAtike kathaMcit bheda abhedako liye huye sAmAnya vizeSarUpa padArthakA usa prakAra pratibhAsa ho jAnA to pratyakSa pramANake pIche honevAle jhUThe vikalpa jJAnameM hotA hai / ThIka vastuko jAnanevAle nirvikalpasvarUpa pratyakSa jJAnameM to sAmAnya vizeSa Atmaka vastu nahIM pratibhAsatI hai / aba granthakAra kahate haiM ki yaha to na kahanA / kyoMki vaha nirvikalpaka pratyakSa asiddha hai / sabhI prakAra jJAnoMke nirvikalpaka honekA bhaviSya granthameM hama nirAkaraNa karanevAle haiM / sabhI jJAna sAkAra ho rahe sante sabikalpa haiN| __anumAnaM bAdhakamiti cenna, tasya vizeSamAtragrAhiNo'bhAvAt sAmAnyamAtragrAhivat / sAmAnyavizeSAtmana eva jAtyaMtarasthAnumAnena vyvsthiteH| yathA hi / sAmAnyavizeSAtmakamakhilaM vastu, vastutvAnyathAnupapatteH / vastutvaM hi tAvadarthakriyayA vyAptaM sA ca krapayogapadyAbhyAM, te ca sthitipUrvAparabhAvatyAgopAdAnAbhyAM, te ca sAmAnyavizeSAtmakatvena sAmAnyAtmanopAye sthityasaMbhavAt / vizeSAtmanosaMbhave pUrvAparasvabhAvatyAgopAdAnasyAnupapatteH / tadabhAve krapayogapadyAyogAdanayorarthakriyAnavasthiteH na kasyacitsAmAnpaikAMtasya vizeSakAMtasya vA vastutvaM nAma kharaviSANavat / sAmAnya, vizeSa, Atmaka vastuko jAnanevAle jJAnakA bAdhaka pramANa anumAna hai, yaha to na kahanA / kyoMki kevala vizeSoM ko hI grahaNa karanevAle usa anumAnakA abhAva hai, jaise ki kevala sAmAnyako hI grahaNa karanevAlA anumAna nahIM siddha hai / pratyuta sarvathAbheda abhedoMse bhinna tIsarI jAtivAle sAmAnya vizeSa Atmaka hI vastukI anumAna pramANa karake grahaNa vyavasthA horahI hai| vaha jisa prakAra hai so suniye / sampUrNa vastuyeM ( pakSa ) sAmAnya aura vizeSa aMzoMke sAtha tadAtmaka ho rahI haiM ( sAdhya ) anyathA vastupanA nahIM bana sakatA hai ( hetu ) isa hetukA AcArya samarthana karate haiM ki pahale isa bAtako / samajho kAraNa ki vastupanA to arthakriyArUpa sAdhyase vyApta ho rahA hai aura ve arthakriyAyeM arthameM kramase hoMgI athavA yugapat hoNgii| ataH ve arthakriyAyeM krama aura yogapadyase vyApta ho rahI haiM tathA ve donoM kramayogapadya bhI dhrauvyake sAtha rahanevAle pUrvasvabhAvoMkA tyAga aura uttara svabhAvoMkA grahaNa karanArUpa pariNAmase vyApta haiM aura ve sthitisahita hAna upAdAnatraya bhI sAmAnya, vizeSa, Atmakapaneke sAtha vyApti rakhate haiN| kyoMki vastuke sAmAnya
Page #27
--------------------------------------------------------------------------
________________ tattvArthacintAmaNiH kharUpakA niSedha karanepara sthiti honA asaMbhava hai aura vastuke vizeSa svarUpakA sambhava na mAnanepara pUrvasvabhAvoMkA tyAga aura uttara svabhAvoMkA grahaNa karanA nahIM banatA hai tathA tisa pariNAmake na honepara kramayogapadyakA ayoga hojAnese ina kevala sAmAnya aura kevala vizeSameM arthakriyA honekI vyavasthA nahIM hogii| isa kAraNa kisI bhI sAmAnya ekAntako athavA kevala vizeSa ekAntako vastupanA nAmamAtrako bhI nahIM hai jaise ki donoMse rahita kharaviSANa avastu hai, usIke samAna vizeSarahita sAmAnya yA sAmAnyarahita vizeSa bhI avastu hai ( nirvizeSa hi sAmAnyaM bhavetkharaviSANavat sAmAnya rahitatvAcca vizeSastadvadeva hi ) yahAM vastukA vyApaka arthakriyA aura arthakriyAkA vyApaka kramayogapadya hai tathA kramayogapadyoMke vyApaka sthitipUrvaka pUrvApara svabhAvoMke tyAga upAdAna haiM / una tyAga upAdAnoMkA vyApaka sAmAnyavizeSa AtmakapanA hai / antima vyApakake na mAnanese pahileke saba vyApya na mAne jAsakeMge / aisI dazAmeM koI bhI arthakriyA nahIM bana sakatI hai / arthakriyAke vinA phira vastupana kahAM rahA hai| na hi sAmAnya vizeSanirapekSa kAMcidapyarthakriyAM saMpAdayati, nApi vizeSaH sAmAnyanirapekSaH, suvarNasAmAnyasya kaTakAdivizeSAzrayasyaivArthakriyAyAmupayujyamAnatvAt kaTakAdivizeSasya ca suvarNasAmAnyAnugatasyaiveti sakalAvikala janasAkSikamavasIyate / tadvadiha jJAnasAmAnyasya matyAdivizeSAkrAMtasya svArthakriyAyAmupayogo matyAdivizeSasya ca jJAnasAmAnyAnvitasyeti yuktA jJAnasya matyAdiSu pratyekaM parisamAptiH / tatazca matyAdisamUho jJAnamityaniSTortho nivartitaH syAt / ___ akelA sAmAnya apane vizeSoMkI nahIM apekSA rakhatA huA kisI bhI arthakriyAkA saMpAdana nahIM kara sakatA hai / brAhmaNa, mleccha, bhogabhUmiyAM, Adi vizeSavyaktiyoMse rahita sAmAnya manuSya koI vastu nahIM hai phira bhalA vaha arthakriyAko kaise karegA ? tathA akelA vizeSa bhI sAmAnyakI nahIM apekSA rakhatA huA kisI bhI arthakriyAko nahIM banA sakatA hai, jaise ki manuSyapanese rahita brAhmaNa Adika vyaktiyAM na kucha hotI huI kisI kAmakI nahIM haiN| khaDuA, barA, haMsulI Adi vizeSa pariNatiyoMke Azraya hotA huA hI suvarNa sAmAnya arthakriyAko karanemeM upayukta ho rahA hai, tathA kaDe, bAjU Adika vizeSa bhI suvarNapana sAmAnyase anvita ho rahe saMte hI arthakriyA karanemeM upayogI bana rahe haiN| yaha eka jIvako bhI na choDakara avikalarUpase sampUrNa manuSyoMkI sAkSI ( gavAha ) pUrvaka nizcita kiyA jA rahA hai / usIke samAna isa prakaraNameM mati Adika vizeSoMse ghire huye hI jJAnasAmAnyakA pramitirUpa apanI artha kriyA karanemeM upayoga ho rahA hai aura jJAna sAmAnyAse anvita ho rahe huye mati Adi vizeSoMkA apanI apanI arthakriyA karanemeM lakSya laga rahA hai| isa kAraNa kArikAke anusAra jJAnazabdakI mati, zruta, Adika pratyekameM cAroM orase
Page #28
--------------------------------------------------------------------------
________________ tatvArtha lokavArtike samApti (gherA) karadenA aura tisase mati, zruta, Adi sabakA samUha eka jJAna hai yaha aniSTa artha nivRtta karA diyA jAya / 14 kutoyamarthoniSTaH ? kevalasya matyAdikSayopazamikajJAnacatuSTayAMsaMpRktasya jJAnatvavi rodhAt / matyAdInAM caikazaH sopayogAnAmuktajJAnAMtarAsaMpRktAnAM jJAnatvavyAghAtAt tasya pratItivirodhAcceti nizcIyate / koI jainoMse pUMchatA hai ki pAMcoMko milA karake eka jJAnapanA ho jAnA yaha artha jainoMko kisa kAraNa se aniSTa hai ? batAo / isakA uttara zrI vidyAnanda AcArya kahate haiM ki pratipakSI karmoMke kSayopazama se utpanna huye mati, zruta, avadhi, aura mana:paryaya ina cAroM jJAnoMke sAtha nahIM samparka rakhanevAle kevalajJAnako jJAnapanekA virodha hogA, arthAt - chaThameMse lekara bArahaveM guNasthAna taka kisI eka munimahArAjake cAroM jJAna labdhirUpase eka samayameM bhaleM hI ho jAMya, kintu jJAnAvaraNake kSaya honepara utpanna huye kevalajJAnakA ukta cAroM jJAnase sAhacarya nahIM hai / kevalajJAna to 1 kevala hI rahegA / jina cAroM jJAnoMmeM dezaghAti prakRtiyoMke udayako kAraNatA prApta hai, jJAnAvaraNake sarvathA kSaya ho jAnepara terahaveM guNasthAnake AdimeM utpanna huA kevalajJAna bhalA usakI sahayogitA kara bhI kaise sakegA ? kahanA yaha hai ki upayogasvarUpa mati Adi cAra jJAna bhI to eka samayameM nahIM pAye jAsakate haiM, ataH una cAroMko bhI milAkara eka jJAnapanA asambhava hai / labdhirUpa nahIM kintu upayoga sahita ho rahe mati, zruta Adi eka eka jJAnakA jo ki kahe huye upayoga sahita anya zruta Adise achUte ho rahe haiM unako jJAnapanekA vyAghAta ho jAvegA tathA mati Adika eka ekako java jJAnapanA pratIta ho rahA hai to samuditako eka jJAnapanekA pratItiyoMse virodha hai aisA nizcaya kiyaa| jA rahA hai| eka samaya meM do upayoga nahIM hote haiN| hAM, jJAnoMkI cAra aura darzanoMkI tIna isa prakAra sAta labdhiyAM kisI muni mahArAjake bhaleM hI ho jAyeM, manaH payaryako choDakara chaha labdhiyAM to nArakI aura pazuoM ke bhI pAI jA sakatI haiM / kintu upayoga to akele matijJAnake bhI do rAsanapratyakSa yA sparzana pratyakSa eka samayameM nahIM hote haiM / bhurabhurI kacauDIke khAnepara bhI upayogasvarUpa pAMca jJAna kramase hI hote hue mAne gaye haiM / avagraha IhA Adi bhI AtmAmeM kramase upajate haiM / kiM matizrutAvadhimanaH paryaya kevalAnyeva jJAnamiti pUrvAvadhAraNaM draSTavyaM tAni jJAnameveti parAvadhAraNaM vA tadubhayamavirodhAdityAha / yahAM prazna hai ki isa sUtra meM mati, zruta, avadhi, mana:paryaya aura kevala ye hI jJAna haiM / isa prakAra kyA uddezyadalake sAtha pahalA avadhAraNa dekhanA cAhiye ? athavA ve mati Adika jJAna hI haiM ? kyA isa prakAra uttara vidheyadalameM eva lagA kara avadhAraNa karanA Avazyaka hai ? Apa jainoMne pahale hI kaha diyA hai ki jina vAkyoMmeM evakAra nahIM bhI dIkhe unameM bhI upariSThAt dekha
Page #29
--------------------------------------------------------------------------
________________ tatvArthacintAmaNiH commmmmmmmmm lenA cAhiye / isake uttarameM AcArya kahate haiM ki ve donoM hI avadhAraNa virodha na honeke kAraNa hamako abhISTa haiM / isI bAtako vArtikadvArA kahate haiM / matyAdInyeva saMjJAnamiti pUrvAvadhAraNAt / matyajJAnAdiSu dhvastasamyagjJAnatvamUhyate // 17 // saMjJAnameva tAnIti parasmAdavadhAraNAt / teSAmajJAnatApAstA mithyAtvodayasaMsRtA // 18 // mati, zruta, Adika pAMcoM hI samIcIna jJAna haiN| isa prakAra pUrvake avadhAraNase kumati, kuzruta aura vibhaMgameM samyagjJAnapana naSTa kara diyA gyaa| vicAra liyA jAtA jAtA hai tathA ve mati Adika samyagjJAna hI haiM / isa prakAra pichale avadhAraNase mithyAtva karmake udaya karake saMsaraNa karatI huI ajJAnatA unameM se dUra karadI gayI samajha lenA cAhiye / bhAvArtha-cauthese lekara bArahaveM guNasthAnataka saMbhavanevAle mati, zruta, avadhi aura chaThese lekara bArahavetaka sambhavate manaHparyaya tathA teraheM, caudahaveM aura siddha avasthA meM avazya pAye jA rahe, kevalajJAna ina pAMcoMko hI samyagjJAnapanA hai| pahale aura dUsare guNasthAnake kumati, kuzruta, vibhaMgako aura tIsare guNasthAnake mizrajJAnoMko samIcIna jJAnapanA nahIM hai, tathA ve mati Adi pAMcoM samyagjJAna nahIM haiM, ajJAna yA kujJAnarUpa nahIM hai| na hyatra pUrvAparAvadhAraNayoranyonyaM virodhostyekataravyavacchedasyAnyatareNAnapaharaNAta nApi tayoranyatarasya vaiyarthyamekatarasAdhyavyavacchedasyAnyatareNAsAdhyatvAdityavirodha eva / isa sUtrake " devanArakANAmupapAdaH " ke samAna pUrva avadhAraNa aura uttara avadhAraNoMkA parasparameM virodha nahIM hai / kyoMki donoMmeM se ekadvArA vyavacchedako prApta huye kA zeSa dUsare karake dUrIkaraNa nahIM hotA hai / isa hI kAraNa ina donoMmeMse kisI eka avadhAraNakA vyarthapanA bhI nahIM hai / kyoMki donoMmeMse kisI ekake dvArA sAdhA gayA vyavaccheda honArUpa kArya zeSa dUsare eka karake asAdhya hai / isa prakAra donoM evakAroMmeM paraspara avirodha hI rahA / devanArakiyoMke hI upapAda janma hotA hai / aura upapAda janma hI devanArakioMke hotA hai| yahAM bhI virodha nahIM / kiM punaratra matigrahaNAt sUtrakAreNa kRtamityAha isa sUtrameM mati zabdake grahaNa karanese sUtrakArane phira kyA kiyA hai, isa prakAra jijJAsA honepara vidyAnaMda AcArya samAdhAnako spaSTa kahate haiN| matimAtragrahAdatra smRtyAdekhanatA gtiH| tenAkSamatirevaikA jJAnamityapasAritam // 19 //
Page #30
--------------------------------------------------------------------------
________________ 16 tatvArtha lokavArtike sAnumA sopamAnA ca sArthApattyAdiketyapi / saMvAdakatvatastasyAH saMjJAnatvAvirodhataH // 20 // matijJAna ke sabhI bheda prabhedoMkA yahAM matise grahaNa ho jAtA hai, isa kAraNa smRti, tarka, pratyabhijJAna Adiko jJAnapanA jAna liyA jAtA hai / usase indriyoMse utpanna huA jJAna hI eka matijJAna hai, aise cArvAkake siddhAntakA nivAraNa kara diyA gayA samajho tathA anumAnasahita indriyajAtA ho janya jJAna ( pratyakSa ) ye do hI matijJAna haiM, yaha vaizeSika yA bauddhoMkA mata bhI dUra hai / anumAna aura upamAna sahita hotI huI indriyajanya mati hI pramANa hai / anumAna, upamAna, arthApatti, zAda, abhAva, saMbhava, aitihya, Adi se sahita hotI huI indriyamatipramANa haiM / isa prakAra tIna, cAra, pAMca, Adi pramANoMke mAnanevAle kapila, naiyAyika, AdikoMkA mantavya bhI nivArita ho jAtA hai / kyoMki inameMse kisIne bhI smRti yA tarkajJAnako pramANa nahIM mAnA hai / kintu saphalapravRttikA janakapanA rUpa samvAdakapanese una smRti Adikako bhI samIcIna jJAnapane kA koI virodha nahIM hai / jaina siddhAnta ke anusAra matike peTameM indriyajanya buddhiyAM smRti, vyAptijJAna, upamAna, vaisAdRzya jJAna, arthApatti, Adi saba samA jAte haiM / akSamatirevaikA samyagjJAnamagauNatvAt pramANasya nAnumAnAdi tatorthanizcayasya durlabhatvAditi keSAMciddarzanaM / sAnumAnasahitA samyagjJAnaM svalakSaNasAmAnyayoH pratyakSaparokSayorarthayoH pratyakSAnumAnAbhyAmavagamAt tAbhyAM tatparicchittau pravRttau prAptau ca visaMvAdAbhAvAdityanyeSAM / saivAnumAnopamAna sahitA samyagjJAnaM, upamAnAbhAve tathA cAtra dhUma ityupanayasyAnupapatteriti pareSAM / saivAnumAnopamAnArthApattyabhAvasahitAgamasahitA ca samyagjJAnaM tadanyatamApAyerthAparisamApteritItareSAM / tanmatimAtragrahaNAdapasAritaM / 1 sparzana Adi indriyoMse utpanna huA matijJAna hI eka samyagjJAna hai / kyoMki pramANa gauNase rahita hotA hai / saMsAra meM pramANa hI to nyAyAdhIzake samAna pradhAna hai / anumAna, smRti, 1 Adika to pratyakSakI sahAyatA cAhate haiM / ataH gauNa honese pramANa nahIM haiM / tathA una anumAna Adikase arthakA nizcaya honA durlabha hai / isa prakAra kinhIM bRhaspati matake anuyAyiyoMkA cArvAka darzana hai / tathA vaha indriya pratyakSa to anumAnasahita hotA huA samyagjJAna hai / yAnI pratyakSa aura anumAna do pramANa haiM / svalakSaNa to pratyakSase jJeyarUpa artha hai aura sAmAnya parokSarUpa artha hai / prameya viSayake bheda se pramANoMkA bheda honA mAnA gayA hai / svalakSaNarUpa pratyakSa yogya viSayakI to pratyakSapramANase ipti ho jAtI hai / aura sAmAnyarUpa parokSa viSayakI anumAna pramANasejJapti ho jAtI hai| jJAna dvArA jisako jAnA jAya usImeM pravRtti kI jAya aura usa hI viSayakI prApti hove, usa jJAnako samvAdI kahate haiM / jAnA jAya kisIko, pravRtti hoya anyameM
Page #31
--------------------------------------------------------------------------
________________ tattvArthacintAmANaH tathA tIsarA viSaya hAtha lage yaha visamvAda hai / una pratyakSa aura anumAna pramANoMse una svalakSaNa aura sAmAnya viSayoMkI jJapti, pravRtti aura prApti karanemeM visambAda nahIM ho rahA hai| isa prakAra anya vidvAn bauddhoMkA mata hai / anumAna pramANa aura upamAna pramANase sahita vaha indriya mati hI samyagjJAna haiN| kyoMki bauddhoMke sadRza yadi hama bhI upamAnako na mAneMge to usa prakAra ' vahnike sAtha vyApti rakhanevAlA vaisA hI dhUma yahAM haiM ' isa upanaya vAkyakI siddhi na ho skegii| ataH anumAnake pAMca avayavoM se upanayake bigaDa jAnepara bhalA anumAna pramANa kaise sthita raha sakegA ? isa kAraNa tInako pramANa mAnanA cAhiye / yaha anya logoMkA mata hai| Agamako milAkara cAra hI pramANoMko mAnanevAle naiyAyika haiN| tathA anumAna, upamAna, arthApatti aura abhAvoMse sahita huI aura Agamase bhI sahita huI vaha akSamati ( pratyakSa ) hI samyagjJAna hai / kyoMki ina ukta pramANoMmeMse ekake bhI abhAva ho jAnepara jJAna honArUpa prayojanakI paripUrNatA nahIM hone pAtI hai / isa prakAra itara ( uktoMse nyAre ) mImAMsakoMkA siddhAnta hai| ve saba anya matiyoMke darzana sampUrNa ( una ) matijJAnoMke grahaNa karanese dUra kara diye jAte haiN| jisameM ki pramANatArUpase smRti aura tarka praviSTa ho rahe haiN| tataH smRtyAdInAM samyagjJAnatAvagamAt tathAvadhAraNAvirodhAt / na ca tAsAM pramANatvaM viruddhaM saMvAdakatvAd / dRSTapramANAdgRhItagrahaNAdapramANatvamiti cenna, iSTapramANasyApyapramANatvAsaMgAditi cetayiSyamANatvAt / tisa kAraNa smRti, tarka, AdikoMko samyagjJAnapanekA nirNaya ho jAnese tisa prakAra donoM orake avadhAraNoMkA koI virodha nahIM AtA hai| una smRti, AdikoMko pramANapanA viruddha nahIM hai| kyoMki smRti Adika jJAna samvAda karAnevAle haiM / jaise ki pratyakSajJAna / yadi yahAM koI yoM kaheM ki pratyakSa pramANake dvArA grahIta kiye gaye viSayakA grahaNa karanevAle honese smRti, tarka, Adiko pramANapanA nahIM hai, AcArya kahate haiM ki yaha to na kahanA / kyoMki yoM to apane apane iSTa pramANoMko bhI apramANapanekA prasaMga hogA, isa bAtako bhaviSya pranthameM bhele prakAra cetA diyA jAyagA / bhAvArtha-cArvAkoMke yahAM anya guru, mAtA, pitA yA dUra dezavartI mamuSyoMke bhUta, bhaviSyat , vartamAnakAlake pratyakSoMmeM pramANapanA agauNatva hetu dvArA anumAnase hI AsakegA, svayaM bRhaspatike bhUta bhaviSyat pratyakSoMko pramANapana siddha karanemeM anumAnakI zaraNa lenI paDegI, anumAna to vyApti jJAnase grahIta kiye gaye viSayoMmeM hI pravartatI hai / isa prakAra cArvAkoMke iSTa pratyakSameM kathaMcit gRhItako grahaNa karanevAlApana honese pramANapanA na AsakegA / bauddha, naiyAyika, Adi dvArA iSTa kiye gaye anumAna, Agama, Adi jJAnoMmeM to kathaMcit gRhItakA grAhakapanA hai hii| ataH sarvathA agRhItako hI jAnanA inameM nahIM rahA / hAM, kucha gRhIta kucha agRhItako
Page #32
--------------------------------------------------------------------------
________________ tattvAryazlokavArtike jAnanevAle bhI yadi pramANa mAne jAyeMge taba to sabase pahale smaraNa aura vyAptijJAna Adi pramANake sthAnoMko ghera leNge| koI nirodhaka nahIM hai| . zrutavAcAtra kiM kRtamityAha / . zruta zabda karake yahAM sUtrameM kyA kiyA gayA hai, aisI jAnanekI icchA honepara AcArya mahArAja vArtika dvArA samAdhAna kahate haiN| zrutasyAjJAnatAmicchaMstadvAcaiva niraakRtH| svArthekSamativattasya saMviditvana nirNayAt // 21 // ... jo cArvAka, bauddha, nAstika, Adi vAdI zrutajJAnako pramANapanA nahIM cAhate haiM, una vAdiyoMkA usa sUtrokta zruta zabda karake hI khaNDana karadiyA gayA hai / indriyoMse utpanna huA pratyakSajJAna jaise apane aura apane viSayake jAnanemeM sambAdI honeke kAraNa pramANarUpa mAnAgayA hai, usake samAna sva aura arthake jAnanemeM sambAdIpana honeke kAraNa zrutajJAnakA bhI pramANapanese nirNaya hai / nAstikavAdI bhI ciThThI, sambAdapatra, pustakeM, Adiko bAMcakara tathA mAtA, pitA, guru, mitra, putra, strI Adike vAkyoMko sunakara arthAntarakA jJAna karatA hai, yahI to zrutajJAna hai / bauddhoMke bhI aneka grantha haiN| unako paDhakara jo hogA vahI to zrutajJAna hai, cArvAkoMke bhI zAstra haiM / zaddhase janya jJAnako mAne vinA gUMge aura kahanevAle mahAn vaktAmeM koI vizeSatA nahIM / mUrkhako paNDita batAnemeM yA bAlakako uttarottara jJAnazAlI batAnemeM zabda hI pradhAna kAraNa haiM / pazupakSiyoM takameM zabdase utpanna huA vAcya arthakA jJAna dekhA jAtA hai| hAM, kahIM kahIM visamvAda ho jAnese sabhI zrutajJAnoMko yadi apramANa kahA jAyagA taba to sIpameM cAMdIkA jJAna honA eka caMdramAko do jAna lenA Adi pratyakSoMke apramANa ho jAnese sabhI pratyakSa apramANa ho jaayNge| hAM, pratyakSAbhAsake samAna zrutajJAnAbhAsa bhI mAna liyA jaaygaa| na hi zrutajJAnamapramANaM kacidvisaMvAdAditi bruvANaH svasthaH prtykssaaderpyprmaanntvaaptteH| saMvAdakatvAcasya pramANatve tata eva zrutaM pramANamastu, na hi tatorthe paricchidya pravartamAnorthakriyAyAM visaMvAdyate pratyakSAnumAnata iva zrutasyApramANatAmicchanneva zrutavacanena nirAkRto drssttvyH| . zrutajJAna apramANa hai, kyoMki kahIM kahIM visamvAda ho jAtA hai / arthAt-gappASTake, upanyAsa pustakeM, kaviyoMkI utprekSAyeM, Adi aneka aMzomeM jhUThI paDatI haiN| choTe bAlakoMse satAyA gayA vRddha manuSye jhUTha bola detA hai ki nadIke kinAre laDDuoMke Dhera laga rahe haiM / he laDake, tuma loga vahAM
Page #33
--------------------------------------------------------------------------
________________ tattvArthacintAmANaH dauDa jaao| kamI kamI jisako jAnate haiM usameM pravRtti aura prApti bhI nahIM hotI hai| ataH zrutajJAna pramANa nahIM hai| pranthakAra kahate haiM ki isa prakAra kahanevAlA vAdI svastha nahIM hai / masake samAna avyavasthita hokara karanevAlA hai / kyoMki yoMto yAnI kahIM kahIM visamvAda ho jAnese sabhI jJAnoMmeM yadi apramANapanA dhara diyA jAyagA, gadhe, ghoDe saba eka bhAvase hAMke jAyeMge " TakAsera bhAjI TakAsera khAjA" vecA jAyagA, taba to pratyakSa, anumAna, AdikoMko bhI apramANapanekI Apatti AvegI, ye bhI to koI kahIM, visambAdI ho rahe haiM / yadi jhUThe jJAnoMko TAlakara una sacce jJAnoMmeM sambAdakapanese pramANapanA mAnoge to tisa hI kAraNa zrutajJAna bhI pramANa ho jaao| kAraNa ki usa zrutajJAnase arthako jAmakara pravartanevAlA puruSa arthakriyAmeM visamvAdI nahIM hotA hai| jaise ki pratyakSa aura anumAna pramANase arthako jAnakara pravRtti karanevAlA puruSa ThagAyA nahIM jAtA hai / hAM, pramANapana aura apramANapanakA viveka karanA Avazyaka hai| yahAM sUtrameM zrutavacana karake zrutajJAnakI apramANatAko cAhanevAlA puruSa hI parAsta kara diyA gayA vicAra lenA cAhiye yA isa viSayako spaSTa dekha lenA caahiye| atrAvadhyAdivacanAt kiM kRtamityAha / isa sUtrameM avadhi Adi arthAt avadhi, manaHparyaya, aura kevalajJAna ke kathanase kyA kiyA gayA hai ! aisI jijJAsA honepara AcArya vyAkhyAna karate haiN| jighratyatIMdriyajJAnamavadhyAdivacobalAt / pratyAkhyAtasunirNItabAdhakatvena tadgateH // 22 // jo cArvAka jaDavAdI indriyajanya pratyakSako hI mAnate haiM, atIndriyapratyakSako svIkAra nahIM karate haiM, kiMtu una atIndriyajJAnoMke bAdhaka kAraNoMkA pratyAkhyAna bhale prakAra nirNIta ho cukA hai, ataH una atIndriya pratyakSoMkI siddhi ho jAtI hai / jagatmeM bAdhakoMke asaMbhavakA bhale prakAra nirNaya ho jAnese padArthokI sattA mAnalI jAtI hai| karoDapati dhanikake rupayoMko eka eka kara kauna ThaluA ginaneko baiThe haiM ? kevala bAdhakAmAvase koTi adhipatikI sattA mAnalI jAtI hai| sambhAvanAvaza asaMkhya padArthoko bAjAra yA dezAntara kAlAntaroMmeM sAdhAraNa, loga jAna rahe haiM / usameM bhI bAdhakoMkA nahIM upasthita honA hI nirNAyaka hai / auSadhiyoMmeM rogako dUra karanekI zaktiyoMkA bahiraMga indriyoMse janya pratyakSajJAna nahIM haiN| phira bhI bAdhakoMke khaNDana kiye jA cukanekA bhalI bhAMti nirNaya ho jAnese anumAna dvArA zaktiyoMkA jJAna kara liyA jAtA hai / prathamase hI upAdAnoMmeM kAryakA jJAna bhI yoMhI hotA hai / isa sUtrameM avadhi Adikake vacanakI sAmarthyase atIndriya jJAnoMke upAdAna karanekI gandha ArahI hai, bahiraMga indriyoMkA atikama kara
Page #34
--------------------------------------------------------------------------
________________ tatvArtha lokavArtike kevala AtmAkI sahAyatA se utpanna huye atIndriya jJAna haiM, jaise ki anya logoMne bhAvanAjJAna yA yogipratyakSako mAnA hai / kala merA bhAI AvegA, cAMdIkA bhAva caDha jAyagA, kucha dinameM laDhAI ThanegI, kucha Apatti AnevAlI hai, ityAdi jJAna yadyapi zrutajJAna haiM, phira bhI mana indriyadvArA vizeSa upayoga laga jAnese kinhoMne inako pratyakSasadRza mAnA hai / jainoMmeM bhI svAnubhUtiko kevalajJAna sadRza kahIM kahIM likha diyA hai, bAta yaha hai ki atIMdriya pratyakSakA mAnanA dArzanikoMko anivArya paDegA / siddhe hi kevalajJAne sarvArtheSu sphuTAtmani / kArtsnyena rUpaSu jJAneSvavadhiH kena bAdhyate // 23 // 20 sone ki kAlimAke samAna ajJAna, kaSAya, Adi doSa aura jJAnAvaraNa Adi paudgalika AvaraNoMkI hAni kramakramase baDhatI huyI dekhI jA rahI hai / ataH vaha kisI AtmAmeM pUrNa rUpase bhI ho cukI hai / jisa AtmAmeM AvaraNa sarvathA nahIM haiM, vahI lokAlokako jAnanevAlA kevala jJAnI hai, tathA sUkSma, vyavahita, aura viprakRSTa padArtha ( pakSa ) kisI na kisake pratyakSa haiM / ( sAdhya ) hama logoMke anumAna, AgamoMdvArA jAne gaye hone se (hetu) jaise ki agni, indaura, purAne bAbA, Adi kisI na kisI ke pratyakSa haiM [ the ] / isa prakAra trikAla trilokavartI sampUrNa padArthoMmeM, atyanta vizadasvarUpa jJAna karanevAle kevalajJAnake siddha ho jAnepara yathAyogya saMsArI jIva aura paugalikarUpI padArthoMhI meM pUrNarUpa se vizada ho rahe, jJAnoM meM bhalA avadhijJAna kisake dvArA bAdhA jA sakatA hai ? arthAt sabako spaSTa jAnanevAlA kevalajJAna jaba siddha ho cukA to kevala rUpIpadArthoM ko spaSTarUpase jAnanevAlA avadhijJAna to sulabhatAte siddha ho jAtA hai / " sahasre paJcAzat " sahasra meM pacAsa to avazya haiN| paracittAgateSvartheSvevaM saMbhAvyate na kim / manaH paryayavijJAnaM kasyacitprasphuTAkRti // 24 // jaba kevalajJAna siddha ho cukA to isI prakAra dUsareke yA apane cittoMme prApta huye arthoMmeM kisI AtmA adhika vizada AkAroMvAlA ho rahA, mana:paryaya jJAna kyoM nahIM sambhavanIya hai ? arthAt sabakA dAdA guru kevalajJAna prasiddha ho cukA hai to usake ziSyasamAna avadhi mana:paryaya, to klupta haiM / apane aura parAye manadvArA vyakta avyaktarUpase cIte, nahIM cIte, adhacIte yathAyogya dvIpa padArthoMkA vizada pratyakSa karanevAlA vikalpayukta mana:paryaya jJAna kisI saMyamI ke ho jAtA hai / svalpajJAnaM samArabhya prakRSTajJAnamaMtimam / kRtvA tanmadhyato jJAnatAratamyaM na hanyate // 25 //
Page #35
--------------------------------------------------------------------------
________________ tattvArthacintAmaNiH 21 sUkSma nigodiyA labdhyaparyAptaka jIvake apane sambhave huye chaha hajAra bAraha bAraha janma maraNa kara antameM tIna moDAkI gatise maranekA prakaraNa prApta honepara vigraha gatike pahale samaya meM sabase choTA jaghanya jJAna hotA hai / saMklezakI kucha hInatA ho jAnese dUsare samayameM jJAna baDha jAtA hai / akSarake anantaveM bhAga svalpajJAnakA prArambha kara anantavAra chaha vRddhiyoMke anusAra antima prakarSatAko prApta hue kevalajJAnataka atizaya karake karake unake madhyarUpase honevAle jJAnoMkA tAratamya kisIke dvArA nahIM bAdhita hotA hai / arthAt-gajabharake kapaDese lekara cAlIsa gajatakake thAnameM madhyavartI gajoMse nape huye vastra bhI haiM / chaTAMkase lekara serabharatakake cUnameM madhyavartI tauloMkA bhI sadbhAva hai / isI prakAra nirAvaraNa jaghanya jJAna aura kevalajJAnake bIcameM honevAle dezapratyakSarUpa avadhimanaHparyayayoMkI siddhi ho jAtI hai / athavA mati zruta aura kevalajJAnake madhyavartI abAdha manaHparyaya to " tanmadhyapatitastagrahaNena gRhyate " isa paribhASAke anusAra upAtta ho jAte haiM / na hyevaM saMbhAvyamAnamapi yuktyAgamAbhyAmavadhyAdijJAnatrayamatIMdriyaM pratyakSeNa bAdhyate tasya tadaviSayatvAca / nApyanumAnenArthApatyAdibhirvA tata evetyavirodhaH siddhH|| yukti aura AgamoMke dvArA isa ukta prakAra sambhAvanA kiye jA rahe bhI avadhi Adika tIna atIndriya jJAna tumhAre vAhaHindriyajanya pratyakSoM karake to bAdhita nahIM hote haiM / kyoMki vaha indriya pratyakSa una atIMdriya jJAnoMko viSaya nahIM karatA hai / jo jJAna jisako viSaya nahIM karatA hai, vaha usakA sAdhaka yA bAdhaka nahIM hotA hai / jaise ki cAkSuSa jJAnakA bAdhaka rAsana jJAna nahIM hotA hai / tathA anumAna pramANa karake athavA arthApatti, upamAna, Adi pramANoM karake bhI tisa hI kAraNa yAnI unako viSaya karanevAle na honese avadhi Adi tIna pratyakSoMko bAdhA prApta nahIM hotI hai / isa prakAra atIndriya pratyakSake sAtha anumAna Adi pramANoMkA avirodha siddha hogayA / samIcInajJAna to parasparameM virodhako nahIM rakhate huye pratyuta sahAyaka ho jAte haiN| pramANasaMplava mAnA gayA hai / tathA pramANoMkI bhI pramANoMse hI siddhi hotI hai| eka rogIkI cikitsA sumativAle aneka vaidya kara sakate haiM / tathA vaidyake bImAra honepara anya vaidyoMse usakI cikitsA ( ilAja ) kI jAtI hai| ____ kazcidAha, matizrutayorekatvaM sAhacaryadekatrAvasthAnAdavizeSAJceti tadviruddha sAdhanaM taavdaah| ___koI spaSTavaktA prazna kara rahA hai ki matijJAna aura zrutajJAna donoM sAtha sAtha rahate haiM / aura eka AtmAmeM donoM avasthAna karate haiM, tathA donoMmeM koI vizeSatA bhI nahIM hai / ina hetuoMse mati aura zrutakA ekapanA ho jAo / isa prakAra kaha cukanepara sabase pahale AcArya yaha spaSTa doSa kahate haiM ki mati aura zrutake abhedako sAdhanevAle hetu viruddha hai / suniye
Page #36
--------------------------------------------------------------------------
________________ tattvArtha zlokavArtike na matizrutayoraikyaM saahcryaatshsthiteH| vizeSAbhAvato nApi tato nAnAtvasiddhitaH / / 26 // matijJAna aura zrutajJAnakA sahacarapanese athavA eka AtmAmeM sAtha sAtha sthiti honese ekapanA nahIM hai tathA parasparameM vizeSatA na honese bhI ekapanA jo sAdhAgayA hai so ThIka nahIM hai| kyoMki tina hetuoMse to pratyuta nAnApanakI siddhi hotI hai, jaise ki amAvasyAke dina sUrya aura candramAkA sahacarapanA anekapanake sAtha vyApti rakhatA hai, eka AtmAmeM jJAna, sukha, tathA eka Amra phalameM rUpa aura rasakA avasthAna ho rahA hai, kintu ve aneka haiN| isI prakAra sajAtIya gauoM yA rupayoMmeM anekapanA honepara hI avizeSatA dekhI jAtI hai| sAhacaryAdisAdhanaM kathaMcinAnAtvena vyAptaM sarvayaikatve tadanupapaveriti tadeva sAdhayenmatizrutayone punaH sarvathaikatvaM tayoH kathaMcidekatvasya sAdhyatve siddhsaadhytaanenaivoktaa| praznakartAke dvArA ekAnA sAdhanemeM diye gaye sAhacarya Adi hetu to viruddha haiM / ve tInoM hetu kathaMcit nAnApanake sAtha vyApta ho rahe haiM / sarvathA ekapana mAnanepara be sahacarapanA Adika nahIM bana pAte haiM / isa kAraNa ve hetu usa kathaMcit nAnApanako hI sAdheMge, kintu phira matijJAna aura zrutajJAnake sarvathA ekapaneko nahIM / hAM, una donoM jJAnoMmeM kathaMcit ekapaneko sAdhya karanepara to hama jainoMko siddhasAdhyatA hai / yaha isa kathaMcit anekatvake sAtha hetuoMkI vyAptikA samarthana kara denese kaha dI gayI samajha lenA cAhiye / sAhacaryamasiddhaM ca sarvadA tatsahasthitiH / naitayoravizeSazca paryAyArthanayArpaNAt // 27 // aura paryAyArthika nayakI apekSAse vicArA jAya taba to ve tInoM hetu svarUpAsiddha hetvAbhAsa haiN| kAraNa ki matijJAna aura zrutajJAnarUpa paryAyeM AtmAmeM kramase hI hotI haiM / azvinI, bharaNI, kRttikA, rohiNI Adi nakSatroMke udayasamAna kramavartI paryAyoMmeM vyaktirUpase sahacarapanA nahIM hai / tathA sadA hI AtmAmeM una paryAyoMkI sAtha sAtha sthiti bhI nahIM hai| eka samayameM chamastha jIvoMke do upayoga nahIM ho pAte haiM / tathA mati aura zrutameM paryAyadRSTise avizeSaenA bhI nahIM hai, kintu baDA bhArI antara hai / zrInemicandra siddhAntacakravartIne " sudakevalaM ca NANaM doNNivi sarisANi hoti bohAdo / sudaNANaM tu parokkhaM paJcakkhaM kevalaM gANaM // " isa gAthA dvArA kevalajJAnake sadRza zrutajJAnako mAnA hai / AThaveMse lekara bArahaveM taka guNasthAnoMmeM pradhAnarUpase zrutajJAna hI dhyAnakA svarUpa dhAraNa kara karmaprakRtiyoMko kATa rahA hai / hAM, matijJAnameM zuddhaAtmAkA mAnasa pratyakSa honA
Page #37
--------------------------------------------------------------------------
________________ tattvArthacintAmANaH sabhI zrutajJAnoMse baDhiyA padArtha hai, phira usameM bhI zrutakA abhyAsa kAraNa hai / kintu matijJAna to itanA vyApaka nahIM hai / ataH pakSameM nahIM Thaharaneke kAraNa ukta tInoM hetu asiddha haiN| sAmAnyArpaNAyAM hi matizrutayoH sAhacaryAdayo na vizeSArpaNAyAM paurvaapryaadisiddheH| kAryakAraNabhAvAdekatvamanayorevaM syAditi cet na tatopi kathaMcidbhedasiddhestadAha / ___sAmAnyakI apekSA vicArA jAya to matizruta jJAnoMmeM sahacarapanA Adi dharma Thahara jAte haiM, kintu vizeSa pariNAmoMkI vivakSA karanepara to pahile pIche honApana AdikI siddhi ho rahI hai / yadi koI yoM kahe ki matijJAnapUrvaka zrutajJAna utpanna hotA hai, isa prakAra pUrvApara padArthoM meM kAryakAraNa bhAva honese ina matizrutvakA ekapanA ho jAvegA, AcArya kahate haiM ki yoM to na kahanA / kyoMki tisa kArya kAraNa bhAvase bhI unameM kathaMcit bheda hI siddha hogA / usako AcArya vArtikadvArA spaSTa kahate haiM / suno kAryakAraNabhAvAtsyAcayorekatvamityapi / viruddhaM sAdhanaM tasya kathaMcidbhedasAdhanAt // 28 // kAryakAraNa bhAva honese una zrutajJAna aura matijJAnameM abheda hai, isa anumAnakA hetu bhI viruddha hetvAbhAsa hai / kyoMki vaha kAryakAraNabhAva to kathaMcit bhedakA sAdhana karatA hai| sarvathA eka ho rahe ghaTa, ghaTa, yA jJAna, jJAnakA kAryakAraNabhAva nahIM mAnA gayA hai| ataH ekatvarUpa sAdhyase viparIta kathaMcit bhedake sAtha vyAptiko rakhaneke kAraNa tumhArA kahA gayA kAryakAraNabhAvahetu viruddha hai| na dhupAdAnopAdeyabhAvaH kathaMcidbhedamaMtareNa matizrutaparyAyayorghaTate yatosya viruddhasA. dhanatvaM na bhaveva, kathaMcidekatvasya sAdhane tu na kiNcidnissttm| ___matijJAna aura zrutajJAnarUpa paryAyoMkA kAraNa kAryarUpase ho rahA upAdAna upAdeyapanA kathaMcit donoMmeM bhedako mAne vinA nahIM ghaTita hotA hai jisase ki isa kAryakAraNabhAva hetuko viruddha hetvAbhAsapanA na ho ske| hAM, kathaMcit ekapanekA donoMmeM sAdhana kiyAjAya taba to hama syAdvAdiyoMke yahAM koI aniSTa nahIM hai| dravyakI pUrvaparyAya upAdAna hotI hai aura usa dravyakI uttaraparyAya upAdeya hotI hai| matike eka samaya hI pIche zrutajJAna hotA hai, ataH mati upAdAna hai, zruta upAdeya hai / kintu utpatikI apekSA zrutajJAnakA matijJAna nimittakAraNa hai| kyoMki zrutajJAnakI dhArAmeM kaiI kSaNa pUrvameM rahanevAlA matijJAna bhI kAraNa mAnA gayA hai| gocarAbhedatazcena sarvathA tdsiddhitH| zrutasyAsarvaparyAyadravyagrAhitvavAcyapi // 29 // .....
Page #38
--------------------------------------------------------------------------
________________ tattvAryazlokavArtike kevalajJAnavatsarvatattvArthagrAhitAsthitaH / matestathAtvazUnyatvAdanyathA svamatakSateH // 30 // punaH koI yadi yoM kahe ki mati aura zrutake viSaya eka haiM, isa kAraNa ve donoM eka ho jAyeMgeM / AcArya kahate haiM ki yaha to na kahanA, kyoMki usameM sabhI prakAra viSayoMkA abheda pAyA jAnA asiddha hai / ataH viSaya abheda bhI hetu svarUpAsiddha nAmaka hetvAbhAsa huaa| zrutajJAnako asarva paryAya aura sarvavyoMke grAhakapanekA vacana hote huye bhI kevalajJAnake samAna sampUrNa tattvArthokI grAhakatA siddha ho rahI hai aura matijJAnako tirA prakAra parokSarUpase sampUrNa arthokI grAhakatApanakA abhAva hai / anyathA yAnIM aisA nahIM mAnakara dUsare prakAroMse mAnanepara to bauddha, naiyAyika, mImAMsaka, Adi vAdiyoMko bhI jainoMke samAna apane siddhAntoMkI kSati prApta hogI / " matizrutayonibaMdho dravyeSvasarvaparyAyeSu " iti vacanAdgocarAbhedastatastayorekatvamitina pratipattavyaM sarvathA tdsiddhH| zrutasyAsarvaparyAyadravyagrAhitvavacanepi kevalajJAnavatsarvatattvArthagrAhitvavacanAt / " syAdvAdakevalajJAne sarvatattvaprakAzane " iti tadvyAkhyAnAt / zrI umAsvAmI mahArAjakA sUtra hai ki matijJAna aura zrutajJAnakA viSayanibandha sampUrNa dravya aura asampUrNa paryAyoMmeM hai / isa kathana dvArA viSayakA abheda mAnakara phira usa viSaya abhedase una matijJAna aura zrutajJAnakA ekapanA sAdhA jAya, yaha to nahIM samajhanA caahiye| kyoMki sabhI prakAra vaha viSayoMkA abheda asiddha hai / dekhiye, zrutajJAnako alpaparyAyeM aura sampUrNa dravyoMke grAhakapanakA vacana hote huye bhI kevalajJAnake samAna sampUrNa tattvArthoke grAhakapanakA vacana hai| zrI samantabhadrAcAryane AptamImAMsAmeM umAsvAmI mahArAjake usa sUtrakA isa prakAra vyAkhyAna kiyA hai ki syAdAda yAMnI zrutajJAna aura kevalajJAna donoM hI sampUrNa tattvoMkA prakAza karanevAle haiN| bheda itanA hI hai ki zrutajJAna parokSarUpase sampUrNa padArthoko jAnatA hai aura kevalajJAna sampUrNa padArthoko pratyakSa rUpase jAnatA hai, kintu isakA vizeSa vivaraNa aSTasahasrImeM kiyA gayA hai| ____na matistasyAstarkAtmikAyAH svArthAnumAnAtmikAyAzca tathA bhAvarahitatvAt / na hi yathA zrutamanaMtavyaMjanaparyAyasamAkrAMtAni sarvadravyANi gRhNAti na tathA matiH / svamatasiddhAMte'syAH varNasaMsthAnAdistokaparyAyaviziSTadravyaviSayatayA pratIteH / svamatavirodhopi tasyAnyathaivAvatArAt tayorasarvaparyAyadravyaviSayatvamAtrameva hi svasiddhAMta prasiddhaM na punaranaMtavyaMjanaparyAyAzeSadravyaviSayatvamiti tayAkhyAnamapyaviruddhameva bAdhakAbhAvAditi na viSayAbhedastadekatvasya saadhkH| .
Page #39
--------------------------------------------------------------------------
________________ tattvArthacintAmaNiH kintu matijJAna to aisA zrutake sadRza nahIM hai, tarkasvarUpa athavA svArthAnumAmasvarUpa bhI usa matijJAnameM sabase bar3e matijJAnako tisaprakAra zrutajJAnake samAna sarva tattvoMkA grAhakapanA nahIM hai, jisa prakAra ananta vyaMjanaparyAyoMse cAroM ora ghire huye saMpUrNa dravyoMko zrutajJAma grahaNa karatA hai| tisa prakAra matijJAna nahIM jAnatA hai / apane jainamatake siddhAntameM varNa, rasa, saMsthAna, Adi moTI moTI thoDIsI paryAyoMse viziSTa ho rahe dravyako viSaya karanepanase isa matijJAnakI pratIti ho rahI hai / ataH apane matase virodha bhI AtA hai / kyoMki usakA dUsare prakAra hI vyAkhyAna dvArA avatAra hai| una mati aura zruta donoMke kevala asarva paryAya aura dravyoMko viSaya karanApana hI apane siddhAntameM prasiddha ho rahA hai| kiMtu phira donoMko ananta vyaMjanaparyAya aura sampUrNa dravyoMko viSaya karalenApana nahIM mAnA gayA hai / yAnI akelA zrutajJAna hI ananta vyaMjanaparyAyoMse sahita sampUrNa dravyoMko jAna sakatA hai| isa prakAra usa sUtrakA vyAkhyAna karanA bhI aviruddha hI paDatA hai| kyoMki koI bAdhaka pramANa nahIM hai / isa kAraNa viSayakA abheda honA una mati, zrutajJAnoMke ekapanakA sAdhaka nahIM hai| kahAM samudra aura kahAM sarovara / iMdriyAnidriyAyattavRttitvamapi sAdhanam / na sAdhIyoprasiddhatvAcchratasyAkSAnapekSaNAt // 31 // __matijJAna aura zrutajJAnakA abheda siddha karaneke liye diyA gayA bahiraMga indriya aura antaraMga indriyake adhIna hokara pravartanA rUpa hetu bhI adhika acchA nahIM hai| kyoMki pakSameM nahIM rahaneke kAraNa sulabhatAse asiddha hetvAbhAsa hai / zrutajJAnako sparzana Adi bahiraMga iMdriyoMkI kathamapi apekSA nahIM hai| yoM paramparAse vicArA jAya taba to mokSako baMdhakI apekSA hai| anna, phalaM, Adi bhakSya padArthoko abhakSya malamUtra yukta khAtakI apekSA hai / prakAzako andhakArakI apekSA hai| vastutaH nyAyazAstrakI dRSTise dekhA jAya to paramparAse kAraNa paDanevAle padArthoko prakRta kAryakA kAraNapanA hI prApta nahIM hai / pitAmaha [ bAbA ] apanI pautrI [ nAtinI ] ko beTI kaha detA hai| kiMtu putravadhUko svapatnI kahanese mahAna pApakA bhAgI hokara lokaniMdya ho jAyagA / bhAiyo / lokaprasiddha sthUlavyavahArake anusAra sUkSmakArya kAraNabhAvako na ghsiittoN| matizrutayorekatvamiMdriyAnidriyAyattavRttitvAdityapi na zreyaH sAdhanamasiddhatvAt / sAkSAdakSAnapekSatvAcchUtasya, paraMparayA tu tasyAkSApekSatvaM bhedasAdhanameva sAkSAdasAkSAdakSApekSayovirudadharmadhyAsasiH // ___matijJAna aura zrutajJAna [ pakSa ] meM ekapanAhI hai| ( sAdhya ) indriya aura manake adhIna hokara pravRtti karanevAle honese ( hetu ) arthAt matijJAna aura zrutajJAna donoMke kAraNa indriya
Page #40
--------------------------------------------------------------------------
________________ tattvArthazlokavAtika aura mana haiM / AcArya kahate haiM ki yaha hetu bhI zreSTha nahIM hai / kyoMki isameM svarUpAsiddha doSa hai| sAkSAt avyavahita rUpase zrutajJAna indriyoMkI apekSA nahIM karatA hai / 'hAM, paramparAse to usa 'zrutajJAnako bahir indriyoMkI apekSA hai, kintu etAvatA unake bhedakI hI siddhi hogI, matijJAnako sAkSAt rUpase bahiraMga indriyoMkI apekSA hai / aura zrutajJAnako vyavahitarUpase bahiraMga indriyoMkI apekSA hai / isa prakAra viruddhadharmoMse ArUDhapanekI siddhi ho jAnese mati aura zrutameM 'meda siddha ho jAyagA / ataH ukta hetu viruddha bhI huaa| nAniMdriyanimittatvAdIhanazrutayoriha / tAdAtmyaM bahuveditvAcchUtasyehAvyapekSayA // 32 // avagrahagRhItasya vastuno bhedamIhate / vyaktamIhA zrutaM tvarthAn parokSAn vividhAnapi // 33 // ekendriyase lekara asaMjJI pacendriyajIvoMtaka avagraha matijJAna hI pAyA jAtA hai| IhA, avAya, dhAraNA to saMjJI jIvoMke hI hote haiM / isa prakaraNameM IhAmatijJAna "aura "zabdajanya vAcya artha jJAnarUpa zrutajJAnakA nimitta kAraNa mana hai / ataH mati aura zrutameM 'manako nimittapanA ho jAnese donoMkA tAdAtmya hai| AcArya kahate haiM ki yaha to na kahanA / kyoM ki IhA matijJAnakI apekSAse zrutajJAna bahuta adhika viSayako jAnanevAlA hai / avagrahase grahaNa kI gayI vastuke vizeSa aMzomeM saMzaya honepara usake nirAsako liye pravarttatA huA aura tavyapratyayAntase kahA gayA aisA IhA jJAna vastuke kevala thoDe bheda aMzakA prakaTarUpase Ihana karatA hai| aura zrutajJAna to nAnA prakArake parokSa arthIko bhI jAnatA hai / kahAM to bindumAtra IhA jJAnakA viSaya aura kahAM zrutajJAnakA samudrasamAna aparimita viSaya / aisI dazAmeM bhalA IhAmatijJAna aura zrutajJAna donoM eka kaise ho sakate haiM ! arthAt-nahIM ho sakate haiN| yoM to sabhI jJAnoMmeM upAdAna kAraNa eka AtmA hai / itane hI se kyA sabhI jJAna eka ho jAyaMge ! kabhI nhiiN| ___ na hi yAdRzamanidriyanimittatvamIhAyAstAdRzaM zrutasyApi / tanimittatvamAtraM tu na tayostAdAtmyagamakamavinAbhAvAbhAvAt sattvAdivat / yadyapi IhA matijJAna aura zrutajJAna donoM hI manase hote haiM / kintu jisa prakArakA IhAjJAnakA nimittapanA manako prApta hai, usa sarIkhA zrutajJAnakA bhI nimittapanA manameM nahIM hai| kulAlakA ghaTako aura putrako utpanna karanemeM nimittapanA nyArA nyArA hai| hAM, kevala sAmAnyarUpase usa manakA nimittapanA to una mati aura zrutake tAdAtmyakapanakA gamaka hetu nahIM hai / kyoMki prakaraNaprApta hetu "aura sAdhyakI avinAbhAvarUpa vyApti nahIM banatI hai| jaise ki sAmAnyadharma sattA' yA dravyatva Adi
Page #41
--------------------------------------------------------------------------
________________ tattvArthacantAmANiH hetuoMse jaDa cetana, AkAza pudgala, mukta, saMsArI, AdimeM ekapanA nahIM sAdhA jAtA hai| pazupanase gadhe aura ghoDe meM sarvathA ekapanA sAdhanevAlA pahilI zreNIkA mUrkha hai| ___ kecidAhurmatizrutayorekatvaM zravaNAnimittatvAditi, nepi na yuktivAdinaH / zrutasya sAkSAcchravaNanimittatvAsiddheH tasyAnidriyavattvAdRSTArthasajAtIyavijAtIvanAnArthaparAmarzanasvabhAvatayA prasiddhatvAt / koI vAdI yahAM isa prakAra kaharahe haiM ki karNa indriyako nimitta pAkara matijJAna aura zrutajJAna hote haiM, isa kAraNa donoMkA ekapanA hai, granthakAra kahate haiM ki aisA kahanevAle ve vAdI bhI yuktipUrvaka kahanekI deva rakhanevAle nahIM haiM / kyoMki karNaindriyako sAkSAt nimitta mAnakara zrutajJAnakA utpanna honA asiddha hai / karNaindriyajanya maMtijJAnameM to avyavahita rUpase nimittakAraNa karNa indriya hai| hAM, bahutase zrutajJAna zabdako sunakara vAcya arthako jJaptike liye utpanna hote haiN| unameM paramparAse kRrNaindriya kAraNa hai| kAnase zadboMko sunakara karNajanya matijJAna hotA hai, pazcAt saMketa grahaNakA smaraNa hotA hai, punaH vAcya. arthakA jJAna huA zrutajJAna samajhA jAtA hai| "zrutamanindriyasya" isa sUtrake anusAra usa zrutajJAnakI anindriyavAnpanA yAnI manako nimitta mAnakara utpanna hone pana aura pratyakSase nahIM dekhe gaye sajAtIya aura vijAtIya aneka arthoMkA vicAra karanArUpa svabhAvoMse sahitapane karake prasiddhi horahI hai| - zrutvAvadhAraNAye tu zrutaM vyAcakSate na te tasya zrotramaterbhedaM prakhyApayitumIzate / zrutvAvadhAraNAcchUtamityAcakSANAH zaddhaM zrutvA tasyaivAvadhAraNaM zrutaM sapatipannAstadarthasyAvadhAraNaM taditi praSTavyAH / prathamakalpanAyAM zrutasya zravaNamaterabhedaprasaMgo'zakyapratiSedhaH, dvitIyakalpanAyAM tu zrotramatipUrvameva zrutaM syAneMdriyAMtaramatipUrva / tathAhi -- zabdako sunakara nirNaya karanese zrutajJAna hotA hai, isa prakAra jo zrutakA vyAkhyAna karate haiM ve vAdI to usa zrutajJAnakA karNaindriyajanya matijJAnase bhedako prasiddha karAneke liye samartha nahIM haiN| hama jainoMko unase pUMchanA cAhiye ki suna karake avadhAraNa karanese zrutajJAna hotA hai / isa prakAra vyakta kahanevAle vAdI zabdako sunakara usI zadbake nirNayako zrutajJAna samajha baiThe haiM ? athavA isa zabda dvArA kahe gaye vAcya arthake nirNayako zrutajJAnapanekA vizvAsa kara rahe haiN| btaao| pahilI kalpanA lenepara to zrutajJAnakA karNa indriyajanya matijJAnase abheda ho jAneke prasaMgakA koI niSedha nahIM kara sakatA hai| kyoMki zadbakA zrAvaNa pratyakSa matijJAna hai aura usIko tumane zrutajJAna kaha diyA hai / hAM, dUsarI kalpanA svIkAra karanepara to kucha kucha ThIka dIkhatA hai| kintu itanA doSa hai ki akele karNa indriyajanya matijJAnako hI kAraNa mAnakara zrutajJAna utpanna ho skegaa|
Page #42
--------------------------------------------------------------------------
________________ 28 tattvArthazlokavAtika anya rasanA, prANa, sparzana, netra, aura mana indriyase utpanna huye matijJAnarUpa kAraNoMse zrutajJAna nahIM ho skegaa| isI bAtako spaSTakara dikhalAte haiN| zaddhaM zrutvA tadArthAnAmavadhAraNamiSyate / yaH zrutaM tairna labhyeta netrAdimatijaM zrutam // 34 // - zabdako suna karake usake vAcya arthokA nizcaya hI zrutajJAna jina vAdiyoMke dvArA mAnA jAtA hai, una karake netra Adi indriyoM dvArA utpanna huye matijJAnase banAye gaye zrutajJAnakA lAma meM kiyA jaaygaa| kintu dekhA jAtA hai ki sparzana indriyoMse rUkhe, cikane, ThaNDe, Adiko jAnakara banase so artha iMTa, malAI, makhamala, Adi arthokA aMdheremeM zrutajJAna ho jAtA hai / rasanA indriyase sailApana Adi rasa yA rasavAn skandhoMko cakha kara rasoMke tAratamyarUpa anya padArthokA yAnI. pahile Amase yaha adhika moThA Ama hai aura amuka Ama nyUna rasavAlA thA, aise jJAna ho jAte haiM, athavA ina laDDuoMmeM khAMDa adhika hai tathA dUsare laDDuoMmeM bUMdI kamatI hai, phalAne halakAIke ye banAye huye haiM, Adi / evaM prANa indriyase sugaMdha durgadha yA gandhavAn dravyakA matijJAna karake pIche usa itrake nirmApaka kartA, sthAna, bhAva, gandha, tAratamya, Adi arthAntaroMkA zrutejJAna ho jAtA hai / netradvArA kAle, nIle Adi rUpoMko dekhakara una arthoke sajAtIya vijAtIya anya padArthokA zrutajJAna hotA dekhA jAtA hai / karNa indriyadvArA zabdako sunakara vAcya arthakA jJAna to Apa mAnate hI haiM / isI prakAra aMtaraMga indriya manase sukha, duHkha, vedanA, AdikA mAnasa matijJAna kiye pIche rogakA yA iSTa, aniSTa, padArthoke grahaNa, tyAgakA parAmarzarUpa zrutajJAna hotA rahatA hai| saMkalpa vikalpa karanevAle jIvoMke yA nyAyazAstrake vicAranemeM upayoga rakhanevAle vidvAnoMke to mAnasa maMtijJAnase utpanna hue asaMkhya zrutajJAna utpanna hote rahate haiM / upazamazreNI yA kSapakazreNImeM mAnasa matijJAnako vyavahita, avyavahita, rUpase kAraNa mAnakara huye aneka zrutajJAnoMkA samudAya rUpa dhyAna hai / ataH kevalazabdako sunakara vAcya arthake jJAna honeko hI zrutajJAna nahIM samajhanA, kintu anya indriyoMse bhI matijJAna hokara pIche zrutajJAna hote haiM / zrutajJAnako bhI kAraNa mAnakara anya zrutajJAna hote jAte haiM / jaise ki ghaTa zabdako sunakara miTTIke ghaDekA jJAna huaa| pIche jala dhAraNa zaktikA jJAna dUsarA zrutajJAna huA, yaha zrutajJAnase janya zrutajJAna hai / athavA netroMse dUravartI dhuyeMko dekhakara usase bhinna agnikA jJAna honA prathama zrutajJAna huaa| tathA vaha pradeza uSNa hai / yaha dUsarA zrutajJAna huA / isa prakAra pahile pahile zrutajJAnoMse hajAroM zrutajJAna utpanna hote rahate haiN| saMjJI jIvake honevAle cAroM dhyAnoMmeM antarmuhUrta taka yahI dhArA calatI rahatI hai| bahuta pahile samayameM huA matijJAna una zrutajJAnoMkA kAraNa mAna liyA jAtA hai, jaise ki manaHparyaya jJAna aura zrutajJAnakA paramparAse kAraNa darzana ho jAtA hai / rUpake jJAna yA rasake jJAnameM jaise cakSu, acakSudarzana
Page #43
--------------------------------------------------------------------------
________________ tattvArthacintAmaNiH wwwmanAmAnamnna avyavahita kAraNa haiM, vaise zruta aura manaHparyayameM nahIM / pahile darzana hotA hai pIche matijJAna usake pIche zrutajJAna aura kabhI kabhI aneka zrutajJAna bhI hote rahate haiN| unameM vaha pahile huA darzana hI paramparAse kAraNa mAnA jAtA hai / isI prakAra pahile darzana punaH IhA matijJAna, pazcAt manaHparyaya jJAna hotA hai| prakaraNameM chaU indriyoMse utpanna huye matijJAnake pazcAt arthAntaroMkA jJAna honA rUpa zrutajJAna mAnA gayA hai| yadi punA rUpAdInupalabhya tadavinAbhAvinAmarthAnAmavadhAraNaM zrutamityapISyate zrutvA. vadhAraNAt zrutamityasya dRSTvAvadhANAt zrutamityAdhupalakSaNatvAditi mataM tadA na virodha: pratipacigauravaM na syAt / yadi tuma phira yaha kaho ki rUpa, rasa, sparza, AdikoMke sAtha avinAbhAva rakhanevAle anya arthokA avadhAraNa karanA bhI zrutajJAna hai, yaha bhI hamako iSTa hai| sunakarake avadhAraNa karanese zrutajJAna hotA hai yaha to upalakSaNa hai / kintu dekhakarake, chU karake, sUMgha karake, cAkha karake aura mAnasa matijJAna karake bhI zrutajJAna hote haiN| roTI khavAdo, yahAM roTI padase dAla, sAga, caTanI, modaka Adi sabakA grahaNa hai| kauAse dahI kI rakSA karanA, yahAM kauA padase dahIko bigADanevAle billI, kuttA, cIla, Adi sabakA grahaNa hai, aise hI yahAM bhI rUpa AdikoMke matijJAnoMkA grahaNa karanA cAhiye / AcArya kahate haiM ki isa prakAra mantavya hoya tava to hama jainoMko koI virodha nahIM hai| upalakSaNa mAnanese pratipatti karanemeM gaurava bhI nahIM hovegaa| anyathA eka ekakA nAma lenese ziSyako samajhane meM bhArI bojha pddtaa| na caivamapi mateH zrutasyAbhedaH sidhyet tallakSaNabhedAcetyupasaMhartavyam / aura isa prakAra bhI matijJAnase zrutajJAnakA abheda siddha nahIM ho paavegaa| kyoMki una donoMke lakSaNa nyAre nyAre haiN| isa prakAra yahAM calAye gaye prakaraNakA aba saMkoca karanA cAhiye arthAtsunanA, cATanA, chaMnA Adi indriyajanya jJAna matijJAna haiM aura ina matijJAnoMse pIche honevAlA arthanirNaya zrutajJAna hai| arthase arthAntarake jJAnako zrutajJAna kahate haiN| jahAM kAryakAraNakI abhedavivakSA hai vahAM dhUmase agnikA jJAna honA abhinibodha matijJAna hai aura medavivakSA honepara dhUmase agnikA jJAna zrutajJAna hai / isa prakAra lakSaNake bhedase matijJAna aura zrutajJAnakA meda hai| tasmAnmatiH zrutAdbhinnA bhinnlkssnnyogtH| avadhyAdivadAdibhedAceti sunizcitam // 35 // ___ isa kAraNa matijJAna bhinna bhinna lakSaNakA sambandha honeke kAraNa zrutajJAnase bhinna hai jaise ki avadhi Adika jJAna zrutajJAnase bhinna hai athavA jaise avadhi Adikase matijJAna bhinna hai vaise
Page #44
--------------------------------------------------------------------------
________________ tatvArthazlokArtike zrutase bhI mica, hai tathA viSayarUpa artha, kAraNa Adike bhedoMse bhI matijJAna, zrutajJAnoMkA, bheda hai, yaha bAta bhalle prakAra nizcita karadI gayI hai| ___ yathaivaH savadhimanaHparyayakevalAnAM parasparaM mateH khalakSaNabhedorthamedaH kAraNAdibhedazca siddhastathA zrutasyApIti yuktaM vasya maternAnAtvamavadhyAdivat / tataH-sUktaM malyAdijJAnapaMcakam / jaise hI avadhijJAna, manAparyayajJAna, aura kevalajJAnakA parasparameM, tathA matijJAnakI, apekSAse apane apane lakSaNoMkA bheda hai, jAnane yogya viSayakA bheda hai, kAraNa kSayopazama,utpattikrama AdikA bheda siddha horahA hai, isa hI prakAra zrutajJAnakA bhI matijJAnase svalakSaNa AdikI apekSA bheda hai| isa kAraNa usa zrutajJAnako avadhi Adike samAna matijJAnase minnapanA yukta hai / tisa kAraNa umAsvAmI mahArAjane mati Adika nyAre nyAre pAMca jJAna bahuta acche kahe haiM, aise nirdoSa sUtroMko sunakara sabhI vAdI prativAdiyoMko prasanna honekA avasara prApta ho jAtA hai| sarvajJAnamanadhyakSaM pratyakSArthaH prisphuttH| iti kecidanAtmajJAH pramANavyAhataM viduH // 36 // pratyakSa, anumAna Adi saba hI jJAna parokSarUpa haiN| yAnI jainoMke siddhAMta anusAra sabhI pratyakSa, anumAna, saMzaya, viparyaya Adi jJAnoMkA khAMzameM svasaMvedana pratyakSa honA hama mImAMsakoMko iSTa nahIM hai / hAM, svayaMko pratyakSa na karanevAlA pratyakSapramANa svayaM aMdheremeM paDA hokara bhI ghaTa, paTa, Adi padArthokA adhika spaSTatAse pratyakSa kara letA hai / jaise ki AMkhake cakAcoMdako bacAneke lie dIpakakI laukA AvaraNa kara denepara dIpakakA pratyakSa to nahIM hotA hai, kintu usase prakAzita padArthokA pratyakSa ho jAtA hai / yazakI cAha nahIM kara Thosa upakArako karanevAlA seTha jaise gupta dAna karatA hai, dinameM kArya karanevAle sarvadA sUryako hI nahIM dekhate rahate haiM, phira bhI sUryase prakAzita arthokA spaSTa pratyakSa ho rahA hai, isI prakAra parokSa jJAnoMse bhI pratyakSa svarUpa jJapti ho sakatI hai| anumAna Adika parokSoMse parokSa jJapti to jainoMne bhI mAnI hai| hA~, una anumAna AdikoMkA svAMzameM pratyakSa jJAna aura viSaya aMzameM parokSa jJAna mAnA hai / ardhajaratIya nyAyase yaha jJAnoMkA svAMzameM pratyakSa honA hamako iSTa nahIM hai / isa prakAra koI mImAMsaka kaha rahe haiM / AcArya kahate haiM ki jJAnasvarUpa apanI AtmAko nahIM jAnate hue ve bhI pramANoMse vyAghAta doSako prApta hue arthako samajha baiThe haiM, yaha unakI andhabuddhikI balihArI hai| parokSA no buddhiH pratyakSorthaH sa hi bahirdeza saMbaMdhaH pratyakSamanubhUyata iti kecit saMpatiprajAstepyanAtmajJA pramANavyAhatAbhidhAyitvAt / ..
Page #45
--------------------------------------------------------------------------
________________ tatvArthacintAmaNiH 1 "hama logoMkI sampUrNa buddhiyAM parokSa haiM, kiMtu svAMza meM parokSa ho rahe, pratyakSa pramANake viSaya ghaTa, paTa, Adika padArtha pratyakSa haiN| jisa kAraNa ki vaha artha bAharake dezoM meM sambandhita ho rahA pratyakSarUpa anubhavA jA rahA hai / kiMntu antaraMgake jJAna to pratyakSarUpa nahIM jAne jA rahe haiM / 'indrikA pratyakSa nahIM hote hue bhI unake dvArA sparza, rasa, gandha, varNa, athavA inase viziSTa 'arthoka aura zabdakA pratyakSa ho jAtA hai / netrameM sanmukhasthita padArthake paDe hue pratibiMbako koI nahIM dekhatA hai, kintu usake balabUtepara huI cAkSuSajJaptiko sarva jAnate haiM / isa prakAra koI bhaTTa yA prabhAkara, mImAMsaka bhale prakAra vizvAsa kara baiThe haiM / kintu ve bhI Atmatattvako jAnanevAle nahIM haiN| kyoMki pramANoMse vyAhata ho rahe padArthoMkA kathana kara rahe haiM / bAla, gopAla, pazu, pakSiyoM taka meM apane apane jJAnoMkA svasaMvedana pratyakSa honA dekhA jAtA hai / tabhI to kabhI kabhI una jJAnoMkA smaraNa honA aura pratyabhijJAna honA banatA hai / dhAraNArUpase pratyakSa huye vinA kisIkI smRti yA pratyabhijJAna nahIM ho pAte haiM / ' coindriya bare, madhumakSikA Adika bhI apane niyata chattoM [ gharoM ] ko lauTatI haiM, smaraNa rakhatI haiM / kiMtu yaha saba vAsanAyukta avagraha rUpa pratijJAna hai / choTA jJAna bhI baDe baDe camatkAraka kAryoko kara detA hai / thoDe jJAnavAle paMDita puja jAte haiM aura vizeSa jJAnI vaisA bahiraMga meM camatkAra nahIM dikhA sakate haiM / svayaM tattvAnveSa karate baiThate haiM / "IhA, avAya, dhAraNA to saMjJI jIvoMke hI hote haiM / dvIndriya, zrIndriya, caturindriya, asaMjJI jIvoMkA tIvra anubhAgavAlI kaSAyase mizrita huA jJAna hI gRha banAnA, bacce banAnA, baccoMke zarIra upayogI sanmUrcchana karanevAle padArthoMko DhUMDha nikAlanA Adi AzcaryakAraka kAryoMko karA detA hai / pratyakSamAtmani jJAnamaparatrAnumAnikam / pratyAtmavedyamAheti tatparokSatvakalpanAm // 37 // 31 apanI AtmAmeM to vaha jJAna svasaMvedana pratyakSa se pratibhAsa rahA hI hai / aura dUsare yajJadatta, jinadatta, Adi AtmAoMmeM utpanna huA jJAna una unako pratyakSa dvArA dIkha rahA hai, isa bAtako hama anumAna dvArA jAna lete haiM / ataH pratyeka AtmAmeM svasaMvedana pratyakSa se jAne jA rahe jJAnakA "pratyakSapanA usa jJAna ke parIkSapanakI kalpanAko saba orase naSTa kara detA hai / bhAvArtha sarvajJako to sabhI padArthoMkA pratyakSa hai / ataH apane jJAnakA pratyakSa to avazya hogA ho aura apane jJAnakA " svasaMvedana : pratyakSa bAlakoMtakako ho rahA hai| tathA dhImAn jIva dUsare AtmAoM meM utpanna huye * jJAnakA svayaM apane apane dvArA pratyakSa ho jAnekA anumAna kara lete haiN| jaise ki apanI mastaka 'pIDAkA pratyakSa kara dUsaroMkI mastaka pIDAke pratyakSa duHkha anubhavako gharake anya jana anumAnase " jAna lete haiM / ataH sampUrNa jJAna svAMzako jAnanemeM pratyakSa pramANarUpa haiM /
Page #46
--------------------------------------------------------------------------
________________ tatvAryazlokavArtike prone sAkSAtsatibhAsamAnaM hi pratyakSaM svasmin vijJAnamanumeyamaparatra vyAhArAderiti pratyAtmavedyaM sarvasya jJAnaparokSatvakalpanAmAItyeva / kiMca jisa kAraNa ki apanemeM to sAkSAt rUpase pratyakSa pratibhAsa rahA jJAna hai hI aura dUsaroMkI AtmAmeM apane apane jJAnakA pratyakSapanA hama vacanakuzalatA, ceSTA, pravRtti, smaraNa honA Adikase anumAna kara lete haiM, isa kAraNa pratyeka AtmAoMmeM apane apane svasaMvedana pratyakSase jAnA jA rahA jJAna sabhI jJAnoMke svAMzameM parokSapanakI kalpanAko samUla cUla naSTa kara hI detA hai| athavA sabhI vAdiyoM dvArA mAne gaye apane dvArA hI jJAnake pratyakSa na honepanako vaha pratyakSarUpa anubhava kiyA jA rahA jJAna khaNDana kara detA hai| aisI adhika prasiddha bAtako siddha karaneke liye hama vizeSa parizrama yA cintA kyoM kareM ? dUsarI bAta yaha hai ki vijJAnasya parokSatve pratyakSArthaH svataH katham / sarvadA sarvathA sarvaH sarvasya na tathA bhavet // 38 // vijJAnako sarvathA parokSa mAnanepara sabhI jIvoMke sadA, sabhI prakArase, sampUrNa padArtha tisa prakAra svataH hI kyoM na pratyakSa ho jAveM / bhAvArtha-devadattako jaise apanA jJAna parokSa hai, aura usa parokSajJAna dvArA devadattako jaise ghaTakA pratyakSa ho jAtA hai, usI prakAra indradatta, candradatta AdikoMko bhI devadattakA jJAna parokSa hai| yAnI devadattako jaise apane jJAnakI bapti ( ilma ) nahIM haiM, vaise hI indradatta Adiko bhI devadattake jJAnakI jJapti nahIM hai, to phira devadattako hI sahAranapurameM ghaTa, paTa AdikoMkA pratyakSa jJAna ho jAya aura usa devadattake parokSa jJAna dvArA bambaImeM baiThe huye indradatta Adiko una ghaTa AdikoMkA jJAna nahIM hoya, isakA niyAmaka kauma hai ! btaao| parokSajJAnase to saba jIvoMko sadA, sabhI prakAra sampUrNa arthAkA pratyakSa hote rahanA caahiye| AtmAmeM bhinna paDe parokSa jJAnoMpara sabakA ekasA adhikAra hai / sabhI jIva dUsaroMke parokSa jJAnase tajjJeyapadArthokI jJaptiyAM kara baiTheMge / chuTTI de denepara andheremeM cAhe jo mana calA puruSa cAhe jisa padArthapara adhikAra (kabajA ) kara sakatA hai| grAhakaparokSatvepi sarvadA sarvayA sarvasya puMsaH kasyacideva svataH pratyakSArtha kazcitkadAcitkathaMciditi vyAhatatarAM / padArthokA grahaNa karanevAle jJAnako parokSapanA hote huye bhI sadA sabhI prakAra sabhI jIvoMmeMse kisa hI eka jIvake kisa hI samaya kisI prakAra kisI eka arthakA hI svataH pratyakSa hove yaha to pUrvApara vacanoMkA prakRSTa rUpase atyadhika vyAghAta ho rahA hai / jaise ki ghAsa ,khodanevAlekI jhopaDImeM cAra hAtha nIce bhUmimeM dhana gaDhA huA hai| kintu usa gaMvArako dhanakA jJAna na honese
Page #47
--------------------------------------------------------------------------
________________ tatvArthacintAmANaH vaha lakhapati nahIM kahA jAtA hai| yadi hajAroM sthAnoMpara gaDhe huye ajJAta bhUmidhanase hI manuSya dhanADhya bana jAveM, taba to usa dhanase sabhI koI dhanADhya bana sakate haiN| koI rokanevAlA nahIM hai / aisI dazAmeM kisI eka hI ko dhanapati kahanA aura anyoMko dhanapati na kahanA vyAghAta doSa yukta hai / aMdheremeM bhinna paDI huyI sarvasAdhAraNa sampattipara sabakA ekasA adhikAra honA cAhiye / pakSapAta karanevAlA pITA jAyagA / tataH paraM ca vijJAnaM kimarthamupakalpyate / kAdAcitkatvasidhdyarthamarthajJaptena sA parA // 39 // vijJAnAdityanadhyakSAt kuto vijJAyate praiH| liMgAcettatparicchittirapi ligAMtarAditi // 40 // kAvasthAnamanenaiva ttraarthaapttiraahtaa| avijJAtasya sarvasya jJApakatvavirodhataH // 41 // eka bAta yaha bhI hai ki mImAMsakake yahAM arthakI jJapti yadi pratyakSarUpa ho rahI hai to usase nyArA karaNajJAna punaH kisa prayojanake lie kalpita kiyA jA rahA hai ? yadi mImAMsaka yoM kaheM ki arthajJaptike kabhI kabhI honepanakI siddhike lie pramANAtmaka karaNajJAna eka dvAra mAnA gayA hai| isapara hama jainoMkA yaha kahanA hai ki vaha arthajJapti to jJAnase bhinna koI nyArI vastu nahIM hai / yadi parokSa karaNajJAnase pratyakSajJaptiko minna mAnA jAyagA to batAo vaha dUsaroM karake kaise jAnI jA sakegI ? yadi kisI avinAbhAvI hetuse usa arthajJaptikA jJAna karoge to usa hetukA jJAna bhI anya hetuoMse jAnA jA sakegA aura una tIsare hetuoMkA jJAna bhI cauthe Adi hetuoMse jJAta hogaa| isa prakAra bhalA kahAM avasthiti hogI ? yoM to anavasthA doSa ho jaaygaa| isa kathanase arthApattike dvArA hetuoMkA jJAna mAnanepara anavasthA ho jAneke kAraNa vahAM arthApatti bhI mara gaI samajha lenI cAhiye / nahIM jAne huye saba jJApakoMko jJApakapanakA virodha hai| " nAjJAtaM jJApakaM " / arthajJapti aura usako jatAnevAle hetu jJApaka haiM / isa kAraNa unakA jJAna honA Avazyaka hai| kAraka hetu to ajJAta hokara bhI kAryako kara detA hai / kintu jJApaka hetu to jJAta huA hI anya padArthako samajhAtA hai / anyathA nhiiN| svataH pratyakSAdarthAtparaM vijJAnaM kimartha copakalpita iti ca vaktavyaM paraiH kAdAciskatvasidhyarthamarthajJapteriti cet, ucyate / na sA parAvijJAnAt tato nAdhyakSA satI kuto vijJAtavyA ? liMgAccettatparicchittirapi liMgAMtarAdeva ityetadupasthApanavirodhAvizeSAt / arthApatyaMtarAcasya jJAnenavasthAnAt /
Page #48
--------------------------------------------------------------------------
________________ talArthalokavAtika jaba ki aryakA apane Apa hI pratyakSa ho rahA hai, to usase bhinna parokSavijJAna kisaliye kalpita kiyA hai ! yaha una pratipakSI mImAMsakoMkI orase kahakarake spaSTIkaraNa honA cAhiye / yadi arthakI jJaptike kamI kamI honepanakI siddhike liye parokSajJAnakI kalpanA karoge to hama kahate haiM ki yaha arthajJapti vijJAnase nyArI to hai nahIM / tisa kAraNa parokSarUpa vijJAnase abhinna anadhyakSa hotI huI vaha arthajJapti malA phira kisase jAnane yogya hai ? batAo / yadi hetuse usa arthajJaptikA jJAna karoge to usa jJApaka hetukI jJapti bhI anya liMgase hI hogI aura usa liMgakI bhI anya hetuoMse jJapti hogii| isa prakAra yaha aneka hetumAlAoMke uThAnese virodha upasthita hogaa| nahIM jAnA gayA pana saba hetuoMmeM vizeSatA rahita hai / yadi anya arthApattiyoMse usakA jJAna karoge to anavasthA ho jaaygii| isa kAraNa jJAnakA svataH pratyakSa honA mAno / jJAna jaba ghaTa, paTa Adiko jAnatA hai, tabhI apanI unmukhatAse svayaMko bhI jAnatA rahatA hai| etenopamAnAdesvavijJAnapyanavasthAnamuktaM sAdRzyAderajJAtasyopamAnAyupajanakatvAsaMbhavAt jJAnepyupamAnAMtarAdiparikalpanasyAvazyaMbhAvitvAt / tadevaM pramANaviruddhaM saMvidaMto'nAtmajJA eva / isa kathanase upamAna, vyAptijJAna, Adise una liMgoMkA jJAna karanepara bhI anavasthA doSa kaha diyA gayA samajha lenaa| kyoMki upamAna jJAnakA janaka sAdRzya hai / vyAptijJAnake janaka upalambha anupalambha haiN| saMketa grahaNa kiyA gayA zabda to AgamakA janaka hai / ina sabako jAnanekI AvazyakatA hai tabhI upamAna Adi jJAna pravartate haiM / vinA jAne huye sAdRzya Adiko upamAna AdikA janakapanA asambhava hai / isa kAraNa una sAdRzya Adiko jAnanemeM bhI anya upamAna AdikoMkI kalpanA avazya hovegI aura yoM anavasthA doSa hovegA / tisa kAraNa isa prakAra pramANase viruddha ho rahe padArthokI sampratipatti karanevAle mImAMsaka anAtmajJa hI haiN| yAnI svayaM apaneko bhI nahIM jAna rahe haiN| yahAMtaka chattIsavIM kArikAkA upasaMhAra kara diyA hai| jJAtAhaM bahirarthasya sukhAdezceti nirNayAt / svasaMvedyatvataH puMso na doSa iti cenmatam // 42 // svasaMvedyAMtarAdanyadvijJAnaM kiM kariSyate / karaNena vinA kartuH karmaNi vyAvRtirna cet // 43 // svasaMvici kriyA na syAt svataH puMsorthavittivat / yadi svAtmA svasaMvicAvAtmanaH karaNaM matam // 44 //
Page #49
--------------------------------------------------------------------------
________________ tatvAcintAmaNiH svArthavittau tadevAstu tato jJAnaM sa eva naH / pratyakSa vA parokSaM taj jJAna dvaividhyamastu te // 45 // AtmAkA pratyakSa mAnanevAle bhaTTa aura phalajJAnakA pratyakSa mAnanevAle prabhAkara donoM hI mImAMsaka paMDita karaNajJAnako parokSa mAnate haiN| AramA bahiraMga ghaTa, paTa, Adi artha aura sukha, icchA, jJAna, Adi antaraMga arthokA jJAtA hUM, isa prakAra nirNaya hojAnese AtmAkA svasaMvedana pratyakSase jAnA gayA mana anubhUta ho rahA hai, ataH koI doSa nahIM hai / bhAvArtha-karaNajJAna bhale hI pasekSa rahe, kintuH pratyakSa AtmAse ghaTa, paTa, Adi arthokI pratyakSa jJapti hojAvegI koI doSa nahIM AtA hai, AcArya kahate haiM ki yadi isa prakAra mImAMsakakA mata hai to hama kahate haiM ki svasaMvedana pratyakSase jAnaliye gaye antaraMga pratyakSasvarUpa AtmAse nyArA mAnAgayA vijJAna bhalA kisa kAryako karegA- btaao| yAnI jabAmA pratyakSarUpa satata pratibhAsa rahA hai to karaNajJAna mAnanA vyartha hai, isapara tuma mImAMtaka yadi yoM kaho ki kartA AtmAkA karaNake vinA karma karanemeM vyApAra nahIM hotA hai, jaise ki kuThArake vinA baDhaI kAThako nahIM phADa sakatA hai, isapara to hama jaina kaheMge ki taba to AtmAkI arthavedanake samAna vayaM svako jAnanekI kriyA na ho skegii| kyoMki bhAhoMne AtmAke pratyakSa karanemeM nyArA karaNavAna mAnA nahIM hai| yAnI aryake vedanameM AtmAko jaise karaNa jJAnakI apekSA hai vaise hI svayaM apaneko jAnanemeM bhI nyAre karaNajJAnakI apekSA hogI aura phira usa karaNacAnavAle kartA AtmAko bhI svake jAnaneke liye anya karaNavAnakI AkAMkSA paDegI, isa DhaMgase eka zarIrameM aneka pramAtA mAnane paDeMge aura anavasthA bhI ho jAyagI / yadi AtmAkA svakI saMvitti karanemeM svayaM AtmA hI karaNa mAnA jAyagA, taba to sva aura arthakI jJaptimeM bhI vahI AtmA karaNa ho jAo / isa kAraNa vahI AtmA to hama syAdvAdiyoMke yahAM jJAnasvarUpa hai / aura vaha jJAna pratyakSa aura parokSa rUpase do prakArapaneko vyApakara dhAra rahA hai| na sarvayA pratibhAsarahitatvAt parokSaM jJAnaM karaNatvena pratibhAsanAt / kevalaM karmatvenApratibhAsamAnatvAt parokSaM taducyata iti kazcit taM pratyucyate / sabhI prakAra pratibhAsoMse rahita honeke kAraNa jJAna parokSa hai, yaha nahIM samajhanA / kintu karaNapane karake usa pramANajJAnakA pratimAsa ho rahA hai / hAM, kevala karmapanese pratibhAsamAna nahIM honeke kAraNa vaha karaNazAna parokSa kahA jAtA hai| arthAt-lokameM pramitikriyAke karmakA pratyakSa honA mAnA gayA hai / pramitike kartA, karaNa aura phalajJAnake pratibhAsamAna hote huye bhI unakA pratyakSa honA iSTa nahIM haiM / kATha chiThatA hai / baDhaI, vasUlA, chIlanA, ye nahIM chilate haiM, isa prakAra koI mImAMsaka kaha rahA hai| usake prati AcArya mahArAja karake samAdhAna vacana kahA jAtA hai|
Page #50
--------------------------------------------------------------------------
________________ tattvArthazlokavArtika karmatvenAparicchittirapratyakSaM yadISyate / .. jJAnaM tadA paro na syAdadhyakSastata eva te // 46 // ..... - pramitike karmapanese jJAnapadArthakI paricchitti na honA yadi usa jJAnakA apratyakSa mAnA jAtA hai taba to isa hI kAraNa tumhAre matameM karmapanese bhinna kartA AtmAkA pratyakSa jJAna nahIM hoskegaa| kintu kumArilabhaTTane AtmAkA prayakSa mAnA hai aura guru kahe jAnevAle paMDita prabhAkarane phala jJAnakA pratyakSa honA mAnA hai| kintu ye donoM hI kartA aura phala haiN| pratibhAsa kriyAke karma to nahIM haiM, itanA baDA pUrva-aparakA virodha bhalA kahAM nibha sakegA ? choTI bAtakI to pola kucha cala bhI jaay| yadi punarAtmA kartRtveneva karmatvenApi pratibhAsatAM virodhAbhAvAdeva / tataH pratyakSamastu artho anaMzatvAnna jJAna kAraNaM karma ca virodhAdityAkUtaM, tata evAtmA kartA karmaca mAbhUdityapratyakSa evaM syAt / / - yadi mImAMsakoMkA phira isa prakAra ceSTita hoya ki kartApanake samAna karmapanese bhI AtmAkA pratibhAsa hojAo koI virodha nahIM hai, isa kAraNa vaha AtmA pratyakSa artha hojAo, kintu jJAna to niraMza padArtha hai, ataH virodha honeke kAraNa vaha kAraNa aura karma donoM nahIM ho sakatA hai / jo artha karma hai vaha karaNa nahIM hai aura jo jJAna karaNa hai vaha karma nahIM ho sakatA hai, mImAMsakoMkI aisI ceSTA honepara to hama jaina kahate haiM ki tisa hI virodha ho jAne ke kAraNa AtmA bhI kartA aura karma na hove, niraMza AtmAmeM karttApana aura karmapana do viruddha dharma nahIM Thahara sakate haiM / isa kAraNa bhaTToMke yahAM AtmAkA bhI pratyakSajJAna nahIM ho sakegA / AtmA pratyakSa hI rahA, jo ki iSTa nahIM hai| tathAstviti mataM dhvastapAyaM na punarasya te / svavijJAnaM tatodhyakSamAtmavadavatiSThate // 47 // __ prabhAkara mImAMsaka AtmAkA pratyakSa na honA iSTa karate haiM / ataH prasannatApUrvaka ve kahate haiM ki AtmA tisa prakAra apratyakSa hI banA raho / hamako lAma hI hai / graMthakAra kahate haiM ki yaha mata bhI prAyaH karake pUrvaprakaraNoMmeM khaNDita kara diyA hai| yahAM phira isakA nirAsa nahIM kiyA jatA hai / tisa kAraNa AtmAke samAna usa AtmAkA vijJAna bhI pratyakSarUpa avasthita ho rahA hai / sabhI jJAna svako jAnanemeM pratyakSarUpa haiN| __apratyakSaH puruSa iti mataM prAyeNopayogAtmakAtmaprakaraNe nirastamiti neha punarnirasyate / tataH pratyakSa evaM kathaMcidAtmAbhyupagaMtavyaH / tadvijJAnaM pratyakSamiti vyavasthAzreyasI pratItyanatikamAt. /
Page #51
--------------------------------------------------------------------------
________________ talA cintAmaNiH . .... AtmAkA pratyakSa nahIM hotA hai / isa prakArake matako hama bahulatA karake upayoga svarUpa AtmAko sAdhanevAle Adya prakaraNameM nirasta kara cuke haiN| isa kAraNa phira usa AtmAke apratyakSapanekA yahAM nirAsa nahIM karate haiN| bhAvArtha-pahile sUtrake avatAra prakaraNameM " kartRrUpatayAvitteH" se lekara " kathaMcidupayogAtmA" isa vArtikataka mImAMsakoMke prati AtmAkA pratyakSa honA siddha kara diyA hai / tisa kAraNa kathaMcit pratyakSarUpa hI AtmA svIkAra karanA cAhiye / usakA vijJAna rUpa pariNAma bhI pratyakSa hai| isa prakAra vyavasthA karanA mImAMsakoMko zreSTha paDegA / kyoMki isameM pratItiyoMkA atikramaNa nahIM hai / pratItisiddha padArthoko svIkAra kara lenA sajjanoMkA svadharma hai| pratyakSaM svaphalajJAnaM karaNaM jnyaanmnythaa| iti prAbhAkarI dRSTiH skheSTavyAghAtakAriNI // 48 // karmatvena paricchitterabhAvo hyAtmano yathA / phalajJAnasya tadvacetkutastasya samakSatA // 49 // tatkarmatvaparicchittau phalajJAnAMtaraM bhavet / tatrApyevamato na syAdvasthAnaM kacitsadA // 5 // pramitike janaka jJAnako karaNa jJAna-kahate haiN| aura usa karaNajJAnase utpanna huye adhigamako phalajJAna mAnate haiM / AtmAmeM utpanna huye. . phalajJAnakA svayaM pratyakSa ho jAtA hai| kintu karaNajJAna dUsare prakAra hai / yAnI karaNajJAnakA pratyakSa nahIM hotA hai / isa prakAra prabhAkaroMkA darzana (siddhAnta ) to apane hI iSTatattvoMkA vyAghAta karanevAlA hai / kyoMki jisa prakAra AtmAkI karmapanekarake paricchitti honekA abhAva hai, ataH AtmAkA pratyakSa ho jAnA nahIM mAnA hai, tisa AtmAke hI samAna phalajJAnakI bhI yadi karmapanese jJapti nahIM hotI huyI mAnI jAvegI to usa phalajJAnakA pratyakSa ho jAnApana kaise siddha huA ? batAo / yadi phalajJAnakA pratyakSa hojAya isaliye usa phalajJAnameM bhI karmapanekI paricchitti karaloge taba to arthake samAna * karma bane huye phalajJAnakA adhigama honA rUpa dUsarA phalajJAna mAnanA paDegA aura usa phalajJAnakA bhI pratyakSa tabhI ho sakegA, jaba ki usa phalajJAnako pramitikA karma banAyA jAya / karma banAnepara to phira tIsare phalajJAnakI AkAMkSA hovegI aura vaha. tIsarA phalajJAna bhI karma hogaa| isa prakAra vahAM bhI AkAMkSA zAnta na honese kahIM dUra calakara bhI sadA avasthAna nahIM hogA / ataH anavasthA ho jaaygii| phalatvena phalajJAne pratIte cetsamakSatA / karaNatvena tadjJAne kartRtvenAtmanISmayatA // 51 //
Page #52
--------------------------------------------------------------------------
________________ amavasthAke nivAraNArya phalamAnakI karmapanese pratItiko na mAnakara phalacAnake phalapane karake hI pratIta ho jAnepara pratyakSatA mAna lI jAtI hai| isa prakAra mImAMsakoMke kahanepara to hama boleMge kiM karaNajJAnakI karaNapanese pratIti ho jAnepara usakA pratyakSa honA mAna lo, tathA kartApanase AmAke pratIta ho jAnepara AtmAkA mI pratyakSa honA tuma prabhAkaroMko iSTa kara lenA cAhiye / arthAt-jo karma hai, usakA hI pratyakSa hotA hai| yaha ekAnta to nahIM rhaa| prabhAkaroMke yahAM phala jJAnako karma nahIM bhI mAnA gayA hai, phira bhI usakA pratyakSa ho jAtA hai / usI phalabAnake samAna karaNavAna aura AtmAkA bhI pratyakSa ho jAo / tathA maToMke yahAM bhI karmako jAnanekI vyApti jaba na rahI to AtmAke pratyakSa ho jAne samAna phalabAna aura karaNabAnakA bhI pratyakSa hojAo, svasaMvedana dvArA ve bhI apaneko svayaM jAna leveM / tathA ca na parokSatvamAtmano na parokSatA / karaNAtmani vijJAne phalajJAnatvavedinaH // 52 // tisa kAraNa AtmAkA parokSapanA nahIM ghaTita hotA hai aura karaNasvarUpa pramANazAnameM bhI parokSapanA nahIM AtA hai / phalabAnakA pratyakSavedana mAnanevAle prabhAkarako AtmA aura karaNa jJAnakA svasaMvedana pratyakSa honA amISTa karanA cAhiye, korA bhAgraha karanA vyartha hai / bhaTTake samAna prabhAkarako bhI apane vyAghAtaka mArgakA parityAga kara denA cAhiye / / sAkSAtkaraNajJAnasya karaNatvenAtmani svakartRtvena pratItAvapi na pratyakSatA, phalamAnasya phaLatvena pratIto pratyakSamiti mataM byAhataM / tataH svarUpeNa spaSTapatibhAsamAnatvAt karaNajJAnamAtmA vA pratyakSaH syAdAdinA siddhaH phalajJAnavat / / karaNavAnakI karaNapane karake sAkSAt pratyakSarUpa pratIti honepara bhI aura AtmAkI karttApanase vizada pratIti honepara bhI una karaNajJAna aura AtmAkA pratyakSa honA nahIM mAnA jAtA hai / kiMtu phalajJAnakI phalapanese pratIti honepara bhI usakA pratyakSa honA pakSapAtavaza mAna liyA jAtA hai| isa prakAra pramAkaroMkA mata vyAghAta doSayukta hai / arthAt-pramiti kriyAkA karmapanA na honese yadi pramANAtmaka karaNajJAna aura AtmA pramAtAkA pratyakSa na mAnoge to phalajJAnakA mI pratyakSa honA nahIM mAno tathA yadi phalajJAnakA pratyakSa mAnate ho to karaNajJAna aura AtmAkA bhI pratyakSa mAno, adhUrI bAta mAnanemeM vyAghAta AMvegA / tisa kAraNa phalajJAnake samAna apane svarUpa karake hI spaSTa pratimAsa rahe honeke kAraNa karaNajJAna athavA AtmA syAdvAdiyoMke yahA~ pratyakSasvarUpa siddha haiM / vahI prabhAkara mImAMsakoMko anukaraNIya hai| jJAnaM jJAnAMtarAvacaM svaatmjnyptivirodhtH| prameyatvAyathA kuMbha ityapyazlIlabhASitam // 53 //
Page #53
--------------------------------------------------------------------------
________________ talApisAmANiH jJAnAtaraM yadA jJAnAdanyasmAcena vedyte| tadAnavasthitiprApteranyathA hyavinizcayAt // 54 // arthajJAnasya vijJAnaM nAjJAtamavabodhakam / / jJApakatvAdyathA liMgaM liMgino nAnyathA sthitiH|| 55 // naiyAyikoMkA kahanA hai ki jJAna (pakSa ) dUsare jJAnase jAnane yogya hai ( sAdhya ) kyoMki vaha prameya (hetu ) hai| jaise ki ghaTa (cht)| jJAnake svakIya zarIrameM svake dvArA svakA jJAna nahIM ho pAtA hai| kitanI hI painI lalavAra ho svayaM apaneko nahIM kATa sakatI hai| taise hI jJAnake svarUpameM svayaM jJAna honekA virodha hai / hAM, dUsare jJAnase prakRta jhAnakA pratyakSa ho sakatA hai, AcArya kahate haiM ki yaha bhI kahanA gaMvAroMkAsA kathana hai / kyoMki jaba dUsare jJAnase prathama jJAnakA saMvedana honA mAnA jAyagA taba to dUsare jJAnakA mI tIsare bAmase vedana mAnA jAyagA, isa prakAra cauthe yA pAMcaveM Adi saMvedanazAnoMkI AkAMkSA baDha jAnese anavasthA doSakI prApti hogii| anyathA yAnI anavasthA doSa ke nivAraNArtha tIsare, cauthe Adi jJAnoMse nahIM vizeSatayA nizcaya kiye gaye hI dUsare jJAnase yadi pahile arthajJAnakA vijJAna honA mAna liyA jAyagA to tIsare jJAnase nahIM jAna liyA gayA dUsarA jJAna bhalA pahile bAnakA bodhaka kaise hogA ! jaba ki pahilA arthajJAna dUsare jJAnajJAnase jAna liyA gayA hokara hI aryako jAnatA hai| isI prakAra dUsarA tIsarese tIsarA cauthe Adise jJAta huye jJAna pUrvake zAnoMko jAna skeNge| ajJAta vijJAna kisIkA bodhaka nahIM hotA hai| kyoMki vaha jJApaka hetu hai| jaise ki aMdhe yA sote hue manuSyako dhUmakI sattAse agnikA jJAna nahIM ho pAtA hai| kintu jAna liyA gayA hI dhUma hetu agnisAdhyakA jJApaka hai| sabhI jJApaka jJAta hote huye hI anya jJeyoMke jJApaka hote haiN| anya prakArase vyavasthA nahIM hai| ataH anavasthA doSa ho jAnese jJAna dUsare jJAnoMse veSa nahIM hai| kintu svasaMvedha hai / sUrya yA dIpaka svakA bhI prakAzaka hai| nabarthajJAnasya vijJAnaM paricchedakaM kArakaM yenAmAtamapi zAnAMtareNa tasya jJApakaM sthAt amavaskhAparihArAditi cititamAvam / / pahile arthajJAnako jAnanevAlA dUsarA vijJAna koI kAraka hetu to nahIM hai, jisase ki tIsare Adi jJAnoMse nahIM jJAta hotA huA bhI usa pahile 'aryajJAnakA jJApaka ho jAtA, aura naiyAyikoMke yahAM AnevAlI anavasthAkA parihAra hojAtA / kintu jJAna, zabda, liMga, Adika to jJApaka hetu haiM / kAraka hetuoMko jAnanekI AvazyakatA nahIM hai| vinA jAne huye kAMTA laga gayA yA ani chagayI athavA paira phisalagayA to ve kAMTe Adika padArtha svajanyavedanA kAryako avazya paidA kreNge| tumhAre nahIM, jAnanekI prArthanA nahIM svIkRta hogI / kAraka hetu apaneko bAta karalenekI
Page #54
--------------------------------------------------------------------------
________________ svArtha lokavArta pratIkSA nahIM karate haiM / tuma jAno yA na jAno ve to apane kArya karanemeM sadA tatpara rahate haiN| eka dRSTAnta haiM ki eka aphImacI rAtako derIse sokara dupaharako uThe / kisI manuSyane pUMchA ki Apa Aja bahuta dera se uThe, tisapara ahiphenako khAnevAlA uttara detA hai ki hama to ThIka samayapara uThe kintu hama kyA kareM galatI se Aja sUryakA udaya chaha ghaMTe pahile hI hogayA hai / isa uttarako sunakara upasthita janoMmeM mahAn hAsya kolAhala huA / bAta yaha hai ki kAraka hetu ajJAta hokara bhI kArya nimagna rahate haiM / kintu jJApaka hetu jJAnAntarase jJAta huye hI jJApaka ho sakate haiM / ina bAtoMkI hama pUrva prakaraNoM meM bahuta se ciMtanA karacuke haiM yahAM prakaraNako nahIM baDhAte haiM / 1 pradhAnapariNAmatvAt sarvaM jJAnamacetanam / sukhakSmAdivAdityeke pratIterapalApinaH // 56 // cetanAtmatayA vitterAtmavatsarvadA dhiyaH / pradhAnapariNAmatvAsiddhezveti nirUpaNAt // 57 // tatsvArthavyavasAyAtmajJAnaM cetanamaMjasA / samyagityadhikArAcca saMmatyAdikabhedabhRt // 58 // jJAnameM asiddha hai / asiddha hetvAbhAsa kapila mata anuyAyI kahate haiM ki sampUrNajJAna ( pakSa ) acetana haiM ( sAdhya ) / sattvaguNa, rajoguNa aura tamoguNakI sAmya avasthArUpa prakRtikA pariNAmapanA honese ( hetu ) sukha, duHkha, moha, pRthvI, jala, Adike samAna ( dRSThAnta), isa prakAra jo koI eka sAMkhya kaha rahe haiM, ve bhI pratItikA apalApa ( chipAnA ) kara rahe haiN| kyoMki AtmAke samAna jJAnakA sadA karake saMvedana ho rahA hai / isa kAraNa pradhAnakA pariNAmapanA to sAdhyako siddha nahIM kara pAtA hai / vastutaH jJAna to AtmakA pariNAma hai / jJAna aura caitanya eka hI hai / ina bAtoMkA hama pahile sUtra ke avatAra prakaraNa meM nirUpaNa kara cuke haiM / tisa kAraNa abataka siddha huA ki vaha apaneko aura arthako nizcaya svarUpa jAnanevAlA jJAna sAkSAt cetana svarUpa hai / tathA samyak isa padakA adhikAra ( anuvRtti ) cale Aneke kAraNa samyak mati, samyak zruta Adi bhedoMko dhAraNa karanevAlA vaha jJAna hai / arthAt -- apane aura arthako eka hI samaya meM jAnanevAle mati Adika pAMca caitanya rUpa jJAna haiM / isa sUtra ke prakaraNoM kI sthUlarUpase sUcI isa prakAra hai ki prathama hI aneka pravAdiyoM ke miyA ko dUra karaneke liye umAsvAmI mahArAjake sUtrakA hI pAMcoM jJAnoMke lakSaNa dikhalAye gaye haiM / punaH jJAnoMke kramapUrvaka kathanakI upapatti kara mati Adika jJAnarant anvaya kiyA hai| yahAM 'sAmAnya, vizeSa, yA kathaMcit bheda, abhedakA avatAraNa kara zadvakI niruktiyoMse .
Page #55
--------------------------------------------------------------------------
________________ NALO tatvAyacintAmaNiH pratyeka padArthameM pradarzana kara virodha Adi doSoMkA parihAra kiyA hai| sAmAnya aura vizeSa donoM hI vastuke pariNAma hote huye avinAbhAva rUpase ekatra rahate haiN| sUtrameM donoM orase avadhAraNako iSTakara smRti, vyAptijJAna, AdikA matise grahaNa karanA puSTa kiyA hai| smRti Adika jJAna pramANa haiN| zrutajJAna, avadhijJAna, AdikA maNDana kara mati aura zrutake eka ho jAnepanakA khaNDana kiyA hai / vAstavameM vicArA jAya to pokhara aura samudra ke samAna mati, zruta, nyAre nyAre haiN| chaha chaha indriyoMse utpanna huye matijJAnase gRhIta viSayoMke sajAtIya, vijAtIya anya padArthoko jAnanevAlA zrutajJAna hotA hai / Age calakara prayakSa Adi sabhI jJAnoMko svAMzameM parokSa mAnanevAle mImAMsakoMke siddhAntakA nirAsa karake mithyAjJAna, samyagjJAna, sabhI jJAnoMkA svasaMvedana pratyakSa honA sAdhA hai| AtmA yA phalajJAnake samAna karaNajJAna bhI svasaMvedya hai| pramitike karmakA hI pratyakSa honA pada ekAnta prazasta nahIM hai / jJAnAMtaroMse jJAnakA pratyakSa mAnanevAle naiyAyikakA nirAkaraNa kara jJAnako acetana kahanevAle sAMkhya siddhAntakA khaNDana kiyA hai| caitanya aura jJAna ye do padArtha nahIM haiN| kapiloMne prakRtikA pariNAmajJAna aura AtmAkA svabhAva caitanya iSTa kiyA hai| vaha bhramamUlaka hai| jagatmeM samIcIna jJAna pAMca hI haiM / jJAnake viSayoMkI tAratamyarUpa vRddhi aura jJAnake vizadapana sambaMdhI atizayakI krama kramase vRddhi hotI dekhI jAtI hai / vaha matijJAnase prArambha hokara avadhijJAna aura manaHparyayajJAnako madhyameM letI huyI kevalajJAnataka prakarSayukta ho jAtI hai / jaise ki paramANu yA avasannAsannase prArambha kara parvata, samudra Adiko madhyameM nApatA huA parimANakA atizaya AkAza taka pahuMca jAtA hai / antameM bhavya jIvoMko parama puruSArtha kevalajJAnakI prApti rUpa mokSa upAdeya hai| mati, Adika kevalajJAnaparyaMta pAcoM hI jJAna samIcIna haiN| samAropAstatvagrahaparidhilakSmANi jahataH / sadA lokaalokaavvgmyto'nntklinH|| sudhaaNshomtyaaderduritjldaanaavRttnoH|. pramA jyotsnA bhindyAttama iva mahAmohamabhitaH // 1 // -xzrI umAsvAmI mahArAja una jJAnoMke vidheya aMzako dikhalAneke liye sUtrakA avatAra karate haiN| ...... tatpramANe // 10 // sva aura arthakA vyavasAya karanevAle ve pAMco jJAna pratyakSa aura parokSa do pramANarUpa haiN| kutaH punridmbhidhiiyte-|
Page #56
--------------------------------------------------------------------------
________________ tattvArtha lokavArtike phira yaha sUtra kisa kAraNa kahA jArahA hai ? aisI jijJAsA honepara zrI vidyAnanda AcArya uttara kahate haiM / 42 svarUpasaMkhyayoH kecitpramANasya vivAdinaH / tAnpratyAha samAsena vidadhattadvinizcayam // 1 // tadeva jJAnamA stheyaM pramANaM neMdriyAdikam / pramANe eva tadjJAnaM naikatryAdipramANavit // 2 // pramANake svarUpa aura saMkhyA meM vivAda karanekI Teva rakhanevAle koI prativAdI vivAda kara rahe haiN| unake prati usa pramANake svarUpa aura saMkhyAkA saMkSepase vizeSa nizcayako karAte huye umAsvAmI mahArAja " tatpramANe " sUtrakA spaSTa uccAraNa karate haiM / arthAt ve pAMca samIcIna jJAna hI pramANa haiM / yaha to pramANakA lakSaNa hai / aura ve pramANa pratyakSa aura parokSarUpa haiM / yaha pramANakI saMkhyAkA nirNaya hai / isa sUtra meM ve pAMca jJAna hI pramANa haiM / isa prakAra uddeza dalameM evakAra lagAne se indriya, sannikarSa, Adika pramANa nahIM bana pAte haiM, yaha vizvAsa kara lenA cAhiye tathA vai jJAna do pramANarUpa hI haiN| aisA uttara vidheya dalameM eva lagAnese eka, tIna, cAra Adi pramANoMke na honekI saMvitti kara lenA / ve jJAna do hI pramANa haiM / pramANaM hi saMkhyAvanirdiSTamatra tattvasaMkhyAvadvivacanAntaprayogAt / tatra tadeva matyAdipaMcabhedaM samyagjJAnaM pramANamityekaM vAkyamiMdriyAdyacetana vyavacchedena pramANasvarUpanirUpaNaparaM / tanmatyAdijJAnaM paMcavidhaM pramANe eveti dvitIyamekatryAdisaMkhyAMtaravyavacchedena saMkhyAvizeSavyavasthApanapradhAnamityataH sUtrAtpramANasya svarUpasaMkhyAvivAdanirAkaraNapura:saranizvayavidhAnAt idamabhidhIyata eva / isa sUtra meM tattvoMkI saMkhyA ke samAna saMkhyAvAle pramANakA kathana kiyA hai| kyoMki napuMsaka liMga pramANazadvakA prathamAke dvivacana " au" vibhaktiko antameM lagAye huye pramANa padakA prayoga kiyA gayA haiM / ataH saMkhyAse sahita ho rahA pramANa kahA jA cukA hai tahAM mati Adika pAMca bheda vAle ve hI samyagjJAna pramANa haiM, isa prakAra pUrvadalameM eva lagAkara eka vAkya banAnA jo ki indriya, sannikarSa, jJAtRvyApAra Adi acetana padArthoMkA vyavaccheda karake pramANake svarUpako nirUpaNa karanemeM tatpara ho rahA hai| tathA ve mati Adika pAMca prakArake jJAna do pramANarUpa hI haiM, isa prakAra uttaradala meM eva lagAkara dUsarA vAkya banAnA jo ki cArvAka, sAMkhya, AdikoM karake mAnI gayI eka, tIna, cAra, pAMca Adi anya saMkhyAyoMkA nirAkaraNa kara ThIka ThIka vizeSa saMkhyAka vyavasthA karAnekA pradhAna kArya kara rahA hai / isa sUtra dvArA pramANake svarUpa aura saMkhyA meM
Page #57
--------------------------------------------------------------------------
________________ tattvArthacantAmaNiH comnamahman paDe huye vivAdoMkA nirAkaraNapUrvaka ThIka ThIka svarUpakA nizcaya aura saMkhyAkA vidhAna kara denese yaha sUtra kahA hI jA rahA hai| arthAt-ukta donoM kArya isa sUtrase hI ho sakate haiM / anyathA nhiiN| nanu pramIyate yena pramANaM taditIraNam / pramANalakSaNasya syAdindriyAdeH pramANatA // 3 // tatsAdhakatamatvasyAvizeSAttAvatA sthitiH| prAmANyasyAnyathA jJAnaM pramANaM sakalaM na kim // 4 // .. .... ___ yahAM " pramAkaraNaM pramANaM " pramitike karaNako pramANa kahanevAle naiyAyika yA sAMkhya kahate haiM ki jisa karake pramA kI jAya vaha pramANa hai, isa prakAra pramANakA lakSaNa kathana karanA cAhiye thA, jisase ki iMdriya, sannikarSa, Adiko pramANapanA bana jAtA hai| jJAnake samAna indriya Adiko bhI usa jJaptikriyAkA prakRSTa upakArakarUpa sAdhakatamapanA antararahita hai / pramitike sAdhakatama panese hI pramANapanekI sthiti hai, titanese hI pramANalakSaNakI paripUrNatA hojAtI hai / anyathA yAnI pramANake lakSaNameM yadi jJAnako DAladiyA jAyagA to sabhI saMzaya, Adi jJAna bhI kyoM nahIM pramANa bana jAveM, jo ki jainoMko bhI iSTa nahIM haiN| iMdriyAdipramANamiti sAdhakatamatvAtsupratItau vizeSaNajJAnavat yatpunarapramANaM tama sAdhakatamaM yathA prameyamacetanaM cetanaM vA zazadharadvayavijJAnamiti pramANatvena sAdhakatamatvaM vyAptaM na punarjJAnatvamajJAnatvaM vA tayoH sadbhAvepi pramANatvAnizcayAditi kazcit / pUrvapakSI vAdIkI ukta kArikAoMkA vivaraNa isa prakAra hai ki indriya, sanikarSa, Adika (pakSa ) pramANa haiM ( sAdhya ) / samIcIna pratIti karanemeM prakRSTa upakAraka honese ( hetu ) jaise ki vizeSaNakA jJAna vizeSyakI pramiti karAnemeM sAdhakatama ho jAnese pramANa mAnA gayA hai| ( anvayadRSTAnta ) manuSya sAmAnyakA jJAna honepara phira daNDake dIkha jAnese daNDI manuSyakA jJAna ho jAtA hai / vaizeSikoMne usa vizeSyakA jJAna karAnemeM daNDa jJAnako karaNa mAnA hai| vyatireka vyApti yoM hai ki jo jo phira pramANa nahIM haiM, vaha pramAkA sAdhakatama bhI nahIM hai / jaise ki ghaTa, paTa Adika jaDa prameya haiM / athavA eka candramAmeM huye candradvayakA jJAna cetana hotA huA bhI pramANa nahIM hai (do vyatireka dRSTAnta ) / isa prakAra pramANapanese pramitikA sAdhakatamapanA vyApta ho rahA hai, kintu phira jJAnapanA athavA ajJAnapanA vyApta nahIM hai| kyoMki unake vidyamAna honepara bhI pramANapanekA nizcaya nahIM ho rahA hai / arthAt-saMzaya, viparyaya, ye jJAna to haiM, kintu pramANa nahIM hai aura jaDa ghaTa, paTa, Adi ajJAnarUpa bhI kisIke dvArA pramANa nahIM mAne gaye haiM / ise prakAra koI prativAdI kaha rahA hai /
Page #58
--------------------------------------------------------------------------
________________ 04 tasvArtha lokavArtike tatreda ciMtyate tAvadiMdriyaM kimu bhautikam / cetanaM vA prameyasya paricchittau pravarttate // 5 // na tAvadbhautikaM tasyAcetanatvAd ghaTAdivat / mRtadravyeMdriyasyApi tatra vRttiprasaMgataH // 6 // tisa zaMkA yA naiyAyika dvArA svasiddhAnta avadhAraNake prakaraNameM prativAdIke sanmukha AcArya mahArAja prathama hI yaha vicAra karate haiM ki Apane indriyako pramANa mAnA, usameM hameM yaha pUchanA hai ki kyA pRthvI, Adise banI huyIM paudgalika indriyA~ prameyakI paricchitti karanemeM pravartta rahI haiM ! athavA kyA AtmAkA pariNAmarUpa cetana indriyAM prameyakI paricchittimeM sAdhakatama ho rahI haiM ! batAo / tahAM prathamapakSake anusAra paudgalika cakSu Adika indriyAM to pramAke karaNa nahIM haiN| kyoMki ghaTa, paTa, Adi jaDa padArthoke samAna ve acetana haiM / acetana padArtha to paricchittikA karaNa nahIM ho sakatA hai / anyathA mRtapuruSakI jaDavyasvarUpa indriyoMko bhI usa paricchittike karAnemeM pravRtti honeko prasaMga ho aaygaa| pramAtrAdhiSThitaM taccettatra varteta nAnyathA / kiM na svApAdyavasthAyAM tadadhiSThAnasiddhitaH // 7 // AtmA prayatnavAMstasyAdhiSThAnAnnAprayatnakaH / khApAdAviti cetkoyaM prayatno nAma dehinH||8|| prameye pramitAvAbhimukhyaM caitadacetanam / yadyakiMcitkaraM tatra paTavat kimapekSyate // 9 // cetanaM caitadevAstu bhAveMdriyamabAdhitam / yatsAdhakatamaM vittau pramANaM svArthayoriha // 10 // pramitike kartA AtmAse adhiSThita hokara ve indriyA~ usa pramArUpa kArya karanemeM pravartegI anyathA yAnI pramAtAke adhikArameM prApta huye vinA ve nahIM prvrtegiiN| mRta zarIra meM rahanevAlI indriyoMkA adhiSThAtA AtmA nahIM rahA hai / ataH ve paricchittirUpa kAryako nahIM karatI haiM / isa prakAra naiyAyikoMke kahanepara to hama jaina pratipAdana karate haiM ki svapna, mUrchA, mRgI roga, Adi avasthAoMmeM usa AtmAke adhiSThAtApanakI siddhi ho rahI haiM to phira usa avasthAmeM indriyA~ kyoM nahIM paricchittiko karatI haiM ! btaao| yadi Apa naiyAyika yoM kaheM ki buddhipUrvaka prayatna karanevAlA
Page #59
--------------------------------------------------------------------------
________________ tatvAcintAmaNiH 45 AtmA unakA adhiSThApaka hai, svapna AdikameM prayatnarahita AtmA to adhiSThAtA nahIM bana rahA hai, isa kAraNa mUrchA Adi avasthAmeM indriyA~ adhiSThAtAke puruSArtha vinA pramitikAryako nahIM karatI haiM / isa prakAra kahanepara to hama jaina tumase pUMchate haiM ki zarIradhArI AtmAkA yaha prayatna bhalA kyA vastu paDatA hai ! batAo / prameya viSayameM pramitiko utpanna karanemeM AtmAkA abhimukhapanA yadi prayatna hai ! taba to yaha abhimukhapanA acetana huaa| paTake samAna acetana padArtha usa paricchittikriyAmeM kucha bhI na karatA huA akiMcitkara hai| vaha akiMcitkara acetana bhalA kyoM apekSaNIya hogA ? yadi AtmAmeM pramitike nimitta abhimukhapanA yadi cetana hai taba to yaha cetana padArtha hI bAdhArahita hotA huA bhAva indriya hojAo, jo ki cetanasvarUpa, bhAva indriyA~ yahAM sva aura arthakI pramA karanemeM sAdhakatama hotI huyI pramANa haiN| isase to cetanako hI pramANa mAnanevAlA jainasiddhAnta puSTa huaa| etenaivottaraH pakSaH ciMtitaH saMpratIyate / tato nAcetanaM kiMcitpamANamiti saMsthitam // 11 // isa hI ukta kathanase yAnI cetana pariNAmako hI pramANapanakI puSTi kara denese dUsarA pakSa bhI vicArita kara diyA gayA, bhale prakAra jAnA jArahA hai| arthAt -pahile indriyoMmeM jaDa aura cetanake do pakSa uThAye the, vahAMke prathamapakSakA parAmarza ho cukA / aba dUsare pakSakA bhI siddhasAdhyatA doSa ho jAneke kAraNa vicAra karA diyA gayA samajha lo / tisa kAraNa koI bhI acetana padArtha pramANa nahIM hai / yaha siddhAnta bhale prakAra sthita hogayA hai| __ pramIyate'neneti pramANamiti karaNasAdhanatvavivakSAyAM sAdhakatamaM pramANamityabhimatameva anyathA tasya karaNatvAyogAt / kevalamarthapamitau sAdhakatamatvamevAcetanasya kasyacitra saMbhAvayAma iti bhAveMdriya cetanAtmakaM sAdhakatamatvAt pramANamupagacchAmaH / na caivamAgamavirodhaH prasajyate, " lubdhyupapaugau bhAveMdriyaM" iti vacanAt upayogasyArthagrahaNasya prmaanntvopptteH| pramiti kI jAya jisa karake vaha pramANa hai, isa prakAra karaNameM anaT pratyaya kara sAdhA gayA pramANa hama jainoMko abhISTa hai hI, karaNameM sAdhegayepana kI vivakSA honepara vaha pramitikriyAkA prakRSTa upakAraka hai anyathA yAnI pramitikA sAdhakatama na mAnanepara usako karaNapanA karanA yukta na hogaa| hAM, kevala yaha vizeSa hai ki padArthokI pramiti karanemeM kisI bhI acetana padArthako sAdhakatamapanA hI hamArI saMbhAvanAmeM nahIM ArahA hai / isa kAraNa pramAkA sAdhakatamapanA honeke kAraNa cetanasvarUpa bhAvaindriyoMko hama pramANa svIkAra karate haiM / isa prakAra mAnanepara hameM apane Agamase virodha AnekA koI prasaMga nahIM prApta hotA hai / kyoMke kSayopazamase utpanna huyI vizuddhirUpa labdhi aura usase utpanna huA nirAkAra darzana aura sAkAra jJAnasvarUpa upayoga ye bhAva indriyAM haiM, aisA
Page #60
--------------------------------------------------------------------------
________________ tattvAryazlokavArtike umAsvAmI mahArAjakA vacana hai / arthokA vikalpasahita grahaNa karanA-rUpa jJAna upayogako pramANapanA siddha hai| arthagrahaNayogyatvamAtmanazcetanAtmakam / sanikarSaH pramANaM naH kathaMcikena vAryate // 12 // tathA pariNato hyAtmA pramiNoti svayaM prbhuH| yadA tadApi yujyeta pramANaM kartRsAdhanam // 13 // AtmAkI cetanasvarUpa arthagrahaNa yogyatA yadi sannikarSa hai to yaha sannikarSa hama jainoMke yahAM pramANa hai, isa sannikarSakA kisI bhI DhaMgase kisIke dvArA nivAraNa nahIM kiyA jAsakatA hai| taba isa prakAra arthako grahaNa karanekI yogyatArUpa pariNatise pariNamana karatA huA AtmA svayaM svataMtra samartha hokara bhale prakAra jAna rahA hai, taba bhI kAmeM anaT pratyaya kara sAdhA gayA pramANa cetanasvarUpa ho paDatA hai, sannikarSakA siddhAnta lakSaNa yogyatA ThIka paDegA, saMyoga AdikameM aneka doSa Ate haiN| ____sannikarSaH pramANamityetadapi na syAdvAdinA vAryate kathaMcittasya pramANatvopagame virodhAbhAvAt / puMso'rthagrahaNayogyatvaM sannikarSo na punaH sNyogaadirissttH| na hyarthagrahaNayogyatApariNatasyAtmanaH pramANatve kazcidvirodhaH kartRsAdhanasya pramANasya tathaiva ca ghaTanAt / pramAtrAtmakaM ca sa eva pramANamiti cet, pramAtRpramANayoH kathaMcittAdAtmyAt / sannikarSa pratyakSa pramANa hai yaha mata bhI syAdvAdI karake nahIM nivArA jAtA hai / kisI apekSA usa sannikarSako pramAgapana svIkAra karanemeM hameM virodha nahIM AtA hai / AtmAkI arthIko grahaNa karanekI yogyatA hI to sannikarSa hai, phira koI vaizeSikoM dvArA mAne gaye saMyoga, saMyukta samavAya, Adika to abhISTa saMnikarSa nahIM haiM / jisa samaya AtmA arthake grahaNa karanekI yogyatArUpa pariNAma kara rahA hai, aise AtmAko pramANapana ho jAnemeM koI virodha nahIM hai| kartA sAdhe gaye pramANa zabdakI tisa prakAra AtmAke hI vAcya honepara acchI ghaTanA hotI hai / pramANa, pramiti, pramAtA, aura prameya ye svataMtra eka dUsarese nyAre cAra tatva haiM, isa bAtako syAdvAdI svIkAra nahIM karate haiN| jaise ki pRthvI, apa, teja, vAyu ye svataMtra cAra tattva nahIM haiN| kyoMki parasparapameM saMkarapanese pariNAma honA yA upAdAna upAdeyapanA dekhA jAtA hai / jaise vAyu pAnI ( megha jala ) bana jAtI hai, pAnI phala puSpa kATharUpa ho jAtA hai, kATha agni bana jAtA hai, agni phira bhasmarUpa pRthvI bana jAtI hai, isI prakAra pramAtA bhI prameya aura pramANa bana jAtA hai| pramANa bhI prameya ho jAtA hai| pramiti bhI prameya bana jAtI hai| AtmAke viminna pariNAmoM ke anusAra yaha vyavasthA ho rahI hai|
Page #61
--------------------------------------------------------------------------
________________ tatvArthacintAmaNiH yadi yahAM koI bhedavAdI vaizeSika yoM kaheM ki yoM to jo hI AtmA pramAtA svarUpa hai, vahI pramANa kaha diyA gayA hai, vahI pramAtA to pramANa nahIM ho sakatA hai| aisA kahanepara to vahI hamArI jainoMkI siMhagarjanA hai ki pramAtA aura pramANa meM kisI apekSAse tAdAtmya sambandha hai / arthagrahaNayogyatA pariNati se pariNAma kara rahA AtmA svataMtra pramAtA hai / aura usakA labdhi aura upayogarUpa pariNAma to karaNa hotA huA pramANa hai / tathA ajJAnanivRttirUpa pariNati pramiti hai / apaneko jAnate samaya svayaM prameyarUpa bhI hai / 17 pramAtA bhinna evAtmapramANAdyasya darzane / tasyAnyAtmA pramAtA syAt kinna bhedAvizeSataH // 14 // jisa vaizeSika yA naiyAyikake matameM pramANase pramAtA AtmA sabhI prakAra bhinna hI mAnA gayA hai, usake darzana ( siddhAnta) meM dUsarA AtmA pramAtA kyoM na ho jaave| kyoMki bheda to vizeSatArahita ekasA hai / arthAt -- devadatta pramAtA pratyakSa pramANase ghaTako jAna rahA hai / yahAM jaise devadattase pratyakSa pramANa bhinna hai / usI prakAra jinadattase bhI vaha pratyakSa pramANa sarvathA bhinna hai / aisI dazA meM ekasA bheda honeke kAraNa devadatta ke samAna jinadatta ghaTakA pramAtA kyoM na ho jAve tathA Izvarase bhinna paDe huye usake pratyakSa pramANa dvArA galIkA puruSa bhI sUrya, candra Adike samAna bhinna paDe huye jJAnoMpara sabakA ekasA adhikAra hai / pramANaM yatra saMbaddhaM sa pramAteti cenna kim / sarvajJa bana baiThegA / kAyaH sambandhasadbhAvAttasya tena kathaMcana // 15 // jisa AtmAmeM samavAya saMbandhase pramANa juDa gayA hai, vaha pramAtA banegA, anya jinadatta, yo Total manuSya Adi pramAtA nahIM bana skeNge| AcArya kahate haiM ki isa prakAra to samAdhAna na karanA kyoMki yoM to usa jJAnakA zarIra ke sAtha bhI kisI apekSA svAzrayasaMyogasambandha vidyamAna hai / aisI dazAmeM vaha devadattakA zarIra hI pramAtA kyoM nahIM hojAve / arthAt - devadattake bhinnajJAnakA jaise devadatta meM samavAya sambandha hai, vaha usI prakAra devadatta ke zarIra meM bhI jJAnakA svasamavAyI saMyoga sambandha hai / strase liyA jJAna usake samavAyavAlA devadattakA AtmA hai, usa AtmAse devadattake zarIrakA saMyoga ho rahA hai / ataH devadattakI kAya bhI jJAnase sambandha honeke kAraNa pramAtA bana jAo tathA devadattakA jJAna svAzraya saMyogasambandhase jinadattakI AtmA meM bhI sambandhita ho rahA hai / ataH devadattake jJAna dvArA jinadatta bhI pramAtA bana jAo, athavA devadattase bhinna paDA huA jJAna usake zarIra yA jinadatta meM samavAya sambandhase vartajAo " kkArI kanyA sahasa vara " aisA pravAda prasiddha hai / eka bAta yaha bhI hai ki pratyakSakeM prakaraNa meM sannikarSa pramANa mAnA hai / indriya aura arthake sannikarSa ke sambandhI indriya aura artha paDeMge, kintu ve pramAtA nahIM mAne haiM /
Page #62
--------------------------------------------------------------------------
________________ tattvArtha lokavArtika / pramANaphalasambandhI pramAtaitena dUSitaH / saMyuktasamavAyasya siddheH pramitikAyayoH // 16 // isa ukta kathanase pramANa aura phala donoMkA sambandhI AtmA pramAtA hai| yaha bhI dUSita pakSa kaha diyA gayA samajha lenaa| kyoMki pramiti aura kAyakA bhI saMyukta-samavAyasambandha siddha ho rahA hai / dravya aura dUsare dravyakA saMyoga sambandha vaizeSikoMne mAnA hai| kAya dravyakA Atmadravyake sAtha saMyoga hai / aura kAyasaMyukta AtmAmeM pramitikA samavAya hai| ataH pramitikA sambandha mAnanepara bhI zarIrake pramAtA bana jAnekA nivAraNa vaizeSika nahIM kara sakate haiN| jJAnAtmakapramANena pramityA cAtmanaH prH| samavAyo na yujyeta tAdAtmyapariNAmataH // 17 // tato nAtyaMtiko bhedaH pramAtuH svapramANataH / svArthanirNItarUpAyAH pramitezca phalAtmanaH // 18 // tathA ca yuktimattroktaM pramANaM bhAvasAdhanam / satopi zaktibhedasya paryAyArthAdanAzrayAt // 19 // jJAnasvarUpa pramANa aura pramitike sAtha AtmAkA tAdAtmya pariNAmarUpa sambandhase nyArA koI samavAyasambandha yukta nahIM hai / arthAt-apane zarIra yA anya AtmAoMke pramAtA bananekA nivAraNa tabhI ho sakatA hai, jaba ki AtmAkA jJAna aura jJaptike sAtha tAdAtmya mAnA jAya / tadAtmaka pariNatike atirikta koI samavAya saMbaMdha siddha nahIM hai / tisa kAraNa pramAtAkA apane pramANase sarvathA bheda nahIM hai| tathA apanI aura arthakA nirNaya karanArUpa phalasvarUpa pramitikA bhI pramAtAke sAtha atyantarUpase honevAlA bheda nahIM hai / aura taisA honepara hamane pahile vArtikoMmeM bhAvadvArA sAdhe gaye pramANako yuktisahita bahuta acchA kaha diyA hai| vidyamAna bhI ho rahI mina bhinna zaktiyoMkA paryAyArthika nayase nahIM Azraya karaneke kAraNa zuddhapramiti hI pramANa ho jAtI hai| isa prakAra vivakSAke vaza pramANa, pramAtA, pramiti, aura prameya saba ekama eka ho rahe haiM / jaise ki sadgRhasthake kuTumbameM ApekSika pradhAnatAko rakhate huye saba kuTumbIjana paraspara mila rahe haiN| . sarvathA pramAtuH pramitipramANAbhyAmabhedAdevaM tadvibhAgaH kalpitaH syAtra punarvAstava iti na maMtavyaM, kathaMci dopagamAt / sarvathA tasya tAbhyAM bhedAdupacaritaM pramAtuH pramiti pramANatvaM na tAttvikamityapi na maMtavyaM kayaMcittadabhedasyApISTaH / tathAhi
Page #63
--------------------------------------------------------------------------
________________ tattvArthacintAmANaH 12 - yadi yahAMpara koI yoM kaheM ki isa prakAra Apa jainoMke yahAM pramiti aura pramANake sAtha pramAtAkA jaba sarvathA abheda ho gayA to phira unakA pramiti, pramANa aura pramAtArUpase vibhAga karanA to kalpita hI hogA, vAstavika vibhAga na ho sakegA, AcArya kahate haiM ki yaha to nahIM mAnanA caahiye| kyoMki hama jainoMne sarvathA abheda nahIM mAnA hai / kintu kathaMcita bheda svIkAra kiyA hai| tabhI to pramiti, pramANa aura pramAtA, tIna nyAre nyAre vibhAga haiN| isa para sarvathA bhedavAdI yadi yoM kaheM ki usa AtmAkA una pramiti aura pramANake sAtha sarvathA bheda ho jAnese phira pramAtAko hI pramitipanA aura pramANapanA to upacarita ( gauNa ) hI hogaa| pramAtAko pramiti yA pramANase tadAtmakapanA vAstavika nahIM ho sakegA, jaisA ki Apa jaina loga iSTa karate haiN| granthakAra kahate haiM ki yaha bhI nahIM mAnanA cAhiye / kyoMki kisI apekSA unake abhedako bhI hamane iSTa kiyA hai| isa prakArako dRDha kahakara dikhalAte haiM / syAtpamAtA pramANaM syAtmamitiH svaprameyavat / ekAMtAbhedabhedau tu pramAtrAdigato kanaH // 20 // ekasyAnekarUpatve virodhopi na yujyte| ... mecakajJAnavatsAyazciMtitaM caitadaMjasA // 21 // pramAtA apaneko jAnate samaya jaise svayaM apanA prameya bana jAtA hai, vaise hI vaha pramAtA kathaMcit pramANarUpa bhI hai, aura kathaMcit pramitisvarUpa bhI hai / pramAtA, pramiti, pramANa aura prameyameM ekAntarUpase prApta ho rahe sarvathA bheda abhedoMko to hamane kahAM mAnA hai ? bhAvArthasyAdvAdiyoMke yahAM pramAtA Adiko ekAntarUpase bheda abheda nahIM mAne gaye haiM / eka padArthako anekarUpa mAnanemeM virodha doSa denA bhI yukta nahIM hai, jaise ki bauddha yA naiyAyikoMke dvArA mAne gaye eka citrajJAnameM aneka nIla, pIta, Adi AkAra pratibhAsaM rahe haiM / usIke samAna eka AtmAmeM vAstavika pariNatike anusAra prameyapana, pramitipana Adi svabhAva bana jAte haiM / isa tattvakI hama avatAra prakaraNameM vistAra ke sAtha prAyaH vicAraNA kara cuke haiN| yathaiva hi mecakajJAnasyaikasyAnekarUpamaviruddhamabAdhitapatItyA rUDhatvAt tathAtmanopi tadavizeSAt / na hyayamAtmArthagrahaNayogyatApariNataH sannikarSAkhyaM pratipadyamAnopabAdhapratItyArUDho na bhavati yena kathaMcitpamANaM na syAt / nApyayamavyApRtAvastho'rthagrahaNavyApArAMtaravAryavidAtmako na pratibhAti yena kathaMcitpamitirna bhavet / na cAyaM pramitipramANAbhyAM / kathaMcidAtarabhUtaH svataMtro na cakAsti yena pramAsA na syAt /
Page #64
--------------------------------------------------------------------------
________________ tattvArthalokavArtike kAraNa jisa hI prakAra eka samUhAlambana jJAna yA citrajJAnake aneka svarUpa honA aviruddha hai| kyoMki bAdhArahita pratIti karake ve aneka svabhAva ekameM ArUDha ho rahe jAne jAte haiM, tisa hI prakAra eka AtmAke bhI vaha anekarUpapanA aviruddha hai, koI antara nahIM hai, jaise vibhukSA yA pipAsA tathA riktakoSThatA Adi pariNatike honepara hI devadatta khAtA, pItA hai / ajIrNa yA mahAroga athavA paritRpta avasthAmeM vaisI zAririka pariNatike hue vinA nahIM khAtA pItA hai / usI prakAra arthagrahaNa yogyatArUpa pariNAmase vivartta karatA huA AtmA saMnikarSa isa saMjJAko prApta kara rahA huA nirbAdha pratItimeM ArUDha nahIM ho rahA hai / yaha nahIM samajhanA jisase ki vaha vilakSaNa saMnikarSa rUpa AtmA kathaMcit pramANa na ho jAya, yAnI saMnikarSa pramANarUpa AtmA hai / tathA yaha AtmA kriyAtmaka vyApArarUpa avasthAse rahita hokara anya arthagrahaNarUpa vyApArameM nimagna huA sva aura arthakI jJapti svarUpa nahIM dIkha rahA hai, yaha bhI nahIM samajhanA jisase ki vaha AtmA kathaMcit pramiti rUpa na ho sake / arthAt-NAtmA hI vizeSa avasthA meM pramitirUpa hai / evaM yaha AtmA pramiti aura pramANase kathaMcit bhinna ho rahA svataMtra nahIM jagamagA rahA hai / yaha bhI nahIM samajhanA, jisase ki pramAtA na ho sake / bhAvArtha-" svataMtraH kartA " svataMtra AtmA pramAtA bhI hai| saMyogAdi punaryena sannikarSo'bhidhIyate / tatsAdhakatamatvasyAbhAvAttasyApramANatA // 22 // satIMdriyArthayostAvatsaMyoge nopajAyate / svArthapramitireka tavyabhicArasya darzanAt // 23 // kSitidravyeNa saMyogo nayanAderyathaiva hi / tasya vyomAdinApyasti na ca tajjJAnakAraNam // 24 // jaise vaizeSikane (1) saMyoga (2) saMyuktasamavAya (3) saMyuktasamavetasamavAya ( 4 ) samavAya (5) samavetasamavAya (6) vizeSaNavizeSyamAva ye chaha laukika saMnikarSa kahe haiM tathA (1) sAmAnya lakSaNa (2) jJAna lakSaNa ( 3 ) yogaja lakSaNa nAmaka tIna alaukika saMnikarSAkA kathana kiyA hai / una saMnikako usa pramAkA sAdhakatamapanA na hone kAraNa pramANapanA nahIM hai| anvayavyabhicAra dekhA jAtA hai / kAraNake hone para kAryakA honA anvaya hai| kintu indriya aura arthakA saMyoga hote huye bhI sva aura arthakI pramA nahIM utpanna ho rahI hai| ekAnta rUpase vyabhicAra dekhA jAtA hai / dekhiye ghaTa, paTa Adi pRthvI dravyake sAtha cakSu, sparzana, Adi indriyoMkA jaisA hI saMyoga hai, vaisA hI una cakSu AdikoMkA AkAza, AtmA, Adikake sAtha bhI
Page #65
--------------------------------------------------------------------------
________________ - tasvArthacintAmANiH saMyoga sambandha hai / vaizeSikake matameM cakSuindriya tejo dravya hai / sparzana indriya vAyukI banI huyI vAyu dravya hai / rasanA indriya jalIya hai| pRthvI dravyakA vikAra ghrANa indriya hai| kAnake bhI bhItara chedameM rahanevAlA AkAzadravya zrotra indriya hai / dravyakA dUsare dravyake sAtha saMyoga sambandha mAnA gayA hai| vaha AkAza aura netrakA tathA sparzana indriya aura AtmAkA hai hI, phira AkAzakA cAkSuSa pratyakSa aura AtmAkA sparzana pratyakSa yA donoMke donoM pratyakSa kyoM na hojAya ? kintu vaha saMyoga to una AkAza Adike jJAnakA kAraNa nahIM mAnA gayA hai / yaha anvayavyabhicAra huA / saMyuktasamavAyazca zadvena saha ckssussH| zadvajJAnamakurvANo rUpaciccakSureva kim // 25 // saMyuktasamavetArthasamavAyopyabhAvayan / zadvatvasya na netreNa buddhiM rUpatvavitkaraH // 26 // tathA jisa prakAra ghaTase cakSu saMyukta ho rahI hai, aura ghaTameM rUpakA samavAya hai, ataH cakSu indriyakA rUpake sAtha saMyuktasamavAya nAmakA paramparA-sambandha sannikarSa pramANa hotA huA, rUpajJAnakA karaNa hai, usI prakAra cakSukA zadbake sAtha bhI saMyuktasamavAya sambandha hai / cakSuse saMyukta AkAza hai / aura vaizeSikoMne AkAzameM zadvakA samavAya sambandha mAnA hai| kintu vaha saMyuktasamavAya jaba zadbake cAkSuSa jJAnako nahIM kara rahA hai, to saMyuktasamavAya dvArA cakSu indriya bhalA rUpa jJAna kyoM karAve ? isI prakAra cakSukA rUpatva jAtike sAtha saMyuktasamavetasamavAya hai| vaizeSikoMne jisa indriyase jo jAnA jAtA hai, usameM rahanevAlA sAmAnya bhI usI indriyase jAnA jAtA mAnA hai / cakSuse saMyukta ghaTa hai, ghaTameM samavAya sambandhase rUpa vartta rahA hai aura rUpameM rUpatva jAtikA samavAya hai / ataH cakSukA rUpatvake sAtha saMyuktasamavetasamavAya sannikarSa hai| usIke samAna zabdatvake sAtha bhI yahI sannikarSa hai / cakSuse saMyukta AkAza hai| AkAzameM samaveta zabda hai / aura zabdaguNameM zadvatva jAtikA samavAya hai / phira netra karake rUpatvakI vittike samAna zadvatvakI buddhiko vaha sannikarSa kyoM nahIM karAtA hai ? batAo / kAraNake hote huye bhI kArya nahIM huA, yaha anvayavyabhicAra hai| zrotrasyAyena zaddhena samavAyazca tadvidam / akurvacantyazadvasya jJAnaM kuryAtkathaM tu vaH // 2p4 tasyaivAdimazadveSu zadvatvena samaM bhavet / samavetasamavAyaM sadvijJAnamanAdivat // 28 //
Page #66
--------------------------------------------------------------------------
________________ 52 tattvArthazlokavArtike - aMtyazadveSu zadvatve jJAnamekAMtataH katham / vidadhIta vizeSasyAbhAve yogasya darzane // 29 // cauthA sannikarSa karNavivara meM rahanevAle AkAzadravyarUpa zrotrakA zabda guNake sAtha samavAya sambandha hai, AdimeM uccAraNa kiye gaye zabdake sAtha ho rahA, samavAya usa prathama uccarita zabdake jJAnako na karatA huA tuma vaizepikoMke yahAM antima zabdake jJAnako kaise karA sakegA ? bhAvArthadevadatta yaha cAra svara pAMca vyaMjanavAlA zabda yugapat to bolA nahIM jA sakatA hai / kyoM ki tAlu Adika sthAna aura AtmAke aneka prapatnoMse utpanna honevAle nyAre nyAre akSarakramase hI kahe jA sakate haiM / de akSarakA uccAraNa karate samaya va nahIM hai aura va varNAko bolate samaya " de , naSTa ho cukA hai / ataH saMskArayukta antya varNa zAbdabodhakA hetu mAnA gayA hai| aisI dazAmeM ta kA jJAna honepara samavAya sannikarSa dvArA pUrva vokA jJAna kyoM nahIM hotA hai ? btaao| AkAza to nitya aura vyApaka hai ? pAMcavAM sannikarSa karNa indriyakA zabdatvake sAtha samaveta samavAya hai / karNarUpa AkAzameM zanna guNa samavAya sambandhase vartamAna hai aura zabda guNameM zabdatva jAtikA samavAya hai / Ade varNameM nahIM kintu antima zabdameM rahanevAle zabdatvakA samaveta samavAya dvArA jaise zrAvaNa pratyakSa hotA hai, usIke samAna AdimeM uccAraNa kiye gaye zabdoMmeM rahanevAle zabdatvakA vidyamAna samaveta samavAya saMnikarSa horahA kyoM nahIM zrAvaNa pratyakSako karAtA hai ? Adike zabdoMko choDakara antya zabdoMmeM jJAna karAneke samAna Adi zabdake zabdatvakA bhI jJAna karAdeve / jaba vaizeSikoMke darzanameM aisI koI vizeSatA nahIM hai to phira antima zabdoMmeM rahanevAle zabdatvakA hI ekAntarUpase jJAna vaha sannikarSa kaise kara devegA? yaha cauthe pAMcave sannikarSakA anvayavyabhicAra huaa| x tathA'bhAva(ca) saMyuktavizeSaNatayA dRzA / jJAnenAdhIyamAnepi samavAyAdivitkutaH // 30 // abhAva aura samavAyake pratyakSa karAnemeM saMyukta vizeSaNatA, saMyuktasamaveta vizeSaNatA, Adi sannikarSa mAne haiM / cakSuke sAtha bhUtala saMyukta hai / aura bhUtalameM ghaTakA abhAva vizeSaNa ho rahA hai athavA AmameM rasakA samavAya hai / rasameM rUpatvakA abhAva vizeSaNa ho rahA hai / ataH cakSase rasameM saMyukta samavetavizeSaNatA sannikarSadvArA rUpatvakA abhAva jAnaliyA jAtA hai / tathA rUpatva, rasatva AdimeM ghaTa AdikakA abhAva to saMyuktasamaveta-samavetavizeSaNatA sannikarSase jAna liyA jAtA hai / ghaTAbhAvameM paTAbhAvakA pratyakSa saMyuktavizeSaNa vizeSaNatAse ho jAtA hai| cakSuse saMyukta bhUtala hai / bhUtalameM svarUpasambandhase ghaTAbhAva vizeSaNa hai / aura ghaTAbhAvameM paTAbhAva vizeSaNa 4 tathAgatasya iti mudrita pustake,
Page #67
--------------------------------------------------------------------------
________________ tatvArthacintAmaNiH rahA ho rahA hai / isI prakAra ghaTameM rahanevAle samavAyake sAtha cakSukA saMyukta vizeSaNatA sambandha hai / rUpameM rahanevAle samavAya ke sAtha saMyuktasamaveta- vizeSaNatA hai / aura rUpatva jAtimeM Thahare huye samavAya ke sAtha cakSukA saMyuktasamavetasamavetavizeSaNatA saMnikarSa vaizeSikoMne mAnA hai / dravya dravya honese cakSu aura ghaTakA saMyoga sambandha hai / cakSu saMyuktaghaTa meM rUpaguNa samavAyase varta hai / usa samavetarUpa meM rUpatvakA samavAya hai / rUpatvameM pratiyogitA sambandha se samavAya vizeSaNa ho rahA hai / prakaraNaprApta kArikAkA yaha artha hai ki netrake sAtha saMyukta vizeSaNatA sambandha karake jJAna dvArA tisa prakAra jAna lenepara bhI samavAya, svarUpa, vizeSaNatA, Adi uttarottara baDha rahe sambandhoM kI vitti kaise karoge ? jaise ki saMyoga aura samavAyako sannikarSa dvArA jAnanA Avazyaka hai / vaise hI svarUpasambandha, vizeSaNatAsambandha, AdikA vaizeSikoMko Avazyaka ho jAyagA / aura unake jAnanekA tumhAre pAsa koI upAya anavasthA bhI hogI / 4 yogyatAM kAMcidAsAdya saMyogAdirayaM yadi / kSityAdivittadeva syAttadA saivAstu saMmatA // 31 // svAtmA svAvRtiviccheda vizeSasahitaH kacit / saMvidaM janayanniSTaH pramANamavigAnataH // 32 // zaktiriMdriyamityetadanenaiva nirUpitaM / yogyatAvyatirekeNa sarvathA tadasaMbhavAt // 33 // 53 jAnanA bhI nahIM hai / saMyoga, sayuMktasamavAya, Adi saMnikarSokA pUrvameM diye huye vyabhicAra doSake nivAraNArtha yadi vaizeSika yoM kaheM ye saMyoga Adika kisI vizeSa yogyatAko prApta karake pRthvI, jala, AdikI vitta karAte haiM / AtmA, AkAza, rasatva, zadvatva, rasAbhAva AdikI yogyatA na honese cakSu indriyake dvArA pramA nahIM hone pAtI hai / taba to hama jaina kaheMge ki vaha yogyatA hI hama tuma sabako bhale prakAra svIkRta ho jaao| apanA AtmA hI apane jJAnAvaraNa karmoke kSayopazama vizeSase yukta ho rahA kisI yogya padArthameM jJAnako utpanna karAtA huA aniMdita mArgase pramANabhUta iSTa kara liyA gayA hai / mImAMsakoMkI zaktirUpa indriyoMkA bhI isa ukta kathana karake hI nirUpaNa kara diyA gayA samajha lenA / kyoMki yogyatAse atirikta una zaktirUpa indriyoMkA sabhI prakAra se asambhava hai / bhAvArtha - kitanA bhI upAya karo, jJAna dvArA niyata padArthako jAnanemeM niyAmaka yogyatAkA hI sabako zaraNa lenA paDegA / vaha yogyatA AtmAkI labdhirUpa pariNati hai / ataH
Page #68
--------------------------------------------------------------------------
________________ 54 tattvAryazlokavArtike AtmA hI bhAva indriya dvArA cakSu AdikoM karake niyata padArthoko jAna rahA hai / saMyoga Adika to anyathA siddha haiM / karaNa nahIM haiN| sannikarSasya yogyatAkhyasya pramitau sAdhakatamasya pramANavyapadezyaM pratipAdyamAnasya svAvaraNakSayopazamaviziSTAtmarUpatAnirUpaNenaiva zakteH iMdriyatayopagatAyAssA nirUpitA bodavyA tasyA yogyatArUpatvAt / tato vyatirekeNa sarvathApyasaMbhavAt sannikarSavat / na hi tavyatirekaH sannikarSaH saMyogAdiH svArthamitau sAdhakatamaH saMbhavati vyabhicArAt / pramiti karanemeM prakRSTa upakArI ho rahe yogyatA nAmaka saMnikarSako pramANapanake vyavahAra yogyapanako samajhanevAle vAdIke dvArA svAvaraNake kSayopazamase viziSTa AtmasvarUpake nirUpaNa karake hI indriyapane karake vaha zakti svIkAra kara lI gayI hai, yaha to apane Apa nirUpaNa kara diyA samajha lenA cAhiye / kyoMki vaha zakti yogyatA rUpa hI to hai / usa yogyatAse bhinna ho karake sabhI prakAra indriya zaktikA asambhava hai / jaise ki yogyatAke sivAya saMnikarSa koI vastu nahIM paDatA hai| usa yogyatArUpa sanikarSase atirikta vaizeSikoM dvArA mAne gaye saMyoga saMyuktasayavAya Adi sannikarSa to stra aura arthakI pramA karAnemeM sAdhakatama nahIM sambhava rahe haiN| kyoMki vyabhicAra doSa hotA hai, jo ki kahA jA cukA hai| tatra karaNatvAtsannikarSasya sAdhakatamatvaM tadvadidriyazakterapIti cet , kutastatkaraNatvaM ? sAdhakatamatvAditi cet parasparAzrayadoSaH / tadbhAvAbhAvayostadvattAsiddheH sAdhakatamatvamityapi na sAdhIyo'siddhatvAt / svArthapramiteH sannikarSAdisadbhAvepyabhAvAt, tadabhAvapi ca bhAvAt srvvidH| ___usa pramitimeM karaNa ho jAne ke kAraNa saMnikarSako sAdhakatamapanA hai| aura usIke samAna indriya zaktiyoMko bhI sAdhakatamapanA prApta ho jAtA hai isa prakAra prativAdiyoMke kahanepara to hama jaina pUchege ki kisa kAraNase una donoMko karaNapanA hai ? btaao| yadi kriyAsiddhimeM prakRSTa upakAraka honese karaNapanA kahoge taba to anyonyAzraya doSa hai / sAdhakatama honese karaNapanA aura karaNa panese kriyAkA sAdhakatamapanA mAnA gayA hai| yadi anyonyAzrayake nivAraNArtha usa karaNake honepara usa kAryakA honA aura na honepara nahIM utpanna honekI siddhise sAdhakatamapanA kahA jAya yaha bhI bahuta acchA nahIM hai / kyoMki saMyoga Adika saMnikarSa aura indriya zaktikA sva aura arthakI pramitike sAtha anvaya aura vyatireka siddha nahIM haiM / AtmA, rasa, rasatva, Adike sAtha cakSukA saMyoga, saMyuktasamavAya, saMyuktasamavetasamavAya, sannikarSa hote huye bhI athavA indriya zaktike vidyamAna honepara bhI sva aura arthakI pramiti ho jAnekA abhAva hai / tathA bhUta bhaviSyat , dUravartI Adi padArthoke sAtha sarvajJakI indriyoMkA una saMyoga Adi sannikarSoMke nahIM hote huye bhI sarvajJako sva aura arthakI pramini ho jAtI hai / ye anyatha vyabhicAra aura vyatireka vyabhicAra doSa Ate haiN|
Page #69
--------------------------------------------------------------------------
________________ tattvArthIcantAmANaH kathaM vA pramAturevaM sAdhakatamatvaM na syAt / na hi tasya bhAvAbhAvayoH pramiterbhAvAbhAvavattvaM nAsti ? sAdhAraNasyAtmano nAstyeveti cet saMyogAderiMdriyasya ca sAdhAraNasya sA kimasti / tasyAsAdharaNasyAstyeveti cet, AtmanopyasAdhAraNasyAstu / dUsarI bAta yaha hai ki karaNake bhAva abhAva honepara kAryake bhAva abhAva ho jAnese hI yadi karaNapanA vyavasthita ho jAya to isa prakAra pramAtA AtmAko sAdhakatamapanA kyoM nahIM ho jAvegA / dekhiye ! svataMtrakartA honese AtmAsvarUpa kAraNake sAtha bhI svArthapramitikA anvaya vyatireka bana jAtA hai / usa AtmA svarUpa kAraNake honepara-pramitikA bhAva, usa AtmAke abhAva honepara pramitIkA abhAvasahitapanA nahIM hoya so nahIM samajhanA / kintu AtmAke bhAva abhAva honepara pramitikA bhAva abhAvasahitapanA hai ho / yadi tuma yoM kaho ki sAdhAraNarUpase AtmAke bhAva abhAva honepara pramitikA bhAva abhAva nahIM hai| arthAt-cAhe jisa kITa, pataMga, AdikI AtmAke sAtha paramANu, vyAkaraNa, nyAya, Adike jJAnakA anvaya vyatireka to nahIM banatA hai / isa prakAra kahanepara to hama jaina bhI kaTAkSa kareMge ki cAhe jisa saMyoga samavAya, Adi sannikarSa aura koI bhI iMdriya ina sAdhAraNa kAraNoMkA kyA jJAnake sAtha vaha bhAva abhAvarUpa anvaya-vyatireka bhAva hai ? tuma hI batAo / yadi tuma yaha kaho ki una koI koI viziSTa sannikarSa aura asAdhAraNa indriyoM kA arthapramitike sAtha bhAva abhAvapanA hai hI, taba to hama jaina bhI kaheMge ki koI koI viziSTa asAdhAraNa AtmAke sAtha bhI pramitikA bhAva abhAvapanA hai hI, to punaH AtmA bhI pramitikA karaNa vaise hI kyoM nahIM ho jAve ? jaise ki vaizeSikoMne sannikarSako aura mImAMsakoMne indriyako karaNa mAnA hai| pramAtuH kimasAdhAraNatvamiti cet,sannikarSAdeH kim ? viziSTamamitihetutvameveti cet, pramAturapi tadeva / tasya satatAvasthAyitvAt sarvapramitisAdhAraNakAraNatvasiddherna saMbhavatIti cet, tarhi kAlAMtarasthAyitvAtsaMyogAderidriyasya ca tatsAdhAraNakAraNatvaM kathaM na sidhyet ? tadasaMbhavanimittaM / yadA pramityutpattI vyApriyate tadaiva sabhikarSAdi tatkAraNaM nAnyadA ityasAdhAraNamiti cet, tarhi yadAtmA tatra vyApriyate tadaiva tatkAraNaM nAnyadA ityasAdharaNo heturastu / tathA sati tasyA nityatvApattiriti cet no doSoyaM, kathaMcittasyA nityatvasiddheH sabhikarSAdivat / sarvathA kasyacinityatve'rthakriyAvirodhAdityuktamAyaM / pramAtA AtmAke asAdhAraNapanA kyA hai ? isa prakAra pUMchanepara to hama bhI prazna karate haiM ki sannikarSa, indriyavRtti, Adike bhI asAdhAraNapanA kyA hai ? batAo / tisapara yadi tuma vaizeSika yA mImAMsaka yaha uttara kaho ki pramitikA vizeSoMse sahita huA hetupanA hI sannikarSa AdikI asAdhAraNatA hai, taba to pramiti kartA AtmAkA bhI asAdhAraNapanA vahI yAnI pramitikA viziSTa hetupanA hI ho jaao| isapara yadi vaizeSika yA mImAMsaka yadi yoM kaheM ki vaha nitya AtmA to
Page #70
--------------------------------------------------------------------------
________________ 56 tattvAryazlokavArtike sarvadA avasthita rahatA hai / isa kAraNa saMpUrNa anumiti, upamiti, zAbodharUpa pramitiyoMkA sAdhAraNarUpase kAraNapanA usako siddha ho rahA hai / ataH pramAtAko asAdhAraNa kAraNapanA nahIM sambhavatA hai| viziSTa kriyAko kara rahA vizeSasamayavartI padArtha hI karaNa hotA hai| kriyAke atirikta samayoMmeM bhI adhika derataka ThahararahA to sAdhAraNakAraNa ho jAtA hai / " atipricyaadvjnyaa"| isa prakAra kahanepara to punaH hama jaina kaheMge ki taba to bahuta dera taka ThaharanevAle honese saMyoga Adi saMnikarSa, aura indriyako bhI usa pramAkA sAdhAraNakAraNapanA kyoM nahIM siddha hogA ? jo ki usa asAdhAraNa kAraNapaneke asambhava yAnI sAdhAraNapanekA nimitta hai / isapara vaizeSika yadi kaheM ki jaba pramitikI utpattimeM sannikarSa Adika vyApAra kara rahe haiM, tabhI ve usake kAraNa mAne jAte haiM / anya samayoMme ho rahe kAlAntara sthAyI bhI / sannikarSa Adika to kAraNa nahIM haiN| isa prakAra sannikarSa aura indriyoMmeM asAdhAraNakAraNapanA bana jAtA hai| yoM vaiziSikoMke kahanepara to hama jaina bhI kaha deMge ki taba to nitya bhI AtmA jisa samaya usa pramitiko utpanna karanemeM vyApAra kara rahA hai taba hI usa pramAkA kAraNa hai / anya samayoMmeM vaha ni ya bhI AtmA kAraNa nahIM hai / isa DhaMgase sannikarSa Adike samAna AtmA bhI asAdhAraNa kAraNa ho jaao| arthAt-AtmA bhI pramitikA kAraNa bana baiThegA / yadi tisa prakAra honepara usa AtmAko anityapanekA prasaMga hogA isa prakAra Darakara tuma vaizeSika kahoge to hama jaina kahate haiM ki yaha AtmAke anitya ho jAnekA prasaMga hamAre yahAM koI doSa nahIM hai| usa pariNAmI AtmAko sannikarSa Adike samAna kathaMcit anityapanA siddha hai| hAM, sabhI prakAroMse kisI AtmA Adiko nityapanA mAnanepara arthakriyA honekA virodha hai| isa bAtako hama kaI bAra kahacuke haiM / arthAt-pramitimeM vyAgara karate samaya AtmA nyArA hai aura Age pIchekA AtmA nirAlA hai| phira kyA kAraNa hai ki sannikarSa aura indriyoMko to karaNa mAnA jAya, kintu AtmAko karaNa nahIM mAnA jAya / hamako koI vizeSa hetu niyAmaka nahIM dIkha rahA hai| pramANaM yena sArUpyaM kathyatedhigatiH phalam / sannikarSaH kutastasya na pramANatvasaMmataH // 34 // jisa bauddhakarake jJAnakA arthake AkAra hojAnApana" pramANa kahA jAtA hai aura arthakI adhigati pramANakA phala mAnAgayA hai, usake yahAM sannikarSa bhI pramANapanese kyoM nahIM bhale prakAra mAnaliyA gayA kahanA cAhiye / arthAt ---darpaNameM ghaTake pratibimba paDa jAnepara vaha ghaTakA AkAra mAnA jAtA hai, vaise hI prakAzaka jJAnameM ghaTa, paTa, AdikoMke AkAra paDa jAnese ve ghaTa, paTa, ke jJAna kahe jAte haiM, ataH tadAkAratA pramANa hai aura arthakI adhigati usakA phala hai, yaha bauddhoMkA mata hai tathA AtmA, mana, indriya, aura artha, ina cAra tIna yA doke sannikarSase arthajJapti honA
Page #71
--------------------------------------------------------------------------
________________ tatvArthacintAmaNiH naiyAyikoM kA mata hai, jJAnameM arthakA sannikarSa honepara hI pratibimba ( AkAra ) paDa sakegA, aisI dazAmeM sAkSAt yA paramparAse sambandhita hokara AkAra DAlanevAle padArthoMke jJAna meM sannikarSa bhI usa bauddhake yahAM pramANapanese bhale prakAra mAnA gayA ho jAnA cAhiye / kintu bauddhoMne sannikarSako pramANa mAnA nahIM hai / 57 sArUpyaM pramANamasyAdhigatiH phalaM saMvedanasyArtharUpatAM muktvArthena ghaTayitumazakteH / nIlasyedaM saMvedanamiti nirAkArasaMvidaH kenacitpratyAsattiviprakarSAsiddheH sarvArthena ghaTanamasakteH sarvaikavedanApatteH / karaNAdeH sarvArthasAdhAraNatvena tatpratiniyamanimittatAnupapatterityapi yenocyate tasya sannikarSaH pramANamadhigatiH phalaM tasmAdaMtareNArthaghaTanAsaMbhavAt / 1 ,, bauddha kaha rahe haiM ki jJAnameM arthakA paDa gayA sadRza AkArasahitapanA pramANa hai| kyoMki pramANasvarUpa usa tadAkAratAse hI jJAna niyata padArthoMko jAnatA hai / aura padArthoMkI jJapti ho jAnA isa pramANakA phala hai / devadattakA dhana hai / jinadattakA ghoDA hai / yahAM svasvAmisambandha hI devadatta aura dhanakA tathA jinadatta aura ghoDekA yojaka hai| isI prakAra ghaTa aura jJAnakA yojaka usa ghaTakA jJAnameM AkAra paDa jAnA hai / anyathA jJAna to AtmAsvarUpa antaraMga cetana tava hai / aura ghaTa vicArA bahiraMga jaDa padArtha hai / ghaTakA jJAna yaha vyavahAra hI alIka ho jAtA / devadatta ke kamare meM ghoDekI tasavIra TaMgI huyI hai / kisIne prazna kiyA ki yaha tasavIra kisakI hai ? isakA uttara ghoDekI tasavIra hai, milatA hai| yahAM ghoDekA aura usa citrakA yojaka sambandha kevala tadAkAratA hI hai / bhale hI usa citrakA svAmI devadatta hai / yahI DhaMga ghaTajJAna aura paTajJAna meM lagA lenA " arthena ghaTayatyenAM na hi muktvArtharUpatAm / tasmAt prameyAdhigateH pramANaM meyarUpatA jJAnakA arthake sAtha sambandha karAneke liye artharUpatAko choDakara anya koI samartha nahIM hai / yAnI savikalpakajJAna arthake sAtha nirvikalpaka buddhiko tadAkAratAke dvArA joDa detA hai / usa tadAkAratAse arthakI jJapti ho jAtI hai / ataH jJAnameM jJeya arthakA paDA huA AkAra hI pramANa ( prAmANya ) hai / yaha nIlakA samvedana hai / yaha pItakA samvedana hai / isa prakAra una nIla, pIta, kA jJAnoMmeM AkAra paDa jAnese hI SaSThIvibhakti dvArA sambandhayojaka vyavahAra hotA hai / yadi jJAnameM arthakA AkAra paDanA nahIM mAnA jAyagA to nirAkAra jJAnakA kisI padArtha ke sAtha nikaTapana aura dUrapana to asiddha hai / isa kAraNa sabhI padArthoMke sAtha usa jJAnakI yojanA honeke kAraNa sabhI padArthoMkA eka jJAna ho jAnekI Apatti hogI arthAt - sUrya yA candramAko sabhI jIva apanA apanA kaha sakate haiN| unameM kisIke AdhipatyakI niyata chApa nahIM lagI huyI hai / vaise hI AkArarahitajJAna bhI sabhI viSayoMke jAnanekA adhikArI ho jAo nirAkAra jJAna ke liye dUravartI nikaTavartI aura bhUta, bhaviSyat ke sabhI padArtha ekase haiM / kisIke 1 8
Page #72
--------------------------------------------------------------------------
________________ tatvArtha lokavArta sAtha koI vizeSa nAtA to nahIM hai / aisI dazAmeM eka hI jJAnake dvArA sabhI padArthoMkI jJapti ho jAvegI / indriya, mana Adika to sabhI arthoke jJAnameM sAdhAraNa kAraNa haiM / isa kAraNa usa jJAnakA pratiniyama karAne ke nimitta ve nahIM bana sakate haiM / ataH ghaTajJAnakA ghaTa hI aura paTajJAnakA paTa hI viSaya hai| isakA niyama karanevAlI jJAnameM paDI huyI tadAkAratA hI hai / AcArya kahate haiM ki yaha bhI jisa bauddha karake kahA jA rahA hai, usake yahA~ saMnikarSa pramANa ho jAya aura adhigati usakA phala ho jAve / kyoMki usa sannikarSake vinA arthake sAtha jJAnakA juDanA asambhava hai / bauddhajana nIla svalakSaNa, pIta svalakSaNako hI vastubhUta mAnate haiM / ghaTa, paTa, sthUla avayava - oMko yathArtha nahIM mAnate haiM / ataH nIlakA jJAna pItakA jJAna aisA unhoMne kahA thA / sAkArasya samAnArthasakalavedana sAdhAraNatvAt kenacitpratyAsattiviprakarSe'siddhe sakalasamAnArthena ghaTanaprasakteH sarvasamAnArthaikavedanApatteH, tadutpatteriMdriyAdinA vyabhicArAniyAmakatvAyogAt / bauddha jJAnadvArA niyata viSayoMko jAnanemeM tadAkAratA, tadutpatti, aura tadadhyavasAya ye tIna niyAmaka hetu kahe haiN| AcArya mahArAja unameM doSa dikhAte haiM ki bauddha yadi tadAkAratAse "usa viSayako jAnane kI vyavasthA kareMge to tadAkAratAko sampUrNa samAna arthoM ke jJAna karAne meM sAdhAraNapanA hone ke kAraNa kisI eka hI vivakSita padArthake sAtha nikaTapanA aura dUrapanA jaba siddha nahIM hai to saMpUrNa hI samAna arthoke sAtha sambandhita ho jAnekA prasaMga ho jAnese sabhI samAna kA eka jJAna ho jAnekI Apatti hogI / bhAvArtha - mazIna meM Dhale hue eka rupaye kA chUnA yA dekhanArUpa jJAna honepara usI sanke Dhale huye samAna mUrtivAle ekase sabhI dezAntaroM meM phaile yA sandUka meM rakkhe bhUmimeM gaDhe huye rUpayoM kA cAkSutra yA spArzana ho jAnA cAhiye, taise hI eka ghaDeke dekha lene para usa ghaTake sadRza sabhI ghaToMkA jJAna ho jAnA cAhiye, kyoMki bauddha mata anusAra unakI jJaptikA pradhAna kAraNa tadAkAratA to jJAnameM paDa cukI hai| samAna AkAravAle padArthoMke citra ( tasavIra) ekase hote haiM / IsatrIya san 1928 meM Dhale huye paMcama jArjakI mUrtise yukta eka rupayekI tasavIra jaisI hogI vahI citra usa sAlake Dhale huye anya rupayoMkA bhI hogA / phira eka rupaye ko dekhakara usa sAlakeM Dhale huye sadRza sabhI dezAntaroMmeM phaile huye rupayoMkA usI samaya cAkSuSa jJAna kyoM nahIM ho jAtA hai ? isakA uttara bauddha yadi yoM kaheM ki hama tadutpattiko jJAna dvArA niyata vyavasthA karane meM niyAmaka mAnate haiM / arthAt - jo jJAna jisa padArthase utpanna hogA usIko jAnegA anyako nahIM / sanmukha rakhe huye eka rupayese utpanna huA jJAna usa hI rupayeko jAna sakatA hai| anyasadRza rupayoMko nhiiN| kyoMki vaha jJAna anya samAna rupayoMse utpanna nahIM huA hai| jJAna apane utpAdaka kAraNarUpa viSayako jAnatA hai / " nAkAraNaM viSayaH " jo jJAnakA kAraNa nahIM hai vaha jJAnakA viSaya nahIM hai / granthakAra kahate haiM ki isa prakAra bauddhoMke kahanepara samAna arthoke jAna 58
Page #73
--------------------------------------------------------------------------
________________ tasvArthacantAmANiH nekA vyabhicAra doSa to dUra ho gayA kintu indriya, puNya, pApa, AkAza, Adi karake vyabhicAra doSa laga gayA arthAt-indriya, kSayopazama, puNya, Adi kAraNoMse jJAna utpanna hotA hai| kintu unako jAnatA to nahIM hai / ataH indriya Adikase vyabhicAra ho jAneke kAraNa tadutpattiko niyama karAnepanakA ayoga hai / yadi bauddha indriya Adika karake huye vyabhicArakA nivAraNa sAkAratAse kareM, yAnI tadAkAratA aura tadutpatti donoMko hama niyAmaka mAnate haiM / indriya AdikoMmeM tadutpatti hai / yAnI indriya, puNya, Adise jJAnakI utpatti hai / kintu jJAnameM unakA AkAra na paDanese tadAkAratA nahIM hai / ataH vyabhicAra doSa nahIM AtA hai / tathA sadRza arthokI tadAkAratA to jJAnameM hai kintu una sadRza arthose jJAna utpanna nahIM huA hai / ataH unako nahIM jAnatA hai / isa prakAra tadutpatti aura tadAkAratA donoMko niyAmaka mAnanepara bhI samAna arthaka jJAnake avyavahita uttaravartI jJAnase vyabhicAra doSa laga jAyagA / vaha jJAna samAna arthake jJAnase utpanna huA hai / aura samAna arthake jJAnakA AkAra bhI usameM paDA hai / phira anya dezAntaravartI puruSoMmeM ho rahe yA apaneko kabhI huye samAna arthoke jJAnako kyoM nahIM jAnatA hai ? btaao| ghaTajJAnake pIche huA jJAna usa ghaTajJAnako jAna sakatA hai| kintu dUsare sadRza ghaTake jJAnako nahIM jAna sakatA hai / bauddhoMke mata anusAra jJAnako bIcameM dekara samAna arthake samanantara jJAnameM tadutpatti aura tadAkAratA to ghaTa jAtI hai / athavA samAna arthake ThIka avyavahita pUrvavartI jJAnase donoM tadAkAratA, tadutpattikA vyabhicAra uThA sakate ho| .. tadadhyavasAyasya mithyAtvasamanaMtarapatyayena kutazcit site zaMkhe pItAkArajJAnajanitAkArajJAnasya tajjanmAdirUpasadbhAvepi tatra pramANatvAbhAvaditi kuto na saMmataM / - usa vyabhicAra doSake dUra karaneke liye bauddha tadadhyavasAyakI zaraNa lete haiN| arthAtpIche honevAle vikalpa jJAnase jisa viSayakA adhyavasAya hogA, pUrvavartI nirvikalpaka jJAnakA vahI viSaya niyata samajhA jAvegA / arthake jJAnake uttarakALabhAvI jJAnameM sadRza anya arthake jJAnakA adhyavasAya nahIM hai / ataH usako nahIM jAna pAtA hai / siddhAntI kaha rahe haiM ki isa prakAra tadutpatti, tadAkAra, aura tadadhyavasAya, ina tInoMko bhI jJAnake dvArA niyata padArthokI vyavasthA karane meM niyAmakapanA nahIM hai| kyoMki yoM to apanA upAdAna kAraNa pUrvajJAna bhI jJAnakA viSaya ho jAnA cAhiye / pUrvajJAnase uttarajJAnakI utpatti bhI hai / pUrvajJAnakA AkAra bhI uttarajJAnameM par3A huA hai, jaise ki pratibiMba paDe huye darpaNakA yadi dUsare darpaNameM pratibimba liyA jAya to pUrvadarpaNakA bhI pratibiMba dUsare darpaNameM AjAtA hai / uttaravartI jJAnameM prathama jJAnakA adhyavasAya bhI ho jAtA hai to phira pUrvajJAnako uttarajJAnako kyoM nahIM viSaya karatA hai ? batAo / dUsarA atiprasaMga doSa hai ki zukla zaMkhameM kisI kAraNavaza kAmalarogavAle puruSako prathama hI." pIlA zaMkha hai " aisA mithyAjJAna huA, usake anantara hI jJAnase utpanna huA dUsarA
Page #74
--------------------------------------------------------------------------
________________ tattvArtha lokavArtike jJAna huA, jo ki pahile jJAna se utpanna hai / pahile jJAnakA AkAra bhI usameM hai / tathA pahile 1 jJAnakA adhyavasAya karanevAlA bhI hai / ataH pahile pIta AkArako jJAnanevAle jJAnase utpanna hue dUsare pIta AkAravAle jJAnake tadutpatti, tadAkAratA aura tadadhyavasAya svarUpake vidyamAna honepara bhI usameM pramANapatA nahIM mAnA gayA hai / bauddhoMke vicAra anusAra to tInoM niyAmakoM ke honese usameM pramANapanekA prasaMga AtA hai / ataH tadadhyavasAyakA mithyAjJAnake pIche honevAle jJAnase vyabhicAra hai / isakA vicAra kucha prathama bhI kara diyA thaa| isa kAraNa tadAkAratAko pramANa kahanevAle bauddha sannikarSa ko kyoM nahIM pramANapanese abhISTa kiyA ? tadAkAratA aura sanikarSa donoMkA phala adhigati mila hI jAtI haiN| satyapi sannikarSe'rthAdhigaterabhAvAnna pramANamiti cet / yadi bauddha yoM kaheM ki sannikarSa to pramANa nahIM ho sakatA hai| kyoMki usameM anvayavyabhi - cAra hai, sannikarSa hote huye bhI arthakI adhigati nahIM ho rahI hai / isa prakAra kahanepara to hama kahate haiM ki 60 sannikarSe yathA satyapyarthAdhigatizUnyatA / sArUpyepi tathA seSTA kSaNabhaMgAdiSu svayam // 35 // jisa prakAra sannikarSa ke hote hue bhI arthajJaptikI zUnyatA dekhI jAtI hai, usI prakAra kSaNikatva Adi tadAkAratA hote hue bhI arthajJaptikA vaha abhAva svayaM bauddhoMne abhISTa kiyA hai / arthAt -- jaise vaizeSikoM dvArA mAne gaye sannikarSa meM anvayavyabhicAra Anese tuma bauddha pramAkA kAraNapanA nahIM mAnate ho, vaise hI tuma bauddhoM ke mAne hue sArUpyameM bhI anvayavyabhicAra AtA hai / dekhiye / svalakSaNa vastukA kSaNikapanA tadAtmaka svarUpa hai / ataH svalakSaNase utpanna hue jJAnameM jaba svalakSaNakA AkAra paDa gayA hai, to usase abhinna kSaNikapanekA bhI AkAra paDa cukA hai / aisI dazAmeM kSaNikapanakA AkAra hote hue bhI nirvikalpaka jJAnadvArA kSaNikatvakI adhigati honA bauddhoMne svayaM nahIM mAnA hai / kintu sattva kRtakatva, hetuoMse utpanna huye anumAna dvArA kSaNikapanakA jJAna iSTa kiyA hai / kSaNikapanA - kalpitadharma to hai hI nahIM jisakA ki AkAra jJAnameM na paDe / kalpita dharma mAnanepara to sabhI artha paramArtharUpase kSaNika nahIM ho sakeMge tathA vyatirekavyabhicAra bhI hotA hai / bhUta, bhaviSyat tathA atidUravarttI padArthoMkA AkAra na paDate huye bhI buddhajJAna dvArA sampUrNa padArthoM kI adhigati honA iSTa kara liyA hai / sautrAntikoMne apane iSTadevatA sugatako sarvajJa mAnA hai / yadyapi jainoMne bhI jJAnako sAkAra mAnA hai / kintu yahAM AkArakA artha vikalpa karanA hai / prativimba paDanA nahIM / AtmAkA jJAnaguNa hI arthokI vikalpanA karatA hai / darzana, sukha, vIrya, "
Page #75
--------------------------------------------------------------------------
________________ tatvArthacintAmaNiH mmmmmmmmhone Adi guNa to vikalpanAyeM nahIM karate haiM / yadi unako samajhanA yA samajhAnA hogA to unakA jJAna dvArA ullekha ho sakatA hai / anyadA AtmAmeM svAMzapariNata ho rahe baiThe rho| yathA cakSurAderAkAzAdibhiH satyapi saMyogAdau sannikarSe tadadhigaterabhAvastathA kSaNakSayavargaprApaNazaktyAdibhirdAnAdisaMvedanasya satyapi sArUpye tadadhigate zUnyatA khayamiSTaiva tadAlaMbanapratyayatvepi tasya tacchUnyatAvat / " yatraiva janayedenAM tatraivAsya pramANatA" iti vacanAt / tato nAyaM samikarSavAdinamatizete / kiM ca / ___ jisa prakAra vaizeSikamatameM mAne jA rahe tejodravya cakSu, jaladravya rasanA Adi indriyoMkA AkAza, AtmA, Adi dravyoM ke sAtha saMyoga saMnikarSa vidyamAna ho rahA hai, tathA rUpa, rUpatvake samAna rasa, rasatva yA jJAna, jJAnatva, Adike sAtha bhI cakSukA saMyuktasamavAya aura saMyuktasamavetasamavAya sannikarSa ho rahA hai / phira bhI una AkAza, rasa, jJAnatva AdikI adhigati cakSu Adikase nahIM hotI mAnI gayI hai / ataH tuma bauddha saMnikarSako pramANa nahIM mAnoge, tisa hI prakAra svalakSaNa yA dAtAke dAna yA hiMsakakI hiMsA Adiko jAnanevAle jJAnakA kSaNikatva, svargaprApaNazakti, narakagamanayogyatA, Adike sAtha tadAkArapanA hote huye bhI una kSaNikatva AdikI adhigatikA abhAva svayaM bauddhoMne iSTa hI kiyA hai / bhAvArtha-dAtAko viSaya karanevAle nirvikalpaka jJAnameM dAnakA AkAra paDa jAnese usakI tadAtmaka svargaprApaNazaktikA bhI AkAra usa jJAnameM paDa cukA hai / tathA hiMsakakI AtmAkA pratyakSa ho jAnepara hI narakaprApaNazaktikA bhI AkAra A cukA hai / phira inako jAnaneke liye dUsare anumAna jJAna kyoM uThAye jAte haiM ! cAkSuSa pratyakSase hI inakA jJAna kara liyA jAya, isa kAraNa anvayavyabhicAra ho jAnese tuma bauddhoMkI mAnI huI tadAkAratA bhI pramANa nahIM hai / tadAkAratAke honepara bhI adhigatikI zUnyatA dekhI jAtI hai| jaise ki unako usa jJAnakA Alambana kAraNa mAnate huye bhI usa adhigatikI zUnyatA hai / arthAt -jJAnake viSayako bauddhoMne jJAnakA Alambana kAraNa mAnA hai / tathA nirvikalpaka buddhi jisa hI viSayameM isa savikalpaka buddhiko pIchese utpanna karAvegI usa viSayameM hI isa nirvikalpaka jJAnako pramANatA hai, aisA bauddha pranthoMmeM likhA huA hai| yahAM lage hAtha tadutpattikA bhI vyabhicAra de diyA gayA hai| yAnI kSaNikatva Adise nirvikalpaka dvArA kSANikatva Adi AlambanoMkA jAnanA nahIM hotA hai| tisa kAraNa yaha bauddha paMDita saMnikarSako pramANa kahanevAle vaizeSikoMkA atizaya nahIM karatA hai / grAmINa kiM vadantI hai ki jaise hI nAganAtha haiM vaise hI sarpanAtha haiM / koI antara nahIM hai| aura dUsarI bAta yaha bhI hai ki khasaMvidaH pramANatvaM sArUpyeNa vinA yadi / kiM nArthavedanasyeSTaM pAraMparyasya varjanAt // 36 //
Page #76
--------------------------------------------------------------------------
________________ . . tattvAryazlokavArtike sArUpyakalpane tatrApyanavasthoditA na kim / pramANaM jJAnamevAstu tato nAnyaditi sthitam // 37 // bauddhoMne indriyapratyakSa, mAnasapratyakSa, yogipratyakSa aura svasaMvedana pratyakSa ye cAra pratyakSa mAne haiM, tinameM jJAnako jAnanevAle svasaMvedana pratyakSako tadAkAratAke vinA bhI pramANa mAna liyA gayA hai| arthakA AkAra jJAnameM paDa sakatA hai, jJAnameM jJAnakA nahIM / rupayAse rupayA vahAM hI usI samaya utanA hI nahIM kharIdA jAtA hai| bauddhoMne jainoMke Upara kaTAkSa kiyA hai ki jJAnameM yadi arthakA AkAra paDanA nahIM mAnA jAyagA to ve artha vinA mUlya dekara kharIdanevAle ( muphtakhorA ) haiN| kyoMki pratyakSameM apane AkArako nahIM soMpate haiM aura apanA pratyakSa karAlenA cAha rahe haiM, kintu kharvavedana jJAna dvArA AkArake vinA bhI jJAnakA pratyakSa ho jAnA mAnA hai / AcArya kahate haiM ki tadAkAratAke vinA mI yadi svasaMvedanako pramANapanA mAnate ho to - arthajJAnako bhI tadAkAratAke vinA hI pramANapanA kyoM na iSTa karaliyA jAya / isameM paramparA parizrama karanA bhI chUTatA hai| kyoMki jJAna aura arthake bIcameM tadAkAratAkA praveza nahIM huA / yadi svasaMvedana pratyakSameM bhI jJAnakA AkAra paDanA mAnoge to usako jAnanevAle usake svasaMvedanameM bhI tadAkAratA mAnanI paDegI aura usako bhI jAnanevAle tIsare svasaMvedanameM jJAnakA prativimba mAnanA paDegA / isa prakAra bhalA anavasthAkA udaya kyoM nahIM hogA ! btaao| tisa kAraNa jJAna hI pramANa raho, usase bhinna saMnikarSa, tadAkAratA, indriya, Adika to pramANa nahIM haiM yaha siddhAnta sthira huaa| - svasaMvidaH svarUpe pramANatvaM nAstyevAnyatropacArAdityayuktaM sarvathA mukhyapramANAbhAvaprasaMgAt svamatavirodhAt / bauddha yadi yoM kaheM ki svasaMvedana pratyakSako jJAnakA svarUpa jAnanemeM pramANatA nahIM hai, sivAya upacArake, yAnI upacArase hI svasaMvedana pratyakSa pramANa hai / tadAkAratA na honese vaha mukhya pramANa nahIM mAnA gayA hai / AcArya kahate haiM ki isa prakAra bauddhoMkA kahanA yuktirahita hai| kyoMki upacArase mAna liyA gayA pramANa yadi jJAnako jAna letA hai, aisI dazAmeM upacarita pramANa bhalA arthIko bhI jAna legA to phira mukhyapramANoMke abhAvakA prasaMga hogA aura aisA honepara bauddhoMko apane matase virodha AvegA / bauddhoMne mukhya pramANa mAne haiM aura svasaMbedanako apane svarUpakI jJapti karAnemeM mukhyapramANa iSTa kiyA hai| prAmANya vyavahAreNa zAstra mohanivartanamiti vacanAt mukhyapramANAbhAve na svamatavirodhaH saugatasyeti cet syAdevaM yadi mukhyaM pramANamayaM na vadet " ajJAtArthaprakAzo vA svarUpAdhigateH paraM" iti / , ... .
Page #77
--------------------------------------------------------------------------
________________ tattvArthacintAmaNiH bauddha kahate haiM ki pramANapanA koI vAstavika padArtha nahIM hai / vyavahArase pramANapanA mAna liyA gayA hai / dekho kahIM jJAna pramANa hai| kvacit hastAkSara pramANa haiM / kahIM para sAkSI (gavAha ) pramANa mAne jAte haiM / eka hI manuSya kisIke liye pramANa hai| anyake liye apramANa hai / jaise ki samartha prabhuke doSa bhI guNa ho jAte haiM / kisI dhanapati yA pracaNDa adhikArIke apAna vAyukA niHssaraNa ho jAnepara cATukAra puruSa ( khuzAmadA) usakI pAcana zaktikI prazaMsAke pula bAMdha dete haiM, jaba ki nirdhanako aisA avasara A jAnepara ve hI svArthamaTTa nindAke chapAra bAMdha dete haiN| vaise hI pramANapanA koI nirNIta nahIM hai / vyavahArase jisako bhI pramANa mAna liyA so hI ThIka hai / tathA zAstra bhI koI niyata huye pramANa nahIM haiM, isa prakAra hamAre bauddha granthoMmeM kahA hai / zAstra kevala mohakI nivRtti kara detA hai / koI AptamUlaka pramANa nahIM hai / bahutasI jhUThI kahAniyoM yA upanyAsoMse bhI aneka acchI 2 zikSAyeM mila jAtI haiM / moha dUra ho jAtA hai / ataH mukhyapramANoMke na mAnanepara hamako apane matase koI virodha nahIM AtA hai| bauddhake isa prakAra kahanepara to hama syAdvAdI kahate haiM ki isa prakAra taba ho sakatA thA yadi yaha bauddha pramANako na kahatA hotA / kintu bauddhoMne to ajJAta arthakA prakAza karanevAlA aura svarUpakI adhigatikA utkRSTa kAraNa pramANa tattva mAnA hai / athavA svarUpakI adhigatise usakA janaka pramANa nyArA hai / isa prakAra bauddhoMne svakIya zAstroMmeM mukhyapramANako iSTa kiyA hai / phira pole vyavahArakI zaraNa kyoM lI jAtI hai ? Apa apane rahasyako Apa hI jAne bhItara kucha bAhara kucha aisA hameM abhISTa nahIM hai| saMvedanAdvaitAzrayaNAt tadapi na ca tadityeveti cet na tasya nirastatvAt / kiM cedaM saMvedanaM satyaM pramANameva mRSAsatyamapramANaM / na hi na pramANaM nApyasatyaM sarvavikalpAtItatvAt saMvedanameveti cet suvyavasthitaM tattvaM / ko hi sarvathAnavasthitAtkharaviSANAdasya vishessH| svayaM prakAzamAnatvamiti cet tadyadi paramArthasat pramANatvamanvAkarSati / tato dvayaM saMvedanaM yathAkharUpe kenacicadatatkharUpamapi pramANaM tathA bahirarthe kiM na bhavet tasya tavyabhicAriNo nirAkartumazakteH / pAraMpaye ca parihRtameva syAt / saMvidaryayoraMtarAle . sArUpyasyApravezAt / bauddha kahate haiM ki samvedanake advaitakA Azraya karanese na to hama usa mukhya pramANako mAnate haiM / aura usa svasaMvedanako bhI pramANa nahIM mAnate haiM / advaita pakSameM tadutpatti, tadAkAratA AdikA jhagaDA hI nahIM haiM / kevala vaha zuddha saMvedana hI hai / AcArya kahate haiM ki yaha to na khnaa| kyoMki usa saMvedana advaitakA pUrvaprakaraNoMmeM khaNDana kiyA jA cukA hai / dUsarI bAta yaha hai ki yaha ApakA mAnA huA saMvedana yadi satya hai, taba to pramANa hI hogA aura yadi miyyA
Page #78
--------------------------------------------------------------------------
________________ tatvArtha lokavArtike hokara asatya hai to apramANa hI hai / aisI dazAmeM bhalA pramANapanA aura apramANapanA kaise miTa sakatA hai ? yadi pramANapana, apramANapana, satyapana Adi sampUrNa vikalpoMse rahita honeke kAraNa saMvedana to saMvedana hI hai, aura kucha nahIM, isa prakAra advaitavAdiyoMke kahanepara to hameM upahAsa pUrvaka kahanA paDatA hai ki isa DhaMgase to tattva bhale prakAra vyavasthita ho gaye ? yuktike vinA kevala rAjAjJA ke samAna yoM hI tumhAre tattvoM ko kauna mAna legA ? vasturUpase sabhI prakAra nahIM vyavasthita ho rahe kharaviSANase isa advaita samvedanakA bhalA kaunasA antara hai ? arthAt - sabhI vikalpoMse rahita samvedana to kharaviSANake samAna asat hai / tumheM koI vizeSatA dIkhatI ho to batAo / yadi saMvedanakA svayaM prakAzamAnapanA kharaviSANase antara DAlanevAlA hai / yoM kahoge to hama pUcheMge ki vaha sambedana yadi vAstavika sat hai, tatra to pramANapaneko khIMca letA hai / tisa kAraNa advaitavAdiyoMkA vaha saMvedana akelA hotA huA aura kisI bhI padArtha ke sAtha vaha tadAkAra na hokara bhI jaise svarUpa meM pramANa hai, tisa hI prakAra nahIM AkArako rakhatA huA vaha saMvedana bahiraMga arthako jAnanemeM bhI kyoM nahIM pramANa ho jAve ? usa apane AkArakA samAna arthoMse vyabhicAra rakhanevAle samvedanakA nirAkaraNa nahIM kiyA jA sakatA hai / arthAt - tadAkAratAko pramANa mAnanepara svasamvedana pratyakSase huye vyatirekavyabhicAra aura sadRza arthoMse huye anvayavyabhicArakA nivAraNa nahIM ho sakatA hai| dUsarI bAta yaha hai ki isa DhaMga se paramparA dvArA jJAna honekA bhI parihAra ho hI jaavegaa| kyoMki jJAna aura arthake antarAla (madhya) meM tadAkAratAkA praveza nahIM kiyA gayA hai| 64 yadi punaH saMvedanasya svarUpasArUpyaM pramANaM sArUpyAdhigatiH phalamiti parikalpyate tadAnavasthoditaiva / tato jJAnAdanyadidriyAdisArUpyaM na pramANamanyatropacArAditi sthitaM jJAnaM pramANamiti / yadi phira tadAkAratAkA Agraha rakSita rakhate hue bauddha isa prakAra kalpanA kareMge ki saMvedanake svarUpa meM bhI jJAnasvarUpakA AkAra ( pratibimba ) paDatA hai / ataH jJAnameM svake rUpakI tadAkAratA pramANa hai aura usa sArUpyakI adhigati honA phala hai / granthakAra kahate haiM ki aisI * kalpanA karanepara to anavasthA hI kahI gayI samajhanA cAhiye / arthAt - tadAkAratAkI adhigati bhI sAkArajJAnadvArA hogI aura usa sAkArajJAnakI tadAkAratAkA adhigama bhI tadAkAra jJAnase hogA / isa prakAra niyatavyavasthA nahIM ho sakatI hai / tisa kAraNa jJAnase bhinna ho rahe indriya, sannikarSa, tadAkAratA, Adika pramANa nahIM hai, sivAya upacArake / arthAta - jJAnadvArA jJapti karAne meM kucha sahakArI ho jase male hI indriya aura sannikarSako vyavahArase pramANa kaha diyA jAya, anyathA nhiiN| tathA jJAnameM padArthoM kA AkAra to paDatA nahIM haiM / mUrta padArtha meM hI paugalika mUrta padArthakA AkAra paDatA hai / i) AkArakA artha samajhanA, samajhA sakanA, vikalpa karanA, ullekha karanA kiyA jAya to aise
Page #79
--------------------------------------------------------------------------
________________ tattvAryacintAmaNiH makAra jJAnako syAdvAdI abhI karate haiM / isa prakAra jJAna hI pramANa hai| yaha bAta siddha huI jJAna prApti aura atiparihAra karAne meM samartha ho sakatA hai, jo ki pramANakA mukhya kartavya hai / mithyAjJAnaM pramANaM na samyagityadhikArataH / yathA yatrAvisaMvAdastathA tatra pramANatA // 38 // 1 isa sUtrameM samyakkA adhikAra calA ArahA hai, isa kAraNa saMzaya Adi mithyAjJAna pramANa nahIM haiM / jisa prakAra jahAM para avisamvAda hai vahAM usa prakAra pramANapanA vyavasthita hai / jaise ki mithyAjJAnako strAMzake jAnanemeM pramANAntaroMkI pravRttirUpa samvAda hai, kintu viSayako jAnanemeM visamvAda hai tathA dUrase vRkSakA jJAna karanemeM sAmAnyavRkSapanekA avisambAda hai aura vizeSavRkSapana, raMga, UMcAI, zAkhAoMkA antarAla Adike jAnanemeM pramANAntaroMse bAdhA prApta ho jAnA rUpa visamvAda hai, ataH kisI kisI samIcIna jJAnameM bhI pUrNarUpase pramANatA nahIM hai / yadi hama sAmAnya vRkSako hI jAnakara cupa ho jAte to vRkSajJAnako sarvAga pramANa kaha sakate the / kintu vRkSako jAnate samaya usake kAle patte, saghanatA, choTApana, dhuMdhalApana bhI to mandarUpase jAna liye gaye haiN| bhale hI hama zadvoMse na kaheM, AtmAke pAsa bahuta baDhiyA kRtajJa sevaka eka jJAna hai jo ki eka kAryakA kAraNa apaneko bakhAnatA hai, kintu vinA kahe dasa kAryoMko sAdhadetA hai / ataH jitane aMzameM samvAda hai utane aMzase samyagjJAna yA mithyAjJAnameM pramANapanA vyavasthita hai / zeSa aMzoMse apramANapana hai, samyagjJAna kahAtA hoya aura bhale hI vaha mithyAjJAna zabdase kahA gayA hoya / cAhe yadi samyageva jJAnaM pramANaM tadA caMdradrayAdivedanaM vAvalyAdau pramANaM kathamuktamiti na coyaM, tatra tasyAvisaMvAdAt samyagetaditi svayamiSTeH / kathamiyamiSTiraviruddheti cet, siddhAMtAvirodhAttathA pratItezca / koI jainoMke Upara abhiyoga lagAtA hai ki samIcIna jJAnako hI yadi jaina vidvAn pramANa mAneMge to bAvaDI, kUpa, kaTorA, AdimeM prativimbake vaza huye do candramA yA do, tIna, dIpaka AdikA jJAna malA pramANa kaise kaha diyA gayA hai ? yaha samIcIna jJAna to nahIM hai| AcArya kahate haiM ki isa prakArakA AkSepa nahIM karanA / kyoMki jainoMke yahAM pratibimba padArtha paugalika vastubhUta mAnA gayA hai / naiyAyikake samAna hama chAyAko avastu nahIM mAnate haiM aura mImAMsakoMke samAna hama cakSukI kiraNoMkA camakIle padArthase Takkara khAkara lauTake usI mukhya vastuke dekhane ko bhI hama chAyAjJAna nahIM kahate haiM / kintu do yA tIna jalapAtroM meM nyAre nyAre paDe huye ve pratibimba jalake svacchatAguNakI vibhAva paryAya haiM, ve jalasvarUpa haiM / ataH AkAzameM Upara dekhanepara eka candramAkA jJAna samIcIna hai, vahAM do candramAkA jJAna honA midhyA hai, kintu do darpaNoMmeM yA jala bhare kaToroM meM aneka candrabimbakA jJAna honA samIcIna hai| kyoMki vahAM usa jJAnakA avisambAda hai aura anya 1 9
Page #80
--------------------------------------------------------------------------
________________ 66 tattvArtha lokavArtike vAdiyoMne bhI yaha jJAna samIcIna hai, isa prakAra vivAda kiye vinA svayaM iSTa kara liyA hai| koI virodha nahIM hai / darpaNake pArzva ( bagala) meM camakIlI vastuke lagA denepara yA jaDI huI maNike nIce kAMca yA cAMdIkA DaMka lagA denepara jo camaka bar3ha jAtI hai, vaha usa vAstavika pratibimbakA hI kArya hai, koI pUchatA hai ki isa prakAra iSTa karanA aviruddha kaise hai ! isapara to hama syAdvAdiyoMkA yaha kahanA hai ki eka padArthake aneka nimitta milanepara nAnA pratibimboMke paDa jAnemeM koI siddhAntase virodha nahIM AtA hai aura tisa prakAra pratIti bhI ho rahI haiN| AMkhoMmeM camakIle lAla raMgako dekhanepara hAni hotI hai aura hare raMgako dekhanepara lAbha hotA hai yaha saba dUravartI padArthake AMkhoMmeM paDe huye pratibimbakA hI kArya hai darpaNako dekhate samaya hamArA mukha pUrvakI ora hai aura pratibimbakA mukha to pazcimakI ora dIkharahA hai / lahara lerahe jalameM candrakA pratibimba kaMpatA hai aura AkAzameM candramA kaMpatA nahIM hai, isa bAtako bAlaka bhI jAnate haiM / khArthe matizrutajJAnaM pramANaM dezataH sthitaM / avadhyAdi tu kAtsnye na kevalaM sarvavastuSu // 39 // matijJAna aura zrutajJAna apane apane viSaya skha aura arthameM eka dezase avisamvAda rakhate haiN| ataH pramANasvarUpase prasiddha haiM / tayA avadhi aura manaHparyaya to apane niyata viSayoMmeM pUrNapanese avisamvAdI haiN| ataH pramAga haiN| hAM, kevalajJAna sampUrNa vastuoMmeM pUrNarUpase vizada hai / ataH sabakA saba pramANa hai / isa prakAra pAMca jJAnoMmeM tIna DhaMgase pramANapanA prasiddha ho rahA hai / jauharI, vaidya, jyotiSI, naiyAyika Adi vidvAnoMko jisa jisa viSayameM avisamvAda hai, una una viSayoMmeM pramANatA hai / bhale hI kevalajJAna sabako jAnatA hai| phira bhI rasanAiMdriyajanya pratyakSameM jaise modakarasakA anubhava hotA hai, vaisA kevalajJAnase nhiiN| tabhI to kevalajJAnI mahArAjako abhakSya, mAMsa, madya, AdikA jJAna hote huye bhI aNumAtra doSa nahIM lagatA hai / vastutaH doSa laganekA kAraNa rAsanapratyakSa dvArA kaSAyaprayukta gRddhipUrvaka anubhava karanA hai, jo ki kevalajJAnI mahArAjake pAsa nahIM hai / yo sUkSmatAse vicArA jAya to sabhI jJAnoM dvArA viSayagrahaNa karanemeM aneka prakAra ke antara haiN| khasminnarthe ca dezato grahaNayogyatAsadbhAvAt matizrutayorna sarvathA prAmANyaM, nApyavadhimanaHparyayayoH sarvavastuSu kebalasyaiva tatra prAmANyAditi siddhAMtAvirodha eva " yathA yatrAvisaMvAdastathA tatra pramANatA" iti vacanasya prtyeyH| matijJAna aura zrutajJAnakI apane aura arthameM eka dezase grahaNa karanekI yogyatA vidyamAna hai| ataH sabhI prakArase unameM pramANyapanA nahIM hai tathA avadhijJAna aura manaHparyaya jJAnameM bhI sabhI prakAroMse pramANatA labAlaba bharI huI nahIM hai| hAM, sampUrNa vastuoMmeM kevalajJAnakI hI sva aura arthako jAnanemeM ThasAThasa pramANatA ho rahI hai / isa kAraNa jaina siddhAntase isa vacanakA koI virodha nahIM
Page #81
--------------------------------------------------------------------------
________________ tatvArthacintAmaNiH 'gn- AtA hai ki jahAM jisa prakAra avisambAda hai, vahAM usa prakAra pramANatA mAnI jAtI hai, yaha vizvAsa karane yogya hai| saca bAta kahane meM hama hicakicAte nahIM haiN| " zatrorapi guNA vAcyA doSA vAcyA gurorpi"| matijJAna aura zrutajJAnoMko apane viSayoMmeM bhI pUrNarUpase pramANatA prApta nahIM hai| vicAranepara nirNIta ho jAtA hai ki jisa jhAmameM jitanI parAdhInatA hogI utanA hI vaha manda hogaa| cAkSuSa pratyakSako hI le lIjiye / kisI vRkSako eka koza dUrase dekhA jAya, choTA diikhegaa| jitanA jitanA vRkSake nikaTa pahuMcate jAyaMge utanA utanA baDA dIkhatA jAyagA / dasa gajake antarAlase dekhanepara baDA dIkhatA hai / bIcameM tAratamyarUpa dIkhatA hai / vRkSakI ThIka lambAI cauDAI kahAMse dIkhatI hai isakA nirNaya karanA kaThina hai| yoM to saba apane apane pratyakSoMko ThIka batA rahe haiN| hAM, vRkSakI yathArtha lambAI cauDAI kisI na kisI pratyakSase dIkhatI avazya hai / kintu hajAroM pratyakSoM se kaunasA bhAgyazAlI pratyakSajJAna usako ThIka ThIka jAnanevAlA hai, isakI parIkSA duHsAdhya hai| isI taraha dUrase vRkSakA rUpa kAlA dIkhatA hai, nikaTase harA dIkhatA hai, madhyasthAnoMse hare aura kAlekA tAratamya rUpase rUpakA jJAna hotA hai / vRkSakA ThIka rUpa kisa sthAnase dIkhA hai, isakA nirNaya kauna kare ! yadi jJAnameM vizeSa aMza nahIM paDakara kevala kAlA yA harA rUpa hI dIkhagayA hotA to hama itanI cintA na karate, kintu hama kyA kareM, tuma una jJAnoMmeM vizeSa aMzoMko grahaNa kara baiThe ho / ataH vicAra karanA paDatA hai / jaisI jJAnameM vikalpanA kara loge hameM isake satyapana yA asatyapanakI parIkSA karanI hI paDegI / eka zuklavastrako ghAmameM, chAyAmeM, dIpakake prakAzameM, bijalIke prakAzameM, ujiriyAmeM dekhanepara aneka prakArake zuklarUpa dIkhate haiN| bhale hI bijalI Adi nimittase vastrake zuklarUpameM kucha AkrAnti ho gayI ho, phira bhI isa bAtakA nirNaya karanA zeSa raha jAtA hai ki vastrakA ThIka rUpa kisa prakAzameM dIkhA thaa| AMkhe bhI rUpake dekhanemeM baDI gaDabaDI macA detI haiM / eka moTA kAMca hotA hai / ghaDI banAnevAle yA citra dikhAnevAle puruSa usa kAMcake dvArA hajAra gunA lambA, cauDA, padArtha dekha lete haiM / eka bAlako usa kAMca dvArA dekhanepara moTI lejake samAna dIkhatA hai| isI prakAra cakSu indriyakA bahiraMga zarIra bhI usa kAMcake sadRza hai / sanmukha rakhe huye padArthokA cakSumeM pratibimba paDatA hai| aura yaha eka lAkha gunA baDA hokara yA isase kucha nyUna adhika pratibhAsa jAtA hai / saikaDoM darpaNoM se koI eka darpaNa zuddha hotA hogA, jo ki padArthakA ThIka pratibimba letA hai| anyathA kisI darpaNameM lambA kisImeM cauDA kisImeM pIlA kisImeM lAla mukha dIkhatA hai| isI prakAra bAlaka, kumAra, yuvA, vRddha, bImAra, nirbala, sabala, ghI khAnevAlA, rUkhA khAnevAlA AdikI AMkhoMmeM bhI pratibimba paDanekA avazya antara hogaa| yadi aisA na hotA to unako bhinna bhinna prakAra ( nambaroM ) ke upanetra ( cazmA ) kyoM anukUla paDate haiN| motiyA biMda rogavAlekA cazmA kisI nIroga vidyArthIko upayogI nahIM hotA hai| aneka jAtike pazu, pakSI, yA choTI bar3I AMkhavAle jIva athavA makkhI, pataMga AdikI AMkhoMke
Page #82
--------------------------------------------------------------------------
________________ 68 tattvAryazlokavAtika pratibimboMmeM bhI tAratamya hai / sAra yaha hai ki ThIka ThIka lambAI, cauDAI, raMga aura vinyAsakA cAhe jisakI AkhoMse yathArtha nirNaya honA kaThina hai / sabhI bAlaka, bRddha, rogI, apane apane jJAnako ThIka mAna baiThe haiM / baDe moTe antarake dIkhanepara to bAdhA upasthita kara dete haiM / kintu choTe antaroMpara to kisIkA lakSya hI nahIM pahuMca pAtA hai| yadi hama cakSuoMse kevala vRkSa yA zuddha vastra athavA mukhakA hI jJAna kara lete to bhI ThIka thA, kintu cAkSuSa pratyakSameM to una lambAI cauDAI, raMga, capaTApana, Adi sUkSma aMzoMkA pratibhAsa ho gayA hai, jo ki yathArtha nahIM haiN| aisI dazAmeM cAkSuSa pratyakSako sarvAMga rUpase pramANa kaise kahA jA sakatA hai ? pIliyA rogIko zukla zaMkha pIlA dIkhatA hai / anya manuSyoMko kama pIlA dIkhatA hai / zaMkhake ThIka rUpakA jJAna to lAkhoM se kisI ekako ThIka ThIka hogaa| isI prakAra rasanA indriyameM bhI samajha lenA / adhika bhUkha laganepara jo modakakA svAda hai, tRpta honepara vaha nahIM / khAte khAte madhyameM svAdakI aneka avasthAyeM haiM / jvaravALeko svAda anya hI prakArakA pratIta hotA hai| yadyapi jvarake nimittase jihvAke Upara svAda bigADanevAle malake jama jAnese malakA samparka ho jAnepara bhI svAda bigaDa jAtA hai| kintu nIroga avasthAmeM bhI to minna bhinna paristhitike honepara eka hI vastumeM nyAre nyAre rasa anubhUta hote haiM / ataH jIbhake malakA bahAnA pakaDa lenA choTApana hai| peDA khAneke pIche seva phalakA vaisA mIThA svAda nahIM AtA hai / jaise ki peDA khAneke pahile A sakatA hai| prAyaH bahutase puruSoMkA kahanA hai ki bAlya avasthAmeM phala, dugdha, modaka aMDiyA ( bhuTTiyA ) kakaDI, mujhe hue canA, paramala Adike jaise svAda Ate the, vaise kumAra yuvA avasthAoMmeM nahIM Ate haiN| aura yuvA avasthAkese svAda bUDhepanameM nahIM / usa usa avasthAkI lAra yA dAMtoMse pIsanA, cavAnA, antaraMga bubhukSA Adise bhI svAdameM antara paDa jAtA hai / kahanA yahI hai ki modakake rasakA ThIka ThIka AsvAda malA kaba kisako huA ? kintu bAlaka, yuvA, rogI Adi sabhIne to apane jJAnoMmeM svAdake vizeSa aMzoMko jAna liyA hai / ataH sabhI jIvoMke aneka tAratamyako liye rAsana pratyakSako sarvAMgarUpase to pramANa nahIM kahA jA sakatA hai / sparzana indriyase utpanna huA pratyakSa bhI moTe moTe aMzoMmeM pramANa hai| jAna lie gae sUkSma aMzoMmeM pramANa nahIM haiN| hama logoMmeM ApekSika vijJAna adhika hote haiN| jvarI puruSako vaidhakA zarIra adhika zItala pratIta hotA hai / aura vaidhako jvarIkA zarIra uSNa dIkhatA hai| ThaNDe pAnImeM aMgulI DAlakara punaH kucha uSNa jalame aMgulI DAlanepara uSNa sparzakA pratimAsa hotA hai| kintu adhika uSNa jalameM aMgulI Dubokara punaH usI nyUna uSNajalameM aMgulI DAlanese zIta sparzakA pratibhAsa hotA hai| jaise ki adhika mirca khAnevAleko svalpa mirca paDe huye vyaMjanameM cirapirA svAda nahIM AtA hai| kintu miracako sarvathA nahIM khAnevAle vidyArthI yA bAlakakA mukha to usa vyaMjanase jhulasa jAtA hai| hama logoMke zarIrameM antaraMga bahiraMga kAraNoMse padArthoke jAnanekI
Page #83
--------------------------------------------------------------------------
________________ taccArthacintAmaNiH 69 1 nvArI nyArI pariNatiyAM hotI rahatI haiN| kisa samayakI pariNati sambaddha vastuke sparzako ThIka ThIka jAnatI hai, isakA nirNAyaka upAya hamAre pAsa nahIM hai / ghrANa indriyameM bhI yahI TaMTA laga rahA hai / dUrase, samIpa se aura atisamIpase gandhakA jJAna honemeM vizeSatAyeM ho rahIM haiM / yadyapi gandhayukta skaMdhoMke phailanese bhI gandhapariNatike anusAra sugandha durgandhakA tAratamya ho sakatA hai| phira mI ekasI gandhameM nAnA vyaktiyoMko bhinna prakArakI mandhe A rahI haiM / zleSmarogIkI to gandhajJAnameM 1 * bahuta cUka ho jAtI hai / koI koI to hIMgaDA, kAlAnimaka, lahasuna AdikI gandhoMmeM sugandha yA durgandhapakA hI nirbhaya apane apane vicAra anusAra kara baiThe haiM, jo ki eka dUsare se viruddha paDatA hai / zadvake zrAvaNa pratyakSameM bhI aisI hI poleM cala rahI haiN| dUra nikaTavartI zaddhoMke sunane meM aneka prakAra ke antara ho rahe haiN| padArthoMke nimittase sthUla sUkSmazabdoMkA pariNamana ho jAtA hai, kintu AMkhoMke samAna kAnoM ke doSa se bhI zabdajJAna meM tAratamya ho rahe haiN| bariraMga kAraNoMke samAna antaraMga kSayopazama, zalya, saMkalpa, vikalpa, prasannatA, duHkha, roga AdikI avasthAoMmeM huye jJAnoMmeM bhI aneka prakAra choTe choTe visambAda ho jAte haiM / zrutajJAnameM bhI aneka sthaloMpara gaDa baDa maca rahI hai| iSTako aniSTa aura aniSTako iSTa samajhalete haiM / jaba sAMvyavahArika pratyakSoMkA yaha hAla hai to parokSa zrutajJAnoM meM to aura bhI pola calegI / kisI manuSyane sahAranapura meM yaha kahA ki bambaI meM do pahalavAnoMkI bhittI (kuztI) huyii| eka mallane dUsareko girA diyaa| darzakoMne vijetAko hajAra rupaye paritoSa (inAma) meM diye / yahAM vicAriye ki zrotA yadi kar3e se zoMke vAcya arthakA hI jJAna kare taba to ThIka bhI mAna liyA jAya, kintu zrotA apanI kalpanAse lambe cauDe akhADeko gar3ha letA hai, eka pahalavAna kAlA hai, eka gorA hai| darzaka loga kursI para baiThe huye haiM, aise aise vastra AbhUSaNa pahane huye haiM, hajAra rupaye ke noTa diye hoMge, vijetA malla prasannatAmeM uchalatA phisa hogA, ityAdi bahutasI UTapaTAMga bAtoMko bhI sAtha hI sAtha vinA kahe hI zrutajJAnameM jAnatA rahatA hai, jo ki jhUThI haiM / zrotA bhI vicArA kyA kare ? jhUThI kapola kalpanAoMke vinA usakA kArya nahIM calatA hai / donoM laDanevAle malla amUrta to haiM nahIM / ataH unakI kAlI gorI moMchavAlI yA vinA moMchakI mUrtiko apane manameM gaDha legA / AkAza meM to koI bhittI hotI nahIM haiM / ataH akhADekI bhI kalpanA karegA / bicAre dekhanevAle manuSya kahAM baiTheMge / ataH kursI, mUDhA, darI, caTAI Adiko bhI apane zrutajJAnameM lAyegA / bAta yaha hai, eka choTe zrutajJAnameM caugunI aThagunI bAteM saccI jhuMThI ghusa baiThatI haiN| aisI dhuna savAra hai, koI kyA kare ? mahApurANako sunakara bharata aura bAhubalI ke yuddhameM bhI bahutasI bAteM anTa saTa joDalI jAtI haiN| bhale hI cakravartIkA mukha pazcimakI ora ho, kintu zrotAoMke jJAnameM pUrva, dakSiNa, uttarakI ora bhI jAnA jAtA hai| aisI kitanI kitanI galatiyoMko bhagavAn jinasena AcArya kaNThokta kahakara kahAMtaka sudharavA sakeMge / bhagavAn ke janmakalyANake samaya indra AtA hai / patitapAvana bhagavAnko sumeruparvatapara lejAtA hai / isa kathana kI kitane prakArakI sUrateM mUrateM banAkara zrotA jama 1 1
Page #84
--------------------------------------------------------------------------
________________ 70 tatvArtha lokavArta zrutajJAna karate haiM / isako likhane ke liye bIsa patra cAhiye, bhale hI sumeru parvatakA citra khIMcanA trilokasArase viruddha paDajAya, isakI koI apekSA ( paravAha ) nahIM haiN| jaisA pahale dekhA sunA hai| usase milatA julatA jJAna karaliyA jAtA hai, phira bicAre svapnako hI mithyAjJAna honekI gAlI kyoM sunAI jAtI hai ? satyajJAnoMmeM bhI to kaliyugI paNDitoMke samAna pola cala rahI hai / saMkSepa meM yahI kahanA hai ki mati aura zrutajJAna pUrNa aMzoMmeM pramANa nahIM haiM, eka dezase pramANa haiN| hAM, avadhi aura mana:paryaya apane svArtha niyata viSayoMmeM pUrNatAse pramANa haiN| kyoMki inakI parataMtratA bahuta ghaTa gayI . hai tathA kevalajJAna to kathamapi parAdhIna nahIM hai| ataH ye sarvAgarUpase pramANa bana rahe haiN| C pratItyavirodhastUcyate / jisa prakAra jitane aMzoM meM jJAnakA avisambAda hoya usa prakAra utane aMzoMmeM pramANatA hai / isa prakArakI pratIti ke avirodhako to hama agrimakArikAoM dvArA kahe dete haiM / mati Adi pAMcoMjJAnoMkI pramANatA usIke anusAra jitanI jisake bAMTameM Ave utanI samajha lenA / adhikake lie hAtha pasAranA anyAyya hai / anupaplutadRSTInAM candrAdiparivedanam / tatsaMkhyAdiSu saMvAdi na pratyAsannatAdiSu // 40 // tathA grahoparAgAdimAtre zrutamabAdhitam / nAMgulidvitayAdau tanmAnabhede'nyathA sthite // 41 // nahIM ho rahI hai dRSTi jinakI aise puruSoMko candramA, zukra, dUravartI parvata AdikA parijJAna honA unakI saMkhyA, sthUlaracanA, camaka Adi viSayoMmeM to samvAda rakhanevAlA hai| hAM, nikaTapanA, lambAI, cauDAI ThIka ThIka raMga dUrakI nApa karane AdimeM sambAdI nahIM hai / yaha matijJAnakI truTi hai / tathA jyotiSa zAstra ke dvArA sUryagrahaNa, candragrahaNakA sAmAnyarUpase jJAna ho jAtA hai / utA zrutajJAna bAdhArahita hai, kintu do aMgula tathA tIna aMgula grahaNa paDane meM athavA bhinna bhinna aneka dezoMmeM usake pariNAmakA ThIka vidhAna karanemeM vaha zrutajJAna bAdhArahita nahIM hai / kyoMki aneka deza aura grAmoMmeM grahaNakI vizeSatAyeM dUsare prakAroMse sthita ho rahI haiN| athavA 1. dUsare prakAroMse sthita ho rahI vizeSa nApameM vaha anTa sanTa nApako jAna rahA zrutajJAna nirbAdha nahIM hai / ataH mati aura zrutakA sampUrNa zarIra pramANarUpa nahIM kahA jA sakatA hai / jina jIvoMkI dRSTi cyuta ho rahI hai, unake matijJAna yA zrutajJAna to samvAdarahita prasiddha hI haiM / evaM hi pratItiH sakalajanasAkSikA sarvathA matizrutayoH svArthe pramANatAM haMtIti tayA tadetatpramANamabAdham /
Page #85
--------------------------------------------------------------------------
________________ tatvArthacintAmaNiH jaba ki isa prakArako pratItiyAM sampUrNa manuSyoMkI sAkSIse prasiddha ho rahI haiM, ataH ve pratItiyAM hI mati aura zrutajJAnake dvArA jAne gaye sva aura artharUpa viSayameM sabhI prakAroMse pramANapanako naSTa kara detI haiN| hAM, ekadezase pramANapanako rakSita rakhatI haiM / isa prakAra una pratItiyoMse jitanA aMza sambAda rUpa hai, utane aMzameM bAdhArahita hote huye mati aura zruta pramANa haiN| aise hI anya bAdhArahita jJAnoMkI pramANatA samajha lenA / so yaha pramANapanA jisa DhaMgase jitanA pratipanna ho utanA vAdhArahita ThIka samajhanA / lekhanI ( nejAkI kalama ) kI chAla rUparakI sabhI cikanI aura kaDI hotI hai, kintu akSara likhaneke liye jitanA cakkUse chilA huA svalpa aMza upayogI hai / vaha karaNa hai, zeSa aMza to usakA sahAyaka mAtra hai| nanUpaplutavijJAnaM pramANaM kiM na deshtH| khapnAdAviti nAniSTaM tathaiva pratibhAsanAt // 42 // yahAM zaMkA hai ki yadi thoDe thoDe aMzase hI jJAnameM pramANatA AjAya taba to svapna, pIliyA roga, cakA coMgha, Adi avasthAoMmeM huye jhUThe jJAnoMko bhI ekadezase pramANapanA kyoM na ho jAya ? pIliyA rogIko zaMkhakA jJAna to ThIka hai| rUpakA jJAna ThIka nahIM hai / saMzaya jJAnIko bhI UMcAIkA jJAna ThIka hai / sthANu yA puruSakA viveka nahIM hai / phale huye kAMsoMmeM jalakA jJAna karanevAlA kSetrake vistAra aura camakako ThIka jAna gayA hai| kevala jalako jAnane meM truTi ho gaI hai / aisI dazAmeM ina jJAnoMko bhI ekadeza pramANa kaha denA cAhiye / isa prakAra zaMkA honepara AcArya kahate haiM, ThIka hai / hamako koI aniSTa nahIM hai / tisa prakAra hI pratibhAsa ho rahA hai| hama kyA kareM arthAt-svAMzameM to sabhI samyagjJAna yA mithyAjJAna sarva pramANa haiM hii| viSaya aMzoMmeM bhI kucha kucha pramANatA mAna lo / vastukI yathArthaparIkSA karanemeM Dara kisakA hai ! zaMkhameM pIle zaMkhakA jJAna honA, meDhakakA jJAna honA, ghoDekA jJAna honA aise viparyaya bAnoMmeM pramANatAkI nyUnatA, adhikatA, honepara hI antara paDa sakate haiM / anyathA nahIM / jaise ki pAMcaveM guNasthAnameM apratyAkhyAnAvaraNakA udaya to sarvathA nahIM hai, kintu pratyAkhyAnAvaraNake udayakI adhikatA nyUnatAse zrAvakake gyAraha pada ho jAte haiM / ghaTI ( choTI ghaDiyAM ) ko ghaTa jAnanevAle jJAnakI apekSA ghaTIko ghoDA jAnanevAle viparIta jJAnameM pramANatAkA aMza ati nyUna hai / pravezikAse Upara vizArada zreNI hai / pravezikAke uttIrNa chAtrase vizAradakA anuttIrNa chAtra kucha adhika vyutpanna hai| svapnAyupaplutavijJAnasya kacidavisaMvAdinaH pramANaNyasyeSTau tabyavahAraH syAditi cet / yadi koI yoM kahe ki kisI aMzameM avisamvAda rakhanevAle svama AdikameM huye calAyamAna jJAnoMko yadi pramANapanA jainoMko iSTa hai, taba to una mithyAnAnoMmeM usa pramANapanekA vyavahAra ho
Page #86
--------------------------------------------------------------------------
________________ tattvAryalokamAsika jAyagA / aisA kahanepara to AcArya kahate haiM ki-vicAzIla bhAI ! pramANavyavahArastu bhUyaH sNvaadmaashritH| gaMdhadravyAdivadbhUyo visaMvAdaM tadanyathA // 43 // pramANapanekA vyavahAra to anekabAra huye samvAdako Azraya lekara pravarta rahA hai, jaise ki gaMdhadravya, rasadravya Adika haiM / tathA bhUribhUri visambAdako Azrita karatA huA usa pramANapanese dUsare prakArakA yAnI apramANapanekA vyavahAra ho rahA hai / arthAt-pracura gandha honese karpUra, candana, kastUrI ityAdi gandhadravya haiM / tathA sparzarUpa aura gandhake honepara bhI raMga goTA cUnA ( kalaI) Adi rUpadravyaM haiM / nIbU , lavaNa, mizrI Adi rasacya haiM / tathA ruI, makhamala adi padArtha pracura komala sparzake honese sparzadravya kahe jAte haiN| usI prakAra jina jJAnoMmeM ati adhika sambAda hai, ve pramANa haiM / bhale hI unameM thoDA visambAda par3A rho| tathA jima jJAnoMmeM bahuta visambAda hai, ve apramANa haiM / bhale hI unameM svalpa sambAda paDA rho| saMsArameM sajjanatA, durjanatA, mUrkhapanA paNDitapanA, rogI, nIrogapana, sundaratA, asundaratA AdiH vyavahAra bhI bahumAgakI apekSAse hote haiM / hAM, koI koI pUrNarUpase sundara, sajana aura nIroga hote haiM / unake liye kevalajJAna dArTAnta hai| satyajJAnasyaika pramANasvavyavahAro yuktimAna bhUyaH saMvAdAt / vitayajJAnasyaiva vA'pramANasvavyavahAro bhUyo visaMvAdAt tadAzritatvAttavyavahArasya / dRSTo hi loke bhUyasi vyapadezo yathA gaMdhAdinA gaMdhadravyAdeH satyapi sparzavatvAdau / pratipatti, pravRtti aura prAptikI eka adhikaraNatA yA pramANAntaroMkI pravRtti athavA viSayameM abhISTa arthakriyAkArIpana rUpa sambAdoMke kaI bAra ho jAnese satyajJAnako hI pramANapanekA vyavahAra yukti sahita hai / aura bahulatAse visambAda ho jAneke kAraNa mithyA jJAnoMko hI apramANapanekA vyavahAra hai / kyoMki una sambAda aura visambAdake adhIna hokara vaha pramANapanA aura apramANapanA vyavasthita ho rahA hai / lokameM bhI bahubhAgase ho rahe svabhAvoMmeM vaisA vyavahAra honA dekhA jAtA hai| jaise ki sparza, rasa, Adike honepara bhI gandhadravya, rasadavya Adiko avibhAga praticchedoMkI pracuratAse gandha Adi karake gandhavAn, rasavAn , rUpavAnpanekA vyavahAra ho jAtA hai| yeSAmekAMtato jJAnaM pramANamitaraca na / teSAM viplutavijJAnapramANetaratA kutaH // 44 // jina vAdiyoMke yahA~ samIcIna jJAna pUrNa aMzoMmeM ekAnta rUpase pramANa hI hai, aura usase mima mithyAjJAna sarvathA hI pramANa nahIM haiM, aisA Agraha hai, unake yahAM mithyAjJAnoMkI pramANatA aura apramANatA bhalA kaise vyavasthita hogI ! btaao| jhUTha bolanevAlA manuSya svayaM apaneko yadi
Page #87
--------------------------------------------------------------------------
________________ tattvArthacintAmaNiH . asatya vaktA kahe to utane aMzameM vaha satyavaktA hI hai / mithyAjJAna bhI svAMzako jAnane meM pramANa svarUpa hai| aneka mithyAjJAna thoDe svakIya viSayako bhI chUte haiN| duSTapuruSoMmeM bhI kvacit eka Adha acchA guNa hotA hai / gulAbake phUlameM kAMTeke samAna kinhI pratiSThita puruSoM meM bhI doSakI chITeM paDa jAtI haiN| athAyamekAMtaH sarvathA vitathajJAnamapramANaM satyaM tu pramANamiti cet tadA kuto vitavedanasya svarUpe pramANatA bahirarthe tvapramANateti vyavatiSTheta / __ aba yadi kisIkA yaha ekAnta hoya ki jhUThA jJAna to sabhI aMzomeM apramANa hai / aura satyajJAna sarva aMgomeM pramANa hai, isa prakAra mAnanepara to hama jaina kaheMge ki yoM to mithyAjJAnako svarUpameM pramANapanA aura bahiraMga viSayako jAnanemeM to apramANapanA yaha kaise vyavasthita hogA ? yAnI mithyAjJAna apaneko jAnane meM apramANa rahA to avyavasthA ho jAyagI / sIpameM cAMdIko jAnanevAlA jJAna mithyAjJAna hai| aura usa jhUThe mithyAjJAnako viSaya karanevAlA jJAna bhI mithyAjJAna hogA aura usako jAnanevAlA bhI jJAna mithyAjJAna hogaa| isa anavasthAke DhaMgase apramANapanekA nirNaya honA azakya hai / sabhI jJAnoMko apanA svarUpa jAnane meM pramANapana anivArya honA cAhiye / svarUpe sarvavijJAnApramANatve mtksstiH| bahirvikalpavijJAnapramANatve pramAMtaram // 45 // sampUrNa vijJAnoMko yadi svarUpameM apramANapanA mAnA jAyagA to bauddhoMko apane siddhAMtakI kSati prApta hogI aura yadi vikalpajJAnoMko bahiraMga arthako viSaya karanemeM pramANapanA mAnA jAyagA to pratyakSa aura anumAna ina do pramANoMse nyAre eka tIsare pramANa mAnanekA prasaMga AtA hai| na hi satyajJAnameva svarUpe pramANaM na punarmithyAjJAnamiti yuktaM / nApi sarva tatrApramANamiti sarvacittacaittAnAmAtmasaMvedanaM pratyakSamiti svmtkssteH| ___samIcInajJAna hI apane svarUpameM pramANa hai| kintu phira mithyAjJAna apane svarUpameM pramANa nahIM hai, yaha kahanA yukta nahIM hai / tathA sabhI jJAna usa apane svarUpako jAnanemeM apramANa haiM, yaha bhI kahanA yuktipUrNa nahIM hai / kyoMki yoM to bauddhoMke matakI kSati hotI hai| saMpUrNa AtmAoMke jJAnoMkA svasaMvedana pratyakSa hotA hai, aisA bauddhone mAnA hai / yAnI sabhI samyagjJAna aura mithyAjJAnoMkA svasaMvedana pratyakSa honA abhISTa kara jJAnoMko khAMzameM apramANapanA kahanepara bauddhoMko apane matakI hAni uThAnI paDatI hai| - sarva mithyAjJAnaM vikalpavijJAnameva bahirarthe pramANaM svarUpavadityapyayuktaM, prakRtapramANAt pramANAMtarasiddhiprasaMgAt / timirAzvabhramaNanauyAtasaMkSobhAyAhitavibhramasya vedanasya pratyakSatve pratyakSamabhrAMtamiti vizeSaNAnarthakyaM / 10
Page #88
--------------------------------------------------------------------------
________________ tattvArtha loka vArtike 1 / sabhI mithyAjJAna vikalpajJAnarUpa hI haiM / ataH svarUpameM ve jaise pramANa haiM, vaise bahiraMga arthameM bhI pramANa haiM, kisIkA yaha kahanA bhI ayukta hai| kyoMki bauddhoMko abhISTa prakaraNaprApta pratyakSa aura anumAna ina do pramANoMse atirikta tIsare nyAre pramANakI siddhi honekA prasaMga ho jAyagA / bauddhoMne vikalpajJAnako pramANa nahIM mAnA hai| adhika USmake kAraNa tamArA AjAnepara timira doSase aneka bhrAntajJAna hote haiM / zIghra zIghra bhramaNa cakkara karanese bhI ghumArI Akara aneka padArtha ghUmate huye dekhate haiM / nAvameM baiThakara calanepara bhI digbhrama ho jAtA hai vizeSa kSobhakA kAraNa upasthita honepara viparItajJAna ho jAte haiM / atyantapriya padArtha ke viyoga, sannipAta, cAkacakya, dhatUrapAna, apasmAra ( mRgI ) Adi kAraNoMse utpanna huye vibhrama jJAnoMko yadi pratyakSa pramANa mAnaliyA pratyakSake lakSaNa meM diyA gayA abhrAnta yaha vizeSaNa vyartha paDatA hai / arthAt -- kalpanApoDhamabhrAntaM pratyakSaM " isa pratyakSake lakSaNa meM bhramabhinnapanA vizeSaNa jo mithyAjJAnoMke nivAraNArtha diyA hai, mithyAjJAnoMko pramANa mAnanepara vaha vyartha paDatA hai / bauddha aba siddhAnta doSako nahIM saha sakeMge / jAyagA 74 tasyApyabhrAMta topagame kuto visaMvAditvaM vikalpajJAnasya ca pratyakSatve kalpanApoDhaM pratyakSamiti virudhyate tasyAnumAnatve akSAdivikalpasyAnumAnatvaprasaMgastasyAliMgajatvAdananumAnatve pramANAMtaratvamanivAryamiti mithyAjJAnaM svarUpe pramANaM bahirarthe svapramANamityabhyupagaMtavyaM / tathA ca siddhaM dezataH prAmANyaM / tadvadavitathavedanasyApIti sarvamanavadyaM ekatra pramANatvApramANatvayoH siddhiH / yadi bauddha usa mithyAjJAnarUpa vikalpajJAnako bhI abhrAntapanA svIkAra karaleMge to vikalpajJAnako vivAdapanA kaise Thahara sakegA ? abhrAntajJAna yoM to avisambAdI ho jAyagA aura vikalpajJAnako pratyakSapanA yadi iSTa karaliyA jAyagA to aisA honepara kalpanAoMse rahita pratyakSa pramANa hotA hai / yaha tumhArA abhISTa lakSaNavAkya viruddha hogA / ataH vikalpajJAna pratyakSapramANa to ho nahIM sakatA hai / yadi usa vikalpajJAnako anumAna pramANa mAnoge to indriya, mana, Adise utpanna huye vikalpajJAnako anumAnapanekA prasaMga hogA / yadi avinAbhAvI hetuse janyapanA nahIM honeke kAraNa akSa Adi vikalpako anumAna pramANa nahIM mAnoge to pratyakSa aura anumAna se bhinna tIsarA pramANa mAnanA anivArya hogA / isa kAraNa yahI baDhiyA upAya hai ki apane svarUpako jAnanemeM mithyAjJAna pramANa hai | aura bahiraMga cAMdI, jala, ghUmanA Adi viSayoMke jAnanemeM to apramANa hai / yaha svIkAra karalenA cAhiye aura tisa prakAra mAnanepara to mithyAjJAnameM bhI ekadezase pramANapanA siddha ho jAtA hai / eka candrako do samajhanA, zukkazaMkhako pIlA zaMkha jAnalenA, ina mithyAjJAnoM meM to kucha viSaya aMza meM bhI thoDIsI pramANatA hai / usI mithyAjJAna ke samAna samIcInajJAnako bhI eka dezase pramANapanA hai / kintu mithyAjJAnake pramANapana se samyagjJAnameM pramANapana ati adhika hai / jaise ki
Page #89
--------------------------------------------------------------------------
________________ tatvArthacintAmaNiH samyagjJAnake ISat apramANapanase mithyAjJAnameM apramANapana bahuta adhika hai| isa prakAra hamArA pUrvokta mantavya saba kA saba nirdoSa hai, eka jJAnameM pramANapana aura apramANapanakI siddhi ho jAtI hai| kathamekameva jJAnaM pramANaM vApramANaM ca virodhAditi cet no, asiddhatvAdvirodhasya / tathAhi / kisIkA tarka hai ki eka hI jJAna bhalA pramANa aura apramANa bhI kaise ho sakatA hai ? kyoMki isameM virodha doSa AtA hai / sajjana bhI kahIM durjana ho sakatA hai kyA ? / AcArya kahate haiM ki isa prakAra to na khnaa| kyoMki pramANapana aura apramANapanakA eka sthAnapara virodha honA asiddha hai / hama kyA kareM, tisa prakAra unakA avirodha prasiddha ho hI rahA hai| saraso viparItazcet sarasatvaM na muMcati / sAkSarA viparItAH syU rAkSasA eva kevalaM // paMcamakAlake koI buddhimAn bhArI mUrkhatAkA kArya kara baiThate haiM / ghAsa khodanevAlA chokarA kisanaIkI aneka bAtoMko jAnatA hai / kintu aneka bar3e rAjanItijJa bhI koI geMhU aura jauke aMkurakA bheda jJAta nahIM kara pAte haiN| paMcamakAlake kaI dharmAtmA aneka rUpoMmeM raMge huye pAye jAte haiN| kaI DAMkU aura coroMne parastrIkA sparzataka nahIM kiyA hai / kevala mAtA yA bahana kahakara unake mUSaNa mAtra le liye haiN| bAta yaha hai ki syAdvAdasiddhAMtake anusAra ekameM aneka dharma raha jAte haiN| kevala nyAya aura siddhAnta viSayake ucca koTikA vidvAn bhI " bhU" dhAtuke daza lakAroMmeM zuddharUpa nahIM le pAtA hai / acchA vaiyAkaraNa bhI koI sAhityake viSayoMmeM korA raha jAtA hai| prAyaH Ajakala to doSa aura guNoMkA sAmAnAdhikaraNya adhikatAse dekhane meM AtA hai| na caikatra pramANatvApramANatve virodhinI / pratyakSatvaparokSatve yathaikatrApi saMvidi // 46 // eka jJAnameM pramANapanA aura apramANapanA virodha doSavAle nahIM haiM / jaise ki bauddhoMke yahAM eka jJAnameM bhI pratyakSapana aura parokSapanA Thahara jAtA hai / arthAt-samvedanameM svakI samvitti honA aMza pratyakSa hai / aura sautrAMtikoMke yahAM vedyAkArapanA tathA yogAcAroMke yahAM vedyAkArarahitapanA rUpa aMza usa jJAnameM parokSa mAnA gayA hai| eka avayavI padArtha talavAra eka orase peMnI hai| dUsarI orase moyarI hai / purAnI cAlake dIpaka yA masAlake nIce aMdherA bhI rahatA hai / virodha to anupalambhase sAdhA jAtA hai| kintu yahAM donoMkA eka sthAnapara upalambha ho rahA hai| yayorekasadbhAve'nyatarAnivRttistayorna virodho yathA pratyakSatvaparokSatvayorekasyAM saMvidi / tathA ca pramANatvApramANatvayorekatra jJAne tato na virodhH| jina donoMmeMse ekake vidyamAna honepara bace huye dUsare ekakI nivRtti nahIM ho pAtI hai, unakA virodha nahIM mAnA jAtA hai / jaise ki eka samvedana meM pratyakSapana aura parokSapanakA virodha nahIM hai / tisa hI prakAra pramANapana aura apramANapanakA eka jJAnameM tisa hetuse virodha nahIM hai / yaha vyApti banAkara anumAna dvArA pramANatva aura apramANatvakA avirodha siddha kara diyA hai|
Page #90
--------------------------------------------------------------------------
________________ 76 tattvArthazlokavArtike svasaMvinmAtratAdhyakSA yathA buddhistathA yadi / vedyAkAravinimuktA tadA sarvasya buddhatA // 47 // tayA yathA parokSatvaM svasaMvitteratopi cet / buddhAderepi jAyeta jADyaM mAnavivarjitam // 48 // jisa prakAra yogAcAra bauddhoMke yahAM kevala svasaMvedanakI apekSAse buddhi pratyakSa mAnI gayI hai, tisI prakAra vedya, vedaka AkArase rahitapanA bhI yadi pratyakSarUpa hotA to saba jIvoMko sugatapanA prApta ho jAtA / yAnI saba sarvajJa ho jAte / sabakI buddhiyAM sarvAGgarUpase sarvajJa buddhike samAna eka rasa pratyakSa haiM / jo kisI aMzameM bhI parokSa jJAna nahIM karatA huA zuddhapratyakSa kara rahA hai, vaha sarvajJa hai| tathA usa vedyAkAra rahitapanese jaise buddhikA parokSapanA hai, vaisA isa svasaMvittikI apekSAse bhI yadi parokSapanA mAnA jAyagA to buddha yA anya mukta AtmA AdikoMko bhI jaDapanA ho jAvegA, jo ki pramANase rahita abhimata hai / sarvAGgarUpase jJAnameM parokSapanA kahanA jaDapana kahaneke samAna hai| yAnI jisako svakA bhI pratyakSa nahIM hai, vaha jaDa hai| na hi sarvasya buddhatA buddhAderapi ca jADyaM sarvathetyatra pramANamaparasyAsti yataH saMvidAkAreNeva vedyAkAravivekenApi saMvedanasya pratyakSatA yujyeta tadvadeva vA saMvidAkAreNa paro. kSatA tadayoge ca kathaM dRSTAntaH sAdhyasAdhanavikalaH heturvA na siddhaH syAt / ___saba jIvoMko buddhapanA ho jAya aura buddha, khaDgI, Adiko bhI jaDapanA sabhI prakAra prApta ho jAya, isa viSayameM dUsare bauddha Adi vAdiyoMke yahAM koI pramANa nahIM hai, jisase ki samvitti AkAra karake jaise samvedanako pratyakSapanA hai / vaisA hI samvedya AkArake pRthak bhAvapanese bhI samvedanako pratyakSapanA yukta hove tathA vedya AkArake viveka karake jaise parokSapanA hai, usI prakAra jJAnameM samvitti AkAra karake bhI parokSapanA ho jAya / jaba vaha vyavasthA nahIM yukta huI to hamArA diyA huA eka samvedanameM pratyakSa parokSapanekA dRSTAnta bhalA sAdhya aura sAdhanase rahita kaise ho sakatA hai ? aura hetu bhI siddha kyoM nahIM hogA ? arthAt eka sambedanarUpa dRSTAntameM ekake honepara do se kisI ekakI nivRtti na honArUpa hetu aura avirodharUpa sAdhya Thahara jAte haiM, aura pakSameM hetu bhI raha jAtA hai / ataH eka jJAnameM pramANapanA aura apramANapaneko siddha kara detA hai / bauddhoMne jJAnameM vedyAkArakA viveka mAnA hai / vicir pRthagbhAve aura vicla vicAraNe dhAtuse viveka zadvako banAkara yogAcAra aura sautrAntikoMke yahAM jJAnameM vivekapanA bana jAtA hai / yaiva buddheH svayaM vittivedyaakaarvimukttaa| saivetyadhyakSataiveSTA tasyAM kinna parokSatA // 49 //
Page #91
--------------------------------------------------------------------------
________________ tattvArthacintAmaNiH aamananews bauddha kahate haiM, ki jo hI jJAnakI svayaM sambitti honA hai, vahI to vedyAkArase rahitapanA hai| jaise ki rIte bhUtalakA dIkhanA hI ghaTa, paTa AdikoMkA anupalambha hai / ataH vedyAkArase rahitapanA bhI pratyakSa hI iSTa kiyA gayA hai / isa prakAra bauddhoMke kahanepara to hama kaTAkSa kara sakate haiM ki usa vedya AkArarahitapaneke parokSa honepara svasamvedanako bhI svAMzameM parokSapanA kyoM nahIM ho jAve, sAjheke prakaraNameM kisake bhI dharma cAhe jisake kahe jA sakate haiM / eka ora hI. pakSapAta karanA anyAya hai| buddheH svasaMvittireva vedyAkAravimuktatA tasyAH pratyakSatAyAM vedyAkAravimuktatApi pratyakSataiva yadISyate tadA tasyAH parokSatAyAM svasaMvitterapi parokSatA kiM neSTA ? svasaMvittivedyAkAravimuktatayostAdAtmyAvizeSAt / buddhikI svasamvitti honA hI yadi vedyAkAroMse rahitapanA hai, ataH usa buddhiko pratyakSapanA honepara vedyAkAra rahitapanA bhI pratyakSa hI hai / parokSa nahIM hai, yadi sautrAntika isa prakAra iSTa kareMge taba to usa vedyAkAra rahitapaneko parokSapanA honepara svasamvitti aMzako bhI parokSapanA kyoM nahIM iSTa kara liyA jAve / kyoMki jJAnakI svasamvitti aura jJAnake vedyAkAra rahitapanakA tAdAtmyasambandha vizeSAtAoMse rahita ho rahA hai / jinakA tAdAtmya sambandha hotA hai, unameMse ekake dharma dUsaremeM sulabhatAse utara Ate haiN| nanu ca kevalabhUtalopalabdhireva ghaTAnupalabdhiriti ghaTAnupalabdhitAdAtmyepi na kevalabhUtalopalabdheranupalabdhirUpatAsti tadvadyAkAravimuktyanupalabdhitAdAtmyepi na svarUpopalabdheranupalabdhisvabhAvatA vyApakasya nyApyAvyabhicArAt vyApyasyaiva vyApakavyabhicArasiddheH pAdapatvazizipAtvavat / svarUpopalabdhimAtraM hi vyApyaM vyApikA ca vedyAkAravimu- - ktyanupalabdhiriti cet naitadevaM tayoH samavyAptikatvena parasparAvyabhicArasiddhaH kRtakatvAnityavat / na hi vedyAkAravivekAnupalabdhAvapi kacitsaMvedane kadAcitsvarUpopalabdhirnAsti tataH pratyakSAt svasaMvedanAdabhinno grAhyAkAravivekaH pratyakSo na punaH parokSAgrAhyAkAravivekAdabhinna svasaMvedanaM buddhaH parokSamityAcakSANo na priikssaakssmH| yahAM bauddha anunaya ( khuzAmada ) karate haiM ki kevala rIte bhUtalakA dIkha jAnA hI to ghaTakI anupalabdhi hai, isa prakAra bhUtalakI upalabdhi aura ghaTakI anupalabdhikA tAdAtmya honepara bhI kevala bhUtalakI upalabdhiko anupalabdhi svarUpapanA nahIM hai / usIke samAna vedyAkArakI vimukti rUpa anupalabdhike sAtha jJAnakI svarUpasaMvittikA tAdAtmya sambandha honepara bhI buddhikI svasamvittiko vimuktirUpa anupalabdhikA parokSatArUpa svabhAvapanA nahIM AsakatA hai / kyoMki vyApakakA vyApyake sAtha vyabhicAra nahIM hotA hai / vRkSapanA vyApaka aura zIzamapanA vyApyake samAna vyApyakA hI vyApakake sAtha vyabhicAra honA siddha hai / arthAt- vyApyase adhika sthAnapara vyApaka raha jAtA hai|
Page #92
--------------------------------------------------------------------------
________________ tatvArthazlokavArta 1 prakaraNa meM jJAnake kevala svarUpakI upalabdhi honA vyApya hai aura vedyAkArarahitapanA rUpa anupalabdhi vyApikA hai / ataH svasamvittike pratyakSa honepara to vedyAkAra vimuktatAkA pratyakSapanA hama kaha sakate haiM, kintu vedyAkArarahitapaneke parokSa honepara svasambittikA parokSapanA nahIM ApAdana kiyA jA sakatA hai / vyApya hogA vahAM vyApaka avazya hogA, kintu vyApakake honepara vyAyyakA honA Avazyaka nahIM / granthakAra kahate haiM ki isa prakAra to bauddhoM ko yaha anunaya nahIM karanA caahiye| kyoMki svavitti aura vedyAkAravimuktatAkI samavyApti hai / jaise ki kRtakatva aura anityatvakI athavA rUpa aura rasakI samavyApti hai / ghUma vahni yA zizapAtva vRkSatvake samAna viSama vyApti nahIM hai / ataH paraspara meM avyabhicAra honA siddha hai / vedyAkAravimuktirUpa anupalabdhike honepara bhI kisI eka samvedana meM kabhI apane svarUpakI upalabdhi nahIM hotI hai / yaha nahIM kahanA / arthAt-vedyAkAra vimuktatAko vyApaka aura svarUpa upalabdhiko vyApya nahIM kho| ye donoM hI paraspara meM eka dUsare ke sAtha avinAbhAvI haiM / tisa kAraNa pratyakSarUpa svasamvedanase abhinna ho rahA grAhya kArakA pRthagbhAva to pratyakSa ho jAya kintu phira parokSasvarUpa prAyAkAra vivekase abhinna ho rahA buddhikA svasamvedana bhalA parokSa na bane, isa prakAra pakSapAtakI bAtako kahanevAlA bauddha parIkSAko nahIM jhela sakatA hai| yAnI parIkSAke avasarapara aisI manamAnI eka orakI bAteM nahIM cala sakatI haiM 1 78 pratyakSatvaparokSatvayorbhinnA zrayatvAnna tAdAtmyamiti cenna ekajJAnAzrayatvAttadasiddheH / saMvinmAtraviSayA pratyakSatA vedyAkAravivekaviSayA parokSateti tayorbhinnaviSayatve kathaM svasaM vitmatyakSataiva vedyAkAravivekaparokSatA / bauddha yadi yoM kaheM ki pratyakSapanA aura parokSapanA bhinna bhinna AzrayoM meM rahatA hai / isa kAraNa unakA tadAtmakapanA nahIM hai| AcArya kahate haiM so yaha to na kahanA / kyoMki una donoMkA Azraya eka jJAna hai / ataH vaha bhinna AzrayapanA asiddha hai / anyathA apasiddhAnta ho jAyagA / yadi bauddha yoM kaheM ki kevala samvedanameM pratyakSapanA hai / aura vedyAkArake pRthagpanemeM parokSapanA hai / isa prakAra una pratyakSapana aura parokSapanakA viSaya bhinna hai / " viSayatvaM saptamyarthaH " saptamI vibhaktike artha adhikaraNakA eka bheda viSaya bhI hai| " ghaTe jJAnaM " ghaTameM jJAna hai| yAnI ghaTaviSayakajJAna hai / isa prakAra kahanepara to hama jaina kahate haiM ki svasamvittikA pratyakSapanA hI Apa bauddhoMne vedyAkAravimuktatAkA parokSapanA pahile kyoM kahA thA ? batAo / arthAt -bhinna bhinna viSaya honepara to svasamvittikA pratyakSapanA aura vedyAkArakA parokSapanA nyArA nyArA honA cAhiye thA / svasaMvedanasyaiva vedyAkAravivekarUpatvAditi cet, kathamevaM pratyakSa parokSatvayorbhinnAzra - yatvaM / dharmidharmavibhedaviSatvakalpanAditi cet tarhi na paramArthatastayarbhinnAzrayatvamiti saMvimAtrapratyakSatve vedyA kAravivekasya pratyakSatvamAyAtaM tathA tasya parokSatve saMvinmAtrasya parokSatApi kiM na syAt / tatra nizcayotpatteH pratyakSateti cet, vedyAkAravivekanizcayAnupa
Page #93
--------------------------------------------------------------------------
________________ vArthacintAmaNiH patteH parokSataivAstu / tathA caikatra saMvidi siddhe pratyakSetarate pramANetarayoH prasArike sta iti na virodhaH / yadi svasaMvedana ko hI vedyAkAra vivekasvarUpa honeke kAraNa una donoMko eka kaha diyA hai, isapara to hameM kahanA hai ki isa prakAra phira pratyakSapana aura parokSapanako bhinna AzrayameM vRttipanA bhalA kaise siddha huA ? batAo / dharmI aura dharmake nyAre nyAre bhedako viSaya karanepana kI 1 kalpanAse bhinna AzrayapanA yadi kahoge to vAstavika rUpase una jJAnarUpa dharmIke pratyakSapana aura vedyAkArarahitatArUpa dharmake parokSapanakA Azraya bhinna bhinna nahIM huA / isa prakAra kevala samvedanako pratyakSapanA mAnanepara usake dharma vaidyAkAra pRthagbhAvakA bhI pratyakSapanA prApta ho jAtA hai / tI prakAra usa vedyAkAra vivekako parokSapanA prApta honepara advaita samvedanako bhI parokSapanA bhalA kyoM nahIM prApta ho jAvegA ? sAjheke dharma cAhe jisake bAMTameM A sakate haiM / yadi usa samvedana meM pIche vikalpajJAna dvArA nizcaya utpanna ho jAtA hai, ataH pratyakSapanA hai, isa prakAra kahoge to vedyAkAra vivekakA nizcaya honA nahIM banatA hai / isa kAraNa parokSapanA bhI ho jAvo aura isa prakAra honepara eka jJAnameM pratyakSapanA aura parokSapanA siddha hote huye chyAlIsavIM vArttikake anusAra dRSTAnta banakara eka matijJAna yA zrutajJAna meM bhI pramANapana aura apramANapanako phailAnevAle ho jAte haiM / isa prakAra eka jJAnameM pramANatva aura apramANatvakA koI virodha nahIM / eka dRSTAntase asaMkhya dASTarzantoMmeM sAdhyakI siddhi ho jAtI hai / sarveSAmapi vijJAnaM svavedyAtmani vedakam / . nAnyavedyAtmanIti syAdviruddhAkAramaMjasA // 50 // / anyoMko nahIM jAna pAtA hai / sampUrNa bhI vAdiyoMke yahAM koI bhI vijJAna apane aura apane dvArA jAnane yogya viSaya svarUpameM jJAna karanevAlA mAnA gayA hai| anya dUsare vedyasvarUpa meM jAnanevAlA prakRta vijJAna nahIM hai / isa prakAra vedakapanA aura avedakapanA honese jJAnake viruddha AkAroMko zIghra jAna lete haiM / arthAt - advaitavAdiyoMkA zuddha svasamvedana svako hI jAnatA hai tathA dvaitavAdiyoM ke yahAM mAnA gayA ghaTavijJAna apaneko aura vedya viSayako jAnatA hai / anya paTa Adiko nahIM jAna pAtA hai / sarvajJakA jJAna bhI sat padArthoMko jAnatA hai / kharaviSANa, vandhyA putra Adi asat padArthoM yA anumeyatva, Agamagamyatva, Adi kalpitadharmo ko nahIM jAnatA hai / yahI to vedakatva aura avedakatva do viruddha ( vastutaH viruddha nahIM ) dharma eka jJAnameM Thahara jAte haiM / sarvavAdinAM jJAnaM svaviSayasya svarUpamAtrasyobhayasya vA paricchedakaM tadeva nAnyaviSayasyeti siddhaM viruddhAkAramanyathA sarvavedanasya nirviSayatvaM sarvaviSayatvaM vA durnivAraM . svaviSayasyApyanyaviSayavadaparicchedAt svaviSayavadvAnyaviSayAvasAyAt / svAnyaviSaya
Page #94
--------------------------------------------------------------------------
________________ 80 tatvArtha lokavArtike paricchedanAparicchedanasvabhAvayoranyatarasyA paramArthatAyAmapIdameva dUSaNamunneyamiti / paramArthatastadubhayasvabhAvaviruddhamekatra pramANetaratvayoravirodhaM sAdhayati / kiM ca / 1 advaitavAdI jJAna dvArA akele jJAnakA hI jJAna honA iSTa karate haiM / anya viSayoMkA nahIM aura naiyAyika jJAnase nyAre prakRta viSayoMkA hI jAnanA mAnate haiM / svakA aura anya aprakRta viSayoMkA nahIM / tathA jaina jJAnadvArA sva aura jJeya arthakI jJapti honA abhISTa karate haiM / ajJeya 1 viSayoMko nahIM / bAta yaha hai ki sampUrNa pravAdiyoM ke yahAM mAnA gayA jo hI jJAna apane viSaya yA kevala apane svarUpa athavA donoMkA jAnanevAlA hai, vahI jJAna anya viSayoMkA jJAyaka nahIM hai / isa prakAra eka jJAnameM jJAyakatva aura ajJAyakatva ye viruddha AkAra Thahara jAte haiM / anyathA yAnI jaise jJAna anya viSayoMkA vedaka nahIM hai, usI prakAra sva yA viSaya athavA ubhayakA bhI vedaka na hotA to sabhI jJAna nirviSaya ho jAte / koI bhI jJAna kisI bhI viSayako nahIM jAna sakatA hai / kyoMki anya viSayoMke samAna apane viSayakI bhI jJapti nahIM hogI tathA sva aura vaidyako jAnane ke samAna yadi anya udAsIna ajJeya viSayoMkA vedaka jJAna hojAtA to sabhI jJAnoMko sarva padArthokA viSaya karalenApana durnivAra ho jAtA / kyoMki apane viSaya ke samAna anya sarva viSayoMkA bhI nirNaya ho jAvegA / pratyeka jJAnako sarvajJatA bana baitthegii| koI nivAraNa nahIM kara sakatA hai / yadi sva aura anya viSayakA pariccheda karanA aura sva yA anya athavA ubhaya viSayoMkA pariccheda nahIM karanA, ina donoM svabhAvoMmeMse, kisI eka ko hI vAstavika svabhAva mAnA jAyagA aura zeSako vastubhUta dharma na mAnA jAyagA to bhI ye hI dUSaNa nyAre nyAre lAgU ho jAyeMge, isa bAtako upariSThAt samajhalenA cAhiye / isa prakAra paramArtharUpase ve vedakatva aura avedakatva donoM viruddha sarIkhe hokara eka jJAnameM pAye jA rahe, svabhAva (karttA ) eka jJAnameM pramANapana aura apramANapanake avirodhakI siddhiko karA dete haiM / tathA dUsarI bAta yaha bhI hai, so suniye / svavyApArasamAsaktonyavyApAranirutsukaH / sarvo bhAvaH svayaM vakti syAdvAdanyAyaniSThatAm // 51 // jaba ki sampUrNapadArtha apane apane yogya vyApAra karanemeM bhale prakAra cAroM ora se lavalIna ho rahe haiM, aura anya padArthake karane yogya vyApAra meM utsuka nahIM haiM, aisI dazA meM ve sabhI syAdvAdanItike anusAra pratiSThita rahanepanako svayaM kaha rahe haiM, to hama vyartha parizrama yA cintA kya kareM / arthAt - apanI arthakriyAko karanA aura anyakI arthakriyAko na karanA, ye viruddha sarIkhe dIkhate hue AkAra sampUrNa padArthoM meM Thahara rahe haiM / yahI syAdvAda kI sarvatra chApa hai / sarvognisukhAdibhAvaH svAmarthakriyAM kurvan tadaivAnyAmakurvannanekAMtaM vaktIti kiM nazcitayA / sa eva ca pramANetarabhAvAvirodhamekatra vyavasthApayiSyatIti sUktaM " yatrAvisaMvAdastathA tatra pramANatA " iti / yathA
Page #95
--------------------------------------------------------------------------
________________ tattvArthacintAmaNiH agni padArtha apane dAhakatva, pAka, zoSaNa, Adi kAryoko kara rahA hai| kintu jalake dvArA sAdhane yogya sIMcanA, snAna, pAna, avagAhana, Adi karAnerUpa kAryoko agni nahIM kara rahI hai / isI prakAra sukha, guNa apane AlhAdakatva, romAMca karAnA, nizcinta karanA, zarIrako moTA karanA Adi kAryoko karatA hai / duHkhase sAdhya cintA, durbalatA, raktazoSaNa Adi kAryoko sukha nahIM sAdhapAtA hai / isI prakAra agni, jala, ghaTa Adi bahiraMga padArtha aura sukha, jJAna, AtmA, Adi antaraMga padArtha sabhI apanI apanI arthakriyAoMko jisa samaya kara rahe haiM, usa hI samaya anya arthakriyAoMko nahIM kara rahe haiM / isa apanI arthakriyAkA karanA aura anyakI arthakriyAkA nahIM karanA isa prakAra anekAntako sabhI padArtha jaba kaha rahe haiM, to phira hamako vyartha cintA karanese kyA karanA hai ? vaha arthakriyAkA karanApana aura na karanApana hI pramANapana aura apramANapanake avirodhakI eka jJAnameM vyavasthA karA devegA / isa prakAra untAlIsavIM vArtikake bhASyameM yaha bahuta acchA kahA thA ki jisa prakAra jisa jJAnameM jitanA avisamvAda hai / usa prakAra usa jJAnameM utanA pramANapanA hai / aura zeSa aMzameM apramANapanA hai| candre candratvavijJAnamanyatsaMkhyApravedanam / pratyAsannatvaviccAnyatvekAdyAkAravina cet // 52 // hataM mecakavijJAnaM tathA sarvajJatA kutH| . prasidhodIzvarasyeti nAnAkArekavitsthitiH // 53 // yahAM yadi koI yoM kahe ki AMkhake palakameM thoDIsI aGgulI gaDhAkara dekhanese eka candramAmeM huye do candramAke eka hI jJAnako hama pramANapanA aura apramANapanA nahIM mAnate haiM / kintu candramAmeM candrapanekA jJAna nyArA hai, jo ki pramANa hai / aura usakI saMkhyAko jAnanevAlA jJAna bhinna hai, jo ki apramANa hai| tathA candramAke nikaTavartIpanakA vedana anya hai / eka do Adi AkAroMko jAnanevAlI paricchitti pRthak hai / ataH eka eka AkAravAle jJAna nyAre nyAre haiM / eka jJAnameM aneka AkAra nahIM haiM / AcArya kahate haiM ki yaha to na kahanA kyoMki yoM mAnanepara Apa bauddhoMkA mAnA huA citrajJAna naSTa huA jAtA hai / eka jJAnameM aneka nIla, pIta AkAroMkA pratimAsajAnA hI to citrajJAna hai / naiyAyikoMkA samUhAlambanajJAna bhI mara jaaygaa| ataH " pratyartha jJAnAbhinivezaH " pratyeka arthakA eka eka nyArA jJAna ho rahA hai / anekoMko jAnanevAle aneka zAna haiM, yaha Agraha karanA acchA nahIM hai / tathA nyAre nyAre AkAravAle bhinna bhina jJAnoMko mAnanevAle vAdIke yahAM bhalA sarvajJapanA Izvarake kaise prasiddha hogA ? eka jJAnase aneka padArthokA yugapat pratyakSa kara lenA hI sarvajJatA hai / isa prakAra aneka AkAravAle eka jJAnakI siddhi ho jAtI hai| 11
Page #96
--------------------------------------------------------------------------
________________ tattvAryazlokavArtike eka evezvarajJAnasyAkAraH srvvedkH| tAdRzo yadi saMbhAvyaH kiM brahmaivaM na te matam // 54 // tacetanetarAkArakaraMbitavapuH svayam / / bhAvaikameva sarvasya saMvittibhavanaM param // 55 // yokasya virudhyeta nAnAkArAvabhAsitA / tadA nAnArthabodhopi naikAkArovatiSThate // 56 // yadi vAdI yoM kahe ki sampUrNa padArthoko jAnanevAle IzvarajJAnakA tisa prakAra sabako jAnanevAlA lambA cauDA eka hI AkAra saMbhavatA hai / parasparameM eka dUsarese viziSTa ho rahe aneka padArtha eka haiM / usa ekakA eka samudita AkAra eka jJAnameM par3a jAtA hai| AcArya kahate haiM ki aisI sambhAvanA kI jAyagI taba to isa prakAra eka parama brahmatattva hI tumhAre yahAM kyoM nahIM mAna liyA jAya / saba TaMTA miTa jAyagA / jJAna aura jJeya saba eka ho jAo, vaha paramabrahma svayaM sabhI cetana acetana AkAroMke sahAre apane zarIrako dhAratA huA eka bhAvarUpa hai / vahI sampUrNa padArthokI utkRSTa sasvitti honA hai| yadi naiyAyika yoM kaheM ki eka advaita brahmako nAnA AkAroMkA prakAzakapanA viruddha paDegA taba to hama jaina kahate haiM ki Izvara sarvajJake aneka arthIkA jJAna bhI eka AkAravAlA nahIM avasthita ho sakatA hai / yaha to eka jJAnameM aneka AkAra mAnanepara hI vyavasthA bnegii| " potakAka" nyAyase anekAnta hI tumako zaraNya hai| nAnA jJAnAni nezasya kalpanIyAni dhiimtaa| kramAtsarvajJatAhAneranyathA'nanusaMdhitaH // 57 // tasmAdekamanekAtmaviruddhamapi tttvtH| siddhaM vijJAnamanyaca vastusAmarthyataH svayam // 58 // vicArazIla buddhivAle puruSa karake Izvarake aneka jJAna to nahIM kalpita karanA cAhiye / kyoMke yoM to eka eka jJAna dvArA eka eka padArthako kramase jAnanepara sarvajJapanakI hAni ho jAvegI ananta kAlataka bhI Izvara sarvako nahIM jAnasakatA hai / jagat anantAnanta hai, anyathA yAnI dUsare DhaMgase sarvajJatA mAnanepara pahile pIcheke jJAnoM dvArA jAna liye gaye padArthokA anusandhAna nahIM ho sakatA hai / bhalA aisI dazAmeM sarvajJapanA kahAM rahA? tisa kAraNa eka bhI vijJAna aneka atmaka viruddha sadRza hotA huA bhI vAstavika rUpase siddha ho jAtA hai / tathA anya bhI agni, sukha,Adika padArtha bastupariNatikI sAmarthya se svayaM aneka dharmAtmaka siddha haiM / anekAnta AtmakapanA kevalAnvayI hai|
Page #97
--------------------------------------------------------------------------
________________ tattvArthacintAmaNiH nanbakamanakAtmakaM tatvataH siddhaM cet kathaM viruddhamiti sthAdvAdavidviSAmupAlaMbhaH kacittadviruddhamupalabhya sarvatra virodhamudbhAvayatAM na punarabAdhyapratItyanusAriNAm / koI zaMkA karatA hai ki jaba eka padArtha vAstavikarUpase aneka dharma Atmaka siddha ho rahA hai to ekapana aura anekapanA viruddha kaise kahA jAtA hai ? isa prakAra syAdvAdase vizeSa dveSa karanevAloMkA ulAhanA una hIke Upara lAgU hogA, jo ki kisI eka sthAnapara una ekapana aura anekapanako viruddha dekhakara sabhI sthAnoMpara virodha doSako uThA dete haiM / kintu nirvAdha pratItike anusAra vastuko jAnanevAle syAdvAdiyoMke Upara koI ulAhanA nahIM AtA hai| eka candramAmeM anekapanA bAdhita hai / kintu eka candramAkI kiraNoMmeM anekapanA pratItasiddha haiN| ataH aneka AkAroMvAle eka Izvara jJAnake samAna mecaka jJAnako dRSTAnta banAkara eka jJAnameM pramANapana aura apramANapana kisI apekSAse sAdha liye jAte haiM / pratIta ho rahe padArthoMmeM virodha nahIM mAnanA cAhiye / jaise ki 'nityatva, anityatva, astitva nAstitva dharma eka dhImeM aviruddha hokara baiThe rahate haiN| ekAntavAdiyoMkI mAnyatA anusAra virodha zabda kaha diyA thA, bastutaH unakA avirodha hai| pramANamavisaMvAdi jJAnamityupavarNyate / . kaizcittatrAvisaMvAdo yadyAkAMkSAnivartanam // 59 // tadA svapnAdivijJAnaM pramANamanuSajyate / tataH kasyacidartheSu paritoSasya bhAvataH // 60 // aba granthakAra pramANake sAmAnya lakSaNoMpara vicAra calAte haiN| unameM prathama " avisaMvAdi jJAnaM pramANaM " jo jJAna visamvAdoMse rahita hai, vaha pramANa hai / isa prakAra kinhIM bauddhavAdiyoM karake kahA jAtA hai| tisapara hama bauddhoMse pUMchate haiM ki avisamvAdakA artha kyA hai ? yadi jJAta ho gaye padArthameM AkAMkSAkA nivRtta ho jAnA avisaMmvAda hai ? taba to svapna, mUrchita, bhrAnti Adi avasthAoMmeM huye vijJAnoMko bhI pramANapanekA prasaMga A jAtA hai / kyoMki una svapnameM athavA indrajAliyAke nimittase huye jJAnoM dvArA jAne gaye padArthomeM bhI kisI vinodI jIvako paritoSakA sadbhAva dekhA jAtA hai / bhAMga pInevAle caturvedI ( cauve ) ko vijayA pAna karanepara visambAdI jJAnoM dvArA AkAMkSAoMkI nivRtti ho jAtI haiN| krIDA karanevAle bAlakoMko Aropita ( nakalI ) padArthomeM mukhya ( asalI ) padArthoke bhrAntajJAnase viziSTa paritoSa prApta ho jAtA hai / ataH bauddhoMse mAnA gayA pramANakA lakSaNa ativyApti doSase grasta hai / na hi svaptau vedanenArtha paricchidya pravartamAnorthakriyAyAmAkAMkSAto na nivartate pratyakSatonumAnato vA dahanAdyavabhAsasya dAhAdyarthakriyopajananasamarthasyAkAMkSitadahanAdyarthamApaNa
Page #98
--------------------------------------------------------------------------
________________ tAvArthazlokabArtike yogyatAsvabhAvasya jAgrahazAyAmivAnubhavAt / tAdRzasyaivAkAMkSAnivartanasya pramANe prekSAvadbhirarthyamAnatvAt / tatotivyApi pramANasAmAnyalakSaNamiti AyAtam / svapna avasthA meM utpanna huye jJAna karake padArthakI jJapti kara pravarta rahA manuSya arthakriyAko karanemeM AkAMkSAoMse nivRtta nahIM hotA hai, yaha nahIM samajhanA / arthAt-svapnajJAna karate samaya iSTa padArthakI jJapti honepara AkAMkSAeM nivRtta ho jAtI haiN| premaprada yA bhayaprada padArthaka dekhanepara svapnameM vaisI zArIrika pariNatiyeM hotI haiN| ATha mahAnimitta jJAnoMmeM svapna bhI ginAyA hai| aneka puruSa svapnoMke dvArA atIndriya viSayoMko jAnakara lAbha uThA lete haiN| tathA sAmAnya svapnoMse mI kaiI prakArakI AkAMkSAeM nivRtta ho jAtI haiM / brahmAdvaitavAdIke yahAM to svapnajJAna aura jAgrat dazAke jJAnoMmeM koI antara nahIM mAnA gayA hai / pratyakSa athavA anumAna pramANase jagatI huI dazAmeM jaise dAha, pAka, siMcana, pipAsAnivRtti, Adi arthakriyAoMko paidA karanemeM samartha aura AkAMkSA kiye gaye agni Adi arthoko prApta karAnekI yogyatA svabhAvavAle agni, jala Adi arthokA pratibhAsa hotA hai, vaisA hI svapnameM bhI agni, jala AdikA pratibhAsa ho jAtA hai / aura usa hI prakArakI AkAMkSAnivRttikI hitAhita vicAranevAle puruSoMkarake pramANameM abhilASA kI jAtI hai| bhAvArtha-arthakriyAke sAdhaka padArthakA pradarzana karA denA hI pramANakI arthaprApakatA hai| sUrya, modaka, Adi viSayoMko hAthameM yA mukhameM thammAdenA pramANakA arthaprApti karAnA nahIM hai / udAra puruSa AjJA de dete haiM / rokar3iyA rupayoMko detA phiratA hai / AkAMkSA, puruSArtha, pravRtti, zakyatA Adi kAraNa padArthIko prApta karA dete haiN| jAgatI avasthAmeM padArthoko dekhakara jisa prakArakI AkAMkSA nivRtti ho jAtI hai, vaisI hI svapnameM bhI padArthokA jJAna kara AkAMkSAnivRtti ho jAtI hai| vicArazIla puruSa pramANajJAnoMse bhI yahI abhilASA rakhate haiM / tisa kAraNa bauddhoMse mAnA gayA AkAMkSA nivRttirUpa avisamvAda yaha pramANakA sAmAnya lakSaNa ativyApti doSavAlA hai / bauddhoMko yaha baDA bhArI doSa prApta huaa| arthakriyA sthitiH proktA'vimuktiH sA na tatra cet / zAdvAdAviva tadbhAvostvabhiprAyanivedanAt // 61 // ____bauddha kahate haiM ki sambAdakA artha vAstavika arthakriyAkI sthiti honA baDhiyA kahA gayA hai| aura vaha arthakriyAkA ThaharanA kisI prakAra bhI arthakriyAkI vimukti nahIM honA hai / aisI arthakriyAkI sthiti una svapna, matta Adi avasthAoMke jJAnoMmeM nahIM hai / ataH hamAre lakSaNameM ativyApti doSa nahIM hai / isa prakAra bauddhoMke kahanepara to hama jaina kaheMge ki manohara vAditra yA saMgIta Adike zabdajanya jJAnoMmeM yA citra Adike rUpajJAnoMmeM jaisI thoDI dera ThaharanevAlI arthakriyA hai, vaisI svapna AdikameM bhI ho jAo / vahAM bhI jJAtAko iSTa arthake abhiprAyakA nivedana karanese sAdhyakI vibhukti na honA vidyamAna hai|
Page #99
--------------------------------------------------------------------------
________________ tatvArthacintAmaNiH 220002 . nAkAMkSAnivartanamavisaMvAdanaM / kiM tarhi ? arthakriyA sthitiH / sA cAvimuktira vicalanamarthakriyAyAM / na ca tatkhamAdau dahanAdyavabhAsasthAstIti kecit / teSAM gItAdizavajJAnaM citrAdirUpajJAnaM vA kathaM pramANaM / tathA'vimukterabhAvAt / tadanaMtaraM kasyacitsAdhyasya phalasyAnubhavanAt vatrApi pratipatturabhiprAyanivedanAt sAdhyAvimuktiriti cet, tarhi nirAkakSitaiva svArthakriyAsthitiH khamAdau kayaM na syAt / AkAkSAoMkI nivRtti honA samvAda nahIM hai / to kyA hai ? isa praznake uttarameM hama bauddha kahate haiM ki arthakriyAkA sthita rahanA samvAda hai / vaha arthakriyAkA sthita rahanA to vimukta nahIM honA hai / yAnI arthakriyA karanemeM vicalita nahIM honA / vaha avicalana to svapna AdimeM huye agni Adike jJAnoMke nahIM hai / arthAt-svapnameM dekhI gayI agnise zItabAdhAkI nivRtti nahIM hotI hai / jADA laganephra svapnameM agni dIkhajAtI hai| vizeSa pyAsa laganepara svapnameM pAnI hI pAnI dIkhatA hai| daridrako svapnameM rupayoMkA Dhera milagayA pratIta ho jAtA hai / kintu una agni, jala AdikoMse zItabAdhAnivRtti, pipAsAnivRtti Adi kriyAyeM nahIM ho pAtI haiN| ataH samvAdakA lakSaNa artha kriyAsthiti karanepara hamAre pramANakA lakSaNa ativyApta nahIM hogA / isa prakAra koI sautrAntika bauddha kaha rahe haiM / unake yahAM saMgIta Adi zadvoMkA jJAna athavA citra (tasavIra ) vijulI, jalataraMge AdikA rUpajJAna bhalA kaise pramANa ho sakegA ? kyoMki tisa prakAra arthakriyAkI avimukti ( sthiti ) honA to vahAM nahIM hai| gItako sunakara yA vijulIko dekhakara unase honevAlI arthakriyA adhika derataka to nahIM ThaharatI hai, jhaTa vilAya jAtI hai / yadi bauddha yoM kahe ki usa saMgIta Adike jJAnoMke avyavahita uttarakAlameM unake dvArA sAdhegaye kisI na kisI sukha sambitti, pratikUla vedana, Adi phalakA anubhava ho jAtA hai| isa kAraNa vahAM bhI jJAtA puruSako abhipreta ho rahe arthakA nivedana ho jAnese svalpa kAlake liye sAdhyakI avimukti ( sthiti ) hai / isa prakAra kahanepara to AkAMkSArahitapanA hI jJAnakI apanI arthakriyA siddha huii| vaha svapna, mada, ( nazA ) Adi avasthAoMmeM kyoM nahIM hovegI ? arthAt-yoM padArthIko jAnakara thoDI derataka arthakriyAkI sthiti honA svapnameM bhI ho rahA hai| madyapAyIko bhUmikA halana, calana, dIkha rahA hai| tabhI usakI gati calana, patana, skhalana yukta ho rahI hai / svapnameM bhayaMkara padArthako dekhanepara kucha derataka hRdayameM dhaDakana hotI rahatI hai| nirbala yuvA puruSa strapnameM iSTa padArthakA samAgama kara vAstavika arthakriyAoMko kara baiThate haiM / ataH AkAMkSArahitapanako hI avisambAda ho jAnese bauddhoMke yahAM pramANake sAmAnyalakSaNameM ativyApti doSa tadavastha rhaa| prabodhAvasthAyAM pratipatturabhipAyacalanAditi cet, kimidaM tazcalanaM nAma ? dhiG mithyA pratarkitaM mayA iti pratyayopajananamiti cet, tatsvapnAdAvapyasti / na hi khamopa
Page #100
--------------------------------------------------------------------------
________________ tattvAvalokavArtike labdhArthakriyAyAzcalana jAgrahazAyAM bAdhakAnubhavanamanumanyate, na punarjAgrahazopalabdhArthakriyAyAH svamAdAviti yuktaM vaktuM, sarvathA vizeSAbhAvAt / jAgRta avasthAmeM pratipattAke abhiprAyakA calana ho jAtA hai / arthAt-svapnameM dekhe huye padArthokA jAgatI huI avasthAmeM parAmarza karanepara svapnakI jJaptiyAM calita hotI huI pratIta ho rahI haiM / isa kAraNa svapnajJAna dvArA arthakriyA sthiti honA nahIM mAnA jAtA hai / isa prakAra bauddhoMke kahanepara to hama jaina pUMchate haiM ki yaha usa abhiprAyakA calanA kyA padArtha hai ? batAo / yadi bauddha yoM kaheM ki dhikkAra hai ki maiMne svapna avasthAmeM jhUThI hI pratarkaNAeM kI thIM, isa prakAra jAgRta avasthAoMmeM pratItiyoMkA utpanna ho jAnA hI svapna jJAnoMke abhiprAyoMkA calAyamAnapanA hai| AcArya bolate haiM ki isa prakAra kahanepara to hama kahate haiM ki vaha calana to svapna AdikameM bhI vidyamAna hai / arthAt-jAgRta avasthAmeM padArthoMko dekhakara punaH svapnameM anya prakAra jAnanepara svapnameM aisA pratyaya utpanna hotA hai ki dhikkAra hai, maiMne jAgRta avasthAmeM jhUThI hI tarkaNAeM kara lI thiiN| iSTa puruSake mara jAnepara punaH svapnameM vaha kabhI dIkha jAtA hai to thoDI dera taka svapnameM yahI jJAna hotA rahatA hai ki hama bahuta bhUlameM the ki isako marA huA samajha baiThe the / kintu ye to vAstavika jIvita ( jinde ) haiM / arthakriyAoMko kara rahe haiN| yahAM bauddhakA pakSapAtasahita yaha kahanA yukta nahIM ho sakatA hai ki svapnameM dekhe gaye arthakriyAkA calAyamAna honA to jAgatI huI avasthAmeM bAdhakakA anubhava honA mAna liyA jAya aura phira jAgatI dazAmeM dekhe gaye padArthakI arthakriyAkA calAyamAnapanA svapna AdimeM bAdhakajJAnakA anubhava honA na mAnA jAya / arthAt -suSuptakI arthakriyAkA bAdhaka yadi jAgRta dazAkA anubhava hai to jAgRta dazAkI arthakriyAkA bAdhaka svapna dazAkA anubhava bhI ho jaao| sabhI prakAroMse koI antara nahIM hai / svapnAdiSu bAdhakapratyayasya sabAdhatvAna tadanubhavanaM tacalanamiti cet, kutastasya sabAdhatvasiddhiH / kasyacittAdRzasya sabAdhakatvadarzanAdi cet, nanvevaM jAgradAdhakapratyayasya kasyacitsabAdhatvadarzanAt sarvasya sabAdhatvaM sidhyet / - bauddha kahate haiM ki jAgRta dazAke jJAnoMke bAdhaka pratyaya jo svapna Adi avasthAmeM ho rahe haiM, ve svayaM bAdhAsahita haiN| usa kAraNa svapna avasthAoMmeM una bAdhakajJAnoMkA anubhava karanA to jAgRta dazAkI arthakriyAkA calAyamAnapanA nahIM hai / hAM, jAgRta dazAke jJAna bAdhArahita haiN| ataH ve svapna dazAke jJAnoMkI arthakriyAko calAyamAnapanA sAdhadete haiM / isa prakAra bauddhoMke kahanepara to hama bauddhoMse pUchate haiM ki svapna Adi avasthAoM meM huye una bAdhakajJAnoMke svayaM bAdhAsahitapanekI siddhi kaise huI samajhI jAya ? batAo / yadi tisa prakArake kisI eka jJAnako bAdhakoMse sahitapanA dekhanese svapnake bAdhakajJAnoMkA * bAdhyapanA samajhA jAyagA, taba to hama bhI avadhAraNa pUrvaka kahate haiM ki isa prakAra to kisI kisI jAgRta
Page #101
--------------------------------------------------------------------------
________________ tatvArthacintAmaNiH fkh dazAke bAdhaka jJAnoMko bAdhAsahitapanA dekhA jAtA hai / ataH . sabhI jAgRta dazAke jJAnoMko bAdhAsahitapanA siddha ho jAvegA / arthAt-jagate huye puruSako sIpameM cAMdIkA jJAna bAdhAsahita ho rahA hai / aura bhI bahutase jJAna Ajakalake alpa jJAniyoMko bAdhAsahita ho rahe haiM / inako dRSTAnta banAkara jAgarUkoMke anya jJAna bhI bAdhya ho jaayNge| tasya nirvAdhasyApi darzanAnaivamiti cet, satyasvapnajapratyayasya nirbAdhasyAvalokanAtsarvasya tasya sabAdhatvaM mAbhUt / tasmAdavicAritaramaNIyatvamevAvicalanamarthakriyAyAH saMvAdanamabhimAyanivedanAt kacidabhyupagaMtavyaM / te ca svapnAdAvapi dRzyaMta iti tatsatyayasya prAmANyaM dunivAram / bauddha kahate haiM ki usa jAgRta dazAke bAdhakajJAna bhalA bAdhAoMse rahita bhI to dekhe jAte haiM / ataH isa prakAra sabako bAdhya kahanA ThIka nahIM hai| isa prakAra kahanepara to hama jaina bhI kaha deMge ki svapnameM utpanna huye satyajJAnoMkA bAdhArahitapanA bhI dekhA jAtA hai / ataH una sabhI svapnajJAnoMko bAdhAsahitapanA mata ( nahIM ) hoo| tisa kAraNa svapnameM bhI kisI aMzameM pratipattAke abhiprAyakA nivedana ho rahA hai / ataH arthakriyAkA nahIM calAyamAnapanArUpa samvAdana mAnanA bauddhoMkA vinA vicAra kiye gaye hI manohara ho rahA hai| vicAra karanepara to jIrNa vastrake samAna saikaDoM khaNDa ho jAte haiM, yaha mAnalenA cAhiye / ve AkAMkSAnivRtti, paritoSa, arthakriyAsthiti, abhiprAya nivedanarUpa avisamvAda to svapna AdimeM bhI dekhe jAte haiM / ataH una svapna Adike jJAnoMko bhI pramANapanA durnivAra ho jaaygaa| isa kAraNa bauddhoMkA mAnA huA pramANakA sAmAnya lakSaNa ativyApta hI rhaa| prAmANyaM vyavahAreNa zAstraM mohanivartanam / tatoparyanuyojyAzcettatraite vyavahAriNaH // 62 // / zAstreNa kriyatAM teSAM kathaM mohanivartanam / tadaniSThau tu zAstrANAM praNItiAhatA na kim // 63 // bauddha mAnate haiM ki laukika vyavahArase pramANapanA hai / mukhya pramANa koI nahIM hai| aura vidvAnoMke banAye huye zAstra to kevala mohakI nivRtti karanevAle haiM / koI navIna prameyake jJApaka nahIM haiM / tisa kAraNa usa pramANapanemeM ye vyavahArI jana praznottara karane yogya nahIM haiN| arthAtvyavahArameM jisa kisIse bhI samIcInajJAna ho jAya vaha pramANa hai| aura jisase mohakI nivRtti ho jAya vahI sabase acchA zAstra hai / pAramArthika pramANa vyavasthA koI nyArI bAta hai| isa prakAra bauddhoMke kahanepara to hama kaheMge ki aise cAhe jisa kisI zAstra karake una vyavahAriyoMke mohakI nivRtti kaise kI jAyagI ? yadi usa mohakI nivRttiko vAstavika iSTa na karoge to zAstroMkA praNayana ( banAnA ) karanA vyAghAta doSayukta kyoM nahIM hogaa|
Page #102
--------------------------------------------------------------------------
________________ 88 tatvArtha lokavArtike vyavahAreNa prAmANyasyopagamAttatrAparyanuyojyA evaM vyavahAriNaH / kiM na bhavaMtaH svapnAdipratyayasya jAgrat pratyayavat pramANatvaM vyavaharati tadvadvAdo jAgradbodhasyApramANatvamiti kevalaM tadanusAribhistadanurodhAdeva kacitpramANatvamapramANatvaM cAnumaMtavyamiti bruvANaH kathaM zAstraM mohanivartanamAcakSIta na cedvyAkSiptaH / bauddhoM kA mata hai ki hamAre yahAM vyavahArase pramANapanA mAnA gayA hai / zAsana karanevAlA bhale hI yavana ho pramANa hai / aura asatya pakSapAta rakhanevAlA brAhmaNa bhI pramANa nahIM hai / hastAkSara sAkSI ( gavAha ) bhoga ( kAbU ) pramANapatra ( sarTiphikaTa ) ye saba pramANa mAna liye gaye haiM / ataH vyavahAra karanevAle laukikajana usa pramANavyavasthA meM tarkaNA karane yogya nahIM haiM ki jJAna hI pramANa hai / nirvikalpaka pramANa nahIM ho sakatA hai| svapnajJAna bhI pramANa ho jAyagA ityAdi / isapara hama syAdvAdI kahate haiM ki yoM to Apa bauddha svapna, madamatta Adike jJAnoMko jagate huye jIvoMke jJAnake samAna pramANapanekA vyavahAra kyoM nahIM karate haiM ? athavA svapna Adi jJAnoMko apramANapaneke vyavahAra samAna jAgatI avasthAke jJAnako bhI vaha apramANapanA kyoM nahIM vyavahRta ho jAtA hai ? isakA uttara do, kevala usa vyavahAra ke anusAra calanevAle laukika janoM karake usa vyavahArake anurodhase hI kisI meM pramANapana aura kisImeM apramANapana mAna lenA cAhie, isa prakAra kaha rahA bauddha bhalA zAstroMko mohakI nivRtti karAnevAlA kaise kaha sakegA ? aura kahegA to mattake samAna ghabaDAyA huA kyoM nahIM samajhA jAyagA ? arthAt -- mohI jIva hI to vyavahArI haiM / aura vyavahAra ke anusAra pramANapanA mAnA gayA aisI dazAmeM zAstra karake kaSAyoM aura indriyalolupatAkA nigraha kaise kiyA jA sakegA ? isa lIlAko tumhI jAno / ye hi yasyAparyanuyojyAstacchAstreNa kathaM teSAM mohanivartanaM kriyate / vyavahAre mohavat kriyata iti cet kutasteSAM vinizriyaH / prasiddhavyavahArAtikramAditi cet kosau prasiddhI vyavahAraH ? sugatazAstropadarzita iti cet kapilAdizAstropadarzitaH kasmAnna syAt 1 tatra vyavahAriNAmananurodhAditi cet, tarhi yata eva vyavahArijanAnAM sugatazAstrokto vyavahAraH prasiddhAtmA vyavasthita evamatikrAmatAM tatra mohanivartanaM siddhamiti kiM zAstreNa tadarthena tena nivartanasyAniSTau tu vyAhatA zAstrapraNItiH kiM na bhavet 1 / kAraNa ki jo saMsArI jIva jisake viSaya meM tarkaNA karane yogya hI nahIM hai, usa zAstra karake unake mohakI nivRtti bhalA kaise kI jA sakegI ! batAo / yadi bauddha yoM kaheM ki vyavahArameM jaise moha kara liyA jAtA hai, vaise hI zAstroM hai / isapara to hama jaina pUcheMge ki una vyavahAriyoMko moha nivRtta ho gayA hai ? yadi lokameM prasiddha ho rahe dvArA mohakI nivRtti bhI kara lI jAtI vizeSarUpase nizcaya kaise huA ki hamArA vyavahArakA atikramaNa ho jAnese nizcaya
Page #103
--------------------------------------------------------------------------
________________ tattvArthacintAmaNiH honA mAnA jAvegA, to phira hama pUchege ki vaha prasiddha vyavahAra kauna hai ? batAo / yadi buddhake zAstroM dvArA dikhalAyA gayA vyavahAra prasiddha kahA jAyagA, taba to kapila, kaNAda, gautama, bRhaspati, Adike zAstroM dvArA dikhalAyA gayA vyavahAra kisa kAraNase nahIM prasiddha mAnA jAya ? uttara do| yadi una kapila AdikoMke zAstradvArA pradarzita kiye gaye vyavahArameM vyavahArI jIvoMkA anukUla vartanA nahIM hai, isa kAraNa vaha vyavahAra prasiddha nahIM hai, aisA kahoge to jisa hI kAraNase vyavahArI manuSyoMkA sugasazAstroMmeM kahA gayA vyavahAra prasiddhasvarUpa hokara vyavasthita ho rahA hai, usIkA atikramaNa ho jAo / aura vahAM to mohakI nivRtti pahilese hI siddha hai| aisI dazAmeM usake liye banAye gaye una zAstroMkarake kyA lAbha huA ? batAo / yadi zAstrase usa mohakI nivRtti karanA nahIM iSTa karoge taba to tumhAre yahAM zAstroMkA banAnA vyAghAtayukta kyoM na ho jAvegA ? arthAt-zAstroMko bauddha pramANa mAnate nahIM, mohakI nivRtti bhI unase nahIM ho pAtI hai| aisI dazAmeM zAstroMkA banAnA vyartha hai| prAcIna guruoM dvArA zAstra banAye gaye mAne jAte haiM / yoM zAstroMko mAnate huye tadanusAra prameyako nahIM mAnanepara vyAghAta doSa hai| 'yuktyA yanna ghaTAmeti dRSTvApi zraddadhena tat / iti bruvana pramANatvaM yuktyA zraddhAtumarhati // 64 // " yuktyApana ghaTAmupaiti tadahaM dRSTvA'pi na zraddadhe " jo koI padArtha yukti ( hetuvAda ) se ghaTanAko prApta nahIM hotA hai, usako dekhakara bhI maiM zraddhAna nahIM karatA huuN| hAthIko dekhakara bhI cItkAra zaNDA daNDa aura moTe pAMvoMse usakA anumAna karake gajakA adhyavasAya kiyA jAtA , hai| isa prakAra kaha rahA bauddha pramANapaneko bhI yuktise hI zraddhAna karaneke liye yogya hogA arthAt-pramANapanA bhI kevala vyavahArase hI na mAne, kintu samIcIna yuktiyoMse pramANapanakI vyavasthA kre| . na kevalaM vyavahArI dRSTaM dRSTamapi tattvaM yuktyA zraddhAtavyaM / sA ca yuktiH zAstreNa vyutpAdhate tato zAstrapraNItiyAhateti bruvan kasyacitramANatvaM yuktyaiva zraddhAtumarhati / ___ vaha vyavahAra karanevAlA laukika jana dekhe huye padArthakA kevala yoM hI zraddhAna na kara leve kintu usako dekhe huye tattvakA bhI yuktise ghaTita honepara zraddhAna karanA cAhiye / aura vaha yukti zAstra karake samajhI jAtI hai / tisa kAraNa zAstroMkA banAnA vyAghAtayukta nahIM hai / isa prakAra kaharahA bauddha kisIke pramANapanakA bhI yuktiyoM karake hI zraddhAna karaneke liye yogya hotA hai| yukti vinA arthAt -sabase baDhiyA sabhAlane yogya ( jokhama ) pramANakA zraddhAna to yuktise nirNIta -honepara hI karanA cAhiye / anyathA buddhapaneke doSakA prasaMga hogaa| 19
Page #104
--------------------------------------------------------------------------
________________ tasvArtha lokavArtike tathA sati pramANasya lakSaNaM nAvatiSThate / parihartumativyApte razakyatvAtkathaMcana // 65 // tisa prakAra hote saMte to bauddhoMkA mAnA gayA pramANakA lakSaNa ThIka vyavasthita nahIM hotA hai / kyoMki svapna Adi avasthAke jJAnoMmeM lakSaNake cale jAnese ativyApti doSakA parihAra kaise bhI nahIM kiyA jAsakatA hai / " ataH avisaMvAdijJAnaM pramANaM yaha lakSaNa ThIka nahIM hai / " pramANasya hi lakSaNamavisaMvAdanaM tacca yathA saugatairupagamyate tathA yuktyA na ghaTata evAtivyApterduHpariharatvAdityuktaM svamAdijJAnasya pramANatvApAdanAt / pramANakA vaha avisaMvAdIpanA lakSaNa jisa prakAra bauddhoM karake svIkAra kiyA jAtA hai, usa prakAra yuktiyoMse hI ghaTita nahIM hotA hai / kyoMki svapna, bhrAnna, Adike jJAnoMko pramANapanekA ApAdana karanese ativyApti doSakA parihAra karanA atIva duHsAdhya hai / isa bAtako ima sAThavIM vArttika meM kaha cuke haiM / | kSaNakSayAdibodhe'vimuktyabhAvAcca dUSyate / pratyakSepi kimavyAptyA taduktaM naiva lakSaNam // 66 // kSaNikeSu vibhinneSu paramANuSu sarvataH / saMbhavopyavimokSasya na pratyakSAnumAnayoH // 67 // * tathA arthakriyA ke nahIM chUTanepanakA abhAva ho jAnese kSaNikatva, saMgIta Adike jJAnoMmeM vaha lakSaNa nahIM jAtA hai / ataH pratyakSameM bhI lakSaNake na ghaTamepara avyApti doSa karake vaha lakSaNa dUSita ho jAtA hai / tisa kAraNa vaha bauddhoMkA kahA gayA lakSaNa ThIka nahIM hai / tathA pratyakSa aura anumAna pramANake viSayabhUta mAne gaye kSaNika aura vizeSarUpa se bhinna bhinna paDe huye paramANuoM avimokSarUpa arthakriyAsthitikA saba orase sambhava nahIM hai / ataH pratyakSa aura anumAna pramANoM meM lakSaNa nahIM ghaTane se asambhava doSa bhI hai| na hi vastunaH kSaNakSaye sarvato vyAvRttirna sa paramANusvabhAve vA pratyakSamapi saMvAdalakSaNapavimokSAbhAvAdityuktaM prAkU / pratyakSAnumAnayorvA'vimokSasyAsaMbhavAdavyAtyA vAsaMbhavena ca tallakSaNaM dUSyata eva tatotivyApyavyApyasaMbhavadoSopadrutaM na yukti mallakSaNamavisaMvAdanam /
Page #105
--------------------------------------------------------------------------
________________ tatvArthacintAmaNiH 91 vastu ke kSaNikatvameM sabhI orase vyAvRtti yAnI avicalapanA nahIM hai / ataH anumAna meM lakSaNa nahIM jAtA hai / aura paramANusvarUpa svalakSaNameM usa avimuktike na honese pratyakSa bhI sambAdasvarUpa nahIM hai / isako hama pahile kaha cuke haiM / athavA pratyakSa aura anumAnameMse ekameM yA donoM meM avimokSarUpa avisaMvAda ke asambhava ho jAnese avyApti aura asambhava doSakarake vaha pramANakA lakSaNa avisamvAda dUSita ho hI jAtA hai / tisa kAraNa bauddhoM ke yahAM pramANakA ativyApti, avyApti aura asambhava doSoMse ghera liyA gayA avisamvAdasvarUpa lakSaNa yuktisahita nahIM hai / ajJAtArthaprakAzazrelakSaNaM paramArthataH / gRhItagrahaNAnna syAdanumAnasya mAnatA // 68 // pratyakSeNa gRhItepi kSaNikatvAdivastuni / samAropavyavacchedAtprAmANyaM laiMgikasya cet // 69 // smRtyAdivedanasyAtaH pramANatvamapISyatAm / mAnadvaividhyavidhvaMsanibaMdhana bAdhitam // 70 // mukhyaM prAmANyamadhyakSe'numAne vyAvahArikam / iti bruvanna bauddhaH syAt pramANe lakSaNadvayam // 71 // ,, kSaNikatva, svargaprApaNa zakti phira bhI kisI kAraNa vaza nirAkaraNa karadenese anumAna " ajJAtArtha prakAzo vA svarUpAdhigateH param abataka nahIM jAne gaye apUrva arthakA prakAza karanA yadi paramArtha rUpase pramANakA lakSaNa mAnA jAyagA to anumAnako pramANapanA nahIM prApta hogaa| kyoMki vastubhUta jisa kSaNikatvako nirvikalpaka pratyakSane jAnaliyA thA usI grahaNa kiye jA cukekA anumAna dvArA grahaNa huA hai / yadi bauddha yoM kaheM ki Adi vastubhUta padArthoMkA pratyakSa pramANa karake grahaNa ho cukA hai, utpanna hogaye saMzaya, viparyaya, anadhyavasAya aura ajJAnarUpa samAropake jJAnako pramANapanA hai / isa prakAra kahanepara to smRti, vyAptijJAna, Adiko bhI isa hI kAraNa yAnI samAropakA vyavacchedaka honese bAdhArahita pramANapanA iSTa hojAo, jo ki tuma bauddhoM dvArA mAne huye pratyakSa anumAna pramANoMkI dvividhapanake vinAzakA kAraNa hai / bauddha phira yoM kaheM ki 1 pratyakSa pramANapanA mukhyarUpa se ghaTatA hai / aura anumAnameM pramANapanA kevala vyavahArako sAdhane ke liye mAna liyA gayA hai / isa prakAra pramANa meM do lakSaNoM ko kaha rahA bauddha to bauddha nahIM haiM / buddhiyoM ke samudAya yA buddhike apatyakA kArya aisA abuddhipUrvaka nahIM ho sakatA hai / cArvakake samAna vaha bahirbuddha samajhA jAyagA /
Page #106
--------------------------------------------------------------------------
________________ 92 tattvArthazlokavArtike cArvAkopi hyevaM pramANadvayamicchatyeva pratyakSamekameva pramANamagauNatvAt pramANasyeti vacanAdanumAnasya gauNaprAmANyAnirAkaraNAt / isa prakAra to cArvAka bhI do pramANoMko cAhatA hI hai / apane puruSAoM kI dhArA, bhItakA parAbhAga, jala meM pyAsa ke nirAkaraNakI zakti, sUryagamana Adike laukika anumAna sabako mAnane paDate haiM / cArvAkakA kahanA hai ki pratyakSa hI eka pramANa hai / kyoMki pramANa agauNa hotA hai / prayakSakI sahAyatA se honevAle anumAnako pramANapanA mAnanese gauNako pramANapanA AtA hai / isa kathana se cArvAkane anumAnako gauNapramANapanakA nirAkaraNa nahIM kiyA hai / aura usI prakAra bauddha kaha rahe haiM, taba bauddha cArvAka hI ho gye| donoMkI mukhyarUpase eka pramANa mAnane meM koI vizeSatA na rahI / 1 tatrApUrvArthavijJAnaM nizcitaM bAdhavarjitam / pramANamiti yopyAha sopyetena nirAkRtaH // 72 // gRhItagrahaNAbhedAdanumAnAdi saMvidaH / pratyabhijJAnanirNItanityazadvAdivastuSu // 73 // sAmAnyarUpase pramANake lakSaNako vakhAnanevAle isa prakaraNa meM jo bhI vAdI isa prakAra kaha rahA hai ki pahile nahIM nizcita kiye huye apUrva arthakA bAbAoMse rahita aura nizcayAtmaka vijJAna honA pramANa hai, vaha mImAMsaka bhI isa kathanase nirAkRta kara diyA gayA samajha lenA cAhiye / arthAt -- bauddhoMke ajJAta arthako prakAza karanevAle pramANake samAna mImAMsakoMkA sarvathA apUrva arthako jAnanevAlA jJAna pramANa hai, yaha siddhAnta bhI anumAnako pramANapanA na bana sakaneke kAraNa khaNDanIya hai / anumAna, pratyabhijJAna, tarka, Adi sambitiyoMko gRhItakA grahaNa karanApana abhinna ( ekasA ) hai / yaha vahI zabda hai / yaha vahI AtmA hai / isa prakAra ke pratyabhijJAna dvArA nirNIta kiye gaye zada, AtmA Adi nitya vastuoM meM anumAna AdikI pravRtti ho rahI hai / ataH kathaJcit gRhItagrAhIko bhI pramANa mAnanemeM koI kSati nahIM hai / na pratyabhijJAnanirNIteSu nityeSu zadvAtmAdiSvartheSvanumAnAdisaMvidaH pravartate piSTape - vaNavadvaiyarthyAdanavasthAprasaMgAcca tato na gRhItagrahaNAmityayuktaM, darzanasya parArthatvAdityAdi zaddhanityatvasAdhanasyAbhyupagamAt / mImAMsaka kahate haiM ki pratyabhijJAnase nizcita kiye gaye zada, AtmA Adi nitya arthoM meM anumAna Adi sambitiyAM nahIM pravartatI haiN| kyoMki yoM to pise huyeko pIsane ke samAna jAne yeko jAnanA vyartha paDatA hai / tathA jAne huyeko jAnanA aura phira jAne huyeko tivArA jAnanA
Page #107
--------------------------------------------------------------------------
________________ tatvArthacintAmaNiH 1 ityAdi DhaMgase anavasthA doSakA bhI prasaMga haiM / tisa kAraNa anumAna Adi sambitiyoMko gRhItakA grAhakapanA nahIM haiM / AcArya kahate haiM ki isa prakAra mImAMsakoMkA kahanA ayukta hai / kyoMki svayaM mImAMsakoMne darzana yAnI zadvako parArtha mAnA hai / " darzanasya parArthatvAt " ityAdi grantha karake rah foregant siddhi honA svIkAra kiyA hai / bhAvArtha - AptavAkya, koSa, vyAkaraNa, upamAna, 1 vyavahAra, vAkyazeSa Adi hetuoMse zadbakA vAdhya arthake sAtha jo saMketa grahaNa kiyA hai, vaha saMketa grahaNa apane liye usI samaya to upayogI hai nahIM / kyoMki usa saMketa karate samaya to padArthakA pratyakSa hI ho rahA hai / kintu pazcAt kAlameM zadvako sunakara arthajJAna karAne meM usakI saphalatA ho sakatI hai / yaha tabhI ho sakatA hai, jaba ki saMketakAlakA zadva pIche vyavahArakAlataka sthira rahe / anyathA saMketa kisI bhI zadvameM kiyA thA aura vyavahAra kAlameM dUsarA hI nyArA zabda sunA jArahA hai / aisI dazAmeM usI zadvase vAcyaarthakI pratipatti nahIM ho skegii| dUsarI bAta yaha hai ki vaktA ( pratipAdayitA) svayaM apane hitArtha to zadboMko bolatA nahIM hai / hAM, koI saMgIta gAne vAlA apane liye bhI Ananda prApta karaneke liye zabda bolatA hai / kintu vahAM vAcyaarthakI pratipatti utanI iSTa nahIM haiM / usa samaya kevala zadbakA zrAvaNapratyakSa abhipreta ho rahA hai / vastutaH arthakI pratipatti karAne ke liye zadvakA uccAraNa karanA dUsare zrotAoMke liye hI upayogI hai / vaktA ke mukha pradeza se lekara zrotAke kAnoMtaka vaha eka hI zabda mAnA jAvegA taba to ziSya ko yaha pratipatti ho sakatI hai ki jo gurujIne kahA hai, usIko maiM sunarahA hUM / kintu yadi bauddhoMke samAna eka kSaNa sthAyI aura vaizeSikoMke samAna kevala do kSaNasthAyI hI zabda mAnA jAyagA to guruke kahe huye zadbake sadRza upaja rahe anya zadvako maiM sunarahA hUM, aisI pratIti honekkA prasaMga hogA / ataH siddha hai ki saMketakAla aura vyavahArakAlameM vyApaka athavA vaktA aura zrotAke uccAraNa aura sunanetaka tathA usase bhI pahile pIche kAlAntarataka sthAyI zabda nitya hai / isa prakAra mImAMsakoMne pratyabhijJAna dvArA zadvake nityatvako jAna cukanepara punaH zabda dUsaroMke liye hotA hai, isa sAdhana se anumAnadvArA zadvakI nityatA siddha kI hai / isa prakAra gRhItagrAhI anumAnako pramANa bhI iSTa kiyA hai / vyAptijJAnase jAne jAcuke viSaya meM hI anumAnajJAna pravartate haiM / isa kAraNa bhI sabhI anumAna kazcit gRhItagrAhaka haiM / 1 93 tata eva tatsAdhanaM na punaH pratyabhijJAnAdityasAraM, nityaH zuddhaH pratyabhijJAyamAnatvAdityatra hetvasiddhiprasaMgAt / pratyabhijJAyamAnatvaM hi hetuH tadA siddhaH syAdyadA sarveSu pratyabhijJAnaM pravarteta tacca pravartamAnaM zadvanityatve pravartate na zadvarUpamAtre pratyakSatvavadanekAMtArthaprasaMgAt / yadi mImAMsaka mukara jAkara yoM kaheM ki usa anumAnase hI zadvakI nityatA sAdhI jAyagI, hama phira pratyabhijJAnase zadvakI nityatAko nahIM sAdheMge, arthAt -- kisI zadva meM pratyabhijJAnase aura
Page #108
--------------------------------------------------------------------------
________________ tasvArthazlokavArtike anya zabdameM anumAnase nityatA sAdha lI jaavegii| eka hI zabdameM do pramANoMse nityatAko sAdhanekA vyartha parizrama nahIM uThAveMge / granthakAra kahate haiM ki isa prakAra mImAMsakoMkA kahanA niHsAra hai| kyoMki zabda ( pakSa ) nitya hai ( sAdhya ) / pratyabhijJAnakA viSaya honese ( hetu ) / isa anumAnameM diye gaye hetukI asiddhikA prasaMga hai| yAnI anumAnake aMga hetuke zarIrameM pratyabhijJAyamAnatva ghusA huA hai / yadi anumAnase jAnane yogya zadbanityatvameM pratyabhijJAnakA viSayapanA mAnA jAyagA to pratyabhijJAyamAnatva hetu svarUpAsiddha hetvAbhAsa ho jaaygaa| kAraNa ki pratyabhijJAyamAnapanA hetu taba siddha ho sakegA jaba ki sampUrNa zabdoMmeM pratyamijJAna pravartegA aura pravartattA huA zadbake nityapane meM pravRtti kare, kevala zabdake svarUpameM pratyakSapanake samAna yadi pratyabhijJAna viSayapana raha jAyagA taba to mImAMsakoMko aneka dharmavAle arthakI siddhikA prasaMga ho jAtA hai| ataH pratyabhijJAnase jAna liye gaye nityatvako anumAna dvArA jAnA hai, isa kAraNa sarvathA apUrva arthakA vijJAna karanA yaha pramANakA nirdoSa lakSaNa nahIM bana sakatA hai| isameM avyApti doSa AtA hai| yadi punaH pratyabhijJAnAnityazadvAdisiddhAvapi kutazcittatsamAropasyaM prasRtestavyavacchedArthamanumAnaM na pUrvArthamiti mataM sadA smRtitarkAderapi pUrvArthatvaM mA bhUt tata eva / tathA ca svAbhimatapramANasaMkhyAvyAghAtaH / kathaM vA pratyabhijJAnaM gRhItagrAhi pramANamiSTaM taddhi pratyakSameva vA tato'nyadeva vA pramANaM syAt / yadi phira mImAMsaka yoM kaheM ki pratyabhijJAnase zabda, AtmA, Adike nityatvakI yadyapi siddhi hogayI hai / kintu phira bhI kisI kAraNase ajJAna, saMzaya Adi samAropakI utpatti hojAtI hai / isa kAraNa usa samAropake nivAraNArtha pravartta huA anumAna pramANa apUrvArtha hI hai| pUrvArthamAhI nahIM hai / jainoMne bhI to " dRSTo'pi samAropAttAdRk " mAnA hai / dekha liyA gayA bhI padArtha madhyameM samAropa ho jAnese apUrvArthake sadRza hai / isa prakAra mImAMsakoMkA mantavya hoya taba to smRti, vyAptijJAna, svArthAnumAna Adiko bhI tisa hI kAraNa pUrvagRhIta arthakA grAhakapanA mata ( nahIM) hovo / smRti Adika bhI to asmaraNa Adi samAropake dUra karaneke liye avatIrNa huye haiN| aura tisa prakAra mAnanepara mImAMsakoMko apanI mAnI gayI pAMca yA chaha pramANoMkI saMkhyAkA vyAghAta honA prApta hotA hai / arthAt-pratyakSa, anumAna, upamAna, zAda, ardhApatti aura abhAva ina chaha pramANoMmeM antarbhAva nahIM ho sakaneke kAraNa smRti, vyAptijJAna Adiko bhinna pramANa mAnanepara pramANoMkI abhISTa saMkhyAkA vyAghAta ho jAtA hai / tathA Apa mImAMsakoMne gRhItakA grahaNa karane vAle pratyabhijJAnako bhalA pramANa kaise mAna liyA hai ? btaao| Apake mAne gaye pAMca yA chaha pramANoMmeMse vaha pratyabhijJAna pratyakSapramANarUpa hI to hogA athavA usa pratyakSase bhinna hI koI dUsarA pramANarUpa pratyabhijJAna mAnA jAvegA ? Apa nirNaya kIjiye /
Page #109
--------------------------------------------------------------------------
________________ tattvArthacintAmaNiH 1 pratyakSaM pratyabhijJA cedgrahItagrahaNaM bhavet / tatonyacettathApyevaM pramANAMtaratA ca te // 74 // yadi pratyabhijJAnako pratyakSapramANa mAnA jAyagA to vaha gRhItakA grAhI hI hogA / pahile ke pratyakSako to pratyabhijJAna mAnoge nahIM, kintu pUrva pUrvameM dekhe huye padArthakA smaraNa kara usase sahakRta indriyAM Apake yahAM pratyabhijJAnarUpa pratyakSako utpanna kareMgI, aisI dazAmeM vaha pratyabhijJAna gRhItakA grAhI hI siddha huA / tathA yadi usa pratyakSase anyajJAnako pratyabhijJAna mAnoge to bhI isa prakAra tumhAre matameM iSTa pramANoMse atirikta anya pramANako mAnanekA prasaMga hovegA / yaha iSTa pramANasaMkhyAkA vyAghAta prApta huA / na nanubhUtArthe pratyabhijJA sarvathAtiprasaMgAt / nApyasmaryamANe yato grahItagrAhiNI na bhavet / pahile sarvathA nahIM anubhava kiye gaye arthameM to pratyamijJAna nahIM pravarttatA hai / kyoM ki atiprasaMga ho jaaygaa| yAnI navIna padArthoMko dekhakara bhI sadA pratyabhijJAna hote raheMge / aura nahIM smaraNa kiye jA rahe arthameM bhI pratyabhijJAna nahIM pravartatA hai / jisase ki pratyabhijJAna gRhItagrAhI na hotA / bhAvArtha - anubhava aura smaraNase jAna liye gaye artha meM pratyabhijJAnakI pravRtti hotI hai / ataH vaha gRhItagrAhI hI hai| pratyakSeNAgrahIterthe pratyabhijJA pravartate / pUrvottaravivartaikagrAha (cennAjatvataH // 75 // yadi mImAMsaka bhaTTa yoM kaheM ki pUrvaparyAya aura uttaraparyAya meM rahanevAle ekapanakA grahaNa pratyabhijJAna karatA hai / usa ekapanako pratyakSa aura smaraNane nahIM jAna pAyA hai / ataH pratyakSase agrahIta artha pratyabhijJA pravartta rahI hai| AcArya kahate haiM ki yaha to na kahanA / kyoM ki tumhAre matameM pratyabhijJAnako indriyoMse janyapanA abhISTa kiyA hai| jo indriyoMke sAtha anvayavyatireka rakhatA hai / vaha indriyajanya hI mAnanA cAhiye / kintu indriyoMkI usa ekatvameM pravRtti nahIM hai / pUrvottarAvasthayoryadvyApakamekatvaM satra pratyabhijJA pravartate na pratyakSeNa paricchinnevasthAmAtre smaryamANenubhUyamAne vA tato na grahItagrAhiNI cet tat nendriyajatvAttasyAH kathamanyathA pratyakSetarbhAvaH / na ceMdriyaM pUrvottarAvasthayostIta vartamAnayoH vartamAne tadekatve pravartituM samartha vartamAnArthagrAhitvAt saMbaddhaM vartamAnaM ca gRhyate cakSurAdibhiriti vacanAt / pUrvapakSI kahatA hai ki pUrva avasthA aura uttara avasthAmeM jo ekapanA vyApa rahA hai, usa eka pratyabhijJA pravartatI hai / kintu pratyakSase jAna lI gayI, anubhavameM A rahI, kevala vartamAna avasthA meM athavA smaraNa kI jA rahI, jAnI jA cukI kevala pUrva avasthAmeM to pratyami nahIM pravartatI
Page #110
--------------------------------------------------------------------------
________________ tattvArthazlokavArtike hai / tisa kAraNa vaha gRhIta viSayako grahaNa karanevAlI nahIM hai / granthakAra kahate haiM ki yaha kaho so to ThIka nahIM hai / kyoMki vaha pratyabhijJA tumane indriyoMse janya mAnI hai / anyathA yAnI pratyabhijJAnako indriyoMse janya nahIM mAnA jAyagA to pratyakSameM usakA antarbhAva kaise kiyA jA sakegA ? indriyAM to vyatIta ho cukI pahilI avasthA aura vartamAna ho rahI uttara avasthAmeM vartta rahe usa ekatvameM pravRtti karaneke liye samartha nahIM haiM / kyoMki iMdriyoMkA svabhAva vartamAna kAlake arthako grahaNa karanekA hai / tumhAre granthoMmeM aisA kathana hai ki sambaddha huye aura vartamAna kAlake arthokA cakSu Adi indriyoMkarake grahaNa kiyA jAtA hai| aisI dazAmeM ekatvako jAnanevAlI pratyabhijJA bhalA indriyoMse kaise upaja sakegI ? tumhI jAno / pUrvottaravivartAkSajJAnAbhyAM sopajanyate / tanmAtramiti cetkeyaM tadbhinnaikatvavedinI // 76 // pUrvake vivartako jAnanevAlA indriyajanyajJAna aura uttara avasthAko jAnanevAlA indriya 'janyajJAna ina do jJAnoMse vaha prayabhijJA utpanna hotI hai, aura kevala usa ekatvako viSaya karatI hai, isa prakAra kahanepara to hama anupapatti dikhalAte haiM ki aisI dazAmeM yaha pratyabhijJA una donoM vivartIse bhinna ekatvako jAnanevAlI kahAM huI ? do vivause ekatvako abhinna mAnanepara to pratyabhijJA gRhItagrAhiNI ho jaaygii| ___ na hi pUrvottarAvasthAbhyAM bhinne ca sarvathaikatve tatparicchedibhyAmakSajJAnAbhyAM janyamAnaM pratyabhijJAnaM pravartate smaraNavat saMtAnAMtaraikatvavadvA / .. pUrva avasthA aura uttara avasthAse sarvathA abhinna ekatvameM una donoM avasthAoMko jAnane vAle do indriya jJAnase utpanna huA pratyabhijJAna nahIM pravartatA hai, jaise ki smaraNajJAna vicArA anubhUtase sarvathA bhinna arthameM nahIM pravartatA hai, athavA anya jinadatta Adi santAnoMkA ekapanA jo ki devadatta kI bAlyaavasthA kumAra avasthAoMmeM rahanevAle ekatvase sarvathA minna hai| usameM devadattake ekapanako jAnanevAlA pratyabhijJAna jaise nahIM pravartatA hai| vivartAbhyAmabhedazcedekatvasya kathaMcana / tagrAhiNyAH kathaM na syAtpUrvArthatvaM smRteriva // 77 / / pUrva aura uttara donoM vivause ekatvakA kathaMcit abheda mAnA jAyagA to usa ekatvako grahaNa karanevAlI pratyabhijJAko smRtike samAna pUrvagRhIta arthakA grAhIpanA kyoM nahIM hogA ? arthAt smRti jaise pUrva arthako gRhaNa karatI hai, vaise hI pUrva, uttarakI paryAyoMse abhinna ekatvako jAnane vAlA pratyabhijJAna bhI pUrva arthakA grAhI hai / sarvathA apUrva arthakA nahIM hai|
Page #111
--------------------------------------------------------------------------
________________ tatvArthacintAmaNiH yadyavasthAbhyAmekatvasya kathaMcidabhedAttadgrAhIMdriyajJAnAbhyAM janitAyAH pratyabhi - jJAyA grahaNaM na virudhyate sarvathA bhede tadvirodhAditi matistadAsyAH kathaM pUrvArthatvaM na syAt smRtivat / kathaMcitpUrvArthatve vA sarve pramANaM naikAMtenApUrvArya tadvadevaM ca tatrApUrvArthavijJAnaM pramANamitya saMbaMdhaM / pahilI pIchI do avasthAoMse ekatvakA kathaMcit abheda honeke kAraNa una pUrva apara avasthAoM ke grahaNa karanevAle do iMdriyajanya jJAnoMse utpanna huI pratyabhijJAkA grahaNa karanA viruddha nahIM hotA hai / hAM, donoM avasthAoMse ekatvakA sarvathA bheda honepara to usakA virodha hai / yadi Apa mImAMsakoM kA mantavya hai, taba to isa pratyabhijJAko smRtijJAnake samAna pUrvagRhIta arthakA grAhIpanA kyoM nahIM hogA ? yAnIM pUrvavivarta aura uttaravivartako do jJAnoMse jAnA jA cukA hai aura donoM vise abhinna ekatvakA pratyabhijJA jAna rahI hai, taba to pratyabhijJAnane gRhIta arthako hI jAnA / yadi kathaMcit pUrva meM gRhIta arthako grahaNa karanA bhI mAnA jAyagA to sabhI pramANa ekAnta apUrva arthako hI jAnanevAle nahIM huye, jaise ki ve pratyabhijJAna yA smaraNa apUrva arthake grAhI nahIM haiM aura isa prakAra tatra pUrvArthavijJAnaM " isa kArikAdvArA jo sarvathA apUrva arthake grAhaka jJAnako pramANa kaha rahA hai, usakA yaha kahanA asambaddha hai / pUrvAparaviruddha hai / etenAnumAnameva pratyabhijJAnaM pramANAMtarameva ceti pratyAkhyAtaM sarvathApyapUrvArthatvanirAkRteH sarvapramANAnAM, pramANAMtarAsiddhiprasaMgAcca / * pratyabhijJA pratyakSapramANa nahIM hai, yaha ukta kathanase siddha kara diyA hai / isa kathana se anumAna pramANarUpa hI pratyabhijJAna hai / athavA Agama, arthApattisvarUpa dUsare pramANarUpa pratyabhijJAna hai, yaha bhI khaNDita ho gayA samajha lenA caahiye| kyoMki sabhI pramANoMko sabhI prakAroMse apUrva artha ke prAhakapanakA nirAkaraNa kara diyA hai aura anya pramANoMkI asiddhi honekA prasaMga hai / bhAvArtha pratyakSa ke atirikta prAyaH sabhI pramANa kathaMcit jJAta hue pUrva arthako jAnate haiM / apUrva arthake grAhaka hI jJAnako pramANa mAnanepara anya pramANoMkI siddhi nahIM ho skegii| ba sampradAyane pramANake lakSaNameMse apUrvArtha zabda nikAla diyA hai / unakA vicAra hai ki aneka jJAna apUrva arthoko hI jAnate haiM / yoM pratikSaNa navIna navIna pariName huye paryAyoMkI apekSA vicArA jAya to sabhI jJAna apUrva arthako jAnate haiM / kevalajJAnake apUrva arthake grAhI panakA sAdhana bhI yoM 1 * acchA ho sakegA / vyartha apUrvArtha vizeSaNa denese koI lAbha nahIM hai / ataH " svArtha vyavasAyAtmakaM jJAnaM pramANaM yaha lakSaNa prazasta hai / isapara hama daigambaroMkA yaha kahanA hai ki pUrvArthagrAhI jJAnako pramANa mAnane para dhArAvAhika jJAnako pramANatA A jAvegI / yadyapi uttara uttara kSaNavarttI paryAyeM nyArI nyArI haiM / kintu ve sUkSmaparyAyeM to hamAre jJAnameM nahIM jhalaka pAtI haiM / jaisA viSaya hoya ThIka vaisA hI jJAna hoya, yaha koI niyama nahIM hai / apramANa jJAna anyathA bhI ho jAte haiN| ataH ghaTa hai, 1 " 1 18
Page #112
--------------------------------------------------------------------------
________________ tattvAryalokavArtike ghaTa hai, ghaTa hai, kevala itanA hI ho rahA dhArAvAhika jJAna bhI pramANa ho jAnA cAhiye / zvetAmbaroMke dvitIya kathanase ki sabhI paryAyeM paryAyArthikanayase apUrva hI haiM, to apUrva arthakA grAhakapanA pramANameM bhale prakAra puSTa ho jAtA hai / ataH "svApUrvArdhavyavasAyAtmakaM jJAnaM pramANaM" yaha lakSaNa ThIka hai| kevalajJAnameM bhUta, bhaviSyat, vartamAna kAlavartI samayoMkI viziSTatAse apUrvArthagrAhIpanA bana jAtA hai| sarvajJadeva dUsare samayoMmeM bhUtako cirabhUta samajhate haiN| bhaviSyako vartamAna samajhate haiN| aura cira bhaviSyako bhaviSya jAnate haiN| eka eka samayakI apekSAse paryAyoMmeM sUkSma vizeSatAaiM jAnI jA rahI haiN| ataH kevalajJAna bhI kathaMcit apUrva arthakA grAhaka hai| vartanemeM A rahe pramANakA apUrvArtha vizeSaNa to svarUpanirUpaNameM tatpara hai| tatsvArthavyavasAyAtmajJAnaM maanmitiiytaa| lakSaNena gatArthatvAdyarthamanyadvizeSaNam // 78 // gRhItamagRhItaM vA svArtha yadi vyavasyati / tanna loke na zAstreSu vijahAti pramANatAm // 79 // tisa kAraNa sva aura arthakA vyavasAya karanAsvarUpa jJAna pramANa hai, isa prakAra itane hI lasagase sarva prayojana prApta ho jAtA hai| anya sarvathA apUrva arthakA grAhakapana, bAdhavarjitapanA, lokasammatapanA, Adi vizeSaNa vyartha haiM / jo jJAna grahaNa kiye jA cuke athavA nahIM gRhIta huye bhI apane aura arthako yadi nizcaya karatA hai, to vaha jJAna lokameM aura zAstroMmeM bhI pramANapaneko nahIM chor3atA hai / bhAvArtha-sva aura arthaka viSayameM paDe huye ajJAna Adi samAropako jo jJAna svArtha nizcaya dvArA nivRtta karatA hai, vaha jJAna pramANa hai / dhArAvAhika jJAnoMse ajJAnakI nivRtti nahIM ho pAtI hai / ataH zrI mANikyanandI AcArya dvArA kahA gayA apUrvArtha vizeSaNa kevala sarUpake nirUpaNa karanemeM tatpara hai / dhArAvAhika jJAnakI vyAvRtti karanA bhI usakA phala hai / vaha arvArthavizeSaNa kahIM mUla lakSaNameM DAla diyA hai / kacit vyAkhyAna karanese labdha ho jAtA hai| vAdhavarjitatApyeSA nAparA svArthanizcayAt / sa ca pravAdhyate ceti vyAghAtAnmugdhabhASitam // 8 // bAdhakodayataH pUrvaM vartate khArthanizcayaH / tasyodaye tu bAdhyetetyetadapyavicAritam // 81 // apramANAdapi jJAnAtpravRtceranuSaMgataH / bAdhakodbhUtitaH pUrva pramANaM viphalaM tataH // 82 //
Page #113
--------------------------------------------------------------------------
________________ tatvArthacintAmaNiH " tatrApUrvArthavijJAnaM nizcitaM bAdhavarjitaM / aduSTakAraNArabdhaM pramANaM lokasammatam " isa pramANa lakSaNa meM mImAMsakoMne jo bAdhavarjitapanA pramANa ke lakSaNa meM DAlA hai, so yaha bAdhavarjitapanA bhI aura artha nizcayase koI bhinna nahIM hai / jaba sva aura arthakA nizcaya ho gayA hai, to vaha phira kisI bhI pramANase bAdhA nahIM jAsakatA hai / vaha svArtha nizcaya ho jAya aura kisIke dvArA vaha prakRSTa rUpa se bAdhA jAya isameM to vyAghAta doSa hai / jo bAdhita hai, vaha svArtha nizcaya nahIM hai / aura jo svArthanizcaya Atmaka jJAna hai, vaha bAdhita nahIM hai / ataH svArtha nizcaya meM bhI vyabhicAranivAraNArtha bAdhArahitapanA lagAnA bhole jIvoMkA vyartha bhASaNa hai / yadi koI yoM kahe ki bAdhaka pramANake udayase pahile sva aura arthakA nizcaya hai, hAM, pIche usa bAdhakakA udaya hone para to svArthanizcaya bAdhita ho jAtA hai, pranthakAra kahate haiM ki yaha kahanA bhI vinA vicAra kiye huye hai / kyoMki yoM to apramANajJAnase bhI pravRtti hone kA prasaMga hogaa| kyoMki pravRtti ho cukanepara bAdhakake udaya honese pahilA jJAna bAdhya hogA / tisa kAraNa bAdhakake utpanna honese pahile pramANa vyartha paDA / bAdhakAbhAvavijJAnAtpramANatvasya nizcaye / pravRttyaMge tadeva syAtpratipattuH pravartakam // 83 // tasyApi ca pramANatvaM bAdhakAbhAvavedanAt / parasmAdityavasthAnaM ka nAmaivaM labhemahi // 84 // yadi mImAMsaka yoM kaheM ki pIche huye bAdhakAbhAva ke vijJAnase pramANapanakA nizcaya kara cukane ko pravRttikA aMga mAnA jAyagA, taba to hama syAdvAdI kahate haiM ki vaha bAdhakAbhAvakA jJAna hI pratipattAko pravartaka ho jAve / dUsarI bAta yaha hai ki usa bAdhakAbhAva ke vijJAnako pramANapanA dUsare bAdhakAbhAva jJAnase nizcita hogA aura dUsarekA pramANapanA tIsare bAdhakAbhAva jJAnase jJAta hogA, isa prakAra bhalA hama kahAM avasthitiko prApta kara sakeMge / anavasthA doSa ho jAyagA / bAdhakAbhAvabodhasya svAryanirNItireva cet / bAdhakAMtarazUnyatvanirNItiH prathametra sA // 85 // yadi mImAMsaka yoM kaheM ki dUsare bAdhakAbhAva jJAnakA svArthanirNaya karanA hI anya bAdhakoMkI zUnyatAkA nirNaya karanA hai / ataH tIsare cauthe Adi bAdhakAbhAvoM ke jJAnoMkI AkAMkSA nahIM bar3hegI, anavasthA doSa nahIM lAgU hogA, isapara to hamArA kahanA hai ki to isa pahile jJAnameM bhI svataMtra bAkAbhAva jJAna kyoM mAnA jAtA hai / prathamajJAna dvArA sva aura arthakA nirNaya karanA hI bAdhakAbhAkA nirNaya karanA hai / ataH pramANake lakSaNa meM bAdhakAbhAva vizeSaNakA puMchallA lagAnA vyartha hai /
Page #114
--------------------------------------------------------------------------
________________ 100 tattvArthazlokavArtike saMpratyayo yathA yatra tathA tatrAstvitIraNe / bAdhakAmAvavijJAnaparityAgaH samAgataH // 86 // -- yadi mImAMsaka yoM kaheM ki jisa prakAra jahAM bhale prakAra nirNaya ho jAya tisa prakAra tahAM taisI vyavasthA kara lo / rAtrimeM ghaTakA prakAza hama tumako dIpaka dvArA sAdhya hai / dIpaka svayaM prakAzamAna hai / isa prakAra kahanepara to bAdhakAmAvake vijJAnakA parityAga karanA acche DhaMgase prApta ho jAtA hai / yAnI sva aura arthakA nirNaya ho jAnA bAdhakAbhAvakA Agraha choDanepara bana jAtA hai| jahAM svArthakA nizcaya hai, vahAM koI bhI bAdhaka phaTakane nahIM pAtA hai / pramANajJAna honepara sabhI bAdhakajJAna svataH bhaga jAte haiN| vyabhicAra doSoMkI nivRtti karanevAlA vizeSaNa hI sArthaka mAnA gayA hai| yacArthavedane bAdhAbhAvajJAnaM tadeva nH| syAdarthasAdhanaM bAdhasadbhAvajJAnamanyathA // 87 // ___jo hI arthako jAnanemeM mImAMsakoMne bAdhakoMke abhAvakA jJAna mAnA hai, vahI hama syAdvAdiyoMke yahAM arthako sAdhanevAlA jJAna mAnA gayA hai| aura dUsare prakArakA yAnI svArthako nahIM sAdhanevAlA jJAna to bAdhakoMke sadbhAvakA jJAna hai| tatra dezAMtarAdIni vApekSya yadi jAyate / tadA sunizcitaM bAdhAbhAvajJAnaM na cAnyathA // 88 // tisa prakaraNameM dezAntara, kAlAntara AdikI apekSA karake yadi vaha jJAna utpanna hotA hai, taba to bAdhakoMke abhAvakA jJAna acchA nizcita ho sakatA hai / anyathA nizcita nahIM hai| bhAvArtha-sabhI deza aura sabhI kAloMmeM bAdhakoMke nahIM utpanna honekA yadi nirNaya hoya taba to bAdhakAmAva jJAna pramANatAkA hetu ho sakatA hai / kevala kabhI, kahIM, aura kisI eka vyaktiko bAdhakoMkA abhAva to mithyAjJAnoMke honepara bhI hai / itanese kyA ve pramANa ho jAyaMge ? saba sthAnoMpara saba kAloMmeM sampUrNa puruSoMko bAdhaka utpanna nahIM hoveMge isakA nirNaya bhalA asarvajJa kaisakara sakatA hai ! ataH bAdhavarjitapanA vizeSaNa lagAnA pramANoMmeM anucita hai / lakSaNa aisA kaho jo ki sarva doSoM kA nirAkaraNa karatA huA bahuta choTA ho / kAvyameM diye gaye aura nyAyameM kahe gaye vizeSaNameM antara hai| aduSTakAraNArabdhamityetacca vizeSaNam / pramANasya na sAphalyaM prayAtyavyabhicArataH // 89 //
Page #115
--------------------------------------------------------------------------
________________ tattvArthacintAmaNiH 101 duSTakAraNajanyasya svArthanirNItyasaMbhavAt / sarvasya vedanasyetthaM tata evAnumAnataH // 90 // svaarthnishcaayktvenaadussttkaarnnjnytaa| tathA ca tattvamityetatparasparasamAzritam // 91 // pramANake sAmAnya lakSaNameM diyA gayA nirdoSa kAraNoMse janyapanA isa prakAra yaha pramANakA vizeSaNa bhI vyabhicArarahitapanese saphalatAko prApta nahIM ho sakatA hai / jo jJAna duSTa kAraNoMse janya hai, usake dvArA sva aura arthakA nirNaya honA hI asambhava hai / ataH pramANakA lakSaNa svArtha nizcaya hI paryApta hai / adhikakI AvazyakatA nahIM / dUsarI bAta yaha hai ki aneka bhrAnta jJAnoMke janaka kAraNoMko bhI loka nirdoSa samajha baiThe haiM / tisa hI kAraNa anumAnase bhI isa prakAra sampUrNa jJAnoMkI nirdoSakAraNoMse utpatti honeko nahIM jAna sakate haiN| kyoMki usa anumAnakI bhI nirdoSa kAraNoMse utpattiko jAnanA kaThina hai / pAptijJAnakI nirdoSatAkA parijJAna tatopi kaThina hai / yadi stra aura arthakA nizcaya kArakapanase jJAnakI nirdoSa kAraNoMse utpannatA jAnI jAya aura nirdoSa kAraNoMse utpatti honekA kAraNa vaha svArthanizcAyakapanA mAnA jAya, tisa prakAra honepara to yaha anyonyAzraya doSa huA cakSu Adika atIndriya indriyoMkI nirdoSatA jAnanA kaThina viSaya hai / bAharase to kahIM kahIM nirdoSacakSu bhI sadoSasadRza dIkhatI hai / aura dUSita bhI cakSu nirdoSa dIkha jAtI hai / bhinna bhinna dArzanikoMne sattva hetuse kSaNikatva, nityatva, kathaMcit nityapana, kAraNa rahitapanA, kAraNasahitapanA, Adi sAdhyoMkI siddhi karalI hai / sabhI bauddha, sAMkhya, jaina, advaitavAdI Adine sattva hetukI apane abhISTa sAdhyake sAtha vyApti mAna rakkhI hai | avinAbhAvavikalatA doSase rahita sattva hetu hai / tathA kAmadhenuke samAna yatheSTa arthako kahane vAle vaidika zadboMse bhI karmakANDI, brahmavAdI, hiMsApoSaka, hiMsAniSedhaka vidvAnoMne apane manovAMcchita vAcya arthakA pratipAdana honA mAna liyA hai / ve saba apane apane zAdabodhake kAraNoMko nirdoSa mAna baiThe haiN| ataH pratyakSa, anumAna, zAda jJAnoMke kAraNoMmeM doSoMke abhAvakA jJAna karanA viSama samasyA hai / yadi kAraNadoSasyAbhAvajJAnaM ca gamyate / jJAnasyAduSTahetUtthA tadA syAdanavasthitiH // 92 // hetudoSavihInatvajJAnasyApi pramANatA / svahetudoSazUnyatvajJAnAttasyApi sA tataH // 93 // gatvA sudUramekasya tadabhAvepi mAnatA / / yadISTA tadvadeva syAdAdyajJAnasya sA na kim // 94 //
Page #116
--------------------------------------------------------------------------
________________ 102 tavAya lokavArtike yadi prakRtajJAnake utpAdaka kAraNoMkA nirdoSapanA anya jJAnase jAnA jAyagA aura usa anya jJAnakI bhI nirdoSa kAraNoMse huI utpattiko tIsare jJAnase jAnA jAyagA taba to tIsare jJAnakI pramANatAko puSTa karaneke liye nirdoSa kAraNoMse usakA janyapanA jAnanA Avazyaka paDegA / isa prakAra cauthe pAMca Adi jJAnoMkI AkAMkSA baDha jAnese anavasthA doSa hogaa| kyoMki hetuoMke doSarahitapanako jAnanevAle jJAnakI bhI pramANatA tabhI AvegI, jaba ki usake bhI strakIya kAraNoM meM doSarahitapakA jJAna ho jAya aura usa jJAnakI bhI pramANatA nirdoSa kAraNoMse utpanna huye anya jJAna dvArA ho skegii| yahI dhArA asaMkhya jJAnoMtaka calI jAyagI / nahIM jAnA gayA jJAna to anyakA jJApaka hotA nahIM / bahuta dUra bhI jAkara anavasthAke nivAraNArtha yadi kisI eka jJAnako usa nirdoSa kAraNoM se janyapanekA jJAna na hote huye bhI pramANapanA iSTa kara loge to usa dUravarttI jJAnake samAna hI sabase pahile huye jJAnako bhI nirdoSa kAraNoMse janyapanake jJAna vinA hI vaha pramANatA kyoM na ho jAve ? ataH pramANake svarUpa meM aduSTa kAraNoMse ArabdhapanA yaha vizeSaNa avyabhicArIpanase saphala nahIM hai / arthAt - vyabhicAradoSakI nivRtti kara detA taba to saphala ho sakatA thA / anyathA nahIM / yahAM to nirdoSa kAraNoMkA jAnanA hI durgama ho rahA hai / ataH vaha pramANakA svarUpa karanevAlA bhI nahIM mAnA jA sakatA hai / evaM na bAdhavarjitatvamaduSTakAraNArabdhatvaM lokasaMmatatvaM vA pramANasya vizeSaNaM saphalamapUrvArthavat / svArthavyavasAyAtmakatvamAtreNa sunizcitAsaMbhavadvAdhakatvAtmanA pramANasvasya vA vyavasthiterapi parIkSakaiH pratipattavyam / isa prakAra bAdhavarjitapanA, nirdoSa kAraNoMse banAyApana, lokameM bhale prakAra pratiSThita horahA na ye pramANake lakSaNa meM mImAMsakoM dvArA kahe gaye vizeSaNa saphala nahIM haiM, jaise ki apUrvArtha vizeSaNa vyartha hai / naiyAyika logoMne bhI kacit lokasammatapanA pramANakA vizeSaNa abhISTa kiyA hai / kintu are kaiI pramANaviruddha rItiyAM bhI pracalita ho rahI haiM, ataH ve vizeSaNa vyartha haiM / kevala sva aura arthakA nizcaya karA denA svarUpa karake athavA bAdhaka pramANoMke asambhavakA bhale prakAra nizcita ho jAnA svarUpa karake bhI pramANapanekI vyavasthA hai / yaha parIkSakoM ko zraddhAna karane yogya hai / 1 svataH sarvapramANAnAM prAmANyamiti kecana / yataH svato'satI zaktiH kartuM nAnyena zakyate // 95 // teSAM svatopramANatvamajJAnAnAM bhavenna kim / tata eva vizeSasyAbhAvAtsarvatra sarvathA // 96 // :
Page #117
--------------------------------------------------------------------------
________________ tatvArthacintAmaNiH pramANake lakSaNakA nirNaya kara aba pramANapanekI jJapti, utpatti aura kAryakA vicAra calAte haiM / jainasiddhAnta ke anusAra abhyAsa avasthAmeM pramANapanekI jJapti svataH mAnI gayI hai| arthAtjJAnako jAnate samaya hI usameM rahanevAle pramANapanako bhI jAna liyA jAtA hai / jJAnako pramANako, aura prAmANyako jAnanekA eka hI samaya hai / pratibhAsa bhI eka hI hai| aura anabhyAsa dazAmeM jJAnakA pramANapanA dUsare jJApaka kAraNoMse jAnA jAtA hai| jJAnake pravRttirUpa kAryameM bhI yahI vyavasthA hai / apramANapanakI bhI yahI dazA hai| hAM, pramANapana aura apramANapanakI utpatti to anya kAraNoMse hI hotI hai / mImAMsakoMke yahAM pramANAnA svataH autsargika mAnA gayA hai / aura saMzaya AdimeM apramANapanA apavAdarUpa hokara anya kAraNoMse utpanna huA mAnA hai| aisA koI yAnI mImAMsaka kaha rahe haiM ki sampUrNa pramANoMko pramANapanA khataH hI prApta ( jJAta ) ho jAtA hai| arthAt-sAmAnya jJAnake kAraNoMse hI pramANapanA bana jAtA hai| atirikta hetuoMkI AvazyakatA nahIM paDatI hai / kAraNa ki svarUpase nahIM vidyamAna ho rahI zakti to anya kAraNoMse nahIM kI jA sakatI hai| miTTImeM bhI jaladhAraNa zakti hai / vaha ghaTa avasthAmeM vyakta ho jAtI hai / aise hI jJAnameM pramANapanekI zakti vidyamAna hai| aisA nahIM hai ki pahile sAmAnyajJAna utpanna hove aura pIche kAraNoMse usa jJAnameM pramANapanA cupakA diyA jaay| aba AcArya kahate haiM ki una mImAMsakoMke yahAM tisa hI kAraNa saMzaya Adi ajJAnoMkA apramANapanA bhI svataH kyoM na ho jAve / kyoMki sarva jJAnoMmeM sabhI prakArase koI vizeSatA nahIM hai| kyA apramANapanekI zakti pIchekI jA sakatI hai ! arthaat-nhiiN| jaise pramANapanA svataH pUrvase jJAta huA vidyamAna haiM, taise hI apramANapanA bhI pahilese hI vidyamAna rahanA cAhiye thaa| phira mImAMsaka apramANapaneko parase utpanna huA yA jAnA gayA kyoM kahate haiM ? btaao| jainasiddhAntake anusAra to donoM pramANapana aura apramANapana parase hI paidA hote haiN| hama aisA nahIM mAnate haiM ki jJAnake sAmAnya kAraNoMse pahile jJAna utpanna hoya aura pIche nirdoSa kAraNoMse pramANapanA aura sadoSa kAraNoMse apramANapanA unameM jaDadiyA jAya, kintu nirdoSa yA guNavAn kAraNoMse pahilese hI pramANAtmaka jJAna utpanna hotA hai| aura sadoSa kAraNoMse pUrvase hI apramANajJAna banatA hai, jaise ki candravimAna pahile hI se kAle, nIle pIle aura zuklavarNake ratnoMse banA huA hai / kavijana usako kalaMkalAMcchana kahate haiM / aura sUrya eka varNake ratnoMse hI pahile hI se anAdi niSpanna huA hai / saMtAna kramase Aye hue jIvoMke ucca AcaraNa aura nIca AcaraNarUpa ucca gotra aura nIca gotrameM bhI yahI prakriyA hai| yathArthabodhakatvena pramANatvaM vyavasthitam / arthAnyathAtvahetUtthadoSajJAnAdapodyate // 97 //
Page #118
--------------------------------------------------------------------------
________________ tasvArtha zloka vArtike tathA mithyAvabhAsitvAdapramANatvamAditaH / arthayAthAtmyahetUtthaguNajJAnAdapodyate // 98 // "" jisa prakAra mImAMsakoM ke yahAM yaha mAnA gayA hai ki arthake bodha karAnevAle jJAnapane karake pramANapanA vyavasthita ho rahA hai / aura arthake anyathApana tathA jJAnake kAraNoMmeM doSoMkA jJAna utpanna ho jAnese usa pramANapanekA apavAda ho jAtA hai / bhAvArtha - apavAdako TAlakara utsarga vidhiyAM pravarttatI haiM / saba jJAnoMmeM svataH pramANapanA hai / kintu jahAM arthake viparItapanekA jJAna ho jAya aise avasarapara sIpameM huye cAMdI ke jJAna meM pramANapanA nahIM AsakatA hai / kyoMki vahAM " nedam rajatam yaha cAMdI nahIM hai, aisA uttarakAlameM jJAna ho gayA hai| tathA jahAM jJAnake kAraNoM meM doSoM kA jJAna utthita ho jAya vaha bhI pramANapanekA apavAda mArga hai / jaise ki zukla zaMkhameM huye pIta zaMkha ke jJAnameM utsarga vidhike anusAra pramANapanA nahIM ApAtA hai / kyoMki merI AMkhoM meM pIliyA roga hai / isa prakAra jJAtAko kAraNoMmeM doSakA jJAna utpanna hogayA hai / ataH do apavAdasthAnoM ko TAlakara sarvatra pramANapanA rAjamArgase svayaM vyavasthita ho rahA hai / AcArya kahate haiM ki mImAMsaka loga jisa prakAra pramANako autsargika rAjamArga mAnakara apramANapaneko apavAda mArga mAnate haiM, usI prakAra yaha bhI kahA jAsakatA hai ki saba jJAnoM meM apramANapanA utsargase rAjamArga hai / aura kinhIM kinhIM jJAnoMmeM pramANapanA to apavAda mArga hai / jisa prakAra mImAMsakoMne pramANapana vyavasthita kiyA thA usI prakAra sabhI jJAna mithyAprakAzaka honeke kAraNa prathamase apramANarUpa hI vyavasthita ho rahe haiM, yaha kahA jA sakatA hai| hAM, arthake yathAtmakapanese aura hetuoM meM utpanna guNa jJAnase usa apramANapanakA apavAda ho jAtA hai ! bhAvArtha- sabhI jJAna prathamase svayaM apramANarUpa haiM / kintu ghaTa hI meM huye ghaTajJAnakI yathArthatA jAna lenepara apramANapaneko TAlakara ghaTajJAnameM pramANapanA anya navIna kAraNoMse paidA ho jAtA hai| tathA guNayukta nirmala cakSu Adise utpanna huyepanakA pustaka Adike jJAnoM meM nirNaya ho jAnese usa apramANapanakA apavAda ho jAtA hai | ataH arthakA yathArthapana aura guNayukta kAraNoM ke jJAnase honeke kAraNa pramANapanA parata: hai / nahIM to sarvatra jJAnoMmeM apramANapanA autsargika chAyA huA hai, yaha ApAdana huA / ataH vinigamanA virahase donoM hI pramANapana aura apramANapanako parataH utpanna honA mAnanA Avazyaka hogA / yadyathArthAnyathAbhAvAbhAvajJAnaM nigadyate / arthayAthAtmyavijJAnamapramANatvabAdhakam / / 99 / / tathaivAstvarthayAthAtmyAbhAvajJAnaM svataH satAm / arthAnyathAtvavijJAnaM pramANatvApavAdakam // 100 // 104
Page #119
--------------------------------------------------------------------------
________________ tatvArthacintAmaNiH jisa prakAra mImAMsaka loga jo arthake anyathApanake abhAvake jJAnako hI arthake yathArthapanakA vijJAnarUpa kaha rahe haiM, aura vahI apramANapanakA bAdhaka hai / bhAvArtha-arthakA viparItapana to apramANagneko utpanna karAtA hai| aura usakA abhAva svataH prAmANya utpanna ho jAnekA prayojaka ho jAtA hai / anyathApanake abhAvakA jJAna koI nyArA svataMtra hetu nahIM hai / jisase ki huA pramANapanA parase utpanna huA kahA jAya, kintu arthake viparItapanakA abhAva jAnanA hI to artha ke yathArthapanakA jAnanA hai / ataH vaha arthake anyathApanase utpanna honevAle apramANapanakA bAvaka hokara jJAnameM svataH pramANapanA dhara detA hai / apramANapanako TAlaneke liye hI anya kAraNakI AvazyakatA hai / pramANapanA to svataH prApta ho jAtA hai / jaise ki rogako dUra karaneke liye auSadhikI AvazyakatA hai / punaH zarIra prakRtimeM caMcalatA, sphUrti to svayaM A jAtI hai / pranthakAra kahate haiM ki usI prakAra yaha bhI kahA jA sakatA hai ki arthake yathArthapanake abhAvakA jJAna hI arthake anyathApanakA vijJAna hai / vaha pramANapanekA apavAda karanevAlA hokara vidyamAna saba jJAnoMke svataH apramANapanakA vyavasthApaka ho jAya / nyAya donoM sthAnoMpara ekasA honA caahiye| sajjanatAko svataH hI garbhameMse hI calI AI mAnakara durjanatAko bahiraMga kAraNoMse dUsaroM dvArA utpanna huI mAnanevAloMke prati yaha bhI kahA jA sakatA hai ki durjanatA sabhI jIvoMke janmase hI apane Apa utpanna ho jAtI hai / aura pIchese satsaMga kara guNoMke sIkhanese dUsaroM dvArA sajanatA utpanna ho jAtI hai, aisA kahanevAloMkA mukha nahIM pakaDA jA sakatA hai| ataH sajanatA aura durjanatA pIchese hI anya kAraNoMse utpanna huI mAnanA cAhiye / ekako utsargase aura dUsarIko apavAda mArgase mAnanA anucita hai / jala aura sthalameM ekasA barasanevAle meghake samAna nyAya ekasA honA cAhiye / vijJAnakAraNe doSAbhAvaH prajJAyate guNaH / yathA tathA guNAbhAvo doSaH kiM nAtra manyate // 101 // yathA ca jAtamAtrasyAduSTA netrAdayaH svtH| jAtyaMdhAdestathA duSTAH ziSTaiste kiM na lakSitAH // 102 // prAmANyako svataH utpanna kahanevAle mImAMsaka jisa prakAra yaha kahate haiM ki vijJAnake kAraNoMmeM jo guNa haiM, ve doSAbhAva svarUpa haiM / bhAvArtha-guNa koI svataMtra hokara nyArA hetu nahIM hai| hAM, bahirbhUta kAmala, timira Adi svataMtra doSa avazya haiN| una doSoMse parataH aprAmANya ho jAtA hai / kintu cakSumeM jo nirmalatA Adi guNa kahe gaye haiM, ve to cakSukA svarUpa ( DIla ) haiN| yAnI cakSumeM koI doSa nahIM hai / aisI dazAmeM pramANapaneko apavAdarahita rAjamArga prApta ho jAtA hai / tisI prakAra hama jaina bhI kaha sakate haiM ki apramANapaneko utpanna karanevAle doSa koI
Page #120
--------------------------------------------------------------------------
________________ 106 svArtha lokavArtike 1 bhinna svataMtra hetu nahIM haiM / kintu guNoM ke abhAvasvarUpa doSa haiN| aisI dazA meM parataH pramANatAko utpanna karAnevAle guNoMkA anya kAraNoM dvArA nirAkaraNa ho jAnese svataH hI apramANapana A jAtA hai| yahAM aisA kyoM nahIM mAnA jAtA hai ? yadi mImAMsakoMkA yaha vicAra hoya ki nirmalatA to cakSukA zarIra hai| hAM, kAmala, TeMTa, motiyAbinda, tamArA Adi Uparake bhAvarUpa doSa haiM, taba to hama bhI kaheMge ki hetukA avinAbhAvarahitapanA usake svarUpakI vikalatA hai / yAnI jisa hetu avinAbhAva nahIM hai, usa hetukA abhI zarIra hI nahIM banA hai| binA zarIra ke doSa malA kahAM rakhe jAMga, ataH avinAmAtra rahitAneko doSa nahIM kahanA cAhiye / yadi avinAbhAva rahitapa zarIra nirdoSa hai / ko hetukA doSa mAnA jAya to malarahitapanako cakSukA guNa mAnanA bhI Avazyaka haiN| tathA jisa prakAra tatkAla utpanna huye bacce ke bhI netra, kAna, Adika svataH hI aduSTa jAne jA rahe haiM / tisI prakAra janma se andhe puruSa ke netra bhI svataH hI duSTa yA nirguNa ho rahe haiM / isa prakAra kyA ziSToM karake nahIM dekhe gaye haiM ? bhAvArtha mImAMsaka yadi yoM kaha deM ki netroMkA svakIya kintu pIche kAraNoM se kamala Adi doSa paidA ho jAte haiM / ataH doSa svataMtra nyAre bhAvarUpa kAraNa haiM / utpanna huye baccoM kI AMkheM nirdoSa hotI haiN| kisI kisIke pIche unameM doSa A jAtA hai / kintu isapara hama yoM kaha deMge ki bahutase manuSya janmase hI andhe, bahire, totale, Adi utpanna hote haiM / pIchese kisI kisIkI yogya cikitsA ho jAnepara unakI indriyoM yA anya avayavoMmeM guNa utpanna ho jAte haiM / ataH aduSTapanA yA nirguNapanA kisIkA bhI nija gAMThakA svarUpa nahIM kahA jA sakatA hai / dhUmAdayo yathAgnyAdIn vinA na syuH svabhAvataH / dhUmAbhAsAdayastadvattairvinA saMtyabAdhitAH // 103 // mImAMsaka jisa prakAra yaha kaha sakate haiM ki agni Adika sAdhyoMke vinA dhUma Adika hetu svabhAvase hI nahIM ho sakeMge / ataH avinAbhAvasahitapanA ghUmahetukA svAtmalAbha hai | hetu zarIra ke atirikta koI UparI guNa nahIM hai| hAM, avinAbhAvarahitapanA to aupAdhika parabhAva hai / usa prakAra hama bhI ApAdana kara sakate haiM ki dhUmasadRza dIkhanevAle dhUmAbhAsa Adika hetvAbhAsa bhI to una agnisadRza dIkhanevAle agnyAbhAsa Adike binA nahIM ho sakate haiN| ataH dhUmAbhAsa Adika bhI abAdhita hokara svabhAvase ho svataH apramANapanake vyavasthApaka ho jAo / yAnI pramApana ke samAna anumAna meM apramANapanakI bhI svataH vyavasthA ho jAyagI / kauna roka sakatA hai ? yathA zabdAH svatastattvapratyAyanaparAstathA / zabdAbhAsAstathA mithyApadArthapratipAdakAH // 104 //
Page #121
--------------------------------------------------------------------------
________________ tamArthacintAmamiH 107 duSTe vaktari zabdasya doSastatsaMpratIyate / guNo guNavatIti syAdvaktradhInamidaM dvayam // 105 // yathAvaktRguNairdoSaH zabdAnAM vinivartyate / tathA guNopi taddoSairiti spRSTamabhIkSyate // 106 // yathA ca vaktrabhAvena na syudossaastdaashryaaH| tadvadeva guNA na syurmeghadhvAnAdivabruvam // 107 // aura mImAMsakoMke yahAM jisa prakAra zabda svataH hI apane vAcyArtha tattvoMke samamajhAnemeM tatpara ho rahe mAne gaye haiM, tisI prakAra zadvAbhAsa bhI mithyApadArthoke svataH hI pratipAdaka ho rahe mAne jA sakate haiM / koI antara nahIM hai / anaH AgamameM pramANapanake samAna kuzAstroMmeM apramANapana bhI svataH utpanna ho jAvegA, doSayukta vaktAke honepara jaise zadbake doSa bhale prakAra pratIta ho rahe haiN| tisa hI kAraNa guNavAn vakAke honepara zabdake guNa bhI svataMtra nyAre acche dIkha rahe haiM / isa prakAra ye guNa, doSa donoM hI vaise vaise vaktAka adhIna haiN| ataH donoM svataMtra haiM / satarka avasthAmeM guNa aura doSoMkA parIkSaNa anya kAraNoM dvArA nyArA nyArA pratIta ho rahA hai| tathA jisa prakAra samIcIna satyavaktA puruSake guNoM karake zabdoMke doSa nivRtta ho jAte haiM, aura aprAmANyake kAraNa doSoMke Tala jAnese AgamajJAnameM svataH prAmANya AjAtA hai / usI prakAra usa jhUTha bakanevAle vaktAke doSoMkarake zabdake guNa bhI nivRtta ho jAte haiM / aisA spaSTa cAroM ora dekhanemeM ArahA hai| ataH prAmANyake kAraNaparabhUtaguNoMke Tala jAnese vAcyArtha jJAnameM svataH apramANapanA bhI AjAvegA / phira pramANapanakI hI svataH utpattikA Agraha kyoM kiyA jArahA hai ! apramANapana bhI svataH utpanna ho jAyagA aura jisa prakAra vedako apauruSeya mAnakara svataH hI pramANapanA batAnevAle mImAMsaka yoM kaha rahe haiM ki vedakA vaktA na honeke kAraNa usake AdhArapara hone vAle doSa nahIM ho skeNge| " na rahegA bAMsa aura na bajegI bAMsurI" ataH apramANapanake kAraNoM ( doSoM) ke Tala jAnese svataH hI vedameM pramANapanA AjAtA hai / usI prakAra hama bhI kaha sakate haiM ki meghazabda, vAtyA ( AMdhI ) ke zabda, samudradhvani AdimeM vaktAke na honeke kAraNa hI guNa bhI nahIM haiM / ataH nizcaya kara unameM apramANapanA svataH utpanna ho jAve / arthAt -apauruSeya meghagarjanakA bhI koI vaktA nahIM hai / " AMkha phUTI pIra gyii"| ataH usake AdhAra para honevAle gugoMke abhAva ho jAnese aprAmANya svataH utpanna ho jAo / apauruSeyatvako pramANapanakA kAraNa mAnanepara to ghanagarjana, bijalIkI taDataDAhaTameM pramANapana bhI prApta ho jaaygaa| ataH AgamameM donoM hI svataH yA pramANa,
Page #122
--------------------------------------------------------------------------
________________ tatvArthazlokavArtike apramANapana donoM hI parataH mAnalene cAhiye / parizeSameM vicAra karanepara doMnokI utpatti parataH mAnanA samucita hogaa| tatazca codanAbuddhirna pramANaM na cA prmaa| AptAnAptopadezotthabuddhastattvaprasiddhitaH // 108 // evaM samatvasaMsiddhau pramANatvetaratvayoH / khata eva dvayaM siddhaM sarvajJAneSvitItare // 109 // aura tisa kAraNa vidhiliGanta veda vAkyoMse utpanna huI karmakANDakI prerikA buddhi pramANa nahIM hai aura apramANa bhI nahIM hai| kyoMki Apta aura anAptake upadezoMse utpanna huI buddhiko usa pramANapana aura apramANapanakI vyavasthA ho rahI hai| kevala apauruSeya honese pramANapanake samAna apramANapana bhI prApta ho sakatA hai / kisI bhI puruSake prayatnase nahIM utpanna huA ghanagarjana yA usase janya jJAna apramANa prasiddha ho rahA hai| isa prakAra mImAMsakoMke yahAM pramANapana aura apramANapana donoM hI samAna jaba bhale prakAra siddha ho gaye taba to sampUrNa jJAnoMmeM donoM pramANapana aura apramANapana svataH hI bana jAne cAhiye / isa prakAra koI anya jana kaTAkSa kara rahe haiN| jo ki samucita hai| * yathA pramANAnAM svataH prAmANyaM tathA apramANAnAM vano'pAmANyaM sarvathA vizeSAbhA. . vAt tayorutpattau svakArye ca sAmadhyaMtaravagrahaNanirapekSatvopapatteH prakArAMtarAsaMbhavAdityapare / jisa prakAra pramANajJAnoMko svataH pramANapanA iSTa hai, usI prakAra apramANabhUta kujJAnoMko svataH apramANapanA hojAo, sabhI prakAroMse koI antara nahIM hai| una donoMkI utpattimeM aura svakIya kAryameM anya sAmagriyoMkI tathA apane grahaNakI koI apekSA nahIM ho rahI hai / aisI dazAmeM dUsaroMse pramANapana yA apramANapana utpanna karAnemeM anya kisI prakArakA sambhava nahIM hai / isa prakAra koI anya kaha rahe haiM / ina sabake liye hamArA vahAM uttara hai ki bhinna bhinna sAmagrIse hI nyAre nyAre kArya utpanna ho sakate haiM / rasoIkI sAmAnya sAmagrI cakaga, velana, kaDhAI bartana, Adise modaka, ghRtavara ( ghevara ) peDA Adi manohara vyaMjana nahIM bana pAte haiM / kevala sAdhAraNa kAraNoMdvArA lApasI, khiccaDa Adi nikRSTa bhojana bhI nahIM bana sakate haiM / ataH jJAnako sAmAnya sAmagrIse bhI bhI pramANapana aura apramANapana nahIM utpanna ho pAte haiM / guNokI yaha sAmarthya hai ki unake sannidhAna honepara pahilese hI vaha jJAna prAmANyako liye huye hI utpanna hogA aura doSoMke sAmagrImeM patita ho jAnepara prathamase hI aprAmANyako liye huye hI jJAna utpanna hotA hai / aisA nahIM hai ki
Page #123
--------------------------------------------------------------------------
________________ tatvArthacintAmaNiH prathamase to sAmAnyajJAna ho jAya aura phira guNa doSoMse usameM pramANapana yA apramANapana utpanna hotA phire / isakA spaSTIkaraNa pUrvameM kara diyA gayA hai| svataH pramANetaraikAMtavAdinaM pratyAha / aba prAmANyakI jJaptikA vicAra calAte haiM / naiyAyika to pramANapanekI jJaptikA honA parataH hI mAnate haiM / aura mImAMsaka sabhI jJAnoMmeM pramANapanA svataH jAna liyA gayA mAnate haiM / prathama hI jo pramANapana aura apramANapanakA svataH hI jAnanA mAnate haiM, una ekAntavAdiyoMke prati AcArya spaSTa uttara kahate haiN| tannAnabhyAsakAlepi tathA bhaavaanussNgtH| na ca pratIyate tAhA paratastattvanirNayAt // 110 // vaha pramANapana aura apramANapanakI svataH jJapti hojAnekA ekAnta karanA ThIka nahIM hai| kyoMki yoM to anabhyAsa kAlameM bhI tisa prakAra svataH hI pramANapana yA apramANapana ho jAnekA prataMga hogA / kintu tisa prakAra vahA~ svataH jJapti honA pratIta nahIM ho rahA hai| anabhyAsa dazAmeM to anya jJApakoMse tattva yAnI usa pramANapana yA apramANapanakA nirNaya ho rahA hai| arthAt-apane paricita nadI, sarovara Adike jalakI gaharAI ke jJAnameM pramANatA svataH jAnI jAtI hai| kintu dezAntarameM jalakI gaharAIke jJAnameM laThiyA, paropadeza Adi anya jJApakoMse prAmANya jAnA jAtA hai| aparicita auSadhiyoM ke jJAnameM bhI prAmANya pIche phala dekhanepara jAnA jAtA hai / isI prakAra candramAkA dUrase choTA dIkhanA yA nikaTa dezameM dIkhate rahanA aura dUrase relakI samAnAntara paTarioMkA Age sikuDa jAnA dIkhanA tathA ekase kUyekA bhI nIce kI ora saMkoca sthala dIkhanA evaM pittajvarameM peDekA kaDuA svAda laganA, Adika abhyAsa dazAke asamIcIna jJAnoMmeM apramANa svataH hI jAna lI jAtI hai| aparicita dazAke kujJAnoMmeM apramANapanA parase jAnA jAtA hai| kisI aparicita padArthako vinA vicAre jhaTa apramANa samajhalenA bhI to ucita nahIM hai / khataH prAmANyetaraikAMtavAdinAmabhyAsAvasthAyAmivAnabhyAsadazAyAmapi khata eva pramANatvamitaraca syAdanyathA tadekAMtahAniprasaMgAt / na ce pratIyate'nabhyAse parataHpramANatvasyetarasya ca nirNayAt / na hi tattadA kasyacittathyArthAvabodhakatvaM mithyAvabhAsitvaM vA netuM zakyaM svata eva tasyArthAnyathAtvahetUtyadoSajJAnAdarthayAthAtmyahetRtvaguNajJAnAdvA anapavAdaprasaMgAva / tathA ca nApramANatvasyArthAnyathAbhAvAbhAvajJAnaM bAdhakaM pramANatvasya vArthAnyathAtvavijJAnaM sidhdyet / . ___pramANapana aura usase bhinna apramANapanakA svataH hI jJAna honA mAnanevAle ekAntavAdiyoM ke yahA~ abhyAsadazAke samAna anabhyAsa dazAmeM bhI svataH hI pramANapana aura isase nyArA apramANapana
Page #124
--------------------------------------------------------------------------
________________ 110 tasvArthazlokavArtike jAnA jAyagA / anyathA yAMnI anabhyAsa dazAmeM donoMkI parataH jJapti mAnanepara to unako apane ekAntakI hAni ho jAnekA yAnI apane pakSake parityAga karanekA prasaMga hogA / svataH mAnakara phira parataH mAna lenese unakI pratijJA naSTa ho jAtI hai / kintu aisA hotA huA nahIM pratIta ho rahA hai| anabhyAsadazAke jalameM huye jalajJAna aura vAlU reta yA kAMsoMmeM huye jalajJAnako pramANapanA aura apramANapanA para ( dUsare ) kAraNoMse nirNIta kiyA jAtA hai| usa samaya anabhyAsa dazAmeM vaha pramANapana cAhe kisIke satya arthake avabodhakapanako prApta nahIM kiyA jA sakatA hai, jisase ki arthake viparItapana yA kAraNoMmeM utpanna huye doSoMke jJAnase zaMkA prApta apramANapanakA nirAkaraNa hokara apavAdarahita ho jAneke prasaMgase usa jJAnako svataH hI pramANapanA jJAta ho jAya / tathA anabhyAsa dazAmeM vaha apramANapana kisI arthake mithyAprakAzakapanako bhI prApta nahIM karAyA jA sakatA hai, jisase ki arthake yathArtha Atmakapana yA kAraNoMmeM utpanna huye guNoMke jJAnase zaMkA prApta pramANapanakA nivAraNa kara apavAdarahita ho jAnese usa jJAnako apramANapanA svataH hI autsargika jAnA jAtA, arthAt -anabhyAsa dazAmeM apavAda viSayoMko TAlakara svataH hI donoM nahIM jAne jA sakate haiM / aura tisa prakAra honepara viSaya arthake viparItapanakA abhAvajJAna to apramANapanekA bAdhaka nahIM siddha ho sake aura jJeya artha ke viparItapanakA jJAna pramANapanakA bAdhaka nahIM siddha ho sake, yAnI arthakA yathArthapana aura viparItapana una apramANapana aura pramANapaneke vahAM bAdhaka ho jaayNge| unake dUra karaneke liye anya jJApakoMkI AvazyakatA paDa jAyagI / na cAnabhyAse jJAnakAraNeSu doSAbhAvo guNAbhAvo vA guNadoSasvabhAvaH svato vibhA. vyate yato jAtapAtrasyAduSTA duSTA vA netrAdayaH pratyakSahetavaH sidhyeyuH dhUmAditadAbhAsA vA anumAnahetavaHzadvatadAbhAsA vA zAdajJAnahetavaH pramANAMtarahetavo vA yathopavarNitA iti| dUsarI bAta yaha hai ki anabhyAsakI dazA upasthita honepara jJAnake kAraNoMmeM doSoMkA abhAva athavA guNoMkA abhAva jo ki guNa yA doSasvarUpa hai, svataH to nahIM vicAra kiyA jA sakatA hai, jisase ki yoM kaha diyA jAya ki usI samaya utpanna huye baccetakake bhI netra Adika doSa rahita athavA doSasahita jAne jAkara hote huye ve pratyakSake pramANapana aura apramANapanake kAraNa siddha ho jAveM athavA nirdoSa dhUma Adika hetu aura sadoSa hetvAbhAsa ye anumAnake pramANapana aura apramANapanake kAraNa siddha ho jAya athavA nirdoSa zabda aura sadoSa zadvAbhAsa ye AgamajJAnake pramANapana evaM apramANapanake kAraNa siddha ho jAya athavA Apane jisa prakAra anya pratyabhijJAna, arthApatti, Adi pramANoMke hetu varNana kiye haiM, ve nirdoSa aura sadoSa hote huye unake pramANapana aura apramANapanake hetu siddha ho jAya / bhAvArtha -anabhyAsa dazAmeM nirdoSa aura sadoSa kAraNoMkA jAnanA baDA kaThina hai / nIla AbhAvAle jalako svaccha kahA jAtA hai / jisa kapaDemeM dhobI thoDA nIla raMga lagA lAtA hai, vaha kapaDA svaccha dhulA huA samajhA jAtA hai / aura svaccha dhulA huA
Page #125
--------------------------------------------------------------------------
________________ tattvArthacintAmaNiH vastra kucha mailA samajhA jAtA hai / mIThA cUramA banAne ke lie dasa sera cUnameM eka rupaye bhara nimaka DAlanA rasako vyakta karanevAlA samajhA jAtA hai / nimakIna caTanI aura khaTTe nIbUmeM * svalpa bUrA DAla kara una rasoMko udbhUta kara liyA jAtA hai| kisI puruSakI lAla lAla AMkhe bhI satya pratItikA kAraNa haiM / kacit zukla yA nIla AMkhe bhI mithyAjJAna karA detI haiM / bAta yaha hai ki doSa aura guga aneka prakArake haiM / anabhyAsa dazAmeM unakA nirNaya honA kaThina hai / ataH bacce takake netroMmeM doSa aura guNa jAne jAkara svataH pramANatAvAle pratyakSa jJAnako karA deMge, yaha kevala sekhI mAranA hai / isI prakAra anumAna Adi jJAnoMke pramANa, apramANapanake jJApakoMkA nirNaya karAnA bhI anabhyAsa dazAmeM kaThina hai| kathaM vAnabhyAse duSTo vaktA guNavAn vA svataH zakyovasAtuM yataH zaddhasya doSavatvaM vA vastradhInamarnurudhyate / tathA vakturguNaiH zadvAnAM doSo'panIyate doSairvA guNa ityetadapi nAnabhyAse svato nirNeyaM, vaktRrahitatvaM vA guNadoSAbhAvanibaMdhanatayA codanAbuddheH pramANetaratvAbhAvanivaMdhanamiti na pramANetaratvayo samataM sidhyet svatastannibaMdhanaM sarvathAnabhyAse jJAnAnAmutpattau svakArye ca sAmayyaMtarasvagrahaNanirapekSAtvAsiddhazca / tato na svata eveti yuktmutpshyaamH| aura yaha bhI to vicAroMkI anabhyAsa dazAmeM doSavAn vaktA athavA guNavAn vaktAkA svataH hI nirNaya kaise kiyA jA sakatA hai ! jisase ki Apa mImAMsakoMkA yaha anurodha ho sake ki zabdakA doSayuktapanA aura guNayuktapanA to vaktAke adhIna hai tathA vaktAke guNoMkarake zabdake doSoMkA nivAraNa ho jAtA hai / aura vaktAke doSoMkarake zabdake guNa dUra kara diye jAte haiN| isa prakAra yaha bhI anabhyAsadazAmeM apane Apa nirNaya karane yogya nahIM hai| athavA vedakA vaktArahitapanA hI gugake abhAvakA kAraNa ho jAnese vedavAkyajanya jJAnake pramANapanake abhAvakA kAraNa ho jAya aura vaktAkA rahitapanA Azraya vinA doSoMke abhAvakA kAraNapanA ho jAnese veda vAkyajanya jJAnake apramANapanake abhAvakA kAraNa ho jAya, yaha bhI nirNaya nahIM kiyA jA sakatA hai| bhAvArtha-mImAMsakoMne apanI zlokavArtikameM kahA hai ki " zabde doSodbhavastAvadvaktradhIna iti sthitaM,tadabhAvaH kcittaavdgunnvdvktRktvtH||1|| tadguNairapakRSTAnAM zabde saMkrAntyasambhavAt yadvA vakArabhAvena na syurdoSA niraashryaaH||2||" zabdoMmeM doSoMkI utpatti vaktAke adhIna hai| tahAM kahIM to gugavAn vaktA honeke kAraNa zabdoMmeM doSoMkA abhAva ho jAtA hai| kyoMki vaktAke gugoMkarake nirAkRta kiye doSoMkA zabdameM saMkramaNa honA asambhava hai / athavA apauruSeya vedameM sabase acchI bAta yaha hai ki sarvathA vaktAke amAva honese Azrayake vinA doSa nahIM Thahara pAte haiN| ataH vedameM svalaH pramANapanA prApta ho jAtA hai / AcArya kahate haiM ki yaha mImAMsakoMkI mImAMsA
Page #126
--------------------------------------------------------------------------
________________ tattvAryazlokavArtike ThIka nahIM hai / kyoM ki anabhyAsa dazAmeM nirNaya honA baDA kaThina hai aura isa mAyAcArIke bAhulyake yugameM jhaTa kisIke doSa yA guNakA nirNaya karanA to atIva kaSTasAdhya hai, jisase ki isa prakAra abhyAsa aura anabhyAsa dazAmeM pramANapana aura apramANapanakA ekasApana siddha nahIM hove| arthAt -donoM ekase haiM / svataH honeke athavA parataH jJapti honeke unake kAraNa ekase haiN| aura anabhyAsa dazAmeM jJAnoMkI utpatti aura svakAryameM bhI anya sAmagrI aura svagrahaNakA nirapekSapanA asiddha hai / yAnI pramANake kArya yathArtha pariccheda athavA " yaha pramANa hai " aisA nirNaya honA rUpa kAryameM anya sAmagrIkI aura svake grahaNakI jJAnako apekSA hai / prAmANyakI utpattimeM jJAnake sAmAnya kAraNoMse atirikta kAraNoMkI apekSA pahile batalA dI gayI hai| tisa kAraNa utpatti, jJapti aura svakArya karane meM prAmANya svataH hI hai, yaha ekAntavAdiyoMkA kahanA yukta nahIM hai / aisA hama ThIka yuktipUrNa samajha rahe haiM / dvayaM parata eveti kecittadapi sAkulam / svabhyastaviSaye tasya parApekSAnabhIkSaNAt // 111 // naiyAyika kahate haiM ki prAmANya aura aprAmANyakI jJapti cAhe abhyAsa dazA ho athavA anabhyAsa dazA ho, dUsare kAraNoMse hI hotI hai / granthakAra kahate haiM ki vaha kahanA bhI AkulatA sahita hai / kyoMki acche DhaMgase abhyAsako prApta huye viSayameM usa prAmANya-aprAmANyake dvayako anya kAraNoMkI apekSA rakhanA nahIM dekhA jAtA hai| svabhyastepi viSaye pramANApramANayostadbhAvasiddhau parApekSAyAmanavasthAnApatteH kutaH kasyacitpravRttinivRttI ca syAtAmiti na parata eva tadubhayamabhyupagaMtavyaM / bhale prakAra abhyAsako prApta kiye gaye bhI viSayameM pramANa aura apramANake usa pramANapana aura apramANapanake adhigamakI siddhi karanemeM yadi anyoMkI apekSA mAnI jAyagI to anavasthA doSakA prasaMga hotA hai| kyoMki usa jJApaka anya pramANake prAmANyako jAnaneke liye bhI anya jJApaka pramANake utthApanakI AkAMkSA baDhatI jAyagI / ajJAna to anyoMkA jJApaka hotA nahIM hai| isa kAraNa bhalA kisakI kisase pravRtti aura nivRtti ho sakegI ? jJApaka kAraNoMko DhUMDhate DhUMDhate zaktiyAM naSTa ho jAveMgI / pAra nahIM milegaa| ataH vaha pramANapana aura apramANapana donoMkI jJaptikA parase hI honA nahIM svIkAra karanA cAhiye / tatra pravRttisAmarthyAtpramANatvaM pratIyate / pramANasyArthavatvaM cenAnavasthAnuSaMgataH // 112 //
Page #127
--------------------------------------------------------------------------
________________ tattvAryacintAmaNiH pramANena pratIterthe yattaddezopasarpaNam / sA pravRttiH phalasyAptistasyAH sAmarthyamiSyate // 113 // prasRtirvA sajAtIyavijJAnasya yadA tadA / phalaprAptirapi jJAtA sAmarthyaM nAnyathA sthitiH // 114 // tadvijJAnasya cAnyasmAt pravRtibalato yadi / tadAnavasthitistAvatkenAtra pratihanyate // 115 // tahAM naiyAyika yA vaizeSika pravRttikI sAmarthyase pramANapanA pratIta hotA hai, yaha mAnate haiM / "pramANato arthapratItau pravRtti sAmarthyAdarthavatpramANaM" / jalako jAnakara snAna, pAna, avagAhanameM pravRtti ho jAnekI sAmarthya se pramANa arthavAn hai / AcArya kahate haiM ki isa prakAra pramANako artha sahitapanA to ThIka nahIM hai / kyoMki aisA mAnanepara anavasthA doSakA prasaMga hotA hai / usa doSako spaSTa kara dikhalAte haiM ki pravRttikI sAmarthyakA artha Apa naiyAyika kyA kareMge ? batAo ! pramANakarake artha pratIta ho jAnepara jo usa prameyake dezameM jhaTapaTa gamana karatA hai, vaha pravRtti hai / aura jalajJAnase jalako jAnakara snAna, pAna, avagAhanarUpa phalakI prApti ho jAnA usa pravRttikI sAmarthya mAnI jA rahI hai ? athavA jalajJAnakI dRDhatAko sampAdana karaneke liye jalajJAnake samAna jAtivAle dUsare vijJAnakI utpatti ho jAnA sAmarthya hai ? yadi pahilA pakSa grahaNa karoge taba snAna, pAna Adi phalakI prApti bhI anyajJAnase hotI huI hI sAmarthya bana sakatI hai / anyathA yAnI dUsare prakAroMse vyavasthA nahIM ho sakegI / aba vicAriye ki usa phalaprAptiko jAnanevAle vijJAnakI pramANatA anya kisI pravRtti sAmarthyase yadi jAnI jAvegI to vaha dUsarA pravRttisAmarthya bhI phalaprAptirUpa hogA / vaha phalaprApti bhI kisI jJAnase jAnI gayI hokara hI sAmarthya bana sakatI hai / nahIM jAnI gayI huI phalaprApti to pravRttisAmarthya bana nahIM sakatI hai / atiprasaMga ho jAyagA / yAnI dhUmake na jAnanepara bhI parvatameM agnike nizcaya ho jAnekA prasaMga ho jAyagA / ajJAta padArtha to kisIke jJApaka hote nahIM haiM / ataH phalaprAptiko punaH jAnane ke liye anya jJAnoMkI AvazyakatA paDegI aura una jJAnoMko pramANapanA anya pravRttisAmarthyAMse hogA / taba to yahAM anavasthA doSakA pratighAta bhalA kisake dvArA ho sakatA hai ? phalaprAptike jJAnako pramANana pUrva jJAnase aura pUrva jJAnakA pramANapanA yadi pravRtti sAmarthyarUpa phalaprAptise mAnA jAyagA to anyonyAzraya doSa hogA / isa kAraNa parataH prAmANyavAdI naiyAyikoM ke yahAM pravRttisAmarthyase pramANapanA vyavasthita nahIM ho sakatA hai / .. 16
Page #128
--------------------------------------------------------------------------
________________ tatvAryalokavArtike svatastadubalato jJAnaM pramANaM cettathA na kim| prathamaM kathyate jJAnaM pradveSo nirnibandhanam // 116 // anavasthA doSake nivAraNa ke liye yadi usa pravRttikI sAmarthyase huye dUsare jJAnako pramANapanA svataH mAnA jAyagA, taba to tisI prakAra pahilA jJAna bhI kyoM nahIM svataH pramANarUpa kahA jAtA hai| kAraNake vinA hI donoMmeMse kisI ekake sAtha vizeSa dveSa karanA samucita nahIM hai / dUsarI bAta yaha bhI hai ki Apa naiyAyikoMko apane siddhAntase virodha lagegA / Apane pravRttikI sAmarthyase parataH prAmANya honA svIkAra kiyA hai| etenaiva sajAtIyajJAnotpattI niveditA / anavasthAnyatastasya prmaanntvvyvsthiteH|| 117 // na ca sAmarthyavijJAne prAmANyAnavadhAraNe / tannibaMdhanamAdyasya jJAnasyaitat prasidhyati // 118 // isa ukta kathana karake hI sajAtIya jJAnakI utpattirUpa pravRttisAmarthyakA bhI nivAraNa kara diyA gayA hai / dvitIya pakSake anusAra mAnI gayI sajAtIya jJAnakI utpattimeM bhI anavasthA. doSa homekA nivedana kiyA jA cukA hai| kyoMki usa dUsare sajAtIya jJAnako pramANapanA anya sajAtIya jJAnase vyavasthita hogA aura usa jhAnakI pramANatAke liye bhI tIsare cauthe Adi sajAtIya jJAnoMko utpanna karanA pdd'egaa| isa prakAra anavasthA ho jaaygii| jabataka pravRtti sAmarthya vijJAnameM prAmANyakA nirNaya na hogA tabataka usa pravRttisAmarthyako kAraNa mAnakara utpanna honevAlI Adike jJAnakI yaha pramANatA prasiddha nahIM ho sakatI hai| anya jJAnoMse pravRtti sAmarthyake vijJAnameM prAmANyakA nirNaya karanepara anavasthA ho jAtI hai| na hyanavaghAritapramANyAvijJAnAt pravRttisAmarthya sidhyati yatonavasthAparihAraH / pramANatorthapratipattI pravRttisAmAdaryavatpamANamityetadvA bhASyaM sughaTaM syAt pravRttisAma *dasiddhAt pramANasyAryavavAghaTanAt / .. nahIM nirNAta kiyA hai prAmANya jisakA, aise vijJAnase pravRttikI sAmarthya siddha nahIM hotI hai, jisase ki anavasthAkA parihAra ho jAya aura pramANase arthakI pratipatti ho jAnepara pravRttikI sAmarthya se pramANa arthavAn hai, isa prakAra yaha nyAyabhASya bhale prakAra ghaTita ho jaave| arthAt-naiyAyikoMke Upara anavasthA doSa lAgU rahegA aura nyAyabhASyakAra vAcaspatimizrakA vacana ghaTita nahIM hogaa|kyoNki pramANoMse nahIM siddha kiye gaye pravRttisAmarthyase to pramANakA arthavAnapanA nahIM ghaTatA hai|
Page #129
--------------------------------------------------------------------------
________________ tatvAyAcantAmANaH 15 commmmmmmmmmmmmnnnnnnnnnnnnnnnnnnnnnnnnnnnnnnnnnnnncomm mmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmm kiM ca pramANataH pravRttirapi jJAtapAmANyAdAtayAmANyAdA svAt / dUsarI bAta naiyAyikoMse hama yaha pUchate haiM ki jAna liyA gayA pramANapanA jisameM aise pramANase pravRtti karanA mAnoge athavA nahIM jAnA gayA hai prAmANya jisameM aise pramANase bhI pravRtti ho sakegI ? btaao| jJAtaprAmANyato mAnAtmavRttau kena vaaryte| . parasparAzrayo doSo vRttiprAmANyasaMvidoH // 119 // avijJAtapramANatvAt pravRttizcevRthA bhvet| prAmANyavedanaM vRtte kSaure nakSatrapRSTivat // 120 // jAna liyA gayA hai prAmANya jisakA aise pramANase yadi prameyameM pravRtti honA mAnA jAyagA to pravRtti aura prAmANyaka jJAnameM anyonyAzraya doSa bhalA kisa karake nivArita kiyA jA sakatA hai ! arthAt -~-pravRtti karAnevAle jJAnakA pramANapanA nizcaya kara cukanepara usa prAmANyagrasta jJAnase prameyakI pratipatti hoya aura prameyakI pratipatti ho jAnepara usameM pravRtti honekI sAmarthyase pramANapanekA nizcaya hoya yaha anyonyAzraya doSa hai| dvitIyapakSake anusAra nahIM jAnA gayA hai prAmANya jisakA, aise jJAnase yadi pravRtti honA mAnA jAyagA to sarvatra prAmANyakA nizcaya karanA vyartha paDegA jaise ki bAloMke kaTAcukanepara phira nakSatrakA pUchanA vyartha hai| bhAvArtha-adhika pyAsa laganepara paradezameM cAhe jisa spRzya aspRzya vyaktike gharakA pAnI pIliyA, pIche pilAnevAlekA jAti, gotra, varNa pUchanA jaisA vyartha hai, tathA svAti, dhaniSThA, puSya Adi zubha nakSatroMmeM bAla kaTAnA prazasta hai kintu AturatAse muMDana karA cukanepara punaH nakSatrakA pUchanA jaise vyartha hai, usI prakAra ajJAta pramANapanavAle jJAnase pravRtti honA mAnanepara vAnoMmeM pramANapanakA nizcaya karanA vyartha hai| arthasaMzayato vRttiranenaiva nivAritA / anarthasaMzayAvApi nivRttirviduSAmiva / / 121 // yadi koI yoM kahe ki suvarNa, rupayA, Adi arthomeM saMzaya mAnase bhI pravRtti honA dekhA jA sakatA hai, AcArya kahate haiM ki so ThIka nahIM hai| kyoMki " arke cenmadhu vindeta kimartha parvataM baje" saMzayajJAnoMse hI pravRtti hone lage to pramANajJAna kyoM DhUMDhA jAya ? ataH anarthake saMzaya ( sambhAvanA ) se bhI vidvAnoMkI anucita kAryoMse jaise nivRtti ho jAtI hai, vaise hI iSTa arthake saMzayase padArthoMmeM pravRtti ho jAtI hai, yaha pakSa bhI isa ukta kathanase nivArita karadiyA gayA samajhalenA cAhiye / prekSApUrvakArI puruSa saMzayase pravRtti nahIM karate haiN|
Page #130
--------------------------------------------------------------------------
________________ tattvArtha zlokavArtike paralokaprasidhdyarthamanuSThAnaM pramANataH / siddhaM tasya bahuklezavittatyAgAtmakatvataH // 122 // iti bruvan mahAyAtrAvivAhAdiSu vartanam / saMdehAdabhimanyeta jADyAdeva mahattamAt // 123 // paralokakI prasiddhike liye dIkSA, vanavAsa, upavAsa, parISahasahana, brahmacarya, Adi anuSThAna karanA pramANoMse siddha hai| kyoMki vaha anuSThAna adhikakleza, dhanatyAga, strIputranivAraNa-svarUpa hai| jaba ki atyanta parokSa paralokake liye pramANoMse sAdhe gaye anuSThAnameM pravRtti honA mAnate ho kintu baDI yAtrA, vivAha, dhanaarjana, adhyayana, AdikameM saMdehase pravRtti karanA abhimAnapUrvaka abhISTa karate ho, AcArya kahate haiM ki yoM kaha rahA ekAntI puruSa mahAmUrkha hai / isameM bahuta baDhI huI jaDatA hI kAraNa kahI jA sakatI hai / tattva yaha hai ki saMzayase parIkSakoMkI artha, anarthameM pravRtti, nivRtti honA azakya hai / naiyAyika loga AtmAko jJAnasvarUpa nahIM mAnate haiM / AtmAmeM jJAna nyArA par3A rahatA hai / yaha naiyAyikoMke AtmAkI jaDatA hai| tathA mahAyAtrA AdimeM saMzayase pravRtti mAnanA to mahAjaDatA hai| baDha rahI, jaDatAse hI koI manuSya vyAghAta doSayukta viSayako baka detA hai| paralokArthAnuSThAne mahAyAtrAvivAhAdau ca bahuklezavittatyAgAvizeSepi nizcitapAmANyAdvedanAdekanAnyatra vartanaM saMdehAca svayamAcakSANasya kimanyatkAraNamanyatra mahattamAjADyAt / ekatra parasparAzrayasyAnyatra prAmANyavyavasthApanavaiyarthyasya ca tadavasthatvAt / paralokake artha nitya karma, naimittika karma, dIkSA, tapasyA, Adi karmoke anuSThAna karanemeM aura mahAyAtrA saMgha calAnA, vivAha, pratiSThA karma AdimeM bahuta kleza aura dhanatyAgake vizeSatArahita huye bhI ekasthalapara yAnI paralokake lie to prAmANyanizcayavAle vedanase pravRtti honA kaha rahe haiN| tathA dUsare sthalapara vivAha AdimeM naiyAyika loga svayaM saMdehase pravRtti honeko bakhAna rahe haiN| unake isa kathanameM adhika bar3hI huI jaDatAke atirikta dUsarA kyA kAraNa kahA jAya ? eka sthAna para anyonyAzraya doSa aura dUsare sthAnapara pramANapanekI vyavasthA karAnekA vyarthapanA doSa vaisAkA vaisA hI avasthita rhegaa| bhAvArtha-pramANapaneke nizcayavAle jJAnase paralokake upayogI anuSThAnoMmeM pravRtti honA mAnanese anyonyAzraya doSa AtA hai / jaisA ki pUrvameM kahA jA cukA hai / aura saMdeha se pravRtti honA mAnanese jJAnoMmeM pramANapanakA DhUMDhanA vyartha paDatA hai| tasmAtprekSAvatAM yuktA pramANAdeva nizcitAt / sarvapravRttiranyeSAM saMzayAderapi kacit // 124 // ..
Page #131
--------------------------------------------------------------------------
________________ - tattvArthacintAmaNiH tisa kAraNa hitAhita vicAranekI buddhiko dhAraNa karanevAle puruSoMkA sabhI kriyAoMmeM pravRtti karanA prAmANyakA nizcayavAle pramANase hI honA yukta hai / ho, nahIM vicArakara kAryako karanevAle dUsaroMkI kisI kisI kAryameM saMzaya, viparyaya, Adise bhI pravRttikA honA mAna liyA gayA hai| bhrAntajJAnoMse abhrAnta jJAna nyAre haiM / dvividhA hi pravartitAro dRzyate vicArya pravartamAnAH kecidavicArya cAnye / tatraikeSAM nizcitaprAmANyAdeva vedanAt kacitmavRttiranyathA prekSAvatvavirodhAt / pareSAM saMzayAdviparyayAdvA anyathA'prekSAkAritvavyAghAtAditi yuktaM vaktuM, lokavRttAnuvAdasyevaM ghaTanAt / soyamudyotakaraH svayaM lokamavRttAnuvAdamupayan prAmANyaparIkSAyAM tadviruddhamabhidadhAtIti kimnydnaatmjnytaayaa| ___ kAraNa ki pravRtti karanevAle jIva do prakArake dekhe jAte haiN| eka to vicAra kara pravRtti kara rahe haiN| dUsare koI prANI nahIM vicAra kara bhI pravRtti kara rahe haiM / tina donoMmeM eka prakArake pahilI zreNIke jIvoMke yahAM prAmANyakA nizcayavAle jJAnase hI kisI bhI kAryameM pravRtti honA banatA hai| anyathA yAnI prAmANyake nizcaya nahIM rakhanevAle jJAnase pravRtti karanA yadi mAna liyA jAyagA to una jIvoMke vicArazAlinI buddhise sahitapanekA virodha hogA tathA dUsarI zreNImeM paDe huye anya jIvoMke yahAM saMzayajJAna aura viparyayajJAnase bhI kahIM pravRtti honA bana jAtA hai / anyathA unake vicArakara nahIM kArya karanevAlI buddhise sahitapanakA vyAghAta hogA, isa prakAra kahaneke liye yukta hai / lokameM aisA hI vartAva dekhA gayA hai ki thUka lagajAnekA saMzaya ho jAnepara dhonA yA snAna karanA pAyA jAtA hai / nizcita kukarma aura saMdigdha kukarmakA prAyazcitta ekasA hai / lejameM sarpakA viparyayajJAna honepara nivRtti honA, cakita honA, dekhA jAtA hai / isa prakAra lokameM prasiddha ho rahe AcaraNakA anuvAda karanA yoM ghaTita ho jAtA hai / so yaha naiyAyikoMke cintAmaNi pranthakI udyota nAmaka TIkAko karanevAlA vidvAn svayaM lokameM AcaraNa kiye jA raheke anuvAdako svIkAra karatA huA phira pramANapanakI parIkSA karate samaya usase viruddha kaha rahA hai| isameM apanI AtmAko nahIM pahacAnaneke atirikta aura kyA kAraNa kahA jAya ? bhAvArtha-lokameM Acare gaye vyavahArake anusAra saMzaya aura viparyayase pravRtti honA naiyAyika iSTa karate haiN| kintu yathArtharUpase pramANapanakI parIkSA karate samaya usase pratikUla bola dete haiM / isameM unakA AtmAkA jJAnasvarUpa nahIM mAnanA hI kAraNa hai / AtmAko jJAnase rahita jaDa kahanevAle kucha bhI kaheM / aise manamAnI kahanevAleko kauna roka sakatA hai ? nanu ca lokavyavahAraM prati bAlapaMDitayoH sadRzyatvAdabhekSAvatyaiva sarvasya pravRtteH kacitsaMzayAt pravRttiryuktaivAnyathA'prekSAvataH pravRtyabhAvaprasaMgAditi cet na, tasya kacitkadAcitlekSAvacayApi pravRtyavirodhAt / / . . .
Page #132
--------------------------------------------------------------------------
________________ 118 tatyArtha zokavAtika ___ naiyAyika anunaya ( khuzAmada ) karate haiM ki laukika vyavahArake prati bAlaka aura paNDita donoM samAna haiM / ataH vicAra nahIM karanevAlI buddhise sahitapane karake hI saba jIvoMkI pravRtti honA bana jAyagA, isa kAraNa saMzayajJAnase pravRtti ho jAnA yukta hI hai / anyathA yAnI aisA na mAnakara dUsare prakArase mAnoge to jainoMke matAnusAra nahIM vicAra karanevAle ajJajanoMkI pravRtti honeke abhAvakA prasaMga hogA, AcArya kahate haiM ki isa prakAra to naiyAyikoMko nahIM kahanA cAhiye / kyoMki una saba jIvoMkI kahIM kahIM kabhI kabhI vicArayukta buddhisahitapane karake bhI pravRtti ho jAnekA koI virodha nahIM hai / ghAsa khodanevAlA bhI vicAra kara iSTakAryameM pravRtti karatA hai / vicAra kara kArya karanevAle saMjhIjIvoMke prAmANyamasta jJAnase pravRtti honA pAyA jAtA hai / ajJajIvoMkA pramANapanakI parIkSAmeM koI adhikAra nahIM hai| prekSAvatA punajheMyA kadAcitkasyacitkacit / aprekSakAritApyevamanyatrAzeSavedinaH // 125 // jIvoM se kisI jIvakA prekSAvAnpanA kisI viSayameM kisI bhI samaya kisI kAraNase ho jAtA samajha lenA cAhiye / aura phira isI prakAra kisI jIvake kahIM kisI samaya vicAre vinA kArya karanevAlI buddhise sahitapanA bhI aMtaraMga bahiraMga kAraNoMse bana jAtA hai / sampUrNa padArthoko yugapat jAnanevAle sarvajJa bhagavAnke manaHpUrvaka vicAra karanA nahIM mAnA gayA hai / ve to hathelIpara rakkhe huye Amaleke samAna tIna kAla aura tInoM loka tathA alokake padAryokA yugapat pratyakSa kara rahe haiM / ataH sarvajJake atirikta anya jIvoMke prekSAsahitapanA aura prekSArahita hokara kArya karanApana svakIya kAraNoMse bana jAtA hai| prekSAvaraNakSayopazamavizeSasya sarvatra sarvadA sarveSAmasaMbhavAta kasyacideva kacitkadAcicca prekSAvattetarayoH sidiranyatra prakSINAzeSAvaraNAdazeSajJAditi nizcitaprAmANyApramANAtprekSAvataH pravRttiH kadAcidanyadA tasyaivApekSAvataH yataH saMzayAderapIti na sarvadA lokavyavahAra prati baalpNdditsrau|| hita ahita vicAra karanArUpa viziSTa matijJAnako AvaraNa karanevAle karmake vizeSa kSayopazamakA sabhI viSayoMmeM saba jIvoMke sadA nahIM sambhava hai| ataH kisI hI jIvake kisI kisI viSayameM kabhI kabhI prekSAsahitapanA aura prekSArahitapanekI siddhi ho jAtI hai| bhaviSyameM nahIM baMdhane aura vartamAnameM kiMcit bhI sattAmeM nahIM rahanekI prakarSatAse kSINa ho gaye haiM, sampUrNa jJAnAvaraNa, darzanAvaraNa karma jisake, aise sarvajJake atirikta dUsare saMsArI jIvoMmeM prekSA aura aprekSA vyavasthita ho rahI hai / isa prakAra pramANapanakA nizcaya rakhanevAle pramANase prekSAvAn puruSakI pravRtti honA
Page #133
--------------------------------------------------------------------------
________________ kamI kamI banatA hai / aura dUsare samaya jaba ki usa hI jIvake prekSAko AvaraNa karanevAle karmakA udaya hai, saba aprekSAvAlekI bhI prAmANyamasta jJAnase hI pravRtti ho skegii| jisase ki naiyAyikoMke anusAra saMzayAdikase bhI pravRtti honA mAnA jAya / yAnI saMzaya Adikase pravRtti nahIM ho sakatI hai| bAlaka aura mUryokI kathA nirAlI hai / isa kAraNa laukikanyavahArake prati bAlaka aura paNDita samAna nahIM haiN| koI bandara acche honevAle phoDekA khoMTa utArakara khujalI miTA letA hai| aura phoDeko acchA nahIM hone detA hai| kiMtu vicArazAlI manuSya ina kriyAoMko nahIM karatA hai / ataH pravRttisAmarthyase jJAnake pramANapanake nizcayakA lokavyavahArake anusAra anuvAda karanA yukta nahIM hai| kathamevaM prekSAvataH prAmANyanidhaye'navasthAdidoSaparihAra iti cet / koI zaMkAkAra kahatA hai ki isa prakAra prekSAvAn puruSake bhI jJAnameM pramANapanakA nizcaya karanemeM anavasthA, anyonyAzraya, cakraka, Adi doSoMkA parihAra kaise hogA, batAo ! arthAt-prakRta jJAnameM pramANapanakA nizcaya karaneke liye anya samvAdijJAna, pravRttisAmarthya jJAna, phalajJAna AdikI AkAMkSA hogI aura samvAdIjJAnameM prAmANyake sampAdanake liye punaH anya jJAnoMkI AvazyakatA paDegI / yahI DhaMga calatA rahegA, ataH anavasthA hai| aura pUrvajJAnakA prAmANya nizcaya karaneke lie dUsare samvAdI jJAnakI AkAMkSA hogI aura samyAdI jJAnakA prAmANya pUrvajJAnase nizcita kiyA jAyagA, to vaha anyonyAzraya doSa hai tathA samvAdIjJAna, pravRttisAmarthya aura arthakriyAjJAna, phalaprApti, Adise pramANapayakA nizcaya kiyA jAyamA, to cakraka bhI ho jAyagAM / ataH jainoMkA nameM parataH pramANapanakA nikSaya karanA nahIM banatA hai / isa prakAra zaMkA honepara to AcArya uttara dete haiM: tannAbhyAsAlamANatvaM nizcitaM khata eva naH / anabhyAse tu parata ityAhuH kecidaMjasA // 126 // taca syAdvAdinAmeva khArthanizcayanAt sthitam / na tu khanizrayonmuktaniHzeSajJAnavAdinAm // 127 // ki so zaMkA to nahIM karanA athavA kArikAmeM tatra pATha honepara tisa pramANake nizcaya karaneke prakaraNameM hama jainoMke yahAM jJAnameM pramANapanA svataH hI nizcita ho rahA mAnA gayA hai| apane gharake paracita jInemeM aMdherA honepara bhI manuSya jhaTa saMzayarahita caDha, utara Ate haiM / aMdhA manuSya bhI deharI caukhaTako paricita sthaLameM zIghra ulaMgha jAtA hai| ataH abhyAsa dazAmeM jAnavarUpakA nirNaya karate samaya hI yugapat usake pramANapanakA bhI nirNaya karaliyA jAtA hai|
Page #134
--------------------------------------------------------------------------
________________ 120 tatvAryalokavAtika pramANapanako jAnaneke liye dUsarA jJAna nahIM uThAyA jAtA hai / hAM, nahIM paracI huI anabhyAsa dazAmeM to dUsare kAraNoMse hI pramANapanA jAnA jAtA hai| jaise ki aparicitasthalameM zItala vAyu,kamalagandha Adise jalajJAnameM pramANapanakA nirNaya hotA hai / dUsarI tIsarI koTipara avazya abhyAsadazAkA jJApaka mila jAtA hai| isa prakAra koI vidvAn nirdoSa siddhAntako kaha rahe haiM / kiMtu vaha kinhIM vidvAnoMkA kahanA syAdvAdiyoMke hI siddhAMta anusAra mAnanepara ghaTita hotA hai / kyoMki syAdvAdiyoMne stra aura arthakA nizcaya karanevAlA honese pramANapana vyavasthita kiyA hai| tabhI to pahile hIse apane nyAre kAraNoMse apane pramANapana yA apramANapanako letA huA jJAna sva aura viSayako yugapat jAna rahA hai / hAM, jo naiyAyika yA vaizeSika sampUrNajJAnoMkA apanA nizcaya karanese rahita asvasaMvedI kaha rahe haiM, unake yahAM yaha vyavasthA nahIM banatI hai / vahAM anyonyAzraya, anavasthA, cakraka doSa avazya ho jAveMge / hama jainoMke yahAM cAhe koI bhI samyagjJAna yA mithyAjJAna ho apane pramANapana yA apramANapanase sahita zarIrako avazya jAnegA / itanA vizeSa hai ki anabhyAsa dazAmeM jabataka pramANapanakA nirNaya nahIM huA hai, tabataka apramANapanase sahita sadRza apaneko jAnegA athavA anabhyAsa dazAmeM jabataka apramANapana nahIM jAnA gayA hai / tabataka svayaMko prAmANyagrasta sArikhA jAnatA rahegA / kevala sAmAnyajJAnako jAnanekA avasara nahIM hai| kyoMki vizeSoMse rahita sAmAnya vicArA azvaviSANake samAna asat hai / ataH sampUrNa jJAnoMko svazarIra kA nizcaya karanevAlA mAnanA Avazyaka hai| kacidatraMtAbhyAsAt svataH pramANatvasya nishcyaanaanvsthaadidossH| kahIM adhika paricitasthalameM atyanta abhyAsa ho jAnese pramANapanakA svataH nizcaya ho jAtA hai| ataH anavasthA Adika doSa nahIM Ate haiN| AtmAzraya doSa bhI nahIM AtA hai| anyatra AtmAzraya doSa hai / jaise ki khogaye upanetra ( cazmA ) ko DhUMDhaneke liye usI apane upanetrakI AvazyakatA hai| aMdheremeM diyA ( lAlaTena ) ko khojaneke liye svayaM dIpakakI AkAMkSA ho jAtI hai| kintu jJAna hI saMsArameM eka aisA padArtha haiM, jo ki sva aura arthako prakAzatA rahatA hai| ataH yahAM AtmAzraya to doSa nahIM guNa hai / kahIM kahIM eka dUsareke Azraya kara do lakaDiyoMko tirachA khaDAkara denepara athavA naTa aura vAMsake prakaraNameM anyonyAzraya ho jAtA hai / vaha guNa hai| bIja, aMkura yA saMsArakI anAditA athavA nityapariNAmI dravya AdimeM anavasthA bhI doSa nahIM mAnA gayA hai| kintu jJApaka pakSa honeke kAraNa mUlako kSaya karanevAle anavasthA aura anyonyAzraya yahAM doSa hI haiM / kArakapakSameM bhale hI ye kacit guNa ho jAveM, jahAM ki doSoMke hote duye bhI kArya ho rahe dIkhate hoM, anyatra nhiiN| ataH naiyAyikoMke yahAM ve doSa lAgU ho jAte haiN| syAdvAdiyoMke yahAM ve guNarUpa haiM / ekAntavAdI zleSma rogavAloMko dugdhapAna doSa hai| kintu anekA
Page #135
--------------------------------------------------------------------------
________________ tattvArthacintAmaNiH 121 ntavAdI svasthapuruSoMko payaHpAna balavardhaka hai / hAthIkI zobhAkAraka jhUla chiriyAkI vipattikA kAraNa bana baiThatI hai| kacidanabhyAsAt paratastasya vyavasthite vyAptirityetadapi syAvAdinAmeva paramA. thataH sidhyet svArthanizcayopagamAt / na punaH svarUpanizcayarahitasakalasaMvedanavAdinAmanavasthAdyanuSaMgasya tadavasthatvAt / tathAhi / vastuvyavasthAnibaMdhanasya svarUpanizcayarahita- . syAsvasaMveditasyaivAnupayogAt / tatra nizcayaM janayata eva pramANatvamabhyupagaMtavyam / tannizvayasya svarUpe svayamanizcitasyAnutpAditAvizeSAnizcayAMtarajananAnuSaMgAdanavasthA, pUrvanizcayasyottaranizcayAtsiddhau tasya pUrvanizcayAdanyonyAzrayaNaM / kahIM aparicita sthalameM anabhyAsa honese usa pramANapanakI dUsare kAraNoMse jJapti vyavasthA kara dI jAtI hai, isa kAraNa avyApti doSa nahIM hai / isa prakAra yaha kahanA bhI syAdvAdiyoM ke yahAM ho vAstavikarUpase siddha ho sakatA hai / kyoMki unhoMne jJAnake dvArA sva aura arthakA nizcaya ho jAnA svIkAra kiyA hai / kintu jo naiyAyika phira sampUrNajJAnoMko svarUpakA nizcaya karanese rahita kaha rahe haiM, ve Izvarake bhI do jJAna mAnate haiM / ekase sampUrNa padArthIko jAnatA hai, aura dUsare jJAnase usa sarvajJAtR jJAnako jAnatA hai| unake yahAM anavasthA, anyonyAzraya Adi doSoMkA prasaMga honA vaisAkA vaisA hI avasthita rahegA / tisako spaSTa kara kahate haiN| suniye / sampUrNa vastuoMkI yathArtha vyavasthA karanekA kAraNa jJAna mAnA gayA hai / yadi jJAnako vakA saMvedana karanevAlA hI nahIM mAnA jAyagA to svarUpakA nizcaya karanese rahita usa jJAnakA vastuvyavasthA karanemeM koI upayoga nahIM hai / hAM, usa svarUpameM nizcayako utpanna karA rahe hI jJAnako pramANapana svIkAra karanA cAhiye / aura vaha pramANapanakA nizcaya bhI yadi svarUpameM svayaM anizcita hai, taba to aise ajJAta svanizcayavAlekA utpanna nahIM honese koI antara nahIM hai| jaise ki jisa sukhaduHkhakA jJAna nahIM huA vaha utpanna huA bhI utpanna nahIM huA sarIkhA hai / ataH svakA nizcaya karaneke liye phira dUsare nizcayakI utpatti karanekA prasaMga hogA aura Age bhI yahI DhacarA calegA / ataH anavasthA hogI / pahile nizcayakI uttarakAlameM honevAle nizcayase siddhi mAnI jAya aura usa uttarakAlake nizcayakI pUrvakAlake nizcayase siddhi mAnI jAya to parasparAzraya doSa hogaa| yadi punanizcayaH svarUpe nizcayamajanayannapi sidhyati nizcayatvAdeva na pratyakSamanizcayatvAditi mataM tadArthajJAnajJAnaM jJAnAMtarAparicchinnamapi sidhyet tadjJAnatvAt na punararthajJAnaM tasyAtattvAditi jJAnAMtaravedyajJAnavAdinopi nArthacintanamutsIdeva / jJAnaM jJAnaM ca syAjjJAnAMtaraparicchedyaM ca virodhAbhAvAditi cet, tarhi nizcayo nizcayazca syAtsvarUpe nizcayaM ca janayettata eva sopi tathaiveti sa eva dossH| 16
Page #136
--------------------------------------------------------------------------
________________ 122 tatvAryalokavArtika yadi phira naiyAyikoMkA yaha mantavya hoya ki jaise mizrI cAroM ora ( tarapha ) se mIThI hai, usI prakAra sarvAGganizcaya svarUpa honeke kAraNa hI nizcayAtmakajJAna svarUpameM nizcaya nahIM karAtA huA bhI svayaM nizcayarUpa siddha ho jAtA hai| hAM, pratyakSa svayaM nizcayarUpa siddha nahIM hotA hai| kyoMki pratyakSajJAnakA zarIra svayaM nizcayarUpa nahIM hai| taba to hama jaina bhI kaheMge ki artha jJAnako jAnanevAlA dUsarA jJAna tIsare anya jJAnase nahIM jAnA gayA huA bhI siddha ho jaaygaa| kyoMki vaha ghaTako jAnanevAle pahile jJAnakA jJAna hai| kintu phira pahilA arthakA jJAna dUsare jJAnase nahIM jAnA gayA huA to nahIM siddha hogaa| kyoMki vaha jJAnakA jJAna nahIM hai| isa prakAra anya jJAnoMse jAnane yogya prakRtajJAnako kahanevAle naiyAyikoMke yahAM bhI arthakA saMvedana honA nahIM udghATita ho sakegA / yadi naiyAyika yoM kaheM ki pahilA arthajJAna jo hai, so jJAna bhI banA rahe aura dUsare jJAnoMse jAnane yogya bhI hotA rahe, koI virodha nahIM hai| aisA kahanepara to hama bhI kaha deMge ki arthakA nizcaya bhI nizcaya banA rahe aura svarUpameM nizcayako bhI utpanna karAtA rahe, usa hI kAraNase koI virodha nahIM hai| yadi vaha nizcaya bhI tisa hI prakAra mAnA jAyagA, taba to vahI doSa upasthita hogA jo ki pUrvameM kahA jA cukA hai| svasaMviditatvAnizcayasya svayaM nizcayAntarAnapekSatvenubhavasyApi tadapekSA mAbhUt / yadi nizcaya jJAnako svasaMvedana honeke kAraNa svayaM nizcaya svarUpapanA hai, svayaMko anya nizcayoMkI apekSA nahIM hai, aisA kahoge to pratyakSarUpa anubhavako bhI una anya jJAnoMkI apekSA nahIM hoo| samI jJAna apane apane svarUpakA svayaM nizcaya kara lete haiN| zakyanizcayamajanayannevAryAnubhavaH pramANamabhyAsapATavAdityaparaH / tasyApi " yatreva janayedenAM tatraivAsya pramANatA" iti graMtho virudhyate / nizcaya karanekI sAmarthyako nahIM utpanna karA rahA hI arthakA anubhava pramANa ho jAtA hai, kyoMki nirvikalpaka jJAnako abhyAsakI paTutA ( dakSatA ) hai / isa prakAra koI prativAdI kaha rahA hai / usa bauddhake bhI mAne gaye isa graMthakA ukta kathanase virodha hotA hai ki nirvikalpaka jJAna jisa hI viSayameM isa nizcayarUpa savikalpaka buddhiko utpanna karA devegA, usa hI viSayameM isa pratyakSako pramANapanA hai / arthAt jaise ki ghaTakA pratyakSa ho jAnepara pIchese usake rUpa, sparza, AdimeM nizcayajJAna utpanna ho gayA hai / ataH rUpa aura sparzako jAnanemeM nirvikalpakajJAna pramANa mAnA jAtA hai / kintu pratyakSadvArA vastubhUta kSaNikatvake jAna lenepara bhI pIchese - kSaNikapanakA nizcaya nahIM huA hai / ataH kSaNikako jAmanemeM pratyakSakI pramANatA nahIM hai / ataH nizcayako nahIM paidA karanevAlA pratyakSa yadi pramANa mAna liyA jAyagA to "yatraiva janayedenAM" isa granyase virodha paDegA / kazcAyamabhyAso nAma ? punaH punaranubhavasya bhAva iti cet, kSaNakSayAdau tatpamANasvApattistatra sarvadA sarvArtheSu darzanasya bhAvAt paramAbhyAsasiddheH /
Page #137
--------------------------------------------------------------------------
________________ talArthacintAmaNiH 123 aura hama bauddhoMse pUchate haiM ki yaha ApakA mAnA huA abhyAsa bhalA kyA padArtha hai ? vidyArthI kaI bAra bola bola karake ghoSaNA karate haiM / malla vyAyAmakara abhyAsa karate haiN| ghoDAko aneka zobhanagatiyoMkA abhyAsa karAyA jAtA hai / isI prakAra pratyakSajJAnakA abhyAsa kyA paDegA / batAo ! yadi punaH punaH pratyakSarUpa anubhavakI utpatti ho jAnA abhyAsa kahA jAyagA, taba to kSaNikapana AdimeM usa nirvikalpakako pramANapanekA prasaMga hogaa| kyoMki saMpUrNa arthomeM tadAtmaka ho rahe usa kSaNikapanarUpa viSayameM nirvikalpakajJAna sadA hote rahate haiN| svalakSaNoMse kSaNikapana abhinna hai / ataH kSaNikatvameM to bahuta baDhiyA abhyAsa siddha ho rahA hai / bhAvArtha-svalakSaNapadArtha to vikalpoMse rahita hai, kSaNasthAyI hai / ataH kSaNikapanekA jJAna svalakSaNako jAnate samaya hI pratyakSa dvArA ho cukA hai / kintu kAlAntarasthAyIpanake samAropako dUra karaneke liye sattva hetuse kSaNikapanako punaH sAdhA jAtA hai| ataH phira phira anubhavoMkI utpattiko yadi abhyAsa mAnA jAyagA to kSaNikapanameM parama abhyAsa honeke kAraNa baDI sulabhatAse nizcaya ho jAyagA aura kSaNikapanako jAnanemeM pratyakSajJAnako pramANapanA prApta ho jAvegA, jo ki tuma bauddhoMko iSTa nahIM hai| ataH yaha pakSa acchA nahIM hai| punaH punarvikalpasya bhAvaH sa iti cet, tatonubhavasya pramANatve nizcayajananAdeva tadupagataM syAditi pakSAMtaraM pATavametenaiva nirUpitaM / ___ yadi phira phira vikalpajJAnoMkI utpatti honA vaha abhyAsa hai, aisA kahoge taba to usa abhyAsase anubhava ( pratyakSa ) ko pramANapanA lAyA jAvegA, aisA honepara nizcayakI utpattise hI vaha pramANapanA svIkAra kiyA gayA samajhA jAyagA aura aisA mAnanepara anavasthA aura anyonyAzraya doSa pahile kahe jA cuke haiM / isa kathanase hI anubhavakI paTutAkA dUsarA pakSa bhI nirUpaNa kara diyA gayA samajha lenA caahiye| abhyAsapATava, prakaraNa aura arthApana ina cAra pakSoMmeM dakSatAkA bhI grahaNa karanA iSTasAdhaka na ho skaa| avidyAvAsanAprahANAdAtmalAbhonubhavasya pATavaM na tu paunaHpunyenAnubhavo vikapotpattirvA, yatobhyAsenaivAsya vyAkhyeti cet, kathamevamaprahANAvidyAvAsanAnAM janAnAmanubhavAtkacitpavartanaM sidhyet, tasya pATavAbhAvAt pramANatvAyogAt / prANimAtrasyAvidyAvAsanAprahANAdanyatra kSaNakSayAunubhavAditi doSApAkaraNe kayamekasyAnubhavasya pATavApATave parasparaviruddha vAstavena syAtAM / tayoranyatarasyApyavAstavatve kacideva pramANatvA. prmaanntvyorektraanubhvenupptteH| / - bauddha kahate haiM ki avidyArUpa lagI huI cirakAlakI vAsanAke bhale prakAra nAza ho jAnese anubhavakA AtmalAbha honA hI paTutA hai / punaH punaH karake anubhava utpanna honA athavA bahuta bAra vikalpajJAnoMkI utpatti honA to paTutA nahIM hai, jisase ki abhyAsa karake hI isa paTutvakI vyAkhyA
Page #138
--------------------------------------------------------------------------
________________ 124 tattvArthazlokavArtike ho jAya, arthAt-abhyAsase pATava nyArA hai / isa prakAra kahanepara to hama jaina kaheMge ki aise DhaMgase avidyAkA sarvathA nAzakara samyagjJAnako dhAranevAle jIvoMkI viSayoMmeM pravRtti bhale hI hojAya kintu jina manuSyoMkI avidyAvAsanA naSTa nahIM huyI hai, una jIvoMkI kisI viSayameM anubhavajJAnase pravRtti honA kaise siddha hogA ? btaao| kyoMki ApakI mAnI huyI isa paTutAke na honeke kAraNa unake usa anubhavameM pramANapanA nahIM prApta ho sakatA hai| yadi bauddha isa doSa kA nivAraNa yoM kareM ki sampUrNaprANiyoMkI avidyAvAsanAke nAza huye vinA bhI kSaNikatva, svargaprApaNazakti, AdikA anubhava ho jAtA hai, taba to hama jaina kaheMge ki eka anubhavake svalakSaNa viSayameM pATava aura kSaNikatva viSayameM apATava ye paraspara viruddha ho rahe dharma bhalA vAstavika kyoM nahIM ho jAveMge ? anekAnta AjAvegA / phira bauddhoMkA dharma nirAtmakapanA kahAM rahA ? una donoM pATava apATavoM se kisI ekako bhI vastubhUta nahIM mAnA jAyagA to eka anubhavameM kisI viSayakI apekSA pramANapana aura kisI dUsare viSayakI apekSA apramANapanakI siddhi na ho skegii| . prakaraNAprakaraNayoranupapattiranenoktA / arthitvAnarthitve punararthajJAnAtpapANAtmakAduttarakAlabhAvinI kathamarthAnubhavasya prAmANyetarahetutAM pratipadyate svamatavirodhAt / tataH svArthavyavasAyAtmakajJAnAbhidhAyinAmevAbhyAse svato'nabhyAse parataH praamaannysiddhiH| isa kathanase yAnI abhyAsa aura pATavakA vivAra karacukanese prakaraNa aura aprakaraNakI upapatti na ho sakanA bhI kaha diyA gayA samajha lenaa| arthAt-kSaNikapanake prakaraNa bhI sadA prApta ho rahe haiM / ataH eka aMzameM nizcaya paidA karAnekA prakaraNa aura kSaNikatvake nizcaya karanekA aprakaraNa nahIM kaha sakate ho tathA jJeya viSayakA arthIpana aura kSaNika viSayakA anabhilASukapana to phira pramANarUpa arthajJAnase uttarakAlameM honevAle haiM / ve arthake anubhavakI pramANatA aura apramANatAke hetupanako kaise prApta ho sakeMge ? arthAt-arthajJAnameM pramANapanA utpanna ho jAnepara pIchethe arthameM abhilASukatA yA anarthitA ho skegii| ata: anyonyAzraya doSa AtA hai| arthIpana yA anarthIpanase arthajJAnameM pramANatA yA apramANatA hove aura jJAnameM pramANatA apramANatAke ho jAnepara abhilASA hAveM, arthAt -bauddhoMko apane matase virodha hogA / unhoMne pramANapanakI vyavasthAkA yaha DhaMga svIkAra nahIM kiyA hai / tisa kAraNa stra aura arthako nizcaya karanA svarUpajJAnako kahanevAle syAdvAdiyoMke yahAM hI abhyAsa dazAmeM jJAnakI pramANatA svataH jAnane aura anabhyAsa dazAmeM jJAnakI pramANatA parataH jAnanekI siddhi hotI hai| ekAntavAdI naiyAyika bauddha Adike yahAM aneka doSa Ate haiN| svataH pramANatA yasya tasyaiva parataH katham / tadaivaikatra naivAtaH syAdvAdosti virodhataH // 128 //
Page #139
--------------------------------------------------------------------------
________________ tatvArthacintAmaNiH 125 naitatsAdhu pramANasyAnekarUpatvanizcayAt / prameyasya ca nirbhAgatattvavAdastu bAdhyate // 129 // jisa hI jJAnako svAMzameM svataH pramANapanA hai, usa hI jJAnako anabhyAsa dazAmeM parataH pramANapanA kaise hogA ! eka sthAnapara eka hI samayameM do viruddha dharma nahIM Thahara sakate haiN| ataH virodha ho jAnese syAdvAda mata ThIka nahIM hai, yaha kisIkA kahanA prazasta nahIM hai / kyoMka pramANa jJAnako aneka svarUpoMse sahitapanekA nizcaya ho rahA hai / tathA pramANase jAnane yogya prameya padArtha bhI aneka svarUpoMko liye huye hai / jo bauddha pramANa aura prameyoMko aMzoMse rahita mAnate haiM, unakA tattvoMke svarUparahita mAnanekA pakSaparigraha karanA to bAdhita ho jAtA hai| cAhe jisa padArthameM niHsvarUpatva yA aneka dharmose rahitapanA kisI bhI pramANase jAnA nahIM jAtA hai / tatra yatparato jJAnamanabhyAse pramANatAm / yAti svataH svarUpe tattAmiti baikarUpatA // 130 // tina jJAnoMmeM jo jJAna anabhyAsa dazAmeM dUsare jJApaka hetuoMse pramANapanako prApta karatA hai, vaha jJAnasvarUpa aMzameM svataH hI usa pramANapanako prApta kara letA hai / isa prakAra bhalA ekarUpapanA jJAnameM kahAM rahA ? bhAvArtha-jJAnameM aneka svabhAva vidyamAna haiM / prameyake bhI aneka svabhAva haiM / anabhyAsadazAke jJAnake viSaya aMzameM parataH prAmANya jAnA jAtA hai| kintu jJAna aMzameM vaha svataH pramANarUpa hai| svArthayorapi yasya syAdanabhyAsAtpramANatA / pratikSaNavivartAdau tasyApi parato na kim // 131 // syAdvAdo na viruddhotaH syAtpramANaprameyayoH / khadravyAdivazAdvApi tasya sarvatra nizcayaH / / 132 // jisa vAdIke yahAM anabhyAsa dazA honese stra aura arthameM bhI pramANapanA parataH mAnA jAtA hai, usake yahAM bhI pratikSaNa navIna navIna paryAya AdimeM dUsaroMse pramANapanA kyoM nahIM mAnA jaavegaa| isa kAraNa pramANatattva aura prameyatattvoMmeM kathaMcit aneka svarUpoMko kahanArUpa syAdvAda siddhAMta kaise bhI viruddha nahIM hogA athavA svadravya, kSetra, kAla, bhAvakI adhInatAse astipanA aura parakIya dravya, kSetra, kAla, bhAvase nAstipanekarake bhI usa syAdvAdakA sabhI sthaloMpara nizcaya ho rahA hai| . kevalajJAnamapi svadravyAdivazAtpramANaM na paradravyAdivazAditi sarva kathaMcitramANaM, tathA tadeva svAtmanaH svataH pramANaM chadmasthAnAM tu parata iti sarve syAt svataH, syAtparataH,
Page #140
--------------------------------------------------------------------------
________________ 126 tattvArtha kokavArtike pramANamupagamyate virodhAbhAvAt / na punaryatsvataH tatsvata eva yatparatastatparata eveti sarvathaikAMtaprasakterubhayapakSapakSiptadoSAnuSaMgAt / sabase baDA kevalajJAna bhI apane dravya, kSetra, kAla, bhAvake vazase pramANa hai / dUsare jaDa yA matijJAnake dravya, kSetra, kAla, bhAvakI adhInatAse pramANa nahIM hai / isa prakAra sabhI samyagjJAna kathaMcit pramANa haiM, aura kisI apekSAse pramANa nahIM bhI haiM / rasanA indriyase utpanna huye modakake rAsanapratyakSako jaisI pramANatA hai, kevalajJAnase jAne gaye modakarasake jJAnako vaisI pramANatA nahIM hai| tathA vaha kevalajJAna hI svakIya AtmAko svataH pramANarUpa hai| aura kSAyopazamika jJAnI chanasthoMko to anya kAraNoMse pramANarUpa jAnane yogya hai / isa kAraNa sabhI jJAna kathaMcit svataH pramANarUpa haiN| aura kathaMcita parataH pramANarUpa svIkAra kiye jAte haiN| koI virodha nahIM AtA hai| phira aisA nahIM hai, jo svataH hI hoya vaha svataH hI rahe aura jo parase hoya vaha parase hI hotA rhe| yoM sabhI prakArase eka hI dharma mAnanekA prasaMga AtA hai, jo ki pratItasiddha nahIM hai| kyoM ki aisA mAnanepara svataH aura parataH ina donoM pakSoMmeM diye gaye doSoMkA prasaMga hogA / nanvasiddhaM pramANaM kiM svarUpeNa niruupyte| zazazrRMgavadityeke tadapyunmattabhASitam // 133 // svessttaanissttaarthyoaaturvidhaanprtissedhyoH| siddhiH pramANasaMsidhdyabhAvesti na hi kasyacit // 134 // koI zUnyavAdI yA saMzayaMmithyAdRSTi zaMkA karatA hai ki jaba pramANa apane svarUpase siddha nahIM hai, to zazake sIMga samAna usakA kyoM nirUpaNa kiyA jAtA hai ? isa prakAra koI eka udbhrAnta manuSya kaha rahe haiM / AcArya kahate haiM ki vaha kahanA bhI unmattoMkA bhASaNa hai / kyoMki kisI nAstika zUnyavAdI yA vibhrAnta bhI jJAtAko apane iSTa arthake vidyamAna karanekI aura apane aniSTa arthake niSedha karanekI siddhi honA pramANakI male prakAra siddhi na honepara kathamapi nahIM banatA hai / iSTasAdhana aniSTabAdhana ye donoM pramANakI siddhi kara cukanepara sambhavate haiM / anyathA nhiiN| iSTArthasya vidheraniSTArthasya vA pratiSedhasya pramANAnAM tattvato'saMbhave kadAcidanupapattena svarUpeNAsiddhaM pramANamanirUpaNAt zazazrRMgavannAsti pramANaM vicAryamANasyAyogAditi svayamiSTamartha sAdhayannaniSTaM ca nirAkurvan pramANata eva kthmnunmttH| tataH pramANa siddhiraadaayaataa| ___ vAstavika rUpase pramANoMkA asambhava mAnanepara iSTa arthakI vidhi aura aniSTa arthake niSedhakI kabhI bhI siddhi nahIM ho sakatI hai / isa kAraNa pramANatattva bhalA svarUpase asiddha nahIM
Page #141
--------------------------------------------------------------------------
________________ tattvArthacintAmaNiH chnoronomenomena vinam / hai, jisakA ki zazazRGgake samAna nirUpaNa nahIM kiyA jA ske| yadi zUnyavAdI anumAna banAkara yoM kaheM ki pramANa ( pakSa ) nahIM hai ( sAdhya ) / vicAra kiyA jA cukanepara pramANatattvakA yoga nahIM bana pAtA hai (hetu ) / isa prakAra svayaM anumAna pramANa svIkAra nahIM karanArUpa iSTa arthako dUsaroMke prati pramANase sAdhana karA rahA aura pramANa prameya Adi aniSTa tattvoMko pramANoMse hI nirAkaraNa kara rahA zUnyavAdI kaise svastha kahA jA sakatA hai ? pUrvAparaviruddha bAtoMko kahanevAlA unmatta hai / tisa kAraNa vinA kahe huye hI arthApattise pramANakI siddhi honA A gayA / vizeSa zrama karanA nahIM pdd'aa| nanu pramANasasiddhiH pramANAMtarato yadi / tadAnavasthitinoM cet pramANAnveSaNaM vRthA // 135 // AdyapramANataH syAcelamANAMtarasAdhanam / tatazcAdyapramANasya siddheranyonyasaMzrayaH // 136 // vaibhASika bauddha kahate haiM ki pramANakI acche DhaMgakI siddhi yadi dUsare pramANoMse honA mAnoge taba to anavasthA ho jaaygii| kyoMki una dUsare Adi pramANoMkI siddhi anya tIsare, cothe, Adi pramANoMse hote hote kahIM vizrAma prApta nahIM hogaa| tathA yadi dUsare pramANoMse prakRta pramANakI acchI siddhi honA nahIM mAnoge yAnI anya pramANoMke vinA bhI isa pramANakI samIcIna rUpase siddhi ho jAyagI to prameyakI siddhi bhI kisI bhI pramANako mAne vinA yoM hI ho jAyeMgI / aisI dazAmeM pramANoMkA DhUMDhanA vyartha hai / tathA AdimeM honevAle pramANase yadi dUsare pramANakI siddhi honA mAnA jAyagA, aura usa dUsare pramANase prathama honevAle pramANakI siddhi mAnI jAyagI, aisA karanese anyonyAzraya doSa hotA hai| prasiddhanAprasiddhasya vidhAnamiti nottaram / prasiddhasyAvyavasthAnAt pramANavirahe kacit // 137 // parAnurodhamAtreNa prasiddhorthoM yadISyate / pramANasAdhanastadvatpramANaM kiM na sAdhanam // 138 // bauddha hI kahate haiM ki koI yoM kaheM ki pratItiyoMse sAdhaliye gaye prasiddha padArtha karake yadi aprasiddha pramANa yA prameyakI vyavasthA kara lI jAvegI, isa prakArakA uttara bhI ThIka nahIM hai| kyoMki kahIM mI nirNItarUpase pramANatattvako mAne vinA prasiddhatattvakI vyavasthA nahIM ho sakatI hai| yadi koI yoM mAne ki dUsare naiyAyika, jaina Adi vAdiyoMke kevala anurodhase padArtha prasiddha ho
Page #142
--------------------------------------------------------------------------
________________ 128 tatvArtha lokavArtike rahA mAna liyA jAtA hai, jo ki prasiddha padArtha pratyakSa Adi pramANoMko sAdhanevAlA hai / isapara hama bauddhoM kA kahanA hai ki usa hI prakAra pramANakA sAdhana bhI kyoM na kara liyA jAya ? arthAtdUsaroM ke anusAra calane se pramANa bhI sAdhaliyA jAya / prathama dUsaroMke kahanese padArtha prasiddha kiyA jAya aura punaH usase pramANakI siddhi mAnI jAya / isa paramparAkA parizrama uThAnese kyA lAbha huA ? tAttvikarUpase pramANako mAnanekI AvazyakatA nahIM hai / parAbhyupagamaH kena sidhyatItyapi ca dvayoH / samaH paryanuyogaH syAtsamAdhAnaM ca nAdhikam // 139 // tatpramANaprameyAdivyavahAraH pravartate / sarvasyApyavicAreNa svapnAdivadatItare // 140 // bauddha hI kaha rahe haiM ki vaha dUsare vAdiyoMkA svIkAra karanA kisa karake siddha ho rahA hai ? isa prakArakA prazna uThAnA donoMko samAna hai aura samAdhAna karanA bhI donoM kA ekasA hai| koI adhika nahIM haiM / arthAt -- pramANako mAnanevAle aura na mAnanevAle donoMke yahAM anya vAdiyoMke mAne gaye padArthoM ko svIkAra karanemeM zaMkAsamAdhAna karanA ekasA hai| kisIke yahAM koI adhikatA nahIM hai / tisa kAraNa pramANa, prameya, pramAtA, Adika vyavahAra sabhIke yahAM vinA vicAra karake pravarta rahe haiN| jaise ki svapna, mUrcchita, grAmINa jhUThI kimvadantiyAM Adike vyavahAra bhittike vinA yoM hI jhUTha mUTha pracalita ho rahe haiM / isa prakAra yahAMtaka anya bauddha yA zUnyavAdI kaha rahe haiN| teSAM saMvittimAtraM syAdanyadvA tattvamaMjasA / siddhaM svato yathA tadvatpramANamapare viduH / / 141 / / yathA svAtaMtryamabhyastaviSaye'sya pratIyate / prameyasya tathA neti na pramAnveSaNaM vRthA // 142 // paratopi pramANatve'nabhyastaviSaye kvacit / nAnavasthAnuSajyeta tata eva vyavasthiteH // 143 // una bauddhoMke yahAM kevala zuddha sambitti athavA anya koI zUnya padArtha yA tattvopaplava tattvakA usIke samAna dUsare jaina, mImAMsaka, jisa prakAra zIghra apane Apa siddha honA mAnA gayA hai, naiyAyika Adi vAdI vidvAn pramANatattvako svataH siddha abhyAsa kiye gaye paricita viSayameM isa pramANako svataMtrarUpase pramANapanA pratIta ho rahA hai, tisa honA mAna rahe haiM / tathA jisa prakAra
Page #143
--------------------------------------------------------------------------
________________ tattvAryacintAmaNiH 129 prakAra prameya padArthako svataMtrapanA nahIM jAnA jA rahA hai| arthAt - prameyakI siddhi pramANake adhIna hai / isa kAraNa prameyakI siddhiko karAneke liye pramANakA DhUMDhanA vyartha nahIM hai| hAM, kahIM aparicita sthalapara abhyasta nahIM kiye gaye viSayameM pramANajJAnakI pramANatA dUsare jJApakoMse bhI jAnI jAyagI to bhI anavasthA doSakA prasaMga nahIM aavegaa| kyoMki usa hI abhyAsa dazAvAle dUsare pramANase anabhyasta dazAke pramANameM pramANapanakI vyavasthA ho jAtI hai / ataH sampUrNa pramANa, prameya, Adi padArthoka Adya cikitsaka pramANatastra avazya mAnanA cAhiye / svarUpasya svato gatiriti saMvidadvaitaM brahma vA svataH siddhamupayannabhyastaviSaye sarva pramANaM tathAbhyupagaMtumarhati / no cedanavadheyavacano na prekSApUrvavAdI / jJAnAdvaitavAdI yA brahmAdvaitavAdI vidvAn sampUrNa padArthoM ke svarUpakA jJAna honA svataH hI mAnate haiM / jJAna aura AtmAkA svayaM apane Apase jJAna honA prasiddha hI hai / aura advaitavAdI sarva tatvoMko caitanya Atmaka strIkAra karate haiM / taba unake matAnusAra sampUrNa padArthoMke svarUpakA svataH hI jJAna honA ThIka paDajAtA hai / astu. kucha bhI ho, jaba ki advaitavAdI paNDita zuddha samvedana yA brahmatattvako svataH hI siddha honA svIkAra kara rahA hai, to abhyastaviSayameM sampUrNa pramANoMko tisa prakAra svataH siddha svIkAra karaneke liye bhI vaha avazya yogya ho jAtA hai / yadi vaha aisA na mAnegA to vizvAsa nahIM karane yogya kathana karanevAlA hotA huA vicArapUrvaka kahanevAlA nahIM kahA jA sakatA hai / arthAt nyAya se prApta huye siddhAntako TAlakara eka pakSa ( ikataraphA ) kI bAtake Agraha karanevAlA vacana vizvAsa karalene yogya nahIM hai / vaha vicArazAlI bhI nahIM ataH abhyAsadazAmeM pramANakI svataH hI siddhi honA mAna lenA cAhiye / 1 mAnA jAtA hai / na ca yathA pramANaM svataH siddhaM tathA prameyamapi tasya tadvatsvAtaMtryApratIteH tathA pratItau vA prameyasya pramANatvApatteH, svArthapramitau sAdhakatamasya svataMtrasya pramANatvAtmakatvAt / tato na pramANAnveSaNamaphalaM, tena vinA svayaM prameyasyAvyavasthAnAt / yadA punarana bhyasterthe parataH pramANAnAM prAmANyaM tadApi nAnavasthA parasparAzrayo vA svataH siddhaprAmANyAt kutazcitkacitpramANAdavasthopapatteH / jisa prakAra sUrya yA dIpakake svaprakAzakapaneke samAna pramANatattva svataH siddha hai, usa prakAra ghaTa, paTa, Adi prameya bhI apane Apase siddha nahIM hote haiN| kyoMki una prameyoMko usa pramANake samAna siddhi honemeM svataMtratA nahIM pratIta ho rahI hai| yadi prameyakI bhI tisa prakAra svataMtratA svayaM pratIti honA mAnA jAyagA to prameyako pramANapanakA prasaMga hogA / pramANakA advaita chaajaaygaa| kyoMki sva ( apanI ) aura arthakI pramiti karanemeM prakRSTa upakAraka svataMtra padArthako pramANapanA svarUpa vyavasthita hai / tisa kAraNa pramANakA DhUMDhanA niSphala nahIM hai| kAraNa ki usa 17
Page #144
--------------------------------------------------------------------------
________________ tattvArthalokavAtika svataMtra pramANake vinA prameyatasvakI svayaM vyavasthA nahIM ho pAtI hai| tathA jaba phira anabhyasta viSayameM huye pramANoMkI pramANatA anya jJApaka kAraNoMse mAnI jAyagI to bhI anavasthA athavA anyonyAzraya doSa nahIM Ate haiM / arthAt-dUsare, tIsare, cauthe Adi jJApakoMkI AkAMkSA baDhanese anavasthA tathA pahile pramANako pramANatA dUsare pramANase aura dUsarekI pramANatA pahile pramANase jAnanemeM anyonyAzraya doSa honekI sambhAvanA nahIM hai| kyoMki kisI bhI anabhyAsa dazAke pramANameM abhyAsa dazAke khataH siddha pramANatAvAle kisI bhI svataMtra pramANase dUsarI tIsarI koTIpara avasthiti honA bana jAtA hai| nanu ca kacitkasyacidabhyAse sarvatra sarvasyAbhyAsostu vizeSAbhAvAdanabhyAsa eva pratipANi tadvaicitryakAraNAbhAvAt / tathA ca kutobhyAsAnabhyAsayoH svataH parato vA prAmANyavyavasthA bhavediti cet / naivaM, tdvaicitrysiddhH|| bauddha zaMkA karate haiM ki kahIM bhI vizeSa abhyastasthalapara kisI vyaktikA yadi abhyAsa mAnA jAvegA, to sabhI sthaloMpara saba jIvoMkA abhyAsa ho jAo / koI vizeSatA nahIM dIkhatI hai tathA yadi kisI jIvakA kisI aparicita sthalapara anabhyAsa mAnA jAvegA to sabhI jIvoMkA sabhI sthAnoMpara anabhyAsa hI raho / pratyeka pratyeka prANImeM usa abhyAsa yA anabhyAsakI vicitratAkA koI kAraNa nahIM haiM / tisa prakAra honepara abhyAsadazAmeM svataH pramANapanekI vyavasthA aura anabhyAsa dazAmeM dUsaroMse pramANapanekI vyavasthA bhalA kaise hogI ? granthakAra kahate haiM ki isa prakAra to zaMkA nahIM karanA / kyoMki saMsArI jIvoMke usa abhyAsa aura anabhyAsakI vicitratAke kAraNa siddhi hai / so suniye dRSTAdRSTanimittAnAM vaicitryAdiha dehinAm / / jAyate kacidabhyAso'nabhyAso vA kathaMcana // 144 // . isa saMsArameM kucha dekhe huye kAraNa aura katipaya nahIM dekha sakane yogya parokSa nimitta kAraNoMkI vicitratAse prANiyoMke kisI paricita viSayameM abhyAsa aura kisI aparicita viSayameM anabhyAsa kaise na kaise ho hI jAtA hai / urda yA mUMgakA raMdhanA aura miTTIse ghaDA bananA jaise aMtaraMga, bahiraMga kAraNoMse hotA hai, vaise hI abhyAsa, anabhyAsa mI kahIM kahIM donoM kAraNoMse ho jAte haiN| ___dRSTAni nimittAnyabhyAsasya kacitpaunaHpunyenAnubhavAdIni tajJAnAvaraNavIryAtarAyakSayopazamAdInyadRSTAni vicitrANyabhyAsa eva svahetuvaicitryAt jAyate, anabhyAsasya ca sakRdanubhavAdInyanabhyAsajJAnAvaraNakSayopazamAdIni ca / tadvaicicyAdvaicitrye'bhyAso'nabhyAsazca jAyate / tataH yuktA svatA paravandha praamaannyvyvsthaa|
Page #145
--------------------------------------------------------------------------
________________ tatvAryacintAmaNiH 131 kisI viSaya meM abhyAsake dRSTa kAraNa punaH punaH karake anubhava honA ghoSaNA (ghokhanA) Adi haiN| kisI meghAvI jIvake eka bAra dekhane se bhI abhyAsa ho jAtA hai| avadhAna karanA, smaraNazaktipara bala denA, brAhmI, bAdAma, ghRta, AdikA sevana bhI bahiraMga nimitta kAraNa hai tathA usa viSaya saMbaMdhI jJAnAvaraNa aura vIryAntarAya karmoMkA kSayopazama honA, vinayasaMpatti honA, sphUrti, pratibhA, vizuddhi, Adi antaraMga jo ki bahiraMga indriyoM dvArA nahIM dIkhe jAMya, aise nAnA prakAra ke nimitta kAraNa haiN| ye dRSTa, adRSTa vicitra kAraNa bhI abhyAsa honepara hI apane kAraNoMkI vicitratAse bana jAte haiM / puruSArtha karanese punaH punaH anubhava ho jAtA hai / kaSAyoMkI mandatA, gurubhakti, sadAcAra, zuddhabhojanapAna, brahmacarya, Adise jJAnAvaraNakarmakA kSayopazama baDhiyA ho jAtA hai / Rtu parivartana ke samAna kAraNoMkI vicitratA aneka nimittoMse saMsAra meM ho rahI prasiddha hai / tathA anamyAsake bhI dRSTa nimittakAraNa to eka bAra anubhava karanA, upekSA rakhanA, anyamanaska honA, khoTA AcAra karanA, Adi haiN| aura anabhyAsake adRSTa kAraNa anabhyAsa jJAnAvaraNa aura antarAya karmo kA kSayopazama, uddhatapanA, kaSAyasadbhAva, buddhisthUlatA Adi haiN| vicitratAse una kAraNoMmeM vicitratA honepara kisI jIvakA kisI viSaya meM honA bana jAtA hai / tisa kAraNase abhyAsa dazAmeM svataH aura anabhyAsa dazAmeM parataH pramANapana ke 1 jJAnakI vyavasthA honA yukta hai / unake bhI kAraNoMkI abhyAsa aura anabhyAsa tatprasiddhena mAnena svato siddhasya sAdhanam / prameyasya yathA tadvatpramANasyeti dhIdhanAH // 145 // tisa kAraNa svataH nahIM siddha huye prameyakI svataMtra prasiddha pramANa karake jisa prakAra siddhi kI jAtI hai, usIke samAna anabhyAsa dazAmeM pramANakI siddhi bhI abhyAsake prasiddha pramANa karake kara lI jAtI hai / isa prakAra buddhidhanake svataMtra adhikArI AcArya mahArAja kaha rahe haiM / na hi svasaMvedana vadabhyAsadazAyAM svataH siddhena pramANena prameyasya svayamasiddhasya sAdhanamanurudhyamAnairanabhyA sadazAyAM svayamasiddhasya tadapAkartuM yuktaM, siddhenAsiddhasya sAdha nopapatteH / tataH sUktaM saMti pramANAnISTasAdhanAditi / svasaMvedana pratyakSa ke samAna abhyAsa dazAmeM svataH prasiddha pramANa karake svayaM asiddha ho rahe prameyakI siddhiko anurodha kara kahanevAle vAdiyoMkarake anabhyAsa dazAmeM svayaM asiddha ho rahe pramANakI siddhi bhI prasiddha pramANa karake ho jAtI mAna lenI cAhiye / una vAdioMko usakA khaNDana karanA ucita nahIM hai| kyoMki asiddha padArthakI siddha pahilese prasiddha ho cuke tattvase hotI huyI bana jAtI hai| paNDitoMkI samIcIna zikSAse mUrkha bhI paNDita bana jAte haiN| dAniyoMke paropakArase daridra bhI saphalamanoratha ho jAte haiM / tisa kAraNa yaha anumAna bahuta acchA kahA
Page #146
--------------------------------------------------------------------------
________________ tatvArtha lokavArtike thA ki pramANa ( pakSa ) haiM ( sAdhya ) / kyoMki iSTa padArthoMkI siddhi ho rahI hai ( hetu) / yahAMtaka advaitavAdI yA zUnyavAda ke sanmukha pramANatattvakI siddhikA prakaraNa samApta huA / 131 * evaM vicArato mAnasvarUpe tu vyavasthite / tatsaMkhyAnaprasiddhyarthaM sUtre dvitvasya sUcanAt // 146 // isa prakAra ukta vicAra karanese pramANakA svarUpa vyavasthita ho jAnepara to usa pramANakI saMkhyAkI prasiddhi ke liye " tatpramANe " isa sUtra meM dvivacana " au " vibhaktike dvArA pramANake do pakA sUcana kiyA gayA hai / tatpramANe, iti hi dvitvanirdezaH saMkhyAMtarAvadhAraNanirAkaraNAya yuktaH kartuM tatra vipratipatteH / " tatpramANe " isa prakAra sUtrameM niyamase dvivacanapanekA kathana karanA to anya naiyAyika, mImAMsaka, Adi dvArA mAnI gayIM pramANoMkI saMkhyAoM ke niyamako nivAraNa karaneke liye kiyA jAnA samucita hai / kyoMki usa pramANakI saMkhyAmeM aneka vAdiyoMkA vivAda paDA huA thA / 1 pramANamekameveti kecittAvata kudRSTayaH / pratyakSamukhyamanyasmAdarthanirNItyasaMbhavAt // 147 // tina vivAda karanevAloMmeM koI cArvAka midhyAdRSTi to isa prakAra kaha rahe haiM ki pramANa eka hI hai / sampUrNa jJAnoMmeM mukhya pratyakSa pramANa hai| kyoMki anya anumAna, Agama Adise arthakA nirNaya honA asambhava hai / pramANakA sabase pahile arthakA nirNaya karanA phala hai / anumAna Adise vizeSa tathA arthokA nirNaya nahIM ho pAtA hai / sAmAnya rUpase ani Adikako to vyAptijJAnake samaya hI jAna liyA jAtA hai / vAdhya arthake zadvajanya Agama jJAnameM bhI aneka nyUnatA adhikatAyeM ho jAtI haiM / ataH pratyakSa hI eka pramANa hai / pratyakSameva mukhyaM svArthanirNItAvanyAnapekSatvAdanyasya pramANasya janmanimittatvAt na punaranupAdi tasya pratyakSApekSatvAt pratyakSajananAnimittatvAcca gauNatopapatteH na ca gauNaM pramANamatiprasaMgAt / tataH pratyakSamekameva pramANamagauNatvAt pramANasyeti kecit / pratyakSa hI mukhya pramANa hai, kyoMki apane aura arthake nirNaya karanemeM usako anyakI apekSA nahIM hai / dUsarA hetu yaha hai ki pratyakSa hI anya anumAna Adi pramANoMke janmakA nimitta hai / ataH pratyakSa hI mukhya pramANa hai| phira anumAna, upamAna, Adika jJAna mukhya nahIM haiM / kyoMki 1 unako pratyakSakI apekSA honeke kAraNa tathA pratyakSake janmakA nimittapanA nahIM honeke kAraNa gauNapanA prasiddha ho rahA hai / kintu gauNa padArtha to pramANa nahIM hotA hai / kyoMki yoM to ati
Page #147
--------------------------------------------------------------------------
________________ tatvArthacintAmaNiH prasaMga ho jaavegaa| yAnI cakSu, upanetra, ( cazmA ) lekhanI, zabda, sAdRzya Adi jaDa bhI pramANa bana baiTheMge / tisa kAraNa eka pratyakSa hI pramANa hai| sampUrNa viSayoMkI vyavasthA karanevAlA pramANa padArtha to agauNa honA cAhiye / isa prakAra koI bRhaspati matake anugAmI cArvAka kaha rahe haiN| aba AcArya kahate haiM ki- . . . teSAM tat svataH siddhaM pratyakSAMtaratopi vaa| svasya sarvasya cetyetadbhavet paryanuyojanam // 148 // una cArvAkoMke yahAM svayaM apane pUrvAparakAlabhAvI aneka pratyakSa aura anya saMpUrNa prANiyoMke pratyakSapramANa kyA svataH hI siddha ho rahe haiM ! athavA kyA anya pratyakSoMse bhI ve siddha kiye jAte haiM ! batAo / isa prakAra yaha kaTAkSasahita prazna karanA unake Upara lAgU hoyagA / svasyAdhyakSaM sarvasya vA svato vA sidhyet pratyakSAtarAdeti paryanuyogo'vazyaMbhAvI / pratyakSa hI eka pramANa mAnanevAle cArvAkoMke Upara isa. prakArakA prazna avazya hovegA ki apanA prayakSa athavA sampUrNa prANiyoMke pratyakSa kyA svataH hI siddha ho jAveMge ! athavA anya pratyakSa pramANoMse sAdhe jAveMge ? bhAvArtha-apanI nija AtmAmeM huye bhUta, bhaviSyat kAlake pratyakSa bhI to pramANa hai / tumhAre pAsa unake pratyakSa karanekA kyA upAya hai ! aura svayaM usa vartamAnakAlake pratyakSako kaise jAnA jAyagA ? tathA anya prANiyoMke bhUta bhaviSyat vartamAnakAlake asaMkhya pratyadhoMko bhI pramANapana svarUpase jAnane ke liye tumhAre pAsa isa samaya kyA sAdhana hai ? btaao| vasyaiva cet khataH siddhaM naSTaM gurvAdikIrtanam / tadadhyakSapramANatvasidhyabhAvAtkathaMcana // 149 // pratyakSAMtarato vAsya siddhau syaadnvsthitiH| kacitvato'nyato veti syAdvAdAzrayaNaM param // 150 // . yadi apane hI pratyakSoMkI apane Apase siddhi honA iSTa karoge to guru, pitA, samrATa, paropakArI AdikA guNagAyana karanA naSTa huA jAtA hai / kyoMki una guru Adike pratyakSoMko pramANapanakI kaise bhI siddhi nahIM ho pAtI hai / arthAt -gurukI pUjyatA ke kAraNa unake pratyakSa pramANoMko tuma apane pratyakSa pramANoMse kaise bhI nahIM jAna sakate ho athakA bahuta varSa prathama ho cuke guruoMkA yA unake pratyakSa jJAnoMkA tumako pratyakSa to ho nahIM sakatA hai| phira stuti kisakI kI jAya ! gurU Adike isa pratyakSakI yadi Apa anya pratyakSoMse siddhi honA mAnoge to una pratyakSoMkI siddhi bhI anya pratyakSoMse hogI aura unakI bhI anyoMse hogii| isa prakAra anavasthA doSa hogA ajJAta
Page #148
--------------------------------------------------------------------------
________________ 134 tatvArtha lokavArtika padArtha to kisIkA jJApaka hotA nahIM hai| kahIM svataH aura kahIM anya pratyakSoMse yadi pratyakSajJAnoM kI siddhi honA mAnoge isa prakAra to syAdvAdasiddhAntakA Azraya lenA hI baDhiyA paDA / sarvasyApi svatodhyakSapramANamiti cenmatiH / kenAvagamyatAmetadadhyakSAdyogividviSAm // 151 // yadi cArvAkoMkA yaha mantavya hoya ki sampUrNa jIvoMke sabhI pratyakSoMko svayaM apane Apa hI se pratyakSa hokara pramANapanA prasiddha ho rahA hai, taba to hama pUcheMge ki sampUrNa prANiyoMko apane apane pratyakSakA svayaM pratyakSa pramANa ho rahA hai| yaha kisake dvArA jAnA jAya ? isa bAtakA hamako nirNaya malA kaise ho sakatA hai ! btaao| pratyakSa pramANase sampUrNa padArthoMkA eka hI samayameM avalokana karanevAle kevalajJAnI yogiyoMse vizeSa dveSa karanevAle cArvAkoMke yahAM yaha nirNaya kaise bhI nahIM ho sakatA hai ki sabake pratyakSa apane apane svarUpameM pratyakSa karate huye pratyakSapanese vyavasthita haiM / kintu yaha jAnanA to Avazyaka hai, jo anyoMke prayakSoMko nahIM mAnanA cAhatA hai, vaha akele svayaMko aura apane vartamAnakAlake pratyakSako hI jIvita dekhanA cAhatA hai / kintu usake cAhanese anya prANiyoMkA aura unake pratyakSoMkA pralaya nahIM mAnA jA sakatA hai / anyathA svayaM usake bhUta, bhaviSyat kAlake ho cuke aura honevAle pratyakSoMkI kyA dazA hogI ? | pramANAMtarato jJAne naikamAnavyavasthitiH / apramANAdvAveva pratyakSaM kimupoSyate // 152 // anya pramANoMse yadi sampUrNa prANiyoMke pratyakSoMkA jJAna honA iSTa karoge to cArvAkoM ke yahAM eka hI pratyakSa pramANa mAnanekI vyavasthA nahIM ho sakI / anyoMke pratyakSapramANoMko jAnaneke liye anumAna, AgamakI bhI zaraNa lenI pdd'ii| yadi apramANajJAna se hI una prANiyoMke pratyakSoMkA jAnanA mAnoge to phira eka pratyakSako bhI pramANapanA kyoM puSTa kiyA jA rahA hai ? jahAM paNDitAbhAsa hI kAryakArI ho rahe haiM, vahAM ghora tapasyA kara vidvattAko prApta kara cuke Thosa paNDitoM kI kyA AvazyakatA hai ? mithyAjJAnoMse hI padArthoMkI jJapti mAnanepara eka pratyakSako bhI pramANa mAnanekA vyartha bojha kyoM lAdA jAtA hai ! goMgaciyoMke bhUSaNameM motI milAnA asaGgata hai / sarvasya pratyakSaM svata eva pramANamiti pramANamaMta reNAdhigacchan prameyamapi tathAdhigacchatu vizeSAbhAvAt / tatastaiH pratyakSaM kimupoSyata iti ciMtyam / sabhI prANiyoM ke pratyakSa svayaM apane Apa hI se pratyakSa pramANarUpa nirNIta ho rahe haiM / isa siddhAntako pramANake vinA hI adhigrama kara rahA cArvAkavAdI ghaTa, paTa, Adi prameyoMko bhI tisa hI prakAra pramANake binA hI jAna ko, donoM prakArake jJeyoMmeM koI vizeSatA nahIM hai| to phira tina
Page #149
--------------------------------------------------------------------------
________________ tAmAga 135 cArvAkoMkara ke pratyakSa mI pramANa kyoM puSTa kiyA jA rahA hai ? isa bAtakA Apa svayaM kucha kAlataka citavana kIjiye, taba uttara denA / arthAt isakA uttara tuma nahIM de sakoge / sadA cintAmeM hI DUbe rahoge / pratyakSamanumAnaM ca pramANe iti kecana / teSAmapi kuto vyAptiH sidhyenmAnAMtarAdvinA // 153 // koI kaha rahe haiM sUtrameM " pramANe " yaha dvivacana ThIka hai / pratyakSa aura anumAna ye do pramANa haiM / cArvAkoMke Upara Aye huye doSoMkA anumAna pramANa mAna lenese nivAraNa ho jAtA hai / aba AcArya kahate haiM ki una bauddha yA vaizeSikoM ke yahAM bhI anya tarkapramANako mAne vinA sAdhya aura sAdhanakI vyApti kaise siddha hogI ? mAvArtha - anumAnameM vyAptikI AvazyakatA hai / usako jAnane ke liye tarkajJAna mAnanA Avazyaka hogA / mithyAjJAnasvarUpa tarkase samIcIna anumAna nahIM sakatA hai| yopyAha - pratyakSaM mukhyaM pramANaM svArthAnirNItAvanyAnapekSatvAditi tasyAnumAnaM mukhyamastu tata eva / na hi tatasyAmanyAnapekSaM / svotpattau tadanyApekSamiti cet, pratyakSamapi tatsvanimittamakSAdikamapekSate na punaH pramANamanyaditi cet, tathAnumAnamapi / na hi tattrirUpaliMganizcayaM svahetumapekSya jAyamAnamanyatpramANamapekSate / yattu tattrirUpaliMgagrAhi pramANaM tadanumAnotpattikAraNameva na bhavati, liMgaparicchittAveva caritArthatvAt / pratyakSa aura anumAna do pramANoMko mAnanevAle vaizeSika yA bauddha kucha derataka apanA siddhAMta puSTa kara raheM haiM ki jo bhI cArvAkavAdI yoM kaha rahA hai ki pratyakSajJAna hI akelA mukhya pramANa hai| kyoMki pratyakSako sva aura arthake nirNaya karanemeM anya jJAnoMkI apekSA nahIM hai / usa cArvAka ke yahAM anumAna pramANa tisa hI kAraNa yAMnI sva aura arthake nirNaya karanemeM anyakI apekSA na paDane ke kAraNa mukhya pramANa ho jAo / vaha anumAna usa sva aura arthake nirNaya karanemeM anyakI apekSA nahIM rakhatA hai / yadi koI yoM kahe ki vaha anumAna apanI utpattimeM to anya hetu, vyApti kaheMge ki yo to jJAna, pakSavRttitA, AdikI apekSA rakhatA hai / aisA kahanepara to hama bauddha pratyakSa bhI apanI utpatti meM anya kAraNoMkI apekSA rakhatA hai| hAM, pratyakSa ke utpanna ho jAnepara strArthake nirNaya karanemeM vaha anyakI apekSA nahIM rakhatA hai, taisA anumAna bhI to hai / isapara cArvAka yadi yoM kaheM ki vaha pratyakSa apane nimitta kAraNa indriya, Aloka AdikI apekSA rakhatA hai / kintu phira dUsare pramANoMkI apekSA nahIM rakhatA hai| isa prakAra kahanepara to hama vaizeSika kaheMge kiM yoM sabhI kArya apanI utpattimeM kAraNoMkI apekSA rakhate haiM / tisa prakAra anumAna bhI apane
Page #150
--------------------------------------------------------------------------
________________ tatvAryalokavAtika utpAdaka nimittoMkI apekSA rakhatA hai| svaviSayakI jJapti karAnemeM anya pramANoMko nahIM cAhatA hai dekhiye| vaha anumAna pakSasatva, sapakSasatva, vipakSavyAvRttisvarUpa athavA kArya, svabhAva, anupalabdhisvarUpa yA pUrvavat zeSavat sAmAnyato dRSTarUpa tInarUpavAle liMgake nizcaya karanerUpa apane hetukI apekSA karake utpanna ho rahA saMtA kisI anya pramANakI apekSA nahIM karatA hai| kintu jo tIna svarUpavAle hetuko jAnanevAle pramANa hai, vaha to anumAnakI utpattikA kAraNa hI nahIM hotA hai / kyoMki vyAptiyukta hetuke jAnanemeM hI vaha liMgajJAna kRtakRtya ho rahA hai / ataH svArthIko jAnanemeM pratyakSake samAna anumAna bhI svataMtra hai / ataH apane prameyakI bapti karanemeM vaha bhI mukhya pramANa hai| sUryako gati, baDApana, AdimeM jhUThA jJAna karAneke kAraNa pratyakSakA nyAya anumAna pramANake nyAyAlayameM hotA hai aura pratyakSajJAnako bAdhita honA par3atA hai / apane bhUta bhaviSyatke pratyakSoM aura anya prANiyoMke pratyakSoMkA chaprasthoMko jJAna honA anumAnase hI sAdhya kArya hai| yadapyabhyadhApi, pratyakSaM mukhyaM pramANAMtarajanmano nimittatvAditi tsviruupliNgaadinaanaikaaNtik| yadi punaryasyAsaMbhave'bhAvAt pratyakSaM mukhyaM tadAnumAnamapi tata eva vizeSAbhAvAt / taduktaM-" arthasyAsaMbhave bhAvAt pratyakSepi pramANatA / pratibaddhasvabhAvasya taddhetutve samaM dvayam" iti / tathA jo bhI cArvAkoMne yaha kahA thA ki pratyakSa hI mukhya hai| kyoMki anya pramANoMke janma denekA vaha nimitta hai / isapara hama bauddha kahate haiM ki isa prakAra vaha hetu trirUpaliMga, sAdRzyajJAna, saMketajJAna, vyApti, Adikase vyabhicArI ho jAtA hai / ye liMga Adika anumAna Adi pramANoMkI utpattike kAraNa haiN| kiMtu cArvAkoMke yahAM mukhyapramANa to nahIM mAne gaye haiN| yadi phira cArvAka yoM kaheM ki vastubhUta arthake na honepara pratyakSapramANa nahIM utpanna hotA hai| ataH pratyakSapramANa mukhya hai / taba to anumAna bhI tisa hI kAraNa yAnI aryake na honepara nahIM honese mukhyapramANa ho jAo / koI vizeSatA nahIM hai / vahI hamAre bauddhoMke yahAM kahA hai ki arthake nahIM vidyamAna honepara huye pratyakSameM bhI pramANatAkA abhAva hai aura jJAnakA arthake sAtha avinAmAva saMbaMdha rakhane svabhAvako yadi pramANapanekA hetu mAnA jAyagA taba to donoM pratyakSa aura anumAna samAna koTike pramANa haiM / arthAt khalakSaNa kSaNikapana Adi vastubhUta arthoke honepara hI utpanna honese pratyakSa aura anumAna donoMko pramANapanA ekasA hai| saMvAdakatvAcanmukhyamiti cet tata evAnumAnaM na punaHbhyAmartha paricchipa pravartamAnorthakriyAyAM visNvaadyte| ___saphalapravRttikA janaka ho jAnArUpa samvAdakapanase yadi usa pratyakSako mukhya kahoge taba to tisa hI samvAdakapanese anumAna bhI mukhya ho jaao| donoM pratyakSa aura anumAna pramANoMse
Page #151
--------------------------------------------------------------------------
________________ - tatvAryacintAmaNiH 137 arthI paricchitti kara pravarta rahA jIva arthakriyAmeM visamvAda ( asaphalatA ) ko prApta nahIM karAyA jAtA hai| anumAna se agni, jala, sopAnakI sIDhIkA nirNaya kara saphala arthakriyAyeM ThIka ThIka ho jAtI haiN| kisI anumAnAbhAsase kahIM cUka ho jAnepara sabhI anumAnoMko baTTA nahIM laga jAtA hai / yoM to anumAnoMse adhika pratyakSAbhAsoMse anekaM sthaloMpara mithyAjJaptiyAM hotIM dekhI 'jAtI haiN| etAvatA samIcIna pratyakSoMmeM lAMcchana nahIM A sakatA hai / vastuviSayatvAnmukhyaM pratyakSamiti cet tata evAnumAnaM tathAstu prApyavastuviSayatvAdanumAnasya vastuviSayaM prAmANyaM dvayoH iti vacanAt / tato mukhye dve eva pramANe pratyakSamanumAnaM ceti kecit teSAmapi yAvAnkazcidUmaH sa sarvopyagnijanmAnagnijanmA vA na bhavatIti vyAptiH sAdhyasAdhanayoH kutaH pramANAMtarAdvineti ciMtyam / gaye haiN| ghaTa hai sIpa hai / prApya vastuko hI Alambana bauddha hI kaha rahe haiM ki yadi cArvAka yathArthavastuko viSaya karanevAlA honeke kAraNa pratyakSako mukhya pramANa kaheMge to usa hI kAraNa yAnI vastuko viSaya karanevAlA honese hI anumAna bhI tisa prakAra mukhya pramANa ho jAo / hama bauddhoMne isa prakAra apane granthoMmeM kathana kiyA hai kiM prApyavastuko viSaya karanevAlA honese anumAnakI vastuviSayako jAnanevAlI pramANatA hai / isa kAraNa pratyakSa aura anumAna donoMmeM pramANatA A jAtI hai / arthAthamAre yahAM jJAna ke viSaya Alambana aura prApya mAne ghaTako hI ghaTa jAnanevAle jJAnakA viSayabhUta Alambana aura prApta karane yogya eka hI jJAnakA Alambana cAMdI hai aura prApti karane yogya viSaya kare, vaha jJAna pramANa hotA hai| aisI pramANatA donoMmeM hai / tisa kAraNa pratyakSa aura anumAna do hI mukhya pramANa haiM / jainoMke " tatpramANe " sUtrakA artha pratyakSa aura parokSa nahIM kara pratyakSa aura anumAna karanA hameM abhISTa hai / isa prakAra " yo'pyAha " se lekara " anumAnaM ca taka koI (bauddha) kaha rahe haiM / aba AcArya kahate haiM ki una bauddhoke yahAM bhI jitane bhI koI dhUma haiM, ve sabhI agnise janma lenevAle haiM / ani bhinna padArthoMse ve utpanna honevAle nahIM haiN| isa prakAra sampUrNa deza aura kAlako vyApakara honevAlI sAdhya aura sAdhana kI vyAptiko tIsare tarka pramANake vinA bhalA kisase jAna sakoge ? isa praznake uttarako kitane hI dina taka vicAra kara kaho / adhika derataka cintA karanese vyAptijJAnakA mAnanA upasthita ho jaavegaa| " vyAptijJAnaM 39 1 18 T / kiMtu sIpameM huye cAMdIke " cintA / aisI dazA meM bauddhoM ko tIsarA pramANa mAnanA sirapara A paDA / pratyakSAnupalabhAbhyAM na tAvattatprasAdhanam / tayoH sannihitArthatvAt trikAlAgocaratvataH // 154 //
Page #152
--------------------------------------------------------------------------
________________ 158 tatvAryalokavArtike kAraNAnupalaMbhAce kAryakAraNatAnumA / vyApakAnupalaMbhAca vyApyavyApakatAnumA // 155 // tadyAtisiddhirapyanyAnumAnAditi na sthitiH| parasparamapi vyAptisiddhAvanyonyamAzrayaH // 156 // sAdhya aura sAdhanakA kSayopazamake anusAra eka hI bAra yA puna punaH ( bAra bAra ) nizcaya honArUpa pratyakSa aura sAdhyake na honepara sAdhanake na honekA eka hI bArameM yA bAra bArameM nizcayarUpa anupalambhase to usa vyAptikA nirdoSa sAdhana karanA nahIM bana sakegA / kyoMki Apa bauddhoMne una pratyakSa aura anupalambhoMko atyanta nikaTavartI arthIko viSaya karanevAlA mAnA hai / tInoM kAlake sAdhya yA sAdhanoMko ve viSaya nahIM karate haiM / kintu vyAptijJAna to sarvadeza aura sarvakAlake sAdhyasAdhanoMko jAnatA hai / yadi kAraNake anupalambhase kAryake na dIkhanepara kAryakAraNabhAvasambandha ( vyApti ) kA anumAna kiyA jAyagA aura vyApakake anupalambhase vyApyake nahIM dIkhanepara vyApyavyApakabhAva sambandha (vyApti ) kA anumAna kara liyA mAyagA, isa prakAra kahoge taba to usa vyAptiko sAdhanevAle anumAnakI janaka vyAptikA sAdhana bhI anya anumAnase kiyA jaaygaa| isa prakAra Age bhI yahI dhArA calegI, kahIM sthiti na hovegii| anumAnase vyAptiko jAnanemeM anavasthA doSa sphuTa hai| prakRta anumAnase usa vyAptiko jAnanevAle anumAnakI vyApti sadha jAyagI aura usa anumAnase prakRta anumAnakI vyApti sadha jAyagI / isa prakAra parasparameM bhI vyAptiko siddha karanemeM anyonyAzraya doSa AtA hai| yogipratyakSato vyAptisiddhirityapi durghaTam / sarvatrAnumitijJAnAbhAvAt sklyoginH|| 157 // parArthAnumito tasya vyApAropi na yujyate / ayoginaH svayaM vyAptimajAnAnaH janAna prati // 158 // . yoginopi prati vyarthaH svasvArthAnumitAviva / samAropavizeSasyAbhAvAt sarvatra yoginAm // 159 // bauddha yadi sabako jAnanevAle yogiyoMke pratyakSase vyAptikI siddhi honA mAneMge yaha bhI ghaTita karanA kaThina hai| kyoMki sakala bhUta, bhaviSyat, vartamAnake trilokavartI padArthIko yugapat jAnanepAle sakala yogIke sabhI viSayoMmeM pratyakSajJAna ho rahA hai / unako anumAnajJAna nahIM hotA hai| ataH svayaM apane pratyakSase vyAptiko jAnakara sarvajJake svAryAnumAna * karanA jaba hai hI nahIM to
Page #153
--------------------------------------------------------------------------
________________ tatvArthacintAmaNiH 139 sakala yogIko vyAptijAna lenepara bhI kyA lAbha huA ! tathA jo ayogI alpa jJAnI jIva svayaM vyAptiko nahIM jAna rahe haiM, una manuSyoMke prati parArthAnumAna karAnemeM bhI usa yogipratyakSakA vyAptiko jAnanevAlA vyApAra upayogI nahIM hotA hai / aura sarvajJa yogiyoM ke prati to svayaM apane pratyakSase jAnI huyI vyAptike jJAnakA vyApAra karanA vyartha hI hai / jaise ki apane svArthAnumAna karanemeM 1 nikaTavarttI sAdhya aura sAdhanakI pratyakSase jAnI huyI vyAptikA jJAna vyartha paDatA hai / yogiyoMko sampUrNa triloka trikAlavartI padArthoMmeM ajJAna, saMzaya, Adi vizeSa samAropoM ke honekA to abhAva hai / ataH pratyakSa kiye gaye padArthoM meM bhI kisI kAraNa se hogaye samAropako dUra karaneke liye anumA jJAna sarvajJa ho jAtA, vaha to ho nahIM sakatA hai| etenaiva hatA dezayogipratyacato gatiH / saMbaMdhasyAsphuTaM dRSTetyanumAnaM nirarthakam // 160 // tasyAvizadarUpatve pratyakSatvaM virudhyate / pramANAMtaratAyAM tu dve pramANe na tiSThataH // 169 // 1 isa ukta kathana karake hI yogiyoMke dezapratyakSase vyAptiko jAnaleneke siddhAntakA vyAghAta karadiyA hai / arthAt - ekadeza yogiyoMke avadhi, mana:paryaya AdirUpa pratyakSoMse vyAptirUpa sambandhI jJApti honA nahIM banatA hai| kyoMki una dezayogiyoMko bhI sAdhya sAdhanake sambandhakA vyAptijJAna cAroM orase sphuTa pratyakSarUpa dekhA jArahA hai / ataH una pratyakSajJAniyoMko anumAnakA karanA vyartha hai / yadi vyAptiko jAnanevAle usa deza pratyakSako avizadarUpa mAnoge to usako pratyakSapanA viruddha paDegA / yadi vyAptiko jAnanevAle pramANako anya pramANa mAnA jAvegA, to pratyakSa aura anumAna do hI pramANa haiM, yaha vyavasthita nahIM hotA hai / tIsarA vyAptijJAna bhI pramANarUpa mAnanA anivArya hogayA / na cApramANato jJAnAdyukto vyAptivinizvayaH / pratyakSAdiprameyasyApyevaM nirNIta saMgataH // 162 // vaizeSike anusAra apramANarUpa vyAptijJAna mAna liyA jAya / mithyAjJAnake saMzaya, viparyaya aura tarka tIna bheda kiye gaye haiM / isapara AcArya kahate haiM ki apramANajJAnase vyAptikA baDhiyA nizcaya karanA yukta nahIM haiN| isa prakAra to pratyakSa, anumAna, Adi pramANoMke prameya tattvoMkA bhI nirNaya honA saMgata ho jAyagA / phira bhalA pratyakSa Adiko pramANapanA kyoM puSTa kiyA jAtA hai ? cora yA vyabhicArI manuSya bhI yadi upadezaka bana jAveM to sadAcArI vidvAnoMkI AjJAkA anusaraNa karanA kyoM vaidha hogA ! |
Page #154
--------------------------------------------------------------------------
________________ tattvArthazlokavArtike pratyakSaM mAnasaM yeSAM saMbaMdha liMgaliMginoH / vyAptyA jAnAti tepyarthetIMdriye kimu kurvate // 163 // yatrAkSANi pravartate mAnasaM tatra vartate / nonyatrAkSAdi vaidhuryaprasaMgAt sarvadehinAm // 164 // jina vAdiyoMke yahAM mana indriyase utpanna huA pratyakSajJAna sAdhya aura sAdhanake vyApti karake ho rahe sambandhako jAna letA hai| ve bhI vAdI indriyoMke agocara atIndriya viSayameM bhalA kyA upAya karate haiM ? batAo / jisa viSayameM bahiraMga indriyAM pravarta rahI haiM / usa hI viSayameM antaraMga mana pravartatA mAnA gayA hai| anya viSayoMmeM nahIM pravartatA hai| yoM to sampUrNa prANiyoMke bahiraMga indriya aura mana Adise rahitapanekA prasaMga hogA / bhAvArtha-una prANiyoMke atIndriya, indriya, mana Adiko alpajJa jIva apane indriyoMse nahIM jAna skegaa| ataH anumAna bhI nahIM kara skegaa| cAlinI nyAyase kisI bhI jIvakI indriyAM nahIM sadha skeNgii| Agama, arthApatti, Adiko tuma pramANa nahIM mAnate ho, ataH atIndriya padArthokI siddhi honA asambhava hai| kintu AtmA, paramANu, puNya, pApa, paraloka AdikI siddhi, samIcIna vyAptivAle hetuoMse ho rahI hai| saMbaMdhotIMdriyArtheSu nizcIyetAnumAnataH / tayAptizcAnumAnenAnyena yAvatpravartate // 165 // pratyakSanizcitavyAptiranumAne'navasthitiH / nivartyate tathAnyonyasaMzrayazceti kecana // 166 // teSAM tanmAnasaM jJAnaM spaSTaM na pratibhAsate / aspaSTaM ca kathaM nAma pratyakSamanumAnavat // 167 // koI kaha rahe haiM ki atIndriya arthoMmeM anupAnase sambandhakA nizcaya kara liyA jAtA hai, aura usa anumAnakI vyAptikA bhI nizcaya anya anumAna karake kara liyA jAtA hai / yaha dhArA tabataka calatI rahegI jabataka ki kahIM pratyakSase vyAptikA nizcaya kara liyA jAya / isa kAraNa anumAnameM anavasthA aura anyonyAzraya doSa tisa.prakAra nivRtta ho jAte haiM / aisA jo koI kaha rahe haiM / unake yahAM vaha pratyakSase vyAptiko nizcaya karanevAlA antima mAnasajJAna spaSTa to nahIM pratibhAsatA hai / aura aspaSTajJAna bhalA pratyakSa kaise ho sakatA hai ? jaise ki avizada anumAna pratyakSa nahIM kahA jAtA hai|
Page #155
--------------------------------------------------------------------------
________________ tatvArthacintAmaNiH tarkazcaivaM pramANaM syAtsmRtiH saMjJA ca kiM na ka / mAnasatvAvisaMvAdAvizeSAnnAnumAnyathA // 168 // - isa prakAra tuma bauddhoMke yahAM vyAptiko jAnanevAlA tarka kyoM nahIM pramANa ho jAvegA ? tathA smRti aura pratyabhijJAna bhI kyoM nahIM pramANa ho jAyeMge ? kyoMki manase utpanna honApana aura sambAdIpanakI apekSA koI vizeSatA nahIM hai / anyathA yAnI avisambAdI hote huye bhI mana indriya janya jJAnoMko pramANapanA yadi na mAnoge to ApakA mAnA huA anumAna bhI pramANa na ho sakegA, anumAna bhI Apake mata anusAra samvAdI hai aura mana--indriyajanya hai| mAnasaM jJAnamaspaSTaM vyAptI pramANamavisaMvAdakatvAditi vadan kathamayaM tarkameva * necchet 1 smaraNaM pratyabhijJAnaM vA kutaH pratikSipet tadavizeSAt / manojJAnatvAba tatpramANamiti cenAnumAnasyAmamANatvaprasaMgAt / saMvAdakatvAdanumAnaM pramANamiti cet, tata eva smaraNAdi pramANamastu / na hi tatorthe paricchidya vartamAnorthakriyAyAM visaMvAdyate pratyakSAdivat / ____ manase utpanna huA jJAna avizada hotA huA bhI vyAptiko jAnanemeM bhI pramANa hai, kyoMki vaha saphalapravRtti karAnevAlA samvAdaka hai / isa prakAra kaha rahA bauddha yoM tarphako kaise pramANa nahIM kahanA cAhegA ! tathA smaraNa aura pratyabhijJAnakA kaise kisa pramANase khaNDana kara degA ? kyoMki vaha avizada hokara sambAdIpanA, tarka, smaraNa, pratyabhijJAna tInoMmeM vizeSatA rahita ( ekasA ) hai / yadi bauddha yoM kaheM ki manase janya honeke kAraNa ve tarka Adika tIna jJAna pramANa nahIM haiN| granthakAra kahate haiM ki so to na kahanA / kyoMki yoM to anumAnako bhI apramANapanakA prasaMga hogaa| yadi sambAdI honeke kAraNa anumAnako pramANa mAnoge to tisa hI kAraNa smaraNa Adika bhI pramANa ho jAo / una smaraNa Adikase bhI arthakI paricchitti kara pravarttanevAlA puruSa arthakriyAmeM dhokhA nahIM khA jAtA hai / jaise ki pratyakSa aura anumAnase jala Adi arthoko jAnakara vastubhUta snAna, pAna, Adika arthakriyAyeM nidhaDaka ho jAtI haiM, tisa hI prakAra smaraNa Adise khATa, caukI AdikA jJAnakara niHsaMzaya baiTha jAnA Adi arthakriyAyeM karalI jAtI haiN| tarkAdermAnasedhyakSe yadi liMgAnapekSiNaH / syAdatarbhavanaM siddhistatodhyakSAnumAnayoH // 169 // . liMgakI nahIM apekSA karanevAle tarka, smaraNa, pratyabhijJAna, pramANoMko yadi mAnasa pratyakSameM garmita karogeM taba to pratyakSa aura anumAna ina do hI pramANoMkI siddhi ho skegii| anya koI upAya nahIM hai| aura spaSTa na honese tathA liMgakI apekSA nahIM karanese pratyakSa aura anumAnameM tarka
Page #156
--------------------------------------------------------------------------
________________ tattvArtha lokavArtike AdikA antarbhAva ho nahIM sakatA hai| ataH inako nyAre pramANa mAno / yaha Apako balAtkArase mAnanA paDA / sIdhI aMgulIse ghRta nahIM nikalatA hai / 142 yadi tarkAdermAnasedhya kSetarbhAvaH syAlliMgA napekSatvAttato'dhyakSAnumAnayoH siddhiH pramANAMtarAbhAvavAdinaH saMbhAvyate nAnyathA / yadi tarka Adiko jJApaka hetukI nahIM apekSA karanese mAnasapratyakSameM garbhita kiyA jAyagA, taisA honese to tIsare Adi anya pramANoMko nahIM mAnanevAle bauddha yA vaizeSikoM ke yahAM pratyakSa aura anumAna do hI pramANoMkI siddhi sambhava sakatI hai| anyathA nahIM / athavA isa paMktikA dvitIya gauNa artha yaha bhI kara sakate ho ki tarka Adiko pratyakSapramANameM garbhita karanepara hI sabhI jIvoMke sampUrNapratyakSako pramANapanA aura anumAnoMko pramANapanA AtA hai / anyathA kevala apanA hI vartamAnakAlakA pratyakSa aura dRSTAntameM pratyakSase jAnI huyI vyApti karake utpanna huA anumAna ye to pramANa ho skeNge| zeSa bahutase pratyakSa aura anumAna apramANa Thahara jAyeMge / ataH tarka Adikako mAno, vicAra karanepara pratyakSameM unakA antarbhAva hotA nahIM hai / ataH parokSameM unakI ginatI kI jAya / tadA mateH pramANattvaM nAmAMtaradhRtostu naH / tadvadevAvisaMvAdAcchrutasyeti pramAtrayam // 170 // tatra to smRti, saMjJA, cintA, Adi yA avagraha IhAprabhRti dUsare nAmoMko dhAraNa karanevAle matijJAnakA hama syAdvAdiyoM ke yahAM pramANapanA vyavasthita ho rahA dhanyavAdako prApta hoo| hamAre aura tumhAre mAne huye isa jJAnameM kevala nyAre nAmanirdezakA bheda hai, arthakA bheda nahIM hai / tathA tisa matijJAnake samAna zrutajJAnako bhI avisambAda honeke kAraNa pramANapanA ho jaao| isa prakAra pratyakSa, anumAna, aura zrutajJAna 'ye tIna pramANa siddha ho jAte haiM / yo hyavagrahAdyAtmakarmidriyajaM pratyakSamakSairjanitatvAt tadanapekSaM tu smaraNAdi mAnasaM liMgAnapekSaNAditi brUyAt tena matijJAnamevAsmAkamiSTaM nAmAMtareNoktaM syAt / tadvizeSastu liMgApekSonumAnamiti ca pramANadvayaM matijJAnavyaktyapekSayopagataM bhavet / tathA ca zabdApekSatvAtkuto jJAnaM tataH pramANAMtaraM na sidhyet saMvAdakatvAvizeSAditi pramANatraya siddheH / jo koI vAdI yoM kahegA ki indriyoMse utpanna honeke kAraNa avagraha, IhA, Adi svarUpa jJAna indriyajanya pratyakSa haiM, aura indriyoMkI nahIM apekSA rakhanevAle smaraNa, pratyabhijJAna Adika to mAnasa pratyakSa haiM, hetukI nahIM apekSA honeke kAraNa ye smaraNa Adika anumAnapramANa nahIM ho sakate haiM, isapara AcArya kahate haiM ki yoM to usa vAdIne hamArA mAnA gayA matijJAna hI
Page #157
--------------------------------------------------------------------------
________________ tatvArthacintAmaNiH 143 dUsare nAma karake kaha diyA, yaha samajhA jAyagA / usI matijJAnakA eka bheda to liMgakI apekSA rakhanevAlA anumAna hai / isa prakAra eka sAmAnya matijJAnake vyaktikI apekSAse bhedako prApta huye do pramANa pratyakSa aura anumAna svIkRta huye kahane cAhiye / aura tisI prakAra zadvakI apekSAse utpanna huA zrutajJAna kyoM nahIM usase bhinna tIsarA nyArA pramANa siddha hogA ? kyoMki pratyakSa yA anumAnake samAna samvAdakapanA zrutajJAnameM bhI ekasA hai / koI antara nahIM hai / isa prakAra tIna pramANa prasiddha ho jAte haiM / yatpratyakSaparAmarzivacaH pratyakSameva tat / laiMgikaM tatparAmarza tatpramANAMtaraM na cet // 171 // zrutajJAnako pratyakSa aura anumAnase bhinna nahIM mAnanevAlA bauddha yA vaizeSika paMDita kahate haiM ki jo pratyakSakA vicAra karanevAlA vacana hai, vaha pratyakSarUpa hI hai / aura jo anumAnakA parAmarza karanevAlA vacana hai, vaha anumAnapramANarUpa hI hai / ataH zavase utpanna huA tIsarA nyArA pramANa nahIM hai / AcArya kahate haiM ki isa prakAra yadi kahoge to : sarvaH pratyakSeNAnumAnena vA paricchidyArtha svayamupadizet parasmai nAnyathA tasyAnAtatvaprasaMgAt / tatra pratyakSaparAMmayupadezaH pratyakSameva yathA laiMgikamiti na zrutaM tataH pramANAMtaraM yena pramANadvayaniyamo na syAditi cet / bauddha kahate haiM ki sabhI upadezaka vidvAn pratyakSa athavA anumAna karake svayaM arthako jAnakara dUsaroMke liye upadeza deveMge, anyathA yAnI pratyakSa aura anumAnase svayaM nahIM jAnakara to svayaM upadeza nahIM de sakate haiN| kyoMki yoM to una upadezakoM ko jhUThA kahanevAle anAptapanekA prasaMga hogA / tahAM pratyakSa jJAnase arthako jAnakara parAmarza karanevAlA upadeza pratyakSa hI hai| jaise ki anumAna se arthako jAnakara upadeza denevAlekA vacana anumAnarUpa hai / isa kAraNa zrutajJAna una pratyakSa auraM anumAnase nyArA pramANa nahIM hai, jisase ki hamAre pratyakSa aura anumAna ina do pramANoMkA niyama nahIM ho sake / granthakAra kahate haiM ki isa prakAra yadi kahoge ? bhAvArtha - " tadvacanamapi taddhetutvAt " pratipAdaka ke jJAna se utpanna aura pratipAdya ke jJAnakA janaka honeke kAraNa jaise parArthAnumAnake vacanako jaina anumAnapramANa kaha dete haiM, vaise hI vacana yA tajjanyajJAna to pratyakSa aura anumAna pramANa ho sakatA hai / isake liye zrutako tIsarA pramANa mAnanekI AvazyakatA nahIM / yoM bauddha kaheM:1 nAkSaliMgavibhinnAyAH sAmanyA vacanAtmanaH / samudbhUtasya bodhasya mAnAMtaratayA sthiteH // 172 //
Page #158
--------------------------------------------------------------------------
________________ tatvArthakokavArtike so to ThIka nahIM hai, kyoMki pratyakSakI sAmagrI indriya aura anumAnakI sAmagrI avinAbhAvI hetuse sarvathA bhinna ho rahI vacanasvarUpa sAmagrIse bhale prakAra utpanna huye zrutajJAnakI tIsare nyAre pramANapana karake vyavasthA mAnanA upayukta ho rahA hai / vacanako to upacArase pramANa mAnA gayA hai / kAraNa ki viziSTa jJAnakA atinikaTa kAraNa zabda hai| akSaliMgAbhyAM vibhinnA hi vacanAtmA sAmagrI tasyAH samRdbhUtaM zrutaM pramANAMtaraM yuktamiti na tadadhyakSamevAnumAnameva vA sAmagrIbhedAt pramANabhedavyavasthApanAt / jisase ki pratyakSa aura anumAnake kAraNa indriyAM aura jJApaka hetuoMse vacanasvarUpa sAmagrI sarvathA ( bilakula ) nyArI hai, usase samutpanna huA zrutajJAna nyArA pramANa hai / yaha siddhAnta yukti. pUrNa hai / isa kAraNa vaha zrutajJAna pratyakSarUpa hI athavA anumAnasvarUpa hI nahIM hai / sAmagrIke bhinna bhinna honese pramANAke bhedakI vyavasthA karA dI jAtI hai| yatraMdriyamanodhyakSaM yogipratyakSameva vA / laiMgikaM vA zrutaM tatra vRttermAnAMtaraM bhavet // 173 // pratyakSAdanumAnasya mAbhUttarhi vibhinnatA / tadarthe vartamAnatvAt sAmagrIbhitsamA zrutiH // 174 // jisa bauddhake yahAM indriyapratyakSa, mAnasapratyakSa, yogipratyakSa aura svasaMvedanapratyakSa ye cAra pratyakSa mAne gaye haiM, athavA tIna prakArake hetuoMse utpanna huA anumAna mAnA gayA hai, usake yahAM pravRtti karAnevAlA honese zrutajJAna bhI tIsarA bhinna pramANa ho jaavegaa| yadi sAmagrIke medase pramANake medako na mAnakara prameyake medase pramANakA bheda mAnoge taba to bauddhoMke yahAM pratyakSa pramANase anumAnapramANakA bheda nahIM ho paavegaa| kyoMki pratyakSake dvArA hI jAnaliye gaye vastubhUta 'kSaNikapanarUpa usake viSayameM anumAna pramANa vatarahA hai| hAM, yadi sAmagrIke bhedase pratyakSa aura anumAnakA bheda mAnA jAvegA taba to zrutajJAna bhI anumAnake samAna sAmagrIbheda honese bhinnapramANa ho jaao| arthAt-pratyakSa jJAnakI indriya Adika sAmagrI hai| aura anumAnakI hetu, vyApti smaraNa, Adi nyArI sAmagrI hai / usIke samAna zadvasaMketa smaraNa, Adika sAmagrI zrutajJAnakI nirAlI hai| na hi viSayasabhedAt pramANabhedaH pratyakSAdanumAnasyAbhedaprasaMgAt / na ca tattato bhinnaviSayaM sAmAnyavizeSAtmakavastuviSayatvAt / pratyakSameva sAmAnyavizeSAtmakavastuviSayaM na punaranumAnaM tasya sAmAnyaviSayatvAditi cet tataH kasyacitkacitmavRttyabhAvaprasaMgAt / sarvorthakriyArthI hi pravartate na ca sAmAnyamazeSavizeSarahitaM kAcidarthakriyA saMpAdayituM samartha tattu zAnamAtrasyApyabhAvAt /
Page #159
--------------------------------------------------------------------------
________________ tAcAryacintAmaNiH AcArya mahArAja bauddhoMke prati kahate haiM ki viSayake bhedase pramANakA bheda mAnanA ThIka nahIM hai| anyathA pratyakSapramANase anumAnake ameda ho jAnekA prasaMga hogA / dekhiye, vaha anumAnapramANa usa pratyakSase mina viSayavAlA to nahIM hai| kyoMki sAmAnya vizeSarUpa vastuko donoM bhI pramANa viSaya karate haiM / yadi bauddha yoM kaheM ki pratyakSa hI sAmAnya vizeSarUpa vastuko viSaya karatA hai| kintu anumAna to phira sAmAnyavizeSasvarUpa vastuko viSaya nahIM karatA hai / vaha anumAna kevala sAmAnyako hI viSaya karatA hai / isa prakAra kahanepara to hama kaheMge ki usa anumAnase kisIkI bhI kahIM (kAryameM ) pravRtti nahIM ho sakanekA prasaMga AtA hai| abhilASuka jAMvoMkI pravRtti kevala sAmAnyameM ho nahIM sakatI hai / vizeSoMke vinA korA sAmAnya asata hai / vizeSa ghoDeke vinA sAmAnya ghoDepara koI car3ha nahIM sakatA hai / brAhmaNa, kSatriya, vaizya, zUda, mleccha, patita, bhAgabhUmiyAM, labdhyaparyAptaka manuSyoM ke atirikta sAmAnya manuSya koI vastu nahIM hai| arthakriyAko cAhanevAle sabhI manuSya aoMmeM pravRtti kara rahe haiM, kintu sampUrNa vizeSoMse rahita hotA huA sAmAnya kisI bhI arthakriyAko banAneke liye samartha nahIM haiN| yahAMtaka ki vaha vizeSarahita sAmAnya sulamatAse kI jA sakanevAlI kevala apanA jJAna karAdenArUpa arthakriyAko bhI to nahIM banA sakatA hai| isase baDhakara aura arthakriyArahitapanA kyA hogA ! pratyeka padArtha kamase kama sarvajJake jJAnameM apanI jJapti karAdenArUpa arthakriyAko to kara hI rahe haiN| isa kAryameM to kisI padArthako kisIse kucha nahIM lenA denA par3atA hai| ___sAmAnyAdanumitAdvizeSAnumAnAt pravartakamanumAnamiti cet, na anavasthAnuSaMgAt / vizeSepi anumAnaM tatsApAnyaviSayameva paraM vizeSamanumAya yadeva pravartakaM tatrApyanumAnaM tatsAmAnyaviSayamiti sudaramapi gatvA sAmAnyavizeSaviSayamanumAnamupagaMtavyaM tataH pravRttI vasya praaptipsiddheH| yadi koI yoM kahe ki pUrvake anumAnase jAna liye gaye sAmAnyase punaH dUsarA vizeSako jAnaneke liye anumAna kiyA jAyagA, aura usa dUsare anumAnase vizeSavyaktimeM pravRtti ho jAyagI, ataH anumAnapramANa pravartaka hai, AcArya kahate haiM ki yaha to na kahanA / kyoMki anavasthA doSakA prasaMga hotA hai| vizeSameM bhI jo pIchese anumAna hogA vaha sAmAnyako viSaya karanevAlA hI hogaa| kAraNa ki sAmAnyarUpase vyAptikA grahaNa hotA hai| dhUma hetukarake anikA sAmAnyarUpase jJAna hogA aura ani sAmAnyase anivizeSako yadi jAnA jAyagA to bhI sAmAnyarUpase hI ami vizeSako jAna skoge| dhUma hetukI ani vizeSake sAtha vyApti nahIM jAnI gayI hai| jahAM dhuA hai, yahAM vizeSa agni hai| athavA jahAM agni sAmAnya hai, vahAM anivizeSa hai, aisI vyApti banAnese jaise vyabhicAra doSa AtA hai, tisa hI prakAra vizeSakA anumAna bhI sAmAnyarUpase hogA / punaH usa anya vizeSako anumAna karake jAnakara jo hI anumAna pravartaka kahA jAvegA, vahAM bhI 19
Page #160
--------------------------------------------------------------------------
________________ 146 tattvArthazlokavArtike vizeSako jAnanevAlA vaha anumAna punaH sAmAnyako hI viSaya karegA aura phira sAmAnyake dvArA vizeSakI sAmAnyapane karake hI anumiti hogI |kyoNki " sAmAnyena tu vyAptiH " sAmAnyarUpase sAdhyake sAtha hetukI vyApti hotI hai / vyAptike anusAra vaisA anumAna apane sAdhyakA sAmAnyarUpase jJAna kara pAtA hai / isa prakAra dhArA clegii| bahuta dUra bhI jAkara sAmAnya aura vizeSa donoMko viSaya karanevAlA anumAna svIkAra karanA paDegA / usa anumAnase pravRtti honA mAnanepara usa sAmAnya vizeSa Atmaka vastukI hI prApti honA prasiddha ho jAtA hai| sAmagrIbhedAdbhinnamanumAnamadhyakSAditi cet tata eva zrutaM tAbhyAM bhinnamastu vizeSAbhAvAt / viSaya bhedase nahIM, kintu sAmagrIke bhedase yadi anumAnako pratyakSase bhinna mAnoge taba to tisa hI kAraNa yAnI nyArI nyArI utpAdaka sAmagrI honese hI zrutajJAna bhI una pratyakSa aura anumAnoMse bhinna ho jaao| bhinna bhinna sAmagrI honekA koI antara nahIM hai| yahAMtaka tIna pramANoMkI siddhi kI jA cukI hai| zabdaliMgAkSasAmagrIbhedAyeSAM pramAtrayaM / teSAmazabdaliMgAkSajanmajJAnaM pramAMtaram // 175 // yogipratyakSamapyakSasAmagrIjanitaM na hi| sarvArthAgocaratvasya prasaMgAdasmadAdivat // 176 // zabda, saMketagrahaNa, Adi sAmagrI AgamajJAnakI hai, aura hetu, vyAptigrahaNa, pakSatA ye anumAnakI sAmagrI hai / tathA indriya, yogya deza, vizada kSayopazama ye pratyakSakI sAmagrI haiM / isa prakAra sAmagriyoM ke bhedase jina vAdiyoMke yahAM pratyakSa, anumAna, Agama ye tIna pramANa mAne gaye haiM, una kApiloMke yahAM jo jJAna zabda, liMga aura akSase janya nahIM hai, vaha cauthA nyArA pramANa mAnanA pddegaa| dekhiye| yogiyoM kA sampUrNa padArthoko yugapat jAnanevAlA pratyakSa to indriya sAmagrIse utpanna huA nahIM hai / yogIke pratyakSako bhI yadi indriyoMse utpanna huA mAnA jAyagA to asmadAdikoMke alpajJAna samAna sarvajJake pratyakSako bhI sampUrNa arthoko viSaya nahIM karanepanakA prasaMga hogaa| indriyAM to sampUrNa bhUta, bhaviSyat , dezAMtaravartI, sUkSma, Adi. arthoMko nahIM jatA sakatI hai| kaI vAdiyoMne kahA hai ki " sambaddhaM vartamAnaM ca gRhyate cakSurAdibhiH " sambadhita aura vartamAna kAlake arthako indriyAM jAna pAtI haiN| : na hi yogijJAnamidriyajaM sarvArthavAhitvAbhAvaprasaMgAdasmadAdivat / na hIMdriyaiH sAkSAtparaMparayAM vA sarveH sakRt saMnikRSyate na cAsaMnikRSTeSu tajAnaM saMbhavati / yoma
Page #161
--------------------------------------------------------------------------
________________ saMsthA cintAmaNiH jadharmAnugrahItena manasA sarvArthajJAnasiddheradoSa iti cet, kutaH punastena manaso'nugrahaH ? satsarvArthasannikarSakaraNamiti cet tadvadasau yogajo dharmaH svayaM sakRtsarvArthajJAnaM parisphuTaM kiM na kurvIta paraMparAparihArazcaivaM syAnAnyathA yogajadharmAt manasonugrahastato'zeSArthajJAnamiti paraMparAyA niSprayojanatvAt / yogI kevalajJAniyoMkA jJAna [ pakSa ] indriyoMse janya nahIM hai [ sAdhya ] / anyathA sampUrNa arthoke grAhakapaneke abhAvakA prasaMga hogaa| jaise ki hama sArikhe chadmasthoMkA indriyajanya jJAna sampUrNa arthoko nahIM jAnapAtA hai / indriyoM ke sAtha sampUrNa arthIkA avyavahita rUpase athavA paramparA karake bhI yugapat sannikarSa nahIM ho rahA hai aura indriyoMse nahIM saMnikRSTa huye arthoMmeM vaha indriyajanya pratyakSajJAna hotA nahIM sambhavatA hai / yadi naiyAyika yA sAMkhya yoM kaheM ki sayogakevalIke citta kI vRttiyoMko rokakara eka arthameM zubhadhyAnarUpa yogase utpanna hue dharmakarake anugrahako prApta huye mana indriyase sampUrNa arthokA jJAna honA siddha ho jAyagA / ataH koI doSa nahIM hai / aisA kahane para to hama jaina pUchate haiM ki baMtAo, usa samAdhijanya dharmakarake manakA anugraha phira kisa DhaMgase huA hai ? isapara tuma yoM kaho ki eka hI bArameM saMpUrNa arthoke sAtha manakA saMnikarSa kara denA hI dharmakA manake rUpara upakAra hai, taba to usIke samAna yAnI sampUrNa arthoke sAtha manakA saMnikarSa kara dene ke samAna. vaha yogaja dharma yugapat ( ekadama.) svayaM atIva vizada sampUrNa arthoke jJAna hI ko sIdhA kyoM nahIM kara devegA ? isa prakAra karanese bIcameM paraMparA lenekA parihAra bhI ho jAtA hai / anyathA yAnI dUsare prakAroMse paramparAkA nivAraNa nahIM ho pAtA hai| yogaja dharmase manake Upara anugraha pahile kiyA jAya aura pIche usase sampUrNa arthIkA jJAna kiyA jAya / isa paramparA mAnanekA kucha prayojana nahIM dIkhatA hai / ataH madhyameM saMnikarSako mAne vinA hI ekatva vitarka atrIcAra nAmake yogase utpanna hue kevala jJAnadvArA sAkSAt sampUrNa arthokA grahaNa ho jAnA abhISTa kara lenA cAhiye / yahI jainasiddhAnta hai / karaNAdvinA jJAnamityadRSTakalpanatyAgaH prayojanamiti cet / navvevaM sakRtsarvArthasanikarSoM manasa ityadRSTakalpanaM tadavasthAnaM, sakRtsarvArthajJAnAnyathAnupapattestasya siddharnAdRSTakalaneti cet na, anyathApi tatsiddheH AtmArthasannikarSapAtrAdeva tadupapatteH / tathAhi / yogijJAnaM karaNakapAtivati sAkSAtsarvArthajJAnatvAt yanaivaM tantra tathA yathAsmadAdijJAnamiti yuktmutpshyaamH| ____ yadi sAMkhya yA vaizeSika yoM kaheM ki pratyakSajJAnakA karaNa saMnikarSa hai| karaNake vinA jJAna ho jAya aisA dekhA nahIM gayA hai / ataH kevalajJAnIke pratyakSa karanemeM azeSa, arthoke sAtha saMnikarSa mAnanekA yaha prayojana hai ki karaNa vinA jJAna ho gayA, aisI adRSTa kalpanAko tyAga diyA jAya / AcArya kahate haiM ki aisA kahanepara to Apake Upara prazna hotA hai ki isa prakAra
Page #162
--------------------------------------------------------------------------
________________ 148 tatvArya lokavArtika eka hI bArameM sampUrNa arthoke sAtha manakA saMnikarSa honA yaha adyApi nahIM dekhe gaye arthakI kalpanA karanA to vaisIkI vaisI avasthita hai / arthAt-aNu manake sAtha saMpUrNa arthAkA saMnikarSa honA yaha adRSTa arthakI kalpanA tumane hI kI hai / saMnikarSake vinA to asaMkhya padArthokI cakSuse, manase, tarkase, iptiyAM ho rahI haiN| yadi tuma yoM kaho ki eka hI samayameM sampUrNa arthokA jJAna ho jAnA anyathA yAnI manake sAtha sampUrNa arthAkA saMnikarSa huye vinA nahIM bana sakatA hai| ataH usa sarva arthaka saMnikarSakI siddhi ho rahI hai| isa kAraNa yaha adRSTakI kalpanA nahIM hai / pranthakAra kahate haiM ki so to na khnaa| kyoMki anya prakAroMse bhI usa sAkSAt eka hI bAra sampUrNa arthIkA jJAna ho jAnekI siddhi ho jAtI hai| naiyAyikoMke mata anusAra triloka trikAlavI, byApaka, nitya, AtmAke sAtha arthakA saMnikarSa mAtra ho jAnese hI usa sampUrNa arthoke jJAna ho jAnekI upapatti hai / athavA AtmA, mana, indriya aura arthakA saMnikarSa huye vinA mI kevala AtmA karake hI jJAnAvaraNakA kSaya ho jAnepara sampUrNa arthAkA jJAna honA bana jAtA hai / tisa hI ko spaSTakara anumAna dvArA kahate haiM / yogIkA jJAna (pakSa ) indriyoMke kramakA ullaMghana karatA hai ( sAdhya ) / sAkSAt sampUrNa arthoko jAnanevAlA chAna honese (hetu ) / jo jJAna kramavatI indriyoMke anukramakA ulaMghana nahIM karatA hai, vaha jJAna tisa prakAra sampUrNa arthoko jAnanevAlA nahIM hai| jaise ki hama sArikhe alpajJa jIvoMkA jJAna ( vyatireka dRSTAnta ) / isa siddhAntako hama yuktipUrNa samajhate huye yathArtha dekha rahe haiN| . ____ ata eva karaNAdvinA jJAnamiti dRSTaparikalpanaM prakSINakaraNAvaraNasya sarvArthaparicchittiH svAtmana eva karaNatvopapattezca bhAskaravat / na hi bhAnoH sakala jaganmaMDalapakAzanoMtaraM karaNapasti / prakAzastasya tatra karaNamiti cet, sa tato nAtiraM / niHpakAzatvApatrIiranoMtaramiti cet, sidaM svAtmanaH karaNavaM samarthitaM ca karturananyadavibhaktakarI karaNamameroSNyAdivaditi nAryAtarakaraNapUrvakaM yogijJAnaM / nApyakaraNaM yena tadidriyajamadRSTaM vA kalpitaM saMbhavet / ... isa hI kAraNa karaNake vinA bhI jJAna ho jAtA hai / yaha svasaMvedana pratyakSameM dekhe huye tattvakI hI kalpanA hai / jisa AtmAke karaNajJAnako rokanevAle zAnaAvaraNoMkA prakRSTa rUpase kSaya ho gayA hai, usako saMnikarSake vinA bhI sampUrNa arthokI paricchitti ho jAtI hai| yahAM karaNakA artha pramitikA karaNa ho rahA pramANajJAna hai / indriya nhiiN| dUsarI bAta yaha hai ki ayokI paricchitti karane tumheM karaNajJAna Avazyaka hI hoya to jJAnakI svakIya AtmAko hI karaNapanA bana sakatA hai| jaise ki sUrya samarga arthoke prakAzita karane meM svayaM hI karaNa hai| yahAM kartAsa mina karaNakI AkAMkSA nahIM hai| sarvathA svAdhIna kevalajJAnarUpa karaNako AvaraNa karanevAle jJAnAvaraNa paTalakA pratyaya ho jAnepara saba ora paricchiti hI hotI rahatI hai| AtmAko apanese nyAre karaNoMkI AvazyakatA nahIM haiN|
Page #163
--------------------------------------------------------------------------
________________ talAyacintAmaNiH wwwwwwwwwwwwwww dekho, sUryako hajAroM yojanataka sampUrNa jagat maNDalakA prakAza karanemeM koI dUsarA bhinna padArtha karaNa AkAMkSaNIya nahIM hai| yadi usa sUryakA usa maNDalakA prakAza karanemeM prakAzako karaNa mAnA jAyagA taba to hama pUchate haiM ki vaha prakAza usa sUryase mina to nahIM hai ! anyathA sUryako svayaM gAMThake prakAza rahitapanekA prasaMga hogaa| yadi sUryase prakAza amina hai to svayaM apaneko karaNapanA siddha ho gayA / hama pahile prakaraNoMmeM bhI ka se nahIM dila horahekaraNako karcAkA svarUpa bana gaye kA samarthana kara cuke haiM, jaise agni uSNa pariNAmase jalA rahI hai| urdhvagamana svabhAva karake Uparako lau uTha rahI hai| yahAM amike uSNatA, ardhagamanasvabhAva Adika karaNa usa kartArUpa agnise abhinna hai / isa kAraNa sarvathA apanese bhinna nyAre karaNako kAraNa mAnakara yogIkA jJAna utpanna nahIM hotA hai, aura yogIkA jJAna karaNake vinA hI utpanna ho jAya yaha bhI nahIM hai, jisase ki vaha indriya janya mAnA jAya yA pUrva uka adRSTakI kalpanA karanA sambhAvita hoya / bhAvArya-kartAse abhinna karaNavAle kevalajJAna dvArA indriya, saMnikarSa, Adike vinA hI sampUrNa arthAkA zAna ho jAtA hai| yetvAhuH, indriyAnidriyapatyakSapatIMdvipatyakSaM cAkSAzritaM kSINopazAMtAvaraNasya kSINAvaraNasya cAtmano'kSazabdavAcyatvAdanumAna liMgApekSaM zadvApekSaM zrutamiti pratyakSAnumAnAgamAH pramANAni vyavatiSThate akSAdisAmagrIbhedAditi teSAM smRvisaMjJAcitAnA pratyakSatvaprasaMga: kSINopazAMtAvaraNAtmalakSaNamakSamAzrityotpatteH liMgazadAnapekSatvAcca / / kintu jo vAdI aisA kaha rahe haiM ki indriya pratyakSa, aura mAnasa pratyakSa, tathA yogiyoMkA atIMdriya pratyakSa, ye sabhI pratyakSa jJAna bhalA akSakA Azraya lekara utpanna huye haiN| kyoMke jJAnAvaraNake kSayopazamako rakhanevAle aura jJAnAvaraNake kSayako rakhanevAle AtmAko akSa zabdakA vAdhya arthapanA hai / yAnI " zabdaliMgAdhasAmagrImedAta " yahAM akSakA artha AtmA liyA gayA hai / ataH akSakI apekSA rakhanevAlA pratyakSa aura liMgakI apekSA rakhanevAlA anumAna tathA zabdasAmagrIkI apekSA rakhanevAlA zrutajJAna, isa prakAra pratyakSa anumAna aura Agama ye tIna pramANa vyavasthita ho rahe haiN| kyoMki akSa, liMga, Adi sAmagrI inameM bhinna bhinna haiM / isa prakAra unake kahanepara AcArya ApAdana karate haiM ki yoM to unake yahAM smaraNa, pratyabhijJAna aura vyAptijJAna inako bhI pratyakSAnekA prasaMga hogaa| kyoMki matijJAnAvaraNa karmoke kSayopazamasvarUpa AtmA nAmake akSako lekara inakI utpatti ho rahI hai / liMga tathA zabdakI apekSA na honese anumAna aura zrutajJAnameM smRti AdikA garbha ho nahIM skegaa| mahAzayajI! inako Apa atirikta pramANa mAnate nahIM haiN| ataH smRti Adi parokSa jJAnoMko Apake kathana anusAra AtmArUpa akSase utpanna honeke kAraNa pratyakSapanA A jAyagA, jo ki kisI bhI vAdIko iSTa nahIM hai|
Page #164
--------------------------------------------------------------------------
________________ tattvArtha lokavArtike pratyakSaM vizadaM jJAnaM yogItarajaneSu cet / smaraNAderavezadyAdapratyakSatvamAgatam // 177 // indriyajanya yA saMnikarSajanya athavA yogaja dharmase anugrahako prApta huye manase utpanna huA jJAna pratyakSa hotA hai / ina saba lakSaNoMko choDakara yadi pratyakSakA lakSaNa vizadajJAnako svIkAra karoge jo ki sarvajJake pratyakSoMmeM aura anya saMsArI jIvoMke pratyakSoMmeM bhale prakAra ghaTita ho jAtA hai, taba to smaraNa, pratyabhijJAna Adiko avizada honeke kAraNa apratyakSapanA AyA, yAnI smaraNa Adika to aba pratyakSa nahIM ho skeNge| parokSa ho jaayeNge| vizadaM jJAnaM pratyakSamiti vacane smRtyAderapratyakSatvamityAyAtaM / tathA ca pramANAMtaratvaM laiMgika zAre vAnaMtarbhAvAdapramANatvAnupapatteH / katham anya sajAtIya vijAtIya pratItiyoMke vyavadhAnarahitapanese arthameM vizeSa vizeSAMzoMko spaSTa pratibhAsana karanArUpa vaizadyako dhAraNa karanevAlA jJAna pratyakSa hai / isa prakAra kahanepara to smRti Adika jJAnoMko pratyakSarahitapanA yaha prApta huA aura tisa prakAra honepara smRti Adikako pratyakSase bhinna nyArA pramANapanA mAnanA paDegA / hetuse utpanna huye anumAnapramANameM athavA zadvajanya Agama jJAnameM smRti AdikoMkA antarbhAva nahIM hotA hai / tathA apramANapanA bhI nahIM bana pAtA hai| ataH vaizeSika yA bauddhoM tathA kApiloMko smRti Adika nyAre parokSa pramANa kahane paDeMge ve smRti Adika anumAna, AgamarUpa kaise nahIM hai ? yA apramANa bhI kyoM nahIM haiM ! aisI jijJAsA honepara uttara suniye / liMgazabdAnapekSatvAdanumAgamatA ca na / saMvAdAnnApramANatvamiti saMkhyA pratiSThitA // 178 // smaraNa Adiko liMgakI apekSA nahIM honeke kAraNa anumAnapanA nahIM hai / zabdakI saMketasmaraNa dvArA sahakAritA na honeke kAraNa AgamapramANapanA bhI nahIM haiN| tathA saphalapravRttiko karanevAle sambAdIjJAna honeke kAraNa smaraNa Adika apramANa bhI nahIM haiM / isa prakAra Apa logoM dvArA mAnI gayI pramANoMkI saMkhyA isa DhaMgase to pratiSThita ho cukI / arthAt -yoM do yA tIna pramANoMkI saMkhyA ThIka pratiSThita nahIM huyii| yahAM upahAsa vacanase niSedha karanA dhvanita ho jAtA hai / athavA smRti, cintA, saMjJA Adiko nyArA pramANa mAnakara ginanese pramANoMkI saMkhyA pratiSThita ho jAtI hai| yathA hi smaraNAderavizadatvAnna pratyakSatvaM tathA liMgazaddhAnapekSatvAnnAnumAnAgamatvaM saMvAdakatvAnApramANatvamiti pramANAMtaratopapatteH mupratiSThitA saMkhyA trINyeva pramANAnIti /
Page #165
--------------------------------------------------------------------------
________________ sAyacintAmaNiH cUMki jisa prakAra smaraNa Adiko avizada honeke kAraNa pratyakSapanA nahIM hai, tisa hI prakAra liMga aura zabdasAmagrIkA sahakRtapanA na honese anumAna aura Agamapana bhI nahIM hai| sAthahImeM samvAdaka honeke kAraNa apramANapanA bhI nahIM hai / ataH smRti, pratyabhijJA aura tarkako tIna pramANoMse atirikta cauthA Adi pramANapanA sulabhatApUrvaka prApta ho jAtA hai / isa kAraNa tIna hI pramANa haiM / yaha saMkhyA tumane acchI pratiSThita kI arthAt-upahAsapUrvaka vyaMgyakara pramANakI tIna saMkhyAkA siddha na honA kaha diyA hai| etenaiva catuHpaMcaSaTpramANAbhidhAyinAM / sveSTasaMkhyAkSati yA smRtyAdestadvibhedataH // 179 // isa kathana karake hI yAnI smRti AdikoMko bhinna pramANapanA siddha ho jAnese aura svIkRta pramANoMmeM antarbhAva na honese hI cAra, pAMca, chaH, sAta, ATha pramANoMko kahanevAle vAdiyoMkI mAnI huyI apanI abhISTa saMkhyAkI kSati hogayI samajhalenI cAhiye / kyoMki smRti Adika una mAne huye niyata pramANoMse vibhinna hote huye siddha ho cuke haiN| yepyabhidadhate pratyakSAnupAnopamAnazadvAH pramANAni catvAryeveti sahApattyA paMcaiveti vA sahAbhAvena SaDeveti vA, teSAmapi kheSTasaMkhyAkSatiH pramANatrayavAdISTasaMkhyAnirAkaraNenaiva pratyetavyA / smRtyAdInAM tato vishessaapekssyaarthaatrtvsiddheH| na hyupamAnepattyAmabhAve vA smRtyAdayoMtarbhAvayituM zakyAH sAdRzyAdisamadhyanapekSatvAt upamAnArthApattirUpatvenavasthAprasaMgAt / abhAvarUpatve sadaMze pravartakatvavirodhAt / ___ jo bhI naiyAyika prabhRtivAdI yoM kaha rahe haiM ki pratyakSa, anumAna, upamAna, aura zabda ye cAra hI pramANa haiM / yaha nyAyadarzanakA tIsarA sUtra hai| athavA ina cArako arthApattike sAtha milAkara pAMca hI pramANa haiM, aisA prabhAkara, mImAMsaka kaharahe haiM / tathA ina pAMcako abhAvake sAtha milAkara chaha hI pramANa haiM, isa prakAra jaimini mAna rahe haiN| koI koI sambhava, itihAsa, pratibhA Adiko bhI inase nyAre pramANa mAna rahe haiM / saumeM pacAsa haiM, pAMcasera dUdhameM DhAIsera dUdha hai, yaha sambhava hai| isa vaTavRkSapara yakSa rahatA hai aisA vRddha puruSa kahate Aye haiM, yaha itihAsa hai| kala merA bhAI AvegA, cAMdI maddI hogI yaha pratibhA hai, ityAdi / AcArya kahate haiM ki una sabakI mI apane abhISTasaMkhyAkI kSati isa tIna pramANa pratyakSa anumAna aura Agamako mAnanevAle vAdIkI iSTa saMkhyAke nirAkaraNa karadenese hI samajhalenA cAhiye / smRti, pratyabhijJAna, tarkoko viziSTa arthoke grahaNa karanekI apekSAse una pramANoMse bhinna pramANapanA siddha hai| naiyAyika AdikoMke atirikta mAne gaye upamAnapramANa yA arthApatti athavA abhAvameM to smRti AdikoMkA antarbhAva nahIM kiyA jA sakatA hai / kyoMki upamAnakI sAmagrI sAdRzya aura arthApattikI sAmagrI
Page #166
--------------------------------------------------------------------------
________________ talAkokavAtika ananyAbhavana tathA abhAvakI sAmagrI AdhAra ' vastugrahaNa' manaindriya, pratiyogismaraNa, Adi haiN| unakI apekSA to smaraNa Adi jJAnoMmeM nahIM hai / smaraNa Adiko upamAna yA arthApattirUpa mAnanepara anavasthA doSakA bhI prasaMga hotA hai| arthAt-upamAna pramANake utthAnameM bhI to vRddhavAkyasmaraNa AdikI apekSA hogii| usa smaraNako bhI punaH upamAnarUpa smaraNako AvazyakatA hogI, kahIM ThaharanA nahIM ho sakegA / arthApattimeM bhI vyAptismaraNa yA tarkakI AkAMkSA hai / aura ve smaraNa yA tarka punaH arthApattirUpa hoNge| unake uThAnemeM bhI tarkakI aura vyAptismaraNakI AvazyakatA paDegI aura ve tarka bhI tumhAre vicAra anusAra arthApattimeM hI garbhita kiye jAyeMge, yaha anavasthA huyii| smaraNa Adiko abhAva pramANarUpa mAnanepara to bhAva aMzameM pravartakapanekA virodha AtA hai| kyoMki mImAMsakoMke yahAM asat aMzako jAnaneke kAraNa abhAva pramANako nivRtti karanevAlA mAnA haiN| pratyakSa Adi pAMca pramANoMko unhoMne pravartaka mAnA hai| pramANapaJcakaM yatra vasturUpe na jAyate / vastusattAvabodhArtha tatrAbhAvapramANatA // kintu smRti Adise bhAva aMzoMmeM pravRtti ho rahI dekhI jAtI hai| ____sAdRzyasmRtyAdayo hi yadyupamAnarUpAstadA tadutthApakasAdRzyAdismRtyAdibhirbhavitavyaM anyathA tasya tadutyApanasAmarthyAsaMbhavAt smRtyAyagocarasyApi tadutyApanasAmarthyatiprasaMgAt / pratyakSagocaracAri sAdRzyamupamAnasyotthApakamiti cetra, tasya dRSTadRzyamAnagogavayavyaktigatasya pratyakSAgocaratvAt / gosadRzo gavaya ityatidezavAkyAhitasaMskAro hi gavayaM pazyan pratyeti gosadRzo'yaM gavaya iti / tatra godarzanakAle yadi gavayena sAdRzyaM dRSTaM zrutaM gavayadarzanasamaye smaryate pratyabhijJAyate ca gavayamatyayanimittaH soyaM gavayazadvavAcya iti saMjJAsaMjJisaMbaMdhapatipattinimittaM vA tadA siddhameva smRtyAdi viSayatvamupamAnajananasya sAdRzyasyeti kutaH pratyakSagocaratvaM ? yatastatsAdRzyasmRtyAdepamAnatve anavasthA na syAt / __ abhI dI gayI anavasthAko pranthakAra kaMThokta puSTa karate haiM ki gau aura rojhake sadRzapana kI smRti aura pratyabhijJAna, tarka, AdikoMko yadi naiyAyika upamAnasvarUpa mAneMge taba to usa upamAnake utpanna karanevAle sAdRzya Adiko jAnaneke liye punaH smRti, pratyamijJAna Adika hone cAhiye / anyathA yAnI jJAta huye vinA usa sAdRzya Adiko usa upamAna pramANake utthAna karAnekI sAmarthyakA asambhava hai / yadi smRti Adikase nahIM viSaya kiye sAdRzyakI bhI usa upamAnake utthita karAnemeM zakti mAnI AyagI to atiprasaMga doSa ho jAyagA / yAnI jisa mUrkhane gau aura gavayake sAdRzapanako nahIM bhI jAnA hai, usake bhI vanameM rocako dekhakara isa (gavaya ) ke sadRza gau hotI hai, aisA upamAna pramANa usa sAdRzyake vidhamAna hone mAtrase utpanna ho jAnA cAhiye / kintu hotA nahIM hai / yadi naiyAyika yoM kaheM ki upamAnapramANakA utthApaka
Page #167
--------------------------------------------------------------------------
________________ tattvArthacintAmaNiH 153 sAdRzya to pratyakSajJAnake viSayameM cala rahA hai| ataH pratyakSase sAdRzyako jAnakara usa sAdRzyase upamAna pramANa uThA liyA jAyagA, anavasthA doSa nahIM hai / granthakAra kahate haiM ki yaha to na kahanA / kyoMki pUrvakAlameM dekhI gayI gau aura vartamAnameM dekhe jA rahe gavaya vyakti ina domeM prApta ho rahA, vaha sAdRzya kathamapi pratyakSajJAnakA viSaya nahIM ho sakatA hai / vartamAnakAlakI vastuoM ko hamArA pratyakSa jAna sakatA hai / bhUta aura bhaviSyat kAla ke arthoM meM paDe hue sAdRzyako indriya pratyakSa nahIM jAna pAtA hai| gauke sadRza gatraya hotA hai, isa prakAra vRddhavAkyako sunakara dhAraNAnAmake saMskArako dhAranevAlA puruSa vanameM gavayako dekhatA huA avazya aisA nirNaya kara letA hai ki yaha gavaya gauke sadRza hai| tahAM pahile gaukA darzana karate samaya yadi gavayake sAtha gAyakA sadRzapanA dekhA yA sunA hai, pIche gatrayakA darzana karate samaya usa dekhe yA sune huye sAdRzyakA smaraNa ho jAtA hai / aura vaise sAdRzyakA smaraNa ho jAtA hai aura vaise sAdRzyakA pratyabhijJAna ho jAtA hai, taba vaha araNya meM dekhe gaye viziSTa pazumeM gavayajJAnakA nimittakAraNa hotA hai ki vo ( dekhA yA sunA gayA ) yaha vyakti gavayazadvakA vAcya hai / athavA yoM saMjJA aura saMjJAvAle sambandhakI pratipattirUpa upamAnakA nimitta vaha smRta yA pratyabhijJAta sAdRzya hai, taba to upamAnako utpanna karanevAle sAdRzyako smRti yA pratyabhijJAnakA viSayapanA siddha hI ho gayA, isa prakAra vaha sAdRzya bhalA pratyakSakA viSaya kahAM rahA ? jisase ki phira usa sAdRzyako jAnanevAle smRti Adiko upamAna pramANa mAnate mAnate anavasthA doSa na hoya, arthAt -- anavasthA doSa huA / tathArthApatyutthApakasyAnanyathA bhavanasya paricchedakasmRtyAdayo yadyarthApattirUpAstadA tadutthApakA parAnanyathAbhavanapramANa rUpatvaparicchedibhiraparaiH smRtyAdibhirbhavitavyamityanavasthA tAsAmanumAnarUpatvavatpratipattavyA / tathA smRtiko arthApattirUpa mAnane meM bhI anavasthA hotI hai / kyoMki arthApatti pramANako utthApana karAnevAle anyathA nahIM hone rUpa hetuke jAnanevAle smRti Adika punaH yadi arthApatti rUpa hoyeMge taba to una arthApattiyoMke utthApaka dUsare ananyathA bhavanako pramANarUpa hote huye jAnanevAle dUsare smRti AdikoMko honA cAhiye / aura ve smRti Adika bhI punaH arthApattirUpa paDeMge, taba to moTA, puSTa, devadatta dinako nahIM khAtA hai| ataH rAtako bhojana karanA usakA arthApattise jAna liyA jAtA hai| kyoMki puSTa sthUlapanA bhojana ke vinA nahIM ho pAtA hai / ataH ananyathA bhavanasvarUpa pInatvase rAtribhojana karanA arthApattigamya hai / isa arthApattimeM smaraNakI aura tarkakI AvazyakatA paDatI hai / anyathA arthApattike utthApaka ananyathA bhavanakI pratipatti nahIM ho pAyagI / isa prakAra aneka arthApattirUpa smRti AdikoMkI AkAMkSA baDhatI rahaneke kAraNa anavasthA hotI hai / jaise ki una smRti AdikoMko anumAnasvarUpa kahane se anavasthA huyI thI, 1 20
Page #168
--------------------------------------------------------------------------
________________ tattvAryazlokavArtika baisI hI samajha lenA / kyoMki usa anumAnake utthApaka vyAptismaraNa aura liMgake pratyabhijJAnako bhI punaH anumAnarUpa kahanA Avazyaka hogaa| isa hI prakAra tIsare cauthe Adi anumAnameM smaraNa, pratyabhijJAnarUpa anumAnoMkI abhilASA bar3hatI hI jaaygii| smRti Adiko anumAna, upamAna, arthApattisvarUpa mAnanese anavasthA doSa spaSTa dikhalA diyA hai| kathamabhAvapramANarUpatve smRtyAdInAM sadaMze pravartakatvaM virudhyata iti cet, abhAvamamANasyAsadaMzaniyatatvAditi imH| na hi tadAdibhistasya sadaMzaviSayatvamabhyupagamyate / sAmarthyAdabhyupagamyata iti cet, pratyakSAderasadaMzaviSayatvaM tathAbhyupagamyatAM vizeSAbhAvAt / evaM cAbhAvapramANavaiyarthyamasadaMzasyApi prtykssaadismaadhigmytvsiddhH| mImAMsaka pUchate haiM ki Apa jainoMne pUrvameM kahA thA ki smRti Adiko abhAva pramANasvarUpa mAnanepara sadarUpabhAva aMzameM pravRtti karAdenepanakA virodha hai, so batAo ki smRti AdikoMko amAva pramANarUpa mAnanepara bhAva aMzameM pravRtti karAdenA kaise viruddha paDatA hai ! AcArya kahate haiM ki isa prakAra pUchanepara to hama dhaDalle ke sAtha yaha uttara kahate haiM ki Apa mImAMsakoMne abhAva pramANako asadrUpa abhAva aMzameM niyata ho rahA mAnA hai / usa abhAva pramANako mAnanevAle mImAMsaka vAdiyoMkarake usa abhAva pramANakA viSaya kathamapi bhAva aMza nahIM svIkAra kiyA gayA hai| aisI dazAmeM abhAvapramANarUpa smRti Adikase kASThAsana, dhUma Adiko jAnakara bhAvameM pravRtti kaise ho sakegI ! yadi Apa mImAMsaka yoM kaheM ki abhAva pramANa mukhyarUpase vastuke asat aMzako jAnatA hai, aura sat aMzake vinA rItA asat aMza Thahara nahIM pAtA hai / isa sAmarthyase abhAva pramANadvArA bhAva aMzakA jAnanA bhI hameM svIkRta hai, isa prakAra kahanepara to hama syAdvAdI kaheMge ki tisa prakAra sAmarthya honese pratyakSa anumAna Adi pAMca bhAvagrAhI pramANoMko bhI asat aMzakA viSaya karalenApana mAna liyA jAya koI antara nahIM hai / aura isa prakAra vyavasthA honepara to chaThe abhAva pramANakA mAnanA vyartha huaa| kyoMki pratyakSa Adi pramANoMse hI asat aMzakA bhI bhale prakAra adhigama yogya ho jAnA siddha ho gayA hai / arthAta-abhAva pramANa mAnanekA prayojanabhAvapramANoMse hI bhale prakAra sadha gyaa| sAkSAdaparabhAvapariccheditvAnAbhAvapramANasya vaiyarthyamiti cet, sahi smRtyAdInAmabhAvapramANarUpANAM sAkSAdabhAvaviSayatvAtsadaMze pravartakatvaM kathaM na virudaM / tato nopamAnAdiSu smRtyAdInAmaMtarbhAva iti pramANAMtaratvasiddheH sidA kheSTasaMkhyAkSatiH catuHpaMca. SaTpramANAbhidhAyinAm / - abhAva pramANa sAkSAt yAnI avyavahitarUpase anya bhAvoMkA paricchedI na hokara abhAvakA paricchedakta hai / aura pratyakSa Adika pramANa to bhAvako jAnakara pIche paramparAse abhAvako jAnane
Page #169
--------------------------------------------------------------------------
________________ tatvArthacintAmaNiH hai| ataH abhAva pramANa vyartha nahIM hai, isa prakAra mImAMsakoMke kahanepara to yahI AyA ki abhAva pramANasvarUpa smRti Adika bhI avyavahitarUpase abhAvako hI viSaya kareMgI / isa kAraNa smRti Adiko bhAva aMzameM pravartakapanA kyoM nahIM viruddha paDegA ! arthAta-avazya paDegA, vahI hamane pUrva meM kahA thA / tisa kAraNa upamAna, anumAna, arthApatti, abhAva, Agama, pramANoMmeM smRti, pratyabhijJAna aura tarkakA antargarbha nahIM ho pAtA hai / isa kAraNa smRti Adikako bhinna pramANapanekI siddhi ho jAtI hai| ataH cAra, pAMca, chaha athavA aura bhI adhika pramANoMko kahanekI Teva rakhanevAle naiyAyika, mImAMsaka AdikoMke yahAM apane abhISTa pramANoM kI saMkhyAkA vighAta ho jAnA siddha huaa| tadvakSyamANakAt sUtradvayasAmarthyataH sthitH| dvitvasaMkhyAvizeSotrAkalaMkairabhyadhAyi yaH // 180 // tisa kAraNa abhI Age kahe jAnevAle do sUtroMke balase pramANake dopanakI saMkhyAkA vizeSa yahA~ pratiSThita huA, jo ki zrIakalaMka mahArAjake anuyAyI syAdvAdI vidvAnoM karake bhI pUrNarUpase kahA gayA hai| arthAt-" tatpramANe " isa dvicanakI sAmarthyase do pramANa mAnane cAhiye / bhaviSyake " Aye parokSam" aura " pratyakSamanyat" ina do sUtroM dvArA umAsvAmI mahArAjane usakA kaMThokta spaSTIkaraNa kahA hai| zrI akalaMkadeva mahodayoMne bhI rAjavArtikameM vaisA do pramANoMmeM hI sampUrNa smRti, arthApatti, saMbhava, Adikake garbhita ho jAnekA vyAkhyAna kiyA hai| pratyakSaM vizadaM jJAnaM tridhA zrutamaviplutam / parokSaM pratyabhijJAdi pramANe iti saMgrahaH // 181 // zrI akalaMka devakA yaha abhiprAya hai ki vizadajJAna pratyakSa hai / vaha avadhi, manaHparyaya, aura kevalajhAnake bhedase tIna prakArakA hai / tathA aneka bAdhAoMke viplava honese rahita zrutajJAna aura pratyabhijJAna tarka Adika to parokSa pramANa hai / isa prakAra pratyakSa aura parokSa do pramANa haiM / inameM sabhI pramANoMkA saMgraha ho jAtA hai| tridhA pratyakSamityetatsUtravyAhatamIkSyate / pratyakSAtIMdriyatvasya niyamAdityapezalam // 182 // atyakSasya svasaMvittiH pratyakSasyAvirodhataH / vaizayAMzasya sadbhAvAta vyavahAraprasiddhitaH // 183 // .... koI kahate haiM ki Apa jainoMne yaha tIna prakArakA jo pratyakSa mAnA hai, yaha to sUtrase vyApAtayuja dIkha rahA hai / kyoMki bhavadhi, manaHparyaya aura kevagAma ina tIna atIMdriya dI
Page #170
--------------------------------------------------------------------------
________________ tatvArthazlokavArtike pratyakSoMkA Apane niyama kiyA hai / AcArya kahate haiM ki yaha kisIkA kahanA suMdara nahIM hai| kyoMki iMdriyoM se atikrAnta pratyakSakA svasaMvedana ho rahA hai| koI virodha nahIM hai| tathA eka dezase vizadapanA indriyapratyakSoMmeM bhI vidyamAna hai / isa kAraNa vyavahArakI prasiddhise avagraha Adika bhI pratyakSarUpa haiM / bhAvArtha-mukhyarUpase to avadhi Adika tIna hI pratyakSa haiN| .hAM, thoDA vizadapanA honese indriya pratyakSa mI parIkSAmukha Adi nyAyake anya granthoMmeM sAMvyavahArika pratyakSamAna liye gaye haiM / vastutaH ve parokSa haiM / ataH atIndriya pratyakSa hI pratyakSa haiM / dekhiye, indriyoMke vinA jJAnakA svasaMvedana pratyakSa ho rahA hai| pratyakSamekamevoktaM mukhyaM pUrNetarAtmakam / akSamAtmAnamAzritya vartamAnamatIMdriyam // 184 // parAsahatayAkhyAtaM parokSaM tu matizrutam / zabdArthazrayaNAdevaM na doSaH kazcidIkSyate // 185 // pUrNa pratyakSa kevalajJAna tathA aparipUrNa pratyakSa avadhi aura manaHparyayasvarUpa, ye saba eka hI pratyakSapramANa mukhya kahA gayA hai / kyoMki akSa yAnI AtmAko hI Azraya lekarake vaha pravartatA hai| ataH indriyoMse atikrAnta avadhi Adi tIna jJAna to para indriya, Aloka, hetu, zabda, AdikI sahakAritAse nahIM hote huye mukhya pratyakSa kahe gaye haiN| tathA mati aura zruta to mukhya rUpase parokSa mAne gaye haiM / isa prakAra zabda saMbaMdhI nyAya aura arthasambandhI nyAyakA Azraya lene se koI bhI doSa nahIM dIkhatA hai| - pratyakSaM vizadaM jJAnaM vidheti bruvANenApi mukhyamatIMdriyaM pUrNa kevalamapUrNamavadhijJAnaM manAparyayajJAnaM ceti niveditameva, tasyAkSamAtmAnamAzritya vartamAnatvAt / vyavahArataH punariMdriyapratyakSamaniMdriyapratyakSamiti vaizadyAMzasadbhAvAt / tato na tasya suutrvyaahtiH| . zrutaM pratyabhijJAdi ca parokSamityetadapi na sUtraviruddhaM, Adhe parokSamityanena tasva parIkSatvapratipAdanAt / vizadajJAna pratyakSa hai, vaha tIna prakAra hai, isa prakAra kahanevAle syAdvAdI karake bhI mukhya rUpase atIndriya aura pUrNaviSayoMko jAnanevAlA kevalajJAna hai, tathA apUrNa viSayoMko jAnanevAlA avadhijJAna aura manaHparyayajJAna atIndriya pratyakSa haiM, yaha nivedana kara hI diyA gayA smjho| kyoMki vaha atIndriya pratyakSa akele AtmArUpa akSakA Azraya lekara pravarta rahA hai / hAM, vyavahArase phira pAMca indriyoMse utpanna huye pratyakSa aura manase utpanna huye pratyakSa bhI haiN| kyoMki eka dezase vizadapanA
Page #171
--------------------------------------------------------------------------
________________ tatvArthacintAmaNiH unameM bhale prakAra vidyamAna hai / tisa kAraNa dvivacanAnta padase eka parokSa aura eka hI vizada pratyakSako kahanevAle usa sUtrakA vyAghAta nahIM huaa| tathA zrutajJAna aura pratyabhijJAna Adika parokSa haiM / isa prakAra yaha bhI sUtrase viruddha nahIM hai / kyoMki bhaviSyake " Adhe parokSam " isa sUtra karake unako parokSapanA samajhAkara kahA gayA hai| ____ avagrahahAvAyadhAraNAnAM smRtezca parokSatvavacanAt tadvirodha iti cetra, pratyabhijJAdItyatra vRttidvayena sarvasaMgrahAt / kathaM / pratyabhijJAyA AdiH pUrva pratyabhijJAdIti smRtipa tasya jJAnasya saMgrahAt prAdhAnyenAvagrahAderapi parokSatvavacanAt pratyabhijJA Adiryasyeti vRtyA punarabhinibodhaparyaMtasaMgRhItene kAcitparokSavyaktirasaMgrahItA syAt / tata eva pratyabhijJAdIti yuktaM vyavahArato mukhyataH skheSTasya parokSavyaktisamUhasya pratyAyanAt / anyathA smaraNAdi parokSaM tu pramANe iti saMgraha ityevaM spaSTamabhidhAnaM syAt / tataH zadArthAzrayaNAma kazcidoSotropalabhyate / avagraha, IhA, avAya, dhAraNA aura smRtiko bhI parokSapanA kahA gayA hai| ataH kevala zruta aura pratyabhijJA Adiko hI parokSapanA kahanese usa sUtrakA virodha tadavastha hai / granthakAra kahate haiM ki yaha to na kahanA / kyoMki pratyabhijJAdi isa zadvameM SaSThI tatpuruSa aura bahuvrIhi samAsa ina do vRttiyoMse sabhI parokSa pramANoMkA saMgraha ho jAtA hai / kaise ho jAtA hai ! so uttara suniye / jo jJAna pratyabhijJAke Adi yAnI pUrvavartI haiM, ve pratyabhijJAdi haiM, isa prakAra tAsa dvArA avagraha, IhA, avAya, dhAraNA, smRtiparyanta jJAnoMkA saMgraha ho jAtA hai| avagraha AdikoMko bhI pradhAnatAse parokSapanakA kathana kiyA gayA hai / tathA pratyabhijJA hai AdimeM jisake, aisI bahuvrIhi nAmaka samAsa vRttise phira cintA ( vyAptijJAna ) abhinibodha ( anumAna ) paryaMta jJAnoMkA saMgraha ho jAtA hai| ataH koI bhI parokSavyakti asaMgrahIta nahIM huyI / tisa hI kAraNa pratyabhijJAdi isa prakAra vArtikameM kahanA yukti pUrNa hai / kyoMki vyavahAra aura mukhyarUpase svayaMko abhISTa ho rahe parokSa vyAktiyoMke samudAyakA nirNaya karA diyA gayA hai / avagraha Adika mukhyarUpase parokSa haiM / hAM, vyavahArase pratyakSa bhI haiN| anyathA yAnI sabhI parokSoMkA saMgraha karanA yadi iSTa nahIM hai aura avagraha Adikako parokSameM nahIM DAlanA cAhate hote to smaraNa Adika to parokSa haiM, isa prakAra pratyakSa aura parokSaM do pramANa haiM, aisA yaha spaSTa hI kathana kara diyA jAtA / kintu " pratyabhijJAdi " kaha denese ukta svarasa hai / tisa kAraNa zabda aura arthasambandhI nyAyakA AsarA lenese koI bhI doSa yahAM nahIM dIkhatA hai| ataH svakIyabheda prabhedoMse yukta pratyakSa aura apane bheda prabhedoMse yukta parokSa ye do mukhya pramANa hai| zeSa pramANajJAna inhI doke parivAra haiN|
Page #172
--------------------------------------------------------------------------
________________ 158 tattvArtha lokavArtika isa sUtrakA sArAMza . isa sUtrake prakaraNoMkI sUcanikA isa prakAra hai| prathama hI pAMcoM jJAnoMko do pramANarUpa khIkAra kiyA hai / eka, tIna, Adi abhISTa pramANoMmeM sabhI pramANoMkA antarbhAva nahIM ho sakatA hai| pramANake svarUpa aura saMkhyAmeM paDe huye vivAdoMkA mUlasUtrase nirAkaraNa ho jAtA hai| jaDa indriyoMko mukhya pramANatA nahIM hai / ho, cetana mAveMdriyAM svArthakI paricchittimeM sAdhakatama haiM / koI bhI jaDapadArtha pramitikA karaNa nahIM hai / vaizeSikoMse mAnA gayA sannikarSa mI pramANa nahIM hai| sarvathA bhinna paDe huye AtmA aura jJAna bhI pramANa nahIM ho sakate haiN| anyathA jhAnakA sambandha ( svasamavAyi saMyoga ) honese zarIra bhI pramAtA bana baiThegA / tAdAtmyapariNAmake atirikta samavAya padArtha kucha nahIM hai / ataH pramiti, pramANa, pramAtAkA sarvathA bheda nahIM hai| hAM, pramiti aura pramANase pramAtAkA sarvathA abheda bhI nahIM hai| kintu kathaMcit bheda, abheda, hai, jaise ki citrajJAna hai| yahAM syAdvAdakA rahasya samajhane yogya hai| jina vaizeSikoMne saMyoga Adika chaha saMnikarSa mAne haiM, unameM aneka doSa Ate haiM / laukika saMnikarSa aura alaukika saMnikoMko pramitikA sAdhakapanA nahIM banatA hai / karmoke paTalakA vighaTana ho jAnese AtmA hI sampUrNa pramitiyoMko banA letA hai| yogyatArUpa saMnikarSako bhale hI pramANa kaha do| yahAM anya bhI AnuSaMgika vicAra kiye gaye haiM / bauddhoMkI mAnI huyI tadAkAratA bhI pramANa nahIM hai / tApya, tadutpatti aura sadadhyavasAya, ye tInoM jJAnake viSayakA niyama nahIM karA sakate haiN| saMnikarSa aura tadAkAratA AdimeM anvayavyabhicAra aura vyatirekavyabhicAra hote haiN| svasaMvedana pratyakSajJAnako AkAra paDe vinA bhI pramANa mAnA gayA hai| samvedanAdvaita mAnanese bhI kArya nahIM calegA aura bhI yahAM cokhA vicAra hai| bAta yaha hai ki upacArase cAhe kucha bhI kaha lo, vastutaH ajJAnakI nivRtti karanevAlA samyagjJAna hI pramANa hai| samyak zabdakA adhikAra caLe Anese saMzaya Adi mithyAjJAna pramANa nahIM haiN| jitane aMzameM jisa prakAra jJAnakA avisambAda hai, utane aMzameM usa bAnako pramANatA hai| jaise ki samyagdRSTike jitane aMzameM rAga hai, utane aMzase bandha hai aura zeSa aMzoMse saMvara hai| pAMca chAnoMmeM se mati, zrutako eka dezase pramANapanA hai / avadhi manaHparyayako pUrNarUpase pramANatA hai| kevala jJAnako bhI sampUrNa padArthoMmeM pUrNarUpase pramANatA hai / zahAjAhapura, barelI, valiyA, sahAranapurakI banI huI khAMDoMmeM mIThepanakA antara hai / mizrI, khAMDa, guDameM bhI mIThepanakA tAratamya hai / isakA yahI abhiprAya hai ki una pudgala piNDoMmeM aneka choTe choTe pudgalaskandha miThAIse rahita hue mile hue haiN| mAlagADIse savArIgADI aura usase bhI adhika DAMka gADI teja calatI hai| yahAM yaha dhvanita ho jAtA hai ki DAMkagADIse savArIgADI paTarI yA AkAza pradezoMpara adhika ThaharatI hai aura savArI gADIse mAlagADI rela paTariyoMpara derataka khaDI rahatI hai / anya eka ghaMTemeM do sau mIka
Page #173
--------------------------------------------------------------------------
________________ tatvArthacintAmaNiH mahakaadaaree calanevAle vimAnoMkI apekSA dauDatI huI DAMka gADIkA bhI paTarIpara ApekSika ThaharanA kahanA pddegaa| anya koI upAya nahIM hai / zIghragamana aura mantharagamanakA antara DAlanevAlI dUsarI koI paribhASA nahIM ho sakatI hai / isI prakAra pramANoMmeM bhI pramANatA aura apramANatA jaDI huI hai / indriyajanya jJAnoMmeM aura zrutajJAnoMmeM apramANatAkA aMza spaSTa dIkha rahA hai, jisameM bahutasA aMza pramANapanekA hai, vaha pramANajJAna hai / aura jisameM bahubhAga apramANatA bharI huyI hai, vaha apramANa hai / ataH bharapUra pramANa hI yA apramANa hI jJAna honekA ekAnta karanA samucita nahIM hai / yaha zrIvidyAnanda AcAryakA svataMtra vicAra prazasta hai / sabhI jJAna svako jAnanemeM pramANa haiM / eka jJAnameM pramANapanA aura apramANapanA dharma viruddha nahIM haiM / yahAM buddhamatake Upara vicAra kiyA hai / sarvatra anekAnta phailA huA hai| IzvarakA eka jJAna aneka AkAravAlA prasiddha hai / kramavartI jJAnoMse sarvajJatA nahIM hai / syAdvAdake Upara ulAhanA denevAle svayaM prasta ho jAte haiM / bauddhoMke yahAM pramANakA lakSaNa samIcIna nahIM hai, unase avisamvAdakI ThIka ThIka paribhASA na ho skii| yuktisiddha hI padArthIko mAnanevAlA vAdI zAstrameM kahe gaye tattvoMkA zraddhAna nahIM kara sakatA hai / svapna jJAnameM ativyApti ho jAnese pramANakA lakSaNa AkAMkSAnivRttirUpa avisaMvAda ThIka nahIM hai / avyApti, asaMbhava, doSa bhI Ate haiM / ajJAta arthakA prakAza karanA yaha pramANakA lakSaNa bhI ThIka nahIM hai| pratyakSako mukhyapramANa aura anumAnako gauNa pramANa mAnanese bauddhakA kArya nahIM cala sakatA hai| mImAMsakoMkA mAnA huA pramANakA lakSaNa bhI ThIka nahIM hai / aneka doSa Ate haiM / smRti, pratyabhijJAna aura tarka ye kathaMcit pUrva arthako jAnate hue bhI pramANa mAne gaye haiN| paryAya aura paryAyIkA kathaMcit abheda hai / sva aura arthakA nirNaya karanevAlA jJAna pramANa haiM / itane lakSaNase hI kArya cala jAtA hai / anya vizeSaNa lagAnA vyartha hai| adhika bhUlameM paDa jAnevAlA aneka upAdhiyoMko lagA letA hai| asundara puruSa adhika, AbhUSaNoMko pahanatA hai / bAdhavarjitapanA vizeSaNa bhI vyartha hai / anyathA baDA TaMTA laga jAyagA / nirdoSa kAraNoMse banAyA gayApana bhI vyartha hai| anavasthA doSa AtA hai / sampUrNa pramANoMkI pramANatA svataH hI mAnanevAle mImAMsakoMkA pakSa samIcIna nahIM hai / yoM to mithyA jJAnoMmeM bhI pramANapanA ghusa baitthegaa| yahAM svataH prAmANyake Upara vistRta vicAra kiyA hai| anamyAsa dazA meM prAmANyako parataH jAnanekI vyavasthA kI hai| pramANatA aura apramANatA donoMko parataH hI mAnanevAle naiyAyikoMke yahAM AkulatA maca jAyagI / pravRttikI sAmarthyase pramANako arthavAn mAnanemeM anavasthA hotI hai| yahAM pravRttikI sAmarthyameM vikalpa uThAkara nyAyamatakA khaNDana kiyA hai| saMzayajJAnase pravRtti nahIM ho sakatI hai| prekSAvAn puruSoMkI pravRtti pramANoMse hotI hai| vizeSa vizeSa jJAnAvaraNake vighaTa jAnese kisIkI prekSApUrvaka kriyA karanA aura anyake aprekSApUrvaka kriyA karanA bana rahA hai / abhyAsa, prakaraNa, buddhipATava, ye vizeSa kAryakArI
Page #174
--------------------------------------------------------------------------
________________ tatvArtha lokavArtike nahIM haiM / abhyAsa dazAmeM svataH aura anabhyAsa dazAmeM parataH prAmANya jAna liyA jAtA hai / yahI bAta aprAmANyameM samajho / sampUrNa tattva syAdvAdase biMdha rahe haiM / sampUrNa aMgoMmeM pramANatAko dhAraNa karanevAlA bhI kevalajJAna parakIya catuSTayase pramANa nahIM hai| zUnya vAdiyoMke yahAM iSTavidhAna aura aniSTaniSedha yaha prakriyA pramANa mAnanepara hI siddha hotI hai / anyathA kisI bAtakI bhI vyavasthA nahIM hai / vizeSa kSayopazamake anusAra abhyAsa aura anabhyAsa kisI kisI prANIke aneka viSayoMmeM ho jAte haiN| pratyakSa aura parokSa do pramANa haiM / cArvAkoMkA eka hI pratyakSa pramANa mukhya hai, yaha mantavya acchA nahIM hai / guru, pitA, Adike pratyakSoMkA pramANapanA pratyakSase tumako nahIM jJAta ho sakatA hai / ataH anumAna mAnanA pddegaa| bauddhoMke dvArA pratyakSa aura anumAna do pramANa mAnanA bhI ThIka nahIM hai / vyAptiko jAnaneke liye anya pramANoMkI AvazyakatA hogI yogI / pratyakSase tumako vyAptikA jJAna nahIM ho sakatA hai / anumAnase vyAptikA jJAna karanemeM anavasthA, anyonyAzraya, doSa hote haiM / tarkake samAna smRti, saMtrA, Adi bhI pramANa mAnane paDeMge / smRti Adika bhedoMko dhAranevAlI mati aura anumAna tathA zruta ye tIna pramANa ho gaye, phira dokA niyama kahAM rahA ? viSayabhedase pramANabheda nahIM haiN| kintu sAmagrIbhedase pramANabheda mAnanA cAhiye / zabda, liMga aura akSa, sAmagrIse utpanna huye tIna pramANa huye jAte haiN| sarvajJakA jJAna indriyajanya nahIM hai / samAdhise utpanna huA upakAra kucha upayogI nahIM hai / karttAse abhinna bhI karaNa ho jAte haiN| jaise ki vRkSake giranemeM usakI zAkhAoMkA bojha karaNa ho jAtA hai| pratyakSakA lakSaNa vizadapanA ThIka hai / vizada na honese aura samvAdI honese smaraNa, pratyabhijJAna, aura tarka nyAre parokSa pramANa haiN| smaraNako jaise anumAnameM garmita karanese anavasthA AtI hai, usI prakAra upamAna, arthApattimeM antarbhAva karanepara bhI anavasthA doSa hogA / kyoMki upamAna aura arthApattike utpAdaka kAraNoMmeM smRti Adika paDe huye haiM / gauke sadRza padArtha gavayapadakA vAcya hotA hai / upamitimeM aise atideza vAkya (vRddhavAkya ) ke arthakA smaraNa karanA vyApAra mAnA gayA hai| tatprakAraka zAdabodha tadavaccheda karake zaktikA grahaNa karanA kAraNa mAnA gayA hai / smRti AdikoMko abhAva pramANa mAnane. para vidhi aMzameM pravartakapanA viruddha ho jAyagA / isa prakAra cAra, pAMca, chaha pramANa mAnanevAloMke yahAM bhI pramANoMkI saMkhyA ThIka nahIM baiThatI hai| kyoMki Avazyaka pramANa smRti Adika unameM praviSTa nahIM ho pAte haiM / aura jainasiddhAntameM mAne gaye do pramANoMmeM sabhI pramitikaraNatAvacchedakAvacchinnagarmita ho jAte haiM / avagraha Adika aura avadhi Adika sarva samyagjJAna inhIMke bheda haiM / isa prakAra ve mati Adika pAMcoM jJAna pratyakSa aura parokSarUpa do pramANa haiN| tAM pratyakSaparokSe naH spaSTAspaSTaprakAzinI / rodasI puSpavantAbhe vyApyAjJAnanivRttaye // ( vyAkhyAta spaSTAspaSTapratipAdaka pratyakSaparokSa pramANa ajJAnanivRttike lie bhUmaMDalameM jagavaMta rahe / )
Page #175
--------------------------------------------------------------------------
________________ tatvArthacintAmaNiH 6 tina pAMca jJAnoMko sUtrakAra svayaM kaNThokta rUpase iSTa bhedoM meM vibhakta karane ke liye sUtra kahateM haiM / Adye parokSam // 11 // AdimeM honevAle yA sUtrameM pahile uccAraNa kiye gaye matijJAna aura zrutajJAna ye do parokSa pramANa haiM / amAdAtmanaH parAvRttaM parokSaM tataH parairiMdriyAdibhirUkSyate siMcyatebhivardhyata iti parokSaM / kiM punastat, Adye jJAne matizrute / jo jJAna akSa yAnI AtmAse parAvRtta hai vaha parokSa hai| arthAt - AtmAko gauNa kAraNa mAnakara usase nyAre indriya, mana, Adi kAraNoMse UkSita hotA hai, sIMcA jAtA hai, puSTikara baDhAyA jAtA hai, isa prakAra niruktise sAdhA gayA parokSa zadva hai / vaha parokSa zadvakA vAdhya dUsaroMse baDhAyA gayA phira kyA padArtha hai ? isa prakAra uddezya dalakI jijJAsA honepara Adi ke do jJAna mati aura zruta haiM, yaha uttara hai / kRtasvayorAdyatA pratyeyetyucyate / una mati Ara zruta donoMko AdimeM honApana kaise samajha liyA jAya ? cAhe lAkhoM, karoDoM kitanI hI vastuyeM kyoM na hoM, unakI AdimeM eka hI vastu kahI jA sakatI hai| yahAM pAMcame hI doko AdimeM ho jAnApanA kaise ho gayA ? aisA prazna honepara aba uttara kahA jAtA hai| Adye parokSamityAha sUtrapAThakramAdiha / 1 jJeyAdyatA matermukhyA zrutasya guNabhAvataH // 1 // dvivacanAnta Adhe zabda hai " matizrutAvadhimanaH paryayakevalAni "" jJAnam isa sUtra ke paDhe jAne kramase yahAM Adike do jJAna parokSa haiM, aisA pranthakAra kahate haiN| isa kAraNa matijJAnako mukhya AdyapanA hai aura usake nikaTa honeke kAraNa zrutajJAnako gauNarUpase AdhapanA hai / prathamAdhe prathamasadezasya " AdimeM kahe gaye akeleko yadi dopanA yadi bAdhita hai, to usake nikaTa kahe gaye dUsareko milAkara dopanekA nirvAha karaliyA jAtA hai, aisA vyavahAra prasiddha hai / " antyabAdhe antyasadezasya " aisI bhI paribhASA vyAkaraNameM mAnya kI gayI hai| yasmAdAdye parokSamityAha sUtrakArastasmAnmatyAdisUtrapAThakramAdihAyatA jJeyAH / sA ca matermukhyA kathamapyanAdyatAyAstatrAbhAvAt zrutasyAdyatA guNIbhAvAt nirupacaritAdyasAmIpyAdAdyatvopacArAt / avadhyAdyapekSayAstu tasya mukhyAdyateti cet na, manaH paryayAdyapekSayA badherapyAdyatvasiddhermasyanadhyorbrahaNaprasaMgAt dvitvanirdezasyApyevamavizeSAt / 21
Page #176
--------------------------------------------------------------------------
________________ 162 tatvArtha lokavArtike jisa kAraNa se ki sUtrakAra zrI umAsvAmI mahArAjane Adike do jJAna parokSa haiM, aisA sUtra kahA hai, tisa kAraNa "matizruta " Adi sUtrake paThanakramase yahAM pahile do ko AdipanA jAnanA cAhiye / aura vaha AdipanA matijJAnako to mukhya hai / kyoMki usa matijJAnameM to kaise bhI Adi meM nahIM honepanakA abhAva hai| hAM, usake nikaTavAle zrutajJAnako AdyapanA gauNarUpase hai / upacArako nahIM prApta huye yAnI mukhyarUpase Adi meM paDe huye matijJAnakI samIpatA se zrutako AdyapanakA upacAra karaliyA gayA hai| yadi koI yoM kahe ki avadhi AdikakI apekSAse to usa zrutajJAnako mukhyarUpa se AdyapanA bana jAtA hai, granthakAra kahate haiM ki yaha to na khnaa| kyoMki yoM to mana:paryaya AdikI apekSA avadhiko bhI AdyapanA siddha ho jAvegA / aura aisA honepara mati aura avadhi ina doke grahaNa karanekA prasaMga hogaa| Aye zadvako dvivacanarUpase kathana karanekA bhI isa prakAra koI virodha nahIM AtA hai / ataH apekSAko TAlakara ThIka ThIka AdimeM yA upacAra se AdimeM huoMkA grahaNa karanA cAhiye / anyoMkA nahIM / 1 kevalApekSayA sarveSAmAdyatvepi matyAdInAM matizrutayoriha saMpratyayaH sAhacaryAditi cenna, matyapekSayA zrutAdInAmanAdyatAyA api sadbhAvAnmukhyAdyatAnupapattestadavasthatvAt / koI vidvAn ya santoSa denA cAhate haiM ki kevalajJAnakI apekSAse to saba cAroM mati Adi jJAnoM ko AdyapanA hote huye bhI mati AdikoMmeMse mati aura zrutakA hI yahAM samIcIna jJAna ho jAtA hai| kyoMki pAMca jJAnoMmeMse mati aura zruta ye do hI jJAna sAtha rahate haiM / anya do jJAnoM ke sahacara rahanekA niyama nahIM hai / AcArya kahate haiM ki yaha samAdhAna to nahIM khnaa| kyoMki yoM to matikI hI apekSAle vicArA jAya to zruta AdikoMko AdharahitapanA bhI vidyamAna hai / ataH zruta AdikoMko mukhyarUpase AdyapanekI asiddhi honA vaisA hI tadavastha rhaa| AdimeM honepanakA nirNaya karane ke liye sahacarapanA prayojaka nahIM hai / Adyazaddho hi yadAdyameva tatpravartamAno mukhyaH, yatpunarAdyamanAdyaM ca kathaMcittatra pravartamAno gauNa iti nyAyAttasya guNabhAvAdAdyatA kramArpaNAyAm / jo AdimeM hI ho rahA hai, usImeM Adha zabda pravartta rahA to mukhya hai, aura jo padArtha phira kisI apekSAse Adya aura anAdya bhI hai, usameM pravarta rahA Adya zabda gauNa hai / isa nyAyase usa zrutajJAnako gauNabhAvase AdyapanA hai| kyoMki sUtrameM paDhe gaye pAThake kramakI vivakSA ho rahI hai / ataH dvivacanAnta prayogase Adhe zadvakarake matizruta pakaDe jAte haiM / buddha tiryagavasthAnAnmukhyaM vAdyatvametayoH / avadhyAditryApekSaM kathaMcinna virudhyate // 2 //
Page #177
--------------------------------------------------------------------------
________________ tattvArthacintAmaNiH 163 ..... nnnnninmenmummmmmmmmmm athavA eka yaha bhI upAya hai ki buddhimeM tirachA avasthita karadenese ina mati, zruta, donoMko avadhi Adi tInakI apekSA rakhatA huA kathaMcit mukhya AdhapanA viruddha nahIM paDatA hai / arthAt -avadhi Adika tIna kI apekSA buddhi meM tirachA phailAnese mati zrutako AdipanA bana jAtA hai| parokSa iti vaktavyamAye ityanena sAmAnAdhikaraNyAditi cet / atrocyate zaMkA hai ki uddezyake samAna vidheyameM saMkhyA honI cAhiye / jaba ki Aye aisA dvivacanAnta prayoga hai, to isake sAtha samAna adhikaraNapanA honese parokSe isa prakAra dvivacanAnta prayoga sUtrameM kahanA cAhiye / liMga, saMkhyA aura vacanake samAna honepara hI sAmAnAdhikaraNya bar3hiyA banatA hai| aisI zaMkA honepara yahAM samAdhAna kahA jAtA hai| parokSamiti nirdezo jJAnamityanuvartanAt / tato matizrute jJAnaM parokSamiti nirNayaH // 3 // dvayorekena nAyuktA samAnAzrayatA yathA / / godau grAma iti prAyaH prayogasyopalakSaNAt // 4 // pramANe iti vA dvitve pratijJAte prmaannyoH| pramANamiti varteta parokSamiti saMgatau // 5 // yahAM mati Adi sUtrameM paDe huye vidheya dalake " jJAna " isa padakI anuvRtti ho rahI hai| vaha eka vacana hai / napuMsaka liMga hai / isa kAraNa jJAnake samAna adhikaraNapanese parokSaM aisA eka vacana nirdeza sUtrameM kahA hai / tisa kAraNa mati aura zruta do jJAna parokSa haiM, isa prakAra nirNaya ho jAtA hai / do uddezyoMkA bhI eka vidheyake sAtha samAnAdhikaraNapanA ayukta nahIM hai, jaise ki " godau grAmaH " " pazcAlAH janapadaH " " tapaHzrute sAdhoH kArya " / gaudI ( goda ) nAmake do hada haiM, una donoMke nikaTa honevAlA grAma hai / vaha eka grAma godI hai| yahAM prAma zabda jAti vAcaka hai / godauke samAna dvivacana nahIM huaa| hAM, jAtivAcaka na hotA to usake liMga aura saMkhyA avazya prApta hote, jaise ki godau ramaNIyau " / jainendra vyAkaraNake " yuktavadusiliMgasaMkhye" isa sUtroM ajAteH aisA vaktavya hai / ataH grAma: eka vacana hai / isa prakArake bAhulyapanese prayogoMkA upalakSaNa ho rahA hai / yadi "pramANe" aise dvivacanAnta prayogakI pratijJA kI jAyagI, to phira bhI do mati zruta pramANomeM eka vacana pramANako anuvRtti kI jAyagI, tabhI parokSa pramANake sAtha mati aura zruta saMgata ho sakate haiM / bhAvArtha-~-Aye parokSe kahanA, phira parokSe pramANaM kahanA isakI apekSA prathamase hI " Adhe parokSam " kahanA acchA hai / isameM lAghava hai, sUtrameM laghupanA bahuta prazaMsanIya guNa hai|
Page #178
--------------------------------------------------------------------------
________________ tatvArtha lokavArtika 164 kiM punastadanuvartanAtsiddhamityAha / phira usa jJAnakI anuvRtti karanese kyA siddha karanA hai ? aisI AkAMkSA honepara prandhakAra zrIvidyAnanda AcArya spaSTa uttara kahate haiN| jJAnAnuvartanAttatra nAjJAnasya parokSatA / pramANasyAnuvRtterna parokSasyApramANatA // 6 // akSebhyo hi parAvRttaM parokSaM zrutamiSyate / yathA tathA smRti: saMjJA ciMtA cAbhinibodhikam // 7 // avagrahAdivijJAnamakSAdAtmavidhAnataH / parAvRttatayAmnAtaM pratyakSamapi dezataH // 8 // tisa sUtrameM Adike do jJAna parokSa haiN| yahAM jJAnakI anuvRtti karanese ajJAna, indriya, saMnikarSa, Adi jaDa padArthoMko parokSapramANapanA nahIM siddha ho pAtA hai| aura pramANakI anuvRtti karane se parokSako apramANapanA nahIM siddha ho pAtA hai / jisa kAraNase ki indriyoMse parAvRtta hotA huA zrutajJAna parokSa iSTa kiyA gayA hai, tisa prakAra smaraNa, pratyabhijJAna, tarka aura anumAna bhI parokSa haiM / akSazabdakA artha AtmA karanese AtmAse parAvRtta honeke kAraNa avagraha Adika vijJAna yadyapi pUrvAcAryoMke sampradAya anusAra parokSa kahe gaye haiM, phira bhI ekadeza vizada honese pratyakSa bhI haiN| akSakA artha indriya aura anindriya bhI le liyA jAtA hai / kintu vizadapanA rahanA pratyakSake liye Avazyaka hai / zrutaM smRtyAdyavagrahAdi ca jJAnameva parokSaM yasmAdAmnAtaM tasmAnnAjJAnaM zakhAdiparokSamanadhigamamAtraM vA pratItiviroSAt / jisa kAraNa zrutajJAna, smRti Adika aura atragraha Adika jJAna hI parokSa haiM, aisA pUrva AmnAya se prApta ho rahA hai, tisa hI kAraNa zabda, indriya, saMnikarSa, Adi ajJAna padArtha parokSa nahIM haiM / athavA kisI svapara prameyakA adhigama nahIM honA ( prasajya ) bhI parokSa nahIM hai| kyoMki jaDa yA jJAnazUnya tuccha ko parokSa pramANa mAnanepara pratItioMse virodha AtA hai| aspaSTaM vedanaM kecidarthAnAlaMbanaM viduH / manorAjyAdi vijJAnaM yathaivetyeva durghaTam // 9 // spaSTasyApyavabodhasya nirAlaMbanatASThitaH / yathA caMdradrayajJAnasyeti kArthasya niSThitaH // 10 //
Page #179
--------------------------------------------------------------------------
________________ talApitAmaNiH 165 koI bauddha kaha rahe haiM ki avizada parokSajJAna vAstavika arthako viSaya karanevAlA nahIM hai| jisa hI prakAra krIDA karate huye bAlakoM dvArA apane mana anusAra svAMga race huye rAjA, senApati, maMtri, Adike avizadajJAna una vastubhUta rAjA Adikako viSaya nahIM karate haiN| usI DhaMgase sabhI avizadajJAna arthako viSaya nahIM karate huye nirALaMba haiM / AcArya kahate haiM ki isa prakAra bauddhoMkA kahanA durghaTa hI hai| yAnI yaha yuktiyoMse ghaTita nahIM hopAtA hai| kyoMki yoM to vizada pratyakSajJAnako bhI AlambanarahitapanekA prasaMga hotA hai / jisa prakAra ki eka candramAmeM huye candradvayakA jJAna Alambanarahita hai, arthAt jhUThe manorAjyako viSaya karanevAle parokSajJAnakA dRSTAnta dekara yadi sabhI parokSajJAnako nirAlamba ( viSayako na chUnevAle ) kaha diyA jAyagA to AMkhameM naika aMgulI lagAkara avidyamAna do candroMko dekhanevAle cAkSuSa pratyakSakA dRSTAnta dekara sampUrNa pratyakSajJAnoMko bhI nirviSaya kahA jAsakatA hai / aisA honepara bhalA arthakA pratiSThitapanA kahAM kisa jJAnake dvArA samajhA jAyagA ! batAo / bhrAntajJAnoMko abhrAntajJAnoMse pRthagbhUta mAnanA anivArya hai| parokSaM jJAnamanAlaMbanamaspaSTatvAnmanorAjyAdijJAnavat ato na pramANamityetadapi durghaTameva / pratyakSamanAlaMbanaM spaSTatvAcaMdradvayajJAnAditi tasyApyapramANatvaprasaMgAt / tathA ca keSTasya vyavasthA upAyAsattvAt // __ sampUrNa parokSajJAna (pakSa ) jAnane yogya viSayoMse rahita haiM ( sAdhya ) / kyoMki ve avizadarUpase jAnanevAle haiM (hetu) / jaise ki koI khilADI bAlaka yA svAMga racanevAlA bahurUpiyA athavA nATakameM abhinaya karanevAlA puruSa apane manameM rAjya prApta huA Adi samajha baiThe / vaha jJAna vAstavika rAjya Adi vastuoMko sparza karanevAlA nahIM hai / isa kAraNa koI bhI parokSajJAna pramANa nahIM hai / AcArya kahate haiM, isa prakAra yaha kahanA bhI durghaTa hI hai / kyoMki yoM to pratyakSa (pakSa ) apane prAya viSayako sparza nahIM karatA hai ( sAdhya ) / spaSTajJAna honese ( hetu ) / jaise ki candradvayakA yA pItazaMkhakA aura sIpameM duye cAMdIkA jJAna spaSTa hotA huA bhI nirviSaya hai| isa prakAra polamolase anumAna dvArA usa tumhAre mAne huye pratyakSako bhI apramANapanekA prasaMga hotA hai| aura tisa prakAra honepara apane amISTa tattvakI vyavasthA kahAM kisa pramANa ho sakegI ! kyoMki upAya tastra pratyakSa yA parokSa pramANa koI bhI tumhAre pAsa vidyamAna nahIM hai| anAlaMbanatAvyAtina spaSTatvasya te ythaa| aspaSTatvasya tadviddhi laiMgikasyArthavattvataH // 11 // tasyAnAzrayatvethe syAtmavartakatA kutH| saMbaMdhAcenna tasyApi tathAtvenupapacitaH // 12 //
Page #180
--------------------------------------------------------------------------
________________ tattvArthazlokavArtika tuma bauddhoMke yahAM jisa prakAra sASTapanekI nirviSayapaneke sAtha vyApti siddha nahIM mAnI jaaygii| kyoMki samIcIna ghaTa, paTa Adike pratyakSoMmeM vyabhicAra hogA / ataH pratyakSako nirviSaya siddha karanevAlA anumAna ThIka nahIM hai / usIke samAna aspaSTapane kI bhI nirviSayapaneke sAtha vyApti nahIM bana pAtI hai / kyoMki anumAnase vyabhicAra hogaa| samyak anumAna aspaSTa hote huye bhI apane grAhya arthase sahita mAnA gayA hai / yadi usa anupAnako arthavAn nahIM mAnA jAyagA to arthameM usako pravartakapanA kaise ho sakegA ! yadi bauddha yoM kaheM ki anumAna dvArA avastubhUta sAmAgyako jAnakara phira sAmAnyakA vizeSa artha ke sAtha sambandha ho jAnese anumAnakI arthameM pravartakatA ho jAyagI, granthakAra kahate haiM ki so yaha to na kahanA / kyoMki sAmAnyake saMbaMdhI vizeSako jAnanevAlA vaha jJAna bhI tisa prakAra nirviSaya hai / aisI dazA honepara arthameM pravRtti karAnApana nahIM banatA hai| liMgaliMgidhiyorevaM pAraMparyeNa vstuni| . pratibaMdhAttadAbhAsazUnyayorapyavaMcanam / / 13 // . maNiprabhAmaNijJAne prmaanntvprsNgtH| pAraMparyAnmaNau tasya pratibaMdhAvizeSataH // 14 // yadi bauddha yoM kaheM ki una hetvAbhAsa aura sAdhyAbhAsoMse rahita jo samIcIna hetu aura sAdhya haiM, unako jAnanevAle jJAnoMkA bhI paramparAse yathArtha vastumeM avinAbhAvasaMbaMdha ho rahA hai / arthAt-svaniSThajJApakatAnirUpita-jJApyatva sambandhase liGgavAn liGgI ho jAtA hai / samIcIna hetukI sAdhyasAmAnyake sAtha vyApti hai| aura sAdhyasAmAnyakA svalakSaNasvarUpa yathArtha vastu vizeSake sAtha saMbaMdha hai / ataH paramparAse anumAna pramANa vastubhUta arthakA sparzI hai| anumAna pramANase jAnakara vastukI arthakriyAmeM koI ThagAyA nahIM jAtA hai / isa prakAra bauddhoMke kahanepara to hama syAdvAdI kaheMge ki yoM to maNikI prabhAmeM huye maNike jAnanevAle jJAnako bhI pramANapanekA prasaMga ho jAyagA / kyoMki usa maNijJAnakA bhI paramparAse yathArtha maNimeM avinAbhAvarUpa karake saMbaMdha ho rahA hai, koI vizeSatA nahIM hai / bhAvArtha-kisI gRha ( makAna ) yA saMdUkameM camakIlI maNi rakkhI huI hai / tAlIke chedameMse usakI prabhA camaka rahI hai| chedakAsA AkAra maNikA bhI saMbhava hai / maNi jaisA prakAza karatI hai, chedakI prabhA bhI kucha nyUna vaisI camakako kara rahI hai| aisI dazAmeM kisI AtatAyI puruSane chedake AkAravAlI prabhAko ho. maNi samajha liyaa| yahAM bhI maNiprabhAkA maNike sAtha saMbaMdha ho jAnese yaha jJAna bhI pramANa bana baitthegaa| kintu camakate huye tAlIke chedako usa AkAravAlI maNi samajha lenA to samyagjJAna nahIM hai|
Page #181
--------------------------------------------------------------------------
________________ cintAmaNiH yathaiva na spaSTatvasyAnAlaMbanatayA vyAptitve. svasaMvedanena vyabhicArAttathaivAspaSTatvasthAnumAnenAne kAMtAt tasyApyanAlaMbanate kutorthe pravartakatvaM ? saMbaMdhAditi cena, tasyApyanupapatteH / yadi jJAnaM yamarthamAlaMbate tatra tasya kathaM saMbaMdho nAmAtiprasaMgAt / jisa hI prakAra spaSTapanekI viSayarahitapaneMke sAtha vyApti mAnanepara svasaMvedana pratyakSa karake vyabhicAra ho jAneke Darase samIcIna spaSTajJAnoMko viSayasahita mAnanA Avazyaka paDa jAtA hai, tisa hI prakAra aspaSTapanekI; nirviSayapaneke sAtha vyApti honA mAnanepara anumAnase vyabhicAra ho jAneke kAraNa samIcIna parokSajJAnoMko bhI viSayasahita mAnanA Avazyaka hai / yadi vyabhicAranivRttike liye usa anumAnako bhI viSayarahita mAnoge to usa anumAnako arthameM pravartakapanA kaise banegA ! batAo ! sAmAnya aura vizeSakA saMbaMdha ho jAnese vizeSarUpa arthameM anumAnako pravartakapanA hai, yaha to na kahanA / kyoMki yoM to tumhAre bauddhamata anusAra usa sambandhI bhI siddhi nahIM ho pAI hai / kAraNa ki jo bhI koI jJAna jisa kisI arthako viSaya karatA hai, usa jJAnameM usa arthakA bhalA saMbaMdha kaise kahA jA sakatA hai ? jJAna aura arthakA kalpanAse gaDha liyA gayA viSayaviSayibhAva saMbaMdha hai, jo ki vRttipanekA niyAmaka nahIM hai / jJAna aura jaDakA yA jJAna aura bhinna paDe huye cetanadravyoMkA yojaka bhalA sambandha bhI kyA ho sakatA hai ? yoM to aMTasanTa bAdarAyaNa sambandha karanese cAhe jisakA sambandha ho jAyagA / atiprasaMga ho jAvegA / AkAzako rUpase bhI sambandha ho jAo / AkAzakA pudgalase saMyoga hai, aura pudgalameM rUpa rahatA hai / bauddhajana sambandha padArthako mAnate bhI nahIM haiN| ataH unake yahAM kalpitasaMbaMdhase anumAnako arthameM pravartakapanA kathamapi nahIM A sakatA hai| tadanena yaduktaM "liMgaliMgidhiyorevaM pAraMparyeNavastuni / pratibaMdhAttadAbhAsazUnya yorapyavaMcanaM " iti tanniSiddhaM, saviSaye paraMparayApISTasya saMbaMdhasyAnupapatteH satyapi saMbaM maNiprabhAyAM maNijJAnasya pramANatvAsaMgAca tadavizeSAt // tisa kAraNa jo bauddhoMne yaha kahA thA ki liMga jJAna aura sAdhyajJAnakA isa prakAra paraMparAse paramArthabhUta vastumeM sambandha honese anumAnako arthameM pravartakapanA hai / ataH hetvAbhAsa yA sAdhyAbhAsoMse zUnya horahe hetu sAdhyoMke jJAnadvArA koI bhI nahIM ThagAyA jAtA hai / vaha ThIka ThIka artha kriyAko kara letA hai / isa prakAra vaha kathana bhI isa kathanase niSedha kara diyA gayA samajha lenA cAhiye / kyoMki jJAnakA apane viSayameM paramparAse bhI iSTa kiyA gayA sambandha nahIM banatA hai| isameM vyabhicAra doSa AtA hai / dekhiye ki sandUkake bhItara maNi camaka rahI hai / aura kuJjI (tAlI) ke chadakI maNiprabhA kisI.udbhrAnta puruSako.maNikA jJAna hai| chedakI prabhA bhI aMdheremeM maNike samAna bAhara * prakAza * kara rahI hai| vastutaH dekhA jAya to yaha arthakriyA karanA sandUkameM rakAvI huI maNikA hI kArya hai / samavazaraNameM virAjamAna tIrthaMkara bhagavAna ke saMvidhAnase
Page #182
--------------------------------------------------------------------------
________________ 168 tatvArtha hokavArtike bhAmaNDalakI kAnti bhI aneka sUryokI dIptiko atikrAnta kara detI hai / ataH sambandha ke honepara bhI yadi pramANatA mAna lI jAyagI, to kuMjI ke chedakI maNiprabhAmeM huye maNijJAnako pramANapanekA prasaMga . AtA hai| yahAM usa paramparAse arthake sAtha saMbaMdha honekA koI antara nahIM hai| taccAnumAnamiSTaM cenna dRSTAMtaH prasidhyati / pramANatvavyavasthAnenumAnasyArthalabdhitaH // 15 // vaha maNiprabhA huA maNijJAna yadi anumAna pramANa mAnA jAyagA taba to arthakI prAptise anumAnako pramANapanakI vyavasthA karanemeM koI dRSTAnta prasiddha nahIM hotA hai| arthAt anumAna (pakSa) pramANa hai ( sAdhya ) arthakI prApti honese ( hetu ), jaise ki maNiprabhA meM maNijJAna ( dRSTAnta ) isa anumAnakA dRSTAnta samIcIna nahIM hai| aisI jhUThI bAtoMse bauddha anumAnameM pravartakapanA nahIM siddha kara sakate haiM / anumAna svayaM apanA dRSTAnta nahIM bana sakatA hai / na hi svayamanumAnaM maNiprabhAyAM maNijJAnamarthaprAptitonupAnusya pramANatvavyavasthitau dRSTAMto nAma sAdhyavaikalyAcathA / 1 arthakI prAptise anumAnako pramANapanakI vyavasthA karanemeM vaha maNijJAna to dRSTAnta nahIM ho sakatA hai / jo ki maNiprabhAmeM huA maNijJAna svayaM anumAna pramANamAna liyA gayA hai / kyoMki yaha dRSTAntaM sAdhyase vikala hai| arthAt jhUThe maNijJAnameM pramANapanA nahIM hai / tathA dUsarI bAteM yaha bhI hai: maNipradIpaprabhayormaNibuddhayAbhidhAvatoH / mithyAjJAnAvizeSepi vizeSorthakriyAM prati // 16 // yathA tathA yathArthatvepyanumAnaM tadobhayoH / nArthakriyAnurodhena pramANatvaM vyavasthitam // 17 // kuJjI chedakI maNiprabhA eka vyaktiko maNijJAna huaa| dUsareko dIpakakI prabhAmeM maNijJAna huaa| donoM hI jJAna bhrAnta haiN| yahAM maNikI prabhAmeM maNibuddhise aura dIpakakI prabhA (kha) meM maNikI buddhise arthaprApti ke liye usa ora dauDanevAle do puruSoMko mithyAjJAnakA avizeSa hote ye bhI arthakriyA prati vizeSatA jaisI mAnI jAtI hai, usI prakAra yathArthapanA hote huye bhI anumAna jJAna pramANa hai / usa samaya viSayasahita honeke kAraNa pratyakSa aura anumAna donoMko pramANapanA hai / arthakriyA ke anusAra anurodha karake pramANapanA vyavasthita nahIM huA / tato nAsyAnumAnatadAbhAsavyavasthA /
Page #183
--------------------------------------------------------------------------
________________ tatvArthacintAmaNiH Hamannaamanaamaanaaa tisa kAraNa isa bauddhake yahAM anumAna aura anumAnAmAsakI vyavasthA nahIM ho sakI / jisa kAryako maNi karatI hai, usase kucha kamatI kAryako maNiprabhA kara detI hai / dIpakI prabhA bhI thoDese kAryako kara detI hai| vastutaH vicArA jAya to maNi AdikakA kArya sarvathA nyArA nyArA hai| kintu sAmAnyako viSaya karanevAle anumAna pramANakI vyavasthA karanevAle bauddhoMke yahAM bheda rUpase ukta nirNaya nahIM bana pAtA hai / mithyA anumAna aura samyak anumAna saba ekase ho jAte haiN| dRSTaM yadeva ttmaaptmityektvaavirodhtH| pratyakSaM kasyacit tacenna syAdmAMtaM virodhataH // 18 // jo hI padArtha dekhA gayA vahI padArtha yadi prApta kiyA jAya, isa prakAra ekapaneke avirodhase kisIkA bhI pratyakSa honA yadi mAnoge vaha to bhrAntajJAna na ho skegaa| kyoMki virodha hai / arthAt-maNiprabhAmeM huA bhrAnta maNijJAna pratyakSa pramANa nahIM hai| jo maNi jAnI gaI hai, vaha hAthameM prApta nahIM huI hai / dUsarI bAta yaha hai ki kSaNavartI padArthoko mAnanevAle bauddhoMke yahAM pahale kSaNameM jAnakara dUsare kSaName abhilASA kara tIsare kSaNameM pravRtti karanA cauthe kSaNameM prApti karAnA aisI kriyAyeM kSaNika jJAnase honA asambhava hai / arthakI prApti karA denese jJAnameM pramANapanA nahIM mAnA gayA hai / jJAnameM heya, upAdeya, arthakA pradarzakapanA hI prApakapanA hai| anyathA sUrya, caMdra Adi ke jJAnameM yA sarvajJajJAnameM prAmANya durlama ho jaaygaa| pratyakSamabhrAntamiti khayamupayan kathaM bhrAMtaM jJAnaM pratyakSaM sannidarzanaM brUyAt / / bhrAntirahita pratyakSa hotA hai, isa bAtako svayaM svIkAra kara rahA bauddha bhalA maNiprabhAke bhrAnta jJAnako pratyakSa pramANakA samIcIna dRSTAMta kaise kaha sakegA ! arthAt nhiiN| sajjanoMke dRSTAnta durjana nahIM hote haiN| apramANatvapakSepi tasya dRSTAMtatA ksstiH| pramANAMtaratA yAMtu saMkhyA na vyavatiSThate // 19 // tataH sAlaMbanaM siddhamanumAnaM prmaatvtH| pratyakSavadviparyAso vAnyathA syAdarAtmanAm // 20 // usa maNiprabhAmeM hue maNijJAnako yadi apramANa mAnA jAyagA to bhI usako dRSTAntapanekI kSati hogii| pratyakSa Adise anya nirAlA pramANa mAnanepara to saMkhyA nahIM vyavasthita hotI hai| tisa kAraNa anumAnapramANa AlaMbanasahita siddha huA / kyoMki vaha pramANa jJAna hai| jaise ki pratyakSavAna apane grAhya viSayase sahita hai / anyathA pratikUla bhI ho jAo, yAnI durAgrahI jIvoMke 22
Page #184
--------------------------------------------------------------------------
________________ tattvAryazlokavArtika yahAM yadi parokSa anumAna jJAnako nirviSaya mAnA jAyagA to pratyakSa bhI nirviSaya ho jaavegaa| athavA duSTajIvoMko viparyaya jJAna ho jAvegA / khoTA abhiprAya rakhanevAle cAhe jaisA gaDhakara arthakA anartha kara sakate haiN| kalpita dRSTAnta hai ki eka bheDiyA nadIke Upara bhAgameM jala pI rahA thA aura bakarIse kahA, kyoMrI, jhUThA yAnI mailA pAnI idhara bahArahI hai, terA cacA mI aisA burA kArya kiyA karatA thaa| becArI bakarIne kahA mahArAja ! maiM to nIcekI ora pAnI pI rahI hUM nIcekA pAnI kahIM Upara caDhatA hai ? aura merA cacA to thA hI nahIM / isapara bheDiyene kahA tU baDI nIca hai| uttara detI hai, muMha letI calI AtI hai| le daNDa bhoga, aisA kahakara bakarIko mAra ddaalaa| kathaM sAlaMbanatvena vyAptaM pramANatvamiti cet viSaya sahitapane ( sAdhya ) ke sAtha pramANapanA hetu kese vyAptiyukta hai ! aisI yadi zaMkA karoge to yaha uttara hai| arthasyAsaMbhave'bhAvAtlatyakSepi pramANatAm / tato vyAptaM pramANatvamarthavatvena manyatAm // 21 // prApyArthApekSayeSTaM cettathAdhyakSepi testu tat / tathA cAdhyakSamapyathonAlaMbanamupasthitam // 22 // tuma bauddhoMke yahAM aryake asambhava honepara pratyakSameM bhI pramANapanekA abhAva hai| tisa kAraNa arthasahitapaneke sAtha pramANapanA vyApta ho rahA mAna lo / yadi prApti karane yogya arthakI apekSAse anumAnameM arthasahitapanA iSTa karoge to tuma bauddhoMke yahAM pratyakSameM bhI tisa prakAra prApya arthakI apekSAse vaha pramANapanA iSTa kiyA jAya, kintu avalamba kAraNakI apekSA arthasahitapanA pratyakSameM nahIM mAnA jAya aura tisa prakAra honepara pratyakSapramANa bhI arthako nahIM Alambana karanevAlA upasthita huA, jo ki Apa bauddhoMko amISTa nahIM hai| pratyakSaM yadyavastvAlaMbanaM syAcadA nAce prApavediti cet pratyakSapramANa yadi vastubhUta svalakSaNako AlaMbana na karegA taba to vaha arthako prApta nahIM karA skegaa| ataH pratyakSa to vastuko Alambana kAraNa mAnakara utpanna hotA hai / anyajJAna nahIM, yadi bauddha aisA kaheMge to-| anumAnamavastveva saamaanymvlNbte|| prApayatyarthamityetatsacetA nAdya mokSyate // 23 //
Page #185
--------------------------------------------------------------------------
________________ tAvArthacintAmaNiH mmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmanmamananamannaamanamame - tasmAdvastveva sAmAnyavizeSAtmakamaMjasA / viSayIkurutedhyakSaM yathA tadvaca laiMgikam // 24 // Apa bauddha yoM kaise kaha dete haiM ki anumAna pramANa avastubhUta sAmAnyako hI avalamba ( viSaya ) karatA hai| kintu arthako prApta karA detA hai / isa prakAra yaha pakSapAtakI bAtako kaha rahA sahRdaya bauddha Aja nahIM chUTa sakegA / arthAt anumAnake samAna pratyakSa bhI avastuko AlaMbana karatA huA arthako prApta karA degaa| phira pratyakSako sAvalambana kyoM mAnA jAtA hai / tisa kAraNa parizeSameM yahI siddha hogA ki sAmAnya vizeSa Atmaka vastuko hI nirdoSarUSase jaise pratyakSa viSaya karatA hai| usIke samAna liMgajanya anumAna pramANa bhI sAmAnya vizeSa Atmaka vastuko hI viSaya karatA hai| sarve hi vastu sAmAnyavizeSAtmakaM siddhaM vayavasthApayatsatyakSaM yathA tadeva viSayIkurute tathAnumAnamapi vizeSAbhAvAt / tathA sati jisa kAraNase ki sampUrNa vastuyeM sAmAnya vizeSa ubhaya Atmaka siddha ho rahI haiM / anugata AkAra aura vyAvRtta AkAra padArthomeM pAye jAte haiM / tisa kAraNa una vastuoMkI vyavasthA karatA huA pratyakSa jisa prakAra usa vastuko hI viSaya karatA hai, tisI prakAra anumAna bhI usI utpAda, vyaya, dhauvyasvarUpa sAmAnya vizeSAtmaka vastuko jAnatA hai| koI aMtara nahIM hai / aura ,tisa prakAra siddha ho jAnepara smRtyAdizrutaparyaMtamaspaSTamapi tattvataH / vArthAlaMbanamityarthazUnyaM tannibhameva naH // 25 // smRtiko Adi lekara zrutajJAnaparyaMta parokSajJAna vastutaH aspaSTa hI haiM to bhI svayaM apaneko aura arthako AlaMbana karanevAle haiM, yaha siddha huaa| hAM, jo jJAna apane grAhya viSayase rahita hai, vaha hama syAdvAdiyoMke yahAM tadAmAsa hI mAnA gayA hai / yahAM bhI smRtyAdi zadbameM tatpuruSa aura bahuvIhisamAsa karanese avagraha IhA, avAya, dhAraNA tathA smRti, pratyabhijJAna, tarka, anumAna, Agama, ye Age pIche honevAle sabhI vastutaH parokSa jJAnoMkA saMgraha ho jAtA hai| yadarthAlaMbanaM parokSaM tatpamANamitaratpramANAmAsamiti pramANasyAnuvarttanAtsiddhaM / jo parokSajJAna vAstavika arthako viSaya karatA hai, vaha pramANa hai aura jo usase bhinnajJAna ThIka arthako AlaMbana nahIM karatA hai, vaha pramANAbhAsa hai, jaise ki devadattameM yajJadattakA smaraNa karanA yA usake sadRzako vahI kahanA athavA sarovarameM uThatI bhApako dhuAM samajhakara usase agnikA jJAna karanA / evaM zadvakA anya prakAra artha karanA ye saba smaraNAbhAsa, pratyabhijJAnAbhAsa,
Page #186
--------------------------------------------------------------------------
________________ tatvArtha lokavArtike Adi mithyAjJAna haiM / yaha pUrvasUtrase prakRtasUtrameM pramANapadakI anuvRtti karanese siddha ho jAtA hai / bhAvArtha - pramANasvarUpa matijJAna aura zrutajJAna donoM parokSa pramANa haiN| jo apramANa haiM ve tadAbhAsa haiM / ziSToM aura duSToMkA joDA sadAse calA ArahA hai / vicArazIla puruSake pAsa upAdeya aura heya arthako jAnaneke liye manISA vidyamAna hai / 172 isa sUtra kA sArAMza | I isa sUtra meM ye prakaraNa haiM / prathama hI parokSa zadvakI nirukti kara matijJAnako mukhya AdyapanA aura zrutako gauNarUpase AdhapanA sAdhA hai / buddhimeM tirachA phailAnese mukhyatA karake bhI donoMmeM AdyapanA hai / Adye dvivacanake sAtha parokSaM eka vacanakA uddezya vidheyabhAva puSTa kiyA hai / sAdhukA kArya kyA hai, aisA prazna honepara tapasyA karanA aura zAstrAbhyAsa karanA, ye do karttavya batAye jA sakate haiM / " catvAro'nuyogAH pramANaM " cAra anuyoga samAnatAse eka pramANarUpa haiM / aise aneka prayoga dekhe jArahe haiM / ajJAna padArtha parokSa nahIM hai / aura parokSajJAna apramANa bhI nahIM hai / yaha sUtra ke uddezya vidheya daloMkI sArthakatA hai / punaH parokSajJAnako nirAlamba mAnanevAle bauddhoMke matakA nirAkaraNa kiyA hai / prApya aura Alambana do kAraNa mAnanA vyartha hai / arthakI jJapti karA denA hI jJAnameM prApakatA hai / sumeru, samudra, svarga, AdikA zrutajJAna una arthokA jJAtAkI goda meM nahIM prApta 1 karA detA hai / ataH viSayako jJAnakA avalamba kAraNa bhale hI mAnalo jaise ki avyakta candramAko dekhane ke liye vRkSa, zAkhA, yA bAdaloMkA avalamba le lete haiM / avizada rUpase arthoko jAnanevAlA.. 1 parokSajJAna bhI sAlambana hai / mithyAjJAna aneka prakAra ke hote haiM / apane apane deza aura kAlameM vartta rahe arthoko jAnanevAlA jJAna arthavAn ho jAya, koI kSati nahIM hai / akelA sAmAnya yA vizeSa koI vastu nahIM hai / pratyakSa aura parokSa donoM hI sAmAnya vizeSa Atmaka vastuko spaSTa aura aspaSTa rUpase prakAzita kara rahe haiM / meruvattuGgatA matyAM zrute gAmbhIryamabdhivat / svAnyaprakAzake bhAtAM parokSe savikalpake / 101 dUsare pratyakSapramANake uddezya aMzako prakaTa karaneke liye zrIumAsvAmI mahArAja agrima sUtro kahate haiM / pratyakSamanyat // 12 // do mati, zruta, jJAnoMse anya bace huye avadhi, mana:paryaya aura kevalajJAna ye pratyakSa pramANa haiM / nanu ca pratyakSANyanyAnIti vaktavyamavadhyAdInAM trayANAM pratyakSavidhAnAditi na zaMkanIyaM / yasmAt --
Page #187
--------------------------------------------------------------------------
________________ tatvArthacintAmaNiH mommon yahAM eka zaMkA hai ki sUtrakArako bahuvacanakA prayoga karate huye tIna pramANa pratyakSa haiN| aisA jas vibhaktivAle pratyakSANi, anyAni, aise pada bolane cAhiye the / kyoMki avadhi Adika tInako bhinna prakArase pratyakSoMkA vidhAna kiyA hai| aba zrIvidyAnaMda AcArya kahate haiM ki isa prakAra to zaMkA nahIM karanI cAhiye, jisa kAraNase ki pratyakSamanyadityAha parokSAduditAtparaM / avadhyAditrayaM jJAnaM pramANaM cAnuvRttitaH // 1 // jJAna aura pramANaM aise eka vacanAnta do padoMkI pUrvasUtroMse anuvRtti ho rahI hai / isa kAraNa ukta parokSase anya bacA huA avadhi Adika tIna avayavoMkA samudAyajJAna pratyakSa hai / ataH anyajJAna pratyakSa hai, isa prakAra zrIumAsvAmI mahArAja kahate haiM / jAtikI apekSA eka vacana prasiddha ho rahA hai, jaise ki geMhU mahA hai| cAvala akharA hai / jJAnaM aise eka vacanakI anuvRttise uddezya aura vidheyapadameM eka vacana karanA paDA hai / " Aye parokSam " sUtrameM yadi AcaM kaha diyA jAtA hai to akele matijJAnako hI parokSapanA AtA, zrutajJAna pratyakSa bana baiThatA / ataH upasthiti, pramANa, artha aura guNakI apekSA lAghava honese isa sUtrameM ekavacana kiyA hai / bahuvacana karake sUtrakA bojha baDhAnA vyartha hai| uktAtparokSAdavaziSTamanyatsatyakSamavadhijJAnaM manaHparyayajJAnaM kevalajJAnamiti saMbadhyate jJAnamityanuvartanAt / pramANamiti ca tsyaanuvRtteH| tato na pratyakSANyanyAnIti vaktavyaM vizeSAnAzrayAt sAmAnyAzrayaNAdeveSTavizeSasiddhegranthagauravaparihArAcca / pUrvameM kahe gaye parokSajJAnase jo bhinna samyagjJAna avaziSTa raha gayA hai, vaha pratyakSa hai| isa prakAra jJAnakI anuvRtti karanese avadhijJAna, manaHparyayajJAna aura kevalajJAna inakA yahAM sambandha ho jAtA hai / aura mati, zruta Adi sUtrase yA " tatpramANe" sUtrameMse tatpadavAcya jJAnake anusAra eka vacana ' pramANaM ' isa prakAra usakI anuvRtti ho rahI hai / ataH isa sUtrakA eka vacanAMta prayoga karanA yukta hai / tisa kAraNa vizeSa vyaktiyoMke kahanekA Azraya nahIM karanese bahuvacanavAle " pratyakSANi anyAni " isa prakAra- nahIM kahanA cAhiye / kyoMki prakaraNameM eka sAmAnyakA Azraya lenese hI hamAre abhISTa vizeSakI siddhi ho jAtI hai| tathA bahuvacana prayogase honevAle granthake gauravakA bhI parihAra ho jAtA hai / jJAnagrahaNasaMbaMdhAtkevalAvadhidarzane / vyudasyate pramANAbhisaMbaMdhAdapramANatA // 2 //
Page #188
--------------------------------------------------------------------------
________________ 174 taccArtha lokavArtike samyagityadhikArAcca vibhaMgajJAnavarjanaM / pratyakSamiti zabdAcca parApekSAnnivarttanam // 3 // anyajJAna pratyakSa haiM, isa prakAra jJAnake prahaNakA saMbaMdha hojAnese nirAkAra kevaladarzana aura avadhidarzanakA nivAraNa ho jAtA hai| kyoMki ve darzana haiM, jJAna nahIM / ataH ativyApti nahIM huI / tathA pramANapadakA bhale prakAra sambandha lagA denese avadhi AdikakA apramANapanA khaMDita hojAtA hai / evaM samyakpadakA adhikAra calA Anese vimaMga ( kuavadhi ) kA nivAraNa ho jAtA hai / tathaiva sUtrameM paDe huye pratyakSa isa zabda karake dUsaroMkI apekSA rakhanevAle parokSa jJAnase isa pratyakSakI vyAvRtti ho jAtI hai athavA pratyakSapadase AtmamAtrApekSa hokara anyakI sahAyatAko nahIM cAhanevAle pratyakSajJAnako dusare indriya AdikakI apekSA rakhanekI vyAvRtti ho jAtI hai / 1 na kSamAtmAnamevAzritaM parabhiMdriyamaniMdriyaM vApekSate yataH pratyakSazabdAdeva parApekSAnivRttirna bhavet / teneMdriyAniMdriyAnapekSamatItavyabhicAraM sAkAragrahaNamityetatsUtropAtta muktaM bhavati / tataH / pratyakSapramANa akSa yAnI AtmAko hI Azraya lekara utpanna hotA hai, usase bhinna indriya aura manakI vaha apekSA nahIM karatA hai, jisase ki pratyakSazabda karake hI parakI apekSA rakhanese nivRtti avadhi AdikakI na hoya / tisa kAraNa indriya aura anindriyakI nahIM apekSA rakhanevAlA tathA vyabhicAra doSase rahita aisA savikalpaka grahaNa karanA pratyakSa hai / isa prakAra isa sUtra se hI grahaNa kiyA gayA artha zrI akalaMkadeva dvArA rAjavArtikameM kaha diyA gayA hai / tisa hetuse pratyakSalakSaNaM prAhuH spaSTaM sAkAramaMjasA / dravyaparyAyasAmAnyavizeSArthAtmavedanam // 4 // sUtrakArA iti jJeyamA kalaMkAvabodhane / pradhAnaguNabhAvena lakSaNasyAbhidhAnataH // 5 // I sUtra banAnevAle zrIumAsvAmI mahArAja pratyakSakA lakSaNa isa prakAra baDhiyA kahate haiM zrI akalaMkadevake vArttikoM dvArA samajhAnemeM yahI AtA hai ki spaSTa aura savikalpa tathA vyabhicAra Adi doSarahita hokara sAmAnyarUpa dravya aura vizeSarUpa paryAya arthoko tathA apane svarUpako jAnanA hI pratyakSakA lakSaNa hai / ukta vizeSaNoMse parokSajJAna, darzana, vimaMga inakI vyAvRttiyAM ho jAtI hai| kyoMki pradhAnapane aura gauNapanese lakSaNakA kathana kiyA hai /
Page #189
--------------------------------------------------------------------------
________________ 175 yadA pradhAnabhAvena dravyAryAtmavedanaM pratyakSalakSaNaM tadA spaSTamityanena matizrutamindriyAniMdriyApekSaM vyudasyate, tasya sAkalyenAspaSTatvAt / yadA tu guNabhAvena tadA prAdezika pratyakSavarjanam tadapAkriyate, vyavahArAzrayaNAt / jisa samaya pradhAnapanese dravyasvarUpa artha aura svayaM apanA vedana karanA pratyakSakA lakSaNa hai, taba to (spaSTaM) aise isa vizeSaNa karake indriya aura anindriyakI apekSA rakhanevAle matijJAna aura zrutajJAnakA nirAkaraNa kiyA hai / kyoMki ve smRti Adika sabhI matijJAna aura zrutajJAna saMpUrNa aMzoMse aspaSTa haiM / ataH pratyakSake lakSaNa meM spaSTapada denese hI unakA vAraNa ho sakatA hai / kintu jaba gauNarUpase dravya artha aura AtmAkA vedana karanA pratyakSakA lakSaNa hai, taba to eka dezase vizada ho rahe, arthAvagraha, IhA, avAya, dhAraNArUpa indriya anindriya, pratyakSoMkA jo chUTanA ho rahA thA, usakA nirAkaraNa kiyA gayA hai| kyoMki vyavahAranayakA Azraya liyA hai / arthAt mukhyarUpase pratyakSa mAnanepara to indriyajanya yA manojanya jJAnoMko pratyakSa nahIM mAnate haiM / kyoMki ve pUrNa aMzoM meM spaSTa nahIM haiN| bhale hI ve svArthIko jAna rahe haiN| hAM, vyavahAranayakI dRSTi indriya aura manase utpanna huA eka deza vizada matijJAna to vyavahArapratyakSa mAna liyA hai / isa pratyakSako grahaNa karaneke liye spaSTa padapara mukhyarUpase bala nahIM diyA gayA hai / sAkAramiti vacanAnnirAkAradarzanavyudAsaH / aMjaseti vizeSaNadvibhaMgajJAnamiMdrayAniMdriyapratyakSAbhAsamutsAritaM / taccaivaMvidhaM dravyAdigocarameva nAnyaditi viSayavizeSavacanAddarzitaM / tataH sUtravArtikAvirodhaH siddho bhavati / na caivaM yoginAM pratyakSama saMgrahItaM yathA pareSAM taduktaM / 1 pratyakSa lakSaNako kahanevAle vArtika meM sAkAra isa vacanase vikalparahita darzanakI vyAvRtti karI hai / tathA aMjasA isa vizeSaNase vibhaMgajJAna aura indriyapratyakSAbhAsa, mAnasapratyakSAbhAsakA nivAraNa kiyA hai| ye jJAna spaSTa haiM, kiMtu nirdoSa nahIM haiN| mithyAjJAnapanese dUSita ho rahe haiM / so isa prakArakA pratyakSapramANa dravya, paryAya, sAmAnya aura vizeSasvarUpa ho rahe arthako aura svako hI viSaya karanevAlA hai / isase bhinna kevala vizeSa athavA akele sAmAnyako jAnanevAlA nahIM hai / yaha bAta viSayavizeSake kathana karanese dikhalA dI gaI hai / tisa kAraNa sUtra aura vArtikakA avirodha honA siddha ho jAtA hai| tathA isa prakAra pratyakSakA lakSaNa karanese yogI mahArAja kevalajJAniyoMkA pratyakSa asaMgrahIta nahIM huaa| yAnI atIndriyajJAnakA bhI saMgraha ho jAtA hai / jisa prakAra ki dUsare vAdiyoMne yoM kahA thA ki " indriyArthasannikarSotpannajJAnamavyapadezyamavyabhicArivyavasAyAtmakaM pratyakSam "9 yaha gautama sUtra hai / " AtmendriyArthasannikarSAdyanniSpadyate tadanyat ' indriya aura artha sannikarSase utpanna huA vyabhicAra doSase rahita ( bhramaminna) nirvikalpaka aura savikalpakarUpa jJAna pratyakSa pramiti hai / yaha vaizeSika yA naiyAyikoMkA mAnA gayA lakSaNa hai / "" tatvArthacintAmaNiH
Page #190
--------------------------------------------------------------------------
________________ 176 svArtha lokavArtike " indriyavRttiH pramANaM " cakSu zrotra Adi indriyoMke vRtti yAnI vyApAra karanA pratyakSa hai / yaha sAMkhyoM kA mata hai / AtmA aura indriyoMkA sat honepara jo jJAna hotA hai, vaha pratyakSa hai / aisA mImAMsaka kaha rahe haiM, yANAM buddhijanmapratyakSam / ina saba pratyakSake lakSaNoMse atIndriyapratyakSoMkA saMgraha nahIM ho pAtA hai / kintu AItoMke lakSaNa se sampUrNa pratyakSoMkA saMgraha ho jAtA hai / " lakSaNaM samametAvAna vizeSo'zeSagocaraM / ( netra ughADanA Adi ) padArtha ke sAtha samprayoga " satsamprayoge puruSasyendra akramaM karaNAtItamakalaMkaM mahIyasAm // 6 // 1 Upara kahA gayA pratyakSakA lakSaNa vyavahArapratyakSa aura mukhyapratyakSameM samAnarUpase ghaTita ho jAtA hai / itanA hI vizeSa hai ki adhika pUjya puruSoMkA kevalajJAnarUpa pratyakSa sampUrNa arthoko viSaya karatA hai / aura kramase arthoko jAnanekI Tebase rahita hai / indriya, mana, Adi karaNoMse atikrAnta hai / tathA jJAnAvaraNa- karmakalaMkase rahita hai / kintu indriyajanya pratyakSa to alpapadArthoko viSaya karatA hai / kramakramase arthoko jAnatA huA utpanna hotA hai / karaNoMke adhIna hai, karmapaTalase ghirA huA hai / tadastIti kuto'vagamyata iti cet; ukta prakAra vaha yogiyoMkA pratyakSa jagatmeM hai, yaha kaise jAnA jAya ? isa prakAra pUchanepara to yoM uttara hai / etaccAsti sunirNItA saMbhavadvAdhakatvataH / svasaMvittivadityuktaM vyAsatonyatra gamyatAm // 7 // I yaha yogiyoMkA pratyakSa ( pakSa ) hai ( sAdhya ) / kyoMki isake bAghakoMke asambhavakA bhale prakAra nirNaya ho rahA hai [ hetu ] / jaise ki svayaM apane pratyakSa jAnanemeM A rahI svasaMvitti hai [ dRSTAnta ] / bAdhakoMkA asambhava ho jAnese parokSapadArthoMkI bhI siddhi ho jAtI hai / sabake dhanako gupta aMgoMko, dharmako kauna dekhatA phiratA hai / kintu bahubhAga padArthoMkI siddhi unake bAdhakoMkA asambhava jAna lenese ho jAtI hai| isa bAtako hama pahile kaha cuke haiN| adhika vistArase samajhanA ho to anya vidyAnaMda mahodaya Adi granthoMmeM dekhakara samajha lenA / dharmyatrAsiddha iti cennobhayasiddhasya pratyakSasya dharmitvAt / taddhi keSAMcidazeSagocaramakramaM karaNAtItamiti sAdhyate'kalaMkatvAnyathAnupapatteH / na cAkalaMkatvamasiddhaM tasya pUrve sAdhanAt / pratiniyatagocaratvaM vijJAnasya pratiniyatAvaraNavigamanibaMdhanaM bhAnuprakAzavat niHzeSAvaraNaparikSayAt niHzeSagocaraM sidhyatyeva / tataH evAkramaM tatkramasya kalaMkavigamakramakRtatvAt / yugapacadvigame kuto jJAnasya kramaH syAt /
Page #191
--------------------------------------------------------------------------
________________ tattvArthacintAmaNiH ___ isa ukta anumAnameM pakSa asiddha hai, yaha to na khnaa| kyoMki vAdI prativAdI donoMse siddha kiyA jA cukA, pratyakSapramANa yahAM dharmI hai / hAM, vaha kinhI yogiyoMkA pratyakSa sampUrNa padArthIko yugapat viSaya karanevAlA hai, kramarahita hai, aura indriyoMkI adhInatAse atikrAnta hai, isa prakAra dharmose yuktapane karake sAdhA jArahA hai / kyoMki usakA nirdoSapanA dUsare prakAroMse nahIM bana sakatA hai / jo svAMzameM nirdoSa hotA hai, vaha parAdhIna na hokara sabako yugapat viSaya kara letA hai| yahAM akalaMkapanA hetu asiddha nahIM hai / yAnI hetu pakSameM Thahara jAtA hai| pUrva prakaraNoMmeM hama usako sAdha cuke haiN| pratyeka niyata padArthake jJAnako rokanevAle jJAnAvaraNa karmake kSayopazamako kAraNa mAnakara utpanna huA vijJAna dIpakake samAna pratyeka niyata padArthoko viSaya kara rahA hai / kintu sampUrNa jJAnAvaraNake anantakAlataka kSaya ho jAnese utpanna huA kevalajJAna to sUryake prakAza samAna sampUrNa padArthoko viSaya karanevAlA siddha ho hI jAtA hai / tisa hI kAraNa yAnI sampUrNa jJAnAvaraNake kSaya ho jAnese hI vaha jJAna kramase padArthoko jAnanevAlA nahIM hai| kintu yugapata sampUrNa padArthoko jAna letA hai / alpajJoMke AvaraNarUpa kalaMkoMkA dUra honA kramase ho rahA thaa| isa kAraNa hama logoMkA jJAna niyata arthoko jAnanevAlA kramase kiyA jAtA hai / ataH chamasthoMkA jJAna kramavAlA hai| kintu pUjya puruSoMke jaba yugapat usa AvaraNakA vidhvaMsa ho gayA hai, to phira jJAnakA krama kisase hogA ! kAraNake na honepara kArya nahIM hotA hai / ataH sarvajJakA pratyakSa kramarahita hai / sarvako yugapat jAnatA hai / aura phira bhUtabhaviSyapaneke tAratamyako vizeSaNa lagAkara usI DhaMgase padArthokI navIna ipti ananta kAlataka. karatA rahatA hai| karaNakramAditi cenna, tasya karaNAtItatvAt / dezato hi jJAnamavizadaM cAkSamanopekSaM sidaM na punaH sakalaviSayaM parisphuTaM sadupajAyamAnamiti / na caivaMvidhaM jJAnaM pratyakSa saMbhavabdAdhakaM pratyakSAderatadviSayasya tadAdhakatvavirodhAt / tata eva na saMdigdhAsaMbhavadbhAdhakaM, nizcitAsaMbhavadbhAdhakatvAt / koI kahe ki indriyoMkI pravRtti kramase hotI hai / ataH sarvajJakA jJAna bhI kramase padArthIko jAnegA / granthakAra kahate haiM ki so yaha to na khnaa| kyoMki vaha kevalajJAna karaNoMse atikrAnta hai / jo jJAna ekadezase vizada hai yA sarvathA avizada hai, vahI indriya aura manakI apekSA rakhanevAlA siddha hai| kintu jo jJAna phira sampUrNa viSayoMko eka hI samayameM adhika spaSTarUpase viSaya karanevAlA utpanna ho rahA hai, vaha to bahiraMga aMtaraMga indriyoMkI apekSA nahIM karatA hai| isa prakAra akalaMkapanese karaNAtItapanakI aura karaNAtItapanase akramapanakI aura akramapanase azeSagocarapanekI sarvajJajJAnameM siddhi ho jAtI hai / tathA isa prakArakA koI pratyakSajJAna bAdhakoMkI saMbhApanAse yukta nahIM hai / kyoMki usa sarvajJapanako nahIM viSaya karanevAle pratyakSa, anumAna Adika pramANoMko to usake bAdhakapanakA virodha hai / jo jJAna jisa viSayameM pravRtti hI nahIM karatA hai| 28
Page #192
--------------------------------------------------------------------------
________________ 178 tattvAryazlokavArtike vaha usakA sAdhaka yAM bAdhaka nahIM hotA hai / jaise ki rUpako jAnanemeM rasanA indriyajanya pratyakSa kathamapi sAdhaka yA bAdhaka nahIM hai| tisa hI kAraNa yAnI bAdhakoMkA asambhava honese hI vaha sarvajJa pratyakSa bhalA bAdhakoMke nahIM saMbhava honeke saMdehako prApta bhI nahIM hai / yAnI usake bAdhakoMke honekA saMdeha mAtra bhI nahIM hai / kyoMki bAdhakoMke asambhavakA pakkA nizcaya ho rahA hai| na hi tAdRzaM pratyakSaM kiMcitsaMbhavadbhAdhakamaparamasaMbhavadbhAdhakaM siddhaM yenedaM saMpatisaMdehaviSayatAmanubhavet / kathaM vAtyaMtamasaMdigdhAsaMbhavaddhAdhakaM nAma ? / niyatadezakALapuruSApekSayA nizcitAsaMbhavaddhAdhakatvepi dezAMtarAdyapekSayA saMdigdhAsaMbhavadvAdhakatvamiti cenna, suSThu tathAbhAvasya siddheH| yathAbhUtaM hi pratyakSAdi pramANamatratyedAnIMtanapuruSANAmutpadyamAnabAdhakaM kevalasya tathAbhUtamevAnyadezakAlapuruSANAmapIti kutastaddhAdhanaM saMdeho vA yadi punaranyAdRzaM pratyakSamanyadvA tadbhAdhakamabhyupagamyate tadA kevaLe ko matsaraH, kevalenaiva kevalabAdhanasaMbhavAt / tisa prakArakA anumAnoMse nirNIta kara diyA gayA sakala pratyakSa koI to bAdhakoMke saMbhavavAlA aura dUsarA koI pratyakSapramANa bAdhakoMkI saMbhAvanAse rahita aisA siddha nahIM ho rahA hai / jisase ki yaha pratyakSa isa samaya saMdehake viSayapanakA anubhava karatA / yAnI sAmAnya dharmokA kahIM anyatra upalabdha ho jAnepara unakA smaraNa karate huye puruSako kisI dUsare sthalapara saMzaya ho sakatA hai / anyathA nahIM / prakaraNameM bAdhaka pramANoMke nahIM honekA saMdeha honA nahIM sambhavatA hai / koI pUchatA hai ki sarvajJake pratyakSameM bAdhakoMke atyantarUpase, asaMbhava honekA, saMdeharahitapanA bhalA tumane kaise jAnA ? btaao| niyata ho rahe paridRSTa deza aura vartamAna kAla tathA sthUlabuddhi sAdhAraNa puruSoMkI apekSAse bhale hI bAdhakoMke asambhavakA nizcaya kara liyA gayA hoya to bhI anya deza anya kAla aura asAdhAraNa buddhivAle puruSoMkI apekSAse bAdhakoMke asambhavakA saMdeha prApta ho rahA hai / ameka padArtha aise haiM ki isa dezameM unameM saMdeha nahIM hai| kintu dezAntarameM saMdeha ho jAtA hai| dekho ! isa dezameM zIzoMkI beli nahIM hotI hai| kintu dezAntarameM zIzoMkI bola sambhAvita hai| ataH zIzoMke vRkSapanake bAdhaka pramANoMkA asambhava dezAMtarameM saMdigdha ho gyaa| vivakSita kAlameM Ama khaTTA hotA hai, kintu kAlAntarameM mIThA ho jAtA hai / sugandhita puSpa kAlAntarameM saDakara durgandhI ho jAtA hai / yahAM bhI sugaMdhika bAdhaka pramANoMke abhAvakA kAlAntarameM saMdeha ho gayA / eka rAgI puruSako dhana, putra, AdimeM iSTapanekA jJAna ho rahA hai / kintu udAsIna puruSako iSTatAkA jJAna nahIM hai / ataH taTastha puruSako usakI iSTatAkA saMdeha hai| isa kAraNa dezAntara AdikI apekSA sarvajJapratyakSameM bhI bAdhakoMkI asambhavatAkA saMdeha honA saMbhAvita hai| aba graMthakAra kahate haiM ki so yaha prazna to nahIM karanA / kyoMki kevalajJAnameM bahuta acchI tisa prakAra bAdhakoMke asa
Page #193
--------------------------------------------------------------------------
________________ tattvArthacintAmaNiH 179 mbhavapanekI siddhi kI jA cukI hai / isa dezameM rahanevAle aura Ajakala samayake puruSoMke jisa prakAra hote huye pratyakSa Adi pramANa usa kevalajJAnake bAdhaka ho sakanevAle upaja rahe haiM, taise hI ho rahe ve anya deza anyakAla aura viziSTa puruSoMke bhI pratyakSa Adika pramANa kevalajJAnake bAdhaka ho sakate the / kintu ye pratyakSa to bAdhaka nahIM hai to ve pratyakSa bhalA kaise bAdhaka hoMge ? aisI dazAmeM. unase bAdhA honA kaise sambhavatA hai ? aura bhalA saMdeha bhI kaise ho sakatA hai ? yadi phira dezAntara yA kAlAntarameM honevAle vijAtIya puruSoMke pratyakSa athavA anumAna Adi pramANa anya prakArake haiM ve isa deza aura isa kAlake puruSoMkese nahIM haiM, ataH ve usa sarvajJa pratyakSake bAdhaka svIkAra kara liye jAte haiM, yoM aprasiddha padArthokI kalpanA kara kahoge taba to hama jaina kahate haiM ki ApakI kevala jJAnameM IrSA kyA hai ? kevalajJAna karake hI kevalajJAnakI bAdhA honA saMbhava hai| aura vaha usakA pratyuta sAdhaka ho jAtA hai| bhAvArtha-yadi dezAntara kAlAntarake manuSyoMmeM vilakSaNa prakArake pratyakSa, anumAna, Adiko mAnanA svIkAra karate ho yugapat sarvadarzI kevalajJAna hI kyoM na mAna liyA jAya jo ki pUrvameM sAdhA jA cukA hai| ___ tataH prasiddhAtsunirNItAsaMbhavadbhAdhakatvAtsvasaMvedanavanmahIyasAM pratyakSamakalaMkamastIti pratIyate prapaMcato'nyatra tatsamarthanAt / tisa kAraNa bAdhakoMke asambhavakA bhale prakAra niNIta ho jAnA prasiddha huA honese atizaya pUjya puruSoMkA pratyakSa apane apane svasaMvedanake samAna siddha hai / aura vaha jJAnAvaraNa kalaMkase rahita hai, aisA pratIta ho rahA hai / prapaMcase usa sarvajJa prayakSakA anya granthoMmeM samarthana kiyA gayA hai| aSTasahasrImeM yA vidyAnaMda mahodayameM isakA vistAra hai| pratyakSaM kalpanApoDhamabhrAMtamiti kecana / teSAmaspaSTarUpA syAt pratItiH kalpanAthavA // 8 // khArthavyavasitirnAnyA gatirasti vicaartH| abhilApavatI vittistadyogyA vApi sA yataH // 9 // koI vAdI bauddha pratyakSakA lakSaNa kalpanAoMse rahita aura bhramabhinna honA aisA mAna rahe haiM / " kalpanApoDhamabhrAMta pratyakSaM" / AcArya kahate haiM ki una bauddhoMke yahAM kalpanAkA svarUpa kyA hai ? btaao| kyA aspaSTa svarUpa pratIti karanA kalpanA hai ? athavA jJAna dvArA apanA aura arthakA nizcaya karanA kalpanA hai ? yA zadvayojanAse sahita hokara jJapti honA kalpanA hai ? vA zadvasaMsargayogya pratibhAsa honA bhI vaha kalpanA mAnI gaI hai ! / vicAra karanese anya koI gati nahIM dIkhatI hai, jisase ki vaha bhI kalpanA ho jaaygii|
Page #194
--------------------------------------------------------------------------
________________ tattvAryazlokavArtike aspaSTA pratItiH kalpanA, nizcitirvA kalpanA iti parisphuTaM kalpanA lakSaNamanuktvA abhilApavatI pratItiH kalpanetyAditallakSaNamAcakSANo na prekSAvAn graMthagauravAparihArAt / na hi kAcitkalpanA spaSTAsti " na vikalpAnuviddhasya spaSTArthapratibhAsatA " iti vacanAt / svamavatI pratItirastIti cenna, tasyAH saugatairiMdriyajatvenAbhyupagamAt svamAMtikeMdriyavyApArAnvayavyatirekAnuvidhAnAt / mAnasatve tasyA tadanupapatteH / avizada pratIti honA kalpanA hai| athavA nizcayasvarUpa vikalpa honA kalpanA hai| isa prakAra adhika sphuTa rUpase kalpanAke lakSaNako nahIM kahakara zabda yojanAvAlI pratIti kalpanA hai| vastuko nahIM chUnevAlI paricchitti kalpanA hai, ityAdi usa kalpanAke lakSaNoMko bakhAna rahA bauddha to vicArazAlinI buddhiko dhAranevAlA nahIM hai| kyoMki isa DhaMgase granthake gauravakA parihAra nahIM ho pAtA hai| vyartha granthakA bojha baDhAnese lAbha kyA hai? koI bhI kalpanA spaSTa nahIM hai| bauddhoMne svayaM apane granthameM kahA hai ki kalpanAse ota pota ghere gaye arthakA spaSTa pratibhAsa nahIM ho pAtA hai| yadi koI bauddhakA ekadezI kalpanAkA lakSaNa aspaSTa na mAnatA huA yoM doSa deve ki svapnameM ho rahI pratIti spaSTa hotI huI bhI kalpanA hai / AcArya kahate haiM ki yaha to na kahanA / kyoMki usa svapnavAlI iptiko bauddhoMne indriyajanyajJAnapanese svIkAra kiyA hai / svamake nikaTa pUrvakAlameM ho rahe indriyoMke vyApArakA anvayavyatireka rUpase usane anukaraNa kiyA hai / yadi usa svapnakI jJaptiko mana indriyajanya mAnA jAyagA to bahiraGga indriyoMke sAtha anvayavyatireka lenA nahIM banegA / bauddha matAnusAra svapnabuddhi spaSTa ho rahI nirvikalpaka pratyakSa hai| ataH kalpanAkA lakSaNa aspaSTa karanA cAhiye / aisI aspaSTakalpanAse rahita pratyakSa yadi mAnA gayA hai to bauddhoMne svaparako lAbha pahuMcA diyA kahanA cAhiye / ___ marIcikAsu toyapratItiH spaSTeti cenna, tasyAH svayamaspaSTatvepi marIcikAdarzanaspaSTasvAdhyAropAttathAvabhAsanAt / tato nAvyApIdaM lakSaNaM / nApyativyApi kacidakalpanAyAH aspaSTatvAbhAvAt / kalpanAke lakSaNameM avyApti doSako uThAte huye bauddha zaMkA karate haiM ki bAlUreta yA phUle huye kAMsoMmeM huyI jalakI pratIti spaSTa ho rahI hai| kintu vaha kalpanA jJAna hai| AcArya kahate haiM ki yaha to na khnaa| kyoMki vaha jalajJAna yadyapi svayaM aspaSTa hai / phira bhI marIcikAke cAkSuSa pratyakSameM vidyamAna ho rahe spaSTatvakA jalajJAnameM pUrA Aropakara denese tisa prakAra spaSTa pratibhAsa jAtA hai / tisa kAraNa yaha kalpanAkA aspaSTa lakSaNa avyApti doSayukta nahIM hai / aura isa lakSaNakI kahIM ativyApti bhI nahIM hai / kyoMki kalpanArahita jJAnoMke aspaSTapanA nahIM dekhA jAtA hai / athavA akalpanAjJAnoMmeM spaSTatA na honese jo ativyApti doSakI sambhAvanA thI vaha bhI nahIM rahI / kalpanA
Page #195
--------------------------------------------------------------------------
________________ tatvArthacintAmaNiH 181 oMkA svarUpa aspaSTa hai / sarvAGga spaSTa ho rahe avicAraka pratyakSajJAnameM leza mAtra bhI vicAra kalpanA nahIM hai / dUrAtpAdapAdidarzane kalpanArahitepyaspaSTatvapratIterativyApIdaM lakSaNamiti cenna, tasya vikalpAspaSTatvenaikatvAropAdaspaSTa topalabdheH / svayama spaSTatve nirvikalpatvavirodhAt / tato niravadyamidaM kalpanAlakSaNaM / koI zaMkA kare ki dUra dezase vRkSa, gRha, manuSya, Adike darzana karanepara kalpanArahita samIcIna jJAnameM bhI aspaSTapanA dIkha rahA hai / isa kAraNa kalpanAkA yaha lakSaNa ativyApta hai / granthakAra kahate haiM ki yaha to nahIM vicAranA / kyoMki usa dUrase huye pratyakSako jhUThe vikalpajJAna kI gharU aspaSTatA ke sAtha eka panekA Aropa ho jAnese avizadapanA pratIta ho rahA haiM / jaise ki japA puSpake sAtha ekatva Aropa honese svaccha sphaTika bhI lAla dIkha jAtA hai / yadi vaha dUrase dekhe huye vRkSakA jJAna svayaM aspaSTa hotA to nirvikalpakapanekA virodha ho jAtA / bauddhoMke yahAM avizadajJAna nirvikalpaka nahIM mAnA gayA hai / tisa kAraNa yaha aspaSTapanA kalpanAkA lakSaNa avyApti, ativyApti, aura asaMbhava doSoMse rahita hai / etena nizcayaH kalpanetyapi niravadyaM vicAritaM, lakSaNAntareNApyevaMvidhAyAH pratIteH kalpanAtvavidhAnAdgatyaMtarAbhAvAt / isa ukta kathana karake kalpanAkA svArthanizcaya karanA yaha lakSaNa bhI nirdoSa hai, yaha vicAra kara diyA gayA hai / anya lakSaNoM ke kahane se bhI isa prakAra kI pratItiko kalpanApane kA vidhAna ho jAtA hai / bauddhoM ke pAsa inake atirikta kalpanAke lakSaNa karanekA anya koI upAya zeSa nahIM hai / arthAt jJAnakA smaraNake pIche honApana, zabdake AkAra se anuviddhapanA, jAti AdikA ullekha karanA, asat arthako viSaya karanA, anyakI apekSAse arthakA nirNaya karanA, laukika korA vyavahAra karanA, ye saba kalpanAke lakSaNa nirdoSa nahIM hai / advaitavAdiyoMkI gaDhI huI kalpanAke samAna bauddhoM kI kalpanA bhI ThIka nahIM baiThatI hai / aura jo ThIka hai, usa kalpanAse yukta pratyakSa jJAna haiM / " kimAzcaryamataH param " 1 tatrAdyakalpanApoDhe pratyakSa siddhasAdhanam / spaSTe tasminnavaizadyavyavacchedasya sAdhanAt // 10 // aspaSTapratibhAsAyAH pratIteranapohane / pratyakSasyAnumAnAderbhedaH kenAvabudhyate // 11 //
Page #196
--------------------------------------------------------------------------
________________ 382 tatvArtha lokavArtike tina kalpanAke lakSaNoMmeMse AdimeM kahI gayI kalpanAse rahita yadi pratyakSa pramANa mAnA jAyagA, taba to bauddhoMke Upara siddhasAdhana doSa lagatA hai / kyoMki aspaSTarUpa kalpanAse rahita vizada pratyakSako ve siddha kara rahe haiM / usa pratyakSa pramANake spaSTa honepara hI avaizadyake vyavacchedakI siddhi hotI hai / arthAt spaSTapanese avaizadyakI vyAvRtti karanepara parokSameM ativyApti nahIM ho pAtI hai / avizada pratibhAsavAlI parokSa pratItikI yadi vyAvRtti na kI jAyagI to pratyakSapramANakA anumAna, Agama, Adise bheda kisake dvArA samajhA jAyagA ? ataH avizadapratIti svarUpa kalpanA se hita pratyakSa nirvikalpakako to hama jaina bhI prathamase mAna rahe haiM / usa siddhako hI sAdhane se kyA lAbha huA ? svArthavyavasitistu syAtkalpanA yadi saMmatA / tadA lakSaNametatsyAdasaMbhAvyeva sarvathA // 12 // 1 dUsarI kalpanA ke anusAra yadi sva aura arthake nirNayako yadi kalpanA acchI mAnoge taba to yaha kalpanAkA lakSaNa sabhI prakArase asaMbhava doSavAlA hI hai / bhAvArtha -- kisI bhI asatya kalpanAmeM yaha lakSaNa nahIM jA sakatA hai / pramANajJAna hI sva aura arthakA nirNaya karate haiM / yadi aisI kalpanAse rahita pratyakSako mAnA jAvegA to pratyakSakA lakSaNa nirvikalpa karanA asambhava va doSayukta hI hai / daviSTapAdapAdidarzanasyAspaSTasyApi pratyakSatopagamAtkathaM aspaSTapratItilakSaNAyA kalpanayApoDhaM pratyakSamiti vacane siddhasAdhanamiti kazcit / zrutametanna pratyakSaM zrutamaspaSTa tarkaNaM iti vacanAt tato na doSa ityaparaH / pAdapAdisaMsthAnamAtre davIyasyApi spsstttvaavsthiteH| zrutatvAbhAvAdakSavyApArAnvayavyatirekAnuvidhAnAcca pratyakSameva tat tathAvidhakalpanApoDhaM ceti siddhasAdhanameva / jaba ki atidUravartI vRkSa, jhoMpaDI Adike aspaSTa huye darzanoM ko bhI pratyakSapanA svIkAra kiyA gayA hai, to aspaSTa pratIti svarUpa kalpanA se rahita pratyakSa hai, aisA kathana karanepara bauddhoMke Upara siddhasAdhana doSa kaise huA ? pratyuta jainoMke yahAM hI dUravartI padArthake pratyakSameM vaizadya na honese avyApti doSa AtA hai / isa prakAra koI ekadezI bauddha kaha rahA hai / isakA uttara koI dUsarA ekadezI jaina yoM detA hai ki yaha dUravattI vRkSa AdikA jJAna zrutajJAna hai / pratyakSa nahIM hai / kyoMki matijJAnase jAne gaye arthake sAtha saMsarga rakhanevAle anya padArthoMkI avizada tarkaNA karaneko zrutajJAna aisA zAstroM meM kahA hai / tisa kAraNa koI doSa nahIM hai / yAnI zrutajJAta bhaleM hI 1 aspaSTa ho rahA savikalpaka hoya, hAM, sabhI pratyakSajJAna to aspaSTa kalpanAse rahita hone ke kAraNa nirvikalpaka haiM / yaha hama jainoMko pahale se hI abhISTa hai / usI sAdhe gaye pratyakSakA nirvikalpaka
Page #197
--------------------------------------------------------------------------
________________ tattvArthIcantAmaNiH 183 1 pratyakSapanase sAdhana kiyA jA rahA hai / kintu yaha uttara siddhAntiyoMko abhISTa nahIM hai / dUravartI vRkSake jJAnako pratyakSa mAnA gayA hai| adhika dUra bhI paDe huye vRkSa grAma AdikI kevala UMcI, nIcI, cauDI, racanA sAmAnya jAnanemeM spaSTapanA avasthita ho rahA hai / yoM sUkSmatAse vicArA jAya to nikaTa honepara bhI vRkSa Adike aneka vizeSa aMzoMkA spaSTajJAna nahIM ho pAtA hai / sUkSmadarzaka yaMtra bhI hAra jAte haiM / ata: usameM zrutajJAnapane kA abhAva hai| tathA indriyoMke honepara dUravartI vRkSakA jJAna honA rUpa anvaya aura indriyoMke na honepara vRkSakA darzana nahIM honA rUpa vyatirekakA anuvidhAna karane se vaha jJAna pratyakSa hI hai / aura sAmAnya vRkSakI racanAko spaSTa jAnanemeM tisa prakAra aspaSTa kalpanAse rahita bhI hai / isa kAraNa bauddhoMke Upara siddhasAdhana doSa tadavastha hI rahA / na hi sarvamaspaSTatarkaNaM zrutamiti yuktaM smRtyAdeH zrutatvaprasaMgAt vyaMjanAvagrahasya vA / na hi tasya spaSTatvamasti parokSatvavacanavirodhAt / avyaktazadvAdijAtagrahaNaM vyaMjanAvagraha iti vacanAcca / matipUrvamaspaSTatarkaNaM zrutamityupagame tu siddhaM smRtyAdimatijJAnaM vyaMjanAvagrahAdi vA'zrutaM / daviSTapAdapAdidarzanaM ca prAdezikaM pratyakSAmiti na kiMcidvirudhyate / dUsarI bAta yaha hai ki aspaSTarUpa se vicAranevAle sabhI jJAnoMko zrutajJAna kahanA yaha yukta nahIM hai / yoM to smaraNa, pratyabhijJAna, vyAptijJAna, Adiko zrutajJAnapanekA prasaMga hogA / tathA dva Adiko avyakta jAnanevAlA vyaMjanAvagraha bhI zrutajJAna ho jAyagA, jo ki iSTa nahIM hai / usa vyaMjanAvagrahako spaSTapanA nahIM hai / kyoMki yoM kahanese jainasiddhAntaanusAra vyaMjanAvagrahake parokSapana kahane kA virodha AtA hai / tathA avyakta zabdva, rasa, gaMdha, athavA sparzako yA unake samudAyasvarUpa arthako grahaNa karanA vyaMjanAvagraha hai, aisA rAjavArtikameM kahA hai| hAM, matijJAnako kAraNa mAnakara utpanna huye aspaSTa vicAranevAle jJAnako zrutajJAna aisA svIkAra karoge taba to smRti Adika matijJAna siddha ho jAte haiM / aura vyaMjanAvagraha Adika bhI matijJAna haiM / zrutajJAna nahIM 1 haiN| tathA adhika dUrake vRkSa, grAma, AdikA dekhanA to eka dezase vizada ho rahe sAMvyavahArika pratyakSaM haiM / vyaMjanAvagraha to sAMvyavahArika pratyakSa kathamapi nahIM haiM / isa prakAra mAnanepara hama jainoMke yahAM thoDA bhI koI virodha nahIM AtA hai / * yadi punarnAspaSTA pratItiH kalpanA yatasvadapohane pratyakSasya siddhasAdhanaM / kiM tarhi 1 svArthavyavasitiH sarvakalpaneti mataM tadA pratyakSalakSaNama saMbhAvyaM ca tAdRzakalpanApoDhasya kadAcidasaMbhavAt vyavasAyAtmaka mAnasapratyakSopagamavirodhazca / yadi phira bauddhoMkA yaha maMtavya hoya ki aspaSTapratItiko hama kalpanA nahIM kahate haiM, jisase ki pratyakSakI usa kalpanAse vyAvRtti karanepara siddhasAdhana doSa ho sake, to hama kyA kahate haiM ? so suno| sabhI kalpanAyeM sva aura arthakA nirNaya karanA svarUpa haiM / graMthakAra kahate haiM ki aisA mata
Page #198
--------------------------------------------------------------------------
________________ tatvArtha lokavArtike pragaTa karaneparaM to pratyakSakA lakSaNa asambhavI ho jaavegaa| kyoMki taisI svArtha nizcayarUpa kalpanAse rahita pratyakSa pramANakA kabhI bhI saMbhava nahIM hai / yAnI pratyakSake lakSaNameM asaMbhava doSa AtA hai| vastutaH vicArA jAya to sarva hI pratyakSa svArtha vyavasAyarUpa haiN| dUsarI bAta yaha hai ki bauddhoMne mAnasa pratyakSako nizcayasvarUpa svIkAra kiyA hai / usakA virodha ho jAyagA / jisane svArthanizcayarUpa kalpanAse rahita pratyakSako mAnA hai, vaha mAnasapratyakSako nizcayAtmaka bhalA kaise svIkAra kara sakatA hai ? arthAt nhiiN| keSAMcitsaMhRtasakalavikalpAvasthAyAM sarvathA vyavasAyazUnyaM pratyakSaM pratyAtmaveyaM saMbhavatIti nAsaMbhavilakSaNamiti cet na, asiddhatvAt / yasmAt kinhIM jIvoMke sampUrNa vikalpoMke naSTa ( dUra ) hojAnekI avasthAmeM sabhI prakAra vyavasAyoMse rahita pratyakSa huA acchA dIkharahA hai / yaha pratyeka AtmAko svasaMvedya hokara sambhava rahA hai| arthAt jaba kabhI hama jhagaDe, TaMTose rahita hokara saMkalpa vikalpoMse rikta avasthAmeM padArthako dekhate haiM, taba kisIkA nirNaya na hokara zuddha pratibhAsakA hI svasaMvedana hotA rahatA hai / isa kAraNa bauddhoMse mAnA gayA pratyakSakA lakSaNa asaMbhava doSavAlA nahIM hai / pratyakSa svarUpa aneka lakSyoMmeM ghaTita ho rahA hai / AcArya kahate haiM ki yaha to na kahanA / kyoMki Apa bauddhoMkA ukta kathana siddha nahIM ho pAtA hai, jisa kAraNase ki. saMhRtya sarvatazcittaM stimitenAMtarAtmanA / sthitopi cakSuSA rUpaM khaM ca spaSTaM vyavasyati // 13 // saba orase cittakA saMkoca karake stambhita yA prazAnta horahI aMtaraMga AtmAse sthita ho rahA bhI puruSa cakSu dvArA apane jJAnako bhItara aura rUpako bAhara spaSTa nirNIta kara rahA hai| arthAt bauddhoMne jo nirvikalpakajJAna honekI sAmagrIkA avasara batAyA hai, usa samaya bhI spaSTarUpase svArthakA nirNaya ho rahA hai| pratyuta saMkalpavikalpoMse rahita avasthAmeM to aura bhI adhika spaSTa nirNaya hotA hai / koI khaTakA nahIM hai| ___tato na pratyakSaM kalpanApoDhaM pratyakSata eva siddhayati, nApyanumAnAt / tathA hi tisa kAraNa pratyakSapramANa kalpanAoMse rahita hai, yaha pratyakSase hI siddha nahIM ho pAtA hai| jaba ki sadA hI pratyakSajJAna nirNaya Atmaka ho rahA hai / kalpanAoMse rahitapanA bhI to eka kalpanA hai| tathA anumAnase bhI pratyakSakA bauddhoMse abhISTa ho rahA vikalpoMse rahitapanA siddha nahIM ho pAtA hai| ukta arthako vizada kara kahate haiM, so suno| ..
Page #199
--------------------------------------------------------------------------
________________ tatvArthacintAmaNiH 185 punarvikalpayankicidAsInme svArthanizcayaH / IdRgityeva budhyeta prAgidriyagatAvapi // 14 // tatonyathA smRtirna syAtkSaNikatvAdivat punaH / abhyAsAdivizeSastu nAnyaH svArthavinizcayAt // 15 // pIche samayoMmeM vAra vAra vikalpanA karatA huA jIva isa prakArakA anumAna kara letA hai ki pahile indriyajanya pratyakSake honepara bhI isa prakArakA mujhako kucha svArthanirNaya ho cukA hI thA, tisa nizcayase hI smaraNa honA bana sakatA hai / anyathA yAnI indriyajanya jJAna dvArA svArthakA nizcaya honA na mAnanepara to usase smRti na ho skegii| jaise ki Apa bauddhoMke yahA~ svalakSaNakA nirvikalpaka pratyakSa honepara usase abhinna kSaNikapanakA bhI anizcaya Atmaka jJAna mAna liyA hai / kintu kSaNikapana svargaprApaNazakti AdikA nirNaya na ho cukaneke kAraNa pIchese smaraNa nahIM ho pAtA hai / bAta yaha hai ki vastutaH dekhA jAya to nizcaya Atmaka jJAnoMkA hI smaraNa hotA hai| jJAnameM artha viSaya ho rahA hai / ataH upacArase arthakA smaraNa kaha diyA jAtA hai| dhAraNArUpa nizcaya jJAna ho jAnepara saMskArake anusAra pIche smaraNa hotA rahatA hai / anizcaya jJAnakA smaraNa nahIM hotA hai| abhyAsa, buddhi, cAturya, prakaraNa, saMbaMdha, abhilASA Adi vizeSoMse phira smaraNa honA mAnoge to ve abhyAsa Adika vizeSatAyeM to svArthakA vizeSa nizcaya ho jAneke atirikta aura koI nyAre padArtha nahIM haiM / vinA nirNayake abhyAsa Adika kara bhI kyA sakate haiM / azva vikalpayataH mAgna ceMdriyagatAvapIdRzaH svArthanizcayo mamAsIditi pazcAt smaraNAttasyAH svArthavyavasAyAtmakatvasya mAnAnna nirvikalpakatvAnumAnaM naam| nahIMdriyagataravyavasAyAtmakatve smaraNaM yuktaM kSaNikatvAdidarzanavat abhyAsAdergodarzanasmRtiriti cetra, tasya vyavasAyAdanyasya vicArAsahatvAt / __ghoDekA vikalpajJAna karate huye mujhako pahile aisA svArthakA nirNaya nahIM thaa| hAM, indriya janya jJAna honepara mujhako isa prakArakA svArthanirNaya ho gayA thA, jisa kAraNa ki pIche bhI usa indriya jJAnakA smaraNa ho jAtA hai / isa DhaMgase usa indriyajJapti yAnI pratyakSake svArthakA nizcaya karA denA.rUpa dharmakA anumAna ho jAtA hai| kintu pratyakSake nirvikalpakapanakA kathamapi anumAna nahIM hotA hai| indriyajanyajJAnako nirNayasvarUpa nahIM mAnanepara smaraNa honA nahIM yukta hai / jaise ki kSaNikapana AdikA anadhyavasAyarUpa darzana ho cukanepara smaraNa nahIM hotA hai / koI bauddha kahatA hai ki gaukA nirvikalpaka darzana ho jAnepara bhI abhyAsa Adi dvArA nirvikalpaka jJAnakI smRti ho sakatI hai / granthakAra kahate haiM ki yaha to na kahanA / kyoMki ve abhyAsa AdikA nizca 24
Page #200
--------------------------------------------------------------------------
________________ . 186 svArtha lokavArtike yase bhinna koI nyAre padArtha nahIM haiN| phira bhI koI rUkSa sAmarthya dvArA unako nizcayase nyArA siddha karegA to uThAye huye vicAroMko nahIM saha sakaneke kAraNa vaha abhyAsa Adiko nirNayarUpa hI kahane laga jAyagA / bhAvArtha - vilakSaNa prakArakA dhAraNa jJAna hI saMskAra, abhyAsa, buddhicAturya, nizcaya, smRtihetu, Adi nAmoMko dhAraNA karatA hai / tadakalpakamarthasya sAmarthyena samudbhavAt / akSavatyeke (na) viruddhasyaiva sAdhanam // 16 // jAtyAdyAtmakabhAvasya sAmarthyena samudbhavAt / savikalpakameva syAt pratyakSaM sphuTamaMjasA // 17 // 1 1 1 ddha kahate haiM ki as pratyakSajJAna kalpanAse rahita hai / kyoMki jaba viSayabhUta arthakA svarUpa kalpanAoMse rahita nirvikalpaka hai, aura usa arthakI sAmarthya se pratyakSajJAna bhale prakAra utpanna ho rahA hai, to arthajanya huI usI artha kI uttara kSaNakI paryAyake samAna arthajanya pratyakSajJAna bhI nirvikalpaka hai / kAraNoM ke sadRza kArya hotA hai / isa prakAra koI anya bauddha kaha rahe haiN| AcArya kahate haiM ki unakA kahanA yukta nahIM hai / yoM to viruddhakA hI sAdhana hotA hai / arthAt -- nirvikarUpaka arthake nimittase utpanna honA hetuviruddha hai / AtmAmeM jaDa padArthoMke nimittase sukha, duHkha, jJAna, icchAyeM, caitanyarUpa upaja jAtI haiM / dUsarI bAta yaha hai ki ghaTa, paTa, Adika padArtha nirvikalpa nahIM haiM / jaise ki tuma bauddhoMne mAna rakhe haiM / kintu jAti, vizeSa, saMsarga, dIrgha, laghu, Adi vAstavika kalpanAoMse tadAtmaka ho rahe haiM / usa savikalpaka arthakI sAmarthya se samutpanna hone ke kAraNa pratyakSajJAna savikalpaka hI hogA, jo ki nirdoSa hokara spaSTa hai / ataH pratyakSameM nirvikalpakapanA sAdhane ke liye diyA gayA bauddhoMkA nirvikalpaka arthakI sAmarthya se upajanA yaha hetu viruddha hai / usase to tumhAre sAdhyake viruddha savikalpakapanekI pratyakSameM siddhi ho jAtI hai / paramArthena vizadaM savikalpakaM pratyakSaM na punaravikalpakaM vaizadyAropAt / paramArtharUpase dekhA jAya to pratyakSajJAna vizada hotA huA savikalpaka hai / phira nirvikalpaka nahIM hai / kyoMki vizadapanekA vastubhUta Aropa ho rahA hai, arthAt jo vizada hogA vaha vizeSoM sahita rUpa se pratibhAsa karatA huA savikalpaka hogA / athavA nirvikalpakake vaizadyakA Aropa ho jAne se savikalpaka vizada nahIM hogayA hai / nanu kathaM tajjAtyAdyAtmakAdarthAdupajAyetAvikalpAnna hi vastu satsu jAtidravyaguNakarmasu zabdAH saMti tadAtmAno vA yena teSu pratibhAsamAneSu pratibhAseran / na ca tatra zabdA'matItau kalpanA yuktA tasyAH zabdAtpratItilakSaNatvAdazabdakalpanAnAmasaMbhavAt / tato na viruddho heturiti cet / atrocyate /
Page #201
--------------------------------------------------------------------------
________________ tatvArthacintAmaNiH bauddhoMkA svamata sthApana ke liye avadhAraNa hai ki vaha pratyakSa malA jAti, dravya, saMbaMdha Adi svarUpa arthase kaise utpanna hogA ? kyoMki artha to jAti, zabdayojanA Adi kalpanAoMse rahita hai / gau, azva, manuSya, Adi jAtiyoMke vAcaka gau Adika zabda jAtizabda haiM / ghaTa, . paTa, AtmA Adika dravyazabda haiN| kAlA, nIlA, rasa, zIta Adi guNazabda haiM / calanA, dauDanA - uThAnA, Adi kriyAzabda haiM / yahAM vicAra hai ki tattvakA svarUpa nirvikalpa hai / vastubhUta ho rahe avAdhya jAti, dravya, guNa aura karma ina arthoMmeM zabda nahIM pravarta hote haiM tathA ve zabda una jAti Adi Atmaka bhI nahIM hai / jisase ki una jAti AdikoMke pratibhAsita hote saMte unake vAcaka zabda bhI pratibhAsa jAte aura jabataka una arthoMmeM zabdakI pratIti na hogI tabataka arthoMmeM jAti AdikI kalpanA karanA ucita nahIM hai / kyoMki usa kalpanAkA lakSaNa zadvase pratIti honA mAnA gayA hai / zaGkhoMkI yojanA se rahita ho rahI kalpanAoMkA asambhava hai / tisa kAraNa hamArA hetu viruddha nahIM hai / bhAvArtha - kalpanAoMse rahita artha hai, usase utpanna huA pratyakSajJAna bhI nirvikalpaka hai / kAraNa ke anurUpa kArya hotA hai / isa prakAra bauddhoMke kahanepara yahAM zrIvidyAnaMda AcArya samAdhAna kahate haiM / 187 yathAvabhAsato kalpAt pratyakSAtprabhavannapi / tatpRSThato vikalpaH syAt tathArthAkSAca sa sphuTaH // 18 // jisa prakAra una bauddhoMke yahAM nirvikalpaka pratyakSase utpanna hotA huA bhI usake pIche savikalpaka jJAna ho jAtA hai, tisa hI prakAra nirvikalpaka artha aura indriyoM se vaha spaSTa savikalpaka pratyakSa ho sakatA hai / bhAvArtha - nirvikalpaka arthase nirvikalpaka pratyakSakA hI hosakanA bauddhoMne iSTa 1 kiyA hai / kintu nirvikalpaka pratyakSase usake pIche savikalpaka pratyakSa utpanna huA mAna liyA hai / ataH nirvikalpaka arthase ekadama sIdhA savikalpakajJAna utpanna ho jAnemeM nirvikalpaka pratyakSase savikalpaka jJAnakI utpatti honA hama jainoMko bauddhoMkA dRSTAnta mila gayA / darzanAdavikalpAdvikalpaH prajAyate na punararthAditi kuto vizeSaH / na cAbhilApavatyeva pratItiH kalpanA jAtyAdimatpratIterapi tathAtvAvirodhAt / saMti cArtheSu jAtyAdayopi teSu pratibhAsamAneSu pratibhAseran / tato jAtyAtmakArthadarzanaM savikalpaM pratyakSasiddhamiti viruddhameva sAdhanam / bauddhoM ke yahAM nirvikalpaka pratyakSase vikalpajJAna bhale DhaMgase utpanna ho jAtA mAna liyA gayA hai / kintu phira nirvikalpaka arthase savikalpakajJAna utpanna na hove, isa prakAra ke pakSapAtagrasta niyama karane meM kisa hetu vizeSatA samajhI jAya ? zadvayojanAvAlI pratIti hI kalpanA nahIM hai / kintu jAti, guNa, Adise yukta ho rahI pratItiko bhI tisa prakAra sadbhUta kalpanApane kA koI virodha na
Page #202
--------------------------------------------------------------------------
________________ 188 tatvAryazlokavArtike nahIM hai / bauddhoMne jo yaha kahA thA ki arthomeM kalpanAyeM nahIM haiM / usapara hamArA yaha kahanA hai ki vastubhUta arthomeM jAti, guNa Adika kalpanAyeM bhI vidyamAna haiN| tumane svayaM abhI jAti guNa Adiko vastu, sad svIkAra kiyA hai / una arthoke prakAzamAna honepara ve sAmAnya vizeSa guNa Adika bhI pratibhAsa jAte haiM / tisa kAraNa jAti, dravya, Adi svarUpa kalpanAke sAtha tadAtmaka ho rahe arthase utpanna huA arthakA darzana savikalpaka hai, yaha pratyakSa pramANase hI siddha hai / sUMghane, khAda lene, dekhane, Adike samaya vAcya aura bahubhAga avAcya AkAroM ( kalpanAoM ) kA svasaMvedana ho rahA hai / isa kAraNa bauddhoMkA hetu viruddha hI hai / " sAdhyaviparItavyApto heturviruddhaH " / na ca jAtyAdirUpatvamarthasyAsiddhamaMjasA / nirbAdhabodhavidhvastasamastAreki tatvataH // 19 // ghaTa, paTa, Adi padArthokA svarUpa, jAti, vizeSa, paryAya, Adike sAtha tadAtmaka ho rahA hai, yaha asiddha nahIM hai nirdoSa hai / kyoMki bAdhakarahita jJAnoMke dvArA isa viSayakI saMpUrNa zaMkAoMko vidhvasta kara diyA gayA hai / arthAt sampUrNa padArtha sAmAnya vizeSa Adi aneka dharma Atmaka haiN| isameM koI bAdhaka nahIM hai / isa kArikAmeM anumAnake pratijJA hetu ye do avayava kaNThokta haiM / jAtyAdirUpatve hi bhAvAnAM nirbAdho bodhaH samastamArekitaM haMtIti kiM nshcityaa| nidhitvaM punarjAtyAdibodhasyAnyatra samarthitaM pratipattavyaM tato jAtyAdyAtmakasvArthavyavasitiH kalpanA spaSTA pratyakSe vyavatiSThate / sabhI padArthoke jAti Adi, svarUpa honemeM samasta deza, kAla, aura vyaktiyoMkI apekSAse ho sakanevAlI bAdhAoMko TAlatA huA camaka rahA samyagjJAna hI jaba sampUrNa zaMkAoMko naSTa kara detA hai, to aisI dazAmeM hamako cintA karanese kyA ? arthAt hama nizcinta haiM / jAti Adise tadAtmaka huye arthako jAnanevAlA jJAna phira bAdhakoMse rahita hai| isakA hama anya prakaraNoMmeM samarthana kara cuke haiM / vahAMse samajha lenA cAhiye / tisa kAraNa siddha huA ki jAti Adise tadAtmaka ho rahe sva aura arthakA nirNaya karanArUpa spaSTa kalpanA bhalA pratyakSajJAnameM vyavasthita ho rahI hai / saMketasmaraNopAyA dRssttsNklpnaatmikaa|| naiSA vyavasitiH spaSTA tato yuktAkSajanmani // 20 // jo kalpanA saMketagrahaNa aura usakA smaraNa karanA Adi upAyoMse utpanna hotI hai, athavA dekhe huye padArthameM anya sambandhiyoMkA yA iSTa aniSTapanekA saMkalpa karanA rUpa hai, vaha kalpanA zrutajJAnameM sambhavatI hai / pratyakSameM aisI kalpanA nahIM hai / hAM, svArthanirNaya karanA rUpa spaSTa kalpanA to pratyakSameM hai / tisa kAraNa indriyajanya pratyakSameM yaha kalpanA karanA samucita hai|
Page #203
--------------------------------------------------------------------------
________________ tatvArthacintAmaNiH yadeva hi saMketasmaraNopAyaM dRSTasaMkalpanAtmakaM kalpanaM tadeva pUrvAparaparAmarzazUnye cAkSuSe sparzanAdike vA darzane virudhyate / na ceyaM vizadAvabhAsArtha vyavasitistathA, tato yuktA sA pratyakSe / 189 jo hI dekhe huye padArtha meM saMketasmaraNako upAya mAna kara iSTa, aniSTa, merA, terA, Adi saMkalpa karanA rUpa kalpanA hai, vahI kalpanA pahile pIcheke pratyabhijJAna tarka, Agama, Adi vicAraka jJAnoMse rahita ho rahe cAkSuSapratyakSa athavA spArzana Adi pratyakSoMme viruddha paDatI hai / arthAt pratyakSajJAna vicAra karanevAlA nahIM hai / rUpa, rasa, sparza, AdikI pratyakSa karake zIghra hI sAkAra jJapti ho jAtI hai| yaha usase baDhiyA hai, vaha isase dUra hai, yaha adhika pIlA hai, vaha isase nyUna mIThA thA, yaha bambaIkA banA hai / yaha vaisA nahIM hai, ityAdi parAmarza karanevAle zrutajJAna pIchese hote rahate haiM / pratyakSoMmeM ina vicAroMkA aMza mAtra bhI nahIM hai / yaha bAta avadhi, mana:paryaya aura kevalajJAnameM bhI lAgU hotI hai / ve bhI jJAna vicAraka nahIM haiM / kintu vizada prakAza rUpase arthakA nirNaya karanArUpa yaha kalpanA to tisa prakAra parAmarza karanevAlI nahIM hai / tisa kAraNa vaha svArtha nirNayarUpa kalpanA pratyakSajJAnameM ho rahI samucita hai / samarthajJAnoMmeM, kalpanAyeM ThaharatI haiM / 1 kutaH punariyaM na saMketasmaraNopAyetyucyate / yaha pratyakSameM ho rahI kalpanA phira zadva saMbaMdhI saMketasmaraNake nimittase utpanna huI kaise nahIM hai ? aisI jijJAsA honepara AcAryoM dvArA hI uttara kahA jAtA hai / svato hi vyavasAyAtmapratyakSaM sakalaM matam / abhidhAnAdyapecAyAmanyonyAzrayaNAttayoH // 21 // zadvayojanA, saMketasmaraNa karanA AdikI nahIM apekSA kara utpanna huye sampUrNa pratyakSa svayaM apane Apase nirNayasvarUpa mAne gaye haiM / yadi una pratyakSa aura nirNaya donoM ko bhI abhidhAna Adika kI apekSA mAnI jAyagI, aisA honepara to anyonyAzraya doSa hogA / arthAt nizcaya ho cukanepara zava lagAyA jAya aura zabda yojanA ho cukanepara nirNaya kiyA jAya, aise anyonyAzraya doSavAle kArya jagat meM ghaTita nahIM hote haiM / sati hyabhidhAnasmaraNAdau kacidvayavasAyaH sati ca vyavasAye hyabhidhAnasmaraNAdIti kathamanyonyAzrayaNaM na syAt / svAbhidhAnavizeSApekSA evArthanizcayairvyavasIyate iti bruvanArthamadhyavasyastadabhidhAnavizeSasya smarati ananusmaranna yojayati ayojayanna vyavasyatItyavikalpa jagadarthayet / svavacanaviruddhaM cedaM / kiMca vAcaka zabdvakA smaraNa karanA Adike honepara kahIM ghaTa, paTa, AdimeM nirNaya honA bane aura nizcaya ho cukanera vAcaka zadvakA smaraNa Adika hoya, yAnI ghaTa arthako dekhakara hI pahile kAlameM
Page #204
--------------------------------------------------------------------------
________________ tatvArthakokavArtike saMketa grahaNa kiye jA cuke, usake vAcaka zabdoMkA smaraNa karegA aura cittameM saMkalpakara dhakAra TakAra varNoko arthameM joDegA, taba kahIM nirNaya hogA aura ye sampUrNa kriyAyeM nizcaya kara cukanepara ho sakatI haiM / isa DhaMgase anyonyAzraya kyoM nahIM hogA ? tathA jo bauddha aisA kaha rahe haiM ki apane vAcaka zabda vizeSoMkI apekSA rakhate huye hI padArtha bhalA nizcayoM karake nizcita kiye jAte haiM / yaha bauddha arthakA nirNaya karatA huA hI usake vAcaka ho rahe vizeSa zadboMkA smaraNa karatA hai / smaraNa nahIM karatA huA to zaboMko arthake sAtha joDa sakatA hai| aura nahIM joDatA huA arthakA nizcaya nahIM kara pAtA hai / isa prakAra yaha jagatko nirvakalpaka ho rahe kI abhilASA karatA hai / arthAt jaba zabdakA smaraNa, zabdakI yojanA, Adi nahIM ho sakate haiM to jagatmeMse vikalpa karanA uTha jAyagA / dUsarI bAta yaha hai ki bauddhoMke yahAM yaha kathana apane vacanoMse hI viruddha pdd'egaa| bhAvArtha-pahile to nirvikalpaka pratyakSa dvArA zabdayojanA, saMketa smaraNa, jAti Adise rahita arthakA jJAna honA mAnaliyA hai / aura aba usa arthake vAcaka zadvoMke dvArA hI arthakA vyavasAya honA mAnA jAtA hai / athavA pahile nirvikalpakako pratyakSa mAnakara pIche svArthavyavasAyarUpa spaSTa kalpanAko pratyakSameM vyavasthita honA mAna liyA gayA hai / aura bhI tIsarI bAta yaha hai ki--- svAbhidhAnavizeSasya nizcayo yadyapekSate / khAbhilApAMtaraM nUnamanavasthA tadA na kim // 22 // gatvA sudUramapyevamabhidhAnasya nizcaye / khAbhilApAnapekSasya kimu nArthasya nizcayaH // 23 // bauddhoMke vicAra anusAra jaba sabhI artha apanA nizcaya karAnemeM apane vAcaka ho rahe viziSTa zadvoMkI apekSA karate haiM to vaha vAcaka zabda bhI to eka vizeSa artha haiM / usa zabdarUpa arthakA nizcaya karaneke liye bhI apane vAcaka anya zadroMkI apekSA kI jAyagI / isI DhaMgase usa zabdake bhI vAcaka zabdasvarUpa padArthokA nizcaya karanA yadi apane vAcaka anya zabdoMkI apekSA karatA hogA taba to niyamase anavasthA doSa kyoM nahIM hogA ? bhAvArtha-devadatta nAmake puruSakA nirNaya karaneke liye yadi de aura va tathA da evaM tta zadvoMkI apekSA hogI aura de Adi zabdarUpa arthoke vAcaka anya zadboMkI apekSA hogI aura una anya zadvoMke nirNayArtha bhI vAcakAntaroMkI AkAMkSA baDhatI jAvegI, isa DhaMgase rupayAse rupayekA kraya karaneke samAna avazya anavasthA doSa ho jAtA hai / isa prakAra bahuta dUra bhI calakara apane vAcaka zadvoMkI nahIM apekSA rakhanevAle zoMkA nirNaya mAnA jAyagA, yAnI kucha dUra jAkara vAcaka zadvoMkA nirNaya unake abhidhAyaka zadvoMke vinA bhI ho jAyagA mAnoge, to hama kahate haiM ki yo pahilese hI arthakA nizcaya karanA vAcaka zabdoMke
Page #205
--------------------------------------------------------------------------
________________ tattvArthacintAmaNiH vinA bhI kyoM na ho jAya ! bhAvArtha-saMketasmaraNa, zabdayojanA, Adike vinA hI svArtha vyavasAyarUpa darzana ho jAtA hai| abhidhAnavizeSazcet svasminarthe ca nishcym| kurvandRSTaH svazaktyaiva liMgAdyoMpi tAdRzaH // 24 // zAdvasya nizcayorthasya shdvaapekssostvbaadhitH| . liMgajanmAkSajanmA na tadapekSobhidhIyate // 25 // kucha dUra jAkara jaise koI vAcaka vizeSa zabda apanI zakti karake hI apanemeM aura arthameM nizcaya karatA yadi dekhA gayA hai yAnI pahile artha nizcayake liye zabdakI AvazyakatA hai| aura pichalA zabda apanA aura arthakA donoMkA nirNaya karA detA hai, jaise ki dIpaka svArthokA prakAzaka hai| AcArya kahate haiM ki taba to usa zabdake samAna hI apanI gAMThakI sAmarthyase hI vaise hetu Adika artha bhI vAcaka zabdoMke vinA tisa prakArakA nirNaya karA deveNge| pratyeka nizcayako karane meM vizeSa zadvoMkA puMchallA vyartha kyoM lagAyA jAya / hAM, zabdako sunakara utpanna huA arthokA nirNaya to bhale hI bAdhArahita hotA huA zadbakI apekSA rakhanevAlA mAna liyA jAya / kintu jJApaka hetuse utpanna huye nirNaya ( anumAna ) aura indriyoMse utpanna huye nirNaya ( pratyakSa ) ko to usa zabdakI apekSA rakhanevAlA nahIM kahA jA sakatA hai| tataH pratyakSamAstheyaM mukhyaM vA dezatopi vaa| .. syAnirvikalpakaM siddhaM yuktyA syAtsavikalpakaM // 26 // sarvathA nirvikalpatve khArthavyavasitiH kutaH / sarvathA savikalpatve tasya syAcchadvakalpanA // 27 // tisa kAraNa yaha vizvAsapUrvaka nizcaya kara lo ki mukhyapratyakSa athavA eka dezase bhI vizada ho rahA samvyavahAra pratyakSa ye donoM hI kathAMcat nirvikalpaka siddha haiM aura yuktise kathAMcat savikalpaka bhI siddha haiN| yAnI saMketasmaraNa, vAcaka zabda joDanA Adika kalpanAoMse rahita pratyakSa nirvikalpaka hai aura spaSTarUpase svArthavyavasAya karanArUpa sadbhUta kalpanA karake pratyakSa savikalpaka bhI hai / sabhI prakAroMse yadi pratyakSako nirvikalpaka mAnA jAvegA to svArthakA nirNaya karanA bhalA kaise hogA ? svArthanirNaya karanA bhI to eka kalpanA hai, aura yadi usa pratyakSako sarvathA savikalpaka svIkAra kiyA jAyagA to zAdabodhake samAna pratyakSa jJAnameM bhI zabdoMkI kalpanA laga baiThegI, aisA honepara vaha pratyakSajJAna parokSa ho jaavegaa|
Page #206
--------------------------------------------------------------------------
________________ 192 tattArthazlokavArtike AAAAAAAPAN na kevalaM jainasya kathaMcitsavikalpakaM pratyakSaM / kiM tarhi saugatasyApItyAha; kevala jainoMke yahAM hI pratyakSajJAna kathaMcit savikalpaka nahIM mAnA hai / kintu bauddhoMke yahAM bhI pratyakSako savikalpaka iSTa kiyA hai / isa bAtako spaSTakara AcArya kahate haiM / savitarkavicArA hi paMcavijJAnadhAtavaH / nirUpaNAnusmaraNavikalpenAvikalpakAH // 28 // ityevaM svayamiSTatvAnnaikAMtenAvikalpakaM / pratyakSaM yuktamAsthAtuM parasyApi virodhataH // 29 // bauddhoMke matameM nAma, jAti, Adi bhedavyavahArarUpa kalpanAse pratyakSako rahita mAnA hai| kintu svakIya vikalpoMse bhI rahita usa nirvikalpakako nahIM mAnA hai / unake yahAM kahA hai ki rUpa, vedanA, vijJAna, saMjJA, saMskAra, ye pAMca vijJAna dhAtuyeM to vitarka karanA aura vicAra karanese sahita hai| hAM, nirUpaNa Adi vikalpoMse rahita haiN| bhAvArtha-pratyakSajJAnameM vitarka aura vicArarUpa kalpanAyeM vidyamAna haiM / jJAna dvArA AlaMbana kAraNako viSaya karanA vitarka hai / aura usI viSayameM dRDhajJapti karanA vicAra hai / ye do kalpanAyeM pratyakSameM haiN| kintu nAma AdikI kalpanArUpa nirUpaNa aura pahile anubhUta kiye gaye padArthake anusAra vikalpa karanArUpa anusmaraNa Adi vikalpoM karake vaha pratyakSa savikalpaka nahIM haiM / avikalpaka hai| isa prakAra bauddhoMne yaha vitarka vicArasahitapanArUpa vikalpa svayaM pratyakSameM iSTa kiyA hai / ataH ekAnta Agraha karake pratyakSako nirvikalpakapanekI zraddhA karanA ucita nahIM hai / ataH svayaM bauddhake yA anya vAdiyoMke yahAM bhI pratyakSako sarvathA nirvikalpaka mAnanemeM virodha hai| vidhUtakalpanAjAlaM yogipratyakSameva cet / sarvathA lakSaNAvyAptidoSaH kenAsya vAryate // 30 // yadi sarvajJayogiyoMkA pratyakSa hI kalpanAoMke jAlase rahita hai, aisA bauddha kaheMge, taba to sabhI prakArase isa pratyakSake bauddhoktalakSaNakA avyApti doSa bhalA kisase nivAraNa kiyA jA sakatA hai ? arthAt pratyakSakA nirvikalpaka lakSaNa yogiyoMke pratyakSameM to ghaTa gayA aura indriya pratyakSoM yA mAnasa pratyakSoMmeM nahIM gayA, ataH avyApta hai| laukikI kalpanApoDhA yatodhyakSaM tadeva cet / zAstrIyA sAsti tatreti naikAntenAvikalpakam // 31 //
Page #207
--------------------------------------------------------------------------
________________ tasvArthacintAmaNiH 193 kAraNa ki lokavyavahAra meM kI gayIM mUlyavAn, choTA, baDA, iSTa, aniSTa, merA terA, dUra, nikaTa Adi aneka kalpanAoMse rahita jo pratyakSa hogA vahI nirvikalpaka pratyakSa hai / bhale hI usa pratyakSameM svArthanirNaya yA AkArarUpa arthavikalpanA Adi ye zAstra saMbaMdhI kalpanAyeM raha jAveM, koI kSati nahIM hai / yadi bauddha aisA kaheMge taba to granthakAra kahate haiM ki usa pratyakSameM ve zAstra saMbaMdhI kalpanAyeM vidyamAna haiM, aisI dazAmeM ekAntarUpase nirvikalpaka pratyakSa nahIM huA vikalpasahita ho gayA / zAstrIya siddhAnta hI triloka, trikAlameM abAdhita hote haiM / laukika yuktiyA~ to aneka sthaloMpara vyabhicarita ho jAtI haiM, jaise ki chatameMse pAnI cucAnA usake zIghra patanakA cinha hai, kintu ruDakIkI naharakA pula cucAtA rahanepara hI dRDha rahegA / cucAnA banda ho jAne para alpakAla meM gira paDegA, aisA usake nirmAtAkA Adyanivedana sunA jAtA hai / tadapAye ca buddhasya na syAddhamoMpadezanA / kuyyAderyA na sA tasyetyetatpUrvaM vinizvitaM // 32 // 1 aura usa zAstrIya kalpanAke nahIM mAnanepara buddhake dharmakA upadeza denA nahIM bana sakatA hai / jaise ki jhoMpaDI, khammA, caukI Adike dvArA dharmopadeza nahIM hotA hai / usI prakAra buddha dvArA jo dharmopadeza honA Apane mAnA hai / vaha sarvathA nirvikalpaka buddhajJAnase nahIM sambhavatA hai / vaha upadeza buddhabhagavAnakA nahIM kahA jA sakatA hai / ina saba bAtoMkA hama pahile prakaraNoMmeM vizeSarUpase nizcaya kara cuke haiN| tataH syAtkalpanA svabhAvazUnyamabhrataM pratyakSamiti vyAhataM / . tisa kAraNa kalpanA svabhAvoMse zUnya hotA huA bhrAnti jJAnoMse rahita pratyakSa hai, isa prakAra bauddhoMkA lakSaNa karanA vyAghAtayukta huA / kyoMki buddha pratyakSake atirikta indriyajanya pratyakSoM meM kalpanA honA mAna liyA gayA hai / dUsarI bAta yaha hai ki kalpanAoMse rahitapanA bhI to eka kalpanA hai / tathA abhrAntapanA bhI to pratyakSameM dUsarI kalpanA hai / isa prakAra kahanepara vyAghAta doSa AtA hai / jaise koI jorase cillAkara kahe ki maiM cupakA baiThA huuN| yahAM vyAghAta laga baiThatA hai| do do tIna tIna kalpanAyeM gar3hate hue bhI punaH usIko nirvikalpaka kahanevAlepara vadato vyAghAta doSa paDatA hai / 1 yetvA huneMdriyAniMdriyAnapekSaM pratyakSaM tasya tadapekSAmaMtareNa saMbhavAditi tAn pratyAha;aba dUsare jo vAdI vidvAn yoM kaha rahe haiM ki indriya aura manakI nahIM apekSA rakhatA huA koI bhI pratyakSajJAna nahIM hotA hai / prAyaH sabhI prasyakSoMmeM indriya aura manakI apekSA hai / unakI apekSAke vinA usa pratyakSakI utpatti nahIM hotI hai| asambhava hai| isa prakAra kahane vAle una vaizeSikoMke prati AcArya spaSTa uttara kahate haiM / 25
Page #208
--------------------------------------------------------------------------
________________ 194 tattvArthakokavArtika yepi cAtmamanokSArthasannikodbhavaM viduH / pratyakSaM nezvarAdhyakSasaMgrahastaiH kRto bhaveta // 33 // nezvarasyAkSajaM jJAnaM srvaarthvissytvtH| nAkSaiH sarvArthasaMbaMdhaH sahaikasyAsti sarvathA // 34 // yogajAjjJAyate yattu jJAnaM dhrmvishesstH| na sannikarSajaM tasmAditi na vyApilakSaNaM // 35 // jo bhI koI vidvAn pratyakSako AtmA, mana, indriya, aura arthake sannikarSase utpanna huA jAna rahe haiM, una karake Izvarake pratyakSakA saMgraha karanA nahIM ho skegaa| kyoMki IzvarakA jJAna ( pakSa ) indriyoMse janya nahIM hai ( sAdhya ) / kyoMki vaha sampUrNa aryoko viSaya karanevAlA hai, ( hetu ) / eka jIvake eka hI bArameM sampUrNa arthAkA indriyoMke sAtha saMbaMdha honA sarvathA nahIM sambhavatA hai| yadi jo yogase utpanna huye vizeSa atizayarUpa dharmase utpanna huA jJAna sampUrNa arthIko jAna letA hai, aisA mAnoge, taba to pratyakSa sanikarSajanya na rahA / tisa kAraNa vaha pratyakSakA indriyArtha sanikarSa janyatva lakSaNa sampUrNa lakSyoMmeM vyApaka na huA, ataH avyApti doSa ho gayA / nanu ca yogajAddharma vizeSAt sarvArthairakSasannikarSastataH sarvArthajJAnamityakSArthasabhikarSajameva tat / naitatsAraM / tatrAkSAryasanikarSasya vaiyarthyAda / yogajo hi dharmavizeSaH sarvAkSisanikarSamupajanayati na punaH sAkSAtsarvArthajJAnamiti svarucipradarzanamAtra, vizeSahetvabhAvAdityuktamAyam / vaizeSikoMkA anunaya hai ki viziSTa samAdhise utpanna huye dharmavizeSase indriyoMkA sampUrNa arthoke sAtha sannikarSa ho jAtA hai| usase sampUrNa arthokA jJAna ho jAyagA / isa prakAra vaha IzvarakA jJAna bhI indriya aura arthake sannikarSase utpanna huA hai / pranthakAra kahate haiM ki yaha vaizeSikoM kathana niHsAra hai / kyoMki usa sarvajJake pratyakSameM indriya aura arthakA sannikarSa vyartha paDatA hai| yogase utpana huA vizeSadharma niyamase sampUrNa arthoke sAtha indriyake sanikarSako to utpanna karA detA hai| kintu phira vizadarUpase saMpUrNa arthoke jJAnako sAkSAt nahIM karA pAtA hai| yaha vaizeSikoMkA apanI rucikA kevala bar3hiyA DhoMga dikhalAnA hai / isameM koI vizeSa kAraNa nahIM hai| isa bAtako hama pahale kaI bAra kaha cuke haiN| jainasiddhAntake anusAra samAdhise hI eka viziSTa atizaya ( kevalajJAna ) utpanna hotA hai, jisase yugapat sampUrNa padArthoMkA pratyakSa ho jAtA hai| bIcameM sanikarSakA roDA aTakAnekI AvazyakatA nahIM hai|
Page #209
--------------------------------------------------------------------------
________________ vacAryacintAmaNiH zrotrAdivRciradhyakSamityapyetena ciMtitaM / tasyAvicAryamANAyA virodhazca pramANataH // 36 // isa ukta kathanase isakA bhI vicAra kara diyA gayA samajhalenA cAhiye ki jo sAMkhya paNDita kAna, AMkha, Adi indriyoMkI ughADanA, kholanA, Adi vRttiko pratyakSa pramANa mAna rahe haiN| kyoMki yadi usa indriyavRttikA pramANoMse vicAra kiyA jAyagA to virodha doSa lgegaa| athavA indriyavRttikara vicAra karanepara sAMkhyoMko pramANoMse virodha pddegaa| ___ indriyANyarthamAlocayaMti tadAlocitaM manaH saMkalpayati tatsaMkalpitamahaMkArobhimanyate tadabhimataM buddhiradhyavasyati tadadhyavasivaM puruSazcevayana iti zrotrAdivRcirhi na sakRtsarvArthaviSayA yatastatsatyakSatve yogipratyakSasaMgrahaH syAt / sAMkhya kahate haiM ki pahile indriyeM arthakA sAmAnyarUpase Alocana karatI hai ki rUpa hai, rasa hai, gandha hai, Adi / usa AlocanA kiye gaye arthakA punaH mana saMkalpa karatA hai ki vaha padArtha aisA hogA, taisA hogA, vahAM manohara vyaJjana khAneko mileMge Adi / pazcAta saMkalpa kiye gaye usa arthakA ahaMkAra tattva abhimAna karatA hai ki maiM arthakA garva karatA huuN| maiM, maiM, hUM, hUM, Adi pIche abhimAna kiye gaye arthakA buddhi nirNaya kara letI hai / itanA saba prakRtikA kArya hai| anantara usa buddhise nirNIta kiye gaye arthako AtmA caitanya kara letA hai, isa prakAra indriya, mana, saMkalpa, AdikI vRtti pratyakSa pramANa hai / isa prakAra kApiloMke kahanepara to hama jaina kahate haiM ki vaha vRtti eka hI bAra sampUrNa arthoko viSaya nahIM kara sakegI, jisase ki una saba padArthoMkA pratyakSa jJAna hote saMte yogiyoMke pratyakSakA saMgraha ho jaataa| bhAvArya-indriyavRttirUpa pratyakSase sarvajJapratyakSakA saMgraha nahIM ho sakatA hai| na ca pramANato vicAryamANA zrotrAdivRttiH sAMkhyAnAM yujyate / sA hi na tAvatpuruSa pariNAmo'nabhyupagamAt, nApi pradhAnasyAnaMzasyAmUrtasya nityasya sA kAdAcitkatvAt / nAkAdAcitkasyAnapekSasya kAdAcikA pariNAmo yuktaH sApekSasya tu kutaH kauTasthyaM nAmApekSyamANArthakRtAtizayasyAvazyaM bhAvAniratizayatvavirodhAt kottsthyaanupptteH| ___ dUsarI bAta yaha hai ki pramANoMse vicAra kI gayI kAna, Adi indriyoMkI vRtti to sAMkhyoMke yahAM nahIM yuktisahita vaTita ho pAtI hai / dekhiye, vaha indriyavRtti sabase pahile puruSakA pariNAma to nahIM hai| kyoMki Apa sAMkhyoMne yaha svIkAra nahIM kiyA hai| AtmAke dharma dRSTApana, udAsInapana, caitanya, bhoktRtva, sAkSitva mAne gaye haiM / AtmAke pariNAma honA bhI to nahIM mAnA hai / kApiloMke yahAM AtmAko kUTastha apariNAmI svIkAra kiyA hai / tathA aMzarahita, amUrta, nitya, aisI prakRtikA
Page #210
--------------------------------------------------------------------------
________________ tattvAryazlokavArtike bhI pariNAma vaha indriyavRtti nahIM hai| kyoMki indriyavRtti to kabhI kabhI kAlameM honevAlI hai, aura nitya prakRti kabhI kamI honevAlI nahIM hai / athavA kisI sahakArIkI apekSA nahIM rakhatI hai| aisI usa prakRtikA kabhI kamI honevAlA pratyakSarUpa pariNAma honA ucita nahIM hai / yadi prakRti yA AtmAko anya sahakAriyoMkI apekSA rakhanevAlA mAnA jAyagA to unameM kUTasthapanA bhalA kaise banasakegA ? kyoMki apekSA kiye jArahe padArthase banAye gaye atizayakA honA Avazyaka hai / upAdAna kAraNameM yA kAryameM kucha atizaya dhara denevAleko hI sahakArI kAraNa mAnA gayA hai| aisA honepara AtmAke atizayarahitapanekA virodha hogA, kUTasthapanA to rakSita nahIM raha sakatA hai| ataH indriyavRtti pratyakSakA lakSaNa ThIka nahIM hai| puMsaH satsaMprayoge yadidriyANA prajAyate / tadeva vedanaM yuktaM pratyakSamiti kecana // 37 // te'samarthA nirAkartuM na pratyakSamatIndriyaM / pratyakSatonumAnAdeH sarvajJatvaprasaMgataH // 38 // indriyoMkA vidyamAna padArthake sAtha samIcIna saMsarga honepara jo AtmAke baDhiyA buddhikA janma hotA hai, vaha jJAna hI pratyakSapramANa mAnanA yukta hai| isa prakAra koI mImAMsaka vidvAn kaha rahe haiM / AcArya kahate haiM ki ve mImAMsaka atIndriya pratyakSako nirAkaraNa karaneke liye samartha nahIM haiN| kyoMki pratyakSase aura anumAna Adika pramANoMse sarvajJapanakA prasaMga pratIta hai / bhAvArthamImAMsakaM paNDita pratyakSa pramANa dvArA yugapat sarvakA sAkSAt karanevAle sarvajJako nahIM mAnate haiN| hAM, Agama, anumAna, aura vyAptijJAnase sarvakA jAnanA ( parokSa ) abhISTa karate haiM / kintu sajJikA pratyakSa pramANa pahile anumAna dvArA sAdhA jA cukA hai / sUkSma, aMtarita aura dUrArtha ( pakSa ) kisI na kisIke pratyakSa viSaya haiM ( sAdhya ) kyoMki hamako zrutajJAnase gamya haiM ( hetu ) jaise nadI, deza, parvata, Adi (dRSTAnta ) / ataH unake mAne gaye pratyakSalakSaNameM avyApti doSa huaa| na hyasarvajJaH sarvArthasAkSAtkArijJAnaM nAstIti kutazcitpramANAnidhetuM samartha iti pratipAditamAyaM / na ca tadabhAvAnizcaye karaNajameva pratyakSamiti niyamaH siddhayet / .. __sabako nahIM jAnanevAlA alpajJAnI prANI to " sampUrNa arthIkA sAkSAt karanevAlA jJAna koI nahIM hai" isa bAtako kisI bhI pramANase nizcaya karaneke liye samartha nahIM hai| isako hama kitane hI bAra samajhA cuke haiN| ataH parizeSase sarvajJa jJAnakI siddhi ho jAtI hai| jaba ki usa sarvajJa pratyakSake abhAvakA nizcaya nahIM hai, to indriyajanyajJAna hI pratyakSa hai, aisA mImAMsakoMkA niyama. karanA nahIM siddha ho paavegaa|
Page #211
--------------------------------------------------------------------------
________________ tatvArthacintAmaNiH tatsvArthavyavasAyAtma-tridhA prtykssmNjsaa| jJAnaM vizadamanyattu parokSamiti saMgrahaH // 39 // tisa kAraNa siddha huA ki sva aura arthakA vizadanizcaya karanA svarUpa pratyakSa hai / vaha avadhi, manaHparyaya aura kevalajJAnake bhedoMse tIna prakArakA hai| sAkSAtarUpase svArthako vizada jAnanevAlA jJAna to pratyakSa hai| aura anya avizada jJAna parokSa haiM / isa prakAra sabhI samyagvAnoMkA pratyakSa aura parokSa do pramANoMmeM saMgraha ho jAtA hai / isa prakAra do sUtroMkA upasaMhAra huaa| kramakA parivartana to kAraNavaza huA sahya hai| isa sUtrakA saaraaNsh| isa sUtrameM prakaraNoMkA krama isa prakAra hai ki prathama hI eka vacana bAnazabdakI anuvRttikI apekSAse sUtrameM ekavacana karanA sAdhA hai / jJAnakA saMbaMdha ho jAnese mahAsatAkA sAmAnyarUpase Alocana karanevAle darzanoMmeM ativyApti nahIM huii| pramANakA saMbaMdha ho jAnese ina pAMcoM jJAnoMmeM apramANapanA nahIM samajhA jAtA hai / samyakzadakA phala vibhaMgajJAnakI vyAvRtti karanA hai| kevala AtmAkI apekSAseM jo utpanna hotA hai, vaha pratyakSa hai| anya AcAryokA bhI yahI siddhAnta hai| zrI akalaMkadeva mahArAja dravya aura paryAyarUpa artha tathA khako vyavasAya karanevAle jJAnako pratyakSa kahate haiN| yoM saMmpUrNa padArthoko yugapat jAnanevAlA atIndriyapratyakSa bhI saMgrahIta ho jAtA hai / bAdhakapramANoMke asambhava ho jAnese kisI bhI padArthakI sattA siddha ho jAtI hai| jJAnAvaraNake kSaya ho jAnepara sarvajJakA pratyakSa bana jAtA hai| sAMvyavahArika bhI pratyakSa hai| kevalajJAna nirdoSa hai / bauddhoMkA mAnA gayA pratyakSakA lakSaNa ThIka nahIM hai| kalpanAkI ThIka ThIka paribhASA unase nahIM ho sakI hai / sadbhUta kalpanA koI burI vastu nahIM hai, to phira usase kyoM bhayabhIta hote ho ? svArthakA vyavasAya karanA sabase baDhiyA kalpanAkA lakSaNa hai, jo ki pratyakSa aura parokSameM ghaTita ho jAtA hai / matijJAna dvArA jAne huye arthase arthAntarako jAnanA zrutajJAna hai / ataH bauddhoMkA lakSaNa asambhavI hai / saMkalpa, vikalpoMkI avasthAkA saMkoca kara denepara bhI arthAkAra rUpa vikalpa honA jJAnameM dekhA jAtA hai, tabhI to pIche smaraNa honA banatA hai / bAhirake abhyAsa, prakaraNa, Adika upAya aMtaraMga smaraNa karAnemeM upayogI nahIM ho sakate haiM / nizcayanayase vicArA jAya to abhyAsa Adika sarva jJAnarUpa hI haiM / nirvikalpaka pratyakSase jaise savikalpaka jJAna utpanna ho jAtA hai, vaise hI nirvikalpa arthase sIdhA savikalpaka jJAna ho jaavegaa| sabhI jJAnoMmeM zabdayojanA, jAti, AdikA ullekha karanA, rUpa kalpanA nahIM hai| hAM, zabdajanya Agama jJAnameM aisI kalpanA saMbhavatI hai| zadbakI apekSA vinA hI avyakta ananta arthoke aneka prakAroMse nizcaya ho jAte haiM / ina bauddhoMne bhI pAMca vijJAnoMko , vitarka, vicArasahita mAnA
Page #212
--------------------------------------------------------------------------
________________ 198 taccArya lokavArtike / sarvathA nirvikalpaka mAnanepara svArthanirNaya nahIM ho pAtA hai| choTApana, baDApana, iSTa aniSTapana, Adi laukika kalpanAyeM jJAnameM bhale hI nahIM hoveM kintu zAstrota kalpanAyeM to pratyeka jJAnameM pAyIM jAtI haiM / kalpanAke vinA dharmopadeza honA nahIM ho sakatA hai / khambhe ke samAna buddhake mukhase koI bhI zada nahIM nikala sakatA hai| zrutajJAna bhI dravyarUpase zadva yojanAtmaka hai / vaizeSikoMkA 1 lakSaNa IzvarapratyakSameM na jAnese avyApta hai / sAMkhya aura mImAMsakoM dvArA mAnA gayA bhI pratyakSakA lakSaNa doSagrasta hai / sarvajJake pratyakSakA saMkalana karanA Avazyaka hai / avyavahita rUpase svArthIkA vizada vyavasAya karanA pratyakSajJAna hai / aura sva tathA anya arthoko avizada jAnanA parokSapramANa hai / isa prakAra ukta do sUtroMse yAvat samyagjJAnoMkA saMgraha ho jAtA hai / akSAtmApekSamakSendriyahRdayadayopekSapakSNoti sAkSAt / kALakSetrasthabhAvAvadhiniyatapadArthAzca vizvAnabhIkSNaM // pratyakSaM dvAdazAMgAdhyayanapaTusamAkAMkSaNIyaM svatulyaM / vaikalyAkhilyadharmopahitaviSayavitryAptaye stAnmumukSoH // 101 aba matijJAnake prakAroMko pragaTa karaneke liye zrI umAsvAmI mahArAja agrima sUtra kahate haiM matiH smRtiH saMjJA ciMtAbhinibodha ityanarthAMtaram // 13 // matijJAna, smaraNajJAna, pratyabhijJAna, vyAptijJAna, aura anumAna, ityAdi prakArake jJAna arthAtara nahIM haiN| ye sarva matijJAna hI haiN| matijJAnAvaraNa karmake kSayopazamakA nimitta pAkara arthakI upafor karanA sabameM ekatA hai / yoM thoDAsA avAMtara bheda paDa jAnA nyArI jAtikA saMpAdana nahIM karA sakatA hai / kimarthamidamucyate / matibhedAnAM matigrahaNena grahaNAdanyathAtiprasaMgAt / yaha sUtra kisa prayojanako sAdhaneke liye kahA jAtA hai ! isake uttara meM AcArya kahate haiN| ki matijJAna ke bhedaprabhedoMkA matike grahaNa karanese grahaNa ho jAtA hai / anyathA yAnI matizada karake yadi indriya, anindriyajanya vizada pratyakSoMko hI pakar3A jAyagA, to atiprasaMga ho jAyagA / arthAt pacAsoM pramANa mAnane pddeNge| thoDe thoDese bhedoMko DAla kara pacAsoM pramANa bana jAveMge, taba bhI pUrA nahIM paDegA / pratipAdaka guruke dvArA pratipAdya ziSyako sulabhatAse samajhAneke liye pramANoMkI saMkhyAvyavasthA nahIM ho sakegI / matyAdiSvavabodheSu smRtyAdInAmasaMgrahaH / ityAzaMkyAha matyAdisUtraM matyAtmanAM vide // 1 //
Page #213
--------------------------------------------------------------------------
________________ matireva smRtiH saMjJA ciMtA vAbhinibodhakam / nArthAMtaraM matijJAnAvRticchedaprasUtitaH // 2 // 199 mati, zruta, avadhi, mana:paryaya aura kevalajJAna, ina ukta pAMca jJAnoMmeM smRti, pratyabhijJAna, AdikoMkA saMgraha nahIM ho sakatA hai, aisI AzaMkA kara zrI umAsvAmi mahArAja smRti AdikoMko matijJAnarUpa samajhAne ke liye isa " matiH smRtiH saMjJA citAminibodha ityanarthAntaram " sUtrako kaha rahe haiM / smaraNa, pratyabhijJAna, athavA anumAna, jJAna ye saba matijJAna hI to haiN| matijJAnase sarvathA bhinna nahIM haiN| kyoMki aMtaraMgakAraNa matijJAnAvaraNa karmake kSayopazamase smRti AdikakI utpatti hotI hai / yathaiva vIryAntarAya matijJAnAvaraNakSayopazamAnmatiravagrahAdirUpA sUte tathA smRtyAdirapi tato matyAtmakatvamasya veditavyam / jisa hI prakAra vIryaMtarAya aura matijJAnAvaraNa karmake kSayopazamase avagraha, IhA, avAya, aura dhAraNAsvarUpa matijJAna utpanna hotA hai, tisa hI prakAra smRti Adika bhI tisa kSayopazamase utpanna hotI haiM / tisa kAraNa ina smRti Adikako matijJAna AtmakapanA samajha lenA cAhiye / iti zaddhAt kiM gRkhate ityAha isa sUtra meM kahe gaye iti zadase kyA grahaNa kiyA gayA hai ! aisI jijJAsA honepara AcArya spaSTa uttara kahate haiM iti zadvAtmakArArthAdabuddhirmedhA ca gRhyate / prajJA ca pratibhA'bhAvaH saMbhavopamitI tathA // 3 // medagaNanArUpa prakAra arthavAle iti zadvase buddhi, meghA, pratimA, abhAva, sambhave aura upamAnekA tisa hI prakAra grahaNa ho jAtA hai| sUkSmatatvoMkA tatkAla vicAra karanevAlI mati yA indriya aura manase utpanna huI matiko buddhi kahate haiN| bahuta dinoMtaka dhAraNa rakhanevAlI mati medhA kahI jAtI hai| AgAmI padArthoMkA vicAra karanevAlI buddhi prajJA hai / navIna navIna unmeSa jisameM uThate raheM usa buddhiko pratibhA kahate haiN| kAipara padArthoke abhAvako batAnevAle jJAnako abhAva pramANa kahate haiN| tathA kisIkI saMbhAvanAvaza arthAntarako jAnanebAlA jJAna saMbhava hai / AptavAkyArthakA smaraNa kara sAdRzyako yA sAdRzyAvacchinnako jAnanA upamAna hai / ye saba jJAna matijJAnake hI medaprabheda haiN| nanu ca kathaM matyAdInAmayataratvaM vyapadezakaraNaviSayapratibhAsabhedAditi cet
Page #214
--------------------------------------------------------------------------
________________ tatvAryalokavArtika ___kisIkI zaMkA hai, jaba ki mati, smRti, AdikoMkA nAmanirdeza nyArA hai / lakSaNa bhinna hai, viSaya bhI minna hai, aura mati Adi jJAnoM dvArA pratibhAsa honA pRthak hai, to phira mati AdikoMko anarthAntarapanA kaise hai ! batAo / granthakAra kahate haiM ki yadi aisI zaMkA karoge to: kthNcidypdeshaadibhedepyetdbhinntaa| ---- ... na virodhamadhiSThAtumISTe prAtItikatvataH // 4 // mati, AdikoMkA vyavahAra honA, lakSaNa, Adi yadyapi bhinna bhinna haiM, to bhI inakA abheda hai| virodhako sthApana karAneke liye koI samartha nahIM hotA hai| kyoMki mati, smRti, AdikoMmeM ekasA manana honA pratItiyoM dvArA nirNIta ho rahA hai| aisI dazAmeM choTe choTe aMza upAMzoMke bheda vicAre mUlapadArthakA bheda nahIM karA sakate haiN| na hi vyapadezAdibhedepi pratyakSavyaktInAM pramANAMtaratvaM pareSAM, nApyanumAnAdivyakInAmanumAnAditA kheSTamamANasaMkhyAniyamavyAghAtAt / ___ rasanA indriyajanya pratyakSa, cakSu indriyase utpanna huA pratyakSa, yogikA pratyakSa, Adi pratyakSa vyaktiyoMke nAmasaMkIrtana, lakSaNa AdikA bheda hote hue bhI pratyeka pratyakSoMko nyArA nyArA mina pramANapanA dUsare naiyAyika Adi vAdiyoMne nahIM svIkAra kiyA hai| tathA anvayI hetuse, vyatirekI hetuse, evaM pUrvavat Adi hetuoMse utpana huye anumAna athavA khArtha anumAna, parArtha anumAnarUpase anumAnakA isI prakAra nyAre nyAre zAdvabodha Adi vyaktiyoM ( vyaktipiMDoM) kA avAMtara bheda hote huye bhI nyArA nyArA anumAna Agama AdipanA nahIM hai / kyoMki thoDe thoDese bhedakA lakSya kara yadi mina mina pramANa ginAye jAyeMge taba to apane abhISTa pramANoMkI saMkhyAke niyamakA vyAghAta ho jaaygaa| pratyakSatAnumAnAditvena vA vyapadezAdibhedAbhAvAnadoSa iti cet matijJAnatvena sAmAnya tastadabhAvAdavirodhostu / prAtItikI hyeteSAmabhinnatA kayaMciditi na pratikSepamaIti / ___sampUrNa pratyakSa vyaktiyoMko pratyakSapanA ekasA hai / aura sabhI svArthAnumAna, parArthAnumAna vyaktiyoMko anumAnapanA vaisA hI hai / vyAkaraNa, koza, AptavAkya Adi dvArA zaktigraha kara utpanna huye zAbodhoMko ekasA AgamapanA hai| isa kAraNa sAmAnyarUpase vyapadeza, lakSaNa AdikA meda mahIM hai| ataH pratyakSa Adi pramANoMkI avAMtara vyaktiyoMko bhinna bhinna pramANa bana jAnekA doSa nahIM AtA hai| aisA kahanepara to hama jaina bhI mAnate haiM ki sAmAnyarUpase matijJAnapane karake una vyapadeza, lakSaNa, AdikoMkA mati, smRti AdimeM abhAva hai| isa kAraNa prakRtameM koI virodha na hoo| ina mati, smRti, AdikoMkA kathaMcita aminnapanA pratItiyoMmeM ArUDha ho rahA hai| bataH inake abhedako khaNDana karane ke liye koI samartha nahIM hai|
Page #215
--------------------------------------------------------------------------
________________ vArthacintAmaNiH mummmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmons kA kasya prakAra: syAdityucyate sUtrakAra dvArA kaMThokta kahe gaye mati, smRti, AdikoMmeMse kisake kaunase medhA Adika prakAra hoMge ! aisI jijJAsA honepara granthakAra dvArA samAdhAna kahA jAtA hai| .. buddhimateH prakAraH syAdarthagrahaNazaktikA / medhA smRteH tathA zadvasmRtizaktirmanasvinAm // 5 // UhApohAtmikA prajJA ciMtAyAH prtibhopmaa|| sAdRzyopAdhike bhAve sAdRzye tadvizeSaNe // 6 // pravarttamAnA keSAMcid dRSTA saadRshysNvidH| anI saMjJAyAH saMbhavAdyastu laiMgikasya tathA gataH // 7 // arthako bhale DhaMgase pakaDane kI zaktiko rakhanevAlI buddhi to matikA prakAra hai / aura smRtikA prakAra uttama dhAraNa rakhanevAlI medhA hai| yaha medhA kinhIM kinhIM manasvIjIvoMke zadvoMkI smaraNazaktirUpa utpanna hotI hai / tathA tarka, vitarka, svarUpa prajJA to ciMtAjJAnakA prakAra hai| evaM pratibhAjJAna bhI tarkajJAnakA prakAra hai / sAdRzya vizeSaNase yukta padArthameM athavA -usa padArthake vizeSaNa ho rahe sAdRzyameM kinhIM jIvoMke prata rahA upamAnajJAna dekhA jAtA hai / so yaha sAdRzyako jAnanevAle saMjJAjJAnakA prakAra hai / tathA sambhava, arthApatti, abhAva Adika to liGgajanya anumAnajJAnake bhedaprabheda haiM / kyoMka prAmANikoMke yahAM tisa prakAra samIcIna pratIti ho rahI hai| 14. matisAmAnyAtmikApi : buddhiriMdriyAnindriyanimittA sanikRSTArthagrahaNazaktikAvagrahAdimativizeSasya prakAraH / yathokta zavasmaraNazaktikA tu meghA smRteH| sA hi keSAMcideva manakhimAM jAyamAnA viziSTA ca smaraNasAmAnyAt / matijJAna sAmAnyasvarUpa bhI buddhi jo ki indriya aura anindriyake nimittase utpanna huI hai| tayA samavadhAnako prApta huye arthoke grahaNa karanekI zaktise viziSTa hai, vaha buddhi to avagraha, IhA, Adi vizeSa matijJAnoMkA prakAra hai| jaise khaMDa, muMDa, kapila, Adika bheda gauke prakAra haiM, tathA vaiseke vaise hI kahe huye zabdoMkA aura unake vAcya arthokA ThIka ThIka smaraNazakti rakhanekI kise yukta medhA so smaraNajJAnakA prakAra hai, jaise ki baDhiyA cAvaloMkA prakAra vAsumatI hai / vaha (medhA ) kinhIM kinhIM mahAmanA jIvoMke utpanna ho rahI anya, sAmAnya smaraNoMse viziSTa hotI I medhA kahI jAtI hai| 26
Page #216
--------------------------------------------------------------------------
________________ 202 tatvAryalokavArtika UhApohAtmikA prajJA ciMtAyA prakAraH pratimopamA ca sAdRzyopAdhike vastuni keSAM cidvastUpAdhike vA sAdRzye pravarcamAnA saMjJAyAH sAdRzyamatyabhijJAnarUpAyAH prakAraH, saMbhavArthApatyabhAvopamAstu laiMgikasya prkaarstthaamtiiteH| bhUta, bhaviSyat , dezAMtaravartI, svabhAvaviprakRSTa, Adi padArthoMkA samIcInarUpase tarka, vitarka saMkalpa karanAsvarUpa prajJA to vyAptijJAnarUpa ciMtAkA prakAra hai / aura prasAda guNase yukta huI navIna navIna arthoke jJAnako ughADanevAlI pratimA bhI ciMtAkA prakAra hai, jaise ki ahiMsAke bheda samiti, gupti, Adika haiN| tathA sAdRzya vizeSaNavAlI vastumeM athavA gauke vizeSaNa ho rahe sAdRzyameM kinhIM kinhIM jIvoMke pravartta rahA upamAna to sAdRzyakA pratyabhijJAna karanevAlI saMjJAkA prakAra hai / arthAt gauke sadRza gavaya hotA hai / isa vRddhavAkyakA smaraNa kara araNyameM rojhako dekhatA huA puruSa anena sadRzo gauH isake sadRza gau hai, athavA isakA sAdRzya gaumeM hai, gavaya. nirUpitaM goniSThaM sAdRzyaM aisA upamAna jJAna kara letA hai| ye donoM prakArakI upamA saMjJAkA prabheda haiN| jaise ki miSTAnnake modaka, peDA, barphI, magada, Adika prabheda haiM / sambhavajJAna, arthApatti, amAva pramANa, aura koI koI upamAnapramANa to liGgajanya anumAnake bheda prabheda haiN| jaise ki AmoMkA prakAra laMgaDA, mAladA, totApharI, hAthI jhUla, kalamI, Adi haiN| kyoMki tisa prakAra pratItimeM A rahe haiN| pratyekamiti sadasya tataH sNgtirissyte| samAptau ceti zadboyaM sUtresminna virudhyate // 8 // tisa kAraNa prakAra arthavAle iti zabdakI mati, smRti Adi pratyekameM saMgati kara lenA iSTa kI gaI hai| tabhI to mati Adike ukta prakAra saMbhavate haiN| tathA samApti arthameM pravarsa rahA yaha iti zabda bhI isa sUtrameM koI virodhako prApta nahIM ho rahA hai| isa prakAra matijJAna samApta ho gayA yaha artha bhI ThIka hai| thoDe zabdoMmeM bahuta arthoko pratipAdana karanevAle sUtrakArako yaha bhI artha abhISTa hai| matiriti smRtiriti saMjJeti ciMtetyabhinibodha iti prakAro na tadaryAntarameva matijJAnamaikamiti jJeyaM / matyAdibhedaM matijJAnaM matiparisamAptaM tadbhedAmAmanyeSAmatraivAMtarbhAvAditi vyAkhyeyaM gatyaMtarAsaMbhavAt tathA virodhAbhAvAca / kauoMse dahIkI rakSA karanA yahAM kauA padase dahIko bigADanevAle cIla, billI, kuttA AdikA upalakSaNa hai / isI DhaMgase mati isa prakArake jJAna, smRti, isa prakArake aura bhI jJAna, saMjJA isa prakArake anyajJAna, ciMtAkI jAtike jJAna, aura anumAna ke bhedaprabhedarUpakAna, ye saba
Page #217
--------------------------------------------------------------------------
________________ 201 prakArake jJAna usa matijJAnase bhinna nahIM haiM, eka matijJAnarUpa hI haiM, yaha samajhalenA cAhiye / athavA iti zadvakA samApti artha kara mati, smRti, Adi bhedavALA matijJAna cAroM orase matidvArA samApta ho cukA hai / usa matike anya meda prabhedoMkA mati, smRti, saMjJA, ciMtA, abhinibodha ina pAMcoMmeM antarbhAva ho jAtA hai / aisA bhI vyAkhyAna karalenA cAhiye / anya upAyoMkA asambhava hai tathA siddhAntase koI virodha nahIM hai| ___smRtirapramANameva sA kathaM pramANetarbhavatIti cenna, vadapramANatve srvshuunytaaptteH| tathAhi ___ koI zaMkA uThAtA hai ki gRhItapadArthako hI grahaNa karanevAlA smaraNajJAna to apramANa hI hai| bhalA vaha pramANoMmeM kaise garbhita ho sakatA hai ! AcArya kahate haiM ki isa prakArakA pUrvapakSa nahIM karanA / kyoMki usa smaraNako apramANapamA mAnanepara sabhI pramANa aura prameyoMke zUnyapanakA prasaMga hotA hai / isI arthako vizadakara kahate haiN| smRteH pramANatApAye saMjJAyA na pramANatA / tadapramANatAyAM tu ciMtA na vyavatiSThate // 9 // tadapratiSThitau kAnumAnaM nAma pravartate / tadapravartanedhyakSaprAmANyaM nAvatiSThate // 10 // tataH pramANazUnyatvAtprameyasyApi zUnyatA / sApi mAnAdvinA neti kimapyastIti sAkulam // 11 // smaraNajJAnako pramANapanA nahIM mAnanepara pratyabhijJAnako pramANapanA nahIM AtA hai| kyoMki pratyabhijJAna karanemeM smaraNazAna kAraNa hai / apramANa jJAnase to pramANajJAna utpanna nahIM ho sakatA hai| tathA usa pratyabhijJAnako apramANapanA honepara to ciMtAjJAna vyavasthita nahIM ho pAtA hai| kAraNa ki ciMtAjJAnameM pratyabhijJAna kAraNa paDatA hai / isI prakAra vyAptijhAnarUpa ciMtAkI pratiSThA nahIM honepara bhalA anumAna jJAna kahAM pravartasakatA hai ! anumAnake AtmalAma karanemeM vyAptijJAna kAraNa paDatA hai tathA usa anumAnakI kahIM bhI pravRtti na honepara pratyakSoMko pramANapanA nahIM Thahara pAtA hai / tisa kAraNa sabhI jJApakapramANoMkI zUnyatA ho jAnese prameyapadArthokI bhI zUnyatA ho ho jAyagI aura vaha zUnyavAdiyoMkI zUnyatA bhI pramANake vinA nahIM siddha ho pAtI hai / isa prakAra " kucha bhI tattva hai " isa vyavasthAko karaneke liye bar3I bhArI AkulatA maca jaaygii| kiyA karAyA sarva naSTa huA jAtA hai|
Page #218
--------------------------------------------------------------------------
________________ tatvArtha lokavArtike tasmAtpravarttakatvena pramANatvetra kasyacit / smRtyAdInAM pramANatvaM yuktamuktaM ca kaizcana // 12 // akSajJAnairanusmRtya pratyabhijJAya ciMtayeva / Abhimukhyena tadbhedAn vinizcitya pravarttate // 13 // 204 tisa kAraNa yahA~ prakaraNa meM artha meM pravRttiko karAnevAlA honese kisI jJAnako yadi pramANapanA mAnA jAyagA tatra to smRti, saMjJA, AdikoM ko bhI pramANapanA bana jAyagA, yaha kinhIM praviSTa vidvAnoMke dvArA kahA gayA mantavya yuktipUrNa hai / indriyajanya jJAnoM karake modaka Adi arthoM meM pravRtti hotI hai / utarate samaya nasenIke DanDoMkA smaraNa kara manuSya paga dharanemeM pravRtti karatA hai / rogI puruSa pUrvameM Arogya karA cukI auSadhikA pratyabhijJAna kara avayayI piNDa meM se thoDIsI nikAlI huI usI auSadhikA athavA usake sadRza banAyI huI dUsarI auSadhikA sevana karatA hai| tarkajJAnoM se dhUma, agni, AdikA sAhacarya grahaNakara ciMtA karegA aura usake yogya kAryako karegA tathA arthakI abhimukhatA karake usake bhedoMkA vizeSa nizcayakara agni Adi sAdhya meM anumAna dvArA pravRtti karatA hai / tathA AptavAkyadvArA vAcya arthako nirNayakara dezAMtarako gamana karane yA rasAyana banAne meM pravRtti karatA hai / isa prakAra sAkSAt yA paraMparAse pravRtti karAdenApana smRti AdikoMkI pramANatAkA bhI prayojaka ho jAvegA, koI niSedhaka nahIM hai / akSajJAnairvinizcitya pravartata iti yathApratyakSasya pravartakatvamuktaM tathA smRtvA pravartata iti smRterapi pratyabhijJAya pravartata iti saMjJAyA api cintayan tat pravartata iti tarkasyApi Abhimukhyena tadbhedAn vinizcitya pravartata ityabhinibodhasyApi tatastataH pratipattuH pravRttefarara mAkAMkSAnivRttighaTanAt / indriyajanya jJAnoM dvArA vizeSa nizcaya karake dRSTA jIva bhojana AdimeM pravRtti karatA hai / isa prakAra jaise pratyakSako pravarttakapanA kahA hai, tisa hI prakAra smRtijJAnase bhI padArthakA smaraNakara jIva pravarttatA hai / ata: smRtiko bhI pravarttakapanA ho jAo / pratyabhijJAna kara bhI pravRtti karatA hai, ataH saMjJAko bhI pravarttakapanA ho jAo / usa pratyabhijJAnase jAne huye kI ciMtanA karatA huA pravRtti karatA hai / isa DhaMgase tarkako bhI pravarttakapanA hojAo / tathA vyAptijJAna se saMbaMdhakA grahaNakara abhimukhapane karake usake bhedoMkA vizeSa nizcaya kara anumAtA pravartta rahA hai / isa kAraNa abhinibodha yAnI svArthAnumAna ko bhI pravarttakapanA hai / tisa tisa jJAnase pratIti karanevAle pratipattAkI pravRtti ho rahI hai / pratibhAsakA atikramaNa nahIM kara yAnI smRti AdikoMse huye pratibhAsoM ke anusAra AkAMkSAoMkI nivRtti honA ghaTita ho rahA hai / jijJAsita padArthakI AkAMkSAko nivRtti
Page #219
--------------------------------------------------------------------------
________________ tAryacintAmaNiH 205 karanA smRti Adika jJAnoM dvArA sAdhya kArya hai / ataH pravartakapanA smRti AdikoMmeM hai| hAM, pratyakSa pravartakatva meM jaise AkAMkSA, yogyatA, puruSArthajanyapravRtti, prApti ye madhya meM hote huye Abazyaka haiM, vaise hI smRti AdikoMke pravartakapane meM bhI AkAMkSA Adiko madhyavartI mAnanA cAhiyega nahIM to pravRtti hone yogya viSayakA upadarzana karA denA hI jJAnakA pravarttakapanA hai| yaha jJAnake gAMThakI to itanI Theva kahIM nahIM jAyagI / pravRtti viSayArthopadarzakatvena pramANasyArthaprApakatvaM tatra pratyakSameva pravartakaM pramANaM na punaH smRtiriti matamupAlabhate / tina jJAnoMme se eka pratyakSapramANa hI pravarttaka hai / phira smRti Adika to arthameM pravRtti karA - nevAle nahIM haiM / isa mantavyake Upara AcArya ulAhanA dete haiM ki- akSajJAnairvinizcitya sarva eva pravarttate / iti bruvana svacittAdau pravarttata iti smRteH // 14 // sampUrNa hI jIva indriyajanya jJAnoM karake padArthoMkA vizada nizcayakara pravRtti karate haiM, isa prakAra kaharahA bauddha apane AtmA, zarIra, AdimeM smRti se bhI pravRtti kararahA hai / isa kAraNa smRti bhI pravarttikA huI / arthAt devadatta darpaNa meM dekhI huI apanI sUrata mUratakA smaraNakara citrameM apane prativimbako dekhatA huA apanA smaraNa karaletA hai / pahilI bAlya kumAra avasthAoMkA yA I zarIra ke aneka bhAgoMkA smaraNakara pravRtti karatA hai| pUrva ke jJAnoMkA yA vicAroMkA smaraNakara vahI, khAte ke anusAra denA lenA karatA hai / dhyAna, bhAvanA, zoka, abhISTaprApti, Adi pravRttiyoM meM smRti hI kAraNa hai / katham-- to phira bauddhoMne smRtiko pravarttaka kaise nahIM mAnA ! batAo / unhe to eka eka pada calanemeM smRtiko pravarttaka kahanA paDegA / anyathA svakIyacitta AdimeM smRtise bhalA pravRtti kisa prakAra ho sakegI ! | gRhItagrahaNAttatra na smRtezvetpramANatA / dhArAvAhyakSavijJAnasyaivaM labhyeta kena sA // 15 // viziSTasyopayogasyAbhAve sApi na cenmatA / tadbhAve smaraNopyakSajJAnavanmAnatAstu naH // 16 //
Page #220
--------------------------------------------------------------------------
________________ tina pramANoMke prakaraNameM smRtiko gRhItakA grahaNa karanevAlI honese yadi pramANapamA nahIM mAnoge to isa prakAra dhArAvAhi indriyajJAnako vaha pramANapanA kisa karake prApta ho sakegA ? btaao| isapara bauddha yadi yoM kaheM ki viziSTa upayogake na honepara dhArAvAhikajJAnako vaha pramANapanA mI nahIM mAnA gayA hai, aisA kahanepara to hama kahate haiM ki hama syAdvAdiyoMke yahAM bhI svArthakI viziSTa navIna jJapti ho jAnepara smaraNameM bhI Apa indriyajanya jJAnake samAna pramANapanA Thahara jaao| smRtyA svArtha paricchidya pravRttau na ca baadhyte| yena prekSAvatAM tasyAH pravRttirvinivAryate // 17 // smaraNa jJAnake dvArA sva aura arthakI jhaptikara pravRtti honemeM koI bhI jIva bAdhAko prApta nahIM hotA hai, jisase ki usa smRtise vicArazAlI jIvoMkI ghaTa, paTa, AdimeM pravRtti calAkara nivAraNa karadI jAya / smRtimUlAbhilASAdervyavahAraH pravartakaH / na pramANaM yathA tadvadakSadhImUlikA smRtiH // 18 // ityAcakSaNikonumAnaM mAmasta pRthkprmaa| pratyakSaM taddhi tanmUlamiti cArvAkatAgatiH // 19 // smaraNajJAnako pramANa nahIM mAnanevAle bauddha yA vaizeSika kahate haiM ki smRtiko kAraNa mAna kara huyIM amilASA, puruSArtha, kriyA, Adikase utpanna huA vyavahAra yadyapi pravartaka hai to bhI pramANa nahIM haiM / kyoMki ye jaDa haiM yaha jaina bhI mAnate haiM / athavA smRtiko mUla kAraNa rakhate huye bhI pramANa nahIM haiN| unhIMke samAna indriyajanya jJAnako mUlakAraNa svIkArakara utpanna huI smRti mI pramANa nahIM hai| bhale hI vaha arthameM pravRtti karAnevAlI ho, kyoMki jisa jJAna yA jaDa vyavahAroMkA mUlakAraNa jJAna par3a cukA hai, usa gRhItagrAhI jJAnako yA jJAnajanya vyavahAroMko hama pramANa nahIM mAnate haiM / AcArya kahate haiM ki isa prakAra baDe ATopake sAtha bakhAna rahA vaizeSika yA bauddhavAdI anumAnako bhI pRthakpramANa nahIM mAne / kyoMki usa anumAnakA bhI mUla kAraNa vaha pratyakSa pramANa hI hai / hetuko jAnanemeM yA pakSako grahaNa karanemeM pratyakSakI AvazyakatA hai| dRSTAntameM vyAptigrahaNa kiye gaye hetuke sArikhA hI yaha dRzyamAna hetu hai| isa pratyabhijJAnakI bhI anumAnameM AvazyakatA hai / vyAptikA smaraNa bhI kAraNa hai / pratyakSa to prasiddharUpase kAraNa ho hI rahA hai| isa prakAra isa naiyAyika yA mImAMsaka athavA bauddhako cArvAkapanA prApta ho jAtA hai| kyoMki cArvAka hI una jJAnoMko pramANa nahIM mAnatA hai, jinameM ki pratyakSajJAna kAraNa ho jAtA hai| aisI dazAmeM smRti, saMjJA, citA Adika malA pramANa kahAM Thahara sakate ! kisI bhI jAna
Page #221
--------------------------------------------------------------------------
________________ dvArA jisakA viSaya gRhIta nahIM huA ( achatA ) hoya, usIko pramAtA mAnanekA yaha Agraha to cArvAka banajAnepara hI zomatA hai| yopi pratyakSamanumAnaM ca pravartakaM pramANamiti manyamAnaH smRtimUlasyAmikApA. deriva vyavahArapravacehetoH pratyakSamUlasmaraNasyApi pramANatAM pratyAcakSIta sonumAnamapi pratyakSAtpRthakpamANaM mAmasta tasya pratyakSamUlatvAt / na apratyakSapUrvakamanumAnamasti / anumAnAMtarapUrvakamastIti cena, tasyApi pratyakSapUrvakatvAt / sudaramapi gatvA tasyAmatyakSa pUrvakatve'navasthAprasaMgAt / tatpUrvakatve siddha pratyakSapUrvakamanumAnamiti na pramANaM syAt / tatazca pApakatvaprAptirasya / jo bhI vAdI pratyakSa aura anumAna ye do pravRtti karA denevAle pramANa hai, isa prakAra mAna rahA hai, aura mUlabhUta smRtike nimitta kAraNase huyIM abhilASA Adikase vyavahArakI pravRtti hotI hai| usake hetu abhilASA Adiko jaise pramANapanA nahIM mAnA gayA hai, vaise hI pratyakSako mUla kAraNa sthApakara huye smaraNakI bhI pramANatAkA pratyAkhyAna kregaa| vaha bauddha to anumAnako bhI pratyakSase nyArA pramANa nahIM mAna skegaa| kyoMki usa anumAnakA mUlakAraNa pratyakSa hai| pratyakSako kAraNa nahIM mAnatA huA koI bhI anumAna saMsArameM nahIM hai / yadi koI yahAM yoM kahe ki anumAnake pIche honevAlA dUsarA anumAna to pratyakSapUrvaka nahIM hai / dhUmakA pratyakSa kara utpana huye anike anumAnase punaH usa sthAnakI uSNatAkA anumAna hotA hai / prakRta dezase dezAMtarameM gamana karanese sUryameM gatikA anumAna kara punaH usa anumAnase sUryameM atIndriya gramanazaktikA anumAna kiyA jAtA hai| lokavyavahArameM bhI kahIM kahIM cAra, pAMcataka anumAnoM karake vastukA nirNaya karate haiM / ataH sabhI anumAna to pratyakSapUrvaka nahIM huye, granthakAra kahate haiM ki yaha to na khnaa| kyoMki dUsare, tIsare Adi anumAnakA bhI paramparAse kAraNa ho rahA pratyakSa hI hai| bahuta dUra mI jAkara usa anumAnako yadi pratyakSapUrvaka nahIM mAnA jAyagA to anavasthA doSakA prasaMga hogaa| kyoMki vyApti yA hetuko anumAna dvArA jAnate jAnate AkAMkSAkI nivRtti nahI hovegii| hAM, yadi dUra bhI jAkara kisI anumAnake pUrvameM huye pratyakSako kAraNapamA siddha mAnaloge to pratyakSapUrvaka anumAna bana gayA / isa prakAra vaha anumAna aba Apake vilakSaNa vicAra anusAra pramANa nahIM ho sakegA / aura taisA honese isa bauddhavAdIko apane hI matakA svayaM bAdhakapanA prApta hotA hai| anumAnapramANa hAthase nikalA jAtA hai| . svArthaprakAzakatvena pramANamanumA yadi / smRtirastu tathAnAbhilASAdistadabhAktaH // 20 //
Page #222
--------------------------------------------------------------------------
________________ 208 tatArtha lokavArtike aamana sva aura arthakA prakAzakapanA honese yadi anumAnako pramANa kahoge taba to tisI prakAra svaparaprakAzaka honese smRti bhI pramANa ho jAo / hAM, jJAnabhinna abhilASA, puruSArtha, Adika to usa svArthake prakAzakapanakA abhAva ho jAnese pramANa nahIM ho sakate haiM, acetana padArtha pramANa nahIM haiN| .svArthaprakAzakatvaM pravartakatvaM na tu pratyakSArthapradarzakatvaM nApyarthAbhimukhagatihetutvaM taccAnumAnasyAstIti pramANatve smaraNasya tadastu ta eva nAbhilASAdestadabhAvAt / na hi yathA smaraNaM svArthasmartavyasyaiva prakAzakaM tathAbhilASAdistasya mohodayaphalatvAt / sva aura arthakA prakAzakapanA hI jJAnameM pravartakapanA hai / pratyakSa kiye gaye arthakI prAptimeM upayogI jhAMkI karA denApana jJAnakI pravartakatA nahIM hai / tathA arthakI ora sanmukha gati karAnekA kAraNapanA bhI jJAnakI pravartakatA nahIM hai / sarvajJa pratyakSase yA aSTamahAnimitta, jyotiSa, maMtra, svapna Adi jJAnoMse bhUta, bhaviSyat yA dezAMtaroMke padArthIkA jJAna ho jAtA hai / unakI pradarzinI yA unako pakaDaneke liye gati to nahIM hotI hai / ataH svArthakA prakAza kara denA hI jJAna dvArA sAdhya kArya hai / vastutaH jJAna karA denA hI gurutara kArya thaa| dhanArthIko dhana dIkha jAnA hI atyanta kaThina kArya hai / usakA prApta karalenA to atIva sulabha hai| so vaha svArthakA prakAzakapana anumAnake bhI hai / isa kAraNa yadi anumAnako pramANa mAnA jAyagA to tisa hI kAraNa smaraNako bhI vaha pramANapanA vyavasthita ho jAo / hAM, abhilASA calanA, hAtha pasAranA, Adika to pramANa nahIM hai| kyoMki unameM sva aura arthakA pratibhAsa karAdenApana nahIM hai / dekhiye, jaise smRti smaraNa karane yogya svArthokI hI prakAzikA hai, tisa prakAra abhilASA, rati, lobhavRtti Adika pariNatiyAM svArthokI jJapti nahIM kara pAtI haiN| kyoMki ve abhilASA Adika to mohanIyakarmake udaya honepara AtmAke vibhAvabhAvarUpa phala haiM / jJAnasvarUpa yA cetanasvarUpa padArtha nahIM hai / kintu svArthIkA prakAza karanA to jJAnAvaraNake kSayopazama yA kSaya ho jAnepara AtmakA svabhAvika pariNAma hai| samAropavyavacchedassamaH smRtyanumAnataH / "svArthe pramANatA tena naikatrApi nivAryate // 21 // smRtijJAna, aura anumAnajJAnase samAropakA vyavaccheda honA bhI samAna . hai| tisa kAraNa svArthoke jAnanemeM pramANapanA donoM se kisI ekameM bhI nahIM rokA jA sakatA hai / arthAt saMzaya, viparyaya, anadhyavasAya, ajJAna, svarUpa samAropakA vyavaccheda karanevAle honese smRti, aura anumAna donoM mI pramANa haiN|
Page #223
--------------------------------------------------------------------------
________________ tavArthacintAmaNiH / yathA cAnumAyAH kacitpravRttasya samAropasya vyavacchedastathA smRterapIti yuktmubhyo| prmaanntvmnythaa'prmaanntvaaptteH| eka bAta yaha bhI hai ki kisI viSayameM pravartta rahe samAropakA nivAraNa karanA jisa prakAra anumAna pramANase ho jAtA hai, usI prakAra smRtise bhI samAropakA vyavaccheda ho jAtA hai, isa kAraNa donoMko pramANapanA yukta hai / anyathA eka sAtha donoMko bhI apramANapanekA prasaMga hogA, arthAt jaise smRti apramANa hai, vaise anumAna bhI apramANa ho jaaygaa| smRtiranumAnatvena pramANamiSTameva nAnyatheti cet / koI pUrvapakSa karatA hai ki smRtiko hama nyArA tIsarA pramANa nahIM mAnate haiM / kintu Avazyaka mAne jA cuke anumAna pramANapanese smRtijJAnako hama pramANa hI iSTa karate haiN| dUsare prakAroMse nahIM, isa prakAra pakSa karanepara to AcArya uttara kahate haiN| smRtirna laiMgikaM liMgajJAnAbhAvepi bhaavtH| saMbaMdhasmRtivanna syAdanavasthAnamanyathA // 22 // parAparAnumAnAnAM kalpanasya prsNytH| vivakSitAnumAnasyApyanumAnAMtarAjjanau // 23 // smRtijJAna (pakSa) anumAnapramANa nahIM hai (sAdhya) / kyoMki vyAptigrasta hetukA jJAna na hone para bhI smaraNajJAnakA sadbhAva dekhA jAtA hai (hetu) / jaise ki sAdhya aura sAdhanake sambandharUpa vyAptikA smaraNa karanA anumAna jJAna nahIM hai ( dRssttaant)| yadi aisA nahIM hogA to dUsare prakArose mAnanepara anavasthA hogI / arthAt anyathA yAnI vyApti smaraNako bhI yadi anumAnarUpa mAnA jAyagA to usa anumAnameM bhI vyApti smaraNakI AvazyakatA hogI aura vaha vyAptismaraNa bhI tIsarA anumAna paDegA / usa tIsare anumAnake uThAneke liye cauthe vyAptismaraNarUpa anumAna AdikI AvazyakatA bar3hatI hI jaavegii| isa DhaMgase anavasthA doSa hogA / kyoMki vivakSA prApta huye anumAnakI bhI anya anumAnoMse utpatti mAnanepara * uttarottara aneka anumAnoMkI kalpanAkA prasaMga hotA hI calA jaaygaa| - saMbaMdhasmRtInumAnatve smartavyArthena liMgena bhAvyaM tasya tena saMbaMdhastvabhyupagantavyastasya ca smaraNaM paraM tasyApyanumAnatve tatheti parAparAnumAnAnAM kalpanAdanavasthA / na anumAnAMtarAdanumAnasya janane kacidavasthA nAma / .. jaba ki avinAbhAva saMbaMdhakI smRtiko anumAnapramANa mAnoge to smaraNa karane yogya arthake
Page #224
--------------------------------------------------------------------------
________________ 210 tatvArthakokavArtike 3300mmmmmmm sAtha vyApti rakhanevAlA dUsarA hetu honA cAhiye tabhI to anumAna utpAna hogaa| usakA bhI apane sAdhyake sAtha saMbaMdha to svIkAra karanA hI cAhiye / saMbaMdhake binA korA hetu to sAdhyakA jJApaka nahIM hotA hai / phira usa saMbaMdhakA smaraNa bhI nyArA mAnanA hogaa| usa saMbaMdhasmaraNako bhI anumAna. pramANa kahoge to phira tisa prakAra anumAnake liye bhI anya vyApti smaraNarUpa anumAnoMkI utthAna AkAMkSAkI Dora dropadIke cIrasamAna baDhatI hI calI jAyagI / isa prakAra Age Age honevAle anumAnoMkI kalpanA karanese anavasthA hogI / dekho bhAI, dUsare anumAnase anumAnakI utpatti honA mAnanemeM kahIM bhI ThaharanA nahIM ho pAtA hai| sA saMbaMdhasmRtirapramANameveti cet / - koI kaharahA hai ki vaha sAdhana aura sAdhyake saMbaMdhakI smRti to apramANa hI hai| apramANa jJAnase bhI anumAnapramANakI utpatti ho sakatI hai| jaise ki jaDa indriyoMse cetanapratyakSa utpanna ho jAtA hai / pahile samyagjJAnakI utpatti to mithyAjJAnase huI mAnanI hI paDegI / daridroMkI saMtAna seTha aura mUlkI santAna paNDita ho jAtI hai| akaTaka suvarNase kaTaka suvarNa utpanna ho jAtA hai| kIcase kamala aura khAnakI maTTIse sonA upajAtA hai| aise hI apramANase pramANa utpanna ho jAyagA / hamane vyApti jJAmako apramANa mAnA hai| vyAptike smaraNako bhI hama pramANa nahIM mAnate haiM / AcArya kahate haiM ki yadi isa prakAra vaizeSika kaheMge to isakA uttara suniye / nApramANAtmano smRtyA saMbaMdhaH siddhimRcchati / . . pramANAnarthakatvasya prasaMgAtsarvavastuni // 24 // apramANasvarUpa smRti karake sAdhya aura sAdhanakA avinAbhAva saMbaMdha to siddhiko prApta nahIM hosakatA hai| kyoMki yadi apramANajJAnoMse hI arthakA nirNaya hone lage to sampUrNa vastumeM yAnI vastuoMkA nirNaya karaneke liye pramANajJAnake vyartha ho jAnekA prasaMga hogaa| bhAvArtha-apramANase pramANakI utpatti mAna bhI lI jAya etAvatI apramANakA viSaya to vastubhUta nahIM jAnA jA sakatA hai / anumAnake liye vyAptikA jAnanA Avazyaka hai / usa saMbaMdharUpa vyAptikA satyajJAna to anumAnase nahIM ho sakatA hai / mithyAjJAnase bAluko miTTI yA jala samajhakara usase ghaDA yA pipAsA dUra karanA kArya to nahIM bana pAtA hai / yahAM to kArya karanevAle vastubhUta padArtha cAhiye / na hyapramANAt prameyasya siddhau pramANamarthaknAma / na cApramANAt kiMcitsiddhyati kiMcinnetyardhajaratInyAyaH zreyAn sarvatra tadvizeSAbhAvAt / apramANase hI prameyakI siddhi honA mAnanepara pramANajJAna to bhalA nAmamAtrako bhI saphala nahIM ho pAtA hai| yahAM yadi koI yoM kaheM ki kucha padArthokI siddhi to apramANa jJAnase ho
Page #225
--------------------------------------------------------------------------
________________ tatvArvacintAmaNiH 211 commonommamsannnnnnnnnn jAtI hai, aura kinhIM padArthokI siddhi apramANa jJAnoMse nahIM ho pAtI hai / granthakAra kahate haiM ki isa prakAra ardhajaratIyanyAya to zreSTha nahIM hai| kyoMki sabhI sthaloMpara usa arthakI svaparaparicchitti kharUpa siddhi karAnevAle padArthameM koI vizeSatA nahIM hai / bhAvArtha-Adhe arthokI pramANase siddhi honA mAnanA aura zeSa Adhe arthokI apramANase siddhi mAnanA ucita nahIM hai, jaise ki AdhI buTThI strIkA apaneko yuvatI samajhanA anIti hai| sUryake prakAza yAM megha varSaNake sAmAnya nyAya sarvatra ekasA hotA. hai / arthakI samIcInajJapti pramANoMse hI hotI hai / isameM akANDatANDava kara maThA baDhAnA vyartha hai| smRtistaditi vijJAnamarthAtIte bhavatkatham / syAdarthavaditi kheSTaM yAti bauddhasya lakSyate / / 25 // pratyakSamarthavanna syAdatItethe samudbhavat / tasya smRtivadevaM hi tadvadeva ca laiMgikam // 26 // saugata kahatA hai ki " so vaha thA " isa prakAra vijJAna karanA smaraNa hai| vaha smaraNa arthaka atikrAnta ho jAnepara utpanna hotA huA bhalA arthavAn kaise hogA ! arthAt viSayabhUta arthake bhUtakAlake peTameM vyatIta ho jAnepara smaraNa hotA hai / usakA jJeya artha vartamAnameM nahIM rahA / phira smaraNajJAnako jaina arthavAn kaise mAna sakate haiN| AcArya bolate haiM ki isa prakAra kahanepara to bauddhakA apanA gAMThakA abhISTa siddhAnta bhI calA jAtA hai, aisA dhvanita hotA hai| dekhiye, bauddhoMne pratyakSajJAnakA kAraNa svalakSaNa arthako mAnA hai / kAryase eka kSaNa pUrvameM samartha kAraNa rahA karatA hai / kSaNikavAdI bauddhoMke yahAM kArya aura kAraNakA eka hI kSaNameM ThaharanA to nahIM banatA hai / pratyakSajJAnake utpanna honepara usakA kAraNa khalakSaNa artha naSTa ho cukA hai / ataH arthake atIta ho jAnepara usa bauddhake yahAM isa prakAra male DhaMgase utpanna ho rahA pratyakSapramANa mI smRtike samAna arthavAn na ho skegaa| aneka varSa pahile mare huye puruSake samAna eka kSaNa prathama marA huA manuSya mI dhana upArjana nahIM kara sakatA hai / tathA usa pratyakSake hI samAna anumAnajJAna bhI atIta arthake honepara utpanna huA santA arthavAn nahIM ho skegaa| nirviSayajJAna to pramANa nahIM hai| -..-... . . nArthAjjanmopapadyeta pratyakSasya smRteriva / tadvatsa eva tadbhAvAdanyathA na kSaNakSayaH // 27 // smRtikA jaise arthase janma honA yuktipUrNa nahIM hai, usIke samAna pratyakSakI utpatti bhI arthase mAnanA anucita hai| smRti jaise vinA bhI arthake ho jAtI hai, vaise hI vaha pratyakSa bhI
Page #226
--------------------------------------------------------------------------
________________ 212 tatvArtha lokavArtike 1 artha vinA ho jAtA hai| dekho, rajatake nahIM hote huye bhI sIpameM rajatakA jJAna ho jAtA hai| sarvajJako bhUta, bhaviSya, paryAyoMkA pramANa Atmaka pratyakSa ho rahA hai / yaha vyatireka vyabhicAra huA / arthake vinA bhI jJAna ho gyaa| Apa bauddha vicAreM to sahI ki pUrvakSaNavarttI arthako kAraNa mAnakara usake sadbhAvase yadi pratyakSa utpanna hogA, taba to sampUrNa pratyakSa arthake nahIM vidyamAna honepara hI huye, anyathA yAnI kAryakAlameM kAraNakI sattA mAnI jAyagI, taba vyatireka vyabhicAra to Tala jAyagA, kintu ApakA mAnA huA kSaNikapanekA siddhAnta gira gayA / kyoMki do, tIna, Adi kSaNoMtaka svalakSaNatattva Thahara gayA / arthAkAratvatodhyakSaM yadarthasya prabodhakaM / tata eva smRtiH kiM na svArthasya pratibodhikA // 28 // jJAna arthakA AkAra ( pratibiMba ) paDajAnese pratyakSako jisa kAraNa arthakA bodha karAnevAlA mAnA gayA hai, usa hI kAraNa smRti bhI sva aura arthakI vyutpatti karAnevAlI kyoM na ho jAve ? arthakA vikalpa karanArUpa AkAra donoM pratyakSa aura smRtimeM ekasA hai| ghUsa khAnevAle adhikArIke samAna AtmAkA vibhAva cAritra bhale hI anyAya kara baiThe, kintu AtmAkA jJAnapariNAma choTe bAlakake samAna anyAyamArgako nahIM pakaDatA hai / hAM, miSTAnna denevAle Thagake samAna cAritrarUpa mohake vibhAvase baragalAye gaye bAlakake samAna jJAna kabhI kabhI nyUna adhika bakane laga jAtA hai / vastutaH sabhI samIcInajJAna savikalpaka haiM / aspaSTatvena cennAnumAnepyevaM prasaMgataH / prApyArthenArthavattA cedanumAyAH smRterna kim // 29 // yadi aspaSTa pratibhAsa hone ke kAraNa smRtiko artharahita mAnoge to ThIka nhiiN| kyoMki isa prakAra anumAnameM bhI arthavAn na ho sakanekA prasaMga AvegA / yadi aparamArthabhUta sAmAnyarUpa jJeya viSayakI apekSAse nahIM kintu prApta karane yogya vastubhUta svalakSaNa arthakI apekSAse anumAnako arthavAna kahA jAyagA, taMtra to prApta karane yogya arthakI apekSAse smRtiko bhI arthavAlI kyoM nahIM mAnA jAtA hai ? smaraNakara mukhameM kaura dediyA jAtA hai / andhakAra dazAmeM gRhake abhyasta padArthokA smaraNakara ThIka ve ke ve hI grahaNa kara liye jAte haiM / tato na saugato'numAnasya pramANAtAmupayaMstAmapAkartumIzaH sarvathA vizeSAbhAvAt / tisa kAraNa bauddhavAdI anumAnake pramANapanako svIkAra karatA huA usa smRtikA khaNDana karane ke lie samartha nahIM ho sakatA hai| sabhI prakAroMse anumAna aura smRtimeM koI prAmANya aura
Page #227
--------------------------------------------------------------------------
________________ talArthacintAmaNiH 219 aprAmANyakI prayojaka ho rahI vizeSatAyeM nahIM pAyI jAtI haiN| jisase ki anumAnameM pramANapanA aura smRtimeM apramANapanA ThaharA diyA jAya / manasA janyamAnatvAtsaMskArasahakAriNA / sarvatrArthAnapekSeNa smRtirnArthavatI yadi // 30 // tadA saMskAra eva syaatprvRttistnnibNdhnaa| tatrAsaMbhavatorthe cedyaktamIzvaraceSTitam // 31 // bauddha kaha rahe haiM ki arthakI nahIM apekSA karanevAle aura kevala bhUtameM jAne huye padArthake saMskArako sahakArI kAraNa rakhanevAle manake dvArA sarvatra smRti utpanna ho rahI hai, ataH smRti artha vAlI nahIM hai / granthakAra kahate haiM ki yadi aisA kahoge taba to saMskArake honepara hI usa saMskArako kAraNa mAnakara usa arthameM pravRtti hogI / kintu arthake na honepara kevala saMskAradvArA pravRtti honA asaMbhava hai / ataH bauddhoMkA yaha manamAnI niyama gaDhanA spaSTarUpase sabake sanmukha ( sare bAjAra ) svatantra samrATapanekI ceSTA karanA hai| athavA vaizeSikoM dvArA mAne gaye svataMtra Izvarake sadRza kucha bhI yukta ayukta mamamAnI kriyA karanA hai| : anarthaviSayatvepi smRteH pravartamAnorthe pravartate saMskAre pravRtterasaMbhavAditi sphuTa rAjaceSTitaM yatheSTaM pravartamAnAt / / ___jaise koI svatantra rAjA apanI sAmarthyake ghamaMDameM Akara cAhe jaise kara lagA detA hai, svavargakA pakSa karatA hai, paravargako anucita daNDa detA hai, usIke samAna yaha bauddha bhI spaSTa rItise rAjAkI ceSTA kara rahA hai / kyoMki apanI icchAke anusAra cAhe jahAM pravRtti kara rahA hai| smRtiko vastubhUta arthakA viSaya karanevAlI nahIM mAnatA huA bhI pravRtti karanevAlA bauddha usa smRtike dvArA arthameM pravarta rahA hai| saMskAra honepara to pravRtti honA asambhava hai| ativRddha avasthAmeM paDe hue saMskAra bicAre yuvA avasthAke samAna trivargasevanameM pravRtti nahIM karA sakate haiM / arthAt bauddhoMne smRtike dvArA arthoMmeM pravRtti honA to mAna liyA, kintu smRtiko arthavatI na mAnA, aisA manacAhA anTasanTa vyavahAra avicArI manuSya hI karate haiN| dekhiye, bAlaka bhI smaraNa kara aoMmeM pravRtti karate hue dekhe jAte haiM / ataH pratyakSa yA apratyakSa anumAnake samAna smRti bhI arthavAlI hai| paMtike paradeza jAnepara jaise strI pativAlI banI rahatI hai, aise hI arthake bhUtakAlameM jAnepara bhI yA kisIkI oTameM ho jAnepara bhI smRti arthavAlI hai| rAjA yA seThakI jebameM yadi kisI samaya rupayA nahIM bhI hoya to bhI ve arthavAna haiN|
Page #228
--------------------------------------------------------------------------
________________ 219 tatvArtha lokavArtike pratyakSaM mAnasaM jJAnaM smRteryasyAH prajAyate / sA hi pramANasAmagrIvartinI syAt pravartikA // 32 // pramANatvAdyathA liNgiliNgsNbNdhsNsmRtiH|--- liMgijJAnaphaletyAhuH sAmagrImAnavAdinaH // 33 // tadapyasaMgataM liMgijJAnasyaiva prsNgtH| pratyakSatvakSaterliMgatakalAyAH smRteriva // 34 // jisa smRtise pratyakSarUpa mAnasajJAna acchA utpanna ho jAtA hai, vahI smRti pratyakSa pramANakI kAraNasAmagrImeM vartatI huI pravartaka mAnI gayI hai / ataH pramANako kAraNasAmagrImeM patita honese smRti mukhya pramANa nahIM hai| kintu gauNapramANa hai| jisa jJAnakI sAmagrImeM jo smRti paDI huyI hai, upacArase vaha usI pramANarUpa hai| jaise ki anumAna. dvArA sAdhyajJAnarUpa phalako utpanna karanevAlI sAdhya aura hetuke saMbaMdhakI acchI smRti mukhyapramANa nahIM ho rahI santI upacArita pramANa hai / pramANakI sAmagrImeM paDe huye jJAnoMko mukhyapramANa mAnanA Avazyaka nahIM hai| isa prakAra koI sAmagrIko gauNapramANa mAnanevAle vAdI kaha rahe haiM / AcArya kahate haiM ki isakA vaha kahanA mI asaMgata hai| kyoMki yoM to akele anumAnajJAnako hI pramANapanekA prasaMga hogA / pratyakSako pramANapanA naSTa ho jaaygaa| kyoMki pratyakSa to anumAnakI sAmagrImeM par3A huA hai| jaise ki hetu aura usakA phala sAdhyake saMbaMdhako viSaya karanevAlI smRtiko pramANapanA nahIM mAnA jAtA hai / athavA smRtiko sAmagrImeM DAlakara pramANapanakA usapara anugraha kiyA hai / sAmagrImeM paDajAnese usa smRtike gAMThakA svataMtra kArya anyatra thoDA hI calA jAtA hai / ghaTakA kAraNa bananeke pahile bhI to daNDa apanI arthakriyAoMko karatA hai| . yasyAH smRteH pratyakSaM mAnasaM jAyate sA tadeva pramANaM vatsAmadhyaMtarbhUtatvataH pravartikA khArthe yathAnumAnaphalA saMbaMdhasmRtiranumAnameveti / vacanasaMbaMdhaM pramANamanumAnasAmadhyaMtabhUtamapIti cet. prativAdI kaha rahA hai ki jisa smRtise jo mAnasa pratyakSa utpanna hogA vaha smRti vahI pramANakI sAmagrImeM aMtarbhUta honeke kAraNa svArthameM pravRtti karAnevAlI mAnI jAyagI, jaise ki anumAna jJAna hai phala jisakA, aisI sAdhya sAdhanoMke saMbaMdhakI smRti anumAnapramANarUpa hI hai| isa prakAra anumAnakI sAmagrImeM aMtarbhUta ho rahA bhI saMbaMdhakA vacana pramANa hai, bhale hI upacArase hoya / isa prakAra kahanepara to AcArya uttara karate haiM ki
Page #229
--------------------------------------------------------------------------
________________ tavArthacintAmaNiH pratyakSavatsmRteH sAkSAphale svaarthvinishcye| .... kiM sAdhakatamatvena prAmANyaM nopagamyate // 35 // pAraMparyeNa hAnAdijJAnaM ca phalamIkSyate / tasyAstadanusmRtyaMtaryAthArthyavRttitorthinaH // 36 // pratyakSake samAna smatikA bhI avyavahita phala jaba apanA aura arthakA vizeSa nizcaya karanA niyata ho rahA hai, to phira svArthakI pramiti karanemeM prakRSTa upakAraka honeke kAraNa pratyakSako jaise pramANa kahA jAtA hai, usIke samAna svArthake nizcaya karAne meM karaNa honese smaraNako pramANapanA kyoM nahIM khIkAra kiyA jAtA hai ! aura paramparAse usa smaraNajJAnake phala bhI pratyakSake phala samAna heyakA parityAga karanA, upAdeyakA grahaNa karanA, upekSA karanA, Adi yA tadviSayakajJAna hote huye dekhe jA rahe haiN| kyoMki aryakI abhilASA rakhanevAle jIvakI usa smRtike anusAra smaraNake bhItara Aye huye arthameM yathArtharUpase pravRtti ho rahI hai| AMkhoMko macikara yA aMdheremeM bhI jIva smaraNa dvArA abhISTa padArthakI prApti aura aniSTapadArthakA parityAga kara dete haiN| tato na yogopi smRterapramANatvaM samarthayitumIzaH pratyakSAdipramANarUpatvaM vA, yayo. ktadoSAnuSaMgAt / tisa kAraNa naiyAyika aura pAtaJjalamatI bhI smRtike apramANapanakA samarthana karaneke liye prabhu nahIM haiM / athavA smRtiko pratyakSa, anumAna Adi svarUpa bhI nahIM siddha kara sakatA hai arthAt Avazyaka mAne gaye pratyakSa Adi pramANoMmeM smRtikA aMtarbhAva nahIM ho sakatA hai / kyoMki pUrvameM kahe anusAra doSoMkA prasaMga hogA / yahAMtaka smRtijJAnako nyArA pramANa sAdha kara matijJAnarUpa siddha kara diyA gayA hai / aba pratyabhijJAnakA vicAra calAte haiN| pratyabhijJAya ca svArtha vartamAno yatorthabhAk / mataM tatmatyabhijJAnaM pramANaM paramanyathA // 37 // jisa kAraNase ki kha aura arthakA pratyabhijJAna karake pravRtti kara rahA puruSa arthIko prApta karanevAlA ho rahA hai, usa kAraNa vaha darzana aura smaraNako kAraNa mAnakara utpanna huA pratyamijJAna to pramANa mAnA gayA hai| kintu jo dUsarA pratyabhijJAna yathArthakI brApti karAnevAlA nahIM hai| vaha anyathA yAnI anya prakAra pramANabhAsa hokara pratyabhijJAnAmAsa hai| tadvidhaikatvasAdRzyagocaratvena nizcitaM / saMkIrNavyatikIrNatvavyatirekeNa tattvataH // 38 //
Page #230
--------------------------------------------------------------------------
________________ 316 tattvAryazlokavArtike tenaM lUnapunarjAtamadanAMkuragocaraM / sAdRzyapratyabhijJAnaM pramANaM naikatAtmani // 39 // ekatvagocaraM ca syAdekatve mAnamaMjasA / na sAdRzye yathA tasmiMstAdRzoyamiti grahaH // 40 // vaha pratyabhijJAna do prakArakA hai / pahilA to bhUta aura vartamAnakAlakI paryAyoMmeM rahanevAle ekapanako viSaya karanevAlA rUpase nizcita ho rahA ekatva pratyabhijJAna hai / aura dUsarA dRSTa aura dRzyamAna padArthoMmeM sAdRzyako viSaya karanevAlApanase nirNIta ho rahA sAdRzya pratyabhijJAna hai| yaha pratyabhijJAna aneka dharmokI yugapata prApti hojAnArUpa saMkara doSa aura parasparaviSayoMmeM gamana karanArUpa vyatikara doSase dUra rahaneke kAraNa yathArtharUpase ThIka usI vastukI jJaptiko karA detA hai / tisa kAraNa kATa diye gaye kintu punaH utpanna ho gaye aise keza, nakha, auSadhI, Adiko viSaya karanevAlA sAdRzya pratyabhijJAna unake ekapanasvarUpako jAnanemeM pramANa nahIM hai / arthAt kATe jAcuke pIche naye dUsare utpanna huye kezoMko kataraneke liye kaiMcIkI samarthatAkA prazna honepara ye ve hI keza haiM, jo eka mAsa pahile katare the yoM paramArza ho jAtA hai / kintu vicAra kiyA jAya to ve pahile keza to kUDe meM paDakara dhUre para pahuMca cuke haiM / ye sanmukha sthita horahe to nyAre naye utpanna huye keza haiM / ataH inameM sadRzapanekA pratyabhijJAna to " ye unake sarIkhe haiM " ThIka hai| kiMtu " ve ke ve hI ye keza haiM" yaha pratyabhijJAnAbhAsa hai, aise hI nakhoMmeM samajhanA / tathA sahAranapurakI sTezanapara koI yoM kahe ki bambaI aiksapresa yaha vahI relagADI hai, jo ki pezAvarase calakara kala bambaIko gaI thii| yahAM bhI usa relagADIke sadRza dUsarI gADImeM ekapanako viSaya karanevAlA pratyabhijJAna AbhAsa hai| isI prakAra kala aura Ajake devadattameM ekapanako viSaya karanevAlA pratyabhijJAna ekapanemeM to nirdoSa pramANa hai / kintu sadRzapanemeM pramANa nahIM hai / jaise ki tIsare dinake usI sUryameM yaha usake sadRza hai, aisA grahaNa karanA pratyabhijJAnAbhAsa hai / bhAvArtha-yugala paidA huye do samAna laTakoMmeM usIko usake sadRza aura dUsare sadRzako vahI kahanA sAdRzya pratyabhijJAnAbhAsa aura ekatva pratyabhijJAnAbhAsa hai / jhUThe jJAnoMko samIcIna jJAnoMse mina samajhanA cAhiye / - navaM sAdRzyaikatvamatyabhijJAnayoH saMkaravyatikaravyatireko laukikaparIkSakayorasiddho'nyatra vibhramAt / tato yuktaM khaviSaye niyamena pravartakayoH pramANatvaM pratyakSAdivat / isa prakAra sAdRzya aura ekatvako jAnanevAle pratyabhijJAnoMmeM ekama eka ho jAnA yA kucha dharmAkA paraspara badala jAnArUpa ina do doSoMkA rahitapanA laukika aura parIkSaka janoMko asiddha nahIM hai| bhamajJAnase rahita ho rahe anya atirikta samyagnAna sthaloMpara sarvatra ThIka pratIti ho
Page #231
--------------------------------------------------------------------------
________________ tatvAryacintAmaNiH 217 jAtI hai arthAt koI mUrkha budhdU bhale hI usIke sadRzako vahI aura usIko usake sadRza jAna le, kintu vicArazIla puruSa aisI moTI bhUla nahIM kara baiThate haiN| tabhI pativratApana, acaurya dharma, satyatratoMkI svarakSA ho pAtI hai / eka vyabhicAriNI strIneM brahmAdvaitakA pakSa lekara apanI iSTasiddhi ke liye sakhIse kahA thA ki " brahmaiva satyamakhilaM na hi kiMcidasti / tasmAnna me sakhi parApara bhedabuddhiH / jAre tathA nijapatau sadRzo'nurAgo lokAH kimarthamasatIti kadarthayanti " / kiMtu aisA saMkarapanA jaina siddhAntameM iSTa nahIM kiyA hai / tathA eka svArthIne dUsarekA dhana apaharaNa karaneke liye " paradravyeSu loSThavat AtmavatsarvabhUteSu yaH pazyati sa paNDitaH " kahakara apanA prayojana gAMThA thA / parantu aisA vyatikarapanA bhI AItoMko abhimata nahIM hai / zrI akalaMkadevane " svaparAdAnApohanavyavasthApAdyaM hi vastuno vastutvaM " apane svarUpakA grahaNa karanA aura parake svarUpakA tyAga karanA hI vastukA vastupana kahA hai / tisa kAraNa apane apane viSayameM niyamase pravRtti karAnevAle donoM pratyabhijJAnako pratyakSa, anumAna, Adike samAna pramANapanA yukta hai / pravartakapanakA artha to pravRtti karane yogya viSayako pradarzita karadenA mAtra hai / prameyameM pravRtti honA to icchA, puruSArtha, yogyatA Adike anusAra pIche hotI rahegI yA nahIM bhI ho, jJAna isakA uttaradAyI nahIM hai / tadityatItavijJAnaM dRzyamAnena naikatAM / veti nedamiti jJAnamatIteneti kecana // 41 // tatsiddhasAdhanaM jJAnadvitayaM hyetadiSyate / mAnadRSTerthaparyAye dRzyamAne ca bhedataH // 42 // dravyeNa tadbalodbhUtajJAnamekatvasAdhanam / dRSTekSyamANaparyAyavyApinyanyattato matam // 43 // smaraNa ) bhUta pAtA hai / tathA vartamAna arthake koI kahate haiM " vaha thA " aisA bhUtapadArthako jAnanevAlA vijJAna arthake pratyakSa dvArA dekhe gaye varttamAna arthake sAtha ho rahe ekapaneko nahIM jAna "6 yaha hai " aisA varttamAnako jAnanevAlA pratyakSajJAna atIta padArthake sAtha ho rahe ekapanako nahIM jAna sakatA hai / pratyakSajJAna avicAraka hai, isa prakAra koI haiM / pranthakAra kahate haiM ki vaha kisIkA kahanA hamako siddhasAdhana hai| varttamAna arthako jAnanevAle ye do smaraNa aura pratyakSajJAna haiN| kyoMki pUrvameM sAdhu vidvAn kaha rahe kAraNa ki bhUta aura dhAraNA jJAna se dekhe huye aparyAya aura varttamAnameM dekhe jA rahe arthaparyAya meM viSayabheda rUpase do jJAna varttarahe haiM / eka dUsare ke viSayako nahIM chU sakate haiN| hAM, una donoM jJAnoMkI tIsarA pratyabhijJAna to dekhI jA cukI aura dekhI jA rahI paryAyoMmeM 28 ( sAmarthyase pazcAt utpanna huA dravyarUpase vyApa rahe ekatvako
Page #232
--------------------------------------------------------------------------
________________ 218 tatvArtha lokavArtike 1 sAdha rahA hai / jo ki jJAna una smaraNa aura pratyakSa donoM jJAnoMse nyArA mAnA gayA hai / tathA usakA viSaya ekatva bhI una donoM paryAyoMse nirAlA hai / ataH apUrva arthakA grAhaka honese pratyabhijJAna pramANa hai / na hi sAMpratikAtItaparyAyayordarzanasmaraNe eva tatpratyabhijJAnaM yato doSAvakAzaH syAt / kiM tarhi ? tadvayApinyekatra dravye saMkalanajJAnaM / varttamAnakI paryAyako jAnanevAlA darzana aura bhUta paryAyako jAnanevAlA smaraNa hI vaha pratyabhijJAna nahIM hai, jisase ki pratyabhijJAnake apramANapana, vyarthapana, gRhItagrAhIpana, Adi doSoMko sthAna mila sake / to pratyabhijJAna kyA hai ? isakA uttara yahI hai ki una bhUta aura bhaviSyakI donoM paryAyoM meM vyApanevAle ekadravyameM yAnI dravyako viSaya karaneke liye eka joDarUpa jJAna karanA pratyabhijJAna hai | nanvevaM tadanAdiparyAyavyApi dravyaviSayaM prasajyeta niyAmakAbhAvAditi cenna, niyAmakasya sadbhAvAt / pratyabhijJAna ke viSaya meM koI vAdI zaMkA karatA hai ki jaba atIta aura vartamAna paryAyoMmeM vyApaka ho rahe eka dravyako pratyabhijJAna jAnatA hai, taba to anAdikAlakI bhUta paryAyoMmeM vyApanevAle dravyako viSaya kara lenekA prasaMga hogaa| kyoMki Apa jainoMke pAsa koI niyama karane vAlA kAraNa nahIM hai ki daza pAMca varSa pUrva hIkI paryAyoM aura vartamAna paryAyameM rahanevAle ekapanase AkrAnta dravyako to pratyabhijJAna jAne, kintu asaMkhya varSa yA ananta varSa pahile vyatIta ho cukI paryAyoMmeM varta rahe dravyako nahIM jAna pAve / hetuke binA koI vizeSa niyama nahIM hotA hai / graMthakAra kahate haiM ki yaha to bauddhoMko nahIM kahanA cAhiye / kyoMki niyama karAnevAle hetukA hama jainoMke yahAM sadbhAva hai / so suniye / 1 kSayopazamatastacca niyataM syAtkutazcana / anAdiparyayavyApi dravyasaMvittitosti naH // 44 // 1 vaha niyata ho rahe pUrvaparyAyoMmeM vartta rahe dravyako viSaya karanekA niyama to kSayopazamase ho jAtA hai / aura vaha kSayopazama kisI bhI kaSAyoMkI vilakSaNa mandatA yA kAlANuoMke nimittase tAratamyako liye huye utpanna huI kSayopazamakI jAti Adi niyAmakoMse niyamita ho rahA hai / hamAre yahAM pratyabhijJAna dvArA anAdikAlakI paryAyoMmeM vyApa rahe dravyakI saMvitti honA bhI mAnA hai / isa kAraNa pUrvokta doSakA prasaMga nahIM hai| zrutajJAnakA viSaya baDA lambA cauDA hai / athavA "nAnAdi" pAThako zuddha mAnane para hama kahate haiM ki vaha pratyabhijJAna bhUtakAlakI anAdi paryAyoMmeM vyApa rahe dravyakI saMvitti nahIM karA pAtA hai /
Page #233
--------------------------------------------------------------------------
________________ tatvArthacintAmaNiH tayA yAvatsvatIteSu paryAyeSvasti sNsmRtiH| kena tadvayApini dravye pratyabhijJAsya vAryate // 45 // usa pUrvaparyAyoMkI tatkAlIna vizeSa dhAraNArUpa saMvittise aba jitanI yathAyogya atIta paryAyoMmeM acchI smRti ho rahI hai, unameM vyApanevAle dravyameM isa anvetA jIvako pratyabhijJA honA kisake dvArA nivAraNa kiyA jAsakatA hai, arthAt una paryAyoMmeM varttarahe dravya viSayake pratyabhijJAnako koI nahIM roka sakatA hai| . bAlakohaM ya evAsaM sa eva ca kumaarkH| yuvako madhyamo vRddho'dhunAsmIti pratItitaH // 46 // jo hI meM pahile bAlaka thA, aura jo hI maiM kumAra avasthAmeM thA, tathA jo hI maiM yuvA thA, athavA madhyama ( adheDa ) umrakA thA, vahI meM isa samaya bUDhA ho gayA hUM, aisI pratItiyAM ho rahI haiN| koI koI to jAtismaraNa athavA avadhijJAna yA mahAnimitta jJAnase saikaDoM janma pahalekI avasthAoMkA joDarUpa jJAna kara lete haiN| viziSTa kSayopazama honA caahiye| purANa granthoMmeM tiyacoMtakake jAtismaraNa honA batAyA hai| vartamAnameM bhI aneka laDake, laDakiyAM, aura yuvA apane pUrva janmakI bAtoMko smaraNa kara vahAM jAkara ThIka ThIka batA denevAle dekhe jA rahe haiN| kyA kiyA jAya ! garbha, janmakI avasthAyeM atIva duHkhasahana kI haiN| kSayopazamako bigADaneke aneka kAraNa vahAM upasthita haiM / ataH aneka jIvoMke pUrvajanmakI ceSTAoMkA smaraNa nahIM hone pAtA hai / jaba ki yuvA chAtra bhI prakANDa gurukI batAI huI gaMbhIra carcAko dUsare dina bhUla jAtA hai / tIvra roga ho jAnepara paDhe huye granthoMko bhUla jAtA hai, to aisI saMklezakAriNI paristhitimeM utpanna huye bhullaDa jIvako pahile janmoMkI dazAkA smaraNa karanA kaSTasAdhya hai / hAM, aneka viSayoMkA vilakSaNa kSayopazama dvArA smaraNa bhI ho jAtA hai| nArakiyoMke dukha sahanemeM vibhaMgajJAnakA sphuraNa ho jAtA hai| aneka jIvoMko duHkha paDanepara bhagavAnkA nAma lenA yAda AtA hai| eka vidvAnkA stotra vAkya hai ki na snehAccharaNaM prayAnti bhagavan pAdadvayaM te prjaaH| hetustatra vicitraduHkhanicayaH sNsaarghoraarnnvH| atyaMtasphuraduarAzminikaravyAkIrNabhUmaMDalo / zreSmaH kArayatIndupAdasAlalacchAyAnurAgaM raviH " arthAt he bhagavan ! snehase koI tumhArI zaraNa nahIM pakaDatA hai| jaba saMsArakA ghora duHkha isa jIvako satAtA hai to avazya prApta ho jAnevAlA sukha, zAntikI abhilASAse ApakA Azraya pakaDatA hai| jaise ki jeThamAsake sUryase saMtapta huA puruSa zItalachAyA, jala, cAMdanI, AdimeM anurAga karane laga jAtA hai / bAta yaha hai ki aneka jIva pahale duHkhako dUra karaneke liye dharmakA Azraya lete haiN| pazcAt svAbhAvika AtmIyasukhameM nimagna hokara dharmakA pAlana karate haiN| kAlAntarameM dharmamaya bana
Page #234
--------------------------------------------------------------------------
________________ 220 tattvAryazlokavArtike jAte haiM / bhagavAnake darzana pUjanase yA satyavrata yA brahmacarya dhAranese athavA sAmAyika karanese AtmIka sukha milegA, yaha kAryakAraNabhAva batAnA vyavahAramAtra hai / vastutaH vicArA jAya to paramAtmAkA darzana, pUjana karanA, satya bolanA, bramhacarya pAlana karanA, sAmAyika karanA hI sukha, zAnti, aura paramAtmAkA svarUpa hai / prakaraNameM yaha kahanA hai ki kSayopazamake anusAra smaraNa kI gaI pUrvaparyAyoMmeM rahanevAle anvetA dravyakA pratyabhijJAna ho jAtA hai / smRtiH kinnAnubhUteSu svayaM bhedessvshesstH| pratyabhijJAnahetuH syAditi codyaM na yuktimat // 47 // tAdRkSayogyatAhAneH tadbhAvetvasti sAMginAM / vyabhicArI hi tatrAnyo hetuH sarvaH samIkSyate // 48 // svayaM anubhava kiye gaye bhedaprabhedoMmeM pUrNarUpase smRti kyoM nahIM hotI hai ! jo ki smaraNa kiye gaye sabhI bheda, prabheda, aMza, upAMzoMmeM honevAle pratyabhijJAnakA hetu ho jAya, yaha AkSepapUrNa prazna uThAnA yukta nahIM hai / kyoMki taise aMza upAMzoMke smaraNa karanekI yogyatA nahIM hai / hAM, jina jIvoMmeM bheda prabhedoMko smaraNa karanekI kSayopazamarUpa yogyatA vidyamAna hai, unako to saba aMzoMkA smaraNa ho hI jAtA hai| dekhiye, koI sthUlabuddhi vidvAn prativAdI dvArA kahe gaye vAkyoMkA smaraNa nahIM honeke kAraNa anuvAda nahIM kara sakate haiM | tathA anya koI acche vidvAn ThIka ThIka paMktiyoMkA anuvAda karadete haiN| koI koI viziSTa avadhAna karanevAle vAdI to prativAdIke kahe huye varNa varNakA, zvAsa, ucchvAsoMkI saMkhyAkA aura madhyameM khAMsane, DakAra lene, takakA smaraNa rakhakara punaH vaisAkA vaisA hI anuvAda karadete haiM / sarvatra saMskArake anusAra smaraNa honA dekhA jAtA hai / koI manuSya eka chaTAMka bhI dUdha nahIM pIsakatA hai / dUsarA seThe cAra chaTAka dUdha pItA hai / tIsarA vidvAn eka sera dUdha pIjAtA hai / koI koI malla dasa sera yA pandraha sera dUdhako caDhA jAte haiM / isameM jaTharAzaya, agni, zarIrabalake atirikta aura kyA kAraNa kahA jAya ? ve jaTharAgni Adi kabhI aisI kyoM huii| isameM bhI bhogAntarAyakA kSayopazama, vyAyAma karanA, puruSArtha saMpAdana karanA, nizciMtatA Adika hI nimitta kAraNa kahe jAsakate haiM / una kSayopazama Adi kAraNoMke bhI kaSAyoMkI maMdatA, dayAbhAva, abhayadAna, kAlANuoMke dvArA huI vartanA, puNya, pApa AcaraNa hI niyAmaka hetu haiN| jainasiddhAntameM kAraNoMse kAryakI utpatti honA iSTa kiyA hai| Rddhi, maMtra, camatkAra, indrajAla, vikriyA, atizaya, AdimeM bhI koI pola nahIM calatI hai| inameM bhI kAryakAraNabhAva hai / ciMtAmaNi ratna, citrAvela, akSINa mahAnasa Rddhi bhI kAraNoMko juTA detI haiM, taba kArya hotA hai / eka RddhidhArI munike bhojana kara jAnese usa kasaiMDImeM karor3oM
Page #235
--------------------------------------------------------------------------
________________ tatvArthacintAmaNiH 221 jIvoMke bhojanArtha vyaMjana taiyAra ho jAtA hai| isameM kauna baDe AzcaryakI bAta hai ! jaba ki eka pradezapara sampUrNa lokameM bharI huI anantAnaMta paramANuaiM samA jAsakatI haiM aura kaI sthUla padArtha bhI eka sthAnapara dhare huye haiM to idhara, udharake ananta skandhoMkA kSIrAna (khIra ) rUpa pariNAma hotA huA karoDoM kyA asaMkhyajIvoMko bhI tRpta kara sakatA hai / abhI kyA huA ? tathA kalpavRkSa aneka bhojana, prakAza, Adike sAdhanoMko de dete haiM / isameM kauna baDA bhArI camatkArakA hauA baiThA hai ! hama dina rAta dekhate haiM, aDahara eka varSase kucha kamameM phalatI hai / gehU~ chaha mahIne phalate haiM / bAjarA tIna mahInemeM phalatA hai / gAjara DeDha mahInemeM taiyAra ho jAtI hai| podInA pandraha dinameM uga jAtA hai / ghAsa yA methI aura bhI kamatI dinoMmeM upaja Ate haiM / isI prakAra ghaTate ghaTate kalpavRkSase aMtarmuhUrtameM padArtha prApta ho jAte haiM / yahAM hameM kAraNa kucha adhika milAne paDate haiN| kintu bhogabhUmimeM thoDese kAraNa milAnepara hI unake puNya anusAra jhaTha padArtha mila jAtA hai / jaise ki mAravADI kuyeMmeMse pAnI nikAlaneke liye lambI rassI, kalazA, garauM, Adi kAraNa juTAne paDateM haiN| kintu svalpa gahare kue yA nadI athavA nalameMse jhaTa pAnI nikAla liyA jAtA hai| purAnI cAlake anusAra dIpaka jalAneke liye tela, battI, pAtra, cakamakapatthara, sUta AdikI AvazyakatA paDatI hai| kintu bijalIkA dIpaka baTana dabAnese hI pradyotita ho AtA hai| khAMDa, vartana, kapaDe, gRha, gahane, Adika bhI mazInase ati zIghra banAye jA sakate haiN| hAM, aneka kAryoko karaneke liye una kAraNoMkI bhI AvazyakatA hai, jo ki hamArI bahiraMga indriyoMke viSaya nahIM haiM, athavA yahAM vidyamAna nahIM haiN| tabhI be kArya yahAM nahIM ho sakate haiN| kesara sarvatra nahIM upaja pAtI hai| vastuoMke svAtmabhUta ho rahe aneka svabhAva bhI nAnA kAryoko kara rahe haiM / nimitta naimittika saMbaMdha acintya hai / prakaraNameM niyata smRti honekA kAraNa smRtijJAnAvaraNakA kSayopazama vizeSa hai| usameM anya adhyayana, abhyAsa, Adika sabhI hetu vyabhicArI ho rahe bhalI bhAMti dekhe jA rahe haiM / smaraNakA aMtaraMga avyabhicArI kAraNa yogyatArUpa kSayopazama hI hai / tabhI to eka vidyAlayameM eka hI guruse paDhe huye eka zreNIke chAtroMkI vyutpatti apane apane kSayopazama anusAra nyUna, adhika hai| __smaraNasya hi nAnubhavanamAtraM kAraNaM sarvasya sarvatra svAnubhUterthe smaraNaprasaMgAt / nApi dRSTasajAtIyadarzanaM tasmin satyapi kasyacittadanupapattervAsanAmabodhaH kAraNamiti ceta, kutaH syAt / dRSTasajAtIyadarzanAditi cena, tadbhAvepi tadabhAvAta / etenArthitvAdistaddhetuH pratyAkhyAtA, sarvasya dRSTasya hetorvyabhicArAt / __padArthokA pahilI avasthAmeM pratyakSa, anumAna, Agama, AdirUpa kevala anubhava kara lenA hI smaraNakA kAraNa nahIM hai / yoM to saba jIvoMko sabhI apane anubhUta viSayoMmeM smaraNa honekA
Page #236
--------------------------------------------------------------------------
________________ tatvArtha lokavArtike prasaMga hogA / kintu sabhI dekhI jAnI huI vastuoMkA to smaraNa nahIM hotA hai| lAkhoM karoDoM, anubhUta padArthoMmeMse ekakA kisIko smaraNa hotA hai / anyathA zrI akalaMkadevake samAna sabhI ziSyoMko guruke eka vAra kaha dene para sUkSmasiddhAntoMkA bhI kAlAntarataka smaraNa banA rahanA cAhiye / peMTha, (bAjAra ) melA upavana AdimeM dekhI huI sampUrNa vastuoMkA bahuta dinoMtaka smaraNa hotA rahanA cAhiye / kintu zatAvadhAnI sahasrAvadhAnIko bhI sabakA smaraNa nahIM rahatA hai / tathA dekhe huye padAke samAnajAtivAle anya kisI padArthakA dIkhajAnA bhI smaraNakA kAraNa nahIM hai / kyoMki usa sajAtIya padArthakA darzana honepara bhI kisI kisIke smaraNajJAna nahIM banatA hai / yaha anvaya vyabhicAra hai, jo ki unake kAryakAraNa bhAvako bigADa detA hai / yadi smaraNakA kAraNa pahilI art huI vAsanAoMkA jAgRta honA hai, yaha tuma kahoge, to hama pUcheMge ki vaha vAsanAoMkA prabodha bhalA kisa nimittase huA ! batAo / dekhe huye padArthake sajAtIya padArthake dekhanese vAsanAkA udbodha honA mAno yaha to ThIka nahIM hai / kyoMki usa sajAtIyake dekhanepara bhI ve vAsanAyeM prabuddha nahIM ho pAtI haiN| pratidina rupaye, ghoDe, gRha, manuSya, Adi hajAroM una unake sadRza padArthoMko dekhate haiM, kintu kisa kisakI vAsanA udbuddha hotI hai ? kisIkI bhI nahIM / isa kathanase kisI dekhI huI vastukI abhilASA rakhanA, prakaraNa prApta hojAnA, paTutA, zoka, viyoga, Adi bahiraMga upAya bhI usa smaraNake avyabhicArI hetu haiM, isakA bhI khaNDana karadiyA gayA hai| sabhI dekhe huye hetuoMkA anyayavyabhicAra aura vyatirekivyabhicAra ho rahA hai / vastubhUta Thosa kAryoMke sAdhaka kAraNoMkA vicAra karanevAle nyAyazAstra meM kAvyoMkI yA grAmINoMke upAkhyAnoMkIsI polI kAryakAratA iSTa nahIM kI jAtI hai| hama kyA kreN| usase kArya nahIM ho pAtA hai / 1 222 tadavidyAvAsanAprahANaM tatkAraNamiti cet, saiMva yogyatA smaraNAvaraNakSayopazama lakSaNA tasyAM ca satyAM sadupayogavizeSA vAsanA prabodha iti nAmamAtraM bhidyate / tato yatrArthenubhavaH pravRttastatra smaraNAvaraNakSayopazame satyaMtaraMge hetau bahiraMge ca dRSTasajAtIyadarzanAdau smaraNasyotpattirna punastadabhAvetiprasaMgAditi nAnAdidravyaparyAyeSu svayamanubhUteSvapi kasyacitsmaraNaM, nApi pratyabhijJAnaM tannibaMdhanaM tasya yathAsmaNaM, yathApratyabhijJAnAvaraNakSayopazamaM ca prAdurbhAvAdupapannaM tadvaicitryaM yogyatAyAstadAvaraNakSayopazamalakSaNAyA vaicitryAt / yadi usa smaraNIya padArthakI lagI huI avidyAvAsanAkA prakRSTa nAza ho jAnA usa smaraNakA kAraNa mAnA jAyagA aisA honepara to vahI yogyatA hamAre yahAM smaraNAvaraNa karmakA kSayopazama svarUpa iSTa kI gaI hai| aura usa yogyatAke hote saMte zreSTha upayoga vizeSarUpa vAsanA ( labdhi ) kA prabodha ho jAtA hai| isa DhaMgase to hamAre yahAM aura tumhAre yahAM kevala nAmakA bheda hai / arthase koI bheda nahIM hai, abhiprAya eka hI paDa gayA / tisa kAraNa yaha siddha
Page #237
--------------------------------------------------------------------------
________________ tatvArthacintAmaNiH 223 MAHAARAamaaaaaaane huA ki jisa arthameM anubhava pravarttatA hai, vahAM smaraNAvaraNakA kSayopazamasvarUpa aMtaraMga kAraNa honepara aura dRSTapadAryake sajAtIya arthakA darzana, amilASA, prakaraNa, zoka, Adika bahiraMga kAraNoMke honepara smaraNakI utpatti ho jAtI hai| hAM, phira unake abhAva honepara kabhI nahIM smaraNa hotA hai / anyathA atiprasaMga ho jAyagA arthAt dekhe huye sabakA yA adRSTapadArthokA bhI smaraNa ho jAvegA / ataH kahanA paDatA hai ki svayaM anubhUta kiyI jA cukI bhI anAdikAlake dravyakI paryAyoMmeM kisIko bhI sabhI smaraNa nahIM ho jAte haiM tathA usa smaraNako kAraNa mAnakara honevAlA pratyabhijJAna bhI sabhI paryAyoMmeM nahIM ho pAtA hai / kyoMki smaraNake anusAra ( atikrama nahIM kara ) aura pratyabhijJAnAvaraNa karmake kSayopazamarUpa aMtaraMga kAraNake anukUla honepara ( anatikramya ) usa pratyabhijJAnakA janma hotA hai / ataH usa pratyabhijJAnakI vicitratA yuktioMse bana jAtI hai| jaba ki usa pratyabhijJAnakA AvaraNa karanevAle karmake kSayopazamasvarUpa yogyatAyeM vilakSaNa prakArakI ho rahI hai, to kAryoMke vicitra honemeM kyA citra ( Azcarya ) hai ! kAryose hI to kAraNoMkA anumAna kara liyA jAtA hai| kutaH punarvicitrA yogyatA syAdityucyate phira yaha vicitra prakArakI yogyatA kisa nimittase ho jAvegI ! aisI jijJAsA honepara AcAryoM dvArA samAdhAna kahA jAtA hai| malAvRtamaNeLaktiryathAnekavidhekSyate / karmAvRtAtmanastadvadyogyatA vividhA na kim // 49 // malase DhakI huI maNikI malake kaiI tAratamyase dUra ho jAnepara jaise aneka prakArakI amivyakti ( svacchatA ) dekhI jAtI hai, usI prakAra pUrvabaddha karmase Dhake huye AtmAkI kSayopazamarUpa yogyatA mI nAnA prakArakI kyoM na hogI ? avazya hogii| suvarNako kaI bAra zuddhA kayA jAtA hai, taba kahIM usakI zanaiH zanaiH yogyatA prApta hotI hai| maNiko bhI zANapara yA masAloMse dhIre dhIre svaccha avasthA meM lAnA paDatA hai| svAvaraNavigamasya vaicitryAnmaNerivAtmanaH svarUpAbhivyaktivaicitryaM na hi tadvirudaM / tadvigamastu svakAraNavizeSavaicitryAdupapadyate / tadvigamakAraNaM punadravyakSetrakAlabhavamAvalakSaNaM yadanvayavyatirekastatsaMbhAvaneti paryAptaM prapaMcena / sAdRzyaikatvapratyabhijJAnayoH sarvayA niravadyatvAt / ___ apane AvaraNoMke dUra honekI vicitratAse maNikA khacchamAva jaise vicitra DhaMgoMkA ho jAtA hai| usIke samAna kokA aneka kAraNoMse pRthakbhAva ho jAnekI vicitratAse bAnamaya
Page #238
--------------------------------------------------------------------------
________________ 224 tattAvalokavArtike AtmAke svarUpakA pragaTa honA bhI aneka prakArakA hai / vaha AtmAke svarUpakI vicitratA viruddha nahIM hai / rogake utpAdaka doSoMkA jitanA jitanA niHsaraNa hotA jAtA hai, AtmAmeM utanI utanI prasannatAkA anubhava ho jAtA hai / AtmAse lage huye una karmokA viyoga honA to apane kAraNavizeSoMkI vicitratAse bana jAtA hai / una AvaraNoMke upazama, kSaya, kSayopazamarUpa viyogakA kAraNa phira ve dravya, kSetra, kAla, bhava, aura bhAvasvarUpa padArtha mAne gaye haiM, jinake ki sAtha anvaya, vyatireka hote saMte usa yogyatAkI sambhAvanA hai / yAnI samIcIna utpatti sambhava rahI hai, isa kAryakAraNabhAvakA sulabhatAse nirNaya ho jAtA hai / ataH isake vistArako samApta karo yAnI adhika prakaraNa baDhAnA anucita hai| yahAMtaka sAdRzya pratyabhijJAna aura ekatvapratyabhijJAnakI sabhI prakAra nirdoSa ho jAnese siddhi ho cukI hai| nanvastvekatvasAdRzyapratItinArthagocarA / saMvAdAbhAvato vyomakezapAzapratItivat // 50 // koI zaMkA karatA hai ki dravyakI bhUta, vartamAna, paryAyoMmeM rahanevAle ekatva aura samAna paryAyoMmeM rahanevAle sAdRzyako jAnanevAlI pratyabhijJAnarUpa pratIti to ( pakSa ) vAstavika arthako viSaya karanevAlI nahIM hai ( sAdhya ) / kyoMki una pratItiyoMmeM samvAdakA abhAva hai ( hetu ) / jaise ki AkAzake kezoMkI guthI huI coTIko jAnanevAlI pratIti arthako viSaya nahIM karatI hai ( dRSTAnta ) / sAdRzyapratyabhijJaikatvAtyabhijJA ca nAsmAbhirapahanUyate tathA pratIte, kevalaM sAnarthaviSayA saMvAdAbhAvAdAkAzakezapAzapatibhAsanavaditi cet / bauddha zaMkA karate haiM ki sAdRzya pratyabhijJAna aura ekatva pratyamijJAnako hama chipAte nahIM haiM, kyoMki bhrAnta aura abhrAntajIvoMke aneka prakAra jJAna honA pratIta ho rahA hai| hAM, vaha pratyabhijJA vicArI saphalaprApti-janakapanArUpa samvAda nahIM honeke kAraNa vAstavika arthako viSaya karane vAlI nahIM hai| jaise ki AkAzake cuTTako jAnanevAlA jJAna vastubhUta arthako viSaya nahIM karatA hai, aisA hamArA abhiprAya hai / bauddhoMke isa prakAra kahanepara to aba granthakAra samAdhAna karate haiN| tatra yo nAma saMvAdaH pramANAMtarasaMgamaH / sodhyakSepi na saMbhAvya iti te ka pramANatA // 51 // pratyakSaviSaye tAvannAnumAnasya sNgtiH| tasya skhalakSaNo vRttyabhAvAdAlaMbanAtmani // 52 //
Page #239
--------------------------------------------------------------------------
________________ tattvArthacintAmaNiH 225 tahAM jo anya pramANoMkI samIcIna pravRtti honArUpa sambAda mAnA jAyagA, so to samvAda pratyakSameM nahIM sambhava rahA hai| isa prakAra tumhAre pratyakSako bhI pramANatA kahAM rahI ! bhAvArtha-eka jJAnadvArA jAne huye viSayameM dUsare pramANoMkA giranA yadi saMvAda hai, to pratyakSa bhI pramANa nahIM bana sakegA / kAraNa ki pratyakSake dvArA jAne gaye viSayameM anumAna pramANakI to saMgati nahIM hai| kyoMki pratyakSake Alambana kAraNasvarUpa vastubhUta svalakSaNameM usa anumAna pramANakI vRtti nahIM hai / bauddhoMke mata anusAra anumAnajJAna avastubhUta sAmAnyameM pravartatA hai| svalakSaNako anumAna nahIM chUtA hai| " prameyadvaividhyAt pramANadvaividhyaM " aisA bauddhoMne mAnA hai| tatrAdhyakSAMtarasyApi na vRttiH kSaNabhaMgini / tathaiva siddhasaMvAdasyAnavasthA tathA na kim // 53 // usa prakRta pratyakSake kSaNika viSayameM skhalakSaNako jAnanevAle dUsare pratyakSapramANakI bhI vRtti nahIM hotI hai / bauddhoMne pratyakSakA kAraNa khalakSaNa mAnA hai / pahile eka hI pratyakSako utpanna karAke jaba skhalakSaNa naSTa ho gayA to vaha marA huA skhalakSaNa bhalA dUsare pratyakSako kaise utpanna karegA ! dUsarI bAta yaha bhI hai ki pahile pratyakSakA samvAdIpanA dUsare pratyakSakI pravRttise mAnA jAya, aura dUsare pratyakSakA samvAda tisa hI prakAra tIsare pratyakSakI saMgatise iSTa kiyA jAya tabhI pramANatA AsakegI evaM tIsarekA cauye Adise siddha kiyA jAya, aisI AkAMkSAyeM baDhatI jAnese tisa prakAra saMvAdakA anavasthA doSa kyoM nahIM hogA ! arthAta bauddhoMke Upara anavasthA doSa mUlako kSaya karanevAlA laga gyaa| prApya svalakSaNe vRttiryathAdhyakSAnumAnayoH / pratyakSasya tathA kiM na saMjJayA saMpratIyate // 54 // bauddhoMke matameM jJAna jisa viSayako jAnatA hai, usako Alambana kAraNa kahate haiN| aura jJAnase jAnakara jisako hastagata kiyA jAtA hai, vaha prApta karane yogya skhalakSaNa prApya kAraNa hai| pustakako ThIka pustaka jAnanevAle samyagjJAnakI dazAmeM prApya aura AlambanakAraNa donoM eka hI hai| kintu sAmAnyako jAnanevAle anumAna aura atatko tava jAnanevAle mithyAjJAnoMko avasthAmeM prApya aura Alambana nyAre nyAre ho jAte haiN| pratyakSa aura anumAna donoMmeMse pratyakSajJAnake dvArA jaise prApta karane yogya svalakSaNa vastumeM bAtAkI pravRtti honA dekhA jAtA hai / tisa hI prakAra pratyabhijJAke dvArA vAstavika svalakSaNameM pravRtti honA kyA bhale prakAra nahIM dekhA jAtA hai ! arthAt pratyabhijJAnase bhI usa hI yA usake sadRza pustaka, auSadhi, Adi ThIka ThIka vastuoMmeM pramAtAoMkI pravRttiyAM ho rahI pratIta hotI haiN| 99
Page #240
--------------------------------------------------------------------------
________________ tasvArtha lokavArtike tayAlaMbitamanyacetsAptamanyatsvalakSaNaM / pratyakSeNAnumAnena kiM tadeva bhavanmate // 55 // yadi bauddha yoM kaheM ki usa pratyabhijJAna karake Alambana kiyA gayA padArtha [ sAmAnya ] anya hai aura pratyabhijJAnase jAnakara punaH prApta kiyA gayA svalakSaNa padArtha bhinna hai / ataH pratyakSa kA dRSTAnta sama nahIM hai / isa prakAra bauddhoMke kahanepara to AcArya mahArAja kaTAkSa karate haiM ki Apa bauddhoMke matameM pratyakSa athavA anumAna pramANa karake kyA vahakA vahI padArtha prApta kiyA jAtA hai ? batAo / arthAt jaba ki bauddhoMne kSaNika svalakSaNako jJAnakA kAraNa mAnA hai, to padArthako jAnakara kitanI bhI zIghratAse pakaeNDanevAlA kyoM na o usake hAthameM vaha padArtha nahIM A sakatA hai, jo ki jJAnakA kAraNa ghanA thA / jaise ki koI buddhA apane yuvA avasthAke zarIrako nahIM prApta kara sakatA hai / tathA sAmAnyako jAnanevAle anumAnadvArA sAmAnyameM hI pravRttiH nahIM hotI hai| kintu vizeSa svalakSaNameM pravRtti honA mAnA hai / aisI dazAmeM pratyabhijJAnadvArA yadi vahI AlambanIya padArtha na bhI prApta kiyA jAya to bhI pratyakSake samAna pratyabhijJAmeM sambAdIpanA ghaTita ho jAtA hai / gRhItaprAptayorekAdhyAropAcettadeva tat / samAnaM pratyabhijJAyAM saH pazyatu saddhiyaH // 56 // ___ yadi bauddha yoM kaheM ki jJAnake dvArA grahaNa kiye gaye Alambana padArtha aura hasta prAma kiye gaye svalakSaNa vastuke ekapanakA adhyAropa kara denese vaha Alambana karane yogya hI padArtha prApta kiyA gayA ho jAtA hai, yoM kahanepara to granthakAra kahate haiM ki pratyabhijJAnameM bhI vaha vahI kI bAta samAna hai / sabhI zreSTha buddhivAle usako dekhalo arthAt pratyabhijJAnase vahI jAnI huI vastu pravRtti kara lenepara prApta kara lI jAtI hai / yahAM bhI jJAta aura prAptavya arthakA ekatvAropa sulama hai| pratyabhijJAnumAnatve pramANaM nAnyathetyapi / tanna yuktAnumAnasyotthAnAbhAvaprasaMgataH // 57 // tatra liMge tadevedamiti jJAnaM nibandhanam / laiMmikasyAnumAnaM cedanavasthA prasajyate // 58 // liMgapratyavamarzeNa vinA nAstyeva laiMgikam / vibhinnaH sonumAnAcelamANAMtaramAgatam // 59 //
Page #241
--------------------------------------------------------------------------
________________ tatvArthacintAmaNiH 227 pratyabhijJAnako anumAnasvarUpa mAnanepara hama pramANa kahate haiM / anya dUsare prakAroMse nahIM yAnI pratyabhijJAna svataMtra pramANa nahIM hai, kintu anumAnameM garmita hai| AcArya kahate haiM ki so yaha kahanA bhI yukta nahIM hai / kyoMki aisA honepara anumAnapramANakI utpattike abhAvakA prasaMga hotA hai / kyoMki usa anumAnameM " yaha vahI hetu hai " yA usake sadRza hetu hai " jisako ki hama dRSTAntameM sAMdhya ke sAtha vyApti rakhanevAlA jAna cuke haiN| isa prakArakA pratyabhijJAna kAraNa hai / ataH isa pratyabhijJAnako punaH anumAna mAnoge to usa anumAnameM bhI yaha vahI hetu hai, aise pratyabhijJAnakI AkAMkSA hogI aura usa pratyabhijJAnako bhI anumAna mAnanepara aisI dhArA calate calate anavasthA doSa ho jAnekA prasaMga hotA hai| hetukA pratyabhijJAna kiye vinA liGgajanya anumAna jJAnakA utthAna nahIM ho pAtA hai / ataH anavasthA doSa ke nivAraNArtha vaha liMgakA parAmarza karanArUpa pratyabhijJAna yadi anumAnase sarvathA achUtA bhinna pramANa mAnA jAvegA, taba to bauddhoMkoM tIsarA yA cauthA nyArA pramANa mAnanA prApta ho jAtA hai / kintu bauddhoMne pratyakSa aura anumAna do hI pramANa mAna rakkhe haiM / na hi liMgapratyavagamopramANaM tato vyAptivyavahArakAla bhAviliMgasAdRzyAvyavasthitiprasaMgAt / tathA cAnupAnodayA saMbhavastatsaMbhavetiprasaMgAt / apramANAttadvyavasthitau pramANAnarthakyaprasaMga ityuktaM / tato nAnumAnaM pratyabhijJAnaM / kiM tarhi pramANAMtaraM saMvAdakatvAt pratyakSAdivat / na hi dRzyaprApyayorekatvAdhyAropeNa pramANAMtarasaMgamalakSaNaH saMvAdaH saMjJAyAmasiddhaH, pratyakSAdAvapi tadasiddhiprasaMgAt / anumAna karane ke pUrva meM " yaha vaisA hI hetu hai " aisA liGgakA pratyabhijJAna karanA apramANa to nahIM hai / anyathA usa pratyabhijJAnase vyAptigrahaNa kAla aura punaH saMketasmaraNa karate huye pIche vyavahArakAlameM ho rahe liGgake sAdRzyakI vyavasthA nahIM ho sakanekA prasaMga hogA aura taisA honepara anumAnakI utpatti honA asambhava paDa jAyagA / phira bhI apramANa pratyabhijJAnase usa anumAnakI utpatti mAnoge to atiprasaMga ho jAyagA, yAnI jalavASpa ( bhApha ) meM huye dhuaiMke pratyabhijJAnase jalada meM anikA samIcIna anumAna ho jAyagA / apramANa jJAnase jAna liye gaye hetuse usa sapana kI vyavasthA honA mAna liyA jAyagA to pramANa jJAnoMke vyarthapanekA prasaMga hotA hai / yadi kuttA hI ghAsa khodale to ghasakhodA manuSyakI kyA AvazyakatA hai ? isako hama pahile bhI kaha cuke haiM / tisa kAraNa pratyabhijJAna anumAna pramANasvarUpa nahIM hai / kintu anumAnase nyArA svataMtra pramANa hai / kyoMki vaha apane dvArA jJAta kara liye gaye viSaya meM saphalapravRtti karA denevAlA hai / jaise ki pratyakSa Adika svataMtra pramANa haiM / bauddhoMne darzana karane yogya Alambana aura pIche prApta karane ( pakaDane ) yogya svalakSaNameM ekapanakA adhyAropa karake anya pramANoMkI saMgati honA svarUpa samvAda jaisA pratyakSa pramANameM mAnA hai, vaisA sambAda isa pratyabhijJAna meM bhI asiddha nahIM 1
Page #242
--------------------------------------------------------------------------
________________ 228 tatvAryalokavArtike hai / anyathA pratyakSa aura anumAnameM bhI usa sambAdakI asiddhikA prasaMga hogaa| bhAvArtha-pratyakSameM Alambana aura prApya tathA punaH dUsare pratyakSakA Alambana aura prApya evaM usI viSayameM tIsare pratyakSake pravRtta honepara punaH unhIM Alambana aura prApyoMkA mila jAnA, ye sampUrNa vyavasthAyeM ekatvake AropaNa karanese hI bana sakatI haiM / pUrvakSaNavartI viSayako jJAnakA kAraNa mAnanevAle kSaNikavAdiyoMke pAsa adhyAropake atirikta dUsarA koI upAya nahIM hai| usI prakAra pratyabhijJAnake avasarapara bhI ekatvakA Aropa kara usI viSayameM anya pramANoMkA saMgama honArUpa saMvAda bana jAtA hai| koI anupapatti nahIM hai| etenArthakriyAsthitiravisaMvAdastadabhAvAna pratyabhijJApramANamityapi prtyuktN| tata eva pratyakSAderapramANatvaprasaMgAt / isa ukta kathana karake arthakriyA meM sthiti karA denA rUpa avisamvAda hai, usake na honese pratyabhijJA pramANa nahIM hai, yaha kathana bhI khaNDita kara diyA gayA samajha lenA cAhiye / kyoMki yoM to tisa hI kAraNa pratyakSa AdikoMke apramANapanakA prasaMga hogA arthAt dera taka arthakriyA karanemeM ThaharAye rakhanA to pratyakSa Adise bhI nahIM ho pAtA hai| ataH ve bhI pramANa nahIM bana skeNge| pratipattuH paritoSAtsaMvAdastatra pramANatAM vyavasthApayatIti cet, pratyabhijJAnepi / na hi tataH pravRttasyArthakriyAsthitau paritoSo nAstIti / yadi punaH bAdhakAmAvaH saMvAdastadabhAvAna pratyabhijJA pramANamiti mataM tadAna siddho hetuH ayam saMvAdAbhAvAditi / tathAhi___arthako samajhanevAle pratipattAkA saMtoSa ho jAnese una pratyakSa AdikoMmeM sambAda ho jAtA hai, jo ki pratyakSa AdikoMkI vyavasthA karA detA hai| isa prakAra kahanepara to pratyabhijJAnameM bhI vahI lagAlo / usa pratyabhijJAnase arthako jAnakara paricita putra, prAsAda, AbhUSaNa, Adi padArthoMmeM pravarta rahe puruSako arthokI kriyAke sthita rahanemeM paritoSa nahIM hotA hai, yaha nahIM samajhanA / kintu kinhIM kinhIM laukika janoMko to pratyakSase jAne huye padArthokI arthakriyAkI apekSA pratyabhijJAnase jAne huye arthakI arthakriyAsthitimeM adhika paritoSa milatA hai / yadi phira bauddhoMkA yaha mantavya hoya ki usa pramANake viSayameM bAdhaka pramANoMkA utpanna nahIM honA hI samvAda hai / usa samvAdake na honese ( hetu ), pratyabhijJA (pakSa ) pramANa nahIM hai ( sAdhya ) / aisA mAnanepara to hama jaina kaheMge ki yaha bauddhoMkA samvAdAbhAvarUpa hetu siddha nahIM hai / svarUpAsiddha hetvAbhAsa hai / kyoMki pratyabhijJAnake viSayakA koI bAdhaka nahIM hai / ataH bAdhakAmAvarUpa samvAdakA abhAva hetu pratyabhijJA. rUpapakSameM nahIM Thahara paayaa| isa bAtakA aura bhI spaSTakara AcArya vyAkhyAna kara dete hai|
Page #243
--------------------------------------------------------------------------
________________ tatvArthacintAmaNiH saMvAdo bAdhavaidhuryanizcayazcetsa vidyate / sarvatra pratyabhijJAne pratyakSAdAvivAMjasA / / 60 // pratyakSaM bAdhakaM tAvanna saMjJAnasya jAtucit tadbhinnagocaratvena paralokamateriva // 61 // yatra pravarcate jJAnaM svayaM tatraiva sAdhakam / bAdhakaM vA parasya syAnnAnyatrAtiprasaMgataH // 62 // anya bAdhaka pramANoMke rahitapanekA nizcaya ho jAnA yadi samvAda kahA jAyagA, vaha to pratyakSa Adike samAna sabhI pratyabhijJAnoMme nirvighna vidyamAna hai| dekhiye / sabase pahalA pratyakSa pramANa to pratyabhijJAnakA kabhI bAdhaka nahIM hotA hai / kyoMki pratyabhijJA dvArA jAne gaye viSayase bhinna ho rahe padArthako pratyakSajJAna viSaya karatA hai / jaise ki anumAna dvArA huI paralokakI jJaptikA bAdhaka pratyakSa pramANa nahIM hotA hai| jo koI jJAna jisa viSayameM svayaM pravartta sakatA hai / vaha jJAna usa hI viSayameM sAdhaka athavA bAdhaka ho skegaa| dUsare apane aviSayameM sAdhaka yA parapakSakA bAdhaka na ho sakegA / anyathA atiprasaMga ho jaaygaa| yAnI samudra haMsake samAna AgamajJAnI vidvAnke zrutajJAnameM kUpamaNDUkake samAna dRSTa yA prayukta viSayapara hI abhimAna karanevAle vijJAnavettAoMkA pratyakSa bhI bAdhaka ho jaaygaa| lokameM bhI yaha bAta prasiddha hai ki vyAkaraNako jAnanevAlA zabake sAdhu asA. dhupanakA sAdhaka yA bAdhaka ho jAtA hai| kintu vaidyaka yA jyotiSake viSayako sAdhane athavA bAdhaneke liye apanI TAMga nahIM aDA sakatA hai| adRzyAnupalabdhizca bAdhikA tasya na prmaa| dRzyA dRSTistu sarvatrAsiddhA tagocare sadA // 63 // pratyabhijJAna dvArA jAne gaye viSayakA niSedha karaneke liye yadi bauddha loga anupalabdhiko bAdhaka khaDA kareMge usameM hamAre do vikalpa uThate haiM / prathama nahIM dekhane yogya padArthokI anupalabdhi to usa pratyabhijJAnakI bAdhaka hotI huI pramANa nahIM hai| jaise ki paramANu, pizAca, AkAza, Adi adRzya padArthokI anupalabdhi honA inake astitvakA bAdhaka nahIM hai| abhAvako jAnanemeM adRzyAnupalabdhi pramANa nahIM mAnI gaI hai / ataH adRzyAnupalabdhi to pratyabhijJAnakA bAdhaka nahIM hai| hAM, dUsarI dRzyakI anupalabdhi amAvako siddha karatI huI pratyabhijJAnakI bAdhaka ho sakatI hai| kintu usa pratyabhijJAnake viSayameM dRzyakI anupalabdhi to sarvatra sarvadA asiddha hai| bhAvArtha
Page #244
--------------------------------------------------------------------------
________________ 11 tatvAryalokavArtike pratyabhijJAnake viSaya dRSTavya ( pratyabhijJeya ) arthakA sarvatra sarvadA upalambha ho rahA hai, anupalamma nahIM hai| tadevaM na pratyakSasvabhAvAnupalabdhirvA bAdhikA / tisa kAraNa isa prakAra pratyakSa yogya svabhAvavAle arthakI anupalabdhi to pratyabhijJAnako bAdhA karanevAlI nahIM tthhrii| yatsattatsarva kSaNikaM sarvathaiva vilakSaNaM / tato'nyatra pratIghAtAtsattvasyArthakriyAkSateH // 64 // arthakriyAkSatistatra kramavRttivirodhataH / tadvirodhastatonaMzasyAnyApekSAvidhAtataH // 65 // itIyaM vyApakA dRSTinityatvaM haMti vstunH| sAdRzyaM ca tataH saMjJA bAdhiketyapi durghaTam // 66 // bauddha kaha rahe haiM ki isa DhaMgakI kaI vyAptiyAM banI huI haiM ki je je sat haiM ve sabhI kSaNika haiM arthAt nitya nahIM haiM athavA jo jo sat hai vaha sabhI prakAroM karake eka dUsarese vilakSaNa hai arthAt koI bhI kisIke sadRza nahIM hai| usase atirikta anya sthAnoMmeM satpanekA vyAghAta ho jAnese arthakriyAkI kSati hai| kyoMki vyApaka ho rahI arthakriyAse sattva vyApta ho rahA hai| nitya yA sadRza padArthameM arthakriyA na honese paramArtha satpanekA vyAghAta ho jAtA hai / tathA usa sarvathA nitya yA sadRzapadArthameM krama aura yugapatpanese pravRtti honekA virodha honese arthakriyAkI hAni ho jAtI hai| kyoMki arthameM krama yA yogapadyadvArA pravRtti honese arthakriyA vyApta ho rahI hai nityapadArthameM krama aura yugapatpanase jaba pravRtti nahIM ho rahI hai to arthakriyA bhI nahIM ho sakatI hai| vyApakake na honepara vyApya bhI nahIM rahatA hai / tisa kAraNa usa nityapane ke sAtha kramavRttipanakA virodha hai / aMzoMse rahita kSaNika, vilakSaNa, svalakSaNa padArthako anya kAraNoMkI apekSAkA vidhAta ho rahA hai / isa prakAra yaha vyApakakI anupalabdhi ho rahI hai, jo ki vastuke nityapana aura sadRzapanako naSTa kara detI hai / tisa kAraNa vyApakAnupalabdhi ina ekatva pratyabhijJAna aura sAdRzya pratyabhijJAnakI bAdhaka khaDI huI hai / AcArya kahate haiM ki yaha bhI bauddhoMkA kahanA ghaTita nahIM ho sakatA hai| satvamidamaryakriyayA vyAptaM sA ca kramAkramAbhyAM tau cA'kSaNikAtsadRzAca nivarvamAnau svavyApyAmarthakriyAM nivrtytH| sA nivartamAnA svavyApyaM sattvaM nivartayatIti.
Page #245
--------------------------------------------------------------------------
________________ tatvArthacintAmaNiH vyApakAnupalabdhinityasyAsattvaM sarvathA'sAdRzyaM ca sAdhayaMtI nityatvasAdRzyaviSayasya pratyabhijJAnasya bAdhikAstIti kecit / tadetadapi durghaTam / kutaH pUrvapakSa hai ki yaha vastubhUta padArthokA sattva to arthaniyAse vyApta hai / tathA arthakriyA kramase aura akramase hokarake vyApta ho rahI hai / aisI dazAmeM jaba ki ve krama aura akrama vicAre sarvathA nitya padArtha aura sadRzapadArthose nivRtta ho rahe haiM to apanese vyApya arthakriyAko bhI sAtha lekara hI nivRtta karA deveMge aura vaha arthakriyA jaba nityapadAryameM nahIM varta rahI hai to apane vyApya satvako bhI usa kUTasthase nivRtta kara levegI, jaise ki ghoDeme manuSapanA nivRtta hotA huA apane vyApya brAhmaNapana aura usa brAhmaNapanake bhI vyApya gauDapana yA sanADhyapanako bhI nivRtta karA detA hai| isa prakAra vyApakakI anupalabdhi ho rahI kUTastha nityake asattvakA aura sabhI prakAra asA-. dRzyakA sAdhana karAtI huI nityatva aura sAdRzyako viSaya karanevAle pratyabhijJAnakI bAdhaka bana baiThatI hai| arthAt kUTastha nityameM jaba krama aura akrama nahIM haiM to arthakriyA bhI na rahI aura vyApaka arthakriyAke nahIM rahane se usakA vyApya sattva nahIM rahA / ataH vahnikI anupalabdhise jaise dhUmakA -abhAva siddha ho jAtA hai / usI prakAra kramayogapadya yA arthakriyAkI anupalabdhise nitya yA sadRza arthameM sattAkA abhAva siddha ho jAtA hai| jaba pratyabhijJAnake viSaya ekapanA (nityatva ) aura sAdRzya hI nahIM siddha ho sakeMge to anupalabdhi pramANase pratyabhijJA bAdhita ho gaI, isa prakAra koI bauddha kaha rahe haiM pranthakAra kahate haiM ki so yaha bhI unakA kahanA yuktiyoMse ghaTita nahIM hotA hai| unake yahAM durghaTanA maca jaaygii| kaise durghaTa hai ? so suniye / * kSaNapradhvaMsinaH saMtaH sarvathaiva vilkssnnaaH| - iti vyAterasiddhatvAdviprakRSTArthazaMkinAm // 67 // sampUrNa satpadArya kSaNameM samUlacUla nAza ho jAnA svabhAvavAle haiN| yAnI eka kSaNameM hI utpanna hokara AtmalAma karate huye dvitIya kSaNameM vinAkAraNa hI dhvaMsako prApta ho jAte haiN| tathA pratikSaNa navIna navIna utpanna ho rahe padArtha sarva hI prakAroMse parasparameM vilakSaNa haiN| koI kisIke sadRza nahIM hai / sUrya, candramA, AtmA, sarvajJapratyakSa, paramAtmA, Adi padArthoke bhI uttara uttara honevAle asaMkhya pariNAma sadRza nahIM haiM, vibhinna hai, isa prakAra bauddhoMne apane gharakA siddhAnta mAna rakkhA hai / aba AcArya kahate haiM ki jo bauddha dezase vyavadhAnako prApta ho rahe aura kAla yA khabhAvoMse viprakRSTa ho rahe padArthoke sadbhAvameM AzaMkA karate rahate haiM, unakI sattAkA dRDha nizcaya nahIM karate haiM, unake yahAM " jo jo sat haiM, ve kSaNika haiM " athavA " jo jo sat padArtha haiM ve sarvathA hI visadRza haiM " aisI vyApti siddha nahIM ho pAtI hai| kyoMki vyAptikA grahaNa sampUrNa dezakAsvattI sAdhya sAdhanoMke upasaMhAra karake kiyA jAtA hai / ataH bauddha anumAna dvArA kSaNika
Page #246
--------------------------------------------------------------------------
________________ 232 tattvArtha lokavArtike tvako aura vilakSaNatAko siddha nahIM kara sakate haiN| jisase ki hamAre ekatvagrAhI yA sAdRzyagrAhI pratyabhijJAna meM bAdhA upasthita ho sake / nityAnAM viprakRSTAnAmabhAve bhAvanizcayAt / kutazcidyAptisaMsiddhirAzrayeta yadA tadA // 68 // nedaM nairAtmakaM jIvaccharIramiti sAdhayet / prANadimattvatosyaivaM vyatirekaprasiddhiH // 69 // jagat meM kAlatrayavartI nityapadArthoMkA aura svabhAva, deza, kAlase vyavadhAnako prApta ho he padArthoM kA abhAva mAnanepara hI satpanekA nizcaya ho rahA hai / isa prakAra kisI vipakSavyAvRtti rUpa vyatirekake balase vyAptikI bhale prakAra siddhi honA Azrita karoge taba to vyatirekI hetuse sAdhyakI siddhi ho jAnA bauddhoMne svIkRta kara liyA / aisI dazA meM yaha prasiddha vyatirekI anumAna bhI siddha ho jAyagA ki yaha roga zayyApara paDA huA jIvita zarIra ( pakSa ) Atmarahita nahIM hai ( sAdhya ) / kyoMki zvAsa, nizvAsa, nADI calanA, uSNatA, svara, Adise sahita hai ( hetu ) | sAtmaka nahIM haiM, vaha prANa Adise yukta nahIM haiN| jaise ki Dela, ghaDA, paTTA Adi ( vyatireka dRSTAnta ) isa prakAra vyatirekakI prasiddhi ho jAnese yahAM AtmasahitapanA siddha karA diyA jA sakegA / kintu bauddhoMne vyatirekI hetuoMse anumAna hotA huA mAnA nahIM hai / bauddhoMko apasiddhAnta doSase bhayabhIta honA cAhiye / yathA viprakRSTAnAM nityAdyarthAnAmabhAve sattvasya hetoH sadbhAvanizcayastadvyAptisiddhiMnibaMdhanaM tathA viprakRSTasya AtmanaH pASANAdiSvabhAve prANAdimattvasya hetorabhAva nizrayopi tadvyAptisiddhernibaMdhanaM kiM na bhavet 1 yato vyatirekyapi heturna syAt / na ca satvAdasya vizeSaM pazyAmaH sarvathAgamakatvAgamakatvayoriti prANAdimatvAde vyAsyasiddhisupayatAM savAderapi tadasiddhirbalAdApatatyeva / tato na kSaNikatvaM sarvathA vilakSaNatvaM cArthAnAM siddhyati viruddhatvAcca hetoH / tathAhi jisa prakAra vyavahita ho rahe nitya, sadRza, sthUla, Adi padArthoM ke abhAva honepara sattva hetuke sadbhAvakA nizcaya honA una kSaNikatva aura vilakSaNatvarUpa sAdhyake sAtha satvahetukI vyApti siddha ho jAnekA kAraNa hai, athavA nitya, sthUla, sAdhAraNa, sadRza, arthoMmeM kSaNikapana yA sadRzapanake na honepara sattvake rahanekI bAdhAkA nizcaya honA unakI vyApti bana jAnekA kAraNa hai, usI prakAra patthara, IMTa, kivADa, Adi padArthoMmeM vivAdApanna hokara vyavahita ho rahe AtmAke mA honepara pASANa AdimeM prANa Adise sahitapana hetuke abhAvakA nizcaya karanA bhI una
Page #247
--------------------------------------------------------------------------
________________ takhAryacintAmaNiH 233 Atmasahitapana aura prANa Adi sahitapanarUpa sAdhya hetuoMkI vyAptiko siddha karAnekA kAraNa kyoM nahIM ho jAvegA? jisase ki bauddhoMke yahAM anvayIke samAna vyatirekI bhI hetu na ho sake, yAnI vyatirekI bhI hetu bana jAyagA / sattva hetuko vyatirekakI sAmarthyase kSaNikapana sAdhyakA bodhaka mAna liyA jAya aura prANAdimattvako sAtmakapanako sAdhaneke liye gamaka na mAnA jAya, isa pakSapAta pUrNa uktimeM koI niyAmaka nahIM hai| hama sattva hetuse isa prANAdimatvakA sabhI prakAroMse gamakapana aura sarvathA ajJApakapanameM koI vizeSa camatkAra nahIM dekha rahe haiN| phira sattvako gamakapanA aura prANa Adi sahitapaneko agamakapanA kyoM kahA jA rahA hai ! isa DhaMgase prANAdimattva aura pudgalakA itara dravyoMse bhedako sAdhane ke lie diyA gayA rUpavattva ityAdika vyatirekI hetuoMkI vyAptikI siddhiko nahIM svIkAra karanevAle bauddhoMke yahAM sattva, kRtakatva, Adi hetuoMkI bhI apane sAdhya kSaNikapana Adike sAtha usa vyAptikA nahIM siddha honA balAtkArase AgiratA hI hai| tisa kAraNa padArthokA kSaNikapanA aura sarvathA vilakSaNapanA nahIM siddha hotA hai| sattva hetukI prakRtasAyake sAtha vyApti siddha nahIM ho sakI hai / dUsarI bAta yaha bhI hai ki bauddhoMkA apanA kSaNikapanekA siddhAnta puSTa karaneke liye diyA gayA sattva hetu viruddhahetvAbhAsa bhI hai, so prasiddha hI hai, isako dikhalAte haiM / " sAdhyaviparItavyApto hetuviruddhaH " / ... kSaNikepi virudhyete bhAvenaMze krmaakrmo| , - svArthakriyA ca satvaM ca tatonekAntavRtti tat // 7 // * eka hI kSaNataka ThaharanevAle aura aMzoMse rahita nirAtmaka bhAvameM bhI krama aura yogapadya nahIM Thaharate haiN| tathA apane yogya arthakriyA bhI nahIM hotI hai| arthAt kUTasthake samAna niHsvabhAva kSaNika padArthameM bhI krama aura yogapadya tathA arthakriyAkA honA viruddha ho rahe haiN| kyoMki ye aneka dharma Atmaka padArthameM pAye jAte haiM tisa kAraNa vaha bauddhoMkA sattva hetu vipakSameM vRtti honese anaikAntika (vyabhicArI) hai / athavA ekAnta sAdhyavAnase viparItameM vRtti kara rahA vaha hetu viruddha hai| - sarvathA kSaNike na kramAkramI paramArthataH saMbhavatastadasaMbhave jJAnamAtramapi svakIyArthakriyA kuto vyavatiSThate ? yataH sacaM tato vinivartamAnaM kathaMcitkSaNikenekAMtAtmani sthiti mAsAdya tadvirudaM na bhavedityuktottaramAyaM / - sabhI prakAra mUlase hI dUsare kSaNameM nAza honevAle padArthameM vAstavikarUpase krama aura akrama nahIM banate haiN| krama to kAlAntarasthAyI padArthameM banatA hai aura akrama yAnI eka sAtha kaI kAryoko karanA bhI kucha derataka ThaharanevAle padArthameM saMbhavatA hai / tisa kAraNa una krama akramake 30
Page #248
--------------------------------------------------------------------------
________________ tatvArya lokapAtika asambhava honepara jJAnamAtra ho jAnA isa apanI nijakI arthakriyAkI mI bhalA kaise vyavasthA ho sakegI ! jisase ki usa sarvathA kSaNikase nivRttiko prApta ho rahA santA sattva hetu anekAntasvarUpa kacit kSaNikapadArthameM sthitiko prApta karake usa kSaNikapanase viruddha nahIM hotaa| bhAvArtha-sampUrNa padArthokI sabase pahilI sulabha arthakriyA saMsArI jIvoM yA sarvajJake jJAna dvArA apanI jJapti karA denA hai, jaba ki sarvathA kSaNika padArtha krama aura akrama dharmose yukta nahIM hai, to apanA jJAna karAnArUpa arthakriyAko vaha asat bhalA kahAMse karAyagA ! vyApakake na rahanepara vyApya bhI nahIM rahatA hai| ataH kathaMcit kSaNikapanake sAtha vyApti rakhanevAlA satva hetu sarvathA kSaNikatvako sAdhanemeM viruddha paDa gyaa| isa prakAra bauddhoMke yahAM mAnA gayA kSaNikapana siddha nahIM huA aura bhI isa prakArakI zaMkAoMke uttara hama pahile prakaraNoMmeM bAhulyase kaha cuke haiN| yahAM prakaraNa baDhAnA abhISTa nahIM hai| tathA ca kiM kuryAdityAhA aura tisa prakAra jainoMke anusAra siddha huA vaha hetu prakaraNameM kyA karegA aisI jijJAsA honepara AcArya mahArAja spaSTa vyAkhyAna karate haiN| nihaMti sarvathaikAMtaM sAdhayetpariNAminaM / bhavettatra na bhAve tatsatyabhijJA kathaMcana // 71 // tisa kAraNa sattva hetuse kayaMcit kSaNikapana aura nyAre nyAre padArthoMmeM kathaMcit sadazapanA siddha ho jAnese nirbAdha ho maI sadRzapana aura ekapanako viSaya karanevAlI pratyabhikA nAmakI pratIti (katrI ) padArthoke sarvathA nityapana athavA kSaNikapanake ekAntako naSTa kara detI hai / aura padArthoke utpAda, vyaya, dhrauvyarUpapariNAmakA sAdhana karA detI hai / aise anekAntarUpa aura pariNAmI usa padArthameM bhalA vaha pratyabhijJAna kaise nahIM hogA ! arthAt avazya hogaa| pariNAma nahIM honevAle kUTastha aura niraMza ekAnta kSaNika padArthokI siddhi nahIM ho sakI hai| kathaMcit nisya, pariNAmI, aneka dharmAtmaka, vastubhUta arthameM pratyabhijJAna pramANakA viSayapamA hai| davyaparyAyAtmani nityAtmake vastuni jAtyaMtarapariNAminyeva dravyataHpratyabhijJA sasa pariNAmato vA saMbhavati sarvayA virodhAbhAvAnna punarnityAyekAte virosssiddheH| tathAhi dravya aura paryAyoMmeM tadAtmaka ho rahe kathaMcit nitya anityasvarUpa tathA pUrvasvabhAvakA tyAga, uttarasvabhAvakA grahaNa, sthUla paryAyoMkI dhruvatAsvarUpa, aisI vilakSaNa jAtikI vastumeM hI imya karake athavA sadRza pariNAma honese pratyabhijJAna sambhavatA hai| sabhI prakAroMse virodha nahIM hai| hAM, phira nityapana, kSaNikapana, akele dravyapana, akele paryAyapana, AdikA ekAnta svIkAra karanepara to pratyabhijJAna nahIM hotA hai| kyoMki virodha honA siddha hai| AcArya mahArAja isI arthako vizada kara kahate haiN|
Page #249
--------------------------------------------------------------------------
________________ tatvArthacintAmaNiH 235 nityekAte na sA tAvatpaurvAparyaviyogataH / nAzakAMtepi caikatvasAdRzyAghaTanAttathA // 72 // padArthako kUTastha nityapanakA ekAnta mAnanepara to pahile pIchepanakA viyoga ho jAnese vaha pratyamikSA nahIM bana pAtI hai| tathA sarvathA kSaNameM nAza ho jAnekA ekAnta mAnanepara bhI tisa prakAra ekapana aura sadRzapana nahIM ghaTita hotA hai / ataH kSaNika pakSameM bhI ekatva viSayiNI aura sAdRzyaviSayiNI pratyabhijJA nahIM banI / kintu lokameM samIcIna pratyabhijJAna ho rahe dekhe jAte haiN| nityAnityAtmake tvarthe kathaMcidupalakSyate / jAtyaMtare virudhyeta pratyabhijJA na sarvathA / / 73 // hAM, syAdvAdasiddhAnta anusAra nitya, anitya, ekAntoMse nyArI jAtivAle kathaMcit nitya anitya Atmaka arthameM to vaha pratyabhijJAna ho rahA dIkhatA hai / ataH dahI aura guDakI milI huI avasthAke tIsare svAdasamAna nitya anityase nyArI tIsarI jAtivAle arthameM pratyabhijJAna honekA sabhI prakAroMse virodha nahIM hai| nitya dravyoMko dravyArthikanaya viSaya karatA hai| aura aMzarUpa paryAyoMko paryAyArthikanaya jAnatA hai| kintu dravya aura paryAyoMse tadAramaka ho rahI jAtyaMtaravastuko pramANajJAna jAnatA hai| ___vato na pratyabhijJAyAH kiMcidvAdhakamastIti vASAbirahalakSaNasya saMvAdasya siderprmaanntvsaadhnmyuktN| tisa kAraNa abataka siddha huA ki sAdRzya pratyabhijJA yA ekasva pratyabhijJAkA bAdhaka koI nahIM hai / isa kAraNa bAdhAoMkA virahasvarUpa samvAdako siddhi ho jAnese phira pratyabhijJAnameM apramANapanakA sAdhana karanA yukta nahIM hai / " nanvastvekatva " Adi pacAsavIM kArikAmeM kiye gaye kaTAkSako Apa bauddha lauTA lIjiye, isImeM kalyANa hai| nanu caikatve pratyabhijJA satsiddhau pramANaM saMvAdAcatramANatvasiddhau tatastadviSayasyaikatvasya siddhirityanyonyAzrayaH / pratyabhijJAMtarAtmayamamatyabhijJAviSayasya sAdhane tadviSayasyApi pratyabhijJAMtarAtsAyanamityanavasthAnamiti cetra, pratyakSasyApi nIlAdau pramANatva. sAdhane samAnatvAt / itarathAhi ___bauddha zaMkA karate haiM ki jainoMke kathanameM anyonyAzraya doSa hai ki vAstavika ekatvameM pratyamijhAkI pravRtti Apa jainoMne mAnI hai| usa vastubhUta ekatvakI siddhi ho jAnepara bAdhavidhurarUpa sampAdase pratyamijJAnameM pramANapanA siddha hoya aura usa pratyabhijJAnameM pramANapanA siddha ho cukanepara
Page #250
--------------------------------------------------------------------------
________________ tatvAryazlokavArtika usa pramANake viSaya vAstavika ekatvakI siddhi hoya yaha parasparAzraya huA / yadi dUsare pratyabhijJAnase pahile pratyabhijJAnake viSaya ekatvako sAdhA jAyagA taba to dUsare pratyabhijJAnake viSayakI bhI anya tIsare, cauthe, Adi pratyabhijJAnoMse siddhi hogI isa prakAra 'anavasthA doSa AtA hai| granthakAra kahate haiM ki yaha to bauddhoMko nahIM kahanA cAhiye / kyoMki yoM to pratyakSako bhI nIla Adi viSayoMko jAnanemeM pramANapanA sAdhanepara samAnarUpase anyonyAzraya aura anavasthA doSa prApta ho jAyaMge dUsare prakArase ina hI doSoMko apane Upara lAgU hotA suniyegaa| nIlasaMvedanasyArthe nIle siddhe pramANatA / tatra tasyAM ca siddhAyAM nIlorthastena sidhyati // 74 // vAstavika nIla padArthake siddha hojAnepara nIla pratyakSako pramANapanA AtA hai| aura usa nIlasvalakSaNameM huye nIla jJAnakI usa pramANatAke siddha ho cukanepara usa pramANajJAnase nIla svalakSaNarUpI artha siddha hotA hai, yaha anyonyAzraya doSa huA / dUsare Adi pratyakSoMse viSayasiddhi mAnanepara anavasthA doSa laga jaaygaa| - ityanyonyAzritaM nAsti yathAbhyAsabalAtkacit / svataH prAmANyasaMsiddheradhyakSasvArthasaMvidaH // 75 // tadekatvasya saMsiddhau pratyabhijJA tdaashryaa| pramANaM tatpamANatve tayA vastvekatA gatiH // 76 // ityanyonyAzritirnasyAtsvataH praamaannysiddhitH| strabhyAsAtmatyabhijJAyAstatonyatrAnumAnataH // 77 // yadi bauddha yoM kaheM ki kisI jJAnameM pramANapanekI siddhi yathAyogya abhyAsake balase svayaM ho jAtI hai aura kisI arthameM vastubhUtapanA bhI abhyAsakI sAmarthyase svayaM ho jAtA hai / dUsarI tIsarI koTipara abhyAsa dazAke paramArtha svalakSaNa yA pramANajJAna sulabhatAsa milajAte haiN| ataH pratyakSarUpa svArthasambittikA pramANapanA svataH hI abhbhAsavaza acchA siddha ho rahA hai / isa kAraNa anyonyAzraya doSa nahIM hai / jisa prakAra bauddhoMkA yaha kathana hai usI prakAra hama syAdvAdI kahate haiM ki kahIM usa vastubhUta ekatvakI samIcIna siddhi honepara usake Azrayase pratyabhijJAna pramANa ho jAtA hai / aura kvacita usa pratyabhijJAkA pramANapana acchA siddha ho cukanepara usa pramANa Atmaka pratyabhijJA karake vastubhUta ekapanA jAnaliyA jAtA hai| isa prakAra hamAre yahAM bhI anyonyAzraya doSa nahIM AtA hai| kyoMki acchA abhyAsa honese pratyabhijJAnako svataH hI pramANapanA siddha ho
Page #251
--------------------------------------------------------------------------
________________ tatvAryacintAmaNiH 237 rahA hai / hAM, usa abhyAsadazA ke atirikta anabhyasta sthalapara anumAnase pratyabhijJAko pramANapanA sAdha liyA jAtA hai / vaha anumAna yA usake bhI pramANapanake liye uThAyA gayA anya anumAna abhyAsadazAkA honese svataH pramANarUpa hai / yahI upAya bauddhoMkA zaraNya hai / pratyabhijJAMtarAdAdyapratyabhijJArthasAdhane / yAvasthA samA sApi pratyakSArthaprasAdhane // 78 // pratyakSAMtarataH siddhAtsvataH sA cennivartate / pratyabhijJAMtarAdetattathAbhUtAnnivartatAm // 79 // Apa bauddhoMne AdimeM huyI pratyabhijJAke viSayabhUta arthako sAdhane meM dUsarI, tIsarI, Adi pratyabhijJAoMkI AkAMkSA baDhatI baDhatI jAnese jo anavasthA doSa diyA thA, vaha doSa Apake yahAM pratyakSa dvArA arthakA samIcIna sAdhana karanemeM bhI samAna DhaMgase lAgU hotA hai / arthAt pahile pratyakSa ke jAne huye viSayakI vastubhUtapanese siddhi anya pratyakSa pramANase kI jAyagI aura anya pratyakSake viSayakA vAstavikapanA tIsare, cauthe, Adi pratyakSoMse sAdhA jAyagA, yaha anavasthA AtI hai / yadi bauddha yoM kaheM ki abhyAsadazAke svataH siddha prAmANyako rakhanevAle anya pratyakSase AdyapratyakSake viSayakA yathArthapanA sAdha liyA jAyagA, ataH vaha anavasthA doSa nivRtta ho jAtA hai / isa prakAra kahanepara to ima jaina bhI yahI samAdhAna kara deveMge ki taise hI ho rahe / svataH siddha pramANapanako dharanevAle abhyAsa dazAke anya pratyabhijJAna se yaha pahile pratyabhijJAnakA viSaya bhI vastubhUta sAdha liyA jAtA hai / ataH anavasthA doSa nivRtta ho jAo / tato naikatvapratyabhijJAnaM sAvadyaM sarvadoSaparihArAt / tisa kAraNa ekatvako jAnanevAlA pratyabhijJAna sadoSa nahIM hai / kyoMki prativAdiyoM dvArA I uThAye gaye sampUrNa doSoM kA samIcIna yuktiyoMse nivAraNa kara diyA gayA hai / sAdRzyapratyabhijJAnametenaiva vicAritam / pramANaM svArthasaMvAdAdapramANaM tatonyathA // 80 // 1 isa ukta kathana karake hI sAdRzyako viSaya karanevAle pratyabhijJAnakA bhI vicAra kara diyA gayA, samajhalo / apane aura arthake jAnanemeM bAdhA nahIM paDanArUpa samvAdase vaha sAdRzya pratyabhijJAna pramANa hai / aura usase anyathA honepara yAnI sAdRzya pratyabhijJAnake sva aura sAdRzya viSayameM vyAmi - cAra yA bAdhA upasthita honepara sAdRzyajJAna apramANa hai, arthAt usI eka meM yA visadRzapadArtha meM huA sadRzapanekA pratyabhijJAna apramANa hai / sadRza artha meM ho rahA sAdRzya jJAna pramANa hai / yaha vyavasthA sabhI jJAnoMmeM hai /
Page #252
--------------------------------------------------------------------------
________________ 218 tatvArthakokavArtika nanvidaM sAdRzyaM padAryebhyo yadi bhinnaM tadA kutasteSAmiti pradRzyate / saMbaMdhavattvAce kara punaH sAdRzyatadvatAmAMtarabhUtAnAmakAryakAraNAtmanAM saMbaMdhaH ? samavAya iti ceda, kA punarasau ? na tAvatpadArthAtaramanabhyupagamAt / ___vaizeSika aura naiyAyika sAdRzyako nyArA padArtha nahIM mAnate haiM / niyata mAne jA rahe damya Adi padArthoMmeM garmita kara lete haiM / sAdRzyako mImAMsaka svataMtra padArtha mAnate haiN| jaina vidvAn prakRta vastumeM ho rahe anya katipaya padAyoMke sadRza pariNamanako sAdRzya kahate hai / bauddha vidvAn sAdRzyako sarvathA svIkAra nahIM karate hai| isa prakaraNameM sAdRzya pratyabhijJAnake viSayako asiddha karaneke liye bauddhoMkA lambA cauDA pUrvapakSa hai / bauddha prathama hI prazna uThAte haiM ki yaha sadRzapanA padi padArthose mina hai, taba to una padArthokA yaha sAdRzya hai aisA kaise bhalA dikhalAyA jAtA hai! btaao| jo jisase sarvathA bhinna hotA hai, una padArthomeM svasvAmI Adi saMbaMdhako kahanevAlI SaSThI vimati nahIM utaratI hai / jaise ki sudarzanamerukA svayambhUramaNa samudra hai, yaha SaSThI vibhakti zobhA nahIM detI hai| kyoMki sudarzanameruse svayaMbhUramaNa samudra sarvathA bhinna hai| milatA julatA nahIM hai| yadi jaina loga bheda rahanepara bhI sadRza padArtha aura sAdRzyakA saMbaMdha ho jAnese " unakA yaha sAdRzya hai " yaha vyavahAra kareMge taba to hama pUchate haiM ki sarvathA mina mila paDe huye aura kAryakAraNasvarUpa nahIM ho rahe una sAdRzya aura sAdRzyavAn arthokA phira kauna saMbaMdha mAnA gayA hai! btaao| yadi sadRza aura sAdRzyakA samavAya saMbaMdha hai yoM kahoge taba to phira hama bauddha pUchate hai ki vaha samavAya phira kyA padArtha ! batAo / vaizeSikoMke samAna chaThavAM svataMtra nyArA padArtha to samavAya hai nhiiN| kyoMki jainoMne vaizeSikoMke samavAyako svIkAra nahIM kiyA hai| ___avizvagbhAva iti cet sarvAtmanaikadezena vA, prativyakti / sarvAtmanA cetsAdRzyabahusvaprasaMgaH / na caikatra sAdRzyaM tasyAnekasvabhAvatvAt / yadi punarekadezena sAdRzyaM myaktiSu samavetaM tadA sAvayavatyaM syAt / tathA ca tasya svAvayavaiH saMbaMdhaciMtAyAM sa eva paryanuyoga itynvsthaa| bauddha hI kaha rahe haiM ki vaha samavAya yadi avizvagbhAvarUpa hai yAnI pRthagbhAva na hone denA svarUpa hai, taba to hama bauddha Apa jainoMko pUchate haiM ki vaha sAdRzya sampUrNa aMzoMse rahegA ! yA ekadezase ThaharegA ! yadi ghaTa, gau, Adi pratyeka vyaktiyoMmeM pUrNarUpase sAdRzya Thahara jAyagA, taba to bahutase sAdRzya honekA prasaMga hotA hai / jo aneka vyaktiyoMmeM pratyekameM pUre bhAgoMse ThaharatA hai, vaha eka nahIM aneka hai / dUsarI bAta yaha hai ki eka hI vyaktimeM pUre aMzoMse jaba sAdRzya Thahara gayA to usa eka hI meM ThaharanevAleko sadRzapanA prApta nahIM hotA hai| kyoMki vaha sAdRzya to anekoMkA svabhAva ho rahA hai / arthAta sAdRzya do Adi vyaktiyoMmeM rahatA hai / ekameM nahIM, yadi
Page #253
--------------------------------------------------------------------------
________________ taravArthacintAmaNiH 139 phira eka hI sAdRzyakA aneka vyaktiyoMmeM eka eka dezase samavAya saMbaMdha dvArA ThaharanA mAnoge taba to vaha sAdRzya apane eka ekadezarUpa avayavoMse sahita ho jAvegA / aura taisA honepara usa sAdRzyakA apane avayavoMke sAtha punaH saMbaMdhakA vicAra honepara vahI prazna khaDA hotA rahegA arthAt apane eka eka avayavameM vaha sAdRzya apane ekadezase ThaharegA, aisI dazAmeM phira usake avayava mAnane paDeMge aura una avayavoM meM bhI pahilese apane aneka avayavoMko dhAratA huA sAdRzya eka eka aMzase tthhregaa| isa prakAra anavasthA hotI hai / ataH sadRza padArthoMse bhinna paDe huye sAdRzyakI siddhi jainoMdvArA na ho sakI / yadi punarabhinaM sAdRzyamarthebhyo'bhyupagamyate tadApi tasyaikatve tadabhinnA nAmarthAnAmekatvApattirekasmAdabhinnAnAM sarvathA nAnAtvavirodhAt / padArthanAnAtvavadvA tasya nAnAtve*yo'narthAntarasya sarvayaikatvavirodhAt / tathA cobhayorapi pakSayoH sAdRzyAsaMbhavaH / sAdRzyavatAM sarvayaikatve tatra sAdRzyAnavasthAnAt / sAdRzyaM sarvathA nAnA cet sAdRzyarUpatAnupapatteH / yadi phira sadRza arthoMse sAdRzyako abhinna svIkAra karoge to bhI usa sAdRzyako yadi eka mAnA jAyagA to usa sAdRzyase abhinna ho rahe arthoke bhI ekapanakA prasaMga hotA hai / kyoMki jo eka padArthase abhinna ho rahe haiN| unake sarvathA anekapanakA virodha hai athavA abhedapakSa meM padArthoM ke aneka panake samAna usa sAdRzyako bhI anekapanA prApta hogA / anekoMse abhinna ho rahe padArthako sabhI prakAra ekapana ho jAnekA virodha hai / kintu mImAMsakoMne anekoMmeM rahanevAle bhI sAdRzyako eka hI iSTa kiyA hai / ataH ukta prakArase bhinna abhinna donoM bhI pakSoMmeM sAdRzyakA bananA asambhava hai / sAdRzyavAle gau, ghaTa, mudrA, Adi padArthoMko sarvathA eka ho jAnA mAnanepara to usa ekameM sadRzapanA vyavasthita nahIM hogA / choTIse choTI bhI nadIke do kinAre hone caahiye| dUsare padArtha ke AvAtase hI tAlI bajasakatI hai| isI prakAra eka hImeM rahanevAlA sAdRzya nahIM hotA hai / tabhI to sAhityavAloMne " gaganaM gaganAkAraM sAgaraH sAgaropamaH " yahAM upamAlaMkAra nahIM mAnakara ananvaya mAnA hai / yadi sAdRzyako vyaktiyoM ke samAna sarvathA aneka mAnoge to usako sAdRzyarUpapanA nahIM bana pAtA hai / anekoMmeM paDe huye ekase rUpako sAdRzya kahate haiN| jo svayaM aneka hokara sarvathA nyArA nyArA ho rahA hai, vaha sAdRzya nahIM hai, kintu mitratA hai / 1 sAdRzyamarthebhyo bhinnAbhinnamiti cAyuktaM virodhAdubhayadoSAnuSaMgAcca / tadarthebhyo yenAtmanA bhinnaM tenaivAbhinaM virudhyate / pareNa bhinnaM tadanyenAbhinamityavadhAraNAttadubhaya doSaprasaktiH / saMzayavaiyadhikaraNyAdayopi doSAstatra durnivArA eveti sAdRzyasya vicArAsahatvAt kalpanAropitatvameva tadviSayaM ca pratyabhijJAnaM svArthe saMvAdazUnyaM na pramANaM nAmAdi
Page #254
--------------------------------------------------------------------------
________________ tattvAryazlokavArtike , prasaMgAt / kalpanAropitAdeva khArthasaMvAdAtmamANatve manorAjyAdivikalpakalApasya pramANatvAnuSaMgAta tAhaksaMvAdasya sadbhAvAditi kazcit taM pratyAhA.. bauddha hI kahe jA rahe haiM ki sAdRzyako arthose bhinna aura abhinna yaha kahanA bhI ayukta hai| kyoMki eka hI dharmako bhinna aura abhinna kahane meM virodha doSa AtA hai| tathA dUsare ubhaya nAmake doSakA bhI prasaMga hotA hai / dekhiye / vaha sAdRzya sadRza arthose jisa svarUpa karake bhinna hai, usa hI svarUpa karake abhinna kahA jA rahA hai / yaha kahanA viruddha A paDatA hai| yadi vaha sAdRzya dUsare svabhAvoMse bhinna hai, aura unase nyAre anya tIsare svabhAvoMse abhinna hai, aisA niyama karanese viruddha doSa to haTa gayA, kintu usa ubhaya nAmake doSakA prasaMga AyA / jainoMke usa bheda abheda pakSameM laga rahe saMzaya, vaiyadhikaraNya, saMkara, vyatikara, anavasthA, apratipatti, abhAva ina doSoMkA bhI kaThinatAse hI nivAraNa ho sakatA hai| jisa svabhAvase bheda yA abheda haiM unameM parivartana kara saMzaya uThAnA saMzaya doSa hai| bheda aura abhedakA niyama karanevAle svabhAvoMkA nyArA nyArA adhikaraNa honA yaha vaiyadhikaraNya hai| bheda abheda donoMkA eka hI samaya vahIM prApta ho jAnA saMkara hai / parasparameM viSayagamana karanA vyatikara hai / akele bhedavAle aura abhedavAlemeM punaH bheda abheda mAnanekI jijJAsA baDha jAnese anavasthA hotI hai / ThIka samajhanekA koI upAya zeSa na rahanese dharma aura dharmIkI apratipatti huI / taba to antameM jAkara una dharma dharmiyoMkA abhAva ho jAtA hai / isa kAraNa ukta prakriyAse tumhArA mAnA huA sAdRzya padArtha hama bauddhoMke vicAroMko nahIM saha sakatA hai / ataH kalpanAse gaDha liyA gayA hI sAdRzya hai, vastubhUta nahIM hai| aise sAdRzyako viSaya karanevAlA pratyabhijJAna to apane viSayameM bAdhavaidhuryarUpa samvAdase rahita hotA duA pramANa kaise bhI nahIM hai / anyathA atiprasaMga ho jAyagA, yAnI samvAdarahita ho rahe saMzaya, viparyayajJAna bhI pramANa bana baiTheMge / tathA kalpanAse Arope gaye hI svArthaka samvAdase yadi pramANapanA vyavasthita kiyA jAyagA to khelanevAle bAlaka, yA madyapAyI athavA svapnadarzI puruSake manameM gaDha liye gaye rAjApana, paNDitapana, jagatseThapana, Adi vikalpajJAnoMke samudAyako bhI pramANa bananekA prasaMga ho jAyagA / kyoMki taisA kalpita samvAda to kalpanA jJAnoMmeM vidyamAna hai / isa prakAra baDI derase koI kaha rahA hai / usa bauddhake prati AcArya mahArAja aba spaSTa uttarapakSa kahate haiM / bhedAbhedavikalpAbhyAM sAdRzyaM yena dUSyate / / . vaisAdRzyaM kutastasya padArthAnAM prasidhyatu // 81 // .: jisa bauddhavAdI karake bheda aura abhedakA vikalpa uThAkara sAdRzyako dUSita kiyA jArahA hai, usa bauddhake yahAM padAryokA visadRzapanA bhalA kaise prasiddha hovegA ? batAo / sAdRzyake Upara jo vikalpa uThAye gaye haiM vaise hI vikalpa vaisAdRzyake Upara uThAkara dUSaNa dediye jAyeMge /
Page #255
--------------------------------------------------------------------------
________________ tattvAryacintAmaNiH visadRzAnAM bhAvo hi vaisAdRzyaM taca padArthebhyo bhinnamabhinnaM bhinnAbhinnaM vA syAdato'nyagatyabhAvAt / sarvathA sAdRzyapakSabhAvI doSo durnivAra iti kRtastatsiddhiH / 241 vilakSaNa padArthoM kA bhAva vaisAdRzya mAnA gayA hai aura vaha visamAnatA vilakSaNa padArthoMse bhinna hai ? yA abhinna hai ? athavA bhinna abhinna hai ? batAo / isase anya koI gati nahIM, yAnI koI upAya nahIM hai / ina tInoM pakSoMmeM ve hI sAdRzyake pakSa meM lAgU honevAle doSa sabhI prakAra kaThinatA se bhI nahIM haTAye jA sakate haiN| isa prakAra batAo, usa vaisAdRzya kI siddhi kaise hogI ? arthAt vibhinna padArthoMmeM paDI huI visamAnatA yadi unase sarvathA bhinna hai to " yaha unakI hai " yaha vyavahAra sarvathA bhedapakSa meM nahIM ho sakatA hai| saMbaMdha mAnoge to sarvathA bhinna paDe huye visamAna padArtha aura vaisAdRzyakA samavAya bauddhoMne samavAyako mAnA bhI nahIM hai / tAdAtmya saMbaMdha mAnanepara uThAnese pUrvoka prakAra vaisAdRzya bahutva aura anavasthA nAmake vizadRza arthoke sarvathA abheda mAnanepara padArthoMke eka ho jAnekA prasaMga hai / bhinna abhinna pakSameM virodha Adika doSa lageMge / isa prakAra bauddhoMke yahAM vizadRzapane kI bhI siddhi nahIM ho sakegI / saMbaMdha to nahIM sambhAvatA hai / pUrNadeza aura ekadezakA vikalpa doSa Ate haiN| vaisAdRzya aura sAdRzyadvaisAdRzyamapi na paramArthamarthakriyAzUnyatvAt svalakSaNasyaiva sattvasya paramArthatvAt tasyArthakriyA samarthatvAditi cet 1 bauddha kahate haiM ki calo acchA huA, hama to sAdRzyake samAna vaisAdRzyako bhI vAstavika nahIM mAnate haiM / kyoMki visadRzapanA kisI bhI arthakriyAko nahIM karatA hai / sadRzavizadRzapane se rahita svalakSaNakA tatva hI aneka arthakriyAoMke karane meM samartha hai| isa prakAra kahanepara to AcArya mahArAja uttara dete haiM / na vaisAdRzyasAdRzyatyaktaM kiMcitsvalakSaNaM / pramANasiddhamastIha yathA vyomakuzezayaM // 82 // vaisAdRzya vizeSa ) aura sAdRzya ( sAmAnya ) se rahita huA koI bhI bauddhoM kA mAnA huA svalakSaNa yahAM pramANoMse siddha nahIM hai| jaise ki AkAzakA kamala sAmAnyavizeSoMse rahita hotA huA pramANasiddha nahIM hai, yAnI asat hai / pratyakSa saMvidi pratibhAsamAnaM spaSTaM svalakSaNamiti cet bauddha kahate haiM ki svalakSaNa to pratyakSajJAna meM spaSTarUpase pratibhAsa rahA hai| aisA kahanepara to AcArya uttara dete haiM ki 81
Page #256
--------------------------------------------------------------------------
________________ 242 tatvArya lokavArtike sAmAnAkAratA spaSTA pratyakSaM pratibhAsate / vartamAneSu bhAveSu yathA bhinnakhabhAvatA // 83 // usI prakAra vartamAna kAlameM vidyamAna ho rahe padArthoMmeM samAna AkAradhArIpanA spaSTa hokara pratyakSakA viSaya hotA huA pratibhAsa rahA hai, jisa prakAra ki padArthoMmeM bhinna bhinna svabhAva sahitapanA dIkharahA hai| arthAt yaha isase nyArA hai isakA svabhAva isase bhinna hai, ityAdi vyAvRtti buddhiyoMse jaise padArthoMmeM vizeSa pratibhAsita hotA hai, usIke samAna yaha bhI dravya hai, yaha usake samAna hai, brAhmaNa zUdra donoM bhI manuSya haiM, ityAdi anvaya buddhike dvArA sAmAnya bhI spaSTa dIkha rahA hai| : idAnIMtanatayA pratibhAsamAnA hi bhAvAsteSu yathA parasparaM bhinnarUpaM pratyakSe spaSTamavabhAsate tathA samAnamapIti sadRzetarAtmakaM svalakSaNaM siddhamanyathA vyomAraviMda vattasyAnavamAsanAt / spaSTAvabhAsitvaM samAnasya rUpasya bhrAMtamiti cet , bhinnasya kathamabhrAMtaM / bAdhakAmAvAditi cet, sAmAnyasya spaSThAvabhAsitve kiM bAdhakamasti ? na tAva spratyakSaM svalakSaNAni pazyAmIti prayatamAnasyApi sthUlasthirAkArasya sAdhanasya sphuTaM darzanAt / taduktaM / " yasya svalakSaNAnyekaM sthUlamakSaNikaM sphuTam / yadvA pazyati vaizacaM tadviddhi sazasmRteH // " iti / isa samaya vartamAnakAlameM varttarahe svabhAvase pratibhAsa rahe jo padArtha haiM unameM parasparameM eka dUsarese bhinna ho rahe svarUpakA jaise spaSTa pratimAsa hotA hai / tisa hI prakArakhe padArtha parasparameM samAna haiN| isa DhaMgase samAnarUpakA bhI pratyakSameM spaSTa prakAza ho rahA hai / isa prakAra sadRza aura visadRza dharmasvarUpa skhalakSaNa padArtha siddha huA / anyathA yAnI niHsvarUpa usa sAmAnya vizeSa rahita skhalakSaNakA AkAza kamalake samAna kisIko kabhI prakAzana nahIM hotA hai / bauddha kahate haiM ki padArthoke sAmAnyasvarUpakA spaSTa pratibhAsa honA to bhrAnta hai / vastubhUta vizeSAtmaka svalakSaNakA hI spaSTa prakAza hotA hai / avastubhUta sAmAnyakA nahIM / isa prakAra kahanepara to hama bauddhoMse pUchate haiM ki vaisAdRzya yAnI eka dUsarese sarvathA bhinnarUpakA pratibhAsa honA bhrAntirahita bhalA kaise kahA jAyagA ! arthAt padArthoMmeM vaisAdRzyakA jAnanA bhI bhramarUpa ho jAyagA / tisapara bauddha yadi yoM kaheM ki vaisAdRzyakA jAnanA bAdhaka pramANa na honeke kAraNa abhrAMta hai / aisA kahanepara to hama jaina kaheMge ki sAmAnyakA spaSTa prakAza honemeM kyA koI bAdhaka pramANa khaDA huA hai| batAo ! "sabase prathama pratyakSajJAna to sAdRzyakA bAdhaka nahIM hai / pratyuta sAdhaka hai, svalakSaNoMko maiM dekha rahA huuN| isa prakAra prayatna kara rahe bhI puruSake arthakriyAko sAdhanevAle sthUla, sthira, sAdhAraNa,
Page #257
--------------------------------------------------------------------------
________________ tatvArthacintAmaNiH 243 onommannamoonmomeone ( sAdRzya ) AkAravAle arthakA spaSTa pradarzana ho rahA hai| arthAt pratyakSa dvArA sarvathA sUkSma, kSaNika, visadRza, aise koI padArtha nahIM dIkha rahe haiM / kiMtu sthUla, kAlAntarataka ThaharanevAle, sadRza, arthIkA vizada pratyakSa ho rahA hai / vahI hamAre yahAM pranthoMmeM kahA hai ki jisake yahAM svalakSaNoMko jAnanevAlA pratyakSa hI eka, sthUla, akSaNika, aise padArthako spaSTa dekha rahA hai, athavA jisa prakAra vaizadyarUpa hoya usa prakAra dekha rahA hai, usIke samAna sAdRzyako bhI pratyakSajJAna spaSTa dekha rahA hai / kyoMki pIchese sadRza padArthakI smRti ho jAtI hai / bhAvArtha-sAdRzyako yadi pratyakSane na dekhA hotA to pIche smaraNa kaise ho jAtA ! bhalA tuma hI batAo ! ataH pIchese sAdRzyakI smRti honese samajhalo ki sAdRzyakA pratyakSa ho jAtA thaa| nApyanumAnaM liMgAbhAvAt / svasvabhAvasthitaliMgAdutpanna bhinnasvalakSaNAnumAna sAdRzyajJAnavaizayasya bAdhakajJAnamiti cetra, tasyAviruddhatvAt / tathAhi- . __ sAmAnyako spaSTarUpase dekhanemeM anumAna bhI bAdhaka nahIM hai| kyoMki aise anumAnakA utyApana karanevAlA koI hetu nahIM hai / bauddha yadi yoM kahaiM ki pratyeka padArtha yA paryAya apane apane svabhAvameM sthita ho rahe haiM / isa kAraNa sampUrNa svalakSaNa sarvathA bhinna haiN| koI kisIke sadRza nahIM hai / ataH svasvabhAva vyavasthitarUpa liGgase sarvathA visadRza svalakSaNoMko jAnanevAlA anumAnajJAna jainoM dvArA mAne huye sAdRzyake vizadajJAnakA bAdhaka hai / granthakAra kahate haiM ki yaha to na khnaa| kyoMki vaha anumAna sAdRzyasiddhi ke viruddha nahIM hai| isI bAtako hama spaSTa kara dikhalAte haiN| .. ..... .. ___ sadRzetarapariNAmAtmakAH sarve bhAvAH svabhAvavyavasthiteranyathAnupapatteH / vasvabhAvo hi bhAvAnAmabAdhitapratItiviSayaH samAnetarapariNAmAtmakatvaM tasya vyavasthitirupalabdhistasyaiva sAdhikA na punaranyatra bhinnasya svalakSaNasya jAtucidanupalabhyamAnasya hetvasiddhiprasaMgAt / tena hetavastatra pratyuktAH te hi yathopalabhyate tathA tairurarIkriyate anyayA vA ? prathamapakSe viruddhAH sAdhyaviparItasya sAdhanAttasyaiva stvaadikhbhaavenoplbhyte| yadi punaH parAbhimatakhalakSaNasvabhAvAH satvAdayo matAstadA teSAmasiddhireva / na ca khayamasiddhAste sAdhyasAdhanAyAlaM / sampUrNa padArtha (pakSa ) sadRza aura visadRza pariNAma svarUpa haiM ( sAdhya ) / kyoMki ve apane apane svabhAvoMmeM vyavasthita ho rahe haiM / yaha vyavasthA anyathA yAnI sadRza visadRza svarUpa mAne vinA nahIM bana sakatI hai / sampUrNa padArthIkA apanA apanA svabhAva bAdhArahita pratItiyoMkA viSaya hotA huA sAmAnya vizeSa pariNAmasvarUpa hai| usakI vyavasthA yAnI
Page #258
--------------------------------------------------------------------------
________________ tatvArtha lokavArtike yathArtha upalabdhi usa hIkI sAdhaka hogI / kintu phira vaha hetu upalabdhi anyameM sAdhyako nahIM siddha karA degI / ekAntarUpase bhinna ho rahA svalakSaNa jo ki kabhI nahIM dIkha rahA hai, usakI siddhi nahIM hotI hai| hetukI asiddhikA prasaMga hai arthAt sarvathA vilakSaNa svalakSaNameM svabhAvavyavasthitirUpa hetu nahIM ThaharatA hai / tisa kAraNa una bauddhoMko hama pUchate haiM ki sarvathA visadRza arthoko sAdhaneke liye jo hetu vahAM prayukta kiye haiM, ve jisa prakAra ThIka ThIka dIkha rahe haiM, tisa prakAra unhoMne svIkAra kiye haiM ? athavA dUsare prakArase bauddha hetuoMko mAnate haiM ? pahile pakSameM to ve sarvathA bhedako sAdhanevAle bauddhoMke prayukta kiye gaye hetu viruddha ho jaayeNge| kyoMki sarvathA bhinnasvabhAvarUpa sAdhyase viparIta kathaMcit sadRza, vizadRza, pariNAmakA sAdhana ho jAtA hai / tumhAre sAdhyase viparIta usa ubhayAtmaka padArthake hI sattva Adi svabhAva karake ve dekhe jA rahe haiN| yadi phira dvitIya pakSake anusAra dUsare bauddhoMke mAne gaye svalakSaNake svabhAva hote huye sattva Adika hetu abhISTa haiM, taba to una hetuoMkI asiddhi hI hai / bhAvArthapratIti vinA apane ghara meM anTa sanTa mAna liye gaye svalakSaNake svabhAvarUpa satva Adika hetu to sampUrNa padArtharUpa pakSameM nahIM Thaharate haiM / jo hetu svayaM asiddha haiM, sAdhya ko sAdhane ke liye samartha nahIM haiM / 1 1 244 nanvayaM doSaH sarvahetuSu syAt / tathAhi - dhUmo'nagnijanyarUpo vA heturagnijanyatve sAdhye'nyathArUpo vA ? prathamapakSe viruddhastasyAnagnijanyatvasAdhanAt / sognijanyarUpastu na siddha iti kutaH sAdhyasAdhanaH / yadi punarvivAdApannavizeSaNApekSo dhUmaH kaMThAdi ( kSi ) vikArakAritvAdiprasiddhasvabhAvo heturiti mataM tadA savAdayopi tathA hetavo na viruddhAnApyasiddhA iti cennaitatsAraM, samvAdihetUnAM vivAdApanna vizeSaNApekSasya prasiddhasvabhAvasyA saMbhavAt / bauddha kaTAkSa karate haiM ki yaha doSa to sampUrNahetuoMmeM lagajAvegA, suniye, usako hama bauddha spaSTa kara dikhalAte haiM / jagat meM prasiddha ho rahA dhUmahetu agnise janyapanA sAdhya karane meM anagnijanya svarUpa hai, athavA anyathA hai yAnI agnijanyarUpa hai / pahilA pakSa grahaNa karanepara to ghUmahetu viruddha hetvAbhAsa hai / kyoMki agnijanya na hotA huA hetu agnikA sAdhana nahIM kara sakatA hai / 1 vaha to agnirUpa sAdhyase viruddha anagnike sAtha vyApti rakhatA hai / yadi dUsare pakSa ke anusAra agnise janyasvarUpa dhUmahetu mAnoge, taba to vaha abhItaka pakSameM siddha nahIM huA hai / isa DhaMga se sAdhyakA sAdhana karanevAlA kaise ho sakegA ? yAnI nahIM / yadi phira ina doSoM ko dUra karaneke liye jainoMkA yaha mantavya hoya ki agnijanya yA anagnijanya ina vivAda meM paDe huye vizeSaNoMkI to apekSA rakhatA huA aura kaMTha, netra, AdimeM vikAra karAdenApana, kapotavarNA, cAroM ora phailanA, Adi svabhAvoMse prasiddha ho rahA dhUma yahAM hetu hai / arthAt agnijanyapanA yA agnise nahIM utpanna honApana vizeSaNa
Page #259
--------------------------------------------------------------------------
________________ tatvArthacintAmaNiH to vivAdameM paDe huye haiM, abhItaka siddha nahIM huye haiN| hAM, kaMThameM khAMsI, AMkhameM AMsU lAdenA, Adi * svabhAvavAlA dhUma hetu mAnA hai, taba to hama bauddha bhI kahadeMge ki hamAre sattva, kRtakatva, Adi hetu mI tisa prakAra viruddha nahIM haiN| aura vilakSaNapanA sAdhaneke liye asiddha bhI nahIM haiN| AcArya kahate haiM ki isa prakAra yaha bauddhoMkA kaTAkSa to sArazUnya hai| kyoMki sattva Adi hetuoMke vivAdameM paDe huye sadRzapana yA visadRzapana, vizeSaNakI apekSA rakhate huye kisI prasiddha ho rahe anya svabhAvakA asambhava hai, yAnI bauddhoMke mAne gaye sattva Adi hetuoMkA koI gAMThakA svabhAva prasiddha nahIM hai / ataH sarvathA svabhAvabhedakI siddhi nahIM ho pAtI hai| arthakriyAkAritvaM prasiddhaH svabhAvasteSAmiti cet na, tasyApi hetutvAt tatpratyakSatAtikramAcadoSAnuSaMgasya bhAvAt tadavasthatvAt / satvAdisAmAnyasya sAdhyetarasvabhAvasya sattvAditi cena, anekAMtatvaprasaMgAt sAdhyetarayostasya bhAvAt / na ca pareSAM saravAdisAmAnya prasiddhaM svalakSaNaikAntopagamavirodhAt / kalpitaM siddhamiti cet vyAhatamidaM siddhaM paramArthasadabhidhIyate tatkathaM kalpitamaparamArthasaditi na vyAhanyate / na ca kalpitasya hetutvaM artho bartha gamayatAMti vacanAt / una sattva Adi hetuoMkA prasiddha svabhAva arthakriyAko karAdenApana hai, yaha to na kahanA / kyoMki usa arthakriyAkArIpanako bhI to bauddhoMne hetu mAnA hai| usakI bhI pratyakSatAkA atikramaNa ho jAnese usa doSakA prasaMga vidyamAna hai| ataH asiddhatA, viruddhatA, doSa arthakriyAkArIpana hetumeM bhI vaiseke vaise hI avasthita rahe / yadi bauddha yoM kaheM ki sAdhya aura sAdhyase minoMkA svabhAva ho rahA, satva, kRtakatva AdikA sAmAnya to vidyamAna hai| vaha vaisAdRzyako sAdhanemeM hetu ho jAyagA / siddhAntI kahate haiM ki so to na kahanA / kyoMki sAdhya aura sAdhyAbhAvavAlemeM vidyamAna rahaneke kAraNa sAmAnyarUpase usa sasva yA kRtakatva hetuke vyabhicArI ho jAnekA prasaMga AtA hai| dUsarI bAta yaha hai ki dUsare yAnI bauddhoMke yahAM sattva AdikA koI sAmAnya bhI to prasiddha nahIM hai yadi sAmAnyako bauddha mAnaleM, taba to sulabhatAse sAdRzya siddha ho jAyagA / sAmAnyako mAnanepara bauddhoMko ekAntarUpase vizeSa svalakSaNoMke hI svIkArakA virodha paDegA / yadi bauddha yoM kaheM ki maiM sAmAnyako kalpanA kiyA gayA, satya mAnatA huuN| isapara to hama jaina kaheMge ki yaha kahanA vyAghAtadoSase dUSita hai / jo siddha ho cukA, vaha to vastubhUta sat kahA jAtA hai / vaha bhalA kalpita ho kara aparamArthabhUta hoya, isameM vyAghAta doSa kyoM nahIM hogA ! bhAvArtha-jo paramArtha hai vaha kalpita nahIM hai aura jo kalpita hai, vaha paramArtha pramANasiddha nahIM / aura eka yaha bhI bAta hai ki kalpitapadArtha hetu nahIM ho sakatA hai / vAstavika artha hI niyamase vastubhUta arthako samazAtA hai, aisA abhiyuktoMkA vacana hai|
Page #260
--------------------------------------------------------------------------
________________ 296 tatvAryazlokavArtika na ca pratIyate svalakSaNAtmakortho yasya hetutvaM dharmaH kalpate yastu pratIyate nAsAvartho'mimata iti / kiMca talliMgamAzritya kSaNikaparamANusvalakSaNAnumAnaM pravarteta yatsAdRzyajJAnavaizayAtibhAsasya bAdhakaM syAt / tato vizvastabAdhaM vaisAdRzyajJAnavatsAdRzyavaizayamiti / paramArthasatsAdRzyaM pratyabhijJAnasya viSayabhAvamanubhavatyekatvavat / tathA svalakSaNarUpa artha bauddhoMke kathana anusAra pratIta bhI nahIM ho rahA hai| jisakA ki dharma hetupanA kalpita kara liyA jAya aura jo sAmAnya vizeSaAtmaka artha pratIta ho rahA hai, vaha to bauddhoMne vastubhUta artha nahIM mAnA hai / yaha viSamatA chAI huI hai| dUsare hama yaha pUchate haiM ki usa liGgakA Azraya kara kSaNika aura paramANurUpa svalakSaNakA sAdhaka bhalA kaunasA anumAna pravartegA ! jo ki hamAre mAne huye sAdRzyajJAnake vizada ho rahe pratibhAsakA bAdhaka ho jAya / anumAnajJAna to vyAptigrahaNake anusAra sAmAnyarUpase hI sAdhyako jAna skegaa| pahile kAlameM vyAptigrahaNa kiye gaye dRSTAntaniSTha hetuke sAdRzyakA jJAna honepara hI pakSaniSTha sadRza hetuse sAdhyakI siddhi ho skegii| isa DhaMgase to sAdRzya hI siddha ho jAtA hai / tisa kAraNa apanI ora AI huI bAdhAoMkA vidhvaMsa karatA huA sAdRzyakA vizadajJAna honA siddha ho jAtA hai, jaise ki visadRzapanekA jJAna vizada siddha ho rahA hai / isa kAraNa paramArthasvarUpase vidyamAna ho rahA sAdRzyapadArtha to pratyabhijJAnake viSayapanakA anubhavana kara rahA hai, jaise ki pUrvottara paryAyoMmeM varta rahA ekapanA pratyabhijJAnakA viSaya sAdha diyA gayA hai / anya bhI pratyabhijJAnake viSaya ho jAte haiM jaise ki kisI viziSTa sthAnako jAnevAle do mArgIkA anubhava kara yaha isase dUra hai, aisA dUratvagrAhI pratyabhijJAna hotA hai / mukhake Upara madhyameM eka sIMgavAlA pazu geMDA kahalAtA hai| aisA sunakara vicitra vastu saMgrahAlaya ( ajAyaba ghara ) meM vaisA pazu dIkha jAnese yahI geMDA hai, yaha jJAna bhI pratyabhijJAna hai / sAta pattoMke bane huye aneka gucchoMse yukta saptaparNavRkSa hotA hai / uttama zaTAsahita kesarI siMha hotA hai, ityAdi vAkyoMke saMskAra yukta puruSa dvArA vaise padArthakA pratyakSa kara cukanepara saptaparNa, siMha AdikA jJAna pratyabhijJAna hai / yahAM mukhyatAse ekatva aura sAdRzyako jAnanevAle pratyabhijJAnako sAdhakara anya pratyabhijJAnoMkA upalakSaNa kara diyA hai| tadavidyAbalAdiSTA klpnaiktvbhaasinii| sAdRzyabhAsinI ceti vAgavidyodayAdudhruvam // 84 // ___ekatvakA prakAza karanevAlI aura sAdRzyakA pratibhAsa karanevAlI vaha pratIti avidyAkI sAmarthyase ho rahI hai, yaha hama bauddhoMko abhISTa hai / granthakAra kahate haiM ki isa prakAra bauddhoMkA vacana hI svayaM avidyAke udayase pravarta rahA hai, yaha pakkI bAta samajho / arthAt yathArtha vastumeM ho rahe pramANajJAnako avidyAse janya kahanevAlA bauddha svayaM avidyAse pIDita ho rahA hai|
Page #261
--------------------------------------------------------------------------
________________ tatvAryacintAmaNiH 247 tadevaM nirbAdhabodhAdhirUDhe prasiddhepyekatve sAdRzye ca bhAvAnAM kalpanaiveyamekatva sAdRzyAvabhAsinI duraMtAnAdyavidyopajanitA lokasyeti bruvANaH paramadarzanamohodayamevAtmano dhruvamavabodhayati / tisa uparyukta kramase isa prakAra padArthoMke ekatvaM aura sAdRzyakA bAdhArahita jJAnameM prApta ho jAnA prasiddha ho cukanepara bhI bauddha vinAkAraNa yaha kahe jA rahA hai ki yaha sAdRzya aura ekatvakA pratibhAsa karanevAlI pratIti to kalpanA hI hai, jo ki kaThinatAse anta AnevAlI anAdikAlIna lagI huI avidyAse laukika jIvoMke utpanna ho jAtI hai / isa prakAra kaha rahA bauddha svayaM apane hI atyadhika darzanamohanIya karmake udayako nizcayase samajhA rahA hai / acchI donoM AMkhoM se yukta manuSyoMko ekAkSa kahanevAlA svayaM apane andhepanako pragaTa kara rahA hai / saha kramAdiparyAyavyApino dravyasyaikatve na supratItatvAt / sAdRzyasya ca paryAyasAmAnyasya pratidravyavyaktivyavasthitasya samAnA iti pratyayaviSayasyopacArAdekatvanyava - hArabhAjaH sakaladoSA saMspRSTasya suspaSTatvAt / tatastadviSayapratyabhijJAnasiddhiranavadyaiva / guNasvarUpa sahabhAvIparyAya aura artha, vyaMjanaparyAyarUpa kramabhAvI pariNAma tathA saptabhaMgIke viSaya vAstavika kalpita dharma evaM paryAyazaktirUpa adhika kAlasthAyI guNoM meM vyApara he dravyakI ekatvapanase bhale prakAra pratIti ho rahI hai / aura pratyeka dravyavyaktiyoM meM samAnapane se vyavasthita ho 1 rahIM paryAyeM sAdRzya haiM / yaha bhI acchA pratIta ho rahA hai / ghaTa, rupayA, ekendriya jIva, Adi padArthoMmeM kucha aise pariNAma hote haiM, jinase ye unake samAna haiM, aisA pratyaya ho jAtA hai / pRthvIkAyika jIva, jalakAyikajIva ke samAna hai / ekendriyapanakA pariNAma donoMmeM ekasA hai| vastubhUta pariNAma huye vinA samyakjJAna bhalA kisako jAneM ? jagat meM jitane kArya ho rahe haiM, ve saba vastubhUta kAraNoMpara abalambita haiM / miTTIkI banI huI gAya dUdha nahIM detI hai / hAM, chAyA kara denA bojha ghara denA Adi apane yogya arthakriyAoMko avazya karatI hai / isI prakAra yaha isake samAna hai, yaha jJAna bhI vAstavika pariNAmakI bhittipara DaTA huA hai| aneka samAna ghaTomeM nyArA nyArA sadRza pariNAma bana rahA hai / jaise ki unakA vyaktitva ( vizeSa ) pariNAma banatA rahatA hai / una aneka sAdRzyoMko ekapanakA vyavahAra karake yaha sadRza hai, aisI pratIti ho jAtI hai / vastutaH ye sadRza dharmoMko dhAranevAle haiN| yoM acchA pratIti hotA hai / yaha isake samAna hai, aise jJAnake viSaya ho rahe, aura upacAra se ekapanake vyavahArako ghara rahe tathA sampUrNa doSoMse kathamapi nahIM chuye gaye sAdRzyakA acchA spaSTajJAna ho rahA hai / avAntara sattAoMke samudAyarUpa mahAsattA ko bhI ekapanA upacarita hai / tisa kAraNa usa sAdRzyako viSaya karanevAle pratyabhijJAnakI siddhi nirdoSa hI ho cukii| yahAMtaka saMjJA nAmaka matijJAnakA nirNaya karA diyA hai| aba ciMtA matijJAnako sAdhate haiN| 1
Page #262
--------------------------------------------------------------------------
________________ tatvArtha lokavArtike saMbaMdhaM vyAptitorthAnAM vinizcitya pravartate / yena tarkaH sa saMvAdAt pramANaM tatra gamyate // 85 // jisa jJAna karake arthoke saMbaMdhako sampUrNa deza, kAlakA upasaMhAra karanevAlI vyAptike svarUpase vizeSa nizcaya kara anumAnakarttA jIva pravRtti karatA hai, vaha tarkajJAna usa saMbaMdhagrahaNa meM samvAda ho jAneke kAraNa pramANa samajhA jAtA hai / yena hi pratyayena pratipattA sAdhyasAdhanArthAnAM vyAptyA saMbaMdha nizcityAnumAnAya pravartate sa tarkaH saMbaMdhe saMvAdAtpramANamiti manyAmahe / jisa tarkajJAna karake sAdhya, sAdhanarUpa arthoMke vyApanevAle rUpase saMbaMdhakA nizcaya kara pratipattA jIva anumAnake liye pravRtti karatA hai, vaha tarkajJAna sAdhyasAdhanake saMbaMdhako jAnane meM bAdhArahita samvAda hone ke kAraNa pramANa hai / isa prakAra hama syAdvAdI mAnate haiN| samvAdayukta jJAna to pramANa honA hI cAhiye / kutaH punarayaM saMbaMdho vastu san siddho yatastarkasya tatra saMvAdAt pramANatvaM kalpito hi saMbaMdhastasya vicArAsahatvAdityatrocyate / saMbaMdhako nahIM mAnanevAle bauddha pUchate haiM ki yaha saMbaMdha phira vastubhUta ho rahA kaise siddha mAnA jAya ! jisase ki usa saMbaMdha ke jAnanemeM sambAda ho jAnese tarkajJAnako pramANatA mAna lI jAya / hama bauddha to kahate haiM ki vaha saMbaMdha padArtha kalpita hI hai / hamAre uThAye huye vicAroMko vaha nahIM jhela sakatA hai / isa prakAra yahAM bauddhoMke kahanepara aba AcArya apanA siddhAnta kahate haiM / saMbaMdho vastu sannarthakriyAkAritvayogataH / svaSTArthatattvavattatra ciMtA syAdarthabhAsinI // 86 // saMbaMdha ( pakSa ) vastubhUta hokara vidyamAna hai ( sAdhya ) / arthakriyAko karanevAlepanakA / yoga honese ( hetu ) / jaise ki apane 2 abhISTatattva artha vAstavika haiM ( dRSTAnta ) / usa saMbaMdha meM yathArthapanakA prakAza karAnevAlI ciMtA buddhi upayoginI ho rahI hai| gau nyArA padArtha hai / sAMkala nyArI hai / kintu AMkaDemeM DAlakara gauke galemeM bAMdhanese usa saMbaMdhake hI dvArA gau svataMtra vivaraNa nahIM kara pAtI hai / siddhAlaya meM bhI kArmaNa vargaNAaiM vidyamAna haiN| kintu saMyoga mAtrase kucha phala nahIM hotA hai| yoga, kaSAyayukta saMsArI jIvoMke sAtha kArmaNadravyakA samIcIna baMdha ho jAnepara hI rAga dveSa, ajJAna, Adi bhAva utpanna hote haiM / akelA akelA tantu zItabAdhAko dUra karanA, gajako bAMdhanA, kuse pAnI kheMcanA, ina kriyAoMko nahIM kara sakatA hai| hAM, una anekoMkA saMbaMdha ukta kriyAoM ko sulabhatAse kara detA hai / prakaraNameM anumAtAke liye saMbaMdhakA jJAna anumiti pharanemeM upayogI hai| 248
Page #263
--------------------------------------------------------------------------
________________ tatvArthacintAmaNiH kA punaH saMbaMdhasyArthakriyA nAma / bauddha phira pUchate haiM ki saMbaMdhakI vaha arthakriyA bhalA kaunasI hai ? jisakA ki yoga sabaMdhameM mAnakara tuma jainoMkA hetu asiddhadoSase baca sake / isake uttarameM AcArya kahate haiN| yeyaM saMbaMdhitArthAnAM saMbaMdhavazavartinI / saiveSTArthakriyA tajjJaiH saMbaMdhasya skhadhIrapi // 87 / / saMbaMdhake adhIna hokara varta rahI jo yaha arthokI saMbaMdhitA hai, vahI saMbaMdhakI arthakriyA usa saMbaMdhake vettA vidvAnoMne abhISTa kI hai / tathA saMbaMdhakA jJAna karA denA bhI saMbaMdhakI gAMThakI arthakriyA hai / jagatmeM asaMkhya padArtha aise paDe huye haiM, jo ki hamAre liye yA anya jIvoMke liye koI pratyakSa lAbha nahIM karA rahe haiM / etAvatA naiyAyikoMkI nItike anusAra unakA abhAva kaha denA hama jainoMko abhISTa nahIM hai / ve padArtha bhI apane yogya arthakriyAoMko kara rahe haiN| apane viSayameM sarvajJakA jJAna karA denA isa sarva sulabha arthakriyA kara deneko bhalA unase kauna chIna sakatA hai ? / katipaya auSadhiyoMko milAkara viziSTa rogako dUra kiyA jAtA hai / madyakA zarIrameM baMdha ho jAnese manuSya unmatta ho jAtA hai / ye saba sambandhase honevAlI arthakriyAyeM haiN| ___ sati saMbaMdherthAnAM saMbaMdhitA bhavati nAsatIti tadanvayavyatirekAnuvidhAyinI yA pratItA saivArthakriyA tasya tadvidbhirabhimavA yathA nIlAnvayavyatirekAnuvidhAyinI kacibIlatA nIlasyArthakriyA tasyAstatsAdhyatvAt / saMbaMdhajJAnaM ca saMbaMdhasyArthakriyA nIlasya nIlajJAnavat / taduktaM / matyA tAvadiyamarthakriyA yaduta svaviSayavijJAnotpAdanaM naameti| vastubhUta saMbaMdhake honepara hI ghRta jala yA dahI guDa athavA AtmA karma evaM viSa zarIra, Adi aryokA saMbaMdhIpanA hotA hai / saMbaMdhake na honepara yA kalpita saMbaMdhake honepara saMbaMdhIpanA nahIM hai / isa prakAra usa saMbaMdhake anvayavyatirekakA anusaraNa karanevAle saMbaMbhIpanakI pratIti ho rahI hai / usa saMbaMdhakA antastala sparza karanevAle vidvAnoMne usa saMbaMdhakI arthakriyA vahI saMbaMdhIpana abhISTa kiyA hai / jaise ki kisI nIla raMgase raMge huye vastrameM nIlake sAtha anvayavyatirekakA anuvidhAna karanevAlI nIlatA hI nIlaraMgakI arthakriyA hai| kyoMki vaha kapaDemeM nIlApana nIlaraMgase hI sAdhane yogya kArya hai| tathA nIlakA jJAna karAdenA bhI jaise nIlakI arthakriyA hai, vaise hI saMbaMdhakA jJAna karAdenA mI saMbaMdhakI arthakiyA hai| vahI anya granthoMmeM kahA hai ki sabase pahile padArthokI arthakriyA yaha hai, jo ki apane svarUpa viSayameM anyakI buddhiyoM dvArA vijJAna utpanna karAdenA hai / bhalA isa sulabha arthakriyAko karane meM kauna kisako roka sakatA hai ! koI krodhI rAjA aparAdharahita jIvako kArAgRha (jelakhAne ) meM DhUMsa sakatA hai| kintu sajjanake 32
Page #264
--------------------------------------------------------------------------
________________ 250 tatvAryazlokavArtike - mAnasika vicAroMko nahIM badala sakatA hai| durdaiva kisI strIke dhana, putra, saundarya, ko bhale hI na honede, kintu usake hAtha, paira, aMga upAMgoMko nahIM chiDAletA hai / kisI evambhUta nayane to agnike jJAnako hI agni mAnA hai| viziSTAnparityajya nAnyA saMbaMdhitAsti cet / tadabhAve kutorthAnAM pratitiSThedviziSTatA // 88 // svakAraNavazAdeSA teSAM cet saiva sNmtaa| saMbaMdhiteti bhidyeta nAma nArthaH kathaMcana // 89 // bauddha kahate haiM ki atinikaTameM rakhe huye, eka dUsarese nahIM cipaTe huye, vizeSa avasthAvAle padArthIko choDakara anya koI una arthokA saMbaMdhIpanA nahIM hai| aisA mAnanepara to hama jaina kahate haiM ki usa saMbaMdhake na mAnanepara arthokA viziSTapanA bhalA kaise pratiSThita raha sakegA ! yadi Apa bauddha yoM kaheM ki apane apane kAraNoMke vazase hI una arthokI viziSTatA honA hamako abhISTa hai, taba to hama kaheMge ki vahI to hamAre yahAM saMbaMdhitA sammata kI gaI hai / isa DhaMgase to nAmamAtrakA hI bheda ho rahA hai / arthakA kaise bhI bheda nahIM hai / bauddha jisako viziSTatA kahate haiM, hama jaina usako saMbaMdhitA mAnate haiM / zadvoMmeM vyartha jhagaDA karanA hameM iSTa nahIM hai| tattvArtha siddha honese prayojana hai| kintu yaha viziSTatA yA saMbaMdhitA padArthokI vizeSa pariNatipara hI avalambita hai| ataH sambandha vastubhUta siddha ho jAtA hai / " yAvanti kAryANi tAvanto vastutaH svabhAvabhedAH " vastuse jitane kArya ho rahe haiM, utane usameM vAstavika pariNAma haiN| ___ na hi saMbaMdhAbhAvAH parasparaM saMbaddhA iti viziSTatA teSAM pratitiSThatyatiprasaMgAt / svakAraNavazAt keSAMcideva saMbaMdhapatyayahetutA samAnapratyayahetutAvaditi cet saiva saMbaMdhitA tadvaditi nAmamAtra bhidyate na punararthaH prasAdhitazca saMbaMdhaH pAramArthiko'rthAnAM prapaMcataH prAk | padArtha parasparameM saMbaMdhako prApta ho rahe haiM / isa prakArakA unakA viziSTapanA saMbaMdhake abhAva mAnanepara nahIM pratiSThita ho pAtA hai / kyoMki koI niyAmaka na honese saMbaMdhitapanekA atikramaNa ho jaaygaa| aneka saMbaMdharahita padArtha bhI saMbaMdhI bana baittheNge| arthAt parasparameM kAlANuoMkA yA jIvakA dUsare jIvake sAtha saMbaMdhita ho jAnekA prasaMga hogaa| isapara bauddha yadi yoM kaheM ki apane apane kAraNoMkI adhInatAse kinhIM hI atyAsanna, avyavahita ho rahe padArthoMkA saMbaMdhIpana mAnA jAyagA, jo ki " inake sAtha inakA saMbaMdha hai " isa jJAnakA kAraNa bana jAyagA / jaise ki jainoMke yahAM sabhI sAdhAraNa yA asAdhAraNa padArthoMmeM samAnapanekA jJAna karAnekI kAraNatA nahIM mAnI hai| kintu apane
Page #265
--------------------------------------------------------------------------
________________ tattvArthacintAmaNiH 251 niyata kAraNoMke adhIna utpanna huI kinhIM sadRza padArthoko sAmAnya nAmake sadRza pariNAmase " yaha isake samAna hai" aise jJAna karAnArUpa kAryake pratikAraNatA mAnI hai| taba to hama jaina kaheMge ki vahI apane niyata kAraNoMse kinhIM vivakSita arthoke saMbaMdhitapanekA jJAna karAnevAlA saMbaMdha pariNAma hI to saMbaMdhitA hai| jaise ki tiryaksAmAnya yA UrdhvatAsAmAnya nAmaka vastubhUta pariNatiyAM sAmAnya padArtha haiN| saMbaMdhitAkA apane kAraNoMse utpanna honA bauddhoMne mAna liyaa| ataH bauddhoMke aura hamAre yahAM kevala nAma rakhanemeM hI bheda huA, arthakA phira koI bheda nahIM hai / dUdha bUga, dAla lavaNa, AtmAjJAna, jIva-pudgala, pudgala-pudgala Adi padArthoke vAstavika saMbaMdhako hama pahile prakaraNoMmeM baDe vistArase bhale prakAra siddha karAcuke haiN| yahAM prakaraNa baDhAnese koI lAbha nahIM hai| saMbaMdhitAsya mAnavyavasthitiheturityalaM vivAdena / nirvAdhaM saMbaMdhitAyAH svabuddhaH svArthakriyAyAH saMbaMdhasya vyavasthAnAt / pAvakaMsya dAhAdyarthakriyAvat saMvedanasya svarUpapratibhAsanavadvA tasyA vAsanAmAtranimittatve tu sarvArthakriyA sarvasya vAsanAmAtrahetukA syAditi na kiMcitparamArthatArthakriyAkArIti kuto vastutvavyavasthA / mile huye padArthokA saMbaMdhIpanA hI isa saMbaMdhakI pramANaviSayatAko vyavasthita karAnemeM avya' bhicArI kAraNa hai / ataH isa viSayameM adhika vivAda karanese kucha bhI sAdhya nahIM hai| saMbaMdhakI bhale prakAra siddhi ho jAtI hai / sabaMdhakI nija arthakriyA yahI hai ki bAdhArahita hokara saMbaMdhIpanA. rUpa svakIya buddhikI vyavasthA ho rahI hai, jaise ki agnikI dAha karanA, zoSaNa karamA, pAkakaranA, Adi arthakriyA hai / athavA bauddhoMke mAne huye saMvedanakI apanI gAMThakI arthakriyA svarUpakA prati. bhAsa karanA hai / isI prakAra bAdhArahita saMbaMdhabuddhi karA denA saMbaMdhakI avazyaMbhAvinI arthakriyA hai| bhAvArtha-saMbaMdhake kAryatAvacchedakAvacchinnajJAnako to bauddha mAna lete haiN| kintu saMbaMdhajJAnake kAraNatAvacchedakAvachinnasaMbaMdhako nahIM svIkAra karate haiN| bhrAtAo ! dekho, vastubhUta kAraNase hI bastubhUta kArya utpanna ho sakatA hai / yadi usa saMbaMdhajJAnakI kevala jhUThI vAsanAoMke nimittase utpatti honA mAnoge taba to sampUrNa padArthokI sabhI arthakriyAyeM kevala vAsanAoMko hetu mAnakara hI utpanna ho jAyaMgI yA jJAta ho jaayNgii| isa kAraNa koI bhI vastu paramArtharUpase arthakriyAko karanevAlI nahIM bana skegii| isa prakAra bhalA yathArtha vastupanakI vyavasthA kaise hogI? tumhIM jaanoN| bhAvArtha-jJAna hI to vastuoMke vyavasthApaka haiN| aura jJAnoMko yoM hI kore mithyA saMskAroMse utpanna huye mAnalenepara koI vastu yathArtha nahIM ThaharatI hai / bauddhoMke mata anusAra yoM upapatti karalI jAyagI ki devadattako agnikA jJAna huA / vaha svapnajJAnake samAna yoM hI mastiSkavikArase ho gayA hai / agnike uSNasparzakA jJAna bhI jhUThe saMskArake vaza ho gayA / devadattakA zarIra bhurasa gayA hai| yaha bhI vAsanAoMse hI jJAta ho rahA hai / bhurasanekI pIDA bhI vAsanAoMse hI pratIta ho rahI hai|
Page #266
--------------------------------------------------------------------------
________________ 252 tasvArtha lokavArtike aisI polampolakI dazAmeM bauddhoMke yahAM kisI bhI jJAna yA jJeya padArthakI vyavasthA nahIM ho sakatI hai| yahAMtaka bAta pahuMca jAyagI ki devadattako kuTumba, dhana, gRha, Adika bhI vAsanAse dIkha rahe haiM / vastutaH kucha nahIM hai / deza, dezAntara, parvata, nadI, bambaI,kalakattA,Adi nagara, sUrya, candramA, relagADI, meghavRSTi, nyAyAlaya, bAjAra, kraya, vikraya, Adi sampUrNa padArtha mAyAjAla haiM / devadattakI AtmAmeM baiThI huI anAdikAlIna vAsanAyeM ina kheloMko dikhA rahI haiN| adhika kyA kahA jAya ? pratyeka rogI, daridra, yA kITa jIva bhI jagatkI prakriyAko indrajAlake samAna kalpita mAnakara khayam khela dekhanevAlA kahA jAsakatA hai| relagADImeM baiThakara kalakatteko jArahA devadatta manameM vicAra sakatA hai ki yaha relagADIkA calanA kAnapura, prayAga, paTanA, yA anya pathikoMkA caDhanA utaranA koI vastubhUta nahIM hai / merI vAsanAyeM hI mujhe yaha khela dikhA rahI haiM / rogI honA, mUMkhalaganA, bhojana karanA, pUjana, sAmAyika, vANijya, bhoga, paribhoga, cahala, pahala, ye saba vAsanAoMse dIkha rahe haiM, vastubhUta mahIM haiM / isa prakAra kisI bhI aMtaraMga bahiraMga tattvakI vyavasthA bauddhoMke yahAM nahIM ho sakatI hai / mahAn andhera chA jaaygaa| paritoSahetoH pAramArthikatvepyuktaM svapnopalabdhasya tattvaprasaMgAt iti na hi tatra paritoSaH kasyacinnAstIti sarvasya sarvadA sarvatra nAstyeveti cet jAgradazArthakriyAyAstarhi sunizcitAsaMbhavadbAdhakatvAt paramArthasattvamityAyAtaM / tathA cArthAnAM saMbaMdhitArthakriyA saMbaMdhasya kathaM paramArthasatIti na siddhayet / na hi tatra kasyacitkadAcidvAdhakapratyaya utpadyate yena sunizcitAsaMbhavabAdhakatvaM na bhavet / / bauddha yadi AtmAko paritoSake kAraNa arthoko vastubhUta padArtha mAneMge to bhI vastuvyavasthA nahIM ho sakegI, isako hama kaha cuke haiM / svapnameM dekhe huye padArthose bhI kucha kAlataka parituSTi ho jAtI hai / ataH svapnameM jAne huye strI, dhana, jala, ghoDA, prAma, Adi padArthIko bhI pAramArthikapanekA prasaMga ho jaaygaa| usa svapnameM dekhe huye padArthameM kisIko bhI prasannatA nahIM hai, yaha to nahIM kaha sakate ho| kyoMki svapna dekhe pIche kucha derataka sukhaduHkha anubhave jAte haiM / yadi bauddha yoM kaheM ki sabhI svapnadarzI prANiyoMko sarvadA sabhI sthaloMpara paritoSa hotA nahIM hai| ataH svapna dRSTa padArthokA paritoSakArIpanA vyabhicarita huA / isapara to hameM phira yahI kahanA paDatA hai ki jAgatI dazAkI arthakriyAke bAdhakoMkA asambhava acchA nizcita ho rahA hai / ataH jAgRta avasthAmeM padArtha paramArtharUpase sata siddha hogaye, yaha siddhAnta bauddhoMke kahe vinA hI prApta ho gayA aura tisa prakAra honepara saMbaMdhI arthoko saMbaMdhI karadenArUpa arthakriyA kyoM nahIM paramArtharUpase vidyamAna ho rahI siddha ho jAyagI ? jAgatI avasthAmeM dekhe gaye ghaTa Adika padArthokI una jaladhAraNa, jala zItalatA Adi arthakriyAko karanemeM kisIke bhI kisI bhI samaya bAdhakajJAna nahIM utpanna
Page #267
--------------------------------------------------------------------------
________________ tatvArthacintAmaNiH 253 hotA hai, jisase ki bAdhakoMke nahIM sambhavanekA acchA nizcita honApana na hotA arthAt saMbaMdha hIse utpanna ho rahIM, arthakriyAoMkA koI bAdhaka pramANa nahIM hai, aisA acchA nirNaya ho rahA hai| sarvathA saMbaMdhAbhAvavAdinastatrAsti bAdhakamatyaya iti cet, sarvathA zUnyavAdinastavopaplavavAdino brahmavAdino vA jAgradupalabdhArthakriyAyAM kiM na baadhkmtyyH| sa teSAmavidyAbalAditi cet saMbaMdhitAyAmapi tata eva pareSAM bAdhakamatyayo na pramANAbalAditi nirvivAdametat yataH saiva tarkAt saMbaMdhaM pratItya vartamAnorthAnAM saMbaMdhitAmabAdhamanubhavati / ___ sabhI prakArase saMbaMdhake abhAvako kahanevAle bauddhake yahAM usa saMbaMdhakI arthakriyAmeM bAdhakajJAna utpanna ho rahA hai / isa prakAra bauddhoMke kahanepara to hama bhI kaha deMge ki sarvathA zUnya hI jagatko kahanevAle yA saMpUrNatattvoMkI siddhikA cyuta honA kahanevAle azvA advaita brahmakA pratipAdana karanevAle vAdiyoMke yahAM bauddhoMkI mAnI huI aura jagate huye puruSakI jAna lI gayI arthakriyAmeM bAdhakajJAna kyoM nahIM mAnA jAyagA ? / "jIvo jIvasya ghAtakaH" isa nItike anusAra sucaitanya avasthAke bhI bAdhanevAle uddaNDavAdI vidyamAna haiM / isapara bauddha yadi yoM kaheM ki una zUnyavAdI, tattvopaplavavAdI, aura brahmavAdiyoMke mantavya anusAra huA vaha bAdhakajJAna to unakI avidyAkI sAmarthyase ho gayA hai, vaha pramANarUpa nahIM hai / taba to hama jaina kahate haiM ki padArthoke saMbaMdhasahita yA saMbaMdha AtmakapanemeM bhI tisa hI avidyAkI sAmarthyase dUsare bauddha vidvAnoMko bhI bAdhakajJAna utpanna ho gayA hai| pramANakI sAmarthyase saMbaMdhIpanameM koI bAdhaka pratyaya utthita nahIM hotA hai / isa prakAra yaha tarka jJAnakA viSaya ho rahA saMbaMdha vivAdarahita siddha ho gyaa| kAraNa ki vahI vAdI tarka jJAnase saMbaMdhakA nirNaya kara pravRtti kara rahA saMtA padArthoke saMbaMdhIpanakA bAdhArahita anubhava kara rahA hai / yukti aura anubhavase jo bAta siddha ho jAtI hai, vaha vajralepake samAna dRDha hai / aba jhagaDA uThAneke liye sthAna nahIM hai| tattarkasyAvisaMvAdonumA saMvAdanAdapi / - visaMvAde hi tarkasya jAtu tannopapadyate // 90 // kAraNabhUtajJAnake pramANa honepara hI kAryabhUtajJAna pramANa utpanna hotA hai / uttaravartI anumAnakA samvAda ho jAnese bhI usa tarkajJAnakA avisamvAdIpanA siddha ho jAtA hai / anyathA nahIM / kAraNa ki tarkajJAnakA visamvAda honepara kabhI bhI anumAnakA vaha samvAdIpanA nahIM bana pAtA hai| lokameM bhI yaha paribhASA prasiddha hai ki " jaise hoveM nadI nAle taise unake bharikA / jaise jAke mAI bApA taise tAke larikA " " kAraNAnurUpaM kArya bhvti"| na hi tarkasyAnumAnanibaMdhane saMbaMdhe saMvAdAbhAvenumAnasya saMvAdaH saMbhavinizcitaH /
Page #268
--------------------------------------------------------------------------
________________ 251 tatvArthakokavArtike ___ anumAnapramANako utpattimeM kAraNa ho rahe tarkake dvArA jAne gaye saMbaMdhameM yadi samvAdakA abhAva hogA to anumAna jJAnake bhI samvAda honekA nizcaya nahIM sambhavatA hai / visamvAdI jJAnoMse samvAdI jJAna utpanna nahIM hote haiN| cUhoMke janmAye cUhe hI hoMge, siMha nahIM / saMvAdastakasya nAsti viprakRSTAviSayatvAditi cet / ...... tarkajJAnake samvAdakA honA nahIM ghaTita hotA hai| kyoMki tarkajJAna sUkSma,vyavahita, viprakRSTa, padArthoko viSaya karatA hai, jaise lambI cauDI yahAM vahA~kI gappASTaka vakanevAlA puruSa sabhI bAtoMko satyake ghATapara nahIM utAra sakatA hai / isa prakAra bauddhoMkI zaMkA karanepara to AcArya uttara kahate haiM ki tarkasaMvAdasaMdehe niHzaMkAnumitiH ka te / tadabhAve na cAdhyakSaM tato neSTavyavasthitiH // 91 // tasmAtpramANamicchadbhiranumeyaM svasaMbalAt / ciMtA ceti vivAdena paryAptaM bahunAtra naH // 92 // tarkake samvAdameM saMdeha karanepara tuma bauddhoMke yahAM zaMkArahita hotA huA anumAna malA kahAM hogA ? arthAt kahIM bhI pramANabhUta anumAna nahIM ho sakegA aura usa anumAna pramANakA abhAva ho jAnepara pratyakSa pramANakI bhI siddhi nahIM hogii| pratyakSa jJAnoMmeM bhI pramANapanA to avisamvAda, svaSTatva, agauNatva Adi hetuoMse anumAnadvArA hI sAdhA jAtA hai| taba to anumAna aura pratyakSake vinA bauddhoMke yahAM kisI bhI iSTapadArthakI vyavasthA nahIM ho sakatI hai / tisa kAraNa anumAnase jAnane yogya sampUrNa pratyakSoMkA apane apane samvAdake balase pramANapana cAhanevAle bauddhoke dvArA ciMtArUpa tarkajJAna bhI pramANa mAnanA cAhiye / apane viSayako jAnanekI zreSThasAmarthyase tarka jJAna bhI pramANa bana baiThatA hai| isa prakaraNameM hamako bahuta vivAda karanese paripUrNatA ho cukI hai| arthAt pradivAdiyoMkI zaMkAkA hama paripUrNa samAdhAna kara cuke haiM / aba jhagaDA baDhAnA vyartha hai| ... sarveNa vAdinA tataH kheSTasiddhiH prakartavyA anyathA pralApamAtraprasaMgAt / sA ca pramA NasiddhimanvAkarSati tadabhAve tdnupptteH| tatra pratyakSa pramANamavazyamabhyupagacchatAnumAnamurarIkartavyamanyathA tasya sAmastyenApramANavyavacchedena pramANasidhyayogAt / niHsandehamanumAnamIpsatA sAdhyasAdhanasaMbaMdhagrAhimamANamasaMdigdhameSitavyamiti tadeva ca tarkaH tatastasya ca saMvAdo niHsandeha eva siddho'nyathA pralApamAtramaheyopAdeyamazlIlaviz2ubhivamAyAtIti paryAptamatra bahubhirvivAdairUhasaMvAdasiddharulaMghanAnahatvAt / . .
Page #269
--------------------------------------------------------------------------
________________ tattvArthacintAmaNiH sabhI vAdiyoM karake tisa kAraNa apane apane abhISTakI siddhi avazya acchI karanI hI cAhiye / anyathA yAnI abhISTa siddhike kiye binA korA vaitaMDika banakara dUsaroMke matakA khaNDana karaneke liye bakajhaka karanese to kevala vyartha vacana kahanekA prasaMga ho jAyagA aura vaha apanI abhISTakI siddhi to pramANake anusAra hotI huI pramANakI siddhiko pIche pIche kheMca letI hai| usa pramANako svIkAra nahIM karanepara vaha iSTa tattvoMkI siddhi nahIM ho pAtI hai / abhISTatattva siddhi aura pramANasiddhikA jJApyajJApakabhAva saMbaMdha hai / tina pramANoMmeMse jo vAdI pratyakSako pramANa AvazyakarUpase svIkAra kara rahA hai, usako anumAna pramANa bhI avazya svIkAra karanA pddegaa| anyathA yAnIM anumAnako pramANa mAne vinA samastapane karake usa pratyakSako apramANoMkA vyavaccheda kara pramANapanakI siddhi na ho sakegI arthAt vartamAnakAlakA apanA hI pratyakSa to akelA pramANa nahIM mAnA jaaygaa| kintu sAthameM bhUta yA bhaviSya kAloMmeM huye apane pratyakSa aura anya jIvoMke bhI aneka pratyakSa jJAna pramANa kahane paDeMge / una samasta pratyakSoMko pramANapanA, agauNatva spaSTatva, samvAda hetuoMse hI sAdhA jAyagA tathA apane akele vartamAna kAlake pratyakSameM bhI pramANapanA ukta hetuoMse hI sAdhane yogya hai| tabhI sampUrNa pratyakSoM se apramANapanA vyAvRtta ho sakatA hai / anumAnakA niHsandeha pramANapanA svIkAra karane (icchane ) vAle vAdIko sAdhya aura sAdhanake avinAbhAvasaMbaMdhakA grAhaka bhI koI pramANa sandeharahita DhUMDhanA cAhiye aura vahI to hamAre yahAM tarka mAnA gayA hai / usa tarkase saMbaMdhake jJAnakA bAdhArahitarUpa samvAda honA saMdeharahita siddha ho hI jAtA hai / anyathA yAnI samvAdakI siddhi huye vinA anTasanTa zaMkA karanA yA apane tattvoMkI yoM hI siddhi karanA kevala vyarthavacana bakanA hai / vaha bakanA heya aura upAdeya tattvoMkI vyavasthA karAne vAlA nahIM hai / caupADoMpara baiThakara grAmINa puruSa jaise jhUThI kiMvadantiyAM, kahAniyAM, jhUThI gappeM, hAMkate rahate haiM, vaise hI yaha bauddhoMkI jhaka jhaka gamArU ceSTA karanA hai / isa prakaraNameM bahutase vivAda karake pUrA paDo / ghRta prApta hogayA, vyartha maThA baDhAnese kucha lAma nahIM hai / tarkajJAnake samvAda hone kI siddhi aba ulaMghana karane yogya nahIM hai / bhAvArtha:-jo bauddha, vaizeSika, naiyAyika, mImAMsaka, Adi vidvAn pratyakSoMko pramANa mAneMge, unheM kAlAntara, dezAntara, aura puruSAntaroMke pratyakSoMko pramANapanA siddha karaneke lie anumAnakI zaraNa lenA Avazyaka hai| pUrvokta vidvAn anumAnako pramANa mAnate bhI haiM / kiMtu anumAna pramANakI utpatti vyApti jJAnako pramANa mAne vinA nahIM hotI hai / ataH tarkajJAna pramANa hai, isa nirNayapara pahuMca jAo / gRhItagrahaNAttako'pramANamiti cenna vai| . tasyApUrthivaditvAdupayogavizeSataH // 93 //
Page #270
--------------------------------------------------------------------------
________________ taravArya lokavArtike pratyakSAnupalaMbhAbhyAM saMbaMdho dezato gataH / sAdhyasAdhanayostarkAtsAmastyeneti ciMtitam // 94 // pramAMtarAgRhItArthaprakAzitvaM prapaMcataH / prAmANyaM ca gRhItArthagrAhitvepi kathaMcana // 95 // 256 kisIkA pUrvapakSa yoM hoya ki tarkajJAna ( pakSa ) apramANa hai ( sAdhya ) / pahile pramANoMse grahaNa kiye jA cuke viSayakA grAhaka honese ( hetu ) / granthakAra kahate haiM ki yaha to anumAna banAkara nahIM kahanA / kyoMki usa tarkako apUrva arthakA nizvayase grAhakapanA prApta hai / pahile pratyakSa aura anupalambha pramANoMse dezAntara kAlAntaravarttI sAdhya sAdhanoMke saMbaMdhakA jJAna nahIM ho cukA thA / kintu saMbaMdhako jAnanemeM tarkakA hI vizeSa upayoga hai / pahile pratyakSa aura anupalambha dvArA eka dezase saMbaMdha jAnA gayA thA aura tarkase sAdhya sAdhanakA saMbaMdha sampUrNarUpase jAna liyA jAtA hai / isako hama pUrva meM vistArase vicAra kara cuke haiM / ataH anya pramANoMse nahIM grahaNa kiye gaye arthakA prakAzakapanA tarka meM ghaTa jAtA hai| dUsarI bAta yaha hai ki kathaMcit gRhIta arthakA grAhaka hote ye bhI tarkajJAnakA prAmANya pratiSThita ho jAtA hai / pratidina kaI bAra vyavahAra meM A rahI vastuoMkA jJAna ho cukanepara bhI kSaNoMkI viziSTatAse kucha vizeSa aMza adhika jAnanevAle jJAna pramANa mAne gaye haiM / sarvajJake pratyakSako bhI viSayoM meM kAlake tAratamyakI upAdhi laga jAnese apUvArthagrAhIpanA ghaTita ho jAtA hai| sabhI prakAra navIna navIna arthoMko to sarvajJajJAna jAnatA nahIM hai kintu jisako bhaviSya rUpase jAnA hai, vaha varttamAna ho gayA hai| vartamAna padArtha dUsare samayameM bhUta ho jAtA hai / aura bhUta padArtha cirabhUta hokara jAnA jAtA hai| isa prakAra apUrva arthagrahaNakA nirvAha karanA tarkajJAnameM bhI lagA lo 1 kiM ca - dUsarA kAraNa yaha bhI hai ki liMgajJAnAdvinA nAsti liMgijJAnamitISyati / yathA tasya tadAyattavRttitA na tadarthatA // 96 // pratyakSAnupalaM bhAdervinAnudbhUtitastathA / tarkasya tajjJatA jAtu na tadgocarataH smRtA // 97 // jaise hetujJAnake vinA sAdhyakA jJAna nahIM hotA hai / isa kAraNa usa sAdhyajJAnakI usa tujJAnake adhIna hokara pravRtti honA aisA jAnA jAtA hai / kintu usa hetujJAnakA sAdhyajJAna dvArA viSaya ho jAnApana nahIM hai| bhAvArtha sAdhyajJAnakA utpAdaka kAraNa hetujJAna hai, avalamba
Page #271
--------------------------------------------------------------------------
________________ tasvArthacintAmaNiH 257. kAraNa nahIM hai / jJApaka hetu aura kAraka hetuoMmeM antara hai| sAdhyakA jJAna karAnemeM anumAna jJAna svataMtra hai| hAM, usa anumAnakI utpatti to hetujJAnake AdhIna hai, tisa hI prakAra pratyakSa, anupalambha, ekavAra yA bArabAra dekhanArUpa abhyAsa Adika kAraNoMke binA tarkajJAnakI bhI utpatti nahIM ho pAtI hai| etAvatA una pratyakSa aura anupalambha Adike viSayoMko jAnanekI apekSAse kabhI una kAraNoMkA jAna lenApana tarkameM nahIM mAnA gayA hai / bhAvArtha-pUrva AcAryokI sampradAya anu. sAra tarkajJAnake utpAdaka kAraNa upalambha anupalambharUpa jJAna haiN| kintu pratyakSa yA anupaTambhake jAne huye viSayako tarkajJAna nahIM chUtA hai / jaise ki anumAna apane utpAdaka hetu jJAnako yA hetuko viSaya nahIM karatA hai / ataH tarkajJAna apUrva arthakA grAhaka hai| , na hi yadyadAtmalAbhakAraNaM tattasya viSaya eva liMgajJAnasya liMgijJAnaviSayatvaprasaMgAta, pratyakSasya ca cakSurAdigocaratApatteH / svAkArArpaNakSamakAraNaM viSaya iti cet kathamidAnI pratyakSAnupalaMbhayostarkAtmalAbhanimittayorviSayaM svAkAramanarpayatamRhAya sAkSAtkAraNabhAvaM cAnubhavantaM tarkaviSayamAcakSIta 1 tathAcakSANo vA kathamanumAnanibaMdhanasya liMgajJAnasya viSayamanumAnagocaratayA pratyakSa pratyAcakSIta ? na cedvikSiptaH / tato na pratyakSAnupalaMbhArthagrAhI tarkaH sarvathA / kathaMcittadarthagrAhitvaM tu tasya na pramANatAM viruNaddhi pratyakSAnumAnavadityuktaM // jo padArtha jisake AtmalAbhake kAraNa ho rahe haiM ve usa jJAnake jAnane yogya viSaya hI hoveM yaha koI niyama nahIM hai / aisA niyama karanepara to hetujJAnako sAdhya jJAnameM viSayapana ho jAnekA prasaMga hogA tathA ghaTakA pratyakSa jaise ghaTako jAnatA hai, usI prakAra cakSu, kSayopazama, Adiko bhI viSaya karane laga jAyagA jo ki cAkSuSa pratyakSake utpAdaka kAraNa haiM, yaha Apatti hogI / yadi bauddha yoM kaheM ki jJAnake pratyeka utpAdaka kAraNako hama jJAnakA viSaya nahIM mAnate haiM, kintu jJAnakA jo kAraNa svajanya jJAnameM apane AkArakA arpaNa karaneke liye samartha hai, vaha jJAnakA viSaya ho jAtA hai / aisA kahanepara to hama syAdvAdI bolate haiM ki isa samaya bauddha tarkajJAnakI Atmalabdhike nimittakA kAraNa pratyakSa aura anupalambhako tarkajJAnakA viSaya kaise kaha sakegA ! pratyakSa aura anupalambha yadyapi tarkajJAnake avyavahita kAraNapanakA anubhava kara rahe haiM kintu takajJAnake liye apane AkArakA samarpaNa nahIM kara rahe haiM / aisI dazAmeM pratyakSa jJAna aura anupalambha jJAna dvArA jAna liyA gayA viSaya bhalA tarkajJAnase kaise jAnA jA sakatA hai ! aura tisa prakAra honepara bhI bauddha tarkajJAnako apramANa banAneke liye gRhItagrAhI kaha rahA hai / vaha bauddha anumAnake kAraNa ho rahe liGgajJAnake pratyakSa huye viSayako anumAnakA viSaya paDa jAnese anumeya bhalA kyoM na kaha deve / athavA liGgajJAnake viSayako anumAnakA viSaya paDa jAnese pratyakSa88
Page #272
--------------------------------------------------------------------------
________________ - 258 tattvAryalokavArtike panekA kyoM nahIM pratyAkhyAna kara deve aura isa prakAra karatA huA vaha unmatta nahIM samajhA jAya arthAt jo jJAnakA janma denevAle kAraNoMko viSaya yogya banAtA hai, vaha avazya unmatta hai / tisa kAraNa pratyakSa aura anupalambhake dvArA grahaNa kiye jA cuke arthokA grAhaka tarkajJAma nahIM hai| sabhI prakAra grahaNa kiye jA cuke arthoko tarkajJAna nahIM jAnatA hai / hAM, una pratyakSa anupalambhoMse kathaMcit thoDese gRhIta huye una arthokA grahaNa karanA to usa tarkajJAnakI pramANatAkA virodha nahIM karatA hai| jaise ki aneka pratyakSa aura anumAna kathaMcit pUrva arthako jAnate huye bhI pramANa mAna liye gaye haiN| isa bAtako hama pahile vistArasahita kaha cuke haiN| samAropavyavacchedAtsvArthe tarkasya maantaa| laiMgikajJAnavannaiva virodhamanudhAvati // 98 // __ apane viSayabhUta avinAbhAva saMbaMdhako jAnanemeM prathama pravRtta huye saMzaya, viparyaya, anadhyavasAya aura ajJAnarUpa samAropoMkA nirAkaraNa karanese tarkajJAnako pramANapanA hai| jaise ki sAdhyako jAnanemeM saMzaya Adiko haTAtA huA anumAna jJAna pramANa hai| yoM virodha doSakA anusaraNa nahIM hai / yAnI isa prakAra kahanemeM koI virodha tarkajJAnake pIche nahIM dauDatA hai / pravRttazca samAropaH sAdhyasAdhanayoH kacit / saMbaMdhe tarkato mAturvyavacchedyeta kasyacit // 99 // sAdhya aura sAdhanake kisI kAryakAraNabhAva, vyApya vyApakabhAva, pUrvacarabhAva, uttaracarabhAva, Adi saMbaMdhoMmeM yadi koI saMzaya ajJAnarUpa samAropa pravRtta ho jAya to vaha samAropa kisI bhI pramAtA AtmAke tarkajJAnadvArA nirAkRta ho jAtA hai / saMvAdako prasiddhArtha sAdhanastadyavasthitaH / samAropachidUhotra mAnaM matinibaMdhanaH / / 100 // yahAM prakaraNameM ukta yuktiyoMse vaha tarkajJAna sambAdaka aura apUrva arthakA grAhaka tathA samAropakA vyavacchedaka evaM upalambha anupalambharUpa matijJAnako kAraNa mAnakara utpanna huA vyavasthita ho gayA hai / ataH ina matijJAnake prakAroMmeM UhajJAna pramANasiddha ho jAtA hai| ye saba tarkajJAnake prathamAMta vizeSaNa jJApakahetu banakara pramANapaneko sAdha dete haiN| pramANamUhaH saMvAdakatvAdamasiddhArthasAdhanatvAt samAropavyavaccheditvAtpramANabhUtamatijJAnanibandhanatvAdanumAnAditi sUktaM buddhyAmahe /
Page #273
--------------------------------------------------------------------------
________________ tattvAryacintAmaNiH 259 tarkajJAna ( pakSa ) pramANa hai ( sAdhya ) saphala pravRtti yA bAdhAviraha athavA pramANAntaroM kI pravRttirUpa samvAdakA janaka honese ( hetu 1 ) aprasiddha arthakA yAnI apUrva arthakA grAhaka hone se ( hetu 2 ) saMzaya, viparyaya, anadhyavasAya aura ajJAnarUpa samAropakA nivartaka honese ( hetu 3 ) pramANabhUta ho rahe upalambha anupalambharUpa matijJAna aura dhAraNA, smRti, pratyabhijJAnarUpa matijJAnako kAraNa mAnakara utpanna huA honese ( hetu 4) jaise ki anumAna, Agama, Adi jJAna pramANa haiM / isa prakAra uparyukta prakaraNa bahuta acchA kahA gayA hai, aisA hama samajhate haiM / nanUho matiH svayaM na punarmatinibaMdhana iti cenna, mativizeSasya tasya pUrvamativizeSanibaMdhanatvAvirodhAt sAdhanasyAsiddhatvAyogAt / na ca tannibaMdhanatvaM pramANatvena vyAptamanumAnena svayaM pratipannaM liMgajJAnamativizeSapUrvakatvasya pramANatvavyAptasya tatra pratItervyabhi cArAbhAvAt / zrutena vyabhicAra iti cenna, tasya pramANatvavyavasthApanAt / tadavyabhicAriNo matinibaMdhanatvAtsaMvAdakatvAdevohaH pramANaM vyavatiSThata eva / yahAM zaMkA hai ki Uha yAnI tarkajJAna to svayaM matijJAna hai, kintu phira matijJAnarUpa kAraNoM se utpanna huA to nahIM hai / granthakAra kahate haiM ki aisA to na khnaa| kyoMki smaraNanAmake matijJAna meM jaise anubhavanAmakA matijJAna kAraNa paDa jAtA hai, usI prakAra usa tarkanAmaka vizeSa matijJAnakA kAraNa usake pUrva meM huye dUsare smRti, pratyabhijJAna, upalambha, anupalambha Adi matijJAnavizeSa haiM / koI virodha nahIM paDatA hai / matijJAnako kAraNa mAnakara utpanna honApana hetu pakSameM raha jAtA hai / ataH asiddha hetvAbhAsapanakA yoga nahIM hai / anumAnarUpa dRSTAMta meM matijJAnarUpa kAraNase utpanna honArUpa hetu pramANapanarUpa sAdhyake sAtha vyAptiko rakhatA huA svayaM nahIM jAnA hai, yaha nahIM samajhanA, kiMtu hetukA jJAnarUpa vizeSa matijJAnako kAraNa mAnakara utpanna honApana jo ki pramANatvarUpa sAdhya ke sAtha avinAbhAva rakhatA hai / usa hetukI vahAM anumAnameM pratIti hone kA koI vyabhicAra nahIM hai / yadi koI bauddha yA Agamako pramANa nahIM mAnanevAlA cArvAka athavA vaizeSika vidvAn zrutajJAna karake vyabhicAra deveM arthAt matijJAnako kAraNa mAnakara zrutajJAna utpanna huA hai| kiMtu vaha pramANa nahIM mAnA gayA hai / ataH sAdhyake na rahanepara bhI zrutajJAnameM hetuke raha jAnese jainoMkA cauthA hetu anaikAntika hai, AcArya kahate haiM ki yaha to na kahanA / kyoM ki usa zrutajJAnako pramA panA vyavasthita karA diyA hai| hetuke rahanepara sAdhya ke bhI Thahara jAnese vyabhicArakA nivAraNa ho jAtA hai / usa pramANapana ke sAtha avyabhicArI ho rahe matinibaMdhanatva hetuse tarka meM pramANapanA vyavasthita hoya hI jAtA hai / athavA akele pahile samvAdakapana hetuse hI tarkajJAna pramANarUpa vyavasthita ho hI rahA hai / hamAre anya hetu sukhasahita baiThe raheM /
Page #274
--------------------------------------------------------------------------
________________ tatvArtha lokavArtike nUhasyApi saMbaMdhe svArthe nAdhyakSato gatiH / sAdhyasAdhanasaMbaMdhe yathA nApyanumAnataH // 101 // tasyohAMtarataH siddhau kAnavasthAnivAraNaM / tatsaMbaMdhasya cAsiddhau nohaH syAditi kecana // 102 // 260 bauddha zaMkA karate haiM ki jaise liMgajJAnase tarkadvArA anumAna pramANa sAdhyakI iptiko karA detA hai aura upalambha anupalambhadvArA saMbaMdhako tarkajJAna jatA detA hai / yahAM tarkake bhI apane viSaya ho rahe avinAbhAva saMbaMdha meM pratyakSase to jJapti ho nahIM sakatI hai / arthAt tarkajJAna jisa saMbaMdha ke dvArA dezAntara kAlAntara ke saMbaMdha ko jAna letA hai, usa saMbaMdha kA pratyakSajJAnase to pUrvakAlameM saMbaMdha grahaNa huA nahIM hai / kyoMki avicAraka pratyakSa itane vicAroMko nahIM kara sakatA hai / tathA tarkajJAnase jAne gaye padArthoMkA apane sAdhya sAdhana saMbaMdhako jAnanemeM jaise pratyakSase gati nahIM hai usI prakAra anumAna se bhI usa saMbaMdhako nahIM jAnA jAsakatA hai / anavasthA ho jAyagI / yadi tarkase jAne gaye padArthoMkA apane jJApaka kAraNoMke sAtha saMbaMdhakA jAnanA punaH dUsare tarkoMse siddha kiyA jAyagA taba to anavasthAdoSakA nivAraNa kahAM huA ? arthAt tarka ke AtmalAbha meM dUsare tarkakI aura dUsare tarka meM tIsare tarkakI AkAMkSA baDhatI jAnese anavasthA doSa hotA hai / yadi Uise jAnane yogya padArthoM kA kisI jJApaka ke sAtha saMbaMdha honekI siddhi na mAnI jAyagI taba to UhajJAna pramANa nahIM ho sakegA / saMbaMdha ko jAne binA utpanna huA UhajJAna mithyAjJAna ho jAyagA athavA apane jAnane yogya padArthoMkA saMbaMdha grahaNa kiye vinA yadi U unako jAna legA to anumAna bhI kaha dvArA saMbaMdha grahaNa kiye binA hI sAdhyako jAna levegA / phira tarkajJAna pramANa kyoM mAnA jA rahA hai, isa prakAra yahAMtaka koI kaha rahe haiM / nanUhasyApi svAthairUyaiH saMbaMdhobhyupagatavyastasya ca sAdhyasAdhanasyaiva nAdhyakSAdgatistAvato vyApArAn kartumazakteH / sannihitArthagrAhitvAcca savikalpasyApi pratyakSasya nApyanumAnato'navasthAprasaMgAt, tasyApi hyanumAnasya pravRttiliMgaliMgisaMbaMdhanizvayAt sa codAttasyApi pravRttiH svArtha saMbaMdha nizrayAt sopyanumAnAMtarAditi tasyohAMtarAtsiddhau keyamanavasthAnivRttiH / yadi punarayamUhaH strArthasaMbaMdha siddhimanapekSamANaH svaviSaye pravarttate tadAnumAnasyApi tathA pravRttirastviti vyarthamUhaparikalpanamiti kazcit / Uiko nahIM pramANa mAnanevAlA bauddha vilakSaNa DhaMgase puna: vicAra karaneke liye jainoM ko AmaMtraNa karatA hai ki UjJAnakA bhI apane jAnane yogya tarkya padArthoMke sAtha saMbaMdha grahaNa karanA svIkAra karanA cAhiye / usa saMbaMdhakA jJAna pratyakSase to nahIM ho sakatA hai, jaise ki sAdhya aura
Page #275
--------------------------------------------------------------------------
________________ tatvArthacintAmaNiH 261 sAdhanake saMbaMdhako pratyakSa nahIM jAnatA hai| usako Ananeke liye hI to tarkajJAna mAnA jA rahA hai| usI prakAra yAnI anumAnake kAraNa saMbaMdhajJAnako pratyakSa nahIM jAna pAtA hai / vaise hI tarkake utpAdaka saMbaMdhajJAnakI jJapti bhI pratyakSase nahIM ho pAtI hai| utane vyApAroMko pratyakSajJAna nahIM kara sakatA hai / jo jo dhUmavAn pradeza haiM, ve saba agnimAn haiM yA isa sAdhyake honepara hI yaha hetu Thahara sakegA, sAdhyake na honepara hetu nahIM rahegA, isake utthApaka jJApakoMko jAnanemeM vicArarahita pratyakSakA vyApAra nahIM calatA hai / dUsarI bAta yaha hai ki AkArarUpa vikalpoMse sahita huA bhI pratyakSajJAna sannikaTa vartamAnakAlake arthoko hI jAnatA hai| hama logoMkA indriyajanya pratyakSajJAna dezAntara kAlAntarake padArthoko nahIM viSaya karatA hai / jinakA ki viSaya karanA Apake Uha jJAnako Avazyaka ho rahA hai| tathA anumAnase bhI Uhya padArthoke sAtha ho rahe saMbaMdhakI jJapti nahIM ho pAtI hai / anavasthA doSakA prasaMga hai / kyoMki usa saMbaMdhagrAhI anumAnakI pravRtti bhI hetu aura sAdhyake sambandhakA nizcaya ho jAnese hogI aura saMbaMdhakA nizcaya to tarkase hI hogA / punaH usa tarkakI pravRtti bhI apane jAnane yogya arthoke sAtha jJApakoMkA saMbaMdha nizcaya ho jAnese hogI aura phira vaha tarkake utpAdaka saMbaMdhakI jJapti anya anumAnoMse hogii| isI prakAra usa anumAnakI anya tarkajJAnoMse siddhi mAnI jAyagI, aisI dazAmeM anavasthArUpI cIra baDhatA calA jAtA hai usakI nivRtti bhalA kahAM huI ? anumAnako haTAkara anya tarkajJAnoMse sambandhajJapti karoge to bhI anavasthA doSa TalA nhiiN| yadi phira syAdvAdI yoM kaheM ki yaha tarkajJAna to apane viSayabhUta arthoke sAtha saMbaMdha ke jJAnakI siddhiko nahIM apekSA karatA huA hI apane viSayameM pravRtti kara letA hai, taba to anumAnakI bhI tisa prakAra Uha dvArA saMbaMdha grahaNa karanekI nahIM apekSA rakhanevAlekI hI apane viSayameM pravRtti ho jAo / isa DhaMgase to UhajJAnakI eka nyArI kalpanA karanA vyartha hai| aisA koI kaha rahA hai| tanna pratyakSavattasya yogyatAbalataH sthiteH / svArthaprakAzakatvasya kAnyathAdhyakSaniSThitiH // 103 // vaha bauddhakA kahanA ThIka nahIM hai| kyoMki pratyakSake samAna usa tarkakA bhI svaviSaya prakAzakapanA yogyatAkI sAmarthyase prasiddha ho rahA hai / anyathA yAnI yogyatAkI sAmarthyako mAne vinA pratyakSajJAnakI bhI vyavasthA kahAM ho sakegI ? arthAt svAvaraNoMkA kSayopazamarUpa yogyatA dvArA apane viSayoMkA avalamba mudrAse saMbaMdha kara pratyakSajJAna jaise niyata padArthoko jAna letA hai, usI prakAra tarka apanI yogyatAse dezAntara, kAlAntaravartI aneka padArthoke saMbaMdhakA parokSajJAna kara letA hai| yogyatAbalAdahasya svArthaprakAzakatvaM vyavatiSThata eva pratyakSavat / na hi pratyakSa khaviSayasaMbaMdhagrahaNApekSamanavasthAprasaMgAt / tathAhi-..
Page #276
--------------------------------------------------------------------------
________________ ra6ra taccArya kokavArtike pratyakSa ke samAna UjJAnakA bhI svArthaprakAzakapanA apanI yogyatAkI sAmarthya se vyavasthita ho rahA hI hai / dekhiye / pratyakSajJAna apane jAnane yogya viSayoMke sAtha saMbaMdha ke grahaNakI apekSA nahIM rakhatA hai / yadi pratyakSakI utpattimeM bhI saMbaMdhakA grahaNa honA mAnoge to anavasthAkA prasaMga hai / pratyakSake utthApaka saMbaMdhoMkA jJAna anya pratyakSoMse hovegA / jijJAsA baDhatI calI jAyagI / isako granthakAra spaSTa kahakara dikhalAte haiM / grAhyagrAhakabhAvo vA saMbaMdhonyopi kazcana / svArthena gRhyate kena pratyakSasyeti cintyatAm // 104 // pratyakSakA apane viSaya ke sAtha grAhyagrAhakabhAva saMbaMdha yA viSayaviSayIbhAva saMbaMdha athavA aura koI tadutpatti, tadAkAra saMbaMdha to batAo ? kisake dvArA grahaNa kiye jAyeMge ! isakA Apa kucha samayataka citavana karo / pratyakSa ke utpAdaka saMbaMdhako pratyakSa dvArA jAnanepara anavasthA doSa laga jAyagA / pratyakSasyApi svArthe saMbaMdho grAhyagrAhakabhAvaH kAryakAraNabhAvo vAbhyupagaMtavya evAnyathA tataH svArthapratipattiniyamAyogAdatiprasaMgAt / sa ca yadi gRhIta evAdhyakSapravRttinimittaM tadA na gRhyata iti cintyaM svena pratyakSAMtareNAnumAnena vA / pratyakSakA bhI apane prAhyaviSayameM saMbaMdha koI grAhyagrAhakabhAva, kAryakAraNabhAva, athavA viSayaviSayIbhAva, avazya svIkRta karanA hI paDegA / anyathA usa pratyakSa se apane grAhya arthokI pratIti karanekA niyama nahIM bana sakegA / atiprasaMga ho jAyagA / yAnI saMbaMdha ko nahIM prApta huye dezAntara, kAlAntarake padArthoM ko bhI pratyakSa jAna sakegA / koI rokanevAlA nahIM / ataH saMbaMdha jAnanA Avazyaka huA aura vaha saMbaMdha kisI jJAnase gRhIta huA saMtA hI adhyakSakI pravRttikA nimitta kAraNa banegA, taba to vaha punaH kisa jJAnase jJAta kiyA jAya ? isakA hRdayameM gaharA vicAra karanA cAhiye / kyA vaha pratyakSa svayaM apane se hI apane utthApaka saMbaMdhakA jJAna kara legA ? yA dUsare pratyakSoM karake saMbaMdha jAnA jAyagA ! athavA anumAna karake pratyakSa ke kAraNa saMbaMdhakI jJapti kI jAyagI ! batAo / svatazvetAdRzAkArA pratItiH svAtmaniSThitA / nAsau ghaTayamityevamAkArAyAH pratItitaH // 105 // pratyakSAMtaratazcennApyanavasthAnuSaMgataH / tatsaMbaMdhasya cAnyena pratyakSeNa vinizvayAt // 106 //
Page #277
--------------------------------------------------------------------------
________________ tasvArthIcantAmaNiH tisa kAraNa vaha saMbaMdhI jJapti yadi svayaM apane pratyakSa prakAra utthApaka saMbaMdhI vikalpanA karatI huyI pratIti hai, koI bhI pratyakSa svayaM apane Apa to saMbaMdha ko nahIM jAna 66 " 263 yaha pustaka hai isa prakAra AkAravAlI pratyakSa svarUpameM pratiSThita ho rahI tisa taba to vaha nahIM banatI hai / arthAt rahA hai / kyoMki " yaha ghaTa hai " dvArA pratItiyAM ho rahI haiN| inameM saMbaMdha to nahIM pratibhAsatA hai / yadi dvitIya vikalpake anusAra anya pratyakSoMse prakRta pratyakSake utthApaka saMbaMdha kA grahaNa honA mAnoge so bhI ThIka nahIM paDegA / anavasthA doSakA prasaMga hotA hai / kyoMki usa pratyakSa utthApaka saMbaMdha kA bhI anya pratyakSoMkarake vizeSa nizcaya kiyA jAyagA aura una pratyakSoMke utthApaka saMbaMdhoM kA bhI nirNaya nyAre nyAre anya pratyakSoM karake kiyA jAyagA / kahIM dUra bhI jAkara ThaharanA nahIM ho sakatA hai / nAnumAnena tasyApi pratyakSAyattatA sthiteH / anavasthAprasaMgasya tadavasthatvatastarAm // tathA tRtIya vikalpake anusAra anumAna karake pratyakSa ke to nahIM banatA hai| kyoMki usa anumAnakI bhI sthiti pratyakSake 107 // utthApaka usa saMbaMdhakA grahaNa honA adhIna hai / ataH usa pratyakSake liye punaH anumAna dvArA saMbaMdha grahaNa karanA AkAMkSita hogA, ataH anavasthA doSakA prasaMga vaisAkA vaisA hI bahuta baDhiyA DhaMgase tadavastha rahA / svasaMvedanataH siddheH svArthasaMvedanasya cet / saMbaMdhokSadhiyaH svArthe siddhe kazcidatIndriyaH // 108 // kSayopazamasaMjJeyaM yogyatAtra samAnatA / saiva tarkasya saMbaMdhajJAna saMvicitaH svataH // 109 // apane viSayabhUta arthakI acchI jJapti karanevAle indriyajanya jJAnakA apane artha meM saMbaMdha kA grahaNa yadi svasaMvedana se hI siddha huA mAnA jAvegA arthAt svake dvArA yogya arthakA jJAna karA denA hI saMbaMdha grahaNa hai, taba to koI atIndriya saMbaMdha siddha ho jAtA hai| jisakA ki dUsarA nAma kSayopazama hai / athavA svArthasaMvedanakI svasaMvedana kI svasaMvedanase siddhi hone ke kAraNa hI indriya janya jJAnakA koI labdhirUpa atIndriya saMbaMdha siddha hai, aisA honepara kSayopazamanAmakI yaha yogyatA isa tarkajJAnameM bhI samAna hai| tarkajJAna ke viSayabhUta saMbaMdhake jJAnakI svataH saMvitti honese vaha yogyatA niyAmaka mAnI jAtI hai arthAt pratyakSajJAna jaise ghaTako jAnanemeM svataMtra hai, utpatti hone meM ma hI indriya AdikakI apekSA kareM tathA apanI yogyatA anusAra anumAnajJAna sAdhyako jAnane
Page #278
--------------------------------------------------------------------------
________________ tattvArtha lokavArtika wammmmmunmashemsemanav meM svataMtra hai, usI prakAra tarkajJAna hI yogyatAke vaza apane sAdhya aura sAdhanake saMbaMdhako viSaya karanemeM svataMtra hai / utpatti bhale hI anya upalambha anupalambhase ho jAya kintu saMbaMdhake grahaNameM anya madhyavartI jJAnoMkI AvazyakatA nahIM hai| yogyatA bhalA kisa bImArIkI auSadhi hai ! yadi nirapekSa hokara niyata viSayakA grahaNa nahIM karAvegI to phira usakA gAMThakA kArya hI kyA huA ? kucha bhI to nhiiN| . na pratyakSa svArthe saMbaMdhagrahaNApekSaM pravartate kacidakasmAttatmavRttidarzanAt / kiM tarhi / tasya khasaMvedanAdivatvArthagrahaNasiddhiH / svatovIndriyaH kazcitsaMbaMdhaH svArthAnu mAnaH siddhayediti cet saiva yogyatA svAvaraNakSayopazamAkhyA pratyakSasyArthaprakAzanaheturiha smaayaataa| tarkasyApi svayaM vyAptigrahaNAnubhavAttajjJAnAvaraNakSayopazamarUpA yogyatAnumIyamAnA siddhayatu prtykssvdnvsthaaprihaarsyaanythaakrtumshkteH|| pratyakSapramANa apane viSayameM saMbaMdhake grahaNakI apekSA rakhatA huA nahIM pravartatA hai| kyoMki kisI eka viSayameM akasmAt ( cAhe jaba ) usakI pravRtti honA dekhA jAtA hai to, kyA hai ! aisI jijJAsA honepara yaha uttara hai ki svasamvedana, citravedana, Adike samAna usa pratyakSakI svArthako grahaNa karanekI siddhi ho rahI hai / arthAt indriya, AtmA, viSaya, AdikI yogyatA milane para spaSTa [ bhaDAka sIde ] indriyajanya pratyakSa ho jAtA hai| koI saMbaMdhakI AvazyakatA nahIM hai| isapara yadi koI kahe ki svArthake niyatarUpase grahaNa kiye jAnerUpa kAryako dekhakara kisI na kisI atIndriya saMbaMdhakA anumAna ho jAnese indriyoMdvArA nahIM jAnane yogya saMbaMdha siddha ho jAvegA, cakSuse rUpa hI jAnA jAtA hai / rasa Adika nahIM, tathA eka kosa do kosa Adi takake dUravartI rUpoMkA hI jJAna hotA hai / dasa bIsa kosake dUra ghara AdikoMkA cAkSuSa pratyakSa nahIM hotA hai| hAM, dUravartI sUrya, caMdramA, tAre dIkha jAte haiM, ina bAtoMkA niyama karanevAlA kucha bhI to saMbaMdha honA caahie| aisA kahanepara to hama jaina kahate haiM, vahI viSayaviSayIbhAvakA niyAmaka saMbaMdha to yogyatA hai| jisa yogyatAkA dUsarA nAma vAvaraNakarmIkA kSayopazama hai / vahI yogyatA pratyakSake dvArA niyata arthoke prakAza karanekA hetu hai / taba to isa prakaraNameM vahI yogyatA male DhaMgase prApta ho gaI, isI prakAra tarkajJAnakI svayaM vyAptikA grahaNarUpa anubhavase usa tarkajJAnake AvaraNa karanevAle karmokA kSayopazamasUpa yogyatA bhI anumAnase jAna lI gaI, siddha ho jAo / anyathA yAnI yogyatAko mAne vinA anavasthA doSakA parihAra dUsare DhaMgoMse nahIM kiyA jA sakatA hai / jaise ki pratyakSameM yogyatAko mAne vinA anavasthAkA parihAra nahIM ho sakatA hai| .. nanu ca yathA tarkasya khaviSayasaMbaMdhagrahaNamanapekSamANasya pravRttistathAnumAnasyApi sarvatra jJAne svAvaraNakSayopazama eva svArthaprakAzanaheturavizeSAt / tatonarthakameva tatsaMbaMdha
Page #279
--------------------------------------------------------------------------
________________ tatvArthacintAmaNiH grahaNAya tarkaparikalpanamiti cet, satyamanumAnasyApi svayogyatAgrahaNanirapekSakamanumeyArthaprakAzanaM na punarutpattiliMgaliMgisaMbaMdhagrahaNanirapekSAstyagRhItatatsaMbaMdhasya pratipattuH kacikadAcidanutpattinizcayAt / naivaM pratyakSasyotpattirapi karaNAryasaMbaMdhagrahaNApekSA svayamagRhIta tassaMbaMdhasyApi punastadutpattidarzanAt / tadvadhasyApyatIndriyAtmArthasaMbaMdhagrahaNanirapekSasyo tpattidarzanAnotpattAvapi saMbaMdhagrahaNApekSatvamiti yuktaM trkH| ___ yahAM dUsarI zaMkA hai jisa prakAra apane saMbaMdharUpa viSayameM anya saMbaMdhake grahaNakI nahIM apekSA rakhanevAle tarkajJAnakI apane viSayameM pravRtti honA mAna liyA hai, tisa hI prakAra anumAna kI bhI apane viSaya sAdhyako jAnanemeM vyAptirUpa saMbaMdhake grahaNakI nahIM apekSA hokara hI pravRtti mAna lI jAya ! sabhI jJAnoMmeM apane apane AvaraNoMkA kSayopazamarUpa yogyatA hI svArthake prakAza karanemeM hetu ho rahI hai / pratyakSa yA tarkase anumAnameM koI vizeSatA nahIM hai| bhAvArtha-anumAnajAna vyAptigrahaNa huye vinA bhI apanI yogyatAse hI sAdhyako jaanlegaa| tisa kAraNa usa saMbaMdha ko grahaNa karaneke liye tarkajJAnakI baDe ghaTATopake sAtha kalpanA karanA vyartha hI hai / isa prakAra acchI zaMkA karanepara to hama jaina kaheMge ki tumhArA kahanA ThIka hai| anumAnake dvArA bhI apanI yogyatAke balase saMbaMdhake grahaNakI nahIM apekSA rakhanevAlA anumeya arthakA pratibhAsa honA hamako abhISTa hai kintu anumAnakI utpatti to phira hetu aura sAdhyake saMbaMdharUpa vyAptike grahaNakI nahIM apekSA rakhanevAlI nahIM hai / jisa puruSane una hetu aura sAdhyakA saMbaMdha prahaNa nahIM kiyA hai usa pratipattAko kisI bhI sthalameM kabhI bhI anumAnakI utpatti nahIM hotI hai, aisA nizcaya hai| bhAvArtha-anumAnake utpanna ho jAnepara svataMtratAse anumAnadvArA anumeya arthakA prakAza ho jAtA hai| kintu usakI utpatti to svataMtra nahIM hai / anumAnako utpanna karAnemeM smRti, pratyabhijJAna, tarka, pratyakSa, ina pramANoMkI AvazyakatA hai| zuddha prAsuka bhojana karanevAlA koI sodhiyA zrAvaka geMhUke utpanna ho cukanepara usake cUna, roTI, AdimeM zuddhikA vicAra rakhatA hai| kintu geMhUkI utpatti to khAta, miTTI, pazu, zUdra kisAna, agAlitajala, hala jotanemeM huI AraMmajanya hiMsA, Adi azuddha kAraNoMse hotI hai / isa prakAra sAdhyako jAnanevAlA anumAna svataMtra hai| kintu apanI utpattimeM saMbaMdha grahaNakI apekSA rakhatA hai| hAM, isa prakAra pratyakSakI utpatti bhI indriya aura arthake saMbaMdhakA grahaNa karanekI apekSA nahIM rakhatI hai jisa puruSane una indriya aura aoMke saMbaMdhakA svayaM grahaNa nahIM bhI kiyA hai, usake bhI phira usa pratyakSakI utpatti dekhI jAtI hai| usI pratyakSake samAna tarkajJAnakI bhI indriya agocara pAramA aura arthake saMbaMdhakA grahaNa karanekI nahIM apekSA rakhate huye kI utpatti dekhI jAtI hai / ataH tarkakI utpattimeM bhI saMbaMdha ke grahaNakI apekSA rakhanApana nahIM hai / bhAvArya-pratyakSa aura tarkakI utpattimeM to indriyArtha saMbaMdha aura tarka viSaya 34
Page #280
--------------------------------------------------------------------------
________________ tatvAryazlokavArtika saMbaMdhake grahaNakI apekSA nahIM hai| kintu anumAnakI utpattimeM saMbaMdhagrahaNakI apekSA hai / saMsArake kArya aneka prakAroMke hote haiM / ataH tarkajJAnameM anavasthA doSa nahIM AtA hai / isa prakAra matijJAnakA eka bheda tarkajJAna mAnanA yukta hai| pramANaviSayasyAyaM sA(zo)dhako na punaH svayaM / pramANaM tarka ityetatkasyacivyAhataM matam // 110 // pramANaviSaye zuddhiH kathaM nAmApramANataH / prameyAMtarato mithyAjJAnAcaitatpasaMgataH // 111 // anumAna pramANake viSayakA sAdhaka yA parizodhaka yaha tarkajJAna svayaM to pramANa nahIM hai / jo jJAna pramANakA sAdhaka hai vaha pramANa hI hoya yaha koI niyama nahIM hai / paNDitoMke pitA paNDita hI hoya aisI vyApti nahIM hai / ghaTake sAdhaka kumbhakAra, daNDa, cakra, Adi kAraNa ghaTarUpa nahIM haiM / suvarNake zodhaka padArtha suvarNasvarUpa nahIM haiM / ataH anumAna pramANakA sAdhaka tarka jJAna ekAntarUpase pramANa nahIM kahA jA sakatA hai / pranthakAra kahate haiM ki isa prakAra yaha kisIkA mantavya vyAghAtadoSase yukta hai| kyoMki pramANake viSayameM zuddhi karanA bhalA apramANa jJAnase kaise ho sakatA hai ? anyathA yAnI apramANa padArthase pramANakI zuddhi honA mAnA jAyagA taba to dUsare ghaTa, paTa Adi prameyoMse athavA saMzaya Adika mithyAjJAnoMse bhI isa pramANa viSayake zodhakapanakA prasaMga ho jaaygaa| yathA saMzayitArtheSu pramANAnAM pravartanaM / nirNayAya tathA loke tarkiteSviti cenmatam // 112 / / saMzayaH sAdhakaH prAptaH pramANArthasya te tathA / nApramANatvatastarkaH pramANamanumanyatAm // 113 // sa cetsaMzayajAtIyaH sNshyaatpRthgaasthitH| kathaM padArthasaMkhyAnaM nAnyathAstviti tvaznute // 114 // tasmAtpramANakartavyakAriNo veditAtmanaH / satarkasyApramANatvamavitarkA pracakSate // 115 // yahAM zaMkA hai ki jinameM saMzaya utpanna ho cukA hai, una arthomeM nirNaya karaneke liye jisa prakAra pramANoMkI pravRtti honA lokameM dekhA jAtA hai, tisa hI prakAra tarkase jAne gaye
Page #281
--------------------------------------------------------------------------
________________ tatvArthacintAmaNiH viSayoMmeM bhI nirNayArtha manuSyoM kI pravRtti ho rahI hai| AcArya kahate haiM ki yadi isa prakArakA zaMkAkArakA mantavya hai, taba to hama kaheMge ki tumhAre matameM pramANake viSayakA sAdhana karanevAlA saMzayajJAna prApta huA / apramANapanese saMzayajJAnakI jo vyavasthA ho rahI thI vaha na rahI / isI prakAra pramANakA sAdhaka tarkajJAna bhI pramANa mAna liyA jAya, yadi tarkako saMzayakI jAtivAlA mAnA jAyagA / kyoMki mithyAjJAna ke vaizeSikoMne saMzaya, viparyaya aura tarka, ye tIna bheda kiye haiM, taba to vaha saMzaya se minna hokara sthita huA / aizI dazAmeM padArthoMkI saMkhyA karanA kyoM nahIM dUsare prakArase ho jAo, yaha doSa tumako ghera letA hai / dravya, guNa, AdimeM to tarka nahIM ginAyA hai / tisa kAraNa svayaM apane svarUpako jAnanevAle aura pramANase karane yogya kAryako banAnevAle samIcIna tarkajJAnako jo apramANapanA kaha rahe haiM, ve vaizeSika vinA vicAra karake hI apanI aiMTha [ zekhI ] vistAra ke sAtha bakhAna rahe haiN| pramANaM tarkaH pramANakartavyakAritvAt pratyakSAdivat pratyayasAdhanaM pramANakartavyaM tatkArI ca tarkaH prasiddha iti nAsiddho hetuH / nApyanaikAMtiko'pramANe vipakSe vRttyabhAvAt / na hi prameyAMtaraM saMzayAdi vA pramANaviSayasya sAdhanaM virodhAt / tatastarkasya pramANaviSayasAdhakatvamicchatA pramANatvamupagaMtavyam / 1 tarkajJAna (pakSa) pramANa hai (sAdhya), pramANase karane yogya kAryoMkA karanevAlA honese ( hetu ) jaise pratyakSa, anumAna, Adika pramANa haiM [ dRSTAnta ] / pramANakA kartavyaM pratItikA sAdhana karanA hai / usakA karanevAlA tarkajJAna prasiddha hI hai| isa kAraNa hetu pakSameM raha jAtA hai / asiddha hetvAbhAsa nahIM hai | tathA yaha hetu vyabhicArI bhI nahIM hai / saMzaya Adika apramANarUpa vipakSoMmeM pramANa1 kartavyakAritva hetu nahIM vartatA hai / pratiyogIke sadRzako pakaDanevAle paryudAsa pakSake anusAra apramANa saMzaya Adika haiM / aura naJ dvArA sarvathA niSedhako hI karanevAle prasajyaniSedha ke anusAra ghaTa, paTa, Adi apramANa haiM / ve sabhI itara prameya athavA saMzaya Adika vicAre apramANa padArtha pramANaviSaya ke sAdhaka nahIM haiN| yAnI pramANadvArA sAdhane yogya kAryako nahIM kara sakate haiM, kyoMki virodha AtA hai / tisa kAraNa tarkako pramANaviSayakA sAdhakapanA cAhanevAle vAdakira ke usakA pramANapanA svIkAra kara lenA cAhiye / kiJca -- aura bhI eka yaha bAta hai ki samyak tarkaH pramANaM syAttathAnugrAhakatvataH / pramANasya yathAdhyakSa manumAnAdi cAznute / / 116 // anugrAhakatA vyAptA pramANatvena lakSyate / pratyakSAdau tathAbhAse nAgamAnugrahakSateH // 117 // 167
Page #282
--------------------------------------------------------------------------
________________ 210 tatvArtha lokavArtike samIcIna tarkajJAna ( pakSa ) pramANa honA cAhiye ( sAdhya ) / tisa prakAra pramANoMkA anugraha karanevAlA honese ( hetu ), jisa prakAra pratyakSa aura anumAna Adika pramANapanako vyApta kara lete haiM (dRSTAnta ) / pramANoMke Upara anugraha karanevAlApana hetu pramANapanarUpa sAdhyase vyApta ho rahA pratyakSa Adi dRSTantoMmeM dekhA jAtA hai / tisa prakArakA anugrahapana pramANAbhAsoM meM nahIM dIkhatA hai / kyoMki Agamake anugraha karA denepanakA pratyakSa AdimeM jo nirNaya ho rahA hai, usakI kSati ho jAvegI / arthAt satyavaktA ke dvArA jAna kI gaI, agnike AgamajJAnakA dhUmahetuse utpanna huye anumAnadvArA aura agnike pratyakSadvArA anugraha kara diyA jAtA hai / ye kRpAkAraka anumAna aura pratyakSa jaise pramANa haiM, usI prakAra anumAnake Upara kRpA karanevAlA tarkajJAna bhI pramANa honA cAhiye / 1 yasminnarthe pravRttaM hi pramANaM kiMcidAditaH / tatra pravRttiranyasya yAnugrAhakatA sA // 118 // pUrvanirNItadArvyasya vidhAnAdabhidhIyate / uttareNa tu tadyuktamapramANena jAtucit // 119 // jisa artha meM koI bhI pramANa prathamase hI pravartta rahA hai, usI viSaya meM anya pramANoMkI pravRtti ho jAnA jo yahAM anugrAhakapanA mAnA gayA hai, vaha anugrAhakatA bhI pahalese nirNIta kiye gaye arthakI adhika dRDhatAkA vidhAna karanese kahI jAtI hai| uttarakAlavartI pramANarUpa jJAnase pUrvanirNIta arthakI dRr3hatA kI jA sakatI hai / apramANajJAnameM yA apramANa jJAnakarake dRDhatA kabhI nahIM ho sakatI hai| tabhI to dRDhatAkA sampAdaka tarkajJAna pramANa hai / svayaM pramANAnAmanugrAhakaM tarkamicchannApramANaM pratipattuM samartho virodhAt / pramANasAmantarbhUtaH kazcittarkaH pramANamiSTa eveti cenna, tasya svayaM pramANatvopapatteH / tathAhi-pramANaM tarkaH sAkSAtparaMparayA ca svArthanizcayane phaLe sAdhakatamatvAt pratyakSavat svaviSayabhUtasya sAdhyasAdhanasaMbaMdhAjJAnanivRttirUpe sAkSAt svArthanizcayane phaLe sAdhakatamastarkaH paraMparayAtu svArthAnumAne hAnopAdAnoprekSAjJAne vA prasiddha evetyupasaMhiyate / pramANoMke Upara anugraha karAnevAle tarkako svayaM cAhatA huA vidvAn isa tarkako apramANa samajhane ke liye samartha nahIM hai / anyathA svavacanase hI virodha ho / jAvegA yadi koI vaizeSika, bauddha, naiyAyika yA mImAMsaka, yoM kahe ki pramANakI sAmagrakei bhItara praviSTa huA koI tarkajJAna hamako pramANa iSTa hI hai / arthAt vakIlake pitAko vakIla kahaneke samAna hama tarkajJAnako pramANakI sAmagrI ke bhItara praviSTa huA ginate haiN| svataMtra nyArA pramANa nahIM mAnate haiM / granthakAra kahate
Page #283
--------------------------------------------------------------------------
________________ tavArthapittAmaNiH Marre haiM ki yaha to na kahanA / kyoMki usa tarkako svayam pramANapanA yuktisiddha ho rahA hai / usako hama kahe dete haiM / tarkajJAna (pakSa) pramANa hai ( sAdhya ) / avyavahita rUpase svArthakA nizcaya karanA rUpa phalameM aura paramparAse honevAle phaloMmeM prakRSTa upakAraka honese ( hetu), jaise ki pratyakSajJAna pramANa hai ( dRSTAnta ) / tarkajJAna apane viSaya ho rahe sAdhya aura sAdhanake avinAbhAvarUpa saMbaMdhake ajJAnakI nivRtti karanArUpa svArthanizcayasvarUpa avyavahita phalako utpanna karanemeM prakRSTa upakAraka hai aura paramparAse to svArthAnumAna karanemeM athavA heyameM hAnabuddhi aura upAdeyameM upAdAna buddhi tathA upekSaNIya tattvoMmeM upekSA buddhi karanerUpa phalameM karaNa hotA huA tarkavAna prasiddha hI ho rahA hai| isa prakAra tarkajJAnameM bahuta vicAra ho cukA hai| aba tarkake prakaraNakA upasaMhAra kiyA jAtA hai ki tatastarkaH pramANaM naH syaatsaadhktmtvtH|| svArthanizcayane sAkSAdasAkSAcA(nu)nyamAnavat // 120 // tisa kAraNa hama syAdvAdiyoMke yahAM tarkajJAna (pakSa) pramANa hai (sAdhya), apanA aura aryakA nizcaya karanemeM sAdhakatamapanA honese (hetu), jaise ki anumAnajJAna athavA anya sacce jJAna pramANa haiM (dRssttaant)| apane viSaya ho rahe svArthakI ajJAnanivRtti karanA pratyeka jJAnakA sAkSAt phala hai aura pIche paramparAse AtmAke puruSArthakI pravRtti anusAra choDanA, grahaNa karanA, upekSA karanArUpa phala hai| kevalajJAna bhI ajJAnakI nivRttiko karatA huA sakala padArthokI upekSA karA detA hai| tamI svAMzoMmeM sthira raha sakatA hai / yahAMtaka tarkajJAnakA vicAra paripUrNa huaa| aba matijJAnake aminibodha bhedakA vicAra calAte haiN| sAdhanAtsAdhyavijJAnamanumAnaM vidurbudhAH / / pradhAnaguNabhAvena vidhAnapratiSedhayoH // 121 // vidvAn puruSa sAdhanase sAdhyake vijJAnako anumAna pramANa mAnate A rahe haiM / vaha anumAna jJAna pradhAnarUpase prakRta sAdhyake vidhAna karane aura gauNarUpase sAdhyamina padArthoke niSedha karamemeM caritArtha ho rahA hai athavA upalabdhi aura anupalabdhi hetudvArA pradhAna aura gauNarUpase sAdhyakI vidhi aura niSedha karanemeM pravarta rahA hai / upalabdhi hetu vidhiko sAdhatA hai aura niSedhako bhI sAdhatA hai / isI prakAra anupalabdhi hetu bhI vidhiniSedha donoMko sAdhasakatA hai| anyathAnupapattyekalakSaNaM tatra sAdhanaM / sAdhyaM zakyamabhipretamaprasiddhamudAhRtam // 122 //
Page #284
--------------------------------------------------------------------------
________________ tatvArtha chokavArtike tisa anumAna ke prakaraNameM sAdhanakA eka hI lakSaNa hai, jo ki anyathAnupapatti yAnI sAdhyake vinA hetukA na rahanA hai aura sAdhyakA lakSaNa zakya, abhipreta, aura aprasiddha kahA gayA hai, arthAt jo vAdI dvArA prativAdI ke prati sAdhane yogya hoya aura vAdIko abhISTa hoya tathA prativAdIko abhItaka prasiddha nahIM huA hoya, vaha sAdhya kiyA jAtA hai| 170 tatsAdhyAbhimukho bodho niyataH sAdhane nayaH / kRtoniMdriyayuktenAbhinibodhaH sa lakSitaH // 123 // budha ava tisa kAraNa " sAdhanAtsAdhyavijJAnam " isakA artha yoM hai ki anindriya yAnI manase sahakRta ho rahe sAdhanajJAna karake sAdhyakI ora abhimukha hokara niyata ho rahA jo bodha kiyA gayA hai, vaha abhinibodhakA lakSaNa huA samajho arthAt abhi aura ni upasargapUrvaka " gamane " dhAtuse ghaJ pratyayakara abhinibodha zabda banA hai / abhi yAnI sAdhyake abhimukha niyAnI avinAbhAvarUpa niyamase jakaDA huA bodha yAnI sAdhanase sAdhyakA jJAna honA, isa prakAra nirukti karanese abhinibodhakA artha anumAna ho jAtA hai| sAdhanakA jJAna anumAnakA utthApaka hai / anyathA sote huye puruSa yA bAlaka athavA vyAptismaraNa nahIM karanevAleko bhI dhUmake sadbhAva mAtra se vahnike jJAna ho jAnekA prasaMga AvegA / sAdhyAbhAvAsaMbhavaniyamalakSaNAtsAdhanAdeva zakyAbhinetA prasiddhatvalakSaNasya sAdhyasyaiva yadvijJAnaM tadanumAnamAcAryA viduH yathoktaM hetuviSayadvArakavizeSaNayoranyatarasyAnumAnatvApratIteH / sa eva vAbhinibodha iti lakSitaH / sAdhyaM pratyabhimukhasya niyamitasya ca sAdhanenAnindriyayuktenAbhibodhasyAbhinibodhatvAt / 1 sAdhya ke abhAva honepara niyamase asambhava honA jisakA lakSaNa hai, aise sAdhanase hI zakya, abhipreta, aura aprasiddhapanA lakSaNavAle sAdhyakA hI jo vijJAna hotA hai, vaha anumAna hai aisA AcArya mahArAja zrI mANikyanaMdI mAna rahe haiM / pUrvokta anusAra abhimukha aura niyamata arthako kahanevAle tathA hetukarake jAne gaye viSayako dvAra banAkara upAtta kiye gaye abhi aura ni ina do vizeSaNoM meM se kisI bhI ekake nahIM lagAnepara anumAnapanA pratIta nahIM hotA hai| ataH vahI jJAna abhinibodha hai, aisA yahAM anumAnake prakaraNa meM lakSaNa prApta ho rahA hai| kyoMki sAdhya ke prati unmukha ho rahe aura anyathAnupapattirUpa niyamase veSTita huye arthakA mana indriyase niyojita sAdhana karake bodha honeko abhinitrodhapanA vyavasthita hai / nanu matijJAna sAmAnyamabhinibodhaH prokto na punaH svArthAnumAnaM tadvizeSa iti cenna, prakaraNa vizeSa / cchandAntarasannidhAnAdeva sAmAnyazabdasya vizeSe pravRttidarzanAt gozabda
Page #285
--------------------------------------------------------------------------
________________ tattvArthacintAmaNiH vat / tena yadA kRtaSaTtriMzattrizatabhedamAbhinibodhikamucyate tadAbhinibodhasAmAnyaM vijJAyate, yadAtvavagrahAdimativizeSAnabhidhAya tataH pRthagabhinibodha ityucyate tadA svArthAnumAnamiti indriyAnindriyAbhyAM niyamitasyAsarvaparyAyadravyaM pratyabhimukhasya bodhasyAsyAbhinibodhikavyapadezAdabhinibodha evAbhinibodhikamiti svArthikasya uNo vidhAnAt / na ca tadanindriyeNa liMgApekSeNa niyamitaM sAdhyArthAbhimukhaM bodhanamAbhinibodhikamiti virudhyate, tallakSaNavAkye vAkyAMtaropaplavAt / 271 yahAM zaMkA hai ki pUrva AcAryoMne sAmAnyarUpase sabhI matijJAnoMko abhinibodha acchA kahA hai / zrInemicandra siddhAntacakravartIne bhI " amimuhaNiyamiyavohaNamAbhiNivohaNamaNidiyeMdijayam " isa gAthAse indriya, anindriyoM karake utpanna honevAle sabhI matijJAnoMko abhinibodha kahA hai / kintu usa matijJAnakA vizeSabheda svArthAnumAna hI to phira abhinibodha nahIM hai, jo ki yahAM kahA jA rahA hai / AcArya kahate haiM ki yaha zaMkA to ThIka nahIM hai / kyoMki vizeSa prakaraNa honese athavA anya zabdoMke sannikaTa honese yA tAtparya Adise sAmAnya zabdakI vizeSa arthoM meM pravRtti honA dIkha rahA hai| jaise ki vANI, dizA, pRthvI, vajra, kiraNa, pazu, netra, svarga, jala, bANa, roma, ina gyAraha arthoMmeM sAmAnyarUpase pravarta rahA go zabda prakaraNavizeSa honepara gau yA vANIko vizeSa rUpase kahane laga jAtA hai / kacit vizeSa zabda bhI sAmAnyakA vAcaka ho jAtA hai / vAyuke ghusa jAnepara zadba karanevAle chedoMse sahita ho rahe vizeSa jAtike bAMsoMko kIcaka kahate haiM / kintu mArutapUrNa ra aisA vizeSaNa lagA huA honepara kIcaka zadvakA artha sAmAnya bAMsa ho jAtA hai / tisa kAraNa jaba kiye gaye tIna sau chattIsa bhedavAlA abhinibodha kahA jAtA hai, taba to sAmAnya matijJAna hI abhinibodha samajhA jAtA hai / kintu jaba matijJAnake vizeSa bheda avagraha, SET, Adiko kaha cukanepara una avapraha AdikoMse nyArA abhinibodha aisA kahA jAtA hai, taba to abhinibodhakA artha svArthAnumAna kiyA jAtA hai / isa prakAra indriya aura anindriyase niyamita ho rahe tathA thoDIsI paryAya aura sampUrNa dravyoMke prati abhimukha ho rahA bodha hai, isako Abhinibodhika aisA nAmanirdeza kiyA gayA hai| abhimukha niyamita bodha hI to Aminibodhika hai / isa prakAra svArtha meM hI kiye gaye ThaNa pratyayakA vidhAna hai| ThaNako ika Adeza ho jAtA hai| jo hI prakRtikA artha hai, vahI svArthameM kiye gaye pratyayoMse yukta huye padakA artha hai / vaha anumAnarUpa abhinibodha jJApaka liMgakI apekSA rakhanevAle manakarake vicAradvArA niyamita ho rahe sAdhyarUpa arthake abhimukha hokara bodha karanA Abhinibodhika hai / yaha viruddha nahIM paDatA hai / kyoMki usa abhinibodhakA lakSaNa karanevAle vAkyameM dUsare vAkyakA pravAha bahA diyA jAtA hai / bhAvArya - " indriyA niMdriyajanyaM" isa lakSaNakA artha indriya anindriya donoMse utpanna honA yaha to sAmAnya matijJAnameM 1
Page #286
--------------------------------------------------------------------------
________________ 272 tatvArtha lokavArtika ghaTa jAtA hai / aura yogavibhAga kara kevala anindriyakA AkarSaNa karanese anindriyajanya abhimukha niyata arthakA bodha karanA yaha lakSaNa svArthAnumAnarUpa abhinibodha meM ghaTa jAtA hai / athavA abhinibodha nAmake lakSya vAkyakA hI yogavibhAgakara abhi, ni, bodha, eva aminibodhaH abhimukha hokara niyamita arthako jAna lenA hI svArthAnumAnarUpa abhinibodha hai / " pratilakSyaM lakSaNopaplavaH " arthAt pratyeka lakSya meM lakSaNakA upaplava yAnI vyaktirUpase nyAre nyAre lakSyameM vyaktirUpase nyAre nyAre lakSaNakA rahanA abhISTa hai / nanu naikalakSaNAliMgAliMgini jJAnamanumAnaM yadabhinibodha zabdenocyate / kiM tarhi / trirUpA liMgAnumeye jJAnamanumAnamiti paramatamupadarzayannAha ; bauddhoMkA pUrvapakSa hai ki anyathAnupapattirUpa eka lakSaNavAle hetuse liGgImeM ( viSaye saptamI ) jJAna honA anumAna nahIM hai, jo ki abhinibodha zadvase kahA jAtA hai / to kyA hai ? aisI dazAmeM hama bauddha kahate haiM ki pakSameM rahanA 1 sapakSa meM ThaharanA 2 aura vipakSase vyAvRtta rahanA 3 ina tIna rUpavAle liGgase anumAna karane yogya sAdhya meM jJAna honA anumAna kahA gayA hai| isa prakAra dUsare bauddhoM ke matako dikhalAte huye AcArya mahArAja uttarapakSakA spaSTa kathana karate haiM / nizcitaM pakSadharmatvaM vipakSe'sattvameva ca / sapakSa eva janmatvaM tattrayaM hetulakSaNam // 124 // kecidAhurna tadyuktaM hetvAbhAsepi saMbhavAt / asAdhAraNatApAyAlakSaNatvavirodhataH / / 125 / saMdigdha sAdhyavAle pakSameM nizcitarUpase vRtti honA aura nizcita sAdhyAbhAvavAle vipakSameM hetukA asatva hI honA tathA nizcita sAdhyavAle sapakSameM AdhAra AdheyabhAvarUpase janma lekara ThaharanA ve tInoM hI hetuke lakSaNa haiM, isa prakAra koI bauddha kaha rahe haiM / kintu yaha unakA kahanA yuktipUrNa nahIM hai / kyoMki hetvAbhAsameM bhI vaha lakSaNa sambhava rahA hai / lakSyake atirikta anya padArthoM meM nahIM vidyamAna rahanevAle aise asAdhAraNadharmako lakSaNa kahate haiM / asAdhAraNapanA na honese rUpako hetuke lakSaNapanakA virodha hai / nyAyadIpikAmeM naiyAyikake mAne gaye lakSyake asAdhAraNa dharmavacanarUpa lakSaNakA khaNDana kiyA hai| usakA bhAva yahI hai ki "asAdhAraNa dharmavacanaM lakSaNaM" isameM vacana yAnI bolane kI kaida kyoM lagAte ho ! yoM to lakSyadharmIka vacanake sAtha lakSaNadharmake vacanakA samAnAdhikaraNapanA nahIM bana sakegA / AtmAkA lakSaNa jJAna kiyA jAya, yahAM naiyAyikoM ke kathana anusAra AtmA ke asAdhAraNa dharmasvarUpa jJAnakA bolanA Avazyaka paDegA / taba to "jJAnam" isa prathamata ke sAtha Atmani yA AtmanaH kahanA paDegA / AtmAmeM jJAna hai / yA AtmAkA jJAna hai|
Page #287
--------------------------------------------------------------------------
________________ tatvArthacintAmaNiH 273 yoM to samamyanta yA SaSThyanta AtmAzabdake sAtha prathamAMta jJAnakA samAnAdhikaraNapanA nahIM hai| hAM, AtmA aura jJAnavAn yoM kahanepara samAnAdhikaraNapanA to hai, kintu AtmAkA asAdhAraNadharma jJAnavAna to nahIM hai| ataH zrI dharmabhUSaNayatikA naiyAyikoMke prati pahilA asaMbhava doSa dikhalAnA apanI vidvattAkA pradarzaka hai| tabhI to asvarasa Anepara daNDameM avyApti doSa aura avyAptanAmake lakSaNaHbhAsameM ativyApti doSa uThAyA gayA hai / ataH nyUnAnatirikta rUpase lakSyatAvacchedakAvacchinnameM pUrNarUpase vyAparahA asAdhAraNadharma lakSaNa ho jAtA hai / yahAM bauddhoMke hetukA rUpyalakSaNa asAdhAraNa nahIM hai / ativyApti doSa AtA hai| asAdhAraNo hi svabhAvo bhAvalakSaNamavyabhicArAdagnerauSNyavat / na ca trairUpyasyA sAdharaNatA tadetau tadAbhAsepi tasya samudbhavAt / tato na tahetulakSaNaM yuktaM paMcarUpatvAdivat / mAvoMkA asAdhAraNasvabhAva hI to unakA lakSaNa mAnA gayA hai| kyoMki padArthokA apane asAdhAraNa svabhAvake sAtha vyabhicAra rahita honA ho rahA hai| jaise ki agnikA asAdhAraNa dharma hotA huA uSNapanA lakSaNa hai| bauddhoM dvArA mAne gaye hetuke trairUpyako asAdhAraNapanA nahIM hai| kyoMki isa hetumeM aura usake AbhAsarUpa ho rahe hetvAbhAsameM bhI usa trairUpyakI bhale prakAra upapatti honA dekhA jAtA hai| tisa kAraNa vaha trairUpya to hetukA lakSaNa mAnanA yukta nahIM hai, jaise ki pakSasattva, sapakSasattva, vipakSavyAvRtti, asatpratipakSapanA aura abAdhitapanA ina pAMca rUpoMkA dharma pAJcarupya yA ukta cArarUpoMkA dharma cAturUpya Adika hetuke lakSaNa nahIM haiN| kuta eva tadityucyate vaha trairUpya hetukA nahIM hai, yaha tumane kaise jAnA ! aisI nijJAsA honepara AcArya uttara kahate haiN| vaktRtvAdAvasArvajJasAdhane trymiikssyte| na hetutvaM vinA sAdhyAbhAvAsaMbhUSNutAM yataH // 126 // dekhiye, buddhako asarvajJapanA sAdhanepara vaktApana puruSapana Adi hetuoMmeM ve tInoM rUpa dekhe jA rahe haiN| kintu sAdhyake na rahanepara hetukA nahIM honApanarUpa anyathAnupapattike vinA vaktRtva AdimeM hetupanA nahIM hai / jisa kAraNa ki hetuke trairUpyalakSaNakA vaktRtva AdimeM vyabhicAra hai / ataH trairUpya hetukA asAdhAraNadharma na hotA huA lakSaNa nahIM bana sakatA hai| ___ idamiha saMpadhArya trairUpyamAnaM vA hetorlakSaNaM viziSTaM vA trairUpyamiti ? prathamapakSe na tadasAdhAraNaM hetvAbhAsepi saMbhavAdalakSaNameva / buddho sarvajJo vaktRtvAde rathyApuruSavadityatra hetoH pakSadharmatvaM, sapakSe savaM, vipakSe vA'satvaM / sarvajJo vaktA puruSo vA na dRSTa iti|m ca gamakatvamanyathAnupapanatvavirahAt / " 85
Page #288
--------------------------------------------------------------------------
________________ 274 tattvArtha lokavArtike tika sammarwmwwwnon yahAM yaha bhale prakAra vicArakara nizcaya karanA hai ki bauddha loga sAmAnyarUpase yAnI vizeSapanase rahita trairUpyako hetukA lakSaNa mAnate haiM ? yA kisI vizeSaNase sahita ho rahe isa trairUpyako hetukA lakSaNa kahate haiM ? batAo / pahilA pakSa lenepara to vaha trairUpya hetukA asAdhAraNa dharma nahIM banatA hai / kyoMki hetvAbhAsameM bhI vidyamAna ho rahA hai| ataH trairUpya acchA lakSaNa nahIM hai / dekhiye, buddha (pakSa) asarvajJa hai (sAdhya) vaktA honese, puruSa honese, Adi (hetu) jaise ki galImeM calanevAlA manuSya asarvajJa hai (dRSTAMta) / isa prakArake yahAM anumAnameM hetukA pakSavRttitva rUpa hai, 1 yAnIM vaktApana hetu buddhameM varta rahA hai / mumukSu janoMke liye mokSakA upadeza denA buddhakA kartavya bauddhoMne mAnA hai / buddha meM puruSapanA bhI hai aura sapakSameM bhI hetu vidyamAna hai| 2 nizcita rUpase asarvajJa ho rahe vartamAnakAlake upadezakoMmeM vaktApana, puruSapana, vidyamAna haiN| tathA nizcita sAdhyAbhAvavAle sarvajJameM vaktApana puruSapana nahIM vidhamAna hai / 3 sarvajJa jIva paramAtmA to vaktA athavA puruSa hote huye nahIM dekheM gaye haiM / isa prakAra vaktApana aura puruSapana hetumeM trairUpya vartarahA hai| taba to mImAMsakoM karake ukta anumAna dvArA kahA gayA buddhakA asarvajJapanA ThIka ho jaavegaa| kintu jainoM dvArA mAne gaye hetuke lakSaNa anyathAnupapannatvake vinA ve donoM hetu asarvajJapana sAdhyake gamaka nahIM bana pAte haiN| viziSTaM trairUpyaM hetulakSaNamiti cet kuto na (nu) tada(d)viziSTaM / yadi dvitIya pakSake anusAra vizeSoMse yukta ho rahe trairUpyako hetukA lakSaNaM kahoge to batAo, vaha trairUpya kisa vizeSaNase aviziSTa nahIM hai ! arthAt trairUpyameM kaunasA vizeSaNa laMgAyA jAtA hai ? btaao| sarvajJatvena vaktRtvaM viruddhaM na vinizcitaM / tato na tasya hetutvamityAcakSaNakaH khayam // 127 // tadekalakSaNaM hetorlakSayatyeva tttvtH| .. sAdhyAbhAvavirodho hi heto nyastato mataH // 128 // tadiSTau tu trayeNApi pakSadharmAdinAtra kiM / tadabhAvepi hetutvasiddheH kacidasaMzayam // 129 // yadi vipakSake viruddha honepanako trairUpyakA vizeSaNa lagAkara yoM kahoge ki buddhako asarvajJapanA sAdhate samaya vipakSa banagaye sarvajJapanake sAtha vaktApana hetu viruddha hotA huA vizeSarUpase nizcita nahIM kiyA gayA hai / arthAt sarvajJa bhI vaktA ho sakate haiM, koI virodha nahIM hai| tisa kAraNa usa vaktApanako samIcIna hetupanA nahIM hai| isa prakAra sAbhimAna bakhAna rahA
Page #289
--------------------------------------------------------------------------
________________ tattvArthacintAmaNiH bauddha to svayaM hI usa eka hI vipakSa viruddhapaneko hetukA paramArtharUpase lakSaNa karA rahA hai| kAraNa ki hetukA sAdhyAbhAvake sAtha virodha honA usa anyathAnupapattise koI nyArA svarUpa nahIM mAnA gayA hai / aura usa sAdhyAbhAva virodha yAnI anyathAnupapattiko hI hetukA lakSaNa iSTa karanepara to isa hetumeM pakSavRttipana Adi tIna dharmose kyA lAbha huA ? arthAt hetumeM tIna dharmokA bojha baDhAnA vyartha hai| kyoMki kahIM una tIna dharmoke abhAva honepara bhI saMzayarahita hokara dRDhatA pUrvaka saddhetupanA siddha ho rahA hai| mAtA pitAke brAhmaNa honese putrakA brAhmaNapanA sAdhA jAtA hai / yaha hetu to pakSameM nahIM vartatA hai| yahAM putra pakSa mAnA gayA hai / aura hetu mAtApitAkA brAhmaNapanA hai / mAtA pitAkA brAhmaNapanA mAtA pitAoMmeM rahatA hai / tathA dUsarA anumAna suniye / jIvitazarIra ( pakSa ) sAtmaka hai ( sAdhya ) zvAsocchAsa, uSNasparza, Adi honese ( hetu ) / yahAM sabhI jIvitazarIroMko pakSameM praviSTa kara denese sapakSa nahIM milaneke kAraNa hetukA sapakSameM varttanA nahIM ghaTatA hai| isI prakAra sabhI padArtha kSaNika haiM, kyoMki ve sat haiM, yA arthakriyAkArI haiM, tathA sampUrNa padArtha ( pakSa ) aneka dharmasvarUpa haiM ( sAdhya ) / utpAda, vyaya, dhrauvyarUpa sat honese ( hetu ), jaise ki Agni, citrajJAna, AdikabhAva anekAMtasvarUpa haiM ( dRSTAnta ) / yahAM sabakA pakSameM antarbhAva ho jAnese vipakSavyAvRtti nahIM banatI hai / ataH trairUpyake na honepara bhI hetupanA nissandeha siddha ho jAtA hai| aura garbhastha putra zyAma hai, kAlI mitrAkA laDakA honese, anya khelate huye usake putroMke samAna, yahAM trairUpya hote huye bhI mitrAtanayapanA saddhetu nahIM hai| kyoMki udarakA laDakA vastutaH gorA hai / ataH avyApti, ativyApti, doSa Ate haiM / sAdhyAbhAvavirodhitvAbhAvAddhetustrairUpyamaviziSTa vaktRtvAdiriti vadannanyathAnupapabatvameva viziSTatvamabhyupagacchati sAdhyAbhAvavirodhitvasyaivAnyathAnupapannatvaniyamavyapadezAt / tathA pakSadharmatvamekamanyathAnupapannatvena viziSTaM sapakSe sattvaM vA vipakSAsattvameva vA nizcitaM sAdhyasAdhanAyAlamiti kiM tattrayeNa samuditena kartavyaM yatastaddhatulakSaNamAcakSIta / ___bauddha kahate haiM ki trairUpyakA vizeSaNa sAdhyAmAvavirodhitva lagAnA cAhiye, vaktApana hetumeM vizeSaNase rahita kevala trairUpya hai| sAdhyAbhAvake sAtha virodhIpanarUpa vizeSaNa na rahanese vaktApana, puruSapana, ye sat hetu nahIM ho sakate haiM / isa prakAra kaha rahA bauddha anyathAnupapatti nAmaka vizeSaNase hI sahita hetuko svIkAra kara rahA hai| kyoMki sAdhyAbhAvake sAtha virodha rakhanevAlApanako hI sAdhyake na rahanepara hetukA niyamase nahIM ThaharanApanase kathana karanekA vyavahAra kara diyA jAtA hai| tisa prakAra honepara to akele pakSadharmatvarUpako hI anyathAnupapatti vizeSaNase viziSTa banAkara hetuko sAdhya sAdhaneke liye bola sakate ho athavA dUsare sapakSameM vidyamAnapanA isa rUpako hI anyathAnupapattise sahitakara sAdhyasiddhi karAsakate ho athavA vipakSameM nahIM rahanApana isa tIsare rUpako hI anyathAnupapatti sahitapanese nizcita kara usa rUpase yukta huA hetu hI sAdhyako sAdhane ke
Page #290
--------------------------------------------------------------------------
________________ tatvAryazlokavArtika nomnamannamainamunMARATNAAAAAAINA tamannmamanamannasammanamarMMAMALAMMARIANAMANAAMANAVANI liye paryApta kahA jAsakatA hai / aisI dazAmeM usa tIna avayavavAle samudita ho rahe trairUpyase kyA karane yogya zeSa rahagayA ! jisase ki usa trairUSyako hetukA lakSaNa ATopasahita bakhAna sakoge arthAta hetukA lakSaNa trairUpya nahIM hai / na hi pakSadharmatvazUnyo heturna saMbhavati tathAhi / pranthakAra svayaM hetuke trairUpyalakSaNakI avyApti dikhalAte haiN| pakSameM vRttipamarUpase rahita hotA huA hetu nahIM saMbhavatA hai, yaha nahIM samajhanA / arthAt pakSameM nahIM vartate huye bhI hetu samIcIna hetu mAne gaye haiM / isI bAtako dRSTAnta dekara spaSTa kahate haiN| udeSyati muhUcAte zakaTaM kRttikodayAt / pakSadharmatvazUnyoyaM hetuH syAdekalakSaNaH // 130 // muhUrttabhara kAlake antameM (pakSa ) rohiNIkA udaya hovegA ( sAdhya ) isa samaya kRttikAkA udaya honese ( hetu ) / yaha hetu pakSavRttipanarUpase zUnya hotA huA bhI eka anyathAnupapatti nAmakA lakSaNa ghaTajAnese saddhetu mAnA gayA hai| bhAvArya-kRttikAkA udaya hetu to kRttikA nakSatrameM rahatA hai aura aneka tArAoMke gADI samAna AkAravAle rohiNInakSatrakA udayarUpa sAdhya to rohiNImeM rahegA / kintu pakSameM vRtti na honepara bhI avinAbhAvakI sAmarthyase kRttikodaya saddhetu hai| udeSyacchakaTaM vyoma kRttikodayavattvataH / iti prayogataH pakSadharmatAmeSyate yadi // 131 // tadA dhUmognimAneSa dhUmatvAditi gadyatAm / tataH svabhAvahetuH syAtsavoM liMgastrivAnna te // 132 // pakSavRttitvakI rakSA karaneke lie bauddha ukta anumAnakA rUpaka yoM banAte haiM ki AkAza (pakSa) bhaviSyameM udaya honevAle rohiNIke udayase sahita honevAlA hai [ sAdhya ], vartamAna kAlameM kRttikAke udayase sahitapanA honese [ hetu] / aisA anumAnakA prayoga karanese AkAzarUpa pakSameM kRttikodayasahitapanA hetukA ThaharanA yadi bauddha samantAt iSTa kareMge, taba to yaha dhUma [ pakSa ] agnivAlA hai [ sAdhya ], dhUmapanA honese [ hetu ] / isa prakAra anumAna banAkara kaha denA cAhiye / kyoMki dhUmatva hetu dhUmapakSameM varta rahA hai| kiMtu vyabhicArI honeke kAraNa dhUmahetu agniko sAdhanemeM saddhetu nahIM hai / dhUmatva to dhUmameM rahatA hai / usa dhUmameM saMyoga saMbaMdhakarake agni nahIM hai / dhUmakI laMbI paMktike nIce, rasoIkhAnA, bailakhAnA, parvata, aghihAnA, AdimeM agni bhale hI hoya / dUsarI bAta yaha hai ki yoM to tuma bauddhoMke yahAM sabhI hetu svabhAvahetu hI bana jAveMge, kAryahetu
Page #291
--------------------------------------------------------------------------
________________ tattvArthacintAmaNi aura anupalambha hetu bhI ukta DhaMgase pakSakI kalpanA karate hue pakSake yA sAdhyake svabhAva ho jAyaMge, aisI dazAmeM tIna bhedavAle hetu jo bauddhoMne mAne haiM, vaha siddhAnta bigaDa jAyagA, rakSita nahIM raha skegaa| yadi lokAnurodhena bhinnAH sNbNdhbhedtH| . viSayasya ca bhedena kAryAdyanupalabdhayaH // 133 // kiM na tAdAtmyatajjanmasaMbaMdhAbhyAM vilakSaNAt / anyathAnupapannatvAddhetuH syAtkRttikodayaH // 134 // yadi janasamudAyake anukUla pravRtti karanese saMbaMdhakA bheda aura viSayabhUta sAdhyakA bheda ho jAnese kAryahetu, svabhAvahetu, aura anupalambha, ye tIna hetu mAnaloge athavA kAraNake abhAvako jAnaneke liye kAryAnupalabdhi aura vyApakakA abhAva sAdhaneke liye vyApyakI anupalabdhi Adiko hetu mAnate ho to svabhAvahetuke prayojaka tAdAtmya saMbaMdha aura kAryahetuke prayojaka tadutpatti saMbaMdhase vilakSaNa ho rahe anyathAnupapatti nAmaka saMbaMdha ho jAnese kRttikodaya bhI hetu kyoM nahIM ho jAve / vastutaH dekhA. jAya to tadutpatti Adika aniyata saMbaMdhoMkA vyabhicAra dIkharahA hai| hetu dvArA sAdhyako sAdhanemeM anyathAnupapannatvarUpa saMbaMdha hI nirdoSa ho rahA hai / anya koI sambandha nahIM / yathaiva hi lokaH kAryasvabhAvayoH saMbaMdhabhedAcatonupalaMbhasya ca viSayabhedAbhedamanurudhyate tayAvinAbhAvaniyamamAtrAtkAryAdihetutrayAtkRttikodayAdihetorapIti kayamasau caturthI heturne syAt / na chatra lokasyAnanurodhanavaco bAdhakAditi zakyaM vaktuM bAdhakAsaMbhavAt / kAraNa ki jisa hI prakAra laukika jana kArya aura svabhAvake saMbaMdhakA bheda honese aura tisa hI kAraNa anupalambhake viSayakA bheda honese hetuoMke bhedakA anurodha karatA hai| arthAt tAdAtmya aura tadutpatti nAmake do saMbaMdha ho jAnese bhAvahetuoMke svabhAva aura kArya ye do bheda karaletA hai, tathA abhAvarUpa viSayako sAdhanekI apekSA anupalabdhi nAmakA tIsarA hetu mAnA jAtA hai, tisI prakAra kevala avinAmAvarUpa niyamakA saMbaMdhI honese ukta kArya Adi tIna hetuoMke atirikta kRttikodaya, bharaNyudaya, candrodaya, Adi hetuoMke bhI bheda mAnakara vaha cauthA hetu kyoM nahIM ho jaavegaa| yAnI tInake atirikta cauthe, pAMcaveM, Adi bhI hetuke bheda ho jAyeMge / yahAM bAdhaka kAraNa utpanna ho jAnese lokakA anukUla AcaraNa karanevAlA vacana nahIM hai, yaha to nahIM kaha sakate ho| kyoMki kRttikodaya Adiko jJApaka hetu banAnemeM sabhI lokasammata haiN| koI bAdhaka nahIM hai|
Page #292
--------------------------------------------------------------------------
________________ tacArya lokavArtike nandimanyathAnupapannatvaM niyataM saMbaMdhena vyAptaM tadabhAve tatsaMbhavetiprasaMgAt / sopi tAdAtmyatajjanmabhyAmatAdAtmyavato'tajjanmano vA saMbaMdhAnupapatteH / tataH kRttikodayAdau sAdhye na tAdAtmyasya tadutpattervA vaidhurye kutaH saMbaMdhastadabhAve kutonyathAnupapannatvaniyamo yena sa gamako hetuH syAditi vyApakAnupalaMbho bAdhakastatra lokAnurodhasya pratIyate / yahAM zaMkA karatA huA koI vAdI bAdhaka pramANako upasthita karatA hai ki yaha niyata ho rahA anyathAnupapattisahitapanA to saMbaMdharUpa vyApakase vyApta ho rahA hai / usa saMbaMdha ke na honepara anyathAnupatti yadi sadbhAva mAnA jAyagA to atiprasaMga ho jAvegA arthAt saMbaMdha se rahita AkAza aura puSpa yA AtmA aura rUpa tathA pudgala aura jJAna AdimeM bhI anyathAnupapatti bana baiThegI, jo ki kisIko iSTa nahIM hai / vaha saMbaMdha bhI tAdAtmya aura tadutpattinAmaka do saMbaMdhoMse hI vyApta rahA hai / jagat vAstavika saMbaMdha do hI ho sakate haiM, jo padArtha tAdAtmya saMbaMdhavAlA nahIM hai, athavA tadutpatti saMbaMdhavAlA nahIM hai, usake anya koI bhI saMbaMdha nahIM bana pAtA hai / tisa kAraNa kRttikodaya yA cIMTiyoMkA sammUrcchana zarIrarUpa aNDA lekara saMcAra karanA Adi hetuoM meM apane sAdhya ke sAtha tAdAtmya aura tajjanyatvanAmaka saMbaMdha ke vichuDa jAnepara kahAMse saMbaMdha bhalA bana sakatA hai ? vyApaka ke nahIM rahane se vyApya bhI nahIM rahatA hai / tAdAtmya aura tadutpattikA anyatarapanA vyApaka hai aura saMbaMdha vyApya hai tathA usa saMbaMdha ke na honepara anyathAnupapattirUpa niyama bhI kaise ThaharegA ? arthAt nahIM ThaharatA hai / vyApakake vinA vyApyakI sthiti nahIM hai / jisase ki vaha kRttikodaya hetu zakaTodaya sAdhyakA gamaka ho jAtA arthAt tAdAtmya aura tadutpatti na honese kRttikodaya meM koI saMbaMdha nahIM aura saMbaMdha na honese anyathAnupapatti nahIM, isa kAraNa kRttikodaya koI cauthA hetu nahIM hai / isa prakAra vyApakakA anupalambha vahAM lokakI anukUlatAkA bAdhaka pratIta ho rahA hai / kRtikodayAdergamakatvaM hetutvanibaMdhanaM tadevAnyathAnupapannatvaM sAdhayati tadapi saMbaMdha sopi tAdAtmyatajjanmanoranyataraM / tatra tadutpattirvarttamAna bhaviSyatoH kRttikodayazakaTodayayoH parasparamanvayavyatirekAnuvidhAnAsaMbhavAnna yujyata eva tAdAtmyaM tu vyomnaH zakaTodayavatve sAdhye kRttikodaya vastraM zakyaM kalpayituM sAdhanadharmamAtrAnubaMdhinaH sAdhya dharmasya tadAtmatvopapatteH / yata eva bAhyAlokatamorUpabhUtasaMghAtasya vyomavyavahArArhasya kRttikodayavatvaM tata eva bhaviSyacchakaTodayavattvaM hetvantarAnapekSatvAdeH siddhaM na tanmAtrAnu dhitvamanityatvasya kRtakatvamAtrAnubaMdhitvavaditi kecitAn pratyAha ; - vAda abhI kahate jA rahe haiM ki kRtikodaya Adiko sAdhyakA gamakapanA hetu - panakA kAraNa hai, aura vahI anyathAnupapannatvako sAdha rahA hai / tathA vaha bhI anyathAnupapatti to saMbaMdhako jatA rahI hai / tathA vaha saMbaMdha bhI tAdAtmya aura tadutpatti donoMmeMse kisI bhI ekako 378
Page #293
--------------------------------------------------------------------------
________________ tatvArthacintAmaNiH 279 sAdha rahA hai / tina do saMbaMdhoMmeM tadutpatti nAmakA saMbaMdha mAnanA to vartamAnakAlake kRttikodaya hetukA bhaviSyameM honevAle zakaTodaya sAdhyake sAtha parasparameM anvaya aura vyatirekakA anuvidhAna karanA nahIM sambhavaneke kAraNa yukta nahIM hai / ataH zakaTodaya aura kRttikodayakA adhika kAla vyavadhAna honese tadutpatti saMbaMdha to banatA nahIM hai| hAM, thoDI derake lie isa DhaMgase tAdAtmya saMbaMdhakalpita kiyA jA sakatA hai ki AkAzako pakSa mAnA jaay| usameM zakaTodayasahitapaneko sAdhya kiyA jAya aura kRttikAke udayase sahitapanA hetu kiyA jAya, kevala hetuke dharmakA hI anurodha karanevAle sAdhyarUpa dharmakA tadAtmakapanA bana jAtA hai| yAnI vartamAnameM kRttikodayasahitapanA aura bhaviSyake zakaTodayase sahitapanA ye donoM AkAzake dharma hote huye tadAtmaka haiN| hama bauddhoMke yahAM AkAza koI amUrta, vyApaka, padArtha nahIM mAnA gayA hai / kintu dinameM bahiraMga AlokarUpa bhUta pariNAmake samudAyako AkAza kahate haiN| aura rAtameM bhUtoMke aMdhakArarUpa pariNAmakA ikaTThA ho jAnA hI AkAzapanese vyavahAra karane yogya hai / usa AkAzameM jisa hI kAraNa kRttikodaya sahitapanA vidyamAna hai, tisa hI kAraNa bhaviSyameM honevAle zakaTodayase sahitapanA bhI anya hetuoMkI nahIM apekSA rakhane. yA svabhAvase hI taisI pariNati Adi honese siddha ho rahA hai| taba to sAdhya aura hetuke eka hI ho jAneke kAraNa kevala usIse hI anubaMdhI honApana nahIM siddha hotA hai| jaise ki ghaTakA ghaTa hIse tadAtmaka honApana koI kAryakArI nahIM hai / athavA anityapanakA kevala kRtakapanake sAtha anubandhI honA jaise prayojaka nahIM hai, isa prakAra koI bauddha kaharahe haiN| bhAvArtha-kRttikodayako gamakapanA taba hotA jaba ki vaha jJApaka hetU hotA aura vaha jJApaka hetu taba hotA jaba ki anyathAnupapatti usameM ThaharatI aura anyathAnupapatti taba Thahara sakatI thI jaba ki vahAM saMbaMdha ThaharatA aura kRttikodayameM saMbaMdha taba Thahara sakatA thA, jaba ki tAdAtmya aura tadutpattimeMse koI eka saMbaMdha vahAM pAyA jAtA / isa prakAra uttarottara vyApakoMke na Thaharanepara pUrva pUrvake vyApya dharma kRttikodayameM nahIM haiN| ataH vaha zakaTodaya sAdhyakA jJApaka nahIM hai| yahAMtaka bauddhoMkA kahanA hai / aba unake prati sanmukha hokara zrIvidyAnaMda AcArya spaSTa uttara kahate haiN| nAnyathAnupapannatvaM tAbhyAM vyApta nikSepaNAt / saMyogyAdiSu liMgeSu tasya tattvaparIkSakaiH // 135 // . dekhiye, tina tadutpatti aura tAdAtmya saMbaMdhake sAtha anyathAnupapannapanA vyApta nahIM ho rahA hai| kyoMki tattvoMkI yathArtha parIkSA karanevAle vidvAnoM karake saMyogI, samavAyI, Adi hetuoMmeM bhI. usa anyathAnupapattikA prakSepa kiyA gayA hai| kintu vahAM tAdAtmya yA tadutpatti nahIM hai| arvAgbhAgovinAbhAvI parabhAgena kasyacit / sopi tena tathA siddhaH saMyogI heturIdRzaH // 136 //
Page #294
--------------------------------------------------------------------------
________________ talArya lokavArtika sAstrAdimAnayaM gotvAddaurvA sAnAdimattvataH / ityanyonyAzrayIbhAvaH samavAyiSu dRzyate // 137 // caMdrodayo'vinAbhAvI pyonidhivivrdhnH| . tAni tena vinApyetatsaMbaMdhadvitayAdiha // 138 // kisI bhI bhIta, kapATa, AdikA uralI orakA bhAga to paralI orake bhAgake sAtha avinAbhAva saMbaMdha rakhanevAlA hai| aura vaha paralA bhAga bhI tisa prakAra uralI oske bhAgake sAtha avinAbhAva rakhatA hai / cauDe phATavAlI nadIkA eka tIra dUsare tIrake vinA nahIM ho sakatA hai| isa prakArake samavyAptivAle saMyogI hetu siddha ho rahe haiM / tathA yaha pazu ( pakSa ) laTakatA huA galekA carmarUpa sAsnA, sIMga, kakud ( TATha ) pUMchake prAnta bhAgameM bAloMkA gucchA ho jAnA Adi dharmose yukta hai ( sAdhya ) / kyoMki isameM bailapanA hai ( hetu ) / athavA yaha pazu ( pakSa ) gau hai ( sAdhya ) / kyoMki sAsnA, sIMga, Adise sahita hai ( hetu ), isa prakAra parasparame eka dUsareke Azraya hotA huA samavAyI hetuoMmeM avinAbhAva saMbaMdha dekhA jA rahA hai / arthAt jJAta ho rahA hai eka dharmase dUsare ajJAta dharmakA jJAna karA diyA jAtA hai| jahAM sabhI dharma jJAta nahIM haiM, vahAM upAya nyArA hai tathA caMdramAkA udaya honA bhI samudrakA jalavRddhike sAtha saMbaMdha avinAbhAva rakhatA hai, aura samudrakI vRddhiyAM honA usa candrodayake sAtha avinAbhAvako dhAraNa karatA hai / isa kAraNa ukta tAdAtmya aura tadutpatti nAmake do saMbaMdhoMke vinA bhI yahAM saMyogI, samavAyI, sahacara, ye hetu bhI avinAbhAvI hokara apane sAdhyake.jJApaka dekhe jA rahe haiN| evaMvidhaM rUpamidamAmatvamevaM rasatvAdityekArthasamavAyino vRkSoyaM zizapAtvAdityetasya vA tadutpattitAdAtmyabalAdavinAbhAvitvaM / nAstyatra zItasparzogneriti virodhinastAdAtmyabalAttaditi khamanorathaM prayayatopi saMyogisamavAyinoryayoktayostatonyasya ca prasiddhasya hetovinaiva taabhyaamvinaabhaavitvmaayaatN| nAstyevAtrAvinAmAvitvaM viniyatamityetadAzaMkya pariharanAhA___koI kucha dinoMse aMdhA ho gayA puruSa anumAna karatA hai ki yaha Amraphala (pakSa ) isa prakArake rUpavAlA hai ( sAdhya ), kyoMki isa prakAra rasa hai (hetu), prAyaH karake khaTTe aura kacce AmakA harA raMga hotA hai / aura mIThe aura pake AmakA pIlA rUpa hotA hai / aise rasa aura rUpakA eka hI aryameM samavAya saMbaMdha ho jAnese una donoMkA parasparameM ekArthasamavAya saMbaMdha mAnA gayA hai| inakA tadutpatti nAmaka saMbaMdhase avinAbhAva bana jAo / athavA yaha vRkSa hai, ziMzapA honese, aise isa anumAnako tAdAtmyake balase avinAmAvIpanA bauddhoMke vicAra anusAra raho, tathA yahAM
Page #295
--------------------------------------------------------------------------
________________ - tattvArthacintAmaNiH 282 zItasparza nahIM hai, kyoMki Aga jala rahI hai, isa prakAra virodhI hetukA bhI tAdAtmya ke bakhasebhale hI avinAbhAva mAna lo, kyoMki anupalabdhi hetumeM to bhAvarUpa agni hetu garmita nahIM ho sakatA hai / isa prakAra sahacara, ekArthasamavAyI, Adi hetuoMko tAdAtmya tadutpatti meM garbhita kara apane manorathako cAroM ora gAkara prasiddha kara rahe bhI bauddhoM ke yahAM yathAyogya abhI kahe gaye parabhAga, sAnA, Adika saMyogI aura samavAyI hetuoMko tathA unase anya prasiddha horahe candrodaya, chatra, bharaNyudaya, Adi hetuoM ko bhI una tAdAtmya, tadutpattike binA hI avinAbhAvIpanA prApta ho gayA, so samajhe rahanA / yadi bauddha yoM kaheM ki yahAM parabhAga, sAnA, AdimeM avinAbhAvIpanA vizeSarUpase niyata nahIM hai / isa prakAra bauddhakI AzaMkAkA parihAra karate huye AcArya mahArAja spaSTa kahate haiM / saMyoginA vinA vahniH khena dhUmena dRzyate / gavA vinA viSANAdiH samavAyIti cenmatiH // 139 // kAraNena vinA svena tasmAdavyApakena ca / vRkSatvena kSate kiM na cUtatvAdiranekazaH // 140 // tato yathAvinAbhUte saMyogAdirna lakSyate / vyApako vyabhicAratvAcAdAtmyAttattathA na kim // 141 // apane sAtha saMyoga saMbaMdha rakhanevAle dhUmake binA bhI uSNa lohapiMDameM agni dIkha rahI hai, yaha saMyogI hetukA vyabhicAra huaa| tathA samavAya saMbaMdhavAle sIMga, sAsnA, Adika bhI gauke vinA nyAre nyAre bhaiMsa karakeMTA ( giragiTa ) meM dIkha rahe haiM, ataH samavAyI hetu dUSita hai| bauddhoMkA isa prakAra mantavya honepara to hama kahate haiM ki apane kAraNake vinA kArya nahIM hotA hai / aura vyApakake vinA vyApya nahIM hotA hai| kiMtu anekavAra sthUla dekhanevAle jIvoMne Amrapana, zIzopana, AdikakI vRkSapane karake kSati jo dekhI gayI hai| vaha kyoM na hojAya / bhAvArtha - cArvAkoMke diye naye doSoMke anusAra bauddha bhI yadi doSa lagAveMge ki vAmImeMse meha varasane para vinA Agake dhuAM uThatA hai, indrajAliyA ghaDemeM dhuAM hai, Aga nahIM hai, garma lohekA golA aMgAra yA jale huye koyaloM Adi avasthA meM dhuAMke vinA agni to rahatI huyI prasiddha hoya hI rahI hai, zIzoM aura Amake peDoMke samAna zIzoM, Ama, pIpalakI veleM bhI haiM, ye saba doSa to acche nahIM hai / kyoMki kAraNa vinA kArya nahIM hotA hai aura vyApakake vinA vyApya nahIM ThaharatA hai / vRkSapanese vyApya horahA zIzopanA, AmrapanA, nyArA hai| zIzoMkI vela to minna prakArakI hogI / tisa kAraNa Apa bauddhoM yahAM avinAbhAvavAle hetuoMmeM jisa prakAra saMyoga, samavAya, Adika saMbaMdha nahIM dekhe 36
Page #296
--------------------------------------------------------------------------
________________ 282 tasvArtha lokavArtike - jAte haiM aura jisa hI prakAra vyabhicAra honese vyApyavyApakabhAva saMbaMdha bhI nahIM dekhA jAtA hai, tisa hI prakAra tAdAtmya saMbaMdha honese bhI vyabhicAra kyoM nahIM kahA jAtA hai / zIzoMkI velameM vRkSapanA nahIM hai, candrakAntamaNike nikaTa AjAnepara agni zItala ho jAtI hai| deshkaalaadypekssshceddhsmaadervhnisaadhnH| cUtatvAdiviziSTAtmA vRkSatvajJApako mataH // 142 // saMyogAdiviziSTastanizcitaH sAdhyasAdhanaH / viziSTatA tu sarvasya sAnyathAnupapannatA // 143 // deza, kAla, AkAra, AdikI apekSA rakhate hue bhasma Adika hetu yadi agniko sAdhanevAle mAne jAyeMge aura skandha, DAlA, Upara jAkara phailanA, Adi svarUpoMse viziSTa hotA huA AmrapanA zIzopanA Adika hetu vRkSapanake jJApaka mAne jAyaMge taba to avinAbhAvase viziSTa hote huye saMyoga Adika bhI nizcita hokara sAdhyake sAdhanevAle ho jAyeMge aura vaha sampUrNa hetuoMkI viziSTatA to anyathAnupapatti hI hai / arthAt jJApaka hetukA prANa avinAbhAva hI hai| usase viziSTa hotA huA cAhe koI bhI saMyogI, sahacara, Amratva, Adika hetu hoya nizcitarUpase sAdhyako sAdha devegaa| soyaM kAryAdiliMgasyAviziSTasyAgamakatAmupalakSya kAryasvabhAvairyAvadbhiravinAbhAvikAraNe teSAM hetuHsvabhAvAbhAvepi bhAvamAtrAnuvirodhini " iSTaM viruddhakAryepi dezakAlAdyapekSaNaM / anyathA vyabhicArI syAdbhasme vA zItasAdhana " ityAdi vacanena svayaM viziSTatAmupayanneva yathA hetorgamakatvamavinAbhAvaniyamena vyAptamAcaSTevinAbhAvaniyamaM tadabhAvepi tatsaMbhavAdanyathA tasya tena vizeSaNAnarthakyAt / tataH saMyogAdirapyavinAbhAvaniyama viziSTo gamako heturityabhyupagaMtumarhati viziSTatAyAH sarvatrAnyathAnupapattirUpatvasiddheriti na tadutpattitAdAtmyAbhyAmanyathAnupapannatvaM vyAptaM / so yaha bauddha kAryahetu, svabhAvahetu, aura anupalabdhi hetuko anyathAnupapatti nAmake vizeSaNase sahita nahIM huyeko sAdhyakA jJApakapanA nahIM hai, isa bAtakA upalakSaNa kara yoM kaha rahA hai ki jitane bhara bhI kArya aura svabhAvoMkarake avinAbhAva rakhanevAle kAraNa aura bhAvoMke honepara una kAraNa aura bhAvarUpa sAdhyoMke kArya aura svabhAva jJApakahetu iSTa haiM / svabhAva na honepara bhI koI nAradaparvatake samAna bhAvoMkA pIche virodha karanevAle hetumeM vijJApakapanA nahIM hai / bauddha granthameM kahA hai ki viruddhakArya honepara bhI dezakAla AdikI apekSA rakhanevAlA hetu jJApaka mAna liyA jAtA hai| jaise ki rasoI khAnemeM gIle IMdhanakI agnirUpa hetuse dhuAMko sAdha lete haiM / athavA bharaNIke udayase bhaviSyake kRttikodayako sAdha liyA jAtA hai|
Page #297
--------------------------------------------------------------------------
________________ tattvArthacintAmaNiH anyathA yAnI deza, kAla Adi vizeSaNake nahIM lagAnepara to vaha hetu vyabhicArI ho jAyagA, jaise ki uSNAtA sAdhanemeM bhasma hetu vyabhicArI ho jAtA hai / ho, yadi bhUtakAlakA uSNapanA yA vahnisahitapanA sAdhanA hoya to avinAbhAva rakhatA huA bhasma ( rAkha ) hetu samIcIna hai / isa prakAra hetukI viziSTatAko svIkRta karatA huA hI avinAbhAvarUpa niyama karake sAdhyake sAtha vyApta ho rahe hetukA jJApakapanA yathArtha bakhAna rahA bauddha avinAbhAva niyamako hI vizeSaNa vayam kaha rahA hai / kyoMki usa avinAbhAvake na honepara bhI kArya aura svabhAva saMbhava ho jAte haiN| dekhiye, kumhArakA kArya ghaTa hai, kintu avinAbhAva na honeke kAraNa ghaTa hetuse kulAlakA vahAM sadbhAva nahIM jAnA jA sakatA hai / AmrakA svabhAva vRkSapanA hai, etAvatA hI vRkSapana hetuse AmravRkSakI jJapti nahIM ho jAtI hai| anyathA yAnI avinAbhAvake vinA bhI hetu yadi sAdhyakA jJApaka mAna liyA jAya taba to usa hetukA usa avinAbhAvase sahitapanA vizeSaNa lagAnA vyartha paDegA, jaise ki gADhe dahImeM jamA huA yA zuklapanA vizeSaNa vyartha haiM / mizrIko mIThA kahanA vyartha hai / vyabhicAroMkI nivRttiko karatA huA vizeSaNa sArthaka mAnA gayA hai / tisa kAraNa saMyogI, samavAyI, Adi hetu bhI avinAmAvarUpa niyamase viziSTa hote huye apane niyatasAdhyakI jJapti karAnevAle haiM / bauddha isa bAtako svIkAra karaneke liye yogya haiM / kyoMki sampUrNa hetuoMmeM viziSTapanA anyathAnupapatirUpapanese siddha ho rahA hai / isa kAraNa tadutpatti aura tAdAtmyakarake anyathAnupapatti vyApta nahIM ho rahI hai| anyathAnupapattikA udara tAdAtmya tadutpattise bahuta adhika baDA hai / tathA kisI aMzameM choTA bhI hai| isa prakAra ekasau paiMtIsavIM " nAnyathAnupapanatvaM " isa kArikAkA vivaraNa kiyA hai / tadviziSTAbhyAM vyAptamiti cet ta_nyathAnupapannatve nAnyathAnupapannatvaM vyAptamityAyAtaM / tacca na sAraM tasyaiva tenaiva vyApyavyApakabhAvavirodhAt vyApyavyApakayoH kthNcidbhedprsiddhH| " vyApakaM tadataniSThaM vyApyaM tanniSThameva ca " iti tayoviruddhadharmAdhyAsavacanAt / yadi bauddha yoM kaheM ki sAdhyake vinA hetukA nahIM raha sakanArUpa usa anyathAnupapattise viziSTa ho rahe tAdAtmya aura tadutpattikarake to anyathAnupapanapanA vyApta hai| aba koI doSa nahIM AtA hai / taba to hama jaina kahate haiM ki anyathAnupapannapanese hI anyathAnupapanapanA vyApta huA aisA AyA aura vaha to kathana niHsAra pddegaa| kyoMki usakA hI usa hI ke sAtha vyApyavyApaka bhAva honekA virodha hai / vyApya aura vyApakoMmeM kathaMcit bhedakI prasiddhi ho rahI hai| usameM aura usase mina padArthomeM bhI ThaharanevAlA padArtha vyApaka hotA hai / tathA kevala usameM hI ThaharanevAlA vyApya hotA hai / jaise ki vaizyoMmeM hI rahanevAlA vaizyatva dharma vyApya hai, aura brAhmaNa, kSatriya, vaizya, AdimeM rahanevAlA manuSyatva dharma vyApaka hai / isa prakAra una vyApya aura vyApakoMmeM viruddha dharmose ArUDha ho rahepanakA kathana kiyA gayA hai| . ..
Page #298
--------------------------------------------------------------------------
________________ tatvArtha lokavArtika atha mataM tAbhyAM saMbaMdhI vyAptastenAnyathAnupapannatvamiti / tadapyavicAritameva, tadvayatiriktasya saMyogAdeH saMbaMdhasya sadbhAvAt / kAryakAraNabhAvayorasaMyogAdirUpakAryopakArakabhAvamaMtareNa kacidapyabhAvAditi cenna, nityadravyasaMyogAdestadaMtareNaiva bhAvAt / na ca nityadravyaM na saMbhavet kSaNikapariNAmavattasya pramANasiddhatvAt tadavazyaM sarvasaMbaMdhavyaktInAM vyApakastadutpatti tAdAtmyAbhyAmanya evAbhidhAtavyo yogyatAlakSaNa ityAha : - 244 aba yadi bauddhoMkA yaha mantavya hoya ki una tAdAtmya aura tadutpattirUpa vyApakoM se saMbaMdha vyApta ho rahA hai, aura saMbaMdharUpa vyApakase anyathAnupapannapanA vyApta hai, AcArya kahate haiM ki vaha mantavya bhI vicAra kiyA gayA nhiiN| kyoMki una tAdAtmya aura tadutpattise sarvathA nyAre ho rahe saMyoga, samavAya, sahacara, viruddha, kAraNa, vyApya, vyApaka viruddhatA, Adi aneka saMbaMdha vidyamAna haiN| avinAbhAva ghaTita ho jAnese ukta saMbaMdha sAdhyake jJApaka ho jAte haiN| niyamarahita hote huye ukta saMbaMdha anumAna karAne meM sahAyaka nahIM ho sakate haiN| yadi bauddha yoM kaheM ki saMyoga, samavAya, Adi saMbaMdha bhI pahile asaMyogI aura asamavAyIrUpa kAryoMke upakArakapanake vinA kahIM bhI nahIM pAye jAte haiM / arthAt saMyoga, samavAya bhI kAraNoMse kiye gaye haiM / ataH ve kAryahetumeM hI garbhita ho jAyeMge / granthakAra kahate haiM ki yaha to na khnaa| kyoMki AkAza, AtmA, kAlANu, Adi nitya dravyoMke nityasaMyoga tathA dharmadravyakA apane parimANake sAtha aura kAlANukA apane astitva, vastutvaAdi guNoMke sAtha nityasamavAya ho rahA hai / jIva, pudgala dravyoMkA bhI apane sAmAnya guNoM ke sAtha nityasamavAya ho rahA hai / ve saMbaMdha to kisIke kArya huye vinA hI vidyamAna ho rahe haiM / aisI dazAmeM saMyoga Adika hetu malA kAryahetumeM kaise garmita kiye jA sakate haiM / ? nityadravya koI nahIM sambhavatA hai, yaha to nahIM samajhanA / kyoMki kSaNikaparyAyake samAna vaha nityadravya bhI pramANoMse siddha hai / tisra kAraNa sampUrNa hI niyatasaMbaMdha vyaktiyoMmeM vyApaka ho rahA aura tAdAtmya, tadutpatti, anya hI koI yogyatAsvarUpa saMbaMdha kahanA cAhiye, isa bAtako svayaM granthakAra spaSTa kahate haiM / yogyatAkhyazva saMbaMdhaH sarva saMbaMdhabhedagaH / syAdekastadvazAliMgamekamevoktalakSaNam // 144 // 1 sampUrNa hI saMbaMdhoM ke bhedaprabhedoMmeM prApta ho rahA yogyatA nAmakA hI eka saMbaMdha [avinAbhAva ] mAna lenA cAhiye / usa eka saMbaMdha ke vazase eka hI prakArakA hetu hai, jisakA ki " anyathAnupapattyekalakSaNaM tatra sAdhanam " isa kArikAdvArA lakSaNa kaha diyA gayA hai| vizeSatopi saMbaMdhadvayasyaivAvyavasthiteH / saMbaMdhaSTuvannAto liMgeyattA vyavasthiteH // 145 //
Page #299
--------------------------------------------------------------------------
________________ 285 vaizeSikoMke mAne gaye saMyoga Adika chaha saMbaMdhoMke samAna bauddhoMke dvArA mAne maye vizeSarUpase bhI do saMbaMdhokI hI vyavasthA nahIM ho pAtI hai| isa kAraNa ina tAdAtmya aura tadutpattise hetuoMke itane pariNAmakI ThIka vyavasthA nahIM huii| tadvizeSavivakSAyAmapi sNkhyaavtisstthte| na liMgasya parairiSTA vizeSANAM bahutvataH // 146 // hetuoMke vizeSamedoMkI vivakSA karanepara bhI dUsaroMke dvArA mAnI gayI hetukI do yA tIna saMkhyA to nahIM nirNIta hotI haiM / kyoMki hetuoMke bhedaprameda bahutase haiM / ve do Adi saMkhyAoMmeM sabhI garmita nahIM ho sakate haiM / bhAvArtha-anyathAnupapattilakSaNavAlA hetu eka hI hai| vizeSa: rUpase yadi usake bheda kiye jAyaMge to upalabdhi, anupalabdhi, yA vidhisAdhaka, niSedhasAdhaka ye to ho sakate haiM / kyoMki inameM jagatke sabhI jJApakahetuoMkA aMtarbhAva ho jAtA hai| kintu tAdAmtya tadutpatti yA vIta, avIta athavA saMyoga, samavAya, evaM pUrvacara, uttaracara, tathA pUrvavat ; zeSavat , sAmAnyato'dRSTa, ityAdi vizeSameda karanA samucita nahIM hai| ___ saMbaMdhatvasAmAnya sarvasaMbaMdhabhedAnAM vyApakaM na yogyatAkhyaH saMbaMdha ityacodhaM, pratyAsatteriha yogyatAyAH sAmAnyarUpAyAH svayamupagamAt / saivAnyathAnupapattirityapi na maMtavyaM pratyAsattimAtre kacitsatyapi tadabhAvAt / na hi dravyakSetrakAlabhAvapratyAsattayaH sarvatra kAryakAraNabhAvasaMyogAdirUpAH satyopyavinAbhAvarahitA na dRzyate tataH saMbaMdhavazAdapi sAmAnyatonyathAnupapattirekaiveti tallakSaNamekaM liMgamanumaMtavyaM / ____sAmAnyarUpase sambaMdhatvadharma hI saMpUrNa saMbaMdhake bhedaprabhedoMkA vyApaka hai / jainoMkA mAnA huA yogyatA nAmaka saMbaMdha to sarvavyApaka nahIM hai / isa prakArakA kaTAkSa karanA ThIka nhiiN| kyoMki isa prakaraNameM sAmAnyarUpa ho rahI yogyatAko hI saMbaMdhapanese svayaM prativAdIne svIkAra kiyA hai| niyata, aniyata, sabhI saMbaMdhoMmeM vyApa rahI vaha yogyatA hI anyathAnupapatti hoya yaha bhI nahIM mAnanA caahiye| kyoMki sAmAnyarUpase aneka pratyAsattiyoMmeMse kahIM kahIM yogyatAke rahanepara bhI usa anyathAnupapattikA abhAva hai| dekhiye, AkAza AtmA, yA jIva pudgala, tathA kulAla ghaTa, Adi padArthokI dravyarUpase pratyAsatti hai / aura vAyughAma, siddha bhagavAn uparima tanuvAtameM rahanevAle sUkSma nigodiyA, jIvakarma, AdikI kSetrapratyAsatti hai / tathA samAnakAlameM rahanevAle ghaTa, paTa Adi padArthokI yA pUrvAparaparyAyoMkI kAlaprasAsatti hai| evaM devadatta, jinadatta, Adike katipaya samAnajJAnoMkI bhAvapratyAsatti hai / pitAputrako janyajanakabhAvarUpa pratyAsatti hai| DhAI dvIpa, siddha loka, siddhazilAkA samAnaparimANarUpa saMbaMdha hai / lokAkAza, dharmAstikAya, adharmAstikAyake samAnasaMkhyAdhAle pradezoMkA tulyasaMkhyaka saMbaMdha hai / jambUdIpa, sarvArthasiddhi vimAna, naMdIzvarakI
Page #300
--------------------------------------------------------------------------
________________ 286 valvApasokavArtike bAvaDIkA tulyaparimANapanA saMbaMdha hai / kSAyikasamyaktva, kevalajJAna, kevaladarzana, yathAkhyAta cAritrakA utkRSTa anaMtapramANapanAbhAva saMbaMdha hai / kAnekA kAne puruSake sAtha sadRzAkAratva saMbaMdha hai / ye sarvatra ho rahe kAryakAraNabhAva, saMyoga AdirUpa saMbaMdha hote hue bhI avinAbhAvase rahita nahIM dIkha rahe haiM, yaha nahIM samajhanA, arthAt saMbaMdhoMmeM aneka saMbaMdha to avinAbhAvase rahita haiM / tisa kAraNa saMbaMdhake vazase bhI samAnyarUpa karake anyathAnupapatti hI eka vaha hetukA lakSaNa hai| isa kAraNa eka hI hetu maharSioMkI sampradAyake anusAra mAnanA cAhiye / vizeSatopi saMbaMdhadvayasya tAdAtmyatajjanmAkhyasyAvyavasthAnAt saMyogAdisaMbaMdhaSaTa vattadavyavasthAne ca kuto liMgeyacA niyama iti tadvizeSavivakSAyAmapi na pariSTA liMgasaMkhyAvatiSThate vizeSANAM bahutvAt / pareSTasaMbaMdhasaMkhyAmatikAmaMto hi saMbaMdhavizeSAsta diSTaliMgasaMkhyAM vighaTayaMtyeva kheSTavizeSayoH zeSavizeSANAmaMtarbhAvayitumazakteH / viSa. yasya vidhipratiSedharUpasya bhedAliMgabhedasthitirityapISTaM tatsaMkhyAvirodhyeva / vizeSarUpase bhI tAdAtmya aura tadutpatti nAmake do saMbaMdhoMkI vyavasthA nahIM hai| jaise ki saMyoga Adika chaha saMbaMdhoMkI jJApaka hetuke prakaraNameM saMkhyA vyavasthita nahIM hai aura una do, chaha Adi hetu bhedoMkI vyavasthA nahIM honepara to aisI dazAmeM hetuoMkI itanI saMkhyAke parimANako avadhAraNa karanepanakA niyama kaise sadhA ! isa prakAra hetuoMke vizeSoMkI vivakSA honepara bhI dUsare prativAdiyoMdvArA iSTa kI gaI hetusaMkhyA nahIM nirNIta ho pAtI hai| kyoMki vyApyako, vyApakako pUrvacarako, viruddhavyApyako, viruddhapUrvacarako, vyApyavyApyaviruddhoM Adiko sAdhanevAle hetuoMke vizeSa bahutase haiM / jaba ki ve vizeSasaMbaMdha dUsare prativAdiyoMse iSTa kI gaI hetusaMkhyAkA atikramaNa kara rahe haiM, to unake dvArA abhISTa hetusaMkhyAka niyamakA vighaTana karA hI dete haiM / kyoMki apane iSTa kiye gaye do tAdAtmya aura tadutpattirUpa vizeSoMmeM avaziSTa bace huye pUrvacara Adi hetuoMke vizeSa bhedaprabhedoMkA aMtarbhAva nahIM kiyA jA sakatA hai / yadi koI jainakA ekadezI vAdI sAdhyarUpa viSayake vidhi aura niSedharUpako sAdhanevAle bhedase hetuke vidhisAdhaka aura niSedhasAdhaka ina do bhedoMkI vyavasthA mAneMge / isa prakArakA iSTa karanA bhI usa bauddhakI tAdAtmya tadutpattirUpa do saMkhyAkA virodhI hI hai / arthAt vidhisAdhaka yA niSedhasAdhaka yaha do saMkhyA to ThIka hai / kintu. tAdAtmya aura tadutpatti ye do bheda to ThIka nahIM haiM / athavA hetukI pramANa siddha ho rahI saMkhyAka virodhI jaise tAdAtmya tadutpatti haiM, vaise hI vidhisAdhaka, niSedhasAdhaka ye do bheda bhI haiN| tathA dharmakI apekSA vicArA jAya to anya bhI hetu haiN| yasmAtjisa kAraNase ki saptabhaMgIke viSayabhUta dharmoko sAdhanevAle sAta prakArake hetu bana rahe haiN|
Page #301
--------------------------------------------------------------------------
________________ tattvAryAcantAmaNiH 287 yathaivAstitvanAstitve bhidyate gunnmukhytH| tathobhayaM krameNeSTamakrameNatvavAcyatA / / 447 // avaktavyottarAzeSAstrayo bhaMgAzca tttvtH| sapta caivaM sthite ca syustadvazAH saptahetavaH // 148 // jisa hI prakAra astipanA aura nAstipanA ye do dharma gauNa aura mukhyarUpase nyAre nyAre ho rahe haiM / isa hI prakAra kramase kathana karanepara astitva aura nAstitvakA milakara ubhayanAmakA tIsarA bhaMga iSTa kiyA gayA hai / tathA kramase rahita donoM dharmokI yugapat yAnI eka hI kAlameM vivakSA honepara to avaktavyapanA cauthA dharma mAnA gayA hai| aneka dharmoko eka hI samayameM kahanekI eka zabdakI zakti nahIM hai / ina kahe huye cAra dharmose avazeSa rahe asti avaktavya 5 nAsti avaktavya 6 astinAstiavaktavya 7 ye pRSTha bhAgameM avaktavyapadako dhAraNa kiye huye tIna bhaMga bhI vAstavika rUpase mAne haiN| isa prakAra sAta bhaMgoMke sthita ho jAnepara una sAta maMgoMke adhIna hokara pravarttanevAle sAta hetu hone cAhiye / bhAvArtha-arthoke svabhAvoMkI vizeSatA kari yadi hetuoMke bheda karanA bauddhoMko abhISTa hai athavA vidhi aura niSedhake bhedase hetubheda karanA iSTa hai, taba to saptabhaMgIke anusAra hetu sAta prakArake mAnane cAhiye / inameM saba hetu garmita ho jAyeMge / acchA ho yadi nayavAdake samAna hetukI saMkhyA niyata kara dI jAya / virodhAnobhayAtmAdirarthazcenna tathekSaNAt / anyathaivAvyavasthAnAtpratyakSAdivirodhataH // 149 // nirAkRtaniSedho hi vidhiH sarvAtmadoSabhAk / nirvidhizca niSedhaH syAtsarvathA svavyathAkaraH // 150 // bauddha yadi yoM kaheM ki ubhau avayavau yasya tat ubhaya, do avayavavAle eka arthako ubhaya kahate haiM / asti aura nAsti ina do dharmokA parasparameM virodha honeke kAraNa doMnoMkI khicaDI banakara eka Atmaka hotA huA tIsarA dharma nahIM bana sakatA hai / tathA pAMcavAM Adika bhaMga bananA bhI viruddha hai / ataH ubhayasvarUpa yA astiavaktavyasvarUpa koI padArtha nahIM hai| kyA koI padArtha zIta aura uSNa sparzako dhAraNa karatA huA eka hI samayameM agnijalasvarUpa hai ! yAnI nahIM hai| AcArya kahate haiM ki isa prakAra to bauddhoMko nahIM kahanA cAhiye / kyoMki hama kyA kareM tisa prakAra aneka dharmoMse tadAtmaka ho rahe padArthokA darzana ho rahA hai| candrakAntamaNike sanidhAna honepara agni bhI zItala ho jAtI hai / maMtrataMtrake nimittase yA hima ( barpha ) se cAroM
Page #302
--------------------------------------------------------------------------
________________ 288 vAkhArtha sokasAtika ora ghira jAnepara agnikI uSNatA chipa jAtI hai / viSa bhI prakriyAoM ke dvArA amRta banA liye jAte haiM / tIna rogoMpara prayukta kiye gaye zuddha viSa hI camatkAra dikhalAte haiN| jisa rasAyanakI mAtrA eka cAvalabhara hai, usako eka rattI dedenepara rogI mara jAtA hai / isI prakAra svadravya, kSetra, kAla, bhAvakI apekSAse padArtha astitva-Atmaka hai| tabhI to vaha svarUpalAma karatA huA artha kriyAoMko banA rahA hai / aura paracatuSTayakI apekSA padArtha anyoMse nAstitvarUpa hai| tabhI to anya padArthoke sAtha sAMkarya nahIM ho rahA hai / hAM, dUsare hI prakAroMse ekAntavAdiyoMke anusAra padArthakI vyavasthA hotI huI nahIM dekhI jAtI hai| brahmAdvaitavAdiyoMke mAne huye astitva ekAntake anusAra kevala vidhiko hI mAnane meM pratyakSa Adi pramANoMse virodha AtA hai / tathA zUnya vAdiyoMke nAstipana mAnaneke ekAmtameM bhI pramANoMse virodha AtA hai| kyoMki sabhI padArtha svAMzoMkI vidhi aura parAMzakA niSedha liye huye baiThe haiM / niSedhoMkA sabhI prakAra nirAkaraNa karatI huii| vidhi to sarva padArthasvarUpa ho jAneke doSako dhAraNa karatI hai / bhAvArtha-jisa kisI ekakI orase bhI yadi padArthameM niSedha nahIM prApta hogA usI samaya vaha padArtha tadrUpa bana jAyagA / eka ghoDemeM hAthI, UMTa, baila, bhaiMsA, deva, nArakI, manuSya, ghaTa, paTa, Adi anaMta padArthokI orase abhAva vidyamAna haiN| yadi ghoDemeM eka bhI maiMsakA abhAva AnA ruka gayA to usI samaya ghoDA jhaTa bhaiMsarUpa ho jAyagA / isI prakAra abhAvako nahIM mAnanepara koI bhI padArtha cAhe jisa kisI anyapadArtharUpa bana baiThegA, koI rokanevAlA nahIM hai / tathA vidhise sarvathA rahita yadi niSedhakA ekAnta mAnA jAyagA to bhI sabhI prakAra apanI vyathAko karanevAlA hai arthAt sabakA niSedha mAnanepara iSTapadArthakA jIvana azakya hai / ekAntarUpase niSedhako kahanevAle vidvAn apanI sattA bhI jagatmeM nahIM sthira kara sakeMge / ataH vastuko aneka dharma Atmaka mAnanepara sAta bhaMgoMke anusAra sAta prakArake hetu mAna lene caahiye| nanu ca yathA bhAvAbhAvobhayAzritastrividho dharmaH zabdaviSayonAdivAsanodbhUtavikalpapariniSThita eva na bahiH svalakSaNAtmakastathA syAdavaktavyAdi paramArthavo sannevArthakriyArahitatvAnmanorAjyAdivat na ca sarvathA kalpitIrtho mAnaviSayo nAma yena tadbhedAtsaptavidho heturApAdyate ityatrocyate jainoMko AmaMtraNa kara bauddha kaha rahe haiM ki zadvake dvArA bhAva, abhAva aura ubhayakA Azraya lekara utpanna huye tIna prakArake dharma jisa prakAra anAdikAlase calI A rahI. mithyAvAsanAse utpana huye vikalpajJAnameM kore sthita ho rahe hI zabdake vAdhya artha bana rahe haiM, kintu ve tInoM dharma vastutaH bahiraMgasvalakSaNa svarUpa nahIM haiN| laDakiyoMke khela samAna kevala kalpita haiM / tisa hI prakAra kathaMcit avaktavya Adi cAra dharma bhI paramArtharUpase vidyamAna nahIM haiN| kyoMki arthakriyA karanese rahita haiM, jaise ki daridroMkA apane manameM hI rAjA banajAnA vastubhUta nahIM / khelameM banA liye gaye
Page #303
--------------------------------------------------------------------------
________________ tatvArthacintAmaNiH 289 patra ( kAgaja ) ke phUloMse gandha nahIM AtI hai, ityAdike samAna sabhI prakAra kalpita kara liyA gayA sAta bhaMgarUpa artha to pramANoMkA gocara kaise bhI nahIM hai / jisase ki una sAta dharmoke bhedase hetukA sAta prakAra se Apadana kiyA jA sake arthAt kArya, svabhAva, hetuke mAna cukanepara hamAre Upara sAta hetuoM ke mAna lenekA anucita prabhAva ( dabAva ) DAlA jAya, isa prakAra bauddhoMke kathana karanepara AcArya mahArAjako uttara dene ke liye bAdhya honA paDatA hai / nAnAdivAsanodbhUtavikalpapariniSThitaH / bhAvAbhAvo bhayAdyarthaH spaSTaM jJAnevabhAsanAt // 151 // 8 avaktavya 1 bhAva ( astitva ) 2 abhAva ( nAstitva ) 3 ubhaya ( astinAsti 5 astivaka 6 nAsti avaktavya 7 astinAsti avaktavya ina sAta dharmose tadAtmaka ho rahA artha vastubhUta hai / bauddhoMke mantavya anusAra anAdikAlakI vAsanAoMse utpanna ho gaI korI kalpanAoM meM gar3hakara baiThA liyA gayA nahIM hai / kyoMki pramANajJAna meM spaSTarUpase astitva Adi dharmasvarUpa arthakA prakAza ho rahA hai / zadvajJAnaparicchedyapi padArtho spaSTatayAvabhAsamAnopi naikAMtataH kalpanAropitaH svArthakriyAkAritvAnnirbAdhamanubhUyate kiM punaradhyakSe spaSTamavabhAsamAno bhAvAbhAvo bhayAdirya iti paramArtha sanneva / AptapuruSa ke do zabdoM se utpanna huye jJAna dvArA jAna liyA gayA bhI padArtha cAhe vaha bhaleM hI avizadarUpase pratibhAsamAna ho rahA hai, to bhI ekAntarUpase kalpanAse gaDha liyA gayA nahIM hai / 'kyoMki apanese kI jAne yogya vAstavika arthakriyAoMko kara rahA hai| ataH zabdake vAcya arthakA bhI jaba bAdhArahita hokara anubhava kiyA jA rahA hai, to phira pratyakSajJAnameM spaSTarUpase prakAzita ho rahA bhAva, abhAva, ubhaya Adi dharmasvarUpa arthakA to kahanA kyA hai / arthAt pratyakSa se spaSTa jAna liyA gayA artha to bar3e acche DhaMga se vastubhUta ho jAtA hai / isa prakAra astitva Adika dharmose tadAtmaka ho rahA artha paramArtharUpase yathArtha vidyamAna hI hai / korI kapolakalpanAse DhoMga nahIM banAyA hai / ataH " anAdivAsanodbhUtavikalpapariniSThitaH / zadvArthastrividho dharmo bhAvAbhAvo - yAzrita: " yaha bauddhoMkA kathana ThIka nahIM hai / 87 bhAvAbhAvAtmako nArthaH pratyakSeNa yadIkSitaH / kathaM tato vikalpaH syAdubhAvAbhAvAvabodhanaH // 152 // nIladarzanataH pItavikalpo hi na te mataH / bhrAnteranyatra tattvatsya vyavasthitimabhIpsataH // 153 //
Page #304
--------------------------------------------------------------------------
________________ tattvAryazlokavArtike yadi bauddha yoM kaheM ki pratyakSa pramANa karake to astitva, nAstitva Atmaka hotA huAartha nahIM dekhA gayA hai / isapara hama syAdvAdI kahate haiM ki tisa pratyakSase phira bhAva aura abhAvoMko samajhAnevAlA vikalpajJAna bhalA kaise utpanna ho sakegA ! batAo / arthAt bauddhoMke yahAM pratyakSake dvArA nirvikalpakarUpase viSaya kiye gaye hI arthoMmeM nirNayarUpa vikalpajJAnakI utpatti mAnI gayI hai / tuma bauddhoMke matameM nIlake nirvikalpakajJAnase pItakA vikalpajJAna hotA huA nahIM mAnA gayA hai| hAM, bhrAMtajJAnoMkI dUsarI bAta hai| bhrAntise to cAhe jisameM cAhe jisakA jJAna kara lo / bhAvArtha-bhrAntise atiriktasthaloMmeM pratyakSa jJAnake anusAra hI vikalpoMkI utpatti honA bauddhane svIkAra kiyA hai / usa pIchese honevAle vikalpajJAna karake pratyakSase jAne gaye tattvoMkI vyavasthAko iSTa karanevAle bauddhoMke yahAM pratyakSa kA viSayabhAva AdirUpa artha mAna hI liyA gayA hai, aisA samajho / tdvaasnaaprbodhaacedbhaavaabhaavviklpnaa| nIlAdivAsanorodhAttadvikalpavadiSyate // 154 // bhAvAbhAvekSaNaM siddhaM vAsanodbodhakAraNaM / nIlAdivAsanorodhahetutadRSTivatcataH // 155 // una bhAva AdikI vAsanAoMke jagajAnese yadi bhAva, abhAvoMkA vikalpa karoge, taba to hameM kahanA hai ki nIla, pIta, Adi svalakSaNoMkA pratyakSa kara pIche nIla AdikI lagI huI vAsanAoMkA prabodha ho jAnese jaise una nIla AdikoMkA vikalpajJAna honA iSTa kiyA gayA hai, usIke samAna bhAva aura amAvoMkA pratyakSa karanA hI una bhAva amAvoMke vikalpajJAna karAne ke liye upayogI bana rahI vAsanAoMke prabodha karAnekA kAraNa hai| jaise ki nIla AdikakA darzana una nIla AdikI AtmAmeM prathamase lagI huI vAsanAoMkA prabodhaka hai tisa kAraNa bauddhoMke yahAM nirvikalpaka pratyakSa dvArA bhAva, abhAva Adi dharmokA dIkha jAmA unakI vAsanAoMke udbodhakA kAraNa siddha ho gyaa| yathA nIlAdidarzanaM nIlAdivAsanobodhasya kAraNamiSTaM tathA bhAvAbhAvobhayAdyarthadarzanaM tadvAsanAprabodhasya svayameSitavyamiti bhAvAdyarthasya pratyakSataH paricchedaH siddhaH / jisa prakAra nIla AdikI vAsanAoMko jagAnevAlA kAraNa nIla AdikoMkA pratyakSa darzana mAnA gayA hai, usI prakAra bhAva, abhAva, ubhaya, avaktavya, Adi sAta dharmasvarUpa arthakA pratyakSa bhI una bhAva AdikI vAsanAoMke jagAnekA kAraNa svavam iSTa karalenA paDegA / isa prakAra bhAva AdisvarUpa arthakI pratyakSapramANase jJapti honA siddha ho gyaa|
Page #305
--------------------------------------------------------------------------
________________ tasvArthacintAmaNiH mamaan yatraiva janayedenAM tatraivAsya pramANatA / kAnyathA syAdanAzvAsAdvikalpasya samudbhave // 156 // bauddhoMkA grantha hai ki nirvikalpakajJAna jisa hI aMzameM isa savikalpaka buddhiko vAsanAoM dvArA utpanna karAtA hai, usa hI viSayako jAnanemeM isa pratyakSakA pramANapanA vikalpabuddhidvArA vyavasthita kiyA jAtA hai| jaise ki nIlapratyakSane nIlako viSaya kiyA hai aura kSaNikatvako bhI jAnA hai kintu nIlapratyakSake pIche nIlakA nizcaya karanevAlA vikalpajJAna to utpanna ho jAtA hai / ataH nIlako viSaya karanemeM pratyakSakI pramANatA nizcita hogaI, kintu kSaNikapanakA pIche vikalpajJAna nahIM huA hai / ataH kSaNikapanako viSaya karane meM pratyakSakI pramANatA vyavasthita nahIM huI / tabhI to kSaNikapanako sAdhaneke liye punaH anumAnapramANa uThAnA paDatA hai| AcArya kahate haiM ki isa prakArakA bauddhasiddhAnta anyathA yAnI bhAva AdikA pratyakSajJAna honA na mAnanepara bhalA kahAM vyavasthita ho sakegA ? vikalpajJAnakI samIcIna utpatti honemeM koI vizvAsa nahIM rahegA, yAnI pratyakSakI bhittipara hI vikalpajJAnakI utpatti mAnanemeM to zraddhA ho sakatI hai / anyathA nhiiN| bauddhoMne vaisA mAnA bhI hai / tabhI pratyakSameM pramANapanekA vizvAsa ho sakatA hai| ... yadi hi bhAvAdivikalpavAsanAyAH prabodhakAraNamAbhogAyeva na punarbhAvAdidarzanaM tadA nIlAdivikalpavAsanAyA api na nIlAdidarzanaM prabodhanibaMdhanamAbhogazabdayoreva tatkAraNatvApatteH / evaM ca nIlAdau darzanAbhAvepi vikalpavAsanAyAH saMbhavAt sarvatra pratyakSapRSThabhAvino vikalpasya sAmarthyAtmatyakSasya pramANatAvasthApane'nAzvAsa eva syAt / ___yadi bauddha yoM kaheM ki bhAva AdikoMkI vikalpavAsanAko jagAnevAlA kAraNa pUrNapanA, apUrNapanA, bhoga, nahIM kahA jA sakanA, Adi hI haiM, kintu phira bhAva, abhAva, AdikA pratyakSa karanA to vAsanAkA prabodhaka nahIM hai, taba to hama jaina kaha deMge ki nIla AdikoMkI vikalpavAsanAoMkA bhI prabodha karAnevAlA kAraNa nIlAdidarzana nahIM hai / paripUrNatA aura zadvako hI una nIla AdikI vAsanAoMkA prabodha karane meM kAraNapanA prApta ho jAvegA aura isa prakAra nIla AdimeM darzanake na honepara bhI vikalpavAsanAkI utpatti saMbhava ho jAnese sabhI sthaloMpara pratyakSake pIche honevAle vikalpajJAnakI sAmarthyase pratyakSakI pramANatAke vyavasthApana karanemeM avizvAsa hI rhegaa| . svalakSaNadarzanaprabhavo vikalpastatpramANatAheturna sarva iti cennAnyonyAzrayaprasaMgAt / tathAhi-siddha svalakSaNadarzanaprabhavatve vikalpasya tatastadarzanapramANatAsiddhiH tatsiddhau ca svasya svalakSaNadarzanamabhavatvasiddhiriti nAnyatarasyApi tyovyvsthaa| bauddha kahate haiM ki saikaDoM anTasanTa vAsanAoMse saMzaya, viparyayarUpa aneka vikalpajJAna ho rahe haiM, ve pUrvavartI pratyakSoMke pramANapanakI vyavasthA nahIM karA dete haiM / kintu svalakSaNatattvake.
Page #306
--------------------------------------------------------------------------
________________ taravArya lokavArtike vikalpajJAna usa janakapratyakSakI pramANatAkA vyavasthApaka hetu pratyakSoMse janya hI haiM aura una pratyakSoMkI pramANatAkI vyavasthA bhI nahIM karAte haiM / prakaraNa meM vAsanAoM kI sahAyatAse utpanna ho gayA bhAva AdikoM kA vikalpajJAna bhI bhAva AdikoM ke pratyakSajJAnase janya nahIM hai / pranthakAra kahate haiM ki yaha to na kahanA / kyoMki bauddhoM Upara anyonyAzraya doSa honekA prasaMga AtA hai / usIko spaSTa kara kahate haiM ki uttarakAlavarttI vikalpajJAnakA svalakSaNatatva ke darzanase utpanna honApana siddha ho cukanepara to usa vikalpase usake pUrvavartI janakapratyakSakA pramANapanA siddha hoya aura pUrvavartI usa pratyakSakA pramANapanA siddha ho cukanepara svayaM vikalpajJAnakA svalakSaNa vastuke pratyakSase utpanna honApana siddha hove / arthAt pramANAtmaka darzanase utpanna huA vikalpajJAna hI to Apa bauddhoM ke kathana anusAra pUrva pratyakSakI pramANatAko ThaharAvegA / ataH pUrvake pratyakSako pramANapanA siddha ho jAya tatra to aise pramANarUpa darzanase utpanna huA vizeSavikalpajJAna hI pUrvavarttI pratyakSoM kI pramANatAko sthita karAve aura pUrvavartI pratyakSoMkI pramANatA sthita ho cuke, taba kahIM usa pramANase utpanna huA koI hI vikalpajJAna pramANapanakA vyavasthApaka samajhA jaay| isa prakAra una donoMmeMse kisI eka kI bhI vyavasthA na ho sakI / 192 nirvikalpa pratyakSa se utpanna huA hai / sarva hI vikalpajJAna na to 1 svalakSaNadarzanaprabhavatvaM nIlAdivikalpasya svasaMvedanAdeva siddhaM sarveSAM vikalpasya pratyAtmavedyatvAt tato nAnyonyAzraya iti cet, tarhi bhAvAbhAvo bhayAdivikalpasyApyaliMgajasyAzadvajasya ca bhAvAdidarzanaprabhavatvaM svasaMvedanAdeva kuto na siddhyet sarvathA vizeSAbhAvAt / yadi bauddha yoM kaheM ki nIla Adi ke vikalpajJAnakA svalakSaNa pratyakSa karake utpanna ho jAnApana to svayam vikalpako jAnanevAle svasaMvedana pratyakSase hI siddha ho jAtA hai / kyoMki sampUrNa jIvoM huye vikalpajJAnoMkA pratyeka AtmAmeM apane apane svasaMvedanase jAnane yogyapanA nirNIta ho rahA hai / tisa kAraNa parasparazraya doSa nahIM AtA hai / bhAvArtha - pratyakSakI pramANatA meM vikalpajJAnakI AvazyakatA hoya aura vikalpakI utpatti meM pratyakSapramANakI AvazyakatA hoya, taba to anyonyAzraya doSa ho jAtA thA / kintu jaba nIla Adi ke pratyakSakI pramANatA vyavasthApita karanemeM uttaravartI vikajJAnako prayojaka mAna liyA aura isa vikalpajJAnakA nIlarUpa svalakSaNake darzana se utpanna honApana to isake uttaravartI strasaMvedana pratyakSa se jAna liyA jAyagA, taba anyonyAzraya doSa nahIM lagatA hai / yahI jainoMne vyavasthA kI hai / isa prakAra bauddhoM ke kahanepara to hama syAdvAdI kaheMge ki bhAva 1 ( astitva ) abhAva 2 ( nAstitva ) ubhaya 3 ( asti nAsti ) Adi sAta dharmoko jAnanevAle vikalpajJAnakA bhI jo ki liGgase janyajJAna nahIM hai aura jo vikalpajJAna zabdase bhI janya nahIM
Page #307
--------------------------------------------------------------------------
________________ tatvArthacintAmaNi 293 hai, usakA bhI bhAva Adike darzanase utpanna honApana svasaMvedana pratyakSase hI kyoM nahIM siddha ho jAvegA ? sabhI prakAroMse koI vizeSatA nahIM hai| aisI dazAmeM svasaMvedana pratyakSake anusAra bhAva AdikA pratyakSa honA bauddhoMko prApta ho gyaa| tadayaM nIlAdyarthaM pAramArthikamicchanbhAvAdyavitathopagaMtumarhatyeveti tadanumAne saptahetavaH syuH / yatavaM kRttikodayAdeH kathaMcitpatItyatikrameNa svabhAvahetutvaM bruvataH sarvaH svabhAvahetuH syAdeka eva / saMbaMdhabhedAttanedaM sAdhayataH sAmAnyato vizeSatazca khessttliNgsNkhyaattiH| viSayabhedAcca tadbhedamicchataH saptavidho heturarthasyAstitvAdisaptarUpatayAnumeyatvopapatteH / tisa kAraNa nIla Adi arthoko vastubhUta cAhatA huA yaha bauddha bhAva Adika sAta dharmoko satyArtharUpa svIkAra karneke liye yogya ho jAtA hI hai| isa prakAra una sAta dhoke anumAna karAnemeM vizeSarUpase sAta hetu ho jAveMge / jisa kAraNa ki isa prakAra pratItikA atikramaNa karake AkAzako pakSa gaDhakara kRttikodaya, bharaNyudaya, Adiko svabhAvahetupanA kaha rahe bauddhoMke yahAM yoM to sabhI jJApaka hetu svabhAva hetu ho jAyeMge, taba to hetukA bheda eka svabhAva nAmakA hI mAna lenA cAhiye / yadi janyajanakasaMbaMdha aura tAdAtmyasaMbaMdha tathA pratiyogitvasaMbaMdhake bhedase usa jJApaka hetuke kArya, svabhAva, anupalabdhi, ina tIna bhedoMkI siddhi karoge taba to sAmAnya aura vizeSarUpase svayam iSTa kI gayI hetusaMkhyAkI kSati uThAnI pddegii| kyoMki chatra Adi kAraNa hetuoMmeM tathA vyApya, pUrvacara, sahacara, bhAvasAdhaka anupalabdhi, amAvasAdhaka upalabdhi Adi hetuke bhedoMmeM bhI janakajanyasaMbaMdha, vyApyavyApakasaMbaMdha, pUrvottarakAlasaMbaMdha, Adi saMbaMdhoMke bheda honese yoM aneka hetu bana jAveMge / tathA viSayoMke bhedase usa hetuke bhedoMko iSTa kara rahe bauddhake yahAM sAta prakArakA hetu siddha ho jaavegaa| kyoMki astitva Adika sAta dharmarUpa karake arthakA anumeyapanA bana rahA hai| tasmAtpratItimAzritya hetuM gamakamicchatA / pakSadharmatvazUnyostu gamakaH kRttikodayaH // 157 // . tisa kAraNa pramANoMse prasiddha ho rahI pratItikA Azraya kara hetuko jJApakapanA cAhanevAle bauddhoMkarake pakSameM vRttipanase rahita hotA huA bhI kRttikodaya hetu uttarakAlameM honevAle zakaTodaya sAdhyakA yA pUrvakAlameM ho cuke bharaNyudaya sAdhyakA jJApaka ho jAo / ataH hetukA pakSameM vRttipanA lakSaNa ThIka nahIM hai / avyApti doSa huaa| tabhI to hamane ekasau tIsavIM " udeSyati muhUrtAnte" isa vArtikameM ThIka kaha diyA thaa|
Page #308
--------------------------------------------------------------------------
________________ tattvAryazlokavArtike palvalodakanemalyaM tadAgastyudaye sa ca / -- tatra hetuH sunirNItaH pUrva zaradi sanmataH // 158 // pakSameM nahIM rahanevAle anya bhI kaI hetu saddhetu haiN| choTe sarovarakA jala ( pakSa ) nirmala hai ( sAdhya ) agasti nAmake tArAkA udaya honese ( hetu ), isa anumAnameM agastikA udaya hetu to agastimeM rahatA hai aura nirmalatArUpa sAdhya pokharAke pAnImeM rahatA hai| pUrva varSoMmeM zarada Rtuke Anepara usa samaya sAdhyake sAtha niyatarUpase vahAM hetu rahatA huA bhale prakAra nirNIta ho rahA mAna liyA gayA hai| caMdrAdau jalacaMdrAdi sopi tatra tathAvidhaH / chAyAdipAdapAdau ca sopi tatra kadAcana // 159 // - tisa hI prakArake jalameM pratibiMbita ho rahe candra Adika bhI AkAzameM sthita ho rahe sUrya, candramA, Adike uparAga ( grahaNa ) kalAhInatA, AdikA anumAna karanemeM gamaka ho rahe haiN| unakA bhI pahile avinAbhAva saMbaMdha vahAM jAnA jA cukA hai / tathA vRkSa, jala, Adiko sAdhanemeM chAyA, zItalatA Adi hetu pakSameM vRtti na hote huye bhI gamaka mAne gaye haiM / vahAM kabhI na kabhI una hetuoMkA apane sAdhyake sAtha saMbaMdha bhI jAnA jA cukA hai| parNakoyaM svasaddheturbalAdAheti dUrage / kAryakAraNabhAvasyAbhAvepi sahabhAvitA // 160 // yaha vaTakA vRkSa hai yA DhAkakA per3a hai, isa prakAra unake pattoMko dekhakara dUrameM prApta huye vRkSoMmeM balAtkArase vaha hetu jJAna karA letA hai| ataH apane sAdhyako siddha karAnemeM saddhetu kahA gayA hai / yahAM dUrameM sUkhe paDe huye patte aura vRkSakA vartamAnameM kAryakAraNabhAva saMbaMdha na hote huye bhI sahabhAvIpanA grahaNa kara liyA jAtA hai / yaha hetu bhI apane pakSameM nahIM rahatA hai / pitrorbrAhmaNatA putrabrAhmaNye'pakSadharmakaH / siddho heturato nAyaM pakSadharmatvalakSaNaH // 161 // yaha laDakA ( pakSa ) brAhmaNa hai ( sAdhya ) kyoMki isake mAtA pitA brAhmaNa haiM ( hetu ) / mAtA pitAkA brAhmaNapanA mAtA pitAmeM hai aura pakSakoTimeM putra par3A huA hai| ataH pakSameM vartanevAlA dharma nahIM hotA huA bhI yaha hetu siddha hai / isa kAraNa yaha pakSameM vartanA hetukA nirdoSa lakSaNa nahIM hai|
Page #309
--------------------------------------------------------------------------
________________ tatvArthacintAmaNiH 295 nanvAkAzakAlAderdharmitve bhaviSyacchakaTodayapalvelAdakanairmalyAdeH sAdhyatve kRttikodayatvAgastyudayAdehetutve pakSadharmatvayuktasyaiva hetutvamato nApakSadharmatvalakSaNo hetuH kazciditi cet, kipevaM cAkSuSatvAdiH zAnityatvaheturna syAt / na hi jagato vA'dharmazcAkSuSatvaM mahAnasadhUmaH pakSadharmaH / tathAhi-zaddhAnityayogi jagacAkSuSatvayogitvAt mahodadhi jagan mahAnasadhUpayogitvAditi kathaM na cAkSuSatvaM zaddhAnityatvaM sAdhayet mahAnasadhUmo vA mahodadhau vahi / . bauddha avadhAraNa karate haiM ki AkAza yA kAla athavA deza, jagat, Adiko dharmI ( pakSa) mAna lenepara aura bhaviSyameM honevAle rohiNI udaya yA vartamAnameM ho rahI pokharake pAnIkI nirmalatA Adiko sAdhya banAnepara tathA kRttikodayapanA, agastya tArAkA udaya, Adikako hetu karanepara to pakSameM vRttipanarUpa lakSaNase yukta ho rahe hIko hetupanA siddha huaa| isa kAraNa koI bhI hetu pakSavRttipana lakSaNase rahita nahIM hai / avyApti doSa Tala gayA arthAt AkAzameM rohiNIkA udaya hovegaa| kyoMki aba kRttikAkA udaya ho rahA hai / athavA isa kAlameM candramAkA udaya hai / ataH samudrajalakI vRddhi isa samaya avazya ho rahI hai / isa vanapradezameM kahIM na kahIM DhAka vRkSa hai / kyoMki isa sthalapara DhAka vRkSake sUkhe patte uDate huye dIkha rahe haiM / jagatmeM yaha laDakA brAmaNa hai| kyoMki jagatmeM isake mAtA pitA brAhmaNa the / isa DhaMgase sabhI anumAnoMmeM yogya AkAza Adiko pakSakalpita kara unameM hetukI vRtti bana jAvegI / isa prakAra bauddhoMke kahanepara to hama syAdvAdI kahate haiM ki yoM to cAkSuSapanA, yA sparzana indriyajanyajJAnakA gocarapanA Adi bhI zabdako anityapanA sAdhaneke hetu kyoM na ho jAveM ? siddhAntameM pakSameM na rahaneke kAraNa cAkSuSatva Adi hetu asiddha hetvAbhAsa mAne gaye haiM / kintu jagatko pakSa banAkara yaha hetu pakSameM Thahara jAtA hai / athavA rasoI gharakA dhuAM hetu bhI samudra ke mahatvako siddha kara deve, rasoI gharakA dhuAM yadyapi rasoI gharameM rahatA hai, kintu jagatko pakSa banAkara aura mahAn samudrapanako sAdhya banAkara mahAnasadhUmakI pakSavRtsitA ghaTita ho jAtI hai, taba to jagatkA dharma cAkSuSatva hotA huA bhI zabdake anityatvako kisI prakAra siddha kara deve / athavA rasoI gharakA dhuAM hetu mahAsamudrarUpa pakSameM agniko sAdha deve, tumhAre vicAra anusAra koI rokanevAlA nahIM hai| jagatkA dharma cAkSuSapanA nahIM hai| yaha nahIM samajhanA arthAt jagat ( ghaTarUpa Adika ) kA dharma cAkSuSatva hai hii| athavA rasoI gharakA dhuAM bhI jagatarUpa pakSakA dharma hai / tisI bAtako dikhalAte haiM ki jagat (pakSa ) zadvake anityapanako dhAranevAlA hai ( sAdhya ) / kyoMki netra indriyajanya pratyakSake viSayapanako dhAranevAlA honese ( hetu) dUsarA anumAna yoM hai ki mahAn baDavAnalako dhAranevAle samudrase sahita jagat (pakSa) agnimAn hai ( sAdhya ) rasoI gharake dhuAMkA sambadhI honese / isa prakAra cAkSuSapanA hetu kyoM nahIM
Page #310
--------------------------------------------------------------------------
________________ tattvArtha lokavAtika zabdake anityapaneko sAdha devegA athavA rasoI gharakA dhuAM hetu mahAsamudrameM agniko kyoM nahIM sAdha devegA ? jagatko pakSa banAkara pakSameM vRttipanA hetukA lakSaNa to ghaTa gayA hai| ___tathAnvayAsaMbhavAditi cet kRttikodayAdeH kutonvayasaMbhavaH pUrvopalabdhAkAzAdeSTAntasya sadbhAvAdanvayaH siddhayatIti cet,pUrvopalabdhajagato dRSTAMtasya siddhezcAkSuSatvayogitvAderanvayostu vizeSAbhAvAt tathApyasyAvinAbhAvAsaMbhavAdagamakatve vinAbhAvasvabhAvameva pakSa dharmatvaM gamakatvAMgaM liMgasya lakSaNaM / bauddha kahate haiM ki tisa prakAra cAkSuSatvakA zadbake anityatvake sAtha anvaya nahIM banA hai| aura mahAnasa dhUmakA samudrakI agnike sAtha anvaya asambhava hai / ataH hetukA pahilA rUpa pakSattipanA hote huye bhI dUsarA rUpa sapakSavRttipanA nahIM ghaTita honese ve samIcIna hetu nahIM haiN| isa prakAra kahanepara to hama bauddhoMse pUchate haiM ki kRttikodaya Adiko AkAzarUpa pakSameM dharakara Apa bauddhoMne kaise anvayakA saMbhavanA mAna liyA hai ! batAo / isapara tuma yadi yoM kaho ki hetu aura sAdhyase sahita hote huye pahile dekhe jAcuke AkAza Adika dRSTAnta vidyamAna haiM / ataH kRttikodayakA zakaTodayake sAtha anvayasiddha ho jAtA hai / isa prakAra kahanepara to hama bhI ApAdana karate haiM ki cAkSuSatva, zadbAnityatva, Adise sahita hokara pahile jAna liye gaye jagatko dRSTAntapanA siddha honese cAkSuSatvayogIpana, mahAnasadhUmase sahitapana, Adi hetuoMkA bhI anvaya bnjaao| koI vizeSatA nahIM hai / taisA honepara bhI yadi avinAbhAvakA asambhava ho jAnese ina cAkSuSatva, mahAnasa dhUma Adiko zadbake anityatva yA samudrameM agnirUpa sAdhyoMkA sAdhakapanA nahIM hai, aisA mAnoge taba to avinAbhAvasvarUpa hI pakSavRttitva siddha huA aura vaha anyathAnupapatti hI hetuke jJApakapanakA aGga hotA huA nirdoSa lakSaNa hai / trairUpya lakSaNa nahIM hai| yaha jainasiddhAnta prApta ho gyaa| tathA ca na dharmadharmisamudAyaH pakSo nApi tattaddharmI taddharmatvasyAvinAbhAvasvabhAvatvAbhAvAt / kiM tarhi, sAdhya eva pakSa iti pratipattavyaM tddhmtvsyaivaavinaamaavitvniymaadityucyte| aura tisa prakAra honepara dharma aura dharmIkA samudAyarUpa pakSa nahIM banatA hai / yAnI sAdhyarUpI dharma aura sAdhyavAn parvata Adi dharmIkA samudAya hotA huA pakSa ( pratijJA ) siddha nahIM huA tathA usa usa hetu aura sAdhyase viziSTa hotA huA dharmI bhI pakSa nahIM hai| kyoMki usa pakSameM vRtti rahanevAlepanako avinAbhAva svabhAvapanA nahIM hai / bhAvArtha-jo pakSameM vRtti hai vahI avinAbhAva sahita hai, aisA niyama nahIM rahA / to pakSa kyA hai ! aisA prazna honepara hama jaina uttara dete haiM ki anyathAnupapattirUpa hetuse sAdhane yogya zakya, abhipreta, aprasiddharUpa sAdhya hI pakSa hai / isa prakAra samajha lenA cAhiye / aise usa pakSakA dharmapanA hI avinAbhAvIpanarUpa niyama ho sakatA hai| isI bAtakA granthakAradvArA spaSTa nirUpaNa kiyA jAtA hai|
Page #311
--------------------------------------------------------------------------
________________ tattvArthacintAmaNiH sAdhyaH pakSastu naH siddhastaddhamoM heturityapi / tAhakSapakSadharmatvasAdhanAbhAva eva vai // 162 // hama syAdvAdiyoMke yahAM to prayogakAlameM sAdhane yogya jo sAdhya hai, vahI pakSa mAnA gayA hai| aura usa sAdhyakA dharma to hetu hai, yaha bhI hameM abhISTa hai, aisA honepara bauddhoMke tisa prakAra mAne gaye hetuke pakSavRttitvarUpa sAdhanekA nizcayase abhAva hI huA arthAt ekAntarUpase sAdhyavAnko pakSa mAnakara usameM rahanApana hetukA rUpa nahIM hai / kathaM punaH sAdhyasya dharmasya dharmo hetustasya dharmitvaprasaMgAditi cet na, tenAvinAbhAvAttasya dharma ityabhidhAnAt / na hi sAdhyAdhikaraNatvAtsAdhyadharmaH heturyena sAdhyadharmA dharmI syAt / tataH sAdhyAvinAbhAvI hetuH pakSadharma iti syAdvAdinAmeva pakSadharmatvaM hetorlakSaNamaviruddhaM spaSTamavinAbhAvitvasyaiva tathAbhidhAnAt / tacca kRttikodayAdiSu sAdhyadharmiNyasatsvapi yathA pratItirvidyata eveti kimAkAzAdidharmiparikalpanayA pratItyatilaMghanAparayAtiSasaMginyA / / bauddha prazna karate haiM ki sAdhya to svayaM dharma hai / usa dharmakA dharma bhalA phira hetu kaise ho sakatA hai ? kyoMki yoM to usa sAdhyako dharmIpanakA prasaMga ho jAyagA / dharmIke hI dharma huA karate haiM / granthakAra kahate haiM ki yaha to na khnaa| kyoMki usa sAdhyake sAtha hetukA avinAbhAva honese usa sAdhyakA dharma hetu hai, aisA kaha diyA jAtA hai / jalakA ghaDA, amarUdakA peDa, dUdhakA loTA, joDIkA eka ghoDA, isa khaDAmakI dUsarI khaDAm ityAdi sthaloMpara aneka DhaMgase dharmAdharmavyavasthA ho rahI hai / saMyogasaMbaMdhase parvatameM agni rahatI hai| kintu niSThatva saMbaMdhase agnimeM parvata raha jAtA hai / tathA viSayatA saMbaMdha ( svaniSThaviSayitAnirUpitaviSayatA ) se arthameM jJAna nivAsa karatA hai / kintu viSayitA saMbaMdha (svaniSThaviSayatAnirUpitaviSayitA) se jJAnameM artha Thahara jAtA hai / janyatva saMbaMdhase beTekA bApa hai / aura janakatva saMbaMdhase bApakA beTA hai / samavAya saMbaMdhase DAliyoMmeM vRkSa hai| aura samavetatvasaMbaMdhase vRkSameM DAliyAM haiN| isI prakAra avinAbhAva saMbaMdhase sAdhyameM hetu rahatA huA sAdhyakA dharma ho jAtA hai / sAdhyako saMyoga saMbaMdhase adhikaraNa banAkara usameM rahanevAlA hetu hI sAdhya dharma bane yaha koI niyama nahIM hai| jisase ki sAdhyarUpI dharma punaH dharmI bana jAya, tisa kAraNa sAdhyake sAtha avinAmAva rakhanevAlA hetu hI sAdhyarUpa pakSakA dharma hai / aisI vivakSA honepara syAdvAdiyoMke yahAM hI pakSameM vRttipanA hetukA lakSaNa virodharahita siddha huA spaSTarUpase avinAmAvIpanakA hI tisa prakAra pakSavRttitva karake kathana kiyA gayA hai| aura vaisA pakSavRttipanA to sAdhyadharmavAle adhikaraNameM nahIM vatarahe bhI kRttikodaya, mAtA pitAkA brAhmaNapanA, adhodezameM nadIkA pUra dekhanA, Adi hetuoMmeM bhI pratItike anusAra 38
Page #312
--------------------------------------------------------------------------
________________ 998 - tattvAryazlokavArtike % 3 amannnnnnnnnnnnn. vidyamAna hI hai / aisI dazAmeM AkAza, kAla, Adiko pUrA buddhi bala lagAkara dharmApanakI kalpanA karanese kyA lAbha nikalA ! arthAt kucha bhI prayojana siddha nahIM huA / jaise koI koI paurANika puruSa jagatkA AdhAra gau, kachavA, zeSanAgako mAnakara bhI punaH AdhArAntarakI jijJAsAko zAnta nahIM karA sakate haiM / nizcayanayase padArthokA svapratiSTha rahanA mAnanA hI saMtoSaprada hai| isI prakAra kRttikodayake liye AkAza AdikI kalpanA bhI pratItikA ullaMghana karanemeM tatpara ho rahI hai| aura vaha kalpanA atiprasaMga doSase yukta bhI hai, yAnI yoM to cAkSuSatva Adi hetu mI zabdake anityatva Adiko sAdha deMge jo ki iSTa nahIM haiN| tathA ca na paraparikalpitaM pakSadharmatvaM hetorlakSaNaM nApyanvaya ityabhidhIyate / aura tisa prakAra honepara dUsare prativAdI vidvAn bauddhoM karake sabhI hetuoMke liye gaDha liyA gayA pakSavRtitva to hetukA lakSaNa nahIM siddha huA tathA bauddhoMse mAnA gayA hetukA dUsarA svarUpa anvaya bhI hetukA nirdoSa lakSaNa nahIM hai / arthAt sapakSameM varttanA yaha rUpa bhI samIcIna nahIM hai / isI bAtako kahA jAtA hai| niHzeSa sAtmakaM jIvaccharIraM prnnaaminaa| puMsA prANAdimattvasya tvanyathAnupapattitaH // 163 // sapakSasattvazUnyasya hetorasya samarthanAt / nUnaM nizcIyate sadbhirnAnvayo hetulakSaNam // 164 // jIvita puruSoMke sampUrNa zarIra (pakSa ) utpAda, vyaya, dhrauvyarUpa pariNAma karanevAle puruSa karake AtmAsahita ho rahe haiM ( sAdhya ) / kyoMki zvAsa; ucchAsa, nADIgati, uSNasparza, Adise sahitapanA to anyathA yAnI Atmasahitapaneke binA nahIM siddha ho pAtA hai ( hetu ) / jo jo sAtmaka nahIM hai, vaha prANa Adise yukta nahIM hai, jaise ki Dela, ghaTa, paTa, Adika ( vyatireka dRSTAnta ) haiM / jo jo prANAdimAn haiM, ve ve sAtmaka hai, aisA anvaya dRSTAnta yahAM nahIM milatA hai| kyoMki sabhI jIvita zarIroMko pakSa banA rakkhA hai / pakSase bahirbhUta sapakSa honA cAhiye / bauddha loga pakSake bhItara antarvyApti karake sapakSa banA lenA iSTa nahIM karate haiM / ataH sapakSa sattvase rahita bhI isa prANAdimatva hetukA samarthana karanese sajana puruSoM karake yaha avazya nizcita kara liyA jAtA hai ki hetukA lakSaNa anvaya yAnI " sapakSameM vartanA" nahIM hai| na cAdarzanamAtreNa vyatirekaH prasAdhyate / yena saMzayahetutvaM rAgAdau vaktRtAdivat // 165 //
Page #313
--------------------------------------------------------------------------
________________ tattvArthacintAmaNiH 299 AtmAbhAvo hi bhasmAdau tatkAryasyAsamIkSaNAt / siddhaH prANAyabhAvazca vyatirekavinizcayaH // 166 // vaakriyaakaarbhedaadertyNtaabhaavnishcitH| nivRttinizcitA tajjJaiH ciMtAvyAvRttisAdhanI // 167 // bauddha yadi yoM kaheM ki tuma to loSTha AdikameM AtmAkA kevala nahIM dIkhanA honese vyatirekako sAdhate ho, saMbhava hai, loSThameM bhI AtmA vidyamAna hoya jo ki tumako nahIM dIkha sake, isapara hamArA kahanA hai ki hama kore nahIM dIkhanese hI kisIkA abhAva nahIM kara dete haiM, jisase ki hetu saMdigdha vyabhicArI ho jAya, jaise ki buddhameM rAga, dveSa AdikI siddhi karanepara vaktApana, puruSapana, Adika hetu saMdigdha vyabhicArI ho jAte haiN| arthAt buddha (pakSa ) rAgAdimAna hai, (saadhy)| 1 vaktA honeseM 2 puruSa honese ( hetu ) yahAM vaktA yA puruSake honepara bhI vItarAgapanA sambhava hai / ataH rAgAdikako sAdhanemeM vaktApana hetu saMdigdha vyabhicArI huaa.| so aisA prANAdimatva hetu nahIM hai / usa AtmAke kartavya jJAna, sukha, bolanA, calanA, Adi kAryokA bhasma, Dela, caTAI AdimeM abhAva bhale prakAra dekhA jA rahA hai| ataH prANa AdikA abhAva siddha kiyA hai| isa prakAra sAdhyake nahIM honepara hetukA nahIM rahanArUpa vyatirekakA vizeSatA karake nizcaya kiyA gayA hai / AtmAke vacana, kriyA, AkAra, bhoga, ceSTA, Adi vizeSoMkA bhasma AdimeM atyantAbhAva nizcita ho rahA hai / isa kAraNa usa Atmatattvako jAnanevAle vidvAnoM karake bhasma AdimeM AtmAke sAtha prANAdikI nivRtti nizcita kara dI gaI hai / vyatireka vyAptiko jAnanebAlA vyAptijJAna sAdhya aura sAdhanakI vyAvRttiko sAdha detA hai| sarvakAryAsamarthasya cetanasya nivartanaM / tatazcetkena sAdhyeta kUTasthasya niSedhanam // 168 // koI vAdI yadi yoM kahe ki usa vacana, kriyA, AkAra, Adi vizeSoMke abhAvase bhasma AdimeM Apa jaina usI caitanyakA niSedha kara sakate haiM, jo ki vacana Adike banAne meM samartha thA, kintu guptacaitanyakA niSedha nahIM kara sakate ho| isa prakAra bhasma, Dela, AdimeM bhI chipe huye caitanyako mAnanevAle vAdiyoMke kahanepara to hama jaina kahate haiM ki yoM phira kUTasthapanekA niSedha karanA kisa karake sAdhA jAyagA ? btaao| bhAvArtha-yoM to sarvatra saMpUrNa padArthokI sattA mAnI jAsakatI hai| AkAzameM rUpa aura pudgalameM jJAna tathA pariNAmI padArthameM kUTasthapanA bhI pracchanna rUpase raha jAyagA evaM jIvitapuruSakA aura mRtapuruSakA viveka nahIM ho pAyagA / mRtazarIrako agnisaMskAra karanevAle kuTumbiyoMko mahApAtakIpanekA prasaMga ho jAyagA / isa prakAra premI janoMke
Page #314
--------------------------------------------------------------------------
________________ tatvArthazlokavArtike banAye huye bhojanameM viSakI sattA mAnakara yA saMdeha kara pravRtti karanevAle saMzaya ekAntavAdiyoM ke samAna isa vidvAnko bhI kahIM kala nahIM pddegii| " saMzayAtmA vinazyati" baiThane, uThane, khAne, pIne Adi sabhImeM kaThinAI upasthita ho jaaygii| . yathA hi sarvakAraNAsamartha caitanya kAryAbhAvAdbhasmAdau niSedumazakyaM tathA kUTasthamapi kramayogapadyAbhyAmarthakriyAvirodhAt / jisa hI prakAra saMpUrNa kAryoke karanemeM asamartha ho rahe caitanyakA bhasma AdimeM koI kArya nahIM dIkhaneke kAraNa niSedha karaneke liye azakyatA pragaTa karoge athavA bhasma, mRtazarIra AdimeM vacana, zvAsa, Adi kAryoMko karanevAle caitanyakA abhAva hai / kintu sabhI kAryoke karanemeM asamartha ho rahe caitanyakA niSedha nahIM kiyA jA sakatA hai| yadi bauddha yoM mAnoge taba to usI prakAra kUTasthapanakA bhI bhasma, AtmA, zabda AdikameM krama aura yugapat ( eka sAtha ) panese arthakriyAkA virodha ho jAneke kAraNa niSedha nahIM kara skoge| arthAt-brahmAdvaitavAdiyoMke samAna yadi bauddha bhI bhasma ( rAkha ) meM caitanya mAnane lageMge to unhIMke samAna kUTasthapanA bhI ho jAyagA / aisI dazAmeM khetameM prApta huI bhasma aba khAta hokara karaba, nAjarUpaparyAyoMko nahIM dhAraNa kara skegii| dUsare nityavAdiyoMkA anukaraNa karanese bauddhoMke yahAM kSaNikapanakI rakSA kaise hogI ! / kSaNikatvena na vyAptaM sattvamevaM prasiddhayati / saMdigdhavyatirekAcca tatosiddhiH kSaNakSaye // 169 // isa prakAra kUTastha ho jAnepara sattva hetu kSaNikapanake sAtha vyApta ho rahA nahIM prasiddha hotA hai| kyoMki yahAM vyatirekakA saMdeha ho gayA hai / kSaNikattvarUpa sAdhya ke abhAva honepara bhI kUTastha nityameM sattvahetukA Thahara jAnA sambhava rahA hai / tisa kAraNa bauddhoMke yahAM padArthoke kSaNikapanakI siddhi honekA abhAva huaa| cetanAcetanArthAnAM vibhAgazca na siddhapati / cittasaMtAnanAnAtvaM nijasaMtAna eva vA // 170 // dUsarI bAta yaha hai ki isa DhaMgase bauddhoMke yahAM cetana aura acetana arthAkA vibhAga karanA nahIM siddha hotA hai| kyoMki acetana padArthoMmeM bhI caitanyakA sadbhAva Apane mAna liyA hai| cetanoMmeM bhI acetanapana saMbhava jAyagA tathA vijJAnarUpa cittoMkI aneka saMtAneM nahIM bana skeNgii| kyoMki jinadattake pahile pIcheke jJAna pariNAmoMmeM bhI indradattake jJAna pariNAma bhI antaHpraviSTa ho rahe mAnaliye jA sakeMge athavA apanA nijakA koI saMtAna hI nahIM bana skegaa| sarvatra anya saMtAnoMke saMtAnI pariNAma ghusa pddeNge|
Page #315
--------------------------------------------------------------------------
________________ tattvArthacintAmaNiH / 301 mroman na vedyavedakAkAravivekotaH svsNvidH| sarvakAryeSvazaktasya sattvasaMbhavabhASaNe // 171 // apane ucita sabhI kAryoMmeM azakta ho rahe padArthakA cAhe kahIM sadbhAva bakhAnate huye zrApa bauddha prakaTa ho rahe sampUrNa kAryoMke karanemeM asamartha aise guptacaitanyakI sattAkA yadi bhasma AdimeM sambhavanA kahate rahoge to bauddhoMke yahAM svasaMvedanajJAnakA isa vedyAkAra aura vedakAkArase pRthagbhAva nahIM siddha ho sakegA / bhAvArtha-vijJAnAdvaitavAdI bauddha sarvatra jJAnakA sadbhAva mAneMge, taba to jJAnameM eka dUsarekI apekSAse vedyavedakapanA ( vicir vicAraNe ) prApta ho jAyagA / zuddha jJAnAdvaitavAdI vaibhASika svasaMvedanameM vedya, vedaka, vitti, aMzoMkA pRthakbhAva ( vicaluca pRthagbhAve ) mAnoge to bhI zuddhajJAnakI vyavasthA nahIM ho skegii| kyoMki vedya Adi aMza bhI vahAM guptarUpase sambhava ho skeNge| na saMti cetaneSvacetanAstabedanAdikAryAsasyAt / tathA ca na saMtyacetanArtheSu cetanAstita eveti cetanAcetanavibhAgo na siddhayatyeva sarvakAryakaraNAsamAnAM teSAM tatra nissedhdumshkteH|| cetanapadArthomeM acetanapadArtha nahIM hai / kyoMki unake vedana, sukha, duHkha anubhava Adi kArya vahAM acetanoMmeM nahIM pAye jAte haiM / tisa hI prakAra acetana arthoMmeM cetanapadArtha bhI nahIM haiN| kyoMki tisa hI kAraNa unake nyAre nyAre kArya parasparameM nahIM dekhe jAte haiN| isa prakAra ho rahA cetana aura acetana padArthokA vibhAga to bauddhoMke yahAM siddha hI nahIM ho pAtA hai| kyoMki sampUrNa kAryoMke karanemeM asamartha ho rahe una caitanyoMkA una aoMmeM niSedha karaneke liye azakti hai| cetanArthA eva saMtu tathA vijJAnavAdAvatArAjjaDasya pratibhAsAyogAditi cena, tathA vijJAnasaMtAnAnAM naanaatvaapsiddheH| kaciccittasaMtAne teSAM saMtAnAMtarANAM sarva kAryakaraNAsaparthAnAM svakAryAsattvepi sattvAvirodhAt / vijJAnAdvaitavAdI bauddha kahate haiM ki jagatmarameM cetana artha hI rahe koI bhI padArtha acetana nahIM hai| kyoMki tisa prakAra sarvatra vijJAnavAdakA avatAra ho rahA hai| jaDa padArthakA to pratibhAsa honA ayukta hai| ghaTaH pratibhAsate, ghaTa pratibhAsa rahA hai, isa prayogake anusAra ghaTameM pratibhAsarUpa jAnakI adhikaraNatA-pAyI jAtI hai| AcArya kahate haiM ki isa prakAra to nahIM kahanA cAhiye / kyoMki tisa prakAra mAnanepara bauddhoMke yahAM vijJAnakI saMtAnoMkA anekapanA prasiddha nahIM ho skegaa| kisI prakRta eka saMtAnameM sampUrNa dRzyamAna kAryoMke karanemeM asamartha ho rahe anya saMtAnoMke nijakA koI kArya na hote huye bhI unake sadbhAvakA koI virodha nahIM hai / tumhAre vicAra anusAra sarvatra sabakA sadbhAva sambhavanIya hai|
Page #316
--------------------------------------------------------------------------
________________ 302 tattvArthacokavArtike mAbhUtsaMtAnAntarasiddhistatheSTeriti cenna, nijasaMtAnasyApyasiddhiprasaMgAt / / vaibhASika bauddha kahate haiM ki jinadattake pUrva apara honevAle kSaNika, niranvaya, pariNAmoMkI laDIrUpa saMtAna aura devadattake Age pIche kAlameM honevAle kSaNika saMtAniyoMkI ekamAlArUpa saMtAna, isI prakAra anya bhI indradatta, mahAvIraprasAda AdikI anya nyArI nyArI saMtAnoMkI siddhi bhale hI mata hove, tisa prakAra hamako svayaM iSTa hai| AcArya kahate haiM ki yaha to na khnaa| kyoMki yoM to bauddhoMke yahAM apane nijake pUrva aparakAlameM varttanevAle pariNAmoMkI eka saMtAna bananekI asiddhikA prasaMga hogA, yAnI apanI nijakI santAna bhI nahIM sadha skegii| . vartamAnacittakSaNe saMvedyamAne pUrvottaracittakSaNAnAmanubhavamAtramapyakurvatAM pratiSedhdu mazakyatvAdekacittakSaNAtmakatvApatteH / na caikaH kSaNaH saMtAno nAma / __vartamAna kAlake eka cittakSaNakA saMvedana kiyA gayA mAnanepara anya bhUta aura bhaviSyakAlameM ho gaye yA honevAle cittakSaNoMkA niSedha karaneke liye azakyatA hai / bhale hI ve apanA kevala anubhava bhI nahIM karA rahe hoM / phira bhI bauddhoMke vicAra anusAra unakA gupta sadbhAva mAnA jA sakatA hai / aisI dazAmeM pahile pIche kAloMke sabhI vijJAnarUpa cittakSaNoMko vartamAnakAlake eka cittakSaNakharUpa ho jAnekA prasaMga AvegA / kintu eka hI kSaNakA kSaNika pariNAma to saMtAna nahIM bana sakatA hai / eka dAnekI mAlA yA eka hI sipAhIkI senA athavA eka hI vRkSakA vana to nahIM dekhA gayA hai / tathA bhUtabhaviSyake pariNAma yadi vartamAnakAlameM upasthita raheMge, taba to kSaNikapanakA vighAta huA / arthAt jinadatta indradatta AdikI santAne mahIM mAnI jAyagI, aura apanI bhI santAna nahIM mAnI jAyagI, taba to apanA eka hI vartamAnakSaNakA pariNAma ThaharA jo ki kathamapi santAna nahIM ho sakatA hai / bhUtabhaviSyake vinA vartamAna koI padArtha nahIM hai| tata eva saMvedanAdvaitamastu uttamaM jJAnAdvayamiti vacanAt / nedamapi siddhayati vedyavedakAkAravivekasyAvyavasthAnAt / zuddha vijJAnAdvaitavAdI kahate haiM ki tisa hI kAraNa samvedanakA kevala advaita ho jaao| apane aura parake anya saMtAna yA saMtAniyoMke TaMTe miTa gaye, acchA hI huaa| hamAre granthoMmeM kahA hai ki antameM jAkara saMvedanakA advaya hI uttama hai| kintu yaha bhI bauddhoMkA kahanA siddha nahIM hotA hai| kyoMki vedya AkAra aura jJAnake vedakaAkAroMkA pRthagbhAva nahIM vyavasthita ho pAtA hai| saMvedane vedyavedakAkAro na staH svayamapratibhAsanAditi na zakyaM vaktumapratibhAsa mAnayoH sattvavirodhAt / tataH kacitkasyacitpatibhAsanAdeH svakAryasyAbhAvAdabhAvasAdhane bhasmAdau caitanyasya svakAryanivRttinizcayAdabhAvo nizcetavya iti vipakSe bAdhakapramANAdeva prANAdimattvasya vyatirekA sAdhyate na punaradarzanamAtreNa yataH saMzayahetutvaM rAgAdau vakRtvAderiva syAt /
Page #317
--------------------------------------------------------------------------
________________ tatyArthacintAmaNiH . bauddha kahate haiM ki samvedanameM svayaM jAnane yogya vedya AkAra aura svayaM jAnanevAlA vedaka Akara ye donoM nahIM haiN| kyoMki una AkAroMkA svayaM pratimAsa nahIM ho rahA hai / granthakAra kahate haiM ki yaha to nahIM kaha sakate ho / kyoMki jagatmeM nahIM pratibhAsa rahe padArthIkA sadbhAva kahanA viruddha hai / tisa kAraNa kahIM bhI zuddhasaMvedanameM kisI vedya AkAra yA vedakaAkArakA bhI yadi apane pratibhAsanA Adi kAryoMke abhAva honese abhAva sAdhA jAyagA taba to bhasma, Dela, tAlA, ghaDI, AdimeM caitanyakA abhAva bhI apane nijI kAryokI nivRtti honekA nizcaya ho jAnese nizcita karalenA cAhiye / isa prakAra sabhI jIvita zarIra ( pakSa ) AtmAsahita haiM ( sAdhya ) / prANa Adi karake viziSTa honese / isa anumAnameM paDe huye prANAdimattva hetukA Dela Adi vipakSa meM prANa AdikI sattAke bAdha karanevAle pramANase hI vyatireka sAdhA jAtA hai / phira kevala kisake nahIM dIkhane mAtrase hI kisIkA hama abhAva nahIM kaha dete haiM, jisase ki buddhake rAga Adiko sAdhanemeM vaktApana, puruSapana Adi hetuoMke samAna prANAdimattvakA hetupanA saMdigdha ho jAya arthAt kevala nahIM dIkhanese jaise paramANu, pizAca, puNya, pApa, AdikA abhAva nahIM sAdha diyA jAtA hai, vaise hI AtmAkA abhAva hamane nahIM sAdhA hai| kintu dRDha bAdhakapramANase bhUtala AdimeM gharTa AdikakA abhAva sAdhA jAtA hai / isameM koI saMdeha nahIM rhtaa| isI prakAra bhasma Adi vyatireka dRSTAntameM prANAdi hetu aura AtmapanA sAdhyakA abhAva pramANita kiyA gayA hai| granthakAra aba sAdhyabhUta sAtmakatvake AtmAko pariNAmI mAne gayepanakA sUcana kareM dete haiM, jo ki " niHzeSa sAtmakaM " isa vArtikameM kahA jA cukA hai| na caivamapariNAminAtmanA sAtmakaM jIvaccharIrasya siddhyati / yataH isa prakAra jIvitazarIrako nahIM pariNamana karanevAle AtmAse sAtmakapanA naiyAyikoMke anusAra nahIM siddha hotA hai / arthAt utpAda, vyaya, dhrauvyarUpa pariNAma kara rahe AtmAse sahita jIvita zarIra hai / jisa kAraNase ki--. . pariNAminamAtmAnamaMtareNa kramAkramau / . ...na syAtAM tadabhAve ca na prANAdikriyA kacit // 172 // ke AtmAko pariNAmI mAne vinA krama aura akrama nahIM ho sakeMge tathA una krama aura yugapatpanAke abhAva ho jAnepara to prANa, ceSTA, sukha, duHkha, samvedana, Adi kriyAyeM kahIM bhI AtmAmeM nahIM bana skeNgii| tannakAMtAtmanA jIvaccharIraM sAtmakaM bhavet / niSkalasya sahAnekadezadehAstihAnitaH // 173 //
Page #318
--------------------------------------------------------------------------
________________ tattvAryazlokavArtike - tisa kAraNa eka hI dharmasvarUpase jIvita zarIra AtmAsahita nahIM hogaa| kyoMki kalAoM yAnI aMzoMse rahita huye AtmAke eka sAtha aneka dezoMmeM ThaharanevAlI dehameM vidyamAna rahanekI hAni ho jAvegI arthAt aMzoMse sahita ho rahe AtmAkarake jIvita zarIra sAtmaka hai / niraMza AtmA jaba koI padArtha hI nahIM to bhalA aise niraMza AtmAse sahita jIvita zarIra kyoM hone lgaa| bhAvArtha-jIvitazarIra apariNAmI eka dharmavAle AtmA karake sAtmaka nahIM hai / sAMza AtmAkA hI zarIrake bhinna bhinna avayavoMmeM nAnArUpa karake pratibhAsa hotA hai| niSkala: sakRdanekadezadehaM vyApnotyAtmeti kaH zraddadhIta ? paramamahattvAvyAmotyeveti ceyAhatamidaM niraMzaH paramamahAn veti paramANorapi paramamahattvaprasaMgAt / yadi punaH khAraMbhakAvayavAbhAvAniravayavatvamAtmano gaganatvAdivaditi mataM tadA paramatasiddhiH sarvayA niravayavatvAsiddheH paramANupramIyamANasvAtmabhUtAvayavAnAmAtmano pratiSedhAditi smrthyissyte| __apane aMzoMse rahita hotA huA AtmA, una mastaka, pAda, udara, Adi aneka dezoMmeM Thahare huye zarIrako eka hI bAra vyApta kara letA hai, isa bAtakA kauna bhalA manuSya zraddhAna kara sakegA ! arthAt koI nhiiN| yahAM vaizeSika yadi yoM kaheM ki sabase baDe paramamahattva nAmake parimANakA dhArI honese AtmA aneka dezameM Thahara rahe dehako vyApta kara hI letA hai| isa prakAra kahanepara to hama pratipAdana karate haiM ki yaha vaizeSikoMkA kahanA pUrva aparameM vyAghAtadoSase yukta hai| jo aMzoMse rahita hai, vaha sabase baDe parimANavAlA hai, yaha kaha nahIM sakate ho / jo niraMza hai, vaha parama-mahAparimANavAlA nahIM hai, aura jo mahAparimANavAlA padArtha hai, vaha aMzoMse rahita nahIM hai / vaizeSikoMkA mAnA huA, AtmA Urdhvaloka, adholoka, videhakSetra, bharata, samudra, bambaI, paMjAba, baMgAla, Adi sthaloMko nyAre nyAre aMzoMse hI vyApa sakegA / anyathA yAnI aMzarahita hI padArtha saba dezoMmeM vyApa jAve taba to aMzarahita paramANuko bhI paramamahAparimANavAlepanakA prasaMga ho jaavegaa| aisI dazA honepara paramANu bhI aneka dezoMmeM Thahara jAvegA / yadi phira vaizeSikoMkA yaha mantavya hoya ki apane banAnevAle avayavoMkA abhAva ho jAnese AtmAkA avayavarahitapanA hai, jaise ki AkAzako banAnevAle koI choTe avayava nahIM haiN| ataH AkAza niravaya mAnA gayA hai| yA AkAzatvarUpa sakhaNDopAdhikA koI Arambhaka avayava nahIM hai / nyAre nyAre aneka vyakti usake Azraya nahIM haiM / ataH AkAzatva dharma avayavoMse rahita hai / vaizeSikoMkA aisA vicAra hogA / taba to dUsare siddhAnta yAnI syAdvAda matakI siddhi ho jAvegI, kyoMki AtmAkA sabhI prakAroMse avayavarahitapanA siddha nahIM huaa| paramANuke barAbara nApa liye gaye aura nijake AtmabhUta ho rahe avayavoM ( pradezoM) kA AtmAke koI niSedha nahIM haiM / bhAvArtha-ghaTa, paTa, Adiko banAnevAle kapAla, taMtu, Adi avayavoMke samAna
Page #319
--------------------------------------------------------------------------
________________ tattvArthacintAmaNiH 305 AtmAko banAnevAle koI avayava nahIM haiN| isa kAraNa to AtmA avayavarahita hai| kintu paramANuke barAbara AkAzapradezoMse nApa liye gaye svakIya aMzoMpara zarIravyApI AsmA tadAtmaka hokara tiSTha rahA hai / ataH AtmA avayavoMse sahita hotA huA sAMza hai / isa prakaraNakA bhaviSya pAMcaveM adhyAyameM bhale prakAra yuktipUrvaka nirUpaNa kara diyA jAvegA / isa prakAra samakSameM vRttipanArUpa anvaya bhI hetukA lakSaNa nahIM ho skaa| anekAMtAtmakaM sarva sattvAdityAdi sAdhanaM / samyaganvayazUnyatvepyavinAbhAvazaktitaH // 174 // nityAnityAtmakaH zabdaH zrAvaNatvAtkathaMcana / ...zadvatvAdvAnyathAbhAvAbhAvAdityAdihetavaH // 175 // sampUrNa padArtha ( pakSa ) aneka dharmose tadAtmaka ho rahe haiM ( sAdhya ) / utpAda, vyaya, dhauvyarUpa sattAse sahitapanA honese (hetu ) tathA sabhI padArtha ( pakSa ) pariNAmI haiM ( sAdhya ) / arthakriyAko karanevAle honese ( hetu ) ityAdikahetu sapakSavRttipanase rahita haiN| phira bhI avinAbhAva nAmake guNakI sAmarthyase samIcIna hetu mAne gaye haiN| jaba sabhI padArthIko pakSakoTimeM DAla diyA hai, to sapakSa banAneke liye koI padArtha zeSa nahIM raha jAtA hai / ataH ukta hetu sapakSameM vRtti nahIM huye / aura bhI hetu aise haiM, jo ki sapakSameM nahIM vartate haiM / zabda ( pakSa) dravyArthika nayase nitya aura paryAyArthikanayase anityarUpa hai ( sAdhya ) kAna indriyase utpanna huye pratyakSakA viSaya honese (hetu ) athavA zabda (pakSa ) nitya anityarUpa hai (sAdhya ) zaMdapanA.honese (hetu ) yadyapi ina do anumAnoMmeM ghaTa, paTa, Adika sapakSa to haiN| kintu unameM zrAvaNatva aura zadvatva hetu nahIM Thaharate haiM / hAM, anyathAmAva yAnI sAdhyake nahIM honepara ho jAnekA abhAva honese zrAvaNatva, zadvatva, ityAdi hetu bhI vyatirekakI sAmarthyase saddhetu haiN| ... hetoranvayavaidhurye vyatireko na cena vai| tena tasya vinaiveSTeH sarvAnityatvasAdhane // 176 // ___ koI yadi yoM kaheM ki sapakSavRttirUpa anvayake viyoga ho jAnepara anyathAnupapattirUpa vyatireka bhI nahIM banegA, so yaha to khnaa| kyoMki usa anvayake vinA hI usa vyatirekakA bana jAnA niyamase abhISTa kiyA hai| dekhiye, bauddhoMke yahAM bhI sarvapadArthIkA anityapanA sAdhana karanepara anvayake vinA bhI sattva aura anityatvakA avinAmAva ( vyatireka ) mAna liyA gayA hai| nizcito vyatireka eva svavinAbhAvaH sAdhanasya nAnyaH sa copadarzitasya sarvasya heto. ranvayAsaMbhavena siddhayatyeva / satyevAgnau dhUma ityanvayanizcayegnyabhAvena kacidama iti vyati 89
Page #320
--------------------------------------------------------------------------
________________ tattvAryazlokavArtike . rekanizcayasya dRSTatvAt saMdigdhenvaye vyatirekasaMdehAceti na vai mantavyaM sarve bhAvAH kSaNikAH satcAdityasyAnvayAsattvepi vyatirekanizcayasya svayamiSTeranyathA tasya gamakatvAyogAt / bauddha yadi yoM kaheM ki nizcaya kara liyA gayA vyatireka hI to hetukA sAdhyake sAtha avinAbhAva hai, isase anya koI avinAbhAva nahIM hai, aura vaha avinAmAva abhI abhI dikhalAye gaye sampUrNa hetuoMkA anvaya nahIM sambhavanepara to nahIM siddha hotA hai| agnike honepara hI dhuAM hai, isa prakArake anvayakA nizcaya honepara hI agnike na honepara kahIM bhI dhUma nahIM rahatA hai, isa prakAra ke vyatirekakA nizcaya honA dekhA gayA hai / tathA agnike honepara hI dhUma hogA yA nahIM hogA, isa prakAra anvayake saMdigdha honepara Agnike na honepara kahIM bhI dhUma na hogA yA hogA aisA vyatirekakA saMdeha bhI ho rahA hai / isa kAraNa ukta sattva, zrAvaNatva, zadvatva, Adi hetuoMkA anekAntAtmakapanA Adiko sAdhanemeM anvaya hote huye hI vyatireka bananA Apa jaina svIkAra karo / AcArya kahate haiM ki isa prakAra to bauddhoMko kabhI nahIM mAnanA cAhiye / kyoMki sampUrNa bhAva ( pakSa ) kSaNika haiM (sAdhya ), satpanA honese ( hetu)| isa anumAnake isa sattva hetukA anvaya nahIM bananepara bhI vyatirekakA nizcaya ho jAnA svayaM bauddhoMne iSTa kiyA hai| anyathA yAnI anvayake samAna vyatireka bhI hAyase nikala jAyagA to usa sattvahetuko kSaNikatvakA jJApakapanA nahIM bana sakegA / ataH saddhetukA lakSaNa anvaya nahIM bnaa| nanvatra satyeva kSaNikatve sattvamiti nizcayamevAnvayostIti cet / atrocyate bauddha apane matakA punaH Agraha karate haiM ki isa hetumeM kSaNikatvake rahanepara hI sattvahetukA ThaharanA, isa nizcayako hI hama anvaya mAnate haiM, jo ki anvaya sattvahetumeM vidyamAna hai| isa prakAra avadhAraNakA prakaraNa upasthita honepara to yahAM zrIvidyAnaMda AcArya dvArA yaha samAdhAna kahA jAtA hai| sAdhye satyeva sadbhAvanizcayaH sAdhanasya yH| sonvayazcettathaivopapaciH kheSTA paro'phalaH // 177 // sAdhyake honepara hI jo sAdhanake sadbhAvakA nizcaya hai, vahI anvaya hai / isa prakAra bauddhoMke kahanepara to hama kahate haiM ki tisa prakAra sAdhya ke honepara hI hetukI upapatti honA unhoMne apane yahAM iSTa karalI hai, taba to ThIka hai / isase nyArA sapakSame vRttirUpa anvaya mAnanA vyartha hai| ___ yathaiva pratiSedhaprAdhAnyAdanyathAnupapacirvyatireka itISyate tathA vidhiprAdhAnyAttathopapattirevAnvaya iti kimaniSTaM syAdvAdibhistasya hetulakSaNatvopagamAt / paropagatastu. nAndhayo hetulakSaNaM pakSadharmatvavat /
Page #321
--------------------------------------------------------------------------
________________ tattvArthacintAmaNiH 200mmmmmmmmmmmmmmmmmmmm - jisa hI prakAra pratiSedhakI pradhAnatA honese sAdhyake vinA hetukA nahIM ThaharanArUpa anyathAnupapattisvarUpa vyatireka yaha mAnA jAtA hai, tisI prakAra vidhikI pradhAnatA honese sAdhyake honepara hI hetukA rahanArUpa tathopapatti hI anvaya hai / yaha kyA aniSTa hai ! arthAt nhiiN| syAdvAdiyoMkarake usa tathopapattirUpa anvayako hetukA lakSaNa svIkAra kiyA gayA hai / hAM, dUsare naiyAyika, bauddha, AdikoMse svIkAra kiyA gayA sapakSameM vartanArUpa anvaya to hetukA lakSaNa nahIM hai, jaise ki pakSameM vRtti honA hetukA rUpa nahIM hai| yahAMtaka pakSavRttitva aura sapakSavRttitva ina do rUpoMko hetukA lakSaNapanA khaNDita kara diyA hai| aba tIsare vipakSavyAvRttirUpakA vicAra calAte haiN| nApi vyatirekaH / sa hi vipakSAyAvRttiH vipakSastaviruddhastadanyastadabhAvazceti trividha eva tatra bauddhoMkA mAnA gayA vipakSameM nahIM vartanarUpa vyatireka bhI hetukA lakSaNa nahIM hai / kyoMki vaha tIsarA rUpa vipakSase vyAvRtti honA hai| aba batAo, vaha vipakSa kyA ho sakatA hai ! usa sAdhyavAlese viruddha vipakSa hogA usa sAdhya ( sAdhyavAn ) se anya vipakSa hogA athavA usa sAdhya (sAdhyavAn ) kA abhAvarUpa vipakSa hogA, isa DhaMgase tIna prakArakA hI vipakSa ho sakatA hai / tina tInoMmeMse eka ekakA vicAra karate haiN| tadviruddha vipakSe ca tadanyatraiva hetavaH / asatyanizcitAsattvAH saaklyaanessttsaadhnaaH|| 178 // usa sAdhyase viruddha ho rahe vipakSameM aura usa sAdhyase sarvathA bhinna ho rahe hI vipakSameM sAdhyake na honepara jina hetuoMkA nahIM vidyamAna honApana nizcita nahIM huA hai, ve hetu to sampUrNa rUpase iSTasAdhyako sAdhanevAle nahIM haiM / ataH prathamavikalpa aura dvitIyavikalpa to prazasta nahIM hai / yathA sAdhyAdanyasmin vipakSe nizcitAsatvA api hetavomitvAdayo neSTAH agnyAdi sAdhanAsteSAM sAdhyAbhAvalakSaNe vipakSe kutazcidanizcitAsattvarUpatvAt / tathA sAdhyaviruddhapi vipakSa nizcitAsattvA api dhUmAdayo neSTA agnyAdisAdhanAsteSAmagnyabhAve svayamasattvenAnizcayAt / jisa prakAra sAdhyase sarvathA mina ho rahe vipakSameM asattvakA nizcaya rakhanevAle bhI agnitva Adika hetu agni Adiko sAdhanevAle nahIM iSTa kiye gaye haiN| kyoMki una hetuoMkA sAdhyAbhAva svarUpa vipakSameM kisI bhI kAraNase vidyamAna nahIM rahanArUpa nizcita nahIM huA hai / bhale hI sAdhya bhinna vipakSameM ve nahIM raheM, tisI prakAra sAdhyase viruddha ho rahe bhI vipakSameM nizcita hai asattva jinakA, aise dhUma Adika bhI agni Adiko sAdhane ke liye saddhetu nahIM mAne gaye haiM / kyoMki una dhUma AdikoMkA agnike na honepara svayaM avidyamAnapane karake nizcaya nahIM huA hai / bhAvArtha
Page #322
--------------------------------------------------------------------------
________________ 308 tattvArthazlokavArtike parvatameM agniko sAdhane ke liye diyA gayA agnitva hetu saddhetu nahIM hai / agnitva agnimeM rahatA hai aura sAdhyako parvatameM sAdhA gayA hai / ataH Agnitva asiddha hetvAbhAsa hai| bhale hI AgnirUpa sAdhyase anya ghaTa, paTa, pustaka Adi vipakSoMmeM agnitva nahIM rahatA hai / aura sAdhyAbhAvarUpa vipakSameM bhI agnitvakA nahIM rahanA nizcita nahIM sambhava hai / ataH vipakSavyAvRtti hote huye bhI agnitva saddhetu nahIM banA tathA sAdhyase viruddha ho rahe vipakSameM bhale hI dhUma AdikI sattAkA nizcaya na hoya, kintu agnike na honepara dhUmakA nahIM honA jabataka nizcita nahIM hogA, tabataka dhUma Adika bhI agniko sAdhanevAle nahIM mAne jAyaMge / ataH asiddha dhUmahetumeM bhI Apa bauddhoMkI mAnI gaI vipakSavyAvRtti vyartha par3I / avinAbhAvakA nizcaya huye vinA vipakSavyAvRttikA kucha bhI mUlya nahIM hai| nanu ca sAdhyaviruddho vipakSaHsAdhyAbhAvarUpa eva paryudAsAzrayaNAta prasajyapratiSedhAzrayaNe tu tadabhAvastaviruddhAdanya iti sAdhyAbhAva vipakSa eva vipakSe hetorasattvanizcayo vyatireko nAnya ityatrocyate: bauddhoMkA anunaya hai ki usase mina usake sadRzako pakaDanevAle aura padake sAtha nakA yoga rakhanevAle paryudAsakA Azraya karanese sAdhyase viruddha ho rahA vipakSa sAdhyAbhAvasvarUpa hI hai| tathA sarvathA niSedhako karanevAle aura kriyAke sAtha nakA yoga dhAranevAle prasajya abhAvakA Azraya lenese to usa sAdhyakA abhAva usake viruddhase anya ho jAyagA / isa prakAra sAdhyAbhAva hI vipakSa huA aura vipakSameM hetuke nahIM vidyamAnapanakA nizcaya kara lenA vyatireka hai / isase nyArA koI vyatireka nahIM mAnA gayA hai / arthAt sAdhyake nahIM rahanepara hetukA nahIM rahanA vyatireka hai / isa prakAra bauddhoMke kahanepara aba yahAM AcArya kahate haiM ki sAdhyAbhAve vipakSe tu yo sattvasyaiva nizcayaH / so'vinAbhAva evAstu heto rUpAttathAha ca // 179 / / anyathAnupapannatvaM yatra tatra trayeNa kim / nAnyathAnupapannatvaM yatra tatra trayeNa kim // 180 // sAdhyakA abhAvarUpa vipakSameM jo hetukI asattAkA nizcaya hai, yadi yahI tRtIya pakSake anusAra vyatireka hai, taba to vaha avinAbhAva hI ho jaao| hetukA rUpa avinAbhAvase nyArA anya kucha nahIM hai / aura tisI prakAra mahAn AtmAoMne kahA hai ki jahAM anyathAnupapatti vidyamAna hai, vahAM pakSavRtti, sapakSameM vartanA aura vipakSameM nahIM rahanA, ina tIna rUpoMse kyA lAbha nikalegA ! arthAt kucha nahIM, akelI anyathAnupapatti hI paryApta hai / aura jahAM anyathAnupapatti nahIM hai, vahAM
Page #323
--------------------------------------------------------------------------
________________ tattvArthacintAmaNiH bhI ukta tInoM rUpoMse kyA lAbha hai / arthAt avinAbhAvake vinA tInoM rUpoMke honepara bhI kucha sAra nahIM nikalegA / vRddha puruSoMse aisA sunA jA rahA hai ki devAgama stotrako sunakara. zrIvidyAnaMda svAmIneM jainadarzanakA Azraya le liyA thaa| kintu hetuke lakSaNameM unako zaMkA rahI AI / rAtriko padmAvatIdevIne svapnameM kahA ki zrIpArzvanAtha bhagavAnkI phaNAmeM hetukA lakSaNa likhA hai / prAtaHkAla svAmIjIne zrIpArzvanAtha bhagavAna ke darzana kiye aura pratimAjIke Upara lage huye phanameM ina do zlokoMko dekhA "anyathAnupapannatvaM yatra tatra trayeNa kim / nAnyathAnupapanatvaM yatra tatra trayeNa kim // 1 // anyathAnupapannatvaM yatra kiM tatra pNcbhiH| nAnyathAnupapannatvaM yatra kiM tatra paMcabhiH // 2 // jahAM anyathAnupapatti hai, vahAM bauddhoMke mAne gaye tIna rUpoMse kyA lAbha aura jahAM anyathAnupapatti nahIM hai, vahAM tIna rUpa bhale hI raho to kyA lAbha hai ? tathA jahAM anyathAnupatti hai, vahAM naiyAyikoMke mAne gaye satpratipakSarahitapanA, aura abAdhitapanako una tInameM baDhAkara pAMca rUpoMse kyA phala nikalegA ? aura jahAM anyathAnupapatti nahIM hai, vahAM bhI pAMca rUpoMse kyA prayojana sadhegA ? bhAvArtha-avinAbhAva hI hetukA prANa hai| yathA caivamanyathAnupapannatvaniyame sati hetona kiMcittrayeNa pakSadharmatvAdInAmanyatamenaiva paryAptatvAttasyaivAnyathAnupapanasvabhAvasiddheriti ca tasmistattrayasya hetvAbhAsagatasyevAkiMcitkaratvaM yuktaM // jisa prakAra ki aise anyathAnupapattirUpa niyamake honepara hetukA una tIna rUpoMse kucha bhI prayojana nahIM sadhatA hai| kyoMki pakSavRttittva Adi tInameMse koI eka vipakSavyAvRttirUpa karake hI pUrNarUpase kArya sadha jAtA hai / aura vahI rUpa anyathAnupapattisvarUpa siddha hai / isa prakAra usa hetumeM una tIna rUpoMkA rahanA kucha bhI kArya karanevAlA nahIM hai / yaha hama syAdvAdiyoMkA kahanA yukti pUrNa hai| jaise ki " udarasthaputra: zyAmo mitrAtanayatvAt itaratatputravat " garbhameM baiThA huA pAMcavAM putra (pakSa ) zyAma hai ( sAdhya ) mitrAkA laDakA honese, jaise ki mitrAke anya cAra laDake kAle dIkha rahe haiM ( dRSTAnta ) / yahAM mitrAtanayatva nAmaka hetvAbhAsameM jisa prakAra tInarUpa hote huye bhI sAdhyako nahIM sAdha sakate haiM / kyoMki bahiraMgameM sAga AdikA bhakSaNa isabAra nahIM karane aura antaraMgameM bAlakake zuklavarNa prakRtikA udaya honese mitrAke garbhakA laDakA gorA hai / usI prakAra saddhetumeM paDe huye tInarUpa bhI akiMcitkara haiN| akelA avinAbhAva hI saddhetukA vizvavidhAtA hai| taddhetostriSu rUpeSu nirNayo yena varNitaH / asiddhaviparItArthavyabhicArivipakSataH // 181 // tena kRtaM na nirNItaM hetorlakSaNamaJjasA / hetvAbhAsA'vyavacchedi tadvadetkathamanyathA // 182 //
Page #324
--------------------------------------------------------------------------
________________ tattvArthazlokavArtike tisa kAraNa jo bauddhane yaha kahA thA " hetotriSvapi rUpeSu nirNayo yena vrnnitH| asiddha viparItArthavyabhicArivipakSataH , arthAt asiddha doSakI vyAvRtti ke liye hetukA rUpa pakSavRttipanA mAnA gayA hai, aura viruddha hetvAbhAsako haTAneke liye sapakSameM vRtti honA mAnA gayA hai, tathA vyabhicAradoSa nivAraNa karaneke liye vipakSavyAvRttirUpa mAnA gayA hai / isa prakAra tIna hetvAbhAsoMke pratipakSI honese hetukA tIna rUpoMmeM nirNaya jisa kAraNase varNana kiyA gayA hai / isa prakAra kathana karanevAle usa bauddhane hetukA lakSaNa nirdoSarUpase nahIM nirNIta kiyA hai / anyathA vaha bauddha mitrAtanayatva Adi hetvAbhAsoMko nahIM vyavaccheda karanevAle usa trairUpyako kaise lakSaNa kaha detA ! batAo / bhAvArtha-jo lakSyakA vizeSaNa alakSyase vyavaccheda karAnevAlA nahIM hai, vaha nirarthaka hai / usakA bolanA nigraha karA devegaa| nanu ca pakSadharmatve nirNayazcAkSuSatvAderasiddhamapaMcasya pratipakSatvena varNitaH sapakSasattve viruddhamapaMcapratipakSatvena vipakSAsattve cAnaikAMtikavistAramatipakSeNeti kathaM hetvA. bhAsAvyavacchedi hetorlakSaNaM tenoktaM yena pAramArthikaM rUpaM jJAnamiti cet anyathAnupapamatvasyaiva hetulakSaNatve nAbhidhAnAditi brUmaH / tsyaivaasiddhviruddhaanekaaNtikhetvaabhaasprtipksstvsiddhH| bauddha apane Agrahako puSTa karate haiM ki zabda anitya hai, cakSu indriyadvArA grAhya honese, isa anumAnameM diye gaye cAkSuSatva tathA anya asiddha hetvAbhAsoMke prapaMcakA pratikUla honeke kAraNa hetukA rUpa pakSavRttipanameM nirNIta kara kahA gayA hai| tathA viruddhake bhedaprabhedoMkA pratipakSI honese hetukA sapakSasattvapanemeM nirNaya kahA hai| tathA vyabhicArake vistArakA pratipakSapanekarake vipakSa vyAvRttirUpameM nirNaya batAyA hai / isa prakAra tInoM rUpoMmeM nirNaya karanA hetukA lakSaNa hai, jo ki hetvAbhAsoMkA pRthagbhAva kara rahA hai| phira jainoMne yaha kyoM kahA thA ki bauddhoMke hetukA lakSaNa hetvAbhAsoMko vyavaccheda karanevAlA nahIM hai, jisase ki bauddhoMke yahAM anumAnadvArA vAstavikarUpakA jJAna hoya athavA hamArA lakSaNa to hetvAbhAsoMkA nivAraNa karadetA hai| kintu jainoMkA mAnA gayA kaunasA rUpa hetvAbhAsoMko haTAvegA? batAo, jisase ki jainoMke yahAM anumAnadvArA ThIka ThIka vastukA jJAna hove / isa prakAra bauddhoMke kahanepara to hama jaina Atmagauravake sAtha yaha kahate haiM ki anyathAnupapattiko hI hetukA nirdoSa lakSaNapane karake kathana hai / vaha avinAbhAva hI asiddha, viruddha, aura anaikAntika hetvAbhAsoMkA pratipakSIrUpa karake siddha ho cukA hai| aura bhI hetvAbhAsa hoveM eka hI una sabakA mukha phera detA hai| ___na dhanyathAnupapannatvaniyamavacane'siddhatvAdisaMbhavo virodhAt / na caikena sakalamatipakSanyavacchede siddhe vardartha trayamabhidadhatAM tadekaM samartha lakSaNaM hetotiM bhavati tadeva tribhiH svabhAvairasiddhAdInAM trayANAM vyavacchedakamatastAni trINi rUpANi nizcitAnyanuktAni /
Page #325
--------------------------------------------------------------------------
________________ tatvArthacintAmaNiH 311 1 1 dekho, anyathAnupapattirUpa niyamake kahanepara asiddhapana, viruddhapana, vyabhicArIpana, bAdhitapana, sampratipakSapana, ina hetvAbhAsoMkI sambhAvanA nahIM hai / kyoMki virodha hai| jahAM avinAbhAva vidyamAna hai, vahAM hetvAbhAsa nahIM Thahara sakatA hai / jaba ki eka hI rUpakarake sampUrNa hetvAbhAsarUpa pratipakSiyoMkA vyavaccheda honA saba cukA hai to usake liye tIna rUpoMko hetukA lakSaNa kathana karanevAle bauddhoM ke yahAM vaha bhI hetukA eka samarthalakSaNa jAna liyA gayA nahIM banatA hai / tabhI to eka vipakSavyAvRttise kArya nahIM hotA huA samajhakara bauddhoMne hetuke do rUpa aura baDhA diye / kintu vastutaH dekhA jAya to vaha eka avinAbhAva hI apane tIna svabhAvoMkara ke asiddha Adi tIna hetvAbhAsoM kA vyavaccheda kara detA hai / isa kAraNa hama jainoMne hetuke nizcita huye ve tIna rUpa nahIM kahe haiM / tadavacane vizeSato hetulakSaNasAmarthyasyAvacanaprasaMgAt taduktau tu vizeSato hetulakSaNaM jJAtameveti cet na, abAdhitaviSayatvAdInAmapi vacanaprasaMgAt / teSA - manuktau bAdhitaviSayatvAdivyavacchedAsiddheH / bauddha kahate haiM ki una tIna rUpoMke nahIM kathana karanepara to vizeSarUpase hetuke lakSaNakI sAmarthyakA nahIM kathana karanekA prasaMga AtA hai / kintu una tInoM rUpoMke kathana kara denepara to vizerUpase hetukA lakSaNa jJAta hI ho jAtA hai| ataH vizeSarUpase vyutpatti karAneke liye ve tInarUpa kaha diye haiM, jinako ki Apa jainoMne anyathAnupapannake svabhAva mAnA hai / granthakAra kahate haiM ki yaha to bauddha nahIM kheN| kyoMki yoM to bAdhita viSayase rahitapanA, asatpratipakSapanA, AzrayAsiddhi rahitapanA, AdirUpoM kA bhI kathana karanekA prasaMga hogA / yadi una abAdhitapana Adi rUpoMko nahIM kahoge to ani anuSNa hai, prameya honese, parvata agnimAn nahIM hai, pASANakA vikAra honese 1 AkAzakA phUla sugaMdhita hai, phUla honese, ityAdi hetvAbhAsoMkA vyavaccheda nahIM siddha ho pAyagA / hama jainoM ke yahAM to una tIna svabhAvoMke samAna abAdhitaviSayatva Adi bhI anyathAnupapanna hetuke svabhAva haiM / una svabhAvoMse bAdhita Adi hetvAbhAsoMkA nivAraNa ho jAtA hai / nizcitatrairUpyasya hetorbAdhitaviSayatvAdya saMbhavAttadvacanAdeva tadvayavacchedasiddhernAbAdhitaviSayatvAdivacanamiti cet na, hetoH paMcabhiH svabhAvaiH paMcAnAM pakSAvyApakatvAdInAM vyavacchedakatvAdvizeSatallakSaNasyaiva kathanAt anyathA tadajJAnaprasaMgAt / tadvizeSavivakSAyAM tu paMcarUpatvavat trirUpatvamiti na vaktavyaM sAmAnyatonyathAnupapannatvavacanenaiva paryAptatvAt / bauddha kahate haiM ki jisa hetuke trairUpyakA nizcaya ho rahA hai, usa hetuke bAdhitaviSayapanA yA satpratipakSapanA Adi doSoMkI sambhAvanA hI nahIM hai / ataH usa trairUpyake kathana karanese hI una bAdhitapana Adi hetu doSoMkA vyavaccheda siddha ho jAtA hai / ataH abAdhitaviSayatva Adi cauthe, pAMcave, rUpa nahIM kahe gaye haiN| AcArya kahate haiM ki isa prakAra to nahIM kahanA / kyoMki hetuke pAMca svabhAva karake hI pakSameM nahIM vyApanA Adi hetu doSoMkA nivArakapanA hai / isa kAraNa
Page #326
--------------------------------------------------------------------------
________________ 312 tattvArtha zlokavArtike vizeSarUpase una pAMcoMko hI hetukA lakSaNa kahanA cAhiye / anyathA una rUpoMke ajJAna honekA prasaMga hogaa| hAM, hetuke Avazyaka vizeSarUpakI vivakSA honepara to bauddhoM dvArA jaise naiyAyikoM kA paMcarUpapanA nahIM kahA jAtA hai, usI prakAra tIna rUpapanA bhI nahIM kahanA cAhiye / sAmAnyarUpase eka anyathAnupapattike vacana karake hI hetukA pUrA kArya sagha jAyagA / anya puMchale lagAnA vyartha hai / rUpatrayamaMtareNa hetorasiddhAditrayavyavacchedAnupapatteH / tatra tasya sadbhAvAdupapannaM vacanamiti cet / bauddha kahate haiM ki tInoM rUpoM ke vinA to hetuke asiddha Adi tIna doSoMkA vyavaccheda honA nahIM banatA hai / aura usa hetumeM tIna rUpoMke sadbhAva honese hetvAbhAsoMkA vyavaccheda bana jAtA hai / ataH tInarUpakA kathana karanA yukta hai / isa prakAra kahanepara to hama jaina siddhAntI yoM kaheMge ki-- rUpatrayasya sadbhAvAttatra tadvacanaM yadi / nizcitatvasvarUpasya caturthasya vaco na kim // 183 // triSu rUpeSu cedrUpaM nizcitatvaM na sAdhane / nAjJAtA siddhatA to rUpaM syAttadviparyayaH // 184 // usa hetumeM tIna rUpoM kA sadbhAva honese yadi una rUpoMkA kathana karamA mAnoge to cauthe nizcitapana svarUpakA kathana karanA bhI kyoM na mAnA jAya / isapara bauddha yadi yoM kaheM ki tIna rUpoM meM nizcitapanAsvarUpa to hai hI / usako hetumeM nyArA nahIM rakkhA jAtA hai / granthakAra kahate haiM ki yaha to na kahanA / kyoMki anizcita honeke kAraNa asiddhatA hetukA rUpa ho jAyagA, jo kisamIcIna hetuse viparIta hai / bhAvArtha -- nizcitapanA nahIM kahanese hetu ajJAtAsiddha bana baiThegA, jo ki iSTa nahIM hai / athavA nizcitapanA yadi hetumeM nahIM sAdhA jAyagA to hetu ajJAta " "hone ke kAraNa asiddha bana baiThegA, jo ki saddhetupanake viparIta hai / pakSadharmatvarUpaM syAjjJAtatve hetvabhedinaH / hetorajJAnateSTA cainnizcitatvaM tathA na kim // 185 // hetvAbhAsepi tadbhAvAtsAdhAraNatayA na cet / dharmAMtaramivArUpaM heto sadapi saMmatam // 186 //
Page #327
--------------------------------------------------------------------------
________________ tattvArthacintAmaNiH haMtAsAdhAraNaM siddhaM sAdhanasyaikalakSaNaM / tattvataH pAvakasyeva soSNatvaM tadvidAM matam // 187 // hetuse abhinna hokara rahanevAle pakSavRttipana Adi svarUpa to jAne jA cuke hote huye anumAnake prayojaka haiM / hetuke ina rUpoMko nahIM jAne jA cukanepara to hetukA ajJAtapanA iSTa kiyA yAnI vaha hetu ajJAta hokara asiddha hai / isa prakAra bauddhoMke kahanepara to hama kaheMge ki tisI prakAra nizcitapanA bhI cauthA hetukA svarUpa kyoM na ho jAve ! yadi bauddha yoM kaheM ki nizcitapanA to hetvAmAsameM bhI vidyamAna hai / ataH hetu aura hetvAbhAsameM sAdhAraNarUpase ThaharajAneke kAraNa vaha nizcitapanA samyakhetukA hI rUpa nahIM hai / taba to hetuke vidyamAna ho rahe pakSadharmatva Adi kabhI anya dharmoke samAna hetuke rUpa nahIM mAne jAya / kyoMki hetvAbhAsoMmeM bhI mila jAte haiM / eka avinAbhAva hI hetukA nirdoSa svarUpa hai / bauddhoMko kheda mAnanA cAhiye ki ve hetuke sAdhAraNarUpoMko hetukA lakSaNa kaha rahe haiM / isameM ativyApti doSa AtA hai / ataH vAstavikarUpase hetukA asAdhA. raNa lakSaNa eka anyathAnupapatti hI siddha huA, jisa prakAra ki usa lakSyalakSaNako jAnanevAle vidvA. noMke yahAM agnikA lakSaNa uSNatA sahitapanA hI mAnA gayA hai| yo yaskhAsAdhAraNo nizcitaH svabhAvaH sa tasya lakSaNaM yathA pAvakasyaiva soSNatvapariNAmastathA ca hetoranyathAnupapannatvaniyama iti na sAdhAraNAnAmanyathAnupapattiniyamavikalAnAM pakSadharmatvAdInAM hetulakSaNatvaM nizcitaM tattvamAtravat / jo svabhAva jisakA asAdhAraNa hokara nizcita kiyA gayA hai, vaha usakA lakSaNa hai / saMpUrNa lakSyoMmeM rahatA huA jo alakSyoMmeM nahIM vyApatA hai, vaha asAdhAraNa hai| jaise ki agnikA hI uSNa sahitapanA pariNAma hotA hai, ataH agnikA lakSaNa uSNatva hai / tisI prakAra hetukA lakSaNa sAdhyake vinA hetukA nahIM honApanarUpa anyathAnupapatti niyama hai / isakA kAraNa anyathAnupapattirUpa niyamase rahita horahe aura hetvAbhAsoMmeM bhI sAdhAraNarUpase pAye jA rahe pakSavRttitva, sapakSavRttitva, vipakSavyA. vRtti, AdikoMko hetukA lakSaNapanA nizcita nahIM kiyA gayA hai| jaise ki kevala tattva hI hetukA lakSaNa nahIM hai / kyoMki tattva to pakSa, sAdhya, jIva, Adika bhI haiM / sAmAnyarUpase satpanA bhI hetukA yA kisI vizeSapadArthakA lakSaNa nahIM ho sakatA hai / athavA tatpanA yAnI hetupanA bhI hetukA lakSaNa nahIM hai / kyoMki jaise manuSya durjana, sajjana, cora, sAhukAra, krodhI, kSamAvAn Adi sabhI prakArake hote haiM, usI prakAra hetuoMke samAna hetvAbhAsoMmeM bhI hetupanA ghaTita ho rahA hai| kintu alakSyameM cale jAnevAle svabhAvako lakSaNa nahIM mAnA gayA hai / yahAMtaka bauddhoMke dvArA mAnA gayA hetukA trairUpyalakSaNa ativyApta siddha karadiyA gayA hai / isa prakAra eka sau cauvIsavIM 40
Page #328
--------------------------------------------------------------------------
________________ tattvArthazlokavArtike " nizcitaM pakSadharmatvaM " Adi do vArtikoMkA upasaMhAra huaa| aba naiyAyikoM dvArA mAne gaye hetuke lakSaNapara vicAra calAte haiN| etena paMcarUpatvaM hetolastaM nibudhyate / sattvAdiSvamijanyatve sAdhye dhUmasya kenacit // 188 // isa ukta kathana karake hetukA paMcarUpapanA lakSaNa bhI nirasta kara diyA gayA samajha lenA cAhiye / dhUmako kisIke bhI dvArA agnise janyapanA sAdhane para sattva, dravyatva, Adi asat hetuoMmeM paMcarUpapanA ghaTita ho jAtA hai / agnijanyoyaM dhUmaH sattvAt dravyatvAdvA dhUme sattvAderasaMdigdhatvAt / tathAnvayaM pUrva dRSTayUmegni janyatvena vyAptasya sattvAdeH sadbhAvAt vyatirekazca kharaviSANAdau sAdhyAbhAve sAdhanasya satvAderabhAvanizcayAt / tathAtrAvAghitaviSayatvaM vivAdApanne dhUmegnijanyatvasya bAyakAbhAvAt / tata evAsatpratipakSatvamanagnijanyatvasAdhanapratipakSAnumAnAsaMbhavAditi siddhaM sAdhAraNatvaM paMcarUpatvasya trairUpyavat / yaha dhuAM ( pakSa ) agnise utpanna huA hai ( sAdhya ) / sattva honese athavA dravyatva honese ( hetu ), isa anumAnameM diye gaye sattva, dravyatva, paudgalikattva, hetuoMkI saMdeharahita hokara dhUmarUpa pakSameM vRttitA hai / tathA anvayadRSTantarUpa sapakSameM bhI hetu vartarahe haiM / pahile dekhe huye dhuyeMmeM agnijanyapanese vyApta ho rahe sattva Adi hetuoMkA sadbhAva hai| aura vipakSavyAvRttirUpa vyatireka bhI bana jAtA hai / dekhiye, agnijanyatvarUpa sAdhyake nahIM honepara kharaviSANa, vandhyAputra, Adi vipakSoMmeM sattva Adi hetuoMkA abhAva nizcita ho rahA hai / tisI prakAra cauthA rUpa abAdhitaviSayapanA bhI sattvAdi hetuoMmeM ghaTa jAtA hai / vivAdameM paDe huye dhUmarUpapakSameM agnise janyapanArUpa sAdhyakA koI dUsarA bAdhakapramANa nahIM hai| sabhI dhuyeM Agase utpanna hote haiN| tisa hI kAraNa yAnI pakSameM sAdhyake bAdhaka pramANoMke na honese sattva Adika hetu satpratipakSapana doSase rahita haiN| sAdhyase viparIta agnijanyapanake abhAvako sAdhaneke liye kisI pratipakSI anumAnakI sambhAvanA nahIM hai| isa prakAra naiyAyikakA paMcarUpapanA bhI bauddhoMke trairUpyake samAna hetukA sAdhAraNa svarUpa siddha huA ataH hetukA samIcIna lakSaNa paMcarUpatva nahIM ho sakatA hai| - sAmastyena vyatirekanizcayasyAbhAvAdasiddhamiti cenna, tasyAnyathAnupapannatvarUpatvAt / tadabhAve zeSANAmakiMcitkaratvApattestadvikalasyaiva paMcarUpatvAderalakSaNatvena saadhytvaadyuktotideshH| naiyAyika yadi yoM kaheM ki tIsarA rUpa vipakSase. vyAvRtta honA yahAM nahIM hai| pUrNarUpase vyatirekakA nizcayasattva Adi hetuoMmeM nahIM hai / ataH paMcarUpapanako sAdhAraNapanA siddha nahIM huaa|
Page #329
--------------------------------------------------------------------------
________________ . tattvArthacintAmaNiH bhAvArtha-sattva, dravyatva, Adika to agnise ajanya vastra, pustaka, AtmA, pArA, AkAza, Adi vipakSoMmeM raha jAte haiM / ataH sampUrNa vipakSoMse vyAvRtta sattva, Adika hetu nahIM haiM / aisI dazAmeM hetvAmAsoMmeM nahIM jAneke kAraNa paMcarUpapanA hetukA asAdhAraNa lakSaNa siddha ho gyaa| granthakAra kahate haiM ki yaha to una naiyAyikoMko nahIM kahanA caahiye| kyoMki taba to Apa anyathAnupattiko hI hetukA rUpa kaha rahe haiN| kyoMki vaha avinAbhAva hI to pUrNarUpase vyatirekakA nizcayarUpa hai / usa anyathAnupapattike vinA zeSa cArarUpa bane bhI rahe to bhI kucha prayojanako sAdhanevAle na honese unako akiMcitkarapanekA prasaMga AtA hai| usa eka anyathAnupapattise rahita ho rahe hI paMcarUpatva, trirUpatva Adiko alakSaNapanekarake sAdhane yogya honese yaha hamArA atideza karanA samucita hai / arthAt samIcIna hetuoMkA atikramaNakara sattva Adika hetvAbhAsoMmeM paMcarUpapanA Thahara gayA, yaha ativyApti denArUpa hamArA kathana ThIka hai / thoDese cinhase vizeSajJAna kara liyA jAtA hai| evamanvayavyatirekiNA hetoH paMcarUpatvamalakSaNaM vyavasthApyAnvayinopinAnvayo lakSaNaM sAdhAraNatvAdevetsAhaH isa prakAra anvaya aura vyatirekase sahita ho rahe hetukA paMcarUpapanA lakSaNa nahIM hai / isako vyavasthApita kara aba anvayavAle hetukA bhI lakSaNa sapakSameM vartanArUpa anvaya nahIM hai / kyoMki hetu aura hetvAbhAsoMmeM sAmAnyarUpase anvaya raha jAtA hI hai, isa bAtako granthakAra svayaM pratipAdana karate haiM / anvayo lohalekhyatve pArthivatve'zanestathA / tatputratvAdiSu zyAmarUpatve kvacidIpsite // 189 // vajraM lohalekhyaM pArthivatvAt kASThavat, isa anumAna dvArA vajrako lohese lekhyapanA (khuracanA) sAdhanepara pRthvIkA vikArapana hetumeM anvaya vidyamAna hai| arthAt vajra (vizeSa hIrA ) hI eka pRthvIke vikArI huye padArthoM se lohe dvArA nahIM ukerA jAtA hai / zeSa ghaTa, pASANa, lohA, sphaTika, kAMca, pannA, Adi saba pArthiva padArtha lohese chIla diye jAte haiM / lohekI suIse tADapatrapara khuracakara likhA jAtA hai / saca to vahI likhanA hai| patra ( kAgaja ) para to kASThalekhanI dvArA maSIse kADhanA yA citeranA hotA hai / usa vajrako to pakSakoTimeM DAla liyA / aba pakSase nyAre sabhI lohalekhya padArthoMmeM pArthivatva hetukA anvaya vidyamAna hai| kintu yahAM pArthivatva saddhetu nahIM mAnA gayA hai / tathA "garbhasthaH putrA. zyAmo bhavitumarhati mitrAtanayatvAt dRSTaputravat" isa anumAna dvArA kisI abhISTa garbhasthita putrameM zyAmarUpapanA sAdhya karanepara tatputratva Adi hetuoMmeM anvaya hote huye bhI ve samIcIna hetu nahIM haiN| kyoMki garbhakA laDakA gorA hai / ataH hetukA lakSaNa anvaya karanA ThIka nahIM hai|
Page #330
--------------------------------------------------------------------------
________________ 316 tattvArthalokavArtike lohalekhyo'zaniH pArthivatvAddhAturUpavat, sa zyAmarUpastatputratvAttannaptRtvAdvA paridRSTatatputrAdivaditi hetvAbhAsepi sadbhAvAdanvayasya sAdhAraNatvaM / tato hetvalakSaNatvaM / yastu sAdhyasadbhAva eva bhAvo hetoranvayaH so'nyathAnupapannatvameva tathopapatyAkhyamasAdhAraNaM hetu lakSaNaM / paropagatastu nAnvayastallakSaNaM nApi kevalavyatirokiNo vyatireka ityAhaH vajra ( pakSa ) lohekI chenIse khuracane yogya hai ( sAdhya ), pRthvadrivyakA vikAra honese (hetu ), jaise ki anya rAMga, cAMdI, sonA, Adi dhAtubheda yA pArthiva padArtha lohese likhe jAne yogya hai ( dRSTAnta ) tathA vaha garbhakA laDakA ( pakSa ) kAle rUpavAlA hai ( sAdhya ) / kyoMki usa mitrA nAmakI kAlI strIkA laDakA hai / athavA usa vivakSita puruSakA nAtI hai ( hetu ) / jaise ki aura bhI katipaya dIkha rahe usake putra, pautra, putriyAM Adi kAle haiM ( dRSTAnta ) / isa prakAra hetvAbhAsameM bhI anvayakA sadbhAva hai / ataH anvaya hetukA sAdhAraNarUpa hai / tisa kAraNa hetukA lakSaNa nahIM ho sakatA hai / hAM, jo sAdhya ke honepara hI hetukA sadbhAvarUpa anvaya kahA jAyagA vaha to tathopapatti nAmakI anyathAnupapatti hI hetukA asAdhAraNa lakSaNa huI / tathopapatti yAnI sAdhyake rahanepara hI hetukA rahanA aura anyathAnupapatti yAnI sAdhyake na rahanepara hetukA nahIM rahanArUpa do prakArase avinAbhAva mAnA gayA hai / kintu dUsare vAdiyoM dvArA mAna liyA gayA to anvayIpanA usa hetukA lakSaNa nahIM hai / tathA kevala vyatirekako hI dhAranevAle hetukA lakSaNa bhI vipakSavyAvRttirUpa vyatireka nahIM hai / isa bAtakA granthakAra spaSTa kathana karate haiN| adRSTimAtrasAdhyazca vyatirekaH samIkSyate / vaktRtvAdiSu buddhAdeH kiMcijjJatvasya sAdhane // 190 // sAdhyAbhAve tvabhAvasya nizcayo yaH pramANataH / vyatirekaH sa sAkalyAdavinAbhAva eva naH // 191 // buddhAdiH kizcijjJaH vaktRtvAt , puruSatvAda, isa anumAna dvArA buddha, kapila, kaNAda, Adiko alpajJapanekA sAdhana karanepara vaktApana, puruSapana, Adi hetuoMmeM kevala nahIM dekhanese sAdha liyA gayA vyatireka acchA dekhA jAtA hai / ghaTa, DelA, khATa, caukI, Adi vipakSoMmeM alpajJapanA na honepara vaktApana AdikA bhI abhAva hai, kintu bauddha, naiyAyika, Adi vidvAnoMne apane abhISTa sarvajJameM kucha ginAMke thoDese padArthokA jAnanA sAdhanemeM vaktApana, puruSapana, hetuko samIcIna nahIM mAnA hai| yadi saMpUrNarUpase sAdhyakA abhAva honepara sakalatAse hetuke abhAvakA pramANoMse nizcaya karanA vyatireka mAnA jAyagA, taba to vaha hamArA avinAbhAva hI apane vyatireka mAna liyA arthAt alpajJa nahIM hote huye bhI tIrthaMkara mahArAja vaktA haiM, puruSa haiM / ataH anyathAnupapatti na honese hI vaktRtva Adi asaddhetu haiN|
Page #331
--------------------------------------------------------------------------
________________ tatvArthacintAmaNiH 317 satyAmapyabAdhitaviSayatAyAM satyAmapyasatpratipakSatAyAM ca hetau na rUpAMtaratva manyathAnupapannatvAdityAha ; -- jisa hetuke sAdhyakA koI bAdhaka pramANa nahIM hai, isa prakArakI abAdhita viSayatA ke honepara bhI aura jisa hetuke sAdhyakA abhAvako sAdhaneke liye dUsarA pratipakSI hetu nahIM hai, aisI asatpratipakSatA ke hote huye bhI hetumeM anyathAnupapattise atirikta koI dUsarArUpa kAryakArI nahIM hai / isa bAtakA svayaM vArtikakAraM spaSTa nirUpaNa karate haiM / abAdhitArthatA ca syAnnAnyA tasmAdasaMzayA / na vAsatpratipakSatvaM tadabhAvena bhIkSaNAt // 992 // usa anyathAnupapattise bhinna koI abAdhitaviSayatA nahIM ho sakatI hai| saMzayarahita hokara avinAbhAva abAdhitaviSayarUpa hai / aura usa anyathAnupapattike atirikta asatpratipakSapanA bhI koI nyArA rUpa nahIM hai / kyoMki usa anyathAnupapattike abhAva honepara abAdhitaviSayapanA athavA asatpratipakSapanA (kucha bhI mUlyakA ) nahIM dekhA jA rahA hai| na hi kaciddhetau sAdhyAbhAvAsaM bhUSNutApAyepyabAdhitaviSayatvamasatpratipakSatvaM samIkSyate yena tato rUpAMtaratvaM / kisI bhI hetu sAdhyakA abhAva honepara hetukA nahIM sambhavanArUpa svabhAva ke abhAva hone para bhI abAdhitaviSayapanA aura asatpratipakSapanA nahIM dekhA jAtA hai| jisase ki usa avinAbhAvase una cauthe, pAMcaveM, abAdhitapana aura satpratipakSarahitapanako hetukA nyArA rUpa mAnA jAya / arthAt ve donoM hetuke nyAre rUpa nahIM haiN| nanu ca yathA sparzAbhAve kacidasaMbhavavatopi rUpasya sparzAdrUpAMtaratvaM tathAvinAbhAvAbhAve kacidasaMbhavatopi tato rUpAMtaratvamabAdhitaviSayatvasyAsatpratipakSatvasya ca na virujyate'nyathA sparzAdrUpasyApi rUpAMtaratvavirodhAditi cet naitatsAraM, anyathAnupapannatvAdabAdhitaviSayatvAderabhedAt / sAdhyAbhAvaprakAreNopapatterabhAvo dhanyathAnupapattiH sa eva vAvAdhitaviSayatvamasatpratipakSatvaM ca pratIyate na tato'nyat kiMcicaivaM sparzAdrUpasyAbhedaH pratItibhedAcato viSamo'yamupanyAsaH / yahAM zaMkA hai ki jisa prakAra sparzake nahIM honepara kahIM bhI nahIM sambhava honevAle bhI rUpakA jaise sparzase bhinna svarUpapanA hai, yAnI sparza nyArA guNa hai, aura pudgalameM rUpa nyArA guNa hai, AMkhoMke nahIM honepara kisI bhI jIvake kAna nahIM hote haiM, phira bhI AkhoMse kAna nyAre haiM, tisI prakAra avinAbhAva ke abhAva honepara kahIM bhI nahIM sambhava rahe bhI abAdhita viSayatva aura asatpratipakSapanako usa avinAbhAvase nyArA rUpapanA nahIM viruddha ho rahA hai / anyathA yAnI
Page #332
--------------------------------------------------------------------------
________________ 318 tattvArthazlokavArtike vyatireka ghaTita ho jAnese hI yadi donoMkA abheda mAna liyA jAyagA to sparzase rUpaguNakA bhI bhinnaguNasvarUpa honekA virodha ho jAvegA / isa prakAra yadi kahoge to vaizeSikoMke prati hama jainoMko kahanA paDatA hai ki isa kathanameM koI sAra nahIM hai| kyoMki anyathAnupapattise abAdhita viSayapana AdirUpoMkA abheda hai / jaise ki upayogase jJAnakA abheda hai / parasparameM eka dUsareke abhAva honepara nahIM rahanevAle koI koI padArtha abhinna hote haiM / jaise ki sattva aura arthakriyAkArIpana sarvathA bhinna nahIM haiN| aura koI koI bhinna hote haiM / jaise ki jJAnAvaraNakA vighaTanA aura vIryAntarAyakA vighaTanA avinAbhAva hote huye bhI nyArA nyArA hai / prakaraNameM sAdhyAbhAvake prakAra karake hetukI siddhikA abhAva honA hI anyathAnupapatti hai / vahI abAdhita viSayapanA aura asatpratipakSapanArUpa pratIta ho rahI hai / usase bhinna kucha nahIM hai| kintu isa prakAra sparza guNase rUpaguNakA abheda nahIM dIkha rahA hai / kyoMki unakI nyArI nyArI pratIti ho rahI hai / tisa kAraNa yaha dRSTAntakA upanyAsa karanA viSama paDA / bhAvArtha-sparza aura rUpakA dRSTAnta yahAM lAgU nahIM huA / sattva aura vastutvakA dRSTAnta sama ho jaaygaa| nanu hetUpanyAse sati krameNa pratIyamAnatvAdavinAbhAvAbAdhitaviSayatvAdInAmApa parasparaM bheda eveti cenna, bAdhakakramApekSatvAttatkramapratIteH / zakeMdrapuraMdarAdipratIti vadarthapratIteH kramAbhAvAt / na hyabhinnepyarthe bAdhakabhedo viruddho yatastatkramapratItirarthabheda kramaM sAdhayet / tato nAmamAtra bhidyate hetoranyathAnupapannatvamabAdhitaviSayatvamasatpatipakSatvamiti naarthH|| punaH zaMkAkArakA kahanA hai ki anumAnameM hetukA upanyAsa ho jAnepara pahile avinAbhAva jAnA jAtA hai, aura pIche kramase abAdhitaviSayapana Adi pratIta hote haiM / isa kAraNa avinAbhAva aura abAdhitaviSayapana AdikoMkA bhI parasparameM bheda hI hai| pranthakAra kahate haiM ki yaha to na kahanA / kyoMki bAdhakoMke kramakI apekSAse unakA kramase honApana pratIta ho rahA hai| vastutaH arthakI pratIti karanekA koI krama nahIM hai| jaise ki paryAyavAcI zakra, indra, purandara, maghavA, jiSNu, AdikI pratItiyoMkA kama nahIM hai / eka hI indrarUpa arthako kahanevAle zadboMkA uccAraNa kramase hotA hai / kintu artha yugapat jAnaliyA jAtA hai / isI prakAra prakRta sAdhyameM sambhAvanA karane yogya pratyakSa, anumAna, Adika bAdhakoMkA krama kramase utthAna hotA hai / aura unakA nirAkaraNa bhI eka avinAbhAva dvArA kramase kara diyA jAtA hai / kintu artha vahI eka banA rahatA hai| eka abhinna bhI arthameM bhinna bhinna bAdhakoMkA honA viruddha nahIM hai| jisase ki una bAdhakoMkA kramase pratIta honA arthake bhinnapaneko aura kramako sAdha deveM, tima kAraNa kevala nAmakA hI bheda ho rahA hai / hetukA anyathAnupapanapanA kaho, cAhe abAdhitaviSayapanA aura asatpratipakSapanA kaho, isa prakAra arthameM koI bheda nahIM hai|
Page #333
--------------------------------------------------------------------------
________________ tatvArthacintAmaNiH etena yaduktaM hetorabAdhitaviSayatvAbhAve'nuSNognirdravyatvAt nityo ghaTaH sattvAt pretyA sukhaprado dharmaH puruSaguNavizeSatvAdityevamAdeH pratyakSAnumAnAgamabAdhitaviSayasyApi gamakatvaprasaktirasatpratipakSatvAbhAve ca satpratipakSasya sarvagataM sAmAnyaM sarvatra satpratyaya hetutvAdityevamAdergamakatvApattiriti tatpratyAkhyAtaM / pratyakSAdibhiH sAdhyaviparItasvabhAvavyavasthApanasya bAdhitaviSayatvasya vacanAt / pratipakSAnumAnena ca tasya satpratipakSatvasyAbhidhAnAt tadvayavacchedasya ca sAdhyasvabhAvena tathopapattirUpeNa sAmarthyAdanyathAnupapattisvabhAvena siddhatvAdavAdhitaviSayatvAde rUpAMtaratvakalpanAnarthakyAt / 1 aura jo yaha kahA gayA thA ki hetukA abAdhitaviSayapanArUpa mAnanepara agni ( pakSa ) ThaMDI hai ( sAdhya ), kyoMki dravya hai ( hetu ) / jaise ki vastra, pustaka, jala Adi ( anvayadRSTAnta ) / tathA ghaTa ( pakSa ) nitya hai ( sAdhya ), kyoMki vaha sat hai / jaise ki AtmA, AkAza, kAlapara(anvAnta ) / aura marakara ke dUsare janmameM dharma karanA ( pakSa ) sukhako denevAlA nahIM hai (sAdhya ) | kyoMki AtmAkA guNavizeSa honese ( hetu ) / jaise ki pApa karma parajanmameM duHkha duHkha denevAlA hai ( dRSTAnta ) / ityAdika hetuoM ko bhI apane sAdhya ke bodhakapanakA prasaMga AvegA / kintu abAdhitaviSaya lagAnese dravyatva hetu samIcIna hetu nahIM ho pAtA hai, kAraNa ki agnimeM ThaMDApana sAdhaneke liye diye gaye dravyatva hetukA viSaya pratyakSapramANase bAdhita hai / aura ghaTameM nityapanA sAdhane ke liye diye gaye sasvahetukA sAdhya nityatva to, ghaTa ( pakSa ) anitya hai ( sAdhya ), pariNAmI honese ( hetu ), isa anumAnase bAdhita hai / tathA marakarake parajammameM dharmase sukhakI prApti hotI hai / isa Agamase puruSaguNavizeSatva hetukA sAdhya sukha nahIM denA bAdhita ho rahA hai / ataH hetukA guNa abAdhitaviSayatva mAnanA cAhiye tathA hetukA guNa asatpratipakSapanA nahIM mAnanepara satpratipakSa hetvAbhAsoM ko bhI sAdhya jJApakapanekA prasaMga ho jAyagA, sAmAnyasvarUpa jAti ( pakSa ) sarvatra vyApaka hai ( sAdhya ), kyoMki sabhI sthaloMpara " hai hai " isa jJAnakA kAraNa honese ( hetu ), isa anumAnakA pratipakSI anumAna yoM hai ki sadRzapariNAmarUpa sAmAnya ( pakSa ) vyApaka nahIM hai ( sAdhya ), kyoMki niyata dezavyApI vyaktiyoMke sAtha nyAre nyAre sAmAnya tadAtmaka ho rahe haiM ( hetu ), yadi sAmAnya vyApaka hotA to dUravartI do vyaktiyoMke antarAlameM bhI dIkhanA cAhiye thA / isI prakAra zabda nitya hai, pratyabhijJAnakA viSaya honese, isakA pratipakSa zadba anitya hai, kRtaka honese, yaha vidyamAna hai / ityAdi satpratipakSa hetvAbhAsoMko gamakapanakA prasaMga ho jAyagA / usakA nivAraNa karaneke liye hetukA guNa asatpratipakSapanA kaho / isa prakAra donoM guNoMke liye jo naiyAyika utsAhita kara rahe the, vaha bhI isa ukta kathanase khaMDita kara diyA gayA samajha lenA cAhiye / kyoMki pratyakSa, anumAna Adi pramANoM karake sAdhyase viparIta svabhAvakI vyavasthA karA denA hI to bAdhita viSayapanA kahA gayA hai| aura pratipakSa sAdhanevAle dUsare anumAna 319
Page #334
--------------------------------------------------------------------------
________________ 320 tatvArtha loka vArtike karake usa pUrvahetukA satpratipacapanA kahA gayA hai / kintu una donoM doSoMkA vyavaccheda karanA to tisa prakAra sAdhya ke honepara hI hetukA banA rahanArUpa sAdhane yogya svabhAvakarake siddhakara diyA jAtA hai / tathA vinA kahe yoM hI sAmarthya se prApta ho gaye anyathAnupapattirUpa svabhAvakarake una doSoM kA nirAkaraNa siddha ho jAtA hai / isa kAraNa abAdhitaviSayapana Adiko hetukA nyArA nyArA rUpa mAnanekI kalpanA karanA vyartha hai / satyapi tasya rUpAMtaratve tannizcayAsaMbhavaH parasparAzrayaNAt tatsAdhyavinizcayayorityAha una abAdhita viSayapana, Adiko hetukA nirALArUpapanA " astu aziSTatoSa " nyAya anusAra mAna bhI liyA jAya to bhI unakA nizcaya karanA asambhava hai / kyoMki abAdhitaviSayatva Adi rUpoMse sahita ho rahe usa hetuke sAdhya aura una rUpoMkA vizeSa nizcaya karane meM anyonyAzraya doSa AtA hai, isa bAtakA granthakAra svayaM spaSTanirUpaNa karate haiM, suniye / yAvaca sAdhanAdarthaH svayaM na pratinizcitaH / tAvanna bAdhanAbhAvastatsyAcchakyavinizcayaH // 193 // taka hetuse sAdhyarUpa arthakA svayaM pratijJApUrvaka nizcaya nahIM kiyA jAyagA, tabataka usa tuke viSaya sAdhya meM bAdhAoMke abhAvakA vizeSarUpase nizcaya karanA zakya nahIM hogA / isI prakAra hetukA asatpratipakSapanA jAnanepara uttarahetuke sAdhyakA nirNaya hoya aura sAdhyakA nirNaya ho jAne para pUrva ke sAdhya meM bAdhA Aneke kAraNa uttaravartI anumAna ke hetukA asatpratipakSapanA jAnA jAya, yaha parasparAzraya doSa huA / sati hi bAghanAbhAvanizvaye hetorabAdhitaviSayatvAsatpratipakSatvasiddheH sAdhya nizrayastanizvayAcca bAdhanAbhAvanizcaya itItaretarAzrayAna tayoranyatarasya vyavasthA / yadi punaranyataH kutazcittadbAdhanAbhAvanizcayAttadanizcayAMgIkaraNAdvA parasparAzraya parihAraH kriyate tadApyakiMcitkaratvaM hetorupadarzayannAhaH - bAdhakoMdvArA bAdhA honeke abhAva kA nizcaya ho cukanepara to hetuke abAdhitaviSayapana aura asatpratipakSapanakI siddhi ho jAnese usa hetu dvArA sAdhyakA nizcaya hoya tathA usa sAdhyakA nizcaya ho jAnese bAdhAoMke abhAvakA nizcaya hoya isa prakAra anyonyAzraya doSa ho jAnese una donoMmeMse ekakI bhI vyavasthA nahIM huI / yadi phira naiyAyika anya kisI hetuse una bAdhAoMke abhAvakA nizcaya mAneMge athavA AvazyakatA na honeke kAraNa bAdhAoMke abhAvakA nizcaya nahIM honA svIkAra kareMge, taba parasparAzraya doSakA parihAra to kara diyA jAyagA, kintu taba bhI hetu akiMci - kara ho jAyagA, isa bAtako dikhalAte huye granthakAra vizadanirUpaNa karate haiM /
Page #335
--------------------------------------------------------------------------
________________ tattvArthacintAmaNiH tadvAdhAbhAvanirNItiH siddhA cetsAdhanena kim / yathaiva hetorvezasya bAdhAssadbhAvanizcaye // 194 // 321 yadi kisI anya kAraNa se usa hetu ke sAdhya meM bAdhAoMke abhAvakA nirNaya siddha ho gayA hai to phira isa jJApakahetu karake kyA lAbha nikalA ? jisa hI prakAra hetuke veza (zarIra ) ko bAdhA denevAloMke asadbhAvakA nizcaya ho jAnepara punaH hetuke liye anya hetu dene kI AvazyakatA nahIM hai / arthAt jaise vanhiko sAdhane ke liye diye gaye dhUmahetuko sAdhane ke liye punaH anya detukI AvazyakatA nahIM hai, kyoMki hetukA zarIra bAdhArahita hokara pahilese hI nirNIta hai / isI prakAra sAdhya ke zarIra meM bhI anya kAraNoMse bAdhAoMke abhAvakA nirNaya honA mAna lenepara phira hetukA prayoga karanA kucha bhI prayojanako karanevAlA nahIM ThaharatA hai / 1 tatsAdhanasamarthatvAdakiMcitkaratvaM tathA vA virahanizcaye kutazcittasya sadbhAvasiddheH satata sAdhanAya pravarttamAnasya siddhasAdhanAdapi na sAghIyastallakSaNatvaM / tisa kAraNa kinhIM anya hetuoMko hI bAdhAoMke abhAva ke nirNayako sAdhane meM samarthapanA hone se prakRta kahA gayA hetu kucha bhI prayojanasiddhi karanevAlA nahIM hai / athavA tisa prakAra cAhe jisa tisa anTasanTa kAraNase bAdhAoMke abhAvakA nizcaya mAnanepara to kisI anya hetuse una bAdhAoMkA sadbhAva bhI siddha ho jAyagA / yadi una anTa sanTa kAraNoMdvArA nirantara bAdhAoM ke abhAvako * sAdhana karaneke liye pravRtti karanA mAnA jAyagA, taba to prakRtahetuse siddha padArthakA hI sAdhana huA / ataH siddha sAdhana doSa ho jAnese bhI una abAdhitaviSayatva Adiko hetukA lakSaNapanA adhika acchA nahIM hai / nanvevamavinAbhAvopi lakSaNaM mAbhUnnizcayasyApi sAdhya sadbhAvaniyamanizcAyAyattatvAt tasya cAvinAbhAvAdhInatvAditaretarAzrayasya prasaMgAt iti cenna, avinAbhAvaniyamasya hetau pramANAMtarAnnizcayopagamAditaretarAzrayAnavakAzAt / UhAkhyaM hi pramANamavinAbhAvanizcayanibaMdhanaM pratyakSAnumAnayostatrAvyApArAdityuktaM / yahAM zaMkA hai ki yoM to Apa jainoMke yahAM bhI isa prakAra anyonyAzraya doSa AtA hai / ataH hetukA lakSaNa avinAbhAva bhI nahIM hovo, kyoMki avinAbhAvI hetukA nizcaya to sAdhyake sadbhAva honepara hI hetukA niyamase honArUpa nizvayake adhIna hai / aura vaha niyamakA nizcaya to avinAbhAva adhIna hai / isa kAraNa anyonyAzrayadoSakA prasaMga AtA hai / AcArya kahate haiM ki yaha 1 kisIkI anujJA ThIka nahIM hai / kyoMki avinAbhAvarUpa niyamakA hetumeM nizcaya karanA anya tarkajJAna nAmake pramANase svIkAra kiyA gayA hai| ataH anyonyAzrayadoSako avakAza nahIM milatA hai / upalambha aura anupalambhako nimitta mAnakara utpanna huA Uha nAmakA pramANa avinAbhAva ke nizcaya 41
Page #336
--------------------------------------------------------------------------
________________ 322 tattvArthazlokavArtike karAnekA jJApaka kAraNa hai| usa avinAmAvake nizcaya karanemeM pratyakSa aura anumAnakA vyApAra nahIM hai, jisase ki anyonyAzraya doSa ho sake / isa bAtako hama tarkajJAnako svataMtrarUpase parokSa pramANapanA siddha karate samaya kaha cuke haiN| tarhi yata evAnyathAnupapannatvanizcayo hetostata eva sAdhyasiddhestatra hetorakiMcitkaratvamiti cenna, tato dezAdivizeSAvacchinnasya sAdhyasya sAdhanAt sAmAnyata evohAttat siddharityuktamAyaM / athavA naiyAyika kahate haiM ki taba to jisa hI tarkajJAnase hetuke avinAbhAvakA nizcaya huA hai, usa hI tarkase sAdhyakI jJapti bhI ho jAyagI / ataH usa sAdhyakA jJApana karanemeM hetu kucha bhI kAryakArI nahIM huA, akiMcitkara ho gyaa| granthakAra kahate haiM ki yaha to na khnaa| kyoMki usa avinAbhAvI hetuse deza, kAla, AkAra, AdikI vizeSatAoMse yukta ho rahe sAdhyakA jJApana kiyA jAtA hai| Uhase to sAmAnyarUpase hI usa sAdhyakI jJapti ho cukI thI arthAt jitane dhUmavAn pradeza haiM ve agnimAn hote haiM / isa prakAra sAmAnyarUpase sAdhyako hama pahilese hI jAna rahe haiN| kintu parvatameM dhUmake dekhanese vizeSasthalapara usa samaya agniko hetu dvArA vizeSarUpase jAnA jAtA hai| isa bAtako bhI hama pahile bahuta samajhAkara kaI vAra kaha cuke haiM athavA dUsarI bAta yaha bhI hai ki: trirUpahetuniSThAnavAdinaiva nirAkRte / hetoH paMcasvabhAvatve taddhvaMse yatanena kim // 195 // hetuke pakSasatva, sapakSasatva, vipakSavyAvRtti ina tIna rUpoMkI vyavasthA karanevAle bauddhavAdI karake hI jaba hetuke ukta tInake sAtha abAdhitapana tathA satpratipakSapana ina pAMca svabhAvasahitapanekA nirAkaraNa karadiyA gayA hai, arthAt paMcarUpoMkA khaNDana karane para hI to bauddhoMke trairUpyakI pratiSThA ho sakatI hai, aisI dazA honepara usa paMcarUpapanake khaNDana karanemeM hama vyartha prayatna kyoM kareM ! arthAt naiyAyikoMke hetukI paMcarUpatAko jaba bauddhoMne hI paMcatva ( maraNa ) para pahuMcA diyA hai to hama isake liye vyartha kaSTa kyoM uThAveM, jisa acche kAryako dUsare loga samIcIna DhaMgase kara rahe haiM, usameM hamArI sahAnubhUti hai| ___ na hi syAdvAdinAmayameva pakSo yatsvayaM paMcarUpatvaM hetonirAkartavyamiti trirUpavyarasthAnavAdinApi tannirAkaraNasyAbhimatatvAt paramatamabhimatapatiSiddhamitivacanAt tadalamatrAbhiSayataneneti / hama syAdvAdiyoMkA yahI pakSa ( Agraha ) nahIM hai, jo hetuke paMcarUpapanakA svayaM hI isa DhaMgase nirAkaraNa karanA cAhiye / kintu hetuke tIna rUpakI vyavasthAko kahanevAle bauddhoMkarake bhI
Page #337
--------------------------------------------------------------------------
________________ tattvArthacintAmaNiH usa paMcarUpapanakA nirAkaraNa karanA abhISTa siddhAntase hI anya naiyAyikoMkA mata khaMDita ho jAtA hai| dUsaroMkA viruddha mantavya apane aviruddha abhimatase niSiddha kara diyA jAtA hai| tisa kAraNa isa prakaraNameM hamAre cAroM orake ghora prayatnase kucha kartavya zeSa nahIM rahA hai| dUsaroM dvArA kI jA rahI aura hamako abhISTa ho rahI bAtakA hameM AhvAna karanA cAhiye / yahAMtaka bauddhoMke trairUpya aura naiyAyikoMke pAMcarUpyakA khaNDana karadiyA gayA hai| hetulakSaNaM vArtikakAreNaivamuktaM " anyathAnupapannatvaM yatra tatra trayeNa kim" iti khayaM syAdvAdinA tu tanirAkaraNaprayatne trayaM paMcarUpatvaM kimityapi vaktuM yujyate / rAjavArtikako banAnevAle zrIakalaMkadevane hetukA lakSaNa isa prakAra hI kahA hai ki jahAM anyathAnupapatti vidyamAna hai usa hetumeM tInarUpoM karake kyA prayojana sadhatA hai ! arthAt kucha nahIM aura jisa hetumeM anyathAnupapatti nahIM hai, vahAM tIna rUpoMke bojha honepara bhI iSTasiddhi nahIM ho pAtI hai| aise hI pAMcarUpoMmeM lagA lenaa| isa prakAra syAdvAdiyoMke yahAM svayaM una rUpoMke nirAkaraNa karanekA prayatna honepara vaha tInarUpapanA yA pAMcarUpapanA kyA kara sakatA hai ? yAnI kucha nahIM, yaha bhI kahaneke liye yukta paDa jAtA hai / isa viSayako aba yahAM paripUrNa karate haiN| sAmprataM pUrvavadAditrayeNa vItAditrayeNa vA kimiti vyAkhyAnAMtaraM samarthayituM pratyakSa pUrvakaM trividhamanumAnaM pUrvavaccheSavatsAmAnyato dRSTaM ceti nyAyasUtrasya vAkyabhedAtrisUtrI kaizcit parikalpitA syAt tAmanUdya nirAkurvanAhA ___ isa samaya pUrvavat ( kevalAnvayI) zeSavat ( kevalavyatirekI ) aura sAmAnyato dRSTa ( anvayavyatirekI ) ina tInarUpakarake athavA vIta, avIta, aura vItAvIta ina tIna bhedoMkarake kucha bhI dUsare vyAkhyAnako samarthana karaneke liye kinhIM TIkAkArane nyAyasUtrakA ullekha kara yaha kalpanA kI hai ki gautamake banAye huye nyAyadarzanakA pAMcavAM sUtra " atha tatpUrvakaM trividhamanumAnaM pUrvavaccheSavat sAmAnyato dRSTaM ca " isa sUtrake vAkyoMkA bheda ho jAnese 1 pUrvavat zeSavat 2 zeSavat sAmAnyato dRSTa, 3 pUrvavat zeSavat sAmAnyato dRSTa, isa prakAra eka sUtrameM yogavibhAgakara tIna sUtroMkA samAhAra kinhIM vidvAnoM dvArA kalpita kiyA jA sakatA hai / usa kalpanAkA anuvAda kara nirAkaraNa karate huye AcArya mahArAja spaSTa kathana karate haiM / pUrva prasajyamAnatvAt pUrvaH pksssttoprH| zeSaH sapakSa eveSTastadyogo yasya dRzyate // 196 // pUrvavaccheSavatproktaM kevalAnvayisAdhanam / sAdhyAbhAve bhavattaca trirUpAnna viziSyate // 197 //
Page #338
--------------------------------------------------------------------------
________________ 324 tattvArthazlokavArtike pUrvavat zabameM pUrva aura matup ye dopada haiM / pUrvameM prasaMga prApta ho rahA honese pUrvakA artha pakSa hai / usase bhinna zeSakA artha anvayadRSTAntarUpa sapakSa hI mAnA gayA hai| matupakA artha yoga hai| una pUrva yAnI pakSa aura zeSa yAnI sapakSa ina donoMkA jisa hetuke yoga dekhA jAtA hai, vaha pUrvavat zeSavat anumAna acche DhaMgase kahA gayA hai / isa anumAnakA hetu kevalAnvayI hai / jaise ki sabhI padArtha kathana karane yogya haiM, kyoMki prameya haiM / jainoMke yahAM kathana karane yogya padArthose bhinna paDA huA anaMtAnaMtaguNA anabhilApya padArtha mAnA gayA hai / kintu naiyAyikoMke yahAM sampUrNa padArthAkA IzvarakI icchArUpa saMketa hokara nirUpaNa karanA iSTa kiyA hai / ataH yahAM kevalaanvaya hI milanese pUrvavat zeSavatkA artha kevalAnvayi hai / yaha prameyatva hetu pakSa aura sapakSameM varta rahA hai / isapara AcArya kahate haiM ki yadi ApakA yaha hetu sAdhyake abhAva honepara nahIM rahatA hai, taba to bauddhoMke trirUpahetuse koI bhI vizeSatA nahIM rakhatA hai / arthAt pakSa aura sapakSameM vRtti to Apane mAna hI liyaa| kintu vipakSameM vyAvRtti honA bhI pIchese vikalpa uThAnepara mAna liyA hai / ataH trirUpakA khaNDana karanese pUrvavat zeSavat hetukA bhI khaNDana ho jAtA hai / vyartha parizrama kyoM kareM / yasya vaidharmyadRSTAMtAdhAraH kazcana vidyate / tasyaiva vyatirekosti nAnyasyeti na yuktimat / / 198 // tato vaidhaHdRSTAnte neSTovazyamihAzrayaH / tadabhAvepyabhAvasyAvirodhAddhetutadvatoH // 199 // naiyAyika kahate haiM jisa hetukA vaidharmya dRSTAntarUpa koI AdhAra ( vyatireka vyAptike sAdhanekA sahArA ) vidyamAna hai, usa hetuke hI sAdhyake na rahanepara hetukA na rahanArUpa vyatireka mAnA jAtA hai / anya kevalAnvayI hetuoMkA vyatireka mahIM hai / AcArya kahate haiM ki yaha kahanA to yuktiyoMse sahita nahIM hai| kyoMki tisa kAraNa vaidhaHdRSTAntameM Azraya avazya honA hI caahiye| . aisA yahAM iSTa nahIM kiyA hai / hetu aura usase sahita sAdhya ina donoMkA usa sAdhyake na honepara hetuke abhAva ho jAnekA koI virodha nahIM hai / kharaviSANa, vandhyAputra, AdimeM vyatireka banA liyA jAtA hai / ve bhale hI vastubhUta nahIM hoN| tabhI to vyatireka acchA bana gyaa| kevalavyatirekISTamanumAnaM na pUrvavat / tathA sAmAnyato dRSTaM gamakatvaM na tasya vaH // 20 // kevalAnvayIkA vicArakara aba kevalavyatirekIkA vicAra karate haiM ki jisa prakAra kevala vyatirekavyAptiko rakhanevAle anumAnako pUrvavat anumAna mahIM iSTa karate ho aura vaha avinAbhAva
Page #339
--------------------------------------------------------------------------
________________ tatvArthacintAmaNiH 325 nahIM honese sAdhyakA bodhaka nahIM hai / usI prakAra tumhAre yahAM sAmAnyato dRSTa nAmakA, anvayavyatirekavAlA vaha hetu bhI sAdhyakA gamaka na ho skegaa| tadviruddha vipakSe'syAsattve vyavasitepi hi / tadabhAvetvanirNIte kuto niHsaMzayAtmatA // 201 // yo viruddhotra sAdhyena tasyAbhAvaH sa eva cet / tato nivartamAnazca hetuH syAdvAdinAM matam // 202 // usa sAdhyavAnse viruddha vipakSameM isa hetukA avidyamAnapanA nirNIta honepara bhI usa sAdhyake abhAva honepara hetuke abhAvakA jabataka kevalAnvayI hetumeM nirNaya nahIM huA hai, to tabataka saMzayasvarUpase rahitapanA bhalA kaise kahA jA sakatA hai ! yadi naiyAyika yoM kaheM ki jo yahAM sAdhyase viruddha hai, vahI to usa sAdhyakA abhAva hai| yoM kahanepara to hama jaina kaheMge ki usa viruddhase nivRtta ho rahA hetu mAna liyA yahI to syAdvAdiyoMkA siddhAnta hai / yahAMtaka hetuke do bhedoMkA vicAra kara diyA gayA hai| anvayavyatirekI ca heturyastena varNitaH / pUrvAnumAnasUtreNa sopyetena nirAkRtaH // 203 // una naiyAyikoM dvArA pahileke anumAnasUtrakarake jo " pUrvavat zeSavat sAmAnyato dRSTa svarUpa anvayavyatirekavAle hetukA varNana kiyA gayA hai, vaha bhI isa ukta kathana karake khaNDita kara diyA gayA hai| jaise ki parvato vahnimAn dhUmAt, yahAM " hetumaniSThAtyantAbhAvApratiyogi sAdhyasAmAnAdhikaraNya "rUpa anvayavyApti hai / hetumAnmeM rahanevAlA jo abhAva usakA pratiyogI nahIM bananevAle sAdhyake sAtha hetukA samAnAdhikaraNapanA anvaya hai / prasiddha udAharaNa yaha hai ki dhUmavAn AdhAra parvata, rasoIghara, adhiyAnA, Adi haiN| unameM AgnikA abhAva to rahatA nahIM hai| hAM, jala, maNi, ghoDA, siMha AdikA abhAva hai / ina abhAvoMke SaSThIvibhaktivAle pratiyogI jala Adika haiM / apratiyogI vahni hai / usakA samAnAdhikaraNapanA dhUmameM hai / ataH dhUmahetumeM anvaya vyApti hai| yahAM rasoIghara Adika anvayadRSTAnta haiN| tathA " sAdhyAbhAvavyApakIbhUtAbhAvapratiyogitvarUpavyatirekavyApti bhI dhUmahetumeM vidyamAna hai| yahAM sAdhyAbhAva padase liyA vahikA abhAva usakA vyApaka horahA abhAva dhuAMkA abhAva hai / kyoMki thoDe dezameM rahanevAle vyApyakA abhAva adhikadezameM raha jAneke kAraNa vyApaka ho jAtA hai| aura adhika dezameM rahanevAle vyApakakA abhAva thoDe dezameM vartanese vyApya ho jAtA hai / jaise ki zIzama vyApya hai, aura vRkSa vyApaka hai, kintu nIma, Ama, jAmuna ke peDoMmeM zIzopanakA abhAva hai, vRkSapanakA amAva nahIM hai / ataH zIzoMkA
Page #340
--------------------------------------------------------------------------
________________ tatvArtha lokavArtike abhAva vyApaka hai, aura vRkSakA abhAva vyApya hai / prakaraNa meM vahnike abhAvakA vyApaka dhuAMkA abhAva hai / jisakA abhAva kiyA gayA hai, vaha usa abhAvakA pratiyogI hotA hai / ataH dhUma pratiyogI ho gayA / isa prakAra dhUAM anvayavyatirekavAlA hetu ho sakatA hai / yaha bhI trairUpyake sadRza saMdigdha huA / niHsaMzayapanA to anyathAnupapattise hI prApta hotA hai / kAryAditrayavattasmAdetenApi trayeNa kim / bhedAnAM lakSaNAnAM ca vItAditritayena ca // 204 // jaise ki kAryahetu, kAraNahetu, aura akAryakAraNahetuoMkA isa ukta kathanase nivAraNa ho jAtA hai, dhuAM, ghaTa Adi hetuoMse agni, kuzUlarUpa sAdhyoMkA jJAna honepara kArya se kAraNakA jJAna mAnA gayA hai, aura chatra, kuzUla ( maTTIkI cAkapara UMcI uThAI huI ghaTakI pUrva avasthA ) Adi kAraNahetuoMse chAyA, ghaTa, Adi kAryoMkA anumAna karanA kAraNoMse kAryoMkA anumAna hai / tathA jo kArya athavA kAraNa bhI nahIM haiM, una hetuoMse kAryakAraNoMse bhinna ho rahe sAdhyoM kA jJAna karanA akAryakAraNa hetuse utpanna huA anumAna hai / jaise kRttikAke udayase pUrva kAlameM uga cuke bharaNI udaya yA uttarakAlameM udaya honevAle zakaTa udayakA jJAna kara lenA hai / athavA zadvameM pariNAmIpana sAdhane ke liye diyA gayA hetu kRtakapanA akAryakAraNa hetu hai / tisa kAraNa hetuoM ke ina tIna bhedoMke karanese aura unake lakSaNoMke tIna bheda karanese kyA lAbha nikalA ! arthAt kucha prayojana nahIM siddha huA / athavA kArya, Adi tIna medoMke samAna ina pUrvavat Adi hetuke bhedoM aura lakSaNoMse koI phala nahIM sakatA hai| tathA vIta, avIta, aura vItAvIta ina tIna bhedavAle hetu karake bhI koI lAbha nahIM huaa| tathopapatti yAnI sAdhyake rahanepara hI hetukA ThaharanArUpa anvayavyAtise viziSTa huye hetuko vIta kahate haiM / jaise ki ghaTa, paTa, Adika padArtha ( pakSa ) sat haiM, ( sAdhya ), prameya honese ( hetu ) aura jisa hetumeM " sAdhyAbhAvavadavRttitva " sAdhyAbhAvavAle vipakSa meM hetukA nahIM rahanAstvarUpa vyatirekavyApti kevala pAyI jAtI hai, vaha avIta hai / jaise ki jIvitazarIra (pakSa) AtmAoMse sahita haiM / ( sAdhya ), prANa Adi sahitapanA hone se ( hetu ) / tathA jisa hetumeM anvayavyatireka donoM ghaTajAte haiM, vaha vItAvIta hai / jaise ki zadba ( pakSa ) anitya hai ( sAdhya ), kRtaka honese ( hetu ), yahAM " pratiyogitAvacchedakasambandhena pratiyogyanadhi - karaNIbhUtahetvadhikaraNavRttyabhAvapratiyogitAsAmAnye yatsaMbaMdhAvacchinnatva yaddharmAvacchinnatvamayAbhAvastena saMbandhena taddharmAvacchinnasya taddhetuvyApakatvaM vyApakasAmAnAdhikaraNyaM vyAptiH yaha vyAptikA lakSaNa ghaTa jAtA hai / vastutaH yaha kahanA hai ki anyathAnupapattirUpa vyApti hI hetukA prANa hai| anya kisIse bhI kisI vizeSaprayojanakI siddhi nahIM hai| tathA saMyogI, samavAyI, ekArthasamavAyI aura virodhI ina cAra bhedoM Adise bhI koI prayojana nahIM sakatA hai / "" 1 326
Page #341
--------------------------------------------------------------------------
________________ tattvArthacintAmaNiH pUrvavaccheSavatkevalAnvayisAdhanaM yathAvayavAvayavinau guNaguNinau kriyAkriyAvaMtI jAtinAtimaMto vA parasparato bhinna bhinnatibhAsatvAt sahaviMdhyavaditi tatsAdhyAbhAvepi yadi sattadAnaikAMtikameva / athAsatkathaM na vyatirekyapi ? sAdhyAbhAve sAdhanasyAbhAvo hi vyatirekaH, sa cAsyAstIti tadA kevalAnvayiliMga trirUpAdaviziSTatvAt / / naiyAyikoM dvArA mAne gaye hetuoMkA vivaraNa karate haiM / tinameM kevala anvayavyAptiko dhAranevAlA hetu to pahilA pUrvavat zeSavat nAmakA hai / jaise ki avayava aura avayavI, guNa aura guNI athavA kriyA aura kriyAvAn, tathA jAti aura jAtimAna, ye padArtha ( pakSa ) parasparameM eka dUsarese mila haiM ( sAdhya ) jJAna dvArA nyArA nyArA pratibhAsa ho jAnese ( hetu ) sahya aura viMdhya parvatake samAna ( ambayadRSTAnta ) / isa prakAra naiyAyikoMke dvArA mAne gaye pUrvavat zeSavata nAmake hetumeM hama jaina yaha pUchate haiM ki vaha kevalAnvayI hetu yadi sAdhyake nahIM rahanepara bhI kahIM vidyamAna rahatA hai, taba to vyabhicArI hI huA aura vaha minapratibhAsapanA hetu yadi sAdhyakA abhAva rahanepara bhI nahIM vidyamAna rahatA hai to malA vaha sAdhanavyatirekI bhI kyoM nahIM hogA ! arthAt naiyAyikoMse mAnA gayA kevalAnvayI hetu bhI vyatireka vyAptiko dhAranevAlA bana gyaa| kyoMki sAdhyake nahIM rahanepara niyamase hetukA nahIM rahanA hI nyatireka mAnA gayA hai| aura vaha vyatireka isa minapratibhAsatva hetukA vidyamAna hai, taba to isa prakAra naiyAyikoM dvArA mAnA gayA kevalAnvayI hetu bauddhoMke tIna rUpavAle hetuse koI vizeSatA nahIM rakhatA hai| bhAvArtha-kevala anvayavyAptiko hI rakhanevAlA mAnA gayA hetu vyatirekavyAptiko bhI dhAranevAlA ho gayA / aisI dazAmeM naiyAyikoM dvArA hetuke pUrvavatazeSavat ( kevalAnvayI) 1 pUrvavat sAmAnyato dRSTa (kevalavyatirekI) 2 pUrvavatzeSavat sAmAnyato dRSTa ( anvayavyatirekI ) 3 hetuke ye tIna bheda karanA vyartha huaa| kyoMki kevalAnvayI aura anvayavyatirekImeM koI antara nahIM rahA / trairUpyake samAna yahAM bhI vyabhicArakI zaMkA banI rahatI hai| vaidharmyadRSTAMtAdhArAbhAvAmAsya vyatireka iti cenedaM yuktimat, tadabhAvepi sAdhyAbhAvaprayuktasya sAdhanAbhAvasyAvirodhAt / na hyabhAve kasyacidabhAvo virudhyate kharaviSANAbhAve gaganakusumAbhAvasya virodhaprasaMgAta sarvatra vaidharmyadRSTAMtadhikaraNasyAvazyaMbhAvitayA nisstttvaac| yadi naiyAyika yoM kaheM ki isa minnapratimAsatva hetukA koI vaidhAdRSTAntarUpa AdhAra nahIM hai / isa kAraNa vyatireka nahIM ghaTatA hai| pranyakAra kahate haiM ki isa prakAra naiyAyikoMkA yaha kahanA to yuktisahita nahIM hai| kyoMki usa vaidharmyadRSTAntake na honepara bhI sAdhyakA abhAva rahanepara prayukta kiyA gayA sAdhanake abhAvakA koI virodha nahIM hai / kisI eka vivakSita padAryake abhAva honepara kisI eka padArthakA abhAva honA sarvathA viruddha nahIM ho rahA hai| anyathA kharaviSANake abhAva
Page #342
--------------------------------------------------------------------------
________________ 328 tattvArthazlokavArtike honepara AkAzapuSpake abhAvakA virodha hojAnekA prasaMga A jaavegaa| bAta yaha hai ki sabhI vaidharmya dRSTAMtoMmeM adhikaraNakA AvazyakarUpase honApana iSTa nahIM kiyA hai / arthAt parvata vahivAlA hai, dhUma honese, yahAM vaidharmyadRSTAnta sarovara mila jAtA hai, kintu sampUrNa padArtha aneka dharmasvarUpa haiM, sat honese, yahAM azvaviSANake vaidhaHdRSTAnta hote huye bhI vastubhUta azvaviSANarUpa AdhAra vidyamAna nahIM hai / phira bhI vaidharmyadRSTAnta vaha mAna liyA gayA hai| kiM cedaM bhinnapratibhAsatvaM yadi kathaJcittadAnyathAnupapannatvAdeva kathazcidbhedasAdhanaM nAnvayitvAt dravyaM guNakarma sAmAnyavizeSasamavAyaprAgabhAvAdayaH prameyatvAt pRthivyAdi vadityetasyApi gamakatvaprasaMgAt / dharmigrAhakapramANabAdhitatvena kAlAtyayApadiSTatvAnnedaM gamakamiti cet, tababAdhitaviSayatvamapi liMgaLakSaNaM taccAnyathAnupapannatvamevetyuktaM / eka bAta hama naiyAyikoMse pUchate haiM ki yaha guNaguNI AdikoMmeM sarvathA bhedako sAdhanevAlA bhinna pratibhAsatva hetu yadi kathaMcita nyArA nyArA pratibhAsa honArUpa hai, taba to anyathAnupapatti honese hI guNa, guNI, kriyA, kriyAvAn, AdimeM kathaMcit bhedako sAdha devegA, jo ki hama jainoMko iSTa hI hai / AtmA jJAna, yA calanA calanevAle, AdimeM kathaMcit bheda hamane svIkAra kiyA hai| hAM, naiyAyikoMke vicAra anusAra kevalAnvayIpanese sarvathA bhedako sAdhanA Avazyaka na huA, phira bhI yadi anvayasahitapanese hI hetu sAdhyakA jJApaka mAnA jAvegA to guNa, karma, sAmAnya, vizeSa, samavAya aura prAgabhAva, dhaMsa, anyonyAbhAva, atyantAbhAva ye sampUrNa bhAva, abhAva padArtha (pakSa) dravyasvarUpa haiM ( sAdhya), prameya honese ( hetu ), jaise ki pRthivI, jala, teja, Adika padArtha dravya mAne gaye haiM ( anvayadRSTAnta ), isa anumAnameM diye gaye prameyatva hetuko bhI anvayadRSTAMtavAlA honese jJApakapakA prasaMga ho jAvegA / naiyAyika yA vaizeSikoMne guNa, karma, AdimeM dravyapanA iSTa nahIM kiyA hai / isapara naiyAyika yadi yoM kaheM ki guNa, karma AdikarUpa pakSako grahaNa karanevAle pramANase bAdhita ho jAneke kAraNa kAlAtyayApadiSTa ( bAdhita ) ho jAnese yaha hetu gamaka nahIM hai, arthAt jo bhI koI pramANa guNa Adi pakSako jAnegA vaha dravyase minarUpa hI unako jAnegA to phira aisI dazA honepara guNa AdimeM dravyapanA sAdhanA bAdhita hai / ataH prameyatva hetu bAdhita hetvAbhAsa huA, isa prakAra naiyAyikoMke kahanepara to hama jaina kaheMge ki taba to abAdhita viSayapanA bhI hetukA lakSaNa bana gayA aura vaha ThIka abAdhitapanA anyathAnupapattirUpa hI to hai / isa bAtako hama pUrvameM kaha cuke haiN| __satpatipakSatvAnnedaM gamakatvamiti cettarhi asatpatipakSatvaM hetulakSaNaM tadapyavinA. bhAva eveti niveditaM tatonyathAnupapannatvAbhAvAdevedamagamakaM / - guNa, karma, AdimeM dravyapanakA niSedha sAdhanevAlA pratipakSI hetu guNavattva yA karmavattva vidyamAna hai / ataH satpratipakSa hesvAbhAsa ho jAnese yaha prameyatva hetu gamaka nahIM hai / isa prakAra
Page #343
--------------------------------------------------------------------------
________________ tatvArthacintAmaNiH naiyAyikoM ke kahane para to hama jaina kahate haiM ki taba to satpratipakSarahitapanA bhI hetukA lakSaNa bana gayA, jo ki naiyAyikoMne iSTa kiyA hai / kintu vaha bhI avinAbhAva hI huA, isa bAtakA nivedana bhI hama kara cuke haiM / tisa kAraNa anyathAnupapatti na honeke kAraNa hI yaha prameyatva hetu sAdhyakA gamaka nahIM bnaa| yahAMtaka kathaJcit pakSakA vicAra kiyA / aba dUsare sarvathA pakSakA vicAra karate haiM / 329 etena sarvathA bhinnapratibhAsatvaM bhedasAdhanamagamakamuktaM kAlAtyayApadiSTatvasatpratipakSatvAvizeSAt / avayavAdInAM hi saccAdinA kathaMcidabhedaH pramANena pratIyate sarvathA tadbhedasya sakRdapyanavabhAsanAt / tata evAsiddhatvAnnedaM gamakaM siddhasyaivAnyathAnupapatti saMbhavAt / isa ukta kathanakarake dvitIya vikalpa anusAra sarvathA bhinna pratibhAsIpanA hetu bhI guNa, guNI, Adi bhedako sAdhanemeM gamaka nahIM hai / yaha bAta kahI jA cukI hai / kyoMki bAdhitapanA aura satpratipakSapanA ye donoM doSa antararahita hote huye A jAte haiM / arthAt kathaMcit bhinna pratimAsIpana aura sarvathA bhinnapratibhAsIpana ye donoM hI hetu sarvathA bhedako sAdhane meM bAdhita aura satpratipakSa hetvAbhAsa haiM / avayava avayavI AdikoMkA sattva, vastutva Adi hetuoMse kathaMcit abheda ho rahA pramANoM dvArA pratIta ho rahA hai / sabhI prakAra unakA bheda eka bAra bhI adyAvadhi nahIM bhAsatA hai / tisa hI kAraNa asiddha hetvAbhAsa honese yaha bhinna pratibhAsatvahetu sarvathA bhedakA gamaka nahIM hai / pakSameM siddha ho rahe hI hetukI anyathAnupapatti male prakAra sambhavatI hai| yahAMtaka naiyAyikoM ke pahile hetukA parAmarza ho cukA / 1 tathA pUrvavatsAmAnyato'dRSTaM kevalavyatirekiliMgaM vipakSe dezataH kArtsyato vA tasyAdRSTatvAt / sAtmakaM jIvaccharIraM prANAdimattvAt yanna sAtmakaM tanna prANAdimat dRSTaM yathA bhasmAdi na ca tathA jIvaccharIraM tasmAtsAtmakamiti / tadetadapi na pareSAM gamakaM / sAdhyaviruddhe vipakSe ananubhUyamAnamapi sAdhyAbhAve vipakSe svayamasattvenAnizcayAta tatra tatra tasya savasaMbhAvanAyAM naikAMtikatvopapatteH / tisI prakAra naiyAyikoMne dUsare pUrvavat sAmAnyato'dRSTako kevalavyatirekI hetu mAnA hai / kyoMki sAmAnyato dRSTameMse akArakA prazleza nikAlakara vipakSameM eka dezase athavA sampUrNarUpase rahatA huA vaha kevalavyatirekI hetu nahIM dekhA gayA hai / ataH anvayadRSTAntake na milanese yaha hetu akele vyatirekako hI dhAranevAlA kahA jAtA hai| jaise ki yaha jIvita ho rahA zarIra uSNatA Adi se sahita pakSa ) AtmA se sahita hai ( sAdhya ), prANa, vAyu, nADI calanA, honese ( hetu ), jo padArtha AtmAse sahita nahIM hai, ve prANa dekhe gaye haiM / isa vyApti ke bhasma, Dela, Adi dRSTAnta haiM, ( vyatireka udAharaNa ), ti Adise sahita nahIM 42
Page #344
--------------------------------------------------------------------------
________________ tattvArthazlokavArtike prakArakA prANa Adise rahita jIvita zarIra nahIM hai ( upanaya ) / tisa kAraNa jIvitazarIra AtmAse sahita hai ( nigamana ) / yaha kevalavyatirekI hetukA udAharaNa prasiddha hai / so yaha bhI una nyAre naiyAyikoMke yahAM mAnA gayA " pUrvavat sAmAnyato'dRSTa " hetu sAdhyakA bodhaka nahIM ho sakatA hai / kyoMki sAdhyase viruddha ho rahe bhasma Adi vipakSameM yadyapi anubhava nahIM kiyA jA rahA hai, to bhI sAdhyAbhAvarUpa vipakSameM hetuko svayaM nahIM rahanepanase nizcaya nahIM ho rahA hai / una una vipakSoMmeM usa hetuke vidyamAna rahanekI sambhAvanA ho jAnA mAnanepara to prANAdimattva hetu vyabhicArI bana jaavegaa| . sAdhyaviruddha eva sAdhyAbhAvastato nivartamAnatvAdgamakamevedamiti cet tarhi tadanyathAnupapannatvasAdhanaM sAdhyAbhAvasaMbhavAniyamasyaiva syAdvAdibhiravinAbhAvasyeSTatvAt na punaH kevalavyatirekitvAnnedaM kSaNikaM zaddhatvAccittazUnyaM jIvaccharIraM prANadimatvAt sarva kSaNikaM satcAdityevamAderapi gamakatvamasaMgAt / / isapara yadi naiyAyika yoM kaheM ki sAdhyase viruddha hI to sAdhyAbhAvarUpa vipakSa hai / usa vipakSase nivRtta ho rahA honeke kAraNa yaha prANAdimattva hetu AtmasahitapanekA gamaka hI hai / taba to hama jaima kaheMge ki vaha kevalavyatirekIpanA hetukI anyathAnupapattiko sAdha rahA hai| sAdhyake abhAva honepara hetukA niyamase asambhava honeko hI syAdvAdiyoMne avinAbhAva abhISTa kiyA hai / taba to anyathAnupapattise hI hetukA gamakapanA siddha huaa| kintu phira kevala vyatirekIpanase nhiiN| yadi anyathAnupapattikA tyAgakara kore kevalavyatirekIpanase hI hetuko gamaka mAnA jAyagA to yaha ( pakSa ) kSaNika nahIM hai ( sAdhya ), zadbapanA honese (hetu), isa anumAnakA zadbatva hetu bhI gamaka ho jaao| kintu naiyAyikoMne zabdako do kSaNataka ThaharanevAlA kSaNika mAnA hai " yogyavibhuvizeSaguNAnAM svottaravartiyogyavibhuvizeSaguNanAzvatvaniyamAt ", pahile kSaNameM zabda utpanna hotA hai| dUsare kSaNameM ThaharatA hai / tIsare kSaNameM naSTa ho jAtA hai| hAM, apekSAbuddhikA tIna kSaNataka ThaharanA iSTa kiyA hai / ataH naiyAyikoMke yahAM kSaNikatvakA abhAva sAdhaneke liye diyA gayA zadvatva hetu saddhetu nahIM mAnA gayA hai / bhale hI vaha bijalI vakalA Adi vipakSoMmeM nahIM Thahare tathA jIvitazarIra ( pakSa ) AtmAse rahita hai ( sAdhya ), prANa Adi karake viziSTa honese ( hetu ) aura sampUrNapadArtha (pakSa ) kSaNika haiM ( sAdhya ) satrUpa honese ( hetu ) isa prakArake anya bhI chAyA, agni Adi hetuoMko bhI apane sadhyakI jJapti karAnepanakA prasaMga AvegA / kauna roka sakatA hai / ___. sAdhyAbhAvepyasya sadbhAvAna sAdhanatvamiti cet tabanyathAnupapatti balAdeva pariNApinA sAtmakatve pANAdimattvaM sAdhanaM nApariNAminA sarvathA tadabhAvAt / / yadi naiyAyika yoM kaheM ki sAdhyake na rahanepara bhI ina sattva, prANAdimattva, Adi hetuoMkA sadbhAva hai, ataH ye samIcIna hetu nahIM haiM, jaina kahate haiM ki isa prakAra kahanepara to yahI AyA
Page #345
--------------------------------------------------------------------------
________________ tattvArthacintAmaNiH 'ki anyathAnupapattikI sAmarthya se hI utpAda, vyaya, dhrauvya-rUpa pariNAmase yukta ho rahe AtmAkA sahitapanA sAdhanemeM prANAdimatva hetu samIcIna hai / hAM, pariNamana karanese rahita sarvathA kUTastha AtmA sahitapanA jIvita zarIra meM prANAdimattva hetukarake nahIM sAdhA jAsakatA hai / kyoMki apariNAmI AtmAse sahitapanake sAtha prANAdimattva hetukI usa anyathAnupapattikA abhAva hai / ataH naiyAyikoMdvArA mAnA gayA hetukA dUsarA bheda bhI pratiSThita nahIM ho sakA / tathA pUrvavaccheSavat sAmAnyato dRSTamanvayavyatirekisAdhanaM, yathAziratra dhUmAditi / tadapi kevala vyatirekiNo yogopagatasya nirAkaraNAdeva nirAkRtaM sAdhyAbhAvAsaMbhavaniyamanizcayamaMtareNa sAdhanatvAsaMbhavAt / tathA tIsarA bheda anvaya aura vyatireka donoMse sahita hetuko sAdhanevAlA " pUrvavat zeSavat sAmAnyato dRSTa " hai / jaise ki isa parvatameM Aga hai, dhUma honese, isa prayogake dhUma hetumeM anvayavyApti aura vyatirekavyApti donoM bana jAtI haiM / isa prakAra vaha tIsarA anvaya vyatirekI hetu bhI naiyAyikoM dvArA svIkAra kiye gaye dUsare kevalavyatirekI hetukA khaNDana kara denese hI nirAkRta kara diyA gayA hai / kyoMki sAdhyake na rahane para hetukA nahIM sambhabanArUpa niyamakeM nizcaya vinA kore anvaya yA vyatirekase saddhetupanekA asambhava hai / 1 331 tadanena nyAyavArtikaTIkAkAravyAkhyAnamanumAnasUtrasya trisUtrIkaraNena pratyAkhyAtaM pratipattavyamiti liMgalakSaNAnAmanvayitvAdInAM trayeNa pakSadharmatvAdInAmiva na prayojanaM / tisa kAraNa isa ukta kathana karake nyAyavArttikakI DhIkA karanevAleke usa vyAkhyAnakA khaNDana kara diyA gayA samajhalenA cAhiye, jo ki " atha tatpUrvakaM trividhamanumAnam pUrvavaccheSavat sAmAnyatodRSTaJca " isa | gautama banAye huye anumAnasUtrakA yogavibhAgakara tIna sUtroM ke samudAya kara dene se bakhAnA gayA hai / isa prakAra hetuke anvayasahitapana, vyatirekasahitapana, aura anvayavyatirekasahitapana, lakSaNoMke tIna avayavoM karake naiyAyikoM ke yahAM kucha bhI prayojana nahIM sadhA, jaise ki bauddhoM ke dvArA mAne gaye pakSavRttitva, sapakSavRttitva, vipakSavyAvRtti, ina tIna rUpoMse koI prayojana nahIM nikalatA hai / nApi pUrvavadAdibhedAnAM kAryAdInAmiva satyanyathAnupapannatve tenaiva paryAptatvAt / tathA pUrvavat 1 yA zeSavat, 2 athavA sAmAnyato dRSTa 3 ina bhedoM ke traya karake bhI koI phala nahIM hai / jaise ki kArya aura kAraNa tathA akAryakAraNa ina tIna bhedoMkara ke koI abhISTa siddha nahIM hotA hai / evaM vIta, AdikoMkA koI prayojana nahIM hai / hetumeM anyathAnupapatti ke honepara usase hI saMpUrNa prayojana siddha ho jAte haiM / arthAt akelI anyathAnupapatti hI hetukI paripUrNa zakti hai / yadapyatrAvAci udAharaNasAdharmyAtsAdhyasAdhanaM heturiti vItalakSaNaM liMgaM tatsvarUpeNArthaparicchedakatvaM vItadharma iti vacanAt tadyathA
Page #346
--------------------------------------------------------------------------
________________ tatvArtha lokavArta aura bhI yahAM jo yaha kahA gayA thA ki udAharaNake samAnadharmapanese sAdhyako sAdhanevAlA hetu hai / isa prakAra vItanAmaka hetukA lakSaNa hai / kyoMki usa hetuke svarUpakarake sAdhyarUpa arthI jJapti karA denApana vItaddetukA dharma hai, aisA mUlagranthoMmeM kahA gayA hai / usIko udAharaNapUrvaka spaSTa dikhalAte haiM ki anityaH zabdaH utpattidharmakatvAdghaTavaditi zadvarUpeNotpattidharmakatvena / nityatvArthasya paricchedAt / tathodAharaNavaidhamrmyAtsAdhyasAdhanaM heturityavItalakSaNaM parapakSapratiSedhenArthaparicchedane varttamAnamavItamiti vacanAt / tadyathA-nedaM nairAtmakaM jIvaccharIrama prANAdimattva - prasaMgAditi / yadubhayapakSa saMpratipannamaprANAdimattannirAtmakaM dRSTaM yathA ghaTAdi na cedamaprANAdipajjIvaccharIraM tasmAnna nirAtmakamiti nirAtmakatvasya parapakSasya pratiSedhanaM jIvaccharIre sAtmakatvasyArthaparicchiAce hetutvAditi nyAyavArttikakA ravacanAt / 1 zadva (pakSa) anitya hai ( sAdhya ), utpatti nAmake dharmase sahita honeke kAraNa (hetu ), jaise ki ghar3A / yahAM zadvake svarUpa ho rahe utpatti dharmasahitapane karake anityapanArUpa sAdhya arthajJapti kI gaI hai / yaha pahile vItakA udAharaNa huA / tathA udAharaNa ke vidharmApanese sAdhyako sAdhanevAlA hetu hai / yaha avIta hetukA lakSaNa hai / kyoMki sAdhyase nyAre parapakSakA niSedha karake sAdhya arthakI jJapti karanemeM varttarahA hetu avIta hai / isa prakAra granthoMmeM kahA gayA hai / usIko udAharaNa dvArA kahate haiM ki yaha jIvita zarIra ( pakSa ) Atmarahita nahIM hai ( sAdhya ) / anyathA prANAdisahitapana ke abhAvakA prasaMga ho jAvegA ( hetu ) / isa prakAra niSedhapUrvaka sAdhyakI vidhi samajhAI gaI hai / nyAyavArttikako banAnevAle vidvAn ne bhI aisA kathana kiyA hai ki jo vAdI, prativAdI, ina donoMke pakSa anusAra bhale prakAra prANa Adi yuktase bhinna jAna liyA gayA hai, vaha AtmAse rahita dekhA gayA hai| jaise ki ghaDA, reta, Adi padArtha haiM ( vyatirekadRSTAnta ), yaha jIvitazarIra prANAdimAn se bhinna nahIM hai ( upanaya ), tisa kAraNa Atmarahita nahIM hai ( nigamana) / isa prakAra AtmarahitapanArUpa parapakSakA niSedha karanA jIvitazarIra meM AtmasahitapanarUpa arthakI paricchittikA kAraNa honese avIta hetu mAnA gayA hai| yahAMtaka dUsare avItakA nirUpaNa kiyA / tayodAharaNasAdharmyavaidharmyAbhyAM sAdhyasAdhanamanumAnamiti bItAvIta lakSaNaM svapakSavidhAnena parapakSapratiSedhena cArthaparicchedahetutvAt / tadyathA - sAgniH parvatoyamanagnirna bhavati dhUmavattvAdanyathA nirdhUpatvaprasaMgAt / dhUmavAnmahAnasaH sAgnirdRSTo'nagnistu mahAnaso nima iti tadetadvItAditritayaM yadi sAdhyabhAvAsaMbhUSNu tadAnyathAnupapattibalAdeva gamakatvaM na punarvItAditvenaivetyanyathAnupapattivirahepi gamakatvaprasaMgAt / tathA udAharaNa ke dharmApana aura vidharmApanase sAdhyakI jJapti sadhAdenevAlA anumAna hotA hai / isa prakAra vIttAvIta tIsare hetukA lakSaNa kiyA gayA hai| apane pakSakI vidhikarake aura para 332
Page #347
--------------------------------------------------------------------------
________________ _ tattvArthacintAmaNiH pakSakA niSedha karake arthakI parichittikA hetu honese vItAvIta hetu mAnA jAtA hai / usIkA udAharaNa kahate haiM ki yaha parvata agnisahita hai ( vidhi ) agnirahita nahIM hai ( pratijJA ), dhUmasahita honese (hetu ) anyathA yAnI parvatako agnirahita mAnA jAvegA to dhUmarahitapanekA prasaMga ho jaavegaa| dekhiye, rasoIghara dhUmasahita hotA huA agnisahita hI dekhA gayA hai / agnise rahita ho rahA rasoI ghara to dhUmarahita dekhA jAtA hai ( niSedha ) / isa prakAra vItAvIta hetu siddha huA / so yaha vIta, avIta, aura vItAvItakA tritaya bhI yadi sAdhya sadbhAvake abhAva honepara nahIM sambhavanekI Teva rakhatA hai, taba to anyathAnupapattikI sAmarthyase hI inameM gamakapanA aayaa| phira vItapana, avItapana, Adi karake hI kucha prayojana nahIM sadhA / yadi vItapana Adi karake hI saddhetupanA mAna liyA jAyagA to anyathAnupapattike na honepara bhI mitrAtanayatva Adi hetvAbhAsoMko vIta yA avItapanekarake gamakapanekA prasaMga ho jAvegA / ataH vIta AdikA kahA gayA lakSaNa yA bheda karanA prazasta nahIM hai| ___yadi punaranyathAnupapattirvItAditvaM prApya hetorlakSaNaM tadA "devatAM prApya harItakI virecayate " iti kasyacitsubhASitamAyAtaM / harItakyanvayavyatirekAnuvidhAnAdvirecanasya na khadevatopayoginI tadanvayavyatirekAnuvidhAnAbhAvAttasyeti prakRtepi samAnaM / hetoranyathAnupapattisadasavaprayuktatvAdgamakatvAgamakatvayoriti na kiMcidvItAditritayena lakSaNAnAM bhedAnAM vA sarvathA gamakatvAnaMgatvAt sarvabhedAsaMgrahAcca // - yadi phira prativAdiyoMkA yaha kahanA hoya ki vIta Adipaneko prApta hokara anyathAnupapatti to hetukA lakSaNa banasakatA hai / svataMtra anyathAnupapatti hetukA lakSaNa nahIM hai / AcArya kahate haiM ki taba to yaha paribhASA caritArtha huI ki devatAko prApta hokara harai recana ( dastAvara ) karAtI hai| devatAko prApta nahIM huI harra kucha nahIM kregii| isa prakAra kisIkA vinodayukta yA zraddhApUrNa bhASaNa mAna liyA AgayA kahanA cAhiye / bhAvArtha-zakti durgA Adi devatAoMke kisI andhabhaktakA vicAra hai ki sampUrNa kAryoMko devatA karate haiM / annadevatA, jaladevatA hI gehUM, jau, canA, pAnI, ThaMDAI, AdimeM praviSTa hokara bhUkha, pyAsako dUra karate haiN| relagADIko calAnevAle ijanameM bhI dhuAM nikAlanevAle bhoMpUke pIche mahAdebakI piNDI sthApita hai / vahI eMjinako calAtI hai / moTarakArameM bhI devatA ghusA huA hai / ghaDI, kutubanumA, tharamA meTara ( tApamApakayaMtra ) bijalIghara AdimeM bhI devatA kArya karate haiM, ityAdi ajJatApUrNa kiMvadantiyoMko kahanevAloMne padArthokI svataMtrazakti jaise nahIM mAnI hai, usI prakAra isa prativAdIne anyathAnupapattiko hetukI zakti na mAnakara vItapana avItapana Adiko hI hetukA pradhAnasvarUpa svIkAra kiyA hai| anyathAnupapattiko gauNarUpa diyA gayA hai / jisa prakAra haraDa, aiMjana, kutubanumA AdimeM koI devatA nahIM baiThA hai, sampUrNa padArtha apanI gAMThakI zaktiyoMse arthakriyAoMko kara rahe haiM, anyathAnupapatti bhI hetukA svarUpa hotI huI hetuko sAdhyakA gamaka banA detI hai / madhyameM vIta Adipaneko DAlanekI Avazya
Page #348
--------------------------------------------------------------------------
________________ 334. tattvAryazlokavArtike katA nahIM hai / yadi sAMkhya yoM kaheM ki vizeSarUpase kaI bAra haMganekA haraDake sAtha anvayavyatireka bana rahA hai, apanA iSTadevatA to recana karAnemeM upayogI nahIM hai / kyoMki usa devatAke sAtha usa recanakriyAkA anvayavyatireka isa DhaMgase nahIM banatA hai ki hameM devatAke honepara mala nikala jAtA hai, aura haraDameM devatAke na honepara recana nahIM hotA hai| aba AcArya kahate haiM ki isa prakAra anvayavyatirekakA anuvidhAna nahIM karanA to prakaraNaprApta hetumeM bhI samAnarUpase vidyamAna hai / arthAt vItapana Adike honepara hetukA gamakapanA aura vItapana Adike nahIM honepara hetukA nahIM gamakapanA yaha anvayavyatireka nahIM banatA hai / hAM, anyathAnupapattike sAtha anvayavyatireka bana jAtA hai / anyathAnupapattikI sattAse hetukA gamakapanA prayukta kiyA gayA hai| aura anyathAnupapattikI asattAse hetukA agamakapanA prayojana rakhatA hai / isa prakAra hetuke vIta Adi tIna avayavoMse kucha prayojana nahIM nikalA tathA hetuke lakSaNa aura bhedoMke managaDhanta svarUpoMse kucha lAma nahIM hai / kyoMki ve sabhI prakAroMse hetuke gamakapaneke prayojaka aMga nahIM haiN| tathA yaha bhI bAta hai ki una pUrvavat Adi yA vIta Adi bhedoMmeM sampUrNa hetuoMke bhedoMkA samAveza bhI nahIM ho pAtA hai| kAraNAtkAryavijJAnaM kaaryaatkaarnnvednm| akAryakAraNAcApi dRSTAtsAmAnyato gatiH // 205 // tAdRzI tritayenApi niyatena prayojanam / kimekalakSaNAdhyAsAdanyasyApyanivAraNAt // 206 // pUrvavat AdikA hI vyAkhyAna koI isa prakAra karate haiM athavA svataMtrarUpase kArya, kAraNa, akAryakAraNa ye tIna hetuke bheda nyAre mAne gaye haiM / tinameM kAraNase kAryakA vijJAna honA, jaise ki chatrase chAyAko jAna lenA 1 aura kAryase kAraNakA jJAna karanA, jaise dhuyeMse Agako pahicAnanA 2 tathA kAryakAraNabhAvase rahita kisI padArthase niyata ho rahe, dUsare kAryakAraNa bhinna padArthakI jJapti ho jAnA, jaise ki kRttikodayase muhUrta pIche honevAle rohiNIke udayako jAna lenA 3 / ye bhI sAmAnyase dekhe huye padArthodvArA tisaprakAra anya padArthokI jJapti hai| yahAM bhI ina tInoMse koI prayojana nahIM nikalatA hai| hAM, yadi anyathAnupapattirUpa niyamase niyata ho rahe ukta tIna hetuoMse sAdhyakI jJapti honA iSTa karoge, taba to eka anyathAnupapattirUpa lakSaNake adhiSThita ho jAnese hI hetukA gamakapanA nirNIta huaa| dUsarA lAma yaha bhI hai ki anya hetuoMkA bhI saMgraha ho jAtA hai / anupalabdhi, uttaracara, Adi hetuoMkA nivAraNa nahIM kiyA jA sakatA hai|
Page #349
--------------------------------------------------------------------------
________________ tattvArthAcantAmANiH 335 ___ nanu ca yavabIjasaMtAnotthaM ca kAraNaM vAnubhayaM vA syAt sarva vastukArya vA nAnyA gatirasti yato'nyadapi liMga saMbhAvyate'nyathAnupapannatvAdhyAsAditi cenna, ubhayAtmanopi vastuno bhAvAt / yathaiva hi kAraNAtkArye'numAnaM vRSTayutpAdanazaktayomI meghA gaMbhIradhvAnatve ciraprabhAvatve ca sati samunnatatvAt prasiddhaivaMvidhameghavaditi / kAryAtkAraNe vahirA dhUmAnmahAnasavaditi / akAryakAraNAdanubhayAtmani jJAnaM madhurarasamidaM phalamevaMrUpatvAttAdRzAnya phalavaditi / tathaivobhayotmakAt liMgAdubhayAtmake liMgini jJAnamaviruddhaM parasparopakAryopakArakayoravinAbhAvadarzanAt, yathA biijaaNkursNtaanyoH| na hi bIjasaMtAnoM'kurasaMtAnA. bhAve bhavati, nApyaMkurasaMtAno bIjasaMtAnAbhAve yataH parasparaM gamyagamakabhAvo na syAt / tathA cAstyatra deze yavabIjasaMtAno yavAMkurasaMtAnadarzanAt / asti yavAMkurasatAno yavabIjopalabdherityAdi liNgaaNtrsiddhiH| kArya Adi tIna hetuoMko mAnanevAlekA anunaya hai ki tIna hetuoMmeM hI sampUrNa hetu bhedoMkA aMtarbhAva ho jAtA hai / jauke aMkuroMkI saMtAnako sAdhanevAlA jauke bIjoMkI saMtAnanAmakA hetu bhI ina hI meM praviSTa ho jAtA hai| dekhiye / jauke bIjakI saMtAnase utpanna honA yA to kAraNa hetu hai / athavA kAryakAraNa donoMse bhinna tIsarI jAtikA hetu hai| yA kAryarUpa hetu hogaa| saMsArameM sabhI vastuyeM kArya 1 kAraNa 2 akAryakAraNa 3 ina tIna svarUpa hI to hoMgI / anya cauthA koI upAya nahIM hai / jisase ki ina tInase nyAre aura bhI kisI hetukI sambhAvanA kI jAya, jo ki anyathAnupapattike adhiSThita karanese jainoM dvArA nyArA mAnA jA rahA hai / granthakAra kahate haiM ki yaha anunaya to unako nahIM karanA cAhiye / kyoMki cauthe prakArako kAryakAraNa donoM svarUpa ho rahI vastu bhI vidyamAna hai / jisa hI prakAra pahilA kAraNase avazya kAryameM anumAna kara lete ho ki ye dIkhate huye megha ( pakSa ) vRSTiko utpanna karAnevAlI zaktise yukta haiM (sAdhya ), gambhIra zadvavAle aura adhika derataka ghaTA mADakara ThaharanevAle prabhAva yA prabhavase yukta hote saMte bhale prakAra unnata ho rahe haiM ( hetu ), vRSTi karanevAlepanase prasiddha ho rahe isa prakArake anya meghoMke samAna ( dRSTAnta ) / tathA dUsarA hetudvArA kAryase kAraNakA anumAna kara lete haiM ki isa parvatameM agni hai| kyoMki dhuAM dIkha rahA hai / rasoI gharake samAna, yaha kAryahetu hai / tathA kAryakAraNa rahitase donoMse minnasvarUpa udAsInapadArthakA jJAna honA tIsarA anumAna hai| usakA dRSTAnta yaha hai ki yaha Amraphala ( pakSa ) mIThA rasavAlA hai ( sAdhya ), isa prakAra komalatA ( naramAI ) ko liye huye pIlA AdirUpa dhAranese (hetu), tisa prakArake mIThe, pIle, anya phaloMke samAna (anvayadRSTAnta ), yaha tIsare prakArakA hetu hai / ina tIna hetuoMke samAna tisa hI prakAra cauthA hetu bhI mAnanA Avazyaka hai| kAryakAraNa ina donoM svarUpasAdhyake jJAna ho jAnemeM bhI koI virodha nahIM AtA hai| parasparameM eka dUsarekA upakAraka rahe aura upakRta ho rahe padArthoMmeM bhI eka dUsareke sAtha avinAmAva
Page #350
--------------------------------------------------------------------------
________________ tattvArtha lokavArtika 1 ho rahA dekhA jAtA hai / jaise ki asaMkhyavarSose calI A rahI bIjoMkI saMtAna aura anAdise calI A rahI aMkuroM kI saMtAnakA paraspara meM hetu sAdhyabhAva hai / aMkura saMtAna ke binA bIjasaMtAna nahIM hotI hai, aura bIjasaMtAna ke binA aMkurasaMtAna bhI nahIM hotI hai, jisase ki paraspara meM jJApyajJApakabhAva na hotA arthAt anyathAnupapatti honese bIjasaMtAna aura aMkurasaMtAnakA hetu hetumadbhAva hai / tathA prayoga bhI dekhA jAtA hai ki isa vivakSita dezameM jauke bIjoMkA saMtAna cAlU hai| kyoMki jauke aMkuroMkI saMtAna dekhI jA rahI hai| tathA isa dezameM jauke aGkuroMkA saMtAna hai / kyoMki jauke rint upalabdhi ho rahI hai / isI prakAra anya bhI anumAnake prayoga haiN| naTakA vAMsa ThIka vyavasthita ho rahA hai / kyoMki naTa vyavasthita hai aura naTake vAMsakI vyavasthA honese naTa vyavasthita ho rahA hai / jADe soDase zarIra meM garmI AtI hai, aura zarIra kI garmI se sauDameM garmI AtI hai, ityAdi kAryakAraNa ubhayarUpase dUsare hetuoMkI bhI siddhi mAna lenI cAhiye / yoM to hetuke cAra bheda mAnanA anivArya ho jAyagA / samajhe ? 1 I 336 nanUSarakSetrasthena yavabIja saMtAnena vyabhicArastadaMkurasaMtAne kacitsAdhye tadvIjasaMtAne nohyate tadaMkura saMtAnena yavabIjamAtra rahitadezastheneti na maMtavyaM viziSTadezakAlAdyapekSasya tadubhayasyAnyonyamavinAbhAvasiddheH svasAdhye dhUmAdivat / dhUmAvayavisaMtAno hi pAvakAvayavisaMtAnairavinAbhAvI dezakAlAdyapekSyaivAnyathA gopAlaghaTikAyAM dhUmAvayavisaMtAnena vyabhicAraprasaMgAt / yahAM prativAdIkI zaMkA hai ki Usara bhUmike khetameM sthita ho rahI jauke bIjoMkI saMtAnase vyabhicAra hotA hai / jabataka jauparyAya rahegI tabataka jaukA sadRza pariNAma hotI huI saMtAna clegii| kisI pakSa meM una jauke aMkuroMkI saMtAnako sAdhya karanepara aura una jauke bIjoMkI saMtAnako hetu banAnepara UsarA bhUmimeM bo diye gaye jauke bIjoMkI saMtAnase vyabhicAra huA / tathA kahIM jauke bIjoM kI saMtAnako sAdhya banAkara aura jauke aMkuroMkI saMtAnako hetu banAnepara sAmAnyarUpa jauke bIjoM se rahita dezameM sthita ho rahe una jauke aMkuroMkI saMtAna karake bhI vyabhicAra hotA hai / arthAt Usara bhUmimeM paDe huye jau apane kArya aMkuroMko utpanna nahIM karate haiM / tathA Aga, barapha, kIDe, Adi dvArA jhulasa gaye aMkura apane kArya bIjoMko utpanna nahIM karate haiM / isa prakAra sAdhya ke na rahanepara hetuke raha jAnese vyabhicAra doSa khaDA hai / granthakAra kahate haiM ki yaha to nahIM mAnanA caahiye| kyoMki viziSTa deza aura viziSTa kAla tathA vizeSarUpa AkRti AdikI apekSA rakhate huye una kAryakAraNoM ke ubhayakA paraspara meM avinAbhAva siddha ho rahA hai / jaise ki apane sAdhya agni Adiko sAdhane meM deza AdikakI apekSA rakhate huye dhUma Adika saddhetu mAne gaye haiM / kinhIM navya nyAyavAloMne to cauMsaTha vizeSaNoMse yukta ho rahe ghUmako anike anyathA dhUma avayava AdimeM vyabhicAra ho jAte haiM / dhUmasvarUpa 1 sAdhanemeM saddhetu mAnA hai / avayavIkA kucha kAlataka
Page #351
--------------------------------------------------------------------------
________________ tattvArthacintAmaNiH uttarottara paryAyoMmeM dhUmasvarUpa sadRzapariNamana karatA huA sadRza dhUmasaMtAna to niyamase vizeSa deza, kAla, avasthA, saMsarga, AdikI apekSA rakhatA huA hI agnisvarUpa avayavIke uttarottara samayoMmeM pariNata huI agnirUpa saMtAnoMke sAtha avinAmAva rakhatA hai| anyathA yAnI vizeSaNoMkI nahIM apekSA rakhakara cAhe jisa dhUmase agnikI jJapti mAnI jAyagI to gvAliyAkI ghaDiyA yA indrajAliyA ( bAjIgara ) ke ghaDe agnike vinA dhUmarUpa avayavIkI saMtAnake Thahara jAnese vyabhicArakA prasaMga hogA / yoM to prAyaH sabhI saddhetu vyabhicArI bana jaayNge| kAlikasaMbaMdha yA daizika saMbaMdha Adise ve hetu sAdhyake vinA bhI Thahara sakeMge / aisI dazA honepara jagatmeM saddhetukA milanA alIka ho jaavegaa| saMtAnayorupakAryopakArakAbhAvopi na zaMkanIyaH pAvakadhUmAvayavisaMtAnayostadabhAvaprasaMgAt / na caivaM vAcyaM, tayonimitta nimittibhAvopagamAt / yavabIja aura yava aMkuroMkA parasparameM kAryakAraNabhAvako nahIM mAnanevAle yadi yoM zaMkA kareM ki saMtAnoMmeM paraspara upakArI-upakRtapanA nahIM hai| vyaktiyoM meM kAryakAraNabhAva saMbhava hai, saMtAnoMmeM nhiiN| AcArya kahate haiM ki so yaha bhI zaMkA nahIM karanA caahiye| kyoMki yoM to agnirUpa avayavIkI saMtAna aura dhUmasvarUpa avayavIkI saMtAnameM bhI usa upakAryaupakArakabhAvake abhAvakA prasaMga ho jAyagA |kintu isa prakAra dhUma aura agnikI saMtAnoMmeM kAryakAraNabhAvakA abhAva to nahIM kahanA cAhiye / kyoMki unameM nimittanaimittikabhAva jaina, naiyAyika, mImAMsaka Adi aneka vidvAnoMse svAMkAra kiyA gayA hai / tabhI to agnirUpa upAdAna kAraNase Adike dhuAMke utpanna ho jAnepara kucha dera pIche bhI Upara pahuMcagaye usa dhuyeMse agnikA jJAna ho jAtA hai| arthAt yahAM dhureMkI uttarottara paryAyoMse agniko uttara uttaraparyAyoMkA anumAna huA hai| jisa pahilI agni vyaktise prathama dhUmakA utpAdana huA thA, usa prathamadhUmase prathama agnikA anumAna karanA to kaThina hai / kintu sabhI anumAna dhUmasaMtAnase agnisaMtAna ke huA karate haiM / ataH prathama dhUmake sAtha prathamaagnikA upAdAna upAdeya bhAva hai| aura uttara uttaradhUma aura agnikI saMtAnoMkA parasparameM nimittanaimittikabhAva mAnA gayA hai / samI rAgI saMsArI jIva saMtAnake liye aneka parizrama uThA rahe haiM / dezahitaiSI aneka duHkhoMko zelate rahe haiM ki deza svatantra hove aura saMtAna sukhI rahe / anubhavanIya viSaya yaha hai ki prathamadhUmakA upAdAna kAraNa Agni hai| phira to upAdAna dhUmase hI dhUma hote cale jAte haiM / agni nimittakAraNa ho jAtI hai| jisa prakAra ki prathamaaGkurakA upAdAna bIja hai| kintu phira mRttikA, jala, Atapa vAyu, khAta, Adi upAdAnoMse hI vRkSa banatA calA jAtA hai / bIja to nimittakAraNa hI kahanA cAhiye / ___ pAvaka dhUmAvayavidravyayonimittanimittibhAvasiddhestatsaMtAnayorupacArAnimittabhAva iti cenna, tdvytiriktsNtaanaasiddheH| kAlAdivizeSAtsaMtAnaH saMtAnibhyo vyatirikta iti .43
Page #352
--------------------------------------------------------------------------
________________ 338 tattvAryazlokavArtike cet, kutaH kAlAdivizeSasteSAM saMtAnasyAnAdiparyavasAnatvAdapratiniyatakSetrakAryakAritvAcca saMtAninAM tadviparItatvAditi cenna, tasya padArthAtaratvaprasaMgAt / yadi yahAM koI yoM kahe ki agnirUpa avayavI dravya aura dhUmasvarUpa avayavI dravyameM nimitta naimittikabhAva siddha ho rahA hai| isa kAraNa unakI saMtAnoMmeM bhI upacArase nimittanaimittikabhAva mAna liyA gayA hai| vastutaH saMtAnoMmeM upakArya upakAraka bhAva nahIM hai / AcArya kahate haiM ki yaha to na kahanA / kyoMki una vyaktiyoMse bhinna hokara dhUmasaMtAna aura agnisaMtAna siddha nahIM ho rahA hai / arthAt nimitta ho rahe agnisaMtAmase naimittika dhUmasaMtAnakI utpatti honA siddha hai| santAniyoMse santAna abhinna hai / yadi koI yoM kahe ki kAla Adi vizeSoMkI apekSA saMtAniyoMse saMtAna bhinna hai / isa prakAra kahanepara to hama pUchate haiM ki una saMtAniyoM aura saMtAnake kAla Adi vizeSa bhalA kaise huA ? btaao| yadi yoM kahoge ki saMtAnakA kAla anAdise anaMtataka hai aura saMtAnIkA usase viparIta hai, yAnI sAdisAnta hai / tathA saMtAnako vizeSarUpase niyata nahIM ho rahe prAyaH sarva kSetroMmeM kAryakA karttApanA hai| aura saMtAnI vyAkti niyata kSetrameM ho rahe kAryako karatA hai / isa prakAra saMtAna aura saMtAniyoMkA deza, kAla nyArA nyArA hai / granthakAra kahate haiM ki vaizeSikoMko yaha to nahIM kahanA cAhiye / kyoMki aisA mAnanepara usa saMtAnako saMtAniyoMse sarvathA bhinna nyArA padArtha ho jAnekA prasaMga hogA, jo ki iSTa nahIM kiyA gayA hai| saMtAno hi saMtAnibhyaH sakalakAryakAraNadravyebhyorthAtaraM bhavaMstavRttiratavRttirvA ? tavRttizcena tAvadguNastasyaikadravyavRttitvAt / saMyogAdivadanekadravyavRttiH saMtAno guNa iti cet sa tarhi saMyogAdibhyo'nyo vA syAttadanyatamo vA ? yadyanyaH sa tadA caturviMzatisaMkhyAvyAghAtaH, tadanyatamazcettarhi na tAvatsaMyogastasya vidyamAnadravyavRttitvAt / saMtAnasya kAlatrayavRttisaMtAnisamAzrayatvAt / tata eva na vibhAgopi paratvamapi vA tasyApi dezApekSasya vartamAnadravyAzrayatvAt // - hama jaina pUchate haiM ki pUrva, uttara kAloMmeM honevAle sampUrNa kAryakAraNa dravyarUpa saMtAniyoMse sarvathA minna hotA huA saMtAna kyA una saMtAniyoMmeM vartatA hai ! athavA una saMtAniyoMmeM nahIM vartatA hai ! batAo / yadi pahile pakSake anusAra una saMtAniyoMmeM saMtAnakI vRtti mAnoge to aneka kAryakAraNarUpa, dravyoMmeM varta rahA vaha saMtAnaguNa padArtha to ho nahIM sakatA hai / kyoMki rUpa, rasa, Adika guNa ekadavyameM rahate haiM / aura naiyAyikoMne saMtAnako aneka dravyoMmeM vartatA huA mAnA hai| hAM, yadi saMyoga, vibhAga, paratva, aparatva, dvitva Adi saMkhyA ina guNoMke samAna saMtAnako mI aneka dravyoMmeM vartanevAlA guNa mAnoge taba to vaha saMtAna kyA saMyoga Adi guNoMse bhinna mAnA jAyagA ! athavA saMyoga Adi aneka Azrita guNoMmeMse koI eka anekastha guNasvarUpa mAnA
Page #353
--------------------------------------------------------------------------
________________ tattvArthacintAmaNiH jAyagA ? btaao| yadi vaha saMtAna saMyoga AdikoMse bhinna hai, saba to guNoMkI rUpa 1 rasa 2 gaMdha 3 sparza 4 saMkhyA 5 pariNAma 6 pRthaka 7 saMyoga 8 vibhAga 9 paratva 10 aparatva 11 gurutva 2 dravatva 13 sneha 14 zadva 15 buddhi 16 sukha 17 duHkha 18 icchA 19 dveSa 20 prayatna 21 dharma 22 adharma 23 saMskAra 24 isa vaizeSikoMke yahAM niyata ho rahI cauvIsa saMkhyAkA vighAta hotA hai / yadi dvitIya pakSake anusAra saMyoga AdikoMmeMse koI eka vyAsajyavRtti dharmAvacchinna guNako saMtAna mAnoge taba to vaha saMtAna sabase pahile saMyogasvarUpa to ho nahIM sakatA hai / kyoMki vaha saMyogaguNavarttamAna kAlameM vidyamAna ho rahe dravyoMmeM vartatA hai / aura saMtAna to tInoM kAlameM vartanavAle saMtAniyomeM bhale prakAra Azrita ho rahI hai / ataH saMyogaguNasvarUpa saMtAna nahIM huA / tisa hI kAraNa vibhAgarUpa bhI saMtAna nahIM hai / arthAt vibhAga bhI varttamAna kAlake aneka dravyoMmeM ThaharatA hai / kintu saMtAna to tInoM kAlake saMtAniyoMmeM cAroM ora paga pasArakara rahanevAlA mAnA gayA hai / tathA paratvaguNarUpa bhI saMtAna nahIM hai| kyoMki sahAranapurase kAzI kI apekSA zrI sammedazikharakSetra para hai / isa prakAra vaha paratva bhI deza AdikakI apekSA rakhatA huA varttamAnakAlake dravyoMke Azrita ho rahA hai / kintu saMtAna to tInoM kAlake dravya yA paryAryAmeM vartatA huA mAnA gayA hai / 339 pRthaktvaM ityapyasAraM, bhinnasaMtAnadravyaM pRthaktvasyApi saMtAnatvaprasaMgAt / tata evamasaMkhyo'sau / etena saMyogAdInAM saMtAnatve bhinnasaMtAnagatAnAmapyeSAM saMtAnatvaprasaMgaH samApAdito boddhavyaH / aneka padArthoMmeM ThaharanevAlA saMtAna calo pRthaktvaguNarUpa ho jAyagA, yaha kahanA bhI sAra rahita hai| kyoMki yoM to bhinnasaMtAnavAle dravyoMmeM ThaharanevAle pRthaktvako bhI saMtAnapanekA prasaMga hogA / bhAvArtha -- devadatta se yajJadatta pRthak hai, aura devadattakI pUrva, uttaraparyAyeM bhI paraspara meM pRthak haiM / aisI dazA meM devadatta kI pUrva uttarasamayoM meM honevAlI paryAyoMke pRthaktvako yadi saMtAna mAna liyaa| jAyagA to yajJadatta meM sulabhatAse rahanevAle pRthaktvako sammilita kara devadattakI saMtAna bana jAnekA prasaMga hogA / ataH pRthaktva guNasvarUpa hotA huA to saMtAna siddha nahIM huA / tisa hI kAraNa vaha saMtAna anekoMmeM rahanevAlI dvitva, tritva, bahutva Adi saMkhyAsvarUpa bhI nahIM hai / arthAt bhinnadravya yA bhinnadravyakI paryAyoMmeM rahanevAlI saMkhyAko milAkara bhI prakRtadravyoMkI saMkhyAko saMtAna bana jAnekA prasaMga hogA / isa ukta kathanase yaha bhI bhale prakAra ApAdana kara diyA gayA samajhalenA cAhiye ki saMyoga, vibhAga, Adiko saMtAna mAnanepara bhinnasaMtAnoM meM prApta ho rahe bhI ina saMyoga AdikoM ke saMtAna bana jAnekA prasaMga ho jAvegA / yoM santAniyoMmeM ThaharanevAlA guNapadArtha to santAna banA nahIM /
Page #354
--------------------------------------------------------------------------
________________ tattvArthazlokavArtike kAryakAraNaparaMparA viziSTA sattA saMtAna iti cet kutastadviziSTaH kAryakAraNopAdhitvAditi cet, kathamevamanekA sattA na syAt / vizeSaNAnekatvAdupacArAdane kAstviti cet kathamevaM paramArtha toneka saMtAnasiddhiryenaika saMtAnAMtare pravRttiravisaMvAdinI syAt / 1 kArya aura kAraNoMkI paramparAse viziSTa ho rahI, ekasattAko yadi saMtAna kahoge to batAo, kisa kAraNa se usa sattA meM viziSTatA prApta huI / yadi kAryakAraNarUpa vizeSaNoMse sattAko viziSTa tAko svIkAra karoge taba to isa prakAra anekasattAyeM kyoM nahIM ho jAyeMgI ! arthAta aneka kAryakAraNoM meM nyArI nyArI rahanevAlI sattA aneka ho jAyeMgI, kiMtu vaizeSikoMne sattAko eka mAnA hai / yadi vaizeSika yoM kaheM ki vizeSaNoM ke aneka honeke kAraNa upacArase bhale hI sattA aneka ho jAo, vastutaH sattA eka hai, jaise ki aneka kSetra yA aneka gRhoM meM rahanevAlA sUryakA Atapa eka hai / isa para to hama jaina kaheMge ki isa prakAra vAstavikarUpase aneka devadatta, yajJadatta, miTTI, sonA Adi saMtAnoM kI siddhi bhalA kaise hogI ? batAo, jisase ki eka saMtAna se nyArI dUsarI saMtAna meM sambAdako rakhanevAlI pravRtti ThIka ThIka ho sake arthAt sattA eka hai to saMpUrNa padArthoM kI sattArUpa saMtAna bhI eka tthhregii| aisI dazA meM eka dravyakI sthUlaparyAyeM - svarUpa aneka saMtAnoM yA vaMzasaMtAnoM athavA jJAnoMkI saMtAnoMkI pravRtti nahIM bana sakegI / 340 yeSAM punarekAnekA ca vastunaH sattA teSAM sAmAnyato vizeSatazca tathA saMtAnaikatvanAnAtvavyavahAro na virudhyate / na ca viziSTakAryakAraNopAdhikayoH sattAvizeSayoH saMtAnayoH parasparamupakAryopakArakabhAvAbhAvaH zAzvatatvAditi yuktaM vaktuM kathaMcidazAzvatasvAvirodhAt / paryAyArthataH sarvasyAnityatvavyavasthitiH / tataH saMtAninAmiva saMtAnayoH kathaMcidupakAryopakAkArakabhAvo'bhyupagaMtavya iti siddhamubhayAtmakayoranyonyaM sAdhanatvaM liMgatritayaniyamaM vighaTayatyeva / na caivamanyonyAzrayaNaM tayorekatareNa prasiddhe nAnyatarasyAprasiddhasya sAdhanAt / tadubhayasiddhau kasyacidanumAnAnudayAt / jina syAdvAdiyoM ke yahAM phira vastukI sattA eka aura aneka bhI mAnI gaI hai, unake yahAM to sAmAnyarUpa aura vizeSarUpase tisa prakAra saMtAna ke ekapana yA anekapanakA vyavahAra honA viruddha nahIM paDatA hai / yadi yahAM koI yoM kahe ki kAryakAraNarUpa upAdhiyoMse viziSTa ho rahe sattA vizeSarUpa saMtAnoM kA parasparameM upakArya upakArakabhAva nahIM hai| kyoMki ve sattAyeM nitya varta rahIM haiM / nityoMmeM kAryakAraNabhAva nahIM hotA hai, isa prakAra kahanA to yukta nahIM hai / kyoMki sattA vizeSoM meM bhI kathaMcid anityapanekA koI virodha nahIM hai / syAdvAda siddhAnta meM saMpUrNa padArthoMkA paryAyArthikadRSTise anityapanA vyavasthita kiyA gayA hai / tisa kAraNa vyaktirUpa saMtAniyoMke samAna sattAvizeSarUpa se saMtAnoM kA bhI kathaMcid upakRta upakArakabhAva svIkAra karalenA cAhiye / isa prakAra lambe cauDe prakaraNa dvArA bIjasaMtAna aura aMkurasaMtAna ina donoM svarUpa kAryakAraNoMkA 1
Page #355
--------------------------------------------------------------------------
________________ tattvArthacintAmaNiH parasparameM eka dUsarekA jJApakapanA siddha ho gayA / ataH yaha kAryakAraNa ubhayarUpa hetu to liMgoMke kArya, kAraNa, aura akAryakAraNarUpa tIna saMkhyAka niyamakA vighaTana karA detA hI hai / isa prakAra paraspara hetu sAdhya banakara ekase dUsarekA jJApana karanemeM koI anyonyAzrayadoSa nahIM hai / kyoMki una donoMmeM prasiddha ho rahe eka hetukarake donoMmeMse aprasiddha bace huye eka sAdhyakI siddhi karalI jAtI hai / jisa vidvAnko una donoMkA nirNaya ho rahA hai, usako una donoM se kisakA bhI anumAna karanA utpanna nahIM hotA hai / zarke pariNAmIpana aura kRtakatvameM bhI to paraspara sAdhya sAdhanabhAva sabhIne abhISTa kiyA hai / ataH hetukI saMkhyAoMkA ukta niyama karanA ThIka nahIM hai| kArya aura kAraNa tathA akAryakAraNa ina tIna hetuoMse nyArA bhI cauthA kAryakAraNa ubhaya hetu hai| saMprati parAbhimatasaMkhyAMtaraniyamamanUdya dRSayabAhA aba isa samaya anya vAdiyoMke dvArA svIkAra kI gaI hetuoMkI anya anya vibhinna saMkhyAke niyamakA anuvAda kara usako dUSita karate huye AcArya mahArAja spaSTa nirUpaNa karate haiM yacAbhUtamabhUtasya bhUtaM bhUtasya sAdhanaM / tathA bhUtamabhUtasyAbhUtaM bhUtasya ceSyate // 207 // nAnyathAnupapannatvAbhAve tadapi saMgatam / tadbhAve tu kimetena niyamenAphalena vaH // 208 // jo kisIke dvArA cAra prakArake jJApaka hetu mAne gaye haiM ki abhUta sAdhyakA abhUta hetu jJApaka hai aura bhUta ( ho cuke ) sAdhyakA sAdhaka bhUtahetu hai| tisa hI prakAra abhUtakA sAdhaka bhUtahetu hai / tathA bhUtasAdhyako sAdhanevAlA abhUta hetu iSTa kiyA gayA hai| vaha sabhI anyathAnupapattike na honepara saMgaThita nahIM hotA hai / hAM, usa anyathAnupapattike honepara to ina cAra bhedoMke niSphala niyama karanese tumhAre yahAM kyA prayojana sadhA ? arthAt abhUta Adi bheda karanA vyartha hai / anyathA siddha haiN| na hyabhUtAdiliMgacatuSTayaniyamo vyavatiSThate bhUtAbhUtobhayasvabhAvasyApi liMgasya tAdRzi sAdhye saMbhavAt / na ca tadvyavacchedamakurvaniyamaH saphalo nAma / ____ abhUta Adika hetuke cAra bhedarUpa avayavoMkA niyama karanA vyavasthita nahIM hotA hai| kyoMki tisa prakArake bhUta, abhUta, ubhayasvarUpa sAdhyako sAdhanemeM bhUtaabhUta-ubhayasvabhAva hetukA bhI sambhavanA bana rahA hai / aura usa pAMcaveM hetu bhedake vyavacchedako nahIM kara rahA cArakA niyama to kaise bhI saphala nahIM kahA jA sakatA hai / bhAvArtha-virodhI hetuoMke udAharaNa isa prakAra haiM ki tIbavAyu aura bAdaloMkA saMyoga ho cukA thA, kyoMki varSA nahIM huI thii| isa anumAnameM bhUta
Page #356
--------------------------------------------------------------------------
________________ tattvArthalokavArtike mammer vAyubAdalasaMyogakA abhUtavarSA hetu hai / barasanevAle bAdaloMko bhI vAyu uDA detI hai / isI prakAra nahIM utpanna ho cuke sphoTa Adika hetubhUta maMtrapAThake jJApaka liGga haiN| maMtrapATha kara denese viSadhara jIvake kATanepara yA agnise pIDA, phoDA, phalaka nahIM hote haiM / tathA bhUtasphoTa Adika hetu abhUtamaMtrapAThake jJApaka haiN| maMtra nahIM paDhanese to phoDA Adika ho jAte haiN| isI prakAra ho cukA ( bhUta ) vAyu aura meghoMkA saMyoga abhUta (nahIM ho cukI ) varSAkA jJApakahetu hai| abhUtamaNi Adike sannikaTatAkA bhUtadAha hetu hai / candrakAntamaNike nikaTavartI na honese dAha ho cukI hai / nahIM to dAhakA pratibaMdha ho jAtA / tathA bhUtaliGga bhUtasAdhyakA jJApaka hai / vidyamAna virodhI jIvakarake vidyamAna ho rahe virodhIkA kahIM anumAna ho jAtA hai| jaise ki murajhAye huye sarpako dekhakara jhADImeM chipe huye naulekA anumAna ho jAtA hai| tathA abhUtase yAnI varSAke nahIM upayogI bAdaloMse abhUtavarSAkA anumAna kara liyA jAtA hai / acchI meghaghaTA nahIM honese varSA nahIM ho skii| kintu ina cAroMse atirikta abhUta, ubhaya khabhAvavAle eka hI sAdhya aura hetu bhI dekhe jAte haiN| jaise ki auSadhike sevanase rogake abhAvakA anumAna karanA / auSadhise roga dUra bhI ho jAtA hai, nahIM bhI hotA hai / vinA auSadhike bhI roga dUra ho jAte haiM / abhiprAya yaha hai ki yadi anyathAnupapatti nahIM hai to hetubhedoMkA niyama karanA vyartha hai, aura yadi anyathAnupapatti hai to bhI bheda, prabheda, karanA niHsAra hai| hAM, ziSyakI buddhiko vizada karAneke liye samucita bheda karanA upayogI hai| sarvahetuvizeSANAM saMgraho bhAsate yathA / tathA tadbhedaniyame dvibhedo heturiSyatAm // 209 // saMkSepAdupalaMbhazcAnupalaMbhazca vstunH| pareSAM tatpabhedatvAttatrAMtarbhAvasiddhitaH // 210 // yadi saMpUrNa hetuoMke bhedoMkA saMgraha ho jAnA jisa prakAra pratibhAsita ho jAya usa DhaMgase usa hetuke bhedoMkA niyama karanA cAhate ho taba to do prakArake hetu iSTa karalo / anya TaMTA baDhAnA vyartha hai / saMkSepase vastukA upalambha honA aura anupalambha honA ye do bheda hetuke karanA acchA hai| kyoMki anya zeSabhedoMko una do bhedoMkA hI prabhedapanA ho jAnese una hImeM antarbhAva karanA siddha ho jAtA hai| - upalabdhyanupalabdhyoreveti sarvahetuvizeSANAmaMtarbhAvaH pratibhAsate saMkSepAteSAM tatmabhedatvAditi tadiSTiH zreyasI / na hi kAryAdayaH saMyogyAdayaH pUrvavadAdayo vItAdayo vA hetuvizeSAstato bhidyate tdprbhedtvaamtiiteH|
Page #357
--------------------------------------------------------------------------
________________ tattvArthacintAmaNiH isa prakAra sampUrNa hetuoMke bheda prabhedoMkA upalabdhi aura anupalabdhimeM hI aMtarbhAva honA pratibhAsa rahA hai| kyoMki saMkSepase una do bhedoMke hI ve saba kArya Adika, bhUta Adika, vIta Adika prabheda haiM / isa prakAra vaha do bhedoMkA iSTa karanA hI zreSTha hai / kArya, kAraNa, Adika tathA saMyogI, samavAyI, ekArthasamavAyI, aura virodhI tathA pUrvavat Adika athavA vIta Adika ye saba hetuoMke vizeSa una do bhedoMse nyAre nahIM ho rahe haiN| kyoMki kArya AdikoMko upalabdhi-anupalabdhi kA prabheda rahitapanA pratIta nahIM ho rahA hai / pratyuta kArya AdikoMse atirikta anya bhI pUrvacara, vyApaka vyApakaviruddha Adika aneka hetu bhI upalabdhi aura anupalabdhike baDe peTameM samAjAte haiN| nanUpalabhyamAnatvamupalaMbho yadISyate / tadA svabhAvahetuH sadyavahAraprasAdhane // 211 // athopalabhyate yena sa tathA kaarysaadhnH| samAnonupalabhepi vicAroyaM kathaM na te // 212 // jainoMdvArA mAne gaye hetuke do bhedoMpara bauddhoMko zaMkA hai ki upalaMbha zabdakA artha yadi karma arthakI pratipattI karAte hue ghaJ pratyayakara upalambha kiyA gayApana iSTa kiyA gayA hai, taba to khabhAvavAnke sadbhAvake vyavahArako acchA sAdhanemeM vaha upalambha hetu svabhAvahetu hI huA aura yadi aba upalambha kiyA jAya, jisakarake vaha upalambha hai, taisA karaNameM ghaJ pratyaya karamepara upalambha banAyA jAyagA, to upalambhahetu kAryahetu kyoM nahIM tuma jainoMke yahAM bana jAdhegA ? phira kArya aura svabhAvake atirikta upalambha hetuke mAnanekI kyA AvazyakatA hai ! yaha vicAra anupalambha zadbameM bhI karmasAdhana aura karaNasAdhana vyutpatti karanepara samAnarUpase lAgU hotA hai| ataH tumhAre yahAM kArya, svabhAva anupalambha hetuoMmeM hI sarvahetuoMkA antarbhAva kyoM nahIM kara liyA jAtA hai / yaha upalambha anupalambhakA kyoM DhoMga racA jAtA hai / tumhI hama bauddhoMkI ora jhuka Ao, jaise ki hameM apanI ora khIMcate ho| yApalaMbhaH karmasAdhanastadA svabhAvahetureva sadyavahAre sAdhye karaNasAdhanamanupalaMbhe tataH sopi na svabhAvakAryahetubhyAM bhinnaH syAt / karmasAdhanatve'nupalabhyamAnatvasya svabhAvahetutvAt / karaNasAdhanatve'nupalaMbhanasya kAryasvabhAvayovidhisAdhanatvAdanupalaMbhasya pratiSedhaviSayatvAdanyastAbhyAmanupalaMbha ityasaMgataM ityAha ___ bauddha kaha rahe haiM upalaMbha zabda yadi karmameM pratyayakara sAdhA gayA hai, taba to svabhAvahetu hI hogA / jo dekhA jA rahA hai, vaha vastukA svabhAva hai / ataH ziMzapAse vRkSapanake vyavahAra samAnabhAvake sadbhAvakA vyavahArako sAdhya karanemeM sAdhyakA svabhAva upalamma hetu hai aura karaNasAdhana
Page #358
--------------------------------------------------------------------------
________________ .344 tattvArthazlokavArtike upalambha zabda yadi mAnA jAyagA to usakA artha kArya hetu ho jAyagA / yahI bAta anupalambhameM bhI lagA lenA |tiskaarnn vaha bhI svabhAva aura kArya hetuoMse bhinna nahIM ho skegaa| anupalambha zabdako karmasAdhana mAnanepara upalambha nahIM kiyA gayApana to svabhAvahetu huA aura karaNasAdhana mAnanepara to anupalambhakA anupalabdhimeM aMtarbhAva ho jAtA hai / hama bauddhoMke yahAM vidhiko sAdhane vAle kArya aura svabhAva do hetu mAne gaye haiM / tayA una donoMse nyArA pratiSedhako viSaya karanevAlA honese tIsarA anupalambha hetu iSTa kiyA hai / isa prakAra bauddhoMkA kahanA asaMgata hai| isa bAtakA AcArya mahArAja spaSTa kathana karate haiN| yathA cAnupalaMbhena niSedho'rthasya sAdhyate / tathA kAryasvabhAvAbhyAmiti yuktA na tadvidA // 213 // jisa prakAra anupalambha karake arthakA niSedha sAdhA jAtA hai, usI prakAra kArya aura svabhAvoMse bhI vastukA niSedha sAdhA jA sakatA hai / isa kAraNa anupalambhakA una kArya aura svabhAvase bheda karanA yukta nahIM hai / bhAvArtha-bauddhoMke mAne gaye hetuke tIna bheda ThIka nahIM hai| nanu ca dvau sAdhanAvekaH pratiSedhaheturityatra dvAveva vastusAdhanau pratiSedhaheturevaika iti niyamyate na puna vastusAdhanAveva tAbhyAmanyavyavacchedasyApi sAdhanAt / tathA naika eva pratiSedhaheturityavadhAryate tata eva yato liMgatrayaniyamaH saMkSepAna vyavatiSThata iti na tavibhedo heturiSyate tasyAvyavasthAnAdityatrAha ___punaH bauddhoMkA avadhAraNa hai ki hamAre yahAM kahA gayA hai ki vastuvidhiko sAdhanevAle hetu do prakArake haiM aura eka hetu pratiSedhako sAdhanevAlA hai| isa prakAra isa kathanameM donoM hI hetu vastuko sAdhanevAle haiM aura eka hetu pratiSedhako sAdhanevAlA hI hai| isa prakAra evakAra lagAkara niyama kara diyA jAtA hai| kintu phira vastukI vidhiko hI sAdhanevAle do hetu haiM, aisA niyama to nahIM kiyA gayA hai| kyoMki una do svabhAva aura kAryahetuoMse anya padAryokA vyavaccheda karanA bhI sAdhA jAtA hai| tathA eka hI hetu niSedhakA sAdhaka hai / yaha bhI hama avadhAraNa nahIM karate haiN| vahI kAraNa honese yAnI niSedhasAdhaka hetupte anya kisI padArthakI vidhi bhI sAdhalI jAtI hai, jisase ki hama bauddhoMke yahAM saMkSepase tIna prakArake hetukA niyama karanA vyavasthita na hove arthAt hamAre mAne gaye tIna hetu ThIka haiM / isa prakAra hetuke jainoMdvArA mAne gaye una upalambha, anupalamma do bhedoMko hama iSTa nahIM karate haiN| kyoMki unakI samIcIna-vyavasthiti nahIM ho sakI hai / isa prakAra bauddhoMke kahanepara AcArya mahArAja uttara kahate haiN| niSedhaheturevaika ityayuktaM vidherapi / siddharanupalaMbhenAnyavyavacchidvidhiryataH // 214 //
Page #359
--------------------------------------------------------------------------
________________ tattvArthacintAmaNiH 345 Apa bauddhoMne kahA thA ki niSedhako sAdhanevAlA eka hI anupalambha hetu hai, yaha kahanA ayukta hai| kyoMki anupalambhakarake padArthoke vidhikI bhI siddhi ho jAtI hai| jisa kAraNa ki anyake vyavacchedakI vivi bhI to anupalambhase kara dI jAtI hai / yAnI vidhikI siddhi bhI to anupalamma hetuse huii| .. nAstIha pradeze ghaTAdirupalabdhilakSaNaprAptasyAnupalabdherityanupalaMbhena yathA niSedhyasya pratiSedhastathA vyavacchedasya vidhirapi kartavya eva / pratiSedho hi sAdhyastato'nyo'pratiSedhastabyavacchedasyAvidhau kathaM pratiSedhaH siddhayet ? tadvidhau vA kathaM pratiSedhaheturevaika ityava. dhAraNaM sughaTaM // ____ yahAM bhUtalarUpa pradezameM ghaTa, pustaka, Adi nahIM haiN| kyoMki upalabdhisvarUpakI yogyatAko prApta ho rahekI upalabdhi nahIM ho rahI hai / arthAt yahAM ghaTa Adika yadi hote to avazya dIkhanemeM Ate, dIkhane yogya hokara ve nahIM dIkha rahe haiM / ataH ve yahAM nahIM haiN| isa prakAra anupalambha karake jaise niSedha karane yogya ghaTa AdikA pratiSedha ho jAtA hai, tisa hI prakAra anya ghaTa Adike vyavacchedakI vidhi bhI to karane yogya hI hai| kAraNa ki yahAM anumAna dvArA niSedha karanA sAdhya kiyA gayA hai| usa pratiSedhase bhinna apratiSedha hai| yadi usa apratiSedhake nirAkaraNa kI vidhi na kI jAyagI to bhalA niSedha kaise pakkA siddha hogA ? batAo / aura yadi anupalambha hetu karake usa apratiSedhakI vidhi bhI sAdhI gayI mAnoge to eka hetu pratiSedhakA hI sAdhaka hai| isa prakArakA evakAradvArA avadhAraNa karanA bhalA kisa prakAra acchA ghaTita hogA ! tumhI kaho arthAt yahAM evakAra nahIM laga sakatA hai| guNabhAvena vidheranupalaMbhena sAdhanAtmAdhAnyena pratiSedhasyaiva vyavasthApanAtsugharTa tathAvadhAraNamiti cet, tarhi dvau vastusAdhanAvityavadhAraNamastu tAbhyAM vastuna evaM prAdhAnyena vidhAnAt / pratiSedhasya guNabhAvena sAdhanAt / yadi punaH pratiSedhopi kAryasvabhAvAbhyAM prAdhAnyena sAdhyate yathA nAnaniratra dhUmAt, nAvRkSo'yaM ziMzapAtvAditi mataM tadAnupalaMbhenApi vidhiH pradhAnabhAvena sAdhyatAM / yathAstyatrAgniranauSNyAnupalabdheriti kathaM niSedha sAdhana evaika ityekaM saMvidhitsoranyatmacyavate / - bauddha kahate haiM ki anupalambha hetukarake gauNarUpase vidhikA bhI sAdhana ho jAtA hai| kintu pradhAnatAse niSedhakI hI anupalabdhi karake vyavasthA karAI jAtI hai / isa kAraNa tisa prakAra eka hetu pratiSedhakA sAdhaka hai, yaha avadhAraNa karanA acchA bana jAtA hai / aisA kahanepara to hama jaina kaheMge ki taba to kArya, svabhAva, ye do hetu bhAvasvarUpa vastuke hI sAdhanevAle haiM, yaha niyama karanA bhI ho jaao| kyoMki una do kArya svabhAva hetuoMse vastuke bhAvakI hI pradhAnatAse vidhi kI jAtI hai / niSedhakA gauNarUpase sAdhana kiyA jAtA hai| yadi phira kArya aura svabhAva hetuse pratiSedha
Page #360
--------------------------------------------------------------------------
________________ 346 tattvArtha zloka vArtike bhI pradhAnatA karake sAdhA jAyagA jaise ki yahAM agnirahitapanA nahIM hai ( pratijJA ) kyoMki dhuAM ho rahA hai ( kArya hetu ) / tathA yahAM vRkSarahitapanA nahIM hai, kyoMki zIzoMkA peDa khaDA hai ( svabhAvahetu ) isa prakAra pradhAnatAse niSedha bhI sagha gayA, aisA mAnoge taba to anupalambhakarake bhI pradhAnatAse vidhikI siddhi honA mAnalo / jisa prakAra yahAM agni hai, kyoMki uSNatArahitapanA nahIM dIkha rahA hai, yA vilakSaNa zItalapanA nahIM pratIta ho rahA hai / isa prakAra eka anupalabdhi hetu niSedhako hI sAdhanevAlA bhalA kaise banA ? btaao| isa kAraNa eka bAtako bhale prakAra banAoge to tumhAre hAthase dUsarI bAta girI jAtI hai / arthAt apane lagAye huye anupalabdhi hetumeM niyamakI rakSA karanese kArya, svabhAva, hetuoM meM bhI niyama lagA denA Avazyaka ho jAtA hai / aura kAryasvabhAvahetuoM meM niyamakI zithilatA kara denese anupalabdhi meM bhI niyama karanekI zithilatA huI jAtI hai / eka bAkI rakSA karanese bauddhoMkI dUsarI bAtakA svayaM ghAta huA jAtA hai / nanu ca nAnagniratra dhUpAditi viruddhakAryopalabdhiH pratiSedhasya sAdhikA nAvRkSo'yaM ziMzapAtvAditi viruddhavyAptopalabdhizva yAvatkazcitpratiSedhaH sa sarvonupalabdheriti vacanAt / tathAstyatrAgniranauSNyAnupalabdherityayamapi svabhAvaheturauSNyopalabdhereva hetutvAtpratiSedhadvayasya prakRtArtha samarthakatvAditi na prAdhAnyena dvau pratiSedhasAdhanau / nApyeko vidhisAdhano yatodoSaH syAditi kazcit, sopi na prAtItikAbhidhAyI kAryasvabhAvAnupalabdhiSu pratIyamAnAsu viparyayakalpanAt / bauddha punaH apanA Agraha sthira karanekA prayatna karate haiM ki yahAM agnikA abhAva nahIM hai / dhUma honese, isa anumAnameM viruddhakAryakI upalabdhirUpa anupalambha hetu niSedhakA sAdhaka hai / tathA " yaha pradeza vRkSarahita nahIM hai, zIzoMke honese, yaha viruddhase vyAptikI upalabdhirUpa anupalambha hetu hai, arthAt anagnise viruddha agni huI usakA kArya dhUma hai / avRkSakA viruddha vRkSa hai / usakA vyAya zIzama hai / jitane bhI koI niSedha sAdhe jA rahe haiM, ve sabhI anupalabdhise hI saghate haiM / aisA hamAre bauddha granthoMmeM kahA gayA hai| ataH anupalabdhise hI niSedhakI siddhi huI / kArya aura svabhAvoM se niSedha nahIM sAdhA gayA / dhUma aura zizapA ye hetu abhAvako sAdhane meM anupalambharUpa mAne gaye haiM / tathA yahAM agni hai, anuSNatAke nahIM dIkhanese, isa prakAra yaha bhI bahiraMgase anupalabdhisarIkhI dIkhatI hai, kintu vastutaH yaha uSNatAkI upalabdhi svabhAva hetu hI hai| kyoMki anuSNatAkI anupalabdha bhI svabhAva hai / anuSNatAkI anupalabdhi uSNatAkI upalabdhi hI to hai / abhAvakA abhAva bhAvarUpa hotA hai / do niSedhoM ko prakRta arthakA samarthakapanA hai / " ghaTa nahIM hai yaha nahIM samajhanA " isakA artha ghaTakA sadbhAva hI hotA hai / isa kAraNa do kArya aura svabhAva hetuoMko hama pradhAnatAse niSedha ko sAdhanevAle nahIM mAnate haiM, kintu gauNarUpase niSedhako aura pradhAnatAse sadbhAvako sAvanevAle mAnate haiM / tathA eka anupalambha hetu to vidhikA sAdhanevAlA kaise bhI nahIM mAnA gayA hai, jisase 1
Page #361
--------------------------------------------------------------------------
________________ 'tatvArthacintAmaNiH 317 ki ukta doSa hamAre upara Ave / isa prakAra koI bauddha kaha rahA hai| vaha bhI pramANadvArA vizvAsa karane yogya kathana karanevAlA nahIM hai / kyoMki sampUrNa laukika parIkSaka vidvAnoMdvArA pratIta kiye jA rahe, kArya, svabhAva aura anupalabdhi hetuoMmeM bauddhoMne viparIta hI kalpanA kara rakkhI hai| tathAhi-sarvatra . kAryasvabhAvahetoviruddhacyAptopalabdhirUpatApatteranupalabdhirevaikA syAt anupalabdhervA kAryasvabhAvahetutApattestAveva syAtAM tatra pratItyanusaraNe yathopayokabhiprAyaM kAryasvabhAvAvapi prAdhAnyena vidhipratiSedhasAdhanAvupeyau / vidhisAdhanazcAnupalaMma iti na viSayabhedAliMgasaMkhyAniyamaH siddhayet / usa bauddhoMkI viparItakalpanAkA hI nidarzana karAte haiM ki yoM to sabhI sthAnoMpara kArya aura svabhAva hetuoMko viruddhase vyAptakI upalabdhisvarUpapanA prApta ho jAvegA / ataH eka anupalabdhi hI hetukA bheda mAna liyA jAya arthAt bauddhoMke vicAra anusAra dhUma aura zIzoMko bhI anupalambhameM aMtarbhata kiyA jAtA hai| taba to sabhI hetu anupalammarUpa hI mAna liye jAya athavA anupalabdhi hetuko bhI kAryahetupane yA svabhAvahetupanekI Apatti ho jaaygii| ataH anupalabdhikA domeM antarbhAva ho jAnese kArya aura svabhAva ye do hI hetu rahe haiN| kyoMki anuSNatAkI anupalabdhiko bauddhoMne svabhAvahetumeM ginadiyA hai| yadi vahAM pratItikA anusaraNa karoge, taba to upayoga karanevAleke abhiprAyakA nahIM atikramaNa kara kArya, svabhAvahetuoMko pradhAnatAse vidhi aura niSedhakA bhI sAdhanevAlA mAna lenA cAhiye tathA anupalambha hetu pradhAnatAse vidhiko bhI sAdhanevAlA mAna liyA jAnA cAhiye / isa kAraNa vidhi aura niSedharUpa viSayoMke bhedase hetu bhedoMkI saMkhyAkA niyama nahIM siddha ho sakegA, jo ki bauddhoMne mAna rakkhA hai / jainasiddhAnta to " upalabdhirvidhipratiSedhayoranupalabdhizca" aisA hai| yasmAdanupalaMbhotrAnupalabhyatvamiSyate / tathopalabhyamAnatvamupalabhaH svarUpataH // 215 // bhinnAvetau na tu svArthAbhedAditi niyamyate / bhAvAbhAvAtmakaikArthagocaratvAvizeSataH // 216 // jisa kAraNase ki yahAM hetubhedoMmeM nahIM upalamma kiyA jA rahApana hI anupalambha mAnA jAtA hai, tisI prakAra upalambha kiyA gayApana hI svarUpase upalambha hetu iSTa kiyA gayA hai| ataH vastuke dharmokI apekSAse ye upalambha aura anupalambha bhinna mAne gaye haiM, kiMtu apane dharmI arthaka abheda honese to donoM abhina hI haiM, bhinna nahIM hai, aisA niyama kiyA jAtA hai / kyoMki bhAva aura abhAvasvarUpa eka artha (sAdhya) ko viSaya karanApana dharma donoM hetuoMmeM aMtararahita hai /
Page #362
--------------------------------------------------------------------------
________________ 348 tattvArthazlokabArtike upalabhyatvAnupalabhyatvasvarUpabhedAdeva bhinnAdupalaMbhAnupalaMbhI maMtavyau na punaH khaviSayabhedAditi niyamyate vidhipratiSedhAtmakaikavastuviSayatvasya tayovizeSAbhAvAt / eka vastuke upalabhyapana aura anupalabhyapana-nAmaka svarUpabhUta dharmoke bhedase hI upalambha aura anupalambhoMko bhale hI minna mAna lenA cAhiye, kintu phira apane dharmArUpa viSayake bhedase ye hetu bhinna nahIM haiM, isa prakAra niyama kiyA jAtA hai| kyoMki vidhi aura pratiSedhasvarUpa eka vastu ( sAdhya ) ko viSaya karanApana una donoMmeM vizeSatArahita hokara vidyamAna hai| bhAvArtha-bauddhoMke samAna prameyabhedase pramANake bheda honeko jaise hama nahIM mAnate haiM, pramANa kaI hoya kintu sAmAnya vizeSa Atmaka vastunAmakA prameya eka hI hai / hAM, pratyakSapramANakA viSayapana, anumAnakA viSayapana, AgamadvArA jAnane yogyapana, Adi dharmoko vastumeM nyArA nyArA avazya mAnate haiM / usI prakAra viSayI arthake bhedase unake jJApaka hetuoM kA bheda hameM abhISTa nahIM hai| hAM, arthake dharmokI apekSAse hetusaMbaMdhI bheda bana jAnA samucita hai| " yAvanti kAryANi tAvantaH pratyekasvabhAvabhedAH " aisA akalaMkavacana hai| yathaivetyupalaMbhena prAdhAnyAvidhiguNabhAvAt pratiSedhazca viSayIkriyate tathAnupalaMbhenApi / yathAnupalaMbhena pratiSedhaH prAdhAnyAt, vidhizca guNabhAvAttathopalaMbhenApIti yathAyogyamudAhariSyate / tataH saMkSepAdupalaMnupalaMbhAveva hetU pratipattavyau / jisa hI prakAra yo upalambha hetukarake pradhAnatAse vidhiko aura gauNarUpase niSedhako viSaya kiyA jAtA hai, tisa hI prakAra anupalambha hetukarake bhI pradhAnatAse vidhi aura gauNarUpase niSedha jAnA jAtA hai / tathA jisa prakAra anupalambhakarake pradhAnatAse niSedha aura gauNarUpase vidhikA jAnanA abhISTa hai, usI prakAra upalambha karake bhI pradhAnatAse niSedha aura gauNarUpase vidhikA jJApana karanA iSTa karalo / ina saba hetubhedoMke yathAyogya bhaviSyameM udAharaNa diye jaayeNge| tisa kAraNa saMkSepase upalambha aura anupalambha hI do hetu samajhalene cAhiye / tattatraivopalaMbhaH syAtsiddhaH kaaryaadibhedtH| kAryopalabdhiragnyAdau dhUmAdiH suvidhaantH|| 217 // tisa kAraNa tina hetubhedoMmeM upalambha nAmakA hetu to kArya, vyApya, kAraNa, pUrvacara, uttaracara, sahacara, ina medoMse chaha prakArakA siddha hai / jainasiddhAnta anusAra hetuoMkI acchI bheda gaNanA karanese agni Adi kAraNoMko sAdhya karanemeM dhUma Adika hetu kArya upalabdhirUpa haiN| arthAt agnike kArya dhUmahetuke dIkha jAnese agnirUpa kAraNakA anumAna ho jAtA hai| kAraNasyopalabdhiH syAdviziSTajaladonnateH / vRSTau viziSTatA tasyAciMtyA chAyAvizeSataH // 218 //
Page #363
--------------------------------------------------------------------------
________________ tatvArthacintAmaNiH 349 kAraNakI upalabdhike udAharaNa isa prakAra vicAra lenA cAhiye ki viziSTa DhaMgake meghoMkI unati honese bhaviSyameM honevAlI varSAkI viziSTatA usase jAnalI jAtI haiN| tathA chAyAvizeSakI chatrase jJapti ho jAtI hai| isI DhaMgake anya nidarzana vicAra liye jAsakate haiN|" . kAraNAnupalaMbhepi yathA kAyeM vishisstttaa| . bodhyAbhyAsAtathA kAryAnupalaMbhepi kAraNe // 219 // . kAraNakA pratyakSa na honepara bhI jisa prakAra kAryameM viziSTatAko abhyAsase jAna liyA jAtA hai, arthAt pratyakSakAryase parokSakAraNakA anumAna ho jAtA hai, usI prakAra kAryakA anupalambha honepara bhI kAraNameM viziSTatA jAnalI jAtI hai / bhAvArya-pratyakSa ho rahe kAraNahetuse parokSa kAryakA anumAna karaliyA jAtA hai| samartha kAraNaM tena nAtyakSaNagataM matam / / tadbodhe yena vaiyarthyamanumAnasya gadyate // 220 // kAryake karanemeM samartha ho rahe kAraNako hama hetu mAnate haiM, taisA honese antyakSaNako prApta ho rahA kAraNa hamAre yahAM hetu nahIM mAnA gayA hai, jisase ki uttarakSaNameM usa kAryakA pratyakSa ho jAnepara anumAnapramANa uThAnekA vyarthapanA kahA jAya / bhAvArtha-kAraNakUTa milakara samartha sAmagrI ho jAnese avyavahita uttarakSaNameM kArya utpanna ho jAtA hai| aisI dazAmeM antyakSaNako prApta ho rahe kAraNase kAryakA anumAna karanA vyartha hai / kyoMki anumAnake samayameM to kAryakA pratyakSa hI ho jaaygaa|| na cAnukUlatAmAtraM kAraNasya vishisstttaa| yenAsya pratibaMdhAdisaMbhavAdvayabhicAritA // 221 / / tathA kAraNako jJApaka hetu banAneke. prakaraNameM kharUpayogyatArUpa kevala anukUlatAko bhI hama kAraNakI viziSTatA nahIM mAnate haiM / jaise ki vRkSameM laga rahA yA konemeM dharA dubhA daMDa to ghaTakA kAraNa nahIM hai| hAM, svarUpayogya hokara anukUla hai, phalakA upadhApaka nahIM hai, tisI prakAra aMkurake anukUla ho rahe kAraNa akeLe kheta, bIja, jala, Adiko hI hama zAkka kAraNa nahIM mAnate haiM, jisase ki isa kAraNakA pratibaMdha, pRthakkaraNa, Adi sambhavanese kAraNatikA, vyabhicAra doSa bana baiThe arthAt kArya karAnemeM upayogI ho rahe aura kAraNapanekI sAmarthyake pratibandhase rahita kAraNako kAryakA jJApaka hetu mAnA jAtA hai / anya sabhI kAraNoMko nahIM / vaikalyapratibaMdhAbhyAmanAsAdya svabhAvatAm / viziSTatAtra vijJAtuM zakyA chAyAdibhedataH // 222 //
Page #364
--------------------------------------------------------------------------
________________ 350 tatvArthazlokavArtike tadvilopekhilakhyAtavyavahAravilopanam / tRpyAdikAryasiddhayarthamAhArAdipravRttitaH // 223 // bauddhajana kAryako to bApakahetu mAnate haiM, kintu kAraNako jJApakahetu nahIM mAnate haiN| kyoMki kArya to avazya hI kAraNoMse utpanna hote haiM / kintu kAraNa avazya hI kAryako utpanna kare aisA niyama nahIM hai| kyoMki aneka kAraNa kAryako utpanna kiye binA hI svarUpayogyatArUpa kAraNatAsahita bane rahate haiN| anya kAraNoMke ekatrita na ho pAnese phalako nahIM utpanna kara pAte haiN| jaise ki khetameM paDI huI maTTI anya kumhAra, cakra, jala, Adi kAraNoMke na milanese ghaTako nahIM banA pAtI hai| ataH kAraNako jJApaka hetu banAnese vyabhicAra doSa AtA hai| isa prakAra bauddhoMkA anubhava honepara AcArya mahArAja kahate haiM ki anyakAraNoMkI vikalatA ( rahitatA) aura kAraNoMkI sAmarthyakA pratibandha karake apane hetusvabhAvapanako nahIM prApta hokara to kAraNahetu vyabhicArI bana jaaygaa| kintu anya kAraNoMkI paripUrNatA aura kArya karanemeM hetukI sAmarthyakA pratibaMdha na honese yahAM kAraNahetukI viziSTatAko vizeSarUpase jAnA jA sakatA hai / chAyA uSNatA, Adike bhedase chatra, agni, AdikA kAraNapanA suvyavasthita horahA hai| yadi anya kAraNoMkI pUrNatA aura hetusAmarthyakI akSuNNatA rahate huye bhI usa kAraNase kAryake jJAna honekA vilopa ho jAneko bauddha mAneMge to jagatprasiddha sampUrNa-vyavahAroMkA vilopa ho jaavegaa| telake liye tiloMkA upAdAna na ho skegaa| bhaviSyameM sukha, zAntiko prApta karaneke lie dharmasAdhanameM pravRtti na ho sakegI, kintu aisA nahIM hai / tRpti, pyAsa bujhanA Adi kAryokI siddhike liye AhAra, jalapAna, AdimeM pravRtti honA dekhA jA rahA hai / ataH sabhI kAraNa to nahIM, kiMtu kAryako niyamase karanevAle kAraNoMko jJApaka hetu mAnanA nyAyya hai / " kiJcitkAraNaM heturyatra sAmApritibaMdhakAraNAntarAvaikalye" aisA parIkSAmukhameM likhA hai| hetunA yaH samagreNa kAryotpAdonumIyate / arthAntarAnapekSatvAtsa svabhAva itIraNe // 224 // kAryotpAdanayogyatve kArye vA zaktakAraNam / svabhAvaheturityAyairvicArya prathame mataH // 225 // khakAyeM bhinnarUpaikakhabhAvaM kAraNaM vadet / kAryasyApi svabhAvatvaprasaMgAdavizeSataH // 226 // samagrakAraNaM kAryasvabhAvo na tu tasya tat / ko'nyo byAditi dhvastaprajJanairAtmavAdinaH // 227 //
Page #365
--------------------------------------------------------------------------
________________ tatvArthacintAmaNiH bauddhajaneM ko bhI svabhAva aura kAryake sadRza kAraNahetu mAnanA Avazyaka hogaa| dekhiye, rasase eka sAmagrIkA anumAnakara rUpakA anumAna cAhanevAloMko kAraNa hetu iSTa karanA paDatA hai / mukhameM cATa liye gaye rasase eka sAmagrIkA pahile anumAna hotA hai / yaha to kAryase kAraNakA anumAna hai / kintu sAmagrIse punaH rUpakA anumAna karanA yaha kAraNase kAryakA anumAna hai / dAla yA zAkameM paDe huye nIbUke rasakA jJAna to rasanAse pratyakSa ho rahA hai / kiMtu nIbU ke rasa jalameM rUpakA jJAna anumAnase hI ho sakatA hai / rUpasAmagrI rasako utpanna karanemeM rUpako banAtI huI hI vyApAra kara sakatI hai / arthAt rUpako nahIM banAkara akele rasakA banAnA usase asaMbhava hai / ataH rUpaskaMdhastrarUpa eka sAmagrIse khaTTI dAlameM nIbUke rUpakA jJAna ho jAnA, kAraNahetudvArA anumAna - sAdhya kArya hai| hAM, yaha avazya hai ki maNi, maMtra Adi yadi agnikI sAmarthya naSTa ho gaI hai, aisI dazAmeM agnise dAha karanekA anumAna nahIM kiyA jA sakatA hai / tathA bore meM bhare huye gehUM canA Adise unake aMkuroMkA anumAna nahIM hotA hai| kyoMki kheta, pAnI, miTTI, Adi kAraNoMkI vikalatA honese bIja akelA aMkuroMko nahIM paidA karatA hai / yadi sAmagrI se yukta ho rahe hetukarake jo kAryake utpAdakA anumAna kiyA jAtA hai, vaha anya arthokI nahIM apekSA honese svabhAva hetu hai / aisA kahoge athavA kAryake utpAda karAnekI yogyatA hote saMte kArya karane meM samartha ho rahA kAraNa yadi svabhAva hetu hai| isapara Arya vidvAnoM karake vicAra kara pahale svabhAva hetumeM kAraNa hetu mAnanA nItiyukta hogA / kintu jo bauddha apane kArya karane meM minnasvarUpa ho rahe eka kAraNako yadi svabhAva kahegA, taba to kAryahetuko bhI svabhAva hetupanakA prasaMga ho jAyagA / koI vizeSatA nahIM hai / arthAt svabhAvavAn kAraNakA svabhAva kArya hetu ho sakatA hai / buddhapanase koI kahatA hai ki samagra kAraNa to kAryakA svabhAva hai, kintu usa samapra kAraNakA svabhAva vaha kArya nahIM hai| isa bAtako naSTa ho gaI hai vicArazAlinI buddhi jisakI, " aura AtmAko na mAnakara padArthoMko niHsvabhAva mAnanevAle bauddhoMke atirikta anya kauna kaha sakegA / ataH svabhAvahetuse atirikta jaise kAryahetu mAnA jAtA hai, usI prakAra kAraNahetu bhI nyArA mAnanA cAhiye yatsvakAryAvinAbhAvi kAraNaM kAryameva tat / kAryaM tu kAraNaM bhAvItyetadunmattabhASitam // 228 // 351 jo kAraNa apane kAryake sAtha avinAbhAva rakhatA hai, vaha to kArya hI hai / bhaviSya meM honevAle kAraNa bhI kAryake janaka mAne gaye haiM, jaise ki bhaviSya me honevAle patnIviyogarUpa kAraNa dvArA pahale hI tiLa, masA Adi cinha zarIrameM bana jAte haiN| yo kAryahetudvArA prayojana' sa jAtA hai / isa prakAra bauddhoMkA yaha kahanA to unmattoMkA bhASaNa hai| bhalA vicAro to sahI
Page #366
--------------------------------------------------------------------------
________________ tattvArtha lokavArtike ki kAryameM vyApAra karanevAle kAraNa mAne jAte haiM / bhaviSyameM honevAle kAraNa bhalA kAryameM kaise sahAyatA kara sakate haiM ! kathamapi nhiiN| parasparAvinAbhAvAt kazciddhetuH smaashritH| - hetutattvavyavasthaivamanyonyAzrayaNAjanaiH // 229 // kArya aura kAraNakA parasparameM avinAmAva ho jAnese donoMmeMse cAhe jisa kisIko hetu banAnekA Azraya loge taba to isa DhaMgase manuSyoM dvArA hetuttvakI vyavasthA ho cukI ! ( upahAsa ) kyoMki anyonyAzraya doSa AtA hai| rAjyAdidAyakAdRSTavizeSasyAnumApakam / pANicakrAdi tatkArya kathaM vo bhAvikAraNam // 230 // rAjApana, seThapana, yazasvIpana, putra, kalatra, dhana, Adise sahitapanA, vidvattA, tathA putraviyoga, daridratA, cirasthiraroga, mUrkhatA Adiko bhaviSyameM dilAnevAle, puNyapApavizeSoMkA anumAna karAnevAle pANicakra Adi cinha una bhaviSyameM honevAle rAjya Adi kAraNoMse banAye gaye haiM arthAt hAthameM cakra, hAthI, machalI, rekhA athavA, pairoMmeM zaMkha Adi cinha unake kArya haiM / aura bhaviSyameM honevAle rAjya, patniviyoga Adika kAraNa haiN| AcArya kahate haiM ki tisa prakAra bhaviSyameM honevAle kAraNoMkA Azraya kara ve bhUta ho cuke rAjya Adika kArya tumhAre yahAM kaise ho jAte haiM ! yaha mahAn Azcarya hai / jahAM sarovara bhaviSyameM khudanevAlA hai / vahAM pUrvase hI magara kaise kiloleM kara sakatA hai ! arthAt nahIM, bhaviSyameM honevAle padArtha bhUtakAryake kAraNa nahIM bana sakate haiN| hAM, sAmagrIyukta samarthakAraNase kAryakA anumAna kara liyA jAtA hai| tatparIkSakalokAnAM prasiddhamanumanyatAm / . . . . kAraNaM kAryavaddhaturavinAbhAvasaMgatam // 231 // tisa kAraNa parIkSakajanoMko yaha bAta prasiddha ho rahI mIna lenI cAhiye ki kAryake samAna avinAmAvase yukta ho rahA kAraNa bhI jJApaka hetu bana jAtA hai| evaM kAryopalabdhi kAraNopalabdhi ca nizcitya saMmatyakAryakAraNopalabdhi vibhiyodAharanAhA . isa prakAra vidhiko sAdhanevAle upalambha hetuoM se kArya-upalamma aura kAraNa-upalambha hetuoMkA nizcayakara isa samaya kArya, kAraNase rahita upalabdhike vizeSabhedakA udAharaNa dikhalAte hue AcArya mahArAja spaSTa nirUpaNa karate haiN|
Page #367
--------------------------------------------------------------------------
________________ tatvArthacintAmaNiH 353 kAryakAraNanirmuktavastudRSTirvivakSyate / tatsvabhAvopalabdhizca tadasambandhanizcitA // 232 // kathaMcitsAdhyatAdAtmyapariNAmamitasya yaa| svabhAvasyopalabdhiH syAtsAvinAbhAvalakSaNA // 233 // utpAdAditrayAkrAMtaM samastaM satvato ythaa| guNaparyayavadravyaM dravyatvAditi cocyate // 234 // kArya aura kAraNase rahita ho rahe vastukA upalambha jaba vivakSita kiyA jAtA hai, taba vaha kAryakAraNa sambandhake rahitapanase nizcita kI gaI svabhAvaupalabdhi kahI jAtI hai / sAdhyake sAtha kathaMcit tadAtmakapana pariNAmako prApta ho rahe svabhAvakA upalambha jo hogA vaha avinAbhAvasvarUpa hotA huA svabhAva upalambha hetukA bIja hai / usake udAharaNa yoM haiM ki sampUrNa padArtha ( pakSa ) utpAda, vyaya aura dhaumya ina tIna dharmose adhirUDha ho rahe haiM (sAdhya ), sattva honese (hetu) ghaDA, kaDA, peDA, Adike samAna ( dRSTAnta ) tathA dravya ( pakSa ) sahabhAvI guNa aura kramamAvI paryAyoMse yukta hai ( sAdhya ), dravaNapanA honese (hetu ), isa prakAra svabhAva upalammake udAharaNa kahe jAte haiM / sampUrNa padArthokA satUpanA svabhAva hai / aura guNaparyayavAnkA svabhAva dravyatva dharma hai| yasyArthasya svabhAvopalaMbhaH sa vyvsaaykH| siddhistasyAnumAnena kiM tvayAnyatmasAdhyate // 235 // samAropavyavacchedastenetyapi na yuktimat / / nizciterthe samAropAsaMbhavAditi kecana // 236 // kisI prativAdIkA yahAM pUrvapakSa hai ki jisa arthake svabhAvakA upalambha nizcayasahita ho rahA hai, usa svabhAvavAn arthake nizcayakI siddhi to avazya hI ho cukI hai| phira usa svabhAvavAn arthakA anumAna karanese tumane kisa atirikta arthako baDhiyA sAdhA hai ! btaao| yadi tuma jaina yoM kaho ki svabhAvavAn arthameM kisI kAraNase saMzaya, viparyaya, anadhyavasAya, athavA ajJAnarUpa samAropa utpanna hogayA hai, usakA vyavaccheda karanA anumAnase sAdhA jAtA hai, yaha tumhArA kahanA bhI yuktisahita nahIM hai / kyoMki nizcita kiye jA cuke arthameM samAropa honekA asaMbhava hai / isa prakAra koI kaha rahe haiN| tadasadvastunonekakhabhAvasya vinishcite| . . sattvAdAvapi sAdhyAtmanizcayAniyamAnnRNAm // 237 // 45
Page #368
--------------------------------------------------------------------------
________________ tattvArtha loka vArtike nizcitAnizcitAtmatvaM na caikasya virudhyate / citratAjJAnavannAnAsvabhAvaikArthasAdhanAt // 238 // jAtA hai / kAraNa ki vaha kisIkA kahanA samIcIna nahIM hai, kyoMki vastuke aneka svabhAvoMkA vizeSa nizcaya hote huye bhI katipaya dharmayukta vastukA nizcaya nahIM ho pAtA hai| aisI dazA honepara satva, pariNAmitva Adi hetuoM meM utpAda Adise ghire huye sAdhyasvarUpake sAtha avinAbhAvakA nizcaya honese bhI sAdhya kA nizcaya honA manuSyoMke dekhA jAtA hai / uSNatAko dekhakara agnikA jJAna ho eka bhAva nizcitasvarUpapana aura anizcitasvarUpapanameM kucha virodha nahIM par3ate haiM / aneka svabhAvavAle eka arthako citrapanake jJAnasamAna sAdha diyA gayA hai / arthAt vastuke eka nizcitasvabhAvase anumAna dvArA anya svabhAvoMke sAtha tadAtmaka ho rahe vastukA nizcaya ho jAtA hai| tata eva na pakSasya pramANena virodhanaM / nApi vRrttirvipakSe taddhetorekAntatazcyuteH // 239 // utpAdavyayanirmuktaM na vastu kharazRMgavat / nApi zrauvyaparityaktaM dhyAtmakaM svArthatattvataH // 240 // 354 tisa hI kAraNa pakSakA yAnI pratijJAkA pramANakarake virodha nahIM huaa| eka hI dharmase yukta padArtha haiM, isa siddhAMtase cyuta ho jAneke kAraNa usa sattvahetukI vipakSameM vRtti bhI nahIM hai / jo utpAda aura vyayase sarvathA rahita hai, vaha gadheke sIMgasamAna koI vastu nahIM hai / tathA dhruvapanase choDa diyA gayA bhI zazAke sIMga samAna koI vastubhUta padArtha nahIM hai / ataH kUTastha nityavAdI sAMkhyoMkA aura niranvaya kSaNikavAdI bauddhoMkA mantavya gira jAtA hai / vicAra karanepara apanA artha - kriyA karanArUpa, prayojana tattvakI apekSAse sampUrNa padArtha pUrvasvabhAvakA tyAga, uttaravarttI svabhAbroMkA grahaNa, tathA anvitarUpase dhruvapanArUpa tIna dharmokarake tadAtmaka ho rahe haiM / sahabhAviguNAtmatvAbhAve dravyasya tattvataH / motpitsu svaparyAyAbhAvatve ca na kasyacit // 241 // nAkrameNa krameNApi kAryakAritvasaMgatiH / tadabhAve kutastasya dravyatvaM vyomapuSpavat // 242 // evaM heturayaM zaktaH sAdhyaM sAdhayituM dhruvam / sattvavanniyamAdeva lakSaNasya vinizvayAt // 243 //
Page #369
--------------------------------------------------------------------------
________________ 355. anAdise anaMtakAlataka ThaharanevAle dravyake sAtha dhruvarUpase ho rahe sahabhAvI guNAtmakapanA na mAnanepara dravyako yathArtha karake akramapanese yAnI yugapat kAryakArIpanakI saMgati nahIM banegI, tathA kramase utpanna honA cAha rahe utpAda, nyayarUpa apane paryAyoMke abhAva mAnanepara kisI bhI dravyake krama, kramase kAryakArIpanakI samIcIna gati nahIM ho sakatI hai, jaba arthakriyAko saMpAdana karAneke bIjabhUta ve utpAda vyaya, dhrauvyasvarUpa sahabhAvI aura kramabhAvI pariNAma nahIM mAne jAyage to usa padArthakA dravyapanA kaise siddha hogA ! jaise ki krama aura yugapatpana so arthakriyAko na karanese AkAza puSpako dravyapanA nahIM siddha hotA hai / isa prakAra yaha dravyatva hetu sattvahetuke samAna utpAda, vyaya, dhrauvya, jAtmaka sAdhyako sAdhaneke liye pakke taurase samartha hai| kyoMki avinAbhAva yahAM vidyamAna hai| avinAmAvase hI samIcIna hetuke lakSaNakA vizeSa nizcaya ho jAtA hai| tadiyamakAryakAraNarUpasya sAdhyasvabhAvasyopalabdhiniSitoktA / sAdhyAdanyasyopalabdhi punarvibhajya nizcinvannAhA tisa kAraNa yaha kArya, kAraNa, donoM kharUpoMse rahita sAdhyasvabhAvakI upalabdhi nizcita kI jA cukI kaha dI gaI hai| aba sAdhyase anyakI upalabdhirUpa hetukA phira vibhAga kara nizcaya karAte huye AcArya mahArAja spaSTa nirUpaNa karate haiN| sAdhyAdanyopalabdhistu dvividhApyavasIyate / viruddhasyAviruddhasya dRSTestena vikalpanAt // 244 // sAdhyase anyapadArthakI upalabdhi to donoM bhI prakArakI nizcita jAnI jA rahI hai| usa sAdhyake sAtha viruddha ho rahekA upalambha honA aura usa sAdhyase aviruddhakA upalambha honA, isa prakAra do bheda kiye jAte haiN| sAdhyakoTimeMse na ko nikAlakara usase viruddhakI upalabdhi samajha lenA / sAdhyAdanyasya hi tena sAdhyena viruddhasyopalabdhiraviruddhasya vA dvidhA kalpyate sA gatyaMtarAbhAvAt / vatra. kAraNa ki sAdhyase anyakI usa sAdhyakarake viruddha ho rahe kI upalabdhi aura sAdhyase aviruddhakI upalabdhi isa DhaMgase vaha upalabdhi do prakAra kalpita kI gaI hai| anya upAyakA abhAva hai| tinameM pahilIkA nirUpaNa karate haiN| pratiSedhe viruddhopalabdhirarthasya tdythaa| nAstyeva sarvathaikAMto'nekAMtasyopalaMbhataH // 245 //
Page #370
--------------------------------------------------------------------------
________________ tattvArthazlokavArtike yAvAnkazciniSedhotra sa sarvonupalaMbhavAn / yattadeSa viruddhopalaMbhostvanupalaMbhanam // 246 // ityayuktaM tathAbhUtazruteranupalaMbhanam / tanmUlatvAttathAbhAve pratyakSamanumAstu te // 247 // arthake niSedhako sAdhanepara niSedhya arthake viruddhakI upalabdhirUpa hetukA vaha udAharaNa isa prakAra hai ki sampUrNa prakAroMse ekAnta nahIM hai, kyoMki aneka dharmokI upalabdhi ho rahI hai| yahAM kisIkI zaMkA hai ki jisa kAraNa ki jitane bhI koI yahAM niSedha haiM, ve sabhI anupalambhayukta haiM, tisa kAraNa yaha ekAntase viruddha anekAntakA upalambha honA anupalaMbha ho jAo / AcArya kahate haiM ki yaha kahanA yuktirahita hai / kyoMki tisa prakAra hotA huA anupalambha sunA gayA hai| anupalambhakA mUla kAraNa pratyakSa hai / tisa prakAra na mAnanepara to tumhAre yahAM pratyakSapramANa anumAna ho jAo arthAt anekAntake pratyakSasvarUpa upalambhase ekAntoMkA abhAva anumita ho jAtA hai| aisI dazAmeM pratyakSa aura anumAna donoM pratiSThita bane rahate haiM, anyathA nhiiN| tathaivAnupalaMbhena virodhe sAdhite kacit / syAtsvabhAvaviruddhopalabdhivRttistathaiva vA // 248 // liMge pratyakSataH siddhe sAdhyadharmiNi vA kacit / liMgijJAnaM pravarteta nAnyathAtiprasaMgataH // 249 // gauNazcedvayapadezo'yaM kAraNasya phalestu nH| .. pradhAnabhAvatastasya tatrAbhiprAyavartanAt // 250 // tisa hI prakAra anupalambha karake kahIM virodhakA sAdhana karanepara svabhAva viruddhakI upalabdhikA vartanA hovegA jaise ki viziSTa uSNatAke anupalambhase agnikA abhAva ( virodha ) sAdhA jAtA hai / athavA tisa hI prakAra kisI sAdhyarUpa dharmase sahita ho rahe dRSTAntameM pratyakSa pramANa 'dvArA hetuke prasiddha ho jAnepara kahIM liGgIkA jJAna prvrtegaa| jJApakatva saMbaMdhase liMgasahita liMgI sAdhya kahalAtA hai / dUsare prakAroMse liMgIke jJAnoMkI pravRtti nahIM hai| kyoMki atiprasaMga doSa ho jAyagA arthAt dRSTAntameM vyAptikA grahaNa kiye vinA hI cAhe jisa atIndriya hetuse cAhe jisa sAdhyakA anumAna ho sakegA / yadi bauddha yoM kaheM ki yaha kAraNapanekA vyavahAra karanA gauNa hai / taba to hama jaina kaheMge ki hamAre yahAM phalarUpa kAryameM svabhAvapanekA vyapadeza gauNarUpase ho jAo ki usa svabhAvavAnke sAdhanemeM athavA svabhAvaviruddha hetukA virodhI bhAvake sAdhanemeM pradhAnarUAse abhiprAya varta rahA hai|
Page #371
--------------------------------------------------------------------------
________________ tattvArthacintAmaNiH khabhAvaviruddhopalabdhi nizcityAnupalabdherItarabhUtAM vyApyaviruddhopalabdhimudAharati: yahAMtaka niSedhyasAdhyake svabhAvase viruddhakI upalabdhikA nizcaya kara aba granthakAra anupalabdhise bhinnakharUpa ho rahI vyApyaviruddha-upalabdhikA udAharaNa dikhAte haiN| vyApakArthaviruddhopalabdhiratra niveditA / yathA na sannikarSAdiH pramANaM parasaMmatam // 251 // ajJAnatvAdativyAlenitvena miteriha / vyApakavyApakadviSTopalabdhiyamiSyate // 252 // syAtsAdhakatamatvena svArthajJaptau pramANatA / vyAptA yA ca tayA vyA jJAnAtmatvena sAdhyate // 253 // lage hAtha yahAM vyApaka arthase viruddha ho rahe kI upalabdhi bhI nivedana kara dI gaI hai| usakA udAharaNa yoM hai ki vaizeSika sAMkhya Adi paravAdiyoMke sammata ho rahe sannikarSa, indriyavRtti, kArakasAkalya, Adika ( pakSa) pramANa nahIM haiM ( sAdhya ), ajJAnarUpa honese ( hetu ) yahAM jJAnapane karake pramANatAkI vyApti ho rahI haiN| ajJAnako pramANa mAnanepara ativyApti doSa hai| arthAt ghaTa Adika bhI pramANa bana baiTheMge, jo ki iSTa nahIM hai| ataH pramANarahitapanA sAdhyameMse niSedha aMzako nikAlakara pramANapanarUpa. sAdhyake vyApaka. jJAnavase viruddha ajJAnapanakI upalabdhi vyApakaviruddha upalabdhi hai / athavA yaha ajJAnatva hetu vyApakavyApaka-viruddha upalabdhi iSTa kiyA gayA hai| pramANapanakA vyApaka pramitikA sAdhakatamapanA hai, aura pramitike sAdhakatamapanekA vyApakajJAnapanA hai / usa jJAnapaneke viruddha ajJAnatvakI upalabdhi ho rahI hai| sva aura arthakI jJapti karanemeM prakRSTa upakArakapanekarake jo pramANatA vyApta ho rahI hai, vahI pramANatA jJAnarUpapanese vyApta ho rahI hai| aura vyApakajJAnapaneke niSedhakharUpa ajJAnapanakarake pramANatvakA abhAva sAdha liyA jAtA hai| yadA pramANatvaM jJAnatvena vyAptaM sAdhyate'jJAnasya pramANatvetiprasaMgAt tadA tadviruddhasyAjJAnatvasyopalabdhiApakaviruddhopalabdhirbodhyA na sannikarSAdiracetanA pramANamajJAnatvAditi / yadA tu pramANatvaM sAdhakatamatvena vyAptaM tadapi jJAnAtmakatvena vyAptaM sAdhyate'sAdhakatamasya pramANatAnupapatterajJAnAtmakasya ca svArthamamitI sAdhakatamatvAyogAt / chidikriyAdAvevAjJAnAtmanaH parazvAdeH sAdhakatamatvopapatteH / tadA vyApakavyApakaviruddhopalabdhi: saivodAhartavyA //
Page #372
--------------------------------------------------------------------------
________________ 358 tattvArthazlokavArtike jisa samaya pramANapanA jJAnapanese vyApta ho rahA sAdhA jA rahA hai, ajJAnako pramANapanA mAnanese pradIpa, ghaTa, AdimeM atiprasaMga ho jAyagA, taba to usa niSedharahitasAdhyake vyApaka jJAnapanase viruddha ajJAnapanakI upalabdhirUpa hetu vyApakaviruddha upalabdhi samajha lenI cAhiye / acetana ho rahe sannikarSa Adika pramANa nahIM haiM ( pratijJA ), ajJAnapanA honese ( hetu ), isa anumAnameM vyApakaviruddha-upalabdhi hetu hai| kintu jaba pramANapanA pramitike sAdhakatamapanase vyApta ho rahA hai aura jJAnasvarUpase pramitikA sAdhakatamapanA vyApta ho rahA sAdhA jAtA hai| kyoMki pramitike asAdhakatamako pramANapanA nahIM banatA hai / tathA ajJAnasvarUpa padArthoko svArthokI pramitimeM sAdhakatamapanA ayukta bhI hai| hAM, chedana, takSaNa, prakAza, Adi kriyAoMmeM bhale hI ajJAnasvarUpa pharsA, vasUlA, pradIpa, Adiko sAdhakatamapanA yukta hai, taba to vahI anumAna vyApakavyApakaviruddha-upalabdhikA udAharaNa samajha lenA caahiye| kisI kisI saddhetumeM saddhetuoMke aneka guNa bhI raha jAte haiN| jaise ki vAyu jJAnavAn hai, sneha honese, isa anumAnake asaddhetumeM kaI hetvAbhAsa doSa sambhava rahe haiM / vyApakadviSThakAryopalabdhiH kaaryoplbdhigaa| zrutiprAdhAnyataH siddhA pAraMparyAdviruddhavat // 254 // . yathA nAtmA vibhuH kAye ttsukhaadyuplbdhitH| vibhutvaM sarvabhUrtArthasaMbaMdhitvena vastunaH // 255 // vyAsaM tena virodhIdaM kAyasaMbaMdhamAtrakaM / kAya eva sukhAdInAM tatkAryANAM vibodhanam // 256 // kArya upalabdhiko prApta ho rahI vyApakaviruddha kArya upalabdhi hetu bhI Agama pramANakI pradhAnatAse siddha ho rahI hai / jaise ki svabhAvaviruddha yA kAryaviruddha hetu siddha haiN| usI prakAra vyApaka yA vyApakakAraNa AdikI paramparA lagAnese bhI hetu bheda bana jAte haiN| jaise ki AtmA ( pakSa ) vyApaka nahIM hai ( sAdhya ), zarIrameM hI usake sukha, duHkha Adi guNoMkI upalabdhi ho rahI hai / vaizeSikoMne AtmA, kAla, AkAza, dikvastuoMkA vibhupanA sampUrNa pRthvI, jala, teja, vAyu, aura mana ina pAMca mUrta arthoke saMbaMdhIpanase vyApta ho rahA mAnA hai / usa vyApakapanase yaha kevala kAryase hI saMbaMdhI honApana viruddha hai / usa AtmAke kArya ho rahe sukha AdikoMkA zarIra hAmeM to vizada bodha ho rahA hai / ataH " sarvamUrtadravyasaMyogitvaM vibhutvam " aise niSedha karane yogya vibhupanakA vyApaka sampUrNa mUrtadravyoMse saMbaMdhIpanA hai / aura sarva mUrta saMbaMdhIpanase viruddha kevala zarIrameM hI saMbaMdhIpanA hai / usa kArya saMbaMdhIpanakA kAryazarIrameM hI sukha, duHkha, prayatna, AdikA upalambha honA hai / ataH yaha vyApakaviruddhakArya upalabdhi hetu hai|
Page #373
--------------------------------------------------------------------------
________________ tattvArthacintAmaNiH 359 nanu pradezavRttInAM teSAM saMvAdanaM kathaM / zarIramAtrasaMbaMdhamAtmano bhAvayetsadA // 257 // yato niHzeSamUrtArthasaMbaMdhavinivartanAt / vibhutvAbhAvasiddhiH syAditi kecitlacakSate // 258 // tadayuktaM manISAyAH saaklyenaatmnsthiteH| tacchUnyasyAtmatAhAnestAdAtmyasya prasAdhanAt // 259 // yahAM vaizeSikakI zaMkA hai ki vyApakapadArthoke guNa sampUrNa pradezoMmeM to hama logoMko nahIM dIkha sakate haiM, jaise ki vyApaka AkAzakA zabda kisI parimita dezameM hI sunA jAtA hai| jainoMke mata anusAra zarIrake hI parimANa mAnI gaI AtmAmeM bhI sampUrNa aMzoMmeM pIDA, sukha, Adi to kabhI kabhI anubhave jAte haiM / kintu eka eka pradezameM pIDAkA anubhava aneka bAra hotA rahatA hai| zirameM vedanA hai, peTameM pIDA hai, ghoMTuoMmeM vyathA hai, netrameM keza hai, hRdayameM gudagudIkA sukha hai| isa prakAra AtmAke eka eka aMzameM hI usake kAryokA upalambha hotA hai| vyApaka padArthoke sabhI aMzoMmeM rahanevAle sarvagatakAryokA upalambha honA to kaThina hai| hAM, vyApakadravyake pradezoMmeM varta rahe una sukha AdikoMkA acchA samvAdIjJAna ho rahA hai| vaha sadA AtmAke kevala zarIrameM hI saMbaMdhIpanako bhalA kaise samajhA sakatA hai ! jisase ki sampUrNa pAMcoM mUrta arthoke sAtha saMbaMdha honArUpa sarvagatapanakI vizeSatayA nivRtti ho jAnese AtmAmeM vyApakapanakA abhAva siddha ho jAya arthAt vyApaka AtmAke katipaya choTe choTe aMzoMmeM jAne jA rahe duHkha, sukha, Adika AtmAke vyApakapanakA bigADa nahIM kara sakate haiM / isa prakAra koI baDI aiMThake sAtha bakhAna rahe haiM / unakA yaha kathana ayukta hai| kyoMki buddhi nAmakA guNa AtmAke sakala aMzoMmeM vyAparahA mAnA gayA hai| usa buddhise rahita padArthIko AtmApanekI hAni hai| kAraNa ki AtmAkA buddhike sAtha tadAtmaka honA bhale prakAra sAdha diyA gayA hai / aura buddhi to zarIrameM hI varta rahe. AtmAmeM jAnI jA rahI hai| parIkSA de rahe vidyArthIke nikaTa guruke AtmAkI buddhi nahIM pahuMca rahI hai / ataH AtmAke sakala aMzoMmeM vyApa rahI buddhikI sthiti kevala zarIrameM hI ho rahI hai / ataH AtmA zarIrake parimANa hI hai| vyApaka nahIM hai| -- yadyapi zirasi me sukhaM pAde me vedaneti vizeSataH pradezavRttitvaM sukhAdInAmanubhUyate tadanubhavavizeSANAM ca tathApi jJAnasAmAnyasya sarvAtmadravyavRttitvameva, jJAnamAtrazUnyasyAtmavirodhAdatiprasakteriti sAdhitaM upayogAtmasiddhau / tato yukteyaM vyaapkviruddhkaaryoplbdhiH|
Page #374
--------------------------------------------------------------------------
________________ tattvArtha zlokavArtike mere zirameM sukha hai, mere pAMvameM vedanA hai, ityAdi vizeSarUpoMse AtmAke sukha AdikoMkA yadyapi pradezoMmeM vartanA anubhavA jA rahA hai| aura una sukha AdikoMke vizeSa samvedana honekA bhI akhaNDa AtmAke katipaya pradezoMmeM hI anubhava ho rahA hai, to bhI jJAnasAmAnyakA sampUrNa AtmA dravyake pradezoMmeM vartanA hI siddha hai| jo padArtha sAmAnyajJAnase bhI rahita hai, usake AtmapanakA virodha hai / kyoMki jJAnarahitako bhI yadi AtmA mAna liyA jAyagA to Dela, kaTorA, Adi jaDa padArtho meM bhI AtmApanekI ativyApti ho jAvegI / isa bAtako hama upayogasvarUpa AtmAko sAdhate samaya siddha kara cuke haiM / tisa kAraNa AtmAko avyApaka sAdhaneke liye diyA gayA " kAryameM hI sukha AdikakI upalabdhirUpa hetu vyApakaviruddha-kArya upalabdhi hai / yaha yuktioMse bharapUra hai"| viruddhakAryasaMsiddhirnAstyekAMtenapekSiNya / nekAMte'rthakriyAdRSTerityevamavagamyate // 260 // viruddha kArya upalabdhikA udAharaNa isa prakAra jAnA jAtA hai ki apekSArahita ekAntameM kisI bhI kAryakI bhale prakAra siddhi nahIM hai| ataH apekSAoMse rahita ho rahA sarvathA ekAnta nahIM hai| kyoMki aneka dharmose yukta ho rahe padArthameM arthakriyAkA honA dekhA jA rahA hai| yahAM kavisaGketakI nahIM apekSA kara naiyAyika AcAryane dvitIyapAda aura tRtIyapAdameM sandhi kara dI hai| nirapekAMtena hyanekAMto viruddhastatkAryamarthakriyopalabdhiniSedhyasyAbhAvaM sAdhayati / kAraNa ki apekSAoMse rahita ho rahe ekAntase anekAnta viruddha hai| usa anekAnta arthakA kArya arthakriyAkI upalabdhi hai / vaha niSedha karane yogya ekAntake abhAvakA sAdhana karA detI hai| ataH sAdhya koTimeMse abhAvako nikAlakara usa niSedhyase viruddha arthake kAryakI saMsiddhi honese yaha viruddhakArya-upalabdhirUpa hetu hai| kAraNArthaviruddhA tUpalabdhirjJAyate yathA / nAstimithyAcaritraM me samyagvijJAnavedanAt // 261 // taddhi mithyAcaritrasya kAraNaM vinivartayet / mithyAjJAnanivRttistu tasya tadvinivartikA // 262 // kAraNarUpa arthase viruddhakI upalabdhi to isa udAharaNa dvArA jAna lI jAtI hai ki mere pAsa mithyAcAritra nahIM hai (pratijJA ), kyoMki samyakjJAna prakAza rahA hai (hetu ) / isa anumAnameM niSedha karane yogya mithyAcAritrakA kAraNa mithyAjJAna hai / usa mithyAjJAnake viruddha ho rahe
Page #375
--------------------------------------------------------------------------
________________ tatvArthacintAmaNiH samyakjJAnakI upalabdhi ho rahI hai| ataH vaha samyak jJAnakA,prakAza mithyAcAritrake kAraNa mithyAjJAnakI nivRttiko karAvegA aura mithyAjJAnakI nivRtti to usa mithyAcAritrakI vizeSarUpase nivRtta karAnevAlI ho jaaygii| nanu ca samyagvijJAnAnmithyAjJAnanivRtcirna mithyAcAritrasya nivRttikA prAdurbhUtasamyagjJAnasyApi puMso'cAritraprasiddhaH pUrvasya lAbhe bhajanIyamuttaramiti vacanAdanyathA tadvayAghAtAditi cenna, mithyAcAritrasya mithyAgamAdijJAnapUrvasya paMcAgnisAdhanAdeniSedhatvAt / cAritramohodaye sati nivRttipariNAmAbhAvalakSaNasyAcAritrasya tu niSedhyatvAniSTe mohodayamAtrApekSitvasya tu dvayorapyacAritramithyAcAritrayorabhedena vacanamAgame vyavasthitiviruddhameva mithyAdarzane mithyAcAritrasyAMtarbhAvAca mithyAjJAnavat // ___ yahAM zaMkA hai ki samyagjJAnase mithyAjJAnakI nivRtti avazya ho jAtI hai| kintu mithyAjJAnakI nivRtti to mithyAcAritrakI nivRtti karAnevAlI nahIM ThaharatI hai| kyoMki jisa AtmAke samyagjJAna utpanna bhI ho gayA hai, usake bhI caturtha-guNasthAnameM acAritrakI prasiddhi ho rahI hai / " evaM pUrvasya lAbhe bhajanIyamuttaram " pUrvake samyagjJAnake lAma honepara bhI uttaravartI cAritra bhajanIya hai| arthAt samyagjJAna ho jAya aura cAritra hoya mI athavA nahIM bhI hoya, aisA mUlasUtra anusAra bakhAnegaye vArtika zAstroMmeM kahA gayA hai| anyathA yAnI samyagjJAnake honepara samyakcAritrakI bhI siddhi mAnI jAyagI taba to usa akalaGkavacanakA vyAghAta hotA hai / ataH samyagjJAnake ho jAnese mithyAcAritrakA niSedha nahIM sAdhA jA sakatA hai| aba AcArya kahate haiM ki isa prakAra to nahIM kahanA / kyoMki samyakjJAna hetuse mithyAAgama, mithyAupadeza, hiMsApoSakaveda, Adike jJAnoMko kAraNa mAnakara utpanna honevAle paMca anisAdhana, peDoMpara ulTA laTakanA, eka hAthako Upara hI uThAye rakhanA, nakha jaTA baDhA lenA, Adika mithyAcAritroMkA niSedha kiyA gayA hai / arthAt mithyAtva, anaMtAnubaMdhI aura mizraprakRtikA udaya honepara ho rahe mithyAcAritra yA mizracAritrakA samyagjJAnase niSedha sAdhA jAtA hai / apratyAkhyAnAvaraNa, pratyAkhyAnAvaraNa Adi cAritramohanIyakarmakA udaya hote saMte ho rahe nivRttipariNAmoMke amAvasvarUpa acAritrakA to niSedhyapanA aniSTa hai| hA sAmAnyarUpase mohanIyakarmake udayakI apekSA rakhanevAlApanakA to acAritra aura mithyAcAritra donoMmeM bhI abheda karake AgamameM prarUpaNa kahA gayA hai| athavA mithyAcAritra aura acAritrakA abheda karake kathana karanA to AgamameM kI gaI vyavasthAke viruddha hI paDatA hai / dUsarI bAta yaha hai ki mithyAdarzanameM mithyAjJAnake samAna mithyAcAritrakA antarbhAva kiyA gayA hai / ataH mithyAjJAnakI nivRtti mithyAcAritrako nivRtta karAvegI hI, uttaravartI guNa bhajanIya hai| yaha vizeSacAritrakI apekSAse kathana hai| ataH acAritrake hote huye bhI samyagjJAnase mithyAcAritrakI nivRtti jAna lI jAtI hai| kaI caturamanuSya paMDita na hote huye bhI mUrkha nahIM hote haiN| 46
Page #376
--------------------------------------------------------------------------
________________ 262 tatvArtha loka vArtike kAraNadviSTakAryopalabdhiryAthAtmyavAktataH / tasya tenAvinAbhAvAt pAraMparyeNa tattvataH // 263 // kAraNaviruddha kArya upalabdhikA udAharaNa yoM samajhanA ki mere mithyAcAritra nahIM hai / kyoMki satyArthavacana bolanA ho rahA hai / vastutaH vicArA jAya to usa yathArtha vacanakA usa mithyAcAtrike abhAva ke sAtha paramparAse avinAbhAva ho rahA hai / ataH yaha hetu sAdhyakA bhale prakAra jJApaka hai| nAsti mithyAcAritramasya yAthAtmyavAkkAditi kAraNaviruddha kAryopalabdhiH mithyAcAritrasya hi niSedhyasya kAraNaM mithyAjJAnaM tena viruddhaM samyagjJAnaM tasya kArya yAthAtmyavacanaM nirmAya suvivecitaM niSedhyAbhAvaM sAdhayatyeva vyabhicArAbhAvAt // isa jIvake mithyAcAritra nahIM hai ( pratijJA ), yathArthasvarUpa vacanaprayoga honese ( hetu ), isa anumAna meM diyA gayA hetu kAraNaviruddha kAryaupalabdhirUpa hai| kyoMki niSedha karane yogya mithyAcAritrakA kAraNa mithyAjJAna hai / usa mithyAjJAnase viruddha samyagjJAna hai / usa samyajJAnakA kArya yathArthavacana kahanA hai / ataH samyajJAnadvArA banAyA jAkara vaha yathArtha vacana hetu bhale prakAra vivecana kiye gaye niSedhya mithyAcAritrake abhAvako sAdha detA hI hai / koI vyabhicAra, asiddha, Adi doSa nahIM Ate haiM / kAraNa vyApaka dviSTopalabdhirnAstinirvRtiH / sAMkhyAderjJAnamAtropagamAditi yathekSyate // 264 // nirvRteH kAraNaM vyAptaM dRSTyAditritayAtmanA / tadviruddhaM tu vijJAnamAtraM sAMkhyAdisammatam // 265 // niSedharahita sAdhya ke kAraNake vyApakase virodha rakhanevAlekI upalabdhi hetukA udAharaNa isa prakAra pahicAnA jAtA hai ki sAMkhya, akSapAda, kaNAda Adike yahAM mokSa nahIM banatI hai, kyoMki unhoMne akele tatrajJAnako hI muktikA kAraNa svIkAra kiyA hai / arthAt ratnatrayase muktisaMpAdana kiyA jAtA hai / akele jJAnase to mokSa nahIM ho pAtI hai| isa anumAnameM niSedha karane yogya muktikA kAraNa samyagdarzana, samyagjJAna, samyak cAritra isa tritayasvarUpase vyApta ho rahA hai / aura usa ratnatraya se akelA vijJAna to viruddha paDatA hai, jo ki sAMkhya naiyAyika Adi vAdiyoM kI sammatimeM ArahA hai | sAMkhyoMne " tattvajJAnAnmokSaH " prakRti aura puruSakA medajJAnarUpa-tatvajJAna se mokSa honA abhISTa kiyA hai / naiyAyikoMne duHkha - janma-pravRtti Adi sUtra dvArA tatvajJAna hIko mokSakA kAraNa mAnA hai / vaizeSika, yoga, Adi vAdiyoMkI bhI yahI dazA hai| /
Page #377
--------------------------------------------------------------------------
________________ tatvArthacintAmaNiH na hIyaM kAraNavyApakaviruddhopalabdhirasiddhA niSedhasya nirvANasya hetorvyApakasya samyagdarzanAditrayAtmakatvasya nizcayAt tadviruddhasya jJAnamAtrAtmakatvasya sAMkhyAdibhiH svayaM saMmatatvAt // yaha kAraNavyApakaviruddha upalabdhi hetu asiddha nahIM hai, arthAt pakSameM vartta rahA hai| kyoMki niSedha karane yogya nirvANakA kAraNa mokSamArga hai / usa mokSamArgakA vyApaka samyagdarzana, jJAna, cAritra ina tInoMkI ekatAsvarUpa hai, aisA isakA nizcaya ho rahA hai| usa ratnatrayase viruddha akele jJAnasvarUpako hI sAMkhya AdikoMne svayaM mokSakA kAraNa sammata kiyA hai| kAraNavyApakadviSTakAryadRSTistu tdvcH| samyagvivecitaM sAdhyAvinAbhAvi pratIyate // 266 // . isI kahe huye hetumeM kArya lagAkara kAraNavyApakaviruddha kAryaupalabdhikA udAharaNa to isa prakAra hai ki sAMkhya AdikoMke yahAM mokSa nahIM banatI hai| kyoMki unake yahAM mokSakA kAraNa akele jJAnakA hI vacana sunA jAtA hai / yaha hetu apane sAdhyake sAtha avinAbhAva rakhanevAlA pratIta ho rahA hai / isakA hama bhale prakAra vivecana kara cuke haiM / athavA bhale prakAra vicAra kara liyA gayA sAdhyase avinAbhAvI hetu apane sAdhyako sAdhanevAlA pratIta ho rahA hai| sAMkhyAdernAsti nirvANa jJAnamAtrapacanazravaNAditi kAraNavyApakaviruddhakAryopalabdhi: pratyeyA suvivecitasya kAryasya saadhyaavinaabhaavsiddhH| sAMkhya Adi prativAdiyoMke yahAM mokSa nahIM ho pAtI hai / kyoMki unake yahAM mokSake kAraNoMmeM akele jJAnakA hI vacana sunA jAtA hai / isa prakAra kAraNavyApakaviruddha-kAryaupalabdhi samajha lenI cAhiye / niSedha karane yogya nirvANakA kAraNa mokSamArgarUpa pariNAma hai| usakA vyApaka ratnatraya hai / ratnatrayake viruddha akelA jJAna hai / usa akele jJAnakA kArya unake zAstroMmeM muktike kAraNa akele jJAnakA hI vacana sunA jAtA hai / pratipAdakake jJAnakA kArya pratipAdakakA vacana hai| acche prakAra vivecana kara diyA gayA, kArya to sAdhyake sAtha avinAmAva rakhatA huA siddha ho jAtA hai| dRSTA sahacaradviSTopalabdhistadyathA mayi / nAsti matyAdyavijJAnaM tattvazraddhAnasiddhitaH // 267 // sahacAriniSedhena mithyAzraddhAnamIkSitam / tannihaMtyeva tadghAti tattvazraddhAnamaMjasA // 268 //
Page #378
--------------------------------------------------------------------------
________________ 264 tattvArthazlokavArtike tadabhAve ca matyAdyavijJAnaM vinivartate / matijJAnAdibhAvena tadAsya pariNAmataH // 269 // . .. pratiSedha karane yogya arthAt jisa sAdhyadalameMse abhAva aMza choDa diyA gayA hai, aise sAdhyake sahacArIke viruddhakI upalabdhirUpa hetu dekhA gayA hai| usakA udAhaNa isa prakAra hai ki mujhameM mati Adika ajJAna yAnI kumati, kuzruta, vibhaMga, yA tIsare guNasthAnake mizrajJAna nahIM haiM, kyoMki jIva Adi tattvArthoke zraddhAnakI siddhi ho rahI hai| yahAM sahacArIke niSedha karake mithyAzraddhAna dekhA jA cukA hai| ataH niSedhya kujJAnoMke sAtha caranevAle mithyAzraddhAnase viruddha tattvazraddhAnakI siddhi dekhI jAtI hai / tisa kAraNa usa mithyAzraddhAnako ghAtanevAlA tattvazraddhAna usa mithyAzraddhAnako zIghra naSTa kara detA hI hai| aura mithyAzraddhAnakA abhAva ho jAnepara kumati, kuzruta, vibhaMga, AjJAnoM kI vizeSatayA nivRtti ho jAtI hai| kyoMki usa samaya tattvazraddhAnake honepara isa kujJAnakA hI uttarakAlameM sumati, suzruta, aura avadhijJAnaparyAya karake pariNamana ho jAtA hai| jaise ki zreSTha auSadhike sevanase dUSitarakta, mAMsa AdikA hI samIcIna puSTa, baliSTha, rakta, mAMsa Adi pariNAma ho jAtA hai| ___ sahacaraviruddhopalabdhirapi hi gamikA pratIyate iti prsiddhaasau| - sahacaraviruddha upalabdhi bhI apane sAdhyakI jJApikA ho rahI hai| isa kAraNa vaha bhI hetuke bhedoMmeM prasiddha ho rahI ginI jAtI hai| tathA shcrdvissttkaarysiddhiniveditaa| prazamAdivinirNItestannAsmAkhiti sAdhane // 270 // isa hI sAdhyavAle anumAnameM sahacara viruddha kArya upalabdhikA nivedana kara diyA gayA samajha lenA, jo ki hama dhArmika jaina logoMmeM kujJAna nahIM hai (pratijJA ) kyoMki prazama, saMvega, anukampA Adi guNoMkA vizeSarUpase nirNaya ho rahA hai ( hetu), isa prakAra sAdhanepara ghaTita ho jAtI hai| niSedha karane yogya matyajJAna AdikA sahacArI mithyAzraddhAna hai / usase viruddha tattvazraddhAna hai| usakA kArya prazama Adi guNoMkI siddhi hai| tasminsahacaravyApi viruddhasyopalaMbhanam / sadarzanatvanirNIteriti tajjJairudAhRtam // 271 // usa pUrvokta sAdhyako sAdhanemeM hI samyagdarzanapanekA nirNaya karanArUpa hetu lagA denese sahacara vyApaka viruddhakI upalabdhi ho jAtI hai / isa prakAra anumAnavettA vidvAnoMne udAharaNa diyA hai|
Page #379
--------------------------------------------------------------------------
________________ tattvArthacintAmaNiH arthAt hama logoMmeM matyajJAna Adika nahIM haiN| kyoMki samyagdarzakA nirNaya ho rahA hai| yahAM kujJAnoMkA sahacArI mithyAzraddhAna hai, mithyAzraddhAnakA vyApaka mithyAdarzana hai| usake viruddha samyagdRSTipanekI upalabdhi ho rahI hai| tadetatsahacaravyApi dviSTakAryopalaMbhanam / pramANAdipratiSThAnasiddheriti nibudhyatAm // 272 // isI anumAnameM pramANa, prameya, vastutva, AtmA Adi tatvoMkI pratiSThApUrvaka siddhi honese isa prakAra hetu lagA denese yaha sahacaravyApakaviruddha kArya upalabdhi samajha lenI cAhiye / vaha isa prakAra hai ki niSedhya kujJAnoMkA sahacara mithyAzraddhAna hai, usakA vyApaka mithyAtva hai| usakA viruddha samyagdRSTipanA hai / samyagdRSTipanakA kArya pramANa, pramAtA, saMvara, nirjarA, Adi tattvoMkI pratiSThA karanA hai, tisa kAraNa yaha sahacara-vyApakaviruddha-kAryaupalabdhihetu hai| sahacArinimitvena viruddhsyoplNbhnN| tannAstyasmAsu dRgmohaH pratipakSopalaMbhataH // 273 // niSedhya sAdhyake sahacArIke nimitta kAraNase viruddha ho rahekI upalabdhirUpa nyArA hetu hai| usakA udAharaNa yoM hai ki ahaMtadevakI upAsanA karanevAle hama Adi logoMmeM darzanamohanIyakarmakA udaya nahIM hai / kyoMki usake pratipakSI samyagdarzanarUpa pariNAmoMkI upalabdhi ho rahI hai| yahAM niSedha yogya darzanamohanIya udayakA sahacArI kumatijJAna hai| usakA nimittakAraNa mithyAzraddhAna hai / usake viruddha samyagdarzana pariNAmoMkI upalabdhi ho rahI hai| yatheyaM sahacaraviruddhopalabdhirnAsti mayi matyAdhajJAnaM tattvazraddhAnopalabdheriti tathA sahacaraviruddhakAryopalabdhiH prazamAdinizciteriti sahayaravyApakIvaruddhopalabdhiH saddarzanatvanizciteriti sahacaravyApakaviruddhakAryopalabdhiH pramANAdivyavasthopalabdheriti sahacarakAraNavirudopalabdhirdarzanamohamatipakSapariNAmopalabdheriti nibudhyatAM mtyaadyjnyaanlkssnnnissedhyaabhaavaavinaabhaavmtiitervishessaat| jisa prakAra yaha sahacaraviruddha upalabdhi hai| yaha vizeSa spaSTIkaraNa yo samajha lenA ki mujhameM mati, zruta, avadhike pratikUla ajJAna nahIM haiN| kyoMki tattvoMke zraddhAnakI upalabdhi ho rahI hai, yaha hetu hai, usI prakAra sahacaraviruddha-kAryaupalabdhi hetu prazama AdikA nizcaya honA hai| tathA saddarzanapanekA nizcaya yaha hetu sahacaravyApaka-viruddha upalabdhi hai / aura pramANa AdikI vyavasthAkA upalambha honA yaha sahacaravyApaka-viruddhakAryaupalabdhi hetu hai / tathaiva darzanamohanIyake pratipakSI pariNAmoMkI upalabdhi yaha hetu to sahacarakAraNaviruddha-upalabdhi hai, aisA
Page #380
--------------------------------------------------------------------------
________________ tasvArthazlokavArtika samajha lenA cAhiye / kyoMki mati AdikoMkA ajJAnasvarUpa niSedhyake abhAvarUpa sAMdhyake sAtha ina hetuoMke avinAbhAva pratIta honekA koI antara nahIM hai / arthAt ukta hetuoMkA apane sAdhyake sAtha avinAmAva vizeSatArahita hokara pratIta ho rahA hai| ityevaM tadviruddhopalabdhibhedAH prtiitigaaH| - yathAyogamudAhAryAH svayaM tattvaparIkSakaiH // 274 // .... ityAdi DhaMgase usa viruddha upalabdhike pratItimeM ArUDha ho rahe, bhedoMke yathAyogya udAharaNa tattvoMkI parIkSA karanevAle vidvAnoMkarake svayaM samajha lene cAhiye / granthavistArake bhayase yahAM adhika udAharaNa nahIM likhe haiM / vyutpanapuruSa una udAharaNoMkI svayaM UhA kara sakate haiM / __ityevaM niSiddha viruddhopalabdhibhedAzcaturdazodAhRtAH pratItimanusaraMti kAryakAraNa svabhAvopalabdhirbhedatrayavattato yathAyogamanyAnyudAharaNAni lokasamayaprasiddhAni parIkSakairupadarzanIyani prtiitidaayopptteH| ___ isa pUrvokta prakAra niSedhayukta sAdhya karanepara viruddha-upalabdhike caudaha udAharaNa kahe jA cuke haiM / ve sabhI bheda kAryopalabdhi, kAraNaupalabdhi, svabhAvaupalabdhi, ina tIna bhedoMke samAna pratItikA anusaraNa kara rahe haiM / arthAt kAraNa, bhAva, Adiko sAdhanemeM kArya, svabhAva Adika hetu jaise pratIta haiM, usI prakAra niSedhako sAdhanemeM viruddha upalabdhike bheda bhI pratIta kiye jA rahe haiM / tisa kAraNa parIkSaka vidvAnoMkarake yogyatA anusAra anya bhI loka aura zAstrameM prasiddha ho rahe udAharaNa dikhalA dene cAhiye / kyoMki udAharaNose pratItikI dRDhatA siddha ho jAtI hai / sAdhAraNa buddhiko rakhanevAle puruSa bhI udAharaNoMse kaThina prameyoMko jAna jAte haiM / yahAMtaka do sau cavAlIsavIM vArtikameM kahI gayI pahilI viruddha--upalabdhikA vistAra khaa| saMmati sAdhyenAviruddhasyAkAryakAraNenArthasyopalabdhibhedAn vibhajya pradarzayannAha isa samaya sAdhya arthase aviruddha ho rahe aura kArya, kAraNapanese rahita arthakI upalabdhike bhedoMkA vibhAga kara pradarzana karate hue, AcArya mahArAja kahate haiM / arthAta tIsare akAryakAraNahetukA vistAra kahA jAtA hai| sAdhyArthenAviruddhasya kAryakAraNabhedinaH / upalabdhistridhAmnAtA prAksahocaracAriNaH // 275 // sAdhyarUpa arthake sAtha avirodhako prApta ho rahe aura kAryakAraNapanese bhedavAn ho rahe hetukI upalabdhi tIna prakArako pUrvAcArya sampradAya anusAra mAnI gaI hai| vaha pUrvacara, sahacara aura uttaracarabhedoMmeM vibhakta hai|
Page #381
--------------------------------------------------------------------------
________________ tatvArthacintAmaNiH tatra pUrvacarasyopalabdhiH siddhAntavedinAm / yathodeSyati nakSatraM zakaTaM kRttikodayAt // 276 // tina tIna bhedoMmeM pUrvacarahetukI upalabdhikA to siddhAnta jAnanevAloMke yahAM yaha udAharaNa pradarzita kiyA hai ki eka muhUrtake pIche rohiNI nakSatrakA udaya hovegaa| kyoMki kRttikA nakSatrakA udaya abhI huA hai / yahAM azvinI, bharaNI, kRttikA, rohiNI, isa kramake anusAra zakaTa udayakA pUrvacArI kRttikAkA udaya hai|| pUrvacAri na niHzeSaM kAraNaM niyamAdapi / kAryAtmalAbhahetUnAM kAraNatvaprasiddhitaH // 277 // na rohiNyudayastu syAdamuSmin kRttikodayAt / tadanaMtarasaMdhitvAbhAvAtkAlAntarekSaNAt // 278 // pUrvameM rahanevAle sampUrNa hI padArtha kAraNa nahIM huA karate haiN| jisase ki yaha kRttikA udaya hetu bhI kAraNa hetumeM garmita ho jaay| kyoMki jo pUrvavartI hote huye niyamase kAryake AtmalAma karane meM kAraNa bhI ho rahe haiM, unako kAraNapanekI prasiddhi hai / sahAranapurase zikharajIko jAnepara pahile madhyameM ayodhyA paDatI hai / etAvatA saMmedazikharakA kAraNa ayodhyA nahIM hai| nahIM to kalakattA yA ArAvAloMko bhI ayodhyA avazya paDatI / relagADI mAneke prathama siganala giratA hai| kintu vaha relagADIko khIcanemeM kAraNa nahIM hai| madhyAnhake prathama prAtaHkAla hotA hai| parantu inakA kAryakAraNabhAva nahIM hai| hAM, pUrvacara uttaracarapanA hai / dUsarI bAta yaha hai ki anvaya, vyatirekase kAryakAraNabhAvakA nirNaya kiyA jAtA hai / kRttikA udaya honese usa samayameM rohiNIkA udaya to nahIM hai| kyoMki usa kRttikA udaya ke avyavahita uttarakAlameM zakaTa udayakA sammelana nahIM dekhA jAtA hai| kintu muhUrta pIche anyakAlameM zakaTakA udaya honA dekhA jAtA hai| ataH zakaTa udaya aura kRttikA udaya kAryakAraNabhAva nahIM honese kRttikA udayakA kAraNa hetuoMmeM aMtarbhAva nahIM ho sakatA hai| viziSTakAlamAsAdya kRttikAH kurvate yadi / zakaTaM bharaNiH kiM na tatkaroti tathaiva ca // 279 // - yadi bauddha yoM kaheM ki sabhI kAraNa avyavahita uttarakSaNameM hI kAryako thoDe hI kara dete haiN| anya sAmagrIke juTane yA svayaMke paripaka honeke liye avasarakI AkAMkSA rakhate huye ve kAraNa kAryoko karate haiM / ataH kRttikA nakSatrakA udaya bhI viziSTakAlako prApta hokara zakaTake udayako
Page #382
--------------------------------------------------------------------------
________________ 368. svArtha lokavArtike kara detA hai / taba to hama jaina kahate haiM ki eka muhUrttakA vyavadhAna dekara jaise kRttikA rohiNIko kara detI hai, vaise hI do muhUrttakA vyavadhAna dekara bharaNI aura tIna muhUrttakA vyavadhAna dekara azvinInakSatra hI zakaTa ( rohiNI ) ko kyoM nahIM tisa hI prakAra udayarUpa banA dete haiM / kaI tArAoM kA samudAya hokara kRttikA nakSatra banA hai / ataH kRttikA zabda bahuvacanAnta prayukta kiyA gayA hai / trilokasAra meM "kittiyapahudisu tArA chappaNa tiya eka " yoM kRttikAmeM chaha tAre mAne haiM / I vyavadhAnAdahetutve tasyAstatra ka vAsanA / smRtiheturvibhAvyeta tatta evetyavartinam // 280 // samaya bahutakAla pahile ho cukI vahAM adhika vyavadhAna ho jAnese azvinI, bharaNIko yadi usa rohiNIke udayakA hetupanA na mAnoge taba to hama kaheMge ki dhAraNa nAmaka anubhava karate vAsanA bhalA adhika kAla pIche honevAlI smRtikA kAraNa kahAM samajhI jAvegI ! arthAt adhika kAla pahile ho cukIM dhAraNAjJAnasvarUpa vAsanAyeM varSoM pIche honevAlI smRtikI kAraNa tuma bauddhoMke yahAM tisa hI kAraNa yAnI bahuta vyavadhAna paDa jAnese nahIM bana skeNgii| isa prakAra kAryameM vyApAra karate huye nahIM vartta rahe padArthako kAraNa nahIM mAnanA cAhiye / kAraNaM bharaNistatra kRttikA sahakAriNI / yadi kAlAMtarApekSA tathA sthAdazvinI na kim // 281 // kRttikAko sahakAri kAraNa banAtI huI bharaNI bhI usa zakaTake udayameM yadi kAraNa mAna lI jAvegI taba to kucha aura bhI anyakAlakI apekSA rakhatI huI arthAt maraNI aura kRttikAko saha kArIkAraNa mAnatI huI azvinI bhI tisI prakAra zakaTakA kAraNa kyoM na ho jAya ! yoM to koI vyavasthA nahIM Tika sakegI, pola maca jAyagI / mUrkha bhI paMDitakI thoDI sahAyatA prApta kara vyAkhyAtA YA pAThaka bana jAyagA / kachuA bhI hiraNakI sahakAritAse lambI dauDa lagA legA / dharmAtmAoM ke / vimAnoM ko pakaDakara pApIjana bhI svargaukI cahala pahalakA Ananda bhoga leMge / pitAmahaH pitA kiM na tathaiva prapitAmahaH / sarvo vAnAdisaMtAnaH sUnoH pUrvatvayogataH // 282 // jisa prakAra putrakA kAraNa pitA hai, tisa hI ke samAna pitAmaha ( bAbA ) athavA prapitAmaha ( paDabAbA ) bhI bApa kyoM nahIM ho jAve evaM putrake pUrvameM rahanepanakA sambaMdha honese sabhI saikaDoM hajAroM pIDiyAM aura pahilekI anAdi saMtAna bhI putrakA bApa bana jAveMgIM jo ki mAnI nahIM gaI haiN|
Page #383
--------------------------------------------------------------------------
________________ tattvArthacintAmaNiH svarUpa lAbha hetozcet pitRtvaM netarasya tu / prAk zakaTasya mA bhUvan kRttikA hetavastathA // 283 // yadi putra svarUpako lAbha karAne meM kAraNa ho rahe pahilI pIDImeM honevAle janakako hI pitApana hai, anya bAbA Adiko pitApanA nahIM hai, tabhI to mAtAko dAdI paradAdIpanakA prasaMga dUra ho jAtA hai / isa prakAra kahanepara to pUrvakAlameM vartta rahI kRttikA bhI tisa hI prakAra zakaTakA kAraNa nahIM hove / nyAya sarvatra ekasA honA cAhiye / pUrvapUrva carAdInAmupalabdhiH pradarzitA / pUrvAcAryopalaMbhena tato nAthAMtaraM matam // 284 // 369 pUrvavarttI nakSatroM ke bhI pahale caranevAle AdikoMkI upalabdhi bhI isa pUrvacara nAmake bhedase hI dikhalAdI gayI hai / pUrva AcAryoMne isI prakAra dekhA hai / athavA pUrvase bhI pUrvacaranevAle nakSatra AdikoM meM pUrvacarapanA dekhA jAtA hai / tisa kAraNa ve pUrvacara hetuse bhinna hetu nahIM mAnI gayI haiM / jaise ki do muhUrta pIche rohiNI kA udaya hogA, kyoMki bharaNIkA udaya ho rahA hai / athavA isa cAkake Upara koza bana jaavegaa| kyoMki isa samaya chatra bana gayA hai / kumhAra dvArA cAkapara ghaDA banAne pahile miTTIkI zivaka ( piMDI ) chatra ( hAthase cauDA chattA banAnA ) sthAsa ( kucha UMcekI ora cauDAI karanA ) koza ( miTTI meM saravA sarIkhA banAnA ) kuzUla ( UMcA uThAkara bhIteM banAnA ) avasthAyeM racI jAtI haiM / punaH thoDI kriyA karanese ghaTa bana jAtA hai / ataH koza paryAyake pUrva meM sthAsa hai aura svAsake pahile mRttikAkI chatraparyAya hai / sahacAryupalabdhiH syAtkAyazcaitanyavAnayam / viziSTasparzasaM siddheriti kaizvidudAhRtam // 285 // aba sahacara upalabdhi hetukA udAharaNa dete haiM ki yaha zarIra ( pakSa ) caitanyayukta hai / arthAt mRta nahIM hai ( sAdhya ) jIvita puruSoM meM pAye jAnevAle viziSTa prakArake sparzakI acchI siddhi ho rahI hai ( hetu ) isa prakAra kinhIM vidvAnoMne sahacara upalabdhikA udAharaNa diyA hai / Ayurveda, yA zArIrika zAstrako jAnanevAle vidvAn caitanya aura sparzavizeSakA sahacarapanA jAnate hai / kArye heturayaM neSTaH samAnasamayatvataH / svAtaMtryeNa vyavasthAnAdvAmadakSiNazrRMgavat // 286 // yaha sahacara hetu kAryahetumeM garbhita ho jAya aisA iSTa nahIM hai / kyoMki ina donoM kA samaya samAna hai / sAtha sAtha rahanevAle sAdhya aura hetu svataMtratAse vyavasthita ho rahe haiM / jaise ki gauke 47
Page #384
--------------------------------------------------------------------------
________________ tattvArthazlokavArtike mastakapara bAMye orakA aura dAhine orakA sIMga sAtha rahakara svataMtra vyavasthita haiM / pahile aura pIche samayoMmeM honevAloMmeM kAryakAraNabhAva sambhavatA hai, sAtha rahanevAloMmeM nahIM / ataH yaha sahacara hetu kAryahetuse nirAlA hI hai|| ekasAmagyadhInatvAttayoH syAtsahabhAvitA / kvAnyathA niyamastasyAstatonyeSAmitIti cet // 287 // naikadravyAtmatatvena vinA tasyA virodhtH| sAmagyekA hi tadvyaM rasarUpAdiSu sphuTam // 288 // bauddha kahate haiM ki eka sAmagrIke adhIna honese yadi una Dere sIdhe sIMgoMmeM sahabhAvIpanA mAnA jAya, anyathA usa sAmagrIkA niyama bhalA kahAM mAnA jAyagA ? / usase minoMkA niyama to kahIM bhI na banegA / arthAt sahacara hetuoMmeM bhI kAryakAraNabhAva mAna lo / tabhI to eka sAmagrIke anusAra unameM sahacarapanA bana jAtA hai / granthakAra kahate haiM ki yaha bauddhoMkA kahanA to ThIka nahIM hai / kyoMki eka dravyasvarUpa ho jAnArUpa tattvake vinA usa sAmagrIkA virodha hai / kAraNa ki vaha dravya hI to eka sAmagrI hai| yaha rUpa rasa AdikoMmeM spaSTa dekhA jAtA hai / aisI dazAmeM rasa, rUpa, AdikoMkA kAryakAraNabhAva kaisA ! / na ca tasyAnumA khaadymaanaadrsvishesstH| samAnasamayasyaiva rUpAderanumAnataH // 289 // kAryeNa kAraNasyAnumAnaM yenedamucyate / kAraNenApi rUpAdestato dravyeNa nAnumA // 290 // rasase rUpakA anumAna karate samaya vaha kAryase kAraNakA anumAna nahIM hai| kintu sahacara hetu hai / nIMbUke cATa liye jA rahe rasavizeSase samAna samayavAle hI rUpa AdikA anumAna honA dekhA jAtA hai / bauddhoMne bhI pratyakSa huye rasase rUpasAmagrIkA anumAna kara punaH rUpakA anumAna na honA mAnA hai / jisa bauddhane isako kArya dvArA kAraNakA jJAna honArUpa anumAna kahA hai, usake yahAM kAraNakarake bhI rUpa AdikA athavA tisa hI kAraNadravyakarake rUpa AdikA anumAna honA nahIM bana sakegA / bauddhoMne kAraNahetu to svIkAra nahIM kiyA hai| samAnakAraNatvaM tu sAmagnyekA yadISyate / payorasAtsarojanmarUpasyAnumitirna kim // 291 //
Page #385
--------------------------------------------------------------------------
________________ tattvArthacintAmaNiH 371 yathaiva hi payorUpaM (?) rUpAdrasasahAyakAt / tathA sarodbhavepIti syAtsamAnanimittatA // 292 // yadi rUpa aura rasakA kAraNa samAna hai, ataH rUpa aura rasakI eka sAmagrI iSTa kI jAyagI, taba to jalake rasase kamalake rUpakA anumAna kyoM na ho jAve ? kyoMki jalake rasakA kAraNa jala hai / aura kamalake rUpakA kAraNa bhI vahI jala hai / jisa hI prakAra rasa hai sahAyaka jisakA, aise rUpaskaMdhase jalakA rUpa banatA hai, tisa hI prakAra kamalameM bhI rUpa bana jAtA hai / aisI dazAmeM samAnanimittapanA ho jaavegaa| .. pratyAsacerabhAvAcetsAdhyasAdhanatAnayoH / naSTaikadravyatAdAtmyAt pratyAsattiH parA ca sA // 293. / / kArya aura kAraNoMkI pratyAsatti na honese ina kAryakAraNaminoMkA sAdhyasAdhanapanA yadi mAnoge taba to hama jaina kaheMge ki eka dravyake sAtha tadAtmaka ho rahe rUpasaMbaMdhake atirikta aura koI vaha pratyAsatti nahIM hai / kAryakAraNa bhAvako prApta ho rahe padArthoMmeM anya kSetrapratyAsatti, kAlapratyAsatti AdikA hama khaNDana kara cuke haiN| athavA pratyAsatti nahIM honese bauddha ina sahacaroMke sAdhyasAdhanabhAvako naSTa kara deMge taba to hama jaina kahate haiM ki eka dravyameM tadAtmaka honese vaha baDhiyA dravyapratyAsatti unakI vidyamAna hai| jinakI mAtA vartamAna hai, unako vinA maiyyAkA kyoM kahA jAtA hai ! nanvarthAntarabhUtAnAmahetuphalatAzritAm / sahacAritvamarthAnAM kuto niyatamIkSyate // 294 // kAryakAraNabhAvAste kasmAditi samaM na kim / tathA saMpratyayAttulyaM samAdhAnamapIdRzaM // 295 // . yahAM bauddhoMkI zaMkA hai ki sarvathA eka dUsarese mina ho rahe aura kAryakAraNa bhAvake Azraya nahIM ho rahe padArthIkA sahacAripanA kisa hetuse niyata ho rahA vicArA jA sakatA hai ? btaao| arthAt kisI bhI prakArase kucha bhI saMbaMdha nahIM rakhanevAle sarvathA udAsIna do sahacara padArthokA avinAbhAva jAna lenA duHzakya hai| isakA samAdhAna AcArya mahArAja karate haiM ki tuma bauddhoMke yahAM pUrva, uttaravartI niranvayakSaNika padArthIkA kAryakAraNabhAva bhalA kisase niIta kiyA jAtA hai ? batAo / pUrvasamayavartI kSaNakA uttara samayavartI kSaNikapariNAmake sAtha tumane koI bhI saMbaMdha nahIM mAnA hai / isa prakAra tumhArA sarvathA bhinna ho rahe padArtho meM kAryakAraNabhAva mAnanA aura hamArA
Page #386
--------------------------------------------------------------------------
________________ tattvArthazlokavArtike avinAbhAva mAnanA samAna kyoM nahIM ho jaavegaa| isa para yadi tuma yaha samAdhAna karo ki hama kyA kareM sarvathA bhinna paDe huye bhI pUrva apara kSaNoMmeM kAryakAraNabhAva ho rahA tisa prakAra acche DhaMgase jAnA jA rahA hai / taba to isa prakArakA samAdhAna hama jainoMke yahAM bhI tulya paDatA hai / apane rupayeko sundara, suDaula, dRDha, kahakara mAganA aura usake dvArA pahile de diye gaye rUpayeko rupillI kahakara tiraskAra karanA anyAyya hai| svakAraNAttathAmizcejjAto dhUmasya kArakaH / caitanyasahakAryastu spazoMge tadadRSTataH // 296 // dRSTAddhetovinA ye niyamAtsahacAriNAH / adRSTakaraNaM teSAM kiMcidityanumIyate // 297 // apane kAraNoMse utpanna ho cukI agni dhuAM ko banAnevAlI dekhI jAtI hai| aisA kahane para to hama bhI kahate haiM ki tisI prakAra zarIrameM pAyA jA rahA sparza bhI to usake puNya, pApase sahakRta ho rahe caitanyarUpa sahakArI kAraNase utpanna ho gayA hai / pratyakSa dekhe gaye hetuke vinA bhI jo artha niyamase sahacArI ho rahe haiM, unakA bhI koI na koI adRSTa kAraNa isa prakAra anumAna dvArA jAnaliyA jAtA hai| tabhI to eka hI guruke paDhAye huye aneka vidyArthiyoMkI vyutpattikA vailakSaNya dekhakara unake jJAnAvaraNake tIvra, manda, mandatara, madhyama, Adi vijAtIya kSayopazamoMkA anumAna kara liyA jAtA hai / prakaraNameM sAtha rahanevAle hetu aura sAdhyoMke saMbaMdhakA avinAbhAva rUpase kahIM kahIM anumAna kara liyA jAtA hai| dravyato'nAdirUpANAM svabhAvostu na taadRshH| sAdhyasAdhanataivaiSAM tatkRtAnyonyamityasat // 298 // . bauddha kahate haiM ki anAdinidhanadravyakI apekSAse anAdise cale Aye svarUpoMkA tisa prakArakA svabhAva to nahIM hai| kyoMki hama bauddha kisI bhI dravya ko anAdinidhana nahIM mAnate haiM / jisase ki ina sahacAriyoMkA usa dravyasvarUpase kiyA gayA parasparameM sAdhyasAdhanabhAva ho jAya / AcArya kahate haiM ki yaha bauddhoMkA kahanA prazaMsanIya nahIM hai / padArthokA kAlAntarataka sthAyIpanA aura saMbaMdha to pUrvaprakaraNoMmeM sAdha diyA gayA hai, vahAMse smjhlenaa| ye cArvAparabhAgAdyA niyamena parasparam / sahabhAvamitAsteSAM heturetena varNitaH // 299 //
Page #387
--------------------------------------------------------------------------
________________ tattvArthacintAmaNiH aura bhI kisI bhIMta yA Dere, sUrya Adike urale bhAga parale bhAga Adika jo niyama karake parasparameM sAtha rahanepanako prApta ho rahe haiM, unakA bhI sAdhyasAdhanabhAva hai / isa kathana karake unake sahacArIpanakA sAdhana bhI varNana kara diyA gayA hai / isa bhIMtameM parabhAga avazya hai, kyoMki uralA mAga dIkha rahA hai, athavA isa adhika cauDI nadImeM paralA pAra ( kinArA) avazya hai| kyoMki yaha uralA taTa dIkha rahA hai / vicArazIla puruSoMkarake sAtha rahanevAle katipaya padArthokA avinAbhAva jAnA jA sakatA hai| vaha bhI padArthokI svarUpabhUta ho rahI kisI na kisI pariNatipara avalaMbita hai| tatotItaikakAlAnAM gatiH kiM kaaryliNgjaa| niyamAdanyathA dRSTiH sahacAryAdasiddhitaH // 300 // tisa kAraNa adhika kAla pahile ho cuke aura eka hI kAlameM ho rahe padArthokA jJAna kyA kAryahetuse utpanna huA mAnA jAyagA ? cirabhUtameM huye aura vartamAnameM ho rahe padArthakA tathA vartamAnameM hI sAtha ho rahe do padArthokA kAryakAraNabhAva to asambhava hai / vyApAra, sahakAritA, upAdeyatAko kara rahe pUrvakSaNavartI padArthakA vyApAra Adike jhela rahe avyavahita uttaravartI padArthake sAtha kAryakAraNabhAva saMbaMdha mAnA gayA hai / bauddhoMne jo yaha kahA thA ki " atItaikakAlAnAM gatirnAnAgatAnAM " so Agraha karanA ThIka nahIM hai / niyamake vinA dUsare prakAroMse sahacarapanese kevala dekha lenA to gamaka nahIM hai| kyoMki avinAbhAvarahita padArthoke hetu hetumadbhAvakI asiddhi hai, do khar3Am sAtha rahate haiM, gADIke do pahiye yA parvata nArada athavA sandUkakA Upara nIcekA paralA sAtha rahate haiM / phira bhI avinAma nahIM honeke kAraNa inakA - sahacArIpanase hetu hetumadbhAva asiddha hai| saMbhava hai eka hI khaDAm kisIne banAI hoya, athavA dUsarI khaDAm kho gaI hoya, Adi yahAMtaka pUrvacara hetukA varNana kiyA hai| tathottaracarasyopalabdhistajjJairudAhRtA / udagAdbharaNirAmeyadarzanAnnabhasIti sA / / 301 // aba uttaracara hetukA varNana karate haiN| una hetubhedoMko jAnanevAle vidvAnoMkarake tisI prakAra uttaracarakI upalabdhikA udAharaNa yoM diyA hai ki AkAzamaNDalameM (pakSa ) bharaNI nakSatrakA udaya ho cukA hai ( sAdhya ), kyoMki kRttikAkA udaya dekhA jA rahA hai ( hetu ) / isa 'prakAra vaha bharaNI udayake muhUrta pIche udaya honevAlI kRttikAkI upalabdhi hai| sarvamuttaracArIha kaarymityaaniraakRteH| nAnAprANigaNAdRSTAtsAtetaraphalAdvinA // 302 //
Page #388
--------------------------------------------------------------------------
________________ 374 vArtha lokavArtike yadi bauddha yoM kaheM ki uttaravara hetuoMko kAryahetumeM garbhita kara liyA jAya, kArya bhI to kAraNa uttarakAla meM rahatA hai / pranthakAra kahate haiM ki so ThIka nahIM hai / kyoMki yahAM usakA cAroM orase nirAkaraNa kara diyA hai / anukUla vedanIya sAtasvarUpa sukha aura pratikUla hokara anubhava kiye gaye asAtarUpa duHkha haiM phala jinake, aise aneka prANIsamudAyake puNyapApoMke vinA koI kArya hotA nahIM hai / ataH sukhaduHkharUpa phalase jo puNyapApakA anumAna hai, vaha kAryase kAraNakA anumAna hai / aura ghaDImeM cAra bajacukanekA jJApaka varttamAnameM pAMca bajanA yaha uttaracara hetu hai / yahAM kucha aprasaMgasA dIkhatA hai| vizeSa buddhimAn vicAra kara ThIka kara leMge aisI sambhAvanA hai| 1 pUrvottaracarANi syurbhAni kramabhuvaH sadA / nAnyonyaM hetutA teSAM kAryAbAdhA tato matA // 303 // krama karake honevAle uttara pUrvavatta padArthoMse pUrvauttara meM udaya hokara gamana kara rahe nakSatra jo hoveMge, unakA paraspara meM hetupanA nahIM karanA caahiye| hAM, bhUta, bhaviSyat kAlako madhyameM dekara tisa kAraNa nirvAdha hokara unako hetupanA mAnA gayA hai| jisa prakAra laukika athavA zAstrIya vidvAnoMkA bAdhArahita vyavahAra hove, usa prakAra hetu hetumadbhAva mAnakara samIcIna hetukI vyavasthA kara lenI cAhiye / sAdhyasAdhanatA ca syAdavinAbhAvayogataH / hetvAbhAsastatonye ye saugatairupadarzitaM // 304 // anyathAnupapattirUpa avinAbhAva ke yogase sAdhyasAdhanabhAva mAnA gayA hai| avinAbhAvako na mAnakara jo saugatoMne una vyApya AdikoMse nyAre hetu mAne haiM, ve saba hetvAbhAsa haiM, isa to hama bhale prakAra dikhalA cuke haiM / athavA avinAbhAva ke saMbaMdha se sAdhyasAdhanabhAva nahIM hotA hai / kArya, svabhAva, anupalabdhi, ye tIna hI hetu haiN| unase nyAre pUrvacara Adika hetvAbhAsa hI haiM / isa prakAra bauddhoMkA kathana ThIka nahIM hai / tadevaM sahacaropalabdhyAdInAM kAryasvabhAvAnupalabdhibhyonyatvabhAjAM vyavasthApanAcatonye hetvAbhAsA eveti na vaktavyaM saugatairityupadarzayati ; - tisa kAraNa isa prakAra saicara upalabdhi, pUrvacara upalabdhi, Adi jo ki bauddhoM dvArA mAne. gaye kAryahetu, svabhAvahetu aura anupalabdhihetu oMse nyArepanako prApta ho rahe haiM / unakI vyavasthA kara dI gayI honese bauddha yadi yoM kaheM ki una kArya Adi tIna hetuoMse bhinna sabhI hetu hetvAbhAsa hI haiN| so yaha to unheM nahIM karanA cAhiye / isa bAtako granthakAra dikhalAte haiM / arthAt
Page #389
--------------------------------------------------------------------------
________________ tattvArthacintAmaNiH 375 bauddhoMke mAne gaye tIna hI hetu nahIM haiM / kiMtu anya sahacara Adi hetuoMkI bhI vyavasthA kI jA cukI hai| pakSadharmastadaMzena vyApto hetustridhaiva sH| avinAbhAvaniyamAditi vAcyaM na dhImatA // 305 // pakSadharmAtyaye yuktAH sahacAryAdayo yataH / satyaM ca hetavo nAto hetvAbhAsAstathApare // 306 // bauddha kahate haiM ki usa sAdhyavAn pakSake aMzarUpa sAdhyakarake vyApta ho rahA vaha hetu pakSameM vartatA saMtA tIna hI prakArakA hai / pakSameM varttarahe hetukA avinAmAvaniyama bhI ghaTita ho jAtA hai| AcArya kahate haiM ki yaha to buddhimAna bauddhoMko nahIM kahanA cAhiye / jisa kAraNase ki sahacArI, uttaracArI, Adi hetu bhI pakSameM vartanA nahIM honepara bhI satyArtharUpase hetu mAne gaye haiM / isa kAraNa tisa prakAra pakSasattva nAmaka guNa nahIM rahanese kAryasvabhAva, anupalabdhi hetuoMse minna sabhI hetu hetvAbhAsa nahIM ho sakate haiM / bhAvArtha-pakSameM vartanA na hote huye bhI pUrvacara Adi hetuoMko saddhetupanA sAdha diyA gayA hai| tridhaiva vaavinaabhaavaaniymaaddheturaasthitH| kAryAdirnAnya ityeSA vyAkhyaitena nirAkRtA // 307 // " hetuvidhaiva " isakA vyAkhyAna bauddha yoM karate haiM ki pakSasattva, sapakSasatva, vipakSa vyAvRtti, ina tIna guNoMse yukta ho rahe kArya, svabhAva, anupalabdhi, ye tIna hI hetu haiM / athavA koI yoM vyAkhyA karate haiM ki kArya 1 kAraNa 2 akAryakAraNa 3 tathA vIta 1 avIta 2 vItAvIta 3 evaM pUrvavat Adi tIna saMyogI Adi tIna hI prakArake hetu saba ora vyavasthita ho rahe haiN| anya hetuoMke meda nahIM haiN| avinAbhAva niyamakI koI AvazyakatA nahIM hai| AcArya kahate haiM ki isa prakAra ye vyAkhyAna bhI isa ukta kathanakarake nirAkRta kara diye gaye haiN| arthAt pUrvavat Adi, kArya Adise nyAre sahacara Adika hetu bhI avinAmAvakI sAmarthyase saddhetu prasiddha haiN| tadevaM kasyacidaryasya vidhau pratiSedhe vopalabdhibhedAnabhidhAya saMpati niSedhenupalabdhiprapaMcaM nizcinvannAhA - tisa kAraNa isa DhaMgase kisI bhI arthakI vidhiko athavA pratiSedhako sAdhanemeM diye gaye upalabdhike bhedoMkA kathana kara cukanepara aba ( isa samaya ) niSedhako sAdhanemeM anupalabdhi hetuoMke vistArakA nizcaya karAte huye AcArya mahArAja kahate haiN|
Page #390
--------------------------------------------------------------------------
________________ 376 tattvArthazlokavAtika niSedhe'nupalabdhiH syaatphlhetvdvyaatmnaa| hetusAdhyAvinAbhAvaniyamasya vinizcayAt // 308 // niSedhako sAdhanemeM phala ( kArya ) kAraNa aura ina donoMse nyAre tIsare akAryakAraNa svarUpa. karake tIna prakArakI anupalabdhi hai / kyoMki hetukA sAdhyake sAtha avinAbhAva rakhanArUpa niyamakA vizeSarUpase nizcaya ho rahA hai| niSedhe'nupalabdhireveti nAvadhAraNIyam viruddhopalabdhyAderapi tatra pravRttiH niSedha evAnupalabdhirityavadhAraNe tu na doSaH pradhAnena vidhau tdprvRttH| sA ca kaarykaarnnaanubhyaatmnaamvboddhvyaa| niSedhako sAdhanemeM anupalabdhi hI hetu hai, isa prakArakA avadhAraNa nahIM karanA cAhiye, kyoMki usa niSedhako sAdhanemeM viruddha upalabdhi AdikI bhI pravRtti ho rahI hai| hAM, niSedhako sAdhanemeM hI anupalabdhi hetu upayogI hai / aisA avadhAraNa karanemeM to koI vizeSa doSa nahIM AtA hai| kAraNa ki pradhAnarUpase vidhi karanemeM usa anupalabdhikI pravRtti nahIM mAnI gaI hai / tathA vaha anupalabdhi kAryakI kAraNakI aura ubhayabhinna akAryakAraNakI samajha lenI cAhiye / tatra kAryAprasiddhiH syAnnAsti cinmRtavigrahe / vAkriyAkArabhedAnAmasiddheriti nizcitA // 309 // tisa anupalabdhike tIna medoMmeM kAryakI anupalabdhikA udAharaNa isa prakAra nizcita kiyA gayA samajho ki isa mRtaka zarIrameM (pakSa) caitanya nahIM hai ( sAdhya ) vacanoMke vizeSa, kriyAoMke vizeSa, aura AkAroM ke vizeSoMkI anupalabdhi ho rahI hai / nanu vAgAdiSvapratibaddhasAmarthyAyA evaM cito nAstitvaM vacanAnupalabdheH sidhyenna tu pratibaddhasAmAyA vidyamAnAyA api vAgAdikArye vyApArAsaMbhavAnnAvazyaM kAraNAni kAryayanti bhavaMti pratibaMdhavaikalyasaMbhave kasyacitkAraNasya svakAryAkaraNadarzanAcato neyaM kAryAnupalabdhimikA cinmAtrAmAvasiddhAviti kazcit / tasyApi saMbaMdhakAryAbhAvAtkayaMnityAtmAghabhAvasiddhiriti svamatavyAhatiruktA / tataH svasaMtAne saMtAnAMtaraM vartamAna kSaNe kSaNAMtaraM saMvidadvaye vedyAkArabhedaM vA tatkAryAnupalabdherasatvena sAdhayankAryAnupalabdheranyathAnupapattisAmathyenizcayAdgamakatvamabhyupagaMtumarhatyeva / yahAM brahma advaitavAdIke kisI ekadezIkA yA bauddhoMkA pUrvapakSa hai ki vacana bolanA, hAtha pAMvakI kriyA karanA, nADI calanA, Adi vyApAroMmeM nahIM rokI jA rahI sAmarthyase yukta ho rahe
Page #391
--------------------------------------------------------------------------
________________ tattvArthacintAmaNiH caitanyakA hI nAstipanA ( sAdhya ) mRtazarIra meM vacana anupalabdhi hetuse siddha ho sakegA, kintu jisa chipe huye caitanyakI bolanA, nADI calanA, hRdayakI dhaDakana, Adi vyApAra karAne kI sAmarthya ho gaI hai, usa guptacaitanyakA niSedha to vacana AdikI anupalabdhise nahIM ho sakatA hai / sarpakarake kATe gaye kisI kisI puruSakA caitanya vidyamAna rahatA hai / phira bhI bolanA; nADI calanA, Adi kAryoM meM vyApAra honekA asaMbhava hai / matta, mUcchita, aMDastha Adi avasthAoM ke samAna mRtazarIra meM bhI sUkSmacaitanya vidyamAna ho sakatA hai / baha nADI calAnA, Adi kAryoko nahIM karatA hai / sabhI kAraNa Avazyaka rUpase kAryoMko kareM hI, aisA koI niyama nahIM hai / vRkSameM sthita ho rahA daNDa dekho ghaTako nahIM kara rahA hai / pratibandhakoMke AjAnese athavA anya kAraNoMkI vikalatA (kamI ) sambhavane para koI koI kAraNa to apane kAryoMko apanI sthiti ( pUrI Ayu ) paryanta bhI nahIM karate huye dekhe gaye haiM / tisa kAraNa yaha kAryaanupalabdhi hetu apane sAdhyakA gamaka nahIM hai / ataH sthUla, sUkSma, gupta sabhI sAmAnya rUpase caitanyoMke abhAvako sAdhane meM diyA gayA vacana AdikI anupalabdhi hetu apane sAdhyakA sAdhaka na ho sakA, isa prakAra koI kaha rahA hai| aba AcArya kahate haiM ki usake yahAM saMbaMdharUpa kAryake nahIM honese nitya AtmA, AkAza, Adike abhAvakI siddhi bhalA kaisI ho jAyagI ? isa kAraNa usako apane matakA vyAghAta doSa prApta huA kaha diyA gayA hai / arthAt bauddhoMne AtmAko nitya nahIM mAnA kyoMki usake kArya anAdi anaMta paryAyoMmeM saMbaMdha rahanA, anvitasaMtAna banajAnA, Adi nahIM dekhe jAte haiM / aisI dazAmeM koI kaha sakatA hai ki nitya AtmA banA rahe aura usake kArya na bhI hoveM, jaise ki nADI calanA Adi kAryoMko nahIM karatA huA bhI caitanya unhoMne mRtazarIra meM mAna liyA hai / isa DhaMgase bauddhoMko apane kSaNika siddhAntakI kSati uThAnI paDatI hai / daridrapuruSoMke bhI karoDoM rupayoMkI sattA mAnalI jAyagI, mUrkha bhI paMDita bana jaaveNge| mRtakA dAha karanevAloMko mahApAtakIpanakA prasaMga hogA / tisa kAraNa apanI saMtAnameM anya saMtAnoMke abhAvako unake kAryoMke nahIM dIkhanese sAdhana karA rahA bauddha kArya - anupalabdhi hetuse kisI avinAbhAvI kAraNake abhAvakI siddhiko avazya mAna rahA hai / athavA varttamAna kSaNikaparyAyake avasara meM anya kAloMkI paryAyake abhAvako sAdha rahA prativAdI bauddha kArya anupalabdhi hetuse anyathAnupapattikI sAmarthya dvArA kAraNakA abhAva svIkAra kara hI rahA hai / tathA zuddhasaMvedana advaita meM vedya, vedaka, saMvitti, ima tInake medako unake kAryakI anupalabdhise asatpane karake sAdhana kara rahA vaibhASika bauddha anyathAnupapattikI sAmarthya ke nizcayase kAryAnupalabdhi hetukA gamakapanA svIkAra karane ke liye samartha ho jAtA hI hai| sautrAntika pakSase nAtA toDakara yogAcAra bano yA yogAcAra bhI nahIM banakara vaibhASika bananekA abhinaya karo, kAryAnupalabdhiko gamaka mAnanA hI paDegA / zUnyavAdI mAdhyamika to " sarvaM sarvatra vidyate " 48 377
Page #392
--------------------------------------------------------------------------
________________ 378 vArtha loka vArtike isa kapilamatako kAlatrayameM bhI svIkAra nahIM karegA / dRzya kAryoMkI anupalabdhise kAraNakA niSedha jAnalenA samucita hai / svabhAvAnupalabdhestu tADazeniSTeH prakRtakAryAnupalabdhau punaranyathAnupapannatvasAmarthyanizcayo lokasya svata evAtyaMtAbhyAsAttAdRzaM loko vivecayatIti prasiddhestataH sAdhIyasI kAryAnupalabdhiH / kAraNa ki svabhAva anupalabdhiko to tisa prakAra ke abhAvako sAdhane meM nahIM iSTa kiyA gayA hai / arthAt mRtavyakti meM jIvakA niSedha karaneke liye svabhAvAnupalabdhi paryApta nahIM hai| yogya kAraNa ke abhAvako sAdhanemeM dI gaI prakaraNaprApta kArya - anupalabdhi meM phira anyathAnupattikI sAmarthyakA nizcaya to janasamudAyako svataH hI ho jAtA hai| bauddhoMke yahAM bhI yaha prasiddha hai ki atyanta abhyAsa ho jAnese tisa prakAra ke arthakA loka svayaM vicAra kara letA hai| jisake pAsa pacAsa rupaye bhI nahIM haiM, usake pAsa sau rupaye nahIM haiM / vRkSake na honese zIzoMkA abhAva yA vilakSaNa uSNatAke na honese agnikA abhAva jAna liyA jAtA hai / vRddhajana yA vaidha vidvAn mahinoM, dinoM, ghanToM, prathama hI kisIkI mRtyuko batA dete haiN| mRtakI parIkSA vizeSa kaThina kArya nahIM hai / tisa kAraNa kAryakI anupalabdhi bahuta acchI siddha kara dI gaI hai / kAraNAnupalabdhistu mayi nAcaraNaM zubham / samyagbodhopalambhasyAbhAvAditi vibhAvyate // 310 // dUsarI kAraNa anupalabdhikA udAharaNa to isa prakAra vicArakara nirNIta kiyA jAtA hai ki mujhameM samIcIna cAritra nahIM hai, kyoMki samyagjJAnakA upalambha nahIM ho rahA hai| yahAM niSedhya samyak - cAritra ke kAraNa samyagjJAnakI anupalabdhi honese yaha kAraNa - anupalabdhi hetu samajhA gayA / samyagbodho hi kAraNaM samyakcAritrasya tadanupalabdhitaH svasaMtAne tadabhAvaM sAdhayatikutazcidupajAtasya vibhramasyAnyathA vicchedAyogAt // samyagjJAna avazya hI samyak cAritrakA kAraNa hai / usa samyakjJAnakA anupalambha honese / vaha jJAnAbhAva apanI AtmasaMtAnameM usa samyakcAritrake abhAvakA sAdhana karA detA hai| kisI bhI bhramakA dUsare prakAroMse nirAkaraNa nahIM ho pAtA hai / jaise ki kisI jhUThe puruSa dvArA apane meM daridratAkA Aropa kiye jAnepara sampatti, bhUSaNa, yathAyogya pUrNa bhojana sAmagrIke sadbhAva athavA RNa denA na honese daridratAke AropI bhrAntikA nivAraNa ho jAtA hai / ahetuphalarUpasya vastunonupalaMbhanam / dvedhA niSedhyatAdAmyetarasyAdRSTikalpanAt // 311 //
Page #393
--------------------------------------------------------------------------
________________ tattvArthacintAmaNiH niSedhako sAdhanemeM diye gaye anupalabdhi hetukA tIsarA bheda akAryakAraNasvarUpa vastukA anupalamma hai / vaha do prakArakA mAna liyA gayA hai / niSedha karane yogyake sAtha tAdAtmya rakhanevAlekI anupalabdhi aura niSedhyake sAtha tAdAtmya nahIM rakhanevAlekI anupalabdhi, ye do bheda haiN| tatrAbhinnAtmanoH siddhirdvividhA saMpratIyate / khabhAvAnupalabdhizca vyApakAdRSTireva ca // 312 // tina do bhedoM se pahile niSedhyase abhinnasvarUpa ho rahe do padArthokI siddhi to do prakArakI bhalI pratIta ho rahI hai / pahilI svabhAvakI anupalabdhi aura dUsarI vyApakakI anupalabdhi, isa DhaMgase hI do bheda kiye gaye haiN| AyA yathA na me duHkhaM vissaadaanuplNbhtH| vyApakAnupalabdhistu vRkSAdRSTena ziMzapA // 313 // pahilI svabhAva anupalabdhikA udAharaNa isa prakAra hai ki mujhako duHkha nahIM hai ( pratijJA ) kyoMki koI kheda nahIM dekhA jA rahA hai ( hetu ) / aura dUsarI vyApaka anupalabdhikA udAharaNa yoM hai ki yahAM zIzoM nahIM hai (pratijJA ), kyoMki koI vRkSa nahIM dekhA jA rahA hai ( hetu ) / duHkhakA svabhAva viSAda hai aura zIzoMkA vyApaka vRkSa hai, ataH svabhAva aura vyApakakI anupalabdhi svabhAva vAn aura vyApyake niSedhako siddha karA detI haiN| kAryakAraNabhinnasyAnupalabdhirna budhyatAm / sahacAriNa evAtra pratiSedhyena vastunA // 314 // mayi nAsti matijJAnaM sadRSTyanupalabdhitaH / rUpAdayo na jIvAdau sparzAsiddheritIyatAm // 315 // * kArya aura kAraNase bhinna ho rahe, cAhe jisakI anupalabdhise cAhe jisa kisIkA abhAva sAdha lenA to nahIM samajhanA cAhiye, kintu pratiSedha karane yogya vastuke sAtha rahanevAlekA hI yahAM abhAva sAdhA jAtA hai arthAt akAryakAraNarUpa vastukI anupalabdhikA dUsarA bheda atAdAtmya anu. palabdhihetu apame avinAmAvI sAdhyako hI sAdha skegaa| jaise ki mujhameM matijJAna nahIM hai (pratijJA) kyoMki samyagdarzana nahIM anubhUta ho rahA hai ( hetu ) / jIvadravya, AkAzadravya, AdimeM rUpa Adika nahIM hai, kyoMki sparzaguNakI anupalabdhi ho hI hai / isa prakAra samajha lenA cAhiye / arthAt matijJAnakA sahacArI samyagdarzana hai aura rUpa AdikA sahacArI sparza hai / eka sahacArIke na honesa dUsare avinAbhAvI sahacArIkA abhAva sAdha diyA jAtA hai| hetukI jIvanazakti avinAbhAva hai|
Page #394
--------------------------------------------------------------------------
________________ 380 tattvArthazlokavArtike saivamanupalabdhi: paMcavidhoktA zrutiprAdhAnyAt / isa prakAra vaha anupalabdhi apane bhedaprabhedoMkarake pAMca prakArakI kaha dI gaI hai| kyoMki lokameM aura zAstrameM ukta prakAra prayogoMke sunanekI pradhAnatA ho rahI hai| jo samIcIna prayoga avinAbhAvake anusAra ho rahe haiM, unako saddhetuoMse anumAna dvArA sAdha liyA jAtA hai| namu kAraNavyApakAnupalabdhayopi zrUyamANAH saMti / satyaM / tAstvavAMtarbhAvamupayAMtItyAha: - yahAM zaMkA hai niSedhya-sAdhyaaMzake kAraNase vyApaka ho rahe kI anupalabdhi athavA sAdhya dala niSedhyake vyApakase vyApaka ho rahe kI anupalabdhi Adika bhI to sunI jA rahI haiN| phira ukta DhaMgase pAMca hI anupalabdhiyAM kyoM kahIM ! isapara AcArya kahate haiM ki bhAI tuma ThIka kahate ho, pAMca prakAroMke atirikta bhI anupalabdhiyAM haiM / kintu ve saba ina pAMcoMmeM hI aMtarbhAvako prApta ho jAtI haiM / isa bAtako spaSTa kahakara dikhalAte haiN| kAraNavyApakAdRSTipramukhAzcAsya dRSTayaH / tatrAMtabhovamAyAMti pAraMpayodanekadhA // 316 // isa niSedhyasAdhyakI kAraNa, vyApaka, anupalabdhiko Adi , lekarake jo anupalabdhiyAM dekhI sunI jA rahI haiM, ve saba aneka prakArakI una pAMcoMmeM hI paramparAse aMtarbhAvako prApta ho jAtI haiM / kaI upalabdhiyAM bhI to upalabdhihetuoMmeM praviSTa ho cukI haiM / phira anupalabdhimeM hI aisI kaunasI nayI bAta A paDI hai| kAH punastA ityAha:ve aMtarbhUta ho rahI anupalabdhiyAM phira kauna kaunasI haiM ! isa bAtako spaSTa kahate haiN| prANAdayo na saMtyeva bhasmAdiSu kadAcana / jIvatvAsiddhito hetuvyApakAdRSTirIdRzI // 317 // kvacidAtmani saMsAraprasUtirnAsti kaaty'tH| sarvakarmodayAbhAvAditi vA samudAhRtA // 318 // bhasma, Dela, kaTorA, AdikoM (pekSa) prANa, nADI calanA, Adika kabhI bhI nahIM hai| ( sAdhya ), kyoMki prANadhAraNarUpa jIvapanekI unameM siddhi nahIM ho rahI hai| isa prakArakI hetu vyApaka anupalabdhi hai / niSedha karane yogya prANa AdikoMkA kAraNa zarIrasahitapanA hai| aura zarIrasahitapanekA vyApaka jIvatva hai| athavA yaha bhI udAhaNa bahuta acchA diyA gayA hai ki kisI
Page #395
--------------------------------------------------------------------------
________________ tatvArthacintAmaNiH 181 AtmAmeM ( pakSa ) punaH saMsArameM janma lenA sampUrNarUpapte nahIM hai ( sAdhya ) jJAnAvaraNa AyuSya Adi sampUrNa karmoM ke udayakA abhAva honese ( hetu ) / saMsArameM janmamaraNa karanekA kAraNa AyuSyakarma yA rAga, dveSa, yoga, aura dravyakarma haiM / inakA vyApaka sampUrNa karmoMmeMse cAhe kisIkA bhI udaya hai / ataH yaha kAraNa - vyApaka anupalabdhi hai / taddhetuhetvadRSTiH syAnmithyAtvAdyaprasiddhitaH / tannivRttau hi taddhetukarmAbhAvAtka saMsRtiH // 319 // usa niSedhyake hetuoM hetuoMkI anupalabdhi to yoM hogI ki kisI AtmAmeM (pakSa) phira saMsArakI utpatti nahIM hai (sAdhya ), kyoMki mithyAdarzana, avirata, kaSAya AdikI aprasiddhi ho rahI hai ( hetu ) | una mithyAstra AdikI nivRtti ho cukanepara unakA kAraNa mAnakara utpanna honevAle karmo kA abhAva ho jAtA hai / aura samasta karmokA abhAva ho jAnese phira bhalA saMsArakI utpatti kahAM ho sakatI hai ? arthAt karmarahita jIvakI punaH saMsArameM utpatti, vipattiyAM nahIM ho pAtI haiN| yahAM niSedha karane yogya saMsAra meM janma lenA hai, usakA kAraNa samasta karmoMkA yA yathAyogya karmoMkA udaya hai / aura karmake udayakA kAraNa to midhyAtva, avirati, Adika haiM / ataH hetu hetukI anupalabdhi midhyAtva AdikI asiddhi hai / 1 tatkAryavyApakAsiddhiryathA nAsti niranvayaM / tattvaM kramAkramAbhAvAdanvayaikAMtatattvavat // 320 // usa niSedhya ke kAryake vyApakakI anupalabdhikA udAharaNa yaha hai ki satsvarUpatattva (pakSa) pUrva uttara paryAyoMmeM anvaya nahIM rakhatA huA, kSaNika ho rahA nahIM hai ( sAdhya ) krama aura akama nahIM bana rahA honese ( hetu ) jaise ki sarvathA kUTasthavAdI dvArA mAnA gayA korA anvaya rakha rahA sarvathA nitya ekAntarUpa tattva nahIM hai ( dRSTAnta ), athavA anvaya nahIM rakhatA huA kSaNika padArtha ( pakSa ) tattva nahIM hai ( sAdhya ) krama aura akrama nahIM banane se ( hetu ) | yahAM sAdhya dala niSedhya paDe huye tatvakA kArya arthakriyA hai / tathA arthakriyAke vyApakakrama aura akrama haiM / ataH una krama, akramoMkI anupalabdhi honese yaha kArya vyApaka anupalabdhi hai / tatkAryavyApakavyApi padArthAnupalaMbhanaM / " pariNAmavizeSasyAbhAvAditi vibhAvyatAm || 321 // usa niSedhyake kAryake vyApakake vyApaka ho rahe padArthakI anupalabdhi to isa prakAra samajha lenI cAhiye ki bauddhoM dvArA mAnA gayA niranvaya kSaNika padArtha ( pakSa ) tattva nahIM hai ( sAdhya ) utpAda, vyaya, dhaivyarUpa pariNAma vizeSakA abhAva hone se ( hetu ) | yahAM niSedhya tatvakA kArya
Page #396
--------------------------------------------------------------------------
________________ tatvAryazlokavArtike arthakriyA hai / arthakriyAke vyApaka krama aura akrama haiM / tathA krama aura akramako bhI vyApanevAlA pariNAmavizeSa hai / usakI anupalabdhi hai / ataH yaha kAryavyApakavyApaka-anupalabdhi hai| kAraNavyApakAdRSTiH sAMkhyAdernAsti nirvRtiH| . sadRSTayAditrayAsiddheriyaM punarudAhRtA / / 322 // kAraNabyApaka-anupalabdhikA udAharaNa phira isa prakAra kahA gayA samajho ki sAMkhya, naiyAyika Adi prativAdiyoMke yahAM ( pakSa ) mokSa nahIM hotI hai ( sAdhya ), samyagdarzana, samyagjJAna, samyakcAritra ina tInakI asiddhi honese ( hetu ) / yahAM niSedha karane yogya mokSakA kAraNa mokSamArgarUpa pariNAma hai, usakA vyApaka ratnatraya hai, usakI anupalabdhi hai / ataH yaha kAraNavyApakaanupalabdhi hai / pahilI kahI huI kAraNavyApakaviruddha-upalabdhise isa anupalabdhikA DhaMga nirAlA hai| kAraNavyApakavyApi svabhAvAnupalaMbhanaM / tatraiva pariNAmasyAsiddheriti yathocyate // 323 // pariNAmanivRttau hi tadvayAptaM vinivartate / sadRSTayAditrayaM mAgaM vyApakaM pUrvavatparam // 324 // usa hI ko sAdhya karanemeM kAraNake vyApakase vyApaka ho rahe svabhAvakI anupalabdhi to isa dRSTAnta dvArA kahI jAtI hai ki sAMkhya AdikoMke matameM yA sAMkhya, naiyAyika, Adi vidvAnoMkI ( pakSa ) mokSa siddha nahIM ho pAtI hai, ( sAdhya ), pariNAma vizeSakI asiddhi honese (hetu)| yahAM niSedhya mokSakA kAraNa mokSamArgarUpa pariNAma hai / usakA vyApaka ratnatraya hai| usakA bhI vyApaka pariNAma honA hai| jaba sAMkhya AdikoMke yahAM AtmAmeM pariNAma nahIM banate haiM, to pUrvasvabhAvakA tyAga, uttara svabhAvakA grahaNa, aura dravyarUpase yA sthUlaparyAyarUpase rUpapariNAmakI nivRtti ho jAnepara usase vyApta ho rahe ratnatrayakI to avazya nivRtti ho jAtI hai| vyApakake nahIM rahane para vyApya to nahIM ThaharapAtA hai| aura samyagdarzana Adi ratnatrayakI nivRttise mArgakI tathA dUsare vyApakakI pUrvake samAna nivRtti ho jAtI hai / ataH yaha kAraNavyApakavyApakasvabhAvakI anupalabdhi hai| sahacAriphalAdRSTirmatyajJAnAdi nAsti me / nAstikyAdhyavasAnAderabhAvAditi darzitA // 325 // nAstikyapariNAmo hi phalaM mithyAdRzaH sphuTam / sahacAritayA matyajJAnAdivadvipazcitAm // 326 //
Page #397
--------------------------------------------------------------------------
________________ tattvArthacintAmaNiH 34 sahacara kArya kI anupalabdhi to isa prakAra dikhalAI gaI hai / merI AtmAke ( pakSa ) mati ajJAna, zrutaajJAna, AdikabhAva nahIM haiM, ( sAdhya ), kAraNa ki paraloka, svarga, mokSa, puNya, pApa, Adi padArthoke nAstipanake Agraha, abhiniveza, AdikA abhAva hai| yahAM niSedhya - kumatijJAnakA sahacArI mithyA zraddhAna hai / usakA phala nAstikapanekA adhyavasAya, kaluSatA, tIvrakrodha, viparItajJAna, Adika haiM / unakA abhAva anubhUta ho rahA hai / ataH yaha sahacara kArya anupalabdhi hetu hai / mithyAdarzanakA kArya nAstikpa pariNAma hai / vaha sahacArIpanakarake mati ajJAna Adise viziSTa ho rahA hai | yaha vidvAnoMke sanmukha spaSTa viSaya hai / sahacArinimittasyAnupalabdhirudAhRtA / dRSTimohodayAsiddheriti vyaktaM tathaiva hi // 327 // niSedhya ke sahacArIke nimittakI anupalabdhi to isa prakAra udAharaNa prApta kI gaI hai ki merI AtmA meM ( pakSa ) mati ajJAna Adi nahIM haiM ( sAdhya ), kyoMki darzanamohanIya karmake udayakI asiddhi ho rahI hai / tisa hI prakAra yaha udAharaNa bhI prakaTa hai / mati ajJAnakA sahacArI mithyAzraddhA hai / usa mithyA zraddhAnakA nimittakAraNa darzanamohanIya karmakA udaya hai / ataH yaha sahacArI- nimitta - anupalabdhi hai yA sahacAri - kAraNAnupalabdhi hai / 1 sahabhUvyApakAdRSTirnAsti vedakadarzanaiH / sahabhAvimatijJAnaM tattvazraddhAnahAnitaH // 328 // sAtha honevAle ( sahacara ) ke vyApakakI anupalabdhi to isa prakAra hai ki mujhameM kSAyopaza* mika samyagdarzanoMke sAtha honevAlA matijJAna nahIM hai ( sAdhya ), kyoMki tattvoMke zraddhAnakI hAni dekhI jAtI hai ( hetu ) / yahAM niSedhya matijJAnakA sahacArI kSayopazama samyaktva hai / usakA vyApaka tatvazraddhAna hai / ataH yaha sahacara vyApaka anupalabdhi hai / sahabhUvyApitvAdyadRSTayopyavirodhataH / pratyetavyAH prapaMcena lokazAstranidarzanaiH // 329 // sahacaravyApaka- hetu anupalabdhi yA sahacaravyApakakArya - anupalabdhi Adika bhI vistAra - karake lokaprasiddha aura zAstraprasiddha dRSTAntoMdvArA samajha lenI cAhiye / yaha dhyAna rahe ki koI pratyakSa Adi pramANoMse virodha prApta na ho jAya / jaise ki isa cakrapara ( pakSa ) kuzUla nahIM huA hai ( sAdhya ), kAraNa ki zivakake pIche chatrakI anupalabdhi ho rahI hai ( hetu ) / yaha kAraNa-kAraNakAraNa - anupalabdhi hai / niSedha karane yogya kuzUlakA kAraNa koza hai / aura kozakA kAraNa sthAsa
Page #398
--------------------------------------------------------------------------
________________ 382 tattvArthazlokavArtike hai, tathA sthAsakA kAraNa chatra hai / ataH yaha kAraNakI paramparAse anupalabdhi hai / pranthavRddhi ke bhaya se vArttikaH grantha meM sabhI udAharaNa nahIM diye jAsakate haiN| vidvAnoMkara ke svayaM UhA karalenI cAhiye / sahacaravyApakakAryAnupalabdhiryathA nAstyabhavye samyagvijJAnaM darzana mohopazamAdyabhAvAt / sahacaravyApakakAraNAmupalabdhiryathA tatraivAdhaH pravRttAdikaraNakA lalabdhyAdyabhAvAt / sahacaravyApakakAraNavyApakAnupalabdhistatraiva darzanamohopazamAditvAbhAvAditi samayaprasiddhAnyudAharaNAni / sahacaravyApakArya - anupalabdhikA dRSTAMta to isa prakAra hai ki abhavyameM ( pakSa ) samIcIna jJAna nahIM hai [ sAdhya ] darzanamohanIya karmakA upazama, kSaya, kSayopazama nahIM honese [ hetu ] yahAM niSedhya samyakjJAnake sahacArI kSayopazamasamyaktva Adi tIna samyagdarzana haiM / unakA vyApaka samyagdarzana haiM / usa samyagdarzanakA kArya bhaviSyameM darzanamohanIya karmakA upazama, kSayopazama, kSaya, karanA hai| tathA sahacaravyApaka -- kAraNakI anupalabdhikA dRSTAnta to isa prakAra haiM ki tisadIko sAdhya karanemeM yAMnI abhavyameM samyagjJAna nahIM haiM, kyoMki adhaH pravRtta, apUrvakaraNa, anivRttikaraNa, kAlalabdhi AdikA abhAva hai / yahAM niSedhya samyagjJAnake sahacArI kSayopazama Adi samyaktva haiM / unakA vyApaka samyagdarzana sAmAnya hai / usake kAraNa adhaHpravRttakaraNa, kAlalabdhi, Adi haiN| unakI anupalabdhise samyagjJAnakA niSedha siddha ho jAtA hai| aba sahacaravyApakakAraNa- vyApakakI anupalabdhikA udAharaNa suniye / tisa hI abhavyameM samyagjJAnake abhAvako sAdhya karanepara darzanamohanIya karmake upazama Adi bhAvoMke abhAva hetuse vaha sAdhI jAtI hai / niSedhya samyagjJAnake sahacArI kSayopazama samyaktva Adi haiM / unakA vyApaka samyagdarzana hai / usake kAraNa adhaHkaraNa Adika haiN| una karaNatraya, kAlalabdhi, Adike vyApaka darzanamoha ke upazama Adika haiM / unakA abhAva honese abhavyameM samyagjJAnakA niSedha sAdha diyA jAtA hai / isa prakAra AptopajJa zAstroMke anusAra aneka udAharaNa prasiddha ho rahe haiN| cauiMdriya bhoMrA, barra Adi jIvoMke kAna nahIM haiN| kyoMki karNa iMdriya AvaraNa karmake sarvaghAtisparddhakoMkA kSayopazama nahIM hai / athavA manuSya Ayu yA tiryaca Ayu athavA naska Ayuko bAMdha cukA manuSya mahAvratoM aura aNuvratoMko dhAraNa nahIM kara sakatA haiM, kyoMki vratiyoMke honevAle pariNAmoMkA abhAva hai / narakoMse Akara jIva tIrthakara ho sakate haiM / kintu nArAyaNa, cakravarttI, balabhadra, nahIM ho sakate haiM / kyoMki tisa jAtikA puNya unake pAsa nahIM hai / ityAdika AtmAke pariNAmoMke anusAra 1 ArSazAstroM meM prasiddha haiM / eka avinAbhAvI tuse aneka atIndriya padArthoke vidhi yA niSedha dvitIyakA anumAna kara liyA jAtA hai / lokaprasiddhAni punarnAzvasya dakSiNaM zrRMgaM zrRMgAraMbhakAbhAvAditi sahacaravyApakakAraNAnupalabdhiH / dakSiNazrRMgasahacAriNo hi vAmazrRMgasya vyApakaM zrRMgamAtraM tasya kAraNaM
Page #399
--------------------------------------------------------------------------
________________ tatvAryacintAmaNiH 385 tadAraMbhakAH pudgalavizeSAH tadanupalabdhidakSiNazrRMgasyAmApaM sAdhayatyeva / sahacaravyApakakAraNakAraNAnupalabdhistatraiva zrRMgAraMbhakapudgalasAmAnyAbhAvAditi pratipacavyAni / lokameM prasiddha ho rahe to anupalabdhike udAharaNa phira isa prakAra hai ki ghoDeke ( pakSa ) dakSiNa [ dAhinA ] sIMga nahIM hai (sAdhya), sIMgako banAnevAle pudgalaskandhoMkA abhAva honese (hetu)| bhAvArtha-ghoDeke zirameM aise skandha nahIM hai, jo ki sIdhe yA Dere sIMgako banA sakeM / yahAM dakSiNasIMgakA sahacArI DerA sIMga hai| usakA vyApaka sAmAnyarUpase samI sIMga haiN| unake kAraNa una sIMgoMko banAnevAle vizeSajAtike pudgala hai, jo ki gAya, bhaiMsa, AdimeM pAye jAte haiN| inakI anupalabdhi hetu dakSiNasIMgake abhAvako sAdha hI detI hai| ataH yaha lokameM prasiddha ho rahI sahacaravyApaka-kAraNakI anupalabdhi hai| tathA sahacaravyApakakAraNakAraNakI anupalabdhi to isa prakAra samajhanA ki usa hI ko sAdhya karanemeM yAnI azcake sIdhI borakA sIMga nahIM hai (pratijJA) kyoMki sIMgako banAnevAle pudgala sAmAnyakA abhAva hai / aGgopAGga nAmakarmake udayase AhAravargaNA dvArA banAye gaye sIMgake upayogI pudgalasAmAnyakA azvameM abhAva hai| yahAM dakSiNazrRMgakA sahacArI vAmazrRMga hai / usakA vyApaka zrRMgasAmAnya hai| usakA kAraNa usako banAnevAle pudgalavizeSa haiN| unake bhI kAraNa sAmAnya pudgala hai, jo ki sIMgake upayogI ho rahe vizeSapudgalako banAyA karate haiN| unakI anupalabdhi honese ghoDeke zirameM dakSiNasIMgakA amAva sAdhA gayA hai| ataH yaha sahacaravyApaka-kAraNa kAraNa anupalabdhi hai / evaM devadatta zAstrIya parIkSA uttIrNa nahIM hai |kyoNki pravezikAmeM uttIrNa nahIM ho sakA hai / niSedhya zAstrIya parIkSAko kAraNa vizArada parIkSA hai, usa vizAradakA bhI kAraNa pravezikA hai / ataH yaha kAraNakAraNa anupalabdhi hai / pUrvacara, pUrvacara, anupalabdhi bhI yaha ho sakatI hai / isI DhaMgase itara bhI udAharaNa samajhane caahiye| upalabdhyanupalabdhibhyAmityevaM sarvahetavaH / saMgRhyante na kAryAditritayena kathaMcana // 330 // nApi pUrvavadAdInAM tritayena niSedhane / sAdhye tasyAsamarthatvAdvidhA caiva prayuktitaH // 331 // isa prakAra pUrvameM dikhalAyI gayI upalabdhiyoM aura anupalabdhiyoMkarake to saMpUrNa hetuoMkA saMgraha kara liyA jAtA hai| kintu kArya, svabhAva, anupalabdhi, isa bauddhoMke mAne hue hetutrayase kaise bhI sampUrNa hetuoMke bheda saMgrahIta nahIM ho pAte haiM / tathA pUrvavat , zeSavat, sAmAnyato dRSTa ina tIna hetuoM karake bhI sabhI hetuoMkA saMgraha nahIM ho pAtA hai| kyoMki niSedhako sAdhya karanemeM ve pUrvacara Adi tInoM bhI asamartha haiM / isa kAraNa jainasiddhAnta anusAra upalabdhi aura anupalabdhi ye do 49
Page #400
--------------------------------------------------------------------------
________________ 386 tattvIryazlokavArtike prakArake hI hetu prayukta kiye gaye haiM / gauNa aura mukhya rUpase vidhi aura niSedha donoMko sAdhanevAle ina do hetuoMmeM hI karoDo, asaMkhyoM, bhedoMkA garbha ho jAtA hai| phira bhI inakA baDA peTa bacA rahatA hai| nanu ca kAryasvabhAvAnupalabdhibhiH sarvahetUnAM saMgraho mAbhUta sahacarAdInAM ttraantrbhaavaaytumshkteH| pUrvavadAdibhistu bhavatyeva, vidhau niSedhe ca pUrvavataH parizeSAnumAnasya sAmAnyato dRSTasya ca pravRtyAvirodhAtsahacarAdInAmapi tatrAMtarbhAvayituM zakyatvAt te hi pUrvabadAdilakSaNayogamanatikAmaMto na tato bhidyata iti kazcit / sopi yadi pUrvavadAdInAM sAdhyAviruddhAnAmupalabdhiM vidhau prayuMjIta niSedhyaviruddhAnAM ca pratiSedhe niSedhyakhabhAvakAraNAdInAM tvanupalabdhi tadA kathamupalabdhyanupalabdhibhyAM sarvahetusaMgrahaM necchet / __ naiyAyika zaMkA karate haiM ki bauddhoM dvArA mAne gaye kArya, svabhAva, anupalabdhi hetuoMkarake bhale hI saMpUrNa hetuoMkA saMgraha nahIM hove| kyoMki sahacara, pUrvacara, AdikoMkA una tInameM aMtarbhAva karaneke liye sAmarthya nahIM hai / kintu pUrvavat Adi bhedoMkarake to saba hetuoMkA saMgraha ho hI jAtA hai| dekhiye, vidhi aura niSedhako sAdhya karanemeM pUrvavat hetukI aura prasaMga prAptoMkA niSedha kiye jA cukanepara parizeSameM avaziSTa rahe kA anumAna karAnevAle zeSavat hetukI tathA sAmAnyato dRSTa hetukI pravRtti honemeM koI virodha nahIM AtA hai / sahacara, pUrvacara, AdikoMkA bhI una pUrvavat AdikoMmeM antarbhAva kiyA jA sakatA hai / kAraNa ki ve sahacara Adika hetu pUrvavat Adike lakSaNake sambandhako nahIM atikramaNa karate huye una pUrvavat AdikoMse bhinna nahIM ho rahe haiM / isa prakAra koI akSapAdakA anuyAyI kaha rahA hai / aba AcArya kahate haiM ki vaha naiyAyika bhI yadi sAdhyase aviruddha ho rahe pUrvavat AdikoMkI upalabdhiko vidhi sAdhanemeM prayoga karegA aura niSedhyase viruddha ho rahe pUrvavat AdikoMkI upalabdhiko pratiSedha sAdhanemeM prayukta karegA tathA niSedha karane yogya svabhAva, kAraNa, AdikoMkI anupalabdhiko vidhi aura niSedhako sAdhane meM prayukta karegA taba to upalabdhi aura anupalabdhi hetuoMkarake hI saba hetuoMke saMgrahako kyoM nahIM icchegA, arthAt vidhi aura niSedhako sAdhanevAlI upalabdhi tathA vidhi aura niSedhako sAdhanevAlI anupala. bdhike DhaMgapara hI saMpUrNa hetuoMkA saMgraha honA banatA hai| anyathA nhiiN| pUrvavatkAraNAtkAryenumAnamanumanyate / zeSavadkAraNe kAryAdvijJAnaM niyatasthiteH // 332 // kAryakAraNanirmuktAdAtsAdhye tathAvidhe / bhavetsAmAnyato dRSTamiti vyAkhyAnasaMbhave // 333 //
Page #401
--------------------------------------------------------------------------
________________ tatvArthacintAmaNiH vidhau tadupalaMbhaH syurniSedhenupalabdhayaH / tatazca SaDvidho hetuH saMkSepAtkena vAryate // 334 // 187 kAraNase kAryameM (kA) anumAna karAmebALA pUrvavat hetu mAnA jAtA hai / aura kAryase kAraNameM anumAna karAnevAlA zeSavat hai / viSaye saptamI vibhaktiH / kyoMki hetukI apane sAdhya ke sAtha niyata sthiti honI cAhiye tathA kAryakAraNarahita padArthase tisa prakAra ke kAryakAraNarahita sAdhya meM jisa hetuse anumAna kiyA jAyagA vaha dRSTa hetu. hogA / yadi yadi isa prakAra naiyAyikoMdvArA vyAkhyAna honA saMbhava hai, taba to vidhiko una pUrvavata Adi tInake upalambha huye aura niSedhako sAdhane meM una tInakI anupalabdhiyAM huI / tisa DhaMga karake to saMkSepase huye chaha prakArake hetukA kauna nivAraNa karatA hai ? arthAt hama syAdvAdI bhI kisI apekSAse pUrvavata AdikoMkI upalabdhi aura anupalabdhike medase chaha prakArakA hetu abhISTa karate haiN| kisI bhI vastukeM prakAroM kI gaNanA aneka apekSAoMse bhinna bhinna DhaMgakI ho jAtI hai atra niSedhenupalabdhaya eveti nAvadhAryate svabhAvaviruddhopalabdhyAdInAmapi tatra vyApArAt tata eMva vidhAvevopalabdhaya iti nAvadhAraNaM zreya ityuktamAyaM / 1 isa prakaraNameM niSedhako sAdhanemeM anupalabdhiyAM hI upayogI ho rahI haiM, yaha avadhAraNa nahIM karanA cAhiye / kyoMki svabhAvase viruddha upalabdhi AdikoMkA bhI usa niSedhako sAMdhane meM vyApAra ho rahA hai / yahAM agni nahIM hai, kyoMki vizeSa ThaMDa chUI jA rahI hai / isameM anike svabhAva uSNapa se viruddha zItapanekI upalabdhise anikA abhAva sAdhA gayA hai / tisa hI kAraNa vidhiko sAdhane meM hI upalabdhiyAM calatI haiM / yaha avadhAraNa ( Agraha ) karanA zreSTha nahIM hai / dekho, zItasparzakI vidhiko sAdhane meM agni Adi uSNa dravyoMkI anupalabdhi hetu mAnA jAtA hai| isa batiko hama pUrva prakaraNoM meM kaha hI cuke haiN| format ma etena prAgvyAkhyAnepi pUrvavadAdInAmupalabdhayastisro nupalabdhayazceti saMkSepAt SaDvidho heturanivAryata iti niveditaM / atisaMkSepAdvizeSato dvividhaH ucyate sAmAnyAdeka evAnyathAnupapatti niyamalakSaNortha iti na kiMcidviruddhamutpazyAmaH / isa kathana se yaha bhI nivedana kara diyA gayA samajho ki pUrvameM kiye huye vyAkhyAnameM bhI pUrvavat AdikoMkI upalabdhiyAM tIna haiN| aura pUrvavat AdikokI anupalabdhiyAM tIna haiN| isa prakAra saMkSepase chaha prakArakA hetu nahIM nivAraNa kiyA jAtA hai| hAM, atyanta saMkSepase bhedoMkI vivakSA karanepara to do prakArakA hetu kahA jAtA hai / aura sAmAnyakI apekSAse to anyathAnupapattirUpa niyama nAmake lakSaNase yukta ho rahA yaha hetu eka hI hai| isa prakAra kathana karanemeM kucha bhI viruddha hamako nahIM dekha rahA hai / arthAt sAmAnyakI apekSAse eka hI hetu anyathAnupapattisvarUpa
Page #402
--------------------------------------------------------------------------
________________ tatrArtha lokavArtike 1 hai / aura vizeSabhedoMkI apekSA karanepara atisaMkSepase do prakAra hai / ve do bheda upalabdhi, anupalandhi haiM / tathA saMkSepase pUrvavat Adike sAtha upalabdhi anupalabdhiko joDakara chaha prakArakA hetu hai / evam vistArase aneka bheda ho sakate haiN| 188 SaDvidho hetuH kuto na nivAryata ityAhaH naiyAyika aura jainoMke arddhasammelana anusAra mAna liyA gayA chaha prakArakA hetu kyoM nahIM nivArita kiyA jAtA hai ! aisI jijJAsA honepara AcArya mahArAja uttara kahate haiM / kevalAnvayisaMyogI - vItabhUtAdibhedataH / vinirNItAvinAbhAvahetUnAmatra saMgrahAt // 335 // kevalAnvayI Adika, saMyogI Adika, vIta Adika, bhUta Adika, bhedoMse mAna liye gaye sabhI hetuoM kA ina chaha hetuoMmeM saMgraha ho jAtA hai / kintu una kevalAnvayI AdikoMkA apane sAdhya ke sAtha avinAbhAva vizeSarUpa se nirNIta ho cukA rahanA cAhiye arthAt jina hetuoMkA apane sAdhya ke sAtha avinAbhAvarUpa - niyama nizcita ho rahA hai, ve vIta Adika koI bhI hetu hoMya ina do, yA chai bhedoMmeM hI garbhita ho jAte haiN| jaise ki manuSya AyukA udaya honese laMgaDe, aMdhe, camAra, cANDAla, sammUrcchana, bhogabhUmiyAM nara, laDakiyAM, vRddhAyeM, hIjaDA, ye saba bheda manuSyoM meM antarbhUta ho jAte haiM / na hi kevalAnvayikevalavyatirekyanvayavyatirekiNaH saMyogisamavAyivirodhino vA bItAvItatadubhayasvabhAvA cAbhUtAdayo vA kAryakAraNAnubhayopalaMbhAnatikrAmaM niyato niyatahetubhyonye bhaveyuravinAbhAvaniyamalakSaNayoginAM teSAM tatraivAMtarbhavanmaditi prakRtamupasaMharannAha / kevalAnvayI, kevalavyatirekI, anvayavyatirekI aura saMyogI, samavAyI, virodhI, athavA vIta, avIta, una vItAvIta donoM svabhAvavAle tathA bhUta, abhUta, bhUtAbhUta ye mAne gaye hetuoMke bheda ( kartA ) kArya, kAraNa, akAryakAraNa upalabdhiyoMkA atikramaNa nahIM karate haiM, jisase ki hamAre niyama yukta ho rahe hetuoMse nyAre ho jAte / avinAbhAva nAmake niyamarUpa lakSaNa se yukta ho rahe na kevalAnvayI AdikoM kA una pUrvavat AdimeM hI antarbhAva ho jAtA hai| arthAt " pUrvavatkAraNAtkArye'numAnamanumanyate " ityAdi do kArikAoM dvArA pUrvavat zeSavat, sAmAnyato dRSTakA vyAkhyAna jo kAraNa, kArya aura akAryakAraNa kiyA gayA hai, tadanusAra ina kAraNa hetu AdimeM hI sampUrNa kevalAnvayI, bhUta, AdikoMkA antarbhAva ho jAtA hai| AvazyakatA ( zarta ) yaha hai ki una hetuoM meM avinAbhAvalakSaNa ghaTita honA caahiye| isa prakAra prakaraNaprApta vyAkhyAnakA upasaMhAra karate huye AcArya mahArAja aMtima nirNaya kahate haiM ki
Page #403
--------------------------------------------------------------------------
________________ 389 anyathAnupapattyekalakSaNaM sAdhanaM ttH| sUktaM sAdhyaM vinA sadbhiH zakyatvAdivizeSaNaM // 336 // tisa kAraNa anyathAnupapatti hI hai eka lakSaNa jisakA, aisA samIcIna hetu hotA hai| sAdhaneke liye zakyapanA aura SAdIko abhISTa honApana tathA prativAdIko aprasiddha honApana ina tIna vizeSaNoMse yukta ho rahe sAdhyake vinA jo hetu nahIM rahatA hai, vaha sajjanoM karake samIcIna hetu kahA gayA hai / athavA anyathAnupapattinAmaka eka hI lakSaNase yukta samIcIna hetu hotA hai / aura zakyapana, abhipretapana, aprasiddhapana, ina tIna vizeSaNoMse yukta sAdhya hotA hai| yoM sajjana vidvAnoM karake bahuta acchA kahA jA cukA hai| ___ evaM hi yairuktaM " sAdhyaM zakyamabhipretamamasidaM tato prN| sAdhyAbhAsaM viruddhAdi sAdhanAviSayatvataH" iti taiH sUktameva, anpayAmupapattyeka kSaNasAdhanaviSayasya sAdhyatvapratItestadaviSayasya pratyakSAdiviruddhasya sApayitumazakyasya masidasyAnabhipretasya vA sAdhyAbhAsatvanirNayAt / tatra hi taba to jina vAdiyoMne isa prakAra kahA thA ki sAdhana karasakaneke yogya aura vAdIko iSTa ho rahA tathA prativAdI yA taTastha puruSoMko vivAdApana hokara asiddha ho rahA dharma sAdhya hotA hai| usase minadharma sAdhyAbhAsa kahA jAtA hai| jo ki viruddha, bAdhita, Adi hetuoM (hetvAbhAsoM) dvArA kahA gayA hai / samIcIna sAdhanake viSaya nahIM honese ve azakya, anabhipreta aura prasiddha ho rahe dharma sAdhyAbhAsa kahe jAte haiM / AcArya kahate haiM ki yaha to una vAdiyoMne bahuta hI acchA kahA thaa| unakI vidvattAkI jitanI bhI prazaMsA kI jAya thoDI hai| kyoMki anyathAnupapatti nAmaka eka lakSaNavAle hetu dvArA sAdhegaye viSayako sAdhyapanA pratIta ho rahA hai / usa avinAbhAvI hetukA aviSaya sAdhya nahIM hotA hai / jo ki pratyakSa Adi pramANoMse viruddha hai| isa hI kAraNa jo sAdhya karaneke liye azakya hai, aura jana samudAyameM prasiddha ho rahA hai, athavA jo bAdIko abhISTa nahIM hai, kyoMki sanmukha baiThe huye puruSoMko samajhAne ke liye vAdIkI hI icchA hotI hai, aise bAdhita, prasiddha, aniSTa, horahe dharmako sAdhyAbhAsapanekA nirNaya ho rahA hai| sAdhyake lakSaNa ho rahe una tIna vizeSaNoMmeM yoM vyavasthA hai / kAraNa ki zakyaM sAdhayituM sAdhyamityanena nirAkRtaH / pratyakSAdipramANe pakSa ityetadAsthitam // 337 // isa prakAra sAdhaneke liye zakya jo hogA vaha sAdhya hai| isa zakya vizeSaNakarake pratyakSa Adi pramANoMse nirAkRta kara diyA gayA. pakSa nahIM honA cAhiye, yaha siddhAnta vyavasthita kiyA
Page #404
--------------------------------------------------------------------------
________________ tasvArthazlokabArtike hai / arthAt jisa pratijJAvakyameM pratyakSa Adise bAdhA upasthita hogI vaha sAdhyakoTimeM nahIM sthira raha sakegA / " pratyakSanirAkRto na pakSaH " / tenAnuSNognirityeSa pakSaH prtykssbaadhitH| ... dhUmonagnija evAyamiti laiMgikabAdhitaH // 338 // pretyAsukhapado dharma ityaagmniraakRtH| nRkapAlaM zucIti syAllokarUDhiprabAdhitaH // 339 // pakSAbhAsaH svavAgbAdhyaH sadA maunavratIti yH| sa sarvopi prayoktavyo naiva tattvaparIkSakaiH // 340 // tisa kAraNa arthAta sAdhyake lakSaNoM zakyapada DAla denese inakI vyAvRtti ho jAtI hai ki agni anuSNa ( ThaMDI ) hai, yoM yaha pakSa sparzana iMdriyajanya pratyakSapramANase bAdhita hai aura dhuAM to agnimina padArthose hI utpanna hai, yaha pratijJA anumAnase bAdhita hai / kyoMki agnise utpanna huA dhuAM hai / isa prakAra avyabhicArI kAryakAraNabhAvakA anumAna kara liyA gayA hai| tathA dharmapAlana karanA maraneke pIche sukha denevAlA nahIM hai, yaha pakSa AgamapramANate nirAkRta ho jAtA hai| kyoMki prAyaH sarva hI vAdiyoMke abhISTa zAstroMmeM dharmapAlanadvArA paralokameM sukhaprApti honA mAnA gayA hai| " dharmaH sukhasya hetuH " " dharmeNa gamanamUrdha" '' yatobhyudayanizreyasaH siddhiH sa dharmaH " " dharmAtprabhavati sukhaM " " saMsAraduHkhataH satvAn yo dharatyuttame sukhe " ityAdi AgamoMke nirdoSa vAkya haiM / evaM manuSyake zirakA kapAla zuddha hai, (pratijJA ) prANIkA aMga honese, yaha pakSa lokarUDhise prabAdhita ho rahA hai| koI bhI satkarmA manuSya khopaDIko pavitra nahIM mAnatA hai| aborI yA kutsitamaMtroMko sAdhanevAloMkI kathA nyArI hai / tathaiva apane vacanoMse hI bAdhI jA rahI yaha pratijJA pakSAbhAsa hai ki koI cillAkara kahe ki mai sarvadA maunatrata rakhatA hUM, ityAdi aura bhI jo pakSAbhAsa ( sAdhyAmAsa ) hai, ve samI tattvoMkI parIkSA karanevAle vidvAnoMkarake nahIM prayoga karane cAhiye / kyoMki hama jainoMne zakya yAnI abAdhitako hI sAdhya abhISTa kiyA hai| zabdakSaNakSayekAMtaH sattvAdityatra kecana / dRSTAMtAbhAvatozakyaH pakSa ityabhyamaMsata // 341 // teSAM sarvamanekAntamiti pakSo virudhyate / tata evobhayoH siddho dRSTAMto na hi kutracit // 342 //
Page #405
--------------------------------------------------------------------------
________________ tattvArthacintAmaNiH .. . . . . . . .. .. .. .. ... , pramANabAdhitatvena sAdhyAbhAsatvabhASaNe / sarvastatheSTa eveha sarvathaikAMtasaMgaraH // 343 // yahAM koI bauddha vidvAn isa prakAra mAna baiThe haiM ki zabdameM kSaNikapanake ekAntako sAdhane para sattvAt yaha hetu dRSTAnta nahIM mila sakaneke kAraNa azakya bhI pakSa mAnaliyA gayA hai| phira jainoMdvArA sAdhyakA vizeSaNa zakya kyoM lagAyA jAtA hai ! isapara AcArya kahate haiM ki taba to unake yahAM tisa hI kAraNa yAnI dRSTAMta nahIM mila sakanese saMpUrNa padArtha aneka dharmavAle haiM, isa prakAra pratijJA bolanA viruddha ho jaavegaa| donoMke yahA~ pahilese prasiddha ho rahA. dRSTAnta te kahIM bhI nahIM mila sakatA hai / ataH azakyakA artha dRSTAntakA abhAva karanA ThIka nhiiN| yadi pramANoMse bAdhita ho jAneke kAraNa sabako anekAntapanake isa sAdhaneko sAdhyAmAsapanA kahoge taba to tisa prakAra saba padArthoke sarvathA ekAntapanakI pratijJA yahAM iSTa hI karalI gyii| kintu sarvathA ekAnta bhI to prabhANase bAdhita hai| . tathA sAdhyamabhipretamityanena nivAryate / / acuktasya svayaM sAdhyabhAvAbhAvaH paroditaH // 344 // yathA hyukto bhavetpakSa tathAnuktopi vaadinH| prastAvAdibalAtsiddhaH sAmarthyAdukta eva cet // 345 // khAgamoktopi kiM na syAdeva pakSaH kathaMcana / tathAnuktopi cokto vA sAdhyaH kheSTostu tAttvikaH // nAniSTotiprasaMgasya parihartumazaktitaH // 346 // (SaTpadam ) tathA vAdIko abhipreta ho rahA sAdhya hotA hai / yo sAyake lakSaNameM paDe huye abhipreta isa vizeSaNa karake aniSTako svayaM hI sAdhyapanA nivAraNa kara diyA jAtA hai| dUsare vAdiyoMne bhI aniSTakA sAdhyapanA nahIM kahA hai / athavA zabdadvArA bhale hI sAdhyako na kahA hoya, yadi vAdIne anya abhiprAyoMse samajhA diyA hai to vaha bhI sAdhya ho jAtA hai| anukkako sAdhyarahitapanakA abhAva hai| kAraNa ki jisa prakAra vAdIke dvArA kaMThokta kaha diyA gayA pakSa ho jAtA hai, usI prakAra vAdIkarake nahIM kahA gayA kintu abhipreta ho rahA mI pakSa ho jAtA hai| yadi koI yoM kahe ki prastAva, prakaraNa, avasara, "Adike balase siddha ho rahA bhI pakSasAmarthyase kaha diyA gayA hI samajho, taba to hama siddhAntI kaheMge ki apane prAmANika AgamoMse kahA gayA bhI kayaMcit pakSa kyoM nahIM ho sakegA ! taba to yaha siddha huA ki ukta ho
Page #406
--------------------------------------------------------------------------
________________ 392 tatvArthokavArtike athavA anukka bhI hoya yadi vAdIko svayaM iSTa hai, vaha to yathArtharUpase sAdhya ho jaavegaa| hAM, jo vAdIko iSTa nahIM hai, vaha kaise bhI sAdhya nahIM ho sakatA hai| kyoMki atiprasaMgakA parihAra nahIM kiyA jA sakatA hai arthAt mImAMsakoMko zabdakA kSaNikapanA aura jainoMko yA bauddhoMko AtmAkA kUTasthapanA bhI sAdhya karaneke liye bAdhya honA par3egA, jo ki iSTa nahIM hai| nanu necchati vAdIha sAdhyaM sAdhayituM svayam / prasiddhasyAnyasaMvittikAraNApekSya vartanAt // 347 // prativAdyapi tasyaitanirAkRtiparatvataH / sabhyA nobhayasiddhAntavedino'pakSapAtinaH // 348 // ityayuktamavaktavyamabhipretavizeSaNam / jijJAsitavizeSatvamivAnye saMpracakSate // 349 // yahAM zaMkA hai ki vAdI svayaM to sAdhyako sAdhane ke liye icchA nahIM karatA hai| prasiddha ho rahe padArthakI anyako sambitti karAdenekI apekSAse vAdI pravarta rahA hai aura prativAdI bhI usa sAdhyake isa prakaraNa prApta nirAkaraNako karanemeM tatpara ho rahA hai / nikaTameM baiThe hue samAke jana to pakSapAtarahita haiM aura vAdI prativAdI donoMke siddhAntoMko jAnanevAle nahIM haiN| isa kAraNa sAdhyake lakSaNameM abhipreta yaha viSeSaNa lagAnA ayukta hai| jainoMko sAdhya iSTa nahIM kahanA cAhiye / jaise ki jAnanekI icchAkA viSayapanA yaha sAdhyakA vizeSaNa nahIM kahA jAtA hai arthAt vAdIkI apekSAse yadi sAdhyakA iSTa vizeSaNa lagAyA jAtA hai, to prativAdIkI apekSAse sAdhyakA vizeSaNa jijJAsitapanA bhI lagAnA cAhiye / kyoMki prativAdIko jisakI jijJAsA hogI usa viSayakA pratipAdana vAdI karatA hai| yadi jaina yoM kaheM ki prativAdI to kisI tattvakI jijJAsA nahIM karatA hai| vaha to khaNDana karaneke liye Avezayukta hokara saMnaddha ho rahA hai, taba to vAdIkI orase bhI kucha kahe jAnA mAna liyA jAya, iSTa vizeSaNa lagAnA vyartha hai / sabhya puruSoMmeM bahubhAga vinoda cAhanevAle hote haiM / ve iSTa aura jijJAsitakI ora nahIM dUMkate haiM / isa prakAra koI anya zaMkAkAra ATopasahita bakhAna rahe haiN| . tadasadvAdineSTasya sAdhyatvApratighAtitaH / khArthAnumAsu pakSasya tanizcayavivekataH // 350 // AcArya kahate haiM ki unakA vaha kahanA satya nahIM hai / kyoMki vAdIdvArA iSTa ho rahe dharmake sAdhyapanakA pratighAta nahIM kiyA jA sakatA hai| bhale hI prativAdI khaNDana kare kintu bAdI
Page #407
--------------------------------------------------------------------------
________________ tattvArthacintAmaNiH 393 apane abhISTa sAdhyako prativAdIke sanmukha samIcIna hetuoMse sAdhatA hI rhegaa| jisa samAmeM vidvAn vAdI, prativAdI, sabhAjana, darzaka Adi baiThe huye haiM, aisI dazAmeM bhalA vAdI anTa sanTa kyoM bakatA phiregaa| yaha koI gaMvAroMkA khilavADa nahIM hai / na koI yoM hI ThaluA baiThA hai| dUsarI bAta yaha hai ki svArthAnumAnoMmeM kiye gaye pakSakA to usa iSTapanekarake nizcayakA vicAra kara liyA gayA hai, jaise ki svayaM hI dUravartI dhUmako dekhakara abhISTa agnikA anumAna kara liyA jAtA hai| parArtheSvanumAneSu paro bodhayituM svayam / kiM neSTasyeha sAdhyatvaM vizeSAnabhidhAnataH // 351 // aura dUsare pratipAyoMke liye kiye gaye anumAnoMmeM to dUsarA pratipAdya hI svayaM samajhAneke liye yogya hotA hai / jo vAdIko iSTa hai vahI to pratipAdyako samajhAyA jAvegA, jaise ki bhUSaNoMko vecanevAlA sarrApha grAhakako apane nikaTavartI bhUSaNa mola leneke liye samajhAtA hai| ataH yahAM svArtha anumAna parArthaanumAna ina vizeSoMke nahIM kathana karanese sAmAnyakarake iSTako sAdhyapanA kyoM nahIM abhISTa kiyA jAtA hai ! iSTaH sAdhayituM sAdhyaH svaparapratipattaye / iti vyAkhyAnato yuktamabhipretavizeSaNaM / / 352 // jo vAdIko abhISTa ho rahA hai, vahI apane aura dUsarekI pratipattike artha sAdhane ke liye sAdhya mAnanA cAhiye, isa prakAra vyAkhyAna karanese sAdhyakA vizeSaNa abhipreta ( iSTa ) lagAnA yukta hai| yahAMtaka sAdhyake zakya aura abhipreta ina do vizeSaNoMkA vicAra kara diyA gayA hai| aba tIsare aprasiddha vizeSaNako saphalatAko dikhalAte haiN| aprasiddhaM tathA sAdhyamityanenAbhidhIyate / tasyArekA viparyAsAvyutpaciviSayAtmatA // 353 // tasya tadvayavacchedatvAtsiddhirarthasya tttvtH| tato na yujyate vaktuM vyasto hetorapAzrayaH // 354 // tathA vAdIke dvArA kahA gayA sAdhya .prativAdI yA pratipAdya-zrotAoMko aprasiddha homA cAhiye / ataH isa aprasiddha vizeSaNakarake yaha kahA jAtA hai ki vaha sAdhya zrotAoMke saMzaya, viparyaya, aura ajJAnakA viSayasvarUpa ho rahA hai / vAdIke dvArA sAdhyakA jJAna karAdene para zrotAoMke una saMzaya, viparyaya, ajJAnoMkA vyavaccheda ho jAnese arthakI yathAryarUpase siddhi ho 60
Page #408
--------------------------------------------------------------------------
________________ .394 : tattvArthazlokavArtike jAtI hai / tisa kAraNa yaha kahaneke liye yukti nahIM hai ki tIna samAropoM se eka hI saMzayakA hetu dvArA nirAkaraNa hotA hai / bhAvArtha-sAdhyakA nirNaya ho jAnese pratipAdyake samasta saMzaya, viparyaya, aura ajJAnoMkA nivAraNa ho jAtA hai| saMzayo hyanumAnena yathA vicchidyate tthaa| avyutpattiviparyAsAvanyathA nirNayaH kathaM // 355 // kAraNa ki jisa prakAra anumAna jJAnakarake saMzayakA viccheda karA diyA jAtA hai, tisa hI prakAra avyutpatti (anadhyavasAya ajJAna ) aura viparyayakA bhI viccheda karA diyA jAtA hai| anyathA yAnI saMzayake dUra ho jAnepara bhI viparyaya aura ajJAnoMke Tike rahanese bhalA nirNaya ho gayA kaise kahA jA sakatA hai ! ataH pramANajJAnase tInoM samAropoMkI nivRtti honA mAnanA cAhiye / avyutpannaviparyasto nAcAryamupasarpataH / kauvedeva yathA tadvatsaMzayAtmApi kazcana / / 356 // nAvazyaM nirNayAkAMkSA saMdigdhasyApyanarthinaH / saMdehamAtrakAsthAnAtsvArthasiddhau pravartanAt // 357 // yadi koI yoM kahe ki koI koI ajJAnI aura viparyayajJAnI puruSa to yoM hI pramAda yA korI aiMThameM baiThe rahate haiM / nirNaya karAneke liye bahujJAnI AcArya mahArAjake pAsa utsAhasahita hokara nahIM jAte haiM / kintu saMzaya rakhanevAlA puruSa nirNaya karAneke liye vizeSa jJAnIke nikaTa cAvase dauDatA hai / isapara hama jainoMkA yaha kahanA hai ki jaise koI koI ajJAnI, viparyayajJAnI vastukA yathArtha nirNaya karAneke liye vidvAn AcAryake nikaTa nahIM jAte haiM, unhIMke samAna koI saMdehavAlA puruSa bhI to pramAdavaza hotA huA nirNaya karAneke liye guruke nikaTa jAkara nahIM pUchatA hai| pratyeka asarvajJako asaMkhya padArthoMmeM saMzaya banA rahatA hai / hAM, apanI icchA hone para aura saMzaya nivRtta ho jAnekI yogyatA honepara kisI abhilASuka nIvakI pravRtti ho jAtI hai / saMdigdha bhI puruSako yadi prayojana na honeke kAraNa usa vastukI abhilASA nahIM hai, to nirNaya karAneke liye AvazyakarUpase AkAMkSA nahIM hotI hai| saMdehamAtrameM hI vaha asaMkhyakAlataka baiThA rahatA hai / hAM, yadi apane kisI arthakI siddhi hotI hoya taba to nirNaya karAneke liye pravRtti karatA hai| mArgameM jAte huye yA gambhIra zAstrakA anveSaNa karate huye aparimita saMzaya upaja baiThate haiN| kisakA kisase nirNaya kare / katipaya saMzayoMkA sAdhana milanepara nivAraNa karAliyA jAtA hai / zeSa yoM hI paDe saDate rahate haiN|
Page #409
--------------------------------------------------------------------------
________________ ..tasvArthacintAmaNiH yathApravartamAnasya saMdigdhasya pravarttanam / vidhIyanumAnena tathA kiM na niSidhyate // 358 // . avyutpanna viparyastamana sopyapravartanam / parAnugrahavRttInAmupekSAnupapattitaH // 359 // 395 utsAha se nahIM pravarta rahe saMdigdha puruSakI anumAnadvArA nirNIta sAdhya meM pravRtti karA dI jAtI hai| aura udAsa ( susta ) panekI apravRttikA niSedha kara diyA jAtA hai / usI prakAra avyutpanna aura viparyasta manavAle jIvoMkI bhI apravRttikA niSedha anumAnadvArA kyoM na karA diyA jAya ? dUsare jIvoMke anugraha karanemeM sarvadA pravRtta ho rahe AcAryoMkI ajJAnI aura viparyaya jJAnI jIvoM ke liye upekSA [ lAparavAhI ] nahIM ho sakatI hai / arthAt AcArya mahArAja jaise saMdigdha jIvako yathArtha nirNIta viSayameM pravartA dete haiM, usI prakAra ajJAnI aura mithyAjJAnIko bhI yathArtha vastu meM lagA dete haiM / ataH anumAnapramANadvArA tInoM samAropoMkA vyavaccheda honA mAnanA cAhiye / avineyiSu mAdhyasthyaM na caivaM pratihanyate / rAgadveSavihInatvaM nirguNeSu hi teSu naH // 360 // svayaM mAdhyasthyamAlaMbya guNadoSopadezanA / kAryAteopi dhImadbhistadvineyatvasiddhaye // 361 // yahAM koI yoM zaMkA kare ki avinIta, mithyAjJAniyoMko bhI AcArya mahArAja yadi samajhAkara sumArga meM pravarttAte haiM, taba to avinItoM meM mAdhyastha bhAvanA rakhanekA upadeza yoM bigaDatA hai / tattvArtha sUtrakArane " maitrIpramoda " Adi sUtrakarake AgrahI, viparItajJAniyoMke prati upekSA ( mAdhyasthatA ) bhAvanekA nirdeza kiyA hai / isapara hama jaina kahate haiM ki isa prakAra avinItoM meM ( madhyasthatA - ) madhyasthapanA rakhanekA pratighAta nahIM hotA hai / upekSAkA artha guNarahita una doSI, viparyayajJAniyoM meM hamAre dvArA rAgadveSa nahIM karanA hai / imako svayaM mAdhyasthabhAvanAkA avalamba lekara unake liye bhI buddhimAnoMkarake guNa aura doSoMkA upadeza kara denA cAhiye / tabhI to una avinItoMko vinItapanA sikhAye jAnekI siddhi ho sakegI / paropakAriyoMkA kartavya mUrkhako paMDita banAnA hai / kucAritrabAloMko saccAritrapara lAnA hai / avinItoMko vinaya saMpattipara jhukAnA hai / jitane bhI jIvoMne mokSalAbha kiyA hai, ve pUrvajanmoMmeM baDe ajJAnI, kucAritrI, viparIta jJAnI the| tabhI to AptavacanoMdvArA unakA sudhArA ho sakA hai / pale palAyeko pAla denA utanA kaThina nahIM hai, jitanA ki arakSitakA saMrakSaNa karanA kaThina hotA huA vIrocita kArya hai / T
Page #410
--------------------------------------------------------------------------
________________ 396 tasvArthazlokavArtike avyutpannaviparyastApratipAdyatvanizcaye / pratipAdyaH kathaM nAma duSTojJaH svasuto janaiH // 362 // yadi vyutpattirahita mUrkha aura midhyAdRSTI, viparIta jJAnI jIvoMko nahIM pratipAdana karane yogyapanekA nirNaya kara diyA jAyagA to batAo pracaMDa, duSTa, aura vajramUrkha apanA koI laDakA bhalA hitaiSI gurujanoMkarake samajhAne yogya kaise hogA ? arthAt ajJAnI aura AgrahI jIvoMke liye upadeza denA yadi nahIM mAnA jAyagA to mAtApitAoMkarake khilADI mUrkha apane laDakeko bhI sIkha nahIM denI cAhiye / kintu sabhI hitaiSIjana apane mUrkha, haThI, bAlaka, bAlikAoMko upadeza dekara hitamArgapara lagAte haiM / tIrthakara mahArAjake samAna sabhI laDake peTameMse hI sIkhe sikhAye nahIM janmate hai| laukikasyAprabodhyatve kathamastu parIkSakaH / prabodhyastasya yatnena kramatastattvasaMbhavAt // 363 // pratipAdyastatastredhA pakSastatpatipattaye / saMdigdhAdiH prayoktavyo'prasiddha iti kIrtanAt // 364 // . saMdigdha puruSako hI vidvAnoM dvArA samajhAyA jAnA mAnanevAle yadi yoM kaheM ki laukika viparyajJAnI to samajhAne yogya nahIM hai| arthAt lokameM aisA hI dekhA gayA hai ki saMdeha karanevAle vinItoMkI zaMkAkA samAdhAna to kara diyA jAtA hai / mUrkha aura viparItajJAnIko to aneka bhadra vidvAn nahIM samajhAte haiM / TAla dete haiM / isapara hama jainoMkA yaha kahanA hai ki yoM to parIkSA karane. vAlA tI kaise samajhAyA jA sakegA / tattvoMkI antaHpraviSTa hokara parIkSA karanevAlA to kabhI kisI viSayameM mUrkha bana jAtA hai / kisI viSayameM viparIta jJAnI ho rahA hai,usa parIkSakako to kramase hI yatna karake tatvoMkI jJapti karAnA saMbhavatI hai| jo Thosa vaktA vidvAn haiM, ve to paropakAriNI buddhise sabhI prakArake mithyAjJAnI jIvoMko saharSa utsAhasahita samajhA dete haiN| sabhI hitaiSI pratipAdakoMko saMsArameM ajJAnI aura viparItajJAnI jIvoMke samajhAneke adhika prakaraNa prApta huye haiM / zrI ahaMta mahArAja tathA unake anusAra calanevAle zrI AcArya mahArAja athavA aneka vidvAna puruSa sarvadAse ajJAnI aura mithyAdRSTiyoMko jitanI saMkhyA samajhAte cale A rahe haiM, sambhavataH utanI saMkhyA saMdigya jIvoMke samajhAnekI nahIM hai / tisa kAraNa yaha phala balAt siddha ho jAtA hai ki saMdigdha, viparyasta aura avyutpanna ye tInoM hI prakArake jIva vidvAnoM dvArA pratipAdana karane yogya haiM / anyathA ve parIkSaka kaise ho sakeMge ! kevala saMdigdha bhole jIvoMko samajhA denese hI parIkSakapanakA pramANapatra nahIM mila jAtA hai / ataH una tInoMko pratipatti karAneke liye saMdigva, viparyasta, aura ajJAta ho
Page #411
--------------------------------------------------------------------------
________________ tatvArthacintAmaNiH rahA aprasiddha pakSa vAdIke dvArA prayukta karanA caahiye| isa prakAra sAdhyake vizeSaNoMkA saphalatA pratipAdaka kIrtana karate huye vyAkhyAna kiyA hai / suprasiddhazca vikSiptaH pakSo'kiMcitkaratvataH / tatra pravartamAnasya sAdhanasya svarUpavat // 365 // samArope tu pakSatvaM sAdhanepi na vAryate / svarUpeNaiva nirdizyastathA sati bhavatyasau // 366 // 397 prakAra prasiddha ho rahe pakSa kyoMki vaha akiMcitkara hai / vAdI, prativAdI, sabhya, sabhApati, yA bAlaka striyoMtaka meM bhale ( pratijJA ) ko sAdhyakoTimeM rakhanA to nirasta kara diyA gayA hai| arthAt agni uSNa hai, jala pyAsako bujhAtA hai, patthara bhArI hai, ityAdi prasiddha ho rahe viSaya sAdhya nahIM banAye jAte haiN| una prasiddha sAdhyoMke sAdhanemeM pravarta rahe hetuko kucha bhI kArya nahIM. karanepanakA doSa AtA hai / jaise ki koI hetu apane svayaM svarUpa [ DIla ] ko sAdhane meM akiMcitra hai / hAM, yadi usa sAdhyameM koI saMzaya, viparyaya, ajJAnanAmakA samAropa upasthita ho jAya, taba to usa sAdhyakA pakSapanA nahIM nivAraNa kiyA jAtA hai| hetuke zarIra meM bhI yadi samAropa ho jAya to usa hetuko sAdhyakoTipara lAkara anya hetuoMse pakSa banA liyA jAtA hai / kaI anumAna mAlAoM meM aisA dekhA gayA hai, jaise ki arhata bhagavAn sarvajJa haiM [ pratijJA ] nirdoSa honese [ hetu ] aIMta nirdoSa haiM [ pratijJA dUsarI ] yukti aura zAstrase avirodhI bolanevAle honese [hetu] ata yukti aura zAstrase aviruddhabhASI haiM [ pratijJA tIsarI ] kyoMki unake dvArA kahe gaye mokSa, mokSakAraNa, saMsAra, saMsArakAraNa, tattvoM kA pratyakSa Adi pramANoMse virodha nahIM AtA hai [ hetu] ye zAstrIya anumAna haiN| laukika anumAna yoM samajhanA ki yahAM uSNatA hai, agni honese 1 yahAM agni hai, dhUma honese 2 yahAM dhUma hai, kaMTha netra AdimeM vikSepa karanevAlA honese 3 mere kaMTha aura AMkhoMmeM khAMsI AMsU Adi vikAra haiM, kyoMki unase utpanna huI pIDAkA anubhava ho rahA hai, 4 / ataH tisa prakAra saMdigdha, viparyasta, ajJAta hotA saMtA hI vaha sAdhya apane svakIya rUpakara ke hI nirdeza karane yogya hotA hai / jijJAsitavizeSastu dharmI yaiH pakSa iSyate / teSAM santi pramANAni sveSTasAdhanataH kathaM // 367 // dharmiNyasiddharUpepi heturgamaka iSyate / anyathAnupapannatvaM siddhaM sadbhirasaMzayaM // 368 //
Page #412
--------------------------------------------------------------------------
________________ 398 tatvArthazlokavArtike 1 pakSa to prasiddha hI honA cAhiye / kintu jisa pakSake jAnane kI icchA vizeSarUpase utpanna ho rahI hai, vaha dharmI pakSa banA liyA jAtA hai / yaha jina pravAdiyoM karake mAnA jA rahA hai / una naiyAyika yA bauddhoM ke yahAM to " pramANAni santi svaSTasAdhanAt " pratyakSa Adika pramANa ( pakSa ) haiM ( sAdhya ) apane apane abhISTa tattvoMkI siddhi honA dekhA jAtA hai ( hetu ), yaha pakSa kaise bana sakegA ? yahAM dharmI pramANoM ke sarvathA aprasiddharUpa honepara bhI bhalA hetu gamaka kaise mAna liyA gayA hai / batAo / kintu sajjana vidvAnoMne yahAM saMzayarahita hokara anyathAnupapatti siddha ho rahI mAnI hai | ataH yaha samIcIna hetu hai / bauddhoMkA yaha abhiprAya thA ki saMdigdhapuruSako hI jijJAsA hotI hai / viparyayI aura ajJAnI to jAnane, samajhanekI icchA nahIM rakhate haiM / isapara AcAryoMne kahA hai ki iSTasAdhana kI vyavasthA honese pramANatattva haiM / yaha to viparIta jJAnI yA ajJAniyoMke prati hI vizeSarUpa se sAdhA jAtA hai / jo zUnyavAdI yA upaplavavAdI pramANako kathamapi jAnanA nahIM cAhate haiM, unake prati ukta pramANa sAdhaka anumAna bolA gayA hai, taba to prasiddha " ho rahe kintu jijJAsita vizeSako pakSa nahIM kahanA cAhiye / kSaNika siddhAntI bauddhoM ke yahAM pratijJA bola cukanepara hetukathana, vyAptismaraNa, pakSavRttitvajJAna Adi karate samaya vaha pratijJA to naSTa ho jAtI hai / isa DhaMgase bhI pakSa prasiddha na ho sakA / phira prasiddhako pakSa banAne kA Agraha kyoM kiyA jA rahA hai ? 1 dharmisaMtAnasAdhyAzcet sarve bhAvAH kSaNakSayAH / iti pakSo na yujyeta tostaddharmatApi ca // 369 // pratyakSeNAprasiddhatvAddharmiNAmiha kAttaH / anumAnena tatsiddhau dharmasattAprasAdhanaM // 370 // yadi bauddha yoM kahe ki calI ArahI dharmIkI saMtAnako sAdhya banAliyAM jAyagA vaha saMtAna to derataka TikatI hai| aisA kahanepara to hama jaina kaheMge ki sampUrNa padArtha kSaNika haiM, yaha pakSa tumhAre yahAM yukta nahIM ho sakegA tathA hetuko usa pakSakA dharmapanA bhI nahIM bana sakegA / kyoMki isa prakaraNa meM saMpUrNarUpa se dharmI padArthoMkI pratyakSa pramANase prasiddhi nahIM ho rahI hai / arthAt pakSakoTi meM paDe huye saMpUrNa padArthoMkA pratyakSajJAna pratipAdya aura pratipAdakoMko nahIM ho rahA hai / yadi anya anumAna se una saMpUrNa padArthoMke jJAnakI siddhi karoge taba to yahAM dharmiyoMkI sattAko prasiddha karanA Avazyaka kArya ho gayA / kSaNikatvako sAdhanevAlA anumAna gauNa paDa gayA, jo ki mAnA nahIM gayA hai / athavA anumAnase bhI dharmiokI sattAkA prasiddha rUpa se sAdhana nahIM ho sakatA hai|
Page #413
--------------------------------------------------------------------------
________________ tatvArthacintAmaNiH paraprasiddhitasteSAM dharmitvaM hetudharmavat / dhruvaM teSAM svataMtrasya sAdhanasya niSedhakam / / 371 // prasaMgasAdhanaM vecchettatra dharmigrahaH kutaH / iti dharmiNyasiddhepi sAdhanaM matameva ca // 372 // pakSa dharma ho rahe hetu ke samAna una dharmiyoM ( sampUrNa padArtha ) kI anyavAdiyoM ke yahAM prasiddha hone ke kAraNa prasiddhi ho jAnese unako dharmIpanA dRDharUpase nizcita hai / AcArya kahate haiM ki aisA kahane vAle una bauddhoM ke yahAM svataMtra nAmake sAdhanakA niSedha karanevAlA yaha prasaMga sAdhana iSTa kiyA jAvegA ? kintu vahAM bhI dharmIkA grahaNa kaise hogA, batAo ? bhAvArtha -- bAdhA denevAle anumAnoMke sivAya prakRta sAdhyako sAdhanevAle hetu do prakAra ke hote haiM / eka svataMtrasAdhana hai / dUsarA prasaMgasAdhana hai / pakSa, hetu, dRSTAnta, jahAM vidyamAna rahate haiM, vahAMpara vyAptismaraNa karAkara sAdhyako sAdhanevAlA hetu svataMtrasAdhana kahA jAtA hai| aura parakI dRSTise hI usapara vAdIko aniSTakA ApAdana karA denevAlA hetu prasaMgasAdhana kahalAtA hai / parvata vahniyukta hai, dhUma honese, yA zadba pariNAmI hai, kRtaka honese, ityAdi hetu apane apane sAdhyako sAdhane meM svataMtra haiM / prasaMga sAdhana hetu se koI parokSapadArtha nahIM sAdhA jAtA hai / kevala thoDIsI ajJAnanivRtti karA dI jAtI hai | nyAre nyAre sau rupayoMkI sattAko mAnanevAlA ga~vAra yadi pacAsa rupayoMkI unameM sattA nahIM mAnatA hai, kintu sau rupayoMkA vyApyapanA aura pacAsa rupayoMkA vyApakapanA svIkAra kiye huye hai / usa grAmINa ke prati prasaMgasAdhana dvArA yaha samajhAyA jAtA hai ki phuTakara sau rupayoMkA sadbhAva mAnanA pacAsa rupaye huye vinA asiddha hai / isI prakAra tIna vIsIko nahIM mAnanevAlA yadi sAThako mAma rahA hai, to usake liye tIna vIsIkA bhI jJAna prasaMgadvArA karA diyA jAtA hai| kabhI kabhI vidvAn puruSoM ko bhI vipralambha ho jAtA hai ki sau rupaye to haiM kintu pacAsa haiM yA nahIM, taba dUsarA jJAna uThAkara pacAsakA jJAna kiyA jAtA hai / eka vastukA nirNaya karaneke liye na jAne pUrva meM kitane jJAna zIghratAse ho jAte haiN| taba kahIM pIchese eka pakkA jJAna hotA hai / " sAdhya sAdhanayorvyApyavyApakabhAvasiddhau vyApyAbhyupagamo vyApakAbhyupagamanAntarIyako vyApakAbhAvo vA vyApyAbhAvAvinAbhAvItyetatpradarzyate yena tatprasaMgasAdhanaM " isa prakAra dharmIkA grahaNa karanA kaThina hai / tabhI to siddhAnta meM dharmI aprasiddha honepara bhI saddhetu mAna liyA hI gayA hai / ataH sAdhya prasiddha honekA Agraha karanA prazasta nahIM hai / pakSa ) ke vyApyavyApakabhAve hi siddhe sAdhanasAdhyayoH / prasaMgasAdhanaM proktaM tatpradarzanamAtrakaM // 373 // 399
Page #414
--------------------------------------------------------------------------
________________ tattvArtha zlokavArtike sAdhana aura sAdhyake vyApya vyApakabhAvake siddha ho jAnepara vyApyakA svIkAra karanA vyApakake svIkAra karanese avinAmAva rakhatA hai / isa prakAra vyApakakA pradarzana karA denA kevala itanA hI phala usa prasaMgahetukA acchA kahA gayA hai| koI parokSa naye padArthakI jJapti nahIM karAI jAtI hai| arthAt jo bholA jIva zIzopanase vRkSapanako adhika dezavartI vyApaka mAnatA hai, kintu sanmukha dezameM zIzoMko khaDA huA dekha rahA hai, phira bhI usameM vRkSapanekA vyavahAra nahIM kara rahA hai, usa bhadra jIvako vRkSapanakA vyavahAra karAdenA hI prasaMgasAdhana hetukA phala hai| atha niHzeSazUnyatvavAdinaM prati taarkikaiH| virodhodbhAvanaM kheSTe vidhIyateti saMmataM // 374 // tadapramANakaM tAvadakiMcitkaramIkSyate / / sapramANakatA tasya ka pramANAprasAdhane // 375 // aba AcArya isa bAtako kahate haiM ki saMpUrNa padArthoMkA zUnyapanA kahanekI TevavAle vAdIke prati naiyAyikoMdvArA jo apane iSTa viSayameM virodhakA utthApana kiyA jAtA hai, yaha to hamako bhale prakAra sammata hai / sabase prathama vaha zUnyavAda pramANoMse nahIM siddha hotA huA akiMcitkara dIkha rahA hai| jaba ki " sarva zUnyaM zUnyaM " isa maMtavyakI pramANase prakRSTasiddhi nahIM hogI tabataka usa zUnyavAdako prAmANikatA kahAM Thahara sakatI hai ! bhAvArtha-zUnyavAdIke yahAM pahile hI vyavahArikarUpase pramANoMkI siddhi ho cukanepara naiyAyikoMne iSTasAdhanahetu dvArA paramArtharUpase pramANoMko sadhAyA hai| yadi zUnyavAdI prathamase kathamapi pramANoMko na mAnate hote to apane abhISTa zUnyatattvakI siddhi kaise karalete ! ataH naiyAyikoMkA yaha virodha uThAnA upayukta hai ki zUnyakI siddhi kara rahe ho aura upAyatattva pramANoMko vAstavika nahIM mAna rahe ho, yaha baDI pola hai| 'nanviSTasAdhanAt saMti pramANAnIti bhASaNe / samaH paryanuyogoyaM pramA zUnyatvavAdinaH // 376 // tadiSTasAdhanaM tAvadapramANamasAdhanam / svasAdhyena pramANaM tu na prasiddha dvayorapi // 377 // yahAM zUnyavAdIkI orase zaMkA hai ki iSTakI siddhi kI jA rahI hai| isase siddha hotA hai ki usake upAya pramANapadArtha jagadameM hai, isa prakAra kathana karanepara naiyAyikoMke Upara bhI pramANakA zUnyapanA mAnanevAle vAdIkI orase yahI sakaTAkSa prazna uThAnArUpa paryanuyoga samAnarUpase lAgU hogaa| kyoMki zUnyavAdiyoMko to iSTakA sAdhana pramANazUnyapanA hai| ataH iSTasAdhanadvArA vastu
Page #415
--------------------------------------------------------------------------
________________ tattvArthacintAmaNiH bhUta pramANoMkI siddhi nahIM ho sakI hai| naiyAyika, zUnyavAdI, ina donoMke yahAM bhI apane apane sAdhyake sAtha pramANapanA to prasiddha nahIM huA hai arthAt tisa iSTasAdhanake dvArA naiyAyika pramANoMkI siddhi kara lete haiM / usI iMSTa sAdhanase zUnyavAdI apane pramANazUnyapanakI siddhi kara lete haiN| pratyuta pramANako banAnekI apekSA pramANakA miTA denA sarala kArya hai| tadasaMgatamiSTasya saMvinmAtrasya sAdhanaM / svayaM prakAzanaM dhvastavyabhicAraM hi susthitaM // 378 // svasaMvedanamadhyakSaM vAdino mAnamaMjasA / tatonyeSAM pramANAnAmastitvasya vyavasthitiH // 379 // AcArya kahate haiM ki vaha zUnyavAdI bauddhoMkA kahanA to pUrvAparasaMgatise rahita hai| kyoMki unako iSTa ho rahe akele zuddhasaMvedanakA hI sAdhana karanA unheM abhipreta hai, jo ki svayaM prakAzita ho rahA aura vyabhicAra doSoMse vinirmukta ho rahA hI bhale prakAra sthita mAnA gayA hai| taba to svasaMvedanAmakA pratyakSa hI vAdIke yahAM pramANa zIghra siddha ho gyaa| tisa kAraNa anya indriya pratyakSa, anumAna, Adi pramANoMke astitvakI bhI vyavasthA ho jAtI hai| kucha bhI pramANa, prameya, sva, para, vAdI, prativAdI, svapakSasAdhana, parapakSadUSaNa, samyagjJAna, mithyAjJAna, Adiko jo nahIM mAnatA hai, vaha to svayaM bhI nahIM hai / ataH iSTatattvake sAdhanese pramANoMkI siddhikA ApAdana karanA samucita hI hai| nanviSTasAdhanaM dharma pramANauraparairyutam / tdissttsaadhntvsyetrthaanuppttitH|| 380 // evaM prayogataH siddhiH pramANAnAmanAkulam / tatsattA naiva sAdhyA syAtsarvatreti pare viduH // 381 // yahAM punaH prativAdIkA anunaya hai ki jina zUnyavAdiyoMke yahAM iSTasAdhana hetukI prasiddhi nahIM hai, unake prati iSTasAdhanako dharmI banAkara phira dUsare pramANoMse yukta honA sAdhoge, anyathA usa iSTasAdhanapanakI siddhi nahIM ho skegii| yadi isa prakArake anumAna prayoga karanese hI pramANoMkI AkulatArahita hokara siddhi mAnalI jAyagI taba to sabhI sthAnoMpara una pramANoMkI sattAko nahIM sAdhya karanA cAhiye / isa prakAra dUsare vidvAn jAna rahe haiN| yatobhayaM tadeveSAM svayamagre vyavasthitam / hetorananvayatvasya prasaMjanamasaMzayaM // 382 // . 61
Page #416
--------------------------------------------------------------------------
________________ 102. tattvArthazlokavArtike sattAyAM hi prasAdhyAyAM vizeSasyaiva sAdhanAt / yathAnanvayatA doSastathAtrApyanidarzanAt // 383 // aba AcArya kahate haiM ki jisa bAtase inako bhaya lagatA thA vahI bAta inake sanmukha Akara svayaM upasthita hogaI, arthAt zUnyavAdI pramANoMkI siddhiko nahIM mAnanA cAhate the / iSTasAdhana hetukA anvayadRSTAnta nahIM milanekA unako bala thA ki anvayadRSTAMtake vinA iSTa sAdhanahetu pramANoMko siddha nahIM kara sakatA hai / hama zUnyavAdiyoMne anvayadRSTAnta bana jAne ke liye koI vastubhUta padArtha mAnA hI nahIM hai / ataH hetuke anvayadRSTAntase rahitapanakA prasaMga denA niHsaMzaya ho jAtA hai, kintu una zUnyavAdiyoMko vicAranA cAhiye ki cAhe zUnyavAdI hoya yA tattvopaplavavAdI hoya athavA vallabhasaMpradAyake anusAra sarvatra premI bhagavAnakI upAsanA karanevAle hoMya, unako samvRttise yA vyavahArase athavA kalpanAse sAmAnya karake pramANa mAnanA hI paDegA / sAmAnyarUpase pramANakI sattAko acchA sAdhya karate sante, aisI dazAmeM sAmAnyapramANakI sattA siddha ho cukanepara vizeSa pramANakI hI sattAko sAdhya banAnemeM iSTasAdhana hetukA prayoga karanA saphala ho jAtA hai| jisa prakAra anvayarahitapanA doSa hamAre Upara lagatA hai, usI prakAra dRSTAMtake na honese tuma zUnya vAdiyoMke yahAM bhI apane iSTakI siddhi nahIM ho sakatI hai / yathArtha bAta yaha hai ki dRSTAnta koI sAdhyasiddhikA mukhya aMga nahIM hai| bAlakoMko vyutpanna karaneke lie kacit upayogI mAna liyA gayA hai| hetorananvayasyApi gamakatvopavarNane / sattA sAdhyAstu mAnAnAmiti dharmI na saMgaraH // 384 // bhagavAn tumako samyagjJAna karAveM yadi anvaya dRSTAntase rahita hetuko bhI sAdhyakA jJApakapanA amISTa karaloge, taba to pramANoMkI sattA bhI sAdhya ho jAo / isa prakAra dharmI prasiddha hI honA cAhiye, yaha pratijJA nahIM sdhskii| .. dharmidharmasamUhotra pakSa ityapasAritam / eteneti sthitaH sAdhyaH pakSo vidhvastabAdhakaH // 385 // ___ isa prakaraNameM dharmI ( AdhAra ) aura dharma ( sAdhya ) kA samudAya pakSa hai, yaha bhI isa ukta kathanakarake nivAraNa kara diyA gayA hai / ataH isase yaha sthita huA ki jisake bAdhakajJAna vizvasta ho gaye haiM vaha sAdhya pakSa mAnA gayA hai /
Page #417
--------------------------------------------------------------------------
________________ tattvArthacintAmaNiH vyAptikAle mataH sAdhya pakSo yeSAM nirAkulaH / sonyathaiva kathaM teSAM lakSaNavyavahArayoH // 386 // vyAptiH sAdhyena nirNItA hetoH sAdhaM prasAdhyate / tadevaM vyavahArepItyanavadyaM na cAnyathA // 387 // jina vidvAnoMke yahAM vyAptigrahaNa karate samaya nirAkula hokara sAdhya hI pakSa mAnA gayA hai, unake yahAM vaha sAdhya vyAptisvarUpa grahaNa karaneke kAlameM aura anumAna prayoga karanepara vyavahArakAlameM dUsare dUsare prakArakA kaise ho sakatA hai ! sAdhyake sAtha hetukI vyApti nirNIta ho rahI bhale prakAra jaba vyAptikAlameM sAdhI jA rahI hai, taba to usI prakAra vyavahArakAlameM bhI sAdhya utanA hI pakaDA jAyagA / dUsare DhaMgase vyavasthA karanA ThIka nahIM hai / jo vicArazIla vidvAn paMca puruSoM meM nirNIta huA hai, usako vyavahArameM lAo yaha nirdoSamArga hai| dharmiNopyaprasiddhasya saadhytvaaprtighaatitH| asti dharmiNi dharmasya ceti nobhayapakSatA // 388 // ataH aprasiddha ho rahe bhI dharmIko sAdhyapanA pratihata nahIM ho pAtA hai / arthAt aprasiddha dharmIkA bhI sAdhyapanA surakSita hai / aura dharmIke honepara dharmakA astitva hai / isa kAraNa dharmI aura dharma donoMke samudAyako pakSa kahanA ThIka nahIM hai, vyartha paDatA hai / tavatra sAdhanAdvodho niyamAdabhijAyate / sa tasya viSayaH sAdhyo nAnyaH pakSostu jAtucit // 389 // tisa kAraNa jahAM avinAbhAva niyamake anusAra sAdhanase sAdhyakA bodha prakRSTa utpanna ho jAtA hai, vaha sAdhya usa avinAbhAvI hetukA jJeya viSaya hai| usase nyArA pakSa kadAcit bhI nahIM hovegA, yaha samajhe rho| tadevaM zakyatvAdivizeSaNasAdhyasAdhanAya kAlApekSatvena vyavasthApite anyathAnupapatyekalakSaNe sAdhane ca prakRtamabhinibodhalakSaNaM vyavasthitaM bhavati / tisa kAraNa yahAMtaka hetu, sAdhya, aura pakSakA isa prakAra vizeSa vicAra kara diyA gayA hai| zakyapana Adi vizeSaNoMse yukta ho rahe sAdhyako sAdhane ke liye prayogakAlakI apekSA karake anyathAnupapatti hI eka lakSaNavAle hetukI vyavasthA karA cukanepara yaha prakaraNaprApta anupAnasvarUpa aminibodhakA lakSaNa karanA vyavasthita ho jAtA hai / arthAt isa prakaraNameM sAmAnya matijJAnako
Page #418
--------------------------------------------------------------------------
________________ 404 tattvArthazlokavArtike abhinibodha nahIM mAnA hai| kintu anyathAnupapatti lakSaNavAle hetuse zakya, abhipreta, asiddha, sAdhyakA jJAna karalenA abhinibodha hai| ____yaH sAdhyAbhimukho bodhaH sAdhanenAnidriyasahakAriNA niyamitaH sobhinibodhaH svaarthaanumaanmiti| manakI sahakAritAko prApta ho rahe jJApakahetukarake sAdhyake abhimukha hokara niyama prApta ho rahA jo jJAna hai, vaha aminibodha hai / " ami" yAnI abhimukha " ni" yAnI avinAbhAvarUpa niyama prApta bodha yAnI jJAna hai / vaha abhinibodha svArthAnumAna hai / yaha prakaraNake anusAra abhinibodhakA siddhAnta lakSaNa hai| kazcidAhakoI jainakA ekadezIya paNDita yahAM kaha rahA haiiMdriyAtIMdriyArthAbhimukho bodho nanu smRtaH / niyatokSamanobhyAM yaH kevalo na tu liMgajaH // 390 // yahAM vicAra karanA cAhiye ki indriyoMse grahaNa karane yogya artha aura bahiraMga indriyoMse nahIM bhI grahaNa karane yogya atIndriya arthakI ora abhimukha ho rahA niyamita jJAna karanA to abhinibodha mAnA gayA hai kintu indriya aura manakarake sahakRta ho rahe kevala jJApaka liMgakarake hI jo jJAna upaja rahA hai, vahI to abhinibodha nahIM mAnA jAtA hai / arthAt " matiH smRtiH " Adi sUtrameM paDe huye aminibodhakA artha svArthAnumAna aura kvacit abhedadRSTise Apane pakaDA * parArthAnumAna hai, kintu sAmAnya abhinibodhakA artha sabhI matijJAna hai / avagraha, IhA, avAya, dhAraNA, smRti, pratyabhijJAna, tarka, ye sabhI jJAna indriya athavA manase utpanna huye hone ke kAraNa matijJAna mAne gaye cale A rahe haiM, phira akele anumAnako hI abhinibodha kyoM kahA jA rahA hai ! btaao| __ indriyAnindriyAbhyAM niyamitaH kRtaH svaviSayAbhimukho bodhobhinibodhaH prasiddho na punaranindriyasahakAriNA liMgena liMginiyamitaH kevala eva cintAparyantasyAbhinibodhatvAbhAvaprasaMgAta / tathA ca siddhAntavirodho'zakyaH parihartumityatrocyate / indriya aura anindriya ( mana ) se niyamita karadiyA gayA tathA apane viSayakI ora amimukha ho rahA jJAna abhinibodhapanase prasiddha ho rahA hai / kintu phira manako hI sahakArI kAraNa mAnakara jJApaka hetukarake sAdhyake sAtha niyamita ho rahA kevala anumAna hI to abhinibodha nahIM hai| yoM to avagraha, Adika tathA smRti, pratyabhijJAna, tarkaparyanta jJAnoMko abhinibodhapanake abhAvakA prasaMga hogA aura taisA honepara AtopajJa siddhAntake sAtha Aye huye virodhakA parihAra
Page #419
--------------------------------------------------------------------------
________________ tattvArthacintAmaNiH nahIM kiyA jA sakatA hai / zrI nemicandra siddhAntacakravatIne gommaTasArameM likhA hai " ahimuiNiyamiyabohaNamAbhiNibohiyamaNidaiMdiyajaM / avaggahaIhAvAyA dhAraNagA honti patteyaM " isa prakAra hamako hamAre hI siddhAnta se virodha AgayA, dikhalAne para to hameM samAdhAna kahaneke liye bAdhya honA paDatA hai / satyaM svArthAnumAnaM tu vinA yacchabdayojanAt / tanmAnAMtaratAM mAgAditi vyAkhyAyate tathA // 391 // 405 kisI ekadezIyakA yaha kahanA satya hai / hamako Adhe DhaMgase svIkRta hai / zadvakI yojanA ke vinA jo hetujanya - svArthAnumAna ho rahA hai, vaha matijJAnake sivAya dUsare zruta, avadhi, Adi pramANapanako prApta na ho jAve, isa kAraNa tisa prakAra vyAkhyAna karadiyA gayA hai / arthAt zadvakI yojanA sahita ho rahA parArthAnumAna bhale hI zrutajJAna bana jAya, kintu arthase arthAntarakA jJAna nahIM bana rahA svArthAnumAna to abhinibodha ( matijJAna ) hI hai / na hi liMgaja eva bodhobhinibodha iti vyAcakSmahe / kiM tarhi, liMgajo bodhaH zabdayojanarahitobhinibodha eveti tasya pramANAntaratvanivRttiH kRtA bhavati siddhAMtazca saMgRhItaH syAt / na hIndriyAnindriyAbhyAmeva svaviSayebhimukho niyamito bodhobhinibodha iti siddhAntosti smRtyAdestadbhAvavirodhAt / kiM tarhi / sonindriyeNApi vAkyabhedAt / kathaM anindriyajanyAbhinibodhikamaniMdriyajAbhimukhaniyamitabodhanamiti vyAkhyAnAt / jJApaka hetuse hI utpanna huA jJAna abhinibodha hotA hai / isa prakAra evakAra lagAkara hama nahIM bakhAna rahe haiN| to kyA kaha rahe haiM ? so suno, vAcaka zabdoMkI joDakalAse rahita ho rahA jo liGgajanya jJAna ( svArthAnumAna ) hai, vaha abhinibodha hI hai / isa prakAra uddezyadalameM evakAra nahIM lagAkara vidheyadalameM evakAra dvArA avadhAraNa kiyA hai / isa kAraNa usa liMgajanya jJAnako matijJAnapanA hI sthApanakara zrutajJAna Adi anya pramANapana ho jAne kI nivRtti kara dI gii| hai / aura yoM kahane se hamAre jaina siddhAntakA saMgraha bhI kara liyA gayA samajha lo / kevala indriyoM aura anindriyoMkarake hI apane viSaya sparza, rasa, gaMdha, varNa, zadba aura sukha, jJAna, vedanA, Adi viSayoM meM abhimukha ho rahA niyama prApta bodha hI abhinibodha hai, yaha jaima siddhAnta nahIM hai / yoM mAnane para to smRti, tarka, saMjJA, ina jJAnoMko usa abhinibodhapanake sadbhAvakA virodha ho jAvegA arthAt indriya aura anindriyase niyamita ho rahe abhimukha Aye huye viSayoM meM eka deza vizada jAnane ko hI abhinivodha yadi mAnA jAvegA to smRti, saMjJA, ciMtA, jJAnoMko abhinibodhapanA viruddha ho jAyagA, to vaha abhinibodha kyA hai ? aisI jijJAsA honepara hamArA yaha uttara hai ki vaha abhinibodha anindriyakarake bhI apane viSayameM abhimukha hokara niyamita arthako jAna rahA hai / isa 1
Page #420
--------------------------------------------------------------------------
________________ tattvArthazlokavArtike prakAra " indriyAnindriyanimittaM " athavA " aNiMdaindiyajaM " ina vAkyoMke yogavibhAgakara vAkyabheda kara denese ukta artha nikala AtA hai / kaise nikalatA hai ! isapara yaha kahanA hai ki manarUpa anindriyase utpanna huA Abhinibodhika to anindriyase sahakRta liMgase utpanna huA aura niyamayukta sAdhyake abhimukha ho rahA jJAna hai, isa prakAra vyAkhyAna kiyA gayA hai| bhAvArtha-indriya aura anindriyase matijJAna utpana hotA hai / isa pahile vakyakarake avagraha Adika gRhIta ho jAte haiM aura anindriyase matijJAna hotA hai / isa dUpare vAkyameM liMgase sahakRtapanA DAlakara abhinibodha karake svArthAnumAnakA saMgraha ho jAtA hai| - nanvevamapyarthApatti pramANAntaramapratyakSatvAt parokSabhedepUkteSvanatarbhAvAt / pramANaSaTu vijJAtasyArthasyAnyathAbhavanayuktasya sAmarthyAdadRSTAnyavastukalpane arthApattivyavahArAt / taduktaM / "pramANaSaTa vijJAto yatrArthonyathAbhavan / adRSTaM kalpayedanyaM sArthApattirudAhRtA // " yahAM mImAMsakoMkI zaMkA hai ki isa prakAra arthApatti nAmakA bhI eka nyArA pramANa mAnanA caahiye| kyoMki vaha avizada honeke kAraNa pratyakSapramANarUpa to nahIM hai / aura parokSa pramANake kahe huye mati, smRti, saMjJA, ciMtA, abhinibodha, Agama ina bhedoMmeM usa arthApattikA aMtarbhAva nahIM hotA hai / laukika janoMkA bhI isa lakSaNameM arthApattipramANarUpase vyavahAra ho rahA hai| usakA yaha lakSaNa hai ki pratyakSa, anumAna, upamAna, zAda, arthApatti, abhAva, ina chaha pramANoMse acchA jAna liyA gayA jo artha usa adRSTake vinA nahIM honepanase yukta hai, usa artha dvArA jisa pramANakI sAmarthyase adRSTa ho rahI dUsarI vastukI kalpanA kI jAtI hai, vaha arthApatti pramANa hai| vahI hamAre granthoMmeM kahA gayA hai ki pratyakSa Adi chaiU pramANoMmeMse cAhe jisa pramANake dvArA bhale prakAra jAna liyA gayA artha jahAM ananyayAbhUta ho rahA hai, usa dUsare adRSTa arthakI jisa pramANase kalpanA karAI jAtI hai, vaha arthApatti pramANa samajhA gayA hai / pratyakSarvikA hyApattiH pratyakSavijJAtAdarthAdanyatrAdRSTerthe pratipattiyathArAtribhojI devadattoyaM divAbhojanarahitattve ciraMjIvitve ca sati stanapInAMgatvAnyathAnupapaveriti / ____mImAMsaka vidvAn apanI chaha pramANoMse huI arthApattiyoMke udAharaNa svayaM dikhalA rahe haiN| tinameM pratyakSapramANako paramparA kAraNa mAnakara huI arthApattikA lakSaNa yaha hai ki pratyakSase jAna liye gaye aura avinAbhUta ho rahe arthake dvArA jo adRSTa arthameM prattipatti honA hai, vaha pratyakSapUrvaka arthApatti hai| acche gharakI vidhavAvadhUkI garbhayogya udaravRddhiko dekhakara usake vyabhicAradoSakA jJAna kara liyA jAtA hai / prasiddha udAharaNa yaha hai ki bhojana karanevAlA aura bhojana nahIM karanevAlA isa prakAra vivAdameM par3A huA yaha devadatta avazya rAtameM khAtA hogA, kyoMki dinameM bhojana karanese rahita hotA huA aura adhika kAlataka jIvita hotA saMtA yaha devadatta
Page #421
--------------------------------------------------------------------------
________________ tattvArthacintAmaNiH 107 sthUlastanase sahita zarIravAlA hai / arthAt devadattake zarIrameM aura vizeSakara chAtIpara stanoMmeM moTApana hai jo ki sthUlatA bImArIkI sUjana tataiyA, baraM, Adike kATekI nahIM hai / jo jIva bahuta dinoMse dinameM nahIM khA rahA hai, aura bahuta dinataka jIvita rahatA hai, usake vakSaHsthalakI sthUlatA rAtako khAye vinA nahIM sthira raha sakatI hai / rAtako khAte huye devadattako yadyapi nahIM dekhA hai, phira bhI ukta prakArake moTe puSTa zarIradhArIpanase rAtrimeM bhojana karanA arthApattise jAna liyA jAtA hai / jainasiddhAnta anusAra tIrthakara mahArAja, kAmadeva, balabhadra, Adi mahAn puruSoMke yadyapi tapazvaraNa karate samaya dinarAta upavAsa karanepara bhI vakSaHsthalakI sundarasthUlatAmeM koI antara nahIM paDatA hai| bhagavAn zrIAdIzvara mahArAja yA bAhubalIsvAmIne eka varSaparyanta nirAhAra rahakara tapazcaryA kI thii| phira bhI unake zarIrameM koI zithilatA, laTajAnA, durbalatA Adike cinha nahIM pragaTa huye the / bhogabhUmiyAM lambe cauDe zarIravAle hokara bhI eka do, tIna, dina pIche ati aspa AhAra karate hue puSTa, baliSTa, sthUla, sundara zarIravAle hokara adhika kAlataka jIvita rahate haiN| devatA to kabhI kavala AhAra nahIM karate haiN| unake to varSoM pIche kaMThase jhare huye amRtakA mAnasa AhAra hai / phira bhI mImAMsakoMne vartamAnakAlake annakITa puruSoMkI apekSA yaha udAharaNa diyA hai / calo acchA hai| anumAnapUcikA vAnumAnavijJAtAdAdyathAgamanazaktimAnAdityAdirgatyanyathAnupapatteriti / mImAMsaka hI kahe jA rahe haiM ki anumAnapUrvaka arthApatti to isa prakAra hai ki anumAnapramANoMdvArA jAna liye gaye arthase adRSTa arthako jAnalenA jaise ki sUrya, candramA, rakta, AdikapadArtha ( pakSa ) gamanazaktise yukta ho rahe haiM ( sAdhya ) kyoMki dezase dezAMtara jAnArUpa gati honA unameM gamanazaktike vinA nahIM bana sakatA hai / sUryakA vimAna atyadhika camakIlA hai| hama loga AMkheM kholakara bahuta derataka sUryakI gatiko dekhane ke liye to nahIM baiTha sakate haiM / aura candramAkI gatiko pratyakSa karaneke liye bhI koI ThaluA nahIM baiThA hai / hAM, koI isa candramAkI gatiko jAnaneke liye hI kamara kasakara bahuta derataka baiThA rahe to usako candramAkI gatikA pratyakSa ho sakatA hai| kAle kAMca, vastra AdikI paramparAse sUryakI gatikA bhI pratyakSa ho sakatA hai, kintu jisa vidvAn ne pahilA anumAna uThAkara dezase dezAntara honArUpa-hetuse sUryakI gatikA anumAna kiyA hai, aura pIche gatikI anyathAnupapattise arthApatti dvArA sUryameM gamana karanekI atIndriyazaktiko jAnA hai / vaha anumAnapUrvaka arthApattikA udAharaNa yahAM mImAMsakoMne diyA hai| tathopamAnapUrvikopamAnavijJAtAdarthAdvAhAdizaktirayaM gavayo gavayatvAnyathAnupapatteriti / tathA upamAnapramANapUrvaka arthApatti yoM mAnI gaI hai ki upamAna pramANase jAnaliye gaye ananyathAbhUta arthase adRSTa arthakI jo kalpanA kI jAtI hai / jaise ki yaha rojha pazu (pakSa ) lAdanA, dauDanA, Adi zaktiyoMse yukta hai ( sAdhya ) anyathA yAnI dauDanA Adi zaktiyoMse
Page #422
--------------------------------------------------------------------------
________________ 408 tattvArthazlokavArtike sahitapanake vinA gavayapanA nahIM banatA hai| yahAM gauke sadRza gavaya hotA hai| aise vRddhavAkyako sunakara vanameM jAkara DhAMTa aura galakambalase rahita ho rahe baila sarIkhe pazuko dekhakara " yaha gavaya hai " aisA upamAna pramANa ( sAdRzya pratyabhijJAna ) dvArA jAna liyA jAtA hai / punaH gavayapanese vAha Adi atIndriya zaktiyoMkA ardhApatti dvArA jJAna kara liyA jAtA hai| tathAgamapUrvikA AgamavijJAtAdarthAdarthapratipAdanazaktiH zaddho nityArthasaMbaMdhitvAnyathAnupapatteriti / ___ tisI prakAra AgamapramANadvArA jAna liye gaye arthase avinAbhAvI adRSTa arthakA jJAna kara lenA AgamapUrvaka arthApatti hai / jaise ki yaha zabda ( pakSa ) amuka arthako pratipAdana karanekI zaktise tadAtmaka ho rahA hai ( sAdhya ) / nitya hI arthake sAtha saMbaMdha sahitapanA anyathA yAnI artha pratipAdanazaktike sAtha tadAtmaka huye vinA bana nahIM sakatA hai ( hetu ) / yahAM svAbhAvikI yogyatA aura saMketake vaza zabda aura arthake nitya rahanevAle saMbaMdha sahitapanako Agama pramANadvArA nirNIta kara punaH nitya hI arthake saMbaMdhIpanase zadbakI artha pratipAdanazaktikA arthApatti dvArA jJAna kara liyA jAtA hai| tathArthApattipUrvikArthApattipattipramANavijJAtAdAdyathA rAtribhojanazaktiH vivAdApanno devadattoyaM rAtribhojitvAnyathAnupapatteriti / mImAMsaka hI kahate cale A rahe haiM ki pratyakSa, anumAna, Adiko kAraNa mAnakara pahilI arthApatti banA lI jAya, punaH usa arthApatti pramANase jAna liye gaye arthase avinAbhAvI ho rahe adRSTa arthakI dUsarI ipti karanA aryApattirvikA arthApatti kahI jAtI hai| jaise ki bhojana kara sakanevAlA aura bhojana nahIM kara sakanevAlA, isa prakAra vivAdameM par3A huA yaha devadatta ( pakSa ) rAtako khAnekI zaktise yukta hai ( sAdhya ), kyoMki arthApatise jAna liyA gayA rAtribhojIpanA anyathA yAnI bhojana karanekI zaktike vinA anupapanna hai ( hetu ) / yahAM pratyakSapramANase devadattake avikRta moTepanako dekhakara dinameM nahIM khAnevAle, cirajIvI, devadattakA rAtrimeM DaTakara bhojana karanA pahilI arthApattise jAna liyA jAtA hai / punaH rAtribhojIpanakI anyathAnupapattise rAtameM bhojana karanekI zaktikA jJAna dUsarI arthApattise kiyA jAtA hai| isase bhI Age tIsarI arthApattiko uThAkara devavadattakA dravyapanA yA avatIpanA jAnA jA sakatA hai| isake uparAMta bhI cauthI arthApattise tiryaJca Ayuke baMdhakI yogyatA jAnI jA sakatI hai| kintu itanI UMcI koTItaka calanA vidvAnoMkA uddezya rahatA hai| sAdhAraNa laukika janoMkI to eka, do, arthApatti yA anumAnako uThAkara hI jijJAsA zAnta ho jAtI hai / hAM, vizeSa jijJAsA baDhanepara laukika jana bhI kisI jaTila viSayameM pranthiyoMko sulajhAneke liye aneka pramANa uThAkara vivAdoMko siddhAntamArgapara le Ate haiN|
Page #423
--------------------------------------------------------------------------
________________ tattvAryacintAmaNiH tathaivAbhAva pUrvikArthApattirabhAvapramANavijJAtAdarthAdyathAsmAdgRhAdvahistiSThati datto jIvitve satyatrAbhAvAnyathAnupapatteriti / 489 deva tisa hI prakAra abhAva pramANadvArA ThIka jAna liye gaye avinAbhUta arthase adRSTa ho rahe anya arthameM kalpanA uThAnA abhAvapUrvaka arthApatti hai| jaise ki isa gharase bAhara pradezameM devadatta ThaharA huA hai / kyoMki jIvita hote saMte devadattakA yahAM ghara meM nahIM rahanA anyathA yAnI bAhara Thaharaneke vinA asambhava hai / yadi devadatta jIvita na hotA taba to yahAM gharameM bhI nahIM pAyA jAtA aura ghara se bAhara caupAri, bAga, prAmAntara, AdimeM bhI nahIM pAyA jAtA, kintu devadatta jIvita hai / ' aura yahAM nahIM hai | ataH AsapAsa bAhara gayA huA hai / yaha arthApattise jAna liyA jAtA hai / yahAM jIvita devadattakA gharameM nahIM ThaharanA to abhAva pramANase jAna liyA, puna: ananyathAbhUta bAhara ThaharanA abhAvapramANapUrvaka arthApattise jAnA gayA hai| isa prakAra chaha pramANoMse utpanna huI arthApattiyoMko parokSapramANake medoMmeM parigaNita karanA jainoMko Avazyaka hai / nahIM kahane se avyApta doSa AtA hai / etenAbhAvasya pramANAMtaratvamuktamupamAnasya vA vastuno sataH sadupalaMbhakapramANApravRtterabhAkyamANasyAvazyAzrayaNIyatvAt / sAdRzyaviziSTAdvastuno vastuviziSTAdvA sAdRzAt parokSArthapratipattirabhyupagamanIyatvAcceti kecit / isa ukta kathanase abhAvapramANako bhI smRti AdikoMse nyArA pramANapanA kaha diyA gayA samajha lenA cAhiye tathA sAdRzyako viSaya karanevAlA upamAna bhI nyArA pramANa hai / vastuke sadbhA boko hI jAnanevAle pratyakSa, anumAna, upamAna, zAda, arthApatti ina pAMca pramANoMkI vastuke asadbhAva ( abhAva ) ko jAnanemeM pravRtti nahIM hotI hai / ataH abhAvako jAnaneke liye abhAva pramANakA Azraya karanA bhI atyAvazyaka hai| jaise abhAvako jAnanevAle pramANakI bhAvoMko jAnanemeM gati nahIM hai / usI prakAra abhAvako jAnanemeM bhAva upalambhaka pramANoMko bhI AjJA prApta nahIM hai / viSayoMke anusAra pramANa bhI nyAre nyAre hone cAhiye tathA upamAnakA bhI myArA pramANamanA yoM Avazyaka hai ki sAdRzyaviziSTa vastuse athavA vastuviziSTa sAdRzyase parokSa arthakI pratipatti karanA sabhI vAdiyoMko svIkAra karane yogya hai, isa prakAra koI mImAMsaka vidvAn baDI derase kaha rahe haiM / saMbhavaH pramANAntaramADhakaM dRSTvA saMbhavatyarddhADhakamiti pratipaceranyathA virodhAt / prAtibhaM ca pramANAntaramatyaMtAbhyAsAdanyajanA vedyasya ratnAdiprabhAvasya jhaTiti pratipattedarzanAdityanye / kinhIM vidvAnakA kahanA hai ki sambhava bhI nyArA pramANa hai / ADhakako dekhakara isameM arddha ADhaka (aDhaiyA ) sambhava rahA hai / taulane yA nApanekA eka vizeSa parimANa ADhaka hai / usaka 1 52
Page #424
--------------------------------------------------------------------------
________________ 410 tatvArtha loka vArtike AdhA nApa ardha ADhaka hai / saumeM pacAsa haiM / isa prakArakI pratipattiyAM honekA anyathA yAnI sambhavako nyArA pramANa mAnevinA virodha hai / eka nyArA pramANa prAtibha bhI hai / atyanta abhyAsake vazase anya janoMkarake nahIM jAne gaye ratna, suvarNa, Adike prabhAvakI jhaTa pratipatti honA dekhA jAtA hai | navIna navIna unmeSoMko dhAranevAlI pratibhA buddhise aise jJAna ho jAte haiM ki merA bhAI kala AvegA, anna mahArghya ( mahaMgA ) hogA, suvarNa mandA jAyagA ityAdi jJAna anubhavavedya ho rahe haiN| samyagdarzanakA yA AtmAnubhavakA saMvedana bhI vilakSaNajJAna hai / isa prakAra koI anya vidvAn sAta, ATha, nau, Adi pramANa mAnanevAle kaha rahe haiM / tAnpratIdamucyate; mImAMsaka Adi vidvAnoMke prati AcArya mahArAja dvArA graha samAdhAna kahanA paDatA hai ki siddhaH sAdhyAvinAbhAvo hyarthApatteH prabhAvakaH / saMbhavAdezva yo hetuH sopi liMgAnna bhidyate // 392 // sAdhya ke sAtha avinAbhAva rakhanA hI arthApatti pramANako utpanna karAnevAlA siddha kiyA gayA hai / tathA sambhava, prAtibha Adi pramANoMkA utthApaka jo hetu mAnA gayA hai, vaha bhI avinAbhAvI hetuse bhinna nahIM hai / arthAt avinAbhAvI utthApaka detuoMse utpanna huye sambhava Adika bhI anumAna pramANa meM garbhita ho jAte haiN| avinAbhAvase rIte utthApaka arthase upaje to sambhava - prAtibha, Adi jJAna apramANa haiM / upamAna pramANa to sAdRzya pratyabhijJAnarUpa hamane kaMThokta svIkAra hI kiyA hai / ataH ukta pramANoMse atirikta anya pramANa mAnanekI AvazyakatA nahIM hai / dRSTAMtanirapekSatvaM liMgasyApi niveditam / tanna mAnAMtaraM liMgAdarthApatyAdivedanam // 393 // -mImAMsakoMne arthApatti aura anumAnakA jo yaha bhedaka mAnA hai ki jahAM dRSTAntameM vyApti grahaNa hokara nyAre pakSa meM hetu dvArA sAMdhyako jAnA jAtA hai, vaha anumAna pramANa hai aura vahAM hI vyAptigrahaNa kara usI sthalapara anyathAnupapanna padArthase adRSTapadArthako jAnA jAtA hai / vaha arthApatti hai / AcArya kahate haiM ki yaha bheda karanA ThIka nahIM hai / kyoMki jJApaka hetukA dRSTAntakI nahIM apekSA rakhanApana bhI hamane nivedana kara diyA hai| yAnI anvaya dRSTAntake binA bhI hetuoM se sAdhyakA jJAna anumAna dvArA ho jAtA hai / tisa kAraNa liMgase utpanna huye anumAna pramANase atirikta arthApatti, sambhava, prAtibha Adika nyAre pramANa nahIM haiN| jaise pratyakSake kAraNa cakSuH, karma kSaya, kSayopazama, Adi bhinnajAtike hote huye bhI unakA kArya pratyakSa ekasA mAnA gayA hai / eka
Page #425
--------------------------------------------------------------------------
________________ tattvArtha cintAmANaH indriya jIvakA sparzanaH indriyajanya ekadeza pratyakSa kA. yA jaghanya dezAvadhibAlekA AvalIke asaMkhyAtaveM bhAga kAlatakakI aura aGgulake asaMkhyAtne bhAna AkAzameM rakhI huI hapako jAnane vAlA avadhijJAna kahA~ ! aura amatAnaMtaH prameyoMkA jAnanevAlA sarvazakA pratyakSa kA ? ina done pratyakSoMmeM mahAna antara hai| athavA jaghanya nigodiyA jIvakA sparzajJAnajanya choTAsA zrutaMjJAna kahAM ? aura dvAdazAMgarUpa sampUrNa vedoMkA AgamajJAna kahAM ! phira bhI ye sabhI jJAna samAnejAtike honese pratyakSa yA Agama kahe jAte haiM / usI prakAra aneka prakArake avinAbhAvI liGgoMse liMgIke sabhI jJAna anumAnapramANa mAne jAte haiM / maleM hI liMga kahA gayA na hoya yA dRSTAntameM vyAptigrahaNakA ullekha nahIM kiyA gayA hoya athavA hetupakSameM vRtti na hoya tathA bhale hI pakSa, sapakSa, vipakSa, koI na hoya, phira bhI anyathAnupapattikhya prANakoLekara. hetu jIvita rahatA huA anumAnako utpanna karA hI detA hai| - matijJAnavizeSANAmupalakSaNatA sthitaM / tena sarva matijJAnaM siMddhamAbhinibodhikam // 394 // isa " matiHsmRtiH" Adi sUtrame matijJAna ke vizeSa medokA upalakSaNarUpase sthita honA kahA hai| jaise ki "kAkebhyo dadhi rakSyatAm" kauoMse dahIkI rakSA karanA, yahAM kauA padase dahIko bigADanevAle billI kuttA, mUmaTA, cIla, gilagiliyA Adi sabakA grahaNa hai| aise hI smRti Adikase sabhI pratibha, svAnubhUti, sphUrti, prekSA, prajJA AdikA saMgraha kara liyA jAtA hai| tisa kAraNa indriya anindriyajanya sarva hI matijJAna Aminibodhika siddha ho jAte haiN| avAntara bheda prabhedoMmeM paDe huye sUkSma antara grAhya nahIM haiN| sthUlarUpase bheda karanevAle sabhI gambhIra vidvAnoMko - isa bAtakA dhyAna rakhanA par3atA hai / yahAMtaka matijJAnake sampUrNa arthAntara vizeSoMkA varNana kara diyA gayA hai| - isa sUtrakA sArAMza / isa sUtrake prakaraNoMkA saMkSipta itihAsa isa prakAra hai| prathama hI mati Adi pAMcoM jJAnoMmeM smRti, pratyabhijJAna, Adike saMgraha nahIM honekI AzaMkA upasthita honepara matijJAnameM hI ina sabakA samAveza kara diyA gayA batAyA hai| kAraNa ki ye smRti AdikajJAna matijJAnAvaraNake kSayopazamase utpanna hote haiN| prakAra arthavAle iti zabdase dUsare vAdiyoMdvArA mAne gaye buddhi, medhA, pratibhA, sambhava, upamAna, Adi pramANoMkA bhI matijJAnameM hI saMgraha karA diyA hai| viziSTa smRti, vilakSaNa pratibhA, Adi jJAnoMko dhAsnevAle manuSya lokameM medhAvI, prajJAzAlI tArkika Adika upAdhiyoM dvArA udghoSita hote haiN| ye saba matijJAnI haiN| iti zabdakA samApti arthakara saMpUrNa
Page #426
--------------------------------------------------------------------------
________________ 412 tatvArtha zlokavArtike matijJAnoMko smRti AdikameM hI aMtarbhAva kara pUrNa kiyA hai| aisA karanese upalakSaNa mAnakara asaMkhya bhedoMkI gurutara kalpanA nahIM karanI paDatI hai / bauddha, naiyAyika, mImAMsaka Adi sabhI prativAdI smRtiko pramANa nahIM mAnate haiM / kintu hama syAdvAdI kahate haiM ki smRtiko pramANa na 1 mAnanepara pratyakSa bhI pramANa nahIM bana sakatA hai| taba to kisI bhI prameyakI siddhi na ho sakegI / mahAmArI phailane samAna zUnyavAda chA jAyagA / smRti, saMjJA, cintA, anumAna, Agama, dezapratyakSa, sakalapratyakSa, ye sarva hI pramANa paraspara apanI siddhimeM sakhyabhAva rakhate haiM / gRhItakA grahaNa karanese smRtiko pramANa nahIM mAnanevAlA anumAnako bhI pramANa nahIM mAna sakegA / pratyakSa Adi pramANoMse jaise ajJAnanivRtti hotI hai, usI prakAra smRti se bhI pramiti, hAna, upAdAna hote haiN| kevala zarIrakA kAlA raMga ho jAne se kisI vyaktimeM aspRzyatA, nirbalatA, mUrkhatA, parAjitapana Adi doSa lagA denA vicArazIloMko samucita nahIM hai| saMpUrNa pratyakSoMkI pramANatA siddha karaneke liye aura anumAnoM ke liye smRtiko pramANa mAnanA atyAvazyaka hai| yahAM smRtike pRthak pramANapanakA bahuta acchA vicAra kiyA hai / anantara pratyabhijJAnakI pramANatAko sAdhate huye aneka paryAyoMmeM vyApanevAle dravya viSayameM pratyabhijJAnakI pravRtti mAnI hai / smaraNa aura pratyakSase nyArA pratyabhijJAna hai| karmoke vilakSaNa jAti ke kSayopazamoMse aneka prakArake smaraNa pratyabhijJAna ho jAte haiM / koI vidyArthI parIkSA 1 paryaMta hI pAThakA smaraNa rakhatA hai| koI chAtra daza varSataka nahIM bhUlatA hai| tIsarA vinIta ziSya janmaparyanta kaThina prameyoMkA avadhAna rakhatA hai / devadattane apane adhikArIko lena dena samajhA diyA, basa, pIche ghaMTe do ghaMTe bAda hI vaha bhUla jAtA hai| kisI prameyakA smaraNa rakhanekI abhilASA rakhate huye bhI hama AvaraNavaza bhUla jAte haiN| kisI duHkhakara prakaraNa yA glAniyukta padArthoka vismaraNa honA cAhate huye bhI acchI smRti hotI rahatI hai / yahI pratyabhijJAnoM meM samajhalenA / ukta saMpUrNa vyavasthAkA kAraNa aMtaraMga meM jJAnAvaraNakA kSayopazamavizeSa hai| dUsare hetuoMkA to vyabhicAra - dekhA jAtA hai| yahAM bauddhoMke matakA nirAsa kara ekatva, sAdRzya, pratyabhijJAnoM aura unake viSayoMko siddha kiyA hai | anumAnapramANa meM liMgake pratyabhijJAnakI atyAvazyakatA hai / arthakriyA, sthiti, paritoSa, samAropavyavacchedarUpa sambAda pratyabhijJAnakI pramANatAko vyavasthApita karate haiM / koI bAdhaka nahIM hai / vastukA kathaMcit nityapanA mAnanepara hI krama, akramase, arthakriyAyeM saghatI haiM / kSaNika pakSakA aneka bAra khaNDana kara diyA gayA hai / pramANaprasiddha viprakRSTa arthoMmeM zaMkA nahIM karanI cAhiye / pariNAmI aura dravyaparyAyavarUpa ho rahI nityavastumeM sAdRzya pariNAma bana jAtA hai / abhyAsadazA meM svataH pramAMNapanA siddha ho kara anabhyAsa dazAke jJAnoMmeM usase pramANapanA jAna liyA jAtA hai / ekatvake samAna sAdRzya bhI vastubhUta hai / aneka sadRza vastuoM meM nyArA nyArA rahanevAlA sAdRzya unake sAtha tadAtmaka ho rahA hai| aneka sAdRzyoMko upacAra se eka kaha dete haiN| isameM naiyAyikoMke kutakoko avakAza nahIM milapAtA hai / saMzaya, I 1
Page #427
--------------------------------------------------------------------------
________________ tattvArthacintAmaNiH 413 1 virodha, Adi doSa to pratIyamAna vastuke nikaTa nahIM phaTakate haiM / bauddhoMne vaisAdRzyakA jaise nirvAha kiyA hai, vaise hI sAdRzyakI siddhi kara dI jAtI hai| aneka padArthoMmeM samAnapanekA spaSTa pratyakSa ho rahA hai / sampUrNa padArtha samAna aura visamAna pariNAmoMse tadAtmaka ho rahe haiN| bauddhoM mAne huye sarvathA vilakSaNa svalakSaNakI kabhI kisI jIvako pratIti nahIM hotI hai / yahAM aura bhI vicAra calAkara sAdRzyako paramArthabhUta sAdha diyA hai| ekatva yA sAdRzyako jAnane vAle jJAna avidyArUpa nahIM haiM / pratyabhijJAnakI nirdoSasiddhi karAkara tarkajJAnako sAdhanekA prakaraNa calAyA hai| anumAna ke liye upayogI vyAptirUpa-saMbaMdhakA grahaNa tarkase hI saMbhava hai / bauddha loga saMbaMdha ko vAstavika nahIM mAnate haiM / unake prati saMbaMdha kI siddhi karAI hai / aneka arthakriyAyeM saMbaMdha dvArA bana rahIM haiM / pudgalapudgalake saMbaMdhase athavA jIva pudgalake sambandhase hI anekAneka kArya ho rahe dekhe jAte haiN| saMbaMdha se paritoSa prApta hotA hai| zUnyavAdI, tattvopaplavabAdI, brahmAdvaitavAdI vidvAnoM ko bhI saMbaMdha svIkAra karanA anivArya ho jAyagA / saMbaMdhako jAnanevAle tarkajJAna dvArA hI niHsaMzaya anumAna ho skeNge| ataH anumAnapramANako mAnanevAle yA saMpUrNa bhUta, bhaviSya yA mAtA pitA guruoM ke pratyakSakA pramANapanA bakhAnanevAleko tarkajJAnakA AzIrvAda prApta karanA Avazyaka hai / kathaMcit gRhIta arthakA grAhI honepara bhI pramANatA akSuNNa rahatI hai / jaise pArAbhasmake yoga se sabhI rasAyaneM nirdoSa ho jAtI haiM, usI prakAra kathaMcid lagA denese doSa bhI guNa ho jAte haiM / Tha vastuoMkI pariNatikI bhittipara hI kathaMcitke apekSaNIyoMkA sanniveza karatA hai| tarkajJAnase samAropakA vyavaccheda hotA hai / Uha pramANadvArA saMbaMdhagrahaNa karanepara punaH UikI AvazyakatA nahIM hai / jisase ki anavasthA ho jAya / UhajJAnakI svayaM yogyatA hI una kAryoMko saMbhAla letI hai / yadi yahAM koI yoM kaheM ki anumAna bhI tarkake vinA hI apanI yogyatAse sAdhyajJAnako kara legA, isapara syAdvAdiyoM kA baDA acchA uttara yaha hai ki vastutaH tumhArA kahanA ThIka hai| anumAna apane viSayakI jJaptiko svataMtratA se hI saMbhAlatA hai, kintu usakI utpatti to nirapekSa nahIM hai / ataH UhajJAna anumAnakA utpAdaka kAraNa hai, jaise ki kevalajJAnake utpAdaka mahAvrata, kSapakazreNI, dvitIyazukladhyAna Adika haiM / kintu kevalajJAnake utpanna ho jAnepara svataMtratApUrvaka vaha trilokatrikAlavarttI samasta padArthoMko sarvadA jAnatA rahatA hai| ataH pratyakSake samAna tarka bhI svataMtra pramANa hai| tarkajJAnase samAropakA vyavaccheda aura hAna, upAdAna, upekSA buddhiyAM hotI haiN| isa * prakAra vistAra ke sAtha tarkajJAnakA sAdhana kara anumAna pramANakI parizuddhi kI hai / anyathAnupapattirUpaM eka lakSaNavAle hetuse zakya, abhipreta, asiddha, sAdhyake abhimukha bodha karanA anumAna hai| yahAM abhinibodhakA artha svArthAnumAna pakaDanA sAmAnya matijJAna nahIM / bauddhoMne hetuke tIna rUpa mAne haiN| unakA vistAra ke sAtha khaNDana kiyA hai / trairUpyake binA bhI avinAbhAvakI zakti se saddhetupanA vyavasthita ho rahA hai / kRttikodayako zakaTodaya sAdhane meM saddhetupanA hai / saMyogI, samavAyI, Adi 1 /
Page #428
--------------------------------------------------------------------------
________________ tatvArtha zlokavArtike hetuoMkA vistAra karanA vyartha hai / yaha prativAdiyoMke sAtha huA jainoMkA zAstrArtha sunane yogya hai / jainoMne anya hetubhedoMkI apekSA astitva, Adi sAta bhaMgoMko hetubheda mAnaneke liye prativAdiyoMko bAdhya kiyA hai| bauddhoMkI vAsanAkA nirvAsana kara sabako svabhAva hetumeM hI antaH praviSTa ho jAnekA ApAdana karate huye prAtItika mArgapara bauddhoMko dAnA yaha jainoMkA hI anupama kArya hai / dRSTAnta dekara avinAbhAvakI puSTi kI hai / anantara pakSakA vicAra calAyA gayA hai / pratijJA vAkyake sAdhyako hI pakSa mAnakara bauddhoMke pakSadharmatvarUpakA khaNDana kara cukanepara sapakSasatva rUpakA vicAra calAyA hai / sapakSasattva yAnI anvayadRSTAntake binA bhI prANAdimattvako saddhetu mAnA gayA hai / bhasma, koyalA, sUkhe tRNa, kapaDA zaGkha, andhakAra AdimeM, caitanya nahIM hai / brahmAdvaitavAdiyoMkA sarvatra caitanya mAnanA aprAsaMgika hai| jar3a padArthoMkA jJAnadvArA pratibhAsa hotA hai / svayaM nahIM / bauddhoMkA vijJAnAdvaita siddha nahIM ho pAtA hai / pariNAmI sAMza AtmAmeM hI prANa Adika kriyAyeM sambhavatI haiN| sabako anekAntAtmakapanA sAdhanepara anvayake binA bhI avinAbhAvakI zakti se sattvahetu samIcIna mAnA hai| bauddhoMne bhI sabako : kSaNikapanA siddha karane para sattvako saddhetu mAnA hai / ataH anvaya yAnI sapakSameM vartanA detukA lakSaNa nahIM hai / tIsasa vipakSavyAvRttirUpa vyatireka bhI hetulakSaNa nahIM hai / vyatirekakA antimasiddhAnta avinAbhAva hI nikalatA hai / ataH ve tInoM rUpa akiMcitkara haiM / akele avinAbhAvase hI asiddha Adi hetvAbhAsoMkI vyAvRtti hotI hai / eka atyAvazyaka rUpase hI sampUrNa prayojana saba jAMya to paradezameM vyartha tIna rUpoMkA lAde phiranA upahAsAspada ke atirikta zramavardhaka bhI hai| naiyAyikoMke dvArA pAMcarUpoMkA bojha lAdanA to aura bhI adhika kSobhavardhaka hai / asAdhAraNa dharmako lakSaNa pukAranevAle aisI moTI bhUlakara baiThate haiM, isapara kheda hotA hai / unake mAne huye kevalAnvayI aura kevalavyatirekI hetuoMmeM paMcarUpatva lakSaNa ghaTita nahIM hotA hai / mitrAtanayatva aura loilekhyatva Adi hetvAbhAsoM meM raha jAtA hai / ataH avyApti, ativyAptigrasta lakSaNa samIcIna nahIM hai / avinAbhAvakI zakti se hI pratipakSI anumAna nahIM uTha sakeMge tathA pratyakSa Adise bAdhA bhI nahIM AvegI / yahAM aura bhI vicAra hai / trairUpyakA khaNDana kara denese hI pAMcarUpyakA nirAsa ho jAtA hai / jisake pAsa tIna rupayA bhI nahIM haiM, usake pAsa pAMca rupaye to kaise bhI nahIM haiN| isake pIche naiyAyikoM dvArA mAne gaye pUrvavat zeSavat, sAmAnyatodRSTa, detuoMke nyAre nyAre vyAkhyAnoMkA nirAsa kiyA hai 1 kevalAnvayI, kevalavyatirekI, anvayavyatirekIrUpa inakA vyAkhyAna karanA bhI nahIMgha Tita hotA hai| guNa, guNI, Adike sarvathA bhedako sAdhanevAlA anumAna ThIka nahIM, yahAM vyatireka sAdhanepara acchA vicAra calAyA hai| avayava avayavI, guNaguNI, AdikA kathaMcit abheda hai / isa prakAra " pUrvavat zeSavat " to kevalAnvayI nahIM hai / aura " pUrvavat nahIM hai / tathA tIsarA " pUrvavat zeSavat sAmAnyatodRSTa " bhI anvayavyatirekI nahIM hai / yaha 1 sAmAnyatodRSTa " kevalavyatirekI 414
Page #429
--------------------------------------------------------------------------
________________ 'tattvAryacintAmaNiH 415 1 1 naiyAyikoMke granthoMkA pramANa dekara katipaya vyAkhyAnoMkA pratyAkhyAna kiyA hai / kArya Adika, vIta Adika, rUpa vyAkhyAna bhI phIke haiN| anyathAnupapattike tattva aura asattvase hetukA gamakapanA yA agamakapanA vyavasthita hai / isake Age kAraNa yA kArya aura akAryakAraNa ina tInoMse bhI koI prayojana nahIM sakatA, sAdhA hai / kAryakAraNa donoMke ubhayarUpa padArthakA bhI sadbhAva hai| aMkurakI saMtAna bIjakI saMtAna eka dUsareke kArya aura kAraNa haiM / sAmAnya zrutajJAna aura sAmAnya kevalajJAna paraspara meM eka dUsare ke kArya yA kAraNa haiN| santAniyoMse santAna kathaMcit bhinna hai / vaha dravya yA guNarUpa nahIM hai / vaizeSikoM dvArA mAne gaye abhUtAbhUta Adi hetu bhI anyathAnupapattike vinA saphala nahIM haiM / ataH saMkSepase upalambha aura anupalambhameM hI sampUrNahetuoM kA antarbhAva ho jAtA hai / kArya Adi bheda karanA nirarthaka hai / upalambha hetu bhI niSedhako sAdhate haiN| aura anupalambha hetu bhI vidhiko sAdhate haiM / ataH upalambha aura anupalambhake liye vidhi aura niSedhako hI sAdhanekA avadhAraNa karanA ucita nahIM hai / kArya, kAraNa, svabhAva, pUrvacara Adi bhedoMse upalabdhi aneka prakArakI hai / athavA akAryakAraNa nAmaka bhedake svabhAva, vyApaka, Adi aneka prabheda ho jAte haiM / pratiSedhako sAdhane meM arthakI viruddha upalabdhike bheda dikhAkara vidvattAke aneka DhaMgoMse aneka prakArakI viruddha upalabdhiyAM dikhalAI haiN| madhyameM aneka viSayoMko spaSTa kiyA hai| kAraNako jJApakahetu mAnanemeM antyakSaNa prAptiko haThAte huye anya kAraNoMkI samagratA aura sAmarthyakA nahIM rokA jAnA bIja batAyA hai / kathaMcit nitya anitya dravyameM hI utpAda, vyaya, dhauvya banate huye arthakriyA ho sakatI hai / atmA upAtta zarIrake anusAra parimANavAlA hai / vyApaka nahIM hai / aneka zAstrIyadRSTAntoM dvArA viruddha upalabdhike bhedoMke prAtItika udAharaNa diye haiN| ina udAharaNoMko upalakSaNa mAnakara jJApaka hetuoMke anya bhI udAharaNa parIkSakoM dvArA svayaM lokaprasiddhi ke anusAra pradarzana kara lenA cAhiye, aisI hita zikSA dI hai / Age cala kara kAryakAraNase mina ho rahe yAnI akAryakAraNa hetuke bhedoMkA udAharaNa dikha lAyA hai / cirapUrva aura uttarakAlake arthoko kAraNa mAnanevAle bauddhoMke mantavyakA nirAsa kara eka dravya tAdAtmya hI rUpa Adi guNoMkI dravyake sAtha pratyAsatti batAI hai / bauddhoM ke dvArA kahe gaye sampUrNa hetu to avinAbhAva se vikala hone ke kAraNa hetvAbhAsa ho jAte haiM / anantara niSedha sAdhanemeM upalabdhi, anupalabdhiyoMke aneka udAharaNa sAdhe haiN| inakA vizeSa lambA vyAkhyAnaM hai| sabhI hetu upalabdhi, anupalabdhiyoM meM saMgrahIta ho jAte haiM / saMyogI, bIta, kevalAnvayI, kArya, pUrvavat Adi Adi bheda karanA avyavahArya hai / Age calakara sAdhyake lakSaNa meM paDe huye zakya, abhipreta, aprasiddha, vizeSaNoMkI kIrtti karate huye vArttikoMdvArA bahuta acchA vivecana kiyA hai| pakSakA bhI vicAra kiyA hai| saMzaya yA jijJAsAko dharanevAle hI pratipAdya nahIM hote haiM / kintu viparyayajJAnI aura ajJAnI bhI usI prakAra pratipAdya haiM / antrayarahita bhI jJApaka hetu hote haiN| pakSake bhItara vyApti banAkara antarvyApti ke 1 byttw
Page #430
--------------------------------------------------------------------------
________________ 16 tatvArtha lokavArtike balase bhI saddhetu bana jAte haiM / abhinibodhakA artha yaha svArthAnumAna hai / arthApatti pramANa, abhAvapramANa, sambhava, pratibhA, ye saba inameM hI garbhita ho jAte haiN| athavA smRti Adikako upalakSaNa mAnakara arthApatti, pratibhA Adi sabhI meda matijJAnake kaha diye gaye samajha lene cAhiye / isa sUtra dvArA matijJAnake prakAroMkA prarUpaNa kiyA gayA hai| yasmAddhRkkamale jinasya caraNau smRtvA nijAtmArthadRk / siddhaM svAtmasamAnataikyavidhinA saMjJAya taM ciMtayan // matyutthazrutazukla jAmanumitAM prApnoti siddhiM naraH / tacchrImuktipitAmahopamamatijJAnaM sabhedaM jayet // 1 // --X aba matijJAnake nimittakAraNoMkA nirUpaNa karaneke liye zrI umAsvAmI mahAgaja agale sUtrakA avatAra karate haiM / tardidriyAniMdriyanimittam // 14 // vaha matijJAna indriya sparzana Adi pAMca tathA anindriya manarUpa nimittoMse utpanna hotA hai| mativijJAnasyAbhyaMtaratvAcanimittaM matijJAnAvaraNavIyatarAyakSayopazamalakSaNaM prasiddhameva vAmunAnumAnAdestadbhAvAyogAdataH kimarthamidamucyate sUtramityAzaMkAyAmAha / 1 nAmake vijJAnakA abhyantara honese matijJAnAvaraNa karma aura vIryAntarAya karmakA kSayopazama svarUpa vaha nimittakAraNa jaba prasiddha hI ho rahA hai, to phira yaha sUtra kisa prayojanake liye kahA jAtA hai / athavA usa sUtrake kahanepara bhI anumAna, pratyabhijJAna, Adi matijJAnoMko jaba indriya anindriya nimittapanekA sambandha nahIM hone pAtA hai, yAnI anumAnake kAraNa hetujJAna, vyAptismaraNa, tarkajJAna haiM / pratyabhijJAna ke kAraNa darzana aura smaraNa haiN| smRtikA kAraNa dhAraNA jJAna hai / tarkake kAraNa upalambha aura anupalambha haiM / indriya aura anindriya to anumAna, smRti, pratyabhijJAna, tarka ina matijJAnoMke kAraNa nahIM haiM / dhAraNAkA bhI avyavahita kAraNa avAyajJAna hai / avAyakA avyavahita kAraNa IhA matijJAna hai| IhAkA nimitta yA upAdAna avagraha jJAna hai / avagrahakA avyavahita pUrvavata darzana upayoga hai| hAM, darzanake nimitta kAraNa indriya aura mana ho sakate haiM / antaraMga kAraNa to matijJAnAvaraNakA kSayopazama sabhI matijJAnoMmeM upayogI hai 1 aisI dazA meM indriya aura anindriyako matijJAnakA nimittakAraNa kahanevAle isa sUtrakI kyA AvazyakatA hai? vyartha anyApti doSoMkA khaTakA rakhanA ThIka nahIM, aisI AzaMkA honepara zrI vidyAnanda AcArya spaSTa samAdhAna kahate haiM / ho rahA
Page #431
--------------------------------------------------------------------------
________________ tatvArthacintAmaNiH- 417 ..... tasya bAhyanimicopadarzanAyedamucyate / tadityAdivacaH sUtrakAreNAnyamatacchide // 1 // usa matijJAnake bahiraMga nimittoMkA pradarzana karAneke liye yaha sUtra kahA jAtA hai arthAtanyavAdiyoMkarake jJAnake jo nimittakAraNa mana aura indriyAM mAnI hai, ve bahiraMga nimitta haiM, aisA hama abhISTa karate haiN| tathA anyamatoMke vyavaccheda karaneke liye sUtrakAra dvArA tat indriya anindriya Adi vacana kahe gaye haiM / arthAt-anyamatI vidvAnoMne kadAcit yogIkA pratyakSa bhI indriyajanya mAnA hai / ghaTa Adike matijJAnoMmeM Aloka, sannikarSa, indriyavRtti, Adiko bhI nimitta kAraNa iSTa kiyA hai| kintu isa sUtrameM avadhAraNa kara una matoMkA nirAkaraNa ho jAtA hai| kasya punastacchabdena parAmarzo yasya bAhyanimittopadarzanArtha tadityAdi sUtramabhidhIyata iti tAvadAha / tat yaha sarvanAma pada pUrvameM jAne gaye viSayakA parAmarza karanevAlA mAnA gayA hai / to phira batAo, yahAM tat zabdakarake kisa parokSapadArthakA parAmarza kiyA jAtA hai, jisake ki bahiraMga nimitta kAraNoMko dikhalAneke liye " tadindriyAnindriyanimittam " . yaha sUtra umAsvAmI mahArAja karake kahA jAtA hai / isa prakAra jijJAsA honepara to zrIvidyAnanda svAmI uttara kahate haiN| tacchadvena parAmarzonAMtaramiti dhvaneH / vAcyasyaikasya matyAdiprakArasyAvizeSataH // 2 // pUrvasUtrameM kahe huye anarthAntara isa zadvakA tat zabdakarake parAmarza hotA hai| pUrvasUtrameM itikA artha prakAra kahA gayA hai| ataH matiH smRtiH Adi prakAra svarUpa eka hI vAcya arthakA sAmAnyarUpase parAmarza kara liyA gayA hai| matijJAnasya sAmarthyAllabhyamAnasya vaakytH|| tadeva taca vijJAnaM nAnyathAnupattitaH // 3 // . kisIkA kaTAkSa hai ki Uparake sUtravAkyakI sAmarthyase prApta karane yogya matijJAnakA tat zabda karake parAmarza honA cAhiye / arthAt-matiH smRtiH isa sUtrameM matijJAnake prakAroMkA hI kaNThoka kathana kiyA hai| matijJAnakA nAmanirdeza nahIM hai| phira bhI vAkyakI sAmarthyase matijJAna hI pradhAna hokara tat zabdase pakaDA jA sakatA hai / ataH vahI matijJAnavizeSa tat hai| vAcArya kahate haiM ki yaha to nahIM kahanA / kyoMki avyavahita pUrvameM upAtta ho rahA anarthAntara zabda hI anyathAnupapatti honese grAhya hai| 63
Page #432
--------------------------------------------------------------------------
________________ 418 tattvArthazlokavArtike pratyAsannatvAdabhinibodhasya tacchadvaina parAmarzaH prasaktazcitAyAstasya ca pratyAsateriti na mantavyamanarthAntaramiti zaddhena vAcyasya matyAdiprakArasyaikasyAvizeSataH sAmarthyAllabhyamAnasya pratyAsannatarasya mukhavadbhAvAttacchaddena parAmarzopapatteH skheSTasiddhezva tasyAsya bAhyanimittamupadarzayitumidamucyate / - pUrvasUtradvArA kahe gaye matijJAnake pAMca bhedoMmeM antameM kahe gaye abhinibodhakA nikaTavattI honese tat zabda dvArA parAmarza honA prasaMga prApta hotA hai| aura usa abhinibodhake nikaTavartI honese ciMtAke parAmarza honekA bhI prasaMga AtA hai| yaha to nahIM mAnanA cAhiye / kyoMki anarthAntaraM isa zadbakarake kahe jA rahe mati smRti Adika prakAroMse yukta ho rahe ekakA yA mati Adi prakArarUpa ekakA sAmAnyarUpase parAmarza honA bana jAtA hai / vaha eka prakAra hI vAkyakI sAmarthyase labhyamAna hai / anarthAntarakA vAcya vaha atyanta nikaTa bhI hai / ataH sukhapUrvaka upasthiti ho jAneke kAraNa usakA tat zabdakarake parAmarza honA bana sakatA hai / tathA usIse hamAre abhISTakI siddhi bhI hotI hai / isa kAraNa usa mati smRti Adise anarthAntara ho rahe isa matijJAnake bahiraMga nimitta kAraNoMko dikhalAneke liye yaha sUtra kahA jAtA hai / athavA nikaTatama sukhakA AtmAmeM jaise jhaTa pratibhAsa ho jAtA hai, vaise hI anarthAntarakA zIghra parAmarza ho jAtA hai| kiM punastadityAha / bahiraMga kAraNa phira ve kauna haiM ? aisI jijJAsA honepara AcArya mahArAja uttara kahate haiM / vakSyamANaM ca vijJeyamadriyamaniMdriyam / tadvaividhyaM vidhAtavyaM nimittaM dravyabhAvataH // 4 // isa sUtrameM kahe gaye indriya aura anindriya usa matijJAnake nimitta kAraNa jAna lene cAhiye / dravya indriya aura bhAva indriyake bhedase ve indriya anindriya do prakArake kara lene cAhiye / jo ki prakAra bhaviSya dUsare adhyAyameM kaha diye jAyaMge / - vakSyate hi sparzanAdIMdriyaM paMca dravyabhAvato vaividhyamAstighnuvAnaM tathAnidriyaM cAniyatamiMdriyeSTebhyonyatvamAtmasAtkurvaditi nehocyate / tadvAhyanimittaM pratipattavyaM / sparzana, rasanA, ghrANa, cakSu, zrotra, ye pAMcoM bahiraMga indriyAM dravya aura bhAvase do prakArapanako prApta ho rahIM kaha dI hI jAveMgI tathA mana bhI dravya, bhAva, rUpase do prakArakA samajhA diyA jaaygaa| jaise cakSu, rasanA Adike liye sthAna niyata ho rahe haiM, viSaya niyata ho rahe haiM, vaise mana kA sthAna aura viSaya niyata nahIM hai / hRdayameM bane huye ATha pAMkhurIke vikasita kamala samAna
Page #433
--------------------------------------------------------------------------
________________ tattvArthacintAmaNiH upakaraNameM aGgulake asaMkhyAtaveM bhAga avagAhanAvAlA dravya mana kabhI kisI pAkhurIpara calA jAtA hai| kabhI karNikAmeM A baiThatA hai| ataH vicalita ho rahA mana niyata sthitapanese iSTa kI gayIM pAMca indriyoMse bhinnapaneko apane adhIna karatA saMtA dopaneko prApta ho rahA hai| AtmAkI mana indriyAvaraNake kSayopazama anusAra vicArarUpa pariNati bhAvamana hai| aura hRdayastha kamalameM manovargaNAse bana gayA paudgalika padArtha dravyamana hai| ATha pattevAle kamalase atirikta sthAnoMpara manakI gatiko hama jaina iSTa nahIM karate haiN| jaise ki naiyAyika eka hI samayameM lAkhoM yojana taka. manakA calA jAnA A jAnA abhISTa karate haiM / sarvavyApaka AtmAmeM cAhe jahAM mana ghUmatA rahatA hai / paramAmuke barAbara mana hai, aisA hama syAdvAdI nahIM mAnate haiM / jaba ki indriyoM aura manako bhedasahita dvitIya adhyAyameM kaha deveMge hI, isa kAraNa yahAM unakA vyAkhyAna nahIM karate haiM / matijJAnake bahiraMga kAraNa unako samajha lenA caahiye| kimidaM jJApakaM kArakaM vA tasyeSTaM kutaH sveSTasaMgraha ityAha / ....... kyA ye indriya, anindriya usa matijJAnake jJApaka hetu hai ! athavA kAraka hetu iSTa kiye haiM ! batAo / kisa DhaMgase inako hetu mAnakara apane iSTa sabhI bhedoMkA saMgraha ho sakatA hai ! aisI pratipAdyakI AkAMkSA honepara vidyAnanda AcArya spaSTa kathana karate haiN| - nimittaM kArakaM yasya tattathoktaM vibhaagtH| vAkyasyAsya vizeSAdA pAraMparyasya cAzritau // 5 // jisakA nimitta kAraNa jo kahA jAtA hai, vaha usakA tisa prakAra kAraka hetu, samajhanA cAhiye / isa sUtrake vAkyakA vizeSakarake yoga-vibhAga karanese sabhI iSTabhedoMmeM indriya anindriya nimittapanA bana jAtA hai / athavA paramparAkA Azraya karanepara to yogavibhAga na karate huye bhI sparzajJAna, rUpajJAna, smRti, ciMtA AdimeM indriya aura manakA nimittapanA ghaTita ho jAtA hai| __ taddhi nimittamiha na jJApakaM tatprakaraNAbhAvAt / kiM tarhi / kArakaM / tathA ca sati prakRtamidriyamanidriyaM ca nimittaM yasya tattathoktamekaM matijJAnamiti jJAyate iSTasaMgrahaH / punarasya vAkyasya vibhajanAttadidriyAnidriyanimittaM dhAraNAparyaMtaM tadaniMdriyanimittaM smRtyAdInAM sarvasaMgrahAt / ___vaha nimittapanA yahAM jJaptike nimitta kAraNa jJApakapanese gRhIta nahIM kiyA hai / kyoMki yahAM una jJApaka hetuoMkA prakaraNa nahIM hai / jJApakajJAna svayaM kArakoMse banAyA jA rahA hai, to kyA hai ? isakA uttara ve kAraka hetu hai, yaha hai aura taisA honepara bahuvrIhi samAsakI sAmarthyase ve indriya, amindriya, jisake nimitta haiM, vaha tisa prakArakA eka matijJAna kahA gayA hai| isa prakAra matijJAnake iSTa kiye gaye sabhI bhedaprabhedoMkA saMgraha kara liyA gayA samajha lenA cAhiye / isa
Page #434
--------------------------------------------------------------------------
________________ 420 tattvArthazlokavArtike sUtravAkyakA ekabAra indriya aura anindriya artha kara lenA cAhiye / punaH isa vAkyakA vibhAga kara akele anaundriya arthako hI pakaDanA cAhiye / vaha matijJAna indriya anindriyanimittoMse utpanna hotA hai / aisA artha karanese to avagraha, IhA, avaHya, dhAraNA, takake matijJAna isa lakSaNase yukta ho jAte haiM / aura vaha anindriyanimittase utpanna hotA hai / aisA vibhAga karanese smRti, prayabhijJAna, tarka, anumAna, ina sabakA grahaNa ho jAtA hai| bhAvArtha-dhAraNAparyantajJAna to indriya anindriya cAhe jinase nyAre nyAre utpanna ho jAte haiM / ataH pUrA vAkya to dhAraNAparyanta matijJAnoMmeM ghaTita hotA hai / kintu smRti Adika matijJAna to manake nimittase hI utpanna hote haiN| ataH usa sUtrakA yogavibhAga kara anindriya padako hI kheMcakara artha saMghaTita hotA hai| pAraMparyasya cAzrayaNe vAkyasyAvizeSato vaabhipretsiddhiH| yathA hi dhAraNAparyaMta tadidriyanimittaM tathA smRtyAdikamapi tasya prNpryeNdriyaanidriynimitttvopptteH| hAM, yadi paramparAse bhI paDanevAle nimitta kAraNoMkA Azraya kiyA jAya taba to vizeSarUpase vibhAga nahIM karate huye bhI abhipretakI siddhi ho jAtI hai| jisa kAraNa ki jaise avagrahase prArambha kara dhAraNAparyanta una matijJAnoMke nimittakAraNa indriya anindriya ho rahe haiM, tisI prakAra smRti Adika bhI svakIya nimittakAraNa indriya, anindriyoMse bana rahe haiN| yaha bAta dUsarI hai ki una smRti AdikoMmeM indriyAM paramparAse nimittakAraNa hai / kintu sAmAnyarUpase nimittakAraNoMkA vicAra karanepara sampUrNa matijJAnoMke kAraNa indriya anindriya paDa jAte haiM / aisI paramparA dazAmeM yoga vibhAga kara anindriyapadako akelA nyArA khIMcanekI AvazyakatA nahIM hai| ki punaratra tadeveMdriyAniMdriyanimittamityavadhAraNamAhovittadidriyAnidriyanimittameveti kathaMcidubhayamiSTamityAha / yahAM phira kisIkA prazna hai ki kyA vaha matijJAna hI indriya aura anindriyarUpa nimitta kAraNase hotA hai / isa prakAra pahile uddezya dalameM evakAra lagAkara avadhAraNa karanA abhISTa hai ! athavA kyA vaha matijJAna indriya, anindriyarUpa nimittoMse hI utpanna hotA hai| yaha vidheya dalameM evakAra lagAkara niyama karanA iSTa hai ! isa prakAra jijJAsA honepara AcArya mahArAja kathaMcit donoM hI avadhAraNoMko iSTa karate huye isa vakSyamANa kArikAko kahate haiN| vAkyabhedAzraye yuktamavadhAraNamuttaraM / / tadabhede punaH pUrvamanyathA vyabhicAritA // 6 // " tadindriyAnindriyanimittaM " isa sUtrakA yogavibhAgakara vAkyabhedakA Azraya karanepara to pichalA avadhAraNa karanA yukta hai / arthAt-indriya anindriya nimittoMse hI vaha matijJAna hotA hai| dhAraNAparyanta matijJAna to indriya, mana, donoMse hI upajate haiM / aura smRti Adika matijJAna
Page #435
--------------------------------------------------------------------------
________________ tattvArthacintAmaNiH manase hI banate haiM / ho, yadi vAkyabheda iSTa nahIM hai, taba to pichalA avadhAraNa karanA ayukta hai| kyoMki smRti, pratyabhijJAna, tarka, anumAnarUpa vaha matijJAna to svAtaMtryase indriya mana donoM karake nahIM utpanna hotA hai / hAM, usa vAkyabhedakA Azraya nahIM karanepara to phira pahilA avadhAraNa karanA upayukta hai| anyathA sUtravAkyake arthameM vyabhicArIpana doSa upasthita ho jAyagA / bhAvArtha-mana, indriya donoM hI svataMtra kAraNoMse matijJAna hI utpanna hotA hai / zrutajJAna to akele manase hI bana jAtA hai| pUrva avadhAraNa nahIM mAnanepara to matijJAnake sivAya anyajJAnoMko bhI indriyajanyapanekA prasaMga prApta hogaa| aisI dazAmeM matijJAnake lakSaNakA yA matijJAnapanako sAdhya banAkara indriyamanase janyapanA hetu karanese vyabhicAra doSa honA saMbhavatA hai / pahilA avadhAraNa kara denese vyabhicArakI sambhAvanA nahIM hai| matijJAna hI indriya anindriya ubhayase janya hai| anya jJAna nhiiN| kutaH punaravadhAraNAdanyamatacchitkuto vA matyajJAnaM zrutAdIni ca vyavacchinmAnItyAha / zaMkAkAra phira kahatA hai ki pahilI kArikAmeM Apane kahA thA ki isa sUtrake karanese anya matoMkA phira nirAsa ho jAtA hai ! so batAo, kaunase avadhAraNase anya matoMkA cheda huA hai ! tathA kisa avadhAraNake karanese mati ajJAna aura zrutajJAna, avadhijJAna, kuzruta, vimaMga, manaHparyaya Adi jJAnoMkA vyavaccheda huA hai ? batAo / isa prakAra prazna hone para AcArya mahArAja samAdhAna karate haiM / dhvastaM tatrArthajanyatvamuttarAdavadhAraNAt / matyajJAnazrutAdIni nirastAni tu pUrvataH // 7 // pichale vidheya dalameM avadhAraNa karanese bauddhoM dvArA mAnA gayA usa bAnameM arthajanyapanA naSTa kara diyA jAtA hai| arthAt --matijJAna indriya aura anindriyase hI utpanna huA hai / anya viSayarUpa arthase janya nahIM / tathA prathama avadhAraNase to pahile, dUsare, tIsare, guNasthAnoMmeM sambhavanevAlA mati ajJAna, aura cauthe Adi guNasthAnoMmeM sambhava rahA zrutajJAna yA avadhijJAna tathA chaDe AdimeM sambhava rahA manaHparyayajJAna evaM terahaveM, caudahaveM guNasthAnoM yA siddhaparameSThiyoMke kevalajJAnakA athavA pahile dUsare guNasthAnake kuzruta, vibhaMgajJAnoMkA nivAraNa kara diyA jAtA hai| yAnI indriya anindraya donoMse utpanna hone vAlA eka matijJAna hI hai| dUsare jJAna aise nahIM haiN| tinameM kuzruta aura zrutajJAnameM to bahiraMga kAraNa mana hI paDa sakatA hai / anya pratyakSa jJAnoMmeM mana aura indriyoMko nimitta kAraNa bananekI AvazyakatA nahIM paDatI hai / abhiprAya yaha hai ki prastAvaprApta samIcIna pAMca jJAnoMmeM akelA matijJAna hI indriya anindriya ubhayase janya hai|
Page #436
--------------------------------------------------------------------------
________________ 422 tattvArtha zlokavArtike atrArthajanyameva vijJAnamanumAnAsiddha nArthAjanyaM yatastavyavacchedArthamuttarAvadhAraNaM syAditi manyamAnasyAnumAnamupanyasya dUSayannAha / . yahAM bauddha kahate haiM ki lokameM prasiddha ho rahA pratyakSasvarUpa vijJAna to vikalparahita khalakSaNarUpa arthase janya ho hI rahA hai / isa bAtako hama anumAnase siddha kara cuke haiN| ataH koI bhI yathArthajJAna arthase ajanya nahIM hai, jisase ki usa arthajanyapanakA niSedha karaneke liye pichalA avadhAraNa kiyA jAya, isa prakAra mAna rahe bauddhoMke anumAnakA upakathana kara usako dUSita karate huye zrI vidyAnanda AcArya spaSTa nirUpaNa karate haiM / svajanyajJAnasaMvedyArthaH prameyatvato nanu / yathAniMdriyamityeke tadasayabhicArataH // 8 // niHzeSavartamAnArtho na khajanyena sarvavit / saMvedanena saMvedyaH samAnakSaNavartinA // 9 // bauddhoMkI anujJA hai ki artha ( pakSa ) apanese utpanna huye jJAna karake bhale prakAra jAnane yogya hai ( sAdhya ), prameyapanA honese ( hetu ), jaise ki mana ( dRSTAnta ), arthAt-mana indriyako mana indriyajanya anumAna dvArA hI jAnA jAtA hai| athavA jaina loga kSayopazamako kSayopazamajanya jJAna dvArA jAna lete haiN| isa prakAra manako baDA acchA dRSTAMta pAkara koI eka bauddha kaha rahe haiN| vaha unakA kahanA prazaMsanIya nahIM hai / kyoMki vyabhicAra doSa ho rahA hai / dekhiye, vartamAna kAlake sampUrNa artha to svayaM apanese utpanna huye jJAnadvArA nahIM jAne jA rahe haiM / jAnane yogya arthake samAnakSaNameM varta rahe samvedanakarake vaha artha nahIM jAnA jA sakatA hai| arthAt-bauddha, naiyAyika, jaina, mImAMsaka, sabhIke yahAM yaha nirNIta ho cukA hai ki avyavahita pUrvakSaNameM vartanevAle kAraNa dvitIya kSaNavartI kAryoMkA sampAdana karate haiN| bailake Dere sIdhe sIMgoM samAna eka hI kSaNameM rahanevAle padArthomeM paraspara kAryakAraNabhAva nahIM mAnA gayA hai| ataH jJAnake bhI kAraNa usake pUrva samayameM rahanevAle padArtha ho sakate haiM / kintu kSaNikavAdiyoMke mata anusAra jJAnakI utpatti ho jAnepara ve kAraNa artha naSTa ho jAte haiN| aisI dazAmeM bauddhoMke yahAM koI bhI vidyamAna padArtha svajanyajJAna dvArA vedya nahIM ho skegaa| arthake kAlameM svajanyajJAna nahIM aura jJAnakAlameM artha nahIM rahA tathA bauddhoMke yahAM svasamvedana pratyakSa bhI nahIM bana skegaa| kintu bauddhoMne jJAnajanya na hote huye bhI jJAnakA samvedana pratyakSase jJAna honA mAnA hai| arthajanyapanekA jJAnameM Agraha karanepara sarvajJatA nahIM bana sakatI hai| kyoMki ciratara, bhUta, aura bhaviSyakAloM tathA vartamAnakAlake arthoko sarvajJajJAnameM kAraNapanA nahIM bana sakanese buddhakI sarvajJatA kSINa ho jaaygii| kevalajJAnake avyavahita pUrvavattI
Page #437
--------------------------------------------------------------------------
________________ tatvArthacintAmaNiH samayake padArtha hI kAraNa bana sakate haiN| utane hI arthoMko adhika se adhika sarvajJa jAna sakegA tathA arthake vinA bhI dvicandrajJAna yA zuktimeM rajatajJAna ho jAte haiN| vartamAnameM nahIM uga rahe rohiNI nakSatrakI kRttikodayahetuse anumAna dvArA ipti ho jAtI hai / kahAMtaka kahA jAya, pratyakSa, anumAna, AgamadvArA bhUta, bhaviSya, dUravarttI, una prameyoMkI ipti ho jAtI hai, jo ki ukta jJAnoMmeM kaise bhI kAraNa nahIM bana sake haiN| vizeSa jAtike khiccarako utpanna kara jaise azvatarI mara jAtI hai, putra apanI jananIko nahIM dekha pAtA hai, vaise hI bauddhoMkA jJAna apanI jananI -vastuko nahIM jAna sakegA / svArthajanyamidaM jJAnaM satyajJAnatvatonyathA / viparyAsAdivattasya satyatvAnupapattiH // 10 // ityapyazeSavidbodhairanaikAMtikamIritaM / 413 sAdhanaM na tato jJAnamarthajanyamiti sthitam // 11 // sIpameM huye cAMda ke jJAnake yA candradvayajJAnake vyabhicArako haTAte huye yadi bauddha yaha dUsarA anumAna kareM ki yaha pratyakSajJAna ( pakSa ) apane viSayabhUta Alambana arthase anya hai ( sAdhya ), satyajJAnapanA honese ( hetu ), anyathA yAnI pratyakSajJAnako arthajanya na mAnanepara viparyaya, saMzaya Adi kujJAnoMke samAna usa pratyakSakA satyapanA nahIM bana skegaa| aba AcArya kahate haiM ki isa dUsare anumAnakA hetu bhI sarvajJajJAnoMse vyabhicAra doSa yukta ho rahA kaha diyA gayA samajha lo / arthAt -- triloka trikAlavartI padArthoMko jAnanevAle sarvajJake jJAna apane Alambana akhila viSayoM se janya nahIM hote huye bhI satyajJAna haiN| jo kAryake AtmalAbhameM kucha vyApAra karatA hai, vaha kAraNa hotA hai / bhUta, bhaviSyakI paryAyeM jaba jJAnakAlameM vidyamAna hI nahIM haiM, to ve kAryakI utpattimeM kathamapi sahAyatA nahIM kara sakatI haiM / pahile tulacukA yA Age tulanevAlA ghRta kRpaNa baniyeMkI takharI meM bojha nahIM baDhA sakatA hai| cirabhUta yA cirabhaviSyakAlameM rahanevAle padArthoko bhI kAraNa mAna lenA to buddhapanakA lAlabujhakkaDa nyAya kisIko bhI mAnya nahIM ho sakatA hai| dekho anvaya aura vyatireka se kAryakAraNabhAva sAdhA jAtA hai / jJAnako arthajanya mAnanemeM anvayavyabhicAra aura vyatireka vyabhicAra doSa Ate haiM, ye hama kaha cuke haiM / tisa kAraNa viSayabhUta arthase janyajJAna nahIM hai, yaha siddhAnta sthita ho cukA hai / ataH uttara avadhAraNa karanA cAhiye, jisase ki bauddhamantavyakA vyavaccheda ho jAtA hai / nanvevamAlokajanyatvamapi jJAnasya cAkSuSasya na syAdiSTaM ca tadanyathAnupapatteH / parapratyayaH punarAlokaliMgAdiriti vacanAt / tadanvayavyatirekAnuvidhAnAttasya tajjanyatve'rthajanyatvamapi satyasyAspadAdijJAnasyAstu vizeSAbhAvAt /
Page #438
--------------------------------------------------------------------------
________________ tasvArtha loka vArtike atra naiyAyikoMko sahAyaka banAte huye bala pAkara bauddha kahate haiM ki isa prakAra arthajanyapanake khaNDanArtha uThAye gaye jhapaTTemeM to cAkSuSapratyakSakA Alokase janyapanA bhI nahIM rakSita raha sakegA / naiyAyikoM aura vaizeSikoMne anyathAnupapattise jJAnako usa Alokase janya abhISTa kiyA hai| yAnI jJeya arthake sAtha taijasa AlokakA sambandha huye binA cakSuindriya janya pratyakSakI upapatti nahIM banatI hai / tathA isa prakAra granthoMmeM bhI kahA hai ki jJAnoMke nyAre dUsare kAraNa phira Aloka, liGga, zadva, Adika haiM / yadi Alokake sAtha usa jJAnakA anvayavyatireka anuvidhAna ho rahA hai, ataH usa cAkSuSapratyakSakA usa Alokase janyapanA mAnoge tatra to arthajanyapanA bhI hama Adi jIvoMke satyajJAnoMko ho jAo / jJAnake sAtha anvayavyatirekake anuvidhAnakI apekSA Aloka 1 aura artha meM koI antara nahIM hai / 424 na caivaM saMzayAdijJAnamaMtareNa virudhyate tasya satyajJAnatvAbhAvAt / nApi sarva vidbodhairanaitikatvamasmadAdisatyajJAnatvasya hetutvAt / asmadAdivilakSaNAnAM tu sarvavidAM jJAnaM cArthAjanyaM nizcityAsmadAdijJAne'rthAjanyatvazaMkAyAM naktaMcarANAM mArjArAdInAmaMjanAdisaMskRtacakSuSAM vAsmadvijAtIyAnAmAlokA janyatvamupalabhyAsmadAdInAmapi nArthavedana syAlokAjanyatvaM zaMkanIyamiti kazcit taM pratyAha / 1 abhI bauddha hI kaha rahA hai ki isa prakAra arthake vinA bhI ho rahe saMzaya, viparyaya Adi jJAna dekhe jAte haiM, yaha to viruddha nahIM paDatA / kyoMki una saMzaya AdikoM ko satyajJAnapana nahIM hai / tathA hama bauddhoM ke hetukA sarvajJajJAnoMkarake bhI vyabhicAra doSa nahIM AtA hai| kyoMki hama tuma, Adi laukika jIvoMke samyagjJAnakA satyajJAnapanA hamane hetu mAnA hai / jo hama sArikhe vyavahArIjanoM se vilakSaNa haiN| una sarvajJoMkA jJAna to arthajanya nahIM hai / yadi una mahAn puruSoMke jJAnoMmeM arthase ajanyapanekA nizcaya kara hama Adi logoMke jJAnoMmeM bhI arthase nahIM utpanna huye panakI zaMkA rakkhI jAvegI tatra to rAtameM yatheccha vicaranevAle billI, siMha, ullUka, cimagAdara, Adi pazu, pakSiyoM yA aMjana, maMtra, pizAca, Adi kAraNoMse saMskArayukta ho rahe cakSuoMvAle manuSyoM jo ki hama logoM se bhinna jAtivAle haiM, una jIvoMke cAkSuSapratyakSako Alokase ajanyapanA dekha kara asmat AdikoMke bhI arthapratyakSako Alokase ajanyapanA sambhava jAyagA jo ki kathamapi nahIM zaMkita karanA caahiye| kyoMki vaha sarvajJa hama logoMse atizayayukta jJAnakA dhArI hai| aisis paira meM nA jaDate huye dekha kara maiDakIkA una nAloMke liye pAMva pasAranA anucita hai / isa prakAra koI bauddhavAdI kaha rahA hai / usake prati AcArya mahArAja samAdhAna vacana kahate haiM / AlokenApi janyatve nAlaMbanatayA vidaH / kiM tviMdriyabalAdhAnamAtratvenAnumanyate // 12 //
Page #439
--------------------------------------------------------------------------
________________ tattvArthacintAmaNiH 425. tathArthajanyatApISTA kAlAkAzAditattvavat / sAlaMbanatayA tvoM janakaH pratiSidhyate // 13 // Alokake dvArA bhI jJAnakA janyapanA mAnanepara AlambanarUpase Alokako jJAnake prati kAraNatA nahIM hai / kintu katipaya cakSuindriyoMko bala ( atizaya ) prApta karA denA kevala itanA hI sahArA de denese kAla, AkAza, Adi tatvoMke samAna Alokako bhI nimitta mAnA jA sakatA hai| aura tisI prakAra balAdhAyakarUpase jJAnameM arthajanyapanA bhI iSTa kara liyA jAtA hai / prameyatvaguNakA bhoga honese arthIkA apane apane kAlameM sadbhAva rahanA mAtra jJAnakA balAdhAyaka bana sakatA hai / kintu sAlambanarUpa karake to arthakA janakapanA niSedhA jA rahA hai / arthAt-bUDhe puruSako laThiyA pada padapara jaise Alambana ho rahI hai, vaise jJAnakI utpatti karanemeM jJeya artha sahAyatA nahIM de rahe haiM / jJAnakA jJeyake sAtha viSayaviSayImAvake atirikta koI kAryakAraNa AdhAra AdheyabhAva sambandha nahIM mAnA gayA hai| . - idamiha saMpradhArya kimasmadAdisatyajJAnatvenAloko nimittamAtraM cAkSuSajJAnasyeti pratipAdyate kAlAkAzAdivat AhokhidAlaMvanatveneti ? prathamakalpanAyAM na kiMcidaniSTaM dvitIyakalpanA tu na yuktA pratItivirodhAt / rUpajJAnotpattI hi cakSurbalAdhAnarUpeNAlokaH kAraNaM pratIyate tadanvayavyatirekAnuvidhAnasyAnyathAnupapatteH tadvadarthopi yadyAcakSaNajJAnasya janakA syAna kiMcidvirudhyate tasyAlaMbanatvenai janakatvopagame vyAghAtAt / AlaMbana bAlaMbanatvaM grAhyatvaM prakAzyatvamucyate taccAryasya prakAzakasamAnakAlasya dRSTaM yathA pradIpaH khaprakAzasya / na hi prakAzyorthaH svaprakAzakaM pradIpamujanayati khakAraNakalApAdeva tasyopajananAt / granthakAra kahate haiM ki yahAM yaha vicAra calAkara nirNaya kara lenA cAhiye ki hama Adi laukika jIvoMke satyajJAnapane karake Aloka cAkSuSa pratyakSakA kAla, AkAza, Adike samAna kevala nimittakAraNa hai| aisA samajhA rahe ho ? athavA kyA Alokako cakSu-indriyajanya pratyakSakA Alambanapanekarake kAraNatA Apa vaizeSika bakhAna rahe ho ? isakA uttara vaizeSika spaSTa kaheM / pahile pakSakI kalpanA karanepara to hama jainoMko koI aniSTa nahIM hai| arthAt-sampUrNa kAryoMmeM jaise kAla, AkAza, Adi padArtha apreraka hokara nimittakAraNa ho rahe haiN| vaise hI manuSya Adike cAkSuSajJAnakA Aloka bhI sAmAnya nimitta ho jAtA hai| hAM, dvitIyapakSakI kalpanA karanA to yuktipUrNa nahIM hai / kyoMki pratItiyoMse virodha ho jaavegaa| dekhiye, mArjAra, vyAghra, Adi jIvoMke cAkSuSapratyakSameM to Aloka kAraNa kathamapi nahIM hai / hAM, mandatejako dhAranevAlI cakSuoMse yukta ho rahe manuSya, kabUtara, totA AdikoMko rUpake jJAnakI utpatti karanemeM cakSukA balApAnarUpa 54
Page #440
--------------------------------------------------------------------------
________________ .426 - tattvArthazlokavArtike commons karake Aloka kAraNa hokara pratIta ho rahA hai arthAt hama sArikhe kucha jIvoMkI cakSu indriyAM rUpake jJAnako taba utpanna karatI haiM, jaba ki una cakSuoMke AlokadvArA bala prApta ho jAya / kuttAke bhoMkanemeM yA kuttAdvArA manuSyako kATalenemeM vaha kuttA hI kAraNa hai| phira kuttAke premiyoMkI lailaikara prerita karanese kutteko bala prApta ho jAtA hai / usI prakAra katipaya divAcaroMkI AMkhoMko balakA AdhAyaka Aloka jAnA jA rahA hai| anyathA yAnI asmadAdikoMke rUpajJAnakI utpattimeM balAdhAyaka rUpakarake yadi Alokako kAraNa nahIM mAnA jAyagA to cAkSuSajJAnakA usa Alokake sAtha anvaya, vyatirekakA yaha anubidhAna karanA nahIM bana sakegA ki Alokake honepara cakSudvArA hama divAcaroMko rUpajJAna hotA hai / aura Alokake nahIM honepara mandatejodhArI cakSuse rUpajJAna nahIM ho pAtA hai / ataH rUpajJAnakA kAraNa balAdhAyakapanese Aloka ho . sakatA hai| arthAt-rUpajJAnake mukhyakAraNa cakSuoMmeMse kucha cakSuoMkI sahAyatA kara detA hai / usa Alokake samAna hI yadi arthako bhI Adyasamayake jJAnakA janaka kahoge taba to koI virodha nahIM hai / hAM, usa arthako jJAnakA Alambanapane karake janakapanA mAnanepara to vyAghAta doSa AtA hai / arthAt-jJAnakA viSayabhUta artha apanA jJAna utpanna karAnemeM pradhAna hokara avalamba nahIM de rahA hai / cakSuko jisa prAsAda, relagADI, Adi padArthokI ora unmukha upayukta kara dete haiM, ve padArtha cakSuse dIkha jAte haiM / kintu cAkSuSapratyakSakI utpattimeM ve padArtha kAraNa nahIM haiM / AlambanakA artha AlambanapanA, jAnane yogyapanA, prakAzita hone yogyapanA, kahA jAtA hai / aisA vaha AlambanapanA to prakAzaka jJAna yA pradIpa, sUrya, Adike sammanakAlameM ho rahe arthakA dekhA jAtA hai / jaise ki apane prakAzakA Alambana kAraNa pradIpa hai / jo prakAzita hone yogya artha hai / vaha apane prakAza karanevAle pradIpako utpanna nahIM karAtA hai| kintu apane battI, tela, pAtra, gaisa, vidyut zakti, Adi, kAraNa samudAyase hI usa dIpakakI utpatti ho jAtI hai / ataH artha yA Alokako jJAnakA kAraNa-kAraNa bhale hI kaha do kintu jJAnakA AlambanakAraNa artha nahIM hai / cakkU yA vasUlA Adi astra katarane yogya padArtha para upayukta avazya ho rahe haiN| kintu pattA, kATha, Adi padArtha una cakkU, vasUlAke utpAdaka kAraNa nahIM hai| eka bAta yaha bhI hai ki aneka kAryoM se atyalpakAryokA paramparAkAraNa ho jAnese Aloka yA artha yAvat cAkSuSapratyakSoMkA mukhyakAraNa kathamapi nahIM samajhA jA sakatA hai| prakAzyasyAbhAve prakAzakasya prakAzakatvAyogAt sa tasya janaka iti cet, prakAzakasyAbhAve prakAzyasyApi prakAzyatvAghaTanAt sa tasya janakostu / tathA cAnyonyAzrayaNaM prakAzyAnupapattau prakAzakAnupapattestadanutpattau ca prakAzyAnutpattiriti / prakAzane yogya arthake nahIM honepara prakAzakakI prakAzakatAkA yoga nahIM hai / ataH vaha artha usa prakAzakakA utpAdaka kAraNa mAnA jAtA hai / isa prakAra anvaya, vyatireka, banAkara kahanepara to hama jaina bhI kaha deMge ki prakAzakake na honepara prakAzya arthakI bhI prakAzyatA nahIM
Page #441
--------------------------------------------------------------------------
________________ tatvArthacintAmANaH 627 ghaTita hotI hai / ataH vaha prakAzaka bhI usa prakAzyakA janaka ho jaao| bhAvArtha-prakAzaka dIpakakA kAraNa yadi prakAzya artha mAnA jAtA hai, to prakAzya arthakA bhI kAraNa prakAzaka dIpaka ho jAo / baDe baDe dhanavAn puruSa sagarva hokara nirdhanoMke sahAyaka ho rahe haiM / isake uttarameM yoM hI kyoM na kaha diyA jAve ki choTe choTe nirdhana puruSoMke raktasamAna dhanako chala, chidroMse haDapakara yA vyApArakI tejI mandI dvArA nirdhanoMke prANa samAna dhanako cUsakara hI ve. dhanI puruSa apanI aiMThameM iTha rahe haiM / nyAyapUrvaka pAvanadravya utpanna karanA yA puNyodayase parizuddha dravyakI prApti ho jAnA sabhI dhanavAnoMke puruSArtha yA bhAgyameM nahIM badA hai| phira bhI aneka dhanikoMkI kamAImeM dayanIya dIna, vidhavA aura RNI kisAnoMkI kamAIkA paramparAse sahayoga hai| jo samudra dinarAta apane bahu jalapanekI taraGgarUpa vAheM uchAlakara gambhIra zabdadvArA prazaMsA ( zekhI ) ko pukAratA rahatA hai, vaha samudra bhI aneka jalabiMduoMkA samudAya hai| prakaraNameM prakAzya aura prakAzakake kAryakAraNabhAvakI vinigamanA nahIM rahI aura taisA honese anyonyAzraya doSa A jAtA hai| prakAzyake na honepara prakAzaka nahIM banatA hai aura usa prakAzakake nahIM honepara arthakA prakAzyapanA asiddha ho jAtA hai| ketAoMke vinA vikretAoMkI gati nahIM aura vikretAoMke vinA kretAoMkA nirvAha nahIM hotA hai| yadi punaH khakAraNakalApAdutpannayoH pradIpaghaTayoH svarUpatobhyupagamAdanyonyApekSA prakAzakatvaprakAzyatvadharmI parasparAvinAbhAvinI bhaviSyete tathAnyonyAzrayaNAttadabhAvAjjJAnArthayorapi svasAmagrIbalAdupajAtayoH svarUpeNa parasparApekSayA grAhyagrAhakabhAvadharmavyavasthA sthIyatAM tathA pratIteravizeSAt / taduktaM / " dharmadharmyavinAbhAvaH sidhyatyanyonyavIkSayA / na svarUpaM svato hyetatkArakajJApakAditi " tato jJAnasyAlaMbanaM cedartho na janakA janakazcenAlaMbanaM virodhAt / ___ yadi phira Apa bauddha yoM kaheM ki pradIpa aura ghaTa apane apane kAraNoMke samudAyase svarUpa karake utpanna ho rahe svIkAra kiye haiM, kiMtu pradIpameM prakAzapanA aura ghaTameM prakAzyapanA dharma to parasparameM avinAbhAva rakhate hue itara itarakI apekSAvAle ho jAyeMge, tisa prakAra anyonyAzraya hone para bhI usa anyonyAzraya doSakA abhAva mAnA gayA hai, usI prakAra apanI apanI sAmagrIke balake utpanna ho cuke jJAna aura jJeva arthokA bhI svarUpakarake parasparakI apekSAdvArA prAhya grAhakapana dharmakI vyavasthAkA zraddhAna kara lenA cAhiye, kyoMki tisa prakAra pratIti honekA koI antara nahIM hai| arthAt pitA aura putrake zarIroMkI utpatti parasparApekSa nahIM hai| hAM, pitApana aura putrapana yaha vyavahAra hI eka dUsare kI apekSA rakhanevAlA hai / isI prakAra dIpa, ghaTa, jJAna, jJeya, ina padArthokI utpatti to svakIya niyata kAraNoMse hI hotI hai / kintu ApekSika dharma eka dUsarekI sahAyatAse vyavahRta ho jAte haiM / ataH kArakapakSakA anyonyAzraya doSa to yahAM nahIM AtA hai|
Page #442
--------------------------------------------------------------------------
________________ tattvArthazlokavArtike 1 aura dharmI padArthoMkA 1 aura jJApakapakSakA bhI paraspara Azraya doSa lAgU nahIM hotA hai| kevala vyavahAra parasparakI apekSAse kara liyA jAtA hai / eka nadIke do kinAre apane apane kAraNoMse svayaM siddha ho cuke haiM / phira bhI isa pAravAle manuSya parabhAgako paralIpAra kahate haiM / aura paralIpAravAle isa pArako paralIpAra kahate haiM / vyavahArameM isa prakArakA anyonyAzraya doSa nahIM mAnA gayA hai| kintu guNa hI hai / usako guruvarya aura bhaviSya cauvIsImeM tIrthakara honevAle zrI samantabhadra AcArya bhagavAn ne svanirmita devAgama stotrameM kahA hai ki dharma aura dharmiyoMkA avinAbhAva to parasparakI apekSAkarake hI siddha ho rahA hai / kintu unakA svarUpalAbha to anyonyApekSa nahIM hai / kyoMki dharma yaha DIla to pahile se hI svakIya nyAre nyAre kAraNoM dvArA bana cukA hai| jaise ki kAraka ke avayava karttA, karma, karaNa, Adika pahilese hI niSpanna haiN| phira bhI kisI vivakSita kriyAkI apekSAse unameM karttApana, karmapanakA vyavahAra sAtha diyA jAtA hai / devadatta karttA aura bhAta karma tathA hAtha karaNa ye pahile se hI svarUpalAbha kara cuke haiM / phira bhI khAnerUpa kriyAkI apekSAse devavadattameM kartApana bhAta meM karmapana aura hAthameM karaNapanakA vyavahAra eka dUsarekI apekSAse prasiddha ho jAtA hai / annake liye ( sampradAna ) grAmase ( apAdAna ) nagara meM ( adhikaraNa ) devadatta AtA hai| aise paraspara apekSA rakhanevAle vyavahAra ho rahe haiM / karttApana karmake nizcaya ho cukanepara vyavahRta hotA hai| 1 aura karmapanekA vyavahAra bhI karttA kI pratipatti ho cukanepara jAnane yogya hai / isI prakAra jJApaka ke avayava pramANa, prameyoMkA svarUpa to svataHsiddha hai / hAM, jJApyajJApaka vyavahAra hI parasparakI apekSA rakhanevAlA hai / aise hI vAcya artha aura vAcaka zabdakA svarUpalAbha apane apane kAraNoM dvArA pUrva meM hI ho cukA hai / kevala aisA vyavahAra anyonyAzrita hai / guruziSya bhAvameM bhI yahI mArga AlambanIya hai / kulIna gRhiNIkA svAmI usakA pati hai / sAthameM saccaritra svAmIkI patnI vaha gRhiNI hai / yaha patipatnI sambandhakA vyavahAra parasparApekSa hai / una donoMkA zarIra to pUrvase hI bana cukA thaa| pati zadvakA hI strIliGgakI vivakSA karanepara patnI bana jAtA hai / patikI strIkA nAma hI patnI nahIM hai / kintu patikI svAminI patnI kahI jAtI hai / strIsvarUpa pati hI patnI hai / yahAMtaka pUrva maharSiyoMke AgamakA pramANa diyA hai / tisa kAraNa siddha hotA hai ki yadi jJAnakA viSayabhUta Alambana artha mAnA jAyagA to vaha artha apane jJAnakA utpAdaka nahIM ho sakatA hai / kyoMki jJAnakA Alambana to jJAnake samAnakAlameM rahanA cAhiye aura kAraNa pUrvakSaNa meM rahanA cAhiye kSaNikavAdiyoM ke yahAM kAryakSaNa meM kAraNa nahIM A sakatA hai / tathA arthako yadi jJAnakA janaka kahoge to vaha artha jJAnakA Alambana nahIM ho skegaa| kyoMki virodha hai / indriya, adRSTa, Adika padArtha ghaTAna ke kAraNa haiM / kintu ghaTajJAnake viSaya nahIM haiM / aura cirabhUta kAlake padArtha smaraNa meM Alambana haiM, kintu smaraNa ke avyavahita pUrvasamayavarttI hokara utpAdaka kAraNa nahIM haiM / 1 428
Page #443
--------------------------------------------------------------------------
________________ tattvArthacintAmaNiH 499 I pUrvakAlabhAvyarthI jJAnasya kAraNaM samAnakAlaH sa evAlaMbanaM tasya kSaNikatvAditi cet na hi yadA janakastadA laMbanamiti kathamAlaMbanatvena janakorthaH saMvidaH syAt / pUrvakAlameM ho rahA artha to jJAnakA kAraNa hai / aura vahI artha vartamAna samAnakAla meM varta I rahA usa jJAnakA Alambana ho jAtA hai / kyoMki vaha artha kSaNika hai / ataH dUsare kSaNameM A nahIM sakatA hai| hAM, vaha mara gayA artha dUsare kSaNa meM utpanna huye jJAnakA Alambana viSaya ho jAtA hai / isa prakAra bauddhoMke kahane para to hama jaina kahate haiM ki jisa samaya vaha kSaNika artha jJAnakA janaka ho rahA hai, taba to Alambana nahIM hai / aura jaba naSTa ho cukA artha Alambana bana rahA mAnA hai / usa samaya vaha janaka nahIM hai| aisI dazAmeM Alambanapanekarake vaha artha bhalA kaise jJAnakA janaka ho sakegA ? arthAt - tuma bauddhoMke kathana anusAra hI jJAnakA janaka padArtha hI to jJAnakA Alambana kAraNa nahIM ho sakA / pUrvakAla evArtho janako jJAnasyAlaMbanaM ca svAkArArpaNakSamatvAditi vacanamayuktaM samAnArthasamanaMtarajJAnena vyabhicArAt / avyavahita pUrvakSaNa meM hI rahanevAlA artha jJAnakA janaka hai / aura jJAnake liye apane AkArako arpaNa karanemeM samartha honeke kAraNa Alambana bhI hai / isa prakAra tadutpatti aura tAdrUpya donoMkA kathana karanA to yuktirahita hai| kyoMki samAna arthake avyavahita uttara ( pUrva ) varttI jJAnakarake vyabhicAra ho jAtA hai / arthAt- - ghaTakA yA kapaDeke thAnakA jJAna ho jAnepara usa ghaTa yA thAnake sadRza AkAravAle dUsare ghaTa paToMkA jJAna kyoM na ho jAya, jaba ki eka arthakA pratibimba jJAnameM paDa cukA hai, to samAnapadArthoMkA prativimba bhI A hI cukA hai / phira tAdrUpya honese eka ghaTake jAnanepara usake sadRza dezAntara, kAlAntaravartI aneka ghaToMkA cAkSuSa pratyakSa kyoM nahIM ho jAtA hai ? ataH apane AkArako arpaNa karanese AlambanakA niyama karanA ThIka nahIM hai / yadyapi tadutpatti kaha denese ukta vyabhicAra Tala jAtA hai| phira bhI samAna arthake uttaravarttI jJAnameM tedutpatti bhI ghaTa jAtI hai / ataH tajjanya kaha kara bhI bacanA kaThina hai / paMktikA artha yaha hai ki prathamakSaNa meM " nIla haiM " aisA jJAna utpanna huA, usane agale samaya meM dvitIyajJAnako upajAyA, isa dUsare jJAnameM tAdrUpya aura tadutpatti donoM haiM / dvitIyajJAna jJAnapanese prathamake samAna hai / avyavahitapanese anantara hai / yadi bauddha tAdrUSya aura tadutpatti honese jJAnako arthakA niyAmaka mAneMge taba to prathamajJAnakara ke vyabhicAra ho jAyagA arthAt dvitIyajJAna jaise arthako jAnatA hai, usI prakAra prathamajJAnakA niyAmaka bana baiThe, kintu tAdrUSya, tadutpatti hote hue bhI dvitIyajJAna dvArA prathamaMjJAnakA niyama kiyA jAnA iSTa nahIM kiyA gayA hai| jJAna arthakA niyAmaka hai / jJAna jJAnakA vyavasthApaka nahIM hai / dIpakase pradIpAntarakI vyavasthA nahIM karAI jAtI hai| sabhI jJAna apane svataMtra niyAmaka haiM / 1
Page #444
--------------------------------------------------------------------------
________________ tatvArthazlokavArtike nanvAlaMbanatvena yo janakaH svAkArArpaNakSamazca sa grAhyo jJAnasya na puna: samanaMta ratvenAdhipatitvena vA yato vyabhicAra iti ceditarAzrayaprasaMgAt / satyAlaMbanatvena janakatve'rthasya jJAnAlaMbanatvaM sati ca tasminnAlaMbanatvena janakatvamiti / ___bauddhoMkA svamatasthApanake liye avadhAraNa hai ki jo Alambana ( viSaya ) pane karake jJAnakA janaka hai, aura apane AkArako arpaNa karanemeM dakSa hai, vaha padArtha jJAnakA grAhya hotA hai / kintu phira avyavahitapUrvapane karake yAnI jJAnake avyavahita pUrvakSaNameM varta rahe svarUpase kisI padArthako jJAnakI grAhyatA prApta nahIM hai / tathA jJAnake adhipatipanekarake bhI prAplatA nahIM hai| yAnI jo jJAnakA sarvataMtra svataMtra adhiSThAtA hai, vaha bhI jJAnakA viSaya nahIM hai / jisase ki samAna artha yA cakSu Adikase vyabhicAra ho jAya / isa prakAra bauddhoMke kahanepara to anyonyAzraya doSa honekA prasaMga AtA hai| Alambanapane karake arthakA janakapanA siddha ho cukanepara to arthako jJAnakA AlambanapanA baneM aura arthako jJAnakA AlambanapanA bana cukanepara Alambanapanekarake janakapanA siddha hoya isa prakAra anyonyAzraya huaa| . svAkArArpaNakSamatvavizeSaNaM caivamanarthakaM syAdAlambanatvena janakasya grAhyatvAdhyabhicArAt / paramANunA vyabhicAra ityapi na zreyaH paramANorekasyAlaMghanatvena jJAnajanakasvAsaMbhavAt / saMcitAlaMbanAH paMcavijJAnakAyA iti vacanAt / pratyekaM paramANanAmAlaMbanatvena te buddhigocarA iti granthavirodhAta / - dUsarI bAta yaha hai ki isa prakAra jJAna ke viSayabhUta arthako hI yadi jJAnakA janakapanA mAnA jAyagA taba to apane AkAra (pratibimba ) ko jJAnake liye arpaNa karanemeM sannaddha ( tayAra ) rahanApana yaha vizeSaNa lagAnA vyartha paDegA / kyoMki jJAnake Alambana hokara jo padArtha janaka hoMge ve prAhyapanakA vyabhicAra nahIM kareMge / arthAt -jJAnakA Alambana hotA huA jo janaka hogA vaha jJAnadvArA grAhya avazya ho jAvegA / phira jAnakI viSayatAkA niyama karaneke liye apane AkArako jJAnake liye samarpaNa karanekI zakti rakhanA yaha grAhya viSayakA vizeSaNa kyoM vyartha lagAyA jAya ? yadi bauddha yoM kaheM ki vizeSaNa lagAnA vyartha nahIM hai / anyathA paramANuse vyabhicAra ho jaaygaa|dekhiye, hama bauddhoMke yahAM kSaNika, asAdhAraNa, paramANuaiM vastubhUta mAnI gayIM haiM, ve jJAnakI utpattimeM Alambana hotI huyIM janaka haiN| kintu jJAnake dvArA viSaya nahIM ho rahI haiN| kAraNa ki ve paramANue~ jJAnake liye apane AkAroMkA samarpaNa nahIM kara sakatI haiM / ataH svAkArArpaNakSama vizeSaNa denA saphala hai / granyakAra kahate haiM ki isa prakAra bauddhoMkA kathana bhI zreSTha nahIM hai / kyoMki Alambanapane karake jJAnakA janakapanA eka paramANuke asambhava hai| aneka paramANu ekatrita hokara jaba rUpa skandha, vedanAskandha, vijJAnaskanva, saMjJAskandha, saMskAraskandha, ye vijJAnake pAMca kAya bana jAte haiM, taba jJAnake Alambana hote haiM, isa prakAra bauddha granthoMmeM kahA gayA hai / tathA bauddha aneka paramANu
Page #445
--------------------------------------------------------------------------
________________ tatvArthacintAmaNiH 42 2 oMmeMse eka eka nyArI paramANuko yadi jJAnakA Alambana kAraNa mAneMge to " ve nyAre nyAre paramANu buddhike viSaya nahIM haiM " isa granthase svayaM bauddhoM ko virodha Thana jAyagA / ataH svAkArako arpaNa karane ke liye samartha rahanA yaha vizeSaNa lagAnA vyartha hI rahA / tarhi yodhipatisamanaMtarAlaMbanatvenAjanako nimittamAtratvena janakaH svAkArArpaNakSamaH sa saMvedanasya grAhyostvavyabhicArAditi cenna, tasyAsaMbhavAt / na hi saMvedanasyAdhipatyAdivyatiriktonyaH pratyayosti / tatsAmAnyamastIti cet na, tasyAvastutvenopagamAjjanakatvavirodhAt / vastutve tasya tatorthItaratve tadeva grAhyaM syAna punarartho nIlAdirhetutvasAmAnyajanakanIlAdyartho grAhyaH saMvedanasyeti bruvANaH kathaM janaka eva grAhya iti vyavasthApayet / tato na pUrvakAlorthaH saMvido grAhyaH / kiM tarhi samAnasamaya eveti pratipattavyaM / - bauddha kahate haiM ki taba to yoM kaha denA acchA hai ki jo padArtha jJAnake adhipatipanekara ke aura avyavahita pUrvavartIpanekarake tathA viSayabhUta Alambanapanakarake jo jJAnakA janaka nahIM hai, kintu jJAnakA kevala nimittakAraNa bana jAnese janaka ho rahA hai aura apane AkArako jJAnake prati arpaNa karaneke liye zakta ( taiyAra ) hai, vaha padArtha saMvedanakA grAhya bana jAo / aisA niyama karane meM koI vyabhicAra doSa nahIM AtA hai / AcArya kahate haiM ki yaha to bauddha nahIM kheN| kyoMki usakA asambhava hai / adhipati yA samanantara athavA Alambanapanake atirikta koI anya kAraNa ( upAya ) samvedanako utpanna karAne meM nahIM sambhavatA hai / jo padArtha una tIna rUpoMse janaka nahIM haiM, vaha padArtha jJAnakA kaise bhI utpAdaka nahIM ho sakatA hai| phira bhI bauddha yoM kaheM ki jJAnake adhipati kAraNa AtmA, indriya, Adika haiM / aura jJAnakA samanantara kAraNa to avyavahita pUrvakSaNavartI jJAnaparyAya hai, jo ki upAdAna kAraNa mAnI gayI haiM / tathA jJAnakA AlambanakAraNa to jJeyaviSaya hai / ina tInake atirikta bhI una tInoMmeM rahanevAlA eka sAmAnya padArtha hai / vaha jJAnakA janaka bana jAyagA / granthakAra samajhAte haiM ki yaha to na kahanA / kyoMki bauddhoMne sAmAnyako avasturUpase svIkAra kiyA hai / jo vastubhUta nahIM hai usako utpatti rUpa kriyAkA janakapanA viruddha hai / jaise ki kacchapake romoMse UnI vastroMko nahIM bunA jA sakata hai / yadi usa sAmAnyako vastubhUta mAnate huye una tIna kAraNoMse minna mAnoge taba to kAraNarUpa vaha sAmAnya hI jJAnake dvArA grahaNa karane yogya huA / phira nIla Adi svalakSaNarUpa artha to jJAnakA grAhya nahIM ho sakA / isapara bhI bauddha yadi yoM kahatA phire ki jJAnakA janaka sAmAnya hai, aura hetutvarUpa sAmAnya kA janaka nIlAdika artha hai, jo ki samvedanakA grAhya ho jAtA hai / pitAse utpanna huA putra pitAmahakI sevA kara detA hai / isa prakAra kaha rahA bauddha jJAnakA janaka padArtha hI grAhya hotA hai, isa bAtakI kaise vyavasthA karA sakegA ? arthAt - jJAnakA janaka sAmAnya huA aura jJAnakA janaka hI padArthagrAhya nahIM bana sakA / tisa kAraNa pUrvakAlameM varta rahA artha
Page #446
--------------------------------------------------------------------------
________________ tattvArthazlokavArtike samvittikA grAhya nahIM ho sakatA hai, to kaunase samayakA padArtha jJAnakA grAhya hai| isameM hamArA yaha uttara hai ki jJAnake samAnakAlameM rahanevAlA hI padArtha grAhya hotA hai, yaha samajha lenA cAhiye / jJAnake utpAdaka kAraNa to pUrvakSaNavattI hI padArtha ho sakate haiM / kintu jJAna ke viSayabhUta padArtha jJAnake samAnakAlavartI bhI haiN| nanvevaM yogivijJAnaM zrutajJAna smRtipratyabhijJAdi vA kathamasamAnakAlAryaparicchidi sidhyediti cet, samAnasamayameva grAhyaM saMvedanasyeti niyamAbhAvAt / akSajJAnaM hi svasamayavartinamartha paricchinatti svayogyatAvizeSaniyamAdyathA smRtiranubhUtamAtra pUrvameva pratyabhijJAtItavartamAnaparyAyavRttyekaM padaM ciMtA trikAlasAdhyasAdhanavyApti svArthAnumAnaM trikAlamanupeyaM zrutajJAnaM trikAlagocarAnaMtavyaMjanaparyAyAtmakAn bhAvAn avadhiratItavartamAnAnAgataM ca rUpidravyaM manaHparyayo'tItAnAgatAn vartamAnAMzvArthAn paramanogatAn , kevalaM sarvadravyaparyAyAniti vkssytegrtH|| ___ yahAM bauddhakI yA kisI taTastha vidvAnkI bahuta acchI zaMkA hai ki samAnasamayavAle padArthoko hI yadi jJAnakA viSaya mAnA jAyagA to yogI sarvajJake vijJAna bhalA vartamAna jJAnake asamAna kAlIna bhUta, bhaviSya, padArthoko pratyakSa jAnanevAle kaise siddha hoMge ? athavA bhUta, bhaviSya, vartamAna, trikAlavartI padArthIko parokSa jAnanevAlA Agamajanya jJAna kaise sadha sakegA ! tathA smaraNa, pratyabhijJAna, vyAptijJAna, Adika bhalA bhUta, bhaviSyakAlIna padArthoko jAnanevAle kaise mAne jAveMge ! isa prakAra zaMkA karanepara to hama uttara dete haiM ki samAnasamayavartI hI padArtha sambedanake grAhya hote haiM, aisA niyama hama nahIM karate haiN| bauddhoMke vicAra anusAra vartamAnakAlake arthajJAna ke viSaya nahIM ho pAte haiM / ataH bala dekara hamane kaha diyA hai (thA ) / evakA artha api hai, yAnI hI kA artha bhI samajhanA / dekhiye, jJAnoMmeMse indriyajanyajJAna to niyamase apane samayameM hI varta rahe arthako jAnatA hai| kyoMki apane AvaraNa karmokI.kSayopazamarUpa yogyatAke vizeSaniyamase aisA hI vyavasthita ho rahA hai / indriyajanya jJAna bhUta, bhaviSyakAlake aA~ko nahIM jAna sakate haiM / ataH cakSuH rasanA Adise vartamAnakAlameM varta rahe rUpa, rasa, rUpavAn, rasavAn , Adi padArtha hI jAne jAte haiM / jisa prakAra ki smaraNaJcAna apanI kSayopazamarUpa yogyatAke anusAra pUrvameM anubhUta ho cuke hI kevala bhUtakAlake arthoko jAnatA hai / tathA pratyabhijJAna to bhUta aura vartamAna kAlakI paryAyoMmeM varta rahe eka padArthako jAnatA hai, athavA * vartamAnakAlake sAdRzya, dUrapana, sthUlapana Adi arthIko bhI jAnatA hai| tathA ciMtAjJAna tInoM kAlake sAdhya aura sAdhanoMkA upasaMhAra kara avinAbhAvasambandhako jAna letA hai| evaM khArthAnumAna kAlatrayavartI anumeya padArthIko parokSarUpase jAna letA hai / isI prakAra Apta vAkyajanya zrutajJAna yA anakSarAtmaka avAcya zrutajJAna to atyantaparokSa bhI tIna kAlameM varta rahe saMkhyAta asaMkhyAta ananta vyaMjanaparyAyasvarUpa bhAvoMko avizada jAna letA hai| avadhijJAna apane
Page #447
--------------------------------------------------------------------------
________________ tattvArthacintAmaNiH yogya bhUta, bhaviSya, vartamAna, tInoM kAla ke rUpIdravyoMko pratyakSarUpase viSaya kara letA hai| aura manaHparyaya jJAna to apane aura parAye manameM sthita ho rahe atIta, anAgata, vartamAna, kAlake arthIko vizada jAna rahA hai / tathA sarvottama kevalajJAna to trikAlavI sampUrNa dravya aura paryAyoMko ativizada rUpase jAna rahA hai| isa prakaraNako zrIumAsvAmI mahArAja agrima granthadvArA spaSTa nirUpaNa kara deveNge| tato nAkAraNaM vitterviSayostIti durghaTam / svaM rUpasyApravedyatvApatteH kAraNatAM vinA // 14 // tisa kAraNa siddha huA ki jJAnakA viSaya jJAnakA kAraNa nahIM hai / bauddhoMkA yaha kahanA ki " nAkAraNaM viSayaH " jJAnakA jo kAraNa nahIM hai, vaha jJAnakA viSaya nahIM hai| yaha mantavya kaise bhI parizramase ghaTita nahIM ho sakA hai| dekho, kAraNapanake vinA bhI jJAnakA svakIyarUpa male prakAra vedha ho rahA hai| yadi jJAnake kAraNako hI jJAnakA viSaya mAnA jAyagA to jJAnake svazarIrako nahIM vedyapanA honekA prasaMga AvegA jo ki bauddhoMko iSTa nahIM hai / bauddhoMne jJAnakA khasamvedana pratyakSa honA svIkAra kiyA hai| aura svayaM hI svakA kAraNa ho nahIM sakatA hai / " naikaM svasmAt prajAyate " / : - saMvedanasya nAkAraNaM viSaya iti niyame svarUpasyApravedyatvamakAraNatvAt tadvadvartamAnAnAgatAnAMmatItAnAM cA'kAraNAnAM yogijJAnAviSayatvaM prasajyate / . samvedanakA jo utpAdaka kAraNa nahIM hai, vaha samvedanakA viSaya nahIM hai / isa prakAra bauddhoM dvArA niyama kara cukanepara to jJAnake svarUpako asamvedyapanA prApta hogaa| kyoMki jJAnakI utpattimeM jJAna to svayaM kAraNa nahIM banA hai| yadi kAraNa nahIM huye vinA bhI jJAnakA svasamvedana pratyakSadvArA viSaya honA mAna loge to usIke samAna vartamAna, bhaviSya, aura atItakAlake artha jo ki yogIjJAnake kAraNa nahIM bane haiM, ve sarvajJajJAnake viSaya ho jAyeMge, koI kSati nahIM paDa sakatI hai| anyathA usIke samAna vartamAna, bhaviSya aura cira atIta padArthoko yogIjJAnake viSaya nahIM honekA prasaMga AvegA / kyoMki ve trikAlavartI padArtha yogIjJAnake utpAdaka kAraNa nahIM ho sake haiN| jo kAryakI utpattimeM sahAyaka hokara arthakriyAko kara rahe haiM ve avyavahita pUrvakSaNake padArtha to kAraNa mAne jAte haiM / kintu jo bahuta dera pahile mara cuke haiM, yA bhaviSya kAlakI godameM paDe huye haiM, ve padArtha kyA rAkha kArya kareMge ! svayaM AtmalAbha rakhate huye padArtha hI kAryakI utpattiko karA sakate haiN| do varSa pUrvameM mara cukA pati yA do varSa pIche vivAhita honevAlA pati patistA strIke adhunA saMtAnako utpanna nahIM karA sakatA hai| kintu bauddhoMne yogIzAnadvArA trikAlavartI padArthokA jAnanA abhISTa kiyA hai|
Page #448
--------------------------------------------------------------------------
________________ tattvArthazlokavArtike asvasaMvedyavijJAnavAdI pUrva niraakRtH| parokSajJAnavAdI cetyalaM saMkathayAnayA // 15 // jo naiyAyika, vaizeSika Adi vAdI vidvAn jJAnakA svasamvedana pratyakSa honA nahIM kahate haiM, unakA hamane pUrva prakaraNoMmeM nirAkaraNa kara diyA hai| tathA jJAnako sarvathA parokSa mAnanevAle mImAMsaka vAdIke mantavyakA bhI hama vizadarUpase khaNDana kara cuke haiM / ataH jJAnakA svasamvedana pratyakSa honeke siddhAntameM vyartha vighna DAlanevAle isa lambe cauDe vivAda kathana karanese pUrA paDo, arthAt-vyartha jhagaDA nayA khaDA karanese naiyAyika, mImAMsakoMko kucha hastagata nahIM ho sakatA hai| . tataH sUktamidamuttarAvadhAraNaM paramatAlaMbanajanyatvavyavacchedArtha sUtre pUrva tu matyajJAnAdinivRttyarthaM saMjJipaMceMdriya jameveti tadeveMdriyAnidriyanimittamucyate / saMjJipaMceMdriyANAM mithyAzA matyajJAnamapIMdriyAnidriyanimittamasti tasya kuto vyavacchedaH samyagadhikArAt / . tisa kAraNa zrI vidyAnanda AcAryane yaha bahuta acchA kahA thA ki " tadindriyAnindriya nimittam " isa sUtrameM anukta bhI donoM evakAra uddezya vidheya daloMmeM umAsvAmI mahArAjako abhipreta haiM / tinameM vaha matijJAna indriya anindriyoMse hI utpanna hotA hai / yaha vidheya dalakA uttara ava. dhAraNa to anya mati bauddhoMke mantavyAnusAra jJAnakA Alambana viSayase utpanna honepanako vyavaccheda karaneke liye diyA gayA hai / aura vaha matijJAna hI indriya anindriyarUpa nimittoMse utpanna hotA hai / yaha pahilA avadhAraNa to matiajJAna, zrutajJAna, AdikI nivRtti karaneke liye hai| vaha matijJAna saMjJI paMcendriya jIvoMke hI utpanna hotA hai / isa kAraNa vaha matijJAna hI indriya aura anindriya nimittoMse banA huA kahA jAtA hai| anya ekendriyako Adi lekara asaMjJI paMcendriya taka jIvoMke utpanna huye mati ajJAnameM to bahiraMga indriyAM hI nimitta haiM / yadi yahAM koI yoM kahe ki saMjJI paMcendriya mithyAdRSTi jIvoMke bhI to mati ajJAna utpanna honemeM indriya aura anindriya nimitta bana jAte haiM, to phira usa mati ajJAnakA pahile avadhAraNase vyavaccheda kaise huA ! btaao| isapara hama jaina kahate haiM ki pUrva sUtroMse yahAM samyak zabdakA adhikAra calA A rahA hai / mithyAdRSTiyoMkA jJAna samIcIna nahIM hai / tathA mithyAdRSTiyoMke indriya, anindriya, bhI samyak nahIM haiN| . tata evAsaMjJipaMceMdriyAMtAnAM matyajJAnasya vyavacchedostu tarhi zrutavyavacchedArtha pUrvAvadhAraNaM tasyAnidriyamAtranimittatvAt / tathA mithyAdRzAM darzanamohopahatamAnidriyaM sadapyasatkalpamiti vivakSAyAM tadvedanamiMdriyajameveti matyajJAnaM sarva nobhayanimittaM tatastavyavacchedArtha ca yuktaM pUrvAvadhAraNam / isapara yadi koI yoM kahe ki tisa hI kAraNa yAnI samyakkA adhikAra cale Anese hI ekendriyako Adi lekara asaMjJI paMcendriyaparyanta jIvoMke mati ajJAnakA vyavaccheda ho jAvegA,
Page #449
--------------------------------------------------------------------------
________________ tatvArthacintAmaNiH annoncommmmmmmmmmonam.nnnnnnnn samyagdarzana nahIM honese asaMjJIparyaMta jIvoMkA jJAna samyagjJAna nahIM hai / phira pahilA evakAra vyartha kyoM lagAyA jA rahA hai ! tisapara hamArA yaha kahanA hai ki acchA, taba to zrutajJAnake vyavacchedake liye pahilA avadhAraNa raho, kyoMki vaha zrutajJAna kevala manarUpa nimittase hI utpanna hotA hai| ataH sUtravAkyakA bheda nahIM kara pahilA avadhAraNa karanA samucita hai| tathA dUsarI bAta yaha hai ki mithyAdRSTi jIvoMkA darzanamohanIyakarmake udayase naSTa bhraSTa ho rahA mana vidyamAna bhI ho rahA avidyamAna sadRza hai| isa prakAra vivakSA karanepara to vaha mithyAdRSTiyoMkA jJAna indriyajanya hI huA isa kAraNa samI saMjJI asaMjJI jIvoMke mati ajJAnoMmeMse koI bhI mati ajJAna donoM indriya anindriyarUpa nimittoMse utpanna nahIM huA hai / tisa kAraNa usa mati ajJAnakA vyavaccheda karane ke liye pahilA avadhAraNa karanA yuktipUrNa hai| isa sUtrakA saaraaNsh| .. isa sUtrakA laghusUcana yoM haiM ki matijJAnake bahiraMga aura anyavAdiyoMke yahAM prasiddha ho rahe nimitta kAraNoMke dikhalAneke liye yaha sUtra avatIrNa huA hai| tat zabda karake anarthAntara zadvakA parAmarza kiyA hai / yahAM jJAnake utpAdaka kArakoMkA varNana hai / jJApaka hetuoMkA nirUpaNa nahIM hai / sUtrakA yogavibhAga kara dhAraNAparyanta jJAna to indriya, anindriya donoMse utpanna ho jAte nirNIta haiM / tathA smRti AdikoMmeM kevala mana hI nimitta paDatA hai| hAM, paramparAse indriyAM bhI smRti AdikoMkA nimitta ho jAtI haiM / aisI dazAmeM yogavibhAga karanekI AvazyakatA nahIM hai / isa sUtrameM uddezya, vidheya, donoM orase evakAra lagAnA abhISTa hai| vAkyabheda karanepara uttara avadhAraNase bauddhoMke arthajanyatvakA khaNDana ho jAtA hai / aura eka hI vAkya honepara pahile avadhAraNase mati ajJAna, zrutajJAna AdimeM ativyApti nahIM ho pAtI hai / artha aura Aloka jJAnake kAraNa nahIM haiN| aneka doSa Ate haiM / Alokake samAna artha bhI jJAnakA Alambana kAraNa nahIM hai| jJAna aura jJeyakA yadyapi viSayitA sambandha hai| yAnI svaniSTa-viSayitA-nirUpita-viSayatA sambandhase jJAna jJeyameM ThaharatA hai / kintu yaha sambandhavRttitAkA niyAmaka nahIM hai| aisI dazAmeM kAryakAraNabhAvakI kathA to dUra hI samajho, hAM, jJAnapanA aura jJeyapanA paraspara Azrita hai| kintu jJAna aura jJeyakI utpatti to apane apane nyAre kAraNoMse apane niyata kAlameM hotI hai| isako acchA vicAra calAyA hai / aneka jJAna samAnakAlake padArthoko jAnate haiN| aura koI jJAna Age pIche ke arthoko jAnate haiM / jJApya jJApakake atirikta aura koI bhI sambandha ( tAlluka ) jJAna, jJeyoMmeM nahIM hai / ataH jJAnakA kAraNa hI jJAna dvArA jAMnA jAyagA, yaha bauddha mata durghaTa huaa| sampUrNa hI jJAna svazarIrako svake dvArA pratyakSarUpase samvedana karate haiM / ataH pichalA avadhAraNa anya matiyoMke mantavyakA vyavaccheda karaneke liye hai / aura pahilA avadhAraNa to mati
Page #450
--------------------------------------------------------------------------
________________ 936 tattvArthazlokavArtike ajJAna, zruta, avadhi, AdimeM ativyAptike nivAraNArtha hai / adhikArase cale Arahe samyak zabda karake pUrva avadhAraNako puSTi prApta hotI hai / sabhI matiajJAna donoM nimittoMse janya nahIM hai| ataH sUtrake prameyarUpa dhanakI rakSAke liye donoM orase avadhAraNarUpa tAle lamA diye gaye haiM / svAMzaprahaNa aura parAMzatyAga karate huye prAyaH sabhI vAkya ukta cAhe anukta avadhAraNoMse rakSita rahate haiN| prakaSTapuNyAptinidAnabhUtA mnohssiikaavdhRtaatmlaabhaa| viparyayAnadhyavasAyasaMzItyajJAna ( tyavitti ) nAzAya bhvenmtirnH||1|| aba zrI umAsvAmI matijJAnake bhedoMkA nirUpaNa karane ke liye gambhIra sUtrako kahate haiN| avagrahahAvAyadhAraNAH // 15 // 'avagraha, IhA, avAya, aura dhAraNA ye cAra matijJAnake bheda haiM / arthAt pUrvasUtrake anusAra indriya aura manase ye cAroM matijJAna hote haiM / kimarthamidamucyate na tAvattanmatibhedAnAM kathanArya matiH smRtyAdisUtreNa kayanAt / nApi materajJAtabhedakathanArtha pramANAMtaratvaprasaMgAditi manyamAnaM prtyucyte| - koI tarkI sUtrake avatAra karanemeM Apatti uThAtA hai ki yaha " avagrahahAvAyadhAraNAH " sUtra kisa prayojanake liye kahA jA rahA hai ! yadi sabase pahile tuma jaina yoM kaho ki usa matijJAnake bhedoMko kahaneke liye yaha sUtra hai, so to nahIM kahanA / kyoMki matijJAnake bheda to " matiHsmRtiHsaMjJAciMtAbhinibodha ityanAntaram " isa sUtrakarake kahe jA cuke haiM / tathA isa sUtrakA yaha prayojana bhI nahIM hai ki matijJAnake abataka nahIM jAne jA cuke bhedoMko kaha diyA jAya / arthAtmatijJAnake ajJAtabhedoMkA kathana karaneke liye bhI yaha sUtra nahIM ArambhA gayA hai / kyoMki yoM to ina avagraha AdikoMko matijJAnase nyAre anya pramANapanakA prasaMga AtA hai / matike kaha diye jA cuke mati, smRti, Adika prakAroMmeM to ina ajJAta bhedoMkA antarbhAva ho nahIM sakatA hai / ataH pratyakSa, parokSase yA mati, zruta, Adise atirikta ye avagraha Adika cAra jJAna nyAre pramANa bana baiTheMge / isa prakAra apane manameM mAna rahe ApAdaka prativAdIke prati AcArya mahArAjadvArA samAdhAna kahA jAtA hai| matijJAnasya nirNItaprakArasyaikazo vide / bhidAmavagrahatyAdisUtramAhAviparyayam // 1 //
Page #451
--------------------------------------------------------------------------
________________ tatvArthacintAmaNiH nirNIta kara diye gaye haiM, mati smRti Adika prakAra jisake, aise matijJAnake eka eka bhedoM ko samajhAneke liye umAsvAmI mahArAja zrotAoMkI viparatibuddhikA abhAva karate huye " avagrahehAvAyadhAraNAH " isa sUtrako nirbhrAnta kahate haiM / . 437 "matijJAnasya nirNItAH prakArA matismRtyAdayasteSAM pratyekaM bhedAnAM vittyaiva sUtramidamArabhyate / yathaiva hIMdriyamanomateH smRtyAdibhyaH pUrvamavagrahAdayo bhedAstathA niMdriyanimittAyA apIti prasiddhaM siddhAMte / matijJAnake mati, smRti, saMjJA, cintA, svArthAnumAna, pratibhA, arthApatti Adi prakAroMkA prapUrvasUtrameM nirNaya kiyA jA cukA hai / una prakAroMke pratyekake bhedoMkI sambitti karAneke liye hI yaha sUtra ArambhA jAtA hai / athavA eka matiH smRti Adi sUtrakA yaha parivAra banAyA jAtA hai / jisa hI prakAra indriya aura manase utpanna huI matike smRti Adika prakAroMse pahile avagraha, IhA, avAya, Adika bheda utpanna hote haiM, usI prakAra kevala manarUpa nimittase hI utpanna huI matike bhI pUrva meM avagraha Adika bheda bana rahe haiM / isa prakAra jaina siddhAntake ucca koTike dhavala, siddhAnta, Adi granthoMmeM prasiddha ho rahA hai / arthAt -- jisa prakAra anumAnake pahile vyAptijJAna, vyAptijJAnake pahile pratyabhijJAna, pratyabhijJAnake pahile smRtijJAna hotA hai, smRtike pahile dhAraNA, dhAraNA pahile avAya, avAyake pahile IhA, IhA ke pUrva meM avagraha, ye samyagjJAna hote haiM / yadyapi avagrahake pahile kadAcit nirvikalpaka jJAna aura sarvatra AlocanAtmaka darzana hotA hai / phira bhI samyagjJAnakA prakaraNa honese unako ginAyA nahIM hai| usI prakAra sukha, vedanA, icchA, krodha pazcAttApa samyagdarzana Adike manaindriyajanya matijJAnake bhI pahile ina sukha Adi premayoMke avagraha Adika jJAna ho jAte haiM / atyanta zIghra utpanna ho jAnese bhale hI una avagraha AdikoMkA bhI kAryakAraNabhAvakA atikramaNa nahIM hote huye abhISTa kiyA gayA hai| kAraNasvarUpa pUrvaparyAyake sakatI hai| jaise ki ' puSpakA udaya honeke antarAla dIkhatA huA samvedana na hoya, phira una avapraha AdikoMkI kramase utpatti honA huye vinA uttarasamaya meM kAryaparyAya nahIM bana pazcAt hI phala lagatA hai / kiMlakSaNAH punaravagrahAdaya ityAha / phira una avagraha, IhA, AdikoMkA nirdoSa lakSaNa kyA ho sakatA hai ? isa prakAra jijJAsA honepara zrI umAsvAmI mahArAjake abhiprAya anusAra zrIvidyAnanda AcArya uttara kahate haiM / akSArthayoga jAdvastumAtragrahaNalakSaNAMt / jAtaM yadvastubhedasya grahaNaM tadavagrahaH // 2 //
Page #452
--------------------------------------------------------------------------
________________ 438 tattvArthazlokavArtike sparzana, rasanA, ghANa, cakSu, zrotra, ye chaha indriyAM tathA jAnane yogya pudgalaparyAya AtmIya paryAya, rUpa, rUpavAn , sukha, duHkha, jIva, Adika arthokI yoga yAnI dUra, nAtidUra, avyavahita, saMyukta, baddha, Adi svarUpakarake yathAyogya dezameM avasthiti ho jAnepara usase vastuko sAmAnyamahAsattAkA Alocana karanA svarUpa darzana upayoga utpanna hotA hai| pIche avAntara sattAvAlI vastuke vizeSabhedako grahaNa karanevAlA jo jJAna utpanna hotA hai, vaha avagraha nAmakA matijJAna hai| sampUrNa vastuoMmeM nyArI nyArI hokara rahanevAlI aura upacArase ekatrita kara lI gayI mahAsattAkA nirvikalpaka darzana upayoga dvArA Alocana ho jAtA hai / tadanantara svakIya avAntarasattAvAlI vizeSavastukA savikalpakajJAna avagraha kahA jAtA hai| jaise ki " yaha manuSya hai " // tadgRhItArthasAmAnye yadvizeSasya kAMkSaNam / nizcayAbhimukhaM sehA saMzItebhinalakSaNA // 3 // . usa akgrahase grahaNa kiye jA cuke vizeSa jAtivAle sAmAnyaarthameM jo vizeSa aMzoMke nizcaya karaneke liye abhimukha ho rahA AkAMkSArUpa jJAna hai, usako IhA kahate haiM / vaha IhA zAna saMzaya AtmakajJAnase minalakSaNavAlA hai| saMzayameM to viruddha do tIna Adi koTiyoMkA sparza hotA rahatA hai| kintu IhAjJAnameM eka koTikA hI nizcaya karaneke liye unmukhatA pAyI jAtI hai / jagatke prAyaH sabhI honevAle kArya pahile apane kAraNoMdvArA unmukha dhara liye jAte hai, taba kahIM pazcAt banAye jAte haiM / mAraNAntika samudghAta karanevAlA jIva maraneke antarmuhUrta pahile usa sthAnakA sparzakara pIche vahAM jAkara janma letA hai / ataH avAyajJAnake pUrvameM vastu khamAvake anusAra bhavitavyatArUpa AkAMkSAjJAna IhA utpanna ho jAtI hai| jaise ki " yaha manuSya dakSiNadezavAsI honA caahiye| tasyaiva nirNayo'vAyaH smRtihetuH sA dhaarnnaa| iti pUrvoditaM sarvaM matijJAnaM caturvidham // 4 // AkAMkSAjJAna dvArA jAne gaye usa hI arthakA dRDha nirNaya kara lenA avAyajJAna hai / yadi vahI nirNaya pIche kAlAntarataka smaraNa banAye rakhanekA hetu hotA huA dRDhatara saMskArarUpa bana jAya to vaha dhAraNAmatijJAna samajhA jAtA hai / isa sampUrNa viSayako hama pahile kaha cuke haiN| isa prakAra matijJAna cAra prakArake siddha kara diye gaye haiN| samAnAdhikaraNyaM tu tadevAvagrahAdayaH / taditi prAksUtratacchadasaMbaMdhAdiha yujyate // 5 //
Page #453
--------------------------------------------------------------------------
________________ tattvArthacintAmaNiH 439 yahAM adhikAra prApta ho rahe matijJAnakA sUtrokta avagraha Adika ke sAtha samAna adhikaraNapanA to yoM kara lenA ki vaha matijJAna hI avagraha, IhA, avAya aura dhAraNA svarUpa hai / pahileke " tadindriyAnindriyanimittam " isa sUtra ke tat zadvakA sambandha ho jAnese yahAM bhI tat yAnI vaha matijJAna avagraha Adi bhedasvarUpa hai / isa prakAra uddezya vidheya dala banAkara avagraha Adika ke sAtha sAmAnAdhikaraNya banA lenA yuktipUrNa sAdha liyA jAtA hai / uddezyadala meM evakAra lagAnA ucita hai / tardidriyAniMdriyanimittamityatra pUrvasUtre yattadgrahaNaM tasyeha saMbaMdhAtsAmAnAdhikaraNyaM yuktaM tadevAvagrahAdaya iti / bhAvatadvatorbhedAttasyAvagrahAdayobhihitalakSaNA iti vaiyadhikaraNyameveti nAzaMkanIyaM tayoH kathaMcidabhedAtsAmA nAdhikaraNyaghaTanAt / bhedaikati tadanupapatteH sahyaviMdhyavadityuktaprAyam / 1 " tadindriyAnindriyanimittam " aise isa pahileke sUtrameM tat zadvakA jo kaNThokta upAdAna kiyA hai, usa tatrAdvakA isa " avapradeiAvAyadhAraNAH " sUtrameM anuvRtti kara sambandha kara denese vaha matijJAna hI avagraha Adi svarUpa hai / isa prakAra samAna adhikaraNapanA banA lenA yukta ho jAtA hai / yadi yahAM koI yoM zaMkA kare ki bhAva yAnI pariNAma aura usa bhAvase sahita yAnI pariNAmI padArthoMkA bheda ho jAneke kAraNa usa matijJAnarUpa pariNAmIke aMvagraha Adika pariNAma haiM, jinake ki lakSaNa kahe jA cuke haiN| isa prakAra prakaraNa anusAra arthake vazase tatzadvakI prathamA vibhaktikA SaSThIvibhaktirUpa vipariNAma kara SaSThyanta matijJAnakA prathamAnta avagraha Adike sAtha vyadhikaraNapanA hI subodha kAraka dIkhatA hai| gehUM cUna hai, isa samAnAdhikaraNakI apekSA gehUM kA cUna hai, yaha vyadhikaraNa samucita pratIta hotA hai / granthakAra kahate haiM ki yaha to zaMkA nahIM karanI caahiye| kyoMki una pariNAmI aura pariNAma ho rahe matijJAna aura avagraha AdikakA kathaMcit abheda ho jAnese samAna adhikaraNapanA ghaTita ho jAtA hai / sarvathA bhedakA ekAnta 1 mAnanepara to bhAva aura bhAvavAnmeM vaha samAna adhikaraNapanA nahIM bana pAtA hai / jaise ki sarvathA bhinna ho rahe sahya parvata aura viMdhyaparvatakA sA hI viMdhya hai, athavA viMdhya hI sahA hai, yaha sAmAnAdhikaraNya nahIM banatA hai| isa bAtako hama pahile kaI bAra kaha cuke haiN| lokameM bhI devadatta svAmIke gehUM hai, isa prakAra bhedameM vaiyadhikaraNya karanA ThIka paDatA hai / kintu kathaMcit abheda ho jAnepara gehUM pisakara ghUna bana gayA hai, yaha samAnAdhikaraNapanA satya jacatA hai / gaharA vicAra karo / tatra yadvastumAtrasya grahaNaM pAramArthikam / dvidhA tredhA kacijjJAnaM tadityekaM na cAparam // 6 //
Page #454
--------------------------------------------------------------------------
________________ svArtho vArtike tanna sAdhvakSajasyArthabhedajJAnasya tattvataH / spaSTasyAnubhavAdbAdhA vinirmuktasya sarvadA // 7 // tisa prakaraNameM brahmAdvaitavAdIkA kahanA hai ki jo zuddha sattAmAtra vastuko grahaNa karatA hai, vaha jJAna hI pAramArthika hai / avAntara bhedavAlI sattAko jAnanevAlA bhedajJAna to yathArtha nahIM hai / kahIM bhI indriya, anindriyase utpanna huA do prakArakA jJAna yA bheda, abheda, bhedAbhedake anusAra sAmAnAdhikaraNapanA vyadhikaraNapanA banAkara tIna prakAra ke kalpita kiye gaye jJAna ve saba eka hI haiM, nyAre nyAre nahIM haiM | cidAkAra, zuddha, cinmAtrakI vidhiko nirUpanevAlA eka hI jJAna vAstavika hai / kyoMki sarvatra pratibhAsamAtra prakAza rahA hai| pratyakSa parokSa, athavA atyantaparokSa, milAkara ye do tIna jJAna nahIM ho sakate haiN| dezapratyakSa sakalapratyakSa aura parokSa bheda karanA bhI ThIka nahIM paDatA hai / aba AcArya kahate haiM ki vaha brahma advaitavAdiyoMkA kahanA to acchA nahIM hai / kyoMki arthoke indriyoMse utpanna ho rahe bhedajJAnakI yathArtharUpase pratIti ho rahI hai / pratyuta kevala abhedako hI grahaNa karanevAle cinmAtrakA anubhava nahIM ho rahA hai / kintu vizeSa vastuoMko grahaNa karanevAle aura bAdhAoMse vizeSatayA saba orase rahita ho rahe vizadasvarUpa bheda jJAnakA sadA anubhava ho rahA hai / 20 pratibhAsamAtrasya paramabrahmaNopi hi satyatvaM sarvadA bAdhavinirmuktatvamiSTamanyathA tadavyavasthAnAt taccArthabhedajJAnasyApi spaSTasyAnubhUyate pratiniyatakAlasaMvedanena / kathamasmadAdestatra sarvadA bAdharahitatvaM sidhyediti cet pratibhAsamAtre kathaM / sakRdapi bAdhAnupalaMbhanAtsarvadA bAdhAsaMbhavanAnupapatteriti cet bhedapratibhAsepi tata eva / brahmAdvaitavAdiyoMke yahAM mAne gaye kevala pratibhAsarUpa paramabrahmakA bhI to satyapanA sadA bAdhAoMse virahitapanA hI una advaitavAdiyoMko iSTa karanA paDegA / anyathA yAnI nirbAdhasvarUpa satya huye vinA usa pratibhAsasvarUpa paramabrahmakI vyavasthA nahIM ho sakegI / kintu vaha satyapanakA prANa bAdhArahitapanA to padArthoMke spaSTa ho rahe bhedajJAnake bhI anubhUta ho rahe haiN| pratyeka jJAnake liye niyata ho rahe kAlameM utpanna huye vizeSajJAnoM karake ghaTa paTa AdikoMke vizeSajJAnoMkA spaSTa anubhava ho rahA hai| ina satyajJAnoMmeM kabhI bAdhA nahIM AtI hai| yahAM advaitavAdI pUchatA hai ki una bhedajJAnoMmeM sadA bAdhArahitapanA hai, yaha hama logoMke dvArA kaise jAnA jA sakatA hai ? ina bhedajJAnoMmeM kabhI bAdhAaiM na huyIM, na haiM, aura na hoMgI, isa bAtako alpajJa jIva jAna nahIM sakatA hai / isa prakAra advaitavAdiyoMke pUchanepara to hama syAdvAdI kahate haiM ki tumhAre zuddha pratibhAsamAtra yA usake jJAnameM sadA bAdhArahitapanA kaise tuma atyalpacoM ( ekajhoM) ke dvArA jAnA jA sakegA ? batAo / yadi isakA uttara advaitavAdI yoM kaheM ki zuddha cinmAtrameM ekabAra
Page #455
--------------------------------------------------------------------------
________________ tattvArthacintAmaNiH 441 bhI ho rahI bAdhA nahIM dIkhatI hai / isa kAraNa sadA hI bAdhAvoMkI saMbhAvanA nahIM bana rahI hai| isa prakAra kahanepara to hama jaina bhI uttara dete haiM ki tisa hI kAraNa yAnI eka bAra bhI bAdhAoMkI upalabdhi nahIM hotI hai / ataH bAdhAoMke asambhavakI siddhi bhedapratibhAsoMmeM bhI samajha lenA / isa viSayameM hamArA, tumhArA, praznottara uThAnA, denA, ekasA pddegaa| ___ caMdradvayAdivedane bhedapratibhAsasya bAdhopaLabhAdanyatrApi bAdhasaMbhavanAnna bhedapatibhAse sadA bAdhavaidhurya sidhyatIti cettarhi vakulatilakAdivedane dUrAdabhedapratibhAsasya bAdhasahitasyopalaMbhanAdabhedapratibhAsepi sadA bAdhazUnyatvaM mAsiSat / tatrApi pratibhAsamAtrasya bAdhAnupalaMbha iti cet caMdradvayAdivedanepi vizeSamAtrapratibhAse, bAdhAnupalaMbha evetyupAlaMbhasamAdhAnAnAM samAnatvAdalamatinibaMdhanena / brahmaadvaitavAdI kahate haiM ki eka candramAmeM vizeSarUpase do candramAkA jJAna ho jAtA hai| yA pailadAra hilavvI kAMcase dekhanepara eka ghaTake aneka ghaTa dIkhate haiM / ityAdi jhUThe jJAnoMmeM bhedake pratibhAsoMkI bAdhAeM upasthita ho rahIM dekhI jAtI haiM / ataH anya ghaTa, paTa, Adike bhedapratimAsoMmeM bhI bAdhAoMkI sambhAvanA hai / eka cAvalako dekha kara kaseMDIke pake, adhapake, sabhI cAvaloMkA anumAna lagA liyA jAtA hai / ataH jainoMke bhedapratibhAsameM sadA bAdhArahitapanA nahIM siddha hotA hai / aisA kahanepara to hama jaina bhI kaha deMge ki maulazrI, tilaka, Amra, campA, azoka Adi vRkSoMke jJAnameM dUrase huye abhedapratimAsake bAdhAsahitapanakI upalabdhi ho rahI hai / ataH tumhAre pratibhAsamAtrarUpa abheda pratibhAsameM (ke ) bhI sarvadA bAdhArahitapanA nahIM siddha hogA / malA vicAranekI bAta hai ki bhUThe vizeSajJAnoMkA aparAdha sacce vizeSa jJAnoMpara kyoM lAdA jAtA hai ? advaitavAdiyoMke yahAM gadhe ghoDe, sajjana durjana, mUrkha paNDita, cora sAhUkAra, saba eka kara diye gaye haiM / aisI dazAmeM anyoMse nyAre apane advaita matakI ve siddhi nahIM kara skeNge| yadi vedAntI yoM kaheM ki dUrase bagIcemeM vakula, tilaka Adi aneka vRkSa samudita hokara eka dIkha rahe haiN| kintu nikaTa jAnepara bhinna bhinna hokara vizada dIkha jAte haiN| phira bhI vahAM sAmAnya pratibhAsa honekI koI bAdhA nahIM dIkha rahI hai| cAhe bhinna dIkheM yA abhinna dIkheM sAmAnyapratibhAsa honemeM to koI bAdhA nahIM hai / aisA sthUlabuddhikA uttara denepara to hama bhI kaha deMge ki do candramA Adike jJAnoMmeM bhI kevala vizeSa aMza yAnI vizeSyadalake pratibhAsanemeM to koI bAdhA nahIM dIkhatI hI hai| kevala vizeSaNabhUta saMkhyAkA atikramaNa ho gayA hai / isa prakAra hamAre tumhAre donoMke yahAM ulAhane aura samAdhAna samAna haiN| isa viSayameM Apako adhika Agraha karanese kucha hAtha nahIM lgegaa| ataH bhedapratibhAsa yA abheda pratimAsake prakaraNako adhika baDhAnA nahIM cAhiye / bAta yaha hai ki sabhI jJAna bhedAtmaka abhedAtmaka vastuoMke huye bhale prakAra spaSTa anubhUta ho rahe haiM / ekakI kANI AMkha ho jAnese jagatbharako kANA mata kaha do / 56
Page #456
--------------------------------------------------------------------------
________________ 442 tattvAryazlokavArtike nanu ca viSayasya satyatve saMvedanasya satyatvamiti nyAye pratibhAsamAtrameva paramabrahma satyaM tadviSayasya sanmAtrasya satyatvAnna bhedajJAnaM taddvocarasyAsatyatvAditi matamanUdha duussybaah| yahAM advaitavAdiyoMkI zaMkA hai ki viSayake satya honepara usako jAnanevAle jJAnakI satyatA mAnI jAtI hai / isa prakAra nyAya ho jAnepara pratibhAsa mAtra hI paramabrahma jaba satya hai, to usako viSaya karanevAlA kevala zuddha satkA abhedajJAna hI satya hogaa| bhedajJAna to satya nahIM ho sakatA hai| kyoMki usakA viSaya ho rahA bhedapadArtha asatya hai, aparamArtha hai / isa prakArake advaita matakA anuvAda kara usako dUSita karAte huye AcArya mahArAja spaSTa kathana karate haiN| nanu sanmAtrakaM vastu vybhicaarvimuktitH| . na bhedo vyabhicAritvAttatra jJAnaM na tAttvikam // 8 // ityayuktaM sadAzeSavizeSavidhurAtmanaH / sattvasyAnubhavAbhAvAdbhedamAtrakavastuvat // 9 // dRsstterbhedbhedaatmvstunyvybhicaartH| pAramArthikatA yuktA nAnyathA tadasaMbhavAt // 10 // yahAM advaitavAdI apane mantavyakI sthApanAke liye punaH AmaMtraNa karate haiM ki cit , AnandasvarUpa, kevala zuddha sat hI paramArtha vastu hai / kyoMki usa kevala satmeM kahIM bhI vyabhicAra nahIM dekhA jAtA hai / sIpameM cAMdIko jAnanepara bhI satpanekA jJAna to nirdoSa hai| cAMdI ho yA sIpa hoya, kucha hai to sahI / dvicandrajJAnakA viSaya sanmAtra to nirdoSa hai / dIna, nirdhana, cira-asAdhya rogI, vandhyA, vidhavA, ina jIvoMke pAsa bhale hI Atmagaurava, dhana, svAsthya, putra, pati, nahIM haiM / kintu inakI akSuNNa sattA to jagat meM hai hii| ataH sarvatra, sarvadA, sarvasulabha, satmAtra hI vAstavika hai / vizeSarUpase dekhe jArahe bheda to yathArtha nahIM haiM / kyoMki bhedakA jJAna honA vyabhicAradoSase yukta hai / prAyaHkarake sabhI bhedapratimAsoMmeM doSa dekhe jAte haiM / rUpa, rasa, sparzake ApekSika jJAna ThIka ThIka nahIM utarate haiM / vRkSakA eka hI prakArakA rUpa dUra, dUratara, samIpa, samIpatarase dekhanepara kaI prakArakA dIkhatA hai| zukla vastra pahinanese manuSya kucha lambAsA dIkha paDatA hai| kintu kAle vastra pahinanese vahI manuSya kucha nATA dIkhane laga jAtA hai / tIvra rasavAle padArthakA bhakSaNa karanepara manda rasavAlA padArtha sarvathA nIrasa jAnA jAtA hai| akhaccha nagarameM rahanevAle saMpanna puruSoMkI bhI nAsikA indriyeM thoDIsI durgandhakA to pratibhAsa nahIM kara pAtI haiN| jaba ki svacchagrAmakA rahanevAlA kisAna nAka moha sikoDakara vahAMse bhaganeko udyata ho jAtA hai| nigrahazaktizAlI pratiSThita puruSake sanmukha sAmAnya prasiddha bAtako koI bhI kaha detA hai / kintu
Page #457
--------------------------------------------------------------------------
________________ - tavArthacintAmaNiH 443 1 vizeSabAtoMko kahane ke liye asatya ho jAnekI zaMkA banI rahatI hai / ataH usa vizeSameM jJAna honA pAramArthika nahIM hai / AcArya kahate haiM ki isa prakAra advaitavAdiyoM kA kahanA yuktirahita hai / kyoMki sampUrNa vizeSoMse rahita ho rahe sattvasvarUpakA sarvadA anubhava nahIM hotA hai / jaise ki sAmAnyase sarvathA rahita ho rahe kevala vizeSasvarUpa vastukI kabhI bhI pratIti nahIM hotI hai / kintu abheda aura bhedasvarUpa vastumeM vyabhicArase rahita ho rahI pratItiko hI pAramArthikapanA yukta hai / dUsare prakAroMse yAnI bauddhoMke kevala vizeSa aMzako jAnanevAle nirvikalpaka darzanako aura advaita vAdiyoM ke zuddha sAmAnyasattAko prakAzanevAle darzanako tAttvikapanA nahIM hai / kyoMki sAmAnyake vinA kevala usa vizeSakA aura vizeSake vinA kevala usa sAmAnyakA ThaharanA asambhava hai " nirvizeSaM hi samAnyaM bhavet kharaviSANavat / sAmAnyarahitatvAcca vizeSastadvadeva hi " / na hi sakalavizeSavikalaM sanmAtramupalabhAmahe niHsAmAnyavizeSavat satsAmAnyavizeSAtmano vastuno darzanAt / na ca tadvyabhicArosti kenacitsadvizeSeNa rahitasya sanmAtra - syopalaMbhepi sadvizeSAMtararahitasyAnupalaMbhanAt / tatastasyaiva satsAmAnyavizeSAtmanorthasyAvyabhicAritvalakSaNaM pAramArthikatvaM yuktamiti tadvidhAtRpratyakSaM siddham / sampUrNa vizeSoMse sarvathA rahita ho rahe zuddha sanmAtrakoM hama kabhI bhI nahIM dekha rahe haiM / jaise ki sAmAnya se sarvathA rItA vizeSa kabhI dekhA nahIM jAtA hai / kintu sabako utpAda, vyaya, dhauvyavAle sAmAnya vizeSAtmaka sat vastukA darzana hotA hai / usa sAmAnya vizeSa - Atmaka vastumeM koI vyabhicAra nahIM dekhA jAtA hai| kisI eka vizeSasatse rahita ho rahe kevala satkA upalambha honepara bhI sat ke anya vizeSoMse rahita ho rahe satmAtrakA to kisIko Ajataka upalambha nahIM huA hai / dvicandra jJAnameM ekatva nAmake vizeSakA upalambha nahIM hai / phira bhI dvitva nAmakA vizeSa praviSTa ho rahA hai'| bhale hI vaha jhUThA paDa jAya tathA dvicandra jJAnameM candrapanA, prakAzakapanA, gaganatala meM sthitapanA, golapanA, Adi vizeSa dharma to dIkha hI rahe haiN| darzanAvaraNa ke kSayopazamase honevAle darzana upayogake samAna koI advaitavAdIkA nirvikalpaka darzana yadi vastuvizeSoMko nahIM dekha sake to isameM vastukA doSa nahIM hai| una darzanoMkI truTiko vastukA svarUpa nahIM sambhAla sakatA hai / cimagAdarako yadi dinameM nahIM dIkhe to yaha doSa sUryake Upara maDhanA ThIka nahIM hai isI prakAra kisIko yadi sAmAnya nahIM dIkhe to isase vastu sAmAnyarahita nahIM kahI jA sakatI hai talavArakA AghAta svayaM apane Upara karanevAlA puruSa talavArapara doSa nahIM lagA sakatA hai I prayoktAkA doSa prayojyapara lagAnA anyAya hai yA bAlakapana hai / tisa kAraNa usa sAmAnya- vizeSa - Atmaka sat padArthako hI atryamicArIpanakA lakSaNa pAramArthika kahanA yuktipUrNa hai / ataH usa sAmAnya vizeSa Atmaka vastukA vidhAna karanevAlA pratyakSa pramANasiddha hai / arthAt - 'AhurvidhAtRpratyakSaM na niSedha vipazcitaH ' vidvAn loka pratyakSako vidhAna karanevAlA hI kahate haiM / pratyakSa pramANa 1 1
Page #458
--------------------------------------------------------------------------
________________ tasvArthazlokavArtike niSedha karanevAlA nahIM hai / isa kArikAse advaitavAdiyoMne pratyakSa dvArA ekatvakI vidhi kI hai / kintu saca pUcho to saba jIvoMke prAcIna ArvAcIna sabhI pratyakSa sAmAnya vizeSa Atmaka vastukA vidhAna kara rahe haiM / sAmAnya vizeSa Atmaka vastukA niSedha nahIM karate haiN| hAM, vizeSakI ora lakSya jAnepara anyake niSedhoMko bhI sAdha dete haiN| pratItike anusAra vastukI vyavasthA mAnalenI caahiye| anyathA ghapalA maca jAyagA jAtyAdikalpanonmuktaM vastumAtraM skhalakSaNam / tajjJAnamakSajaM nAnyadityapyetena dUSitam // 11 // isa ukta kathanase bauddhauMkA yaha mantavya bhI dUSita kara diyA gayA samajha lenA cAhiye ki jAti, nAmayojanA, saMsarga, dravyapana, sthUlatA, sAdhAraNatA, sthiratA, pratyabhijJAnaviSayatA, dUratva, paratva, mamatavabhAva, Adi kalpanAoMse sarvathA rahita ho rahA kSaNika svalakSaNamAtra hI vastubhUta hai, aise nirvikalpaka svalakSaNakA jJAna indriyoMse janya huA yathArtha hai / anya koI jJeya yA jJAna samIcIna nahIM hai / isa prakArake bauddhasiddhAntameM pramANoMse virodha honeke kAraNa aneka dUSaNa Ate haiM / unako hama pahile kaha cuke haiN| kiM punarevaM syAdvAdino darzanamavagrahapUrvakAlabhAvi bhavedityatrocyate / yahAM aba dUsare prakArakI jijJAsA utpanna hotI hai ki syAdvAdiyoMke yahAM mAnA gayA sAmA-, nyako grahaNa karanevAlA darzana upayoga kyA phira isa prakAra sAmAnya vizeSa Atmaka vastuko jAnanevAle avagraha jJAnase pUrvakAlameM honevAlA hogA ? yA kaisA hogA ! isa prakAra sacchiSyakI AkAMkSA honepara yahAM AcArya mahArAja dvArA sapramoda uttara kahA jAtA hai / kiMcidityavabhAsyatra vastumAtramapodhdRtaM / tagrAhi darzanaM jJeyamavagrahanibaMdhanam // 12 // . " kucha hai " isa prakAra pratibhAsa karanevAlA aura pRthakkRta ( nahIM ) huI usa sAmAnya vastuko grahaNa karanevAlA darzana upayoga jAnanA cAhiye / AMkhoMko mIcakara punaH kholanepara sanmukha sthita padArthake vizeSoMko nahIM grahaNa kara kevala usakI mahAsattAkA Alocana karanevAlA darzana hai| pIche jhaTiti vizeSoMko jAnanevAlA jJAna utpanna ho jAtA hai / isa sAmAnyagrAhI darzanake pIche huye jJAnakA kAlavyavadhAna saba jIvoMko nahIM pratIta hotA hai / phira bhI jinakI vizuddha pratibhA hai, unako darzana aura jJAnakA antarakAla pratIta ho jAtA hai / yadyapi " kucha kucha hai " sat sAmAnya hai, ye bhI eka prakArake anadhyavasAyarUpa jJAna haiN| kintu ziSyoMko darzana upayogakI
Page #459
--------------------------------------------------------------------------
________________ tattvArthacintAmaNiH 415 manaaneaamarMPAurmeenawrenawwarm vizeSa pratipatti karAne ke liye kucha zabdoM dvArA ullekha karanA hI par3atA hai / cupa rahanese kArya nahIM calatA hai / vaha Alocana karanevAlA darzana upayoga avagraha matijJAnakA kAraNa hai| anekAMtAtmake bhAve prasiddhapi hi bhAvataH / puMsaH khayogyatApekSaM grahaNaM kacidaMzataH // 13 // yadyapi sampUrNa padArtha bhAvadRSTi se sAmAnya vizeSa AdhAra Adheya, janya janaka, sattA avAntara sattA, dharma dharmI, vikalpya avikalpya, nitya anitya, eka aneka, tat atat, Adi aneka dharma svarUpa prasiddha ho rahe haiN| phira bhI AtmAke apanI jJAnAvaraNa aura vIryAntarAyake kSayopazamarUpa yogyatAkI apekSA rakhatA huA kisI kisI dharmameM aMzarUpase grahaNa honA bana jAtA hai / / tenArthamAtranirbhAsAddarzanAdbhinnabhiSyate / jJAnamarthavizeSAtmAbhAsi cittvena tatsamam // 14 // tisa kAraNa sattAmAtra sAmAnya arthako prakAzanevAle darzanase yaha vizeSasvarUpa arthIko grahaNa karanevAlA avagraha jJAna bhinna mAnA gayA hai| bhale hI caitanyapana karake ve darzana aura avagraha samAna haiM / bAta yaha hai ki sattAkA Alocana karanevAlA darzana nyArA hai| bauddhoMke nirvikalpaka samAna kuchako jAnanevAlA anadhyavasAya nyArA hai / aura sAmAnya vizeSa vastuko jAnanevAlA avagraha pramANa bhinna hai / pahilA darzana to pramANa apramANa kucha bhI nahIM hai / dUsarA anadhyavasAya apramANa hai / tIsarA avagraha pramANa hai| kRto bhedo nayAtsattAmAtrajJAtsaMgrahAtparam / naramAtrAca netrAdidarzanaM vakSyategrataH // 15 // triloka, trikAlakI vastuoMke sattvamAtrako samasta grahaNa kara jAnanevAle saMgraha nayase yaha Alocana Atmaka darzana upayoga nirAlA hai / ataH saMgrahanayase darzanakA bheda kara diyA gayA hai| kyoMki saMgrahanaya dvArA svajAtike avirodha karake bhedoMkA samasta grahaNa hotA hai / aura advaitavAdiyoMke brahmadarzana samAna kevala AtmAkA mana indriya dvArA acakSu darzana ho jAnA hI sampUrNa darzana upayoga nahIM hai| kyoMki agrima granthameM AtmajJAnake pUrvabhAvI Atmadarzanake atirikta, cakSu, avadhi, kevau, darzanoMko bhI darzana upayogameM parigaNita kara kaha deveMge / na hi sanmAtragrAhI saMgraho nayo darzanaM syAdityativyAptiH zaMkanIyA tasya zrutabhedasvAdaspaSTAvabhAsitayA nayatvopapatteH zrutabhedA nayA iti vacanAt / nApyAtmamAtragrahaNaM darzanaM cakSuravadhikevaladarzanAnAmabhAvaprasaMgAt / cakSurAyapekSasyAtmanastadAvaraNakSayopazama
Page #460
--------------------------------------------------------------------------
________________ tattvArthazlokavArtike viziSTasya cakSurdarzanAdivibhAgabhArake tu nAmamAtragrahaNe darzanavyapadezaH zreyAnityagre prapaMcato vicArayiSyate / sampUrNa vastuoMkI saMgrahIta kevala sattAko grahaNa karanevAlA parasaMgrahanaya yoM to darzana upayoga ho jAvegA / isa prakAra darzanake lakSaNakI ativyApti doSa ho jAnekI zaMkA nahIM karanI cAhiye / kyoMki vaha saMgrahanaya to zrutajJAnakA bheda hai| avizada pratibhAsanevAlA jJAna honese usa saMgrahako nayapanA bana rahA hai / zrutajJAnake bheda nayajJAna hote haiN| aisA granthoMme kahA gayA hai| tathA kevala AtmAkA hI grahaNa karanA bhI darzana upayoga nahIM hai / kyoMki yoM to acakSurdarzanake sivAya cakSurdarzana, avadhidarzana, aura kevaladarzanoMke abhAvakA prasaMga ho jAvegA / yadi cakSu yA sparzana, rasanA, ghrANa, zrotra, mana, rUpa acakSu AdikI apekSA rakhanevAle aura cakSuH AvaraNa karmake kSayopazama Adise viziSTa ho rahe AtmAko hI cakSudarzana, acakSudarzana, avadhidarzana, kevaladarzanarUpa vibhAgoMko dhAraNa karalenevAlApana mAnA jAyagA, taba to kevala AtmAke grahaNa karanemeM hI darzana upayogakA vyavahAra karanA zreSTha nahIM hai| isa bAtako Ageke granthameM vistArase vicaravA deMge / " dRSTavyoyamAtmA" kevala itanese hI upayoga paryApta nahIM ho jAte haiM / nanvavagrahavijJAnaM darzanAjAyate yadi / tasyeMdriyamanojatvaM tadA kiM na virudhyate // 16 // pAraMparyeNa tajatvAttasyehAdividAmiva / ko virodhaH kramAdvAkSamanojanyatvanizcayAt // 17 // iMdriyAnidriyAbhyAM hi yttvaalocnmaatmnH| svayaM pratIyate yadvattathaivAvagrahAdayaH // 18 // yahAM zaMkA hotI hai ki avagraharUpa matijJAna yadi darzanase utpanna hotA hai, taba to usa matijJAnakA pUrva sUtra anusAra indriya aura manase janyapanA kyoM nahIM viruddha paDegA ? isapara AcArya uttara kahate haiM ki IhA, avAya, Adi jJAnoMke samAna vaha avagraha bhI paramparA karake indriya aura manase janya hai / athavA kramase aca aura mana dvArA janyapanekA nizcaya ho jAneke kAraNa kauna virodha AtA hai ? arthAt-sAkSAt rUpase avagraha darzana karake janya hai / aura paramparA karake indriyamanoMse janya hai / yaha krama cAlU hai, kAraNa ki jisa prakAra anindriyase jo AtmAkA Alocana honA svayaM pratIta ho rahA hai / tisa hI prakAra avamaha, IhA, Adika bhI to indriya aura manase hote huye svayaM pratIta ho rahe haiM / phira zaMkA uThAnA vyartha hai| kAryakI utpattimeM asAdhAraNa hokara vyApAra karanevAle paramparA kAraNa bhI preraka kAraNoMmeM ginAye jAte haiN|
Page #461
--------------------------------------------------------------------------
________________ - tattvArthacintAmaNiH ya evAhaM kiMciditi vastumAtramiMdriyAnidriyAbhyAmadrAkSaM sa eva tadvarNasaMsthAnAdi sAmAnyabhedenAvagRhNAmi tadvizeSAtmanAkAMkSAmi tadeva tathAmi tadeva dhArayAmIti kramazaH khayaM darzanAvagrahAdInAmiMdriyAnindriyotpAdyatvaM pratIyate pramANabhUtAtmatyabhijJAnAt kramamAvyanekaparyAyavyApino dravyasya nizcayAdityuktaprAyam / jo hI maiM " kucha hai", isa prakAra mahAsattAsvarUpa kevala sAmAnya vastuko indriya anindriyoMke dvArA dekha cukA hUM (darzana upayoga ) so hI maiM rUpa AkRti racanA Adi sAmAnya bhedoMkarake usa vastukA avagraha kara rahA hUM ( avagraha ) tathA vahI maiM anya vizeSa aMza svarUpakarake usa vastukA AkAMkSArUpa jJAna kara rahA hUM (IhA ) tathA vahI maiM tisa prakAra hI hai, isa DhaMgase usI vastukA nizcaya kara rahA hUM ( avAya ) evaM vahI maiM usI vastukI kAlAntarataka smaraNa karane yogyapanase dhAraNA kara rahA hUM (dhaarnnaa)| isa prakAra kramase darzana, avagraha, IhA, avAya, dhAraNA, bAnoMkA indriya anindriyoMke dvArA utpatti yogyapanA svayaM pratIta ho rahA hai| vahI eka AtmA kramase darzana aura aneka jJAnoMko utpanna karatA hai| pramANabhUta siddha ho rahe pratyabhijJAnase kramase honevAlI aneka paryAyoMmeM vyApanevAle dravyakA nizcaya ho rahA hai| isako hama pahile kaI bAra kaha cuke haiN| varNasaMsthAdisAmAnyaM yatra jJAnevabhAsate / tanno vizeSaNajJAnamavagrahaparAbhidham // 19 // vizeSanizcayovAya ityetadupapadyate / jJAnaM nehAbhilASAtmA saMskArAtmA na dhAraNA // 20 // iti kecitlabhASate tacca na vyavatiSThate / vizeSavedanastheha dRSTasyehAtvasUcanAt // 21 // tato dRDhatarAvAyajJAnAd dRDhatamasya ca / / dhAraNatvapratijJAnAt smRtihetovizeSataH // 22 // ajJAnAtmakatAyAM tu saMskArasyeha tasya vA / jJAnopAdAnatA na syAdrUpAderiva sAsti ca // 23 // koI apanA rAga alApa rahe haiM ki jisa jJAnameM varNa, racanA, AkRti AdikA sAmAnyarUpase pratibhAsa hotA hai vaha jJAna to hamAre yahAM vizeSaNajJAna mAnA gayA hai| Apa jainoMne usakA dUsarA nAma avagraha dhara diyA hai / tathA jisa jJAnakarake vastuke vizeSa aMzoMkA nizcaya karAyA jAtA hai,
Page #462
--------------------------------------------------------------------------
________________ tattvArtha lokavArtike vaha avAya hai / isa prakAra yaha hamAre yahAM bhI bana jAtA hai / kintu abhilASArUpa mAnA gayA IhA jJAna aura saMskArasvarUpa dhAraNA jJAna nahIM siddha ho pAte haiN| kyoMki abhilASA to icchA hai / vaha AtmAkA jJAnase nyArA svataMtra guNa hai| tathA bhAvanArUpa saMskAra bhI jJAnase nyArA svataMtra guNa haiM / icchA aura saMskAra to jJAnasvarUpa nahIM ho sakate haiM / isa prakAra koI vidvAn svamata ko prakRSTa mAnakara bhASaNa kara rahe haiM / kintu unakA vaha mantavya vyavasthita nahIM ho pAtA hai / isa prakaraNa meM vastu ke aMzoMkI AkAMkSArUpa dRDha vizeSa jJAna ko IhApanA sUcita kiyA hai / usa dRDha IhA jJAnase adhika dRDha avAya jJAna hai / aura avAyajJAnase bhI bahuta adhika dRDha dhAraNA jJAna hai / smRtike vizeSarUpa se kAraNa ho rahe dhAraNAjJAnako dRDhatamapanekI pratijJA hai / hama jainoM ke yahAM bhI mohanIya karmake udayase AtmA ke cAritra guNakI vibhAva paryAya ko icchA mAnA hai / aura AtmA ke caitanyaguNakA pariNAma jJAna hai / ataH icchAse jJAna nyArA hai / kintu pUrva samayavartinI AkAMkSAkA vikalpa karatA huA IhA jJAna upajatA hai / ataH usako AkAMkSApanase vyavahAra kara dete haiM / jaise ki kSapakazreNImeM mokSakI icchA nahIM rahate huye bhI pUrva icchA anusAra karmokA kSaya I cAhane kI apekSAse mumukSupanA kaha diyA jAtA hai| cauthA dhAraNAjJAna to saMskArarUpa hai / jJAnameM viziSTa kSayopazama anusAra atizayoMkA utpanna ho jAnA hI jJAnasvarUpa saMskAra hai / isase nyArA koI bhAvanA nAmakA saMskAra hameM abhISTa nahIM hai / yadi isa prakaraNa meM saMskArako ajJAna svarUpa mAnA jAyagA, taba to vaha saMskAra smaraNajJAnakA upAdAna ki rUpa, rasa Adika guNa jJAnake upAdAna kAraNa nahIM haiM, kintu jJAnakI vaha upAdAnatA prApta hai / ataH vaha saMskAra dhAraNA nAmaka jJAna hI paDatA hai / jJAnabhinna koI guNa bhAvanA nAmakA saMskAra nahIM siddha ho pAtA hai| isakA vivaraNa prameyakamalamArtaNDa meM kiyA gayA hai / kAraNa na ho skegaa| jaise saMskArarUpa dhAraNAko smRti sukhAdinA na cAtrAsti vyabhicAraH kathaMcana / tasya jJAnAtmakatvena svasaMvedanasiddhitaH // 24 // sarveSAM jIvabhAvAnAM jIvAtmatvArpaNAnnayAt / saMvedanAtmatAsiddhernApasiddhAntasaMbhavaH // 25 // yahAM koI doSa detA hai ki yadi jaina loga jJAnabhinna kisI bhI guNako jJAnakA upAdAna kAraNa na mAneMge to sukha, duHkha, Adi pariNAmoMkarake vyabhicAra hotA hai / arthAt -- sukha, duHkha Adika bhI jJAnake upAdAna kAraNa bana rahe pratIta ho rahe haiM / aba AcArya kahate haiM ki hamAre AdikoMkI jJAnasvarUpapanekara ke icchA, bhAvanA Adi rUpa sabhI 1 yahAM yaha vyabhicAra kaise bhI svasamvedana pratyakSa dvArA siddhi ho nahIM AtA hai / kyoMki una sukha rahI hai / cetana AtmAke sukha, / 448
Page #463
--------------------------------------------------------------------------
________________ tatvArthacintAmaNiH pariNAmoMpara caitanyabhAva anvita ho rahA hai| jaise ki karahiyAse ati uSNa nikAlI huI imartIko cAzanI meM DAla denepara cAro orase khAMDa usake Upara lada baiThatI hai| usI prakAra AtmAke svasamvedya guNoM para jJAna AtmakapanA lada jAtA hai| jIvake sampUrNa pariNAmoMko cetana jIvasvarUpapanekI arpaNA karanevAlI nayase samvedanasvarUpapanA siddha hai / jainasiddhAnta isa bAtako svIkAra karatA hai / isa kAraNa hama syAdvAdiyoMke yahAM apasiddhAnta ho jAnekI sambhAvanA nahIM hai| arthAt saMskAra, sukha, icchA, Adiko jJAnapanA mAnanepara jaina loga hama vaizeSikoMke prabhAvameM Akara apane siddhAntase skhalita ho gaye, yaha jItakI bAjI mAraneke liye hRdayameM sambhAvanA nahIM karanA / kyoMki hama jaina kAlatrayameM apane syAdvAda siddhAntase vyuta honevAle nahIM haiN| sumeruke samAna khasiddhAntapara ArUDha haiN| jo kucha hamane kahA hai, jainasiddhAnta anusAra hI kahA t 1 449 aupazamikAdayo hi paMca jIvasya bhAvAH saMvedanAtmakA evopayogasvabhAvajIvadravyArthAdeva / tatra keSAMcidasaMvedanAtmatvopadezAdanyathA tadvyavasthitivirodhAditi vakSyate / jIvake aupazamika, kSAyopazamika, zradayika, pAraNAmika pAMca bhAva samyagdarzana, jJAna, labdhi, krodha, bhavyatva Adi trepana bhedoM meM vibhakta ho rahe haiN| ye saba samvedanasvarUpa hI haiN| kyoMki caitanya upayogasvarUpa jIva padArthako viSaya karanevAlI dravyArthika nayakI apekSAse hI ve cetanasvarUpa ho rahe haiN| tabhI to pramANadRSTi yA paryAyArthika nayase tinameM koI koI bhAvoMkA asamvedamasvarUpanA upadeza kiyA gayA hai / anyathA yAnI jJAnAtmaka huye vinA una bhAvoMkI ThIka ThIka vyavasthA honekA virodha paDegA, yaha bAta Age pranthameM spaSTa kaha dI jAvegI / paryAyadRSTise yadyapi upazamacAritra, icchA, Adika paryAyeM jJAnaparyAyase mitra haiM / ataH ve kathaMcit asamvedanasvarUpa ho sakatI haiM / phira bhI caitanyadravyakA anvitapanA aparihArya hai / anukUlavedana pratikUlavedanarUpa sukhaduHkhoM kA anubhava ho rahA hai| icchA, saMyama, asaMyama, krodha, jIvapanA, Adi bhAva cetana Atmaka anubhave jA rahe haiM / pradhAnaguNakI chApa anya guNoMpara par3atI hai, gandhadravyavat / tata eva pradhAnasya dharmA nAvagrahAdayaH / AlocanAdinAmAnaH khasaMvicivirodhataH // 26 // tisa hI kAraNa yAnI cetana jIvadravyake tadAtmaka pariNAma honese hI avagraha Adika jJAna sattvaguNa, rajoguNa aura tamoguNakI sAmya avasthArUpa prakRtike bhI dharma (svabhAva) nahIM haiM. 1 jo ki sAMkhyoMne Alocana, saMkalpa, abhimAna, Adi nAmoMse saMketita kiye haiM / avagraha Adiko as prakRtikA dharma mAnepara unake svasamvedana pratyakSa honekA virodha paDegA / jJAnasvarUpa yA cetana jIvasvarUpa padArthoMkA hI svasamvedana pratyakSa honA sambhavatA hai| jar3a dharmokA svasamvedana kAlameM nahIM ho pAtA hai / 57
Page #464
--------------------------------------------------------------------------
________________ pa tattvArtha loka vArtike AlocanasaMkalpanAbhimananAdhyavasAnanAmAno 'vagrahAdayaH pradhAnasya vivartAzcetanA puMsaH svabhAva iti yepyAhustepi na yuktavAdinaH, svasaMvedanAtmakatvAdeva teSAmAtmasvabhAvatvaprasiddheranyathopagame svasaMvittivirodhAt / na hIdaM svasaMvedanaM bhrAMtaM bAdhakAbhAvAdityuktaM purastAt / kapila matAnuyAyI mAnate haiM ki padArthoMkA sAmAnyarUpase Alocana karanA avagraha 1 yaha indriyoMdvArA huA prakRtikA vivarta hai / " saMkalpa karanA " IhA hai| yaha bhI manadvArA huA prakRtikA pariNAma hai / " yaha aisA hI hai| isa prakAra abhimAna karanA avAya hai, jo ki prakRtikI ahaMkArarUpa paryAya hai / tathA dRDha nirNaya karalenA dhAraNA hai / yaha to prakRtikA buddhirUpa pahilA pariNamana hai / ataH hamAre yahAM Alocana, saMkalpana, abhimAna, adhyavasAya, nAmoMko dhAranevAle avagraha Adika jJAna prakRtike hI pariNAma haiN| hAM, cetanA to puruSakA svabhAva hai / AcArya kahate haiM ki isa prakAra jo bhI sAMkhya kaha rahe haiM, ve bhI yuktipUrvaka kahane kI Teva rakhanevAle nahIM haiN| kyoMki una Alocana Adika rUpa avagraha Adi jJAnoMko svasamvedanasvarUpa honeke kAraNa hI AtmasvabhAvapanA prasiddha ho rahA hai| dUsare DhaMgase yAnI jaDaprakRtikA dharma mAnane para to unakA svasamvedana honA viruddha paDegA / jaise ki ghaTa, paTa honA nahIM banatA hai / ina avagraha AdikoMkA ho rahA yaha svasamvedana kyoMki isa pratyakSakA bAdhaka pramANa koI upasthita nahIM hotA hai| isa bAtako ima pahile prakaraNoM meM AdikA svasamvedana pratyakSa pratyakSa bhrAnta nahIM hai / pariNAma haiM / buddhi aura cetanAmeM koI tr kaha cuke haiM / ataH avagraha Adika jJAna cetana AtmAke vizeSa antara nahIM hai / buddhiko prakRtikA dharma mAnanepara AtmatattvakI kalpanA vyartha paDatI hai / athavA jaise kisI manonukUla khAdya padArtha yA ramaNIya spRzya padArthakA prasaGga prApta honepara kramase usameM Alocana, saMkalpa, abhimAna, adhyavasAya hote haiN| yadi ye AtmAse sarvathA bhinna prakRtike vivarta haiM, taba to vastutaH jaDa haiM / svasamvedya nahIM ho sakate haiM / kintu inakA svasamvedana ho rahA hai / nanu dUre yathaiteSAM kramazotheM pravartanaM / saMvedyate tathAsanne kinna saMviditAtmanAm // 27 // vizeSaNavizeSyAdijJAnAnAM samamIdRzaM / vedyaM tatra samAdhAnaM yattadatrApi yujyate // 28 // aba yahAM avagraha Adika matijJAnoMkI kramase pravRtti hone meM zaMkA kI jAtI hai ki jisa prakAra dUravartI padArtha meM ina avagraha Adi jJAnoMkA krama kramase pravartanA acchA jAnA jA rahA hai,
Page #465
--------------------------------------------------------------------------
________________ tattvArthacintAmaNiH 451 pahile indriya aura arthakI yogyadezameM avasthiti ho jAnepara darzana hotA hai, pIche avagraha ho jAtA hai, anantara AkAMkSArUpa IhA jJAna hotA hai, punaH avAya, usake pIche dhAraNAjJAna hote haiM, usI prakAra nikaTadezavatI padArthameM sambiditasvarUpa mAne jA rahe avagraha AdikoMkI kramase hotI huI pravRtti kyoM nahIM jAnI jAtI hai ? samIpadezake padArthameM to yugapata ye jJAna hojAte haiN| isapara AcArya uttara kahate haiM ki naiyAyika yA vaizeSikoMke yahAM bhI vizeSaNavizeSyakA yA sAmAnyavizeSa Adi jJAnoMkA kramase honA nahIM anubhUta ho rahA hai / kintu isI prakAra avagraha Adikake samAna una jJAnoMkA kramase pravartanA samAnarUpase tumane mAnA hai / usameM yadi naiyAyika jo yaha samAdhAna kareM ki hama kyA kareM, tisa prakArakA una vizeSaNavizeSya Adi jJAnoMkA kramase pravartanA kacit pratyakSase kahIM anumAnase jAnA jA rahA hai| pahile daNDa Adi vizeSaNoMkA jJAna hotA hai| usake avyavahita uttarakAlameM puruSa ( dozI ) Adi vizeSyoMkA jJAna janmatA hai / kintu yugapat ho rahA sarIkhA dIkhatA hai / vaha samAdhAna to yahAM avagraha AdimeM bhI upayogI ho jAtA hai / sau pattoMkI gaDDI banAkara sUIse chedanepara kramase hI unameM sUI jAtI hai / jhaTiti saMcAra ho jAnese akrama sarIkhA dIkhatA hai / bAta yaha hai ki jaba eka pudgala paramANu eka samayameM caudaha rAjU calA jAtA hai, to sUI bhI bhale hI eka samayameM lAkhoM pattoMko cheda ddaale| sthUladRSTise paraprasiddhi anusAra dRSTAnta de diyA gayA hai| kintu kramavartI avagraha Adika jJAnoMkI utpatti to eka samayameM kathamapi nahIM ho sakatI hai / AtmAke upayoga Atmaka jJAmapariNAma eka samayameM eka eka hI hokara upajate haiN| eka samayameM do upayoga nahIM ho pAte haiM / avagrahake pahile darzana avazya rahanA cAhiye / IhAke pUrvameM avagraha paryAya avazya upaja lenI caahiye| avAyake prathama bhI IhAjJAnakA rahanA Avazyaka hai / tathA avAyajJAnake pUrvasamayavartI honepara hI pahilA dhAraNAjJAna dhAraNa kiyA jAtA hai| hAM, pichale avAya bhale hI avAyapUrvaka hote raheM yA pichalI dhAraNAoMkI dhArA vizeSAMzoMko jAnatI huI bhale hI dhAraNApUrvaka calatI rahe, phira bhI sthAsa,, koza, kuzUla, ghaTa yA bAlya, kaumAra, yuvatva, vRddhatvake samAna avagraha AdikoMkA krama anivArya hai| tathaivAlocanAdInAM gAdInAM ca budhyate / saMbaMdhasmaraNAdInAmanumAnopakAriNAm // 29 // atyaMtAbhyAsato hyAzu vRtteranupalakSaNam / kramazo vedanAnAM syaatsrvessaamniyaantH||30|| ... tisa hI prakAra kApiloMne Alocana, saMkalpa, abhimAna, adhyavasAyako kramase honA samajhA hai| tathA advaitavAdiyoMke yahAM darzana, zravaNa, manana, vidadhyAsanako kramapravRtti jAnI gayI hai| anumAnakA upakAra karanevAle sambandhasmaraNa AdikA, kamase pravartanA jAnA jA rahA hai| pahile
Page #466
--------------------------------------------------------------------------
________________ 152 takhArpa lokavArtike hetukA darzana hotA hai / pIche byAsikA smaraNa kiyA jAtA hai / punaH pakSavRttitva jJAnakarake anumAna kara liyA jAtA hai| AgamajJAnameM bhI krama dekhA jAtA hai / zabdakA zrotra indriyase zrAvaNa pratyakSa kara saMketakA smaraNa karate huye aura isa zabdameM vaise hI pUrvasAMketika zabdvakA sAdRzyapratyabhijJAna karate huye Agama jJAna upajatA hai / atyanta adhika abhyAsa ho jAnese ukta jJAnoMkI jhaTiti pravRtti ho jAtI hai / ataH sthUladRSTijIvoMko unakA antarAla nahIM dIkha pAtA hai / vastutaH AtmAke sampUrNa jJAnoMkI nirdoSa rUpase kama karake hI pravRtti hotI hai| AMkhakA palaka mIcanemeM lage asaMkhyAta samayoMmeM bAnakI asaMkhyAtaparyAyeM ho jAtI haiM / atyadhika abhyAsa ho jAnese AzuvRttikA dIkhanA nahIM hotA hai| jaise zIghra pustakako bAcanevAlA jana akSaroMpara kramase jAnevAlI dRSTikI zIghra kramapravRttiko nahIM nirakhapAtA hai| Upara kahe huye ghaTa Adika dRSTAnta ve hI pakaDanA jo kramase ho rahe sambhavate haiN| yadi kisIne juDe huye do ghaToMkI yA cAra ghaDoMkI haTalI banAI yahAM prathama to zivaka, chatra, sthAsa, Adike kramase do yA cAra ghaTa upaje haiN| kintu varSadinoM pIche do ghaDe yA cAra ghaDeke avayavImeMse kATa dene para jo eka ghaTa kArya utpanna ho gayA hai, " bheda saMghAtebhya utpadyante " yaha to zivaka, chatra Adi avayavoMke kramase utpanna huA nahIM hai / pASANameM ukerI gayI pratimA bhI avayavakramase nahIM banAI hai| tathA kisIko hetudarzana karate ho abhedadRSTi se svArthAnumAnarUpa matijJAna yugapada ho jAtA hai / ataH tisa prakAra kramase ho rahe dRSTAntoMko hamArI orase dArTAntoMmeM lAgU karanA / dRSTAntoMpara kisIko kucodha nahIM uThAnA cAhiye / vAdIko vyaktirUpa dRSTAnta denekA adhikAra hai| ataH kisI anya vizeSa dRSTAntako pakaDa kara dArTAntake rahasyako nirbala karanA anyAya hai / rasa, rakta, mAMsa, meda, haDDI, majjA, zukra, kI utpatti yA zadboMkI kramapravRtti athavA apakazreNI, kevalAna, sUkSmakriyApratipAtI, vyuparata kriyAnivRtti inakI kramase utpatti honeke samAna avagraha Adika jJAna kramase hI hote haiM / bhale hI unakA kSayopazama yugapat ho jAya, phira bhI kSayopazamameM viziSTa camatkAra to kramase hI upjegaa| ___ tataH kramabhunovagrahAdayo anabhyasvadevAdAvivAbhyasvadezAdau sidAH svAvaraNakSayopazamavizeSANAM kramabhAvitvAt / tisa kAraNa siddha huA ki abhyAsa nahIM kiye gaye deza, sthAnavartI Adi padArthoMmeM jaise avagraha Adika jJAna kramase ho rahe siddha ho jAte haiM, usI prakAra abhyAsa prApta ho rahe deza, kAla, padArtha, AdimeM bhI kramase hI huye siddha samajhane caahiye| kyoMki apane apane AvaraNa koke kSayopazamakI vizeSatAaiM kramase hI honevAlI haiN| eka nayakA siddhAnta hai ki udaya kAlameM hI bandha huA kahanA cAhiye / yadyapi kokA bandha pahile hI ho jAtA hai| kintu bandhe huye donoM padArthokI guNacyuti jaba hoya tamI bandha kahanA zobhA detA hai / pahile to vinasopacapake samAna vyartha par3A rahatA hai| anekakSaNasthAyI kAraNoMmeM bhatizaya nahIM paidA honeke kAraNa hI ve kAryakI
Page #467
--------------------------------------------------------------------------
________________ tattvArthacintAmaNiH 453 utpatti karane meM vilamba karate rahate haiM / aura kAryakI utpattike avasarako usI prakAra TAla dete haiM / jaise ki koI kRpaNa dhanADhya yA jisakA peTA khAlI hai, vaha yogya arthiyoMko bAtoMmeM uDA detA hai / bhale hI sAmAnya kSayopazama ho gaye hoM, kintu unake atizayoMkI pUrNatA jJAnake pUrvakSaNa meM hI hotI hai / isa viSayako zrIvidyAnanda AcAryane stroyaza aSTasahasrI prantha meM vizeSa spaSTa kiyA hai / " upajJAjJAnamAdyaM syAt " devAgamastotra ( antamImAMsA ) kI TIkA aSTarAtI hai / aura aSTazatI ke pratIkoMpara aSTasahasrI racI gayI hai| atrAparaH prAha / nAkSajovagrahastasya vikalpAtmakatvAttata eva na pramANamavastuviSayatvAditi taM pratyAha / / yahAM koI dUsarA bauddha vidvAn sagarva kaha rahA hai ki avaprahRjJAna indriyoMse utpanna huA nahIM hai / vaha avagraha to vikalpasvarUpa jJAna hai / indriyAM to saMkalpa, vikalparUpa jJAnoMko nahIM utpanna karA sakatI haiM / vikalpa karanA to mithyAvAsanAoMkA kArya hai / indriyAM to nirnikalpaka jJAnako utpanna karatI haiN| jaba ki avagraha jJAna vikalpasvarUpa hai / tisa hI kAraNa vaha avastuko viSaya karanevAlA honese pramANajJAna nahIM mAnA gayA hai| isa prakAra jo vAdI kaha rahA hai, usake prati AcArya mahArAja spaSTa uttara kahate haiM / dravyaparyAyasAmAnyaviSayovagrahokSajaH / tasyAparavikalpenAniSedhyatvAt sphuTatvataH // 31 // * sAmAnyarUpase dravya aura paryAyoMko viSaya karanevAlA avagrahamAna avazya hI indriyoMse janya sambhava jAtA hai| kyoMki vaha avagrahajJAna anya vikalpajJAnoMse niSedha karane yogya nahIM hai / yadi vaha avagrahajJAna mithyA mAne gaye vikalpajJAnasvarUpa hotA to anya vikalpoMse bAdhane yogya ho jAtA / jaise ki sIpameM huye cAMdIke vikalpajJAnako " yaha cAMdI nahIM hai isa prakArakA uttara samayavarttI vikalpajJAna bAgha letA hai| tathA yaha avaprahRjJAna spaSTa bhI "" hai 1 / indriyajanyajJAna spaSTa ataH ekadeza - vaizadha ho rahe mAne gaye haiM / kintu bauddhoMne vikalpajJAnoMko spaSTa nahIM mAnA hai / honese avagrahajJAna indriyoMse janya sAdhaliyA jAtA hai / saMvAdakatvato mAnaM svArthavyavasitiH phalaM / sAkSAdyavahitaM tu syAdIhA hAnAdidhIrapi // 32 // yaha avagrahajJAna ( pakSa ) pramANa hai ( sAdhya ), samvAdakapanA honese ( hetu ), jo jJAna saphalapravRttijanaka yA bAdhArahitarUpa samvAdaka hote haiM, ve pramANa hote haiM / isa avagrahajJAnakA sAkSAt phala to apanA aura arthakA nirNaya karanA hai / tathA paramparAprApta - phaLa to IhA jJAnako
Page #468
--------------------------------------------------------------------------
________________ tattvArtho vArtike utpanna karAnA athavA apane viSaya meM hAna, upAdAna, upekSA, buddhiyAM utpanna karA denA bhI hai / jaba indriyoMse upaja rahA avagraha itanA bar3hiyA hokara itane uttama pramANa yogya kAryoMko kara rahA hai, taba to use indriyajanya nahIM mAnanA aura isI kAraNa pramANa nahIM mAnanA dina dahADe anyAya karanA hai / 451 dravyaparyAya sAmAnyavizeSayovagrahokSajo yuktaH pratisaMkhyAnenAvirodhyatvAdvizadatvAcca tasyAnakSajatve tadayogAt / zakyaMte hi kalpanAH pratisaMkhyAnena nivArayituM neMdriyabuddhaya iti svamiSTeH / manovikalpasya vaizadyAniSedhaH / ... 66 " " yaha zukla vastu hai 66 yaha pustaka hai " isa prakAra sAmAnya rUpase dravya aura vizeSasvarUpase paryAyoMko viSaya karanevAle avagraha jJAnako indriyoMse janya kahanA yukta hI hai / kyoMki avagraha jJAna pratikUla sAdhaka pramANoM karake virodha karane yogya nahIM hai, tathA avagrahajJAna spaSTa hai / yadi usa avagrahako indriyoMse janya nahIM mAnA jAyagA to pratikUla pramANoMse virodha karane yogya ho jAyagA aura usa vizadajJAnapanekA ayoga ho jAvegA / jaise ki mithyAvAsanAoMse utpanna hue manorAjya Adike vikalpajJAna pramANoMse virodhya haiM aura spaSTa nahIM haiM, "kalpanA jJAna to pratikUla pramANoMkarake nivAraNa kiye jA sakate haiM, kintu indriyajanya jJAna to anya jJAnoMse bAdhya nahIM haiM " isa prakAra Apa bauddhoMne svayaM apane graMthoMmeM abhISTa kiyA hai / mana indriyajanya sacce vikalpajJAnake vizadapanakA niSedha nahIM kiyA gayA hai / pramANaM cAyaM saMvAdakatvAtsAdhakatamatvAdanizcitArthanizcAyakatvAt pratipattrapekSaNIyatvAcca / na punarnirvikalpakaM darzanaM tadviparItatvAtsannikarSAdivat / phalaM punaravagrahasya pramANatve svArthavyavasitiH sAkSAtparaMparayAtvIhA hAnAdibuddhirvA / tathA vikalpasvarUpa honese avagraha jJAnako apramANa kahanA ThIka nahIM hai / yathArtharUpase dekhA jAya to yaha vikalpajJAna hI ( pakSa ) pramANa hai ( sAdhya ) nirvAdharUpa samvAdakapanA honese ( hetu 1 ) pramitikA sAdhakatama honese ( hetu dUsarA ) anizcita arthokA nizcita karAnevAlA honese ( hetu tIsarA ) aura arthokI pratipatti karanevAle AtmAoMko apekSA karane yogya honese ( hetu cauthA ) kintu phira bauddhoMdvArA mAnA gayA vastu, vastu aMza, saMsarga, vizeSya, vizeSaNa, arthavikalpa Adi kalpanAoMse rahita ho rahA nirvikalpaka darzana to ( pakSa ) pramANa nahIM hai| ( sAdhya ) usa pramANatva ke sAdhaka hetuoMse viparIta prakArake hetuoMkA prakaraNa ( hetu ) arthAt visamvAdakatva yAnI sAdhapanA yA nirarthaka pravRtti janakapanA honese ( hetu pahilA ) pramitikA karaNa nahIM hone se ( hetu dUsarA ) anizcita arthakA nizcaya karAnevAlA nahIM hone se ( hetu tIsarA ) jijJAsu puruSoMko apekSaNIya nahIM honese ( hetu cauthA ) jaise ki vaizeSikoMdvArA mAne gaye sannikarSa yA kApiloMdvArA mAnI gayI indriyavRtti Adika pramANa nahIM haiM ( anvayadRSTAnta ) / prakaraNa meM
Page #469
--------------------------------------------------------------------------
________________ tattvArya cintAmaNiH 455 avagraha nAmakA matijJAna pramANasiddha ho jAtA hai| pramANavAnoMkA phala avazya honA cAhiye / kyoMki kriyAke vinA karaNapanA viphala hai / ataH avagrahajJAnako pramANapanA siddha ho cukanepara usakA sakSAt yAnI avyavahita uttarakAla yA samAnakAlameM hI honevAlA phala to sva aura arthakA vyavasAya karA denA hai / tathA avagrahakA paramparAse honevAlA phala to IhAjJAna athavA hAna, upAdAna, upekSAbuddhiyAM karA denA hai / jainasiddhAnta anusAra dIpa aura prakAza ( andhakAranivRtti ) ke samAna samakAla padArthoM meM bhI kAryakAraNabhAva mAna liyA hai| hAM, kAryameM vyApAra karanevAle kAraNa kAryase pUrvakSaNameM rahane cAhiye / kintu kAraNake sAtha kathaMcit abheda sambandha rakhanevAle nivRtti, vyavahAraprayojakatva, Adi kArya to kAraNake samAnakAlameM Thahara jAte haiM / nAnAparyAyarUpa kArya aura kAraNoMkA eka samayameM ThaharanA nahIM hotA hai / kyoMki kisI bhI paryAyI padArthakI eka samayameM anujIvI do paryAyeM nahIM ho sakatI haiM / koI koI kArya jaise kAraNake kAlameM raha jAtA hai, usI prakAra jagatke sampUrNa kAryoMkA kevalAnvayI hokara kAraNa bana rahA pratibandhakoMkA avAyarUpa kAraNa to kAryake samAnakAlameM ThaharanA cAhiye / dIpakalikAkI utpatti karAnemeM battI, tela, pAtra, dIpazalAkA, ye pUrvasamayameM varta rahe haiM / kintu pratibandhaka tIvavAyukA abhAvarUpa kAraNa to pradIpa utpatti kSaNameM bhI vidyamAna rahanA cAhiye / samyaktva aura samyagjJAna athavA pitApana aura putrapanake vyapadeza karanepara bhI samAnakAlIna padArthoMmeM kAryakAraNabhAva mAna liyA gayA hai / caudahaveM guNasthAnake antya samayameM to saMsAra hai / asiddhapanA hai| bAraha yA teraha prakRtiyAM AtmAse lagI huI hai| hAM, usa antyake pichale samayameM karmokA nAza, Urdhvagamana, siddhalokameM sthiratA, ye tInoM kArya ho jAte haiN| inameMse pahilA pahilA uttarakA eka apekSAkarake kAraNa bhI hai| ataH kacit koI kisIkA samakAlIna padArtha bhI kArya yA kAraNa bana jAtA hai| syAdvAda siddhAntameM koI virodha nahIM AtA hai| nanu ca pramANAtphalasyAbhede kathaM pramANaphalavyavasthA virodhAditi cet na, ekasyAnekAtmano jJAnasya sAdhakatamatvena pramANatvavyavasthiteH / kriyAtvena phaLatvavyavasthAnAdvirodhAnavatArAt / yahAM naiyAyika zaMkA uThAte haiM ki pramANase phalakA ameda mAnanepara jainoMke yahAM pramANa aura phalapanekI vyavasthA kaise hogI ? virodha doSa AtA hai| pramANapana aura phaLadhana dharmokA eka hI samaya eka padArthameM sAtha ThaharanA nahIM banatA hai / bhalA kahIM vaha vRkSa hI svayaM apanA phala bana sakatA hai ! arthAt-nahIM / aba AcArya kahate haiM ki isa prakAra to nahIM kahanA cAhiye / kyoMki anekadharmakharUpa ho rahe eka jJAnako bhI pramitike sAdhakatamapanakI apekSA karake pramANapanA vyavasthita ho rahA hai| aura usI jJAnako svakIya zarIra jAnakriyApanakI apekSAse, phalapanA vyavasthita kara diyA hai / virodha doSakA avatAra nahIM hai / dIpa hI prakAzakA kAraNa hai| aura
Page #470
--------------------------------------------------------------------------
________________ tattvArya lokavArtike 1 pradIpa hI prakAza karanArUpa kriyA hai / devadatta malla apane zarIrake vyAyAmase apane zarIrako hI dRDha kara rahA hai| kathamekaM jJAnaM karaNaM kriyA ca yugapaditi cet tacchaktidvayayogAta - pAvakAdivat ! pAvako dahatyauSNyenetyatra hi dahanakriyA tatkAraNaM cauSNyaM yugapatpAvake dRSTaM tacchaktidvaya saMbaMdhAditi nirnniitpraayN| eka bAna eka hI samayameM karaNa aura kriyA bhI kaise ho sakatA hai ? aisA AkSepa karanepara to hama jaina samAdhAna karate haiM. ki una do kAryoko karAnevAlI do zaktiyoMke yogase do kAryoko jJAna sambhAla letA hai| jaise ki agni, pASANa, laTThA, Adika padArtha apanI aneka zaktiyoMke balase eka samayameM aneka kAryoko kara dete haiM / agni apanI uSNatAse jala rahI hai / yA jalA rahI hai / isa prakAra yahAM jalanArUpa kriyA aura usakA kAraNa uSNapanA eka hI samaya agnimeM una do dAhyatva dAhakatva zaktiyoMke sambandhase ho rahe dekhe gaye haiN| isa bAtako hama bahuta aMzoMmeM nirNIta kara cuke haiM / eka padArthameM do tIna kyA anekAneka zaktiyAM vidyamAna haiN| aura unake kArya bhI satata hote rahate haiM / alpajJa jIvoMko unake katipaya kArya jJAta ho jAte haiN| bahutase nahIM, kyA kareM bahubhAga kAryoko jAnaneke liye unake pAsa upAya nahIM hai / aneka zaktiyAM to dravya, kSetra Adi nimitta milanepara apanA camatkAra (jauhAra) dikhalA sakatI haiN| nimitta nahIM milanepara to tRNarahita dazAmeM par3I huI bhAgake samAna svayaM zAnta ho rahatI haiN| hamako saMsArameM aisA koI padArtha dRSTigocara nahIM ho rahA hai, jo ki eka samayameM vyakta, avyakta aneka kAryoko nahIM kara rahA hoya, eka vaktA yA adhyApaka paDhA rahA hai, usI samaya svazarIrameM rakta Adi banA rahA hai| caTAI yA gaddIko bhI phADa rahA hai| konemeM paDA huA, thoDAsA kUDA bhI bhUmiko bojha de rahA hai, vAyuko dUSita kara rahA hai, daridratA baDhA rahA hai, svaccha AtmAmeM Alasya paidA kara rahA hai| arapanA pragaTa karA rahA hai roga kIToMkA yonisthAna bana rahA hai, ityAdi usa kUDeke aneka kArya kahAMtaka ginAye jAya / yahI dazA choTese choTe TukaDekI samajha lenA / sarvatra anekAntakA sAmAjya phaila rahA hai| nanvarthopi vaizadyasya pratisaMkhyAnAnirodhyatvasya cAsaMbhavAnna tatovagrahasyAkSajatvasiddhiriti parAkUtamupadarya nirAkurute / __ zaMkAkAra kahatA hai ki Apa jainoMne arthAvaprahake indriyajanyatvakI jina hetuoMse siddhi kI yI so to ThIka nahIM baiThatI hai / kyoMki avagraha zAnake vizadapane aura pratikUla pramANase avirodhyapanekA asambhava hai| ataH una hetuoMse avagrahake aryajanyatva yA indriyajanyatvakI siddhi nahIM ho sakI / isa prakAra dUsare prativAdiyoMkI anadhikAraceSTA ko dikhalAkara AcArya mahArAja usakA * nirAkaraNa karate haiN|
Page #471
--------------------------------------------------------------------------
________________ tattvArthacintAmaNiH nirvikalpakayA dRSTyA gRhItetheM skhalakSaNe / tadAnyApohasAmAnyagocaro'vagraho sphuttH||33|| bauddha nivedana karate haiM ki paramArthabhUta nirvikalpaka darzanakarake vastubhUta artha skhalakSaNakA grahaNa jaba kiyA jA cukA hai, taba kahIM pIchese avastubhUta anyApoha sAmAnyako viSaya karanevAlA avagraha jJAna hotA hai| yaha vidyArthI hai, yaha vana hai, isa prakAra jhUThe sAmAnyako jAna rahA avagraha saba jIvoMke prakaTa hokara anubhUta ho rahA hai| athavA " ahagrahosphuTaH " aisA acchA pATha honepara to sAmAnyagrAhI avagraha aspaSTa [avizada] jJAna hai / ataH avagraha vizada nahIM ho skaa| sahabhAvI vikalpopi nirvikalpakayA dRshaa| parikalpanayA vAto niSedhya iti kecana // 34 // ___bauddha hI kaha rahe haiM ki nirvikalpaka darzanake pIche duA nahIM mAna kara usake sAtha samAna samayameM huA bhI avagraharUpa vikalpajJAna to nirvikalpaka darzana karake athavA dUsarI pratikalpanA karake niSedhya ho jAtA hai / ataH avagraha jJAna pratisaMkhyAnase avirodhya nahIM ho sakA, isa prakAra koI bauddhapaNDita kaha rahe haiM / aba AcArya uttara kahate haiM ki tadasatsvArthasaMvitteravikalpatvadUpaNAt / sadA savyavasAyAkSajJAnasyAnubhavAtsvayaM // 35 // vaha bauddhoMkA nivedana karanA samIcIna nahIM hai| kyoMki samyagjJAnoMke dvArA huI sva aura arthakI samvittiko nirvikalpakapanekA dUSaNa hai / sarvadA hI nizcaya Atmaka sahita ho rahe indriyajanya bAnoMkA svayaM anubhava ho rahA hai| nirvikalpaka jJAnoMse svArthokI sasviti nahIM ho pAtI hai| savikalpa jJAnoMkA Adara karanA siikho| manasoyugapattiH savikalpAvikalpayoH / mohAdekyaM vyavastItyasatpRthagapIkSaNAt // 36 // bauddhoMke yahAM jJAna paraNatiyoMke do prakAra mAne haiM / eka to eka hI jJAnadhArAmeM kramase zIghra zIghra nirvikalpakajJAna aura savikalpakajJAna upajate rahate haiM / zIghra ghumAye gaye pahiyemeM ekake Upara dUsarA arA AjAnese ekapanekI paricchitti ho jAtI hai / jhaTa cakkara laga jAnese arAoMkA madhyavartI antarAla chipa jAtA hai / kacit aroMkI ThosAI chipa kara svAlI gola hI dIkhatI rahatI hai| usIke sadRza eka jJAnadhArAmeM Age pIche atizIghra huye nirvikalpaka savikalpaka jJAnoMkA aikya 58
Page #472
--------------------------------------------------------------------------
________________ "tattvArthazlokavArtike pratIta ho jAtA hai / dUsarA prakAra unhoMne yoM mAnA hai ki do jJAnadhArAoMkI sAtha sAtha pravRtti ho rahI hai / ataH manarUpa do jJAnoMkI yugapat pravRtti honeke kAraNa vyavahArI jana mohase savikalpaka aura nirvikalpaka jJAnoMkI ekatAkA nirNaya kara lete haiM, athavA do jJAnadhArAoM meM sadA baha rahI savikalpaka aura nirvikalpaka jJAnoMkI pravRttiyAM hI mohase donoMke aikyakA nizcaya karA detI haiM / ataH vyavahArI puruSa savikalpakake vyavasAyadharmakA nirvikalpaka jJAnameM adhyAropa kara letA hai aura nirvikalpaka ke spaSTatva dharmakA savikalpaka mithyAjJAnameM adhyavasAya kara letA hai / granthakArakA nirUpaNa hai ki isa prakAra bauddhoM kA kahanA prazaMsanIya nahIM hai, kyoMki pRthak pRthak 1 svArtha vyavasAya ho rahA dekhA jAtA hai / kisI padArtha meM prakRtadharmakI bAdhA upasthita honepara phira kadAcit usa dharma dIkha jAnese vahAM usakA Aropa kara liyA jAtA hai / jaise japAkusumake sannidhAna se sphaTika meM raktimAkA Aropa kiyA jAtA hai, kintu sarvadA samyagjJAnoMke svArthavyavasAyakA jaba samvedana ho rahA hai to aisI dazA meM adhyAropa karanekA avakAza nahIM rahatA hai / anyathA koI bhI dharma kisIke AtmabhUta nahIM sagha sakeMge / AtmAke jJAnako, ghaTake rUpako, zadba ke kSaNika paneko, bhI yahAM vahAMse Aropita kara liye gaye kahanevAlekA mukha TeDA nahIM ho jAyagA / vyavahAra meM strI, putra, dhana, gRha, padArtha, kisIke gharU nahIM bana sakeMge / jhUThe Arope gaye yA curAye gaye hI mAna liye jAyeMge | -458 laiMgikAdivikalpasyAspaSTAtma tvopalaMbhanAt / yuktA nAkSavikalpAnAmaspaSTAtmakatoditA // 37 // anyathA taimirasyAkSajJAnasya bhrAMtatekSaNAta / sarvAkSasaMvido bhrAMtyA kinnorhyate vikalpakaiH // 38 // liMgajanya anumAnajJAna yA zrutajJAna Adi vikalpajJAnoMkA avizadapanA dekhanese indrijanya cuke haiN| arthAt vikalpajJAnoM ko bhI avizadasvarUpanA kahanA yukta nahIM hai, isapara hama kaha samIcIna jJAnakA svabhAva svaparanirNaya karanA hai| cAhe vaha sarvajJakA jJAna hoya aura bhale hI alpajJAnIkA sabase choTA jJAna vyaMjanAvagraha hI kyoM na hoya / TimaTimAte huye laghudIpakakA aura mahAprakAzaka sUryakA straparaprakAzapanA dharma ekasA hai| nizcayanavase saba jIvoMkI AtmAyeM ekasI haiM / tathA kucha jJAnoMko aspaSTa dekhakara sabhI jJAnoMko avizada nahIM kaho / anyathA yAnI anumAna ke samAna pratyakSajJAnako bhI yadi aspaSTa kaha diyA jAvegA taba to tamArA rogavAle taimirika puruSake cakSu indriyajanya jJAnakA bhrAntapanA dekhanese nirdoSa AMkhoMvAle anya sampUrNa jIvoMke indriyapratyakSoM kI bhI bhrAntirUpase tarkaNA kyoM nahIM kara lI jAya ? kyoMki vikalpa karanevAle bauddha sadRza
Page #473
--------------------------------------------------------------------------
________________ tasvArthacintAmaNiH 159 bhramI jIvoMko ekako dekhakara sabako vaisA jAnanekI Teva paDa gayI hai| bhAI vicAro to sahI,bhrAntajJAnoMkA bhalA samIcInajJAnoMke sAtha mela milAte rahanese koI lAbha nahIM nikalatA hai| sahabhAvopi godRSTituraMgamavikalpayoH / kinnakatvaM vyavasyaMti sveSTadRSTivikalpavat // 39 // pratyAsattivizeSasyAbhAvAcetsotra koparaH / tAdAtmyAdekasAmagyadhInatvasyAvizeSataH // 40 // yadi bauddha yoM kaheM ki nIla svalakSaNake nirvikalpaka aura savikalpaka jJAnoMkA sahabhAva yAnI sAtha sAtha utpatti honA ho rahA hai| ataH donoMke dharmokA parasparameM baTajAnA hokara ekapanekA Aropa ho jAtA hai / taba to hama jaina kahate haiM ki isa prakAra apane abhISTa ho rahe nIladarzana aura nIlavikalpoMke samAna vaha sahabhAva bhI godarzana aura azvavikalpoMmeM ekapanekA vyavasAya kyoM nahIM karA detA hai ! arthAt-nirvikalpakajJAna dhArAmeM huye pratyakSa godarzanameM savikalpakajJAna dhArAke avizada azvavikalpakA paraspara dharma baMTanA ho jAnA cAhiye / yadi bauddha yoM kaheM ki godarzana aura azvavikalpameM iSTa kI gayI vizeSa pratyAsatti nahIM hai| ataH ekake dharmakA dUsare meM Aropa nahIM hotA hai / kintu nIla skhalakSaNake darzana aura nIla vikalpameM vaha vizeSa pratyAsatti ekaviSayatva vidyamAna hai| ataH nirvikalpaka aura savikalpakA ekatva adhyavasAya ho jAtA hai / isa prakAra bauddhoMke kahanepara to hama kaheMge ki vaha vizeSapratyAsatti bhalA tAdAtmyasambandhake sivAya aura nyArI kyA ho sakatI hai| eka hI sAmagrIke adhInapanArUpa sambandha to donoM yAnI nIladarzana nIlavikalpa aura godarzana azvavikalpameM vizeSatArahita hokara vidyamAna hai / ataH eka sAmagrIke vaza rahanApana to niyAmaka nahIM ho sakA / hAM, tAdAtmya sambandhase saba nirvAha ho jAtA hai| tAdRzI vAsanA kAcidekatvavyavasAyakRt / sahabhAvAvizeSepi kayozciddagvikalpayoH // 41 // sAbhISTA yogyatAsmAkaM kSayopazamalakSaNA / spaSTatvekSavikalpasya heturnAnyasya jAtucit // 42 // phira bhI bauddha yadi apanI rakSAkI galIko jhAMka kara yoM kaheM ki tisa prakArako koI AtmAmeM lagI huI vizeSavAsanA hai, jo ki kinhIM kinhIM vizeSa darzana vikalpoMmeM hI ekatvake adhyavasAyako karatI hai| kintu godarzana, azvavikalpa, Adi sabhI darzanavikalpoMmeM sahabhAvake
Page #474
--------------------------------------------------------------------------
________________ tasvArthazlokavArtike samAnarUpa honepara bhI ekapanekA nirNaya nahIM karAtI hai / taba to hama jaina kaheMge ki yaha upAya acchA hai| hamAre yahAM bhI vaha kSayopazamasvarUpa yogyatA mAnI gayI hai| indriyajanya vikalpajJAnoMke spaSTapanameM vaha spaSTajJAnAvaraNa kSayopazamarUpa yogyatA hI kAraNa hai| anya anumAna, Agama bAna, yA bhrAntajJAnoMke spaSTatA nahIM karA sakatI hai / kyoMki anumAna Adi bAnoMmeM ApakI mAnI huI vAsanA aura hamArI mAnI huI vizadapanekA hetu yogyatA vidyamAna nahIM hai| tannirNayAtmakaH siddhovagraho vastugocaraH / spaSTAbhokSabalodbhUto'spaSTo vyaMjanagocaraH // 43 // tisa kAraNa siddha huA ki sAmAnya, vizeSAtmaka vastuko viSaya karanevAlA vyavasAya Aramaka avagraha jJAna hai, indriyoMkI sAmarthya se utpanna huA dravyarUpa vyakta arthako prkaashnevaal| arthAvagraha spaSTa hai aura avyakta ho rahe zabda, rasa, gandha, sparza, svarUpa vyaMjanako jAnanevAlA vyaMjana avagraha aspaSTa hai / spaSTatA aura aspaSTatAkA, saMbaMdha viSayase nahIM hai| kintu viSayI jJAnake kAraNa jJAnAvaraNa kSayopazama vizeSase hai| spaSTAkSAvagrahajJAnAvaraNakSayopazamayogyatA hi spaSTAkSAvagrahasya heturaspaSTAkSAvagrahajJA. nAvaraNakSayopazamalakSaNA punaraspaSTAkSAvagrahasyeti tata evobhayorapyavagrahaH siddhaH paropagamasya vAsanAdestadetutvAsaMbhavAt / / spaSTa indriyajanya avagrahajJAnakA AvaraNa karanevAle kauke kSayopazamarUpa yogyatA to niyamase indrijanya spaSTa avagrahakA kAraNa hai aura aspaSTaindriya avagrahajJAnake AvaraNa karmIkA kSayopazama kharUpa yogyatA to phira aspaSTa indriya avagrahakA hetu hai / isa prakAra tisa hI kAraNa artha, vyaMjana donoMkA bhI avagraha siddha ho jAtA hai| dUsare bauddha, advaitavAdI, Adi vidvAnoM dvArA mAnI gayI vAsanA, yugapatravRtti, indriya, avidyA, Adiko spaSTapana yA aspaSTapanako liye huye ho rahe indriyajanya usa avagraha matijJAnakI hetutAkA asambhava hai / yahAMtaka avagrahakA vicAra ho cukA hai| saMpatIhAM vicArayitumupakramyate / kimanidriyajaivAhosvidakSajaivobhaya jaiva vaiti / tatra aba prakaraNaprApta IhAkA isa samaya vicAra karaneke liye upakrama racA jAtA hai| kyA mana indriyase hI utpanna honevAlI IhA hai ! athavA kyA bahiraMga indriyoMse hI utpanna ho rahA IhAjJAna hai ! yA indriya anindriya donoMse utpanna ho rahA hI IhA jJAna hai ! isa prakAra prazna honepara unameMse eka eka vikalpakA vicAra karate haiN| nehAnidriyajevAkSavyApArApekSaNA sphuTA / vAkSavyApatyabhAvesyAH prabhavAbhAvanirNayAt // 44 //
Page #475
--------------------------------------------------------------------------
________________ tatvArthacintAmaNiH pahile vikalpa anusAra kevala manase hI utpamA duI hA nahIM hai| kyoMki samI indriyoMke vyApArakI apekSA rakhanevAlI IhA spaSTa pratIta ho rahI hai| AtmA aura indriyake nyApAra nahIM honepara usa IhAkI utpattike abhAvakA nirNaya ho rahA hai / arthAt-kevala manase hI hA utpana nahIM ho jAtI hai| kintu AtmA aura bahiraMga indriyAM bhI IhAkI utpattimeM nyApara karatI haiN| ataH ubhayajanyA IhA hai| na hi mAnasaM pratyakSamIhAstu spaSTatvAdazajJAnasamanaMtaramatyayasvAca nizcayAtmakamapi jAtyAdikalpanArahitamabhrAMtaM ceti kazcit / tadanizcayAtmakameva nirvikalpasyAbhrAMtasya ca nizcayAtmavirodhAdityaparaH / tanmatamapAkurvanAha / kevala mana indriyajanya pratyakSa hI IhA jJAna nahIM hai| kyoMki vaha IhAbAna spaSTapanA honeke kAraNa aura indriyajanya avagrahabAnake avyavahita uttaravartIjJAna honeke kAraNa nizcaya vAtmaka bhI hai| arthAt-mAnasa pratyakSake atirikta bhI savikalpaka, nizcaya Atmaka, anya IhAjJAna sambhavate haiN| yahAM koI kaha rahA hai ki vaha IDAzAna jAti, sambandha, zadvayojanA, Adi kalpanAoMse rahita hai aura bhrAntirahita hai " kalpanApoDhamabhrAnta pratyakSaM" isa prakAra koI tAthAgata vidvAn kaha rahA hai / tathA vaha IhAjJAna janizcayasvarUpa hI hai, nizcaya Atmaka nahIM hai / kyoMki bhrAntirahita nirvikalpaka jJAnako nizcayasvarUpa honekA virodha hai / isa prakAra koI dUsarA bauddha kaha rahA hai / unake matakA nivAraNa karate huye AcAryamahArAja samAdhAna kahate haiN| nApIyaM mAnasaM jJAnamakSavitsamanaMtaraM / nizcayAtmakamanyadvA spaSTabhaM tata eva naH // 45 // yaha IhAjJAna mana indriya janya mAnasa pratyakSa hI nahIM hai| kyoMki indriyajanya jJAnake avyaSahita uttarakAlameM IhAbAna utpanna hotA hai aura tisa hI kAraNa IhAjJAna nizcaya vAtmaka athavA anya bhI agRhItagrAhaka, pratipattAko apekSaNIya, samAropa niSedhaka Adi vizeSaNoMse yukta hai| hama syAdvAdiyoMke yahAM tabhI to IhAjJAna spaSTha prakAzanevAlA iSTa kiyA gayA hai| ataH vaha jhUThI kalpanArUpa nahIM hai| . tasya pratyakSarUpasya pramANena prsiddhitH| khasaMvedanatonyasya kalpanaM kimu niSphalam // 46 // sAMvyavahArika pratyakSasvarUpa ho rahe usa IhAjJAnakI pramANakarake prasiddhi ho rahI hai| isa kAraNa aura svasamvedana pratyakSase bhI IhAjJAna pratyakSasvarUpa ho rahA hai| ataH isa prakaraNameM anya kalpanArUpa jJAna kyoM vyartha mAnA jAtA hai ! IhAbAna hI paryApta hai|
Page #476
--------------------------------------------------------------------------
________________ 462 tattvArthazlokavArtike mAnasasmaraNasyAkSajJAnAdutpattyasaMbhavAt / vijAtIyAtprakalpayeta yadi tattasya janma te // 47 // tadAkSavedanaM ca syAtsamanaMtarakAraNam / manodhyakSasya tasyeva vailakSaNyAvizeSataH // 48 // yadi IhAko mana indriyajanya smaraNajJAna mAnA jAyagA to IhAkI bahiraMga indriyajanya jJAnoMse utpatti honA asambhava ho jAyagA / kyoMki indriyapratyakSajJAna se mAnasasmaraNakI jAti nyArI hai / taisA honepara yadi vijAtIya indriyajJAnase bhI usa mAnasasmaraNakI utpattiko tuma bauddhoM ke yahAM harSapUrvaka kalpita kara liyA jAvegA taba to mAnasapratyakSakA avyavahita pUrvavarttI kAraNa indriyajJAna ho skegaa| kyoMki tisa hI ke samAna vilakSaNapanA vizeSatAradditarUpase raha jAtA hai| arthAta -- bauddhoMne vijAtIyajJAnase bhinna jAtivAle jJAnakI utpatti nahIM mAnI thI / kintu aba to indriyajJAnase mAnasasmaraNarUpa IhAkI utpatti svIkAra kara lii| aisI dazAmeM mAnasa pratyakSakA kAraNa indriyapratyakSa bhI ho sakegA, bhale hI vaha bhinna jAtivAlA hoya / pratyakSatvena vaizadyavastugocaratAtmanA / sajAtIyaM manodhyakSamakSajJAnena cenmam // 49 // smaraNaM saMvidAtmatva saMtAnaikyena vastathA / kinna sidhyedyatastasya tatropAdAnakArakam // 50 // yadi bauddhoM kA yaha mantavya hoya ki paramArthavastuko vizadarUpase viSaya karalenApana dharmakI apekSAse mAnasapratyakSa bhI indriyajanyajJAna ke samAnajAtivAlA hai, taba to hama jaina kaheMge ki tumane jaise indriyapratyakSa aura mAnasapratyakSako pratyakSapanese sajAtIya mAna liyA hai, usI prakAra tuma bauddhoM ke yahAM jJAnasvarUpapana aura saMtAnake ekatvakI apekSAse smaraNa bhI indriyajJAnake sAtha samAnalakSaNatrAlA sajAtIya kyoM nahIM siddha ho jAya, jisase ki usa indriyajJAnako usa smaraNameM yA IhA jJAnameM upAdAnakAraNapanA bana jAyagA, arthAt -- smaraNa yA IhAkA upAdAna kAraNa indriyajanya jJAna ho sakatA hai / jJAnapanese sajAtIyatA hai / sajAtIyAt sajAtIyamutpadyate na tu vijAtIyAt // anyathA na manodhyakSaM smaraNena salakSaNaM / asyopAdAnatApAyAdityanarthakakalpanam // 51 // anyathA yAnI ukta prakArase sajAtIyapanakA yadi nirvAha nahIM kiyA jAyagA to smaraNake sAtha sajAtIya mAnasa pratyakSa nahIM ho sakegA / aisI dazA meM isa mAnasapratyakSako smaraNakI upAdAna
Page #477
--------------------------------------------------------------------------
________________ ... taravAyAcantAmANa trAmANaH kAraNatAkA abhAva ho jaaygaa| ataH indriyajJAna aura smaraNake bIcameM mAnasapratyakSakI kalpanA karanA vyartha paDA / indriyajJAnase avyavahitakAlameM upAdeyabhUta smaraNa upaja jaavegaa| smaraNAkSavidobhinno saMtAnau cedanarthakam / manodhyakSaM vinApyasmAtsmaraNotpattisaMbhavAt // 52 // akSajJAnaM hi pUrvasmAdakSajJAnAdyathodiyAt / smRtiH smRtestathAnAdikAryakAraNatehazI // 53 // yadi bauddha yoM kaheM ki smaraNajJAna aura indriyajJAnakI do santAna bhinna bhinna cala rahI haiN| ataH smaraNakA upAdAna kAraNa indriyajJAna nahIM hotA hai / taba to hama jaina kahate haiM ki tumhAre yahAM mAnasapratyakSakI kalpanA karanA vyartha rhaa| kyoMki isa mAnasapratyakSake vinA mI smaraNa jJAnakI santAna dhArA anusAra smaraNakI utpati honA sulabhatAse sambhava jAtA, hai / jisa prakAra apanI santAnarUpa laDIke anusAra indriyajanya jJAna apane pahile indriyajJAnarUpa upAdAnase utpanna ho jAvegA, usI prakAra smRtijJAna bhI apanI santAnameM paDe huye pahileke smaraNarUpa upAdAnase upaja jAyagA / isa prakArako kAryakAraNatA tumhArI mAnyatA anusAra anAdi kAlase calI A rahI hai| saMtAnaikye tayorakSajJAnAtsmRtisamudbhavaH / pUrvaM tadvAsanAyuktAdakSajJAnaM ca kevalAt // 54 // . yadi bauddha mahAzaya una indriyajJAna aura smaraNajJAnakI ekasantAna svIkAra kara leMge taba to indriyajJAna svarUpa upAdAnase smRtikI utpatti bhale ,prakAra ho sakatI hai| vAsanArahita kevala pUrvake akSajJAnase indriyajJAna utpanna hogA aura pUrvakAlakI usakI vAsanAse sahita ho rahe viziSTa akSajJAnase smaraNajJAna utpanna ho jAyagA, yaha upAya acchA hai| saha smRtyakSavijJAne tataH syAtAM kadAcana / saugatAnAmiti vyarthaM manodhyakSaprakalpanaM // 55 // .. pUrvavicAra anusAra bauddha yadi smaraNa aura indriyajJAnakI santAnadhArAyeM do mAneMge taba to bauddhoMke yahAM tina do santAnoMse kabhI kabhI smaraNa aura akSajJAna sAtha sAtha ho jAveMge / isa prakAra madhyameM mAnasapratyakSakI saukaryake liye kalpanA karanA vyartha pddaa| .. syAdvAdinAM punrjnyaanaavRtticchedvishesstH| . samAnetaravijJAnasaMtAno na virudhyate // 56 //
Page #478
--------------------------------------------------------------------------
________________ tatvArtha zokavArtika hama syAdvAdiyoMke yahAM to phira koI virodha nahIM AtA hai| kAraNa ki jJAnAvaraNakarmake kSayopazama vizeSase sajAtIya aura vijAtIya jJAnoMkI santAna bana jAtI hai / indriyavAnake uttara kAlameM smaraNa AvaraNakA kSayopazama honepara usase smaraNajJAna ho jAtA hai| aura indriya AvaraNakA kSayopazama honepara indriyajJAnase indriyajJAna upaja baiThatA hai| eka caitanyakI dhArApara pratipakSI kauke kSayopazama yA kSaya anusAra aneka sajAtIya vijAtIyajJAna vyakta hote rahate haiN| avadhijJAna, zrutajJAnakA upAdAna ho jAya aura zrutajJAna manaHparyayakA upAdAna ho jAya tathA zrutajJAnase kevalajJAna upAdeya ho jAya, koI virodha nahIM AtA hai| sahodara bhAIyoMmeM virodha honA garhaNIya, lajjAjanaka aura anucita hai| ___ nanvevaM parasyApi samAnetarajJAnasaMtAnaikatvamadRSTavizeSAdevAviruddhamatolajJAnasamanaMtarapratyayaM nizcayAtmakaM mAnasapatyakSaM sidhyatItyabhyupagamepi vaNamAha / koI madhyavartI taTastha vidvAn bauddhoMkA pakSapAtakara aksAraNa karatA hai ki isa prakAra syAdvAdiyoMke anusAra to dUsare bauddhoMke yahAM bhI puNyapAparUpa adRSTa vizeSase hI sajAtIya vijAtIya jAnoMkI saMtAnakA ekapanA aviruddha ho jAo arthAt ekasantAnameM hI adRSTa anusAra kramase sajAtIya vijAtIya jJAna utpanna ho jAyeMge / isase indriyajanya bAnako avyavahita pUrvavartI kAraNa mAnakara nizcayasvarUpa mAnasapratyakSakI utpatti siddha ho jAtI hai / isa prakAra svIkAra karanepara bhI dUSaNa AtA hai / usako spaSTa karate hue AcArya mahArAja kahate haiN| pratyakSaM mAnasaM svArthanizcayAtmakamasti cet / spaSTAbhamakSavijJAnaM kimarthakyAdupeyate // 57 // - yadi bauddhoMke yahAM apanA aura arthakA nizcaya karAnevAlA mAnasapratyakSa abhISTa kara liyA hai to spaSTa prakAza rahA indriyajanya nirvikalkajJAna bhalA kisa prayojanakI apekSAse svIkAra kiyA jA rahA hai ? btaao| svaparakA nirNaya karanevAle mAnasa pratyakSake mAna cukanepara usake pUrvameM indriyajanya nirvikalpaka jJAna mAnanA chiriyAke galeke thanasamAna vyartha hai| akSasaMvedanAbhAve tasyotpattau virodhataH / sarveSAmaMdhatAdInAM kRtaM tatkalpanaM yadi // 58 // tadAkSAnidriyotpAdyaM svArthanizrayanAtmakaM / rUpAdivedanaM yuktamekaM khyApayituM satAm // 59 //
Page #479
--------------------------------------------------------------------------
________________ tatvArthacintAmaNiH 465 bauddha kahate haiM ki nirvikalpaka pratyakSa mAnanA vyartha nahIM hai| indriyajanya nirvikalpaka jJAnake nahIM honepara usa mAnasapratyakSakI utpattimeM virodha paDa jAyagA / indriyapratyakSake vinA sabhI andhe bahire, Adi indriyavikala jIvoMke bhI mAnasapratyakSa ho jAnekA prasaMga ho jAyagA / ataH usa indriyapratyakSakI kalpanA karanA saphala hai| andhe, bahiroko indriyapratyakSa nahIM honeke kAraNa mAnasa pratyakSa bhI nahIM ho pAtA hai / AcArya kahate haiM ki yadi bauddha yoM kaheMge taba to indriya aura anindriyase utpatti karane yogya aura svArthIkA nizcaya karanAsvarUpa aisA eka jJAnarUpa, rasa, sukha, Adiko viSaya karanevAlA mAna lenA yukta hai / sajjana puruSoMko ukta prakArakA jJAna niHzaMka hokara prasiddha kara denA cAhiye / arthAt -indriya anindriyoMse utpanna ho rahe aura svArthIkA nizcaya karAnevAle tathA rUpa Adiko viSaya karanevAle eka matijJAnakI DoMDI pITa denI cAhiye / . yathaiva hyakSavyApArAbhAve mAnasamatyakSasya nizcayAtmakasyotpattau jAtyaMdhAdInAmapi tadutpattiprasaMgAdaMghabadhiratAdivirodhastathA manovyApArApAyepyakSajJAnasyotpatirviguNamanaskasyApi tadutpattiprasaMgAva manaskArApekSatvaviroSa ityakSamanopekSamakSabAnamakSamanopekSatvAdeva ca nizcayAtmakamastu kimanyena mAnasapatyakSeNa / indriya vyApArake nahIM honepara nizcaya Atmaka mAnasapratyakSakI utpatti mAnanemeM janmAndha, janmabadhira, unmatta Adi jIvoMko bhI rUpa, zabda, sukha, Adike jJAnajanya una, mAnasapratyakSoMkI utpatti ho jAnekA prasaMga AvegA / ataH andhapana, bahisapana, pAgalapana, Adi vyavahArakA virodha hogaa| yaha jisa hI prakAra bauddhoMdvArA virodha uThAyA jAtA hai, usI prakAra hama syAdvAdI bhI virodha de sakate haiM ki manake vyApAra vinA bhI yadi indriyajanya jJAnakI utpatti mAnI jAyagI to amanaska yA anyagatamanaska athavA vibhrAntamanaska jIvake bhI usa indriyajJAnakI utpatti ho jAnekA prasaMga hogA, taba to jagat meM prasiddha ho rahe manakI jJAna sukhAdikameM tatparatAkI apekSA rakhanekA virodha hogaa| isa kAraNa akSa aura manakI apekSA rakhanevAlA hai (sAdhya ), indriyajJAna (pakSa ) lokaprasiddha akSa aura manakI apekSA rakhanevAlA hI honese ( hetu ) tathA isa hI kAraNa vaha eka matijJAna nizcaya Atmaka bhI ho jAo / isa prakAra sadha jAnepara phira anya nirvikalpaka mAnasa pratyakSake mAnanese kyA lAbha hai ? ataH indriya aura anindriyajanya jJAnoMse utpanna huA IhAjJAna mAnanA caahiye| nanu yadyekamevedamiMdriyAnindriyanimittarUpAdijJAnaM tadA kayaM kramatovagrahAsvabhAvauM parasparaM bhinnau syAtAM nocetkathamekaM tdvirodhaaditytrocyte| .. koI vidvAn zaMkA karatA hai ki jainasiddhAntameM yaha indriya aura anindriyarUpa nimittoMse utpana huA rUpa, sukha AdikA jJAna yadi eka hI mAnA gayA hai, taba to kapase hote huye mAne gaye avagraha aura IhAsvarUpa jJAna parasparameM bhinna kaise ho sakeMge ! batAo, yoM to ve avagraha, IhA, 59
Page #480
--------------------------------------------------------------------------
________________ 466 tattvArthazlokavArtike bhinna nahIM hokara abhinna ho jAyaMge aura yadi Apa jaina unako abhinna na mAnoge yAnI svasiddhAnta anusAra bhinna bhinna mAnate rahoge to phira una jJAnoMke eka matijJAna kaise kaha sakoge ? kyoMki bheda aura ekatvakA virodha hai, isa prakAra jijJAsA honepara yahAM AcArya mahArAjadvArA samAdhAna kahA jAtA hai / kramAdavagrahehAtmadravyaparyAyagocaraM / jIvasyAvRtivicchedavizeSakramahetukam // 60 // tatsamakSetaravyaktizaktyekArthavadekadA / na viruddhaM vicitrAbhajJAnavadvA pratItitaH // 61 // jJAnAvaraNake kSayopazamavizeSake kramako hetu mAnakara utpanna huye tathA dravya aura paryAyako viSaya karanevAle avagraha, IhAsvarUpa jJAna jIvake ( meM ) kramase utpanna ho jAte haiN| una avagraha Adi jJAnoMmeM eka hI samaya svagrahaNakI apekSAse pratyakSapanA aura viSaya aMzakI apekSAse parokSapanA viruddha nahIM hai| tathA upayogarUpa vyakti aura yogyatArUpa zaktiyukta eka arthasahitapanA bhI viruddha nahIM hai / kyoMki nIla, pIta, Adi vicitra pratibhAsanevAle citrajJAnake samAna avagraha, IhA, AdikI taisI pratIti ho rahI hai / sautrAntika athavA jJAnAdvaitavAdI bauddhoMke mata anusAra ye tIna dRSTAnta samajhanA cAhiye / bauddhoMne zuddhajJAna aMzako pratyakSa mAnA hai / aura vedya, vedaka, samvitti, aMzoMko itara yAnI parokSa mAnA hai / tathA zuddhajJAna advaitavAdiyoMne jJAna aMzakI vyakti mAnI hai| aura vedya, vedaka, samvitti, aMzoMke viveka yAnI pRthakbhAva ( abhAva ) kI jJAnameM zakti mAnI hai| sAMkhyoMne bhI prakRtirUpa eka arthako eka hI samaya zakti aura vyaktirUpa mAnA hai| evaM aneka AkArarUpa pratibhAsoMse yukta ho rahA jJAna bhI bauddhoMne iSTa kiyA hai / ina dRSTAntoMse avagraha, IhA Adiko dravyaparyAyasvarUpa arthako grahaNa karanevAlA eka matijJAnapanA aviruddha sAdha diyA hai| pratyakSaparokSavyaktizaktirUpamekamartha vicitrAbhAsaM jJAnaM vA svayamaviruddhaM yugapadabhyupagacchan kramato dravyaparyAyAtmakamartha parichiMdadavagrahehAsvabhAvabhinnamekaM matijJAnaM viruddhamudbhAvayatIti kathaM vizuddhAtmA ? tadazakyavivecanasyAvizeSAt / na hyekasyAtmano varNasaMsthAnAdivizeSaNadravyatadvizeSyagrAhiNAvagrahehApratyayau svahetukramAkramazo bhavannA vAtmAMtaraM netuM zakyau saMtau zakyavivecanau na syAtAM citrajJAnavat tathA pratIteravizeSAt / ___ ghaTa nAmake eka hI padArthako vyaktikI apekSAse pratyakSasvarUpa aura usI samaya usakI atIndriya zaktiyoMkI apekSAse parokSasvarUpa eka hI samayameM jo mImAMsaka svIkAra kara rahA hai, athavA yugapat nIla, pIta, Adika vicitra pratibhAsavAle eka citrajJAnako jo bauddha aviruddha svayaM svIkAra kara rahA hai, kintu dravya aura paryAyasvarUpa arthako kramase jAna rahe aura avagraha, IhA
Page #481
--------------------------------------------------------------------------
________________ tattvArthacintAmaNiH rUpa svabhAvoMse bhedabhAvako prApta ho rahe eka matijJAnake Upara virodha doSakA udbhAva karA rahA hai / isa prakAra pakSapAtagrasta prativAdI kaise vizuddha AtmAvAlA kahA jA sakatA hai ? usa eka hI prakArakI ghI, cAvala, khAMDa Adi vastuoM se apanI dUkAnakI saudAko baDhiyA aura dUsareke mAlako ghaTiyA batAnevAle hIna vaNikkI AtmA jaise dUSita hai| vizuddha nahIM hai| usI prakAra aneka dharma Atmaka eka vastuko aneka prativAdI apane gharameM svIkAra kara rahe haiM / mImAMsaka yA sAMkhya vidvAn zakti vyaktirUpa ho rahe eka padArthako mAnate haiM / naiyAyika paNDita samUhAlambana eka jJAnako svIkAra karate haiM / vaizeSika dhImAn sAmAnyakA vizeSasvarUpa ho rahe pRthivItva yA ghaTatva padArthako eka mAnate haiM / bauddha vRddha bhI citrajJAnakI svIkRti cAhate haiM / jJAna advaitavAdI mahApaNDita to eka jJAnako yugapat pratyakSa parokSapanese gA rahe haiN| kintu dravya, paryAyasvarUpa eka arthako jAnanevAle avagraha, IhAsvarUpa eka matijJAnameM virodha doSa uThA rahe haiN| bhalA yaha bhI koI nyAyasaMgata vyavahAra kahA jA sakatA hai ? jisa prakAra bhinna bhinna pRthaka karanekI azakyatA citrajJAna Adi padArthoMmeM hai, vaise hI azakyavivecanA avagraha, IhA svabhAvavAle matijJAnameM bhI hai| eka devadatta AtmAke apane apane hetuoMke krama anusAra krama kramase ho rahe aura varNa, saMsthAna, racanA, UMcApana, Adi vizeSaNarUpa paryAya aura una paryAyoMse sahita ho rahe vizeSyadravyako grahaNa karanekI TevavAle ye avagraha IhA svarUpa do jJAna ( kartA ) anya jinadatta, pArzvadatta, Adi AtmAoMmeM prApta karAneke liye zakya ho rahe nahIM hai / eka AtmAke eka matijJAnasvarUpa avagraha, IhA, jJAna citrajJAnake samAna pRthak karane yogya nahIM ho skeNge| avagraha, IhAjJAna aura citrajJAnameM tisa prakArakI pratIti honekA koI vizeSa ( bheda ) nahIM hai / eka padArtha aneka dharma Atmaka ho rahA hai| isa siddhAntako hama kaI bAra nirNIta kara cuke haiM / kintu punaH punaH prativAdiyoMke zaMkApizAcinI prasta ho jAnese unakI bAra bAra cikitsA karanI paDatI hai / syAdvAda siddhAntakA rahasya pratIta ho jAnepara to akhila siddhiyAM prApta ho jAtI haiN| kathaM punaravAyaH syAdityAha / eka matijJAnake avagraha, IhA, bhedoMko hama samajha cuke haiN| aba Apa batAIye ki phira tIsarA avAya matijJAna kisa prakArakA hogA ! isa prakAra pratipAdyakI jijJAsA honepara zrI vidyAnandasvAmI avAyakA lakSaNa kahate haiN| ... avagrahagRhItArthabhedamAkAMkSatokSajaH / spaSTovAyastadAvArakSayopazamatotra tu // 62 // saMzayo vA viparyAsastadabhAve kutazcana / . tenehAto vibhinnosau saMzItibhrAMtihetutaH // 63 //
Page #482
--------------------------------------------------------------------------
________________ 468 tasvArthazlokavArtike - avagrahajJAnase gRhIta ho cuke arthake vizeSa aMzoMkI AkAMkSA karanevAle IhAjAnase utpanna ho rahA nirNaya Atmaka spaSTa avAyajJAna hai / vaha avAyajJAna indriyoMse janya hai aura isa prakaraNameM grahaNa kiyA gayA avAyajJAna to usa avAyako AvaraNa karanevAle karmoMke kSayopazamase honevAlA liyA gayA hai / usa avAyajJAnake nahIM honepara IhAjJAnase jAna liye gaye usa Ihita viSayameM kisI kAraNase saMzaya yA viparyayajJAna ho sakate haiM / tisa kAraNa saMzaya aura viparyayake nimittakAraNa ho rahe IhAjJAnase vaha avAyajJAna sarvathA minna hai / arthAt-manuSyakA avagraha ho cukanepara dakSiNa dezIya yA uttaradezIyakI zaMkA upasthita ho jAnepara yaha manuSya dakSiNI honA cAhiye aisA IhAjJAna utpanna hotA hai| kintu IhAjJAnase vaha saMzaya sarvathA dUra nahIM ho sakA hai| uttarIko dakSiNI kaha diyA gayA hoya aisA viparyaya ho jAnA bhI sambhava rahA hai / isa viparyayajJAnakA nirAsa bhI IhAse nahIM ho sakA hai| kintu avAyajJAnase saMzaya aura viparyaya donoMkA nirAsa kara diyA jAtA hai| yoM apane apane niyata viSayoMmeM to avagraha, IhA jJAna bhI vyavasAya Atmaka haiN| vizeSa aMzoMke bhI nirNaya karAdenakA ThekA unhoMne nahIM le rakhA hai| padArthoMmeM aneka vizeSa aMza to aise paDe hue haiM ki jina artha paryAyoMko avAya, dhAraNA, mahAdhAraNA to kyA, kevalajJAnake atirikta anya koI bhI jJAna nahIM jAna sakatA hai / viparItasvabhAvatyAtsaMzayAdhanibaMdhanaM / avAyaM hi prabhASate kecid dRDhataratvataH // 64 // saMzaya, viparyaya, jJAnoMke viparIta svabhAvavAlApana honese . avAyajJAna saMzaya Adika jJAnoMkA kAraNa nahIM hai / kyoMki vaha avAyajJAna atyanta adhika dRDhakharUpa hai| dRDha avAya ho jAnepara pole saMzaya AdikI utpatti honA asambhava hai / isa prakAra koI vidvAn prakRSTa bhASaNa karate haiN| hamako bhI vaha iSTa hai / ataH una samAnadharmA sajanoMke prati hamArA sapramoda sAdara vyavahAra hai| akSajJAnatayA tvaikyamIhayAvagraheNa ca / yAtyavAyaH kramAtmusastathAtvena vivartanAt // 65 // indriyajanyajJAnapanA-svarUpakarake avagraha aura IhAke sAtha avAyajJAna ekatAko prApta ho jAtA hai / kAraNa ki cetana AtmAkA krama kramaseM tisa prakAra avagraha, IhA, avAyapanekarake pariNamana hotA rahatA hai| vicchedAbhAvataH spaSTapratibhAsasya dhAraNA / paryaMtasyopayuktAkSanarasyAnubhavAtsvayam // 66 //
Page #483
--------------------------------------------------------------------------
________________ tatvArthacintAmaNiH 469 avagraha Adi jJAnoMkA viccheda karanevAle karmoke kSayopazamarUpa abhAva ho jAnese avagraha Adika dhAraNAparyanta spaSTa pratibhAsanevAle jJAnoMkA svayaM taisA anubhava ho rahA hai / ataH akSarUpa AtmA yA indriya aura AtmAko kAraNa mAnakara avagrahaM AdikakA AtmalAbha karanA upayogI hai / arthAt -- indriya aura AtmAkI sahAyatAse tathA kramakarake huye kSayopazama anusAra avagraha, IhA, avAya aura dhAraNA ina jJAnoMkA utpAda hote huye spaSTa pratibhAsa ho rahA hai / nanu ca yatraivAvagrahagRhItArthasya vizeSapravartanamIhAyAstatraivAvAyasya dhAraNAyAzca tato nAvAyadhAraNayoH pramANatvaM gRhItagrahaNAditi parAkUtamanUdya pratikSipannAha / yahAM kisI prativAdIkA svamantavya anusAra AmaMtraNa hai ki jisI arthako avagrahame gRhIta kiyA hai, usI gRhIta ho cuke artha ke vizeSa aMzoMmeM IhA jJAnakI pravRtti hai| yahAMtaka to pramANapakA nirvAha hai / kintu jahAM hI IhAjJAnakI pravRtti hai, vahAM hI avAyajJAna pravarta rahA hai / aura jisI gRhIta arthameM avAyajJAnakI pravRtti rahI hai, usImeM dhAraNAkA vizeSa pravartana mAna liyA hai / tisa kAraNa avAya aura dhAraNAko pramANapanA nahIM ho sakatA hai| kyoMki ina donoM jJAnoMne gRhIta viSayako hI grahaNa kiyA hai / isa prakAra dUsare prativAdiyoMke saceSTa kathanakA anuvAda kara usakA khaNDana karate huye zrIvidyAnanda AcArya prarUpaNa karate haiM / avAyasya pramANatvaM dhAraNAyAzca neSyate / samIhite svArthe gRhItagrahaNAditi // 67 // sadAnumApramANatvaM vyApriyAcata eva te / ityuktaM smaraNAdInAM prAmANyapratipAdane // 68 // samIcIna IhAjJAnake dvArA vicAra liye gaye svakIya arthameM avAya aura dhAraNAjJAnoMkI pravRtti ho rahI hai / isa kAraNa gRhItakA grahaNa karanese abAya aura dhAraNAko yadi pramANapanA nahIM iSTa kiyA jAyagA, taba to tumhAre yahAM anumAnapramANa bhI tisa hI kAraNa apramANapanakA vyApAra kara baiThegA, yAnI anumAna bhI apramANa ho jAyagA / kyoMki vaha anumAna bhI vyAptijJAnase gRhIta ho cuke viSaya meM vyApAra karatA hai / isa bAtako hama smaraNa tarka Adi jJAnoMko pramANapanA pratipAdana karate samaya kaha cuke haiM / arthAt - sAmAnyarUpa se pUrvapramANa dvArA gRhIta ho cuke mI viSayoMke vizeSa deza, kAla, avasthA, vyaktipanA, Adi dharmokI viziSTatAse gRhIta nahIM huye arthako jAnanevAle smaraNa, pratyabhijJAna, tarka, anumAnajJAna haiM / ataH pramANa haiM / paNDitakA carvitakA carvaNa, bhuktakA bhojana, gRhItakA grahaNa, tabhItaka doSa hai, jabataka ki vaha sAkSAt avyavahita rUpase hoya / paramparAse yA kucha navIna vizeSatAoMkA veza ( pozAka) pahina - paThana,
Page #484
--------------------------------------------------------------------------
________________ 470 tattvArthazlokavArtike . nese to nUtana vastu ho jAneke kAraNa vaha doSa nahIM ginA jAtA hai / cANDAlase sAkSAt sparza ho jAnA doSa hai / kintu bhUmi, kSetra, gRhakA vyavadhAna ho jAnepara paramparAse krUrakarmA cANDAlakA sparza utanA doSa nahIM ginA jAtA hai / aMgIkA paisA yA nAjake chUjAnepara bhI koI koI snAna nahIM karate haiN| dRSTapadArtha bhI samAropa ho jAnese adRSTake samAna ho jAtA hai / isI prakAra gRhIta ho cuke arthameM bhI vizeSa vizeSAMzoMko grahaNa karanevAle avAya, dhAraNA, jJAna pramANa haiN| sarvathA navInatA to vismayakarI aura bhayAvaha hai| satyapi gRhItagrAhitvevAyadhAraNayoH svasminnarthe ca pramANatvaM yuktamupayogavizeSAt / na hi yathehAgRhNAti vizeSa kadAcitsaMzayAdihetutvena tathA cAvAyaH tasya dRDhataratvena sarvadA saMzayAyahetutvena vyApArAt / nApi yathAvAyaH kadAcidvismaraNahetutvenApi tatra vyApriyate tathA dhAraNA tasyAH kAlAMtarAvismaraNahetutvenopayogAdIhAvAyAbhyAM dRDhatamatvAt / prapaMcato nizcitaM caitatsmaraNAdipramANatvaprarUpaNAyAmiti neha pratanyate / gRhItakA grAhakapanA hote huye bhI avAya aura dhAraNA jJAnoMkA sva aura artha viSayako jAnanemeM pramANapanA mAnanA yukta hai| kyoMki vizeSa upayoga utpanna ho rahA hai| jina aMzoMko avagraha, IhA jJAnoMne chuA bhI nahIM thA, unameM avAya aura dhAraNAjJAna vizeSa upayoga karA rahe haiN| jisa prakAra IhAjJAna artha ke vizeSako kabhI kabhI saMzaya, viparyaya Adike kAraNapane karake jAna rahA hai, tisa prakAra avAya nahIM jAnatA hai / kyoMki vaha avAyajJAna apane viSayako jAnanemeM atidRDha hai| isa kAraNa sabhI kAloMmeM saMzaya AdikA hetu nahIM ho karake avAya apane viSayako jAnane meM vyApAra kara rahA hai / arthAt-IhAjJAna ho karake bhI usa viSayameM saMzaya, viparyaya utpanna ho sakate haiN| kintu avAya ho jAnepara usa viSayameM kadAcit bhI ( sarvadA ) saMzaya viparyaya nahIM ho pAte haiM / kyA yaha vizeSatA kama hai ! tathA dhAraNAmeM bhI yoM hI lagAnA ki jisa prakAra avAyajJAna kabhI kabhI vismaraNakA kAraNa honepanase bhI usa arthako jAnanemeM vyApAra kara rahA hai, usa prakAra dhAraNAjJAna vyApAra nahIM kara rahA hai / kyoMki vaha dhAraNAjJAna to kAlAntaroMmeM nahIM vismaraNa hone denekA hetu hai| isa kAraNa abAyajJAnase dhAraNAjJAnadvArA vizeSa upayoga jJAna huaa| ataH yaha dhAraNAjJAna avagraha, IhAjJAnoMse vajrakIlake samAna ThukA huA atyadhika dRDha ho rahA hai| yaha vizeSatA to baDI puSTa hai / isa viSayako hama smaraNa Adi jJAnoMke pramANapanakA prakRSTa kathana karaneke avasarameM vistArase nizcita karA cuke haiN| isa kAraNa yahAM adhika vistAra nahIM kiyA jAtA hai / jitanA kucha navIna prameya kahA thA, usako yahAM prakaraNameM kahakara tumako agRhIta jJeyakA grahaNa karA diyA gayA hai| jaise ki viSayoMko jAnanemeM raha gaI truTiko agRhItakA grahaNa kara avAyaM aura dhAraNAjJAna pUrNa karA dete haiM /
Page #485
--------------------------------------------------------------------------
________________ tattvArtha cintAmaNiH 471 isa sUtrakA saaraaNsh| isa sUtrabhASyake prakaraNoMkA sthUlarUpase paricaya yoM hai ki sabase prathama matijJAnake niti ho cuke prakAroMkA bheda nirNayArtha sUtrakA avatAra huA batAyA hai / pazcAt avagraha AdikA nirdoSa lakSaNa kahakara matijJAnake sAtha samAnAdhikaraNapanA sAdhA gayA hai| advaitavAdiyoMkA nirAkaraNa kara medavAnadvArA spaSTa pratibhAsa honA batAyA hai| sabhI jJAna sAmAnya vizeSa Atmaka vastuko viSaya karate haiN| akele sat sAmAnyakA hI nirbAdha jJAna nahIM hotA hai| bauddhoMkA svalakSaNa ko jAnanevAlA nirvikalpaka pratyakSa bhI pAramArthika nahIM hai| jaba ki padArtha aneka dharmasvarUpa haiM, to AtmA kSayopazamake anusAra avagraha Adi dvArA aMzI, aMza, upAzAMko yathAyogya jAnatA rahatA hai / darzana upayogase avagraha jJAna nyArA hai / ye avagraha Adika jJAna sadA kramase hI hote haiN| AkAMkSAse kucha milA huA IhAjJAna aura saMskArarUpa dhAraNAjJAna svasamvedana pratyakSase pramANarUpa jAne jA rahe haiM / AtmAkA caitanya AtmAke anya guNoMpara chApa mAratA rahatA hai| sAMkhyoMkA avagraha Adiko prakRtikA pariNAma mAnanA ThIka nahIM hai| dUra padArthameM kramase hote huye jAne jA rahe avagraha Adike samAna nikaTa dezameM avagraha AdikoMkA kramase honA sUkSma jJAniyoMko anubhUta ho rahA hai| savikalpaka avagraha jJAna pramANa hai| usake sAkSAt phala svArthanirNaya aura paramparAse IhAjJAna, hAna Adi buddhiyAM haiM / pramANa aura phalakA kathaMcit bheda, abheda, iSTa kiyA hai| nirvikalpaka aura savikalpaka jJAnoMkA yA svalakSaNa aura vikalpya viSayoMkA ekatvAdhyavasAya honA azakya hai / yahAM vizeSa vicAra kiyA gayA hai| viziSTa kSayopazamake anusAra jJAnameM spaSTatA, aspaSTatA, A jAtI haiN| isa kAraNa avagraha Adika spaSTa jJAna haiM / sAMvyavahArika pratyakSa ho sakate haiN| hAM, vyaMjanAvagraha aspaSTa honese parokSa hai| mana indriyase hI IhA nahIM hotI hai kiMtu anya indriyoMse bhI IhAjJAna hotA hai / isa avasarapara bauddhoMke sAtha acchI carcA kI gaI hai| iMdriya aura manase utpanna huye avagraha, IhAjJAna, AtmAkI kramase utpanna huI bhinna bhinna paryAyeM haiM / kintu ye saba paryAyeM eka matijJAnasvarUpa haiN| tabhI to tat aise uddezyadalake ekavacana matijJAnake sAtha " avagrahahAvAyaH dhAraNAH " isa vidheyadalake bahuSacanakA sAmAnAdhikaraNya bana jAtA hai| sabhI prativAdiyoMne bhinna bhinna DhaMgoMse anekAntakI zaraNa pakaDI hai| saMzaya aura viparyayajJAnoMkA nirAkaraNa karatA huA spaSTa avAyajJAna hai / IhAse itanA kArya nahIM ho sakatA hai / AvaraNoMkA vizeSa apagama ho jAnese dRDhatarajJAna hotA hai| Aya aura dhAraNA kathaMcit agRhItagrAhI haiM / zvetAmbara logoMne pramANake lakSaNameM apUrvArtha vizeSaNa nahIM DAlA hai| unakA anubhava hai ki sampUrNapadArtha bhaviSyameM eka eka samaya pIche navIna navIna paryAyoMko dhArate rahate haiM / ataH sabhI apUrvArtha haiM / dahIko jamA huA kaha denese koI prayojana nahIM sAdhatA hai / isapara hama digambara sampradAyavAloMkA kahanA hai ki
Page #486
--------------------------------------------------------------------------
________________ 472 tattvArtha lokavArtike padArtha to navIna utpanna ho jAte haiM, kintu jJAna dvArA usa navInatAkA grahaNa nahIM honepara dhArAvAhika ho jAne se vaha jJAna apramANa ho jAtA hai / viSayake anusAra viSayIko ho jAnekI vyavasthA nahIM hai / ataH pramANake lakSaNameM apUrva vizeSaNakA prayoga karanA vyabhicAra doSakI nivRttike liye saphala hai| kisI viSaya meM IhAjJAna ho cukanepara bhI saMzaya Adika uTha sakate haiM kintu avAyajJAna ho jAnepara saMzaya, viparyayako avasara nahIM milatA hai| tathA kisI viSayakA avAya ho jAnepara bhI kAlAntara meM vaha viSaya bhUlA jA sakatA hai / kintu dhAraNAjJAna ho jAnepara kAlAntaroMmeM vismaraNa nahIM hone pAtA hai / kSayopazama anusAra tAratamyako liye huye jaisI jaisI dhAraNA hogI tadanusAra eka minaTa, eka ghaNTA, eka dina, eka mAsa, varSabhara, janmataka, janmAntaroMtaka bhI udbodhaka kAraNa milane para pIche smaraNa ho jAtA hai / isa prakAra sAmAnya vizeSa Atmaka vastumeM kramase ho rahe avagraha, IhA, avAya, dhAraNAjJAna haiN| ye saba matijJAna haiM / ekadezavizada honese nyAya granthoM meM sAMvyavahArika pratyakSa mAne gaye haiM / vastutaH ye sabhI jJAna parokSa haiM / sadA locanAdarzanAtsyuH krameNA''tmanovagrahehAdi saMvedanAni / matijJAnaharmyastha susthambhatulyAnyupAdAna hAnAmapekSAphalAptyai // 1 // -x matijJAnake vizeSa prabhedoMkA nirUpaNa karaneke liye zrIumAsvAmI mahArAja bhavyajIvoMko tatvajJAnArtha solahavAM sUtrarUpa prasAda bAMTate haiN| bahu bahuvidhakSiprAnimRtAnuktadhruvANAM setarANAm // 16 // bahuta adhika vastu yA bahuta saMkhyAvAlI vastu aura bahuta prakArakI vastuyeM tathA zIghra athavA sampUrNa nahIM nikale huye, nahIM kahe gaye aura nizcala tathA inase itara arthAta thoDe yA eka evaM eka prakAra yA alpaprakAra tathA cirakAla, pUrA nikalA huA, kaNThoka kahA gayA, asthira, ina padArthoM ke avagraha, IhA, avAya, dhAraNA, smRti, Adika jJAna hote haiN| pUrva sUtrameM kahe gaye jJAnoM ke ye bahu Adika bAraha padArtha viSaya haiM / kimarthamidaM sUtraM bravIti / yadyavagrahAdiviSayavizeSanirjJAnArthaM tadA na vaktavyamuttaratra sarvajJAnAnAM viSayaprarUpaNAt prayojanAMterAbhAvAditi manyamAnaM pratyAha / koI vidvAn zabdakRta lAghatrako hI vidvattAkA prANa mAnatA huA AkSepa karatA hai ki isa bahu Adi sUtrako umAsvAmI mahArAja kisaliye kaha rahe haiM ? batAo / yadi avagraha Adi jJAnoMke vizeSa viSayakA nirNayajJAna karAneke liye yaha sUtra kahA jAtA hai, taba to yaha sUtra nahIM kahanA caahiye| kyoMki kucha Age calakara uttaravartI prakaraNa meM saMpUrNa jJAnoMke viSayakA sUtrakAra dvArA spaSTa kathana kiyA hI jAvegA / "matizrutayornibandho " yahAMse lekara cAra sUtroMmeM jJAna ke viSayoMkA
Page #487
--------------------------------------------------------------------------
________________ 'tattvArthacintAmaNiH che re 1 nirUpaNa hai / isa viSayanirUpaNake atirikta anya koI prayojana dIkhatA nahIM hai / phira isa lambe sUtradvArA bandhana baDhAkara gambhIrapranthakA zarIra kyoM bojhilaM kiyA jA rahA hai ? isa prakAra manameM mAna rahe manamaujI vidvAn ke prati zrI vidyAnaMda AcArya samAdhAna kahate haiM / keSAM punarimevagrahAdayaH karmaNAmiti / prAha saMpratipattyarthaM bahnityAdiprabhedataH // 1 // jisa prakAra annarUpa karmakI pAkakriyA hotI hai, zAstrarUpa karmakI adhyayanakriyA hotI hai, usI prakAra ye avagraha Adika kriyAvizeSa phira kina karmoMke hote haiM ? isako bheda prabhedase bhale prakAra samajhAne ke liye pranthakAra umAsvAmI mahArAja bahu, bahuvidha, ityAdi sUtrako acchA kahate haiM athavA jJAnake viSayabhUta arthako bahu Adi prabhedoMse samajhAneke liye yaha sUtra kahA hai / nAvagrahAdInAM viSayavizeSanirjJAnArthamidamucyate prAdhAnyena / kiM tarhi / bahAdikarmadvAreNa teSAM prabhedanizcayArtha karmaNi SaSThIvidhAnAt / avagraha Adi jJAnoMke vizeSa viSayoMkA nirNaya karAneke liye yaha sUtra pradhAnatAse nahIM kahA jAtA hai, to " kisaliye kahA jAtA hai ? " aisI jijJAsA honepara yaha uttara hai ki bahu, bahuvidha Adika jJeyakarmo ke dvArA una avagraha AdikoMke prabhedoMkA nizcaya karAneke liye yaha sUtra kahA hai / " kartRkarmaNoH kRti SaSThI " isa sUtradvArA yahAM karmameM SaSThI vibhaktikA vidhAna kiyA hai / avapraNAti, hate, avaiti, dhArayati, isa prakAra gaNake rUpoMkA prayoga honepara to 1. karma meM dvitIyA ho jAtI hai / kintu kRdanta pratyayAnta avagraha, Iza, avAya, dhAraNA, isa prakAra kriyAoM kA prayoga honepara to karmameM SaSThI vibhakti ho jAtI hai / ataH avagraha Adi jJAnoMke vyApyabhedoMko viSayamudrAse samajhAneke liye yaha sUtra kahA gayA hai / sarvatra lAghava guNa dikhalAnekI Theva acchI nahIM hai / AtatAyI puruSakA lAghava dikhalAnA tucchatA doSameM pariNata ho jAtA hai / kimvadantI hai ki eka lobhina sAsune apane jAmAtAkA susajjita vastra nahIM dekara eka banose satkAra kiyA aura tarka uThAnepara vyAkhyAtrI zvazrUne dAmAda ko samajhA diyA ki sampUrNa aneka prakArake vastroMkA Adi bIja yaha binaurA hI hai / adhika gaurava baDhAnekI apekSA yaha lAghava acchA hai / isa prakaraNake kucha samaya pIche sAsakA laDakA jaba apanI bahinako livAneke liye apane jIjA ke grAmako gayA to usake kAba khArahe jIjAne apane sAleko bhojanakI thAlI meM poMDekI eka aMgula gAMTha parosa dI aura samajhA diyA ki sampUrNa miThAIyoM kA mUla kAraNa yaha gAMTha hai / zrI gommaTasAra meM khAMDa banAnevAle poMDAko parvabIja mAnA hai| abhiprAya yaha hai ki aise javanya lAghavoMse koI prayojana nahIM sakatA hai / mahatI hAni uThAnI paDatI hai / zItabAdhAkA dUra karanA, zarIra kI 1 60
Page #488
--------------------------------------------------------------------------
________________ 474 tatvAryazlokavArtike lajAkA nivAraNa karanA, ThATha pragaTa karanA, ye kArya eka banaulese nahIM sadhate haiM / tathA kSudhA nivRtti hokara tRpti honA, rasanA indriya dvArA sumadhura svAda prApta honA ye kArya phIkI choTI gannekI gAMThase nahIM pUrNa ho pAte haiN| paryAyoMse nibhanevAle kAryoko zaktiyAM nahIM kara pAtI haiM / ataH adhika pratipatti karAnevAle paropakArI granthakAroMse aise nirarthaka lAghavakI abhilASA rakhanA hI baDhI huI laghutA hai| kathaM tarhi bahAdInAM karmaNAmavagrahAdInAM ca kriyAvizeSANAM parasparamabhisaMbaMdha ityAha / to phira yaha batAo ki bahu, bahuvidha, Adika viSayabhUta kokA aura avagraha Adika viSayI kriyAvizeSoMkA parasparameM saba orase kaunasA sambandha ho rahA hai ! isa prakAra zuzrUSu pratipAghoMkI mahatI jijJAsA honepara AcArya mahArAja vArtika zlokoMdvArA samAdhAna kahate haiN| bahAdyavagrahAdInAM parasparamasaMzayam / pratyekamabhisaMbaMdhaH kAryoM na samudAyataH // 2 // bahoH saMkhyAvizeSasyAvagraho vipulasya vA / kSayopazamato nuH syAdIhAvAyotha dhAraNA // 3 // itarasyAbahorekadvitvAkhyasyAlpakasya vA / setaragrahaNAdevaM pratyetavyamazeSataH // 4 // bahu Adika kokA aura avagraha Adi kriyAoMkA parasparameM pratyekake sAtha saMzayarahita hokara paryAptarUpase sambandha kara denA cAhiye / samudAyarUpase sambandha nahIM karanA cAhiye / AtmAke kSayopazama honese saMkhyAvizeSa bahutakA athavA adhika parimANavAle vipula padArthakA avagraha ho jAtA hai / tathA bahuta saMkhyA yA vipulapadArthake IhA, avAya, aura dhAraNAjJAna kSayopazama anusAra ho jAte haiM / isI prakAra itara sahitake grahaNase itara arthAt abahu yAnI eka, do, nAmaka saMkhyA vizeSa athavA alpapadArtha ke avagraha, IhA, avAya aura dhAraNA ho jAte haiM / isI DhaMgase sampUrNa bahuvidha Adika aura abahuvidha Adi viSayoMke avagraha, IhA Adika pUrNarUpase samajhalene cAhiye / ___ bahuvidhasya vyAdimakArasya vipulapakArasya vA taditarasyaikadviprakArasyAlpakArasya vA, kSipasyAcirakAlapravRtteritarasya cirakALapravRtteH, aniHsRtasyAsakalapudgalodgatimata itarasya sakalapudgalodgatimataH, anuktasyAbhiprAyeNa vijJeyasyetarasya sarvAtmanA prakAzitasya, dhruvasyAvicalitasyetarasya vicalitasyAvagraha ityazeSatovagrahaH saMbaMdhanIyaH, tathahA tayAvA. yastathA dhAraNeti samudAyatobhisaMbaMdhoniSTapatipattihetuH pratikSipto bhavati /
Page #489
--------------------------------------------------------------------------
________________ tavArthacintAmaNiH ukta kArikAoMmeM bahu aura abahuke avagraha Adika jaise kaha diye haiM, usI prakAra vahuvidha yAnI tIna, cAra, Adi bahuta prakAroMke athavA vistIrNa prakAroMke tathA usa bahuvidhase itara yAnI eka do prakArake athavA alpa prakArake viSayoMkA avagraha hotA hai| kSipra yAnI zIghra kAlameM ho rahI pravRttikA athavA usase itara yAnI adhika kAlakI pravRttikA avagraha hotA hai / anisRta yAnI jisake sampUrNa pudgala uparako nahIM nikala rahe haiM, usakA aura taditara yAnI jisake sampUrNa pudgala Upara prakaTa ho rahe haiM, usa padArthakA avagraha ho jAtA hai| jo vinA kahe hI abhiprAya karake ThIka jAna liyA gayA hai, usakA avagraha hotA hai| aura usase itara jo sampUrNarUpase zadboMdvArA prakAzita kara diyA gayA hai, usa padArthakA avagraha ho jAtA hai / tathA dhruva yAnI calita nahIM ho rahekA aura itara yAnI vicalita ho rahe kA avagraha hotA hai| isa prakAra pUrNarUpase bahu Adika bArahake sAtha avagraha jJAnakA sambandha kara lenA cAhiye / tisa hI prakAra IhA tathA avAya aura tisI DhaMgase dhAraNA yaha mI sambandha kara lenA cAhiye / yoM aDatAlIsa bheda ho jAte haiM / samudAyase amisambandha karanA abhISTa nahIM hai / kyoMki aniSTa kI pratipattikA kAraNa hai| ataH vaha khaNDita kara diyA gayA hai / arthAt-bahuta prakArake bahuta nahIM kahe gaye nikale huye padArthokA sthiratAse zIghra avagraha jJAna ho jAtA hai / isa prakArakA samudita artha aniSTabodhakA kAraNa honese nirAkRta kara diyA gayA hai| ataH bArahoMmeMse nyAre nyAre viSayake avagraha Adika jJAna hote huye mAne haiN| kayaM bahubahuvidhayostaditarayozca bheda ityAha / bahu aura bahuvidha tathA unase itara eka aura ekavidha inameM kyA bheda hai| aisI AkAMkSA honepara zrI vidyAnanda AcArya uttara kahate haiN| vyaktijAtyAzritatvena bahorbahuvidhasya ca / bhedaH parasparaM tadvadbodhyastaditarasya ca // 5 // bahu aura eka, do, abahu ye dharma to vyaktivizeSoMke Azrita haiM / tathA bahuvidhapanA aura ekavidhapanA ye jAtike Azrita viSaya haiM / ataH bahukA vyaktike AzritapanA honese tathA bahuvidhako jAtike Azrita honese unameM parasparameM bheda hai| usIke samAna unase itara yAnI eka aura eka vidhakA vyakti aura jAtike Azrita honese parasparameM bheda samajhanA caahiye| vyaktivizeSau bahutvataditaratvadharmI jAtiviSayau tu bahuvidhatvataditaratvadharmAviti bahubahuvidhayostaditarayozca bhedaH siddhH| bahutva aura usase mina alpatva dharma to pRthak pRthak vizeSa vyaktirUpa haiN| tathA bahuvidhapanA aura usase mina alpavidhapanA dharma to anekoMmeM pravartanevAle jAtivizeSa haiN| isa prakAra bahu aura
Page #490
--------------------------------------------------------------------------
________________ tatvArtha lokavArtike bahuvidha tathA unase itara alpa aura alpavidha inameM paraspara bheda siddha hai / bheda, prabhedasahita aneka prakAra kaiI jAtike ghoDoMkA jo grahaNa hai, vaha bahuvidhakA grahaNa hai / eka prakAra ke aneka ghoDoMkA grahaNa ekavidhakA avagrai hai / eka do ghoDekA jJAna abahukA avagraha hai| kaiI ghoDe, aneka baila, katipayamahiSa AdikA samUhAlambanajJAna bhI bahuvidhakA avagraha samajhA jAyagA / 476 evaM bahekavidhayorabheda ityapAstaM bahUnAmapyanekAnAmekaprakAratvaM hyekavidhaM na punarbahutvamevetyudAhRtaM draSTavyam / isa prakAra bahuta aura ekavidhakA abheda hai, yaha zaMkA bhI dUra kara dI gayI samajha lenA cAhiye | kyoMki bhinna bhinna jAtike eka eka padArthoMko ekatrita kara bahutapanA ho sakatA hai / kintu ekavidhapanA to eka jAtike aneka padArthoMkA hI hogA / ataH bahuta bhI eka jAtike anekoM kA eka prakArapanA ekavidha kahA jAtA hai / kintu vahAM phira bahutapanekA vyavahAra nahIM karanA caahiye| isa prakAra udAharaNa diyA jA cukA dekha lenA cAhiye / kSipraMsyAcirakAlasyAdhruvasya calitAtmanaH / svabhAvaikyaM na maMtavyaM tathA taditarasya ca // 6 // zIghrakAlake kSiprakA aura calitakharUpa ho rahe adhruvakA svabhAva ekapanA nahIM mAnanA cAhiye tathA unase itara akSipra aura dhruvakA bhI svabhAva eka nahIM hai, inameM moTA antara vidyamAna hai / acirakAlatvaM hyAzupratipattiviSayatvaM caLitatvaM punaraniyatapratipattigocaratvamiti svabhAvabhedAt kSiprAdhruvayornaikyamavaseyaM / tathA taditarayorakSipradhruvayostata eva / acirakAlapanA to zIghra hI pratipattikA viSaya ho jAnApana hai / aura calitapanA to phira nahIM niyata ( sthira ) ho rahe padArtha kI pratipattikA viSayapanA hai| isa prakAra svabhAvake bheda honese kSipra aura adhutrakA ekapanA nahIM nirNIta kara lenA cAhiye / arthAt - kSipra hI adhutra nahIM hai / tathA unase viparIta akSipra aura dhruvakA bhI tisa hI kAraNa yAnI derase pratIti karAnA aura sthira pratipatti karAnA, ina svabhAvabhedoM ke honese unakA ekapanA nahIM jAna lenA cAhiye / niHzeSapugaudgatyabhAvAdbhavati niHsRtaH / stoka pudgalaniSkrAMteranuktastvAbhisaMhitaH // 7 // niSkrAMto niHsRtaH kAtsyaduktaH saMdarzito mataH / iti tadbhedanirNIterayuktaikatvacodanA // 8 //
Page #491
--------------------------------------------------------------------------
________________ tatvArthacintAmaNiH 477 1 sampUrNa pugaloMkA prakaTarUpa bAhira udgamapanA honese niHsRta ho jAtA hai| aura thoDese katipaya pugaloMke nikalanese huA jJAna anisRta hai / aura abhiprAyoMse jAna liyA gayA to anukta hai / jaba ki pUrNarUpase nikAlA gayA padArtha nisRta hai| aura pUrNarUpase kaha diyA gayA padArtha ukta mAnA gayA hai / isa prakAra unake bhedakA nirNaya ho jAnese unameM ekapanekA kucodha uThAnA yukta nahIM hai / arthAt --- yadi koI yoM kahe ki ukta aura niHsRtameM koI antara nahIM hai| kAraNa ki sampUrNazoM ke mukhadvArA nikalanese zravaNa indriyajanya niHsRtajJAna hogA aura uktajJAna bhI aisA hI hai / isapara AcAryoMkA yaha kahanA akalaMka hai ki anyake upadezapUrvaka jo zadvajanya vAcyakA grahaNa hai, vaha ukta hai, aura svataH jo grahaNa ho gayA hai, vaha niHsRta hai / jalanimagna hAthIkI Upara nikalI huI sUMDako dekhakara hAthIkA jJAna aniHsRta matijJAna hai / aura bAhara khaDe hAthIkA jJAna niHsRta hai / kahIM kahIM ekavidha aura bahuta yA niHsRta aura ukta tathA kSipra aura atrakA sAMkarya bhI ho jAya to hame aniSTa nahIM hai / kintu ina pratyekake bhI nyAre nyAre udAharaNa loka meM prasiddha ho rahe haiM / aniHsRtAnuktaryorniHsRtoktayozca naikatvacodanA yuktA lakSaNabhedAt / aniHsRta aura anukta tathA niHsRta aura uktameM ekapanakA kutarka uThAnA yukta nahIM hai / kyoMki inake lakSaNa nyAre nyAre bhinna haiM / 1 kuto bahAdInAM prAdhAnyena taditareSAM guNabhAvena pratipAdanaM na punarviparyayeNetyatrocyate / yahAM kisIkA prazna hai ki zrI umAsvAmI mahArAjane bahu, bahuvidha AdikA pradhAnatAkarake kyoM pratipAdana kiyA hai ? aura gauNarUpase kyoM alpa, alpavidha, Adi itaroMkA pratipAdana kiyA hai ? phira viparItapanese hI pratipAdana kyoM nahIM kiyA ? arthAt - alpa, alpavidha, Adiko kaNThakta kahakara bahu bahutriya, Adiko itara padase grahaNa karanA cAhiye, jaba ki alpa, alpavidha Adi ke kathanameM arthakRta, upasthitikRta, guNakRta, aura pramANakRta, lAghava vidyamAna hai | dekhiye, bahu AdikA prathamase hI nyAre nyAre aneka bhAvoMkA jJAna karanA gurutara kArya hai / kintu alpa padArthoMko pahile samajhakara zeSoMmeM bahuta padArthoMko jAnalenA sulabha hai / isI prakAra zanaiH zanaiH adhikakAlameM vyutpatti karanekI apekSA atizIghra vyutpatti karanA kaThina hai / nirbala pulapara hokara dhIre dhIre vilamba se relagADI nikAlanA sulamasAdhya hai / kintu relagADIko vegapUrvaka zIghra calAnA adhika bhayaMkara hai / isI prakAra niHsRtoM ko samajhakara pariziSTameM aniHsRtoMkA samajha lenA sulabha paDatA hai / yaha yukti uktoMse itara anuktoMke samajhanemeM sukara hai / dhruvakA vyavasAya kara itara adhruvake nirNaya karane kI apekSA adhruvakA nirNaya kara pariziSTa raha gaye dhutroMkA samajhanA atisulabha hai / kisI naukara dvArA ninacandrako Ama, amarUda, anAra, nAraGgI cAra phala magAne haiN| aisI dazA meM alpa cAra phaloMkA nAma lekara niSedha karane yogya zeSaphala, anna, puSpa, vastra, Adi itara bahuta padArthoMkA 1 1 1
Page #492
--------------------------------------------------------------------------
________________ tattvArthazloka bArtike jJAna karA denA adhika sulabha hai| kintu niSedha karane yogya asaMkhya phala, vastra, AdikoMkA kaNThokta eka ekakA nirUpaNa kara zeSa bace huye abhISTa cAra phaloMkA jJAna karAnA atikaThina hai / phira AcArya mahArAjane ziSyoMke samajhAneke liye kliSTa upAya avalamba kyoM liyA hai ? btaao| isa prakAra jijJAsA honepara zrI vidyAnanda AcAryadvArA uttara kahA jAtA hai / 478 tatra pradhAnabhAvena bahvAdInAM nivedanaM / prakRSTAvRtivizleSavizeSAt nuH samudbhavAt // 9 // tadvizeSaNabhAvena kathaM cAtrAlpayogyatAM / samAsRtya samuddhateritareSAM vidhIyate // 10 // tisa sUtrameM pradhAnarUpase bahu, bahuvidha, AdikA zrI umAsvAmI AcAryane jo nivedana kiyA hai, usakA kAraNa yaha hai ki jJAnAvaraNake adhika prakarSatAko liye huye kSayopazavizeSase jIvake bahu Adi jJAnoMkI samIcIna utpatti hotI hai / aura una bahu Adike vizeSaNa hokarake itara alpa, alpavidha, Adike jJAna AtmAmeM acche utpanna ho jAte haiM, yaha samAdhAna kiyA gayA hai / bhAvArtha - bahu, bahuvidha, zIghra, anisRta, nahIM kahA gayA, avicalita, ina padArthoMkI ipti karane ke liye baDhiyA kSayopazama honA cAhiye / anya zeSoMke liye manda kSayopazamase bhI nirvAha ho sakatA hai| vizeSa buddhimAn puruSa bahu Adiko samajhakara kAlANuoMke nimittase jarAgrasta ho gaI buddhise alpa Adi padArthoM ko bhI lage hAtha samajha letA hai / kintu alpa Adiko jAnanevAlI buddhi dvArA zeSa bace huye bahutoM kA jJAna to nahIM ho sakegA / mahAvratoMkA kaNThokta upadeza dekara hI aNuvratoM kA parizeSameM upadeza denA nyAyya hai / baDI vipattimeM AkrAnta ho cukanepara manuSya choTI vipattiko sulabhatA se sahaletA hai, kintu choTIko sahanevAlA baDI vipattike prApta honepara ghabaDA jAtA yA mara jAtA hai / : atha bahAdInAM kramanirdezakAraNamAha / aba bahu, bahuvidha, AdikoMke yathAkramase nirdeza karaneke kAraNako AcArya kahate haiM / bahujJAnasamabhyarcya vizeSaviSayatvataH / sphuTaM bahuvidhajJAnAjjAtibhedAvabhAsinaH // 11 // tatkSiprajJAnasAmAnyAttaccAniHsRtavedanAt / tadanuktagamAtsopi dhruvajJAnAtkutazcana // 12 //
Page #493
--------------------------------------------------------------------------
________________ tattvArthacintAmaNiH - jAtikA Azraya kara bhedoMko prakAzanevAle bahuvidha padArthoke jAnakI apekSAse vizeSarUpa adhika padArthoko viSaya karanevAlA honeke kAraNa bahukA jJAna acchA cAroM ora pUjanIya hai / yaha spaSTa pratIta ho rahA hai / arthAt jAtikA avalamba kara padArthoMkA jAnanA utanA spaSTa nahIM hai, jitanA ki vyaktiyoMkA Azraya kara padArthIkA jAnanA vizada yA AdaraNIya hai / ataH bahuvidhase pahile bahukA kahanA prazasta hai / tathA sAmAnyarUpase zIghra hI padArthako jAnanekI apekSA usa bahuviSakA jJAna karanA AdaraNIya hai / ataH kSiprake pUrvameM bahuvidha kahA hai / tathaiva vaha kSiprakA jJAna bhI aniHsRta jJAnase vAdhya hai / aniHsRta padArthako batAnekI apekSA chAtrako zIghra batAnepara adhika labdhAMka prApta ho jAte haiM / aura usa amuktakI jJaptise aniHsRtakA jJAna abhyarcita hai| chala, kapaTapUrNa jagatmeM anukta padArthako samajhanA jitanA sarala hai, utanA indriyoM dvArA aniHsRta padArthakA samajhanA sukara nahIM hai| vaha anuktajJAna bhI kisI kAraNavaza ( apekSA ) dhruvajJAnase pUjanIya hai / acalitako jAnanekI apekSA mAyAviyoMke anukta abhipretoMkA yA vidvAnoMkI mUDha carcAkA patA pAlenA kaThina hai / ataH alpasvarapanA, susaMjJApana, AdikA lakSya na rakhakara arcanIyakA vicAra karate huye zrI umAsvAmI AcAryane bahu, bahuvidha, Adi sUtrameM padoMkA krama kahA hai / domeM pUrvaprayoga karaneke liye anyatarapara vizeSadRSTi rakkhI jAtI hai| bahu to itanI nahIM / ziSyoMkI jijJAsA yA pratipattike kramakI khAbhAvika prasiddhi isI prakAra hai| tatcadviSayabahAdeH samabhyarhitatA tathA / bodhyaM tadvAcakAnAM ca kramanirdezakAraNaM // 13 // una una bahu, bahuvidha, Adiko viSaya karanepanakI apekSAse bahu Adike jJAnoMko adhika pUjanIyapanA samajha lenA cAhiye / tathA una bahu Adikake vAcaka zabdoMke bhI kramase nirdeza karanekA kAraNa vahI abhyarhitapanA samajha lenA cAhiye / pUjyake jJAnarUpa dhyAnase puNya prApta hotA hai / vaisA hI pUjyakA nAmakathana karanese bhI puNya milatA hai / jJAnako samajhAneke liye zabdake atirikta anya acchA upAya koI nahIM hai| pUjya padArthoke sAtha vAcaka sambandha ho jAnese zaddha pUjya ho jAtA hai / yahAMtaka ki bhUmi, kAla, vAyu, Asana, Adi bhI pUjya ho jAte haiM / kSetra pUjA, kAlapUjA, yA viziSTa puruSoM ke upakaraNoMkA satkAra isI mittipara kiye jAte haiN| . bahAdInAM hi zabdAnAmitaretarayoge dvaMdve bahuzabdo baDuvidhazabdAtmAk prayuktobhyahitatvAt sopi kSipazabdAt sopyaniHmRtazabdAtsopyanuktazabdAt sopi dhruvazabdAda / evaM kayaM zabdAnAmabhyarhitatvaM tadvAcyAnAmanAmabhyahitatvAt / tadapi kathaM ? tagrAhiNAM jJAnAnAmabhyarhitatvopapaceH, sopi jJAnAvaraNavIryAtarAyakSayopazamavizeSaprakarSAduktavizuddhi
Page #494
--------------------------------------------------------------------------
________________ tattvAryazlokavArtike prakarSasya paramArthatobhyarhitasya bhAvAditi / tadeva yathoktakramanirdezakaraNasya kAraNamavasIyate kaarnnaaNtrsyaaprtiiteH|| bahu, bahuvidha, Adika zabdoMkA itaraitarayoga nAmakA dvandvasamAsa honepara bahuvidha zabdase pahile bahuzabda prayukta kiyA gayA hai / kyoMki vizeSa vizeSa aneka vyaktiyoMko kahanevAlA vaha bahu zabda aneka jAtiyoMko kahanevAle bahuvidha zabdase adhika pUjya hai aura vaha bahuvidha bhI kSipra zabdase adhika arcanIya hai / tathA vaha kSipra zabda bhI aniHsRtase aura vaha aniHsRta bhI anukta zabdase tathA vaha anukta bhI dhruvazabdase adhika saparyA karane yogya hai / yahAM yadi koI yo prazna kareM ki mukha, tAlu, Adi athavA cetanaprayatnadvArA utpanna huye zabdoMko isa prakAra abhyarhitapanA kaise hai ! batAo ! usake prati hamArA yaha uttara hai ki una zabdoMke vAcya arthokI paripUjyatA honese vAcakazabda bhI pUjya ho jAte haiM / mahAna puruSakI mUrti yA citra bhI AdaradRSTise dekhA jAtA hai / phira koI pUche ki una vAcya arthIko pUjyapanA kisa DhaMgase huA ? isakA samAdhAna yoM hai ki una mahAn arthoke grahaNa karanevAle jJAnoMkA atipUjyapanA bana rahA hai / arthAt AtmAkA guNa jJAna paramapUjya hai| usameM jo prakRSTa padArtha AdaraNIya hokara viSaya ho rahe haiM, ve bhI pUjya ho jAte haiM / viSayIdharmakA viSayameM Aropita kara liyA jAtA hai, jaise ki jaDa ghaTako pratyakSajJAnakA viSaya honese pratyakSa kaha dete haiM / yadi koI punaH coca uThAve ki vaha jJAna bhI pUjya kyoM hai ? isapara hamArA yaha uttara hai ki nikRSTa ho rahe jJAnAvaraNa aura vIyaryAtarAya koke vizeSakSayopazamake atyuttama prakarSa honese utpanna huI, ukta pUjyajJAnoMkI vizuddhikA prakarSa vAstavikarUpase abhyarhita hokara vidyamAna ho rahA hai / arthAt hamArI hI antaraMga vizuddhi hamako paramapUjya hai / usakI AtmIya vizuddhi usake kAraNa viziSTa kSayopazamameM mAna lI jAtI hai| yahAM kAryake svakIya dharmakA kAraNameM Aropa hai / aura kSayopazamakI prakarSatAse jJAnameM pUjyatAkA saMkalpa hai| yahAM kAraNakA dharma kAryameM Aropita kiyA hai| tathA jJAnameM pUjyatA A jAnese usake dvArA jAnane yogya jJeya padAryoMmeM bhI pUjyapanekA adhyAropa hai| yahAM viSayIkA dharma viSayameM dhara diyA gayA hai / sUkSma evaMbhUtanaya to ghaTa, paTa, jinaguru, Adike jJAnoMko hI ghaTa, paTa, Adi padArtha kaha rahA hai / tathA jJeya padArthomeM jJAnadvArA pUjyapanA A jAnese usa jJAnake vAcaka zabdoMko bhI abhyarhitapanA A jAtA hai / jaise ki vaktAke prAmANyase zabdameM pramANapanA prApta ho jAtA hai / yA pApakI kathAoMkA kahanA, sunanA, bhI yadi zrotAko vyatireka mudrAse zikSAdvArA nivRtti mArgapara nahIM lagA pAtA hai, to pApakriyAke samAna hI durgatikA kAraNa hai| vyAkaraNameM " kaupIna " zabdakI nirukti yoM kI gaI hai ki " kUpe pAtayituM yogyaM kaupInaM pApaM tatpradhAnakAraNatvAt liMgamapi kaupInaM tadAcchAdanavastratvAvastramapi kaupInaM " yAnI jo kUemeM girAne ( pheMkane ) yogya padArtha hai, vaha kaupIna hai, jo ki pApa hai / ataH kaupInakA mukhya
Page #495
--------------------------------------------------------------------------
________________ tattvArthacintAmaNiH 481 zabdArtha pApa huA, kintu pApakA viziSTa kAraNa honese liGga bhI kopIna mAnA gayA hai / aura usa liMgakA AcchAdana karanevAlA vastra bhI kaupIna kahA jAtA hai| yahAM tIna sthaloMpara Aropa kiyA gayA hai / taba kahIM kaupInakA artha laMgoTI ho pAyA hai / pratipAdakake jJAnakA kArya honese aura pratipAdya zrotAke jJAnakA kAraNa honese zabda bhI apane kAraNa aura kAryoMse vaise dharmoM (prAmANya ) ko prApta kara letA hai| tadvacanamapi taddhetutvAt / yadyapi nizcayanayase sampUrNa vastuaiM svapratiSThita haiN| phira bhI vyavahAranayase vicAranepara na jAne kisake nimittase kaunase bhale bure kArya jagatmeM ho rahe haiN| na jAne kina prAcIna puruSoMke AzIrvAdoMse yA kisa laDakA, laDakI, bahU Adike prakRSTa bhAgya anusAra kSema varta rahA hai / sumikSa, surAjA, dhArmika kriyAyeM Adi pravarta rahe haiM / anyathA kRtaghnatA, duSTavicAra, bakabhakti, IrSA, kalaha, hiMsAbhAva, gurudroha, vyabhicArapariNAma, vaMcanA Adika kukarma to adhaHpatanakI ora dhakkApela le jAya hI rahe haiM / samudAyakRta puNyapApa bhI prAma, nagara, dezakI samRddhi yA vipattimeM sahAyaka hotA hai / kacit eka hI bhaisA pUrI pokharako khavIlA kara detA hai| prakRtameM yaha kahanA hai ki na jAne kisake nimittase kisameM kisakA vyapadeza ho rahA hai / pUjya AtmAoMke sambandhase unakA zarIra pavitra ho jAtA hai| aura pavitrazarIrake sambandhase ve sthAna kSetra bana jAte haiM / ataH Upara Uparase calI AI huI pUjyatAke anusAra jJAnadvArA vAcaka zabdoMmeM bhI pUjyatA A jAtI hai / bahuvidha zabdase bahuzabda yoM hI to pUjya huaa| ataH sUtrameM kahe gaye padoMke kramase nirdeza karanekA kAraNa vahI nizcita kiyA jAtA hai / anya koI kAraNa pratIta nahIM ho rahA hai / pUjyatAke dekhe gaye dhana, moTA zarIra, paNDitAI, kAyakleza, upavAsa, pUjA karanA, paDhAnA, cikitsA karanA, prabhAva, kulInatA, adhika Ayu, tapa Adi ina bahiraMga kAraNoMkA vyabhicAra doSa dekhA jAtA hai / ataH zabda yA arthakI pUjyatAmeM nirdoSa jJAnakA pUjyapanA hI kAraNa hai| vijAnAti na vijJAnaM bahUna bahuvidhAnapi / padArthAniti keSAMcinmataM pratyakSabAdhitam // 14 // eka hI jJAna bahutase aura bahuta prakArake padArthoko kaise bhI nahIM jAna pAtA hai " pratyartha jJAnAminivezaH " pratyeka arthako jAnane ke liye eka eka jJAna niyata hai / isa prakAra kinhIM vidvAnoMkA. mata hai / vaha pratyakSase hI bAdhita hai / arthAt-eka cAkSuSa pratyakSa hI sAmane Aye huye aneka vRkSoM, manuSyoM, dhAnyoM, pazuoM, Adiko jAna letA hai / jAtirUpase prameyoMko jAnanevAle zAna aneka prakArake arthoko jAna rahe haiM / ataH pratyeka jJAnakA viSaya eka niyata padArtha mAnanA yA pratyeka viSayakA eka niyatajJAna mAnanA pratyakSaviruddha hai / aneka. jJAna dhArAvAhikarUpase eka viSayako mAnate rahate haiM / aneka jJAnoMke samudAyabhUta dhyAnameM eka viSaya derataka jJAta hotA rahatA
Page #496
--------------------------------------------------------------------------
________________ 182 tattvArtha zlokavArtike hai| aura eka jJAna bhI samUharUpase aneka arthoko viSaya karatA rahatA hai / sarvajJakA vartamAnakAlameM huA eka jJAna to trikAlake aneka prameyoMko yugapat jAna letA hai| pratyakSANi bahUnyeva teSvajJAtAni cetkatham / tadvadvodhaikani saiH zataizcennApabAdhanAt // 15 // zaMkAkAra vidvAn kahatA hai ki una aneka padArthoko jAnanemeM eka pratyakSa nahIM pravarta rahA hai| kintu bahuta pratyakSoM dvArA eka eka ko jAnakara bahu yA bahuprakAra padArthokA jJAna huA hai / atizIghra laghutAse jhaTa pIche pIche pravRtti hone ke kAraNa athavA yugapat aneka pratyakSa utpanna ho jAneke kAraNa tumako ve aneka pratyakSa jJAta nahIM ho sake haiM / isa prakAra kahanepara to hama pUchege ki una ajJAta aneka pratyakSoMkI sattA kaise jAnI jAyagI ? batAo / una una aneka jJAnoMko jAnaneke liye yadi eka ekako prakAzanevAle aneka jJAna uThAye jAyaMge, aise saikaDoM prakAzaka jJAnoMkarake unakA pratibhAsa honA mAnA jAyagA, yaha kahanA to ThIka nahIM / kyoMki una jJAnoMkA bhI bAdhArahitapanese nirNaya nahIM ho pAyA hai / ataH hamArI samajha anusAra una aneka jJAnoMko jAnanevAlA jJAna to eka hI Apako mAna lenA cAhiye / tadvat aneka viSayoMko eka jJAna jAna letA hai| tadvodhabahutAvittirvAdhikAtreti cenmataM / sA yadyekena bodhena tadartheSvanumanyatAm // 16 // bahubhirvedanairanyajJAnavedyaistu sA ydi| tadavasthA tadA praznonavasthA ca mahIyasI // 17 // yadi praznakartA yoM kahe ki una aneka jJAnoMke bahutapanekA jJAna ho rahA hai / ataH vaha sabakA eka jJAna ho jAnekA bAdhaka hai / isa prakAra mantavya hone para to hama jaina kahate haiM ki aneka jJAnoM ke bahutapanekA vaha jJAna yadi eka hI jJAnakarake mAnA jAyagA, taba to usI aneka jJAnoMko jAnanevAle ekajJAna samAna aneka arthoMmeM bhI eka jJAnadvArA jJapti honA mAnalo / yadi anya tIsare prakAra ke aneka jJAnoMse jAnane yogya dUsare prakArake bahuta jJAnoMkarake bahutoMko jAnanevAle pahile aneka jJAnoMkA vaha pratibhAsa mAnA jAyagA, taba to tIsare prakArake jJAnoMko jAnane ke liye cauthe prakArake jJAna sanudAyakI vitti Avazyaka hogii| usake liye pAMcave prakArake jJAna mAnane paDeMge / anya jJAnoMse ajJAta huye jJAna pUrvajJAnoMko jAna nahIM sakate haiM, taba to vaisAkA vaisA hI prazna tadavastha rahegA aura baDI lambI mahatI anavasthA ho jaaygii|
Page #497
--------------------------------------------------------------------------
________________ tattvArthacintAmaNiH 483 khato bahvarthanirbhAsijJAnAnAM bahutA gatiH / nAnyonyamanusaMdhAnAbhAvAtmatyAtmavartinAm // 18 // bahuta arthoko prakAzanevAle aneka jJAnoMkA bahutapanA yadi svataH hI jAna liyA jAyagA so to ThIka nahIM / kyoMki yoM mAnanepara to pratyeka apane apane svarUpameM varta rahe una jJAnoMkA parasparameM pratyabhijJAnarUpa anusaMdhAna nahIM ho skegaa| kintu eka jIvake aneka jJAnoMkA anusaMdhAna ho rahA hai / jaise ki sparza indriyase jAne gaye padArthako maiM dekha rahA hUM, dekhe huye padArthakA hI svAda le rahA hUM / svAdiSTako sUMva rahA huuN| sUMce jAcuke kA vicAra kara rahA huuN| unakI vyAptikA jJAna kara rahA hUM, ityAdi DhaMgase jJAnoMke parasparameM anusaMdhAna hote haiM / ataH jainoMke samAna svataH jAnanekA pakSa lenA Apako pathya nahIM pddegaa| tatpRSThajo viklpshcednusNdhaankRnmtH| sopi nAnekavijJAnaviSayastAvake mate // 19 // ....... bahvarthaviSayo na syAdvikalpaH kathamanyathA / spaSTaH paraMparAyAsaparihArastathA sati // 20 // una bahutase jJAnoMke pIche honevAlA vikalpajJAna yadi una jJAnoMke anusaMdhAnako karanevAlA mAnA jAyagA so vaha bhI to tumhAre matameM aneka vijJAnoMko viSaya karanevAlA nahIM mAnA gayA hai| eka vikalpajJAna bhI to Apake yahAM eka hI jJAnako jAna skegaa| yadi Apa apanA pratyeka viSayake liye pratyeka jJAna ke siddhAntako choDakara dUsare prakArase eka vikalpajJAnadvArA bahuta jJAnoMkA viSaya kara lenA iSTa kara loge taba to vikalpajJAna bahuta arthoko viSaya karanevAlA kaise nahIM hogA ! hama syAdvAdI kahate haiM ki aneka padArthoko jAnanevAlA vikalpa spaSTa dIkha rahA hai| aura tisa prakAra mAnanepara paramparAse huye kaThina parizramakA parihAra bhI ho jAtA hai / arthAta-eka jJAna svako spaSTarUpase jAnatA huA aneka arthoko sAkSAt jAna rahA hai / UMTakI pUMchameM baMdhI huI UMToMkI paMktike samAna yA cUnake gRjhemeM ghuse huye cUnake samAna aneka aneka jJAnoMkI paramparA yA anyonyAzrayakA vyartha parizrama nahIM uThAnA paDatA hai / jainasiddhAnta anusAra paramparAkA nirAsa karanA spaSTa hai| - yathaiva babarthajJAnAni bahUnyevAnusaMdhAnavikalpastatpRSThajaH spaSTo vyavasyati tathA spaSTo vyavasAyaH sakRdrahUn bahUvidhAn vA padArthAnAlaMbatAM virodhAbhAvAt / paraMparAyAsopyevaM parihataH syAttato jhaTiti bahAdyarthasyaiva pratipatteH / una jJAnoM ke pIche honevAlA anusaMdhAna karanevAlA vikalpa jaise hI bahuta arthAko jAnanevAle . bahuta jJAnoMko ( kA.) spaSTa hotA huA nirNaya kara letA hI hai, usI prakAra spaSTa ho rahA avagrahaH
Page #498
--------------------------------------------------------------------------
________________ svArtha lokavArtike AdirUpa vyavasAya bhI eka hI bAra meM bahutase athavA bahuta prakArake padArthoMko viSaya kara levegA . koI virodha nahIM AtA hai / aura isa prakAra jJAnoMko jAnane ke liye jJAna aura unako bhI jAnane ke liye punaH jJAna isa DhaMgase huI paramparAke kaThina zramakA bhI nirAkaraNa kara diyA jAtA hai / tisa kAraNa jhaTa hI bahu Adika arthokI pratipatti ho jAtI hai / ataH eka jJAna bhI aneka aura aneka prakArake arthoko jAna sakatA hai / koI bAdhA nahIM AtI hai / 484 evaM bahutva saMkhyAyAmekasyAvedanaM na tu / saMkhyeyeSu bahuSvityayuktaM kecitprapedire // 21 // bahutvena viziSTeSu saMkhyeyeSu pravRttitaH / bahujJAnasya tadbhedaikAMtAbhAvAcca yuktitaH // 22 // 1 koI prativAdI yaha mAna rahe haiM ki eka jJAnake dvArA bahutva nAmakI eka saMkhyA meM Avedana karA diyA jAtA hai / kintu ginane yogya saMkhyAvAle bahuta arthoM meM ipti nahIM karAI jAtI hai / ( viSaye saptamI ) isa prakAra jo koI samajha rahe haiM, vaha unakA samajhanA yuktirahita hai / kyoMki bahutva nAmakI saMkhyAse viziSTa ho rahe aneka saMkhyA karane yogya arthoMmeM eka bahujJAnakI pravRtti ho rahI dekhI jAtI hai / arthAt - eka indriyajanya ekajJAna eka samaya meM saikaDoM, hajAroM, aneka padArthoMko jAna letA hai / prativAdI kinhIM vaizeSikoMne bahutva saMkhyAko bhI samavAya sambandhase anekoM meM vRtti mAnA hai / bhale hI paryApti sambandhase bahutva nAmakI eka saMkhyA anekoMmeM rahatI hai / kintu samavAyasambandhase pratyeka meM nyArI nyArI hokara hI aneka bahutva saMkhyAyeM anekoMmeM ThaharatI huI. mAnI gayI haiM / jaina siddhAnta anusAra to saMkhyA aura saMkhyAvAnkA ekAntarUpase bheda nahIM hai / guNa aura guNa sarvathA bhedakA yuktiyoMse nirAkAraNa kara kathaMcit abhedako hama pahile siddha kara cuke haiM / ataH eka jJAnadvArA bahutva saMkhyAko jAnanevAle vAdIko bahutva saMkhyAse kathaMcit anna ho rahe aneka bahuta padArthoMkA jJAna ho jAnA abhISTa karanA paDegA / 1 na hi bahutvamidamiti jJAnaM bahuSvartheSu kasyaciccakAsti bahavomI bhAvA ityekasya vedanasyAnubhavAt / saMkhyeyebhyo bhinnAmeva bahutvasaMkhyAM saMcinvan bahavodha iti beci teSAM tatsamavAyitvAdityayuktA pratipattiH / kuTAdyavayavipratipattau sAkSAttadAraMbhakaparamANupratipattiprasaMgAt / anyatra pratipattau nAnyatra pratipattiriti cet, tarhi bahutvasaMvittau baharthasaMvittirapi mAbhUt / bahuta arthIko nahIM jAnakara una bahutase arthoM meM yaha eka bahutva saMkhyA hai / isa prakArakA jJAna to kisI choTe chokare ko bhI nahIM pratibhAsatA hai / kintu ye yA ve Ama, rupaye, ghoDe Adi
Page #499
--------------------------------------------------------------------------
________________ tatvArthacintAmaNiH hai, isa prakArake bahuta padArthoko yugapat jAnanevAle aneka arthokA ekajJAna hotA huA anubhavA jA rahA hai / yadi tuma yoM kaho ki saMkhyA karane yogya aose sarvathA bhinna ho rahI bahutvanAmaka saMkhyA guNako ikaTThA kara jAna rahA puruSa " bahuta artha haiM" aisA anubhava kara letA hai| kyoMki ve bahutase artha usa saMkhyAke samavAyasambandhavAle ho rahe haiM / vastutaH eka bAnase bahutva saMkhyA ikelIkA bAna hotA hai| kintu usa saMkhyAkA sambandha honeke kAraNa sambandhiyoMmeM Aropa kara liyA jAtA hai / AcArya kahate haiM ki isa prakAra tumako pratipatti karanA ayukta hai / kyoMki samaveta ( bahutva saMkhyA ) padArthake jAnanese yadi samavAyI padArthoM ( bahuta artha ) kI pratipatti hone lage taba to ghaTa, paTa, Adi avayaviyoMkI jJapti ho jAnepara una ghaTa Adike avyavahitarUpase samavAyI pAzraya ho rahe unako banAnevAle paramANuoMkI bapti ho jAnekA prasaMga ho jAyagA / jaise bahuta saMkhyAkA samavAyasambandha bahutase arthoMmeM ho rahA hai, usI prakAra avayavI ghaTakA samavAyasambandha usako prArambha karanevAle aneka paramANuoMmeM ho rahA hai / isapara yadi tuma yoM kaho ki anya padArthameM pratipatti ho jAnese usase nyAre dUsare padArthoMmeM to usI jJAnase pratipatti nahIM ho sakatI hai / ghaTako jAnanevAlA jJAna malA ghaTase sarvathA minakAraNa paramANuoMko nahIM jAna sakatA hai| taba to hama jaina kaheMge ki prakRtameM bahutva saMkhyAkI acchI ipti ho jAnepara bhI usa bahutva saMkhyAse minna bahuta arthokI samvitti bhI nahIM hoo / samavAyI aura samavetakA kathazcit ameda tumane mAnA nahIM hai| yeSAM tu bahutvasaMkhyAviziSTeSvaryeSu jJAnaM pravartamAnaM bahavoryA iti pratItiH teSAM na doSosti, bahutvasaMkhyAyAH saMkhyeyebhyaH sarvathA bhedAnabhyupagamAt / guNaguNinoH kathaMcidabhedasya yuktyA vyavasthApanAt / tato na pratyarthavazavarti vijJAnaM bahubahuvidhe saMvedananyavahArAbhAvaprasaMgAt / jina syAdvAdiyoMke yahAM to bahutva nAmakI saMkhyAyeM sanmukha dakhi rahe pratyeka padArthoMmeM eka eka hokara rahatI huyIM aneka mAnI gayIM haiM, upacAra yA sAdRzyase maleM hI una bahuta saMkhyAoMko eka kaha diyA jAya, aisI bahutva saMkhyAoMse viziSTa ho rahe aneka arthoMmeM pravarta rahA eka bAna hI " ye bahuta artha hai " isa prakAra pratItirUpa ho jAtA hai, una jainoMke yahAM to koI doSa nahIM AtA hai| kyoMki saMkhyA karane yogya aneka padArthose bahutvasaMkhyAkA sarvathA bheda nahIM mAnA gayA hai| upacArase eka mAna lI gayI bahutva saMkhyA bhI mukhya eka eka bahutva saMkhyAke samAna apane Azrayase sarvathA bhinna nahIM hai / guNa aura guNIke kathaMcid abhedako hama yuktiyoMse vyavasthApita kara cuke haiM / tisa kAraNa pratyeka arthoke adhIna hokara varta rahA vijJAna nahIM hai / anyathA yAnI eka jAnakI eka hI arthako viSaya karanekI adhInatAse vRtti mAnI jAyagI to bahuta aura bahuta
Page #500
--------------------------------------------------------------------------
________________ tattvArthazlokavArtike prakArake arthoMmeM eka samvedana honeke vyavahArake abhAvakA prasaMga ho jAyagA, jo ki iSTa nahIM hai| bAlaka yA pazupakSI bhI ekajJAnase aneka arthoMko yugapad jAna rahe pratIta hote haiM / kathaM ca mecakajJAnaM pratyarthavazavartini / ' jJAne sarvatra yujyeta pareSAM nagarAdiSu // 23 // yadi Izvarako choDakara anya jIvoMke sabhI jJAnoMko vaizeSika pratyeka arthake adhIna hokara vartanevAlA mAneMge aisA honepara to bhalA mecakajJAna kaise yukta bana sakegA ? batAo / aneka nIla, pIta, Adi AkAroMko jAnanevAlA citrajJAna to eka hokara anekoMkA pratibhAsa kara rahA hai| dUsarI bAta yaha hai ki nagara, grAma, vana, senA, AdimeM dUsare vidvAn vaizeSikoMke yahAM eka jJAna nahIM ho skegaa| kyoMki aneka bAjAra yA haveliyoMkA sAmudAyika eka jJAna honepara hI eka nagarakA jJAna ho sakatA hai / aneka vRkSoMkA eka ho jAnA mAnanepara hI eka vanakA jJAna sambhavatA hai / aneka ghoDe, piyAde, topakhAnA, azvavAra sainika Adi bahuta padArthIkA eka jJAnadvArA grahaNa honA mAnanepara hI eka senAkA jJAna sambhavatA hai, anyathA nahIM / eka bAta yaha bhI hai ki jaba jJAnake svabhAvakI parIkSA ho rahI hai to IzvarakA jJAna kyoM choDA jAtA hai ! aisI dazAmeM sarvajJatA nahIM bana sakatI hai| na hi nagaraM nAma kiMcidekamasti grAmAdi vA yatastadvedanaM pratyarthavazavarti syAt / pAsAdAdInAmalpasaMyuktasaMyogalakSaNA pratyAsattirnagarAdIti cet na, prAsAdAdInAM svayaM saMyogatvena saMyogAMtarAnAzrayatvAt / nagara nAmakA koI eka padArtha to hai nahIM / athavA grAma, senA, sabhA, melA, dhAnyarAzi Adika koI eka hI vastu nahIM hai / jisase ki unameM nagara, senA AdikA eka jJAna hotA huA pratyeka arthake vazavartI ho sake / ataH anekoMko bhI jAnanevAlA eka jJAna mAnanA paDegA / isapara yadi vaizeSika yoM kaheM ki nagara to eka hI padArtha hai / vana, senA, prAma, Adi bhI eka hI eka padArtha haiM / aneka prAsAdoM ( mahaloM ) ApaNoM ( bAjAroM ) aura koThiyoM AdikA ati alpa saMyukta saMyogasvarUpase saMbaMdha ho jAnA hI eka nagara hai / arthAt eka havelIkA dUsarI havelIseM ati-nikaTasaMyoga honA aura usa saMyukta havelIkA tIsarI havelI yA gRhake sAtha alpanikaTa saMyoga honA / isI prakAra bAjAra muille, kUce, maMDI Adi anekoMkA ati nikaTa eka saMyoga ho jAnA hI eka nagara padArtha hai / isI DhaMgase ghoDe, sainika, Adi aneka padArthoMkA parasparameM saMyukta yA atinikaTa hokara paramparAse antameM eka mahAsaMyogarUpa padArtha bana jAtA hai, vaha senA eka vastu hai / grAma AdimeM bhI yahI samajha lenA / aneka gharoMkA eka dUsarese saMyukta hote hote
Page #501
--------------------------------------------------------------------------
________________ tattvArthacintAmaNiH 187 00mAnn paramparAse saMyuktoMkA eka atinikaTa eka saMyoga padArtha grAma hai| graMthakAra kahate haiM ki yaha to vaizeSika nahIM kheN| kyoMki mahala yA grahakA vicAra calAnepara tumane una prAsAdoM, gharoM yA bhItoMko bhI saMyogapanese svIkAra kiyA hai / iMTa, cUnA, lakaDI, lohA yA soTa, vAMsa, maTTI, chappara Adike saMyogako hI prAsAda yA ghara mAnA hai / ghaTa, paTake samAna eka dravya ghara nahIM hai / vaizeSikoMne gharako saMyoganAmakA guNa padArtha mAnA hai / " guNAdiniguNakriyaH " guNameM punaH guNa rahatA nahIM hai / ataH IMTa Adi saMyogarUpa gharameM dUsare koThiyoM AdikA saMyoga nahIM Thahara skegaa| bhAvArtha-saMyukta ho rahe dravyake sAtha to dUsare dravyakA saMyoga ho sakatA hai / kintu saMyogarUpa eka koThIkA dUsarI saMyogarUpa koThIke sAtha punaH saMyoga nahIM ho sakatA hai| " dravyadravyayoreva saMyogaH " sajAtIya padArthoMse milakara bane huye dravyako to vaizeSikoMne dravya mAna liyA hai| jaise ki aneka tantuoMse eka paTadravya bana jAtA hai| aneka loheke avayavoMse eka TIna caddara yA gATara bana jAtA hai / aneka lakaDiyoMke avayava eka soTadravya bana jAtA hai| kintu lakaDI, cUnA, iMTa, lohA, pAnI Adi vijAtIya dravyoMke mila jAnepara eka navIna dravya nahIM banatA hai / anyathA makAnameM kIla Thoka denepara yA thAlImeM parosI huI khicaDIkA thAlIke sAtha milakara eka nayA dravya bana baiThegA / devadattake TopI, kapaDA, gahanA, pahinanepara bhI eka vilakSaNa dravya utpanna ho jAvegA / isa bhayase vaizeSikoMne aneka vijAtIya padArthoMke saMyogarUpa ho rahe nagara, grAma, khATa, ghara, ghaDI, pasaraTTA Adiko dravya huA nahIM mAnakara " saMyuktasaMyogAlpIyasva " nAmaka saMyoga guNa mAnA hai / ataH saMyogarUpa prAsAdoMkA punaH saMyogarUpa nagara nahIM bana sakatA hai / saMyogaguNameM punaH dUsarA saMyoga guNa nahIM rahatA / guNe guNAnaGgIkArAt / nirguNA guNAH / kASTheSTakAdInAM tallakSaNA pratyAsattinagarAdi bhavatviti cenna, tasyApyanekagatvAt / na hi yathaikasya kASThAderekena kenacidiSTakAdinA saMyogaH sa evAnyenApi sarvatra saMyogasyaikatvavyApitvAdiprasaMgAt samavAyayat / kATha, IMTa, TIna, AdikI tatsvarUpa pratyAsatti ( sambandha ).hI nagara Adi ho jaao| yaha to nahIM kahanA / kyoMki aneka kATha, IMToMkA vaha saMyoga bhI to anekoMmeM sthita ho rahA hai| ataH ve saMyoga aneka haiM eka nhiiN| jisa prakAra eka kATha, IMTa, kIla, varagA AdikA kisI dUsare eka ITa, cUnA Adike sAtha saMyoga hai / vahI saMyoga nyAre tIsare iMTe, varagA Adi bhI ke sAtha nahIM hai| yoM saba saMyogoMke mAnanepara to saMyoga guNako samavAyake samAna ekapana, vyApIpana, nityapana AdikA prasaMga ho jaaygaa| yAnI vaizeSikoMne samavAya ko to eka, nitya, vyApaka, mAnA hai| kintu saMyogako aneka anitya, avyApaka iSTa kiyA hai|
Page #502
--------------------------------------------------------------------------
________________ 488 tatvArtha zlokavArtike vibhudvaya saMyogakI bAta nyArI hai / aisI dazAmeM aneka IMTa yA aneka kAThoMke anya aneka ITa kAThoMke sAtha ho rahe saMyoga nyAre nyAre huye, eka saMyoga nahIM ho sakA, jo ki nagara kahA jA ske| citraikarUpavacitrakasaMyogo nagarAdhekamiti cena, sAdhyasamasvAdudAharaNasya / na hokaM citraM rUpaM prasiddhasabhayorasti / nIla avayava, pIta avayava, Adise banAye gaye avayavImeM vartarahe karbura yA citravicitra ekarUpa nAmaka guNake samAna citrasaMyoga bhI eka guNa mAna liyA jAyagA jo ki eka citra saMyoga hI nagara, grAma, Adi eka padArtha bana jaaygaa| AcArya kahate haiM ki yaha to nahIM khnaa| kyoMki citravarNa nAmakA udAharaNa hI sAdhyake samAna asiddha hai| asiddha udAharaNase sAdhya nahIM sadhatA hai| laukika aura parIkSakoMke yahAM yA hamAre tumhAre donoMke yahAM eka citrarUpa koI prasiddha nahIM hai / tuma bhale hI nyAre karburarUpako mAno, hama to aneka nIla, pIta, Adiko milAkara nayA bana gayA citrarUpa nahIM mAnate haiM / eka citrameM bhI nyAre nyAre sthAnoMpara nyAre myAre nIla, pIta, Adi varNa vicitra ho rahe mAne haiM / ataH pAMca varNose atirikta koI chaThA citravarNa nahIM hai / aneka raMgoMke milakara to phira pacAsoM raMga bana sakate haiN| unakI kyA kathA hai ! ve to pAMca rUpoMke hI bheda, prabheda, ho jaayNge| yathA nIlaM tathA citraM rUpamekaM payAdiSu / citrajJAnaM pravarteta tatretyapi virudhyate // 24 // . citrasaMvyavahArasyAbhAvAdekatra jAtucit / nAnArtheSviMdranIlAdirUpeSu vyavahAriNAm // 25 // ekasyAnekarUpasya citratvena vyavasthiteH / maNyAdevi nAnyasya sarvathAtiprasaMgataH // 26 // vaizeSika kahate haiM ki zukla, nIla, pIta, rakta, harita, kapiza, karbura, (citra ) Adi aneka prakArake rUpa hote haiM / tinameM jisa prakAra nIlA eka rUpa hai, usI prakAra chIMTa kapaDA, raMga viraMge puSpa, pratibimba patra ( tasavIreM ) AdikoMmeM eka citrarUpa bhI dekhA jAtA hai| unameM citrarUpako grahaNa karanevAle jAnakI pravRtti ho jAvegI / pranthakAra kahate haiM ki isa prakAra mI vaizeSikoMkA kahanA viruddha paDa jAtA hai| kyoMki nIla, pIta Adi rUpoMko milAkara eka citra raMga nahIM bana sakatA hai / anyathA citra rasa yA citragaMdha, bana jAnekA bhI prasaMga ho jAyagA / nIle, pIle, pArthiva avayavoMse jaise citrarUpavAlA avayavI Arabdha ho jAtA mAnA hai| yA komala
Page #503
--------------------------------------------------------------------------
________________ tatvArthacintAmaNiH 482 vastra, sparzavAle avayava aura kaThina sparzavAle avayava athavA uSNa sparzavAle aura zIta sparzavAle avayavoMse banAye gaye atrayavI meM jaise anuSNAzIta sparza mAnA hai, usI prakAra khaTTA, mIThA Adi rasoM yA sugaMdha durgandhake milAnese citrarasa aura citragaMdhakI utpatti bhI ho jAnI cAhiye / nAnA jAtIya rasavAle avayavoMse banAye gaye atrayavIko rasarahita mAnanA aulUkyadarzanavAloM ko hI zobhatA hai / anya parIkSaka vidvAnoM ko aisI nistattva bAta nahIM rucatI hai / sarvathA eka svabhAvavAle padArtha meM citrapakA acchA vyavahAra kabhI nahIM hotA hai / vyavahAra karanevAle laukika puruSoMkA nAnA rUpa vAle indranIlamaNi, mANikya, pannA, lahasanIyAM, Adi aneka padArthoMmeM yA ina maNiyoMkI banI huI mAlA citrapanakA vyavahAra ho jAtA hai / eka raMga biraMge citrapatra meM kaDhe huye yA chape huye bhUSaNa, keza, nakha Adi aneka raMga dikhalAye jAnepara citrapanA vyavahRta ho jAtA hai| siddhAMta anusAra anekarUpa svabhAvavAle eka padArthakI citrapanakarake vyavasthA ho rahI hai / jaise ki citramaNi, paMjikA puSpa ( paMjI ) Adi meM citratA hai / hilabvI kAMcameMse sUryakiraNa yA dIpaka sambandha ho jAnepara aneka AbhAaiM jaise dIkhatI haiM, usI prakAra citramaNikI aneka varNa rekhAyeM dIkhatI rahatI haiM / anya padArthoMko citrapanA nahIM mAnA gayA hai| jalameM ghola diye gaye nIle, pIle, lAla, hare aneka raMgoM ke samAna koI milA huA citra varNa nahIM hai / vaha to saMyukta nayA raMga bana jAtA hai / isa prakAra raMgake pacAsoM bheda ho jAte haiM / kintu do, tIna, cAra, pAMca yA mizritoMko joDakara chaha sAta ATha Adi raMgoMkA milAkara banAyA gayA koI svataMtra raMga nahIM mAnA gayA hai / citravarNako yadi sarvathA svataMtra raMga mAnA jAyagA to aneka prakArake raMgoMke mizraNase nAnA citra mAnane paDa jAyaMge, yaha ativyApti yA atiprasaMga doSa huA / yathAnekavarNamaNermayUrAdervAnekavarNAtmakasyaikasya citravyapadezastathA sarvatra rUpAdAvapi sa vyavatiSThate nAnyathA / na hyekatra citravyavahAro yuktaH saMtAnAMtarArthanIlAdivat nApyanekatraiva tadvadeveti nirUpitamAyam / jisa prakAra ki aneka varNavAle maNi yA mayUra, nIlakaNTha, cItA, citakabarA ghoDA, Adi athavA aneka varNasvarUpa ho rahe kapaDe patra, Adi eka padArthake citrapanakA vyavahAra lokaprasiddha hai, tisI prakAra sabhI rUpa, sparza, rasa AdimeM bhI vaha usI DhaMgale vyavasthita hogA, dUsare prakAroMse nahIM nirNIta kiyA jA sakegA, sarvathA eka svabhAva ho rahe padArtha meM citrapanekA vyavahAra yukta nahIM hai / jaise ki anya devadatta, jinadatta AdikI nAnA santAnoMke viSaya ho rahe arthoke nIla, pIta AdikA milAkara citrapanA nahIM bana pAtA hai / tathA sarvathA aneka padArthoMmeM bhI vaha citrapanA nahIM bana sakatA hai / jaise ki aneka santAnoMke jJAna dvArA jAna liye gaye nyAre nyAre arthoke una bhinna bhinna nIla pIta AdikA milakara citra nahIM bana sakatA hai / arthAt - ekakA 1 62
Page #504
--------------------------------------------------------------------------
________________ 490 tattvArthazlokavArtike yA sarvathA anekakA citra nahIM bana sakatA hai, kintu aneka svabhAvavAle ekakA citrarUpa mAnA jAtA hai| isa bAtako hama prAyaHkarake pahile prakaraNoMmeM kaha cuke haiN| nanvevaM dravyamevaikamanekakhabhAvaM citraM syAna punarekaM rUpaM / tathA ca tatra citravyavahAro na syAt / atrocyate jainoMke Upara koI zaMkA uThAtA hai ki isa prakAra aneka svabhAvavAlA eka dravya hI to citra ho sakegA, kintu phira koI eka rUpaguNa to citra nahIM ho sakegA / aura taisA honepara usa citravarNameM citrapanekA vyavahAra nahIM banA, isa prakAra sakaTAkSa zaMkA honepara yahAM zrIvidyAnanda AcAryadvArA samAdhAna kahA jAtA hai| citraM rUpamiti jJAnameva na pratihanyate / rUpepyanekarUpatvapratItestadvizeSataH // 27 // - yaha citrarUpa hai isa prakArake jJAna honekA koI prativAta nahIM kiyA jAtA hai| dravyake samAna rUpaguNameM bhI aneka svabhAvavAlApanA pratIta ho rahA hai / syAdvAdasiddhAnta anusAra dravya, guNa, paryAyoMmeM bhI aneka khabhAva mAne gaye haiN| apane apane una vizeSoMkI apekSAse rUpa, rasa, Adi guNa yA paryAyeM bhI aneka svabhAvavAlI hokara citra kahIM jA sakatI haiM / koI bigADa nahIM hai| eka hI hare raMgameM tAratamya mudrAse nAnA hare padArthoke raMgoMkI apekSA aneka svabhAva haiN| ve nyAre nyAre kAryoMko bhI kara rahe haiM / kathaMcit abheda mAna lenepara saMpUrNa kArya saMdha jAte haiM / nanu rUpaM guNastasya kathamanekasvabhAvatvaM virodhAt / naitatsAdhu ytH| yahAM kisIkI zaMkA hai ki rUpa to guNa hai| usa guNako aneka svabhAvasahitapanA bhalA kaise mAnA jA sakatA hai ? kyoMki virodha doSa upasthita hogA / arthAt aneka guNa aura paryAyoMko dhAranese dravya to aneka svabhAvavAlA ho sakatA hai, kiMtu eka guNameM yA eka eka paryAyameM punaH aneka svabhAva nahIM Thahara pAte haiM / anavasthAkA bhI bhaya hai / isa zaMkAkA AcArya samAdhAna karate haiM ki yaha kahanA sundara nahIM hai jisa kAraNase ki siddhAnta yoM vyavasthita ho rahA hai| guNonekasvabhAvaH syAdrvyavana gunnaashryH|. iti rUpaguNenekasvabhAve citrazemuSI // 28 // ananta guNoMkA samudAya hI dravya hai / ataH abhinna ho jAnese dravyake samAna guNa bhI aneka svabhAvoMse sahita ho skegaa| kiMtu " dravyAzrayA nirguNA guNAH " isa sUtrake anusAra vaha guNa anya guNoM kA Azraya nahIM hai / bhAvArtha:-jisa prakAra pudgala dravyameM rUpa, rasa, astitva, vastutva Adi guNa jaDa rahe haiM, AtmAmeM cetanA, samyaktva, dravyatva Adi guNa khacita
Page #505
--------------------------------------------------------------------------
________________ tattvArthacintAmaNiH 191 ho rahe haiM, usa prakAra rUpa, rasa, cetanA, astitva Adi guNoMmeM punaH anya koI guNa nahIM rahate haiM, kiMtu taratamapanA, ghaTiyAbaDhiyApana, avibhAga praticchedoMse sahita paryAyadhAraNa karanApanA, Adi aneka svabhAva una guNoMmeM pAye jAte haiN| AtmAke cetanyaguNameM jAnanA, dekhanA, pramANapanA, kisI jJAnakI apekSA mandapanA, anya jAnakI apekSA tIvapanA mokSahetupanA, rAgahetupanA, utpAda, vyaya, dhrauvya, sAmAnya, vizeSa, nityatva, anityatva vaktavyatva, avAcyatva, jJaptikaraNatva, svapramitikarmatva, pUrva upAdAnaparyAyakI apekSA upAdeyatva, uttaraparyAyakI apekSA upAdAna kAraNapana, heyahAna, upAdeyagrahaNarUpa phalakI apekSA saphaTapanA, aneka zaktiyoMse pracitapanA, abhivyaMjakapanA, kAlatraya sambandhIpanA, anvayIpana, vyatirekIpana, guNIke dezameM rahanApana, anya sahodara guNoMke Upara apanI praticchAyA dharadenApana, pANDitya, spaSTatva, aspaSTatva, kSAyikatva, Adi aneka khabhAva (dharma) nivAsa kara rahe haiN| isI prakAra pudgalake rUpa guNameM sundaratA, adhika kAlApana, udyotakapana, dhyAmalitapana, cAkacakya, pratibimba DAlanApana, netrajyotikA dAyakapana, netrajyotikA hAnikArakapana, prakAzakapana, nIla pIta Adi paryAyoMkA dhArakapana, nyUna adhika avibhAgapraticchedoMse sahitapana, Adi aneka svabhAva vidyamAna haiM / isa kAraNa aneka svabhAvavAle rUpaguNameM citra vicitra aisI pramAbuddhi ho jAnA samucita hI hai| na hi guNasya nirguNatvavanirvizeSatvaM rUpe nIlanIlataratvAdivizeSapratIteH / pratiyogyapekSastatra vizeSo na tAttvika iti cetra, pRthaktvAderatAtvikatvaprasaMgAt / guNakA anya guNoMse rahitapanA jaise hamako abhISTa hai, vaisA vizeSa svabhAvoMse rahitapanA iSTa nahIM hai| kyoMki rUpaguNameM yaha nIlA hai, yaha usase bhI adhika nIlA vastra hai / yaha lIla raMga usa vastrase bhI ati adhika nIlA hai / ityAdi prakArake vizeSoMkI prAti ho rahI hai / yadi yahAM koI bauddha yA vaizeSika yoM kaheM ki tisa rUpa guNameM anya SaSThI vibhaktivAle pratiyogiyoMkI apekSAse aneka vizeSa dIkha rahe haiN| ve aneka vizeSa vAstavika nahIM haiM / arthAt-jo vastukI nija gAMThake svabhAva hote haiM, ve agnikI uSNatAke samAna anya padArthokI apekSA nahIM kiyA karate haiM / svakA yAnI parAnapekSa nijakA jo bhAva hoya vaha svabhAva kahA jAtA hai| anyoMkI apekSAse yadi svake bhAva gaDhe jAyaMge taba to seThakA rokaDiyA bhI seTha bana baiThegA, alpajJa jIva sarvajJa ho jAyaMge, kurUpa zarIra abhirUpa (sundara ) mAne jAyeMge / ataH anya apekSaNIya pratiyogiyoMkI orase Aye huye vyapadezoMko vastukA gharU svabhAva nahIM kahanA cAhiye, isa prakAra vaizeSikoMkA kahanA ThIka nhiiN| kyoMki yoM to pRthaktva, vibhAga, dvitva, tritva, saMkhyA Adiko bhI avastubhUtapanekA prasaMga ho jaaygaa| kAraNa ki dUsare padArthakI apekSAse hI kisI vastumeM pRthakpamA niyata kiyA jAtA hai / do panA, tInapanA, Adi saMkhyAyeM anya padArthokI apekSAse ginI jAtI haiM / ataH anya padArthoke
Page #506
--------------------------------------------------------------------------
________________ 492 tattvArthazlokavArtike nimittase utpanna huye naimittika dharma bhI vastukI gAMThake svabhAva svIkAra karo / pudgalake nimittase honevAle rAga, dveSa, mithyAtva Adi pariNAma AtmAke vibhAva mAne jAte haiM / pRthaktvAderanekadravyAzrayasyaivotpatterna pratiyogyapekSatvamiti cenna, tathApi tasyaikapRthakvAdipratiyogyapekSayA vyavasthAnAt sUkSmatvAdyapekSakadravyAzrayamahattvAdivat / yadi vaizeSika yoM kaheM ki pRthaktva, vibhAga, saMyoga Adika to aneka dravyoMke Azrita hote huye hI utpana hote haiM / ataH ve pratiyogiyoMkI apekSA nahIM rakhate haiM kintu Apa jainoMke yahAM to padArthameM idhara udharase bAineke samAna pIchese aneka svabhAva Ate rahate mAne haiN| mAMgeke gahanoMko pahananese koI manasvI nahIM ho sakatA hai / AcArya kahate haiM ki yaha vaizeSikoMkA kahanA to ThIka nahIM hai / kyoMki to bhI usa pRthaktva AdikI eka dUsare dravyake pRthakpana Adika pratiyogiyoMkI apekSA karake vyavasthA bana rahI hai| jaise ki sUkSmatva, hrasvatva, AdikI apekSA rakhate huye aura eka dravyameM Azrita ho rahe mahattva, lambApana, baDApana Adika dharma mAne jAte haiN| nAriyalakI apekSA Ama choTA hai ! AmakI apekSA AmalA choTA hai / isa prakAra anya padArthokI apekSAse aNutva, mahattva, dIrghatva, hrasvatva, parimANa vaizeSikoMne svayaM svIkAra kiye haiN| tasyAskhalatpratyayaviSayatvena pAramArthikatvena nIlataratvAderapi rUpavizeSasya pAramA. rthikatvaM yuktamanyathA nairAtmyaprasaMgAt nIlataratvAdivatsarvavizeSANAM pratikSepe dravyasyAsaMbhavAt / tato dravyavadguNAderanekasvabhAvatvaM pratyayAviruddhamavaboddhavyam / .. ___ isapara vaizeSika yadi yoM kaheM ki ve pRthaktva, mahatva Adika to bAdhArahita jJAnameM dhruvarUpase viSaya ho rahe haiM, ataH pAramArthika haiM / taba to hama jaina kaheMge ki isI DhaMgase rUpake nIla, nIlatara, nIlatama Adika vizeSa svabhAvoMko bhI vastubhUtapanA yukta mAna lenA cAhiye / anyathA yAnI gAMThake naimittika bhAvoMko yadi svakA bhAva nahIM mAnA jAyagA to vastuoMko svabhAvarahita panekA prasaMga ho jAyagA, jaise ki nirAtmakapanA bauddha mAnA karate haiM / bAta yaha hai ki jagatke pratyeka padArthameM aneka svabhAva pratIta ho rahe haiM / cora ullU ThagoMko prakAza acchA nahIM lagatA hai, vyavahAriyoMko prakAza samIcIna bhAsatA hai / gRhasthako nyAyadhana upArjanIya hai| digambara muniyoMko dhana arjanIya nahIM hai / cIkanI, svaccha, sutharI, sthalIke honepara bhI piDukiyA kAToM yA tRNoMko bichAkara aNDe detI hai, kiMtu manuSyako aise kaNTakAkIrNasthalameM baiThanA nahIM rucatA hai| saMkSepameM yahI kahanA hai ki saMpUrNa padArthomeM aneka svabhAva vidyamAna haiN| dekhiye, dravyameM guNa rahate haiN| guNoMmeM paryAye ThaharatI haiM, paryAyoMmeM svabhAva aura avibhAgapraticcheda, vartate haiM guNa aura paryAya bhI sahabhAvI svabhAva haiM / vRttimAn dharmoko svabhAva kahate haiM / daNDadravya daNDI puruSakA svabhAva ho sakatA hai / rUpaguNa pudgalakA svabhAva hai / agnisvarUpa. pudgalakA svabhAva uSNatAparyAya hai| zIta
Page #507
--------------------------------------------------------------------------
________________ tasvArthacintAmaNiH Rtu, vasantaRtu, grISmaRtumeM agnikI uSNatA taratamarUpase baDhatI jAtI hai| vaha avibhAga praticchedoMkI nyUnatA adhikatA bhI agnidravyakA svabhAva hai / agni svayaM skandha yA sajIva padArtha hai| ataH paradravyoMke sambandha honepara bana gayA vikRta agniparyAya bhI kisI dravyakA svabhAva mAnA jA sakatA hai / svabhAva vyApaka hai aura guNa paryAya, Aropita dharma, avibhAgapraticcheda, Adi vyApya haiN| hAM, kisI antake svabhAvameM anya svabhAva na rahe, kiMtu Azritattva, svabhAvatva Adi svabhAvoMko to usase koI chIna nahIM sakatA hai| koI bhI padArya niHsvabhAva nahIM hai / Apa vaizeSika nIla, nIlatara, pakA, adhika pakA, mIThA, adhika mIThA, vidvattA, prakANDa vidvattA, Adike samAna saMpUrNa vizeSoMkA yadi nirAkaraNa kareMge to dravyakI bhI siddhi asambhava ho jAyagI / kAraNa ki aneka khabhAvoMkI samaSTi ( samudAya ) hI to dravya hai / svabhAvoMke vinA dravya kucha bhI zeSa nahIM bacatA hai| jaise ki jaDa, zAkhA, patra, puSpa, phaloMko nikAladenepara vRkSa kucha nahIM avaziSTa rahatA hai / mIThApana, pIlApana, zItapana, sugandhi, bhArIpana, naramapana, sacikkaNatA Adi svabhAvoMse rahita kara denepara modaka ( laDDu ) koI padArtha nahIM bacatA / ATha kAThoM aura jevarIko pRthak kara denese khATa kucha nahIM rahatI hai / isI prakAra svabhAvoMke vinA dravyakA AtmalAbha asambhava hai / tisa kAraNa siddha huA huA ki dravyake samAna guNa, paryAya, karma yahAMtaka ki katipaya svabhAvoMko bhI aneka svabhAvoMse sahitapanA cAroM orase samajha lenA cAhiye / isa siddhAMtameM kisI bhI prAtItika jJAnase virodha nahIM AtA hai| nanvanekasvabhAvatvAtsarvasyArthasya tattvataH / na citravyavahAraH syAjjainAnAM kacidityasat // 29 // siddhe jAtyaMtare citra tatopoddhRtya bhASate / jano hyekamidaM nAnA vetyrthitvvishesstH|| 30 // yahAM zaMkA hai ki sampUrNa arthoko yathArtharUpase jaba aneka svabhAvasahitapanA siddha ho gayA taba to jainoMke yahAM kisI hI vizeSa padArthameM citra vicitrapanekA vyavahAra nahIM bana sakegA, arthAt-sabhI ghaTa, kASTha, pItala, cAMdI, rakta Adi padArtha citra mAne jAveMge / vyavahAra meM jo vizeSarUpase raMgA huA vastra yA aneka raMgoMkA citrapaTa athavA raMga viraMgA patra hI jo citra kahA jA rahA hai, vahI vizeSapadArtha citra na ho sakegA / granthakAra kahate haiM ki isa prakAra zaMkAkArakA kahanA prazaMsanIya nahIM hai / kyoMki vibhinna dUsarI jAtivAle citra padArthake siddha ho cukanepara usase vizeSa citrita padArthakI pRthakbhAva kalpanA kara vyavahArI manuSya vizeSa vizeSa prayojanoMkA sAdhaka honese una arthomeMse kisIko yaha eka hai, aura kinhIMko ye aneka haiM, isa prakAra kaha detA hai|
Page #508
--------------------------------------------------------------------------
________________ 494 tattvArthazlokavArtike bhAvArtha-jagatke sampUrNa padArtha yadhapi aneka svabhAvavAle haiN| dahI aura guDakA milakara jaise tIsarI jAtikA khAda bana jAtA hai, haldI aura cUnAko milAkara jaise tIsarA raMga bana jAtA hai, isI prakAra eka vastumeM aneka svabhAvoMkA tAdAtmyasambandha ho jAnepara tIsarI hI jAtikI vastu siddha ho jAtI hai / ataH isa DhaMgase sampUrNa vastu citra haiN| phira bhI vizeSa prayojanako sAdhanevAlI honese kisI citraraMgavAlI yA atyAsana aneka svabhAvavAlI vastumeM citrapanekA vyavahAra kiyA jAtA hai| khAte, pIte, khelate sabhI chokare prAyaH upadravI hote haiM, to bhI kisI vizeSa caMcala laDakeko ho naTakhaTI kaha diyA jAtA hai| yA buddhimAna saba jIvoM se kisI eka vizeSa jJAnIko buddhimAn mAna liyA jAtA hai / pratyeka padArthase aneka prayojana sadha sakate haiM / kintu arthakriyAke amilASI jIvako usa vastuse jo vizeSa prayojana prApta karanA hai / tadanusAra ekapanA, anekapanA, citrapanA, vicitrapanA, vyavahRtakara liyA jAtA hai / vastukI pAriNAmika bhittipara hI prayojanasAdhaka vyavahAroMkA avalamba hai| siddhepyekAnekakhabhAve jAtyaMtare sarvavastuni syAdvAdinAM citravyavahArAheM tatopoddhArakalpanayA kacidekatrArthitvAdekamidamiti kacidanekArthitvAdanekamidamiti vyavahAro janaiH pratanyata iti sarvatra sarvadA citravyavahArapasaMgataH kacitpunarekAnekakhabhAvabhAvArthitvAJcitravyavahAropIti naikameva kiMciccitraM nAma yatra niyataM vedanaM syAtmatyarthavazavartIti / eka svabhAva aura aneka svabhAvoMko dhAra rahI saMpUrNa vastuoMke tIsarI jAtivAle anekAMta AtmakapanakI siddhi ho cukanepara yavapi saMpUrNa hI vastuyeM syAdvAdiyoMke yahAM citrapaneke vyavahAra karane yogya haiN| phira bhI eka svabhAvavAle aura aneka svabhAvavAle ina do jAtiyoMse nirAle tIna jAtyantara vastuoMse kisI viziSTa vastukI pRthakbhAva-kalpanA karake kisI hI vizeSa eka vastumeM abhilASIpanA honeke kAraNa yaha eka hai, isa prakAra ekapanekA vyavahAra phaila rahA hai| aura anekapanakI abhilASA honeke kAraNa kinhIM vastuoMmeM ye aneka haiM / isa prakArakA vyavahAra manuSyoM karake adhikatAse vistAra diyA jAtA hai / tathA punaH kahIM aneka AkAravAlI vastumeM yugapat eka svabhAva aura aneka svabhAvoMke sadbhAvakI abhilASukatA ho jAnese citrapanekA vyavahAra bhI prasiddha ho rahA hai / isa prakAra saMpUrNa vastuoMmeM sarvadA citravyavahArakI ApattikA prasaMga ho jAneke bhayase hamane yaha nirNIta kara diyA hai ki vivakSAvaza citrapanekI pracuratAse kisI hI vizeSa vastumeM citrapanekA vyavahAra hotA hai / isa prakAra siddha huA ki eka hI koI padArtha citra kathamapi nahIM hai| jisameM ki niyatarUpase ho rahA eka jJAna pratyeka arthake adhIna hokara vartanevAlA ho sake / yAnI citra padArtha kisI apekSAse aneka haiN| unameM eka jJAna ho rahA hai / yahAMtaka teIsavIM vArtikakA upasaMhAra kara diyA hai| bahutoMko jAnanevAlA eka jJAna ho sakatA hai /
Page #509
--------------------------------------------------------------------------
________________ tattvArthacintAmaNiH anamanna . mmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmm..2222222222mmmc c yogijJAnavadiSTaM tabAdyarthAvabhAsanam / jJAnamekaM sahasrAMzuprakAzajJAnameva cet // 31 // tadevAvagrahAdyAkhyaM prApnuvat kimu vAryate / na ca smRtisahAyena kAraNenopajanyate // 32 // bahAdyavagrahAdIdaM vedanaM zAbdabodhavat / yenAvabhAsanAdbhinaM grahaNaM tatra neSyate // 33 // yadi vaizeSika yoM kaheM ki sarvajJa yogIke jJAna samAna vaha jJAna bahu, bahuvidha Adi arthAkA prakAzanevAlA hamane iSTa kiyA hai / sahasrakiraNavAle sUryake prakAza samAna eka jJAna hI anekoMkA pratibhAsa kara detA hai / isa prakAra kahanepara to hama jaina kahate haiM ki taba to vahI anekagrAhI eka jJAna avagraha nAmako prApta ho rahA saMtA kyoM rokA jA rahA hai ? vaizeSika yadi yoM kaheM ki jaise zabdajanyajJAna zAbodha karanepara pUrva pUrva samayoMke uccArita hokara naSTa hote jA rahe pahile pahileke varNokI smRtiko sahAya pAkara antima varNakA huA zravaNa hI zAbAna karA detA hai, usI prakAra eka eka jJAna dvArA pahile dekhe gaye eka eka aneka arthokI smRtiyAM AtmAmeM utpanna ho jAtI haiM, una smRtiyoMkI sahAyatA pAkara indriyajanya antimajJAna bahu Adi anekoMko jAna letA hai| AcArya kahate haiM ki so yaha vaizeSikoMkA vicAra ThIka nahIM hai / kyoMki yaha bahu Adika aryokA avagraha AdikajJAna zAbodhake samAna smRtisahakRta kAraNase nahIM utpanna hotA hai / jisase ki avamAsarUpase bhinna grahaNa vahAM iSTa nahIM grahaNa kiyA jAya / bhAvArtha-smRtikI apekSAse rahita hokara eka jJAna bahu Adika arthoko jAna letA hai| yo banekatrArthezAvabhAsanamIzvarajJAnavadAdityaprakAzanavayAcakSIta na tu tadgrahaNaM smRtisahAyeneMdriyeNa janitaM tasya pratyarthivazavarcitvAt / sa idaM praSTavyaH kimidaM bahAdyarthe avagrahAdivedanaM smRtinirapekSiNAkSeNa janyate smRtisahAyena vA 1 prathamapakSe siddhaM syAdA. dimataM bahAdharthAvabhAsanasyaivAvagrahAdijJAnatvena vyavasthApanAt / jo naiyAyika yA vaizeSika niyamase yoM bakhAna karegA ki yugapat aneka padArthoko jAnanevAle IzvarajJAnake samAna yA sUryaprakAzake samAna indriyajanya eka jJAna bhI aneka arthomeM varta jAyagA kintu una aneka padArthokA grahaNa yugapat nahIM hogA, kramase hogaa| kyoMki smRtikI sahAyatAko prApta kara rahI indriyoMse vaha jJAna utpanna huA hai| pratyeka arthake adhIna hokara vartanevAlA honese vaha jJAna eka hI samayameM anekoMko nahIM jAna sakatA hai / AcArya bolate haiM ki isa prakAra kaha
Page #510
--------------------------------------------------------------------------
________________ 496 tattvArthazlokavArtike rahA vaha naiyAyika yoM pUMchane yogya hai ki bhAI bahu, bahuvidha Adika arthoM meM varta rahA avagraha, IhA Adi svarUpa yaha jJAna kyA smRtikI nahIM apekSA rakhanevAlI indriyakarake jAnA gayA hai ? athavA kyA smRtikI sahAyatAko dhAranevAlI indriyakarake utpanna kiyA gayA hai ? pahilA pakSa lenepara to syAdvAdiyoM kA mata prasiddha ho jAtA hai / syAdvAdasiddhAnta meM bahu Adika arthoke jJAnako hI avagraha, IhA Adi jJAnapanekarake vyavasthita kiyA hai / arthAt -- smRtikI apekSA nahIM kara indriyoMse bahuta, alpavidha, Adi aneka arthokA eka jJAna ho jAtA hai / yaha bAta bAlaka, pazu, pakSiyoMtaka meM prasiddha hai / dvitIyakalpanAyAM tu pratItivirodhataH svayamananubhUtapUrvepi bahAdyarthevagrahAdipratIteH smRtisahAyeMdriyajanyatvAsaMbhavAt tatra smRteranudayAt tasyAH svayamanubhUtArtha eva pravartanAda - nyathAtiprasaMgAt / tato nedaM baddAdyavagrahAdijJAnamavabhAsanAdbhinnaM zaddhajJAnavatsmRtisApekSaM grahaNamiti maMtavyaM / yato yugapadanekAMtArthe na syAt / 1 1 1 pravRtti mAnI gayI hai / dUsare pakSakI kalpanA karanepara to pratItiyoMse virodha ho jAneke kAraNa vaha pakSa grAhya nahIM hai / jo artha Ajataka pahile kabhI svayaM anubhavameM nahIM Aye haiM, una bahu Adika arthoM meM bhI utpanna ho rahe avagraha Adika jJAnoMkI pratIti ho rahI hai / apUrva arthoMmeM smRtikI sahAyatA prApta indriyoMse janyapanA to asambhava hai / kyoMki usa adRSTapUrva arthameM smRtijJAnakI utpatti nahIM hotI hai / kAraNa ki svayaM pahile pratyakSa, anumAna, Agama, Adi jJAnoMse anubhava kiye jA cuke arthoM meM hI tat ityAkArA 66 22 vaha thA isa vikalpavAlI usa smRtikI anyathA yAnI nahIM anubhUta kiye arthameM bhI yadi smRtikI pravRtti mAnI jAyagI to atiprasaMga ho jAyagA / arthAt - ananta ajJAta padArthoMkI dhAraNAjJAna nAmaka saMskArake vinA bhI smRti ho jAnI cAhiye, jo ki nahIM hotI hai / tisa kAraNa siddha huA ki yaha bahu Adika aneka arthoke avagraha Adika jJAna pratyeka pratyeka arthameM jJAna rUpase bhinna nahIM haiN| jisase ki aneka arthoMmeM yA aneka dharmasvarUpa eka arthameM ipti na karA sakeM aura zadvajanya zrutajJAna jaise saMketa smaraNakI apekSA sahita ho rahA arthIkA grahaNa hai / isake samAna avagraha Adi jJAna nahIM haiM / avagraha Adi to smaraNakI apekSA vinA hI ho jAte haiM / yaha mAna lenA cAhiye / aisI dazAmeM aneka dharma Atmaka artha yA aneka arthoM meM yugapat avagraha Adika pratyeka jJAnakI pravRtti ho jAtI hai 1 bhavatu nAmadhAraNAparyevamavabhAsanaM tatra na punaH smaraNAdikaM virodhAditi manyamAnaM pratyAha / una bahu, bahuvidha, Adi arthoMmeM dhAraNAparyanta yAnI avagraha, IhA, avAya aura dhAraNAtaka jJAna bhaleM hI ho jAo, kintu phira smaraNa, pratyabhijJAna, tarka, Adika jJAna to una bahu Adika viSayoMmeM nahIM ho sakeMge / kyoMki virodha doSa AtA hai / anekoMkI smRti yA saMjJA karanepara
Page #511
--------------------------------------------------------------------------
________________ tatvArthacintAmaNiH 497 viSayoM meM paraspara virodha na jAyagA / isa prakAra apane gharameM mAnakara baiThanevAle prativAda ke prati AcArya mahArAja samAdhAnarUpa bhASaNa karate haiM / . bau bahuvidhe cArthe setare'vagrahAdikam / smaraNaM pratyabhijJAnaM ciMtA vAbhinibodhanam // 34 // dhAraNAviSaye tatra na viruddhaM pratItitaH / pravRtteranyathA jAtu tanmUlAyA virodhataH // 35 // bahuta aura bahuta prakArake tathA unase itara alpa, alpavidha Adi arthoMmeM avagraha Adi dhAraNAtaka jJAna pravartate haiM / usI prakAra bahu Adi bAraha prakArake arthoMmeM smRti, pratyabhijJAna, vyAptijJAna, anumAna, jJAna bhI vartate haiN| dhAraNAjJAna dvArA viSaya kiye jA cuke una bahu Adika arthoMmeM pravarta rahe smaraNa Adi jJAnoMkI pratIti ho rahI hai| koI virodha nahIM hai / anyathA yAnI dhAraNA kiye gaye bahu Adika athoMmeM yadi smRti AdikakI pravRtti nahIM mAnI jAyagI to una smaraNa Adiko mUlakAraNa mAnakara utpanna huyI lokapravRttikA virodha ho jAvegA / arthAt smRti Adikake anusAra bahu Adika arthoMmeM kabhI bhI pravRtti nahIM ho sakegI, kintu hotI hai / 1 na hi dhAraNAviSaye bahAdyarthe smRtirvirudhyate tanmUlAyAstatra pravRtterjAtucidabhAvaprasaMgAt / nApi tatra smRtiviSaye pratyabhijJAyAstata eva / nApi pratyabhijJAviSaye citAyAzciMtAviSaye vAminibodhasya tata eva pratIyate ca tatra tanmUlA pravRttirabhrAMtA ca pratItiriti nizcitaM prAk / saMskArarUpa dhAraNAjJAnake viSaya ho rahe bahu, bahuvidha Adi arthoMmeM smaraNa ho jAnA viruddha nahIM hai / yadi dhAraNAdvArA jAna liye gaye viSayameM smRti honA viruddha mAnA jAyagA to una viSayoMmeM dhAraNAko mUla kAraNa mAnakara utpanna huyI pravRttike kabhI bhI nahIM honekA prasaMga ho jAvegA / kintu vAraNAmUlaka smRtike dvArA RNa lenA denA, sthAnAntara meM jAkara apane ghara lauTanA, andhere meM apane jInepara caDhanA utaranA, Adi aneka pravRttiyAM ho rahIM dekhI jAtI haiM aura usa smaraNajJAnadvArA jAna liye gaye viSaya meM pratyabhijJAnakI pravRtti honA bhI tisa hI kAraNa se viruddha nahIM paDatA hai / arthAta - smRtiko kAraNa mAnakara utpanna huye pratyabhijJAna dvArA aneka pravRttiyAM ho rahIM dIkha rahIM yaha mArga usa mArga se dUra hai, yaha dUkAnadAra usa dUkAnadArase acchA hai, parvatameM yaha vaisA hI dhUAM hai, jaisA ki rasoI khAnemeM agnise vyApta ho rahA dekhA thaa| yaha vaisA hI zabda hai, jisake sAtha hile saMketa grahaNa kiyA thA, yaha vahI gRha hai, jisameM ki hamane kala bhI nivAsa kiyA thA, yaha vahI strI yA pati hai ityAdi / tathA pratyabhijJAnadvArA jAna liye gaye viSayameM cintAjJAnakI aura 63
Page #512
--------------------------------------------------------------------------
________________ 198 tattvArthazlokavArtike cintAdvArA viSaya kiye gaye arthameM anumAnajJAnakI pravRtti mI tisa hI kAraNase viruddha nahIM hai| una jJeya viSayoMmeM vyAptijJAnarUpa cintAkI pratIti ho rahI hai / jahAM dhUAM hotA hai vahAM agni hotI hai, jo kRtaka hai, vaha anitya hai, ityAdi vyAptijJAna pratyabhijJeya viSayameM pratIta ho rahe haiM / aura vyAptijJAnase jAne jA cuke viSayameM yaha parvata agnimAna hai, yaha ghaTa anitya hai, ityAdika anumAna jJAna ho rahe dekhe jAte haiN| aura ina pUrvake jJAnoMko mUla kAraNa mAnakara utpanna huI pravRttiyAM niti ho rahI haiN| pratyabhijJAna, tarkajJAna, svArthAnumAna jJAnodvArA sopAnapara caraNa rakhanA, bhale bure manuSyakA paricaya karanA, parvatamese agni lAnA, Adi pravRttiyAM abhrAnta hokara pratIta kI jA rahI haiM / isa bAtako hama pahile prakaraNoMmeM nizcita kara cuke haiN| yahAMtaka bahu, bahuvidha, donoMkA vicAra kara diyA hai| kSaNasthAyitayArthasya niHzeSasya prasiddhitaH / kSiprAvagraha eveti kecittadaparIkSitam // 36 // sthAsnUtpitsuvinAzitvasamAkrAntasya vstunH| samarthayiSyamANasya bahutobahutogrataH // 37 // aba yahAM bauddhoMkA pUrvapakSa hai ki sampUrNa ghaTa, paTa, AkAza, AtmA, Adika arthokI eka kSaNataka hI sthAyIpanekarake prasiddhi ho rahI hai / isa kAraNa zIghra avagraha hI honA to ThIka hai| kintu akSipra avagraha kisIkA nahIM ho sakatA hai / kAraNa ki eka kSaNase adhika kAlataka koI bhI padArtha nahIM sthira rahatA hai / isa prakAra koI kSaNika vAdI vidvAn kaha rahe haiN| granthakAra kahate haiM ki unakA vaha kahanA parIkSA kiyA gayA nahIM hai| kyoMki sthiti svabhAvasahitapana, aura utpattikI Thevase yuktapana, tathA vinAzazIlakA dhArIpana, ina tIna dharmose cAroM ora ghera lI gayI vastukA bahuta bahuta yuktiyoMse agrima granthameM samarthana karanevAle haiM / arthAt-vastu kAlAntara taka ThaharatI huyI dhruvarUpa hai / sUkSma RjusUtranayakI dRSTi se eka eka paryAya bhale hI kSaNataka Thahare kintu vyavahAra naya yA sakalAdezI pramANadvArA vastu adhika kAlataka ThaharatI huyI jAnI jA rahI hai / ataH dhruvarUpase vastuke avagraha, IhA Adi jJAna ho sakate haiM / kauTasthyAtsarvabhAvAnA prsyaabhyupgcchtH| akSiprAvagrahaikAMtopyatenaiva nirAkRtaH // 38 // ... isa ukta kathanadvArA sampUrNa padArthoko kUTastha nitya mAnanevAle vidvAnkA bhI nirAkaraNa kara diyA gayA samajhalenA cAhiye / kAraNa ki sampUrNa padArtha utpAda, vyaya, dhrauvya, ina tIna svabhAvoMse yugapat samAlIDha ho rahe haiM / ataH sampUrNa padArthoko kUTastha nityapanA honeke kAraNa akSipra avagrahako hI cAroM ora svIkAra kara rahe, dUsare kApila vidvAnakA akSipra avagraha ekAnta
Page #513
--------------------------------------------------------------------------
________________ tattvArthacintAmaNiH bhI isa kathanakarake khaNDita kara diyA gayA hai / sAMkhyamatI AtmAko kUTastha nitya svIkAra karate haiM / prakRtiko pariNAmI nitya mAnate haiM, jaba ki pariNAmakA artha utpAda, vyaya, dhrauvya nahIM kara AvirbhAva, tirobhAva, kiyA jA rahA hai, to prakRti bhI kUTastha nitya nahIM hai| AtmA, AkAza, paramANu Adi bhI pratikSaNa navIna navIna paryAyoMko dhArate haiM / sUrya, caMdramA Adi vimAnoMmeM bhI anaMta. paramANuye milate nikalate rahate haiM / vajra, hIrA, senA Adi kaThora padArtha yA niviDa vastuyeM bhI pahile samayake AkAroMkA choDanA, uttarasamayavartI navIna paryAyoMko lenA, kAlAntara sthAyI svabhAvase dhruva rahanA, ina tIna pariNAmoMko apane tadAtmaka pariNAma karate rahate haiM / kSiprAvagrahAdivadakSiNAvagrahAdayaH saMti trayAtmano vastunaH siddheH| zIghra avagraha ho jAnA, zIghra hI IhAjJAna ho jAnA, Adike samAna akSiprake avagraha, IhA Adi jJAna bhI ho jAte haiM / kyoMki utpAda, vyaya, dhrauvya, ina tIna avayava Atmaka vastukI pramANoMse siddhi ho rahI hai / kSipra aura akSiprakA vicAra ho cukA // prApyakArIMdriyairyukto'nisRtAnuktavastunaH / nAvagrahAdirityeka prApyakArINi tAni vA // 39 // yahAM vaizeSikoMkA pUrvapakSa hai ki jJeya padArthoke sAtha sambandha kara pratyakSaMjJAna karAnevAlI sparzana indriya, rasanA indriya, ghrANa indriya aura karNa indriyoM karake to sampUrNa nahIM nikalI huyI anisRta vastuke aura vAcakoM dvArA nahIM kahI jA cukI anukta padArthake sAtha cAra indriyoMkA sambandha nahIM ho sakA hai| jainoMne " puDhe suNodi saI apuDha puNavi passade rUvaM / gaMdhaM rasaM ca pAsaM puDhe baddhaM vijANAdi" | jIva kAnase chUye huye zabdako sunatA hai| ye vinA hI rUpako dUrase dekha letA hai / tathA gaMdha, rasa aura sparzako to chUye huye aura baMdhe huoMko acchA jAna pAtA hai, yaha siddhAnta mAnA hai / ataH prApyakArI cAra indriyoMdvArA anisRta, anukta arthake avagraha Adika nahIM ho skeNge| yadi sparzana, rasanA, ghrANa, zrotra indriyoMkarake anisRta, anuktake avagraha Adika jJAna mAna liye jAyeMge to ve cAroM indriyAM cakSuke samAna aprApyakArI ho jAveMgI, jo ki jainoMko iSTa nahIM haiN| isa prakAra koI eka vAdI kaha rahe haiN| __prApyakAribhiriMdriyaiH sparzanarasanaghrANazrotrairanisRtasyAnuktasya cArthasyAvagrahAdiranupapanna eva virodhAt / tadupapannatve vA na tAni prApyakArINi cakSurvat / cakSuSopi hyaprAptArthaparicchedahetutvamaprApyakAritvaM taccAnisRtAnuktArthAvagrahAdihetoH sparzanAderastIti kecit / una vaizeSikoMke vaktavyakA vivaraNa yoM hai ki viSayoMse sambandhakara jJAna karAnevAlI prApyakArI tvacA, jIbha, nAka, kAna ina cAra indriyoMkarake anisRta anukta arthake avagraha
Page #514
--------------------------------------------------------------------------
________________ tavAryazlokavArtike Adika jJAna honA asiddha hI hai / kyoMki virodha hai / yAnI jo prApyakArI hai, ve anisRta anuktako nahIM jAna sakate haiM / aura jo padArtha ( indriyAM ) anisRta anukta arthoko jAna rahe haiM, ve sambandhI viSayoMko prApta kara prApyakArI nahIM bana sakate haiN| hAthIkA pUrA zarIra jaba jalase nikalA hI nahIM hai, to usakA sparzana Adi indriyoMse jJAna bhalA kaise ho sakatA hai ! jo vaktAke mukhase kahA gayA padArtha nahIM hai, usakA cAra indriyoMse kathamapi jJAna nahIM ho pAvegA / yadi phira bhI jaina una anisRta anukta arthoke avagraha Adika jJAna ho jAnekI upapatti kareMge to ve cAra indriyAM cakSuke samAna prApyakArI nahIM ho skeNgii| yAnI cakSuke samAna cAra indriyAM bhI aprApyakArI bana jAveMgI / cakSukA bhI aprApyakAritva yahI hai ki cakSuko dUravartI aprApta arthake pariccheda karanekA hetupanA hai| aura vaha aprApyakArIpanA anisRta anukta arthoke avagraha Adi jJAnoMkI kAraNa ho rahI sparzana Adika indriyoM ke bhI bana rahA hai| aisI dazAmeM cAra indriyoMko bhI aprApyakArIpanA prApta hotA hai, jo ki hama vaizeSikoMko aura tuma jainoMko bhI iSTa nahIM hai| isa prakAra koI vRddha vaizeSika kaha rahe haiM / aba AcArya mahArAja uttara kahate haiM ki tannAnisRtabhAvasyAnuktasyApi ca kaizcana / sUkSmairaMzaiH pariprAptasyAkSestairavabodhanAt // 40 // vaha kinhIM vidvAnoMkA kahanA ucita nahIM hai| kyoMki anisRta padArtha aura anuktapadArthokI bhI unake sUkSma aMzoMkarake keI orase prAptirUpa sambandha ho jAtA hai| tamI prApta ho rahe viSayakA una sparzana, rasana, ghrANa, zrotra, indriyoMkarake avagraha AdirUpa jJAna hotA hai| bhAvArtha- cAra hAtha dUra rakhI huyI agniko hama sparzana indriyase chUkara jAna lete haiN| yahAM agnike cAroM ora phaile huye skandha pudgala usa agnike nimittase uSNa ho gaye haiM / agnise jalI huyI lakaDI jaise agni kahI jAtI hai, vaise hI abhedadRSTi se ve uSNaskandha agnisvarUpa mAne jAte haiM / ataH sUkSma aMzoMkara vistarI huyI usa cAra hAtha dUrakI agniko hI chUkara hamane yahAMse sparzana kiyA hai| isI prakAra dUra kUTI jA rahI khaTAI yA kuTakIkA sUkSma aMzoMse rasanA dvArA saMsarga hokara hI rAsanapratyakSa huA hai / tathA itrakI zozIke dUra rahate huye bhI inake pAriNAmika choTe choTe aMzoMko nAsikA dvArA prApta kara hI anisRtapadArthakI gandhako sUMghA jAtA hai| dUravartI paudgalika zabdake pariNati dvArA phailakara choTe choTe avayavoMkarake kAnataka A jAnepara hI zrAvaNa pratyakSa hotA hai / ataH cAra indriyoMke pradhyakArIpanakI rakSA hote hue anisRta aura anukta arthoke avagraha Adika jJAna siddha ho jAte haiM / koI doSa nahIM hai / prAyaH sampUrNa padArthokI pAriNAmika lahareM cAro ora phailakara anya nikaTavartI padArthopara apane prabhAvoMko DAla detI haiM, jaise ki camakadAra padArthake nimittase usake nikaTavartI aneka padArtha camaka jAte haiM / durgandha vAyuse cAroM orake padArtha durgandhita ho
Page #515
--------------------------------------------------------------------------
________________ tattvArthacintAmaNiH aaaaaaaa aaaaaaaaaa= jAte haiM / khilADI chokaroMkA sanidhAna honepara vidvAnmeM kucha gambhIratAkI truTi hokara laDakapana jA jAtA hai| sAthameM vidvAnke saMsargase chokaroMmeM bhI kucha gambhIratA yA jAtI hai| nisRtoktamathaivaM syAttasyetyapi na zaMsyate / sarvAmAptimavekSyaivAnisRtAnuktatAsthitaH // 41 // aba vaizeSika punaH kaTAkSa karate haiM ki isa prakAra kahanepara to usa vastukA jJAna nisRta aura ukta hI huA / arthAt-indriyoMdvArA jaba sUkSma aMza sambandhita kara liye gaye haiM, taba to vaha jJAna nisRta aura ukta arthakA hI kahA gayA / isapara vAcArya kahate haiM ki yoM bhI zaMkA nahIM karanI cAhiye / kAraNa ki sampUrNa aMzoMkI aprAptikA vicAra kara hI anisRtapana aura anuktapanakI vyavasthA kI gayI hai / bhAvArtha-maleM hI vastuke thoDe aMza nikala gaye hoMya yA abhiprAyase kucha zadroMke aMza kaha diye gaye hoMya phira bhI sampUrNa aMzoMke nahIM nikalane aura kahanekI apekSAse vaha anisRta aura anuktakA bAna vyavahRta ho jAyagA / muniyoMke sadRza alpa kriyAoMke pAlate huye bhI koI gRhastha muni nahIM kahA jA sakatA hai| ___ na hi vayaM kAtsyenAprAptiparyasyAnistatvamanuktatvaM vA brUmahe yatastadavagrahAdiheto. ridriyasyAmApyakAritvamAyujyate / kiM tarhi / sUkSmairavayavaistadviSayajJAnAvaraNakSayopazamarahivajanAvedhaiH kaizcita prAptAnavabhAsasya cAnisRtasyAnuktasya ca paricchede pravartamAnabiMdriyaM nAmApyakAri syaackssussvevmmaapykaaritvsyaaprtiite| hama syAdvAdI vidvAn sampUrNarUpase prApti nahIM honeko arthakA banisRtapanA athavA anuktapanA nahIM kaha rahe haiM / jisase ki sUkSma aMzoMse sambaddha ho rahe bhI kintu pUrNa avayavoMse nahIM prApta ho rahe una arthoke avagraha Adi zAnoMkI kAraNa ho rahI sparzana Adika indriyoMko aprApyakArIpanakA vAyojana kiyA jAya / to hama kyA kahate haiM ! so suno / una sUkSma avayavoMko viSaya karanevAle jJAnAvaraNa kSayopazamase rahita ho rahe jIvoMkarake nahIM jAnane yogya aise kitane hI choTe choTe avayavoMdvArA prApta ho rahe bhI aura abataka nahIM pratimAsa kiye gaye anisRta aura anukta arthake pariccheda karanemeM pravarta rahI indriyAM aprApyakArI nahIM ho skeNgii| kyoMki cakSumeM isa prakArakA aprApyakArIpanA nahIM pratIta ho rahA hai| arthAt-sUkSma aura sthUla aMza yA mUlapadArthake sAtha samI prakAra sambandha na honepara cakSu asambaddha arthako jAnatI hai| ataH cakSumeM aprApyakArIpana hai| sUkSma aMzoMse prApti hokara padArtha jJAna karAte huye kalpita kara liyA gayA aprApyakArIpanA cakSumeM nahIM hai| kintu prakaraNameM sUkSma avayavoMse prApti hokara sparzana Adi indriyoMse mAnasRta arthakA avagraha kiyA gayA hai| ataH cAra indriyAM aprApyakArI nahIM ho sakatI haiN| ve sUkSma avayava
Page #516
--------------------------------------------------------------------------
________________ 502 . . tattvArthalokavArtike sabhI sAmAnya jIvoMkarake nahIM jAne jAte haiM / ataH anisRta yA anukta arthakA vaha avagraha kisI viziSTa jJAnIke mAnA gayA hai| ___kathaM tarhi cakSuranidriyAbhyAmanisRtAnuktAvagrahAdistayorapi prApyakAritvamasaMgAditi cetra, yogyadezAvasthitereva prApterabhidhAnAt / tathA ca rasagaMdhasparzAnAM svagrAhibhiriMdriyaiH spRSTibaMdhasvayogyadezAvasthitiH zabdasya zrotreNa spRSTimAtraM rUpasya ckssussaabhimukhtyaantiduuraaspRsstttyaavsthitiH| punaH vaizeSika kaTAkSa karate haiM ki to tuma jaina vidvAn batAo ki cakSu aura manakarake malA anisRta aura anukta arthake avagraha Adika jJAna kaise ho sakeMge ? kyoMki yoM to una cakSu aura manako bhI prApyakArIpanakA prasaMga ho jAvegA / arthAt-sUkSma avayavoMke sAtha prApti kI vivakSA karanepara to cakSu aura manadvArA avagrahIta arthakI bhI kucha kucha prApti ho jAtI hai, jo ki jainoMko abhISTa nahIM hai| AcArya kahate haiM ki isa prakAra to kaTAkSa nahIM karanA / kyoMki yogyadezameM avasthita ho jAneko hI yahAM prAptipadase kahA gayA hai| avagrahakA lakSaNa " indriyArthasamavadhAnasamanantarasamutyasattAlocanAntarabhAvI sattAvAntarajAtiviziSTavastupAhIjJAnavizeSo'vagrahaH " aisA nyAyadIpikAmeM kahA hai / " viSayaviSayisanipAtasamanantaramAdhagrahaNamavagrahaH " yaha rAjavArtikameM likhA hai| yahAM indriya aura arthokA yogya dezameM sthita rahanA prApti mAnA gayA hai| padArthake dUra rahate huye bhI cakSu aura manakA yogyadezapanA bana jAtA hai / kintu zeSa cAra indriyoMkA arthase sambandha ho jAnepara hI yogyadeza avasthAna bana sakatA hai / aura taisA honepara rasa gaMdha aura sparzIkI apane apaneko grahaNa karanevAlI indriyoMkarake sparza kara aura bandha hokara sambandha ho jAnepara apane yogya deza avasthiti banajAtI hai| hAM, zabdakI yogya deza avasthiti to va indriyake sAtha kevala sparza ho jAnepara hI mila jAtI hai / tathA cakSuke sAtha rUpakI yogya deza avasthiti to abhimukhapane karake aura adhika dUra yA atinikaTa nahIM hokara sparza nahIM karatI huyI avasthiti honA hai / arthAt-rasa, gandha aura sparzako to sambaMdha kara aura ghula jAnA rUpa bandha ho jAnepara, sparzana, rasanA, nAsikA, indriyoMkarake jAnaliyA jAtA hai / kintu zadbakA kevala kAnase chU jAnepara hI avagraha karaliyA jAtA hai / hAM, cakSuke sAtha viSayake chUjAne aura baMdhajAne kI AvazyakatA sarvathA nahIM hai / phira bhI itanI sAmagrI avazya cAhiye ki dRSTavya padArtha cakSuke sanmukha hoya pIche kI orake vimukha padArthako cakSu nahIM dekha pAyegI / adhika dUrake vRkSa, sumeru yA atinikaTavartI aMjana, palaka, tilako bhI cakSu nahIM dekha sakatI hai| ataH yogya dezameM avasthita ho rahe padArthako dekhanevAlI AMkha aprApyakArI mAnI jAtI hai| sparzana mAdi cAra indriyAM prApyakArI haiN| .
Page #517
--------------------------------------------------------------------------
________________ tattvArthacintAmaNiH sA ca yathA sakalasya vastrAdestathA tadavayavAnAM ca keSAMciditi tatparicchedinA cakSuSA'prApyakAritvamupadaukate / . aura vaha yogya dezakI avasthiti jaise sampUrNa nikale huye vastra, hAthI Adi arthoke niHsRta jJAnameM sambhavatI hai, usI prakAra una vastra, hAthI Adike TukaDe sUta, sUMDa, Adika kitane hI avayavoMke nikalanepara aniHsRta jJAnameM bhI pAyI jAtI hai / isa prakAra kucha avayavoMko dekhakara una avayaviyoMkA pariccheda karanevAlI cakSukarake aprApyakArIpanA prasiddha ho jAtA hai / yaha cakSudvArA anisRtakA avagraha hai aura padArthIko bakhAna bakhAna kara dikhAneke avasarapara kucha arthAkA kathana nahIM honepara bhI abhiprAyadvArA cakSuse anuktakA avagraha ho jAtA hai| pratibhAzAlI vidvAn aniHsRta aura anukta sukha, duHkha icchAoMkA mana indriyase avagraha kara lete haiN| bAjA bajanese rAga pahacAna liyA jAtA hai| svasminnaspRSTAnAmavaddhAnAM ca tadavayavAnAM kiyatA cittena paricchedanAt tAvatA cAnisRtAnuktAvagrahAdisiddheH kimadhikenAbhihitena / spaSTa bAta yaha hai ki apanemeM nahIM rahe aura bandhako nahIM prApta ho rahe usa viSayI avayavI tathA usake kitane hI eka avayavoMkA usa cakSukarake pariccheda ho jAtA hai / basa, titane se hI anisRta, anukta arthoke cakSu aura manakarake avagraha Adika prasiddha ho jAte haiN| adhika baDhAkara kahanese kyA lAma hai ! arthAt-isa viSayameM adhika kahanA vyartha hai / " puDhe suNodi saI apuDhe puNavi passade rUvaM / gaMdhaM rasaM ca pAsaM puDhe baddhaM vijANAdi" yaha siddhAnta saulahau AnA pakkA hai| yahAMtaka aniHsRta aura anuktakA vicAra ho cukA hai| dhruvasya setarasyAtrAvagrahadirna bAdhyate / nityAnityAtmake bhAve siddhiH syAdvAdinoMjasA // 42 // padArthoko ekAntarUpase adhruva athavA dhruva hI kahanevAle vAdiyoMke prati AcArya mahArAja kahate haiM ki isa prakaraNameM dhruva padArthake aura itara sahitake yAnI adhruva padArthake ho rahe avagraha Adika jJAna bAdhita nahIM ho pAte haiM / kyoMki syAdvAdiyoMke yahAM nirdoSarUpase nitya, anitya, Atmaka padArthoM meM jJapti ho rahI hai| arthAt kathaMcit nityakI apekSA honepara arthako utanAkA utanA hI jAnatA hUM, kamatI baDhatI nahIM jAnatA hUM, isa prakAra pahileke grahaNasamAna dhruvarUpase yathAvasthita arthako jAna letA hai / isameM dhArAvAhikajJAna honekI zaMkA nahIM karanA / kyoMki aMza, upAMzoMse arthoko nizcala jAna rahA jIva apUrva arthako hI jAna rahA hai| tathA saMkleza aura vizuddhi pariNAmoMse sahakRta ho rahA jIva kathaMcit anityapanakI vivakSA karanepara punaH punaH nyUna, adhika, isa prakAra adhruva vastukA parijJAna karatA hai / yaha bAlavRddha nArIjanoMtakameM prasiddha ho
Page #518
--------------------------------------------------------------------------
________________ 504 tattvArtha lokavArtike rahA hai| dhyAnI puruSako mana indriyadvArA dhruva, adhruvakA jJAna vizadarUpase anubhUta hai / bAlakoMko aneka padArthoke rAsanapratyakSameM dhruva, adhruvake jJAnakA prakRSTa, aprakRSTarUpase anubhava hai| ___ yadi kazciddhava evArthaH kazcidadhuvaH syAttadA syAdvAdinastatrAvagrahAvabodhamAcakSANasya khasiddhAMtaSAdhaH syAna punarekamartha kayaMcidhuvamadhuvaM cAvadhArayatastasya siddhAMta sumasiddhatvAt sa tathA virodhI bAdhaka iti cet na, tasyApi sumatIte viSaye'navakAzAt / pratItaM ca sarvasya vastuno nityAnitsAtmakatvAt / pratyakSatonumAnAca tasyAvabodhAdanyathA jaatucidmtiiteH| ___ hAM, yadi koI padArtha to dhruva hI hotA aura koI padArtha adhruva hI hotA taba to usa dhuva ekAnta yA adhruvaekAnta padAryameM avagraha jJAnako bakhAna rahe syAdvAdIke yahAM apane anekAnta siddhAntase bAdhA upasthita hotI / kintu jaba phira eka hI padArthako kisI apekSAse dhruvasvarUpa aura anya sambhAvanIya apekSAse adhruvasvarUpa avadhAraNa karA rahe usa anekAntavAdIke siddhAntameM nitya, anityasvarUpa arthakI acchI pramANoMse siddhi ho rahI hai, aisI dazAmeM koI Apatti nahIM upasthita ho sakatI hai| yahAM kSaNikavAdI yA nityavAdI yadi yoM kaheM ki tisa prakAra vastuke dhruva, adhruvakharUpa mAnanepara to vaha prasiddha ho rahA virodha doSa bAdhaka khaDA huA hai| sumeru parvata sthira hai to vaha caMcala nahIM ho sakatA hai / megha, bijalI yA hAyIkA kAna caMcala hai to ve sthira nahIM kahe jA sakate haiM / sahAnavasthAna nAmaka virodha doSa AtA hai / granthakAra kahate haiM ki isa prakAra ekAntiyoMkA kahanA to ThIka nahIM hai / kyoMki acche pramANoMse pratIta ho rahe viSayameM virodhadoSakA avakAza nahIM hai| sumeru parvata bhI sUkSma paryAyadRSTise vicAranepara asthira pratIta ho jAtA hai / vRkSoMke kaMpanese yA pratikSaNa asaMkhyAta skandhoMke Ane jAnese tathA zilA, miTTI zAdimeM manda mandakriyA ho jAnese sumerumeM bhI sUkSma sakaMpapanA prasiddha hai / jaise lakaDI nama jAtI hai, vaise hI zilA bhI namra ho jAtI hai / ATha hAtha cauDe ghara kI chata para pATaneke liye ThIka ThIka donoM ora kI UMcAIpara paTiyA dhara dI jAya phira eka orakI mIta para paTiyAkA zirA davA kara dUsarI orakI bhIta parase paTiyAke nIcekI eka iMTakA parata nikAla liyA jAya to aisI dazAmeM paTiyAkA pAMyitA eka sUta jhuka jaaygaa| bAta yaha hai ki lohA, cAMdI, sonA, rAMgA, ghRta, taila, dUdha, jala, ina padArthoMmeM dravapanA (patalA hokara bahanA ) adhika hai / aura pattharameM atyalpa dravatva hai / pattharakI zilA yadi kucha dUra taka tiraka jAya to tirakanakI kamatI baDhatI kucha dUrataka calI gayI / cauDAI hI isa siddhAntakI sAkSI hai ki adhika cauDe khAlI sthAnake nikaTavatI pASANa skandha sakampa hokara isa ora usa ora ho gaye hai| tathA kucha Ageke zilApradeza thoDA dravatva honese nyUna phaTa pAye haiN| jaba ki usase kucha Ameke zilApradeza sarvathA kampa nahIM honese juDe huye haiM / mandirake Upara lagI huyI dhvajAke samAna
Page #519
--------------------------------------------------------------------------
________________ - tattvArthacintAmaNiH 505 moTA kaMpanA nahIM honeke kAraNa athavA pighale huye ghI yA telake samAna vyakta bahanA nahIM honeke kAraNa sumeruparvatako akampa yA dRDha kaha diyA jAtA hai| hAthIkA kAna yA bijalI bhI apane avayavoMmeM sthira hokara varta rahI haiM / athavA kucha kAlataka to ve caMcala mAne gaye padArtha bhI sthira rahate haiM / padArthako AtmalAbhake liye kucha samaya to cAhiye / zarIrakI haDDImeM sthira karmake udaya aura raktameM asthira nAmakarmakA vipAka mAnA gayA hai| kintu haDDImeM bhI asthira karmakA aura raktameM bhI sthirakarmakA vipAka prabhAva DAlarahA samajha lenA cAhiye / sUkSmarUpase haDDI bhI caMcala hotI rahatI hai / lohU bhI kucha derataka ekasthAnapara Thahara jAtA hai / kabhI kabhI coTa laganepara yA vAtavyAdhi ho jAnepara haDDI caMcala ho jAtI hai / vizeSa rogameM rakta bhI kaI sthAnoMpara jama jAtA hai / pahile kahA cukA hai ki bahuta vegase dauDanevAlI DAMkagADI bhI loha paTarIke pradezoMpara ThaharatI huyI jA rahI hai / anyathA usa DAMka gADIse bhI Adhika zIghra dauDane. vAle vAyuyAnakI apekSA gamanakA antara nahIM nikAlA jA skegaa| calate huye kacchapakI gatimeM madhyameM sthiratA honepara hI hiraNako gatise antara paDa sakatA hai / ghaDIkI choTI suI aura baDI sUI sadA calatI rahatI haiN| phira bhI baDI sUIkI drutagatise choTI sUIkA madhyameM Thahara Thaharakara calanA pratIta ho jAtA hai| zIghra gati aura manda gatimeM antara paDa jAnekI isake atirikta aura kyA paribhASA ho sakatI hai ? calatI huI relagADImeM baiThA huA manuSya cala bhI rahA hai / anyathA gira jAnepara usake dauDate huye manuSyakI coTa samAna coTa kaise A jAtI hai ! siddhAnta yaha hai ki prAyaH sabhI padArtha sthira, asthirarUpa pratIta ho rahe haiM jaba ki sampUrNa vastuoMko nitya, anitya AtmakapanA pratIta ho rahA hai, to virodhadoSakI sambhAvanA nahIM hai / pratyakSa pramANa aura anumAnase una dhruva, adhruvasvarUpa vastuoMkA cAroM orase jJAna ho rahA hai / anyathA yAnI ekAnta rUpase dhruva yA kevala adhruva ho rahI vastukI kabhI bhI pratIti nahIM hotI hai / isa kAraNa dhruva adhruva padAryake avagraha Adika jJAna ho jAnemeM koI bAdhA upasthita nahIM ho pAtI hai| paramArthato nobhayarUpatArthasya tatrAnyatarasvabhAvasya kalpanAropitatvAdityapi na kalpanIyaM nityAnityasvabhAvayoranyatarakalpitatve tadavinAbhAvinoparasyApi kalpitatva. prasaMgAt / na cobhayostayoH kalpitatve kiMcidakalpitaM vastuno rUpamupapattimanusarati yatastatra vyavatiSThate vAyamiti tadubhayapaMjasAbhyupagaMtavyam / koI ekAntavAdI bahaka kara yadi yoM kaheM ki vAstavikarUpase padArthakA dhruva, adhruva donoM svarUpapanA ThIka nahIM hai| una donoM se eka dhruva hI yA adhruva hI svarUpase vastukA. tadAtmakapanA samucita hai / donoMmeMse zeSa bacA huA dharma kalpanAse Aropa diyA gayA hai| vastubhUta nahIM hai| mAcArya kahate haiM ki ekAntavAdiyoMko isa prakAra mI kalpanA nahIM karanA cAhiye / kyoMki nitya 64
Page #520
--------------------------------------------------------------------------
________________ 566 tasvArtha zloka vArtike anityapanArUpa do svabhAvoMmeMse kisI eka ko bhI yadi kalpita mAnA jAyagA to usake sAtha avinAbhAva rakhanevAle dUsare nityapana yA anityapana svabhAvako bhI kalpitapanekA prasaMga ho jAyagA / eka zarIra ke dhaDa yA zira ko mRta athavA jIvita mAnalenepara zeSa bace huye bhAgako bhI mRta yA jIvita mAnanA anivArya paDa jAtA hai| yadi nairAtmyavAdI bauddha una donoM svabhAvoMkA kalpitapanA iSTa karaleMge taba to vastukA koI bhI rUpa akalpita hotA huA siddhikA anusaraNa nahIM kara sakatA hai, jisase ki kisI bhI usa vastumeM yaha niHsvabhAvavAdI bauddha apanI vyavasthA kara sake / arthAt -- kisI bhI padArthako yadi mukhya akalpita yA apane svabhAvoMmeM vyavasthita nahIM mAnA jAyagA to sampUrNa bhI jagat kalpita ho jAyagA / aisI dazAmeM bauddha apanI svayaMkI siddhi bhI nahIM kara sakeMge / tisa kAraNa una donoM dhruva, adhruva svarUpoMko baDI sulabhatAse pratyeka vastumeM nirdoSa svIkAra karalenA cAhiye / isa prakAra bahu Adika bAraha bhedoMke avagraha, IddA, avAya, aura dhAraNAjJAna ho jAte haiN| aisA zIghra nirNIta karalo / isa sUtra kA sArAMza | isa sUtra meM AcArya mahArAjane prathama hI avagraha Adi kriyAoMke karmoMkA nirUpaNa karaneke liye sUtrakA avatAra karanA sArthaka batAyA hai / punaH avagraha Adika pratyeka jJAnakA viSayabhUta bahu Adika se sambandha karanA kahakara bahu aura bahuvidha yA kSipra aura adhruvakA bheda dikhAyA hai / nisRta aura ukta bhI nyAre haiM / prakRSTa kSayopazamakI apekSA rakhaneke kAraNa bahu Adi chaha kA kaNThokta nirUpaNa kara anya manda kSayopazamase hI ho jAnevAle alpa AdikA itara padase grahaNa kiyA hai / Age bahuzadvakI pUjyatAko acche DhaMgase sAdhA hai| eka jJAnadvArA bahutase artha jAne jA sakate haiM / kSayopazama yA kSayake adhIna hokara jJAna pravartatA hai / jJAnakA arthake sAtha koI ghaniSTha sambandha nahIM hai / bahutoM meM rahanevAlA bahuta dharma bhI vyakti apekSA aneka haiN| yahAM acchA vicAra calA hai| pratyeka artha meM eka eka jJAnakA upaplava karanA ThIka nahIM hai| citrajJAna, nagarajJAna, prasAdajJAna ye satra anekoMmeM eka jJAna ho rahe haiN| kathaMcita eka, anekasvarUpa padArthako citra kahA jA sakatA hai / guNameM aneka svabhAva Thaharate haiN| hAM, guNameM punaH dusare guNa nahIM nivAsa karate haiM / pratiniyata aneka svabhAva sarvatra vyApa rahe haiN| pratIta siddha padArtha meM koI virodha doSa nahIM AtA hai / mAnava zarIra meM rakta, asthi, mala, mUtra Adi azuddha padArtha bhare huye haiM / phira bhI AtmAke sadAcArakI apekSA pavitrabhAva vyavasthita haiM / sampUrNa padArthoMke aneka svabhAvavAle siddha ho jAnepara bhI jainoMke yahAM kisI vizeSapadArtha meM citrapanekA vyavahAra bhale prakAra sAdha diyA hai / sarvajJajJAna yA sUryaprakAzake samAna jJAna bhI aneka arthoko viSaya kara sakatA hai / bahu AdikoMmeM avagraha Adike samAna smaraNa, pratyabhijJAnaM, Adi jJAna bhI ho jAte haiN| kyoMki tadanusAra pravRttiyAM hotI dekhI jAtIM haiM / 1 1
Page #521
--------------------------------------------------------------------------
________________ tasvArthacintAmaNiH utpAda, vyaya, dhrauvyasvarUpa padArthoMmeM kSipra, akSipra, avagraha, saba ho jAte haiM / prApyakArI cAra indriyoM dvArA anisRta, anuktakA avagraha yuktiyoMse sAdha diyA hai| aneka padArthoke sUkSmarUpase naimittika pariNamana kucha dUrataka phaila jAte haiM / cakSu aura mana aprApya arthako viSaya karate haiM / karNa indriya chye huye zabdako sunatI hai, tathA sparzana, rasanA, prANa, indriyAM cupaTakara baMdha gaye huye arthoko jAnatI haiM / nitya anitya svarUpa padArthoMmeM dhruva, adhruvase avagraha Adika jJAna ho jAte haiM / sarvatra " anekAnto vijayatetarAm " kA dundubhininAda baja rahA hai| vastu apane niyata aneka svabhAvoMmeM tadAtmaka hokara kiloleM kara rahI hai / madramAstA / bahAdisetaravizeSavivartamAnadhAtmadharmaviSayeSu savitsamApta / stAvAdazasvakhilamadamivAtramAssu kauTasthya nAzvaraniSeSimatipramANaM // 1 // bahu, bahuvidha Adika dharmoke AdhArabhUta dharmIko samajhAneke liye zrI umAsvAmI mahArAja agrimasUtrakA pratipAdana karate haiN| arthasya // 17 // ve avagraha Adika jJAnoMke viSaya ho rahe bahu Adika dharma arthake haiN| athavA bahu Adika vizeSaNoMse sahita ho rahe artha ( vastu ) ke avagraha, IhA, avAya aura dhAraNA jJAna ho jAte haiM / smaraNa, pratyabhijJAna, Adika jJAna bhI arthake hI hote haiN| kimarthamidaM sUjyate sAmarthyasiddhatvAditi cedatrocyate / yaha sUtra kisa prayojanake liye banAyA jA rahA hai| kyoMki bahu Adika dharmoke kathana kara denekI sAmarthyase hI dharmavAlA artha to svataH pratIta siddha ho jAtA hai| isa prakAra kisI zaMkAkArakA codya uThAne para to isake uttarameM yahAM zrIvidyAnaMda AcArya dvArA yoM kahA jAtA hai| nanu bahAdayo dharmAH setarAH kasya dharmiNaH / te'vagrahAdayo yeSAmityarthasyeti sUtritam // 1 // zaMkA ho sakatI hai ki alpa, alpavidha, Adi itaroMse sahita ho rahe bahu, bahuvidha Adika dharma kisa dharmIke haiM ! jina bahu AdikoMke ki ve avagraha Adika cAra jJAna ho skeN| isa prakAra jijJAsA honepara " arthasya " aisA yaha sUtra AcAryapravara zrI umAsvAmI mahArAjadvArA kahA gayA hai / bhAvArtha-jo koI dharmIko na mAnakara akele dharmoko hI jJAnake viSaya huye
Page #522
--------------------------------------------------------------------------
________________ 508 tattvArtha zlokavArtike - svIkAra karate haiM, jaise ki rUpa rasa to hai, kiMtu pudgaladravya koI dharmI nahIM hai, jJAna, sukha to haiM AtmA nahIM hai, una vAdiyoMke nirAkaraNArtha " arthasya " yaha sUtra kahA gayA hai| na kazciddharmo vidyate bahvAdibhyonyo'nanyo vAnekadoSAnuSaMgAttadabhAve na tepi dharmANAM dharmiparataMtralakSaNatvAtsvataMtrANAmasaMbhavAt / tataH keSAmavagrahAdayaH kriyAvizeSA ityAkSipaMtaM pratIdamucyate / arthasyAbAdhitapratItisiddhasya dharmiNo bahAdInAM setarANAM tatparataMtratayA pratIyamAnAnAM dharmANAmavagrahAdayaH paricchittivizeSAstadekaM matijJAnamiti sUtratrayeNekaM vAkyaM caturthasUtrApekSeNa vA pratipattavyaM / bauddha kaTAkSa karatA hai, bahu, bahuvidha Adi dharmose sarvathA bhinna athavA abhinna koI dharmI padArtha vidyamAna nahIM hai / kyoMki aneka doSoMke AnekA prasaMga hogaa| dharmIse dharmakA sarvathA bheda mAnanepara " isa dharmIke ye dharma haiM " aisI niyata vyapadeza nahIM ho skegaa| jalakA dharma uSNatA aura agnikA dharma zItapanA bana baiThegA / kona roka sakegA tathA dharmIkA dharmose abheda mAnanepara dharmoke samAna dharmI bhI aneka ho jAyaMge / athavA eka dhIMke samAna aneka dharma bhI eka bana baittheNge| aisI dazAmeM bhI dharmI svataMtra siddha nahIM ho sakatA hai| tathA usa dharmIkA abhAva ho jAnepara usake Azrita rahanevAle ve dharma bhI nahIM siddha hote haiN| kyoMki dharmIke parAdhIna hokara rahanA dharmokA lakSaNa hai / sabhI dharma dharmIka parAdhIna Thaharate haiM / svataMtra rahanevAle dharmokA asambhava hai, tisa kAraNa aba Apa jaina batalAiye ki ve avagraha, IhA, Adika jJaptikriyA vizeSa ho rahe bhalA kina viSayoMke ho sakeMge? isa prakAra AkSepa karate huye parAdhIna bauddha vidvAnke prati yaha sUtra zrIumAsvAmI AcArya karake kahA jAtA hai / idhara udharake padoMkA upaskAra kara isa sUtrakA artha yoM hai ki bAdhArahita pratItiyoMse siddha ho rahe dharmIsvarUpa arthake bahu Adika dharma hai jo ki alpa Adi itaroMse sahita ho rahe ve bahu Adika dharma usa dharmIke parataMtrapanekarake pratIta kiye jA rahe haiM / una bahu Adika bAraha dharmokI avagraha Adi vizeSa paricchittiyAM ho jAtI haiM / tisa kAraNa vaha saba eka matijJAna hai / isa prakAra tIna sUtroMke ekAvayavIrUpase eka vAkya banAkara eka matijJAnakA vidhAna kiyA gayA samajhanA cAhiye / arthAt--avagrahAvAyadhAraNAH 1 bahubahuvivakSiprAnisRtAnuktadhruvANAM setarANAM 2 arthasya 3 ina tInoM sUtroMkA ekIbhAva kara dharmI arthake bahu Adika dharmokA avagrahajJAna hotA hai / IhA AdikajJAna bhI hote haiM / athavA cauthA sUtra " tadindriyAnindriyanimittaM " milAkara yoM zAbodha karanA ki arthake bahu Adika dharmoMkA indriya anindriyoMkarake avagrahajAna hotA hai| IhA Adi jJAna bhI hote haiM athavA cauthe sUtra " matiH smRtiH saMjJAcintAbhinibodha ityanantaram " kI apekSA rakhate hue ukta tIna sUtroMdvArA eka vAkya banAne para yoM artha kara lenA ki arthake dharma bahu AdikoMke avagraha Adika jJAna hote hue smRti, pratya
Page #523
--------------------------------------------------------------------------
________________ tatvArthacintAmaNiH 509 mijJAna Adi jJAna bhI ho jAte haiM tathA tIna sUtroM ke sApa bhaviSyake " vyaMjanasyAvagrahaH " isa cauthe sUtrakA yoga kara denepara vaha artha samajha lenA cAhiye ki dharmI vyakta artha aura avyakta arthake bahu Adika dharmokA avagraha ho jAtA hai / vyakta arthaka dhoke IhA Adika yA smaraNa Adika matijJAna bhI ho jAte haiN| .. kA punaryo naametyaah| - -- yaha sUtrameM kahA gayA artha phira bhalA kyA padArtha hai ! isa prakAra ziSyakI pratipitsA honepara zrIvidyAnandI AcArya uttara kahate hai so suno| yo vyakto dravyaparyAyAtmArthaH sotraabhisNhitH| avyaktasyocare sUtre vyaMjanasyopavarNanAt // 2 // dravya aura usake aMzarUpa paryAyoMse tadAtmaka ho rahA jo dharmI vastubhUta vyakta padArtha hai vaha isa prakaraNameM artha zabdakarake abhiprAyakA viSaya ho rahA hai| agrima bhaviSyasUtrameM avyakta vyaMjanakA nikaTa hI varNana kiyA jAyagA / isa kAraNa yahAM vyaktavastuko artha kahanA abhipreta hai| kevalo nArthaparyAyaH sUreriSTo virodhataH / tasya bahvAdiparyAyaviziSTatvena sNvidH||3|| tata eva na niHzeSaparyAyebhyaH parAGmukham / dravyamayoM na cAnyonyAnapekSya tavayaM bhavet // 4 // dharmI arthase rahita kevala arthakI paryAyeM svarUpa hI artha zrI umAsvAmI AcAryako iSTa nahIM hai, kyoMki virodha doSa hai / dharmIke vinA kevala paryAyasvarUpa dharmIkA ThaharanA viruddha hai / dravyarUpa aMza aura paryAyarUpa aMza donoM bhI aMzI vastumeM pratIta ho rahe haiM / bahu, bahuvidha, Adi paryAyoMse sahitapanekarake usa arthake samvedana pAmara janoMtakameM prasiddha ho rahe haiM / tisa hI kAraNa to sampUrNa paryAyoMse parAGmukha ho rahA dravya bhI artha nahIM mAnanA cAhiye / mAlA ekasau ATha. dAnoMse sahita hai aura sabhI dAnoMmeM DorAkA anvaya puvA huA hai / tathA parasparameM eka dUsarekI apekSA nahIM rakhate hue kevala dravya yA akele paryAya ye donoM bhI svataMtrarUpase artha nahIM hai| jaise ki kevaLa dhaDa yA akelA nirapekSa zira jIvita mAnava zarIra nahIM hai| paramArtharUpase svakIya dravya aura paryAyoMke sAtha tadAtmaka ho rahI vastu hI artha hai|
Page #524
--------------------------------------------------------------------------
________________ 510 tattvArthazlokanArtike evamarthasya dharmANA bahAdItarabhedinAm / avagrahAdayaH siddhaM tanmatijJAnamIritam // 5 // isa prakAra vyavasthita ho rahe arthake dharma bahu Adika aura alpa Adika bAraha bhedavALe haiN| una dharmoke avagraha Adika aura smRti Adika jJAna hote haiM / tisa kAraNa yuktiyoMse siddha ho cukA matijJAna samajhA diyA gayA hai, yA kahA jA cukA hai| na hi dharmI dharmebhyo'nya eva yataH saMbaMdhAsiddhiranupakArAta tadupakAre vA kAryakAraNabhAvApattestayordharmadharmibhAvAbhAvognidhUmavat / dharmiNi dharmANAM vRttau ca sarvAtmanA pratyekaM dharmibahutvApattiH ekadezena sAvayavatvaM punastebhyovayavebhyo bhede sa eva paryanuyogonavasthA ca, prakArAMtareNa vRttAvadRSTaparikalpanamityAdidoSopanipAtaH syAt / __syAdvAdiyoMke yahAM apane nijadharmose sarvathA mina hI dharmI nahIM mAnA gayA hai, jisase ki vasvAminyavahArake kAraNa SaSThIsambandhakI asiddhi ho jAya / arthAt-dharma dharmIke sarvathA bheda honepara isa Amra phalake ye mIThApana, pIlApana Adi dharma haiM, aura ina mIThApana, pAlApana dharmokA yaha Amraphala dharmI hai / isa prakAra niyatasambandhakA vyavahAra asiddha ho jAyagA / bhedavAdI naiyAyikoMke yahAM dharma aura dharmIkA parasparameM upakAra nahIM honese una dharmadharmiyoMke sambandhakI siddhi nahIM ho pAtI hai| jaise ki meda hote huye bhI guru aura ziSya yA pitA aura putrameM paraspara upakAra ho jAnese guruziSya bhAva yA janyajanaka bhAva sambandha sadha jAtA hai / yadi naiyAyika una dharmadharmiyoMkA parasparameM upakAra mAneMge taba to una dharmadharmiyoMke kAryakAraNabhAva ho jAnekA prasaMga hogA, jaise ki agni aura dhUmakA kAryakAraNabhAvasambandha hai / ataH unameM dharmadharmIbhAva sambandha nahIM bana sakegA arthAt samAnakAlIna padArthoMmeM honevAlA dharmadharmIbhAvasambandha hai / kintu kramase honevAle padArthoMmeM sambhava rahA kAryakAraNabhAva sambandha to unameM nahIM mAnanA cAhiye / tathA bhedapakSameM yaha bhI doSa hai ki dharmImeM dharmokI vRtti mAnanepara yadi sampUrNarUpase vRtti mAnI jAyagI taba to dharmIke zarIrameM pUre aMzase eka eka dharmake vartanepara dharmiyoMke bahutapanekA prasaMga hogaa| yAnI pratyeka dharma pUre dharmImeM samA jAyagA to pratyeka dharmoke Thaharaneke liye aneka dharmI cAhiye / tabhI to pUrNarUpase apane meM dharmoko jhela skeNge| hAM, yadi dharmIke eka eka dezakarake una dharmokI vRtti mAnI jAya to dharmIke bahuta ho jAnekA prasaMga to Tala jAtA hai / kintu dharmIko pahilese hI avayavasahitapanekA prasaMga hogA, tabhI to usa dharmIke prathamase niyata ho rahe eka eka dezameM aneka dharma raha sakeMge / phira una eka eka dezarUpa avayavoMse dharmIkA bheda hI mAnA jaavegaa| aisI dazA honepara punaH una apane niyata avayavoMmeM bhI eka dezase hI avayavI vartegA aura phira vahI avayavoMmeM pUrNarUpase yA ekadezase vartanekA prazna uThAyA jAyagA / isa prakAra bhedavAdIke yahAM
Page #525
--------------------------------------------------------------------------
________________ 'tattvArthacintAmaNiH 511 dharmImeM dharmoM yA avayavoMkI vRtti mAnate mAnate anavasthA ho jAyagI / pUrNarUpase yA eka deza se vRtti honA nahIM mAnakara anya prakAroMse vRtti mAnanepara to nahIM dekhe huye padArthoMkI kalpanA karanA tthhraa| dharmI meM pUrNarUpase bhI dharma nahIM rahate haiM / aura ekarUpase bhI nahIM rahate haiM, kintu rahate hI haiM / yaha Agraha to aisA hI hai, jaise ki koI yoM kaheM ki yaha padArtha jaDa nahIM hai, cetana bhI nahIM hai, kintu hai hI, ityAdika aneka doSoMkA giranA medavAdiyoMke Upara hotA hai / isa kAraNa dharma aura dharmIkA sarvathA bheda nahIM mAnakara kathaMcid bheda mAnanA cAhiye / dharmIkI dharmo meM vRtti mAnanepara bhI aise hI doSa Ate haiN| nApyananya eva yato dharmyeva vA dharmA eva / tadanyatarApAye cobhayAsattvaM tatopi sarvo vyavahAra ityupAlaMbhaH saMbhavet / tathA dharmose dharmI sarvathA abhinna bhI hoya yaha bhI hama jainoM ke yahAM nahIM hai, jisase ki akelA dharmI hI rahe athavA akele dharma hIM vyavasthita rheN| una donoM dharma yA dharmiyoMmeMse ekake bhI vizleza ho jAnepara donoMkA bhI abhAva ho jAvegA jo avinAbhUta tadAtmaka artha ho rahe haiN| unameM se ekakA apAya karanepara zeSa bace huye kA bhI apAya avazyaMbhAvI hai / agni aura tadIya uSNatAmeMse ekakA bhI pRthakbhAva kara denepara bace huye dUsarekA bhI niSedha ho jAtA hai / tisa kAraNa sarvathA abheda ho jAne se bhI sabhImeM dharmapane yA dharmApanekA vyavahAra ho jAyagA, yaha ulAhanA denA sambhava ho jAya / ataH hama syAdvAdiyoMne dharmadharmIkA sarvathA abheda nahIM mAnakara kathaMcit abheda mAnA hai / nApi tenaiva rUpeNAnyatvamananyatvaM ca dharmadharmiNoryato virodhobhayadoSasaMkara vyatikarApratipattayaH syuH / 1 1 aura hama jainoMke yahAM dharmadharmiyoMkA tisa hI rUpakarake bheda aura tisa hI svarUpakara ke abheda bhI nahIM mAnA gayA hai, jisase ki virodha doSa, ubhayadoSa, saMkara, vyatikaradoSa, apratipattidoSa ho jAveM / bhAvArtha -- anekAntavAdiyoMke Upara vinA vicAre ekAntavAdiyoMne virodha Adi doSa uThAye haiM / ekAntavAdiyoM kA kahanA hai ki jisa hI svarUpase bheda mAnA jAyagA, usa hI svarUpase abheda mAnanepara virodha AtA hai| eka myAnameM do talavAroMkA rahanA viruddha hai / 1 jaba eka hI vastu bheda, abheda donoM ghara diye gaye haiM, to una donoMke apekSaNIya dharmokA sammizraNa ho jAnese ubhayadoSa ho jAtA hai| khicaDImeM dAlakA svAda cAvaloM meM aura cAvaloMkA svAda dAlameM A jAtA hai / bhinna jAtivAle ghoDI aura gadheke sambandha honepara utpanna huye khiccara meM ubhaya doSa hai / 2 bheda abhedake nyAre nyAre avacchedakoMkI yugapat prApti ho jAnese saMkara doSa AtA haiM / 3 paraspara viSayoM meM gamana ho jAnArUpa vyatikara doSa bhI jainoMke anekAnta meM AtA hai / . 4 meda, abheda, aMzoMmeM punaH eka ekameM bheda abhedakI kalpanA karate cale jAoge, ataH jainoMke
Page #526
--------------------------------------------------------------------------
________________ tatvAryazlokavArtike . Upara kahIM dUra jAkara bhI ThaharanA nahIM honeke kAraNa anavasthA doSa lAgU hogA 5 jaba ki vastumeM bhAIcAreke nAtese bheda abhedake niyAmaka donoM dharma rahate haiM, to kisa dharmase bheda mAnA jAya ? aura kisase abheda mAnA jAya ! isa prakAra saMzaya doSa banA rahegA 6 aisI avyavasthita dazAmeM vastukI nirNItapratipatti nahIM ho skegii| yaha apratipatti doSa huA 7 taba to anirNIta vastukA yA sunda, upasunda nyAyaanusAra do viruddha dharmoke jhagaDemeM mAra DAlI jA cukI vastukA abhAva hI kahanA paDatA hai| 8 ina ATha doSoMkI kathamapi khicaDI yA khiccarake samAna bhedAbheda ubhaya AtmakarUpase pratIta kI jA rahI vastumeM sambhAvanA nahIM hai| pramANase jAna liye gaye padArthameM koI doSa nahIM Ate haiM / yadi ve kisI prakAra AdhamakeM to guNa hokara mAne jAte haiN| mukhake Upara nAka samasthalameM nahIM hai| kintu aMgulabhara uThI huyI hai / ataH yaha nAka UMcI rahanA guNasvarUpa ho gyaa| jaba ki eka dUsareke sahArepara jhukA karake do lakaDI khaDI kara dI gayIM pratyakSa dIkha rahI haiM / yA AkAzameM pataMgake sahAre Dora aura Dorake sahAre pataMga uDa rahI dIkhatI hai, to aisI dazAmeM bicAre anyonyAzraya doSako avakAza hI nahIM mila pAtA hai| vaha guNa hokara vastukI zaraNameM A giratA hai / ataH dharmadharmiyoMmeM usa hI svarUpase anyapanA aura usa hI svarUpase ananyapanA nahIM mAnA gayA hai| kiM tarhi / kathaMcidanyatvamananyatvaM ca yathApratItijAtyaMtaramaviruddha citravijJAnavasAmAnyavizeSavadvA savAdyAtmakaikapadhAnavadvA citrapaTavadvetyuktamAyaM / ... yadi ekAntavAdi yoM kaheM ki Apa jaina vidvAn dharma aura dharmIkA bheda nahIM mAnate haiM, abheda bhI nahIM mAnate haiM / tathA usa eka hI rUpase bheda, abheda donoMko nahIM mAnate haiM, to dharmadharmIkA kaisA kyA mAnate haiM ? spaSTa kyoM nahIM kahate ho / kevala nahIM nahIM kaha denese to kArya nahIM calatA hai| isa prakAra tIvra jijJAsA honepara aba AcArya uttara kahate haiM ki pratI. tikA atikramaNa nahIM kara dharma aura dharmIkA kathaMcit bheda aura abheda mAnA gayA hai / bheda abheda kI jAtiyoMse yaha kathaMcita bhedaabheda tIsarI jAtikA hokara aviruddha hai| jaise ki bauddhoMne aneka AkAroMse milA huA eka citravijJAna mAnA hai| citrajJAnameM eka AkAra bhI nahIM hai aura nIla pIta Adi aneka AkAra bhI svataMtra usameM nahIM haiN| kintu ekAkAra anekAkAra donoMse tIsarI jAtikA hI nyArA AkAra citrajJAnameM hai| athavA vaizeSikoMne sAmAnyasvarUpa vyApaka jAtiyoMkI vizeSarUpa vyApya jAtiyAM mAnI hai / sattA, dravyatva Adi adhika dezavartI vyApaka jAtiyoMkI alpadeza vRtti pRthvItva, vaTatva Adi vyASya jAtiyAM iSTa kI haiM / pRthvItvameM ghaTatva, * paTatvakI apekSA sAmAnyapanA mI hai aura sattA, dravyatyakI apekSA vizeSapanA bhI hai / yaha sAmAnya vizeSapanA to sattAke kevala sAmAnyase aura ghaTAdi vyaktiyoMmeM rahanevAle ghaTatva, paTatvake vizeSase
Page #527
--------------------------------------------------------------------------
________________ tattvArthacintAmaNiH 513 nyArI tIsarI jAti kA hai tathA kApiloMne sattvaguNa, rajoguNa, tamoguNa ina tInakI tadAtmaka avasthA rUpa eka prakRtiko mAnA hai / triguNa Atmaka vaha pradhAna una nyAre nyAre tInake tritva yA AkAzake ekatvase nyArI jAtiko liye huye hai athavA naiyAyikoMke yahAM mAnA gayA citrapaTa tattva to aneka nyAre nyAre rUpoMse yA zuddha eka rUpase yukta padArthokI apekSA nyArI tIsarI jAtivAlA padArtha hai / isa prakAra kaiI ekAntavAdiyoMke mAne huye gRhIya dRSTAntoMse vastukA bheda abheda Atmaka jAtyantarapanA sAdhalenA cAhiye / isa bAtako hama pahile kaI sthaloMpara prAyaH kaha cuke haiN| tata eva na siddhAnAmasiddhAnAM vA bahAdInAM dharmiNi tatpArataMtryAnupapattiH kathaMcittAdAtmyasya tataH pArataMtryasya vyvsthiteH| tisa hI kAraNase yAnI kathaMcit bheda ameda Atmaka vastuke nirNIta ho jAnese hI niSpanna ho cuke athavA nahIM niSpanna ho cuke bahu, bahuvidha, Adi dharmokI eka dharmImeM usake parataMtra rahanekI asiddhi ho jAyagI yaha nahIM samajhanA cAhiye, arthAt-dharma dharmiyoMmeM paraspara parAdhInatA hai / tisake sAtha kathaMcit tAdAtmya ho jAneko hI parataMtratApanekI vyavasthA ho rahI hai| bhAvArtha-bauddhoMne kahA thA ki " pArataMtryam hi sambandhaH siddhe kA parataMtratA / tasmAt sarvasya bhAvasya sambandho nAsti tattvataH" isakA artha yaha hai ki sambandhavAdiyoMne parataMtratAko hI sambandha mAnA hai| kAraNoMse siddha kiye jA cuke padArthoMmeM bhalA phira parAdhInatA kyA rahegI ? yAnI pUrNa rUpase bana cukA padArtha phira kisIke adhIna nahIM hotA hai / kRtakRtyako dUsarekI apekSA nahIM hai| tathA jo padArtha abhI siddha nahIM huA hai, azvaviSANake samAna usako bhI dUsarekI parAdhInatA nahIM jhelanI paDatI hai / aisI dazAmeM koI bhI sambandha vAstavikarUpase siddha nahIM ho pAtA hai / isa prakAra bauddhoMke kahanepara hama jaina sujhAte haiM ki kathaMcit siddha, asiddhasvarUpa-ho rahe dharma dharmiyokI kathaMcittAdAtmyarUpa parataMtratA bana rahI hai| .. na ca tadravyArthataH satAM paryAyArthato'satAM dharmANAM dharmI virudhyate'nyathaiva virodhAt / usa vastumeM dravyArthikarUpase vidyamAna ho rahe aura paryAyArthika nayase vicArane para nahIM vidyamAna ho rahe dharmokA AdhArabhUta ho rahA dharmI viruddha nahIM paDatA hai, hAM, dUsare prakAroMse hI mAnanepara virodha hai / yAnI jisI apekSAse vidyamAna aura usI apekSAse avidyamAna mAnA jAyagA yA jisI apekSAse avidyamAna aura usI apekSAse vidyamAna dharmoko mAnA jAyagA, tabhI virodha prApta hotA hai / bhinna bhinna apekSAoM dvArA sAdhe gaye anekAntoMmeM to yathArtha rUpase vastu saMskRta ho jAtI hai| putrako mAtA pitA utpanna karate haiM, gurujI usako paDhAte haiM / yahAM hAtha, paga, Adi avayavoMse bana cuke aura vidvAn rUpase nahIM bana cuke laDakeko gurukI parAdhInatA prApta kara guruziSyabhAvasambandharUpa dharmakA dharmIpanA prApta hai| aisI pAvana parAdhInatA to bhAgyase prApta hotI hai| - - 65
Page #528
--------------------------------------------------------------------------
________________ 514 tatvArthazloka vArtike tato dravyaparyAyAtmArtho dharmI vyaktaH pratIyatAmavyaktasya vyaMjanaparyAyasyottarasUtre vidhAnAt / dravyanirapekSastvarthaparyAyaH kevalo nArthotra tasyApramANakatvAt / nApi dravyamAtraM parasparaM nirapekSaM tadubhayaM vA tata eva / na caivaMbhUtasyArthasya vivartAnAM bahAdItarabhedabhRtAmavagrahAdayo virudhyaMte yena evaikaM matijJAnaM yathoktaM na sidhyet / " tisa kAraNa siddha huA ki dravya aura paryAyoMke sAtha tadAtmaka ho rahA artha hI yahAM vyakta yAnI adhika prakaTa dharmI samajha lenA cAhiye / vyaMjana paryAyasvarUpa avyaktadharmIkA uttaravarttI " vyaMjanAsyAvagrahaH isa sUtra meM vidhAna kiyA jAyagA / adhiSThAtA dravyakI sarvathA nahIM apekSA rakhatA huA kevala arthaparyAya hI to yahAM artha nahIM nirNIta kiyA gayA hai / kyoMki usa akelI aparyAyako hI vastunekI ipti karanA aprAmANika hai / tathA adhiSThita arthaparyAyoMse rItA kevala * dravya hI yahAM artha nahIM liyA gayA hai| kyoMki kevala dravyako paryAyoMse rahita jAnanA aprAmANika hai / athavA parasparameM eka dUsarekI nahIM apekSA rakhanevAle kevala dravya yA kore paryAya ye donoM bhI yaha artha nahIM hai / kAraNa vahI hai / yAnI AtmAkI nahIM apekSA rakhanevAlA jJAna aura jJAnakI apekSA nahIM rakhanevAlA AtmA jaise pramANakA viSaya nahIM hai, usI prakAra dravyakI nahIM apekSA rakhanevAlA nirAdhAra paryAya aura paryAyoMkI nahIM apekSA rakhanevAlA Adheya rahita dravya ye donoM bhI koI padArtha nahIM haiM / inameM pramANa jJAnoMkI pravRtti nahIM ho sakatI hai / bhale hI dravyArthika naya yA paryAyArthika naya pravarta jAveM, phira bhI sunayoMko anya aMzoMkA nirAkaraNa nahIM karanA Avazyaka hai / " nirapekSA nayA mithyA sApekSaM vastute'rthakRt " / ataH parasparApekSa dravya aura paryAyoM ke sAtha tadAtmaka ho rahI vastu hI artha hai / isa prakAra vastubhUta ho rahe arthake bahu, bahuvidha aura unase itara alpa alpavidha Adi bhedoMko dhAranevAle paryAyoMko viSaya kara rahe avagraha Adika jJAna viruddha nahIM par3ate haiN| jisase ki sarvajJa AmnAya yA yukti anubhavoMke anusAra yathArtha kahA gayA eka matijJAna siddha nahIM ho sake arthAt -- dravya, paryAya Atmaka arthake bahu Adika bAraha bhedavA paryAyoMko viSaya kara rahe avagraha Adi aura smRti Adika matijJAna ho matijJAnapane karake eka haiM / jAte haiM / ve saba 1 isa sUtra kA sArAMza | isa sUtra meM prathama hI avagraha Adi jJAnoMke viSayabhUta bahu Adika dharmoke dhAranevAlA dharmI artha vicArA gayA hai / jaina siddhAnta anusAra padArthameM aneka prayojanoMko sAdhanevAle aneka dharma parAdhIna hokara ve dharma pratIta ho rahe haiM / matijJAnake tInasau chattIsa dharmokI apekSA do sau aThAsI aura avyakta vyaMjanake dharmokI apekSA mAne gaye haiM / dharmI arthake bhedoM meM arthake bahu Adika
Page #529
--------------------------------------------------------------------------
________________ tattvArtha cintAmaNiH - aDatAlIsa bheda kiye haiN| kintu arthakI bahu Adika bAraha paryAyoMmeM smaraNa, pratyabhijJAna, tarka, anumAnasvarUpa matijJAna bhI pravarta jAte haiM, jaisA ki bahu, bahuvidha, Adi sUtrakI battIsavIM vArtikameM zrIvidyAnanda AcAryane batalA diyA hai / nikaTa kahe gaye ina tIna, cAra, sUtroMkA eka vAkya banAkara eka matijJAna samajha lenA cAhiye / dravya aura paryAya ye vastuke aMza haiN| zrutajJAnake ekadezarUpa dravyArthika nayase vastukA dravya aMza jAna liyA jAtA hai / aura paryAyArthika nayase parigaNita paryAyoMko jAna liyA jAtA hai| phira bhI matijJAna aura nayoMse avaziSTa bahutasA baca rahA aisA pramANAtmaka zrutajJAna tathA avadhijJAna manaHparyayajJAna aura kevalajJAnase jAnane yogya anantaprameya vastumeM par3A rahatA hai / una sabakA piNDasvarUpa vastu hai / yahAM matijJAna ke prakaraNameM matijJAna dvArA jAnane yogya dravya aura paryAyoMkA tadAtmaka piNDa artha pakaDA gayA hai| kevala dravya hI yA paryAyeM hI pUrA artha nahIM haiM / jaise ki eka pAyA yA pATI pUrI khATa nahIM hai| vastuke dharma parasparameM aura vastuke sAtha apekSA rakhate haiM / ataH bahu Adika dharma yA dharmavAle dharmIkI pradhAnatAse avagraha Adika ho jAte haiM / sAjhekI vastumeM bhale hI nAma kisIkA hoya kintu jAnanA rUpa kArya sarva arthakA hotA hai / ekAntavAdiyoM dvArA uThAye gaye doSa syAdvAdiyoMpara lAgU nahIM hote haiN| kyoMki hama kathaMcit tAdAtmyarUpa vRtti mAnate haiM / dharmIkI dharmomeM vRtti mAnanA bhI hama iSTa kara lete haiM / kapaDemeM sUta haiM, vRkSameM phala haiM / vahnimeM niSThatva sambandhase parvata raha jAtA hai| kathaMcit abheda ho jAne para koI bhI dharma yA dharmI kisIpara bhI nivAsa karo, koI kSati nahIM hai / rAjA prajAke Azrita hai aura prajA rAjAke Azrita hai / daNDa aura puruSake samAna kacit bhinna padAryoMmeM bhI dharmadharmIbhAva bana jAtA hai / kintu matijJAna abhedadRSTikI pradhAnatAse dharmadharmiyoMko viSaya karatA hai / ekAntavAdiyoMke yahAM vRttike doSa Ate haiN| hAM, anekAMtavAdameM virodha Adika koI doSa nahIM Ate haiM / kyoMki tIsarI hI jAtike kathaMcit bheda, abhedako mAnakara citra jJAna Adike samAna dharmadharmI bhAva mAnA gayA hai| kevala dravya hI yA kevala paryAya hI athavA parasparAnapekSa donoM hI koI artha nahIM hai / jaisA ki advaitavAdI yA bauddha athavA vaizeSika mAna rahe haiN| jainasiddhAMtameM vastukI bahuta acchI paribhASA kI gayI hai / ataH aise vastubhUta arthake bahu Adika dharmomeM avagraha Adika jJAna pravarta jAte haiN| vastvartho bhidabhijjAtyantarAlIDhavapurmateH / / dravyaparyAyatAdAtmyaM svasAkurvazca gocrH||1|| prasaMga prAptoMmeM vizeSa niyama karaneke liye zrIumAsvAmI mahArAja ziSyoMkI vyutpattike vardhanArtha agrimasUtrako kahate haiN|
Page #530
--------------------------------------------------------------------------
________________ 516 tasvArtha zlokavArtike vyaMjanasyAvagrahaH // 18 // avyakta padArthakA avagraha hI hotA hai, IhA, avAya, dhAraNa, smaraNa pratyabhijJAna, tarka, anumAna nAmake matijJAna ye avyakta artha meM nahIM pravartate haiM / nArabdhavyamidaM pUrvasUtreNaiva siddhatvAt ityArekAyAmAha / koI zaMkA karatA hai ki zrI umAsvAmI mahArAjako yaha sUtra to nahIM banAnA cAhiye / kyoMki pahileke " arthasya " sUtrakarake hI isa ,, " vyaMjanasyAvagrahaH sUtrakA prameya siddha ho cukA hai| isa prakAra ziSyakI zaMkA honepara zrIvidyAnanda AcArya vArttika dvArA uttara kahate haiM / niyamArthamidaM sUtraM vyaMjanetyAdi darzitam / siddhe hi vidhirArabhyo niyamAya manISibhiH // 1 // yaha "" vyaMjanAsyAvagrahaH "" isa prakAra kahA gayA sUtra to niyama karaneke liye dikhalAyA gayA hai / kAraNa ki siddha ho jAnepara punaH Arambha kI gayI vidhi to niyama karaneke liye vicArazAlI vidvAnoM karake mAnI gayI hai / " siddhe satyArambho niyamAya " | vyaMjana arthakA avagraha ho jAnA yadyapi pUrvasUtra se hI siddha thA kintu yahAM yaha dikhalAnA hai ki avyakta vastukA avagraha hI hotA hai / jaise ki Aja aSTamI ke dina jinadattane jala pIyA hai / yahAM jalako to jinadatta pratidina pItA hai / kintu aSTamI ke dina jala hI pIyA hai / anya dugdha, mevA, anna nahIM khAyA hai / yaha niyama kara diyA jAtA hai| kaNThokta kiye vinA vaha niyama nahIM ho sakatA thA / kiM punarvyajanamityAha / zrImAn pUjya gurujI mahArAja to phira Apa yaha batA do ki vyaMjanakA kyA artha hai ? isa prakAra vinIta ziSyakI jijJAsA prakaTa honepara zrIvidyAnanda AcArya sapramoda hokara uttara kahate haiM / avyaktamatra zadvAdijAtaM vyaMjanamiSyate / tasyAvagraha eveti niyamo bhakSavadgataH // 2 // isa avasara para asphuTa ho rahA zadva, sparza, rasa, gaMdha, inakA athavA sparzavAn pudgala, rasavan pudgala, AdikA samudAya hI vyaMjana iSTa kiyA gayA hai / usa vyaMjanakA avagraha hI hotA hai / isa prakArakA niyama jalabhakSaNake samAna jAna liyA gayA hai / arthAt jaise koI anupavAsa karanevAlA jala khAtA hai, isakA abhiprAya yaha hai ki vaha anna, dugdha, miSTAnna, nahIM khAkara usa
Page #531
--------------------------------------------------------------------------
________________ svArthacintAmaNiH dina kevala jala hI pItA hai / athavA jalake sAtha pAna zadba to acchA lagatA hai / kintu bhakSaNa zabda kucha khaTakatA hai / ataH AcArya mahArAjakA ap bhakSazadva se yaha abhiprAya bhI dhvanita hotA hai ki thoDA khAkara usake sahAre pAnI palinA jalabhakSaNa hai / kisI manuSyane prAtaH kAla kevala leU hI kiyA, pIche dinabhara kucha nahIM khaayaa| usake liye jalabhakSaNakA hI niyama vyavahAra meM kahate haiM ( jalakhAvA jalakhAI AchI ) uttara thoDA khAkara jala pI lene yA dUdha, ThaMDAI kahA jAtA hai / baMgAla meM kaleU karaneko jala khAnA prAnta meM bhI sakalapAre, nikutI, gUjhA, peDA, Adiko Adi pIneko jalapAna kahate haiM / IhAdayaH punastasya na syuH spaSTArthagocarAH / niyameneti sAmarthyAduktamatra pratIyate // 3 // 517 usa avyakta padArtha ke phira IhA Adika anumAnaparyanta matijJAna nahIM ho pAte haiM / kyoMki IhA Adika jJAna vyaktarUpase spaSTa ho rahe arthako viSaya karanevAle haiM / isa prakAra niyama karake sUtrakI sAmarthya se kaha diyA gayA artha yahAM pratIta ho jAtA hai / arthAt - avyaktake IhA Adi jJAna nahIM hote haiM / smaraNa Adi jJAna bhI nahIM hote haiN| yaha sUtra meM kaNThokta nahIM kahA gayA hai / phira bhI niyama karanekI sAmarthyase arthApatyA labdha ho jAtA hai| choTese sUtrameM kitanA prameya bharA jA sakatA hai ? koTizaH dhanyavAda hai / una maharSiyoMko jinhoMne ki gAgara meM sAgara nyAya anusAra eka sUtrarUpa thammepara asaMkhyakhanoMvAle prAsAdarUpa aparimita prameyako lAda diyA hai| nanvarthAvagraho yadvakSataH spaSTagocaraH / tadvat kiM nAbhimanyeta vyaMjanAvagrahopyasau // 4 // kSayopazamabhedasya tAdRzo'saMbhavAdiha aspaSTAtmaka sAmAnyaviSayatvavyavasthitam // 5 // yahAM zaMkA hai ki jisa prakAra indriyoMse spaSTa arthako viSaya karanevAlA arthAvagraha hotA hai, usake samAna vaha vyaMjanAvagraha bhI spaSTa viSaya karanevAlA bhalA kyoM nahIM mAnA jAtA hai ? batAo / indriyoMse janya to yaha bhI hai| aba AcArya uttara kahate haiM ki yahAM avyakta arthakA vyaMjanAvagraha karate samaya tisa prakArake spaSTa jAnanevAle vizeSa kSayopazamakA asambhava hai / isa kAraNa vyaMjanAva grahakA aspaSTasvarUpa sAmAnya padArthako hI viSaya karanApana vyavasthita kiyA gayA hai / arthAvagraha yA vyaMjanAvagraha karate samaya bhale hI sAmAnya vizeSa Atmaka artha vahakA vahI ekatA hai / phira bhI kSayopazama ke adhIna jJAnoMkI pravRtti honeke kAraNa vyaMjanAvagraha dvArA avyakta zadvAdike samudAyakA
Page #532
--------------------------------------------------------------------------
________________ 518 tatvArthazlokavArtike hI jJAna ho sakatA hai| cAhe yoM kailo ki avyakta zadvAdikako jAnanevAlA jJAna aspaSTarUpa vyaMjanAvagraha hI hogA, IhA Adika nhiiN| adhyakSatvaM na hi vyAptaM spaSTatvena vizeSataH / daviSThapAdapAdhyakSajJAnasyAspaSTatekSaNAt // 6 // vizeSaviSayatvaM ca divA tAmasapakSiNAM / tigmarocirmayUkheSu bhuMgapAdAvabhAsanAt // 7 // adhyakSapanakI spaSTapaneke sAtha vizeSarUpase vyApti bana rahI nahIM hai / kyoMki adhika dUravartI vakSake pratyakSajJAnakA aspaSTapanA dekhA jA rahA hai / tathA vizeSoMkA viSaya karanApana bhI pratyakSapaneke sAtha vyApta nahIM hai / aMdhakArameM dekhanevAle ullU, cimagAdara, Adi pakSiyoMko dinake avasarapara sUryakI kiraNoMmeM bhramarake pAvoMkA pratibhAsa hotA rahatA hai / arthAt-pratyakSajJAna hokara bhI koI koI aspaSTarUpase sAmAnyako viSaya kara lete haiM / spaSTarUpase sabhI vizeSa aMzoMkA jAna lenA pratyakSajAnake liye Avazyaka nahIM hai / " vizadaM pratyakSam " yaha lakSaNa sampUrNa sUkSma vizeSa aMzoMke spaSTa grahaNakI apekSA karanepara katipaya pratyakSoMmeM nahIM ghaTita hotA hai / dUravartI vRkSakA jJAna avizada hai| aura tAmasa pakSiyoMkA dinameM dekhanA vizeSAMzoMko jAnanevAlA nahIM hai / ataH indriyoMse janya hotA huA bhI vyaMjanAvagraha aspaSTa hai / yaha "vizadaM pratyakSaM" ke anusAra sAMkhyavahArika pratyakSa nahIM ho sakatA hai / indriyajanya jJAnoMko upacArase pratyakSa mAnA to gayA hai / kintu vyaJjanAvagrahako parokSa kahA gayA hai| nanu ca dUratamadezavartini pAdapAdau jJAnamaspaSTamasmadAderasti vizeSAviSayaM cAdityakiraNeSu dhyAmalAkAramadhukaracaraNavadavabhAsanamulUkAdInAM prasiddhaM / na tu tadakSajaM zrutamaspaSTatvAcchratapaspaSTatarkaNamiti vacanAt / tato na tena vyabhicAro'kSajatvasya hetoH spaSTatve sAdhye vyaMjanAvagrahe dharmiNIti kazcit / yahAM kisI vidvAnkA anunaya hai ki bahuta adhika dUra dezameM varta rahe vRkSa, pazu Adi padArthoMmeM hama sadRza Adika alpajJAniyoMko aspaSTajJAna ho rahA hai / aura vaha padArthoke sUkSma vizeSa aMzoMko viSaya karanevAlA bhI nahIM hai / tathA aMdheremeM dekhanevAle ullU, cimagAdara Adi tAmasa pakSiyoMko dinake avasarapara sUryakI kiraNoMmeM utpana huA thoDA, kAlA kAlA, bhramarake caraNa samAna, dIkha jAnA to vizeSa aMzako nahIM viSaya karanevAlA prasiddha hai| kintu hama kahate haiM ki yaha jJAnaindriyoMse janya hI nahIM hai / pratyuta avizada honeke kAraNa zrutajJAna hai / avizada vikalparUpa tarkaNAeM karanevAlA jJAna zrutajJAna hotA hai / isa prakAra ArSa granthoM meM kahA gayA hai / tisa kAraNase
Page #533
--------------------------------------------------------------------------
________________ tattvArthacintAmaNiH 519 vyaMjanAvagraha pakSa meM spaSTatvako sAdhya karanepara indriyajanyatvapana hetukA usa dUravartI vRkSakejJAna yA dinameM ullUka. Adike jJAnakarake vyabhicAradoSa nahIM ho sakatA hai| bhAvArtha chaTI kArikA meM dUravartI vRkSake jJAnakI aspaSTatA dekhaneke kAraNa vyabhicAra ho jAnese adhyakSapaneko spaSTapaneke sAtha vyApti rakhanevAlA nahIM mAnA gayA thA aura sAtavIM kArikAdvArA tAmasapakSiyoMkA dinameM sUrya kiraNoMmeM bhramaracaraNa, sadRzajJAna ho jAnese pratyakSapaneko vizeSa aMzakI viSayatAse bhI vyApta nahIM mAnA gayA thA / kintu jaba ve jJAna hamane indriyoMse utpanna huye nahIM iSTa kiye haiM, to unameM pratyakSapanA hI nahIM rahA / aisI dazAmeM hetuke nahIM ThaharaneparaM ukta vyabhicAradoSa hamAre Upara nahIM lagate haiN| hAM, prakaraNaprApta vyaMjanAvagraha to indriyoMse janya hai / ataH arthAvagraha ke samAna spaSTarUpa se vizeSa aMzoMko viSaya karanevAlA mAna lenA cAhiye / yaha cauthI vArtikadvArA uThAI gayI hamArI zaMkA khaDI rahatI hai / isa prakAra koI vaizeSikakA ekadezI ardhaziSya kaha rahA hai / aba AcArya mahArAja uttara kahate haiM / tanna yuktyAgamAviruddhaM daviSThapAdapA dijJAnamakSajamakSAnvayavyatirekAnuvidhAyitvAt sannikRSTapAdapAdivijJAnavat / zrutajJAnaM vA na bhavati sAkSAtparaMparayA vA matipUrvakatvAbhAvAt tadvadeveti yuktiviruddhamAgamaviruddhaM ca tasya zrutajJAnatvaM yato dhImadbhiranubhUyate / vaha kisIkA kahanA yukti aura Agamase aviruddha nahIM hai / dUravartI vRkSake dekhane ko aura dinameM ulUka Adikake dekhaneko pratyakSa nahIM mAnanA yaha mata, anumAna aura Agamase viruddha paDatA hai | dekhiye | adhika dUra vartta rahe vRkSa, maDhaiyA, ghoDA, AdikA jJAna ( pakSa ) indriyoM se janya hai ( sAdhya ) / indriyoMke sAtha anvaya, vyatirekakA anuvidhAna karanevAlA honese ( hetu ) yAnI indriyoM ke honepara vaha jJAna hotA hai ( anvaya) indriyoMke nahIM honepara dUrase vRkSakA jJAna yA dinameM ullUko jJAna nahIM ho pAte haiM (vyatireka ) jaise ki nikaTadezake vRkSa, ghoDA, manuSya, AdikA vizeSajJAna indriyoMke sAtha anvaya, vyatirekako anuvidhAna karanevAlA honese indriyajanya hai (anvadRSTAnta ) tatra to ye jJAna pratyakSasvarUpa Apako bhI mAna lene cAhiye / vastutaH vicArA jAya to hama jainoMke yahAM ukta jJAna bhale hI pratyakSa nahIM hoveM / kyoMki " Aye parokSam " sUtradvArA indriya, anindriyajanya matijJAnako parokSa mAnA hai / kintu vaizeSikoM ke yahAM indriyajanyajJAna to baDI sulabhatAse pratyakSa ho jAtA hai / ye ukta jJAna zrutajJAna to kaise bhI nahIM ho pAte haiM ( pratijJA ) avyavahita athavA vyavahitarUpa karake bhI matipUrvakapanA nahIM honese ( hetu ) usa hI ke samAna - yAnI atinikaTavarttI vRkSake jJAna samAna ( dRSTAnta ) arthAt koI Adike zrutajJAna to sAkSAt matijJAnako pUrva mAnakara utpanna hote haiN| aura koI zrutajJAnajanya dUsare zrutajJAna to paramparAdvArA matipUrvaka ho rahe haiN| kintu ina dUravartI vRkSa Adike jJAnoM ke pUrvameM to matijJAna kathamapi isa 1
Page #534
--------------------------------------------------------------------------
________________ 520 tattvArthazlokavArtike nahIM haiN| ataH uktajJAna zrutajJAna nahIM ho sakate haiM / koI bhI pratyakSajJAna bhale hI vaha avadhijJAna yA kevalajJAna bhI kyoM nahIM hoya, vicArarUpa tarkaNAeM nahIM kara sakatA hai / indriyajanya pratyakSa yA sarvajJa pratyakSa ye bhaDAka sIdeM jhaTa padArthIko jAna lete haiM "yoM hotA to tyoM hotA", yaha itane mUlyakA honA cAhiye, " usa rogIko yadi hama auSadhi dete to avazya lAbha hotA", ityAdika vicAra pratyakSa jJAnoMmeM nahIM hote haiN| dUravartI vRkSa Adike pratyakSa jJAnoMme koI vicAra nahIM ho rahA hai / ataH yaha zrutajJAna nahIM hai / zaMkAkAra dvArA inako zrutajJAna kahanA yuktiyoM ( anumAna ) se viruddha huA tathA una dUravatI vRkSa Adike jJAnoMko 'zrutajJAnapanA AgamapramANase bhI viruddha paDatA hai / jisa kAraNase ki pratibhAzAlI vidvAnoMkarake vaisA AgamapramANa ukta jJAnoMmeM zrutajJAnase bhinnatAko nirUpaNevAlA anubhava kiyA jA rahA hai| na cAspaSTatarkaNaM zrutasya lakSaNaM smRtyAderapi zrutatvaprasaMgAt / matigRhIvertheniMdriyabalAdaspaSTaM svasaMvedapratyakSAdanyatvAttarkaNaM nAnAsvarUpaprarUpaNaM zrutamiti tasya vyAkhyAne 'zrutaM matipUrva" ityetadeva lakSaNaM tathoktaM syAt tacca na prakRtajJAnesti / na hi sAkSAcakSurmatipUrvakaM tatspaSTapratibhAsAnaMtaraM tadaspaSTAvabhAsanaprasaMgAt / nApi paraMparayA liMgAdizrutajJAnapUrvakatvena tasyAnanubhavAt / na cAtra yAdRzamakSAnapekSaM pAdapAdi sAkSAtkaraNapUrvakaM prarUpaNamaspaSTaM tAdRzamanubhUyate yena zrutajJAnaM tadanumanyemahi / zrutasmRtyAdyapekSayA spaSTatvAt / saMsthAnAdisAmAnyasya pratibhAsanAt / sannikRSTapAdapAdipratibhAsanApekSayA tu daviSThapAdapAdipratibhAsanamaspaSTamakSajamapIti yukto'nena vyabhicAraH prkRthetoH| dUsarI bAta yaha hai ki avizadarUpase vikalpanAaiM karanA zrutajJAnakA lakSaNa nahIM hai| anyathA smRti, tarkajJAna, Adiko bhI zrutajJAnapanekA prasaMga ho jAyagA / ye jJAna bhI apane viSayoMkI avizada vikalpanAaiM karate haiN| yadi Apa zaMkAkAra " aspaSTatarkaNaM zrutaM " isa lakSaNavAkyakA isa prakAra vyAkhyAna kareMge ki matijJAnadvArA gRhIta kiye gaye arthameM mana indriyakI sAmarthyase jo avizadaprakAzI yAnI svasamvedanapratyakSase bhinnapanA honeke kAraNa tarkaNa huA hai, yAnI nAnA kharUpoMkA acchA nirUpaNa ho rahA hai, vaha zrutajJAna hai / isa para AcArya kahate haiM ki aisA usakA paribhASaNa karanepara to hamAre sUtrakAradvArA kahA jAnevAlA " zrutaM matipUrva " isa prakAra yaha lakSaNa hI taisA vyAkhyAna karanese kahA gayA samajhA jAyagA kintu taisA vaha zrutajJAnapanA to prakaraNaprApta dUravartIjJAna yA ulUkajJAnoMmeM nahIM hai / dekhiye, vaha dUra vRkSa AdikakA jJAna sAkSAt rUpase cAindriyajanya matijJAnako kAraNa mAnakara utpanna nahIM huA hai| yadi aisA hotA to usa spaSTa pratimAsake avyavahita kAla pIche usa dUravartI vRkSa AdikA avizada pratibhAsa honekA prasaMga hogA / bhAvArtha-idriyajanya matijJAnoMke pIche jo zrutajJAna hote haiM, ve spaSTa pratibhAsoMke pIche
Page #535
--------------------------------------------------------------------------
________________ tatvArthacintAmaNiH hote huye aspaSTa pratimAsarUpa ho rahe mAne gaye haiN| kintu prakaraNameM dUravRkSakA bAna to spaSTa pratimAsake anantara ho rahA aspaSTapratibhAsarUpa nahIM hai / aura yaha jJAna paramparAse bhI matijJAnapUrvaka nahIM hai / jaise ki parArthAnumAnameM karNa indriyadvArA Aptake zabdako sunakara hetukA jJAnasvarUpa pahilA zrutajJAna uThAyA jAtA hai / pIche usa zrutajJAnase sAdhyajJAnarUpa dUsarA zrutajJAna ho jAtA hai| isa dUsare zrutajJAnameM paramparAse matijJAna pUrvavartI raha cukA hai| kintu yahAM dUravRkSa Adike jJAnameM paramparAse matijJAna kAraNa nahIM hai / ataH liGga, vAcya, Adike zrutajJAnake pUrvakapanekarake usa dUravRkSa Adi jJAnakA anubhava nahIM hotA hai / pahile vRkSa AdikA sAkSAtkAra kara pIche yoM nirUpaNa kiyA jAtA hai ki " yaha vRkSa AmrakA honA cAhiye " " yaha cAlIsa varSakA purAnA vRkSa hai" isa vRkSapara rAtako pakSI nivAsa karate hoMge " yaha vRkSa choTI AMdhIse nahIM TUTa sakatA hai " ityAdi prakArake avizada vicAra jaise indriyoMkI nahIM apekSA kara yahAM ho rahe haiM / tisa prakArake vicAra ekadama dUrase vRkSako dekhanepara nahIM anubhUta ho rahe haiM, jisase ki hama usako zrutajJAna mAna leveM / hAM, zrutajJAna yA smaraNajJAna Adi parokSajJAnoMkI apekSAse to vaha dUravartI vRkSakA jJAna spaSTa hai / kyoMki sAmAnyarUpase sanniveza (racanA) UMcAI, sthUlaraMga, ekatva saMkhyA, pRthakpanA, paratva AdikA to vizada pratibhAsa ho rahA hai| zrutajJAnameM to saMketasmaraNa Adi madhyavartI apekSaNIya pratItiyoMkA vyavadhAna paDa jAnese vizada pratibhAsa nahIM ho pAtA hai / hAM, adhika nikaTavartI vRkSa, hAthI, Adike pratimAsakI apekSAse to atizaya dUravartI vRkSa, kuTI Adike pratibhAsako aspaSTapanA hai / vaha jJAna indriyoMse janya bhI hai| isa kAraNa prakaraNaprApta indriyajanyapana hetukA isa dUravartI vRkSake aspaSTa jJAnase chaThI kArikAdvArA byabhicAra doSa uThAnA hamArA yukta hI hai| apara prAha / spaSTameva sarvavijJAnaM khaviSayenyasya tabyavasthApakatvAyogAdakSapatimA. sanavat / tato nAspaSTo vyaMjanAvagraha iti naiva manyeta spaSTAspaSTAvabhAsayorabAdhitavapuSoH svayaM sarvasyAnubhavAt / koI dUsarA vidvAn yoM kaha rahA hai ki sampUrNa vijJAna (pakSa) spaSTa hI hote haiM ( sAdhya) kyoMki apane apane viSayako jAnane meM anya kisIko bhI una jJAnoMkI vyavasthA karA denepanakA yoga nahIM hai ( hetu ) jaise ki indriyajanya jJAnoMko svayaM apane viSayakA vyavasthApakapanA honese spaSTapanA niyata hai ( dRSTAnta ) / tisa kAraNa vyaMjanAvagraha matijJAna bhI avizada nahIM hai, spaSTa hI hai| isa prakAra mAnanapara to AcArya kahate haiM ki yaha nahIM nahIM mAnanA caahiye| kyoMki bAdhAko nahIM prApta ho rahe haiM DIla jinake, aise spaSTa aura aspaSTa pratimAsoMkA sampUrNa prANiyoMko svayaM anubhava ho rahA hai| arthAt-vyaMjanAvagraha, smaraNa, anumAna, Agama, Adi jJAnoMko anya pratItiyoMkA vyavadhAna paDajAneke kAraNa avizadapanA apane aspaSTa AvaraNakSayopazamake adhIna hotA huA anubhUta ho rahA 68
Page #536
--------------------------------------------------------------------------
________________ 522 tattvAryazlokavArtike hai / aura svasamvedana pratyakSa, indriyajanya pratyakSa, sarvajJapratyakSa, ina jJAnoMkA spaSTapanA spaSTa kSayopazama yA kSayake vaza huA svayaM anubhUta ho rahA hai| chAyA aura Atapake samAna loka prasiddha ho rahe jJAnake aspaSTapanekA apalApa nahIM karanA caahiye| Agama yA anumAnase agniko jAnakara puna: pratyakSa kara lenepara vizadapanA spaSTa pratIta ho rahA hai / atIndriya jJAnoMmeM isase bhI adhika vizadapanA upanIta kara lenA caahiye| nanu cAspaSTatvaM yadi jJAnadharmastadA kathamarthasyAspaSTatvamanyasyAspaSTatvAdanyasyAspaSTatvetiprasaMgAditi cet tarhi spaSTatvamapi yadi jJAnasya dharmastadA kathamarthasya spaSTatAtiprasaMgasya samAnatvAt / viSaye viSayidharmasyopacArAdadoSa iti cet tata evAnyatrApi na dossH| ___ isapara apara ( koI dUsarA ) vidvAn prazna karatA hai ki vyaMjanAvagraha, smaraNa, Adi jJAnoM ke avasarapara mAnA gayA aspaSTapanA yadi jJAnakA dharma mAnA jAyagA, taba to arthakA aspaSTapanA kaise kahA jA sakatA hai ! cetanajJAnakA aspaSTapanA jaDa arthameM to nahIM dharA jA sakatA hai| yadi anya vastuke aspaSTapanase dUsare padArthakA aspaSTapanA mAnA jAvegA to atikramaNarUpa ati prasaMga ho jAvegA arthAt-dUravRkSake pattoMkA jJAta kiyA avizadapanA nikaTavartI baDe ghaDemeM bhI vyavahRta ho jAnA cAhiye yA sUcIke agrabhAgakA avizadapanA hAthIke zarIrameM Aropita ho jAyagA, jo ki iSTa nahIM hai / isa prakAra kaTAkSa karanepara to hama jaina bhI apara vidvAnake prati kaha sakate haiM ki taba to ApakA mAnA huA spaSTapanA bhI yadi jJAnakA dharma hai, taba bhalA arthakA spaSTapanA kaise kahA jA sakegA ? hamAre samAna tumhAre Upara bhI atiprasaMga doSa vaisAkA vaisA hI lagatA hai| arthAt-jJAnake spaSTapanese yadi arthakA spaSTapanA hone lage to yahAM kuTakIke kaTapanese dezAntaravartI khAMDameM bhI kaTutA A jAyagI / yA eka vizada hAthIkA baDApana eka paramANumeM bhI mAna liyA jAya / kintu aisA hotA nhiiN| yadi Apa apane atiprasaMgakA nivAraNa yoM kareM ki cAhe jisa taTastha vastuke dharmokA cAhe kisI bhI udAsIna padArthameM Aropa nahIM kiyA jA sakatA hai, hAM, jJAna aura zeyakA ghaniSTarUpase viSayaviSayIbhAva sambandha ho jAneke kAraNa viSaya-jJeyameM viSayI-jJAnake spaSTapanakA upacAra kara liyA jAtA hai| ataH koI doSa nahIM hai / isa prakAra samAdhAna karane para to hama syAdvAdI bhI uttara kaha deMge ki aspaSTapaneke dUsare sthalapara bhI tisa hI kAraNa yAnI viSayIke dharmakA viSayameM Aropa kara denese koI doSa nahIM AtA hai| jaise ki ghaTa pratyakSa hai / agni parokSa hai / ye jJAnoMke dharma viSayoMmeM vyavahRta ho rahe haiN| darpaNake dharma pratibimbyameM kalpita kara liye jAte haiM / pratibhAsa karA denekI apekSA jJAnako darpaNakI kevala upamA dedI jAtI hai / vastutaH dekhA jAya to jJAna viSayake prati. bimbako dhAraNa nahIM karatA hai| camakIle mUrta padArthameM hI mUrtake pratibimba paDa sakate haiN| cetana amUrtajJAnameM pudgala, AtmA, dharma, adharmake AkAra nahIM paDa sakate haiM, jJAna sAkAra hotA hai /
Page #537
--------------------------------------------------------------------------
________________ tattvArthacintAmaNiH % 3D aura darzana nirAkAra hotA hai| yahAM AkArakA artha padArthokA svaparasamvedana karAnekI apekSA vikalpanAaiM karanA hai / yadi pratibimba lenA artha kiyA jAyagA to smaraNazAnameM bhUtapadArthokI yA sarvajJajJAnameM bhUta, bhaviSya, padArthokI athavA vyAptijJAnameM trilokatrikAlavartI vahni, dhUma, Adi padArthokI ipti nahIM ho sakegI / jo jIva mara cukA hai, yA garbhameM AnevAlA hai, vaha vartamAna meM kinhIM ko RNa nahIM bAMTatA phiratA hai / ataH sAkArakA artha savikalpaka hI grahaNa karanA / prakaraNameM camacamAte huye jJAnake dharma jJeyameM le Aye jAte haiM / prakAzamAna dIpakakI tIvra, manda, jyotiyoMkA prabhAva prakAzya arthapara paDatA hai| ____ yathaiva hi dUrAdaspaSTa svabhAvatvamarthasya sannikRSTaspaSTatApratibhAsena bAdhyate tathA samihitArthasya spaSTatvamapi darAdaspaSTatApratibhAsena nirAkriyata iti nArthaH svayaM kasyacispaSTo'spaSTo vA svaviSayajJAnaspaSTatvAspaSTatvAbhyAmeva tasya tathA vyavasthApanAt / ___ yadi apara vidvAn yoM kaheM ki aspaSTapanA to bAdhita ho jAtA hai| to hama bhI kaha deMge ki spaSTapanA bhI kacit bAdha DAlA jAtA hai / dekhiye, jisa hI prakAra dUrase jAne gaye arthakA aspaSTa svabhAvapanA vahAM vahAM jAte jAte jJAtAko arthake atinikaTavartI ho jAnepara spaSTapanake pratibhAsa karake bAdhita ho jAtA hai, tisa hI prakAra sanikaTavartI arthakA jJAnadvArA AyA huA spaSTapanA bhI haTakara dUrase dekhanepara arthake aspaSTapana pratibhAsa karake nirAkRta ho jAtA hai| isa DhaMgase siddha ho jAtA hai ki kisI bhI jIvake dvArA jAnA gayA artha svayaM apanI gAMThase spaSTa athavA aspaSTa nahIM hai| kiMtu apaneko viSaya karanevAle jJAnake spaSTapana aura aspaSTapanakarake hI tisa prakAra usa arthakI spaSTatA aura aspaSTatA vyavasthita ho rahI hai| jaise jagatkA koI bhI padArtha apanI gAMThase iSTa, aniSTa bana gayA nahIM hai / dhana, putra, dUdha, mevA, miSTAna, gIta, nRtya, kalatra, bhUSaNa, puSpamAlA, Adi manojJa padArtha bhI rogadazA vRddhaavasthA yA vairAgya ho jAnepara aniSTa ho jAte haiM / kUDA, kIcaDa, mala, mUtra, Adi aniSTa bhI artha samayapara kisAnoMko sampattike samAna abhISTa ho jAte haiM / tatkAlIna prayojanoMke sAdhaka, asAdhaka ho jAnese iSTa, aniSTapanA padArthoMmeM kalpita kara liyA gayA hai / koI bhI dRSTAnta pUrNarUpase dArTAntameM lAgU nahIM hotA hai| anyathA vaha dRSTAnta svayaM dASTIta bana baiThegA ? iSTa aniSTapanA to kisI bhI vastumeM yathArtharUpase nahIM hai, kintu spaSTa, aspaSTapanA to apane kAraNa kSayopazamake vaza huA jJAnameM gAMThakA vastutaH vidyamAna hai| nanvevaM jJAnasya kutaH spaSTatA ? svajJAnatvAditi cena, anavasthAnuSaMgAt / svata eveti cet sarvajJAnAnAM spaSTatvApattirityatra kazcidAcaSTe / akSAtspaSTatA jJAnasyeti tadayuktaM, daviSThapAdapAdijJAnasya divA tAmasakhagakulavijJAnasya ca spaSTatvaprasaMgAt /
Page #538
--------------------------------------------------------------------------
________________ 594 tattvAryazlokavArtike koI taTastha vidvAn zaMkA karatA hai ki isa prakAra jJAnako bhI apane nija svarUpase spaSTapanA kaise prApta hogA ! batAo / yadi usa jJAnake svasvarUpako jAnanevAle anya jJAnase prakRta jJAnameM spaSTatA lAoge, yaha to ThIka nahIM paDegA / kyoMki anavasthA doSakA prasaMga ho jaaygaa| arthAta dUsare jJAnakA spaSTapanA usako jAnanevAle tIsare jJAnase RNa liyA jaavegaa| aura tIsare jhAnakA spaSTapanA usako jAnanevAle cauthe jJAnase udhAra liyA jAyagA / jaise ki arthakA spaSTapanA jJAnase mAMgA gayA thaa| bhIkhameMse bhIkha aura usa bhIkhameMse bhIkha lenA to manasvI jJAnIko ucita nahIM hai| yadi jJAnako spaSTapanA svataH hI prApta ho jAtA hai, yoM kahoge taba to sabhI vyaMjanAvagraha, smaraNa, anaghyavasAya, Adi jJAnoMko spaSTatayA prApta hojAnA A paDegA, jo ki iSTa nahIM hai| isa prakAra jamAkara taTasthakI zaMkA ho jAnepara yahAM koI vAvadUka naiyAyika uttara deneke lie bIca meM hI anadhikAra bola uThatA hai ki jJAnakI spaSTatA to indriyoMse A jAtI hai / arthAt jo jJAna indriyoMse janya hai, ve spaSTa haiM / graMthakAra kahate haiM ki yaha una naiyAyikoMkA kahanA yuktirahita hai / kyoMki yadi indriyoMse hI jJAnameM spaSTapanA Ane lage to adhika dUravartI vRkSa DerA Adike jJAnako tathA dinameM ulUka Adi tAmasapakSiyoMke samudAyako honevAle jJAnako bhI spaSTapanekA prasaMga hogaa| aMdhakArameM acchA dekhanevAle tAmasa pakSiyoMkA dinake avasarapara huA padArthokA Avizada jJAna indriyoMse utpanna huA to hai hI / ataH naiyAyika yA vaizeSikoMke Upara yaha vyabhicAra doSa lgaa| tadutpAdakamakSameva na bhavati dUratamadivasakarapratApAbhyAmupahatatvAt marIcikAsu toyAkArajJAnotpAdakAkSavaditi cet tarhi tAbhyAmakSasya svarUpamupahanyate zaktirvA / na tAvadAdyaH pakSaH tatsvarUpasyAvikalasyAnubhavAt / dvitIyapakSe tu yogyatAsiddhistavyatirekeNAkSazakteravyavasthiteH kSayopazamavizeSalakSaNAyAH yogyatAyA eva bhAveMdriyAkhyAyAH svIkaraNAItvAt / isapara yadi naiyAyika yoM kaheM ki una dUravartI vRkSake jJAna yA dinameM tAmasa pakSiyoM ke jJAnoMko utpanna karAnevAlI to indriyAM hI nahIM rahI haiM / kAraNa ki adhika dUra dezase aura sUryake pratApase ve indriyAM naSTa ho cukI haiM / jaba kAraNa hI mara gayA to kArya bhI nahIM ho pAtA hai| jaise ki camakate huye vAlU reta yA phUle huye kAMsa Adi mRgatRSNAoMmeM jalakA vikalpa karanevAle jJAnakI utpAdaka indriyAM cakAcauMdha, ativyAkulatA, Adise bigaDa jAtI haiM / AcArya kahate haiM ki isa prakAra naiyAyikoM dvArA asaduttara denepara to hama pUchate haiM ki una atizaya dUradeza athavA sUryapratApa yA cAkacakyakarake kyA indriyoMkA svarUpa hI pUrA naSTa kara diyA gayA hai ? athavA kyA indriyoMkI abhyantara zakti naSTa kara dI gayI hai ! btaao| tinameM pahilA pakSa grahaNa karanA to ThIka nahIM hai / kyoMki una indriyoMke avikala pUrNakharUpakA ThIka ThIka anubhava ho rahA hai|
Page #539
--------------------------------------------------------------------------
________________ tattvArthacintAmaNiH 525 arthAt-indriyoMkA zarIra ThIka vaisAkA vaisA hI banA huA hai| koI truTi nahIM ho pAtI hai| cikitsA kiye vinA hI tabhI unhIM indriyoM karake anya bhI to kaI samIcInajJAna ho rahe haiN| dUsarA pakSa lenepara to yAnI prakRSTa dUra deza yA sUryakiraNa-pratApa, se cakSukI zakti naSTa huyI mAnoge taba to yogyatAkI siddhi ho jAtI hai / usa yogyatAke atiriktapanekarake indriya zaktiko vyavasthA nahIM ho sakatI hai / kyoMki bhAveMdriya nAmase prasiddha ho rahI jJAnAvaraNa karmake vizeSa kSayopazamasvarUpa yogyatA hI ko indriyazaktipanA svIkAra karane yogya hai / " labdhyupayogI bhAvendriyam " jJAnAvaraNakarmake sarvaghAtispardhakoMkA udayAbhAvasvarUpa kSaya yAnI dravya, kSetra, kAla, bhAvarUpa sAmagrI nahIM mila sakaneke kAraNa vipAka diye vinA hI khira jAnA aura bhaviSyakAlameM udaya AnevAle jJAnAvaraNake sarvaghAtispardhakoMkA udIraNA, udaya AvalImeM nahIM paDate huye vahAMkA vahAM hI sadavasthArUpa upazama dazAmeM par3A rahanAsvarUpa upazama tathA jJAnako eka dezase ghAtanevAle dezaghAtispardhakoMkA udaya honA, aisI kSayopazamarUpa dazA honepara AtmAkI vizuddhi. jo ho jAtI hai, vaha bhAvendriyanAmakI yogyatA hai / vahI indriyoMkI zakti mAnane yogya hai / dUradeza yA ulUka Adiko ghAmakA prakaraNa upasthita honepara athavA atinikaTavartI aMjana, palaka Adiko dekhanekA puruSArtha karanepara spaSTavAnAvaraNake kSayopazamarUpa yogyatAke nahIM milanese spaSTajJAna nahIM ho pAyA hai| ataH jJAnako spaSTapanA aura aspaSTapanA svakIya yogyatAke anurUpa huA iSTa karanA cAhiye / jJAnasya spaSTatA''lokanimittetyapi dUSitam / etena sthApitAtvIhA kSAyikaM ca vazaMkarI // 8 // vaizeSika kahate haiM ki jJAnakA spaSTapanA Alokake nimittase ho rahA hai| arthAttejodravyakI prabhArUpa AlokakA jina dravya, guNa, jAti, Adi padArthoke sAtha saMyoga yA saMyukta samavAya athavA saMyuktasamavetasamavAya sambandha ho jAyagA, una padArthoke jJAnameM usa Alokake nimittase spaSTatA AjAvegI / anya anumAna Adi jJAnoMmeM spaSTapanA nahIM hai| Alokako una bAnoMkA nimittapanA nahIM bana sakaneke kAraNa unameM aspaSTapanA vyavasthita hai| isa prakAra vaizeSikoMkA kahanA bhI isa ukta kathanakarake hI dUSita kara diyA gayA samajha lenA / dUrase vRkSako dekhanapara yA dinameM ullUke liye udbhUta Aloka prApta hai, to phira kyoM nahIM spaSTajJAna hotA hai ! batAo / ataH vyabhicAradoSa huaa| vastutaH vicArA jAya to Aloka bAnakA kAraNa nahIM hai / bhUta, bhaviSya, padArthoke sAtha AlokakA sanidhAna nahIM hote huye bhI AtmA, jAti, pRthaktva, pariNAma, rasa,gaMdha,karma, AdikA kacit spaSTajJAna ho jAtA hai / udbhUtarUpa yA AlokasaMyogako dravyake cAkSuSapratyakSameM samavAyasambandhase aura dravyasamaveta rUpAdike pratyakSameM svAzrayasamavAya sambandhase athavA rUpatva AdikA pratyakSa karanemeM svAzrayasamaveta samavAyasambandhase kheMcakhAMcakara paramparAsambandha dvArA vahAM lAnA anyAya
Page #540
--------------------------------------------------------------------------
________________ 526 tatvArtha zlokavArtike hai | svasaMvedana pratyakSakarake bhI anyApti doSa AtA hai| alam / jaise arthake spaSTa avagrahako sthApana kiyA hai, usI prakAra IhAjJAna bhI sthApita kara lenA / avAya, dhAraNA, bhI yoM hIM pratiSThita ho jAte haiM / kucha matijJAna aura avadhi, mana:paryaya jJAnoMmeM apane kSayopazamake anusAra jaise spaSTapanA niyamita hai, vaise hI kSAyika kevalajJAnameM karmoke kSayarUpa yogyatA ke adhIna hokara spaSTapanA vyavasthita hai / spaSTajJAnako karAnevAlI yogyatA hI jJAnake spaSTapanako vaza kara rahI hai / saivAspaSTatvahetuH syAdyaMjanAvagrahasya naH / gaMdhAdidravyaparyAyagrAhiNopyakSajanmanaH // 9 // aspaSTa jJAnako vaza karanevAlI vaha yogyatA hI jJAnake aspaSTapanakA kAraNa hai / jaise ki darpaNI vizada svacchatA aura avizada svacchatAke nimitta taise taise pArekA potanA Adi haiN| gaMdha rasa, sparza, inase yukta pudgala dravya athavA ina guNa yA dravyoMkI sugaMdha, kAlA, uSNatA, Adi paryAyoM athavA zabdasvarUpa paryAyoMko grahaNa karanevAle tathA cAra indriyoMse utpanna bhI ho rahe vyaMjanavagrahako hama syAdvAdiyoMke yahAM aspaSTa kSayopazama anusAra aspaSTapanA niyata ho rahA mAnA gayA hai| yathA spaSTajJAnAvaraNavIyatarAyakSayopazamavizeSAdaspaSTatA vyavatiSThata iti nAnyo hetuvyabhicArI taMtra saMbhAvyate tatorthasyAvagrahAdiH spaSTo vyaMjanasyAspaSTo'vagraha eveti sUktam / / jisa prakAra jJAnAvaraNa ke spaSTa kSayopazamase katipaya jJAnoMkA spaSTapanA vyavasthita hai / usI prakAra jJAnAvaraNa aura vIryAntarAyake aspaSTa kSayopazamavizeSase kinhIM jJAnoMkA aspaSTapanA vyavasthita ho rahA hai / isa prakAra jJAnake spaSTapana aura aspaSTapanakI vyavasthA ho cukI hai / isake atirikta anya koI hetu unakI vyavasthA karanemeM vyabhicAradoSarahita nahIM sambhAvita ho rahA hai / tisa kAraNa sUtrakAra aura hamane yoM bahuta acchA kahA thA ki artha - vastuke bahu Adika dharmoke huye avagraha IhA Adika katipaya matijJAna spaSTa haiM / aura avyakta arthakA kevala eka avagraha hI aspaSTa hotA hai / 1 isa sUtra kA sArAMza | isa sUtra ke bhAgya meM prathama hI vizeSa niyama karaneke lie sUtrakA Arambha karanA batAkara jala bhakSaNakA dRSTAnta dekara avyakta zabda Adi samudAyakA vyaMjanAvagraha honA hI niyata kiyA hai / sAmAnyadharma kI pradhAnatAse avyakta arthako avizada jAnanA apane vaise kSayopazamake adhIna hai / laukika janoM ke sabhI pratyakSa spaSTa hI hoya yA pUre vizeSa aMzoMko jAnanevAle hI hoya aisA koI niyama nahIM hai, isakA vizeSa vicAra kiyA hai| aspaSTa tarkaNA karanA, zrutajJAnakA vyApakalakSaNa
Page #541
--------------------------------------------------------------------------
________________ tatvArthacintAmaNiH 527 nahIM hai / dUravartI vRkSake indriyajanya jJAnako bhI kathaMcit aspaSTapanA vyavasthita kiyA hai / svAMzako svasamvedana pratyakSadvArA jAnane meM sabhI jJAna spaSTa haiM / etAvatA vyaMjanAvagraha apane viSayako bhI jAnane meM spaSTa nahIM ho sakatA hai / spaSTapanA, aspaSTapanA, arthakA dharma nahIM hai / kintu svakIya tAdRza kSayopazama ke anusAra jJAnakI gAMThake ve dharma hai / naiyAyika yA vaizeSikoM ke kathana anusAra indriya aura Aloka se jJAnakA spaSTapA aura aspaSTapana vyavasthita nahIM hai / prakAzaka padArthakI yogyatA anusAra prakAzya arthameM spaSTapanA aspaSTapanA vyavahRta ho jAtA hai / ghanAMgulake asaMkhyAttaveM bhAga aura saMkhyAtaveM bhAga parimANa lambI cauDI, paudgalika yA AtmapradezasvarUpa dravyendriyoMse atirikta labdhi, upayogaparyAyasvarUpa bhAvaindriyAM bhI haiM / pratyeka kArya meM aMtaraMga kAraNoMkI AvazyakatA paDatI hai / moTApana, saundarya, lAvaNya, dhanavattA, jaise vidvattA meM prayojaka nahIM haiM, usI prakAra indriya, Aloka, udbhUtarUpa, mahattva, artha, ye jJAnameM vizadapane ke pratiSThApaka nahIM haiM / aspaSTa aura spaSTa kSayopazama yA spaSTa kSayake anusAra jJAnakA spaSTatva, aspaSTatva niyata ho rahA hai| anya koI unakA nirdoSa kAraNa nahIM hai / zabdAdijAtadharmANAmavyaktasya ca dharmiNaH / sAmAnyArthaprakAzI syAd vyaMjanAvagraho'sphuTaM // 1 // - ukta sUtra anusAra sampUrNa indriyoMke dvArA sAmAnyarUpakarake vyaMjanAvagraha ho jAnekA prasaMga prApta honepara jina indriyoMse vyaMjanAvagraha honekA sarvathA asambhava hai, una do indriyoMdvArA vyaMjanAvagrahakA niSedha karaneke liye zrIumAsvAmI mahArAja navIna sUtra racate haiM / na cakSuranindriyAbhyAM // 19 // cakSu indriya aura anindriya yAnI manakarake vyaMjanAvagraha nahIM hotA hai| zeSa cAra indriyoMse hI hotA hai / jJAnameM jitane jhagaDe TaMToM, upAdhiyoMkA Adhikya hogA utanA hI jJAna manda hotA jAyagA / cakSu aura mana jJAna karAnemeM arthake sAtha prApti honekA puMchallA nahIM lagAte haiM / ataH ve choTese choTe jJAnako bhI aspaSTa avagraharUpa nahIM banA pAte haiN| hAthIkA choTAsA bhI prAsa manuSya ke bahuta bar3e prAsase kahIM adhika hotA hai / ataH cakSu aura manake dvArA huA jJAna vyakta arthakA hI hogA, avyaktakA nahIM / kimavagrahAdInAM sarveSAM pratiSedhArthamidamAhosvid vyaMjanAvagrahasyaiveti zaMkAyAmidamAcaSTe /
Page #542
--------------------------------------------------------------------------
________________ 528 tattvAryazlokavArtike koI zaMkA karatA hai ki avyakta arthake avagraha, IhA, Adika sabhI jJAnoMke niSedha karaneke lie kyA umAsvAmI mahArAjane yaha sUtra kahA hai ? athavA kyA avyakta arthake vyaMjanAvagrahake hI niSedhArtha yaha sUtra kahA hai ? arthAt avyakta arthake vyaMjanAvagraha samAna kyA IhA Adika jJAna bhI cakSu, mana, indriyoMse nahIM ho sakeMge ? ThIka ThIka batAo / isa prakAra ucita zaMkA hone para zrIvidyAnanda AcArya usake uttarameM yaha vyakta vyAkhyAna kahate haiM ki netyAcAha niSedhArthamaniSTasya prsNginH| cakSurmanonimittasya vyaMjanAvagrahasya tat // 1 // vyaMjanAvagraho naiva cakSuSAnidriyeNa ca / aprApyakAriNA tena spaSTAvagrahahetunA // 2 // pUrvameM kahe gaye " vyaMjanasyAvagrahaH" isa sUtra anusAra cakSu aura manake nimittase bhI vyaMjanAvagraha ho jAnekA prasaMga AtA hai, jo ki iSTa nahIM hai| ataH prasaMgaprApta usa aniSTakA niSedha karaneke liye " na cakSuranindriyAbhyAM " isa prakAra sUtrako zrIumAsvAmI mahArAja kahate haiM / jJeyaviSayoMko prApta nahIM kara jJAna karAnevAle cakSu aura manakarake vyaMjanAvagraha nahIM hotA hai| yaha sUtrakA artha hai / spaSTa avagrahake kAraNa ho rahe una cakSu aura mana karake avyakta arthakA avagraha nahIM ho pAtA hai / ataH parizeSa nyAyase nikala paDatA hai ki avyakta arthake IhA AdikajJAna cakSu aura mana tathA anya sparzana Adi indriyoMse nahIM ho pAte haiM / jaba ki pUrva sUtrameM avyakta arthakA vyaMjana avagraha honA hI batAyA gayA hai to usa hIse avyakta viSayameM chahau indriyoMkarake IhA, avAya, Adi matijJAnoMkA niSedha ho jAtA hai / vyakta hI arthameM dhAraNAparyaMta jJAna hokara smaraNa, pratyabhijJAna, anumAna, AdijJAna utpanna hote haiM / bhale hI ve smaraNa Adika aspaSTa hove / ataH yaha sUtra cakSu aura mana dvArA avyakta arthoke avagraha, IhA, Adi sabhI jJAnoMke niSedhArya hai / jaba avagraha hI nahIM ho pAtA ho cakSu, manase avyaktake IhA Adi kaise ho sakeMge ! prApyakArIMdriyazcArthe prAptibhedAddhi kutracit / tadyogyatAM vizeSAM vA'spaSTAvagrahakAraNaM // 3 // viSayako prApta hokara jJAna karAnevAlI indriyoMkarake arthameM prApti ho jAneke bhedase kahIM kahIM aspaSTa avagrahake kAraNa usa yogyatAvizeSako prAptakara vyaMjanAvagraha ho jAtA hai| arthAt spRSTa arthakA sparzanA yA sparzakara baMdhajAnAkharUpa prApti hokara zrotra, tvak, rasanA, ghrANa indriyoM karake aspaSTa avagrahakI yogyatA prApta honepara vyaMjanAvagraha matijJAna ho jAtA hai|
Page #543
--------------------------------------------------------------------------
________________ tattvArthacintAmaNiH yathA navazarAvAdau dvitryaadyaastoybiNdvH| avyaktAmArdratAM kSiptAH kurvati prApyakAriNaH // 4 // paunaHpunyena vikSiptA vyaktAM tAmeva kurvate / / tatprAptibhedatastadvadidriyANyapyavagraham // 5 // jisa prakAra ki miTTIke naye zakorA, bholaA Adi bartanoMmeM choTI choTI pAnIkI do, tIna, cAra Adika binduyeM prApyakArI hokara gera dI gayIM avyakta gIlepanako karatI hai, hAM, punaH punaH svarUpakarake kaI vAra DAlI gayIM ve hI jalabinduyeM usa vyakta ArdatAko kara detI haiN| kyoMki vyakta, avyakta gIlA karanemeM una jalabinduoMkI pAtrake sAtha prApti viziSTa prakArakI hai / usIke samAna cAra indriyAM aura do indriyAM bhI avagrahako avyakta aura vyakta kara detI haiN| aprAptikAriNI cakSurmanasI kurutaH punaH / vyktaamrthpricchittimpraarvishesstH||6|| yathAyaskAMtapASANaH zalyAkRSTiM khshktitH| karotyaprApyakArIti vyaktimeva shriirtH||7|| kintu phira cakSu aura mana ye do indriyAM to aprApyakArI hotI huI vyakta aryajJaptiko karatI hai| kyoMki donoM indriyoMmeM aprApti honekA koI antara nahIM hai, jaise ki dUrase loheko khIcanevAlA cumbaka patthara apanI zaktise hI sUI, bANa AdikA AkarSaNa kara letA hai| isa kAraNa yaha cumbaka pASANa AkaryaviSayake sAtha prApti nahIM karatA huA apane zarIrase hI khecanA rupa kAryako vyakta hI kara detA hai / cumbaka pASANa do prakArake hote haiM / pahile to dUrase hI loheko khIMcakara cupaTA lete haiN| dUsare ve haiM, jo dUrase to khIMca nahIM sakate haiM, kintu lohekA sparza ho jAnepara usako khIMce rahate haiN| aisI hI dazA aprApyakArI aura prApyakArI indriyoMkI samajha lenaa| na hi yathA svAryayoH spRSTilakSaNApAtiranyopacayaspRSTitAratamyAdbhidyate tathA tayoramAptirdezavyavadhAnalakSaNApi kAtsn]nAspRSTeravizeSAt / / _ kAraNa ki sva yAnI indriyAM aura arthakA sparza ho jAnAsvarUpa prApti jisa prakAra ki dUsareke sAtha nyUna adhika, gADha, ekadeza, sarvadeza, bhItara, bAhara, baDhA huA, ghaTA huA, Adi chaneke tAratamyase nyArI nyArI ho jAtI hai, usa prakAra una indriya aura viSayoMkI dezika vyavadhAna svarUpa aprApti bhI minna mitra nahIM hotI hai| kyoMki apane pUrNa svarUpakarake dUradezavartI viSayake 87
Page #544
--------------------------------------------------------------------------
________________ tatvArtha zloka vArtika sAtha asparza hone kA koI antara nahIM hai / zirake cAra aMgula Upara chatameM laTaka rahe padArthakA jaise koI bojha zirapara nahIM hai, vaise hI cAra hAtha, dasa hAtha Upara laTaka rahe bhArI padArthakA bhI zirapara koI ladanA nahIM hai| eka dina pUrvameM yA hajAra varSa pUrva meM naSTa hogaye padArthakA asadbhAva vartamAna meM ekasA hai / koI antara nahIM hai / andhI bahinakA bhAIke sAtha thoDA yA adhika huA vizleSa kasA hai / arthAt prApyakArI cAra indriyoMkI viSayake sAtha bhAvarUpa prAptikA to bheda ho sakatA hai / kintu aprApyakArI do indriyoMkI viSayoMke sAtha abhAvasvarUpa hotI huI aprApti to nyArI nyArI nahIM hai / 1 1 530 tavyavadhAyaka dezAspadAdaprAptirapi bhidyate eveti cet kimayaM paryudAsapratiSedhaH prasajyapratiSedho vA ? prathamapakSe'kSArthAprAptiranyA na vArthaH punarevaM " naJiva yuktamanyasadRzAdhi - karaNe tathA hyarthagatiH" iti vacanAt sA ca nAvagrahAdeH kAraNamiti tadbhedepi kutastadbhedaH / dvitIyapakSe tu prApterabhAvo'mAptiH sA ca na bhidyate'bhAvasya svayaM sarvatrAbhedAt / yadi koI yoM kaheM ki una donoMke madhya meM antarAla karAnevAle dezoMkA AdhAna hojAnese aprApti bhI to bhinna bhinna ho jAtI hai| zatrukA pAMcasau kosa, dasa kosa, eka kosa, pacAsa gaja dUra rahanA nyAre nyAre prakArake saMkaTakA utpAdaka hai| sau varSa, eka varSa, eka dina, eka ghaDI, pUrvakAloM meM mare huye iSTaprANIkA viyoga bhinna bhinna jAtike zokoMkA utpAdaka hai / paradezase dhana, yaza, kamAkara Arahe puruSako mArga meM mAMtA, putra, patnIvAlI janmabhUmike sAtha raha gayA thoDA thoDA dezavyavadhAna anya anya prakAroMkI cittameM, gudagudiyeM utpanna karAtA hai / isa prakAra kahanepara to hama jaina pUcheMge ki aprApti zadvameM paDA huA yaha naJ kyA uttarapadake pUrvameM mila rahA aura tadbhinna tatsadRzako grahaNa karanevAlA paryudAsa niSedha hai ? athavA kyA kriyAke sAtha anvita hokara sarvathA niSedha karanevAlA prasajyaabhAva hai ? batAo / prathamapakSa grahaNa karanepara arthakI aprApti to nyArI ho jAyagI / kintu phira artha to isa prakAra nyArA nyArA nahIM ho sakegA / kyoMki paribhASAkA aisA vacana prasiddha ho rahA hai ki paryudAsapakSameM naJkA artha ivakAra yukta hai / tisa prakAra niyamase anya sadRzaM adhikaraNameM arthakI jJapti ho jAtI hai / " bhUtale ghaTAbhAvaH yahA~ ghaTAbhAvakA artha rItA bhUtala hai / kintu vaha aprApti to cakSu, mana dvArA huye avagraha, IhA, Adi jJAnakA kAraNa nahIM hai| ataH usa eka hAtha, sau dhanuSa, pAMcasau yojana Adi deza bhedase aprAptikA bheda honepara bhI una avagraha Adi jJAnoMmeM bhalA meda kaise ho sakatA hai ? arthAt nahIM / isa kAraNa siddha hotA hai ki prAptikA bheda ho jAnese spArzana yA zrotrajanya vyaMjanAvagrahoM meM to kucha antara hai / kintu cakSu, manase huye arthAvagrahoM meM ekasI aprApti honeke kAraNa antara nahIM hai / dvitIya prasajyapakSakA Azraya karanepara to prAptikA abhAva aprApti paDegA / kintu vaha aprApti to svayaM bhinna nahIM ho rahI hai / abhAva padArtha to svayaM sarvatra meda nahIM rakhatA huA ekasA barta rahA ""
Page #545
--------------------------------------------------------------------------
________________ tatvArthacintAmaNiH 531 mmmmmmmmmmmunaKATARImmin 1 000000MAMMA hai / jaisA hI cANDAlake zirapara sIMgoMkA abhAva hai, aisA hI rAjA, samrAT, jaina,. brAhmaNa, muni mahArAjake uttama aMgapara bhI viSANoMkA abhAva hai / abhAvameM koI antara nahIM hai| isa spaSTa kathana karane lajjA aura apamAnakI koI bAta nahIM hai / ratnameM aura DelameM jJAnakA abhAva ekasA hai| ataH aprApyakArI indriyoMse avagraha ekasA bnegaa| yoM agurulaghuguNadvArA sUkSmameda sarvatra phaila rahA hai| usa kevalAnvayI bhedako kauna TAla sakatA hai ! koI bhI nahIM / kathamavagrahAdyutpacau sA kAraNamiti cet tasyAM tatmAdurbhAvAnubhavAt nimittamAtrakhopapatteH prAptivat pradhAnaM tu kAraNaM svAvaraNakSayopazama eveti na kiMcana viruddhamutpazyAmaH / Apa jaina usa prasajyarUpa aprAptiko avagraha Adi jJAnoMkI utpattimeM kAraNa kaise kaha dete ho ? isa prakAra prazna karanepara to hama yahI uttara deMge ki usa aprAptike honepara una avagraha AdikoMkI utpatti honekA anubhava ho rahA hai / ataH sAmAnyarUpase kevala nimittapanA aprAptiko bana jAtA hai| jaise ki prApyakArI cAra indriyoMdvArA avagraha Adi utpanna honemeM prAptiko sAmAnya nimittapanA bana jAtA hai| hAM, avagraha. Adi jJAnoMkI utpattimeM pradhAnakAraNa to apane apane AvaraNa karmIkA kSayopazama hI hai / isa prakAra siddhAnta karanemeM hama kisI viruddhadoSako nahIM dekha rahe haiM / puNya aura pApa yA ayaskAMta jaise padArthako nahIM prApta kara hI khIMca lete haiM / tadvat cakSu aura mana indriyAM aprApta arthako viSaya kara letI haiN| koI virodha nahIM hai| . . atra parasya cakSuSi prApyakAritvasAdhanamanUdya duussybaah| . - isa prakaraNameM dUsare vidvAn vaizeSikoMke cakSumeM prApyakArIpanake sAdhanako anuvAda kara dUSita karAte huye AcArya mahArAja spaSTa vivecana kara kahate haiM / cakSuH prAptaparicchedakAraNaM bahirindriyAt / sparzanAdivadityeke tanna pakSasya bAdhanAt // 8 // __ cakSu ( pakSa ) apane sAtha saMbaddha ho cuke arthakI paricchittikA kAraNa hai ( sAdhya ) bAhya indriya honese ( hetu ) sparzana, rasanA, Adi indriyoM ke samAna ( anvayadRSTAnta ) isa prakAra koI eka vaizeSika yA naiyAyika mAna rahe haiN| unakA vai mantavya ThIka nahIM hai| kyoMki pratijJA vAkyakI pramANoMdvArA bAdhA upasthita ho jAnese, bahirindriyatvahetu kAlAtyayApadiSTa hai / sabhI AMkhoMvAle jIva dUravartI padArthoM ko hI dekhate haiN| pratyuta AMkhase cupaTA diyA gayA padArtha to dIkhatA bhI nahIM hai| bAhyaM cakSuryadA tAvat kRSNatArAdi dRzyatAm / prAptaM pratyakSato bAdhAt tasyArthAprAvivedinaH // 9 //
Page #546
--------------------------------------------------------------------------
________________ 532 tatvAryalokavArtike zaktirUpamadRzyaM cedanumAnena bAdhanam / Agamena sunirNItAsaMbhavadvAdhakena ca // 10 // yahAM cakSu pakSa kiyA gayA hai, jaba bAhyacakSu kRSNa tArAmaNDala, golaka Adi svarUpa dekhA jAyagA, taba to arthakI aprApti kara jAnanevAle golakarUpa cakSukA prApta honA pratyakSapramANase hI bAdhAjAtA hai| athavA bAlavRddhoMdvArA dIkhanepanako prApta ho rahe kRSNa tArA Adika bahiraMga cakSu jaba cakSupadase liye jAyaMge taba to arthakI aprApti kara jAnanevAlI usa cakSukI pratyakSase hI bAdhA upasthita hotI hai| yAnI pakSa pratyakSapramANase bAdhita hai / hAM, yadi nahIM dIkhane meM A rahA aisA koI zaktirUpa cakSu pakaDA jAyagA, taba to anumAna pramANase bAdhA upasthita ho jaaygii| aura bhale prakAra nirNIta kiyA gayA hai bAdhaka pramANoMkA asaMbhava honApana jisakA, aise AgamapramANakarake bhI prApyakArI sAdhanevAlA anumAna bAdha diyA jAtA hai, jisako ki abhI spaSTa kheNge| vyaktirUpasya cakSuSaH pApyakAritve sAdhye pratyakSeNa bAdhyate pakSonuSNomirityAdivat / pratyakSataH sAdhyaviparyayasiddheH / zaktirUpasya tasya tathAtvasAdhanenumAnena bAdhyate vata eva munirNItAsaMbhavadAdhanAgamena c| laukika janoMmeM prasiddha ho rahe golakakharUpa vyaktirUpa cakSukA prApyakArIpanA sAnya karanepara to pratijJAsvarUpa pakSa pratyakSapramANa karake hI bAdhita ho jAtA hai| jaise ki agni ThaNDI hai, yaha pakSa spArzanapratyakSakarake bAdhita hai| sAdhya kiye gaye ThaNDepanese viparIta uSNapanA agnimeM pratyakSapramANakarake siddha ho rahA hai / usI prakAra prasiddha dRzyamAna golakarUpa cakSukA prApyakArIpana sAdhyase viparyaya aprApyakArIpanA cAkSuSapratyakSa yA spArzanapratyakSase siddha ho rahA hai| AMkhavAle jIvoMkI cakSuye mastakake adhomAgameM sanmukha sthita hai / aura ghaTa, vRkSa, parvata, candramA mAdi dRSTavya padArtha kucha dUra dezameM sthita ho rahe haiN| cakSukA ghaTa Adike nikaTa jAnA aura ghaTa AdikA cakSuke atinikaTa Akara chU lenA pratyakSagocara nahIM hai| yadi Apa naiyAyika usa zaktirUpa cakSukA tisa prakAra prApyakArIpanA sAdhana karoge, yAnI golaka cakSuke kRSNa tArAke bhagrabhAgameM varttarahI cakSukI zakti viSayako prAptakara jJAna karAtI hai mAnoge, taba to ApakA pakSa anumAnapramANase bAdhita ho jAyagA / usa hI kAraNa yAnI sAmyase viparIta aprApyakArIpanakI siddhi ho jAnese tuma vaizeSikoMkA anumAna ThIka nahIM hai| tathA jisake bAdhaka pramANoMkA asambhava honA acchA nirNIta ho rahA hai, usa Agamakarake bhI tumhArA pakSa bAdhita hai " apuDhe puNa parasade sarva " chue binA hI cakSudvArA rUpa yA rUpavAn padArtha dekha liyA jAtA hai, ityAdi bAgamaprasiddha hai|
Page #547
--------------------------------------------------------------------------
________________ talArthacintAmaNiH kiM vadanumAna pakSasya baadhkmityaah| hamAre pakSakA bAdhaka vaha anumAna kaunasA hai ! bhalA batAo to sahI, isa prakAra vaizeSikoMkI jijJAsA honepara AcArya mahArAja usa anumAnako spaSTa kahate haiN| tatrAprAtiparicchedi cakSuH spRSTAnavagrahAt / anyathA tadasaMbhUteANAdariva sarvathA // 11 // cakSu ( pakSa ) jisa padArthake sAtha cakSukI prApti nahIM hai, usa aprApta arthakI kSati karAnebAlI hai ( sAdhya ) / sarvathA chUye jA rahe aMjana, palaka, kAmaladoSa, AdikA avagrahabAna karAnevAlI nahIM honese (hetu ) anyathA yAnI aprApya arthaka paricchedIko mAne vinA cakSuko vaha spRSTa padArthakA avagraha nahIM honA sarvathA asambhava hai, jaise ki nAsikA, rasanA Adi indriyoMko aprApta artha paricchedI nahIM honepara hI spRSTakA anavagraha nahIM hai, arthAt-jo indriyAM prApta varSakI apti karAtI haiM, ve chye huye arthakA avagraha avazya karAtI haiM, ( vyatireka dRSTAMta ) / kevaLavyatirekAnumAnamanyathAnupapattyekalakSaNayogAdupapannaM pakSasya bAdhakamiti bhAvaH / sAdhyAbhAvake vyApakIbhUta amAvakA pratiyogIpanA nyatirekanyApti hai / usa kevaLa vyatirekavyAptiko dhAranevAle hetuse utpanna huA yaha Apa vaizeSikoMke mantavya anusAra mAnA gayA kevalavyatirekI aisA aura hamAre mAne gaye anyathAnupapatti nAsaka eka lakSaNavAle hetuke yogase siddha ho rahA anumAna usa cakSuke prApyakArIpanako sAdhanevAle pakSakA bAdhaka ho jAtA hai, yaha hamArA tAtparya hai| atra hetorasiddhatAmAzaMkya prihrnaah| . isa kevaTavyatirekI anumAnameM diye gaye hetuke asiddhapanakI AzaMkA kara. punaH usakA parihAra karate huye AcArya mahArAja uttara kahate haiN| arthAt-cakSuHkharUpa pakSameM spRSTa padArthakA bhavamaha nahIM karanArUpa hetu nahIM rahatA hai, yaha nahIM smjhnaa| kapamapi hamArA hetu bhasiddha hetvAmAsa nahIM hai / dekhiye cakSuSA zaktirUpeNa tArakAgatamaMjanaM / na spRSTamiti taddhetorasiddhatvamihocyate // 12 // zaktiH zaktimatonyatra tiSThatArthena yujyate / tatrasthena tu naiveti konyo byAjaDAtmanaH // 13 //
Page #548
--------------------------------------------------------------------------
________________ tattvAryakokavArtike yadi vaizeSika manameM yaha AzaMkA rakkheM ki zaktisvarUpa cakSukarake AMkhake tArAoMmeM lagA huA aMjana ( suramA ) nahIM chuA gayA hai / ataH usa spRSTa anavagraha hetukA asiddhapanA yahI kahA jAtA hai / isa prakAra vaizeSikoMkI manISA jJAta honepara to AcArya mahArAja uttara kahate haiM ki zaktimAn padArthakI zakti anya dezameM sthita ho rahe arthake sAtha to yukta ho jAya, kintu usI zaktimAnke dezameM sthita ho rahe padArtha ke sAtha yukta nahIM hove, isa bAtako jaDa AtmAko mAnanevAle naiyAyika yA vaizeSikake atirikta dUsarA kauna cokhA vidvAn kaha sakegA ! yAnI koI nahIM / mAvArtha-vaizeSikoMne AtmAko jJAnaguNase sarvathA mina 'mAnA hai| aisI dazAmeM AtmA apane gAMThake nijasvarUpase to jaDa hI huaa| jo manuSya dUsaroMke bhUSaNa, vastra, mAgakara sampanna banA huA hai, vaha vastutaH daridra hI hai / jaba ki naiyAyika yA vaizeSikoMkI AtmA jaDa hai, tabhI ve aisI yuktizUnya bAteM jhAMkate haiM ki zaktimAn cakSu to uttamAMgameM hai aura usakI zaktiyAM dUravartI parvata Adi padArthoke sAtha jur3a jAtI haiM / malA vicAro to sahI ki zaktiyAM bhI kahIM apane zaktimAn arthako choDakara dUradezameM Thahara sakatI haiM ! arthAt nahIM / zaktiyAM zaktameM hI rahatI haiN| bhale hI ve vahIM baiThI huI dUra dezameM kAryoko kara deveM, yaha dUsarI bAta hai| kintu apane zaktimAn Anayako choDakara anyatra nahIM jA sakatI haiM / zarIra parimANa barAbara AtmAmeM Thahara rahe puNya, pApa, hajAro yojana, asaMkhyayojana dUravartI padArthoMmeM kiyA, AkarSaNa, Adi karA sakate haiM / dUsarI bAta jaDapanekI yaha hai ki cakSuse dUra dezameM paDe huye padArthake sAtha to cakSukI zakti cipaTa jAya, kintu cakSuse atinikaTa spRSTa ho rahe aMjana, kAmala, kAjalase na cipaTe, aisI bAtoMko cetanA to nahIM kaha sakate haiM / vyaktirUpAcakSuSaH zaktimatonyatra dUrAdideze tiSThatArthena ghaTAdinA zaktIMdriyaM yujyate na punarvyaktinayanasthenAMjanAdineti konyo jaDAtmavAdino brUyAt / -: : zaktiko dhAranevAle vyaktirUpa cakSuse anya sthalapara dUra, ati dUra Adi dezoMmeM sthira ho ro, ghaTa, vRkSa, parvata, candramA Adi padArthoke sAtha to zaktirUpa cakSuindriya saMyukta ho jAya, kiMtu phira vyakti cakSumeM sthita ho rahe aMjana, palaka Adike sAtha saMyukta nahIM hove, isa Dhapola zaMkhI siddhAntako jaDaAtmavAdI paNDitake sivAya aura kauna dUsarA vijJa kaha sakegA ! arthAt caitanyasvarUpa AtmAko kahanevAlA vidvAn aisI thothI bAtoMko nahIM kahatA phiratA hai / ataH hamArA spRSTa arthakA aprakAzakapana hetu asiddha hetvAbhAsa nahIM haiM, saddhetu hai| dUrAdidezasthenArthena vyakticakSuSaH saMbaMdhapUrvakaM cakSuH saMbadhyate tadvedanasyAnyathAnupapatteriti cet syAdetadevaM yadyasaMbaMdhena tatra vedanamupajanayituM netreNa na zakyeta manovat / na hi mAptireva tasya viSayajJAnajanananimittamaMjanAdeH prAptasAmavedanAt / yogyatAyAstatrAbhAvAtta
Page #549
--------------------------------------------------------------------------
________________ tattvArthacintAmaNi damavedanamiti cet saivAstu kiM prAptinirvedhena / yogyatAyAM hi satyAM kiMcidavaM mAptamarya paricchinaci kiMcidamAptamiti yathAmatItamabhyupagaMtavyaM / - dUra, atidUra, kAcavyavahita, Adi dezoMmeM sthita ho rahe arthake sAtha vyaktirUpa tainasa cakSukA pahile sambandha hokara zaktirUpa cakSu una dUradezI padArthoke sAtha cupaTa jAtI hai| kyoMki una dUradezI padArthokA jJAna anyathA yAnI cakSukA sambandha huye vinA siddha nahIM ho sakatA hai, isa prakAra vaizeSikoMke kahanepara to hama kaheMge ki isa prakArakA yaha ApakA kahanA taba ho sakatA thA ki yadi sambandha nahIM karake una dUradezavartI padArthoMmeM jJAnako utpanna karAneke liye manake samAna ( vyatireka ) cakSudvArA sAmarthya nahIM hotI / kintu viSayake sAtha sambandha nahIM karake manake samAna cakSudvArA bhI jJAna utpanna karAyA jA sakatA hai| usa cakSukI viSayake sAtha prApti ho jAnA hI koI viSayajJAnako utpanna karanekA nimitta nahIM hai| dekhiye, AMkhake sAtha sarvathA cipaTa rahe aMjana, ragarA AdikA kucha bhI acchA vedana nahIM ho pAtA hai| yadi Apa vaizeSika yoM kahe ki usa aMjana AdimeM cAkSuSapratyakSa ho jAnekI yogyatA nahIM hai| ataH unakA baDhiyA vedana nahIM ho pAtA hai| isapara... to hama kahate haiM ki vaha yogyatA hI cAkSuSapratyakSakA nimitta ho jaao| vyartha hI cakSuke sAtha viSayakI prAptikA Agraha karanese kyA lAbha hai ! apane apane liye upayogI ho rahe svAvaraNakSayopazamarUpa yogyatAke honepara. hI koI sparzana, rasanA, ghrANa, zrotra, indriyAM to prApta. arthakI paricchitti karatI haiN| aura yogyatA hote sante koI mana aura cakSu indriyAM aprApta aryako jAna letI haiM / isa prakAra pramANasiddha pratIta ho rahe padArthakA atikramaNa nahIM karake svIkAra kara lenA cAhiye / aisA karanepara hI vidvattAkI rakSA raha sakatI hai / aulukyadarzanake aneka mantavya aprAtItika haiN| .. . . ... ... na hi prAtyabhAve'rthaparicchedanayogyatAkSasya na saMbhavati manovadvirodhAbhAvAt / yana pratItyatikramaH kriyate tato na svarUpAsiddho hetu| cakSu, sparzana, Adi indriyoMkI viSayake sAtha prApti nahIM mAnanepara arthajJapti karAnekI yogyatA hI indriyoMke nahIM sambhavatI hai, yaha nahIM smjhnaa| mana indriyake samAna cakSu indriyakI bhI viSayake sAtha prApti nahIM honepara arthagrahaNa yogyatA ho jAnekA koI virodha nahIM hai, jisase ki pratItiyoMkA atikramaNa kiyA jAya / pratyuta prAptikA puMchallA nahIM lagAnese hI mana aura cakSuyeM arthako vyakta jAnate haiM / bAlaka, vRddha, pazu, pakSiyoMtakako cakSuke aprApyakArIpanakI pratIti ho rahI hai| pustakako AMkhoMse sarvathA cupaTA denepara eka akSara bhI nahIM dekhA yA vAMcA jA sakatA hai| tisa kAraNa cakSumeM aprApyakArIpana siddha karaneke liye diyA gayA spRSTa-anavagraha hetu svarUpAsiddha hetvAbhAsa nahIM hai / kintu pakSameM Thahara jAtA hai| ... . .
Page #550
--------------------------------------------------------------------------
________________ 5.36 tatvArtha lokavArtike pakSAvyApakopi na bhavatItyAha / 1 yaha spRSTAnavagraha hetu apane pakSa meM avyApaka bhI nahIM hai / arthAt -- pakSake pUre bhAgoM meM vyApa jAtA hai / jo hetu pUre pakSameM nahIM vyApatA hai, usako bhAgAsiddha hetvAbhAsa kahate haiM / jaise zabda aura ghaTa ( pakSa ) anitya haiM ( sAdhya ) zravaNa indriyakarake grAhya honese ( hetu ) / yaha zrAvaNatva hetu pakSa ke ekadeza zadvameM to raha jAtA hai / kintu pakSake anya ekadeza ghaTameM nahIM raha pAtA hai / yadyapi hetukA pakSameM rahanA Avazyaka guNa nahIM hai| phira bhI jisa hetukA pakSameM vartanA kahA jA rahA hai, usakA pakSake eka dezameM ThaharanA doSa hai| " pakSatAvacchedakasAmAnAdhikaraNyena tvAbhAvavAn pakSo yasya sa hetuH bhAgAsiddhaH " / prakaraNaprApta yaha spRSTAprakAzakatva hetu bhAgAsiddha hetvAbhAsa nahIM hai| isI bAtako AcArya mahArAja kArikAdvArA kahate haiM / pakSAvyApakatA hetormanasyaprApyakAriNi / virahAditi maMtavyaM nAsyApakSatvayogyataH // 14 // apravyakArI hai / rahatA hai / ati vaizeSika mAna baiThe haiM ki jainoMke yahAM cakSuke samAna mana indriya bhI to ataH atinikaTa vartarache padArthakA avagraha nahIM karanA yaha hetu manameM nahIM samIpa hRdayameM pIDA sukha honepara mana unako pratyakSa jAma letA hai, vicAra bhI kara letA hai 1 ataH mana indriyameM hetukA viraha honese spRSTa artha aprakAzakapanA hetu bhAgAsiddha hai| pUre pakSameM nahIM vyAparahA hai / granthakAra kahate haiM ki yaha to nahIM mAnanA caahiye| kyoMki isa manako yahAM anumAna meM pakSapanekI yogyatA nahIM mAnI gayI hai / arthAt akelA cakSuhI pakSa hai / usameM spRSTAnavagraha hetu vyApajAtA hai| manako aprApyakArIpanA anya hetuse sAdhaliyA jAvegA / zarIrake hRdayadezase atirikta pradezoMmeM sukha, duHkha, AdikA avagraha karAnevAlA honese athavA bhUta, bhaviSya yA dUravartI, padArthoMkA vicAra karanevAlA honese mana aprApyakArI hai| 1 cakSureva Atra pakSIkRtaM na punarmanastasyAprApyakAritvena prasiddhasvAt svayamaprasiddhasya sAdhyatvena vyavasthApanAt / isa prakaraNagata anumAnameM akelA cakSu hI pahile pakSa nahIM hotA huA aba pakSa banAyA gayA hai, kintu phira manako pakSa nahIM kiyA gayA hai| kyoMki usa manakI samIke yahAM aprAdhyakArIpana karake prasiddhi ho rahI hai / naiyAyika vaizeSikoMne bhI manako prathamase hI aprApyakArI svIkRta kara rakhA hai| prasiddhako sAdhyakoTipara nahIM lAte haiN| svayaM aprasiddha ho raheko sAdhyapanase vyavasthApita kiyA gayA hai| " aprasiddhaM sAdhyam " aisA RSivacana hai /
Page #551
--------------------------------------------------------------------------
________________ vArthacintAmaNiH 537 na cedamaprasiddhamityAha / viSaya ke sAtha nahIM cupakara jJAna karAdenApana yaha aprApyakAritva malA manameM aprasiddha nahIM hai| arthAt prasiddha hI hai / isa bAtako AcArya mahArAja kahate haiM / manaso'prApyakAritvaM nAprasiddhaM pravAdinAm / kvAnyathAtItadUrAdipadArthagrahaNaM tataH // 15 // baDe acche DhaMga ke sAtha vAda karanevAle naiyAyika, mImAMsaka Adi matAvalambiyoM ke yahAM mana indriyakA aprApyakArIpanA aprasiddha nahIM hai / anyathA yAnI aprApyakArIpana mAne vinA bhalA kahAM usa manase atIta kAlake yA dUra dezavata athavA bhaviSyakAlake padArthoMkA grahaNa ho sakegA ? arthAt - manako prApyakArI mAnanepara bhUta, bhaviSya, dUra atidUravattI padArthokA jJAna nahIM ho sakegA, kintu hotA hai| ataH mana aprApyakArI siddha hai / na hyatItAdayo dUrasthArthA manasA prApyakAriNA viSayIkartuM zakyA iti sarvaiH pravAdibhiraprApyakAri tadaMgIkartavyamanvathAtItadUrAdivastuparicchitteranupapatteH / tato na pakSAvyApako hetuH spRSTAnavagrahAditi pakSIkRte cakSuSi bhAvAt / atIta, cirabhUta, bhaviSya, cirabhaviSya Adi kAloMmeM vartanevAle 'athavA dUra dezameM sthita ho rahe artha to manako prApyakArI mAnanepara usa prApyakArI manake dvArA viSaya nahIM kiye jA sakate haiN| kyoMki jaba ve padArtha vartamAna kAla, dezameM vidyamAna hI nahIM haiM, to unake sAtha manakA sambandha kathamapi nahIM ho sakatA hai| isa kAraNa sabhI pravAdI vidvAnoM karake vaha mana indriya aprApyakArI aMgIkAra karanI cAhiye anyathA yAnI aprApyakArI mAne vinA dUsare prakAroMse prApyakArI mAnanepara atItakAla, dUradeza, AdimeM varta rahe padArthoMkI paricchitti honA nahIM bana sakatA hai / tisa kAraNa 19 spRSTAnavagrahAt yaha hetu pakSAvyApaka nahIM hai / kyoMki vaizeSikoMke yahAM aprAdhyakAritva sAdhaneke liye pakSa nahIM banAyI gayI kintu jainoMke yahAM pakSa kara lI gayI cakSumeM pUrNarUpase vidyamAna rahatA hai / 66 nApyanaikAMtiko viruddho vA prApyakAriNi vipakSe sparzanAdAva saMbhavAdityato hetorbhavatyeva sAdhyasiddhiH / yaha spRSTAnavagraha hetu anaikAntika (vyabhicArI ) athavA viruddhahetvAbhAsa bhI nahIM hai / kyoMki aprApyakArIpana sAMdhyake abhAvako nizcaya karake rakhanevAle sparzana, rasanA indriya Adi vipakSa ke eka deza yA pUre cAra indriyAM svarUpa vipakSa meM hetu nahIM sambhavatA hai| isa prakAra isa spRSTAnava maha nirdoSa hetuse aprApta arthake paricchedIpana sAdhyakI siddhi ho hI jAtI hai| 68
Page #552
--------------------------------------------------------------------------
________________ 538 tatvArthazlokavArtike itazca bhavatItyAha / __ dUsare isa hetuse bhI aprApyakArIpana sAdhyakI cakSumeM siddhi ho jAtI hai / isa bAtako AcArya mahArAja kahate haiN| kAcAdyaMtaritArthAnAM grahAcAprAptakAritA / cakSuSaH prApyakAritve manasaH sparzanAdivat // 16 // cakSuko ( pakSa ) aprApyakArIpanA hai ( sAdhya ), kAMca, abhraka, sphaTika, svacchamala Adise vyavahita ho rahe padArthokA grahaNa karanevAlI honese ( hetu ), jaise ki manako aprApyakArIpanA hai ( anvayadRSTAnta ) / sparzana, rasanA Adi indriyoM ke samAna cakSuko bhI prApyakArI mAnanepara to kAcaAdise vyavahita ho rahe padArthakA grahaNa nahIM ho skegaa| sparzana, rasanA indriyoMse zIzImeM dhare huye padArthakA to sparza yA rasa nahIM jAnA jAtA hai| kintu cakSuse usa zIzImeM rakhe hue padArthakA varNa jAna liyA jAtA hai,( vyatirekadRSTAnta ) / . nanu ca yacaMtaritArthagrahaNaM svabhAvakAlAMtaritArthagrahaNamiSyate tadA na sidaM sAdhanaM cakSuSi tadabhAvAt / dezAMtaritArthagrahaNaM cettadeva sAdhyaM sAdhanaM cetyAyAtaM / dezAMtaritArthagrAhitvameva hyamApyakAritvamiti kazcit, tadasat / cakSuSopAptamartha paricchettuM zaktaH sAdhyatvAttatrApasiddhatvAdamAptakAraNazaktitvasyAmApyakAritvasyeSTatvAt / sAdhanasya punaraMtaritArthagrahaNasya svasaMvedanapratyakSasiddhasyAbhidhAnAt / yahAM koI dUsarI zaMkA uThAtA hai ki jainoMne antarita arthakA grahaNa karanA hetu diyA to vaha antaritagrahaNa kyA svabhAvavyavahita kAlavyavahita padArthIkA grahaNa karanA yadi jainoM dvArA iSTa kiyA gayA hai, taba to tuma jainoMkA hetu siddha nahIM hai / asiddha hetvAbhAsa hai / kyoMki cakSu rUpa pakSameM vaha svabhAvavyavahita, kAlavyavAhita, arthakA grahaNa karanA hetu nahIM vartatA hai / yadi antaritArtha grahaNakA artha dezavyavahita arthakA grahaNa karanA mAnA jAyagA, taba to vahI sAdhya aura vahI sAdhana huA, yaha AyA / arthAt-dezAMtarita arthakA grAhakapanA (hetu) hI to niyamase aprApyakArIpanA ( sAdhya ) hai| dUravartI padArthoko nahIM saMbaddha kara jAnalenA sAdhya hI to dezAntarita arthakA grAhakapanA hai / sAdhyako to hetu nahIM banAnA cAhiye / anyathA asiddha sAdhyake samAna hetu bhI sAdhyasama ho jAtA hai / hetu to vAdI prativAdI donoMke liye prathamase hI mAnya honA cAhiye / isa prakAra koI vaizeSikakA ekadezI kaha rahA hai / so vaha kahanA satyArtha nahIM hai| kyoMki nahIM saMbaddha ho rahe arthako jAnaneke liye cakSukI zakti hai| isako anumAna dvArA sAdhA gayA hai / usa cakSumeM aprApta arthako paricchedana karanekI zakti vaizeSika Adike yahAM
Page #553
--------------------------------------------------------------------------
________________ tattvArthacintAmaNiH aprasiddha hai / isa kAraNa yahAM sAdhyakA artha yahI hai, aprApta arthakA jJAna karA denekI kAraNazaktise sahitapaneko hI aprApyakArIpanakI iSTi kI gayI hai / ataH zakya, aprasiddha, aura iSTa aisA sAdhya aprApyakArIpana hai / tathA phira svasamvedana pratyakSa dvArA prasiddha ho rahe antaritArtha grahaNako hetusvarUpakA kathana kiyA hai / dezAntaravartI padArthakA cakSudvArA grahaNa sabako svasaMvedanase siddha ho rahA hai / ataH yaha donoM prativAdiyoMke yahAM prasiddha ho rahA hetu hai / nanu ca kAcAyaMtaritArthasya prAptasyaiva cakSuSA paricchedAdasiddho heturityAzaMkA parihannAha / ___ vaizeSikakI orase punaH zaMkA uThAyI jAtI hai ki kAca, abhraka, Adikase dezavyavahita ho rahe padArthoke sAtha cakSukA sambandha ho cukanepara hI unakA cakSu dvArA pariccheda hotA hai / ataH cakSuko aprApyakAritva siddha karanemeM diyA gayA kAcArthatarita arthagrahaNa hetu pakSameM nahIM vartane ke kAraNa asiddha hetvAbhAsa hai / isa prakArakI AzaMkAkA parihAra karate huye zrIvidyAnanda AcArya spaSTa samAdhAna vibhajya sphttikaadiiNshcetkthNcicckssurNshvH| prApnuvaMstUlarAzyAdInazvarAneti cAdbhatam // 17 // sphaTika, zIzI, abharaka Adika atikaThora padArthoMko kathaMcit toDa phoDakara - cakSukI kiraNeM bhItara arthake sAtha prApta ho cukI haiM, kintu nAzazIla atikomala ruIkI rAzi, samala. jala, mAMDako bhedakara bhItara ghusakara unase vyavahita ho rahe manuSya, rupayA, bhANDatala AdikA cAkSuSa pratyakSa nahIM karAtA hai / yaha baDe AzcaryakI bAta hai| arthAt jo sphaTika lohekI chenI karake bhI baDe parizramase kaTatA hai, usako yadi vaizeSikoMke yahAM cakSukI taijasa kiraNeM toDa phoDakara bhItara ghusa jAtI mAnI haiM, to komala ruI, moma, kIcaDameM to baDI sulabhatAse ve ghusakara unake nIce rakhe huye padArthakA pratyakSa kara leNgii| bhalA drava, narama, padArthako bhedanemeM ve kyoM kRpA karane lagI ! niSThurasthirasvabhAvAn sphaTikAni vibhajya nayanarazmayaH prakAzayaMti na punarmudunAzikhabhAvAMstUlarAzyAdIniti kimatyadbhutamAzritya hetorasiddhatAmudbhAvayaMtaH kathaM svasthA:? atIva kaThina hokara bahuta dinataka Thaharane svarUpa sthira svabhAvavAle sphaTika, hIrA, Adi padArthoMko cIrakara unase vyavahita ho rahe padArthoke sAtha bhItara saMyukta hokara cakSu kiraNeM unakA prakAza karA detI haiM athavA sphaTika AdimeM ghusakara sphaTika Adike madhyabhAga yA talabhAgako prakAza detI haiM, kintu phira adhika mRdu aura alpakAlameM nAza honevAle svabhAvako dhAra rahe rUI piNDa, zirISa puSpa-samudAya, dugdha, Adika padArthoko nahIM bhedakara inase vyavahita ho rahe
Page #554
--------------------------------------------------------------------------
________________ tatvArthalokavArtike padArthoko athavA rUI Adike moTe madhyabhAga yA talamAgako nahIM prakAzatI haiN| yaha siddhAnta to kucha eka bar3e bhArI AzcaryakA Azrayakara sunA jA rahA hai| bhalA isa DhaMgase hamAre kAcArthatarita arthagrahaNa hetukI asiddhatAkA udbhAvana karA rahe vaizeSika kaise apane cetana AtmasvabhAvameM sthita ho rahe kahe jA sakate haiM ? svastha [ hozavAlA ] manuSya to aisI yuktirahita kapolakalpita siddhAntoMko gaDha nahIM sakatA hai / asvastha [ atirugNa yA unmatta ] kI bAta nyArI hai / sAmarthya pAradIyasya yathA''yasyAnubhedane / nAlAMbUbhAjanodbhede manAgapi samIkSyate // 18 // kAcAdibhedane zaktistathA nayanarociSAM // saMbhAvyA tUlarAzyAdibhidAyAM neti kecana // 19 // tadaprAtItikaM soyaM kAcAdiriti nizcayAt / vinAzavyavahArasya tatrAbhAvAca kasyacit // 20 // udAharaNa dete huye vaizeSika yadi yoM kaheM ki jisa prakAra loheke bane huye padArthako bhedanemeM pArese bane huye padArthakI sAmarthya vicAra lI jAtI hai, kintu tUmbIpAtrako bhedanemeM pArekI banI huyI rasAyanakI sAmarthya kiMcit bhI nahIM ThIka dekhI jAtI hai| sUryako kiraNe kAca, abhrakake bhItara ghusa jAtI haiM / gajI, malamalako pAra nahIM kara sakatI haiM / gajI malamalameM pAnI chana jAtA hai| kAcameM nahIM chanatA hai / kaThina lohe, pItala ke bartanako pArakara cumbaka lohekI zakti sUIko pakaDa letI hai / kintu komala kAThako pAra nahIM kara pAtI hai| vajra yA vajravRSabhanArAca saMhananabAle puruSakA zarIra usa kaThina parvata yA zilAko phoDa detA hai / komala ruIko nahIM / bijalIkA kareNTa tAmbA lohemeM praviSTa ho jAtA hai / narama rabaDameM nahIM / tisI prakAra nayanakiraNoMkI zakti kAca, abhraka, Adike bheda karanemeM paryApta hai / kintu kapAsapiNDa, kIca, kATha, ThaMDAI, bUrA Adiko bhedanemeM cakSukiraNoMkI sAmarthya nahIM sambhavatI hai, isa prakAra koI kaha rahe haiM / aba AcArya samAdhAna karate haiM ki vaha unakA kahanA pratItiyoM dvArA siddha nahIM hai| kyoMki ye ve hI kAca, sphaTika Adika haiM, isa prakAra pratyabhijJAna dvArA nizcaya ho rahA hai| unameM kisI bhI jIvako vinaSTapanekA vyavahAra karanA nahIM dekhA gayA hai / bhAvArtha-cakSukI razmiyAM yadi kAca AdikoMko bheda detI to ve avazya TUTa phUTakara naSTa ho jAte / kintu zIzI Adiko dekhanevAle jIva " yaha vahI zIzI hai, jisako maiM eka ghaDI pahilese barAbara dekha rahA hUM " aisA ekatva pratyabhijJAna jagaprasiddha kara rahe haiM / svapakSa aura parapakSako sAdhanevAle dRSTAnta to yoM aneka mila jAte haiN|
Page #555
--------------------------------------------------------------------------
________________ khAtyAvacintAmaNiH 511 una dRSTAntoMmeM hama bAdhA nahIM uThAte haiM, kintu jahAM dRSTAntoMkA sAdhya vicArA pratyakSapramANase hI bAdhita ho rahA hai, vahAM vana, pArA, cumbaka Adi dRSTAnta kyA sahArA lagA sakate haiM ! jaba ki ve ke ve hI bahuta derataka ThaharanevAle sphaTika Adi dekhe jA rahe haiM, to unako koDakara cakSukiraNoMkA bhItara ghusa jAnA kaise bhI nahIM sambhavatA hai| samAnasanivezasya tsyotpcernaashitaa| jano manyeta ni nakezAdeveti cenmatam // 21 // na kacitrAtyabhijJAnamekatvasya prasAdhakaM / sibhyediti kSaNadhvaMsi jagadApAtamaMjasA // 22 // AtmAyekatvasidizcatpratyabhijJAnato dRDhAt / / dAAttatra kuto bAdhAbhAvAcetsakRte samaM // 23 // yadi vaizeSika yoM kaheM ki usa kAca, sphaTika AdikA nAza hokara samAna racanAvAle unakI punaH zIghra utpatti ho jAtI hai / isa kAraNa sthUladRSTivAlA manuSya nahIM nAza huyepanako mAna letA hai / jaise ki kATa diye gaye aura phira naye upaja Aye keza, nakha, AdikoMkA ye ve hI hai, aisA pratyabhijJAna kara letA hai| tathA teladhArAke kramase navIna navIna upaja rahI dIpa kalikAmeM bhI yaha vahI kalikA hai, aisI bhrAntivaza pratyabhijJA kara letA hai| arthAt-sphaTika kAca zIzI bAra bAra TUTa phUTakara ghaTiti navIna bana jAtI hai / AcArya kahate haiM ki yadi isa prakAra vaizeSikoMkA mata hoya taba to kahIM bhI padArthameM ho rahA yaha vahI hai, aisA pratyamijJAna usake ekatvakA acchA sAdhaka nahIM siddha ho sakegA / aura aisI dazAmeM sampUrNa jagat zIghra zIghra bhaNameM dhaMsa ho jAnekI TekavAlA hai, yaha bauddha siddhAnta AgayA, jo ki vaizeSikoMko iSTa nahIM hai| AtmA, AkAza, paramANu, kAla, parama mahAparimANa, jAti Adi padArthIko vaizeSikoMne nila mAnA hai / ghaTa, paTa, lohA Adiko kAlAMtarasthAyI mAnA hai / yadi TUTe, jhaTe, naye bane, binA hI cAhe jisa vidyamAna ho rahe padArthakA yoM hI vinAza mAna liyA jAyagA, to AtmA bhI kSaNika ho jAyagA / " yaha vahI AtmA hai" isa ekatva pratyabhijJAnako AbhAsa mAnakara sphaTikake samAna sadaza sanivezavAle dUsare AtmAkI jhaTiti utpatti mAnakara AtmAmeM kSaNikatva dhara diyA jAyagA / aura yoM to vaizeSikasiddhAntameM bhArI Apatti upasthita ho jAyagI / yadi vaizeSika yoM kaheM ki ekatvako sAdhanevAle dRDha pratyabhijJAnase AtmA, AkAza, Adike ekatvakI siddhi kara leMge, taba to hama pUchege ki usa ekatvasAdhaka pratyabhijJAnameM dRr3hatA kisase AvegI ! batAo / yadi bAdhArahita
Page #556
--------------------------------------------------------------------------
________________ tattvArthazlokavArtike honese pratyabhijJAnakA dRDhapanA mAnA jAyegA, taba to AtmAke ekapanako sAdhanevAle pratyabhijJAna ke samAna prakaraNaprApta sphaTikake ekapanako sAdhanevAle pratyabhijJAna meM bhI vaisI hI dRr3hatA vidyamAna hai / arthAt sphaTika TUTA phUTA nahIM hai / vahakA vahI hai yaha nirbAdha - pratIti hai / na hi sphaTikA pratyabhijJAnasyaikatvaparAmarzinaH kiMcidvAdhakamasti puruSAdivat / 542 sphaTika, kAca Adi viSayoM meM ho rahe aura ekatvako vicAranevAle pratyabhijJAna pramANakA bAdhaka koI nahIM hai / jaise ki AtmA, AkAza, Adike ekatva pratyabhijJAnakA koI bAdhaka nahIM hai| yaha yuvA devadatta vahI hai, jo ki bAlakapanameM thA / isI prakAra yaha vahI sphaTika hai, aisA nirvAdha pakkA pratyavamarza ho rahA 1 tadbhedanAbhyupagame tu bAdhakamastItyAha / pratyuta vaizeSikoM ke anusAra una sphaTika, abhraka, AdikA chedana, bhedana svIkAra karane meM bAdhaka pramANa mila jAtA hai / isI bAtako AcArya mahArAja spaSTa kara kahate 1 kAcAdyaMtaritAnarthAn pazyatazca niraMtaraM / tatra bhedasya niSThAnAnnAbhinnasya karagrahaH // 24 // kAca, sphaTika Adikase vyavahita ho rahe arthoko niraMtara dastaka dekhanevAle puruSako usI amina kAMca AdikA hAthase grahaNa nahIM ho skegaa| kyoMki nayana razmiyoMkarake vaizeSika mata anusAra una kAca Adi meM phUTa jAnA pratiSThita ho cukA hai / jo padArtha TUTa, phUTacukA hai, usI sAje - padArthakA phira hAtha dvArA pakaDanA nahIM ho sakatA hai 1 satataM pazyaMtI hi kAcazilAdInnayana razmayo niraMtaraM bhidaMtIti pratiSThAyAM kathamabhinnasvabhAvAnAM tathA tasya hastena grahaNaM taccedasti tadbhedAbhyupagamaM bAdhiSyata iti kiM nazciMtayA / do, cAra ghaNTetaka satata hI kAca zilA, sphaTikamAlA, abhraka, Adiko dekhatI huI cakSurazmiyAM athavA pazyataH aisA pATha mAnanepara to dekhanevAle puruSakI cakSurazmiyAM niraMtara unako toDatI, phoDatI rahatI haiN| isa prakAra vaizeSika mantavya anusAra pratiSThA ho cukanepara yaha batAo ki unhIM abhinna svabhAvavAle kAcazilA, cimanI, zIzI Adi padArthoMkA tisI prakAra usa dekhane vAle hAtha se grahaNa kaise ho jAtA hai ? mudgara, moMgarAse ghaDeko cakanAcUra kara denepara usI sAz2e paripUrNa ghaDekA phira hAthase pakaDanA nahIM hotA hai| isI prakAra ghaNToM derataka danAdana paDa rahIM kiraNoM dvArA sphaTikakA chedana, bhedana ho jAnepara punaH unhIM sphaTika, kAca, AdikA grahaNa nahIM ho sakegA, kiMtu unhIM sphaTika AdikoMkA vaha grahaNa to ho rahA dekhA jAtA hai / aisA mAnane para vaha grahaNa hI una sphaTika Adike chedana, bhedanake svIkAra karaneko bAgha DAlegA /
Page #557
--------------------------------------------------------------------------
________________ tasvArthacintAmaNiH isa dazAmeM hamako ciMtA karanese kyA paDA hai ! yAnI adhika tarka, yukti, dRSTAntake vinA hI choTIsI yuktise hamArA siddhAMta puSTa ho jAtA hai / choTI bAtake lie tUla baDhAnA vyartha hai| .. vinAzAnaMtarotpattau punarnAze punarbhavet / kuto niraMtaraM tena chAditArthasya darzanam // 25 // - yadi vaizeSika yoM kaheM ki vinAzake anantara hI zIghra punaH navIna sphaTika utpanna ho jAtA hai, aura phira zIghra cakSukiraNoMse naSTa kara diyA jAtA hai, tathA phira utpanna ho jAtA hai| aise hI naSTa hokara phira utpanna ho jaavegaa| dIpakalikAke samAna sphaTikakA utpAda aura vinAzadhArA rUpase derataka hotA rahatA hai / ataH vaisA hI navIna sphaTika hAtha dvArA pakaDa liyA jAtA hai| isa prakAra vaizeSikoMke kahanepara to hama pUchege ki usa sphaTikase AcchAdita ho rahe arthakA niraMtara darzana kaise ho sakegA ? arthAt cakSurazmiyAM jaba sphaTikako toDatI phoDatI raheMgI aura vaha kSaNakSaNameM nayA banatA rahegA, aisI dazAmeM cakSurazmiyAM bhItara jAkara arthake sAtha sambandha nahIM kara skeNgii| ghUmate hue pahiyA carakhA, paMkhA Adike samAna jhaTajhaTa vyavadhAna paDatA jaavegaa| jo ki bhItara rakhe huye padArthakA darzana nahIM karane degaa| ataH sphaTikase Dhake huye arthakA darzana nahIM honA cAhiye / kintu hotA hai / tathA usa sphaTikake Upara rakkhe huye padArthakA patana ho jAnA cAhiye / kyoMki sphaTika kaI bAra naSTa bhraSTa ho cukA hai| ko sparzanena ca nibhedazarIrasya mahoMginAm / sAMtareNAnubhUyete tasya sparzanadarzane // 26 // zarIradhAriyoMkA sparzana indriya karake dUsare zarIrakI uSNatA bhedana huye vinA hI anubhUta ho jAtI hai| kintu naSTa ho rahe usa zarIrake darzana aura sparzana to antarasahitapane karake anubhUta kiye jAte haiN| bhAvArtha--jahAM satata utpAda yA vinAza, ho rahA hai, usa padArthakA darzana aura sparzana to madhyameM abhAvakA antarAla DAlakara hotA hai / jaise ki bAdaloMmeM bijalI dIkhanA athavA calate huye pahiyeke aroMkA chUnA antarAlakI polase sahita hai, kintu yahAM prakRtameM sphaTikakA darzana aura sparzana donoM antarAlarahita ho rahe haiM / aisI dazAmeM sphaTika AdikA zIghratAse nAza yA utpAda mAnanA vaizeSikake nyAyavidyArahitapanako batalA rahA hai| pratyakSa prasiddha arthakA apalApa karanA samucita nahIM hai / - sphaTikAderAzUtpAdavinAzAbhyAmabhedagrahaNaM niraMtaraM pazyataH satataM na tadbhedAbhyupa. gamasya bAdhakapityayuktamA veva darzanAdarzanayostatra prasaMgAt / sparzanAsparzanayozca / na ca tatra tadA kasyacidupayuktasyAdarzanAsparzanAbhyAM vyavahite darzanasparzane smnubhuuyete|
Page #558
--------------------------------------------------------------------------
________________ tatvArtha lokavArtike "C jAyagA, 1 vaizeSika kahate haiM ki sphaTika, kAca AdikakA atizIghra utpAda aura vinAza ho jAne se sAdRzya anusAra bhrAnti ke vaza nirantara ekapanerUpa amedako grahaNa karanA to sadA dekhanevAle puruSake una sphaTika Adike chedanabhedana svIkAra karanekA bAdhaka nahIM hai| arthAt - ghaNToM taka nirantara dekhanevAle puruSake sphaTika AdikA zIghra utpAda aura vinAza ho jAneke kAraNa yaha vahI sphaTika hai " aisA sAdRzyake vaza abheda jJAna ho gayA hai| vastutaH dekhA jAya to vaha sphaTika sadA cakSukI kiraNoMse chida bhida rahA hai / ataH usa sAdRzyamUlaka ekatva grahaNase vaizeSikadvArA sphaTikakA bhida jAnA svIkAra karanA nahIM bAdhA jA sakatA hai| AcArya kahate haiM ki isa prakAra vaizeSikoM athavA naiyAyikoM kA kahanA ayukta hai| kyoMki isa DhaMgase to vahAM zIghra hI darzana aura adarzana ho jAnekA prasaMga ho jAyagA / tathA sparzana aura asparzana ho jAnekA bhI prasaMga hogA / bhAvArtha - arthAt -- AMkhoMse eka hAtha dUrapara rakhe huye sphaTikako hama AMkhoM se dekha rahe haiM, hAtha se chU rahe haiM / yadi sphaTikakA usa samaya vahAM zIghra utpAda evaM vinAza mAnA to sphaTikakeM naSTa honepara usakA adarzana aura asparzana honA cAhiye / yAnI dekhanA, chUnA, bIca bIcameM ruka jAnA cAhiye / aura utpanna ho jAnepara punaH dekhane, chanekA prArambha honA cAhiye / tathA naSTa ho jAnepara dekhanA chUnA zIghra ruka jAnA cAhiye / jaise ki kitane hI bAra AMkhako zIghra mIcane aura kholane para sanmukhasthita padArthakA darzana aura adarzana hote rahate haiM / athavA kaI bAra zIghra milAnepara aura alaga karanepara derataka kramase sparzana, asparzana hote chUye jA rahe aura AMkhoM se dekhe jA rahe sphaTikakA zIghra zIghra darzana, adarzana aura jhaTa sparzana asparzana, hotA rahanA cAhiye / kintu vahAM sphaTikakA cAkSuSapratyakSa aura spArzanapratyakSa karane meM upayoga lagA rahe kisI bhI jIvake ho rahe darzana aura sparzana to adarzana aura asparzanase vyava* hita ho rahe samIcIna nahIM anubhUta kiye jA rahe haiN| kintu sphaTikako dekhane chUnevAlA manuSya baDI dera taka usI sphaTikako dekhatA, chUtA rahatA hai| aisA nahIM hai ki jaise bijalIke lempakA baTana dabAne aura kholane, phira jhaTa dabAnA tathA uThAnA aisI destaka kriyA karanese vidyut pradIpa ke darzana adarzana donoM kramase jhaTa jhaTa hote rahate haiM athavA pAnIke nalakI ToMTI kholane aura banda karanekA derataka vyApAra karanepara jhaTajhaTa pAnIke chUne nahIM chUnekA spArzana pratyakSa kramase hotA rahatA hai / kintu aisA sphaTikameM nahIM hotA hai / ataH sphaTika yA zIzIkA zIghra utpAda, vinAza, mAnanA anucita hai / zIghra zIghra hAthako ghaTa yA tabalAse rahate haiM / prakRtameM bhI hAthase 1 544 tadvinAzasya pUrvottarotpAdAbhyAmAzubhAvibhyAM tirohitatvAnna tatrAdarzanamasparzanaM vA syAditi cet / nanvevaM tadutpAdasya pUrvottaravinAzAbhyAmAzu bhAvibhyAmeva virodhAnadarzanasparzane mAbhUtAM /
Page #559
--------------------------------------------------------------------------
________________ tattvArthacintAmaNiH yadi vaizaiSika yoM kaheM ki pahile samayake utpAda aura uttaravartI tIsare samayake utpAdameM Age pIche ke utpAda atizIghra ho rahe haiM / ataH ina do utpAdoMkarake usa sphaTikake madhyavartI vinAzakA tirobhAva hogayA hai / isa kAraNa vahAM upayoga lagA rahe jIvako adarzana athavA asparzana nahIM hoMge / Age pIche honevAle utpAda madhyake vinAzako chipA dete haiN| isa prakAra vaizeSikoMke kahanepara to hama AmaMtraNa karate haiM ki isa prakAra to dvitIya samayakA pahilA vinAza aura caturtha samayakA vinAza ina zIghra honevAle do vinAzokarake hI usa sphaTikake tRtIya samayavartI madhyake utpAdakA virodha ho jAne ke kAraNa usa sphaTikake darzana aura sparzana nahIM hone cAhiye / arthAt jaise idhara udharake utpAdoMke bIcameM vinAza paDA huA hai, usI prakAra idhara udharake do vinAzoMke bIcameM eka utpAda bhI par3A huA hai| gola bArahadvArI gRhameM do thambhoMke bIcameM jaise dvArarUpa pola hai, tathaiva do dvArarUpa poloMke bIcameM eka thammA bhI hai| aisI dazAmeM darzana, adarzana aura sparzana, asparzana tulyabalavAle paDate haiM / rattImara to kyA bAlAgra barAbara bhI antara nahIM hai| tadutpAdayoH svamadhyagatavinAzatirodhAne sAmarthya bhAvasvabhAvatvena balIyastvAta tadvinAzayoH svamadhyagatotpAdatirodhAne'bhAvasvabhAvatvena durbalatvAditi cenna, bhAvAbhAvasvabhAvayoH samAnabalatvAt / tayoranyatarabalIyastve yugapadbhAvAbhAvAtmakavastupratIti. virodhAt / / isapara vaizeSika yadi yoM kaheM ki sphaTikake idhara udharake do utpAdoMkI apane madhyameM paDe huye vinAzako tirobhAva karanemeM zakti hai| utpatti bhAvasvarUpa padArtha hai| aura vinAza abhAvasvarUpa padArtha hai / abhAvako bhAva chipA detA hai / caukIpara ghoDe, hAthI, parvata, samudra, Adi padArthoke asaMkhya abhAva rakhe huye haiM / una sabako caukapira dhare huye patra, rupayA, athavA sundara bhUSaNa, phala, puSpa Adika bhAvapadArtha tirobhUta kara dete haiM / patra, bhUSaNa, Adike ho rahe cAkSuSapratyakSa itara padArthoke adarzanoMko chipA dete haiN| thAlImeM parose huye sundara bhAvabhakSya padArthIkA spArzanapratyakSa yA rAsanapatyakSa ye thAlImeM abhAvako prApta ho rahe ananta padArthoke vartarahe asparzana, arasanako tirobhUta kara dete haiM / kAraNa ki abhAvakI apekSA bhAvapakSa bhAvakA svabhAva honese vizeSa balavAn hotA hai / prakRtameM - utpAda balavAn hai / aura usa sphaTikake vivoMmeM pahile pIche paDe huye do vinAzoMko apane madhyameM prApta ho rahe utpAdake tirodhAna karanemeM amAvasvabhAvapanA ho jAneke kAraNa durbalapanA hai / AcArya kahate haiM ki isa prakAra to nahIM kahanA / kyoMki vastu ke anujIvI, pratijIvI guNasvarUpa ho rahe bhAva, abhAva donoMko samAnabalasahitapanA hai| donoMkI sAmarthya barAbara ekasI hai| una bhAva abhAva donoMmeMse kisI ekako yadi adhika balavAna mAnA jAyagA to yugapatbhAva abhAvasvarUpa vastukI ho rahI pratItikA virodha ho jAyagA, yAnI eka balavAnase dUsare nirbalabhAva 69
Page #560
--------------------------------------------------------------------------
________________ takhArtha zlokavArtika yA abhAvakI hatyA kara denepara vastumeM eka hI samayameM bhAva aura abhAva donoM nahIM pAye jA skeNge| kintu vastu sadA hI bhAva, abhAva, donoMke sAtha tadAtmaka ho rahI pratIta kI jA rahI hai| zanaiH zanaiH bhojana karanepara madhyameM asparzana aura arasanake vyavadhAna paDa rahe jAne jA rahe haiN| chIMTa yA phaTe vastrako dekhakara adarzanakA vyavadhAna paDa rahA anubhUta ho rahA hai / gola paMktiyoMmeM likhe huye akSaroMke Upara chedoMkI gola paMktivAlI cAlanIke rakha denepara ve akSara nahIM bAMce jAte haiN| kintu una akSaroMke Upara cAlanIko zIghra zIghra chuAdene yA DulA denese ve akSara vyakta, avyakta, bAMca liye jAte haiN| akSaroMke bAMcanemeM vyaktapanA yoM AyA ki cAlanIke Thosa bhAgase una akSaroMke jo aMga, aMgAvayava chiye gaye the ve cAlanIke DulAnepara bIca bIcameM dIkha jAte haiM / aura bAMcanemeM avyaktapanA yoM rahA ki cAlanIke sarvathA uThA lenepara jitanA vyakta dRSTigocara hotA thA utanA ghumAI huyI cAlanIse vyavahita ho rahe akSaroM kA spaSTa darzana nahIM ho pAtA hai| yahAM zuklapatrake Upara likhe huye kAle akSaroMkI ghumAnepara zIghra zIghra AmA paDanese patrakI zuklatAmeM kucha kAlApana dIkhatA hai| isI prakAra kAle akSaroMke Upara patrakI zuklatAkI prabhA paDa cukI hai| cakrameM aneka lakIroMko kaI raMgoMse lambA raMga kara punaH usako zIghra ghumAnepara AbhAoMkA sAMkarya dekhiye / yaha calanAke ghumAnepara patrake vyakta, avyakta akSaroMkA dIkhanA, bhAva abhAva donoMkA kArya hai| thAlIke dhara denepara akSara sarvathA nahIM baMcate haiN| aura calanI kevala gherA dhara denese akSara spaSTa nirAvaraNa dekha liye jAte haiM / bAta yaha hai ki bhAva aura abhAva donoM samAna balase kArya kara rahe haiM / athavA kisI lambe patrameM suIke samAna antarAla dete huye suIke barAbara lakIreM kATa lenepara usa lambI chidrapaMkti vAlI calanIke samAna patrako pustakapara bichA denese akSara nahIM paDhe jAte haiM / kintu usa chidI lakIravAle patrako pustaka paMktiyoMpara zIghratAse yadi DulAyA jAya to akSara paDha liye jAte haiN| yahAM bhI bhAva abhAva donoM samAna zaktise darzana, adarzana, pazcAt darzana adarzana, punaH darzana adarzana ina kAryoko kara rahe haiN| unakA vyavadhAna bhI pratIta ho rahA hai| isI prakAra spArzana pratyakSameM bhI lagA lenaa| do hatheliyoMke bIcameM dharakara kaDI golIko ghumAnepara sparzana aura asparzana jAne jA rahe haiN| bhale hI chanemeM hI upayukta ho rahe puruSakA lakSya sparzanameM jAya, kintu sAtha sAtha madhyameM huA asparzana bhI chUTa nahIM sakatA hai / caukIpara dhare huye bhUSaNako dekhate samaya bhI siMha, sarpa AdikA abhAva hamako nirbhaya kara rahA hai / anyathA siMha, sarpa, viSa, Adike sadbhAvako pratIti ho jAnepara bhUSaNa, bhojana, Adiko choDakara dRSTA, rasayitA, spRSTA puruSa na jAne kahA bhagatA phiregA / ataH mAva aura abhAva donoM samAna balavAle hote huye vastumeM apanA jJAna aura arthakriyAoMko karA rahe haiN| na hi vastuno bhAva eva kadAcitmatIyate svarUpAdicatuSTayeneva pararUpAdicatuSTayenApi bhaavprtiitiprsktH|
Page #561
--------------------------------------------------------------------------
________________ tattvArthacintAmaNiH 517 namannnnnnnn.mmmmmmmmunnation achuncumentation vastukA bhAvasvabhAva hI dIkhe aisA kabhI pratIta nahIM hotA hai| anyathA svarUpa Adi dravya, kSetra, kAla, mAvoMke catuSTayakarake jaise vastukA astitva ( sadbhAva ) mAnA jAtA hai, vaisA hI pararUpa Adi dravya, kSetra, kAla, bhAvake catuSTayakarake bhI vastuke sadbhAvakI pratIti honekA prasaMga AvegA / arthAt-" sadeva sarva ko necchet svarUpAdi catuSTayAt " vastu apane svarUpa nitya guNa, paryAya, avibhAgapraticcheda, naimittikasvabhAva, paryAyazaktiyAM, azuddha dravyake kAlAntarasthAyIguNa Adi svakIya zarIrake dravya, kSetra, kAla, mAvase satsvarUpa hai / yahAM paMcAdhyAyIke anusAra apanI gAMThake deza, dezAMza, guNa, guNAMzoMko vastukA dravya, kSetra, bhAva, kAla, pakaDanA cAhiye / arthAt akhaMDita aneka deza AtmA, AkAza, dharma Adi yA akhaNDita ekadeza pudgala paramANu Adi vastuoMkA yathAyogya lambA cauDA piNDadeza hai / viSkambha kramase usa dezake pradeza anusAra khaNDakalpanA karanA dezAMza hai / dravyake pUre dezako vyApa rahI eka eka nityazakti guNa haiN| tathA guNake trikAlameM honevAle pariNAma guNAMza haiM / isa apane catuSTayase vastu sat hai| kintu paravastuka catuSTayakarake prakRta vastu abhAvasvarUpa pratIta ho rahI hai / abheda padase anujIvI guNa, svabhAva, apekSika dharma aura saptabhaGgioMke viSayakalpita-dharma saba pakaDane cAhiye / na cAnAdyanaMtasarvAtmakaM ca vastu pratibhAti yatastathAbhyupagamaH zreyAn / vastu yadi sarvathA bhAvarUpa hI hotI to usameM prAgabhAva, dhvaMsAmAva, itaretarAbhAva, atyantAmAva kathamapi nahIM pAye jAte aura aisA honepara vastu anAdi, ananta, sarvAtmaka, bana baiThatI / arthAt prAgabhAvako mAne vinA sampUrNa ghaTa, paTa, Adi padArtha anAdi kALase cale A rahe ho jaate| kyoMki prAgabhAva hI to kArya utpattike prathama samayataka una ghaTa Adike sadbhAvako roke huye thaa| jaba prAgabhAva hI nahIM mAnA jA rahA hai to dravyoMkI sampUrNa kAryapaye anAdikAlakI bana baiTheMgI aura vaMsake nahIM mAnanepara sampUrNa paryAyeM anaMtakAlataka ThaharanevAlI ho jAyaMgI / kyoMki aba vastukA sarvathA sadbhAva mAnalenese padArthokI mRtyu to nahIM mAnI jaaygii| aisI dazAmeM ghaTa, paTa, Ama, amarUda Adi padArtha anantakAlataka Thahare raheMge / inakA nAza honA to mAnA hI nahIM gayA hai tathA eka dravyakI vivakSita paryAyoMkA anya paryAyoMmeM yadi anyonyAbhAva nahIM mAnA jAyagA to cAhe jo paryAya cAhe jisa paryAyasvarUpa ho jAyagI / bAlaka avasthA hI vRddha avasthA svarUpa ho jAyagI / ratna bhI Dela ho jAyagA, agni usI samaya jala ho jAnI cAhiye, jaba ki paraspara parihArako karanevAlA anyonyAbhAva nahIM mAnA jAtA hai to anyonyameM bheda kaise bhI nahIM mila sakegA / isI prakAra eka dravya yA usakI paryAyoMkA dUsarI dravya athavA usakI paryAyoMmeM trikAla rahanevAlA atyantAbhAva nahIM mAnA jAvegA, to sarva Atmaka doSa hogaa| yAnI AtmA pudgala bana baiThegA, AkAza dravya kAladravya ho jAyagA / jJAnaguNa gaMdhasvarUpa ho jAyagA, AkAzameM jJAnakA aura rUpakA samavAya sambandha ho jaao| pudgala dravyameM caitanya aura. sukha ho
Page #562
--------------------------------------------------------------------------
________________ 548 tattvArthazlokavArtike jAo / bhalA atyantAbhAvake vinA ukta prakArake sAMkaryako kauna roka sakatA hai ? jaba ki jaina siddhAnta anusAra dravya, guNaparyAya, svarUpa vastuyeM apane apane svarUpameM sthita haiM aura anAdi ananta sarva Atmaka hotI huyIM vastuyeM nahIM pratibhAsa rahI haiM / jisase ki tisa prakAra vastukA sadbhAva hI svIkAra karanA zreSTha samajhA jAve / vastutaH bhAva, abhAva, donoM svabhAvoMke tAdAtmyakarake padArtha guthe huye haiM / "kAryadravyamanAdi syAt mAMgavabhAvasya nihave / pradhvaMsasya ca dharmasya pracyave'naMtatAM vrajeta" "sarvAtmakaM tadekaM syAdanyApohavyatikrame / anyatra samavAyena vyapadizyeta sarvathA " isa prakAra AptamImAMsAmeM zrI pUjya guru samantabhadra svAmIne pratipAdana kiyA hai| nApyabhAva eva vastunonubhUyate pararUpAdicatuSTayeneva svarUpAdicatuSTayenApyabhAvapratipattiprasaMgAt / na ca sarvathApyasatpatibhAti yatastadabhyupagamopi kasyacitpatitiSThet / prarUpitaprAyaM ca bhAvAbhAvasvabhAvavastupratibhAsanamiti kRtaM prapaMcena / bhAva ekAntakA nirAsa kara aba abhAva ekAntakA nirAkaraNa karate haiM ki sarvathA abhAva hI bastukA anubhUta nahIM ho rahA hai / anyathA pararUpa Adike catuSTayakarake jaise abhAva jAnA jA rahA hai, usIke samAna svarUpa Adike catuSTayakarake bhI vastu ke abhAvakI pratipatti honekA prasaMga hogA, jo ki iSTa nahIM hai| sabhI prakAroMse asat ho rahI vastu to nahIM pratibhAsatI hai, jisase ki usa abhAva ekAMtakA svIkAra karanA bhI kisI zUnyavAdI yA tatvopaplavavAdIkA pratiSThita ho ske| sabhI prAmANika vidvAnoMke yahAM bhAva, abhAvasvarUpa vastukA pratibhAsa ho rahA hai / isa bAtako hama bahuta bAra prAyaH kaha cuke haiN| isa kAraNa yahAM adhika vistAra karake kathana karanese kyA lAbha hai / / sat asat Atmaka vastuko siddha karanemeM hama kRtakRtya ho cuke haiM / aba kucha sAdhya zeSa nahIM haiN| sarvathotpAde vinAze ca punaH punaH sphaTikAdau darzanasparzanayoH sAMtarayoH prasaMjanasya durnivAratvAt / prakaraNa anusAra vaizeSikoMke prati hama kahate haiM ki yadi sphaTika, kAca AdikA punaH punaH sarvathA utpAda aura zIghra zIghra vinAza mAnA jAyagA to sphaTika AdikameM ho rahe cAkSuSapratyakSa Ara spArzana pratyakSoMko antarAlasahita ho jAnekA prasaMga A jAnA durnivAra hai| arthAtsphaTakake utpAda honepara usakA darzana aura sparzana tathA sphaTikake zIghra nAza honepara usakA adarzana aura asparzana hotA rhegaa| aisI dazAmeM nirantara dhanI derataka dekhA, chuA, jA rahA vahI sphaTika bIcameM antarAla paDate huye dekhA chuA jA skegaa| isa dekhane, chUnemeM na dekhane na chUneke antarAla paDate rahanakA nivAraNa vaizeSika nahIM kara sakate haiM / tadarthonumIyetati cenna, teSAM kAcAderna bhrAMtatvamarthoparaktasya vijJAnasyAnudgatirnaH (1) /
Page #563
--------------------------------------------------------------------------
________________ tattvArthacintAmaNiH yadi vaizeSika yoM kaheM ki usI sphaTikakI uttara uttara sadRza paryAyoMmeM yaha vahI sphaTika hai, aisA vaha sphaTika artha anumAnase jJAta ho jAtA hai / ThIka ThIka dekhA jAya to vaha sphaTikake sadRza hai / bhrAnti ho jAnese vahI mAna liyA jAtA hai / jaise ki yaha vahI kalakI auSadhi hai| AcArya kahate haiM ki so yaha to nahIM kahanA / kyoMki una dRSTA, spRSTA, jIvoMke ho rahe kAca Adikake bAnako bhrAntapanA nahIM hai / beya arthakA jJAnameM AkAra paDakara uparAga yukta ho rahe vijJAnakA udbhava hama syAdvAdiyoM ke yahAM nahIM mAnA gayA hai / bhAvArtha-sphaTika, kAca, AtmA, jJAna, Adi sabhI padArthoko kSaNika mAnanevAle bauddha to jJAnameM arthakA AkAra kSaNa kSaNameM nyArA paDatA huA mAnate haiM / kintu hama syAdvAdI jJAnako pratibimbavAlA sAkAra nahIM mAnate haiM / aura sphaTika Adi arthoko kSaNameM naSTa ho jAnevAle bhI nahIM mAnate haiN| isa paMktikA aidamparya merI buddhimeM pUrA pratibhAsita nahIM huA hai| vizeSa vyutpanna puruSa satya arthako vistAra ke sAtha yathArtha samajha leve / isa ajJAna aura kaSAyoMse Akula ho rahe Adhunika aihika saMsArameM sabhI jIva to agAdhazAstrasamudrake ameya prameyaranoMke vijJa nahIM haiM / " na hi sarvaH srvvit"| prAptasyAMtaritArthena vibhinnasyAparIkSaNAt / nArthasya darzanaM sidhodanumA ca tathaiva vA // 27 // .. sphaTika, kAca, Adise vyavahita ho rahe arthake sAtha cAro orase prApta ho rahI cakSuke dvArA TUTe, phaTe, sphaTikakA dIkhanA nahIM hotA hai / ataH cakSudvArA prApta arthakA dekhanA pratyakSa pramANadvArA siddha nahIM ho sakegA, aura tisa hI prakArake pUrvokta anumAnadvArA cakSukA aprApyakAritva siddha ho cukA hai / anyathA bauddhoMke samAna vaizeSikoMko kSaNikavAdakI zaraNa lenI pddegii| nanvatyaMtaparokSatve satyarthasyAnumAgateH / vijJAnasyoparaktatve tena vijJAyate katham // 28 // vaizeSika yadi yoM kaheM ki sAkAra-jJAnavAdI bauddhoMkA kSaNika tatva mAnanekA siddhAnta to ThIka nahIM hai| kyoMki parizeSameM jAkara jJAnakI sAkAratAse hI nirvAha karate huye zUnyavAdameM vizrAnti lenI paDegI / ataH hama vaizeSikoMke hRdayameM zaMkA hai ki kSaNika vijJAna yA paramANu svalakSaNasvarUpa padArthoke atyanta parokSa mAnanepara bauddhoMke yahAM arthakI anumAnadvArA bhI jJapti kaise hogI ? vijJAnako artha AkArase pratibimbita mAnanepara usa jJAna karake atyanta parokSa yA bhUta, bhaviSyat, artha bhalA kaise jAnA jA sakatA hai ? isakA bauddha uttara deN|
Page #564
--------------------------------------------------------------------------
________________ 550 tatvArthakavatike tathA zazvadazyena vedhasA nirmitaM jagat / kathaM nizcIyate kAryavizeSAccetparairapi // 29 // bauddhakI ora hokara AcArya mahArAja vaizeSikoMke prati AkSepa karate huye kahate haiM ki tuma vaizeSika yahAM bhI sarvadA adRzya ho rahe Izvara karake nirmANa kiyA gayA yaha jagat tisa prakAra kaise nirNIta kiyA jAtA hai ? batAo / yadi pRthvI, sUrya, indriyAM, zarIra, parvata, samudra Adika vizeSa kAryoMse sarvajJa, sarva zaktimAn, Izvara, sraSTA kA anumAna karoge to dUsare bauddhoMkara ke mI usI prakAra atyanta parokSa arthakA anumAna kiyA jA sakatA hai| nyAyamArga sabake liye ekasA honA cAhiye / yathaivAtrAsmadAdivinirmitetaraccharIrAdiviziSTaM kAryamupalabhya tasyezvareNAtyaMtaparokSeNa nirmitatvamanumIyate bhavatA tathA parairapi vijJAnaM nIlAdyarthAkAraviziSTaM kAryamabhisaMvedya nIlAdyanumIyata iti samaM pazyAmaH / yathA ca kAcAdyaMtaritArthe pratyakSatA vyavahAro vibhramavazAdevaM bahirarthepIti kuto matAMtaraM nirAkriyate 1 / jisa hI prakAra isa Izvarasiddhi ke avasarapara hama Adi sAdhAraNa jIvoMdvArA baDhiyA bhI banAye gaye ghaTa, paTa, roTI, bartana Adise vibhinna jAtike zarIra, sUrya, vRkSa, pRthvI, Adi vilakSaNa kAryo ko dekhakara unakA atyanta parokSa Izvarakarake nirmitapanA anumAna dvArA jAna liyA gayA Apa vaizeSikoMne mAnA hai, usI prakAra anya bauddhoMkarake bhI nIla, pIta Adika arthoke AkAra se viziSTa ho rahe vijJAnasvarUpa kAryako cAro ora hotA huA dekhakara nIla Adika arthokA anumAna kara liyA jAtA hai / isa DhaMgako hama jaina tuma bauddha aura vaizeSikoMke yahAM samAnarUpase ho rahA dekha rahe haiN| aura jisa prakAra kAca, abhraka, Adise vyavahita ho rahe artha meM usI artha ke pratyakSa ho jAnepanakA vyavahAra vaizeSikoMke yahAM bhrAntike vazase ho rahA haiM, isI prakAra vijJAnAdvaitavAdI bauddhoMke yahAM bahiraMga arthameM bhI bhramavaza jJAna ho rahA mAna liyA jaavegaa| isa prakAra tuma vaizeSika una bauddhoMke dUsare matakA nirAkaraNa kaise kara sakoge ? arthAt kathamapi nahIM / pratyakSeNAprabAdhena bahirarthasya darzanam / jJAnasyAMtaH prasiddhaM cennAnyathA parikalpyate // 30 // kAcAdyaMtaritArthepi samAnamidamuttaraM / kAcAderbhinnadezasya tasyAbAdhaM vinizvayAt // 31 //
Page #565
--------------------------------------------------------------------------
________________ tatvArthacintAmaNiH 551 yadi vaizeSika yoM kaheM ki bhale prakAra bAdhAoMse rahita ho rahe pratyakSa pramANakarake bahiraMga ghaTa, paTa, Adi vastubhUta arthokA darzana to jJAnake bhItara prasiddha ho rahA hai| dUsare prakAroMse yAnI cAro ora vijJAnAdvaitarUpase nahIM kalpita kiyA jA sakatA hai| isa prakAra samAdhAna karanepara to hamArA bhI yaha uttara samAnarUpase lAgU kara lo ki kAca, sphaTika, Adise Dhake gaye artha meM bhI usIkA nirvAdha pratyakSapramANakarake detaka dekhanA, chUnA hotA rahatA hai| eka aMgula moTe kAca Adise Dhake huye eka aMgula nIce bhinna dezavAle usa arthakA bAdhArahita hokara vizeSarUpase nizcaya ho rahA hai| isa kAraNa padArthako prApta nahIM karatI huyI hI cakSu padArthoMko jAna letI hai / yathA mukhaM nirIkSate darpaNe pratibiMbitam / svadehe saMspRzaMtIti bAdhA siddhAtra dhImatAm // 32 // tathA na sphaTikAMbhomrapaTalAvRtavastuni / svadezAditayA tasya tadA pazcAca darzanAt // 33 // jisa prakAra ki zrRMgArI puruSa yA sauMdaryagarvitA yubatI athavA suramA lagAnevAlA arddhavRddha jana pratibimba prApta ho rahe mukhako to darpaNa meM dekhate haiM aura apane zarIrameM usa mukhako bhale prakAra chUte haiM, kAlApana dUra karate haiM, aMjana Adi lagAte haiM, isa prakArakI bAdhA yahAM buddhimAnoMke mata anusAra siddha mAnI gayI hai| arthAt arthakA jJAna anyatra hotA hai, aura arthakI prApti dUsare Frepara hotI hai / pratibimba prApta mukhake jJAnameM jaisI bAdhA upasthita hai, tisa prakArakI bAdhA to sphaTika, svaccha jala, abhraka yA zukla bAdaloMke paTala inase DhakI huyI vastuke jAnane meM nahIM upasthita hotI hai| kyoMki kAca Adikase Dhake huye una padArthoMkA usa samaya aura pIche kAloM meM bhI usI apane deza, kAla, avasthA Adi sahitapanekarake darzana hotA rahatA hai / arthAt -- do aMgula moTI sphaTikazilA ke Uparase do aMgula nIce rakhA huA padArtha vahAMkA vahIM vahakA vahI Age pIche dIkhatA rahatA hai / aura sphaTika zilA bhI vahI dIkhatI, chUtI gayI hai / ataH cakSukA aprApyakArIpanA yuktiyoMse siddha hai / 1 rahatI hai| TUTa phUTa nahIM na ca nayanarazmayaH prasiddhAH pramANasAmarthyAdeH sphaTikAdIn vibhajya ghaTAdIn prakAzayatItyAha / dUsarI bAta yaha hai ki netroMkI ve razmiyAM bhI to pramANoMkI sAmarthya, yukti, dRSTAMta Adika se prasiddha nahIM huI hai, jo ki sphaTika, kAca, AdikoMko toDa phoDakara bhItarake baTa, citra
Page #566
--------------------------------------------------------------------------
________________ tatvArtha lokavArtike auSadhi Adi padArthoMkA prakAza karA rahIM mAnI gayI haiM / isa prastAvakA AcArya mahArAja spaSTa nirUpaNa karate haiM / 552 na te'smadAdInAM sphuraMtazcakSuraMzavaH / sAMdhakAranizIthinyAmanyAnabhibhavAdapi // 34 // agdarzI hama sadRza Adi jIvoMke camakatI huyIM, sphurAyamANa ho rahIM, netrakiraNeM to nahIM dIkhatI haiN| yahAM yadi koI yoM kahade, jaise ki AtapameM sUryakiraNoMdvArA abhibhava ( chipa jAnA ) ho jAne se pradIpa kiraNeM nahIM dIkhatI haiM / usIke samAna camakate huye dUsare padArthoM ke prakAzita ho jAne ke pIche tirobhUta ho jAneke kAraNa cakSukiraNeM nahIM dIkhapAtI haiN| isapara to hamArA yaha kahanA hai ki andhakArasahita kAlI rAtameM to anya prakAzakoM dvArA bhI chipAyA jAnA nahIM honese punaH amAvasyAkI megha chArahI kAlI rAtameM manuSya, strI, kabUtara Adike netroMkI kiraNeM nahIM dIkhatI haiN| dekho, pradIpa kiraNeM ghAmameM yadyapi nahIM dIkhatI haiN| parantu manuSya, ciraiyA, AdikI netrakiraNeM to aMdherI rAtako bhI nahIM dIkhatI haiN| ataH kisI abhibhAvaka dvArA abhibhava ho jAnA mAnanA to ThIka nhiiN| hama to kahate haiM ki asmadAdikake netroM meM kiraNeM haiM hI nahIM, ataH rAtako aura dinako kisI bhI samaya nahIM dIkhatI haiM / jaise ki nahIM hone ke kAraNa miTTI ghaDekI kiraNeM nahIM dIkhatI haiN| bhale hI billI, kuttA, siMha, kRSNasarpa, baila Adike netroMkI camakatI huyI kAnti rAtrimeM dIkhatI hai / phira bhI sampUrNa cakSuoMmeM itane se hI prApyakArIpanA siddha nahIM ho jAtA hai / kuttA Adike AMkhoMkI bhI kiraNeM dUrasthita dRzya padArthoMtaka jAtI huyIM nahIM dIkhatI haiN| tathA manuSyoMkI netrakiraNeM to dIkhatI hI nahIM haiM / ataH vyatirekavyabhicAra ho jAnese cakSukA kiraNoMdvArA viSayoMke sAtha prApta hokara jJAna karAnA siddha nahIM ho pAtA hai / asaMkhyasthaloMmeMse eka sthAnapara bhI yadi vyabhicAra doSa AgayA to itanese hI hetu tumadbhAva bigaDa jAtA hai / vyabhicArI puruSa, kulaTA strI, cora, asatyabhASIjana, dina rAta thoDe hI kukarma rata rahate haiM / kintu kadAcit hI nikRSTa karmameM tIvra Asakta ho jAnese ve dUSita hokara usake caubIsa ghanToMtaka laga gaye saMskArake vaza hote huye satata pApabhAgI bane rahate haiM / yadyanudbhUtarUpAste zakyaMte nekSituM janaiH / tadA pramAMtaraM vAcyaM tatsadbhAvAvabodhakam // 35 // * vaizeSika yadi yoM kaheM ki asmadAdika jIvoMkI ve netrakiraNeM anudbhUtarUpa vAlI haiM / ataH aprakaTarUpa viziSTa hone ke kAraNa manuSyoMkarake ve nahIM dekhI jA sakatI hai / isapara AcArya kahate
Page #567
--------------------------------------------------------------------------
________________ tatvAryacintAmaNiH 1 haiM ki taba to una netra kiraNoMke sadbhAvako samajhAnevAlA nyArA pramANa Apa vaizeSikoMko kahanA cAhiye / kyoMki hama logoMke netra to aba cakSukiraNoMko dekhaneke liye samartha nahIM hai / arthAt vaizeSika kA mata hai ki " udbhUtarUpaM nayanasya gocaro dravyANi tadvanti pRthaktvasaMkhye / vibhAga saMyogaparAparatvasnehadravatvaM pariNAmayuktam // 1 // kriyAM jAtiM yogyavRttiM samavAyaM ca tAdRzam / / udbhUtarUpavAle padArtha hI netroM dvArA dekhe jAte haiM / " gRhNAti cakSuH sambandhAdAlokodbhUtarUpayoH " / apanI hI cakSuse apanI hI netrakiraNoMko dekhanepara anavasthA doSa AtA hai| kyoMki ghaTake samAna kiraNoM ke jAnaneke liye punaH una kiraNoMke sAtha anya kiraNoMkA saMyoga Avazyaka hotA jAyagA, dUsare vyakti dvArA netra kiraNoMko dikhAnepara anyonyAzraya ho jAtA hai / ataH manuSya, ciraiyA, AdikI netrakiraNoMko siddha karAneke liye pratyakSa pramANa to thaka gayA / ra Apa vaizeSika anya pramANoMkI zaraNa lIjiye / razmivallocanaM sarva taijasatvAt pradIpavat / iti siddhaM na netrasya jyotiSkatvaM prasAdhayet // 36 // taijasaM nayanaM satsu sannikRSTarasAdiSu / rUpasya vyaMjakatvAccetpradIpAdivadIryate // 37 // 70 vaizeSika anumAnapramANadvArA netroMkI kiraNoMko siddha karate haiM ki sampUrNa cakSuyeM ( pakSa ) kiraNoM se sahita haiM ( sAdhya ) tejo - dravyakara ke nirmita honese ( hetu ) pradIpa kalikAke samAna ( anvayadRSTAnta ) isa prakAra pakSameM Thahara kara siddha huA / taijasatva hetu netroMke dIsa kiraNasahitapako acchA sAdha devegA / isa anumAnameM diyA gayA taijasatva hetu asiddha nahIM hai / so suniye / netra (pakSa) mAsvarasvarUpavAle tejodravya se bane huye tejasa haiM ( sAdhya) amya padArthoMke rUpa, rasa, gaMdha, Adike sannikRSTa hote saMte bhI rUpakA hI vyaMjaka ho jAnese ( hetu) pradIpa, sUrya, Adike samAna, ( anvayadRSTAnta ) yadi isa prakAra vaizeSika nirUpaNa kara rahe haiM, taba to yaha doSa AtA hai ki 553 hetordine nizAnAthamayUkhairvyabhicAritA / taijasaM nihitaM caMdrakAMtaratnakSitau bhavAH // 38 // tejo nusUtratA jJeyA gA mUloSNavatI prabhA / nAnyA marakatAdInAM pArthivatvaprasiddhitaH // 39 //
Page #568
--------------------------------------------------------------------------
________________ 55 tasvArthazlokavArtike cakSumeM taijasatvako sAdhaneke liye diye gaye rUpakA hI prakAzakapanA hetukA dinameM nizAnAtha yAnI candramAkI kiraNoMkarake vyabhicArIpanA hai| arthAt prabhAko dRSTAnta mAna lenepara hetumeM parakIya vizeSaNa nahIM haiM / ataH dinameM mandaprabha camakatI huI candramAkI kiraNeM svake rUpakI abhivyaMjaka haiN| kintu vaizeSikoMne unako taijasa nahIM mAnA hai / tathA candrakAntamaNi, panAratna Adise bhI vyabhicAra hotA hai | candrakAnta, mANikya, pannA, vaiDUrya maNiyoMko tuma vaizeSikoMne taijasa nahIM mAnA hai / yadi candrakAnta ratnakI bhUmi AdimeM taijasadravyako dharA huA mAnakara unameM pAyI jAnevAlI kiraNoMmeM tejodravyakA anvita hokara sUta baMdhA huA mAna liyA jAyagA so to ThIka nahIM paDegA / kyoMki tejodravyapadArthokI prabhA to mUlameM uSNatAse sahita hotI hai / "mUloNhapahA aggI AdAo hoi uNhasahiya phaa| Aicche tericche uNNhUNa pahAu ujjoo" mUlameM uSNa aura prabhAmeM bhI uSNa jo padArtha hai, vaha agnisvarUpa taijasa padArtha hai| kintu mUlameM anuSNa ( zItala ) aura prabhAga uSNa padArya sUrya to Atapayukta kahA jAtA hai / mUla aura prabhA donoMmeM uSNatArahita padArtha candramA, pannA, khadyota, udyotavAn bole jAte haiM / jainasiddhAnta anusAra sUryavimAnakA zarIra sarvathA uSNa nahIM hai| kintu usakI prabhA ati uSNa hai / ataH sUrya kiraNoMse bhI vyabhicAra ho sakatA hai| jalakI jamAI huyI barpha ati zItala hai| kintu usakA prabhAva ( asara ) uSNa hai / choTI pIpala, abhrakamasma, candrodaya rasAyana mUlameM zItala haiN| kintu zarIrameM ati uSNatAke utpAdaka haiN| padArthokI zaktiyAM acintya haiM / tapakhI, sAdhu svayaM rogI, nirdhana aura koI koI abhavya hokara bhI anya jIvoMko nIroga, dhanavAn, yA mokSamArgI banA dete haiN| cUnA svayaM lAla raMgakA nahIM hai| kintu haldIko lAla kara detA hai| jaDa dravyazruta ananta jIvoMko bhedavijJAnI, zrutakevalI banA detA hai / jala aura ghRta donoM bhI amRtake samAna guNakArI haiN| kintu milAkara donoMko ragaDanepara kucha dera pIche viSazaktivAle ho jAte haiN| tathaiva mUlameM anuSNa ho rahA sUrya bhI uSNaprabhAkA utpAdaka hai / lAlaTenake hare kAcakI kAnti (rozanI ) ThaNDI hotI hai| aura lAla kAcakI prabhA uSNa ho jAtI hai / ataH mUla kAraNameM uSNatAvAlI prabhAse sahita ho rahI kiraNeM hI taijasa kahI jA sakatI haiN| anya pannA, maNi, vaiDUryarana, nIlamaNi AdikoMko to pRthvIkA vikArapanA prasiddha hai| yAnI jo mUlameM anuSNa hai, aura jisakI prabhA bhI anuSNa hai, vaha taijasa nahIM hai| cakSustaijasatve sAdhye rUpasyaiva vyaMjakatvAdityasa hetocaMdrAghubotena mUloSNatvarahitena pArthivatvena vyabhicArAdagamakatvAttattaijasatvasyAsiddhenaM tato razmivaccakSuSaH sidhyet / ___ cakSukA taijasapanA sAdhya karanepara rUpa AdikoMke sannihita honepara rUpakA hI vyaMjakapanA honese yoM isa hetukA candramA, marakata maNi Adike udyotakarake vyabhicAra hogA, jo ki mUlameM paura prabhAmeM uSNatAse rahita hotA huA pRthvIkA vikAra mAnA gayA hai / cakSussanikarSameM vyabhicAra
Page #569
--------------------------------------------------------------------------
________________ tavAcintAmaNiH vAraNa karaneke liye dravyatva aura jJAnake kAraNako hI jJAnakA viSaya mAnanevAle vAdIke yahAM cAkSuSapratyakSa viSaya ho rahe rUpa, rUpavAn artha, rUpatva, rUpAbhAva ina karake huye vyabhicArake nivAraNArtha karaNatva vizeSaNa lagAnepara bhI candra udyota Adi karake vyabhicAra doSa lagA rahanA tadavastha rahatA hai / ataH hetukA gamakapanA nahIM honeke kAraNa cakSumeM taijasapanekI siddhi nahIM ho sakI / isa kAraNa usa taijasatva hetuse cakSukI kiraNavattA nahIM siddha ho pAyagI / rUpAbhivyaMjane cAkSNAM nAlokApekSaNaM bhavet / taijasatvAtpradIpAdevi sarvasya dehinaH // 40 // dUsarI bAta yaha hai ki yadi sampUrNa netravAle zarIrI AtmAoMkI cakSuoMko kiraNasahita tejasa mAnA jAvegA, taba to camakIle tejakA vivarta honeke kAraNa cakSuoMko rUpakI abhivyakti (jJapti ) karAne meM anya sUrya, pradIpa, bijalI AdikeM Aloka yA prakAzakI apekSA nahIM honA cAhiye / jaise ki pradIpa, sUrya, Adiko rUpake prakAzanemeM anya sUrya, dIpa, Adike AlokAMtara kI apekSA nahIM hotI hai / kintu manuSya, kabUtara Adiko aMdharemeM cAkSuSapratyakSa karaneke liye Aloka, prakAzakI apekSA hotI dekhI jAtI hai / ataH cakSukA taijasapanA asiddha hai / yathaikasya pradIpasya suspaSTArthaprakAzane / maMdatvAdasamarthasya dvitIyAderapekSaNam // 41 // tathAkSNorna virudhyeta sUryalokAdyapekSaNaM / svakArye hi svajAtIyaM sahakAri pratIkSyate // 42 // 555 vaizeSika yadi yoM kaheM ki arthake baDhiyA spaSTa prakAza karanemeM manda honeke kAraNa asamartha ho rahe eka dIpakako jaise dUsare, tIsare, Adi dIpakoM kI apekSA ho jAtI hai, tisI prakAra manda prakAzI hone se manuSyoM ke netroMko bhI sUrya, candra, pradIpa, Adike Aloka, udyota, prabhA AdikI apekSA karanA viruddha nahIM pddegaa| kyoMki apane dvArA karane yogya kAryameM apanI samAna jAtivAlA sahakArI kAraNa pratIkSita ho hI jAtA hai / ataH taijasa netroMko taijasa sUrya, dIpa AdikI AkAMkSA honA svAbhAvika hai, hAM, rAtricaroMke netroMko dIpakakI AvazyakatA nahIM hai / tadasalocanasyArthaprakAzitvAvinizvayAt / kathaMcidapi dIpAdinirapekSasya pradIpavat // 43 //
Page #570
--------------------------------------------------------------------------
________________ tatvArthalokavArtike ___ AcArya kahate haiM ki vaha vaizeSikoMkA kahanA prazaMsanIya nahIM hai| kyoMki pradIpake samAna anya dIpaka, sUrya, AdikI nahIM apekSA rakhanevAle manuSyoMke netroMko kisI bhI prakArase arthaprakAzakapanekA vizeSa nizcaya nahIM hai| yAnI manuSyoMko cAkSuSa pratyakSa karanemeM anya AlokakI apekSA Avazyaka hai / mandase mI atimanda ho rahe pradIpako svaprakAzanameM anya dIpoMkI AvazyakatA nahIM hai / bhale hI kisI sUkSma yA lambe, cauDe, padArthoke prakAzane anya dIpakoMkI AvazyakatA hoya, jaba ki mandadIpake samAna bhI netroMmeM taijasakAnti yA kiraNeM nahIM dIkhatI haiM, to netroMko taijasa kaise bhI nahIM kahA jA sakatA hai / yo sUkSmatAse vicAranepara to mandaprakAza ina sAMpa, cUreke biloMmeM bhI hai / Atapayukta AMgana, gRha, talaghara, khattI, guptagRha, mUSakabila, sarpavilameM prakAza nyUnatara nyUnatama hai / cUnA, miTTI Adi padArthoMmeM bhI thoDI pramA hotI hai / tathA prakAzakoMkI prabhA bhI bahuta bhItara ghusa jAtI hai| aMdhakArAvabhAsosti vinAlokena cenna vai / prasiddhasteMdhakArosti jJAnAbhAvAtparorthakRt // 44 // yadi vaizeSika yoM kaheM ki rAtrimeM Alokake vinA mI andhakArakA pratimAsa ho jAtA hai| phira Apa jaina netroMko cAkSuSapratyakSa karanemeM AlokakI AvazyakatAkA itanA Agraha kyoM kara rahe haiM ? granthakAra kahate haiM ki yaha to vaizeSikoMko nahIM kahanA cAhiye / kyoMki tuma vaizeSikoMke yahAM jJAnAbhAvase atirikta koI nyArA arthakriyAko kahanevAlA andhakAra padArtha nizcayase prasiddha nahIM mAnA gayA hai| phira Aloka andhakArake vinA hI dIkha jAnekA hamAre Upara vyartha ApAdana kyoM kiyA jAtA hai / / pareSTyAstIti cettasyAH siddhaM cakSuratejasaM / pramANatvenyathA nAMdhakAraH sidhdyettatastava // 45 // yadi vaizeSika yoM kaheM ki jainoMne aMdhakArako pudgaladravyakA paryAya iSTa kiyA hai| yoM dUsare jainoMkI iSTise andhakAra padArthakA astitva mAna liyA jAtA hai / ataH jainasiddhAnta anusAra janoMke Upara andhakArake Aloka vinA hI pratyakSa ho jAnekA kaTAkSa kiyA jA sakatA hai / prativAdIko jaisA bhI avasara milegA tadanusAra vAdIko citta yA paTTa, girAnekI ghAtameM lagA rhegaa| isa prakAra kauTizyasahita vaizeSikoMkI nIti ho jAnepara to hama syAdvAdI bhI satarka hokara kahate haiM ki yadi dUsare jainoMkI iSTise hI kArya sAdhA jAtA hai, to syAdvAdiyoMkI usa iSTiko pramANapanA mAnanepara cakSu ataijasa bhI siddha ho jAtI hai / jainoMne cakSuko ataijasa mAnA hai| anyathA yAnI jaina AcAryoMke iSTa siddhAntako pramANapanA nahIM mAnanepara to tisa kAraNa tumhAre
Page #571
--------------------------------------------------------------------------
________________ 'tatvArthacintAmaNiH yahA~ andhakAra padArtha siddha nahIM ho paayNgaa| arthAt-jainoMko abhISTa ho rahe siddhAnta anusAra yadi andhakArako paugalika tatva mAnA jAyagA to unhIMke abhISTa anusAra cakSukA ataijasapanA bhI siddha ho jAyagA / eka bAta mAnI jAya dUsarI nyAyya bAta nahIM mAnI jAya aisA arddhajaratIya nyAya prazasya nahIM hai| atejasAjanApekSi cakSu rUpaM vyanakti yaM / nAtaH samAnajAtIyasahakAri niyamyate // 46 // vaizeSikoMne yaha kahA thA ki taijasa apanI samAna jAtivAle anya taijasa padArthako sahakArI cAhatI hai / so unakA yaha kahanA bhI ThIka nahIM, jaba ki rogI, vRddha yA motiyAbindavAle manu. SyoMkI cakSuyeM tejodravyase nahIM banAye gaye ataijasa aMjana yA kAjalakI apekSA rakhatI huyIM jisa rUpakI prakaTa apti karAtI haiM, usameM cakSukA sahakArI kAraNa koI samAnajAtikA taijasa padArtha apekSaNIya nahIM hai / tathA zira yA pAdatalameM taila, ghRta, Adika malanese netroMko sahakAritA prApta ho jAtI hai| kAca yA pattharake upanetra ( cazmA ) bhI netroMke sahAyaka haiN| ghI, bUrA, kAlImirca, bAdAmakA bhakSaNa bhI netradvArA darzana karAnemeM upayogI hai / ataH samAnajAtIya tejasa padArtha hI netroMkA sahakArI hai, yaha niyama nahIM kiyA jA sakatA hai| cazmA Adika to vaizeSikoMke yahAM pArthiva padArtha mAne gaye haiN| taijasamevAMjanAdi rUpaprakAzane netrasya sahakAri na punaH pArthivameva tatrAnubhUtasya tejIdravyasya bhAvAdityayuktaM pramANAbhAvAt / taijasamaMjanAdi rUpAvabhAsane nayanasahakArisvAdIpAdivatyapyasamyak, candrodyotAdinAnaikAMtAt / tasyApi pakSIkaraNAnna vyabhicAra iti cetra, heto. kAlAtyayApadiSTatvaprasaMgAt / pakSasya pratyakSAnumAnAgamavAdhitatvAt tasya pratyakSeNAtaijasatvenAnubhavAt / na taijasazcaMdrodyoto nayAnAnaMdahetutvAtsalilAdivadityanumAnAt / mUloSNavatI prabhA teja ityAgamAcAbdhijalakallolaizcaMdrakAMtAtihatAH sUryAzavaH prayotate zizirAzca bhavaMti tata eva nayanAnaMdahetava ityAgamastu na pramANaM, yuktyananugRhItatvAt tathAvidhAgAMtaravat / tadananugRhItasyApi pramANatvetiprasaMgAt / puruSAdvaitapratipAdakAgamasya pramANatvamasaMgAt saphalayogamatavirodhAt / kiM c| vaizeSika kahate haiM ki tejovyase bane huye hI aMjana Adika padArthasvarUpako prakAzanemeM netrake sahakArI kAraNa haiM / kintu phira ve aMjana Adika vivarta kevala pArthiva hI nahIM hai / kyoMki una aMjana AdikoMmeM prakaTa nahIM ho rahe aprakaTa tejodravyakA bhItara sadbhAva hai| ataH taijasa
Page #572
--------------------------------------------------------------------------
________________ 558 tatvArthakokavArtike netrake taijasa padArtha hI sahAyaka huye / pranthakAra kahate haiM ki yaha vaizeSikoMkA kahanA yuktirahita hai| kyoMki aMjana, kAjala, taila, AdimeM chipe huye tejodavyake sadbhAvakA sAdhaka koI pramANa nahIM hai / yadi vaizeSika yaha anumAna pramANa deveM ki aMjana, ragarA, cazmA Adika [ pakSa ] tejasa padArya hai ( sAdhya ) rUpako prakAzanemeM netroMke sahakArI kAraNa honese (hetu ) jaise ki dIpaka, bijalI Adika haiM, ( anvayadRSTAMta ) / AcArya kahate haiM ki yaha vaizeSikoMkA anumAna to samIcIna nahIM hai / kyoMki candraudyota, mANikya prakAza, Adika karake vyabhicAra ho jAtA hai| ve taijasa nahIM hote hue bhI netroMke sahakArI hai / yadi vaizeSika unako pakSa nahIM hote huye bhI aJjana Adike sAtha pakSakoTimeM kara leMge, arthAt--candra udhota, Adiko bhI taijasapanA sAdhaneko udyukta ho jAyaMge, ataH vyabhicAra nahIM hogA, mAna leMge, so yaha to nahIM samajhanA |kyoNki aisI dazAmeM nayanasahakAritva hetuko bAdhita hetvAbhAsa ho jAnekA prasaMga ho jAyagA / aMjana, candrodyota, suramA AdimeM taijasapanA sAdhanepara pratyakSa, anumAna, Agama pramANoMse pakSabAdhita ho nAtA hai / dekhiye, una aMjana, upota, AdikoMkA pratyakSapramANa dvArA ataijasapanAsvarUpa karake anubhava ho rahA hai / ataH kAle aMjana, pIle udyota, abhAsura cazmA, AdikA taijasapanA pratyakSabAdhita hai / vaizeSikoMne bhI inako pArthiva mAnA hai / tumhAre anumAnameM isa anumAnapramANase bhI bAdhA yoM AtI hai ki candrodyota (pakSa ) taijasa nahIM hai ( sAdhya ), netroMko AnandakA kAraNa honese ( hetu ) jala, karpUga, mamIrA, Adike samAna ( anvayadRSTAnta ) / isa prakAra anumAnase bAdhA honeke kAraNa tumhArA nayanasahakAritva hetu satpratipakSa hetvAbhAsa bhI hai| prAyaH ataijasa, zItala, padArtha hI nayanoMke AnandadAtA haiN| tathA AgamapramANase bhI tumhArA hetu bAdhita hai / mUlameM jo uSNa hai aura jisakI prabhA bhI uSNa hai, vaha taijasa padArtha hai| jainasiddhAntameM sUryakI prabhAko uSNa honepara bhI mUlameM sUryako uSNa nahIM honeke kAraNa tejasa nahIM mAnA gayA hai| moTe tArameM baha rahI kintu nahIM camaka rahI prabhArahita vidhutazaktike ati uSNa honepara mI usakI uSNakAnti nahIM honeke kAraNa usako taijasa mahIM mAnA gayA hai / bhAvArtha-jabataka bijalI tArameM yA bijalI gharameM baha rahI hai yA saMcita ho rahI hai, usa samaya uSNaprabhA nahIM honeke kAraNa usameM taijasakAyake jIvoMkI sambhAvanA nahIM hai / hA~, kAcake laTUmeM bhItara camaka jAnese athavA bijalIkI sigaDImeM dahaka jAnepara tejas kAyake jIva utpanna ho jAte haiM / ' mUloNhapahA aggI" yahAM agnikA artha tejodravya hai / ataH mUlameM uSNa aura uSNaprabhAvAle padArthako tejodravyakA paricAyaka zreSTha Agama vAkya ho jAnepara Agamase bhI candrodyotakA taijasapanA bAdhita ho jAtA hai / yadi vaizeSika yaha Agama dikhalAyeM ki samudrake jalakI laharoMkarake candrakAntamaNike sAtha pratighAtako prApta ho rahI sUryakiraNe hI candravimAna dvArA prakRSTa udyota kara rahI haiM / athavA sUryakiraNe hI samudramalse
Page #573
--------------------------------------------------------------------------
________________ tavArthacintAmaNiH Takkara khAkara Upara candramAke bhItarase prakAzatI hai / yA candramAkI kAMtise TakarAkara uchalatI huI sUryakiraNeM camakatI haiM / aura samudrajalakA sparza ho jAnese ve zItala bhI ho gayI haiN| tisa hI kAraNa netroMko Ananda denekA hetu ho mayIM haiM / arthAt-vartamAnake iMgrejI sAinsakA mata yaha hai ki sUryakiraNoMse hI candramA udyotita hotA hai / vaiSNava sampradAyake purANoMmeM yoM likhA hai ki samudrakA mathana karanepara caudaha ratnoMkI prApti huyii| unameM eka candramA hai| Uparale sUryakI kiraNoMkA samudrasthita lambI, cauDI, candrakAntamaNike sAtha aneka dinoMtaka pratighAta hote rahaneke kAraNa ve udyotavAlI aura zItala hogaI haiM / AcArya kahate haiM ki isa prakArake Agama to pramANa nahIM haiN| kyoMki yuktiyoM ke anugrahase rahita haiM, jaise ki tisa prakArake anya Agama vicAre pramANa nahIM mAne gaye haiN| arthAt vartamAnake katipaya vaijJAnikoMne kucha tAre aise mAne haiM, phailate phailate bhI jinakA prakAza asaMkhya varSAse yahAM pRthvIpara abataka nahIM A pAyA hai / aisA unakI pustakoMmeM likhA hai / pRthvI Adika tattvoMko milAkara hI jIvAtmA bana jAtA hai| vicAranevAle manakA sthAna zira hai, ityAdika Agama yA pustakeM ayukta honeke kAraNa jaise pramANa nahIM haiM, usI prakAra candrakI gAMThake udyotako sUryakiraNoMkA udyota kahanA aura samudrajalake sparzase unakA ThaMDA paDa jAnA kahanA ayukta hai| candrake lAJchanameM jaise yaha AgamapramANa nahIM hai ki" aMka kepi zakire jalanidheH paMca pare menire / sAraMgaM kavicicca saMjagadire bhUcchAyamaicchanpare / indau yadalitendunIlazakalazyAmaM darIdRzyate / tannUnaM nizi pItamandhasamasaM kukssisthmaackssmhe"| candramAmeM khaNDita nIlamaNikA Tukar3A sarIkhA kAlA padArtha jo atizayayukta dIkha rahA hai, usa cihnako koI to kalaMkakI AzaMkakA karate haiM, anya vidvAn samudra se calI AyI kIcaDa mAna rahe haiM, koI usako hiraNa kaha rahe haiM, anya vidvAn usako pRthvIkI chAyA icchate haiM, kintu kavi svayaM yaha siddhAnta karate haiM ki rAtameM pAna kara liyA gayA gADha andhakAra candrakI kokhameM vahI dIkha rahA hai / vastutaH candravimAna svayaM chappanabaTe ekasaTha yojanakA udhotazAlI, tathA mUla aura prabhAmeM zItala, tathA anAdikAlIna, evaM kAle, pIle, ratnoMse nirmita, ratnamaya, padArtha hai| una yuktiyoMse nahIM anugRhIta ho rahe, cAhe jisa kisI Agamako bhI yadi pramANa mAna liyA jAyagA to atiprasaMga ho jAyagA / jagatmeM hiMsA, jhUTha, AkheTa, vezyAsevana, dyUtakrIDA, Adike pratipAdaka bhI zAstra kaSAyavAn jIvoMne gaDha liye haiN| medavAdI, naiyAyika, vaizeSika, mImAMsaka Adi vidvAnoMke yahAM bhI brahmAdvaitake pratipAdaka Agamako pramANapanekA prasaMga ho jAyagA aura aisA honepara usake sAtha sampUrNa naiyAyika, vaizeSika aura yogyavidvAnoMke matakA virodha ho jAyamA / kintu dvaitavAdI naiyAyikoMne advaita pratipAdaka Agamako ayukta honeke kAraNa pramANa nahIM mAnA hai| dUsarI bAta yaha bhI hai, so bArtikadvArA suniye|
Page #574
--------------------------------------------------------------------------
________________ 560 tattvArtha loka vArtike kimuSNasparzavijJAnaM taijasekSNi na jAyate / tasyAnudbhUtatAyAM tu rUpAnudbhUtatA kutaH // 47 // naiyAyika athavA vaizeSikoM ke prati AcArya mahArAja prazna uThAte haiM ki cakSuko tejodravyase nirmita huA mAnane para AMkha meM kyoM nahIM uSNasparzakA vijJAna utpanna ho jAtA hai ? ani, dIpakalikA Adi sabhI taijasa padArthoMmeM uSNasparzakA spArzanapratyakSa upaja rahA hai| yadi Apa usa tejasa netrake uSNa sparzakA anudbhUtapanA svIkAra kareMge taba to tejake mAsvararUpakA anubhUtapanA bhalA kaise ho sakatA hai ? aidamparya yaha hai ki jisa taijasa padArthakA uSNasparza anubhUla ( aprakaTa ) hai, usakA rUpa avazya udbhUta hai| aura jisakA rUpa anudbhUta hai, usakA sparza avazya udbhUta ( prakaTa ) hai / phira netrameM kamase kama uSNasparza yA bhAsvara ( adhika camakIlA ) zubha donoMmeMse eka to abhivyakta honA hI cAhiye / netrako taijasa mAnA jAya aura donoM bhAsvara zukka aura uSNa sparza aprakaTa mAne jAMya, yaha kathana Apa naiyAyikoMke apane siddhAntase hI viruddha paDatA hai| kisI bhI taijasapadArtha meM naiyAyikoMne rUpa, sparza, donoMko tirobhUta nahIM mAnA hai, rUpa, sparza donoMmeMse eka aprakaTa bhale hI ho jaay| phira netrameM apane niyamakA atikramaNa ve kaise kara sakeMge ? arthAt nahIM / netrameM tejodravyake upajIvaka bhAsvararUpa aura uSNasparza donoM nahIM pratIta hote haiN| ataH cakSu taijasa nahIM hai| paugalika to hai hI / tejodravyaM hyanudbhUtasparzamudbhUtarUpabhRt / dRSTaM yathA pradIpasya prabhAbhAraH samaMtataH // 48 // tathAnudbhUtarUpaM tadudbhUtasparzamIkSitam / yathoSNodakasaMyuktaM paramudbhUtatadvayam // 49 // nAnudbhUtadvayaM tejo dRSTaM cakSuryatastathA / adRSTavatastaccetsarvamakSaM tathA na kim // 50 // suvarNaghaTavattatsyAdityasiddhaM nidarzanaM / pramANabalatastasya taijasatvAprasiddhitaH // 51 // jo tejodravya anubhUta sparzavAlA hai, vaha niyamase udbhUtarUpako dhAraNa kiye hue dekhA gayA hai / jaise ki pradIpakA cAroM orase phaila rahA dIsiyoMkA samudAya bhale hI vyakta uSNasparzavAlA
Page #575
--------------------------------------------------------------------------
________________ tattvArSacintAmaNiH nahIM hai| kintu tejodravyake upajIvI camakIle udbhUtarUpako avazya dhAraNa kiye huye tathA jisa tejodravyameM bhAkhararUpa udbhUta nahIM bhI hai, usameM tejodravyake upayogI udbhUta uSNasparza avazya pratIta ho rahA hai / jaise ki uSNajalameM saMyukta ho rahA tejodravya udbhUta rUpavAn yadyapi nahIM hai, kintu uSNasparzavAn avazya hai / naiyAyikajanoMne jalako sarvadA zItala mAnA hai / unake mata anu- . sAra uSNajalameM tejodravyake uSNaskandha bahutase ghusa Ate haiM / ataH jala uSNa pratIta hone laga jAtA hai| jaise ki bUremeM kAlI miracakA cUrA DAla denese bUrekA svAda miSTamizrita cirapirA ( kaTu ) anubhUta ho jAtA hai / athavA pAnImeM maSIkA burAdA milA denese kAlApAnI yA nIlApAnI ho jAtA hai / vastutaH pAnI ThaMDA svaccha, zukla, hai / kintu isa viSayameM jainasiddhAnta aisA nahIM hai| syAdvAdI to yoM mAnate hai ki pudgaladravyakI vizeSaparyAya jala hai / sambhava hai usameM jalakAyake jIvoMke zarIra bhI hove / aneka skandhoMse banA huA honeke azuddhadravyajalakA sparzaguNa jo abataka zItasparza paryAyasvarUpa pariNata ho rahA thA, vahI sparzaguNa vicArA agni, tIvra Atapa, bijalI, AdikA nimitta mila jAnepara uSNasparza pariNati le letA hai / pRthvI, jala, teja, vAyu ye nyArI jAtike cAra tatva nahIM hai / kyoMki vAyu jala bana jAtI hai / vRkSoMmeM jala prApta hokara vanaspati bana jAtA hai / dhoMkI jAnepara vAyu hI tIvra agni ho jAtI hai| agnimaya koyalA bujha jAnepara rAkha ho jAtA hai / vastutaH pudgaladravya ( tattva ) eka hai| koI bhI paudgalika padArtha nimitta milanepara kisI bhI sparzako dhAraNa kara sakatA hai / rAjagRhIke kuMDoMkA jala to khAnoMmeMse hI prathama prathama ati uSNasparzavAlA jharatA hai / zIta RtumeM kUpajala mI kaduSNa nikalatA hai / ataH jalakA zIta hI svabhAva niyata rakhanA ayukta hai| jalameM bUrA yA syAhI cUrA athavA satuA milAdenepara kevala saMyoga hI nahIM hotA, kintu baMdha hokara tIsarI avasthA ho jAtI hai| " tadvayoH svaguNayutiH ", baMdhadazAmeM donoM padArya apane apane svabhAvoMse cyuta hokara tIsarI hI jAtikI paryAyako dhAraNa kara lete haiN| hAM, vijAtIyadravyoMkA saMyoga hokara baMdha ho jAnepara "sagasagabhAva Na muMcaMti" anusAra dravyarUpase apane svabhAvoMko kadApi nahIM choDate haiN| tabhI to vibhakta ho jAnepara nyAre nyAre draSya bane rahate haiM / vyaNukakA bheda ho jAnepara do paramANu dravya upaja jAte haiN| prakaraNameM yaha kahanA hai ki uSNajalakA uSNa sparza vastutaH jalakA hI tadAtmaka pariNAma hai / jalameM sUcI aprabhAgoMke samAna ghuse huye mAne gaye tejodravyakA vaha aupAdhika pariNAma nahIM hai / bhalA vicAro to sahI ki uSNa sparza yadi jalakI nija gAMThakA nahIM hai to uSNajalakA nyArA svAda bhI tejodravyakAhI mAnA jaaygaa| kiMtu naiyAyikoMne tejodravyako svAdarahita svIkAra kiyA hai "guruNI dverasavatI" (pRthvIjale) zItajalake khAda aura uSNa jalake khAdameM antara to avazya hai| ThaMDA dUdha aura bhojanake khAdase uSNa dugdha yA bhojanakA rasa vilakSaNa hai| ataH tejodavyake nimittase jala, dUdha aura bhojya padAyoMmeM hI rasAntara kI utpatti mAnanI cAhiye / nIrasa AkAza to kisI vyajanameM rasAntara nahIM 71
Page #576
--------------------------------------------------------------------------
________________ 562 tatvArtha loka vArtike karadetA hai / bUremeM pisI huI kAlImiraceM milA denepara kucha derataka yoM hI baMdhake liye ghare rahane se donoM ke rasaguNa meM viziSTapariNAma ho jAte haiN| hAM, bUremeM cAMdI, sone, lohekA cUrA milA denepara saMyoga ho jAne mAtra se donoMkA rasAntara nahIM ho pAtA hai| sambhava hai, adhika kAlameM baMdha ho jAnepara rasAyanaprakriyAdvArA guNoMkI vibhinna pariNatiyAM ho jAMya / kAMsA yA pItala to dahI yA khaTAIkA zIghra vipariNAma karadete haiM / nimittanaimittika bhAvako indra, cakravartI bhI TAla nahIM sakatA hai / astu, yahAM naiyAyika jo kaha rahe haiM, unakI bAta sunalo / uSNa jalameM tejodravya udbhUta sparzavAlA hai / udbhUtarUpa aura anudbhUtasparzavAle Aloka, prabhA dIpti Adi haiM / tathA udbhUta sparza aura anudbhUtarUpavAle uSNajalasaMyukta taijasa Aga Adi haiM / ukta ina donoM jAtike taijasadravyoM se minna jitane bhI agni, jvAlA, taptaThoha golA, camakIlI bijalI, aMgAra, Adi padArtha haiM, ve saba taijasa padArtha una udbhUta bhAsvararUpa aura udbhUta uSNasparza donoM sahita hai / hAM, tejodravyake upayogI udbhUtarUpa aura udbhUta sparza donoM jisameM aprakaTa hoya, aisA tejodravya to koI nahIM dekhA gayA hai, jisase ki cakSu bhI tisa prakAra hotA huA anudbhUta rUpavAn aura anudbhUta sparzavAn mAna liyA jAya / abhiprAya yaha hai ki Apa vaizeSika yadi cakSuko taijasadravya mAnate haiM to udbhUtarUpa aura udbhUta uSNasparza donoMmeMse ekako to avazya netrameM prakaTa maaniyegaa| donoMke aprakaTa mAnanepara to vaha netra taijasa kathamapi nahIM sambhava sakate haiN| yadi puNya yA pApa ke vazase usa netrameM donoMke udbhUta nahIM honepara bhI taijasapanA mAna liyA jAyagA, athavA taijasanetrake bhI kinhIM jIvoMke puNya, pApa, anusAra donoM rUpa sparzokA udbhUpatanA nahIM dRSTigata ho rahA svIkAra kiyA jAyagA, taba to sampUrNa indriyoM ko tisa prakArakA anudbhUtarUpa sparzavAlA kyoM nahIM mAna liyA jAya ? jaise ki naiyAyikoMne svarNake bane huye ghaTa meM uSNasparza aura bhAsvararUpa donoMkA aprakaTapanA mAnA hai, vaise to sonekA ghaDA pIlA aura anuSNa, zItasparzavAlA dIkha rahA hai / isIke samAna sparzanarasanA Adi indriyAM bhI tejasa bana baittheNgii| bAvadUka kaha sakate haiM ki indriyadhArI jIva AMkhoM yA anya indriyoMse bhurasa nahIM jAMya, athavA unakI AMkheM dUsarekI taijasa AMkhoMse cakAcauMdha meM nahIM paDa jAMya, isake upayogI puNyake udayase una indriyoMke sparza, rUpoMkA prakaTa anubhava nahIM ho pAtA hai| kabhI kabhI puNya aura pApakA udaya honepara camakIle aura ati uSNa padArtha bhI viparIta mAsa jAte haiM aura kadAcit anuSNa yA dhUsarita padArtha bhI puNya, pApa anusAra uSNa, camakadAra, bhAsa jAte haiN| bhAgyavAn ke doSaguNarUpase aura bhAgyahInake guNa bhI doSarUpakarake kahe jAte haiM / isa DhaMgase pratyakSAviruddha bAtoM meM naiyAyikoMkA yukti laDAnA prazaMsanIya nahIM hai / " agnerapatyaM prathamaM hiraNyaM " aise vAkyoMpara andhavizvAsa karake phira apane tAvika siddhAntako vahAM ghasITanA parIkSakoMko zobhA nahIM detA hai| suvarNa pIlA hai, mArI hai| ataH pItala, cAMdI, pIlI miTTI, Adike samAna pArthiva hai| suvarNase to aura bhI adhika camakIle
Page #577
--------------------------------------------------------------------------
________________ tavArthacintAmaNiH padArtha zukravimAna, candramA, darpaNa, rAMgakI kalaIvAle bhAMDa, hIrA, panA Adi vidyamAna haiM / unako to vaizeSikoMne taijasa nahIM mAnA hai / caMdramA AdimeM bhI tejodravyake kaNoMkA sadbhAva kalpita karanA yaha usI prakAra bhrAntirUpa hai, jaise ki barpha, karakA Adi jalIya padArthomeM kaThinapanekI pratItiko vaizeSikoMne bhrAnta mAnaliyA hai / vastutaH hima, olA, Adike kAThinyakA jJAna samyagjJAna hai| bAta yaha hai ki pramANoMkI sAmarthyase usa suvarNa ghaTako taijasapanA prasiddha nahIM ho pAtA hai / ataH nahIM siddha huye dRSTAMta suvarNaghaTake balase cakSumeM taijasarUpa aura uSNasparza donoMkA anuma'ta hokara raha jAnA siddha nahIM ho sakatA hai| isa kAraNa vaizeSikoMke pUrvoka anumAnase cakSukA tejasapanA siddha nahIM ho sakA, ukta dRSTAnta svayaM hI siddha nahIM haiN| noSNavIryatvatastasya tejasatvaM prasidhyati / vyabhicArAnmarIcAdidravyeNa taijasena vaH // 52 // vaizeSika kahate haiM ki cakSu ( pakSa ) taijasa hai ( sAdhya ) uSNavIrya sahitapanA honese (hetu ) jaise ki jvAlA hai arthAt-netrameM ati uSNazakti hai / tRNa, kaMkarI, macchara, dhUla Adike paMDa jAnepara AMkha usako zIghra naSTa kara detI hai| kAle sarpa yA dRSTiviSasarpakI AMkhoMmeM atyadhika uSNatA zakti hai| AMkhameM bUMda do bUMda jala DAla denese vaha atiuSNa ho jAtA hai| nevase AMsU uSNa ( garama ) nikalate haiM / netrakI taijasa zaktise dRSTipAta hokara bAlaka, darpaNa, saMdara avayava, bhakSya, peya, padArtha dRSTidoSase grasita ho jAte haiN| AcArya kahate haiM ki isa prakAra rANavIrya yuktapanese cakSukA taijasapanA bhI vaizeSikoMke yahAM nahIM prasiddha ho pAtA hai| kyoMki miraca, pIpala, caMdrodaya rasAyana, pAlA, saMkhiyA, sarpaviSa, AtmazakkiyAM, Adise vyabhicAra ho jAyagA / jo ki tuma vaizeSikoMke yahAM taijasapadArtha nahIM mAne gaye haiN| arthAt miraca, saMkhiyA, Adika bhI baDI baDI uSNazaktiyoM ke kArya karate haiM / pAlA giranese bana, arahara Adike pakSa ThiThurakara dagdha ho jAte haiM, kintu ve taijasa nahIM haiN| tato nAsiddhatA hetoH siddhasAdhyasya budhyate / cAkSuSatvAdito dhvAne nityatvasya yathaiva hi // 53 // svarUpAsiddha hetvAbhAsase sAdhyakI siddhi nahIM huyI samajhI jAtI hai| prakaraNameM tisa kAraNa rUpa AdikoMke sannihita honepara rUpakI hI abhivyakti karanevAlApana hetuse cakSumeM taijasapanA siddha nahIM huA aura taijasapanA hetukI asiddhi ho jAnese kiraNasahitapana sAdhyakI siddhi nahIM samajhI jAyagI / asiddha hetuoMse sAdhyakI siddhi nahIM huA karatI hai| jisa hI prakAra ki zabdameM
Page #578
--------------------------------------------------------------------------
________________ 564 tattvAryalokavArtike cAkSuSatva, rAsanatva Adi asiddha hetuoMse anityapanakI siddhi nahIM ho pAtI hai / jaba ki cakSumeM razmiyAM siddha nahIM huyIM to kAca Adikase aMtarita arthakA prakAzapamA razmiyoMdvArA usako prAptakara nahIM banA / aisI dazAmeM cakSukA prApyakArIpanA khaNDita ho jAtA hai| / tadevaM taijasaravAdityasya hetorasiddhatvAna cakSuSi razmivaravasiddhinibaMdhanatvaM yatastasya razmayoryaprakAzanazaktayaH syuH satAmapi teSAM bRhattaragiriparicchedanamayuktaM manasodhiSThAne srvthetyaah| tisa kAraNa isa prakAra taijasatvAt aise isa hetukI asiddhatA ho jAnese cakSumeM usa taijasatvako jJApakakAraNa mAnakara kiraNasahitapanekI siddhi nahIM ho skii| athavA isa tejasatva hetuko cakSumeM kiraNasahitapanakI siddhikA kAraNapanA nahIM hai, jisase ki usa cakSukI razmiyAM arthako prakAzanekI zaktighAlI ho sakeM / dUsarI bAta yaha hai ki astu saMtoSa nyAya anusAra cakSumeM - kiraNoMkA satAva bhI mAna liyA jAya to mI una razmiyoM ke dvArA cakSukarake adhika bar3e parvatakI jJapti karanA ayukta paDegA / bhalA choTIsI cakSuoMkI kiraNeM kosoM dUravartI lambe, cauDe, mahAn , parvata barAbara phailakara kaise prakAza karA sakatI haiM / dhatUreke phUla samAna AdimeM choTI hokara bhI Age Age baDhatI huyI netrakiraNe mahAn parvatoMkA bhI prakAza karA detI haiM, aisI pratyakSapramANaviruddha, kaThina, guru, kalpanA karanekI apekSAse to cakSuke aprApyakArI mAnane meM pramANopapana lAghava hai / tathA vaizeSikoMdvArA mAne gaye adhiSThAtA aNu manakarake cakSuoMkA adhiSThAna yAnI adhikRtapanA mAnanepara to sabhI prakAroMse mahAn parvatakI paricchiti sarvathA nahIM ho sakatI hai| isI bAtako granthakAra vArtikadvArA vizada kahate haiN| saMtopi razmayo netre manasAdhiSThitA yadi / vijJAnahetavortheSu prApteSveveti manyate // 54 // mnsonnutvtshckssurmyuukhessvnaadhisstthitH| bhinnadezeSu bhuuystvprmaannuvdekshH|| 55 // mahIyaso mahIdhrasya paricchicirna yujyate / krameNAdhiSThitau tasya tadaMzeSveva saMvidaH // 56 // tuma vaizeSikoMke kathana anusAra cakSumeM razmiyAM vidyamAna bhI mAna lI jAya to ye mana indriyase adhiSThita ho rahIM yadi apanese sambandhako prApta ho rahe hI arthoMmeM vijJAnakI utpAdaka
Page #579
--------------------------------------------------------------------------
________________ tattvArthacintAmaNiH kAraNa hai, aisA mAnA jAtA hai, taba to manakA aNupanA honeke kAraNa cakSukI aneka aura laMbI cauDI minna mina dezoMmeM phailI huI kiraNoMmeM adhiSThAna nahIM ho skegaa| jaise ki eka eka paramANu hokara bahutase dezoMmeM phaila rahe paramANuoMmeM eka paramANukA yugapat adhiSThAtApana nahIM bana pAtA hai, eka choTI paramANu eka samayameM eka hI paramANupara adhikAra jamA sakatI hai / eka paramANu barAbara ho rahA mana asaMkhya kiraNoMpara apanA adhikAra kaise bhI nahIM Aropa sakatA hai / aisI dazAmeM adhika laMbe cauDe mahAn parvatakI cakSudvArA jJapti honA yukta nahIM pddegaa| usa manakI krama, kramase aneka kiraNoMmeM adhiSThiti mAnI jAvegI, taba to usa parvatake choTe choTe aMzoMmeM hI aneka jJAna ho sakeMge / lambe cauDe eka mahAn parvatakA eka jJAna nahIM ho skegaa| kintu eka mahAn parvatakA eka cAkSuSapratyakSa ho rahA hai / parvatakI eka eka aNuko kramase jAnate huye to ananta varSoMmeM bhI parvatako jAna lenA nahIM saMbhavatA hai| niraMzovayavI zailo mahIyAnapi rociSA / nayanena paricchedyo manasAdhiSThitena cet // 57 // na syAnmeSakavijJAnaM nAnAvayavagocaram / taddeziviSayaM cAsya manohInegaMzubhiH // 58 // isapara vaizeSika yadi yoM kaheM ki bahuta baDA bhI parvata aMzoMse rahita ho rahA, eka akhaNDa avayavI dravya hai, jo ki cakSuHkiraNoMmeM sambandhita ho rahA saMtA manakarake adhiSThita ho rahe cakSudvArA cAroM jora jAnA jA sakatA hai / arthAt lambA cauDA eka akhaNDa avayavI hAthI jaise zirake eka kone meM lagI huyI aMkuzakI choTIsI nokase adhikRta banA rahatA hai / mahAn parvata bhI eka avayavI hai / hama vaizeSika usameM aMzoMko sarvapA nahIM mAnate haiM / yadi jaina mantavya anusAra parvatameM aMza mAna liye jAte, taba to jisa aMzameM cakSuHkiraNa sambandhita hotI, utane hI aMzakA jJAna ho sakatA thA / sampUrNa aMzoMmeM samaveta ho rahe avayavIkA jJAna nahIM ho paataa| kintu jaba aneka avayavoMse eka akhaNDa navIna avayavI parvata niraMza bana cukA to phira kisI bhI eka sthaLameM kiraNoMkA saMyoga ho jAnepara aura cakSukiraNomeMse kisI bhI eka kiraNameM manakA adhiSThAna ho jAnepara mahAn eka parvatakA cAkSuSapratyakSa sulabhatAse ho sakatA hai| isameM saMzaTakI kaunasI bAta hai ! isa prakAra vaizeSikoMke kahanepara to hama jaina kahate haiM ki raMga biraMge citrameM yA aneka raMgake chITa vastrameM aneka avayavoMke viSaya karanevAlA aura usa usa dezameM varta rahe avayavoMko viSaya kara jAnanevAlA citrajJAna to manake adhiSThAtRtvase rahita ho rahI cakSuHkiraNoMkarake nahIM ho sakegA, arthAt-bhinna mina dezoMmeM paDe huye citra vicitraraMgake avayavoMkA eka hI samaya citrajJAna to
Page #580
--------------------------------------------------------------------------
________________ tatvAryalokamAlike taba ho sakatA hai, jaba ki aneka avayavoMpara usI samaya netra kiraNe paDeM / aura una avayavoM meM saMyukta ho rahI sampUrNakiraNoMke sAtha manakI bhI yugapat adhiSThiti hoya / kintu choTAsA paramANubarAbara mana bhalA anekadezIya kiraNoMmeM yugapat kaise adhiSThAna kara sakatA hai ! yahAM citrajJAnameM to eka akhaNDa avayayI mAnakara nirvAha nahIM ho sakatA hai / athavA jahAM bhUmipara phaile huye aneka bhAmraphaloM yA puSpoMkA eka cAkSuSajJAna yugapat kiyA jA rahA hai, vahAM bhI sajAtIya, vijAtIya aneka akhaNDa avayaviyoMmeM eka jAna kaise ho sakegA ! aneka carama avayaviyoMkA milakara eka bar3A avayavI phira to bana nahIM sakatA hai| tathA aneka dezameM paDe, huye sajAtIya, vijAtIya, phala, puSpoMmeM sambandhita ho rahI nyArI nyArI cakSuHkiraNoMpara eka aNu manakA adhikAra ( kanjA) nahIM ho skegaa| aneka kiraNoMke sAtha manasaMyukta hI nahIM ho sakatA hai| aura manarahita kiraNoM. karake minadezavAle aneka kAle, pIle, nIle, hare avayavoMmeM eka citrakA cAkSuSapratyakSa nahIM ho sakatA hai| kintu prAmANikapuruSoMko eka citrajJAna hotA to hai| ataH vaizeSikoMkA eka niraMza avayavIke Azraya lenekA kathana yukta nahIM hai| zailacaMdramasozcApi pratyAsannadaviSThayoH / / sahajJAnaM na yujyeta prasiddhamapi saddhiyAm // 59 // kAlena yAvatA zailaM prayAMti nayanAMzavaH / kevicaMdramasaM nAnye tAvataiveti yujyate // 6 // dUsarI bAta yaha hai ki cakSukiraNoM dvArA viSayakI prApti mAnanepara tuma vaizeSikoMke yahAM ati. nikaTaparvatakA aura adhikadUravartI candramAkA eka sAtha jJAna yuktisahita nahIM ho sakegA, jo ki samIcInajJAna karanevAle prAmANika puruSoMke yahAM bhI prasiddha ho rahA hai| nayanakI kitanI hI kiraNeM jitane kAlakarake parvatako prApta ho rahI haiM, utane hI samaya karake anya koI kiraNe jAkara candramAko prApta ho jAya, yaha to samucita nahIM hogaa| kAraNa ki nikaTavartI parvata to jhaTa A~khoMse prApta kiyA jA sakatA hai| kintu adhika dUra hajAroM kosataka candramAke pAsa cakSu kiraNeM jhaTa nahIM pahuMca sakatI haiM / kintu sabhI buddhimAn puruSoMko candramA aura parvatakA yA zAkhA aura candramAkA yugapat cAkSuSajJAna ho rahA hai| itane nikaTa artho aura dUrapadArthomeM cakSu kiraNoMkA prApta honA aura eka aNumanakA una kiraNoMmeM saMyukta hokara adhikAra jamAnA ayukta hai| kintu dvitIyAke candramAko zAkhAke avalambase dikhA dete haiM / athavA udaya ho rahe pUrNa candrako parvatake Upara sAtha sAtha dekhate haiM / yoDI thoDIsI derameM palaka mAra rahI yAnI bhayavaza nimeSa meSa kara rahI cakSukI kiraNoMkA itanA zIghra candramAtaka pahuMcanA prayogavijJAnase siddha
Page #581
--------------------------------------------------------------------------
________________ tattvAvacintAmaNiH nahIM hotA hai| moTarakArakI lAlaTenoMkA prakAza kucha derameM dUrataka phailatA hai| yoM trairAzika lagAnepara candramAtaka netrakiraNoMke jAnemeM adhika samaya lagegA / unmIlana karate hI jhaTa candramAko nahIM dekha sakoge / kintu AMkha kholate jhaTa sanmukha candramA dekha liyA jAtA hai / tayozca kramato jJAnaM yadi syAtte manodvayaM / nAnyathaikasya manasastadadhiSThityasaMbhavAt // 61 // Apa vaizeSika yadi una parvata aura candramAkA jJAna kramase hotA huA kaheM taba to tumhAre yahAM do mana avazya ho jAyaMge / arthAt-jitane hI kAlameM kucha nayanakiraNe parvatataka pahuMcatI haiN| utane hI kAlameM anya kiraNeM candramAtaka pahuMca jAtI haiM / jainoMne bhI to eka paramANukA mandagatise eka pradezataka gamana eka samayameM mAnA hai, aura zIghra gatise caudaha rAjUtaka paramANu eka samayameM calI jAtI mAnI hai / isapara hama jaina una vaizeSikoMse kaheMge ki yoM do mana tumako mAnane pdd'eNge| anyathA yAnI do manako mAne vinA donoMkA jJAna nahIM ho skegaa| kAraNa ki choTese eka manakI una donoMke Upara adhiSThiti honA asambhava hai / cakSuHkiraNoMkI kramase prApti mAnanepara bhI do mana indriyoMkA mAnanA Avazyaka paDa jAyagA / kintu vaizeSikoMne pratyeka AtmAke liye eka eka hI mana niyata ho rahA abhISTa kiyA hai| vikIrNAnekanetrAMzurAzeraprApyakAriNaH / manasodhiSThitau kAyasyaikadezepi tiSThataH // 62 // sahAkSapaMcakasyaitatkiM nAdhizAyakaM mataM / yato na kramatobhISTaM rUpAdijJAnapaMcakam // 63 // tathA ca yugpjjnyaanaanutpttrprsiddhitH| sAdhye manasi liMgatvaM na syAditi manaH kutaH // 64 // vaizeSika kahate haiM ki mana indriya to aprApyakArI hai / ataH zarIrake eka dezameM mI Thahara rahe. aprApyakArI manakA phailI huyIM aneka netrakiraNoMkI rAzike upara adhiSThAtRtva honA . saMbhava jAtA hai / isapara to hama jaina kaheMge ki khassA kacauDI yA mahoveke sapratiSThita pAna khAnepara eka sAya upayukta ho rahI pAMca indriyoMkA adhiSThApaka yaha mana kyoM nahIM mAna liyA jAtA hai| jisase ki kramase abhISTa kiye gaye rUpa, rasa, gaMdha, sparza, zabda inake pAMca jJAna eka sAtha nahIM ho ske| 'varSAt aprApyakArI manakI eka samayameM aneka padArthoke Upara adhiSThiti mAnanepara eka sAtha pAMcoM
Page #582
--------------------------------------------------------------------------
________________ tattvArthalokavArtike zAna ho jAne cAhiye aura taisA honepara yugapat jJAnake anutpAdakI aprasiddhi ho jAnese manako sAdhya karanemeM " yugapat jJAnAnutpatti " yaha jJApaka hetu nahIM ho skegii| aisI dazAmeM malA atIndriya anindriya manakI siddhi kaisI hogI ! bhAvArtha-yugapajjJAnAnutpattirmanaso liMga " / pAMcoM indriyoMse pAMcoM jJAna ho jAnekI yogyatA honepara bhI eka samayameM eka hI jJAna hotA hai, aneka jJAna nahIM upajate haiM / ataH siddha hai ki jisa indriyake sAtha vaha aNu mana saMyukta hogA, usI indriyase jJAna karAyA jaaygaa| zeSa indriyAM yoM hI vyartha baiThI rheNgii| kintu aba to vaizeSikoMke mantabya anusAra hI pAMcoM jJAna ho jAme caahiye| mano'nadhiSThitAzcakSurasmayo yadi kurvate / svArthajJAnaM tadapyetadUSaNaM duratikramam // 35 // cauanavI " saMtopi " ityAdi vArtikase lekara abataka indriyoMke Upara mamako adhiSThiti hokara jJAna karAnekA vicAra kiyA / aba vaizeSika yadi yaha pakSa pakaDe ki mama indriyase adhiSThita nahIM ho rahI hI cakSuHkiraNeM yadi apane aura padArthoke jAnako utpanna kara detI hai, to mI yahI dUSaNa lAgU rahegA / isa dUSaNakA AtakramaNa karanA duHsAdhya hai| arthAt manakA bAdhiSThAna nahIM mAnanepara to adhika sulabhatAse yugapat ( ekadama ) pAMcoM zAna ho jAne cAhiye, jo ki kisI bhI vidvAnne iSTa nahIM kiye haiN| " ekasmina dvAvupayogau" / eka samayameM eka cetanAguNakI do paryAyeM yAnI darzana, jJAna, yA cAkSuSa, rAsana pratyakSa Adika koI bhI inameMse do nahIM ho sakatI haiN| ataH cakSukA aprApyakArIpana siddha nahIM huaa| tatokSirazmayo bhitvA kaacaadiinaarthbhaasinH| teSAmabhAvato bhAvepyuktadoSAnuSaMgataH // 66 // kAcAdyaMtaritArthAnAM grahaNaM cakSuSaH sthitam / aprApyakAritAliMgaM parapakSasya bAdhakam // 67 // tisa kAraNa yaha nirNIta huA ki cajhukI razmiyAM kAca, Adiko toDa, phor3akara bhItara ghusa jAtI hai, aura prApta huye arthakA cAkSuSapratibhAsa karA detI haiN| yaha vaizeSikoMkA siddhAnta yukta nahIM hai| kyoMki una netroMkI razmiyoMkA abhAva hai| yadi unakA sadbhAva bhI mAna liyA jAyagA to pUrvameM kahe gaye doSoMkA prasaMga AvegA / jaba ki kAca, sphaTika, Adikase mAchAdita ho rahe ayokA cakSuke dvArA grahaNa karanA pramANapratiSThita ho cukA hai, jo ki
Page #583
--------------------------------------------------------------------------
________________ 'tatvArthacintAmaNiH solahavIM vArtikase ArambhA thaa| vahI cakSuke aprApyakArIpanakA bApaka hetu hotA huA vaizeSika, naiyAyika, Adi dUsare vidvAnoMkarake svIkAra kiye gaye prApyakArIpanake pakSakA bAdhaka hai| evaM pakSAsyAdhyakSabAdhAmanumAnavAyAM ca prarUpyAgamavAyAM ca darzayannAha / isa prakAra vaizeSikoMdvArA mAne gaye cakSuke prApyakArIpana pakSakI pratyakSapramANase ho rahI bAdhAkA aura anumAna pramANoMse ArahI bAdhAkA acchA nirUpaNakara aba AgamapramANase ArahI bAdhAko dikhalAte huye grandhakAra zrIvidyAnanda AcArya spaSTa kathana karate haiM, jo ki unhoMne nauvIM yA dazavIM vArtikase sUcita kara diyA thaa| spRSTaM zabdaM zrRNotyakSamaspRSTaM rUpamIkSate / spRSTaM baddhaM ca jAnAti sparza gadhaM rasaM tathA // 68 // ityAgamazca tasyAsti bAdhako baadhvrjitH| cakSuSopApyakAritvasAdhanaH shuddhdhiimtH|| 69 // " puDhe suNodi saI, apuDhe puNavi passade rUvaM / gaMdha rasaM pAsa, pUI barda vijANAdi " zrI mahAvIra svAmIkI AmnAyase, cale Aye huye prAcIna zAstroMmeM kahA hai ki karNa indiyase chUye jA cuke zabdako kAna dvArA jIva suna letA hai| aura cakSuke sAtha nahIM chaye jA cuke rUpako AMkhadvArA saMsArI jIva dekhatA hai / tathA sparzana, ghrANa, rasanA, indriyoMse chaye huye hokara baMdhe jA cuke sparza, gaMdha, rasoMko tvak, nAsikA, jihvA, indriyoMdvArA jIva jAnatA hai| isa prakArakA bAdhAoMse rahita prAmANika Agama usa cakSuke prApyakArIpanakA bAdhaka hai| aura vizuddha buddhivAle puruSoMke sanmukha vaha Agama cakSuke aprApyakArIpanakA sAdhana karA detA hai| isa DhaMgase pratyakSa anumAna aura nirbAdha Agama ina pramANoMse cakSuke prApyakArIpanakI bAdhA hokara aprApyakArIpanA sAdha diyA gayA hai| _ nanu nayanAmApyakAritvasAdhanasyAgamasya pApArahitatvamasiddhamiti parAkUsamupadarya dkssynaai| yahAM koI zaMkA karatA hai ki netroMke aprApyakArIpanako sAdhanevAle bAgamakA bAdhArahitapanA asiddha hai, aisI dUsaroMkI sazaMka ceSTAko ( anuvAda karate huye ) dikhalAkara usako granthakAra dUSita karate huye agrima vArtikako kahate haiM / manovadvipakRSTArthagrAhakatvAnuSaMjanaM / / netrasyAprApyakAritve bAdhakaM yena gIyate // 70 //
Page #584
--------------------------------------------------------------------------
________________ 570 tatvAryazlokavArtike ' tasya prAptANugaMdhAdigrahaNasya prasaMjanam / ghrANAdeH prApyakAritve bAdhakaM kena bAdhyate // 71 // .... yahAM koI naiyAyika yA vaizeSika yoM jainoMke AgamameM bAdhA uThA sakate haiM ki netrako yadi aprApyakArI mAnA jAyagA to dUradezavartI yA bhUta, bhaviSyat-kAlavartI viprakRSTa arthIkA netradvArA grahaNa karA denepanakA prasaMga AvegA, jaise ki aprApyakArI mana indriyase dUra dezake aura kAlAMtarita, padArthIkA grahaNa karA diyA jAtA hai / arthAt-netroMko viSayake sAtha sambandha ho jAnekI jaba AvazyakatA hI nahIM rahI to sumeruparvata, svayaMprabhadvIpa yA rAma, rAvaNa, zaMkha AdikA cAkSuSa pratyakSa aba ho jAnA cAhiye / AcArya kahate haiM ki isa prakAra netrake aprApyakArIpanameM jisa vidvAn dvArA ukta prasaMga prApta honA bAdhaka kahA jAtA hai, usake yahAM ghrANa, sparzana Adika indriyoMke prApyakArIpana anusAra prApta ho rahI paramANuke gaMdha, rasa, sparzake bhI grahaNa ho jAnekA prasaMga kyoM nahIM bAdhaka hogA ! nAsikA Adike prApyakArIpanameM huye isa bAdhakakI bhalA kisa karake bAdhA uThAyI jA sakatI hai ! arthAt-cakSuke aprApyakArIpanameM jaise yaha prasaMga bAdhaka uThAyA jA sakatA hai ki dUra deza kAlake padArthoko bhI cakSu dekha leve, usI prakAra ghrANa athavA rasanAke prApyakArIpanameM isa prasaMgarUpa bAdhakako kyA koI mAra DAlegA ki ghrANa yA rasanAke sAtha praramANu bhI to cupaTa rahI hai / phira usakA gandha yA rasa kyoM nahIM jAnA jAtA hai ? batAo / vaizeSika isakA kyA uttara de sakate haiM ! / kucha bhI nhiiN| sUkSme mahati ca prApteravizeSepi yogytaa| . gRhItuM cenmahadravyaM dRzyaM tasya na cAparam // 72 // tIprApterabhedepi cakSuSaH zaktirIdRzI / yathA kiMciddhi dUrArthamavidikaM prapazyati // 73 // isa para vaizeSika yadi yoM kaheM ki paramANu, dvathaNuka Adika sUkSma padArtha aura ghaTa, kaura itra, Adi sthUla padArthoMmeM sparzana, rasanA, ghrANa indriyoMkI prApti honA yadyapi vizeSatAoMse rahita hai, ekasA hai, phira bhI mahattva pariNAmayukta dravya hI una indriyoMdvArA pratyakSa karane yogya hai / anya sUkSmapadArthokI indriyoM dvArA pratyakSa ho jAnekI yogyatA nahIM hai, " mahattvaM SaDDidhe hetuH " chahoM prakArake indriyajanya pratyakSoMme mahattva kAraNa hai / mahattvAvacchinna jo padArtha indriya saMyukta hogA, usakA yA usameM rahanevAle guNa, jAti, AdikA indriyoM se pratyakSa ho jAyagA zeSa padArthokA nahIM hogA, taba to hama jaina bhI kaha deMge ki cakSu aprApti yadyapi samavahita aura viprakRSTa padArthoke sAtha
Page #585
--------------------------------------------------------------------------
________________ tatvArthacintAmaNiH ekasI hai, koI bheda nahIM hai, to bhI cakSukI zakti isa prakArakI hai ki jisa zaktikarake kisI eka dUra arthako jo ki vidizAoM meM pratimukha paDA nahIM hokara sanmukha sthita ho rahA hai, acchA dekha letI hai / aura anya ayogya atidUrake viprakRSTa padArthoMko nahIM dekha pAtI hai / zaktirUpa yogyatA to sarvatra mAnanI paDegI / sarvathA bhedavAdI vaizeSikoMke yahAM kAraNoMse kAryasamudAya jaba sarvathA bhinna mAnA gayA hai, to cAhe jisa kAraNase koI bhI kArya kyoM nahIM sampAdita ho jAtA hai ? tumhAre yahAM bhI isakA samIcIna uttara yogyatA ke atirikta anya kucha bhI nahIM ho sakatA hai / jagat meM bhinna ho rahe aura dUra paDe huye aneka mimitta kAraNa na jAne kahAM kahAMke naimittikoMkI banAte rahate haiM / " svabhAvo'tarkagocaraH " / ataH aprApti honepara bhI cakSuH indriyavicArI yogyapadArthakA hI pratyakSa karAvegI, ayogya arthokA nahIM / 571 nanu ca ghrANAdIMdriyaM prApyakAri prAptamapi tatrANugaMdhAdiyoginaH paricchinatti nAsmadAdestAdRzAdRSTavizeSasyAbhAvAt mahatvAdyupetadravyaM gaMdhAdi tu paricchinati tAdRgadRSTa-: vizeSasya sadbhAvAdityadRSTavaicitryAttadvijJAnabhAvAbhAvavaicitryaM manyamAnAn pratyAha / yahAM koI zaMkAkAra aisA mAna baiThe haiM ki hama ajJajIvoMkI ghrANa Adi indriyAM to prApta ho rahe paramANu ke gandha, rasa, sparzoko nahIM jAnatI haiM, kintu yogiyoMkI prApyakArI prANa Adi indriyAM to cupaTe huye aNumeM prApta ho rahe aNuoMkI gandha Adiko bhI cAroM orase jAna letI haiN| usa prakArakA puNyavizeSa hama logoMke pAsa vidyamAna nahIM hai / ataH asmad AdikI bahiH indriyAM - paramANu, dvaNuka gandha Adikako nahIM jAna sakatI hai| hAM, mahattva, udbhUta, rUpa, anabhibhava, Adi sahita ho rahe dravya yA usake gaMdha Adi guNoMko to jAna letI haiN| kyoMki tisa prakArake mahattva aneka dravyavasva Adise sahita ho rahe padArthoMko jAnanekA puNyavizeSa hama sthUladRSTiyoMke pAsa vidyamAna hai / isa prakAra adRSTa (jJAnAvaraNake kSayopazama, yA kSaya ) kI vicitratAse una vijJAnoMke hone nahIM hone kI vicitratA bana jAtI hai / yukta aura yujAna nAmaka yogiyoM ke yogAbhyAsale utpanna huA dharmavizeSa / usakI sahAyatAse aNusvarUpa paramANu yaNukoMke gandha AdikA bahiH indriyoM dvArA indriyajanya jJAna ho jAtA hai / isa prakAra mantavya rakhanevAle vaizeSikoMke prati AcArya mahArAja samAdhAna kahate haiM / samaM cAdRSTavaicitryaM jJAnavaicitryakAraNaM / syAdvAdinAM pareSAM cetyalaM vAdena tatra naH // 74 // eka bAta yaha bhI hai ki puNya pApa kaho yA prakaraNa anusAra jJAnAvaraNakA kSayopazama, kSaya ko aise adRSTakI vicitratA hI tadutpanna jJAnakI vicitratAkA kAraNa hai| yaha bAta hama spAdvAdiyoM ke
Page #586
--------------------------------------------------------------------------
________________ tattvArthazlokavArtike yahAM aura dUsare naiyAyika vaizeSikoMke yahAM samAnarUpase mAna lI gaI hai / isa kAraNa usa prakaraNameM hamAre vivAda karanese kyA tAtparya hai ! arthAt-jhagaDA baDhAnese hameM kucha nayA padArtha sAdhya nahIM karanA hai / jo bAnakI vicitratAkA kAraNa hameM sAdhya karanA thA, vaha vaizeSikoMne parizeSameM prasannatAse svIkAra kara liyA hai| syAdvAdinAmapi hi cakSuraprApyakAri keSAMcidatizayajJAnabhRtAmRddhimatAmasmadAdyagocaraM viprakRSTasvaviSayaparicchedakaMtAdRzaM tadAvaraNakSayopazamavizeSasadbhAvAt / asmadAdInAM tu yathApratIti svArthaprakAzakaM svAnurUpatadAvaraNakSayopazamAditi samamadRSTavaicitryaM jJAnavaicitryanibaMdhanamubhayeSAM / tato na nayanAmApyakAritvaM bAdhyate kenacit ghrANAdimApyakAritvavaditi na tadAgamasya bAdhosti yena bAghako na syAt pakSasya / tadevaM ___ syAdvAdiyoM ke siddhAntameM bhI niyamase cakSu aprApyakArI hai| hAM, kinhI kinhI atizayayukta zAnako dhAranevAle aura koSTha, dUrAt vilokana, Adi RddhivAle jIvoMkI taisI yoga sArikhI cakSuyeM to una jJAnoMko rokanevAle cAkSuSa pratyakSAvaraNake viziSTa kSayopazamakA sadbhAva honese una viprakRSTa khabhAvavALe svakIya viSayoMkI paricchedaka ho jAtI haiM, jina viSayoMko ki asmad Adi jIvoMkI sAmAnya cakSuyeM nahIM jAna sakatI haiM / yAnI viziSTa kSayopazama honese vaizeSikoMke yahAM yogiyoMkI aura hamAre yahAM RddhimAn atizaya jJAnI jIvoMkI cakSuyeM viprakRSTa padArthoko bhI jAna letI haiN| ho, hama tuma Adi sAmAnya jIvoMkI cakSuyeM to jaisA jaisA alpa, dUra, moTe, lambe cauDe, avyavahita, padArthako dekhatI haiM, vaiptA pratItike anusAra apane viSayakA prakAzakapanA cakSuoMko apane apane anurUpa usa cAkSuSapratyakSAvaraNake kSayopazamase aprApta arthakA pratyakSa karA denApana mAna liyA jAtA hai| vaha cAkSuSapratyakSa apaneko aura svaviSayako jAna jAtA hai / isa prakAra jJAnakI vicitratAkA kAraNa adRSTavaicitrya donoM vAdI-prativAdiyoM ke yahAM samAna hai / tisa kAraNa netroMkA aprApyakArIpanA kisI bhI pramANase bAdhita nahIM ho pAtA hai, yA kisI bhI vAdI paNDita karake bAdhita nahIM kiyA jA sakatA hai / jaise ki nAsikA, rasanA Adi indriyoMkA prApyakArIpanA abAdhita hai, isa prakAra imAre cakSuko aprApyakArI kahanevAle " apuDhe puNavi passade evaM " usa AgamakI bAdhA nahIM AtI hai, jisase ki hamArA AgamapramANa tumhAre cakSuke prApyakAritvako siddha karanevAle anumAnakA bAdhaka nahIM hove / arthAt-hamane dasavIM kArikAmeM cakSuke prApyakArIpanakA bAdhaka jo AgamapramANa batAyA thA, vaha siddha kara dikhA diyA hai / taba to isa prakAra yaha siddhAnta banA ki pratyakSeNAnumAnena svAgamana ca bAdhitaH / pakSaH prAptiparicchedakAri cakSuriti sthitaH // 75 //
Page #587
--------------------------------------------------------------------------
________________ tattvArthacintAmaNiH kAlAtyayApadiSTazca heturbAhoMdriyatvataH / ityaprAptArthakAritve prANAdekhi vAMchite // 76 // 573 AThavIM vArttikake anusAra cakSu indriya ( pakSa ) prApti hokara arthakA pariccheda karAnevAlI hai ( sAdhya ) isa DhaMgakA vaizeSikoMkA pratijJAvAkya to pratyakSapramANa aura anumAna pramANa tathA zreSTha yuktipUrNa samIcIna AgamapramANakara ke bAdhita kara diyA gayA siddha ho cukA hai| aisI dazA meM vaizeSikoM dvArA prayukta kiyA gayA " bAhya indriyapanA hone se " yaha hetu bAdhita hetvAbhAsa hai, yAnIM pratyakSa Adi pramANoM karake cakSukA aprApyakArIpanA siddha ho jAnepara pIche kAlameM vaha hetu prayukta kiyA gayA hai / isa prakAra ghrANa Adikake samAna isa dRSTAntase prApyakAritAko vacchAyukta iSTasAdhya karanepara bolA gayA bAhya indriyatva hetu bAdhita hai| kyoMki tIna pramANoMse cakSumeM aprApyakArIpanA siddha ho cukA hai 1 na hi pakSasyaivaM pramANabAdhAyAM hetuH pravartamAnaH sAdhyasAdhanAyAlamatIta kALatvAdanyathAtiprasaMgAt / vaizeSika pakSakI isa prakAra pramANoMse bAdhA ho cukanepara phira prabarta rahA hetu to sAdhyako sAdhane lie samartha nahIM hai| kyoMki hetu atIta kAla hai / sAdhanakAlake bIta jAnepara bolA gayA hai / anyathA yAnI pramANoMse aprApyakAritvake siddha ho cukanepara pIche bolA gayA hetu bhI yadi apane sAdhya prApyakArIpanako sAtha legA to niyata vyavasthAoMkA ullaMghana karanArUpa atiprasaMgadoSa ho jAvegA / arthAt-agni zItala hai, mizrI mIThI nahIM hai, sUrya sthira hai, paramANuyeM nahIM hai, dharmasevana karanA paralokameM duHkhakA kAraNa hai, svarga, naraka Adi nahIM hai, ityAdi prati jJAyeM bhI siddha ho jAyeMgI / pramANoMse siddha ho cukanepara laThThapAMDoMkI bhAMti manamAnI, gharajAnI lAnA anIti hai / etena bhautikatvAdisAdhanaM tatra vAritaM / pratyetavyaM pramANena pakSabAdhasya nirNayAt // 77 // isa ukta kathana karake bhautikapanA, karaNapanA Adi hetu bhI usa cakSuko prApyakAritva sAdhane meM nivAraNa kara diye gaye ( kiye jA cuke ) samajha lene cAhiye / kyoMki pramANoMkarake pakSakI bAdhA ho jAnekA nirNaya ho rahA hai| prApyakAri cakSubhautikatvAtkaraNatvAt ghrANAdivadityatra na kevalaM pakSaH pratyakSAdibAdhitaH / kAlAtyayApadiSTazceddhetuH pUrvavaduktaH / kiM tarhyanekAMtikazceti kathayannAha !
Page #588
--------------------------------------------------------------------------
________________ tattvArthazlokavArtike vaizeSika anya anumAnoMko banAte haiM ki (1) cakSu (pakSa) prApyakArI hai (sAdhya) bhUtoMkA vikAra honese ( hetu ) prANa indriyake samAna (dRSTAnta) (2) cakSu (pakSa ) prApyakArI hai (sAdhya) brAptikA sAdhakatama honese ( hetu ) ghrANa Adi yAnI nAsikA, rasanA, tvacA, zrotrake samAna [ anvayadRSTAnta ] vaizeSikoMke yahAM pRthvI, jala, teja, vAyu, AkAza ye pAMca dravyabhUta padArtha mAne gaye haiM / bahiraMga indriyoMse grahaNa karane yogya vizeSaguNoMko dhAranevAle dravya bhUta kahe jAte haiN| tinameM pRthvIse ghANa indriya banatI hai / jalase rasanA indriya upajatI hai / cakSu indriya tejodravyakA vikAra hai / tvacA indriya vAyukA vivarta hai / zrotra AkAzasvarUpa hai, jaba ki bhautika cAra indriyAM prApyakArI haiM to cakSu bhI prApyakArI honI cAhiye / ghrANa Adike samAna cakSu bhI jJAnakA karaNa hai| isa prakAra vaizeSikoMke ina anumAnoMmeM pakSa yAnI pratijJA pratyakSa Adi pramANoMse bAdhita hai / ataH pUrvake bAhya indriyatva hetuke samAna bhautikatva aura karaNatva, hetu kAlAtyayApadiSTa ( bAdhita ) hai| kevala itanA hI kahA gayA hoya yahI nahIM samajhanA / taba aura kyA samajhA jAya ? isakA uttara yahI hai ki ukta hetu vyabhicArI bhI haiM, isa bAtakA kathana karate huye AcArya vArtikadvArA spaSTa paribhASaNa karate haiN| ayaskAMtAdinA lohamaprApyAkarSatA svayaM / anekAMtikatA hetobhautikArthasya bAbhyate // 78 // lohako svayaM nahIM prApta hokara dUrase AkarSaNa karanevAle ayaskAMta yA cumbaka aura tRNa, pattA Adiko anatidUrase kheMcanevAle morapaMkha, athavA mItara apanI ora kheMcanevAlI vAyu Adi karake hetukA vyabhicArIpanA hai / ataH bhautika arthakA prApyakArIpanA bAdhita ho jAtA hai / athavA " bhautikatvasya bhAvyate " aisA pATha honepara yoM artha karanA ki bhautikatva hetukA ayaskAMta Adi karake vyabhicArIpanA bhAvita kiyA jAtA hai / mautikatva hetuke ayaskAMta Adi karake Aye huye npabhicArako hI agrima pranthadvArA puSTa kiyA jA rahA hai| kAyAMtargatalohasya bahirdezasya vakSyate / nAyaskAMtAdinA prAptistatkaraivoktakarmaNi // 79 // bhUla ho jAnepara kabhI kabhI sAnI yA bhusake sAtha suI yA choTI kIla khAI jAkara bhaiMsa, baLadhake peTameM calI jAtI hai| caturapuruSa unake zarIrapara cumbaka patthara pherate haiN| jahAM suI hotI hai, usI sthAnase cumbaka pASANa usako bAhara khIMca letA hai / prakaraNameM yaha kahanA hai ki maiMsa, mahiSa, baila Adike zarIrameM bhItara suI, kIla, Adika loha prApta hogayA hai| bAhara dezake meM] rakhe huye ayaskAMna, cumbakapASANa, Adike sAtha usa lohekA sambandha nahIM hai tathA ukta
Page #589
--------------------------------------------------------------------------
________________ tattvArthacintAmaNiH AkarSaNakriyA karanemeM una ayaskAnta AdikI kiraNoMkarake bhI lohake sAtha cumbakakI prApti nahIM huI hai / ata bhautikatva hetu vyabhicArI hai| isa bAtako hama aura bhI aprima pranthoMmeM spaSTa kaha deNge| yathA kastUrikAdravye viyuktepi pyditH| tatra saugaMdhyataH prAptistaddhANubhiriSyate // 8 // ayaskAMtANubhiH kaizcittathA lohepi seSyatAM / vibhaktepi tatastatrAkRSTyAdedRSTitastadA // 81 // ityayuktamayaskAMtamA prati darzanAt / lohAkRSTeH pariprAptAstadaMzAstu na jAtucit // 82 // koI prativAdI kaha rahe haiM ki paTa, patra ( kAgaja ) Adikase kastUrI, itra, hIMgaDA Adi dravyake viyukta honepara bhI una paTa AdikoMmeM sugandhapanA ho jAneke kAraNa jaise una kastUrI AdikakI phailI huI gandha parimANuoMke sAtha prApti [ sambandha ] iSTa kI jAtI hai, usI prakAra lohemeM bhI ayaskAMta cumbakakI kinhI kinhI aNuyeM yA choTe choTe skandhoMke sAtha vaha prApti mAna lenI cAhiye / tamI to usa cumbakase vibhakta hote hue bhI usa lohemeM usa samaya AkarSaNa Adi karma dekhe jAte haiM / bhAvArtha-kastUrI, kevaDA, AdikI gandhase kucha dUra paDe huye bhI vastra zAdimeM una sugandhI padArthoke choTe skandhoMkA sambandha ho jAne ke kAraNa suvAsanA utpanna ho jAtI mAnI gayI hai / usIke samAna cumbaka pASANake phailanevAle choTe choTe skandhoMdvArA lohakI prApti ho jAne para hI lohakA AkarSaNa ho sakatA hai, anyathA nahIM / AcArya kahate haiM ki isa prakAra kisI prativAdIkA kahanA to ayukta hai| kyoMki dUrase khecanevAle, asambandhita ho rahe, ayaskAMta cumbakake prati ( kI ora ) lohakA AkarSaNa ho rahA dekhA jAtA hai / cAro orameM kisI bhI orase prApta ho rahe usa ayaskAMtake aMza to kabhI bhI nahIM dekhe jAte haiM / jo kadAcit bhI pratyakSa gocara nahIM ho rahA hai, usakA mAnanA ayukta hai| yathA kastUrikAdyartha gaMdhAdiparamANavaH / khAdhiSThAnAbhimukhyena tAnayaMti paTAdigAH // 83 // tathAyaskAMtapASANaM sUkSmabhAgAzca lohgaaH| itsAyAtamitoprAptAyaskAMto lohakarmakRt // 84 //
Page #590
--------------------------------------------------------------------------
________________ tattvArthalokavArtike jisa prakAra ki gandhadravya yA atikaTu padArtha Adike paramANumeM vA choTe choTe skandha apane AdhArabhUta gandhavAn padArthakI hI abhimukhatA karake paTa AdikameM prApta ho rahe sante kastUrI Adi arthako una paTa AdimeM le jAte haiM / arthAt-sugandha Adike sUkSma avayava dUra paDe huye bhI sugandhIdravyako paTa Adike sAtha joDa dete haiM / jaise ki eka vilasta dUra rakhI jvAlAyukta agnike choTe choTe bhAga khule huye peTrola telase cupaTakara usI agnike dvArA paiTrolako bhabhakA dete haiM, athavA dUrapara kUTI jA rahI, khaTAI yA sundaravyaMjanoMke choTe choTe kaNa muMhataka phailakara muMhameM lAra TapakA dete haiM, usI prakAra to lohameM prApta ho rahe choTe choTe bhAga ayaskAMta pASANako AyA huA nahIM prasiddha kara rahe haiN| isa kAraNase siddha hotA hai ki lohake sAtha sambandhita nahIM ho rahA ayaskAMta pASANa hI lohake AkarSaNakarmako kara rahA hai| bhAvArtha-kastUrIke paramANuoMkI apane adhiSThAnake anusAra vastrameM prApti ho rahI dekhI jAtI haiN| kintu cumbakake sUkSmabhAgoMkA apane adhiSThAnake Azrita hokara nikaTa jAnA nahIM pratIta ho rahA / ataH aprApyakArI manake samAna cakSu indriya aprApyakArI hai / nanu yathA harItakI prApya malamaMgAdvirecayati tathAyaskAMtaparamANavaH zarIrAMtargasa zalyaM prApyAkarSati zarIrAditi manyamAnaM pratyAha / punaH yahAM vyaMgyase cakSukA prApyakAritva siddha kara rahe kisIkI zaMkA hai ki jisa prakAra baDI harDa hAtha yA peTameM prApta hokara zarIrake sabhI aMga upAMgoMse malakA vizeSarUpase recana ( haMganA) karA detI hai / arthAt-bahutase paudgalika padArthoke aMza sarvadA yahAM vahAM phailate rahate haiN| unake saMsarga anusAra padArthomeM aneka naimittika yA aupAdAnika vipariNAma ho jAte haiN| harDake choTe choTe avayava zarIrameM sarvatra phailakara malako prApta hokara gudadvArase bAhara nikAla dete haiM / tisI prakAra cumbaka pASANake paramANuyeM bhI prApta hokara zarIrake bhItara praviSTa ho gayI salAI, sUI, kIlako prApta hokara zarIrase bAhara khIMca lete haiM / isa prakAra mAna rahe prativAdIke prati AcArya mahArAja samAdhAna kahate haiN| prAptA harItakI zaktA kartuM malavirecanaM / malaM na punarAnetuM harItakyaMtaraM prati // 85 // malako prApta hokara harDa malakA virecana karane ke liye to samartha hai / kintu phira usa malako anya harDa ke prati lAneke liye samartha nahIM hai / arthAt-hAtha yA peTameM rakhI huyI harItakI apane sUkSma kaNoMkarake zarIrameM phaile huye malake pAsa pahuMca gayI hai, yaha mAna bhI liyA jAya kintu peTameM rakhI huyI anya harItakIke prati usa phaile huye malako prApta nahIM karA skegii| vyavahArameM aisA dekhA jAtA hai ki cAro orase mala ekatrita hokara peTameM A jAtA hai, aura gudadvArase nikala
Page #591
--------------------------------------------------------------------------
________________ tApAryacintAmaNiH jAtA hai| ataH zarIrameM cAroM ora jAkara malako kheMca kheMcakara lAnA harDakA kArya nahIM hai| bAta yaha hai ki peTameM yA hAthameM rakhI huyI harItakI malako nahIM prApta hokara bhI dUsare hI malako machAzayameM pahuMcAkara recanA karA detI hai / tathaiva cumbaka pASANa bhI lohakA AkarSaNa karA detA hai, taba to cakSukA aprApyakArIpana siddha ho gyaa| prAptikA hI ekAnta rakhanA prazasta nahIM haiN| AcArya mahArAjane bhI vyaGgayase cakSukA aprApyakAritva sAdhadiyA hai| .... tAI thathAnanAnirgato vAyuH pamanAlAdigaH pApya pAnIyamAnanaM pratyAkarSati tayAyaskAMvAMtaragAH paramANavo bahiravasthitAyaskAMtAvayavino nirgatAH pApya loiM taM pratyevAkarSatIti zaMkamAnaM prtyaah| anyokti dvArA cakSuke aprApyakArikhako sAdhanekI amilASA rakhatA huA koI paMDita anya dRSTAnta dekara cumbakakA prApyakArIpanA sAdha rahA hai ki taba to mukhase nikala cukI vAyu jaise kamalanAla yA yavanAla athavA bAMsakI pamolI AdimeM prApta ho rahI saMtI hI sambandhita ho rahe jala ThaMDAI, dUdha, dhUAM, Adi pIne yogya padArthako mukhadvArake prati AkarSaNa karatI hai, tisI prakAra ayaskAMtake antaraMga paramANuyeM yA cumbaka aura lohe ke antarAlamadhyameM paDe huye cumbaka paramANuyeM hI bAhira sthira ho rahe ayaskAMta avayavIse nikalate sante hI zarIrake bhItara loheko prApta hokara usa loheko cumbaka avyavIke prati kheMca lete haiN| isa prakAra zaMkA karate huye prativAdIke prati vAcArya mahArAja kahate haiN| * AkarSaNaprayatnena vinAnanakRtAnilaH / padmanAlAdigoMbhAMsi nAkarSati mukhaM prati // 86 // ..... cakSuke aprApyakAritvako siddha karanemeM syAdvAdiyoMkI orase diye gaye ayaskAMta zAntako padmanAlakI vAyukA dRSTAnta dekara bigADanA ThIka nahIM hai, athavA bhautikatva hetukA ayaskAta karake huye vyabhicAradoSakA nivAraNa yavanAlako vAyuse nahIM ho sakatA hai / kyoMki mukhase kI gayA bAyu kamalanalI AdimeM prApta ho rahI bhI AkarSaNa prayatnake vinA jaloMko mukhake prati nahIM kheMca sakatI hai| bhAvArya-mukhakI vAyuke choTe mAga pamanAlameM hokara jalake sAtha cupaTa rahe tumhAre kahanese mAna mI liye jAya kintu usa prApta hue jalakA mukhakI bora khecanA bhalA prayatnake vinA kaise ho sakatA hai! vastutaH yaha vijJAnayukta dIkhatA hai ki mukhameM hI sthira ho rahI vAyu bAkarSaNa prayatnakarake dUra sthita aprApta jalako khIMca letI hai| ataH yaha AkarSaNa vAyukA dRSTAnta ulTA cakSuke aprApyakAritvako puSTa karatA hai| khIMcate samaya mukhavAyukA bAhira nikalanA nahIM anubhUta. hotA hai / hAM, bAharase vAyu, jala, tRNa, Adika vahIM mukhavAyuse hI AkarSaNa dvArA kheMca liye jAte dekhanemeM nA rahe haiN| ...... AR 13
Page #592
--------------------------------------------------------------------------
________________ 578 tattvArthazlokavArtika __tarhi puruSaprayatnanirapekSA yathAdityarazmayaH prApya bhUgataM toyaM tameva pati nayaMti tathAyaskAMtaparamANavopItyabhimanyamAnaM pratyAha / punaH vaizeSika cumbakapASANasvarUpa vyabhicArasthalako bigADanekA niMdya prayatna karate haiM ki ukta prakArase nahIM sahI, taba to yoM sahI ki sUryako kiraNe puruSake prayatnakI nahIM apekSA rakhatI huyIM hI jisa prakAra pRthvImeM prApta ho rahe jalako saMpUrNakara usa sUryake prati hI le jAtI ( magA letI ) haiM, usI prakAra ayaskAMtakI paramANuyeM bhI prApta hokara lohako apane nikaTa kheMca letI haiN| isa prakAra abhimAnapUrvaka svIkAra kara rahe prativAdIke prati AcArya mahArAja spaSTa uttara kahate haiM, so suno| sUryAMzavo nayaMtyaMbhaH prApya tatsUryamaMDalaM / citrabhAnutviSo nAstamiti khecchopakalpitam // 87 // sUryakI kiraNeM pRthvIpara nIce utarakara jalako prApta hokara phira usa sambandhita jalako sUryamaMDalake prati prApta karA detI haiM, aisA tuma mAnate ho / kintu ve sUryakiraNeM astAcalako prApta ho rahIM sUryamaMDalake prati kheMca kara nahIM prApta karA detI haiM / yaha to apanI icchAse cAhe jo gaDha liyA gayA vijJAna hai| bAta yaha hai ki sUryakiraNeM bhI sUryameM hI baiThI huyI hokara hajAroM kosa dUra paDe huye asambandhita jalako kheMca letI haiN| vaha jala zuSka ho jAya yA bAdala banakara barasa jAya athavA anya paudgalika vAyu Adi padArtharUpa pariNata ho jAya yaha nimitta milaneke adhIma hone vAlI vyavasthA hai| jainasiddhAnta anusAra kisI bhI vyake guNa, paryAya, svabhAva, prabhAva, kiraNeM usa dravyase bAhara pradezoMmeM nahIM phaila sakate haiM / agnikI lapaTeM agnimeM hI rahatI haiN| agnike mikaTa varta rahe paugalika padArtha usa agrike nimittase atyuSNa yA camakIle ho gaye haiN| vyavahArI jana kadacit upacArase usako bhI agni kaha dete haiM / vastutaH agni apane hI dravyazarIrameM hai| usI prakAra sUrya yA dIpakakI kiraNeM sUrya yA dapikalikAdezase eka aNu barAbara bhI bAhara nahIM jAtI haiM / bhalA dravyake guNa, svabhAva, zaktiyAM, prabhAva, vinA Azrayake bAhara jAveM bhI to Azraya vinA kevala kaise raha sakate haiM ! bhrAtAo ! sUrya svayaM camakIlA padArtha hai| usake nIce yA cAroM ora hajAroM kosataka phaila rahe anya pudgalaskandhoMkA hI cAkacakyayukta pariNAma ho gayA hai| yadi indra yA RddhidhArI yogI sUryake nikaTavartI ( AsapAsake ) pudgala skandhoMko nikAlakara sthAna khAlI karade to sUryakA prakAza yahAM kathamapi nahIM AsakatA hai| kintu yaha sampUrNa pudgaloMkA nikAla denA asambhava hai / yahI dIpakakI kiraNoMmeM vyavasthA karanA arthAt-dIpakakA nimitta pAkara itastataH phaile huye anya camakane yogya pudgala hI camakadAra pariNata ho jAte haiN| prakAza, udyota, prabhA, dIptikA nimittakAraNa na milanepara ve anya pudgala kALe raMgake hokara andhakArarUpa pariNata ho jAte haiN|
Page #593
--------------------------------------------------------------------------
________________ tattvArthacintAmaNiH zukka bastroMko kAjala zIghra kAlA kara detA hai / kintu kAlA andherA zanaiH zanaiH padArthoMko kAlA athavA pIlA Adi raMgakA banA detA hai / kAle andherese kAlA hI padArtha raMgA jAya, yA raMgA hI jAya yaha koI niyama nahIM hai / dekho ! sUryake zukra ADhokase koI padArtha nIlA, koI pIlA, koI kAlA Adi raMgavAle pariNama jAte haiM / koI vaise hI rUpameM bane rahate haiM / nimitta naimittika sambandha acitya hai / na jAne kaisese anya kaisA hI padArtha bana jAya, koI Azcarya nahIM / andhakAra dUsaroMkA raMga, rasa, gandha, nahIM badale to bhI koI siddhAnta nahIM bigaDatA hai| sUkSmatAse vicArA jAya to andhakAra aura prakAzameM dhare huye padArthoke pariNAma nyAre nyAre haiN| pazu, pakSI, bAlaka aNDA, yA anya khAba, peya, phUla phala, aGkura, AdikI pariNatiyAM aMdhere yA ujItemeM bhinna bhinna haiM / prakaraNa meM yaha kahanA hai ki sUryakiraNeM aprApta hokara bhI jalako sUryamaNDalakI ora AkarSaNa zaktike anusAra khIMca letI haiN| ataH ukta prativAdiyoMkIM orase diye gaye dRSTAnta hamAre aprApyakArIpana ke anukUla hI paDe haiN| dUravartI aprApta padArthakA pratibimba darpaNa ke letA hai / yaMtra, taMtra, dUrase baiThe huye hI kArya karate rahate haiN| tathaiva cakSu bhI ayaskAMtapASANake samAna aprApyakArI hai / 579 niHpramANaka mudAharaNamAzrityAyaskAMtasya prApyakAritvaM vyavasthApayan kathaM na svecchAkArI 1 tadAgamAtsiddhamiti cenna, tasya pratyAgamena sarvatra dRSTeSTAviruddhena pramANatAmAtmasAtkurvatA pratihatatvAt svayaM yuktyananugRhItasya pramANatvAnabhyupagamAcca na tatastasiddhiH yatoyaskAMtasya prApyakAritvasiddhau tenAnaikAMtikatvaM bhautikatvasya na syAt / pramANoMke AghAtako nahIM sahanevAle harra Adi apramANIka udAharaNoMkA Azraya lekara ayaskAMtacumbaka ke prApyakArIpanakI vyavasthA karAtA huA vRddhavaizeSika apane manamAne icchApUrvaka kAryako karanevAlA kyoM nahIM samajhA jAyagA ? jo manamAnI ayukta bAteM gar3hA karatA hai, vaha khilADI chokareke samAna kisI bhI nirNIta padArthakI vyavasthAko nahIM karA sakatA hai / yadi prativAdI yoM kaheM ki usa vaizeSikake mAne huye Agamase cumbakapASANakA prApyakArIpanA siddha hai. 1 AcArya kaha rahe haiM ki yaha to nahIM khnaa| kyoMki tumhAre ayuktaAgamake pratikUla ho rahe aura pratyakSa, anumAna Adi pramANoMse sarvatra aviruddha honeke kAraNa pramANapaneko apane adhIna karanevAle zreSTha Agamakarake usa vaizeSikoMke AgamakA pUrvaprakaraNameM pratighAta kara diyA jA cukA hai / aura jo Agama svayaM yuktiyoMse anugraha prApta nahIM ho rahA hai, usako pramANapanA svIkRta nahIM kiyA gayA hai / anyathA jhUThI gappASTaka, kahAniyAM aura kimbadantiyoM ko bhI prAmANya AjAyagA / tisa kAraNa una harDa, mukhavAyu, sUryakiraNa, vinA tArakA tAra Adi dRSTAntoMse usa prApyakArIpanakI siddhi nahIM ho pAtI hai, jisase ki ayaskAMtakA prApyakArIpanA siddha ho jAnepara usa ayaskAMtakarake bhautikatvahetukA anaikAntika hetvAbhAsapanA na hoya / arthAt - bhautikatva hetu ayaskAMtakarake vyabhicArI hai, jo ki hamane aThattaravIM vArtika meM kahA thaa| sabhI paugalika padArtha prApta hokara hI AkarSaNa Adi kriyAoM ko karAveM,
Page #594
--------------------------------------------------------------------------
________________ tatvArtha zlokavArtike yaha Agraha prazasta nahIM hai| tIrthakara mahArAjake janmakalyANa ke samaya dUravartI aneka sthAlapara ghaMTAnAda, siMhanAda, Asanakampa Adi hone laga jAte haiM / pacAsa kosa dUra baiThe huye iSTejana karake smaraNa kiye jAnepara kadAcit AMkha lekanA, aMgUThA khujAnA Adi kriyAyeM ho jAtI haiM / Rtuparivartana ke avasarapara dUravartI nirmittoMse na jAne kaise kaise naimittika bhAva prAptike binA hI hote rahate hai / yo aThattaramI kArikAse prArambha kara bhautikatva hetukA ayaskAnta Adikarake Aye vyabhicAra doSako yahAMtaka puSTa kara diyA hai| 580 tathaiva karaNatvasya manasA vyabhicAritA / maMtreNa ca bhujaMgAdyuccATanAdikareNa vA // 88 // tisa hI prakAra karaNatva-hetukA bhI mana indriya aura sarpa, siMha, strI, zatru Adike uccATana, nirviSIkaraNa, vazIkaraNa, stambhana, mohana, vidveSaNa Adiko karanevAle maMtrakara ke vyabhicArapinA AtA hai / arthAt bhautikatva hetuke samAna karaNatvahetu bhI mana aura maMtra karake vyabhicArI hai / zabdAtmano hi maMtrasya prAptirna bhujagAdinA / manAgAvartamAnasya dUrasthena pratIyate // 89 // bAra bAra ghumAkara bole jA rahe yA thoDA bhI nahIM ghaTa baDha rahe zabdasvarUpa maMtrakI dUradeza meM sthita ho rahe sarpa Adike sAtha prApti to thoDI bhI nahIM pratIta ho rahIM hai / kintu mana yA maMtrakaraNa to avazya haiN| praudgalika maMtra to bhautika bhI haiN| hAM, manako vaizeSikoMne mUrtI meM ginAyA he| pRthvI, jala, teja, vAyu aura mana ye pAMca padArtha apakRSTa parimANavAle honese mUrtadravya mAneM gaye haiM / vaizeSikoMne zabdasvarUpa mantrako guNapadArtha mAnA hai / I prApyakAri cakSuH karaNatvAddAtrAdivadityatrApyaMzataH sarvAn pratyudyotakareNokto heturanaikAMtiko manasA maMtreNa ca sarpAdyAkRSTikAriNA pratyeyaH pakSaca pramANabAdhitaH pUrvavat / cakSu ( pakSa ) dRzyaviSayake sAtha sambandha kara usakA cAkSuSa pratyakSa karAnevAlI hai ( sAdhya ) karaNapanA hone se ( hetu ) hesiyA, gaDasA, churikA Adike samAna ( anvaya dRSTAnta ) isa prakAra ke yahAM anumAnameM eka eka aMzase sabhI indriyoMke prati yA sampUrNa vAdiyoMke prati vaizeSikoMke prazastapAdabhASyapara TIkA racanevAle udyotakara vidvAnkarake kahA gayA karaNatva hetu to mana aura sarpa AdikA AkarSaNa karanevAle maMtrakarake vyAmicArI hai| aisA vizvAsasahita nirNaya kara lenA cAhiye / mana aura maMtra donoM prApta nahIM hokara dUrase hI kArya karate rahate haiM / dUsarI bAta yaha hai ki udyota - kara paNDitake isa anumAnakA pakSa vicArA pratyakSa, anumAna, AgamapramANoMse bAdhita bhI hai /
Page #595
--------------------------------------------------------------------------
________________ jaise ki pahile bAhya indriyatva hetudvArA uThAyA gayA anumAna AThavIM bArtikameM bAdhAprasta kara diyA gayA hai| .. . tadevaM cakSuSaH prApyakAritve nAsti sAdhanaM / / . manasazca tatastAbhyAM vyaMjanAvagrahaH kutaH // 90 // tisa kAraNa isa prakAra cakSu aura manako prApyakArIpanA siddha karanemeM naiyAyika yA vaizeSikoMke yahAM koI samIcIna bApaka hetu nahIM hai / manake prApyakArIpanako to ve prathamase hI iSTa nahIM karate haiM / tisa kAraNa una cakSu aura manase vyaMjanAvagraha kaise ho sakatA hai ! arthAt kathamapinahIM / ataH " na cakSuranindriyAmyAm " yaha sUtra yukta hai| ___ yatra karaNatvamapi cakSupi prAppakAritvasApanAya nA tAnyatsAdhanaM dUrotsAritameveti manobadamApyakAri cakSu sid| taba na cakSurmanIbhyAM dhyajanasyAgraha iti vyvtisstthte| jahAM cakSuke prApyakAritvakI sAdhanemeM vaizeSikoMdvArA avyartha, rAmabANake samAna mAna liyA gayA karaNatva hetu bhI jaba cAmeM prApyakAritvakI sAdhaneke liye samartha nahIM hai to phira yahAM koI anya dUsare bhautikatva, bAhya indriyatva, AsanaprakAzakatva, viprakRSTArthaprAhakatva hetu to dUra ho pheMka diye gaye, aisA samajha lenA cAhiye / cakSukiraNoMkA dUra pheMkanA to dUra rahA, kintu lage hA prApyakAritvako sAdhanevAle hetu hI hetvAbhAsa banAkara bahiSkRta kara diye gaye hai| bataH manake samAna cakSu indriya bhI aprApyakArI siddha ho cukI aura tisa kAraNa cakSu aura manakarake aspaSTa vyaMjanAvagraha nahIM ho pAtA hai| isa prakAra zrIumAsvAmI mahArAjakA sUtra nirdoSa vyavasthita ho jAtA hai| dUre zaddhaM zrRNomIti vyavahArasya darzanAt / zrotramaprApyakArIti kecidAhustadapyasat // 91 // dUre jivAmyahaM gaMdhamiti vyavahatIkSaNAt / prANasyAprApyaMkAritvaprasaktiriSTahAnitaH // 9 // dRzya aura svasamvedha, Atmastha, padArthIko spaSTa jAnanevALe cakSu aura manako aprApyakAritvakA puraskAra prApta ho cukanepara dAla bhAtameM mUsara DAlanekI nAtikA avalamba lekara koI mahAzaya zrotrako bhI aprApyakAritvakA pAritoSika dilAnA cAhate hai| ve anumAna banAte haiM ki dUra kSetrameM paDe huye zabdako maiM suna rahA huuN| isa prakAra vyavahArake dekhanese ( hetu ) zrautra indriya (pakSa)
Page #596
--------------------------------------------------------------------------
________________ tatvAkhokakArtike aprApyakArI hai ( sAmyaH ) isa prakAra jo koI mImAMsaka mahAzaya kaha rahe haiM, vaha kahanA bhI satya nahIM hai| kyoMki yoM to dUradezameM sthita ho rahI gandhako meM sUMgha rahA hUM, isa prakAra hotA zumA vyavahAra bhI dekhA hai ( hetu ) / ataH nAsikAko ( pakSa ) aprApyakArIpanA ( sAdhya ) siddha ho jAnekA prasaMga AvegA aura taba to iSTasiddhAntakI hAni ho jAyagI / nAsikAkA aprApyakArIpanA to vAdIprativAdI donoMne bhI abhISTa nahIM kiyA hai| ataH zrotrakA aprApyakArapina siddha karanA prazasta nahIM hai| mana indriya matidvAnadvArA dharma, adharma dravya Adiko bhI parokSa jAnatI hai| " zrutamanindriyasya " isa siddhAnta anusAra mana atyanta parokSa padArthIko bhI viSaya karane bAlA mAnA hai| kintu vaha aprApyakArI hai| gaMdhAdhiSThAnabhUtasya dravyaprAptasya kasyacit / dUratvena tathA vRttI vyavahArotra cennRNAm // 93 // samaM zabde samAdhAnamiti yatkiMcanedRzaM / codyaM mImAMsakAdInAmaprAtItikavAdinAm // 94 // ... prakRSTa gandhavAle dravyako adhiSThAnabhUta mAnakara usakI vAsanAse vAsita ho rahe kisI dUravartI prApta ho rahe dravyakA hI sambandha ho jAnepara dUrapanese tisa prakArake jJAnakI pravRtti ho jAtI hai aura taisA honepara manuSyoM ke isa gandhameM dUravartI gandhako jAnanekA vyavahAra ho jAtA hai| gAMva-mUla prakRSTa gandhayukta-dravyakI gandhase suvAsita paugalikapadArthakA sambandha honepara hI prANa indriya sUMghatI hai| isa prakAra kahanepara to zabdameM bhI vahI samAdhAna sadRza hai| yoM pratItike anusAra nahIM kahanevAle mImAMsaka, vaizeSika, AdikoMke dvArA jo koI bhI aire gaire sakaTAkSa, prazna uThAye jAyeMge, unakA samAdhAna gandhadravyake dRSTAntase kara diyA jAyayA / athavA zrotrapara diye gaye zaMkAsamAdhAna usIke samAna prANa indriyapara bhI lAgU ho jaayeNge| kuvyAdivyavadhAnepi zabdasya zravaNAdyadi / zrotramaprApyakArISTaM tathA ghrANaM tatheSyatAM // 95 // dravyAMtaritagaMdhasya prAtasUkSmasya tasya cet / prANaprAptasya saMvittiH zrotraprAyasya no dhvaneH // 96 // yathA gaMdhANavaH kecicchaktAH kuttyaadibhedne| sUkSmAstathaiva naH siddhAH pramANadhvanipudgalAH // 97 // ::
Page #597
--------------------------------------------------------------------------
________________ tatvAryacintAmaNiH mIti yA jhopaDI Adike vyavadhAna honepara bhI zabdakA zravaNa hotA hai ( hetuH ) ataH zrotra ( pakSa) yadi aprApyakArI ( sAdhya ) iSTa kiyA jA rahA hai, taba to nAsikA indriya mI tisa prakAra aprApyakArI iSTa kara liyA jAve / bhIti aura prAsAda paMktiyoMkA vyavadhAna hote huye bhI sar3I huyI nAliyoM, hIMga, lahasuna, pyAjake choMkakI gandha sUMgha lI jAtI hai| etAvatA kyA prANa bhI aprApyakArI ho jAyagI ! yadi tuma yoM kaho ki bhIti Adise vyavahita ho rahe gandhayukta sUkSmadravyako ghrANake sAtha prApta ho rahekI hI samvitti hotI hai, arthAt jo sUMghe jA cuke haiM, ve gandhadravyake cAro ora phaile huye sUkSma aMza hI haiN| kucha mIti, chappara unakA vyavadhAna nahIM kara sakate haiM / isa prakAra tumhAre kahanepara to hama syAdvAdiyoMke yahAM bhI karNa indriyake sAtha sambandhita ho rahe zabdakA hI zrAvaNapratyakSa duA kahA jAtA hai| prathama hI dUrapradezameM utpana hupe zabdakI paudgalika lahareM phailatI, phailatI, kAnake nikaTa A jAtI haiN| kabhI kabhI paugalika zadvoMke AnemeM eka, do minaTa bhI laga jAte haiM / hajAra hAtha dUrapara dho rahe dhobIke moMgarekA zaddha dasa saikiNDa pIche sunanemeM AtA hai| do kosa dUrapara cala rahI topakI, jalarahI bArudakA prakAza dIkha jAneke AdhI minaTa pIche topakA zabda sunAI paDatA hai / choTA moTA vyavadhAna zadvako bAdhA cauthAI sunAI A jAne detA hai / dUrapanA aura choTe choTe vyavadhAna hote huye bhI zadvakI lahareM bandUkakI golIkI gatike samAna kramase utpanna hotI jAtI haiM / jaise bandUkakI golI kucha dUra jAkara vegake manda ho jAnese gira paDatI hai / athavA madhyameM kisI kaThora padAryake sAtha TakarA jAnese Age - nahIM jA pAtI hai, vaisI hI zadaracanAko vyavasthA hai / ataH gandha aNuoMke samAna sUkSma zabapudgala bhI pramANoMse siddha ho rahe haiN| gandha aura zadbapara zaMkAsamAdhAna ekasA hai| jisa prakAra kitanI hI gaMdhaparamANuye bhIta Adiko chedane bhedanemeM samartha meM, usa hI prakAra hama syAdvAdiyoMke yahAM zabdasvarUpa sUkSmapudgala bhI pramANoMse siddha haiM / paugalika zabdoMkI gati bhI prasiddha hai| .. . ... . pudgalapariNAmaH zabdo bAyeMdriyaviSayatvAt gaMdhAdivadityAdi pramANasiddhAH zandapariNatapudgalAH ityagre samarthayiSyAmahe / te ca gaMdhapariNatapudrakavat kuvyAdikaM bhitvA svedriyaM prApnuvaMtaH paricchedyA iti na teSAmamAtAnAmiMdriyeNa grahaNaM / ___zabda ( pakSa ) pudgalakA pariNAma hai ( sAdhya ), bAhya indriyakA viSaya honese (hetu), gandha, rasa Adike samAna [ anvaya dRSTAMta ] ityAdika pramANoMse yaha bAta siddha ho jAtI hai ki pudgaladravya hI zavasvarUpa paryAyako dhAratI hai| tabhI to phonogrApha yaMtrakI cUDI yA tavemeM paudgalikazabda-sambandhita hokara nimitta milAnese prakaTa ho jAte haiM / vidyut zaktise prerai huye aura tArakA Azraya pAkara zadvapudgala dUrataka cale Ate haiN| tArake vinA bhI zaha dauDate haiM / tIva zabdoMse karNaindriyakA AghAta yA dhakkA laganA dekhA jAtA hai| kAnameM kucha aisA mahAn zada karanese
Page #598
--------------------------------------------------------------------------
________________ tAlArtha kotavAtika zrotrako bhArI coTa pahuMcatI hai| atyadhika tIvra zabdase garbhapAta, gRhakA phaTa jAnA, parvata zilApAta, bhI ho jAte haiM / ataH zabda paudgalika hai / AkAzakA amUrta guNa nahIM hai, yaha siddha ho cukA isa siddhAntako agrima pAMcaveM adhyAyameM aura bhI vistArake sAtha samarthana karA dekheMge / yahAM saMkSipta saMketase hI saMtoSa kara lenA cAhiye / tayA ve sUkSma zadvapurala padArtha to gandhakharUpa pariName pudgala dravyake samAna mIti, chappara, parakoTA, Adiko bheda kara apaneko pratyakSa karanevAlI karNa indiyako prApta ho rahe sante hI jAnane yogya haiM / isa kAraNa baprApta ho rahe pudgaloMkA zrotraindriyase prANa nahIM hotA hai| kAMca lage huye kivADoMmeMse vaktAkA mukha spaSTa dIkhatA hai / kintu zabda sunAI nahIM paDate haiM / isakA kAraNa zabdoMkA kAca bheda kara nahIM AnA yA svalpa AnA hai| bataH mImAMsaka aura naiyAyika vaizeSikoMkA zabdake viSayameM mantavya acchA nahIM hai| ... kathaM mRtAH skaMdhAH zrAvaNasvabhAvAH kuvyAdinA martiyatA na pratihanyate iti ceta tavApi vAyavIyA dhanayaH zabdAbhivyaMjakAH kayaM te na pratihanyate iti samAnaM cocha / . ....yahAM AkSepa hai ki rUpa, rasa, Adise sahita ho rahe mUrtapaudgalika zabda hI karNa indriyase sunane yogya svabhAvako dhArate huye bhalA kaise mUrtimAn bhIti Adi karake pratighAtako prApta nahIM hote haiM ! mUrtakA mUrtase pratighAta avazya honA caahiye| jaisA ki gajamastakakA parvatase pratighAta ho jAtA hai| isa prakAra mImAMsakoMkI orase kaTAkSa ho jAnepara to hama jaina mI kahate haiM ki tumhAre yahAM mI zaddhako abhivyakta karanevAlI mAnI gayI aura vAyukI banI huyIM ve murtadhvaniyAM hI bhalA kyoM nAhI mIti, chatta Adikarake pratighAtako prApta ho jAtI haiM ! batAo, jisase ki zabda sunAI na pdd'e| hamAre samAna tumhAre Upara bhI sakaTAkSa prazna basA hI khaDA rahatA hai| ... tatpatighAte taba zavasyAbhivyakterayogAdanabhivyaktasya ca zravaNAsaMbhavAdamatiyAtaH sasya duvyAdinA siddhastadaMtaritasya zravaNAnyayAnupapatteriti cet, sata eva zahAtmanA zudrAnAmapratighAtostu dRDhaparihArAt / dRSTo hi gaMdhAtmapurAnAmapratighAtastacchabdAnAM na virudhyte| ..yadi mImAMsaka isa copakA parihAra yoM kareM ki bhauti Adikase vAyunirmita una dhvaniyoMkA yadi pratighAta ho jAnA mAnA jAyagA to usa mittikarake vyavahita ho rahe pradeza prathamase vidyamAna ho rahe nitya, vyApaka zadbakI abhivyakti ho jAnekA yogya nahIM bana skegaa| aura aisA honese nahIM prakaTa huye zaGkakA karNa indrivadvArA sunanA asambhava paDa jAyagA / ataH usa vAyuracita panikA jhopaDI Adikarake pratighAta nahIM honA arthApattise siddha hai| kyoMki una koTa, bhIti Adise vyavahita ho rahe zadvakA sunA jAnA anyathA yAnI vyaMjaka vAbuoMkA apratighAta huye vinA nahIM bana sakegA / isa kAraNa vAyukharUpa dhvaniyoMkA bhItara AjAnA pratirodhake binA hama mAvalete haiM / isa prakAra mImAMsakake kahanepara to hama jaina bhI kahate haiM ki tisa hI
Page #599
--------------------------------------------------------------------------
________________ 'tatvArthacintAmaNiH kAraNa yAnI bhAMtike bhItara zadvakA sunA jAnA anyathA yAnI zaGkhakA apratighAta huye vinA asambhava hai / ataH zadvasvarUpa pudgaloMkA DerA, koTa Adike sAtha apratighAta ho jAo, aisA mAnane para hI usa codyakA dRDharUpase parihAra ho sakatA hai / anyathA nahIM / gandhavarUpa pudgaloMkA bhI choTI patalI mati Adi karake pratighAta nahIM hotA huA dekhA gayA hai| cAMdI soneke bhUSaNa yA tAMbe pItala ke bhAMDe athavA mUlyavAn rAjakIya patroM (sTAmpa, rajiSTrI, DigrI, ) ko bhIMti yA bhUmimeM gar3hakara rakhane meM vizeSa antara paDa jAtA hai / isameM vAyukA AnA jAnA yA kamatI AnA, nahIM AnA, hI kAraNa haiM / ataH gandhapudgaloMke samAna una zadvapudgaloMkA bhI calA AnA viruddha nahIM paDatA hai / vaisA hI pratyakSapramANase hotA dIkha rahA hai / 5.85 yadi punarasUrtasya sarvagatasya ca zaddhasya parikalpanAttayaMjakAnAmevApratighAtAcchravaNamityabhinivezaH tathA gaMdhasyAmUrtasya kastUrikAdidravyavizeSasaMyogajanitAvayavA vyaMjakAmUtadravyAMtareNApratihatAstathA ghANahetavaH iti kalpanAnuSajyamAnA kathaM nivAraNIyA ? yadi phira sImAMsaka isa prakArakA Agraha kareM ki hamAre yahAM zabda sarvavyApaka aura amUrta mAnA gayA hai / ataH zaGkha to vahAM bhItara pahilese hI hai / kintu vyaMjaka vAyuoMke nahIM hone se. abataka usakA sunanA nahIM hotA thA / una zabdoMke vyaMjaka vAyuoM hI apratighAta ( aroka ) ho jAnese aba zabdoM kA zravaNa ho jAtA hai| AcArya kahate haiM ki tisa prakAra siddhAnta kalpita karanepara to hamArI pIche pIche prasaMga prApta ho rahI yaha kalpanA bhI kaise nivArI jA sakegI ki amUrta gandhake bhI kastUrI, hIMgar3A Adi dravyavizeSoMke saMyogase utpanna huye avayava hI vyaMjaka haiM aura anya mUrttadravyoMse nahIM pratighAtako prApta ho rahe saMte tisa prakAra gandhake sUMghe jAnemeM nAsi kAke sahakArI kAraNa haiM / arthAt-zabda ke samAna gandhako bhI amUrta, vyApaka, mAna liyA jAyagA / arth samAna gandhavyaMjaka padArthoMkA hI jAnA AnA kalpita kiyA jA sakatA hai / koI rokane vAlA nahIM hai| mImAMsakoMke Upara jainoMkI orase yaha kaTAkSa huA / gaMdhasyaivaM pRthivIguNatvavirodha iti cet zabdasyApi pugaLatvavirodhastathA paraiH zabdasya dravyAMtaratvenAbhyupagamAdadoSa iti cettathA gaMdhopi dravyAMtaramabhyupagamyatAM pramANabaLAyAtasya parihartumazakteH / sparzAdInAmapyevaM dravyAMtaratvaprasaMga iti cet, tAnyapi dravyAMtarANi saMtu / mImAMsaka kahate haiM ki isa prakAra gandhako amUrtta, vyApaka, mAnanepara to gandhako pRthvIkA guNapanA kahane kA virodha hogA / arthAt- hamane aura naiyAyikoMne gandhako pRthvIkA guNa mAnA hai / ataH hama gandhako amUrtta yA vyApaka nahIM kaha sakate haiN| isa prakAra mImAMsakake kahane para to hama jaina kaheMge ki tisa prakAra zabdako bhI amUrtta vyApaka mAnanepara to pudgalapanekA virodha hogA / arthAta - zabdako paugalikapanA jaba hama jainoM ke yahAM siddha ho cukA hai to mImAMsaka zabdako amUrta aura vyApaka kaise mAna sakeMge ! isapara mImAMsaka yadi yoM kaheM ki tisa prakAra dUsare vidvAnoMne 74
Page #600
--------------------------------------------------------------------------
________________ 86 'tasvArtha lokavArtike yAnIM hama mImAMsakoMne zabdako bhinna dravyapanese svIkAra kara liyA hai| ataH vaizeSika karake nyArA siddhAnta mAna lenepara hamAre Upara koI doSa nahIM AtA hai / gandhako pRthvIkA guNa yA zabdako AkAzake guNa mAnanevAle vaizeSikoMke yahAM bhale hI koI doSa AtA hoya, hameM kyA ? tisa prakAra mImAMsaka ke kahane para to hama syAdvAdI kaha deMge ki yoM to gandha bhI eka bhinnadravya svIkAra kara liyA jAya koI doSa nahIM AtA hai| pramANakI sAmarthyase Agaye padArthakA parihAra kevala svecchApUrvaka niSedha karadenese hI nahIM kiyA jA sakatA hai| isapara mImAMsaka yadi yoM kaheM ki yoM to sparza, rasa AdikoMko bhI nyArA nyArA dravyapanA ho jAnekA prasaMga hogA / isa prakAra mImAMsakake kahane para to hama syAdvAdI kahate haiM kiM ve sparza Adika bhI nyAre nyAre dravya ho jAo, koI kSati nahIM hai / guNa aura dravyakA kathaMcit tAdAtmya hai / ataH dravyake svarUpa to guNoM meM bhI lAgU ho sakate haiM / pudgalake guNa bhI mUrta kahe jAte haiN| nirguNatvAtteSAmadravyatvamiti cet, tata eva zuddhasya dravyatvaM mAbhUt mahasvAdi guNAzrayatvAcchadve dravyatvamiti cettata eva gandhasparzAdInAM dravyatvamastu / teSUpacaritamahakhAdaya iti cet zadvepyupacaritAH saMtu / kutaH zabde tadupacAra iti cet gaMdhAdiSu kutaH ? svAzrayamahattvAditi cet tata eva zadvepi / mImAMsaka kahate haiM ki guNoMmeM punaH dUsare guNa nahIM rahate haiN| ataH guNarahitapanA honeke kAraNa una sparza, rasa Adi guNoMko dravyapanA nahIM ghaTita ho pAtA hai| isa prakAra kahanepara to hama jaina kahate haiM ki tisa hI kAraNase zadvako bhI dravyapanA mata hoo| zadva bhI to vaizeSikoMke yahAM rUpa, rasa Adike samAna guNa mAnA gayA hai| anya guNoMkA AdhAra nahIM honese vaha bhI dravya nahIM ho sakatA hai| yadi tuma zadvako mahatva, sthUlatva, Adi guNoMkA AzrayapanA ho jAnese zadva dravyapanA mAnoge taba to hama kaheMge ki tisa hI kAraNa gandha, sparza AdikoM ko bhI dravyapanA ho jaao| zadvake samAna gandha, uSNasparza Adi bhI kucha dUrataka sthUla hokara mahAn phaile ye pratIta hote haiN| jo guNavAn haiM ve dravya hone cAhiye / isapara mImAMsaka kahate haiM ki una gandha, uSNasparza AdikoM meM to upacArase prApta huye mahatva, sthUlatva Adi guNa kalpita kara liye haiM / vastutaH uSNadravya yA gandhadravya hI mahAn yA sthUla haiN| unakI sthUlatA, mahattA hI samavetatva yA ekArthasamavAya sambandhase guNameM Aropita kara lI jAtI hai| isa prakAra mImAMsakake kahanepara to hama jaina boleMge ki zaddhameM bhI mahattva Adika guNa vastutaH nahIM mAne jAveM, upacArase Aropita kara liye gaye mahatva Adika guNa zadvameM rheN| isapara mImAMsaka yadi yoM pUMche ki zadvameM kisa hetuse una mahatva AdikoMkA upacAra kiyA jAyagA ! btaao| arthAt -- puruSameM yaSTikA yA bAlakameM agnikA athavA vIrapuruSameM siMhakA upacAra to nimitoMse kiyA jAtA hai| usake upacAra karanekA nimitta makA kyA hai ! isa prakAra pUMchanapara to hama jaina bhI samAna yahAM zahameM mImAMsakoMse pUchate haiM
Page #601
--------------------------------------------------------------------------
________________ tatvArthacintAmaNiH ki gandha, sparza AdikoMmeM mahattva Adi guNoMke rahanekA upacAranimitta kyA hai ! batAo / isapara mImAMsaka yadi yoM uttara deMve ki apane AdhArabhUta dravyoMke mahattvase Adheya ho rahe gandha AdimeM bhI mahattva upacarita ho jAtA hai| isa prakAra kahanepara to hama syAdvAdI bhI uttara de deMvege ki sadameM bhI apane AdhAra pudgalake mahattvase mahattva upacarita kara liyA jAvegA / AdhArake dharma bhAdheyameM A jAte haiN| mukhyamahattvAderasaMbhavaH zraddhe kimavagataH / svayApi gaMdhAdau sa kimu nishcitH| gaMpAdayo na mukhyamahasvAyupetAH zazvadakhataMtratvAdabhAvavadityatonumAnAttadasaMbhavo nizcita iti cet, tata eva zavapi sa nizcIyatAM / mImAMsaka pUMchate haiM ki zabdameM upacarita mahattva mAnA jA rahA hai / so kyA mukhya mahattva, sthUlatva, ghoratva, tAratva AdikA asaMbhava zabdameM Apa jainoMne jAna liyA hai ! jisase ki Apa mahattva Adikako mukhyarUpase nahIM mAnakara upacArase mAna rahe haiM ! btaao| isa prakAra mImAMsakoMke kahanepara hama jaina bhI pUchate haiM ki tuma mImAMsakoMne bhI kyA gaMdha AdikoMmeM vaha mukhya mahattva bhAdikakA abhAva kyA nizcita kara liyA hai| jisase ki gandha, sparza, AdimeM upacarita mahattva mAdi guNa gaDhe jA rahe haiM / isapara mImAMsaka yadi yoM anumAna banAkara gandha AdimeM mukhya mahatvakA abhAva siddha kareM ki gandha Adika guNa ( pakSa ) mukhyarUpase mahattva, haskhatva, Adi guNoMse yukta nahIM haiM (sAdhya ), sarvadA svataMtra nahIM honese ( hetu ) jaise ki abhAva padArtha ( anvayadRSTAnta ), isa anumAnase parAdhIna ho rahe gandha AdikoMmeM una mukhya mahatva AdikoMkA asaMbhava nizcita kara liyA gayA hai / isa prakAra mImAMsakoMke kahanepara to hama jaina kaha deMge ki tisa hI kAraNa zabdameM bhI mukhyarUpase mahattva AdikoMkA vaha asambhava nirNIta kara liyA gayA samajho / zabda bhI sarvadA parataMtra honeke kAraNa abhAvake samAna hotA huA mukhya mahattva Adiko nahIM dhArasakatA hai| zabda anya dravyoMke Azrita rahatA hai| usa dravyake guNa ekArya samavAyase zadbameM bhI Aropita kara liye jAveM / usa mukhya mahatvake mAnanekI kyA AvazyakatA par3I hai ! mukhya mahatvakA prayojana upacarita mahattvase sadha jaayegaa| zare tadasiddherna tanizcayaH sarvadA vasya khataMtrasyopasamdheriti cet gandhAdAvapi tata eva tadasiddhaH / kutastu tamizyaH tasya sityAdidravyataMtratvena pratIterasvataMtratvasiddhiriti cet zavasyApi vaktRmeryAdidravyataMtrasyopalabdherakhataMtratvasiddharastu / - mImAMsaka kahate haiM ki sadA parataMtrapanA hetu to zadvameM nahIM rahatA hai| ataH pakSameM nahIM rahanevAle usa svarUpAsiddha hetuse mahattva Adi guNoMkA mukhyarUpase nahIM rahanA zabdameM nizcaya karane yogya nahIM hai| kyoMki sadA hI svataMtra hokara rahanevAle usa zakI. upalabdhi ho rahI hai| isa
Page #602
--------------------------------------------------------------------------
________________ tatvArtha zlokavArtike prakAra mImAMsakoM ke kahanepara to hama jaina bhI yaha kahe vinA nahIM mAneMge ki gandha, sparza AdimeM mI tisa hI kAraNa detukI asiddhi ho jAnese usa mukhyamahattvake asambhavakI siddhi nahIM ho sakegI / gandha Adi guNa bhI to svataMtra dIkha rahe haiM / punaH mImAMsaka bolate haiM ki tuma jainoMne una gandha AdikoMkI svataMtra upalabdhi honekA nizcaya malA kaise kara liyA ? batAo / ve gandha Adi to sadA pRthvI, vAyu, Adi dravyoMke adhIna ho rahepanase pratIta kiye jA rahe haiM / sthUla, mahatI, pRthvIkA gandha, sthUla, mahAn, jAnA jA rahA hai| phailI huyI agnikA uSNa sparza lambA, caur3A, jAnA jA rahA hai / isa kAraNa hama mImAMsakokA asvataMtrapanA hetu gandha, sparza Adi meM to siddha ho jAtA hai / isa prakAra mImAMsakoMke kahanepara ima bhI apanI Tevake anusAra kaha deMge ki vaktA, nagADA, mRdaMga, majIrA, Adi dravyoMke adhIna ho rahe zadvakI bhI upalabdhi ho rahI hai| ataH asvataMtrapana hetukI zadvameM siddhi ho jAo aura aisA ho jAnepara zadva meM mukhyarUpa se mahattvaguNa nahIM Thahara sakegA / gandha Adi ke samAna upacArase hI mahatva Adi raha sakeMge, so soca lenA / " siddherastu pATha honepara yoM artha kara liyA jAya ki asvatantrapanakI siddhi ho jAnese zadvameM mukhyarUpa se mahattva Adi nahIM Thahara sakeMge / 99 588 tasya tadabhivyaMjakadhvaninibaMdhanatvA saMtratvopalabdheriti cet tarhi kSityAdidravyasyApi gaMdhAdivyaMjakavAyu vizeSanibaMdhanatvAttu gaMdhAdestaMtratvopapattiH / zabdasya vakturanyatropalabdherna taMtratvaM sarvadeti cet gaMdhAderapi kastUrikAdidravyAdanyatropalaMbhAcatparataMtratvaM sarvadA mAbhUt / asiddha hetvAbhAsa hogayA / usa prathama se vidyamAna ho rahe zadvakI mAtra abhivyakti karanemeM kucha cAroM orase prakaTa karanevAlI dhvanirUpa vAyuko kAraNapanA honese usa zabdako vAyukI parAdhInatA dIkha rahI hai / ataH vastutaH zaGkha svataMtra hai / yadi isa prakAra mImAMsaka kaheMge taba to hama bhI kaha deMge kiM pRthvI, jala, agni Adi dravyoM ko bhI gandha, sparza, Adike vyaMjaka vAyuvizeSoMkA kAraNapana honese hI gandha Adiko una pRthvI AdikI parAdhInatA bana rahI hai| vaise to gandha sparza Adika sadA svataMtra haiM / tatra to mImAMsakoMkA asvatantratva hetu punarapi mImAMsaka kaheM jAte haiM ki vaktAke dezase anya dezoMmeM bhI vaktAke zabdoMkI upalabdhi ho rahI haiM / topake sthala se kosoM dUra bhI topakA zabda sunAI detA hai / vinA tArakA tAra, yA phono grApha meM bhI rahasya hai / ataH vaktA, bherI, topa Adike sadA adhIna zabda nahIM hai| isa prakAra mImAMsakoM ke kahane para to hama kahate haiM ki gandha, sparza, AdikA bhI kastUrI, agni, itra, Adi dravyoM ke deza se anya dezoMmeM upalabdha hotA hai / ataH gandha Adi bhI una kastUrI Adikake sadA parAdhIna nahIM mAne jAveM / aisI dazA honepara gandha AdimeM mukhya mahattva Adi guNoMkA abhAva sAdhake liye diyA gayA asvataMtrapanA hetu asiddha ho jAtA hai /
Page #603
--------------------------------------------------------------------------
________________ tattvArthacintAmaNiH tatonyatrApi sUkSmadravyAzritA gaMdhAdayaH pratIyaMte iti cet zabdopi tAlvAdibhyo'nyatra sUkSmapudgalAzrita eva zrRMyata iti kathamiva svataMtraH / tadAzrayadravyasya cakSuSopalabdhiH spAditi cet gaMdhAdyAzrayasya kiM na syAt ? mUkSmatvAditi cet tata eva zabdAzraya dravyasyApi na cakSuSopalabdhiriti sarva samaM pazyAmaH / tato yadi gaMdhAdInAM zazvadasvataMtratvAmahatvAyupetatvAbhAvAdAravyAto na dravyatvaM tadA zabdasyApi na tat / / phira bhI mImAMsaka yoM bole ki usa gaMdhavAle yA sparzavAn dravyake kSetrase anya sthAnoMmeM bhI phaile huye sUkSmadravyake Azrita hokara varta rahe hI gandha, sparza, Adika pratIta ho rahe haiN| tisa prakAra kahanepara to hama syAdvAdI kaheMge ki yoM to zabda bhI tAlu, kaNTha, mukha, Dhola, topa Adikase anya pradezoMmeM phaile huye sUkSmapudgaloMke Azrita ho rahe hI sune jA rahe haiM / yahI jaina siddhAnta bhI haiN| isa prakAra bhalA vaha zabda svataMtra kaisA kahA jA sakatA hai ? arthAt gandhake samAna zabda bhI choTe choTe pudgalaskandhoMke Azrita hokara rahatA huA hI dUrataka sunAI paDatA hai / anyathA nhiiN| isapara mImAMsaka yadi yoM kaTAkSa kareM ki usa zabdake Azraya ho rahe paudgalikadravyakI cakSuindriyake dvArA upalabdhi ho jAnI cAhiye / arthAt jaise pudgalanirmita ghaTa, pustaka, Adi padArtha cakSuse dIkhate haiM, usI prakAra paudgalikazadvAzraya bhI AMkhoMse dIkha jAnA cAhiye / isa prakAra mImAMsakoM ke dvArA codya uThAnepara to hama bhI unake Upara prazna uThA sakate haiM ki dUrataka phaila rahe gandha, rasa, Adike Azraya ho rahe pRthvI Adi padArthokI bhI cakSudvArA upalabdhi kyoM nahIM ho jAtI hai ! gandhavAle yA rasavAle padArthameM rUpa to avazya hai hI, phira khulI itrakI zIzIkI dUrataka phailI huyI sugandhakA Azraya pRthvIdravya bhalA cakSuse kyoM nahIM dIkha jAtA hai ! batAo / yadi Apa mImAMsaka isakA uttara yoM deveM ki gandhake Azrayadravya sUkSma haiN| ataH sthUladarzI jIvakI cakSuse unakI bapti nahIM ho pAtI hai / aisA kahanepara to hama bhI uttara kara dekheMge ki zabdake Azraya pudgaladravyakI bhI sUkSma honeke kAraNa cakSuke dvArA upalabdhi nahIM ho pAtI hai| isa prakAra zabda aura gandha AdimeM kiye gaye sabhI AkSepa aura samAdhAna hamAre tumhAre yahAM samAma haiM, aisA hama dekha rahe haiM / tisa kAraNa yadi gandha AdikoMke " sadA asvataMtrapanA" isa jJApaka hetukarake mahattva, isvatva Adise sahitapanekA abhAva sAdhA jAyagA aura isa kAraNa guNarahita ho jAnese una gandha AdikoMko dravyapanA nahIM bana sakegA, kintu guNapanA siddha hogA, taba to hama daigaMbara kaheMge ki zabdako bhI sadA asvataMtra nahIM honeke kAraNa mukhya mahattva Adise sahitapanA nahIM bana skegaa| ata eva vaha zabda bhI dravya nahIM ho skegaa| hamAre ApAdana kiye gaye gandha aura tumhAre zabdatattvameM koI antara nahIM dIkhatA hai / zabdake vAkyasphoTa, padaspoTa, varNasphoTake samAna gandhaguNake bhI kaI gandhasphoTa mAne jA sakate haiN| vastutaH vicAra karanepara gandhake samAna zabda mI paudgalika. tattva siddha hogaa| pratyakSasiddha ho rahe pudgalanirmita zabdameM adhika samvAda baDhAnA vyartha hai|
Page #604
--------------------------------------------------------------------------
________________ tatvArtha zlokavArtike nanu zabdasyAdravyatvepya sarvagatadravyAzrayatve kathaM sakRtsarvatropalaMbhaH 1 yathA gaMdhAdeH, samAnapariNAmabhRtAM pudgalAnAM svakAraNavazAt samaMtato visarpaNAt / 590 huye bhI Apa jaina samaya meM sarvatra kosoMtaka mImAMsaka prazna uThAte haiM ki zabdako svataMtradravyapanA nahIM mAnate vyApaka dravyake Azraya rahanevAlApana yadi mAnoge to batAo ki eka hI cAro ora zabdakA upalaMbha kaise hogA ? batAo / Dela yA ghaDA eka hI hotA huA eka bArameM sarvatra nahIM dIkha sakatA hai aura zabdako vyApaka, nitya, mAnanepara sabako eka bArameM usakA pratyakSa ho sakatA hai, jo ki dIkha rahA hai| isakA uttara hamArI orase yahI hai ki jaise gandha, sparza, AdikA adravya hote hue aura asarvagata dravyake Azrita hote hue mI kucha dUrataka saba ora upalambha ho jAtA hai / bAta yaha hai ki ekasA sugandhita yA uSNanAmake samAna pariNAmako dhAranevAle paMktibaddha pugaloMkA apane apane kAraNoMke vazase dazoM dizAoM meM saba orase phailanA ho jAtA hai| tIvra sugandha, durgandhavAle padArthoMke nikaTavartI koMkI vaisI hI sugandha, durgandharUpa pariNati dUrataka hotI jAtI hai / kucha pariNatiyAM to itanI sUkSma hai ki cakravartI, deva yA RddhidhArI puruSoMkI bhI indriyAM unako nahIM jAnapAtI haiN| yahI byavasthA zadva meM bhI lagA lenA / vaktA ke mukhase zadvake nikalate hI zadbapariNatiyogya pudgala skandhoMkA saba ora laharoMke sadRza zadbanAmaka pariNAma ho jAtA hai| jisa jIvako jitane dUrake zadvako sunane kI yogyatA prApta hai, vaha apane kSayopazama anusAra una zabdoMko suna letA hai / aura dUrataka phailI huyIM zeSa pariNatiyAM vyartha jAtI haiN| yoM anantapariNAma hamAre tumhAre kAma nahIM AnekI apekSA vyartha sArikhe dIkhate haiM / etAvatA una pariNatiyoMkA abhAva nahIM kahA jA sakatA hai / bhojyapadArthoMmeM madhyavartI aneka rasoMke tAratamyako liye huye sAMtara upajate rahate haiM / una AAge pIcheke rasoMkA svAda hamako nahIM AtA hai / na sahI, kintu unakI akSuNNasattAko koI anAhUta nahIM kara sakatA hai / moTe prAsameM jo jivhAko chU gayA svalpa patalA pattara hai, usakA to rasa cakhAjAtA hai| zeSa bahubhAga vinA AsvAdita huye yoM hI gaTaka liyA jAtA hai| kyA kareM / sundara lekhanI (nejekI kalama ) ke Upara bhAgameM sarvatra pAtA banAnekI kaThinazakti hai / kintu zatAMza bhAgako choDakara zeSa sarva kaThina bahubhAga vyartha jAte haiN| sarva bIjoMkI yA manuSyoMkI sabhI santAna utpAdaka - zaktiyAM saphala nahIM ho pAtI haiN| choTese zadvakI bhI pariNati hajAroM kosa dUrataka pudgaloMko yathAkramase tamataratA liye huye zadvamaya kara detI hai / kintu parimita dezameM barta rahA hI zabda sunAI paDatA hai / isameM antaraMga, bahiraMga kAraNa aneka upayogI ho rahe haiM / ho, nimitta miLA denepara dUrataka bhI sunAI paDa sakatA hai / 1 sAvahitAnAM visarpaNaM kathaM na teSAmiti cet yathA gaMdhadravyaskaMdhAnAM tathA pari
Page #605
--------------------------------------------------------------------------
________________ tatvArthacintAmaNiH NAmAt / tadevaM gaMdhAdikRtapratividhAnatayA durAdArekotkaraH zabde samasto nAvataratIti tadvatmAsasyeMdriyeNa grahaNaM nirArekamavatiSThate kyA prtiiterityaah| ___ yadi mImAMsaka yoM kaheM ki vRkSa, parvata, Adise vyavadhAnako prApta ho rahe una zabdoMkA phailanA kaise nahIM ho jAyagA ! athavA vRkSase TakarAkara jaise Dela vahIM gira paDatA hai, Age nahIM jA pAtA hai, usI prakAra vRkSa, bhIti Adise TakarAkara zabda bhI vahIM gira jAnA cAhiye, phailanA nahIM cAhiye / "kathaM nu syAt" pATha honepara yoM artha karaliyA jAya ki vRkSase vyavahita ho rahe una zabdoMkA phailajAnA bhalA kaise ho sakatA hai ? btaao| isa prakAra kahanepara to hamArA yahI samAdhAna hai ki gandhadravyake skandhoMkA bhI tisa prakAra TakarAkara vahIM gira jAnA yA nahIM phailanA athavA phailajAnA jaise nahIM hotA hai, usI prakAra paudgalika zabda skandhoMkA bhI tisa prakAra pariNAma ho jAnese visarpaNa ho jAtA hai| koI koI mandazabda vicAre mandagandhake samAna nahIM bhI phaila pAte haiN| nimittoMke anusAra naimittikabhAva banate hai / tisa kAraNa isa prakAra paudgalika zabdapara kiye gaye kaTAkSoMkA gandha Adike liye kiye gaye mImAMsakoMke pratividhAnarUpa karake uttara ho jAtA hai| arthAt-paudgalika gandha, sparza AdikA jo uttara Apa deMge vahI zabdake viSayameM hamArA uttara hogaa| kAnameM adhika dUdha yA retake ghusa jAnepara jaise kAna bhara jAtA hai, usI prakAra podgalika zadroMke praviSTa ho jAnepara karNa bharapUra ho jAyaMge, isa kaTAkSakA uttara bhI gandhadravyake anusAra kara lenA / sugandha, durgandhake paudgalika skandhoMkA praveza ho jAnepara nAsikA indriya jaise nahIM Thusa jAtI hai, vaise hI kAna indriya bhI zabdase nahIM bharapUra ho jAtI hai / pudgalake moTe, choTe, patale, gADhe, sthUla, sUkSma Adi jhaTiti parivartana ho jAte haiN| bAdarabAdara Adi chaH prakArake pudgala mithaH parAvartana kara jAte haiM / Delake samAna zabdoMse bhI kAnako coTa pahuMcanA usa nAsikAke dRSTAntase hI pratividhAna karane yogya hai / isa prakAra samasta zaMkAoMkA puMja zadvameM dUra hIse avatIrNa nahIM ho pAtA hai| gandhake uttarase sampUrNa zaMkAaiM dUra pheMka dI jAtI haiN| isa kAraNa usa gandhake samAna sambandhita huye hI zabdakA karNa indriyakarake grahaNa honA niHsaMzaya pratiSThita ho jAtA hai / kyoMki tisa prakAra hotA huA pratIta ho rahA hai / isI bAtako pranyakAra zrIvidyAnanda bAcArya agrima bArtikadvArA spaSTa kahate haiN| tabArekotkaraH sarvo gandhadravye samaM sthitH| samAdhizveti na vyAsenAsmAbhirabhidhIyate // 98 // tisa zabdameM uThAyI gayI sampUrNa zaMkAoMkI rAzi vaisIkI vaisI hI gandhadamyameM bAkara samAnarUpase upasthita ho jAtI hai aura usa gandhadravyakA samAdhAna jo kiyA jAyagA vahI samAdhAna paudgalika zabdadravyameM lAgU hogA / isa prakAra saMkSepase kahakara hamane vistArake sAtha isakA
Page #606
--------------------------------------------------------------------------
________________ 592 tasvArtha loka vArtike kathana nahIM kiyA hai / zaMkAsamAdhAnakA bhAra hamane mImAMsakake Upara hI ghara diyA hai / pudradravyakI paryAya zabda hai, yaha jagatprasiddha siddhAnta hai / prapaMcato vicAritametadanyatrAsmAbhiriti nehocyate / hamane usa tattvakA adhika vistAra ke sAtha anya granthoMmeM vicAra kara diyA hai| isa kAraNa aba yahAM nahIM vizeSa kathana kiyA jAtA hai| ataH zrotra indriya prApyakArI hai aura cakSu indriya manake samAna aprApyakArI hai / ataH cakSu aura manase vyaMjanAvagraha nahIM ho pAtA hai / 1 isa sUtra kA sArAMza | 1 1 " na cakSuranindriyAbhyAm " isa sUtra ke paribhASya prakaraNoMkI saMkSepase sUcI isa prakAra hai ki aspaSTa ataeva parokSajJAna vyaMjanAvagrahake prasaMgaprApta kAraNoMkA niSedha karaneke liye zrI umAsvAmI mahArAja ke mukhapadmase isa sUtrajalakA bahanA Avazyaka hai / anyathA abhISTa niyama nahIM ho sakatA thA / kaTu auSadhike arucipUrvaka zIghra makSaNa karate samaya pahile rasanAdvArA vyaMjanAvagraha hotA hai | pazcAt vizeSa upayoga lagAnepara auSadhike arthAvagraha, IhA Adi jJAna hote haiM / avyakta nahIM jAnakara padArthoMko vyakta hI jAnanevAle cakSu aura manase vyaMjanAvaha nahIM ho pAtA hai / prAptike samAna aprApti bhI aneka prakArakI haiM / aprApti meM nakA artha paryudAsa hai / viSayake sAtha cakSukI aprAptise mana indriyakI aprApti nyArI jAtikI hai / abhimukha ho rahe aprApta arthako cakSu jAnatI hai aura mana abhimukha, anabhimukha, prApta, aprApta arthIko bhI jAna letA hai / abhAva bhI bhAvakAraNoMke samAna kAryakI utpatti meM sahAyaka ho jAte haiM / bhitti AcchAdana, vastra AdikA abhAva cAkSuSapratyakSameM kAraNa hai| sarpa, siMha yA kUTaprabandhaka -rAjavarga AdikA abhAva nirAkula adhyayana, adhyApana, dhana upArjana, Adi kAryoMkA sahAyaka hai / kAryatvAvacchedakAvacchedena pratibandhakAbhAvako kAraNa mAnA gayA hai| jJAnakA pradhAna antaraMga kAraNa kSayopazama yA kSaya hai / isake Age vaizeSikoM ke mAne gaye vyaktirUpa yA zaktirUpa cakSuoMkA prAdhyApana khaNDita kiyA hai / pratyakSa, anumAna, AgamapramANoMse cakSuke prApyakAritvakI bAdhA AtI hai| prApta ho rahe aMjana, tila, Adiko cakSu nahIM jAna pAtI hai, isakA acchA vicAra calAyA hai | mana indriyaMkA aprApyakArila prasiddha hI hai / sphaTika Adiko nahIM toDakara sphaTikake bhItarakI vastuoMkA cAkSuSa pratyakSa ho jAtA hai| yadi cakSuoM kI kiraNeM atikaThora aura lohase bhI ae sphaTikako phoDakara bhItara ghusa jAtI haiM, to rUI yA malinajalase Dhake huye padArthako to baDI sulabhatA se jAna leNgii| yahAM vaizeSikoM dvArA mAnI gayI sphaTikakI utpAdavinAzaprakriyA para acchA AghAta kiyA gayA hai| naiyAyika, vaizeSikapramRti koI koI vidvAn vastusthitikA tiraskAra
Page #607
--------------------------------------------------------------------------
________________ tattvArthacintAmaNiH 593 1 1 AdikameM tejo kara yA pratyakSa prasiddhapadArthakI avajJA kara apanI pakSapuSTike liye aprAmANika padArthoMkI kalpanA kara baiThate haiM / vastuvyavasthA bhale hI naSTa bhraSTa ho jAya, unakA manamAnI Agraha sadhanA cAhiye / naiyAyikoMdvArA mAnI gayI sphaTikakI nAza, utpAdaprakriyApara parIkSaka vidvAnoMko haMsI AtI hai / kyoMki sphaTika baDI derataka vahakA vahI dekhi rahA hai / yahAMkA vicAra camatkArayukta hai / jaba ki bhAva, abhAva donoMse vastu gumphita ho rahI hai to antarAlasahita utpAda vinAza dIkhane cAhiye / kintu sphaTika, kAca, abhraka AdimeM aisA hotA nahIM hai / una avikaThoMke sadA avyavahita darzana sparzana hote rahate haiM / bAhyaindriyatva hetuke bAhya padase manakA vyavaccheda bhI kyoM kiyA jAtA hai ? mana bhI to duHkha Adiko saMyuktasamavAya Adi sambandhase prApta hokara hI jAnatA hai / atIta, anAgata dUravartI padArthoMke sAtha bhI kAlika, daizika paramparAsambandha bana rahe haiN| aisI dazAmeM vaizeSika ko indriyatva hetu hI denA cAhiye thaa| manuSya, strI Adike nayanoMkI kiraNeM dIkhatI bhI to nahIM haiM / adRzya mAnanepara to rAtrimeM sUryakiraNeM bhI tirobhUta hotI huyIM mAna lI jAMya, manuSya ke zirapara bhI sIMgoM kA sadbhAva gaDha liyA jAya / taijasatva hetu bhI cakSukI kiraNoMko siddha nahIM kara sakatA hai| aneka doSa Ate haiN| ataijasa hokara bhI sUrya yA candramAkI kiraNeM pratIta ho rahI haiM / dUsare taijasagUDha aMgArakI kiraNeM nahIM dIkha rahI haiM / cakSuke taijasatvako sAdhanevAle hetu bhI prazasta nahIM haiM / candra mANikya Adise vyabhicAra hotA hai| aMjana, ghRta bAdAma tela dravyakI sambhAvanA karanA anIti hai / candraH udyota to taijasa kathamapi nahIM hai mUlameM anuSNa (zItala) hai| usakI prabhA uSNa hai / manuSyakI AMkhoM meM uSNasparza nahIM dIkhatA hai, donoMkA anudbhUta honA kisI bhI tejodravyameM vaizeSikoMne nahIM mAnA hai / yoM thoDI, bahuta, uSNatA yA camaka sabhI jIvita zarIroMmeM pAyI jAtI hai| suvarNa bhI pArthiva hai / kyoMki vaha bhArI hai, pIlA hai / sparzana yA rasanA indriyake prApyakAritvako dekhakara cakSumeM bhI vahI siddhAnta karanA anucita hai / manuSyakA mukha to prApta kavala ( kaura) ko pakaDatA hai / kintu ajagara sAMpakA mukha dUrase kheMcakara makSyako pakaDa letA hai / manuSya bhI adhika pyAsa laganepara prayatna karake adhika pAnIko mukhadvArA zIghra khIMca letA hai / cakSukI choTI kiraNeM mAna bhI lI jAMya to bhI mahAn parvata, nadI Adiko prApta nahIM kara sakatI haiN| yahAM dhatUreke phUla samAna kiraNoMke phailane yA eka parvatako niraMza, avayavI, mAnalenekA nirAkaraNa kara zAkhA aura caMdramA ke yugapat jJAna ho jAnese cakSukA aprApyakAritva puSTa kiyA gayA hai| choTese dravyakI kiraNeM apane dravyadezameM hI raha sakatI haiN| bAhara nahIM phaila jAyaMgI / prakANDa vidvAnkI vidvattA usakI AtmA meM hI tthhregii| hAM, usake nimittase vidvattAkA prabhAva paDakara naimittika bhAva to anyadezIya padArthoM meM bhI upaja sakate haiM, jo ki anya padArthoMke hI upAdeya pariNAma kahe jAyeMge / anumAna aura AgamapramANase mI cakSukA aprApta artha prakAzatva sAdhA gayA hai / pratItike anusAra / sUryavimAna bhI aura bhAsvararUpa 1 75
Page #608
--------------------------------------------------------------------------
________________ 594 tattvArtha zlokavArtike vastukI vyavasthA karanI cAhiye / adRSTakI vicitratAse jJAnakI vicitratA hai / sampUrNa padArtha jagatmeM vidyamAna haiM, kintu puNya, pApakA ThATha sarvatra phaila rahA hai / prApti, aprApti, akiMcitkara haiM / seThakI aMTImeM bhale hI eka rupayA bhI nahIM hai aura rokaDiyAke pAsa lAkhoM rupaye haiN| etAvatA kyA paccIsa rupaye mAsikake mRtya rokaDiyAko mudrAsambandha ho jAnese hI lakSAdhipati kahA jA sakatA hai ? nahIM / isake Age bhautikatva, karaNatva Adi hetuoMse bhI vaizeSikoMkI abhISTasiddhi nahIM ho sakI hai / ayaskAMta cumbaka aprApta loheko dUrase khIMca letA hai / harDa, nalI, sUryakiraNeM Adi dRSTAntoMse aprApyakArIpana siddha nahIM hotA hai| maMtra taMtra aprApta hokara hI uccATana, vazIkaraNa Adi kAryoko karate haiM / udyotakara candramAmeM jADyavizeSa hai / kaviloka Da aura la meM kadAcit abheda mAna lete haiM / cakSu aura manase vyaMjanAvagraha nahIM hotA hai / cakSuke samAna zrotrako aprApyakArI kahanA asatya hai, anyathA ghANako bhI aprApyakAritva bana baiThegA / gandhadravyake sUkSma avayava nikalakara yA usake nimittase bahiHpradezoMmeM phaile huye pudgala skandhoMkA gandhila pariNAma ho jAnepara sambandhita huye padArthako hI nAsikA jAnatI hai / usI prakAra paudgalika zabdako prApta kara hI zrotra indriya sunatI hai / yahAM zabdako paudgalikatva siddha karanepara mImAMsaka aura vaizeSikoMne baDI uchala kUda macAkara zabdake paudgalikatvakA nirAsa karanemeM mArI muMhakI khAyI hai| kuTI Adikase pratighAta Adi kaTAkSoMkA gandha aNuoMkarake nirAkaraNa kara diyA jAtA hai| mImAMsakoMke yahAM mAne gaye zabdake vyApakapana aura amUrtapanakA pUrvaprakaraNoMmeM pratyAkhyAna kiyA jA cukA hai| mahattva, hUsatva, Adika dharma to gandha dravyake samAna zabdameM bhI samajha lenA / prAyaH sampUrNa padArtha apane nikaTavartI yA dUravatI yogya padArthopara apane naimittikamAva utpanna karA dete haiM / zabdakI utpAda prakriyA bhI vaisI hI samajhanA cAhiye / zadbapariNatiyogya pudgalavargaNAaiM lokameM marI huyIM haiM / jahAM nahIM hogI vahAM nagADA bajAnepara bhI zabda nahIM bnegaa| vaktAke kaNTha, tAlu, AdimeM ucita vyApAra kara denese akAra, ikAra, Adi varNa bana jAte haiM / athavA mRdaMgapara hAthakA amighAta (saMyogavizeSa) karanese vahAM dezameM anakSarAtmaka zabda utpanna ho jAtA hai| ve zabda kucha kSaNoMtaka Thaharakara naSTa ho jAte haiM / sarovarake bIcameM DAla diyA gayA Dela jaise cAro ora gola lahareM jalameM banAtA hai, vaise hI vaktA, mRdaMga, AdikA zabda bhI dasoM ora akhaNDa avayavIrUpa lambe cauDe paudgalika zabdako racatA hai / yadi dasoM dizAoMmeM daza zadvoMko banAtA hotA to hameM pahilese hI dasa zabda sunAI paDate, kintu aisA nahIM hai| eka akhaNDa avayavI zadvapudgalake kisI bhI bhAgakA karNa indriyase sambandha ho jAnepara pUre zadvako hama suna lete haiM, jaise ki ghaDA yA parvatake eka urale bhAgako dekha lenepara akhaNDa avayavI ghaTa yA parvatakA eka cAkSuSapratyakSa ho jAtA hai| yaha zadvoMkI naimittikadhArA bahuta dUrataka phailI huyIM zaddha vargaNAoMko tamataramAvase zabdamaya banAtI jAtI hai| apanI naimitika-kAraNarUpa yogyatAke anusAra zavadhArAkA bananA Age
Page #609
--------------------------------------------------------------------------
________________ tattvArthacintAmaNiH 595 3mmmmmmmmmmmmmmmmmmunirman calakara ruka jAtA hai / kabhI kamI to pahile utpanna dezake mUlazara naSTa ho jAte haiM / aura dUra dezoMke naimittika zabda sunAI paDate rahate haiN| naimittika bhAva aneka prakArake hote haiN| kaccI iMTameM agnike nimittase utpanna hogayI raktimA punaH amike pRthak ho jAnepara bhI saikaDoM varSataka ThaharatI hai| hAM, japAkusumake sanidhAnase huyI sphaTikameM lAlI to nimittake dUra kara denepara zIghra hI naSTa ho jAtI hai, tathA mandakaSAyI madrajIvake sadguru mahArAjakA upadeza kucha adhika kAlataka ThaharatA hai / koI koI naimittikabhAva nimittake haTa jAnepara zIghra yA derameM naSTa hote haiN| apane apane aneka svabhAvoMke anusAra padArthokI vicitra pariNatiyAM haiN| dIpaka yA sUryaprakAzake samAna zabda bhI nimittake pRthakbhUta kara denepara adhikakAlataka nahIM Thahara pAtA hai| hAM, kucha samayoMtaka Thahara jAtA hai| sUryake chipa jAnepara yA dIpakake bujha jAnepara bhI unakA prakAza kucha kSaNoM pIche naSTa hotA hai / vastutaH vicArA jAya to prakAzakA nimittakAraNa hI dIpa hai| upAdAna kAraNa to saba ora bharI huI prakAzane yogya pudgalavargaNAyeM haiM / ve nimittake naSTa ho jAnepara bhI upAdAnakI taisI pariNati ho jAnese kucha derataka prakAzita raha sakatI haiN| vaktAke mukhadezase utpanna huA, vahI zabda zrotAke kAnataka Ave yaha nivama nahIM / yahAM bhI madhyavartI zabdapariNatiyogya vargaNAyeM hI zabdoMkI upAdAna kAraNa haiN| yadi lambA cauDA eka avayavI zabda pudgala bana gayA hai taba to usI zabdakA saikaDoM manuSyoMko zravaNa ho sakatA hai| kintu yadi choTe choTe aneka zaddha hue haiM to zrotAko sadRza zabdoMkA zravaNa hogA / yahI dazA anakSara zadvoMkI utpattimeM lagA lenA / vIna, haramoniyamake pAtoM se hokara nikalI huyI dhvanivAyu hI niSAda, RSama, gAMdhAra, SaDaja, paJcama, dhaivata, madhyama, svaroMrUpa pariNamajAtI hai / pratidhvaniyoMmeM paudgalika zabdoMkA AghAta hokara vaisI hI parAvartita pariNatiyAM karanA bhI abhISTa hai / " devadatta gAmAnaya " isa vAkyake pUrva pUrva varNakA nAza hokara saMskAra yukta ho rahe uttarottara varNo ke zrAvaNapratyakSoMse antameM pUrNa zAbodha ho jAtA hai / jJAna bhI eka vilakSaNa prakArakA avayavI hai / isakA prakaraNa lambA hai| phira kisI avasara para granthakAradvArA svayaM vakhAna kiyA jaaygaa| gandhake sUkSmadravyoMkA samAdhAna paudgalikazadvoMpara nyAyavihita hai| podgalika zabdakA AMkhoMse dIkha jAnA, vRkSase TakarAnA, kAna bharajAnA, eka zrotAke kAnameM ghusa jAnepara dUsare zrotAoMko sunAI nahIM paDanA, Adi ulAhanoMkA uttara vahI gandha paramANuoMvAlA hai| chidra nahIM karate huye bhI bhIti se sUkSmasvamAva honeke kAraNa zabda bAhara nikala Ate haiM, jaise ki miTTIke ghaDemeMse pAnI nikalakara bAhara ghaDA gIlA ho jAtA hai| kAMcameMse ghAma nikala AtI hai| isa prakaraNako vistArake sAtha likhA gayA hai| sUkSmapudgaloMke adhIna hotA huA zabda sunA jA rahA hai / mImAMsakoMkA zabdako amUrta aura sarvagata kahanA pramANoMse bAdhita hai| ataH niHsaMzaya hokara zabdako paudgalika sAdhate huye AcAryane zrotrakA prApyakAritva puSTa kiyA hai / tathA
Page #610
--------------------------------------------------------------------------
________________ tattvAryazlokavArtike aprApyakArI cakSu aura manase vyaMjanAvagraha nahIM honekA upasaMhAra karadiyA gayA hai| yahAMtaka matijJAnake bhedaprabhedoMkA varNana yuktiyoMse sAdhA hai / mahAn AcArya zrI vidyAnanda svAmIkI agAdha vidvattA arcanIya hai / lokaprasiddha vijJAna dvArA Agamagamya padArthokA hastAmalakavat vistRta jJAna karA diyA hai / yaha usIkA AzIrvAdajanya phala hai| jJAnaM hyanAtmacidacitsahakAryadhInAnAyattavRttamapakarSamiyAtprakarSa / cApApya vijjanakapaudgalike'kSicitte na vyaJjanA sphuradavagrahakAraNe staH // 1 // yahAMtaka do parokSa jJAnoMmeMse matijJAnakA varNana kara dUsare kramaprApta zrutajJAnakA nirUpaNa karaneke liye zrIumAsvAmI mahArAja agrimasUtrako svakIya upakSI AtmAse utArakara jJAnasudhApipAsu bhavyajIvoMke hRdayamandirameM virAjamAna karate haiN| . zrutaM matipUrva yanekadvAdazabhedam // 20 // zrutajJAnAvaraNakarmake kSayopazamase utpanna huA arthase arthAntarakA jJAna zrutajJAna hai / yaha zrutajJAnakA lakSaNa pAribhASika zrutazabdase hI nikala paDatA hai / vaha zrutajJAna matipUrvaka hotA hai, arthAt-zrutajJAnakA nimittakAraNa matijJAna hai / zrutajJAnake mUlameM do bheda haiM / eka aMgabAhya dUsarA aMgapraviSTa bheda hai / sarvajJake sAkSAt ziSya gaNadhara yA praziSya anya AcAryodvArA alpajJa jIvoMke anugrahArtha smRta rakhA gayA svalpavacana-vinyAsa to aMgabAhya hai| aura buddhayatizaya Rddhise yukta ho rahe gaNadhara mahArAja dvArA pIche pIche sarvajJokta smRta kI gayI mahatI prantharacanA aMgapraviSTa hai / tinameM kAlika, utkAlika, Adi bhedoMkarake aMgabAhya aneka prakArakA hai / aMgapraviSTa to AcAra, sUtrakRta, sthAna, samavAya, vyAkhyAprajJapti, jJAtRdharmakathA, upAsakAdhyayana, antakRddaza, anuttaropapAdikadaza, praznavyAkaraNa, vipAkasUtra, dRSTivAda, ina bhedoMse bAraha prakArakA hai| athavA saulai sau cautIsa karoDa tirAsI lAkha sAta hajAra ATha sau aThAsI 16348307888 apunarukta akSaroMkA sampUrNa zrutake eka kama ekahi pramANa akSaroMmeM bhAga denese eka sau bAraha karoDa tigasI lAkha aThAvana hajAra pAMca 1128358005 bana gaye pada to aMgapraviSTake haiM / aura zeSa baca rahe ATha karoDa eka lAkha ATha hajAra eka sau picattara akSaroMkA aMgabAhya hai| kimarthamidamupadiSTaM matijJAnaprarUpaNAnaMtaramityAha / matijJAnakA baDhiyA nirUpaNa karaneke avyavahita uttara hI isa sUtrakA zrI umAsvAmI mahArAjane kisa prayojanake liye upadeza kiyA hai / isa prakAra samIcIna jijJAsA honepara zrI vidyAnanda AcArya mahArAja samAdhAna kahate haiM ki-- .
Page #611
--------------------------------------------------------------------------
________________ tattvArthacintAmaNiH kiM nimittaM zrutajJAnaM kiM bhedaM kiM prabhedakam / parokSamiti nirNetuM zrutamityAdi sUtritam // 1 // usa parokSa zrutajJAnakA nimitta kAraNa kyA hai ? aura usa zrutajJAnake bheda kauna aura kitane ? tathA parokSa zrutajJAnake bhedoMke bhI uttarabheda kitane aura kauna kauna haiM ? isa prakArakI jijJAsAoMkA nirNaya karane ke liye " zrutaM matipUrvaM yanekadvAdazabhedam " yaha sUtra zrI umAsvAmIdvArA nirUpaNa kiyA gayA hai / 597 kiM nimittaM zrutajJAnaM nityazaddhanimittamanyanimittaM ceti zaMkAmapanudati matipUrvakamiti vacanAt / kiM bhedaM tat ? SaDbhedaM dvibhedamityabhedaM veti saMzayaM sahasraprabhedaM dvAdazaprabhedamanekabhedaM veti cArekAmapAkaroti yanekadvAdazabhedamiti vacanAt / kisa padArthako nimitta kAraNa mAnakara zrutajJAna utpanna hotA hai ? isa prakAra prazna honepara koI mImAMsaka vidvAn yadi isakA yoM uttara kareM ki apauruSeya vedake nityazabdoMko nimitta pAkara alpajJa jIvake AgamajJAna hotA hai aura kisI vidvAnke yahAM yaha uttara sambhAvanIya hoya ki anya puNyavizeSa yA bhAvanAjJAna athavA AzIrvAda, Izvara Adiko nimittakAraNa mAnakara zAstrajJAna ho jAtA hai / isa prakArakI zaMkAkA " matipUrva " isa vacanase nirAkaraNa ho jAtA hai / arthAtmatijJAnasvarUpa nimittase zrutajJAna upajatA hai / nityazase yA puNyakarma Adise naimittika zruta nahIM banatA hai / sUtrake uttarArddhakA phala yaha hai ki usa zrutajJAnake kitane bheda haiM ? isa prazna ke uttara meM katipaya vidvAn ya saMzaya meM paDe huye haiM ki zrutajJAnake chaha bheda haiN| Rgveda, sAmaveda, yajurveda, atharvaveda, dhanurveda, Ayurveda, haiM / yA zikSA, vyAkaraNa, kalpa, nirukta, chanda, jyotiSa ye vedake chaha aMga haiN| tIna veda aura tIna upaveda hokara bhI chaha bheda ho jAte haiM tathA zrutajJAnake brAhmaNa bhAga aura maMtrabhAga ye do bheda haiM athavA advaitavAdiyoM ke anusAra vedakA koI bheda nahIM hai / eka hI prakArakA brahmapratipAdaka veda hai / aupAdhika meda mUlapadArthako bhinna prakArakA nahIM kara sakate haiN| isa prakAra ke saMzayakA " dyanekadvAdazabhedam " ke dvi isa vacanase nivAraNa ho jAtA hai / arthAt - vaha zrutajJAna mUlameM do bhedavAlA hai| usake chaha Adi bheda nahIM haiM / tathA tIsarI bAta yaha hai ki koI koI mImAMsaka vedoMkI sahasrazAkhAyeM mAnakara vedake uttara prabheda hajAra mAnate haiM / " sahasrazAkho vedaH " / anya koI vyAkaraNa, nyAya, sAhitya, siddhAnta, itihAsa, jyotiSa, maMtra, Adi prabhedoMse Agamake bAraha uttarabheda mAnate haiM / kinhIM vidvAnoMne anya bhI aneka uttara bheda svIkAra kiye haiM / koI aise bhI haiM, jo uttarabhedoMko mAnate hI nahIM haiN| isa prakArakI zaMkAkA nirAsa to " yanekadvAdazabhedam " isa sUtrArddhake " anekadvAdazabhedam " vacanase ho jAtA hai| arthAt zrutajJAnake do medoMke uttarabheda aneka aura bAraha haiM, nyUna adhika nahIM haiM / /
Page #612
--------------------------------------------------------------------------
________________ 598 tattvAryazlokavArtike tatra kimidaM zrutamityAha / usa sUtrake uddezyadalameM paDA huA yaha zruta kyA padArtha hai ! isa prakAra jijJAsA honepara zrI vidyAnanda AcArya uttara kahate haiM / zrute'nekArthatAsiddhe jJAnamityanuvartanAt / zravaNaM hi zrutajJAnaM na punaH zabdamAtrakam // 2 // zruta zabdake aneka artha hai / zAstra, niIta artha, sunA gayA zabda, Adi katipaya artha sahitapanA siddha hote huye bhI " matizrutAvadhimanaHparyayakevalAni jJAnam " isa sUtrase jJAnam zadvakI anuvRtti calI Aneke kAraNa bhAvarUpa zravaNadvArA nirvacana kiyA gayA zrutakA artha zrutajJAna hai / kintu phira kAnoMse sunA gayA kevala zabda hI zruta nahIM hai / arthAt - " zravaNaM zrutaM " isa prakAra bhAvameM kta pratyaya kara vyutpanna karA diyA gayA zrutapada to jJAnamkI anuvRtti honese rUDhike adhIna hotA huA kisI vizeSajJAnako kaha rahA hai| hAM, vAcyoMke pratipAdaka zabda bhI zrutapadase pakaDe jAte haiM / kintu kevala zadboMmeM hI zrutapadako paripUrNa nahIM kara denA cAhiye / kayamevaM zadvAtmakaM zrutamiha prasiddha siddhAntavidAmityAha / koI pUchatA hai ki vizeSajJAnako yadi zruta kahA jAtA hai to isa prakAra syAdvAda siddhAntako jAnanevAle vidvAnoMke yahAM isa prakaraNameM zabda Atmaka zruta bhalA kaise pakaDA jA sakatA hai ! jo ki syAdvAdiyoMke yahAM zadvamaya dvAdazAGga-zruta prasiddha hai / zrutapadase jJAnako pakaDanepara to zada chUTa jAte haiM / aura zabdako grahaNa karanepara jJAna chUTa jAtA hai| donoMkA grahaNa karanA to zadvazaktise kaSTasAdhya hai / isa prakAra prazna honepara AcArya mahArAja uttara kahate haiM ki tacopacArato grAhyaM zrutazaprayogataH / zadvabhedaprabhedoktaH svayaM tatkAraNatvataH // 3 // sUtrakAra guruvaryane svayaM gambhIra zrutazabdakA prayoga kiyA hai / isase siddha hai ki mukhyarUpase zrutakA artha zrutajhana hai / aura upacArase vaha zabda Atmaka zruta bhI zrutazabda karake grahaNa karane yogya hai| tabhI to zoMke honevAle do bheda aura aneka yA bAraha prabheda bhagavAn sUtrakArane svayaM kaha diye haiM / yadi jJAnakA hI prahaNa iSTa hotA to zabake honevAle bheda prabhedoMkA vacana nahIM kiyA gayA hotA / ataH upacArase zabda Atmaka zruta bhI avazya grAhya hai / nimitta aura prayojanake vinA upacAra nahIM pravartattA hai / ataH yahAM usa zrutabAnake kAraNa ho rahe zabdako hI zruta kaha
Page #613
--------------------------------------------------------------------------
________________ tattvArthacintAmaNiH diyA hai, jaise prANake kAraNa abako prANa kaha diyA jAtA hai / guruke zavoMse ziSyako zrutajJAna utpanna hotA hai / isa kAraNa yaha kAraNameM kAryakA upacAra hai| kAryabhUta zrutajJAnake zrutatvadharmakA kAraNabhUta zadbameM Aropa kara diyA gayA hai / athavA kAraNabhUta ho rahe zrutajJAnake kArya hote huye zabdako bhI zruta kaha diyA jAtA hai / vaktAke AtmIya zrutajJAnase vaktA svayaM kaNTha, tAlu, Adi dvArA vAcaka zadvoMko banAtA hai / ataH zrutajJAnake kArya zabda huye, yaha kAryameM kAraNakA upacAra hai| jaise ki dhanako hI puNya kaha diyA jAtA hai / athavA " AtmA vai jAyate putraH " yaha vyavahAra ho rahA hai / bhAvArtha-vaktAke zrutajJAnakA kArya aura zrotAke zrutajJAnakA kAraNa honese zabda bhI zruta kahe jA sakate haiM / " tat zrutajJAnaM kAraNaM yasya " athavA " tasya zrutajJAnasya kAraNaM " isa prakAra bahuvrIhi yA tatpuruSa samAsadvArA " tatkAraNaM " kI vyutpatti kara denese uka abhiprAya dhvanita ho jAte haiN| tacca zabdamAnaM zrutamiha jJeyamupacArAt ghanekadvAdazabhedamityanena zabdasaMdarbhasya bhedaprabhedayorvacanAt svayaM sUtrakAreNa zrutazabdaprayogAcca / sa hi zrUyatesmeti zrutaM pravacanamityasyeSTArthasya saMgrahArthaH zreyo / nAnyathA spaSTajJAnAbhidhAyinaH zabdasya prayogArhatvAt / __yahAM vaha zruta to zabdamAtra hai, yaha upacArase samajhanA cAhiye / kyoMki usa zrutake do bheda haiN| tathA aneka aura bAraha prabheda haiM / isa kathanakarake sUtrakArane zadvasambandhI racanA vizeSake hI sambhavanevAle bhedaprabhedoMkA kathana kiyA hai / tathA dUsarI bAta yaha hai ki sUtragrantha banAnevAle zrI umAsvAmI mahArAjane svayaM zrutazadvakA prayoga kiyA hai / arthAt-eka to bAta yaha hai ki aMgabAhya, aMgapraviSTa yA aneka, bAraha, ye meda prabheda to zabdake hI ho sakate haiN| zrutabAnameM to zadvadvArA hote huye ye bhedabheda bhale hI mAne gaye haiM, maulika nahIM / dUsarI bAta yaha bhI hai ki sUtrakArane zruta zadbakA prayoga kiyA hai, jo ki " zruzravaNe " dhAtuse karmameM ka pratyaya karanepara banA, baDI sulabhatAse zadazrutako kahaneke liye abhimukha baiThA huA hai| jo ( zabda ) karNa indriya dvArA sunA jA cukA hai, vaha zruta avazya hai / yo nirvacana kiyA gayA zadvamaya zrutapravacana ( zAstra ) hai / isa prakArake isa iSTa arthakA saMgraha karaneke liye vaha zruta zadvakA prayoga karanA zreSTha hai / jJAna aura zaddha donoMmeM pravartanevAle zrutapadakA prayoga karanA anya prakAroMse samucita nahIM ho sakatA hai / yoM yadi jJAna hI artha sUtrakArako bamISTa hotA to spaSTa rUpase jJAnako kahanevAle jJAna, pramANa, vedana, zrutajJAna, Adi padoMkA hI prayoga kara denA yogya thaa| bhAva aura karmameM niSThA pratyaya kara bAna aura zabda donoMko kahanevAle zrutakA prayoga karanA ucita nahIM thA, kintu prayoga kiyA hai| kore dvaividhya yA saMzayake janaka padoMke prayogadvArA kliSTa kalpanA karate baiThanA kisako abhISTa hai ! ataH arthApattise siddha ho jAtA hai ki mukhyarUpase zrutajJAna aura gauNarUpase zabda Atmaka zruta iSTa hai|
Page #614
--------------------------------------------------------------------------
________________ 600 tattvArtho vArtike kutaH punarupacAraH tatkAraNatvAt / zrutajJAnakAraNaM hi pravacanaM zrutamityupacaryate / mukhyasya zrutajJAnasya bhedapratipAdanaM kathamupapannaM tajjJAnasya bhedaprabhedarUpatvopapatteH dvibhedapravacanajanitaM hi jJAnaM dvibhedaM aMgabAhyapravacanajanitasya jJAnasyAMgabAhyatvAt aMgapraviSTavacanajanitasya cAMgapraviSTatvAt / 1 upacAra kaise kiyA 19 phira Apa AcArya mahArAja Apa yaha batAo ki zadvameM zrutapanekA gayA ? " gaMgAyAM ghoSaH " yahAM gaMgAkA nikaTavarttI honese gaMgApadakI gaMgAtIrameM lakSaNa ho jAtI hai / zUra, krUra, caMcala, manuSya meM vaise dharmokA sAdRzya honese siMha, bheDiyA yA agnikA upacAra sahAyatA Adi ke liye kara diyA jAtA hai / vaisA yahAM upacArakA nimitta aura phala kyA hai ? btaao| isapara AcArya mahArAja uttara kahate haiM ki zrutajJAnakA kAraNa vaha zadva hai / " tasya kAraNaM aisA honese zadvamaya zruta hai / kyoMki zrotAoM ke zrutajJAnakA kAraNa niyamase pravacana hai / ataH vaha zabda upacArase zrutapramANa kaha diyA jAtA hai / kAryake dharma kAraNa meM hone hI cAhiye / bahuvrIhi samAsa karake dUsarA artha bhI nikAla lenA / yadi koI yahAM yoM pUMche ki jaba do Adi bheda prabheda zadvamaya zrutake sambhavate haiM, to zrutajJAnake bhedaprabhedoMkA ukta rItyA pratipAdana karanA bhalA kaise yuktiyukta sadhegA ? batAo / isapara hamArA yahI uttara ki bhedaprabhedavAle una zabdoMse utpanna huye zrutajJAnake bhI una do AdikoMko bhedaprabheda-svarUpapanA bana jAtA hai / do bhedavAle zadvamaya pravacanase utpanna huA zrutajJAna ina aMgabAhya aura aMgapraviSTa bhedoMse do bhedavAlA hai / madhyamapadake akSaroMkA bhAga denepara zeSa baca rahe ATha karoDa eka lAkha ATha hajAra ekasau pacahattara ( 80108175 ) akSaroMkA svarUpa zadvamaya zrutapravacanase utpanna huA jJAna aMgabAhya hai / aura bAraha aMgoM meM praviSTa ho rahe kucha nyUna 18446744073709111615 itane apunarukta akSara athavA inase kitane hI ( saMkhyAte ) gune punaruktaakSaroM yA ekasau bAraha karoDa tirAsI lAkha aTThAvana hajAra pAMca ( 1128358005 ) madhyama padoMsvarUpa zadvazruta pravacanase utpanna huA jJAna to aMgapraviSTa hai / yoM do prakArake pravacanase do bhedavAlA zrutajJAna yukta bana jAtA hai| tathAnekadvAdazaprabhedavacanajanitaM jJAnamanekadvAdazaprabhedakaM kAlikotkAlikAdivacanajanitasyAnekaprabhedarUpatvAt, AcArAdivacanajanitasya ca dvAdazaprabhedatvAdidamupacaritaM ca zrutaM yadvAdazabhedamiva vakSyate / tathA aMgabAhya bhedake aneka prabheda aura aMgapraviSTa bhedake bAraha prabhedasvarUpa vacanase janma letA huA jJAna to aneka prabheda aura bAraha prabhedavAlA vyavahRta hotA hai / dekhiye / svAdhyAyakAla meM niyata kAlavAle vacana kAlika haiM / aura svAdhyAya kAlake liye aniyata kAlarUpa vacana utkAlika haiM / inake bheda sAmAyika, uttarAdhyayana Adika haiM / aise kAlika Adi baccanoMse utpanna huA aMga
Page #615
--------------------------------------------------------------------------
________________ tattvArthacintAmaNiH bAhya jJAna prabhedarUpa hai / aura aTThAraha hajAra, chattIsa hajAra, Adi madhyama padosvarUpa AcArAMga, sUtrakRtAMga Adi vacanoMse utpanna huA aMgapraviSTa jhAmako bAraha prabhedasahitapanA hai| isa kAraNa yaha zabdasvarUpa zruta upacarita pramANa hai / isa zabdazrutake dravya rUpase do bheda tathA aneka aura bAraha prabheda yahAM hI granthameM spaSTa kaha diye jaayeNge| ye saba bheda zabdasvarUpa dvAdazAMga vANI aura aMgabAhyavANIke haiM / itane saMkhyAta akSara yA padoM athavA saMyukta punarukta padoMse utpanna huA zrutajJAna ananta hai| vibhedamanekadvAdazabhedamiti pratyekaM bhedazabdasyAbhisaMbadhAt tathA caturbhedo vedaH SaDaMgaH sahasrazAkhaH ityAdi zrutAbhAsanivRttiramamANatvapratyakSatvAdinivRttizca kRtA bhavati kthmityaah| ____dvandva samAsake Adi yA antameM paDe huye padakA pratyekapadameM sambandha ho jAtA hai| ataH yahAM bhI " vyanekadvAdazabhedam " isa samAsita padake antameM paDe huye bhedazabdakA tInoMmeM samantAt sambandha ho jAnese do bheda, aneka bheda aura bAraha bheda aisA artha ho jAtA hai / aura taisA honepara atiprasaGgoMkI vyAvRtti kara dI jAtI hai / anyamatI vidvAn vedarUpa zrutake Rg, yajur, sAma, atharva, ye cAra meda mAnate haiM, athavA cAra vedoMke zikSA, vyAkaraNa, kalpa, nirukta, chandaH, jyotiSa, ye chaha aMga svarUpa prabheda mAnate haiM, yA vedoMkI hajAra zAkhAyeM svIkAra karate haiN| kUrmapurANameM vedoMkI zAkhAoMkA isa prakAra varNana hai| " ekaviMzatibhedena RgvedaM kRtavAn puraa| zAkhAnAM tu zatenAtha yajurvedamathAkarot / sAmavedaM sahasreNa zAkhAnAM ca vibhedtH| AyavoNamatho vedaM vibhedanavakena tu"| bhagavAn vyAsane Rgvedake prathama ikkIsa bheda kiye, pIche yajurvedake 100 sau bheda, sAmavedake hajAra 1000 bheda aura pIche atharvake nau 9 bheda kiye| isa kUrmapurANake lekhAnusAra vedoMkI saba zAkhA gyAraha sau tIsa 1130 haiN| koI koI 1131 yA 1137 bhI mAnate haiM / itara paNDita Atmatattva pratipAdaka Iza, kena, tittiri, Adi daza upaniSadoM yA anya upaniSadoMko bhI svIkAra karate haiM / ityAdi bheda prabhedavAle zruta AbhAsakI nivRtti ukta bheda prarUpaNase ho jAtI hai / " tatpramANe " sUtrase pramANapadakI anuvRtti cale Anese do, aneka, bAraha bhedavAle zrutake apramANapanekI nivRtti ho jAtI hai| aura " Aye parokSam " kaha denese zrutako pratyakSapramANapanekI nivRtti ho jAtI hai / zrutajJAnameM avagraha, IhA AdipanA bhI niSiddha ho jAtA hai| " matipUrva " aisA kaha denese avadhi Adi pratyakSapramANarUpa nimittoMse zrutakI utpatti honA pratiSiddha kara diyA gayA hai| tathA zrutajJAna kisI bhI jJAnako pUrvavartI nahIM mAnakara svataMtra tathA mati yA kevalajJAnake samAna upaja baiThatA hai, isa aniSTa prasaMgakI bhI " matipUrva" kaha denese nirAkRti kara dI gayI hai / kaise yA kisa prakAra kara dI gayI hai / isakI upapattiko khayaM granthakAra spaSTa kahate haiM, so sunalo / 16
Page #616
--------------------------------------------------------------------------
________________ tatvArtha lokavArtike samyagityadhikArAttu zrutAbhAsanivartanam / tasyAprAmANyavicchedaH pramANapadavRttiH // 4 // parokSAviSkRtestasya pratyakSatvanirAkriyA / nAvadhyAdinimittatvaM matipUrvamiti zruteH // 5 // 6-02 1 " tattvArthazraddhAnaM samyagdarzanaM " isa sUtra se samyak isa padakA adhikAra calA A hai 1 isa kAraNa se to veda, vyAsokta purANa Adika zAstrasadRza dIkha rahe zrutAbhAsoMkI nivRtti ho jAtI hai / aura " tatpramANe " sUtrase pramANapadakI anuvRtti ho jAneke kAraNa usa zrutake apramANapanekA viccheda kara diyA jAtA hai / Adike do jJAna parokSa haiM / isa prakAra pUrvameM hI zrutako parokSapanA prakaTa kara dene se usa zrutake pratyakSapanakA nirAkaraNa ho jAtA hai| isI prakAra " matipUrva " yoM kaNThokka sUtrakA zravaNa honese zrutameM avadhi, mana:paryaya Adi nimittoMse utpanna honApana nahIM sabha pAtA hai / ataH matipUrva, samyak, parokSaM, pramANaM zrutaM isa vAkyArthadvArA aniSTanivRtti hote huye zrutakA svarUpa nirUpaNa ho jAtA hai / 1 nanityatvaM dravyazrutasya bhAvazrutasya vA na nityanimittatvamiti sAmarthyAdavasIyate matipUrvatvavacanAdavadhyAdyAnimittatvavat / zadvasvarUpa dravyazrutako athavA labdhi upayogasvarUpa bhAvazrutako nityapanA to nahIM hai / tathA vyApaka, kUTastha nitya, zadvoMsvarUpa nimittase utpanna honA bhI zrutoMko prApta hotA nahIM hai 1 yaha bAta sUtrakI sAmarthya se hI arthApattidvArA nizcita kara lI jAtI hai| kyoMki sUtrakArakA zrutajJAnako matipUrvakapane kA vacana hai / jaise ki avadhi Adika nimittoMkA naimittikapanA zrutameM nahIM hai / arthAt - pravAharUpase dravyazruta yA bhAvazruta bhaleM hI nitya raheM, kintu vyaktirUpase zruta anitya hai / aura anitya matijJAnase upajatA hai / kevalajJAna se bhI puruSArthadvArA paramparayA zadvazruta utpanna ho jAtA hai / anitya zadvoMse bhAvazruta ho jAtA hai / avadhi Adi to zrutake nimitta nahIM haiM / 1 zrutanimittatvaM zrutasyaivaM bAdhyetati na zaMkanIyaM / kutaH 1 koI zaMkA karatA hai ki isa prakAra matijJAnako hI zrutakA nimitta mAna lenepara to phira jJAnake pIche usa zrutajJAnako nimitta mAnakara upajanevAle dravyazruta yA bhAvazrutakI utpatti meM REET AtI hai / lakSaNa avyApta huA jAtA hai / AcArya kahate haiM ki aisI to zaMkA nahIM karanA cAhiye / kAraNa ki ( kyoMki ) / 1
Page #617
--------------------------------------------------------------------------
________________ tasvArthacintAmaNiH 603 pUrvazadvaprayogasya vyavadhAnepi darzanAt / na sAkSAnmatipUrvasya zrutasyeSTasya bAdhanam // 6 // . liMgAdivacanazrotramatipattidarthagAt / zrutAcchUtamiti siddhaM liMgyAdiviSayaM vidAm // 7 // ___ kucha do eka padArthokA vyavadhAna ho jAnepara bhI pUrvazadvakA prayoga honA dekhA jAtA hai / jaise ki mathurAse pUrva paTanA hai, athavA dhAraNAke pUrvameM avagrahajJAna rahatA hai, kuzUlake pUrva zivaka hai, Adi / tabhI to avyavahita pUrvameM avyavahitapada sArthaka ho sakatA hai / isa kAraNa jisa zrutameM sAkSAtarUpase matijJAna nimitta ho rahA hai, athavA zrutajanya zrutajJAnameM paramparAse matijJAna nimitta kAraNa ho rahA hai, usa iSTa zrutake saMgraha yA utpattikI koI bAdhA prApta nahIM hai / " matipUrva " kahanese sAkSAt matipUrvaka aura paramparAmatipUrvaka donoMkA grahaNa ho jAtA hai| vidvAnoMke yahAM yaha bAta prasiddha hai ki dhUmakA cAkSuSa matijJAna hokara usa matijJAnake nimittase huA nyArI agnikA jJAna to sAkSAt matipUrvaka zrutajJAna hai / aura parArthAnumAna karate samaya kisI Apta puruSake dhUmazabdakA kAnoMse matijJAna kara usake vAcya artha dhUAMkA pahilA zrutajJAna avyavahita matijJAnapUrvaka uThAyA jAtA hai| pIche prathama zrutajJAnase upajA dUsarA agni, AdikA zrutajJAna to paramparA matijJAnapUrvaka utpanna huA kahA jAtA hai / liMga Adike vacanako pUrvameM zrotra matijJAnase jAnakara usake vAcya arthako viSayI hokara prApta ho rahe pahile zrutajJAnase sAdhya Adiko viSaya karanevAlA dUsarA zrutajJAna vidvAnoMke yahAM isa prakAra prasiddha ho rahA hai / usa dUsare zrutajJAnase anumeyapana dharmako jAnanevAlA tIsarA zrutajJAna bhI utpanna ho sakatA hai| hetumAlAse jahAM mUlasAdhyako sAdhA jAtA vahAM dasa, pandraha bhI zrutajJAna uttarottara hote jAte haiN| una sabake pahile honevAlA matijJAna unakA paramparayA nimittakAraNa ho rahA hai| tabhI to kAryake avyavahita pUrvakAlameM rahanevAlA samartha kAraNa pada nahIM dekara AcArya mahArAjane pUrvapada prayukta kiyA hai / sUtrakAra to vAdI prativAdI sabake antaryAmI haiN| nanvevaM kevalajJAnapUrvakaM bhagavadaItmabhASitaM dravyazrutaM virudhyata iti manyamAnaM pratyAha / punaH dUsarI zaMkA hai ki isa prakAra bhI kahanepara jainoMke yahAM bhagavAn arhantadevadvArA acche bhASaNa kiye gaye zabda Atmaka dravyazrutako kevalajJAnapUrvakapanA jo mAnA jA rahA hai, vaha viruddha paDa jAyagA / kyoMki Apa to zrutake pUrvameM matijJAna yA zrutajJAna hI svIkAra karate haiN| kintu devAdhideva bhagavAnke zabdamaya dravyazrutake pUrvameM to kevalajJAna hai / vyavahita yA avyavahitarUpase matijJAna vahAM pUrvavartI nahIM hai / ataH phira avyApti huyI / isa prakAra mAna rahe zaMkAkArake prati bhAcArya mahArAja spaSTa samAdhAna kahate haiN|
Page #618
--------------------------------------------------------------------------
________________ 604 tatvArtha lokavArtike na ca kevalapUrvatvAtsarvajJavacanAtmanaH / zrutasya matipUrvatvaniyamotra virudhyate // 8 // jJAnAtmanastathAbhAvaprokte gaNabhRtAmapi / matiprakarSapUrvatvAdarhatproktArthasaMvidaH // 9 // 1 sarva pratipAdita vacanasvarUpa zrutako kevalajJAnapUrvaka ho jAnese isa prakaraNameM zrutako matipUrvakapa ke niyamakA koI virodha nahIM paDatA hai / kyoMki jJAna Atmaka zrutakA zrI umAsvAmI mahArAjane tisa prakAra matijJAnapUrvakapanA acche DhaMgase kahA hai / aisA honepara sabhI zrutajJAnoM ko sAkSAt yA paramparAse matipUrvakapanA sadha jAtA hai / zrIarhata bhagavAnakA dravyazruta to bhale hI kevalajJAnapUrvaka rahe, koI kSati nahIM hai / kevalI mahArAjake bhAvazrutajJAna ho jAnekA to asambhava hai / zeSa sarvajIvoM ke matijJAnapUrvaka hI zrutajJAna hotA hai / cAra jJAnako dhAranevAle gaNadhara mahArAjoMke bhI atabhASita arthakI zrutajJAnarUpa samvittiko prakarSamatijJAnapUrvakapanA hai 1 arthAt - zrI aItake sarvAgasamudbhava ardhamAgadhI bhASAkA karNa indriyoMse baDhiyA matijJAna kara dI pIche vAcya aura gamyamAna asaMkhya prameyoMkA zrutajJAna gaNadharadeva karate haiM / gaNadharadevake yadyapi prathamase hI zrutajJAna ho cukA hai| phira bhI arhatadevane kevalajJAnadvArA jina sUkSmaparyAyoMkA pratyakSa kara liyA hai, una prajJApanIya, anamilApya, sUkSmaparyAyoMkA zrItIrthakara mahArAjakI divyadhvanike nimitta gaNadhara kI AtmAmeM vizeSajJAna ho jAtA hai / tabhI to asaMyamI caturtha guNasthAnavartI saudharma indra, laukAntikadeva, sarvArthasiddhi ke devoMke zrutajJAna aura saMyamI muni mahArAjake pUrNa zrutajJAna tathA gaNadharoM zrutajJAna evaM kSapakazreNIke zrutajJAnoMmeM avibhAgapravicchedoM kA tAratamya hai / kevalajJAna ke avibhAgapraticcheda jaise utkRSTa anantAnanta saMkhyAvAle niyata haiM, usa prakAra pUrNa zrutajJAnake avibhAgapraticcheda eka saMkhyA meM niyata nahIM haiN| nyUna, adhika, bhI haiN| hAM, moTe rUpase ina sabako pUrNazrutajJAnI kaha diyA jAtA hai| jaise zAstrIya parIkSAke tetIsa se prArambha kara sau labdhAGka taka prApta karanevAle sabhI chAtroMko ekasA " zAstrI " kaha dete haiM / abhiprAya yaha hai ki bhagavAnke zadvoMko karNa indriyase acchA sunakara zrAvaNamatijJAnapUrvaka zrutajJAna gaNadharoMke bhI hotA hai / gaNadharoMke liye koI nyArA ( spezala ) mArga nahIM hai / I 1 zrutajJAnaM hi matipUrvaM sAkSAtpAraMparyeNa veti niyamyate na punaH zadvamAtraM yatastasya kevala pUrvatvena virodhaH syAt / na ca gaNadharadevAdInAM zrutajJAnaM kevalapUrvakaM tannimittazaddhaviSayamatijJAnAtizayapUrvakatvAttasyeti niravadyaM /
Page #619
--------------------------------------------------------------------------
________________ tatvArthacintAmaNiH 605 jJAnasvarUpa zruta hI sAkSAt athavA paramparAkarake pUrvavartI ho rahe matijJAnase utpanna hotA hai, aisA niyama kiyA jA rahA hai / kintu phira sampUrNa zabda Atmaka zruta bhI matipUrvaka hai, yaha niyama nahIM kiyA jA rahA hai, jisase ki una sarvajJa vacanoMko kevalajJAnapUrvakapanA honeke kAraNa virodha doSa A jAya / arthAt -- dravyazrutake pUrva meM kevalajJAna ke ho jAnese zrutajJAnake matipUrvakapanakA pUrvApara meM koI virodha nahIM AtA hai / gaNadhara deva, bharatacakravartI, samavasaraNa meM baiThe huye anya muni, zrAvaka, indra, siMha, AdikoMko utpanna huA zrutajJAna bhI kevalajJAnapUrvaka nahIM hai / kintu usa zrutajJAnake nimittakAraNa huye sarvajJa ukta zabdoMko viSaya karanevAle karNa indriyajanya viziSTa atizayavAle matijJAnako avyavahita pUrvavarttI mAnakara una gaNadhara AdikoMke vaha zrutajJAna utpanna ho rahA hai / isa kAraNa anyApti Adi doSoMse rahita yaha zrutajJAnakA lakSaNasUtra nirdoSa hai / matisAmAnyanirdezAnna zrotramatipUrvakaM / zrutaM niyamyate'zeSamatipUrvasya vIkSaNAt // 10 // zrutvA zaGkaM yathA tasmAttadarthaM lakSayedayaM / tathopalabhya rUpAdInathaM tanAMtarIyakam // 11 // sUtrakArane matipUrva aisA nirdeza kahakara sAmAnyarUpase sampUrNa matijJAnoMkA saMgraha kara liyA hai / ataH kevala zrotraindriyajanya matijJAnako hI pUrvavarttI mAnakara zrutajJAna utpanna hoya aisA niyama nahIM kiyA jA sakatA hai| kAraNa ki rUpakA cAkSuSajJAna, rasa yA rasavAnkA rAsana jJAna athavA smRti, pratyabhijJAna Adika sabhI prakArake matijJAnasvarUpa pUrvavartI nimittoMse zrutajJAnoMkI utpatti hotI huyI dekhI jAtI hai / yaha zrutajJAnI jIva yA zrutazabdaprayoktA vaktA jisa prakAra zabdako sunakara usase usake vAcya arthako lakSita kara detA hai / tisa hI prakAra cakSu Adi indriyoMdvArA rUpa, sparza Adi arthoko matijJAnase jAnakara una arthoke avinAbhAvI arthA ntaroMkI mI zrutajJAnadvArA lakSaNA kara letA hai| arthAt - karNa indriyake samAna anya pAMcoM indriyoM se bhI matijJAna hokara usako pUrvavartI nimitta kAraNa ho jAnepara dravyazruta yA bhAvazruta upajJa jAte haiN| hAM, mokSa, mokSakAraNa, aura saMsAra, saMsArakAraNa, tattvoM kA vizeSarUpase vivecana to vacana yA zAstroM dvArA hotA hai / ataH zrutakI bahubhAga pravRtti zrotra indriyajanya matijJAnapUrvaka zratajJAnameM ho rahI hai / etAvatA anya indriyajanya matijJAnapUrvaka honevAle zrutoMkA nirAkaraNa nahIM kiyA jA sakatA hai| yathA hi zaddhaH svavAcyamavinAbhAvinaM pratyApayati tathA rUpAdayopi svAvinAbhAvinamarthaM pratyAparyaMtIti zrotramatipUrvakamiva zrutajJAnamIkSyate / tato na zrotramatipUrvakameva taditi niyamaH zreyAn matisAmAnyavacanAt /
Page #620
--------------------------------------------------------------------------
________________ tattvArthazlokavArtike ammemommmmmmmm jisa hI prakAra zabda apane avinAbhAvI vAcya arthakA niyamase nizcaya karA detA hai, usI prakAra rUpa, rasa, Adika bhI apane sAtha avinAbhAva rakhanevAle dUsare arthokI pratIti karA dete haiN| isa prakAra zrotramatipUrvaka zrutajJAnake samAna hI cAkSuSa Adi matipUrvaka bhI zrutajJAna hote dekhe jAte haiN| kisI vidvAn rogI, dhanADhya, jitendriya, vyabhicArI, corake mukhako dekhakara vijJa puruSa unako vaisA vaisA honekA zrutajJAna kara lete haiM / kastUrI, hIMgaDA Adiko gandhako sUMghakara una dravyoMkA yA unake prakarSa apakarSakA jJAna ho jAtA hai / bAta yaha hai ki pratyakSajJAna avicAraka hai| sabase baDA pratyakSa jo kevalajJAna hai, vaha bhI vicAra nahIM kara sakatA hai / vicAra karanevAlA jJAna zrutabAna hI mAnA gayA hai| ataH rasanA yA ghrANa indriyoMse kevala gandha, rasakA hI zuddha jJAna hotA hai, jo ki saca pUMcho to avaktavya hai| gandha hai yA rasa hai, isa prakArake vicAra bhI to zrutajJAna hai| kintu kyA kiyA jAya, ziSyako vyutpatti karAneke lie avaktavya padArthakA bhI zabdadvArA nirUpaNa karanA paDatA hai / ziSyake samajha jAnepara yaha avaktavya tattva hai, aisA samIcIna bodha karA diyA jAtA hai| bhagavAn kevalajJAnI bhI sampUrNa padArthIkA pratyakSa kara apanI divyabhASAse zrotAoMkI AtmAoMmeM zrutajJAna upajA dete haiM / isameM bhI yahI rahasya samajha lenA / vastutaH tattva to avAcya hai| hAM, yoM hI sunate, samajhate, tattvake antastalapara jJAnI pahuMca jAtA hai| kyA kiyA jAya, rAjamArga yahI hai / yoM kaha denA to prakRSTa AcAryako hI zobhatA hai ki " yatparaiH pratipAdyohaM yatparAn pratipAdaye / unmattaceSTitaM tanme yadahaM nirvikalpaka: " / yahAM yoM kahanA hai ki yaha kastUrIkI gandha hai, yaha nIMbUkA rasa hai, cUlekI agnise pajAyekI agni atyuSNa hai, yaha makhamala yA malamala acchI hai, do rupayA yA eka rupayA gajake mUlyakI hai, yaha murgekA zaddha hai, morakA nahIM hai, ityAdi vicAra saba zrutajJAna haiN| mUrkha, badhira, andhe jIvoMke anya indriyajanya matijJAnoMse anekAneka zrutajJAna upajate dekhe jAte haiM / tisa kAraNa vaha zrutajJAna kevala zrotramatipUrvaka hI hai, yaha niyama karanA zreSTha nahIM hai / anyathA andhe, bahire, paNDitoMke zrutabAnoMmeM yA anya bhI jIvoMke zrutajJAnoMmeM lakSaNa nahIM ghaTanese avyApti ho jAyagI so nahIM ho sakatI hai / kyoMki sArva sUtrakAra mahArAjane sAmAnya matijJAnoMke saMgrahArtha " matipUrva " aisA sAmAnyakarake mati yaha vacana kahA hai, jo ki sabhI matijJAnoMko zrutako nimitta ho jA sakanA kaha rahA hai| na smRtyAdi matijJAnaM zrutameva prasajyate / matipUrvatvaniyamAvasyAsya tu matitvataH // 12 // zrutajJAnAvRticchedavizeSApekSaNasya ca / smRtyAdiSvaMtaraMgasyAbhAvAna zrutatAsthitiH // 13 //
Page #621
--------------------------------------------------------------------------
________________ tattvArthacintAmaNiH isa prakAra smaraNa, pratyabhijJAna, dhAraNA Adika matijJAna hI zrutajJAna ho jAya, yaha prasaMga to nahIM prApta hotA hai / kyoMki sUtrakArane usa zrutajJAnako matipUrvakapanekA niyama kiyA hai| kintu ye smRti Adi to svayaM matijJAnarUpa hI haiN| hAM, yadi ina smaraNa Adike pUrvameM sAkSAt yA paramparAse matijJAna varta gayA hotA, taba to ye zruta kahe jA sakate the / kintu ye smaraNa Adika to mUlameM hI svayaM matijJAna svarUpa haiM / svayaM devadattakA zarIra hI to devadattakA putra nahIM ho sakatA hai| zrutajJAnAvaraNa karmake vizeSa kSayopazamakI apekSA zrutajJAnako hotI hai| zrutajJAMnakA vaha antaraMga kAraNa hai / jaise ki mithyAdarzanakA antaraMga kAraNa paugalika mithyAtvakarma hai aura bahiraMga kAraNa mithyAjJAna hai | smRti Adika to apane antaraMga kAraNa matijJAnAvaraNa karmake kSayopazamavizeSase utpanna hote haiM / ataH smRti AdikoMmeM zrutajJAnAvaraNa karmakA kSayopazamasvarUpa antaraMga kAraNa ke nahIM hone se zrutapanA vyavasthita nahIM ho pAtA hai / 1 607 matirhi bahiraMgaM zrutasya kAraNaM aMtaraMgaM tu zrutajJAnAvaraNakSayopazamAvizeSaH / sa ca smRtyAdermativizeSasya nAstIti na zrutatvam / jisa kAraNase ki matijJAna to dravyazruta yA bhAvazrutakA bahiraMga kAraNa hai / zrutakA antaraMga kAraNa 'zrutajJAnAvaraNa karmakA vizeSa kSayopazama hai / kSayopazamakI vizeSatA yahI hai ki usa kAlameM pratipakSI kokI udIraNA nahIM ho sake / yA zrutajJAnIko nIMda, bhUka, roga, ciMtAyeM Adi nahIM satA sakeM, mandajJAniyoMke manda kSayopazamakI apekSA usakA kSayopazama baDhiyA hoya, vaisA zrutajJAnAvaraNa karmakA vizeSa kSayopazama to vizeSamatijJAna svarUpa ho rahe smRti AdikoMke nahIM hai / isa kAraNa smRti AdikoMko zrutapanA nahIM prApta ho pAtA hai / yaha ativyApti doSakA nivAraNa kara diyA gayA / matipUrvaM tato jJeyaM zrutamaspaSTatarkaNam / na tu sarvamativyAptiprasaMgAdiSTabAdhanAt // 14 // jo koI prativAdI avizadarUpa tarkaNA karaneko zrutajJAna kahate haiM, unako bhI usa aspaSTa tarkaNa lakSaNase vaha matipUrvaka hotA huA hI aspaSTa samvedana zruta samajhanA cAhiye / kintu sabhI avizada samvedanoMko zruta nahIM samajha lenA cAhiye / anyathA yAnI matipUrvaka honevAle yA indriyapUrvaka honevAle athavA vyAptijJAnapUrvaka honevAle evaM avagrahapUrvaka huye Adika sabhI avizadajJAnoM ko yadi zruta mAnA jAyagA, taba to rAsana, spArzana matijJAna, anumAna, IhA, Adika aspaSTa jJAnoMmeM ativyApti doSa ho jAnekA prasaMga hogA aura aisA honese iSTa siddhAntameM TET upasthita ho jAyagI jo ki abhISTa nahIM hai /
Page #622
--------------------------------------------------------------------------
________________ 108 tattvArthalokavArtike ManKMANANAAnnar mannanottom zrutamaspaSTatarkaNamityapi matipUrva nAnArthaprarUpaNaM zrutajJAnAvaraNakSayopazamApekSAmityavagaMtavyamanyathA smRtyAdInAmaspaSTAkSajJAnAnAM ca zrutatvaprasaMgAt siddhAMtavirodhApattiriti saktaM matipUrva shrutN| padArthokA avizada vedana ( tarkaNa ) karanA zrutajJAna hai| yaha lakSaNa " matipUrva" vizeSaNa lagA denepara to ThIka baiTha jAyagA, anyathA nahIM / tathA zrutajJAnAvaraNakarmake kSayopazamavizeSakI apekSAse utpanna huA, aura avinAbhAvI aneka arthAntaroMkA prarUpaNa karanevAlA jJAna zrutajJAna hai, yaha samajha lenA cAhiye / anyathA yAnI aisA nahIM mAnanepara dUsare prakAroMse mAnA jAyagA to smRti, pratyabhijJAna Adika tathA anya indriyoMse janya aspaSTa matijJAnoMko bhI aspaSTa samvedana honeke kAraNa zrutapanekA prasaMga A jAvegA aura aisA ho jAnese jainasiddhAntake sAtha virodha ho jAnekI Apatti khaDI ho jAtI hai / isa kAraNa niHsvArtha upakArI zrI umAkhAmI mahArAjane yaha sUtra bahuta hI acchA kahA hai ki matijJAnapUrvaka zrutajJAna hotA hai / bahiraMga kAraNa matijJAnase aura antaraMga kAraNa zrutajJAnAvaraNa kSayopazamase utpanna huA avizadajJAna zrutajJAna hai, yaha isakA tAtparya hai / ataH ativyApti nahIM ho skii| tacca / - aura vaha nirdoSa siddha kiyA jA cukA zrutajJAna to:dvibhedamaMgabAhyatvAdaMgarUpatvataH zrutam / anekabhedamatraikaM kAlikotkAlikAdikam // 15 // dvaadshaavsthmNgaatmtdaacaaraadibhedtH| pratyekaM bhedazadvasya saMbaMdhAditi vAkyabhit // 16 // " zrutaM matipUrva " itane sUtrArddhakA vyAkhyAna kara aba " ghanekadvAdazabhedam " isa uttarAIkA bhASya karate haiM ki vaha zrutajJAna aMgabAhya svarUpase aura aMgarUpapanese do bhedavAlA hai| inameM pahilA eka to kAlika, utkAlika, sAmAyika, stava, Adika aneka bhedavAlA hai / tathA aMga kharUpa vaha zrutajJAna to AcAra, sUtrakRta, sthAna Adi bhedoMse bAraha avasthA yukta ho rahA hai| yA bArahabhedoMmeM avasthita hai| dvandvake antameM paDe huye bhedazadvakA pratyekameM sambandha ho jAnese do bheda, aneka bheda, aura bAraha meda, isa prakAra minna bhinna tIna vAkya ho jAte haiM / jo ki bheda aura uttaramedoMke liye upayogI hai| mukhyA jJAnAtmakA bhedaprabhedAstasya sUtritAH / zadvAtmakAH punargauNAH zrutasyeti vibhidyate // 17 //
Page #623
--------------------------------------------------------------------------
________________ tattvArthacintAmaNiH 609 isa sUtra meM zrutajJAnake kar3e gaye bhedaprabheda mukhya rUpase to jJAnasvarUpa sUcitaM kiye gaye haiM / hAM, phira zrutake zadva - Atmaka bheda to gausa hote huye yahAM sUtrameM kahe gaye haiN| isa prakAra zrutake mukhyarUpa se jJAnasvarUpa aura gauNarUpa se zadvasvarUpa vizeSa bheda karalenA cAhiye / vastutaH jaina siddhAntameM jJAnako hI pramANa iSTa kiyA hai| kintu jJAnake kAraNoMmeM pradhAna kAraNa zabda hai / jaise ki zarIra ke avayavoMmeM netra pradhAna haiN| mokSa yA tattvajJAnake upayogI athavA viziSTa vidvattA sampAdanArtha zabda hI Avazyaka paDate haiM / ataH " tadvacanamapi taddhetutvAt " ziSya ke jJAnakA kAraNa aura vaktA ke jJAnakA kArya honese usa jJAnakA pratipAdaka vacana bhI upacArase pramANa kaha diyA jAtA hai / vaise hI yahAM zadvako bhI zrutakA gauNarUpase bheda, prabheda, mAna liyA gayA hai| tatra zrutajJAnasya matipUrvakatvepi sarveSAM vipratipattimupadarzayati / tisa prakaraNa meM zrutajJAnakA matipUrvakapanA sampUrNa vAdiyoMke yahAM siddha ho cukanepara bhI kisI kisIke yahAM vivAdagrasta ho rahe isa viSayako granthakAra dikhalAte haiM / athavA zrutajJAnake matipUrvakapane meM sabhI vAdiyoMkA vivAda nahIM hai, isako prakaTa kare dete haiN| " avipratipatti " pATha acchA hai| zadvajJAnasya sarvepi matipUrvatvamAdRtAH / vAdinaH zrotravijJAnAbhAve tasyAsamudbhavAt // 18 // sampUrNa bhI vAdI vidvAn zadvajanya vAdhya arthajJAnarUpa zrutajJAnakA matipUrvakapanA Adara sahita mAna cuke haiN| kyoMki karNa indriyajanya matijJAnake nahIM honepara usa zAdvabodhakI bhale prakAra utpatti nahIM ho pAtI hai| zadazravaNa, saMketasmaraNa, ye sabhI vAcyArtha jJAnoM meM kAraNa paDa jAte haiM / yoM vyatirekavalase matijJAna aura zrutajJAnakA kAryakAraNabhAva satra jAnA prAyaH sabako abhISTa hai / kintu jainoMke vyApaka pUrvAparIbhAvase yaha vAdI vidvAnoMke dvArA abhISTa kiyA gayA kAryakAraNabhAva saMkucita hai / yaha dhyAna meM rakhanA / mAyAyukta caMcala jagat meM na jAne kisa kisa DhaMga anekarUpa dharanevAle paNDitajana paiMtare badalate rahate haiM / kintu vItarAgakI upAsanA karanevAle Thosa vidvAn to apane nyAyamArgapara hI ArUDha rahakara triloka, trikAlameM, abAdhita ho rahe tatvoMkA pratipAdana karate rahate haiM / antameM satyakI hI vijaya hogI / bhavatu nAma zrutajJAnaM matipUrvakaM yAjJikAnAmapi tatra vipratipatteH / " zadbAdudeti yaj jJAnapramatyakSe'pi vastuni / zrAddhaM taditi manyaMte pramANAMtaravAdinaH " iti vacanAt, zadvAtmakaM tu zrutaM vedavAkyaM na matipUrvakaM tasya nityatvAditi manyamAnaM pratyAha / mImAMsaka aisA mAna rahe haiM ki vaha zrutajJAna ( laukika ) bhale hI matijJAnapUrvaka raho koI kSati nahIM hai| jyotiSToma, Adi yajJoMkI upAsanA karanevAle hama mImAMsakoMke yahAM bhI usameM koI 77
Page #624
--------------------------------------------------------------------------
________________ tatvArthazlokavArtike vipratipatti ( vivAda ) nahIM hai / hamAre granthoMmeM isa prakAra kathana kiyA hai ki pratyakSa nahIM bhI ho rahe padArthameM zadvase saMketasmaraNadvArA jo jJAna utpanna hotA hai, AgamajJAnako nyArA pramANa mAnanevAle vidvAn usa jJAnako zAbdabodha isa nAmase svIkAra karate haiM / kintu vaha zabdAtmaka zruta to vedoMke vAkya haiM / ve to matijJAnako pUrvavartI mAnakara nahIM utpana huye haiN| kyoMki ve vedake vAkya nitya haiM / isa prakAra apane manonukUla mAna rahe mImAMsakoMke prati AcArya mahArAja paramArtha tattvako dharate huye kahate haiN| zadvAtmakaM punaryeSAM zrutamajJAnapUrvakaM / nityaM teSAM pramANena virodho bahucoditaH // 19 // jina mImAMsakoMke yahAM zabda Atmaka zruta punaH jJAnapUrvaka nahIM mAnA jAkara nitya mAnA gayA hai, una yAjJikoMke yahAM pramANoMkarake virodha AtA hai| isako hama bahuta prakArase pUrva prakaraNoMmeM kaha cuke haiM athavA pramANoMse virodha doSa AnekI bahuta preraNA kara cuke haiM / aba bhI itanA suna lo ki pratyakSabAdhanaM tAvadamimIle purohitaM / ityevamAdizabdasya jJAnapUrvatvavedanAt // 20 // tina pramANoM se pahile pratyakSapramANa dvArA to bAdhA yo upasthita ho jAtI hai ki " agnimIle ( Da ) purohitaM" isa prakArake anya bhI vaidika zabdoMkA jJAnapUrvakapanA jAnA jA rahA hai| agnikI yA purohitakI meM stuti kara rahA huuN| ityAdika zabdajanyajJAna to zabdakA zrAvaNa pratyakSakara aura usa arthake sAtha zabdakA saMketa smaraNa kara pIche hI AgamajJAna hotA huA jAnA jA rahA hai / athavA " agnimIDe Adi zabdoM ( vaidika ) kI mI utpatti jJAnapUrvaka ho rahI pratIta hai| tayakteH jJAnapUrvatvaM svayaM saMvedyate na tu| zadvasyeti na sAdhIyo vyakteH zadvAtmakatvataH // 21 // yadi mImAMsaka yoM kaheM ki zabdoMkI abhivyakti karaneke lie hI jJAna pUrvavartI ho jAte haiM athavA zabdakI abhivyakti hI jJAnapUrvaka hotI huI, svayaM jAnI jA rahI hai, zabdako jJAnapUrvaka panA nahIM hai, zabda to nitya haiM, AcArya kahate haiM ki isa prakAra mImAMsakoMkA kahanA adhika acchA nahIM hai| kyoMki zabdoMkI abhivyaktiko bhI to zabda AtmakapanA nizcita hai / ghaTakI abhivyakti ghaTasvarUpa hI paDegI / ataH matijJAnane zabdakI abhivyaktikI mAno zabdazrutako hI banAyA smjho|
Page #625
--------------------------------------------------------------------------
________________ tatvArthacintAmaNiH zadvAdarthAMtaraM vyaktiH zadvasya kathamucyate / saMbaMdhAcceti sambandhaH svabhAva iti saikatA // 22 // yadi mImAMsaka zabdakI usa abhivyaktiko zabda se nyArA padArtha svIkAra kareMge, taba to vaha zabdakA prakaTa honA bhalA zabdakA hai, yaha kaise kahA jA sakatA hai ? bhinna ho rahA mahiSakA sIMga to ghoDekA nahIM kahA jA sakatA hai| vindhyaparvatase sarvathA mina paDA huA sahya parvata to vindhyAcalakA hai aisA vyavahAra nahIM ho sakatA hai / isapara yadi mImAMsaka yoM kaheM ki zabda aura abhivyaktikA sambandha ho jAnese vaha abhivyakti zabdakI kaha dI jAyagI, jaise ki bheda hote hue bhI devadattakI TopI aisA vyavahAra ho jAtA hai| isa prakAra mImAMsakoM ke kahanepara to hama jaina pUcheMge ki zabda aura abhivyaktikA vaha sambandha bhalA svakA bhAvasvarUpa svabhAva hI mAnA jAyagA, aura isa prakAra mAnanepara to phira vahI zabda aura abhivyaktikA ekapanA prApta ho jAtA hai / ataH abhivyakti ke samAna vaidikazabda mI jJAnase utpanna huye kahe jAyaMge / zadravyakterabhinnaika saMbaMdhAtmatvato na kim / saMbaMdhasyApi tadbhede'navasthA kena vAryate ? // 23 // 611 zabdake usakI prakaTatA ke sAtha honevAle sambandhako yadi pratiyogI anuyogI donoM padArthoM se abhinna mAnA jAyagA, taba to abhinna eka sambandha AtmakapanA ho jAnese kyoM nahIM zabda aura abhivyakti donoM eka ho jAyeMge ? hathelIsvarUpa sambandhIke sAtha abheda ho jAnepara madhyamA aura anAmikA aMguliyoMkA bhI kathaMcit ameda ho jAtA hai| eka baDI TaMkImeMse saikaDoM naloM meM vaha rahA pAnI ekamaeka samajhA jAtA hai / yadi zabda aura vyaktike bIcameM paDe huye pratiyogI, anuyogI donoMse meda mAnA jAyagA to anavasthA doSa kisake dvArA hai ? arthAt - bhinnasambandhako joDaneke liye anya sambandhakI AvazyakatA hogI aura sambandhi mana paDe huye anya sambandhako bhI " unakA yaha hai ", isa prakAra vyavahAra karAneke liye cauthe, pAMcaveM Adi sambandhoMkI AkAMkSA baDhatI hI jAyagI, yaha anavasthA doSa hogA / isakA nivAraNa mImAMsakoMke bUte nahIM ho sakatA hai / sambandhakA bhI una nivArA jA sakatA bhinnAbhinnAtmakatve tu saMbaMdhasya tatastava / zasya buddhipUrvatvaM vyakteriva kathaMcana // 24 // yadi syAdvAdanItikA anukaraNa karate huye mImAMsaka yoM kaheM ki zabda aura usakI abhivyaktike madhya meM par3A huA sambandha to pratiyogI abhivyakti aura anuyogI zadvase kathaMcit
Page #626
--------------------------------------------------------------------------
________________ 612 tasvArthazlokavArtike bhinna aura kathaMcit abhinna svarUpa hai, taba to hama kaheMge ki tisa hI kAraNa tumhAre yahAM abhivyakti ke samAna zadbako bhI kisI apekSAse buddhipUrvakapanA prApta huA / zadba aura abhivyaktikA jisa aMzameM abheda hai, usI aMzameM buddhise jaise abhivyakti upajatI hai, ameda sambandha ho jAneke kAraNa vaise hI matijJAnase zabda bhI upaja baiThegA / ataH zadva cAhe vaidika hoM athavA laukika hoM maMtra hoM, koI bhI hoMya, ve anitya haiM / zadva vastutaH pudgalakI paryAya haiN| isako hama sAdhacuke haiN| vyaktirvarNasya saMskAraH zrotrasyAthobhayasya vA / tadbuddhitAvRticchedaH sApyetenaiva dUSitA // 25 // jisa prakAra bhasma yA miTTI se ragaDa denepara kAMse, pItala ke bhAMDoMkA saMskArarUpa abhivyakti ho jAtI hai, usI prakAra mImAMsaka yadi akAra, gakAra, Adi varNoMke saMskAra ho jAneko zakI abhivyakti kaheMge ? yA zrotra indriyake atizayAdhAnarUpa saMskArako zadvakI abhivyakti mAneMge ? athavA varNa aura zrotra donoM ke saMskArayukta ho jAneko zadvakI abhivyakti kaheMge ? jo ki saMskAra usa zabda ke jJAna ho jAnekA AvaraNa karanevAle vAyu yA karma AdikA apanayanarUpa vicchedasvarUpa mAnA jAvegA / AcArya kaha rahe haiM ki vaha saMskAra aura abhivyakti bhI isa ukta kathanase dUSita karadI gayI haiM / zadvako kUTastha nitya mAnanepara aura zrotrako nitya AkAzasvarUpa svIkAra karanepara unakA AvaraNa karanevAlA koI nahIM sambhavatA haiM / granthake prArambha meM dUsarI, tIsarI vArtikoM ke vyAkhyAna avasara para isakA acchA vicAra kiyA jA cukA hai / vizeSAdhAnamapyasya nAbhivyaktirvibhAvyate / nityasyAtizayotpattivirodhAtsvAtmanAzavat // 26 // kalazAderabhivyaktirdIpAdeH pariNAminaH / prasiddheti na sarvatra doSoyamanuSajyate // 27 // padArthoMke saMskAra do prakArake hote haiN| suvarNa, pItala Adike yA rAMyIse zuSka camaDekA saMskAra to unake Upara lage huye mala, AvaraNa, doSoMkA dUrIkaraNa kara denese ho jAte haiM / kintu dAla meM jIrA, hIMgaDekA choMka denese yA vastrameM ketakI, itra AdikI suvAsanAyeM kara denese, saDaka para pAnI chiDaka denese, athavA bAloMmeM puSpatela DAlanese, jo saMskAra kiye jAte haiM, ve saMskArita padArthoMmeM kucha atizayokA dharadenA rUpa haiM / pahilI kArikAmeM zadvake zrAvaNapratyakSoMko rokanevAle vAyu Adika AvArakoMkA nivAraNa kiyA jAnA - svarUpa abhivyaktikA vicAra kara diyA gayA hai / aba yadi mImAMsaka isa zaddha ke vizeSa atizayoMkA AdhAna karadenA- rUpa abhivyakti
Page #627
--------------------------------------------------------------------------
________________ tattvIcintAmaNiH mAneMge vaha bhI vicAra karanepara nirNIta nahIM ho skegii| kyoMki sarvathA kUTastha nitya zabdake atizayoMkI utpatti honekA virodha hai, jaise ki kUTastha nityapadArthakI svAtmAkA nAza ho jAnA viruddha hai| apane pUrvasvabhAvoMkA tyAga uttarasvabhAvoMkA prahaNa aura sthUla dravyarUpase sthiratA isa prakArake pariNAmavAle padArthameM to utpAda, yA vinAza bana sakate haiM / kintu mImAMsakoMke yahAM mAne gaye sarvathA nitya zabdameM navIna atizayoM yA vizeSatAboMkA AdhAna nahIM ho sakatA hai / dekho, pahilese aMdheremeM rakhe huye kalaza, mUDhA, daNDa, Adika pariNAmI padArthokI to dIpaka, vidyuta Adikase abhivyakti honA prasiddha ho rahA hai / ataH pariNAmI nahIM bhI ho rahe padArthokI abhivyakti ho jAyagI, isa doSakA prasaMga sarvatra ( kahIM bhI nahIM ) nahIM lagatA hai / arthAt -pariNAmI padArthakI pariNAmI padAryase abhivyakti sambhavatI hai / zabda apane prAcIna svabhAva ho rahe nahIM sune gayepanakA tyAga kare aura navIna zrAvaNasvabhAvako grahaNa kare, taba kahIM pariNAmI zabdakI vyaMjakoMse abhivyakti ho sakatI hai| abhivyaMjaka padArtha bhI pariNAmI honA cAhiye / dIpaka apane pahileke aghaTaprakAzapanasvabhAvako choDe aura ghaTaprakAzakapanako grahaNa kare, taba kahIM ghaTakA vyaMjaka bane / ataH sarvatra tIna lakSaNavAle pariNAmI padArthameM abhivyaMjya-abhivyaMjakabhAva banatA hai / kUTasthameM nhiiN| nityasya vyApino vyaktiH sAkalyena yadISyate / kiM na sarvatra sarvasya sarvadA tadvinizcayaH // 28 // khAdRSTavazataH puMsAM shaadjnyaanaavicitrtaa| vyaktepi kAtya'taH zadve bhAve sarvAtmake na kim // 29 // hama mImAMsakoMse pUchate haiM ki sabhI bhUta, bhaviSya, vartamAna, kAloMmeM varta rahe nitya zabdakI tathA loka, alokameM sarvatra ThasAThasa Thahara rahe vyApaka zabdakI yadi sampUrNarUpase abhivyakti ho jAnA Apa iSTa kareMge ? to batAo, sarvadezoMmeM sarvadA hI karNa indriyavAle saba jIvoMko usa zadvakA vizeSarUpase nizcaya kyoM nahIM ho jAtA hai ? jaba ki eka sthAnapara abhivyaMjaka dvArA zabda prakaTa ho cukA hai, to sarvatra, sarvadA, sabako usa akhaNDa, niraMza zabdake zravaNa karanemeM vilamba nahIM honA cAhiye / isakA uttara mImAMsaka yadi yoM kaheM ki kRtsna ( paripUrNa ) rUpase zarke abhivyakta ho jAnepara bhI jIvoMke apane apane puNya, pApake vazase zadvasambandhI jJAna honekI vicitratA ho jAtI hai / jaise ki guru, pustaka, vidyAlaya, prabandha, Adike ekasA ThIka ThIka honepara bhI chAtroMke nyArI nyArI jAtike kSayopazama honese vyutpattiyoMkI vicitratA ho jAtI hai / isa prakAra mImAMsakoMke kahanapara to hama jaina Apatti deMge ki jaise zabdako vyApaka aura nitya mAnA jAtA hai, vaise hI lage hAtha zabdako sarva padArtha Atmaka bhI mAnaliyA jAya, athavA sAMkhya mata anusAra "sarva sarvAtmakaM "
Page #628
--------------------------------------------------------------------------
________________ 311 tattvAryazlokavArtike yA " yA sarva sarvatra vidyate " kaha diyA jAya / sadake ghaTa, paTa, jIva, sukhasvarUpa ho jAnepara yA ghaTa Adike sarvatra vyApaka ho jAnepara bhI adRSTake vazase hI niyata vyaktimeM zadvakA jJAna to ho hI jAyagA / ataH abhAva padArthako nahIM mAnakara sampUrNa bhAvoMko sarva Atmaka kyoM nahIM mAnaliyA jAya / yadi apane apane dravya, bhAva, anusAra sabhI padArtha apane apane svarUpameM sthita ho rahe mAne jAyaMge to zabda, ghaTa, sabhI padArtha apane parimita deza aura niyata kAlameM tiSTha rahe nirNIta karane cAhiye / bubhukSAke anusAra hI peTa pasAranA ucita hai| adhika bhakSI yA sarvamakSIkI durgati avazyambhAvinI hai| dezatastadabhivyaktI sAMzatA na viruSyate / vyaMjakAyacazadvAnAmabhinne sakalazrutiH // 30 // yadi dUsarA vikalpa uThAkara mImAMsaka usa zabdakI sAkalyena abhivyakti nahIM mAnakara eka dezase abhivyakti honA mAneMge, taba ukta doSakA nivAraNa to ho jAyagA, kintu vyaMgya zabda aura vyaMjaka vAyu AdimeM aMzasahitapanA bana baiThegA, koI virodha nahIM AtA hai| arthAtmRdaMgake sau do sau hAtha taka nikaTa dezameM zabda prakaTa ho jAyagA, aura anya saikar3oM kosoMmeM bharA huA vaha zabda aprakaTa banA rhegaa| aisI dazAmeM zabdake aneka aMza huye jAte hai, jo ki mImAMsakoMne mAne nahIM haiN| hAM, hama syAdvAdiyoMke yahAM zadvako sAMza mAnane meM koI virodha nahIM AtA hai / vyaMjaka vAyuoMke adhIna hokara varta rahe zabdoMko abhinna mAnanepara to sampUrNa varNokI yugapad ( ekadama ) zruti ho jAyagI / eka vivakSita dezameM sampUrNa akAra, ikAra, kakAra Adi varNoke prakaTa ho jAnese milA huA vicirapicira saMkula zravaNa hogA, jo ki kamI mele, peMTha Adi avasaroMmeM kucha dUrase sunanepara bhale hI hoya, kintu anya samayoMmeM nyAre nyAre zuddha varNIkI zruti hotI rahatI hai| yaha vargoM ke anitya, avyApaka, mAnanepara hI ghaTita hotA hai| sasya kvacidabhivyaktI vyApAre dezabhAk svataH / nAnArUpe tu nAnAtvaM kutastasyAvagamyatAm // 31 // khAbhipretAbhilApasya shruternyonysNshryH|| siddha vyaMjakanAnAtve viziSTavacasaH zrutiH // 32 // prasiddhAyAM punastasyAM tatsasiddhirhi te mate / yadi pratyakSasiddheyaM viziSTavacasaH zrutiH // 33 // zemuSIpUrvatAsiddhirvAcAM kiM naanumnyte| .
Page #629
--------------------------------------------------------------------------
________________ tattvArthacintAmaNiH ___ yadi mImAMsaka usa vyaMjakakA zabdake kisI hI aMzameM abhivyakti karaneke nimitta vyApAra karanA iSTa kareMge, taba to vaha zabda svataH hI choTe choTe dezoMko dhAranevAlA ho gayA niraMza nahIM rahA athavA mImAMsaka akhaNDa eka varNake abhivyaMjaka kaNTha tAluoMse akAra, ikAra bhAgakI abhivyakti honA svIkAra kareMge, ukAra RkArakI nahIM, to bhI zadbameM svataH deza aMzoMkA dhAraNa karanA prApta ho gayA / eka hI varNake ikAra, akAra, ukAra Adi nAnAsvarUpa svIkAra kareMge, to usa zabdakA yA usake vyaMjakoMkA aneka rUpapanA kaise jAnA jA sakegA ! uttara do| yadi mImAMsaka yaha uttara kaheM ki zrotAoMko apane apane abhISTa ho rahe zabdoMkA zravaNa hotA dekhA jAtA hai / ataH varNa aura unake vyaMjaka kAraNa anekarUpa siddha ho jAte haiM, isapara to hama tumhAre matameM anyonyAzraya doSa uThAte haiM ki vyaMjakoMkA anekapanA siddha ho jAnepara to viziSTa aneka vacanoMkA zravaNa honA siddha hoya aura phira vizeSa viziSTa vacanoMkA zravaNa prasiddha honepara to una vyaMjakoMkA nAnApana siddha hoya / yadi mImAMsaka yoM kaheM ki viziSTavacanoMke sunaneko hama aneka vyaMjakoMke adhIna mAnakara nahIM sAdhate haiM, kintu yaha viziSTa vacanoMkA zravaNa to sabhI jIvoMko pratyakSapramANase siddha hai / ataH anyonyAzraya doSa lAgU nahIM hotA hai / isapara to hama jaina kaheMge ki pratyakSaprasiddha honeke kAraNa hI vacanoMkA matipUrvakapanA siddha hai, yaha kyoM nahIM saralatAse mAna liyA jAtA hai ! / nanu jJAnanimittatvaM vAcAmuccAraNasya naH // 34 // siddhaM nApUrNarUpeNa prAdurbhAvaH kadAcana / karturasmaraNaM tAsAM tAdRzInAM vizeSataH // 35 // puruSArthopayogitvabhAjAmapi mahAtmanAM / naivaM sarvanRNAM kartuH smRterapatiSiddhitaH // 36 // tatkAraNaM hi kANAdAH smaraMti caturAnanaM / jainAH kAlAsuraM bauddhA svASTakAtsakalAH sadA // 37 / / mImAMsaka hI apane pakSakA avadhAraNa karate jA rahe haiM ki " darzanasya parArthatvAt " darzana yAnI abhidhAna to dUsaroMke liye huA karatA hai / ataH hamAre yahAM vacanoMkA uccAraNa karanA dUsaroMke jJAnoMkA nimittakAraNa mAnA gayA hai| apUrva navInasvarUpase buddhidvArA zabdoMkA kabhI bhI utpAda honA siddha nahIM hai / kyoMki tisa prakArake una apauruSeya vacanoMke banAnevAle kartAkA vizeSarUpase smaraNa nahIM hotA hai / AtmAke puruSArtha karanemeM upayogasahitapaneko dhAranevAle mahAtmA
Page #630
--------------------------------------------------------------------------
________________ tatvArtha lokavArtike oMko bhI vedake kartAkA smaraNa nahIM hotA hai / AcArya kahate haiM ki isa prakAra to mImAMsakoMko nahIM kahanA cAhiye / kyoMki sabhI manuSyoMko vedake kartAkI smRti ho jAnekA pratiSedha nahIM ho rahA hai| yAnI bahutase vicArazIla manuSya vedake kartAkA smaraNa kara rahe haiN| kaNAda matake anuyAyI vaizeSika to usa vedake ( khataMtra kartA ) kAraNa brahmAko smaraNakara ArAdhate haiM, aura jaina jana vedake kartA kAlAsurako smaraNa karate haiM / sampUrNa bauddhoMke yahAM apane apane aMzoMko banAnevAle ATha vidvAnoM ( aSTaka ) ko vedakA kartA mAnA gayA hai / yaha saba apane apane RSiyoMkI AmnAyase cale Aye zAstra pravAha anusAra vedakartAoMkA kuchako choDakara sabhI jIvoMko sadA smaraNa ho rahA hai / ataH kartAkA asmaraNa honA veda yA anya zadvoMko nityapanA siddha karaneke liye upayogI nahIM hai / saveM svasaMpradAyasyAvicchedenAvigAnataH / nAnAkartRsmRtenAsti tAsAM kartetyasaMgataM // 38 // bahukartRkatAsiddheH khaMDazastAhaganyavat / mImAMsaka kahate haiM ki vaizeSika, jaina, bauddha Adi vedakartA vAdI sabhI vidvAn apanI apanI sarvajJamUlaka RSisampradAyakA madhyameM viccheda nahIM honeke kAraNa aninditarUpase caturmukha, kAlAsura, aSTaka Adika, aneka kartAoMkA smaraNa karate haiM / ataH pratIta hotA hai ki vedakA kartA koI nahIM hai / tabhI to nirNItarUpase eka kartAkA jJAna nahIM ho pAtA hai| jaise ki mahAbhArata granthake kartA eka hI vyAsakA sabako smaraNa hotA hai, ratnakaraNDa zrAvakAcArake kA svAmI zrI samantabhadrakA saba smaraNa karate haiM / yadi vedakA bhI koI kartA hotA to eka hI vidvAn hokara smRta kiyA jAtA / kintu yahAM koI kisIko aura koI anyako kartA smaraNa kara rahe haiM / ataH vedakA koI kartA nahIM hai / athavA sabhI jIvoMko vedazrutioMke apanI apanI guru sampradAyake na TUTa jAnese hI nirdoSarUpase aneka karttAoMkI smRti hotI hai| ataH una zrutioMkA koI kartA nahIM / AcArya kahate haiM ki isa prakAra mImAMsakoMkA kahanA to asaMgata hai / kyoMki mina mina zAkhAoM ke khaNDarUpase aneka kartAoMkI smRti ho jAnese vedakA bahuta kartAoM karake banAyA gayApana siddha ho jAtA hai / jaise ki tisa prakArake anya zAstra koI koI aneka vidvAnoMke banAye huye hai| mahApurANako do AcAryone banAyA hai| kAdambarIko banAnevAle bANa, zaMkara, Adi kartAoMke viSayameM abhItaka vivAda paDA hai / etAvatA kAdambarIko bhI apauruSeya nahIM kahA jAtA hai| mImAMsaka bhI kAdambarIko anitya aura pauruSeya mAnate haiN| karturasmaraNaM heturyAjJikAnAM yadISyate // 39 // tadA svagRhamAnyA syAdvedasyApauruSeyatA /
Page #631
--------------------------------------------------------------------------
________________ tatrArthacintAmaNiH jagato'kartRtApyevaM pareSAmiti cenna vai // 40 // kartuH smaraNahetustatsiddho taizca prayujyate / smaraNa nahIM 1 yadi mImAMsakajanoM ke yahAM vedako nitya, apauruSeya siddha karaneke liye karttAkA honA hetu iSTa kiyA jAyagA, taba to vedakA apauruSeyapanA apane ghara meM hI mAna liyA gayA, samajhA jAyagA, jaba ki vedake kartAkA smaraNa ho rahA hai / yoM to koI purAne khaNDahara kuMA Adiko bhI apauruSeya kaha degaa| kyoMki usako bhI apane gharameM khaDerAke karttAkA smaraNa nahIM ho rahA hai / isa prakAra to dUsare vaizeSika, naiyAyika, yaugoMke yahAM jagatkA akartRkapanA bhI bana baiThegA, jo ki unako nizcayase iSTa nahIM ho sakatA hai| kAraNa ki usa jagatkarttA, IzvarakI siddhi karane meM una vaizeSika AdikoMkarake karttAkA smaraNa honA jJApaka hetu bhale prakAra prayukta kiyA jAtA hai / apane apane gharakI gaDhI huI bAteM kaheM jAo / mImAMsaka vaizeSikoMke jagatkartAke 1 smaraNako mAnate hI nahIM hai / mahattvaM tu na vedasya prativAdyAgamAt sthitam // 41 // yenAzakyakriyatvasya sAdhanaM tacava smRtiH / 617 mImAMsaka kahate haiM ki veda bahuta baDA prantha hai, koI bhI vidvAn itane mahAn pranthako banA nahIM sakatA hai| isapara hama jaina kahate haiM ki vedoMkA baDappana to jaina, bauddha Adi prativAdiyoMke Agamase pratiSThita nahIM ho rahA hai| jisase ki nahIM kiyA jAsakanApana usa hetukI tumhAre yahAM smRti ThIka mAnI jAya / puruSArthopayogitvaM vivAdAdhyAsitaM kathaM // 42 // vizeSaNatayA hetoH prayoktuM yujyate satAM / veda nityatvako siddha karanemeM diye gaye hetukA vizeSaNa sampUrNa puruSoMke prayojana sAdhane meM upayogIpanA diyA hai / sambhavataH isakA yaha abhiprAya hove ki vizeSasamayameM upajA puruSa anAdi kAlIna jIvoMke prayojanopayogI upadezako nahIM de sakatA hai| AcArya kahate haiM ki vaha vizeSaNa to vivAdagrasta ho rahA hai / ataH hetukA vizeSaNasvarUpa ho karake prayukta karaneke liye sajjana puruSoMke sanmukha kisa prakAra yukta ho sakatA hai ? azvamedha, naramedha Adi yajJoMdvArA malA jIvoMkA prayojana kahIM sagha sakatA hai ! arthAt -- nhiiN| aise aneka prakaraNa vedameM pAye jAte haiM jo ki loka aura samIcIna zAstra athavA rAjanIti, paMcAyata nItise biruddha paDate haiN| aura yoM thoDe bahuta puruSArthake upayogI to kapolakalpita upanyAsa bhI ho jAte haiN| etAvatA koI vedoM meM mahattvakI siddhi nahIM / 78
Page #632
--------------------------------------------------------------------------
________________ phUTa tArthokavArtike vedAdhyayanavAcyatvaM vedAdhyayanapUrvatAm // 43 // na vedAdhyayane zaktaM prajJApayitumanyavat / mImAMsaka anumAna banAte haiM ki sarva vedAdhyayana ( pakSa ) guru adhyayanapUrvakaM ( sAdhya ) vedAdhyayanavAcyatvAt ( hetu ) adhunAdhyayanavat ( anvayadRSTAMta ) vedoMkA paDhanA sadAse hI guruoMke adhyayanapUrvaka hI calA A rahA hai / kyoMki udAtta, anudAtta, svarita Adise sahita hokara vaidika maMtroM kA uccAraNapUrvaka adhyayana guruvaryake zabdoMse hI kahA jAtA hai, jaise ki vartamAna kAlameM paramparAse cale Aye guruoMse hI vedakA adhyayana ho rahA hai| arthAt-jaise malhAra, bhairavI, sohanI Adi rAgoMkA uccAraNa pUrvaguruoMko jo prApta huA thA, vaha usake pahileke guruoMkI AmnAyase calA AyA huA hI Ajataka dhArArUpase baha rahA hai| zloka, grantha yA lene deneke khAteko to likhakara bhI hama svataMtratAse paDha sakate haiM / kintu svaroMkA Aroha avaroha yA bhinna bhinnarUpase alaukika uccAraNa karanA to guruparvakramase hI prApta ho sakatA hai| bahutase vAcyakA hama uccAraNa kara sakate haiM / kintu aneka saMketa akSaravinyAsa karake bhI ima unako pUrNarUpase likha nahIM sakate haiM / gavaiyA logoMkA bhinna bhinna rAgoMkA gAnA yadi likha liyA jAya to sabhI baDhiyA gavaiyA ho jAyeMge / rone yA iMsane athavA khAMsIke zadva tathA mRdaMga ghanagarjana, totA, ghoDA, Adike zabda lekhanI: maSI, dvArA likhe nahIM jA sakate haiN| hAM, dUsaroMse sunakara unakA kucha anukaraNa mukhase kiyA jA sakatA hai| yahI dazA vaidika zabdoMkI hai / vedakA adhyayana guruoMkI paripATIse hI prApta hotA hai / ataH vaidika zabda anAdi anidhana hai| isa prakAra mImAMsakoM ke kahane para hama jaina kahate haiM ki vedAdhyayana vAcyapanA hetu vedAdhyayana pakSameM vedAdhyayana pUrvakapaneko bar3hiyA' samajhAne ke liye samartha nahIM hai / jaise ki anya hetu vedAdhyayanapUrvakapanA sAdhaneke liye samartha nahIM haiM / athavA anya naiyAyika AdikoMke yahAM vedakA adhyayana anAdikAlase. ArahA nahIM mAnA jA rahA hai / 1 1 yathA hiraNyagarbhaH so'dhyetA vedasya sAdhyate // 44 // yugAdo prathamastadvabuddhAdiH svAgamasya ca / sAkSAtkRtyAgamasyArthaM vaktA kartAgamasya cet // 45 // amirityabhirityAdervaktA kartA tu tAdRzaH / jisa prakAra mImAMsakoMdvArA yugakI Adi meM vedakA sabase prathama adhyayana karanevAlA brahmA sAdhA jAtA hai, usI prakAra buddha, kapila, Adika bhI yugakI AdimeM apane apane Agamake anyayana karanevAle mAne jA rahe haiN| phira vedako hI apauruSeya mAnanemeM kauna aisA rahasya
Page #633
--------------------------------------------------------------------------
________________ tatvArthacintAmaNiH 619 1 ghusA huA hai ? batAo / isapara yadi mImAMsaka yoM kaheM ki buddha Adika to Agamake arthakA vizada pratyakSa kara usa arthake vaktoM hai| ataH ve to ANumake 'banAnevAle kartA hI samajhe jAyeMge, kintu veda hamAre mAne huye vaktAoM dvArA atIndriya athakA pratyakSa nahIM ho pAtA hai / ataH vedake adhyetA yA adhyApaka kevala anuvAdaka samajhe jaayeNge| isa prakAra mImAMsakoMke kahanepara to hama jaina kahate haiM ki vaidika ani zadvakA aura laukika agni ityAdi zabdoMkA jo koI vaktA hai, vahI vaktA ani isa zadvakA kartA hai / aura taisA hI agnizadva vedameM sunA jA rahA | ataH vahAM bhI kartA samajhA jAyagA, ataH sahasra zAkhAvAlA veda svargameM pahile brahmAkara ke bahuta dinataka par3hA jAtA hai / phira vahAMse utara kara manuSyaloka meM manu Adi RSiyoMke liye prakAza diyA jAtA hai| aura phira svargameM jAkara cirakAla paDhA jAtA hai| yaha brahmA, manu, AdikI saMtAna anAdise calI A rahI mAnanA vyartha hai / jabataka mUlameM koI atIndriya arthokA vizada pratyakSa karanevAlA nahIM mAnA jAyagA, tabataka andhaparamparAse taisA jJAnaM calA AnA asambhava hai / arrhea aneka paNDita yA vyAkhyAtA rAgI, dveSI, ajJAnI, hote cale Aye haiM, tabhI to hiMsA, ahiMsAvAdI, bhAvanA - niyogavAdI, brahmakarmavAdI, Adika bheda abhItaka aDDA jamAye huye hai / ataH varNa, pada, samudAyasvarUpa vedakA kartA mAnanA anivArya hai / 1 WHETH parAbhyupagamAtkartA sa cedvede pitAmahaH // 46 // tata eva na dhAtAstu na vA kazcitsamatvataH / nAnadhItasya vedasyAdhyetAstyadhyApakAdvinA // 47 // na sosti brAhmaNotrAdAviti nAdhyetRtAgatiH / yadi mImAMka yoM kaheM ki buddha, naiyAyika, Adika dUsare vidvAnoMne to apane apane Agamake kartA svayaM buddha Adika svIkAra kiye haiM / ataH dUsaroMke kahane se hI una AgamoMkA vaha kartA mAnA jA cukA hai / isa prakAra kahanepara to hama syAdvAdI kaheMge ki vedameM bhI vaizeSika vidvAn brahmAko kartA mAnate haiM / isa aMzameM unakA svIkAra karanA kyoM nahIM mAna liyA jAtA hai ! yadi mImAMsaka yoM kaheM ki tisa hI kAraNa vidhAtA bhI kartA nahIM raho tathA aura bhI koI vedakA kartA nahIM raho, kyoMki saba atIndriya jJAnase rahita hote huye sama ( ekase ) haiM / pahile nahIM paDhe huye vedakA adhyayana karanevAlA koI bhI chAtra to paDhAnevAle adhyApakake vinA adhyayana nahIM kara pAtA hai / granthakAra kahate haiM ki yaha to mImAMsakoMko nahIM kahanA cAhiye | kyoMki yahAM isa yugakI AdimeM koI aisA brAhmaNa nahIM hai, yA brahmA siddha nahIM hai, jisakA ki paDhanevAlApana jAna liyA jAya / ataH vedake adhyetApanakA jJAna nahIM ho sakatA hai / 1
Page #634
--------------------------------------------------------------------------
________________ tattvArthazlokabArtike svargedhItAn svayaM vedAnanusmRtyeha saMbhavI // 18 // brahmAdhyetA pareSAM vAdhyApakazcedyathAyathaM / sarvepi kavayaH saMtu tathAdhyetAra eva ca // 49 // ityakRtrimatA sarvazAstrANAM smupaagtaa| mImAMsaka kahate haiM ki svargameM jAkara svayaM paDhe jA cuke vedoMko pIche pIche smaraNa kara yahAM martyalokameM brahmA vedoMkA adhyayana karanevAlA saMbhava jAtA hai| aura dUsare manu, yazavalki Adi RSiyoMkA yathAyogya adhyApaka bhI ho jAtA hai / AcArya kahate haiM ki yadi mImAMsaka yoM kaheMge taba to tisI prakAra sampUrNa kavijana bhI svakRta kAvyoMke paDhanevAle hI ho jAo, arthAt-choTe choTe pustaka yA zlokoM athavA poMko banAnevAle kavi logoMkA bhI brahmAdvArA adRzyarUpase adhyApana karanA bana jAo / isa prakAra sampUrNa choTe baDe zAstroMkA akRtrimapanA acche DhaMgase prApta ho gyaa| choTe, moTe, chaMda, mIta, kavitA, gaDhanevAloMkI tukabandiyAM bhI nitya, apauruSeya, bana baiThegI, jo ki mImAMsakoMke yahAM mI nitya nahIM mAnI gayIM haiN| . svayaM janmAMtarAdhItamadhIyAmahi saMpati // 50 // iti saMvedanAbhAvAceSAmadhyetRtA na cet / puurvaanubhuutpaanaadestdhrjaatdaarkaaH||51|| smatAraH kathamevaM syustathA saMvedanAdvinA / gIta, chaMda, prAmyagIta, choTI, baDI, pustakoMko banAnevAle vidvAnoMko to isa prakArakA samvedana nahIM hotA hai ki anya pUrvajanmameM paDhe jA cuke gIta AdikoMko hama isa vartamAna janmameM paDha rahe haiN| ataH una kaviyoM yA zAstraracayitAoMko adhyetApana nahIM hai| isa prakAra mImAMsakoMke kahanepara to hama ApAdana kareMge ki kyoMjI, yoM to taise samvedanake vinA usI dinake utpanna huye bacce phira pahile janmoMmeM iSTa sAdhakapanese anubhUta kiye gaye stanyapAna, apane mukhadvArakI ora dUdhako le jAnA, hAthoMse pakaDanekA anusandhAna rakhanA, Adi kriyAoMke smaraNa karanevAle bhalA kaise ho sakeMge ! arthAt-pUrvajanmoMmeM kiye jA cuke kRtyoMkA aba samvedana hoya tabhI usake anusAra isa janmameM kriyAyeM kI jAya / aisA koI niyama nahIM hai| gaharI coTake kAraNa sthAna, samaya AdikA smaraNa honepara hI pIche phoDemeM pIDA hoya aura unakA smaraNa nahIM honepara na hoya, aisA niyama bAMvanA pratItiviruddha hai / ataH samvedana kiye vinA bhI uttara janmoMmeM pUrvajanmakI smRtiyAM udbhUta ho sakatI hai| aisI dazAmeM sabhI pustakeM, gIta Adika nitya, akRtrima ho jAyaMge /
Page #635
--------------------------------------------------------------------------
________________ tattvArthacintAmaNiH smRtiliMgavizeSAceceSAM tatra prasAdhyate // 52 // kavInAM kiM na kAvyeSu pUrvAdhIteSu sAnvayA / ___ yadi mImAMsaka yoM kaheM ki vaidika zabdoM aura aoMkI to una brahmA, manu, Adiko vizeSa rUpase smRti hotI hai / ataH uttarajanmameM vizeSa samvedana honeke kAraNa una manu AdikoMke una vedoMmeM vizeSa smRtisvarUpa jJApakaliMgase pUrvajanmakA adhyayana prakRSTa rUpase anumAna dvArA sAtha diyA jAtA hai| kintu kaviyoMko vizeSasmRti nahIM honeke kAraNa apane banAye gaye gIta, kavitA, AdikA pUrvajanmoMmeM adhyayana karanA nahIM sAdhya kiyA jAsakatA hai| isa prakAra kahanepara to hama kaheMge ki kaviyoMkI bhI pUrvajanmoMmeM paDhe huye hI vartamAnakAlIna kAyoMmeM anvaya sahita calI ArahI, vaha vizeSa smRti kyoM nahIM mAnalI jAya ! kavi yA bhAToMke banAye huye kavittoMmeM bhI pUrva janmakA adhyayana kAraNa mAnA jA sakatA hai| taba to vedake samAna ve chanda mI akRtrima ho jAyaMge, bahutase vaidikavAkya bhI to gItoMke samAna hai| yadi hyutpattirvarNeSu padeSvartheSvanekathA // 53 // vAkyeSu ceha kurvataH kavayaH kAvyamIkSitAH / kiM na prajApatirvedAna kurvannevaM satIkSitaH // 54 // kazcitparIkSakailoMke sdbhistddeshkaalgaiH| tathA ca zrUyate sAmagirA sAmAni rumirAT // 55 // RcaH kRtA iti keyaM vedasyApauruSeyatA / yadi mImAMsaka yoM kaheM ki akAra, kakAra Adi varNo meM yA subanta, tiDanta, padoMmeM athavA parasparameM eka dUsarekI apekSA rakha rahe padoMke nirapekSa samudAyarUpa vAkyoMmeM inake aoMke hote te aneka prakArase utpatti honA dekhA jAtA hai, aura una varNa, pada, vAkyoMkI joDa milAkara navIna kAvyako karate huye kavijana dekhe gaye haiM, athavA isI janmameM vizeSa vyutpattiko prApta kara kaSi loga naye naye kAnyoMko banA dete haiM, yoM kAvya, gIta Adika pauruSeya haiM, veda aise nahIM hai| isa DhaMgase mImAMsakoMke kahanepara hama jainoMko kahanA paDegA ki isa prakAra honepara to brahmA bhI vedoMko kara rahA kyoM nahIM dekhA gayA kahA jAtA hai ! vedoMke banate samaya usa deza. usa kAlameM prApta huye rAgadveSavihIna sajjana laukika parIkSakoMkarake vedakA kartA bhI koI puruSa dekhA gayA hai / veda, vedAMga, zruti, smRti, purANa, Adika koI bhI akRtrima nahIM hai| aura tisa prakAra
Page #636
--------------------------------------------------------------------------
________________ tattvArtha zlokavArtike aamaanaamaanaanamanna sunA bhI jAtA hai ki sAmavedakI vANI karake sAmamaMtroMko par3hA jAtA hai| usase aneka rogoMkA nivAraNa ho jAtA hai| RgvedakI RcAyeM amuka RSiyoM ke dvArA banAyI gayIM haiN| vedoMkI utpattike liye zukla yajurvedameM likhA hai ki " tato virADajAyata virADo adhipUruSaH sajAto atyaricyata pazcAdabhUmimayo purH||1|| tasmAdyajJAtsarvahutaH saMbhRtaM pRSadAjyam / paMzUstAyakevAyavyAnAraNyA grAmyAzca ye // 2 // tasmAdyajJAtsarvahuta RcA sAmAni jjhire| chandAMsi jahire tasmAthajustasmAdajAyata // 3 // tasmAdazvA ajAyanta yeke cobhypaadtH| gAvoha jabire tasmAttasmAjAtA ajaavyH||4|| isa prakAra zrutiyeM jaba utpanna huyIM sunI jA rahI hai, to bhalA yaha vedakA apauruSeyapanA kahAM rahA ? sAmavedako gAnevAle yA RcAoMke banAnevAle yaha Adi hI unake kartA haiN| - pratyabhijJAyamAnatvaM nityaikAntaM na sAdhayet // 56 // paurvAparyavihInetheM tdyogaadvirodhtH| pUrvadRSTasya pazcAdyA dRzyamAnasya caikatAm // 57 // veci sA pratyabhijJeti prAyazo viniveditam / / vedakA nityapanA siddha karaneke liye mImAMsaka loga pratyabhijJAna dvArA jAna liyA gayApana hetu dete haiM / arthAt-veda nitya hai, kyoMki yaha vahI hai, isa prakAra ekatva pratyabhijJAna sadAse vedakA hotA calA AyA hai| isapara hama jainoMkA vicAra hai ki vaha pratyabhijJAnakA viSayapanA hetu bhI vedake ekAntarUpase nityapaneko siddha nahIM kraavegaa| kAraNa ki pUrva, apara, avasthAoMse rahita ho rahe kUTastha padArthameM usa ekatva pratyabhijJAnake honekA ayoga hai / kyoMki virodha doSa AtA hai / kUTastha to jaisAkA taisA hI rahegA romAnamAtra mI palaTa nahIM sakatA hai / pahile yadi pratyabhibAnakA viSaya nahIM thA, to pratyabhijJAna uThAnepara bhI pratyabhijJAna dvArA kSeya nahIM ho sakatA hai| pahile dekhA jA cukApana aura aba dekhA jA rahApana, ye parivartita dharma kUTasthameM nahIM Tika sakate haiM / draSTa hogA to draSTa hI rahegA, aura yadi dRzyamAna ho gayA to sadA, dRzyamAna hI sabako banA rahegA / pahile kAlameM dekhe huye padArthakI pIche vartamAnameM dekhe jA rahe padArthake sAtha ekatAko jo jJAna jAnatA hai, vaha pratyabhijJAna hai / isa prakAra prAyaH kaI bAra hama pUrva prakaraNoMmeM vizeSarUpase nivedana kara cuke haiM / ataH kathaMcit pUrva, uttara avasthAoMko thoDA palaTate huye kAlAMtarasthAyI padArthameM pratyabhijJAna honA sambhavatA hai| dRSTatvadRzyamAnatve rUpe pUrvApare na cet // 5 // bhAvasya pratyabhijJAnaM na syAcatrAzvazrRMgavat /
Page #637
--------------------------------------------------------------------------
________________ tatvArthacintAmaNiH 123 tadanityAtmakaH zabdaH pratyabhijJAnato yathA // 59 // devadattAdirityastu viruddho heturiiritH| yadi mImAMsaka yoM kaheM ki vaidikazabdoMkI pUrvakAlameM dRSTatA yA zrutatA aura vaidika zabdoM kA vartamAnameM dRzyamAnapanA yA zrUyamANapanA ye do svarUpa koI pahile pIcheke nahIM haiM, ye to kevala aupAdhika bhAva haiM / ataH zabdakI kUTasthanityatAkA bAlAya. mI TUTanA nahIM hotA hai| isa prakAra unake kahanepara to hama jaina kahate haiM ki yadi padArthoko apanI gAMThake svarUpoMse rahita mAnA jAyagA, taba to ghoDeke sIMga samAna kisI bhI padArthakA vahAM pratyabhijJAna nahIM ho skegaa| yadi una padArthoMmeM pratyabhijJAna honA mAnA jAyagA, taba to una kAlAMtarasthAyI padArthoke palTa rahe usa padArthake svarUpa hI mAne jAyaMge aura tisa kAraNa koI bhI zabda jisa prakAra pratyabhijJAna honese anitya Atmaka siddha ho jAtA hai, usI prakAra devadatta, jinadatta, AkAza Adika bhI pratyabhijJAyamAna hetuse nitya, anitya Atmaka siddha ho jAo / isa prakAra to mImAMsakoMkA pratyamijAyamAnatva hetu viruddha hetvAbhAsa kaha diyA gayA samajhanA cAhiye / vastutaH vicArA jAya to rasoI gharameM vyApti grahaNa kiye jA cuke dhueMke sAdRzyase parvatIya dhUmakarake agnikI pratipatti kara lI jAtI hai| usI prakAra sadRza zabdoMse unake vAcya arthAkA. zAbdabodha kara liyA jAtA hai| zabda sarva anitya hai| darzanasya parArthatvAdityapi paradarzitaH // 60 // viruddho heturityevaM zadvaikatvaprasAdhane / mImAMsakoMne. yaha kahA thA ki upAdhyAyake kahe gaye zabdoMko ziSya suna rahA hai| vAcya arthakA bodha karAneke liye bole gaye zabda to dUsaroM ke hitArtha hI hote haiN| saMketakAlakA zabda hI vyavahArakAlameM banA rhegaa| tabhI saMketa anusAra zAbdabodha karAsakatA hai / anyathA saMketa grahaNa kiye gaye zabdase nyAre zabdako sunakara to bhrAntahAna utpanna ho jAyagA / isa prakAra zabdasvarUpa darzanakA parArthapanA ho jAnese zabdakA ekapanA baDhiyA sAdhanemeM diyA gyaa| isa prakAra " darzanasya parArthatva " yaha dUsaroMkA dikhalAyA gayA hetu mI viruddhahetvAbhAsa hai / kyoMki zabdake sAdRzyako lekara vAkyakA arthabodha kiyA jA sakatA hai| sarvathA nityapana isa amISTa sAdhyase viruddha ho rahe kathaMcit nitya, anityanapanake sAtha vyApti rakhanevAlA ukta hetu hai| tato'kRtakatA siddharabhAvAmayazaktitaH // 31 // vedasya prathamodhyetA kati matipUrvataH / ..
Page #638
--------------------------------------------------------------------------
________________ 62. takhArthokavArtike padavAkyAtmakatvAca bhAratAdivadanyathA // 2 // tadayogAdvirudhyeta saMgirau ca mhaansH|| sarveSAM hi vizeSANAM kriyA zakyA vacocare // 63 // vedavAkyeSu dRzyAnAmanyeSAM ceti hetutA / yuktAnyathA na dhUmAderagnyAdiSu bhavedasau // 64 // tataH sarvAnumAnAnAmucchedaste durucrH| tisa kAraNa naya yA yuktiyoMkI zaktise vedake akRtrimapanekI siddhikA abhAva ho jAmese veda pauruSeya siddha ho jAtA hai / vedakA sabase pahile paDhanevAlA vidvAna hI ( pakSa ) usakA kartA hai ( sAdhya ) mAnasa matijJAna yA usake bhI pUrvavartI vidvAnoMke zAstrazravaNarUpa matikAnako pUrvavatI kAraNa mAnakara utpanna honese ( hetu ) bhArata, bhAgavatapurANa, ratnakaraNDa Adi granthoMke samAna / athavA dUsarA anumAna yoM kara lenA ki vedakA prathama adhyetA hI (pakSa ) vedakA kartA hai ( sAdhya ), pada, vAkya, AtmakapanA honese ( hetu ) jaise ki mahAbhArata, manusmRti Adi grantha sakartRka haiN| arthAt-matipUrvakapanA hone aura varNa, pada, vAkyasvarUpa honese veda pauruSeya hai| puruSake kaNTha, tAlu, Adi sthAna yA prayatnoMse navIna banAyA gayA hai / anyathA yAnI vedako sakartRka mAne vinA usa matipUrvakapanekA aura pada, vAkya, AtmakapanekA virodha ho jAvegA ( vyatireka vyApti ), jaise ki lambe cauDe parvatameM yA baDhiyA parvatameM mahAnasakA virodha hai, jisa kAraNa ki sampUrNa vizeSoMkI kriyA anya vacanoMmeM kI jA sakatI hai / bhAvArya-eka bhramaNa yA gamanakriyAko dekhakara vaisI dUsarI kriyAoMmeM bhI sAdRzyamUlaka jJAna kara liyA jAtA hai / ye hI dazA vedavAkyoMmeM samajha lenI cAhiye / vedavAkyoMmeM bhI dekhe gaye ( sune gaye ) athavA anya sadRzazabdoMko mI zAbdabodha zApaka hetupanA yukta hai / anyathA yAnI sAdRzya anusAra dUsare hetuoMko jJApakahetu nahIM mAnA jAyagA, taba to Agni Adi sAdhyoMko sAdhanemeM diye gaye dhUma AdikoMko yaha jJApakahetupanA nahIM bana sakegA aura tisa kAraNa tumhAre yahAM sampUrNa anumAnoMkA mUloccheda ho jAyagA / isakA uttara tuma ati kaThinatAse bhI nahIM de sakate ho / ataH zrutazabdoMke sadRza zabdoMko sunakara bhI zAbdabodha ho jAtA hai| ataH vedako anitya mAnanA hI zreSTha hai| pramANaM na punavedavacasokRtrimatvataH // 65 // sAdhyate cedbhavedarthavAdasyApi pramANatA /
Page #639
--------------------------------------------------------------------------
________________ tatvArthacintAmaNiH yadi mImAMsaka punaH yoM kaheM ki vedokta vacanoM ko atrimapanA honese pramANapanA sAdhA jAtA hai| aisA kahanepara to hama digambara jaina kaheMge ki yoM to karmakANDa pratipAdaka maMtroMkI stuti karanevAle arthavAda vAkyoMko bhI pramANapanA prApta ho jAvegA / " sarvajJaH sarvavit" ityAdi maMtroM ke jyotiSToma Adi yAjJakamakI stuti kI gaI hai| he karma ! tuma sabako jAnanevAle ho, yajJakartA jIvoMko svarga AdimeM niyatarUpa jAnakara meja dete ho, tuma advaita ho, anupama ho, tumhAre samAna koI bhI aneka padArtha nahIM haiM / tumhArA hI zravaNa manana, dhyAna, karanA cAhiye, Adi / kintu sarvajJa pratipAdaka yA advaitapratipAdaka vedavAkyoMko mImAMsakoMne anAdikAlake akRtrima hote ye bhI pramANa nahIM mAnA hai / ataH vyabhicAradoSa huA / aduSTahetujanyatvaM tadvatprAmANyasAdhane / hetvAbhAsanamityuktamapUrvArthatvamapyadaH // 66 // 125 mImAMsakoM dvArA vedavacanako pramANapanA sAdhanemeM diyA gayA duSTa hetuoMse ajanyapanA hetu bhI usI akRtrimapana hetuke samAna vyabhicArI hetvAbhAsa hai| yaha bhI ukta kathanakarake kaha diyA gayA samajho / arthAt -- nirdoSa hetuoMse janyapanA yaha bhAvapradhAna artha apauruSeya vedameM nahIMkA naJko janya pada meM anvita karake aduSTahetu janyatvakA artha duSTa hetuoMse nahIM janyapanA vedavAkyoMmeM dharA jAyagA to bhI arthavAda ( stutiparaka vaidikamaMtra ) vAkyoMkarake vyabhicAra tadavastha rahA tathA vaha apUrva arthokA grAhakapanA hetu bhI vedake prAmANyako nahIM sAdha sakatA hai| arthavAda vAkyoMse vyamicAra doSa AtA hai / stutivAkya bhI to navIna apUrva arthoko viSaya karanevAle haiN| ataH aneka vAdiyoMke yahAM iSTapramANoMmeM pramANatAko sAdhaneke liye prayukta kiye jA rahe akRtrimapana, aduSTahetujanyatva, apUrvArdha grAhakapana, ye tIna jJApaka hetu to vedavacanoMko pramANapanA sAdhane meM - dUSita kara diye gaye haiM / bAdhavarjitatA hetustatra celleMgikAdivat // 67 // kimakRtrimatA tasya poSyate kAraNaM vinA / veda vacanoM pramANapanA sAdhaneke liye bAdhavarjitapanA hetu yadi kahA jAyagA taba to hama jaina kaheMge ki liMgajanya anumAna yA pratyakSapramANa Adike samAna veda vacanoMke anitya hote huye mI pramANapanA saralatayA nirvAhita ho sakatA hai| phira vinAkAraNa hI usa vedakA akRtrimapanA. kyoM puSTa kiyA jA rahA hai ? btaao| arthAt mImAMsakoM dvArA vedako prAmANya sAdhaneke liye vaidika zoMkI niyatA yA akRtrimapanA sAdhA jA rahA hai| kintu after yA kRtrima anumAna, pratyakSa, arthApatti AdikI pramANatAke vedako nitya nahIM mAnate huye bhI samAna veda bhI anitya hokara 79
Page #640
--------------------------------------------------------------------------
________________ tatvArtha lokavArtike namamakwadAAAAM pramANa bana jAyagA, koI kSati nahIM dIkhatI hai / kAraNake vinA hI vedake Upara akRtrimapanekA azobhana bojha kyoM vyartha lAdA jAtA hai ! anumAna Adike samAna vaidika vacanoMmeM bhI apane bAdhaka kAraNoMkA rahitapanA pramANatAkA sampAdaka hai| puMso doSAzrayatvena pauruSeyasya duSTatA // 6 // zakyate tajasaMvicarato vAdhanazaMkanaM / niHsaMzayaM punarbAdhavarjitatvaM prasidhyati // 69 // kartRhInavaco vitterityakRtrimatArthakRt / pareSAmAgamasyaSTaM guNavadvaktRkatvataH // 70 // sAdhIyasIti yo vakti sopi mImAMsakaH kathaM / samatvAdakSaliMgAdeH kasyaciddaSTatA dRzaH // 71 // zadvajJAnavadAzaMkApattestajanmasaMvidaH / mithyAjJAnanimicasya yadyakSAdestadA na tAH // 72 // tAdRzaH kiM na vAkyasya shrutyaabhaastvmissyte| mImAMsaka kahate haiM ki jagatke puruSa to rAga, dveSa, ajJAna, khArtha, pakSapAta, IrSA Adi aneka doSoMke Azraya ho rahe haiM / ataH puruSoMke prayatnoMse utpanna huye pauruSeya vacanoMko duSTatA hai| zavoMko banAnevAle hetu puruSa duSTa haiM | ataH aise una doSayukta hetuoMse utpanna huye zAdabodhake bAdhakoMkI zaMkA kI jA sakatI hai| saca pUMcho to saMzayarahita hokara bAdhavarjitapanA to phira kartAhIna apauruSeya vaMcanoMse utpanna huyI samvittiko hI prasiddha ho rahA hai| isa kAraNa vedakA akRtrimapanA vizeSa prayojanakA sAdhana kara rahA hai / vedakA akRtrimapanA vyartha nahIM hai| puruSako kartA mAnanepara bAdhakoMkI yA doSoMkI zaMkA rahI AtI hai| kintu " na rahe bAMsa aura na baje bAMsurI" isa lokanItike anusAra vedakA kartA hI nahIM mAnanA zreSTha mArga hai / dUsare vAdI jainoMke yahAM AgamakA guNavAn vaktA dvArA uccArita zavoMse janyapanA honeke kAraNa pramANapanA iSTa kiyA gayA hai / isa klezasAdhya mArgakI apekSA vedakA akRtrimapanA adhika zreSTha hai / mAyAvI, bakabhakta aura phuTATopa dikhAnevAle puruSa isa jagatmeM bahuta haiM / guNavAn puruSoMkA nirNaya karanA duHsAdhya hai.| donoMkI sambhAvanA unameM banI rahatI hai| tabhI to hamane vedoMko nitya mAnaliyA hai|
Page #641
--------------------------------------------------------------------------
________________ tattvArthacintAmaNiH 627 " AMkha phaTI pIra gayI" / granthakAra kahate haiM ki isa prakAra jo prativAdI kaha rahA hai, vaha bhI samIcIna vicAra karanevAlA mImAMsaka kaise samajhA jAyaH ? yo sthUlabuddhivAle puruSoM dvArA kisI padArthakA duHsAdhyapana nirNaya ho jAnese to paramANu puNya, pApa, AkAza, Adi atIndriyaH padArthokI bhI jaDa kaTa jaaygii| ataH pramANapanA sAdhaneke liye akRtrimapanepara adhika balaH mata DAlo / nahIM to pratyakSake kAraNa indriyAM aura anumAnake kAraNa jJApaka hetu tathA upamAnake kAraNa sAdRzya Adikako bhI samAnapanese nityatA mAnanekA prasaMga AjAvegA / kisI doSI puruSake dvArA bole gaye zabdase utpanna huye jJAnasamAna kisI kisI puruSoMke netroMke bhI cAkacakya, kAmala, Adi doSoMse sahitapanA dekhA jAtA hai / koI koI hetu. avinAmAvarahita dekhe gaye haiN| sadRzaphnA bhI kahIM doSayukta dekhA jAtA hai / ataH una cakSu, liMga, sAdRzya Adise utpanna huye sabhI jJAnoMko apramANapanakI AMzakAkA prasaMga prApta ho jAyagA / taba to mImAMsakoM dvArA indriyaliMga Adiko bhI nitya mAnaneke liye kamara kasanI pdd'egii| kintu mImAMsakoMne indriya AdikoMko nitya nahIM mAnA hai / " tyAjyA na yUkAbhayato hi zATo" juAMke Darase dhotI paharanA nahIM chor3A jAtA hai / yadi mImAMsaka yoM kaheM ki mithyAjJAnake nimitta ho rahe akSa, liMga Adikase samIcIna jJAnake kAraNa akSa Adika nyAre haiN| ataH samIcIna anitya cakSu Adikose. utpanna huyIM, ve samvittiyAM duSTa kAraNajanya nahIM haiN| hAM, duSTa indriya AdikoMse utpanna huye pratyakSa Adika to pratyakSAmAsa, anumAnAbhAsa, upamAnAbhAsa kahe jAte haiM / taba to hama jaina kaha deMge ki tisa prakArake doSayukta puruSoMke vAkyoMko bhI zruti AbhAsapanA kyoM nahIM iSTa kara liyA jAya ! doSayukta puruSoMke vAkyase. utpanna huA jJAna zrutAbhAsa hai / athavA vedakI zrutiyAM bhI jo bAdhAsahita arthoko kara rahI hai, ve zruti-AbhAsa haiN| sarvatra sadoSa nirdoSa, guNI guNarahita, sajjana durjana, pApI puNyavAn , sabAdha nirbAdha padArtha pAye jAte haiM / vivekI puruSa ukta kAraNoMkA vivecana sulabhatAse kara lete haiM / ataH akSa, liMga Adike samAna vaidika zadroMko bhI nitya mAnanekI AvazyakatA nahIM / hAM, nirdoSa kAraNase janyapanA aura bAdhArahitapanA vacanoMmeM DhUMDha lenA cAhiye / / guNavadvaktRkatvaM tu parairiSTaM yadAgame // 73 // tatsAdhanAMtaraM tasya prAmANye kAMcana prti| sunirbAdhatvahetorvA samarthanaparaM bhavet // 74 // tanno na pauruSeyatvaM bhavatastatra tAdRzaM / aduSTakAraNa janyatvameM nakA artha paryudAsagrahaNa karanepara guNavAn hai vaktA - jisakA, aisA guNavat vaktarupanA to dUsare syAdvAdI vidvAnoMkarake AgamameM jo iSTa kiyA gayA hai, athavA kRtrima,
Page #642
--------------------------------------------------------------------------
________________ 528 tatvArtha cokavArtike commotommonsoonmommmmmmmmmomen smRti, jaiminI sUtra Adi bAgamoMmeM dUsare mImAMsakoMne guNavAn pakkAke dvArA pratipAditapanA jo amITa kiyA hai, vaha to vedakA kinahIM kinhIM vidvAnoMke prati pramANapanA sAdhanemeM eka dUsarA sAdhana upasthita ho jAtA hai / athavA bhaLe prakAra jAnaliye gaye bAdhArahitapana hetuse bhI usa pramANapanako sAdhanevALe zApakoMkA utkRSTa samarthana ho jaavegaa| tisa kAraNa hamAre yahA~ aura bApake yahA~ tisa sArikhA dUSita kAraNajanya yA bAdhAsahita pauruSeyapanA vahAM samIcIna zrutameM nahIM mAnA jAya / hAM, aduSTakAraNajanyatva, apUrvArthatva, bAdhAvarjitatva usa sadAgamameM ghaTita ho jAte haiM, jisakA ki vaktA guNavAn puruSa hai / vahI kahA gayA hai ki " tatrApUrvArthavijJAna nizcitaM vAdhavarjitam / aduSTakAraNAracaM pramANaM lokasammatam " / maMtrArthavAdaniSThasyApauruSeyasya bAdhanAt // 75 // vedasyApi payodAdicvaneneSphalyadarzanAt / karmapratipAdaka maMtroMkI prazaMsA karanemeM zraddhA lagA rahe arthavAda maMtroMke apauruSeyatAkI bAdhA ho jAtI hai / ve apauruSeya hote huye bhI bAdhArahitapana nahIM honeke kAraNa tumhAre yahAM pramANa nahIM mAne gaye haiN| tathA apauruSeyapanA koI pramANatAkA sAdhaka nahIM hai / corI, vyabhicAra, Adi kukAke upadeza yA gAlI, kuvacana, Adi bhI duSTasampradAya anusAra sadAse cale Arahe haiN| etAvatA hI unameM prAmANya nahIM AjAtA hai| bAdaloMkA garjanA, bijalIkA kaDakanA, samudrakA pUtkAra karanA ityAdi dhvaniyoMkA niSphalapanA dekhA jAtA hai / ataH tumhAre mAne huye apauruSeya vedako bhI niSphalapanA prApta hogA akRtrimapanA yA prAcInatA athavA arvAcInatA koI samIcInatAke prayojaka nahIM haiN| puruSoMke dvArA nahIM banAye gayepanakA zadroMmeM koI mUlya nahIM hai| AMdhImeM yA vRkSa giranemeM aneka apauruSeya zabda vyartha hote rahate haiN| koI kAnI koDImeM bhI nahIM pUMchatA hai / satyaM zrutaM sunirNItAsaMbhavadvApakatvataH // 76 // pratyAkSAdivadityetatsamyak prAmANyasAdhanaM / kadAcitsyAdapramANaM zukto rajatabodhavat // 77 // ataH yahAMtaka yaha sUcA siddhAnta puSTa dubA ki zabda Atmaka yA bAna Atmaka zruta (pakSa) satya hai, ( sAdhya ) bAdhakoMke asambhava honekA maLe prakAra nirNaya kiyA jA cukA honese ( hetu ), pratyakSA, anumAna Adike samAna (anvayadRSTAnta ) isa prakAra yaha pramANapanekA sAdhana samIcIna hai / arthAt-zAstroMkI samIcInatAko sAdhane ke liye bAdhakoMke asambhavakA acchA nirNaya honA rUpa hetu nirdoSa hai / hAM, kabhI kabhI chUTe zAstra apramANa bhI ho jAte haiN| jaise ki sIpameM huA
Page #643
--------------------------------------------------------------------------
________________ tatvArthacintAmaNiH 629 codIkA jJAna ( pratyakSAbhAsa ) apramANa hai / zruta pramANa nahIM hai, usameM bAdhakoMkA utthAna ho jAtA hai| jaise ki sIpameM huye cAMdIke jJAnameM " yaha cAMdI nahIM hai " isa prakArakA bAdhakapramANa uTha baiThatA hai ( vyatirekadRSTAnta ) / nApekSaM saMbhavadvAdhaM dezakAlanarAMtaraM / sveSTajJAnavadityasya nAnaikAMtikatA sthitiH // 78 // mImAMsakoM ke yahAM apane abhISTa pratyakSa Adi jJAnoMmeM jaise bAdhakoMkI sambhAvanA nahIM hai / usI prakAra samIcIna zrutameM bhI dezAntara meM yA dUsare kAloMmeM athavA anya puruSoMkarake bAdhAyeM sambhavanekI apekSA nahIM hai| agni yahAM uSNa hai to samrAT yA indrake yahAM bhI uSNa milegI / DheMkI yadi svarga yA narakameM bhI calI jAya to vahAM bhI kUTanekA kAma kregii| isa kAlameM jaise hitaiSI puruSa paropakAra karate haiM, kALAntaroMmeM bhI ve yA vaise puruSa paropakRtiparAyaNa rahate haiM / yAdhunika aihika puruSoMke samAna dezAntara, kALAntarake manuSya bhI ekasI pramANapana, apramANapanakI vyavasthA karate haiM / ataH samIcIna zruta to sabhI deza sampUrNakAla aura akhila vyaktiyoMkI apekSAse bAdhArahita hai / ataH suvizvatAsambhavadbAdhakapana isa hetuke vyamicArIpanakI vyavasthiti nahIM ho sakI / na ca heturasiddhoyamavyaktArthavacovidaH / pratyakSabAdhanAbhAvAdanekAMte kadAcana // 79 // anumeye'numAnena bAdhavairyanirNayAt / tRtIyasthAnasaMkrAMte tvAgamAvayavena ca // 80 // aura yaha asambhavadbAdhakapanA hetu asiddha hetvAbhAsa bhI nahIM hai| yAnI pakSameM Thahara jAtA hai / avyakta yAnI avizadarUpase arthako kahanevAle vacanoMse utpanna huye zrutajJAnakI pratyakSa pramANoM dvArA bAdhA ho jAnekA abhAva hai| samIcIna zAstradvArA kahe gaye anekAntameM kisI kAlameM bhI pratyakSapramANoMse bAdhA upasthita nahIM hotI hai / anekAntavAdI jainoM dvArA zAstrasiddha anekAntakA anumAna karaliyA jAtA hai / ataH anumAna pramANase jAnaliye gaye anekAntameM anumAnakarake bhI bAdhA AjAneke rahitapanekA nirNaya ho rahA hai / aura pratyakSa, anumAna ina do pramANoMse nyAre tIsare Agamagamya sthAna meM saMkrAnta ho rahe prameyameM to Agama pramANoMke bhAgakarake bAdhArahitapanekA nirNaya ho rahA hai| bhAvArtha -- pratyakSa yogya, anumAnagocara aura AgamaviSaya padArthoMmeM pratyakSa, anumAna, Agama, pramANa to pratyuta zrutake sAdhaka ho rahe haiN| ve samIcIna zrutake kamI bAdhaka nahIM hai / pahile pratyakSita aura dUsare anumeya padArthoMse atirikta ho rahe parokSa, atyantaparokSa, sampUrNa |
Page #644
--------------------------------------------------------------------------
________________ 630 tatvArthokavArtike padArthoM ko tRtIya sthAna AgamapramANase ghera liyA gayA mAnA hai / ataH syAdvAdiyoMke zruta yA zrutajJAnakA koI bhI bAdhaka nahIM hai / ataH bAdhArahitapanA hI zrutakI satyatAkA jJApaka hetu hai / parAgame pramANatvaM naivaM saMbhAvyate sadA / dRSTeSTabAdhanAtsarvazUnyatvAgamabodhavat // 81 // 1 dUsare naiyAyika, mImAMsaka Adi paNDitoMke svIkAra kiye gaye AgamameM pramANapanA sarvadA nahIM sambhAvita ho rahA hai / kyoMki una dUsaroMke Agamokta tattvoMmeM pratyakSa, anumAna, Adi pramANoM karake bAdhA upasthita hotI hai| jaise ki sabhI padArthoM ke zUnyapane yA upaplutapaneko puSTa karanevAle AgamAnoM kI pramANatA ina pratyakSa anumAnoMse bAdhita hai / yukti, tarka, zAstra, anubhavoMse virodha rahita vacanoM ko kahanevAle ve prasiddha bhagavAn zrIata deva hI nirdoSa hokara sarvajJa haiM / aMta devakA pratipAdita kiyA gayA Agama hI pramANa hai| zrI jinendradeva ke amRtase jo prANI calAkara bAhya ho rahe haiM, yA apane Aptake abhimAna meM dagdha ho pratyakSa se hI bAdhita hai| murasA puruSa yadi amRta auSadhise dUra bhAga bAdhA par3a rahI sabako dIkhatI hai| matarUpI rahe haiM, unakA amISTa to jAya to usake iSTaprayojanameM bhAvAdyekAMtavAcAnAM sthitaM dRSTeSTabAdhanaM / sAmaMtabhadrato nyAyAditi nAtra prapaMcitam // 82 // kapila, zUnyavAdI, naiyAyika, advaitavAdI bauddha, mImAMsaka, vaizeSika, Adi ekAntavAdiyoM dvArA mAne gaye bhAvarakAnta, abhAvaekAnta, bhedaekAnta, abhedaekAnta, kSaNikaekAnta, nityaekAnta Adi ekAntoMko pratyakSa, anumAna, Adi pramANoMse bAdhA A jAnA vyavasthita ho rahA hai / sampUrNa jIvoMko cAroM orase kalyANa karanevAle zrI samantabhadrAcAryakI devAgamastotrameM kahI gayI nItise ekAntavacanoM kA pramANoMse bAdhita ho jAnA jaise ki prasiddha ho rahA hai / isa kAraNa isa prakaraNa meM hamane adhika vistArapUrvaka vicAra nahIM caDhAyA hai / bhagavAn samantabhadrAcArya mahArAjane " bhAvaikAnte padArthAnAM " yahAMse prArambha kara " iti syAdvAdasaMsthitiH " paryanta AptamImAMsA meM sadekAnta, ekatraikAnta, pRthaktvaikAnta, avAcyaikAnta, nityaikAnta, hetuvAda, AgamavAda, puruSArthavAda, jJAnastokavAda, Adika ekAntavacanoMmeM aneka bAdhAyeM AtI huyIM siddha kara dI haiM / samIcIna vivA aura AnandakI nItiko baDhAnevAle zrIvidyAnanda AcAryane aSTasahasrIprantha meM una kArikAoMkA vizada alaMkAra kiyA hai / tatra dRSTavyaM / 1 kariSyate ca tadvatsa yathAvasaramagrataH / yuktyA sarvatra tattvArthe paramAgamagocaram // 83 //
Page #645
--------------------------------------------------------------------------
________________ tatvArthacintAmaNiH 631 tathA usIke samAna aura bhI yathAyogya avasarapara Age isa grantha meM bhI zrI guruvarya samanta* bhadrasvAmIkI zikSA ke anusAra vaha vistAra kara diyA jAvegA / isa tasvArtha- mokSazAstra meM pratipAdita kiye gaye aura paramAgamake viSayabhUta ho rahe sUkSmatattvoMkA satra sthaloMpara yuktikarake sAdhana kara diyA jaavegaa| ataH mImAMsaka, naiyAyika AdikoMke mAne huye AgamapramANa yukta nahIM haiM / syAdvAdiyoMkara ke kahA gayA dravyazruta aura bhAvazruta zreSThayuktiyoMse siddha ho jAtA hai / proktabhedaprabhedaM tacchrutameva hi taddRDhaM / prAmANyamAtmasAtkuryAditi nazciMtayAtra kim // 84 // vaha zruta hI isa sUtrameM do, aneka, bAraha meda prabhedoMse yukta hotA huA bhale prakAra kaha diyA gayA hai / aura vaha zruta hI niyamakarake dRDha pramANapane ko apane adhIna kara sakegA / isa prakAra a yahAM hamako adhika cintA karake kyA prayojana paDA hai ! bhAvArtha - adhika parizrama ke vinA hI jaba jainendrAbhimata dravya, bhAva, zruta siddha ho jAte haiM to isake liye imako adhika cintA nahIM karanI cAhiye / tadevaM zrutasyApauruSeyataikAM tamapAkRtya kathaMcidapauruSeyatvepi codanAyAH prAmANyasAdhanAsaMbhavaM vibhAvya syAdvAdasya ca sunizcitAsaMbhavAdhakatvaM prAmANyasAdhanaM vyavasthApya sarvayaikAMtAnAM tadasaMbhavaM bhagavatsamaMtabhadrAcAryanyAyAdbhAvAdyekAMtanirAkaraNamana jAdAvedha vakSyamANAcca nyAyAtsaMkSepataH pravacanaprAmANyadArvyamavadhArya tatra nizcitaM nAmAtmasAtkRtya saMprati zrutasvarUpapratipAdakama kalaMkagraMtha manuvAda purassaraM vicArayati / tisa kAraNa isa prakAra 'zrutakI mImAMsakoM dvArA gaDhI gayI apauruSeyatAke ekAntakA khaNDana kara aura vidhinti vedavAkyoMke apauruSeyapanA hote huye bhI kaise bhI prAmANyakI siddhike asambhavakA vicAra kara tathA syAdvAdasiddhAnta ke hI pramANapanekI vastubhUta sAdhana ho rahI bhale prakAra nizcita kiyI gayI bAdhakoMkI asambhavatAko vyavasthApita kara evaM ca sarvathA ekAntavAdoM ko usa prAmANya ke asambhavakA mAva, abhAva, nityapana, anityapana, Adi ekAntoMke nirAkaraNa karanemeM pravINa ho rahe bhagavAn zrI samantabhadrAcAryake nyAyase nivedana kara aura bhaviSya meM sAmantabhadrakI zikSA anusAra kahe jAnevAle nyAyase saMkSepakarake yathArtha pravacanake pramANapanakI dRDhatAkA nirNaya karAkara usameM nizcitapaneko bhalA apane adhIna kara, aba isa samaya karanevAle zrI akalaMkAcArya ke granthakA anuvAdapUrvaka vicAra karate haiM / bhAvArtha - yahAMtaka zrutakI apauruSeyatAkA khaNDana karA diyA gayA hai / vedako apauruSeya mAnanepara bhI meghadhvani Adike samAna pramANapanekI siddhi honA asambhava hai / isakA bhI vicAra kara diyA gayA hai| tathA zrutake svarUpako pratipAdana
Page #646
--------------------------------------------------------------------------
________________ tasvArtha zlokavArtike syAdvAdiyoM ke Agamako hI pramANapanekI siddhi hotI hai / bAdhakapramANoMke asambhavakA bhale prakAra nizcita ho jAnA hI pramANapanekA prayojaka sAdhana hai / yaha vyavasthA karA dI gayI hai / sarvathA ekAntoM vaisA pramANapanA asaMbhava hai / bhagavAn zrI samantabhadrAcAryakI bhAvAdi ekAntoMke nirAkaraNa meM pravINa ho rahI nItise aura bhaviSya meM kahI jAnevAlI nItise sarvathA ekAntoM meM pramANatA siddha nahIM ho pAtI hai / ataH cAroM ora kalyANako prasAranevAle nyAyase AIta pravacanako hI pramANapanA dRDha nirNIta kiyA jAtA hai| yaha saMkSepase hamane kaha diyA hai / usa samIcIna zrutake bheda prabheda ukta sUtra anusAra samajha lene cAhiye / prAmANya kA nizcaya vahAM male prakAra AtmA adhIna kiyA jAkara aba zrI akalaMka devake granthakA anuvAda karate huye vicAra calAte haiM / isa prakAra lyap pratyayavAle chaD nyAre nyAre vAkya banAkara ukta kathanakA upasaMhAra karadiyA hai / aura bhaviSya kathanakI pratijJA kara dI hai| aba yahAM dUsare prakaraNakA Arambha kiyA jAtA hai / 632 atra pracakSate kecicchUtaM zadvAnuyojanAt / tatpUrvaniyamAdyuktaM nAnyatheSTavirodhataH // 85 // zadvAnuyojanAdeva zrutaM hi yadi kathyate / tadA zrotramatijJAnaM na syAnnAnyamatau bhavam // 86 // yadyapekSya vacasteSAM zrutaM sAMvyavahArikaM / sveSTasya bAdhanaM na syAditi saMpratipadyate // 87 // yahAM koI akalaMka deva aisA kaha rahe haiM ki zadvakI pIche yojanA laga jAnese vaha jJAna 1 hoMge ve saba zruta ho jAtA hai| isapara hama do vikalpa uThAte haiM ki zadvakI yojanA kara denese zruta hI hotA hai ? athavA zrutazadvakI anuyojanAse hI ho jAtA hai ? zruta hI zadvakI yojanAse hotA hai, isa prakAra pahilA niyama karanese to zrI akalaMkadevakA kahanA yuktipUrNa hai / koI virodha nahIM hai| zadvakI yojanA karaneke pIche jo koI vAkya arthake jJAna guru yA ziSyake zrutajJAna hI to haiN| yadi anyathA yAnI zadvakI anuyojanAse hI zruta hotA hai, aisA uttara avadhAraNa lagAyA jAyagA, taba to iSTasiddhAntase virodha paDegA / kyoMki zrutajJAnako yadi zakI anuyojanA karanese hI zrutapanA kahA jAyagA, taba to zrotra indriyajanyajJAna matijJAna nahIM ho skegaa| kyoMki zava ke zrAvaNapratyakSako zrotra matijJAna kahate haiN| usameM zadvakI yojanA laga jAnese to vaha zruta bana baitthegaa| dUsarI bAta yaha hai ki jJAnameM ghaTa hai, paTa hai, paNDita hai,
Page #647
--------------------------------------------------------------------------
________________ tavAryacintAmaNiH celA hai, kAlA hai, nIlA hai, Adi zabdoMkI yojanAse hI yadi zrutapanA vyavasthita kiyA jAyagA to zrotrase anya cakSu, rasanA, ghrANa, Adi indriyajanya matijJAnoMko nimitta pAkara utpanna huA zrutajJAna nahIM ho skegaa| bhAvArtha-zadvakI yojanAse hI yadi zruta samajhA jAyagA, taba to zrotra matipUrvaka hI zruta hogaa| cakSu Adi matipUrvaka zruta nahIM ho skegaa| kintu ye bAta jainasiddhAntake viruddha paDatI hai / hAM, zabdakI yojanAse hI zruta hotA hai / isa prakAra una akalaMkadevake vacana yadi samIcIna vyavahArakI apekSA karake bakhAne gaye haiM taba to apane iSTasiddhAntako bAdhA nahIM A skegii| kyoMki anya indriyajanya matijJAnoMko nimittakAraNa mAnakara hote huye zrutajJAna bhI bhale prakAra jAne jA rahe haiM / bAta yaha hai ki zrutameM zaddha yojanAkA niyama karanA Avazyaka nahIM hai| avAcya padArthoMke aneka zrutazAna hote haiM / sparzana Adi indriyoMse arthokA matijJAna kara ananta arthAntaroMkA jJAna hotA hai / vaha saba zruta hI hai / upazama zreNI, kSapakazreNImeM jo dhyAna ho rahe haiM, ve saba zrutabAnake samudAya haiN| vahAM zaddha nahIM bole jA rahe haiM / zokaprasta, vedanApIDita yA manameM kalapate huye manuSyako zadvayojanAke vinA hI asaMkhya zruta ho rahe haiM / na sosti pratyayo loke yaH zadAnugamAhate / ityekAMtaM nirAkartuM tathoktaM tairiheti vA // 88 // jJAnamAyaM smRtiH saMjJA ciMtA cAbhinibodhikaM / prAgnAmasaMzritaM zeSaM zrutaM zadAnuyojanAt // 89 // athavA zadvAdvaitavAdI kahate haiM ki lokameM aisA koI bhI jJAna nahIM haiM jo ki zabdake pIche pIche anugamana karaneke vinA hI ho jAya, samI jJAna aura jJeya zabdameM anuviddha ho rahe haiN| isa prakArake zadvaikAntakA nirAkaraNa karane ke liye yahAM una akalaMka devane tisa prakAra zabdakI yojanAse pahile taka matijJAna hotA hai / aura pIche zabdakI yojanA lagA denese zrutabAna ho jAtA hai| aisA kahA hai, so akalaMkakathana ThIka. hI hai / indriyoMdvArA sparza, rasa, rUpa, gandha, zabda, sukha Adike zAna to matijJAna hai / aura yaha usase komala hai, yaha usase adhika mIThA hai, yaha usase nyUna kAlA hai, yaha kastUrIkI gandha ugra hai, puSpakI gandha manda hai, ityAdika zabdayojanA kara denepara huye ve jJAna zrutajJAna samajhe jAte haiM / ziSyako samajhAneke liye bhale hI hama cAra jJAnoMko upacArase zabda dvArA kahe jAne yogya kaha deM, kintu vastutaH dekhA jAya to zrutajJAnake atirikta kisI bhI jJAnameM zahUyojanA nahIM lagatI hai| zrIakalaMka devakA yahI abhiprAya hai ki zabdakI yojanAse pahile pahile huye avagraha Adika aura smRti, saMjJA, cintA, tathA aminibodha ye saba jJAna AdimeM ho 80
Page #648
--------------------------------------------------------------------------
________________ tatvArtha loka vArtike rahe matijJAnasvarUpa haiM / kintu zadvakI anuyojanA kara denese nAma karake Azrita ho jAnepara to dvitIya bace huye zrutajJAnarUpa ve ho jAte haiM / yaha siddhAnta sthita ho cukA / 634 atrAkalaMkadevAH prAhuH " jJAnamAdyaM smRtiH saMjJA ciMtA cAbhinibodhikaM / prAGnAmayojanAccheSaM zrutaM zabdAnuyojanAt " / iti tatredaM vicAryate matijJAnAdAdyAdAbhinibokaparyatAccheSaM zrutaM zabdAnuyojanAdevetyavadhAraNaM zrutameva zabdAnuyojanAditi vA ? yadi zrutameva zabdAnuyojanAditi pUrvaniyamastadA na kazvidvirodhaH zabdasaMsRSTajJAnasyAzrutajJAnatvavyavacchedAt / uktakA vivaraNa yoM hai ki isa prakaraNa meM zrI akalaMkadeva mahArAja prakRSTarUpase bhASaNa kara rahe haiM ki nAma yojanA se pahile huye smRti, saMjJA, cintA, aura anumAnajJAna to AdimeM huye parokSa matijJAnarUpa haiM | aura zabdoM kI pIche yojanA kara denese to dvitIya zeSa rahe parokSa zrutasvarUpa haiM / isa prakAra akalaMkadevake usa vyAkhyAnameM yaha vicAra calAyA jAtA hai ki avagrahako Adi lekara anumAnaparyanta vyavasthita ho rahe Adima matijJAna se zeSa rahA zruta ( uddezya ) kyA zadvakI pIche pIche yojanA kara denese hI ho jAtA hai, isa prakAra eva lagAkara avadhAraNa kiyA jAtA hai ? athavA zruta hI zokI anuyojanAse hotA hai / isa prakAra evakAra lagAkara avadhAraNa kiyA jAtA hai ? batAo | yadi " zrutam rAdvAnuyojanAt " yahAM zruta hI zadvakI anuyojanAse hotA hai, isa prakAra prathama viyadala meM evakAra dvArA niyama kiyA jAyagA, taba to hameM zrI akalaMkadeva ke vyAkhyAnase koI virodha nahIM hai / kyoMki zava ke sAtha saMsargako prApta ho rahe jJAnake zrutase bhinna azrutajJAnapanekA tisa hI prakAra avadhAraNa karanese vyavaccheda honA sambhavatA hai / bhAvArtha-zadvakI yojanA se jo jJAna hogA vaha zruta hI hogA / zrutabhinna kisI matijJAna, avadhimana:paryaya yA kevalajJAnasvarUpa nahIM ho sakatA hai / ima preraNA karate haiM ki zrIakalaMkadevakI siddhAntaaviruddhacarcAoMko avilamba svIkAra kara lenA cAhiye / atha zabdAnuyojanAdeva zrutamiti niyamastadA zrotramatipUrvakameva zrutaM na cakSurAdimatipUrvakamiti siddhAMtavirodhaH syAt / sAMvyavahArikaM zAbdaM jJAnaM zrutamityapekSayA tathA niyame tu neSTabAdhAsti cakSurAdimatipUrvakasyApi zrutasya paramArthatAbhyupagamAt sva samayasaMpratipatteH / yadi aba zadvakI anuyojanA se hI zruta hotA hai / isa prakAra niyama kiyA jAyagA taba to zrotra indriyajanya matijJAnasvarUpa nimittase hI to zrutajJAna ho sakegA / cakSu, rasanA Adi indriyoMse janya matijJAnoMko nimitta kAraNa mAnakara zrutajJAna nahIM ho sakegA / kintu rasanA Adi indriyoM se paramparayA tathA anya prakAroMse bhI aneka avAcya arthoke ho rahe zrutajJAna jagat meM prasiddha haiM /
Page #649
--------------------------------------------------------------------------
________________ tatvArthacintAmaNiH ataH ukta prakAra niyama karanepara siddhAntase virodha aavegaa| hAM, upadeza denA sunanA, yA zAstrako paDhanA, bAMcanA, Agamagamya prameyoMko yuktiyoMse samajhAnA Adika samIcIna vyavahAra meM cAlU ho rahe to zadvajanyajJAna sabhI zruta haiN| isa apekSA karake yadi tisa prakAra zadvayojanA se hI zruta hai, isa prakAra niyama kiyA jAyagA, taba to iSTasiddhAntase koI bAdhA nahIM AtI hai| kyoMki cakSu Adise utpanna huye matijJAnako pUrvavartI kAraNa mAnakara utpanna huye bhI zrutoM ko paramArtharUpa se zrI akalaMkadevane svIkAra kara liyA hai / isa prakAra apane siddhAntakI samIcIna pratipatti ho jAtI hai / syAdvAda siddhAntakI akSuNNa pratiSThA banI rahanI cAhiye / athavA " na sosti pratyayo loke yaH zadvAnugamAdRte / anuviddhamivAbhAti sarva zabdve pratiSThitaM // " ityekAMtaM nirAkartuM prAgnAmayojanAdAdyamiSTaM na tu tannAmasaMsRSTamiti vyAkhyAnamA kalaMkamanusartavyaM / tathA sati yadAha paraH " vAgrUpatA cedutkrAmedavabodhasya zAzvatI / na prakAzaH prakAzeta sA hi pratyavamarzinI " iti tadapAstaM bhavati, tayA vinaivAbhinivodhikasya prakAzanAdityAvedayati / 1 athavA zrI akalaMkadevakA bhASaNa saMbhavataH isa apekSAse susaMgata kara lenA cAhiye ki zadvAnuviddhavAdI kahate haiM ki jahAM sthalapara jo artha rakhA hai yA AtmAmeM jisa padArthakA jJAna ho rahA hai, vahAM vaha zabda avazya hai / aura jahAM zabda hai, vahAM artha mI avazya hai / tabhI to guDa, miSTAnna, nimbU rasa, Adi zaGkhoM ke bolanepara hI mukhase lAra Tapaka paDatI hai| adhika priya yA adhika apriya padArthoMke sthalapara Adara - aMnAdarasUcaka zabda svayaM mukhase nikala jAte haiN| cupake cupake mAlA ke Upara bhagavAn kA nAma japa lete haiM / zadva aura jJAnakA ajahat sambandha hai / jagat vaha aisA koI bhI jJAna nahIM hai, jo ki zadvakA anugamana karaneke vinA hI ho jAya / mALA poye gaye motiyoM ke samAna sampUrNa padArtha bIMdhe huye hokara hI mAnUM zaddha meM pratiSThita ho rahe haiM / granthakAra kahate haiM ki isa prakAra zabda ke ekAntakA nirAkaraNa karaneke liye nAmayojanA ke pahile to Adima matijJAna iSTa kiyA gayA hai / kintu nAmake saMsargase yukta ho rahA vaha jJAna matijJAna nahIM hai, kintu zruta hai, isa prakArakA alalaMkadeva ke dvArA sRje gaye vyAkhyAna kA zraddhApUrvaka anukaraNa karanA cAhiye / aura tisa prakAra honepara yAnI zahnoMke saMsargase rahita matijJAnakI siddhi ho cukanepara yaha mantavya bhI usa zadvaikAntavAdIkA nirAkRta kara diyA jAtA hai, jo ki paravAdI apane gharameM bakhAna rahA hai ki sarvadA nitya rahanevAlA zaGkhakharUpapanA yadi jJAnoMmeMse uchAlakara dUra kara diyA jAvegA, taba to jJAnakA prakAza hI prakAzita nahIM ho sakegA / kyoMki vaha zadba svarUpapanA hI to jJAnameM aneka prakArake vicAroMko karanevAlA hai / zrI vidyAnanda AcArya kahate haiM ki sabhI anabhilApya yA prajJApanIya bhAvoMmeM to zadvayojanA svIkAra karanA anucita hai / usa yojanA ke binA bhI avagraha Adika aura smRti Adika matijJAna jagat meM 635
Page #650
--------------------------------------------------------------------------
________________ 636 tatvArthalokavArtike prakAza rahe haiM / artha aura zabdakA koI ajahat sambandha bhI nahIM hai / modaka, lakSamudrA, ratna, sumeru, samudra Adi zadboMke bole jAnepara bhI vahAM ve modaka Adika artha nahIM dIkhate haiM / evaM kSIra, ghRta, bUrA, mizrI, Adike rasoMkA tAratamyapUrvaka zAna, sukha, honepara bhI unake vAcaka zabda nahIM sune jA rahe haiM / zada to jagatmeM saMkhyAta hI hai| kintu prameya aura pramANa ananta haiN| ataH zaboMdvArA samajhAne yogya jJAnase anantaguNA jJAna anamilApya par3A huA hai / zabdayojanAse rikta paDe huye matijJAnako pranthakAra svayaM baDhAkara nivedana kare dete haiM, jisase ki yaha prameya aura bhI adhika spaSTa ho jaaygaa| vAgrUpatA tato na syAyoktA pratyavamarzinI / matijJAnaM prakAzeta sadA taddhi tayA vinA // 90 // tisa kAraNase siddha hotA hai ki jo zadvAnuviddhavAdiyoMne jJAnameM vAgarUpatAko hI vicAra karanevAlA kahA thA, vaha yukta nahIM hai / kyoMki usa zabdasvarUpapanake vinA bhI vaha matijJAna niyamase sadA prakAza karatA rahatA hai / indriya aura manase jo jJAna hote haiM / ve arthavikalpasvarUpa AkArase sahita avazya haiM / kintu zabdAnuviddha nahIM haiN| bhale hI koI apane matijJAnako dUsaroM ke prati prakaTa karaneke liye yaha kAlA rUpa hai, merI AtmAmeM pIDA hai, peDA mIThA hai, aisA nirUpaNa kara de, kintu vicAra karanepara yaha saba zrutajJAna ho jAyagA / matijJAnake sAtha avinAbhAva rakhanevAle zrutajJAnameM hI zadvayojanA lagI hai| savikalpaka mati, avadhi, manaHparyaya aura kevalajJAna ye saba svakIya zarIrameM avaktavya haiM / zrutajJAnakA alpabhAga hI zabdayojanAko dhAratA hai / na hIMdriyajJAnaM vAcA saMsRSTamanyonyAzrayaprasaMgAt / tayAhi / na tAvadajJAtvA vAcA saMsRjedatiprasaMgAt / jJAtvA saMsRjatIti cet tenaiva saMvedanenAnyena vA ? tenaiva cedanyonyAzrayaNamanyena cedanavasthAnaM / indriyoMse utpanna huA matijJAna to zabdoMke sAtha saMsargayukta ho rahA nahIM hai / anyathA anyonyAzraya doSa ho jAnekA prasaMga hogA / isIko spaSTa kara kahate haiM ki pahile nahIM jAnakara to vacanoMke sAtha jJAnakA saMsarga nahIM ho sakegA, kyoMki atiprasaMga ho jaaygaa| arthAt-vinA jAne hI zadboMkA saMsarga laga jAnese to cAhe jisa ajJAta padArthako vacanoMdvArA bola diyA jaaygaa| kITa, pataMga, pazu, pakSI, bAlaka, mI ajJAta ananta padAthoke zadvayojaka bana jAyaMge / yadi isa atiprasaMgake nivAraNArtha padArthako jAnakarake zabdakA saMsarga ho jAtA hai, isa prakAra mAnAMge, taba to hama pUMchege ki usa hI zabdasaMsRSTa hone vAle samvedana karake jJAna honA mAnoge ? athavA kyA anya kisI jJAnakarake iMdriyajJAnako jAnakara usake sAtha vacanoMkA saMsarga honA iSTa karoge ? batAo / yadi prathamapakSa anusAra usa hI jJAnakarake jAna lenA mAnA jAyagA taba to
Page #651
--------------------------------------------------------------------------
________________ tattvArthacintAmaNiH anyonyAzraya doSa AtA hai| kyoMki usI jJAnase indriyajJAnakA jAnanA siddha hoya aura indriya jJAna ho cukanepara usakA jAnanA siddha hoya arthAt zadvakA saMsarga ho cukanepara jJAna hoya aura jJAna hocukanepara zadvakA saMsarga honA to pakSa le rakkhA hI hai / AtmAzraya doSa bhI lAgU hogA / yadi dvitIya pakSake anusAra anya sambedana karake indriyajJAnako jAnA jAyagA, taba to anavasthA hogI, kyoMki anyajJAnako bhI jAnakara vacanoMkA saMsarga taba lagAyA jAyagA jaba ki tRtIyajJAnase usa anya jJAnako jAna liyA jAyagA / isa DhaMgase jJAnoMke jJApaka caturtha, paMcama, Adi jJAnoMkI AkAMkSA baDhatI baDhatI dUra jAkara bhI avasthiti nahIM hogI / ataH kathamapi indriyajanya jJAnoMke sAtha vacanoM kA saMsarga nahIM hotA hai / ve apane DIlameM avAcya hokara pratiSThita ho rahe haiN| yaha siddhAnta puSTa huA / I 637 atra zaGkhAdvaitavAcinAmaGgatvammrupadarzya dUSayannAha / isa avasara para zadbAdvaitavAdI vidvAnoMkA ajJapanA dikhalAkara unako doSAvanna karate huye AcArya mahArAja kahate haiM / vaikharIM madhyamAM vAcaM vinAzajJAnamAtmanaH / svasaMvedanamiSTaM nonyonyAzrayaNamanyathA // 91 // pazyaMtyA tu vinA naitadyavasAyAtmavavedanam / yuktaM na cAtra saMbhAvyaH proktonyonyasamAzrayaH // 92 // zadvAdvaitavAdiyoMkA jo svamantavya hai, usako unake hI mukhase suniye ki vaikharI aura madhyamA nAmaka do vANiyoM ke vinA to hamane bhI indriyajanya jJAna iSTa kiyA hai / aura AtmAkA svasamvedana pratyakSa bhI vaikharI aura madhyamAvANIkI zabdayojanAke vinA hI amISTa kiyA hai / anyathA pUrvameM diyA gayA anyonyAzraya doSa hamAre Upara laga jAyagA / kintu pazyantI - nAmaka vANake binA to indriyajanya matijJAna aura AtmAkA svasambedana pratyakSa ye nizcaya AtmakaM jJAna honA yukta nahIM haiM / isa pazyantI vANIse indriyajanyajJAna aura AtmajJAnako anuviddha mAnanepara yahAM pahile acchA kahA gayA anyonyAzraya doSa to nahIM sambhavatA hai / bhAvArtha - rAdvAdvaitavAdiyoMkA anubhava hai ki sampUrNa jJAna zadvAnuviddhapanA svarUpase hI savikalpaka hai| zrotra indriyase grahaNa karane yogya moTI vaikharI vANI aura antarjalpasvarUpa madhyamAvANIse jJAnako saMsRSTa mAnanepara to anyonyAzraya doSa hotA hai| jAna cukanepara to zadvasaMsarga hoya aura zadvasaMsarga ho cukanepara jAnA jAya, kintu akAra, kakAra, Adi varNa yA pada, vAkya, prakRti, pratyaya Adike vibhAgoMse rahita ho rahI pazyantI nAmaka vANIke vinA koI bhI indriyajJAna athavA AtmajJAna nahIM ho pAtA hai / jaise ki AkAzaka
Page #652
--------------------------------------------------------------------------
________________ tatvArthazlokavArtike sAtha kisI padArthakA saMsarga karaneke liye jhaMjhaToM ke milAnekI AvazyakatA nahIM hai| usI prakAra pazyantI nAmaka vANIkA saMsarga karaneke liye jJAnako jAnane, zabdoMko sunane AdikI AkAMkSA nahIM hai / ataH vaikharI aura madhyamAke saMsarga karanemeM acche DhaMga se kaha diyA gayA anyonyAzraya doSa yahAM pazyantIke saMsargameM asambhava hai / 638 vyApinyA sUkSmayA vAcA vyAptaM sarvaM ca vedanaM / tayA vinA hi pazyaMtI vikalpAtmA kutaH punaH // 93 // madhyamA tadabhAve va nirbIjA vaikharI khAt / tataH sA zAzvatI sarvavedaneSu prakAzate // 94 // abhItaka zadvAdvaitavAdI hI kaheM jA rahe haiM ki aura zabda jyotiHsvarUpa hokara sabake antaraMga prakAza rahI, nitya, vyApaka, sUkSmA, nAmakI vANIkarake to sampUrNa hI jJAna vyApta ho rahe haiM / kAraNa ki usa sUkSmAke vinA to phira vikalpasvarUpa pazyantIvANI bhI kahAMse hogI ! aura umra pazyantIvANIke abhAva ho jAnepara punaH vaha bIjarahita huyI madhyamAvANI bhalA kahAM ThaharI ! aura madhyamA zadvake vinA bhalA vaikharI kahAM Tika sakatI hai? nimitta vinA naimittika nahIM / tisa kAraNa vaha sarva vANiyoMkI AdyajananI sanAtana, nitya, sUkSmA vANI sampUrNa jJAnoMmeM prakAzatI rahatI hai / indriya, anindriya jJAnoMmeM jo bhI kucha prakAza hotA dIkha rahA hai / saba sUkSmAvANIrUpa nAnIkI sutAvarUpa pazyantI maiyAse prApta huA samajho / 1 * iti yepi samAdadhyustepyanAlocitoktayaH / zabrahmaNi nirbhAge tathA vaktumazaktitaH // 95 // na hyavasthAzcatasrosya satyA dvaitaM prasaMgataH / na ca tAsAmavidyAtvaM tattvAsiddhau prasiddhati // 96 // aba AcArya mahArAja kahate haiM ki isa ukta prakAra jo bhI koI zadvAdvaitavAdI samAdhAna kareMge ve bhI vinA vicAre huye ayukta bhASaNa karanevAle haiN| kyoMki bhAgarahita, niraMza, akhaNDa za brajhameM tisa prakAra vANIke cAra bheda kara kahaneke liye azakti hai / arthAt -- niraMza zadva brahma akelA cAra bhedoMse nahIM kahA jA sakatA hai| cAra bhedoMse kahanepara usake cAra bhAga huye jAte haiM / jo ki advaitavAdiyoMko abhISTa nahIM hai / isa zadbabrahmakI bhinna bhinna cAra avasthAyeM satya nahIM hai| kyoMki cAra avasthAoMko satya mAnanepara to dvaitakA prasaMga ho jAyagA / una cAra
Page #653
--------------------------------------------------------------------------
________________ tatvArthacintAmaNiH 639 avasthAoM ko avidyAnA bhI zadvabrahma ke paramArtharUpase tatpane yAnI vidyApanekI siddhi nahIM honepara prasiddha nahIM ho pAtA hai / caturvidhA hi vAgvaikharI madhyamA pazyantI sUkSmA ceti / tatrAkSajJAnaM vinaiva vaikharyA madhyamayA cAtmanaH prabhavati svasaMvedanaM ca anyathAnyonyAzrayaNasya durnivAratvAt / tata evAnavasthAparihAropi / 1 ukta chaha vArtikakA vivaraNa karate haiM / tahAM zadvAdvaitavAdiyoMke mantavyakA anuvAda yoM haiM ki vaikharI, madhyamA, pazyantI aura sUkSmA ina bhedoMse zadvavANI nizcayase cAra prakArakI hai / manuSya, pazu, pakSI AdikoMke bolane, sunanemeM A rahI sthUlavANI vaikharI hai / aura jApa dete samaya yA cupake pATha karate samaya antaraMga meM jalpa kI gayI zvAsa uGghAsakI nahIM apekSA rakhatI huyI patalI vANI madhyamA hai / tathA varNa, pada, mAtrA, udAtta, Adi vibhAgoMse rahita ho rahI vANI sUkSmA hai, jo ki padArthoMkA jAnanA svarUpa hai / evaM antaraMga jyotisvarUpa sUkSmAvANI jagat sarvadA sarvatra vyApa rahI hai / tina vANiyoMmeMse vaikharI aura madhyamAke vinA bhI indriyajanyajJAna aura AtmAkA svasamvedanapratyakSa utpanna ho jAtA hai / anyathA hama zadvAdvaitavAdiyoMke Upara Aye huye anyonyAzrayadoSakA nivAraNa kaThinatAse bhI nahIM ho sakegA / aura tisa hI kAraNa yAnI indriyajJAna aura AtmajJAnakA madhyamA vaikharI vANiyoMke sAtha saMsarga nahIM mAnanese hI anavasthAdoSakA parihAra bhI sulabhatAse ho jAtA hai / anyonyAzraya doSa apekSA haTAkara uttarottara anyoMkI apekSA lagA denese jhaTa vahAM anavasthAdoSa bhI laga hI jAtA hai / usI prakAra anavasthAkA parihAra bhI ho jAtA hai, jaise ki anyonyAzraya ula gayA thaa| jahAM lagatA hai parasparakI na caivaM vAgrUpatA sarvavedaneSu pratyavamarzinIti virudhyate pazyaMtyA vAcA vinAzajJAnAderapyasaMbhavAt / taddhi yadi vyavasAyAtmakaM tadA vyavasAyarUpAM pazyaMtIvAcaM kastatra nirAkuryAdavyavasAyAtmakatvaprasaMgAt / na caivamanyonyAzrayonavasthA vA yugapatsvakAraNavazAdvAksaMbedanayostAdAtmyamApannayorbhAvAt / isa prakAra mAnanepara hama zadvAdvaitavAdiyoMke prati yadi koI yoM kaTAkSa kare ki sampUrNa jJAnoMmeM vicAra karanevAlI mAnI gayI vAgurUpatA to yoM viruddha paDa jAyagI, jaba ki Apa indriyajJAna aura AtmajJAnameM do vANiyoMkA niSedha kara rahe haiN| isapara hama zadvAdvaitavAdioMkA yaha kahanA hai ki yaha virodha hamAre Upara nahIM A sakatA hai / kAraNa ki pazyaMtI vANIke vinA indriyajJAna, AtmajJAna, jJAnajJAna, AdikA bhI asambhava hai / arthAt -- indriyajJAna AdimeM pazyaMtI vANIke sAtha tAdAtmya ho jAnese vAksvarUpapanA abhISTa kiyA hai| bhaleM hI ve madhyamA vaikharIsvarUpa nahIM hoM, jaba ki ve indriyajJAna Adika yadi nizcaya Atmaka haiM, taba vyavasAyasvarUpa pazyaMtI
Page #654
--------------------------------------------------------------------------
________________ tatvArtha lokavArtike vANIkA unameM se kauna nirAkaraNa kara sakegA ? anyathA indriyajJAna AdikoMko anizcaya Atmakapana ho jAnekA prasaMga hogA kintu hama zadvAdvaitavAdiyoMke samAna jainoMne bhI indriyajJAna, AtmajJAnako nizcayaAtmaka svIkAra kiyA hai / vaha nizcayasvarUpa prApta honA pazyantI vANIkA hI mAhAtmya hai / isa prakAra hama advaitavAdiyoMke yahAM anyonyAzraya athavA anavasthAdoSa nahIM AtA hai / kyoMki apane kAraNoMke vazase tadAtmakapaneko prApta ho rahe hI vacana aura jJAnoMkI yugapat utpatti ho rahI mAnI gayI hai| 640 yatpunaravyavasAyAtmakaM darzanaM tatpazyaMtyApi vinopajAyamAnaM na vAcAnanugataM sUkSmayA vAcA sahotpadyamAnatvAt tasyAH sakaLasaMbedanAnuyAyisvabhAvatvAt / tayA vinA punaH pazyaMtyA madhyamAyA vaikharyAzvotpattivirodhAdanyathA nirbIjatvaprasaMgAt / tatastadvIjamicchatA tadutpAdanazaktirUpA sUkSmA vAk vyApinI satataM prakAzamAnAbhyupagaMtavyA / saivAnupariharatyabhidhAnAdyapekSAyAM bhavedanyonyasaMzraya iti dUSaNaM " abhilApatadaMzAnAmabhilApavivekataH / apramANaprameyatvamavazyamanuSajyate " ityanavasthAnaM ca abhilApasya tadbhAgAnAM vA parAbhikApena vaikharIrUpeNa madhyamArUpeNa ca vinirbAdhasaMvedanotpattera pramANaprameyatvAnuSaMgAbhAvAditi ye samAdadhate, tepyanALocitoktaya eva niraMzazadvabrahmaNi tathA vaktumazakteH / tasyAvasthAnAM catasRNAM satyatve'dvaitavirodhAt / tAsAmavidyAtvAdadoSa iti cena, zabrahmaNonaMzasya vidyAtvasiddhau tadavasthAnAmavidyAtvAmasiddheH / dvAdvaitavAdI hI apane matako prakaTa kiye jA rahe haiM ki jo phira avikalpaka yA anizcaya Atmaka sat, cit, sAmAnya AlocanasvarUpa darzana hai, vaha usa pazyantI vAkke vinA bhI upaja rahA hai / kintu sabhI vANiyoMse anugata nahIM hoya yaha nahIM samajhanA / kAraNa ki caitanya jyotisvarUpa sUkSmA vANIke sAtha anvita ho rahA hI darzana upaja rahA hai / vaha sUkSmAvaNI to sampUrNa samvedanoM ke sAtha anuyAyI hokara lage rahanA svabhAvavAlI hai / sarvavyApaka usa sUkSmAke vinA to phira pazyantI, madhyamA aura vaikharI, kI utpatti ho jAnekA virodha hai / saba vANiyoMkA Adya kAraNa sUkSmA hai / yadi Adha kAraNake vinA hI kArya ho jAve to sUkSmAke vinA pazyantIke ho jAnepara aura pazyantIke vinA madhyamAke upaja jAnepara tathA madhyamAke vinA vaikharIkI utpatti ho jAnepara ukta kAryoMko bIjarahitapanekA prasaMga ho jAyagA kAraNoMke vinA to kisIke yahAM bhI kArya hotA huA nahIM mAnA gayA hai / tisa kAraNa una tInoM vANiyoMke bIjabhUta kAraNako cAhanevAle vidvAnoM karake unapazyantI, madhyamA, vaikharI, ko utpanna karAne kI zaktisvarUpa aura sarvadA, sarvatra, vyApinI hokara prakAza kara rahI aisI sUkSmA vANI avazya svIkAra karanA cAhiye / vahI AkAzake samAna nitya hokara sarvatra vyAparahI sUkSmA vANI hI vAcakazadva, saMketasmaraNa, AdikI apekSA honepara
Page #655
--------------------------------------------------------------------------
________________ tatvArthacintAmaNiH 641 1 1 vahI AkAza ke samAna nitya hokara sarvatra vyApa rahI sUkSmA vANI hI vAcaka zadva, saMketasmaraNa, AdikI apekSA honepara anyonyAzraya ho jAyagA, isa dUSaNakA zIghra parihAra kara detI hai / arthAtprameyake jJAnako zavako apekSA paDegI aura zadvayojanA karaneke liye prameyake jJAnakI apekSA hogI / isa anyonyAzraya doSakA nivAraNa vaha sUkSmA vANI kara detI hai / kAraNa ki sUkSmAvANIkA jJAnake sAtha tAdAtmya ho rahA hai / ataH punaH zadvayojanA yA jJAna karanekI AvazyakatA nahIM rahatI hai| devadattakA jJAna devadatta ina cAra yA nau varNoMse anvita ho rahA hai / kintu phira ina varNoMko anya jJAna anvita nahIM honA paDatA hai / uSNa itake cAro ora lagI huyI cAzanIke samAna sUkSmA vANIkA sabhI orase tAdAtmya ho rahA hai| tathA anavasthA dUSaNakA bhI parihAra bhI vahI kara detI hai / vAcaka devadatta zadba aura usake dakAra, ekAra, vakAra, Adi aMzoMke vAcaka punaH anya zakA vicAra karanese avazya hI pramANarahitapana aura prameyarahitapanakA prasaMga A jAvegA / bhAvArthasabhI vAcaka zabda aura jJAyaka jJAnoMmeM yadi zadvakA anuviddhapanA mAnA jAvegA to viziSTa manuSyakA vAcaka devadatta zadva hai / aura devadatta zadvameM paDe huye de yA va Adike vAcaka bhI punaH zaGkhAntara upasthita hoyaMge aura una zaGkhAntaroMke liye bhI tIsarI jAtike vAcakazadva Ate jaayeNge| yadi vAcakazabda aura usake aMza varNoMke liye punaH anya vAcakoMkA pRthagbhAva mAnA jAyagA to pahile devadatta nAmaka manuSya ke liye bhI AdyameM vAcakazadba uThAnekI AvazyakatA nahIM hai / ataH prameyake jJApaka jJAna aura usase anuviddha ho rahe zadva tathA zahnoMke bhI vAcaka anya zadva evaM anya zahnoMke bhI aMzoMko kahanevAle zadvAntaroMkA vicAra karanepara jagat meM na koI pramANa vyavasthita ho sakatA hai / aura kisI bhI devadatta Adi prameyakI siddhi nahIM ho sakatI hai / isa prakArakI anavasthA hama zadvAdvaitavAdiyoM ke yahAM nahIM hotI hai| kyoMki vAcakazadva aura usake varNa, mAtrAsvarUpa bhAgoMkA dUsare vaikharI svarUpa aura madhyamAsvarUpa vAcakazadvoMkara ke sarvathA bAdhAoMse rahita samvedana utpanna ho rahA hai / ataH pramANarahitapana aura prameyara hitapanakA prasaMga nahIM A pAtA hai| tIsarI koTipara jAkara AkAMkSA nahIM rahanese anavasthA TUTa jAtI hai / vaikharI aura madhyamA vANIke upajanetaka AkAMkSA baDhI rahegI / pazcAt madhyamA yA sthUlavANI vaikharIke liye bhI punaH vAcakoMko DhUMDhane kI AvazyakatA nahIM hai| kyoMki ve vANiyAM sUkSmA sarvadA anvita se upajatI hai / AcArya kahate haiM ki isa prakAra jo zadvAdvaitavAdI abhimAna ke sAtha samAdhAna kara rahe haiM, ve (zadvAnuviddhavAdI ) bhI vicAra kiye vinA hI japa karanevAle haiN| kyoMki aMza, svabhAva, zaktiyAM, tiryaga aMza, urdhva aMza ina bhAgoM se sarvathA rahita ho rahe akhaNDa zadvabrahma meM tisa prakAra nitya, anityasvarUpa cAra vANiyoMkA athavA eka sUkSmAko nimitta kAraNa aura anya tInako naimittika kArya mAnanA yA nizcaya Atmaka anizcaya atmakajJAna, darzana, bheda karanA kahA nahIM jA sakatA hai / ukta prakArake bhedayukta nirUpaNa to sAMza padArtha meM sambhavate haiM / niHsvabhAvameM nahIM / 81
Page #656
--------------------------------------------------------------------------
________________ 642 tattvArtha-zlokavArtike hama jaina una zadvAdvaitavAdiyoMke prati prazna uThAte haiM ki usa zabda brahmako vaikharI, madhyamA, pazyantI aura sUkSmA ye cAra avasthAyeM yadi satya haiM, taba to zabdabrahmake advaita honekA virodha hai| satya cAra avasthAyeM to spaSTarUpase dvaitako sAdha rahI hai / yadi tuma yoM kaho ki zabdabrahma to eka hI akhaNDa hai / ve cAra avasthAyeM avidyAsvarUpa haiM / jabataka saMsArI jIvake avidyA lagI rahatI hai, tabataka cAra bheda dIkhate haiM / kintu niraMza brahmakA sAkSAtkAra ho jAnepara bheda naSTa ho jAtA hai| ataH hamAre Upara koI doSa nahIM hai / granthakAra kahate haiM ki yaha to nahIM kahanA / kyoMki niraMza zadvabrahmako samIcIna vidyApana siddha ho cukA to usakI avasthAoMko avidyApanakI prasiddhi nahIM ho sakatI hai| vidyAke vivarta bhI vidyAsvarUpa haiN| cetana akhaNDa AtmAke hasta, pAda, Adi pradezavartI Atmapradeza yA jJAna, darzana, sukha, icchA Adi aMza acetana nahIM haiN| mizrIke TukaDe kaTu nhiiN| taddhi zabrahma niraMzamiMdriyapratyakSAdanumAnAtsvasaMvedanapratyakSAdAgamAdvA na prsidhdytiityaah| vaha zadvAdvaitavAdiyoM karake mAnA gayA zabdabrahma tattva bhalA aMzoMse rahita hai, yaha mantavya to indriyajanya pratyakSoMse, anumAna pramANase, svasamvedanapratyakSase athavA AgamapramANase nahIM prasiddha ho pAtA hai / isa bAtako svayaM granthakAra spaSTa kahate haiM / brahmaNo na vyavasthAnamakSajJAnAt kutazcana / svapnAdAviva mithyAtvAttasya sAkalyataH vayam // 97 // spArzanapratyakSa, cAkSuSapratyakSa, Adika kisI bhI indriyajanya jJAnase to zadbrahmakI vyavasthiti nahIM ho pAtI hai| kyoMki una indriyajanya pratyakSoMko sampUrNarUpase mithyApanA hai| aisA svayaM zadbAdvaitavAdiyoMne svapna, mUchita, madonmatta, apasmAra, ( mRgIroga ) bhUtAveza Adika avasthAoMmeM ho rahe indriya pratyakSoMke mithyApanake samAna sabhI indriya pratyakSoMko jhUThA kahA hai| jhUThe jJAnase samIcIna prameya mAne gaye zabrahmakI siddhi nahIM ho sakatI hai| jaba sampUrNa hI indriya pratyakSa mithyAjJAna hogaye to zabdabrahmako sAdhaneke lie koI bhI jAgate hue paNDitakA pratyakSapramANazeSa nahIM rhaa| nAnumAnAttatorthAnAM pratIte?rlabhatvataH / paraprasiddhirapyasya prasiddhA nApramANikA // 98 // dUsare anumAnapramANase bhI zabdabrahmakI siddhi nahIM ho pAtI hai| kyoMki prativAdiyoMne kahA hai ki " anumAnAdarthanirNayo durlabhaH " usa anumAnase arthokI pratIti honA durlabha hai|
Page #657
--------------------------------------------------------------------------
________________ tattvArthacintAmaNiH anumeyako sAmAnyarUpase to vyAptigrahaNa karate samaya hI jAna cuke the| aba anumAnakAla meM punaH sAmAnyarUpase jAnanemeM siddhasAdhana doSa hotA hai aura anumeyako vizeSarUpase jAnaneke lie hetukA anugama gRhIta nahIM ho cukA hai| jahAM jahAM dhUAM hai, vahAM vahAM tRNoMkI lambI zikhAvAlI parvatIya agni hai / isa prakAra vizeSa agnike sAtha dhUmakA anugama nahIM ho rahA hai| anyathA vyabhicAra doSa ho jAyagA / dUsare naiyAyika, mImAMsaka, yA jainoMkI mAnI gayI prasiddhi bhI to isa advaitavAdIke yahAM prasiddha nahIM hai / arthAt-anumAnapramANa mAnanevAle vAdiyoMkI prakriyAko advaitavAdiyoMne mAnA nahIM hai, jisase ki samIcIna liMgase sAdhyakA pramANajJAna ho jAya / vaha anya vAdiyoMkI prasiddhi to apramANIka mAnI gayI hai| ataH anumAnase bhI tumhAre hI vicAra anusAra niraMza zabdabrahmakI siddhi nahIM ho skii| svataH saMvedanAsiddhiH kSaNikAnaMzavittivat / na parabrahmaNo nApi sA yuktA sAdhanAdvinA // 99 // bauddhoMke mAne gaye kSaNika, niraMza, jJAnakI jaise svasamvedana pratyakSase siddhi honA tuma zadvAdvaitavAdiyoMne nahIM mAnA hai, usIke samAna nitya, vyApaka zabda paramabrahmakI bhI svataH samvedana pratyakSase siddhi nahIM ho pAtI hai| dUsarI bAta yaha hai ki sAdhanake vinA yoM hI korI mAnalI gayI brahmakI siddhi yuktisahita bhI nahIM hai / anyathA hetuke vinA vacanamAtrase cAhe jisa azvaviSANa Adi ayuktapadArthakI siddhi bana baiThegI, jo ki kisI bhI vidvAnke yahAM nahIM mAnI gayI hai| AgamAdeva tatsiddhau bhedasiddhistathA na kim / nirvAdhAdeva cettattvaM na pramANAMtarAhate // 100 // tadAgamasya nizcetuM zakyaM jAtu parIkSakaiH / na cAgamastato bhinna samasti paramArthataH // 101 // tadvivartastvavidyAtmA tasya prajJApakaH kathaM / na cAvinizcite tattve phenabubudavadbhidA // 102 // ____ yadi Agama pramANase hI usa zabdabrahmakI siddhi mAnI jAyagI taba to tisa prakAra Agamase bhedakI siddhi bhI kyoM nahIM ho jAvegI ! padArthIko nAnA siddha karanevAle " atyi aNaMtA jIvo " "te kAlANU asaMkhadavvANi " " paramANahi aNaMtahi " "jIvAdoNaMta guNA"" saMsAriNo muktAzca" Adi Agama vidyamAna haiM / yadi bAdhakoMse rahita ho rahe
Page #658
--------------------------------------------------------------------------
________________ 141 tatvArthazlokavArtike Agamase advaita zabdabrahmakI hI siddhi honA iSTa karoge taba to hama kaheMge ki usa AgamakA vaha bAdhArahitapanA to parIkSakoMkarake anya anumAna, tarka Adi pramANoMke vinA kabhI bhI nizcita nahIM kiyA jA sakatA hai| dUsarI bAta yaha hai ki tumhAre yahAM usa zabdabrahmase bhinna ho rahA paramArtharUpase koI samIcIna Agama bhI to nahIM mAnA gayA hai, jisase ki zadvabrahmakI siddhi karalI jAya / brahma aura AgamakA kathaMcit bheda mAnanepara hI gamyagamakapanA bana sakatA hai| anyathA nhiiN| yadi Agamako usa zabdabrahmakA vivarta mAnA jAyagA taba to avidyAsvarUpa hotA huA vaha Agama usa paramabrahmakA bhale prakAra jJApaka kaise ho sakatA hai ! arthaat-nhiiN| avastubhUta padArthase vastubhUta tattvakI siddhi nahIM ho sakatI hai| jhUThe, kalpita, modaka to sandhukSita udarAgnikI jvAlAko zAnta nahIM kara sakate haiN| yoM bAlakoMke liye vipralambha karAneke samAna korA santoSa denA vidvAnoMko samucita nahIM hai / anya bhedayukta pramANAntaroMse AgakA nirvAdhapanA jabataka vizeSarUpase nizcita na hogA tabataka jhAgake babUle samAna advaita zabdabrahmakI siddhi nahIM ho sakatI hai / arthAtpramANoMke vinA hI kisI padArthako balAtkArase sAdha diyA jAya to vaha jhAgake babUlAsamAna adhika derataka parIkSakoMke sAmane Tika nahIM sakatA hai / athavA tattvakA vizeSatayA nizcaya nahIM hote. sante bhedakarake phenase abhinna ho rahe babUleke samAna zadbabrahmakI jJapti nahIM karAI jA sakatI hai| mAyeyaM bata duHpArA vipazciditi pazyati / yenAvidyA vinirNItA vidyAM gamayati dhruvam // 103 // bhrAMte/jAvinAbhAvAdanumAtraivamAgatA / tato naiva paraM brahmAstyanAdinidhanAtmakam // 104 // vivartetArthabhAvena prakriyA jagato yataH / bhrAntibIjamanusmRtya vidyAM janayati svayaM // 105 // zabda advaitavAdI kahate haiM ki vastutaH jalake samAna zabdabrahma eka hai| usake aneka babUleke samAna bhedakarake jIvoMko jhUThA pratibhAsa ho rahA hai / khedake sAtha kahanA paDatA hai ki yaha saMsArI jIvake lambI cauDI jisakA pAra kaThinatAse pAyA jAya aisI mAyA lagI huyI hai| vidvAn jana vAstavika tattvako dekha lete haiM jisase ki vizeSarUpase nirNIta karI gayI avidyA usa vidyAkA dRDharUpase jJApaka karA detI hai| kyoMki vinA bhittike bhrAntajJAna utpanna nahIM hote haiN| ataH saba mithyAjJAna, samyagjJAnoMkA bIja bhUta zabdabrahma hai / aba AcArya kahate haiM ki bhrAntiyoMkA bIjake sAtha avinAbhAva mAnanese to isa prakAra yahAM anumAna pramANa hI AgayA aura aisA honepara hetu, pakSa, dRSTAnta Adiko mAna
Page #659
--------------------------------------------------------------------------
________________ tattvArthacintAmaNiH 645 lenese dvaita ho jAvegA / bIjabhUtabrahma aura naimittika avidyAyeM mAnI gyiiN| ato'pi dvaita siddha ho jAtA hai / tisa kAraNa anAdi, anantasvarUpa ho rahA zabda parabrahma kaise bhI siddha nahIM ho pAtA hai, jisase ki tumhArA yaha kahanA zobhA deve ki vaha zabdabrahma hI ghaTa, paTa, Adi artha pariNAmoMkarake paryAyoMko dhAratA hai / yoM jagatkI prakriyA calatI hai vaha zabdabrahma hI bhrAntike nimitta kAraNoMkA anusaraNakara smaraNa kiyA jAkara pazcAt svayaM vidyAko utpanna kara detA hai / yaha advaitavAdiyoMkA kathana dvaitake siddha honepara hI yukta ThaharegA / na hi bhrAMtiriyamakhilabhedapratItirityanizvaye tadanyathAnupapatyA tadvIjabhUtaM zadvatamanAdinidhanaM brahma sidhyati / nApi tadasiddhau bhedapratIti bhrAMtiriti parasparAzrayaNAkayamidamavatiSThate " anAdinidhanaM brahma zadvatattvaM yadakSaraM / vivartetArthabhAvena prakriyA jagato yataH / / " iti yatastasya catasrovasthA vaikharyAdayaH saMbhAvyaMte satyo'satyo vA / na ca tadasaMbhavenAyaM sarvatra pratyaye zradvAnugamaH sidhyet sUkSmAyAH sarvatra bhAvAt / yatobhidhAnApekSAyAmakSAdijJAnenyonyAzrayo'navasthA ca na syAtsarvathaikAMtAbhyupagamAt / 1 brahma devadatta, jinadatta, ghaTa, paTa, Adika saMpUrNa bhedoMko prakAzanevAlI yaha pratIti bhrAntisvarUpa hai / isa prakAra jabataka nizcaya nahIM hogA, tabataka usa bhrAntikI anyathA anupapatti karake usakA bIjabhUta anAdi, ananta, vyApaka, zabdabrahma tatvasiddha nahIM ho sakatA hai, tathA jabataka advaita zabdabrahmakI siddhi nahIM hovegI, tabataka devadatta AdikI bhedapratIti bhI bhrAntirUpa siddha nahIM ho sakatI hai| isa DhaMgase parasparAzraya doSa ho jAnese yaha vakSyamANa advaitavAdiyoMkA grantha kaise vyavasthita ho sakatA hai ki zabdatattvasvarUpa paramabrahma anAdikAlase calA AyA huA jo anantakAla taka akSINa hotA huA pravartatA rahegA / ghaTa, paTa, Adi artha svarUpoMkara ke vaha zabda pariNAma dhAratA hai / jina pariNAmoMse ki gRha, kalaza, pustaka, bAla, vRddha, svarga, naraka Adi bhedarUpa jagat kI prakriyA banatI hai / bhAvArtha - bhedapratItiyoMke bhramarUpa siddha ho jAnepara zabdAdvaita siddha hoya aura advaita ke siddha ho cukanepara bhedapratIti bhramasvarUpa bane / isa prakAra itaretarAzraya doSa ho jAne se yoM advaitavAdiyoMke mantavya anusAra zabdabrahmakA nityapanA aura dRzya jagatsvarUpakarake usakA pariNAma honA siddha nahIM ho pAtA hai, jisase ki usa zabdabrahma kI vaikharI, madhyamA, pazyantI, sUkSmA ye cAra sadrUpa athavA asadrUpa avasthAyeM sambhava ho jAMya / yAnI zadvabrahma ke siddha nahIM honepara usakI avasthAyeM AkAza puSpakI sugandhiyoM samAna nahIM siddha hotI haiM / aura una cAra avasthAoMke asambhava ho jAnese sampUrNa jJAnoMmeM yaha zadvoMkA anugama karanA to nahIM sAdhA jA sakegA ki sUkSmA vANI sabhI jJAnoMmeM vidyamAna hai / arthAt - jJAnoMmeM zadvakara ke anuviddhapanA nahIM hai, jisase ki anya vAcaka zabdoMkI apekSA karate karate indriyajanya, liMga
Page #660
--------------------------------------------------------------------------
________________ tatvArtha lokavArtika janya Adi jJAnoMmeM anyonyAzraya aura anavasthA doSa nahIM ho ske| arthAt-jJAnako cAroM orase zadvase guthA huA mAnanepara anyonyAzraya aura anavasthA doSa Ate haiN| kyoMki zadbAdvaitavAdiyoMne sabhI prakAroM se zadbAnuviddhapanekA ekAnta cAroM ora svIkAra kara liyA hai / ataH jAna karake zadvakA saMsarga karanepara usI samvedana aura anya samvedanoM dvArA jAnanemeM ukta doSa upasthita ho jAte haiM / yahAMtaka 'vAyUpatA tato na syAt ' isa kArikAke prathamase uThAye gaye prakaraNakA upasaMhAra karadiyA gayA hai| syAdvAdinAM punarvAco drvybhaavviklptH| dvaividhyaM dravyavAgdvedhAdravyaparyAyabhedataH // 106 // zrotragrAhyAtra paryAyarUpA sA vaikharI mtaa| madhyamA ca paraistasyAH kRtaM nAmAMtaraM tathA // 107 // aba AcArya mahArAja isa vacanake viSayameM jainasiddhAnta dikhalAte haiM ki syAhAdiyoMke yahAM to phira dravyavAk aura bhAvavAksvarUpa bhedoMse vacanoMkA do prakAra sahitapanA hai / tinameM dravyavAk to dravya aura paryAyake bhedase do prakArakI hai / yahA~ prakaraNameM dUsare zadbAdvaitavAdI vidvAnoM karake jo zrotra indriyase grahaNa karane yogya vANI mAnI gayI haiM, ve paryAyarUpa vAk haiN| dUsaroMne usa paryAyarUpa vANIkA tisa prakAra vaikharI aura . madhyamA ye dUsare nAma karaliye haiN| ataH zabda mAtra bheda hai / tAtparya artha eka hI hai| pudgalakI karNa indriyase grahaNa karane yogya paryAyako zabda mAnA gayA hai| dravyarUpA punarbhASAvargaNAH pudgalAH sthitaaH| pratyayAnmanasA nApi sarvapratyayagAminI / / 108 // bhAvavAgvyaktirUpAtra vikalpAtmanibaMdhanaM / dravyavAcobhidhA tasyAH pazyaMtItyanirAkRtA // 109 // dUsarI dravyasvarUpavANI to phira bhASAvargaNAsvarUpa sthita ho rahe pudgala haiM, jo ki kaNTha, tAla Adiko nimitta pAkara akAra, kakAra, akSarAtmaka yA anakSarAtmakazada pariNama jAte haiM / ataH yaha dravyavAk to jJAnase aura manake dvArA bhI sampUrNa jJAnoMmeM anugama karanevAlI nahIM hai| phira advaitavAdiyoMne vyartha hI kahA thA ki jJAnoMmeM prakAzanevAlA padArtha vAgarUpapanA hI hai| dUsarA meda jo bhAvavAk kiyA gayA hai vaha to yahAM paudgalika yA AtmIya vyaktisvarUpa hotA huA
Page #661
--------------------------------------------------------------------------
________________ tattvArthacintAmaNiH 647 vikalpajJAna aura dravyavAkke AtmalAbhakA kAraNa hai / bhAvavAk bhI vyaktisvarUpa aura zaktisvarUpa hokara do prakAra hai / usa bhAvavANIkI saMjJA yadi advaitavAdiyoMne pazyantI dhara dI hai to usakA nirAkaraNa nahIM kiyA jAtA hai| bhAvArtha-zadvAdvaitavAdiyoMne vikalpasvarUpa nizcayAtmaka pazyantI vANI mAnI hai| hama jaina bhI vIryAntarAya aura matizruta jJAnAvaraNa karmoMke kSayopazama honepara tathA aMgopAMga nAmakarmake udayako pUrNalAbha prApta kara vikalpoMkA yathAyogya antarjalpa karate haiM / vaha pazyantI yA bhAvavAk prakaTa hotI huyI dravyavANIkA kAraNa hai| yaha bhAvavAkkA pahilA vyaktirUpa bheda huaa| vAgvijJAnAvRticchedavizeSopahitAtmanaH / vaktuH zaktiH punaH sUkSmA bhAvavAgabhidhIyatAm // 110 // tayA vinA pravartate na vAcaH kasyacitkacit / sarvajJasyApyanaMtAyA jJAnazaktestadudbhavaH // 111 // iti cidrUpasAmAnyAtsarvAtmavyApinI na tu / vizeSAtmatayetyuktA matiHprAGnAmayojanAt // 112 // zadvAnuyojanAdeva zrutamevaM na bAdhyate / jJAnazadvAdvinA tasya zaktirUpAdasaMbhavAt // 113 // bhAvavAkkA dUsarA bheda zaktibhAvavAk hai / vacanoMse janya zAbdabodhajJAnako AvaraNa karane vAle karmoke vizeSa kSayopazamase upAdhigrasta ho rahe vaktA AtmAkI jo zakti hai vaha zaktisvarUpa bhASavAk zabdAdvaitavAdiyoMkarake sUkSmAvANI kahI gayI dIkhe haiN| kyoMki usa zaktirUpa sUkSmAvANI ke vinA kisI bhI jIvake kahIM bhI vacana nahIM pravartate haiM / sarvajJa bhagavAnke bhI anantajJAna, zakti yA vIryazaktike honese hI usa dvAdazAMgavANIkI utpatti ho rahI mAnI gayI hai| arthAt-pratipakSI koMke kSayopazama yA kSayake ho jAnepara prameyoMkA vAcana karAneke liye yA zabdoMko yathAyogya banAne ke liye utpanna huyI puruSArya zakti hI zabdoMkI jananI hai / usakA bhale hI sUkSmA nAma dharalo, koI kSati nahIM hai / isa prakAra sAmAnya caitanyasvarUpakI apekSAse usa zaktisvarUpa sUkSmAvANIko sampUrNabhASAmaSI AtmAoMmeM vyApaka ho rahI hama mAna sakate haiN| kintu vizeSa vizeSasvarUpanese to sarvavyApaka vaha nahIM hai / jaisA ki zabdAdvaitavAdiyoMne kahA thA, do indriyavAle jIvoMkI vANI zaktise paMcendriyajIvoMkI vizeSazaktiyAM nyArI nyArI haiN| isa prakAra nAmayojanAse pahile smRti
Page #662
--------------------------------------------------------------------------
________________ 648 tatvArtha zokavArtike Adika jJAna matijJAnasvarUpa kahe gaye haiN| sabhI jJAnoMmeM nAmakA saMsarga anivArya nahIM hai| ataH zabdakI pIche yojanA kara denese hI zruta hotA hai, isa prakArakA niyama bhI ukta apekSA lagAnepara bAdhita nahIM ho jAtA hai / kAraNa ki zaktisvarUpa jJAna vANIke vinA usa parArthazrutakI utpatti asambhava hai| labdhyakSarasya vijJAnaM nityodghATanavigrahaM / zrutAjJAnepi hi proktaM tatra sarvajaghanyake // 114 // sparzaneMdriyamAtrotthamatyajJAnanimittakaM / tatokSarAdivijJAnaM zrute sarvatra saMmatam // 115 // sarva jJAnoMmeM utkRSTa kevala jJAna hai / aura sampUrNa jJAnoMmeM choTA jJAna sUkSma nigodiyAkA jaghanyajJAna hai / sUkSmanigodiyA labdhyaparyAptaka jIva apane sambhavanIya chaha hajAra bAraha janmoMmeM bhramaNa karatA huA, antake janmameM yadi tIna moDevAlI gomUtrikA gatise mare taba prathama moDAke samayameM sarva jaghanyajJAna utpanna hotA hai / isa jJAnameM ananta avibhAga praticcheda haiN| kyoMki zaktike aMzoMkI jaghanyavRddhiko avibhAgapraticcheda kahate haiN| " avibhAgapaDiccheo jahaNNa uTThI prsaannN"| yaha sabase choTA jJAna bhI jaghanya antaroMse anantaguNA hai| ataH isa jJAnameM anantAnanta avibhAgapraticcheda mAne gaye haiM / sparzana indriyajanya matijJAnapUrvaka yaha labdhyakSara zrutajJAna hai / ye kAraNa kAryasvarUpa donoM jJAna kujJAna haiN| kisI bhI jIvako kadApi isase nyUnajJAna prApta honekA avasara prApta nahIM huA aura nahIM hogaa| itanA zrutajJAnAvaraNakA kSayopazama sadA hI banA rhegaa| ataH labdhi yAnI sabase choTe kSayopazamase yaha jJAna akSara yAnI avinazvara hai / itanA jJAna bhI yadi naSTa ho jAya to AtmavyakA hI nAza ho jaaygaa| ataH yaha jaghanya zrutajJAna nitya hI ughaDa rahe zarIravAlA hai| yAnI isake Upara koI AvaraNa karanevAlA karma nahIM haiM / jaghanyajJAna nivAraNa hai / isake Uparake zrutabhedoMko paryAyAvaraNa, paryAyasamAsAvaraNa, Adi karma Dhakate haiM / ataH labdhyakSara-jJAnavAle jIvake ho rahA nitya prakAzamAna zarIravAlA jaghanya vijJAna hai| sarvajJAnoMmeM jaghanya kahe jA rahe kuzrutajJAnameM bhI pUrvameM kahA gayA zaktirUpa zruta avazya bhale prakAra vidyAmAna haiM / sUkSmanigodiyA jIvake kevala sparzana indiyase utpana huye matyajJAnako nimittakAraNa mAnakara jaghanyajJAna hotA hai| tisa kAraNa siddha hotA hai, akSara, akSarasamAsa, pada, padasamAsa, Adi vijJAna bhI sAmAnya cidarUpakarake vyApta haiM / sampUrNa zrutoMmeM jJAnasvarUpazabdakI anuyojanA karanA hamako sammata hai| . nAkalaMkavacobAdhA saMbhavatyatra jAtucit / tAdRzaH saMpradAyasyAMvicchedAdyuktyanugrahAt // 116 //
Page #663
--------------------------------------------------------------------------
________________ tatvArthacintAmaNiH ataH isa prakaraNa meM zrI akalaMkadevake vacanakI bAdhA kabhI bhI nahIM sambhavatI hai| kyoMki tisa prakAra ke sarvokta cale Arahe sampradAya ( AmnAya ) kA viccheda nahIM huA hai| tathA zadvakI yojanAse hI zruta hotA hai / isa siddhAntameM bhI pUrvokta anusAra yuktiyoMkA anugraha ho rahA hai| zadvakI yojanA se zruta hI hotA hai| isa pUrvaniyamako to AcArya mahArAja sarvathA iSTa kara hI cuke haiN| 649 nanu na zrotragrAhyA paryAyarUpA vaikharI madhyamA ca vAguktA zahAdvaitavAdibhiryato nAmAMtaramAtraM tasyAH syAnna punaravaibheda iti / nApi pazyaMtI vAguvAcakavikalpalakSaNA sUkSmA vA vAkzadvajJAnazaktirUpA / kiM tarhi / sthAneSUraH prabhRtiSu vibhajyamAne vidvate vAyavarNasvamApadyamAnA vaktRmANavRttihetukA vaikharI / " sthAneSu vivRte vAyau kRtavarNatvaparigrahA / vaikharI bAk prayotRRNAM prANavRttinibandhanA " iti vacanAt / yahAMpara zadvAnuviddhavAdIkA pakSa lekara koI vidvAn apane matakA avadhAraNa karate huye kahate haiM ki zrotrase grahaNa karane yogya vaikharI aura madhyamA vANI jo zadvAdvaitavAdiyoMne kahI hai, vaha jainoMdvArA mAnI gayI paryAyarUpa vANI nahIM hai, jisase ki usake kevala nAmakA antara samajhakara usa paryAyavANIkA dUsarA nAma hI madhyamA yA vaikharI ho jAya / kintu phira arthabheda nahIM ho sake aura isa prakAra jaina loga apane matAnusAra kahanevAle zadvAdvaitavAdiyoMkI uktiyoMpara adhika prasannatA prakaTa kareM tathA vAcakoMkA vikalpasvarUpa pazyantI vANI bhI nahIM mAnI gayI hai| hamAre yahAMpara pazyantIkA lakSaNa nyArA hai / ataH hama jainamatake anusAra kaha rahe haiM, aisA harSa nahIM manAo athavA hama zadbAdvaitavAdiyoMke yahAM zadvazaktisvarUpa yA vyaktitvarUpa sUkSmAvANI nahIM mAmI gayI hai| jo ki jainoMke yahAM vaktAkI zaktisvarUpa hokara bhAvavAk hotI huyI unakI prasannatAkA kAraNa bane to zadbAdvaitavAdiyoM ke yahAM baikharI Adika kaisI mAnI gayI haiM ? isakA uttara yaha hai chAtI, kaMTha, tAlu ityAdi sthAnoMmeM vibhAgako prApta ho rahe vAyuke rukakara phaTa jAnepara vaha jo vAyu ikAra, kakAra, ikAra, Adi varNapanekA paripraha kara letI hai, vaha vaikharI vAk hai / zadvaprayoktA jIva zvAsocchrAsI pravRttiko kAraNa mAnakara vaikharIvANI upajatI hai| hamAre pranthoMmeM aisA vacana hai ki tAla Adi sthAnoMmeM vAyuke vibhAga ho jAnepara 'varNapanekA parigraha karatI huyI aura zadva prayoktAoM kI prANavRttiko kAraNa mAnatI huyI vaikharIvANI hai| jaise ki tumbI, vIna, vAMsurI Adike chedoMmeMse mukhavAyu vibhakta hotI huyI miSTakharoMmeM pariNata ho jAtI hai / tathaiva kAnoMse sunane yogya moTI vaikharIvANI zadvabrahmakA vivarta hai| tuma jainoMke yahAM paugalika zabda to aise nahIM mAne gaye haiN| ataH hamArA tumhArA milAna bhalA kahA jAya to kaise kahA jAya ? " kRtavarNatyapariprahA yoM lokake eka pAdameM nau akSara huye jAte haiM, jo iSTa kiye gaye haiM / athavA " kRtavarNapariprahA " pATha hI sAdhu hai // 22 ki kacit 82
Page #664
--------------------------------------------------------------------------
________________ 650 saccArya chokavArtike tathA madhyamA kevalameva budhyupAdAnA parUpAnupAtinI vaktRprANavRttimatikramya pravartamAnA nizcitA " kevalaM budhyupAdAnA kramarUpAnupAtinI, prANavRttimatikramya madhyamA vAk pravarttate " iti vacanAt / pazyantI punaravibhAgA sarvataH saMhRtakramA pratyeyA / sUkSmAtra svarUpajyotirevAntaravabhAsinI nityAvagantavyA / " avibhAgA tu pazyaMtI sarvataH saMhatakramA / svarUpajyotirevAntaH sUkSmA vAgavabhAsinI // 1 // " iti vacanAt / tato na syAdvAdinAM kalpayituM yuktAzcatasro'vasthAH zrutasya vaikharyAdayastadaniSTalakSaNatvAditi kecit / abhI koI vidvAna hI kaheM jAte haiM ki tathA ima rAdvAdvaitavAdiyoMkI mAnI huyI madhyamA arit to kevala buddhiko hI upAdAna kAraNa mAnakara utpanna hotI hai / kramase honevAle apane svarUpa ke anusAra ho rahI calI A rahI hai, aura vaktAkI prANavRttikA atikramaNa kara pravarta rahI nirNIta ho cukI hai / hamAre darzana meM yoM likhA hai ki kevala buddhiko upAdAna kAraNa mAnakara upajI aura kramarUpase anupAta kara rahI tathA vAsocchrAsakI pravRttikA atikramaNa kara madhyamA vANI pravarta rahI hai / phira tIsarI pazyantI vANI to vibhAgarahita hotI huyI saba orase varNa, pada, Adike makA saMkoca karatI huI samajhanI cAhiye aura yahAM cauthA sUkSmavAk to zabda brahmasvarUpakI jyotiH (prakAza) hI hai / vaha sUkSmA antaraMga meM sadA prakAza rahI nitya samajhanI cAhiye / ina donoM vANiyoMke liye hamAre granthoMmeM isa prakAra kathana hai ki jisameM saba orase kramakA upasaMhAra kiyA jA cukA hai aura vibhAga bhI jisameM nahIM hai, vaha to pazyantI hai, arthAt-akAra, kakAra Adi varNa vibhAgarahita aura varNa padoMke bolaneke kramase rahita pazyantI hai aura zabda jyotiH-. svarUpa hI sUkSmAvANI hai, jo ki antaraGgameM prakAza kara rahI hai / syAdvAdiyoMne to aisI dravyavAk bhAvavAkU to nahIM mAnI haiM | tisa kAraNa syAdvAdiyoM ke yahAM zrutakI vaikharI, madhyamA Adi avasthAyeM kalpanA karane ke lie kiyA gayA paNDitAIkA parizrama samucita nahIM hai / kyoMki jainoMke mAne hue vacanoM ke lakSaNa hama zabdAdvaitavAdiyoMko iSTa nahIM haiN| isa prakAra koI zabdAnuviddhavAdI kaha rahe haiM / * te'pi na prAtItikoktayaH / vaikharyA madhyamAyAzca zrotragrAhyatva lakSaNAnatikramAt / sthAneSu vivRto hi vAyurvaktRRNAM prANavRttizca varNatvaM parigrahatyAvaikharyAH kAraNaM / varNatvapa-: rigrahastu lakSaNaM sa ca zrotragrAhyatvapariNAma eva / iti na kizcidaniSTaM / tathA kevalA buddhirvaprANavRzyatikramazca madhyamAyAH kAraNaM tu lakSaNaM kramarUmAnupAtitvameva ca tatra zrotragrahaNayogyatvAviruddhamiti na nirAkriyate / aba AcArya mahArAja uttara dete haiM ki ve vidvAn bhI pratItiyoMse yukta bhASaNa karanevAle nahIM hai / kyoMki vaikharI aura madhyamAko zadvavAdiyoMne zrotrase grahaNa karane yogya svIkAra kiyA hai /
Page #665
--------------------------------------------------------------------------
________________ tatvArthacintAmaNiH aura hama syAdvAdiyoMke yahAM paryAyarUpa dravyavAk bhI karNa indriyase grAhya mAnI gayI haiN| ataH karNa indriyase grahaNa karane yogyapanA, isa lakSaNakA ullaMghana nahIM huA hai / Apane tAlu Adi sthAnoMmeM phaila rahI bAyu aura vaktAoMkI zvAsocchAsapravRtti hI varNapaneko parigrahaNa kara rahI vaikharI vANIke kAraNa mAne haiN| vaikharIkA lakSaNa varNapanekA parigraha kara lenA hai| aura vaha to kAna indriyadvArA grAhya ho jAnApanasvarUpa pariNati hI hai / jagatmeM phailI huyIM bhASAvargaNAyeM yA . zabdayogyavargaNAyeM pahile kAnoMse sunane yogya nahIM thI, akSara pada yA dhvanirUpa :paryAya dhAranepara ve kAnoMse sunane yogya ho jAtI haiN| isa prakAra hamako aura tumako kucha bhI aniSTa nahIM hai| arthAt-hamArI zrotrase grAhya ho rahI paryAyavANI aura tumhArI vaikharIvANI ekasI mAna lI gyii| tathA kevala buddhi hI madhyamAkI upAdAna kAraNa tumane mAnI hai aura prANavRttiyoMkA atikramaNa karanA to madhyamAkA nimitta kAraNa mAnA gayA hai / tathA varNa, pada Adike kramase apane svarUpakA anugama karanA hI yaha madhyamAkA lakSaNa bhI zrotradvArA grahaNa karane yogyapanase viruddha nahIM par3atA hai| isa kAraNa ApakI madhyamAkA nirAkaraNa nahIM kiyA jAtA hai / syAdvAdiyoMke yahAM paryAyarUpa antajalpasvarUpa zabda kAnoMse sunane yogya mAne haiM / . .' pazyantyAH sarvataH saMhRtakramatvamavibhAgatvaM ca lakSaNaM / tacca yadi sarvathA tadA pramANavirodho, vAcyavAcakavikalpakramavibhAgayostatra pratibhAsanAt / kathaMcittu saMhRtakamatvamavibhAgatvaM ca tatreSTameva, yugapadupayuktazrutavikalpAnAmasambhavAdvarNAdivibhAgAbhAvAcA. nupayuktazrutavikalpasyeti / tasya vikalpAtmakatvalakSaNAnatikrama eva / __ zadbAdvaitavAdiyoMne pazyantIkA lakSaNa kramoMkA saMhAra kiyA jAnA aura vibhAgarahitapanA kiyA hai| isa para hameM pUchanA hai ki vANiyoMmeM vaha kramakA saMhAra aura avibhAga yadi sarvathA rUpase mAne gaye haiM, taba to pramANoMse virodha AvegA / kyoMki una zadvoMmeM vikalpajJAnake anusAra vAcya aura vAcakoMkA krama tathA varNa, pada AdikoMke vibhAgoMkA pratibhAsa ho rahA dekhA jAtA hai| hAM, shRta kramapanA aura vibhAgarahitapanA yadi kathaMcid mAnA jAya so to hameM bhI vahAM zadbameM iSTa hI hai| upayogako prApta ho rahe zrutake aneka vikalpoMkA eka hI samayameM asambhava hai / sumeru parvata, Urvaloka, chaThe guNasthAnake bhAva, aSTasahasrI AdikA prabodha, yugapat ho sakatA hai| kintu vAcya vAcakake kramakA saMhAra ho jAtA hai| bhojana kara rahe yA vinoda kara rahe nyAyazAstrake vettA vidvAnmeM nyAyazAstrakI vyutpatti hai / kintu zrutake vikalpoMkA upayogarUpa. pariNAma AtmAmeM nahIM hai / usa anupayukta ho rahe zrutake vikalpake varNa, Sada, paMkti, AdikA yoM vibhAga usa samaya nahIM hai / ataH usa pazyantI vANIke vikalpasvarUpapane lakSaNakA hamArI mAnI huyI bhAvavANIse atikramaNa kaise bhI nahIM ho pAtA hai| kathaJcit lakSaNaikya hI hai|
Page #666
--------------------------------------------------------------------------
________________ tattvArthakokavArtike sUkSmAyAH punarantambhakAzamAnasvarUpajyotirlakSaNatvaM kathaMcinityatvaM ca nityohATitAbhirAvaraNalabdhyakSarajJAnAcchaktirUpAca citsAmAnyAna viziSyate / sarvathA nityAdvaya rUpatvaM tu pramANavirudasya veditaprAyam / ityarka prapaMcena / phira cautho sUkSmAkA lakSaNa tumane antaHprakAzamAna jyotiHsvarUpa kiyA hai, aura usako nitya mAnA hai, tahAM kathaMcit nityapanA ThIka hai / hama syAdvAdiyoMke yahAM nitya udghATita ho rahe dhaura kevalajJAnake samAna nirAvaraNa tathA kSayopazamalandhise avinAzI ho rahe, aise sUkSma nigodiyA labdhyaparyAptaka jIvake mI zaktirUpa caitanya sAmAnyase athavA anya kSayopazamika zaktirUpa labdhiyoMse tumhArI sUkSmA vANIkA koI vizeSa nahIM dIkha rahA hai| hAM, sabhI prakAroMse usa sUkSmAvANIko nitya aura advaitasvarUpa mAnoge so to pramANaviruddha hai / arthAt-pramANoMse viruddha ho rahe padArthako hI sarvathA nityapanA yA advaitasvarUpapanA bhale hI kaha diyA jAya, kintu pramANase utpanna ho rahI vastumeM sarvathA nityapana yA advaitapana nahIM banate haiM / isa bAtako hama bahuta bAra nivedana kara cuke haiM, yA samakSA cuke haiM / tisa kAraNa yahAM adhika vistAra karanese koI vizeSa prayojana siddha nahIM hogaa| ___"zruvaM zabAnuyojanAdeva" ityavadhAraNasyAkaLakAbhipretasya kadAcidvirodhAbhAvAt / tathA saMpradAyasyAvicchedAhuktyanugrahAcca sarvamatipUrvakasyApi shrutspaakssrjnyaantvvyvsthiteH| zabdakI anuyojanAse hI zruta hotA hai, isa prakAra zrI akalaMkadevako abhipreta ho rahe avadhAraNakA kabhI bhI virodha nahIM paDatA hai / zrotrase atirikta anya indriyoMse janya matijJAnadvArA huye arSAntarake jJAnameM yA avASpa zrutajJAnameM athavA anya zrutoMmeM bhI bhAvavAkpa caitanya zabdoMkI yojanA kara denese hI zrutapanA vyavasthita ho sakatA hai, anyathA nahIM / pUrvase calI ArahI tisa prakArakI AmnAyoMkI vicchitti nahIM huyI hai / isa kAraNa aura yuktiyoMkA anugraha ho jAnese mI sampUrNa matijJAnoMko pUrvavartI kAraNa mAnakara mI utpanna huye zrutako akSarajJAnapanA vyavasthita hogayA hai| yAnI mAvazadvoMkI yojanA kara denese hI ve zruta ho sake haiN| atropamAnasyAntarbhA vibhAvayannAha / zabdakI anuyojanAse hI zruta hotA hai athavA zruta hI zabdakI anuyojanAse hotA hai / isakA vicAra kara aba naiyAyikoMdvArA pRthak pramANa mAne gaye upamAnake antarbhAvakA vicAra karAte huye AcArya mahArAja spaSTa vyAkhyAna kahate haiN| kRtAtidezavAkyArthasaMskArasya kacitpunaH / saMvilasiddhasApAcathA vAcakayojitA // 117 //
Page #667
--------------------------------------------------------------------------
________________ tatvArthacintAmaNiH prakAzitopamA kaicitsA zrutAnna vibhidyate / zadvAnuyojanAttasyAH prasiddhAgamavittivat // 118 // 1 ekatra zrutasyAnyatra sambandhotidezaH / kisI vanavAsI puruSane grAmINake liye kahA ki gauke sadRza pazu to gavayapada dvArA kahA jAtA hai| pIche grAmINane kisI bana yA khetameM rojhako dekhA, usa rojhameM jo gauke sadRzapanekA jJAna hai, vaha upamitikA karaNa upamAna pramANa hai / " prasiddha sAdharmyAt sAdhyasAdhanamupamAnam " yaha gautama sUtra hai / gauke sadRza gavaya hotA hai, isa atideza vAkyake arthakA kiye gaye bhAvanAnAmaka saMskAravAle puruSako phira kahIM rojha vyaktimeM prasiddha gauke samAna dharmapanese tisa prakAra "" yaha gavaya hai " isa prakAra gavaya vAcakazadvakI yojanApUrvaka jo jJAna hotA hai, vaha kinhIM naiyAyika vidvAn karake upamAnapramANa prakAzita kiyA gayA hai / kintu 66 yaha gavayapadase vAcya hai " isa prakAra huyI vaha upamA to zrutase vibhinna nahIM ho rahI hai| kyoMki usa upamiti zadvakI anuyojanA laga rahI hai| jaise ki anya prasiddha ho rahe zadvAnuyogI AgamajJAna isa zrutase mina nahIM haiN| bhAvArtha - zrutameM hI upamAnapramANa garbhita ho jAtA hai / " zrutaM zaGkAnuyojanAt " yaha lakSaNa yahAM ghaTita ho jAtA hai / 1 pramANAntaratAyAntu pramANaniyamaH : kutaH / saMkhyA saMvedanAdInAM pramANAMtaratA sthitau // 119 // 653 yadi upamAna pramANako niyata pramANoMse nyArA pramANapanA mAnA jAyagA taba to tumhAre yahAM pramANoMkA niyama kaise ho sakegA ? pacAsa, cALIsa pramANa mAnanepara bhI paripUrNatA nahIM ho sakegI / saMkhyA ke jJAna, rekhAoMke jJAna, AdikoMko bhI nyArA pramANa mAnanekI vyavasthA karanekA prasaMga hogA / jitane rupayekI manabhara ( cAlIsa sera ) koI vastu AtI hai, utane hI AnoMkI DhAI sera AvegI / isa prakAra I atideza vAkyako smaraNa kara rahA munIma avasarapara parimita padArthoMkA gaNita lagA letA hai| " nau sAta tresaTha " isa prakAra pahADeko yAda kara saMskAra rakhanevAlA vidyArthI sAta sAta kI nau vichIM huyIM paktiyoMko dekhakara tresaTha saMkhyAkA jJAna kara letA hai / rekhAgaNitake niyama anusAra viSkambhake vargako dazagunA karanepara usakA vargamUla nikAlane se paridhi nikala AtI hai| aisA smaraNa rakhatA huA bAlaka jambUdvIpa lavaNasamudrakI Adi gola padArthokI paridhikA jJAna karaletA hai / kintu ye jJAna nyAre pramANa to nahIM mAne gaye haiM / zrutameM gatArtha haiM / pratyakSaM dyAdivijJAnamuttarAdharyavedanaM / sthaviSThorudaviSThAlpalaghvAsannAdivicca cet // 120 //
Page #668
--------------------------------------------------------------------------
________________ tavAryazlokavArtike nopadezamapekSeta jAtu rUpAdivicivat / paropadezanirmuktaM pratyakSa hi satAM mataM // 121 // yadi tuma naiyAyika do, daza Adi saMkhyAoMke jJAnako athavA Upara nIcepanake jJAnako tathA atisthUlapana, moTApana, adhika dUrapana, alpapana, laghupana, nikaTavartIpana, lambApana, gurutva, Adike sAnoMko pratyakSa pramANarUpa mAnoge, taba to hama jaina kaheMge ki ukta kahe huye jJAna kabhI bhI upadezakI apekSA nahIM kareMge, jaise ki rUpa, rasa, Adike pratyakSajJAnoMko anyake upadezakI apekSA nahIM hai / sampUrNa hI sajjana vidvAnoMke yahAM pratyakSajJAna niyamase paropadeza karake rahita mAnA gayA hai| bhAvArya-1 pandraha chakkA nabbe 2 ucca kakSAke chAtra Upara rahate haiM, aura nIcalI zreNIke vidhArthI nIce rahate haiM, 3 mAnalI gayI itanI moTAIse adhika moTA ho rahA manuSya ' yA vRkSa adhika sthUla kahA jAtA hai, 4 yaha kheta usa khetase adhika vistIrNa hai, 5 yaha mArga usa mArgase adhika dUra paDatA hai, 6 yaha Amraphala usa amarUdase choTA hai, 7 sonese cAMdI halakI hotI hai, 8 yaha grAma usa grAmase nikaTa hai, 9 yaha nadI usa kulyAse lambI hai, 10 dhAtuoMmeM pArA sabase bhArI hai, ityAdi vRddhavAkyoMke saMskArako dhAranevAle puruSoMke utpanna huye jJAnoMko yadi pratyakSa kaha diyA jAyagA to inameM paropadezakI AvazyakatA nahIM paDegI / anyapratItiyoMkA vyavadhAna nahIM kara jo sAkSAt vizadavAna hai, vaha pratyakSa hai| kintu anyajJAnoMkI yA paropadezoMkI ina jJAnoMmeM to AkAMkSA ho rahI hai| ataH ukta jJAna pratyakSa nahIM ho sakate haiN| kintu vizeSa zrutasvarUpa hai| tatsaMjJAsaMjJisambandhapratipacirapekSate / paropadezamadhyakSa saMkhyAdiviSayaM yadi // 122 // tadopamAnataH saitat pramANAntaramastu vaH / . nopamAnArthatA tasyAstadvAkyena vinodbhavAt // 123 // ___ yadi Apa naiyAyika yoM kaheM ki kisI vanavAsI bhIlane eka nAgarikako kahA ki gAyake samAna hI gavaya hotA hai / nAgarika kacit gAyake samAna dharmavAle arthako indriyoMse dekhatA huA nirNaya karatA hai ki isa arthakI vAcaka gavaya saMjJA hai aura yaha rojha vyakti gavaya saMjJAvAn hai, yoM saMjJA aura saMjJIke sambandhakI pratipatti hI paropadezakI apekSA karatI hai| chattIsa, presaThi AdikA jJAna to paropadezakI apekSA nahIM karatA hai / ataH saMkhyA, adhikasthUlapanA, dUratarapanA ityAdiko viSaya karanevAlA vaha jJAna pratyakSa hI hai, koI atirikta pramANa nahIM hai / aba AcArya
Page #669
--------------------------------------------------------------------------
________________ tattvArthacintAmaNiH kahate haiM ki taba to upamAna pramANase atirikta vaha sambandhakI pratipatti hI tuma naiyAyikoMke yahAM pramANAMtara ho jAo, yaha nyArA pramANapanA doSa tadavastha rahA / usa upamAnavAkyake vinA hI usa sambandha pratipattikI utpatti ho jAtI hai| ataH upamAnapramANameM usakA antarbhAva nahIM kiyA jA sakatA hai, jaba ki vaha upamAnakA viSaya nahIM ho sakI hai| upamAnapramANa bananeke liye vahI samartha mAnA gayA hai, jisakI upamAnavAkyakA smaraNa karate huye utpatti hove / isake atirikta anya jJAna to upamAnameM gatArtha nahIM ho sakate haiN| AgamatvaM punaH siddhamupamAnaM zrutaM yathA / siMhAsane sthito rAjetyAdizadvotthavedanaM // 124 // hAM, phira saMkhyA, sthUlatva, Adike jJAnoMko jisa prakAra AgamapanA siddha ho jAtA hai, usI prakAra upamAna pramANako bhI zrutapanA samajho / siMhAsanapara jo baiThA huA hoya usako rAjA samajhanA, DerI ora choTe bAsanapara baiThe huyeko maMtrI samajhanA, ityAdika Apta zabdoMko sunakara punaH rAjasabhAmeM jAkara una zabdoMke saMskArase utpanna huye una una vyaktiyoMmeM rAjA, maMtrI, Adike jJAnako jisa prakAra zrutapanA hai, usI prakAra upamAnako bhI zrutapanA siddha hai / arthAntarako abhedavivakSA anusAra katipaya pratyabhijJAna matijJAna samajhe jAte haiM / kintu prakRta arthase mina mAne jA rahe ArthAntarakI pratipatti karanevAle upamAna yA pratyabhijJAna sabhI zrutajJAna haiN| ___ prasiddhasAdhAt sAdhyasAdhanamupamAna, gauriva gavaya iti jJAnaM / tathA vaidhAda yo'gavayo mahiSAdiH sa na gauriveti jJAnaM / sAdharmyavaidhAbhyAM saMjJAsaMjhisambandhapratipatirupamAnArthaH / ayaM sa gavayazadavAcyaH piMDa, iti so'yaM mahiSAdiragavayazadvavAcya iti vA sAdharmyavaidhopamAnavAkyAdisaMskArasya pratipAdyasyopajAyate / iti dvedhopamAnaM zraddhApramANAntaraM ye samAcakSate teSAM yAdisaMkhyAjJAnaM pramANAntaraM, gaNitajJasaMkhyAvAkyAhitasaMskArasya pratipAdyasya punaryAdiSu saMkhyAviziSTadravyadarzanAdetAni yAdIni tAnIti saMjJAsaMjisambandhapatipattiAdisaMkhyAjJAnapramANaphalamiti pratipattavyaM / gautamaRSike banAye huye nyAyasUtrameM kahA hai ki prasiddha ho rahe padArthake sAdharmyase aprasiddha sAdhyako sAdhanA upamAna pramANa hai, jaise ki gauke sadRza gavaya hotA hai, yaha jJAna upamAna hai| tayA prasiddha padArthake vilakSaNa dharmasahitapanekarake bhI aprasiddha sAdhyakA sAdhanA upamAna hai, jaise ki jo gau yA gosadRza gavayase mina maiMsA, UMTa, hAthI Adika pazu haiN| ve gauke sadRza nahIM hai, yaha jJAna bhI upamAna hai / aisA TIkAkAroMne vaisAdRzya pratyabhijJAnakA upasaMkhyAna kiyA hai ki sAdharmya aura vaidhahkarake saMjJA aura saMbIke sambandhakI pratipatti ho jAnA upamAna pramANakA prayojana
Page #670
--------------------------------------------------------------------------
________________ tatvArthakokavArtike ( phala ) hai / athavA banameM dIkha rahA yaha pazupiMDa hI vaha gavayapadase vAcya hai / isa prakAra jJAna honA sAdRzya upamAnakA phala hai| athavA yaha aMgulInirdiSTa bhaiMsA, UMTa Adika pazu usa gavaya zabdake vAcya nahIM haiN| isa prakAra vaisAdRzya-upamAnakA phala haiM / prasiddha padArthake samAna dharma athavA vilakSaNa dharmasahitapanakI upamAko kahanevAle vAkya, saMketa, citradarzana, AdikA anubhava kara punaH bhAvanA saMskAra rakhanevAle pratipAdya ( ziSya ) ke upamAnajJAna utpanna hotA hai| isa prakAra do prakArake upamAnako jo naiyAyika zabdapramANase nyArA pramANa acche DhaMgapUrvaka bakhAna rahe haiM, unake yahAM do, chattIsa Adika saMkhyAoMkA jJAna bhI nyArA pramANa ho jAyagA / dekhiye, gaNita vidyAko jAnanevAle vidvAnkarake kahe gaye saMkhyAoMke vAkyoMkA saMskAra dhAraNa kiye huye pratipAdyako punaH do Adi saMkhyAvAle navIna sthaloMpara vaisI saMkhyAoMse viziSTa ho rahe dravyoMke dekhanese ye do dUnI cAra haiM, ye pandraha chakkA nabbe rupaye haiM, ityAdika usI prakAra pahile dekhe huye una do Adi saMkhyAoMke samAna haiM, isa prakAra saMjJA saMtriyoMke sambandhakI pratipatti ho jAtI hai| vaha do Adi saMkhyAoMkA jJAnakharUpa pramANakA phala hai, yaha atiprasaMga samajha lenA cAhiye / ___tathottarAdharyajJAnaM sopAnAdiSu, sthaviSThamAnaM parvAdiSu, mahatvajJAnaM khavaMzAdiSu, daviSThajJAnaM caMdrArkAdiSvalpatvajJAnaM sarpapAdiSu, ladhutvajJAnaM tUlAdiSu, pratyAsatrajJAnaM svagrahAdiSu, saMsthAnajJAnaM vyastyAdiSu, bakrAdijJAnaM ca kacitramANAMtaramAyAtaM / __tathA sopAna ( jInA ) nasainI, paTala, zreNI ( kakSA) AdimeM Upara nIcepanakA jJAna bhI mina pramANa mAnanA paDegA / paMvolI, gAMTha, sandUka, AdimeM adhika sthUlapanakA jJAna aura apane gharake bAMsa, ikSudaNDa, kapATa, AdimeM mahAnpanakA jJAna tathA candramA, sUrya, maMgala, AdikoMmeM bahuta dUrapanekA jJAna evaM sarasoM, tila, bAjarA, vaTavIja AdimeM alpapanekA jJAna aura rUI, phasUkara, phena AdimeM halakepanakA jJAna tathA apane gRha, bAga, koThI, AdimeM nikaTavatIMpanekA jJAna tathaiva tikauniyA yA tikone, caukone, gola, lambe, Adi AkAravAle padArthomeM taisI pahile dikhAI gayI racanAkA jJAna tathA kahIM kahIM lakuTa, lekhanI AdimeM TeDepana, sUdhepana Adike jJAna bhI dUsare nyAre nyAre pramANa bana jAyaMge / yaha prasaMga Akara prApta ho gayA / sahAranapurameM cAra baje bambaIse DAka gADI AtI hai / yaha sunakara punaH kisI dina cAra baje sTezanapara jAkara vahAM khaDI huyI gADIko dekhakara bambaIse AI huyI DAkagADIkA dhAna kara liyA jAtA hai| sAmudrika zAstra yA jyotiSazAstra ke anusAra cinhoMko dekhakara vidyA, AyuSya, dhana, putra, AdikI prAptikA bAna kara liyA jAtA hai / naiyAyikoMke yahAM ye saba nyAre pramANa bana baiTheMge / sAdRzya upamAna yA baDI preraNA honepara mAne gaye vaisAdRzya-pratyabhijJAnameM to inakA antarmAva ho nahIM sakatA hai| .
Page #671
--------------------------------------------------------------------------
________________ tatvArthacintAmaNiH 657 paropadiSTottarAdharyAdivAkyAhitasaMskArasya vineyajanasya punarauttarAdharyadarzanAdidaM tadauttarAdharyAdIti saMjJAsaMjJi sambandhamatipattestatphalasya bhAvAna hi saMkhyAjJAnAdi pratyakSamiti yuktaM vAk, paropadezApekSAvirahamasaMgAt rUpAdijJAnavat, paropadezavinirmuktaM pratyakSamityatra satAM saMpratipatteH / ajJAta puruSako kisI hitaiSIne sopAna ( jInA ) kA jJAna upadeza dvArA karAyA ki amuka sIDI UMcI hai, aura amuka sIDI nIcI hai, ityAdi vAkyoMke saMskAroMkA AdhAna rakha cuke huye vinIta puruSako phira Upara aura adhara dharmavAle padArthakA darzana ho jAnese, yaha vahI uttarapanA aura adharapanA Adika haiM / isa prakAra usa upamAnake saMjJAsaMjJisambandha pratipattirUpa phalakA sadbhAva hai / ataH Apa naiyAyika batalAo ki inakA kaunase pramANameM antarbhAva karoge ? saMkhyAjJAna, sthUlapanakA jJAna, Adika jJAna pratyakSapramANa ho jAyaM, yaha to kahaneke liye yukta nahIM pddegaa| kyoMki yoM to ina ukta jJAnoMko paropadezakI apekSA rakhaneke abhAvakA prasaMga ho jAyagI, jaise ki rUpa, rasa Adi ke pratyakSajJAna anyake upadezoMkI apekSA nahIM rakhate haiM / sampUrNa pratyakSapramANa paropadezoM kI vizeSarUpa karake apekSA karanese sarvathA rahita haiN| isa prasiddha siddhAntameM sampUrNa sajjana vidvAnoMko bhalI bhAMti pratipatti ho rahI hai / kintu saMkhyAke jJAna karanemeM gaNita zAstroMke karaNasUtrakI yA pahADekI AkAMkSA ho rahI hai| yaha vAMsakI paMbolI sthUla hai| yaha bAMsa laMbA hai| sarasoM choTI hai, ityAdi jJAnoMmeM smaraNa yA chaha cauka cauvIsa, jitane rupayoMkI eka sera utane hI AnoMkI eka chaTAMka, Adi paropadezoM kI apekSA ho rahI hai / ataH ye uktajJAna kathamapi pratyakSa pramANa nahIM ho sakate haiM / yadi punaH saMkhyAdiviSayajJAnaM pratyakSamaparopadezameva tatsaMjJAsaMjJi sambandhapratipattereva paropadezApekSAnubhavAditi mataM tadA saiva saMjJAsaMjJisambandhapratipattiH pramANAntaramastu, vinopamAnavAkyena bhAvAdupamAne'ntarbhAvitumazakyatvAt / yadi phira naiyAyikoM kA yaha mantavya hoya ki saMkhyA sthUlatA, mahattA, alpatA, UMcA, nIcApana, Adi ko viSaya karanevAle jJAna to pratyakSa pramANa hI haiN| inameM paropadezakI koI apekSA nahIM huyI hai| hAM, unake saMjJAsaMjJI sambandhakI prattipattiko hI paropadezakI apekSA rakhanekA anubhava ho rahA hai| aba AcArya mahArAja kahate haiM ki tatra to vaha saMjJA aura saMjJAvAle arthoke sambandhakI jJapti honA hI nyArA pramANa ho jaao| jaba ki ve pratipattiyAM samIcIna jJAna haiM to Apake niyata ho rahe cAra pramANoMse atirikta pramANa mAnanI cAhiye / upamAna vAkyake binA hI ho jAne ke kAraNa upamAna pramANa to antarbhAva karAneke liye asamarthapanA hai / bhAvArtha gauke samAna gavaya hotA hai / mudgaparNI auSadhi rA dUsarI auSadhi viSako dUra karadetI hai| isa prakAra yathA, iva, vat 83
Page #672
--------------------------------------------------------------------------
________________ tatvArtha lokavArtike pratyaya sAdRzya tulyatA inase kahA gayA upamAna to ukta vAkyoMmeM nahIM hai| vahAM to gaNitazAstra ke saMskAra yA svayaM pahile dekhe huye choTepana, baDepana, dUrapana, laghupana, Adike upadeza athavA anubhava kAryakArI ho rahe haiM / aisI dazA meM tumhAre mAne huye upamAnameM ukta saMkhyA Adike jJAnoMkA antarbhAva nahIM kiyA jA sakatA hai| liMgadarzana, vyAptismaraNa Adike vinA uktajJAna ho rahe haiN| ataH anumAnameM garbhita nahIM kara sakate ho| ataH parizeSase zAhajJAnameM unakA garma karanA anivArya paMDa jAyagA / athavA upamAnake samAna svataMtra nyAre nyAre pramANa vivaza hokara mAnane paDeMge, anya koI upAya nahIM hai / 658 nanu cAptopadezAtpratipAdyasya tatsaMjJAsaMjJisambandhapratipacirAgamaphalameva tato' pramANAMtaramiti cetarkhAptopadiSTopa mAnavAkyAdapi tatpratipattirAgamajJAnameveti nopamAnaM zrutAtpramANAntaraM / naiyAyika apane pakSakA hI avadhAraNa karate huye kaha rahe haiM ki yathArtha vaktAke upadezase utpanna huyI ziSyako vaha saMjJAsaMjJiyoMke sambandhI pratipatti to AgamajJAnakA phala hI hai / tisa kAraNa vaha nyArA pramANa nahIM hai / pramAke karaNoMko pramANapanA kahanA DhUMDhanA cAhiye, pramitiyoMke pramANapanakI parIkSA meM avasara khonA acchA nahIM hai| pramANoMke phala to aneka pratipattiyAM haiN| unako kahAMtaka pramANa mAnA jA sakatA hai / jainoMne mI pramANake phala ajJAnanivRdhi, hAna upAdAna, aura upekSAko pramANasvarUpa nahIM mAnakara abhAva, tyAga, prahaNa, aura anicchAsvarUpa kArya kA hai / dekho, vyAptijJAna pramANa hai, aura vahnikI pramiti usakA phala hai| usa vahnikI prabhAko punaH pramANa mAnanekI AvazyakatA nahIM hai| isa prakAra naiyAyikoMke kahanepara to hama jaina kaheMge ki AptapuruSadvArA upadeza kiye gaye upamAna vAkyase ho rahI usa sAdRzya viziSTa gau pA goviziSTa sAdRzya kI pratipatti bhI AgamapramANa hI ho jAo / isa prakAra zrutase nirAkA upamAnapramANa nahIM ho sakA / naiyAyikoMne jo yaha kahA thA ki pramANake phalameM pramANapanekA anveSaNa nahIM karanA cAhiye / isapara imArA yaha kahanA hai ki pramANase abhinna ho rahe phaDa pramANarUpa hI haiM / ajJAnanivRtti koI tuccha padArtha nahIM hai| vaha pramANa svarUpa hI hai / myAptikA jJAna vyAptiko jAnanemeM pramANa hai / anike anumAnajJAnakI utpattimeM vyAptijJAna nimitta kAraNa hai / saca pUcho to agnikI anumiti ho anumAna pramANa hai| dhUmajJAna pratyakSa pramANa hai / vanhi aura dhUmakA vyAptijJAna to tarka hai, aura banhijJAna anumAna pramANa hai| jJAna hI pramANa ho sakate haiN| isako hama kaha cuke haiN| koI bhI pramANajJAna cAhe vaha kisI padArthakA phaDa hoya, kintu apane citrakI pramitikA karaNa honese avazya pramANa bana baiThatA hai / pramiti, ipti, anumiti, Adi se tadAtmaka ho rahA vaha pramANa upajatA hai| ataH upamAna vAkyase huyI vaha sambandha pratipati bhI Agama pramANa hogI, yaha vizvAsa rakho / phacha kaha denese tuma chuTTI nahIM pA sakate ho|
Page #673
--------------------------------------------------------------------------
________________ tatvArthacintAmaNiH 659 siMhAsanasthoM rAjA maMcake mahAdevI subarNapIThe sacivaH etasmAtpUrvata etasmAduttarata etasmAdakSiNata etannAmetyAdivAkyAhita saMskArasya punastathaiva darzanAtso'yaM rAjetyAdisaMjJAsaMjJisaMbandhapratipattiH / SaDAnano guhazcaturmukho brahmAtuMganAso bhAgavataH kSIrAmbhovibecanatuNDo haMsaH saptacchada ityAdivAkyAhitasaMskArasya tathA pratipattirvA yadyAgamajJAnaM tadA tadvadevopamAnamavaseyaM vizeSAbhAvAt / Apta 1 upamAna, upameya sUcaka vAkyoMke vinA hI anya pratiyogitva, sAmIpya, tatrasthitapanA, Adike dvArA sUcanA denevAle AptavAkyoMse huye ina vakSyamANa jJAnoMko Apa naiyAyika yadi AgamajJAna kahate haiM to upamAna vAkyase utpanna huA upamAna pramANa bhI AgamajJAna ho jAo " vAkyanibandhanamarthajJAnamAgamaH " Aptake vAkyoMko nimitta pAkara jo jJAna upajatA hai, vaha Agama hai / pahile hI pahile rAjasabhA meM jAnevAle kisI navapuruSako darabAra meM Ane jAnevAle kisI hitaiSI mitrane samajhA diyA ki madhyameM sammukha rakhe huye siMhAsanapara jo mahAn puruSa baiThA huA dIkhe usako rAjA samajhanA aura usake DerI ora suvarNake uccAsanapara baiThI huyI strIko paTTarAnI samajho tathA do hAtha lambe cauDe aura Adhe hAtha UMce suvarNake pITha ( kursI ) para maMtrI baiThA karatA hai| isase pUrva dezameM aura isase uttarakI ora tathA isase dakSiNakI ora isa isa nAmavAle padavIdhara puruSa virAjate haiN| koI prAmoMke adhipati haiM / nagaroMke adhipati amuka vyakti haiM, ityAdika AptabAkyake saMskAroMko dhAraNa karatA huA puruSa punaH anyadA rAjasabhAmeM jAkara tisa hI prakAra dekhatA hai, aura yaha vahI rAjA hai, yaha zrI mahAdevI hai, yaha suvarNa pIThapara baiThA huA maMtrI ( dIvAna ) hai, ityAdi pahilI gRhIta kI gayIM saMjJAyeM aura sammukha sthita ho rahe saMjJAvAle janoMke sambandhI pratipatti kara letA hai| baiSNava purANoMmeM prasiddha ho rahe chaha mukhoMse yukta kArtikeyako gRha samajhanA caahiye| jisake cAra mukha hoMya vaha brahmA hai, unnata nAsikAvAlA pakSI to viSNu bhagavAnakA vAhana ho rahA garuDapakSI bhAgavata hai| mile huye kSIra (dUdha ) aura jaLake pRthagbhAva karanemeM dakSa ho rahI coMcako dhAranevAlA pakSI haMsa hotA hai / sAta sAta pattoMke gucchoMko dhAranevAlA jo vRkSa hai, vaha saptacchada samacA jaaygaa| tIna tIna pattevAlA DhAka vRkSa hotA hai / chaha pairavAlA kITa bhramara hai| choTI grIvAvAlA aura aiMcAtAnA puruSa dhUrta hotA hai, ityAdi kyoMke saMskArako dhAra rahe puruSako tisa prakAra rAjA, kArtikeya, AdikI pratipatti honA yadi AgamAna mAnA gayA hai, to unhIMke samAna upamAnako bhI AgamajJAna nirNaya kara lo / upamAna nAmakA hI eka pramANabheda mAnanA toSakara nahIM hai| kyoMki haMsa, saptacchada Adike AgamajJAnoMsa gauke sAdRzyajJAnarUpa upamAnameM koI vizeSatA nahIM pAI jAtI hai / AptavAkyoMke dhAraNa kiye gaye saMskAroMdvArA tisa prakAra pratipatti honA sarvatra ekasA hai| koI antara nahIM hai /
Page #674
--------------------------------------------------------------------------
________________ tattvArtha zokArtika ... yadi punarupamAnopameyabhAvapratipAdanapastvena viSiSTAdupamAnavAkyAdutpadyamAnaM zrutA. tyamANAntaramityabhinivezastadA rUpyarUpakamAvAdipatipAdanaparatvena tato'pi viziSTAdUpakAdivAkyAdupajAyamAnaM vijJAnaM mAmANAntaramanumanyatAM, tasyApi svaviSayapramitI sAdhakatamatvAdvisaMvAdakatvAbhAvAdamamANatvAyogAt / ___ yadi phira naiyAyikoMkA isa prakAra Agraha hoya ki iva, yathA, samAna, sadRza, tulya Adi zaroMkarake sUcita kiye gaye upamAna upameya bhAvako pratipAdana karanemeM tatpara honeke kAraNa vizeSatAoMko dhAra rahe upamAna vAkyase utpanna ho rahA upamAna pramANa to zrutase nyArA pramANa hI hai / gau, gavaya, mukha, canda, Adi upamAna upameyake pratipAdaka vAkyoMse atizaya yukta camatkArI jJAna hotA hai / taba to hama jaina siddhAntI kaheMge ki rUpaka alaMkAra, utprekSA alaMkAra, sahokti alaMkAra yukta AptavAkyoM dvArA kahe gaye sUpyarUpakamAva, upamitaupameyabhAva Adiko pratipAdana karane meM tatparapanA hone ke kAraNa usa upamAna vAkyase bhI viziSTha ho rahe rUpaka, utprekSA, ananvaya, Adike vAkyoMse utpanna huA vijJAna mI nyArA pramANa mAnanA pIche Avazyaka paDa jaaygaa| una rUpaka, samAsokti Adi vAkyoMdvArA utpama huye vijJAnoMko bhI apane viSayakI camatkRtijanaka pramitimeM sAdhakatamapanA hai / visaMvAdakapanA nahIM hai, ataH apramANapanekA ayoga hai / arthAt-ve rUpaka Adi vAkyoMse utpanna jJAna avazya pramANa hai / saikaDoM arthAlaMkAroMke eka deza upamAlaMkArayukta vAkya janya jJAnako yadi eka khataMtra pramANa mAna liyA jAyagA to zeSa bahumAga alaMkAra yukta vAkyoMse utpanna huye jJAna bhI nyArA nyArA pramANapanA caaheNge| svayogya pitA apane nyAyamArgI putroMko dhana bAMTanemeM pakSapAta nahIM kara sakatA hai| anyathA dharmAdhikArI rAjA dvArA vaha daNDanIya hogaa| ___atha rUpakAyalaMkArabhAjo'pi vAkyavizeSAdupajAtamaryajJAnaM zrutameva pravacanamUlatvAvizeSAditi matistadopamAnavAkyopajanitamapi vedanaM zrutajJAnamabhyupagantavyaM tata evetyalaM prapaMcena / isapara naye DhaMgase naiyAyika yadi yoM kaheM ki rUpaka, prativastu, upamA, Adika alaMkAroMko dhAranevAle bhI vAkya vizeSoMse utpanna huA arthajJAna to zruta hI hai / kyoMki pravacanako mUla kAraNa mAnakara utpanna huA jJAnapanA ukta jJAnoMmeM vizeSatAboMse rahita hai| jinake prakRSTa vacana haiM, una Apta puruSoMke dvArA uccArita kiye gaye vacanoMke nimittase rUpaka Adi upAdhiyoMse yukta jJAna ho jAte haiM / prakRSTaM vacanaM yasya aisA vigraha karanese ukta artha nikalatA hai athavA prakRSTaM vacanaM pravacanaM aisI vRtti karanepara vAkyadvArA hI rUpaka Adi sahita aoke jJAna ho jAte haiM / arthAt" zrutaskaMdhe dhImAn ramayatu manomarkaTamamum", yahAM manarUpI bandarako zrutarUpI skandha ( pIDhi ) meM ramaNa kraao| yaha rUpaka hai, mukha mAnU caMdra hI hai, ArogyaAropaka mAvase AkrAnta ho rahe
Page #675
--------------------------------------------------------------------------
________________ tApAyacintAmaNi padArthoMmeM rUpaka mAnA gayA hai / pRthak pRthak kahe duye do vAkyoMkA jahAM vastusvabhAva karake sAmAnyakA kathana kiyA jAtA hai, vaha prativastu-upamA hai, jaise ki svargalokakA pAlana karanemeM eka indra hI samartha hai, tathaiva chaha khaNDoMke pAlanemeM eka bharatacakravartI hI samartha hai| isI prakAra gagana gaganake hI AkAravAlA hai| samudra samudrasarIkhA hI gaMbhIra hai, ityAdika ananvaya aLaMkArake udAharaNa haiM / ina alaMkAroMse yukta ho rahe kavivAkpoMko sunakara jo bAna hogA, vaha zAbdabodhameM antarbhUta ho jAyagA / isa prakAra naiyAyikoMkA mantavya honepara to hama jaina bhI TakAsA uttara dedeMge ki taba to gauke sadRza rojha hotA hai| caMdramAke samAna mukha hai, ityAdika sAdRzya lakSmIke ullAsako dhAranevAle upamAna vAkyoMse utpana mA jAna bhI zrutajJAna hai| isa siddhAMtako mI tisa hI kAraNa yAnI pravacanarUpa nimitse utpana hue hone ke kAraNa zrutavAnapanA iSTa kara lenA caahiye| rUpaka Adiko aMgUThA dikhAkara akele upamAnako hI nyArA pramANa mAnanA nirApada mArga nahIM hai| isa prakaraNameM adhika vistAra karanese pUrA page, hamArA prayojana siddha hogyaa| adhika kahanA vyartha hai| pratibhA kiM prmaannmityaah|| kisIkA prazna hai ki kala merA mAI AvegA, geMhU mandA jAyagA, cAdIkA bhAva caDha jAyagA, ityAdika satya honevAle samIcIna viSayoMkI skarti ho jAtI hai| samAcatura vidvAn samayapara pratibhAdvArA samayocita kathana kara sampajanoMke Upara vizeSa prabhAva DAla dete haiN| kavijana pratibhA buddhike balase prasAda guNayukta camatkAraka arthako liye huye padoMkI yojanA zIghra kara lete haiN| kinhIM vidvAnoMne pratimA jAnako khataMtra pramANa mAnA hai| aba Apa jaina batalAiye, ki vaha pratibhA tumhAre yahAM kaunasA pramANa hai ! isa prakAra jijJAsA honepara AcArya mahArAja spaSTa samAdhAna kahate haiN| uttarapatipatyAkhyA pratibhA ca zrutaM mtaa| nAbhyAsajA susaMviciH kUTadrumAdigocarA // 124 // deza, kAla, prakaraNa, anusAra uttarakI zodha pratipatti ho jAnA pratimA nAmakA jJAna hai| aura vaha pratibhA hamAre yahAM zruta hI mAnI gayI hai| kyoMki abhyantara yA bahiraMgameM zabdayojanA karanese vaha pratimA utpanna huyI hai| ataH zrutajJAnameM hI usakA antarbhAva hai| hAM, zoMke vinA hI atyanta abhyAsase jo zIghra hI uttarapratipattikharUpa acchA samvedana ho jAya vaha pratimA to zruta nahIM hai| kintu matijJAna hai / jaise ki zikhara, dhAnyarAzi, lodhana yA vRkSa, kukSI, Adiko viSaya karanevAlI pratimA matijJAna hai / prajJA, meSA, manISA, prekSA, pratipatti, pratimA, skRti, AdikajJAna saba matijJAnake vizeSa hai / hA~, zabdakI yojanA laga jAnepara arthase mAntarakA jJAna
Page #676
--------------------------------------------------------------------------
________________ tatvArtha kArtike 162 ho jAne ke kAraNa ve zrutajJAna bana jAte haiN| smRti, pratyabhijJAna, Adi zrutajJAna kahe jAte haiN| zadvayojanA ho jAnepara uttarapratipaciH pratibhA kaiciduktA sA zrutameva na pramANAntaraM, sahayojanAsadbhAvAt / atyantAbhyAsAdAzupratipacirazadvajA kUTadumAdAvakRtAbhyAsasyAzupravRttiH pratibhA paraiH proktA / sA na zrutaM, sAdRzyamatyabhijJAnarUpatvAdyasyAstayoH pUrvocarayohiM dRSTadRzyamAnayoH kUTadumayoH sAdRzyapratyabhijJA jJaTisyekatAM parAmRSamtI tadevetyupajAyate / sA ca matireva nimivetyAha / viziSTa kSayopazama anusAra prathamase hI uttarakI samIcIna pratipatti ho jAnA pratibhA hai / kinhIM logoMne usako nyArA pramANa kahA hai| kintu hama jainoMke siddhAnta anusAra vaha pratibhA zrutajJAna hI kahI gayI huyI mAnI gayI hai| zrutase nyAre pramANakharUpa nahIM hai| kyoMki aran zoMkI yojanAkA sadbhAva hai / kintu atyanta abhyAsa ho jAnese kRSaka janoMko chachUTa, vRkSa, jhoMpaDI, AdimeM zadba boLe vinA hI jo unakI zIghra pratipatti ho jAtI hai / tathA pravRtikA abhyAsa nahIM kiye huye bhI puruSako jhaTiti, kUTa, vRkSa, ja, AdimeM usa pratibhAke anusAra pravRtti ho jAtI hai| dUsaroMke dvArA acchI kahI gayI jo yaha amyAsI puruSakI pratimA hai, vaha to zruta nahIM hai| kyoMki vaha pratipatti to sAdRzyapratyabhijJAnarUpa hone ke kAraNa matijJAnasvarUpa hai / pahile kahIM dekhe huye aura bIcameM ampAsa chUTa jAnepara mI navIna dekhe jA rahe kUTa, duma AdimeM sAdRzyapratyamijJAnasvarUpa - pratibhA dvArA pravRtti ho gayI hai / pahile kahIM dekha kiye gaye aura aba uttarakAlameM dekhe jA rahe kUTa, vRkSa Adike ekapanakA parAmarSa karAtI mI " yaha vahI hai isa prakAra jhaTa sAdRzya pratyabhijJA upaja jAtI hai| vaha matijJAna hI nizcita kara dI gayI hai| koI koI pratibhA anumAna - matijJAna svarUpa bhI ho jAtI hai| ativRSTi, anAvRSTi Adika avinAbhAvI hetuoMse amakI tejI mandIko pratibhAzAlI vyApArI jAna lete haiM / java pratibhAkA matike medoMmeM yA zrutameM antarbhAva ho jAtA hai| hAM, ye vaise hI kUTa, vRkSa Adika hai, aisA viSaya karanevAlI pratibhA to pratyabhijJA hai / isa bAtakA pramyakAra spaSTa nirUpaNa kareM dete hai / so suna ko / 1 "3 so'yaM kUTa iti prAcyaudIcyadRSTekSamANayoH / sAdRzye pratyabhijJeyaM matireva hi nizcitA // 125 // zaGkAnuyojanAttveSA zrutamastvakSavicivat / saMbhavAbhAvasaMvicirarthApacistathAnumA // 126 //
Page #677
--------------------------------------------------------------------------
________________ tatvArthacintAmaNiH nAmAsaMsRSTarUpA hi matireSA prakIrtitA / nAtaH kazcidvirodho'sti syAdvAdAmRtabhoginAM // 127 // 651 yaha vahI kUTa hai, isa prakAra pUrvakAlavartI dekhe gaye aura uttarakAlavartI dekhe jA rahe usI eka padArtha meM ho rahI pratibhA to ekasva pratyabhijJAnasvarUpa hai| tathA pUrvakAlameM dekhe gaye kUTake sadRzaH dUsare kUTake vartamAna kAlameM dekhanepara sAdRzya viSayameM ho rahI yaha pratibhA to sAdRzya pratyamijJAnasvarUpa matijJAna hI nizcita kiyI gayI hai / kintu zabdakI anuyojanAse utpanna huvI yaha pratimA to zrutajJAna hai| aisA samajho jaise ki indriyoMse utpanna huye matijJAna bhI yadi zakI yojanA prarUpita kiye jAMya to ve zrutajJAna ho jAte haiM / tisa hI prakAra sambhava pramANa, abhAva sambedana, arthApatti pramANa tathA anumAna pramANa bhI samajha lenA / arthAt-saumeM pacAsa haiM, paserI do sera avazya hoMge, brAhmaNa hai to vidyA avazya hogI, ityAdi jJAna sambhavapramANa hai| aSTasahastrI pranthako paDha cukA chAtra devAgamastotrakA jJAtA avazya ho cukA hogaa| cAra baja gaye haiM, to tIna avazya hI baja cuke hoMge, aisI pratipattioMko koI koI paurANika paNDita myArA sambhavapramANa mAnate haiN| tathA pratyakSa, anumAna, upamAna, zAbda, arthApatti, ina pAMca pramANoMke dvArA vastukA sadbhAva nahIM gRhIta honepara punaH jisa pramANase usa pratiyogI vastukA abhAva sAtha diyA jAtA hai, vaha abhAvapramANa hai| abhAvake AdhArabhUta vastukA grahaNa kara aura pratiyogIkA smaraNakara indriyoM kI apekSA vinA hI manase nAstitvakA jJAna ho jAtA ko myArA chaTTA pramANa mAnate haiM / veda ke kartA aura sarvajJake abhAvako ve haiN| tathA arthApattiko bhI unhoMne nyArA pramANa mAnA hai, chaha pramANoMse jAna liyA gayA artha jisa padArtha ke binA nahIM ho sake, usa adRSTa arthakI kalpanA karAnevAle jJAnako arthApatti kahate haiM / bahi kArya dAhakA pratyakSa kara agnimeM dahanazaktikA pratyakSapUrvaka arthApattise jJAna kara kiyA jAtA hai / dUsarI deza se dezAntarako prApta ho jAnArUpa hetuse sUryakI gatikA anumAna kara anumAnapUrvaka arthApattidvArA sUryameM gamanazaktikA jJAna ho jAtA hai| yadyapi sUryakA gamana adhika derataka dekhane para cakSu indriyase jAnA jA sakatA hai| kiMtu kauna aisA ThaluA baiThA hai, jo ki ghaMToM hI sUryako dekhatA phire tathA cakSu indriya karake sUryako dekhanepara cakAcauMdha ho jAnese sUryakA dekhanA ati kaSTasAdhya bhI hai| tIsarI zrutajJAna ( AgamajJAna ) pUrvaka arthApatti isa prakAra hai ki moTA yA sthUla vakSaHsthalavAlA devadatta dinameM nahIM khAtA hai, isa AptavAkyako sunakara devadattake rAtribhojanakA jhana arthApatti se kara liyA jAtA hai| cauthI dRzyamAna gavayake sAtha sAdRzyako dhAranevAle gaumeM jJAnaprAdyatAkA parijJAna ho jAtA hai| yAnI sAdRzyaviziSTa gau yA goviziSTa - sArasya to upamAnale jAnaM kiyA gayA hai| gauke samAna gavaya hotA hai| kevala sAnA (ga) rojameM / mImAMsaka abhAva pramANa abhAva pramANase sAdhate
Page #678
--------------------------------------------------------------------------
________________ 664 nahIM hai, kintu upamAna jJAna dvArA prAthapanA gau yA sAdRzyameM hai, yaha to arthApatti se hI jAnA jA sakatA hai| evaM pahilI arthApattise jAna lI gayI zabdameM vAcaka sAmarthya se anAdi ananta kAlataka zadvavyavahArakI prasiddhi ke liye zadvakA nityapanA dvitIya arthApatti se jAnA jAtA hai / yaha pAMcavIM arthApattipUrvaka arthApatti hai / abhAva pramANa dvArA gharameM jIvita caitrakA abhAva jAnakara caitrakA bAhara rahanA chaThI abhAvapramANapUrvaka arthApatti se jAnA jAtA hai / isa prakAra yaha arthApatti pramANa hai / tathA avinAbhAvI hetuse sAdhyakA jJAna honA anumAnapramANa mAnA gayA hai / sambhava, abhAva, arthApatti, anumAna, itihAsa, upamAna, Adiko vidvAnoMne nyArA nyArA svataMtra pramANa mAnA hai / kintu ye saba zadvayojanAse rahita hote huye matijJAna mAne gaye haiM / aura nAmake saMsarga se yukta hote huye ye sampUrNa samyagjJAna zrutajJAna male prakAra kaha diye jAte haiM / isa kAraNa anekAnta nIti anusAra syAdvAdarUpa amRtakA bhoga karanevAle jainoMke yahAM koI bhI virodha nahIM AtA hai / anya dharmose dveSa rakhanekA viSabIja jinhoMne khA liyA hai, unheM to sarvatra virodha dokhegaa| yahAM to apekSAoMse aneka dharmaAtmaka padArthoMkI siddhi pramANoMdvArA pratipanna ho cukI hai| eka dharmakA dUsare dharmake sAtha yadi upalambha nahIM hotA to virodha honA sambhava thA / anyathA nahIM / amRtakA bhojana karanevAloMke sAtha virodha karanevAlA ekAntavAdI svayaM mArA jAyagA / kapAtika nAmAsaMsRSTarUpA pratibhA saMbhavavittirabhAvavittirarthApattiH svArthAnumA ca pUrva matirityuktA / nAmasaMsRSTA tu samprati zrutamityubhyamAne pUrvAparavirodho na syAdvAdAmRtabhAjAM sambhAvyate, tathaiva yuktyAgamAnurodhAt / tadevaM pUrvoktayA malyA saha zrutaM parokSaM pramANaM sakalamunIzvaravizrutamunmUcitaniHzeSadurbatanikaramiha tatvAryazAstre samudIritamiti parIkSakAcetasi dhArayantu svamajJAtizayavazAdityupasaMharannAha / nAmayojanA ke saMsargase rahita - svarUpa ho rahIM pratibhA buddhi, sambhavavitti, abhAvavitti, arthApatti, svArthAnumiti, pratyabhijJAnasvarUpa upamiti, tarkamati Adika buddhiyoMko pahile matismRti " Adi sUtrameM matijJAnasvarUpa aisA kaha diyA gayA hai| aura aba vAcakazadva nAmoMke saMsargase yukta ho rahIM pratibhA Adika buddhiyoMko zrutapanA aisA kahA jA rahA hai / syAdvAda rUpI amRtakA sevana karanevAle anekAntavAdI jainoMke yahAM isa prakAra pUrvavartI aura pazcimavartI prathameM koI virodha doSa nahIM sambhAvita hotA hai| kyoMki tisa prakAra hI yukti aura Agamake anurodha se nirNIta ho rahA hai| arthAt pratibhA, sambhava, AdikajJAna to zadvayojanA nahIM kara denepara huye matijJAna haiM / aura zadvayojanAke sAtha ho rahe pratibhA AdikajJAna to zruta haiM / ti kAraNa isa prakAra pUrvameM kahI gayI matike sAtha yaha isa sUtrameM kahA gayA zrutajJAna ye donoM avizada prakAzI honese parokSa pramANa hai| yaha siddhAnta sampUrNa munIzvaroMmeM prasiddha hai / matijJAna aura 66
Page #679
--------------------------------------------------------------------------
________________ tatvArthacintAmaNiH 665 zrutajJAna ke pradoMkI bhale prakAra siddhi ho jAnese sampUrNa prativAdiyoMke dUSita khoTe matoMkA samudAya nirAkRta kara diyA hai| aise parokSa pramANakA " Adhe parokSam " aura " matiH smRtiH saMjJA cintA " yahAM se lekara " zrutaM matipUrva dyanekadvAdazabhedam " yahAMtaka tattvArthasUtra graMtha meM bhale DhaMga se zrI umAsvAmI mahArAjane nirUpaNa kiyA hai| parIkSaka jana isa bAtako apanI dUragA minI prajJA buddhike camatkArakI adhInatAse cittameM dhAraNa karalo / mahAtmA puruSoMke prasAda pAnekA avasara sarvadA nahIM milatA hai / parama guruoMke AzIrvAda bhAgyavAnoM ko hI kadAcit prApta hote haiN| tIsare Ahnika ke anta meM isI bAtakA upasaMhAra prakaraNa saMkoca karate hue zrIvidyAnaMda AcArya mahArAja AzIrvAda ke samAna spaSTavANI bolate haiM / iti zrutaM sarvamunIzavizrutaM / sahoktamatyAtra parokSamIritaM / pramANa munmUlita durmatotkaraM / parIkSakAcetasi dhArayantu tam // 128 // prAmANika sampUrNa RSIzvaroM meM prakhyAta ho rahe zrutajJAnako yahA~ tattvArthasUtra graMtha meM matijJAnake sAtha rakhate hue donoM jJAna parokSa pramANa haiM / isa prakAra yukti aura Agamake anusAra umAsvAmI mahArAjane khAna diyA hai / tabhI to mati aura zruta ina do parokSa pramANoMkarake zabdAdvaitavAdI, Adi vidvAnoMke dUSita matoMke samudAyako lIlAmAtrase ukhAr3akara pheMka diyA hai / isa kAraNa DaMke kI coTa ke sAtha parIkSA kara cuke / hama parIkSaka sajjanoMke prati sAgraha sUcanA dete haiM ki aise pramANa prasiddha usa parokSa pramANako cittameM nirdhAraNa karo jisase ki ajJAna andhakArakA vinAza hokara jJAnasUryakA udaya ho / iti svArtha zlokavArtikAlaMkAre prathamasyAdhyAyasya tRtIyamAhnikam / isa prakAra parokSa pramANake prakaraNakI samApti karate huye zrI vidyAnanda svAmIke tattvArtha zlokavArtikAlaMkAra pranthameM prathama adhyAyakA tIsarA prakaraNoMkA samudAyasvarUpa Ahnika paripUrNa ho cukA hai / isa sUtra kA sArAMza / isa sUtra meM saMkSepase prakaraNa yoM diye gaye haiM ki prathama hI parokSa pramANake dUsare bhedakI pratipatti karAne ke liye zrutake nimitta kAraNa aura bhedaprabhedoM ke nirNayArtha sUtrakA prArambha karanA Mart batAyA gayA hai| zrutake pratipAdaka zabdoM kI apekSA zrutajJAnake bhI do Adika bheda ho jAte haiM / zrutajJAna aisA spaSTa zabda nahIM kahakara sUtrakAra mahArAjakA kevala zruta prayoga karanA sAmiprAya hai| chaha aMga yA sahasra zAkhAvAle vedakI siddhi vaisI nahIM ho pAtI hai, jaisI ki mImAMsakoMne mAnI hai / samyak zadvakA adhikAra calA A rahA hai| sUtrameM kahe gaye eka eka padakI 'saphalatA aura vyabhicAranivRttiko dikhalAte huye zada. Atmaka zrutako kevalajJAna pUrvaka bhI puSTa kiyA hai| yaha bAta bhavyajIvoMke baDe lAbhakI hai / sampUrNa indriyoMse huye sabhI matijJAnarUpa nimittoM zruta ho jAtA hai / matijJAna pUrvaka na honese smRti Adika jJAna zruta nahIM haiM / zrutA " aspaSTatarkaNa kSaNa ativyApta ho jAtA hai / zadvasvarUpa zrutako gauNa rUpase pramANapanA iSTa kara liyA hai / isake Age mImAMsakoM ke mAne huye nivyazrutakA pratyAkhyAna karanA prArambha kiyA hai, 19 84
Page #680
--------------------------------------------------------------------------
________________ tattvArthazlokavArtike kAraNoMke dvArA zabdakI utpatti nahIM mAnakara abhivyakti mAnanemeM aneka doSa Ate haiN| eka dezase yA sakala dezase abhivyakti mAnanepara zadvako aMzasahitapanA prApta hotA hai / kartAkA asmaraNa hetu asiddha hai / anya vAdiyoMko vedake kartAkA smaraNa ho rahA hai / vedAdhyayana vAcyapanA hetu samIcIna nahIM hai / vedakA uccAraNa karate huye Upara nIce hAtha uThAkara namAkAra "vaM " Adi anarthaka zadboMke uccAraNakI lIlA dikhalAnA kevala bAlavilAsa hai| sambhava hai maMtra prayogoMmeM udAtta, anudAtta, ke uccAraNase zabdoMkA zuddhaprayoga kacit ho jAya, kintu etAvalA zabdasvarUpa veda anAdi apauruSeya nahIM ho sakatA hai / svargameM paDhakara martyalokameM paDhAnA aisI bAteM kevala zraddhAgamya haiM / parIkSAkI kasoTIpara kasanese chinna bhinna ho jaaygii| naiyAyika, vaizeSika, bauddha, jaina to vedoMke kartAko abhISTa karate haiM / isa prakAra aneka yuktiyoMse vedake zrutapanekA nirAkaraNa kara guNavAn vaktAke dvArA kahe gaye vAkyoMmeM hI bAdhArahitapana Adika siddha kiye hai| zrI samantabhadra bhagavAnkI nIti anusAra sarvathA ekAnta vAdiyoMkA nirAkaraNa kara zrI akalaMkadevake mantavyakA vicAra kiyA hai| yahAM yuktiyose akalaMka siddhAntako zrIvidyAnanda AcArya ne sAdha liyA hai / zabdAnuviddhavAdiyoMkA mata prazasta nahIM hai| vaikharI Adika bheda to jainasiddhAnta anusAra mAnanepara hI savate haiM, anyathA nahIM / jagatko zabda brahmakA vivarta mAnanA pramANoMse bAdhita hai| dravyavAk aura bhAvavAkmeM sampUrNa bheda praviSTa ho jAte haiN| upamAna pramANa bhI zrutameM garmita ho jAtA hai| zabdayojanAse sahita ho rahe, sthUlapana Adike ApekSika jJAna zrutajJAna hI haiM / upamA, rUpaka, tulyayogitA, Adise AkrAnta ho rahe vAkyoMse utpanna huye jJAna zrutajJAna haiM / uttarakI pratipatti ho jAnA rUpa pratibhA yA sambhava, arthApatti, smRti, pratyabhijJA Adika sabhI jJAna ina zabdoMkI yojanA laga jAnepara zruta ho jAte haiN| kyoMki arthase arthAntarakA jJAna ho jAnA yaha zrutakA lakSaNa ghaTita ho jAtA hai / hAM, nAmakA saMsarga nahIM lagate hue utpanna ho rahe, ukta jJAna to matijJAnasvarUpa haiM / yaha pakkA siddhAnta smjho| svaparakalyANako cAhanevAle parIkSakoMkarake padArthakA nirNaya ho cukanepara usako hRdayameM dhAra lenA cAhiye / aisI pUjya puruSoMkI AjJA hai / isa prakAra jJAnoMkA nirUpaNa karate samaya matizrutarUpa parokSajJAnoMkA vizada kathana karanevAle tRtIya Ahnikako zrIvidyAnaMda AcAryane prasannatApUrvaka pUrNa kiyA hai| dravyekSAnAdyananto nikhilamatinidAnoGgabAhyAGgabhedo / nirdoSo duHkhataptAsumadavanapaTurniSkalaGkAziSeddhaH / / vidyAnandAkalaGgoktyamatakiraNabhatmAtibhAdyaiH klaatthyo| bhAvAdyekAntavANItimiratatibhide dyotatAM vai shrutenduH||1|| iti zlokavArtika bhASATIkAyAM tattvArthacintAmaNau zrutajJAnavivaraNaM samAptam / yumAsvAmisamantAdibhadrayoH sUktayo bhRzam / savesampadAyAptAH prAmANyAcAzvakAsatu // 1 //
Page #681
--------------------------------------------------------------------------
________________ zloka pRSTha naM. 7. 165 267 269 308 325 tatvArthazlokavArtikAlaMkArAMtargata zlokasUcI - tRtIya khaMDa - zloka pRSTha naM. / [a] adhyakSatvaM na hi vyApta agnirityagnirityAde 618 anupaplutadRSTInAM. ajJAnatvAdativyApteH 357 anAlaMbanatAnyAptiH atra pracakSate kecit 632 anumAnamavastveva athasvabhedaniSThasya anugrAhakatA vyAptA ajJAtArya prakAzazce anyathAnupapatyekaajJAnAtmakatAyAM tu 447 anekAMtAtmakaM sarva ayaMtAbhyAsato hyAzu 151 anyathAnupapannatvaM athopalabhyate yena 313 anvayo lohakhyatve arthajJAnasya vijJAna anvayavyatirekI ca arthagrahaNayogyatvaM anyathAnupapatyekaaMya zadveSu zadvatve anekAMtAtmake bhAve arthakriyAsthitiH proktA anyathA taimirasyAkSa arthasaMzayato vRttiH anyathA nayanodhyakSaM ayakSasya svasaMvittiH 155 anumeyenumAnena arthasyAsaMbhave'bhAvAt apramANAdapi jJAnAt arthAkAratvatodhyakSa 212 aprasiddha tathA sAdhya arthakriyAkSatistatra 238 apramANatvapakSepi atha niHzeSazUnyatva aprAptikAriNI cakSuH aduSTa kAraNArabdha- - - - - apramANatvapakSepi adRzyAnupalabdhizca abAdhitArthatAtra syAt adRSTimAtrasAdhyazca ayaskAMtAdinA lohaaduSTahetu janyatvaM ayaskAMtANumiHkaizcit aMdhakArAvabhAsohita avaghyAvRtividhvaMsa 189 145 458 462 . 98 229 316 575
Page #682
--------------------------------------------------------------------------
________________ 668 pariziSTa pRSTha naM. zloka pRSTha naM. 655. 115 164 279 - 299 191 127 287 394 421 116 zloka avagrahagRhItasya avijJAtapramANatvAt avagrahAdi vijJAnaM arthagbhAgovinAbhAvI abhidhAnavizeSazcet avaktavyottarAzeSAavyutpannaviparyasto avyutpannaviparyastaavineyeSu mAdhyastha avyutpatnaviparyastAavagrahagRhItArthaavAyasya pramANatvaM avyaktamatra zadvAdiaspaSTaM vedanaM kecita aspaSTapratibhAsAyAH aspaSTatvena cenAnuasvasaMvedyavijJAnaakSebhyo hi parAvRttaM azajJAnaranusmRtya avajJAnarvinizcitya akSArthayogajAdvastu akSajJAnaM hi pUrvasmAt akSasaMvedanAmAve akSajJAnatayAtvaikyaahetuphalarUpasya [ A] AkarSaNaprayatnema AgamAdeva tatsiddhau 395 396 467 469 516 164 181 212 bhAgamatvaM punaH siddha AtmA prayatnavAMstasya AtmAmAvo hi bhasmAdau AtmAghekatva siddhizcet bAdhapramANataH syAccet Aye parokSamityAha AdyA yathA na me duHkhaM AlokenApi janmatve [] iti bruvan mahAyAtrA ityevaM svayamiSTatvAt iti zabdvAtprakArArthAt ityAcakSaNikonuitIyaM vyApakA dRSTiH iyanyonyAzritaM nAsti ityanyonyAzritirna syAt ityayuktaM tathAbhUtaityeva tadviruddhopaityayuktamavaktavyaM ityayazeSavidvodhaiH ityayuktaM sadAzeSaiti kecitprabhASate ityAgamazca tasyAsti itarasyAbahorekaityayuktamayaskAMta ityakRtrimatA sarvaiti saMvedanAbhAvAt iti yepi samAdadhyuH 206 230 236 434 356 164 204 437 392 123 112 417 569 464 468 575 62. 620 638 577
Page #683
--------------------------------------------------------------------------
________________ pariziSTha MAAAAAAnanawamanarrammarmanoranwwwmmamimomen pRSTha naM. pRSTha naM. 617 25 404 176 314 156 108 181 353 154 51. 276 loka iti cidrUpasAmAnyaiMdriyAnidriyAyattaiMdriyAtIMdriyArthAbhiiMdriyAnidriyAbhyAM hi iSTaH sAdhayituM sAdhyaH IhAdayaH punastasya [ ] utpAdAditrayAkrAMta utpAdavyayanirmukta uttarapratipatyAkhyA udeSyati muhUrtAte udeNyacchakaTaM vyomaupalabdhyanupalabdhibhyAM [3] UhApohAtmikA prajJA [ ] RcaH kRtA iti keyaM [e] ekasyAnekarUpatve eka evezvarabAnaekasvagocaraM ca syAt ekasAmayadhInatvAt ekasyAnekarUpatya etenevottaraH pakSaH etenaiva sajAtIyaetenaiva hatAdeza. etemeva catuHpaMca zloka etaccAsti munirNItAetena paMcarUpatvaM etena bhautikatvAdievaM samatvasaMsiddhe evaM vicArato mAnaevaM heturaya zaktaH evaM prayogataH siddhiH evaM bahutvasaMkhyAyAM evamarthasya dharmANAM [ka] kathaMcidyapadezAdikathaMcitsAdhyatAdAtmyakathaM ca mecakavAnaM kalazAderabhivyaktiH kevalajJAnavatsarvakarmatvenAparicchittiH karmatvena paricchitteH kartuH smaraNahetustat kartRharInavacovitteH kariSyate ca tadvatsa kabInA kiM na kAvyeSu kazcitparIkSakoMkaiH kAryakAraNabhAvAtsyAt kAraNena binA svena kAryAditrayavattasmAt kAraNAnuparlabhAccet kAraNAtkAryavijJAna kAraNasyopalabdhiHsyAt 612 37 626 621 488 281 - 45 11. 334
Page #684
--------------------------------------------------------------------------
________________ 670 loka kAraNAnupapa kAryotpAdana yogya kAryakAraNa nirmukta kAraNArthaviruddhA tu kAraNa dviSTakA - kAraNavyApakadvize kAraNavyApakadvaSTa kAraNaM bharaNistatra kArye heturayaM neSTaH kAryeNa kAraNasyAnu kAryakAraNabhAvA kAraNAnupalabdhistu kAryakAraNabhinna kAraNavyApaka dRSTi kAraNavyApaka dRSTiH kAraNavyApakavyApi - kAryakAraNanirmuktAt kAcAritArthAna kAcAdibhedane zaktiH kAcArdhataritAnarthAn kAcAryaMtaritArthepi kAcAritArthAna kAlAtyayApadiSTasya kAyAMtargata lohasya kiM na tAdAtmyatajjanya kAlena yAvatA zailaM kiMcidityavabhAsyatra kamuSNasparzajJAnaM pRSTha naM. 349 350 353 360 362 362 363 368 369 370 379 378 379 380 382 382 386 538 540 542 pariziSTa 550 568 573 574 277 566 444 560 loka kiM nimittaM zrutajJAnaM kima kRtrimatA ta kuTyA divyavadhAnepi kRto bhedo nayattA kRtAtidezavAkyArtha kevalAnvayi saMyogI keSAM punarime'tra kevala nArthaparyAya cidArna tadyuktaM kevalavyatirekISTa sarva bhAvana kramAdavagrahAtma sthAnamanenaiva kacidAtmani saMsAra [ga] gatvA sudUramekasya gatvA sudUramadhye guNokasvabhAvaH syAt gaMdhAdhiSThAnabhUtasya gRhItagrahaNAbhedAt gRhItamagRhItaM vA gRhItagrahaNAtra gRhIta' tayorekA gRhItagrahaNAttaka grAhakamAvovA gocarAbhedatacenna gauNazcedyapadezo pRSTha naM. 597 625 582 445 652 388 473 509 272 324 498 466 : 33 380 101 190 490 582 92 98 205 226 255 262 23 356
Page #685
--------------------------------------------------------------------------
________________ zloka [ ] caMdre caMdratvavijJAna caMdrodayAvinAbhAvI caMdrAdI jalacaMdra di cakSuH prAptapariccheda cakSuSA zaktirUpeNa citrasaMvyavahArasya citraM rUpamiti jJAnaM cetanAtmatayA vitte cetanaM caitadevAstu cetanAcetanArthAna [ ja ] jAtyAdyAtmakabhAvasya jAtyAdi kalpanonmuktaM jighraHyatIMdriyajJAnaM jijJAsitavizeSastu jJAnaM saMlakSitaM tAva jJAnazadvasya saMbaMdha: jJAtA bahirarthasya jJAnaM jJAnAMtarAdvedyaM jJAnAMtaraM yadA jJAnAt jJAnAtmakapramANena jJAtaprAmANyatamAnAt jJAnuvartana jJAnagrahaNa saMbaMdhAt jJAnasya spaSTatAloka jJAnAtmanastathAbhAva jJAnamAcaM smRtiH saMjJA pRSTha naM. 81 280 294 531 533 488 490 40 44 300 186 444 19 397 8 34 38 39 4.8 115 164 173 525 604 633 pariziSTa loka [a] taccetanetarAkAra tacAnumAnamiSTaM cet tacca syAdvAdinAmeva tazcopacArita grAhyaM tatkarmatvaparicchittau tatsvArtha vyavasAyAtma tatsAdhakatamatvasya cityate tAvat tato nAvyatiko bhedaH pUrvArthavijJAnaM tatvArtha vyavasAyAtma tatra dezAMtarAdIni tatazca codanAbuddhiH tatra pravRttisAmarthyAt tatra yatparatojJAnaM tatpramANaprameyAdi tatprasiddhena mAnena tataH sAlaMbanaM siddhaM tatrAdyakalpanApoDhe tatonyathA smRtirna syAt tataH pratyakSamA stheyaM tatsvArtha vyavasAyAtma tataH pramANazUnyatvAm tatsiddhasAdhanaM jJAna tatra yo nAma saMvAdaH tatrAdhyakSAMtarasyApi tatra liMge tadevedaM 671 pRSTha naM. 82 168 119 598 35 40 43 44 48 91 98 100 108 112 125 128 131 169 181 185 119 197 203 217 224 225 22.6
Page #686
--------------------------------------------------------------------------
________________ 672 loka tattarkasyA visaMvAdo tatastarkaH pramANaM naH tatsAyAbhimukho bodho tato yathAvinAbhUte tato vaidRte tattatraivopalabhaH syAt tatparIkSaka lokAna tata eva na pakSasya tatra pUrva carasyopa tato'tItekakAlAnAM tatra kAryAprasiddhiH syAt tatrAbhinnAtmanoH siddhiH tatkAryavyApakAsiddhiH tatkAryavyApakA siddhiH tatkAryavyApakAnyApi tacchadvena parAmarzo tato nAkAraNaM vitteH tatra yadvastumAtrasya tato dRDhatarAvAya- tata eva pradhAnasya tatsamakSetara vyakti tatra pradhAnabhAvena tatkSiprajJAna sAmAnya tattadviSaya bahlAdeH tatpRSThajo vikalpacet tata eva na niHzeSa tatrAprAptiparicchedi tato nAsiddhatA heto pRSTha naM. 253 269 270 281 324 348 - 352 354 367 373 376 379 381 381 381 417 _433 439 447 449 466 478 478 479 489 509 533 563 pariziSTa zloka tato'kSarazmayo bhavA tArekoTakara : sarvo jJAnapUrva tatkAraNaM hi kANAdAH tata eva na dhAtAstu tataH sarvAnumAnAnAM tatsAdhanAMtaraM tasya tatsaMjJAsaMjJisaMbaMdha tathA paraM ca vijJAnaM tathAstviti mataM dhvasta tathA ca na parokSatva tathA pariNato hyAtmA tathAca yuktimatprakaM tathA bhAvazca saMyukta tathA proparAgAdi tathA sati pramANasya tathA mithyAvabhAsitvAt tathaivAsvartha yAthAtmya tathaivAnupamena tathA sahacaradviSTa - tathottaracarasyopa tathA sAdhyamabhipretaM tathAnukopi cokto vA tathArthajanyatApISTA. tathaivAlocanAdInAM tathAzazvadazyena tathA na sphaTikAMmotra tathAkSNorma virudhyeta pRSTha naM. 568 591 610 615 619 624 627 654 33 36 28 46 48 52 70 90 104 104 356 364 373 391 391 425 451 550 551 555
Page #687
--------------------------------------------------------------------------
________________ zloka tathAnudbhUtarUpaM tat tathA ca yugapajjJAnA tathAyaskatipASANaM tadeva jJAnAmAstheyaM tathaiva karaNatvasya tadA svapnAdivijJAnaM tadvijJAnasya cAnyasmAt tadyAptisiddhiraNyanya tadA mateH pramANa tadvakSamANakAtsUtra tadakalpaka tadapAye ca buddhasya tadapratiSThita kAnu tadA saMskAra eva syAt tadapyasaMgataM liMgi tadvidhaikatvasAdRzya tadityatItavijJAnaM tadekatvasya saMsiddhau tadavidyAbaLAdiSTA tadekalakSaNaM hetoH tadiSTau tu yeNApi tadA dhUmagnimAne tadvizeSavivakSAyAM tadvAsanAprabodhAzvet tadvAdhAbhAvanirNItiH taddhetostriSu rUpeSu tadviruddhe vipakSe'tra tadviruddhe vipakSesya 85 pRSTha naM. 560 567 575 42 580 83 113 138 142 155 186 193 203 213 214 215 217 236 246 274 274 276 285 290 321 309 307 325 pariziSTa zloka tadvilope khilakhyAta tadasadvastunoneka tadayuktaM manISAyAH taddhi mithyAcaritrasya tadabhAve ca matyAdya tadetatsaicarakhyApi taddhetuhetvadRSTiH syAt tadadvAdiSTasya tadapramANakaM tAvat tadiSTasAdhanaM tAvat tada saMgatamiSTasya tadyatra sAdhanAdbodho tadgRhItArthasAmAnye tadasatsvArthasaMvitteH tadAkSavedanaM ca syAt tadAkSAnidriyotpAdyaM tadAnumA pramANatvaM tadvizeSeNa bhAvena tadbodha bahutA vittiH tadevAvaprahAdyAkhyaM tadaprAtItikaM soyaM tadasallocanasyArtha tadevaM cakSuSaH prApya tadA svagRhamAnyA syAt tadayogAdvirudhyeta tadAgamasya nizcetuM tadvivartatva vidyAtmA tadopamAnataH tat 673 pRSTha naM. 350 353 359 360 364 365 381 392 400 400 401 409 438 457 462 464 469 478 482 495 540 555 581 616 624 643 643 654
Page #688
--------------------------------------------------------------------------
________________ 674 pariziSTa pRSTha naM. zloka pRSTha naM. 261 303 44. 293 364 393 417 438 627 570 614 220 560 6.7 zloka tamAnabhyAsakAlepi tamAbhyAsApramANatvaM tanna pratyakSavattasya tannaikAMtatmanA jIvatanna sAdhvakSajasyArtha tanirNayAtmakaH siddho tannAnisRtabhAvasya tano na pauruSeyatvaM tayA yathA parokSatvaM tayA yAvatsvatIteSu tayAlaMbitamanyaccet tayozca kramato jJAnaM tayA vinA pravartate tarkazcaivaM pramANaM syAt tarkAdermAnase'dhyakSe tasaMvAdasaMdehe tIprApterabhedepi tasya nirvRtyavasthAyAM tasmAnmatizrutAdbhinnA tasyaivAdimazadveSu tasmAdekamanekAtmatasyApi ca pramANatvaM tasmAtprekSAvatAM yuktA taspAvizadarUpatve tasyAnarthAzrayatverthe tasmAdvasveva sAmAnyatasmAtpravartakatvena tasmAtpramANamicchadbhiH tasyohAMtarataH siddhau tasmAtpramANakartavyatasmAtpratItimAzritya tasminsahacaravyApi tasya tadyavacchedatvAt tasya bAhyanimittopatasyaiva nirNayovAyaH tasya pratyakSarUpasya tasya prAptANugaMdhAditasya kacidamivyaktI tAdRkSayogyatAhAneH tAdRzI tritayenApi . tAdRzI vAsanA kAcit tAdRzaH kiM na vAkyasya teSAM khatopramANatvaM teSAM saMvittimAtraM syAt teSAM tatkiM svataH siddhaM teSAM tanmAnasaM jJAnaM te'samarthA nirAkartu tena lUna punarjAtatena kRtaM na nirNItaM tenAnuSNonirityeSa teSAM sarvamanekAMta tenArthamAtranirbhAsAt tejonusUtritA jJeyA tejodravyaM hyanudbhUtataijasaM nayanaM satsu / tridhA pratyakSamityetat 111 254 128 296 390 139 165 445 553 560 553 204 254
Page #689
--------------------------------------------------------------------------
________________ loka triSu rUpeSu cedrUpaM trirUpa hetuniSThAna tricaiva vAvinAbhAva - [da] duSTakAraNa janyasya duSTe vaktari zadvasya dUreza zrRNoti dUre jighrAmyahaM gaMdha dRSTadRSTanimittAnAM dRSTaM yadeva tatprAptaM dRSTAsaicaradviSTo dRSTAMtanirapekSatvaM dRSTera bhedabhedAtma dravyeNa tadbalodbhUta dezakAlAdyapecazcet dezatadabhivyaktau devadattAdirityastu dravyatanAdirUpANAM dravyaparyAyasAmAnya dravyAMtarita gaMdhasya dravyarUpA punarbhASA dvayaM parata eveti dvayorekena nAyuktA dvAdazAvastha maMgAtma dvibhedamaMgabAhyatvAt [gha] dharmiNyasiddharUpepi dharmasaMtAna sAdhyAt pRSTha naM. 312 322 375 101 107 581 581 130 169 363 372 410 442 217 282 614 623 372 _453 582 646 112 163 608 6.8 397 398 pariziSTa zloka dharmadharmasamUho dharmiNopya prasiddhasya dhAraNAviSaye tatra dhUmAdayo yathAgnyAdi dhavasya satarasyAtra staM tatrArthajanyatvaM [ na ] namatizrutayoraikyaM nanu pramIyate yena na tAvadbhautikaM tasyA nUpa vijJA na caikatra pramANasva na ca sAmarthya vijJAne nanvasiddhaM pramANaM kiM nanu pramANasaMsiddhi nApramANata jJAnAt na ca jAtyAdirUpatvaM navavekatvasAdRzya na vaisAdRzyasAdRzya nUhasyApi saMbaMdha na cAdarzanamAtreNa navedakAkAra nanUpalabhyamAnatva na cAnukUlatAmA nanu pradezavRtta rohiNyudayastu syAt na tasyAnumA svodyananvarthaMtara bhUtAnAM 675 pRSTha naM. 402 403 197 106 5.3 421 22 43 44 71 75 114 126 127 139 188 224 241 260 298 301 343 349 359 367 370 371
Page #690
--------------------------------------------------------------------------
________________ 676 . pariziSTa pRSTha naM. zloka pRSTha naM. 392 401 354 382 385 394 207 446 450 193 507 zloka nanu necchati vAdIha nanviSTasAdhanAt saMti nanviSTasAdhanaM dharminanu sanmAtrakaM vastu nanvavagrahavijJAnaM nanu dUre yathaiteSAM . nanvanekasvabhAvatvAt nanu bahvAdayo dharmAH nanvarthAvagraho yadvat na kacitpratyabhijJAnaM nanvatyaMtaparokSatve na cekSatesmadAdInAM na syAnmecakavijJAnaM na ca kevalapUrvatvAt na smRtyAdi matijJAnaM na vedAdhyayane zakta na sosti brAmhaNotrAdau . na ca heturasiddhoyaM na so sti pratyayo loke na hyavasthA catasrosya nAnidriyanimittatvAnAnAjJAnAni nezasya nAkSaliMgavibhinnAyAH nApramANAtmano smRtvA nArthAjanmopapadyetanAnumAnena tasyApi nAnyathAnupapannatvaM nAnAdivAsanondUta 541 549 552 565 684 560 619 642 648 663 305 232 234 606 nAnyathAnupapannatvanAkrameNakrameNApi nAstikyapariNAmo hi nApi pUrvavadAdInAM nAvazya nirNayAkAMkSA nApIyaM mAnasaM jJAnaM nAnudbhUtadvayaM tejonApekSaM saMbhavAdvAdha nAnumAnAttatorthAnAM nAkalaMkavaco bAdhA nAmAsaMsRSTarUpA hi nityAnityAtmakaH zabdaH nityAnAM viprakRSTAnAM nihati sarvathaikAMtaM nityaikAMtena sA tAvat nityAnityAtmaketvarthe nizcitaM pakSadharmatvaM nirAkRtaniSedho hi niSedhaheturevaikanizcitAnizcitAtmatvanirvRteH kAraNaM vyApta niSedhe'nupalabdhiHsyAt nimittaM kArakaM yasya niHzeSaM sAtmakaMjIva niHzeSavartamAnArtho niHzeSapudgalodgatya nirvikalpakayA dRSTyA niSkrAMto niHsRtaH kAAt nisRtoktamathaivaM syAt 235 619 272 287 344 354 362 210 419 298 422 176 457 2 " 263 289 / 501
Page #691
--------------------------------------------------------------------------
________________ zloka niyamArthamidaM sUtra niraMzovayavI zailo nityasya vyApino vyaktiH saMvedanArthe nIla darzanataH pIta nezvarasyAkSajaM jJAnaM nedaM nairAtmakaM jIva nehAniMdriyajaivAkSa netyAcA niSedhArtha - naitatsAdhu pramANasya naika dravyAtmatatvena noSNavIryavatastasya nopadezamapekSata [ pa ] paracittAgate parAnurodhamAtreNa paraloka prasidhyartha parAbhyupagamaH kena paratopi pramANave parArthAnumatI tasya parAsaha tayAkhyAtaM parokSamiti nirdezo parAparAnumAnAnAM palvalodakanairmalyaM parNakoyaM svasaddhetu pariNAminamAtmAnaM pakSadharmatvarUpaM syAt parasparavinAbhAvAt pakSadharmastadaMzena pRSTha naM. 516 565 613 236 289 194 232 460 528 125 370 563 654 20 127 116 128 128 138 156 163 209 294 294 303 312 352 375 pariziSTa zloka pakSadharmAtyaye yuktAH pariNAmanivRttau hi pakSAbhAsaH svavAgvAdhaH parArtheSvanumAneSu paraprasiddhitasteSAM pakSAvyApakatAhetoH pareSTyAstIti cettasyAH parokSAviSkRtestasya parAgame pramANatvaM pazyaMtyA tu vinA naitat pAraMparyeNa hAnAdi pAraMparyeNa tajjatvAt pitrorbrAmhaNatA putra pitAmahaH pitA kiM na punarvikalpayan kiMcit puMsaH satsaMprayoge ya puruSArthopayogitva pUrvottara vivartAkSa pUrvanirNIta dAsya pUrva prasajyamAnatvAt pUrvavaccheSavatproktaM pUrvacAni niHzeSaM pUrvapUrva carAdInAM pUrvocaracarANi syupUrvavat kAraNAtkArye - pUrvazadvaprayogasya paunaHpunye vikSipta paurvAparya viddarthe pratyakSamAtmani jJAnaM pratyakSaM svaparajJAnaM 677 pRSTha naM. 375 382 390 393 399 536 556 602 630 '37 215 446 294 368 185 196 615 96 268 323 323 367 369 374 386 603 529 622 31 37
Page #692
--------------------------------------------------------------------------
________________ 678 loka pradhAnapariNAmatvAtU pramAtrAdhiSThitaM taccet prameye pramitAvAbhi pramAtAmanna evAtma pramANaM yatra saMbaddhaM pramANaphalasaMbaMdhI pramANaM yena sArUpyaM pramANavyavahArastu pramANamavisaMvAdi prAmANyaM vyavahAreNa pratyakSeNa gRhItopi pratyakSa pratyabhijJA cet pratyakSeNAprahIterthe pramANena pratIterthe prasUtirvA sajAtIya prekSAvatA punarjJeyA prasiddhenAprasiddhasya pramANamekameveti pratyakSAMtara to vAsya pramANatirato jJAne pratyakSamanumAnaM ca pratyakSAnuparchabhAbhyAM pratyakSaM mAnasaM yeSAM pratyakSanizcitavyApti pratyakSAdanumAnasya pratyakSaM vizadaM jJAnaM pratyakSaM vizadaM jJAnaM pratyakSamekamevoktaM pramANe iti vA dvive pRSTha naM. 40 44 44 810 47 48 56 72 83 87 91 95 95 113 113 118 127 132 133 134 135 137 140 140 144 150 155 156 163 pariziSTa zloka prApyArthApekSayeSTaM cet pratyakSamanyadityAha pratyakSalakSaNaM prAhuH pratyakSaM kalpanApoDhaM pravartamAnA keSAMcit pratyekamiti zadvasya pratyakSa marthavanna syAt pratyakSaM mAnasaM jJAnaM pramANatvAdyathAliMga pratyakSavatsmRteH sAkSAt pratyabhijJAya ca svArtha pratyakSaviSaye tAvat prApya svalakSaNe vRttiH pratyabhijJAnumAnatve pratyakSaM bAdhakaM tAvat pratyabhijJAMtarAdAdya pratyakSAMtarataH siddhAt pratyakSAnupalabhAbhyAM pramAMtarAgRhItArtha pratyakSAnupalaM bhAdeH pramANaviSayasyAyaM pramANaviSaye zuddhiH pratiSedhe viruddhopa pratyAsatterabhAvAccet prANAdayo na saMtyeva pretya sukhaprado dharmaH pramANavAdhitakhena prativAdyapi tasyaitat pratipAdyastatastredhA pRSTha naM. 170 173 174 179 201 202 211 214 214 215 211 224 225 226 229 237 227 256 216 216 666 266 355 371 380 36.0 301 392 396
Page #693
--------------------------------------------------------------------------
________________ choka pratyakSeNAprasiddhatvAt prasaMgasAdhanaM vecchet pratyAsattivizeSasya pratyakSatvena vaizadya- pratyakSaM mAnasaM svArtha- pratyakSANi bahU prApyakArIdriyairyukto prApyakArIdriyaizcArthe prAptasyAMtaritArthena pratyakSeNAprabAdhena pratyakSeNAnumAnena prAptA harItakI zaktA pratyakSabAdhanaM tAvat prasiddhAyAM punastasya pratyakSAdivadityetat prakAzitopamA kaizvit pramANAMtaratAyAM tu pratyakSaM vyAdivijJAnaM proktabhedaprabhedaM tat phalatvena phalajJAne [] bAdyavagrahAdInAM bahoH saMkhyA vizeSasya bahujJAnasamabhyarcya bahubhirvedanairanya barthaviSayo na syAt bahutvena viziSTeSu dAdyavagrahAdIda bahuvidhe cArthe pRSTha naM. 398 399 459 462 464 482 499 128 549 550 572 576 610 614 628 653 613 653 631 37 474 .474 478 482 483 484 495 497 pariziSTa zloka bahukartRkatA siddheH bAdhavarjitatApyeSA bAghakodayataH pUrva 1: bAdhakAbhAvavijJAnAt arantaratatr bAlako ya evAsaM bAhyaM cakSuryadAtA bramhAdhyetA pareSAM vA bramhaNona vyavasthAna buddhatiryagavasthAnAt buddhirmateH prakAraH syAt [bha] bhAvAbhAvAtmako nArthaH bhAvAbhAvekSaNaM siddhaM bhAvasya pratyabhijJAnaM bhAvAthekAMta vAcAnAM bhAvavAgvyaktirUpAtra bhrAMterbIjAvinAbhAvAt minAvetau na tu svArtha bhinnAbhinnAtmakatve tu bhedAbhedavikalpAbhyAM [ ] mayAvaraNaviccheda matyAdInAM niruktyaiva pUrvataH : sAha matyAdInyeva saMjJAnaM matimAtraprahAdatra maNiprabhA maNijJAne maNipradIpaprabhoH 679 pRSTha naM. 616 98 98 99 99 219 531 620 642 162 201 289 290 622 630 646 644 347 611 240 mr s 15 15 166 168
Page #694
--------------------------------------------------------------------------
________________ 680 loka matyAdiSvabodhe matireva smRti: saMjJA manasA janyamAnatvAt lAvRtama mayi nAsti matijJAnaM matijJAnavizeSANAM matijJAnasya sAmarthyAt matijJAnasya nirNIta manoryugapadavRttiH manaso pratyakAritvaM manasovatazcakSu mahIyaso mahIghrasya mano'nadhiSThitAzcakSU manodviprakRSTArthamatisAmAnyanirdezAt pUrvata madhyamA tadabhAve ka mAnasasmaraNasyAkSa mAyeyaM taduHpArA mithyAjJAnaM pramANaM na mukhyaM prAmANyamadhyakSe mukhyA jJAnAtmakAbheda [ya] yanmanaH paryayAvAra yathAdisUtre jJAnas yadyekasya virudhyeta - yaccArthavedane bAdhA yadi kAraNadoSasya bodhaka pRSTha naM. 198 199 213 223 379 411 417 436 457 537 564 564 668 569 605 604 638 462 644 65 91 608 5 82 100 101 103 pariziSTa loka yathArthAnyathAbhAvA yathAtra jAtamAtrasya yathA zadbAH svatastatva yathA vaktRguNairdoSaH yathA ca vaktrabhAvena yathA svAtaMtryamabhyasta - yatrAkSANi pravartate yathaivAstitvanAstitve yatpratyakSaparAmarzi yadrayamanodhyakSaM yathA tathA yathAvabhAsato kalpAt yatra pravartate jJAnaM yattatsarvaM kSaNikaM yathA saMzayitArtheSu yasminnarthe pravRttaM hi yadi lokAnurodhena trai janayede yasya vaidhuryadRSTAMtA yaccAbhUtamabhUtasya yathA cAnupabhena yasmAdanupalaMbho yatsvakAryAvinAbhAvi yasyArthasya svabhAvopa yAvAn kazciniSedhotra thAnAtmA vibhuH kAye yato nizzeSamUrta yathaiva hi payorUpaM yathA hyukto bhavetpakSaH pRSTha naM. 104 105 106 107 107 128 140 287 143 144 168 187 229 230 266 268 277 291 324 341 344 347 351 353 316 318 359 371 391
Page #695
--------------------------------------------------------------------------
________________ loka yathApravartamAnasya yatobhayaM tadeveSAM yathA nIlaM tathA citraM yathA navazarAvAdau yathAskatipASANaH yathAsukhaM nirIkSate yadyanudbhUtarUpAste kasya pradIpasya yathA kastUrikAdravye yathA kastUrikA yathA gaMdhANavaH kecit yadyapekSya vacasteSAM yAvacca sAdhanAdarthaH yuktyA yanna ghaTAmeti yugAda prathamastadvat ye cArvAk parabhAgAdyA zakyatva yeSAmekAM tato jJAnaM yepi cAtmamanokSArtha yeyaM saMbadhitArthAnA yaiva buddheH svayaM vittiH yogyatAM kAMzvidAsAdya yogipratyakSato vyApti yoginopi prati vyarthaH yogipratyakSamapyakSa yogAjJAyate yattu yogyatAkhyazca saMbaMdhaH yo viruddha sAdhyena 86 pRSTha naM. 395 401 488 529 529 191 192 555 175 171 982 632 320 89 618 372 617 72 194 249 76 53 138 138 146 194 284 325 pariziSTa loka yogijJAnavadiSTaM tat yo vyakto dravyaparyAya [ra] razmivallocanaM sarva rAjyAdidAyakadRSTa rUpatrayasya sadbhAvAt rUpAbhivyaMjane cAdaNAM [ ] lakSaNaM samaye tAvAn labdhyakSarasya vijJAnaM liMgazadvAnapekSatvAt liMga liMgidhiyorevaM liMgapratyavamarzaNa liMgajJAnAdvimA mAsti liMge pratyakSataH siddhe liMgAdivacana zrotra gikAdi - vikalpasya laukikI kalpanApoDhA laukikasyAprabodhyatve [Sa] vaktRtva dAva sArvajJa vakSyamANaM ca vijJeyaM varNa saMsthA disAmAnya vAkyabhedAzraye yuktaM vAkkriyAkAra bhedAde vAkyeSu ceha kurvataH tAto na syAt vAgvijJAnAvRticheda 681 pRSTha naM. 495 509 553 312 312 511 176 648 150 166 226 256 356 603 458 192 396 273 418 447 420 299 621 636 647
Page #696
--------------------------------------------------------------------------
________________ 683 zloka vizuddhataratAyogAvijJAnasya parokSatve vijJAnAdityanadhyakSAt virtAmyAmabhedazcet vijJAnakAraNe doSa vidhUta kalpanA jAla viziSTopayogasya viziSTArthAtparityajya vizeSatopi saMbaMdha virodhAnnobhayAtmAdi viruddha kAryasaMsiddhiH viziSTa kAlamAsAdya vyavadhAnAdahetutve vyaMjanAvagraho naiva vyaktirvaNasya saMskAraH vidhau tadupalabhaH syuH vizeSanizvayovAya vizeSaNavizeSyAdi viparItasvabhAvatvAt vicchedAbhAvataH spaSTa vijAnAti na vijJAnaM vizeSaviSayatvaM ca vibhajya sphaTikAdIMzcet vinAzAnaMtarotpattau vikIrNAne trAMzu vizeSAdhAnamapyasya vizeSaNatayA hetoH viruddho heturityevaM pRSTha naM. 32 33 96 105 192 205 250. 284 287 . 360 367 368 528 612 387 447 450 468 468 481 518 538 -543 567 612 617 623 pariziSTa loka vivartenArthabhAvena tasA pratyabhijJeti vedasya prathamodhyetA vedavAkyeSu dRzyA bedasyApi payodAdi vaikalyapratibaMdhAbhyAM vaikharIM madhyamAM vAcaM vyApakArthaviruddhopa vyApaka dviSTakAryopa vyAptaM tenaM virodhIdaM vyAptikAle mataH sAdhya vyAptiH sAdhyena nirNItA vyakti jAtyAzritatvena vyApinyA sUkSmayA vAcA vyApyavyApakabhAve hi [za ] zaddhaM zrutvA tadArthAna zaktiridriyamityetat zavaliMgAkSasAmagrI zakyaM sAdhayituM sAdhyaM zadvakSaNakSayaikataH zaktirUpamadRzyaM cet zaktiH zaktimatonyatra zadvAtmano hi maMtrasya zadvajJAnasya sarvepi zadvAtmakaM punaryeSa zadvAdarthAMtara vyaktiH zaGkhavyakterabhinnaika pRSTha naM. 644 622 623 624 628 349 637 357 358 358 403 403 475 638 399 28 53 146 389 390 532 533 580 609 610 611 611
Page #697
--------------------------------------------------------------------------
________________ loka zakyate tajjasaMvitteH zabdajJAnavadAzaMkA zaGkhAnuyojanA deva zadvAnuyojanA deva zaGkhAnuyojanatveSA zAstreNa kriyatAM teSAM zadvasya nizcayosrthasya zeSapUrvatAsiddhi zailacaMdra soracApi zrutAvaraNa vizleSa zrutasyAjJAnatAmicchaM zrute'nekArthatAsiddhe zrutvA zaGkhaM yathA tasmAt zrutajJAnAvRticcheda zrotrasyAdyena zabdena zrotrAdivRttiradhyakSaM zrotramAtra paryAya [sa] samataH paryayo jJeyo svAbhidhAna vizeSasya sarvastokavizuddhitvA saMjJAnameva tAnIti sarvajJAnamadhyakSa saMyogAdi punaryena satIMdriyArthayastAvat saMyuktasamavAyazca saMyuktasamavetArtha sannikarSe yathA satya - pRSTha naM. 626 626 632 647 662 87 191 614 566 3 16 598 605 606 51 195 6 46 15 30 50 50 51 51 60 pariziSTa zloka sarveSAmapi vijJAnaM saMpratyayo yathA yatra sarvasyApi svatodhyakSa saMbaMdhotIdriyArtheSu samyagityadhikArAca saMhRtya sarvatazcittaM saMketasmaraNopAyA sarvathA nirvikalpa savitarkavicArA hi samAropa vyavacchedaH saMvAdo bAghavaidhuryA saMbaMdhaM vyAptitorthAnAM saMbaMdho vastu sannartha samAropa vyavacchedAt saMvAdako prasiddhArtha saMzayaH sAdhakaH prAptaH sacetsaMzaya jAtIyaH samyaktarkaH pramANaM syAt sarvajJatvena vaktRtvaM saMyoginA vinA vanhiH saMyogAdiviziSTaH syAt sAkSasatvazUnyasya sarvakAryArtha sarva tu vizeSANAM saMkSepAdupalaMbhazca samarthaM kAraNaM tena samagrakAraNaM kArya samAropavyavacchedaH sahabhAvi - guNAtmatva 683 pRSTha naM. 79 100 134 140 174 184 188 191 192 208 229 248 248 258 258 266 266 267 274 281 282 298 299 342 342 349 350 353 314
Page #698
--------------------------------------------------------------------------
________________ 684 loka sahacAriniSedhena sahacArinimittena sahacAryupalabdhiH syAt samAnakAraNatvaM tu sarvamuttaracAha sahacAriphalAdRSTiH sahacArinimittasya sahabhUvyApaka dRSTiH sadbhUyApitvAdya saMzayo hyanumAnena samArope tu pakSatvaM sattAyAM hi prasiddhAyAM satyaM svArthAnumAnaM tu samAnAdhikaraNyaM tu sarveSAM jIvabhAvAnAM saMvAdako mA sahabhAvI vikalpopi sahabhAvopi godRSTi saMtAnaikye tayorakSa saha smRtyakSa vijJAne saMzayo vA viparyAsaH samAnasannivezasya saMtopiro netre sahAkSapaMcakasyaitat samaM cAdRSTavaicitryaM samaM zade samAdhAnaM samyagityadhika sarve svasaMpradAyasyasAdhyArthenAviruddhasya pRSTha naM. 363 365 369 370 373 382 383 383 383 394 397 402 405 438 448 493 457 419 463 463 467 541 564 567 171 182 602 - 616 366 pariziSTa loka sAdhyasAdhanatA ca syAt sAbhISTa yogyatAsmAkaM sAmarthya pAradIyasya sAdhyate cedbhavedartha sAdhIyasIti yo i sAdRzyapratyabhijJAnaM sAmAnAkAratA spaSTA sAdhanAtsAdhya vijJAna sAstrAdimAnayaM gotvAt sAdhyaH pakSastu naH siddhaH sAdhye satyeva sadbhAvaH sAdhyAbhAve vipakSe tu sAdhyAbhAve tvabhAvasya sAdhyAdanyopalabdhistu svaMtatvAlpAkSaratvAbhyAM sAnumAnopamAnAca sAhacaryaprasiddhaM ca sArUpyakalpane tatra siddhe hi kevalajJAne siddhaH sAdhyAvinAbhAvo siddhe jAtyaMtare citre sthApatsu vinAzitva spaSTasyApyavabodhasya sparzanena ca nirbheda spRSTaM zaGkhaM zrRNotyakSa sparzaneMdriyamAtrottha smRtyAdi vedasyAtaH siddhaM nApUrNa rUpeNa smRtyAdizrutaparyaMta pRSTha naM. 374 459 540 614 666 237 242 269 280 297 306 108 316 355 6 16 22 62 20 410 493 498 164 543 569 648 91 615 171
Page #699
--------------------------------------------------------------------------
________________ pariziSTa 685 pRSTha naM. 124 s pRSTha naM. 397 118 174 203 560 s s s s 206 s s . 670 578 206 209 369 372 s 220 ....401 36 . 162 422 zloka suprasiddhazca vikSiptaH sukhAdinA na cAtrAsti sUtrakArA iti jJeyaM smRteH pramANatApAye suvarNaghaTavattatsyAt smatyA svArtha paricchidya sUkSme mahati ca prAptaH sUryAzavo nayaMtyamaH smRtimUlAbhilASAdeH smRtirna laiMgikaM liMgasmRtistaditi vijJAna smRtiH kinAnubhUteSu smaraNaM saMvidAtmatvasmaraNAkSavidomino smAraH kathamevaM syuH syAdvAdo na viruddho'taH syAtsAdhakatamatvena syAhAdino punarjanA syAvAdinAM punarvAco syAtpramAtA pramANaM syAt khalpajJAnaM samArabhya svasaMvedyAMtarAdanyakhasaMvittikriyA na syAt kharUpasaMkhyayo kecit svarUpe sarvavijJAnasvasaMvinmAtratodhyakSAsvavyApArasamAsakto svataH sarvapramANAnta svatastabalato kAnaM 463 zloka svataH pramANatA yasya sveSThaniSThAryayojJAtuH svakAraNavazAdeSA svasyaiva cetsvataH siddhaM svato hi vyavasAyAtmasvatazcettAdRzAkArA svasaMvedanataH siddheH svakArye minarUpaikasvarUpalAmahetozcet svakAraNAttathAgnizcet svayaM mAdhyasthyamAlaMbya svasaMvedanamadhyakSaM svArthavittau tadevAstu svajanyajJAnasaMvedyo svAtmAsvAvRtivicchedasvasaMvidaH pramANatvaM svArthe matizrutajJAnaM svato bahvarthanirbhAsi svArthanizcAyakatvena svataH saMvedanAsiddhiH svArthayorapi yasya syAt svArthavyavasitirnAnyA svArthavyavasitistu syAt svArthaprakAzakatvena svAgamokkopi kiM na syAt svArthajanyamidaM jJAnaM svAdRSTavazataH puMsAM svAbhipretAbhilApasya so'yaM kUTa iti prAcyausevAspaSTatvahetuHsyAt 620 125 317 483 101 125 179 182 207 423 613 0. 1.2 526
Page #700
--------------------------------------------------------------------------
________________ pariziSTa zloka pRSTha naM. pRSTha naM. 233 263 hataM mecakavijJAnaM haMtAsAdhAraNaM siddha hetudoSavihInatyahetoranvayavaidhurye hetvAyAsepi tadbhAvAt hetunA yaH samapreNa hetorananvayasyApi hetodine nizAnAtha 305 212 350 402 zloka kSayopazamatastacca kSaNapradhvaMsinaH saMtaH. kSaNikepi viruddha te kSayopazamasaMjJeyaM kSaNikatvena na vyApta kSaNasthAyitayArthasya kSayopazamabhedasya kSAyopazamikajJAnAkSitidravyeNa saMyogo kSiprasyAcirakAlasya 198 [ ] kSaNakSayAdibodhe'pi kSaNikeSu viminneSu 176
Page #701
--------------------------------------------------------------------------
________________ AcArya kuMthusAgara graMthamAlAke prakAzana. 25 narezadharmadarpaNa [ SaDbhASAtmaka ] 26 laghusudharmopadezAmRtasAra 27 mokSamArgapradIpa [ gujarAtI ] 28 mokSamArgapradIpa [ kAnaDI] 29 varUpadarzanasUrya [ SaDbhASAtmaka ] *30 munidharmapradIpa *31 suvarNasUtram 32 kuMthusAgara-guNagAyana *33 bhAvatrayaphalapradarzI *34 manonigraha-maMtra * 5 laghuzAMtisudhAsiMdhu 36 manuSyakRtyasAra 37 sudharmopadezAmRtasAra [ gujarAtI 38 nijAtmazuddhibhAvanA [saM. aM. TI.] *39 satyArthadarzana *4 sArvadharmasAra *41 zlokavArtikAlaMkAra prathamakhaMDa * 12 zlokavArtikAlaMkAra dvitIyakhaMDa *43 zlokavArtikAlaMkAra tRtIyakhaMDa * cinhita graMtha upalabdha haiN| noTa:-jo sajjana 101) pradAna kara graMthamAlAke sthAyI sadasya banate haiM, unako graMthamAlAse prakAzita upalabdha sarva graMtha vinA mUlya diye jAte haiN| vardhamAna pArzvanAtha zAstrI. A. maMtrI kuMthusAgara graMthamAlA solApura
Page #702
--------------------------------------------------------------------------
________________ VODO KALYAN PRESS. OW SHOLAPUR