Book Title: Vaiayakaran Bhushansara
Author(s): Harivallabh
Publisher: Chaukhambha Sanskrit Pustakalay
Catalog link: https://jainqq.org/explore/023375/1

JAIN EDUCATION INTERNATIONAL FOR PRIVATE AND PERSONAL USE ONLY
Page #1 -------------------------------------------------------------------------- ________________ // zrIH // haridAmasaMskRtagranthamAlAsamAkhyakAzIsaMskRtasIriz2apustakamAlAyAH 23 vyAkaraNavibhAge (3) tRtIyapuSpam / // zrIH // vaiyAkaraNabhUSaNasAraH harivallabhaviracitadarpaNAkhyaTIkAsahitaH / kAzIstha caukhambA saMskRtagranthamAlAprakAzaka- zrIyukta haridAsaguptAtmaja zreSThijaya kRSNadAsaguptamahodayena vidyAvilAsanAmni yantrAlaye mudrayitvA prakAzitaH / san 1925 Registered According to Act XXV. of I867. Page #2 -------------------------------------------------------------------------- ________________ haridAsasaMskRtagranthamAlAsamAkhyakAzIsaMskRtasIrIz2apustakamAlAyAH vyAkaraNavibhAge (3) tRtIyaM puSpam / ||shriiH|| zrI 6 mahAmahopAdhyAya kauNDabhaTTaviracito vaiyAkaraNabhUSaNasAraH " zrImatkUrmAcalAbhijanotpabhAtIyopanAmakazrIvallabhA.. "''tmajaharikalabhaviracitabhUSaNasAra darpaNAkhyaTIkAsahitaH / . zrI 6 mahAmahopAdhyAyaguruvaraparvatIyanityA. nandapantAnAM niyogamanutiSThatA-anantazAstriNA-pariSkRtya sNshodhitH| ayam vArANasyAm caukhambAsaMskRtapustakAlayasvAminA zreSThikulabhUSaNa. haridAsaguptAtmajena jayakRSNadAsaguptamaho. ___ dayena vidyAvilAsanAni yantrAlaye mudrayitvA prkaashitH| 1981 Page #3 -------------------------------------------------------------------------- ________________ hamAre yahAM hara taraha kI chapAI tathA jildasAjI kA kArya bhI hotA hai| hara taraha ke saMskRta prantha tathA bhASA bhASya pustakoM ke milane kA patAjayakRSNadAsa-haridAsaguptaH caukhambAsaMskRtasIrIja Aphisa, vidyAvilAsa presa, gopAlamaMdIralena, - banArasa sittii| Page #4 -------------------------------------------------------------------------- ________________ KASHI-SANSKRIT-SERIES; (HARIDAS SANSKRIT GRANTHAMALA.) 23 Vyakarana Section No 3. VAIYAKARANA-BHUSHANASARA BY MAHAMAHOPADHYAYA KAUNDA BHATTA With a Commentary called "Bhushana Sara Darpana" BY PANDIT HARI BALLABHA. EDITED BY PANDIT ANANTA SASTRI PHADKE. BENARES Printed-Published and sold by JAI KRISHNA DAS HARI DAS GUPTA, The CHOWRHAMBA SANSKRIT SERIES OFFICE, Vidya Vilas Press, Gopal Mandir Lane. 1924. Page #5 -------------------------------------------------------------------------- ________________ NOTICE. All kinds of Sanskrit works of BhashaBhashya Grantha are available in our stock. and every kinds of English-Sanskrit & Hindi printing and Binding works are executed. PLEASE TRY ONCE. CATALOGUE FREE ON APPLICATION Jaikrishna Das Hari Das Gupta, THE CHOWKHAMBA SANSKRIT SERIES OFFICE, ... VIDYA VILAS PRESS, GOPAL Mandir LANE, Benares City. Page #6 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kinycitpraastaavikm| viditameva sameSAM viduSAM yad bhUSaNaM hi bhUSyate'neneti vyutpattyA svAvRttizobhAjanakaM svavRttizobhAvardhakaM vaa| tatra pArthivamauktikAdibhUSaNApekSayA "vANyekA samalaGkaroti puruSam" iti nyAyena jJAnotpAdakagrantharUpabhUSaNAnAmeva mukhyatvam / teSu cezvaranizvasitatvenApauruSeyatvena ca vedAnAmeva praadhaanym| Amananti ca pAzcAtyAH paurva tyAssarve'pi "na vedebhyo'pi prAcInagrantho jJAnotpAdakazcopalabhyata" iti / tatrApi kevalavedApekSayA sAGgavedAdhyayanasya sAGgavedajJAnasyaiva ca mukhyatvam / zrutaM hi "brAmhaNena niSkAraNo dharmaH SaDaGgo vedo'dhyeyo zeyazca" iti / tatra vedAGgeSu zarIrAvayaveSu mukhasyeva vyAkaraNasyaiva mukhyatvam mukhasthAnIyatvAt / uktaM hi "niruktaM shrotrmucyte| zikSAghrANaM tu vedasya mukhaM vyAkaraNaM smRtam" iti / tatrApi poNinIyavyAkaraNasyaiva bhUSaNarUpavedAnAmaGgatvam sakalavedasAdhAraNatvAt , vaidikazabdasAdhutvabodhakatvAcca / pANinIyavyAkara raNe'pi bhautikAkAzaguNazabdasAdhutvabodhakagranthApekSayA''tmaniSThajJAnarUpaguNotpAdakatvena jJAnajanakagranthAnAM bhUSaNAdikAnAmeva prAdhAnyam, pratyAsannatvAt / bRhadvaiyAkaraNabhUSaNa-bhUSaNasAragranthayormadhye laghubhUSaNasArasyaiva prAdhAnyam / alpAkSarayuktatve'pi sakalArthasaMgrAhakatvAt / apekSaNIyaM hi puruSANAmavazyaM tad bhavati, yat sakalArthapratipAdakatve'pi sUtravallAghavayuktaM bhavati / ata evAsyaiva bhUSaNasArasya sarvatra paThanapAThanAdipracAro rAjakIyaparIkSAgrantheSu nivezanaM ca darIdRzyate / soyaM bhUSaNasAro vAGmayeSu bhUSaNAnAmapi bhUSaNabhUto'nekavAra sarvatrAGkito'pi punazca sAkaM darpaNena mudrayate / asyopari bahvayaSTIkA vartanta iti zrayate / tatra mayAM TIkAcatuSTayaM vyloki| ekA kaashikaakhyaa| aparA dhAtvarthanirNayAntA nAmarahitA / "parIkSA"nAmnI shriibhairvmishrkRtaanyaa| parA darpaNAkhyA utprbhaatiiyopnaamkhrivllbhvircitaa| tAsu darpaNasyaivasvIkAre mukhya kAraNaM, atra yathA vyAkaraNamataM Page #7 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prAstAvikam prathamataH sAGgopAGgaM pradarzya pazcAd nyAyamatamapi samyaktayA supuSTaM pradarzitaM tathA'nyatra nopalabhyate / asyAdhyayanena sAkaM vyAkaraNa samyag nyAyadarzanasyApi bodho bhavet / sa eva ca sarvazAstropakArI / uktaM hi " kANAdaM pANinIyaM ca sarvazAstropakArakam" iti / atra kANAdapadaM nyAyazAstrasyApyupalakSaNam / asya kartuH kauNDabhaTTaviSaye itivRttaM, ayaM kAzInivAsI sArasvato brAmhaNaH prasiddhavaiyAkaraNamahAmahopAdhyAya bhaTTojiddIkSitasahodarasya zrIraGgoji bhaTTasya putra ityapekSayA nAdhikaM kimapi vizvAsArha jJAyate / etadapi " pANinyAdimunIn praNamya pitaraM raGgojibhaTTAbhidham " / "bhaTTojidIkSitamahaM pitRvyaM naumi siddhaye" iti etadIyavAkyAdeva / TIkAkAraviSaye tu nAmnaH pekSayA na kimapi vizvAsArham / astu, darpaNasahitasyAsya bhUSaNasya saMzodhane gurUNAM zrI 6 mahAmahopAdhyAya parvatIyanityAnandapantAnAmAjJAmavApya zrI jayakRSNadAsa guptamahodayAnAM preraNayA pravRtto'haM dvitrANi prAcInahastalikhitAni mudritAni ca pustakAni gRhItvA yathAzaktyA gurUNAM kRpayA zrIkAzIpurAdhIzatripurArikRpayA cemaM granthaM samazodhayam / kvaci nmUlalApanAya granthAntarIyAH kalpitAzca TipaNIrapyakArayam / pUrva mudritapustakApekSayA'tra bahuSu sthaleSu truTitagranthapUraNam zuddhapAThayojanaM cAkArayam / astu, asmin saMzodhane mama dRSTidoSato mudrAkSarayojakapramAdato vA jAtAni skhalitAni saMzodhyAtratyAn guNAn doSAnnapAsya haMsakSIgnyAyena svIkurvantu guNaikapakSapAtino vidvAMso dayAlavo'nugRNhantu ca mAmiti prArthayati - viduSAmanucaro'naMtazAstrI phaDake / Page #8 -------------------------------------------------------------------------- ________________ atha bhaTTojidIkSitaracitabhUSaNodatavaiyAkaraNasiddhA. ntakArikAdhacaraNAnAmakarAdivarNAnukramasucikA / a ... pR0 kA0 27 AdharaNaH ata eva gavityAha ... atrArdhajaratIyaM syAt ... abhAvo vA tadartho'stu ... abhedazcAtra saMsarga abhedaikatvasaMkhyAyA bhavigrahA gatAdisthA avyayakRta ityukta aSaSTayarthabahuvrIhI asAdhuranumAnena astyAdAvapi dhamyaMze ... 376 338 387 393 118 403 276 41 56 19 60 34 AkhyAtazabde bhAgAbhyAm AkhyAtaM taddhitakRtoH Azrayovadhiruddezya zya ... indriyANAM svaviSaye utsargo'yaM karmakartR upeyapratipatyarthA / 56 ... ... eka dvikaM trikaM cAtha ... / 25 457 72 aupAdhiko vA bhedo'stu kathaM karturavAcyatva' ... .. ...... . ... , 418 . 63 Page #9 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 17 kArikAdhacaraNasucikA kiM kArya pacanIyaM ca ... kiM tUtpAdanamevAtaH .. kaizcivyaktaya evAsthA ... kRttaddhitasamAsebhyaH ... kRtvorthAHktvAtumunvatsyuH krIDAyAM NastadasyA'stI .22 390 ghaTenetyAdiSu na hi. ... . 424 274 cakarAdiniSedho'tha jAyate yajanyabodha / 378 52 tathAnyatra nipAte'pi ... yathA yasya ca bhAvena ... tasmAt karotirdhAtoH syAt dyotakAH prAdayo yena ... dhAtvarthatvaM kriyAtvaM cet ... 94 21 336 361 420 naJ samAse cAparasya prAdhA samasamAse cAparasya ... nAmArthayorabhede'pi . ... nipAtatvaM pareSAM yat nipAtAnAM vAcakatvaM nirvatyai ca vikArye ca ... padArthaH sadazAnvetti paryavasyacchAbdodhA ... pratye eka vA zaktiH 304 36 Page #10 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kArikAyacaraNacikA prayogopAdhimAzritya phaNibhASitabhASyAbdheH phalavyApArayoreka phalAvyApArayordhAtu phalavyApArayostatra * bahUnAM vRttidharmANAm bhATTAste pItthamevAhuH bhedaH saMsarga ubhayam. bhedyabhedakasambandho bhautapUrvyAtso'pi rekhA yadi pakSe'pi vatyarthaH dAbhyAM vAkyabhedena lakSaNAdadhunA cettat lakSyAnurodhAtsaMkhyAyAH vartamAne parokSe zvo vAkyAtpadAnAmatyantam artephoTostiniSkarSe vidheye bhedakaM tantram vyavasthitervyavahRteH vyApAro bhAvanA saiva AdyacaraNaH zabdo'pi yadi bhedena zaraistrairivodIcyAn 2. ... ... : ... :: ... ::: :: bha 4 A pha la va za ... :: : : :: ... ... ... :: : ... : : : : : : ... 0.0 : :. :: ... ... 0.0 .... 378 1% 268 434 263 .123 260 117 51 427 398 on or m 1 13 ra 68 31 21 30 17 402 59. 67 57 22 131 436 69 415 61 401 58 418 dUra 57 pR0 5 kA0 249 26 358 45 Page #11 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 19 kArikAyacaraNasacikA satyaM yattatra sA jAtiH ... samAsastu caturdheti .... sarvanAmAvyayAdInAm ... sAdhyatvena kriyA tatra .... supAM supA tiGA nAmnA sambandhizabde sambandho sambodhanAntaM kRtvorthAH svaradaiAdyapi hAnye .... 463 74 259 29 93. 10 105 15 256 28 334 39 107 16 451 71 hare'vetyAdi dRSTA ca '... ... jho bhUte preraNAdau ca ... 426 66 141 23 iti vaiyAkaraNasiddhAntakArikAdhacaraNAnAmakArAdiva- .. rnnaanukrmsuucikaa| - - --- Page #12 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 2 atha vaiyAkaraNabhUSaNasArasthaviSayANAmanukramaNikA / viSayaH pRSTham paMki 1 maGgalAcaraNam 2 dhAtvarthanirNayaH 3 lakArArthanirNayaH 4 suvarthanirNayaH 5 nAmArthanirNayaH 225 6 samAsazaktinirNayaH ... 256 7 zaktinirNayaH ... 306 8 narthanirNayaH ... 335 9 nipAtArthanirNayaH ... 10 tvAdibhAvapratyayArthanirNayaH 372 11 devatApratyayArthanirNayaH / 12 abhedaikatvasaMkhyAnirNayaH 393 13 saGgyAnirNayaH ... 398 14 ktvAdyarthanirNayaH ... 15 sphoTanirUpaNam ... 351 385 Om ur rm 09 402 414 iti vaiyaakrnnbhuussnnsaarsthvissyaannaamnukrmnnikaa| . Page #13 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 000000000000000000000000000000000000000 Ki Joooor vishess-suucnaa| 000000000 __ hamAre yahAM hara taraha kI saMskRta pustakeM mai 8. bhASA TIkA ke haravakta taiyyAra rahatI haiM isake 1. alAve hara taraha kI chapAI tathA jilda ke baMdhAI kA kArya bhI hotA hai| 00000000000000000000000000000000000000000000000000 ooooooooooooooooooooooooooooooooooooooooooooooooooooooooooooooo nIce likhe pate para patra vyavahAra kreN| jayakRNaSdAsa-haridAsaguptaHcaukhambA saMskRta sIrIja AphIsa / vidyAvilAsa presa, gopAlamaMdira lena / __ banArasa sittii| 3000000000 la 0000000000000 0000 $ Page #14 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrIgaNezAya nmH| darpaNAkhyavyAkhyAsahitaH vaiyaakrnnbhuussesaarH| -.. . . . . . ramApremA''majajagadavanadakSaM madhuhata- . zrutistomAhRtyA parijanitavedAnanamudam / akhaNDAnandADhyaM nikhilajanahRtkaJjanilayaM hayagrIvaM vande prakRtakRtivighnakSatikRte // 1 // zrIlakSmIramaNaM naumi gaurIramaNarUpiNam // - satyekasminnapi vAdhake samavahitasAdhakasahasrAdapi kAryotpatte. radarzanAdapekSitaprAripsitapratyUhApohAyAnuSThitaM bhagavatstutirUpaM maGgalaM granthakRcchiSyazikSArthamAdI nibadhnAti *zrIlakSmIramaNamiti* / adhikaraNavyutpannalyuDantaramaNazabdena kartRSaSThyantalakSmIpadasya samAsaH / tena ca zrIsahitazabdasya madhyamapadalopI samA. sH| zAkapArthivAderAkRtigaNatvAt / tadupAdAnazca sazaktikasyaiva bhagavato jagannirmANakAraNatvamiti dhvanayitum / *naumIti* / " stuto" iti dhAtorasmazabdAprayoge'pigamyamAnatadarthasAmAnAdhikaraNyasya lakArArthakarttari satvAd vrtmaankriyaadyotkldduttmpurussH| asmAttamaH (pAsU01-4-107) ityatra pUrvasUtrAt sthAninItyasyA. nuvRttH| stutishcotkRssttgunnvtvprkaarkbodhaanukuulobyaapaarH| sa eva ca prkRtdhaatvrthH| bodharUpadhAtvarthaphalAzrayatvAllakSmIramaNasya karma. taa| evaJca vaiyAkaraNamate prakRte zrIsahitalakSmIramaNAzrayakotkRSTaguNavattvaprakArakabodhAnukUlo madabhinnAzrayako vartamAnazabdaprayogarUpo vyApAra iti vaakyaarthH| nanvatacchAstrapravartakatvena zivasyA. bhyarhitataratvAttatstutyAtmakamaGgalamapi kuto nAcaritamata Aha*gaurIramaNarUpiNamiti* / svarUpapararUpapadena gaurIramaNapadasya SaSThIsamAsastatogdantatvanibandhano matvarthIya inigaurIramaNo rUpaM svarUpaM yasyeti SaSThyarthabahuvrIhiNokArthalAbhe'pi lAghavamUlaka-'na karmadhA Page #15 -------------------------------------------------------------------------- ________________ darpaNasahite vaiyAkaraNabhUSaNasAre sphoTarUpaM pataH sarvaM jagadetad vivarttate // 1 // rayAd'(1)itinyAyasya "prayayasthAt" (pA0 sU0 7-3-44) iti sUtre "asubvataH" iti prayogamudAharatA bhASyakRtA'nAhatatvAnna matvarthIyAnupapattiH / dRzyate cedRzasthale prayogadvaividhyam- - zivAya viSNurUpAya viSNave shivruupinne| . ityAdi / tathAca tdbhinnmityrthH| pramANaM cAtroktapurANavAkya. meva / evaJca kAryavaicitryasya kAraNavaicitryaniyamyatvAjagadavanA. dikAryavaicitryopapattaye tattadguNapradhAnamUrtiparigraho bhagavato na pAramArthiko bheda iti stutikarmatA zivasya nAnupapanneti bhaavH| utkRSTaguNavattvamevAviSkaroti *yata iti* / vedAntimate mAyAzaba. lasya brahmaNo jagadupAdAnatvAt "janikartuH" ( pA0 sU01-4-30) ityupAdAnahetAvapAdAnasaMjJAnibandhanA paJcamI / 'guNa' ityukteH "vibhASA" (pA0 sU02-3-25) ityasya na prasaktiH / tathAca yasmA. dupaadaanhetorityrthH| sarva jagat sphoTarUpaM vivarttata iti yojnaa| sphuTatyabhivyaktIbhavatyartho'smAditi sphoTo nAmAdyAtmakaH zabdaH / bAhulakAdapAdAne ghaJ / rUpyate nirUpyate iti ruupmrthH| tayoH samAhAradvandve napuMsakaikavacanAntam |vaacyvaacksvruupmiti tdrthH| "nAmarUpe vyAkaravANi" (chAndogye 6 / 3 / 2) iti zruteH etat / atyantasAnnidhyena buddhayA viSayIkriyamANam *vivarttate / utpadyata ityrthH| dhaatorupsRsstttvaat| nanu nAmarUpAtmakasya,"sadeva somyedamana AsIt" (chAndogye 6 / 21) iti zrutyA sanAtanatvabodhanAt kathamutpattizAlitvamata Aha *jagaditi* / "vartamAne ghRSat" (uNAdisU0 pA02 sU0250) iti nipAtanAtsAdhu / tathAca gacchati tirodhatta iti vyutpattyA tirodhAna ukta yattirodhatte tadAvirbhavatI. ti niyamenAvirbhAvasya lAbhAtsa evaatropsRssttaarthH| evaJca sattvenaitasya sanAtanatve'pi nAmatvAdinAvirbhAvAdyabhyupagamAnoktazrutivirodhonApi "tasmAdetasmAdvA Atmana AkAzaH sambhUtaH" (taittirIyake 11) (1) na karmadhArayAnmatvarthIyoM vahuvrIhizcettadarthapratipattikara iti nyAyasvarUpam / atra karmabhArayapadaM bahubAhItarasamAsaparamiti mathurAnAthatarkavAgIzakRtapaJcalakSaNIvyAkhyAyAM spaSTam / Page #16 -------------------------------------------------------------------------- ________________ maGgalavAdaH / ityAdyutpattibodhakatadvirodhaH (1) / yatkiJcinnAmarUpAtmakasyAnyato'pi sambhavAdAha *sarvamiti / yAvadarthakam / utpttiruplkssnnmvnaadeH| tena jagatkartRtvAdirUpotkRSTadharmasya stutyatAvacchedakasya lAbhaH / atra ca "yato vA imAni bhUtAni jAyante yena jAtAni jIvanti yat prayantyabhisaMvizanti" (taittiriiyke3|1 ) ityAdyAH zrutayaH pramANam / matAntare (2) yata iti paJcamI nimittahetutAyAm / vyupasRSTavRtudhAtorAdyakSaNasambandha (3) rUpotpattirarthaH / nanu sarvAntargataviyadAdyAtmakapadArthasyAnAditayA kathamutpattimattvamata Aha *jaMgaditi / sthAvarajaGgamAtmakamityarthaH / tathAca gacchati nazyatIti vyutpattyA vinAzitve vodhite binAzibhAvasya janyatvaniyamena tasyo. tpattirna viruddheti bhAvaH / etatkalpe sphoTapadaM zAstrAnumAnapratItaparam / tAdRzaM rUpaM yasyeti vyutpattyA sphoTarUpamiti bhagavato vizeSaNaM bodhyam / zeSaM pUrvavat / yadvA stutyatAvacchedekarUpaM pradarza yituM vizinaSTi #sphoTarUpamiti* / vakSyamANavyutpattyA samastArtha prakAzakasvarUpamityarthaH / tadupapAdayanneva stutyatAvacchedakAntaramapi darzayati *yata iti* / yasmAdupAdAnAditi sArvavibhaktikatasinA yasminnadhiSThAne (4) iti vA'rthaH / vivarttazcAtAttviko'nyathAbhAvaH / aparityakta pUrvarUpasya rUpAntaraprakArakapratItiviSayatvamiti yAvat / jagacchabdazca rUDhyA nAmarUpaparaH / tathAca yasminnadhiSThAne etatsarva jagad bhUtendriyAdi tattadrUpeNa pratibhAtItyarthaH / "neha nAnA'sti" ( kAThake 2|4|11 ) iti zrutyA bodhitabAdhasyApi jagataH pratibhAse adhiSThAna sattAyA eva niyAmakatvAt samastArthaprakAzakatvopapattirapracyutasvarUpasyaiva brahmaNo jagadrUpeNa vivarttanAdavikAritvarUpotkRSTadhamavigatizca / atra ca "tameva bhAntamanubhAti sarvam" (kAThake 2/5/15, (1) zrutivirodha ityarthaH / uddhRtazrutau ' tasmAdetasmAdvA' ityatra 'tasmAdvA etasmAd' ityeva pATha upaniSatpustakeSu dRzyate / (2) nyAyasiddhAnte iti bhAvaH / tanmate samavAyyasamavAyinimittabhedena kAraNatrayasya svIkArAt paramezvarasya jagatonimittakAraNatvaM paramANvAdeH samavAyikAraNatvaM saMyogAdizvAsamavAyikAraNatvamityayupagamAt / (3) AdyakSaNasambandhazca svAdhikaraNasamayadhvaMsAnadhikaraNasamayasambandhaH, tatsamaya vRttidhvaMsapratiyogisamayAvRttitve sati tattatsamayasambandho vA / (4) adhiSThAnaM nAma AropAdhikaraNam / Page #17 -------------------------------------------------------------------------- ________________ darpaNasahite vaiyAkaraNabhUSaNasAre azeSaphaladAtAraM (1) bhavAbdhitaraNe tarim / muNDake 2210 ) ityAdyAH kUTasthasvarUpapratipAdikAzca zrutayaH pramANatvenAnusandheyA iti bhAvaH / atra bhagavadviSayakaratibhAvasya hetvalaGkAro (2)'Ggam // 1 // jagadupAdAnatvena stutvA apavargasAdhanajJAnaviSayatvenaitacchAstra. vyAkhyAtR zeSabhUSaNatvena ca stuvaJcheSoktasamasta siddhAntapratipattaye prArthayate *azeSeti / phalaM pravRtyuddezyamM / svargAdiyatkizcitaphala: dAtRtvasya devatAntarasAdhAraNyAdAha #azeSeti / tathAcApavargarUpaphalasyApyazeSapadena kukSIkRtatvAt taddAtRtvasyAnanyasAdhAraNyAt prArthyatAvacchedakadharmalAbhaH / tadeva vizadayati #bhavAbdhIti / bhava evAbdhiriti rUpakam (3) abdhIyagrAhAdisadRzakAmalobhAdyAkrAntatvAd duravagAhatvena bhave tadAropaH / tena ca bhavasya dustaratvaM vyajyate / tasya taraNaM pAradezaprAptistasminityarthaH *tarim* / sAdhanam / yadyapi tarantyanayA iti vyutpattyA taraNasAdhanaM taripadArthastathA'pi tadUghaTakIbhUtataraNasya sannihitapadenaivaM lAbhAd dviruktirmA bhUditi vizeSyamAtraparatayA vyAkhyAtam / muktisAdhanajJAnaviSayamiti yAvat / muktizca vedAntimate'jJAnanivRttisamakAlA svarUpaprAptiH / nanvajJAnanivRtteradhikaraNAnatiriktAyAH svarUpasyApi ca siddhatvA * tadrUpAyAstasyAstattvajJAnasAdhyatvAnupapattiriti cet / na / pareSAM prAgabhAvasyeva siddhAyA evAjJAnanivRtteryogakSema sAdhAraNyAH sAdhya. tAyAH sambhavAt / adhikamanyato'vadheyam / I naiyAyikAstu-AtyantikaduHkhadhvaMso mokSaH / dhvaMse Atyanti katvaJcasvasamAnAdhikaraNaduHkhAsamAnakAlikatvam / atraiva tavajJAnasyopayogaH / vizeSyAMzasya svAsAdhAraNasAmagrathA eva sambhavAnityasukhAbhivyaktirvA sa ityAhuH / (1) 'janikartuH prakRtiH' ( pA0 sU0 1 / 4 / 30 ) 'tatprayojako hetuzca' ( pA0 sU0 1 / 4 / (55) iti nirdezAbhyAM 'tRjakAbhyAM kartari ' ( pA0 sU0 2 / 2 / 15 ) iti niSedhasyAnityatvajJApanAdU azeSaphaladAtAranityatra kArakaSaSThayA samAsaH sAdhuH / (2) abhedenA'bhidhA heturhetorhetumatA saha (sAhityadarpaNe 10 pa0 64 ka 0 ) iti talakSaNam / (3) rUpakaM rUpitAropo viSaye nirapahnatre ( sAhityadarpaNe 10 pa0 28 kA0 ) iti rUpaka lakSaNam / Page #18 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mngglvaadH| zeSA'zeSArthalAbhArtha prArthaye zeSabhuSaNam // 2 // pANinyAdimunIn praNamya pitaraM raGgojibhaTTAbhidhaM dvaitadhvAntanivAraNAdiphalikAM pumbhAvavAgdevatAm / *zeSAzeSeti* karmadhArayottarapadaH SaSThItatpuruSaH / tasya ca lAbhapadena samAso lAbhAyedAmiti vigrahe caturthyantalAbhapadasyArthapadena sH| zeSaH pataJjaliH, zeSAMzatvAttasya / tathAca zeSoktabhAjyapratipAditanikhilasiddhAntajJAnAyetyarthaH / *zeSabhUSaNamiti / zeSo'nantaH, sa bhUSaNaM yasyetyarthaH / yato'sya bhUSaNaM zeSo'to . 'sya zeSoktasiddhAntalabdhyai prArthanamiti sAbhiprAyavizeSyasyopAdAnAtparikarAGkarA'laGkAro(1)'tra bhagavadviSayakaratyaGgam // 2 // prekSAvatpravRttaya itarananthebhyaH svagranthasyotkarSa pradarzayanneva darzanIyaviSayaprayojanasambandhAdhikAriNAM madhye'vazyapradarzanIyaviSayaM darzaya. yati *pANinyAdIti* / pumbhAvavAgdevatAmiti piturvizeSaNamApuMsobhAvo yasyA iti vyadhikaraNabahuvrIhipUrvapadakaH karmadhArayo vAgdevatApadena / athavA pumbhaavshbdo'rshaadyjntH| tathAcA''viSkRtapuM. vigrahAM sarasvatImityarthaH / *dvaitadhvAnteti dvAbhyAM prakArAbhyAmitaH kSAtaH viruddhobhayadharmaprakArakajhAnaviSayo dharmIti yAvat / yadvA dvayo. AMbo dvitA / svaniSThakavizeSyatAnirUpitaprakAratAsambandhena viruddhanAnAdharmAze dharmiNo'pi bhAvatvasambhavAd dvitApadArtho'pi dharmyava / tatra bhavaM dvaitaM saMzayAtmakajJAnam / athavA, dvayoranekasya bhAvo dvitA nAnAtvaM, tatsambandhijJAnaM dvaitam, paramArthadazAyAmadvitIya. syaiva brahmaNo'GgIkAreNa zrutibAdhitaMnAnAsvAvagAAntaHkaraNavRttivizeSarUpamavidyAparaparyAyaM mithyAjJAnam / tadeva dhvAntaM tamaH, tattvA''cchAdakatvAttanivAraNamekaM mukhyaM phalaM yasyAstAmityarthaH / a. nadhikAriNAM svAzritAnAmekatarakoTikajJAnotpAdakatvenAdhikAriNAM sanmAtrAvalambanazAnapradatvena pumbhAvavAgdevatAyAstanivartakatvamiti (1) asyAlaGkArasya lakSaNaM sAhityadarpaNe nAsti, kuvalayAnandakArikAyAM tu dRzyate: sAbhiprAye vizeSye tu bhavetparikarAGkuraH / caturNA puruSArthAnAM dAtA devazcaturbhujaH // 62 // . atra parikarAkuro'laGkAro natu parikara iti na vismarttavyam / . ... Page #19 -------------------------------------------------------------------------- ________________ darpaNasahite vaiyAkaraNabhUSaNasAre DhuNDhi gautamajaiminIyavacanavyAkhyAtRbhiSitAn siddhAntAnupapattibhiH prakaTaye teSAM vaco dUSaye // 3 // pAripsitapratibandhakopazamanAya kRtaM zrIphaNismaraNarUpaM maGgalaM ziSyazikSArtha nibandhana cikIrSitaM pratijAnIte bhaavH| *duNDhi * gaNapatim / praNamyetyanuSajyate / * siddhAntAniti* bhASyakArAdinirNItArthAH siddhaantaastaanityrthH| *upapattibhiH * saadhkprmaannopnyaasruupaabhiryuktibhirityrth| *dUSaye* upapattibhireva baadhkprmaannopnyaasruupaabhirityrthH| etenAnyagranthebhyaH svagranthasyotkRSTatvaM dhvanitam / tathAca vaiyAkaraNasiddhAnto'tra viSayaH. pradarzitastenaiva tajjJAnaM prayojanaM pratipAdyapratipAdakabhAvaH sambandhaH siddhAntajijJAsuradhikArIti trayo' nye'pi darzitaprAyA iti bhaavH||3|| granthAdAvanuSThitasya maGgalasya tannibandhanasya ca prayojanamAha *prAripsitetyAdinA samAptaye iti vihAya pratibandhakopazamanAya' ityuktayA alaukikA'vigItAzaSTAcArAnumitaphalamaGgalasya vighna. dhvaMsa eva phalama,janmAntarIyasamAptimuddizya ziSTAnAMmaGgalAnanuSThAnA nmaGgalasamAptyoH zarIraniSThapratyAsatyaiva kAryakAraNabhAvasya kalpa. nIyatayA tasya ca nAstikasamAptau vyabhicAreNa samAptestattvAsambha* vAt , kintu kAryamAnaM prati pratibandhakAbhAvasya hetutayA duritarUpapratibandhakanirAse eva maGgalasyopayogo na tu samAptAvapi, vighnadhvaM. senAnyathAsiddhatvAt , samAptistvanyatra klaptatatkAraNakalApAditi sUcyate / * phaNismaraNeti / phaNI shessH| zeSAkhyaM dhAma mAmakam" iti bhagavaduktestatsmaraNasya bighnnivaarktvaat| maGgalasya natistutyA. dibhedena nAnAtvamiti sUcayituM smaraNetyuktam / *pratijAnIta(1) iti* pratikSAphalaM tu ziSyAvadhAnaM bodhyam / (1) svakartavyatvaprakArakabodhAnukUlo vyApAraH pratijJA / sa ca vyApAra idamidAnI mayA krtvymityaadishbdpryogruupH| Page #20 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dhaatvrthnirnnyH| phaNibhASitabhASyA'bdheH zabdakaustubha uddhRtaH // tatra nirNIta evArthaH saGkapaNeha kathyate // 1 // uddhRta iti / atra 'asmAbhiH' iti shessH| bhASyA'bdheH zAbdakaustubha uddhRta ityuktistu zabdakaustubhoktAnAmarthAH nAmAdhunikotpekSitatvanirAsAya / anyathA tanmUlakasyAsya anyasyApyAdhunikotmakSitasAratvApattau(1) pANinIyAnAmanupA. deyatApatteH / tatra nirNIta ityuktirito'pyadhikajijJAsubhiHzabdakaustubhe draSTavyamiti dhvanayitum // 1 // atha dhaatvrthnirnnyH| pratijJAtamAhaphalavyApArayordhAturAzraye tu tiGaH smRtAH // uddharaNakAkAGkSAyAmAha * asmAbhiriti * mUle *kathyate iti* haryAdinibaddhakArikAbhiriti zeSaH // 1 // tatrasphoTasyArthabodhajanakatvAt tenaivA''kAlAnivRttezca vAkyasphoTasya 'vAkyasphoTo'tiniSkarSe' ityAdinA siddhAntayiSyamANatve'pi prativAkyaM saGketagrahAsambhavAta tadanvAkhyAnasya laghUpAyenAsukaratvAca tatra kalpanayA padAni vibhajya teSvapi prakRtipratyayabhAgA~stathaiva pravibhajya kalpitAbhyAmanvayavyatirekAbhyAM tattadarthesvapi prakRtipratyayAnAmanAdisaGketabodhanadvArA sAdhutvAnvAkhyAyake maharSipraNIte zAstre prakriyAnirvAhAya padavarNasphoTAvapi sammatAviti darzayastiGantArthapradhAne suptiGcayAdirUpe vAkye dhAtvarthasya prAdhAnyAttamevAdau nirupayitumAha mule*phlvyaapaaryoriti| tatra dhA. turityasya 'smRtAH' iti na vizeSaNam , vibhinnavacanAntopasthApi. tatvAt / vizeSyavAcakapadottaravibhaktitAtparyaviSayasaMkhyAviruddha. (1) AdhunikotpakSitaH zabdakaustubhastasya sAraH zreSThAMzaH 'sAro bale sthirAMze ca ityamaraH / tasya bhAvaH sAratvaM tadApattAvityarthaH / Page #21 -------------------------------------------------------------------------- ________________ darpaNasahite vaiyAkaraNabhUSaNasAre phale pradhAna vyApArastirthastu vizeSaNam // 2 // dhAturityatra smRta iti vacanavipariNAmenAnvayaH // ..... phalaM viklipayAdi / saMkhyAyA avivakSAyAM vizeSyavizeSaNavAcakapadayoH samAmavacanakatvaniyamAt / ata eva nIlo ghaTA ityAdenaM sAdhutvam / tadvivakSAyAM tu 'vedAHpramANaM' 'jAtyAkRtivyaktayaH pdaarthH'(1)(nyaaysuutre-22|18) ityAdI vibhinnavacanatvamapi / na ca prakRte tadvivakSAyAM bIjamastItyato vacanavipariNAmenAnvayaM darzayati bhUSaNasAre *dhaaturitytreti| " nanu yaduddezena zrutelokato vA pravRttiravagatA tattvaM phalatvam / anyecchAnadhInecchAviSayatvamiti yAvat / taduktaM hAriNA yasyArthasya prasidyarthamArabhyante pcaadyH| ... tatpradhAnaM phalaM teSAM na lAbhAdi prayojanam // iti / "svaritatritaH" (pA0 su01|3|72) iti sUtre'pi phala. padasya pravRttyuddezyamukhyaphale eva prsiddhH| tathAca tAdRzaphalasya dhAtuvAcyatve viklityanukUlavyApAradazAyAM taNDalasya dhAtva. rthatAzaphalAzrayatvAbhAvAt karmatvAnupapattistajanyatAdRzaphalA. zrayasya(2) tadApattizcetyata Aha-* phalaM viklityAdIti* / ayamA. zayaH-phalapadasya loke rUDhyA tAdRzArthopasthApakatve'pyatra pAribhASikArthaparataiva / anyathA sakarmakatvAdivyavahAro durupapAdaH syaaditi| tatvaM(3)ca taddhAtvarthajanyatve sati taddhAtujanyopasthitiviSayatvaM(4) (1) vyaktayAkRtijAtayastu padArtha ityAdhunikaH pAThaH / parantu sarvatra vyutpativAdAdiprAcInaanyeSu TIkAdhRta eva pATho dRzyate / - (2) vikittyanukUlavyApArajanyapravRtyuddezyamukhyakalAzrayasyetyarthaH / (3) pAribhASikaphalatvamityarthaH / (1) taddhAtujanyetyAdi / taddhAtuniSThazaktiprayojyopasthitiviSayatvamityarthaH / Page #22 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dhaatvrthnirnnyH| taddhAsvarthatvaM (1) vaa| janyatvaM ca janyatva(2) prakArakapratItiviSayatvam / tena sattAdau nAprasaGgaH / gamyAdyarthavyApArajanyavibhAgAdAvatiprasaGgavAraNAya vizeSyaM, tadarthavyApAre'tiprasaktinirAsAya ca satyantam / tacca viklittyAdInAmakSatam / tasyApi prakRtapacyA. dizakyatA tattadrUpeNava, tathAbodhasyasarvAnubhavasiddhatvAt / dhAtuH svAdikamAnato'pi tadvodhAcceti bhAvaH / pare tu kartRpratyayasamabhivyAhAre taddhAtvarthajanyatve sati taddhA. tvarthaniSThavizeSyatAnirUpitaprakAratAyattvam / janyatA cA''ropi. tA'nAropitA vetyanyadetat / vibhAgajanyasaMyogAdirUpe patatyarthe vibhAgasaMyogayoH phalatvavAraNAyobhayam / karmAkhyAte phalasya vizeSyatayaiva bhAnAttatrAtiprasaGgavAraNAya kartRpratyayasamabhivyA. hAra iti vadanti / tazcintyam anugataphalatvAnirukteH / vibhAga (1) idaM phalalakSaNaM mImAMsakamate / tammate vyApArasya pratyayA. rthatvena dhAtuvAcyatvAbhAvAt phalasyaiva dhAtvarthatvAttaddhAtuniSThaza. ktiprayojyopasthitIyavizeSyatvarUpasya taddhAtvarthatvasya phalalakSaNatvaM sambhavati / vaiyAkaraNamate tu vyApArasyApi dhAtvarthatvena tatrAtivyAptibhiyA taddhAtvarthatvamAtrasya phalalakSaNatvamasambhavaduktikam / kintu, tanmatAnusAreNa prathamaM lakSaNam / tathAca tacchabdArthasyAnanugatatvAdvaiyAkaraNamate dhAtuviziSTatvaM phalatvamiti pariSkaraNIyam / svaniSThazaktiprayojyopasthitIyaviSayaniSThajanakatAnirUpitajanyatA. viziSTatva-svaniSThazaktiprayojyopasthitIyaviSayatvaitadubhayasambandhe. na vaiziSTyaM vaacym| vaiziSTye vaiziSThyaM svaniSThaprakAratAnirUpakapratItinirUpita vizeSyatAsambandhema vAcyam / tena sattAdInAmAtmadhAraNarUpatvena bhavatItyAdau sUkSmadRSTyA'pi vyApArasya pratItyabhAvena tajanyatvasya sattAdau sutarAmabhAvena tatrAvyAptiprasaGgo nirstH| bhavatI. tyAdau vyApAramAropya AropitatajanyatvamAdAya sattAdAvapi lakSaNasamanvayasambhavAt / ataeva darpaNe 'tana sattAdau nAprasA ityagrimoktiH saMgacchate / (2) atra jamyatvapadena taddhAtvarthajanyattvaM grAhyam / Page #23 -------------------------------------------------------------------------- ________________ darpaNasahite vaiyAkaraNabhUSaNasAre, vyApArastu bhAvanA'bhidhA sAdhyatvenA'bhidhIyamAnA kriyaa| janyasaMyoge niravayavatvAtpratyakSatvAt patatyarthatvAbhAvasya vakSyamANatayA vyAvA'prasiddhezcetyadhikamagre vakSyate / nanu vyApAratvaM na phlpryojkkriyaatvm| AtmAzrayAt / kriyAtvasyaiva hi tattvAd, daNDAdivyApArasyApi dhAtvarthatvApattezca / naceSTApattiH / dhAtvarthavyApArAzrayasyaiva kartRtAyA vakSyamANatayA tadAzrayasya daNDAdeH kartugakhyAtenAbhidhAnAd 'daNDena devadattaH pati' ityAdI daNDAdipadottaraM tRtIyA'nApattaH prathamApattezca / kartRkaraNasaMzayorAkaDArIyatayA saMjJAdvayasamAvezAsambhavenAbhimatakaraNasaMjJAyAH parayA kartRsaMzayA bAdhAt / kiJca, prayojakatvaM yadi sAkSAjanakatvaM, tadA 'pacati' ityAdau kartRvyApArasya dhAtvarthatvA. nApattiH, tasya karaNavyApAradvAraiva phalajanakatvAt / yadi janakaja. nakasAdhAraNaM tadA taNDulakrayaNasyApi phalaprayojakakriyAtvAt tahazAyAmapi devadattAdau pacati' itipryogaapttiH| taNDulAdi. krayaNAdivyAvRttasya tAzaprayojakatvasya nirvaktumazakyatvAzca / ata eva na tajjanyatve sati tajjanyajanakatvarUpaM (1)tantrAntaraprasiddhaM. tat / tadavacchinnasya dhAtuvAcyatve sAkSAdviklittijanakAnti. mAgnisaMyogadazAyAmeva 'pacati' iti prayogaH syAnnatvadhizrayaNA. didazAyAmapi / teSAmantimAgnisaMyogenAnyathAsiddhatayA viklittyajanakatvAt ityata Aha- vyApArastviti / sAdhyatveneti vize. SaNe tRtIyA / tathAca padAntarasamabhivyAhArAprayojyasAdhyatva. prakArakA'bhidhAnaviSayatvaM vyApAratvamityarthaH / abhidhAnasya prakAratAvatvaM(2) viSatAnirUpakatvaM caupacArikam / tAdRzasA. dhyatvaprakArakapratItiviSayatvamiti yAvat / 'ghaTaM karoti' ityAdaukRsamabhivyAhAre ghaTAdInAmapi sAdhyatvena pratIteratiprasaGgabhaGgAya (1) tantrAntaraprasiddha nyAyazAstraprasiddhaM, tat vyaapaartvmityrthH| (2)prakAratAvattvaMprakAratAnirUpakatvaM, viSayatAnirUpakatvaM vi. zeSyatAnirUpakatvam, aupacArika-yAcitamaNDananyAyena Aropita. miti bhaavH| Page #24 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dhaatvrthnirnnyH| uktazca vAkyapadIye yAvat siddhamasiddhaM vA sAdhyatvenA'bhidhIyate / AzritakramarUpatvAta sA kriyetyabhidhIyate // iti / . padAntarasamabhivyAhArAprayojyeti pratItivizeSaNam / tadasamabhi. vyAhAre teSAM tattvenA(1)pratIteH / adhizrayaNAdyadhAzrayaNaparyanta. kriyAkalApasya padAntarasamabhivyAhAramantareNApi sAdhyatvena pratI. yamAnatvAduktavyApAratvamavikalamiti tadavacchinne pacyAdidhAtu. vAcyatA nAnupapanneti bhAvaH // uktArthasya svotprekSitatvaM nira. syati *uktazceti / yAvaditi / sarvamityarthaH / sarvapadArthameva vivRNoti siddhamityAdi / siddham vidyamAnadhvaMsapratiyogi 'apAkSIta' ityAdau / asiddham bhUtabhinnaM vartamAnaM tAdRzaprAgabhAvapratiyogi(2) ca, pacati 'pakSyati' ityaadau| *saadhytven*| vakSmANasvarUpeNa / *a. bhidhIyate* tatprakArakapratItiviSaya ityrthH| kvacidvivakSyate iti pA. tthH| etena kriyAzabdasya ruuddhiHprdrshitaa| yaugikatvamapyAha-*Azri. teti* / AzritaM kramarUpaM yasyAstattvAt(3)pUrvoparIbhUtAvayavakatvAdityarthaH / tadIyA'vayavAnAmadhizrayaNAdyadhAzrayaNaparyantAnAM krameNo. tpatteHkriyApadena sA ucyate / yatraca na kramikAvayavako vyApArastatra rUDhirevAdaraNIyA, paurvAporopo vA / phalasyApi svajanakavyA. pAragatapaurvAparyAropeNa tathaiva bhAnam / ata eva tanmAtravAcakasya(4) . (1) saadhytvenetyrthH| (2) vrtmaanpraagbhaavprtiyogiityrthH| - (3) yadyapyatra 'AzritakramarUpAtvAdu' ityevaM rUpaM prApnoti tathA. pitve ca' (pA0 sU0 3 / 2 / 64 ) ityanena Apo vaikalpikahasvatvena 'Azrita kramarUpatvAd' iti rUpasiddhiH / (4) bhU sattAyAmityAderityarthaH / tatra AtmadhAraNarUpA sattava dhAtuvAcyA vyApArastu sUkSmadRSTayApi na pratIyata ityAropAzrayaNe. naiva nirvAhaH kAryaH / idaM navyamate / mUlakAramate bhUdhAtvAdau nirvA. haprakAro bhUSaNasAre dhAtvarthanirNaye 12 kArikAvyAkhyAyAM vakSyate / Page #25 -------------------------------------------------------------------------- ________________ darpaNasahite vaiyAkaraNabhUSaNasAre naca sAdhyatvenAbhidhAne mAnAbhAvaH / pacati, pAkaH, karoti, kRtiH, ityAdI ghAtvarthAvagamAvizeSe'pi kriyAntarAkAGkSAnAkAGkSapo darzanasyaiva mAnatvAt / tathA ca kriyAntarAkAGkSA 12 * dhAtutvasiddhiriti bhAvaH / *pAka iti / yadyapi sAdhyatvenopasthitirapyatra, kathamanyathA stokaM pAka ityAdI stokAdInAM karmatA, (1) tathA'pi tatra dhAtUpasthApyabhAvasya guNatayA pradhAnI - bhUtaghatrupasthAnyasya tasya siddhataivetyAzayaH / paryavasitArthamAha *tathAceti* / kriyAntareti* / ayamAzayaH yaddharmavattAjJAnAt kri* yAntarAkAGkSodayastAdRzajJAne prakAratayAvacchedakaM yattatsiddhatvam / tadbhinnatvaM jJAnaniSThatAdRzA''kAGkSotthApakatvAbhAvAvacchedakaM vA sAdhyatvam / sAdhyatvajJAnasya tu nAkAGkSApratibandhakatvam / klRptakAraNAbhAvAdeva tadanutpAdAt ! naca kriyAntarAkAGkSAnutthApakatAvacchedakadharma rUpasmadhyatvena dhAtvarthopasthitau kRSNaM namezcet sukhaM yAyAdityAdAvAkAGkSAbhAvena kriyAntarAnvayo na syAditi vAcyam / tatrApi cetpadasamavadhAnenAkAGkSotthApanAt / hirugAdInAM kriyArthakatvavyavahArastu tadarthasya kriyAmAtravizeSaNatvAt / ata eva na hirugAdyarthe kArakANAmanvayaH / teSAM kriyAntarasAkAGkSa tvAditi / vastutastu, siddhatvajJAne sAdhyakAGkSAvat (2) pacyAdyarthe sAdhya. tayAvagate 'kimasya sAdhanam' ityAkAGkSodayena sAdhanAkAGkSotthApakatAvacchedakarUpavattvameva sAdhyatvam / ata eva 'etadevAdAya' ityagrimagranthasaGgatiH, anyathA pacati bhavatItyAdau pUrvoktarUpAbhAvena (1) kriyAvizeSaNAnAM karmatvamagre dhAtvarthanirNaye 14 kArikAvyAkhyAyAM darpaNe sphuTIbhaviSyati / (2) siddhatvajJAne sAdhyAkAGkSA tu 'bhUtaM bhavyAyopadizyate' itinyAyena bodhyA / yadvA pUrvasiddhasya prAyeNa kArakatvadarzanAt 'siddhatvajJAne' kArakatvajJAne / 'sAdhyakAGkSAvat' kriyAkAGkSAvadityarthaH / Page #26 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dhAtvarthanirNayaH / 13 nutthApakatAvacchedakarUpaM sAdhyatvam / tadrUpavastramasatva bhUtatvam / etadevA''dAya - asatvabhUto bhAvazca tiGgapadairabhidhIyate / iti vAkyapadIyamiti draSTavyam / tadasaGgatiH spaSTaiva / uttazca hariNA, prayogArheSu siddhaH san mantavyo'rtho vizeSaNaiH / prAk ca sAdhanasambandhAt kriyA naivopajAyate // iti // sAdhanaM hi kriyAM nirvartayati iti "suTkAt" ( pA0 sU0 6 / 1 / 125 ) iti sUtrasthabhASya madhye tatkalpe'nuguNamityavadheyam / kecittu pacatItyanugatavyavahArAdasti pacitvAdikaM jAtiH / tathAca kramikAnekavyaktivRttijAtireva kriyA / sAdhyatvaM ca tasyA vyaktidvArakameva / sphoTavadasyAH kramavadbhiH kSaNairabhivyaktiH / jAtimanye kriyAmAhuraneka vyaktivartinIm / asAdhyA vyaktirUpeNa sA sAdhyevopalakSyate // iti vAkyapadIyaM cAtra kalpe mAnamityAhuH / sAdhyatvAsattvabhUtapadayoH paryAyatAmAha * tadrUpavasvamiti / * etadeveti * // niruktarUpAsatvabhUtatvamevetyarthaH *asatvabhUta iti* | "bhAvapradhAnamAkhyAtam" (1) (niruke 1 a0 1 0 ) itiniruktArthapratipAdakametat / sattvasvabhAvamApannA vyaktirnAmabhirucyate / iti asya pUvArddham / *bhAvazceti / co'vadhAraNe / uktabhAva evetyarthaH / tena sattvabhUtasya tasya vyavacchedaH // tiGpadairiti bahuvacanasvArasvena tiGantapadairityarthaH / *abhidhIyate* = bodhyate ityarthaH / abhidhIyate ityasya prAdhAnyenaiveti zeSaH / tena kRdantapadairasattvAvasthabhAvA'bhidhAne'pi na kSatiH / tiGapadairiti bhAvA (1) "sattvapradhAnAni nAmAnIti taduttaraM nirutavAkyam / tadartha pratipAdakameva 'satvasvabhAvamApannA' iti vAkyapadIyakArikArddhamitidraSTavyam / Page #27 -------------------------------------------------------------------------- ________________ darpaNasahite vaiyAkaraNabhUSaNasAre / ayaM ca vyApAraH phUtkAratvAdhaHsantApanatvayatnatvAditattapeNa vAcyaH pacatItyAdau tattatmakArakabodhasyAnubhavasiddhatvAt / naca nAnArthatApattiH / tadAdinyAyena buddhivizeSAdeH(1) zakya. ''khyAtAbhiprAyeNeti kshcit| *ayaM ceti / sAdhyatvena pratIyamAno vyaapaarshcetyrthH| *vAcya iti / pacatyAdizakya ityrthH| *anubhavasiddhatvAditi / ata eva vyajanAdinA vahniprajvalanadazAyAM phUtkAra eva gRhItazaktikasya na pctiitipryogH| yAgaH icchA, zAnaM veti vipratipattistu(2)svI. yabodhAnusArAdeveti bhaavH| *naca nAneti- / nAnAdharmAvacchinnazaktinirUpakatAvacchedakaikadharmavattvaM nAnArthatvam (3) / tazca pacyAdAva. kSatamiti bhAvaH / phalAMzamAdAya tattvaM tvAzaGkiturapISTameveti bodhym| *buddhivizeSAderiti svanirUpitaviSayatAvacchedakatvasambandheneti zeSaH / buddhivizeSaviSayatAvacchedakatvasyeti yAvat / ayaM bhAvaH / tadAdibhyazcaitratvAditattadrUpeNa bodhaH srvaanubhvsiddhH| saca caitratvAdyanugamakadharma vinA'nupapanna iti buddhivizeSaviSaya. tAvacchedakatvaM tadanugamakarmamajIkRtya tadanugatIkRtatattadavacchinne (1) nanu buddhivizeSANAM parasparabhinnatvena nAnAtvAt teSAmanuga. makatvamanupapannamityata Aha*Aderiti |aadishbden buddhitvaM gRhya. te|tsy jAtitvenaikatvAttenaiva svAzrayanirUpitaviSayatAvacchedakatva. sambandhena sarveSAmanugama itibhaavH| (2) asya yajatItyAdAviti shessH| (3) vAcyatvazaktimatAnusAreNedaM lakSaNam / vAcyatvazaktizca AzrayatvasambandhAvacchinnapadaniSThajanakatAnirUpijanyatAvadbodhani. rUpitaviSayatAniSThaprakAratAnirUpitabhagavadicchIyavizeSyatvarUpA asmAcchabdAdayamartho boddhavya ityakArikA naiyaayikmte| lakSaNe AzrayatvasambandhAvacchinnAntaM prakAratAtAyAmanveti / bodhakatArUpA zaktiH padaniSThaiva natu arthaniSThA vAcyatvAdirUpA sA iti zaktinirNaH yaprakaraNe 36 kArikAvyAkhyAne sphuttiibhvissyti| .. Page #28 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dhAtvarthanirNayaH / tAvacchedakAnAmanugamakasya satvAt / AkhyAte kriyaikatvavyavasthApi avacchedakabuddhivizeSaikyamAdAyaiva / uktaM ca vAkyapadIye - 15 guNabhUtairavayavaiH samUhaH kramajanmanAm / buddhyA prakalpitA'bhedaH kriyeti vyapadizyate // iti / dhAtvarthaM nirUpya tiGarthamAha *Azraye tviti // phalAzraye, vyApArAzraye caiyarthaH / phalAzrayaH karmma, vyApArAzrayaH karttA / tatra phalavyApArayo caitrAdiSu tadAdInAM zaktiH / buddhiviSayatAvacchedakatvasyopalakSaNatvApagamAzca na caitratvAdInAM tena rUpeNa zAbdabodhe bhAnApattiH / ananugatanAnAdharmA'vacchinnazaktinirUpakatA'vaccheda kaika dharmayata eva nAnArthatvAt na teSAM tadapIti tadAdizaktinirUpaNe nirNItamanyatra, tadvadihApyava seyamiti / nanu pUrvAparIbhUtakSaNanazvarakramikavyApArANAM melanAsambhavA-tadAtmakakriyAyA anaikyAd 'ekA ca kriyA' iti "prazaMsAyAm" ( pA0 sU0 4 166 ) iti sUtrasthabhAgyAsaGgatirata Aha *AkhyA * teti*| nirvibhaktikaH pAThaH sAdhuH / AkhyAtapratipAdyakriyaikatvavyavasthApItyarthaH / savibhaktikapAThe saptamI vaiSayikAdhAre adhyAhRtajJAnakriyAmAdAyabodhyA / *buddhivizeSaitrayamiti* saMkalanarUpabuddhivizeSAtmaka viccheda kaikyamAdAyetyarthaH / tathAcAvayavA''zrayaM paurvAparthya, samudAyAzrayamekatvamAdAya tatsaGgatiriti bhAvaH / tatra mAnamupanyasyati *uktaJceti // guNeti // kramikaitavyApArasamUhaM prati guNabhUtastattadrUpeNa bhAsamAnairavayavairupalakSitaH saGkalanAtmakaikatvaduyA prakalpito'bhedoyasyatadrUpaH samUha kriyeti vyavahriyate iti kArikArthaH / tatra kSaNanazvarANAM vyApArANAM vastubhUtasamudAyA'bhAvAdU, buddhyetyuktam / nirUpyetyasya saGkSepeNatyAdiH / pradhAnIbhUtapra kRtyarthanirUpaNAnantaraM vizeSaNapratyayArthasyA'vazyavaktabhyatayA'vasa. Page #29 -------------------------------------------------------------------------- ________________ darpaNasahite vaiyAkaraNabhUSaNasAre rdhAtalabhyatvAna tiGastadaMze shktiH| anyalabhyatvAta(1) / za. kyatAvacchedakaM cAzrayatvaM tattacchaktivizeSarUpamiti suvarthanirNaye vakSyate / nanvanayorAkhyAtArthatve kiMmAnam / pratIteH-lakSaNayA,AkSe rasaGgatyA tanirUpaNamityabhipretyAha *tiGayaditi / anyalabhyatvAditi / ananyalabhyo hi zabdArthaH(2) iti nyAyAditi bhaavH| etena kR. timato, vyApAravato vA kartuH zakyatve'nekakRtivyApArANAM zakya. tA'vacchedakatvakalpane gauravamiti naiyAyikAdyuktaM dUSaNamasmanmatAs chAnavijRmbhitamiti sUcitam / - nanvAzrayasya nirthatve AzrayatvaM zakyatAvacchedakaM vAcyam / tasya ca svarUpA'bhinnatayA nAnAsambandhA'vacchinnatayA ca nAnAtvAdananugamo'ta Aha *zakyatAvacchedakaM ceti / * vakSyate iti / asya dvitIyArthanirUpaNA'vasara itizeSaH / tathAca tatrA'khaNDopAdhirUpasyAnugatasya vakSyamANatvAnna tatranAnAtvaprayukto. doSa iti bhaavH| . mImAMsakAdimataM prabalapramANena nirAkaripyan kartRkarmaNo ruktaM tiGarthatvaM vyavasthApayituM zaGkate *nanviti / nanu 'yada yadbodhakaM tattadarthakam' iti niyamAdAkhyAtajanyakartRkarmapratItireva mAnamata Aha pratIteriti* / smbhvaaditynenaanvitm| sambhavahetumAha *lakSaNaveti / nanvAkhyAtasyA''zrayalakSakatve bhAva. nAbhAnAnupapattistadupapattaye tatra tasya zaktikalpanetu nAzraye lakSa. NAsambhavo, yugapaTTattidvayavirodhAt / bhAvanAzrayatvena bhAvanAzraye lakSaNAyAM tu bhAvanAyAH prAdhAnyAnupattirata Aha * aakssepaaditi| AkSepo'nupapattistata ityarthaH / tathAhi, anvitAbhidhAnavAdimate (1) anyalabhyatvAta tinydhaatulbhytvaadityrthH| (2)ananyalabhya iti / zadvArthaH anyapramANalabhyonabhavati / a. nyapramANalabhyeviSaye zabdasya punastatra shktiklpnmyuktmitibhaavH| Page #30 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dhaatvrthnirnnyH| .. . ? pAt, prathamAntapadAdA sambhavAditi cet / atrocyate-"laH karmaNi ca bhAve cA'karmakebhyaH" (pA. mU03 / 4 / 69 )iti sUtrameva mAnam (1) / atra hi cakArAt, "kari kRd" itisUtroktaM kartarItyanukRSyate / bodhakatArUpAM padAnAM vizeSaNatvenaivArthopasthApakatayA''khyAtArthabhAvanAyA vize. SaNatvA'nupapatyA bhavati tasya AzrayA''kSepakatvam / yadvA anu. mAnaM sH| tatprayogazca 'AkhyAtapadabodhyAbhAvanA kizcidAzritA vi. zeSaNatvena gRhItazaktikatvAt ghaTapadabodhyaghaTatvavat' iti / samAna. saMvisaMvedyatvaM tu nA'kSepaH prameyamityAzrayabhAne bhAvanAyA abhA. nAdU bhAvanApadajanyabhAvanAbodhe AzrayA'bhAnAJcati / nanu vyAptyAdipratisandhAnaM vinA'pyAzrayabodhasyAnubhavasiddha. tvAnnAkSepAdAzrayabhAnopapattiH, kvAcikatvAt tathAbhAnasya / ki. JcokarItyA tadbhAnasamarthane AkhyAtajanyabodhe bhAvanAyAH pradhAnyAnupapattiH zaktigrahe tasyA vizeSaNatvenaivopasthitatvAd ghaTatvavat, etattatvasya vicArA'sahatvAJcatyata Aha *prthmaantpdaavti| samabhivyAhRnathamA'ntacaitrAdipadAdevAzrayapratItyupapattarityarthaH(2) / evazva nAzrayapratItyanupapattirAzraye AkhyAtazaktisAdhikati bhaavH| ___ *mAnamiti / yadyapyAzrayatvenAzrayabhAnArtha tatrAkhyAtasya za. ktirAvazyakItyevottaraM vaktumucitaM tathApi dhAtoH phalavyApArayoH zaktirAkhyAtasyAzrayatve zaktiriti mate Azrayasya AzrayatvenApi lAbhAnna sAmAnyata Azraye svAbhimatAkhyAtazaktiH siyatI. ti tanmatanirAsArthamapi sUtraM pramANatvenopanyastamiti bodhyam / (1) mAnamiti / anumApakamityarthaH / anumAnaprayogazca A. khyAtaM AzrayazaktaM lAkarmaNItisUtragRhItazaktikatvAta aNAdi. taddhitavat iti / yad yaddharmAvacchinnagRhItazaktikapANinIya. sUtrakaM bhavati tattaddharmAvacchinnazaktaMbhavati iti sAmAnyato vyAptidarzanAt / (2) caitraH pacatItyAdivAkyeSu ityaadiH| Page #31 -------------------------------------------------------------------------- ________________ darpaNasahite vaiyAkaraNabhUSaNasAre tivAdizaktiM tatsthAnitvena kalpite lakAre prakalpya, lakArAH karmaNi kartari cAnena vidhIyante / nakAravisargAdiniSThAM karmakaraNAdibodhakatAzaktimAdAya zasAdividhAnavat / naca sUtre kartRkarmapade kartRtvakarmatvapare / tathAca, kartRtva-kRtiH karma nanu kartRpadAghaTitamidaM sUtraM kathamAkhyAtasya kartRvAcakatve mAnamityAzaGkAM nirasyati *atra hIti* / nanvetatsUtraM lakArANAmeva ka dizaktibodhakaM nAkhyAtasyetyata Aha bodhakatArUpAmiti / bodhajanakatvarUpAmityarthaH / idaM cAdeziveva zaktirAdezAnAmAdezismRtidvArA'rthopasthApakatvamiti matanirAsAyoktam / yathA caitat tathA vkssyte| *vidhIyante iti / tathAca varNasphoTapakSe zrayamANava. nAmeva vAcakatAyA vyavasthApayiSyamANatayA "laH karmaNi" (pA0 suu03|4|69) ityAdisutrANAM tivAdizaktigrahe eva tAtparyAvadhAraNena sambhavati tasyA'khyAtazaMktisAdhakapramANatvamiti bhAvaH / *nakAravisargAdIti* / 'rAmAn' 'rAmaiH' ityaadaavityrthH| *kartR. karmapade iti* / asyAnuvRttopAtte ityaadiH| *kartRtvakarmatvapare iti* | AkRtizaktivAdamabhipretya(1) bhAvapradhAnanirdezAdveti bhaavH| *kartRtvaM kRtiriti* / kRo yatnavAcakatvena tatprakRtikakarbarthakatRjantakartRzabdasya kRtyAzrayavAcakatayA taduttarabhAvapratyayena pra. kRtyarthaprakArIbhUtakRtirUpadharmabodhanAditi bhaavH|| *karmatvaM ca pha. lamiti / karmazabdasya dhAtvarthaphalAzraye pAribhASikatvAditi (1) padAnAM jAtivAcyA na tu vyaktiH lAghavAt / uktaM ca bhaTTa pAdaiH anvyvytirekaabhyaamekruupprtiititH| AkRteH prathamajhAnAttasyA evAbhidheyatA // iti / etanmataM vistareNa mUle'pi-"ekaMdvikam" ityAdikA. rikAvyAkhyAnAvasare graMthakAreNApi spssttiikRtm| Page #32 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dhaatvrthnirnnyH| ... tvaJca phalamevArtho'stviti zakyam / phalavyApArapordhAtulabhyasvena lakArasya punastatra zaktikalpanA'yogAt (1) / ___ atha darzanAntarIyarItyA vyApArasya dhAtvarthatvAbhAvAttatra lakAravidhiH syAditi cet, tarhi kRtAmapi kartRkarmAdivA. citvaM na sidhyet / "kartari kRd" iti ca, "laH kammaNi" ityanena tulyayogakSemam / bhAvaH / *zaGkayamiti / tathAca tatsUtrabalAnna kartRkarmaNorAkhyAta. zaktiH sidhyatIti bhaavH| *darzanAntarIyeti / darzanaM zAstraM nyAyAdiH anyadarzanaM darzanA. 'ntaram / tatra bhavA darzanAntarIyA / ghaaditvaacchH| 'pacati' ityasya pAkaM karotIti vivaraNAt phalaM pacyAdyarthastika tu vyApAravacana iti mImAMsakA manyante / tanmate vyApArasyAnyalabhyatvAbhAvAttatra lakAravidhI na kizcid bAdhakam / yadyapyuktarItyA vyApAre zaktisiddhAvapi phalazaktibodhakaM karmaNItyanupapannameva, tathApyAbhighAnA'nabhidhAnavyavasthArtha tadapyAvazyakameva; dvedhA bhAnaM tu katha. zcit pariharaNIyamiti bhaavH| *kRtAmiti // kRtsaMjJakAnAM Nvu. ltRjAdInAmityarthaH / nanu "kartari kRt" ( pA0 sU0 3 / 4 / 67) ityeva tatra zaktisAdhakamata Aha *kartari kRditi ceti* // tatsUtrAdeva ca kartarIti atraanuvrtte| tathAca pUrvasutrasthakartRpadasya dha. rmiparatvameva, atra dharmaparatAyAM tu tatrApi dharmaparataiva (2)syAt / tde| vAha *tulyayogakSemamiti * / alabdhalAbho yogo, labdharakSaNa kSe. mam / evaJca "laH karmaNi" ityasyAnanyalabdhabhAvanAyA AkhyAtA. rthatvapratipAdakatvopagame nyAyasAmyAt, "kartari kRt" (pA0 sU0 3 / 4 / 67) ityasyApi kRtAM bhAvanArthatvapratipAdakatvam / tasyA AkSepAdeva lAbhAnna kRtAM tacchaktipratipAdakaM taditi yadi, tarhi (1) ananyalabhyohi zabdArtha itinyAyAditi bhAvaH / (2) arthAdhikArAzrayaNAditi bhAvaH / Page #33 -------------------------------------------------------------------------- ________________ darpaNasahite vaiyAkaraNabhUSaNasAre - api ca mImAMsakAnAM kRtAmivA''khyAtAnAmapi kartRvAcitvamastu, bhAvanAyA evA''kSepeNa kRdAdivat pratItisambho vAcyatvaM mA'stu / tathA sati prAdhAnyaM tasyA na syAditicenna / ghaTamAnayetyAdAvAkSiptavyakterapi prAdhAnyavadupapatteH / pacatI "laH karmaNi" (pA0 su03|4| 69 ) ityapi nA'khyAtasya bhAva. nAzaktipratipAdakamiti samAnamityarthaH / ___nanu pUrvasUtrasthakartRpadasya dharmiparatve'pyanuvRttasya tasya zabdAdhikArA'zrayaNena dhrmprtvsmbhvaannotdossH| yadi ca zabdAdhi. kArA''zrayaNaM satyeva gamake, prakRte ca tadAzrayaNe pramANAbhAva iti vibhAvyate tadA'pi 'zaktiH kAraka (1) 'zaktimatkArakam (2) iti pakSadvayasyApyAkasiddhatayA tadvikalpasya tikRtorvyavasthitatvA. zrayaNAdarthAdhikArAzrayaNe'pyabhimatArthalAbho'kSata evetyata Aha *api ceti / tathAca vikalpavyavasthAyA evAprAmANikatvenaikA. rthaparatava nyAyyeti bhaavH| nanvAkhyAtasya vyApArAvAcakatve kathaM tatastabodho'ta Aha *bhAvanAyA iti*| *kRdAdivaditi / "tatra tasyeva" ( pA0 suu05|1 / 116) iti vtiH| kRdAdisthale ivetyarthaH / AdipadAt kartRvihitataddhita ityAdeH parigrahaH / tathAca yathA bhavanmate dhAtorvyApArAvAcakatvena kRdarthaka kSiptabhAvanAyA bodhaviSayatva tathA''khyAte'pIti bhAvaH / *tathA satIti*! bhAva. nAyA akhyAtAvAcyatve satItyarthaH / tsyaa*| bhAvanAyAH *prA. dhAnyaM* mukhya(3)vizeSyatvam / *ghaTamAnayeti* / 'jAtiH pdaarthH'| (1) saptamIpaJcamyau kArakamadhye (pA0 sU0 2 / 3 / 7) iti sUtrabhASye zaktiH kArakamitipakSasya darzanAt / mUlapi-'Azrayo'vadhirudezyaH sambandhaH zaktireva vA' itikArikAvyAkhyAnAyasare granthakRtA pratipAditam / (2) zaktimatkArakamiti pakSastu 'svatantraH kartA' ( pA0 sU0 1 / 4 / 54) ityAdiSu spaSTa ev| (3) mukhyatvaJca-prakAratA'samAnAdhikaraNatvaM bodhyam / Page #34 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dhaatvrthnirnnyH| tyAdau pAkaM karotIti bhAvanAyA vivaraNadarzanAdvAcyatvamiti cenna / pAkA'nukUlavyApAravataH kaSurapi vivaraNaviSayatvA'. vizeSAt / naca kartuvivaraNaM tAtparyA'rthavivaraNaM, pAkaM karotItyazabdA'rthakarmatvavivaraNavad, itaretarayogadvandve samuccayAM'za. vivaraNavadvA, na tadarthanirNAyakamiti vAcyam / bhAvanAyAmapi tulyatvAt / iti mate jAtyAkSiptavyaktaryathA prAdhAnyaM tathA kAkSiptabhAvanAyA api prAdhAnyamupapatsyata ityarthaH / zakti grAhakeSu(1) parigaNitAdviH varaNAdbhAvanAvAcakatvamAkhyAtasyA''yAsyatItyAzaDUnte *bhAvanA. yA iti*| *vivaraNeti // tatsamAnA'rthakapadA'ntareNa tadarthakatha. nasya vivaraNatayA, prakRte pacatItyasya pAkabhAvanetyAkhyAtasya bhA. vanApadena vivaraNAttasya bhaavnaavaacktvmityrthH| vivaraNasya sva. svabodhAnusAritayA, na tenA'rthanirNaya ityAha pAkA'nukUleti* // pacatItyasyaikakartRkA pacikriyati katarvivaraNasyA'pi darzanenA. ''khyAtasya bhAvanAyAM zaktiruta kartarItyatra vinigmkaa'bhaavaaditibhaavH|| *itaretarayogadvandva iti // samAhAradvandve, uttarapadalakSyA'rtha. samAhArasya cazabdena vivaraNAduktamitaretareti / dhavakhadirAvityAdidvandvaghaTakapadA'zakyasAhityasya vigrahavAkyasthacazabdena vivaraNava. dityarthaH / idaM cA'nvayaprayojakarUpavattvaM yogyatA / evazva, ghaTena ja. lamAharatyatra jalA''haraNaprayojakatayA chidretaratvavat prakRte dvitvA'nvayaprayojakatayA'padArthasAhityasyApi bhAnamityabhyupetyoktam / tatra sAhityasya dvitvA''dyatiriktasyA'nanubhavAttasya dvivacanAdinai. vopasthitena tatra samAsaghaTakapratyekapadavRttiH / tasyaiva cena vivaraNamiti matA'ntarantu vakSyate // *tulyatvAditi* // bhAvanApadenA'khyA. tasya viraNamapyadArthavivaraNamityasyApi vaktuM shkytvaadityrthH| sva. (1) zaktigrAhakeviti zaktigrahaM vyAkaraNopamAnakoSAptavAkyavyavahAratazca / vAkyasya zeSAdvivRttervadantisAnidhyata. siddhapadasya vRddhaaH|| iti-zlokoktazaktigrAhakeSvityarthaH / Page #35 -------------------------------------------------------------------------- ________________ darpaNasahite vaiyAkaraNabhUSaNasAre kiJca, 'pacati devadattaH' ityatrA'bhedAnvayadarzanAttadanurodhena karttRrvAcyatvamAvazyakam ( 1 ) paktA devadatta itivat / na cAdabodhe (2) samAnavibhaktikatvaM niyAmakam / tacca atra nA 22 svabAdhA'nusArivivaraNasya nA'rthanirNAyakatvamityapyubhayoH samAnamiti bhAvaH / nanvAkhyAtasya karttRvAcitve tadAkSiptabhAvanAyAH prAdhAnyA' * nupapattiH / nacAkRtivAde jAtyAkSiptavyaktivat prAdhAnyamupapAditaH meveti vAcyam / dRSTAntadASTAntikayorvaiSamyAt, tathAhi katrI svasvarUpanirUpakatayA bhAvanA''kSeptavyA, bhAvanAvirahiNaH karttRtvAsambhavAt / tatazca dharmigrAhakamAnasiddhaguNatvena prAdhAnyA'sambha vaH kRtIva / jAtyA tu paricchedyatayA'vagatasya dravyasya tathaivA''kSepAd bhavati tasya prAdhAnyena bhAnamiti prAdhAnyA'nurodhAdbhAvanAyA vAcyatvamAvazyakamityato dRSaNA'ntaramAha *kizceti / abhedA'nva yadarzanAditi* / devadattA'bhinnaikakarttRko varttamAno vyApAra ityAkArakabAMdhasyA''karasaMmattatvAdityarthaH / *tadanurodheneti / abhedA'nvayA'nurodhenetyarthaH / *Avazyakamiti / anyathA 'nubhUyamAnatAdRzabodhA'palApAsspattiriti bhAvaH / * niyAmakamiti / tadvibhaktyantanAmArthaniSThA'bhedasaMsargAvacchinnaprakAratAnirUpita vizeSyatAsambandhena zAbdabuddhi prati tadvibhaktyantapadajanyopasthitairhetutvasya, nIlo ghaTa ityAdI klRptatvAdityarthaH / *taccati* / abhedAnvayabodhaprayojakasamAnavibhaktikatvaM cetyarthaH / *atra* / devadattaH pacatItyAdau / tA / (1) Avazyakamiti / padapratipAdyasyArthasya padabodhyArthe prakAratayAbhAnasya sarvatradarzanAt karturvAcyatvamAvazyakam / ata eva * pacatItizadvajanyabodhe sati kaH kIdRza iti praznau devadattoghanazyAma ityuttarazca saMgacchate iti dik / (2) abhedavodhe iti / abhedasambandhAvacchinnaprakAratAka bodhe ityarthaH / Page #36 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dhaatvrthnirnnyH| 23 stIti vAcyam / 'somena yajeta' 'stokaM pacati' 'rAjapuruSa' isAdAvapyabhedabodhA'nApatteH / naca lakSaNayA kartRruktatvAta dRzaniyamavyatirekavyabhicArasthalAni darzayati / * somenetyAdinA* nanvatra yAge somasya karaNatvenaivAndhayAt kathamuktaniyamasya vyaH bhicAra iti cenna / se masyayAgabhAvanAyAM(1) karaNatvenA'nvaye yAga. sthA'pi tatra karaNatvenaivA'nvayAt 'somena yAganeSTaM bhAvayedu' ityu. bhayavidhAne vAkyabhedaprasaGgaH / somasya yAgavata phalabhAvanAkaraNa'tvena prAdhAnyApattiryAgArthatvAnupapattiH, pratyayavAcyaphalabhAvanAyAH samAnapadopAttayAgasya karaMNatvenaivAnvayAdAkAjAnivRttevibhinnapadopAttasya somasya karaNatvenA'nvayAnupapattizca / 'somena yAgam' ityanvayAbhyupagame yadyapi somasya na yAgArthatvAnupapattiH karaNatve. naivAnvayAta, tathApi pratyayArthabhAvanAkaraNatvena upasthitasya sAdhya. tvenA'nvayAnupapattiduSpariharaiveti somapadasya matvarthalakSaNayA 'so. mavatA yAgeneSTaM bhAvayet' iti viziSTArthavidhAnAdvAkyamedaprasaGgo neti mImAMsakasiddhAntaH / tatra coktaniyame vyabhicAro durvAra iti bhAvaH / *stokaM pacatIti / atrApi dhAtvarthavyApAraja. nyaphale vibhinna vibhAktikastokapadArthasyAbhedAnvayAdityarthaH / nanu samAnavibhaktikatvaM nAmA'rthayorevA'bhedA'nvayabodhe prayojakam / ata eva vyutpattI(2) dvivacanasyaivollekhaH / nAmatvaM ca vakSyate / prakRte. cA'nuyogipratiyoginornAmArthatvAbhAvAnoktadoSo'ta Aha rAjapu. ruSa iti*| ____ yadyapi "somena yajeta" ityatreva 'devadattaH pacati' ityatrApi samAnavibhaktikatvasyA'tantratayA'bhimatabodhAnvayAnurodhAt ka. tRvAcitvaM siddhameva, tathA'pi vyutpatternAmA'rthadvayaviSayakatvejapa (1) yAgabhAvanAyAmiti yAgakaraNakasvarUpeSTakaphalabhAvanAyA. mityrthH| (2) vyutpattI nAmArthayorabhedAnvaya itivyutpattau ityarthaH / Page #37 -------------------------------------------------------------------------- ________________ darpaNasahite vaiyAkaraNabhUSaNasAre sAmAnAdhikaraNyam / piGgAkSyAMdiyaugikAnAmapi dravyavAcikhAnApatteH / evaM vaizvadevItyAditaddhitAnAmapi / " anekamanyapadArthe," "sA'sya devatA", ityanuzAsanena, pine akSiNI yasyAH, 24 1 vyabhicAro duruddhara evetyAzayena nAmArthadvayasthalamupAttam / naiyAyikamatena cedam / taiH karmadhAraye SaSThItatpuruSe ca pUrvapadazakyalakSyA. nyatarasyottarapadArthe'bhedAnvayApagamAt / svamate tu (1) jahatsvArthavRttyabhyupagamena pUrvottarapadArthayoranvayasyaivA'bhAvenoktavyutpatterapra sarAditi bodhyam / idamupalakSaNaM SaSThayarthabahuvrIherapi // apare tu -- uktavyutpattau nAmAMze'samastatvasyApi vizeSaNAnoktasthale vyabhicAra ityAhuH / adhikamagre vakSyate / *sAmAnAdhika raNyamiti / padayorekArthA'bhidhAyitvamityarthaH / *yaugikAnAmiti yogo'vayavavRttistanmAtra puraskAraiNa pravRttAnAmityarthaH / * dravyavAci tvA'nApatteriti / dharmizaktatvA'nApatterityarthaH / * evamiti* / lakSaNayaiva sAmAnAdhikaraNyopapAdane ityarthaH / itthamevetivArthaH / *vai. zvadevItyAdIti / dravyavAcittvA'nApatterityanuSajyate / tathAca balAbalA'dhikaraNocchedA''pattiriti bhAvaH / 1 tathAhi "tapte payasi dadhyAnayati sA vaizvadevyAmikSA vAjibhyo vA jinam" iti zrUyate / atrAyaM saMzayaH kimanayA zrutyA''mikSAvAjinobhaguNakamekaM karma vidhIyate ? athavA tattadguNadevatAbhinnaM karmadvayamiti / vAjenAnnenA''mikSArUpeNa sambandhAdvAjino vizvedevAH, tAnanUdya vAjinaguNovidhIyate / tenobhayaguNakaM vaizvadevamekaM karmeti pUrvapapakSa, 'vaizvadevyAmikSA' ityatra taddhitasya devatAsaMvandhyarthakatayA (2) . (1) svamatetviti / vaiyAkaraNamate ityarthaH / etacca 'jahatsvArthA jahatsvArthe iti kArikAvyAkhyAnAvasare mUla eva sphuTIbhaviSyati / (2) devatAsambandhyartha katayeti / devatAviziSTadravyarUpasambandhyarthakatayetyarthaH / arthAt-taddhitasya devatAviziSTadravyavAcakatvam / utaJca bhaTTapAdaiH : 'AbhikSAM devatAyuktAM vadatyevaiSataddhitaH' iti / Page #38 -------------------------------------------------------------------------- ________________ - dhaatvrthnirnnyH|... 25 vizve devA devatA asyA iti vigrahadarzanAt pradhAnaSaSThyarthe eva anuzAsanalAbhAt / zrItaH sambandho, vAjibhyo vAjinam' ityatra tu vAkyena sH| satyAmapi padAntarApekSAyAM svAbhinnArthakapadasyaivApekSaNAnna zrauta. tvabAdhaH sambandhasya / yatra tu bhinnA'rthakapadApekSA tatraiva, vAkyasya viniyojakatvAt / evaJca, "vaizyadevyA''mikSA" ityetadvihitave. zvadevayAgAnuvAdena na vAjinaguNavidhAnam zrautadravyeNa nirAkA. hatvAt / kintu karmAntaravidhiH / "vAjibhya" iti cApUrvadevatA. vidhAnamiti raaddhaantH| yadi ca taddhitasya devatAsambandhe eva zaktistadA vAjinA''mikSayorvAkyaviniyojyatvasya sAmyAdAmi. kSAdravyeNa devatAsambandhasya zrautatvamiti siddhaantvyaakopH| la.. kSitadravyamAdAya devatAsambandhe zrautatvasambandhAttadanupapatyabhAvena taddhitasya dravyArthakatvakalpanamatyayuktaM syaaditi| __*anuzAsanalAbhAditi* / upalakSaNamidaM, yukterapi / tathAhi ghaTapadAda ghaTaprakArakabodhavaDyAdipadAiNDasambandha. vAniti pratItiH sarvasiddhA / tatrA''kRtyAdhikaraNanyAyena sambandhamAtraM matubAdivAcyaM syAt / ata eva, 'devadattasyagomatvam' ityatra tvapratyayasya sambandhabodhakatvaM saGgacchate / ghaTatvamityAdau prakRtyarthaghaTatvabodhakatvavat prakRtijanyabodhaprakA. rasya bhAvapratyayArthatvAd, vizeSasya saMsargasya kathaM tato bodha iti tu nA''zaGkanIyam / yatastasya svAkSiptavyaktyaze prakAra tayaiva bhAnAt / evaM matvarthavihitabahuvrIherapyekaM hAyanamasyA iti vigrahe, daivatArthakataddhitasyApi vizvedevA devatA asyA iti vigrahe ca pratyayArthasambandhasyaiva prAdhAnyadarzanAt tasyaiva vRttivAcyatvanirNa. yH| uktazca yasminnanyapadArthe ca bhuvriihirvidhiiyte| tasyA'pi pratyayArthatvAt sambandhasya pradhAnatA iti / naca gomAnityAdau smbndhiprtiitynuppttiH| ubhayA''zritena sambandhenA''kSepAttadupapatteH / tava kartRvat sambandhavacca / macAs Page #39 -------------------------------------------------------------------------- ________________ darpaNasahite vaiyAkaraNabhUSaNasAre ... tathAca, "aruNayA piGgAkSyaikahAyanyA somaM krINAti"iti satyabhUtasambandhasyaiva vibhaktyarthatayA tadvihitamatubAdestAdRzasa. bandhabodhakatvana tatra liGgasaMkhyA'nanvayA''patyA satvabhUtasambandhe evAnuzAsanA''dareNa zaktirabhyupeyA / evaJca dravyamevArtho matvarthI. yasyA'stu, sambandha AkSepalabhya eva kiM na syAt / kizca. matubA. deH sambandhasAmAnyArthakatve tasya sambandhAdipadapAyatA''patyA sambandhavizeSArthakatvamevorarIkaraNIyam / tatvaM cA'nuyogipratiyo. givizaSanirUpyatvam / tathAcaikasya nirUpakasya prakRtyA lAbhe'pya. nuyogirUpanirUpakabhAnArtha tatra zaktikalpanetvatIva gauravamiti vAvyam / matubAdeA'sattvabhUtasambandha eva vAcyaH / ata eva samba. dhAnAmanekatve'liGgakatve'pi ca daNDyAdizabdAnAmekavacanAntatvaM mAnAliGgakatvaM ca / sambandhinAM tathAsva eva tAdRzaprayogadarzanAt / tathAca, matubarthasambandheliGgAdyanvayAsambhavAttairevA''kSepaH samba dhinaH, AkhyAtArthasaMkhyayeva krnaadeH| vastutastu liGgasaMkhyA'nanvayitvarUpAsattvabhUtatvamapi SaSThyarthAdAvarthasiddham / pratyayArthaliGgasakhyAdeH pratyayArtha evA'nvayAyogAta "pratyayAnAm-" (1)iti vyutpattezca / tasmAnAsattvabhUtasambandhaH sssstthiivaacyH| ... yattu anuyogirUpanirUpakabhAnArtha dravye zaktikalpane gauravamiti / tadapi na / sambandhapratyakSe hi yAvadAzrayabhAnApekSA, nazAbde, yena tacchaktikalpanAgauravaM sambhAvyeta / tasmAt tatra matubAdaH za. tau na kiJcid bAdhakamiti / apazcitaM caitadadhikamanyatra / / evaJcaikahAyanyAdipadAnAM sambandhavAcakatAyAmanuzAsanasya ta. dupaSTandhAnakayukInAM ca satvAt tatraiva zaktiH sicaMnna sambandhinI. tyakhaNDArthaH // *tathAceti ||saamaanaadhikrnnysy lakSaNayavopapAdana ityrthH||*a - (1) pratyayAnAmiti / pratyayAnAMprakRtyAnvitasvArthabodhakatvami. tihitasyAH svarUpam / Page #40 -------------------------------------------------------------------------- ________________ paatvrthnirnnyH| pAkye dravyA'nukterAruNyasya svavAkyopAttadravya evA'nvayapatipAdakA'ruNAdhikaraNocchedA''pattiH / dravyavAcakatvasAdhakamU. layuktaH sAmAnAdhikaraNyasyoktarItyopapatteriti prapazcitaM vista. ruNAdhikaraNeti ||tthaahi "aruNayA piGgAyakahAyanyA somaM krINA. ti" itizrayate / tatra kimaruNimA vAkyaMbhaktvA prakaraNe nivezanIyaH? kiMvA krINAtinA sambadhyate ? iti saMzaye, krINAtinA sambadhyamAna. stadyogAt krayaNakaraNaM syAd, na cAmUrtasyatayuktAmati nAsya krayaNasambandha iti pRthageva prakaraNe nivezanIya iti puurvpkssH| siddhAntastu, sambhavati sannihitapadArthAnvaye prakaraNanivezAnau. cityAtU / piGgAkSyAdipadAnAM dravyavacanatayA tasminnanvayasaulabhyana (1)tadvArA krINAtyarthenA'pi samanvayalAbhAd vAkyaghaTakatvameva tasyeti / sa cA'nupapannaH piGgAkSyAdiyaugikAnAM padAnAmuktayuktyA sambandhArthakatayA dravyasya tairanupAdAnAt / kiJca puurvpksso'pynuppnnH| piGgAkSyaikahAyanIzabdArthasambandha. syApyamUrtatvAt krINAtikaraNatvA'sambhavena krINAtikaraNatvasya. tadvAkyAdalAbhAdAruNyasyeva vAkyabhedazaGkAyAM mUlazathilyAca / bahuvrIhyoraruNapadasya ca lAkSaNikadravyAvidhAyakatAyA aviziSTatvena bahuvrIhyAdereva dravyavidhAyakatvaM, nAruNapadasthatyatra vinigamakAbhAvAt / adhikamagre vakSyate / *uktarItyeti / sambandhilakSaNAkalpanenetyarthaH / *apazcitami (1) anyayasaulabhyeneti / tatra anvayasaulabhyatvaM ca anvaya yogyatvama, anvayakaraNasAphalyaMca / tathAhi-aruNayetyatra tRtIyA. zrutyA'ruNimaguNasya krayaMprati karaNatvaM spaSTamavagamyate nacAmRta. sthatasya krayaMprati karaNatvaMsambhavati vinAdravyaparicchedAt, ataH piM. gAkSyAdipadapratipAdyadravyaparicchedena tadravyadvArA'ruNimaguNasya kraya pratikaraNatvaMsaMbhavati. aruNaparicchinnena dravyeNakrayaMkuryAditi / e. paMcakraye'nvayayogyatvaMsAkSAnAsti, vinAdravyAparicchedAdanvayakaraNe ghaphalamapinAsti itidik / Page #41 -------------------------------------------------------------------------- ________________ darpaNasahite vaiyAkaraNabhUSaNasAre reNa vRhadavaiyAkaraNabhUSaNe / / tiGaH iti / bodhakatArUpA zaktistikSevetyabhipre. syedam / ti*| prpnycstuuktpraayH| *bhUSaNe iti| prakRtasthale,samAsazaktini. rUpaNA'vasare cetyarthaH / 'padArtha nirUpya' ityanena padArthanirUpaNA. nantaraM vAkyArthanirUpaNe tayoH saGgatiH sucyate / tatphalaM tu pUrvAparapratthaikavAkyapratipattirekaprayojanavatI shaanphlikaa| , kocinu unmattamlapitatvazaGkAnidAnAsaGgatatvajJAnanirAsaH pra. yojnmityaahuH| sA cA'nantaryA'bhidhAnaprayojakajijJAsAjanakatAvacchedakadhamarUpA SaDvidhA / taduktam saprasaGga upoddhAto hetutaavsrstthaa| nirvAhakaikakAryatve SoDhA saGgatiriSyate // iti / tatra prakRtasiddhyAnukUlacintAkAlAvacchinnaprakRtAnukUlatvamu. podghAtaH / anukUlatvaM cAtra ghaTakatvajJApakatvAdirUpaM yathAyathaM grA. hyam / tatrAvacchedakAMzaH svarUpasan , itarAMzazca zAta upayogI / eva magre'pi / smRtikAlAvacchinnopekSAnahatAvacchedakadharmavattvaM prsnggH| hetutaaprsiddhaa| pratibandhakIbhUtaziSyajijJAsAnivRttikAlaviAcchannA. vshyvktvytvmvsr| nirvAhakatvam, ekakAryajanakatvaM kAraNatadava. schedakasAdhAraNaprayojakatvarUpam / 'ekakAryatvam' ekasya kAryatA sA ca janyatA, janyajJAnaviSayatvarUpA ceti / udAharaNani kAni. cittvatraiva vakSyante / anyAni tu svayamUhyAni / AkSepodAharaNAdI. nAM tu tantrAntare saGgatitvena prasiddhAnAmeSvevAntarbhAva iti na teSA. mAdhikyasambhAdhanA / prakRte ca padArthatatsaMsargavizeSarUpavAkyArthayoH prsnggsnggtiH| tathAhi nirUpiteSu padArtheSu prAyazo'saMsRSTapadA. thI'bhAvena tatsaMsargasya sAmAnyarUpeNa smaraNam / tataH sAmAnyagha. maprakArajJAnasya vizeSadharmaprakArakajijJAsAjanakatvAcchiSyasya 'ka eSAM saMsarga' ityAkArA vizeSadharmajijJAsA / tatastabodhanAya zidhyasya zabdaprayogaH / tataH ziSyajijJAsakSAnaM guroH| tato jikSAH Page #42 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dhaatvrthnirnnyH| .. padArtha nirUpya vAkyAthai nirUpayati-phale 'ityAdi / vikliyAdi phalaM prati / tiGaH (1)kartRkarmasaMkhyAkAlAH / tatra kartRkarmaNI phalavyApArayorvizeSaNe / saMkhyA kartRpratyaye kartari, karmapratyaye krmnni| samAnaprasayopAttatvAt / tathAcA''. khyAtArthasaMkhyAprakArakabodhaM prati akhyAtajanyakartRkarmopasthitiheturiti kAryakAraNabhAvaH phalitaH / sAviSayazAne iSTasAdhanatAzAnAt kaNThatAlvAdyabhighAtAdisampAda. nena guroH ziSyajijJAsAnivRttiphalakaM vizeSasaMsargarUpavAkyArthA: bhidhAnamiti / saMsargagatasAmAnyasyopekSA'nahatAvacchedakatvAttaddhatvasya tatra savAlakSaNasaGgatiH / itthamanyatrA'pi lakSaNAni yo. jyAni // *vizeSaNe iti* / adhArA''dheyabhAvasambandhena prkaaraavityrthH| saGkhyAyA AkhyAtA'rthakartRkarmA'nvayitve prayojakamAha *samAna pratyayopAttatvAditi / etena samAnA'bhidhAnazrutervAkyA'pekSayA va. lavatvAt (2)samAnapadopAttAnvayitvaM vihAya prathamA'ntArthe'nva yo'nucita iti vyajyate / ekapratyayajanyopasthitiviSayatvAditi tadarthaH / laDAdInAM vAcakatvakalpe, AkhyAtajanyopasthiti. viSayatvasyakAle'pisatvAttatravyabhicAravAraNAya kartRkarmaviSayatvena tAM vizinASTa *tathAceti* / ghaTa ityAdAvekatvAdisaGkhyApra: kArakabAdhe vyabhicAro mAbhUditi kAryyatAvacchedakakoTau AkhyA. tA'rtheti / tadarthakAlaprakArakabodhe tannirAsAya saGkhayeti / svoktamAkhyAtasya kartRkarmArthakatvaM darzayituM prasaGgAnnyAyamataM nirA (1) tirtha-iti / tizakyaityartha / tiGzakyatvenAnugamAikavacanam / (2) balavattvAditi / balavattvabIjaMca "zrutiliGgavAkyaprakaraNa' ityAdisUtrapratipAdyArthaviprakarSatvam / ata eva pUrvatantrajharAkhyAtAbhihitasaMkhyAyAbhAvanAMgatvaM 'aiyAgArhapatyamupatiSThate' ityatra aiMdrazru: tergArhapatyApesthAnAMgatvaJcAMgavitAmiti / Page #43 -------------------------------------------------------------------------- ________________ darpaNasahite vaiyAkaraNabhUSaNasAre naiyAyikAdInAmAkhyAtArtha saMrUpAyAH prathamA ( 1 ) ntArtha ebA'nvayAdAkhyAtArthasaMkhyAmakAraka bodhe prathamAntapadajanyopasthitirheturiti kAryakaraNabhAvo vAcyaH / so'pi candra iva mukhaM dRzyate, devadatto bhuktvA vrajatItyAdau (2) candravatvArthayorAkhyAtArthAnanvayAditarA'vizeSaNatvaghaTita ityatigauravam / 30 .. karoti *naiyAkikAnAmityAdinA * | *anvayAditi / ekapado. pAttayorekArthAnvayitvasya nyAyyatvAditibhAvaH / AkhyAtArthakAlaprakArakabodhe prathamAntapadajanyopasthiteranapekSaNAdAha-*sa. ipeti / *itarAvizeSaNatveti* / prathamAntArthetaravizeSaNatvA ghaTita . ityarthaH / tathAcetaravizeSaNatA'nApannArthaviSaya kopasthitiH kAraNa: mityarthaH / evaJca, candra-bhojanAdInAM prathamAntArthatve'pi, ivArthasAdRzyavrajanAdivizeSaNatvAnna vyabhicAra iti bhAvaH / *ghaTita iti / ta daviSayakapratItyaviSayaM ityarthaH / tadavacchinnAvacchedakatAkakAraNatAgrahaviSaya iti yAvat / itarAvizeSaNatvaM cetaravizeSaNatvatAH sparyyAviSayatvam / nAtazcaitra iva pacatItyAdau, khalekapotanyAyena bodhe caitrIyaM sAdRzyamityavAntarabodhA'bhAvena caitrasyetaranirUpitaprakA (1) tanmate kRterAkhyAtArthatayA tatra saGkhyAyA anvayasyAnucitatvAditibhAvaH / (2) bhuktvA vrajatItyAdAviti / nanu prathayAntetyasya prathamAnta. svanAnusandhIyamAnetyarthovAcyaH / anyathA maitraGgacchati caitra ityatramaitrapadasya prathamAntapadatvabhrame, caitrapadasya dvitIyAntAnusandhAneca maitresaMkhyAnvayonasyAt / evaMcayathA vAtiSThatItyatra vAripadasya naniyamena prathamAntatvagrahApekSA tathAktvAntasyApIti nAyandoSaityataAha-AdIti / AdinAbhaktastvamapyahaMtena haristvAM trAyate'pimam / ityasyasaGgrahaH / atra 'apizabdasya prathamAMtatvAnanusandhAne sapUrvAprathamAyAvibhASetyasthAnupasthitau sAdhutvapratipatyabhAvena sahadayAnAM tataH zAbdabodhonasyAditi dhyeyam / Page #44 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dhaatvrthnirnnyH| .. idamapi kartRkarmaNorAkhyAtA'rthatve mAnamiti spaSTa bhuussnne|| ratAzUnyatvarUpetarA'vizeSaNatvasattve'pikSatiH avizeSaNatve'pi vi. zeSaNatvatAtparyyaviSayatvasattvAt / tathA''khyAtArthasaGkhyAprakAratA. nirUpitavizeSyatAsambandhana zAbdabuddhiM prati itaravizeSaNatvatA. tparyAviSayAvRttivizeSyatAsambandhana prathamAntapadajanyopasthiti. heturiti paryavasito'rthaH / caitreNa supyate ityAdibhAvA''khyAtasthale, 'caitrakarttakaH svApa' ityAdibodhAdyathoktavizeSaNakadhAtvarthasvApe tadananvayAda vyabhicAraparihArAya prathamAntati padavizeSaNam / yadyevamapi, 'cetra eva pacati na maitra' ityAdAvanyayogavyavacchedarUpaivakArapa. darthaikadeze'nyatve caitrasya vizeSaNatvAt tatra saMkhyA'nvayA'nu. papattiriti vibhAvyate, tadA prathamAntArthovizeSaNatvamAtratAtparyAviSayatvena vizeSaNIyaH / avaziSTAMzasyapi niveze prayojanA'bhASAduktasthale ca caitrasya mukhyavizeSyatvavizeSaNatvAbhyAM tAtparyaviSayaH svAnna saGkhyA'nvayA'nupapattiriti tanmataniSkarSaH / *atigauravamiti* / anyalabhyakRtI zaktikalpane saGkhyAnvaya. bodhahetupasthitau vibhinnapadajanyatvaniveza eva gauravam / prathamAntapadArthasya vizeSaNatvamAtratAtparyA'viSayatvena niveze tvatigaurava. mityrthH| *idamapIti* upadarzitakAryakAraNabhAve darzitalAghava. mpiityrthH| yadyapi tanmate bhAvanAnvayini saGkhyAnvayaniyamAdAkhyAtena bhA. ghanA'viSayakasalayAnvayabodhastha kApyajananAdbhAknAnvayabuddhitvasya saGkhayAnvayabuddhitvavyApakatayA vyApyadharmAvacchinnasAmagyA phale jananIye vyApakadharmAvacchinnasAmagyA apekSaNAvizeSaNatvamAtratA. tparyo'viSayatvavizeSaNaviziSTaprathamAntArthopasthitirUpAyAstasyA statrA'bhAvAdevoktasthale vyabhicArAprasaktena tavyAvRttaye saGkhyA. nvayakAraNatAvacchedakakoTAvuktavizeSaNapravezA'vasaraH, tathA'pi kutizaktivAdimate uktasthale tadApattivAraNAya bhAvanAnvayabodhakA raNatAvacchedakakoTAvevoktavizeSaNavitaraNaprayuktagauravam / asma. nmate tu prathamAntapadArthasyAkhyAtArthe vizeSaNatayaivAnvayena candrAde. Page #45 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 32 darpaNasahite vaiyAkaraNabhUSaNasAre rekatra vizeSaNatayA'nvitasya nairAkAGkSyeNA'paratra vizeSaNatayA nvayA'yogAduktavyabhicArA'bhAvena na tannivAraka vizeSaNopAdAnapra yukta gauravamityabhipretyoktam #idamapIti / adhikamanyatrAnusandheyam / atrA''hurnavyAH / lAghavopabRMhitoktayuktikadambenASSkhyAta syadharmavAcakatvasiddhAvuttarakAlakalpyatAdRzakAryakAraNabhAvaprayukta* gauravaM, niSAdasthamatyadhikaraNAnyAyenA (1) kizcitkaram / phalamukhatvAt / kiJca, candrAdyupamAne AkhyAtArthasaMkhyAdyanvayopagama A* vazyakaH / tatra tadanvayA'nupagame sAdRzyaprayojakadharmA'lAbhena vAkyasyA'paripuSTArthatApatteH / kttAntArthabhojanAdau tu sayAdInAmayogyatvAdevAnanvayenA'natiprasaGgAt / evaJca, nAsmanmate doSalezo'pIti (2) / katRkarmaNoH saMkhyAyAzca vizeSaNatAM vyavasthApya kAlasyA (1) niSAda sthapatyadhikaraNanyAyeneti / 'vAstumayaM raudraMcaruMnipet' iti prakRtyazrUyate etayA niSAdasthapatiM yAjayet' iti / tatra kiM niSAdasthapatizabde SaSThIsamAsa utakarmadhAraya iti saMzaye - karmadhAraya eva samAsaH svIkartavyaH / lakSaNAnAzrayaNarUpalAghavAt 'sthapatirniSAdasyAcchandasAmarthyAt ' (jai0 a0 6 / 1 / 51 / ) iti sUtreNasiddhAntitam nacaSaSThIsamAsAzrayaNe'pi traivarNikAnAmadhikRtAnAmevAdhikAraHsyAditi lAghavaM karmadhArayAzrayaNetu zrutisAmarthyAt-adhikArakArakalpanama iti gauravasya satvAt kathaM karmadhArayAzrayaNamiti vAcam / vAkyArthabodhakAle lakSaNApekSayA zrute. lavattvAt prathamopAsthitatvAcca, zrutisAmarthyAdadhikArakalpanarUpo. ttarakAlikagauravasyavidyamAnatve'pi niSAdasthapatizabde karmadhA raya evAzrIyate / pUrvopasthitalAghavasya balavattvAditi bodhyam / (2) atrahurvaiyAkaraNAH anyavibhaktyantapadopasthita saMkhyAyA anyapadArthe'nvayasya aprasiddhatvAdeva bhavaduktakAryakAraNabhAvakalpanamasiddham / ata eva pacatItyasmAdevaikakartRkapAkopasthitiH / anyathApAkAnukUlA kRtirekatvamityananvitasaMkhyAyA evopasthitiH syAt / padavizeSAdhyAhArastu prakaraNajJAnaMvinA'sambhavi / ata evakaH pacatIti kartRvizeSa jijJAsodeti / tasmAdidamapItyasyabAdhakavizebagauravamapItyarthaH / Page #46 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 'dhAtvarthanirNayaH / kAlastu vyApAre vizeSaNam tathAhi / "vartamAne laD" (pA0 sU0 3 / 2 / 123) ityatrAdhikArAda, dhAtoriti labdham ! tacca dhAtvarthaM vadat prAdhAnyAd vyApArameva grAhayatIti tatraiva tadanvayaH / na ca saGkhyAvat kartRkarmaNorevAnvayaH pitA prtipaadyti*kaalstvitvaadinaa*| *vyApAra iti / dhAtva. rthavyApAre ityrthH| - nanvAkhyAtasya kAlazaktiparicchedakeSu "vartamAne laD" (pA0 sU0 3 / 2 / 123) ityAdiSu vyApAravAcakapadAnupAdAnAt kathaM kAlasya dhAtvarthavyApAvizeSaNatetyatastatsUtraprAmANyanaiva tAM sAdhayati *tathAhI* | *taca* dhAtupadaM cetyrthH| dhAtva. rthamiti / phalavyAparobhayAtmakamityarthaH / sattAyAm ityAdyartha. nirdezAd bhUvAdisUtraprAmANyAzceti bhAvaH |vdt / bodhayat / san brAhmaNa' itivcchtaa| *prAdhAnyAd* / dhAtujanyabodhe vizeSyatayA bhAsamAnatvAdityarthaH / vyApAramevetyevakAreNa phalavyavacchedaH / prAdhAnyAdityuktyA yanmate karmA''khyAte phalasya prAdhAnyaM tanmate phala evAnvaya iti dhvanitam / *prAhayatIti / AkhyAtArthakAlavi. zeSyatayA bodhytiityrthH| "guNAnAM ca parArthatvAd"(1) iti nyA. yAtU , pratyayArthasya sAkSAtprakRtijanyabodhavizeSyA'nvayitvaniyamAcceti bhAvaH / *katrtakarmaNoriti / samAnapratyayopAttatvapratyAsa (1) guNAnAJcaparArthatvAdasambandhaH samatvAtsyAditi tnyaayaa| kaarH| arthazca sAdhanAnAM pradhAnArthatvAtparasparamasambandha syaat| kutaH samatvAt / samatvaJca svIyasAdhanA''kAMkSA'bhAvavatvesati pradhA. nArtha pravRttatvam / yatraca svIyasAdhanA''kAMkSAbhavati tatra nAyaM nyAyaH pravartate / kiMtu guNaH kRtAtmasaMskAreti / ata eva 'saMyoge guruH' iti gurusaMjJAyAM tasminniti paribhASAsUtrapravRttau saMyogAvyavahitapUrvatvaviziSTasyahasvasyagurusaMjJA natu sukRSNa ityatra sakArottarokA. rasyApi / anyathA 'guNAnAM coti nyAyenasaMyogasajJAyAM kartavyAyAM pa. ribhASAsUtrApravRttyA sakArottarokArasyApigurusaMzAsyAditi dik / Page #47 -------------------------------------------------------------------------- ________________ av - darpaNasahite yAkaraNabhUSaNasAre shaayH| atItabhAvamAke kartari, pacatIkhApatteH / apAtIdi. syanApatezca / pAkAnArambhadazAyAM kasattve pakSyatIyanApatezca / nApi phale tadanvayaH / phalA'nutpattidazAyAM vyApAra. sacce, pacatItyanApatteH, pakSyatItyApattezcetyavadheyam / riti bhAvaH / *pacatItyAparitikA karnurvidyamAnatvAditi bhaavH| evamagre'pi / nApi phala iti / kecitu-phalavyApArayordhAtoH pRthak zaktau tayoruddezyavidhe. yabhAvenA'nvayA''pattiH / pRthagupasthitayostathA'nvayasyautsargi. katvAt / tattaddhAtujanyatAzabodhasya tathA'nvayabodhe pratibandha katAkalpane tu gauravam / tasmAt phalA'vacchinnavyApAre vyApArAva. chinnaphale ca dhAtUnAM shktiH| kartakarmArthakatattatpratyayasamamivyA. hArazca tattadbodhe niyaamkH| gauravaM ca prAmANikatvAnna doSAya / itthazca karnA''khyAte, vyApArasya prAdhAnyam, karmAkhyAte tu phalasya / yadA yasya prAdhAnyaM tadA tasmin kaalaa'nvyH| sUtrastha. dhAtupadAdubhayorapi prAdhAnyenopasthitatvAnoktaniyamAvakAzaH / phalAnutpattidazAyAmArabdhe pAke phale vartamAnatvAropAdvA, pacyate ityasyopapattiH, ekA'vayavepi samUhA''rApAdadhizrayaNakAle paca. tIti prayogavat / Arope ca pratItireva mAnam / vyApAravigame phalasattve, apAci devadattena ityAdiprayogAstu bhUtatvasyotpattigha. TitatvAdityAhuH / tadapare na kSamante / pRthagupasthitayostathAnvayabodhAbhyupagame nA. nAryAdipadopasthitAnAmazvasUrgadInAmapyuddezyavidheyabhAvApatti rato vibhatrapadajanyopasthitereva tantratA tatrAnusatavyA / sabhA. vAca prakRte kathaM tadanvayabodhA''pAdanam / tAdRzaphalavyApArayo. dhAtuzaktI mAnAbhAvo gauravaM ca / viziSTadharmasya zakyatAvacchedakave uktaprayogANAm AropeNopapAdanaM tvagatikagatiriti spaSTameSa vidhekinAm / etadanurodhena bhUtatvasyotpattighaTitatvA'bhyupagame pa. - ramatA'nusUtirapIti / . vyApAre mAsyAtArthakAlA'nvaye dUSaNamAzaya mirAca. Page #48 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dhAtvarthanirNayaH / na cAmavAsI kRtakalevarasyotthAnA'nukUlayatna sasvAdui SThatIti prayogA''pattiH / parayatnasyA (1) jJAnAdaprayogAta / kizci beSTAdinA tadavagatau ca ayamuttiSThati, zaktyabhAvAt (2) phalantu na yamanaH *naceti* / yatnasattvAditi / yattarUpavyApAramya varttamAnatvena viSayAbAdhAt / mama tu tadAnIM phalAnutpattyA na tAhazapra yogA''pattirityarthaH / * aprayogAditi / nanu parayatnasya vijAtInaH saMyogAzrayasamavAyarUpa hetvabhAvAdapratyakSatve'pi ceSTAdipakSa* keNa talliGgakena vA'numAnena tadavagatAvuttiSThatIti prayogA''pattiduHsamAdhayaivetyAzaGkyApasyA pariharati *kiJcizceSTAdineti* / yakiJciccharIrAvayavakriyayetyarthaH / *tadavagatau yatAnumitau / anumAnaprayogazcaivam - devadattAyaceSTA prayatnajanyA / ceSTAtvAt / maceSTAvat / athavA, bhayamutthAnA'nukalayatnavAn / vijAtIyaceSTAvatvAta, ahamiveti / ceSTAprayatnayoH kAryakAraNabhAvazca prakRte 'nukU lstrkH| svAzrayAvacchedyatvasya hetutAvacchedakasambandhatvAnnasvarUpA siddhiriti / - pare tukkApattimanyathaiva pariharanti / tathAhi AmavAtajaDakRitakalevara prayatnasyotthAnAddezya katve'pi tdjnktv| znoktaprayogApa* ziH / ata eva, 'utthAnAya yatate' ityeva tatra prayogaH / yAgapAkA. ddezyakakuNDanirmANataNDulakrayaNAdidazAyAM, yajati pacati ityAdiprayogavAraNAya svarUpasambandharUpaprayojakatAvizeSasyaiva sambandhatAyA abhyupeyatvAditi / taccintyam / taduddezyakasvaM hi tadicchA'dhInecchAvi cayatvam / upAyecchAyAH phalecchAdhInatvAt / upAyatvaM ca prayo (1) svIyayajJasya pratyakSaMtu manaHsaMyuktasamavAyarUpasanikarSasasvAt saMbhavati / (2) zaktyabhAvAditi / evaM caikasyayasnAkhyasya kAraNasya vidya. mAnazve'pi sahakArikAraNarUpAyAH zakerabhAvAtphalaM na jAyate - isyasyopapattiH / Page #49 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 36 darpaNasahite vaiyAkaraNabhUSaNasAre jAyata iti lokapratIteriSTatvAt / evaJca tirtho vizeSaNameva, bhAvanaiva pradhAnam / ... yadyapi prakRtipratyayArthayoH pratyayArthasyaiva prAdhAnyamanyatra dRSTaM,tathA'pi, "bhAvapradhAnamAkhyAtaM satvapradhAnAni nAmAni" iti jakatvameva / kathamanyathA tatreccheti, prakRte yajatItyAdi. prayogodAra eva / tasmAta sAkSAjanyajanakabhAva eva phala. vyApArayoH sambandha ityevAbhyupeyam / tAvatevoktaprayogavAraNAt / prakRte zaktirUpasahakArikAraNAbhAvena tadanutpattAvapi tadIyayatne sAkSAjanakatvasya nirAbAdhatvenottiSThatAtiprayogasyaiveSTatvAt / pra. kRtadhAtvarthatayA'vagate tasmin sAdhyatvasyaiva sattvenoddezyatvasya tadAnImasambhavAcca / etadabhipretyaiva sArakRtA, 'utthAnAnukUlayatna sattve' ityuktm| ataeva pAkAnukUlaprakRtadhAtvarthayatnasatve pacatI. syeva prayogo'nyadA tu 'pAkAya yatate' iti / - ghastatastu kRtirUpacyApAramAtrasyadhAtvarthatvavivakSAyAmuttiH SThatItiprayogaH prayatnasAmarthyaceSTAdighaTitasya tasyasamudAyasya tadvi. vakSAyAntu neti sArakArAzaya ata ektadotthAnAyayatate iti pra. yogopisUpapAda iti bodhyam / . upasaMharati *evaJceti* / vizeSaNamevetyevakAreNa tirthasya vi. zeSyatvavyavacchedaH *bhAvanaiveti / dhAtvarthabhAvanaivetyarthaH / atrApye vazabdena phalasya tiGarthaka dezca vyavacchedaH / prkRtiprtyyaarthyo| riti(1)vyutpattivirodhamAzaGkate *ydypiiti*| *anyatra,* paktatyA. dau / *iSTamiti* / tathAca prakRtyarthabhAvanAyA:prAdhAnyopagame tadvi. rodha iti bhAvaH / *bhAvapradhAnamiti* | nAmA''khyAtopasInapAH tabhedenodiSTaM caturvidha padaM prakalpya nAmA''khyAtalakSaNapratipAdake imeM bAkye / atrA''khyAtaM bhAvapradhAnamiti, yojanA / yathAzrute, __yacchabdayogaH prAthamyamityAdhuddezyakSaNam / (1) prakRtipratyayau sahAthai brUtaH tayoH pratyayArthasyaiva praadhaavymiti| Page #50 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dhaarvrthnirnnyH| 37 . ityabhiyuktAkteH zAbdabodhe prAGnirdiSTasyaivoddezyatayA vivakSitA. rthA'lAbhAt 1) / ata eva, vRddhizabdasya prAnirdezo maGgalArthaH' ityA. ''karoktaM(2) saGgacchate / evamagre'pi / AkhyAtatvA'vacchinne pradhAnabhAvArthapratipAdakatvarUpalakSaNatAtparyAvadhAraNAca lakSaNavAkyAccha. bdamaryAdayA prakRtapadadvayArthAbhedasyA'dhikasya bhAne'pi na kSatiH / lakSyatA'vacchedakaM ca tiGantatvarUpA''khyAtatvam / "AkhyAtamAkhyAtena" (pA0 ga0 suu02.1|72) ityAdI tatraivA''khyAtapadasya zaktya. vadhAraNAt / 'bhAvakAlakArakasaMkhyAzcatvAro'rthA AkhyAtasya , tatra bhAvaH pradhAnam' iti prakRtaniruktabhASyAcca / etena, tiGaH pradhAna. bhAvArthakatvasya pratipAdakameva taditi vadantaH prtyuktaaH| tacchabdaparAmRzya bhAvAdicatuSTayasyaikadA tiGA pratipAdanA'sambha vaacc| bhAvatvaM niSpAdyatvam |naatHkaa''khyaatsy phalavizeSyakabo. dhakatAvAdimate ttraa'prsktiH|prdhaanprtipaadktvsynaammaatre, bhA. ghapratipAdakatvasya bhuktvetyAdinAmnyatiprasaktatvAttadvAraNAya vi. ziSTamupAttam / prAdhAnya copasthitatvAt svavAcakaprakRtikapratyayArthanirUH pitameva / nAtaH 'kASThaiH pAka' ityAdI pratyayArthakaraNaniSThaprakA: ratAnirUpitavizeSyatAzAlibodhajanake pAkAdinAmnyatiprasaGgaH / navautsagikaikavacanAntabhAvavihitatavyAdyantanAni saH tathAca tiGabodhyArthaniSThaprakAratAnirUpitavizeSyatAtAtparyapratipAdakatvaM tatparyyavasyati / itarAvizeSaNatvarUpaM tu na tat / pacati bhavatItyAdivA: kyaghaTakapacyAdyakriyAyAM tadasavena pacatItyAkhyAte'vyAptaH / katva: pUrvakAlArthakatvasyanirAkariSyamANatvAnoktakSaNasthAlazye: 'tiprasaGgaH / "kRdabhihito bhAvo dravyavat prakAzate" iti bhA. pyeNa. pAka ityAdAviva tasya satvA'tidezena sAdhyatvarUpabhAvatvA. 'bhAvAdeva nA'tiprasaGga iti tu na sat / yataH sAdhutvAnyAkhyAyaka (1) yad bhAvapradhAnaM tadAkhyAtaM bhavati iti syAt tathAca bhA. vapradhAnasya bhAvyamityAderAkhyAtasaMjJAyAmAMkhyAtamAkhyAteneti smaasaapttiritibhaavH| (2) Akaroktamiti vRddhirAdaic iti suutrsthbhaassymityrthH| . Page #51 -------------------------------------------------------------------------- ________________ varpaNasahite vaiyAkaraNamUSaNasAre vyAkaraNasmRtvA yatkadarthabhAve likhAdhanvayo'nubhavasiddhastarimameva tadatidizyate / yathA, pAka ityA ghamarthabhAve / ktvArthe suligA. cananubhavana tatra tadatidezaviSayasyAnyAyyatvAt / avyaya kRtvena ta. sya dhAtvarthAnuvAdakatvasya vakSyamANatvAcca / .. tathAca bhAvapradhAnakatvaM tirthaniSThaprakAratAnirupitavizeSya. tAzAlibhAvapratipAdakatvaM paryavasyati / etena, pacati bhavatItyA. divAkyaghaTakAkhyAtasaMgrahAya kvacit kriyAntaraniSThadhizeSyatAnika pitavizeSaNasvAbhAvavatvaM tat / pacyAdyarthakriyAyA bhavatyarthavize. SaNasve'pi kvacittadasamabhivyAhAre vizeSyatayaiva bhAnAnna tatrAti. prasaGga ityuktaM nirastam / ukkApekSayA abhaavghttittvenaasygurutvaat| agrimalakSaNe prAdhAnyasya vizeSyatyarUpasyaiva vakSyamANatayAtrApi tasyaiva nyAyyatvAt / tatra, "bhAvapradhAnam" iti bhAgyeNa madukA. rthasyaiva laabhaash| ...asavapradhAnAmIti / atrApi puurvvduddeshyvidheybhaasskruupmaa| lAtAvacchedakaM ca kRdAdhantaprakRtikavibhaktyantatvarUpaM nAmatvam / prakRtiH, pratyayo, vibhaktirityetanAma, sattA, dravyaM, liGgaM, saMkhyA, ca nAmArtha iti tadbhANyAtU / "kriyApradhAnamAkhyAtaM, sattvapradhAna nAma / yataH kriyAM pRSTastiGAcaSTa-kiM karoti, pacatIti / dravya pRSTaH kRtA''caSTe-kataro devadatto, yaH pAcaka" iti "prazaMsAyAm" iti sUtrasthamahAbhAcyAca / tatra kRtetyasya tatprakRtikasubantene. tyarthaH / kRtA dravyA'bhidhAne'pi, "na kevalA"(1) itinyAyena kevalasya prayogA'nahatvAt , niruktbhaassysthvibhktipdsvaarsyaac| vyutpattipakSamavalambya cedam / nAto'vyutpattipakSe nAmA''diSva. tiprsnggH| - lakSaNamAha- *sasvapradhAnAnIti* / sattvaM dravyaM vakSyamANalakSaNaM tatpradhAnaM yatreti vigrahAlliGgAdiniSThaprakAratAnirUpita. vizeSyatAzAlyarthapratipAdakatvaM naamlkssnnmityrthH| vizeSyA'rtha. katvasya nipAtA''khyAtAdAvatisakatvAt tadvAraNAya prakAratA. nirUpitatvAntaM vizeSaNam / vyaktibodhastha dharmaviSayakatvaniyamena (1) nakevalA prakRtiH prayoktavyA nApi pratyayaH / iti tasya svruupm| Page #52 -------------------------------------------------------------------------- ________________ .. dhAtvarthanirNayaH / 19 ni0 a0 1 kha0,1 niruktAt / bhUnAdisUtrAdisthakriyAmAdhAbhyabodhakabhASyAcca dhAtvarthabhAvanAmAdhAnyamadhyavasIyate / jAtiprakAratAnirUpitatvasyAtiprasaGgA'vArakatvAttadanupAdAnam |l. syatAvacchedakA'nAkrAnteSu yAhAcchakaMpvatiprasaGgastu lakSaNe tavya. tirikatvavizeSaNenaiva prihrnniiyH| evaM dhAtvarthA'nuvAdakapratya: yAnteSvaprasaGgo'pi lakSyatAvacchedakasaMkocenaiva parihAryaH / tatra mAmatvavyavahAro'pi svAdyantatvanibandhano bhAkta iti tadbhAvaH ! upasargAdilakSaNaM tu vkssyte| ___ *bhUvAdIti / itthaM hi tatra bhAjyam "kA sahIye vAcoyuktiH pacati bhavati tvaM pacasi bhavasi, pakSyati bhavatIti / saiSA vAcoyuktiH / pacAdikriyA bhavatikriyAyAH kayoM bhavanti" iti / tena ca''hatyaiva (1)pacAdyarthakriyAkartRkabhavana. kriyAyAH prAdhAnyaM pratipAdyate / dhAtvarthakriyAyA AkhyAtAvi. zeSaNatvAbhyupagame tu svasvArthaviruddhatvena padArthAntare vizeSaNatayA'nvaye nairAkAlayeNa bhavatyarthakriyAyAmAkhyAtArthavizeSaNapacAdi. kriyANAmanvayA'sambhavena tadvirodho'pratirodha eva syAditi bhAvaH / satrAdItyAdimA, "prshNsaayaam"(paasuu059|66) iti sutrprigrhH| nanu 'bhAvapradhAnamAkhyAtaM' iti niruktena tiGante bhAvanA'parapa. ryAyabhAvaprAdhAnyaM pratipAdyate / sA ca naiyAbikamate kaLakhyAte kartRtvaM kRtiH, karmAkhyAte karmatvaM phalaM, sanirUpitA''zrayatvaM vaa| taiH saGkhyAkAlAtiriktA''khyAtArthasya bhAvanApadavyapade. zyatvopagamAt / bhAvA''khyAte tu dhAtvarthavyApAra evA'nupAdakatvAta tadAkhyAtasya / prAdhAnyaM ca tasyAH prakRtyaryApekSam / samAnapratyayopAttatvapratyAsatyA phalamAtraM dhAtvartha iti vadatAM. mImAMsakAnAmetadapibhASyaM mUlam / tatra laDAdyarthakAlAnvayopagame tu tdpekssmpi| uktabhAye'pi kriyApadArthastatsammatabhAvanaiva / ata eva, "kriyAM pRSTastikA''caSTe" ityaivoktaM na tu tiGanteneti / kRtyAdirUpabhAvanAga AkhyAtArthatve mAnaM tu bhUvAdisutrasthaM (1) Ahtyaiveti balAdityarthaH / Page #53 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Yo darpaNasahiteH vaiyAkaraNabhUSaNasAre " kathaM jJAyate'yaM prakRtyartho'yaM pratyayArtha" iti praghaTTake'nvayavyatire kAbhyAM zaktigrAhakam - " iha pacatItyukte kazcicchandaH zrUyate, pacza bdazvakArAnta atizcapratyayaH / artho'pi kazcid gamyate, viklittiH karttRtvamekatvam / paThatItyukte kazcicchando hIyate kazcidupajAyate, kazcidanvayI / pacchando hIyate, paThzabda upajAyate, atizabdacAnvayI / artho'pi kazciddhIyate kazcidupajAyate, kazcidanvayI / viklittirhIyate, paThikriyopajAyate, karttRtvamekatvaM cAnvayi / tena manyAmahe yaH zabdo hIyate yasyA'sAvartho yo'rtho hIyate, yaH zabda upajAyate tasyA'sAvarthe yo'rtha upajAyate, yaH zabdo' nvayI tasyA'sAvartho yo'rtho'nvayI" iti bhAvyam / tatrA'teH pratyayasya kaizcitpUrvAcAryaiH kalpanAdU, atizca pratyaya ityuktamiti kaiyaTaH / pacyate paThyate ityAdAvapyuktA'nvayavyatirekohena karmavasyApyAkhyAtArthatvaM nyAyasAmyAta ( 1 ) tata evA'vadhAryyate / kiJca, bhAvapradhAnam" iti niruktam tadbhASyasvarasAt saMkalakArakasaGkayA viziSTabhAvanAyA dhAtvarthatvamAzritya pravRttam / ata eva; nAmalakSaNanirvacanena kArakasya tatra nAmArthatvenollekhaH / tasya dhAtulabhyatvena nAmArthatvAbhAvAditi tadAzayAt / naca rUpa sUtrasthabhASyaprAmANyAt kriyAyAmekatvasatve'pi dvi. tvAdisatve mAnAbhAvAt kathaM tathoktasaGgatiriti vAcyam / paretvityAdinA vakSyamANarItyA kArakagatAyAstasyAstatrA''ropasambhavAt / kAlasaGkayayodyatyatvavat kArakasyApi dyotyatvaM nyAyasAmyAt / tasyapratyayArthatvopagame pAcakaHpakka ityA ( 2 ) dAviva (1) nyAyasAmyAditi nyAyasAmyatvaM ca yathA paThatItyatra paccha dvo hIyate paThazabda upajAyate atizabdazcAnvayI artheSu kartRtvameka tvacAnvayi tayoranvayinorvAcyavAcakabhAvaH / tathA paThyate ityatrapaca zabdo hIyate, paTha upajAyate, tezabdaH karmatvama ketvaJcAnvayi tayorvAcya vAcakabhAva iti / (2) pAcakaH pakka ityAdAviveti / 'kartarikRt (pA0 sU0 3 / 4 / 6) itisUtreNa kRtAM karSarthatvaM, prakRtipratyayAvitinyAyena tasya prAdhAnyaM ca sarvasaMmatam / tathAtrakArakasya pratyayArthatve tasya prAdhAnyaMsyAditibhAvaH / Page #54 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 41 - dhaatvrthnirnnyH| praadhaanyaaptteH| AtyatiriktapadArthasya vizeSaNatAyA ghosyatvasyaiH gha tantratvAt / ata eva, "striyAm" ( pA0 sU0 4.13) iti sUtre bhASye prAdhAnyA''pattibhiyA liGgasya vAcyatApakSa upekSitaH / vAcyasyApi prakRtyarthavizeSaNatve tadasaGgatiH spaSTaiva / / na coktakalpe, 'grAmaM gacchati' ityatra karmabodhavaddhAtorapAdAnA. dikArakaviziSTakriyAbodhA''pattiH / paJcamyAdirUpasamabhivyAhRtaH dyotakadhibhakterabhAvAt / tatra kartRkarmaNostisamabhidhyAhRtadvitI. yAdivibhaktizca dhotikA, anyeSAM tvanyAH na hi svaprakRtikapratya. yatvameva svArthadyotakatAyAM tantram / upasargANAM tadanApattaH / kintu, svasamabhivyAhRtapratyayaniSAtAnyataratvam / taca taNDulA. dipadottaravibhaktarapya'kSatam / dravyasya saMkhyA'vizeSitasya tatve nAmnaH saMkhyAbhAnA''pattyA tadarthakatvam Avazyakamiti tadbhAvaH / mata eva "bhAvakAlakArakasaGkhyAzcatvAro'rthA AkhyAtasya" iti bhASyasthakArakapadasyA'saGkacitavRttitA'pi snggcchte| yadi cAnyaprakRtikavibhakteranyaprakRtyarthadyotakatAyAH kyApyadRSTaH caratvAnoktA''zayavarNanaM sAdhIya iti vibhAvyate, tadApisaMkhyAkAla. kartRkarmakArakaviziSdhakriyAyA dhAtvarthatvamAdAya ttprvRttiH| A. khyAtasyaiva tAdazakriyAdyotakatAsambhavAt / na cAstvevamevA''zayaH / vAcyatAkalpoktakAryakAraNabhAvakalpanaprayuktalAghavasyopodvalakatvAditi vAcyam / yat tAhazamataM prakriyAdazAyAM cakSuHzrutyuktivizvastairapyAzrayitumazakyam , prAgeva tuprkRtiprtyyaa'rthvivecncturraaksspaadaiH| tathAhi / kArakaviziSTa kriyAyA dhAtvarthatve, 'laH karmaNi' iti vidhivaiyrthyaapttiH| naca tasya dyotakatvapratipAdakatA / zAnajAderapi tathAtvA''pattyA tatrApi karnAdInAM kriyAvizeSaNatayA bhaanaaptteH| kizca, caitrI pacata ityAdau caitrAdigatasaMkhyAyAstatrArope mA. nAbhAvaH / vAcakatAmate karnAdyaze tadbhAnopagamena prayogaprAmANyo. papattAvaprAmANyA'bhyupagamasyA'nyAyyatvAt / svAzrayA'dheyatvasaM. bandhena dvitvAdestatrasattve'pyavyAvartakatayA vizeSaNatvA'bhAvena tadvaiziSTayasya tatrA'sambhavAcca / na hi dvitvAzrayAzritaM ghaTA''dirUpaM, kriyA vA, dve iti vyavahiyate / adhikamagre vakSyate / Page #55 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 42 darpaNasahite vaiyAkaraNabhUSaNasAre kiJca, kartRkarmaNoH padArthakadezatayA tatra devadattAdInAmanvayA'sambhavaH / "padArthaH padArthenA'nveti" iti (1)vyutpatteH / tadanvayA. 'bhyupagame'pi dhAtvarthe 'bhedena vizeSaNatayA stokAdipadavannapusa. katvA''pattizca / apica, kriyAvizeSaNavenopasthitasya kanurvize. gheNA''kAlAvirahAt pacatItyukte, kaH kIdagiti praznA'nupapattiH / pakSyati(2)hi granthakRt-'nahi guNabhUtaH kartA niSedhaM svAGgatvena grahI. tumalam' iti / ata evaitatprAmANyAt pratyayavAcyatvaM, karturdhAtvarthavizeSaNatvaM ceti garjantaH parAstAH / pratyayasya dhotakatAyAmeva ta. nirbharasya darzitatvAt / pratyayArthaprAdhAnyasyaiva tato lAbhAcca / naca bhAvanAyAH pratyayavAcyatApakSepyuktapraznA'nupapattirduHsamA. dheyaiveti vAcyam / zaktibhramAlakSaNayA vopasthitasya kartuH sAkAsatvasambhavAt / kiJca, 'pratyayAnAM prakRtyarthA'nvitasvArthabodhakatvam' itinyu. tpattisiddhavibhaktyarthasaGkhayAprakArakabodhaM prati vizeSyatayA prakRtijanyopasthita hetutvasya kodAvabhAvena saGkhyA'nvayA'sambhavaH / A. khyAtArthasaGkhanyAprakArakabodhe AkhyAtArthakartRkarmopasthitarhetunvaka lpanamapyAgrahamUlakameva / padArthayorAdhArAdheyabhAvenA'nvaye vibhinna. padajanyopasthitestantratvAt / vibhaktyarthakarnurliGgAnanvayino'dravya tayA tatra saGkhyAnvayAsambhavAt / "guNAnAM ca parArthatvAd" iti nyAyAcca / manmate ayogyatayA tasyAH svaprakRtyarthAnanvaye'pi pra. kRtyarthAnvayaniyamo'kSata eva / "aNurapi vizeSo'dhyavasAyakara" iti nyAyAt / kicA''khyAtastha karthakatve rAjasambandhipuruSA'bhinnakatrtaka gamanamityabhiprAyeNa, rAjJaH puruSo gacchatItivat svasvAmibhAvAdi. sambandhena rAjJaH kanvayavivakSayA, rAjA puruSo gacchatIti pryo| gaapttiH| naca tatra SaSThIprasaktiH / tadarthasya prAtipadikArthavizeSya. tayA vivakSAyAmeva tatprasarAt / vyaktIbhaviSyati caitadupariSTAt / (1) 'na tu padArthakadezena' iti tasyAHzeSaH / asyAH svIkArAdeva 'nIloghaTa' ityatra na nIlapadArthasya ghaTapadArthaMkadeze ghaTetve'nvaya iti bodhyam / . (2) bhedyabhedaka saMbandhopAdhItyAdikArikAvyAkhyAnAvasare iti / Page #56 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dhaatvrthnirnnyH| AkhyAtArthakaturanAmadhAtvarthatvena "nAmArthadhAtvarthatvayoH" iti vyutpattiviSatAyA apyabhAvAt / / naca tavApi caitrasya pAkAnukUlA kRtiriti caitrasya pacatAMti pryo| gApattiriti vAcyam / SaSThyarthasya nAmArthasAkAGkSatayA''khyAtArthakRte. zva prathamAntArthasAkAGkatayA parasparAkAlAvirahAt / "guruvipratapasvidurgatAnAm" ityadAviva pAkAdisambandhitayA caitrAdivivakSAyAM SaThyantaprayogasya sarvairevopagamAzca / tasmAddhAtvarthakriyAyA AkhyA. tArtha prati prAdhAnye niruktamAnoranyasanaM mudhaiveti kovidA vidAkurvantu / pacati bhavatItyAdau pAkAnukUlA''khyAtarthakRtI bhavanAzrayatva. rUpabhavatIti tiGanArthabhAvanA'nvayopagamena pAkaviziSTakRtI bha. dhanakartatve'vagate tadvizeSaNapacyarthakriyAyAmapi tallAbhAt "pacyA. dayaH kriyA: bhavatikriyAyAH karyo bhavanti" itibhASyasthAdipa. dasya hetuparatayA tena vyApArA'rthakapacAdizabdasya samAse pacyAdyarthahetavaH kriyAH kRtyAtmakavyApArA bhavanakriyAnirUpitakartRtvavatyo mavantItyarthasya tasmAllAbhAd vA tAdRzaikavAkyatvasyA'smAbhira* bhyupagamAnna bhUvAdisUtrasthabhASyavirodho'pi / tAdRzabhASyaprAmANyAdeva ca bhavanmate dhAtvarthaprakArakabodhe dhAtujanyopasthiterhetutvavanmanmate'pyA''khyAtArthabhAvanAprakArakabodhe tijanyabhAvanopasthite. rapi vizeSyatAsanbandhena hetutvasya kalpyatayoktaikavAkyatvasya suuppaadtvaat| __na coktabodhAbhyupagame AkhyAtena karturabodhanAccaitrAdipadotta. (1)tRtIyA''pattiriti vAcyam / tAdRzaprathamAMtArthaprakArakabodhe vizeSyatayA tiGjanyAMpasthitahetutayA tasyAM caitrasyA''dheyatAsamba. ndhenA'nvayAbhyupagamena mukhyavizeSyatayaiva tadbhAnena AzrayAtiriktAMze vizeSaNatayA kRtyAzrayabodhanarUpasyAbhidhAnasya tatra satvAnRtI. yA''patyasambhavAt / naca caitraH pacatItyetAvanmAtraprayoga'pi caitrasyA''dheyatAsamba. ndhenAnvayA''pattiriti vAcyam / prathamAntA'rthaprakArakabodhe tiGa. (1) anabhihitAdhikArIya 'kartRkaraNayostRtIyA' (pA suu02| 3 / 2) itisUtreNetizeSaH / Page #57 -------------------------------------------------------------------------- ________________ darpaNasahite vaiyAkaraNabhUSaNasAre .. apica AkhyAtArthaprAdhAnye tasya devadattAdibhiH samamabhedAnvayAt prathamAntasya praadhaanyaapttiH| tathAca, pazya mRgo dhAvatIsatra bhASyasiddhaikavAkyatA(1) na syAt / prathamAntamRgasya vizeSyatApanabhAvanaupasthitehetutvasyApi klpnenoktdossaaprsktH| maca caitre pAkAnukulA kRtirityatreva, caitraH pacati bhavatItyA. do saptamyA''pattirduAraiveti vAcyam / dhAtvarthavizeSaNabhUtAdheyatvasya prAtipadikArthavizeSyatayA vivakSAyAmeva saptamIvidhAnAt / evamA. dheyatvasya prakAratayA'vivakSaNAzca / idaM cAkhyAtArthakRtimukhyavize. pyakabodhamabhipretyoktam / vastutastu, caitraH pacati bhavatItyAdau pra thamAntArthavizeSyakabodhAbhyupagame'pi naikvaakytaaksstiH| bhavanakartRtvA'nvitAyA eva pAkaviSayakabhAvanAyAzcaitrAMze prakAratayA bhA. nasambhavAt / etena kRtivizeSyakabodhAbhyupagame prathamAntArthaprakArakabodhe tiarthavizeSyatApanabhAvanopasthitehetutvakalpane gauravamiti dUSaNamala. makam / vizeSaNatayaiva tada'nvayAbhyupagamAdityarucerAha*apiceti / abhedAnvayAditi / idaM ca tanmate'pi kartA''khyAtArtha iti svIya. ghAsanA'nusAreNa / naiyAyikamate tu kRterAkhyAtArthatayA tasyA A. zrayatvenaiva prathamAntapadA'rthe'nvayAdityavadheyam // *bhASyasiddhati / "kriyA'pi kRtrimaM karma, kriyApi hi kriyaye. sitA bhavati kayA sandarzanaprArthanAdikriyayA" iti "karmaNAyama" (pA0 suu01|4|32) iti sUtrasthabhASyasiddhetyarthaH / tanmate dhA. ghanA'nukUlakRtimAn mRga ityAvAntaravAkyArthabodhasya tatra jAya. mAnatvena dhAvanasya karbavaruddhatayA vizeSaNatayA'nyatrA'nvaye nairA. kAGgayeNa darzane karmatayA'nvayA'yogAta / kintu dhAvanAnukUlakRtimAn mRgo darzanAzrayastvamityeva bodha eSTavyaH / evaJcaikamukhyavize__(1) "tadyatrobhe bhAvapradhAne" (ni0 a2|1|10) itinirukta. virodhopi draSTavyaH / asyArthazca yatra vAkye ubhe nAmAkhyAte stastatra bhAvapradhAne bhavata iti / Page #58 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dhaatvrthnirnnyH| . dhAvanakriyAvizeSyasya dRzikriyAyAM karmatvApattau dvitiiyaaptteH| nacaivaM prathamAsAmAnAdhikaraNyAt , shtRprsnggH| evamapi dvitI. yAyA duritvena, pazya mRga ityAdivAkyasyaivA'sambhavApatteH / naca pazyetyatra tamiti karmAdhyAhAryam / vAkyabhedaprasa. GgAt / utkaTadhAvanakriyAvizeSasyaiva darzanakarmatayA'nvayasya pratipipAdayiSitatvAda, adhyAhAre'nanvayApattezca / evaJca bhA. pyakabodhajanakatvarUpaikavAkyatvA'bhAvAt tadvirodho durvAra iti bhaavH| . nanu dhAvanA'nukUlakRtimanmRgasyaiva karmatayA dRzyarthe'nvayAnotadoSo'ta Aha *prthmaanteti*| *karmatvA''pattAviti |krmtven prkaartaapttaavityrthH| karmatAsambandhena mRgasya darzanakiyAyAyAmanvayastvasambhavI / "nAmArthadhAtvarthayoH" iti vyutpattivirodhAt, vakSyamANadvitIyA''pAdanavirAdhAzceti bhaavH| dvitiiyaaptteriti*| karmaNo'tra tiGA'nabhidhAnenA'nabhihitAdhikArIya karmaNi dvitIyA' (pA0 sU0 2 / 3 / 2) ityasya jAgarUkatvAditi bhAvaH // *pavamiti / mRgapadottaraM dvitIyAprasaGge ityarthaH / zatRzAna. vidhau laDarthakattuMH prathamAntA'rthasAmAnAdhikaraNyena vizeSitatvAmRgapadasya dvitIyAntatve tadApattyA dvitIyA na bhaviSyatIti zaki. turaashyH| na hi zatrApattiddhitIyApratibandhikA, kintu karmaNo'bhi. dhAnam / tadabhAvasattvAcca dvitIyA durvIretyAzayena samAdhatte evamapIti / asambhavApattariti* / mRgasya karmatayA dRzyarthe'nvayopaga. me dhAvantaM mRtaM pazyati vaakysyaivocittvaadityrthH| nanu "arthaikyAdekaM vAkyaM sAkAGkaJcedvibhAge syA" (pU0 mI0 a0 2 pA0 1 a 14 sU046) iti jaiminisUtrAd vicchidya pAThe sIkAGgatve satyekArthapratipattijanakatvamakavAkyatvamityarthI labhyate / prakRte tamityukte kamityAkAMkSAsatvAdyathAkathaJcidvAkyadvayasya dhA. banA'nukUlakRtimanmRgakarmakadarzanarUpaikArthapratipAdakatvAca na vA. kyabhedaprasaGgo'ta Aha *utktteti*| *adhyAhAra iti / pUrvAgnu. pAtAkAlitapadasyA'nusandhAne ityarthaH / *ananvayApattazceti / Page #59 -------------------------------------------------------------------------- ________________ darpaNasahite vaiyAkaraNabhUSaNasAre vanAzakArakabodhe prathamAntapadajanyopasthitiH kAraNamiti naiyAyikAktaM nAdaraNIyam / kintu, ArupAtArthakarttRprakArakabodhe dhAtujanyopasthitirbhAvanAtvAcchannaviSayatayA kAraNamiti kAryakAraNabhAvo draSTavyaH / bhAvanAprakArakabodhaM prati tu, kRjjanyopasthitivad dhAtvarthabhAvanopasthitirapi hetuH / ' pazya mRgo dhAvati' 'pacati bhavati' isAdyanurodhAditi dik / 46. tatpadena mRgasya, dhAvanA'nukUlakRtimanmRgasya vA parAmarze'pIpsitatArAdhAvanakriyAyAM dRzyarthakarmatvAnvayasya tadvAkyAdbhAnA'nupapakerityarthaH / upasaMharati * evazceti / AkhyAtArthavizeSyakabodhA'GgIkartRnaye ekavAkyatA'nupapattirUpadRSaNadA DhayeM cetyarthaH / nAdaraNIyamiti / uktadoSagrastatvAditi bhAvaH / svamataniSrkaSamAha * kintviti / phale vyabhicAranirAsAyopasthitivizeSyatAM vi. zinaSTi *bhAvanAtvAvacchinneti / nanu kRtsthale tvanmate'pyAkhyAtasya dhAtvarthamukhyavizeSyaka bodhajanakatvaniyamabhaGgaprasaGgo'ta Aha *pazyeti / tathAcoktAnayama etadatiriktaviSayaka iti bhAvaH / nanu dhAvanakarttatvaviziSTamRgarUpavAkyA'rthasya karmatayA darzane. 'nvayaH (1) / tathAca na "nAmArthayoH" iti vyutpattivirodhaH / vAkyasyAnAmatvAt / ata eva na tato dvitIyApattirapi / dhAvanaviziSTasya darzanakarmatvA'vagatau vizeSaNIbhUtadhAvanasyApi karmatAlA : bhAzca na pratipipAdayiSitAnvayAlAbho'pi / 'caitraH pacati bhavati' ityAdI taktadizekavAkyatvamupapapaditameva / tathAcokta kAryakAraNabhAvakalpe kathaM tadanurodho bIjamata Aha * digiti tadarthastvevaM. vAkyaikavAkyatApratipAdane bhASyakRtsaMmatapadekavAkyatayA pra tipipAdayiSitAnvayAlAbha eva / kiM cAbhedena nIlaviziSTaghaTastha (1) anayaiva rItyA 'zrutvA mamaitanmAhAtmyaM tathAcotpattayaH zubhAH / ityasyopapattiH / anyathA 'utpattizubhazabdAdvitIyA syAditi / Page #60 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dhaatvrthnirnnyH| karmatve pratipipAdayiSite, nIlaM ghaTaM jAnAti' ityAdau dvitiiyaanuppttirit| atra naiyAyikAH dhAvanakriyAkartRtvAvaruddhamRgasya karmatAsamba. ndhena dRzyarthe'nvayopagamAt na padaikavAkyatAbhaGgaH / tadavaruddhatvaM ca tadanvayitayA tAtparyyaviSayatvam / nacaivaM karmatAsaMsargeNa taNDulasyA'pyanvayasambhavAt 'taNDulaH pacati' iti prayogApattiriti vAcyam / yato na vayaM sAmAnyataH karmatvAdibhedasambandhena nAmArthasya dhAtvartha 'nvayamabhyupemaH, kintu kriyAntarakatatvA'varuddhasya / naca taNDula. stathA, yena pacyAdyarthe tasya karmatAsaMsargaH syAt / ata eva 'kASThaM bhasmarAziH karoti' iti na pryogH| bhasmarAzeH kartatvAnavaruddhatvAt / 'kASThaM bhasmarAziH kriyate' ityAdI karmatvAntarAvaruddhakriyAyAM tu tadanavaruddhasyApi vyutpattivaicitryAt / tasya tatra tatsaMsargatvA'nabhyupame vAkyA'bhedA''pattyA tadvAkyajabodhasya, 'kASThaM nAzyate' 'bhasma kriyate' iti vAkyadvayajabodhasyeva 'bhasmakASThavikRtiranya. vikRtiA' iti saMzayanivartakatvAnApatterityAdyanyatra prapazcitam / evaM cA'tra padaikavAkyatAyA anAyAsenaivopapattau bhAvanAprakA. rakabodhe dhAtvarthabhAvanopasthitehetutvaM niSpramANakameva / nA'pi mRgapadottaraM dvitiiyaa''pttiH| prAtipadikArthavizeSyatayA karmatva. syA'vivakSaNAt / ata eva na tatra SaSThIprasaMktirapi / saMsargasya prA. tipadikArthavizeSyatayA vivakSAyAmeva, "SaSThI zeSe (pA. su. 23250) ityanena tadvidhAnAt / evaM, 'ghaTo nAsti' ityAdAvapi bodhyam / kintu prAtipadikArthe tatra prathamaiva ! nA'pi, 'nIlaM ghaTaM jAnAti' iti prayogA'nupapattiH / ghaTasya kriyAntarakarttakatvA'navaruddhatvena karmatvAntaravizeSaNatAnApannAyAM jAnAtyarthakriyAyAM karmatAyAH saMsamaitvA'sambhavAt / 'pazya lakSmaNa pampAyAM bakaH parama dhaarmikH'| ityAdAvastItyadhyAhAryam (1) / vastutastvetat dRSTAntena, 'ta. NDulaH pacati' ityAdI bodhA''pAdanaM na vicArasaham / karmatA'nva. yasaMsargakapacyarthavizeSyakabodhasyAprasiddhautathA''pAdanAsambhavAt / (1) tena na bakaparamadhArmikazadvAbhyAM dvitIyAprasaktiritibhASaH / Page #61 -------------------------------------------------------------------------- ________________ darpaNasahite vaiyAkaraNabhUSaNasAre 'taNDulaM pacati' ityAdau vibhaktyarthakarmatvasambandhena tADazabodhaH prasiddha iti cettarhi tAzabodhe dvitIyAntataNDulapadasamabhivyAta. pacatAtyAnupUrvIzAnasya hetutayA tadabhAvAdevA''pAdyasyApya'sa. mbhavAt / taduktaM, 'yAdRzaM phalaM kvacita prasiddhaM tAdRzasyaivA''pattiH sambhavati' iti / ___etena, pazya lakSmaNetyatra "astirbhavantI (1) paro'nuprayujyamAno 'pyasti" iti bhAgyasthA'pizabdasvArasyena vAkyaparipoSakakriyA. ntarA'bhAve'steradhyAhAra ityarthalAbhena prakRte vAkyaparipoSikAyA darzanakriyAyAH sattvena tadadhyAhAre mAnAbhAvAt karmatAsaMsargeNA. 'nvayo'nupapanna iti dUSaNamalagnakam / evaJcAkhyAte prathamAntapadasa. mabhivyAhAre prAyaH prathamAntArthavizeSyakabodho nirAbAdhaH / ata eva, 'yo yaH zUdrasya pacati dvijo'nnaM so'tininditaH' ityatra pradhAnapa. rAmarzitado dvijaparAmarzakatvamanAyAsenasaM gcchte| nanu prathamAntArthavizeSyakabodhavAdimate, 'pacatikalpaM caitraH' "pacatAkalpaM caitrI" ityAdau kalpabAdhantasya nAmatayA tadvizeSaNa. vAcakatayA ca prathamAntacaitrAdipadasamAnaliGgavacanatvA''pattirA. khyAtArthakRteH prathamAntArthacaitrAdAvabhedAnvayApattizceti cainna / svAthikAnAM prAyazaH prakRtyatA'vacchedakagatakutlAdidyotakatayA prakRte prakRtyarthatA'vacchedakakriyAgateSadasamAptatvasya kalpapA dyotanAt sasvAsattvAbhyAM prakRtyarthatAvacchedakasamAnasya bhAveSadasamAptatva. pratipAdakakalpabAdyante napuMsakaikavacanAntatvayoraucityAt / kalpa. bAdyantasya nAmatvena samAnavibhakikatvena ca tadarthasya caitre'bhedA. 'nvayA''pattiriti tu mUrkhapralapitatvAdanAdeyam / lakSyArthakattuMrabhe. dAnvayasyeSTatvAt / zakyArthasya tvayogyatvAdevAnanvayAt / 'ghaTaH paTa' ityAdau vyabhicAravAraNAya vyutpattAvasati bAdhake iti vishessnnaabetyaahuH| atredamAbhAti-prathamAntakartRvAcakapadasamabhivyAhAre prAyaH pratha. (1) 'bhavantI' iti laTaH saMjJA prAcAm / 'Asti' iti sattArthakadhAtUnAmupalakSaNam / tathAca laTparA sttaarthkdhaatve|'pryujymaanaa mapi adhyAhiyante ityarthaH : Page #62 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dhAtvarthanirNayaH / itthaJca pacatItyatraikA''zrayikA pAkA'nukUlA bhAvanA / pacyate ityatraikA''zrayA yA viklittistadanukUlA bhAvaneti bodhaH / mAntArthavizeSyakabodha eva naiyAyikAnAm / kacittu pazya mRgo dhAvatItyAdyekavAkyatA'nurodhAt tiGartha bhAvanAvizeSyako'pi saH / tathAhi vaiyAkaraNairukkasthalo yeka zakyatAnurodhAddhAtvarthabhAvanAprakA rakabodhe dhAtujanyabhAvanopasthiterhetutA kalpyate / , naiyAyikaistu karmatAsambandhena tirthabhAvanAprakArakabodhe dhAtujanyabhAvanopasthitestaditi samameva / 'devadataH pacatibhavati' ityekavAkyatAnurodhAtprathamAntArtha kartRprakAraka bodhe tiGarthabhAva nopasthiterapi - tatkalpyate / tathAcoktasthala AdheyatAsambandhena mRgaviziSTadhAvanA'nukUlakRteH karmatayA dRzyarthe'nvaye mRganiSThA yA ghAvanA'nukUlA ka tistatkarmadarzanA''zcayastvamiti vAkyArthabodha: / dhAvanaviziSTakRtau ca bodhitakarmatvasya, "savizeSaNe hi" iti nyAyAddhAvane parvavasAnAzca pratiSipAdayiSitArthasyA'pi lAbhaH / nA'pi mRgapadontaraM dvitIyA''pattiH, mRgakarmatAyA etadUvAkyAdalAbhAt / evaJca, 'pacati bhavati' ityatrA'pi 'prathamAntArtha kartRviziSTA pAkakRti varttamAnabhAvanA''zrayikA' iti bodhAt tatrA'pyekavAkyatvA'kSatiH / evaJca 'prakRtipratyayArthayoH' itinyAyA'virodhenaiva bhASyakAroktapadekavAkyatA nyAyanaye'pi supapAdetyalaM paramatAnuvarNanena / phalitamAha *itthaJceti* / AkhyAtA'rthakarttR prakArakabodhaM prati - dhAtvarthabhAvanopasthitestA dazakarmaprakArakabodhe tAhazaphalopasthitehetutvaM cetyarthaH / bhAvanetyasya varttamAnetyAdiH / karmAsskhyAte bhAvanAvizeSyaka bodhopavarNanaM tu prAcAmanurodhena / navyAstu - karmakRti phalavizeSyabodhasya dRSTatvena karmAkhyAte . -pi tadavizeSyakabodha eva nyAyyaH / evaJca pratyayArthe sAkSAtprakRtyarthavizeSyAnvayitvamiti vyutpattirapi na virujyate / ata eva 'iSyate putraH' ityarthe putrIyatIti na bhinnaarthktvaat| kintu putramitI 9 Page #63 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 'darpaNasahite vaiyAkaraNabhUSaNasAre tyartha pati, "supa AtmanaH" (pA0 suu03|1|8) iti satre. bhASye uktam / anyathobhayatrA'pi vyApArAvizeSyakadhAvodhena bhi. bhinnaarthktvkthnaa'snggtiH| asmanmate svekatra vyApAro (1)vize. dhyo'nyanecchArUpaM (2)phalamiti bhinnA'rthakatvaM spaSTameva / kyajantA. tu karmaNi pratyayo durlabho'karmakatvAt / uktazca kaiyaTena 'yadA kriyA. phalasya prAdhAnyaM tadA vAkyameva-iSyate putraH, na tu kyajantastasyA. 'karmakatvAt karmaNi pratyayA'nutpAdAt' iti / itthaca 'bhAvanAM. janyakAzrayikA vartamAnA viklittiH' itibodha ityAhuH / bhAvA''khyAte tu bhAvanaiva vishessyaa| tathaivA'nubhavAt / ti tvanuvAdaka eva, kintu laTtvAdinA kAlArthakaH / saMkhyA tu na tada. rthH| kAdirUpA'rthopasthityA'tmakatvabhAvena tadarthasaMkhyAyA a. nvayA'sambhavAt / kintu, 'na kevalA' (3) ityAdinyAyena sAdhuH svArthamekavacanameva / "ekavacanamutsargataH kariSyate" iti si. ddhAntAt / kAle yuktAbhisaraNe muhyante mRgmohikaaH| uSTrAsikAH samAsyante zayyante htshaayikaaH|| ityatra bahuvacanaM tu bhASyakAraprayogAdeveti praanycH| navyAstu, ekavacanasyautsargikanvaM satyeva gamake, yathA'vyayAt tadutpattau "avyayAdApsupaH" iti / ata eva, "DyAp" (nA.sU. 4 / 1 / 1) iti sUtrA'bhAve tiGantebhyastadutpattimAzaya tiGA saMkhyAyA ukta (1) 'putrakarmakecchAnukUlavyApAra iti bodhH'| (2) 'iSyate putraH' ityatra ca vyApArajanyaputrAbhinnakarmakecchA' ityAkArakaH itibhinnArthakatvam / (3) na kevalA prakRtiH prayoktavyA nApi kevalaH pratyayaH' iti tasya svarUpam / atra bIjaM 'parazca' (pA. sU. 32112) iti sUtram / tathAhipratyaya vidhau sarvatra prakRteH paMcamyantatayA 'tasmAdityuttarasya' iti paribhASayA parasyetyaMzopasthitau pratyayasya prakRteH parasyaiva lAbhAt 'parazca' itisUtraM vyarthIbhUya pratyayaH parobhavatyeva iti niyamArthama / tena nakevaletinyAyo lbdhH| nyAyaphalaca prakRtyarthamAtravivakSAyAM kalapakate pac, pat' ityAdeprayoga ityAdyanyatravistaraH / Page #64 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dhaatvrthnirnnyH| tyAneti parihataM bhASye / tvaduktarItyA tiGA kArakagatAyAstasyA uktatve'pi prakRtyarthagatAyAstasyA anuktatayautsargikatayA vaikavacana. syAzakyavAraNatvena tadasaGgatiH spaSTaiva / "dvayekayoH-" (pA. sU. 74 / 22) ityAderlaH karmaNi ityanenaikapAkyatA'pi lakArAH karmAdau bhavanti teSAM sthAne caikatvAdI tibA. dayo bhavantItyAkAraiva / na hi tatra dvitIyA karmaNItyAdyasti, yena saMkhyAyAH kArakavizeSaNatA pratIyeta / AvRttau ca na mAnam / tasmAt sarvatra saMkhyAyAH prakRtyartha essaa'nvyH| _ 'kasyaikatvAdo' ityAkAGkSAyAmupasthitatvAt prakRtyarthA'nvaya. syaivocitatvAt / karmaNItyAderapi vidheyaM prati vizeSaNatvena, 'guNAnAM ca parArthatvAdu' itinyAyena saMkhyAyAmasambandhAt / karmaNItyAdeH kasya karmaNItyAskAjAsatvena tatra dhAtvarthAnvayasya klaptatvAt / kriyAyAmapyekatvamastyeva "ekA kriyA" iti rUpapsUtrabhASyAt / evaJca tasya prakRtyarthe'nvayAdekavacanam / dvitvAdikaM tu svottarativAcyakArakagataM tatrAropya kartRkarmakeSu tiSu dvivacanAdi. siddhiH / ata eva, na sAdhane dvitvAdisaMzayaH / kriyAgatasaMkhyAro. pasya sAdhanajJAnanimittatvAt / anekaH pacatItyAdyanurodhena sAdhane 'pi saMkhyAropasya tavA'pi vAcyatvAt tasyAM'pya'nvayaH prakRtyartha eva / prakRte, hatazAyikAH zayyante ityAdau hatazayanasadRzAnItyarthe upamAne bahutvopapAdanasAmarthyenopameye tiGantArthakriyArUpe upamAnagatabahutvAropeNa bahuvacanam / tivAcyakArakagatAyA evAropo, mA'nyagatAyA ityatra dhAtvarthazaktisvabhAva eva bIjam / ata eva bhAve dvivacanAdi / taduktam / ekatve'pi kriyA''khyAte saadhnaashrysNkhyyaa| bhidyate na tu liGgAkhyo bhedastatra tadAzrayaH // iti / evaJcAkhyAtArthaprakArakabodhe dhAtujanyopasthitiH kAraNamityeka eva kAryakAraNabhAva iti lAghavam / "pratyayAnAm" iti vyutpattiparipAlanaM cetyaahuH| tadapare na kSamante / autsargikaikavacanasya (1) samayaparipAlanArthakatayA tatra gamakA''kAlAyA abhAvena 'satyeva gamake' ityukti. (1) samayazca-'apaMdana prayuJjIta' ityAkArakaH / / Page #65 -------------------------------------------------------------------------- ________________ darpaNasahite vaiyAkaraNabhUSaNasAre / yadapi gamakatayA jyApsUtrabhASyopanyasanaM, tat tathaiva / yatastadeva bhASyaM kriyAyAM saMkhyAsAmAnyAbhAvabodhakam / tathAhikhyApsUtrA'bhAve tiGantAt subutpattizaGkA pratyayArtha kArakasaMkhyAmAdAya prakRtyarthagata saMkhyAmAdAya vA vaktavyA / tatra prakRtyarthasyA 52 sattvarUpatayA saMkhyAnvayA'yogAt kArakagata saMkhyAmAdAyaiva prasaktA, sA (1) tiGoktatvAdityanena nirAkriyate / samayaparipAlanasya tiDeva kRtatvAt tadaprAptyaiva tannirAkaraNasyA'prasakteH / 'sup tiGatapadam' 'tiGatiGaH' ityAdisUtrasvArasyAduktArthajJApanApekSayAtiG hantAdatsargikaikavacanAbhAvasyaiva tena jJApayitumucitatvAJca / 'ekA ca kriyA' itibhASyamapi na kriyAyAmekatvaM bodhayati, kintu saMkhyAsAmAnyA'bhAvameva / kathamanyathA sAdhAraNaikavacane. naivopapattI vacanArambhasArthakyam / kiJcopamAne bahutvopapAdanasAma neti vadatA kArake dvitvAdyupapAdanasAmarthyenetya'pyuktaprAyam // evaJca hatazAyikA ityatropamAne bahutvopapAdaka bahuvacanavat prakRte kArake kasyacid dvitvAdyupapAdanasyAbhAvAt tadAropAsambhavaH / naca caitramaitrAviti dvivacanAditastadavagatiH / caitro maitrazva pracata ityAdau tadabhAvAt kArakAnvayAtprAgeva caitrAdyanvitAyAstasyAH kArakAnanvitatvAzca / bhAvAkhyAte svottarativAcyakArakA 'prasiddhyA dvivacanAsambhavAzca / 'kasyaikatve' ityAkAGkSAyA yogyajizAsyasambandhinyA pavaucityAt / kriyAyA asattvena paricchedakAkAGkSAyA evAsambhavena tatra tadanvayoktaH parAhatatvAzca / pacatItyAdijanyabodhAnaMtaraM jAyamAnasya sarvasiddhaikatvAdivaiziSTyena jizAsyakArakabodhaka 'kaH kau' ityAdipraznasyA'nupapatyA siddhAyAH kArake saMkhyAmvayapratIteranupapattereva karmaNItyAdipadAnuvRttau mAnatvAt / uktavAkyapadIyasyApyAkhyAtArthakriyAyA ekatve'pi saMkhyAsAmAnyAbhAvavattve'pi kacit kartRkarmAdibAhulyena sA nAneva pratIyate ityarthAnna tadvirodho'pi / tataH zabdamaryyAdayA dhAtvarthe tiGarthasaGkhyA'nvaya ityarthasyAlAbhAcca / "guNAnAM ca parArthatvAd" (jai0 3|1|89 ) iti tu pradhAnasyAnvayayogyatve satyeva / ata eva (1) 'uktArthAnAmaprayogaH itinyAyeneti bhAvaH / - Page #66 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dhaatvrthnirnnyH| .. devadattAdipadaprayoge tvAkhyAtAryakAdibhistadaryasyA'bhedA'nvayaH / 'ghaTo nazyati' ityatra ghaTA'bhinnA''zrayako nAzAs. nukUlo vyApAra iti bodhaH / sa ca vyApAraH pratiyogitvaviziSTanAzasAmagrIsamavadhAnam / ata eva tasyAM satyAM nazyati, tadatyaye naSTaH,tadbhAvitve naGkhyatIti prayogaH / devadatto jAnAti, icchatIsAdau ca devadacAbhivA''zrayako bAnecchAdhanukUlo kaiyaTAdibhistirthasaMkhyAyAH kAraka evA'nvayaH sviikRtH| evaJca bhASyakAraprayogAdanyatra bhAvAkhyAte dvivacanAdyasAdhvevetyadhika svayamUhyam / . .. ..... . * AkhyAtArthakAdibhiriti / 'samAnavibhaktikayorevA'bhedA nvaya' iti niyamasya prAgeva dRSitatvAditi bhAvaH / akarmakasthale 'pi phalavyApArobhayArthakatvaM dhAtoranyairapi svIkAryAmitisUcaya acchAbdabodhaprakAramAha * ghaTo nazyatIti / tadavyApArAkA. jhAyAmAha * sa ceti / * pratiyogitveti * pratiyogitvavaiziSTaya tu nirUpakatAsambandhena bodhyam / tatsamavadhAnameva tadanukUlo vyA. pAra ityrthH| ___ *ata eveti* yato nAzamAtraM nArthaH, pratiyogitvaviziSTanA. saphalakatattatsAmagrIrUpo vyApAro'pyata evetyarthaH / phalavyApArayoraikAdhikaraNyAJca na sakarmatvam / etadarthameva pratiyogitvaviziSTetyupAttam / yanmate nAzamAtraM na dhAtorarthastanmate nAzotpasyanantaraM nAzasya sadaiva saravAnazyatIti prayogApattistasya dhvaMsA'pratiyo. gitvAcca naSTa iti prayogA'nupapattiriti sUcanAya, tasyAM satyAmi tyAdinA traikAlikaprayogapradarzanam / naiyAyikamataM tu luryanika paNe vakSyate / ... jAnAtyAdisaviSayArthakAnAM mAnAyatiriktavyApArArthakatvA. nabhyupagame sakarmatvAgnupapatti sUcayan svamate zAbdabodhaM darzayati devadatto jAnAtItyAdi / AdipadamAyA'rthamAha icchaadiiti| Page #67 -------------------------------------------------------------------------- ________________ darpaNasahite vaiyAkaraNabhUSaNasAre vartamAno vyApAra iti bodhaH / sa cAntata Azrayataiveti rItyomam // 2 // .. nanvAkhyAtasya kartRkarmazaktatve, pacatItyatrobhayabodhApattiH / karTamAtrabodhavat karmamAtrasyApi bodhA(1)pattirityatastAtparyagrA. hakamAhaphalavyApArayostatra phale taGyaciNAdayaH // vyApAre zaznamAdyAstu dyotayantyAzrayA'nvayam // 3 // kavijAnAtItyAdAvityeva pAThaH / *sa ceti / jJAnAnukUlo vyA. pArazcetyarthaH / tadanveSaNAyAtmamanaH saMyogasyaiva sulabhatvAdAha a. mtata iti vadanupasthitAvityarthaH / (2) *Azrayataiveti / tasyA anavayavatvApi sA'vayavatvAropAvyApAratvaM nirvAhyamiti bhaavH||2|| , upoddhAtasaGgatyA zabAdInAM dyotakatAM nirUpayitumAha nanvi. ti| nanu sakRduzcaritaH zabdaH sathai gamayati' iti vyutpattanai. kadA'rthadvayabodho'ta Aha *karnumAtrabodhavaditi* / mAtrazabdo'va. dhAraNaH *tAtparyeti / tattadarthapratItIcchayozcaritatvarUpatAtparyapra. hajanakamityarthaH (3) / ata eva kartari zabityAdI ka_digrahaNaM sA. rthakam / anyathA, 'laH karmaNi' (pA0 suu01|4| 69) itye tanihitalAdezaireva kAdivodhenAyalabhyatvAttadvaiyarthaM spaSTameveti bhAvaH / mUle *phalavyApAyostati / tatreti dhAtUpasthApyayorityA (1) haryAdipadAkadAcidindramAtrasya kadAcidviSNvAdimAtrasya bodhotpAdavaditi bhaavH| (2) atra phalatApacchedakA sambandhI viSayatA tena ghaTAdeH karma. tvamiti bodhym| (3) tAtparyagrahajanakamiti / anAditAtparyagrAhakamityarthaH / ta. thAca 'pacyate' ityatra kasyacitkartRbodhe tAptaryasatve'pyanAditAptayAMbhAdhAna kartRbodha iti bhaavH| Page #68 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 'dhAtvarthanirNayaH / 55 taGAdayaH phale AzrayA'nvayaM dyotayanti / phalA'nvayyA - zrayasya karmatvAt, taddyotakAH karmadyotakAH / vyApArA'nvayyAzrayasya kartRtvAt, taddyotakAH kartRdyotakA iti samudAyArthaH / dyotayanti tAtparyyaM grAhayanti // 3 // nanvevaM, 'kramAdamuM nArada ityabodhi sa' ityAdau, 'pacyate odanaH svayameva' isAdau ca vyabhicAraH / karmaNaH karttRtvavivakSAyAM karttari lakAre sati, "karmavat karmaNA tulyakriyaH " ( pA0sU 3|1| 87) ityatidezena yagAtmanepadaciNaciNvadiTAmatidezAdyagAdisave Spi karturevabodhAd vyApAre evAzrayAnvayAzca / abodhItyatrApi budhyateH karttari luG | tasya "dIpajana" (pA0sU0 6 |4| 104 ) iti ciN / "ciNo luk " (pA0 sU0 6 / 104 ) iti tasya lugU iti sAdhanAdityAzaGkAyAmAha - rthaH / 'phalavyApArayo' iti nirddhAraNe saptamItyAzayena vyAcaSTe sA re *phala iti // 3 // *vyabhicAra iti* | yagAdInAmanvaye, zabAdInAM vyatireke ceMtyarthaH / yagAdisattve'pi phale AzrayA'nvayA'bodhAcchabAdyabhAve'pi vyApAre tiGartha AzrayAnvayAt tadevopapAdayati *karmaNaH karttRtva. vivakSAyAmityAdi * / saukaryyAtizayadyotanArthA ca tadvivakSA ta NDulAdigatAgnisaMyogAdirUpavyApArasyaiva phalajanakatayA dhAtvarthatvavivakSAyAmityarthaH / vastutastu phalasyApi janakavyApAragatapaurvAparthyAropeNa vyApAratvena bhAnAt itipUrvamuktatvAttaNDulagataphalamyaiva vyApAratvena vivakSAyAmityarthaH / *sAdhanAditi / tathAca vyabhicArAnna tAdInAM dyotakateti bhAvaH // Page #69 -------------------------------------------------------------------------- ________________ darpaNasahite vaiyAkaraNabhUSaNasAre . (1) utsargo'yaM karmakartRviSayAdau viparyayAt / tasmAd yathAcita jJeyaM dyotakatvaM yathAgamam // 4 // karmakaviSayAdau, pacyate odanaH svayamevetyAdau / atra kaudanAbhinnAzrayakaH pAkAnukUlo vyApAra iti bodhaH / - kramAditi, AdipadagrAhyam / atra sAmAnyavizeSajJAnapUrvaka ekanAradaviSayakajJAnA'nukUlaH kRSNAbhinnAzrayako'tIto. vyApAra iti bodhH|| yathocitamiti // sakarmakadhAtusamabhivyAhatabhAvasAdhAraNavidhividheyacimyagAdi karmayotakamiti bhaavH||4|| evaM sUcIkaTAhanyAyena sopapattikaM vAkyArthamupavarNya, phala. vyApArayoH iti prativAta ghAtoApAravAcitvaM laDAyante bhA. kramAdityAdIti / karmaka viSayAdAviti mUlasthAdipadenetyA. di kramAdityasya vivaraNam / saviSayadhAtvArthanirUpitakarmatvasya viSayatve paryavasAnamityabhipretyAha viSayaketi / sakarmakadhAtusamabhivyAhRtayagAdInAM karmadyotakatvAdAha sakarmaketi* / pacya. te tamDulaH svayamevetyAdau / yagAdi tu na tathA, kintvAtidezikam / 'karmavat karmaNA' (pA0 suu03|1|87) iti vihitAtideza svasyA''kare siddhAntitatvAnna tatra vyabhicAra iti bhaavH| *bhAvasA. dhAraNeti / bhAvakarmaNoH sArvadhAtuke yagityAdivihitetyarthaH / tena, 'dIpajana' (pA0 su03|1|61) ityAdivihitavyAvRttiH // 4 // evamiti / uktprkaarnnetyrthH| nanu phalavyApArayorityanena sAmAnyato dhAtoH phalavyApAravAcakatvapratikSAtasyottarakSaNe evo. papattibhistavyavasthApanaM kartumucitaM, na tu : vAkyArthanirUpaNAnastaram , tena jijJAsAvicchedAdityAzaGkAyAmAha *sUcIkaTAhanyA. yeneti / tathAca sAmAnyataH phalavyApArayordhAtvarthatve, Azrayasya ... (1) utsargo'yamiti / anotsargatyazca prAyikatvam / arthAtsaGA. diH karmadyotaka iti sArvatrikona niyama iti bhaavH| Page #70 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhaatvrthnirnnyH| 57 banAyA avAcyatvaM vadataH prAbhAkarAdIna prati vyavasthApayativyApAro bhAvanA saivotpAdanA saiva ca kriyA // kRo'karmakatApattenahi yatno'rtha iSyate // 5 // pacati pAkamutpAdayati, pAkAnukUlA bhAvanA, tAzyutpA tirthatve ca zAte, nirasanIyalyavAdivipratipattikatvena supratipAcatayA ca prathamaM vAkyAthai eva ziSyajizAsodayAt / sa evA'dau nirUpito, na tu dhaatvrthH| nirasanIyabahuvAdivipratipattikatvenA. tidurUhatayA ca tasya pUrvamAjizAsitatvAditi bhaavH| 'laDAdyante' itya'tadguNasaMvijJAnabahuvrIhiNA dhAtuparam / tathA. ca, yajeta, pacatetyAdau yjyaadidhaataavityrthH| * avAcyatvama(1)* / vAcyaMtAnirUpakatvA'bhAvam / 'prAbhAkarAdIn' ityAdinA naiyaayiksNgrhH| ___ yadyapi vyApAro dhAtvarthatvena naiyAyikasaMmatastathApi nA'sau ta. nmate bhAvanApadavyapadezya iti bhAvaH / 'vyApAro bhAvanA saiva' i. tyAdipUrvArddhasya yo 'guNabhUtairavayavaiH' ityAdhuktalakSaNalakSitIrthastadvA. cakavyApArapadaM bhAvanAdipadairviviyate / vidriyamANasya vivaraNasamAnArthakatvena dhAto vanAvAcakatvasiddhirityarthaH / tatroddezyavi. dheyayoraikyamApAdayataH sarvanAmnaH paryAyeNAnyataliGgakatvasya, 'zaityaM hi yat sA prakRtirjalasya 'ityAdibahuSu sthalaSudarzanAnna 'sa'iti striilinggnirdeshaanuppttiH| pulliGgatve'pi, 'so'ci lope cet' (pA0 su06|1|134) itilopena sAdhutvAca / bhAvanaiva vA'stu ta. tpdpraamRssyaa| * nanu, sambhavedevaM dhAtoApArArthakatve, tatra ca kiM mAnamityAzaGkaya kRSA dhAtuvivaraNe mAnaM darzayati sAre *pacati pAkamutpA (1) avAcyatvamiti / prAbhAkarAzca na bhAvanA dhAtuvAcyA, tasyA dhAtuvAcyatve "prakRtipratyayau" itinyAyenAprAdhAnyApatteH / ataH sA pratyayavAcyaiva iti vadanti / Page #71 -------------------------------------------------------------------------- ________________ darpaNasahita dhaiyAkaraNabhUSaNasAre danA itivivaraNAda vitriyamANasyApi tadvAcakateti bhAvaH / vyApArapadaM ca phUtkArAdInAmayanAnAmapi phutkAratvAdirUpeNa vAcyatAM dhvanAyitumuktam / ata eva, pacatIsatra adhaHsantApa. natvaphUtkAratvacullyuparidhAraNatvayanatvAdibhirbodhaH sarvasiddhaH / nacaivameSAM zakyatAvacchedakatve gauravApattyA kRtitvameva tada. vacchedakaM vAcyaM, ratho gacchati, jAnAtIyAdau ca vyApAratvA. dayatIti / nanu, yA kriyA bhAvanA saivotpAdanA'pi ca sA smRtA ityukte'pi kriyAyA bhAvanAtvalAbhe kimiti vyApArapadopAdAnamata Aha-*vyApArapadazceti / tathAca vyApriyate'neneti karaNavyutpannena, bhAvavyutpanna vA vyApArapadena phalAnukUlayAvatAmadhizrayaNAdInAM bhAvanAtvalAbhAya tdupaadaanm| kriyApadena tu kRtipadavadyatnamAnArthakatvasyApi sambhavena tanmAtrasyaiva tadvivaraNena bhAvanAtvalAbhaH syAditi bhaavH| *ata eveti / tattadrapeNa phUtkAratvAdInAM dhAtuvAcyatvAdeve. tyarthaH / sarvasiddha iti / ata eva pacatItyukte phUtkArAdimAnna veti sandeha iti bhaavH| yadrItyA naiyAyikaiH vyApAratvasyAkhyA. tavAcyatAvacchedakatvaM nirasya kRtitvasya tadyavasthApitaM tadrItyaiva dhAtoH kRtitvamAtraM zakyatAvacchedakaM bhaviSyatIti taTasthA''zaGkAM nirAkaroti *nacaivameSAmityAdi / 'na ca' iti sAdhvItyanenA. nvitam / eSAm * / adhizrayaNatvAdInAm / *gauraveti / dhAtu. vAcyatvAvacchadakatve gauravApattyetyarthaH / teSAM kRtitvApekSayA gurutvAnnAnAtvAJcati bhAvaH // ... ___ *tadavacchedakamiti *(1) / dhAtuvAcyatAvacchedakamityarthaH / nanu kRtereva dhAtvarthatve rathAdAvAcetane tabAdhAttAhazaprayogAnupapattirataAha *rathogacchattItyAdi / vyApArAdItyAdinA''zrayatvaprati. (1) tadavacchedakamiti / ayaM bhAvaH pravRttitvarUpakRtitvAmiSTasAdhanatAzAnakAryatAvacchedakatayA siddhojaativishessH| tatastadevAkhyA. tazakyatAvacchedakaM lAvAditi / Page #72 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dhaatvrthnirnnyH| diprakArakabodho lakSaNayeti naiyAyikarItiH sAdhI / zakyatAbacchedakatvasyApi lakSyatAvacchedakatvavad guruNi sambhavAt ta. yovaiSamye bIjAbhAvAt / naca pacati, pAkaM karotIti yatnArthaka yogitvprigrhH| jAnAtItyAdAvityAdipadagrAhye ghaTonazyatItyAdI. mAMzAzrayatvasya bAdhAtpratiyogitve eva lakSaNAyA draSTavyatvAt / / __. *naiyAyikarItiriti* / AkhyAtArthavicAre hi taivyApAre la. kSaNAM kRtau ca zaktiM svIkRtyA'yaM prayogaH samarthitastadvanmayA'pi samarthanIya itisAdRzyAt rItipadopAdAnaM, na tvanyAM'zetanmatAss dara iti bhAvaH / lAghavopaSTabdhamAnAdevArthasiddhinakavalAllAghavA. dityAzayena mImAMsakarItyA tadrItarevA'sAdhutvamAviSkaroti *za. kyatAvacchedakatvasyeti / tathAca asati bAdhake zaktirguruNA'pi dharmaNAvacchidyate, kRtitvAllakSaNAvadityanumAnAtteSu zaktiH setsyatIti bhaavH| nanu teSAM kRtitvA'pekSayA gurutvameva bAdhakamata Aha tayo. riti / shkytaavcchedktvpkssytaavcchedktvyorityrthH| bIjA. bhAvAditi / sambhavati(3)samaniyate laghau dharma gurau tada. bhAvAdityasya prakRte'navatAreNa yadyavacchedakatvaM svarUpasambandhaH vizeSastadA tatsvarUpatvasya gurUNAmapi satvAtkimanupapannam / athAtiriktaM tadA gurudharme'pi tatasvIkAra AvazyakaH / gaGgAtIratvaM lakSyatAvacchedakamiti vyavahArAt / vRttyavacchedakakoTipraviSTatva. syobhayatra sAmyAcca / tatra nyUnA'tiriktavRttitvarUpA'vacchedakatva. mAdAya tAzavyavahAro yadi, tadA sarvatraiva tathAstviti bhaavH| . nanu lAghavAdeva na tasyA'vacchedakatvaM vadAmaH, kintu mAnA. dapItyAzaGkate *naceti / yatnArthakakarotinetyuktyA vyApAraja. (3) saMbhavatIti / atra saMbhavatItyasya saMbhavattadavacchedakatAka ityarthaH / tathA ceyaM vyAptiH paryavasthati saMbhavattadavacchedakatAkadharmApekSayA yogururdharmaH sa tadanavacchedakatAka iti / nyAyasvIkArAdeva prameyadhUme prameyatvaviziSTAbhAvapratiyogitAvacchedakatvaM nAstItipratItiH siddhA dhUmatve nAstIti tArkikapravAdaH sNgcchte| Page #73 -------------------------------------------------------------------------- ________________ darpaNasahita dhaiyAkaraNabhUSaNasAre karotinA vivaraNAd yatra evA''khyAtArtha iti vAcyama / rathogamanaM karoti, bIjAdinA aGkuraH kRtaH, iti darzanAta kRmo patrArthakatAyA asiddhH| myatvapratisandhAnA'vizeSe'pi ghaTAGkarayoH kRtA'kRtavyavahArAtkRtro yatnArthakatvaM siddhameveti dhvanayati *vivaraNAditi / tadarthapratipA. dkpdkthnruupaadityrthH| dhAtumAtraM yatnatvaviziSTa zaktaM, bAdhakaM vinA yatnatvaviziSTA'rthakakarotipratipAditA'rthakatvAd / yadyadviH thiSTabodhakapadapratipAditArthakaM bhavati tattatra zaktam / ghaTatvaviziSTazaktaghaTapadapratipAditArthakakalazAdipadavaditi sAmAnyato dRSTA numAnavidhayA zaktiprAhakatvAdvivaraNasyeti bhaavH| yatna evArtha iti paatthH| yatna eva AkhyAtArtha iti pAThastu prkRtsndrbhviruddhH| *artha: / dhaatvrthH| evakAreNa vyApArasya vAcyatvavyavacchedaH / kRo yatnArthakatve eva dhAtumAtrasya tdrthktvsmbhaavnaa| tadeva gaganakusumopamAnamityAha ratho gamanaM krotiityaadi| rathAdAvacetane yatnasya bAdhena tAdRzaprayogA'nupapattyA na kRmo yatnArthakatvamapi tu vyApArArthakatvameveti, tena vivaraNAddhAtovyA. pArArthakatvameva siddhathatIti bhaavH| nanu ratho gacchatIti prayogasya dhAtvarthapratipAdakatro vyApAre lAkSaNikatvAnna tena yatnArthakatvakSatirata Aha *bIjAdineti / tathAca kRtro vyApAre prayogaprAcuryeNa tatraiva zaktiyA'yyeti tena dhAtorvivaraNAddhAtoApArArthakatvamavazyamaGgIkaraNIyamiti bhaavH| atredamavadheyam / vaiyAkaraNamate 'pi pacatyAdeH phUtkArAdivyApAre vyApAratvenaiva zaktiH, vyApArasAmAnyArthakA vivaraNAt / evaJca vyApAratvena kRterapi saMgrAhAnmatto bhUtaM, na tu mayA kRtam iti tatra tatroktaM saGgacchate / tattadrUpeNaM kacid bAdhastu pacatyAdInAM tattadapAvacchinne lkssnnyoppaadhH| zakyAdanyena rUpeNa jhAne bhavati lakSaNA / itybhiyuktoktH| ata eva vAkyArthapradarzanA'vasare viklittyanukUlo vyApAra Page #74 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhrAtvarthanirNayaH / 61 * kizca bhavAnAyA avAcyatve, ghaTaM bhAvayatItyatretra ghaTo bhavatItyatrApi dvitIyA syAt / nacAtra ghaTasya kartRtvena tatsaMjJayA karmasaMjJAyA bAdhAna dvitIyeti vAcyam / anugatakartRtvasya tvanmate durvacatvena ghaTasyAkartRtvAt / kRtyAzrayatvasya. kArakacakraprayoktRtvasya vA ghaTAdAvabhAvAt / dhAtvarthAnukUlavyApArAzrayatvasya ca kArakamAtrAtivyApakatvAt / nAsnukUlo vyApAra iti vyApArasAmAnyArthakavyApArapadena svo. tkIrttitasya saGgatiriti / 'kRJo'karmakatApatteH' iti mUlamavatArayati * kiJceti* / *avAcyatve dhAtvazakyatve / dvitIyA syAditi / zdhAtvarthotpattirUpaphalA''zrayatvAt (1) / * nanu, ghaTo bhavatItyatra kRtyAzrayatvarUpakarttRtvabAdhe'pi dhAtvarthaphalA'nvitA'khyAtArthavyApArAzrayatvarUpakartRtvAntena karmatvasyAsazyaM bAdhena noktasthale dvitIyAprasaktiranyathA karttari lakAro'pya* nAkaratAmApadyetetyAzaGkya nirAkurute *naceti* | *ghaTasyeti* / ghaTaM bhAvayatItyatreva ghaTo bhavatItyatrA'pi dvitIyA''pattiH / manmate tu dhAtUpAttavyApArA''zrayatvena parayA karttRsaMzayA- karmasaMjJAyA bAdhAnna tadApattiriti bhAvaH / nirAkaraNaprakAramevAha anugateti / cetnaa'cetnsaadhaarnnetyrthH| *tvanmatte* / bhavadIyamate / durvacatveneti / vaktumazakyatvenetyarthaH / tadevA''ha *kRtyAzrayatvasyeti / tasyA'cetane'SyAsatvAditi bhAvaH / *kArakacakraprayoktRtvasya veti / taddhAtvarthInikhilakAraka pravarttakatvarUpasya cetyarthaH / naiyAyikamataM nirasya mI. mAMsakaM pratyA''ha *dhAtvartheti / *kArakamAtreti* / mAtrapadaM kR (1) bhAvanAyA avAcyate svajanakavyApAravyadhikaraNadhAtvarthaphalAzrayatvaM karmatvaM vaktavyam, dhAtvarthaphalAzrayatvameva vA / tathAca 'ghaTaM bhAvayati' ityatreva 'ghaTobhavati' ityatrApi ghaTapadAdvitIyApa tiH / ubhayatrApi dhAtvarthotpattiruphalAzrayatvAvizeSAditibhAvaH / Page #75 -------------------------------------------------------------------------- ________________ darpaNasahite vaiyAkaraNabhUSaNasAre - apica,bhAvanAyA avAcyatve dhAtUnAM sakarmakatvAkarmakatvavibhAga ucchimA syAt / svArthaphalavyadhikaraNavyApAravAcakatvaM, svAryavyApAravyadhikaraNaphalavAcakatvaM vA. sakarmakatvaM bhAvanAyA vAcyatvamantareNAsambhavi / anyatamatvaM tatvamiti cenna / ekasyai. snA'rthakam / sarvasyA'pi kArakasya dhAtvarthA'nakalayatkiJcita. kriyAzrayatvAt / kriyAjanakatvasyaiva kArakatvAditi bhaavH| nanvacetane kRtyAzrayatvarupakartRtvasya bAdhe'pItaravyApArA'nadhI. natvaprakArakavivakSAviSayavyApArAzrayatvarUpakArakacakraprayoktRtvame. va taskartRsaMhAniyAmakam / vyApArazca kvacit kRtiH, kvacita saMyogAdireva / tAzavyApArAzraya eva, 'svatantraH kartA' (pA. suu01|4| 54) iti sUtre svtntrpdaarthH| tatsUtrapraNayanasAma. Ata / taduka, 'kArake'(pA0 suu01|4| 83) iti sUtre bhASye / 'pradhAnena samavAye sthAlI paratantrA vyavAye svatantrA / kiM punaH pra. dhAnaM? kartA / kathaM jJAyate kartA prdhaanmiti| yatsarveSu kArakeSu sa. nihiteSu kI pravartayitA bhavati' iti / sthAlI kASThaiH pacatItyAdau sthAlyeva tattvena vivakSitA iti tadbhAvaH / vakSyate cA'dhikamuH pariSTAt / ., mImAMsakamate prasaktadUSaNoddhRtirapi vakSyamANaiva / evaJca ghaTagatatAhazavyApArasyaiva svAtantryavivakSayA kartRtvasya nirAbAdhena na dvitIyAprasaGgo'ta Aha *apiceti / *svArthaphaleti / zakyatAvacchedakakoTyapraviSTA''zrayakatvena phalasya vizeSaNAnna jIvatyAdAvatiprasaGgaH / evamavivakSitakarmaka svA'bhAvavasvenA'pi svArtho vizeSaNIyaH, nA'to'vivakSitakarmatayA. 'bhyupagatamAvalakAraprakRtismRdhAtau sH| vaiyadhikaraNyaM tvavive. cyissyte| . *asambhavatIti / tathAca vyApAravAcakatvaM dhAtorAvazyaka miti bhaavH| *anyatamatvamiti / pacyAdidhAtUna zunaprAhikayo. Page #76 -------------------------------------------------------------------------- ________________ paatvrthnirnnyH|... vArthabhedenAkarmakatvasakarmakatvadarzanAt / tadetadabhisandhAyAha kRta iti // ayaM bhAvaH / vyApArA'vAcyatvapakSe phalamAtram (1)artha iti phalitam / tathAca, karotItyAdau yatnapratItestanmAtra vAcyamabhyupeyam / tathAca, 'yatI prayatne' itivat phalasthAnI. yayatnavAcakatvAvizeSAdakarmakatApattiruktarItyA durboreti(2)| pAdAya tAvadbhinnabhinnatvamityarthaH (3) *tattvamiti / anugataM sa. skrmktvmityrthH| *darzanAditi* yathA jidhAtorabhibhavArthe'karmakA tvasya nyUnIkaraNArthe sakarmakatvasyAbhyupagamAtsakarmakadhAtulakSaNe ta. praveze'karmake tasminnativyAptirapraveze ca nyUnIkaraNethai tatraivA'nyA. tirityarthaH / / yadyapi tattadarthaviziSTAnevoktarItyopAdAya sakarmakandhanirvacane doSAbhAvastathApi 'bahulametanidarzanam' iti (4)smaraNAttatra tatrA. vRttikaraNAcca tAvaddhAtUnAM yugapad grahaNA'sambhave tAtparyamiti bo. dhyam / tdetditi| puurvoktduussnngnnmityrthH|| . nanu kRto'karmakatApattarityasya kRo yatnArthakatvanirAsapratipAdakasya kathamuktArthA'bhisandhAyakatvamityAzaGkayA'bhisandhAnaprakAraM vizadayati *ayambhAva iti* / *phlmaatrmiti*| mAtrapadena vyApAravyavacchedaH / 'karotyAdau' ityAdinA saviSayArthadhAtusaMgrahaH / *tanmAtramiti / ytnaadiruupvissyimaatrmityrthH| akarmakatA. pattiriti / vyApArasya dhAtvavAcyatve uktalakSaNA''krAntasyati bhASaH kecitta akarmakatvApattiriti viSayyarthakakRtAdhabhiprAyeNaiva te. SAmeva prakrAntatvAt evaM ca na tdprsiddhirityaahuH| *uktarItyati / (1) artha iti / asya dhAtArityAdi / (2) srvdhaatuunaamitishessH| (3) tattaddhAtvAnupUrvyavacchinnapratiyogitAkabhedasamudAyavadbhi. natvamiti yAvat / (4) gaNasUtrametat / dhAtupAThe curAdigaNe paThitam / Page #77 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 14 darpaNasahite vaiyAkaraNakSaNasAre tathAca, 'na hi yatna' ityatra phalasthAnIyatveneti zeSaH / kRna iti dhAtumAtropalakSaNam / sarveSAmapyakarmakatA sakarmakatA vA syAditi bhAvaH (1) / uktaprAyarItyA, sakarmakadhAtubhitradhAtusvamityAkArikayetyarthaH / yA thAzrute dhAtoApArA'vAcakatve svArthaphalasamAnAdhikaraNavyApA. rvaacktvruupaa'krmktvaapaadnsyaa'smbhvduktiktvaaptteH|| nanvidAnI dhAtumAtrasyaiva vyApAravAcakatvasyA'siddhatvAt sakarmakarUpapratiyogya'prasiddhayA bhavaduktArthApAdanasyA'pyasambhava. duktikatvaM samAnam / anyatamatvarUpasya tu svayameva nirAkRtatvA. duktapadena tadgrahaNA'sambhavAditi cenna / nayatyAdidvikarmakANAM saMyogA'dyanukUlA'jAdiniSThakriyAtmakaphalArthakatvasya dhAtoH phalamAtrArthakatvavAdinA'nyabhyupagamAdajAdiniSThakriyAyAH saMyogarUpa. phalajanakatvAllokaprasiddhezca vyApAratvAttadarzakadhAtUna NyantAdi. dhAtUna copAdAyaiva kathaJcitprasiddhisambhavAditi nokavyAkhyA ne dossH| __ nanvetASatA jhAkRmAdInAM vyApArArthakatvaM siddhaM, na dhAtu. mAtrasyetyataH kRpadaM dhAtumAtraparatayA vyAcaSTe-*kRJa iti dhAtumAnopalakSaNamiti / kRpadaM zakyalakSvasAdhAraNadhAtutve. nA'jahatsvArthalakSaNayA dhAtumAtrabodhakam / tathAca dhAtumAtra. syA'karmakatApatyA na phalamAtrArthakatA, kiM tu vyApArA'rthaH katApAtyarthaH / *akarmakateti / pUrvoktabhinna sarvadhAtUnAM se. syarthaH / yadi phalavAcakatvameva sakarmakatvaM, tadA sarveSAmavizeSeNa sakarmakataiva syAdityAha *sakarmakateti / vastutastu uktayuktathA dhAtoApArArthakatvasiddhistadaiva syAdhadi svA'rthaphalatyAdi sakarmakalakSaNaM sakarmakadhAtumAtrasAdhAraNaM. syAt / tadeva na / adhyAdhupasRSTazIGAdiSvajyApteH / tasmAdbhavAdInAM dhAtutvA'nApattiH / maitreNa pAcayatItyAdau maitrAdInAM kartRtvA. (1) tathAca sakarmakAkarmakavibhAgoccheda iti tAtparyam / Page #78 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dhaatvrthnirnnyH| athavA, vyApAro bhAvanA ityarSena vyApArasya vAdhyatvaM masAdhya phalAMzasyApi tata sAdhayan naiyAyikAbhyupagataM jAnA. tikarokhAdeH kevalajJAnayatnAdikriyAmAtravAcitaM dUSayati ka. jnupapattizca tathA / ata eva, nivRttapreSaNAddhAtoH prAkRte'Niji. pyate ityAdyupapattiriti dik / ___ nanu, 'kRJo'karmakatApateH' iti grantho na mImAMsakamatanirAkara* NaparaH / tasya, tasmAt karotirityAdinA nirAkariSyamANatvAt taiH kRtrA yatnArthakatvA'nabhyupagamAJca / nApi naiyAyikamatanirAsa. paraH / naiyAyikaiH phalavyApArayorubhayorapi dhAtuvAcyatvA'bhyupagamAt / taduktamAkhyAtavAdadIdhitau 'stAM vA phalavyApArI pRthageva dhAtvarthI' iti / dhAtoH phalA'vacchinnavyApArArthakatve karmA. khyAte phalasya dvedhA bhAnApattyA tayorvizakalitayoreva zaktiAyasIti tdbhaavH| phalasya dhAtuvAcyatve paraM keSAJcinyAyavidA vipratipattiH / karmAkhyAtena dvitIyayA ca tadbhAnasambhavAt / kizcai tadgranthasya dhAtumAtrasya vyApArA'rthakatvasAdhakatve dhAtorakarma tApattaH, 'phalamAtrA'rthatA na hi' ityeva brUyAnna tu kRSa ityaparito. pAdanyArthaparatayA mUlamavatArayati *athaveti / *prasAdhyeti / pUrvA'rddhasya vivaraNaparatayA vyAkhyAnAditi bhASaH / taditi / dhAtu(1)vAcyatvamityarthaH / *jAnAtikarotyA. deriti / nirdiSTayatnArthakabhinnasaviSayArthakadhAtumAtropalakSaNam / *kriyAmAtreti* mAtrapadena phlvyvcchedH| sakarmakANAM prAyazaH phalA'vacchinnavyApAravAcakatvaM, vizakalitaphalavyApArobhayA'rtha. katvaM vA jAnAtyAdInAM tu jJAnAdivyApArArthakatvameva / akarmakANAM tu sarveSAM na phalA'rthakatvam / tasya tato'nanubhavAt / kintu (1) dhAtuvAcyatvamiti / etena 'vyApAro bhAvanA' iti kArikA yA vyApArasya dhAtuvAcyatvasAdhanepi phalasya na sAdhi mitinyUna. tetizakA parAstA / Page #79 -------------------------------------------------------------------------- ________________ a iti // (1) darpaNasaMhite vaiyAkaraNabhUSaNasAre ayaM bhAvaH / phalAMzasyAvAcyatve vyApAra eka dhAtvarthaH (2) vyApArA'rthakatvameveti prAcInanaiyAyikAbhyupagamAt / vakSyamANarItyA kRJaH phalArthikatve tu tulyanyAyAt sarveSAmeva tatsiddhiriti bhAvaH / nanu kRJaH phalavAcakatve kathamakarmakatvamata Aha *ayaM bhAva iti* / vAcakatvAdItyAdinA svArthavyApAravyadhikaraNaphalavAcakatvasya naiyAyikanaye phalA'vacchinnavyApArA'rthakatvasyA'pi sakamarkatvAttasya ca saGgrahaH / jAnAtyAdInAmeva phalArthakatvAnabhyupagama ucchedapadArtho'vyAptiH sarveSAmeva tadanabhyupagame tvasambhavaH / tathAca kRJdhAtuH phalavAcakaH sakarmakatvAt pacyA divadityanumAne vipakSavadhikatarka pradarzakam kRJo 'karmaketyAdIti bodhyam / vastutastu, vyApAro bhAvanA saiveti pUrvA'rddhameva vivaraNapradarzanena dhAtoH phalavyApArobhayArthatvasAdhakam / tathAhi / dhAtopArArthakatve siddhe bhAvanAdipadairvyApArapada vivaraNamAtrAnna tasya tatvasiddhiritisphuTameva / ataH pacati, pAkaM karoti, pAkabhAvanA, tAdRzyaptAdanA, ityAdivivaraNaparataiva tasya vAcyA / vyAkhyAtaM ca tathaiva sArakRtA / tathAca vyApArArthakakRJeva viklittyAdyarthakapAkAdipadenA'pi vivaraNAdubhayorapi dhAtvarthatvAsiddhiH tatra jAnA tyAdI phalAMze vipratipannaM naiyAyikaM pratyuktArthauSaSTambhakatayA kRJo' karmakatetyAdyuktam / dhAtumAtre vyApArA'vAcakatvaM vadantaM mImAMsakaM prati tu tadupapAdakatayaiva, - tasmAtkarotirityAdi / 1 (1) kRJ itIti / 'yatI prayatne' itivat yatnArthakatApattirityuktam | anyathA 'vAyurvikurute' 'saindhavA vikurvate' ityAdiprayogadarzanAt yathAzrute'saMgatyApatteH / (2) dhAtvartha iti / sakaladhAtvartha ityarthaH / tena-akarmakakRJaH phalAMzasyAbhAvAt vyApArasyaiva dhAtvarthatvAt vyApAra eva dhAtvarthaH syAdityApattidAnamasaMgatamityapAstam / Page #80 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhAsvarthanirNayaH / syAt / tathAca svArthaphalavyadhikaraNavyApAravAcitvAdirUpasaka 67 yadyapi vyApArAMze vipratipannaM pratyapi kRJa ityAdyupaSTambhakaM tathApi vivaraNasyaivA''khyAtaparatayA sakarmakatvasya vyApArArthakatvaM vinA'pyanyathAsiddhAvudbhAvitAyAM tadgranthasyAssvazyakatvAditi / navyanaiyAyikAstu-sakarmaka dhAtUnAM phale tajjanakatvena vivakSi tavyApAreSu copalakSaNIbhUta sAdhanA''kAGkSotthApakatAvacchedaka dharmasamAnA'dhikaraNadharmatvA'nugatIkRtatattaddharmAvacchinneSu zaktiH, sambhavati phalajanakatayA vivakSitAnAM teSAM vibhinnadharmavattvam / yatra tvekadharmA'vacchinnasyaiva phalA'nukUlatvaM vivakSAviSayastatra tadapacchinna eva dhAtoH sA / na hi sarvatra samudAya eva zaktiriti rAjA''jJA'sti / 'kriyA nAmeyam' ityAdi bhASyaM tu bahukAlasAdhyoktadhAtvarthaviSayamiti na tadUvyAkopaH / anyathA sarvatrA'gatikagatyAropAzrayaNApatteH / teSAmeva ca vyApArapadavyapadezyatvam / kRtitvasya tAdRzadharmasamAnAdhikaraNadharmatve'pi na tasya pacyAdyarthatA'vacchedakatvam / tadaMze tasyopalakSaNatvA'naGgIkArAt / ata eva vyutpannA - nAM na kadAcidapi tattAtparyeNa yAgapAkAdipadaprayogastathA prayuktAdapi tasmAtpAkAdikRtibodhazca / etena tasyA api vyApAratayA dhAtoreva lAbhAnna tiGastatra zaktiriti nirAkRtam / jAnAtyAdInAM tu viSayatvaM phalaM tanirvAhakajJAnAdi vyApArazca zakyam / kRJastu sAdhyatvaM yatnazcA'rthaH / tena taddhAtvarthaphalasambandhitvarUpaM mukhyakarmatvaM ghaTAdInAM nirAbAdham / evaM svArthaphalavya * dhikaraNatvarUpaM sakarmakatvamapi / yatyAdyakarmakANAM tu tattaddharmA'.. vacchinnayatnAdirUpavyApAra eva sA / bhojanaM yatate ityaprayogeNa tadviSayatvasya dhAtuzakyatvA'nupagamAt / yatata ityukte karmA'kAchAyA abhAvAzca / adhyAdyupasRSTazIGAdInAM tu phale nirUDhalakSaNaiva / zIGAditaH sarvatra phalAbodhAt / tadarthe'nAditAtparyyagrAhakatayaiva ca "adhizIGsthAsAma" ( pA0 sU0 7 / 4 / 46 ) ityAdisUtropayogaH / kartetyatra Page #81 -------------------------------------------------------------------------- ________________ darpaNasahite vaiyAkaraNabhUSaNasAre dharmakatvocchedApatiH / naca (1)kunAdau sakarmakatvavyavahAro bhA. tu kRyo yatnabodhakatvAdeva, nA'cetane svarasataH krtpdpryogH| evaJca kartRbodhanirvAhA'rtha pacatItyAdAvAkhyAtasya kRtI zaktirAvazyakI / tadarthaprayatnasyA''zrayAzrayibhAvena prathamAntArthe'ndha. yAta tdbodhopptteH| yatra tu na tadbAdhasaMddhAnaM rathogacchatItyAdI, satra vyApAre, AzrayatvAdau vA yathAyathaM lakSaNA / svatantraH kartA (pA0 suu07|4| 54) itisUtrasAmarthyena, dhAtvarthavyApArA''zrayatata. pratiyoginAmapi kattRtvasya paribhASaNAnna krtRbodhaa'nuppttiH| yatra prathamAntasamabhivyAhAraH yatra tu kRtyAdivizeSyaka eva tAtparya tatra. tadvizeSyakopi bodhH| anabhihita ityasyApyavodhita ityevA'rthaH / abodhanaM tyAzrayA'tiriktAMze vizeSaNatayA kRtyAdyarthaprabodhanameveti maabhidhaanaa'nbhidhaanvyvsthaa'nuppttiH| caitraH pacatItyAdau kartR. bodhasya kRtizaktayaiva nirvAhe tatrA'khyAtazaktikalpanA'naucityAzca / vyApAravyapadezA'bhAvena viklityAdInAmuktadharmatvasyopalakSaNatvA' nupagamAta, pRthak zaktiradRSTaiva / phalatvaM tu pUrva nirUktameva / evaM sati kvacid dUSaNaM prasaktamavagaNayiSyate ityAhuH / evaM sakarma. katvAdinirvacanA'nupapattyA dhAtorubhayArthakatvamAvazyakamiti 5. yvsitm| vyApAramAtrazaktivAdinastu-dvitIyAdyAnvayyarthakatvaM sakarmakatvam / pacyAdisamabhivyAhAre dvitIyAyA viklatyAdyarthakatvAt / jAnapatyAdisamabhivyAhAre ca viSayatvA'dyarthakatvAt , tadanvayitvaM tadarthe'kSatamityAhuH / jAnAtyAdiyoge ghaTAdInAM gauNakarmatvamiti vadatAM matamAzaya nirAcaSTe *naceti* *bhAkta iti* bhanyate A. (1) nanu pacyAdInAmastu phalAMzo'pi vaacyH| kRAdestu ya. nAdivyApAramAtravAcitve baadhkaabhaavH| naca sakarmakavyavahArAnupa. pttiritivaacym| tasya vyavahArastha karmAnvitArthakatvena gauNatvAta / dhAtvarthatAvacchedakaphalazAlisvarUpamukhyakarmasatva eva mukhyasakA maikatvaM, Adestu tathAbhAvAbhAvAdbhAktaH sakarmakavyavahAra itizaDAM nirasyati-maceti / Page #82 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dhaatvrthnirnnyH| 9 kta iti naiyAyikoktaM yuktama / vyavahArasya bhAktatve'pi karma Ni lakArAsambhavAt / na hi tIre gaGgApadasya bhAktasve'pi tena snAnAdikArya kartuM zakyam / evaJca, 'na yatra' ityatra yatramA pram (1)ityarthaH // 5 // ... ata evAha- . kintUtpAdanamevAtaH karmavat syAd yagAdyapi // karmakarttaryanyathA tu na bhavet tad dRzeriva // 6 // mRdyate sevyate vA zakyArtho'nayeti bhaktilakSaNA tathA, zakyA'rthasya tirodhAnAt / svakSAne ghaTakatayA zakyArthasyA'pekSaNAzca / tata Agato bhAkta ityarthaH / ___ *bhAktatve'pi // lakSaNAnibandhanatve'pi // *karmaNIti* // . mukhyasakarmatvamAdAya zAstrasya cAritAyeM gauNe tavyApAre mAnA: 'bhAvAditi bhAvaH / tatra laukikaM dRSTAntamAha *nahItyAdi* // bhA: karAjapadavyavahAryeNa purohitAdinA tadIyakAryapravartanAnmahadabhUta. candramA ityAdAvAtvavAraNAyA''zritagauNamukhyanyAyasya vizighyA. rthopasthApakaviziSTarUpopAdAnapurassarapadakAryaviSayakatvasyA'nyatra vyavasthApanAcca nA'tra tadviSayatetyanye / - pare (2)tvetacchAstrIyakarmasaMkSakAryAnvayyarthakatvameva sakarmakatvam / sakarmakapadAta , karmaNA sahetyarthakAcchandamaryAdayA pUrvokA'rthAlA. bhAzca 'laH karmaNi' ityAdau sakarmakapadAda bodhAnApatteH / tadanandha. varthakatvamakarmakatvam / ata evA'dhyAsitA bhUmaya ityAdau karmaNi kopapattiH / anvayasya pRthagupasthitasaMsargarUpatayA na jIvatyAdiSu doSa ityaahuH| (1) mAtrapadenotpattirUpaphalavyavacchedaH / kevalayatnArthakatvaM nAhI kriyate-utpattiviziSTayatnArthakatvaM viSTameveti bhaavH|... (2) maJjUSAkArAdaya ityrthH|| Page #83 -------------------------------------------------------------------------- ________________ darpaNasahite yAkaraNabhUSaNasAre . utpAdanam , utpattirUpaphalasAhitaM, yavAdi(1) kumartha i. tyarthaH / phalasya vAcyate yuktyantaramAha-ata ityAdi // yatA kunoyanamAtramartho neSyate, atH| karmavat syAditi padena, "ka. rmavat karmaNA tulyakriyA"(pA0 sU0 3 / 1 / 87) iti sUtraM lakSyate / ayamarthaH / yata evAsyotpAdanArthakatA, ataH pacyate odanaH khayamevevivat, kriyate ghaTaH svayameveti yagAdayo'pyupapadyante / anyathA yatrasya karmaniSThatvA'bhAvAt tanna syAt , izivat / yathA dRzyate ghaTaH khayameveti na, darzanasya ghaTAvRtti svAt , tathA yatrasyApi iti tathA prayogAnApattariti // 6 // ayameva pakSaH phalA'vacchinnavyApArabodhakatvaM sakarmakatvamiti bddbhiraashritH| phalasya karmatAyAH sarverevApagamAt / phalA'nva. vyarthakatvasya sakarmakeSu sattvAt / yadi caikopasthitiviSayatvAno. taH prakAraH sanbhavatIti vibhAjyate tadA pRthakzaktivAdimate niduSTatvameva / avacchipadastha sambandhaparatvena karmIbhUtaphalasambandhi. vyApArA'rthakasvastha susthatvAt / akarmakANAM phalArthatvA'naGgIkA. rez2AsimyAptyavyApsyoramavakAzAdityavadheyam / adhyAsitA bhUma. ya ityadI yathAtopapattistathopapAditaM prAk // 5 // nu, 'karmavata syAd yagApi' iti mUlasya karmavad yagAdhIpa bhaSedityartho labhyate / sa ca bAdhito'vivakSitazcetyata Aha-*karma. patsyAditi padeneti // *sUtra lakSyate iti // sUtravihitaM lakSya. te ityarthaH / yathAzrute karmapadAt svaghaTitatvena lakSaNayA sUtropasthitAvapi tasya yagAdikamityanenA'nanvayApateH / etadbodhanA. yaiva, syAditi lakSyakoTAvupAttamiti // *ghaTAvRttitvAditi* // ghaTamAtravRttitvA'bhAvena karmasthakriyakatvAbhAvAditi tu paramA. (1) yatnAditi / 'bIjAdinA aDaraH kRtaH ityatra yatasya bASita. svaadmyvyaapaarsNgrhaarthmaadipdm| Page #84 -------------------------------------------------------------------------- ________________ paatvrthnirnnyH| .. nanvevaM kumAdevi bhAnAtItpAderapi viSayAvasinAvaraNa. bhaGgAdiphalavAcitvamAvazyakam / anyathA sakarmakasAnApaceH / 'thA(1) // 6 // *evamiti* // karmavadrAvA'nurodhena karaNA'rthakaroterutpattisahitayatnArthakatvA'bhyupagame ityarthaH // jAnAtyAderapItyAdipadAdU gamyAdiparigrahaH // bhAvaraNabhaGgAdAtyAvipadena tu saMyogAdeH sH| Avazyakamityanena tatra jJAnasyaiva phalatvA'GgIkAre tadanAzrayatvAd ghaTAdeH karmatvAnupapattirapi sUcyate / AvaraNabhaGgasyA'pyatItAdau yathA phalatvaM tathA sAre eva subarthanirNaye vkssyte(2)|| sakarmaka. tvA'nApatteriti* // svArthaphalavyAdhakaraNetyAdhuktarUpasya tatrA'sa. mbhavAditi bhaavH| vastutastu jAnAtanirUpaphalA'rthakatvamegha yuktam / 'naca kartR. sthabhAvakAnAM karmaNi kriyAyAH pravRttirasti' iti bhASyeNa kartRstha. bhAvakAnAM kriyAphalasya karmamAtre vRttistiItyarthakena kartRkarmobha. yasAdhAraNaphalArthakatvaM kartRsthakriyakatvaM vadatAM karmamAvRttipha. lArthatvarUpakarmasthakriyakatvasyaivA'bhyupagamena tamA''varaNabhaGgasya pha. latve tatpakSe karmavadbhAvasya durnivAryatApatteH / AratazcAyameva pakSo janAtItyAdI jJAnecchAdhanukUlo vyApAra iti zAbdabodhaprakAra darzayatA granthakRtA'pi / prakRte AzaGkAsamAdhAne tu mAyAhA. dhuktaprathamakalpA'bhiprAyeNati sAre eva sphuTam / - nacoktakalpe zAnasya samavAyena ghaTAyAvasasvAtteSAM jAnAti. (1) paramArtha iti / ayaM bhaavH| 'karmavatkarmaNAtulyAkrayaH'(pA0 su03|1| 87 ) iti sUtre karmaNeti padopAdAnAtkarmasthakriyakANAM karmasthabhAvakAnAmeva dhAtUnAM grahaNAta / prakRte tu zAnasya ghaTe viSa. yatayA satvepi samavAyena kartaryapi satvAt ghaTamAtravRttitvAbhAve. na doSAbhAva iti / - (2) atItAnAgatAdiparokSasthale'pi jJAnajanyasya tasyAvazyakatvAdityAdinA 'Azrayovadhiruhezya' itikArikAvyAkhyAnAkarase iti zeSaH / Page #85 -------------------------------------------------------------------------- ________________ darpaNasahite vaiyAkaraNabhUSaNasAre tathAca, jJAyate ghaTA svayameveti kinna syAt / evaM grAmo gamyate svayamevetyAdhItyAzaGkAM manasi kRtvAhanirvatyai ca vikArye ca karmavahAva iSyate // na tu prApye karmaNIti siddhAnto'tra vyvsthitH||7|| IpsitaM karma trividhaM-nirvayai, vikArya, prApyazca / tatrA krmtvaanuppttiH| jJAnasya tadanukUlavyApArasyAzrayatAdezca sAmAnA dhikaraNyAdakarmakatvApattiH, kartRsthabhAvakatvAnupapattizceti vAcyam / zAne zAnaM,ghaTe zAnamiti pratatyiA viSayatayA tasya zAnAzrayatAbhyupagamenAdyadoSasya phalatA'vacchedakasambandhaghaTitasAmAnAdhikaraNyaH ghaTitA'karmatvasya tatrA'bhAvena dvitIyasya viSayatAsamavAyAbhyAM karmakarbubhayavRttitvenA'ntyadoSasya vA'bhAvAt / adhikamagre gha. kssyte| . prakRtamanusarAmaH // *kinna syAditi* // kriyate ghaTaH svayameve syatra ghaTasyotpattirUpaphalAzrayatvavadAvaraNabhaGgarUpaphalAzrayatvasyA. pi satvAditi bhAvaH / nanu nirvaya'vikAryakarmaNoH karmavadbhAvo, na prApyakarmItyatra kiM mAnamata Aha mUle-siddhAnto'treti* // a. "karmavat karmaNA tulyakriyaH"(pA0 suu03|1| 87) / itisUtrabhA. pye / tatra hi dhAtorekAca iti sUtrAdanuvartamAnadhAtugrahaNena dhAtu. pAcyakriyayA ityarthalAbhena 'sAdhvasizchinatti' 'sthAlI pacati' ityAdI karaNAdhikaraNAbhyAM tulyakriye kartari vastutaH sato'pi vyApArasya dhAtuvAcyatvA'bhAvAdevA'natiprasane karmagrahaNamatiri. vyamAnaM karmasthAkiyAM lakSayatIti siddhAnto vyavasthita ityarthaH / karmasthakriyakatvaM ca prApyabhinnakarmaNyeva sambhavatIti darzayitumAdau vakSyamANamapi vibhAnaM sukhabodhAyA''ha-*IpsitaGkarmeti // yadya. pi dveSyA''dyanIpsitasyA'pyemvevAntAvAt karma trividhamityeva vaktuM yuktam / tathApi hariNA "tayorebhyastridhA matam / taccapsitatamam" Page #86 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dhaatvrthnirnnyH| ghayoH karmavadAvo, nAnasye / prApyatvaca,kriyAkRtavizeSAnupala: bhyamAnatvamiti(1)subarthanirNaye vakSyate / nAyaM ghaTA kenacid dRSTo amo'yaM kenacid gata iti zakyaM karmadarzanenA'vagantum / ghaTaM karotIti nirva] somaM munotIti vikArye ca tajjJAtuM zakya. ityadinA pArthakyena vibhajanAt tadanusRtyA'trApi tathaivokta. miti dhyeyam // *prApyatvaJcati // AdyayorlakSaNaM tu subarthanirNaye vakSyate // *vakSyata iti* // kriyAkRtavizeSANAmiti kAriphayetyA rthH| karmagatavizeSAdhAyakakriyArthakatvaM karmasthakriyakatvaM karmavadbhASaprayoakamiti darzayituM tadanvayavyatireko darzayati-*na hotyA. di* // *somaM sunAtIti vikArya iti* // nanvAdyayoH karmasthakri. yakatvena karmavadbhAvaviSayatve'pi tatra kathaM somaM sunotItyasya vi. kAryalakSaNAkrAntatvam / prakRteH somasya pariNamitvA'navagamAt / taduktaM, 'prakRtestu vivakSAyAM vikAryam' iti(2) vivakSAyAmityasya pariNAmitvenetyAdiriti coditthaM cUrNIkaraNarUpA'bhiSavaikadezacUrNa prati prakRtisomasya pariNAmitvavivakSayA tadupapattiH / anye tu kriyA yaddharmanAzakaM phalaM janayati tadvikAryamiti la. kSaNA'bhiprAyeNa some vikaarynirdeshH| tathAhi / Arambhaka(3)saMyoga. 'nukUlA kriyA sunoterarthaH / somapadaM ca prakRte tadavayave lAkSaNi (1)kriyAkRtavizeSAnupalabhyamAnatvamiti / anupalabhyamAnaH kriyA kRtavizeSoyatreti bahuvrIhI "rAnadantAdiSuparam" ( pA0 suu02|2| 31) itisUtreNa vizeSaNasya paranipAtaH / anupalabhyamAnatve prAya iti shessH| tathAca prAyaH yaddhAtukarmaNi kriyAkRtavizeSopalambhAvastaddhA. tukarma prApyaM karmeti pryvsitm| tena viSadRSTisarpaNa dRSTe manuje viSa. bAdhAjanyamUrchAdikriyAkRtavizeSasya darzanAtkathamasya prApyakarmatva. miti zaMkA praastaa| (2) zeSazca / kaizcidamyathA / nirvatyai ca vikArya ca karmazAstre pra. dArzatam / iti vAkyapadIyam / (3) ArambhakatvaMca-saMyogagato jAtivizeSaH / / Page #87 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 74 darpaNasahite vaiyAkaraNabhUSaNasAre miti na tat prApyam / tathA ghaTAdedRzyAdau prApyakarmatvAnno. tAtiprasaGga iti bhaavH| dhAtUnAM phalAvAcakatve tyajigamyoH paryAyatApattiH / kam / tathAca homAvayavarUpasomapadA'rthavRtyArambhakasaMyogasya dhA. tvarthakriyAjanyavibhAgena naashaadvikaarytvoppttirityaahuH|| *jJAtuM zakyamiti* // etena kriyAkRtavizeSadharmaprakArakAtI. tiyogyatvaM karmavadbhAvaprayojakamityuktaM bhavati / prAcInanaiyAyikama. te tu prakRte kA utpattirUpaphalAvacchinne yatne lakSaNayA karmavadbhA. ghopapattiH // * noktAtiprasaGga iti* // na karmavadbhAvApattirityarthaH / pariSkRtanayAyikamate tu jJAnaM karAtAtyAdyaprayogAt sAdhyatve phale yatne ca kRmaH zaktireva / tathAca ghaTAdau sAdhyatvarUpavizeSadha. maprakArakapratIteH sArvajanInatvAta, tAzapratItiyogyatAyAstatrA. 'napAyAdanAyAsenaiva karmavadbhAvopapattiH / yadi ca kartRgatavizeSA. ''dhAyakakriyArthakatvaM tatsthakriyakatvamiti lakSaNe pacyAdikartari zramarUpavizeSadarzanAajJAnAdikartari tadadarzanAcA'tivyAptyAdido. pAduktabhASyeNa, vizeSadarzanaM yatra kriyA tatra vyvsthitaa| kriyAvyavasthA tvanyeSAM zabdaireva prklpitaa|| iti harikArikottarArddhana ca pUrvoktalakSaNayoreva nirbharaH pratIya. te ityucyate tadA'pi na ksstiH| karmasthakriyakalakSaNe jAnAtyAdibhi. pratvasya SopadezalakSaNe vaSkAdhanyatamatvasyeva kartRsthakriyakalakSa. Ne jAnAtyAdyanyatamatvasyApi nivezena karoto karmasthakriyakatvasya jAnAtyAdau kartRsthakriyakatvasya copapatteH / ata eva hariNA'pi, 'za. bdaireva prakalpitA' ityatra zabdapadamupAttam / zabdapratipAdyA'rthagata. vizeSaiH zabdaizceti tadarthAditi / darzanAntarIyAM yuktimupanyasyati*dhAtUnAmiti* // tyajigamyorityupalakSaNaM tAdRzadhAtumAtrasya // *paryAyatApattiriti* // tacchakyatA'vacchedakAvacchinnazaktatvasyaiH va pAtApadArthatvAditi bhaavH| Page #88 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dhAtvarthanirNayaH / kriyAvAcakatvAvizeSAta (1) / phalasyopalakSaNatve'pyekakri yAyA eva pUrvadezavibhAgottaradeza saMyogajanakatvAduktadoSatAdavasthyamityapi vadanti / tasmAdAvazyakaM sakarmakANAM phalavAcakatvam | akarmakANAM tu tannirvivAdameva / "bhU sattAyAm " ( vA0 ga0 ) ityAdyanuzAsanAcca / ata eva - "dvayarthaH paciH " 75 nanu tyAjagamyoH krameNa vibhAgasaMyogopalakSitavyApArA'rthaka. svamevaJca pIyalakSaNe tadupalakSaNetarAnupalakSitatvasyA'pi vi zeSaNAmnoktA''pattirata Aha-* upalakSaNatve'pIti* upalakSaNatvaM ca tatpadajanyabodhaviSayatvena zaktyaviSayatve sati zaktiviSayatvam (2) | *janakatvAditi // tathAca saMyogavibhAgayoH svArthavyApArajanyatvA'vizeSAd gamyarthavyApAraH saMyoga evopalakSaNaM, no vibhAga ityatra vinigamakAbhAvAdubhayasyaivopalakSaNatve uktApattidurvAreti phale'pi zaktirAvazyakIti bhAvaH / atra, grAmaM gacchatItyAdau dvitIyA'rthasaMyogAdirUpaphalA'nvayitvasyaiva vinigamakatvAd gamanakriyA * yAM saMyogasyaivopalakSaNatvamityasya suvacatayA'nyatra lakSaNayopapattezva noktarItiH sAdhvItyasvaraso'pi vadantibhyAM sUcitaH / upasaMharati-*tasmAditi* // uktayuktisaMhaterityarthaH / *nirvivAdameveti* // svArthaphalasamAnA'dhikaraNavyApAravAca katvarUpA'karmakatvasya dhAtoH phalavAcakatvaM vinA'nupapannatvAditi bhAvaH / nanu sakarmakatvaM pUrvoktameva tadbhinnadhAtutvaM cA'karmakatvamiti noktA'nupapattirata Aha-*bhUsattAyAmiti // gaNeSu phalasyaiva ni. ddezAditi bhAvaH // *ata eveti // dhAtumAtrasya phalavAcakatvAdevetyarthaH // *dvayartha iti // dvayarthapadaM phalavyApArobhayArthakamityAza (1) kriyAvAcakatvAvizeSAditi / ekajAtIyakriyAvAcakatvAvi zeSAdityarthaH / etena sakaladhAtUnAM payAryatApattisatve tyajigamyorvi zeSopAdAnamasaGgatamiti parAstam / sarveSAmekajAtIyakriyAvAcakatvAbhAvAta / (2) kecittu azakyatve sati zakyavyAvartakatvaM tadityAhuH / Page #89 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 76 darpaNasahite vaiyAkaraNabhUSaNasAre iti bhASya saGgacchate iti dik // 7 // ___ evaM siddhyatu phalavyApArayorvAcyatvaM, kintu AkhyAtavAruyaiva sA bhAvanA, na dhAtoH / pradhAnyena pratIyamAnasya vyApArasya dhAtvarthatAyA prakRtipratyayArthayoH pratyayArthasya prAdhAnyamiti nyAyavirudatvAt / "vadAgame hi dRzyate" iti nyAyaviruddhatvAcca / yH| nanu, 'vRdyarthaH paciH' iti bhASyaM, pacerupAdAnAtmakarmakANAM pha. . lArthakatve sAdhakamastu, na svakarmakANAmata Aha-digiti* // ta. thA sati sattAdyarthanirdezavaiyarthyA''patteH / dhAtusAmAnyazaktyA pacyAderiva bhavatyAdarapi vyApArabodhasambhavAditi digartho'va. seyH||7|| __ nanu 'vyApAro bhAvanA saiva' ityuktIvavaraNena na vyApArasya dhA. svarthatAnirNayaH / pacati pAkaM karotIti vivaraNena AkhyAtArtha. tAyA api vaktuM zakyatvAditi mImAMsakAzaGkAsamAdhAnaparatayA mUlamavatArayati-*evamityAdinA* // *vAcyatvamiti * // tiGa. ntajanyabodhaviSayatvamityarthaH / tathAca, pAkA'nukUlA bhAvanatyAdi. vivaraNenA'pi pacatItyasya pAkA'nukUlabhAvanAbAdhakatvamastvityarthaH / yathAzrute vivaraNena dhAtorbhAvanAvAcakatvanirNaye, kiM tvAkhyAtavAcyaiva sA ityuttrgrnthaa'steH| prakRtipratyayAviti nyAyasya saMkhyAdau vyabhicAra(1)mAzayA. ha-*tadAgame hIti // idaM ca, yaH pradhAnaM sa pratyayArtha iti nyAyA''kAra ityabhipretya / tanmUlasutrAlocane tu yaHpratyayArthaH sa pradhA. (1) vyabhicAreti / ayaM bhaavH| prakRtipratyayArthayoriti nyAyasya yaH pradhAnaM sa pratyayArtha ityrthsviikaarH| tathA ca saMkhyAyAH AkhyAtavAcyakartayanghayAdaprAdhAnye tasyAH pratyayArthatvaM na syAt-ta. thAca tasya nyAyasya saMkhyAviSaye vyabhicAra-iti / vastutastu-yaH pratyayArthaH sa prakRtyarthasya vizeSyatayA bhAsate isyeva tasyArtha iti / Page #90 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dhaatvrthnirnnyH| 77 evaJca 'svayuktAkhyAtArthavyApAravyadhikaraNaphalavAcakatvaM saka. rmakatvam(1)AkhyAtArthavyApArAzrayatvazca kartRtvaM vAcyam'ityA namiti nyAyAkAro labhyate / tAhi / 'pazunA yajeta' iti zrUyate / tatraikavacanopAttamekatvaM yAge vizeSaNamuta prakRtyarthe iti saMzaye, pazu. padArthasya yAgaM prati guNatvAt sambhAvitayAvatpazukaraNena pradhAnA. vRttau pradhAnabhaGgApatyA yAvadguNa pradhAnA''vRtterayogAdekatvavizi. epazorvidhAne tvekatvasya pazuvizeSaNatayA yAgAGgatvA'bhAvAttadaH vivakSitameva syAdityarthakana,"tatraikatvamayajJAGgamarthasya guNabhUtatvAta" iti sUtreNa pUrvapakSite,"zabdavattUpalabhyate tadAgame hi dRzyate tasya zAnaM yathA'nyeSAm" (jai0 a0 4 pA0 1 sU015) iti siddhAnta. sUtram / zavdavat-zabdavAcyaM, yathA bhavati tathopalabhyate / ekatvaM. hi yatastadAgame ekavacanasamaSadhAne dRzyate / atastasya prAdhAnyena pratItiyathAnyeSAmaruNAdInAmityarthaH / yadvA 'tadAgame tata-ekatva. m / Agame-ekavacanavidhAyakAgame dhekayorityatra / dRzyate-ekavaca. rUpapratyayArthatvena pratIyata, anyeSAM krnnaadiinaamivetyrthH| __ evaJca samAnapratyayopAttatvapratyAsatyA vibhaktyarthakaraNA'nvi. tasyA'ruNA'dhikaraNanyAyena prathama kriyAyAmanvayaH pazcAt prakR. tvarthe / tathAca pazvekatvobhayakaraNako yAga iti bodhenaikatvasya yAgAGgatvA'vagamAnAnekapazubhiryAga iti tadbhAvaH / prAdhAnyaM ca prakU. tyarthA'vizeSaNatvameva, pratyayArthamAdAya nyAyAvatArAdyaH pratyayArtha iti bhAgasya nyAyaghaTakatvam / prakRte AkhyAtAsamavadhAne bhAvanAs bodhAt tasyAprAdhAnyena bhAnamiti tatsaGgatiriti bodhyam / nanu sakarmakatvA'nugatakatrtRtvayordurvacatvamevetanmate dRSaNamata Aha *evaJcati / bhAvanAyA AkhyAtavAcyatve cetyrthH| tathAcA'' . (1) svAbyavahitottaratvasaMbandhena dhAtuviziSTAkhyAtArthavyA. pAravyadhikaraNaphalavAcakatvaM sakarmakatvam ityatra mUlatAtparyam / patena devadattaH pacati, bhavati ghaTaH iti vAkye pacyuttarAkhyAtasya bhayaktatve bhUdhAtoHsakarmakatApattiH ityAcapAstama / ANyAtasya -bhRttaratvAbhAvAt / Page #91 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 78 darpaNasahite vaiyAkaraNabhUSaNasAre divadantaM mImAMsakammanyaM pratyAha tasmAt karotirdhAtoH syAd vyAkhyAnaM, na tvasau tiGAm // pakkavAn kRtavAn pAkaM kiM kRtaM pakvamityapi // 8 // tasmAt=abhiprAyasthahetoH / sacettham / phalamAtrasya dhAsvarthatve grAmo gamanavAniti prayogApattiH / saMyogAzrayatvAt / phalAnutpAdadazAyAM vyApArasace pAko bhavatItyanApattiH / vyApAravigame phalasattve pAko vidyata ityApattizca / yattu bhAvapratyayasya ghaJAderanukUlavyApAravAcakatvAnnAnupapattiriti / tanna rabdhe pArka phalAnutpattidazAyAM, pAko jAto na veti prazne, bhaviSyatItyuttarA'nurodhAt phalamAtraM dhAtuvAcyamiti mImAMsakAzayaH / hetoH pUrvamanupAdAnAdAha *abhiprAyastheti / tyadAdInAM buddhistha parAmarzakatvAditi bhAvaH / *prayogApattiriti / bhAvalyuDantagamana padArthasaMyogAtmakaphalasya grAme sattvAd grAmaH saMyogavAnitivad grAmo gamanavAniti prayogasya prAmANyApatterityarthaH (1) / evamagre'pyUhyam *phalAnutpAdeti / phalAnutpAde tAdRzaprayogasya sarvAnanumatattvAduktam *vyApArasatva iti* | *bhavatItyanApattiriti / pAkapadArthasya vikli - teravarttamAnatvAdityarthaH / phalotpAdadazAyAmarthA'bAdhAttAdRzaprayo. gasyeSThatvAdAha *vidyata ityApattizceti / vyApArAMzaparityAgena phalamAtrasya dhAtvarthatvA'bhiprAyeNa tu bhaviSyatItyuttaraM pAkamutpAdayatIti vivaraNazceti bhAvaH / * anukUleti* / anukUlatvotkIrttanaM tvanvitA'bhidhAnavAdinAM matametaditi sUcayitum *nAnupapattiriti / bhAvavihitalyuDGghaJA (1) phalavyApArayordhAtvarthavAdimate'pi tadApattiriti tu ma zaGkyam / antaraGgatvAtphalasya vyApAre evAnvayAGgIkArAditi bodhyam / Page #92 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dhAtvarthanirNayaH / kartrAkhyAtavata, karttari kRdityata eva tadvidhAnalAbha, mAve vi dhAyakA'nuzAsanavaiyarthyApatteH tadvirodhA (4) pattezca / atha vyApAro'pi dhAtvartha isabhyupeyamiti cettarhi dhAtuta eva sakalavyApAralAbhasambhavenAkhyAtasya pRthakUzaktikalpane gauravamiti / pacatItyasya pAkaM karotIti vivaraNAtmA karotirdhAtoreva vyAkhyAnaM=vivaraNam / atastadapi nAkhyAtArthatvasAdhakamiti bhAvaH / dharthavyApArasya grAmAdau bAdhAna pUrvoktaprayogApattirityarthaH / vi. klityanukUlaghaJAdyarthavyApArasya karttRtayA bhAvanAdAvanvayAna pUrvokaprayogA'nupapattyApattiriti bhAvaH / nanu, karttari kRditi vihitasya kRtaH paktA pAcaka ityAdau kartrarthatvadarzanAttadviddita ghaJAdInAM vyApArA'rthakatva daulabhyA tadarthatvabodhanAya bhAva ityanuzAsanacAritArthyamityAzaGkAmapAkariSyastadanuguNaM dRSTAntamAha *kartrAkhyAtavaditi / tathAca laHkarmaNIti vihitakartrAkhyAtasya tvanmate vyApArA'rthakatvavat, karttari kRditi vihitaghaJAdInAmapi vyApArA'rthakatvasambhavAdityarthaH // *virodhA''pattezceti / co hetau, yato vaiyarthyamatastadvirodhApattirityarthaH / uktivaicitryametet / yadvA bhAvavihitapratyayAnAM dhAtva. rthAnuvAdakatvAt prayogasAdhutAmAtrArthakatvamiti tvadIyasiddhAntavirodhApatterityarthaH / vyAkhyAnamityasya vivaraNam |*vivrnnmiti| *atastadapIti* / pacatItyasya pAkaM karotIti vivaraNamapItyarthaH / arpanA dUSayiSyaprANaprakRtipratyayAviti nyAyasamuccayaH dhAtoH pRthagvivaraNaM tu tavA''khyAtArthasaMkhyAkAlavyApArANAM madhye vyApArasya kRJa saMkhyAdestaduttaratiGA vivaraNavaddhAtvarthavyApAra (4) kvacit 'tadbhASyavirodhApattezca' iti pAThaH / tadAtvayarmathaHghaJAderasatva bhUtakArakAnvayayogyavyApArArthakatve "bhAve" (pA0 sU0 iti sUtrabhASyavirodhApatterityarthaH / bhASye hi satvabhUto bhASo ghaJAderartha iti pratipAditam / Page #93 -------------------------------------------------------------------------- ________________ darpaNasahite vaiyAkaraNabhUSaNasAre mImAMsakoktaM bAdhaka(1)muddharastanmataM dUSayati na vityAdinA / nA'sau tiGA vyAkhyAnam / pakvavAnitpAdAvananvayApatteH / ayaM bhAvaH / "prakRtipratyayau sahAtha vratastayoH pratyayArthaH pra. dhAnam" ityatra hi vizeSyatayA prakRtyarthamakArakabodhe taduttaramatyayajanyopasthitiheturiti kAryakAraNabhAvaH phalitaH, tathAca pakvavAnityatra pAka: karmakArakaM, ktavatumatyayArthaH kartRkArakam / tayozvAruNAdhikaraNoktarItyA vakSyamANA'smadrItyA cAnvayAsa. syA'pyupapatramiti na tadAkhyAtArthatvasAdhakam / ata eva "kathaM jJAyate kriyASacanAH pacyAdayaH yadeSAM karotinA sAmAnAdhikaraNyaM, kiM karoti pacati" iti bhUvAdisUtrabhASya uktam / tena vivaraNamapi dhAvoreveti spaSTameva bodhyate iti bhAvaH / pakvavAmiti mUlamapi karotarAkhyAtavivaraNatvA'bhAvasAdhyatayA vyAcaSTe *pakvavAnityAdAviti / ananvayameva vizadayati *ayambhAva ityAdi / ___*sahAmiti / sambaddhArthamityarthaH / brUtaH bodhayataH / tayoH prakRtipratyayA'rthayomadhye pratyayA'rthaH pratyayavRttigrahavizeSyaH pradhAna. miti prkRtyrthprkaaraataaniruupitvishessytaashaaliityrthH| tAdRzamyu. tpattisiddhikAryakAraNabhAvamabhinayena darzayati *vishessytyeti*| pratyayasya prakRtyarthaprakAratAnirUpitavizeSyatAsambandhena zAbdabodhaM pratItyarthaH / heturityasya vizepyatAsambandheneti shessH| *aruNAdhikaraNoktarItyati* / aruNayeti padopAttA''ruNyasya prathamaM karaNatvenetarakriyAyAmanyayo, nAmArthA'nvayastu pAThiMka iti tatroktam / *vakSyamANeti / kArakatvasya kriyAjanakatvarUpatvena kri. (1) bAdhakamiti / prakRtipratyayayoH pratyayArthasyaiva prAdhAnyamiti zAyavirodhAtmakamityarthaH / mImAMsakA hi AkhyAtavAcyA bhAvanA, bhAvanAvizeSyakazca zAdvabodhaH karotinA dhAtvarthasya vivaraNaM tu vaktumazakyam vinigamakAbhAvAt , pratyayArthApekSayA prAdhAnyApatyA prakRti. pratyayetinyAyavirodhApattezceti vadanti / Page #94 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dhaatvrthnirnnyH| mbhava iti prakRtipratyayArthayoranvayaniyamasyaivA'bhAvena ka prAdhA. nyabodhaka uktakAryakAraNabhAvaH / naca, sambandhamAMtramuktazca zrukhA dhAtvarthabhAvayoH / tadekAMzaniveze tu vyApAro'syA na vidyate / iti bhaTTapAdoktarItyA sambandhasAmAnyena kArakANAmanvayaH zAH / yogyatAvirahAda anvayamayojakarUpayavasya tathAtvAt / yAjanakamiti jhAte, kA sA kiMmatyAkAhodayena kriyAyA api sAsAdhyarUpAyAH sAdhakA''kAlayA ca parasparA'nvayaucityamityAza. yena kriyAtvameva hi kArakA'nvayitA'vacchedakamiti suvarthanirNayeva. kssymaannriityetyrthH| sambandhamAtramiti*"jyotiSTomena yajeta"ityatra yajeteti (1)zrulyA dhAtvAkhyAtArthayAgabhAvanayoHsambandhasAmAnya(2)pra. tipAdyate / tayoH kriyAkArakamAvarUpasambandhavizaSabodhane tu nA' syAH zruteH kazcidabhidhAdirUpo vyApArastadvAcakapadA'bhAvAditi tadarthaH / tathA ca yajetetyatra yAgasambandhibhAvaneti bodho, na yAgakaraNakabhAvaneti, tadvatprakRte pAkasambandhI katati bodhaH / karmatvAdinA tatsaMsargakabodhe eva kriyAyA apekssnnaadityaashngkituraashyH| phalasya kArakatvamA'yogyatvAttAhazA'nvayabodho'pyasambhavaduktika ityAha yogyatAvirahAditi / nanu tatpadArthe tatpadArthavatvaM yogyatA,asti ca sA prakRte, pAka. prayojakatvavatpAkasambandhitvarUpAkaturata Aha anvayaprayojakarU. pavatvasyeti* // tathAca tatpadAthai tatpadArthatA'vacchedakAvacchinnatvasyaiva yogyatve jalAharaNe ghaTakaraNatvasya sasvAttasmin suSiragha. TasyApi karaNatvenA'mvayApattiH / asmanmate tu sacchidretaraghaTatva. sya jalA''haraNA'nvayaprayojakatvena tAdRzaghaTe tAdRzAharaNAnvaya. prayojakatvamiti na tadanvayApattiriti bhAvaH / / (1) zlokastha-zrutipadam dhAtvAdizrutiparam / bhAvapadaca . bhAvanAparam / tadetadAha-'yAgabhAvanayoH' iti / (2) amvite padazaktyabhyupagamAditi bhaavH| Page #95 -------------------------------------------------------------------------- ________________ darpaNasahite vaiyAkaraNabhUSaNasAre kriyAnvayitvameva hi kArakAnvayitAvacchedakamiti vakSyate / tadetadAviSkartuM vivaraNena dhAtvarthaktavatvarthayoH karmatvakartRtvaM da: rzayati "kRtavAn pArka"iti // vastutastu pratyayArthaH pradhAnamityasya, yaH pradhAnaM sa pratya. yArtha eveti vA, yaH pratyayArthaH sa pradhAnameveti vA nArthaH / ajA azvA chAgItyatra pratyayArthastrItvasyaiva prAdhAnyApattezchAgyAderanApattezca / kintUtsargo'yam / vizeSyatvAdinA bodhastu nanu ghaTena jalamAharetyatra ghaTe chidretaraghaTatvavat prakRte kiM kAra. kAnvayitAvacchedakaM yadabhAvAdananvayApattirudbhAvyate'ta Aha *kri. yAnvayitvameva hiiti*|| nanu kRdarthaka kSiptabhAvanAyAM pAkAdInAM karmatvenAnvayasaula. bhyAnoktadUSaNamata Aha *vastutastviti // pradhAnapratyayArthavacana. miti sUtrasvaraso yaH pradhAnaM sa pratyayArthaH / tadAgame hIti nyAyazca, yaH pratyayA'rtha ityarthe mUlamiti dhyeyam / ajetyAdau vizeSyAjAdi. padArthasya pratyAyArthatvA'bhAvena vyabhicArasya sphuratvAt tadupekSya dvitIyakalpa eva vyabhicAraM darzayati-*ajeti* // - iSTApattAvAha-*chAgyAdariti(1)* // strItvavizeSaNachAgyAdezchA. ganiSTastrItvAderiti vA'rtha / ekatra vizeSaNatayAnvitasyAparatravizeSaNatayA'nvaye nairAkAlayeNa chAgImAnayetyAdau karmatvAdikArake chAgI gacchatItyAdau chAganiSThastrItvasya chAgIpadArthasyAyogyatayAs khyAtArthakartari vA'nanyayApattezceti bhAvaH / chAgyAderanApattazcati pAThe praadhaanyaanaapttrityrthH| nanu sA vyutpattirapArthava syAdata Aha *kiAntvati / tathAca tAdRzavyutpatteH kRttAddhatamAtraviSayakatvaM na pratyayamAtraviSayakatva. miti na tabalAd vyApArasyAkhyAtArthatvamiti bhAvaH / nanu kathaM tarhi vyApAravizeSyako bodho'ta Aha *vizeSyatvAdineti / (1) chAgyAderananvayApatezceti pAThodRzyate tadabhiprAyeNa vyAcaSTe. chAgyAderiti / Page #96 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dhAtvarthanirNayaH / 83 tathA vyutpattyanurodhAt / ata eva naiyAyikAnAM prathamAntavizeSyaka etra bodhaH / lakSaNAyAmAlaGkArikANAM zakyatAvacchedakaprakAraka evaM bodho, na naiyAyikAdInAm / ghaTaH karmasvamAnayanaM kRtiri tathAca vyutpattyanusArI bodho, na tu bodhAnusAriNI vyutpattiH / evaJca tAdRzavyutpatyaGgIkartRRNAM tathaiva bodho'nyAhavyutpattimatAM tvanyathApIti bhAvaH / tadeva vizadayati *ata eveti / *zakyatA' vacchedakaprakAraka iti // 'lakSaNAssropitA kriyA' iti kAvyaprakAzIyasUtraparyyAloca. nayA zakyatAvacchedakAropaviSayaniSThasaMsargasyaiva lakSaNAtvalAbhAdU, 'gaGgAyAM ghoSa' ityatra gaGgAtvenaiva lakSyArthapratItirataM eva tato vaiyaJjanikI zaityapAvanatvAdipratItiH / 'jAtA latA hi zaile' (1) ityAdau ca kanakalatAtvenaiva rUpeNa bodhasya camatkArA''dhAyakatvAditi tadAzayaH // * naiyAyikAdInAmiti / sambandhitAvacchedakarUpeNaiva lakSyA rthasya bhAnam / ata eva 'kacatastrasyati vadanam' ityAdau sambandhitAvacchedakarAhutvAdinaiva bodhasya trAsAssdhAyakasyopapattiH / kacatvAdizakyatAvacchedakarUpeNa lakSyA'rthabodhAGgIkAre tadanupapatiH spaSTaiva / kiJca zakyatAvacchedakaM, na lakSyatAvacchedakam / zakyAdanyena rUpeNa jJAte bhavati lakSaNA / ityabhiyuktoktivirodhAditi tadbhAvaH // *ghaTaH karmatvamiti // navyamate ekapade'parapadavyatireka prayukkAnvayAnanubhAvakatvasyAkAGkSAtvopagamena ghaTapade karmatvapadavyatirekaprayuktAnvayAnanubhAvakatvajJAnadazAyAM tAdRzavAkyAttaiH zAbdabodhA* (1) jAtulatAyAM na jAyate zailaH / saMpratitadviparItaM kanakala tAyAM giridvayaM jAtam // iti tasya zeSaH / atra ca latAtvena rUpeNa: bodhasya camatkArajanakatvam / natu strIzarIre stanadvayam gaMgAtIre ghoSaH ityasyeti spaSThamanyatra / Page #97 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 44 darpaNasahite vaiyAkaraNabhUSaNasAre syAdau viparyayeNApi vyutpannAnA(1) naiyAyika(2)navyAdInAM bodho, natu tdvyutpcirhitaanaam| anyeSAM tanirAkA. kamevesAdikaM saGgacchate / . ata eva, "pradhAnapratyayArthavacanamarthasyAnyapramANatvAda' (pA0 0 1 / 2 / 53) ityAha bhagavAna pANiniH / pradhAnaM pratyayArtha iti vacanaM na kAryam , arthasya arthAvabodhasthAnyapamANatvAd-vyutpattyanusAritvAditi hi tadarthaH / evaM satyapi niyAmakApekSaNe ca, "bhAvapradhAnamAkhyAtam" iti vacanameva(3) gRhyatAmiti sudhIbhiruhyam / 'bhyupagamAdityabhipretva navyAnAmityuktam / nirAkAsamityasyA'sgheyatAsaMsargeNa bodha iti zeSaH / ataeveti / bodhasya vyutpatyanusAritvAdevetyarthaH / *vyutpattyanusAritvAditi / kAryakA. raNabhAvagrahAdhInatvAdityarthaH / bodhAnusAriNI hi vyutpatirna hi bodho vyutptynusaarii| ata evArope sati nimittAnusaraNaM, na tu nimittamastItyAropa iti praamaannikaaH| (4) arthasya vizeSyatvAdinA pratIyamAnasya anyapramANatvAt svvishessnniibhuutprtiitynurodhkvyutpttikvaadityrthH| pradhAnaM pratyA (1) vyutabhAnAmiti / AdhArAdheyabhAvasabandhena ghaTaprakArakakarma. svvishessykbodhjnktaagrhvtaamityrthH| (2) naiyAyikanavyeti / karmadhArayasamAse naiyAyikazabdasya kriyAzabdatayA pAThakapAcakAdau pAThakAdiSarapUrvanipAte naiyAyikanavyaza. bdasya sAdhutvam / (3) evakAreNa 'prakRtipratyayoH' ityasya vyaavRttiH| tasyautsargika svAt / bhagavAnbhASyakAreNApi anumoditametat "sarva nAmadhAtujamA. havyAkaraNe zakaTasya ca tokam" ityanena / (4) pradhAnapratyayAyetyAdisUtrIya 'arthasyAmyapramANatvAt' iti padaM vyAcaSTe 'arthasya' iti / Page #98 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dhAvarthanirNayaH / 85 tadAgame hIti nyAyo vivaraNaJcA'tivyAptamityAha- kiM kRtaM pakvamiti // kuJA vivaraNaM pratItizca pakkamityatrApi, iti tatrApi bhAvanA vAcyA syAditi bhAvaH / nanvastu tiGa itra kRtAmapi bhAvanA vAcyetyata Aha- apIti // tathAcobhayasAdhAraNyena tatpratIterubhayasAdhAraNo dhAtureva vAcaka iti bhAvaH / yArtha iti niyamasya pANininA'nAhatatve'pi, yo yaH pratyayArthaH sa pradhAnamityarthasya, 'tadAgame hi' iti sUtrayatA jaimininA''hatasyA' duSTatvAdAkhyAtArthatayaiva vyApArasya praadhaanym| TAbAdInAM dyotakatvena saMkhyAvAcakatve'pi pratyayajanyopasthitau saMkhyAdyavRttitvasya vizeSaNAzcoktakAryakAraNabhAvasya nirduSTatvAdityamye / pratIyamAnA' rthasya prAdhAnyamiti, 'tadAgame hi' iti nyAyAkAra ityAzayenAha *tadAgame hotIti* / ativyAptamiti / 'napuMsakamanapuMsakena' iti klIvazeSataikavacanAmatatAyAM ca vyabhicaritamityarthaH / tadeva vizadayati *kRJeti / pakkamityatrApinA'nupadokapakkavAnityayasyA'pi saMgrahaH / tatra bhAvanAyA AkSepAt pratIyamAnatve'pi prattyayArthatvA'bhAvena vyabhi cArasambhavAt / kiM kRtamityato vyApAraviSayasya jilAsyatvA' vagamAt pakkamityatastadanavabodhenA'syottaratvA'nupapatyA vyApArabodhakatvovye tasya pratyayArthatvA'bhAvAdavyabhicAra ityarthaH // *vivaraNamiti* / vivaraNaM cAtra praznottararUpameva / tadUSoMdhanArthameva kimanullekhaH / anyathA kevalakRtazabdasya pakkapadavivaraNa tayA lokA'prasiddhervivaraNaM vA'tivyAptamityasyA'saGgateH / *vAcyA syAditti* / pratyayavAcyA syAdityarthaH / apizabdaH pUrvoktA'rthasyaiva na samucAyakaH, kintvarthAntarasyApIti vaktumAzaGkate *nnviti* / tathAcoktApattiriSThaiveti bhAvaH / apisamuccitArthe prakaTayati tathAceti / *ubhayeti* / AkhyAtakRdantobhayetyarthaH / *sAdhAraNyeneti / sAdhAraNyamatra samabhi* vAhArAvizeSaH / *pratIteriti / bhAvanApratIterityarthaH // *ubhaya Page #99 -------------------------------------------------------------------------- ________________ darpaNasahite vaiyAkaraNabhUSaNasAre bhavadrItyA pratyayArthatvAt prAdhAnyA(1)pattizceti draSTavyam // 8 // sAdhakAntaramAha. kiM kArya pacanIyaM cetyAdi dRSTaM hi kRtsvapi / kiJca kriyAvAcakatAM vinA dhAtutvameva na // 9 // kAmityatra, Rhlonnyt (pA0 sU0 3 / 1 / 184) iti karmaNi Nyat / pacanIyAmityAdau cAnIyar / AdinA, 'jyotiSTomayAjI' ityAdau karaNe upapade kartari NiniH / ete sAdhAraNa iti* // ghaTakatayA prayogadvayA'nusyUta ityrthH| tathAca prayogadvaye niyatavRttitvena dhAtoreva bhAvanAvAcakatvasiddhiH / dhAtutvasya zakatAvacchedakatvena lAghavAna tu tikRtostitvasya cAnanugatasya zaktatAvacchedakatve gauravAt / parasparavyabhicArAce. tyuktApatterneSTatvasambhAvaneti bhaavH| nanu dhAtutvasya zaktatAvacchedakatAyAH prAgeva nirAkRtatvAno. kadUSaNasyA'pizabdasamuzcayatvamata Aha bhavadrItyeti / svamate bhAvanAyAH prakRtyarthatvAduktaM-bhavaditi / prayatyArthatvAdityanena pUrvo. tamatadvayamadhye tvasyaiva mImAMsakasammatatvamiti sUcyate / vyAkhyAtaM ca tathaiva / avataraNe tannyAyavirodhopadarzanaM tu pratyayA'rthatvaprAdhAbhyayoH prAyazaH samanaiyatyena, pradhAnasya pratyayArthatvasAdhakatvasyAu pi tato lAbhena prakRtivAcyatve tadanupapannamityAzayeneti bodhym||8|| sAdhakAntaramityasya dhAtorvyApAravAcakatve ityAdiH / ki kAryamityatra praznottarabhAvarUpavivaraNenaiva vyApArasya dhAtvarthatvAsa. ddhirityatra na tAtparya, kiMtu praznottarabhAvarUpavivaraNasya prakrAntatvAt kima ullekha iti sUcayannAha *kaarymitytreti*| *Niniriti / "bhUteM" ityadhikRtya,"karaNeyajaH" (pA0 suu03|215) iti sUtreNeti zeSaH // ete NyadAdaya ityarthaH / / (1) kartRkarmaNorAkSapalabhyatvena gauNatvAt bhASanAyA eva prAdhA. nyaapttirityrthH| sAtu nepyate tairiti / Page #100 -------------------------------------------------------------------------- ________________ - dhAtvarthanirNayaH gha kriyayogamantareNAsantastadavAcyatA bodhayanti / vinA kriyA kArakatvAsambhavena tadvAcakamayayasyAya'sambhavAt / naca 'gamyamAnakriyAmAdAya kArakayogaH (1)iti bhaattttriitiyuktaa| AkhyAte'pi tathAtvApattau tatrApi bhAvanAyA vAcyatvAsi. vyaaptteH| ___ atha liGgasaMkhyAnvayAnurodhAta karcAcyatvamAvazyakami. ti, tenAsapAda bhAvanAprasayaH syAditi matam / tarhi saMkhyA: nvayopapattaye AkhyAte'pi kartA vAcyaH syAt / pakvavAni. tyadau kAlakArakAnvayAnurodhAda bhAvanAyA api vAcyatvasyA. ''vazyakatvAJceti bhaavH| apinA hetvntrsmuccyH| tathA hi / nakhaibhinno nakha. *kriyAyogamantareNeti / kriyAnvayinAmeva kArakatayA dhAto. ApArA'vAcakatve, kAryo ghaTa ityAdI karmAdisaMjJAnAM, kArake ityadhikRtya vihitAnAM ghaTAdAvasambhavena tatra vidhIyamAnaNyadAdya. nupapattirdhAtostadAkSipati, devadattasya pInatvAnupapattirivarAtribhojanamiti bhAvaH / tadevAha vinA kriyAmiti* | gamyamAneti / asya tadupasthApakapadAbhAve'pItyAdiH / *tathAtvApattAviti / ga. myamAnakriyAmAdAyaiva kartRkarmA'rthakapratyayopapattAvityarthaH *tatrA pi* / tisNshkaa''khyaate|| _*liGgasaMkhyAnvayA'nurodhAditi / asya, pAcaka ityAdAvi. tyAdiH // Avazyakamityasya kRtIti zeSaH / kRnnirUpitavAcyatvaM krturvshymnggiikrnniiymityrthH| tena kI AkSepAdityasya svarUpanirUpakatayetyAdiH / *pratyaya iti* / bodha ityarthaH // (1) ata eva 'alaM zrameNa' ityatrazrameNa ityasya sAdhutvam / sAdhakriyAnirupitasya karaNatvasya zrame stvaat| zatena zatena vansAmpA. yayati payaH' ityatraca zatenetyasya sAdhutvamityanyatra vistrH| Page #101 -------------------------------------------------------------------------- ________________ darpaNasahite vaiyAkaraNabhUSaNasAre bhinnaH, hariNA bAto haritrAta ityAdau, "kartRkaraNe kRtA bahulam" ( pA0 sU0 2 / 1 / 32 ) iti samAso na syAt / puruSo (2) rAto bhAryyA devadattasya itivada asAmarthyAt / nacAdhyAhRtakriyAmAdAya sAmarthya vAcyaM dadhyodano guDaghAnA ityAdivat / anyathA tatrApi "annena vyaJjanam" ( pA0 sU0 2 / 1 / 34 ) bhakSyeNa mizrIkaraNam ( pA0 sU0 2 / 1 / 35 ) iti samAso na syAditi vAcyam / tatra vi. dhyAnarthakyAda gayA tathA svIkAre'pi 'harikRtam' ityAdau sA 99 *tasya* / vAcyatva syetyarthaH // * asAmarthyAditi / viziSTArthopasthityajanakatvAdityarthaH / mirAkAMkSatvAditiyAvat / prAtabhinnapadAntargatadhAtvarthakriyayoH ka karaNakAraka sAkAGgatvena, hariNetyAdipadopasthita karttRkaraNayozca kArakatvena kiyAsAkAGgatvena parasparasAkAGgatvarUpasAmarthya sudha vyApArasya dhAtvarthatAvAdimate / bhavanmate tu. puruSo rAzeo bhAryA devadattasyetyAdivannirAkAGgatvAt samAsA'nupattiriti bhAvaH / idamupalakSaNaM kArakavibhakerapi // * adhyaahRtkriyaamaadaayeti| karotyartha vyApAramAdAyetyarthaH / *sA. mrthymiti*| tathAca nakhaiH kRtvA bhinna iti bodhA'bhyupagamenA'dhyAhatArthamAdAya sAmarthyopapattirityarthaH / adhyAhRtakriyAmAdAya sAmarthyAsbhyumagame dRSTAntamAha-*dadhyodanetyAdi* // *vidhyAnarthakyAditi* // anena vyaJjanamityAderapi padavidhitvena samarthaparibhASA - viSayatayA svato'samarthadadhyAdipadAnAM samAsavidhAnavaiyarthyApatyopasecanAdikriyAdhyAhArA'bhyupagame'pItyarthaH // *harikRtamiti* // kRdhAtorvyApArArthakatva svIkArAttannirUpita (2) rAjasambandhI puruSaH devadattasambadhinI bhAryA ityanvayavivakSAyAM rAzomAryA ityamayoH parayorna samAsaH ananvayAtsAmarthyAbhAvAzca / tathA nakhairbhinna ityatra nakhabhinna zabdayoH samAsonasyAdityarthaH / Page #102 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dhaatvrthnirnnyH| 89 kSAddhAtvarthAnvayenopapadyamAnasya, "kartRkaraNe" ityasyAkSepeNa paramparAsambandhe(1) pratyayogAt / / (2)nacaikakriyAnvayitvameka sAmarthamiti zajhyAm a. sUryampazyA ityAderasamarthasamAsatvAnApatteH / iSTApattau kRtaH soM mRttikayetyatra kRtasamRttika ityApatteH / nacA'tra sa. kartRtvasya harau sAkSAtlatvAdadhyAhAraM vinaiva zAstracAritAyeM, ha. ritrAta ityAdAvadhyAhRtakriyAdvArakasAmarthyamAdAya tatpravRttI mAnA. bhaavaadityrthH| kRo vyApArArthakatvAnabhyupagame tvadhyAhRtArthasyApi sAmAnupapAdakatvAcchAstravaiyarthyameva syAditi sUcanAya kRtami. tyuktam / AdinA, zarakRtamityAdikaraNatRtIyAtatpuruSaparigrahaH / kecittu kRdarthakatraiva tRtIyArthaka kSiptabhAvanAmAdAya haritrAta ityAdau, nabhinna ityAdau tu karaNasAmarthenAdhyAhRtAM tAmAdAya sAmopapattau na tadanupapattirdhAtobhovanAvAcakatvasAdhikA / eva. zca kRtraH phArthakatve'pi na samAsAnupapattirityAhuH / tazcittyam // *ekakriyAnvayitvameveti* // dhavakhadirAvityAdau tasya dRSTa. svanAnyatrApi sAkSAtparamparayA vA tasyaiva sAmAsaprayojakatvamiti bhAvaH // *asUryampazyA iti* // nArthaprasajjyapratiSedhasya kriyA. nvayitvasya vakSyamANatayA (3)sUryasyApi karmakArakatayA tadamvayi. tvena bhavaduktasAmarthyasya tatra satvAditi bhAvaH(4) // *kRtasarvamaH (1) paraMparAsambandha iti / svakartRkAdikriyAjanyasvarUpaparaM. pretyrthH| (2) nacaikasyAM kriyAyAmanvayitvamiti paatthH| (3) 'sambodhanAntaM kRtvArthAH' (16) ityAdikArikAmyAkhyAnAva. sare itizeSaH / (4) naca asUrya pazyA rAjadArAH' ityAdivasamarthalamAsatvaM mAma. parivati vAcyam / asuryapazyA ityatra jJApakAtsamAsenyatAhazasthale samAsAbhAvasyaiveSTatvAt / ata eva bhASyakAreNa 'sarvacarmaNaH kRtaH' ityatra nipAtanAtsamAsa ityuktam / Page #103 -------------------------------------------------------------------------- ________________ darpaNasahite vaiyAkaraNabhUSaNasAre mAsavidhAyakAbhAvaH / "saha supA" (pA0 sU0 2 / 1 / 4) ityasya satvAt / anyathA asamarthasamAso'pi vidhAyakAmAvAnna syAditi / kiJca, bhAvanAyAstiyatve bhAvayati ghaTam itivad bhavati ghaTam ityapi syAt / dhAtvarthaphalAzrayatvarUpakarmatvasavAt / na. cAkhyAtArthavyApArAzrayatvena kartRtvAttatsaMjJayA karmasaMjJAyA bA. dhAna dvitIyeti vAcyam / AkhyAtArthavyApArAzrayasya kartRtve pAcayati devadatto viSNumitreNetyatra viSNumitrasyAkartRtApattI tRtIyAnApatteH / grAma gamayati devadatto viSNumitramityatra vi. aNumitrasyAtApattau grAmasya gamikarmatvAnApattezca (1) / tattika iti* // mRttikAyAH karaNatayA, sarvapadArthasya karmatayA kRdhA. tvarthA'nvayitvAditi bhAvaH / yogavibhAgasyAniSTAnApAdakatvAdA. ha-*kizceti // *akartRtApattAviti* // AkhyAtArthavyApArAnAzrayatvAditi zeSaH / asmanmate tu NicprakRtyarthavyApArAzrayatvena kartRtvAnna tadanupapattiriti bhAvaH / nanu viSNumitrasyA'kartRtve'pi karaNatvavivakSa yeva natra tRtIyA sulabhetyata Aha-*grAmaM gamayatIti* // karturIpsitatamamityanena prakRtikartRniSThavyApArajanya phalasambandhina eva kamasaMjJA vidhAnena tvanmate viSNumitrasyAkartRtayA tavyApArajanya. phalAzrayasyApi grAmasyAkarmatvena tadvAcakapadottaraM dvitIyAnApa (1) nanu "karturIpsitatamaM karma" iti sUtrasthaM kartRpadaM svatantrapa. ramavazyaM vaktavyam / anyathA devadatto viSNumitraM grAmAya gamayatIti prayoge prayojyasya karmasazAyAM kartRsaMjJAvirahAt grAmAditi dvitIyA nasyAta / tasmAtkartRpadasya svatantraparakatve tu na sAnupapattiH / dhA. tvarthavyApArAzrayatvarUpasvAtantryasya tatrApi satvAt / evaM prakRte dhAtvarthasaMyogAnukUlavyApArAzrayatvarUpasvAtantryasya prayojye satvena viSNumitrasya kartRtvamiticet na / AkhyAtArthavyApArAzrayasyaiva svAtantryapadArthatvAt / tasya ca prayojye'satvAt iti bodhyam / Page #104 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dhaatvrthnirnnyH| 91 thAca grAmAya gamayati devadatto viSNumitramityapi na syAt / "garthakarmaNi dvitIyAcatuthryoM ceSTAyAmanadhvani" (pA0 sU0 2 / 3 / 12 ) iti gatyarthakarmaNyeva caturthIvidhAnAt / etena Nijante AkhyAtArtha ubhayaM, tadAzrayatvAddevadattayajJadattayoH kartRte. tyapAstam / kiJca, tasmin prayoge ya AkhyAtArtha ityasyAvazyakatve. nAkhyAtazunye, devadattaH paktatyAdau devadattasyA'kartRtApattariti ttiH| viSNumitrasya karaNatve Nico'sambhavazca / dhAtvarthavyApArajanyaphalAzrayasyaiva karmatvAGgIkAre tu Nijantakarmataiva syAnna gamikarma. teti bhAvaH / iSTApattAvAha * tathAceti* / __ *eteneti*| AkhyAtArthavyApArAzrayasya kartRtvanirAsenetya. tyarthaH / *Nijante* / paacytyaadau| *ubhayamiti* / prayojyaprayo. jakavyApAradvayamityarthaH / *tadAzrayatvAditi / AkhyAtArthavyApAradvayAnyataratvAdityarthaH // apAstamiti* / ayaM bhAvaH / AkhyAtasya vyApAradvayA'bhidhA. yakatvena viSNumitrasya kartRtvopapAdane'pi tatkartRtvasyAkhyAtAbhi. dhAnAdevadattapadottaramiva viSNumitrapadottaraM tRtIyAdaurlabhyamevamA. khyAtArthavyApArAzrayatvasyobhayAraNyaviziSTatvAt pradhAnavyavahA. rocchedApattyA, "hetumati ca" (pA0 mU0 3 / 1 / 26 ) ityanuzAsa. navirodhazcati / nanu NijAkhyAtArthAnyatarArthavyApArAzrayatvaM kartRtvam / a.. smanmate phalamAtrasya gaNapaThitadhAtvarthatvena tadanukUlaNijarthavyApArAzrayatvena viSNumitrasyA'pi kartRtvAhorlabhyena noktA'nupapattirata Aha *kiJceti / AkhyAtArthavyArAzrayatvasya kevalAnvayitayA avyAvartakatvenA''khyAtaM tadvAkyasthatvenA'vazyaM vizeSaNIyam / evaJca, caitraH paktatyAdAvAkhyAtazUnye vAkye chadarthakataryavyApti? paaretyrthH| nanvastirbhavantIpara iti bhASyeNAkhyAtaprayogasya tatrA'vazyambhA. Page #105 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 92 dikU // darpaNasahite vaiyAkaraNabhUSaNasAre sUtrAnupapattimapi mAnatvena pradarzayannuktArthasya svotprekSitatvaM nirasyati-kiJcati // dhAtusaMjJAvidhAyakaM, "bhUvAdayo dhAtavaH " ( pA0 sU0 1 / 3 / 1 ) iti sUtram / tatra bhUzca vAzceti dvandvaH | AdizabdayorvyavasthAprakArakavAcino rekazeSaH / Adizva Adizva AdI, tato bhUvau AdI yeSAM te bhUvAdayaH / tathAca bhUprabhRtayo vAsadRzA dhAtava iyarthaH / tacce kriyAvAcakatvena (1) / tathAca kriyAvAcakatve sati bhvAdigaNapaThitatvaM dhAtutvaM paryavasannam / atra kriyAvAcitvamAtroktau varjanAdirUpakriyAvAcake hirunAnetyAdAvativyAptiriti svAdigaNapatitvamuktam // 9 // vAnnoktApattiH / kiJca dhAtuvihitapratyayavAcya tadAkSiptA 'nyataravyApArAzrayatvaM karttRtvam / dhAtuvihiteti pratyayavizeSaNAcca na karaNatRtIyArthavyApArAzraye'tivyAptiH / uktasthale kRdvAcyakartrAkSitavyApArAzrayatvAnnoktadoSo'ta Aha *digiti / tadarthastvitaranivRttitAtparyukatAdRzavAkye 'styadhyAhArasyAnAvazyakatvAduktaprakArasya na sAdhIyastvam | kizcaivarItyA kartRtvanirvacanA'pekSayA dhAto. rvyApArArthakatvamabhyupagamya tadAzrayatvameva kartRtvaM nirvaktumuci. tam, lAghavAdityAdiH // *svotprekSitatvamiti / nirmUlasvakalpanAviSayatvamityarthaH / *hirugiti / yathAzrutamanurudhya cedam / tadarthasya kAlAnanvitatvena (1) natuzabdatvAdinA adAditvena vA / Adye vAdaya ityasyAvyAvatakatvAt / anye- svAderasaMgrahApateH / kintu - parasparasAhacaryAta kriyAvAcakatvenaiva / tathAhi bhUsAhacaryAdvAzabdo'navyayamasatvavAcyeva gRhyate / tAdRzavAzabdasAhacaryAcca bhUzabdopya satvavAcyeva gRhyate iti parasparasAhacaryAtkriyAvAcitvaM labdham iti dik / Page #106 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dhaatvrthnirnnyH| 93 tAvanmAtroktau cAhasarvanAmAvyayAdInA yAvAdInAM prasaGgataH // na hi tatpAThamAtreNa yuktamityAkare sphuTam // 10 // gaNapaThitatvamAtroktau sarvanAmAvyayAnAmapi dhAtutvaM syAt / tathAca, yAH pazyasItyAdau, "AtodhAtoH,,(pA0 sU0 6 / 4 / 140) ityaakaarleopaapttiH| nanu lakSaNapratipadoktayoH pratipado. ktasyaiva grahaNAnna sarvanAmnAM grahaNaM tasya lAkSaNikavAdityata A. ha(1)vetyAdi |avyye, 'vA' ityaadaavtiprsnggH| tAdRzasyaiva gaNe kriyAvAsambhavAt / kintu tAvanmAtroktAvANavayatyAdAvativyApti. bodhyA / teSAM dhAtutve ca zAstraviSayatayA sAdhutvApatteriti bodhyam // 9 // - tAvanmAtroktAvityatra mAtrapadena kriyaavaacktvdlvyvcchedH| iSTApattimAzaGkhyAha *tathAceti / yA ityasya dvitIyAntatvaM sucayitumAha *pazyasIti / *lakSaNapratIti* / lakSyate'nvAkhyAyate sAdhuzabdo'neneti la. kSaNaM sutram / tadanusandhAnasApekSatvopacAreNa lAkSaNikamapi lakSa. zabdenocyate / yathA, pai-ityasya, pA iti rUpaM vilambopasthitikam / lakSaNA'nusandhAnasApekSatvAt / pratipadoktaM tu tadvibhaktivi. zeSAnuvAdena paThitaM zIghropasthitikam / lakSaNAnusandhAnAnapekSa. NAt iti / yathA piteH pA iti rUpaM / tathA ca zIghropasthitikatvaM pratipadoktagrahaNebIjaM, taJca yA iti gaNapaThite eva, sarvanAmni lakSaNA. nusaMdhAnasApekSeti bhAvaH / avyaye, vA-ityAdAvityAdinA, su-ityu. pasargasya, mA mAGiti svarAdyozca saMgrahaH / SatvaprakaraNapAThAdupasa. __(1) vastutastu naitadhuktam "nakArajAvanusvArapaJcamA" ityAdhabhiH yuktoktaH bhvAdidhAtuSu lakSaNapratipadoktaparibhASA na pravartate ityAdi tatsUtre zabdarale eva spaSTam / Page #107 -------------------------------------------------------------------------- ________________ darpaNasahite vaiyAkaraNabhUSaNasAre pAThena nirNayAsambhavAt / tathAca vikalpArthako, vAtIti prayogaH syAditi bhAvaH / naca gatigandhanArthanirdezo niyAmakaH / tasya " arthAnAdezanAd" iti bhASyaparyAlocanayA AdhunikatvalAbhAt // 10 // nanvastu kriyAvAcakatve sati gaNapaThitatvaM dhAtutvaM kriyA ca dhAtvartha eva, na vyApAra ityAzaGkAM samAdhatte / dhAtvarthatvaM kriyAtvAtutvaM ca kriyArthatA / anyo'nyasaMzrayaH spaSTastasmAdastu yathAkaram // 11 // 94 rgavyAvRttirna zaGkayA / sAdhAdisaMgrahAya paribhASitaSopadezatvasya tatrA'pi sattvAt // *prayogaH syAditi / upalakSaNaM caitatsuvati, mAti, mimIte, ityAdiprayogANAm | buprasave, mA, mAG mAne ityAdidhAtUnAM sattvena tannirNayAsambhavAt / satyantoktau tu na doSaH / vAdyarthasya vikalpAde - bhUtAdikAlAsambandhena kriyA vAbhAvAditi bhAvaH / *niyAmaka i ti* | gaNe paThitAnAmeva dhAtutvasyAbhipretatve'rthaniddaizavaiyarthyApattyA nirdiSTArthAnAmeva dhAtutvaM jJApyate ityarthaH / *tasya* / arthanirdezasya / *arthAnAdezanAditi* | arthasya sattAdeH, anAdezanAdanAsnAnAdityarthaH / * AdhunikatvalAbhAditi / bhImasenAdipraNItatvAvagaterityarthaH / tathA ca bhUvAdisUtre, - parimANagrahaNaM karttavyam / kuto hyetat / bhUzabdo dhAtusaMjJako bhavati, na punarvedhazabda iti / yadyapyarthanirdezasya sUtrakRtpraNItatvamapi / tathAca, "cuTU" ( pA0su0 1 / 3 / 7 ) iti sUtre - yadayamiritaH kA~zcinnumanuSaktAn paThati, ubundir nizAmane, skandigatizoSaNayoH iti / tena neritAmididvidhiriti bhASye u tam / tathApi bhASyadvayaprAmANyAtsarvadhAtvarthanirdezasyA'pANinIyatvena na tanirdezasya niyAmakateti bhAvaH / culumpAdInAM stambhvAdInAM ca kAsyanekAcAmitivacanAduditkaraNAcca dhAtuteti dik // 10 // *dhAtvartha eveti*|| phalamevetyarthaH / tathAca naitatsUtrAnupapattirdhA -- Page #108 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dhaatvrthnirnnyH| yadi kriyAtvaM dhAtvarthameva tarhi dhAtutvagrahe tadarthatvarUpaki yAtvagrahaH, kriyAtvagrahe ca tadavacchinnavAcakavaghaTitadhAtutvagraha. isanyonyAzraya iti grahapadaM pUrayitvA vyAkhyeyam / yathAzrute cAnyonyAzrayasyotpattau jJepto vA pratibandhakatvAbhyupagamenAsaGga. tyaaptteH| nacAnyatamatvaM dhAtutvaM, "bhuvAdaya" ityasya vaiyaryApatte. rityabhipretyAha astviti // vyApArasantAnaH kriyA, tadvAcakasve sati gnnptthittvmityrthH| nanu sattAdIna phalAzAnanyatamatve. nAdAya, tadvAcakatve sati gaNapaThitatvaM lakSaNamucyatAm(1) / toApArArthatvasAdhiketi bhaavH| *utpattAviti / yathA bIjAGka: rAdhutpattau anAditvena tatparihAra ityanyat / yathA vA caitraputrazcaitra ityAdau / tatrApyekotpattiM vinA'parAnupapatteH / *jJaptAviti / halatyamityAdau prasiddhaH / *asaGgatyApatteriti / yathA pRthivIjalayo. rAdhArAdheyabhAva ityAdAvubhayoH parasparAdhArAdheyabhAvena sthiteH sa. (revAbhyupagamAt / (2)prakRte vastuto dhAtvarthasya kriyAtve kriyAtva. sya dhAtvarthatve bAdhakAbhAvena tatra dUSaNadAnasyAnucitatvApatteri. tyarthaH / *anyatamatvamiti * / bhvaadibhinnbhitvmityrthH|| __ vaiyApatteriti tAvataivAtiprasaGgabhaGge gurudharmAvacchinnazaktipratipAdakasya tsyaantipryojnktvaapttrityrthH| dRSTaphalAbhAvA. diti bhAvaH / kecittu bhvAdiSu dhAturityanugatavyavahArAta kriyAnvamapi jAtireva zakyatAvacchedakatayeva zaktatAvacchedakatayApyasati bAdhake jAtisiddhaniSpratyUhatvAt / bhUvAdisUtraM tvanabhijJapratItiparaM, tAhazajAtiparicAyakapradarzakamityAhuH / nanvasmanmate pUrvAparIbhUtAvayavasamudAyarUpakriyAyA dhAtvarthatve. (1) tathAca phalAMzAnAmanyatamatvenopAdAne sUtravaiyarthyazaMkApi neti bhaavH| (2) 'netaretarAzrayANi kAryANi prakalpyaMte' ityuktvA 'jale nauH . zakaTaM vahati sthale ca nAvaM' ityAdinA bhAgye'pi sphuTametat / / Page #109 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 96 darpaNasahite vaiyAkaraNabhUSaNasAre dhAtvarthatvAt teSAM kriyAzabdana vyavahAro bhASyAdau kRto'pyu. papatsyata iti cenna / anyatamamadhye vikalpasyApi vikalpayatIti prayogAnusArAta pravezAvazyakatvena tadarthake vetyavyaye uktarItyA gaNapaThitatvasatvenA'tivyApteriti // 11 // ____nanvasyaiva dhAtutve, astIsAdau kriyApratItyabhAvAdastyAdInAM tadavAcakAnAmadhAtutvaprasaGga ityata AhaastvAdAvapi dharyaze bhAvye'styeva hi bhAvanA // anyatrAzeSabhAvAttu sA tathA na prakAzate // 12 // astyAdau, as bhUvi ityaadau| dhyNshe-dhmpibhaage| bhA. vye-bhAvyatvena vivakSite / astyeva-pratAyata eva / ayamarthaH 'sa na tadgRhItapaurvAparyAropeNa phalasya kriyAtvopapattiH / bhavanmate tu kriyAyA dhAtvarthatvAnupagamena kathaM tatra tavyavahAro'ta Aha *dhA. tvarthatvAditi / tathAca tatra phalatvavyavahAra iva kriyaatvvyvhaaro| 'pi (1)dhAtvarthatvaprayojakatvA'bhyupagamena tadutpatteriti bhAvaH / *bhAdhyAdau kRta iti / "karmavatkarmaNA" iti sUtrabhUvAdisUtre ca bhAjyAdAvityarthaH / AdipadAd vRttyAdiparigrahaH // 11 // ___*asyaiveti / kriyAvAcakasyavetyarthaH / evakAreNa phalamAtravA. cakatvavyavacchedaH / etadavAcakatve hetuH-kriyApratItyabhAvAditi / tavAcakAnAM vyaapaaraavaackaanaamityrthH| * adhAtutvaprasaGga iti*i ApatteriSTatvaM tu na, tato lakArAdyanutpattiprasaGgAditi bhAvaH // dhayaMze, phalarUpe ityarthaH / aMzapadopAdAnAt dharmiNo dharmagha. TitamUrtikatvAdakarmakasthale katrtavRttitvAcca phalasyApi tadaMzatvAt tasya bhAvyatAyAmeva vivAdAdAha *bhAvyatveneti / bhAvanAniSpA. dhatvenetyarthaH / phalasAdhyavyApArasya jizAsitatve iti yAvat / ata - eva vakSyati 'AsannavinAzam' iti / vivakSAsthalameva praznottarabhA. (1) arthAdgauNovyavahAra ityarthaH / Page #110 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dhAtvarthanirNayaH / tato gato na vA' iti prazne, mahatA yatnenA'stIti prayoge sattArUpaphalAnukUlA bhAvanA pratIyata eva / utpatyAdibodhane (1) "tu sutarAma / vena darzayati * sa tato gato na veti / gatyarthA'karmaketi karttari gato kaH / prazna ityanena bhAvyatvasya jijJAsyatvaM dhvanyate / tathAca, na vA kimiti praznA''kAraH // *prayoga iti / praznanivarttake vAkya ityarthaH / pratIyate evetyasyAsdhAtuneti zeSaH / nanu sa tato gato na veti vAkyAd gehAthaSadhikavibhAgAnukUlavyApArAzrayatvatadabhAvA'nyatarasya jijJAsyatvamavagamyate / mahatA yatnenA'stIti vAkyAtvastervyApArArthakatvAbhyupagame'pi caitrAdikartRkasattA'nukUlavyApAra eveti kathametayoH praznottaratvam / tathAhi / yaddharmAvacchinne jijJAsitayaddharmAvacchi mnasya sambandho yatpraznavAkyAt pratIyate taddharmAvacchinne jijJAsi tataddharmAvacchinnasambandhabodhakavAkyasyottaratA / yadAhuHjijJAsitapadArthasya saMsarge yena gamyate / taduttaramiti proktamanyadA''bhAsa zabditam // iti / yathA ghaTatvAvacchinnaM jijJAsitadharmAvacchinnasambandhabodhakasya, kasmAdU ghaTa iti praznavAkyasya ghaTatvAvacchinne jijJAsitadaNDatvAvacchinnasya hetuhetumadbhAvabodhakaM daNDAdU ghaTa iti vAkyamutaram / prakRte tu, gata iti, neti vetyuttaraM yujyate / kiJcokta praznena sattAsAdhakavyApArasya jijJAsyatvAnavagamAt kathametasyottaratvam / tathAtve'pi pUrvottaravAkye yatnenetyupAdAnA* dyatnapadopasthApyayatnaniSpAdyatvabodhenaivottaratvasiddhyA, na tato dhA torvyApArArthakatvAseddhirata Aha *utpattyAdIti / sutarAmityasya vyApArArthakatvamiti zeSaH / atrAzrayatAbodhasyobhayamatasiddhatvena saiva sAdhyatvenAbhidhIyamAnatvAd vyApAraH / paurvAparyyaM ca paramate sattAyAmiva kAlagataM tatrAropitameveti bhAvaH / . (1) AdipadaM parAbhavatItyAdau parAbhavAdeH saMgrahArthamiti / 13 Page #111 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 98 . darpaNasahite vaiyAkaraNabhUSaNasAre - rohito lohitAdAsId dhundhustasya muto'bhavad / (rAmA. yaNam ) / ityAdidarzanAt / kizca, atra bhAvanAvirahe laDAdivyavasthA na syAt / ta. syA eva vartamAnatvAdivivakSAyAM tadvidhAnAt / ___ "kriyAbhedAya kAlastu saMkhyA sarvasya bhedikaa'| iti vAkyapadIyAditi / nanvevamastItyatra spaSTaM kuto na buddhyata ityata Aha anyatreti // azeSabhAvAd-bhAvanAyAH phalasamAnAdhikaraNatvAt / nanu tatrApyAzrayatAyA dhAtvarthatvakalpanamapyAgrahamUlakameva / ta. zrotpattimAtrArthakatve'pi rohitAzrayikA bhUtAnadyatanotpattirityabhimatArthabodhalAbhAdata Aha *kiJceti / tasyA eveti / bhAvanAyA evetyarthaH / evakAreNa phalavyavacchedaH / yathA caitattathoktaM sAra eva / tadvidhAnAt-laDAdividhAnAt / tatra harisammatimapyAha *kriyAbhedA. yeti / tumarthAditi caturthI, vArtikena tAdeyeM vA / kriyAM bhettuMvizeSayituM ityarthaH / kAlo laDAdibodhyaH / astIti zeSaH / laDAdharthakAlaH kriyAmAtrabhedaka iti yAvat (1) / vibhaktyartharUpA saMkhyA tu sa. syAkhyAtaprAtipadikArthasya bhedikati tadarthaH / matAMtaretu dhAtu. prAtipadikArthasyetibodhyam / evaM dhaatoyaapaarvaacktve| mUle-azeSabhAvAditi / zeSaH phalavyAptyatirikto, bhavatyaH sminniti bhAvo'dhikaraNaM yasyeti bahuvrIhiNA zeSabhAvazabdaH phala. vydhikrnnaarthkH| bhAvapradhAnanirdezaH / tasmAnnasamastAt paJca. myekavacane phalavyadhikaraNatvAbhAvAdityarthAvagatiH // 12 // phalitamAha, sAre *bhAvanAyAH phaleti* / ekamAtrA'dhikaraNa. . (1) bhASyakArAdyanubhavAta , itarakriyAvyAvRttiphalakatvAt , kei. yAM vinA vartamAnAdeH kAlasya pratIterabhAvAcca, kAlasya kriyA. yAmevAndhayaH / ata eva bhUvAdisUtre "nAntareNakriyAM bhUtabhaviSyadva. taimAnA: kAlA vyajyante" ityAdibhASyakAreNoktaM saGgacchate / Page #112 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dhaatvrthnirnnyH| tathAca bhAvanAyAH phalasAmAnAdhikaraNyaM taspaSTatve doSa iti bhAvaH / nanvevaM, kiM karotIti prazne, pacatItyuttarasyevAstItyutaramapi syAditi cet iSTApatteH / AsannavinAzaM kazciduddizya, kiM karotIti prazne, pacatItyuttarasyeva, astItyuttarasya sarvasa. mmatatvAt / itarava tu susthatayA nizcite, kiM karotIti praznaH, pAkAdivizeSagocara eve savadhAraNAdastIti nottaramiti // 12 // nanvevaM bhAvanAyAH phalaniyatatvAt phalAzrayasya ca karma. tvAt sarveSAM kriyAvAcakatve sakarmakatApattirisata aahphlvyaapaaryoreknisstthtaayaamkrmkH|| dhAtastayordharmibhede sakarmaka udAhRtaH // 13 // ekaniSThatAyAm ekamAtraniSThatAyAM, bhinnAdhikaraNAttitA. yAmiti yAvat / tena gamyAdau phalasya kartRniSThatve'pi nAti kaphalasAmAnAdhikaraNyasya svarUpato bhAvanAspaSTabhAnapratibandhakatvA'bhyupagamAnna spaSTaM tatpratItiH / spaSTatvaM ca phalapratItyanabhibhUtatvamiti bhAvaH / evam-astyAdyakarmakANAM vyApArA'rthakatve / *phalaniH yatatvAditi * / phlvyaapytvaadityrthH| bhAvanAvAcakatvasya phaladhAcakatvavyApyatvAditi yAvat / *sakarmakatApattiriti / phalavyApArobhayavAcakasya pacyAdeH sakarmakatvadarzanAditi bhaavH| nanu phalavyApArayorekaniSThatvasyAkarmakatAyAM tantratve gamyAdI. nAmapyakarmakatApattistadarthaphalavyApArayorekakartavRttitvAdato vyA. caSTe *ekamAtraniSThatAyAmiti / ekamAtraniSThatvameketarAvRttitve satyekavRttitvam / tatra prayojanAbhAvAdvizeSyAMzamapahAya phalitA. rthamAha *bhinnAdhikaraNeti / bhinnatvaM ca vyApArAdhikaraNApekSayA bodhym| tathAca svArthavyApArAnadhikaraNAvRttiphalavAcakatvaM paryavasitaM lakSaNaM lakSya graahyti| tatra sattA''tmakavyApArasyaikamAtraniSThatvasyA Page #113 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 100 darpaNasahite vaiyAkaraNabhUSaNasAre bhyAptiH / akarmako yathA bhvaadiH| tayoH-phalavyApArayoH Azrayabhede sakarmaka ityrthH| . uktazca vAkyapadIye AtmAnamAtmanA bibhradastIti vyapadizyate / antarbhAvAca tenAsau karmaNA na sakarmakaH // iti / vibhraditi / tena svadhAraNAnukUlo vyApAro'trApi gamyata iti bhAvaH / tena=karmaNA, sakarmakatvantu na antarbhAvAt= phalAMzena sAmAnAdhikaraNyasavAdityarthaH / AtmAnaM jAnAti 'vikalatvAditi bhaavH| ___ nanu mUle , tayodharmibhede ityanena svArthaphalavyAdhikaraNavyApAra. pAcakatvaM svArthavyApAravyadhikaraNaphalavAcakatvaM vA sarkamakatva. muktam / tatra vaiyadhikaraNyaM tadadhikaraNA'vRttitvam / tathAca prAmA. dAvavyAptiH / tadarthaphalavyApArayoH parasparA'dhikaraNavRttibhinnatvA' bhavAdato vyAcaSTe bhUSaNasAre-*Azrayabheda* iti / tathAca prathama lakSaNe kartRbhinnatadadhikaraNA'vRttitvarUpasya dvitIye tadanadhikaraNAvRttitvarUpastha nivezAnA'nupapattiriti bhaavH| ___ asteH phalavyApArobhayArthakatve harisammatimAyAha *uktazceti* / vyapadizyate vyavahiyate / *antarbhAvAditi / dhAtvarthatAva. chedkkottiprvisstttvaadityrthH|| pRthagupasthitayorevAnvayaniyamAt karmasaMkSakA'rthAnvayyarthakarUpasakarmakatvasya tatrA'navakAzAditi bhaavH| svoktalakSaNA'nusAreNa sArakRd vyAcaSTe *phalAMzeneti* / svakarmakadhAraNarUpaphalena saha tadanukUlavyApArasyakAdhikaraNyAdityarthaH / AtmarUpakarmaNA sakarmakatvaM kuto netyAkAGkSAyAM etatsamAdhAnasyodakSaratvadoSaduSTasya yo. gyatvaM sudhIbhirvibhAvanIm / nanvAtmAnaM jaanaatiityaadaavnupdoktskrmklkssnnsyaa'vyaaptiH| tatrajJAnarUpaphale tadarthavyApArasya vaiyadhikaraNyA'bhAvAdativyAptizca Page #114 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dhaatvrthnirnnyH| 101 icchItyAdau ca dvAvAtmanau-zarIrAtmAntarAtmA ca / tatrAntarA tmA tatkarma karoti yena zarIrAtmA mukhaduHkha anubhavatIti "karmavatkarmaNA" (pA0 sU0 3 / 1 / 87 ) iti sUtrIyabhA. jyoktarItyA bhinnAdhikaraNaniSThatAmAdAya sakarmakatvAmityava. dheyam // 13 // - nanvasattvabhUtakriyAyA dhAtvarthatve pAka ityatrApi tatpratya. yApattiH / naceSTApattiH / "kRdabhihito bhAvodravyavat prakAzate" iti bhASyavirodhAdityata AhaAkhyAtazabde bhAgAbhyAM sAdhyasAdhanarUpatA // prakalpitA yathA zAstre sa ghaJAdiSvapi kramaH // 14 // phalasamAnAdhikaraNetyAdya karmakalakSaNasyetyAzaGkaya samAdhatte *mA. tmAnaM jAnAtItyAdinA* | *antarAtmeti / antaHkaraNAvacchi. mAtmA / zarIrAtmA tadavacchinnaH saH / tathAcA''tmana ekatve'pi tataH zarIrarUpopAdhibhedaparikalpitaM bhedamAdAya vaiyadhikaraNyasya sUpapAdatvAduktalakSaNayo vyAptyativyAptI ityAha *bhinnAdhikA raNeti(1) // 13 // *asatvabhUtAyA iti*| kriyAntarAkAGkAnutthApakatAvaccheda. kadharmAkAntAyA ityrthH| *taditi* / tena rUpeNa prtiityaapttirityrthH| * kRdabhihita iti / kRdartha ityarthaH |*drvyvditi*| dravyeNa nAmArthena tulyaM prakAzate-bhAsate ityarthaH / dravyadharmANi liGgasaMkhyA. kArakatvAni gRhNAtIti yAvat / yadvA / dravyaM kriyAkAjotthApakatAvacchedakarUpasiddhatvavat , tena tulyaM prakAzate ityarthaH / siddhatvena .. (1) jIvatyAdeH sakarmakatvAbhAvAya phalAzrayAvAcakatve satIti. vizeSaNe tu gauravametanmate / 'etacchAstrIyakarmasaMjJakAryAnvayyarthaka. tvam sakarmakatvam tenAdhyAsitA bhUmaya ityAdeH siddhirityAdimajA SAkAramatama darpaNe 69 pRSThe paretunA granthakAraNa spaSTIkRtam / Page #115 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 102 darpaNasahita vaiyAkaraNabhUSaNasAre / ., AkhyAtazabde-pazya mRgo dhAvatItyAdau / bhAgAbhyAM-tiuntAbhyAm / prakRtipratyayabhAgAbhyAmiti vivaraNakAroktamapavyA. khyAnam pacatItyatrA'pi bhaagdvysttvaat(1)| sAdhyasAdhanarU. patA yathAkramaM grAhyA / sAdhyatvaM kriyAntarAkAGkAnutthApakatAvacchedakarUpavasvam / sAdhanatvaM kArakatvenAnvayitvam / sa ghabAdiSTa. piiti|prkRtyaa sAdhyAvasthA, prayayena saadhnaavsthaa(2)| iyAna paraM - bhAsata iti yAvat / tathA ca tAdRzabhASyeNApAdyavyatirekanirNaye tahetubhUte prAmANyopagamAdiSTApattarasukaratvAditi bhaavH| ____ AkhyAte zabdo yasminniti bahuvrIhiNA vAkyamanyapadArtha ityA. zayenAha *pazyetyAdi / tiGantAbhyAM pazyadhAvatibhyAm // dhAvateH sAdhanatvena pazyate sAdhyatvena kriyAbodhakatvAd dRSTAntatopapatti. rata eva 'vakSyati iyAn paraM vizeSa' iti / *prakRtyAdIti* / vyAkhyAnaM vivaraNastham / AkhyAtazabda iti karmadhAraya iti tadbhAvaH / apa. vyAkhyAne hetumAha *pacatItyati* / tathAca tiGantarUDhena kevalA. khyAtapadenaiva pacatyAditiGantarUpArthalAbhe zabdapadavaiyaryam / manmate tu tasya bahuvrIhilAbhasampAdakatayA''khyAtazabdapadasya tiGantadvayaghaTitavAkyaparatApattiH / pacatyAderbhAgadvayasya sAdhyasAdhanavartitve' pi kriyAyAstataH sAdhanatvenA'bodhAd dRSTAntatvAsambhavazceti bhAyaH / tadeva vizadayati *sAdhanarUpateti* / prakRtyA pAka ityA. dAviti shessH| manvanayoliGgasaMkhyAnvayitvAnanvayitvena vaiSamyAta kathaM dRSTA. ntadASTAntikabhAvo'ta Aha *iyAn paramiti / tathAca yatkiJci. (1) evaMca tatrApi siddhaavsthaapnkriyaaprtiityaapttiH| (2) ekasyaiva dhAtvarthasya sAdhyatvasiddhatvarUpaviruddhadharmabhAnaM na saMbhavediti tu nazaMkanIyam / saMbandhibhedena parasparaviruddhadharmAbhyAsaH loke zAstre ca dRzyate / yathA-"pazyamRgodhAvati" ityatra e. kasyaiva dhAdhanasya mRgaM prati sAdhyatvaM darzanaM prati sAdhanatyamavagamyate tathAprakRte'pi saMbhavAditi / Page #116 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dhAtvarthanirNayaH / vizeSaH / ghaJAdyupasthApyA liGgasaMkhyAnvayinI kArakatvAnvayinI ca / AkhyAtAntopAttA tu naivam / tathApi kArakatvenAnvayi - tvamAtreNa dRSTAntadASTantikatetyavadheyam / 103 naca ghaJante dhAtunA tathAbhidhAne mAnAbhAvaH / odanasya pAka iti karmmaSaSThyA mAnatvAt / nacAdhyAhRtatiGantakriyAnvayAda SaSThI / "kartRkarmaNoH kRti" (pA0 sU0 2 / 3 / 65 ) iti kRdantena yoga eva tadvidhAnAt / " na lokAvyaya ddharmavattvena sAdRzyavivakSaNAnoktadoSa iti bhAvaH / nanu dhAvatyarthasya kArakatvenAnanvayitve kArakAnanvayitvarUpamasattvaM tasyA bhajyeteticet tatra kriyAnAdhAratvavizeSaNena karturSyApArAdhAratvena karmaNaHphalAdhAratvena kartRtvena karmatvenAnvaye'pyuktarUpasyAsattvasyA'kSatatvAt / uktaJca kriyA na yujyate liGgaM kriyA nAssdhArakArakaiH / asattvarUpatA tasyA iyamevA'vadhAryatAm // iti / kriyAntarAkAGkSAnutthApakatAvacchedakadharmavattvamasattvabhUtatvamiti ma tatvatra doSaH prAgukta eva / sAdhanAkAGgotthApakatAvacchedakadharmavattvarUpatayA pariSkRte tu na kvApi doSa iti / tathAbhidhAne iti / uktasAdhyatvena rUpeNa pratItAvityarthaH / *odanasyeti* / atraudanapadaM taNDulAdiparam / anyathA vikkilanasyaivaudana padArthan2ayA tasya pAkAsambhavena bAdhitArthakatAsspatteH / *karmaSaSThayA iti* / karmatvena karmazaktAyAH SaSThayA evetyarthaH / *mA* natvAditi* / anupapattirUpapramANatvAdityarthaH / ghaJantena siddhabhAvasyaivA'bhidhAne kArakANAM sAdhyasvabhAvakriyA'nvayitvaniyamenaudanasyA'kArakatayA'karmatvena tatra SaSThayanupapattereva tasya sAdhyasvabhA cakriyArthakatve mAnatvAditi bhAvaH / *kriyAnvayAditi / sAdhyasvabhAvA'dhyAhRtabhavatyarthasya paramparAnvayAdityarthaH / nanvodanasya kRdantArthaphalAzrayatvarUpakRdantayogyasyApi satvena Page #117 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 104 darpaNasahite vaiyAkaraNabhUSaNasAre niSThAkhalarthatanAm" ( pA0 sU0 2 / 3 / 69) iti lAdezaH yoge SaSThIniSedhAcca / evaM rItyA, kAThaiH pAka ityAdyapISTa. meva / evaM phalAMzo'pi dhAtunA asatvAvasthApana evocyate / ata eva, stokaM pacatItivat stokaM pAka ityupapadyate iti // 14 // kathaM tdnuppttirtaah-*nloketi*| idaM ca smaadhisaukryaaduktN| pratyAsatyA yaddhAtvarthaphalAzrayatvaM taddhAtvarthakArakasyaiva karmatAlA. bhena pAkapadArthasya kriyAtvena bhavatvarthasya kriyAtve'pi tadarthaphalA. zrayatvAbhAvenaudane karmatvasyaiva durupapAdatvAt / nanu tatra mA bhUt kR. dyogaSaSThI zeSaSaSThayaiva tathA prayogopapatteriti cenna / sarvatra sambandha. SaSThathaiva prayogopapatyA krtRkrmnnorityaadividhivaiyrthyaaNptteH| yadi ca, jagataH karttatyAdau karmatvena karmatvaprakArakasarvasiddhabodhopapa. tyartha samAsasthale "gatikArakopapadAtkRt" (pA0 suu062|139) ityAdivihitasvaranirvAhArtha ca tasyAvazyakateti vibhAvyate, tadA prakRte kiM tatprayojanaM pANipihitamiti bhAvaH / nanvasattvabhUtakri. yAyA bhAvapratyayaprakRtyarthatve kASThAnAM tannirUpitakaraNatvasyApi sa mbhavAdbhavatyarthA'nadhyAhAre'pi, kASThaiH pAka ityAdyapi prasajyete tyAzayeSTApattyA pariharati evaM rItyeti // anye tu bhAvapratyayasthale sambandhibhedenaikasyaiva pitRtvabhrAtRtva. ghaddhAvatyarthasya mRgadarzanasambandhibhedAt sAdhanavaccaikasyA eva kri. yAyA vAcakapratyayarUpasambandhibhedAt sAdhyatvasAdhanatvAbhyAmupa. sthitine tAbhyAM bhinnabhinnakriyApasthitirityAhuH / *evamiti / yathaudanasya pAka ityadAvodanasya karmatvA'nupapattyA'sattvabhUtavyA. paardhaatuvaacystthetyrthH| tAdRzaphalasyAvAcyatve'nupapatti darzaya. ti| *ata eveti * / anyathA tAdRzaprayAgAnupapIttastAdRzaphalasya vAcyatve tu tasya vyapadezivadbhAvena svasambandhitayA karmatvAt tatsa. mAnAdhikaraNastokAdizabdebhyo dvitIyopapattiH / tatra stokAdibhyaH katrtRkarmaNoriti SaSThI tu na / kartRsAhacaryeNa bhedAnvayina eva karma Nastatra grahaNAt / ata eva, "pUjanAtpUjitam"iti sUtre bhAgye dAruNaM Page #118 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ..::: dhaatvrthnirnnyH| etadeva spaSTayatisAdhyatvena kriyA tatra dhAturUpanibandhanA // siddhabhAvastu yastasyAH sa ghaJAdinibandhanaH // 15 // naca ghanAdibhiH siddhatvenAbhidhAne mAnAbhAvaH / pAka ityukte, bhavati, naSTo vesAdyAkAGkSotthApanasyaiva mAnatvAt / dhAtUpasthApyAyAM tadasambhavasyoktattvAt / stokaH pAka ityanA. pattezca / tasmAddhAtvarthAnvaye stokAdizabdebhyo dvitIyA / ghanA nvaye prathamA pu~lliGgatA ceti-tatsiddhaye ghanAdeH shktirupeyaa| etena ghanAdInAM prayogasAdhutAmAtramiti naiyAyikanavyoktama. yathA bhavati tathA'dhyApaka ityarthe dAruNAdhyApakasiddhyartha malopaSa. canamArabdhe bhASye / anyathA, kartRkarmaNoriti vihitaSaSThayantena sa. mAse tadvaiyarthya sphuTamevetyanyatra vistaraH / ___ anye tu, ojaH saho'mbhasA vartata ityadhikAre "tatpratyanupUrvamIpalomakUlam" (pA0 suu044|28) iti sUtre dvitIyAntatacchabdagrahaNaM jJApakam / kriyAvizeSaNAd dvitIyetyasyArthasya, na tu stokAdyarthasya karmatvamapi / phalasya phalAzrayatvA'bhAvAt / evaJca na tadvAca. kebhyaH SaSThIprasaktirityAhuH // 14 // __*uktatvAditi / kriyAntarAkAGkAnutthApakatAvacchedakarUpa. tvaM sAdhyatvamityAdinetyarthaH / kriyAntarAkAGkAnutthApakatAvacche. dakarUpeNopasthiteH kriyAnvayAsambhavAditi bhAvaH / tena rUpeNopasthiteH pazya mRgo dhAvatItyAdau vyabhicaritatvAdAha *stokaH pA. ka iti* / ghaJA siddhAvasthakriyAyA abodhane dhAtvarthavizeSaNavA. cakastokAdizabdasya liGgasarvanAmanapuMsakatvApattiriti bhaavH| tadeva vizayati *tasmAditi / *eteneti* / ghanAdInAM siddhaavsthaaapnkriyaavaacktvvyvsthaapnenetyrthH| *pryogsaadhutaamaatrmiti| mAtrapadena vAcakatyavyavacchedaH / 14 Page #119 -------------------------------------------------------------------------- ________________ darpaNasahite vaiyAkaraNabhUSaNasAre paastm| na ca ghanantazaktyupasthApyAnvaye stokaH pAka iti bhava. tIti vAcyam / ghAntAnupUrvyAH zaktatAvacchedakatve gauravAda. nuzAsanAcca ghanAdereva(1)tathA zaktikalpanAditi dik / evaJca *naiyAyikanavyoktamiti / dhAtUnAM suvibhaktyaprakRtitvAttadarthe suSarthasaMkhyAkarmatvAdInAmanvayAnupapattyA dhAtoriva ghaantasyApi kriyAvAcakatvamabhyupeyam / prakRtyekadezArthe tadanvayA'bhyupagame tu yatra pAkakIdetviAdikaM bAdhitaM, pAkAdezca tadabAdhitaM, tatra pacantau pazyatItyAdiprayogApatteH / dhAtUpasthApyA'rthe subarthAnvayabAdhaM prati taddhAtUttaradharmikakiJcidarthaparatvajJAnasya pratibandhakatvAvaga. me tu gauravam / evaJca yatra dhAtumAtrasya pAkAdau tAtparya tatra ta. dvizeSatAvAcakastokapadAd dvitIyaiva / yatra tu kRdantasamudAya. sya tatra tadvizeSaNavAcakapadaM tatsamAnavibhaktikameveti kAtantrapa. riziSTakRnmataM navyanaiyAyikamatatvenAnUdya dUSayati *naceti* // *gauH ravAditi // nanu bhAvAkhyAtabadbhAvavihitaghanAdInAM dhAtvarthAnuvAdakatve sthite prAguktaprayogopapattaye'nAyasyA dhajantAnupUAH zaktatAvacche. dakatvasvIkAra Avazyaka ityata Aha * anuzAsanAditi* // ta. thAca gurubhUtAnupUjyoH zaktatAvacchedakatvApekSayAnuzAsanAnuguNyA. duktaprayogopapattaye ghanatvasyaiva tattvamucitamiti bhaavH| (1) ghanAdereveti / nanu vaiyAkaraNamate vRcimAtre samudAyazakti rabhyupeyate / anyathA arthavatvAbhAvAt prAtipadikasaMjJA na syAt / ghamante zaktaH satvAddhAntAnupUAH zaktatAvacchedakatvaM bhavatsiddhA ntasammatameveticenna / samudAyazakterAvazyakatve'pi gho'pi zakti. rAvazyakI / anyathA NvulAderapi zaktirnasyAt / ncessttaapttiH| 'ka. tarikRt' ityAdyanuzAsanavirodhasya jAgarUkatvAt / tasmAt yathA NvulAdiSu zaktiH svIkriyate tathA dhajyapi sA''vazyakI itiha. zAntasagrahArthaM ghanAderevatyatrAdipadam / . Page #120 -------------------------------------------------------------------------- ________________ " dhaatvrthnirnnyH| 107 ghazatyabhiprAyeNa kRdabhihita iti bhASyamato na tadvirodha iti bhAvaH // 16 // nanu kArakANAM bhAvanAnvayaniyama evaM pAka ityatrApi karmaSaSTyanusAreNa bhAvanAyA vAcyatvaM siddhyat / tadeva kuta ityAzaGkA samAdhatte sambodhanAntaM kRtvo'rthAH kArakaM prathamo vatiH // dhAtusambandhAdhikAraniSpannamasamastana // 16 // sambodhanAntasya kriyAyAmanvayaH / tvaM brUhi devadatta' ityA. dau nighAtAnurodhAt / "samAnavAkye nighAtayuSmadasmadAdezA" __ nanu ghanAdInAM vyApArAvAcakatve'pi kriyAvizeSaNAd dvitIye. tyatra kriyApadasya pAkArthakatayA tathAnupasthApyaparatvAt stoka: pAka ityAdI dhAtUpasthApyapAkasyoktavizeSaNavaikalyAna tadvizeSaNa. cAcakapadAdvitIyApattirata Aha *digati* // tadarthastu-syAdevaM yadi kriyAvizeSaNAd dvitIyeti svatantramanuzAsanaM syAt, kintva. smaduktaphalitArthakathanameva tata / tathAtve vA tvanmate stokaM itya. nApattezcati // 15 // . ........... . . *kriyAyAmiti ||prvrtnaavissykriyaayaamityrthH| tatra tadananva. ye nighAtA'nupapatti pramANayati *nighAtA'nurodhAditi // *samAnaghAkya iti // AkhyAtaM savizeSaNaM vAkyamiti samarthasutrabhASyAtsA* kSAtparaMparayA vA padArthAntarA'nvitakriyAbodhakAkhyAtasyaikavAkyatA. lAbhena sambodhanAntArthasya kriyAyAmanvaye, tvaM hi devadattetyAdau tadabhAvAt samAnavAkya iti, prakRtyAmantritasyeti vihitasya nighA. tasyAnupapatterityAkhaNDalArthaH / tatra, zAlInAM te odanaM dAsyAmItyAdau zAlInAmityAdeH samAnavAkyasthatvasiddhaye paramparayoti / pacati bhavatItyAdisAdhAraNaM caitat / prakRte ca sambodhanasyAnuvA. dyaviSayatayA'nuvAdyasya vidheyasAkAhatayA vidheyatAyAdha kriyA. Page #121 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 208 darpaNasahite vaiyAkaraNabhUSaNasAre ityanena samAnavAkye eva tanniyamAt / uktaM ca vAkyapadIye - sambodhanapadaM yacca tat kriyAyAM vizeSaNam / vrajAni devadatteti nighAto'tra tathA sati // iti // pacati bhavati devadattetyAdau tu sUtrabhASyAdirItyai kavAkyatAsazvAt syAdeva nighAtaH / "tiGatiGaH" ( pA0 sU0 niSThatvena tatraiva sambodhanAntArthAnvayaucityAt samAnavAkyasthatvamakSatamiti bhAvaH / bodhastvatrAbhimukhIbhavanAnukUlavyApAraviSayadevadattoddezyakapravarttanAviSayatvadabhinnakartRkaM bhASaNamiti / tatra hari sammatimAha *uktaJceti* // *sambodhanapadAmiti* // tadbodhyamityarthaH // *vizeSaNamiti // svAddezyakapravarttanAviSayatvarUpaparamparAsambandhenetyarthaH / vrajAnItyasyaM hi jAnIhIti zeSaH / siddhasyAbhimukhIbhAvamAtraM sambodhanaM viduH / prAptA''bhimukhyo hi janaH kriyAsu viniyujyate // iti kArikAntare viniyujyata iti vadatA pravarttanAviSaya kriyAyAmeva tadanvayabAdhanAt / pravarttanoddezyasyaiva tadviSayAkriyoddezyatvA duddezyavidheyabhAvasya tayoH saMsargamarthyAdiyA lAbhAdekavAkyatayA nighAta iti tadarthaH / zAbdabodhastvatra sambodhanaviSaya devadattoddezyakapravarttanAviSayoM maskartRkatra jamakarmakaM jJAnamiti / (1) *sUtrabhASyA dirItyeti* // bhUvAdisamartha sUtrasthabhASyoktarItyetyarthaH // *syAdeveti* // Amantrita devadettapadasyetyarthaH / atra jAnIhIti padAdhyAhAreNoktarItyA devadattapadasyaikavAkyasthatvA'kSateriti bhA vaH / tatra sUtrakArasammatimAha #tiGGatiGa itIti ( 2 ) // tiGa (1) pravartanAviSayatvaM ca granthakRnmate vyApAradvArA bodhyam / (2) ayamabhiprAyaH / samAnavAkyenighAtetyAdivArtikenaikavAkye nighAta iSTaH / nighAtavidhAyaka sUtrazca "tiGatiGaH" iti / annAtipadaJca paMcati bhavatItyAdau tiGantAtparasya nighAtavAraNA Page #122 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dhaasvrthnirnnyH| 109 7 / 1188) iti sUtrayatA tiGantAnAmapyekavAkyatAsvI. kArAt / (2)ekatiG vAkyaM iti vadatAM vArtikakArANAM mate ntAnAmiti bahuvacanena prakRte jAnAtipadA'dhyAhAraH sUcyate / anyathA tatra nighAtA'prAptyA tatparyudAsabodhakatilahaNasya vaiya- pitteriti bhaavH| sammatiriyaM sUtrakRta ekavAkyatAMze nighAtAMze ca, bhASyasamma tistu na, tenAtihaNasya pratyAkhyAnAt / __ nanvevaM kathamatigrahaNapratyAkhyAnasaGgatiH / pacati bhavatItyatra nighAtavArakatayA tasyAvazyakatvAditi cenna / tatra kArakAnvita. kriyAbodhakatvarUpaikavAkyatvasya supacayasuptiGntacayasAdhAraNasya satve'pi vArtikakAraparibhASitathUyamANakativarupaikavAkyatvasya ttraasttvaadityaashyaat| tathAcoktasthale tAzaikavAkyatvA'bhAvAniyatAprasaktirevaitatsUcanAyaiva syAdeva nighAta iti sambhAghanAdyotakatiGa upAdAnam / tadetadAviSkaroti *vAttikakArANA the| tiGantasamudAyasya ekavAkyatvAbhASe ca nighAtasyAprAptyA 'ati' padam vyarthameva syAt / tathA ca tadeva zApakaM tiGantasamu. dAyasyaikavAkyatAyAmiti / . ..... ..... ... (2) ekatiG vAkyamiti / atra tipadama kriyApratipAdakatvaprakArakatAtparyaviSayapadaparam / tena tvayA bhavitavyamitivAkye. tiGantapadasthAbhAvahatallakSaNasyAvyAptiriti praastm|.... . manu 'odanaM pacati' 'devadattogacchati' ityasyakavAkyatApattire, katiintaghaTitatvAditicenna / kriyApratipAdakatvaprakArakatAtparyavi. ziSTatvamekavAkyatvamitisvIkAraNa doSAbhAvAt / vaiziSTyazca svagha. Titatvam-svArthaniSThavizeSyatAnirupitaprakAratAprayojakapadaghaTitatva: svm-svvishissttaaghaattttvmitismbndhtryenn| vaiziSTyaghakaTavaizi. pTyazca svetaratvaM-svArthaniSThavizeSyatAnirupitaprakAratAprayojaketaratvametadubhayasambandhena prakRte odanaM pacati' ityAdiSu naikavAkyatvam tRtIyasambandhAbhAvAt / vistrstvnytrdrssttvyH| Page #123 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 110 darpaNasahite vaiyAkaraNabhUSaNasAre paraM na / vastuta, ekativizeSyaka vAkyamiti tadabhiprAyasya helArAjIyAdau vaiyAkaraNabhUSaNe'smAbhizca pratipAditatvAca mate'pi bhavatyevetyavadheyam // kRtvo'rthAH // "kriyAbhyAvRttigaNane kRtvasuc" ( pA0 sU0 5 / 4 / 17 ) iti kriyAyoge tatsAdhutvokteH / kriyAyA abhyAvRttiH - punaH punarjanma, tasmin dyotye iti tadarthAt / kArakam || kArake ityadhikRtya teSAM vyutpAdanAt / kArakazabdo hi kriyAparaH / karoti kartRkammadivyapadezAniti vyutpatteH / tathAcAgrimeSvapAdAnAdisaMjJAvidhiSu kriyA'rthakakArakazabdAnuvRttyA kriyAnvayinAmeva saMjJeti bhASye spaSTam / miti // yathAzrutasUtramanurucyAha *vastutastviti* // *helArAjI ya iti // bahuSvapi tiGanteSu sAkAleSvekavAkyatA | tiGantebhyo nighAtasya pratiSedhastathA'rthavAn // iti vAkyapadIyavyAkhyA'ksara iti zeSaH // *tanmate'pi bhava tyeveti // idaJca niruktalaukikavAkyatvasyaiva nighAtaprayojakatvami syAzaya mUlakamityavadheyam // *punaH punarjanmeti // ata eva sa* kRtpravRttau dviH pacatIti na / paJca kRtvo bhuGkte ityAdau paJcAdizabdAH saMkhyotpattiparAH / tasyA eva kRtvasujAdidyotakaH / sutrasvArasyAzca taddyotyArthasya kriyAyAmanvaya iti bhAvaH / kriyAnvayinAmeva saMjJe. tyapAdAnAdimadhyam / kvacittathaiva pAThaH // * spaSTamiti / 1 anye tu - uttarabhASye karoti kriyAM nirvarttayatIti vyutpattiprada rzanAtkArakatvam / ata eva brAhmaNasya putraM panthAnaM pRcchatItyAdI brAhmaNasya na kArakatvam / putreNA'nyathAsiddhatvAt ata eva teSAM kriyAyAmanvayaH / kriyAjanakamiti jJAte kA sA kriyetyAkAGkSodayena kriyAyA api janakAkAGkSayA ca tatraivAnvayasthaucityAt / ata eva, "gatikArakopapadAkRt" (pA0 sU0 6 / 2 / 391 ) ityAdI Page #124 -------------------------------------------------------------------------- ________________ .:. dhaatvrthnirnnyH| - prathamo vatiH // "tena tulya kriyA cedatiH" (pA0 suu05| 1 / 15) iti vihitaH / tatra yattulyaM sA kriyA. cedityuktatvAt // dhAtusambandhAdhikAre // "dhAtusambandhe pratyayAH" (pA0 sU0 3 / 4 / 1) ityadhikRtya teSAM vidhAnAta / ___ asamastanaJ // samAsAyogyaH prasajjyapratiSedhIyo najisarthaH / uttarapadArthAndhaye'pi samAsavikalpena pakSe'samastatvAd yathAzrutagrahaNA'yogAda / __nacAsamastanamaH kriyAnvaye mAnAbhAvaH / na tvaM pacAsa, na yuvA pacathaH, caitro na pacati, ghaTo na jAyate isAdau ki. yAyA eva nissedhprpiiteH| kArakazabdasyApAdAnAdiparatA saGgacchate / kAraka iti tu prathamArtha saptamItyAhuH // *ityuktatvAditi* // tathAca brAhmaNavaditi vRttau brAhmaNazabda. sya brAhmaNakartRkAdhyayanaparatayA tattaulyavatyarthasamabhivyAhRtA'dhya. yanakriyAyAmabrAhmaNakartRkAdhyayanatulyamekakartRkamadhyayanamiti brA. hmaNavadadhIta ityato bodhaH / tatra tasyeveti vihitavatedravyaguNAnvayitvA(1)-mUle prathama ityuktm|| *vidhaanaaditi*|| tatra dhAtuzabdasya dhAtvarthaparatAyA, vasan dadazetyatrA'tItavAsakartRkartRkaM darzanamityA. dirItyA bodhAditi bhAvaH // *prasajyeti * // pratiSedhazabdaH karmaghamanto bAhulakAt / prasa. jjyA''pAdya pratiSedhaH pratiyogI yasya tArazA'bhAvo'rthoM yasyeti vyutpattyA'bhAvArthaka ityrthH| *yathAzruteti ||n brAhmaNamAnayetyAdI naarthAropasya brAhyaNAdAvanvayena vyabhicArApatteriti bhaavH| *niSedhapratIteriti* // atyntaa'bhaavprtiiterityrthH| tathAca tAdRzapra. tItirevokanArthasya kriyAnvayitve mAnamiti bhaavH| . (1) drvygunnaanvyitvaaditi| 'mathurAvat pATaliputra prAkAra' ityatra vatyarthasya prAkAre'nvayena dravya'nvayasya dRSTatvAt / Page #125 -------------------------------------------------------------------------- ________________ darpaNasahite vaiyAkaraNabhUSaNasAre ata eva vidyamAne'pi ghaTe tAdRzaprayogaH / tathAca, ghaTo nAstItyatrApyastitvAbhAva eva bodhyate / na hi, ghaMTo na jAyate, nAstItyanayordhAtvarthabhedAntareNAsti vizeSaH / tathAca, bhUtale na ghaTa ityatrApyastItyadhyAhArthyam / prakAratAsambandhena naJartha 112 tasya pratiyogitayA yuSmadAdyarthA'nvayitve tu yuSmadAdau la. kAravAcyakartRvAcakatvarUpa sAmAnAdhikaraNyAbhAvAnmadhyamapuruSAdy nupapattiryuSmadarthapratiyogi kAbhAvasyaikatvena dvivacanAdyanupapattizceti sucayituM, na tvaM pacasi, na yuvAM pacatha ityuktam / evaM caitrapratiyogikAbhAvakartRtvopagame pAke tatkartRkatvabAdhA, pAkAnukUlakRtyabhAvArthatve tvanmate puruSavyavasthApakAbhAvena kadAcinmadhyamottamayorApattizceti bodhayituM, caitro na pacatItyuktam / ata eveti / natraH kriyApratiyogikAbhAvabodhakatvAdevetyarthaH // * tAdRzaprayoga iti / ghaTo na jAyate ityAkAraka ityarthaH / ghaTasya, vidyamAnatAdazAyAM ghaTakartRkotpattyanukUlavyApArAbhAvADabAdhAvanmate tu ghaTAbhAva utpatyanukUlavyApAra kartRtvA'bhAvAduktaprayogAnupapattiriti bhAvaH / uktarItyA naJaH kriyApratiyogikA'bhAvabodhakavadhAnye, ghaTo nAstItyatra ghaTAbhAvakartRkatvasya dhAtvarthe abAdhe'pi tadbodhamanAdRsya ghaTAstitvAbhAvabodhAbhyupagama ucitaH, vakSyamANakAryyakAraNabhAvabalAdityAha * tathAca ghaTa iti / tadevo. papAdayati na hItyAdinA / (1) nanu yatra na kriyAvAcakasamabhivyAhAro bhUtale na-ghaTa ityAdI tatra na kathaM kriyApratiyogi kA'bhAvo bodhanIyo'ta Aha tathA ceti* | *adhyAhAryyamiti / 'astirbhavantIpara' ityAdibhASye kriyAntarAbhAve'pyastikriyAmAdAya vAkyaparipUrttibodhanAditi bhAvaH / (1) nanuM pUrvoktasthale'nupapattyA kriyAniSedhasvIkAre'pi ghaTonAstItyAdiSu ghaTAdyabhAvapratItireva svIkriyatAM bAdhakAbhAvAt tathA ca tatraivoktaniyamabhaGga ityAzaGkyAha- tadevopapAdayati na. hItyAdineti / Page #126 -------------------------------------------------------------------------- ________________ __.. dhaatvrthnirnnyH| 113 vizeSyakabodhe dhAtujanyabhAvanopasthiteItutvasya kluptatvAt / zeSa namarthanirNaye vakSyate // 16 // tathA yasya ca bhAvena SaSThI cetyuditaM dvayam // sAdhutvamaSTakasyAsya kriyayaivAvadhAryatAm // 17 // "yasya ca bhAvena bhAvalakSaNam" ( pA0 sU0 2 / 3 / 37 ) ityatra bhAvanArthakabhAvazabdena tadyoge sAdhutvAkhyAnalAmAt / "paSThI cAnAdare" (pA0 sU0 2 / 3 / 38) iti tadagrimasUtre. . *prakAratAsambandheneti / (1)naJarthA'mAvaniSThavizeSyatAnirUpi. taprakAratAsambandhena zAdabuddhitvA'vacchinnaM prativizeSyatAsambandhena dhAtujanyopasthitehetutvasya, tvaM pacasItyAdyanurodhena klatpatvAdatrA'pi tadUbodhopapattaye'styadhyAhAra Avazyaka iti bhaavH| na nvatvaM pacasItyAdAvivA'trA'pi naJaH paryudAsadyotakatvA' bhyupagamAd yugmalakSyArtha-tvadbhinne sAmAnAdhikaraNyA'bAdhAnna puruSavyavasthA'nuzpattiH / saMkhyAyAstatrAvAdhAna dvivacanA'nupapattirapI. ti / tAdRzakAryakAraNabhAvasyaivA'prAmANikatayA kathaM tadanurodho' styadhyAhAraniyAmakaH / ghaTo na jAyate ityAdau prasajjyapratiSe. dhA'rthakanasthale tu yathA nA'nupapattistathA vakSyate / tathAca bhUtale ghaTo netyAdau bhUtalavRttighaTA'bhAva iti bodhe bAdhakAbhAvo'ta mAha *zeSamiti / tathAca yadA yuSmadarthabhinnakartRko na pAkastadA na tvaM pacasIti prayogA'nApattiH / paryudAsadyotakatAvAdimate'tastatra prasajjyapratiSedhArthakatvamevA'GgIkaraNIyamityuktayuktayA kAryakAraNa. bhAvasyAvazyakatatyAdizeSapadArthaH / naiyAyikamatamapi tatraiva vyaktI. bhaviSyati // 16 // *sAdhutvA''khyAnalAbhAditi * / aymbhaavH| "yasya ca bhAvena bhA. valakSaNam" (pA0 sU0 2 / 3 / 37 ) iti sUtreNa kriyAzApakakriyAzrayavA- (1) atra-prakAratA kAryatAvacchedakasaMbandhaH / vizeSyatA ca kA. raNatAvacchedakasaMbandhaH / Page #127 -------------------------------------------------------------------------- ________________ darpaNasahite vaiyAkaraNabhUSaNasAre 'pi cakArAyasya ca bhAvenetyAyAtItyarthaH // sAdhutvamiti / / tatsvarUpaM tu vakSyate // kriyayaiveti // ayaM bhAvaH-bhUvAdimUtrAdiSu prAyazaH kri. yAzabdena bhAvanAvyapadezAt tatra tasya sAGketikI zaktiH / cakapadAta saptamI vidhiiyte| bhAvalakSaNamityupAdAnAjyApakatvarUpasaptamyarthasya kriyAyAmevA'nvayaH / ata eva, geSu duhyamAnAsugata ityAdau dohanakriyA''dhArakAlena gamanaparicchedakatvaM budhyate(1)iti / *AyAtIti* / samastasUtrameva tatrAnuvartata ityarthaH / tathAcA' nAdare gamyamAne yaniSThakriyAyAH kriyAntarajJApakatvaM tadvAcakateti tadarthAt tadvihitayorapi tayoH kriyAyoga eva sAdhutvaM labhyata ityrthH| nanUktAnAM kriyAnvayAbhAve'pi zaktatvarUpasAdhutvaM sulabhamata Aha tatsvarUpamiti | sAdhutvasvarUpamityarthaH / *vakSyata iti / sAdhutvanirvacanA'vasara iti shessH| .. sAdhutvaM na zaktatvamapazabdAdapi bodhodayAt, kintu vyAkaraNai. kavyaJjikA puNyajanakatAvacchedakajAtiriti(2)vakSyata ityarthaH / prakRte ca vyAkaraNena kriyAnviteSveva tada vyajyata iti tadanyasyA'sAdhutai. vetibhaavH| nanu, kriyayaivA'vadhAryatAm' iti mUlena kriyA'nvaya evoktAnAM sAdhutvaM labhyate iti satyameva tathApi bhASye kriyApadasya phale. 'pi prayogAtsAkSAtparamparayA vA kriyAphalAnvayanA'pi teSAM sAdhu. tvopapattI noktarItirdhAtoryApAravAcakatvasAdhiketyAzaGkayA''zayaM prakAzayati-*ayambhAva iti*| *prAyazaH kriyAzabdeneti / tathA. ca prayogabAhulyaM rUDhisadbhAve prayojakamiti bhAvaH // (1) ayamabhiprAyaH / goSu duhyamAnAsvityatra gopadottarasaptamyA zApyabhApakabhAvAtmakaH saMbandho'rthaH / duhyamAnAnAM gavAM jJApakatvaM zApyatvaJca gamanakriyAyAM zabdataH pratIyate / evamanyatrApi draSTavyam / (2) asAdhuranumAnana vAcakaH kaizcidiSyate / ityAdi zlokene. ti shessH| Page #128 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dhaatvrthnirnnyH| 115 phalAMze kAcitkA, kriyata iti yaugikaH prayogaH / tathAca saMjJAzabdasyAnepakSya pravRttatvena balavattvAdbhAvanAnvaya eva sAdhutA labhyate / ata eva saMjJAzabdamAbalyAd, rathantaramuttarA. granthapaThitaRkSveva geyaM, na tu vede taduttarapaThyamAnaRviti navame nirNItam / kiJca phalAMzo'pi bhAvanAyAM vizeSaNaM, kArakANyapi ka. cittathAbhUtAnIti / "guNAnAca parArthatvAdasambandhaH samatvAt . *sAGketikIti* / saGketAbhivyaGgayA rUDhirityarthaH / tatra hetuH| *kAcitka iti / tatra niyAmakamAha *yaugika iti* | kriyate vyApAraNa niSpAdyata iti vyutpatteriti bhAvaH / *anapekSyati / pra. kRtiprtyyshktimnnusndhaayetyrthH| *ata eveti / saMjJAzabdasyA'napekSya pravRttikatvena blvttvaadevetyrthH|| *navame iti* / mImAMsAnavamA'dhyAye ityrthH| tathAhi, rathantaraM hi "yadyonyAM taduttarayorgAyati" iti zrUyate / tatra rathantarayoneH parato bRhadyoneH paThitattvAdrathantaraM tasyAM geyam ? utottarAgranthe, "na tvA vAmanyate" ityasya paThitatvAt tatra geyamiti saMzaye'vize. pAdubhayatra geyamiti pUrvapakSe uttarAgranthe uttarAzabdasya saMjJArUpeNa pra. siddhivRhadyonau tu tasyAH pUrvagranthA'pekSikottarasvabalAdyaugikI, saMkSA. zabdasyA'napekSA pravRttikatvenabalavattvAduttarAzabdasaGkelita-"natvAvAmanyata" ityAvRkSveva tadyamiti navame nirNItam / tadvattatrApati bhaavH| nanu bhAvanAyAM kriyApadasya sAGketikI zaktiH, phale tu yaugikA prayoga ityatravana dRDhataraM mAna, (1)yenoktAdhikaraNAvatAraH sambhAvyeta / prAyeNa tasya tu yaugikatvenA'pyupapatterata Aha *kiJcati // *tathAbhUtAnIti* / vishessnnaantyirthH| karnA''khyAtasthale ha. (1) phalasyApi kriyAzabdena vyavahArasya 'karmavakarmaNA tulyakriyaH' iti sUtre dRSTatvAt tasyApi sAMketikatvaM syAt ityabhiprA. yeNa dRDhataraM na mAnamityuktam / Page #129 -------------------------------------------------------------------------- ________________ darpaNasahite vaiyAkaraNabhUSaNasAre syAt" (jai0 sU0 3 / 1 / 22) iti nyAyena sarve sevaphA rAjAnamiva bhAvanAmeva parasparanirapekSANyanviyanti / 'na hi bhikSuko bhikSukAntaraM yAcitumarhati satyanyAsminnAbhikSuke' iti nyAyenA'pi phalaM tyaktvA bhAvanAyAmevA'nviyantIti mImAMsakA api manvate / evaJca vizeSyatayA kArakAdiprakArakabodhaM prati dhAtujanyabhAvanopasthitiheturiti kAryakAraNabhAva. sya klapsatvAt / yatrApi paktA pAcaka ityAdo bhAvanA guNabhUtA tabA'pi kluptakAryakAraNabhAvA'nurodhAt tasyAmevA'nya. ya ityavasIyate isAdi bhUSaNe apazcinam / kecittu, bhUtale ghaTA, devadatto ghaTamityAdAvanvayabodhAkAGkSAnivRtyoradarzanAnna sstttvaaditi(1)bhaavH| *guNAnAmiti / vizeSaNAnAM parArthatvAdanyopakArakatvAdata eva samatvAtsamAnadharmatvAtteSAM parasparaM sambandho na bhaveditinyAyArthaH / tathAca yathA phalasyopakArakatvAd vizeSyabhA. banAyAmanvayastathA kArakANAmapi sAkSAtparamparayA vA tatraivAnvayo. 'nyathA kArakatvasyaivA'nupapattena tu phale nirAkAGkatvAditi bhAvaH / tadanusArilaukikanyAyamapyupanyasyati na hi bhikSuka ityAdi / mImAMsakA apIti* / uktanyAyena kArakaprakArakavodhaM pratyAkhyAtajanyabhAvanopasthitehetutAyAstaiH klaptatvAditi bhAvaH / kArakAdItyAdinA laDAdharthakAlaparigrahaH // *guNabhUteti / tRjAdyarthaka ri vizeSaNIbhUtetyarthaH / etena pUrvoktanyAyasya tatrA'sambhavo dshitH| tsyaameveti| dhaatvrthbhaavnaayaamevetyrthH| *prpnycitmi*| phalAMze tu na kArakAnvitasya kArakatvA'sambhavena yAgarUpaphalasya karaNatayA kriyAyAmananvayA''patteriti hi tatroktam / *adarzanAditi / sarva-hi vAkyaM kriyayA parisamApyate iti (1) 'devadattastaNDulaM pacati' ityAdau kArakANi bhAvanAMprati vi. shessnntaapnnaaniityrthH| kRdante kArakANAM bhAvanAM prati vizeSyatvAva kaciditipadApAttam / Page #130 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dhaatvrthnirnnyH| 117 'tahAtirekeNa sAdhutvalAbha ityaahuH|| 17 // svayamupapattimAhayadi pakSe'pi vatyarthaH kArakaJca nAdiSu // anveti tyajyatAM tarhi caturthyAH spRhikalpanA // 18 // parvato vahnimAn dhUmAd mahAnasabat, bhUtale na ghaTaH / bhU. tale ghaTa ityAdipadAt / evamAdipvanuzAsanavirodhe'pi yadi sAdhutvamanvayazcAbhyupeyate tarhi caturthAH spRhikalpanA'pi yajya. nyAyena tatrA'sti jAnAtyAdikriyAmantareNA'nvayabodhanirAkAta tvayAradarzanAdityarthaH / tatra, caitraH sundara iti kriyAsAkAGkSavAkya. syA'sAdhutApattiH / phalAMzAnvayalAbhenaivopapattau bhAvanAvAcaka. tvAlAbhazcetyasvarasa Ahurityanena sUcyate // 17 // __*upapattimiti* // uktA'STakasya bhAvanAyAmanvaye sAdhakopamAsarUpAM tAmukkAnanvaye bAdhakopamAsarUpAM taamaahetyrthH| nanu saMbo. dhanAntAdInAM kriyAnvaya eva sAdhutve, parvato vahnimAn mahAnasavA dityAdI vatyarthasAdRzyasya kathaM parvate'nvayaH ? kathaM vA bhUtalaM na ghaTa ityatra saptamyarthabhUtalAdheyatvasya tathA'bhAve ityata Aha mule *yadi pakSe'pIti* // pakSe pratijJAvAkyajanyabodhavizeSye sandi. gdhasAdhyake dharmiNi parvatAdAviti yAvat / kArakamadhikaraNAdinamAdiSu / naarthA'bhAve itaranAmArthe cetyarthaH / tameva vizadayati sAre *parvato vahimAnityAdinA // *AdipadAditi // nAdigvityAdi. padAdityarthaH / tadeva vivRNIti *evamAdigviti // bhUtale ghaTa ityA. daavityrthH|| *anvayazceti / mahAnasasadRzaH parvato, bhUtalavRttitvA'bhAva. vAn ghaTo, bhUtalavRttighaMTA'bhAva iti vA bodhazcetyarthaH / tena tulya. mityanuzAsanena kriyAgatasAdRzyabodhana eva vate, kAraka ityadhikR. sya, saptamyadhikaraNecetyanuzAsanena kriyAnvaya eva saptamyAzca sA. dhutvabodhanAduktaM yadIti * / * caturthyA iti* / puSpebhya ityatra, "spRhe. Page #131 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 118 darpaNasahite vaiyAkaraNabhUSaNasAre tAmityarthaH / anuzAsanAnurodhataulye arddhajaratIyamayuktamiti bhAvaH // 18 // evaM karnAdau vihitAnAminyAdInAM kriyayaivAnvaya ityAha avigrahA gatAdisthA yathA grAmAdikarmabhiH // kriyA sambadhyate tadvat kRtapUrvyAdiSu sthitA // 19 // na(1)vivicya graho grahaNaM yasyAH sA avigrahA guNIbhUteti yAvat / yathA ca grAmaM gata isatra ktapratyayA'rthaguNIbhUtA'pi kriyA prAmAdikamabhiH sambadhyate tathA kRtapUrvI kaTAmityatrApi rIpsita" ( pA0 suu01|4|36 ) iti vihitacaturthyAH spRhayatyupAtArtha eva svArthA'nvayabodhakatvaM, na padAntaropAtte, adhyAhRte vA tadarthe'nuzAsanavirodhAditi svasiddhAntastyajyatAmityarthaH // ___ *arddhajaratIyamiti / idamathai, gahAditvAcchaH (2) / kacidanuzAsanA'nurodhaH, kvacinnetyarddhajaratIsadRzamityarthaH / tathAca svIyasi. ddhAntapracyutirUpabAdhakabhiyAtrA'pi parvato vahnimAna bhavitumarhatI. tyeva pratijJA'GgIkaraNIyA, na tu kriyAvAcakapadazUnyA seti noktani. yame vyabhicAraH / bhUtale na ghaTa ityAdau yad vaktavyaM tattUktam / va. kSyate vA'dhikamiti bhAvaH // 18 // :: kRtapUrvItyatra bhAvavihitaktena siddhA'vasthApano bhAva ucyate / tadvizeSaNaM ca prakRtyarthakriyetyAzaMyana mUlamavatArayati *evami. tyAdinA* | karnAdAvityAdinA bhAvaparigrahaH // ityAdInAmityAdi. nA ktvAtumunAdInAm / *sambadhyate iti / kArakaprakArakabodhaM pra. (1) vivicya-pRthagbhUya itarAvizeSaNatveneti yAvat / tadevA. ha 'gunniibhuutti'| - (2) vastutastu jaratyA ardhamivArdhajaratI tatsadRzamardhajaratIyam ityarthe "samAsAcca tadviSayAt" (pA0 suu05|3| 106) iti sUtreNa chaH prtyyoyodhyH| Page #132 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dhaatvrthnirnnyH| 119 guNabhRtA inyAdibhirityarthaH / / naca vRttipAtre samudAyazaktarvakSyamANatvAt tatrAntargatA bhAvanA padArthaMkadeza iti kathaM tatrAnvaya iti vAcyam / ni ti vizeSyatayA dhAtujanyabhAvanopasthitahetutAyAH pUrvamuktatvAdi. ti bhaavH|| *kRtapUrvI kaTamiti * / nanvatra karmaNi te kaTazabdAdanabhihi. taadhikaariiydvitiiyaa'nuppttiH| bhAve kastusakarmakAdgaganakusumAya. mAna eva / tayoreveti (1)niyamAt / ata eva, napuMsake bhAve'pi na saH / tathAca kathamuktadAntikavAkyopapattiriti cedatrAhuH karma. No vizeSarUpeNa prAgavivakSayA akarmakatvAdbhAve pratyaye tadantasyapU. rSazabdena samAse sapUrvAJcetIniH, pazcAttu karmaNo vizeSarUpasya viva. kSayA tatra dvitIyeti / idaM ca, kartRkarmaNoH kRti (pA0 suu02|3|65) iti bhASye spaSTam / IdRzavivakSA'vivakSe ca tadbhASyaprAmANyAt kR. tapUrvItyAdiviSaye eva, nA'nyaviSaya iti bodhyam // ___ *inyAdibhiriti / tdrthkaadibhirityrthH| vastutastu dA. TaoNntike svavAcakaprakRtikapratyayArthe'nyasmin vA guNIbhUtakaTAdikarmabhAvAdibhiriti vyAkhyeyam / nAtaH, kRtapUrvAti prayogaghaTakakasya dhAtvarthA'nuvAdakatve'pi ksstiH| pUrvakAlikakriyAkarteti tatobodhena. tAdRzakriyAyA inyarthakartari guNatvAt / nApyayaM bhAvo'dhikArIya. svAtantryeNA'prayogAt / ata eva bhoktuM gatametenetyAdiprayogopapa. ttiH / bhAvA'nadhikArIyabhAvavihitapratyayasya dhAtvarthAnuvAdakatvAprakRtyarthakriyAyA aguNatvAt / evamavyayakRto bhAva ityukte pAka ityAdiprayogasthaghArthAtumunAdyarthe vailakSaNyAnubhavAt tumunAdInA. mapi sAdhyamAtrasvabhAvabhAvArthakatvamityanyatra vistrH|| ___ *vRttimAtre iti* / mAtrapadaM kRtsnA'rthakam / *vakSyamANatvAdi. ti* / 'samAse khalu bhinnaiva' ityAdiH / tatra samAsapadasya vRttisA. (1) "tayoreva kRtyaktakhalAH " (pA0 sU0 3 / 4 / 70 ) iti sUtreNeti shessH| Page #133 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 120 darpaNasahite vaiyAkaraNabhUSaNasAre tyasApekSadhvekadeze'pi, 'devadattasya gurukulaM,' 'caitrasya natpA' mAnyaparatvena byAkhyAsyamAnatvAditi bhAvaH / *kathamiti* / gata ityAdI kRvRttisattvena gamanakartRrUpagatapadArthaikadezabhAvanAyAM kA manviyAsambhavAd dRSTAntAsiddhiriti bhAvaH / nityasApekSasthale hi pakSadvayaM / caitrasya gurukulamityatra vizeSaNasya caitrAdegurvAdidvAra. kasambandhena kulAdirUpavizeSya evAnvaya iti tatraikA pkssH| sa coto hrinnaa| samudAyena sambandho yeSAM gurukulAdinA // saMspRzyAvayavAste tu yujyante tadvatA saha // iti / uktasthale samudAyanirUpitasambandhaSaSThI avayavadvArakazca samu. dAyana sambandha iti sAmarthyAd avayavamapIti vizeSaNaM spRzatI. ti tadarthaH / aparastu gurvAdinirUpitasambandhe eva, devadattasyeti Sa. SThI vatraiva tadandhayaH / uktazca sambandhizabdaH sApekSo nityaM sarvaH smsyte| pAkyavat sA vyapekSA hi vRttAvapi na hIyate // iti // nityamapi sA'pekSapadArthA'nvayi, hi-yato devadattasya guroH, kula. mityAdivyaste yA vyapekSA sA samAse'pi na hIyata iti kArikArthaH / padArthaH padArthenA'ndhetIti vyutpattistu nityasApekSA'ti riktaviSaye. ti tdbhaavH| tatrAntimapakSamabhipretya samAdhatte *nitysaapksseviti| ' tathAca gurutvAderanyanirUpyatvena tadupasthitI niyamena jAyamA. nAyA nirUpakAkAkSAyA nivRttaye devadattAdyanvayavat, (1)prakRte'pi, (1)vastatastu samAse taddhaTaka pUrvapade vA prAcInatArkikamate zaktalakSaNAzca abhAvena guruna padArthaikadeza iti 'devadattasya gurukulam' etadviSayakadarpaNIyavivecanam 'caitrasya natpA' ityAdi udAharaNIyavivecanarItidarzakam / ata eva mUle 'caitrasya naptA' iti dRSTAntA. ntarapradarzanam / . tathAca 'caitrasya natpA' ityatra svaviziSTazarIratvam svanapta. svam / vai0 svajanyazarIrajanyatvam / tadekadeze janyatve caitrani. rUpitatvAdirUpaSaSThayantArthAnvaya ityAdyanyatravistaraH / Page #134 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dhAtvarthanirNayaH / 121 ityAdAvivAnvayAbhyupagamAt / evaM bhoktuM pAka:, (1) bhukkhA pAka ityatrApi draSTavyam // 19 // kiM sAdhakaM gamanarUpasAdhyamiti sAdhanAkAGgAnivRttaye grAmAdikaasarissazyakatvAnaM dRSTAntAsaGgatiriti bhASaH / AdinA, "zaraiH zAtitapatraH" ityAdeH saGgrahaH / avataraNikAsthAdipadaprAyaM spaSTayati * evaM bhoktumiti / atraa'pyaadipdgraahym| *bhuktvA pAka iti / ghaJarthabhAvaguNabhUtAyAM pacyarthakriyAyAM tumunantArthakriyA nvaya iti bodhyamityarthaH / atra navyAH - tumuna vidhAyake, kriyArthAyAM kriyAyAmityutyA prasyAsatyA kriyayeorekajAtIyatvalAbhena svavAcakaprakR tikapratyayArthe pratyaguNIbhUtAyAH sAdhyamAtrasvabhASAyA eva, kriyAyAmityanena grahaNAdbhoktuM gataM, bhoktuM pAka ityasAdhveva / dhvanitaM cedamupapadamatiGiti sUtrabhASye / yatra tu kriyAmAtrArthakasya grahaNaM tatrakriyAmAtra vizeSaNAdapIti gatapAkAdiyoge'pi suktvAdItyAhuH / teSAmayamAzayaH / ghaJAdyantasthale prakRtipratyayAbhyAM vizeSyavi zeSaNabhAvApannasattvasvabhAvakriyAdvayamupasthApyate / tatra pratyayArthakriyAyAH prAdhAnyam / evaJca dhAtUpasthApya kriyAyAH sAdhyamAtrasvabhAvatve'pi tasyA ghaJartha prati guNatvAnna tatra tumunAdIti / tatredaM cintyam / bhASA'nadhikArIyadhAtvarthA'nuvAdakapratyayAntayoge tumuno durvAratvAt / kiJca / sujvidhAyake 'pyuktavizeSaNavi ziSTAyAstasyA grahaNamAvazyakam / tattavizeSaNIbhUtakriyAyAH sAdhyamAtrasvabhAvatvena tajjanmagaNane dvau pAkAvityatra sujApatteraza. kyavAraNatvAt / naca tatreSTApattiH / kriyApadopAdAnavaiyarthyAdabhyAvRttipadasAmarthyenaiva kriyAyA lAbhAditi vakSyamANatvAt / (1) bhoktuM pAka iti / "tumunNvulau kriyAyAM kriyArthIyAm" ( pA0 sU0 3 / 3 / 10 ) iti sUtreNa vihitasya tumunaH kriyAyoge eva vidhAnAt asatvabhUtadhAtupasthApitakriyAyAmanvayAt sAdhutvaM bodhyamityarthaH / " 16 Page #135 -------------------------------------------------------------------------- ________________ darpaNasahite vaiyAkaraNabhUSaNasAre atiprasaGgamAzA samAdhate - kRtvo'rthAH ktvAtumunvatsyuriti cet santi hi kvacit // atiprasaGgo nohAnyo'bhidhAnasya samAzrayAt // 20 // bhoktuM pAkaH, bhuktvA pAka ityAdau, "tumunNvulau kriyAyAM kriyArthAyAm," ( pA0 sU0 3 | 3 | 10 // ) "samAnakartRkayoH pUrvakAle" ( pA0 sU0 3 / 4 / 21 ) iti kriyAvAcakopapade kripayoH pUrvottarakAle vidhIyamAnA'pi tumunnAdayo guNabhUtAM tAmAdAya yathA jAyante / tathA kRtvo'rthA api syuH / ekaH pAka ityatra, "ekasya sakRcca" ( pA0 sU0 5 / 4 / 19 ) dvau pAka, trapaH catvAra ityatra "dvitricaturbhyaH muca" ( pA0 sU0 5 / 4 / 17 ) / pazcetpatra kRtvasuc syAt / tathAca sakRt pAkaH dvinizvatuH pAkA ityAdyApattiriti cediSTApatiH / " dvirvacanam" ityAdidarzanAt / atiprasaGgastvanabhighAnAnetyAha- atIti // " na hi vacirantiparaH prayujyate" isAyabhiyuktoktarItyA samAdheyamiti bhAvaH (1) / 122 kiJca, sAdhyatvena kriyA tatreti haripadyavyAkhyAvasare, ekasyaiva sambandhibhedAdAcAryatvamAtulatvAdivadekasyA eva kriyAyAH prakRtipratyayarUpavAcakasambandhibhedAdupasthitiriti svoktivirodhaH kriyAdvayAbodhAGgIkAra iti // *atiprasaGgamiti* | guNabhUtakriyAmAdAya kRtvorthApattirUpami. tyarthaH // tumunnAdItyAdinA, kRSNaM darzako yAtItyatra NDulaH saGgrahaH / kriyayorityasyoddezyatvarUpe tAdarthye iti zeSaH // vidhiyamAnA ityasya (1) tAdRzaprayogAt kriyAjanmagaNanA'pratIterityarthaH / bhASyakAreNApi "dvapAkAvityatra kasmAnna bhavati / naitat kriyAgaNanamabhimu* zrI pravRttiH" ityAdimA spaSTIkRtam / Page #136 -------------------------------------------------------------------------- ________________ - dhaatvrthnirnnyH| kocittu "kriyAbhyArattigaNane" ityatra kriyAgrahaNaM vyartham / tasyA evAbhyAtisambhavena sAmarthyAttallAbhAta / tathAca sA. dhyamAtrasvabhAvakriyAlAbhAya taditi vAcyam / naca pAka ityA. dau tAzIti nAtiprasaGgaH / dvivacanamiti ca, dviHprayogo dvivaM. canamiti vyutpatyA "dvirvacane'ci" (pA0 sU0 1 / 1 / 59) iti jJApakaM vA AzrityopapAdanIyamityAhuH // 20 // nanu siddhAnte bodhakatArUpA zaktirAkhyAtazatigrahavAM bo. dhAdAvazyakI iti dhAtoreva bhAvanA vAcyA, nAkhyAtasyeti kathaM nirNaya ityAzaGkA samAdhatte bhedyabhedakasambandhogadhibhedanibandhanam / / .. sAdhutvaM tadabhAve'pi bodho neha nivAryate // 21 // ghotakatayetyAdiH // dvirvacanamityAdItyAdinA dviHprayogapariprahaH / tatra lyudyArthaguNIbhUtakriyAmAdAya suco darzanAditi bhAvaH // *tasyA eveti / kriyAyA evetyrthH| evakAreNa drvygunnvyvcchedH| tayoH sakRdevotpateH / kriyAyAstu naikasyA api nivRtti. bhedAyA dhAtuvAcyatvopagamena tatsambhavAditi bhaavH|| *sAdhyamAtreti * / yadyapi dhAtupasthApyAyAM tattvamakSatamuktayu. kestathA'pi sAdhyamAtrasvabhAvapadasyoktapratyayArthaguNIbhUtasAdhyasva. bhASamAtraparatvAnna doSaH // tArazIti- ghazupasthApyoktarUpetyarthaH / *vyutpatyeti* // vivaraNaparabhASyakAraprayogAdityarthaH // sApakamiti // tArazasUtrakRtprayogam / hatazAyikAH zayyante itivaditi bhaavH| *Ahuriti(1)* // sAragrAhiNa iti zeSaH // 20 // siddhAnta iti // vaiyAkaraNasiddhAnte / 'indriyANAM svaviSayeSu' ityAdinA (2) anena asvarasA sUcitaH / sa ca kriyApadasyokArthaka sve'pi dvipAkAvityAdivAraNAyAnabhighAnAzrayaNasyAvaSyakatayA . naiSAtiprasAcAraNe dvivacanamityAcartha zApakAnusaraNaM vyarthamiti / Page #137 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 124 darpaNasahite vaiyAkaraNabhUSaNasAre bhecaM-vizeSyaM, bhedaka-vizeSaNaM tayoryaH sambandhastasya yo bhe. dastanivandhanaM sAdhutvam / ayamarthaH-vyAkaraNasmRtiH zabdasAdhu. svaparA tatraivAvacchedakatayA kalpyamAnadharmasya zaktitvaM vadatAM mImAMsakAnAM punaH zaktatvaM sAdhutvamiyekameveti tadrItyA vicAre sAdhutvanirNaya esa zaktinirNaya ucyate / atiriktazaktivAde'pyAkhyAtAnAmasAdhutA bhAvanAyAM spAdeva / evaJca caturthyarthe tRtIyA. prayogavaddhAtvarthabhAvanAyAmAkhyAtaprayAge, yAjJe karmaNyasAdhuzabda. prayogAnA'nRtaM vadediti niSedhollaGghanaprayuktaM prAyazcittaM darzanAntarIyavyutpattimatAM syAdeveti / pratipAditA bodhakatArUpA zaktirAkhyAte'pyabAdhitaiva / sato bhASanAbodhasya jaaymaantvaadisvrthH| *sAdhutvapareti* // tathAca hari: sAdhutvajJAnaviSayA saiSA vyaakrnnsmRtiH|| iti // tatra-sAdhuzabde / * avacchedakatayA* | bodhajanakatA'vacchedakatayetyartha / *atiriktazaktivAde'pIti* / sAdhutvaM na zaktatvamasA. dhorapi bodhakatvamiti vakSyamANasiddhAntimate'pItyarthaH // ____ asAdhutA syAdeveti // AkhyAtAcchaktibhrameNa bhAvanAbAMdhe'pi tatra tasyA'sAdhutA syaadevetyrthH| tathAca bhASyakRtA, "siddha zabdA. thasambandhe" (ma0 bhA0 A0 1) ityatra "samAnAyAmarthAvagatI sAdhubhirbhASitavyaM nA'sAdhubhiH iti gamyA gamyetivaniyamaH kriyate" iti paspazAyAmuktam / evaM yArazavizeSaNAnvitayArazavizeSyabodhe yAha. zAnupUjyoH suprakRdAdhanyatamasammatatvaM tAdRzabodhe tAdRzAnupUrvIka: zadaH sAdhurnAnyatra / ata evAsvazabdozve na sAdhuH, kintu niH sthe / azvazabdo nisve na sAdhuH, kintu turaga iti saGgacchate / na. nvastu sAdhutetyata Aha *evaJceti* / yAze karmaNItyanena, "nA'nRtaM padenA'pabhraMzitaM dhA" ityAvizrutiH kratuprakaraNe pAThAditaratra tatpra. yoge pratyavAyA'bhAvaM sUcayati / *syAdeveti* / bhAvanAbodhakatvenA. khyAtasya sUtrakArAdibhiramuziSTatvAt karnubodhakatvenaiva tadanuzAsa. mAditi bhaavH| Page #138 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dhaatvrthnirnnyH| 125 nanu tvanmate, nAnRtamiti niSedhaH kratvartha eva na sidhyeda, AkhyAtena kaSuruktatvAcchayA puruSArthataiva syAt / prakaraNAddhi kratvarthatA, tacca zrutivirodhe bAdhyata iti(1) cenna / 'siGarthastu mImAMsakaH zaGkate *nanviti* / tvanmate vaiyAkaraNamate / *nAna. tamiti* / darzapUrNamAsaprakaraNe hi nAnRtaM vadet' iti zrayate / tatra, kimayaM pratiSedhaH puruSArtha, Ahosvit kratvartha iti saMzaye, vade. dityAkhyAtAt kartRpratItyA kartRvAcakatvanirNayo, laH karmaNItyanu. zAsanAttasya kartRparatvalAbhAzca / pratyayArthatvena vadanaM prati prAdhA. myAd vadanaM tAvata puruSArtho'taH pratiSedho'pi puruSArthaH / niSedhapra. tiyogitvena ghadanakriyAmanuvadatA vadediti zabdena puruSArthatayaiva bodhanAt tADazasyaivA'nRtavadanasyAniSTasAdhanatAyA viparItasvabhApaSodhanakanA bodhanAdanyAzA'nRtavadanasya cA'nupasthitatvAtU / ata evA'mArabhyA'dhItasmAtaghananiSedhasyA'pyetadeva mUlaM bhava. tIti lAghavam / anyathA tanmUlabhUtaH puruSA'rtho'nyomiSedhaH kalpya: iti gauravaM prasajyeteti pUrvapakSe, 'ananyalabhya eva zabdArtha' iti nyAyAdbhAvanaivAkhyAtavAcyA, kA svAkhyAtavAcyabhAvamAyA aMvi. mAbhAvAdAkSepalabhya eveti na tatra tasya zaktiH / laakrmnniityaadi| smRtirapi dhekayorityanenaikavAkyatayA tatsaMkhyAtavAcityaparaiva, / pacati devadatta ityAdau ca gauH zukla itivatsAmAnAdhikaraNyaM lakSagayaiveti nAkhyAtasya kartRvAcisvamiti kartuH zruteranupasthitavAnna puruSArthatA tasya, kintu prakaraNAt kavarthataivetiniNItaM karbadhi. krnne| AkhyAteneti* / tityarthaH / *tacceti / prakaraNaM cetyrthH| * zrutivirodha iti* nirapekSasvarUpazrutiprAlikUlya ityrthH| tathAhi zrutyAdayaH SaDiha viniyojkaaH| tatra viruyorekatropa. .. (1) tathA ca kratApabhASaNe kratubhreSaprAyazcitAcaraNampasakala. yAcikamImAMsakaziSTAcAravirodha: syAt / ato neSTApattiH kartu shkyetibhaavH| Page #139 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 126 darpaNasahite vaiyAkaraNabhUSaNasAre nipAte samuccayadaurlabhyAdekenA'parasya bAdho vaktavyaH / sa ca bala. patA durbalasyati kasya daurbalyamityAkAlAyAM paradaurbalyapratipAdakaM, 'zrutilinavAkyaprakaraNasthAnasamAkhyAnAM samavAye pAradaurbalyamartha. viprakarSAt' iti sUtraM praNinAya maharSia~miniH / zrutyAdinAM paThitAnAM samavAye ekatropanipAte pAradaurbalyAmiti / para eva paarH(1)| uttarapaThitam / tathA cairSA madhye yadapekSayA yatparaM tad durbalamityarthaH / tatra hetumAha arthaviprakarSAditi / arthasya viniyojakasya liGgAdito viprakarSAduttaravartitvAt / liGgAdevilambena pUrvApekSayA vini. yojakatvAdhagateriti yaavt| __ tatra zrutyAdInAmudAharaNAni / nirapekSoravaH zruti / itaraprAmA. NyA'nadhInaprAmANyakatvaM ca nirapekSatvam / yathA, 'vIhInavahanti' iti / matra kriyAjanyaphalabhAgitvaM karmatvaM bodhayantI dvitIyAzrutiritaranirapekSava bIhINAmavaghAtazeSitvaM pratipAdayati // 1 // : arthavizeSaprakAzanasAmarthya ligama / yathA, 'barhidevasadanaM dAmi' iti / atra lavanArthaprakAzakatayA lavanasya viniyogaH // 2 // __parasparAkAhAyazAdekasminnarthe paryavasannAni padAni pAkyam / yathA 'devastha tvA savituH prasave'zvinorbAhubhyAM pUSNAM hastAbhyAm 'agnaye svA juSTaM nirvapAmi' iti / bhatra mantralinena nirvApe prayujyamA nasya samavetA'rthabhAgasyaikavAkyatAbalena, devasya svetyAdibhAgasyApi tatraiSa viniyogaH // 3 // landhavAkyabhASAnAM padAnAM kAryAntarApekSAvazAdvAkyAntareNa sambandha AkAparyavasanaM prakaraNam / yathA, 'samidho yajati' iti / asya hi darzapUrNamAle kathambhAvAkAlAyAH prakaraNapAThavazAcchaSa. svm||4|| sthAnaM kramaH / sa cAnekasyAmnAtasya sannidhivizeSAmnAnam / yathA, dadhirasItyatrA'gneyopAMzvagnISomIyathAgAH krameNa paThitA, evaM mantramANe'pi krameNAnumantraNatrayaM paThitam / tatrAneyAgnISomayoIyo. linaiva viniyogsiddhiH| dadhirasityatra tu na liGgAdi viniyojakaM, kintu yasmin pradeze brAhmaNa upAMzuyAgavidhAnaM tasmin pradeze (1) "prajJAdibhyaba" (pA0 sU0 5 / 4 / 38) iti satreNa svArthe 'aNa' prtyyH| Page #140 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dhaatvrthnirnnyH| . 127 mantre'pyasya pATha iti kramAdupAMzuyAgAnumantraNe tasya vini yogaH // 5 // samAkhyA yogabalam / yathA, 'hautramaudrAtram' ityAdi / tatra hi, hoturidaM hautramityAdiyogabalena hotrAdisamAkhyAtAni karmANi hotrAdibhiranuSTheyAnIti // 6 // virodhodAharaNAdi yathA-zrutiliGgayorvirodhe zrutibalIyasI, liGgaM tu durbalam , arthaviprakarSAt / yathA, kadAcanastarIrasItyAdi. kAyA Rco viniyojikA zrutiH 'aindrayA gAIpatyamupatiSThate' iti indraprakAzanasAmAlliGgAdindropasthApane viniyogo'syA pratimA. ti / anyaprakAzakasyA'nyatra viniyogA'yogAta / zrutyA gArhapatyoMpasthApane sa pratIyate / gArhapatyamiti dvitIyA hi karmavibhaktitayA kAmapi kriyAmapekSya prakRtyarthasya zeSitvaM bodhayati / kriyAjanyeSTha. phalabhAgitvasya tadarthatvAt / evamaindrayeti tRtIyAprakRtyarthasya zeSa. svaM kriyAM prati sAdhakatamatvarUpakaraNatvasya tadarthatvAt / tadanayorvi. rodhH| tatrA'yaM pUrvapakSaH / sAmarthyajJAnamapekSya shrutirviniyojikaa| na ghasamartha zrutisahasramapi viniyoktumalam / ato liGgasya balavaH svAdindropasthApane'syA viniyogaH / tadanurodhitayA dvitIyA sapta. myarthatayA vyaakhyeyaa| gArhapatyasamIpe indro'nayA upasthAtavya ityA thaiH pryvsytiiti| siddhAntastu-zrutiH svarUpasatsAmarthyamapekSate, na tu tamAnamapi / yena liGgaM balavadbhavet / tasya ca pUrvasata eva viniyogo'nyathAnupapattyA jJAnaM pazcAdupajAyate / liGgaM tu viniyojane zrutimapekSate / na hanayendra upasthAtavya iti liGgAt svarasataH pratIyate, kinvindra etAhagityetAvanmAtram / tathAca prakAraNAnAnasAmarthyAdindraprakA. zanasamarthAyA Rco'nyathA'nupapatyA liMganA'nayendra upasthAtavya iti zrutiH kalpanAyA, yayA viniyogo bhavet / tato yAvalliGgaM zru. tikalpanAyai prakAntavyApAraM, tAvat pratyakSazrutyA viniyogaH siddha iti prakaraNe nirAkAle kayA'nupapattyA zrutiH kalpanIyA / tasmAcchu. rutabalabattvAttadanuguNatayA sAmarthe nIyamAne indrapadaM paramaizvaryAzrayabAcakatayA gArhapatyatAtparyyakamityavadhAryyata iti| Page #141 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 128 darpaNasahite vaiyAkaraNabhUSaNasAre vizeSaNam' ityanena parihatvAt / na hi guNabhUtaH kartA niSe. dhaM svAgatvena grahItumalam / bhAvanA tu pradhAnaM taM grahItuM samartheti virodhodAharaNAntarANi(1) svanyato'vadhAryANi, gauravabhayA. neha prapaJcitAni tadayaM nirgalito'rthaH / zrutinirapekSatvAt sarvato ba. lavatI, liMgaM tu viniyoge ekAntaritasvAda dvacantaritavAphyAd ba. bavata / evaM vAkyAvAvapyUdham / samAkhyAtu pazcAntaritatvAtsarvato durbaleti prakRte AkAlAparyavasannaprakaraNena vAkyaM kalpanIyam / tena ca liGgaM, linena zrutistayA'nRtavadananiSedhasya kratI viniyogaH / yAvazca prakaraNaM vAkyakalpanAyai prakrAntavyApAraM tAvatpratyakSayA karma zaikAkhyAtazrutyA tasya puruSArthatvaviniyukta klaptamapi vAkyAdyaki. citkArakamiti zrutivirodhe bAdhyata ityasyArthaH / ligAdInAmuktaprakAreNa zrutyapekSayA durbalatvAditi bhAvaH / ___ samAdhatte // *tirthastu vizeSaNamiti* // tathAcAkhyAtazrutyA ka rupasthApane'pi na bhAvanAvat tasya pradhAnyana bhAnaM, yena niSedhasya puruSArthatA zaGkayeta, kintu vizeSaNatayaiva tathopasthitasya cavizeSaNA'staranairAkAGkSayeNa kartaH zrautanaarthasambandhAbhAvAnA. 'tra zrutyA prakaraNabAdha ityAzayaM vizadayati *svAGgatveneti* // sva. vishessnntyetyrthH| (1) vAkyadyapekSayA liGgasya balavatve udAharaNaM-"syonaM te sadanaM kRNomi" ityAdyasya sadanAGgatvaM na tu vAkyAtsAdanAGgatvam / prakaraNApekSayA vAkyasya balavatve ca"idAgmI idaM havirajuSetAM" ityatra'idrAgnI' 'padasya liGgAiGgitve' 'idaM haviH'ityasyApi tadekakyatvAt darzAGgatvaM na tu prakaraNAdarzapUrNamAsAGgatvamiti / / prakaraNasya-sthAnApekSayA balavatveca"akSardivyati, rAjanyaM jinA. ti"ityAdi videvanAdayodharmAH sthAnAnnAbhiSecanIyAGgam kintu praka. raNAdrAjasUyAGgamiti / sthAnasya samAlyApekSayA balavatve ca "zundhadhvam daivyAya karmaNe" iti mantrA sAnAyyapAtrAGgam pAThasAdezyAt Rtu pI. roDAzikasamAkhyayA puroDAzapAtrAGgamityAdyanyatra vistrH| . . Page #142 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dhAtvarthanirNayaH 129 prakaraNAt kratvarthataiva / astu vA kratuyuktapuruSadharmmaH / anuSThAne vizeSAbhAvAt / "jaabhyamAno'nubrUyAnmayi dakSaRtU" iti :1 bhakSayet (1) ityatrApyuktararityA karttari naJarthAsambandhena zrautatvAt / yadi ca kartturaprAdhAnye'pi karttRvRttibhAvanAyAH prAdhAnyAttasyA na. arthA'nvaye taddvArAkhyAtArthakartturapyanvayAnna tasya zrautapuruSA'rthasvAnupapattiriti vibhAvyate tadA prakRte'pi tulyamata Aha *astu veti // *anuSThAna iti* // nA'nRtaM vadediti niSedhasya kratuyuktapuruSadharmatve yajamAnasya prAdhAnyAtpradhAnIbhUta katraivAnRtavadanaM varjya sthAt kratvarthatve ca kartranapekSatvena yajJapravRttena yajJamAnenatvigbhizca vajainaM sidhyatIti vizeSAt kathametaditi vAcyam / zrutiprakaraNAbhyAM kratusambandhapuruSakartRkAnRtavadanAbhAva iti bodhena kratukarttaketibAdhe mAnAbhAvaH iti Rtuyukteti vadato'bhipretatvAditi // tatra dRSTAntamAha *mAyidakSakratU iti // darzapUrNamAsaprakaraNa evaitanmantravacanaM zrUyate - "jaabhyamAno'nubrUyAnmayi dakSakratU" iti / tatra kimetanmantravacanaM zuddhapuruSadharma, uta RtuyuktapuruSasaMskAra* katayA kratvaGgamiti sandehe, vAkyena tAvajaJjabhyamAnapuruSadharmata yaivA'yaM pratIyate / kRtpratyayasya zAnacaH kartRvAcakatvAt / prakaraNena tu kratvaGgatayA / prakaraNaM ca vAkyApekSayA durbalamiti - puruSadharmataiva yuktA / satyAM ca phalAkAGkSayAM "prANApAnAvevAtmAnaM dhatte" nanvevaM niSedhasya kvA'pi zrauta puruSArthatA na syAt / 'na kalaaM iti vAkyazeSe zrutasya phalasya rAtri satranyAyena ( 2 ) kalpanAditi (1) kalaaM ca viSaliptazastrahatamRgamAMsam / uktaM caviSaliptena zastreNa yAMmRgaH parihanyate / abhakSyaM tasya tanmAsaM tatkalaJjamiheSyate // iti / (2) svarUpaM ca tasya " pratitiSThanti havai ya etA rAtrIrupayanti" ityatra vidhyuddeze phalAzravaNAt phalamantareNa ca vidhyanupapatteH phalesari kalpayitavye arthavAdagataM pratiSThAkhyaM phalamityAdyanyateo'va. dheyam / 17 Page #143 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 130 darpaNasahite vaiyAkaraNabhUSaNasAre vAkyoktamantravidhivadityAdi bhUSaNe apazcitam / - nanvAkhyAtasya bhAvanAyAmasAdhutve tatastadoSo na syAt , sAdhutvajJAnasya zAbdabodhahetutvAdisata Aha-bodha iti // a. sAdhutve'pi sAdhutvabhramAd bodho'stu nAma, apabhraMzavat / a. sAdhutvantu syAdeveti bhAvaH / vastutaH sAdhutvajJAnaM na hetusta vyatirekanirNayo'pi na pratibandhaka iti asAdhuranumAnena isatra vakSyAmaH // 21 // raGgojibhaTTaputreNa kauNDabhaTTena nimmite / pUrNo bhUSaNasAre'smin dhAtvAkhyAtArthanirNayaH // 1 // iti vaiyAkaraNabhUSaNasAre dhAtvAkhyAtasAmA. ___ nyArthayonirUpaNam // 1 // pUrvapakSe, siddhAntaH-vAkyaprakaraNayorvirodhe bAdhyabAkabhAvo, na. tvatrAsti virodhH| jaJjabhyamAnapadasya katrtavAcakatayA tAdRzapuruSasya katAvapi sattvAt tatsa~skAramukhena kratvaGgatAsambhavAt / eva. zvA'rthavAdopasthitaphalakalpanaugAravamapi neti / tathAca balAbala. cintAyA virodha evaucityena jaJjabhyamAnavAkyA'nuvacanasya vAkya. prakAraNAbhyAM kratuyuktapuruSadharmatAvat prakRte'pyanRtavadananiSedhasya zrutiprakaraNAbhyAM kratusambandhapuruSadharmataivocitA / uktaJca bha. dRpAdaH syupAyamAMsabhakSAdipuruSArthamapi shritH| pratiSedhaH kratoraGgamiSTaH prakaraNAzrayAd // iti bhAvaH // *prapaJcitamiti * // prapazcastu uktaH / nanu sAdhutvajJAnaM vinA'. pizAbdabodhodayena vyabhicArAta kathametata, sAdhutvasya zaktatva. rUpatAyA nirAkariSyamANatvAccAta Aha-*vastuta iti* // *ta dvyatirekanirNaya iti* // asAdhutvanizcaya ityarthaH / tannizcaye' pyapabhraMzAd bodhadarzanAt / tathAcAkhyAtAdbhAvanAbodhe bAdhakA'bhAva iti bhAvaH // 21 // iti bhUSaNasAradarpaNe dhAtvAkhyAtArthanirUpaNam // 1 // Page #144 -------------------------------------------------------------------------- ________________ lkaaraarthnirnnyH| 131 // atha lakArArthanirNayaH // pratyekaM dazalakArANAmartha nirUpayativartamAne paro'kSe zvobhAvinyarthe bhaviSyati // vidhyAdau prArthanAdau ca kramrAjJayA lddaadyH|| 22 // laDAdayaSThitaH SaT krameNaivartheSu draSTavyAH / tathAhi / vartamAne 'rthe laT / "vartamAne lad" ( pA0 sa0 3 / 1 183) iti sUtrAt / prArabdhAparisamAptatvaM, bhUtabhaviSyadbhinnatvaM vA vartamAnatvam / pacatItyAdAvadhizrayaNAyadhaH zrayaNAnte madhye ta. dastIti bhavati lttpryogH| lakArasAmAnyArthe nirupite tadviSayakajijJAsAnivRttAvavazya. vaktavyatvajJAnAdvizeSArthanirUpaNe'vasarasya saGgatitvaM sUcayabhAha-*pra. tyekamiti* | *dazalakArANAmiti / laT liT ityAdikrameNa paThitAnAmityarthaH / AdezAnAM vAcakatvamiti pakSe'pi tiGAdhAde. zaniSThAM bodhakatArUpAM zakti laDAdivAropya tadvidhAnAt tadarthakatvaM teSAmakSatamiti bhAvaH // *prArabdhAparisamAptatvamiti* / vinaSTAdyavayavaprAgabhAvakatve stynutpnndhvNsaantyaavyvktvmityrthH| bhAvibhUtakriyayoratiprasavAraNAya krameNa padadvayam / lakSye lakSaNaM grAhayati *pacatIti / *adhizrayaNAdIti / sAdhyatvaMprakArakapratItiviSayapUrvAparIbhUtAvayavasamudAyasyaiva kriyAtvAditi bhaavH|| __*tditi*| uktvrtmaantvmityrthH| yadyapi bhAvakAlakArakasaM. khyAzcatvAro'rthI Akhyatasyeti niruktakAlasyaiva vartamAnatvAdika pratIyate, tathApi nirupAdhikasya tasya vartamAnatvAdinA pratyetumaza. kyatvAdupAdhibhUtakriyAmAdAyaiva tatra tatvasya vaktavyatayA''vazyaka. svAta kriyAyAmeva tattvamuktamityavadheyam / vastutastu daNDamuhUtodyAtmakaH khaNDakAla eva vartamAnatvAdi Page #145 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 132 darpaNasahite vaiyAkaraNabhUSaNasAre ___AtmA'sti parvatAH santIyAdau tattatkAlikAnAM rAjJAM kriyAyA anityatvAttadviziSTasyotpayAdikamAdAya vartamAnatva vaacyH| tadgataM vartamAnatvaM ca tattacchabdaprayogAdhikaraNatvameva / sadAdinyAyena zabdaprayogAdhikaraNatvenA'nugamAca na zaktyAnantyam / yadyevamapi tattatkAlatvena tattatkAlabodhasyAnubhavasiddhAnupapa. ttiriti vibhAvyate tadAstu zabdaprayogA'dhikaraNavRttikAlatvavyA. pyadharmatvenopalakSitatattatkAlatvAvacchinna eva laTaH shktiH| kriyArambhAt pUrva samAptyuttaraM cA'dhIte pacatItyAdiprayogApattistu sva. vRttiprAgabhAvA'pratiyogivRttitvasvavRttidhvaMsA'pratiprakRtakriyA'nu. yogikatvAbhyAM vizeSitena AdheyatAsambandhenA'nvayaniyamopagamena caarnniiyaa| yatra tu khaNDakriyaiva(1) dhAtvarthastatra zuddhAdheyatAsambandhenaiva tadanvayAnA''tmA'stItyAdau doSa iti / bhUtabhaviSyadbhinnatvaM vetyatra ghAkAro'nAsthAyAm / pUrvalakSaNApekSayA'sya gurutvAdbhaviSyattva. syApi vartamAnatvaghaTitatvena tadbrahe, bhaviSyatvagrahe ca tadavacchinna. svarUpavartamAnatva graha ityanyo'nyAzrayAzca / evaM bhUtatvamAdAyApya. nyonyAzrayo drssttvyH| nanu sattAzrayatvAdInAM dhAtvarthatve ttraa'snggtiH| teSAmakhaNDasvenA'vayavaghaTitoktalakSaNavartamAnatvAsambhavAdata Aha *AtmAstI. ti*| *anityatvAditi sAvayavatvena prAgabhAvapratiyogitve sati dhvNsprtiyogitvaadityrthH| tadviziSTasyAnityarAjakriyAdiviziSTa. sattAdirUpArthasyetyarthaH / tathAca kevalasattAdirUpA'rthe tadasattve. 'pyuktavizeSaNaviziSTe tasmin vizeSaNAMzamAdAya tatsattvaM nA'nu. papatramiti bhaavH| __yadvA tadviziSTatyasya tadA avyavahitatvAdanityatvasyaiva parAma. rzAt tAdRzakriyAgataM vartamAnatvamAropya sattAdyarthako .lddityrthH| (1) sanAtanakriyaiva dhAtvarthaH ityapi pAThaH / Page #146 -------------------------------------------------------------------------- ________________ lkaaraarthnirnnyH| 133 / mRhyam / uktaM hi bhASye (1)"iha bhUtabhaviSyadvartamAnAnAM rAjJAM kriyAstiSThateradhikaraNam" iti parato bhidyate sarvamAtmA tu na vikampate / parvatAdisthitistasmAt pararUpeNa bhidyate / / iti vAkyapadIye ca / evaM "tama AsIt" tucchenAbhyapihitaM yadAmI" "ahamekaH prathamamAsaM, vAmi ca, bhaviSyAmi ca" ityAdizrutayo'pi yojyAH / tatra svotprekSitvaM nirasyati *uktaM hiiti*| *tiSThateradhikaraNamiti / AdheyatAsambandhena tAhazakriyAtmakakAlaviziSTatvAt tAsAmiti bhAvaH / anena bhASyeNa, vastutastvityAdinA uktakalpasyaiva sAdhutvaM labhyate / tasminnuktalakSaNalakSitakAlasyaiva sarvatra kriyAyAmAdheya. tyaanvylaabhaat|| __*parato bhidyate iti* | sarva pacyAdidhAtvarthasAmAnyaM parata:svA'pekSayA'nyena vrtmaantvaadinaa| bhidyate-vyAvartyate / AtmA tvityatrAtmAdipadamAtmasattAdyarthakaM, na vikampate sanAtanatvena nira. vayavatvAduktavizeSaNasambandhA'bhAvena bhedA'numitiviSayo na bhava. tItyarthaH / tathAcA''tmAstIti prayogA'nupapattiriti pUrvArddhArtha samAdhatte tasmAditi* / vizeSA'tiriktapadArthasya svato. vyAvR. tatvAsambhavAdityarthaH / prvtaadiityaadinaa''tmaadiprigrhH| __ pararUpeNeti / parasya rAjakriyAdirUpArthasya, rUpeNa-dharmeNa vartamAnatvAdinA bhidyate ityukta evArthaH / *tama ityAdi / tama(2) asIdityAdayo bhUtakrigagatabhUtatvAropAt / *bhaviSyAmi ceti / (1) etata kaiyaTaH 'rAjJAM sthitibhUtAdibhedena bhinnA parvatAdisthi. tyAdebhaidikota kriyArUpatvaM kAlatrayazcopapadyate' iti vyAcaSTa / (2) tama AsIditi / atra tamaH zabdo'jJAnavAcakaH / 'tamasA naSTabuddhirna kiMcijAnAti / ityAdiprayogeSu tasyAjJAnabodhakatvaM raSTam / evaJca tamasaH sarvadA satvena bhUtakAlArthakapratyayaprayogo'pAtthameSa nirvahati / Page #147 -------------------------------------------------------------------------- ________________ darpaNasahite vaiyAkaraNabhUSaNasAre tacca varttamAnatvAdi laDAdibhiryotyate / kriyAsAmAnyavAcakasya tadviziSTe lakSaNAyAM laDAdestAtparyagrAhakatvenopayo gAn | anvayavyatirekAbhyAM tadrUpaM laDAdivAcyameva / anyathA pratyayanAM vAcakatvatrilopApattirityapi pakSAntaram 1 liDarthamAha || "parokSe iti / / "parokSe liT " ( pA0sU0 3/2/115) itisutrAt / kAlastAvadadyatanAnadyatanabhedena dvividhH| dvividho'pi bhUtabhaviSyadrUpaH / tatrAnadyatane bhUte parokSe liDiyarthaH / tenAthatane bhUte, anadyatane bhaviSyati, bhUte'pyaparokSe ca na liTUna 134 - bhAvikriyAgatabhaviSyattvAropAzca yojyA ityarthaH / pakSadvayasyaivA'skarArUDhAM pradarzayan prathamadyotakatvapakSe upapattimAha *tazceti* / *kriyAsAmAnyeti* / kAlasAmAnyavRttikriyAvAcakasyetyartha: *tadviziSTe* / varttamAnakAlAdiviziSTe, varttamAnatvAdiviziSThe vA vyApAre ityarthaH / laDAderityAdinA liDAdiparigrahaH / *upayogAditi / sa ca prAk pratipAditaH / tathAca laDAdyAdezatvena tibAdInAM varttamAnatvAdidyotakatvAzcApAkSIdityAdau varttanAnakriyApratitiH / kriyAsAmAnyazaktadhAtostattadviziSTe lakSaNayaiva tattadviziSTakriyAbodhopapattau pRthagvarttamAnatvAdau teSAM zaktikalpane gauravAditi bhAvaH / vAcakatvapakSamavalambyA''ha * anvayavyatirekAbhyA mityAdi / naca takra kauNDinyanyAyAt kartrAdyarthabAdhaH, zaktatA'vacchedakabhedAt / kiJcaiva, "laH karmaNi" itisUtraM niravakAzaM syAt / sthalAntare'pi vidhyAdyathairbodhasambhavAditi bhAvaH / anyathA anvayavyatirekayoH zaktayagrAhakatve / *vilopApattiriti / sarvatra prakRtyaiva tattaspratyayArthatvAbhimatabodhasambhavAditi bhAvaH / adhikaM subarthanirNaye vakSyate // * anadyatane bhUte itti* | "bhUte" ( pA0 sU0 3 / 2 / 4 ) iti "anadyatane laG" (pA0 sU0 3 / 2 / 111) iti sUtrAbhyAM tattatpadAnuSRttiriti bhAvaH / *na liTprayoga iti* / uktArthasya bAdhAta Page #148 -------------------------------------------------------------------------- ________________ lakArArthanirNayaH / yogaH / parokSatvaJca sAkSAtkaromI yetAdRzaviSayatAzAlijJAnA viSayatvam / naca "kriyA nAmeyamatyantAparadRSTA pUrvAparIbhUtAvayavA na 165 papAcetyAdijabodhAnantaramanadyatanatvAdisandehA'nudayAd bhUtatvAdivattayorapi tadvAkyajabodhe kriyAMze vizeSaNatayA bhAnamabhyupeyam / tazca vAcakatAM dyotakatAM vA vinA'nupapannamiti liTastadabhyupagama Avazyaka iti bhAvaH // nanu parokSatvaM pratyakSAnyajJAnaviSayatvam / tathAca pratyakSakriyAyAmapi zrutAnumitatvayoH sattvAt papAcetyAdiprayogApattirata Aha*parAkSatvazceti / yathAzrutapratyakSAviSayatvasyopanItakriyAyAmabhAvena tatra papAcetyAdiprayogAnupapattirata Aha- *sAkSAtkaromIti* / sAkSAtkaromItyetatpratItisAkSikalaukikaviSayatvAbhAvavattvamityarthaH / uktasthale pratyakSaviSayatAsatve'pi tAdRzavilakSaNaviSayatvAbhA vavattvamakSuNNamiti na tadanupapattiH / pratyakSaM tAdRkSazabdaprayoktugrahmam (9) / nanu dazamastvamasItyAdau zabdAdapyaparokSajJAnasya dRSTatvena zabdajanyatAdRzajJAnaviSayeMdriyAsaMbandhakriyAyAM liDanupapattiriticenna / tatrApi zAbdajJAna sahakRtamanasaiva dazamasAkSAtkAro, na tu zabdAt / laukika viSayatAniyAmakendriyasaMyogAderabhAve zAbde tadvattvA'sambhavAt / ata eva tattvamasItyAdyAcAyyapadezazamadamAdisaMskRtaM mana Atmadarzane kAraNamiti gItAbhASye uktamiti sarva samaJjasam / "kriyA nAmeyam" iti bhASye sA'sAvanumAnagasyeti zeSaH / kriyAsAdhyatvena pratIyamAnA, iyaM pacatItyAdivyavahAraviSayabhUtA / yataH pUrvAparIbhUtA kramikA naikavyApArasamUhAtmikA, ato'tyantAparadRSTA=pareNa pratyakSapramANena / 'tyantamadRSTA tajjanyajJAnAviSayA iti (1) tenAnyasya pratyakSatve'pi tadAdAya na liDantapapAca tyAdi. prayogasyAnupapattirudbhAvanIyetibhAvaH / Page #149 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 136 darpaNasahite vaiyAkaraNabhUSaNasAre zakyA piNDIbhUtA nidarzayitum" itibhASyAt tasyA atIndriyasvena parokSe ityavyAvarttakamiti ( 1 ) zaGkatham / piNDIbhUtAyA nidarzayitumazakyatve'pyavayavazaH (2) sAkSAtkaromIti pratItitriSatvasambhavAt / anyathA 'pazya mRgodhAvati' isatra tasyA darzanakarmatA na syAditi pratibhAti / I yAvat / *piNDIbhUteti / avayavAnAmAzuvinAzitvena piNDasyaivAbhAvAditi bhAvaH / nanu tarhi tasyAM kiM pramANamata Aha-* sAkSA diti / viklittyAdirUpakArthyA'numeyeti / *anyatheti / kriyAyA avayavazo'pi sAkSAtkArAnabhyupagama ityarthaH / *pratibhAtIti / utArtha evAsmabuddhiviSayo bhavatItyarthaH / 1 nanu kriyA'vayavA api kriyAvadatIndriyA eva / yathA pacerudakasecanAdayo'vayavAstathA teSAmapyavayatrAste'pi samUharUpeNaiva dhAtuvAcyAH / yastu kSaNAvacchinnastadrUpo'vayavaH sa tu na dhAtuvAcyaH, kintvavayavasamUhASStmanaiva / AzritakramarUpatvAttadvAcyasya / evaJca sadasadUpA kriyA na sadviSayendriyagrAhyA / taduktaM kramAt sadasatAM teSAmAtmanA na samUhinaH sadvastuviSayairyAnti sambandhaM cakSurAdibhiH // iti / atyantAparadRSTeti bhASyasya'ipyavayavarUpeNa samUhAtmanA cA'haSTetyevA'rthaH / ata eva, "varttamAne laD" iti sUtre bhASye, "asti varttamAkAlaH, paraM tvA''dityagativannopalabhyate" ityuktam / tasya pratyakSaNeti zeSaH / evaJca varttamAnatvAkrAntakriyANAM spaSTamevApratyakSatvaM tata upa(1) avyAvartakamiti / ayamabhiprAyaH / kasyAzvitkriyAyAH pra. tyakSatve tathAvidhAbhiprAyeNa tAdRzaprayogavyAvartanAya 'parokSe' iti padaM sArthakaM bhavet / "kriyAnAmeyaM" iti bhASyeNa tu sakalArkriyANAM pratyakSAviSayatvAvagamAt, tadyarthamevasyAditi / (2) avayavaza iti / ekaikasyAvayavasyetyarthaH / "saMkhye kavaca - nAca vIpsAyAm" ( pA0 sU0 5 / 4 / 43 ) itizas / Page #150 -------------------------------------------------------------------------- ________________ lakArArthanirNayaH / 137 vyApArAviSTAnAM kriyAnukUlasAdhanAnAmevAtra parokSyaM vivakSitamato noktadoSaH / 'ayaM papAca' ityAdyanurodhAd vyApArAviSTAnAmityapi vadanti / labhyate ! pazya mRgo dhAvatItyAdau tu dRzirzAnArthako, dhAvatirSA phalapara iti na kazciddoSaH / kiJca, avayavasya pratyakSatve, prakRtaH kaTamityAdAvavayavAtItatvena samudAyAtItatvamAdAya ktAdyupapAdanavadavayava pratyakSatvena samudAyapratyakSatvamAdAya, parokSa ityasya cAritAyai bhASyastha pUrvapakSasya nirdalatvApattirityaparitoSAnmatAntaramAha -* vyApArAviSTAnAmiti / evaJcAtItAnadyatanavyApArAviSTapa. rokSakartRkakriyAvRttAddhAtorliDiti, " parokSe lihU ( pA0 sU0 3 / 2 / 115 ) iti sUtrArthaH / *ayaM papAceti* / tadAnIM karturapArokSye'pi vyApAradazAryA pArokSya satvAduktaprayogopapattiriti bhAvaH / *ityapi vadantIti / matAntarAnAdare'trApiH pUrvoktArthasyA''pAtaramaNIyatvaM manvAnA bhA vyAnusAriNaiti zeSaH // atrAhurnaiyAyikAH- pUrvAparIbhUtA'vayavasamudAyAtmaka pAribhASikakriyAvAcyapratyakSatvaM yuktameva / samUhasyaivAbhAvAt / tadavayavAnAmapi parokSyaM tu sarvAnubhavaviruddham / tatra pratyakSakAraNacakSuH saMyukta. samavAyAdeH sattvAt / anyathA ghaTapustakAderapyaprakSatvA''pattiriti bahuvyAkopaH / adhizrayaNaM sAkSAtkaromiti sArvajanIna pratItezca / pratIteH padArthAsAdhyakatve vyavahAramAtrocchedA''pattizca / "kriyA nAmeyaM" iti bhASyasyApi iyaM - sAvayavapacyAdyartha rUpetyarthAnna tadvirodhaH / sadasatAM teSAmityasya vidyamAnAvidyamAnAvayavarUpANAmityarthAt samUhAtmakakriyAyAH pArokSyapratipAdanaparatvAnna harivAkyavirodho'pi anyathA kriyA sadasadrUpeti vadatovyAghAtaH spaSTa eva / kAlasya pratyakSatvAbhAvena tadanuvAdakabhASyopaSTambhanyAso'pi nAvayavAnAM pArokSyopapAdakaH / prakRtaH kaTamityatrApyavayavAtItatvamAdAyaiva prayogopapattau samudAyAtIlatvArope mAnAbhAvena taddRSTAtAsaGgatizca / dArzantike'vayava pratyakSatvena samudAyapratyakSatvamA roya Page #151 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 138 darpaNasahite vaiyAkaraNabhUSaNasAre ____ kathaM tarhi, "vyAtene kiraNAvalImudayanaH" iti svakriyApAH svapratyakSatvAditi cet / asaGgatameva | vyAsa(1)GgAdinA. svavyApArasya parokSatvopapAdane'pi, bahutaramanaHpraNidhAnasAdhya. zAstrArthanirNayajanakazabdaracanAtmaka granthe'nadyatanatvA'tItatva. yorvistArakriyAyAmasavena anadhanAtItatvayorabhAvena tadarthaka. kaliDasambhavAt // pUrvapakSasya nirdalatvApAdAnamapi svAgrahamUlakameva ata eSa bhAgye, pazya mRgo dhAvatItyanena laukikaviSayatAzAlyarthakadRzikarmatvaM dhA. ghateH pratipAditam / kathamanyathA AgArAntarasthitasya ne tAhazapra. yogaH / mRgakartakadhAvane jJAnaviSayatvarUpajJAnakarmatvA'vAdhAt / dhA. pateH saMyogarUpaphalArthakatva vyApAravAcakatvAbhAvAdadhAtutvaprasa. azva / svajanakavyApAragatapaurvAparyAropeNa kriyAtvopapAdane cApratya. kSatvApattistadavasthaiveti na kiJcidetat / tasmAt pUrvoktamatameva nirAbAdhamiti // ___ *vyAsaGgAdineti / yathA, "matto'haM kila vilalApa" ityatra madAdinA mano'sannidhAnAt kriyApArokSyaM tdvdityrthH| *liDa. smbhvaaditi*|| ___ atredaM cintyam / na vAstavaM pArokSyAdi liDAdiniyAmakam / 'adhyAsta sarva sukhAmayodhyAm' ityatra lngo'saadhutaaptteH| kintu vaivakSikaM tat / tathA vakSyati ca svayameva sArakRt 'anadyatanabhUtatvena vivakSite laG, tatraiva pArokSyavivakSAyAM liT' iti / prakRte cAs nAyAsaniSpannatva-zIghraniSpannatva-pratItiphalakabhUtAnadyatanatvaviva. kSAyA, evaM sUkSmakAlena kariSyAmi yatra kAle mayA'pi sAkSAtka. mazakyAmati pratItiphalakapArokSyavivakSAyAzca sattvAlliDapapatti. sammavAditi // (1) nanu viSayAntarasaMcArarUpavyAsaMgAdinA svavyApArasya vyA. pArAviSTasya ca svapratyakSAbhAvarUpapArokSyasaMbhavAna lidaprayogAsaM. maMtirityAzakya bhUtavAdyasaMbhavanibandhanAM tAmAha-vyAsaMgAditi / Page #152 -------------------------------------------------------------------------- ________________ lakArArthanirNayaH / luDarthamAha // vo bhAvinIti / anadyatane bhAvinItyarthaH / "anaghatane luT" (pA0 sU0 3 / 3 / 15) iti sUtrAt / yathA vo bhvitetyaadii| laDathamAha // bhaviSyatIti // bhaviSyatsAmAnye ityarthaH / (1)"luT zeSe ca" (pA0 mU0 3 / 3 / 13 ) iti sUtrAt / yathA ghaTo bhaviSyatItyAdau / tattvazca vartamAnaprAgabhAvapatiyo. gisamayotpattimatvam / *anadyatana iti / atItAvyavahitarAtripazcArddhaviziSTA''gA. mirAtripUrvAopetaM dinamadyatanametadbhinnakAlatvamanadyatanatvamiti vR. ttikArAdayaH / kaiyaTastu-lasUtre'tItarArantyayAmenA''gAmirArAdyayAmena sahito divaso'dyatana ityuuce| atredamavadheyam / anadyatanabhUte yadA bhUtatvamAtravivakSA tadA luGeva / tena ho'pAkSIdityAdau bhUtatvamAtravivakSAyAM luGi, pazcAd mApadena sambandhe nAdyatanatvapratItiriti na luGo'sAdhutA / evamanadyatanabhaviSyati bhaviSyatvamAtravivakSayA laTazvopekSyamANe, 'deva. tA vasanti' ityatra pazcAddhayanadyatanatvapratItiriti // pare tu sAnayAgasya vyahAtmakakAlasAdhyatvAttadadhikaraNadvayahAtmakakAlasthAnadyatanatvAbhAvena lutto'nvsraallddppttiH| 'ayapra. bhRti me dAzabrahmacarya bhaviSyati' itivadityAhuH // nanu 'ahamekaH prathamamAsaM vAmi bhaviSyAmi ca' ityatra dhAtva. thakAdbhaviSyadarthakapratyayAprasaktirata Aha *tatvaJcati / vartamAnaprAgabhAvapratiyogyutpattikasamayavasvamiti pAThaH / tathAca tadarthavyApArAdhikaraNasya kAlasyAnityarAjakriyA''dyAtmakasyoktabhavi. (1) atra "bhaviSyati gamyAdayaH" itisUtrAt "bhaviSyati" itya. nuvartate / zeSatvazcAtra kriyArthakakriyAvAcakapadAsatvam / cakA. raMNa kriyArthakakriyAvAcakapadasatve'pi lpryogH| evaM ca-tAha. zArthakopapade'nupapade ca bhaviSyakriyAsa ma tolana bhavati iti sUtrArthaH / Page #153 -------------------------------------------------------------------------- ________________ darpaNasahite vaiyAkaraNabhUSaNasAre leTo'rthamAha // vidhyAdAviti || "liGatheM leTU" ( pA0 sU0 3 | 4 1 7 ) iti sUtrAt / liGathezva vidhyAdi (1) riti 140 vyatvAt tadAdAyaiva laDupapattiriti yathAzrutArthAnusAriNaH // anye tu nanu yeSAM mate nazyatyAdidhAtUnAM nAzamAtramarthasteSAM bhaviSyatvasya varttamAnaprAgabhAvapratiyogitvasattve, zvobhASinAzake parazvo nayatIti prayogApattiH / varttamAnanAzaprAgabhAvapratiyogini tannAze parazvastana kAlavRttitvasattvAt / naca parazvastanakAlasya bhaviSyattvaghaTakaprAgabhAve'nvayAbhyupagamAt tasya ca tatprAgabhAve bAdhAnnoktaprayogApattiriti vAcyam / tathA sati zvobhAvinAzake'pi zvo nayatIti prayogA'nupapattiH / tanAzaprAgabhAve zvastana kAlasambandhabAdhAdata Aha#tatvaJcoti / atra samayapadopAdAnaM, kAlo laDAdyartha ityabhipretya, na tu tasya lakSaNe nivezaH, prayojanAbhAvAd vidyamAnaprAbhASapratiyogyutpattikatvasyaiva samyaktvAt / yatra tutpattireva (2) dhAtvarthastatra tadaghaTitameva tazcirvaktavyam | anyathotpattedvaidhA bhAnaprasaGgAt / evaJcoktasthale bhaH viSyattvaghaTakotpattau parazvastanakAlavRttitvabAdhAnoktaprayogApati. ritatthimavatArayanti / atredamavadheyam / ihAdya ghaTo bhaviSyatItyAdau dezakAlavizeSA. deradhikaraNatvena dhAtvarthotpattAvevA'nvayaH / nanu bhaviSyattvaghaTakaprAgabhAve utpattimati vA, tathA sati kapAlanAzajanya ghaTanAzasthale, iha kapAke ghaTadhvaMso bhaviSyatIti prayogA''patterghaTarUpapratiyogyAtmakaghaTadhvaMsAbhAvasya kapAle sattvAdevaM zvo bhAvinyadya bhaviSyatIti prayogaprasaGgazca | adyatana kAlavRttitvasya prAgabhAve sattvAt / tathA, bhavane zvaH samutpadya prAGgaNe parazvo gamiSyati maitre, prAGgaNe parakho bhaviSyatIti prayogA''pattiH / utpattimato maitrasya prAGgaNavRttitvAt, parazvastana kAlavRttitvAcca / yathAtve tu tasya parazvastana kAlavRtti sve'pyutpattestatkAlavRttitvAnna kazcana doSaH / (1) atrAdipadam tatsUtropAttanimantraNAdisaMgrahArthama / (2) naiyAyikamatenedam / Page #154 -------------------------------------------------------------------------- ________________ lkaaraarthnirnnyH| 141 vakSyate / loDarthamAha // prArthaneti // AdinA vidhyAvAziSo gRhyante / "AziSi liGloTau" ( pA0 sU0 3 / 3 / 173) "loT ca" iti (pA0 mU0 3 / 3 / 162) sUtrAbhyAM tathA'vagamAt / yathA, 'bhavatu te zivaprasAdaH' ityAdau / etayorayoM liGartha eva / trayANAM samAnArthatvAditi tannirNaye. naiva nirNayaH // 22 // laDAdikrameNa DitAmarthamAha-- hyobhUte preraNAdau ca bhUtamAtre laGAdayaH // satyAM kriyAtipattau ca bhUte bhAvini laG smRtaH // 23 // - larthamAha // bobhUta iti // anadyatane bhUta ityarthaH / . "anaghatane la" (pA0 mU0 3 / 1 / 111) iti sUtrAt / evaJca vartamAnaprAgabhAvapratiyogyutpattyanukUlo ghaTAzrayako vyA. pAra iti vaiyAkaraNamate bodhaH / tathAcotpattyaghaTite bhaviSyatve laDAdeH zaktilAghavAttadaghaTite tu lakSaNeti na naGkayatItyAdhuktasthale utpattibodhAnupapattiriti _*vidhyAziSAviti / AzIstu saMbodhyahitaviSayakaloDAdyanta shbdpryoktricchaa(1)| *bhavatu te iti / hitaviSayakamadicchAviSayatvatsambandhizivaprasAdakatrtRkaM bhavanamiti bodhH| *etayoriti / leTloTorityarthaH / *trayANAm * / lettlolingaamityrthH| *tani: nayenaiveti / liGarthanirNayena ityarthaH // 22 // haH padasyAvyavahitAtItadivase rUDhatayA tadAtmakakAlasya laGarthatvenaikadinAntaritabhUte laGanupapattirata Aha *anadyatana iti / tathAca mApadaM lakSaNayA'nadyatanatvenAdyatanamAtrabodhakamiti noktadoSAvakAzaH / evaM zvobhAvinItyatrA'pi bodhyam / (1) tasyA viSayatAsaMbandhana kArakaviziSTakriyAyAmanvayaH / tadevAha-hitaviSayakamadicchAviSayetyAdi / Page #155 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dapeNasAha 142 darpaNasahite vaiyAkaraNabhUSaNasAre yathA 'asya putro'bhavat' ityAdi / lirthamAha-preraNAdAviti / / "vidhinimantraNAmantraNAdhISTa. saMpraznaprArthaneSu liGka" (pA0 sU0 3 / 3 / 161) iti sUtrAt / tatra, vidhiH preraNaM bhRyAdenikRSTasya(4) pravartanam / *asya putra iti* / vartamAnadhvaMsapratiyogyAnadyatanakAlavRttire. tatsambandhiputrakartRkotpattyanukUlo vyApAra iti bodhaH / adhyAste. tyAdau tu bhUtA'nadyatanatvamAtravivakSayA lakupapattiH / sutrAd vidhyA. 'dInAM liGarthatvapratIteH, kathaM preraNAdervidhyarthatvamata Aha*tatreti* / teSu madhye ityrthH| *vidhiH preraNamiti / preraNAparyAyo vidhiza. bda ityrthH| preraNAyA liGAdizabdasvarUpatAM vadatAM mata nirAka. * praraNAyAH svarUpaM darzayati *bhRtyaaderityaadi| ayambhAvaH / yadviSayakatvena jJAnasya pravRttijanakatvaM saiva prava. naa| tAdRzaviSayatAnirUpakatvaM ceSTasAdhanatAyA eva tadviSayakatve. naiva svaparajJAnAtpravRtteH sarvasaMmatatvAt / na tu liGAdInAm / tadvi. SayakazAnAt pravRtyanudayAt / sA yadi vaktrapekSayA'pakRSTodezyaka pravartakajJAnaviSayIbhUtA tadA preraNetyucyate / anyArak tu nimantra. nnaadipdvypdNshyaa| tathAca svAbhilaSitopAyA'jJAnAdapravRttApa. kRSTaprayojyasyopAyaviSayakapravRttyanukUlo vyApAraH preraNeti paryavasya. tIti / adhikamapre vkssyte| ___ tatra vaidikamudAharaNaM, 'svargakAmo yajate ityAdi / svargakAmA. bhinnakarttakayAgabhAvanA svAdISTasAdhanamiti vaiyAkAraNamate bodhaH / bhAvanAyAmiSTasAdhanatvaM tu pratyAsatyA svargakAmasyeva / tArazazcA. hamiti abhisandhAya yAgAdI niyojyasya pravRttinivahati / lauki. (4) nikRSTasyeti / naca bhRtyapadenaiva nikRSTatvalAme nikRSTapadama vyamiti vAcyam / svasamAnasya-uttamasya ca parabhRtyasya pravarta. mAyAmAtavyAspivAraNArthatvena tasya caritArthatvAt / datte ca nikR. 'pade tasya sasambandhakatayA svApakSayaiva nikRSTabhRtyasya svIkAraH natu parapekSayA nikRSTasva svApekSayottamasya cetiyodhyam / ... Page #156 -------------------------------------------------------------------------- ________________ lkaaraarthnirnnyH| 141 nimantraNaM niyogakaraNam , avazyake prernnetyrthH| AmantraNaM kAmacArAnujJA / adhISTaH satkArapUrvakovyApAraH / kaM tu 'jalamAhara' ityAdi / bodhaH svymuuhyH|| *niyogakaraNamiti* // 'vipraM nimantrayate' ityAdito viprAzraya. kapravRttijanakabhAvanAbodhena prakRte viniyogapadArthaH pravRttistatka. raNaM tadanukUlo vyApAra ityrthH| *Avazyaka iti / zrAkhabhojanAdizca / *tathA preraNeti* | pravartanetyarthaH / asya dauhitrAderityA. diH / tatrApravRttasya pravRttyanukUlavyApAra iti yaavt| yathAha paha bhujIta bhavAn ityaadi| kAmacArAnuzeti / svecchayA pravRttasyetaratra pravRttipratibandhaphalakasvAbhilaSitaviSayakapravRttyanukUlo vyApAra ityarthaH / yathA 'ihA. sItA''rabdhaM kuruta taskuruSva yathA hitam' ityAdi / upavezanAdi vyApAra iSTasAdhanatAzAnAt pravRttAvitaratrApravRttirarthataH phalati(1) *satkArapUrvako vyApAra iti* / adhyApanAdivyApAre sammA. napUrvakapravRttyanukUlo vyApAro'dhISTapadArtha ityrthH| ayamevA'bhya netyucyate / yathA 'mANavakamadhyApaya' iti / ukteSviSTasAdhanatve a. nukUlatvaM ca pravRttijanakatAvacchedakakoTipraviSTatayA bodhyam // *sampradhAraNamiti / upasthitakriyayormadhye ekatarakriyAdha. paikeSTasAdhanatvanirNayecchetyarthaH / yathA, kiM bho vedamadhIyIyota ta. kamiti / svodezyakatvasambandhena sambodhyaviziSTA maniSThA ca. dAdhyayanatarkAdhyayanAnyatarabhAvaneSTasAdhanatyaprakArakanirNayecchAvi. Saya iti bodhaH / evamagre'pi / (vidhiH prernnmiti| preraNaM prvrtnmityrthH| apravRttaprayojya. syA'jJAtasvA'bhilaSitopAya iSTasAdhanatAbodhanamiti yAvat / (1) atraitatsamAnArthakogurubhUtaH pATho'nyatra razyate so'yama-u. pavezanamAtre pravRttasyAnyadezAdhikaraNake tasminpravRtti prativadhya svAbhilaSitaitahezAdhikaraNake tasmin tadviSayakeesAdhanatAmAnena pravRttijanamAt / evmnytraapi| Page #157 -------------------------------------------------------------------------- ________________ darpaNasahite vaiyAkaraNabhUSaNasAre eta(1)ccatuSTayAnugatapavartanAtvena vAcyatA lAghavAt / apakRSToddezyakatAhazeSTasAdhanatvabodhaviSayA'prayuktaM liGAdighaTitaM pAkyamevA''jJopadezapadAbhyAM vyapadizyate / tadevA''ha *bhRtyAde. riti* / AdinA ziSyAdiparigrahaH / tatra laukikamudAharaNaM, bhavA. alamAnayedityAdi / vaidika, svargakAmo yajetetyAdi / *niyogakA raNamiti / nimantryate niyujyate'neneti vyutpattyA niyogAnukUlo. vyApAro nimantraNapadArtha ityarthaH // _* Avazyaka iti* / zrAddhabhojanAdAvityarthaH / preraNetyasya dauhi trAderityAdiH / tathAcAvazyake zrAddha bhojanAdau dauhitrAderiSTasAdha. natAbodhanaM nimantraNamiti phalitam / yayeha bhujIta bhavAniti / *kAmacAreti / svAbhilaSite kAmacAreNa pravRttasyeSTasAdhanatAbo. dhanamityarthaH / * yathehAsIteti* | anujJAtuH pravRttiprayojanasyatara. pravRttipratibandhenaitatpravRttiviSaya iSTasAdhanatAbodhanam / yathArabdhaM kuruta, tatkuruSva yathA hitamiti ca / etadAdi sarvopalakSaNam // __*satkArapUrvako vyApAra iti* / sammAnapUrvamadhyApanAdivyApA. ra iSTasAdhanamityarthaH / ayameva cA'bhyarthaneti vyavahiyate / udAhara. NaM, maannvkmdhyaapyedbhvaaniti| sampraznA=sampradhAraNam / prArthanA tu svAbhilaSitavastudAnAdau svIyecchAbodhanam / yathA, bhojanaM labheyeti) (2) / *enazcatuSTayota* / vidhyAdicatuSTayetyarthaH / *lAghavA. diti / tasya zakyatA'vacchedakatvakalpane lAghavAdityarthaH / vidhi (1) nanu saMpraznasya pravartanAyAmanantarbhAve'pi prArthanAyA anta. bharbhAvasya saMbhavAt catuSTayeti kathanamasaMgatamiti cenna / svAbhilaSi. tadAnAdiviSayakecchAprArthanam tazca na pravRttijanakamanyathAsiddhatvA. dityabhipretya catuSTayetyuktam / (2) ( ) etazcihnAntargatagranthaH pAThatayA pratibhAti / likhita. pustake bhAvAt / atra sthApanaM cAsya paraspareNa parasparasyAgatArthatvAt, pUrvamudritapustake mudritatvAt pranthalApanAyAghazyakattvAcca kR. tamiti bodhym| Page #158 -------------------------------------------------------------------------- ________________ lkaaraarthnirnnyH| 145 uktazca-- asti pravarttanArUpamanusyUtaM caturvapi / tatraiva liG vidhAtavyaH kiM bhedasya vivakSayA / nyAyavyutpAdanArthaM vA prapazcArthamathA'pi vA / viddhyAdInAmupAdAnaM caturNAmAditaH(1) kRtam / / iti / pravartanAtvaJca, pravRttijanakajJAnaviSayatAvacchedakatvam / ta. ceSTasAdhanatvasyAstIti tadeva vidhyarthaH / pAkyAdvidhyAdInAM bodhasya sarvasiddhatve'pi tattadUpasya zakyatAva. cchedakatvakalpane gauravAduktA'nugatarUpasyaiva zakyatAvacchedakatvamu. citamiti bhaavH| tatra harisammatimAha *uktazceti / *kimbhedasye. ti* / tattadrUpeNa pArthakyasyetyarthaH / tattadrUpeNa zaktaranaGgIkArAdi. ti bhAvaH / tarhi tathopAdAnaM sUtrakRtA kimiti kRtamataH AhanyA. yeti // nyAyaH shktiH| tadvyutpattaye tnhaayetyrthH|| nanu pravartanAtvena pravartanAyAM zaktigraho vidhyAdisamastadharmi. ka evetyata Aha *prapaJcArthamiti* // pravartanaM pravRttikaraNamiti vyu. tpattarNyantAd yuci niSpannapravartanAzabdAt pravRttyanukUlavyApAra. lAbha ityAha *tacceti // niruktA'vacchedakatvaM cetyrthH|| *tadeveti* // iSTasAdhanatvamevetyarthaH / evakAreNa kRtisAdhya. svAdivyavacchedaH / iSTatvaM ca samabhivyAhatapadopasthApitakAmanAvi. Sayatvam / svargakAmo yajetetyatra svargakAmapadopasthApitakAmanAvi. Sayatvasya svarge sattvAdiSTatvaM tasyA'kSatam / tenaiva ca svargAdISTA. nAmanugamaH / yadi ca sAmAnyata iSTasAdhanatvajJAne pravRttyanudayAt tattadrUpeNa svagatvAdinA svargasAdhanatAzAnaM tathA vAcyam / tathAca (1) AditaH iti / adAvityarthaH / aadyaaditvaattsiH| evajJa pravartanAsaMpraznaprArthaneSu liG iti smygitibhaavH| vastutastu prA. rthanAyA api pravartanAyAmantarbhAvAt 'pravartanAsaMprazrayorliG ityevo. citamiti / Page #159 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 46 darpaNasahite vaiyAkaraNabhUSaNasAre tena rUpeNeSTasAdhanatvasya zruteranavagamAdvidhivAkyAt kathaM pravarttakajJAnanirvAha iti vibhAvyate taddaSTatAvacchedakatvena svargatvAdInanugamayya tadavacchinna sAdhanatve vidheH zaktirupagantavyA evaJca na vidhemanArthatvamapi / tadAdivat / iSTatA'vacchedakatvasyopalakSaNatvopagamAcca na svargatvAdInAM tadrUpeNa bhAnApattiH / atha svargakAmo jyotiSTomena yajetetyatra zrutyA svargasAdhanatvaMjyotiSTome bodhanIyam / tacca na sambhavati / vAjapeyAdapi svargotpattervyabhicArAd, vaijAtyasya cottarakAlakalpyatvena pUrvamanupasthitatvAditi cenna / gharaM dravyatvenaiva jAnAtItyAdau ghaTatvopalakSita* vyaktitadvizeSyaka dravyatvaprakArakajJAnA'vagamavat svargatvAzrayayatki zcivyaktisamAnAdhikaraNA'bhAvA'pratiyogitvameva zrutyA yAge'vagamyate, athavA yAgA'nuttarakAlA'vRttitvameva svargatvasAmAnAdhikaraNyeneti na kazciddoSaH / ata eva sAdhyaSTakatvasya vidhyarthatvamAmananti / anyathA siddhatvaM tu vidheH pravRttitAtparyakatvA'vadhAraNAduttarakAlakalpyam / itthaJca grahaNazrAddhAdau nityatvanaimittikatvayoriva nityazrAddhasa. madhyAdau nityatvakAmyatva yorapyavirodhAllAghavAdrAtrisatranyAyena / dadyAdaharahaH zrAddhaM pitRbhyaH prItimAvahan / sandhyAmupAsate ye tu satataM saMzitavratAH / vidhUtapApAste yAnti brahmalokamanAmayam // ityAdyarthavAdopasthitapitRtRptibrahmalokA'vAnyAdikameva phalaM kalpyate / yadyapyanyatra samavAyaghaTitasAmAnAdhikaraNyenaiva yAgasvargayoH kAryakAraNabhAvaH klRptastathApyuktavAkyaprAmANyAcchrAddhapi. tR tRptyoruddezyatva samavAyaghaTita sAmAnAdhikaraNyena sa kalpanIyaH / kartRniSThAdRSTasya tu na pitRtRptijanakatvam / vyadhikaraNatvAt / zrAdvAnantarakRta karmanAzAjalasparzAdinA ( 1 ) tannAzena pitrAdisvargAs* nApattezca / pitRRNAM muktatve'nuSThAtayyaiva tatkalpyatAm / ata eva, zAstrA''dezitaM phalamanuSThAtaratyuitsarga iti vRddhAH / (1) karmanAzAjalasparzAta karatAyAvilaGghanAt / gaNDakIbAhutaraNAddharmaH kSarati kIrtanAt // ityanayA smRtyA karmanAzAjalasparzAdinA tannAzasyoktatvAta / Page #160 -------------------------------------------------------------------------- ________________ lkaaraarthnirnnyH| 17 yadyapyetat kRtisAdhyatvasyApi, tajjJAnasyApi pravartakatvAt tathA. svataH puruSArthaduHkhaprAgabhAvaH, pratyavAyA'nutpAdo vA tathA ka. rupanIyaH / tatsAdhanatvaM ca yogakSemasAdhAraNam / nitye kRte pratyavA. yA'nutpAdaniyamAta / tatsatve duHkhaprAgabhAvA'vazyambhAvAzca / ta. thAca sarvazaktau pravRttiH syAta tathA bhUtopadezAditi sarvazaktyadhi. karaNapUrvapakSasUtrapuruSArthasya bhAvyasyobhayatra taulyena yathA kAmyaM phalApAtaM tathA nityamapIti vyAkhyAtaM bhaattttaiH| nanviSTasAdhanatyasya vidhyarthatve sAdhanatyasyA''khyAtenA'bhidhAnAjjyotiSTomenetyatra tRtIyA'nupapattiriti cenna / dravyaM kAraka. miti pakSe zaGkA'navakAzAta / zaktiH kArakamiti pakSe'pi yajya. rthavyApAraniSThabhAdhanAbhAvyanirvartakatvarUpakaraNatvasyAbhidhAne'piyA- . ganiSThasya tasyA'nabhidhAnena tatsamAnAdhikaraNajyotiSTomapadAttadu. papattaH / na 'kala bhakSayet' ityAdeniSedhavidhitvopapattaye naasama. bhivyAhAre vidheraniSTasAdhanatve shktirupgntvyaa| tasyA'pi dhA. svrth'nvyH| na tAtparyagrAhakaH / kalaJjakarmakabhakSaNamaniSTalA. dhanamiti bodhH| . yahA naarthAbhAvaSizeyaka eSa bodhaH / namA vidhernivRttitAsaryakatvAvadhAraNAta / tena ca svapratiyoginyaniSTasAdhanasvAkSepA. tato nivRtyupapattiriti bhAvaH / balavadaniSTAjanaka iSTasAdhane ca. mdramaNDalAnayane balavadaniSTAnanubandhini sAdhye niSphale, tRptikapeSTasAdhane kRtisAdhyamadhuviSasaMpRktA'nabhojane ca pravRttyadarzanAt pravartakazAne viSayatAvacchedakakoTau teSAM nighezasyA'SazyakatayA vidhivAcyatvaM zruteH pravartakatvanirvAhArthamAvazyakamiti naiyAyikamataM nirAkartumAzaGkate *yadhapIti* // etata-pravartakajJAnaviSayatA'vacchedakatvam / sa. ssatve yuktimAha *tajjJAnasyeti* // kRtyAsAdhye'pi tahAnAta pravRttidarzanAditi bhAvaH / nirAcaSTe *tathApIti // Page #161 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 48 darpaNasahite vaiyAkaraNabhUSaNasAre pi yAgAdau sarvatra tallokata eva labhyata ityanyalabhyatvAnna taccha *lokata eveti* // laukikapramANAdevetyarthaH (2) / ananyalabhyo hi zabdA'rtha iti nyAyAditi bhAvaH / vastutastu uktanyAyasya padAntaralabhyaiva zaktiranyathA kasyApi padasya zaktirna sicchet / sarvasyApi zabdAtiriktapramANagasyatvAt / kiJca iSTasAdhanatvAdInAM svAtantryeNa yadi zakyatvaM syAt tadA syAdapyuktarItirnirAkaraNakSamA, kintu pravarttakajJAnaviSayatAvacchedakatvopalakSaNAnugatIkRteSu sA / upalakSaNasya ca kRtisAdhyatvasAdhAraNatayA tatrApi sidhyantI zaktiH kena pratiSeddhayeti santa evA'dhArayantu / yattu kRtisAdhyatve vedAdavagate'pyazaktasya yAgAdau pravRttyanudayAtu madaMzaviziSTatajjJAnasyaiva pravRttihetutvaM vAcyam / tasya ca yA.go matkRtisAdhyo, matkRtisAdhyatvavirodhidharmA'nadhikaraNatvAnma* tkRtisAdhyapAkacadityanumAnenaiva / 'vagamAnnAsya zakyatvamityAzaya iti / tanna / iSTasAdhanatAjJAnasyA'pi madaMzaviSayakasyaiva pravarttakatayA tasya vidhivAkyAdalAbheneSTasAdhanatve zaktyabhyupagame'pi praSarttakatvAnupapatteraparIhArAt / yadi tu pratipuruSaM vidherAvRttyA bodhakatvAttenaiva tatpuruSIyeSTasA dhanabodhakatvAtpravartakatvopapattau nAnumAnAvazyakatvamiti vibhAvyate tadA kRtisAdhyatve'pi tulyamiti balavadaniSTA'nanubandhitvasya vi. dhyazakyatve, "na kalaaM bhakSayet" ityatra bhakSayedityasya bhakSaNe'ni-, STasAdhanatvAbodhakatayA niSedhavidhitvAnupapattiriti tatrApi vidhizaktirabhyupeyA / aniSTe balavattvaM ceSTotpattinAntarIyaka duHkhAtirikatvam / tena nA''yAsasAdhye karmaNi pravRttyanupapatiH / 'kaSTaM ka maiM' iti nyAyena sukhamAtrajanaka karmA'sambhavAzca noktA'rthasya siddhiH / yadi ca kadAcittatsambhavastadeSTotpatya nAntarIyakatvameva tadvAcyam / (2) anumAnenetyarthaH / anumAnAkArazca svayameva pranthakAreNa yastu - ityAdinAnUdite mate yAgomatkRtisAdhyaH ityAdinAnupadameva spaSTIkRtaH / Page #162 -------------------------------------------------------------------------- ________________ lakArArthanirNayaH / kyam / balavadaniSTAnanubandhitvajJAnaM ca na hetuH, dveSAbhAvenAnyathA 149 etena balavadaniSTA'nanubandhitvajJAnasya pravarttakatvamate bahrAyAsasAdhye karmaNi pravRttyanApatteH / bahutaraduHkhasya tatra jAyamAnakhAdalpaduHkhasyApi kutazcit balavattvenAnugatabalavattvasya nirvaktumazakyatvAcceti kva tasya vidhizakyatvasambhAvaneti keSAJcit prala* pitaM pratyuktam / athoktayuktyA'niSTatvenA'niSTasAdhanatvAbhAvajJAnasya na pravarttakatvaM, kintu 'agamyAM na gacchet' 'zAkaM na bhuJjIta' ityAdivAkyAnAM prAmANyopapattaye viziSya narakatvAdirUpeNa tadasAdhanasya taH thAtvaM vAcyam / tathAca zaktyA''nantyaM, zaktigrahA'nupapattizceti cena / dveSaviSayatAvacchedakatvo palakSitanarakatvAdyavacchinna sAdhanatAtvAvacchinnA'bhAvakUTe tAdRzA'bhAvatvenA'nugate ekaiva vidhipratyayayasya zaktiH / upalakSaNatvAdeva ca dveSaviSayatAvacchedakatvaM parityajya narakatvAdyavacchinnA'sAdhanatvamAtraM pratIyate / kacizva narakAsAdhanatvaM kvacidbhogA'sAdhanatvaM pratIyate ityatra tAtparyameva ni. yAmakam / " nacA'tiprasaktasyopalakSaNatvAbhyupagame prameyatvasyaiva tathAtvamastu, sAmyAditi vAcyam / sukhAdyasAdhanatvasya vidhyarthatAvira heNa tatsAdhAraNaprameyatvasyopalakSaNatvAsambhavAt / atyantA'janakasAdhAraNarUpasya karaNatAvacchedakatvavad dviSTasAdhAraNarUpasyApi dviSTopalakSaNatAkalpanAnaucityAt / tAtparyA'bhAvAdeva sukhAdyasAdhanabodhanApatau tasya vidhyarthatve'pi na kSatiriti tu na yuktam / ta thA sati tu tattAyaNAdhunikAnAM na bhuJjIteti prayogApateH / tasmAd dveSaviSayatAvacchedakatvopalakSitanarakatvAdyavacchinna sAdhanatAtvAvacchinnapratiyogitAkAbhAvatvenAnugate tAdRzAbhAve vi. dhipratyayasya zaktiriti pariSkRtaM prAcInanaiyAyikamataM navyarItima-valambya dUSayati *balavadaniSTeti // niruktabalavadaniSTAjanaka tvajJAnaM cetyarthaH // na hetuHna pravRttihetuH / kacit tathaiva pAThaH / ta thAca na tadviSayasya vidhivAcyatvamiti bhAvaH / tasya pravRtyajanakarake Page #163 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 150 darpaNasahite vaiyAkaraNabhUSaNasAre siddhatvAn / AstikakAmukasya narakasAdhanatAjJAnadazAyAmapyutkaTecchAyA dveSAbhAvadazAyAM pravRttervyabhicArAcca / tasmAdiSTasAdhanatvameva prvrtnaa| uktazca(1)maNDanamizraH hetumAha *dveSAbhAveneti* // madhuviSasaMpRktAnabhojane dviSTasAdhanatA. zAnAta dveSaviSaye pravRttivAraNAya tadviSayakapravRttiM prati tadviSayakadveSasya klatpapratibandhakatayA pratibandhakAbhAvavidhayAvazyaklaptani. yatapUrvavartitAkadveSAbhAvenaivopapattau balavadaniSTAsAdhanatvasya na hetutvam / tenAnyathAsiddharityarthaH / nanvanvayavyatirekasahacAra. zAnasya kAraNatvasyobhayatra sAmyAt tenaivAsyAnyathAsiddhirduvAretyata Aha* Astiketi / __ sa ca paralokA'GgIkAravAn / tadanaGgIkartunarakasAdhanatAzA: nAsambhavAttadvizeSaNamupAttam / Astikasya narakasAdhanatAjJAnena tatra dveSAvazyambhAvena pravRttyasambhavAdAha *kaamuketi| tattvazcoskaTarAgavatvam / rAge utkaTatvaM jAtivizeSo, viSayatAviziSo vaa| pravRttarityasyAgamyAgamane ityaadiH| dveSA'bhAvadazAyAmityanena dve. SasAmagrIvaikalyaM darzitam / tacca viSayatayA dveSaM prati utkaTecchA. sAmagrIvirahaviziSTadviSTasAdhanatAjJAnasya hetutayA tAzasAmagyA svAtantryeNa pratibandhakatayA bodhyam // ___*vyAbhicArAzceti* // na heturiti pUrvaNAnvitam / ata eva,"zye. nenAbhicaran yajeta"ityatra na vidhyrthbaadhH| balavadaniSTAnanubandhi. tvajJAnasyApravartakatvena tadviSayasya tasya vidhyarthatvasyaivA'bhAvAditi bhAvaH / upasaMharati *tasmAditi // iSTasAdhanatvamevetyevakA reNa kRtisAdhyatvabalavadaniSTA'nanubandhitvayorvyavacchedaH / Adyasya laukikapramANenaivAvagamAdantyasya pravartakazAnAviSayatvAditi bhAvaH *pravartanati* / liGAdyartha ityarthaH // iSTA'bhyupAyatvAdi / iSTa. (1) vidhividheke itishessH| vyAkhyAnaM cAsya taireva tatra "pra. pUtisamartho hi kazcidbhAvAtizayo vyApArAbhidhAnaH prvrtnaa| sA ca kriyANAmapekSitopAyataiva, na hi tathAtvamapratipadya tatra pravartate Page #164 -------------------------------------------------------------------------- ________________ lkaaraarthnirnnyH| 151 sAdhanatvAdanyaH kRtisAdhyatvAdiH / kriyAsu yAgAdirUpAsu / puMsAM pravartako na, jJAnaniSThapravRttijanakatAyAM viSayatayAvacchedako netya. thaH / yajetetyAdivAkyAntargataliGAdizakyo neti yAvat / co he. tau / yataH pravRttihetuM taddhetutAvacchedakameva pravartanApadena vyapadi. shntiityrthH| pare tu-balavadaniSTAnanubandhitvajJAnasya dveSAbhAvenAnyathAsi. ddhatayA'pravartakatve'pi kRtisAdhyatAjJAnasya pravartakatAyAH sarvasi. ddhatvena tadviSayasya tasya vidhyarthatvamAvazyakam / naca taddhatutAyA. meva mAnAbhAvaH / kRtyasAdhye pravRttistu kRtyasAdhyatAzAnasya prati. bandhakatayA tatra tadabhAvAdeva neti vAcyam / kRnyasAdhyatAjJAnasya pratibandhakatve kRtisAdhyatvA'bhAvatavyApyatadavacchedakadharmadarzanA. dInAM pratibandhakatvasya vaktavyatayA tAvadabhAvAnAM pravRtti prati hetu. tAkalpanApekSayA kRtisAdhyatAzAnatvena hetutAyAM lAghavasya sphuTata ratvAt / kRtisAdhyatAzAnA'bhAvasya sarvadA sattvena pravRtyA. pattezca / . api ca kRtisAdhyatAjJAnasya pravartakatve kRtisAdhyatvaprakAra* kapAkavizeSyakajJAnatvAvacchinnAbhAvamAnasaM prati pAkAdigocara. pravRttisAmagnyAH pratibandhakatvaM na kalpyate iti lAghavam / tADaza. pravRttisAmagrIkAle pAkavizeSyakakRtisAdhyatvaprakArakanirNayasyA''vazyakatvena, tasya.ca svarUpasata evoktajJAnA'bhAvamAnase klprtibndhktyaivopptteH| bhavanmate tAdRzamAmase tAzapravRttisAmagyAH , pratibandhakatva. kalpanena gauravaM spaSTameva / evamaprAmANyaviziSTapAkavizaSyekakR. tisAdhyatvaprakArakajJAnavAnahamiti mAnase pAkagocarapravRttilAmamyAH pratibandhakatvA'kalpanenApi lAghavam / tAhazaviziSTavi. SayitAzAlimAnasasAmagrIkAle aprAmANyajJAnAskanditoktazAna. syAvazyakatvenAprAmANyajJAnAnAskanditapAkAdivizeSyakakRtisA. dhyatvaprakArakazAnaghaTitatAzapravRttisAmagrItAdRzamAnasasAmagyo. melanasyaivA'bhAvAt / kazcit" ityAdinA kRtam / asyApi vyAkhyAnaM tatratyanyAyakaNiH kAyAM kRtam tattata evAvagaMtavyamiti / Page #165 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 152 darpaNasahite vaiyAkaraNabhUSaNasAre / puMsAM neSTAbhyupAyatvAt kriyAsvanyaH pravartakaH / (1)pravRttihetuM dharmazca pravadanti pravartanAm / iti // apazcitaM caitad vaiyAkaraNabhUSaNe / bhavanmate kRtisAdhyatvaprakArakapAkAdivizeSyakazAnAbhAvaghaTitatAdRzapravRttisAmagrItAdRzamAnasasAmagyormalane bAdhakAbhAvena tA. dRzamAnase tAdRzapravRttisAmagyAH pratibandhakatvasyAvazyakalpanIyatve. na gauravasyAtisphuTatvAdanayaiva dizAniSTasAdhanatvajJAnAbhAvAdInA. mapi hetutA nirsniiyetyaahuH| ___ guravastu-neSTasAdhanatvaM vidhyrthH| kSaNikatayAvagate yAge tasya bodhayitumazakyAdevaM paramparAsAdhanatvamapi / tathA dvArA'nupasthiteHzAbdabodhaprayojakAnvayaprayojakatvarUpavatvayogyatAyAstatrAbhAvAt / sAdhanatAsAmAnyabAdhastvekavizeSabodhe taditaraprakArakatvaniya. mAdasambhavaduktikaH / kiJca yAgo na kartavyatayA pratIyate kAmyAdanyakAmyAvyavahitapUrvavartisAdhanameva kAmI kartavyatayA'vaitItyasyAnyatra klaptatvAt / tasmAd dvArabhUitaM kAmyA'vyavahitapUrvavartisAdhanamapUrvameva kAryatvena zakyam / kAryatvaM ca kRtyuddezyatvam / (2)tatra vizeSaNIbhUtakRterAzrayavi. SayayorAkAGkSAyAM viSayatayA yAga AzrayatayA svargakAmaH sambaddha te| sukhaduHkhAbhAvAdelaukikapramANenaivApUrvasvApi vedena kRtyuhe. zyatvaSodhanAdapauruSeye tasminnaprAmANyazaGkAnavakAzAta tasya ta. tvam / tathAca svargakAmo yajetetyatra svargakAmakRtyuddezyo yAgavi. Sayako niyoga iti bodhH| __ atrApUrvasya yAgaviSayakakRtyuddezyatvameva yAgaviSayakatvam / yA. gasya tAdRzakRtiviSayatve puruSasyAzrayatve cAnvayitAvacchedakamapU (1) propasRSTavRtahetumANijantAdbhAve yuci niSpannapravartanApadam pravRtiprayojakavyApAraparamiti bhAvaH / ata eva "sarva ime sva. bhUtyartha yatante" iti "hetumetica" iti sUtre bhASyoktaM sNgcchte| (2) kAryatvaviSayakavivecanam zrI 6 gurubhiH paramalaghumajU. pATippaNe ( kAryavidhiriti prAbhAkarAH ) ityatra spazIkRtam tattata evAvagaMtavyamiti / Page #166 -------------------------------------------------------------------------- ________________ - lkaaraarthnirnnyH| . 153 kAraNatvam / saiva yogyatA / yathA ghaTena jalamAharetyatra chidratara. ghaTatvaM yogyatAvacchedakopasthitighaMTenetyAdAvarthAdhyAhArAt / prakRte caupAdAnikapramANavazAttacchaktyaiva / tacchaktyaivAzakyopasthityaH bhyupagame lakSaNoccheda iti na sAMpratam / svazaktyAnvayabodhakasyaiva svotpAdakasakalapadArthabodhakatvopagamAt / na ca gaGgAyAM ghoSa ityAdau gaGgAdipadAnAM svazaktyAnvayabodha. katvaM, yena tadupapAdakasakalapadArthabodhanAyaupAdAnikapramANA'vakA. zaH syAt / ajahatsvArthalakSaNA tu nA'smanmatasiddhA / tathAca svIyatvena kAryabodho niyojyaH samabhivyAhRtapadopasthApitaphala. kAmazca tatheti kAmye svargakAmo niyojyH| evaJca vedabodhitamapUrvamuddizya puruSapravRtyupapattau neSTasAdhanatvaM vidhyrthH| icchAviSayasAdhanatAtvena tatra zaktI pravartakajJAnAmi. hiH / svargajanakatAtvena zaktau nAnArthatApatteriti tanmatasya viklpgrsttvaacc| ___apica nityanaimittikasthale zucitvakAlajIvino rAhUparAgava. tazca mama sandhyAsnAnaviSayako niyoga iti bodhAnna phalAupekSA, bhavanmate tu candrasUryagrahe snAyAt , aharahaH sandhyAmupAsItetyAdau phalAzravaNAdvidhyarthabAdhaH prasajyeta / mama tu vaidike karmaNi vedabodhitamapUrvamuddizyaiva puruSaH pravartate / tasyaiva vedena puruSArthatvabodhanAt / kAmye phalAvAptirAnuSaGgikyeva / ata eva nitye'pi taduhe. zena pravRttirupapadyate ityAhuH / __ tadapare na kSamante / loke pravartakatvena sarvasammataM yadiSTasAdhanasvajJAnaM tadviSayeSTasAdhanatve vidhizaktikalpanayaiva vidheH pravartakatvo. papattau niyogasya vidhivAcyatve mAnA'bhAvAt / vedabodhitasvargasA. dhanatvAnupapatyA hi tatkalpanAt / na ca tasya pUrvamupasthitirasti yena tatra zaktigrahaH / ekavizeSabAdhe sAmAnyajJAnasya taditaraprakA. rakatvaniyame'pi sAkSAtsAdhanatAtiriktasAdhanatAtvena bodhe bAdhakAbhAvAt / tAdRzasAdhanatve yogyatAvacchedakaM ca paramparAghaTakama. pUrvam / tathAca svargasAdhanatvazaktyaiva nirvAhe aupAdAnikapramANava. zAdapUrvopasthitAvapi na tadvAcyam / apUrvAnupasthitau paramparAsAdhanatvamapi kathaM vedo bodhayaditi svanupasthitepUrve kathaM zaktipraha Page #167 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 154 darpaNasahite vaiyAkaraNabhUSaNasAre ityanena tulyayogakSemam / - evaM kAmyA'vyavahitApUrvasAdhanaM kAmI kartavyatayA'vaitItyapi na, kAmyasAdhanatAzAnasyaiva pravartakatvAnna tu tatrA'vyavahitatvanibezo'pi / gauravAnmAnA'bhAvAcca / hazyate ca tRptyarthinastatprayojake jalAharaNAdau pravRttiH / iSTasAdhanatve yathA zaktigrahastathoktam / apUrvasyAzakyatve'pi yathA nityanaimittike pravRttistathopapAditam / pratyuta tatra tavaiva sA durupapadA / niSphalatvAt / duHkhaikaphala. svAzca / pravRttimAtra iSTasAdhanatAjJAnasya hetutvAvadhAraNAt / pravR. ttiviSayasAdhyatve satISTatvarUpasAdhyatvamapi nApUrvasya, yena naduddezenApi pravRttiH sambhAvyeta / niSphalatayAvagate pravRttistu zrutisa. hasreNApyutpAdayitumazakyeti vedabodhitatvAnnitye pravRttiriti chAtrapratAraNAmAtram / __ata eva, 'yazo dAnaM tapaH karma' ityAdinA'nirdiSTo'pi pratyavA. yaparIhAraH svargAdiphalamanuddizya kriyamANAnAmeSAM phalaM bhavatItyarthakenA'STAdazAdhyAya bhagavadgItAsu pAvanatvamuktam / kiJca, pacete. tyAdilaukikavidheriSTasAdhanatvabodhakatvena pravartakatvavad vaidikavi. dherapi tacchaktayaiva pravartakasvAt jJAnanirvAhe tasyAnupasthitApUrva zaktikalpane niSpramANakameveti / ___ paretu-liGAdizravaNe'yaM mAM prerayatIti niyamena pratIterabhidhA. nAmakaH preraNAparapAyo vyApAro lingaadivaacyH| sA ca liGga. saMkhyAnanvayitvAd vyApArapadena pravartakaniSThatvAt pravarttanApadena ca vyavahiyate / preraNAtvena tasyAH saviSayatvamapi zakyatA'cchedakaM va preAdidhAtvarthatAvacchedakatayA siddhaM preraNAtvamakhaNDopAdhiH / saca vyApAraH, sambhavAlloke pravartakapuruSaniSTho'bhiprAyavizeSa eva / tatpravartakatve ca liGAdyuccArayitRtvam / vede tu prayokturasa. mbhavAliGAdyantazabdasvarUpa eva tattve sati svatantratvam / rAjA. dipreritapadAterliGAdhuccArayitRtve'pi pravartakatvenAvyavahiyamANa. tvAt svatantreti / adviSTayA''ptoktayA ca tayA svaviSaya iSTasAdha. svAnumAnam / tatazca prayojyapravRttiH / zatrUktAdviSaM bhukSvetyato viSa. bhojane iSTasAdhanatvAnavagaterAptoktayati / viSa AtpoktayApi, bhukazva mA cAsya gRhe bhukDthA ityAdikayApi tasminniSTasAdhanatvAna Page #168 -------------------------------------------------------------------------- ________________ lkaaraarthnirnnyH| numaanaaddvisstteti| tatra viSabhojanaviSayakA'bhiprAyasya tadIyadveSa. viziSTatvAnna vybhicaarH| bhavatu vA liGAdisamabhivyAhAre vyApArAntarasyAnanubhavAt sa. rvatra liGAdyantazabdasvarUpaiva sA / ata eva, "hetumati ca" iti (pA0 suu03|1 / 26 ) sutre bhASye liGAdizabdaprayogarUpaprayoja. kakartRvyApArasya sattvAdityAzayena, pRcchatu mAM bhavAnityatra Nica kasmAnna bhavatIti prazne, akartRtvAdityuttaram / sakriyapreraNAyAM Nica, niSkriyapreraNAyAM loddaadi| tatprayojaka ityatra tatpadena vyA. pArAviSTaH koMcyate iti tdbhaavH|| .. athApi kathaJcit karttA syAdevamapi na doSo, loToktatvAt preSaNasya Nij na bhaviSyatItyuktam / tata Ahatyaiva preraNAyA vidhya. rthatvaM labhyate / vidhinimantreti sUtrabhASye'pi vidhiH preraNamityukte. zva / tasmAnneSTasAdhanatvAdi vidhyrthH| kiJcedaM te iSTasAdhanaM, tasmAt tvaM kurviti svArasikavyavahArAdapi na tasya vidhyarthatvaM, paunaruktyApatteH / paunarutyasya sarvatheSTasAdhanatvabodhanatAtparyyakatve'pi tsmaaditysyaannvyaaptteshctyaahuH| tacca prAyazo bhaTTamatA'nuvAda eva / yato bhaTTamate liGartho'bhidhAkhyo vyApAraH / sa ca loke prayoktRpuruSaniSTho'bhiprAyavizeSa eve. tyAdi prAgvata / vede tvanyasyA'sambhavAliGAdyantazabdaniSTa eva sA, samavetazcAta eva sA zAbdI bhAvaneti vyavahiyate / . bhAvanAyAH zabdArthabhedena dvaividhyAdAkhyAtavAcyA''rthIti vyava. dviyate / bhAvanAtvena liGarthazAdabhAvanAyAH saviSayatvamapi bhAva. nAyA bhAvyakaraNetikartavyatArUpAMzatrayaviziSTatvAdabhidhAbhAvanA. yAH saviSayakasvenAvagatAyAH kiM bhAvayediti bhAvyAkAGkAyAM sa. mAnapratyayopAttatvapratyAsattyAM'zatrayaviziSTA svaviSayapravRttirUpA. khyAtavAcyA bhAvanA vissytvenoptisstthte| iyameva sAdhyAkAti vyavahiyate / sAdhyatAkhyaviSayatayaiva tasyAH svissytvaat| - evaJca tasyAH sAdhyatvAvagate, keneti karaNAkA liGAdi. parazAnaM karaNatvenA'nveti / karaNatvaM ca bhAvanAbhAvyanirvartakatva. megha / kuThArAderapi puruSavyApAranirvatyaicchidAnirvatakatvenaiva karaNasvAt / iyameva bhAvanA karaNAkA tyucyate / Page #169 -------------------------------------------------------------------------- ________________ darpaNasahite vaiyAkaraNabhUSaNasAre . kaSTa karmeti nyAyAdupAye dveSeNA''lasyAdinA vA apravarta. mAnaM puruSaM prati prazastaphalavattAbodhanena dveSAdyapasAraNenA'nuvAdavAkyajanyA prAzastyarUpA stutiH sahakArikAraNamitIyamitikartaH vyatetyucyate / evamA bhAvanAyA apyaMzatrayavaiziSTyena tadavagato kiM bhAvayedityAkAGkAyAM svargakAmAdipadasannidhAnAt svargoM bhA. vyatayA'nveti svarga bhAvayediti / yadapi sa vyApArastyAgaviSayo. 'pi tathA'pi tasyA'sukharUpatayA'puruSArthatvena karaNatvenaivopasthi. syA ca na bhAvyatvam / ata eva tatsamAnAdhikaraNajyotiSTomAdipadAttatIyA / kene. syAkAlAyAM yAgaH karaNatvenA'nveti / karaNatvaM tUktameva / sahakA kAlArUpe kathaMbhAvAkAGkSAyAM ca "samidho yajati" ityAdivAkyA. ghagatasaminAmakayAgAdikriyAjAtamitikartavyatayA'nvetItyadhikamanyato'vadhAryam / taduktam-- abhidhAbhAvanAmAhuramyAmeva lingaadyH| arthAtmabhAvanA tvanyA sA cokhyAtasya gocrH|| liGo'bhidhA saiva ca zabdabhAvanA bhAvyA ca tasyAH purussprvRttiH| sambandhabodhaH karaNaM tadIyaM prarocanA cAGgatayA prayujyate // iti / ukto'rthaH / tatra pUrvoktamate bhaTTamatAdiyAna vizeSo-yadbhaTTamate. 'bhidhAkhyo vaidikaliGgoM vyApAraH zabdasamavetastadatiriktazca / tasmistu liGgAdyantazabdAtmaka eva lokavedasAdhAraNazca / saviSaya. katvaM tu matadvaye'pyaviziSTamiti // ___ atra vadanti / abhidhA liGAdinirUpatA zaktireva, na tu tadati. riktaH kazcana zadvasamaveto vyaapaarH| mAnA'bhAvAt / vidheH prava. takatvasya pUrvamupapAdanAt tadanupapatterapyabhAvAt anyathA zabdA'. tiriktaH zadvasamaveta eko vyApAraH klpniiyH| tasya ca svapravRttI paravRsau vA kAraNatvenA'klaptasya tatvena kAraNatvam / pravartanAtvena paraniSThamyApArabodhakatvena klaptasya zabdasya svaniSThavyApArako. dhakatvaM saviSayakatvaM ca kalpanIyamiti gauravasya sphuTatvAca / preraNAyA vidhyarthatve'pi sAmAnyasya vizeSe paryavasAnAta ko Page #170 -------------------------------------------------------------------------- ________________ lkaaraarthnirnnyH| sau vyApAra iti vizeSagaveSaNAyAM, samIhitasAdhanatvameva sa ityeva vktumucitm| liGastadarthakatvaM vinA pravartakatvasyaivA'sambhavAt / preraNAviSayaH pAka iti bodhasyeSTasAdhanatvAdyaviSayakasya pravartakattvaM lokaviruddhameva / na khalvAgamasahasraprerito'pi sveSTasAdhanatvamajhA. tyA pravartate kazcidityapi sarvasiddhameva makhakaraNasya svaniSThavyApA. radvAraiva phalajanakatvamiti niyamastu nAstyeva / vyAptijJAnAdau vya. bhicArAt / tasmAlliGAdijanyabodhaviSayA'bhidhAyA iSTasAdhanasvAdijJAnanirapekSAyAH pravartakatvaM niyuktikmev| zabdarUpapreraNAvAdinA'pi tadviSaya iSTasAdhanatvAnumitidvAraivo. ktayuktyA pravartakatvaM vAcyam / taJca vaidikavidhisthale na sambhava ti / "tasyaiva mahAbhUtasya nizvasitametad yadRgvedo yajurvedaH sA. maveda" iti zrutyupaSTambhena niHzvasitavadde taijanyatvA'GgIkAreNa ya. thArthajJAnavaduzcaritatvarUpA''ptoktatvarUpavizeSaNavaikalyenoktAnumAnApravRtteH / evaM saviSayatvamapyAtmavizeSaguNA'tikiNyAstasyA sarva tntrviruddhm| ____ na ca preraNaiva svAtantryeNa pravRttihetuH / svatantrapravRttI vyabhicA. rAta / "sarva ime svabhUtyartha pravartante" iti samIhitasAdhanatAzA. napravartakatApratipAdakahetumaticetisUtrabhASyavirodhAcca / "kaH prayo. jyasya preraNayA'rtho yadabhiprAyeSu sajate" iti tatsUtrasthabhASyeNa NijayaMpreraNAyA api svAtantryeNApravartakatvabodhanAJcati vaidikavidheH preraNA'rthakatvAsambhavena pravartakatvAnupapattyeSTasAdhanatvA'rthakatvame. vA'GgIkaraNIyam / evaJca laukikavidherapi tacchaktyaiva pravartakatvopapattau na tadarthoM 'pi saa| abhiprAya eva tatra vidhyartha iti kalpastu vakSyamANA''cA. ryamatanirAsenaiva nirstH| vidhiH preraNamiti bhASyaM tu preryatepravarya te'neneti vyutpattyA pravartakajJAnaviSayeSTasAdhanatvaparam / jJAnasya ta. dviSayakatvenaivapravartakatvAt / yadapi tadupaSTambhakatayA, pRcchatu mAM bhavAnityAdibhASyopanyasa. naM tadapi nA'smAkaM pratikUlam / yatastena pravartakazAnajanakatvena pra. vartanApadavyapadezyAyA loDAdyantazabdaprayogarUpAyAH preraNAyANija. pratipAdyate, na tu vidhyarthatvamapi / arthabhedasya darzitatvAt / a. Page #171 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 158 darpaNasahite vaiyAkaraNabhUSaNasAre kartRtvadityanenA'pi gamayatyAdegacchantaM prerayatItivat , pRcchatvityasya pRcchantaM prerayatItivigrahasyA'darzanena karbasambaddhadhAtvarthavi. SayakapravRttijanakajJAnA'nukUlAyAstasyA NijarthatvA'bhAvapratipAdanAt tadvirodhAbhAvAt / athA'pItyAdhuktistvekadezinaH / vidhyarthapratyayaprakRtyarthastha svAbhAvyena bhaviSyattayaiva pratIteH / tadAnI prayojyasya niryApAratvena kartRtvAsambhavAdeva loTA preSaNasya dhAtvarthavizeSaNatayaiva bhAnAt tadvizeSyatayA preraNavivakSAyAM Nico durvAratvaM tu loDantAddhAtvathaivizeSyatayA preraNAyAH pratIteH pUrvapakSasyaiva niIlatApattezca / idaM te iSTasAdhanamityAyuktistu sarvatheSTasAdhanatvabodhanaparaiva / iSTasAdha. nattvasya pravartanAtvena vidhivAcyatvamiti pakSa paunaruktyasambhavAt / naiyAyikamate kRtyAtmakavyApArasya pacyAdyarthatvAbhAvena tanmate iSTa. sAdhanatAtveneSTasAdhanatvasya vidhyarthatve paunaruktyApAdanAnavakA. zAzceti / vastutastu bhASye bahuSu sthaleSu preraNAyA vidhyarthakatvakathanAt prAmANyAlliGAdyantazabdaprayogarUpAyA eva tasyA vidhyarthatvamucitam / zrutestu, "tasmAdyajJAtsarvahuta RcaH sAmAni jazire" "dhAtA yathApUrvamakalpayat" ityAdizrutibalAt pauruSeyatvamabhyupetyaikarUpe. gaiva lokavedayostadviSaye iSTasAdhanatvA'numAnena vidheH pravartakatvaM nirvAhyamiti sarva caturasramiti // .. AcAryAstu-AtmA'bhiprAyo vidhyarthaH / pAkaM kuryAH, pAkaM ku. yAmiti madhyamottamapuruSayorliGa icchAvizeSAtmakAjJAdhyeSaNAnu. zApraznaprArthanArthakatayA prathamapuruSe'pIcchAyAmeva zakterucitatvAt / tatra bhayajanikecchA aajnyaa| adhyaSaNIye prayokturanugrahadhotikA saa'dhyessnnaa| nissedhaabhaavvykssikecchaa'nushaa| uttaraprayojikA tu praznaH / prAptIcchA prArthaneti vivekaH / tathAca, svargakAmo yajetetyatra yAgaH svargakAmaniSThatayAtecchAviSaya iti bodhH| . yadvA kartavyatvenecchaiva vidhyrthH| tathA ceSTasAdhanatvA'numAnam / ta. ghathA svargakAmasya mama yAga iSTasAdhanaM,kartavyatvenA''ptoktaliyodhye. chAviSayatvAt / matpitreSyamANamadbhojanavat / viSabhojanAderapi ka. syacitkRtisAdhyatayA kartavyatvenezvararUpAcchAviSayatvena taveSTasA. Page #172 -------------------------------------------------------------------------- ________________ lkaaraarthnirnnyH| 159 AdinA, "hetuhetumatorliGa"(pA0 sU0 3 / 3 / 156) "AziSi liGloTau" ( pA0 sU0 3 / 3 / 173) itisUtroktA hetuhetumadbhAvAdayo gRhyante / "yo brAhmaNA(1)yAvagurettaM zatena yAtayet' iti yathA // __luGarthamAha (pA0 sU0 3 / 2 / 110) bhUtamAtra iti // . bhUtasAmAnye ityarthaH / bhUte ityadhikRtya, "luG" iti sUtrAt / dhanatvarUpasAdhyAbhAvAd vyabhicAravAraNAya liGpadabodhyeti / Aptastu vaidikasthala Izvara evAtasmin vidhireva tAvata, kumAryA garbha iva 'yoge maanmityaahuH| tadapi na / kRtyasAdhyaniSphalA'niSTe pravRttivAraNAyeSTasAdhana. tAdizAnahetutAyA Avazyakatvena taviSayeSTasAdhanatvAdInAM vidhya'rthatvopagamenaiva pravRttinirvAhe AptAbhiprAyasya vidhyarthatve mAnAbhA.. vAt / na hISTasAdhanatvajJAnamantareNAptacchAviSayatvajJAnamAtrAt pravRttiH kasyA'pi dRzyate / svatantrapravRttI vyabhicAreNAptA'bhiprAyajJAnasya pravartakatvA'sambhavAJcetyalam / prakRtamanusarAmaH ||*prpshci. taJcaitaditi* / balavadaniSTA'nanubandhitvajJAnasya pravartakatAnirAkaraNamiSTasAdhanatAjJAnasya pravartakatvA'vadhAraNaM cetyarthaH / prapaJca. stuuktpraayH|| ___ *Adineti* // preraNAdau cetyatropAttAdizabdanetyarthaH // *yo. brAhmaNAyA'vagurediti / yatkartRko brAhmaNoddezyako vadhodyamastaka. mikA tAdRzavadhodyamajanyA zatasaMvatsarayAtaneti bodhaH / "hetuhe. tumatorliG" (pA0 suu03|156 ) ityanena prakRtyarthayorbhAve liGo vidhAnAt / pravartakatvena nivartakatvena vA vedasya prAmANyAttena va. dhodyamanivRttiparatvagrahe tasmAnAvaguritavyamiti vidhiH kalpyata iti bhAvaH / mAtrapadaM kRtsnArthakamityabhiprAyavAnAha *bhUtasAmAnya iti* / tena vizeSavivakSAyAM laGAdInAmavakAzaM sUcayati / *bhUte ... (1) 'patye zete' itivat saMpradAnatvAcaturthI / Page #173 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 160 darpaNasahite vaiyAkaraNabhUSaNasAre atra vidyamAnadhvaMsapratiyogitvaM bhUtatvam / tacca kriyAyAM ni. bodhamiti vidyamAne'pi ghaTe ghaTo'bhUditi prayogaH / vidyamAna dhvaMsapratiyogI ghaTAbhinnAzrayaka utpatyAdyanukUlo vyApAra iti bodhH|| ____ ayamatra saMgrahaH // kAlo dvividhaH / adyatano'naghatanazca / AdyastrividhaH / bhUtabhaviSyadvarttamAnabhedAt / antyo dvividhaH / bhUto bhaviSyazca / tatra vartamAnatve laT / bhUtatvamAtre luG / bha. viSyattAmAtre luT / hetuhetumadbhAvAdyadhikArthavivakSAyAmanayola. G / anadyatane bhUtatvena vivakSite laG / tatraiva parokSatvavivakSA. yAM liT / tAdRze bhaviSyati luT, itidraSTavyaH // luGarthamAha satyAmiti // kriyAyA atipattiraniSpattista. syAM gamyamAnAyAm , bhUte bhAvini hetuhetumadbhAve sati luGi. luGiti* 1 bhUta ityadhikRtya, "luG iti sUtrAdityarthaH / nanu vartamAnadhvasapratiyogyutpattikatvaM bhUtatvam / ata eva nAzasya vidyamAna tAdazAyAmapi, vinaSTo ghaTa iti prayogaH / tadutpattervartamAnanAzapra. tiyogitvAt / tathAca yatrotpattireva dhAtvarthastatrotpattedvaidhAbhAnapra. saGgo'ta Aha *atreti* | bhUta iti sUtre ityarthaH // *vartamAna ityA. di* / nacoktadoSaH / asmanmate nazyatyAde zA'nukUlavyApArA'rthaH katayA kAlA'nvayasyA'pi vyApAra eva samarthitatvena ca tadaprasa. tarutpatyaghATatatvena dvedhAbhAnA'sambhavAzca / *kriyAyAmiti / pha. lAnukUlAyAM tasyAmityarthaH / vidyamAne'patyipinA samAnapratyayo. pAttatvapratyAsatyA''khyAtArthakArake kAlAnvayopagama uktaprayogAnupapattiH sucyate // naiyAyikAstu-utpattighaTitatvena lAghavAduktArtha eva bhUtapadasya zaktiH / parantu nazyatyAdau nAzAtiriktasya vyApArAntarasyAnanubha. vAttatrotpattighaTite pratyayasya lakSaNAvazyakItyAhuH // *bhUte bhAvinIti // kAryakAraNabhAvApannaprakRtyarthayoM tasve bha. Page #174 -------------------------------------------------------------------------- ________________ lkaaraarthnirnnyH| 11 tyarthaH / "linimitte laG kriyAtipattI" (pA0 suu03|3 / 139) iti sUtrAt / liGo nimittaM hetuhetumadbhAvAdi / yathA, 'muSTizcedabhaviSyat mubhikSamabhaviSyat'(1) / 'vahizcet prAvalijyad odanamapakSyat' isAdau / atra vayabhinnA''zrayakaprajvalanA'nukUlavyApArAbhAvaprayojya-odanAbhinnAzrayakaviklityanukUlavyApArAbhAva iti zAbdabodhaH / evaM rItyA draSTavyam / ayazca arthanirdeza upalakSaNam / arthAntare'pi bahuzo vidhAna. viSyattve vA gamyamAna ityarthaH // *hetuhetumadbhAvAdIti* // AdinA zaktyAdiparigrahaH / tatra bhaviSyadarthe udAharaNamAha *suvRSTizcedi. ti* // akasyaiva dhAtvarthasya kartRrUpopAdhibhedena kAryakAraNabhAvA. 'vagatiruttaratra tu svarUpato bhinnayostayoriti vizeSaH // *vyApArAbhAva iti* // dhAtvarthayArbhaviSyasvapradarzanArtha paramabhAvavizeSya. kabodhotkIrtanam / vayabhinnAzrayakabhAviprajvalanajanyaudanA''zrayaH kaviklityanukUlavyApAra iti shaadvbodhstuucitH|| *prayojya iti|| vyApArAbhAvAnvayiprayojyatvotkIrtanaM ca vahniprajvalanaudanapAkayoH kAryakAraNabhAvapradarzanAya / yadabhAvo yadabhAvaprayojyaH sa tajanya: iti niyamAtAtathAca prakRte odanapAkAbhAve vahniprajvalanAbhAvaprayo: jyatve'vagate tatpratiyoginostayoH kAryakAraNabhAvaH subodho bhava. tIti bhAvaH / evaM bhUte / paraspareNa spRhaNIyazobhaM na cedidaM dvNdvmyojyissyt| . asmin vaye rUpavidhAnayatnaH patyuH prajAnAM viklo'bhvissyt|| yadi devadatto nA'bhaviSyadityAdi bodhyamityAha *evaM rItye. ti* // *ayazceti * // vartamAne laDityAdinopAtta ityarthaH // *a. (1) 'suvRSTibhavanaM subhikSabhavanasya hetuH / subhikSabhavanaM hetumditi| tatsamarpakAbhyAmubhAbhyAmapidhAtuvyaktibhyAM laG / atra hetuhetu. madbhAvaH svarUpasannimitto natu tatrApi zaktiH, shaadvbodhe'bhaanaat| e. vaM kriyAniSpattirapi mAnAntaragamyA natu vAcyeti bodhyam / 21 Page #175 -------------------------------------------------------------------------- ________________ darpaNalahite vaiyAkaraNabhUSaNasAre darzanAt / prasiddhatvAdamvevArtheSu zaktiranyatra lakSaNeti matAntararItyA voktam / eteSAM kramaniyAmakazcAnubandhakrama eva / ata eva pazcapo lakAra ityanena mImAMsakaileMT vyavAhiyata iti dika // 23 // iti vaiyAkaraNabhUSasAre lakAravizeSArthanirUpaNam // 2 // . . atha subarthanirNayaH suvarthamAhaAzrayo'vadhiruddezyaH sambandhaH zaktireva vA // yathAyathaM vibhaktyarthAH, supa karmeti bhASyataH // 24 / / rthAntare'pi // arhaprazaMsAprAptakAlAdyarthe(2)'pAtyarthaH / eSu varsamAnatvAdiSu zaktiH saGketarUpA padArthAntararUpA vA // anyatra-arhA. gharthe // *matAntararatyA ceti // bodhakatvameva zaktiriti vadatA. masmAkaM tu keSAzcita prayogopAdhitvamitareSAM zakyatvameveti bhAvaH // * anubandhakrama iti* // akArAdyanubandhakrama ityarthaH / nanu yatra pra. tyayasya tibAderadarzanaM tatra dyotakatvaM vAcakatvaM veti pakSadvaye'pya. nupapattiH / vAcakasya ghotakasya vA'sattvena vartamAnatvAdibodhasyo papAdayitumazakyatvAdata Aha *digiti* // tadarthastu padaM vAcaka. miti pakSe prakRtipratyayavibhAgakalpanayA vAcakatvaM tatrAropya padaza. ktireSa vyutpAdyate / yatra pratyayasya prakRtervA azrayamANatvaM tatra zrUya. mANasyaiva tadarthakatvaM kalpyate / tadAhuH "ziSyamANaM lupyamAnAs. rthAbhidhAyi" iti / ata eva, vyatile, iriyAnityAdau pratyayamAtrA. prakRtyarthaviSayako bAMdha ityAdiH // 23 // ||iti bhUSaNasAradarpaNe laDAghanirNayaH // 2 // avasarasaGgatyA suvantArthe nirUpaNIye prAtipadikArthavizeSya(1) Adipadam-'laT sma' iti sUtreNa bhUte'pi laprayogadarza. nAt ttsNgrhaarthmiti| Page #176 -------------------------------------------------------------------------- ________________ suvrthnirnnyH| 163 dvitiiyaatRtiiyaasptpiinaamaashryo'rthH| tthaahi| "karmaNi dvitIyA" (pA0pU02 / 3 / 2) tacca karturIpsitatamam / kriyAjanyaphalAzrapa ityarthaH / kriyAjanyaphalavatvena karmaNa evaM karturIpsitatamatvAt / tvAt kriyAkAhnitatvAccAdau vibhaktyarthanirUpaNamityabhiprAyavAnAha *subarthamiti* // * Azrayo'rtha iMti* // kinyciddhaanvaacch| nAzrayatAvAnityarthaH / tena caturthIpaJcamyorarthayoruddhazyA'vadhyorAzrayAtmakatve'pi na ksstiH| tatra dvitIyAyA AzrayArthakatve mAnamAha *tthaahiityaadinaa*|| . nanu yathAzrune kartIpsitatamamityanena kartRsambandhiprAptIcchAvizeSyasyaivaM karmatvaM pratipAdyate, na tu kriyAjanyaphalAzrayasyetyata Aha *kriyAjanyaphalAzrayatveneti // ayaM bhAvaH sUtre idisatatama. zabda ApnotericchAsamantAt karmaktAntAt prakRtyarthA'tizayadyo. take tamapi niSpannaH / tadyogAzca kartRzabdAt , "ktasya ca vartamA. ne" (pA0 sU0 2 / 3 / 67) iti kartari SaSThI / tathAca kopasthita. tvAt svIyavyApAreNa vyAptumipyamANatamaM vyApArajanyaphalasamba. dhitvaprakArakakattaniSThotkaTecchAviSayaH karmeti paryavasAnAt kri. yAjanyaphalAzrayasya karmatAlAbha iti / na cecchAkarmIbhUtArthadhAtoreva "dhAtoH karmaNa" iti sUtreNecchAyAM sanovidhAnAd vyAptIcchArthakasa. antadhAtunA vyAptirUpakopasaMgrahAjjIvatyAdivadakarmakatayA tataH kathaM karmaktopapattiriti vAcyam / dhAtvarthopasaGgrahItakarmatvamityatra karmaNA tachAtvarthIyakarmAntarAnAkAlatvavizeSeNa sanprakRtidhAtva. thaikarmaNaH karmAntarasAMkAlatvenoktA'karmakatvasya sannante asambha. vAt / evaM sannantasya vRttitayA taddhaTakakarmA''dAya karmasaMjJakA. nvayyarthakatvarUpasakarmakatvAbhAve'pi tabahirbhUtakarmAnvayitvamAdAyai. ghasakarmakatvaM bodhyam / evaM phalatAvacchedakasambandhena taddhAtvarthaphalavyadhikaraNavyApAravAcakatvarUpaM tadapIti nepsatyAditaH karmapra. tyyaanuppttiH| jighraterapi svArthA'ntarabhUtakarmaNastadIyapuSpAdi. Page #177 -------------------------------------------------------------------------- ________________ darpaNasahite vaiyAkaraNabhUSaNasAre .. "tathA yuktazcAnIpsitam" (pA0 mU01 / 4 / 50) ityAdi(1)saMgrahAcaivameva yuktam / IpsitAnIpsitatvayoH zA. bdabodhe bhAnAbhAvena saMjJAyAmeva tadupayogo, na tu vAcyakoTau karmAntarasAkAGgatvamastyeva / gandhanirUpitalaukikaviSAyatAyAM pu. pAderAdheyatvIyasAMsargikaviSayatAnirUpitaprakAratAnirUpakatvenA'. nvayenA'karmatvAt / kRSNAya rAdhyatItyasya kRSNasya zubhA'zubhaM paryAlocayatItyarthAna dhAtvarthAntarbhUtazubhakarmaNaH karmAntarasAkAGgatvamiti na tatrAtipra. stH| bubhUSatyAdInAM tu bhavanA''dikarmaNaH karmAntarAnAkAsya dhAtvarthatAvacchedakakoTipraviSTatvAdakarmakatvaM vyaktameva / evaM, svaryata iti bhASyaprayogasthasvaravadurUpavikRtikarmaNaH sannihitazabdarUpaprakR. tikarmasAkAtayA, karotyarthaNijantAt karmapratyopapattiriti bodhyam // kecittu-sanAdyantasya dhAtvarthopasagRhItatvenA'karmakatve' pi tatprakRteH sakarmakatvamAdAya tasmAta karmapratyayopapattimAhuH / nanu tathApISTA'ghaTitasya bhavaduktasya kathaM karmalakSaNatvamata Aha * tathA yuktamiti* // karmavyavahArasya dveSodAsInayorapya. viziSTatvAttatsAdhAraNasyaiva lakSaNatvamucitam / icchAghaTitasyaiva tasya lakSaNatve tu dveSyAdikarmaNyavyAptiH syAt tathAca tatsAdhA. raNyAyedamevAzrayituM yuktamiti bhAvaH / *evameveti / itthameve. tyrthH| nanu dvitIyAyA utakarmArthakatve, hari bhajatItyAdau hA. derIpsitatvAdinA bhAnA'nupapattirata Aha IpsitAnIpsitatva. yoriti / *bhAnA'bhAveneti / saarvjniintyaanubhvaaditibhaavH| nanu tarhi kriyAjanyaphalAzrayaH karmatyeva sUjyatAmata Aha-*saMkSA. yaameveti| .. ayamAzayaH / kriyAjanyaphalAzrayaH karmati sUtrapraNayane yadhapIdisatAnIpsitayoravizeSeNa saMkSA siddhayati tathApyagnermANavakaM vA. rayatItyAdau kriyAjanyaphalabhAgitveneSTasya mANavakasyA'pi vizeSa. (1) Adipadam "gatibuddhipratyaSasAnArtha" ityAdiparigrAhakam / Page #178 -------------------------------------------------------------------------- ________________ suvrthnirnnyH| tatpravezaH / tathAca kriyAyAH phalasya ca dhAtunaiva lAbhAdananyalabhya Azraya evArthaH / tatpazcAkhaNDazaktirUpamavacchedakam / o. vihitena "vAraNArthAnAm" (pA0 sU0 1 / 4 / 27 ) ityanenApAdAnasaMjJA prasajyeta / sUtraM tu, hari bhajatItyAdI caritArtham / tatparihArAyepsitatamatvasya saMzAkoTI niveze aproptadveSodAsInasaMjJAvidhA. nArthamuttarasUtramiti tathA noktamiti / nanu tathApi paJcamyA iva-na dvitIyAyA apyAzrayamAtrArthakatA, kintu viziSTasyaivetyata Aha *tathAceti / Azraya evetyevakAreNa viziSTArthasya zakyatvavya. vcchNdH| nanvAzrayatvasya tattatasvarUpAtmakasya tattadAzrayabhinnatvAt kathaM tasya zakyatAvacchedakatvam / anugatadharmasyaiva tatvAdata Aha *tattvati* / AzrayatvaM cetyarthaH *akhnnddshktiruupmiti*| zaktidharmaH / itarapadArthAghaTitamUrtikadharmarUpamiti yAvata / Azraya ityanugatavyavahArAdAzrayapade zakyatAvacchedakatvAca tatsiddhidravya svAdivaditi bhAvaH // naiyAyikAstu-AzrayatAyA niyatAnyanirUpitasvarUpAyA anu. gamakatvA'sambhavaH / zakyatAvacchedakatvasyApi vibhutvAnyataratvAdI vyabhicAreNa nA'khaNDatvasAdhakatvamiti na dvitIyAyA Azrayo'rthaH / tasya prakRtyaiva lAbhAt prakRtyarthabhinnatvena tata AzrayasyA'nanubhavAzca / kintu phalAnvayinI kRtireva tadarthaH / karmaNi dvitIyetyasya phalaniSThA''dheyatvAnvaye prakRtitAtparya taduttaraM dvitIyetyarthAt natadvirodho'pi / anAditAtparyagrAhakatvena paramparayA zaktigrAhakatvAca na tavaiyyathyam / AzrayatvaM tu na tacchakyam / tasya nirUpakatA. sambandhenaiva phalA'nvayitvasyAbhyupagantavyatayA nirUpakatvasya ca vRttyaniyAmakatayA'bhAvapratiyogitA'navacchedakatvena, vihago bhUmi gacchati na mahIruhamityAdI dhAtvarthaphale saMyoge mahIruhaniSThAzrayatAyAstena sambandhenAbhAvasthA'prasiddhatayA tAbodhatvA'sambha. yAt / na ca sUtrasvarasabhaGgaH / zaktiH kArakamitipakSe tadayogAta / AdheyatAyA api nirUpakatayA kaarkdhrmvaadityaahuH|| Page #179 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 666 . darpaNasahite vaiyAkaraNabhUSaNasAre danaM pacatItyatra vikliyAzrayatvAt karmatA / ghaTaM karotItyatra utpatyAzrayatvAd (1)utpatterdhAtvarthatvAt / jAnAtIyatra(2)A. varaNabhaGgarUpadhAtvarthaphalA''zrayatvAt / atItA'nAgatAdipa ., viklityAzrayatvAt karmateti / krmsNkssetyrthH| etena kartR. gataprakRtadhAtvarthavyApAraprayojyatavyadhikaraNaprakRtadhAtvarthaphalAzraya. svaM karmatvamuktaM bhavati / yad vakSyati 'utaprAyatvAt' iti // 'agnermApravakaM vArayati' ityAdAvagnyAdAvativyAptinirAsAya vyApAre kartRgatatvamupAttam / vArayatezca saMyogAnukUlavyApArAbhAvAnukUlavyA. paaro'rthH| caitro grAmaM gacchatItyAdau caitrAderiNAya, vyadhikaraNe. ti| vaiyadhikaraNyaM ca tadanadhikaraNavRttitvaM, na tu tadadhikaraNAvRtti svam / tasya saMyoge asattvena prAmAdAkavyApteH / tAzavaiyadhikaraNyaviziSTA'dhikaraNatAvAzcaitrAdAvasattvAnnAtiprasaGgasambhAvanA. pi / 'mASevazvaM badhnAti' ityAdau bandhanaprayojyabhakSaNAzrayamASANAM tattvavAraNAya prakRtadhAtvarthattvaM phalavizeSaNam / prakRtatvaM ca, tatra tatra vishissyopaadeym| 'payasaudanaM bhuGkte' ityAdau tu karmatvAviva. kSaNAnna dvitiiyaa| kRtabhojanasya payolobhena pravRttAvIpsitatamatva. syApi payasi smbhvaaditi| - nanu paraiH katro yatnamAtrA'rthakatvAbhyupagamAt kathamutpatteH prakRta. dhAtvarthatvamata Aha *utpatteriti / tathAca, kRSa utpattirUpaphalArthakatvasya prAgupapAdanAnArthAsaGgatiriti bhaavH| dhAtvarthatvAdi. tyuktayA kRtaH kevalayatnArthakatve ghaTAdInAM karmatvAnupapattirapi doSa. svena dhvanyate * AvaraNabhaGgeti / prAcInamatAnusAreNedam / nikRSTamate tu jJAnarUpaphalasya viSayatayA ghaTAdI sattvAkarmateti bodhyam / na cAkarmakatApattiH / phalatAvacchedakasambandhena sAmAnAdhikaraNyA: (1) 'utpattyAzrayatvAt' 'mAvaraNabhaGgarUpadhAtvarthaphalAzrayatvAt' ityubhayatra karmatA ityasyAnuSaGaNAnvayaH (2) 'AvaraNasya bhakta aacrnnbhnggH| AvaraNaM nAma ajJAnaarthAt AvaraNamako nAma akSAnamana ityarthaH / Page #180 -------------------------------------------------------------------------- ________________ subarthanirNayaH / 16 rokSasthale'pi jJAnajanyasya tasyAvazyakatvAt / anyathA yathApUrvvaM na jAnAmItyApatteH / atItAderAzrayanA, viSayatayA jJA nAzrayatAyA naiyAyikAnAmiva satkAryavAdasiddhAntAdvopapadyate iti / uktazca- bhAvAt / naiyAyikamate tvetAdRzasthale yathA ghaTAdInAM karmatvaM tathopapAditaM dhAtvarthanirUpaNAvasare / nanu vidyamAnaghaTe jJAnajanyAvaraNabhaGgasya sambhave'pi bhAvivi. naSTaghaTe nirAzrayasya tasyAsambhavena tasya karmatvAnupapattirata Aha *atItAnAgateti* / tatrAzrayatAGgIkAre yuktimAha *anyatheti / tatrAvaraNabhaGgAstrIkAre ityarthaH // yathApUrvamiti jAnAtikriyAvizeSaNam | padArthAnativRttAkayaryAbhAvaH / pUrvamanatikramyetyarthaH / pUrvazAnAnatikramo yasmiMstaditi yAvata ghaTasya vidyamAnatAdazAyAM tA tkAlikajJAnasya tadUghaTe AvaraNabhaGgajanakatayA'tItadazAyAmAdhunikazAnasya tadajanakatvena pUrvAtikramasya tattvAt pUrvAnatikrAntazAnAbhAvasya viSayasyA'bAdhAttAdRzaprayogasya prAmANyApatterityarthaH / atItaghaTe AdhunikajJAnenAvaraNa bhaGgotpAdAbhyupagame tu tena pUrvajJAnAnatikramAt tadabhAvasya bAdhAdbhavati tasyAprAmANyamiti bhAvaH / nanu vinaSTe ghaTe vAstavatadAzrayataiva kathamata Aha-*atItAderiti / AdinA bhAviparigrahaH / *naiyaayikaanaamiveti| yathA'nubhavAnurodhena tasmin viSayatayA jJAnAzrayatAGgIkArasteSAM tathAsmAkamapIti bhA ghaH / nanvatatio ghaTo jJAnaviSaya iti pratIterastu nAma tAdRzaghaTasya viSayatayA jJAnAzrayatA / AvaraNabhaGgAzrayatAyAM tu na tathA sAdhakopalabdhirata Aha *satkAyyati / tameva darzayati *uktaJceti / "sadeva somyedamagra AsIt" iti zruteH kAryyajAtaM sukSmarUpeNa prAgavasthitameva / paramate janakatvenAbhimata sAmagrI samavadhAnAntu tadabhivyaktIbhavati / kAraNe sUkSmarUpeNAvasthAnameva tatprAgabhAvaH / tasyAmevAvasthAyAM sa bhaviSyatIti vyavahniyate / tataH pracyutamabhivyaktilakSaNaM dhamamaprAptaM jAyata iti / prAptAbhivyaktistvastIti / Page #181 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 168 darpaNasahite vaiyAkaraNabhUSaNasAre .. tirobhAvAbhyupagame bhAvAnAM saiva nAstitA / -- labdhakrame tirobhAve nazyatIti pratIyate // iti / nanu caitro grAmaM gacchatItyatra grAmasyeva caitrasyApi kriyAjanyagrAmasaMyogarUpaphalAzrayatvAt karmatApattau, caitrazcaitraM gaccha. tItyApattiH / prayAgataH kAzIM gacchati caitre prayAgaM gacchatItyApattizca / kriyAjanyasaMyogasya kAzyAmiva vibhAgasya prayAge'pi satvAditi cenn| grAmasyeva caivasyApi phalAzrayatve'pi tadIyakartRsaMjJayA karmasaMjJAyA bAdhena, caitrazcaitramiti prayogAsambhavAt / dvitIyo. tpattau saMjJAyA etra niyAmakatvAt / anyathA, gamayati kuSNaM gokulamityatreva, pAcayati kRSNenetyatrApi kRSNapadAda dvitI. yaaptteH| nanu sarvadeva sati tasmin kathaM nA'sti nazyatIti vyavahAro'ta Aha *tirobhAvAbhyupagama iti*tirobhAvAbhivyaJjakasAmagyA tirobhAve 'bhivyajite sati, nA'sti naSTa itivyvhaarH| labdhakramAyAM tu tasyAM nazyatIti stkaaryvaadsiddhaantH| prakRte ghaTasya tirodhAne'pi su. kSmarUpeNa satvAttatrAvaraNabhaGgarUpaphala'zrayatvaM sulabhAmiti bhaavH|ukt. nikRSTakarmatvaM vizadIkartumAzaGkate *nanviti* // vibhAgasyetyasya kriyAjanyetyAdi / nanu karmasaMjJayAH parayA kartRsaMzayA bAdhane'pi vAstavakarmatvasya tatrA'bAdhAt syAdeva tAdRzaprayogo'ta Aha dvi. tIyotpattAviti* // idaM ca prakRtA'bhiprAyeNa / kArakavibhaktyutpa. ttimAtrasyaiva tanniyamyatvAt / *anyatheti* ||sNjnyaayaa aniyAmakatva. ityrthH|| ___*dvitIyApattariti // gamayati kRSNaM gokulAmityatra Ni. prakRtya'rthavyApArajanyasaMyogAnukUlavyApArarUpadhAtvarthaphalAzrayatva. syeva, pAcayati kRSNenaudanamityatrApi tAdRzavyApArajanyAvaklityA Page #182 -------------------------------------------------------------------------- ________________ suvrthnirnnyH| zAbdabodhazcaitrathaitramiyatra syAditi cenna / tathA vyutpannAnAmiSTApatteH / ucyatA vA prakAratAsambandhena dhAtvarthaphalavize. SyakabodhaM prati dhAtvarthavyApArAnadhikaraNAzrayopasthitiheturiti kAryakAraNabhAvAntaram / prakRte caitrasya vyApArAnadhikaraNasvAbhAvAnna doSaH / prayAgasya karmatvantu sambhAvitamapi na / samabhivyAhRtadhAtvarthaphalazAlitvasyaiva kriyAjanyesanena vivakSa. Nasya uktaprAyatvAt / naiyAyikAstvAyadoSavAraNAya parasamavetatvaM, dvitIyadoSa. nukUlavyApArAzrayatvasya tatra sattvAditi bhaavH|| *zAbodha iti|| caitraniSThasaMyogAnukUlazcetrakartRko vartamAno vyApAra iti zAbdabodha ityarthaH / tadviSayasyA'bAdhAditi bhAvaH // * tathA vyutpannAnAmi. ti* // sAmanyato dhAtvarthaphalavizeSyatAnirUpitaprakAratAsambandhe. na zAbdabodhe AzrayopasthiterhetutvavAdinAmityarthaH / bodhasya sva. svavyutpatyanusAritvAditi bhAvaH / caitrakarmakacaitrakartRkavyApArazAbdabodhasya . caitrogrAmaM gacchatI. tyAdAvananubhavAdAha *ucyatAM vati* // *kAryakAraNabhAvAntaramiti* / sAmAnyataH kAryakAraNabhAvakalpane uktA'ti. prasaGgenAzrayaM prakRtadhAtvarthavyApArAnAdhikaraNatvana vizeSya tAdRzA* zrayopasthitehetutvasya kalpanAnna tAdRzazAbdabodhApattiriti bhaavH|*smbhivyaahRteti / prkRtetyrthH| *uktaprAyatvAditidhA . tvarthaviklityAzrayAt krmtetyaadigrnthenetysyaadiH|gmesttr pArthakye. nA'nupAdAnAduktaM *prAyati / vastutastu, phalavyApArayorityatra phalatvasya taddhAtvarthajanyatve sati taddhAtujanyopasthitiviSayatvarU. pasya nirvacanAd vyApAravyadhikaraNa phalAzrayatvarUpakarmatvoktvaivAna. ti prasane noktavizeSaNasya pArthakyena niveza iti dhyeyam // naiyAyikamataM dRSayitumupanyasyati *naiyaayikaastviti*| *Adhado. Seti / caitrazcaitraM gacchatIti pryogaapttiruupetyrthH| *dvitIyeti namaH 22 Page #183 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 170 darpaNasahite vaiyAkaraNabhUSaNasAre vAraNAya dhAtvarthatAvacchedakatvaM phale vizeSaNaM dvitIyAvAcyami tyupAdadate / parasamavetatvaM dhAtvarthakriyAyAmanveti / tathaiva kAryakAraNabhAvAntarakalpanAt / paratvaJca dvitIyayA svamakusaryApekSayA 1 yogAt kAzIM gacchatIti prayogApattirUpetyarthaH / * dhAtvarthatAvacchedakatvamiti / phalAvacchinnavyApArasya dhAtvarthatvamiti vAdinAM matenedam / tathAca tanmate dhAtvarthatAvacchedakaphalazAlitvaM karmatvaM dvitIyA'rthaH paryavasyati / * kAryyakAraNabhAveti / dvitIyA'rthaparasamaghetatvasya svaniSThaprakAratAnirUpita vizeSyatAsambandhena zAbdabuddhiM prati bhavanAtvAvacchinnavizeSyatAsambandhena dhAtujanyopasthiterhetutvAntarakalpanAdityarthaH / nanu bhedasya kevalAnvayitayA sarvasyaiva paratvena caitrakriyA api maitrA'nyasamavetatvAt tadvAcyatAGgIkAre'pyuktadoSatAdavasthyamata Aha * paratvaJzceti* / vyutpattivaicitryAttu padArthaikadeze'pi pratiyogitayA prakRtyarthA'nvayaH, prakRte caitrasaMyogajanakakriyAyAM caitrabhinnasamavetatvabAdhAnna caitrazcaitraM gacchatIti prayogaH / yatra cobhayakarmabhyAM mallayoH saMyogastatra mallA'ntarakriyAyAH svaniSThasaMyogajanikAyAH svabhinnasamavetatve'pi tAdRzakriyAyAH svasmin bAdhAnna mallaH svaM gaccha tIti prayogaH / svaniSTha saMyogajanakasvakriyAyAM svabhinnasamavetatvasyAyogyatvenAbhAne'pyabAdhita saMyogajanakatvaM viSayIkRtya, abhicaran yajetetyAdAviva zAbdabodhasambhavAt tadarthatAtparyeNa svaM gacchasIti prayogo durvAra iti tu nAzaGkanIyam / parasamavetatvAMzA'viSa. yakasya dvitIyAdhInaphalajanakatvabAdhasya kutrApya'nabhyupagamena tAhazabodhe tadbhAnasAmagryA apyapekSaNAt tasyAzca prakRte'sattvAt atha svasyA'pi dvitIyA'vacchinnabhinnatvAt svaM gacchatIti. prayogavAraNAya dvitIyAprakRtyarthasya prakRtyarthatAvacchedakAvacchinnapratiyogitAkatvasambandhenA'nvayo vAcyaH / tathAca, 'caitro dravyaM gacchati' 'mallo mallaM gacchati' ityAdivAkyAnAmaprAmANyApattiH / caitramallAdiniSThakriyAyA dvitIyA prakRtyarthatAvacchedakadravyatvamalatvAvacchinnabhinAsamavetatvAt taddvyaktitvAnupasthitAvapi zAbdabo Page #184 -------------------------------------------------------------------------- ________________ subarthanirNayaH / bodhyate / tathAca, caitrastaNDulaM pacatItyAdau taNDulAnyasamavetavyApArajanyadhAtvarthatAvacchedakAvaklittizAlitvAt taNDulasya karmmatA / 171 dhasyA'nubhavasiddhatayA tattadUvyaktitvA'vacchinnapratiyogitayAgvayAsambhavAt, tadvyaktitvopasthApakapadA'bhAvAzca / ekadharmAvacchinnapratiyogitAyA anyadharmAvacchinnasaMsargatve mAnAbhAvAzca pratiyogivizeSitAbhAvabuddherviziSTa vaiziSTayA 'vagAdditvaniyamAt / taduktaM dIdhitikRtA- pratiyogivizeSitAbhAvamAnaM tu viziSTavai ziSTa maryAdAM nAtizeta itIti cet tarhi kriyAnvayibhedapratiyogitAvacchedakatvaM dvitIyArthaH / bhede prakRtyarthasyAdheyatayAnvayAnna pUrvokApazyanupapattI / naJsamabhivyAhAre ca natrA tAtparyyavazAzcaitrazcaitraM na gacchatItyAdau dvitIyAprakRtyarthavRttitvaviziSTatadaparArthabhedapratiyogitAvacchedakatvAbhAvaH / kacicca caitro grAmaM na gacchatItyAdI dvitIyA'rthavRttitvaviziSTadhAtvarthasaMyogajanakatvAbhAvaH kriyAyAM bodhyate / ye tu prakRtyarthavRttitvaviziSTasaMyogAdirUpaphalasyaiva janakatvasvAzrayaniSThabhedapratiyogItAvacchedakatvobhayasambandhena kriyAyAmanvayopagamAd bhedapratiyogitAvacchedakatvasya dvitIyArthatvamantareNApyuktApattimuddharanti tanmate vRtyaniyAmakasambandhasyAbhAvapratiyogi vacchedakatayoktasthale uktasambandhena naJA saMyogAbhAvabodhA'nupapattiH / parasamavetatvaM dvitIyArtha iti dIdhitivirodhazca / evaJca caitro grAmaM gacchatItyatra grAmavRttisaMyogajanikA grAmavRttibhedapratiyogitAvacchedikA va yA kriyA tadanukUlakRtimA~caitra iti naiyAyika matapariSkAraH / atra pratyavatiSThante / naJarthaprasajyapratiSedhasya pratiyogitayA kriyA'nvayitvamiti vyavasthApanAt kathaM caitro grAmaM na gacchatItyAdau naJaH saMyogajanakatvAbhAvabodhakatvam uktazca paryudAsaH sa vijJeyo yatrottarapadeSu naJ / prasajjyapratiSedhastu kriyayA saha yatra nam // iti / yatra naJarthAbhAvaH kriyayA dhAtvarthavyApAreNa pratiyogitayA samba Dro bhavatItyuttarArddhA'rthaH / tasmAt tiGante na samabhivyAhAre kri Page #185 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 172 darpaNasahite vaiyAkaraNabhUSaNasAre zAbdabodhastu taNDulasamavetadhAtvarthatAvacchedakaviklittyanukUlataNDulAnyasamavetakriyAjanakakRtimA~zcaitra ityAhuH / yApratiyogikA'bhAvabodha evaM nyAyyo na tu kriyAyAM phalAbhAvasya vibhaktyarthAbhAvasya vA prathamAntArtha vA tirthA'bhAvasya klaptakAra. NavirahAditi // ___ atra vadanti / yaddhA'vacchinne yaddhA'vacchinnatvaM yena saMsargeNa nasamabhivyAhAre pratIyate taddharmAvacchinne taddhAvacchinnasya tatsaMsargAvacchinnapratiyogitAkAbhAvo nasamAbhivyAhA. re bucate iti sakalalokAnuvabhasiddho'yamarthaH / pratiyogyabhAvAsnvayau tulyayogakSemAviti vadatA dIdhitikRtopanibaddhaH / evaJca cai. jo grAmaM gacchatItyatra nAsamabhivyAhAre kriyAyAM dvitIyA'rthavR. ttitvaviziSTasaMyogajanakatvasya bodhAt tatsamabhivyAhAre tatra tada. bhAvasya bodho jAyamAnaH kena vAraNIyaH / na ca kAraNAbhAvaH / na. arthAbhAvaprakAratAnirUpitavizeSyatAsambandhena zAdvabodhe pratiyogyanvayayogyA'rthopasthiterhetutayA tasyAzca kriyAyAM sattvAt / na tu naarthaniSThavizeSyatAnirUpitaprakAratAsambandhena bodhe dhAtujanya. bhAvanApasthiterhetutA / caitrazcaitraM na gacchatItyAdivAkyAnAmaprAmA. nnyaaptteH| caitrakarmakacaitrakartRkagamanakriyArUpapratiyogino'prasiddhyA nA tadabhAvasya bodhyitumshkytvaat| manmate tu caitrakartakakriyAyAM caitravRttisaMyogajanakatve'pi caitravRttibhedapratiyogitAvacchedakatvasya tasyAmasattvena nA tadabhAvasya pratyAyanAt prAmANyopapatteH / ata eva parasamavetatvasya dvitIyArthatvamapyAvazyakam / naca tvanmate'pi caitrasyAkarmatvAt kathaM ta. dvAcakAd dvitIyApapattiruktasthale iti vAcyam, maitro gacchati caiM. traM, na caitra ityatra maitrakriyAvacchinnApratiyogitAkabhedavattvatadIyasaM. yogAzrayatvayorubhayordvitIyArthayorabAdhena tadupapatteH / adhikamagre va. kSyate / __ tasmAtrI gacchatItyAdau caitro na karmeti vyavahArAca, sarva. thA kartRvyAvRttadhAtvarthavyApAraprayojyatavyadhikaraNadhAsvarthaphalA Page #186 -------------------------------------------------------------------------- ________________ subrthnirnnyH| 173 tanna rocayAmahe parasamavetatvAdegauraveNAvAcyatvAt / ati. prasaGgaH kiM dvitIyAyAH, zAbdabodhasya vA / nAyaH / tAvadvAcyA kathane'pi tattAdavasthyAt / gamayati kRSNaM gokulamitivat pAcayati kRSNaM gopaH(1)iti dvitIyApatteH / taNDulaM pacati caitra itivat , taNDulaM pacyate svayamevetyApattezca / viklityanukUlataNDu ''zrayatvaM karmatvaM nirvAcyam / tatra phalavyApArayordhAtulabhyatve'pi vRttitve bhedapratiyogitAvacchedakatvaparyyavasite vaiyadhikaraNye ca dvitIyAdeH zaktirananyalabhyatvAt svIkaraNIyeti / prkRtmnusraamH|| __*vilikattyanukUleti* / idaM taNDulA'nyasamavetakriyA'nvayi / yathAzrutaM dUSayati *tanna rocayAmahe ityAdinA* / nanu parasamaveta. tvasya dvitIyArthatvaM vinA'tiprasaGgA'nirAsAd gauravaM na doSAyetyata Aha *atiprasaGgaH kimiti*| *tAvaditi / parasamavetakriyA. janyadhAtvarthatA'vacchedakaphalazAlitvarUpakarmatvasya dvitIyArthatva. svIkAre'pi dvitIyAtiprasaGgasya tAdavasthyAdityarthaH / tme| vAha *gamayati kRssnnmityaadinaa*| *dvitIyApattariti / dvitI. yotpattAyuktakarmatvasya tantratve, gamayati gokulaM kRSNamityatra Ni arthanirUpitaniruktakarmatvasyeva paciprakRtikaNijathamatvasya kR. ThaNe sattvena pAcayatyAdiprayoge'pi prayojyakartRvAcakAd dvitIyA. patterataH saMjJAyA eva dvitIyotpattau pryojktaanggiikrnniiyaa| evaJca tata evAtiprasaGgabhaGge, kRtaM tatra dvitIyAzaktyeti bhaavH| nanu tAdRzakarmatvameva dvitIyAniyAmakam / niruktasthale kRSNe tatsattve'pyupAttagatyarthakAdyatiriktaNijantadhAtuyoge "gatibuddhi" iti sUtreNa tadavivakSAbodhanAnnoktApattiH / vivakSAyA eva vibhaktyu tpattI niyAmakatAyA vakSyamANatvAdata Aha *taNDulaM pacyata iti / taNDule bhavaduktadvitIyAniyAmakakarmatvasya sattvAttadApattiH, manmate tu kattRsaMzayA karmasaMjJAyA bAdhAnna tadApattiriti bhAvaH / taNDalA. . (1) caitrazcaitraM gacchatItyatroktApatteruktarItyA vAraNenAnyatrAtipra. saGgamApAdayati-pAcayati kRSNamiti / Page #187 -------------------------------------------------------------------------- ________________ darpaNasahite vaiyAkaraNabhUSaNasAre lAnyasameva tAgnisaMyogarUpadhAtvarthAzrayatvAt (1) / zAbdabodhAtiprasaGgo'pyuktasyaiva nirastaH / parasamavetatvasya zakyatve'pi parasvasya parasamavetatvasya ca iSTA'nvaya lAbhAyA'nekazaH kAryyakAraNabhAvAbhyupagame gauravAntaratvAditi spaSTaM bhUSaNe / 174 myasamavetetyanena parasamavetakriyAjanyatvaM vilkittAvastIti bodhitam / dhAtvarthAzrayatvAdityanena karttRsaMjJAsattvamAvedyate / *uktarItyaivetyarthaH / dhAtvarthavyApArA'nadhikaraNAzrayopasthiti rUpahetvabhAvAditi bhAvaH / nanu nA'smanmate'pyuktaprayogApattistatra vyApAratvena phalasyaiva bhAnA'GgIkAreNa taNDulasya dhAtvarthatAvacchedakaphalazAlitvASbhAvAt / niSkRSTabhavanmate'pi vyApAragata paurvAparthyAropeNa phalasya vyApAratAyAH svIkArAzcetyato dRSaNA'ntaramAha I *parasamevatatvasyeti * | *iSTA'nvayeti / iSTasya prakRtyarthasya pratiyogitAsambandhena parasamavetatvasyaikadeze paratve parasamevatatvasya cAzrayatayA kriyAyAmanvayasya lAbhAya - bhAnAyetyarthaH / *anaMkaza iti* / prakRtyarthaprakAra kazAbdabuddhiM prati dvitIyA'dhInAdheyasvopasthiteriva tadadhInaparasamevatatvopasthiteH prakAratAsambandhena, evaM parasamavetatvaprakArakabuddhi prati dhAtujanyopasthitervyApAratvAva cchinnavizeSyatAsambandhena hetutvakalpane cAtigauravAdityarthaH / manmate tu phalaprakAra kazAbdabodhaklaptahetutAkavyApAropasthitiviSatourize dvitIyA prakRtyarthAvRttitva vaiziSTayanivezenaiva nAtiprasa Gga iti bha nanu caitro maitrazca parasparaM gacchata ityAdI dhAtvarthavyApArasya dvidIyA prakRtyarthavRttitvAttattatphalAnanvayaprasaGgo'ta Aha *spaSTamiti / tathAca dvitIyAprakRtyarthAvRtItyanena dvitIyA prakRtyarthavRttibhedapratiyogitA'vacchedakatvasyAvivakSaNAt, parasparaM gacchata ityAdI kriyA (1) viklityanukUlaH - taNDulAnyasamavetaH - agnisaMyogarUpaH - dhA tvarthaH=pacadhAtvarthaH / tajjanyaphalAzrayatvAdityarthaH / idaM dUSaNamagnisaMyogasya dhAtvarthatvaM matvA dattamiti bodhyam / Page #188 -------------------------------------------------------------------------- ________________ suvrthnirnnyH| etacca satpavidhamnirvaya'zca vikAryazca prApyazceti tridhA matam / taccapsitatamaM karma caturdA'nyattu(1) kalpitam // audAsInyena yata prApya(2) yacca krturniipsitm(3)| saMjJAntarairanAkhyAtaM yadyaccApyanyapUrvakam // iti vAkyapadIyAt / yadasajjAyate sadvA janmanA yatprakAzate / yAH parasparAvRttitvabAdhe'pi parasparaniSThabhedapratiyogitAvacchedakatvasyA'vAdhAna phalAnvayAnupapattirityAdi tatroktamiti / harikRtaM kamavibhAgamAha(4) tazceti / kriyAjanyaphalA''zrayarUpaM krmetyrthH|| *yadasajAyata iti / asatkAryavAdamavalambya / savetyAdi tu . sAMkhyamatena / prakAzata ityanantaraM "prakRtestu vivakSAyAM vikArya kaishcidnythaa| tannivatyam" ityeva vAkyapadIyapAThaH / anyathA sAmAnyadharmeNa alakSitasya vikAryyasya vizeSyarUpeNa prdrshnaarthaantrtaaptteH| tadarthastu, kaizcita prasiddharAcAryaiH prakRtivivakSAyAM niSpAcaM vikA. yamityucyate / anyathA tadavivakSAyAM taniSpAdyaM nirvaya'miti tada. rthH| tatra ghaTaM karotItyAdau satyA api mRdAdiprakRteH pariNAmitve. nAvivakSA / bhasma karotItyAdau tvasatyA eva tasyAstattvena saa| yadyapi nirvaya'te niSpAdyate iti vyutpattyA nirvaya'tva, taNDulA. nodanaM pacatItyAdAvodanAdau vikAryakarmaNyapyasti tathApi prakRti. vAcakapadAsamabhivyAhRtapadopasthApyatve sati niSpAdyatvarUpapAri (1)ipsittmbhinnmityrthH| (2)audAsInyeneti / IpsitatvAbhAve dveSyatvAbhAve ca sati yat prApyaMkriyAjanyaphalAzraya ityrthH| (3) anIpsitam-dveSyamityarthaH / (8) prasaGgasaGgatyeti shessH| Page #189 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 176 darpaNasahite vaiyAkaraNabhUSaNasAre tannityaM vikArya tu dvedhA karma vyavasthitam // ... bhASikanivartyatvasya vivakSaNAnna doSaH / taduktaM satI vA vidyamAnA vA prakRtiH pariNAminI / yasya nAzrIyate tasya nirvaya'tvaM pracakSate // iti / yasya vikRtikarmaNo, nAzrIyate-na prayujyate, na vivakSyata iti yAvat / anyat-uktArtha / *vikArya sviti* / tallakSaNaM tu pratIya. mAnaprakRtivikRtibhAvakatve sati kriyAnirvAhyaviziSTAsattvotpatyanyataraphalavatvam / ghaTaM karotItyAdinirvaye kriyAnirvAhyotpattima. tyapi prakRtivikRtibhAvAbhAnAnAtiprasaGgaH / prakRtikarmaNastAdRza. viziSTAsatvAd vikRtikarmaNazca taadRshotpttyaashrytvaallkssnnsnggtiH| IdRzasthale phaladvayaprayojakavyApArA'rthakatvaM dhAtorAvazyakam / u. kaJca bhASye, 'dyarthaH paciH' iti / anyathaikaphalaikavyApArArthakatvasyA. karmakeSvapi sattvAd vizeSopAdAnAnarthakyaprasaGgAt // ___ pare tu-"dvayarthaH paciH" iti bhASyAd, vikledanaM nirvartanaM ca pace. rrthH| taNDulAnodanaM pacatItyasya taNDulAn vikledayantrodanaM ni. nirvatayatIti vivaraNAt / tathAca prakRte taNDulAzrayaviklittyanu. kUlavyApArAzrayAzrayaka odanAzrayakotpattyanukUlo vyApAra iti bodhaH / evaM kASThaM bhasma krotiityaadaavpyuuhymityaahuH|| tadasat bhAvanAprakArakabodhe hatutvena klaptAyAH kRddhAtvanya. tarajanyopasthitervizeSyatAsambandhenAkhyAtArthe'bhAvena tAdRzabodhA. sambhavAt / ekayaiva kriyayA phaladvayotpattisambhavena tadvAkyajanyabo. dhasya vyApAradvayaviSayakatvakalpanAnaucityAdAkhyAtazabdAnivRttabhe. dAyA eva kriyAyA avamamAditi rUpapsUtrIyakaiyaTAJca / kiJca pace. ApAradvayArthakatve navyamate kriyAyAM dvitvAbAdhena dvivacanApatti. 1rvaaraa(1)| (1) atrAyaMpAThaH / virodhAtpaceApAradvayArthakatve navyamate kriyAyAM dvitvAbAdhena 'caitrautaNDulAn odanaM pacati' iti prayogApatte. rtvaacc| Page #190 -------------------------------------------------------------------------- ________________ subrthnirnnyH| . prakRtyucchedasambhUtaM kizcit kASThAdibhasmavat / kiJcid guNAntarotpatyA muvarNAdivikAravat / / vastutastu vikledanaM viklittinirvartanamutpattirevoktapadayo / ghalyuDantatvAta / tathAca phaladvayA'nukUla eka eva vyApAro dhAtva. rthatayA bhASyakRtsammataH / vyApAradvayArthakatvoktistu keSAJcit tatpa. dayorNijantaprakRtikalyuDantatvabhramAnabandhanaivetyavadheyam / yadyapi vikArya dvedhA-prakRtirvikRtizcetyeva vaktumucitaM, tathApi vikRti. dvaividhye'vagate prakRtAvapi vikAryatvaM jJAtaprAyaM bhavatItyAzayena tadanuktvaiva vikRtikarma vibhajate *prakRtyucchedeti / etena kriyAnirvAhyA'bhAvaH pratiyogitA'vacchedakadharmavattvaM prakRtikarmatvamiti dhvnitm| . ___ kAzAn kaTaM karoti, kusumAni najaM karoti, suvarNa kuNDalaM karoti, mRdaM ghaTaM karoti, kASThaM bhasma karoti, taNDulAnodanaM pacatI. tyAdau kriyAnirvAhyo yaH pUrvabhAvaviziSTakASThakAzAdipratiyogikA. bhAvo viziSTA'satvarUpastatpratiyogitAvacchedakavaiziSTyavatvaM kA. zakASThAderiti tatprakRtI lakSaNasaGgatiH / sarvatra viziSTAbhAvapratiyogini tAdRzapratiyogitAvacchedakavaiziSTyatvAdatiprasaGgavAraNAya kriyAnirvAhyeti prakRtadhAtvarthavyApAranirvAhyArthakam / kvacita kASTha. taNDulAvidharminAzAdeva viziSTA'bhAvo bhasmaudanAdisampAdakaH / kvaciddharmiNaH sattve'pi kaTaragAdisandarbhavizeSaviraharUpapUrvabhAvavi. ziSTA'satvaM kaTasandarbhAdiniSpAdakaM kriyAto nirvahati // sambhUtamiti // prakRtinAzaprayojyotpattimAdityarthaH / idaM ca bha. smavadityanvayi kASThAdIti pRthak padam / anyathA kASThasuvarNAdesturIyatApatteH // *bhasmavaditi // tattolyena vartamAnamanyadapi vi. kArajAtamityarthaH / sAdRzyaM ca prakRtinAzaprayojyotpattimattvenaiva / evamagre'pi / tathAca prakRtivikRtibhAvApannakASThabhasmAdivikArya. mityarthaH paryavasyati / evaJca, kASThaM bhasma karotatyitra karoteH pra. tiyogitvaviziSTanAza utpattizca phaladvayaM, tadanukUlavyApArazcA 23 Page #191 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 178 darpaNasahite vaiyAkaraNabhUSaNasAre rthaH / nAze pratiyogitayA kASThasyotpattau bhasmana AdheyatayA kASThapra tiyogikanAzAnukUlo bhasmotpAdako varttamAno vyApAra iti bodhaH / evaM, taNDulAnodanaM pacatItyAdAvapi / naiyAyikAstu-taNDulAnodanaM pacatIti vikAyryasthale prakRtikamattadvitIyAyA nAzakatvamarthaH / vikRtikamauttaradvitAyIyAzcotpA* dakatvam / taNDulAdyanvitaM nAzakatvaM ca pAke'nveti / odanA'nvi totpAdakatvasya nAzakatvaviziSTe pAke'nvayaH nAze cotpatteH prayo jakatvamuddezyavidheyabhAvamahimnA bhAsate / tena pAkasya taNDulAra mbhakasaMyoganAzakatve'pi, saMyogamodanaM pacatIti na prayogaH / taNDulArambhakasaMyoganAzasyaudanotpattau taNDulanAzenA'nyathAsiddhatayA aprayojakatvAt / vastutastu vikRtikarmA'samabhivyAhRte, taNDulaM pacavatItivat saMyogaM pacatIti prayogavAraNAya nAzadvArA nAzakatvameva dvitIyASrtho vAcya iti prakRte prayojyaprayojakabhAvA'bhAne'pi na kSatiH / tathAca taNDulanAzaka odanAtpAdako yo vyApArastadanukUlakRtimAniti bodhaH / IdRzasthale ca karmAkhyAtena prakRteH karmatvamevAbhidhIyata ata eva kASThAni bhasmarAziH kriyanta ityAdau kASThapadasamAnavacanatvamAkhyatasya, na tu bhasmAdivikAravAcaka padasamAnavacanatvam / bhAvanA'nvayini saMkhyAnvayaniyamAt / pradhAnApradhAnakarmavAcaka karmapadasamabhivyAhRta-nI-vahAdi duhAdiprakRtikakarmAkhyAtasyaivApradhAne duhAdInAM pradhAne nahiSva. hAmityanuzAsanAt karmatvadvayA'nabhidhAyakatvA'niyamena prakRte ka tvadvayasyaiva tulyatayA vikRtigata karmatvasyApi lakAreNAbhidhAne bAdhakAbhAvaH / akhyAtasya vikRtisamAnavacanatvaprasaGgastu "gRhNAti vAcakaH saMkhyAM prakRtervikRterna hi" / ityanuzAsana siddhavikRtisaMkhyAnvayabuddhiM prati prakRtisaMkhyAnvayaparatvenA'gRhyamANAkhyAtajanyopasthite haitutvakalpanayA nirsniiyH| kathamanyathA "bhasmIbhavanti kASThAni " ityAdiprayogA iti cenna / ghaTapaTa dRzyete ityatra dvitvasyaivobhayasAdhAraNavizeSyatAvacche. dakAsparicayena vikAravikAriNordvayorevAkhyAtA'rthavizeSyatve vA vAkyabhedApatteH / na ceSTA''pattiH / tathA sati kASThaM nAzyate bhasma Page #192 -------------------------------------------------------------------------- ________________ subarthanirNayaH / 179 kriyata iti vAkyajabodhasyeva, kASThaM bhasma kriyata iti vAkyajabodhasyApi bhasma kASThavikRtiranyavikRtirveti saMzayanirvatrtakatvAnupapatteH / samUhAlambanajanakatvAvizeSeNa kASThabhasmanoH prakRtiSikatibhAvasyoktavAkyAdalAbhAt / satyAmevaikavAkyatAyAM karttRpratyaye prayojya prayojakabhAvasya viziSTA'nvayavivakSAniyamena lAbha iva kapratyayasthalespi tathA vivakSAyA niyamavazAdeva karmA''tmanepadena bhasmani kASThoccheda prayojyotpattikatvarUpakASThavikRtitvasya lAbhAt / na ca vikRtivAcakAd dvitIyApattiH / lakAreNa vikRtikarmatvasyAnabhidhAne'pi karmatvAntaravizeSaNatApannakriyAyAM tasya vikRtyarthasaMsargatvA'bhyupagamenaiva dvitIyApattyasambhavAt prAtipadikArthavizeyatayA karmatvAdivivakSAyAmeva dvitIyAdyavasarAt // na caivaM, ghaTaH karotItyApattiH / karmatvAntaravizeSaNatAnApannakriyAyAM kriyAntarakarttRtvavizeSyatApannA'rthakasyaiva karmatAsaMsargeNa bhA nAbhyupagamAt / ata eva kASThaM bhasmarAziH karotIti na prayogaH / bhasmarAzeH kriyAntarakarttRtva vizeSyatAnApannatvAt / upapadyate ca pazya mRgo dhAvatItyAdiH / prakRte ca nIlo ghaTo bhavatItyAdAvasAdhAraNadharmarUpabhavane naulAderAdheyatvarUpakarttRtAsambandhenA'nvayava duvyutpatti vaicitrayeNa prakRtikatvavizeSaNatApannAyAM kRdhAtvarthakRtau bhasmAdirUpavikRtikarmaNaH karmatAsambandhenAnvayopagamena ekavAkyatvopapattyoktasaMzaya nivartta katvopapatteH / tathAcotpAdakatvena bhasmasambandhikRtiprayojyanAzapratiyogIni kASThAnIti kASThaM bhasmarAziH kriyata iti vAkyajo bodhaH / sambandhasya -prAtipadikArthavizeSyatayA avivakSaNA deva na tatra SaSThayapi / sthale evaM "mRdona ghaTo na" ityatrApi prakRtivikRtibhAva* karmatvAntaravizeSaNatApanna dhAtvarthAnvayyarthabodhane dvitIdvitIyAprasaGgo, nA. yAyAH sAdhutvamitiniyamopagame noktasthale pi, duhyate goH kSIramityAdau tadanupapattiH / evamekatvAvacchinne dvi svAvacchinnAropasthale'pyeko dvau jJAyate ityAdau AroSyavizeSyavAcakasamAnavacanatvamAkhyAtasya / prayujyate ca kavayaH / "eko'pi zraya Page #193 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 180 darpaNasahite vaiyAkaraNabhUSaNasAre iva bhAti kanduko'yam" iti / na ca tatrA'pi bhAntItyava pAThaH / kathamanyathA"amAni tattena nijAyazoyuge dviphaalbddhaashcikuraashirHsthitm"| - ityatrA''ropyanijAyazoyugasamAnavacanamamAnItyAkhyAtaM prayu. taM zrIharSeNeti vAcyam / tatrApi pUrvArddhasamarthitAyazoyugasya pA. stavatvena tasmin phAladvayabaddhacikurANAmeva rAjJa Aropyatvana ka. berutprekSitatvAt / ata eva, na tatrA'vimRSTavidheyAMzatAdoSAvakA za (1)ityaahuH|| __atra kecit-"punarAvRttaH suvarNapiNDaH punaraparayA''kRtyA yu. taH khadirAGgArasavaNe kuNDale bhavataH" iti mahAbhASyaprayogAdAkhyAsya vikRtisamAnavacanatvameva / gRhNAti vAcakaH saMkhyAM prakRtarvikRtenahi / iti tu vipratyayamAtraviSayakam / evaJca, kASThAni bhasma rA. ziH kriyanta ityAdiprayogANAmasAdhutvamevati // ___ apare tu-khadirAGgAravaNe iti vizeSaNena tatra kuNDalayoH prakR. titvaM gamyate / siddhAyA vikRteH pAkAnapekSaNAta / punaraparayA''ka. tyA yukta iti vizeSaNena tu suvarNapiNDasya vikRtitvam / AkutyanArayogasya prakRtitvAprayojakatvAt / yujyate caitat / "mRttike. syeva satyam" itivat saMhatimukhena punarAvRtta iti vizeSaNenA. pi survaNapiNDasya vikRtitvaM gamyate / tathAhi / pUrvopakrAntA''kRtiparamparAyAstatpayyarvasAyitvena siSAdhayiSitasuvarNanityatvasya siddheH / tasmAt pUrvanirdiSTA''ka. tiviziSTasuvarNasya kuNDalAdiprakRterapyanirdiSTA'parAkRtiviziSTasya (1) avimRSTavidheyAMzateti / avimRSTaH-prAdhAnyena anirdiSTaH vidheyAMzaH yatra tasya bhAvaH tasvam / padArthAnAM madhye vidheyasyaivo. pAdeyatvena prAdhAnyaM, tasya ca prAdhAnyena nirdeza eva ucitH| bhasyodAharaNaM sAhitye "svargagrAmaTikA" ityAdiprasiddham / pUrvatantre ca vaSaTkartuH prathamabhakSa" ityatra bhakSAnuvAdena kramamAtrasya vidhAnes sya doSasyApattau prathamabhakSa itipadam kramaviziSTapadArthaparamityuktam / pUrvatantre'sya doSasya 'ekaprasaratAbhaGga' iti padena vyavahAra iti bodhym| Page #194 -------------------------------------------------------------------------- ________________ suvrthnirnnyH| 181 (1)kriyAkRtavizarSANAM siddhiryatra na gamyate / darzanAdanumAnAdvA tatprApyamiti kathyate / iti ca tatraivoktam / tasya vikRtitvameva bhASyakRttAtparyaviSaya ityasyApi vaktuM zakyata. yA na tanirdeza AkhyAtasya vikRtisamAnavacanatve upaSTambhaka iti|| ____ atredamAbhAti-vaiyAkaraNamate prakRte prakRtivikRtyordvayorapi ka. tatvanAkhyatena kadvayameva abhidhAnIyam / evaM tatasaMkhyA'pi ta. braikenAkhyAtena viruddhasaMkhyAvatostayoH saMkhyAyA abhidhAtumazakyatayA bhagavatA, kuNDale bhavata iti vikRtisaMkhyaivoktA / na tu prakRtigatA nANyAtapratipAdyeti munitrayasyA''kSA'sti / evaJca prayogavazena paryAyeNA'nyatarasamAnavacanatvamAkhyAtasya nirAbAgha. miti // *kriyAkRteti* // kriyAprayojyA'sAdhAraNadharmaprakArakapratIti. viSayatA'nAzrayatvam / nirvAdAvativyAptivAraNAya satyantam / tatrApi viSayatAnAzrayatyasya dharmaprakArakapratItaviSayatAnAzrayatva. syA'sAdhAraNadharmaghaTitasya vA tasya ghaTa jAnAtItyAdau ghaTAdAva. sambhava iti prayojyAntaM dharmavizeSaNam / tatraiva kriyAprayojyAsA. dhAraNadharmasaMyogapratItiviSaye prAmAdikarmaNyavyAptinirAsAya asA dhAraNeti / kiyAjanyaphalAnAzraye atiprasaktinirAsAya vishessym| na ca ghaTaM jAnAtItyAdau kriyAjanyaphalA'bhAvAt sAmAnyala. kSaNasyA'vyAptiH / tadvAraNAya tatrA''varaNabhaGgA'bhyupagame tu tasyaiH bakriyAprayojyA'sAdhAraNadharmatayA'yaM ghaTa etena jJAta etavyava. hAraviSayatvena anumAnajanyapramAviSayatvena satyantAbhAvAdvizeSalakSaNA'vyAptiriti vAcyam / katabhinnatve sati kartRkarmobhayasAdhA. raNakriyAjanyaphalAzrayatvaM uktalakSaNavAkyatAtpa-viSatayAjJAna. (1) prApyalakSaNametat / darzanAta pratyakSAta / anumAnAt, ya. thA putraH sukhamanubhavati ityatra mukhaprasAdAdinA sukhAnumAnaM bhavati tathA netyrthH| Page #195 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 182 darpaNasahite vaiyAkaraNabhUSaNasAre ghaTaM kArotItyAdyam / kASThaM bhasma karotIti, suvarNa kuNDalaM karotIti ca dvitIyam / ghaTaM pazyatIti tRtIyam / tRNaM spRzatItyudAsInam / viSaM bhuGkte iti dveSyam / gAM dogdhIti saMjJA rUpaphalAzrayatvAcana sAmAnyalakSaNA'vyAptirAvaraNabhaGgaphalamAdAya jAnAtyAdikamaNi lakSaNasaGgamane'dhIcchatyAdikarmaNyavyAptivAraNAyoktarItarevAnusatavyatvAditi / nirdezakramaNodAharaNAnyAha-*ghaTamiti* // *Adyamiti* // nivrtymityrthH| evamagre'pi // ___*saMjJAntarairanAkhyAtamiti * // apAdAnatvAditattadrUpavizeSaira. vivakSitamityarthaH akathitazcetyatrA'kathitazabdo'vivakSitaparo, na. tvapradhAnaparaH / tathA sati pANinA kAMsyapAbhyAM dogdhItyatra karaNA dhikaraNayoH karmasaMjJA prasajyeteti / duhAdInAM parigaNanAt tatsaMjJayoH karotyAdiyoge sAvakAzatvAditi bhAvaH / tathAca pUrvavidhiprasaktipU. cakaM tadavivakSAyAM sarvathA pUrva vidheraprasaktau ca tatpravRttiriti bodhyam / yadyadi vibhAgAnukUlavyApArAnukUlapyApArasyA'pi(2 duhyarthatvena. karturIpsitatamamityanenaiva karmasaMjJA sidhyati / kartRniSThavyApA. rAvizeSaNaphalAzrayatayA goH pradhAnakarmatayA na tatra laadynugpttiH| payoniSThavibhAgAnukUlagoniSThavyApArAnukUlavyApArasya zabdataH prA. dhAnyAdanyathAsiddhaprayojanakametat sutramityAbhAti, tathApi vi. bhAgAnukUlakarmatvArthamidamAvazyakam / etasminnarthe'pradhAne duhAdInAmityanuzAsanAdvAdAveva laadyH|| ___ apradhAnakarmatvaM coktkrmbhinntvm| taJcoktA'rthe gavAdInAmakSatam / dhAtvarthaphalAnAzrayatvAt / tathAcaitatkalpe sthitaM dravadravyaniSThavibhAga. nukUlavyApAro duherarthaH / tatra gorapAdAnatvA'vivakSAyAmanena karmatvam / tadvivakSAyAM paJcamI / goH payasyanvaye tu SaSThI / evaJca gokamakapayoniSThavibhAgAnukUla ekakartRko vyApAra iti bodhH| vibhA. gAvadhitvameva goH karmatvam / Adyakalpe tu payoniSThavibhAgA'nukU. (1) gAM payo dogdhItyatra gauH payastyajati tayA tyAjayatItyartha prtiiteritibhaavH| Page #196 -------------------------------------------------------------------------- ________________ subrthnirnnyH| 183 ntarairanAkhyAtam / krUramabhikruddhayatItyanyapUrvakam // ____ kartRtRtIyAyA Azrayo'rthaH / tathAhi / "svatantraH ka. " / (pA0 sU0 1 / 4 / 54 ) svAtantryaJca dhAtvarthavyA. pArAzrayatvam (1) / . lagoniSThavyApArA'nukUla ekakartRko vartamAnovyApAra iti / tatra vibhAgAzrayatvAt payasaH karmatA / tadanukUlavyApArAzrayatvAtu goH, ma tu vibhAgAzrayatvena / payoniSThavibhAgIyasambandhasyaiva phalatAva. cchedakatvAdevamanyatrApyUhyam // *anyapUrvakarmiti* / anyasaMzAbAdhanapUrva shaastrbodhitmityrthH| krUramAbhidhyatItyatra, krudhaduheryotiprasaktasampradAnasaMjJAyAH, "krudha. duhorupasRSTayoH karma" (pA0 suu01| 4 / 38 ) iti bodhanAt / evaM dhaikuNThamAdhizete ityAdAvapi bodhyam / 'ajAM prAmaM gamayati, 'ziSyaM zAstraM bodhayati,' 'brAhmaNamannaM bhAjayati,' 'yajamAna mantraM pAThayati, 'ghaTaM janayati' nAzayati' ityAdau gatibuddhIti sUtreNa gamyAdiprakRti. kaNijantadhAtusamabhivyAhRtadvitIyAyA apyAzrayo'rthaH / yadyapi Ni. jantadhAtvarthapreraNajanyavyApArarUpaphalAzrayatvAdajAdInAmapi karmatvaM kartarIpsitatamamityanenaiva siddhaM, tathApiNijantena ApyamAnasya(2) cedbhavati gatyAdyarthavyApArAzrayasyaiveti niyamArtha sUtram / tena pAcayaH tyodana devadattenetyAdau na / taduktaM-- guNakriyAyAM svAtantryAt preSaNe karmatAM gtH|| niyamAt karmasaMjJAyAH dharmeNApyabhidhIyate / iti / vAcakatAsambandhena svaniSThayA tRtIyayetyarthaH / yadyapi kattasaM. jJAyAH paratvAddhetumati cetyanuzAsanAt svakArakaviziSTakriyAyA NijarthasambandhA'vagaterantaraGgatvAcca karmasaMjJAyAstayA bAdha evo. citastathApyanyAnadhInatvalakSaNArthaprAdhAnyazAbdaprAdhAnyayoH pra. (1) dhAtvarthavyApArAzrayatvamityatra 'prakRta' ityAdiH / (2) ApyamAnasya nAma prApyamANasya arthAt Nijantanimittaka. masaMjJAyogyasya / Page #197 -------------------------------------------------------------------------- ________________ darpaNasahite vaiyAkaraNabhUSaNasAre yojakavyApAra sattvena pradhAna kAryasya ca sarvato balavasvasyA''ka. DAra(pA0 suu01|4|1) sUtre kaiyaTenoktatvAddhetumati cetisUtrasthabhASyaprAmANyAcca tadanurodhikarmatvasthA'ntaraGgAdapi kartRtvAdU. balavattvA'niyamatvameva sAmpratam / ___ pare tu-hetumati cetyanuzAsanAdanyaniSThakatrtRtvanirvAhakavyApArarUpA svatantrapreraNA NijarthaH / kartRtvaM ca kvacit prayatnaH, kvacidA. zrayatvAdi / yAdRzadhAtUttarAkhyAte yAdRzaM kartRtvamabhidhIyate tAdRza. dhAtUttaraNicpratyayena tAzakartRtvanirvAhako vyApAro'bhidhIyate / nirvAhakatvaM ca svarUpasambandhavizeSo, nA'to nAzayatItyAdAva. nvyaa'nuppttiH| __evaJca pAkAdikartustakarmatvavirahe'pi NyantadhAtupratipAdyatAs. pacchedakakartRtvasya phalatvena tadAzrayatvAta pAkAdikartuH karmatvaM tA. dRzakartRtvavizeSaNatayA sahAyAdirUpasvatantrakartRvRttitvAvivakSArthI pAcayatyodanaM sahAyamityapi prayogaH sAdhureva / ata eva, "ajigrahatta janako dhanustad" iti bhaTTiprayogaH svarasataH saGgacchate / praderzAnalAkSaNikatayA tadupapAdanaM tvagatikagatiH / yadA tu NicaprakRtyarthaH vyApAre svatantrakartRvRttitvasya vizeSaNatayA vivakSA tadA sahAyene tyeva / gatibuddhiti sUtraM, gatyAdyarthakadhAtuyoge tAdRkartRtvavizeSaNa. tayA svatantrakartRvRttitvavivakSA niyatA nA'nyatretyarthabodhanadvArA tatra kartRpratyayA'sAdhutvajJApakam / tena pAvayatyodanaM sahAyenetivadaja. yA grAmaM gamamatIti na / ____evaJcA'jAM grAmaM gamayatItyatra, grAmaniSThasaMyogA'nukUlavyApArasya yadajAniSThakartRtvanirvAhakatvasambandhena tadviziSTo yo vyApArastadanukUlakRtimAniti bodhaH / pAcayatyodanaM sahAyenetyatra sahA. yakartRko yo vilkityanukUlA vyApAro, nirvAhakatvasambandhena tat kartRtvasambandhena tatkartRtvaviziSTavyApArAnukUlakRtimAniti bodhaH / caitreNa grAmaM gamyate'jetyatra karmAkhyAte tu tAdRzavyApAranirvAhya. kartRkavyApAranirvAhyakartRtvanirUpakaM yad grAmavRttisaMyogAnukUlaM gamanaM tatkaya'jati bodhH| sahAyena pAcyate taNDulazcaitraNetyatra tu caitrakartRkapreraNAnirvAhyakartRtvanirUpako yaH sahAyarUpasvatantrakartRvRtti. vyApArastajanyavilkityAzrayastaNDula iti bodhaH / arthavivekaH Page #198 -------------------------------------------------------------------------- ________________ - suyrthnirnnyH| 185 svymuuhH|| ye tvanukUlavyApAra evaNijarthastadanvayinIgamanAdikriyaiva dhA. tvarthatAvacchedakaM phalaMtacchAlitayA'jAdInAM prAptameva karmatvaM "gati. buddhi" (pA.sU. 14.52 )iti sUtreNa iti vadanti / teSAM mate pAcaya. tyodanaM sahAyenetyAdau dvitIyAtRtIyayorniyAmakA lAbhaH / adhikama. nytraa'nusndhyaamityaahuH|| vaikuNThamadhitiSThatItyAdAvapi dvitIyAyA AdhAra evA'rthaH / adhyAdyupasRSTazIGAdiyoge "adhizI" (pA0 sU0 1 / 4 / 45) ityAdisUtrairAdhArasya karmasaMjJAvidhAnAt / yadapi kRarthavyApArA. ntarbhAveNA'dhyAyupasRSTazIGAdInAM lakSaNAmupagamya karturIpsitata. mamityanenaiva karmasaMjJA susAdhA, tathApi mukhyA'rthakatadyoge'pi ka. mapratyayasAdhutvabodhanArthamadhizIsthAsAmityAdisUtrANAmapyAvazya. katati / karmapravacanIyayogavihitavibhaktastu yathAyathaM lakSyalakSaNabhAvAdiH sambandho dhotya iti vkssyte|| upapadavibhaktInAM tu SaSThyapavAdakatvAt sambandha evArthaH / "kAlA'dhvanoratyantasaMyoge" (pA0 s02|3|5) iti vihita. dvitIyAyA vyApakatvamarthaH / mAsamadhIta ityAdI mAsavyApakA'dhya. .yanamiti bodhAt / dvitIyAdInAmAzrayo'rtha ityatra vibhaktipadasya kArakavibhaktiparatvena tadavirodhAdityanyatra vistrH| kramaprAptaM tRtIyArtha nirUpayati-*kartRtIyAyA iti / karaNata. tIyAyA vyApArArthatvasyApi vakSyamANatvAduktaM-*karSiti // * Azraya* iti // AzrayamAtramityarthaH / AzrayArthakatve mAnamupanya. syati *tathAhItyAdinA*nanu svAtantryamitaravyApArAnadhInavyApA. ravattvam / tacca kASThaM pacatItyAdau kASThAdAvaprasaktaM, tavyApAra. sya cetanavyApArAdhInatvAdata Aha-*svAtanyazceti* // vyApA. rAzrayatvasya karaNe dhAtvarthAzrayatvasya karmaNyatiprasaktatvAt tavyA. vRttaye krameNobhayam // anye tu-kartRpratyayasamabhinyAhAre vyApAratAvacchedakasambandhena dhAtvarthaniSThavizeSyatAnirUpitaprakAratAnAzrayataddhAtvAzrayatvaM svA. tanyam / tadeva ca kartRtvam / kAlikasambandhena vyApArAzraye'ti. prasaGgavAraNAya vyApAratAvacchedakasambandheneti / grAmaM gacchatItyA. 24 Page #199 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 186 darpaNasahite vaiyAkaraNabhUSaNasAre (1)dhAtunoktakriye nityaM kArake kartRteSyate // iti vAkyapadIyAt / ata eva yadA yadIyo vyApArI dhAtunA'bhidhIyate tadA sa karteti, sthAlI pacati, amiH pacati, edhAMsi pacanti, taNDulaH pacyate svayamevetyAdi saGgacchate / nanvevaM "karmakartavyapadezAcca" (ba0 mU0 1 / 2 / 4) iti sUtre, "manomayaH prANazarIraH" ini vAkyasthamanomayasya jIvatve vAkyazeSe tasya, "etamitaH pretyAbhisambhavitAsmi" iti prAptikarmatvakartRtvavyapadezo viruddha iti bhagavatA vyAsena nirNI. dAvuttarasaMyogAtmake phale tAdRzadhAtvarthatvAbhAvAnna tadAzraye'tipra. saGgaH / pakkastaNDulo devadattenetyAdau phalasya vizeSyatvena devadatte' vyAptiparihArAya kartRpratyayasamabhivyAhAra iti / sAmagrIsAdhyAyAM kriyAyAM sarveSAM svasvavyApAre svAtantrye'pyuktasvAtantryasya yugapatsa. vaiSvabhAvAna sUtrA'narthakyamiti / kattuMH karmapratyayasamabhivyAhRtakahRvyAvRttadhArvathavyApArAzrayatvasyaiva samyaktve guruvizeNasyA'na. tiprayojanakatvAzopekSyam / karmakartari tu navyamate phale vyApAra* tvaaropaannaa'vyaaptiH| vyApAratvena kRterApa saGgrahAnna tadanAzraye. 'cetane svarasataH kartRvyavahAraH / tadatiriktavyApArasya dhAtunA vi. pakSAyAM tu kvacit kartRtvavyavahAro'pi / vakSyati ca-yadA yadIyo vyApAra ityAdi / evameva, tato bhUtaM na tu mayA kRtamityAdhupapAdya. miti bhaavH| tatra harivAzyaM pramANa yati * dhAtuneti* / uktakriyA iti vizeSaNAdasmaduktameva svAtantryaM harisammatamiti sUcayati *ata eveti // uktasvAtantryasya krtRtvaadevetyrthH|| ___ *saGgacchate iti*kRtyAzrayatvAdestattve tu tadasaGgatiriti bhaavH| uktavivakSAyAH prayoganiyAmakatvaM draDhayituM pRcchati *nanvevamiti / evaM vivakSAyA eva prayoganiyAmakatve manAmayasya manomayazabdanaH tipAdyasyetyarthaH / jIvatve saMkalpakartRrUpatve brahmabhinnatve iti (1) dhAtunoktakriya kArake kartRtA nityamiSyate, iti haripAdya kssryojnaa| Page #200 -------------------------------------------------------------------------- ________________ . subrthnirnnyH| 187 taM kathaM saGgacchatAm / ucyate / jIvasyaiva jJeyatve prAptikarmatva. mapi vAcyam / kartRtvazca tasya AkhyAtenoktam / nacaikasyaikadA saMjJAdvayaM yuktam / kartRsaMjJayA karmasaMjJAyA bAdhAt / tathAcaitamiti dvitIyA na syAt / karmakartRtAyAzca yagAdyApattiriti(1) zabdavirodhadvArA bhavati sa bhedahetuH / evaJca vyapArAMzasya dhAtulabhyatvAdAzrayamAnaM tRtIyArthaH / kArakacakraprayoktRtvaM, kRtyAzrayatvaM vA, daNDaH karotItyatrA. vyAptam / yAvat / etamita ityAderitaH zarIrAta pretya niHsRtya etaccharIraM parityajyeti yAvat / etaM svaprakAzatvAdiguNaviziSTaM pUrvoktamA. smAnam, abhisambhavitAsmi praaptaasmiityrthH| *kathaM saGgacchatA. siti / bhavanmane vaivakSikayoH kartRtvakarmatvayorekasminnapi sambha. ghAditi bhaavH| saMjJAnibandhanavirodhaM samarthayan kartRtvakarmatvayorvAstavAvirodhaM darzayati *ucyate ityAdinA**jIvasyaiva zeyatve iti / sa kratuM kurvItetyanena jIvasyaivopAsyatvabodhane ityrthH| *prAptikarmatvami. ni*|| anyopAsanAyA aparaprAptyaphalakatvAditi bhAvaH / *AkhyA. teneti / abhisambhavitA'smItyetadghaTakenetyarthaH / *bAdhAdi. ti* / saMzayorAkaDArIyatayA samAvezA'sambhavena parayA kartRsaM. zayA baadhaadityrthH| *yagAdyA'pattiriti* / abhyushcyvaadH| prApye karmavadbhAvA'prasaktaH // zabdavirodhadvArA-ekadA saMjJAdvayaprayuktakA. U'nutpattidvArA, sa-saMjJAdvayavirodhastatra kartRkarmatvavyavahArahetu. rityarthaH / na tu kartRtvakarmatvayoH pAramArthikaM bhedamAdAyeti bhAvaH / nanu viziSTAzrayasya tAvat tRtIyA'rthatvamAyAtamata Aha evazce. ti|| dhAtUpAttavyApArAzrayasya kartRtve cetyrth||* aashrymaatrmiti*| ananyalabhyatvAditi bhaavH| matAntaraM dUSayati kRtyAzrayatvamityAdinA / * avyAptamiti* // acetane tasmistadbAdhAditi bhaavH|| (1) atrAdipadagrAhyamAtmanepadam / Page #201 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 188 darpaNasahite vaiyAkaraNabhUSaNasAre atra vadanti-daNDAdiniSThavyApArasya dhAtvarthavyavahArastasmin suuppaadH| ataeva hariNA prAganyataH zaktilAbhAnnyagbhAvA''pAdanAdapi / tadadhInapravRttatvAt pravRttAnAM nivartanAt // adRSTatvAtpratinidheya'tireke ca darzanAt / (1)ArAdapyupakAritve svAtantryaM karturiSyate // ityanena karaNAdivyApArAt pUrva kAraNAdisampAdakazaktimattvena kAraNAdInAmAtmAdhInatvasampAdanena ca tadAyattavyApAratvenA'ti. pravRttAnAM nivartanena karnuH phalaprAptau svata eva nivRtyA pratinidhyabhAvena kArakAntarAbhAve'pyastyAdau kartudarzanena ca dUrAdapyu. pakAritve'pi svAtantryamityarthakena kArakacakraprayoktRtvameva svAta. yamabhihitam / __ vastuta eSAM dharmANAmabhAve'pi zabde yasyaite pratipAdyante sa kataiti tdaashyH| pAcayati caitreNa maitra ityAdI prayojyasya prayojakavyApArAdhInatve'pi NicaprakRtyarthasAdhanAntaraviSaye uktasvAta. nyasya sattvAt krtRtvoppttiH| dhAtuvAcyakriyAkRtasvAtantryasyaiva vivakSaNAt kartRparatantrakaraNAdena svavyApAramAdAya kartRtvaM, prayo. jyasya svArthasiddhArthamapi pravRttAnAM karaNAdInAM kadhInatvavata prayojyasya prayojakA'nadhInatvAJca / na hi phaloddezAdhInA karaNAdInAM vyApAravattA / prayojyasya tu tAdRzapravRttau "sarva ime svabhU. syarthe pravartanta" iti, hetumati cetisUtrasthaM bhASyamanubhavazva sArvajanInaH prAmANamityAhuH kRtyAzrayatvaM daNDAdAvadhyAptamityuktyA naiyAyikoktakartRtvasyo. pekSaNIyatvamAveditam / teSAM tvayamAzayaH / kanRtvaM mukhyaM pUrvoktA meva, AzrayapratiyogitvAdirUpaM tu gauNama, ubhayamapi kartRtRtIyayA pratipadyate / tathAhi / caitreNa pacyate ityAdau kRtimadarbhadena tajanyatvaM vA kriyAvizeSaNatayA tRtIyayA'bhidhIyate // acetanakASThAderapi kartRtvavivakSAyAM tu kASThaM pacatItivat 'kASThana pacyate taNDula' ityatrApi prayogAd vyApArarUpe kartRtve tajanyatvarUpe sakarmatve vA (1) ArAdupakAritva cAnyanirvaya'phalAnirvattakatvam / - Page #202 -------------------------------------------------------------------------- ________________ suvrthnirnnyH| 189 tasya lakSaNA / evaM caitreNa jJAyate ityAdAvAzrayatvarUpe kartRtve AdheyatvarUpe kartRmatve vA, nazyate ghaTenetyAdau pratiyogitvAtmaka kattRtve'nuyogitvarUpakartRmattve vA lkssnnaa| caitraH pacatItyAdAvu. ktasthale kartRtvameva mukhyaM gauNaM vA kriyAvizeSyatayA''khyAtena bo. dhyate / acetane svarasataH kartRvyavahArAbhAvena tatra kartRpadamapi bhaaktmev| __ naca yatnavata eva mukhyakartRtve tadAdAyaiva "kartRkaraNayoH" (pA0 suu023|6|65)ityaadeshcaaritaarthye gauNakartRtve tRtIyAdyanupapattiriti vAcyam / tatsUtrasthakartRpadasya pribhaassikktprtvaat| tatsUtrapraNaya. nasyaiva tatparatve maantvaat| sUtre svAtantryaM ca samabhivyAhRtakArakA. ntarA'nadhInatve sati kArakatvam / puruSavyApArA'dhInakriyA'nukUla. vyApAravatAmeva kASThAdInAmanyAnadhInatvavivakSayA, kASThaM pacatItyA. do kartRtvam / anadhInatvAntavizeSaNaM ca, caitraH kASThaiH sthAlyAM pacatItyatra caitraH kASThAni sthAlI pacantIti prayogavAraNAya / caitraH pacati, sthAlI pacatItyAdau yatra kArakAstarAprasiddhistatrAnadhI. nAntavizeSaNaM na pratIyata eva / tannirvAhazca svatantrazaktikalpa. nAt / viziSTazaktarvizeSaNaviSayakavizeSyabodhAjanakatvAt / vi. ziSTazaktyA nirvAhAta / caitreNa pAcayatItyAdau hetukartasa. mabhivyAhAre prayojyasya hetukarbadhInatve'pi NyantapratipAdyapAcanA. dikriyAyAmeva prayojakasya kArakatayA prayojyasya pacyAdyarthakriyA. kArakA'nadhInatAyA avaikalyena na tadvAcakapadottaraM tRtIyAnupapattiH / svatantrakartaprayojakavyApArasya taNDulakrayaNAdivat pA. kAdAvanyathAsiddharavAdakAraNatvena tasya pAkAdiprayojakavyApArava. sve'pi takriyAkArakatvAbhAvAcca / ata eva, caitreNa maitraH pAca yatItyatra, maiR pacatIti n| nanvastUpadarzitarItyA caitrAdeH svatantrakartRtAnirvAhastathApi tadvAcakapadottaraM tRtIyA'nupapattiH kartRtvanirvAhakavyApArasya Nijarthatvena svatantraniSThasya tasya NicA'bhidhAnAditi cenna / kartRtvanirvAhakatvasambandhena pAkAdyanvitahetukartRvyApArasya Ni-- jarthatApakSe'doSAt / kartRtvarUpaphalA'vacchinnavyApArasya NijarthatA. mate'pi taduparaktAzrayasthAntato bhAnAnirvANAnabhidhAnasyA Page #203 -------------------------------------------------------------------------- ________________ darpaNasahite vaiyAkaraNabhUSaNasAre tasvAt / abodhanasyaiva tatrA'nabhidhAnapadArthatvAdabhidhAnasya "tikRttaddhitasamAsaiH" iti parigaNanAcca / / AkhyAtasya dharmyavAcakatve'pi kRtyAdiviziSTakartRbodhakatva. rUpA'bhidhAnasya tatra sattvAnna caitraH pacatItyAdau tRtiiyaa''pttiH| mukhyavizeSyatayA tadvivakSAyAM caitreNa pacatItyAdiprayogApattirita tyapi na / AzrayAtirikta vizeSaNatayA kRtibodhanasyaivA'nabhidhA. mapadArthatvAt / tathAbhidhAnaM ca, lattaddhitasamAsaiH'eveti ta evAbhi. dhAyakatayA vRttikRttopAttAH / yadyapi svatantravyApAra eva tRtIyAderanuzAsanaM, tathApi kRtirUpa. kartRtva eva lAghavAcchaktirvyApArAdau tu lakSaNetyuktamanuzAsanasyAnAditAtparya mAtragrAhakatvAllAghavasahakRtasyaiva tasya zaktikalpaka. svAta / vyApAra tatsattve'pi gauraveNa tdsiddheH| evazca kRtirUpakartRtvabodhasthale kArakAntaravyApArAnadhInatvaM na pratIyata eveti na tadantarbhAveNa shktiH| pramANA'bhAvAt / vyApAra lAkSaNikakartRpratyayena lakSaNayA na, tadantarbhAveNa vyApArabodhanAdeva pUrvoktAtiprasaGgasya vAraNAt / anyathA tadantarbhAveNa kRtau zaktAvapi pUrvoktAtiprasaGgasya duSpariharatvAt / 'ghaTo jAyate' 'odanaH si. dhati' ityAdau ghaTAdeH kArakatvaM kartRtvaM ca satkAryavAdamavalambyaivo papAdanIyam / mukhya kriyAkartRtvaM ca na tadanukUlakRtimAtram / ekakriyAdhiSayakakRteryatra nAntarIyakAkriyAnirvAhastatra takriyAkartRtvA'vyapade. zAta / kintu takriyAviSayakatve sati tadanukUlakRtistatkartRtvam / gurutarabhArottolanAdau tu yatra kriyAyA aniSpattistatra gatiruktaiva / anyoddezena nArAcakSepAdU yatra brAhmaNavadhastatra maraNA'nukUlanArAca. kSeparUpavyArasya kRtiviSayatve'pi hi saa| lakSaNasyoddezyatAghaTita. tayA tasya vipramaraNAnukUlavyApAratvanAnabhisaMhitatvAttena rUpeNa kRtiviSiyatvasya tAdRzavyApAre asatvena na brAhmaNatvaviziSTavadha. phartRtvaM tAhazavyApArakarturiti na sampUrNa prAyazcitaM tsyti|| Page #204 -------------------------------------------------------------------------- ________________ subrthnirnnyH| 191 ayazca vividhaH-zuddhaH, prayojako hetuH, karmakartA ca / 'mayA hariH sevyate' 'kAryate hariNA' / 'gamayati kRSNa gokula. m' (1) / madabhinnAzrayako harikarmakasevanA'nukUlo vyApAraH / haryabhinnAzrayaka utpAdanAnukUlo vyApAraH gokulakarmakagama. nA'nukUlakRSNAzrayakatAdRzavyApArA'nukUlo vyApArA iti zabdabodhAH / karaNatRtIyAyAstvAzrayavyApArau vAcyau / tathA kartRvibhAgamAha *ayazceti / anupadaM tRtIyArthatvena niruktH| krtetyrthH| *zuddha iti* / hetutvkrmkrtRtvaanaadhikrnnmityrthH| preraNArthakaNiprakRtidhAtUpAttavyApArAzraya iti yaavt(2)| heturi. ti*| NijarthapreraNAzraya ityrthH| karmakartati* / dhAtUrAttavyApA. rAzrayatve sati NijarthavyApAraNA''pyamAnatvena vivakSita itya. rthaH / krameNodAharaNanyAha *mayA hariH sevyata ityAdinA* / atra vyApAravizeSyakabodhotkIrtanaM tu kaiyaTA'nusAreNa / tattvaM tu prAgevA'vocAma / *AzrayavyApArAviti* // ___ nanu vyApArasya dhAtutvenaiva lAbhAt tatra zaktikalpanamapArthamityA. zayaikasya kartRniSThavyApArasya dhAtorlAbhe'pyanubhUyamAnakaraNaniSTha. vyApArasya padArthatvamantareNa zAbdaviSayatA'nupapattyA zaktirAva. shykii| AkhyatAnivRttibhadAyA eva kriyAyA avagamA vyApAra yasya dhAtvarthatvAsambhavAccetyabhipretya svoktArthasya sapramANatAM da. zayituM karaNasaMjJApratipAdakaM sutrmupnysyti| *tathAhItyAdinA / (1) gamayatItyAdi karmakaturudAharaNam / kamakartRpade karma cAso karteti karmadhArayaH / evaJca kRSNasya 'gatibuddhi" iti sUtreNa karmasaM. zAvidhAnAt karmakartRtvam / naca karmasaMjJayA katRsaMzAbAdhena kathaM karmakartRtvamiticetprakRtadhAtUpAttavyApArAzrayatvarUpakartRtvasya satvA. t / ata eva gokulamityatra dvitIyopapattiH saMgacchate / (2) kazcittu karmatvaprayojakatvAvivakSAsamAnakAMlikavivakSA. viSayakartRtvaM zuddha kartRtvamityAha / Page #205 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 192 darpaNasahite yAkaraNabhUSaNasAre hi. "sAdhakatamaM karaNam ," / (pA0ma0 1 / 4 / 49) tamabarthaH prakarSaH / sacAvyavadhAnena phalajanakavyApAravattA / tAha zavyApAravatkAraNaca karaNam / uktazca vAkyapadIye kriyAyAH pariniSpattiryavyApArAdanantaram / .... vivakSyate yadA yatra karaNaM ttattadA smRtam / / - vastutastadanirdezyaM na hi vastu vyavasthitam / sAdhakatamamiti sutrasya kArakAdhikArIyatvAt sAdhakazabdAdeva prakarSalAbhe'pi gauNAdhArAdhikaraNasaMzAphalakasya, kArakaprakaraNe zabdasAmarthyagamyaH prakarSoM nAzrIyata ityarthasya bodhanAya tamabupAdAnamiti sUcayannAha tamabarthaH prakarSa iti*| prakarSazca kArakAntarA. pekSo na tu karaNAntarApekSaH / kArakasAmAnyavAcisAdhakazabdAdu. tpanena tamapA tadavadhikaprakarSasyaiva dyotanAt / tenAzvena dIpikayA bajatIti prayogopapattiH / anyathA karaNAntarA'pekSakaprakarSasya karaNAntare abhAvena tadanupapatteH / *tAdRzeti / phlotpttyvyvhitpuurvvrtiityrthH| ... pare tu-phalAyogavyavacchinnakAraNatvaM karaNatvam / svavyApyeta. rayAvaskAraNasamavadhAne sati yadavyayahitottarakSaNe phalaniSpatti. stasvamiti yAvat / sa eva tRtIyArthaH / satyantanivezAccakSuSo. 'ndhaHkAre phalA'yoge'pi na tatrA'prasaGgaH / prayojaketiprasaGganirAsAyA'vyavahitati vadanti (1) / tatra harisammatimapyAha *uktazceti / atra kriyApadaM phalaparam / 'bANena hata' ityatra bANavyApArAvyavahitottarakSaNe prANaviyo. marUpaphalA'vazyambhAvAlakSaNasamanvayaH / vivakSyate ityanena vivava vibhaktau prayojikA, na vAstavakaraNatvAdisattetyuktam / ata eva dAtre'nAreNa balasya tatvavivakSAyAM, balaMna lunAtIti prayogaH / * vastuta iti * ! yata idameva vastu karaNamiti na niyamo'ta pava - (1) atra avyavadhAnAMzaH karaNe vizeSaNaM / pUrvavatu tadIyavyApAre iti bhedH| Page #206 -------------------------------------------------------------------------- ________________ subarthanirNayaH / 193 sthAlyA pacyata ityeSA vivakSA dRzyate yataH // iti / trivakSyata isanena sakRdanekeSAM tadabhAvAt dvitIyAsaptamyA nizcitA'dhikaraNatvA'pi sthAlI tanutarakapAlatvA dvaivakSika karaNa* svaSatItyarthaH / *avakAzamiti / taNDulaM sthAlyAM pacatItyAdau karaNatvA'vivakSAyAM saMjJAprayukta dvitIyAderavakAzamityarthaH tathAca, kASThaiH pacatItyAdau prakRtyarthakASThAderabhedenAzrayarUpatRtIyA'rthe'nvayaH / tasya ca vyutpattivaicitryeNa samAnapratyayopAttatvapratyAsatyA vyApArarUpatadarthAntara AdheyatAsambandhena viklittyanukUlavyApAre / evaJca kASThA'bhinnAzrayako yaH phalopahitavyApArastadUviziSTho viklisyanukUla ekAzrayako barttamAno vyApAra iti bodhaH / vaiziSTayaM va jabhyajanakabhAvasambandhena bodhyam / atra ca " yatsannihiteSu sarveSu kArakeSu karttA pravarttayitA bhavati" iti sakalakArakavyApArasya karmadhInatvapratipAdakaM, "kArake" iti sUtrasthaM bhASyaM pramANam // apare tu - 'kriyAyAH pariniSpattiryavyApArAdanantaram' iti vAkyasthA'nantarapadasvArasyAt tRtIyArthavyApArasya janyatAsambandhena kASThAyakavyApAraviziSTaphalAnukUlo vyApAra iti bodhamAhuH / tRtIyA rthakaraNatvasya vyApAra evA'nvayaH, zabdazaktisvabhAvAnna pha lAMze / ata eva matvarthalakSaNayA somAdipadasya nAmadheyatvaM siddhAntitam / anyathA vyApAraM prati karaNatvenA'mbite phalAMze karaNatvenA'nvayopapatto lakSaNAyA aprasaGga eva / ata eva, somena yajetetyatra matvarthalakSaNeti mImAMsakA ityanye / vastutastvazriyo'vadhiruddezya iti mUlasvArasyAt karaNatRtIyAyA adhyAzrayamAtramarthaH / prakRtyarthAnvitasya svaniSThavyApArajanyasva saMbandhena dhAtvarthavyApAre'nvaya ityeva jyAyaH / naiyAyikAstvasAdhAraNaM kAraNaM karaNam / kAraNe asAdhAraNyaM ca vyApAravatvameva / na tu phalA'yogavyavacchinnatvam / tasya yA kAraNaghaTitatayA gauraveNa taddharmAvacchinne zaktayasiddheH / sa eva ca prakarSassAdhakatamamiti tamapA bodhyate / vyApArasya tajjanya. svaviziSTatajanyajanakatvarUpatayA vyavadhAnAMzasyApi janakasva-ghaTaH 25 Page #207 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 195 darpaNasahite vaiyAkaraNabhUSaNasAre 1 deravakAzaM sUcayati / nacaivaM, "kartA zAstrArthatasvAt " ( pra 0 0 2 / 3 / 33 ) ityuttaramImAMsAdhikaraNe "zaktiviparyayAt" iti sUtreNAntaHkaraNasya kartRtve karaNazaktiviparyayApattiruktA na yujyeteti vAcyam / "tadevaiteSAM prANAnAM vijJAnena vijJAna katayA lAbhAt tatra pRthakzaktyabhAvena vyApAramAtraM karaNa tIyArthaH / tasmin prakRtyarthasyAdheyatAsambandhenA'nvayaH / zeSaM pUrvavadityAhuH / * *evamitei* / ekasminnapi dharmiNi karttRkaraNazaktaghoravirodha iti yAtrat / * zaktiviparyyAditi / 'e' hi draSTA zrotAM'numantA bokhA vijJAnA''ramA puruSa' ityAdInAM tathA kartuH karttavyavizeSapra tipadikAnAM yajeta juhuyAdityAdInAM ca sArthakyAya jIvasya, "kartA zAstrArthavattvAt " ( 1 ) ityanena kartRtvabodhite buddhipadavyavahA ye vijJAnamevA'stu kartrityAzaGkAyAM vijJAnazabdavAcyabuddheH karttRsvAbhyupagame loke samarthasyA'pi karttuH sarvA'rthakArikaraNAntarasApekSasyaiva kAyryakAritvadarzanena vijJAnapadavyapadezyatvabuddheH karaNaza ktihAnyApattiratastadatiriktajIvasyaiva kartRtvamucitamityarthapratipAdakena, "zaktiviparyayAt" iti sUtreNetyarthaH (2) * na yujyeteti / kartRkaraNazaktayoravirodhasyaiva bhavadbhirabhidhAnAditi bhAvaH / *tadevaiteSAmiti / prANAnAm, -indriyANAM, vi. (1) sUtrArthastu jIvaH kartA, kasmAt 'zAstrArthatvAt' / zAstrasyaM 'yajeta' 'juhuyAt' ityAdiyAgahomAdyupadezakasya, arthavatvAt sAphalyasiddherityarthaH / jIvasya kartRtve satyaMtra yAgAdyupadeSTuM zakyate nAnyatheti yAvat / (2) "vijJAna vyatirikto jIvaH kartA bhavitumarhati / yadi punavijJAnazadvavAcyA buddhireva kartrI syAt tataH zaktiviparyayaH syAt / karaNazaktirbuddhehIyeta kartRzaktizvApadyeta / satyAMca buddheH kartRza'ktau tasyA evAhaMpratyayaviSayatvaM syAt" ityAdyetadarthakameva bhagavatA zaMkarAcAryeNa pratipAditam / Page #208 -------------------------------------------------------------------------- ________________ suvarthanirNayaH / mAdAya" iti zrutyantare karaNatayA klRptasya kartRtAM makalpya zaktiviparyayApattirniSyamANA kalpyetetyabhiprAyAt ! 66 195 vastutastu abhyuccayamAtrametaditi, yathA ca takSobhayathA, " ( ba0 sU0 2 / 3 / 40 ) ityadhikaraNe bhASya eva spaSTamityAdi prapaJcitaM bhUSaNe // jJAnaM grahaNazakti vijJAnena - vijJAnazabdavAcyena manasA tajanya buddhavAtmaka pravRtyeti yAvat / AdAya gRhItvA hRdayaM svApe gacchatIti zrutyarthaH / *karaNatayeti * / vijJAnenetyatra karaNatayA klRptasyetyarthaH / niSpramANetyAdeH karttari karaNazaktisvIkAre'pi dvayoH zaktayorekadA vi vakSAyAmasambhavena "vijJAnaM yajJaM tanute" ityAdau kartRtvavivakSAyAM karaNe zaktivivakSAprayuktavijJAneneti tRtIyAnta nirdezA''pAdAnA'sammavena tadviparyayasaGgAbhAvAdityAzayAdityarthaH / nanvidamayuktam / apAdAnapratipAdakagranthasyaivApattAvaprAmANyapratipAdakatvA'sambhavAt | ApatteH prAktana sUtrAdaprakrAntatvAzcetyata Aha-vastutastviti *abhyuzccayamAtrametaditi / etat = zaktihAnyA patirUpaM dUSaNam | mAtrapadena tAtparyaviSayatvasya vyavacchedaH / abhyuvyayatvaM ca tAtparyajJAnaviSayA'rthasannihitatvam / upekSAviSayatvaM vA tazca buddheH karaNazaktiviparyaye'sti / dRSTAntapratipAdakasUtrAd buddheH karmatvanirAsasyaiva mukhyatvAvagateriti bhAvaH / bhUSaNe tu tadevaiteSAmityAdyabhiprAyAdityantaH pATho nAstyeva / "nanvevaM karttatyAdi, , - na yujyeteti cet satyam / anvAcayamAtrametad" iti pAThaH / anvAcayeti vijJAnazabdArthasya jIvatve zaktiviparyayApattiH sambhAvyate, na tu nirbharastatretyarthaH / upAdhivazena paramAtmanyeva tatsambhavAditi bhAvaH / tadeva vizadayati-* yathA ceti sutre, cazabdastvarthe, parA'bhimatabuddhikatRtvanirAsA'rthaH / na hi paramAtmanoSnyo jIvonAma karttA bhoktA vA sambhavati / nityazuddhamuktAtmanaH kartRtvA''dyasambhavAdanirmokSaprasaGgAzca / Page #209 -------------------------------------------------------------------------- ________________ darpaNasahite vaiyAkaraNabhUSaNasAre saptamyA adhyAzrayo'rthaH / "saptamyadhikaraNe ca " ( vA0sa02 / 3 / 36) ityadhikaraNe saptamI / tacca "AdhAro'dhikaraNam" ( pA0 sU0 1 / 4 / 45 ) iti sUtrAdAdhAraH tacvaJcAzrayattram / talAzrayAMzaH zakyaH / tacvamanacchadakam / nacAzrayatvamAtreNa kakarmakartRkaraNAnAmAdhAra saMjJA (1) syAt / syAdeva, yadi tAbhira 196 kintu "dhyAyatAva lelIyatIva" iti zrutaredhyastaM tattatra vAcyam / avidyopasthApitaM tat parasyApi sambhavati / "yatra hi dvaitamiva bhavati taditara itaraM pazyati" iti / vidyA'vasthAyAM tu tadabhAvo "yatra tu sarvamAtmaiva syAt kiM kena pazyet" iti zruteH / yathA takSA vAsyAdikaraNahastaH karttA duHkhI bhavati, sa eva gRhastho vimuktavAsyAdinirvyApAraH sukhI bhavatIti tadarthaH / tathAca zaktiviparyayAdityasya parAbhyupagatabuddhikartRtvanirAse tAtparye, na tu buddheH kartRtvena karaNazaktiparityAga iti na tadvirodha iti bhAvaH // laptamyarthannirUpayati saptamyA apIti * // nanu tAvatA sutrAdA* dhAravAcyatvaM labhyate, nAzrayasyetyata Aha- *tatvazceti // AdhAratvaM cetyarthaH // *Azrayatvamiti // AzrayatvaviziSTatvamityarthaH / viziSTe sUtreNa zaktibodhena'pyAzrayAMza eva sA, na tu vizeSaNIbhU tAzrayatve'pi / tatprakArakazAbdabodhe AzrayazaktijJAnasya hetutAkahapanayaiva tadbhAnopapatterityAzayenAha *tatrAzrayAMzaH zakya iti* // yadvA, nanu tAvatA paramparayA kriyAzrayasya saptamyarthatvaM labdhaM, FISSzrayamAtrasyeta Aha *AzrayAMza iti* // pUrvoktarItyA kriyAyA ghA toreva lAbhAdananyalabhyAzraya eva zakya ityarthaH / tasvam AzrayasvamAtreNeti zakyatAvacchedakasya karmAdisAdhAraNyAt karaNa tRtIyAyAzca vyApAro'pItyapinA AzrayArthatvapratipAdanAditi bhAvaH // (1) vyAdhArasaMjJeti / AdhArasya saMjJa', AdhArasaMjJeti SaSThi tatpuruSaH, natu AdhArarUpAsaMjJeti karmadhArayaH / AdhArasaMjJA'prasiddhaH / evaM ca adhArasya saMjJA nAma AdhAroddezyakAdhikAraNasaMjJetyarthaH Page #210 -------------------------------------------------------------------------- ________________ suvrthnirnnyH| 197 sthA na bAdhaH syAt / "kArake" (pA0 sU0 1 / 4 / 23) ityadhikRtya vihitaptaptamyAH kriyAzraya ityevaM yadyapi tAtparya tathApyatra kartRkarmadvArA tadAzrayatvamastyeva sthAlyAde tala. kaTAdezceti, 'sthAlyAM pacati' 'bhUtale vasati"kaTe zete' ityAyu. papadyate / uktazca vAkyapadIye kartRkarmavyavahitAmasAkSAddhArayat kriyAm / upakurvatra(1)kriyAsiddhau zAstre'dhikaraNaM smRtam // iti / etacca vividham aupezleSika, vaiSayikamabhivyApakazca / 'kaTe zete' 'gurau vasati' 'mokSe icchAsti' 'tileSu tailam' iti / etacca "saMhitAyAma" (pA0 sU0 6 / 1 / 72) iti sUtra bhASye spaSTam / kartRkarmadvAreti * // etAzA'rthalAbhazca ttsuutrsmaaaadev| ta. thAhi / kArakAdhikArIyetena kriyAnvayyAdhArasyA'dhikaraNasaM. hA vidhIyate / kriyA ca dhAtvarthaH / sAkSAdAdhArayoH parA. bhyAM kartRkarmasaMjJAbhyAmAkAntatvAdida sUtramanavakAzaM sata paramparAghaTake ca kartRkarmaNI eveti parayA karmasaMjhayA bAdhAdeva, mokSa i. cchAstItivanmAkSe icchati bhavatIti na prayogaH aupazleSikamiti * sAmIpyasambandhanibandhanamityarthaH / sA. mANasyApi saMyuktasaMyogarUpatayA saMyogapadena tasyApi saDahAt mAdheyavyApyatA'vacchedakayAvAvayavakamityarthaH / tatrAdyasya, kaTe zete, gurau basatItyudAharaNe, dvitIyasya mokSe icchAstIti, ansyasyA'syam / kaTe zeta ityatra paramparayA kaTAbhimAzrayakaH zayanA'nukUlo vyApAra iti bodhH| evamanyatrA'pyUhahyam // *bhASye spaSTamiti* tatrahi saMhitAdhikArakhaNDanAya, "saMyogaH zakyo'vaktum / adhikaraNaM nAma triprakAra-vyApakamaupazleSika (1) "kArake " itydhikaarlbdhmrthmaah-upkurvditi| svI. yayA kiyA prdhaankriynirtikmityrthH| Page #211 -------------------------------------------------------------------------- ________________ darpaNasahite vaiyAkaraNabhUSaNasAre avadhiH paJcamyarthaH / "apAdAne paJcamI" (pA0sU0 2 / 3 / 29) tacca (1) "bhuvamapAye'pAdAnam" (pA0 0 1 4 / 24 ) itiH 698 vaiSayikamiti / ikzabdasya ko'nyo'bhisambandho bhavitumaItyanyadata upazleSAt / "iko yaNaci", upazliSTasyeti tatrA'ntareNa pra. haNaM saMhitAyAmeva bhaviSyati" ityuktam / atrAM nazliSTapadA'dhyAhAreNa saptamItyartha idameva bhASyaM mAnam / saMhitAyAmityupalakSaNam / tatra ca "dIyate kArye bhavavat" (2) ityAdisUtrasthabhAvasyApi / tatrA'dhikaraNatraividhyapratipAdanAditi // naiyAyikAstu-saMyogo'nAdhAraH samavAyenAdhAra ityAdyanugata pratItibalAdAdhAratvamakhaNDeopAdhiH / saMyogAdirUpaM tu na tat / kuNDasaMyogino badarAderapi kuNDAdhArApatteH / " nanu badara pratiyogitvaviziSTasaMyogAnuyogitAyAH kuNDAdhAratAvyavahAraniyAmakatvA'bhyupagamAnoktadoSo na vA kuNDe kuNDasaMyogAnuyogitAsave'pi kuNDa kuNDamiti pratItyApattiH / kuNDakuNDapratiyogitvaviziSTasaMyogAnuyogitAyAstatra virahAditi ce devamapi malle mallA'ntarasaMyogasatva uktAnuyogitA dhanyAnmale malla iti vyavahArApatterazakyavAraNatvenoktaprakArasyaivA'nusarttavyatvAt / tathAca tAdRzamAdhAratvamAdheyatvaM vA saptamyarthaH / kasyAdhAratva ityAkAGkSayAM kriyAnirUpitasya tasya bAdhAdupasthitatvAt karttRkarma -* gorAdhAra evaM seti tayoreva tadanvayaH / 'bhUtale ghaTa' ityAdau na yatra kriyAzravaNaM tatrA'pi kArakatvanivahAya tadadhyAhArasyAvazyakatA / IdRzasthale paramparAsambandhasyASpi kriyA'nvayitvarUpakArakatva ghaTakatA, zAstraprAmANyAt / ata pavAkSazauNDa ityAdau sAmarthyopapattiH / evaJca bhUtale ghaTos - stItyatra bhUtalavRtirghado vartamAna sattA''zraya iti bodhaH / naJa (1) nanu sUtreNApAdAnasya paJcamyarthatralAbhe'pyavadheH kathaM tadarthaH svalAbha ityata Aha- tacceti / tathAca sUtreNAvadheH saMjJAMvidhAnAtasyApi paJcamyarthatvam / (2) adipadAt " tadasmidhikam" iti sUtrasthaM mAdhyaM prAyam / Page #212 -------------------------------------------------------------------------- ________________ .:. . . suvarthanirNayA! ...... sUtrAd, apAyo-vizleSamtajanakakriyA tatrAvadhibhUtamapAdAna. misarthakAdavadhibhUtamiti bhAvaH / uktazca vAkyapadIye-- apAye yadudAsInaM calaM vA yadi vA'calam / dhruvamevA'tadAvezAsadapAdAnamucyate / patato dhruva evAzvo yasmAdazAt patatyasau / tasyA'pyasya patane kuNDyAdi dhruvamucyate / / ubhAvapyadhruvau meSau payapyubhayakarmake / vibhAge pravibhakte tu kriye tatra vyavasthite // meSAntarakriyApekSAvadhitvaM pRthak pRthak / : meSayoH strakriyApekSaM kartRtvaJca pRthak pRthag // iti / asyArthaH apASe(1) vizleSahetukriyAyAm / udAsInam = anAzrayaH / atadAvezAt takriyAnAzrayatvAt / evaJca vi. zleSahetukriyAnAzrayatve sati vizleSAzrayatvaM phalitam / vRkSAda samabhivyAhAre tu tAzadRzasaptamyarthA'bhAvo ghaTAMze bhAsate ityaahuH|| paJcamyartha nirUpayati avadhiH paJcabhyartha iti* I *vizleSa iti vibhAga ityrthH| avadhitvaM ca, prakRtadhAtvarthavibhAgajanakatakiyA'nAzrayatve sati prakRtadhAtvarthajanyavibhAgAzrayatvam / karaNAdikAra. ke'tivyAptivAraNAya vizeSyam / yatkizcitkriyAjanyavibhAgasya tathA'pi satvAdatiprasaGgatAdavasthyamatastavizeSaNaM prakRteti / evaJca vRkSAta patatItyAdau vibhAgajanakakriyA patatyarthaH / yadvakSyati-yatra dhAtunA gatinirdizyate tanirdiSTaviSayamiti / adhikaM haripadyavyA. khyA'vasare granthakRtava sphuTIkariSyate // udAsInaM-vibhAgajanakakriyAnAzrayaH / tadvaividhyamAha-calamityAdi / calo'zvAdiracalo grAmAdiH *takriyAnAzrayatvAditi (1) apAyapadaM vibhAgajanakakriyAparaM lakSaNayaMtyAzayena vyA. baSTa vizleSahetukriyAyAmiti / / ...... ... ... ..... .. Page #213 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 200 darpaNasahite vaiyAkaraNabhUSaNasAre pUrNa patatIyatra parNasya tadvAraNAya satyantam / dhAvato'zvAt patatItyatrAztrasya kriyAzrayatvAdvizleSahetviti / kuDyAt patato'zvAt patatItyatrA'zvasya vizleSajanaka kriyAzrayatve'pi tama viruddhamityAha- yasmAdazvAditi // tadvizleSahetu kriyAnAzrayatve satIti vizeSaNIyamiti bhAvaH / etramazvaniSThakriyAnAzrapazvAt kukhyAderapi dhruvatvamityAha tasyApIti // ubhayakarmajavibhAgasthale vibhAgasyaikyAt tadvizleSajanaka - kriyAnAzrayatvAbhAvAt parasparAnmeSAvapasarata iti na syA divyAzakkA sAmAdhatte - ubhAvapIti // meSAntareti / yathAnizcalameSAdapasarada dvitIyameSasthale nizcalameSasyApasarammeSakriyAmAdAya dhuvatvam / tathAtrApi vibhAgakye'pi kriyAbhedAdekakriyAmAdAya parasya dhruvatvamiti / tathAca vizleSAzrayatve sati tajjanakatatkriyAnAzrayatvaM tatkriyAyAmapAdAnatvaM vAcyam / kriyA cAtra dhAtvartho na tu spandaH / tena vRkSa * tadvibhAgajanaka tatkriyA'nAviSTatvAdityarthaH // * kriyAzrayatvAditi // tathAcAvyAptiriti bhAvaH // *vizeSaNIyamiti // tathAca vibhAgastatadUvyaktitvena nivezanIya iti bhAvaH / samAdhatte -* pravibhakte tvityAdinA tattanmeSavRttitvaviziSTatvena bhinnatayA'vagata ityarthaH / *vyavasthite iti // tattanmeSavRttitvavibhAgajanakakriye tattanmeSAnAzrita bhavata evetyarthaH / tadevA''ha #meSAntarakriyApekSamityAdi* // parasparapadopAttayorapAdAnatvaM tattankriyAzrayatvAnmeSapadopAttayAH karttRtvaJcopapadyata ityarthaH / tattadvyaktitvenA'pi dhAtvartha kriH yAvizeSaNIyetyAha-*kriyA cati // *dhAsvartha* iti / prakRtadhAtvartha ityarthaH / * na tu spandamAtramiti / yathAkathaMcitpratIyamAnakriyApItyarthaH / vRkSakarmajavibhAgavati vastre ityuktyA vastradvArakasambandhena kriyAnvAyatvaM vRkSasya sUcyate / kriyAjanakatvaM kArakatvamiti Page #214 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nuvrthnirnnyH| .. 21. kamajavibhAmavati vastre, vRkSAd vastraM patatIti snggcchte| .. mate tu tatra vRkSasyA'pAdAnatvaM durupapAdameva // * saGgacchata iti* // tAdRzavRkSaniSThAkrayAyAH prakRtapatadhAtvarthatvA'bhAvena tadvati vRkSe nA'vyAptiriti bhAvaH (1) / ___ atra vadanti / paJcamyA Azraya iva vibhAgo'pyartho'vibhAgArtha. kapatatyAdisamabhivyAhAre karaNatRtIyAyA vyApAravad anekadhrAtUna vibhAge zaktikalpanA'pekSayA ekasyAH paJcamyAstatra zaktikalpaH nAyAM lAghavAt / vibhAgasya dhAtvarthatvaM dvitIyAdisthale iva vibhA. gasya dhAtunA lAbhAdAzrayamAtraM paJcamyartha ityeva brUyAt / avadherA zrayAt pRthagupAdAnadhaiyarthyAt / tyajipatyoH paryAyatApattezca / prakR. te'dhodezasaMyogA'nukUlakriyaiva, patatyarthaH / adhodezazca saMyogAM'ze upalakSaNam / gamyupAttasaMyogaphala uttaradezavad vibhAgA'dhInapUrva* dezasaMyoganAzamantareNa kriyAyAH saMyogajanakatvA'sambhavAt / ta. syA'vibhAgajanakatvamakSuNNameva / samAnapratyayopAttatvapratyAsatyA vyutpattivaicitryeNAzrayarUpapaJcamyarthasya vibhAgarUpA'paratadarthe AdheyatayA'nvayastasya cA'nukUlatAsambandhena patatyarthakriyAyAm / evaMzca vibhAgasya dhAtvarthatvAbhAvAna krmtaaprsngglsho'pi| yadvA, avadhirityanugatavyavahArAdabadhitvamAzrayatvanyAyamakha. NDopAdhistadavacchinna eva paJcamyarthaH / ata evA'vadherAzayAt pR: thagupAdAnam / tasya ca khAnaSThA'dhitvanirUpakavibhAgajanakatvasa. mbandhena kriyAyAmanvayaH / evaJca pRvakalpe, vRkSAt parNa patatItya. pra vRkSA'bhinnAzrayakavibhAgajanakapaNo''zrayakasaMyogAnukUlavyApAra iti bodhH| dvitIye tu vRkSAbhinnA'vadhiviziSTA tAdRk kriyeti vibhAgajanyasaMyogo vibhAgajanakakriyAyA na patatyarthaH / patla gatA. vityanuzAsanAd gatizadasya, gamla gatAvityAdau saMyogAnukUla. vyApAra eva prsiddhH| tyajathai gativyavahArAbhAvAca / phalA'vacchi. (1) ida tvatra cintyam / vRzvakarmajanyAvabhAgakSaNAtpanapatana: kriyAmAdAyaiva tatprayogasaMgatirvaktavyA / naca sA sambhavati patadhA. svarthakriyAM prati vRkSasyAjanakatvenAkArakatvAviti / Page #215 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 202 darpaNasahite vaiyAkaraNabhUSaNasAre vastuto naitAvat paJcamyA vAcyam / kintuM avadherlakSaNa: dhyApAre vyApArAvacchinnaphale ca dhAtoH zaktimaGgIkurvataH svoktapha. latvAnAkrAntavibhAgasya dhAtvarthavyApArAvacchedakatvAsambhavAca / patateH saMyogarUpaphalA'rthakatve grAmaM gacchatItivad grAma patatI. tyApattiriti tu na / zabdazaktisvAbhAvyena tadupasthitasaMyogasyA'. dhodeza evAnvayAt / prAmasya tattve tu, vihago grAmaM patatIti tviSTaH meva / ata eva, narakaM patita iti vigrahe dvitIyAsamAsavidhAnaM sa. gachate / na ca vRkSamajahatyapi parNa bhUmi spRzati, vRkSAt parNa pata. tItyApattiH / tadusthApyakriyAjanyadezA'ntaravibhAge vRkSAvadhikaravAnupagamAt / anyathA kriyAjanyasaMyogamAtrasyaiva vibhAgajanya. tvena bhUmiparNasaMyogasyA'pi tathAtvAta svanmate'pi tAhazaprayogasya durvAratApatteH / ata eva, . gatirSinA vavadhinA nA'pAya iti kathyate / . vRkSyasya parNa patatItyeva bhASye nidarzitam // .ityavadhyanvayayogyavibhAgA'nukUlatvaM vinA saMyogajanikA kriyA maa'paayH| ata eva parNavizeSaNatayA vRkSavivakSAyAmapAyasyAviva. kSaNAd vRkSasya parNa patatItyatra bhASye SaSThyuktetyetadarthakaM hariNo. ktam / vibhAgajanyasaMyogasya pUrvAparIbhUtAnavayavakatvena ca vyApA. rasvAbhAvena vibhAgasya taduktaphalalakSaNAnAkrAntatvena tadubhayArthakasya ptterdhaatutvaanaapteshv| . ... yatra'ca gRhAdapasaratItyAdI vibhAga eva dhAtvarthamtatrAzrayo'vadhimAtraM SA paJcabhyarthaH / tasyAdheyatayA svaniSThA'vadhitvanirUpakatvena 'vA yathAyathaM vibhAge'nvayaH / parasparasmAnmeSAvapasarata ityAdau tu meSapadavAcyatvAvacchedenaiva kartRtvavivakSA, na parasparavAcyatvAvacche. deneti, na paJcamyanupapattiriti / . uktA'pAdAnatvasya paJcamIvAcyatAvacchedakatve gauravaM manasyAdhAyAha * vastutaH iti * // * lakSaNamAtramiti * // mAtrapadana zakyatA'vacchedakatvavyavacchadaH / tathAca vyAvRtyAdiphalakaM niru. kAvadhitvameva / paJcamyarthastu vibhAgAzrayamAtramevati bhAvaH // Page #216 -------------------------------------------------------------------------- ________________ - suvrdhnirnnyH| 203 mAtram / (1)dvitIyA'rthoktarItyA prayogAtiprasaGgasyAsambhavena vAcyakoTI pravezasya gauraveNA'sambhavAditi tu pratibhAti 1 na caivamapi, vRkSAt spandata iti syAditi zakyam / AsanAcali. to, rAjyAccalita itivad iSTatvAt / etena paJcamIjanyApAdAnatvabodhe sakarmakadhAtujanyopasthitehetutvamiti smaadhaanaabhaaso'pypaast:(2)| . . * dvitIyArthoktarItyeti * // caitro grAmaM gacchatItivacaitraH svaM gaccha. tIti vAraNAya parayA kartusaMjJayA bAdhAdityuktarItyetyarthaH / namvevaM. vRkSAt parNa patatItyatra parNe'pi vibhAgAzrayatvasyavikalyAta taduttaraM paJcamyApattirata Aha * atiprasaGgasyeti // (3) syandasya prasravaNajanyavibhAgAzrayatvasya vRkSe satvAdatiprasaGgamAzaMkaya niSe. dhati * naceti * // * evamiti * // vibhAgAzrayatvamAtrasyA'pAdAnasaMjJAniyAmakatve ityarthaH // ___ * syAditi * // prasravaNasyA'dhodezasaMyogA'nukUladravadravya. kriyArUpatayA vibhAgasya dhAtvarthA bhAvena paramate ApattyasambhavAdityAzayaH // * iSTatvAditi* // calatyarthakriyAjanyavibhAgAzraya. tvasyeva tadarthakriyAjanyavibhAgAzrayatvasyApi paJcamIniyAmakatve kSa. tivirahAdityarthaH / calatergatyarthakatve'pi, rAjyAcalita iti prayoga vibhAgAnukUlakriyAparatvavat syanderapi tadarthatvamupagamyApatteriSTa. svamiti bhAvaH / jalamatra karnu / vRkSasyaiva kartRtvavivakSAyAM tu para. yA kartRsaMjJayA bAdhenoktAMpattarasambhavAditi bhaavH| . (1) nanu AzrayAntanalasyAvAcyatve devadato prAmAdAyAtItya. tra devadattAditi prayogApattirvizleSAzrayatvAdata Aha-dvitIyArthItati / (2) vRkSAraspandate iti prayogavAraNAya tAzahetuhetumadrAvAMgIkAre 'AsanAcalita' ityAdiprayogasyeSTasyAnirvAha iti tArazahetu. hetumadbhAvo nAbhyupeya iti bhAvaH / (3) 'vRkSAtsyandate'itipAThaM maravA vyaacsstte-syndsyetyaadi| Page #217 -------------------------------------------------------------------------- ________________ darpaNasahite gheyAkaraNabhUSaNasAre macaivamapi, vRkSAt sajatIti durim / karmasaMjJayA apAdAnasaMjJAyA bAdhena paJcamyasambhavAt / bhramAt kRte tathA prayoge padi bodhAbhAvo'nubhavasiddhastarhi paJcamIjanyApAdAnatvabodhe syajAdibhinnadhAtujanyabuddhahetutvaM vAcyam / balAhakAd vidyotata - ityAdau niHsatyetyadhyAhAryam / (1)rUpaM rasAt pRthagityatra tu buddhiparikalpitamapAdAnatvaM draSTavyam / pRthagvineti paJcamI vaa| idazca nacaivamapIti * // evamapi dhAtvarthavibhAgA''zrayatvasyA'pAdA. nasaMjJAniyAmakatve'pItyarthaH // * durvAramiti* // dhAtvarthakriyAjanyavibhAgAzrayatvAditi bhAvaH // *karmasaMzayati* // vRkSasya tyajartha. vyApArajanyavibhAgAzrayatvAditi bhAvaH / pUrvamatiprasaGgaH karttasaMjJA. mAdAyaivoktaH / idAnIM tu karmasaMjJAmAdAya prAptaH sa nivArita iti bodhyam // *anubhavasiddha iti* // ... vastuto vibhAgA'vadhitvasya vRzze abAdhAttajanyabodhasya pramAtvamiSTamaMva / vibhAgAzrayasyaivA'vadhitvoktaH / tyajateH patatyartha lakSaNAgrahadazAyAM, vRkSAt parNa tyajatIti prayogasya pramANikatvena kA. raNatAvacchedakakoTI tyajAdibhinnatvasya dhAtvaMze nivezayitumaza. kyatvAdityabhipretyoktam // * yadIti* // *balAhakAditi * // dhUma. marujjyotiH samUhoM balAhakaH / tato'vayavabhUtajyotiSAmeva vibhA. gavivakSaNAt so'vadhiH / dyutizca lakSaNayA niHsaraNapUrvakavidyo. tanabodhakaH / tathAca balAhakA'vadhikaniH saraNottarakAlikaM vidya. kartRkaM vidyotanamiti bodhH| *niHsRtyeti* // niHsaraNapUrvake vi. dyotena dhAtovRttimupagamya paJcamyupapAdyatyarthaH / ata evopAttavize. dhyasyA'ntabhovo vakSyamANaH snggcchte| *buddhiparikalpitAmeti* / bauddhvibhaagaa'vdhitvmaashrityetyrthH| (1) rUpaM rasAtpRthagityatra rUpe vibhAgapUrvakasaMyogAnukUlavyApA. rarUpaniH saraNasya bAdhAdityAzaMkA nirAkartumAha-rUpamiti / Page #218 -------------------------------------------------------------------------- ________________ subrthnirnnyH| nirdiSTaviSaya kizcidupAttaviSayaM tathA / apekSitakriyazceti tridhA'pAdAnamucyate // iti vAkyapadIyAt trividham / yatra sAkSAddhAtunA gatinirdizyate tanirdiSTaviSayam / yathA'zvAt patati / yatra dhAtvantarArthAjhaM svArtha dhAturAha tadupAttaviSayam / yathA balAhakAda vidyotate / niHsaraNA vidyotane dyutirvarttate / apekSitA kriyA yatra tada. ntyam / yathA kuto bhavAn pATaliputrAt / atrAgamanamarthamadhyA. hRtyAnvayaH kAryaH / uddezyazcaturthyarthaH / tathAhi / sampradAne caturthI / tacca, "ka. maNA yamabhiSeti sa sampradAnam" (pA0 sU0 1 / 4 / 32) iti tAgapAdAnatvAzrayaNe pramANazaithilyaM matvA''ha *pRthagitisA . kSAditi* // mukhyavRttyetyarthaH / dhAtunetyasya smbhivyaahRtetyaadiH|| *gatiriti * // vibhAgajanakakriyetyarthaH / upAttaviSayamapi samabhiH vyAhRtadhAtunopatto'lakSito gatirUpo viSayo ytretyrthH| *ape. kSitakriyamiti* // anupaattdhaatvrthkriyaalaakaangkssmityrthH|| . *adhyAhRtyati* // arthAdhyAhArAbhiprAyaNa / padAdhyAhAravAde tu AkAsitakriyAvAcakapadA'nusandhAne'pyanupAttatvarUpavizeSaNaghaTitalakSaNAvaikalyaM bodhyam / pramANaM tatra, puSpabhyaH spRhayatItyAdau spR. hayatyAdiyoge sarapradAnAdisaMjhAvidhAyakAni, "spRherIpsitaH" (pA0 suu01|4|36 ) ityAdisUtrANi / taistattaddhAtuyoga eva ta. dyodhanAt / arthAdhyAhAre tu kriyArthopapadasyetyAdisUtre, "lyablo. pa" ityAdivArtikAni ca // ___ anye tvidamitthaM vyAcakSate-yatra vibhAgastajanakakriyA cobhayaM dhAtunA'bhidhIyate tadAdyam / yatra vibhAgo'dhyAhRtadhAtunA tathA ta. dvitIyam / yatra tUbhayamapyadhyAhRtadhAtvabhidheyaM tatRtIyamiti / a. dhikamanyato'vadhAryam / . caturthyartha nirUpayati * uddezya iti* // nanuhezyatvaM kAmanAvi. Page #219 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 206 darpaNasahite vaiyAkaraNabhUSaNasAre sUtrAt karmaNA-karaNabhUtena (1)yamabhipraiti-Isati tat kAraka sampradAnamityarthakAduddezyam / SayatvaM, taca, viprAya gAM dadAtItyatra kriyAjanyaphalabhAgitayA kAmanAviSaye gavAdAvatiprasaktamatastavyAvRttam, tatsUtraprAmANyena darzayati *tacca karmaNetyAdi* // karmaNatyanantaram , sambandhumiti shessH| karma cA'tra pAribhASikam / "karmaNA yamAbhapraiti" (pA0 suu01|4 / 32) iti kriyAvyApyamAnasya sampradAnasaMzAvidhA. nAt / ata eva tadakarmakaviSayam / nanu grAmaM gacchatItyatra grAmarUpakarmajanyasukhAdiphalabhAgitayo. hezye kartari atiprasaGgo'ta Aha karaNabhUteneti * // karaNatvaM ca sambandhakriyA'pekSam / kriyAvyavAhatavyApAravata eva karaNatayA vyApAre karmavRttitvalAbhana tavRttitvasya dhAtvarthatAvacchedakaphala eva sammavAta / karmavRttitajanyatvasya premajanyasukhe asattvAnoktAtiprasaGga iti bhAvaH / yamityasyAnupAdAne yo'bhipretItyarthasyApi lAbhAta prathamAntakartaryatiprasaGgaH syAdatastadupAttam / yadyapi gauAhmaNasya bhavavitIcchAvizeSyatayA gAmevA'vagAhate tathA sUtraphalitArthaparatvAnna dossH| tathAca karmajanyatasipha labhAgitvaprakArako yadvizeSyako'bhiprAyaH sa sampradAnamiti satrA. 'rthaH / tArazaphalasambandhikaprakAratAnirUpitavizeSyatAzraya iti yAvat / . viprAya gAM dadAtItyAdau parasvatyajanakasvasvatvadhvaMsAvacchinne cchAtmakastyAgo dAdhAtvarthaH / uddezyatvaM caturthyaH / gorUpakarmaNazcA''zrayatvena svatvarUpaphale / tathAca govRttisvatvajanakasvasvatvadhvaM. sA'nukUlo viprA'bhinnoddezyakastyAga iti vaiyAkaraNamate bodhH| uddezyatvaM ca vipre gojanyasvatvabhAgitayecchAviSayatvameva evaM vRkSA. yodakamAsiJcatItyatrApyudakaniSThakriyAjanyasaMyogaphalabhAgitayecchA viSayatvAta sampradAnatvamUhama // (1) karmaNaH karaNatvaM ca saMbandhaviSayakecchArUpAbhiprAyaghaTaka. saMbandhaghaTakasatvAdidvArA bodhyam / Page #220 -------------------------------------------------------------------------- ________________ .. suvrthnirnnyH| 207 ... naiyAyikAstu-parasvatvecchAdhInasvasatvadhvaMsecchA tyAga iti mate svasvatvadhvaMsAvacchinnatyAgo dadAtyarthaH / vizeSyatvaM caturthyarthaH / tasya svanirUpakaniruktecchAjanyatvasambandhena dadAtyarthatyAge gorU. pakarmaNastvAdhayatayA svasvatvadhvasarUpaphale / tathAca govRttisvasvasvadhvaMsajanako niruktasambandhena vipraniSThavizeSyatAviziSTo yastyAgastadAzrayazcaitra iti vAkyAd bodhH| .. yadi tu gaurviprasya bhavatu na mametIcchaiva tyAgo daadhaatvrthH| evaJca uktasthale nirUpitatvenecchAviSayatvaM caturthyarthaH / tasya ca svasvatvadhvaMse'nvayAdU vipranirUpitatvena icchAviSayagovRttisvasva. tvadhvaMsapUrvakaparasvatvAtpatyavacchinnatyAgA''zraya iti bodhH| janyasvatvasya govRttitve'vagate'rthAttasmistajanyatvaM labhyate eveti go. janyasvatvanirUpakatvenecchAviSayatvarUpamuddezyatvaM viprasyA'kSatam / vRkSAyodakamAsiJcatItyatra tu saMyogA'vacchinnadravadravyAkriyA'vacchi. avyApAro dhaasvrthH| vRttitvanecchAviSayatvaM ctuthyrthH| sa ca dhA. tvrthtaavcchedksNyogaa'nvyii| dvitIyArthavRttitvaM tu dravadravyakriyA. nvati / tathAca vRkSavRttitvenenchAMviSayo yaH saMyogastadavacchinnA yodakavRttivyAkriyA tadavacchinnavyApArAnukUlakRtimAniti bodhH| __na caivaM sicadhAtvarthatA'vacchedakadravadravyAkriyAyAM dvitIyArthavR. ttitvAnvaye, payasA vRkSaM siJcatIti na syAt / tAdRzakriyAyA vRkSA. vRttitvAditi vAcyam / tatra saMyogAvacchinnadravadravyakriyAyA eva dhAtvarthatayA tadavacchedakIbhUtasaMyoga eva vRkSavRttitvA'nvayAnA'nupa. pttirityaahuH|| ... apare tu-vijAtIyatyAgajanyaphalabhAgitayodazyatvaM sampradAnatvaM caturthyarthaH / evaJca viprAya gAM dadAtItyAdau tyAgajanyaphalabhAgitvapra. kArakabrAhmaNavRtyuddezyatAkagAviSayakatyAgAzraya iti bodhaH / rudrAya gAM dadAtyitra rudrasya tyAgajanyaphalabhAgitayoddezyatvamastyeva / svatvaM tu tasya jAyate na vetyanyat / tyAgajanyaM phalaM tu svatvarUpaM grAhyam / tena pitRsvargamuddizya dattAyAM gavi brAhmaNasya sampradAnasvopapattiH / pituH svatvarUpa phalaM nohezyaM, kintu svargaH / ..pitRbhyo dadyAdityAdau tu rudrAya gAM dadAtItivat sampradAnatva. mastyeva / tyAge vai jAtyanivezAcca na ketuH sampradAnatvam / vRkSAyo Page #221 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 208 darpaNasahite vaiyAkaraNabhUSaNasAre idameva zeSitvam / taduddezyakecchAviSayatvaM (1)ca zeSitva. mityeva pUrvatantre nirUpitam / ata evaM, "prAsanavamaitrAvaruNAya dakamAsiJcatItyAdau tu caturthyathai gauNasampradAnatvam / tatra sica. ghadravyavRttisaMyogA'nukUlA kriyA / udakAdipadasamabhivyAhAre ca sNyogaaN'nuklkriyaamaatrmrthH| caturthyarthastu vRttitvam / itthazca vRkSa. vRsyudakIyasaMyogA'vacchinnakriyetyAdibodhaH / .. ana caturthIdvitIyAbhyAM tulyabodhajananAttatra dvitIyA mA bhUditi sampradAnasaMjJA'nuziSyate / vRkSaM payasA siJcatItyAdau tu vRkSaza. bdAt dvitIyA bhavatyeva / tatra tRtathA' 'bhedastasya dravadravye'nva. yaH / dvitIyArthahattitvasya tu saMyoge'nvayaH / tathAca vRkSavRttisaMyo. gA'nukUlodakAbhinnadravadvyAkriyati bodhH| .. 'zatrave'yaM muzcati' atra duHkhoddezyakatvaM cturthyrthH| mocana vibhA. gAvacchinnakriyA, kriyAnukUlavyApAro vA / prakRtyarthasya vRttitvena caturthyathaikadeze duHkhe'nvyH| evaM mitrAya dUjha preSayatatyitra vArtAdA. noddezyakatvam / thutrAya dhanaM preSayatatyitra prItyuhezyakatvaM caturthyartha ityaadyuuhymityaahuH| tanna samyak / sampradAne hi caturthI / na ca bhavaduktasampradAnatve kiJcinmAnaM, yena vRkSAyetyatra caturthI syAt / kizca saMyogarUpadhAtva thAndhayitvA'vizeSAdudakapadAdapi caturthyApattiH / bAdhakaM karmatvaM tu vRkSe'pyakSatamiti na kiJcidetat // * idamevati // , niruktAddezya: tvamevetyarthaH / pUrvatantre-mImAMsAyAm || * ata eveti ||shessitvsyaa'. rthkrmyojktvaadevtyrthH|| * prAsanavaditi* // "prAsavanmatrAvaruNAya daNDapradAnaM kRtArtha. svAt" ityAdhikaraNe ityarthaH / prAsanadRSTAntazcaivaM jyotiSTome zrUyate, "nItAsu dakSiNAsu cAtvAle kRSNaviSANaM prAsyati" iti / yadA yajamAnena dattA dakSiNA RtvigbhiIMtAstadA yajamAnaH svahaste dhRtaM kRSNamumazujhaM cAsvAla nAmakagarne prakSipediti tadarthaH / tatraivaM sandihyate / kimatat prAsanamarthakameMti, pratipasikameti vA, artha. - (1) icchoyaviSayatAvizeSa uddezyatvamiti bhaavH| Page #222 -------------------------------------------------------------------------- ________________ suvrthnirnnyH| 209 daNDapradAnam" ( a0 4 pA0 2 a0 6) ityadhikaraNe krIte some maitrAvaruNAya daNDaM prayacchatIti vihitaM daNDadAnaM na prati. pattiH, kintu caturthI zrutyArthakarmeti tatra nirNItam / rajakAya kamaiva bhavitumarhati saprayojanatvAt / pratipattitAyAM tu apUrvAbhAve nirarthakameva syAditi pUrvapakSe- .. ___ "kRSNaviSANayA kaNDUyati" iti zrutyA kRtArthasya pratipasya. pekSatvAt pratipattikarmataiva yuktaa| na cA'narthakyam / prAsanakriyA. prayuktApUrvAbhAve'pi cAtvAla eti niyamApUrvasadbhAvAditi siddhAntitam / tadaNDadAnaM na pratipattiriti yojanA // ityadhikaraNa iti // caturthAdhyAya iti shessH| jyotiSTomaM prakRtyaiva, "maitrAvaruNAya daNDaM prayacchati" iti shruuyte| tatra daNDadAnasyA'rthapratipattikarmabhAvasandehe'dhvaryuNA dIkSAsi dattadaNDasyA'somakrayAdyajamAnadhAraNena kRtA'rthasvAdupayuktasya tasya dAnaM pratipattikamaiveti pUrvapakSe, "daNDI praiSAnanyAha"iti zrava. NAnmaitrAvaruNasya praiSA'nuvAde'valambanAya daNDope'kSitaH / evaza bhAvaSyadupayogasadbhAvAt dAnavyApyamAnadaNDavyApyamAnatvena mai. trAvaruNasya prAdhAnyAcca daNDadAnasya pratipatikarmaNa upayuktasaM. skArarUpAdarthakammaivopayokSyamANasaMskArarUpatvena prAzastyAvArthakarmataivocitA / upayojayitumeva sarvatra sNskaarprvRtteH| upayuktata pratipattirUpasaMskArasya satkAramAtraparyavasAyitvaMna kAryaparyava. sAnA'bhAvAdaprazastatvamato maitrAvaruNasaMskArAya tahAnamarthakarma / tathA sati nirUDhapazau asatyapi dIkSite daNDasampAdanasvaiva dAna prayojakamiti siddhAntitam / ___ arthakarmatve ca zeSitvaM prayojakam / taca caturthI zrutyA maitrAvara Nasya bodhyata ityAha *caturthIzrutyeti* // nanu yatra dAdhAturadhInI. karaNAdyarthakastatrA'dhInasvAdirUpaphalanirUpakatayecchAviSayatvarUpa. sampradAnatvasya rajakAdAvapi sambhavAt "rajakAya balaM dadAti," "hoye uSTraM dadAti" ityAdiprayogAH prasajjveramityAzaGkAmiSTApa. Page #223 -------------------------------------------------------------------------- ________________ darpaNasahite vaiyAkaraNabhUSaNasAre klaM dadAtItyapi, khaNDikopAdhyAya: (1)ziSyAya capeTA dadA. tIti bhaassyodaahrnnaadissttmev(2)| .. : ... vRttikArAstu-samyak pradIyate yasmai tat sampradAnamitya. varthasaMjJayA svasvatvanivRttiparyantamartha varNayanto rajakasya vastra. syA pariharati rajakAyeti * // tatra pramANamupanyasyati khaNDi. kopAdhyAya iti* // *dadAtIti ||daadhaatvrthsNyogsmbndhitvene. cchAviSayatvarUpoddezyatvasya tatra satvAditi tdbhaavH| asmin prayo ge dadAtiH saMyogAnukUlavyApArA'rthakaH cipeTApadArthastu prasRtakara. talam / "na zUdrAya matiM dadyAt" ityatra dadAtiryodhanArthakaH / matipadArthazca tajanakaM vedAdizAstramiti bodhyam / . . . . . . . __ *svasvatvAnivRttIti / parasvattvotpatyavacchinnasvasvatvadhvaMse. chArUpaM vyApAram, arth-daadhaatvrthmityrthH| tathAcoktA'rthakadAdhAtvarthakarmaniSThaphalabhAgitayecchAviSayatvameva sampradAnatvam / anvaH rthamahAsaMjJAkaraNasAmarthyAduktasthale ca dadAtestadarthakatvAbhAvena ra. jakastha vastraM dadAtItyevetiM teSAmAzayaH / uktabhASyaprAmANyAda. svarthatvamevA'siddham / mahAsaMzAkaraNaM tu prAcAmanurodhAdeva, sarva. nAmasthAnasaMzAvadityasvarasAdAhuriti / / navajAM grAmaM nayatItyatrAjAyAM niruktasampradAnasya satvAttadvA. cakAcaturthyApattiriti cet syAdeva yadi parayA karmasaMzayA sampradAnatvasya na bAdha iti / 'yUpAya dAru' ityAdI na sampradAnacatu. thIM, api tu tadarthe / tAdarthya ca, sa evArthaH prayojanamasya tatva. m / samabhivyAhatA'rthe tAdarthyavivakSAyAM tadvAcakAcaturthIti. 'tAda: rthe caturthI vAcyA' iti vaarttikaarthH| . . (1) skhaNDikopAdhyAyaH-bAlakazikSaka ityarthaH / / (2) naca 'rajakAya vastraM dadAti' iti prayogo bhAkta iti. zaM. kyam / 'kriyAgrahaNam kartavyam' iti vArtikaM khaNDayatA mAdhya. kAreNa saMpradAnasaMjJAyA anvarthatvAnIkAreNa uktaprayogasyaiva mukhyatvAt / Page #224 -------------------------------------------------------------------------- ________________ subarthanirNayaH 211 prayojanatvaM ca na janyatvaM duHkhAya pApamityasyA'pyApatteH / nA'pi janyata grecchaviSayatvam / svargAdeH puNyAdijanyatayecchAviSayatvena svargIya puNyamityApatteH / naceSTApattiH / tathA sati paktuM vrajatItyarthe, pAkAya vrajatIti prayoga nirvAhAya, "tumarthAzca" ( pA0 sU0 2 / 3 / 15 ) iti sUtrapragAyanavaiyarthyApatteH / pAkAderniruktavaz2anAdyarthatayaiva tadvAcakAdvArttikena caturyupapatteH / api tu samabhivyAhRnapadA'rthaniSThacyA pArecchAnukUlecchAviSayatvam / tatprayojanakatvarUpaM tAdarthya tu tadicchAdhInecchAviSayavyApArAzrayatvam / dAruNo yUpecchAdhInecchAviSayalakSaNAdirUpavyApAravattayA yUpA'rthatvAtta dvivakSayA yUpapadAccaturthI / tadarthazvecchAdhInecchAviSayavyApArA zrayatvam / prathamecchAyAM yUpAdeH prakRtyarthasya viSayitvenA'nvayaH / tasyA''zrayatayA dArvAdAvevaM randhanAya sthAlItyAdAvapyUhyamiti kecit / taMtra manoramam / tAdarthyasyoktarUpatve, muktaye hariM bhajatatyitra caturthyanupapatteH / na hi bhajanasya muktIcchA'dhInecchAviSayavyApAracattA / nA'pi mukteH sampradAnatA, karmajanyaphalabhAgitayA'nuddeiyatvAt / tasmAttadicchAdhInecchAviSayatvameva tattAdarthyama | svamaga puNyamityAdayastviSyanta eva / vArttikaM dRSTvA sUtrakRto'pravRtterna "tumarthAt" itisUtrAnupapattirapIti / namaH svastyAdizabdayoge * Spi tadarthavizeSaNavAcakAt "namaH svasti" ( pA0 sU0 2 / 3 / 16 ) iti sUtreNa caturthI vidhIyate / tatra namaH padArthastyAgo nati zca / tatra natiH svA'pakarSabodhanA'nukUlo vyApAro, 'haraye namaH - ityAdI tyAgaH / caturthyAM ca tatroddezyatvam | tyAgazca yadi zivasvAyaM bhavatviti phalecchA'dhIno na mametyAkArakaH svasvatvecchA bhAvarUpastadA taduddezyatvaM tyAgajana kecchAyAH svatvabhAgitayA viSayatvam / yadi tyAgarUpecchaivA'nyadIyatvena tyajyamAnagataM sva tvamapi viSayIkaroti tadA svatvabhAgitayA viSayatvameva taduddezyatvam / na tu svIkArAzrayatvam / zivAdervigrahavato'pi svIkArAsbhAvAttadA''kArakatayA dhyAtasya mantrasya tyAgoddezyatAmate ta bhAvAcca / tyajyamAnopacArAdau zivAdinirUpita svatvAbhAve'pi tadIya Page #225 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 212 darpaNasahite vaiyAkaraNabhUSaNasAre mityevAhuH / idA ___ anirAkaraNAt kartustyAgAGgaM karmaNepsitam / spena tatra dravye svatvAvagAhinIcchAvisaMvAdirUpaiva / anyadAyasva skhe bAdhitaM zivAdinirUpitatvaM zivAdinirUpitaprasiddhasvasvAntare vA baadhittdrvysmbndhmvgaahte| tatra prathame svatvaprakArakecchAjanyatvaM janyatAsambandhena tArazemAvasvaM vA cturthyrthH| tatra prakRtyarthasya zivAderviSayatAvizeSa. sambandhenA'nvayaH / dvitIye viSayatAvizeSa eva saH / tatra ca prakR. tyarthazivAdernirUpitatvasambandhenA'nvayaH / namaH padArthatyAgasya viSayatAvizeSasambandhenA'rdhAdidravye'nvayaH / dravyasyaiva vA vize. pyatayA bhAsamAnatyAge'nvayaH / zivAyotsRjatItyAdAvipa nAza. nirAkarnesampradAnatA namaH padasyA'dhAtutvAt / ... mamaH padena ca svaprayoktRpuruSakakatvoparAgeNaiva tyAge bodhya. te / amyAcaritanamaHpadenAnyadIyatyagAbodhanAt / tatpuruSocAri. tanamaH padAsyAgabodhe tyAge tyajyamAnadravye ca tadIyatvasaMzayA'nu. dayAt ata eva tadIyatvabodhanAyA'haM dada itivad, ahaM nama ityA. dina prayujyate / RtvijA ca yajamAnarUpapuruSAntarIyadravyatyAge svIyatvamAropyaiva pUjAyAM namaH padaM prayujyate / sa cAropastasmin vizeSadarzanadazAyAmahAryatayopapadyate / pratividhiprayuktadAnavAkye ca pUjAyAM namaHpadaghaTivAkyasya bAdhitArthakatve'pyadRSTajanakatvaM na viruddham / zAkhaprAmANyAdityAyanyatra vistrH|| .. tad vibhajate * idamiti // "karmaNA yamabhipraiti" (pA0 sU0 1 / 4 / 32) iti saGketitaM sampradAnaM cetyarthaH // trividhamityane. nA'nvitam // tyAgAGgaM karmaNepsitaM karturanirAkaraNAditribhyaH sampradAnavyapadezaM labhata iti yojanA / svaniSThoddezyatAnirUpakaraSa. sambandhena tyAge samabhivyAhRtadhAtvarthe vizeSaNatayA pratIyamAnatvaM sadatvam / tena vRkSAyodakamAsizcatItyAdau na vRkSAderAdhikyama (1) *karmaNepsitamiti // krmjnyphlbhaagityekchaavissyH| (1) vastutastu vRttinmate nAyaM vibhaagH| tathAca vRkSAderasaM. prahe'pi ma ksstiH| Page #226 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 213 suvrthnirnnyH| preraNAnupatibhyAM ca labhate sampadAnatAm (1) // iti vAkyapadIyAta trividham / "mUgAryAyaM dadAti" ityA. yam / nAtra sUryaH pArthayate, nAnumanyate, na nirAkaroti / prerakaM, "viprAya gAM dadAti" anumantu, "upAdhyAyAya gAM dadAti" / atra sarvatra prakRtipratyayArthayorabhedaH saMsargaH(2) / vibha . idaM ca vizeSyaM tadbhavaniyAmakamAha * anirAkarANAditi // prvRttinivRtynytraa'nukuulvyaapaarshnytvaadityrthH|| *preraNeti // apravRttasya kartustyAgAdAviSTasAdhanatAbodhanaM preraNAjAteSTasAdhana. tAbodha aprAmANyazaGkayA zithilasya kartustAdRzazaGkAvidhUmanakSamapramANopanyAsena pravarsanaM karmaniSThasvatvAdiphalA'bhyupagamamAtrA'nu. kUlavyApAsvatvaM vA'numatistAbhyAmityarthaH / evaJca prakRtadhAtvarthakarmajanyaphalabhAgitayecchAviSayatve sati kartapravRttinivRtyanyatarA. nukUlavyApArA'bhAvavatvamanirAkartRtvam / niruktaviSayavatve sati kA rnusambandhityAgAdiviSayakeSTasAdhanatAbodhIpayikavyApAravasvaM pre. rakatvamityAhyam // * sUryAyAyeM dadAtIti * // atra matabhedena dAdhAtoH parasva. svecchAdhInasvasvatvAbhAvecchArUpaH / parasvatvagocarasvasvatvAbhAve. chArUpo vA tyAgo'rthaH / anvayabodhastu "namaH svasti" (pa.0 10 2.3 / 16) itisuutrokkdishohniiyH|| sarvati* ||n tatsUtravihi. sdvitiiyaadyntpryogmvityrthH|| *abhedaHsaMsarga iti* // abhedAtmakaH saMsargo viziSTabuddhiniyAmako vizeSa ityrthH| abhedasaMsargakA. - (1) kartuH karmaNA Ipsitam, anirAkaraNAt apratyAkhyAnAta, preraNAnumatibhyAma-dAnaviSayakapreraNAnumatibhyAM tyAgAnam-tyAga. nirvAhakam, arthAt kArakam / etAdRzaM saMpradAnasaMjJAM labhate iti pNdyaarthH| ___(2) mImAMsakamate devatArthakataddhitAdau raSTasya pratyayArtha praka. syarthasyAbhedasambandhena vizeSaNatvasya vyAkaraNazAne'pyavazasvI. karaNIyatayA Aha atra srvtretyaadi| Page #227 -------------------------------------------------------------------------- ________________ darpaNasahite vaiyAkaraNabhUSaNasAre kRtyarthaprakArakabodhaM prati sambandhArthakavibhaktibhinnapratyayajanyopasthiterhetutvAditi bhAvaH / 294 yattu sambandhasya sambandhibhedaniyatatvAdabhedasya sambandhatve mAnAbhAvAdabhedasaMsarga ityasya abhede'pi saMsarga itarasambandhA navacchinnavizeSyavizeSaNabhAva iti / tanna / vizeSyavizeSaNabhAvasyA - Spi sambandhaniyatatvena tadasatve tasyA'pyasambhavAt / ata eva bhAsamAna vaiziSTya pratiyogitvaM vizeSaNatvamiti TIkAkRtaH / kathamanyathA dviSTho'pyasau parArthatvAditi vizeSaNatvena vivakSitasya sa - mbandhaM vinA vizeSaNatvA'sambhavena tadAkaGkSitvAditi svayaM vyA khyAtam / na tasya sambandhatve nIlo ghaTa ityAdau SaSThadyApattiriti vA vyamaH / rAhoH zira ityAdAvaupAdhikabhedasambandhamAdAya SaSThyu pAdaparasyA'nekA'vasyAyuktarAhIH "idamekA'vasthAyuktaM ziro' 'vayatra" iti bhASyaprAmANyena bhedasambandhe tadApAdanA'sambhavAt / tAmAdhyeNA medasambandhasya prAtipadikA'rthavi zeSyatvA'viSakSaNAdvA / sambandhasyaH sambandhibhedaniyatasvaM tvasiddhameva / yaH di, bhedaniyatatvamevetyAgrahastadA sarvasAdhAraNyAya sambandhitA'vuH cchedakabheda eva niyAmakatvenA'bhyupeyatAm / na ca tatsambandhatve mAnA'bhAvaH / sarvasiddha nIlAdiviziSTabuddhereva mAnatvAt / zAbdabodhe tadbhAnaniyAmakaM ca prakRtipratyayavi zeSayoH samAnAdhikaraNaprAtipadikA'rthayozca samabhivyAhArarUpA kAGkSAdiH / ata eva 'arthavatsUtre" ( pA0 sU0 1 / 2 / 45 ) bhASye "eSAM padAnAM sAmAnye varttamAnAnAM yadvizeSe paryavasAnaM sa yA kyArthaH" ityuktam / P 1 1 anvitAbhidhAnavAdimatena cedam / tanmate'nvitasyaiva padArthatvAt / tathAca sAmAnyarUpeNa sambandhavAcakAnAM padAnAM yadvizeSa ityAdestattadanuyogipratiyogi kalva vaiziSTyabodhakatvam / AkAGkSA disamavadhAnAt sa eva vAkyArtho vAkyajanyabodhaviSaya ityarthaH / vAkyazaktyabhiprAyeNa vA tathA'bhidhAnam / prAtipadikArthasUtre bhAye "padasAmAnAdhikaraNya upasaGkhyAnamadhikatvAt " ityasya tu, bI. raH puruSa ityAdI vizeSyavizeSaNaH bhAvaprayojakaprAtipadikArthAti Page #228 -------------------------------------------------------------------------- ________________ .. suSarthanirNayaH / ..... tInAM dharmivAcakatvAt / dharmamAtravAcakatve, "karmaNi dvitIyA" (pA0 sU0 2 / 3 / 2) iti sUtrasvarasabhApatteH / karmArtha riktA'bhevasaMsargasyA'pi bhAnAt prAtipadikA'rthamAtrA'bhAnAta pra. thamA na prApnotItyataH prathamAyA upasalayAnamArabdhavyamityarthAnna ta. dvirodho'pi / kaiyaTenA'pi, na vAkyA'rthatvAditi tatpratyAkhyAnAvasare vIra. prAtipadikAdanapekSitazabdAntarohitavizeSaNabhAvAn svArthamAtraniSThAta prathamA vidhIyate ityatra pratipAditapadamapahAyohitazabdaM prayuJjA. nena vizeSyavizeSaNabhAvaniyAmakatvamitarasambandhasyaivAGgIkRtam / - vastutastu prakRte vizeSyavizeSaNabhAvasya sambandhatAnupapanaiva sambandhasya sambandhibhedaniyatatvAditi tvdukteH| vizeSyavizeSa. NayorbhAva iti vyutpasyA tasya vizeSyatvavizeSaNatvamAtraparyavasA. yitayA pratyekaM tayoradviSThatvAcA'nuyogitvapratiyogitvAbhyAM viSThaH tvopapAdane'pyekasyaiva sA sthAna smudityoiiyoH| svasvAmibhA. vavat zabdAnugamamAtrasyA'rthA'paricchedakatvAt sambandhAntare ba. SThI, na vizeSyavizeSaNabhAvasambandhe ityatra mAnAbhAvAca / tasmAdya thoktameva ramaNIyamiti / nanu vibhaktInAM dharmavAcakatvasya tantrA. ntarasiddhatayA kathaM tatra prakRtyarthasyAbhadenA'nvayaH, ayogyatvAdata Aha * vibhaktInAmiti * // kaarkvibhktiinaamityrthH| dhamivAcakatvAt-zaktimacchaktatvAdityarthaH // .... * nanvastu zaktiravA'rtho'ta Aha *dharmavAcakatva iti* // *sutrasvarasabhApatteriti * // tadghaTakakarmAdipadAnAM dharmaparatAM vino. tArthA'lAbhAttatparatve tadbhaGgaH spaSTa evetyarthaH / tathA'rthasya sUtrakArasammatanve, karmatve dvitIyetyAdheva brUyAditi bhaavH|| __nanu karmaNItyAdau viSayasaptamIbodhya ityrthH| tathAca vibhaktInAM dharmA'vAcakatve'pi tasyAzratayA prakRtyarthe'nvayena karmabodhA. ta tatphalAnvayinI vRttireva dvitIyArtha inimate'pi tulyavitti dyatayA taNDulAdInAM phalAzrayakarmavAdinA bhAnAnna sutrasvarasabhA Ggo'ta Aha * karmArthakati * // kRti pakkastaNDula ityaadau| taddhi. Page #229 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 216 . darpaNasahite vaiyAkaraNabhUSaNasAre kakRtaditAdau tathA darzanAca / dinIyAdharthakabahuvrIhI 'prAptodaka' ityAdau dharmivAcakatvAlAmAzca / supA karmAdayo'pyarthAH saGkhyA caiva tathA tiDAm / iti bhASyAcceti dik // AzrayasyApi prakRtyaiva lAbhAna vibhaktivAcyatA, te- zatyo'zva ityAdau / AdipadAt, pacyamAnastaNula ityAdI laDAdezazAnacsaMgrahaH // * tathA darzanAditi // dharmivAcakatAdarzanAdityarthaH / ta. thAra karmaparAmarzakatacchadaghaTitayorityAdisUtravihitakAdInAM dha. mivAcakatvavadatrApi tadvAcakatvameva nyAyyamiti bhAvaH / nanu tatra padArthAntarasAmAnAdhikaraNyA'nupapattyA'stu tathAtvamatra tUtApasya. bhAvenA'stu dharmavAcakasvamevetyata Aha * dvitIyAcarthaketi * // dvitIyAdivibhaktInAM dharmavAcakatve tadarthavihitasamAsasthApi dha. mevAcakatvApatyA "prAptodakaH" ityAdIvudakakartRkamAptikarmatvasya samAsArthasya samAnavibhaktikapadopasthApyamAmAdAvabhedAnvayA'nu. papattaratrA'pi jAgarUkatayA dvitIyAdividhAyakasUtrasthakarmAdipadA. mAM dharmivAcakatvamAvazyakamiti bhAvaH / ___ manu svanmate'pi SaSThyAH sambandhArthakatayA tadartha vihitabahuvrIhe padArthAntarasAmAnAdhikaraNyAnupapattestaulyena tatra lakSaNayA vi. ziSTazaktyA vA sAmAnAdhikaraNyasyopapAdyatayA'nyatrA'pi tayaiva rItyA nirvAhe kRtaM supAM dharmivAcakatvenetyata Aha -supAM karmAH dayo'pyarthI iti*|| yadi karmatvAdidharmo dvitIyAdivAcyatayA vivakSito'bhavi. dhyata tadA karmatvAdayo'pyarthA ityevA'vakSyata / tadanuktvA tu teSAM dvitIyAdyarthatvamaprAmANikam / munitrayA'nuktatvAditi bhAvaH // za. ktivAdapakSamavalambyAha *AzrayasyApIti // Azrayatvena bhAnaM tva. siddhameveti bhaavH|| *AzrayasvamAtramiti* // dvitIyAtanIyAsapta. Page #230 -------------------------------------------------------------------------- ________________ subarthanirNayaH / 217 1 svAzrayatvamAvaM vAcyam / tadeva ca tAdAtmyenAvacchedakam / karaNatRtIyAyAzca vyApAro'pi paJcamyA vibhAgamAtraM caturthyA uddezyatvamAtram / ata evA''kRtyadhikaraNamapi na viruddhyata ityabhipretyAha -- zaktireva veti // SaNNAmapIti zeSaH (1) / " zeSe 9 mInAmiti zeSaH / mAtrapadenAzrayavyavacchedaH / nanvAzrayatvasya zakyatve AzrayatvaM zakyatAvacchedakaM vAcya m / taccAzrayatvetarAvRttitvaghaTitatvAd gurviti zakyatAvacchedakagauravamavaitasmin kalpe doSa ityata Aha *tadeveti* // AzrayatvamevetyarthaH / evakAreNa niruktAzrayatvatvavyudAsaH / tasyAkhaNDatva syopapAditatvAnnAnAvyaktivizeSyakazaktigraha eva svetaradharmasyA'va : cchedakatvApekSaNAditi bhAvaH / kartR tRtIyAyA AzrayamAtrArthakatvAdAha *karaNeti* || vyApAro'pItyapinA''zraya samuccayaH (2) // *vibhAgamAtramiti // mAtrapadenAzrayatvavyavacchedaH / vibhAgasyAzrayatayA'nvayAdeva vRkSAdAvavadhitvalAbhAditi bhAvaH / vastuta: stu, vRkSAderavadhitvarUpasambandhena paJcamyarthavibhAge'nvaya ityuktam uddezyatvamAtramityanenApyAzrayatvasya saH // *ata evaMti* // karmatvAdizaktaistattavibhaktivAcyatvakathanAdevetyarthaH // *na viruddhyata iti // zaktigrahe jAtivyaktyorubhayorbhAnAvizeasu jAtireva zakyA, 'nAgRhItavizeSaNanyAyAd' 'vizeSyaM nAbhidhA gacchet" itinyAyAcca / vyaktizaktau vyabhicArAt tAsAmAnantyAzceti tatra siddhAntitamiti bhAvaH // kArakavibhaktyarthe nirUpya prasaGgAt SaSThyarthaM nirUpayati // *mUle sambandha iti * // " zeSe SaSThe " ( pA0 sU0 2 / 350 ) iti sUtrAt kArakaprAtipadikArthabhinnaH svasvAmibhAvAdisambandhazca tatra zeSapadA'rthaH / tatrA'nyavibhaktInAM matabhedana dha (1) kArakavibhaktInAmiti zeSaH / evaM copapadavibhaktInAM sa. sbandhArthakatvaM phalati / (2) vastutastu nipAtAnAmanekArthatvAdapiratrAvadhAraNe / tathAca vyApAra evetyarthaH / 28 Page #231 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 218 darpaNasahite vaiyAkaraNabhUSaNasAre SaSThI" (pA0 sa0 2 / 3 / 50 ) iti sUtrAt tasyAH samba. dhamAtraM vAcyam / kArakaSaSThyAstu zaktirevetyalam // ... midharmavAcakatvavadetasyAstathA bhramo mAbhUdityAzayenAha sAre *sambandhamAtramiti // pakSadvaye'pIti shessH| ___ saca kvacit sambandhatvena sAmAnyadharmeNa vAcyaH, kvacica vizeSarUpaNaiva / tatra sAmAnyarUpeNa,"mAtuH smarati" ityAdau / vizeparUpeNa viSakSAyAM svasvaviSaye tattavibhaktInAM prasarAt / "rAjJaH puruSaH" ityAdau tu viSezarUpeNaiva / anekasambandhasatve'pi sambandhaH vizeSavivakSayA, 'nadaM cetrasya'iti prayogAt / sambandhazca sarvatra kriyAkArakabhAvamUla eva / "SaSThI zeSe" iti sUtre, 'rAjJaH puruSa' ityatra rAjA puruSAya dadAtIti sampratyayAdrAjA kartA puruSaH sampradAna, vRkSasya zAkhetyatra vRkSe zAkheti laukikaprasidhyA vRkSaH zAkhAyA a. dhikaraNam / yadetat sampradAnaM nAma caturbhiH prakAraretadbhavati / kra. yaNAdapaharaNAdyAzcAyAH parivartanarUpAdvinimayAdityanena yatrAdhUya. mANA kriyA tatrApe tatphalasambandhAnumitakaraNatvAdizaktarvastutaH sasvAdityarthakena bhASyeNa zeSapadArthA'prasiddhimAzaGkayaivaM tahi karmA. dInAmavivakSA zeSa iti zeSoktaH / kriyAkArakasambandhasya vastutaH sarvatra satve'pi tanimittasya svasvAmibhAvAdeH sambandhatvena viva. kSaNe tsyaa'vivkssaa| avivakSaNAta zeSapadArthasaulabhyamiti tadbhAvaH / naca saMbandhasyobhayanirUpyatvAta rAjJaH puruSa'ityatra rAjapadottarami. va puruSapadottaraM SaSThyApattiriticanna yadA rAkSaH upakArakatvavivakSA tadA rAjapadAdeva / yadA tu puruSasya tadvikSA tadA puruSapadAdapi, puruSasya rAjeti / nacaikadobhayatra seti noktaa'tiprsnggH| taduktaM hariNA-- dviSTho'pyasau parArthatvAd guNeSu vyatiricyate / tatrA'bhidhIyamAnazca pradhAne'pyupacaryate // iti / parathatvAtparaM prati guNAnAM vizeSaNatvAda, vizeSaNatvena vi. vakSitastha sambandhaM vinA vizeSaNatvA'sambhavena sambandho vyaktiru. cyate udbhUtatayA pratIyate iti tatraiva pASThI / vizeSyasya tu padA. Page #232 -------------------------------------------------------------------------- ________________ subarthanirNayaH / 219 "saptamIpaJcamyau kArakamadhye" ( pA0 sU0 2 / 3 / 7 ) iti sUtre zaktiH kArakamiti pakSasya bhAdhye darzanAt / evaJca, SstarA'samabhivyAhAre svarUpeNaiva pratIyamAnatvAnna vizeSyatAniyAmakasambandhAkAGkSA / tatra vizeSaNe abhidhIyamAnaH SaSThyA pratIyamAnaH pradhAne vizeSye'pi upayujyate / tasya dviSThatvasvabhAvAdrAjanirUpitavizeSyatAyA rAjapadasannidhAne pratIyamAnAyA upakArako ma vatIti tadarthaH // *kArakaSaSThyA iti* / "kartRkarmaNoH kRti" ( pA0 sU0 2 / 3 / 65 ) ityAdisUtravihitaSaSThyA ityarthaH / zeSavihitaSaSThyAH lamba mdharUpadharmatrAcakatayA SaSThItvenaitasyA api tadvAcakatvasya nyAyyasvAditi bhAvaH / nanu karttRkarmAdikArakavihitatRtIyAdInAM kathaM kartrAdidharmavAcakatvamataAha *saptamIpaJcamyAviti / tathAca dha masyAspi kArakatvasya bhASyasammatatvena tAsAM tadvAcakatve na doSa iti bhAvaH // *darzanAditi* // tatra hi dravyaM kArakamiti pakSe 'adya bhuktvA * 'yaM dvahe bhoktA' ityAdau devadattarUpakartRkArakasyaikyAnmadhyavyapadezAsambhavAdaprAptasaptamIpaJcamyorupapAdanAya pravRttasya 'kriyAmadhya iti vaktavyam' iti vArttikakhaNDanAyoktam / nAntareNa sAdhanaM kriyAyAH pravRttirbhavati / kriyAmadhyaM ca kArakamadhyamapi bhavati / tatra kArakamadhye ityeva siddhamiti tatra sAdhanamityasya zaktimityarthaH / tathAca devadattAdirUpakarttRdravyasyaikaye'pi kAlabhedabhinnabhuji kriyA'numitakArakapadArthaka rttRtvazaktyorbhedAt tannimittamadhyavyapadezA'bAdhAdyathokte'nupapacyabhASAt 'kriyAmadhye', iti vArttikaM mAramaNIyamiti tadbhAvaH / idamupalakSaNamanabhihitasUtrabhASyasya / tatra 'saMkhyA vibhaktya the' iti pakSeNA'nabhihitAdhikAraM samarthya dvayoH kArakayoranyatarAsbhidhAne vibhaktyabhAvaprasaGgaH kva ? 'prAsAda Aste' 'zayana mA. te', yadi pratyayenA'bhihitamadhikaraNamiti kRtvA saptamI na prA. pnotItyAzaGkaya, na vAnyatareNA'bhidhAnAt anabhihite vizvA Page #233 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 220 darpaNasahite vaiyAkaraNabhUSaNasAre namityAdinA prasajyapratiSedhe paryudAse vA narthe dRSaNaM parihatya yadi sAdhanaM dravyaM syAt tadekameva / taccA'bhihitamiti pUrvoktapa. rihAro na sambhavati / atha zaktiH sAdhanaM tadA tasyAbhedAdanabhihi. tatvasambhavAdbhavatyuktaparidAra ityabhipretya kiM punadravyaM sAdhanamAho. svid guNa ityAzayoktaM, kiM punaHsAdhanaM nyAyyaM ? guNa ityAha / ka. thaM jJAyate / evaM hi kazcita kazcit pRcchati, ka devadatta iti ? / sa tasmAyAcaSTe'sau vRkSe iti / katarasmin yastiSThati sa vRkSA'dhikara. NaM bhUtvA'nyazabdenAbhisambadhyamAnaH kartA sampadyate / dravye sAdhane yat karma karmaiva syAdyat karaNaM karaNameva yadadhikaraNamadhika raNameva iti / . kaiyaTenA'pi "yadi dravyaM sAdhanaM syAt tadA tasyaikarUpatvAt tannibandhanAbAdhitapratyabhijJAviSayatvAd nAnArthakriyAkaraNaniba. dhano ghaTena jalamAhara ghaTaM kuru ghaTo'stIti vyapadezo na syAt / dRzyate cA'sau / tasmAnAnAzaktibhAvAvagamaH siddhaH" iti ta. dvivRtm| ___ evaM ca zaktipakSamyA''karasammatatayA dvitIyAdInAM karmatvA. dau zaktiriti vadatAM matamapi samyageveti bhAvaH |praatipdikaartheti. sUtravihitaprathamAyA yathAyathaM prAtipadikArtho liGgaM parimANaM caa'rthH| . karmA''dyAdhikye prathamA mA bhUditi tatra mAtragrahaNam / dvandvAmate zrUyamANasya tasya pratyeka dvandvaghaTakapadArthe'nvayAt prAtipadikA. rthamAtre prathametyAdivAkyabhaGgaH / prAtipadikArthatvaM ca nAmaniSTazaktya. dhacchinnajanakatAnirUpitajanyatAzrayopasthititvavyApakaviSayatApra. tiyogitvama / uccarityAdyarthaviSayitAyAstAhazopasthititvavyA. pakatvAt tatra prthmoppttiH| . . evaM kRSNa ityAdI kRSNAdiviSayitAyA iva puMlliGgAdiviSayi. tAyA api tadupasthititvanayatyaM vyaktameva / yadyapi, dvikaM prAtipadi. kArthaH' iti pakSe liGgasyopasthitiviSayatvaM durghaTaM, tathApyanubhavA'nu. rodhena zakyArthopasthiteH prAga liGgobodhasamavadhAnasya niyamana kalpanAt tasya tatvaM bodhyam / evaJcAliGgA niyataliGgAzca prAtipadikArthamAtra ityasyodAharaNAni / taTAdizabdajanyopasthitau tu pu. lliGgAdibhAnasyAnayatyAttatrAprAptaprathamAvidhAnAya liGgagrahaNam / . Page #234 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sussrthnirnnyH| 221 'devadattasya gaurbrAhmaNAya gehAd gaGgAyA hastena mayA dIyate' i. satra devadattasambandhinI yA gaustadaminnAzrayaka(1)yAgA'nukU. lo brAhmaNoddezyako gahaniSThavibhAgajanako(2) gaGgA'dhikaraNa. 'siMho mANavakaH' ityAdau sAdRzyA'dyAdhikArthasya pratItAvapya. ntaraGgatvAt svA'rthamAtraniSThAt tasmAt prathamA sulabhaiva / tatra pratha. mA'liGgasya vizeSaNatayA prakRtya'rthe'nvayo yogyatAbalAdanubha. ghAcca / tathaiva kAryakAraNabhAvakalpanAt / evaM, droNo vIhirityAdI droNaprAtipadikAtiriktadroNapadAta parimANasyAdhikyena bhAnAttatra parimANagrahaNam / * na ca bIhAdipadasamabhivyAhArAt tAne'pyantaraGgatvAt prA. tipadikArthamAtra eva sA'stviti vAcyam / tathA sati droNapadArtha sya bhedsmbndhenaa'nvyaanupptteH| prathamArthasya tasya tu bhedenA'nya. ye na kiJcid bAdhakamiti smprdaayH|| . navyAstu-prAtipadikArthastattatpadapravRttinimittaM, tadAzrayazca / ata eva liGgagrahaNaM caritArtham / anyathA "svamonapusakAt" (pA0 sU0 7 / 1 / 83 ) iti sUtraprAmANyAt tasyA'pi prAtipadikArthasayA tadupapAdanavaiyApatteH / AzrayatvaM ca vaijJAnikam / zakyatA. 'vacchedakAropa eva lakSaNetyanyatra vyavasthApitatvAt / gopItyAdau prakRtyarthasya lAkSaNikatve'pi na ksstiH| taTAdizabdAnAM lihaM vA. cyameva / visrgaadystyotkaaH| . evaJca prAtipadikArtha ityasyAlilA - liGgapravRttinimittakAvya. yastrIpuMsAdizabdAcodAharaNamitare ligamAtrAdyAdhikyasya / droNa. svAdipravRttinimittakadroNAdizabdAnAM parimANatvena parimANamapi li. gavad vizeSyAnvayyarthaH / evaJca liGgavat prAtipadikArthatvAbhAvAt parimANagrahaNam / "vIraH puruSaH" ityAdau puruSAdipadasannidhAne vi. zeSyavizeSaNabhAvasyAdhikasya bhAne'pi tatsamabhivyAhArAt pUrva svA. rthamAtraniSThAttasmAt setyAhuH // . . (1) AkhyAtArthAzraye gorabhedenAnvaya iti bhAvaH .. (2) dadAtarvibhAgapUrvakadAne vRttiritibhAvaH va: Page #235 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 222 darpaNasahite vaiyAkaraNabhUSaNasAre ko hastakaraNako bhiSTho vyApAra iti bodhaH / yathAyatham-u ktaprakAreNa // atra mAnamupadarzayan, 'ghaTaM jAnAti" ityAdau dvitIyAyA viSayatAyAM lakSaNeti bahAkulaM vadato naiyAyikAdIn pratyAha supAM karmetIti // ayaM bhAvaH suSAM karmAdayo'pyathaH saMkhyA caitra tathA tiGAm / "sambodhane ca" (pA0 sU02 | 3 | 47) iti vihitaprathamAyAstu sa. sbodhanamarthaH / prAtipadikArthApekSayA tasyAdhikyena bhAnAt pUrvasUtrAviSayatvAt tatsUtrArambhaH / taccAbhimukhIbhavanAnukUlo vyApAraH kri* yAnvayyeveti pratipAditaM prAk / 'yathAyathaM vibhaktyArthAH' ityatratyaM yathAyathapadaM vyAcaSTe *uktaprakAreNeti / yadarthabAMdhe yA vibhaktiH sama* rthA tasyAH so'rtho'vaseyaH / ta tathaivoktaM prAgU, dvitIyA tRtIyAsaptamInAmityAdineti bhAvaH // 1 *atreti *supAM karmAdivAcakatva ityarthaH / *naiyAyikAn pratIti* / prAcInAn pratItyarthaH / yathA tanmataM tathAkhyAtazaktinirUpaNAvasare pratipAditam / nanu supAM karmAdayo'pyarthA iti bhASyAt sidhyatu tu teSAM karmAdau zaktiH / viSayatvAdau lakSaNAyAM tu kiM bAdhakam / kriyAjanyaphalazAlitvarUpamukhyakarmatvabAdha eva tatprasarAdata uttarArddhapradarzita. niyamaM bAdhakatvenopadarzayiSyannAzayaM prakAzayati *ayaM bhAva ityAdi* / "svaujasamau" ( pA0 sU0 4 / 1 / 2) ityatra kArakAvabhAktavA do dvitIyAyAM upAdAnAdU vArtike'pi tadarthakarmaNaH prAD nirdezaH / karmAdityAdinA, kArakAntarasaMgrahaH / apinA zaktiH kArakami tirakSoktakarmatyAdizaktInAM samuccayaH // * tathA tiGAmiti / tadvatiGAmapi saGkhyA karmAdyarthe ityarthaH / tatra=suptiGkSu | prakRteSu = artheSvityarthaH / *vArtikatadbhASyeti / lo. kAdeva bahutvAdiSu bahuvacanAdi bhaviSyati, kimarthe, "bahuSu bahuva Page #236 -------------------------------------------------------------------------- ________________ subarthanirNayaH / prasiddho niyamastatra niyamaH prakRteSu vA // vArttikatadbhASyAbhyAM karmAdevIcyatAyAstaniyamasya ca lAbhaH / tathAhi / "svaujasamauT" ( pA0 sU0 4 / 1 / 2 ) "kamaNi dvitIyA" ( pA0 sU0 2 / 3 / 2 ) iti " yekayordvivacanaikavacane " ( pA0 sU0 1 / 4 / 22 ) ityAdeH "lasya" ( pA0 sU0 3 / 4 / 77) 'tipUna jhi" ( pA0 sU0 3 | 4 / 79 ) " tAnyekavacana dvivacana" ( pA0 sU0 1 / 4 / 101 ) ityAderekavAkyatayA (1) karmAdestatsaGkhyAyAzca vAcyatA labhyate / tathA tanniyamazca dvividho labhyate / dvitIyA karmaNyeva tRtIyA karaNa evetyevamAdiH zabdaniyamaH / karmaNi dvitIyaiva, karaNa tRtIyaivetyevamarthaniyamazca / ubhayathApi siddhaniyamaviruddhaM lakSaNAdikamasAdhutvaprayojakamiti, yAjJe karmaNi " nAnRtaM vadet" iti niSedhaviSayo bhavatyeveti sveccha 223 canam" / ( tA0 sU0 1 / 4 / 21 ) ityAdistramityAkSepe suptiGGAmavizeSeNa vidhAnAd dRSTaviprayogatvAcca niyamArthe vacanamiti samA ghAya, niyamAsskArapradarzakamidaM zlokavArttikama / athavA prakRtArthAnapekSya niyamaH / ke ca prakRtA, ekatvAdayaH ekasminnevaikavacanaM, na dvayorna bahuSu ityAdi tadbhASyaM ca tAbhyAmi tyarthaH / niyamAkAramAha--*dvitIyA karmaNyeveti // prakRtA'bhiprAyam / *ubhayathApIti* // vibhaktyapekSayA arthA'pekSayA cetyarthaH / vibhaktiniyameo'pi dvidhA arthavizeSA'pekSastatsAmAnyA'pekSazca / tatrAdyaH - karmArthayeogya prAtipadikAJcad dvitIyA tadA karmaNyeva, na karaNAdau / karmAdiyogye tadrahitaprAtipadikArtha eva prathamA, na karmA(1) ekavAkyatAtvatra vAkyaikavAkyatA natu padaikavAkyateti bodhyam Page #237 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 224 darpaNasahite vaiyAkaraNabhUSaNasAre yA lakSaNA'pi vibhaktAvaprayojikaiva / ana eva, vibhaktau na lakSaNetyAdinaiyAyikaddhAnAM vyavahAra iMti(?)dik // 24 // iti zrIvaiyAkaraNabhUSaNasAre suvarthanirNayaH // 3 // dau / saMkhzavadarthayogyaprAtipadikAccedekavacanaM tadA ekatve eva na dvitvAdAvityAkArakaH / dvitIyastu-prAtipadikAccad dvitIyA. karmaNyavetyAkArakaH / arthaniyamastu-karthiyogyaprAtipadikAzcat karmaNi vibhaktistadA dvitIyaiva / karmAdirahite tadyogyaprAtipa. dikArthe prAtipadikAtprathamavetyAkAraka iti // siddhatyasyaika vAkyatAbalenatyAdiH / tathAca viSayatvasya niruktamatvA'nAtmaka. tvena tatra dvitIyAdeH zAstreNAvidhAnAt tadarthatAtparyeNa taducA. raNasthA'tatvAdityarthaH // *ata evati* // vibhaktau lakSaNAyA aprayojakatvAdevetyarthaH / nanu vyAkaraNasya zaktinirUDhalakSaNAnyatarapratipAdakatvena yatra mu. khyA'rthabAdhapratisandhAnAdi tatra zakyasambandhini lakSaNAsvIkAre bAdhakA'bhAvaH / ghaTaM jAnAtItyAdito ghaTAdiviSayakajJAnabodhasya sarvAnubhavasiddhasya dvitIyAyA vRttiM vinA'nupapannataiva / lakSaNAkalpakatvAcca "vibhaktau na lakSaNA" iti pravAdastvekavibhakteraparavi: bhaktyartha na lakSaNetyetatparo'ta eva, na vyatyayAnuzAsanavaiyartham / surNa karmAdayo'pyarthA ityatra karmAdipadasya gauNamukhyasAdhAraNakarmatvaparatayA'pyupapattena tadvirodho'pItyata Aha *digiti* / - tadarthastu mukhyA'rthamAdAya zAstracAritArthe gauNe tavyApAre mAnAbhAvaH / naca ghaTaM jAnAtItiprasiddhaprAyogAnurodhe'pi tadyApArakalpanA'vaziyati vAcyam / jAnAte niviSayatvApattyupasajanaviH SayatvApAdanArthakatayA mukhyakarmatayaivA'smanmate prayogopapattisambhaH vAt / svAnubhavaikagamye'rtha lakSaNA'bhyupagame'rthanirdezasya vaiyA. pttshcetyaadiH| (1) evaM ca vRddhanaiyAyikavirodhena vyAkaraNavirodhena ca navyaH naiyAyikamatamanAdaraNIyamiti bhAvaH Page #238 -------------------------------------------------------------------------- ________________ - "nAmArthanirNaya // atha nAmArthanirNayaH / / nAmArthAnAha- eka dvikaM trikaM cA'tha catuSkaM paJcakaM tathA / / nAmA'rtha iti sarve'mI pakSAH zAstre nirUpitAH // 25 // eka jAtiH / lAghavena tasyA eva vAcyatvaucityAt / a. atra vadanti / zAstrasya gauNe pravRttyanabhyupagame sthAdInAM pha. latvenAbhimate gatyabhAve dhAtvarthavyApArajanyatvAbhAvena taddharitamuH khyAkarmakatvAbhAvAttato bhAve kartari ca pratyayAnupapattirevaM vAraya. teH saMyogAnukUlavyApArAbhAvAnukUlavyApArA'rthakatAyAH sarvasammaH, tatayA tasyApi mukhyasakarmakatvAbhAvena tato'pi kartari karmaNi ca lakArAdyanupapaMttirato gauNe'pi zAstraviSayatA'vazyamabhyupetavyeti na ghaTaM jAnAtItyAdInAM vissytvlkssnnaayaampysaadhutaa|.... vastutastu zaktiH kArakamitipakSasya tanmate'tisupsu vyatra sthitatvena dvitAyAyA viSayatvAnvayyAdheyatvabodhakatve'pi na kssti| tAzasthale viSayarUpaphalasya dhAsvarthaparatAyAH prAgupapAdanAt tanmate'pyuktaniyamavirodhasya nissedhvissytaayaashcaa'smbhvaaditylm||24|| __ iti zrIbhUSaNasAradarpaNe suvarthanirNayaH // 3 // kramaprApta nAmArthanirUpaNamityAzayenAha-*nAmArthAniti* // *jA. tiriti / tattatpadArthA'sAdhAraNo dharma ityarthaH / tenA'bhAvatvAkA. zatvAdInAM nityA'nekasamavetatvarUpajAtivAbhAve'pi na ksstiH| e. tasyaiva zAstre svArthapadena vyavahAraH / jAteH padArthatve mAnaM tu-"jA. tyAkhyAyAmekasmin bahuvacanamanyatarasyAm" (pA0 suu01|2|59) iti sUtre, "savarNeNagrahaNamaparibhASyamAkRtigrahaNAt siddham" iti cArtikam / "AkRti vAjapyAyanaH" iti sarUpasUtrasthaM mAyaM ca / yuktimapyAha-* lAghaveneti * // ekAzrayakazaktarekasyA eva sambhavAditi bhaavH| nanu zaktigrAhakaziromaNinA vyavahAraNa vyaktAveva tatparikarI Page #239 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 296 darpaNasahite.paiyAkaraNabhUSaNasAre nekavyaktInAM bApasve gauravAt / na ca vyaktInAmapi pratyekamekatvAdvinigamanAvirahaH / evaM hi ekasyAmeva vyaktI zaktyabhyupagame vyaktyantare lakSaNAyAM (1)svasamavetAzrayatvaM saMsarga iti gauratam / jAtyA tu sahAzraya dAt kathaM jAtau tasiddhirata Aha-*anekavyaktInAmiti // pUrva myavahAreNa vyaktau zaktigrahe'pyAnantyAt tAvatISu zaktimahAsambhaH vAttattadAzrayabhedabhinnanAnAzaktikalpane gauravAt pazcAjAtAveva ni. 'ryate ityrthH| ekavyaktiviSayakazaktizAnAdaparavyaktiviSayakazAbdabodhA'bhyupagame tu govyaktiviSayakazaktizAnAdazvaviSayakabAMdhApatyA tavya. tiviSayakazaktimAnasya tadyaktiviSayakabAMdhe tutAyA avazyakalpya. tayaikaviSayakajJAnAdaparavyAktibodhA'nudayApatyA sakalavyaktibhAnAs. the tAvadavyaktiSu zaktikalpanAyAM gauravasya sphuTatayA jAtAveva za. tiklpnocitaa| yadyapi gaurgopadavAcya iti zaktigraho vyAktiH viSayako'pi, tathApi, savizeSaNe hi vidhiniSadhau vizeSaNamupasaM. krAmataH sati vizeSyabAdha iti nyAyena jAtAdeva sattA paricchi: nati / yadvA jAtivizeSyaka eva zaktigraho gorgopadazakya iti jAtizaktivAda evamevA'bhilApAt / vyaktibhAnasya tvaM upapAdayiSyamANatvAnna tadanuttariti bhAvaH // . *vinigamaneti* // ekatarapakSapAtiyuktirUpatyarthaH / tathAceyaM vyaktiH zakyA na jAtirityevaM pratyakavyaktigrahe vinigamakA'bhASaH / pUrvatra tu vyaktisamudAyasyaiva koTitayA gauravajJAnasyaiva bAdhakasya vinigamakatvAnna tadabhAva iti bhAvaH / tatpakSe'pi gauravameva bAdhaka. mityAha-*evaM hatyiAdi* // . ___manu uktavinigamanAviraheNa sarvAsvapi vyaktiSu zaktisiddhAya zakyavyakterabhAvana tadbhAnAya vyaktivRttikalaneti vyaktivAdapakSo ni. (1) vyaktyantare lakSaNAsvIkAre bIjaM ca vyastyantarabodhAnya. bAnupapattiH / Page #240 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ....... nAmArthanirmavaH / 227 -svameva saMsarga iti lAghavam / kizcaivaM viziSTavAcyatvamapekSya nA. gRhIvizeSaNanyAyAjAtireva vAcyeti yuktam // vyaktibodhastu lkssnnyaa(1)| evaJca tatra vibhaktyA'nvayo'pyupapadyata iti dik / duSTo'ta aah-akinycaivmiti|| yadvA, nanu gotvAdijAtyanugatIka. tayAvayaktiSu zaktisvIkArAmA''nantyAdidoSota Aha-kizcaiva. miti* // evaM viziSTe zacyabhyupagame // * nAgRhItati* // 'nAgRhI. tavizeSaNA buddhirvizeSyamadhigacchati' itinyAyazarIram / vizeSa. jAviSayabuddhivizeSyaM nA'vagAhata iti tdrthH(2)| vizeSyaviSayaka: svasya vizeSaNaviSayakatvaniyatatvamiti yAvat / tathAca viziSTazakti. vAde viziSTazaktigrahasya vizeSaviSayakatvAvazyakatayA tadubhayavi: Sayakatvasya padArthopasthityAdikAraNatA'vacchedakatvakalpanApekSayA vizeSaNaviSayakatvamAtrasyava tadavacchedakatvakalpanalAghavAduciteti jAtAdeva zaktiH siddhatIti bhAvaH // nanvevaM gAM dadyAt vIhInavahantItyAdau dAnAvahananakarmavAdyanva yAnupapattirjAtestadanvayAyogyatvAditi cedatra kecit / jAtyAkSi. savyaktAveva dAnAdikarmatvAnvaya iti, tanna / pratyayAnAmiti vyutpa. teraprakRtyarthavyaktau tadanvayAsambhavAt / taduktam- gamyamAnasya cArthasya naiva dRSTaM vishessnnm| . zabdAntarvibhaktyA vA dhUmo'yaM jvalatItivat // iti / krizcA'yamAkSepo'rthApattiH samAnasaMvisaMvedyatvaM vA / nAdyaH / a. nupapattimantareNA'pi gaurastItyato gotvAvaziSTabodhAt / nAntyaH / jAtiviSayakazaktirahasya viziSTaviSayakabodhahetutvA'bhyupagamena mA. tiviSayatAyA vyaktiviSayatAnayatyarUpo vAcyo'nyasthAsambhavAta / saca gotvamastatyitra gotvaviziSTApratyayAd vyabhicarita ityuktA'. nupapattirdurvAraivetyata Aha-*vyaktibodhastviti // lakSaNayeti // (1) nirUDhalakSaNayetyarthaH / tatra ca nAnvayAdyanupapatijJAnA. paikSati bhAvaH (2) uktaMca bha?:-vizeSyaM nAbhidhA gacchet kSINazaktirSizeSaNe / Page #241 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 220 darpaNasahite vaiyAkaraNabhUSaNasAre svshkygotvaa''shrytvsmbndhruuplkssnnyetyrthH| tathAca padavRttijanyopasthitereva zAbdabodhe hetutayA vyakterazakyatve'pi lakSaNAvR: tyupasthitAyAM tasyAM nAvadhAtAdikarmatvAnvayAnupapattiriti bhAvaH / / * *evaJcati* // lakSaNA'bhyupagame cetyrthH|ttr-lkssitvyktau // *u. papadyata iti * // anyathA, pratyayAnAmiti vyutpatteH sa nopapadyateti bhAvaH / nanu vyaktilakSaNAbhyupagame yugapavRttidvayavirodha iti si. ddhAntabhaGgaH / gaurastItivAkyAdanubhUyamAnavyaktibodhAnupapattizca / lakSaNAbajisyAnvayAnupapattastatrAbhAvAdata Aha-*digiti* // * tadarthastu sati tAtparya gaGgAyAM ghoSamatsyau sta ityatra vRttidvaya. sya savarevAbhyupagamAttAdRzanyAyo, yugapacchaktistAtparyA'viSaya lakSaNA ca netyevaMpara iti na tadvirodhaH / tAtparyAnupapattisattvAJca ne vyaktilakSaNAnupapattiH tadvirodhAbhyupagame tu jAtivyaktyora'bhe. dapakSamupagamya vibhaktyarthAnvaya uppaadyH| taduktam- tena tallakSitavyaktaH kriyAsambandhacodanAt / ... . . jAtivyaktyorabhedo vA vAkyArthaSu vyvsthitH|| iti / vastutastu jAtirmikazaktigrahasya jAtiviziSTavyaktizAbdaH bodhehetutvakalpanAnna vyaktibhAnAnupapatti pyazakyabhAnApattistasya tavaiziSyAbhAvAditi jAtizaktivAdaniSkarSaH / vakSyate cA'dhika. muMpariSTAt // __ anye tu jAtizaktivAdamitthamupapAdayAmAsuH / mA'stu vyakte. rbhAnam / AnayanAdikriyA kevalAyAM jAtAvasambhavantI vyaktisAhi. tyena niSpAdyate / samAhAre pANipAdasAhityena vAdanakriyAvat / taMduktaM "taddhitArtha" (pA0 suu02|151) iti sUtre bhASye / "AkR. tAvAlambhanAdInAM sambhavo nAstIti kRtvA tatsahacarite dravye bha. viSyati yathA'gnirAnIyatAmityukte kevalamyAgnerAnayanAsambhavAda. coditamapi pAtramAnIyate / etadevA'gnerAnayanaM yatpAtrasthasya ! ta. thA''kRtAvAlambhanAdIni codyamAnAni sAmarthyAt sAhacaryAd dra. vye'bhinivizante / sarva evA'kRteyogo'ntarbhAvitadravyAyA iti dra. vyadvArakaH sambandhaH sampadyata" iti / sAhacarya smbdhH| sarUpasU. ve bhASye'pi sphutto'ymrthH| harirapyAha...: : vyaktI kAryANi saMsRSTA jAtistu pratipadyate / iti // Page #242 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nAmArthanirNayaH 229 ." yadvA, kevalavyaktireva(1)ekazabdA'rthaH / kevalavyaktipakSa evANagrahaNasyaikoSasya cArambheNa tasyApi zAstrasiddhatvAt / yuktaM caitat / vyavahAreNa vyaktAveva tadagrahaNAt / sambandhitA. vacchedakasya jAtakyAcchaktirapyekaveti na gauravamapi / gotvAdipadAnAM tu gotvAdidharmivRttidharma eva zaktiriti na tatra govizeSyako bodhaH / jAterAzrayA'viyoge'pi kevalAyAstasyA zadvavAcyatvaM nAnupapannam / jalA''dau dRzyamAnasya mukhasya sva. sthAnA'viyoge'pi mukhAdipadabodhyavat / zakyatAvacchedakatA tu jAtigatadharmasyaiveti // - .' idamapi mataM jAtyA vyaktyAkSepe paryavasyati / tazca na cA'padA. 'rthe pratyayAnvaya iti dUSaNagrastam / vinA'pi saGketaviSayatAM sAmAnyena sambandhaniyamAdarthA'dhyAhAranyAyenopasthitA vyaktiM punarjAtivizinaSTi / rUpAdijJAnaviSayANAM cakSurAdInAM cakSuSayAmIti pratI. tyA viSayAMkaraNavadityapi kacit // zakyasambandharUpayA lakSaNAyA ekasyA lakSyalakSaNatAvacchedaH kayorasaMbhave'pi lakSyA'rthapratItau lakSyatA'vacchedakabhAnavacchakyatAvacchedake zaktyabhAve'pi tAdRzakAryakAraNabhAvabalAdeva gotvA. dibhAnanirvAhe kRtaM tatra zaktikalpanayetyAzayanaikapadamanyathA vyAca. Te-yadvati // vyaktiraMvatyanena jAtiH / .. nanu savarNaNagrahaNAmityAdiprAmANyAdastUktaH pakSaH / vyaktiH / padArtha ityatra tu kiM mAnamata Aha-* kevalavyaktIti // *ekazaSasya ceti // jAtipakSe ekanaiva zabdena dvayorbahUnAM vA pratyA. yanasambhavAta tadanarthakaM sad vyaktipakSazApakamityarthaH / aNagrahaNasya bhASyakRtA:pratyAkhyAnAt sarUpasUtrasya ca zAstrIyaprakri. yAmAtropayogitvasyA''kara vyavasthApanAt kathamuktA'rthe / tayora prAmANyamata Aha-*yuktaJcaitaditi * // . sayuktikamapyetadityarthaH / :: (1) 'dviddhaM subaddhaM bhavati' iti nyAyana 'eva' aMdamupAttam / anyathA 'kevala' zadvenaiva vyAvRttisiddhau 'e'vyartha syAditi Page #243 -------------------------------------------------------------------------- ________________ darpaNa khahiye vaiyAkaraNabhUSaNasAre adi ghaTa vAcyaM svAcchakyatAvacchedakatvAt / tathAnA'gRhItavizeSaNanyAyAt tadeva vAcyamastviti zaGkayam / a kAraNatve'pi kAraNatAvacchedakatvavad alakSye'pi lakSyatAva cchedakatvavattathAtrA'pi sambhavAt uktazca : Anantye'pi hi bhAvAnAmekaM kRtvopalakSaNam / 230 apinA, dravyA'bhidhAnaM vyADiriti saMrUpa sutrasthabhASyaprAmAH NyaM samuccIyate / yuktimevAha - * vyavahAreNeti * (1) // etattatvaM zaktivAde vakSyate / etatkalpe pUrvoktaM zaktyA''nasyazeSaM samuddharati *sambandhitAvacchedakasyeti // zaktigrahe dhammitA: vacchedakapadasya liGgasarvanAmanapuMsakatvAduddezya samarpakatvAdvA na tasvA'nupapattiH / tathAca sambandhitA'vaccheda ka jAtyanugata kRtanAnA-: vyaktiSvekadharmAvacchinnAyA ekasyA eva zakterupagamAnna tannAnAtvaprayukta gauravamiti bhAvaH // *evamiti* // viziSTe zaktitvasvIkAre ityarthaH / ghaTatvAdergha: TAdiniSThazakyatAvacchedakatvAbhyupagama iti yAvata // tadevagharasvAdyeva vAcyaM = zakyamityarthaH / zakayatve hetUpanyasanaM / *nyAyAditi* // *akAraNatve'pIti // daNDatvA''dInAmanyathAsiddhatvenAkAraNaraspi tavAnAM pravAhAdyasambandhitayA lakSyatve'pi ca tatra tanniSThA'vacchedyatAnirUpita svarUpa sambandhA''smikAyA viSayi-: tAvizeSA''tmakAyA bAvacchedakatAyA abhyupagamavadazakyasyApi ghadatvAdestAdRzazakyatA'vacchedakatvasambhavAt / zakyatve sati za kyavizeSaNatApannasya zakyatAvacchedakatvamiti niyame, mAnAmA: vAditi bhAvaH / - C * uke'rthe sammatimAha *ukazceti* *Anantye'pIti / bhAvAnAM vyaktInAM nAnAtvAdaparicchedyatve'pi, ekam = anugata (1) vyavahAreNeti / 'ghaTamAnaya' iti vAkyaprayogAnantarakAli kamadhyamavRddhakartRkAnayanarUpavyavahAreNa prathamataH vyutpallI balasya vyaktAveva zakti prahAdityarthaH / Page #244 -------------------------------------------------------------------------- ________________ naamaarthnirnnyH| 231 zabdaH mukarasambandho na ca vyabhicariSyati // iti // jAsyAdidharmam , upalakSaNam azakyatve'pi zakyavyAvartakaM . svA-abhyupagamya zabdo-gavAcAtmakaH sukarasambandha-sugrAhyagayA. dinisstthnaacytaasmbndhH| nacati / zaktigrahA'viSayapati bo. dhayiSyatIti tadarthaH / gAtvAdisAmAnyalakSaNayA sarvAsveva vyakti ghuzaktyavadhAraNAditi bhAvaH / mAdhakamana vakSyate // vyaktirevA'tra dravyapadana vyavAhiyate sarvanAmaparAmarzayogyatvAt / uktazca-- vastUpalakSaNaM yatra sarvanAma prayujyate / .. dravyamityucyate so'rtho bhedyatvana vivakSite // iti / * svamAyAdava buddhiviSayatA'vacchedakatvApalakSitanadharmA'vacchi prabodhakaM sarvanAma yasmin dhamiANa tAdRzadharma pravRttiAnamittIkRtya prayujyate / idaM tAdati parAmarzayogyamiti yAvat / dravyapadena vyava. hiyata ityarthaH / bhedyatvena vizeSyatvanetyAdi tu lakSaNAntaraparam / etatpakSe tu jAtyAdarapi vizeSyatvavivakSAyAM dravyatvamiSTameva / ti. antA'rthakriyAyAH kimAdibhiH parAmazAt stokAdyarthanirUpitavizeH dhyatAvatvAcca dravyatvamastyeva / "vipratiSiddham" (pA0 sU04 13) ityAdau ca saamrthyaattntraantrprsiddhdrvygrhnnm| "cAdayo'sattve" ( pA0 sU0 1 / 4 57 ) ityatra prathamakalpoktadravyasyaiva paryudAsA bo. dhyaH / . zakyatAvacchedakanvaM ca . zakyaniSThavizeSyatAvacchedakatayA bhAsamAnatvam / ghaTA''dipada zaktigrahe ca ghaTatvA''dereva tattvaM, na pRthivIvAde iti na tebhyaH pRthivItvAdibodhaH / AkAzazadvasya za. udAzrayatve zaktyabhAve'pi tatastadurUpeNaiva bodhH| tadviziSTazaktiH grahasya tadbodhahetutvAt / yadvA''kAzatvamakhaNDopAdhiH / vRddhisu. proktarItyA tatpadaM vA''kAzazabdazakyatAvacchedakamiti nAkAzaH zabdAzraya iti prayogAnupapattiriti drvyvaadnisskrssH| * nanuktapakSadvayamapi na vicArasahama / tathAhi / jAtizaktivAde govAdipadAttadviziSTabodhApattiotvazaktimahasya tadviziSTayodhauSa. Page #245 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 22R darpaNasahite vaivAkaraNabhUSaNasAre bAtutastu, "na yAtipadArthasya(1)dravyaM na padA" iti vikasya sattvAt / na ca nirdharmitAvacchedakazaktipraho motvaviziSTa bodhe heturgotvatvadharmitApacchedakazaktiprahazca gotvatvena sadupa. sthitau zAbdabodhe ca heturiti vAcyam / gotvaM na gopadazakyamiti gosvatvadharmitAvacchedakabAdhagrahakAle nirdharmitAvacchedakazaktigrahasa. mbhavena gotvaviziSTabodhApatyA gotvasvadharmitAvacchedakazaktigrahasya . tAzabodhahetunAyA AvazyakatvAt / ___ yadi ca gotve niravacchinnaiva zaktiH / gopadaM gaurityAkArakaM zaktisambandhena gotvaprakArakaM gopadatvaviziSTaviSayakaM zaktizAnaM gotvavizeSTavAghahaturiti nAktabAdhakAle zAbdabodhApasiritiki. mAdhyate, tathApi kadAcit samavAyena godhaviziSTabodhaH, kadAcit kAlikAdisambandheneti vyavasthA'nupapattiH / gotvaviSayakazakti' jJAnasyAviziSTatvAt / manmate tu samavAyena gotvaviziSTaviSayaka zAbdabuddhi prati tena sambandhena gotvaviziSTazaktigrahasyaivamitarasa. mvandhena tAdRzaviziSTaviSayabodhe tena sambandhana tAzaviSTizakti zAnasya hetutayA tanniyamopapatteH gopadAdu gaurityAkArakazaktimahAt tAzabodhA'nanubhavAcca gotvAdipadAnAM gotvatve zaktirityapi na / ' prakRtijanyabodhaprakAre bhaavprtyyvidhaanaat| gavaMtarA'samaveta. tvaviziSTasakalagosamavetasvarUpasya guroH zakyatvA'bhyupagame lA. ghavamUlakA''kRtivAdasya mUla zaithilyApattezca / vyaktivAde'pi pa. damAtrasyaiva vyaktibodhakatvA'vizeSatvAt / gauzca nIla ityAdInAM sa. ha pryogaa'nupaattH| kizca, hastipakavyaktyantare sambandhagrahe yA hastipake samba. nadho na gRhItastasyA'pi hastidarzane smaraNA''patyA tavyaktivi. Sayakasambandhaprahasya tadupasthiti niyAmakatvasyAvazyakatayA kthmekvissykshktishaamaadprvissykopsthitiH| sAmAnya lakSaNA svA. (1) 'AkRtiH padArtho yasya' iti bahuvrIhiH / 'zadvasya' iti zeSaH / evaM ca AkRtivAcakasya zadasya dravyaM na vAcyAmiti na kintu vAcyameveti tadarthaH / ' Page #246 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nAmA 233 naamaarthnirnnyH| bhASyAda viziSTaM vAcyam / pAtaramaNIyaivetyabhiprAyavAnAha *vstutstviti*| *viziSTamiti* / jAtiviziSTA vyAktirvyaktiviziSTA jAtirvetyarthaH / ___yadyapi"AkRtipadArthasya dravyaM na padArtho dravyapadArthakasya cAka. tine padArtha ityubhayorubhayaM padA'rthaH" iti bhAjyAdvizakalitayorevAkativyaktyoH zaktigrahaviSayatA lbhyte| tathApi "kasyacit kiJcidguH NabhRtaM kiJcit pradhAnam" ityuttarabhASyaparyAlocanayA tata eva viziSTa zaktyavadhAraNAt tathopAdAnamaviruddham / anyathA tRtIyopA. taikatvakaraNatvayoriva vizeSyavizeSaNabhAvAnApannajAtivyaktyoH zakyatve goryad gotvaM vyaktizceti samUhAlambanabodhApatteH zaktijJAnapadArthopasthitizAbdabodhAnAM smaanprkaarktvniymaat| . evamevA'vayavasaMyogarUpA''kRtau / tathAca sUtritaM gautamena,"jAtyAkRtivyaktayaH padArthaH" iti trivekaiva zaktiriti bodhanAya ca tatrai. kavacanaM / guNabhUtamiti bhASyasya ca svArasikatayatizeSaH jAteHka. dAcit prAdhAnyena bhAnaM tu tAtparyagrahasApekSamiti tadAzayaH / jAteH prAdhAnye'pi dravyasaMkhyAmAdAya tatra dvivcnaadyuppttibodhyaa| tadu. taM kaiyaTena / "yathA bhavata ityAdau kriyAprAdhAnye'pi sAdhanakRto vacanabheda evamAkRtiprAdhAnye'pi dravyasaMkhyAkRta ityadoSa" iti / dravyaprAdhAnye'pi kvacijAtisaMkhyAmAdAya ghacanaM, brAhmaNaM na hanyA. dityAdau yathA / jAteH prAdhAnye ca niravacchinnAyA eva vyaktaH pra. kAratAvizeSyIbhUtajAtyA ca tdnugmH| na hi prakArIbhUtamevAnu. gamakamiti niyama iti ttklpprisskaarH| vastutastu jAtiviziSTavyaktireva shkyaa| gavAdipadAdovizi. STagotvabodhasyA'nanubhavenoktakalpA'sambhavAt / ata eva tathaiva vyAkhyAtam / jAtyatiriktapadArthasya kizciddharmA'vacchinnatvamiti niyamena niravacchinnAyAstasyA jAtyaMze bhAnA'yogAta / gotvasyA'nvayitAvacchedakarUpeNA'nupasthityA tattatkarmatvA''dhanvayAsamma vAcca / 'sampanno vrIhiH' ityAdau tu svAzrayaprakRtyarthatAvacchedakava. svasasbandhena prkRtyrthvystaavktvaandhyH| uktasthale ekavacano Page #247 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 234 darpaNasahite vaiyAkaraNabhUSaNasAre pasthitAni nAnaikatvAni na vrIhiSvanvIyanta iti tu na sat / sajAtIyaniSTha bhedapratiyogitAnavaccheda ke katvarUpa sajAtIyadvitIya rahitatvasyaivaikavacanA'rthatvena tatra tasya bAdhAt / saMkhyArUpaikatvasya dravyamAzrasAdhAraNyenA'rthata eva lAbhAdanupayogAttasyaikavacanArthatvA bhAvAca / ata eva, "pazunA yajeteM" ityatra tAdRzaikatvasyaikavacanena vitrakSitatvAnnASnekapazukaraNakayAgAdadRSTasiddhiH / samabhivyAhRtapadArtha: saMsargitvaviziSTaprakRtyarthatAvacchedakarUpeNa sAjAtyasya vivakSaNAzca nAtra ghaTo'stItyAdau gharaniSTha bhedapratiyogitA'navaccheda ke ktvaaprsiddhiH| etaddezavidyamAnaghaTaniSThabhedapratiyogitA'navaccheda kaikatvasyaiva tatra bodhena tasyoktarItyA prasiddhisambhavAt / evaJca vyaktivize bodhA'bhyupagame vA'pyanupapatterabhAvena tasya caitadvizeSyakazakti. grahamantareNA'sambhavAdgavAdipadAnAM jAtiviziSTavyaktAveva zaktiH / vyaktimAtraviSayakasya jAtimAtraviSayakasya vA zaktijJAnasya jAduruddharatvAditi tiviziSTavyaktizAbdabodhahetutAyAmuktadoSasya sAraniSkarSaH // anye tu - " ubhayorubhayaM padA'rtha" iti bhASyAjjAtau vyaktau ca gavAdipadAnAM zaktiH / parantu vyaktizAbdabodhe'pi jAtiviSayakatvena jAtizaktijJAnasyaiva hetutA / vyaktistu svarUpasatyupayujyate / azakyasyApi zAbde bhAnA'bhyupagame gavAdipadAdazakya gavA divyakterivA'zakyaghaTAdInAmapi bhAnApatyA vyaktizaktirAvazyakI / ayameva kubjazaktivAda iti vyavahiyate / zAbdabodha kAraNatAvacchedakakoTau vyaktiviSayakatvasyAnivezAt / tathAca gotvaprakArakazaktijJAnaM kAraNaM, na tu gotvaviziSTaviSayaka gopadazaktimatI gaurityAkArakam / gotvamastItyAdau tAdRzagotvaprakAraka zaktizAnAbhAvAnna gotvaviziSTabodhaprasaGga ityAhuH / tadapyApAtamanoramam / gotvaviSayaka gopadazaktimatI gaurityAkArakazaktigrahe kAraNatAvacchedakakoTau gotvavizyakatvasya praveze gauravAt / nanu mA'stu tadviSayakatvasyAvacchedakakoTau nivezaH / gopadazaktimatI gaurityAkArakazaktigrahasya gotvaprakArakatvena gotvaviziSTa Page #248 -------------------------------------------------------------------------- ________________ naamaarthnirnnyH| ekamityasya cA'yamabhiprAyaH / zaktijJAne ca viSayatayA viSayakazAbdabuddhihetutve vyaktiviSayatAyAH kAraNatA'vacchedaka koTAvanivezena lAghavAt / dezAntarasthavyaktivizeSyakabodhA'nu. papattyA samAnavizeSyakatvena kAryakAraNabhAvAsambhavena samAnaprakAra* katvenaiva kAryakAraNabhAvopagamAditi cet / maivam vyaktiviSayatAyAH kAraNatA'vacchedakakoTAvaniveze vya. kitazaktisvIkArasya vaiyApattena ca tadasvIkAre gotvaprakArakaza ktijJAnatvana hetutvA'sambhavaH / vyaktI zakyabhAvena tAdRzazaktizA. nasya bhramatvAditi vAcyam / zaktirhi na svarUpasatI zAbdabodhahe. turapabhraMzAdapi bodhodayAdagRhItazaktikAcchAbdabodhApattezca, kintu zAtA / tathAca yadaMze zaktizAnahetustadeva zakyamiti jAtivad vyaktirapi zakyaiva / evaM tavaiziSTayamapi tthaa| anyathA vyaktAveva zaktiya'ktizaktizAne jAteraprakArakatvAt samAnaprakAratvena za. ktijJAnapadArthopasthitizAbdabuddhInAM kAryakAraNabhAvAditi jAtA. vapi shktirucchidyet| naca yadviSayakatvena zaktizAnaM kAraNaM tadavazyaM zakyamiti niyamAjjAtI zaktiH setsyatIti vAcyam / tarhi vyaktiviSayaka. tvena zaktijJAnasya hetutayA vyaktizaktisvIkArasyAvazyakatvA. dukne'rthe bhASyopanyasanaM tu "kasyacit pradhAnabhUtaM, kizcid guNabhUtam" ityupasaMhArabhASyAnAlocanamUlakamevetyAstAM tAvata / nanvavamekamiti pakSasya (1)nirAlambanatApattirata Aha ekamityasyaceti* | bodhakatvaM zaktiriti mate bodhakatvajJAnaviSayabodhA. 'ze prakAritayAvacchedakatvazaktirityarthalAbhAttadAzrayajAteraikyAcchandaniSThabodhakatvasyaiva vinigamanAvirahAdaniSThabodhyatvasyA'pi zaktitvamiti mate'pyasmAt padAdetadarthabodho bhavatviti zaktizAnaniSThazAbdadhIhetutAyAM prakAritayAvacchedikAyA jAteraikyAdvA tatpa kssoppttirityrthH| tathAca tAzaprakAritAvacchedakatArUgayA:zakya. jAtimAtraniSThatayA''kRtireva padArtha iti pakSaH samarthito bhvti| (1) 'viziSTasya padArthatAsvIkAre' iti shessH| Page #249 -------------------------------------------------------------------------- ________________ darpaNasahite vaiyAkaraNabhUSaNasAre 'vacchedikA jAtirakaiveti / tathAca ghaTatvaprakAraka. 1)viziSTabodhe ghaTatvAMze'nyAprakArakaghaTatvazaktijJAnatvena hetuteti kAryakAraNabhAva ityAdi prapaJcitaM bhUSaNe / tadetadabhipretyAha-dvikamiti jAtivyaktI ityarthaH / pUrva avacchedakatAyAH svarUpasambandharUpAyA ghaTatvAdyAtmakatve'pyavacche. thA'vacchedakabhAva upahitA'nupahitabhedAt smrthniiyH|| evamevaikaM vyaktiriti pakSo'pi smrthniiyH| tAdRzajJAnaniSThazA. bdabodhakAraNatAyAM bodhAMze vizadhyatayA vyakteravacchedakatvAta / eta. tyakSe cAvacchedyAvacchedakabhAvasya sAmaJjasyenopapattirgotvAdijAtyA. 'nugamAna tdaanntympi| zakyatAvacchedakaprakArakavyaktibodhe vyakti zaktigrahasyaitatkalpe hetutayA calatvAdinA gavAdivyaktibodhArtha tatprayogasyA'pyupapattizceti bodhyam // nanu 'ghaTo ghaTapadabodhyaH' ityAkArakazaktijJAnAt svarUpato ghaTa. svaprakArakaviziSTavuddheriva jAtitvena ghaTatvaviziSTabuddherapyApattistatkAryyatAvacchedakAkrAntatvAdata Aha-*tathAceti* // *ghaTatvapra. * kArakaviziSTabodhe iti* // svarUpatastatprakArakabodha ityarthaH // *kA. ryakAraNabhAva iti * // tathAca 'jAtimAn ghaTaH' iti bodhasya ghaTatvAMze jAtitvaprakArakatvenokta zaktizAnakAryatAvacchedakAnAkrAntatvenokApatterasambhavAd ghaTatvAMze jAtitvaprakArakaghaTatvaviziSTabuddhiM prati tu tadaMze jAtitvaprakArakazaktijJAnasya hetutvA'ntaraM kalpanIyamiti bhaavH| nanu tadaMze'nyAprakArakatvaghaTitadharmasyArthasamAjagrastatayA kartha kAryatAvacchedakatvamata Aha-*prapaJcitamiti* // tathAca nirava. cchinnaprakAratAkatadviziSTabuddhiM prati sAvacchinnatatprakArakazaktizA. nasya hetutvakalpAnoktApattiriti ttroktmityrthH| *tadabhipretyeti uktarItyA viziSTasya zakyatvamupagamyetyarthaH / jAtivyaktI iti / vizeSyavizeSaNabhAvApanne te ityrthH|| (1) ghaTatvaviziSTabodhe iti pAThaH / Page #250 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 237 naamaarthnirnnyH| pakSAdvirodhaparihAraH pUrvavat // trikamiti // jAtivyaktiliGgA. nItyarthaH / (1)sattvarajastamoguNAnAM sAmyAvasthA napuMsaka tvam / AdhikyaM puMstvam / apacayaH strItvam / tattacchadAni ThaM tattacchandavAcyaM ca tameva viruddhadharmamAdAya taTAdizabdA bhidyante / * pUrvapakSAditi / ekamiti pkssaadityrthH| tatpakSe hi zAbda. jJAnakAraNatAyAM bodhAMze prakAritayAvacchedakatvaM zaktiriti jAtireva. zakyA / vizeSyitayAvacchedakatvamiti mate kevalavyaktireva zakye. ti siddhAntitam / atra tu viSayitAtvena prakAritAvizeSyite anu. gaMmayya tatra viSayitayA'vacchedakatvaM zaktirityupagamAd dvayorapi nAmA'rthatvasiddhiriti na tayoH . parasparavirodhazaGkati bhAvaH / eteSAM matAnAmAkarArUDhatve'pi vyaktiH padArtha iti pakSa eva kSodakSamaH / pratyekapadazaktinirNayastvanyato'vadhAryaH // _*liGgAnIti* / liGgatvaM ca prAkRtaguNavato dharmavizeSaH / tadvizeSazca npuNsktvaadiityaashyenaa''h-*sttvti*| *sAmyAvasthe. ti* // upcyaapcyraahityenauvsthaanmityrthH| upacayo vRddhiH, apacayastannyUnatvam // *tattacchadaniSThamiti* / jAtiguNakriyAdibhedabhinnazabdaniSTham // * tattacchabdavAcyaM ceti // svAzrayaza. bdavAcyaM cetyarthaH / pu~lliGgaH zabda iti vyavahArAta, "tasmAcchaso naH" (pA0 suu06|1|103) "svamonapuMsakAt" (pA0 sU0 7 / 1 / 23) ityAdisutraprAmANyAJceti bhAvaH // *tameveti // samA. nA'nupUrvIkatve'pyupacayAdyavasthArUpaM parasparasamAnAdhikaraNaM li. (1) stanakezavatI nArI lomazaH puruSaH smRtH| ityAdilaukikastrIsvAdikaM naitacchAstrIyaprakriyAnirvAhakaM-'godhA' ityAdiSu TAbAdya. bhAvaprasaGgAt / tatra stanakezAbhAvAt / yadyapi stanakezabdasya bhagava. khe, lomazaH padasya liGgavatve ca, lakSaNAsvIkAre nAyaM doSaH,tathApi dArAnU ityatra natvAbhAvaprasaGgena bhASyakAroktameva lakSaNamaduSTamiti tat kthyti-ssveti| Page #251 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 238. darpaNasahite vaiyAkaraNabhUSaNasAre keSAzcidanekaliGgatvavyavahArastu samAnA'nupIkatvena zabdAnAmabhedAropAt // ___ evaJca padArthapade puMstvameva / vyaktipade strItvameva / va. stupade napuMsakatvameveti / sarvatraivAyaM padArthaH, iyaM vyaktiH, idaM vastu, iti vyavahArastaTastaTI taTamiti copapadyate / amAdayaivetyarthaH // *bhidyante iti * // puMstvAdiliGgaketaravyAvRtti vidheyakAnumityuhezya bhavantItyarthaH // nanu liGgasyoktAvasthArUpatve tAsAM parasparaviruddhAnAmekatrA'va. sthAnAsambhavena keSucicchabdevanekaliGgakatvavyavahAraH kiMnibandha no'ta Aha-kaSAzciditi* // tttaadishdvaanaamityrthH| .. vastutasteSAM virUddhatve'pizabdAnAM samAnAnupIkatvanibandhanA. bhedaadhyaasaadneklinggktvvyvhaaroppttirityrthH| arthaniSThaM, "sta. nakezavatI nArI lomazaH puruSaH smRtaH" ityAdismRti lakSitaM liGgaM tu nA'trAzrayituM zakyam / dArAnityAdau zasprakRtyarthe tadabhAvana na. tvAcanApatteH / tathAca bhASyam / "ekA'rthazadvAnyatvAdRSTaM liGgA. nyatvamavayavAnyatvAca" iti / ekasminnarthe "puNyastArakAnakSatram". ti linAnAtvadarzanAta, 'kuTIra!' ityAdau rephasyA'vayavasyopajane. 'pi liGgabhedadarzanAccA'nyadeva zabdaniSThaM liGgamiti tadarthaH / a. thaniSThatve tu liGgaH zabda iti sAmAnAdhikaraNyAnupapattizceti bhaavH|| ||+evnyceti // pAribhASikazadaniSThaliGgasya vyavahAraupayikatve cetyrthH|| vyavahAra iti * // arthaniSThasya tasya tanniyAmakatve tu strIvyaktirvastupadA'rthapadAbhyAM na vyaktiviSayA naivaM puruSAdirapi / vyaktyAdizabdaiH stanakezAdirUpalaukikaliGgasya khaTvAdAvabhAvena tadvAcakAt strIpratyayAdhanApattezceti bhaavH|| *taTastaTIti // aM the laukikaliGgAbhAve'pi parasparA'samAnAdhikaraNapAribhASikalipaMcatvena vibhinnAnAM taTAdizabdAnAM tttkaarybhaavmuppdyte| tyrthH| Page #252 -------------------------------------------------------------------------- ________________ naamaarthnirnnyH| 239 tacca liGgamarthaparicchedakatvena (*)anvetIti pazvAdiza. bdoktaM pazuH striyAM nAstIti, pazunetyAdividhina chAgyAdInaGgatvena prayojayatIti vibhAvanIyam / naca vyaktyAdizabdoktaliGgasyeva pazcAdizabdoktasyApi sAdhAraNyaM zaGgyam / vyakti. .nanu zabdaniSThoktAlaGgasyaiva strIpuMsAdivyavahAropayikatve tasya strIvAcakapazuzande'pi satvAt pazunA yajetetyatra pazutrIkaraNakayA. gAdapyadRSTasiddhiH syAt tadvyAttalliGgasya vyaktyAdizabdoktali. gavat strIpuMsAdisAdhAraNyenA'rthAparicchedakatvAdata Aha *tcce| ti* // zabdaniSThamavetyarthaH / / *athaiti* // arthamapi paricchinattI. tyarthaH / tadevAha *pazvAdizabdoktamiti* // liGgamiti zeSaH / ya. di strIpazuryAgAGgatvena vivakSito'bhaviSyattadA, astrIvihitanAmA. vaM vibhaktyante na prayokSyat / tadantapazuzabdaprayogAtu pumpazureva yAgAGgAmiti nirNIyate ityrthH| strIliGgArthakaMpazuzabdAd AGo nAstriyAm" (pA0 suu07|3|120) iti vihitanAbhAvasya tRrtAyaikavacane'sambhavana tadantapazuzabdaprayo. gAt tadarthasya puMstvA'vagateriti bhAvaH / nanu vyaktyAdizabdAnAmarthaniSThaliGgAnAdareNa pravRttivatpazuzabdasya tathA pravRttau bAdhakAmAvA. duktadoSo durapahnava ityAzaya nirAcaSTe *naceti* // vyaktyAdItyA dinA vastvAdipadasaGgrahaH / sAdhAraNyaM svAzrayavAcyatvasambandhena, strIpuMvRttitvaM nityastrIliGgatveneti, "striyAM ktin"(pA0 suu03|3| 84) ityanuzAsanAditi bhAvaH / nanu pazunA yajeteti vaidikaprayoga eva tasya nityapuMstve mAnaM syAdana Aha *pazveti // tathAca vede pazuzabdasya strIliGgatva. (*) tadvizeSaNatvenetyarthaH / liGgavizeSaviziSTasyaivArthavizeSa vAcakatayA liGgAnuzAsanazAstrasiddhatayA ca svAzrayavAcyatvasa. mbandhenArthavizeSaNatvopapattiH / evaM ca puMstvaviziSTapazoreva vi. dhAnAcchAgyA na tatkaraNApattiH puMliGgasya pazuzabdasya puvyaktereva vAcakatvamanyathA paMraparayA tasyArthavizeSaNatvAbhyupagamavayopatte. ritibhaavH| Page #253 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 240 darpaNasahite vaiyAkaraNabhUSaNasAre zabdasya nityastrIliGgatvena tathA sambhave'pi pazuzabdasya ni. tyapuMlliGgatve pramANAbhAvAt / ___"pazvA'natAyuM guhA carantaM" "pazve nRbhyo yathA gave" ityAdivede darzanAcca // mImAMsAyAM caturthe, "pazunA yajeta" ityatraikatvapuMstvayorvivakSitatvAnnA'nekapazubhiH pazustriyA vA yAga iti pratipAditatvAcca / / vastutastu vizeSavidhyabhAve upratyayAntAnAM puMstvasya vyAkaraNena nirNItatvAd vedabhASye'pi "jasAdiSu chandasi vA va. canam" iti nAbhAvA'bhAva ityukteH pazuzabdasya nityapuMstvani yAt / prakRte, "chAgo vA mantravarNAt"(*)iti nyAyenaiva nirNayaH / mantravaNe hi, "chAgasya vapAyA medasa" iti zrUyate / syA'pi darzanena na tasya vyaktyAdizabdasAmyamiti bhAvaH / svo. ke'rthe mImAMsakasammatimAha *mImAMsAyAmiti* // vakSyamANAs. svarasAdAha *vastunastviti // nanu upratyayAntAnAM nityapuMstve pazvetyAdistrIliGgaprayogA'nupapattirata Aha // *vedabhaSye'pI. ti* // tathAca vyaktyAdizabdoktaliGgasyeva pazuzabdoktaliGgasyApi strIpuMsasAdhAraNyAna tatsvArthaparicchekatvamiti bhaavH| nanu kathaM tarhi pumpazoreva yAgAGgatvanirNayo'ta Aha *chAgove. ti||nyaayenaivetyevkaarenn linggsyaa'rthpricchedksyvyudaasH| yathA, "sArasvatau meSau" ityatra taddhitaprakRtizabdaH strIliGgaH puMlliGgo veti sandehe,"sandigdhe vAkyazeSAt" ( mI0 suu01|4|19|29) itinyAye. na, "tadvAmadevyamithunam" ityarthavAdAdvayorevaikazeSeNa grahaNaM tadvanma (*) tadabhiprAyastu "agnISomIyaM pazumAlabheta" ityatra pazuza. bdena nAzvAdirgRhyate kintu aja eva, kutaH ? 'chAgasya vapAyAH" iti mantravaNe chAgapadopAdAnAt / evaM pazurava na strI, puMstvaviziSTachAga. padopAdAnAt , iti / tadetadAhamantravarNetyAdi / Page #254 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 241 naamaarthnirnnyH| tatra chAgasyeti chAgyApasambhAvitamiti bhavati tataH puMstvanirNaya iti vistareNa prapazcitaM bhUSaNe / ntravarNAdatra pumpazoryAgA'GgatvanirNaya iti bhAvaH // *tatreti // ma. ntravaNe ityarthaH // *asambhAvitamiti* // chAgazabdasya vyaktavAdi. vannityaliGgatvAbhAvAditi bhAvaH // *prapazcitAmiti* // laukikali. meva nAmA'rthaH / taccAvayavavizeSasaMsthAnarUpam / dArAnityAdI puMstvAropeNaiva tatprayuktakAryam / "rAtrAhAhAH puMsi" (pA0 su02| 4 / 29) ityAdiliGgAnuzAsanasyaivoktA'rthe mAnatvAt / ata eva, na pazustriyA yAgamiti / athavA strItvAdirjAtireva / tisro jAtaya evaitAH keSAzcit smvsthitaaH| aviruddhA viruddhAbhirgomahiSyAdijAtibhiH // ityAdi tatroktamiti / pare tu stanakezavatI nArI lomazaH puruSaH smRtaH / etayorantaraM yazca tadabhAve napuMsakam // iti smRtyuktalakSaNalakSitaliGgasyA'sArvatrikatvena dArAniyAdI natvA'nApatyA, striyAmiti sUtre "avazyaM kazcit svakRtAnta AstheyaH"ityAdinA sArvatrikaguNA'vasthArUpapAribhASikaliGgasya zA. strIyakAryopayogino bhASyakRtA'bhyupagame'pi gurusaMjJAvijJAnAnatvA. dizAstrapravRttau laukikaliGgasyApyAzrayaNaM pumAdisaMbAnAM saGkhanyAsaMjJAyA ivAdhikasaMgrahArtha pravRttatve'pi matasiddhArthanirAsArthamapravR. teH / ata eka, AvirbhAvastirobhAvasthitizcetyapyapAyinaH / dharmA mUrtiSu sarvAsu liGgatvena vyvsthitaaH|| ityatrApi nA'lokikaliGgamapi samuccitavAn hariH / tatra sati sambhave sAmAnAdhikaraNyasambandhena laukikapuMstvaviziSTazAstrIyaliGga eva pumAdizabdAnAM zaktirna kevala zAstrIye, nA'pi laukike| asambhave tu zAstrIya eva / ata eva, pazunA yajetetyAdau pazukhiyA kRte yAge vaiguNyam / tatra laukikapuMstvaviziSTazAstrIyapuMstvasyaiva zabdena pratipAdanAdityAhuH // 31 Page #255 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 24ra darpaNasahite vaiyAkaraNabhUSaNasAre ., catuSkam // saMkhyAsahitaM trikamityarthaH // paJcakam // kA. rakasahitaM catuSkamityarthaH // .. 'nanvanvayavyatirekAbhyAM pratyayasyaiva tadavAcyaM, tata eva li. gAdInAmupasthitau prakRtivAcyatve mAnAbhAvAcceti (1)cet / satyam / pratyayavarjite dadhi pazyatItyAdau pratyayamajAnato'pi atha liGge zaktigrahaviSayatAyA abhAvena prAtipAdakA'rthatvAbhAvAt, trikamiti pakSo'nupapanna iti canna / "svamonapuMsakAd" ( pA0 sU0 7 / 1 / 83 ) ityAdisUtraprAmANyena puMlliGgAdiviziSTo'yaM ghaTo ghaTapadavAcya ityAkArakazaktigrahA'bhyupagamena sAmaJjasyAt / zabda niSThameva liGgaM natvAdipravRttau nimittamiti mate zabdA'rthayorabhede liGgasya sAkSAditarathA svAzrayavAcyatvasambandhenA'rthAze prakArakA tvAddharmitA'vacchedakatvena dharmitA'vacchedakasamAnAdhikaraNatvena zaktigrahaviSayatAyA niyAmakatvasya phalabalena kalpanAt / vastutastu pAribhASikaliGgamapyartha eva svIkartumucitam / - liGgazabda ityAdau puMlliGgA''dizabdA arzaAdyajantAH / Atmani sa. rvasyAdhyastatvena paraMparayA tatrApi styAnAdisattvAt "AtmA brahma" ityAdiprayogopapattiH / styAnaM tirobhAvo'pacaya iti yAvat / upa. cayAdivivakSAyA eva prayoganiyAmakatvena teSAmekatra virodhe'pi kSa. tyabhAvAt / ata eva,"sAmAnye napuMsakam(vA0)" iti tatra tatroktaM saM. gacchate / utkarSApakarSasattve'pi tadavivakSAyAmiti tadartha ityAdya. 'nyato'vadhAryam // liGgAditrayasya nAmArthatvaM sAdhayituM zaGkate * nnviti*| *anva. yavyatirekAbhyAmiti* I TAbAdisamabhivyAhAre azvAdipadAt strI. tvabodhAdabhAve ca tdbodhaadevNruupaabhyaamityrthH| evamanyAtrA'pyUhyam / tathAca tAbhyAM liGgAdeH pratyayArthatvA'vadhAraNAnna liGgAdi. trikasya prakRtyarthatvamityarthaH / dadhi pazyatItyAdAvityAdinA 'ayaM yAti' 'iyamAyAti' ityAdiparigrahaH / *bodhAditi* / karmatvAdi... (1) anantaprakRtiSu zaktikalpanamapi dossH| Page #256 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nAmArthanirNayaH / bodhAta prakRtereva vAcakatvaM kalpyate ( * ) / liGDAnuzAsanasya prakRtereva darzanAcca / ata evaiSu pakSeSuna nirbandhaH / prayayasyaiva vAcakatAyA yuktatvAt / 243 bodhAdityarthaH / tathAca vyatirekavyabhicAreNAnyalabhyatvAcca tadarthatvA'bhAvAnnAmA'rthatvameva teSAmAvazyakamiti bhAvaH / vakSyamANayu. ktyA saGkhyAkArakayoH pratyayArthatve'pi liGgasya prakRtyarthatvameva yu. ktamityAzayenAha - * liGgati / ata eveti / prakRtipratyayayoranya. tarasya vAcakatve yuktisAmyAdevetyarthaH // *nirbandha iti / idameva mataM mukhyamityabhiniveza ityarthaH / tadevAha * pratyayasyaiveti / *yuktatvAditi / anantAnAM zaktatva kalpanApekSayA katipayasvAdInAmeva tatkalpane lAghavAditi bhAvaH // kacitta TAbAdikaM vinApi vAgAdizabdebhyaH strItvasyA'vyutpa tipakSe rAmajJAnAdizabdebhyaH punnapuMsakatvayorbodhasya sArvajanInA'nubhavasiddhatvAlliGgatvaM prAtipadikA'rthameva / luptavibhaktismaraNAdapi bodhA'GgIkAreNa saGkhyAkArakayorvibhaktivAcyataiva / uktazcasvArthI dravyaM ca liGgaM ca saGkhyA karmAdireva ca / amI paJcaiva nAmArthAstrayaH keSAJcidagrimA // iti / agrimA liGgAntA ityAhuH / nanvekavacanatvAderanugatasya durvacatayA kathaM tena rUpeNa svAdInAmekatvAdivAcakatvam / tathAhi / na tAvadekatvAdivAcakatvaM tat / vAcakatAyAH zaktatArUpatvenAtmAzrayAt / bodhakatArUpatve tu dvivacanAdInAmapi zaktibhrameNaikatvAdibodhakatayAtiprasaGgAt / bodhakatvaM zaktiriti mate AtmAzrayasya durvAratvAcca / nApyekavacanatvAdikaM jAtiH / sutvAdinA sAGkaryyAt / na ca pANinisaGketasambandhenai. kavacanAdipadavatvaM tat / tAdRzasaGketasya saMketatvena sambandhave kasyacidekavacanAdipadAdaujasAdiboddhavya ityAkArakalaGkatasyASpi sambhavenA'tiprasaGgatAdavasthyAt / pANinisaGketatvena tattve tu ( * ) evaMca anantazaktikalpanaM phalamukhatvAnna doSAyetibhAvaH / Page #257 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 244 darpaNasahite vaiyAkaraNabhUSaNasAre vyAkaraNAntarapraNetRpuruSAntarasyApi pANinisaGketatulyasaGketasamba ndhena ekavacanAdipadavattvasya 'DitthAdipadAt svaujasAdiboddhavya' ityAkArakapuruSavizeSIyasaGkatasambandhena DitthAdipadavatvasya ghA vinigamanAviraheNa zaktatA'vacchedakatvA''patteriti cenna / sutvA'mtvAdinaivaikavacanasya zakyatvAbhyupagamenoktadoSA'navakAzAt / kAryyatAvacchedakakoTAvavyavahitottaratvanivezAzca na pa. rasparajanyopasthitau vyabhicAraH / na ca dadhi madhvityAdau vyabhicA. rH| tatra luptavibhaktyanusandhAnenaiva bodhAbhyupagamAt / kathamanyathA dyolakatAvAdimate'pi kevalaprAtipadikAt tadupapatti?takasyaivA. 'bhAvAt / nacA'nekasutvAdInAM zaktatvA'vacchedakatve gauravAt prAtipadikatvasyaikasya tattvamucitaM, lAghavAditi zaGkhyam / prAtipadikatvasyA'pyanugatasya durvctvaat| tadajJAne'pyekatvAdibodhasyA'nubhavasiddhatvAt / padatvena varNatvena vA zaktatve tu vibhaktarapi vaacktaasiddheH| ekatvAdyupasthiteH prAgvarNatvAdyupasthiterapyanAvazyakatvAt tadanurodhena tatkalpane gauravAcca / padArthayorvizeSyAvizeSaNabhAvenA'nvaye bhitrapadajanyopasthitastatra tayaikaprakRtyupasthApyaghaTaikatvAdyAstada. bhAvena parasparamananvayApattizceti svAdInAM saGkhyAdivAcakatvameve. ti bhaavH|| dyotakatAvAdinAM punarayamAzayaH / na prakRtInAM ghaTaikatvAdyorvizakalitayoH zaktiyenoktadRSaNA'vakAzaH syAta, kintvekatvaviziSTa ghaTAdau pRthakzaktyanabhyupagamenA'nvayasyaivA'bhAvAt / anantapra. kRtInAmekatvAdizaktatAkalpanagauravasyA'pyabhAvAzca / ghaTapadasyaikatvaM zaktibhramadazAyAM ghaTaH prameya ityAdivAkyAdekatvaM prameyamiti bodhasya sarvasiddhatayA tadanurodhenaikatvAdiviSayakazAbdabodhe ghaTA. dipadajanyaikatvAdyupasthitehetutAyA aavshyktvaacc| kizva vibhakteH saMkhyAvAcakatvamate samAnaviSayakA'numitisA. magrIpratibandhakatAyAM prAtipadikajanyaghaTAghupasthitiH svAdijanyaikatvAdyupasthitizca nivezyA / tathAca tayorvizaNyavizeSaNabhAve vinigamanAviraheNa pratibandhyapratibandhakabhAvabAhulyam / manmate ta. dubhayasthalIyaikaikaviziSTaviSayakopasthitistatra nivezyeti lAghaH Page #258 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nAmArthanirNayaH / vam / viziSTaviSayako pasthiterapyekatvAdiprakAratAnirUpitaghaTAdivizeSyatAzAlitvena ghaTAdivizeSyatAnirUpitaikatvAdiprakAratAzAlitvena vA niveza ityatra vinigamakA'bhAvAt sAmyamiti tu na / bhavanmate yatra yogyatAjJAnaghaTopasthityekatvApasthitInAM tisRNAM vinigamanAviraheNa pratibadhyapratibandhakabhAvaSaTkaM tatra manmate yogyatAjJAne viziSTaviSayako pasthiteH pratyekaM viziSTobhayarUpeNa vaiziSTya nivezyaM dvayaM pratyekaM tAdRzarUpAvacchinnAyAmupasthitau yogyatAjJAnasya vaiziSTayaM nivezya ca dvayamiti catuSTayamiti lAghavAt / atipraH saGgaparihArastu tattatsaMkhyAbodhe tattadvacanasamabhivyAhArasya hetutvakalpanAt / evaM kArakaM vibhaktyartha iti kalpe tattatkArakabodhe svottaratatadvibhaktisamabhivyAhArasya hetutvakalpanAt sa bodhyaH / sa cA'm ghaTa ityato bodhavAraNAya vAcakatAvAdinApyAvazyakaH / evaM rItyopasargANAmapi dyotakatvaM bodhyamiti pakSadvaye'pi harisammatimAha dyotikA vAcikA veti // 245 yadvA saMkhyAvato'rthasya samudAyo'bhidhAyakaH / iti tvasyottarArddham / ghaTa ityAdyAkArakA'nupUrvyavacchinnavibhaktyantasamudAyo vaikatvAdiviziSTaghaTAdivAcaka iti tadarthaH / pada sphoTamavalambya cedam / nAmA'rthadhAtvarthayoH sAkSAdabhedA'tiriktasambandhenAnvayasyAvyutpannatvAdabhidhAnAnAbhidhAnavyavasthAnupapattezca kArakavibhaktyarthaH / yadi ca nAmA'rthadhAtvarthayorbhedena parasparA'nvayApAdanaM, taNDulakarmaka pAkavizeSyakabodhe dvitIyAntataNDulapadasamabhivyAhRtapacatItyAdAvAnupUrvIvizeSajJAnasya hetutvakalpanayaiva nirasituM zakyam / anabhihitA'dhikArasyApi, saMkhyA vibhaktyartha iti pakSa evopayo gastatpakSe "karmaNidvitIyA" ( pA0 sU0 2 / 3 / 2 ) " hyekayoH " ( pA0 sU0 2 / 2 / 22 ) ityAdInAmekavAkyatayaiva pravRttestatra vi zeSyavizeSaNabhAve kAmacArAt / ekasya yatkarma, karmaNi yadekatvamiti dvidhA vAkyA'rthasampattiH / prathamakalpe dvitIyAdInAM tiGAdInAM ca karmAdivAcakatayA'nyatareNAbhidhAne'nyatarasya gatArthatvAdanabhihita sutramaphalam / dvitIye tu kRtA karmaNo'bhidhAne'pi tadvatasaM 1 Page #259 -------------------------------------------------------------------------- ________________ darpaNasahite vaiyAkaraNabhUSaNasAre dyotikA vAcikA vA syudvitvAdInAM vibhaktayaH // iti vAkyapadIye'pi pakSadvayasya vyutpAdanAt // zAstra iti bahuSu sthaleSu vyutpAdanaM vyaJjayitum / prAdhAnyena tu sarUpasUtrA 246 khyAyA anabhidhAnAt prAptAM dvitIyAM vArayituM tadavasaraH / sati tasminnanabhihitakarmagatatvAbhAvAnna dvitIyAdiprasaGgaH / saMkhyApi yadi prAtipadikA'rthastadeoktavAkyA'rthA'sambhavAt sUtravaiyarthyameva / nanvanabhihita sUtrA'bhAve, bhISmaM kaTaM karotItyAdau bhISmAdipadAdU dvitIyAdyanupapattiH / viziSTasyaiva kaTAdeH kriyayepsitatamatvAt prAtipadikArthamAtre prathamAprasaGgAt / tatsUtrapakSe tvabhidhAnasya kRdAdibhiH parigaNanAt kaTaprakRtidvitIyayA'bhihite'pi tasmin bhISmAdipadebhyAM dvitIyAdivibhakteH sUpapAdatvAditi cenna / viziSTasya vidhitsAyAM dharmimAtreNa toSA'bhAvAddharmANAmapIpsitatamatvAt karmatvam / tasya cAnyavAcakapadottaradvitIyayAnabhi* dhAnAt / kRtaH kaTa ityAdau tu pratyayasya dhAtUttaravarttitvena tena prA. tipadikArthavizeSaniSTha karmatvasyAnabhidhAnAdavizeSAddharmadharminiSThatadabhidhAnamiti bhISmAdivizeSaNavAcakapadabhyaH prathamopapattiriti na kA'pi tadanArambhe'nupapattiH / taduktaM bhAdhye "kaTo'pi karma bhImAdayo'pi " iti tadA'stu kArakamapi prAtipadikA'rthaH / asmi* napi pakSe kArakasya prakRtyarthavyaktivizeSaNataiva vibhaktidyotyatvAditi kecit / nacaivaM prAtipadikA'rthaprakArakabodhe subjanyopasthiterhetutvaM vi. lIyeteti vAcyam / iSTatvAt / etatkalpe jAtiliGgasaMkhyAkari kaviziSTadravyasya prAtipadikAd bodhenokta hetuhetumadbhAvasya gaganakusumAyamAnatvAd vizeSyataiva tu kArakasyocitA'nubhavAt kriyAnvayAnurodhAzceti paJcakapakSasyopapattiriti // *bahuSu sthaleSvi ti* // bhASyAdyAkaragrantheSvityarthaH / tatra paJcakacatuSkapakSau tatropapadamityatra kaiyaTenopanyastau trikamiti pakSastu vRttikAreNa // *prAdhAnyeneti* // tatra sarveSAmeva pakSANAM bhASyakRtopanyAsAditi bhA vaH / sUtrAdAvityAdinA'nabhihitAdisUtrasaMgrahaH // 25 // Page #260 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ___ naamaarthnirnnyH| 247 dau vyaktam // 25 // zabdastAvacchAbdabodhe bhAsate / na so'sti pratyayo loke yaH zabdA'nugamAhate // anuviddhamiva jJAnaM sarva zabdena bhAsate / ityAghabhiyuktokteH // viSNumuccArayetyAdAvarthoccAraNAsambhavena vinA zaddhaviSayaM zAbdabodhAsaGgatizceti so'pi prAtipadikArthaH / naca lakSa. NayA nirvAhaH / nirUDhalakSaNAyAH zaktyanatirekAt(1) jabaga ghaTamAnayetyAdizAbdabodhe ghaTAdizabdasya bhAne pramANAbhAve. na tasya prAtipadikA'rthatvasAdhanamanucitamityAzaGkAM pariharati *zabdastAvaditi* // tatra harivAkyaM pramANayati-*na so'stI. ti* // pratyayaH-zAbdabodhAtmakaH / *zadvA'nugamAditi* // za. dvaviSayakatvAdityarthaH // * anuviddhAmiti* // viziSTamityarthaH / anuvyavasAyo yathA'rthana viziSTajJAnaM viSiyIkaroti tathA zahena viziSTamapatyirthaH / vaiziSTayaM cA'rthadvArakaM bodhyam / ghaTapadajanyabodhA'nantaraM ghaTaM zAbdayAmItyevA'nuvyavasAyAnna kalazaM kumbhaM ve. tyata eva "udati savitA tAmra" ityAdau na paunaruktyam / tatpadA'. nupAdAne udayA'stayoH zAbdabodhe aikarUpyA'nirvAhAditi bhaavH| nanu tAvatA'pi zabdabhAnaM siddhaM, na vizeSyatveneti kathaM zabda. sya zabdA'rdhatvasiddhirata Aha *dhiSNumiti* // arthAccAraNAsa. mbhaveneti vadatA lakSaNAvasaro'pi sUcitaH // *asaGgatiriti* // anupapattirityarthaH / so'pi-zabdopi // *prAtipadikArtha iti / prakArAntareNopasthitasya vizeSyatvA'sambhavAditi bhAvaH // lakSa. NayoH svavAcyavAcakatvasambandharUpayoH // *nirvAha iti* // tAva. tA'pi padavAcyatvAsiddheriti bhAvaH // *nirUDheti // *nirUDhatvaM ca lakSaNAyAmanAditAtparyagrahA'dhInatvam / anAditvaM ca tatra sva. janyabodhasamAnAkArapUrvapUrvabodhadhvaMsavasvam / zaktyanatirekAditya (1) zaktyanatirekAditi / shktitulytvaadityrthH| zaktau lakSa Page #261 -------------------------------------------------------------------------- ________________ darpaNasahite vaiyAkaraNabhUSaNasAre DadazamuccArayetyAdau kSakyAgraheNa zakyasambandharUpalakSaNAyA a grahAcca / ajJAtAyAzca vRtteranupayogAd, gAGgamuccAraya iti bhASA - zabdAnAmanukaraNe (# ) sAdhutAsampratipattesteSAM zaktyabhAvena paranaye lakSaNAyA asambhavAccetyabhipretya SoDhA'pi kacit prAtipadikA'rtha ityAha 249 svAsmanmata ityAdi / etattattvamagre vakSyate / tasyA asArvatrikatvamapyAha -*jabagaDadazamiti / tatra samudAyasya kutrApyazaktatvAdi ti bhAvaH // *agrahAditi // manmate tu tAdRzasamudAyasyaiva tatpadazakyatayA'nupapattiriti bhAvaH / nanu tatra samudAyasyAzaktatve'pi taddhaTakajakArAdivarNAnAmekAkSarakozAdI jaitrAdau zaktipratipAdanAttattadarthavAcakatvarUpalakSaNA. yAstatra nA'nupapattirata Aha-*azAtAyA iti // gaGgApadasya va stutaH svazakyapravAhasAmIpyarUpasambandhasyAgrahe lakSyArthabodhasyAnudayena zAtAyA eva tasyAH padArthopasthityaupayikatvena prakRte tadagrahAduktAnupapattistadavasthaiveti bhAvaH / ** ** nanu zAdvabodhAvyavahitaprAkkAle tAdRzavRttigrahAsattve'pi yadA kadAcijjAtatAdRzavRttigrahAdinodbuddhasaMskAreNa padA'rthopasthitidvArA tAdRzazAbdabodhAMpapattiH sukaretyata Aha *gAGgamiti // gozabdAdyanukaraNe sAdhutvasya sarvairevA'bhyupagamAdityarthaH // *paranaya iti // paro naiyAyikastanmate, teSAM zaktyabhAvena tadUrghaTitalakSaNAyA apya'prasarAvRttimatvAtmakArthavattvanibandhanaprAtipadikatvAdhanupapattiriti bhAvaH // NAyAM ca anAditAptaryasyApekSaNAnnirUDhalakSaNAyAH zaktitulyatvameva / api ca tasyAH zaktibhinnatvasvIkAre'pi na sarvasaMgrAhakatvami tyabhiprAyeNa lakSaNA'sambhavasthalamAha-jabagaDeti / (*) RRlasUtrabhASye bhASyakAreNa sphuTataramupapAditaM sAdhutvama tattata evAvagaMtavyamiti / Page #262 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ... naamaarthnirnnyH| 249 zabdo'pi yadi bhedena vivakSA syAt tadA tathA // nocecchotrAdibhiH siddho'pyasAvoM va bhAsate // 26 // - yadyanukAryA'nukaraNayorbhedavivakSA tadA zabdo'pi prAtipadikA'rthaH / yadi na bhedavivakSA, tadA zrotrAdibhirupasthito'pyarthavad bhAsate / apitau / upasthitatvAdbhAsata isarthaH / ___SoDhA'pIti* // pUrvoktapaJcakasahitaH zabdo'pItyarthaH // kacid=anukaraNasthale / taccA'nukaraNaM dvividham / dhvanarvarNasya ca / tatrAdyaM, paTatkarotItyAdi / dvitIya, bhuvo khugityAdi // *bhedavivakSeti* // paThadityAdI dhvanimayasvavarNamAyasvAbhyAM, bhuvo vugi tyAdAvarthapadArthakatvazabdapadArthakatvAbhyAM tadvivakSetyarthaH // *za. bdo'pi prAtipadikA'rtha iti // tathAca, "matI chaH sUktasAmno. (pA0 sU0 5 12 / 59 ) iti sUtre yo'sAvAmnAye'syavAmazabdaH pa. khyate sa chaprakRterasyavAmIyetyAdI padArtho'ta eva prAtipadikatyAcchasiddhiritIti bhAvaH // mUle, arthe' vabhAsate iti pAThe, arthe ghaTAdisvarUpe avabhAsate vizeSaNatayA viSayo bhvtiityrthH| vastutastu bhUSaNapAlocanayA'sAvarthoM va bhAsate iti pAThaH / tatra va zadvaH sAdRzye / tathA ca bhedapakSe yathA'nukAryarUpo'rtho vi. zeSyatayA zAbdabodhe bhAsate tthaa'bhedpkssaanukaaObhinnaa'nukrnnshbdo'piityrthH| tatrA'nupasthitasya kathaM bhAnamityAkAGkAyAmuktaM*zrotrAdibhiriti* // AdinA vRttijJAnatajanyasaMskArasaGgaha iti kecit / vastutastu lipyAdyanusaMhitasya tasya zAbde bhAnasampattaye, * aadiiti||pdopsthitmev zAbdabodhe bhAsate iti tvalArvatrikamiti bhAvaH / ata eva sArakRtA'rthavadbhAsate iti tadvivRtam / etenA'bhedapakSe'nukaraNasyArthAbhAvena tadaMza bhAnavarNanasambhavaduktikamityAzaGkA smaahitaa| nanvabhedapakSe'pyanukAryyasya zAbde kathaM bhAnam / padavRtti Page #263 -------------------------------------------------------------------------- ________________ darpaNasahite vaiyAkaraNabhUSaNasAre ayaM bhAvaH / anukAryA'nukaraNayorbhede (1) anukIyasya padAnupasthitatvAt tatsiddhaye zaktirupeyA / zabdArthayorabhede, pratyakSe viSayasya hetutvAta / svapratyakSarUpAM padajanyopasthitimAdAya zAbdabodhaviSayatopapattiriti / 250 andhopasthityabhAvAdata Aha *ayambhAva iti * padA'nupasthita* svAdityasya zAbdabodhe bhAnA'nupapattyeti zeSaH // tatsiddhaye= zAbdabodhajanakapadajanyopasthitaye ityarthaH // *zaktiriti* asambaddhasya tatsmRtyajanakatvAditi zeSaH / tathAca padavRttijJAnajanyopasthiti sadbhAvAttasya zAbdaviSayatA sulabheti / *abhede iti* / abhede iti vivakSAyAmityarthaH / tatpazne nirU pyanirUpakatvayorbhedanibandhanatvenAnukaraNe tadvRttyasambhavAditi bhA vaH / *hetutvAditi* / upasthitiniSThajanyatAyAmanveti / *svapratyakSeti* | anukaraNapratyakSarUpAmityarthaH / *zAbdabodhaviSayatopapattiriti / ayamAzayaH / abhedapakSe svapratyakSarUpAmupasthitimAdAya yathA zAbda zabdasya bhAnaM tathaiva gha. TamAnayetyAdau ghaTAdipadAnAmapi tAM sAmagrImAdAya bhAnasya durvAratayA zAbdabodhamAtrasya zabdaviSayakatvasiddhiH / taduktaM svarUpamiti sUtre bhASye "naitadvaktavyaM, kiM kAraNaM, zabdapUrvako hArthe sampratyayaH / atazca zabdapUrvaH / yo'pi hyasau nAmnASshUyate nAma ca tena yadA nopalabdhaM tadA pRcchati, kiM bhavAnAheti / zabdapUrvakazcA'rthasya sampratyayaH / iha zAstre zabde sambhavAdarthasya nivRttiH" iti / tatra zabdapUrvako hItyAdinA zabdavRttijJAnasya padA'rthopasthisyAdAvanvayavyatirekau pradarzya zabdapUrvaka ityAdigranthena prakArAntaraM pradarzyate / zabdavizeSaNaka ityarthaH / tenA'rthe asambhave'rthavizeSaNatayopasthite zabde kAryyamityarthaH / tathAcoktabhASyAcchadvatadarthayoru (1) bhedabodhakaM ca 'pAditi' 'kuti' ityAdisthalaSu dhvanimayatva - varNamayatvAdirUpaviruddha dharmasaMbadhitva mevetyAdyanyatra spaSTam / Page #264 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nAmArthanirNayaH / 251 yadyapyatiprasaGgavAraNAya vRttijanyapadopasthitireva hetustayApyatrAzrayatayA vRttimazvasya sabhvAnnA'nupapattiH / nirUpakatAzrayatA'nyatarasambandhena vRttimata eva zAbdabodhaviSayatvaM kalpyate ityanavadyam / sambandhasyobhayanirUpyatvAt padArthasyeva tadbodhakatvena svasyA'pi jJAnasambhavAcceti / bhayoreva zabdAdbhAnam / yatra ca loke zabde itarapadArthAnvayabAdhastaaisisze zabdasya vizeSaNatA / yatra tvarthe "viSNumuccAraya" "agne Dhak" ( pA0 sU0 4 / 2 / 33 ) ityAdau tatra zabdAMze'rthasya vizepaNateti spaSTapratipatteH, viSayatvamanAdRtyeti vAkyapadIyAcceti / *atiprasaGgeti* / ghaTo 'stItyataH samavAyenai kajJAnaviSayatvA''dinA vaupasthitasyASSkAzAdeH zAbde bhAnA''pattivAraNAyetyarthaH / *vRttijanyeti* / vRttijJAnajanyetyarthaH / *padopasthitiriti / dhapadaM zRNvatyAdau tAdRzapadopasthiterhetutAyA darzanAt prakRte kha tadabhAve'nukaraNasya zAbdaviSayatvaM durghaTamiti bhAvaH / *Azrayeti* / idaM ca, bodhakatvaM zaktirityabhyupetya / bodhyatvaM seti pakSe tu, nirUpakatayeti bodhyam / nanvAzrayatA saMsargeNa vRttimatvasyaiva zAbdabodhaviSayatve tantratve nirUpakatAsaMsargeNa vRttimataH zAbde bhAnA'nupapattirata Aha #nirUpakateti* | prAmANikagauravasyAdoSatvAditi bhAvaH (1) / *anavadyamiti / vRttinirUpakArthabodhakatvasyaiva prAtipadikasve tantrazvAnA'bhedapakSe tatsaMjJAprasaktiriti bhAvaH / nanu svapratiyogikatvaviziSTasambandhA''zrayatAyAH svasminnanabhyupagamena kathamanukaraNasya vRttimattetyata Aha-* sambandhasyeti / *tdbodhktveneti*| pratyakSA''tnakazAbdabodhajanakatvenetyarthaH / tathAca haryyAdivAkyaprAmANyAt prakRte svasminnapi tAdRzasambandhAzrayatA'bhyupagamAnna tasya zAbde bhAnA'nupapattirityanayeva rItyA (1) asya 'anubhavAnurodhAt tathAvidhAnyatarasambandhena zabdabhAnaprayojakatvakalpena' ityAdiH / Page #265 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 252 darpaNasahile vaiyAkaraNabhUSaNasAre uktazca vAkyapadIye --- zabdamAtrasya zAbde bhAnaM nirvAhyamiti bhAvaH / svIyapratyakSA''tma. kabodhajanakatvasya vRttitvaM durupapAdam / zAdabodhajanakapadArthopasthitijanakajJAnaviSayatA'vacchedakasambandhasyaiva tattvAt / na cai. tAdRzazAnena zAbdabodhAt prAk zabdarUpapadArthopasthitijanyate / nA'pibodhakatvepi bodhakatvavaditi jJAnaM tadAnImastIti yena sA'pi sambhAvyeta tasmAt / kathametaditi cet / atra vadanti / sambandhasyetyAdigranthasya padavRtyupasthitenArthena sambandhA'vizeSAcchabdopasthitistataH zabdA'rthayorubhayorapi zA. bde bhAnaM zabdavRttiprayojyatvasyopasthitidvaye sattvAdityarthaparatvAnoktA'nupapattiH / tatrA'rthasyavetyanantaraM bodhyatvAditi shessH| tadbodhakatvenetyatra tadA'zyAhataprAgupasthitA'rthapadArthaparAmarzasyaivau. cityAdarthabodhakatvenetyarthAt / taduktaM yatsaMjJAsmaraNaM tatra na tadapyanyahetukam / piNDa eva hi dRSTaH san saMjJAM smArayituM kSamaH // iti / zAbdabodhastu vakSyamANahAdivAkyaprAmANyAt kSaNavilambe. naivaa'bhyupgntvyH| anukAryasthA'bhedapakSe bhAnAya prakArAntarame. vA'nusatavyamiti / pare tu-uktamate padArthopasthiteH zAbdabodhahetutAyAM tadavacche. dakakoTI tattatsambandhAvacchinnavRttijJAnajanyavAnavezAvazyakatvena vRttedhA praveze goravam / anyataratvena sambandhaniveze dhanyataratva. ghaTakabhedayorvizeSyavizeSaNabhAve vinigamanAvirahAttattAdavasthyame va / tadaSekSA'bhedapakSe sAdRzyasambandhenA'nukaraNAdanukAyopasthi. tistathopasthitasyA'pi tAtparyyavazAcchAbdabhAnaM vRttijJAnajanyatA. vacchedakakoTau sAdRzyajJAnA'janyatvanivezAt taddhatutAyAM vyabhi. cAraH / ata eva, gavityayamAhetyAdau na vibhaktyutpattiH / vRttyArtha. bodhakatvarUpA'rthavattvA'bhAvanA'prAtipadikatvAt (1) / spaSTazcA'ya. (2) nanu prAtipadikatvAbhAve vibhaktyabhAvenApadatvAt kathaM tasya prayogaH, 'apadaM na prayaJjIta' iti niSedhAt iti cet / tatra 'apa. Page #266 -------------------------------------------------------------------------- ________________ naamaarthnirnnyH| 253 grahyatvaM grahakatvaM ca dve zaktI tejaso yathA / tathaiva sarvazabdAnAmete pRthagavasthite // iti // viSayatvamanAdRtya zabdai 'rthaH prakAzyate // iti ca / moM, "matau chaH sUktasAmnoH " (pA0 sU0 5 / 2 / 59) ityatra bhaassykaiyttyoH|| svapratiyogikatvaviziSTasambandhasya svasmin sattAM tejaodRSTA. ntavyAjena darzayan svokte harisammatimAha-*uktazceti / grAhyatvaM= bodhyatvam / grAhakatvabodhakatvam / ete-grAhyatvagrAhakatve / pRthava. sthite ityanena tayorasamanayatyaM darzayati / dIpAdirUpatejaso viSa. yasannidhAne zaktidvayaM loke pratyakSasiddham / tadasamavadhAne tu grAhya, tvameva yathA, tathA zabdAnAmarthA'bAdhe uktazaktidvayam / tadubAdhe tu grAhyatvameveti tdrthH| ____svarUpamiti sUtrabhASyAdapyuktA'rthasyaiva lAbhAditi tasyaiva pa.. dyAntaramAha-*viSatvamiti * / svasya viSayatAmasampAdya zabdaroM na bodhyate ityarthaH / svajanyArthabodhatvasya svaviSayakaravavyApyatvA. diti yAvat / - ayaM bhAvaH / zabdArthayorabhedamate tanmUlakA'dhyAsAcchabdAdarthAH ''kAravRttau jAyamAnAyAM zabdenA'pi tasyAM svAkArasamarpaNamiti zAbdabodhasya shbdvissyktvsiddhiriti(1)|| ___ atra vadanti / "na so'sti pratyayo loke" ityuktatvAt kiM bodhatvA'vacchedena zabdabiSayakatvaM pratijJAyate, uta grAhyatvamiti padyanyAcchandatvA'vacchedena tatvam / kiM vA zAbdatvasAmAnAdhikadam' ityasya apariniSThitatvamarthaH / 'gavityayamAha' ityAdikAnAM ziSTaprayogAdeva pariniSThitatvamiti dik / / (1) grAhyatvamityAdizlokatAtparyArthastu andhaHkAre ghaTAdipratyakSavAraNAya dravyacAkSuSatvAvacchinnaM prati tejaHsaMyogaH kAraNa. mityaGgIkaraNIyam / tathA ca yathA ghaTadIpAdyAlokasaMyogaH ghaTAdi. kaM prakAzayati tadvat svaM dIpAdikamapi dIpAlokasaMyogaH prakAza. yati / evaM zabdo'rthavat svasyApi prtykssjnkH| Page #267 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 254 darpaNasahite vaiyAkaraNabhUSaNasAre prasaGgAdanukA-nukaraNayorabhedapakSe sAdhakamAhaata eva gavityAha bhU sattAyAmitIdRzam // na prAtipadikaM nApi padaM sAdhu tu tat smRtam // 27 // "gavityayamAha" "bhU sattAyAm" ityevamAdayo yato'nukaraNazabdA anukAryAnna bhidyante, atasteSAmarthavavAbhAvAd, "arthavadadhAtuH" (pA0 sU0 1 / 4 / 42) ityAca(1)pravRttI raMNyena / nAdyaH ghaTAdipratyakSAvyavahitaprAptasthale ghaTAdipadopasthite. ramaiyatyena tAzapratyakSasya ghaTAdipadaviSayakatvA'sambhavAt / evaM ghaTAdyanumitAvapi tadbhAnaM na sambhavati / vyApakatayA tadavaccheda katayA yA vyAptigrahe tadabhAnAt / tadanantaraM ghaTapadaM sAkSAtkaromi ghaTapadamanuminAmItyanuvyavasAyA'bhAvAca / na dvitIyaH / ghaTapada. zAnajanyopasthitestadvAcakapadA'bhAvena tasya zAbdaviSayatvA'sambhavAt / padajJAnasya sambandhijJAnavidhayA'rthasmArakatvena hastipakada. rzanajanyahastyupasthitI hastipakasyaiva tajanyA'rthopasthitAvudbodha. katAvacchedakapadasya viSayatvA'sambhavAcca / ghaTo na ghaTa itisA. rvajanInapratItyA zabdA'rthayostAdAtmye mAnA'bhAvena nA'rthAkAravRtteH zabdA''kAratAsambhavo'pi ghaTazabdabodhA'nantaraM ghaTapadaM zA. bdayAmIti pratIteH sArvajanInatve kSaNavilambasahiSNutA sambhaveda. pina ca tasyAstathAtvamiti na kiJcidetat / __apica, bhinne viSaye'numitisAmagyA balavattA, yatra tAzA. 'numitisAmagrIkAle kevalaghaTatvaviziSTaviSayikA zAbdadhIrjAya. tAmitIcchAbalAd ghaTazAbdadhIstatra ghaTAMze tadbhAnaM durupapAdameva / ghaTazadazAbdecchAvirahaviziSTabhinnaviSayakA'numitisAmagnyAH pra. tibandhikAyAH satvAt / mA'pi tRtIyaH / siddhasAdhanAt / viSNu. muccArayetyAdI viSNvAdipadAnAM lakSaNayA zAbdaviSayatAyAH paraiH rabhyupagamAt / uktabhAgyAdapi kvacicchAbdabodhe zabdo viSaya itya. (1) AdipadaM ca kRdantatvAdisaMgrAhakam / Page #268 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 256 .. naamaarthnirnnyH| . . na pratipadikatva(1), nApi padatvam / atha ca sAdhutvamityupapa. ghate / anyathA "pratyayaH" (pA0 sU0 3 / 1 / 1) "parazca" ( pA0 sU0 3 / 1.2) "apadaM na prayuJjati" iti niSedhAdilaGghanAdasAdhutApattirityarthaH // 27 // . . iti zrIvaiyAkaraNabhUSaNasAre nAmA'rthanirNayaH // 4 // rthasyaiva lAbhAt / sati tAtparye kvacidanyatrApi vizeSyAM'ze ta. dbhAnA'bhyupagame kSativirahAcca / ata eva, nalAdInAM viziSya ta. sadUpeNAnupasthitatve'pi, nalapadavAcyaH kazcidAsAditi sAmAnya. zaktimahAtatpadavAcyatvena teSAM bodhaH prAcInasammata upapadyate / abhede zabdabhAnaM tu, pare tvityuktabhASyasammatamatenaiva / ata eva ta. smAdavikRtasyaiva bodhaH / harivacanAni tu praNavabrahmaNorabhedopAsanA zraddhA'tizayabodhakAni bhavantIti na tairvyAvahArikA'rthasya siddhi. stasmAnchAbdabodhamAtrasya zabdaviSayakatvaM na vicArasahamadhikama vyaktIbhaviSyatIti // 26 // ___ *anyatheti // bhedapakSasyaivA'bhyupagame ityarthaH // *pratyayaH pa. razceti // niyamazAstrANAM niSedhamukhenA'pi pravRtteH pratyayaparaiva prakRtiH prayokavyA, na kevaleti niyamamUlakasya "apadaM na prayuJjI. ta" iti niSedhavidheH pratyayayogyasya pratyayaM vinA prayoge'tikrama. NAdasAdhutApattarityarthaH / asmanmate tu tasya pratyayayogyatvA'bhA. vAbhiSedhaviSayatAyA evA'bhAvAttadatikramaNA'prasaktaH sAdhutvAdeva ca tatrAvAdezAdirapi / anyathA bhASAzabdeSviva na tatpravRttiH syA. diti bhAvaH // 27 // iti zrIbhUSaNasAradarpaNe nAmA'rthanirUpaNam // 4 // (1) vRtyaarthbodhktvruupaarthvtvaabhaavaaditishessH| Page #269 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 256 darpaNasahite vaiyAkaraNabhUSaNasAre // atha samAsazaktinirNayaH // samAsAn vibhajate. sumaM supA tiGA nAmnA dhAtunA'tha tiGa tiGA // subanteneti ca jJeyaH samAsaH SaDvidho budhaiH // 28 // klaptazaktyaiva nirvAhAnna nAmasamudAyA''tmakasamAse'tiriktA zaktiriti mataM dUSayiSyan prasaGgAtsamAsA'rtha nirUpayitumAdau tadvi. bhAgapradarzanamityAzayenA''ha samAsAniti* // samAsatvaM ca za. ktisambandhena samAptapadavattvam (1)ekArthIbhAvApannapadasamudAyavi. zeSo vA / ekArthIbhAve mAnaM ca "ki punaH samartha nAma ? pRthagAnA. mekArthIbhAvaH samarthavacanam / va punaH pRthagAni, kakArthAni / vA. kye pRthagAni-rAkSaH puruSa iti, samAse punarekArthAni-rAjapuruSa" iti samarthasUtrasthaM bhASyam / tanmUlikA vakSyamANA yuktayazca / tatraikArthatvamekopasthitiviSayA'rthakatvam / na tvekA'rthazaktaH tvam / ghaTAdipadAnAmapi ghaTaghaTatvasambandharUpanAmArthazaktatvenaikA. arthatA'nApatteH / nAnopasthitiviSayArthakatvaM pRthagarthakatvam / yathA vAkye, pRthakpadAnAmAkalAdisahakAreNa viziSTArthapratyayaH / naiva vRttau, kintvavayavazaktyA samudAyazaktisahakRtayA jAyamAnA padA. rthopasthitireva vizeSyavizeSaNabhAvA''pannaviziSTA'rthamavagAhate / "saMspRSTArthe samartham" iti bhASyAta / rAjapuruSAdipadaM rAjasamba. ndhavatpuruSAdI zaktamityAkArakaH zaktigrahaH / tatazca prAptA'prAptavi. vaikena viziSTazaktiH SaSThayAdyarthe paryavasyati / ata eva na tatra rA. jAdau sundarA''dipadArthA'nvayaH / ekadezatvAt / "devadattasya gurukulam" ityAdau tu gamakatvAt sa iti vkssyte| jahatsvArthavRttiH padAnAmAnathakyamiti tu na samyak / mahAbAhurityAdAvAtvAdyanA. patteH / bhUtapUrvagatyAzrayaNaM tu satyAM gatAvanucitam / taduktaM (1) anye tu pANinyAdisaMketasambandhena samAsapadavatvam / 'samAsapadena ghaTAdiboddhavya' ityAkArakapuruSAntarIyasaMketasambandhena samAsapadavattvasya ghaTAdAvativyAptiH syAditi pANinyAdati / Page #270 -------------------------------------------------------------------------- ________________ . . . samAsazaktinirNayaH / ... supI supA // padadvayamapi mubanta, rAjapuruSa(1) ityAdiH // supAM tikA pUrvapadaM subantamuttarapadaM tiGantam / paryabhUSayat / anuSyacalata(2) / "gatimatodAttavatA tiDA'pi samAsa" iti vArtikAta smaasH|| supAM nAnA / / kumbhakAra ityaadiH| "upa. padamati" ( pA0 sU0 2 / 2 / 19) iti smaasH| sa ca, jahatsvArthA tu tatraiva yatra rUDhirvirodhinI iti / avayavA'rthaviruddho yatra samudAyA'rthastatraiva sA, yathA kRSNasa. padAviti tadarthaH / ayameva pakSaH, samAse khalu bhinnaiva zaktiH paGkajazabdavat / itivadano mUlakRtaH sammataH / tathA sati paGkajazabdAdau parayo garUDyabhyupagamena tadRSTAntopanyAsasArthakyAt / jahatsvArthA vRtti. riti pakSasya tatsammatatve svamate tasya pakSatayA tatra tadanabhyuH pagamena tadupanyAsA'nupapatteH spaSTatvAt / bhadhikamagre vakSyata iti / ___ *gatimatodAttavateti* / upalakSaNamidaM, saha supati yogavibhAgasyA'pi / 'anuvyacalat' ityatrA'nAya'caladityanana vezcA'cala. dityanena yugapatsamAsaH / anviti subantena vyacaladiti samudAyasya samarthatvAt satyAM samAsasaMjJAyAM zAkalapratiSedhAdyaNAdezaH samA. sA'ntodAttatvaM ca bhavati / tiDaikatvasyoktatvAt prakRtyarthavyApArastha saMkhyAnvayA'yogyatvAdvA na tataH subutpttiH| samayaparipAlakautsa. (1) nanu prathamopasthitatvAta 'kRSNaM zrita' ityAdIni tyaktvA kathaM 'rAjapuruSa' ityudAharaNamiti cet "NijAM trayANAm" ityatra NijAmiti bahuvacanena prathamopasthitatvAt tritvasyaiva lAbhe "prayA. NAm" itipadopAdAnena prathamopasthitetyAdinyAyAnAzrayaNam vyA. karaNazAstre iti sUcayituM rAjapuruSeti tadudAharaNamiti bodhyam / (2) atra "samAsasya" ityantAdAttaM bAdhitvA "tatpuruSetulyA. rtha" ityavyayaparvapadaprakRtisvare prApte tadapavAdena "gatikArakopa" itisaMtraNottarapadaprakRAtasvareNAT svarasyAvasthAnaM bhvti| vArti kakAreNa tatratyakadrahaNasya pratyAkhyAnAt / Page #271 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 258 darpaNasahite vaiyAkaraNabhUSaNasAre "gatikArakopapadAnAM kRdbhiH saha samAmavacanaM prAk subutpatteH" iti paribhASayA bhavati subutpatteH prAk / atrottapade subutpatteH prAgityarthaH / anyathA, carmakrItIsAdau nalopAnApatteH // . .supAM dhAtunA // uttarapadaM dhAtumAtraM, na tiGantam / kttmH| AyatastUH / "kimvacipracchayAyatastukaTapujuzrINAM dIrghazca" iti vArtikAt // tiDAM tiGA / / pibatakhAdatA pacatabhRjatetyAdiH / "AkhyAtamAkhyAtena kriyAsAtatye" iti mayUravyaMsakAdhantargaNamUtrAt // tiGAM subantena // pUrvapadaM tiGantamuttaraM subantam / jahistambaH / "jahi kammaNA bahulamAbhIkSNye karizcAbhida. dhAti" iti mayUravyasakAchantargaNasUtrAta(*) / ayaM SaDvidho'pi samAsaH, "sahasupA" (pA0 suu02|14) nikaikavacanasya tu tathA subantasyA'nabhidhAnAdevA'pravRttiriti bhaavH| *anyatheti* / suvutpatteH prAksamAsasaMjJA'bhyupagama ityarthaH / naLopetyasyA'padatyAdityAdiH / yadyapi 'upapadam' (pA0 suu02| 2 / 19) iti sutre bhASye'nayoryoMgayonivRttaM supsupetyuktaM, tathApyu. papadamiti mahAsaMjJAbalAdeva pUrvapadasya subutpatyAnantaraM samAsa iti bhAvaH / prAksubutpatterityekadezaprayojanapradarzanamiSeNa paribhASAyAH prayojanamapi drshitm| subutpattaH pazcAt samAse hi svAthedravyaliGgasaMkhyAkArakANAM kramikatvasyAntaraGgabahiraGgabhAvamUlakasya "ku. risate" (pA0 sU0 5 . 3 / 74) iti sUtrabhASyasammatatvanA'ntaraGgasvAt subutpatteH pUrva TApyanadantatvAt , "krItAt karaNapUrvAt" (pA0 suu04|1|50) iti GISo'nupapatteriti dik / .(*) sUtrArthastu jahItyatat tiantaM karmArthakasubantena samasyate AbhIkSNye gamye karbabhiprAyakavet smaasH| "jahistambaH" iti sAmAsikapadasyArthastu 'stambaghAtakartA' iti / Page #272 -------------------------------------------------------------------------- ________________ smaasshktinirnnyH| _____ 259 isava yogavibhAgena bhASye vyutpAditaH. spaSTaH zabdakaustu. bhAdau // 28 // svayaM bhASyAdisiddhaM tadbhedaM vyutpAdya prAcInacaiyAkaraNoktavibhAgasyAvyAptyAdibhistallakSaNasya prAyikatvaM ca darzayati* samAsastu caturDeti prAyovAdastathA prH| yo'yaM pUrvapadArthAdiprAdhAnyaviSayaH sa ca // 29 // *bhASye vyutpAdita iti* | tatra hi pratyekaM samAsasaMjJAvAraNarUpaM sahazabdaprayojanaM samudAye vAkyaparisamAptinyAyema parihatya "evaM tarhi siddhe yat sahagrahaNaM karoti tasyaitat prayojanaM yogA yathA vijJAyata sati yogAGge yogavibhAgaH kariSyate / saha supa samasyate / kena samarthanA'nuvyacaladanuprAvizat / tataH supA ca saha sup samasyate / adhikArazca lakSaNaM ca, yasya ca samAsasyA'nyala: kSaNaM nAsti tasyedaM lakSaNaM bhavati" ityuktam / tatrAdhikAraprayo. jana, devadattaH pacatItyAdI samAnAdhikaraNena samAsasaMzAvAraNaM bodhyam // 28 // *bhedamiti / SAvidhyarUpamityarthaH *prAcInetyAdi / yadyapi "bhavyayaM vibhakti" (pA0 suu02|1|6) iti sUtre bhASye samudAyasya saMskAryatvena prAdhAnyAttasyaiva samRddhayAdayo vizeSaNAnIti samuH dAyAt-samRddhayAdInAM gamyamAnatvAdatrA'pyavyayIbhAvA'pattiritya: bhiprAyeNeha kasmAna bhavanti samudrAH sacchatra iti prazne, naiSa doSa iha kazcit samAsaH pUrvapadArthapradhAna ityAdisamAsalakSaNAnyuktvA nA'trapUrvapadA'rthaprAdhAnyaM gamyata iti samAhitam / tathApi naite samAsArthA nirdizyante ityAdinA pakSAntaropanyAsenoktalakSaNeSva. nirbharasUcanAdadoSa iti bhaavH|| . *lakSaNasyati* // tatvaM sAdhAraNadharmavatvam / dharme sAdhAraNyaM ca taditarAvRttitve sati sakalatavRttitvam / yathA sAsnAzuru vattvaM gorlakSaNam / tatra zRGgavattvagaganakRSNarUpAdInAM lakSaNatvavAra. NAya satyantavRttitvasAkalyAnAM nivezaH / taduktaM, "lakSaNa tAnyeSa Page #273 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 260 darpaNasahite vaiyAkaraNabhUSaNasAre bhautapAta so'pi rekhAgavayAdivadAsthitaH / caturdhA avyayIbhAvatatpuruSadvandabahuvrIhibhedAt / ayaM prAyo. vAdaH / bhUtapUrvaH / inbhuH / AyatastUH / vAgarthAviva / ityAdyasanamahAt / ___ tathA pUrvapadArthapradhAno'vyayIbhAvaH / uttarapadArthapadhAnastatpuruSaH / ubhayapadArthapradhAno dvandvaH / anyapadArthapradhAno bahuvrIhiH / ityAdi lakSaNamapi prAyikam / unmattagaGgaM / sapaprati / arddhapippalI / dvinaaH| zazakuzapalAzamityAdau parasparavyabhiH padAmi yairavyAptyatighyAptyasambhavadoSA ghAyaMnta" iti / tatra lakSye lakSaNA'sattvamavyAptiH(1) alakSye tatsatvamativyAptiH (2) / lakSyamA. mA'vartanamasambhavaH / (3)udAharaNAni vakSyante / asAdhAraNadharmagha. tAzAmAttaddharmAzraya itarabhedA'numitivyavahArazca phalam / yasya tu dharmasya kevalA'nvayitvaM taddharmajJAnasya tu vyavahAramA tat / taduktaM, ___ vyAvRttirvyavahAro vA lakSaNasya prayojanam / iti // *prAyovAda iti* // prAyazasteSAmupalabhyamAnatva'pi anyeSAmapi keSAM cidupalabdherityarthastadeva vizadayati *bhUtapUrva ityaadi| e vakSyamANayatkiJcillakSaNAkAntatve'pi tattadadhikArIyasUtrAnanuziSTatvAvasaGgraho bodhyaHsamAsA'dhikArIyasUtrA'nuSThitatvAdvibhAge tadasamhe iSTApatterayogAta // *pUrvapadArthatyAdi* // prAdhAnyaM ca samAsaghaTakapadArthaprakAra. tAnikApatasAmIpyasya vizeSyatayA bodhAd rAjapuruSa ityAdau rA. ' (1) niSkRSTalakSaNaM tu-lakSyatAvacchedakasamAnAdhikaraNAtyantA bhAvapratiyogitvam / (2) atrApi-lakSAtAvacchedakAvacchinnapratiyogitAkabhedasAmA. nAdhikaraNyam / . (3) lasyatAvacchedakavyApakIbhUtAbhAvapratiyogitvam / idamasa. mbhaSasya miSTalakSaNam / Page #274 -------------------------------------------------------------------------- ________________ smaasshktinirnnyH| 261 cArAt / tathAhi / unmattagaGgaminyavyayIbhAve puurvpdaarthpraadhaanyaabhaavaadvyaaptiH(1)| anyapadArthamAdhAnyAd bahuvrIhilakSaNA. tivyAptizca / "anyapadArthe ca saMjJAyAm" (pA0 mu02|1|21) iti samAsAt / sUpapratItyavyayIbhAve uttarapadArthaprAdhAnyAttatpu. rupalakSaNAtivyAptiravyayIbhAvAvyAptizca(2) / "sup pratinA mAtrArthe" (pA0 sU0 2 / 1 / 9 iti samAsAt / arddhapippA lIti tatpuruSe pUrvapadArthaprAdhAnyasatvAda avyayIbhAvAtivyAptistatpuruSAvyAptizca / "arddhaM napuMsakam" (pA0 sU0 2 / 2 / 2) iti samAsAt / ___ evaM pUrvakAya ityAdau draSTavyam / dvitrA iti bahuvrIhAvu. bhayapadArthaprAdhAnya dvandvAtivyAptibahuvrIvyAptizca / zazakuzapalAzamiyAdidvandve samAhArAnyapadArthaprAdhAnyAd bahuvrIhyativyA jasambandhipuruSottarapadA'rthasya, pItA'mbara ityatra pItA'bhinnA'mba. ssambandhino'nyapadArthasya, dhavakhadirAvityatra sAhityApanadhavakha. dirayoH pUrvottarapadA'rthayorvizaSyatayA bhAnAd yathAyathaM lakSaNasa. mnvyH|| *vyabhicArAditi* // yadyapi vyabhicAro'tivyAptireva tathApi prakRte doSatvena vyabhicArapadenobhayaM lakSyate / tadvakSyati *a. vyAptiriti*tamavAbhimayena pradarzayati-*tathAhItyAdi* // *pUrvapadArthati // unmattAdipadA'rthatyarthaH / evamagre'pi // *avyayIbhA. ghlkssnneti| pUrvapadArthavizaSyakabAdhajanakatvarUpatallakSaNasya sasva. rUpetyarthaH // *anyapadArthaprAdhAnyAditi* // samAsAghaTakasaptamya 'dhikaraNavizaSyakabodhajanakatvAdalakSye lakSaNasattvarUpatvarthaH / *bahuvrIhIti* // tallakSaNetyarthaH / evamagre'pi / . .. (1) avyayIbhAvalakSaNasyati paatthH| . (2) supsambandhileza ityaakaarkottrpdaarthvishessykbodhjnktvaadityrthH| Page #275 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 262 darpaNasahite vaiyAkaraNabhUSaNasAre ptirdvandvAvyAptizca syAditi bhaavH| siddhAnta tvavyayIbhAvA'dhikArapaThitatvamavyayIbhAvatvami. khAdi draSTavyam / asambhavazcaiSAmityAha-bhautAt(1) ityA. di // rekhAgavayAdiniSThalAgRlAdevastivapazvalakSaNatvavadeteSA. mapi na samAsalakSaNatvam / bodhakatA tu tadvadeva syAditi bhAva: / / 29 / / nanu tarhi kAnya'vyayIbhAvAdilakSaNAnItyata Aha-*siddhA. nte viti* // lakSyatA'vacchedakaM tu zaktisambandhenA'vyayIbhAvA. dipadavattvam / bhUtapUrvA''dInAM lakSyatA'vacchedakA'nAkrAntatvAt tadasaGkaho na doSAyeti bhAvaH // jahatsvArthavRttipakSamavalambya mUla. mavatArayati // asambhavazcaSAviti* // asya jahatsvArthavRttipa. kSa ityAdiH // eSAM lakSaNAnAm / asambhavo lakSyamAtrA'vartanami. tyrthH| tatpakSe pUrvottarapadayostattvena kutrA'pi vRtterabhAvana tadarthaghaTitAnAM teSAmupakumbhAdAvasambhavAditi bhaavH| mle // "bhauteti* // zabdanityatAvAdimate yathAzrutabhautapUrva: syA'pyavyayIbhAvAdAvasambhavAdAha-*so'pIti* // vyavahAro'pI. tyarthaH // rekheti* // anyasya kathamanyadharmabodhakatvamata AzayaM prakAzayati sAre-*rekhAgavayatyAdi* // *tadvadeveti* // rekhAgava: yAdivadevetyarthaH / yathA gavayAdAvavidyamAnamapi rekhAgavayAdiniSThaH rekhAkRtipucchaM gavayAdipucche sAdRzyamUlakA'bhedA'dhyavasAyAd gava. yAdibodhakatayA samAse'vidyamAnamapi vigrahavAkyaniSThapUrvapadA'rthAH diprAdhAnyaM sAhazyA avyayIbhAvAdi bodhakamityarthaH // 29 // . ajahatsvArthavRtipakSe pUrSapadA'rthaprAdhAnyavyavahAro na punaH (1) bhautapUyeti / pUrva bhUtaM bhUtapUrva bhUtapUrvameva bhautapUrya svAthai pyAna sAdhuH / vRtteH pUrvakAle bhUtaM yat pUrvapadArthavizeSyakabodhaja. katvaM tasmAcatosapi-utsargo'pi gavayAdivadAsthitaH-svIkRta ta ityrthH| Page #276 -------------------------------------------------------------------------- ________________ .... smaasktinirnnyH| 263 nanu pUrvapadArthaprAdhAnyAdi samAse suvacam / tathAhi / samarthaH padavidhiriti sUtre bhASyakArairanekadhokteSvapi pakSeSu jahatvArthA'jahatsvArthapakSayorevaikA bhAvavyapekSArUpayoH paryavasAnaM labhya. te / tatrA'jahatsvArthApakSe uktavyavasthA nA'sambhavinItyAza manasikRtya Aha. jahatsvArthAjahatsvArthe ve vRttI te punastridhA // 30 // bhedaH saMsarga ubhayaM veti vAcyavyavasthiteH / ... - jahati padAni svArtha yasyAM sA jhtsvaarthaa(1)| pade varNavad vRttau padAnAmAnarthakyamityarthaH / ayaM bhAvaH / samAsazaktyaiva rAjaviziSTapuruSabhAnasambhave na rAjapuruSapadayorapi puna. stabodhakatvaM kalpyam / vRSabhayAvakAdipadeSu vRSAdipadAnAmiva / duHsUpapAda ityAzayena mUlamavatArayati-* nanviti // *anekadho. kaSviti * // "atha teSAM bruvatAM kiM jahatasvArthA vRttirAhosvidaja. hatasvArthA" ityaadinetyaadiH|| *ekArthIbhAvavyapekSati* // ekaarthiibhaavstuuktH| vyapekSA tu samastapadAnAM parasparasAkAhatvam / * paryaghasAnaM labhyate iti // samarthasUtrabhASyapAlocanayA tu ekArthI. bhAvaH sAmarthya miti pakSa eva vRttidvayasvIkAro bodhabhedena, kintu, atha ye vRttiM vartavanti kiM te AhurityAdibhAjyA vAkyAdeveyaM vRttiniSpannati matamavalamcyA'yaM vicAra hAta labhyate // samAsazaktaMcave. syevakAreNA'vayavazaktimyavacchedaH / dRSTAntamAha-vRSAdipadAnA. miveti // (1) "saptamIviSeza vahuvIhI" ityatra saptamyantasya pUrvanipAta. bodhakasaptamIpadopAdAnena vyadhikaraNAnAmapi padAnAM kavidhuvI. hi bhavatIti jJApanAt, atra vyadhikaraNapadabahuvrIhAvapi na dossH| ghastutastu jahati svAni vRttighaTakAbhUtapadAni yaM sa jahatsvaH tA. zo'rtho yasyAmiti samAnAdhikaraNapadako'pi saMbhavatItidik / - Page #277 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 264 darpaNasahite vaiyAkaraNabhUSaNasAre AnupUrvyantaraghaTakatvAbhAvaviziSTA'nupUryA eva zaktatAvacche. dakatvena vRSabhAdipadAntargatavRSAdisamavatAnu pUrvyAH zaktatA'nava. cchadakatvavata samAsA'ntargatarAjAnupUAH zaktatAvacchedakatvA'sa. mbhavAdityarthaH / anyathA rAmAdipadAdaramyAdInAmavayavArthAnAmapi padArthopasthitizAbdabodhayorApattiravAntarasubutpattyApattirdhanaM vana. mityAdI jaztvA''pattizca / vAkye tu padAnyathavantyeva / rAjasambanadhI puruSa ityAdyarthe rAjJaH puruSaH, puruSo rAza ityAdiviziSTAnupUrvIdvayasya zakyatAvacchedakatvakalpanA'pekSayA padazaktikalpanAyA eva. laghIyastvAditi bhaavH| .. nacatatkalpa viziSTarUpopAdAnavihitatvA'nApattyA, mahAbAhuH, supanthA ityAdau dossH| anarthakatvAd / evamarthavatvanibandhanaprAti padikatvAbhAvana nalodAdyanApattizceti vAcyam / vRttiprAgbhAvina. marthavatvamAropya tattattAtparyasya supapAdatvAt / idaM ca, "pratyayAttarapadayozca" ( pA0 suu07|2|17) iti sUtra bhASye spaSTam / nacaivaM, 'vApyazva' ityAdau na doSo jahatsvArthAyAM vRttAvAnarthaH kyAtU "itIdUnI ca saptamyarthe" (pA0 sU0 1 / 1 / 19) iti sUtra. sthabhASyavirodhI duSpAriharaH / AropitA'rthavatvasya samAsAnta. tapadeSu svIkArAditi vAcyam / arthagrahaNasAmarthyanAropitA'rtha. sya tatrAgrahaNAdityAzayAtU / ekasyaiva padasya vRttitatprAkkAlayo. rarthavatvAnarthavatvaM ca prayogA'nurodha eva zaraNam / yogarUDhisthale tu yogAntarbhAveNa zaktyabhyupagamAnna taducchedo'pi / - nacA'tra pakSe rAjAdipadaiH sarvathA svArthatyAge tadbhAnaM na syAttasmAJcakapadArtho'parapadArthe vizeSaNamiti vyavahAra iti pAcyam / viziSTanaiva rAjAdiviziSTapuruSAdhupasthApanenA'dyado. SAbhAvAt / athavA'nvayAd vizeSaNaM bhavatIti bhASyeNa dvi. tIyasyApi sAmAdhAnAt / niSkIrNAsvapi sumanaHsvAmodA. nvayamAtreNa yathA campakapuTavyavahArastathA sahazArthA'nvayamAtreNa rAjAdipadArthaH puruSe vizeSaNamiti vyavahAra iti tadartha iti jahasvAthavRttipakSopapattiH / parantvevaM hi dRzyate loke / puruSo'yaM para. karmaNi pravarttamAnaH svaM karma jahAti, tadyathA takSA rAjakarmaNi pravasamAnaH svaM karma jahAti / evamukta, yadrAjA puruSArthe vatamAnaH sva. Page #278 -------------------------------------------------------------------------- ________________ smaasshktinirnnyH| : 215 / anyathA rAjapadena vigrahavAkya iva, rAjJaH svAtantryeNopasthitisaccAd, Rddhasya rAjJaH puruSa ityatreva Rddhasya rAjapuruSa ityasyApyApatteriti / ajahaditi / na jahati padAni svArtha yasyAM sA ajahasvArthA / (1) ayamabhiprAyaH / rAjapuruSAdisamAsAdau nAtiriktA zaktiH / kalpakAbhAvAt / kluptarAjapadAdevArthopasthitisambhave taskalpanasya gauravaparAhatatvAcca(2) / kluptazaktityAgo'pya martha jahyAdupagudhA'patyArthe vartamAnaH svamartha jahyAditi tatkalpa 'pi pUrvapadA'rtha eva jahatsvArthatvaM labhyate iti // ___ *anyatheti / vRttau vyapekSArUpasAmarthyA'bhyupagame ityrthH| ityasyA'pItyapinA rAkSaH,puruSo bhAryAyAzcetyekatra dvayamiti viSayatAzAlibodhajanakasya samuJcayaH / *Apatteriti / asmanmate tu padArthaikadezetvAdrede'pi zaktyabhyupagamena rAjakIyabhinnatvenA'vagate vizeSaNA'ntarA'yogAzca na seti bhaavH| ajahatsvArthavRttipakSasya bhASyA'nusAraNA'nyathaivopapAdanAd vyapekSAsAmarthya meka ityekIya. matAzritAnanusRtyAha-*ayamabhiprAya iti* *nAtiriktati |klN ptapratyekavRttyatiriktetyarthaH / kalpakasyA'nyathA'nupapattirUpapramANa. syaabhaavaadityrthH| / nanu viziSTA'rthAnupapattireva tatkalpikA bhaviSyatItyata Aha*klapta iti ttklpnsy-vishissttshktiklpnsyetyrthH| nanu syAdevaM yadyetatpakSe pratyekapadazaktikalpanA,saivaneti va gauravA'vasaro'ta. Aha-*klaptazaktIti / vRttiprAkkAle klatA vA pratyekapadazaktiH (2) atrApi na jahati svAni ye te ajahatsvAH tAdRzA arthA yasyAmiti bahuvrIhigarbho bahuvrIhiH / anyathA vaiyydhikrnnyaapttH| (2) nanu viziSTazaktikalpanaM na gauravaparAhatam / "nAmArthayorabhedAnvayaH" iti vyutpatteH satvAt / viziSTazaktyasvIkAre ca svatvAdi Page #279 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 266 darpaNasahite vaiyAkaraNabhUSaNasAre prAmANikaH kalpyeta / tathAcAkAGkSAdivazAt kluptazaktyaiva vi.. ziSTArthabodhaH / ayameva vyapekSApakSo matAntaratvena bhASyakArairuktaH / nacAtra mate samAse Rddhasyeti vizeSaNAnvayApattiH / "sa. vizeSaNAnAM ttirna vRttasya vA vizeSaNayogo na" iti vArtitaH kAt(1) / tathAcaitanmatavAdinAM pUrvottarapadArthasattvAd pUrvapadArthapradhAna ityAdivyavasthA supapadeti bhAvaH / statparityAga ityarthaH / kAlabhedenA'pyekasyaiva zabdasyA'rthavatvA'na. rthakatvayorviruddhatvAt / nalopAdivyavasthA'nupapattyA ca vRttidazAyAM tatsvIkArasyavocitatvAditi bhaavH| nanu pratyekazaktyA tattatpadArthopIsthatAvapi viziSTa zaktyanagI. kAreNa tadanupasthityA kathaM tasya zAbdaviSayatetyata Aha-tathAceti | *AkAGketi / AdipadAdyogyatA''diparigrahaH / rAjapadAvyavahitapuruSapadattvAdirUpakAraNasamavadhAnAdityarthaH / ta. thAca pratyekapadArtho'pasthitisahakRtA''kAlA''dibhireva vi. ziSTabodhasambhavena tatpUrva viziSTopasthityapekSA yasyai sA kalpaveti bhAvaH / *ayameveti* / ayamAbhiprAya ityAdi. nokta evetyarthaH / bhASyakArairityasya parasparavyapakSAM sAmarthya. meka ityAdineti shessH| uktApattimuddharati / *nacAti* / *a. nvayApattiriti * / yathAzrutA'bhiprAyeNa sambandhilakSaNAyAmApattera. bhAvasya vakSyamANatvAta // saMsargakabodho'gIkaraNIyaH / tathAca "nAmArthaH" iti vyutpattivirodha iti cenna / "nAmArthayorabhedAnvayaH" iti vyutpatteH samAsavyatiriktaviSayakatvaM svIkriyata iti bhaavH| (1) nanu vArtikAMgIkAre gauravasya satvAt kathamasyapakSyasyopapattiriti cet / viziSTazaktisvIkAre'nekazaktikalpanApekSayaikavacanasvIkAre lAghavamityAzayAt / Page #280 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 267 smaasshktinirnnyH| / prasaGgAd vRttibhedamapi nirUpayati-te punariti // dve api vRttI trividhe vAcyatravidhyAt / vAcyamevAha-bheda ityAdi // bhedA=anyonyAbhAvaH / tathAca, rAjapuruSa ityAdAvarAjakIya. bhinna iti bodhaH / asyAvAcyatve ca, rAjapuruSaH sundara iti. vad, rAjapuruSo devadattasya cetyApa syAt / vAcyatve tadvirodhAnnai prayoga iti bhAvaH / ____ rAjasambandhavAnityeva zAbdaM bhAnaM, bhedastUttarakAlamupatiSThata ityAzayenAha saMsarga iti // vinigamanAviraham , asvA. mike'pi rAjapuruSa ityAdiprayogApattizca(1) manAsi kRtvobhayaM vAcyamityAha-ubhayaM veti // tathAcAsrAjakIyabhinno rAjasambandhavAzcAyamiti bodhaH // 31 // . ___*prasaGgAditi* / smRtikAlAvacchinnopekSatAnahatA'vaccheda. kdhrmvtvaadityrthH| vRttibhedamiti* / vRtteH samAsAdivRttabheda bhedasaMsargAdirUpA'rthakRtamityarthaH / taduktaM bhAye, "sAmarthya nAma bhe. daH saMsargoM vA / apara Aha, bhedasaMsargo vA sAmarthyam" iti / yadi vRttau bhedasaMsargau na syAtAM tadA sAmarthyameva na syAttadAtmakatvA. sAmarthyasyetyatastadarthakatvaM tasyeti tadabhAvaH / bheda iti / saMsargAvinAbhAvitvAdanumIyamAnatAdAtmyasambandhA'vacchinnapratiyo. gitAkAbhAva ityrthH| tadevAha-*anyonyAbhAva iti* // *saMsarga iti / bhedA'vinAbhAvitvAdanumIyamAnabhedo bhedamUlakaH saMsarga ityrthH| vastutastu "bhedasaMsargo vA sAmartham" iti bhASyasya rAjAdipadasamabhivyAhRtapuruSAdipadena rAjAdiviziSTapuruSAdirUpaviziSTA'rthasyaiva bodha ityabhiprAyaH / na tu bhede pRthakzaktibodhakaM tat / tA. dRzabodhAnanubhavAta / rAmakRSNAvityAdidvandva bhedasya vAcyatayA du rupapAdatvAcceti // 30 // (1) asvAmike'pi rAjabhinnasvAmikabhedasya satvAditi bhaavH| Page #281 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 268 darpaNasahite vaiyAkaraNabhUSaNasAre - vyapekSAvAdasyaivaM yuktibhASyaviruddhatvAt tanmUlaka :(1) pU. rvapadArthapradhAna ityAdyutsargo'pyayuktaH / kintu rekhAgavayanyAyenotsargo'pi paramparayaiva bodhaka ityAzayena samAdhatte samAse khalu bhinnaiva zaktiH paGkajazabdavat // 32 // bahUnAM vRttidharmANAM vacanaireva sAdhane / syAnmahada gauravaM tasmAdekArthIbhAva AzritaH // 31 // . samAsa iti vRttimAtropalakSaNam / "samarthaH padavidhiH" (pA0 mU0 2 / 1 / ) ityatra padamuddizya yo vidhIyate sa. mAsAdiH sa samarthaH / vigrahavAkyAtho'bhidhAne zaktaH san sAdhuriti sutrArthasya bhASyAllAbhAt / padoddezyakavidhitvazca kRtta. ddhitasamAsaikazeSa(2)sanAdyantadhAturUpAsu paJcasvapi vRttiSva. styeva / viziSTazaktyasvIkartRNAM vyapekSAvAdinAM mate dUSaNaM za - *vyapekSAvAdasyeti / avyavahitoktavidhayA varNitasyeti ze. SaH / uktA'jahatsvArthapakSasya tu nirdiSTatvameveti bhaavH| *evaM yu. kIti / uktvkssymaannetyrthH| *bhASyeti / "nAnAkArakAnighA. tayuSmadasmadAdezapratiSedhaH" ityAdibhASyadRSitatvAdityarthaH / * vRttimAtreti* / mAtrapadaM kRtsnArthakam / ajahatsvArthalakSaNayA vR. ttipazcakopasthApakamityarthaH / *vAkyArthAbhidhAna iti / tathAbhidhAne ityrthH| bhASyAdityasya, samarthAnAM pdvcnmityaadiH| mUle, * paGkajazabdavaditi* // saptamyantAdvatiH / upameye saptamI. darzanAt / paGkajazabde yathA'vayavazaktyatiriktazaktistadvatsamAse (1) vyapekSAvAdamUlaka ityrthH|| (2)vastutaH ekazeSasya na vRtitvam / parArthAnvitisvArthabodhakasvarUpaikArthIbhAvAbhAvAt / ziSTapadena svavRttyaiva tattatsamaharUpArthasya bhAnamiti bhASya spaSTamuktatvAdityAdyanyatra spaSTam / Page #282 -------------------------------------------------------------------------- ________________ smaasshktinirnnyH| 'pItyarthaH / na ca paGkajapade rUDhisvIkAre mAnAbhAvaH / samudAyAt panatvaviziSTapratItereva mAnatvAt / padAniyatopasthite rUDhyekasA. dhyatvAt paGkajapadAd yogena kumudasyApi bodhaprasaGgAcca / rUDhisvI. kArepyudbhitpadena vRkSAderiva yogena paGkajapadena kumudamapi bodhyata iti tu na / yatra yogarUDhibhyAmekArthabodhastatra kevalayaugikArthabodhe ruDheH pratibandhakatvakalpanAt / / athavA,rUDhyA niyamataHsmRtapajhameva kartavyaktizaktaDapratyayena pa. janikartRtayA bodhyate / "bAghakaM vinA vyaktivacanAnAM sannihitavya. ktivizeSaparatvam" iti niyamAda vyaktivavanAnAM yatkiJcidvyaktiH tAtparyyakANAM sannihito yo vyaktivizeSastatparatvamiti tadarthaH / "ghaTena jalamAhara"ityatra sannihitasacchidravyaktibodhavAraNAya, tatra bAdhakaM vineti / tathAca pajhe tAtparyyasattvena tadeva yogenA'pi pratIyate, na kumu. dam |prthmklpstu rUDhijJAnasya grAhyAbhAvAnavagAhitvAjanakajJAnA. vighaTakatvAcca pratibandhakatvA'sambhavAnna kSodakSamaH / siddharanAyatyA mANimantrAdinyAyana pratibandhakatvAbhyupagame'pyanyatra tata kalpane mA. nAbhAvAt / itthazca padmAnubhavasAmagrIsattvAt tasyaiva bodho, na kumudasya / satyAM hi sAmagnyAM phalA'nutpAde pratibandhakatvApekSaNA. diti tArkikAH / tadRSTAntena vRttisAmAnya samudAye zaktirAvazya. kIti kathane pUrvoktA'rtha eva pryvsytiiti| navajahatsvArthavRttikalpe viziSTazakteH sambandhAMze virAmasyoktatvAdvAkye'pi sambandhAMze eva taiH svIkArAt ko vRttivAkyayovaiyAkaraNanaye vizeSa iti cedatrAhuH / tatra hi phalabalAt padArthopasthitikAle niyamataH sambandho'za udbodhakAsamavadhAnakalpanena pathagupasthitayoH saMsargabodhaH / vRttau tu padA'rthopasthitisamakAla. meva niyamataH saMsagAze udbodhakasamavadhAnakalpanAd viziSTA'rthopasthitiriti vailakSaNyopapatteH / ata eva prAptodakAdau vizeSyavi. zeSaNabhAvavaiparatyei tu na bodhH| tatrAprayujyamAnadvitIyA'rthaH sambandhazcobhayaM samudAyazaktisAdhyamananyalabhyatvAt / klaptataktyaiva rA. jAdipadAdAjAderupasthitisambhavana tatra samudAyazaktikalpane gaura. vAcca / nAmA'rthayorabhedAnvaya ityAdivyutpattayazca pRthagupasthitanA. Page #283 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 270 270 darpaNasahite vaiyAkaraNabhUSaNasAre ktisAdhakamevetyAzayenAha-paGkajazabdavaditi // paGkajAnika rapi yogAdevopasthitau tatrA'pi samudAyazaktirna siddhyet / __ na ca padmatvarUpeNopasthitaye sA kalpyata iti vAcyam / citragvAdipade'pi svAmitvenopasthitaye tatkalpanAvazyakatvAt / lakSaNayaiva tathopasthitiriti cet , paGkajapade'pi sA mubacA / evaM rathakArapade'pi / tathAca, "varSAsu rathakAro'gnimAdadhIta" ityatrApi vinA lakSaNAM kluptayogena brAhmaNAdiviSayatayaivopapattau tatkalpanAM kR. mArthaviSayA iti // jahatsvArthavRttipakSe paGkajazabdasya pUrvoktarItyA dRSTAntatvAsambha. venA'nyathA mUlamavatArayati-*viziSTazaktyasvIkartRNAmiti* // *sAdhakAmiti // viziSTazaktisAdhakamevetyarthaH / vyapekSAvAdinaye 'rAjapuruSa' ityAdau pratyekapadavRttyA padArthopasthitAvAkAGgAdiva. zAt viziSTArthabodhavat paGkajapadAdapi tathaiva viziSTA'rthopasthityA rUDherucchedApattirna ca sA taveSTetyAha- paGkajanika rapIti* // te. na rUpeNa pamasyApItyarthaH // *yogAdeveti // avyvshktervetyrthH|| tatrA'pi-paGkajAdipade'pi / tatra tatsvIkAre tu kimaparAddhaM samAse viziSTazaktyeti bhAvaH // - saa=smudaayshktiH| tatkalpanasya= rUDhikalpanasyetyarthaH / ta. thopasthitiriti* // svAmitvAdinA svAmyAyupasthitirityarthaH // *suvaceti* // padmavAdinApasthitirapi lakSaNayeti vaktuM zakya. mityrthH| adhikaraNavirodhamapi tatrAha-*evamiti // *lakSaNA* miti* // nirUDhalakSaNAmityarthaH / tasyAH zaktisamakakSatvAditi bhA. vH|| yogoneti* // pratyekapadavRttyupasthApyarathakartRtvenetyarthaH / / *u. papattAviti || zAstrasaGkocamantareNA'pyanuSThAnanirvAha ityarthaH // *tatkalpanAmityAdi* // rUDhikalpanAmityarthaH / pratilomajAtaye Page #284 -------------------------------------------------------------------------- ________________ smaasshktinirnnyH| 271 tvA jAtivizeSasyAdhikAritvaM prakalpyApUrvavidyAkalpanamayuktaM syAditi bhaavH(1)| rUDhiM tAM kalpayitveti yAvat / / *jAtivizeSasyeti* // / rathakArastu mAhiSyAt karaNyAM yasya sambhavaH / iti smRtisaGkatijAtiviziSTasyetyarthaH // *ayuktamiti* // vinaiva zAstrasaGkocaM vidhezcAritArthyAditi bhAvaH // nanu pratibanderanuttaratvaM / kiJca, paGkajapade lakSaNA'pi na suvcaa| tathAhi / sA kiM paGkajapade, uta tadavayava-Da prtyye| na tAvadA. ghH| samudAye zakya'bhAve tadarghATatalakSaNAyA apyasambhavAt / kizca jahatsvArthAyAstasyAstatrA'sambhava eva / avayavA'rthavirodhi. nyA rUDherabhAvAt / jahatsvArthA tu tatraiva yatra kaadivirodhinii| __ ityaabhiyuktokteH| yathA, maNDapaM bhojayetyatra maNDapapadasya gRhavi. zeSe rUDhiogavirodhinI / rUDhyarthagrahe maNDapAnakartRtvarUpayogArthasya bAdhAttatra "rUDhayogApahAratA" iti pravAdAdeva zaktyA maNDapAnakaturbodhA'sambhavAnmaNDapapadasya maNDapAnakartari lkssnnaa| tathAca tatra rUDhyarthagrahasambandhitAvacchedakatayA gRhItacaitratvAdinaiva tadbodho na maNDapAnakartRtvena / na ca tathA prakRte / padmatvena lakSaNA. yAmavayavArthasyAbhAvenAjahatsvArthAyA apysNbhvaac| jahatsvArthA tva. ghayavA'rthapratItyanupapattyA na vaktuM shkyaa| __nAntyaH / prakRtyarthasyAnanvayApatteH / tadarthe pratyayasyAsAdhutApa. tezceti lakSaNAnavasarAdanApattyA tatra viziSTazaktyabhyupagamaH // (1) ayamabhiprAyaH / rathakArAdhikaraNe hi "varSAsu rathakAro'. grInAdadhIta" iti zrutau rathakArapadena 'yogADhirbalIyasI' iti nyAyena pratilomajAtivizeSasya grahaNam natu rathanirmANakartRdvijasya / rathakArasya ca zrutyanyathAnupapattyA vedAdhyayanAbhAve'pi AdhAnamAtropayogivedAdhyayanaM kalpyate iti rAddhAntitam tadasminpakSe'saMgataM syAditi / Page #285 -------------------------------------------------------------------------- ________________ darpaNasahite vaiyAkaraNamuSNasAre I sAdhakAntaramAha-bahUnAmiti // vRttadharmmA vizeSaNaliGgasaGkhyAdyayogAdayasteSAM vacanaireva sAdhane gauravamityarthaH / ayaM bhAvaH / viziSTazaktya svIkAre 'rAjJaH puruSa' ityatreva ' rAjapurupa' ityatrA'pi syAd vizeSaNAyanvayaH (1) / rAjapadena svatantropasthiti saccAt (2) / vibhASAvacanaJca samAsaniyamavAraNAya kAryyamiti / 272 1 "rAjapuruSa" ityAdau tu pratyekapadavRttyA'pi viziSTA'rthabodha nirvA he samudAyazaktikalpanaM tatro'citameva / nA'pi rthkaaraa'dhikrnnvirodhH| yaugikA'rtharathakaraNanimitte varSAvidhAnasya saGkarasya vi. ziSTAdhAnApekSayA laghutve'pi, "RbhUNAM tvA devAnAm" iti mantravarNAdRbhusaudhanvanaparyAyapratilomajAtirathakArasyaiva tadadhikArAvargatyA lAghavA'nAdareNa rUDhArthe taMtra viziSTAdhAnakalpanAt / nacA pUrvavidyAdhyayanakalpanAgauravam / phalamukhatvAt / prakRte rAjapuruSAdisamudAye zaktigrAhakaM na tAdRzaM kozAdi yena tadbalAdavayavArthaH parityajyetetyAzayena mUlamavatArayati -* sAdhakAntaramiti* // *liGgeti* // kukkuTANDamityAdau kukkuTapadArthe strItvasyApratIteriti bhAvaH // *saGkhadheti // rAjJo rAjJAM vA puruSa iti vAkya upasarjanapadAni saGkhyAvizeSayuktasvArthamabhidadhati samAse tvantarbhUtasvArtha pradhAnA'rthamabhidadhatIti bhASyAttatra saGkhyAvizeSasyA'pratIte. riti bhAvaH // saGkhyAdatyiAdipadAd "ime takArthIbhAvakRtA vizeSAH, sAvizeSo vyaktyabhidhAnamupasarjanavizeSANAM cA'yoge" iti bhASyoktasya, rAjJo gavAzvapuruSA devadattayajJadattaviSNu mitrANAM gorityAdau cAsyogasya ca saGgrahaH *vacanairiti / "savizeSaNAnAM vRttirna" ityAdibhirityarthaH / uktArthameva prakaTayati * ayambhAva iti* (1) tathAca 'vRddhasya rAjapuruSaH' iti prayogasya sAdhutvaM syA diti bhAvaH / (2) upasthitau svAtantryazca - mukhya vizeSyatAkatvam / tena ghaTonityaH ityatra ghaTatve'nityapadArthAnvayo na bhavatItidik / Page #286 -------------------------------------------------------------------------- ________________ samAsazaktinirNayaH / nanu, "savizeSaNAnAm" itivacanAnna vizeSaNAdyanvayaH, vibhASAvacanazca kRtamevetyAzaGkAM samAdhatte vacanaireveti // nyAyasiddhameva sUtram / vyapekSAvivakSAyAM (vyAsasya ) vAkyasya, ekArthIbhAve samAsasyeti svabhAvataH prayoganiyamasambhavAt / savizeSaNetyapi viziSTazaktau rAjJaH padArthaikadezatayAnvayAsambha vAnnyAyasiddhamiti bhAvaH / ata eva vyapekSApakSamudbhAvya, "athaitasmin vyapekSAya sAmarthyaM yo'sAvekArthIbhAvakRto vizeSaH sa vaktavya" iti bhA SyakAreNa dUSaNamapyuktam // 31 // tathA, dhavakhadirau niSkauzAmbigaratho ghRtaghaTo guDadhAnAH kezacUDaH suvarNAlaGkAro dvidazAH saptaparNa (1) ityAdAvivaretara - sapha * nyAyasiddhameva sUtramiti / iha vyapekSAyAM samAso na bhavatyekAbhAve vAkyaM na bhavati / vibhinnaviSayatvena bAdhyabAdhakabhAvA'sa. mbhavAditi nyAyasiddhavibhASAvacanaM nA'pUrvamityarthaH / taduktaM bhASye / "na saMjJAyA bhAvA'bhAvAvidhyete" iti / ekArthAnAM vikalpanAnA'rtho vikalpeneti tadbhAvaH / *anvayAsambhavAditi* / vRttau iyupasarjanapadena pradhAnA'rthA'bhidhAyinA bhAvyam / svasya vizeSaNA''kAGgAyAM ca prAdhAnyamiti kathamekadA prAdhAnyamekArthIbhAvazcA'sya yugapadguNapradhAnabhAvavirodhAditi nyAyasiddhamevetyarthaH / *ata eveti / vyapekSAvAdasyAsspAtaramaNIyatvAdevetyarthaH / *dUSaNamapyuktamiti / asya nAmAkArakatvAnnighAtayuSmadasmadAdezapratiSedhaH / bhayaM daNDo harA'nenetyAdineti zeSaH // 31 // kaiyaToktaM doSasaGghAtamAha - *tathetyAdi* | * iti dUSaNAntara (1) saptaparNa ityatra sapta parNAni yasya ityAkArako na bahuvrIhivIpsAyA abhAvAt, kintu sapta sapta parNAni yasya ityAkArako beodhyH| 35 Page #287 -------------------------------------------------------------------------- ________________ darpaNasahita baiyAkaraNabhUSaNasAre yoga-atikrAnta-yukta-pUrNa-mizra-saGghAta-vikAra-supatyayalo. pa-dhIpsAghoM vAcaniko vAcya ityatigauravaM syAditi duSa. NAntaramAha-- cakArAdiniSedho'tha bahuvyutpattibhaJjanam / kartavyaM te nyAyasihaM tvasmAkaM taditi sthitiH // 32 // AdinA ghanazyAmaH haMsagamana ityAdAvidhAdInAM pUrvoktA. nAzca saMgrahaH / dUSaNAntaramAha-bahuvyutpattibhaanamiti / ayamAzayaH / citraguriyA svAmyAdipratItiranubhavasiddhA / na ca tatra lakSaNA / prAptodako grAma ityAdau tadasambhavAt / prAptikarbabhinnamudakamityAdibodhottaraM tatsambandhigrAmala. kSaNAyAmapyudartakamAptikarma grAma ityarthAlAbhAt / prApteti ktapratyayasyaiva karthakasya karmaNi lakSaNeti cettarhi samAnAdhikaraNaprAtipadikArthayorabhedAnvayavyutpatterudakAbhinnapA. miti / ityAkArakaM dUSaNAntaramityarthaH / *pUrvoktAnAmiti / niSkauzAmpirityAdau kAntAdyarthavAcaka nAM lopavacanamityAdikA. naamityrthH| etadUSaNoddhArasya vakSyamANatvAdAha-*dUSaNAntara miti* / vyutpattibhaGgamAvika mAha-*ayamAzaya iti*| *lakSa. Neti / vAkye iti shessH| ... citragurityAdau vAkyasya gosvAmilakSakatve'bhIplitayodhalA. bhasambhavAdAha-*prAptodako grAma iti* * lakSaNAyAmapIti / idaJca mImAMsakamatena / svabodhyasambandhasyaiva tairlakSaNAtvA'bhyupagamAt / bodhottaramityasyA'nupapattipratisandhAne satIti shessH| lakSa. NAyAmapItyapinA tatra lakSaNAyA asambhavaM sUcayati |*arthaalaabhaaditi* / prAptikabhinnodakasambandhinolAbhe'pyanubhUyamAnoktA'rthAlAbhAdityarthaH / tarhi samAnAdhikaraNati * / sAmAnAdhikaraNyaM cAtra samAnavibhaktikatvam / anyathA karmalAkSaNikatAntA'oMda Page #288 -------------------------------------------------------------------------- ________________ smaasshktinirnnyH| ptikamrmeti syaat(1)| anyathA(2)samAnAdhikaraNamAtipadikArthayorabhedAnvayavyutpattibhaGgApatteH / prAptadhAtvarthatayA kartRtAsamba ndhena bhedenodakasya tatrAnvayAsambhavAcca / anyathA 'devadattaH pacyate' ityatra kartRtAsambandhena devadattasyAnvayasambhavenAnanva. yAnApattaH / ____ athodakAbhitrakartRkA prAptiriti bodhottaraM satsambandhi. grAmo lakSyata iti cenna / prAptAparyatayA tArthakatAraM prati vizeSyatAthA asambhavAt "prakRtipratyayArthayoH pratyayArthasyaiva prAdhAnyam" iti vyutpatteH / prAptapade prAptarvizeSyatve tasyA eva nAmA'rthatvenodakena samamabhedAnvayApattezca / evam , UDharathaH, upahRtapazuH, uddhRtodanA,, bahupAcike. kapadA'rthayorabhedAnvayA'nabhyupagame ityarthaH / bhaGgApatteriti / tAdRzavyutpattaratraiva vyabhicArAditi bhaavH| ___ nanu tadvyutpattI samAnAdhikaraNasyaikA'rthA'bhidhAyitvasyaiva nivezena nedaM tadviSayo'ta aah-*praaptriti*| *anvayAsambha. dhAditi / nAmA'rthadhAtvarthayoH sAkSAdbhadenA'nvayasthA'vyutpannatvA. diti bhAvaH / * anyathA devadatta iti / anyathA-uktavyutpatyamabhyu. pagama ityarthaH / * grAmo lakSyata iti / vAkyeneti zeSaH / uktabo. dhasya sambhavaduktikatve kathaJcillakSaNA'pi kalpyate, tadeva nA'stI. tyAha-prApterdhAtvarthatayeti / "prakRtipratyayayoH" iti nyAyasya saMkhyAdau vyabhicaritatvaM sambhAvyAha-*prAptapade iti* I *nAmArthatveneti / nAmajanyapratItivizeSyasyaiva nAmArthatvAditi bhaavH| ___ *abhedAnvayApattazceti* / samAnavibhaktikanAmA'rthayoriti (1) 'prAptikarmAbhinnamadaka' iti bodhaH syaadityrthH| (2) samAnAdhikaraNeti / samAnavibhaktikamAtipadikArthayo. rityrthH| Page #289 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 276 darpaNasahite vaiyAkaraNabhUSaNasAre tpAdAvapi draSTavyam / atra hi rathakarmakavahanakartA, pazukarmakopaharaNoddezyaH, audanakarmakodaraNAvadhiH, bahupAkaka-dhi. karaNamiti bodhAbhyupamamAt / atiriktazaktipakSe ca ghaTatvaviziSTe ghaTapadasyevodakakartRkamAptikarmatvaviziSTa prAptodaka iyA. disamudAyazaktyaiva nirvAha iti bhAvaH // 32 // sAdhakAntaramA:aSaSThayarthabahuvrIhI(1) vyutpattyantara kalpanA / klaptatyAgazvAsti tava tat kiM zakti na kalpayeH // 33 // ayaM bhAvaH / citragurityAdiSu citragInAM svAmyAdi. pratItirna vinA zaktimupapadyate / na ca tatra lakSaNA / sA hi na citrapade / citrasvAmI gauriti bodhApatteH / nA'pi gopade / bhAvaH / draSTavyamiti / bhavanmane vahanakarmAbhinno ratha iti bodhosaraM sambandhini lakSaNAyAmapi rathakarmakavahanakartA'naDvAnitI. psitA'rthasyA'lAbha eva / karmA'rthakaktapratyayasva kartari lakSaNAyAM tu dhAtvarthavahane rathasya karmatayA bhedasambandhenA'nvayo durlabha evo. kavyutpattivirodhAditi puurvoktdishaa'vseymityrthH| *atra hIti* / bodhA'bhyupagamAdityenenA'nvayi / atra, 'UDharathaH' ityAdisamAse viziSTazaktyabhyupagame tu na kasyA api vyutpatervirodha ityAha-*atiriktati // 32 // SaSThayarthabahuvrIhiparyudAse bIjaM pradarzayati-*ayambhAva - ti*| *vinA zaktimiti / smudaayshktiaamtyrthH| *citrasvAmItyAdi / samAnAdhikaraNanAmA'rthayoriti vyutpatteriti bhAvaH / nanu gopadasya gomati lakSaNA / gavi citrasyA'bhedAnvaye citrA'bhi (1) aSaSThaparthabahuvrIhAvityatra SaSThIpadam saptamyA apyupalakSa. Nam / SaSThayarthabahuvrIhAvidha saptamyarthabahuvrIhAvapi vyutpattyantara. kalpanAyA aprsktH| Page #290 -------------------------------------------------------------------------- ________________ smaasshktinirnnyH| 277 gosvAmI citra ityanvayabodhApatteH / citrAdimAtrasya lakSyaikadezatvena tatra gavAderanvayA'yogAt / naca citrAbhinnA gauriti zaktyupasthApyayoranvayabodhottaraM tAzagosvAmI gopadena lakSyate iti vAcyam / gopadasya citrapadasya vA vinigamanAviraheNa lakSakattAsambhavAt / . naca gopade sAkSAt sambandha eva vinigamaka iti vA. cyam / evamapi prAptodakaH, kRtavizva iyAyaSaSThayarthabahuvrIhI vinigmkaa'praaptH| yaugikAnAM kartAdharthakatayA sAkSAtsambandhA'vizeSAt / naca padadvaye lakSaNeti naiyAyikoktaM yuktam / bodhAvRtti bhagosvAmIti bodho nAunupapanno'ta Aha-*citrAdimAtrasyeti / AdinA gavAdipariprahaH / prAthamyAt pUrvapade lakSaNetyAzayena citra. padopAdAnam / . *lakSyaikadezatveneti / lkssygosvaamiruuppdaarthaikdeshtvnetyrthH| *anvayAyogAditi* / ekapadA'rthaprakAratAnirUpitavizeSyatAsa. mbandhena zAbdabuddhiM prati vizeSyatAsambandhenAparapadajanyopasthite. hetutetyarthaparyyavasitAyAH, "padArthaH padArthenA'nveti" ityAdivyu. tpattevirodhAduktAnvayA'bhAvAditi bhAvaH // kasyAcinmatamAzaya nirAcaSTe-*naceti sAkSAditi ||godvaark ityrthH(1)| tathAca SaSThyarthabahudhIhI na vyutpatsyantarakalpanamiti bhAvaH // *padadvaya. ti* // vinigamakA'bhAvAditi bhAvaH // *naiyAyiketi* // asya prAcInetyAdiH / ekadezAnvayapakSe hi tairitthamuktam // bodhAvR. (1) ayaMbhAvaH / zakyasambandhaH satvanirUpitasvAmitvarUpaH sAkSAtsambandhaH / citrapadasya guNavAcAkatAyAH svazaktisamavA. yiniSThatvanirUpitasvAmitvarUpa AzrayadravyaghaTitaH paraMparAsambandho lakSaNArUpo vAcya iti gaurvaamitibhaavH| ........ ... ... ... ... ... . Page #291 -------------------------------------------------------------------------- ________________ darpaNasahite vaiyAkaraNabhUSaNasAre prasaGgAt / naca parasparaM tAtparyagrAhakatvAdekasyaivaikadA lakSaNA, na dvayoriti, na bodhAvRttiriti vAcyam / evamapi vinigamanA. virahatAdavasthapena lakSaNAyA asambhavAt / naca caramapade eva sA pratyayArthAnvayAnurodhAt , pratyayAnAM sannihitapadArthagatasvArthavodhakatvavyutpatteriti vAcyam / evaM hi bahuvrIhyamambhavApatteH / "anekamanyapadArthe" ( pA0 sU0 2 / 2 / 4) ityanekamubantAnAmanyapadArthapratipAdakatvena tatidhAnAt / tIti * // bodhyamAnasya svAmino dvedhA bhAnAparIrityarthaH // *vinigamanAviraheti* // citrapadaM tAtparyagrAhakamuta gopada. mityakatarapakSapAtiyuktivirahatAdavasthyenetyarthaH // *asambhavAdi. ti* // ekatarapade lakSaNAyA asmbhvaadityrthH| padadvaye lakSaNA. yAm uktadoSa iti bhAvaH / pratyayArthA'nupapattireva uttarapade lakSaNAyAM vinigamikA bhaviSyatItyAzaya nirAcaSTe-*naceti // *evaM hIti* // uttarapadasyaivA'nyapadArthalakSakatve ityarthaH // bahuvI. ghasambhave hetumAha- anekamiti* // tadavidhAnAdityarthaH // ___ ayambhAvaH / vRtterviziSTA'rthakatvaM na zAstraikagamyam / "acatu. ra" ityAdAvarthA'nAdezanAt / kintu laukikavyavahAragamyam / "sva. bhAvata eva teSAM zabdAnAmadhyarthevabhiniviSTAnAM nimitatvenAnvAkhyAnaM kriyate" iti samarthasUtrabhASyAt / "anekamanyapadArtha" (pA0 sa0 2 / 2 / 24) "cArthe dvandvaH" (pA0 suu02|2|29) ityAdInAmanekaprathamAntamanyA'rthapratipAdakaM bahuvrIhisaMzakaM bhavati, cA'rthe va. tate yaH prathamA'ntasamudAyaH sa dvandvasaMjJako bhavatIti krameNa lo. kasiddhArthA'nuvAdena bahuvrIhyAdisaMzAvidhAyakatvamAtram | arthasyA'pi vidhAne vaakybhedaaptteH| svasamAnA'rthakavAkyAnivRttaye vibhASA'dhikAro'pi vidheyaH syAt / evaJca subantasamudAyasyA. 'nyArthapratipAdakatve, kathaM bahuvIhiH syAditi / Page #292 -------------------------------------------------------------------------- ________________ samAsazaktinirNayaH / 279 kiJcaivaM sati ghaTA''dipadeSvapi caramavarNa eva vAcakatA. kalpanA syaat(1)| pUrvapUrvavarNAnAM tAtparyagrAhakatvenopayoga sambhavAt / evaM sati caramavarNamAtrazravaNe'rthabodhApattiriti ced atrApyudakapadamAvazravaNAdarthapratyayApattistulyatyanyatra vistaraH / evaJca, aSaSThayarthabahuvrIhau, vyutpatyantarakalpanA uktyuktH| akhatyA zaktyantarakalpanetyarthaH // kluptanyAga ityasya kluptazaktyopapattiriti vyutpattityAgazca tavAsti // tat ki, sarvatra samAse zakti na kalpayeriti vAkyArthaH // yattu vyapekSAvAdino naiyAyikamImAMsakAdayaH / na samAse nanvekapadasthAsnyA'rthapratipAdakatve tAtparyaprAhakatayA padasyA. pyupayogitvena samudAyasya viziSTA'rthapratipAdakatvamASikalamata Aha-*kizcaivamiti* // samAsasthacaramapadasyaiva lakSakatve satItya. rthaH // iSTApattAvAha-*evaM satIti* // caramavarNasya vAcakarave sa. tItyarthaH / *atrA'pi* // prAptodakAdAvatItyarthaH // *Apattiri. ti* // ApAdhavyatirekanirNayakAlikA''pAcavyApyA''pAdakatAzA. nasatvAditi bhaavH|| __ nanUdakapadamAtrazravaNAnna lakSyArthabodhaH, tadAnI lakSaNAkalpi. kAyAstAtparyagrAhakavapadopastheitarabhAvAd, ata Aha-*anyatre. ti* // bhUSaNa ityrthH|| *vistara iti* / uttarapadalakSyA'rtha prakRtyarthatvA'bhAvena tatra pratyayA'rthA'nandhayA''pattirityAdi tatroktam // *vyutpattIti * // vyutpattityAgaH prakRte pratijJAhAnireva // vyapekSAvAdina iti samarthasUtre "parasparA'nvayayogyatvarUpasAmarthyameva cyapekSA" iti vAdina ityarthaH // *na samAse zaktiriti* // samAse rAjapuruSAdisamudAya viziSTazaktirnetyarthaH // samAsasaMzAprayojakatvaM klaptapratyekapadavRttyatirikte nAstIti yAvat / saMsRSTArthamiti ... (1) caramavarNasyaiva pratyayAvyavahitatvAt lAghavAca tenaiva pAca. katA kalpanA syAditi / - Page #293 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 280 darpaNasahite vaiyAkaraNabhUSaNasAre zaktiH / rAjapuruSa ityAdau rAjapadAdeH sambandhilakSaNayaiva rAjasambandhyabhibhaH puruSa iti bodhopapatteH (1) / bhASyakArokteH saMsargasya pRthagupasthitinibandhanatvAt parasvaravya pekSava sAmathryam / "isusoH sAmarthya" (pA0 sU0 7 / 3 / 44) ityatra samarthapadasya tArazA'rthakatvasya sarvairAkArAta parASE. ghadvASA'nurodhAcca / anyathA samAsAdAvekArthIbhAva; parAGgavadbhAvA. do vyapekSeti vAkyabhedApatteH / tatra vyapekSA'nAdare tu, "Rtena mi. trAvaruNAvRtAvRdhAvRtaspRzau" ityAdAvRtenetyAdeH parAmavadbhAve sati, . "Amantritasya ca" ( pA0 sU01 / 1 / 98 ) ityAdhudAttatA. ''ptti;|| . na ca "tanimittagrahaNaM kartavyam" iti vArtikenAmantritArthasya yanimittaM tavAcakameva parA'Ggavadityarthakena niyamitatvAt parAjabadbhAvAprasaktiriti vAcyam // samarthaparibhASAmAzritya tatpratyA. khyAnasyaiva nyAyyatvAt / "Rona mitrAvaruNo" ityatayoH samAbhavyAhatakriyAyA'nvayitvena parasparamasAmayod "mitrA. varuNAvRtaH spRzau" etayostu pAThikA'nvayabodhasatvAdastyeva sAmarthya spaSTaM caMdaM vedabhASye // ata evA'nantarapATho'pi caritArthaH / putro rAkSaH puruSo devadattasyetyAdau niruktavyapekSArUpasAmA'bhAvAdeva samA. saaiprsktH| __ samarthasUtrA'rthastu padasambandhI samAsAdividhiH sAkSAtparampa. rayA vA svaprayojyaviSayatA nirUpitaviSayatAprayojakatvarUpavyapekSA. 'paranAmakasAmarthyavatpadA''zrito bodhya iti / bahuvrIhI citrAss. diviSayatAyAH sAkSAtprayojakatvA'bhAvAtparamparayeti / kiJca vRttitvA'vacchadenakA bhAvavAdimate svA'vayavA'rthAs. tirikA'rthA'bhiprAyakatvarUpavRttilakSaNasya karmadhAraye'vyAptiH / (1) tathAca samudAyazakti vinApi rAjapade rAjasambandhilakSaH NayA sambandhabodhanirvAhe sati tattadodhAnyathAnupapasyA samudAya. zaktyabhyupagamazcityaH gaurvaapteritibhaavH| Page #294 -------------------------------------------------------------------------- ________________ samAsazaktinirNayaH / ... 281 atra evaM rAjJaH padArthaikadezatayA, na tatra shobhnsyetyaadi| tatrA'vayavA'rthAtiriktA'rthavattvA'bhAvAt / vRttitvasAmAnAdhikaraNyena tu rathantarA''dizuddharUDhe paGkajAdiyogarUDhe ca kozA''disiddhAyAH samudAyazaktarasmAbhirapyabhyupagamena siddhasAdhanAta / zu. yaugikAcaitragvAdisamudAye zaktyabhyupagamastu kozA''dyanuktatvAsamAsaghaTakapratyekapadavRttyaivopapattezca heya iti tadAbhisandhiH / zaktikalpanA'nupapatyabhAvaM tatprayojanatayA darzayati-rAjapuruSa i. tyAdAviti // na ca sambandha eva lakSyo'stvevaM ca vyAsasamAsayoH samAnAkArabodhajanakatvapravAdo'pyupapatsyate / rAjA''disambandharUpalakSyA. 'rthasyottarapadA'rthe AzrayatayA'nvayenaivopapattau sambandhini lakSa. NA'bhyupagame prayojanA'bhAvazceti vAcyam / 'rAjA puruSaH' ityAdA. vapi rAjAdipadArthasya svasvAmibhAvasambandhanaM puruSAdAvandhayavAra. NAya nipAtA'tiriktanAmA'rthaniSThAbhedA'tiriktasambandhA'vacchiaprakAratAnirUpitavizeSyatAsambandhena zAbdabuddhiM prati vizeSyatAsambandhena pratyayanipAtA'nyatarajanyopasthiterhetutvasyAvazyakata. yA prakRte rAjasambandharUpanAmA'rthasya pratyayanipAtA'nyatarA'nupasthi. te puruSAdAvanvayA'sambhavAt nipAtAtiriktatvavizeSaNAt 'candra iva mukham' ityAdAvivapadArthasAdRzyasya nAmArthasya pratyayajanyopa. sthityaviSayamukhe nipAtA'tiriktanAmA'rthacandrasya tathopasthityavi. Saye sAdRzye'nvaye'pi na ksstiH| abhedA'tiriktasambandhA'vacchi. pratvasya prakAratAyAM nivezAca 'rAjA puruSa' ityAdAvabhedA'nvaye. 'pi na saa| - naca samasyamAnA'tiriktatvenA'pi nAmno vizeSaNIyatvAnna prakRte'nupapattiriti vAcyam / gauravAta, kvacidagatyA saGkoce'pi sarvatra saGkocasyA'nyAyyatvAcca / prakRte sambandhilakSaNA'bhyupagamarU. pagatisattvAt / nipAtAnAM dyotakatvanaye ghaTAdipadAnAM ghaTAdi. pratiyogikalAkSiNakatayaivopapattI nipAtAtiriktatvasyApravezAcceti bhaavH|| *ata eveti // pUrvapadasya sambandhilAkSaNikatvAdevetyarthaH // 36 Page #295 -------------------------------------------------------------------------- ________________ darpaNasahite vaiyAkaraNabhUSaNasAre vizeSaNAnvayaH / na vA ( 1 ) ghanazyAmo niSkauzAmbigaratha ityAdI ivAdiprayogApattiH / uktArthatayeva krAntAdipadaprayogAsambhavAt / na vA, "vibhASA" ( pA0 sU0 2 / 7 / 11 ) itisUtrAvazyakatvam / lakSaNayA rAjasambandhyabhinnaH puruSa iti bubodhayiSAyAM samAsasya, rAjasambandhavAniti bubodhayiSAyAM vigrahasyetyAdiprayoganiyama ( 2 ) sambhavAt / nA'pi paGkajapadapratibandI zaktisAdhikA / tatrAvayavazaktimajAnato'pi bodhAt / 282 *vizeSeNAnvaya iti* // "padArthaH padArthenA'nveti" iti vyutpatteriti bhAvaH // nanu 'gabhIrAyAM nadyAM ghoSa' ityAdau nadIpadalakSyanadItIrArthaikadezanadyAdau gabhIrAdyanvayavadatrApyekadezA'nvayo durvAra iti benna / dRSTAntA'siddheH / tatrApyetanmate nadIpadasya gabhIranadItIra. lakSakatAvA gabhIratAtparyyagrAhakatAyAzca vakSyamANatayA adoSAt tAdRzavyutpatteH sasambandhivyatiriktaviSayatayA caitrasya naptetyAdAvekadezAnvaye'pi kSativirahAditi // *uktArthatayeti* // tatra nirAdInAM dyotakatayA kauzAmbyAdipadasyaiva kauzAmbyavadhika niSkramaNakartrAdyarthe lakSaNA'bhyupagamenaivepsitArthabodhopapattI krAntAdizabdAnAmupAdAnA'sambhavAdityarthaH // *Avazyakatvamiti* // tena pArAyaNAdAvadRSTArthakatayA spaSTapratipattyarthakatayA vA tadupayoge'pi na kSatiriti bhAvaH // *pratibandI - ti* // paGkajAdipade padmatvAdiviziSTazaktyabhyupagamarUpetyarthaH // a (1) ghanazyAma ityatra ghanapadArthatvasAdRzyasambandhena, niSkAzausvirityatra niSkramaNAvadhitvasambandhena, goratha ityatra svayuktatvasambandhena pUrvapadArthasyottarapadArthe'nvayo bodhyaH / evaM ca saMsargataye * vArthoktAvapi sAdRzyAdiprakAraka bodhArthamivAdizabdaprayogo durvAra ityAzayena zakate - naveti / (2) prayoganiyameti / atra niyamatvaM, abAdhatvam / bhinnaviSayatvena samAsAdinA na vAkyabAdha itibhAvaH / Page #296 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 'samAsazaktinirNayaH / 283 na ca zaktyagrahe lakSaNayA tebhyo viziSTArthapratyayaH sambhavati / ata etra rAja dipadazaktyagrahe 'rAjapuruSaH ' 'citraguH ' ityAdau na bodhaH / naca citragurityAdau lakSaNA saMbhave'pyapaSThayabahuvrIhau lakSaNAyA asaMbhave bahuvyutpattibhaJjanApatteriti vAyam / 'prAptodakaH' ityAdAvudakapade eva lakSaNAsvIkArAt / pUrvapadasya yaugikatvena tallakSaNAyA dhAtupratyayatadarthajJAnasAdhyatayA vilambitatvAt / pratyayAnAM sannihitapadArthagata svArthabodhakatvavyutpacyanuroghAcca / ghaTAdipade cAtiriktA ( 1 ) zaktiH kalpyamAnA viziSTe vayayazaktimajAnato'pItyapinA dRSTAntadASTantikayorvaiSamyaM sucyate // * zaktyagrahe* // avayazaktigrahA'bhAve // *tebhyaH // paGkajAdipadaghaTakA'vayavebhya ityarthaH // * viziSTA'rthapratyaya iti // padmatvA SSdirUpeNa padmA''dibodha ityarthaH // lakSaNAyAH zaktighaTakatvAditi bhAvaH // *ata eveti // tatpadIyalakSaNAgrahe tatpadazaktijJAnasya hetutvAdevetyarthaH // uttarapadalakSaNAyAM vinigamakamAha-*yaugikatveneti* // vilambitatvAdityanena zIghropasthitikatvamuttarapadalakSaNAyAM vinigamakamiti sUcitam // nanu vyutpattipakSe yaugikatvamudakA''dipadAnAmapi samamata Aha*pratyayAnAmiti* // yathAzrutaprakRtyarthatvasyodakAdau bAdhAt prakR* tyarthapadamanyathA vyAcaSTe -*sannihiteti // daNDinamAnaya, ityAdau vyavahitapadArthe daNDAdau karmatvAdyanvayavAraNAya sannihiteti / tathAca "aNurapi vizeSo'vyavasAyakara" iti nyAyenottarapada eva lakSaNeti na bodhA''vRttirUpadUSaNamapIti bhAvaH / pUrvokadUSaNAnta gmuddharati - *ghaTAdipade ceti // kalpyamAnetyuktyA aklRptatvaM sU. (1) atirikteti / tadbhaTakadhAtvAdizaktyatiriktetyarthaH / Page #297 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 284 darpaNasahite vaiyAkaraNabhUSaNasAre kalpyate / viziSTasyaiva saGketitatvAt / bodhakatvasyApi (1)prasekaM varNeSvasattvAt / prakRte cAsantasannidhAnena pratyayArthAnvayasaulabhyAyottarapade eva sA kalpyata iti vizeSaH / svIka cayati-*viziSTasyaiveti* // vyavahArAdinA tatraiva tannirdhAraNAditi bhaavH|| asatvAdityasya,yena tatrA'pi vinigamakagaveSaNA syAditi zeSaH // * uttarapada iti* // prAptodakAdighaTakodakAdipade. ityarthaH // sA-lakSaNA // *vizeSa iti* // ghaTAdipadAt samAsasya lakSaNAyA vaiSamyamityarthaH / / - atredaM bodhyam / uktayuktyopakumbhamityAdAvuttarapadasyaiva samI. pArthe lakSaNA, pUrvapadaM tatpAryagrAhakam / tatpuruSe'pi kvacidarddhapi. ppalItyAyekadezini caramapadasyaiva sA / pippalya dyarthe itara dyo. takam / nIlotpalamityAdikarmadhAraye tu na kA'pi sA, pratyekapada. zaktyupasthitayorabhedA'nvayasaulabhyAt / bahuvrIhau tUttarapada eva seti sAra eva vyktm| pANipAdamityAdidvandve'pyuttarapadasya pA. NipAdasamAhAre lakSaNA padAntaraM dyotakam / tatraiva paramparayA vAdanakarmatvAnvaya evamitaretarayogadvandva sAhityApanapratyekapadArthayoru. ttarapadasyaiva sA / ata eva dvivacanAdyarthIdvatvAdyanvayastatra / samAhAradvandve sAhityaM vizeSyamatra tu vizeSaNamiti bhedH| .. yadvA, samAhAradvandva'pi sAhityA'pratItena tatra lakSaNA, kintu pratyekapadazaktyupasthApyayoreva saakssaadvaadnkrmtvaa'nvyH| "dva. ndvazvaprANi" (pA0 sU0 2 / 4 / 2) iti prakaraNAAdInaSThikatvasamAsa. sya smaahaarpdvypdeshytvm| itaratra tu tadyavahAra aupcaarikH| napi itaretarayoge ttprsnggH| evamitaretarayoge dvandve'pi na lakSaNA / ekasmRtyArUDhapadadvayAt pratyekazaktyupasthitA'rthayordvitvA'nvaya. sambhavAt / ekakriyA'nvayitvarUpasya ekabuddhagha'vacchi. matvarUpasya vA sAhityasya pazcAdevA'vagamena pUrva tatra lakSaNA. prahA'sambhavAcca / cA'rthe dvandva ityasya cA'rthA'nvayayogya ityntdvirodho'pi| (1) bodhjnktvpryaaptydhikrnnsyaapiityrthH| Page #298 -------------------------------------------------------------------------- ________________ - smaasshktinirnnyH| . yuktaM caitat / dvandvatvA'vacchinnasya pradhAna bhUtArthadvayapratipAdakatve eva, "dvandvaH sAmAsikasya ca" (gItA) ityanena samAsasamUhamadhye dvandvasya vibhUtitayA pArigaNanasya bhagavatkRtasya snggteH| viziSTazaktyA lakSaNayA vA tasya pradhAnIbhUtasamAhArapratipAdakatve tu samAsAntarAd dvandvasyA'vizeSAttadasaGgatiH spaSTaiva / . yattu bhAratabhAvadIpe-samamekatrA''sanaM samAso, viduSAM guruzipyANAM vA mantrArtha kathArtha vaikatrA'vasthAnam / tatra viditamarthajAtaM sAmAsikam / cAturarthikaSThak / tasya, "Thasyeka" ( pA0 suu07|3| 50) itiikaadeshH| "yasyeti ca" ( pA0 sU06 / 4 / 148) itya. lopaH / tasya madhye dvandvo rahasyo'ham / "dvandvaM rahasya" ( pA0 sU0 7 / 1 / 15) iti sUtre dvandvazabdasya rahasyavAcitvaM zAbdikaprasiddhamiti vyAkhyAtam / '' tatta viditA'rthasya caturAmadarzanAdrathantarAdhikaraNanyAyena saGketitasamAsazabdAt pAribhASikasamAsarUpA'rthasyaivopasthiterucitatvena prAptasya sAmUhikaThakaH samAsazabdAttadanabhidhAnAta / ". ndvaM rahasya" (pA0 suu08|1 / 15) ityanena rahasye vyutpAdita ndvasya nityanapuMsakatvena pulliGgasya tadvAcitvA'sambhavAt / samAsa. vAcinazca tasya puMlliGgatAyAH "cA'rthedvandvaH'(pA0 suu02|2|28) ityAdau dRSTatvAt pAribhASikatvAcca tena samAsasyaiva grahaNasyo. citatvAcca cintyam / __ na ca sAhityAmAne'pyetasya kriyA'nvayavivakSAyAM, pazya dhavaM, khadiraM chindhItivAkyavat pazya dhavakhadirau chindhAti prayogApaMtti. riti vAcyam / pratyayA'rthadvitvA'vacchinnadharmikasyaiva padArthA'ntarAnvayabodhasyA'nyatra darzanenA'trApi tadavacchedenA'nvayasyaivoci. tatvAt / . naca dvitvA'nvayayogyatAvacchedakasAhityabhAnamantareNa dvitvA 'nvaya eva durlabha iti vAcyam / yogyatA'vanchedakopasthiteranapekSA NAd upasthite yogya eva tadanvayAt / ata eva, ghaTena jalamAnayetyatra chidretarasyaiva yogyatAbalenA'nvayaH / na tu chidrataratvaprakAra. kaH zAbdabodhaH / tatrAprakRtyarthatAvacchedakasyaiva dvitvAnvayayogyatAvacchadakatve'pi kSativirahAcca / vivecitaM cedamadhikamanyatra / / Page #299 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 286 darpaNasahite vaiyAkaraNabhUSaNasAre tazca ghaTAdipadeSvapi caramavarNasyaiva vAcakatvaM mImAMsakammanyaiH rityAhuH / . atrocyate / samAse zaktyasvIkAre tasya prAtipadikasaMjJAdikaM na syAt / arthavattvAbhAvAd, "arthavadadhAturapratyayaH prAtipadikam" (pA0 sU0 7 / 1 / 45) ityasyApatteH / na ca, "kRttaddhitasamAsAzca" (pA0 sU0 1 / 2 / 46 ) ityatra samAsagrahaNAt sA / tasya niyamArthatAyA bhASyasiddhAyA vaiyAkaraNabhUSaNe spaSTaM pratipAditatvAt / samAsavAkye zaktyabhA. . naca kSaumavasAnAvagnimAdadhIyAtAmityatra samuccayalAbho na syA. diti vAcyam / "yat kartavyaM tadanayA saha" itivacanAntarAttatsi. ddheH / yadyapi dvandve parasparAnvayitvarUpavyapekSA durghaTA, tathApi "cA. 'rthe dvandvaH" (pA0 sU02 / 2 / 29 ) iti vidhisAmarthyAdeva tatra samAsaH, tadarthastUktaH / samuccayAnvAcayayostvanabhidhAnAdeva na dvandva iti spaSTaM bhASye / yattvekasyAM kriyAyAmekarUpeNA'nvayitvameva tatra sAmarthyamiti / tanna / kacidetasya kvacitU pUrvoktasya sAmarthyasyAzra. yaNe samarthasUtre vAkyabhedApatteriti pUrvoktApattimiSTatvenA'pi pari. harati // *svIkRtamiti // - *caramavarNasyaiveti / pUrvapUrvavarNA'nubhavajanyobuddhasaMskArasa. hitA'ntimavarNasyetyarthaH / nA'taH kevalacaramavarNA'rthabodhApattiH / adhikamagre vakSyate / "vyapekSAyAM sAmarthe samAsa eko'saGgRhIto bhavati" iti bhAjyAzayaM prakAzayannayAyikamataM dUzyati-*atrocyate iti* / saMzAdItyAdinA padatvAdi (1)parigrahaH // *bhASyasiddhAyA iti / "samAsagrahaNamarthavatsamudAyAnAM niyamArtham" iti bhAgya. siddhAyA ityrthH| *spaSTamiti* / vAkyasyA'pyarthavatvena prAtipadikatvaprasaktI ta (1) Adipadam subluk, samudAyAtpunaHsubutpattiH, anudAttaM padamekavarjam, ityAdInAM pravRttigrahaNArtham / Page #300 -------------------------------------------------------------------------- ________________ - samAsazaktinirNayaH / vena zakyasambandharUpalakSaNAyA apyasambhavena lAkSaNikArthavatvasyApyasambhavAt (1) / vyAvRttaye vacanArambhamAzaGgaya niyamArthena samAsagrahaNena samAhita. m / samAse zaktyanabhyupagame tu tasya vRttyArthabodhakatvarUpA'rthava. svA'bhAvenA'prAptasaMzAviSaye tasyA''vazyakatayA niyamA'rthatvavyA. ghAtaH spaSTa eva / tasmAdetadbhASyamapi samAse viziSTazaktau mAnamiH ti tatroktatvAdityarthaH // ___ na cA'rthavatpadasAmarthyanA'rthavAcakapadaghaTite'pi prAtipadikasaM. zAsiddhiranyathA dhAtvAdiparyudAsenaivA'rthavattve labdhe tadupAdAnavaiyarya spaSTameva / dazadADimAnItyAdyanarthakasamudAyasya tu niyamena vAraNIyatvAditi vAcyam / arthavagrahaNasyottarArthatAyAH siddhA. ntasiddhatve tatsAmarthyA'bhAvAd, "arthavagrahaNaM saMzivyapadezArtham" iti bhASyeNA'rthavattvena sAdRzyabodhanArtha tadupayogadarzanAceti vi. ziSTazaktyabhyupagamamantareNa samAse prAtipadikasaMzAdaurbhikSyame. veti bhaavH| ___ nanu citragurityAdau viziSTe zaktyasvIkAre'pi nA'rthavatvaniba. ndhanaprAtipadikasaMjJA'nupapattiH / tathAhi, na zakyasambandho lakSaNA, 'gabhIrAyAM nadyAM ghoSaH' ityAdAvasambhavAt / tatra tAvanna gabhIrapadaM tIralakSa ndyaamitysyaa'nnvyaaptteH| na hi tIraM nadI, ata eva nadIpadamapi na tthaa| gabhIrapadArthasyAnanvayApatteH / na ca padadvaye pratyekaM saa| viziSTanadItIrA'bhAnaprasaGgAt / na ca nadIpadenaiva ga. bhIranadItIraM lakSyate, gabhIrAdipadaM tAtparyagrAhakamiti vAcyam / gabhIrapadasya tAtparyyagrAhakatvamuta nadIpadasyati vinigamanAvi. rhaat| (2) nanu "yattavyapekSAvAdino naiyAyikamImAMsakAdaya" ityArabhya asya granthasya pravRttyA mImAMsakamate nAyaM doSaH saMbhavati, svabodhya. sambandhatvarUpalakSyaNAyAstaiH svIkriyamANatvAditicet naiyAyika pratyevaitaducyate / kiJca mImAMsakamataM tatsambhave'pi nirUDhalakSaNAyAH zaktitulyatayA zAdvikAbhimatasiddhiriti / Page #301 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 298 darpaNasahite vaiyAkaraNabhUSaNasAre ___ atha "tiptasajhi" ityArabhya, "yossup" iti tippa. tyAhAro bhASyAsiddhastamAdAya "atipAtipadikam"ityeva mU. jyatAM, (1)kRtamarthavadAdimUtradvayena / samAsagrahaNazca niyamArtha . nava nadapidasya dravyavAcakatayA sAkSAtsambandha eva lakSaNAyAM vinigamaka iti vAcyam / gabhIrapadasyA'pi nityaM guNivAcakatayA tadarthasyA'pi sAkSAtsambandhA'vizeSAt / tasmAt padadvayalakSaNAyAM gauravAt samudAya eva saa'nggiikaaryaa| ata evArthavAdavAkyAnAM prAzastye lakSaNeti snggcchte| kintu svabaudhyarupaiva sA / a. sti ca gabhIrAyAM nadyAmityatra vAkyazApyA gabhIrAbhinnanadI tatsa. mbandhastIre iti / evaJca citragurityAdisamudAyasya lakSaNayA ci. trA'bhinnagosvAmirUpArthabodhakatvarUpA'rthavattvAta prAtipadikasaMjJA nA unupapannetyata Aha-*samAsavAkya iti // vAkya ityuktyA kvaci. tatsambhave'pi sarvatra rAjapuruSAdisamAse tadasambhavaM sUcayati / aymaashyH| svajJApyasambandhasya na lakSaNAtvamapabhraMze'pi ta. prasaGgAt / kiJca svajJApya ityasya svaniSThajJApakatAnirUpakajJApyatAvadarthasambandha ityartho vAcyaH / tatra zApakatvaM vRttyA bodhakatvamuta zAnajanakamAnaviSayatvamAtram / naadyH| vAkye lakSaNA'bhAvaprasaGgAt / tadarthasya gambhIrAbhinnasya vRttyabodhyatvAt / nAntyaH / pratyeka varNAnAmarthavatvApattyA vibhaktyApatteriti svazakyasambandho lakSaNetyevA. GgIkaraNIyam / tathAca samAse tadasambhavena prAtipadikasaMjJA'nupapattistadavastheti tadartha viziSTazaktisvakAra Avazyaka hati // ___*bhASyasiddha iti* | "tibekAdeze pratiSedho'ntavattvAt" ityAdestA'bhidhAnAditi bhAvaH / *sUtryatAmiti / "atipsamA. sazca prAtipadikam" (2)ityeva sUtryatAmityarthaH / tathAca tiGsu. (1) kRtamiti / alamityarthaH / arthavadAdisUtradvayaM nArambhaNIyaM kiM tu 'atipprAtipadikam' 'samAsazca' iti sUtradvayaM kAryAmatyarthaH / ... (2) atipsamAsazca prAtipadikamiti / vastutastu sUtradvayami. syanupadamevoktam / Page #302 -------------------------------------------------------------------------- ________________ samAsazakti nirNayaH / 289 mastu / tathAca atipU-suptiGantabhinnaM prAtipadikamityarthAt samAsasyApi sA syAditicettathApi pratyekaM varNeSu saMjJAvAraNAyA'rthavattvA''vazyakatvena samAsA'vyAptitAdavasthyameva / tathAca prAtipadikasaMjJArUpaM kAyryamevArthavatvamanumApayati dhUma iva bantabhinnaM yattatprAtipadikamityarthena samAsasya prAtipadikatvalA bhAdatiricyamAnaM samAsagrahaNaM niyamArthamastvityarthaH / * pratyekaM va rNeSviti / varNAnAmAnarthakyapakSe prAtipadikasaMjJAyAM prakAzanIyAs rthAbhAvAdavizeSeNa prativarNa vibhaktisambhavAdavyayAdiveti bhAvaH / *arthavattveneti* / arthavadgrahaNasyAvazyakatvenetyarthaH // na cA'rthavatsamudAyaghaTaka varNAnAmarthavattva pakSasyA'pi bhASye darza nAttadhaNe'pi vibhaktirduvAreti vAcyam // tatpakSe'pi "saGghAtasyai * kArthyAt subabhAvo varNAt" iti bhASyAttantreNaikaiva vibhaktiH samudAyA'vayavArthagatamekatvaM bodhayet / ekameva yadaketvaM taccaikena suvA pratyAyitamiti bodhanIyA'bhAvAd vibhakteH pratyekavarNAdanutpateriti bhAvaH // nanu samAsavAkyasyA'rthavattvA'bhAve'pi na prAtipadikasaMjJAs nupapattiH / " kRttaddhita" ( pA0 sU0 1 / 2 / 46 ) iti sutreNaiva tatsambhavAt / sambhavati vidhitve niyamakalpanAyA anyAyyatvAt / samAsagrahaNameva ca samAsa ekArthIbhAve vA mAnam / vAkyasya tu na pUrvasUtreNa tatprasaktirarthavattvA'bhAvAt / saMsargasyA'zakyatve'pyA kAGkSAdivazAdeva tadbhAnasya sUpapAdatvAt / evaM prakRtipratyayasamudAyasyA'pyanarthakatvenA'prAptasaMjJAvidhAnArthaM kRttaddhitagrahaNamiti sa mastasyaiva sUtrasya vidhAyakatvam / AdyasUtrasya tu abhyutpannasAdhuzabdasvarUpameva, na tu bahuvaTurityAdisamudAyo'pyuttarapadalAkSaNi katAdRzasamudAyasyA'rthavattvAbhAvAt / kRdantAnAM keSAJcidarthavattve'pi dhAtutvAdevaM taddhitAnAmapIyAnityAdInAM pratyayatvena tAdRzasamudAyasya tvanarthakatvena pUrvasUtrA'viSayatvena tatra tatra prAtipa* dikatvavidhAnArtha sUtrakAreNa dvitIyaM sUtraM praNItam / ata evA'trArthavaditi nA'nuvarttate 'sambhavAtprayojanAbhAvAcca / tatra kRcchandena 37 Page #303 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 290 darpaNasahite vaiyAkaraNabhUSaNasAre hima (1) / kiJcaivaM, citragumAnayetyAdau karmatvAdyananvayApattiH, pratyayA * pratyayaparibhASayA tadantagrahaNaM saMjJAvidhAvityasya prAyikatvAt (2) / uttarAdivatkevalakRtAmaprayogeNa tadupAdAnavaiyarthyAcca / yadyapyuktayuktyA taddhitapadasyApi taddhitAntaparataiva labhyate tathApi bahupaTvAdisaGgrahAtha tatsvAnyavahitottaratvasambandhena taddhitaviziSTaprakR. tighaTitasamudAyataddhitAntAnyataraparatayA vyAkhyeyam / prakRtitvaM ca pratyayavidhAnAvadhitvam / iyAnityAdau tu pratyayasyaiva tadantatvAnna doSaH / pacatakyAdisamudAyAntargatataddhitaprakRteniruktataddhitavaiziSTayAbhAvAnna tatrA'tiprasaGgaH / kRdgrahaNaparibhASA - yA(3)anantaragrahaNajJApitAyA asArvatrikatvAcca, na mUlakenopadaMza. mityAdAvatiprasaktiH / evaM samAsagrahaNenAdhyaprAptaprAtipadikasaMjJAvidhAnAdrAjapuruSa ityAdisamudAyAt svAdyutpattiH sulabheti tatra viziSTazaktyabhyupagamo niSpramANakaH / vAkyasya sA netyuktameva tatra kozAdinA zaktyaparicchedAt / yatra tu kozAdikaM paricchedakaM, tatra samAse paGkajAdau tAM na nivArayAmaH / evaJca vAkyasyA'rthavattvA'bhAvena prAtipadikasaMjJA' prasaktestadavRttirUpaphalA'bhAvena samAsagrahaNasya niyamArthatvavarNanamasAmpratam / bhASye tasya niyamaparatayA varNanaM tu saMsargasya zakyatvamityekadezimatamanusRtyaivetyarucerAha * kizcaivamiti / evaM-samAse viziSTazaktayasvIkAre / karmatvAdyananvayApattirityasya gavAdipadArthe iti zeSaH / tatra hetumAha * pratyayAnAmiti / tathAca prakRtitvaM (1) samAso'rthavAn prAtipadikatvAt, yannArthavad na tat prAtipadikama, abhedavivakSApakSe, bhU-ityAdyanukaraNavat, iti / (2) prAyikatvAditi / "kRdatiG," ityAdisthaleSu doSApacyA "saMjJAvidhau" ityasya jJApakasiddhatvena 'jJApakasiddhaM na sarvatra' iti myAyenApravRttiriti bhAvaH / vastutastu paribhASaiva na kartavyA phaLAbhAvAdityAdyanyatra spaSTam | (3) anantaragrahaNeti / "gatiranantaraH" itisUtrastha 'anantara' grahaNajJApitetyarthaH / Page #304 -------------------------------------------------------------------------- ________________ samAsazaktinirNayaH / 291 nAM prakRtyarthAnvitasvArthabodhajanakatvavyutpatteH / viziSTottarameva pratyayotpatterviziSTasyaiva prakRtitvAt / yatu sannihitapadArthagatasvArthabodhakatvavyupattireva kalpata iti / tanna / 'upakumbham', 'arddhapippalI' ityAdau (1) pUrvapadArthe vibhaktyarthAnvayena vyabhicA rarAt / pratyayavidhAnA'vadhitvaM, na tu pratyayAvyavahitapUrvatvam / bahupaTurityAdau padmAdizabde'vyApteH / na ca "tAveva suptiGo yau tataH parau, saiva ca prakRttirAdyA" iti bhASyAt pratyayA'vyavahitapUrvasyaiva prakRtitvalAbha iti vAcyam / tadarthAnavabodhAt / yau tato vidhAnAbadherasati vizeSAnuzAsane parau tAveva suptiGAvityupalakSaNaM, pratyayAntarasyA'pi / yato vihitau saiva prakRtiriti tadarthAt / AdyetyabhyAsA'bhiprAyeNa / tathAca samA sottarapadasya vidhAnAvadhitvarUpa prakRtitvA'bhAvena tadarthe na karmatvA ''dyanvayaH sambhavatyuktavyutpattivirodhAditi bhAvaH / pratyayAnAmiti vyutpattirhi daNDinamAnayetyAdau daNDAdau karmatvA'nvayavAraNAya svIkriyate / tadarthazca 'prakRtyarthaniSThaviSayatAnirUpitaviSayatAsambandhena zAbdabuddhiM prati vizeSyatAsambandhena pratya yajanyopasthititvena hetutA' iti tatra prakRte sannihitatvenaiva niveH zastAvataivoktasthale vyabhicAravAraNAnna tu prakRtitvena, gauravAditi mataM dUSayitumupanyasyati *yattviti / *sannihiteti * / sannihitatvaM cAvyavahita pUrvatvenA'nusandhIya. mAnatvam / tasya ca citragvAdipade gavAdau satvAnnoktA'nupapattiriti bhAvaH / vyutpattirevetyevakAreNa pUrvoktaprakRtisvaghaTitavyutpattivyavacchedaH / upakumbhAdau vyabhicArodbhAvanaM tu prAcInamate / navyanaye tatrottarapade lakSaNA'bhyupagamena tdprskteH| tatrA'pi = upakumbhAdisamAse'pItyarthaH // (1) AdinA 'pUrvakAyaH' 'dhavakhadiroM' ityAdInAM saMgrahaH / Page #305 -------------------------------------------------------------------------- ________________ darpaNasahite vaiyAkaraNabhUSaNasAre naca tatrApi sannidhAnameva / AnuzAsanikasannidhervivakSi tatvAt / tathAca yatpadottaraM yA'nuziSTA sA tadarthagataM svArthaM bodhayati / samAse ca samasyamAnapadottaramevAnuzAsanamiti vA yam | arthavattre viziSTasyaiva prAtipadikatvena viziSTottaraM vibhaktyanuzAsanAt / atha prakRtitvAzraye vibhaktyarthAnvaya ityeva kalpyata iti cettarhi, 'paGkajamAnaya', 'daNDinaM pazya', 'zUlinaM pUjaya' ityAdau paGkadaNDazleSvAnayanadarzana pUjana deranvayaprasaGgAt ( 1 ) / ' aghaTa - mAnaya' ityatra ghaTe'pyAnayanAnvayApattezca / 292 * AnuzAsaniketi / sannihitatvaM cA'vyavahitapUrvatvam / tasvenA'nusandhIyamAnatvaM vA / dhavakhadirAvityAdau dhavAdipadArthe vibha. ktyarthAnanvayaprasaGgAt / kintu sannihitatvenA'nuzAsanabodhitatvam / tacca dhavAdipadArthAnAmivopAdipadArthAnAmastItyAzayavAnAha tathA* ceti* | *samasyamAnapadottaramiti / samAsasyA'nekapadasamudAyA. tmakatayA samudAyasya pratyekA'natiriktatayA samAsarUpaprAtipadi * kAdU vihitavibhaktestattatpadasannihitatva' diti bhAvaH / sambhavedevaM yadi samAsagrahaNanibandhanA prAtipadikasaMjJA, kintu tasya niyAmakatayA pUrvasUtreNaiva sA vAcyA / tathAcoktaprakArA'sambhava ityAzayenAha *a~rthavatsUtreNeti // tathAca zAstrabodhitasanni hitatvamapi viziSTasyaiva, na kevalapUrvapadasyetyuktasthale vyabhicAro duruddhara iti bhAvaH / prakRtitvasya paryAptyAkhya vilakSaNasambandhena samudAyamAtravizrAntatve'pi kevalAzrayatayA tadvattvasya pratyekadeze'pi sambhavAduktavyutpattizarIre Azrayataiva nivezanIyetyAzayena zaGkate - *atheti* // prakRtitvAzraye - prakRtitvAzrayArthe / asannihitaprakRtyarthe dUSaNamudbhAvya sannihite'pi tadAha - *aghaTamiti // pUrvapadArthaprAdhAnyamatretyAzayena dUSaNeodbhAvanam / tattvaM cA'gre vakSyate // (1) AnayanAdikarmatvAnvayaprasaGgAdityarthaH / iSTApattistu kartu - mazakyA'satyapi tAtparye lakSaNAM vinA tAdRzAnvayabodhAnanubhavAt / Page #306 -------------------------------------------------------------------------- ________________ samAsazaktinirNayaH H / 293 naca daNDAdInAM vizeSaNatayA na tatrAnayanAdyantrayaH / 'pAkAnIla:' 'dharmAt sukhI' ityAdau pAkadharmAdihetutAyA rUpasukhAdAvananvayaprasaGgAt / yacca prakRtyarthatvaM tajjanyajJAnaviSayatvamAtram, taccAtrAviruddhamiti, tanna / ghaTaM pazyetyatra ghaTapadAt sa. mavAyenopasthitAkAzavAraNAya dRzyA prakRtyarthatvasyAvazyaka tvAt / atha pratyayaprAgvarttipadajanyopasthitivizeSyatvaM prakRtyarthatvamiti cenna / 'gAmAnayati kRSNo daNDena' ityatra kRSNe tRtIyAthanvayaprasaGgAt / atha samasyamAnapadArthagata svArthabodhakatvaM sa *vizeSaNatayeti* // ekatra vizeSaNatayAcaruddhasyAparatra tadanvaye nairAkAGkSayAditi bhAvaH / yatra kvA'pi vizeSaNenAparAnvaya iti yathAzrutaM dUSayati- * pAkAnIla ityAdi // nIlatvasukhayoH svAzraye vizeSaNatayAnvitayoH pAkAdityAdyantargatapaJcamyarthahetutvasyAnanvayApatterityarthaH // *tajjanyajJAnaviSayatvamiti // tatpadArthaH prkRtiH| mAtrapadena vRttipratipAdyatvasya vyavacchedaH / atra citragvAdisamAsA'ntargatagavAdipadArthe ityrthH||*aviruddhmiti* abAdhitamityarthaH / ghaTaM pazyetyatra dRzirjJAnasAmAnyA'rthaH // *aakaashvaarnnaayeti*|| samavAyanopasthitAkAze dRzyarthakarmatvAdyanvayavAraNAyetyarthaH // *vRtyA prakRtyarthatvasyeti* // vRttijanyopasthitiviSayatvasyetyarthaH / 'vAdivAkye yAvanto'rthAH sambhavanti' iti nyAyenoktavyutpatti dUSayitumarthAntaraparatayA vyAcaSTe -*atheti // pUrva tu pratyayasannihitapadArthatvaM prakRtitvamatra tattatprAgvarttipadArthatvamiti bhedaH // *pra saGgAditi // pratyayaprAgvarttipadajanyopasthitiviSayatAyAH kRSNe sattvAditi bhAvaH (1) // pratyayAnAmiti vyutpatterekArthIbhAvavAdimate satve'pi nA'smanmate sA sArvatrikI / samAsa evA'sambhavAt / kintu prakRte vyutpatyantarameva kalpyate ityabhipretyAha *atheti / (1) avyavadhAnAMza niveze tu 'upakumbham' ityAdau pUrvapadArthe vibhaktyarthAnvayAnApattiriti bhAvaH / Page #307 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 294 darpaNasahite vaiyAkaraNabhUSaNasAre mAsottaravibhakteH kalpyata iti cenna / akluptakalpanAM kluptavyu. tpatti(1) tyAgazcApekSya samudAyazaktikalpanasyaiva yuktatvAditi dik / ____ apica samAse viziSTazatyasvIkAre 'rAjapuruSaH' 'citraguH' 'nIlotpalam' ityAdI sarvatrAnanvayaprasaGgaH / rAjapadAdeH sambandhini lakSaNAyAmapi, 'taNDulaH pacatiH' ityAdau karmatvAdisaMsargeNa taNDulAdeH pAkAdAvanvayavAraNAya prAtipadikArthaprakArakabodhaM prati vibhaktijanyopasthitetunAyA AvazyakatvAt puruSA. destathAtvAbhAvAt / *aklatpakalpanAmiti* / samasyamAnapadA'rthaviSayatAnirUpita. viSayatAsambandhena zAbdaM prati vizeSyatAsambandhana pratyayajanyopasthiteH kAraNatvA'ntarakalpanAmityarthaH / / nanu pratyayAnAM sannihitapadArthagatasvArthabodhakatvarUpA vyAsasamAsasAdhAraNyakaiva vyutpattiH / sannihitatvaM ca prakRtighaTakatve sati prAgvartitvamiti noktadRSaNamata Aha-*digiti* // tathA kalpane coktavyutpattyapekSayA padatvasya prakRtitvaghaTitasya vyutpattIniveze gauravamityAdidigarthaH / nanu pratyayAnAmiti vyutpatteH prakRtipratyayaghaTitatayA tatra prakR. titvapratyayatvayoranugatayordurvacatvena tattayaktibhedena kAryakAraNa. bhAvo vaacyH| tathAca samAsasthale samasthamAnapadArthasya pratyayA. rthAnvayA'bhyupagame bAdhakA'bhAvo'ta Aha -*apiceti* // *ana. nvayaprasaGga iti* // nAmArthayoriti vyutpattariti bhaavH| ananvayamevAha-*rAjapadAderiti* // lakSaNAyAmapItyapinA sambandhalakSaNAyAM nitarAmanvayA'bhAvaH sUyate / nacoktavyutpatte. (1) klaptavyutpattIti / pratyayAnAM prakRtyanvitasvArthabodhakatva. ruupvyutpttityaagmityrthH| Page #308 -------------------------------------------------------------------------- ________________ samAsazaktinirNayaH / 595 'taNDulaH zubhra' ityAdau ca prAtipadikArthakaprathamArthe(1)ta NDulAdestamya ca zukla abhedenaivaanvyH| 'zubhraMNa taNDulena' ityA dau ca vizeSaNavibhaktirabhedArthikA, pArTiko vA'nvaya iti nA. staNDulaH zubhra ityAdI vyabhicAro'ta Aha-taNDulaH zubhra iti* // * abhedenaivAnvaya iti| tathAcavameva kalpayedityabhipretyAha-* athe. ti||shubhrnn taNDulenetyAdau vyabhicAramAzaya nirAcaSTe-*abhedArthiH keti* // athavA kaTa iva tatsamAnAdhikaraNabhImA''dibhyo dvi. tIyAdivibhakteranabhihitasUtre bhASyakRtA'bhidhAnAtU sAmAnA'dhi. karaNyasamAnAdhikaraNayorvizeSyavizeSayobhIvasyAbhedasya vizeSaNa. padottaravibhaktyarthatvalAbhAt tatrApi zubheNeti tRtIyAjanyAbhadopa. sthitisattvAnna vyabhicAra iti bhaavH| nanvatra abhedo yadi bhedatvA'vacchinnA'bhAvastadA'prasiddhiH / bhedasya kevalA'nvayitvAt / yadi bhedapratiyogikA'bhAvastadA nI. lo vahniriti vAkyasya prAmANyApattiddhitvAdinA nIlabhedAbhAvasya vahI satvAd vizeSaNavibhaktyarthaikadeze bhede prakRtyarthasthAnanvayA. pattizca / naca bhede'bhAve ca dvitIyAdeH zaktiH / bhede ca prakRtyarthasya prakRtyarthatA'vacchedakAvacchinnapratiyogitAkatvenA'nvayaH / uktasa. mbandhena prakRtyarthaviziSTabhedasya tu tatvA'vacchinnapratiyogitAkatvenA'bhAve'nvayopagamAnoktApattyAdiriti vAcyam / 'prameyo ghaTa' ityAdau prameyatvA'vacchinnabhedA'prasiyoktaprakArA'sambhavAt / nIlapadAdiparanIlapadghaTitanIlo ghaTa iti vAkyasya prAmANyA''pa. ttezca / nIlatvAdinA nIlabhedAbhAvasya ghaTe'bAdhAt / naca tapaktitvAvacchinnA'bheda eva vibhktyrthH| tathA satyapU. (1) prAtipadikArthakaprathameti / prAtipadikasya artho yasyAH stAdRzI yA prathamA tadartha ityrthH| pAka ityAdau vyApArasyeva prAti. padikArthasyApi dvedhA bhAnaM, vibhaktyA satvarUpeNa sa upasthApyate iti virUpopasthiteH satvenAbhedAnvayasaMbhava itibhaavH| Page #309 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 296 darpaNasahite vaiyAkaraNabhUSaNasAre tiprasaGgaH / tathAca samAse parasparamanvayAsambhavAdAvazyakaiva samudAyasya tAdRze viziSTArthe zaktiH / vaivyaktiniSThata vyaktitvasya bhAnA'lambhayena tadavacchinnapratiyogi tAkA'bhAve zaktigrahA'sambhavanA'pUrvavyaktya bhedA'nvayA'nupapatteH / abhAvabuddherviziSTavaiziSTyA'vagAhitvA'nupapatyA ekadharmA'vacchi napratiyogitAkA'bhAve'paradharmAvacchinnapratiyogitAyAH sambandhatayA bhAnA'sambhavAJzceti cenna / abhedastAdAtmyaM tacca svavRtyasAdhAraNo dharmaH / asAdhAraNyaM ca svapratiyogivRttitva-svasAmAnAdhikaraNyobhayasambandhena bhedaviziSTaM yattadanyatvamityekamAtravRttidharma eva pravRtteH saH / tasminnAdheyatayA prakRtyarthA'nvayaH / apUrvavyaktiniSTha tadvyaktitvasya viziSya jJAtumazakyatve'pyekamAtradharmatvena sAmAnya pratyAsatyA sugrahAt sarvaM susthamiti / * pArSTika i ti* // zAdvabodhottarakAlika ityarthaH // *anvaya iti* // tadUbo dha ityarthaH / aruNA'dhikaraNarItyA sarveSAM vibhaktyarthAnAM prathamaM kri. yAyAmevA'nvayena tatra zubhrAdipadArthAnvaye vibhaktijanyopasthitisatvAttatpakSe'pi noktavyutpattervyabhicAra iti bhAvaH // nanu nAmA'rthayoriti vyutpatte rAjA puruSastaNDulaH pacatItyAdau rAjJaH svasvAmibhAvasambandhena puruSe, taNDulasya karmatAsambandhena dhAtvarthapAke'nvayavAraNAyA''vazyakatve'pi tatra rAjA puruSastokaM pacatItyatrA'bhedasambandhenA'nvayAd vyabhicAravAraNAyA'bhedAti* riktasambandhA'vacchinnatvaM nAmA'rthaniSThaprakAratAyAM nivezanIyam / naca vizeSaNa vibhaktaMrabhedA'rthakatayA nirvAhaH / kaTa eva karmeti bhAgyavyAkhyA'vasare bhISmAdInAM svayamakarmakatve'pi vizeSya samba ndhivibhaktyaiva bhISmAdipadottaraM bhavitavyam / tadekayogakSematvAt / kevalAnAM ca prAtipadikAnAM "pratyayaH" "parazca" iti niyamena prayogA'narhatvAt / yathezvarasuhRdaH svayaM nirdhanA api tadIyadhanenaiva taM - tphalabhAja evaM guNA apIti "anabhihita" sUtre vadatA kaiyaTena vi. zeSaNavibhakteH sAdhutvamAtrArthakatvaM spaSTamevoktam / vibhaktyarthaprAtipadikArthavizeSyakapuruSAdiprakAraka bodhasyA'nanubhavAcca / ata eva Page #310 -------------------------------------------------------------------------- ________________ .. samAsaMzaktinirNayaH / 297 kiJca, 'rAjapuruSaH' ityAdau sambandhini, sambadhe vA lakSa NA / nAdyaH / 'rAjJaH puruSaH' iti vivaraNavirodhAt / samAsasa mAnArthakavAkyasyaiva vigrahatvAt / anyathA tasmAcchaktinirNayo vyutpattau bhedeneti paThyate / tathAca tatpale lakSyArtharAjasambandhita puruSAdAvanvayo nA'nupapanno'ta Aha-*kizzeti |.*vivrnnpnne dhAditi* // atra vadanti / vigrahastha viviyamANasamAnA'rthakatvaM nA'vini yamANajanyabodha yadyavizeSyakatve sati yadyatprakArakatvaM tattaddhi zeSyakatattatprakArakabodhajanakatvam / prAptamudakaM yamityAdeH prAptAda. kaadismaasvigrhtvaa'nupptteH| pacati, vyAkaraNamadhIte ityAdI. nAM pAcako vaiyAkaraNa ityAdikRttaddhittAntavigrahatvAnApattezca / tatra vigrahavigRhyamANajabodhaviSayapadArthAnAM vizeSaNavizeSyamAvavaivarI tyAt / nA'pi tajanyabodhIyayAvadviSayakabodhajanakatvam / puruSasya rAjetyasyApi raajpurussaadivigrhtvaaptteH| kintu viniyamANaja. bodhajanakatvaM tad vAcyam / prAptamudakaM yamityAdeH prAptodakAdisamAsajabodhaviSayAH parasparasambandhatAtparyaviSAbhUtAzca yAvantaH padArthA udakAdayastaviSayakabodhajanakatvaghaTakIyAkarmatetyetAvanmAtrasya ghaTakarmakAnayanakRtiriti vigrahatvavAraNAya vAvaditi / rAjJaH puruSaH sundara ityadhikA'vagAhino rAjapuruSa iti vigrahatva. miSTameva / vastutastu zaktigrahaNA'rthaprayujyamAne tasminnatAtparyyaviSayA. 'rthakapadaprayogadaurlabhyameva / puruSasya gajetyAdestu vigrahatvavAraNAya tAtparyyaviSayatvaM vizeSaNam / tatra puruSaM prati yo ghaTaH karmatvamityAdisamudAyasya, ghaTaM nayetyAdivigrahatvaM / kumbhaM karAMtItyAdInAM tuM karnalakSaNo'pi na, karmakArakANAmeva nyAyanaye kumbhakArAdivigrahatvam / prakRte ca rAjapuruSa ityAditvasya rAkSaH puruSa iti vAkya akSa. tatvAnna tasya vigrahatvAnupapattiriti // . *anyatheti / samAnArthakatvAbhAve ityartha / / *tasmAta* ||vi. Page #311 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 298 darpaNasahite vaiyAkaraNabhUSaNasAre na syAt / naantyH| rAjambandharUpaH puruSa iti bodhaprasaGgAt (1) / viruddhavibhaktirahitaprAtipadikAryayorabhedAnvayavyutpatteri. prahavAkyAt // *na syAditi* // tatsamAnA'rthakavAkyasyaiva ta. chaktinirNAyakatvAditi bhAvaH // sambandhalakSaNAkalpaM dUSayati // *nAntya iti / nIlotpalAdisamAsasaGgrahAya samAnavibhaktiketya. pahAyoktam / *viruddhavibhaktirahiteti // viruddhavibhaktikadhAtu prAtipadikArthayoH, stokaM pacatItyAdAvabhedA'nvayadarzanAdAha-*prA. tipadikArthayoriti / tathAcA'bhedasaMsargAvacchinnaprAtipadikA'rthaH niSThaprakAratAnirUpitavizeSyatAsambandhena zAbdabuddhiM prati viruddha. vibhaktirahitapadajanyopasthiterhetutayA tasyA rAjapuruSa ityAdisa. mAsottarapadArthe puruSAdI satvAdabhedA'nvayo duri iti bhaavH| * nanu viruddhavibhAktarAhityaM vyAsasamAsasAdhAraNaM, na vizeSya. vAcakapadasya vizeSaNavAcakapadA'prakRtikavibhaktyaprakRtitvam / nI. laM ghaTamAnayetyAdAvabhAvAt / nA'pi vizeSaNavAcakapadasya vizeSya. vAcakapadAprakRtitve vizeSyapadAprakRtikatvasya tadanuttaratvasya tadu. taratvenA'pratisandhIyamAnatvasya vA nIlo ghaTa ityAdau nIlapadotta. ravibhaktyaiva ghaTAdipadottaravibhaktibhizayAM sattvena tatrAbhedAnvayA. nupapattariti cet / . atra kecit / vizeSaNapade vizeSyavAcakapadaprakRtikavibhaktya. prakRtikatvameva viruddhavibhaktirAhityam / sAjAtyaM ca sutvAdinA prathamAtvAdinA vA, nIlo ghaTa ityAdI vizeSaNavibhaktarvizeSyavibha. ktibhinnatve'pi tatsajAtIyabhinnatvA'bhAvenoktaviruddhavibhaktirAhitya. sya tatrA'kSatatvAditi / ___ vastutastu vizeSaNavibhakteH sAdhutvamiti mate viruddhatvaM svArthabhinnArthakatvam / nIlo ghaTa ityAdau vizeSaNavibhaktanirarthakatayA ta. tra vizeSyavibhaktiviruddhArthakavibhaktiddhitIyAdirUpaiva, tadaprakRtitva. sya vizeSaNavAcakapade sattvAnna tadasaraH / evaM nIlaghaTamAnayetyA. (1) rAjasambandhasya nAmArthatvenAbhedasambandhenaiva puruSeNAnvayaH bodhassyAt natu Azrayatvasambandheneti bhaav| . Page #312 -------------------------------------------------------------------------- ________________ smaasshktinirnnyH| bAdi prapadhita vaiyaakrnnbhuussnne| . : ___ata eva, "vaSaTkattaH prathamabhakSaH" ityatra na bhakSamuddizya(1)mAthamyavidhAnaM yuktam / ekAsaratAbhaGgApatteriti(2) tRtI disamastasthale vizeSaNavibhaktarevAbhAvena tAhazavibhaktyaprakRtitvaM vizeSaNavAcakapadasyAvyAhatam / ata eva caitrasya sutasya dhanamityAdau nA'bhedAnvayA''kAGkSA ! tatra vizeSaNavizeSyavibhaktyorvibhinnasambandhArthakatvAt / nA'pi stokamattItyAdyasaGkahaH / pUrvakalpa tu vizeSaNavAcakavibhaktastivijAtIyatvenoktAkAlayAstatrAsa. svena tadasaGgrahaH spaSTa eva / sAre, prAtipadikArthayoriti prakRtAbhiprAyaNaiva / tathAca viru. avibhaktyaprakRtiprAtipadikArthaniSThAbhedasaMsargAvacchinnaprakAratAnirUpitavizeSyatAsambandhena zAbdabodhe dhAtuprAtipadikAnyatarajanyopasthitiH kAraNamityarthaH phalita iti| __ nanu pUrvaniruktaviruddhavibhaktirAhityasyAbhedAnvayabodhAkA kSave, caitrasya sutasya dhanamityAdau tadApattirata Aha-*prapa. citamiti* // vibhaktyarthamantabhAvya nAmArthAnvaya evoktavyutpatti. riti tatroktam / tasyApi sArthakavibhaktyaprakRtisvamapi vizeSaNavAcakapade nivezanIyamatra tAtparyam / mImAMsakairapi viziSTazaktipa. kSA'bhyupeya ityAha-*ata eveti / samAsa ekArthIbhAvasya sarva sammatatvAdevetyarthaH / *bhakSamuhizyati / "Rtvijo havizeSAn bhakSayanti"iti vihitabhakSaNamanUyetyarthaH / . *ekaprasaratAbhaGgApatteriti / uddezyavidhayabhAvanA'nvaye pR. thagupasthiterniyAmakatvena tadanurodhena tadabhyupagame viziSTA'rtho. (1) bhakSamuhizyeti / 'hotRcamasa' iti samAsyAbalAtprAsaM.. ssttkrtRsmbndhibhkssmuddishyetyrthH| ... ... ..... (2) bhaDApattariti / samAlAdi ekarUpeNaiva-uddezyavidheyabhAva.. rahitenaiva padArthopasthitirbhavati, svabhAvAt / bhAmuhizyaprAthamya.. vidhAneta tdbhsyaaditibhaavH| .... . . . . . . . Page #313 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 300 darpaNasahita vaiyAkaraNabhUSaNasAre ye| "vyaGgaH sviSTakRtaM yajati" ityatrAGgAnuvAdena vitvavidhAnaM na yuktam / ekapasaratAbhaGgAporiti dazame ca nirUpitaM pasthitijanakatvarUpaikaprasaratAbhaGgApatterityarthaH / tairviziSTazaktyaH nabhyupagame'pi viziSTalakSaNAyA abhyupagamenakaprasaratAyAstanmata. siddhatvAt / na codazyatayA'nvaye yacchabdayogaprAthamyAdInAM vidhayatayAnvaye ca tacchabdayogAdInAM tantratayA tatra tadabhAvAt kathaM tadApAdAnamiti vAcyam / sati tAtparye, prathamo bhakSaH, paNDitoM brAhmaNa ityAdAvuddezyavidheyabhAvena buddharAnubhavikata. yA yacchabdayogAdInAM prAyikatvAt / tAdRzazAbdabodhe a. samastapadajanyopasthiterhetutA tu na / dAmodaraH pUjyo, rAjapuruSaH sundara ityAditastathA bodhAnupapattestatra ca prAthamyaviziSTaM bhakSaNAntarameva vidhIyate shbdvRttyaa| tatazca prAptAprAptavivekana prAtha. myavidhiH paryavasyatIti siddhAntAditi bhAvaH / ... *jayaGgairiti / tatra hojyAzeSabhUtatritvaviziSTayatkiJcidaGgaH vidhAnaM, kiM vA tritvaviziSTA'GgavidhAnamiti saMzaye prakatA. vijyAzeSeNa puroDAzena sviSTakRte hutatvAdatrA'pi zeSabhUtatritva. viziSTA'Ggaireva sviSTakadvacanaM yuktamiti pUrvapakSe, zeSabhUtAni kA. nicidaGgAnyanRdya vitvavidhAne ekaprasaratAbhaGgApattistasmAt kalpa. sUtroktatritvaviziSTAGgAntaravidhAnamiti nirNItaM dazamAdhyAyasya tR. tIye pAdeH ityrthH| kalpasUtroktAni hRdayAghekAdazAGgAni tuhRdayaM 1, jihvA 2, vakSA 3, yakRt 4, vRSaNau 5 / 6, savyaM doH 7, ubhe pAveM 89, dakSiNA zroNI 10,gudam 11, iti / tatra trINidakSiNo'sa, savyA zroNI, gudaM tRtIyamiti / .... nanvekaprasaratvaM na viziSTA'rthopasthitijanakatvaM, kintu samAsaH . ghaTakapardayoruddezyAvadheyabhAvenA'nvayA'bodhakatvamiti vyutpattista. dbhaGgApattariti tadartho, na tu viziSTArthopasthitijanakatvabhaGgApattiri.' ti| tAMzavyutpattizarIraMtu samAsaghaTakapadA'rthaniSThavidheyatAni. sapitoizyatAsambandhenaM zAbdabuddhi prati samAsaghaTakapadajanyopa. sthitiH prtibndhiketi| Page #314 -------------------------------------------------------------------------- ________________ * samAsazakkinirNayAM : saGgacchate / saGgacchate cA'ruNAdhikaraNArambhaH / / . 5. anyathA, "aruNayA ekahAyanyA piGgAkSyA somaM krINA ti" ityatrAruNapadavaditasyorapi ekAgdatvAdiguNamAtravAcakatayA amUrtatvAt , krINAtau karaNatvAsambhavasya tulyatvAdAruNya. syaiva vAkyA dazaGkAyA asambhavAditi prapAzcitaM bhUSaNe / tasmAt samAsazaktipakSo(1) jaiminIyairavazyAbhyupeya ispAstA vi. staraH // 34 // * ..... rAjapuruSa ityAdau rAjA cA'sau puruSazcetyeva vigrahaH / citra. gurityAdau ca citrANAM gamAmayamityeva samAnArthatvAnurodhAt / naca tAdRzaprativadhyapratibandhakabhAvakalpane gauravamiti vAcyam / sarvatra viziSTazaktikalpanApekSayA kacit pratibadhyapratibandhakamAva: kalpane eva lAghavAt / __ vastutastu yatroddezyavidheyabhAvenAnvayabodhastatpadArthopasthitisa: mavahitatadAnupUrvIvirahAdeva tathAnvayAsambhavAnoktapratibadhyapratiyaH ndhakakalpanA'pi / ekaprasaratA tu prathamapadArthA'nvitabhakSavizeSyakabodho'nubhava eveti noktayuktyA mImAMsakairviziSTazaktirabhyupeyetyata Aha-*saGgacchate ceti* / *vAkyAd bhedeti*| naca tasya vAkyabhedena prakaraNe nivezo'pi sambhavati / amUrtatvena kriyAbhiH kArakatvena dravyaH samamapi sambandhAsambhavAt / naca tRtIyayA jyotiSTomakaraNIbhUtaprAkarANikadravyANyanudya yat kartavya tadAruNyaguNakeneti paricchedakatvena tadanvayo nAsambhavita iti vAcyam / tathA sati zaktiH kArakamiti siddhAntabhaGgAyatterityapi bodhyam / upasaMharati-*tasmAditi / jaiminIyairiti vadatA naiyA. yikamatasya sayuktikatvaM dhvanyate // 33 // *samAnArthatvA'nurodhAditi / samAnArthatvaM ca vyAsasamA. .. (1) jaiminIyairiti / arthAnmaharSipraNItasUtravirodhAvaM jaminI. yAnAM yuktamiti bhaavH| Page #315 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 302 darpaNasahite vaiyAkaraNabhUSaNasAre yadyapi prathamAntAnAmeva bahuvrIhiriti "zeSo bahuvrIhi" (pA. s0.2|2|23) iti sUtrAllabhyane iti prathamAntapakSe(1) vA. kyaM, citrA gAyo yasyetyevaM sambhavatyeva / "SaSThI"(pA0 mU0 2 / 2 / 9) iti samAsavidhAnAd rAjJaH puruSa iti ca pakSa vAkya. m / tathApi tasya na vigrahatvaM bhinnArthatvAt , kintUktasyaiveti mImAsakAstAn prasaGgAnirasyati-- AkhyAtaM tadvitakRtoryatkiJcidupadarzakam // guNapradhAnabhAvAdau tatra dRSTo viparyayaH // 35 // taddhitakRtoryatkizcidarthabodhakaM vivaraNamAkhyAtaM, tatra vipa sayoH samAnavizeSyaprakArakabodhajanakatvaM tadanurodhAdityarthaH / ukta vigrahavAkyA'ntargatarAjazabdasya sambandhini lAkSaNikatvAnna vigra. svksstiH| sambandhArthakazaSTayantasya tu sambandhaprakArakabodhajanakatvAnna vigrahatyamevaM citrA gAvo yasyetyAderapItyAzayaM prakAzayati-yadya. pItyAdi, mImAMsakA ityamtena / *sUcAlabhyate iti* / tena hi,"zeSo bahuvrIhiH" ( pA0 sU0 212 / 23) ityAdhikArAta prathamAtrikasya dvitIyAzritetyAdinA'yuktasya samAso vidhIyate / yadyapi, "vizeSaNaM vizeSyeNa" (pA0 su0 2 / 157) ityAdinA tasyA'pi samAsa ukta eva tathApi nA'sau prathamAzabdenollikhita iti tattrikasya zeSatvamavi. kalamiti bhaavH| ___uktasyaiveti / citrANAM gavAmayamityAderevetyarthaH / ekkAreNa prathamA'ntacitrAdipadaghaTitastha vyavacchedaH / upadarzakapadasya vivaraNam-arthabodhakamiti / AkhyAtam-tiGantam / tatra tiGantagha. (1) prathamAntapakSa iti / prathamAntAnAM samAsa iti pakSaH, pratha. mAntapakSaH, iti madhyamapadalopI samAso bodhyaH / kacit 'prathamA. ntam' iti pAThaH, sadA tat vAkyavizeSaNam / vAkye prathamAntatvaza prathamAntapadaghaTitatvena bodhyam / Page #316 -------------------------------------------------------------------------- ________________ samAsazakinirNayaH / yo dRSTaH / tathAhi / 'AkSikaH' 'kumbhakAraH' ityantrAkSakaraNakavyApArAzrayaH, kumbhotpatyanukUlavyApArAzrama iti bodhaH / 'akSaidivyati' 'kumbhaM karoti' ityatrAkSakaraNikA devanAnukUlA bhAvanA, kumbhapazyanukUlA bhAvaneti bodhaH / kRtpratyaye kArakANAmAkhyAte ca bhAvanAyAH prAdhAnyaM vadato mImAMsakasyApi guNapradhAnabhAvAMzavyatyAso na * vivaraNatvabAdhaka (1) iti nAtra pAkSikasya, 'citrA gAvo yasya' ityAdervigrahatve bAdhakamastIti bhAvaH || 34 // nantrastUkarItyA sarvatra samAse zaktirastu ca tathA vigrahastathApi SaSThItatpuruSakarmadhArayayoH zaktimatvAvizeSAnniSAdasthapatyadhikaraNasiddhAnta siddhirna syAdityata Aha 303 Tita vivaraNe ityarthaH / vyatyAsamevAha - * tathAhItyAdi / tanu tatrApi, yaH karttRlakSakatayA'kSakaraNavyApArAzraya iti bodhAnna samAnArthakatvabhaGgo'ta Aha-* kRtpratyaye iti* // kArakANAm ka trAdInAm // prAdhAnyam mukhyavizeSyatvam / kArakANAM prAdhAnyaM, "pra. kRtipratyayArthayoH" iti nyAyena, bhAvanAyAstu "bhAvapradhAnamAkhyAtam" iti niruktAditi bhAvaH // 34 // *zaktimattrAvizeSAditi // zaktimatvamekArthIbhAvaH // *si* ddhAntasiddhiritiM* // siddhAntasya mImAMsitArthasya siddhiranuSThAnopayogAItvamityarthaH / tathAhi "niSAdasthapatiM yAjayet" iti zrUya. te / tatra niSAdasthapatizabdaH kiM SaSThItatpuruSo bahuvrIhirvota karmadhAraya iti saMzaye, karmadhAraye'pUrvavidyAdhyayana kalpanAgauravAda bahuvrIhau vAkyalakSaNAyAM gauravAllAghavA'bhAvAt SaSThItatpuruSa eveti pU (1) vivaraNatvabAdhaka iti / taddhitakRtorarthapradarzaka vAkye guNaprAdhAnyavaiparItye'pi yathA vivaraNatvamaGIkriyate tathA citrA gAvo yasya iti vAkye'pi vivaraNatvaM saMbhaveditibhAvaH / Page #317 -------------------------------------------------------------------------- ________________ .. .... darpaNasahite vaiyAkaraNabhUSaNasAre paryavasyacchAbdabodhA'vidUraprAkakSaNasthitaH // zaktigrahe'ntaraGgatvabahiraGgatvacintam // 35 // paryanasyazcAsau zabdabodhazca tasmAdavidarazAsau prAkkSaNazca, tadAnIntanalAghavamAdAyA'dhikaraNA'virodha ityarthaH / ayaM bhA. vH| niSAdasthapatipadasya samAsazaktipakSe, niSAdarUpe niSAdAnAca sthapatI, niSAdasvAmike puruSAntare cetyevaM sarvatra zaktatvAnnA. nArthatvam / tathAca, "nAnArthe tAtparyyAt vizeSAvagatiH" iti nyAyena tatkalpanAyAM(1) padadvayena pUrvopasthitArthe(2) evopa pakSe, tatpuruSasyApi pUrvapadalAkSaNikatayA karmadhArayApekSayA gauravAlAghavAt karmadhAraya eva / apUrvavidyAdhyayanasyottarakalpyatvena tAdRzagauravasya phalamukhatayA adoSatvAditi siddhAntitam / tad vi. ruddhyeta / bhavanmate tatpuruSasvIkAre'pi gauravA'nakAzAditi bhAvaH // _. *tadAnIntanati * // tAdRzavAkyajanyazAbdabodhAvyavahitaprAka kSaNAvRttizaktigrahaniSThAntaraGgabahiraGgabhAvacintanaprayuktalAghavamAdA. yetyarthaH / tadeva vizadayati-*ayambhAva iti* // niSAdarUpa iti* // sthapatAvityanenAnvitam // *niSAdAnAmiti // niSAdasambandhisthapatAvityarthaH / tatra SaSThayarthasambandhAntarbhAvaNaikArthIbhAvA'bhyupagamAt // *niSAdasvAmika iti* // sthapatizadvasya svAmyarthakatayA niSAdAbhinnasvAmike puMsItyarthaH / tatrAnyapadArthAntarbhAveNa samudAyazaktisvIkArAta(3) / nAnA'rtha ityasya vRttyAnekArthopasthitau jAtA. yAmiti zeSaH // nyAyenetyasya va tAtparyyamiti sandehe sati // ta. kalpanAyAm tAtparyyakalpanAyAm // . *pUrvopasthitArtha eveti* // samAsaghaTakapratyekapadazaktyupasthA. (1) tatkalpanAyAmiti / tAtparyakalpanAyAmityarthaH / (2) pUrvopasthitArtha eveti / niSAdarUpasthapatAveva niSAdasamba. dhyapakSayA tadupasthitaH prathamata evotpatteH / (3) bahuvrIhi samAsapakSe iti zeSaH / Page #318 -------------------------------------------------------------------------- ________________ smaasshktinirnnyH| 305 sthityAdilAghavAt tat kalpyata iti / pareSAmapi sati tAtparya, 'yaSTI pravezaya' iti vallakSaNAyA durvAratvAt tAtparyameva ka. pitA'rthamAtraviSayakakarmadhArayIyazaktiprahasthAntaralena prathamopa. sthitA'rtha evopasthitilAghavAniSAdasthapatizamdasya tAtparyyamava. sIyate tena vizeSA'vagatiH / na tu bahirbhUtapadArthaviSayazakigrahopasthApite, tdupsthitervilmbittvaadisyaakhnnddlaa'rthH| niruktavyapekSaiva sAmarthya mUlakadabhipretamityartha idamapi prmaannm| anyathA jahatsvArthavRttipakSe padAnAmAnarthakyAta pratyakapadavRttyA'rthopasthiterasambhavena ka tanmUlakazaktigraha iti tasyAntaraNatvakathanama. saGgatameva syAditi bodhyam / tat tAtparya, kalpyate-avadhAryate / nanu "saMyogo viprayogadha"ityAdinA hariNA saMyogAdInAM vize. pASagatihetutvaM bodhyate,tat kathaM tAtparyasya vizeSAvagatihetutvAmiti cenna / nAnAzaktyupasthitA'nekeSu saMyogAdanakasmintravadhArite tA. tparye vizeSAvagatiriti zabdArthasyA'navacchada iti bhAvA'rthasya vakSyamANatvAt / saMyogAdInAM tAtparyagrAhakatAyAmevopayogena tAtparyasya vizeSAvagatitutvaM sarvasamatameveti bhaavH| nanu pratyekapadahAttapakSe'nAyAsanaivAdhikaraNasiddhAntApapattau vi. ziSTazaktipakSe nArazasiddhAntasamarthane klezo duSparihara evatyata mA. ha-*pareSAmapIti* // *pravezayetivaditi // tAtpayyasyaiva lakSaNA. niyAmakatayA tatsattve vAkyalakSaNayA samAsA'ntarabodhasya durvAra tayA tAtparyAbhAvenaiva tdvgte/rnniiytvaadityrthH| nanu, "niSAdasthapatiM yAjayet" ityatra sthapatizabdaH svAmipa. vyaH, zreSThaparyAyo vA / ubhayathA'pyasau guNavacanaH / tasya ca jA. tivacana(1)niSAdapadena karmadhAraye tatra guNavacanasyaiva pUrvanipAtaniyamena sthapatiniSAdamiti prasajjayata, na tu niSAdasthapatimiti syAt / kiJca ubhayathApi sthapatizabdArthasya nityasambandhisApe. (1)jAtivacaneti |nissaadshmdsy "zUdyA niSAdo jAtaH pArasavo'. pivA" itismRtyuktAnulAmajAtivizeSavAcitvaM prAsaddhameva / Page #319 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 301 darpaNasahite vaiyAkaraNabhUSaNasAre lappakoTau avaziSyata iti dik // 35 // ... iti vaiyAkaraNabhUSaNasAre samAsazaktinirUpaNam // 5 // // atha zaktiniNayaH // ... zaktiprasaGgAt tasyAH svarUpamAha--- indriyANAM svaviSayeSvanAdiyogyatA yathA / anAdirathaiH zabdAnAM sambandho yogyatA tathA // 36 // kSatvena SaSThIsamAsa eva nyAyyo, na tu karmadhAraya iti kathamuktasi. ddhAntasaGgatiH prakRte'pItyata Aha-*digiti* // tadarthastvata evA. svarasAt "liGgadarzanAca"iti sUtraM hetvantaropasaGgrAhakaM praNItaM mahaH rSiNA / tacca zabarasvAminA, "kUTaM hi niSAdAnAmevopakAraka, nAs. yoNAmevazca taniSAdAnAmeva svam" iti bhASye vyAkhyAtam / tathA. ca kUTadakSiNAliGgAt karmadhArayatve nirNIte sthapatizabdasya rAjadantAditvAt paranipAto bodhyaH sambandhAkAlAnivRttirapyarthato ni. SAdAnAM svatvalAbhAdupapadyate / evaM lAghavAdivicArastu kazcit sambhavamAtreNeti sarvamanavadyam // 35 // iti bhUSaNasAradarpaNe samAsazaktinirUpaNam // 5 // *prasaGgAditi // "samAse khala mitrava zakti" iti granthena smRtAyAH zakteranupekSaNIyatvAditi bhAvaH / agRhItavRttikAta padAt padArthopasthiteH zAbdabodhasya cAdarzanAttaddharmAvacchinnaviSayakazAbdabuddhiM prati tadharmAvacchinnArthanirUpitavRttiviSayakapadajJAnaM karaNaM, vRttyA padajanyapadArthopasthitivyApAraH / tAM vinA tadanutpatteH, na tu vRttimattvena jJAtaM padam / atItAnAgatazabdAnusandhAnAcchAbdabodhA. 'nudyprsnggaat| .. vRttizca zaktilakSaNAbhedAda dvividhA / tatrArthe padasaGketaH zaktiH / sa cedaM padamimamartha bodhayatu iti padavizeSyakecchAtmakaH / asmAt padAdayamoM bodhya ityAkArapadArthavizeSyakecchArUpo vA. vinigamaH kAbhAvAt / tayA cArthabodhakaM padaM vAcakamiti vyavatiyate / zAstra Page #320 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ... shktinirnnyH| 307 kArAdisaGketaH paribhASA / tayA cArthabodhakaM pAribhASikamiti vya. vahiyate nadIvRyAdipadama / lakSaNA tu shkysmbndhH| tatkalpi. kA tu mukhyaarthbaadhotriittaatpaanuppttiH| tathA hi / gaGgAyAM ghoSa ityatra gaGgApadasya ghoSA'bhAvAt pravAhA'rthakatvena tIratAtparyyakatve unnIte tAtparyaviSayatIrasmRti vinA. nupapadyamAnena tIrazAbdabodhena tasmRtirAkSipyate / sA ca gaGgApada. vRttiM vinAnupapadyamAnA tajjJAnamAkSipati / tedviSayA grahApadanirUpi. tA vRttina zaktistasyAtrAbhAvAdatastIrasmArikA kAcidanyaiva vRttiH kalpyate / sA ca gaGgApadazakyasAmIpyarUpaiva tena rUpeNa gRhyamANA tIraM smArayatyanubhAvayati c| zakyAzakyopasthitistu na lkssnnaa| upasthiti hetostatvAsambhavAt / nApi svayodhyasambandhaH / samAsazaktinirUpaNoktayuktaH / - nanvIzvarecchAyA zaktitvAsambhavaH, ghaTapadasthApi paTe zaktatva. prasaGgAdU, ghaTapadAta paTo bodavya itIcchAyA viSayatayA paTe'pi satvAta / yadi cezvarecchIyaghaTapadajanyabodhaviSayatvaprakAratAnirUpitavizeSyatvaM zaktiriti na paTaparde'tipresaGgaH / tadviSayatve'pi tA. dRzaviSayatvaniSThaprakAratAnirUpitavizeSyatvasya tatrAnabhyupagamAdi. tyucyate, tadApi gaGgApadAt tIrabodhasyApi jAyamAnatvena sanmAtraviSayakezvarecchIyagaGgApadajanyabodhaviSayatvaprakAratAnirUpitavize.. pyatvasya tIre satvAcchaktyaiva nirvAhe kRtaM lakSaNayati cenna / gaGgApadavAcyatvavyavahArasya tIrAdAvasatvena gaGgApadajanyabodhaH viSayatAtvAvacchinnaprakAratAnirUpitavizeSyatvasambandhana IzvarecchIyagaGgAdipadAnAM pravAhAdIzaktistIraniSThavizeSyatAyAzca gaGgAdipadajanyabodhaviSayatvaprakAratAnirUpyatve'pi na tasya tArazaviSaya tAtvena tAdRzaprakAratAnirUpitatvamapi tu zuddhaviSayatAtvenaivetyabhyu. pagamAnna tayA lakSaNAnyathAsiddhirnA'pi viSayatvalakSaNasambandhasya pade janyajanakabhAve ca sattve'pi ttraatiprsnggH| ___ tatra lakSyopasthitiniyAmakaH sAdRzyAtmakaH sambandho gauNI, tadatiriktastu zuddhalakSaNeti vyavahiyate / zuddhA'pyupAdAnalakSaNabhedena dvividhA / tatra mukhyasaMsRSTAnyArthopasthApakatvamupAdAnatvam / zakyA'viSayakalakSyArthIpasthitijanakatvaM lakSaNAtvam / 'yaSTIH prave. Page #321 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 308 darpaNasahite vaiyAkaraNabhUSaNasAre indriyANAM cakSurAdInAM svaviSayeSu-cAkSuSeSu ghaTAdiSu ya. thA'nAdiyogyatA-tadIyacAkSuSAdikAraNatA tathA zabdAnAmapi aryaiH saha tadavodhakaraNataiva yogyatA saiva(1) zaktirisarthaH / zaya,' 'gAyAM ghoSaH' ityAdike yathAyathamudAharaNe / tatrA'pyAdyA. 'jahatsvArthA'ntyA ca jahatsvArthenyucyataM / tadbhedAntarANi tvanyato'vadhAryANIti naiyAyikA AhuH // ...... ... mImAMsakAstu uktayuktyA lAkSaNikapadasya vAcakatvaparihAre'pi mezvarecchAyAH shktitvm| IzvarasyaivAnabhyupagamAt / nanvicchAyA IzvarIyatvamanupAdeyamevaM cA''dhunikasaGketahAnAdapi zAbdabodhodayena, tArazasaGketasya vRttitaanirvaahH| AdhuAnekasaiMtatvena tAtparyyasyA'pi vRttitvaprasastu na, padArthopasthitiniyAmakasaiMtasyaiva vRtti: tvena tasyA'tatvAt / tajjJAnasya sAkSAdeva zAbdadhIjanakatayA pa. dArthopasthityAtmakavyApArA'napekSaNAd vRtyupasthApitArtha eva prakara NAdinA tadavadhAraNAt / ___AdhudikasatitaDityAdipadeSu tyAdhunikasaGketasya prAgavadhA. ritasya DityAdivyaktizAbdadhIjanakapadArthopasthitI niyAmakatvena tavRttitvasya saulabhyAditi cedevamapi saGketastha niSpratiyogika tayA tadIyoktaviSayatvasyA'pyApAtaramaNIyatayA sambandhitvA'sa. mbhavana padArthA'nupasthApakatvAnirvAhAt / tasmAt padapadArthayo. cyavAcakabhAvaniyAmakaH sambandhaH padArthAntarameva / nA'pyaso samavetaH / abhAvAdAvapi satvAt / kintu vaiziSTayAkhyena samba dhAntareNa vartate ityAhuH // tadetatrAnAmatAni nirAkartumAdau tatsvarUpapradarzanamityAzayena mulamavatArayati-tasyAH svruupmiti*||tsyaaH-shkteH nirviSayANAM teSAM kathaM ghaTAdiviSayo'ta Aha-cAkSuSeti* // tathAcaupacArikaviSayatvaM na virukhamiti bhAvaH / cAkSuSapadaM tvAcAdipratyakSasthAs. pyupalakSaNam / indriyaniSThacAkSuSAdikAraNatAyAmanAditvam / i. (1) laivabodhakAraNatArUpaiva zaktirityarthaH / Page #322 -------------------------------------------------------------------------- ________________ shktinirnnyH| 309 nanu na bodhakAraNatvamanAdibhUtaM shktiH| AdhunikadevadasAdipade tadabhAvAt / anyathA pitrAdInAM saGketAjJAne'pyanva. yabodhaprasaGgo, lAkSaNikAtivyAzceti saGketajJAnamapi heturvAcyam / tathAcAvazyakatvAt sa eva zaktirastu / sa cAdhunike pitrAdergavAdI cezvarasya ceti cet / ___ atrocyate / saGketo na svarUpeNa hetuH / (1)agRhItazandriyajanyapUrvapUrvabodhadhvaMsakAlikatvaM,na tvajanyatvamavyAvartakatvAt / zabdaniSTharodhakAraNatAyAM tu svajanyabodhasamAnAkArapUrvapUrvabodhadhvaM. savatvam / tdbodhkaarnntaa-arthbodhktvm| zAyamAnaM padaM karaNamabhipretyedam / anyathA viSayatAyAM tAdRza. hetutA'vacchedakatetyartho bodhyaH / saGketahAnaM vinoktazaktigrahA'sambhavenAvazyApekSaNIyatayA tasyaiva zaktitvamastu, "taddhetoreva"iti nyA. yAt ityAzaGkate-*nanviti* // tasyA'zaktitve heturAdhuniketyA. di|| AdhunikeetatkAlikasaGketAvaziSTe / tadabhAvAta miru. ktAnAditvavizeSaNaviziSTabodhakAraNasvAbhAvAdityarthaH // vizeSya. satve'pi prakRte vizeSaNA'bhAvaprayuktaviziSTAbhAvasatvena tadapra. tiyogitvruup|2)kaarnntvN na smbhvtiityrthH| ___ namvanAvibhUtetiprasiddhipradarzanamAtrArthakaM natu tacchaktizarIre pra. viSTaM yena tadrUpeNa tasya hetutA sambhAvyatA kintu bodhakAraNatvatvena. va / prakRte tena rUpeNa tamAme bAghakAbhAva iti cetsyAdevaM yadi saGketagrahamantareNaiva tadbhaho bhavena tu tata smbhvtiityaah-*anytheti| saGketanirapekSasyaiva tasya zAbdabodhahetutve ityarthaH // *lAkSaNike. ti* // tatrA'pyanAdibhUtabAdhajanakatvavyavahArAditi bhAvaH // *A. vazyakatvAditi* // avazyA'pekSaNAyajJAnaviSayatvAdityarthaH // sa eva-saGketa evaM // evakAraNa bodhakatvavyavacchedaH, // saGketasya sva. rUpataH sAmAnyato vizeSarUpeNa vA hetutvamAbhimatAmiti vikalpaM dUSayati-*ucyata iti // *svarUpeNeti // svasya yadUpamiti vyu. (1) agRhIta zaktikAta ityatra padAditizeSo bAdhyaH . (2) kaayaadhikrnnvRttybhaavprtiyogitvetyrthH| Page #323 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 310 darpaNasahite vaiyAkaraNabhUSaNasAre ktikAdaryabodhaprasaGgAt / nA'pi sAmAnyato jJAtaH / prameyatvAdipadevapIzvarAdeH satatvena tajjJAnazUnyAnAM laukikamImA. sakAdInAM (1)tattadarthabodhajanakatvagrahavatAmeva bodhodayena vya. bhicArAt / nacA'rthadhIjanakatAvacchedakatvena tajjJAnaM tathA / tato'pi lAghavenArthaMdhIjanakatAvenaiva hetutaayaamsmtpksssiddhH| na cA. dhunikadevadattAdau saGkenajJAnAdeva bodhenAsya vybhicaarH| tatrApi spattyA svA'sAdhAraNadharmeNoktasaGketatvenetyarthaH / daNDatvena ghaTe da NDa iva zAnA'viSaya eva saGketatvena turiti yAvat // * agRhIta. zaktikAditi* // ajnyaatsngktaadityrthH|| . arthabodhaprasaGgAditi // saGketasya tatra vidyamAnatvAditi mA. vH|| *sAmAnyata iti* / / janakAjanakasAdhAraNarUpeNetyarthaH / / *sa. natveneti // IzvarIyasaGketatvAdinA vishessdhrmennetyrthH| *tajjJAnazUnyAnAmiti* // saGketa IzvarIyatvamAviduSAmityarthaH // *lauki. kamImAMsakAnAmiti* // vaidikAnAM teSAM kathaJcidIzvarabodhasambhavAduktaM *laukiketi / athavA laukikAnAM vyAvahArikapadArthamA. praviSayakazAnavatAM pAmarANAmiti yAvat / mImAMsakAnAM cetyrthH| *bodhodayeneti // saGketatvena tajjJAnamAtrAd gavAdyarthabodhoda. yenetyrthH|| yadyapi saGketatvena saGketakSAnakAraNatAvAdimate nezvarIyatvAdeni: vezastasthApi gavAdAvIzvarasyeti tadvanyAlocanayezvarIyatvAdenive. zastadabhimata ityabhipretya dUSitamiti dhyeym|| tattadarthadhIjanakagraha. patAmevetyevakAreNa niruktasaGkatajJAnavatsyavyavacchedaH / sa ca tamA. nazanyAnAmityasyaivAnuvAdaH / evazunyapAThastu sugamaH / idazca za. ktigraharUpakAraNapradarzakam / tajjjJAnaM saGketajJAnam // tathA hetuH|| ___ *tto'piiti*||arthdhiijnktaaniruupitvissytaasmbndhaavcchi. (1) atrAdipavam-cArvAka bauddhAdisaMgrAhakam / .. . . . . " Page #324 -------------------------------------------------------------------------- ________________ shktinirnnyH| 311 "idampadam enamartha bodhayatu" isIcchAgrahe pade tadarthabodhakasvasyA'vagAhanena vyabhicArAbhAvAt / . . naca svAtanyeNa bodhakatAjJAnaM kAraNaM vAcyam / anyathA, nedaM taddhIjanakamiti jJAnavato'smAcchabdAdayamartho buddho'neneti jAnatastadgrahApaceriti vAcyam / bhA'vacchedakatvasyA'vacchedakatvA'pekSayA'rthadhIjanakatAvena hetutA. yA aucityaMna vaiyAkaraNe prasiddhirityarthaH // saGketajJAnasyedaM padamarthaH dhAjanakatA'vacchadakavAdityAkArakasyA'rthadhIjanakatA'vacchedakatvA. 'vacchinnaprakAratAkajJAnatvena hetutve gauravAdidaM padamarthadhIjanakami. ti zAnasyaivArthadhIjanakatAvAvacchinnaprakAratAkahAnatvena hetutva. mucitaM lAghavAditi bhaavH| . vastutastu tanmate saGkatatvenaiva hetuteti noktavikalpA'vasara iti bodhyam / saGketazAnAdevetyevenA'rthadhIjanakatvagrahavyudAsaH // asya-bodhakatvagrahasya // vyabhicAro vyatirekaH // tatrApi3 saGketamAtrAda'rthabodhasthale'pItyarthaH // *icchAgraha iti // idampadavizeSyake tadarthabodhakatvaprakArakecchAgrahe ityarthaH // *ava. gAheneneti* // viSayIkaraNenetyarthaH / jJAnecchAdiviSayakazAna. sya tadviSayakatvaniyamAditi bhaavH|| svAtantryeti* // itarAvize. ssnntvenetyrthH| prakRte cecchAMze viSayitayA vizeSaNIbhUtabodhaka. tvasyaiva tajjJAnena viSayIkaraNAditi bhAvaH // __*anyatheti* // pAratantryeNA'pi bodhakatAjJAnasya zAyadhIhe. tutva ityarthaH / iSTApattinirAsAyAha-*nedaM taddhIjanakamitIti* // *asmAcchabdAditi // etacchabdajanyaitadAzayakabodhaviSayo'yamartha ityAkArakavartamAnagrahavata ityrthH| padavizeSyakArthadhIjanaka tvabodhagrahe vidyamAne tadaMze'rthadhIjanakatvAvagAhina idaM padametadarthaH dhIjanakatvena buddhamanenati grahasyAsambhavAttaipahAyAsmAdityAkArakabodhagraha uktaH / etasmistu na tasya pratibandhakatA, prAhyAbhAvAnaSagAhitvAditi bhAvaH // *tanahApatteriti* // ghaTAdizAbdayodhApattarityarthaH / uktaH Page #325 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 312 darpaNasahite vaiyAkaraNabhUSaNasAre : nedaM taddhIjanakamitigrahavato bAdhena pade paragrahaM jAnato'pi tadgrahAsambhavAt / anyathA bhrAntijJasyApi bhraanttvaaptteriti(1)| .. . zAnasya viSayakatve'pi na tena padAMze'rthabodhakatvaM viSayIkriyate yena tasya zaktimahatvaM syAt / kintu bodhAMze tatpadajanyatvamarthAze tArazabodhaviSayatvameva, tathA tena tulyavittivedyatayA padAMze'rthabodhakatvamapyavagAhyata iti tu durvacaM tulyavittivedyatve mAnAbha vAttatpratibandhakasya grAhyAbhAvAvagAhino nedaM taddhAjanakamiti jJAnasya jaagruuktvaanyc| na ca padaniSThArthapadajanyabodhaviSayatvamapi zaktirvinigamanAvi. rahAdubhayavidhajJAnAcchAbdabodhasya saMgharSAnubhavasiddhatvana kAryatA. pacchedakakoTAvavyavahitottaratvanivezAca na parasparajanyazAbdabodho vyabhicAraH / evaJca dvitIyazaktimaharUpAt tasmAcchAbdabodhApattiH sukareti vAcyam / tathA sati, nedamarthadhIjanakamiti prAmAbhAvAnavagAhino'pratibandhakagrahasyopanyAsavaiyot / grAhyAbhAvAnavagAhityepyubhayavidhazakti pratyanvayavyatirekAbhyAM pratibandhakatvopaga. mena tadupanyAsasya sArthakyasampAdane tUtajJAnasyA'sambhava eve. tyAzayena dUSayati-nedaM taddhIjanakamiti* // bAdhena-aprAmANyajJA. nAnAskanditaniruktanirNayAtmakapratibandhakasadbhAvanatyarthaH // tadapra. hAsambhavAt-arthavizeSyakapadajanyabodhaviSayatvagrahAsambhavAditya. rthaH // * anyatheti // bAdhagrahe'pi jAyamAnasya, rajataM buddhamaneneti grahasya, ida vizeSyakarajataprakArakagrahatve // bhrAntikSasyetyanena do. pA'bhAvavatvamapi sUcyate // *bhrAntatvApattariti / tadabhAvavati tadavagAhizAnavata eva tatvAditi bhAvaH / ..(2) bhrAntatvApatteriti / ayaM bhAvaH / bhrAntikSasya anena puruSeNa zuktikAdi rajatatvAdirUpaNa gRhItamiti jJAnAvazyakatvena rajata. svAbhAvavacchuktivizeSyakarajatatvaprakArakazAnasaMbhavAttasyApi rajata. tvabhramAzrayatvaM syaaditi| ..... Page #326 -------------------------------------------------------------------------- ________________ shktinirnnyH| 313 idaJcArthadhIjanakatvaM pitrAdisaGketajJAnAdeva gRhyate / atasta. jjJAnAt pUrNa na bodhaH / nA'pi lAkSaNikocchedApattiriSTatvAt / zaktigrAhakavyavahArasya mukhya lakSyasAdhAraNyAt / kiJca, pratyakSAdijanyopasthite.. zAbdabodhA'naGgatvAcchA. bdabodhaM prati(1)zaktijanyopasthiterlakSaNAjanyopasthitezca kAra atredazcintyam / yatredaM padametadartha bodhayatviti saGketamAtrAcchAbdabAdhastatra bodhakatAzaktijJAnasya hetutAvAdimate vyabhicAro durudhara eva / naca tatra saGketazAnameva bodhakatAjJAnamityuktameveti vaacym| saviSayakajJAnasya tadviSayaviSayakatve'pi tadvizeSyAM'ze tatprakAro na tena viSayIkriyate / ghaTamahaM jAnAmItyanuvyavasAyena zAnAM'ze ghaTatvaprakArakatvaghaTavizeSyakatSayoreva viSayIkaraNAt / anyathA bhrAntasya bhrAntatvApattiranivAryava-syAt / / ata eva zabdacintAmaNau tAtparyyaviSayasaMsargajJAnapUrvakatvasya padapakSakA'numAnena siddhAvapi netarapadArthe'bhimatAparapadArthasaMsa. siddhastAdRzasaMsargajJAnapUrvakatvAnumAnana tatpadArthatAtparyaviSayasaMsargasyAviSayIkaraNAdityasvarasAt padArthapakSakAnumAnamavatAritaM pakSadharamidhairiti // zaktitvagrahamAha-*idazceti // zaktitvenA'bhyupetaM bodhakatvaM cetyarthaH // pitrAdItyAdinAptaparigrahaH / pUrvektAM lAkSaNikocchadApattimiSTatvena pariharati-*nA'pIti // *zaktigrAhaketi* // zakya iva zaktigrAhakavyavahArAderlakSye'pi tulytvaadityrthH| nanu zakyalakSyavyavahArAnupapattyA lakSyavyAvRttaiva sA vAcyA / tathAca lakSyopasthitaya lakSaNAvRtterAvazyakatvena kathamuktApattariSTatvamata Aha-*kizceti* // *zAbdabodhAnaGgatvAditi // ghaTAdi. pade gRhItazaktikasya pratyakSAzupasthitaghaTAdipadAcchAbdayodhA: (1) zaktijanyeti / jJAyamAnavRttarupasthitihetutvamiti matana bodhyam / vRttijJAnasya kAraNatvamitimate tu zaktijanya-zaktizAnajanya tyoM bodhyH| 40 Page #327 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 314 darpaNasahite vaiyAkaraNabhUSaNasAre NatvaM vAcyam / tathAca kAryakAraNabhAvadvayasya kalpane gauravaM syAt / asmAkaM punaH zaktijanyopasthititvenaiva hetuteti lAghavam / apaca lakSaNAvRttisvIkAre kAryakAraNabhAvasya pratyekaM . vyabhicAraH / zaktijanyopasthitiM vinApi lakSaNAjanyopasthititaH zAbdabodhAt / nacAvyavahitottaratvasambandhena tattadupasthitimattvaM kAryyatAvacchedakam / tattadupasthititvaJca kAraNatAvacchedakam / anantakArya kAraNabhAvaprasaGgAt / kiJca, padArthopasthiti pratyapi zaktijJAnatvena ca hetuteti vyabhicAro goravaJca prAgvadeva draSTavyam / nudayAdanvayavyabhicAreNa pratyakSAdyupasthiteH zAbdabodhAjanakatvAdityarthaH // nanvanAyayA tAdRzagauravaM soDhavyamata Aha apiceti // vyabhicAro vyatireko bodhyaH / tamaMtropapAdayati zaktijanyopasthitimiti* | *avyavahitottaratveti // tacca svadhvasAdhikaraNakSaNAnu tpattikatve sati svAdhikara NakSaNadhvaMsA'dhikaraNakSaNotpattikatvam | atra svapadaM zaktijJAnajanyopasthitiparam / lakSaNAjJAnajanyapadArthoMpasthitiprAgvarttizaktijJAnajanyapadArthopasthatijanya zAbdabodhe vyabhicAravAraNAya vizeSyam / zakyazAdvabodhAnantarabhAvilakSaNAjJAnajanyopasthitijanya zAdvabodhe vyabhicAravAraNAya satyantam / pra kRte lakSaNAjJAnajanyopasthitijanyazAbdabodhe uktasambandhana zaktijJAnajanyopasthitivaiziSTyA'bhAvena tatkAyyatAvacchedakAkrAntatvAnna vyabhicAra iti bhAvaH // *ananteti* // svatvasya tattadUvyaktivizrAntatvenAnanugatatayA tadaghaTitAvyavahitottaratvasambandhenopasthitimattvasya kAryyatAvacchedakakATau niveze kAryyakAraNabhAvAnantyamiti bhAvaH / nyAyasAmyAdAha *kiJceti // *prAgvadeveti * // zaktijJAnaM vinA'pi lakSaNAjJAnAt padArthopasthiterevaM lakSaNAjJAnaM vinA'pi zaktijJAnAtpadArthopa Page #328 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zaktinirNayaH // nacedaM padametadarthabodhakamiti zaktijJAnena kAryakAraNabhAvakalpane'pi tattadarthabhedenAnekakAryakAraNabhAvakalpane gauravaM tavApi samAnam / parasparavyabhicAravAraNAyAvyavahitottaratva(1) ghaTitatve ca sutarAmiti vAcyam / zaktibhramAnurodhena tattatpadatattadarthabhedena kAryakAraNabhAvAnanyasya tavApi sAmyAt / lakSaNA kAryakAraNabhAvakalpanAgauravaM paraM tavAtiricyate / atha vRttijanyopasthititvenaiva zAbdabodhahetutA, vRttijJAnatvena ca padArthopasthitikAraNatetyevaM mayA vAcyamiti cenna / zaktilakSaNAnyataratvasya zAbdabodha hetupadArthopasthayanukUla padapa 315 sthitestayorupasthitihetutAyAM parasparaM vyabhicAraH / avyavahitottaratvasambandhena tatkAraNavaiziSTyasya kAryyatA'vacchedakakoTau niveze ca gauravam tadvadevetyarthaH / nanu bodhakatvazaktivAdinA'pi gaGgApadaM pravAhabodhakamiti za ktimahAlakSyArthopasthitizAbdabodhayorApattivAraNAya cchedakakukSau tattadarthaniveza AvazyakastathAca lakSaNAvAdimate ka gauravamityAzaGkya nirAcaSTe *naceti // *paraspareti // gaGgApadaniSThatIrabodhakatvagrahaM vinA'pi tIrAdipada niSThatAdRzazaktigraheNa tIrabodhAttayoH parasparajanyabodhe vyabhicArapratirodhAyetyartha // *za ktibhramAnurodheneti // gaGgApadasya tIre zaktibhramadazAyAM tIropasthityAdeH sarvamatasiddhatayA tavA'pi tattatkAraNatAvacchedaka koTI tattatpadatattadarthanivezasyAvazyakatvAdityarthaH // *taveti* // lakSaNAsvIkarturityarthaH // zaktijJAnakAraNatAyAM zaktezzaktitvena niveze syAdevokadoSaH / kintu vRttitveneti na tatsambhAva netyAzaGkate -*atheti // * vAcyamiti // zaktijanyopasthitAviva lakSaNAjanyopasthitAvapi zaktilakSaNAsAdhAraNavRttisvAvacchinnajanyatvasattvAditi bhAvaH // *zaktilakSaNeti // zakti* bhinnatve sati lakSaNAbhinnaM yattadbhinnatvasyetyarthaH // *zAbdabodhAnukU (1) kAryatAvacchedakatvAvyavahitottaratvaghaTitatve cetyarthaH / kAraNatAva Page #329 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 316 darpaNasahite vaiyAkaraNabhUSaNasAre padArthasambandhatvasya vA vRttitvasya kAraNatAvacchedakatvAcchaktitvamapekSya gurutvAt / zAbdabodhahetutAvacchedakapadA'rthopa. sthitihetutterajJAne tdghttitkaarykaarnnbhaavgrhsyaapysNbhvaav(1)| atha mamApi zaktijJAnanvenaiva hetutA, zakyasambandhajJAnarU. palakSaNAyAM zaktarapi pravezAditicenna / zaktijJAnapadArthopasthi. letyAdi* // zAbdabodhajanikA yA padArthopasthitiH padavRttijJAnajanyopasthitistadanukUlatyarthaH / kAraNatA'vacchedakatve ubhayasAdhA. NaM duuvnnmaah-*gurutvaaditi*||asmdbhimtshktitvmpekssy niruktA. nyataratvAdegurUtvAdityarthaH / dvitIye duSaNAntaramAha-*zAbdabAdha. heviti* // zAbdabodhAnukUlatvasya tajanakatvasya kAraNatA'va. cchedakopasthityadhInatvena tasya ca padavRttijJAnajanyopasthititvAtma. katayA tajjJAnasya svaghaTakavRtitvajJAnaM vinA asambhavena kAryakAra* NabhAva eva durghaTa ityarthaH / tathA ca vRttitvagrahe zAbdabodhapadArthopasthityoH karyakAraNabhAvagrahastadgrahe ca niruktapadapadArthasambandhaH tvarUpavRttitvagraha ityanyonyAzrayeNoktasya vRttitvAsambhava iti bhaavH| vastutastu vijAtIyapadArthopasthitijanakapadapadArthayoH sambandhaH zaktiH / vaijAtyasya nivezAcca nAkAzopasthitijanakasamavA. yAdAvativyAptiH / tAdRzavaijAtyaparicAyakaJca zAdvabodhAnukUleti / na tu tena rUpeNopasthitarniveza ityAntamalakSaNasyAduSTatvamiti // *mamApIti* // lakSaNA'GgIkarturapItyarthaH // *pravezAditi * // ta. thAca lakSaNAjJAnasyA'pi zaktijJAnatvena hetutvena lakSaNAjJAnajanyalakSyArthApathityAdau zaktijJAnasya hatutAyAM vyabhicAra ityarthaH / viSayamanivezyaiva yadi zaktijJAnapadArthopasthityoH kAryakAraNabhAvaH sa. (1) asambhavAditi / zAdabodhAnukUlatvaM-zAdvabodhakAraNatvaM, tasya ca kAraNatAvacchedakarUpAparicaye durgrahatyena, uktahetutAvacche. dakasya durjeyatvena ca kaarykaarnnbhaavgrhsyaasNbhvaadityrthH| Page #330 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zaktinirNayaH / 317 tyoH kAryakAraNabhAve samAnaviSayatvasyAvazyakatvAt / anyathA gaGgAtIrayoH sambandhAgrahavato gaGgApadazakti jAnato'pi gaGgAyAM ghoSa iti vAkyAttIrabodhaprasaGgaH / zaktijJAnasya hetoH saccAt / api ca ghaTamAnayeti vAkyaM, hastinaJca smarato (1) ghaTapadAdibhyo ghaTAdergajAddhastipakasya ca samUhAlambanasmaraNavatI ghaTAnayanavaddhastipakasyApi zAbdabodhApattiH / samUhAlambarUpAyAM padArthopasthitau padajanyatva saccAt / tathAca viSayatayA zabdabodhaM prati tadaMzaviSayakavRttijanyopa mbhavet tadA syAdabhyuktaprakAraH / sa eva na sambhavatItyAha-zaktijJAneti* // *AvazyakatvAditi // tadarthaviSayakopasthiti prati tadarthanirUpitatatpadaniSThazaktijJAnatvena hetutAyA avazyakalpya tvAdityarthaH / AvazyakatvamevAha-*anyatheti // zaktijJAnapadArthoMpasthityoH kAryyakAraNabhAve samAnaviSayatvAniveze ityarthaH / sambanvAgrahavata ityuktyA lakSaNAjJAnAsattvaM bodhitam // *gaGgApadeti * // pravAharUpA'rthanirUpitabodhakatvazaktiM gaGgApade jAnata ityarthaH // *tIrabodhaprasaGga iti* // tIropasthitestaddvArakazAbdabodhasya cApattirityarthaH / nanutApattivAraNAya vRttijJAnajanya pasthitizAbdabodhayoreva kAyryakAraNabhAve samAnaviSayakatvaM nivezyatAM, kRtaM vRttijJAnapadArthoMpasthityoH kAryakAraNabhAvena tannivezenaMtyata Aha-*api ceti // hastipakasmRtervRttijJAnajanyatvasampattaye hastino'pi vAkyAt smRtiviSayatA darzitA / samUhAlambanatyatrAlambanapadaM viSayaparam // *vRttijanyopasthitiriti // tadviSayakatvAvacchinnavR (1) smarata iti / ekasmaraNaviSayatvaM svIkRtyedamudAharaNam / vastutastu smaraNasyaikatvamityatra na nirbharaH / kSaNikasmaraNadvayAdapi vakSyamANasamUhAlambanasmaraNanirvAho bhavatIti dik / Page #331 -------------------------------------------------------------------------- ________________ darpaNasahite vaiyAkaraNabhUSaNasAre sthitiheturiti vAcyam / evaJca lakSaNAyA api zaktijJAnatvena hai. tutvamasambhavaduktikAmiti / etena zaktiprayojyaivopasthitihetu. riti na lakSaNAjJAne kAryakAraNabhAvAntaraM mamApIti parAsta. m / prayojyatvasthAnatiprasaktasya durcacatvAcetyAdi vistareNaapazcitaM bhuSaNe // 36 // ttijJAnaniSThakAraNatAnirUpitajanyatAvacchedakadharmAvacchinnopasthiti. rityarthaH / uktasthale hastipakopasthitevRttijJAnAjanyatve'pi na ta. niSThA janyatA hastipakaviSayatvenA'vacchidyate / nApi vRtijJAnani. SThajanakatAyAM hastI viSayatvenAvacchedako, vRttijJAne dharmitvenAbhAvA. diti noktApaktirevaM ca vRttijJAnApasthitizAbdabodhAnAM samAnaviSayakatvena hetuhatumadbhAvaH phalatIti bhaavH| * asaMbhavaduktikAmati * // lakSaNAjJAnasya zaktiviSayakatve'pi tIraviSayakazaktigrahAtmakatva. syaabhaavaaditibhaavH| *eteneti // dvividhavRttijJAnasyaikarUpeNa hetutvAsambhavena va. kSyamANadUSaNena vetyrthH|| *zaktiprayojyati * // lakSaNAjJAnasya zaktiH zAnA'dhInatvena tajjanyopasthitauzaktiprayojyatvasattvAnna lakSaNAvAdi. mata hetvantarakalpanetyarthaH // *anatiprasaktasyati* || janyajanyatvasya lakSaNAzAnajanyopasthitAviva vizeSaNatAvacchedakaprakArakanirNayavidhayA tadazaktizAnajanyazakyavAnityAkArakaviziSTavaiziSTayAvagA. hyanuvyavasAyAtmakopasthitAvapi sattvAttadviSayasyA'pi zAbdabAdhApattiH / sAkSAjanyatvasya tatsvarUpatve lakSaNAjJAnajanyopasthityasaM. grahaH / ubhayasAdhAraNasya tasya nirvaktumazakyatvAt / svarUpasamba. ndhasya tasyobhayasAdhAraNyaM tu sutarAmasambhAvitamiti bhaavH| a. nyathA siddhinirUpakatAnavacchedakazaktijJAnottaravartitAvacchedakadhamavattvarUpaM zaktiprayojyatvamubhayasAdhAraNaM suvacamityanye / adhikamane vkssyte| __ atra vadanti / arthabodhajanakatvasya vastutaH padaniSThasya vAcyA vAcakavyavahAraniyAmakazaktitvasambhava evoktakAryakAraNabhAve. Page #332 -------------------------------------------------------------------------- ________________ shktinirnnyH| mauravalAghavAdicarcA, na tu tasya tadrUpatvasambhavaH / tathAhi / zA. bdabodhaM prati vRttijJAnasya hetuteti nirvivAdam / sA ca bhavaduktA. rthadhIjanakatvasya vRttitvena sambhavati tadrUpAyAstasyAH zAbdadhIjanaka. tAyAmanavacchadakatvAt / AtmAzrayeNa svasyaiva svAvacchedakatvA. smbhvaat| kiJca prayojyaprayojakavyavahAra iSTA'prayojyapravRttyanumite prayojyaghaTAnayanAdikSAne upasthitatvAcchAbdasyaiva hetutAyAmavadhAryamA. maraNAyAmasambaddhasya kAraNatvAnupapatyA kalpyamAnasambandhasya jana. katvAtmakatvAsambhavaH / svayamanupapadyamAnatvena gRhItasya grahItuma. zakyatvAt / tasmAnna bodhakatvaM shktiH| evaM nyAyamatAbhyupetA. 'smAt padAdetadarthavizeSyakabAdho bhavatvityAkArakezvarecchAviSaya. svasyA'pi saGketIyagaGgApadajanyatvaprakAratAnirUpitabodhatvAvacchi. noddezyakatAnarUApatavizeSyatvavRttyavacchedakatAdheyatAsambandhAvacchi. nAvacchedakatvaparyAvasitasya na zaktitva, lakSaNocchedApattaH / padAt tIrabodhI bhavavitIcchAyA api bhagavataH sambhavAt / tAdRzA'vacchedakatAtvena zArdU zaktijJAnasya kAraNatAkalpane gauravAzca | tIrAdiniSThAvacchedakatAyAH pUrvoktavizeSyatvavRttyavyavaccheda. katAnirUpitatve'pi na vizeSyavRtyavacchedakatAtvena tannirUpyatvaM, kintu zuddhA'vacchedakatAmAtreNeti na tAdRzazaktistIre iti tu zi. dhyapratAraNAmAtram / icchAviSayatvaM jJAnaviSayatvaM vA zaktiriti vi. nigamanAvirahAcca / tasmAt padapadArthayorvAcyavAcakabhAvavyavahAra. niyAmakaH sambandhaH padArthAntarameva / tasya ca lakSaNaM vyAvRttasyaiva dharmigrAhakamAnasiddhatvAllakSyabodhA. rtha zakyasambandharUpalakSaNAvRttarapi svIkAra AvazyakaH / tajjJAnasya zAbdabodhe hetutvAntarakalpanaprayuktagauravaM tu phalamukhatvAnna doSAvaham / anyathA'nupapattazca / ata eva zakyalakSyavyavahAraH svarasataH snggcchte| athavA zaktilakSaNAjJAnayoH zAbdarUpaM pratyekarUpeNaiva hetutA / ta. thAhi / tacchAI prati zaktitvA'vacchinnasAMsargikaviSayatAnirUpisatadarthavizeSyatAkajJAnatvana hetutaa| zaktisambandhena, zakyasamba. ndhana vA padaprakArakazAne zaktaH saMsargatvAta / zaktitvaniSThAvaccheda. Page #333 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 320 darpaNasahite vaiyAkaraNabhUSaNasAre katAyAM paryAptairanivezena zakyasambandhasaMsargakajJAnasyApi tena kroDIkaraNAt / parantu, padaniSThaprakAratAnirUpitatAdRzasAMsargika viSa yatAyAmarthavizeSyatAnirUpitatvA'nabhyupagamAnna zaktisambandhena padA'bhAvaprakAraka buddhipratibadhyatvaM lakSaNAjJAnasya / "indriyANAm" ityAdiharipadyasya tvayamarthaH - indriyANAM cAkSu pAdiviSayeSu ghaTAdiSu puruSaprayatnA'napekSA yathA yogyatA tadIyacAkSuSAdikAraNatAvacchedakarUpAsti tathA'rthaiH sAkamapi padAnAM samba yo yogyatA tacchAbdabodhajanakatAvacchedakadharmo, na tu janakatva mevoktayukteriti na tadvirodho'pIti sarvamamavadyamiti // tadgrAhakaM ca-vyAkaraNasmRtyAdi / taduktam zaktigrahaM vyAkaraNopamAnakozAtavAkyAd vyavahAratazca / vAkyasya zeSAdvivRtervadanti sAnnidhyataH siddhapadasya vRddhaaH||iti / tatra vyAkaraNAdikaM lAghavasahakRtameva zaktigrAhakamiti naiyAyikamatam / yato lAghava sahakRtena, "laH karmaNi" ( pA0 sU0 3 4 69 ) iti sUtreNa kRtAveva zaktiH paricchite, na tu karttarIti yathaitattathotam / evaM, "guNe zuklAdaya" iti kozenApi lAghavasahakRtena guNe eva zaktirnirddhAryyate na tu guNini gauravAt / guNiyodhastu zuklAdi - padebhyo nirUDhalakSaNayeveti ca tadukteH / nirUDha vaM ca prAniruktam / upamAnasya tu sAdRzyajJAnAtmakasyA'tidezavAkyArthasmRtidvArA gavayAdirgavayAdipadavAcya iti zaktiparicchedakatvam / idametadavAcakamityAkArA''ptavAkyAdapi tadgrahaH / AptatvaM ca tadarthaviSayakayathArthajJAnavattvam / vyavahArAd yathA prayojakavRddhena ghaTamAnayetyukte prayojyavRddhenAssnIta ghaTe pArzvastho, ghaTakarmakAnayanAdikArya ghaTakarmakAnayanAdijJAnasAdhyamityanumimIte / vyavahAre vyavaharttavyajJAnasya hetutvAt / anantaraM taddhetujijJAsAyAmupasthitaM tadvAkyameva taddhetutvenA'vadhArayati / tasya cA'rthAsambaddhasya taddhetutvAnupapatyArthena sAkaM pazcAd vAkyasya sambandhamavadhArayati / saiva zaktiriti vyavahiyate / yadyapi prathamaM tena vAkyasyaiva vAkyArthe'vadhAritaH saH, tathApi ghaTaM naya gAmAnayetyAvApodvApAbhyAM pazcAjAta pratyekapadazaktigraheNa prAgjAtavAkyazaktigrahe candrodajjyotiHzAstrAdhyayanajanyazatayo Page #334 -------------------------------------------------------------------------- ________________ shktinirnnyH| 321 janAdiparimANapraheNa pAzcAtyena prAthamikAlpaparimANagraha ivA'prA. mANyaM gRhyate iti naiyAyikAH / pratyekapadazaktiprehaNaivAkAlAdi. sahakRtana vAkyA'rthabAdhApapAttariti tdaashyH| - anye tu pAkyA'rthazAktagrahasya pratyekapadazaktyupajIvyatvAtte. naitabAdhAsagbhavena prAgajAtazaktigrahasyaiva balavatvamityAhuH / .. vAkyazeSAttu, "yavairjuhoti" ityatra-yavapadasya dIrghazUkaviziSTe AryANAM prayogAt kva zaktiriti sandehe, "yatrA'nyA oSadhayo mlA. yante athaite modamAnA ivottiSThAnta" iti vAkyazeSeNa dIrghazUkaviziSTe tanirNayaH / vivaraNasya yathA zaktigrAhakatvaM tathA dhAtvarthanirUpaNa uktam / "iha sahakAratarau madhuraM piko rauti" ityAdI prasiddhasaha. kArAdipadasannidhAnAt pikAdipadAnAM kokilAdau zaktiparidhitiri. ti / saiSA zaktirnAnArtheSu saMyogAdinA niyamyate / taduktaM kAvya. prakAze saMyogo viprayogazca sAhacarya virodhitaa| arthaH prakaraNaM liGga zabdasyA'nyasya snnidhiH|| sAmarthyamaucitI dezaH kAlo vyaktiH svraadyH| zabdArthasyAnavacchede vizeSasmRtihetavaH // iti / zabdArthasyA'navacchede sandehe tannirAsadvArA vizeSanirNayasya janakAH saMyogAdaya iti tdrthH| zakyopasthitAnAmanekeSAmakataramAtrArthatAtpa-narNayadvArA tattadarthabodhajanakatva teSAmiti bhAvaH / tatra savatsA dhenuravasA dhenuriti krameNa saMyogaviprayoga. yorudAharaNe / sAhacarya sAdRzyam / sarazayoreva prAyazaH saha prayogAdevaJca rAmalakSmaNAvityAdAvubhayornAmArthayoryugapadeva sAhaba. ryagrahAdhInatAtparyagraheNa vizeSA'vagatiriti nAnyonyAzrayaH / 'rAmArjunagatistayoH' ityAdau virAdhena sA / 'aJjalinA juhoti' 'aJja. linAdinyamupatiSThate' ityAdI dhAtvarthavazAttadAkArA'aliparatvam / 'saindhavamAnaya' ityAdo tu bhojanAdirUpaprakaraNena sA / 'aktAH zarkarA upadadhAti' ityAdau 'tejo vai ghRtam ityAdistutirUpAli. gAdatapadasya ghRtasAdhanA'ane tAtparyAvagatiH / 'rAmo jAmadagnya' ityAdau jAmadagnyapadasannidhAnena rAmapadasya parazurAmaparatA / evam 'abhirUpAya kanyA deyA' ityatrAbhirUpatarAyati sAmaryAdavagamyate / Page #335 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 322 darpaNasahita vaiyAkaraNabhUSaNasAre 'yazca nimbaM parazunA' ityatraucityAt parazupadasya chedanA'rthatvam / 'bhAtyatra paramezvara' ityatra rAjadhAnArUpadezAt paramezvarapadasva rAja. paratvam / _ 'citrabhAnu ti' ityatra citrabhAnupadaM rAtrau vahnardivA sUryasya bodhakam / 'mitraM bhAti', 'mitro bhAti' ityAdI vyakta liGgAdAdye suH hRdo'ntye sUryasya bodhakaM mitrapadam / 'sthUlapRSImanaDvAhIm' i. tyatra svarAt tatpuruSabahuvrIhyarthanirNayaH / AdipadAt SatvaNatvAdi / yathA, 'susiktam' ityatra suzabdasya karmapravacanIyasya pUjA'rthaka. katvaM, suSiktamityatropasargasya nyAsA'rthakatvam / evaM, 'praNAyaka' i. tyatra NatvAt praNayanakartabodhaH / 'pranAyaka' ityatra tadabhAvAt praga. tanAyakabodha ityAdyUhyam // - yattu padapadArthayoryo'rthaH sa zabdo yaH zabdaH so''rtha itItare tarA'dhyAsamUlakatAdAtmyaM bhedavyApRktamasti / tasya vAcakaH praNa. vAdi / 'omityekAkSaraM brahma' iti bhedAbhedayordarzanAt / Adhe bheda. syodbhUtatvavivakSayA SaSThI, abhedasyodbhUtatvavivakSayA tvantye prA. tipadikA'rthe prathamA / sa eva sambandhaH padatarthayorvAcyavAcakabhA. vvyvhaarniyaamkH| zaktistu saGketaH padArthA'ntaraM vati bhaTTAnu. yaayimtm| tattu na sAdhIyaH / adhyAsamUlakasyA'satastasya sambandhatvAsa. mbhavAt / bhedAbhedayoH parasparAbhAvarUpatayA viruddhatvenaikatrAsambha. vAca / kasyacit tathA'dhyAsasambhave'pi sarveSAM tathAdhyAse mA. nAbhAvAt / ghaTapadanAze'pi ghaTasyopalabhyamAnatayA tayostAdAtmyasthAsambhavaduktikatvAJca / . na ca pAkarakte prAk zyAme'pi pAkottaramayamidAnIM na zyAma i. ti pratItarbhedAbhedo na viruddhAviti vAcyam / avyApyavRttInAM teSA. mekA'vacchedena virodhAnapAyAt / ata eva, tatra dezakAlAvaccheda. kabhedenaiva 'ayamidAnIM na zyAyo,' 'vRkSo mUlena kapisaMyogI,' iti, na tu tadanavagAhino ghaTo'yaM na zyAmo vRkSo kapisaMyogIti prtiitiH| kintvabhedavAde ghaTapadanAze ghaTanAzApattireva zabdavadarthasyApi zrotrendriyagrAhyatAyAH zabdasya cakSurAdIndriyagrAhyatAyAzcApatti. riti bahuvyAkopaH / zabdasya yathA na nityatvaM tathA vakSyate / Page #336 -------------------------------------------------------------------------- ________________ shktinirnnyH| nacA'tyantabhede ghaTaH paTo'tyantA'bhede ghaTo ghaTa iti sAmAnA. dhikaraNyAdarzanAdbhedAbhedavAdopapattiriti zaGyam / 'zabdo ghaTa' ityAdyananubhavAt 'aghaTo na zabdo', 'ghaTona ghaTa' ityAdyanubhavAca bhedasyaiva siddheH / 'omityekAkSaram' ityAdau tvakSarapadasya tatprati. pAce nirUDhalakSaNAyAH sAmAnAdhikaraNyopapattastadvAkyasyopAsanAkANDasthatayA bhade'pyabhedopAsanaparatayopapattezcatyanyatra vistaraH / - sA ca zaktistridhA-yogo, rUDhiogarUDhizcati / prakRtipratyaya. nirUpitA tattadarthe yA zaktiH saMyogastanmAtreNArthabodhakaM padaM yaugi. kamiti vyavAhayate / yathA pAcakAdipadam / taddhaTakadhAtupratyayayoH pAkAdoM kAdikAraka ca vyutpannatvAt / avayavArthApratIto kevala. samudAyasya tattadarthe yA zaktiH sA rUDhistayArthabodhakaM padaM rUDham / yathA maNinUpurAdi / azvagandhAdipadAttu kadAcidoSadhiniSThasamu. dAyanirUpitazaktyoSadhibodhaH / kadAcittu azvasya gandho'syAmiti vyutpattyA vAjizAlAdibodho'vayavazaktyati yaugikarUADhaH pRthaGno. ktA uktayorevAntarbhAvAt / / ___ "rUDhiogApahAriNI" iti tu prakaraNAdyabhAve lAkSaNikaM tad / vAjizAlA ityapare / yatrAvayavArthasahakatA samudAyazaktirarthabodhikA sA yogarUDhistayArthabodhakaM padaM yogarUDham / yathA paGkajAdipadam / tatra paGkAdhikaraNakotpattyAMzrayapadmatvaviAzaSTacodhAd anupapattiprati. sandhAnaM vinApi padmabodhAnna tatra lakSaNAvasara ityAdi prazcitaM pUrvameva gaGgAyAM ghoSa ityAdau gaGgApadasya tIre zakyasAmIpyarUpalakSaNA. grahe tadA''hitasaMskArajanyatIrAdismRtyA tIrA'dhikaraNakaghoSa. shaabdbuddhiH| lakSyavyavahArAnyathAnupapattyA lakSaNAyA apyavazyama. bhyupeyatvAt / anyathA'nupapattipratisandhAnaM ca tatkalpane bIjam / 'yathoke kvacinirAkAGkSatvamapi tabIjam / . yathA "vadanaM tasyA vadanaM mukhamamukhaM bhAti cAnyAsAm" ityatra tAdAtmyasambandhAvacchinnavadanatvAvacchinnaprakAravAnirUpitavadanatvAvacchinnavizeSyatA. ko bodho na sambhavati / tAdAtmyasambandhAvacchinnatAdRza. prakAratAnirUpitavizeSyatAvacchedakatAsambandhena zAbdabuddhau vidheya. tAvacchedakabhedasya tantratvAditi vadanatvAvacchinnArthakavadanapadani. Page #337 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 324 darpaNasahite vaiyAkaraNabhUSaNasAre sapitAkAGkSA mavadanapade'tastatra vadanapadaM lakSaNayAhlAdakaparam / tadu. pasthitAhAdakatvA'vacchinnAsyAbhedAnvayo vadana anuzAsanabodhitanairAkAlayamapi kvAcasathA / yathA, kRtasItAparityAgaH sa ratnAkaramekhalAm / bubhuje pRthivIpAlaH pRthivImeva kevalAm // ityatra bhujidhAtAravanavAcakAdAtmanepadanirAkAjatayA vAcyA. rthabuddhau pratibaddhAyAM taddhAtunA svArthapAlanasambandhizAsanaM lakSyate / Atmanepada samabhivyAhRtabhujatvAvacchadenA''khyAtabodhyakatranvita. pAlanabodhasvarUpA'yogyatvarUpanairAkAlayasya, "bhujo'navane" ( pA0 su01|3|66) iti sUtraNa bodhanAt / tatra kavalapadena taatkaalikraamaa'bhinnpRthiviipaalkrtRkbhogkrmnisstthaa'nyonyaa'bhaavprtiyo| gitA'navacchedakaikatvayoginI vyaktirabhidhIyate / evakAreNa pRthivyanyayogavyavacchadaH / evaJca tatkAlikarAmAbhinnapRthivIpAla kartRkabhogakarmaniSThAnyo. nyAbhAvapratiyogitAnavacchadakaikatvAviziSTAbhinnapRthiva karmakabhogakartA pRthivyanyastrIkarmakabhogAkartA rAmAbhinnaH pRthivIpAla iti nyAyanaye vAkyA'thabodhaH / 'dvirephA madhuraM rauti, 'pikaH kUjati kAnane' ityAdau tu mukhyA'rthabAdha eva lakSaNAbIjam / kintu sA lalitala. kSaNetyucyate / lkssysmaasaa'rthrephdvvishissttghttittvaattsyaaH| tathAhi / yena puruSeNa dvirephAdapadasya prANiviziSTa zaktirna gRhItA, kintu dvau raphau yatreti vyutpattyA rephadvayasambandhibhra. marapade zakyasambandharUpalakSaNA gRhItA tasya prANivizeSavize. vyakamadhurArAvakartRtvazAbdabodhasya tAtparyAviSayasyAnupapattyA dvi. rephapadAt svalakSyarephadvayaghaTitapadavAcyatvalakSaNayopasthite. prA. NivizeSe madhurA''rAvakartRtvAnvaya iti dvirephapadena bhramarapadamupa. sthApyate / tena ca prANivizeSopasthitiriti tu na samyak |pr. tyayAnAmiti vyutpattestatra pratyAyarthAnvayA'sambhavAt / bhramarapade lakSaNAyAmapi na tena tdupsthitirucritsyevaa'thprtyaayktvaadi| tyapyAhuH / evaM, "pikaH kUjati kAnane" ityAdAvapi bodhyam / evaM gaGgA harati cai pusAM dRSTA piitaa'vgaahitaa| ..... Page #338 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zaktinirNaya: ityatra pati gaGgA pApaM haratIti vAkye gaGgApadAt svazakrayapravAhA'vayavAvayavibhAvasambandha rUpalakSaNAgrahA''hita saMskAra sahaku tAdupasthitoddhRtajale pAnakarmatvA'nvayaH | tAtparyyA'nupapattiratra vA sarvatra lakSaNAbIjam / tadunnAyakatvenaivoktanairAkAGkSaaadInAmupayogaH / ata eva yaSTIH pravezayetyAdau yaSTyAdipadAnAM taddhAraNakarttari lakSaNA / yaSTiSu pravezakarmatvA'nvayAnupapattyabhAaspi bhojanAdiprakaraNonItatAtparyyAviSayabhojana prayojanakaprave. zakarmatvAnupapattestatra jAgarukatvAt / evaM kuntAH pravizanti' 'chatriNo yanti' ityAdiSvapyuktam / nanu chatrizabdasya padadvayaghaTitatvena vAkyatayA nyAyanaye kathaM tasya lakSaNA, zakyAprasiddheH / kiJcA'tra naikasArthagantRtvaM lakSyatA'vacchedakam / yAntItyasyAnanvayApatteH // gantRtvenopasthitasya gamanAkAGkSAvirahAditi cet satyam / sambandhizaktamatupa eva tatraikasArthasambAndhalakSyakatvAbhyupagamenokadoSadvayasyAprasakteH / na ca chatrapadavaiyarthyam / tasya tAtparyyagrAhakatvena sArthakyAt / 'lAkSiNaka padaM nA'nubhAvakam' iti sampradAyaH / svazakyA'nubhavaM pratyeva padA nAM kAraNatvam / itarapadArthena saha svazakyA'nubhAvakatvena aza kyAdaghoSAdipadAdeva tIrA'nubhavopapatterna zakyAdazakyopasthiti lakSaNetyabhyupagacchatAM mate svajanyopasthitisambandhenaiva padasyA'nubhAvakatayA tasyAzca tIrAdAvabhAvAttasyA'nanubhAvakatvamiti ta nmUlam / na ca tatsambhavati / zakyopasthitAntIrAderaprakRtArthatayA tatra pratyArthAnvayAsambhavAt / 325. vastutastu lAkSaNikaM padamuddezyavidheyabhAvenAnvayAjanaka miTabeva tadarthaH / uddezyavidheyabhAvenAnvaye zaktimatvasyaiva tantratvAt / a taeva, "navidhau paraH zabdA'rtha" iti saGgacchate / kiJca / tantusaMyogahetutvatAtparya, 'tantuH paTaM janayati' iti sarvalAkSaNikavAkye'nvayA'nubhavA'palApA''pa serlAkSaNika pradasyAnubhAvakatvameva nyAsyam / gaGgApadAcIramanubhavAmIti pratItezca tAdRzapravAde nA'bhinive Tavyam / nanu 'svAyatte zabdaprayoge kimityavAcakaM padaM prayokSyAmaha' iti nyAyAttIrAdyavAcakagaGgAdipadA'bhidhAnamanucitam / prayojanajijJA Page #339 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 326 darpaNasahite vaiyAkaraNabhUSaNasAre nanvevaM bhASAdito bodhadarzanAd bodhakatArUpA zaktistatrApi syAt / tathAca sAdhutA'pi syAt / zaktatvasyaiva sAdhu. sAyAM pAvanatvAdipratipattaye taditi yadi, tarhi vRtti vinA tasya zabde bhAnAsambhavAttadartha vyaJjAnAvRttirapi tRtIyA'GgIkaraNIyA / ata eva, __ abalAnAM zriyaM hRtvA vArivAhaiH sahAnizam / tiSThanti capalA yatra sa kAlaH samupAgataH // ityatrA'zaktAnAM zriyamapahRtya puMzcalyo jalavAhakaiH sAkamaramA nta itya'tAtpaviSayaM rUDhyarthA'nAliGgitArthA'ntarasthA'pi pratI. tiH / sA cArthadvArikA'pi bhramadharmikavighnadhvaMso'pi "svamIrataste na godAtIranikuJjapratiSThitanisargAdazvasiMhena" ityAdau pratibhAjuSAM vaktRboddhavyavaiziSTayasphUrtIsiMhapratItyanantaraMgodAtIreSvazvabhIrubhra. maNIyogyatvapratyayAditi cenna / rUkhyarthanAliGgitA'rthasya kevalayogena pratItyasambhave'pi lakSaNayA tasyAH sUpapAdatvAt / pAvanatvAdipratItirviziSTalakSaNayA'pi zuddhalakSaNayevA'nupapattiparihAre viziSTe tadabhyupagame bIjA'bhAva iti tu na / yaSTIH pravezayetyatrA'pi tadanApatteH / vAcyA'rthavaiyaJjani. kabuddheranumAnenA'pi gatArthatvAca / vastutastu gAlipradAnAderiveto'pi tathA tAtparyyamevonIyate, na tvanvayabodho'numitirvA / bodhe vyabhicArapakSe dharmatayA sandehe vA tayArasambhavAttatraiva taiyaMjanollAsA'bhyupagamAdityanyatra vi. staraH // 37 // - yadi prakaraNA'nubhAviko lokAnAM svarasavAhI zabdAdamumartha pratyemIti pratyayastadA vyaJjanAvRttirapratyahaiveti svoktaniSkRSTamatamavambya mulamavatArayati *nanviti * // evaM-bodhakatvasyaiva za. ktitve // tatrApi apabhraMzAtmakabhASAyAmapi // * syAditi* // ta. syA api bodhakatyAdIzvarecchAdInAM zaktitvavAdinAM tu nA'yama tiprasaGga iti bhAvaH / iSTApattAvAha-*tathAceti ||"naa'pbhrNshitvai" . ityAdiniSedhavidhiviSayatvAnApatteH kartumazakyatvAditi bhAvaH / Page #340 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zaktinirNayaH / tAyA vyAkaraNAdhikaraNe pratipAdanAdiyAzaGkAM dvidhA samAdhatte asAdhuranumAnena vAcakaH kaizvidiSyate / vAcakatvAvizeSe vA niyamaH punnypaapyoH||38|| asAdhuH gAvyAdisnupAnena sAdhuzabdamanumAya, vAcako bodhakaH kaizvidiSyate / tathAca lipivatteSAM sadhusmaraNa evopayogo, na tu sAkSAttadvAcakatva(1)mato, na sAdhutvamiti bhaavH| uktaM hi vAkyapadIye te sAdhuSvanumAnena pratyayotpattihetavaH / tAdAtmyamupagamyaiva zabdArthasya prakAzakAH // *dvidheti // apabhraMzAnAmuktazaktimattvA'bhAvavyavasthApanena sA. dhutvasyA'nyathA nirvacanena cetyrthH| bhUle, * anumAnena vAcaka iti* // anumAnamatra smRtiH / anu pazcAnmAna mitiriti vyutpatte. naM tu vyAptijJAnam / tacchnyAnAmapi zAbdabodhadarzanAt / gAvyA. dhaDapabhrazAnAM gavAdizabdavikRtitvenodbodhakavidhayA jhaTiti prakRtismArakatvAdinyAzayena vyAcaSTe-*anumAnena sAdhuzabdamiti* *a. numAyati* // smRtvetyrthH|| vakSyati ca-'teSAM sadhusmaraNa evopayo. ga' iti / apabhrazAnAM sAkSAdabodhakatA tu na, zabdajanakasAdhutvasyA. bhAvAdasAdhutvajJAnasya pratibandhakatvAdvati bhaavH| tatra harisamma. timAha-*uktaM hIti* // te-apabhraMzAH // sAdhudhviti viSayasaptamI saadhuvissyksmrnnenetyrthH|| *pratyayeti // pacAdyarthabodhakAraNAnItyarthaH // * tAdAtmyamiti* // sAdhugavAdizabdatAdAtmyaprakArakA jJAnaviSayatAmApAdya vetyarthaH / evakAro vA'rthe / gopade uccAraNIye karaNApATavena gAvItyuccAritaM vastuto gopadamevedamiti tAdAtmye. na bhAsamAnA gAvyAdizabdA gavAdirUpArthasya prakAzakA ityrthH| na ca vakSyamANakalpA'bhedaH / tatrA'pabhraMzanAnAnupUlyoM eva zaktatA'. (1) sAkSAt tabdAMdhakatvarUpaM tdvaacktvmityrthH| Page #341 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 328 darpaNasahite vaiyAkaraNabhUSaNasAre ... na ziSTairanugamyante pAyA iva saadhkH| :: na(1) yataH smRtimAtreNa tammAt sAkSAdavAcakAH // .. (2)ambA'mbeti yadA bAlaH zikSamANaH prabhASate / avyaktaM tadvidAM tena vyakte bhavati nirNayaH // evaM sAdhau prayoktavye yo'pabhraMzaH prayujyate / tena sAdhuvyavahitaH kazcidartho'bhidhIyate // iti / navapabhraMzAnAM sAkSAdavAcatve kiM mAnam / zaktikalpaka vacchedakatvAdatra tu sAdhugatAyAstasyAstatvamiti bhedAditi bhAvaH / __yattu zabdArthayostAdAtmyaM zaktiriti svoktA'rthe tAdAtmyami. tyAdihArakArikArddhasthApaSTambhakatayopanyasanaM tanmudhaiva / tadAtmyasya zaktitve'pi zabdaniSThatAdAtmyajJAnasyA'rthAbodhakatvena tasya zaktiH tvA'sambhavAt / upakramopasaMhArapAlocanayA sAdhuzabdatAdAtmya bhrAntyAupabhraMzAnAmarthabodhajanakatvAmiti pakSAntaraparatayaiva tvyaakhyaansyaucityaaditi| . avAcakatve yuktimAha-*na ziSTairiti // yataste'pabhraMzAH sAdha. vaH paryAyA iva ziSTaiH smRtyAdinA pratipAdyante'to na vAcakA ityrthH| te sAdhudhvityAdhuktamartha vizadayati-*ambAmbetyAdi // a. vyaktamiti bhASaNakriyAvizeSaNam / tadvidAM avyaktazabdavetRNAM, vyakte sAdhuzavade / asya, smRte satIti zeSaH / nizcayaH tadarthazAbdabodho bhavatItyarthaH // *evamiti* // itthamevetyarthaH ||saadhaugvaadishbde / / apabhraMzaH gAvyAdiH // tana-asAdhuzabdena // sAdhuvya. vahitaH sAdhusmRtidvArakaH / kazcita prsiddhaa'mbaadiruupH| abhidhIyate-bodhyate ityarthaH / uktamevA'rtha draDhayitumAzaGkate-*nanviti // (1) artha bAMdhayataH sAdhuzabdasya, smRtimAtreNa svArthabodhopa. pattiriti na sAdhunvaM teSAmityarthaH / (2) atra "baMbabeti yadA bAla" itipATho dRshyte| yuktazca sH| Page #342 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ...... zaktinirNayaH / / 329 vyavahArAde(1)stulyatvAditi cet satyam / tattaddezabhedabhinneSu teSu teSu zaktikalpane gauravAt / na ca paryAyatulyatA shngyaa| teSAM sarvvadezeSvekatvAd vinigamanAviraheNa sarvatra zaktikalpanA / na hi apabhraMze tathA / anyathA bhASANAM paryAyatayA gaNanApatteH / evaJca zaktatvamevAstu sAdhutvamiti naiyAyikamImAMsakAdInAM mataM tanmatenaiva draSTavyam / idAnI svamatamAha-vAcakatvAvizeSe veti // . ayaM bhAvaH / apabhraMzAnAmazaktatve tato bodha eva na syAt / na ca sAdhusmaraNAt tato bodhaH / tAnaviduSAM(2) pAmarANAmapi bodhAt / teSAM sAdhorabovAca / na ca zaktibhramAt tebhyo bodhaH / bodhakatva teSAm sAdhuparyAyANAm // *ekatvAditi* // ekajAtIyatvAdi. tyrthH| tathA ekajAtIyatvaM yena tathApi vinigamakAbhAvAcchakti. kalpanA syAditi bhAvaH // ___ *anyatheti // ekajAtIyasya zaktikalpanAyAmatantratva zakti. matvA'vizeSAt / sAdhUnAmivA'pabhraMzAnAmApa kozAdau pratipAdanaM prasajyatetyarthaH // * tanmatanavati // te sAdhuSvanumAnenetyAdhuktaha. rimatenaivetyarthaH // apabhraMzAd bodhasyoktarItyApapAditatvAt tatra zatikalpanaM grAhakamUlakamityAzaGkAM nirAcikIrSustatroktaprakArA'sambhavaM darzayati-*ayambhAva iti* // *tAniti* // sAdhuzabdAni. tyarthaH / ajJAnatumAha-* pAmarANAditi * // *bodhAdiAta* // vyavahAreNa teSAM bodhaa'numaanaadityrthH|| . tathAcAnadhItazAstrANAM teSAM sAdhutvaprakArakazabdajJAnA'sambha. vena tatra sAdhuzabdAttaSAM bodhodayaH syAt / sa eva nAstItyAha*teSAM sAdhoriti* // *zaktibhramAditi* // arthanirUpitAyAH sA. dhuzabdaniSThAyAH zaktarapabhraMze bhrmaadityrthH| .. (1) AdipadamAptAvAkyAdigrAhakam / (2)aviduSAmiti / tattadartha bodhakatvena grhshuunyaanaamityrthH| Page #343 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 330 darpaNasahite vaiyAkaraNabhUSaNasAre syA'bAdhena tadgrahasyAbhramatvAt / IzvarecchA zaktigiti mate'pi sanmAtraviSayiNyAstasyA bAdhAbhAvAt / zakteH padapadArthavizeSaghaTitAyA bhramAsambhavAceti / uktazca vAkyapadIye pAramparyAdapabhraMzA viguNeSvabhidhAtRSu / prasiddhimAgatA yena teSAM sAdhuravAcakaH // daivI vAga vyavakIrNeyamazaktairabhidhAtRbhiH / kiM bodhakatvarUpazaktibhramAta tatra bodha upapadyata, utezvarecchA. rUpazaktibhramAta / tatra nAdyaH kalpa ityAha-*bodhakatvasyeti // dvi. tIye tyAha-* Izvaraccheti * // * sanmAtreti* // mAtrapadaM kRtsnAs. rthakam / apabhraMzAd bodhasya sarvAnubhavasiddhatvena bodhakatvenezvare. cchAyA api tatrAbAdhane tAmAdAyA'pi na zaktizAnasya bhramatvasampa. ttiH / pratItebhramatve viSayabAdhasyaiva tantratvAditi bhAvaH / ' nanu lAkSaNika ivA'pabhraMze'pi vAcakavyavahArAbhAvena tavyAvR. tyezvarecchArUpazaktastatra bhrame bAdhakabhAvo'ta Aha-* zaktariti* // *bhramAsambhavAceti* // tatpadavizeSyakatadarthabodhajanakatvaprakArakecchAyAstatpadavizeSyakatvana gRhItAyAHpadAntaravizeSyakatvAsambhavena tabhramA'sambhavAdityarthaH / yathAzrutA'bhiprAyeNedam / pariSkRtavize. pyatvarUpAyAstatsambandhAvacchinnAvacchadakatvarUpAyAH padArthAntara. rUpAyA vA zaktastatra bhrame bAdhakA'bhAvAditi bodhyam / tathAca bhrameNApi bAMdhasya durupapAdatvena bhASAyAM zaktirAvazyikota bhAvaH / asminnapi pakSe harisammatimAdarzayati-*uktazceti* // * pArampoditi* // svArthe dhyaJ / viguNeSviti hetugarbha vizeSaNam / vaiguNyaM ca karaNApATavarUpam / abhidhAtRvaiguNasyA'pabhraMzaniyAmaka. evaM ca tattacchabdatvAdinA pUrvamanubhave'pi neSTasiddhiH / tathAnubhavavatAM tathAvidhasmaraNasambhavepi tasya zAbdabodhAnupayuktatvAt tattadarthabodhakatvena smaraNasyevopayogitvAt iti bhAvaH / Page #344 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zaktinirNayaH / aniyadarzinA(1) tvasmin vAde buddhiviparyayaH // iti / avAcakaH = abodhakaH / buddhiviparyayaH = ete eva vAcakA nAnye iti viparyaya iyarthaH / kiJca vinigamanAvirahAd bhASAyAmapi zaktiH / na ca tAsAM nAnAtvaM doSaH / saMskRtava. nmahArASTrabhASAyAH sarvatraikatvena pratyekaM vinigamanAvirahatAda. tvAt / tathAca viguNeSvabhidhAtRSu satsu paramparayA yevartheSu prasi. ddhimAgatA ityarthaH // * daivIti* // saMskRtarUpetyarthaH // azaktaiHkaraNA'pATavadbhiH // vyavakIrNA ucchinnA'nupUrvIkA kRtetyrthH|| a. nityadarzinAm-zabdA'nityatvavAdinAm // asmin vAde-zaktivi. vAde ityarthaH // nanu, teSAM sAdhuravAcaka ityanupapannam / yasminnarthe'pabhraMzAH praya. jyante tadvAcakatvasya sAdhuSu sarvasammatatvAdato vyAcaSTe-* abodha. ka iti* // vyavahitaH sAdhuna tatra bodhakaH kintu sAkSAdapabhraMzA eva tattadAnupUrvImattvena vAcakA iti bhAvaH / / nanviyaM apabhraMzarUpA vAg AbhadhAtRvaiguNyenocchinnA'nupUrvIkA'pi daivI saMskRtarUpaiva / naiyAyikAnAM tvasyA abAyakatve bhramaeva / pArampayAdityupAdanAtU sAdhutAdAtmyabhrAntimUlakazaktibhra. meNa bodhakatvasambhavAdityarthakaM devIvAyakorNayamityapi pUrvoktA ntimakalpasyaivopodvalakam / nacaivaM, teSAM sAdhuravAcaka ityanupapanam / tatkalpa AropitasAdhutvakAdyapabhraMzAnAM bodhakatvena sAdhusmaraNAda bodhA'nabhyupagamAta / teSAmityAdaH sAdhutAdAtmyAropaviSa. yAsta eva prasiddhArthAnAM bodhakA, na tu tattadAnupUrvImatvena bodhakA ityarthAttasmAnnoktayuktyApabhraMzAnAM tattvena vAcakatAsiddhirata Aha*kizceti* || tAsAmbhASANAm / / *doSa iti* // tathAca gaura (1) anityadarzanAM tviti / ayaM bhAvaH / kAryAHzabdA iti mate zA. stramAtrasamAdhagamyamarthabodhakatvamityarthAdapabhraMzeSu zAstre'sya tadgrAhakasyAbhAvAt , sAdhava eva vAcakA nApabhraMzA iti bhramaH sambha. vtiiti| . Page #345 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 332 vasthyAt / darpaNasahite vaiyAkaraNabhUSaNasAre kiJcAnupade'vacchedikA / sA ca paryyAyeSviva bhASAyAmapyanyAnyaiveti kastayorvizeSa iti vibhAvyaM sUribhiH / tathAca saMskRtatrad bhASAyAH sarvvatraikatvena pratyekaM zabdAH zaktA eva / na ca paryyAyatayA bhASANAM gaNanApattiH / sAdhUnAmeva (1) kozAdau vibhAgAbhidhAnAt / nanvevaM sAdhutA teSAM syAdityata Aha-niyama iti // puNpajananabodhanAya sAdhUnAM, "sAdhubhirbhASitavyam" iti vidhiH / pApaMjananabodhanAya "nAsAdhubhiH" iti niSedhaH / tathAca puNyajananayogyatvaM sAdhutvam / tatra pApajananayogyatvamasAdhutvam / janakatA vAna tatra zaktirityarthaH // sakaladeza ziSTaparigRhatitvameva vinigamakamata Aha-avacchedaketi * // bAMdhajanakatAvacchediketyarthaH // *tayoriti* // sAdhyapabhraMzayorityarthaH / sakalaziSTaparigRhItatvaM tu na vinigamakam / "zavatirgatikarmAkambojeSu prayujyate / vikAra evainamAryyA bhASante" iti bhASyAttattaH dezaniyatasaMskRteSu zaktisiddhyanApatteH / vAcakasya vyaJjakatAyAmAlaGkArikANAM prAkRtabhASodAharaNasyAsaGgatatvApattezca / ata eva tattaddezIyaziSTAnAM tattadbhASAsu nissandigdhazaktatvapratyayaH saGgacchate / na cA'sau bhramaH / bodhakAbhAvAditi bhAvaH / upasaMharati-tathAceti* // evaM=apabhraMzAnAmapi zaktatve // teSAt = apabhraMzAnAm // *sAdhunA syAditi // zaktatvasyaiva sAdhutvAditi bhAvaH / sAdhUneva prayuJjItetyAdirUpazvetyarthaH // *nA'sAdhubhirita* // " nApabhraMzita vai na mlecchitavai" ityAdiniSedhavidhibhirityarthaH // yogyatvaM janakatA - vacchedakadharmavattvam // tatra= sAdhuzabde // *jAtiriti // (1) sAdhUnAmeveti / ata eva " samAnAyAmarthAvagatau zabdaizcApazabdaizva zAstreNa dharmaniyamaH" iti paspazAhnikasthaM bhASyaM saMgacchate / Page #346 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zaktinirNayaH / 333 SvacchedikA jAtiH / tajjJApakaJca kozAdi vyAkaraNAdi ca / patrameva ca rAjasUyAderbrAhmaNe phalA'janakatvavad gavAdizabdAnAM nAzvAdau sAdhutvamiti (1) saGgacchate / AdhunikadevadatAdinAnAmapi, "akSaram" ityAdibhASyeNa vyutpAditatvAt sAdhutvam / evaJca yaH zabdo yatrArthe vyAkaraNe vyutpAditaH sa tatra sAdhuriti paryavasitam (2) / tatra pramANaM tu "ekaH zabdaH samyag jJAtaH zAstrAnvitaH suprayuktaH svarge lokaM kAmadhug bhavati" iti "ekaH pUrvaparayoH" (paa0su06| 1164 ) ityatra bhASyapaThitazrutiH / samyag jJAtaHsAdhutvena jJAtaH / yadiha pariniSThitaM tat sAdhvityarthApattilabhyavAkyena / ataH zAstrAnvitaH zAstra vyutpAdanamArgeNA'bhisaMhitaH / suprayuktaH zikSAyuktamArgeNa prayukta iti tadarthaH / " te he'laya iti kurvantaH parAbabhUvuH " // iti zrutizca // yadi ca katvAdinA sAGkaryyAnna tasya jAtitvamiti vibhAvyate tadA'stUpAdhiriti bhAvaH // *tajjJApakamiti* // tadabhivyaJjakamityarthaH / yathaitattathoktam / vyAkaraNAdipadAcchiSTaprayuktatvaparigrahaH // *evameveti // tattadapuraskAreNa tattacchabdAnAM sAdhutvaparyyavasAnalAbhanaivetyarthaH // *phalAjanakatvavaditi* | kSatriyA'dhikArikRtasyaiva tasya phalazravaNAditi bhAvaH // #sAdhutvamiti // gavAdyarthapuraskAreNaiva gavAdizabdAnAM prayoge puNyajanakatvarUpaM sAdhutvamityarthaH / nanvAdhunikadevadattAdyarthapuraskAraNa devadattAdizabdAnAM zAstre vyutpAdanAt teSAM devadattAdau sAdhutA na syAdata Aha* Adhunikati* // * dvayakSaraM miti* || "ghoSavadAdyantarantaHsthaM dvayakSaraM caturakSaraM vA puruSasya nAma kRtaM kuryyAnna taddhitam" iti bhASyasthasmRtyetyarthaH / tattaddezabhASA'nusAreNa kriyamANAnAM nAmnAM tu zAstrAvyutpannatvAdasAdhutvameveti (1) arthavizeSanibandhanatvAtsAdhutvasyeti bhAvaH / (2) apabhraMzAstu na tadarthe vyutpannA iti na sAdhava itibhAvaH Page #347 -------------------------------------------------------------------------- ________________ darpaNasahite vaiyAkaraNabhUSaNasAre gauNAnAM guNe vyutpAdanAt tatpuraskAreNa pravRttau sAdhutvameva / AdhunikalAkSaNikAnAM tvasAdhutvamiSTameva / ata eva 'brAhmaNAya dehi' ityarthe 'brAhmaNaM dehi' ityAdikaM lakSaNayApi na sAdhurityAdi vistareNa prapaJcitaM bhUSaNe // 38 // atiriktazaktigrahopAyamAha - sambandhizabde sambandho yogyatAM prati yogyatA // samayAd yogyatAsaMvinmAtAputrAdiyogyavata // 39 // sambandho viSayaH / yogyatAM prati yogyatA - sambandhi zabdaM prati yogyatA viSaya iti / samayAd-vyavahArAt, yo 334 bhAvaH // *gauNAnAmiti // zuklAdizabdAnAmityarthaH // guNe= sva* zakye zuklAdirUpe // * vyutpAdanAditi* // "guNavacanebhyo matupo luk" iti smRtyA, " guNa zuklAdayaH puMsi " ityAdikozena cetyrthH| tatpuraskAreNa= nIlAssdyarthapuraskAreNetyarthaH // pravRttau = guNini prayoge / zakyA'rthasya bAdhe anvayAnupapattipratisandhAnAttairlakSyArthopasthApane'pi zakyArthamAdAya teSAM sAdhutvaM nAnupapannam / zakyA'rthapuraskAreNa teSAM zAstra vyutpnntvaadityrthH| gauNapadasya nirUDhalAkSaNikapadopalakSaNatvAzca na gaGgAyAM ghoSa ityAdau gaGgAdipadAnAmasAdhutvamiti bhAvaH // *AdhunikAnAmiti // aicchikayatkiJcitsambandhena zAstrakRtA tAtpa vizeSeNa prayuktAnAmityarthaH // 38 // nanu zaktigrAhakayoH kozavyAkaraNayorvidyamAnatvAcchaktigraho. pAyakathanaM vyarthamata Aha *atirikteti // kozavyAkaraNAbhyA matirikto yaH zaktigrahopAyastamityarthaH / tathAcA'nadhItavyAkaraNAnAM tena zaktigrahA'sambhavAt tadartha vyavahArarUpamapyupAyamAhetiparyyavasAnAnna vaiyarthyamiti bhAvaH / etena granthakRtA'tiriktazakteranaGgIkAreNa tadUgrahopAyapradarzanaM vyarthamityAzaGkApi samAhitA / viSayapadAdhyAhAreNa mUlaM vyAcaSTe *sambandho viSaya iti* / / Page #348 -------------------------------------------------------------------------- ________________ narthnirnnyH| . gyatAsaMvit-zaktigrahaH / ghaTapadamatra yogyametatsambandhIti vyavahArAt sA grAhyetyarthaH // 39 // iti vaiyAkaraNabhUSaNasAre zaktinirNayaH // 6 // // atha najaniNayaH // tathAcA'yametatsambandhIti vyavahAre sambandho vissyH| yogyatA prati idamatrayogyamiti yogyatAvyavahAre yogyatAviSayo yato'. taH samayAt tadvyavahArAdyogyatAyAM bodhakatArUpazaktaH saMvita jJAnaM bhvtiityrthH| tatra dRSTAnto-*mAtAputrAdiyogyavaditi *(1) // yathA'yametatsamba. mdhIti vyvhaarstyorjnyjnkbhaavnishcaaykstdvdityrthH|| anye vidaM haripadyamitthaM vyAcakSate / sambandhazabde ayametatsa. mbandhIti vyavahAre yogyatAM prati arthabodhajanakatA'vacchadakadharmava. svarUpayogyatAvyavahAranirUpito yastAdAtmyalakSaNo yeSAM sambandhaH sa eva yAMgyAtA'parapAyo viSaya iti shessH| sa cAnAdivR. ddhavyavahArAparyAyo'smadAdisamayAnizcIyate, na tu bodhajanakatva. meva zaktiretabodhajanane'yaM yogya iti vyavahArAt / ata evai. tacchaSe, sati pratyayahetutvaM sambandhe upapadyate / zabdasyA'rthe yatastasmAt sambandho'stIti gamyate // ityantenoktA'rthaH spaSTIkRta iti / adhikamanyato'vadhAryam // 39 // iti bhUSaNasAradarpaNe zaktisvarUpanirUpaNam // 6 // - samAse khalu bhinnaivetyatra paGkajazabdavaditi vadatA samAse ta. ghaTakapratyekazaktisahakRtasamudAyazaktervyapekSAtvamaGgIkRtam / tathA'. nuppnnm| yatra samAsaghaTakapratyekapadasthA'narthakatvaM tatra pratyekaza. ktisAcivyA'sambhavAt / yathA nmsmaasghttknnyH| dvayorA'bhidhAne hi vyApAro naiva vidyate / ityukteH|| evaJca jahatsvArthAvAda ivezasthale uttarapadArthA'diprAdhAnyasya svarasato'nupapattirapItImAM zaGkAM parihA naarthanirUpaNamityAha (1) kvacinmAtApitrAdiyogyavat itipaatthH| sa ca na yuktH| Page #349 -------------------------------------------------------------------------- ________________ darpaNasahite vaiyAkaraNabhUSaNasAre 'naarthamAha naJsamAse cAparasya pradhAnyAta srvnaamtaa|| AropitatvaM nadyotyaM na hyaso'pyatisarvavat // 40 // namamAse aparasya-uttarapadArthasya prAdhAnyAt sarvanA. matA siddhyatIti zeSaH / ata eva(1) Aropitatvameva naJyotyamiti / abhyupeyamiti zeSaH / / ____ ayaM bhAvaH / asarva ityAdAvAropitaH sarva ityarthe sarvazabdasya prAdhAnyA'bAdhAt sarvanAmatA siddhyati / anyathA atisarca ityatreva sA na syAt / ghaTo nAstItyAdAva. *narthamiti* // mule // najhasamAsa iti // ____ ayaM bhAvaH / ghaTo na paTo, ghaTo, nA'stItyAdAvabhAvazAbdabodha. sya sArvajanInaprasiddhisiddhatvAnno'bhAvArthakatvamAvazyakam / ta. thocottarapadArthaprAdhAnyAdivyavasthA sulabhA / yadyapi ghaTo netyA. dAvabhAvavizeSyaka eva bodhastathApya'sarva ityAdyanurodhenAropitatvArthakatvamapi namo'GgIkaraNIyAmati zeSapUraNena vyAcaSTe *si. chatIti // *ata eveti* // praadhaanyaanupptterevetyrthH|| nanu naastatrAbhAvArthakatve kathaM prAdhAnyAnupapattirityatA'bhAvA. rthamAha *ayambhAva iti* // anyathA AropitatvArthakatvAnabhyupagameM bhedArthakatva iti yAvat // sAsarvanAmasaMjJA // * nasyAditiasarva ityatra namo'bhadArthakatve tatra pratiyogitayA sarvapadArthasyo. pasarjanatvena saMzopasarjanAnAM sarvAdibahirbhUtatvenA'tisarva ityAdA. viva tadapravRttariti / nanu bhadapratiyogI savaM iti tatra bodhA'bhyu. gapamAnottarapadArthasya prAdhAnyahAnirata Aha *ghaTo nAstItyA. (1) ata evetyAdi / uttarapadArthaprAdhAnyAnurodhAdeva AropitabrAhmaNatvAdi brAhmaNAdipadapravRttinimittamityabrAhmaNAdipaghaTakanayA dyotyata ityrthH| Page #350 -------------------------------------------------------------------------- ________________ natrarthanirNayaH / TO bhAvaviSayakabodhe tasya vizeSyatAyA ( 1 ) eva darzanAt / asmadrItyA ca sa Artho bodho mAnasaH / tathAcA sarvvasmai ityAdyasiddhiprasaGga iti / atra cAropitatvamAropaviSayatvam (2) / AropamAtramartho viSayatvaM saMsarga iti niSkarSaH / dyotyatvoktirnipAtAnAM dyotakatvamabhipretya ||40|| 'ghaTo nAsti' 'abrAhmaNa' ityAdAvAropabodhasya sarvvAnu 1 dAviti // tasya- naJarthasya // naJarthA'bhAvavattvasya vizeSyatAyAM tantratvAditi bhAvaH / nanu tavApyaghaTaH paTa ityato ghaTabhinnaH paTa iti sarvasi pratItyanupapattirata Aha *asmadrIsyeti // sa-bhedabodhaH // *Artha iti / arthAdupasthitiviSayAdAgata ityarthaH // *mA nasa iti* // tatra zAbdatvapratyayastvasiddha eveti bhAvaH / nanvasarvazabdasya sarvanAmatvAbhAve kA kSatirata Aha-*tathAceti* // *atra ceti * // AropitatvaM naJvAcyamiti kalpe cetyarthaH // *niSkarSa - iti* // viSayatvasya saMsargamarthyAdayaiva lAbhAdananyalabhyAropasyaiva naJarthatvaM na tvAropaviSayatvasya gauravAditi bhAvaH / nanvAropasya vAcyatvAbhyupagame dyotakatApratipAdakamUlevirodho'ta Aha-*dyotyatvoktiriti* // vAcyasyA'pi tasya vizeSaNataiva nAbhAvavadvizeSyateti sUcayitumeva tathoktiriti bhAvaH // 39 // *ghaTo nAstIti* // yadyapi samAsayogyanaJa evAropA'rthakatvaM mUle uktaM, tathApi ghaTo nA'stItyuktiratreva tatrA'pyAropAnanubhava (1) 'ghaTo nAsti' ityatra 'ghaTAbhAvo'stitvAzraya' ityAkArakaH 'ghaTakartRkasattAbhAva' ityAkArako vA bodho 'nubhavasiddha iti / (2) Aropa viSayatvamiti / ayaM bhAvaH / 'abrAhmaNa' ityatra Aropa: viSayatvaM naJarthaH / tasya cottarapadArthe brAhmaNe'nvayaH / Aropazca pratyAsatyA pravRttinivRttiprakAraka eva gRhyate / evaM ca AropaviSayatvavAn brAhmaNa iti bodhaH / 43 Page #351 -------------------------------------------------------------------------- ________________ darpaNasahite vaiyAkaraNabhUSaNasAre bhavaviruddhatvAt pakSAntaramAha abhAvo vA tadartho'stu bhASyasya hi tadAzayAt // vizeSaNaM vizeSyo vA nyAyatastvavadhAryatAm // 41 // tadartho naarthaH / arthapadaM dyotyatvavAcyatvapakSayoH sAdhA. raNyena kIrtanAya(1) // bhASyasyeti // tathAca, namUtre mahAbhASyam-"nivRttapadArthakaH" iti / nivRttaM padArtho yasya / "napuMsake bhAve ktaH" (pA0 sU0 3 / 1 / 114 ) iti . ktaH / abhAvArthaka ityarthaH / yattu--nivRttaH padArtho yasminnityarthaH / sAdRzyAdinA'dhyAropitabrAhmaNyAH kSatriyAdayo'rthA ya. syetyartha iti kaiyaTaH / tanna / AropitabrAhmaNyasya kSatriyAde. navAcyatvAt / iti dRSTAntArthatyavadheyam / naJdyotyamityatra no vizeSaNatayA vyava. dhAnena copasthitatve'pi tatpadAdInAM buddhisthaparAmarzakatvAttadA ta. tparAmarzo nA'nucita ityAha-tadartho nArtha iti* // *sAdhAraNye. neti* // prakRte'rthapadasya tajanyabodhaviSayaparatayA pkssdvysNgrhH| tatrAsati bAdhake vAcakatvameva / sati tu tasmin dyotakatApIti bhAvaH // *navAcyatvAditi* // "yadyapyuttarapadArthaprAdhAnyena naJtatpuruSasya, brAhmaNasyA''nayanaM prApnoti / naJaH prayogAnnArthaviziSTasyAnayanaM bhaviSyati / kApunara. sau naartho ? nivRttpdaarthkH| brAhmaNadRSTasya guNAderdazanAd dRSTo. padezAdvA pUrvamabrAhmaNo'yamityadhyavasyati / tataH pazcAdupalabhate nA. (1) nanu dyotyArthAbhAvasya vizeSyatvasvIkAre "hetumati ca" i. ti sUtrabhASyIyadyotyArthAnAM vizeSaNatvameveti siddhAntabhaGgApatti. riti cet ubhayapakSatvAvacchedana vizeSyavizeSaNatvaM svIkriyate natu pratyekapakSatvAvacchedena / tena vAcakatvapakSe vizeSyatvaM dyotaka. tvapakSe vizeSaNatvameveti noktabhAjyavirodha iti bodhyam / Page #352 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nrthnirnnyH| 339 'yaM brAhmaNa iti / tato 'brAhmaNo'yamiti pryuke| Atazca taduSTaguNadarzanAd dRSTopadezAdvA brAhmaNatvAdyadhyavasAyapUrvakameva nA'yaM brA. hmaNa iti jJAnam / na hyayaM kAlavarNamApaNe dRSTA'dhyavasyati brAhmaNo. iyamiti / yathAsthitaM vastutattvaM tasya niryAta bhavati" iti na. sUtrabhASyapAlocanayA kaiyaToktA'rthasyaiva sAdhutvaM labhyate / tathA. pi tadbhASyasyA'bhedapratyakSe kvacid yogyA'nupalabdherhetutvapradarzanapa. ratayaivopapattanA AropavAcakatve tadupaSTambhakatvA'bhAvAt / anyathA'tyantA'sadRze uktayuktyA tadAropAsambhavana tatra na. rthastadarthakatvAsambhavAdaghaTaH ghaTa itynaaptteH| pratiyogyabhAvA'nva. yau tulyayogakSemAviti tAntrikoktIlo ghaTa ityAdau tAdAtmyena ghaTAM'ze nIlapadArthabhAnAnnasamabhivyAhAre tAdAtmyasambandhAvacchi. anIlAbhAvabodhasya sarvAnubhavasiddhasya no'bhAvArthakatvaM vinA. mupapattenedaM rajatamidaM rajatamiti vAkyajanyabodhayostattadabhAvAnavagAhitayA parasparapratibadhyapratibandhakabhAvA'nApattezca nao bhedA. rthakatvamAvazyakam / naca no'bhedArthakatve'brAhmaNamAnayetyAdito brAhmaNabhinnaloSTA. derapi bodhA''pattiH / na cessttaapttiH| "na brAhmaNamAnayetyukte loSTa. mAnIya kRtI bhavati" iti bhASyavirodhAditi vAcyam / ghaTatvena ghaTArthakaghaTapadAtU sannihitavyaktibodhavat prakaraNAdinA brAhmaNabhiH namAtrArthakAd brAhmaNapadAt kSatriyAdereva bodhasambhavAt / tasmAda: ghaTo na paTa ityAdyasamaste namo'bheda eva zakti datvasvAkhaNDopA. dhitayA tasya zakyatAvacchekatve lAghavAt / samAsaghaTakasya ta. sya tu naJpadasya tadbhinne lakSaNAyAM tAtparyyagrAhakatvameva // .. nada, "na brAhmaNairetairupadrutam" ityAdau no bhedArthakatve tatpra. tiyogyanuyogivAcakapadayoH samAnavibhaktikatvA'nupapattiH / sAmA. nAdhikaraNyAbhAvAditi vAcyam / pratiyogyanuyoginorabhedA'nvayaH bodhaupayikAkAGkSAyAM satyAmeva nayA bhedabodhane tayoH samAnavibhakti. tvasya tadupajIvyatvAt / evaJca nA bhedabodhanaM pratiyogyanuyogiH vAcakapadayoH samAnavibhaktivacanatvaM niyAmakamata eva 'bhUtale na ghaTa' ityAdau na bhedbodhH| dRzyate ca, "yajatiSu yeyajAmahaM karoti nAnuyAjeSu"ityatra na. Page #353 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 340 darpaNasahite vaiyAkaraNabhUSaNasAre A paryudAsabodhaH / uktavAkye yajatizabdo yAgasvarUpavacanaH / ta. thAcA'nuyAjabhinneSu yAgeSu ye yajAmahazabdavanmantraM karoti-uccAra. yatItyarthaH / ata evAtrAnuyAjabhinneSu yajatiSu yeyajAmaha padavanma. ntraprayogarUpaikA'rthavidhAnAdakavidheyArthakatvarUpaikavAkyatvamupapadyate / anyathA yAgeSu yeyajAmahapadavanmatravidhAnamanuyAjeSu niSedhavidhA. namiti vidheyadvayArthakatvarUpavAkyabhedApatteryayajAmahapadAnuSaGgakalpane gauravAcceti bhAvaH // ___ anyetu-zAstravihitapratiSiddhatvAta, SoDazigrahaNa(1)vadvikalpApatteA'nuyAjeSvityatra naJaH pratiSedhArthakatvam / tathAhi / kriyA. yAH kArakasAkAGkSatvAd vinigamanAviraheNa sakalakArakaviziSTAM pratiyogibhUtAM bhAvanAmuddizyA'bhAvavidhistatra vaacyH| evaJcohezyasya prasiddhyarthe ttpraaptirpekssitaa| prAptisApekSatvAt pratiSedhasya / prAptizca kvacidrAmato, yathA "na kalazaM bhakSayet" iti / tatra kalAbhakSaNAderAgata iSTasAdhanatvA'vagatyA prasaktAyAH kalaJjabhakSaNabhA. vanAyA niSedhazAstreNa nivRttinizcayatve'vagate'rthAt tadviSayakalA. bhakSaNasyAniSTasAdhanasvAkSepAt tato nivRttiH| prakRte tu, ye yajAmahaGkarotIti zAstrAdeva sA / evaJca niSedhasya zAstraviSayatvena prA. balyavad vidhizAstrasyA'pyupajIvyatvena prAbalyAnniSedhena vidheratyantabAdhAyogAd vikalpa eva prApnoti / . vikalpa ca, "vrIhibhirjuhoti" "yavaivA" ityAdau prathamaM brIA. nuSThAne vedasya viparyAsarUpamitijanakatvAsambhavAdyavazAstrasyAprAptAprAmANyasvIkAraH, pratItaprAmANyaparityAgazceti doSadvayam / prayogAntare yavopAdAne yavazAstrasya svIkRtAprAmANyaparityAgaH parityaktaprAmANyopAdAnazceti doSadvayamiti catvAro doSAH / punastRtIye prayoga vrIyupAdAne vrIhizAstrasya svIkRtA'prAmANyaparityAga. (1) SoDazigrahaNavAdvakalpApatteriti / atra dRSTAntaspaSTArthastu"atirotra SoDazinaM gRhnnaati"| "nAtirAtre SoDazinaM gRhNAti" iti ubhayavidho vidhidRzyate / tatra "atirotre SoDazinaM" iti vAkyavi. hita SoDazigrahaNaM "nAtirAtra"iti vAkyena niSidhyate iti acaritA. rthshaastrpraaptnissiddhtvaadviklpprsktiH| atra ssoddshiipaatrvishessH| atirAtrazca yAgavizaSaH / ... . . . . Page #354 -------------------------------------------------------------------------- ________________ . . narthnirnnyH| . 341 styaktaprAmANyasvIkArazceti doSadvayam / caturthe yavopAdAne brIhizAstrasyAsvIkRtAprAmANyasvIkAraH svIkRtaprAmANyatyAgazceti doSadvayamiti catvAro'pItyaSTadoSavikalpApattyA naanuyAjapadAbhyA. manuyAjabhedo bodhyate / so'yaM paryudAsaH / asmizca pakSe, yeyajA. mahI na kartavyatayA vidhIyate / 'yajatiSu ye yajAmahaGkaroti' ityanenaiva tadvidhAnAt / kintu sAmAnyazAstravihitayeyajAmahamanadya ta. syA'nuyAjavyatiriktaviSayatA bodhyte| . tathAca sAmAnyazAstrasya vizeSavidhisApekSatvAnnAnuyAjavi. tyanenAnuyAjavyatiriktaviSayasamarpaNAdanuyAjavyatirikteSu, ye ya. jAmahaH kartavyatayA pratIyate'nuyAjeSu tu na kartavyatayA prApto, nA. 'pi pratiSiddhaH sa iti na vikalpaH / naca naA niSedhabodhane'pi pa. dazAstreNA''havanIyazAstrasyeva,(1)nA'nuyAjegviti vizeSazAstreNa yajatiSu ye yajAmahaGkarotItisAmAnyazAstrasyabAdhAna vikilpa iti vAcyam / __ parasparanirapekSayorhi bAdhyabAdhakabhAvaH / padazAstreNA''havanIya. zAstrasyAnapekSaNAt sa ucitaH / niSedhazAstrasya tu pratiyogiprasi. dhyarthamastyapekSA vidhyarthasya / "prasaktaM hi pratiSiyate" iti nyAyena na tabAdho'sambhavAta kintUktayuktyA vikalpa eva / tathA ca dviraha. STakalpanAprasaGgo'pi / vidhehyevaM jJAyate / yadanuyAjeSu yeyajAmahakaraNena kazcanopakAro bhavati niSedhAcca tadakaraNAdanRtavadanAkaraNAdi. va(2)darzapUrNamAsayoH / sa copakAro dRSTarUpa evetyato'pi vikalpona yukta ityaahuH|| ___atra kecit / niSedhazAstrA'nAlocamena sAmAnyazAstrAlocanamA. treNa bhramAtmakapratiyogiprasiddhA'bhAvabodhanasambhavena vikalpAprasa. teH| vizeSaniSedhe sAmAnyavidhestaditaraparatvasya brAhmaNebhyo da. dhi dAtavyaM kauNDinyAya na dAtavyamityAdau vyutpattisiddhatvAca / (1) "AvahanIye juhoti" iti sAmAnyazAstraprAptahomAdhikaraNaM "pade juhoti" iti vizeSazAstreNa yathA bAdhyate tadaditi / (2) yathA darzapUrNamAsayAge "nAnRtaM vadet" iti zrUyate-tatrAnRtavadanAkaraNena na kiJcidaSTaM prayojanaM labhyate kintu yAge-kazca. nAdRSTa upakAra eveti yathA kalpyate tatheti bhaavH| Page #355 -------------------------------------------------------------------------- ________________ darpaNasahite vaiyAkaraNabhUSaNasAre anyathA sAdRzyAderapi ( 1 ) vAcyatApatteH / yattu -- tatsAdRzyamabhAvazca tadanyatvaM tadalpatA / aprAzastyaM virodhazca naJarthAH SaTU prakIrttitAH // iti paThitvA, abrAhmaNaH, apApam, anazvaH, anudarA kanyA, apazavo vA anye goDazvebhyaH, adharma ityudAharanti / tattvArthikArthamabhipretyeti spaSTamanyatra / 342 na ca tatrApi paryyudAsa eva naJA bodhyate / naJA paryudAsabodhane vizeSyavizeSaNavAcakapadayoH samAnavibhaktitvasyeva tayoH samAnavacanasyApi tantratvAt / tasya prakRte'bhAvAt / anyathA, na mahato rAjJa ityAdAviva na mahatAM rAjJa ityAdAvapi mahadbhedapratItyApattiH / eko na dvAvitivat kathaJcit samarthane'pi dvitIyasya dAtavyamityasya nairarthakyaprasaGgazca / brAhmaNebhyo dadhi dAtavyaM, kauNDinyAya netyata eva kauNDinyabhinnabrAhmaNoddezya kadadhidAnabodhasambhavAdityAhuH / vikalpaprasaktirUpa doSA'bhAve'pi vAkyabhedA''patterjAgarUkatayA samAnavibhaktikatvAdestadbodhaniyAmakasya sattvena ca naJaH paryudAsA'rthakatvameva, nA'nuyAjeSvityatrocitamiti tu pare // prakRtamanusarAmaH // *anyatheti // lAghavA'nAdareNA''ropita. tvasya naJMvAcyatvA'bhyupagame ityarthaH // sAdRzyAderityAdinA paThiSyamANA'lpatvAdeH saGgrahaH / abrAhmaNa ityAderbrAhmaNasadRzaH, pAkAbhAvozvabhinno'lpodarA gavAzvetarA pazavo'prazastA dharmaviruddha ityAdikrameNA'rthaH / nanu sAdRzyAderavAcyatve kathaM tatastadbodho'ta Aha- *tatviti // tatpaThanaM tvityarthaH // *abhipretyeti // bhedapratiyogitva prakAra kabrAhmaNAdibodhA'nantarabhAvimAnasa bodhamabhipretyetyarthaH // brAhmaNAdibodhasya tatpadAdeva sambhavAdbhedapratiyogitvena brAhma (1) sAdRzyAderapIti / sAdRzyAderapi 'abrAhmaNa' ityAdau pratI yamAnatvAdvAcyatApatterityarthaH / Page #356 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nNarthnirnnyH| .. . 343 vizeSaNamiti pratiyoginIti zeSaH / tathAcAsarvapade sarvanAmasaMjJA / "anekamanyapadArthe," "sevyate'nekayA sannatApAGga pA" isAdAvekazabdArthaprAdhAnyAdekavacananiyamaH / 'abrAhmaNa ityAdAvuttarapadArthaprAdhAnyAt tatpuruSatvam (1) / 'atvaM bhava. si,' 'anahaM bhavAmi'ityAdau puruSavacanAdivyavasthA copapadyate / NAdibodhanavad brAhmaNAdipadopAdAnaM tatsAdRzyAdinA kSatriyAdiyoM dhanArthamityUhamUlakakSatriyAdibodhasya bhedapratiyogI brAhmaNa ityA. dizakyA'rthabodhottarameva sambhavAditi bhAvaH / tadbodhe zAbdatvapraH tyayasyA'nubhavAllakSaNayaiva sAdRzyAdinA brAhmaNAdibodha iti tva. nye / vizeSaNasya vizaSyasAkAratvAdAha-*pratiyoginIti* // evaM cA'brAhmaNa ityAdeH pratiyogitayA bhedaviziSTo brAhmaNa ityAdyAkAra. ko bodha iti bhAvaH / bhedasya pratiyogitayottarapadArthAnvaye uppttimaah-*tthaaceti|| sarvanAmatA cetyAdi-prathamAntacatuSTayasyopapadyate ityanenA'nva. yH| savanAmatA-sarvanAmasaMjJA / tadantavidhineti zeSaH / anyathA saMzopasarjanAnAM sarvAditvAbhAve tadarthasya narthavizeSaNatve tatsaM. zAnupapattiriti bhAvaH / anekamityAdAvekabhinnamiti bodhe svIkiyamANe ekapratiyogikamedavati dvitvasya bahutvastha vA'vazyambhAve tatastadbodhakadvivacanabahuvacanayorApattirekatvArthasya tatra bAdhAtta. dbodhakaikavacanasyAnupapattizceti bhaavH|| _____ *ttpurusstvmiti*| bhedavizeSaNatve tadanupapattiH syAt / puruSeti / tibAditrikasaGkatitapuruSetyarthaH / *vacaneti* / ekavacanatvAdirUpetyarthaH / "ayuvAM bhavatha" ityAdau yuSmadasmadarthAbhAvavize. dhyakabodhe abhAve dvitvAdyarthasya bodhAd dvivacanAdyanupapattiH / bhAvanA'nvayinyeva saGkhyA'nvaya iti tvadabhyupagamenA'nyA'rthagatasaGkhyA mAdAya dvivacanAdyupapAdasya kamazakyatvAditi bhaavH| (1) tatpuruSatvamiti / sati saMbhave prAyikasyApyuttarapadArthaprA. dhAnyasya tatpuruSe aucityamiti bhAvaH / Page #357 -------------------------------------------------------------------------- ________________ darpaNasahite vaiyAkaraNabhUSaNasAre 3. anyathA tvadabhAvo madabhAva itivadabhAvAMze yuSmadasmado. ranvayena yuSmatsAmAnAdhikaraNyasya tiGanasattvAt puruSavyavasthA na syAt / asmanmate ca bhedapratiyogitvadabhinnAyi. kA bhavanakriyetyanvayAt sAmAnAdhikaraNya(1) nAnupapannAmiti bhaavH| vizeSyo veti / pratiyoginIti zeSaH / ayaM bhAvaH / gau. Natve'pi nasamAse, "etattadoH sulopo'koranamamAse hali" (pA0 mU0 36 / 1 / 1 32) ti jJApakAt sarvanA. masaMjJA nAnupapannA / 'asaH ziva' ityatra sulopavAraNAyA'nasa. * anyatheti * / naJarthAbhAvasyottarapadArthA'vizeSaNatve tadvize. dhyatva iti yAvat / *puruSavyavastheti / "yuSmApapada" ( pA0sU0. 4 / 1 / 105 ) iti sUtradvayA'viSayatayA, "zeSa prathamaH" (pA0 suu04| 1 / 108) ityasya pravRttyA prathamapuruSasyaivApatterityarthaH / *nAnupapanna. miti / tathA coktavyavasthA sulabheti bhAvaH / nanu nArthabhedasya pratiyogitayottarapadArthA'nvaye aghaTamAnayetyatra svabhedapratiyogiH tvasya ghaTe sattvAttadbodhAnantaraM ghaTAnayanasyA''pyApattirata AhamRle-vizeSyo veti / vizeSaNAkAGkSAyAmAha-sAre prati. yoginIti* / uttarapadArtharUpapratiyoginItyarthaH / . nirUpitatvaM sptmyrthH| uttarapadArtharUpapratiyoginiSThavizeSaNa. tAnirUpitavizeSyatAzrayo nArtha iti yAvat / nanutajhuttarapadArthAs. prAdhAnye pUrvoktadUSaNagaNo duSpariharo'ta Aha-*ayambhAva iti / *gauNatve'pIti* / nasamAsaghaTakaitadAdyarthasya naarthavizeSaNatve'. pItyarthaH / *jJApakAditi* | tatsUtrasthAnasamAsagrahaNAjjJApakAdityarthaH / jJApakatAmeva prapaJcayati-* asaH ziva iti*| (1) sAmAnAdhikaraNyAmiti =yuSmadAdisAmAnAdhikaraNyam / yuSmadAdyarthagatasaMkhyAbhidhAyitvameva tat sAmAnAdhikaraNyam / .. Page #358 -------------------------------------------------------------------------- ________________ naarthnirnnyH| 345 mAsa iti hi vizeSaNam / naca tatra tacchabdasya sarvanAmatA'. sti / gauNatvAt / akorityakasahitavyAvRtyA sarvanAmnoreva tatra grahaNalAbhAt / tathAcAnasamAsa iti jJApakaM suvacam / "anekamanyapadArthe" ityAdAvekavacanaM vizeSyAnurodhAt / "mubAmantrite parAGgavat svare" (pA0 sU0 2 / 1 / 2) i. tyato'nuvartamAnaM mugrahaNaM vizeSyamekavacanAntameva / kizcA'nekazabdAd dvivacanopAdAne, bahUnAM bahuvacanopAdAne dvayobahubrIhirna siddhyaMdityubhayasaMgrahAyaikavacanaM jAtyabhiprAyamautsargi kaM vA / - "etattado" (pA0 suu06|1|132 ) ityanena paramparasAhaca. ryAt sarvanAmaitattadbhayAM parasya sorhali lopo vidhIyate, / naJtatpuruSA'ntargataitattadorupasarjanatayA sarvanAmatvAbhAvAdevAnatiprasaGge vyartha sadanasamAsagrahaNaM nasamAsa guNIbhUtArthasyApi sarvAdeH sarva nAmatAjJApanena caritArthamiti bhaavH| sAhacaryajJApakatvasyAsArvatrikatvaM sUcayan sUtre sarvanAmnoreva grahaNe mAnAntaramAha-*akoriti / - asarvanAmnaH sarvanAmavihitAkajasambhavena tatparyudAsAt sarva nAmnAreva tayorgrahaNaM nizcIyata ityarthaH / etatkalpe etattaduttarasya sorhali lopa iti sUtrA'rthaH / arthadvArakasambandhAzrayaNena vyAkhyAnaM tu pUrvakalpAbhiprAyeNottarapadalakSaNAbhiprAyeNa veti bhAvaH / *vizepyAnurodhAditi* / asati vizeSAnuzAsane viSezaNavAcakapadasya vizeSyavAcakapadasamAnavacanatvAneyamAditi bhaavH| nanu vizeSaNasya vizeSyasaGkhyAviruddhasaMkhyAvattve'pi vizeSaNavAcakapadAttadvacanamityatra pramANAbhAvo'ta Aha-*kizceti / nanva. nekazabdopAdAnAdeva dvayorbahUnAM vA tatsiddhardvivacanabahuvacanayo. rapi samayaparipAlanArthatvasaMbhavAdekavacanopAdAna vyarthamevetyata Aha*autsargikaM vati* / "ekavacanamutsargataH kariSyate" iti,. "na kevalA" itiniyamamUlakavacanavihitamityarthaH / sati tAtparya ka. 44 Page #359 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 346 darpaNasahite vaiyAkaraNabhUSaNasAre "sevyate'nekayA" ityatrApi yoSayeti vizeSyAnugedhAt pratyeka sevanAnvayabodhanAya caikavacanaM, na tuuttrpdaa'rthpraadhaanypryuktm(1)| ata eva, "patantyaneke jaladherivormayaH" isAdikamapi sUpapAdam / avaM bhavasItyAdau yuSmadasmadostadbhinne lakSaNA / naJ dyotkH| tathAca bhinnena yuSmadarthena tiGaH sA. mAnAdhikaraNyAta purussvyvsthaa| tvadbhinnAbhinnAyikA bhavanakriyeti shaabdbodhH| . evaM, na tvaM pacasi ityatra tvadabhinnAzrayakapAkAnukUlabhAvanA'bhAvaH / ghaTo nAstIsatra ghaTAbhinnAzrayakAstitvAbhAva cit sArthakamapyekavacanamiSyata evetyAha-*pratyekamiti / eka. bhinnatvenopasthitAsu pratyeka sevnaa'nvybodhaayetyrthH| upasaMharati *na viti* / ata eveti / anekshbdsyaikbhinnaa'rthktvaadevetyrthH| * sUpapAdamiti / bhedapratiyogyekA'rthakatve tu durupapAdaM syAdekaH zeSeNa samarthanaM tvagatikagatiriti bhaavH| bhAgyodAhRte,"naikastiSThati" iti prayoge jana ityadhyAhAryam / pratyekaM sthityanvayabodhArtha ca tatrai. kavacanam / aneko janA iti tvasAdhvava / uttarapadArthaprAdhAnyAdi. vyapadezastu prAyika ityAdyapi bodhyam / atvaM bhavasItyAdinA'nahambhavAmItyAdihyate / yuSmada ityasmadopyupalakSaNam / evaM tvadbhi. na ityatrApi lakSaNeti tu naiyAyikAdyanusAreNa / svamate tadanabhyupa. gamAt / atvambhavasItyAdAvAropAdibodhasya sarvAnubhavaviruddhatvAna. asamAse sarvatrottarapadasya svA'rthabhinnalAkSaNikatvameva yuktamiti bhaavH|| ___ prasajjyapratiSedhArthakanaJo vyavasthAmAha-*evaM na tvaM pacasItyA.- (1) uttarapadAti / tathAca 'savyate'nekayA' itiprayogAnurodhAt uttarapadArthaprAdhAnyaM nAstheyamekavacanAntasyAnyathAsiddhatvA. diti bhaavH| Page #360 -------------------------------------------------------------------------- ________________ narthnirnnyH| rU47, iti rItyA bodhH| asamastanamaH kriyaayaamevaanvyaat(1)| sa cAbhAvo'nyantAbhAvatvAnyonyAbhAvatvAdirUpeNa zakyastatta. di* // narthe yuSmadarthAnvaye tu prakRte puruSavyavasthA na siddhaditi sUcayituM pacasIti madhyamapuruSanirdezaH / adhikaM svAdAvevoktam / idamupalakSaNaM ghaTau na sta ityAdau dvivcnaadynupptteH| kriyApratiyogikAbhAvavizeSyakabodhe hetumAha-*asamastani* // vyAkhyAnAt nAstadarthasya prasajyapratiSedhasya tAdRzanArthA'bhAvaniSThavizeSya. tAnirUpitaprakAratAsambandhena bodho, dhAtujanyopasthitarbhAvanAtvA. vacchinnavizeSyatAsambandhena hetutvasya pUrvamuktatvAditi bhaavH|| ... nanvabhAvasya kena rUpeNa zakyatA / na tAvadabhAvatvena / caitro na pacatItyAdAvapi bhedbodhaaptteH| prasajyapratiSedhatvena zakyatve'pi sa eva doSaH / bhedasyA'pi yogyAunupalabdhijanyapratyakSaviSayatvAt / tadanupasthitAvapi naJo'bhAvabodhAccatyata Aha-*sa ceti // a. bhAvazcetyarthaH / tathAca no'nyonyAbhAvatvenAtyantAbhAvatvena vAs. bhAve zaktikalpanAnna dossH| . *atyantAbhAvatveti* antaM svapratiyoginiSThAbhAvapratiyogitva. matikrAnto vyabhicarito'tyantaH / sa cAsAvabhAvazcote vigrahaH / tasya bhAvamtatvam / svapratiyoginiSThAbhAvapratiyogitvavyabhicArItiyAvat / antyo jaghanyaM caramamityamareNA'ntyazabdasya jaghanye vRttiH bodhanAjaghanyatvaM coktArthasya jaghanavRttibodhyatvAt / ghaTAtyantA. bhAvasya svapratiyoginiSThAtyantAbhAvapratiyogitvAbhAvavati ghaTavRtti. dharme sattvAttatvaM tatrA'kSatam / ghaTAnyonyAbhAvasya tu svapratiyogi. niSThAnyonyAbhAvapratiyogitvavyApakatvAttavyAvRttiH / vyutpattiprada rzanaM cedam / lakSaNaM tvatyannAbhAvasya tadAtmyatarasambandhAvacchinna (1) atra kriyAgrahaNaM guNasyApyupalakSaNam / ata eva nasUtre bhAgyakAreNAktam-"prasajya kriyAguNA tataH pazcAnivRtiM karoti" iti / guNodAharaNaM tu 'na na ekaM priyam' 'na sandehaH' ityAdi bodhyam-atrokapriyapratiSedhena bahupriyapratItirbhavati / na sandeha. ityatra sndehaabhaavprtiitiH| saMdehapriyayorguNatvAditi / Page #361 -------------------------------------------------------------------------- ________________ darpaNasahite vaiyAkaraNabhUSaNasAre pratiyogitAkAbhAvatvam // *anyonyAbhAveti // anyonyasmi~stA dAtmyenAbhAvA'bhavanamiti vyutpattyA tAdAtmyasambandhAvacchinnapra tiyogitAkAbhAvatvamanyonyAbhAvatvam / tAbhyAM zakya ityarthaH / vastutastu atyantAbhAvasyAbhAvatvenaiva zakyatA, na tUktarUpeNa / gauravAt tena rUpeNa bodhasyAnanubhavAzca / ata eva " tatsAdRzyamabhAvazva" ityatrAbhAvatvenaivAtyantAbhAvApAdAnam / 248 naca naJaH saMyogAdisambandhAvacchinnapratiyogitAkA bhAvatvAdinAmAce zaktyanabhyupagame, 'bhUtale na ghaTa' iti vAkyajabodhasya saMyogasambandhena bhUtalavizeSyakaghaTaviziSTabuddharvirodhitvAnApattistatsaMsargAvacchinnatadviziSTabuddhau tatsaMsargAvacchinnapratiyogitAkatvAvagAhinyA eva tadabhAvavuddhaH pratibandhakatvAditi vAcyam / niruktAbhAvatvena zaktAvapi saMyogAdInAM lakSaNe tAdAtmyetarasambandhatvenAnugatarUpaNaiva nivezanIyatayA naJpadazaktyA'pyabhAveM viziSyasaMyogA'vAcchannapratiyogitAkatvabhAnAsambhavAt pratibandhakatvA'nupapattitAdavasthyAt / tAdRzaviziSTabuddhivirodhitvA'nuro dhenAkAGgAvalAdeva tAdRzapratiyogitAkatvasya viziSyapratiyogyabhAvayoH sambandhAvadhayA bhAnasyopagantavyatvAt / nanvanyonyAbhAvasAdhAraNAbhAvatvasya naJpadapravRttinimittatve'nyonyAbhAve pRthak zaktikalpanAnarthakyam / nacA'nyonyAbhAvatvaprakArakabodhAnurAdhAttasyApi zakyatAvacchedakatvakalpanamAvazyaka tvam / anyathA tAdAtmyasambandhena pratiyogiprakArake'yaM ghaTa iti bodhe, nA'yaM ghaTa iti vAkyajabuddherapratibandhakatvApatteH / anyonyAbhAvatvAvagAhyabhAva buddhereva tAdRzabuddhivirodhitvAt / ghaTAbhAvavA niti buddherapi tadUvirodhitvApattazceti vAcyam / tAtrAbhAvatvasya naJpadazaktyA tAdAtmya sambandhAvacchinnapratiyoMgitAkatvasya samAnavibhaktikapratiyogyanuyogivAcakapadayoH sama bhivyAhArarUpAkAGkSAbalena lAbhena tAdAtmyasambandhAvacchinnapratiyo gitAkAbhAvatvasyA'nyonyAbhAvatvAvagAhitayaiva tattadbuddheH pratibandhakatvopapattau tena rUpeNa zaktikalpanasyA'kiJcitkaratvAt / na ca nAstyeva tadavacchinne zaktiH pRthagupAdAnaM tvabhAvasAmAnyasya naJarthatvalAbhAyaiveti vAcyam / tathA sati, "naJarthAH SaT prakI Page #362 -------------------------------------------------------------------------- ________________ naJarthanirNayaH / 349 rttitA" ityasyAsaGgabhyApatteriti cet, syAdeva yadyanyonyAbhAvatvaM tAdAtmyasambandhAvacchinnapratiyogitAkAbhAvatvarUpaM nirvaktuM zakyate / tadeva na, saMyogitAdAtmyasya saMyogarUpatayA saMyogAtyantAbhAve'ti* vyAptiH / sambandhavidhayA tAdAtmyaniSThAvacchedakatAniveze'pi saMyogasambandhAvacchinnasaMyogadharmAvacchinnapratiyogitAkA 'tyantAbhAvAtivyAptitAdavasthyAt / tAdAtmyatvAvacchinnatAdAtmya saMsargatAM nivezya pariSkRtasya tasya vAcyatAvacchedakatve tu ghaTastAdAtmyena na paTa iti prayogAnupapattiH / evaJca tAdAtmyasyApyAnyAbhAvapratiyo gitAvacchedakasambandhatvamapi prAmANikam / iha saMyogena ghaTo nAstItivadayaM tAdAtmyena ghaTa ityAdipratyayAt / evaJca tAdRzAnuyogitAvizeSaprakAratAkatvamevAbhedasambandhena pratiyogiprakArakadhIvi rodhitve tantramiti tadanurodhena naJaH pRthaganyonyA'bhAve zaktirAvadiyaketi / nanu naJo'vizeSeNAtyantAbhAvabodhakatve, 'bhUtale na ghaTa' ityA divAkyajabodhe'tyantAbhAvabhAnApattiH / naca naJpadajanyAtyantAbhA hetutvA vabodhe'nuyogivAcakapadottarasaptamIsamabhivyAhArajJAnasya noktApattiriti vAcyam / caitro na pacatItyAdivAkyajabhAvanAtyantAbhAvabodhe vyabhicAreNoktakAryakAraNabhAvasyaivAsambhavAditi cet / atra vadanti / yatra naJsamabhivyAhAre pratiyogyanuyoginorAdhArAdheyabhAvasaMsargabodhopayikAkAGkSA tatraiva naJo'tyantAbhAvArthakatvopagamena noktasthale tadbodhApattiH / tatra naJsamabhivyAhAre tAdRzabodhaupayikAkAGkSAvirahAt / na pacati caitro, nedaM caitrasyetyAdau naasamabhivyAhAre tiGarthasya kRtyAdeH prathamAntapadopasthApita caitrAdau SaSThayarthasvatvasyedaM padArtha AdhArAdheyabhAvabodhaupayikaprathamAntapadAdisamabhivyAhArarUpAkAGkSAyAH satvena tatra natrA kRtyAdyabhAvAvabodhanasambhavAt / evaJca yatra pratiyogyanuyoginorAdhArAdheyabhAvaH saptamIM vinA' * nupapannastatrA'nuyogivAcakapadAt saptamyapekSyate / yathA bhUtale na ghaTa ityAdau / taduktaM dIdhitikRtA / "vastuto na pacati caitro neM maitrasyetyAdau vibhaktyarthakRtisambandhAderabhAvasya bodhane naJA saptamI nApekSyate, apekSyate ca prAtipadikArthasyeti" iti / Page #363 -------------------------------------------------------------------------- ________________ darpaNasahite vaiyAkaraNabhUSaNasAre na ca caitro na pacatItyAdau narAkhyAtArthabhAvanAbhAvabodhane, cai. tro na pacatazcaitrA na pacantItyAdau dvivcnaadynuppttiH| bhavanmate bhA. vanA'nvayini saGkhayAnvayaniyamena bhAvanAnvayinyabhAve dvitvAdyabhAve. na dvivacanAdinA tasya bodhayitumazakyatvAt / vaiyAkaraNamate tu tatra dhAtvarthakriyAbhAvasyaiva natrA bodhanena dvitvAdiviziSTacaitrakartRkakriyAbhAva iti bodhA'bhyupagamena tAdRzAnupapattyabhAvAditi vAcyam / nasamAbhivyAhAre bhAvanAbhAvAnvayini tirthasaGkhyAnvaya iti vyutpattyantarAbhyupagamena dvivacanAdyupapatteH / tvanmate'pi yaccaitrakarta kaH pAko'prasiddhastatra caitro na pacatIti prayogAnupapattyA kriyAprati. yogikAbhAvasya namaH pratyAyayitumazakyatvAcca / na ca tatra natrA bheda eva bodhyate / pratiyogitayA caitrAdiviziSTasya tasyA''khyAtArthakataryevA'nvayAnna tAdRzaprayogAnupapattiriti vAcyam / tathA sati pratiyogitAsambandhAvacchinnadhAtvarthaprakAraka. bodhe asamastanapadajanyo'pasthitehetutvasyA'traiva vyabhicAraNa tva. siddhAntavyAghAtAta / nasamabhivyAhAre AkhyAtArthabhAvanA'nva. yyarthakatvavat tatsamabhivyAhAre bhAvanAnvayyarthakatvarUpasAmAnAdhikaraNyasya yuSmadAdau sattvAnna, na tvaM pacasItyAdau madhyamAdipuruSA. nuppaattH| parantu, na nasamAbhivyAhAre svabodhakartRtvabodhakatvam / ta. tsamabhivyAhAre tu bhUtapUrva tadAdAya puruSopapattirityAhuH / idaM tva. vadheyam / naasamabhivyAhAre pratiyogyanuyoginAryaH sambandho bhAsate tatsamabhivyAhAre tatsambandhAvacchinnatadabhAvastadanuyogini bhAsa. ta iti vyutpattana bhUtale na ghaTa ityAdAvanyonyAbhAvabodhastaniyA. makaM tvAdAvavoktam / parantu ghaTatvAdiviziSTopasthApakapadasamabhivyAhRtanAdipadasya ghaTatvAvacchinnapratiyogitAsambandhena ghaTaprakArakAbhAvazAbdatvasya, tathA nIlAdisAkAjaghaTAdhupasthApakapadasama. bhivyAhRtanapadasya nIlaghaTatvAvacchinnapratiyogitAkatvasambandhena nalighaTAdiprakArakazAbdabuddhitvasya kAryatAvacchedakatvopagamAna nIlaghaTo na ghaTa ityAdiprayogaprasaktirbhavati ca pIto ghaTona nIlaghaTa ityAdiprayogopapattirityAdyanyato'vadhAryamityAzayavAnAha-*ityA. Page #364 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nipaataarthnirnnyH| 351 peNa bodhAdityAyanyatra vistrH||41|| .. iti vaiyAkaraNabhUSaNasAre namarthanirNayaH // 7 // // athaM nipAtArthanirNayaH // prAdayo dyotakAzcAdayo vAcakA iti naiyAyikamatamayuktam / vaiSamya bIjAbhAvAditi dhvanayannipAtAnAM dyotakatvaM samarthayate dyotakAH prAdayo yena nipAtAzcAdayastathA // upAsyete hariharau lakAro dRzyate yathA // 42 // yena hetunA prAdayo dyotakAstenaiva hetunA cAdayo nipAtAstathA dyotakA ityarthaH / ayaM bhAvaH / IzvaramanubhavatIyAdAva. nubhavAdiH pratIyamAno na dhaatvrthH| bhavatItyatrApyApatteH / nopa. sargArthaH / tathA satyaprakRtyarthatayA ttraakhyaataarthaannvypaateH(1)| dhanyatra vistara iti* // 41 // iti bhUSaNasAradarpaNa naarthanirUpaNam // 7 // prAsaGgika nipAtopasargArthanirUpaNamityAzayena mUlamavatAraya. ti prAdayo dyotakA iti*|| dyotakatArUpazaktimanta ityarthaH / ata eka, 'prajayati' ityAdau na prakarSAdyarthasya vizeSyateti bhAvaH / matA. ntare tu tAtparya grAhakatvaM dyotakatvaM vakSyati / tatra, yenetyatra yaccha. bdo nosarArddhapaThitahatumAtraparAmarzakaH, kintu hetvantaraparAmarzako. 'ItyAha-*ayaM bhAva iti* // *na dhAtvartha iti* // na tatprayogA. 'ntargatadhAtuzakya ityarthaH // *Apatteriti * // anubhavAdipratItyA. pattarityarthaH // * nopasargArtha iti* // na taddhAtusamabhivyAhRtaprAdizakya ityarthaH / *ananvayApattariti // etazcAnubhavAdimAtrapra. (1) nanu anvayavyatirekAbhyAM lAghavAt upasarga vAcya eva so'stviti zaMkAM pariharati ananvayApatteriti / Page #365 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 352 darpaNasahite vaiyAkaraNabhUSaNasAre pratyayAnAM prakRtyAnvitasvArthabodhakatvavyutpatteH / anugacchatItyAdI anubhavAdipratyayApattezca / na viziSTArthaH (1) / gaura. vAt / tathAca dhAtoreva vidyamAnatvAdivAcakasyAstu lakSaNA, upasargastAtparyagrAhaka ityastu / tathA ca(2)tAtparyagrAhakatva tItimabhyupetya / vastutastathA svIkAre'kriyArthakatvena anubhavAde. rdhAtutvAnApattariti bodhyam / ___ nanvanubhavArthakatve'pi tasya phalasthAnIyatvena tadanvayivyApArasAmAnyA'rthakA'nvAdarna dhAtutvAnupapattirata Aha-*anugaccha. tItyAdAviti* // atrAnoranubhavA'rthakatve tadanurodhena gamerapi vyA. pArasAmAnyA'rthakatAyA evA'bhyupeyatayA tathA pratItirduvArA syaadityrthH|| vastutastu saMyogA'varuddhavyApAre'nubhavasya bAdhenA'nvayAsambha cAnA'noranubhavA'rthakatvasambhAvaneti bhAvaH // *gauravAditi ||vi. ziSTAnupUAH zaktatAvacchedakatve gauravAdityarthaH // * tathAcati // dhAtUpasargaviziSTAnAM pratyeka pramIyamANAnubhavArthapratipAdakatvAsa. mbhavAditi sapnuditA'rthaH / vidyamAnatvAdItyAdinotpattirgRhAte |lkss. NatyasyAnubhavAdirUpe'rthe iti shessH| lakSaNAkalpikAyAstAtparAnupa.. pattestAptaryagrahA'dhInatayA tasya copasargasamabhivyAhArAdyAyattatvA. dityrthH| nanvetAvatopasargasya tAtparyyagrAhakatvameva samAyAtaM, na dhota. katvamata Aha-*tathAceti // tAtparyagrAhakatvamevetyevakAreNa dyo. (1)na viziSTArtha iti / upasaviziSTatattaddhAtuvAcyo netyarthaH / (2) tAtparyeti / ayamabhiprAyaH / 'pratiSThate' ityAdiSu upasarga: syAbhAva zaktisvIkAre tu 'nAmArthadhAtvarthayoH' iti vyutpattisaMko. ce'pi gamananivRttyabhAvatvarUpeNaiva bodhaH syAnatu gamanatveneti / tasmAt gamatvenAnubhavasiddhabodhanirvAhArtha dhAtorlakSaNAvazyakI / lakSaNAsvIkAre ca upasargasamabhivyAhAravaiyApattibhiyA dhAtoH kasminnarthe lakSaNA kartavyetyatra tAtparyagrAhakatvamevopasargANAM dyota. katvam / Page #366 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mipaataarynirnnyH| meva dyotakatvamiti / taca cAdiSvapi tulgam / caitramiva pazyatIsAdau sAdRzya. viziSTaM caitrapadalakSyam / ivazabdastAtparyagrAhaka ityasya suvacatvAditi / tatra svayaM yuktyantaramAha-upAsyete hariharau iti / / atra chupAsanA kimupasargArtho, viziSTasya dhAtumAtrasya vA / nAdyaH / tathA sati svArthaphalavyadhikaraNavyApAravAcakatvarUpasakarmakatvasyAmadhAtorupAsanArUpaphalavAcakatvAbhAvAdanApattestataH karmaNi lakAro na syAt / na dvitIyo gaurvaat(1)| tRtIye tvAgataM dyotakatvam / tAtparyyagrAhakatvalAbhAditi bhAvaH / dRzyate ityatra karmaNIti zeSaH // 42 // takatvasya vRttyantaravyavacchedaH / anubhavAdiphale dhAtostAtparyanAhakatvasyopasargasamabhivyAhArAdhInatvAt "upasargAH kriyAyo. ge" (pA0 sU0 1 / 4 / 59) ityatrApi kriyAvizeSaNIbhUtA'rthatAtpa. ya'grAhakatvamevopasargAH kriyAyoga ityanena vivakSitAmati bhAvaH / etattattvamagre vakSyate // *tatreti* // dyotakatva ityarthaH / sakarmakatva. syetyanApattarityanenA'nvitam / / __ nanu mA'stu sakarmakatvamata Aha-*tata iti / upopasRSTAs ghAtorityarthaH / tathAcopAsyate harirityAdiprayogAnupapattiriti bhA. vH|| tRtIye sviti // dhAtumAtrArtha iti kalpe svityarthaH / A. gatamiti kartRttAntam / upAdya'samabhivyAhAre vinA zaktiM gamdhA. tostAdRzabodhAdarzanAttasyetarArthaparatAyAmupasargasya niyAmakatva. lAbhAditi bhAvaH / / 42 // . (1) gauravAditi / viziSTasya bhvAdigaNe pAThAbhAvAddhAtutvAnA. pattirapi dossH| pAThakalpanamapi na saMbhavati, dvirvacanADAdivyavasthAnupapattaH / Page #367 -------------------------------------------------------------------------- ________________ darpaNasahite vaiyAkaraNabhUSaNasAre taccAdiSapi tulyamiyAhatathAnyatra nipAte'pi lakAraH karmmavAcakaH // 354 vizeSaNAdyayogo'pi prAdivaccAdike samaH // 43 // anyatra=sAkSAtkriyate alaGakriyate, UrIkriyate ziva ityAdau / atrApi dhAtostattadarthe karmmaNi lakAra siddhayarthaM tattadarthavAcakatvaM vAcyamityupasargavat dyotakatvamamISAmapItyarthaH / yadyapi kRdhAtoH sakarmakatvamastyeva, tathApyeSvartheSu sakarmakatA na syAt / anyathA, vAyurvitra kurute, saindhavA vikurvvate ityatrApi syAditi bhAvaH / athopAsanAsAkSAtkArAdirnipAtArtho'stu, "sAkSAtpratyakSatulyayoH" iti kozasvarasAta / tadanukUlo vyApAra eva dhAsvartho'stu / (1) svasvayuktanipAtAnyatarArthaphalavyadhikaraNavyApA *tazcAdiSviti // tad dyotakatvam ||*tcdrtheti // (2) tattadrthabodhakatvamityarthaH // * amISAmiti // cAdinipAtAnAmapItyarthaH / *astyeveti* // ghaTaH kriyata ityAdau karmmaNi lakAradarzanAtU kRJaH sakarmakatvAnupapattyA sAkSAtkAre lakSaNeti bhAvaH // * evi ti* // sAkSAtkArAdirUpArtheSvityarthaH // * anyatheti // kacidarthAntaramAdAya kRJaH khakarmakasya sarvatra tattvAGgIkAre ityarthaH / #vAyurvikuruta iti // vikArAnukUlavyApArAvAcakasyA'pi sakarmakatApatyA "akarmakAzca' (pA0 sU0 1 / 3 / 35) iti vihitAtmanepadAnupapattiriti bhAvaH / upAsyate gururityAdAvupAdyupasargANAmupAsanAdyarthavAcakatve'pi pUrvoktasakarmakatvAnupapattiM pariharati (1) svasvayuktetyAdi / svaM dhAtustadyuktanipAtazca tayAranyatasyArthabhUtaM yatphalaM tadvyadhikaraNavyApAravAcakatvamityarthaH / (2) nanu - dhAtostattadarthe lakSaNA svIkAryetyanupadamuktaM tat ka. thamatra dhorvAcikatvamitikathanamiti zaGkAM nirdalayati tattadartha bodhakatvamityartha itikathanena / Page #368 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nipAtArthanirNayaH / ravatvaM sakarmakatvamapi suvacamiti dRSTAntadASTantikAvayuktAviti nedaM sAdhakamiti cenna / 356 nAmA'rthadhAtvarthayorbhedena sAkSAdanvayA'sambhavena nipAtadhAtvarthayoranvayAsambhavAt / anyathA taNDulaH pacatItyatrApi karmmatayA taNDulAnAM dhAtvarthe'nvayApateriti / / kiJca, prAdInAM vAcakave 'bhUyAn prakarSaH ' ' kIdRzo ni zcaya' itivad, bhUyAn pra, kIdRzo niriyapi syAt / asmanmate prAderanarthakatvAnna tadanvaya ityato dyotakatA teSAM syAditi / sAdhakAntaramabhipretyAha-vizeSaNeti // zobhanaH samuccayo draSTavya itivacchobhanazca draSTavya ityasyApattestulya samAdheyatvAditi ( 1 ) bhAvaH / api ca nipAtAnAM vAcakatve prAtipadikArthayorvinA SaSThayAdikaM bhedenAnvayAsambhavaH / anyathA 'rAjA puruSa:' ilasya rA *idamiti // sakarmakatvA'nupapattirUpamityarthaH // sAdhakaM = dyotaka katvasAdhakam / vyutpattau nipAtAtiriktatvavizeSaNAnniyamApattirata `aah-#kishceti|| * ityapi syaaditi| abhyuccayavAdo'yaM cAdyupasthApyasamuccayasya nityaM samuzceyasAkAGkSatayA samuccayArthakapadapra yogaM vinA cAdiprayogAsambhavAt / zabdazaktisvAbhAvyena nityaM dhAtuparatantropasargaiH svArthasya dhAtvarthavizeSaNatayaiva bodhanena tadasa: mabhivyAhAre tatprayogasyApyasambhavAt / ata eva vakSyati -*tulya: samAdheyatvAditi // nanu nipAtAnAM vAcakatve, "cArthe dvandva" ( pA0 sU0 2|2|29) ityAdisUtrameva mAnam / prAdInAM vAcakatve tu mAnA'nupalambhAd dyotakataivociteti cet / tat kim "ISaduH suSu kRcchrAkRcchrArthe. (1) tulyasamAdheyatvAditi / tulyena prAditulyena nirarthakatvahetunA samAdhAtuM zakyatvAdityarthaH / . Page #369 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 356 darpaNasahite vaiyAkaraNabhUSaNasAre jasambandhI puruSa ityarthApatterityabhipretyAha-AdIti // dhavakhadirayoH samuccaya itivad dhavasya ca khadirasya cetyeva syAditi bhAvaH // 43 // nanu prAtipadikArthayorbhedAnvayabodhe viruddhavibhaktijanyopasthitirheturiti kAryakAraNabhAvo nipAtA'tiriktaviSaya eveti noktadoSa ityAzaGkayAha padArthaH sadRzA'nveti vibhAgena kadApi na // nipAtetarasaGkAce pramANaM kiM vibhAvaya // 44 // sadRzA-sadRzena samAnAdhikaraNeti yAvat / anveti - abhede - Su khal" ( pA0 sU0 3 / 3 / 126 ) ityAdisUtrAtmakaM mAnaM pANipi. hitamiti vibhAvaya / SaSTaghAdikamityAdipadena tadarthavihitadvitIyAdiparigrahaH / abhedAtiriktasambandhAvacchinnaprAtipadikArthaprakAratAnirUpitavizeSyatAsambandhena zAbdatvAvacchinnaM prati vize. vyatayA vibhaktijanyopasthiterhetutayA prakRte tadabhAvena bhedAnvayAsambhava ityarthaH // anyathA = uktakAryakAraNabhAvAnabhyupagame // *Apateriti // bhedenAnvayabodhApatterityarthaH // *AdIti // bhedAnvayasaGgrAhakamAdipadamityarthaH // 43 // *bhedAnvayeti* // prAtipadikArthayorabhedAnvaya iti pAThastu tA dRzAnvayabodhe vibhaktijanyopasthiterhetutvasya kenA'pyanabhyupagamAdaprakrAntatvAcca cintyaH // * nipAtAtiriktota* // tathAca samucca yAdyarthasya nipAtArthatvena na tena sAkaM padArthAntarasya bhedAnvayAnupapattirityarthaH // sadRkzabdasya samAnA dRgitivyutpannasyopAdAne'nanvayApatyA prakRte tulyarUDhasya, "tamivemaM pazyanti janA" iti bhAdhye kartukarma vyutpannasya vA tasya grahaNamityabhipretya vyAcaSTe -: zeneti // tulyenetyarthaH / -* saha. nanu viruddhavibhaktikArthasyApi nAmatvAdinA tulyatvAt tenAbhedenAnvayApattirata Aha - * samAnAdhikaraNeneti // tathAca samA Page #370 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nipAtArthanirNayaH / 357 neti zeSaH / vibhAgena - asadRzena, asamAnAdhikaraNeneti yAvat / ayamarthaH / samAnAdhikaraNaprAtipadikArthayorabhedAnvayavyutpattirnipAtAtiriktaviSayeti kalpane mAnAbhAvo gauravaJca / asmAkaM nipAtAnAM dyotakatvAdanvaya eva nAstIti nAyaM doSaH / navibhaktikapadopasthApyatvena sAdRzyasya vivakSaNAnoktadoSa iti bhAvaH / evaJca mUle'nve tItyantaramabhede ne tIti zeSaH / stokampacatItyAdau vibhinnavibhaktikapadopasthApyatva sadRzenApyabhedAnvayAdAha-*asamAnAdhikaraNeneti // vizeSavAcakapadaprakRtikavibhaktivi. ruddhArthaka vibhaktiprakRtyupasthApyenetyarthaH / nanu vAcakatAvAdinoktavyutpaternipAtAtirikatvena saGkocanI*yetyuktyaivAkSepadhrauvye mUle samAnAdhikaraNetyAdivyutpattikathane'rthAntaramata Aha-*ayamartha iti // sa cetthaM "vibhAgena kadAcana" ityanena vyadhikaraNayorabhedAnvayaM vyavacchindatA nAmatharyorbhedenA'nvaya iti vyutpattireva prAdhAnyena pradarzyate, natu samAnAdhikaraNayoritivyutpattyantaraM tathA / kintu dRSTAntavidheyatayA tadupanyasanamiti noktadoSaH // tathAca pradhAnIbhUtavyutpattAveva nipAtetarasaGkocotkarttinamiti sarva sustham / nanu nAmA'rthayorabhedAnvayabodhe samAnavibhaktikapadajanyopAsthitihetutAyAM padAMze nipAtA'tiriktatvaM nivezanIyamiti noktadoSa ityavataraNaM tu sadhrIcInam / naca tAdRzavyutpatteraprakAntatvAt katha-metaditi vAcyam / mUloktAdipadenaiva SaSTyAdikamantareNa bhedenAsayAsambhavaM pratipAdayatA samAnavibhaktitvena dhavazcetyAdAvabhedAnvayApAdanasyA'pi kukSIkRtatvAttadeva ca sAmAnAdhikaraNyaM vyutpattau niviSTamiti yathAkRtamUlasaGgamanAditi / nanu tadanvayAnupapattireva mAnamata Aha-*gauravazceti* // nanu tavA'pIdaM dUSaNaM samAnamata Aha-*asmAkamiti // dyotakatAvAdinAmityarthaH // #dyotakatvAditi // cAdInAM samabhivyAhRttapadasamucitatattadartharUpalakSyArthe tAtparyyagrAhakatvAdityarthaH // nAstI Page #371 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 358 darpaNasahite vaiyAkaraNabhUSaNasAre ata eva 'ghaTo nAsti' ityadau ghaTapadaM tatpratiyogike lAkSaNika. miti(1) naiyAyikAH // 44 // api ca nipAtAnAM vAcakatve kAvyAdAvanvayo na syAditi sAdhakAntaramAha zarairutrairivodIcyA nuddhariSyan rasAnitraM // ityAdAvantrayo na syAt supAJca zravaNaM tataH // 45 // ti* // samuccayAdestannirUpakatvAdezca samabhivyAhRtapadenaiva lAbhAtasya pRthagupasthityabhAvenA'nvayasyaivAbhAvenoktasthalasya tAdRzavyutpattyaviSayatvAditi bhAvaH // *ata eveti // vyutpattau nipAtAti riktatva vizeSaNapravezAdevetyarthaH // * pratiyogike lAkSaNikamiti // vyutpattestadghaTitatve tu tatra lakSaNAnusaraNaM vyarthameva syAditi bhAvaH // naiyAyikAstu naJo vAcakatAyA bhASyasammatatvAd, ghaTo na paTa caitro na pacatItyAdau naJarthAbhAvasya vizeSaNatayA ghaTacaitrAdiSvanvayA'nurodhAduktavyutpattau vyabhicAravAraNAya nipAtA'tiriktatvavi - zeSaNamAvazyakam / evaJca ghaTazca padazcetyAdau vibhaktijanyopasthiti vinA'pi cA'rthasya ghaTAdiSvanvayaH lulabhaH / na ca ghaTo netyatra ghaTasya nAmArthatvAdvibhaktijanyopasthitiM vinA pratiyogitA saMsargakanaJarthavizeSyabodhAnupapattirduSpariharaiveti vAcyam / etadbhiyaiva ghaTAdipadAnAM tatpratiyogi ke lakSaNAbhyupagamAt nipAtAtiriktanAmArthayoH sAkSAdbhedenA'nyo'vyutpanna ityatra dvivacanasvArasyena nipAtAtiriktanAmArthaniSTha bhedasambandhAvacchinnapra kAratAnirUpitanipAtArthA'vRttivizeSyatAsambandhena bodhe, vizevyatAsambandhena vibhaktijanyopasthite hai lutva kalpanAdvA sAmaJjasyAdityAhuH // 44 // (1) lAkSaNikamitIti / saMkoce tu lakSaNAkalpanaM nirarthakameva svAt / ghaTasya ghaTatvAvacchinnapratiyogitA katvasambandhena naJa. rthAbhAve'nyayasambhavAt / Page #372 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ....... nipAtArthanirNayaH / 359 atrAsrasadRzaiH zarai rasasadRzAnudIcyAnuddhariSyannityarthaH / ayaJcotrAdizabdAnAM tatsadRzaparatve ivazabdasya dyotakatve satyeva saGgacchate / anyathA pratyayAnAM prakRtyarthAnvitasvArthabodha katvavyutpattivirodhaH / tathAhi / usairiti karaNe tRtIyA / na cAsrotra ( 1 ) kara - Nam / ivArthasadRzasya karaNatve'pi ( 2 ) tasya karaNatvaM nAnena bodhayituM zakyam / aprakRtyarthatvAt / ivazabdasya caaddsvaarth| / katayA taduttaratRtIyAyA asambhavAt / sambhave vA zravaNamasa GgAt / usrapadottaratRtIyAnantrayaprasaGgAccetyAha- supAM ceti // uktavyutpatternipAtAtiriktaviSayatvena pUrvoktadoSaparihAre'pi sthalAntare tanmate'nvayAnupapatti durvAravetyAzayena mUlamavatArayati - *apiceti* // *ityartha iti* // ityanvayabodhaH sarvasammata ityarthaH // *ayazceti* // uktArthAnvayazcetyarthaH // *anyatheti* // nipAtAnAM vAcakatvAbhyupagama ityarthaH / vyutpattivirodhaM 'vyaktIkaroti-atra= udIcoddhAraNe * tathAhItyAdi* // nanvivazabdottaraluptatRtIyArthakaraNa etrevArthAnvayaH sulabho'ta A ha -* ivazabdasyeti* // *asattvArthakatayeti // liGgAdyananvayyarthaka tayetyarthaH / nipAtatvAditi yAvat // evaJca kArakAnanvayitAvacchedakarUpeNopasthite'rthe kArakAnvayAsambhavena tadarthakatRtIyAyA asambha vAditi bhAvaH // sambhave veti // vAkAro'nAsthAyAm / avyaye vaMzabdasya kApyadRSTatvAttadabhyudgame tu tato vibhaktestacchravaNasya ca durnivAryyataiva syAditi dUSaNAntaramAha -* usrapadottareti* *ana* nvayaprasaGga iti // vAcakatAvAdimata iti zeSaH / idamupalakSaNaM tRtIyA'nupapatteH / usrasyevArthasadRzAnvaye uddhara (1) atreti / atrodagdezIyarAjoddharaNakriyAyAmityarthaH / (2) karaNatve'pIti / usrasadazasyAbhedena zaravizeSaNatayA pra kRtakriyAyAM karaNatvasambhave'pItyarthaH / Page #373 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dapaNa 360 darpaNasahite vaiyAkaraNabhUSaNasAre supAMzravaNazceyarthaH / cakArAdurapadottaratRtIyAnanvayaH samuccIyate // ... ityAdAvityAdipadAd, "vAgarthAviva sampRktau" "pArvatIparamezvarau vande" ityatra vAgarthayorvadikarmatvAbhAvAttaduttaradvi. tIyAyA ananvayaH / ivArthasya karmatvAnvayabodhAsambhavazva saM. gRhyate / ... yadi ca vizeSaNavibhaktirabhedArthA, sAdhutvamAtrArthA vA tadApi ikzabdasya vAcakatve'nanvaya eva / umra sadRzazarANAM sa. mAsAdhikaraNapadopasthApyatayA(1)bhedenAnvayAyogAt / bAdhAdabhedenApi na saH / na hyusrAbhinnasadRzAbhinnaH zara ityartho draSTavyaH // 45 // NakaraNatvasya tatrAbhAvAt / asmanmate tUrasadRzarUposrArthasya kara* NatvAnna tadanupapattiriti bhAvaH / taduttaraM suvyatiriktapratyayazravaNa. tvApAdyatvAsambhavena samucceyAsambhavamAzaGkaya cakArasyAnyatrApraka. rSa ityAha-*supAM zravaNazcAta* // cakArasamuccayaM darzayati * umra. padottaratRtIyeti // tRtIyAyAstadarthasya ananvayameva spaSTayati *usrasadRzetyAdi* // sAmAnAdhikaraNyaM nAmArthayorityuktavyutpa. tteriti bhaavH| nanu tababhedAnvayastatra syAdata Aha *bAdhAditi* // sA. dRzyasya bhedaghaTitatvAditi bhAvaH / atredaM bodhyam / vAcakatAvAdinA sAdRzyAdibodhane paryudAsanabhivAnuyogapratiyogivAcakapadayoH samAnavibhaktikatvasya niyAmakatAyA abhyupagamena prakRta u. sranirUpitasAdRzyAzrayazarakaraNakoddharaNabodhaH suuppaadH| bhedAbhedayorvikalpasyopanyAsastu sArakAroktazcintya eveti // 45 // (1) bhedeneti / unapadArthasya pratiyogitvasambandhena saha. zapadArthaikadezasAdRzye sadRzasya casvaniSTha sAdRzyAnuyogitvasambandheneti bodhyam / Page #374 -------------------------------------------------------------------------- ________________ .:. . nipaataarthnirnnyaa|... : 361 - nanu svanmate aMbrAhmaNa ityAdau tatpuruSalakSaNAvyAptyApattiH pUrvapadasyAnarthakatvenottarapadArthavAdhAnyAbhAvAt / upasargasyArthavavAbhAvena prAtipadikatvAbhAvAdvibhaktizca tato na syAdityata AhanaJ samAse cAparasya dyAtyaM pratyeva mukhyatA // dyotyamevArthamAdAya jAyante nAmataH supaH // 46 // namamAsAdau yottarapadArthapradhAnatA sA dyotyamarthamAdAyai. ca(1) / tamevArthamAdAyArthavacAt prAtipadikatvamityarthaH / vastutaH, "avyayAdApsupa" (pA0 sU0 2 / 4 / 82) itijJApakAt subutpattiH / "nipAtasyAnarthakasya" itivArtikA *uttarapadArthaprAdhAnyAbhAvAditi* // prAdhAnyasyAnyanirUpitArthatvamityarthaH // *tameveti* // dhotymevetyrthH|| *arthavattvAditi // ayaM bhAvaH / dyotakatAyA api vRttitvena tayA'rthavattvasya dyotake'pyakSatatvAnna tannibandhanaprAtipadikasaMjJAnupapattiH / na hi zaktilakSaNA. nyataradevArthopasthApakamiti vacanamastIti / nanu zabdAdupasthitasAmAnyasya vizeSe paryavasAyakatvaM dhota. katvaM, na tu tadupasthApakatvameveti na tadAdAyArthavattvasambhavo'ta Aha *vastutastviti * // ajJApakAditi* // dyotakatAvAde teSA. manarthakatvAdeva subabhAve lumvidhAnamanarthake maduktakArthe zApaka. miti bhaavH|| - nanu svarAdInAM satvavacanAnAmapi sattvAttadvihitasublugvidhAne. na caritArthasya ca na jJApakatvamata Aha-*nipAtasyeti* // tadvA. (1) dyotyArthamAdAyaveti / uttarapadArthaprAdhAnyaM nAma-itarapadArtha. niSThavizeSeNatAnirUpitavizeSyatAzAlibodhajanakatvam / tatra itarapadArthapadena yathA vAcya lakSyArthayAgrahaNaM tathA dhotyAthasyApIti / Page #375 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 362 darpaNasahite vaiyAkaraNabhUSaNasAre dvA prAtipadikatvam / "kRttaddhitasamAsAca" (pA0 sU0 1 / 2 / 46 ) ityanuktasamuccayArthakacakAreNa nipAtAnAM saMgraha iti vA bodhyam / tasmAd yuktaM nipAtAnAM dyotakatvam / uktazcAkRtyadhikaraNavArtike catubidhe pade cAtra dvividhasyArthanirNayaH / kriyate sNshyotpttenopsrgnipaatyoH // tayorarthAbhidhAne hi vyApAro naiva vidyate / yadarthadyotako tau tu vAcakaH sa vicAryate / / iti / upasargeNa dhAtvArtho balAdanyaH (1) pratIyate / prahArAhArasaMhAravihAraparihAravaditi // tikapratyAkhyAne(2)tvAha-*kRtaddhiteti // *saha iti* // anartha. kasthA'pi nipAtasya praatipdiktvmityrthH|| upasaMharati-ta. smAditi* // etatkalpe mImAMsakasammatimAha-*uktazceti // *caturvidha iti* // nAmAkhyAtopasarganipAtabhedena catuHprakAra itya. rthaH // pade-suptiGantarUpe // dvividhasya nAmAkhyAtasvarUpasya / arthanirUpaNe hetumAha-*saMzayotpatteriti* // nAmArtho jAtiH, kiM vA vyaktiH, dhAtvartho vyApAra uta phalaM, ki vobhayamiti sandahe tannirUpaNasyocitvAditi bhAvaH // tyoHnipaatopsrgyoH|| vyApAraH-zaktilakSaNAnyatararUpaH // tau-upasa. nipAtau // yadarthadyotakau-yadarthaviSayakatAtparyagrahajanako // saH-nA. mAkhyAtAtmakaH zabdaH // tasya tiGkRttaddhitaghaTitatvAttadartho'pi (1) anyati / upaattnirdissttruupaatiriktruupaavcchinnH| tena pra. jayatItyatra pratIyamAnaprakRSTajayasya zuddhajayatvepi na ksstiH|| (2) tatprakArastu adhiporarthavatvAbhAvAta kriyayA saha yo. gasyAprAptyA gatyupasargasaMzAprAptyabhAvAt tanivRtyartha kriyamANaM "adhiparI anarthako" iti karmapravacanIyasaMjJAvidhAyakaM sUtraM vyarthI. bhUya anarthakanipAtAnAmarthavatprayuktakAryazApakamiti / Page #376 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nipaataarthnirnnyH| atropasargapadaM nipAtopalakSaNam / dhAtupadaM padAntarasyeti bodhyam // 46 // nanvanvayavyatirekAbhyAM nipAtAnAM tattadarthavAcakatvameva yu. ktam / bodhakatArUpazakteravAdhAt / kiJcoktarItyA pacatItyAdau dhAtoreve kartRviziSTabhAvanAyAM lakSaNAstu, tAtparyagrAhakatvamAtraM tiGAdeH (1)syAdityaruceH pakSAntaramAha-- vicAyata ityrthH| . yadyapi svAdyantatvanibandhanaM nAmatvamupasarganipAtayorapIti tayoH pArthakyena nirdesho'nucitH| tathApi liGgasaGkhyAniSThaprakAra* tAnirUpitavizeSyatAzAlyarthakatvarUpapAribhASikanAmakatvamAdAya tathoktam / upasargANAM nipAtatve'pi tadupAdAnaM tu brAhmaNavasiSThanyAyeneti bodhyam / nanUpasargeNa dhAtvartha ityatra nipAtatvavyApyopasargatvena prAdI. nAmupAdAnAt kathaM taccAdInAM dyotakatve upaSTambhakamata Aha *upasargapadamiti* // *padAntareti* // candra iva mukhamityAdAvartha. vattvena cndraadinaamoplksskmityrthH| evaJca na tabalAnnipAtAnAM vAcakatvamiti bhramitavyamiti bhaavH||46|| . idAnI vAcakatApakSaM pariSkaroti *nanviti // *anvayavyatirekAbhyAmiti // candra iva mukhamityAdAvivAdinipAtasattve sAhazyAdyarthapratItestadasattve tadapratItezca nipAtAnAM ghaTAdipadavadvAcakatvamegha yuktamityarthaH // nanvicchAdirUpazakterabhAvAt kathaM teSAM vA. cakatvamata Aha *bodhakatArUpeti // tathAca tadarthabodhakatvameva tadvAcakatvamiti teSAmapi ghaTAdipadavadvAcakatvamevetyarthaH // . nanvanvayavyatirekayostadarthastAtparyagrahe upayogasya prAgabhihi. tatvAnna tayorvAcakatAprayojakatvamata Aha-*kiJcati // *u. tarItyeti* // ananyalabhyasyaiva zabdArthatayA prajayatItyAdI prakRSTajayastha lakSaNayA jidhAtorevopasthitau na prAdInAM prakarSAdya. (1) Adipadam-kRtsanAdiparigrAhakam / Page #377 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 364 darpaNasahite vaiyAkaraNabhUSaNasAre thakanvaM, teSAM tAtparya grAhakatayaivopayogAdityuktarItyetyarthaH // *tiDAdeH syAditi // tatrAnvayavyatirekAbhyAM kAdivAcakatvAvadhAraNe tu prAdInAmapi vAcakatvavidhRtiriti bhAvaH / parantu "ajarghA acakAt" ityAdI dhAtumAtrAt kAdibodhena tiGAM dyotakatve issttvaapttiH| .. naca tatra luptavibhaktismaraNAd bodhaH / lopamajAnato'pi bo. dhAt pratyalakSaNasya lopaphalatvaM vadatA bhASyakRtA luptavibhaktismaraNAd bAMdhasyAnabhyupagamAzca / yatra pratyayasya vAcakatA tatraiva "pra. kRtipratyayArthayo"iti niyamAvakAzo yathA 'pAcaka' ityAdikRdante / "laH karmaNi" (pA0 suu03|4| 69 ) ityAdau karmaviziSTakartRvi. SayAddhAtorityarthAnna tadvirodhaH / "bhAve" ityasya sarvaistathaiva vyAkhyAnAt / naca sarvatrava dhAtorbhAvanAviSayatvAttatraiva lakAraH syAditiza. yam / bhAvaviSayAdityasya kevlkriyaamaatrbodhkaadityrthenaadossaat| ata eva, "bhAvakarmaNoH",(pA0 suu01|3|13)" zeSAt kartari parasmaipa. dam"(pA0 suu01|3|79)"dvyekyoH"(paa0 sU01422) ityAdInAM niya. ma iti bhASyakRduktisaGgatiH / teSAmanirdiSTArthatvena "anirdiSTArthAH svArthe bhavanti" iti nyAyena sarvatra siddhtvaadityaahuH|| taccintyam / vyatise ityAdI dhAtuM vinApi kartRbodhanAdyayuteH zaithilyAt / tulyayuktyA supAmapi dyotakatApatteItor3ivacanAghanupapattezca / pratyayalakSaNasya lopaphalatve'pi luptavibhaktismara. Najanyabodhasya phalatvAbhyupagame bAdhakAbhAvAcca / svottaratiGavAdhyakatrIdigatadvitvAropeNa dvivacanAdiriti svoktavirodhAzca / bhavaduktarItyaiva kaviziSTabhAvanAvAcakAt karmaviziSTabhAva. nAvAcakAta kevalabhAvanAvAcakAcca dhAtorlakArA bhavantItyarthe, laH karmaNItyarthaparyavasAnena, 'anirdiSTArthI' iti nyAyenA'pi tattatkA. rakAdiviziSTabhAvanA'rthakAnAM tiGa sarvatra siddhaghasambhavena niya. masyAnyathaiva saGgamanIyatvAdityanyatra vistrH| nanu nipAtAnA vAcakatve, ghaTo na paTa ityAdI ghaTAdeH pratiyogitayA naarthAbhAve tasya cAzrayatayA ghaTAdAvanvayo'nupapannaH / bhedasambandhana prAtipadikArthaprakArakabodhe vizeSyatayA pratyayajanyo Page #378 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nipAtArthanirNayaH 366 nipAtAnAM vAcakatvamanvayavyatirekayoH // yuktaM vA na tu tadyuktaM pareSAM matameva nH(1)||47|| / evaJca dhAtvarthaprAtipadikArthayorbhedenAnvayabodho na vyutpama iti nipAtAtiriktaviSayaH / samAnAdhikaraNaprAtipadi. kArthayorabhedAnvaya ityapi tathyagatyA kalpanIyamiti bhAvaH // na sviti // naiyAyikoktaM prAdicAyorveSamyamityarthaH / yattu sarveSAM nipAtAnA vAcakatve'rthavatsUtreNaiva teSAM prA. tipadikatvasambhavAd, "nipAtasyAnarthakasya"itividhivaiyaryam / sarveSAM dyotakatve "cAnarthakasya" iti vyartham / tathAca kecid dyotakAH, kecidvAcakA ityabhyupeyamiti / tanna / evaM hi cAdayo dyotakAH prAdayo vAcayA iti vaiparItyAvAraNAt / sarvathAnarthakAnAM pAdapUraNamAtrArthamupAttAnAM saMgrahA. ya vArtikArambhasya kaiyaTAdau spaSTatvAt / tasya pratyAkhyAta. tvAcca / * pareSAmiti bahuvacanaM mImAMsakasaMgrahAya(2) / kevalakSa pasthitehetutAyAM "nAmA'rthayorbhedenA'nvaya"iti vyutpattisiddha ityAderevaM "samAnAdhikaraNanAmArthayo" iti vyutpattarabhedAnvayApattizce. tyata Aha-*evaJcati // *vidhivaiyarthyamiti * // tAzavArtikena prAtipadikasaMjJAvidhAnavaiyarthyamityarthaH // *anarthakasyati* / *vyarthamiti* // "kRttaddhita" (pA0 suu01|2|46) ityatra cazabdenaiva tada. rthasya samuccitatvAditi bhAvaH / (1) kArikArthastu-anvayavyatirekAbhyAM tiGAdInAM vAcakatvaghannipAtAnAmapi vAcakatvaM yuktam / pareSAM naiyAyikAnAM yat prAdicA.. ghoSamyarUpaM mataM naH asmAkaM mate na tayuktamiti / . (2) mImAMsakAnAM bhASyakArAdibhedena nAnAtvAdahubacanamiti bhaavH| Page #379 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 366 darpaNasahite vaiyAkaraNabhUSaNasAre zabdAt samuccayAbodhAccakArazravaNe tadbodhAccakAra eva tadvAcako na dyotakaH / kiJca dyotakatve padAntarANAM tatra zaktiH kalpyA, cakArAde?takatvazaktizca kalpyeti gauravaM syaditi hi samuccayAdhikaraNe sthitam / tadapi na yuktamiti bhAvaH / ___ tathAhi / anvayavyatireko tAtparya grAhakatvenA'pyupayuktau(1) / ghaTAdipadAnAmeva samucite lakSaNA, tAtparya grAhakaH prakaraNAdivaccAdiriti svIkArAnna zaktidvayakalpanApi / a. smAkaM lakSaNAgrahadazAyAM bodhAttattatkAryakAraNabhAva Avazya. kaH / evaM zaktigrahasyApIti pakSadvaye'pi kalpyAntarAbhAvena gau. ravAbhAvAdubhayamapi(2) yuktamityabhimatam / ata eva "sa vAcako vizeSANAM sambhavAd dyotako'pi vA / vakSyamANAsvarasAdAha-*kizceti * // prakaraNAdivadityanena dho. takatAyA vRttitvAbhAvo dhvanyate // *asmAkamiti* // pakSadvayAbhyu. pagantRNAmityarthaH // *kAryakAraNabhAva iti* // samuccitaghaTAdi. zAbdabodhe ghaTapadanirUpitalakSaNAzAnatvena hetutetyAkAraka ityarthaH // *zaktigrahasyApIti * // ghaTAdyarthabodhe ghaTazaktizAnasya samuccayAdi. bodhe tacchaktijJAnasya hetutetyAkArakaH kAryakAraNabhAvo'pyAva. zyaka ityrthH|| *kalpyAntarAbhAveneti // dyotakatApakSe vAcakatApakSe'pi tatta. spakSaklatpA 'dhikakalpanIyA'bhAvenetyarthaH // *ata eveti* // kalpyapakSadvaye yuktisAmyAdevetyarthaH // *sa vAcaka iti* // upasarga prakra myedaM 'pratiSThata' ityatra "gatinivRttivAcakaH sthAdhAturupasargastada. bhAvarUpagativAcaka" iti puJjarAjena tadarthasya kathanAt / vAcaka tvamevetyasya nipAtAnAmityAdirevaM, dyotakatvamevetyasyopasargANA. (1) tathA cAnvayavyatirekayoranyathA siddhatayA na zaktimAha. kateti bhaavH| (2) vaacktvdyotktvobhympiityrthH| Page #380 -------------------------------------------------------------------------- ________________ . nipaataarthnirnnyH| .. iti vAkyapadIyaM saGgacchate / darzanAntararItyA vAcakatvameva ghotakatvameveti niyamastu na yukta iti dhvanayannAha mata. meva na iti // 47 // . paryavasitamupasaMharanAhanipAtatvaM pareSAM yattadasmAkamiti sthitiH // vyApakatvAcchaktatAyAstvavacchedakamiSyate // 48 // pareSAM yannipAtatvam-asacArthakatve sati cA''digaNapaThitatvaM zaktisambandhena nipAtapadavatvaJcopAdhirvA jAtirvA tadevA. mityAdiH // *matamevetIti* // vA athavA'nvayavyatirekavatAM, ni. pAtanAM vAcakatvaM yuktam / asmAkaM mate paraSAM yadekasya vAcakatva. maparasya dyotakatvamiti mataM,tadava tu na yuktamiti mUlayojanA // 4 // nanu "cAdayo'sattve" (pA0 suu01|4|57) ityatrA'satva iti prasajjyapratiSedhAzrayaNe'samarthasamAsApattirvAkyabhedApattizceti paryu. dAsa evAzrayaNIyaH / tathAcoktalakSaNasyAzrayaNe'narthake tasminnavyAptiH / tAvadanyatamatvasya niveze tu gauravamata Aha-zaktisambandheneti* // tasya lakSyatA'vacchedakamabhipretyAha-*jAtiriti* // ni. pAtapadazakyatAvacchedakatayA ca tatsiddhiriti bhAvaH // nanu hatvAdinA sAGka-na nipAtatvaM jAtiH / tathAhi / nipA. tatvAbhAvavati hatvaM, dhAtvAdihakAre hatvAbhAvavati nipAtatvaM, nipA. tAtmakacakAre tayorekatra hakAre samAvezAtU / tadadUSakatAbIjaM tu. svasAmAnAdhikaraNyasvAbhAvasAmAnAdhikaraNbobhayasambandhena jA. tiviziSTajAtitvAvacchedena svasamAnAdhikaraNAbhAvApratiyogitvaniH yamabhaGga eva / nirupAdhisahacAragrahazca tAhazaniyame'nukUlastarkaH / anyathA tanmAtrabalapravRttAnAM 'sattAvAn jAteH' ityAdhanumAnAnAM vilayaprasaGgAt / ata eva bhUtatva na jAtiH', itisaamprdaayikaaH| hatvAdivyApyanipAtatvasya nAnAtvAbhyupagamena sAGkaryasya pa. rihAre'pi sakalacAdisAdhAraNyAbhAvenAnanugatatayAtasyaivAsiddhi Page #381 -------------------------------------------------------------------------- ________________ . darpaNasahite vaiyAkaraNabhUSaNasAre niSpramANatvAt / kiJca kAryatAvacchedakatvAdInAM jAtitvasAdhakAnAM tatrAbhAvAdapi na sA jAtiH / zakyatAvacchedakatvaM tu na tatsAdha. kam / abhAvatvavibhutvAdInAmapi jaatitvaaptteH| ata eva guNadI. dhito guNatvasya jAtitvaM dIdhitikRtA khaNDitamata Aha * upAdhi vaiti* // sAmAnya vyApakadharma ityrthH| ____ayaM bhAvaH / upasargeSubhayamate'pi dyotakatve pAcakatve pA kalpanIye tamivRttitayopasthitopasargatvanipAtatvayorubhayordhamayo. madhye dyotakatvAdikamupasargatvAvacchedena kalpyanuta nipAtatvAva. cchedanati saMzaye avacchedakanirNinISAyAM vyApakatayA nipAtatvAvacchedenaiva tat kalpyate / sAhakalAghavAdata evaMzvarAnumAne kartR. janyatvaM ghaTatvAdinAvacchidyate, uta kAryatvenetyavacchedaka jijJAsAyAmuktalAdhavAt kAryatvameva tadavacchedakaM, na tu ghaTatvAdikamiti nyAyasiddhAnta iti / atra vadanti / pramANAnAM sAmAnyadharmasyAvacchedakatAyAM tatra pakSapAto, yatra ca bahUnAM dharmANAmavacchedakatvakalpanAprayuktaM goravam / yathA kartRjanyatvAnumAne kRtijanyatAyAM ghaTatvAdyapekSayA kAryAtva. sya / yatra tu vizeSo'pyeka eva tatroktayuktivirahAt tasyaivAvacchedakatvam / ata eva vyApArasyA'dhikasaMgrAhakatve'pi kRtitvasyaivA. khyAta zakyatAvacchedakatvaM, svIkRtaM ca mImAMsakairapi / dravyapratyakSatvaM vihAya dravyacAkSuSatvasyeva rUpakAryatAvacchedakatvam / prakRte vyApakatvAnnipAtatvAdhikasaMgrAhakatve'pi vyApakopasargatvasyApyekatvena tasyaivAvacchedakatvamucitam / nipAtatvasyA'dyotake'vAcake pAdapU. raNamAtrA'rthaka vRttitvenAtiprasaktatvAt / 'prAdayo dhotakAH, upasargatvAt' ityanumAnAJca / naca prAdInAM dyotakatA nipAtatvaliGgenaiva setsyatIti vAcyam / tasyopasargatvarUpopAdhimattayA tadasAdhakatvAt / naca ceSTAdau sA. dhyA'vyApakatvAnna tasyopAdhitvamiti vAcyam / zuddhasAdhyAvyApa. katvasambhavAt / asti hi nipAtatvAvacchinnaM dyotakatvaM yatra tatropa. sargatvam / yatra nipAtatvaM nAdau tatra tadabhAvAd / nanu prakarSAdya. rthaH praadivaacyH| tadanvayavyatirekAnuvidhAyizAbdadhIviSayatvAt / yo yadanvayavyatirekAnuvidhAmapAdadhIviSayaH sa tadvAcya iti sA. Page #382 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nipAtArthanirNayaH 369 mAnyavyAptau ghaTAdidRSTAntaH / nacAnanyalabhyatvamupAdhiH / tasya vAcyatvarUpasAdhyavyApakatvAt kartrAdau AkhyAtAnvayavyatirekAnuvidhAyizAbdadhIviSaye sAdhanAsoyApakatvAditi vAcyam / uktahetughaTakazAbdabuddhe rAkSe pAdyajanyatvena vizeSaNenAnanyalabhyatvasya sAdhanavyApakatvenopAdhitvAyogAt / naca svarUpA'siddhiH / dhAtoreva prakRSTajayA'rthakatvenopasargasya tAtparyamAtragrAhakatvAditi vAcyam / dhAtoH prakRSTajayArthakatvasya granthakRtaiva khaNDanAt / nApi lakSyatA tasya / prottaratvAderlakSaNatAvacchedakakoTipraveze gauravAt / tasmAjayatyAdidhAtoH zakyatAvacchedakaM prakarSatvAdikaM tUpasargasyeti vAcyam / tathAca ka hetvasiddhiH / kiJcArthasya dhAtulakSyatve jipUrvapratvenApi vinigamanAvirahAlakSakatAvacchedakakoTau nivezApattiH / nA'pi tadarthasya dhAtvarthena sAkamananvayaprasaGgaH / nipAtAtiriktatvasyoktavyutpattau vizeSaNAt / evaJca 'pratiSThata' ityAdau dhAtorgatyabhAvo'rthaH / tadabhAvazcopasargArthaH / tathAca tato gatyabhAvAbhAvavAniti dhIH, gamanatvaprakArakabodhastUttarakAliko mAnasa eveti cenna / 'pratyayAnAm' iti vyutpattejagarUkatayA gamanAbhAvavAniti bodhasyApi gaganakusumAyamAnatvAt // kiJca, tathA bodhAGgIkAre tAdRzasthale prAdInAmupasargatvamapi durghaTam | kriyAyA avizeSakatvAt / kriyA hyatropasargAbhAvavizeSikA, na tUpasargArthI kriyAbhAvavizeSakaH / svAdInAM dyotakatAvyavasthApanoktarItyApyupasargANAM sAdhvaseyeti / nipAtAnAM tu keSAJci d vAcakatvam | tatra naJartho nirUpitaH / cArthazca samuccayAdibhedena caturvidha iti, "cArthe dvandvaH" ( pA0 sU0 2 / 8 / 89 ) ityatrAkareSu yaktameva / evakArasya 47 iSArthastu sAdRzyam / tacca tadbhinnatve sati tadvatadharmavattvam / yattu sAdRzyaM na bhedaghaTitamiti / tanna / tAvatApi, "naJivayuktam" iti paribhASaNena tasyevArthatvAnapAyAta / taddbodhakAnuyogipratiyo givAcakapadayoH samAnavibhaktikatvaM niyAmakam / nAtazcandra iva mukhamityarthe candreNeva mukhamiti sAdhu / tvnyyogvyvcchedo'tyntaayogvyvcchedshcaarthH| Page #383 -------------------------------------------------------------------------- ________________ derpaNasahite vaiyAkaraNabhUSaNasAre tatra vizeSyagataivasthale, 'pArtha eva dhanurddhara' ityAdAvanyatAdAtmyavyavacchedo'rthaH / anyatvaM ca samabhivyAhatapadArthApekSikam / tathAca pA. rthAnyatAdAtmyAbhAvavaddhanurddharAbhinnaH pArtha iti bodhaH / pRthivIsama. metazca gandha ityatra pRthivyanyasamavetatvAbhAvavAn pRthivIsamavetazca gandha iti bodhAttAzabodhe saptamIrUpavizeSaNavibhaktisamabhivyAhAropi niyaamkH| atrabhAvAnvayabodhAnupagame pRthivyAmevAkAzamityapi prasajyeta / evazvavakAraNAnyayogavyavacchedabodhe vizeSyavAca. kapadavizeSaNavAcakasaptamyantAnyatarAvyavahitottaraivazabdA hetuH / vizeSaNasaGgataivasthale'yogavyavacchedaH / 'zaGkhaH pANDura evaM' ityAdau zakatvAvacchedena pANDuravattvasamavAyAbhAvavyavacchedabodhAt / 'nIlaM sarojaM bhavatyeva' ityAdau krizasaGgataivasthale'tyantAyogavyava. jchedo'rthH|| atra kecit / ayoge AtyantikatvaM vyvcchiyte| tazcAnvAya. tAvacchedakatvam / khaNDazazca tatra shktiH| tathAcoktasthale saroja niSThAbhAvapratiyoginIlabhavanAbhAva iti bodha iti vadanti // __ vastutastu anyayogavyavacchedA'yogavyavacchedayoravaivakArasya zaktiH / anvayitAvacchedakAvacchedenAyogavyavacchedabodhe grahaNA'dhya. yanA'rthakadhAtusamabhivyAhArasyApi niyAmakatvAjjJAnamartha gRhNAtyevetivannazAnaM rajataM gRhaatyvetyaadipryogH| kriyAntarasamabhivyAhA. re tu prAyaH sAmAnAdhikaraNyena tdbhaanm| itthaJcA'nvayitAvacchedakasAmAnAdhikaraNyenAnyayogavyavacchedo'tyantAyogavyavacchedo'nvayitAvacchedena tvayogavyavaccheda iti vyvhriyte| vistrstvnyto'vdhaayH|| ___ 'kevabhokSyase' ityAdAvasambhAvanA'pi tdrthH| evamanyeSAmapi sArthakAnAM nipAtanAmarthA UhyAH / vaiyAkaraNamate tvevakArasya vAca. katvAsambhavAdavadhAraNAtmakajJAnavizeSadyotakatvameva / sa ca smbhivyaahtpdaarthaanurodhaadnekvidhH| yathA, jJAnamartha gRhvAtyevetyatrAva. cchedakAvacchedenA'rthagrahaNAbhAvAnadhikaraNajJAnaprakArakajJAnaviSayo jJAnakartakamarthakakaM grahaNamiti bodhAduktapadArthaghaTitaH saH / para. ntvanekadhAtvAdInAM tattadarthe vRttikalpanApekSayaivakArasyaiva socite. tynye| Page #384 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nipaataarthnirnnyH| . 31 yadyapyupasarga prakramyasa vAcako vizeSANAM sambhavAd dyotako'pi ca / iti hariNA pakSadvayamavizeSeNoktam / pranthakRtA ca tadevAnusU. tam / tathApi, kvacit sambhavino bhedAH kevalairanirdarzitAH / upasargeNa sambandhe vyajyante prasarAdinA // 1 // . iti taduktopasaMhRtipa-locanayopasargANAM ghotakatvamevA. 'vsiiyte| atredaM bodhyam / uparsagatvAdyajAnato'pi prajayatItyAdau prakRSTajayabodhAt pratvAdinaiva teSAM dyotakatvam / nipAtAnAmapi ca. svAdinaiva vAcakatA, yatra na vAcakatAmantareNa nirvAhaH / kacid dyotakatvamapyuktayuktyanabhyupagame / yathA "zarairutraiH" ityAdau / kaci. nobhayam / yathA pAdapUraNamAtrArthake svaado| taduktaM: nipAtA dyotakAH kecit pRthgrthaabhidhaayinH| AgamA iva ke'pi syuH sambhUyA'rthasya vAcakAH // iti / kecidityubhyaa'nvyii| na tUpasargatvena prAdInAM, nipAtatvena cAdInAM dyotakatA vAcakatA ceti sthite; upasargatvAvacchedena dho. takatA, na nipAtatvAvacchedaneti vivAda: siddhAntAnAlocanamUlaka eva / karmapravacanIyAnAM tu nopasargavat kriyAvizeSakatvaM, kintu kriyAgatasambandhavizeSakatvam / karma-kriyAM proktavantaH karmapravacanI. yA ityanvarthasaMjJAnAt / adhi paryostu sutrArambhasAmarthyAdeva khaa| 'japamanuprAvarSata' ityatra hetubhUtajapanisApitalakSyalakSaNabhAvasambandhasya varSaNakriyAniSThasyAnunA dyotanAdevamanyatrApi zeyam / ata eba, na teSAmupasargatvam / kriyAgatavizeSadyotako chupsrgH| ukta. zva hariNAkiyAyA dyotako nA'yaM sambandhasya na vaackH| nA'pi kriyApadA''kSepI sambandhasya tu bhedkH|| iti / tadarthastu-karmapravacanIyasaMjhako'nvAdiH, prajayatItyAdAvupasarga: vana kriyAgatavizeSasya dyotkH| vibhaktyaivoktatvAcana sambandha sya vAcakaH / nA'pi, 'prAdezaM vilikhati' ityAdI vizabdavat kri. yAkSepakaH / tatra vinA mAnakriyAkSepAta / tathA sati tattatkriyA Page #385 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 372 darpaNasahite vaiyAkaraNabhUSaNasAre smAkamapi (1) / parantu sAmAnyadharme pramANAnAM pakSapAtAcchaktatA dyotakatA vA tadavacchedenaiva (2) kalpyeti naiyAyikoktaM prAdicAdyo vaiSamyamayuktamityarthaH // vyApakatvAt ( 3 ) = sAmAnya - tvAt / zaktatAyA ityupalakSaNam dyotakatAyA vesyapi draSTavyam // 48 // ' iti vaiyAkaraNabhUSaNasAre nipAtAnAM dyotakatvAdinirNayaH // 8 // // atha tvAdibhAvapratyayArthanirNayaH // bhAvapratyayArthamAha kRttaddhitasamAsebhyo matabhedanibandhanam // tvatalorarthakathanaM TIkAyAM hariNA kRtam // 49 // "kRttaddhitasamAsebhyaH sambandhAbhidhAnaM bhAvapratyayenA'nyatra rUDhyabhinnarUpAvyabhicaritasambandhebhyaH" iti vArttikavacanami nibandhanA kArakavibhaktireva syAt / kintu viziSTakriyAjanito yaH sambandho vibhaktyartha iti taddyotakaH / prAdezaM vimAya likhatIsyarthapratIterityadhikamanyato'vadhArthyam // 48 // iti bhUSaNasAradarpaNe upasarganipAtArthanirUpaNam // 8 // prakrAnte nAmArthanirUpaNe nAmaghaTakakRttaddhitAnAmarthamupodghAtasatyA nirUpayiSyannAdau prakRtyarthaprakAratvAdbhAvapratyayArthanirUpaNamityAzayenAha #bhAveti* // vyaJJAderapi sambandharUpabhAvabodhaka ( 1 ) evaM vAsmAkaM mate'pi gauravaM nAstIti bhAvaH / (2) tadavacchedenaiveti / nipAtatvAvacchedenaivetyarthaH / (3) vyApakatvAditi / prakRte vyApakatvaM ca uktAnavacchedakatvaviziSTaM svAbhAvavadvRttitvAtmakamadhikadeze vRtitvarUpaM vivakSitamiti bhAvaH / Page #386 -------------------------------------------------------------------------- ________________ - svAdibhAvapratyayArthanirNayaH / / 23 ti(1)mImAMsakAdInAM bhramamapAkurvannAha-TIkAyAmitiH // bhatahariNA mahAbhASyaTIkAyAmityarthaH // tvataloriti bhAvapratyayamAtropalakSaNam / .. ayamarthaH / samAsAdau zaktiH kalpyamAnA rAjAdisambandhaviziSTa kalpyata ityuktam / tathAca taduttarabhAvapratyayaH sambandhaM vadatItyarthaH(2) / etadapi, bhedaH saMsarga: ubhayaM vetyukteSu bhedapakSe na sambhavatItyata Aha-matabhedeti // pakSabhedenetyarthaH / evaJca, rAjapuruSatvam , aupagavatvaM, paktRtvamiyAdau sva. svAmibhAvasambandhaH, upagvapatyasaMbandhaH apatyApatyavatsambandhaH, kriyAkArakabhAvasambandha itynvybodhH| aupamavAdAvavyabhicari - svAt ttsNgrhaarthmaah-*tvtloriti*|| * bhaavprtyyti|| bhAvavihitataddhitapratyayetyarthaH / harivAkyaM vivRNoti-*ayamartha ityAdi. nA* / ityukamityasya samAsazaktinirUpaNAvasara iti zeSaH // *sambandhamiti* // uttarapadArthe pUrvapadArthasambandhasyaiva dharmatvena bhAsamAnatvAditi bhAvaH // *bhedapakSa iti* // tatpakSehi rAjapuruSa ityatrA'rAjakIyabhinnaH puruSa iti bodhena puruSAMze rAjasambandhAbhAnAditi bhAvaH(3) upagyapatyasambandhaH iti* // upagvapatyayo. rjanyajanakabhAvAtmakaH sambandha ityarthaH // *anvayabodha iti* // tattatpadottarabhAvapratyayasya tattatsambandhavAcakatvAditi bhaavH|| *avyabhicaritasambandheviti* // avyabhicaritasambandharUpa. (1) vaartikvcnmitiiti| vArtikarUpaM vacanaM vArtikavacanaM / vA. 'rtikkaarvcnmityrthH| .. (2) vadatItyartha iti / zaktyA bodhayatItyarthaH / ... (3) tatpakSe rAjapuruSatvamityatra svapratyayasya bheda evArtha i. tyaashyH| Page #387 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 374 darpaNasahite vaiyAkaraNabhUSaNasAre tasambandhe tu arthAntaravRttistaddhita udAhAryaH / 9 dAmodaratvaM kRSNasarpatvamityAdau jAtivizeSavodhAdAha - anyatreti / rUDhera bhinnarUpAdavyabhicarita sambandhebhyazcAnyatretyarthaH / rUDhiruktA / dvitIyaM yathA zuklatvam / atra, " tadasyAstyasmin " ( pA0 sU0 5 / 2 / 14 ) iti matupo, "guNavacanebhyo matupo lugiSTaH " ( pA0 vA0 ) iti luptatvAt taddhi jAtyaiva (1) bhAneApagametvityarthaH / tuzabdasUcitA'rucibAjaM tu, "ta. syA'patyam " ( pA0 sU0 4 / 1 / 82 ) ityanena SaSThIprakRtyarthopavAdisambandhe'patye 'NAdInAM vidhAnena SaSThyarthasambandhAntarbhAveNaiva tatraikArthIbhAvasyeApagantavyatayA tatrApatyAdyaMze saMsargasyaiva prakAratayA tasyaiva taduttarabhAvapratyayArthatvena jAtestadvAcyatAsambhavAditi // *arthAntaravRttiriti* // dhAtvarthaghaTitatvArthavRttirAkSikAdyantargataSThagAdirityarthaH / tadarthe kartrAdau devanAdirUpakriyAyAH kriyAkArakabhAvasambandhasya prakAratayA bhAnAdityAzayaH // *rUDheriti // ka thamapyavayavayogAdarthavizeSaprasiddhAdityarthaH // *abhinnarUpAditi // pratyayAntatve'pi pratyayalukA prakRtisamAnA''kArAt " ziSyamANa lupyamAnA'rthAbhidhAyi" iti nyAyena prakRtyarthAnvitapratyayArthAbhidhAyina ityarthaH / *avyabhicaritasambandhebhya iti // avyabhicarito vyaktiniSThA'tyantAbhAvApratiyogI sambandhaH samavAyAtmako yasya jAtyAdestadviziSTavAcakAdityarthaH / nA'taH pAkAdinA nA. ze svAzrayaniSThA'bhAvapratiyoginAM tattvam // * ukteti // dAmodaratvamityAdau jAtivizeSeNa bhAnAditi pratthenetyarthaH // dvitIyaM yatheti* // abhinnarUpodAharaNaM yathetyarthaH / taddhitAntatve'pItyapinA (1) jAtyeti / " gotraM ca caraNaiH saha" ityanenApatyatvasyApi jAtitvabodhanAjjAtyAbhedasambandhasya tirodhAnAjAtireva tatra prakArIbhUteti saiva tvAdyartha iti tAtparyam / Page #388 -------------------------------------------------------------------------- ________________ svAdibhAvapratyayArthanirNayaH / 3 , tAntatve'pi ghaTaH zukla ityabhedapratyayAda (1) guNasyaiva prakAratvena bhAnaM jAyate / tRtIye, sato bhAvaH satteti / atra jAtAveva pratyaya iti dik // 49 // daNDItyAdau prakRtyarthaviziSTadravyamAtra vAcakatA taddhitasyeti * taduttarabhAvapratyayena sambandhAbhidhAnaM prApnotIti sUcitam // *bhabhedapratyayAditi / idaJca SaSThyarthavihitamatupaH sambandhA'rthakatvazaGkAnirAsAya tRtIyamityasyodAharaNaM yatheti zeSaH / *sata iti* // sacchadvajanyabodhaM zatrarthakartraze sattAyAH prakAratayA bhAnAntaduttarabhAvapratyayenA'pi saivAbhidhIyate ityarthaH / tathAcotasthaleSu bhAvapratyayAntAt sambandhAbhAnAduktavAkye, anyatretyupAttamiti bhAvaH / nanu zuklatvaM satvamityAdau sato'pi zauklyAdisambandhasya bhAvapratyayenA'nabhidhAnavad rAjapuruSa ityatrApi tadanabhidhAnaM syAt / tatrApi rAjAdInAM puruSAdipadArthe svatvAdisamba ndhena prakAratetyasyApi vaktuM zakyatvAdityata Aha * digi* ti* // tadarthastu nirvakSyabhANabhAve, "tasya bhAvaH " ( pA0 sU0 5 / 1 / 11 / ) iti sUtreNa tvatalAkSyAM vidhIyante // 49 // nanu jAtitvAdinA jAtAveva sambandha eveti niyamaH / tathAca yatprakRteryaddharmaprakArakabodhaH zAstrakRtsammataH sa eva dharmastvAdyabhi dheya iti rutyAdibhinnaprakRteH kRtetyAditaH sambandhaprakArakabodhasya bhASyasammattatvAt tasyaiva bhAvapratyayenA'bhidhAnamucitamiti nokteSu bhAvapratyayasya jAtyAdyabhidhAyakatvamiti / 'prakRtyarthaviziSTadravyamAzracacana' iti pAThaH / mAtrapadena sambandhavyavacchedaH // *taddhitasye. (1) nanu varNarUpaguNaguNinoH sarvatra abhedapratyayatve matupo lugvidhAnaM vyarthameva / abhade matupo'prAtpariticet kumbhasya kRSNa ityAdiSu guNaguNinorbhede vyavahArasyApi satvAt zuklavAnityaniprayogavAraNAya tasya vacanasyAvazyakatvAt / Page #389 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 376 darpaNasahite vaiyAkaraNabhUSaNasAre vadantaM mImAMsakammanyaM pratyAha atrAIjaratIyaM syAd darzanAntaragAminAm // siddhAnte tu sthite pakSadvayaM tvAdiSu tcchRnnu|| 50 // ___ atra-bhAvapratyayaviSaye / tathAhi / dAmodaratvaM, ghaTatvami. tyAdau bhAvapratyayasya sambandhAnabhidhAyakatvena mImAMsakAnAM daNDitvamisAdiSvapi tadabhidhAnaM na syAt / prakRtijanyabodhe prakAraH prakRtyarthasamaveto hi taduttarabhAvapratyayenAbhidhIyate / anyathA, ghaTatvamityatra(1)dravyatvAdeINDitvamityAdau daNDAde. zca tadvattarabhAvapratyayavAcyatApatteH / ..... .. ti* // inyAdarityarthaH // * sambandhAnabhidhAyakatveneti* // prakRti janyabodhe tasyAprakAratvAditi bhAvaH // tad-abhidhAnam // samba. ndhAbhidhAnam // *na syAditi* // kintu daNDasyaivA'bhidhAnaM syAnna ca tadabhidhAnamiSTamiti bhaavH| nanu prakRtijanyabodhaviSayatve sati prakRtyarthavRttitvaM bhAvatvam / tazca daNDasambandhasyA'kSatamiti bhAvapratyayena tadabhidhAnaM bhaviSya tItyata Aha-*prakRtijanyabodha iti* // uktArthasya bhAvatve tu dA. modaratvamityAdau jAtiguNasambandhasyA'pi bhAvA'rthatA prasajye. teti bhAvaH / krameNa daladvayavyAvartyamAha-anyatheti* // ekatarada. lamAtropAdAne ityarthaH // *taduttarota* // ghaTadaNDipadottaretyarthaH / tathAca ghaTatvamityAdau dravyatvasyava tvanmate daNDItyAdI daNDasa. mbandhasyApyapadArthatayA'prakAratvAdabhAvatvena tasya pratyayArthatvasa. mbhava iti bhaavH| vastutastvantyadalopAdAnaM vyartham / matubAdInAM sambandhyarthakata. yA daNDItyAdivAkyajanyabodha sambandhasyaiva prakAratvena daNDAdI. - (1) dravyatvAderiti / tasyApi ghaTasamavetatvAt / ghaTapadajanyabodhe prakAratve tu neti na ghaTapadottaratvAdinA tadabhidhAnamiti / Page #390 -------------------------------------------------------------------------- ________________ svAdibhAvapratyayAnirNayaH / 277 - na ca tanmate daNDItyAdibodhe sambandhaH prkaarH| yattuyadA svasamaveto'tra vAcyo nAsti guNo'paraH / tadA gatyantarAbhAvAt sambandho vAcyaM AzritaH // iti (1) / tanna / inAdeH sambandhivAcakatvenopapattau gatyabhAvAbhA. cAt / apazcitaM caitadAdAveva vaiyAkaraNabhUSaNe / nanu tavApIdaM vaiSamyaM kathamityata Aha-siddhAnte viti // (2)jAyanta iti vakSyamANavizeSaNe'nvitam / siddhAnte prakRti nAM prakRtyarthe'prakAratvAdevAnAtiprasaGgAt / mImAsakaikadezimate ma. tvIyAnAM sambandhAvAcakatve'pi tadAkSiptAzrayavizeSyakabodhasyaiva tairabhyupagamena tanmate'pi prakRtijanyabodhavizeSyAMze daNDAdInAma: prakAratvena prayojanavirahAditi vibhAvanayim // *sambandhaH prakAra 'iti* // asya, yena tasya tvAdipratyayavAcyatA syAditi shessH| mImAMsakamatamupanyasyati-*yattviti* // atra daNDitvamityAdau // svsmvetH-tvaadiprkRtyrthsmvetH|| nIlatvamityAdau nIlAdiguNavana sambhavati yato'taH sambandhasyaiva bhAvapratyayavAcyatvamA. zritamityarthaH / daNDAdeH prakRtyAze prakAratve'pi prakRtyartho'sama. ghetatvenAbhAvatvAditi bhaavH|| *sambandhivAcakatveneti* // "tadasyAstyasmin" ( pA0 sU0 5 / 2 / 94) iti matupaH sambandha vidhAne'pi, "daNDI puruSa' iti sAmAnAdhikaraNyAnurodhAt sambandhivAcakatvasyAvazyakatvAditi bhAvaH // gatyabhAvAbhAvAditi* // sambandhasyaiva bhAvatvasambhavAdi. ti bhAvaH // *AdAveveti* // evaM vaizvadevItyAdisAmAnAdhikara. NyasyoktarItyaivopapatterityantagranthena bhUSaNe ityarthaH / *tavApI. - (1) zlokArthastu-yatra prakRtijanyabodhavizeSyasamavetaH,prakRtijA nyabodhaprakAraH aparo guNo nAsti tatra upapatyantarAbhAvAt prakRtijanyabodhaprakAropi svasamavetaH sambandhastvAdivAcya Azrita iti / (2) kacit "jAyante ityAdi-pojanetyantaH" pATho naasti| . 48 Page #391 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 378 darpaNasahite vaiyAkaraNabhUSaNasAre janyabodhe prakAre vAdayo jAyanta ityarthaH / prakRtijanyabodhe pra. kAra ityatra pakSadvayaM sthitamiti yojanA // 50 // tau pakSAvAhaprayogopAdhimAzritya prakRtyarthaprakAratAm // dharmamAtraM vAcyamiti yahA zabdaparA amI // 51 // jAyante tajjanyabodhaprakAre bhAvasaMjJite // prayoga upAdhinimittaM, prakRtyarthaprakAratAM prakAratayAbhAsamAnaM dharma vAcyatayA Azriya svAdayo jAyante / prakRti janyabodhe prakArastvAdyartha iti yAvat / ti* / vaiyAkaraNasyA'pItyarthaH // idam-kacijAtyAdivAcakatvaM, kvacit sambandhavAcakatvamityevaMrUpaM vaiSamyamityarthaH // 50 // __*prayoga iti* // zadvapravRttAvityarthaH // *nimittamiti* // yaddharmavatvena jJAte'rthe yazabdaH prayujyate sa dharmastacchabdapravRttI nimittamityarthaH // sa dAmodaratvamityAdau jAtiH, zuklatvamityAdI guNa eveti / nanu prakRtijanyabodhaprakArakatvenaivopAdheH saMgraha tasya pRthagupAdAnaM vyathemata Aha- prakRtijanyati* // sa ca prakRtyarthavRttirasAdhAraNo dharmastasminnasAdhAraNatvaM taditarAvRttitve sati tavRttitvam / satyantopAdAne dravyatvAdeghaMTAsAdhAraNyaM, vizeSyo. pAdAnAcca tadyaktitvAdinirAsaH / tena rUpeNa dharmoM bhAvapratyayavAcyaH / tatra tatpadArthasya ghaTAdastvAdiprakRtyaiva lAbhAdananyalabhya ita. rAvRttitvAdI bhAvapratyayasya zaktiH / tatrApItaravRttitvamabhAvaH / sAkalyaM vRttimacca vishklitmrthH| itaravRttitvapratiyogikAbhAvasyAtiprasaktatvAditaravRttitvatvA'vacchinnapratiyogitAkAbhAvasyAprasiddhatvAd ghaTatvAdI bAdhAcca vi. ziSTasya zakyatvAsambhavAt / atra ca prakRtijanyabodhe yena samba. ndhena pratipAdyatAvacchedakadharmasya prakAratA tena sambandhenetarAvRtti Page #392 -------------------------------------------------------------------------- ________________ svAdibhAvapratyayArthanirNayaH / 379 nanu ghaTatvamiyatra prakAratvAt taduttarabhAvapratyayena ghaTa. tvatvasyApi vAcyatA syaaditytssttaapttimaah-dhrmmaavmiti(1)| na tvatra laghuguruvicAra ityabhiprAyaH // (2)tattadvyaktivizi. TabrahmasattAyA eva ghaTatvaghaTatvatvAdirUpatvAt / / tvaM vRttimatvaM ca bodhyam / nA'taH kAlAdau kAlikAdisambandhena ghaTatvasya vRttAvapi kSatiH / na vA ghaTatvamityAdau kambuprIvAdimatvasya bhAnam / prameyatvamityAdau tvitarAvRttitvAM'zo na bhAsate aprasiddhatvAt, kintu sakalaM prameyavRttitvamAtram / - naca viziSTasyA'natiriktatvamate guNA'nyatvaviziSTasattvamiH tyAdI viziSTasatve viziSTasaditarAvRttitvasya mahatvamityAdau sa. kalamahavRttitvasya mahatparimANAdAvasambhava iti vAcyam / tadi. taratvavyApakAtyantAbhAvapratiyogitAvacchedakatavRttyatyantAbhAvapra. tiyogitAnavacchedakadharmavattve daladvayatAtpAt / tatrAdyadalaM ghaTa. tvamityAdau dravyatvAderasAdhAraNyavAraNAyeti bhAvaH // *prakAra. tvAditi // *ghtttvaaditi*| ghtttvaasaadhaarnndhrmtvaadisyrthH|| lghugurviti|| . ayaM bhAvaH // dharmasthAsAdhAraNadharmatvena vAcyatve'pyekatvami. tyAdI parimANAdau nAnApattiH / uktAsAdhAraNyasya parimANe sa. tvAt / naca prakRtyarthatAvacchedakanirUpitatvaviziSTasamavAyasarabandhena taditarAvRttitvaM tavRttitvaM ca vivakSitam / na ca tena samba. ndhena parimANaM tatra vRttIti noktadoSa iti vAcyam / tathA satyanantazaktikalpanAvazyakatve tattaddharmatvenaiva dharma zaktirastu, kimita. raavRtitvaadigaurvshissnnutyaa| .. - taduktaM guNadIdhitau pRthaktvamityAdau prakRtyarthatAvacchedakaguNA. na bhAvapratyayaH pratipAdayati / pratItistu tAdUpyeNa dharmatvena vetya. nyaditi / etena bhAvazaktatvAdipratyayena kambugrIvAdimatvamityAdI . .(1) dharmatvena bAcyatA natu tattadrUpeNa,zaktyAnantyaprasaGgAditi / (2) vastutastu gauravaM nAstyavetyAha tattadvayaktiviziSTabrahmati / Page #393 -------------------------------------------------------------------------- ________________ darpaNasvahite vaiyAkaraNabhUSaNasAre sambandhibhedAt satcaiva bhidyamAnA gavAdiSu / jAtirityucyate tasyAM sarve zabdA vyavasthitAH // tAM prAtipadikArthazca dhAtvarthaJca pracakSate / sAniyA sA mahAnAtmA tAmAhustvatalAdayaH // iti vAkyapadIyAt / uktaJca "tasya bhAvastvatalau" (pA0 sU0 5 / 1 / 119 ) iti sUtre vArttikakArai:- " yasya guNasya bhAvAd dravye zabdanivezastadabhidhAne svatalau" iti / 380 yasya guNasya = vizeSaNatayA bhAsamAnasya, bhAvAd = AzrayatvAd, dravye - vizeSye, zabdanivezaH = zabdamavRttiH, tasmin vA gurorapi dharmasya kambugrIvAdimatvasya bodhanena tadvadghaTatvamityAdauvapi gurordharmasya tvapratyayena bodhanasambhavAdAzaGkA niHsAretyapAstam | dharmasya bhAvapratyayavAcyatve sammatimAha-sambandhibhedAditi* // jAtiH padArtha iti kalpe sAdhakamidam / sambandhibhedAdanuyogabhadAd, bhidyamAnA=gavetarAsamavetatve sati sakalagosamavetatvAdinA tadvyaktyuparAgeNa vA pArthakyena pratIyamAnA gavAdiniSThA brahmasattaiva jAtirityucyate / tasyAM sarve zabdA vAcakatvena vyava sthitA ityarthaH / tadeva vyaktIkaroti - *tAmiti // tAM tattadUvyaktyuparaktAM sattAmityarthaH // *dhAtvarthamiti* // AkRtyadhikAraNanyAyena, "jAtimanye kriyAmAhuH" iti pakSAbhiprAyeNa vA / mahAnityAtmavizeSaNam / kvaci jAtyAdiH, kacit sambandhArtha ityuktA'rthe vArttikaM pramANayati*uktazceti* // guNazabdasya vaizeSikANAM rUpAdiSvava prasiddheH / prakRtopayuktArthaparatAmAha-*vizeSaNatayeti* (1) / tathAca prakRte gu (1) uktaM ca kaiyaTena 'guNazabdena yAvAn kazcitparAzrayo bhedako jAtyAdiH sarva iha gRhyate iti / Page #394 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tvAdibhAvapratyayArthanirNayaH / 381 cye svatalAvityarthaH / tathAca rUpAdizabdebhyo jAtau zuklANudIrghamahadAdibhyo guNe, (1) pAcakAdizabdebhyaH kriyAyAM ghaTAdizabdebhyo jAtau pratyayaH / rUpAdizabdAnAM jAtiprakArakabodhajanakatvAt / pAcakAdizabdAnAM kriyAmakArakabodhajanakatve tasyAM pratyayaH / saMsargaprakArakatrodhajanakatvamiti mate ca saMsarga iti vyavasthA sUpapAdeti bhAvaH / tatra jAtivAcakAnAM vyaktaya eva zakyatAvacchedikAH / tathAca ghaTatvamityatra ghaTavRttirasAdhAraNo dharmma iti bodha ityAdi draSTavyam / pakSAntaramAha - yadveti // " yadvA sarvve bhAvAH svenA'rthena padamupasarjanIbhUtArthaparamiti bhAvaH / paryavasitamAha -* tathAce. ti* // rUpAdItyAdinA rasAderguNaparazuklA dezca saGgrahaH // *bodhaja nakatva iti // bodhajanakatvamata ityarthaH / vyapekSAvAde kriyAkArakabhAvasambandhena kRdarthakartrAdau dhAtvarthasyaiva prakAratayA bhAnopagamAditi bhAvaH / svasiddhAntamanusRtyAha -*saMsargaprakAraketi // * sUpapAdeti* // bhAvapratyayo jAtAvevetyAdyaniyamAditi bhAvaH // *tatreti* // jAtyAdivAcakabhAvapratyayeSu madhye ityarthaH // #jAtiH vAcakAnAmiti* // arthaniSThazakteriti zeSaH / guNAdyAtmakabhAvavacanAnAM aklatvAdizabdAnAM jAteH zakyatASvacchedakatvasambhavAdAha-*jAtivAcakAnAditi // bhAvapratyayAnAH miti zeSaH // *avacchedikA iti* // upasthitatvAd ghaTatvAdi jAtiniSThazakteH svetarAvRttitvAvacchinna nikhilasvavRttirUpAdheyatvAdisambandhenA'vacchedikA ityarthaH / tena na dravyatvAdiniSThazakeghaMTAghacchinnatvam / avacchedakAnugamakaM ca gotvAdikameveti bhAvaH / paryavasitabodhamAha-*ghaTavRttiriti // *pakSAntaramiti // tacchanda (1) guNa iti / guNiparazuklAdibhyo guNe | guNaparebhyastu tebhyastadvRttijAtAviti / aNvAdizadvA nityaM guNiparA iti tebhyaH parimANarUpe guNa eva pratyaya iti bodhyam / Page #395 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 382 darpaNasahite vaiyAkaraNabhUSaNasAre bhavanti, sa teSAM bhAva" iti vArttikokte yadvAzabdastatsUcanaprayojanakospi / bhavanti vAcakatvena pravarttante iti bhAvAH-zabdAH | svena=svarUpeNa = arthena bhavanti = pravarttante / ataH sa teSAM bhAvaH pravRttinimittamityarthaH / ayaM bhAvaH / arthavacchando'pi dravye prakAraH / hariharanale - kSvAkuyudhiSThiravasiSThAdizabdebhyastattadvAcyaH kazcidAsIditi zabdamakAraka bodhasya sarvasiddhatvAt / anyathA vanauSadhivargAdena eva bhAvapratyayavAcya iti matAntaramityarthaH / " atha kasmAdvorityucyate gaurityeva hi gaurgavi varttate ityaukthikA" iti niruktamadhye tatkalpe upaSTambhakaM bodhyam / *tatsUcana prayojanako'pIti* // yadvAzabdaghaTitoktavArttikasUcana prayojanako'pItyarthaH // apinA pakSAntarasaGgrahaH / vArttike "svenA'rthena bhavantItyatra svazabdasyAtmIyavacanatayAtmIyA'rthena jAtyAdinA pravarttata ityarthAt kathaM pakSAntaraparatA kathaM vArthAvRtterdharmasya zabdasya bhAvatvaM cetyata AzayaM prakAzayati* ayaM bhAva iti* // jAtyAdyarthasya dravyAMze vizeSaNatAyAH prasiddhatvAttaddRSTAntena zabdasyApi tAM sAdhayati *arthavaditi // jAtyAdivadityarthaH // zabdasyArthavizeSaNatAyAmasAdhAraNasthalamAha -#harihareti // kazcidAsIdityanena jAtyAdiprakAraka bodhAsambhavo dhvanyate / haryyAdau sannikarSAbhAvenAnupasthitaharitvAdyavacchedena zaktigrahAbhAvena taddhamaiprakArakazAbdabodhAsambhavAdupasthita padasyaiva vizeSaNatvamabhyupagamya zAbdabodha (1) upapAdanIyaH / yathAca vRttyA dupasthitistathopapAditaM nAmArthanirUpaNa iti bhAvaH // *anyatheti* // arthAze zabdasya prakAratvAnabhyupagama ityarthaH / ( 1 ) zAbdabodha iti / sAmAnyarUpeNeti zeSaH / vizeSarUpeNa zaktigrahAsambhavAt - 'idaM padaM kacicchaktaM padatvAt sAdhupadavat' iti sAmAnyato'numityAtmakazaktigrahasatvAt sAmAnyarUpeNaiva bodhaH / Page #396 -------------------------------------------------------------------------- ________________ - tvAdibhAvapratyayArthanirNayaH / garikAn (1)pratyabodhakatvApattezca / evamevAprasiddhArthakapadeSvanubhavaH sarvasiddho, na tu ghaTAdipadeSviva tattajAtyAdirUpeNa / tathAcobhayamavacchedakam / yasya tathA zaktigrahastasya jAsAdirUpegaivIpasthitiH / padaprakArakaH zaktigrahastu viziSya naapekssitH| kintu idaM AraNyakAnAM sannikarSeNa jAtiprakArakazaktigrahasambhavAduktam*nAgarikAniti* // *evameveti // padaprakAreNaivetyarthaH // *apra siddheti*| agRhItajAtitvAdiviziSTazaktikapadavityarthaH // *jA. tyAbhedeneti* // tadvizeSeNetyarthaH // kvacitu jAtyAdirUpeNaivetyeva pAThaH // *ubhayamiti* // jAtyAdirUpaM padaM cetyarthaH // *avacchedakamiti* // shktyvcchedkmityrthH| nanu jAtyAdyanupasthitidazAyAmayamartha etatpadavAniti zaktiH graho'pyasambhavaduktiko'ta Aha-#padaprakAraka iti // *viziSye: ti| ghaTapadatvAdirUpeNetyarthaH / yadyapi sarve bhAvA iti sarvazabdopA. dAnAdetatkalo zabdasyeva savarzabdapravRttinimittatvamagamyate, tathApi ghaTatvAdinA gRhItazaktikaghaTAdipadAdghaTatvaprakArakabodhasya sArvajanInaprasiddhisiddhasyApahnotumazakyatayA prAyazaH prasiddhArthakasthale zabdAprakArakabodhasyAnanubhavena caitatkalpe'pi jAtyAdInAM zabdapra. vRttinimittatvamaGgIkaraNIyameva / ... vArtikaM tu bhAvazabdasyAprasiddhArthakazabdaparatayA yojyam / tatra nimittAntarAbhAvana vArtikabalAcchabdapravRttinimittatvAvadhAraNAt / yathA kaadipnyckshktkupde| ata eva "anudAttaGita" ( pA0 sU0 1 / 3 / 12 / ) iti sUtre'nudAttaGitau dvAvAtmanepadami. tyasya "taGAnau dvAvartha" iti tatra "saGkhyAtAnudezaH prApnoti" i. ti yathAsaGkhyasUtra bhASyakRduktaM saGghacchate / anyathA navAnAM taGartha. tvenAtmanepadavatvena bodhe sarveSAmakatvana tatra ca dvAvityasthAnupapa. .. (1) nAgarikapadam vizeSarUpeNAnabhijJaparam tena kasyacinnAga. rikasya vizeSarUpeNa bodhe'pi nAsaGgatiH / Page #397 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 384 darpaNasahite vaiyAkaraNabhUSaNasAre padaM kacicchaktaM, sAdhupadatvAdityAdirUpa evApekSyate iti vizivyAgRhItazaktikebhyastathaiva bodhaH / tathAca zabdo'pi (1) tvamasArtha iti prapaJcitaM bhUSaNe / / 51 / / iti vaiyAkaraNabhUSaNasAre tvAdibhAvapratyayArthavicAraH // 9 // ttiH spaSTaiva / ata eva sArakRtA'pyubhayamavacchedakAmityupasaMhRtamU-kacicchando'pIti, tadAzaya iti / kathaM tarhi tatra zaktigrahota Aha - *kintviti // *kvacicchaktamiti* // kiJcinniSThazaktinirUpakamityarthaH / tathAca nRpAdivarNanaprastAve nRpatvAdinopasthitanalAdInAM zaktyaMze bhAna upasthitatvAnnalAdipadAnAmapi tadarthe bhAnamaviruddhamidametacchakyamityAkArakA'rthazaktigraha eva vizeSarUpeNopasthitestantra svAditi bhAvaH / * tathaiva bodha iti // padavAcyatvaprakAraka evatyarthaH(2) / evakAreNa jAtyAdiprakArakabodhavyavacchedaH / idaJca kazci 'dartho nalAdipada zakyo'rthatvAdityAnumAnikazaktigrahAbhiprAyeNa / ukopanItapadazaktigrahe tvarthavizeSyaka bodhAnupapattireva / zaktijJAnapadArthopasthitizAbdabodhAnAM samAnaprakArakatvaniyamAdityavadheyam // naiyAyikAstu- nalAdipadAnAmapi viziSya zaktigraho nAnupapanaH / yatra nalatvAdisambandhena yatkiJciddharmavatvadhIstadviSayIbhUtanalatvAdeH zaktigrahe dharmitAvacchekatayA bhAne bAdhakAbhAvAt / yadvA yatra prameyatvena prameyavAnityAkArA nalatvAdiviziSTabuddhiH, tatazca prameyatvAze moSadazAyAM svarUpato nalatvAdiprakArakanalavizeSyakasmaraNe bodhakA'bhAvAttadviSayanalatvAdinA viziSya nalAdau nalAdipadazaktigraheNa tadrUttapeNa nalAdipadAnnalAdibodhasya sulabhatvAt / na ca prameyatvAMze moSakalpane mAnAbhAvaH / anubhUyamAnatattaddharmaprakAra kazAbdabodhAnupapattereva mAnatvAt / kathamanyathAnubhavAtma I (1) zabdo'pi / apizabdo jAtyAdisamuccAyakaH / ( 2 ) zaktigrahavailakSaNyAdbodhavailakSaNyamiti bhAvaH / Page #398 -------------------------------------------------------------------------- ________________ - devtaaprtyyaarthaanrnnyH|| 385 // atha devatApratyayArthanirNayaH // .... (1)"sAsya devatA" (pA0 sU0 4 / 2 / 24 ) ityatra devatAviziSTaM(2)deyaM pratyayArthaH / aindrI, vaizvadevItyAdau indrAderdevatAtvopasthApakAntarAbhAvAt tena rUpeNopasthitaye zakti. kasamUhAlambanAdekapadArthodabodhakA'samavadhAne'nyapadArthasmRtiH / aklaptasyArthI'ze padavizeSaNatvasya kalpanApekSayA tAdRzasmRtI prameyatvAMza moSakalpanasyaiva nyaayytvaat| padasyArthadharmatvAbhAvena tasya padAMze vizeSaNatvAsambhavAzca / tasya padasya tasmin pade za. ktirityarthasya laukikatvena padaprakArakabodhasya sArvatrikatvAsambha. cAccetyAhuH // 51 // iti bhUSaNasAradarpaNe bhAvapratyayArthanirUpaNam // 9 // nanu devatAyA indrAdipadAllAbhena tadantarbhAveNa taddhitazaktikalpa: namanarthakamata aah-*devtaatvopsthaapkot*|| indratvena rUpeNa de. vatopasthitAvapi devatAtvena rUpeNa tdupsthaapkaabhaavaadityrthH| *te. na rUpeNeti* // devatAtvena rUpeNendropasthitaye ityarthaH / anyathA taddhitena caturchA vA mantraliGgena vA punaH / devatAsaGgatistatra durbalaM ca paraM param // . iti mImAMsakasiddhAntAsaGgatiriti bhaavH| dravyasya devatAsaH mbandhitvaM ca taduddezyakatyAgakarmatvaM tyAgoddezyatvamapi vedabodhitAH bAdhitadravyasvAmitvaprakAreNecchAviSayatvam / tadeva ca devatAtvam / nA'to ghRtAdisampradAnabrAhmaNasya tyAgoiMzyatve'pi devatAtvam / - (1) nanu prathamopasthitApatyArthakataddhitArthakathanamucitamiticet pratyayArthasyApatyarUpasyaikyAtU, tatra ca prakRtyarthasya janyajanakabhAvaH sambandhAdirUpabhedasambandhena prakAratAyAH sugamatvena devatArthakataddhi. teSu nAnApakSasambhavena durUhatvena tadarthanirNayAvazyakartavyatayA'patyA. rthakataddhitasyaucitye'pi tyAga iti bodhyam / (2) devatAviziSTamiti / svasvAmibhAvasambandhena svoddezyakatyAgakarmatvasambandhena vA devatAviziSTaM deymityrthH| 49 Page #399 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 386 darpaNasahite vaiyAkaraNabhUSaNasAre kalpanAvazyakatvAta / ata eva AmikSA devatAyuktAM vadatyevaiSa taddhitaH / AmikSApadasAnnidhyAttasyaiva viSayArpaNam // iti / kevalAddevatAvAcI taddhito'gneH samuccaran / nAnyayuktA'gnidaivatyaM pratipAdayituM kSamaH // iti ca mImAMsakairapyuktamityAzayenAhapratyayArthasyaikadeze prakRtyoM vizeSaNam // 52 // tasya tatsvAmitvAbAdhAt 'aindro mantra' ityAdI mantrasya taddevatA. katvaM ca na taduddezyakatyAgakaraNatvam / vinA'pi mantramicchAvize. SAtmakatyAgotpatyA'vyabhicArAt / kintu tyAgAGgocAraNakatvam / evaJca devatAsambandhI pratyayArthaH / nanu taddevatAkatve 'aindraM haviH' iti saamaanaadhikrnnyaanupptteH| sa cAmikSAdipadasamabhivyAhAre tattadravyeNa pratIyate / deyaM pratyaH yArtha iti tu tasyAmikSAdipadasamabhivyAhAre dAnakarmatvenApi pratI. terityabhipretyoktamiti bhASaH / uktA'rthe sammatimAha-*ata eve. ti* // devatAsambandhinaH prtyyaarthtvaadevetyrthH|| * sAnnidhyAditi* // sA=AmikSA vaishvdeviitytraamikssaapdsmbhivyaahaaraadityrthH|| *viSayArpaNamiti * // AmikSAtmakadravyasyaiva devatoddezyakatyAgakamatvapratItirityarthaH // *kevalAditi* // somAdipadAsamabhivyAhRtAt // agneH-agnizabdAt , samuccaranpratyayatvAtpuraH prAdurbhavan / Agneyo'STAkapAlo bhavatyamAvAsyAyAm" ityAdau // *nAnyeti* // somAdisAhi. tyApanA'gnidevatoddezyakaM dravyaM pratipAdayituM neSTe, kintu taddevatAkamevati tadbhAvaH / tathAca devatAviziSTadeyasya taddhitArthatvaM teSAmapi sammatamiti bhAvaH // ___ *prakRtyartheti* // 'padArthaH padArthenA'nveti' iti vyutpatteriti. bhAvaH // asmin kalpe ca prakRtyarthasyAbhedasambandhena devatArUpataddhi Page #400 -------------------------------------------------------------------------- ________________ devtaaprtyyaarthnirnnyH| 37 abhedazcAtra saMsarga AgneyAdAviyaM sthitiH // devatAyAM pradeye ca khaNDazaH zaktirastu vA // 53 // ___ ekadeze-devatArUpe / taca vizeSaNamabhedenetyAha-abhedazceti // nanu devatAyAH pratyayArthaikadezatvAnna prakRtyarthasya tatrAbhe. denApyanvaya(1)ityAzayenAha-devatAyAmiti // tathAca padArthaMkadezataiva nAstIti bhAvaH // 53 // nanvagnyAdidevasya prakRtyaiva lAbhAnna tatra zaktiH klpyaa| na ca devatAtvena rUpeNopasthitaye sA kalpyate / prakRterlakSaNayai. va(2)tathopasthitisambhavAt / upasargANAM dyotakatvanaye prajayatItyatra prakRSTajayapratyayavadityabhipretyAhapradeya eva vA zaktiH prakRtevAstu lakSaNA // devatAyAM nirUDheti(3)sarve pakSA amI sthitAH // 54 // taarthe'nvyH| tasya ca svodezyakatyAgakarmatvasambandhena dravyarUpatA ddhitA'parapadArthe iti bodhyam // 53 // *dyotakatvanaya iti* // vAcakatyanaye prakarSasyopasargA'rthatvena tadviziSTe dhAtau lakSaNAyA akalpanena dRSTAntatvAsambhavAditi bhA. vH|| *prakRSTajayavaditi* // prakRtyaMzamAtramAdAya dRSTAntatvaM bo. (1) abhedenApyanvaya iti / bhedasambandhenAnvayo na sambhavati ta. sya bAdhitatvAditi sUcanAyApizabdaH / athavA svavRttidevatAtvarUpa. dharmatvasambandhenAnvayanirAsAya 'apiH' upaattH| (2) lakSaNayaiveti / agnyAdizabdo'gnyAdidevatAyAM lAkSaNi. ka ityrthH| (3) nirUDheti / anAditAtparyavatI niruuddhlkssnnetyrthH| Page #401 -------------------------------------------------------------------------- ________________ darpaNasahite vaiyAkaraNabhUSaNasAre na ca 'aindra dadhi' ityAdau dravyasya padAntarAllAbhAt kutaH punaH pratyayasya tatra zaktiH kalpyata iti vAcyam / padAntarAzravaNe'pi tatpratIteH / aindraM dadhIti sAmAnAdhikaraNyAcca / anyathAsskhyAtasyApi karttRkarmavAcitvaM na syAt / mImAM sakAnAM punaH pratyayasya devatAstramevArtho'stu / dravyaM padAntarAlabhyata eveti AkhyAtasya karttRvadvAcyatvaM mAstriti kuto na dhyama // *lAbhAditi* // samabhivyAhRtadadhyAdipadena devatArUpasambandhibhAnAdityarthaH ||*kutH punariti // "ananyalabhyo hi zabdArtha" iti nyAyAt / kintu sambandhyarthakatvamevocitamiti bhAvaH // *taspratIteriti // devatAsambandhipratIterityarthaH // tathAca tadanupapakyA taddhitasya tadarthakatvamAvazyakamiti bhAvaH / padAntarAzravaNaM sambandhipratIterapyarthanirNeyatvAdAha- aindraM da dhIti* // sambandhamAtrArthakatve sAmAnAdhikaraNyAnupapattirityarthaH // *anyatheti* // uktAnupapattestadasAdhakatve ityarthaH / pacati devada'ntaH' 'pacyate taNDula' ityatra sAmAnAdhikaraNyAnupapattirhi kartrAdivAcitvasAdhiketi bhAvaH / vaiyAkaraNAn pratIyamApattiH / mImAMsa' kAn kaTAkSIkRtyAha -* mImAMsakAnAmiti // tanmate tattadevatAka tvarUpapratyayArthena dharmiNa AkSepAlAbhena sAmAnAdhikaraNyopapatteriti bhAvaH / padAntarAdityAkSepasyA'pyupalakSaNam // *vAcyaM mAstviti* // AkhyAtasya kattaiva taddhitasya dravyaM vAcyam mAstvityarthaH / iSTApattau 'AmikSAM devatAyuktAm' iti tvatsiddhAntabhaGga iti bhAvaH (1) / ( 1 ) idamAkUtam / mImAMsakaiH AkhyAtasya kartA na vAcyaH kintu bhAvanA, kartustvAkSe pAllAbhasambhavAt, 'ananyalabhyaH zabdArtha iti nyAyAt padAntareNa samabhivyAhRtenoktatvAJccati yathA svIkriyate, tathA'trApi pradeyasya padAntaralabhyatvAt kevaladevatAtvameva pratyayArtho'stu tasya ca padAntaralabdhapradeye'nvayena viziSTalAbhasambhavAt / evaJca pratyayasya pradeye zaktirna sidhyet / naceSTApattiH "AmikSAM devatAyuktAm" iti vArtikavirodhAditi / Page #402 -------------------------------------------------------------------------- ________________ devtaaprtyyaarthnirnnyH| . 389 zakyata vaktumiti dik / devatAyAM devatAtvena rUpeNa nirUDheti nanu teSAM karturananyalabhyatvAnna pratyayA'vAcyatvaM, kintu prAdhA. nyApattareva tatvamata Aha-*digiti* // tadarthastu "prakRtipratyayA. rthayoH" iti nyAyasya saGkhyAdau vyabhicAreNa tena prAdhAnyApatyabhA. vAt / "bhAvapradhAnamAkhyAtam" iti nirutAttasyAkhyAtArthA'tiriktapratyayA'rthaviSayakatvopagamAJceti / ____ atredaM bodhyam / taddhitasya devatAtvAghaTitArthakatve, "taddhite. na caturthyA vA" iti nyAyasya sarvasiddhasyAnupapattiH / naca taddhi. sya tadarthakatve'pi kathaM tadapakSayA caturthA jaghanyatvatyAgoddezyakA rUpadevatAbodhakatvasyobhayatrAviziSTattvAditi vAcyam / na hi deva. tAsambandhideyamAtraM taddhitArthaH, kintu vedbodhydevtaatvghttitH| evaJca taddhitA'rthena yAgasya devatAtvAM 'ze vedabodhyatvA'vagAhitve. na tadaMze aprAmANyazaGkAyA anudayAttaditi viniyojakatayA balavatvaM, caturthyA tu tadaMze vedabodhyatvAnavagAhibodhasyaiva jananena ta. tra praamaannyshngkaaniraasaarthmupaayaantrsyaapkssnnaajghnytvm| yadvA taddhitena devatAtvena rUpeNa devatAbodhe, "sA'sya devatA" (pA0 sU0 4 / 2 / 24) iti smaraNamasti / catuthyAstu devatAtve na smaraNam / "caturthIsampradAne" iti (pA0 sU0 2 / 3 / 13) iti sampradAna eva tatsmaraNAt / sampradAnatvaM ca tyajyamAnadravyoddezyakA tve sati pratigrahItRtvam / evaJca tataH sampradAnatvaghaTakatayA deva. tAtvapratItAvapi taddhitAdiva mukhyatayA devatAtvAnadhigamAt tasyA. staddhitA'pekSayA jaghanyatvam / evaM mantravarNAdadhiSThAnapratItAvapi devatAtvasya sAkSAdapratItemantravarNasya caturthyapekSayA jaghanyatvaM bo. dhyam / taddhitasya devatArthakatvA'nabhyupagame tu tadasaGgatiH spaSTaiveti / nanvindrAdipadAcchaktayaiva devatAlAbhe tatra lakSaNAbhyupagamo vyartho'taAha-*devatAtvena rUpeNeti // tathAca, "zakyAdanyena rU. peNa jJAte bhavati lakSaNA" itivRddhoktardevatAyA indrasvarUpAyAH za. kyatve'pIndrAbhinnadevatAtvena tadbhAnArtha socitaiveti bhAvaH / anu. papattijJAnapUrvikAyAmapi tIraniSThagaGgApadalakSaNAyAM nirUDhatvavyava. Page #403 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 390 darpaNasahite vaiyAkaraNabhUSaNasAre =anupapattijJAnApUrvakatvamanAdiprayogAvacchinnatvaM(1)vA tattvamiti bhAvaH // 54 // anayaiva rItyAnyatrApyavadheyamityAhakrIDAyAM NastadasyAstItyAdAveSaiva dik smRtA // vastuto vRttireveti nAtrAtIva prayatyate // 55 // . "tadasyAM praharaNamiti krIDAyAM NaH" ( pA0 mU0 4 / 2 / 57) ityatra praharaNaviziSTA krIDA praharaNakrIDe krIDAmAtraM vaarthH| AdinA, "so'sya nivAsaH"(pA0 mU04 / 3 / 89) "sAsmin paurNamAsIti" ( 4 / 2 / 21 ) "tadasyAstyasminniti matup" (pA0 sU0 5 / 2 / 14 ) isAdikaM saMgRhyate / hArAdAha-*anAdIti* // etattatvamabhihitaM prAka // 54 // ekadezAnvayaprasaGgamAha-*praharaNakrIDeti * // vyutpattivaicitryA. dekapadopasthitayorapi tayoH parasparamanvaya iti bhAvaH // praharaNasyA. pi prakRtyaiva lAbhamabhipretyAha-*krIDAmAtrazceti // krIDArUpasamba. ndhe vetyarthaH // mAtrapadena tatvaharaNasya taddhitArthatvavyavacchedaH // ta. thAca daNDAbhinnaprahArasAdhanaviziSTA krIDeti bodhH|| *so'sye. ti* // etatsUtravihitapratyasya nivAsaH sambandhI cArthaH / atra ni. vAsazabdo'dhikaraNaghaantaH-nizabdena ca vAse nairantaryarUpAti. zayaH pratyAyyate / sa ca prakaraNAdinA tattatkAlaghaTito graahyH| ta. thAca srudhnAbhinnavAsA'dhikaraNasambandhIti bodhaH / nivAsazca pra. tyAsatyA pratyayArthasambandhikartRka eva / ata eva kAdAcitkarunA. vAsakartari na tathA pryogH|| *sAsminniti* // sUtravihittaddhitasya tu paurNamAsIghaTitatvAvacchinno'rthaH / nakSatrayuktakAlavihitA'NAcantapoSAdizabdAnAM (1) anAdiprayogAvacchinnatvamiti / lakSye yo'nAdiprayogasta. davacchinnamityarthaH / prayogasyAvacchedakatvaM ca karmatAsambandhena / Page #404 -------------------------------------------------------------------------- ________________ devaataaprtyyaarthnirnnyH| puSyAbhinnanakSatrakarmakazazibhogAzrayakAlAbhinnapaurNamAsIghaTito mA. sa ityAdibodhaH / pauSAdipadaM ca na kevalayogikam / 'pauSaH pakSa' iti vyavahArAt / kintu rUDhamapi / etadbodhanAyaiva sUtre saMzAgraha. Nam / rUDhinirUpakatAvacchedakaM ca triMzattithisamudAyatvarUpamAsatvamAtram / yatkiJcittithyavadhikatriMzattithisamudAye mAsAdivyava. hAre'pi cAndrasaurapauSAdibahirbhUtapoSAdighaTitatriMzattithyantargata. tithiSu pauSAdivyavahAravirahAta , kintu zukla pratipadAdidarzA'ntaH / tithisamudAyatvamato noktadoSa ityAdyanyatra vistrH|| . "tadasyAstyasmin " (pA0 sU0 5 / 2 / 84) iti sUtreNa pra. thamAntAdastyarthopAdhikAt sambandhinyadhikaraNe ca matvarthIyo vi. dhIyate / yadyapyasyetyukteH SaSThayarthasambandha eva matubAdividhAnamA. bhAti, tathApi gomA~zcaitra iti sAmAnAdhikaraNyAnurodhAt sambandhiH vAcakataivetyuktaM prAk / evaJca gomAnityAdau gonirUpitasvAmitva. smbndhvaanityaadynvybodhH| naca, bhUmanindAprazaMsAsu nityayoge'tizAyane // sambandhe'stivivakSAyAM bhavanti mtuvaadyH|| iti sambandhasamakakSatayA bhUmAdyarthInAmapyupAdAnAt teSAmapi matubAdizakyatvamiti zaGyam / syAdevaM yadi teSvartheSu matubAdInAM vidhAyakaM sutrAdikamupalabhyate, kintu prayogopAdhitvameva teSAma / astyarthavad gavAdvipadAnAM bahutvAdiviziSTalAkSaNikatayaiva bhUmA. dipratItisaulabhyAcca / anye tvastizabdAnmatubartha tadgahaNamityA. hurinyatra vistaraH / / __ ityAdikamityAdipadAt , "tasyApatyam" (paasuu04|1| 82) "tena raktaM rAgAt' (pA0 su04|2|1|) "saMskRtaM bhakSAH" (pA0 suu04|2|16) ityAdisakahaH / tatra 'gArgi:'rityAdau tAddhatArthApatyasya pratyayapuruSarUpasyaikadaMze janyatve prakRtyarthagargAdernirUpakatayA pratyayAdgagenirUpitajanyatAzrayaH pumaanityaadibodhH| 'gArya' ityA. dau tu janyapuruSajanakapuruSAdyAtmakagotrApatyArthakadeze janyatve pra. kRtyarthAnvayaH / 'gAAyaNa' ityAdau taddhitArthayuvApatyaikadeze gotrapra. tyayAntArthasya niruupktyaa'nvyH| parantu "jIvati tu vaMzye yuvA" (pA0 sU0 4 / 1 / 163) iti paribhASaNAd gargajIvanasamAnakA. Page #405 -------------------------------------------------------------------------- ________________ darpaNasahite vaiyAkaraNabhUSaNasAre vRttimAtre'tiriktazakteH, "samarthaH padavidhiH" (pA0 0 2 / 1 / 1 ) iti ( 1 ) mUtrAllAbhAdukto vicAraH zAstrAntarIyaiH saha tadrItyaivoktaH / Aropita prakRtipratyayArthamAdAya vA / vastuto 392 likatvamapi pradhAnapratyayArthe vizeSaNam / tasyA'pi pratyayazakyatvAt / evaJca, gargajIvanasamAnakAliko gargagotrA'patyanirUpitajanyatAvAnayaM pumAniti bodhaH / "tena raktam" ( pA0 su0 4 / 2 / 1 ) iti vihitapratyayasya ta tsaMbandhAdhInatadIyarUpAropaviSayo'rthaH / tAdRzAropaviSayatvameva te. na raktatvam / 'zaGkhaH pIta' ityAropamAdAya zaGkhAderAropyapItimAzrayaharitAlAdinA raktatvavAraNAyAdhInAntamAropavizeSaNam / mAJji ThapaTAdezcakSurAdinA raktatvavAraNAya tadIyatvaM rUpavizeSaNam / atra ca rAgakaraNasya maJjiSThAdeH prakRtyarthasya taddhitArthasyaikadezasambandhe pratiyogitayA rUpe cAdheyatayAnvayaH / tathAca maJjiSThAsaMbandhAdhIno yo maJjiSThAniSTharUpAropastadviSayatAzraya iti mAJjiSTha ityato bodhaH / "zUlyam," "ukhyam" ityAdau, "saMskRtaM bhakSAH " ( pA0 sU0 4 / 2 / 19 ) iti sUtravihitataddhitArthaikadeze pAkAdisaMskAre zUlokhAdeH prakRtyarthasyA'dhikaraNatvenA'nvayaH // anayaiva rItyA taddhitAntarAdU bodha UhanIyaH / taddhitAnAM kacitprakRtya'rthe svArthaikadezasya, kvacit svArthasyaivAnvayabodhakatvAditi jahatsvArthavRttipakSamavalambya mUlamavatArayati *vRttimAtra iti // tathAca tatpakSe padAnAmAnarthakyAt tadartha. nirUpaNe siddhAntapracyutiriti bhAvaH // tadrotyaiveti* // zAstrAntarIyarItyaivetyarthaH / nanu vaiyAkaraNamate jahatsvArthavRttyAzrayaNe, "na pUjanAtu " ( pA0su0 5 / 4 / 69 ) " tena raktaM rAgAt " ( pA0 sU0 4 / 2 / 1 ) ityAdisUtrANAM kA gatirata Aha Aropiteti * // (1) sUtrAllAbhAditi / tatsambandhyapatyamityarthe pratyaya iti ta sthApatyamityAderarthAt 'vastramupagorapatyaM caitrasya' itthaMvivakSAyAmupaguzabdAt pratyayAprAtpAvapi 'RddhasyaupagavaH' ityAdiprayogavAraNAya samarthaparibhASopasthitistaddhite'pyAvazyakIti bhAvaH / Page #406 -------------------------------------------------------------------------- ________________ .. abhedaikatvasaGkhyAnirNayaH / 393 viziSTazaktyaivArthopasthitirityAha-vastuta iti // 55 // iti vaiyAkaraNabhUSaNasAre devatApratyayArthanirNayaH // 10 // .. // athA'bhedaikatvasaMkhyAnirNayaH // vRttiprasaGgAt tatrAbhedaikatvasaGkhyA pratIyata iti siddhAntaM dRSTAntenopapAdayati abhedaikatvasaGkhyAyA vRttau bhAnamiti sthitiH // kapiJjalAlambhavAkye tritvaM nyAyAd yathocyate // 56 // saGkhyAvizeSANAmavibhAgena satvam abhedaikatvasaGkhyA / uktazca vAkyapadIye * viziSTazaktyaiveti * // viziSTArthasyeti shessH|| vRttau pakSavyA. bhyupagamena jahatsvArthapakSe taghaTakapadA'rthanirUpaNasyAnupayoge'pyajahatsvArthapakSe viziSTazaktigrahasya pratyekapadazaktyadhInatayA tadarthasyApi nirUpaNamucitameva / etatsUcanAyaiva mule'tIvetyupAttamiti rahasyam // 55 // iti bhUSaNasAradarpaNe devatApratyayArthanirUpaNam // 10 // . : . nanu prakrAnte prAtipadikaghaTakapratyayArthanirUpaNeAbhedaikatvasaGkhyA. nirUpaNamasaGgamata Aha-* vRttiprasaGgAditi* // tathAca vRttinirUpaNe kriyamANe smRtipathaprAptataddharmopekSA'nuciteti prasaGgasaGgatisaraMdhA. noktadoSa iti bhAvaH / yadyapi vakSyamANaktvAdyante'pi kRvRttisa. svAttadanantarameva saGkayAnirUpayitumucitA, tathApi tatprakRtyarthe sa. vayAyA abhAnAdAkAGkAvicchedaH syAdityatraiva tannirUpitamiti bo. dhyam / abhedaikatvasaGkhyApadArthaH matabhedena dvidhA nirvakti *saGkhyAvizeSANAmiti // ekatvatvAdyavacchinnAnAmityarthaH // abhedena-a. virodhaneti yAvat / uktA'rtha harivAkyaM pramANayati-*uktazceti* // AhitazaktayaH AhitA samarpitA tattadoSAvibhedAnabandhanavirodharUpA zaktiyarityarthaH / tyaktavirodho iti yAvata / ata eva, avibhAgena 50 Page #407 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 394 darpaNasahite vaiyAkaraNabhUSaNasAre yathauSadhirasAH sarve madhunyAhitazaktayaH / avibhAgena vartante saGkhyAM tAM tAdRzIM viduH // iti // . parityaktavizeSa vA saGkhyAsAmAnyaM tt(1)| uktazca bhedAnAM vA parisAgAt saGkhyAtmA sa tathAvidhaH / vyApArAjAtibhAgasya bhedApohena vartate // avirodhenetyarthaH(2) / tAm=abhedaikatvasaGkhayAM, tAdRzIM madhuniSThara. ssthititulyaamityrthH| __ nanvekatvadvitvAdInAmekatra sattvamanupapannam / na hi dvAvekatvena vyavahriyete; nA'pyeko dvAviti / "na hi dviputra" iti bhASyAt / / kiJca dRSTAnto'pi na samaJjasaH / tattadrasavadArabdhe'vayavini mAkSike. 'vayavasajAtIyarasAntarasyaivotpAdAbhyupagamAdata Aha-*parityakte. ti* // vAzabdaH pakSAntare / agRhItavizeSadharmakaM sNkhyaamaatrmityrthH| pUrvakalpe uktA'svarasAbhisandhikaM vAkyapadIyaM tatpakSe'pi prapramANatvenopanyasyati-*bhedAnAmiti // bhedAnAm-ekatvatvadvitva. tvAdivizeSadharmANAM / parityAgA=agrahAt / idaJca vyApArapa. dArthe abhedenA'nvayi // saMkhyAtmA-saMkhyAsvarUpaH // saH-ekatvA. diH / tathAvidhaH abhedaikatvavyapadezya ityarthaH // tadeva vizadayati *jAtibhAgasyati // ekatvatvAderityarthaH / *bhedApohenati* // bhedasya vizeSaNasya yo'poho'grhstenety| rthaH // yadvA bhedApohenetyasya vyaapaaraaditynenaa'nvyH| prakRtyAdi. tvAt tRtIyA / tathAcaikatvatvAderjAtivizeSasya bhedAgraharUpo yo vyApAro vizeSaNA''tmA tato vartata ityarthaH // "bhedA'poho na varttaH te" iti vA pAThe tu bhedarUpo yo'poho'tavyAvRttaM sa na varttatena bhAsata ityartho'vaseyaH / padyAntarAvalokanenaitatpAThasyaiva harisamma tatvamadhyavasIyate / dvitvatvAdyagrahakAlikasaGkhyApadArthatvaprakAraka . (1) asminpakSe saMkhyAtvena saMkhyAsAmAnyasyaiva bhAnaM na vizeSa tvaneti puurvsmaadvishessH| (2) saMkhyAtvena rUpeNa sarvasaMkhyAbhAnamityarthaH / Page #408 -------------------------------------------------------------------------- ________________ abhedektvsnggyaanirnnyH| agRhItavizeSeNa yathA rUpeNa rUpavAn / prakhyAyate na zuklAdirbhedApohastu gamyate / iti / / asyA vRttau=samAsAdau bhAnaM nyAyasiddhamiti zeSaH / iti matasthitirvaiyAkaraNAnAm / . ayaM bhAvaH / rAjapuruSa ityAdau, rAjJo, rAjJoH, rAjJAM vAs. yaM puruSa iti jijJAso jAyate / vizeSajijJAsA ca sAmAnyajJA. napUrviketi sAmAnyarUpeNa tatpratItiH shbdaadaadaavaavshykii| atasta pratItigocaraH saGghayApadArtho'bhedaikatvapadavyapadezyo bhavatItisamudi. tArthaH tatra dRSTAntAntaramAha / *agRhItavizeSeNeti // zuklAdinaiva yathA ghaTAdo rUpavAniti pratIyate / zuklAdobhedarUpo'pohaH zuklatvAdiratavyAvRttirUpaH sa tu na pratIyate / tadvadrAjapuruSa ityAdau rAjAdipadArthaH saGkhathAvAniti pratiyate, na tatra saGkhyAMgze ekatvavAdinAM mata ityrthH| __tAdRzasaGkhyAbhAnasya parAnabhyupetatvAt kathamiyaM sthitirityastarA zeSapUraNena vyAcaSTe *vaiyAkaraNAnAti* // nanu tAdRzasaGkhyAyA vRttaubhAne kiM pramANamataAha *ayaM bhAva iti* *samAnyajJAnapU. rvaketi* // tddhetuketyrthH| *AvazyakIti* // tAM vinoktajizAsAyA abhAvAhiti bhAvaH / sA ca saMkhyApUrvottarapadArthayoH sambandhavad vRttizakyaiva / ajahatsvArthAvRttipakSe pUrvapadasya saMkhyAvizeSavAcakatve gamakAbhAve, tena, 'dviputro', 'maudkio ', 'mAsajAtaH' 'tAva. kInA' 'bhavadrAimavasara' ityAdau vRttAva'bhedaikatvasaMkhyAyA abhAne. 'pi na kSatiH / . Aye saMkhyAvizeSasyaiva pUrvapadArthatvAt / dvitIye, ekamudgasya krayakaraNAyogyatvAd bhutvaa'vgaatH| tRtIye viziSTakAlAvagamAya mAsapadayogyasaMkhyAdhyavasAyaH / caturthe tavakAdyAdekatvAgatiH / paJcame prakaraNAd dvitvaavgtiH| evaM, kArakamadhya ityAdAvapyUhyam / ekasya madhyAsambhavAt / sati prakaraNe rAjapuruSa ityAdAvapi saMkhyAvizeSaprakareNaiva bhAnam / tadA tatrApi na tasya vRttyarthatvamiti bhedo Page #409 -------------------------------------------------------------------------- ________________ darpaNasahite vaiyAkaraNabhUSaNasAre syAM zaktiriti / tasyA ekatvena pratItau nyAyamAha-kapiJja. leti // bahutvagaNanAyAM tritvasyaiva prathamopasthitatvAt tadrUpeNaiva bhAnavad ekatvasya sarvataH prathamopasthitatvamastIti bhAvaH / bhedasahitA dvitvAdisaMkhyA, tadabhAvasahitamekatvamabhedaikatvamiti vyutpatyA saMkhyAtvenaikatvamevopasarjanapadArthe bhAsate / tathA "ekavaca namutsargataH kariSyate" iti vacanAdrAjan as-puruSa-su-ityalaukika. vigrahe ekavacanaM prayujyate / yatra tu prakaraNAdinA saMkhyAvizeSabhAnaM tatra bahuvacanamapi yathA citragurityAdau citrA-as-go-as-itya. bhipretyottaragranthamavatArayati-*tasyA iti* // vRttighttkpdaarthopsjainvyktrityrthH|| __ *pratItAviti* // saMkhyAtvAvacchinnaikatvaprakAratAnirUpitavi. zeSyatvena bodha ityrthH| upasarjanapadArthe saMkhyAtvanaikatvameva pratIyate, ma dvitvAdItyatra dRSTAntamAheti yAvat // *gaNanAyAmiti // bahutvaviziSTAnekasaMkhyAnekasaMkhyAne ityarthaH / "kapiJjalAnAlabheta" iti vAkyena bahutvavyApyasaMkhyAviziSTakapiJjalAlambhanaM vidhIyate / tatra trayANAM caturAdInAM vAlambhanamiti saMzaye bahutvayApyatvasya tritvAdiSu sarveSvaviziSTatvAdyathAprAptamevAlabdhavyamiti pUrvasya caturAdInAmAlambhanaM, "mA hiMsyAt" iti sAmAnyazAstravihitaniSedhasyAlabhyatAvadvyaktItaraparatvarUpatAtparyyasaMkocakalpane gauravAd gaNanAyAM prathamopaszitAtratvaparatayA'pi vacanasya cAritArthyAllAgha. vAca bahutvena tritvimeva bahuvacanA'rtha iti siddhAntitam / tanyA. yAdatrApi saMkhyAtvenaikatvasyaiva vRttyarthatvaM, na tu dvitvAdInAmapratIya. mAnavizeSadharmakaikatvamabhedaikatvamiti vyutpatteriti bhaavH| "nijAM trayANAm" ( pA0 sU0 7 / 4 75) ityAdinirdezo'smin vyAkaraNe vyAptinyAyasyaivAzrayaNena prakRte saMkhyAtvenaikatvapratItirhi supapAdetyapi kacit / . nanu jijJAsAyAM zAbdameva sAmAnyadharmaprakArakazAnadarzanamape. kSitamiti na niymH| AmraphaladarzanenA'pi tadrasAsvAdanecchAyAM tadapekSAvirahAt / nacaivaM sAmAnyadharmaprakArakajJAnasyaiva hetutvaM vi Page #410 -------------------------------------------------------------------------- ________________ abhedekatvasaGkhyA nirNayaH / 397 vastutastu jijJAsaiva nAnubhavasiddhA / tathAtve vA jJAnecchayoH samAnaprakArakatvenaiva hetuhetumadbhAvAttadrUpeNaiva vAcyatA sthAditi dhyeyam // 56 // iti vaiyAkaraNabhUSaNasAre abhedaikatvasaGkhyAnirUpaNam // 11 // lIyateti vAcyam / AmradarzanasyodbodhakatayA tadrasasmaraNena tadupapatteH H / prakRte tasyA azakyatve'pi tadvyabhicAritadravyatvenA'numAnikatadbodhasambhavAt tAdRzajijJAsAyA ananubhavAzca noktayuktirvRtte maikatvasaMkhyArthatvasAdhiketyabhipretyAha -* vastuta iti // *anubhavasiddheti* // asya, yena tadanurodhena sAmAnyadharmaprakArakajJAnasyAvazyakatA sthAditi zeSaH / abhedaikatvasaMkhyAyA vRtau bhAnamiti mUlaM tu prAcInagranthAnuvAda eveti bhAvaH / anubhavasiddhatvasya zabdanirNayatvaM matvAha - * tathAtve veti // vAzabdo'nAsthAyAm / anubhavasiddhatve cetyarthaH // *samAnaprakAraka tvenaiveti* // evakAraNaM vibhinnaprakArakatvavyavacchedaH / taddharmaprakA rakecchAM prati taddharmmaprakArakatvajJAnasya hetutAyAH sukhAdIcchAsthale klRptatvAt / prakRte vizeSadharmaprakArakajijJAsAyAH saviSayaviSakatvena jJAnaprakArIbhUtavizeSadharmaprakArakatvasyAvazyakatvena tatpadArthavizeSadharmaprakArakajJAna kAryyatAvacchedakAkrAntatvAditi bhAvaH // *tattadrUpeNeti* // ekatvatvAdirUpeNaivetyarthaH / evakAreNa saMkhyAsAmAnyadharmavyavacchedaH / iSTApattistu na / tathA sati zabdAdeva vizeSadharmAvagatau jijJAsAyA asambhavAditi bhAvaH / atra vadanti / taddharmaprakArakajJAnasya kAryyatAvacchedakakoTau svAtantryeNa taddharmaprakArakatvaM sAmAnyadharmaprakArakajJAnasya vizeSadharmaprakArakAjajJAsAjanakatvAnurodhAnnivezanIyam / anyathA sAmA* nyadharmaprakArakajJAnasyoktajijJAsAM prati hetutvaM vilIyeta / na ca tatra mAnAbhAvaH / "jAyate ca kArye kAraNe vA jJAte kimasya kArya kAraNaM vA" / iti dIdhitikRdvAkyasyaiva mAnatvAt / prakRte vizeSadharmasya pAratantryeNaivecchAMze prakAratvAttaddharmaprakAraka Page #411 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 398 darpaNasahite vaiyAkaraNabhUSaNasAre // atha saGkhyAvivakSAnirNayaH / / saGkhyAprasaGgAduddezyavidheyayoH saGkhyAvivakSAvivakSe nirUpayatilakSyAnurodhAt saGkhyAyAstantrA'tantre mate yataH // pazcaikatvAdihetUnAmAzrayaNamanAkaram // 57 // (1)"grahaM samASTiM" isatrodezyagrahagatamekatvamavivakSitamitivannAsmAkamuddezyavizeSaNAvivakSAniyamaH / dhAtorisekatvasya vi. vakSitatvAt / zAnaM vinApi sAmAnyadharmaprakArakajJAnAt tAdRzajijJAsAyA: sUpa. pAdatvAt / sAmAnyadharmaprakArakazAnaM tu vizeSardhamaprakAratvAvacchinna. vizeSyakecchAtvamiti na guNatvasAmAnyajJAnAt sukhAdIcchAprasakti. radhikamanyatrAnusandheyam / tathAcAtra jijJAsAyAH sarvasiddhatve tadu. papattaye'bhedaikatve vRttervRttirAvazyikA / evaJca, "abhedaikatvasaMkhyAyAvRttau" iti mUlasya snggtiH| etena bhedasya ttshcritdvitvaadere| katvasya ca yA pratItistadabhAva ityarthaparatayA vyAkhyAnaM parAsta: miti // 57 // iti bhUSaNasAradarpaNe abhedaikatvasaMkhyAnirUpaNam // 11 // - saGkhyAvivakSA'vivakSAnirUpaNe saGgatiM darzayati // *prsnggaaditi*| abhedaikatvasaGkhyAnirUpaNe kapiJjalAnAlabhetetyatra vidheya. vizeSaNatayA tritvasaGkhayAvivakSAyAH smRtatvAd upekSAnahatvAce tyrthH|| ||*avivkssitmitiiti*|| tadvivakSaNe yajJIyayAvatpAtrANAM mArjanA'lAbha iti bhAvaH ||*dhaatoritiiti*|| pratyayavidhau "dhAtoH" (pA0 sa0 3 / 1 / 81) itisUtrasya dhAtupadArthavizeSaNIbhUtaikatvAde. (1) grahaM samArTIti / 'grahaM samArTi' ityAdau grahAn vAkyAntara vihitAnuddizya saMmArgovidhIyate / tatroddezyagataM vizeSaNamavivakSi. tamiti sarvagrahasaMmArgasiddhiriti miimaaNsksiddhaantH| atra grahaM yazI. yapAtram / Page #412 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 399 ... sngkhyaavisskssaanirnnyH| utpadyeta samastebhyo dhAtubhyaH pratyayo ydi| tadA sarvairviziSyeta (1)dvandvotpannasubarthavat // - iti zabdAntarAdhikaraNe bhaTTapAdairabhidhAnAca / "ArddhadhAtu. kasyeD valAdeH" (pA0 sU0 7 / 2 / 35) ityatrAnuvAdyAdhAtukavizeSaNasya valAditvasya vivakSitatvAcca / . evaM "pazunA yajeta" itivad vidheyavizeSaNaM vivakSitamiH tyapi niyamo na / "radAbhyAM niSThAto naH pUrvasya ca daH" (pA0 sU0 8 / 2 / 42 ) ityatra nakAradvayavidhAnAnApatteH / retacchAstre adhivakSaNAdityarthaH / asmacchAstre tu uddezyagatavizeSaNa. syAvivakSA mImAMsakAnAmapi sammatetyAha *utpadyateti||* ||*vishessyteti // tadA sa pratyayArthaH sarvairdhAtvarthairviziSyatetyarthaH / nanu neyaM yuktirvivakSAsAdhikA, tAdRzasamudAyasya kriyAvacanatvAbhAvena tataH pratyayotpattegarganakusumAyamAnatvena svata eva viva. kSAsasvAdata Aha *aarddhdhaatuksyddvlaaderitiiti*||*vivkssi. tatvAcceti / anyathA tadupAdAnavaiyApattariti bhaavH| // eva. miti // anuvAdyavizeSaNamavivakSitameva / niymaa'naashrynnvdityrthH| 'pazunAyajeta' ityatra yajyarthayAgasya karaNAkAlAyAM sAdhanatvena pa. zurvidhIyate evaJca pazuzabdasya vidheyasamarpakatayA tadupasthitAnAM keSAzcid, grahaNe keSAJcit parityAge mAnAbhAvena pazutvapuMstvA. divadekatvamapi yAgasAdhanatvena vivakSitam / tena nAnekapazukaraNa. tayA tadaSTasiddhiH / evamanyatrApi vidheyavizeSaNaM vivakSitam / atra vivakSAkAraNavirahAditi mImAMsakaparizIlitA saraNistadanusaraNaniyamo naa'smaakmityrthH| - etacchAstre tadAzrayaNe'niSTaM pradarzayati / ||rdaabhyaamiti* ||*vidhaanaanaaptteriti / 'na' ityekavacanopasthitaikatvasyApi vi. (1) dvndvotpnnsubrthvditi| dvandvasamAsAdutpannasubarthasaMkhyAdinA yathA sarve dvandvaghaTakapadArthA viziSyante evaM dhAtusamudAyAdyadi pra. Page #413 -------------------------------------------------------------------------- ________________ darpaNasahite vaiyAkaraNabhUSaNasAre . tathAca, bhinna ityatra nakAradvayalAbhoM na syAt / "Ad guNa" ( pA0 sU0 6 / 187 ) ityAdAvekatvavivakSayaivopapatau, "pakaH pUrvaparayoH " ( pA0 sU0 6 / 184 ) ityekagrahaNa vaiya rthyApattezceti (1) bhAvaH / zabdArthastu saGkhyAyA lakSyA'nurodhAtantrA'tantre(2) yato mate ataH pazvaikatvAdhikaraNokta hetUnAmAzrayaNaM nAsmatsiddhAntasiddhamiti / AdinA grahaikatva saMgrahaH // 57 // 400 nanu vidheyavizeSaNavivakSA AvazyakI / anyathA 'suddhyupAsya' ityAdAvanantayakArAdyApatteH / 'bhinna' isatra nakAradvaya dheyavizeSaNatayA tadvivakSAyAM nakAradvayavidhAnaM na syAdityarthaH / nanu mAstu na dvayavidhAnamata Ahe // tthaaceti|| idaJcaikavAkyatayA vidhAnamabhipretya, vAkyabhedena vidhAnapakSe tvAha *Ad guNaH ityaadaaviti*|| ||*ektvvivkssyaiveti* // vidheyaguNagataikatvavivakSayaivetyarthaH / tathAcaikagrahaNamevoktArthe jJApakamiti bhAvaH / nanu pazvekatvAdivivakSAhetUnAM jaiminisammatatvAnna tadAzrayaNasyAnAkaratvamityAzaGkAmapAkariSyan yojanApradarzanamiSeNA'' kara padArtha vyAcaSTe *zabdArthastvityAdi* // // *pazvekatvA'dhikaraNotahetUnAmiti* 'pazunA yajeta' ityatra vidheyagataikatvasyAvivakSaNe pazvantarAlambhe prayogaprazubhAvabAdhena yAgavaiguNyApattiH / guNAnurodhena yAgA''vRttau pradhAnatvabhaGgApattiryAvatpazukaraNa kayAgAsambhavazcetyevamAdayo doSA hetavasteSAmityarthaH // *siddhAntasiddhamiti // si ddhAntArthapratipAdakamahAbhASyAdisiddhamityarthaH // 57 // tyaya utpadyeta tadA tAvanto dhAtvarthAH pratyayArthena sambandhyeranni tyarthaH / (1) vairyayapatteriti / yadi vidheyavizeSaNaM niyamena vivakSitaM syAt tadA pUrvaparayoH sthAninorekasyaiva guNAdyAdezasya siddhyAM ekagrahaNavaiyarthya syaSTam / (2) tantrAtantre = vivakSAvivakSe / Page #414 -------------------------------------------------------------------------- ________________ *02 saGkhyAvivakSAnirNayaH 1. vadanyeSAmapyApatteH / "ekaH pUrvaparayoH" ityatraikagrahaNaJca sthAnibhedAdA dezamedavAraNAye sAbhipretyAha vidheye bhedakaM tantramanyato niyamo na hi // gradaikatvAdihetUnAmAzrayaNamanAkaram // 58 // bhedakaM vizeSaNam // tantraM vivakSitam / vidheyavizeSaNaM vivakSitamityastu tathA'pyanyataH - anuvAdyasya niyamo na hi / kvacit tantraM kvacinnetyarthaH / grahaikatvAdau yo heturvAkya bhedAdistasyAtrAzrayaNamanAkaram | ekatvaviziSTaM dhAtuM valAditvaviziSTamArddhadhAtukazvoddizya pratyaye DAgamAdervidhisambhavAditi bhAvaH (1) // 58 // ||*aadeshbhedvaarnnaayeti // vastutastu naikagrahaNaM vidheyagatavizeSaNAvivakSAyAM tantram " anayoH pUlayoH kaTaM kuru" ityAdAviva "Ad guNa" ityAdAvapi "pUrvaparayoH" iti dvandvanirdezenaikavAkyatayaivobhayoH sthAne ekavidhAnasambhavAt sthAnibhedAnnAneko guNa ityekagrahaNasya bhASye pratyAkhyAnAditi rahasyam / ||*vaakybhedaadiriti|| " prAjApatyA nava grahA" iti vAkyavihitagraho dezena sammArgo vidhIyate, "grahaM sammArSTi" ityanena / tatrAnuvAdyagra hai katvavivakSAyAmutpattivAkyagatasaGkhyAyA virodhAd vAkyasya yo bhedo vibhinna vizeSyakabodhajanakatvaM tadApattyAdItyarthaH // anyetu - "grahaM samArSTi " na caikamityAkArakavAkyabhedApattimAhuH / AdipadenotpattivAkyagatanavatvasaGkhyayA grahapadArthasya paricchi nnatvAdutpattivicchedakAGkSAbhAvasya grahamiti dvitIyayA saMskAryya. tvalakSaNaprAdhAnyabodhanAt " pratipradhAnaM guNA''vRttiH" iti nyAyA (1) nanvekatvavivakSAyAmakasmAdeva dhAtoH pratyayaH syAnna tu dhAtvantarAditi cenna sarveSAM pratyekamekatvAdvinigamanAviraheNa vyaktyantarebhyo'pi pratyayotpattisiddhisambhava ityAzayaH / 51 Page #415 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 402 darpaNasahite vaiyAkaraNabhUSaNasAre nanvevaM bhinna ityatra nakAradvayalAbho na syAdityata Aha radAbhyAM vAkyabhedena nakAradvayalAbhataH // kSatinaivAsti tantratve vidheye bhedakasya tu // 59 // cakArasUcitaM-'niSThAtasya naH, pUrvasya dakArasya ca na" iti vAkyabhedamAdAya nakAradvayalAbha ityarthaH // 59 // iti vaiyAkaraNabhUSaNasAre saGghayAvivakSAnirNayaH // 12 // -**: ||ath ktvaadyrthnirnnyH|| (1)ktvApratyayAderartha nirUpayati / vinigamanAvirahAt sambhAvanaikamirA saphalakasaMmArgasya sarvagrahairaNe. kSaNAdvidheyapazvAdivizeSaNavat kriyAGgatvAbhAvena tavaikalyaprayuktakri yavikalyAprasaktezca tadvivakSAvirahabIjasya ca saMgrahaH / anAkaramiti pUrvavat / iDAgamAderityAdinA, "udIcAmAtaH sthAne yakapUrvAyA" ( pA0 su07 / 3 / 46) iti vihitettvasaMgrahaH / tatrA''kArasthA. nikA'tamuddizyatvavidhAnAt / ata eveniSedhavidhAyaka "ekAc" ( pA0 sU0 7 / 2 / 10) iti sUtre'ca ityekatvavivakSAdareNAne. kAnvopadezavyAvRttigranthakRdbhiAkhyAtA / vastutastu grahaikatvadRSTAntenAtrApyanuvAdavizeSaNAnAM kvacidavi. vakSA'stu, taditaravizeSaNAnAM vivakSAyAM tu na kiJcid bAdhakam / mImAMsAyAmanuvAdyAMze jAtiliGgasaGkhyA'tiriktavizeSaNAsyAdarzanAt / eSAzcotpativAkyAdevAvagamenA''nuSaGgikatvAdavivakSA yujya. te / prakRte tu na tatheti bodhyam // 58 // 59 // ' iti bhUSaNasAradarpaNe saGkhyAvivakSAdinirNayaH 12 / / avasarasaGgatiM kRtvAdyarthanirUpaNe darzayati *ktvApratyayA(1) yadyapi kArikAyAM tumAdaya ityuktyatumAderiti kathanaM ya. Page #416 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 403 kvaarthnirnnyH| avyayakRta ityukteH prakRtyarthe tumAdayaH // samAnakartRkatvAdi dhotyameSAmiti sthitiH||6|| tumAdaya:-tumunnAdayaH / prakRtyarthe bhAve / AdinA ktvA. deH saMgrahaH / bhAve ityatra mAnamAha-avyayakRta iti // "a. vyayakRto bhAva" iti vArtikAdityarthaH / nanu, "samAnakartRkayoH pUrvakAle" iyAdisUtrANAM kA gatistatrAha samAnakartRkatvAdIti // ayaM bhAvaH / bhoktuM pacati, bhuktvA bajatItyAdAvekavAkyatA sarvasiddhA bhojanapAkakriyayo. deriti* prakRtyarthasya phale'pi sattvAdAha *bhAva iti* tatrA'pi sattvabhUte vyApAre eva, na tu pUrvakAlAdAvityarthaH / pAka ityAdAviva, paktuM, paktvetyAdijanyabodhe bhAvAMze vailakSaNyasyAnanubhavAditi bhaavH| . vastutastu paktetyAdijanyabodhe bhAve liGgasaGkayAnandhayitvAt ta. danubhUyata eva / evaM paktumityAdau phalArthakatumunA sAdhyatvena tadbodhAccatyuktaprAyamiti // *kA gatiriti* // tatra pUrvakAla ityAdhupAdAnAt pUrvakAlAdInAM vAcyatA pratIyate / bhAvamAtrArthakatve tu tadanupapattiriti bhAvaH // *samAnakartRkatvAdIti // tathAca sa sAnakartRkayodhAtvarthayormadhye pUrvakAlasambandhI yo'rthastavAcakAta vetyarthe'rthAkAlAyAM kartarItyasya prasatyA tabodhanA'rtha vArttikA''rambheNa bhAvasyaiva vAcyatA nidhaaryte| kartaH pratyayavizeSaNatve tu samAnakartarItyeva brUyAt / sUtropAttAnAM tu dhotyatvameva, vartamAnasvAdivaditi bhaavH|| vastutastu na dyotyatAyAmapi nirbharaH saMsargamaryAdayaiva tadbhAnasa. mbhavAdityAha-*ayaM bhAva iti // * ekavAkyateti* // "samAna. kartRkayoH" (pA0 sU0 3 / 4 / 21) ityAdisUtrANAM dhAtusambandhA. kaM tathApi ktvApratyaye bahuvaktavyAtayA prAdhAnyadyotanAya ktvApra. tyayAderityuktamiti / Page #417 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 404 darpaNasahite vaiyAkaraNabhUSaNasAre vizeSaNavizeSyabhAvamantareNAnupapannA / anyathA, (1)bhuGkte vaja. tItyAdAvapyekavAkyatApatteH / tathAca tayovizeSaNavizeSyabhAva. nirUpakaH saMsargo, janyatvaM sAmAnAdhikaraNyaM, pUrvottarabhAvo, vyApyatvaJcetyAdiranekavidhaH / tathAca, bhoktuM pacati bhutvA tRpta ityAdau bhojanajanikA pAkakriyA, bhojanajanyA tRptiriti bodhaH / ata eva jalapAnAnantaryasya tRptau sattve'pi, pItvA tRpta iti na prayogaH / sAmAnAdhikaraNyasyApi saMsargatvenArthAt samAnakartRkatvamapi labdham / bhuktvA vrajatItyAdau pUrvottarabhAvaH dhikArIyatvAditi bhAvaH // *anupapanneti* // vizeSyavizeSaNatva. yoH saMsargaviSayatAnirUpyatvana sambandhaM vinA viziSTabuddherevAsambhapAt sambandhabhAnaM tadvAcyatA vinA'pyupapannamiti bhAvaH // *anya. yeti // vizeSyavizaSaNabhAvamantareNA'pyekavAkyatAbhyupagame itya. rthaH // *sAmAnAdhikaraNyamiti* // ekAzrayavRttitvamityarthaH // pUrvo. sarabhAvaH-khottarasamayotpattikatvam / svapUrvasamayavRttitvaM vaa| vApyatvam avinAbhAvitvam / / tumunAdyante zAbdabodhadizamAha- tathAceti* // *bhojanajaniketi* // janakatvasyAtra saMsargateti sphuttiikrtumiymuktiH| bodhA. kArastu, bhojanaviziSTetyeva janakatvasyApadArthatayA aprakAratvAt / kriyayorjanyajanakabhAvasyApi sambandhatve yuktimAha-* ata eveti / / janyatvasya saMsargatvAbhyupagamAdevetyarthaH // jalapAnA''nantaryasyetya. nena pUrdhAparIbhAvApannabhojanatRptyoHyAdhikaraNye tatra bhuktvA tRpyA tItiprayogavAraNAyAvyavahitottaratvasya tu dinAntaritapUrvakAlavR. ttisamAnAdhikaraNabhojanAdikriyAmAdAya ktvAvAraNAya / vyavadhAna (2) bhukte vrajAti / ekakartRkA vartamAnakAlakI bhujikriyA, ekakartRkA vartamAnakAlikA vajanakriyeti kriyAdvayamukhyavizeSya. tAko bodho'nubhavasiddho na tu tatraikamukhyavizeSyatAzAlitvarUpamaikavAkyatvamananubhavasiddhAmati bhaavH| Page #418 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ptvaadyrthnirnnyH| 405 samAnAdhikaranyazca saMsarga iti bhojanasamAnAdhikaraNA, taduttaH rakAlikA vajanakriyeti bodhH|| adhItya tiSThati, mukha vyAdAya svapitItyAdAvadhyayanavyAdAnayorabhAvakAle aprayogAt yadA yadA'sya sthitiH svApazca tadA tadAdhyayanaM mukhavyAdAnazcetikAlavizeSA'vacchinnavyApyatvabodhAd vyApyatvaM, sAmAnAdhikaraNyazca sNsrgH| evaJcA za tAtparyavazAhaNDamuhUrtAdinA grAhyam / ato bhojanAnAntaraM da. NDAdivyavadhAne'pi na tAdRzaprayogA'nupapattiriti bodhyam / nanu pUrvottarabhAvastha sambandhatAbhyupagame'dhyayanakAle 'adhItya tiSThati' iti prayogA'pattiH / sthitAvadhyayanAnantaryAbhAvAt / evaM 'mukhaM vyAdAya svapiti' iti na syAt / oSThapuTavibhAgarUpa. vyAdAnakAla eva svApAdisattve tAdRzaprayogasyaSTatvena vyAdAnasya svApapUrvakatvAbhAvAdata Aha-adhItyatiSThItyAdi* // *kAla. vizeSeti* // vibhinnakAlikayoH kAlikasambandhaghaTitavyApyavyA. pakabhAvAbhAvena tatsambandhAvacchinnatvasyApi sNsrgtopgntvyaa| - na kevalaM tatra vyApyatvasyaiva saMsargatA, kintu sAmAnAdhikaraNya. syApItyAha-*sAmAnAdhikaraNyazceti* // nAto vibhinnakattukaikakAlikA'dhyanAdikamAdAyoktaprayogApattiH / itthaJca "samAnakartakayoH" (pA0 sU0 3 / 4 / 21 / ) iti sUtravihitattvAntasthaLe samA. nakartRkatvarUpasAmAnAdhikaraNyasaMsargasya zAbdabodhaviSayatA sArvatrikI / janyatvAdInAM tu tAtparyyavazAt kvAcitkI seti bhaavH| ___ anyetu-sAmAnAdhikaraNyasyaiva pUrvottarabhAvasyApi skvAntajabo , dhaviSayatA sArvatrikI / mukhaM vyAdAyetyAdau "suptvA mukhaM vyAda.. te" ityatreva vyAdAnottaramapi svApAnuvRttastathA paurvAparyyamAdAya pryogoppttiH|| evazva pUrvottarasambandhavyAtiriktasambandhamAnasyaiva kAcitkatvamityAhuH / na c| avajAnAsi mAM yasmAdatastena bhvissyti| . __ matprasUtimanArAdhya prajetiH tvAM zazApha sA / / Page #419 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 406 darpaNasahite vaiyAkaraNabhUSaNasAre nyalabhyatvAnna sUtrAtteSAM vAcyatvalAbha iti yuktamavyayakRto bhAve iti / ___evaJca prakRtyarthakriyayoH(1) saMsarge tAtparyagrAhakatvarUpaM ghotakatvaM ktvAdInAm / ata eva, samAnakattRkayoriti sUtre svazabdenopAttatvAnneti bhASyapratIkamAdAya paurvAparyakAle ghotye ktvAdividhIyate, na tu viSaya iti bhAva iti kaiyaTaH / ityatra matprasUtimanArAdhya te prajA na bhaviSyatItyarthAdvibhinnakatRkAdapi ktvAdarzanAt samAnakatrtRkatvasyApi ktvAntajanyabodha. viSayatA na sArvatrikIti vAcyam / sutrasvarasvAt tAdRzasthale sthityAdikriyAmadhyAhRtyA'nArAdhya sthitasyati bodhasyA'bhyupagamena sArvatrikatvA'kSateriti // *anyalabhyatvAditi // AkAzAniyamyatvAdvAkyazaktilabhya. tvAdvetyarthaH // *kriyayoH saMsarga iti* // prakRtyarthavizeSatvarUpasya tasyAsambhave'pi niruktaM yattadiha bodhymityrthH|| *ata eveti* // kvaH samAnakartRkatvAdidyotakatvAdevetyarthaH // *bhASyapratIkami. ti* // "iha kasmAnna bhavati pUrva bhute pazcAd vrajatIti? svazabdenopAttatvAta" iti bhAgyam / tatra samAnakartRkatvena pUrvakAlatvena ca ktva ApAdanam // *na tu viSaya iti // na tu prayogaghaTayatkiJci. tpadabodhya ityrthH| uktAthAnAmaprayoga iti nyAyAditi bhAvaH // ta. thA ca "samAnakartRkayoH" iti nirdhAreNa SaSThI / "pUrvakAla" iti ca SaSThayarthe bahuvrIhiriti kaiyaTAzayaH / vAkyArthastu pUrvame. voktH| naca pUrvakAlasya pUrvAdizabdonA'bhidhAne ktvo'sAdhutve pUrva bhuktvA pazcAd vrajatItyatra ktvA'nupapattistadavasthaiveti vAcyam / bhASyakRtava tatsamAdhAnAt / tathAca bhASyaM-"naitat kriyApaurvakAlyaM, kiM tarhi kartRpaurvakAlyematat / pUrvamasau bhuktvA'nyebhyo vAjatRbhyaH (1) prakRtyarthakriyayoriti / prakRtyarthazca kriyA ceti dvndvH| athavA kvApratyayasya samAbhivyAhatapratyayasya ca prakRtigrAhyateti naasnggtiH| Page #420 -------------------------------------------------------------------------- ________________ .407 kvAdyarthanirNayaH / yt"smaankriikyoH"(paa0m03|4|27)iti sUtrAt samAnakartRkatvaM ktvAvAcyam / anyathaudanaM paktvA'haM bhokSye ityatra prazcAd vrajati" iti anyebhyo bhoktRbhyaH pUrva bhuktvA'parebhyo gantR. bhyaH pazcAd vrajatItyarthe sAdhanA'ntarakriyApekSapaurvakAlyamAdAya "vibhASAgraha" (pA0 suu03|1|143) iti ktvaH sambhava iti tdaashyH|| navyAstu-'pUrvakAla' iti karmadhArayaH / 'bhUta' iti tu noktam / pa. ryAyazabdatvAt, tena rUpeNa bodhanAnanubhavAcca / tathAca samAnakatRkayorarthayormadhye pUrvakAlaviziSTArthavRttidhAtoH ktvati sUtrArthaH / tathAca pUrvakAlaH ktvArtho dhAtvarthaprakAra eva / ata eva samAnakartR. katvena pUrva bhuGa pazcAd vrajatItyatra ktvApratyayamAzaya svazabdenA. pAtatvAnnati parihRtaM bhASye / pUrvazabdasya pUrvakAlo'rtho, na tu dhA. tostatra vRttiriti tadartho, na tUktArthAnAmaprayoga iti / ata eva "i. ha kasmAnna bhavatyAsyate bhoktum" ityagrimazaGkAsaGgatiH / anyathA phalArthakatumunA pUrvakAlatvasyAsikriyAyAM dyotanAt tadasaGgatiH spaSTaiva / pUrvakAlatvasya tato'pratItau tu kathaM va ApAdanaM vAsarUpanyAyena laTA sAdhitamityanyat // evaJca SaSThayAH sambandhavAcakatva. vadamISAmapi sambandhavAcakatvaM suvcmityaahuH| __ atredaM cintyam / nanu dhAtostatra vRttirityarthe, Asyate bhoktu. mityagrimazaGkAnupapatterupaSTambhakatvenopanyasanaM zithilam / yataH kai. yaTamate'pyAsyarthe pUrvakAlasambandhitvasya kenacidanabhidhAne "uktArthAnAmaprayoga" iti nyAyAnavatArAdAzaGkotthAna sambhavAt / pratyaya. zabdasya kRtpratyayasthale dhAtvarthavizeSyatAyA navyAnAmapi sammata. svena pUrvakAlaH ktvA'tho dhAtvarthaprakAra eveti pUrvagranthavirodha. . zca / na ca dyotakatvA'bhyupagabhAduktasaGgatiH / SaSThyAH sambandhavAca. katvavadamISAmapi sambandhavAcakatvamityuttaragranthavirodhAt / na ca tadapi suvacam / samAnakartRkatvAdInAM vAcyatAyAH sUtrAdalA. bhAt / tasmAt karmapravacanIyatvAt kriyAsambandhavizeSakatvameva patvAdInAmiti kaiyaToktameva smygiti| matAntaraM duSayitumupanyasyati-*yatviMti* // *ktvAvAcyamiH Page #421 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 408 darpaNasahite vaiyAkaraNabhUSaNasAre mayeti tRtIyApramaGgazca / nacAkhyAtena karturabhidhAnAnna seti vAcyam / bhojanakriyAkarturabhidhAne'pi pAkakriyAkartustadabhAcAt / anabhihite bhavatIti pryudaasaashrynnaat(1)| ata eva prAsAde Aste ityatra prasAdanakriyAdhikaraNasyAbhidhA. ne'pyastikriyAdhikaraNasyAnabhidhAnAt saptamIti bhASye spaSTam / tasmAt ktvApratyayasya kartRvAcitvamAvazyakamiti / tanna / sUtrAtasya vAcyatvAlAbhAt / samAnakartRkayoH kriyayoH pUrvakAle ti* // "samAnakartRkayoH pUrvakAle" (pA0 sU0 3 / 4 / 81 / ) ityubhayoH padayobahuvrIhitvAvizeSeNa pUrvakAlasya vAcyatvamitarArthasya dyotyatvamiti vaiSamye bIjAbhAvAditi / vaiSamye bAdhakamA. ha-*anyatheti* // tasya kApratyayAvAcyatve ityarthaH // tRtIyAprasaGgazceti // kvApratyayena karturanabhidhAnAditi bhAvaH // ___ nanu "anabhihita" iti sUtre namaH prasajyapratiSedhA'rthakatayA prakRte karturAkhyAtenAbhidhAnAnna tRtIyApattirityAzaya nirAcaSTe-* na ceti* // na cAnupapatyA ttsviikaarH| vakSyAmANabhASyavirodhA. t / tathAcaikenAbhidhAne'pyanyenAnabhidhAnAt tRtIyApattirityabhiprA. yeNAha-*pAkakriyAkarturityAdi* // *tadabhAvAditi* // abhihiH tabhinnatvAdityarthaH // *anabhihita iti* // na prasajyapratiSedho, vAkyabhedAdidoSAt // *ata eveti* tatsUtrasthanaJaH paryudAsArthaka svAdevetyarthaH // bhASye ityasyAnabhihitasUtrasthe iti zeSaH // *ta. syeti // samAnakartRkatvasyetyarthaH / dvivacanaprakRtibahuvrIhiNA samAnakartRkatvasya dhAtvarthavizeSaNataiva pratIyate, na tu vidhIyamAna ka iti bhaavH| (1) paryadAsAzrayaNAditi / prasajyapratiSedhAzrayaNe ta abhihite na bhavatItyarthAt tiGA kartRtvazakterabhidhAnAnna mayeti tRtiiyaapttiH| paryudAsAzrayaNe tu abhihitabhinne bhavatItyarthAdanabhihitabhujikri. yAnirUpitakartRtvazaktimAdAya tRtIyApatirdRDhaivati bhAvaH / Page #422 -------------------------------------------------------------------------- ________________ : ktvaadyrthnirnnyH| 409 ktvA ityeva tadarthAt / anyathA samAnakartarItyeva sUtranyAsaH syAt / tRtIyApAdAnaM tu AkhyAtArthakriyAyAH pradhAnabhUtA. yAH karturabhidhAnA prAdhAnAnurodhena guNe kAryapravRtterna sambha. vati / uktazca vAkyapadIye (1)pradhAnetarayoryatra dravyasya kriyayoH pRthak / zaktirguNAzrayA tatra pradhAnamanuruddhyate // tadeva vizadayati-*anyatheti* // etatsUtrasya kartRzaktipratipA. dakatve ityarthaH // samAneti // tadupAdAnAca kartRdayasyaiva laabhH|| *nyAsaH syaaditi*||"krtri kRt" itivt| vastutastu na tathA sambha. vati "kartari kRt " (pA0 suu03|4|67) iti sUtreNaiva gatArthasvAda , "avyayakRto bhAve" iti vArtikavirodhAceti bhAvaH / u. tApatti nirasyati // *tRtIyApAdanaM viti*|| *AkhyAtArthakri. yAyAH iti* // kriyAdvayanirUpitakartRzaktyoranekatve'pi pradhAnatiGa. ntArthakriyAnirUpitakartRzaktarAkhyAtenAbhidhAne tatra kRdantArthakri. yAnirUpitatacchakteranabhihitAyA apyabhihitasvAtidezasya anabhi. dhAne tvanabhihitatvAtidezasya cokabhASyaprAmANyenA'bhyupagamAnna tRtIyApattiH prakRte iti bhaavH|| prAdhAnetarayoriti* // guNapradhAnakriyAnirUpitazaktivayaM ya. traikasmin dravye tatra guNakriyAnirUpitazaktiH pradhAnakriyAnirUpita. zaktidharmamanuruNaddhItyarthaH / uktAtideze'pi tatsammatimAha-*pradhAnaviSayeti* // pradhAnaM viSayo nirUpakaM yasyAH sA zaktiryadA pratyaye. na tiGA'bhidhIyate tadA guNakriyAvAcakadhAtUttarapratyayenA'nabhihitavat pratIyata ityrthH| idamupalakSaNam / abhihitAyA api a. nbhihittvprtiiteH| tatra, 'prAsAde Asta' ityudAhAya'm / avazyaM ce. (1) ime ca harikArike 'svAdumi Namul' iti sUtrasya bhAjyArthAnuvAdinyAviti vodhyam / Page #423 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 410 darpaNasahite dhaiyAkaraNabhUSaNasAre pradhAnaviSayA zaktiH pratyayenAbhidhIyate / yadA guNe tadA tadvadanuktApi pratIyate // iti // kizcAnyathA karmaNo'pi kvArthatApaniH / pakvaudano mayA bhujyata iyatra dvitIyAyAH prakArAntareNAvAraNAdityAstAM vistaraH // 60 // iti vaiyAkaraNabhUSaNasAre ktvAdyarthanirNayaH // 12 // sthamabhyupetavyam / anyathA kartuH kvArthatvAbhyupagamenoktasthale tRtI. yApattivAraNe'pi, 'paktvaudano mayA bhujyate' ityatrodanapadottaradvi. tIyApattiH syAdeva / tatra pAkakriyAnirUpitakarmatvazakteH kRtaanbhidhaanaaduktriitersmbhvaadityaah-kishceti*|| tatredaM bodhyam // yadaudane pAkakriyAnirUpitakarmatvameva zAbdavi. SayatvamabhipretaM, na tu pradhAnakriyAnirUpitakarmatvasyApi tadaudanaM pa. ktvA bhujyate ityapi sAdhu / odanasya bhojanakarmatAyA ArthikakatvAt / yadA tubhayakarmatvasyaiva zAbdaviSayatvamabhipretaM, tadAdanapadA. du dvitIyA asAdhveva / uktvyvsthitH| parantvAkhyAtavAcyakri. yAyAH prAdhAnyatAM pratyeva ktvAntopasthitAH sarvAH kriyA guNIbhava. nti, na tu tAsAM prsprvishessyvishessnnbhaavH| "guNAnAM ca parA. rthatvAt" itinyAyAt / evaJca snAtvA pItvA bhuktvA vrajati' 'bhuktvA snAtvA pItvA vrajati' ityadhizeSeNa pryogaaH| ___ tumunastAdarthyarUpamuddezyatvamapi dyotyam / "kiyArthAyAM kriyAyAm" ityukteH / taniSkarSazca pUrvavadeva tumprakRtyarthopapadArthayostAdarthyavata samAnakartRkatvAdikamapi smbndhH| tathAca, "hari draSTuM yAti' ityato harikarmakabhaviSyadarzanoddezyakaM darzanakartakaM yAnamiti zAbdadhIH / anayaiva dizaidhAnAhArako vrajatIti bodha UhanIyaH // 60 // iti bhUSaNasAradarpaNe ktvAdyarthanirUpaNam // 12 // Page #424 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sphoTanirUpaNam / itthaM vyAkaraNAdinA gRhItazaktikapadasamudAyAdanAsannAda'guhotArthatAtparyyakAdayogyAdanAkAGkSAca zAbdabodhAdarzanAdAsasyAdikamapi zaktizAnajanya padArthopasthityA bodhajananIye sahakAri / Asattizca prakRtabodhAnukUla padAvyavadhAnam / asti ca, "parvato va hnimAn" ratyatra tAdRzapadAvyavadhAnaM, na tu "girirbhuktaM vahnimAn de vadattena" iti na tato bodhaH / ata eva, "sthAlyAM taNDulaM pacati" ityatra taNDulakarmakasthAlyadhikaraNakakriyeti bodhe nAnAsannatA / tadUrghaTakasarveSAM padAnAM tAdRzabodhAnukUlatvAt sthAlyAM pacatItye. tAvanmAtrabodhe tu tadanAsattameva / zlokAdau tu yojanAvAkyAdeva bodhaH / tadbhrameNA'nAsannAd bodhadarzanAttajjJAnameva heturiti sa spradAyaH / 411 navyAstu- maunizlokAdanvayabodhAnudayaprasaGgAbhoktAvyavadhAnamA. sattiH / AkAGkSAdisatve tAtparyajJAne ca sati vyavahitAdavyavahitAcca bodhadarzanAttajjJAnavilambena zAbdAvilambAcca, kintvidaM padametatpadena sambhUyA'nvayabodhaM janayatvityAkArakapadatAtparyyarUpAbhisandhApayitricchA sA, na tu vaktricchA / maunizlokAdau doSatAdavasthyAt / zukravAkye tu bhagavattAtparyyamAdAyaiva gtirityaahuH| vastutastu satya'rthatAtparyyajJAne padatAtparyyajJAnavilambena thAbdabodhAvilambAd vRttyA padajanyapadArthAnAmavyavadhAnenopasthitirevAsattiH svarUpasatyanvayabodhe hetuH / na hi padArthAnAmanupasthitAnvayadhIH kenApyanubhUyate iti / arthatAtparya tvidaM padametasminnarthe'padArthAnvayaM bodhayatvityabhisandhApayitricchA visaMvAdizukavA kye tu bhagavata eva sA / visaMvAdini tu zikSayitureva / asya saM. zaye vyatirekanizvaye cAnvayAbodhAttadbhrameNAnvayabodhadarzanAcca ta jjJAnamapyanvayabodhe hetuH / adhikamagre vakSyate / zAbdabodhe yogyatAyA jJAnaM kAraNamiti bahavaH / sA caikapadArthe'parapadArthasya yAdRzasaMsargavattvaM tAdRzasaMsargavattaiva prakRtazAbdabodhaviSayasaMsargavattvamiti yAvat / asti ca payasA siJcati' ityatra seke payaHkaraNakatvasya saMsargaH / ata eva karakA'bhiprAyaprayu. tapayasA siJcatIti vAkyaM na yogyam / payaHpadA'rthakarakAyAM sekakaraNatvAbhAvAt / yAdRzeti vizeSaNAcca 'AkAzaM zabda' iti vA Page #425 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 412 darpaNasahite vaiyAkaraNabhUSaNasAre kyaM samavAyasaMsargamAdAya nAbhedA'nvaye yogyam / ayogye'pyetaddhameNAnvayadarzanAdetajjJAnasyApi hetutA // . nanu saMsargasya vAkyArthatvena tebAdhAt prAganupasthityA kathaM sadbodhasya tatra sattvamiti cenna hi yogyatAjJAnasya zAbdabodhe ni. zcayatvena hetutA bamo, yenoktadoSo'vakAzasAdayet / kintu saMzayanizcayasAdhAraNazAnatvena / tasya ca na daurlabhyam / payasA siJca. tItyAdau sekaH payaH karaNako na veti saMzayAtmakasya bhUtale ghaTo'stItyAdau ca prAtyakSikanizcayarUpasyA'pi tatprAksaulabhyAt / sva. janyazAbdabodhasyaivAnvayabodhapratibandhakatayoktabodhAttatsambhavAt / kecittu laukikasannikarSAjanyadoSavizeSAjanyatadvattAbuddhitvAdhacchinnaM prati tadabhAvavattAjJAnAbhAvasya hetutayA zAbdabodhasyApi tatkAyaMtAvacchedakAkrAntatayA ayogyatAjJAnasattve tadabhAvAdeva zAbdabodhakaraNe kRtaM yogyatAjJAnasya tddhetutyaa| kAryatAvacchedaka. koTau pratyakSAnyatvanivezenaiva laukikapratyakSanirAse'pi ghaTAdhupanItabhAnasaMgrahAya tdvihaayaajnyaantdvyniveshH| naca bAdhanizcayAbhAvatvApekSayA saMzayanizcayasAdhAraNayogyatA. zAnatvena hetutve lAghavamiti vAcyam / syAdevaM yadi bAdhAbhAvasya zAbdatvaM kAryatAvacchedakaM kalpyeta, kintu zAbdabodhasya bAdhAbA. vakAryatAvacchedakAkAntatayA tahazAyAM pratiSedhAmaH / ata eva gha. To'bhidheya ityAdAvuktabAdhAprasiddhAvapi na kSatiH / tatsaMsargAva. cchinnataraprakArakartAdvazeSyakatavRttitvasyaiva tatkAryatAvacchedaka tvAt / ghaTAbhAve'bhidheyatvapratiyogikatvabhramadazAmAdAya tadabhAva. syApi prsiddhshctyaahuH| atra vadanti / na hi tadviziSTabuddhisAmAnye bAdhAbhAvaH kAraNaM, kintu bAdhavatAra icchAsatva AhAryapratyakSodayAdicchAyA utteja. katvAnurodhena pratyakSasyaiva pratibadhyatAvacchedakatvAvazyakatayopanI. tabhAnasAdhAraNapratibadhyatAyAH shaabdbodhe'smbhvaat| na ca tathApyanumitisAdhAraNapratibadhyatAyAH zAbdabodhasAdhAraNyaM zaGyam / ta. sAdhAraNasya pratyakSAnyajJAnattvasya pratibadhyatAvacchedakatve pratyakSAnyatvajJAnatvayormitho vizeSyavizeSaNabhAve vinigamanAvirahaNA. nekprtibdhyprtibndhkbhaavaaptteH| pratibadhyatAvacchedakagauravApatte. Page #426 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sphoTanirUpaNam / 413 zvAnumititvasyaiva tadavacchedakatvasyAGgIkaraNIyatvAt / ato bAdhA. bhAvasya svAtantryeNaiva zAbdabodhaM prati hetutA vAcyA / tatra cokta. gauraveNa saMsargarUpayogyatAjJAnasyaiva hetutvamucitam / __api ca zAbdabodhe tadvadanyonyAbhAvatadabhAvavyApyavattAzAnAdInAM pratibandhakatvakalpanA'pekSayA lAghavAd yogyatAjJAnasyava hetu. tvamucitam / kiJca, payasA siJcatItizAbdasAmagrIkAle sekaH payaH karaNakatvAbhAvavAniti mAnasavAraNAya tatra zAbdabodhasAmagyAH pratibandhakatvakalpane gauravama / manmate yatra yogyatAjJAnasyAvazyaka. tayA viparItajJAnottarapratyakSe vizeSadarzanasya hetutayA tadabhAvAdeva tadvAraNAt / vizeSadarzanasattve tu tadabhAvavyApyavattAnirNayarUpapratibandhakatvena zAbdasAmagyA evAbhAvena tathA sAnase issttaaptteH| naca nirNayaM pratyeva vizeSadarzanasya hetutayA zAbdasAmagrIkAle mAnasasaMzayaghAraNAya zAbdasAmagyAH pratibandhakatve kalpanIye saM. zayatvamanivezya sekatvA'vacchinnavizeSyakapayaHkaraNatvA'bhAvaprakarakamAnasatvameva tatpratibadhyatAvacchedakamiti vAcyam / sekatvAva. cchinnavizeSyakapayaHkaraNakatvaprakArakamAnase zAbdasAmagrIpratiba. FdhakatvAntarasya kalpyanayA tenaiva saMzayavaraNe tatsaMzaye pratibandhakasvAntarA'kalpanAt / na ca vipatijJAnottarapratyakSe vizeSadazanasya hetutvasiddhAveva yogyatAjJAnasya hetutvasiddhiriti vAcyama / gurubhUtazAbdasAmagrIpratibandhakatvAntarasya kalpanAyA evocitatvAdanayaiva vizeSTasAdhanatvAdijJAnAnAM pravRttI hetutAsiddhirityalaMparamatAnuvarNanena / ghaTaH karmatvamityAdhArAdheyabhAvenAnvaye nirAkAGkSavAkyAd gha. TIyA karmateti bodhAnudayAdAkAlApi shkaarkaarinnii| sA ca yatpade yatpadasamabhivyAhAraprayuktaM yadvizeSyakayatsaMsargakayatprakArakA bodhajanakatvaM tatpade ttpdniruupitaakaalaa| yathA ghaTamAnayatItyatra ghaTapadaM karmatAvizeSyakAdheyatAsaMsardhakaghaTIyA karmateti bodhaupAyakA ttpdniruupitaakaalaa| tAM vinA ghaTaH karmatvamityatra ghaTapadena tAhazabodhAjananAt / evaM dhAtupade'pyAkhyAtanirUpitAkAlAhyA / ata evAnayanaM kRtirityatra nAnayanAnukUlA kRtiriti bodhaH / dhAtA. ghAkhyAtAsamabhivyAhArAt / iyamevAkAGkSA vyAkaraNena prAtipAdyate / Page #427 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 414 darpaNasahite vaiyAkaraNabhUSaNasAre // atha sphoTanirUNam // siddhAntaniSkarSamAha tathAca tattatpade tattatpadapUrvAparIbhAvarUpasamabhivyAhAraH seti phala. ti / tAM vinA yadyapyuktAnAkAGgre. karmatvapade'mpadatvabhramadazAyaryA ghaTiyA karmateti bodhodayena tajjJAnaM heturna tu svarUpasatI saa|| naca janitAnvabodhAdvAkvAt punarapi tAdRzabodhApattiruktAkA. DrAyAstadAnImapyavikalatvAditi vAcyam / prakRtAnvayabodhasamA. nAkArabodhAnupahitatvasyApi svarUpasata AkAGgatvena janitAnvayaH bodhasthale tadabhAvAnApattyasambhavAt / tAtparyyaviSayatvarUpaprakRtatve. na bodhavizeSaNAcA / bodhadvayaM jAyatAmiti tAtparyasattvena janitA. ndhaye bodhasya dvitIyabodhe nirAkAGkatvaM svasemAnetyuktezca na jani. tAvAntarabodhasya mahAvAkyArthabodhe tattvam / ata eva "ayameti putro rAkSaH puruSo'pasAryatAm" ityAdau rAjJaH puruSeNa sahAnvayabodhajanane sarvadA nirAkAratvam / navyAstu-yatpadasya yatpadavyatirekaprayuktatAtparyaviSayIbhUtAnvayAnanubhAvakatvaM tena saha tasyAkAGkSA / 'ayameti putro rAjJaH puruSa' iti vAkye rAjapuruSasaMsargapratItIcchayozcarite rAkSa ityasya puruSeNa sAkAGgatvavAraNAyAnvayabodhe tAtparyyavizeSaNam puruSeNAnvaye tAtparyasatve tu sAkAMkSatvamapyevaJca na tAtparyazAnasya zAbdabodhe pRthagdhetutA / agRhItA'rthatAtparya ke niruktA''kAlAzAnAbhA. vaadevaanvybodhaapttybhaavaadityaahuH| evazva zAbdabodhAt prAgavazyaklaptatattatpadasamabhivyAhArarUpAkAlayavAnvayarUpavAkyArthabhAnopapattau vAkyasya tatra zaktiniSpramA. Neti naiyAyikA vadanti / mImAMsakAdayastu vAkyasya tatra lakSaNaiva, na tu tatra zaktiH riti tanmataM khaNDayituM sphoTanirUpaNamityAzayena mUlamavatArayati*siddhAnteti / yadvA nanUktavyAkaraNasya prakRtipratyayeSu tattadarthabodhakatvazaktipratipAdakatvamanupapannam / prakRtipratyayAnAM kramikA Page #428 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sphoTanirUpaNam / . vAkyasphoTo'tiniSkarSe tiSThatIti matasthitiH // sAdhuzabde'ntargatA hi bodhakA na tu tatsmRtAH // 61 // yadyapi varNasphoTaH,padasphoTA, vAkyasphoTaH, akhaNDapadavAkyasphoTo, varNapadavAkyabhedena trayo jAtisphoTA ityaSTau pakSAH siddhAntasiddhA iti vAkyagrahaNamanarthakaM durarthakaJca, tathApi vA. kyasphoTAtiriktAnAmanyeSAmapyavAstavatvabodhanAya tadupAdAnam / etadeva dhvanayati-atiniSkarSa iti // iti matasthitivaiyAkaraNAnAM mahAbhASyakArAdInAm / . tatra krameNa sarvAn tAn nirUpayan varNasphoTaM prathamamAhasAdhuzabda iti / sAdhuzabdAnantargatA vAcakA na veti vipratipa zuvinAzinAnAvarNA''tmakatayA'sthiratvena pratyakSatayA tatra zaktiprahasya kathamapyasambhavena tatpratipAdakasyAsya zAstrasyAprAmANya. prasaGga ityAzaGkAnirAkaraNAya sphoTanirUpaNamityAha *siddhAntaniSkarSamiti* tthaacopoddhaatsnggtirtretyvdheym| tattanmatanirAkaraNaM tu mUla eva suvyaktam / aSTAnAM sphoTAnAmAkara. siddhatayA tavyAvRttyAlAbha ityAzayenAha- anarthakamiti* / niprayojanakamityarthaH-* durarthakamiti / tadupAdAne vAkyAtiriktA. nAmasaMgrahApatteriti bhAvaH / samAdhatte-*tathApIti / anyeSAM vaNodipazcasphoTAnAmityarthaH / / tatra sphoTatvaM sphuTatyabhivyaktIbhavatyartho'smAditi vyutpattyArtha. prakAzakatvaM, prakAzca jJAnam / tathAcArthaniSThaviSayatAprayojakazaktimatvaM paryavasyati varNasyaiva tatvAbhyupagame vrnnsphottH| padAdInAM ta. svAbhyupagame tu padAdisphoTa iti vyavahAraH-*avAstavatveti / varNasphoTAdInAmAkAGkSAnivartakatvAbhAvAdavAstavatvaM zAstrIyaprakiyAnihAya paraM siddhAnte ttsviikaarH| pAramArthikatvaM tu vAkya. sphoTasyaiveti bhaav:-*viprtipttiriti*| saMzayIyayAvatkoTyuH pasthApakaM vAkyAmityarthaH / na tu saMzayajanakaM vAkyamava saa| parokSaM Page #429 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 416 darpaNasahite vaiyAkaraNabhUSaNasAre ttiH / vidhikoTiranyeSAM, neti vaiyAkaraNAnAm / sAdhuzabde 'pacati' 'rAma' ityAdi prayujyamAne'ntargatAstivisAdaya eva, bodhkaaHvaackaaH| teSAmeva zaktatvasya prAgvyavasthApitatvAt / natu taiH smRtAH lAdayaH svAdayazcetyarthaH // 61 // __ ye tu prayogAntargatAstibisargAdayo na vaackaaH| teSAM bahutvena zaktyAnantyApatteH edhAzcakre brahmetpAdAvAdezalugAdarabhAvarUpasya bodhakatvAsambhavAcca / kintu taiH smRtA lakArAH svAdayazca vAcakAH / latvasya jAtirUpatayA zaktatAvacchedaka zAnaM nizcayAtmakameveti prAcInapravAdena saMzayajanakatvasya dhAkye asambhavAt / vastutastu saMzayajanakavAkyatvameva vipratipattitvam / tattaha. bhAvasahacaritadharmavaddharmijJAnasyeva samAnA'nekotisUtreNa vipratipatte. rapyAhatyaiva saMzayahetutvotkIrtanAdityavadheyam / mUle asAdhuzabdA. ntargatavarNavAcakatAvicArasyAprastutatvaM matvAha-*sAdhviti / atra sAdhvantargatavarNatvasAmAnAdhikaraNyena vAcakatvAdisAdhane taddhAkyasya vipratipattitvA'sambhavaH / naiyAyikairapi sAdhva'ntargatAnAM keSAzcid vAcakatvAbhyupagamAt / tAdRzavarNatvavyavacchedena vAca. katvAdisAdhane tu vaiyAkaraNAnAM pareSAM vikaraNeSu bAdhazceti Aha*tatsmRtA iti / nanu yathAzrute sAdhuzabdAntargatA pAcakAstadantargatavarNasmA. ritA netyarthalAbhAdetadvAkyasya vibhinnadharmibodhakatvAdvipratipatti. svasyaivAsambhavaH / ekadharmikaviruddhakoTikasaMzayajanakasyaiva tattvA. dato vyAcaSTe sAre- sAdhuzabdAnantargatA iti* / sAdhvantargatavarNasmAritA ityrthH| yathAzrute sAdhvanantargataviparItAnupUrvIkavAnAM vAcakatvasya kenApyanabhyupagamAdU baadhsiddhsaadhnyoraaptteH| tatsmAritatvaM ca zAstrabodhitAdezAdezibhAvanimittanimittibhAvA. nyatarasambandhena / tena 'asyApatyam' 'iriyAn' tyAdInAM sgrhH| *vidhi koTiriti* / samughayavyAvRttA koTitAkhyA viSaya Page #430 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sphoTanirUpaNam / 417 1 tAsaMzaye AvazyakIti sucanAyoktaM- koTiriti / anyeSAm - naiyAyikAnAm / taiH "laH karmaNi" (pA0 sU0 3 / 4 / 69) "svaujasamauT" ( pA0 sU0 4 / 1 / 2 ) ityAdivihitapratyayAnAmeva vAcakatvam / tibvisargAdInAM tvAdezismRtidvArA bodhakatvameva lipivditybhyupgmaat| tathAca sAdhvantargatavarNasmAritavarNatvAvacchedena matabhedenobhayasAdhanAnnoktadoSa iti bhAvaH / yathAzrutamUloktavipratipattimanumRtyAha-*sAdhuzabda ityAdi* / nanu sAdhvantargatavarNAnAM bodhakatvavAcakatvasiddhirata sAdhane'pi na Aha- - * bodhakA iti* / *teSAmeveti / bodhakatvasyaivetyarthaH / *prAgiti / zaktinirUpaNAvasara ityarthaH / bodhakatvasiddhau ca tadanyathAnupapattyA padArthAntararUpA zaktirapi siddhyet, tadabhAve tu sA'pi neti vAcakatvasAmAnyAbhAvasiddhiriti bhAvaH // 61 // vAcakA naiyAyikamataM dUSayitumupanyasyati-ye tviti / vAcakatvAbhAve prayojakamAha - * teSAmiti / bahutvenetyupalakSaNamanugamakadharmA: bhAvasyApi titvasupatvAdInAmekavacanatvAdivadanugamakatvAsambha vAttitvAdyupasthitiM vinApi kRtyAdyarthopasthitervyabhicAreNa zakta* tAnavacchedakatvAcceti bodhyam / nanu tibAdyAdezinAmapi tattadanubandhabhedena nAnAtvAnoktarItyA teSAM vAcakatvamata Aha - * edhAmiti / anuprayujyamAnadhAtUcaraidhAdinA'pi tadarthabodhopapatternoktadoSo'ta Aha - *brahmeti* / AdinA 'adya tiSyo, liDa, dhuk' ityAdisaMgrahaH / lugAderityAdinA, lublopayoH sH| 0tairiti* AdezairityarthaH / uktadoSamAzaGkyAha*latvasyeti* / *jAtirUpatayeti / laDAdileSu la - ityanugata* pratItyA tatsiddhirityabhiprAyaH / navyAstu- zaktatAvacchedakatayA na ttsiddhiH| sarvalakAralAdhAraNatvasyAtiprasaktatvAddazalakAramAtravRttestu zaktigrahAt pUrvamanupasthiteH pacannityAdau kRtibodhApattyA tasya zaktatvA'vacchedakatvAsambhavAzca tiptvatastvAdikameva tadavacchedakamityAhuH / tathAcoktavipratipattau prAcInaiH saha vivAda eveti bodhyam / 53 Page #431 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 418 darpaNasahite vaiyAkaraNabhUSaNasAre tvaucityAt / avyabhicArAcca / AdezAnAM bhinnatayA parasparavyabhicaritvAt / laH karmaNItyAdhanuzAsanAnuguNyAJca / na hyAde. zeSvarthavattAbodhakamanuzAsanamupalabhAmahe ityAhuH / tAn svasAdhakayuktibhirnirAcaSTe vyavasthitervyavahatestaDetunyAyatastathA // kicAkhyAtena zatrAdyarlaDeva smAryate yadi // 62 // kathaM karturavAcyatvavAcyatve tadvibhAvaya // vyavasthAnurodhAt prayogAnrtagatA eva vAcakA, na tu taiH smRtA ityarthaH / tathAhi pacatIsAdau lakAramaviduSo bodhAnna tasya vAcakatvam / na ca teSAM tikSu zaktibhramAd bodhaH / tasya bhramatve mAnAbhAvAt / AdezinAmapi tattavaiyAkaraNaiH sve. *avyabhicArAzceti // latvAvacchinnazaktigrahasya kRtibodhAta pUrva niyamena satvAt tibAdInAM zakyatAvacchedakatve tu tadavacchinna. zaktigrahaM vinA'pi tasAdizaktigrahavat kRtibodhenA''dezavAcakatA. vAdimate vyAbhicAro durvAra iti bhaavH| : nanu kAryyatAvacchedakakoTAvavyavahitottaratvanivezAneyamApatti. rata Aha-*laH karmaNItIti* // *ityAhuriti* // tathAcAdezAnA. meva vAcakatvaM sapramANamiti tadbhAvaH // *svasAdhaketi* // svama. tpripossketyrthH|| vyavasthitarityAdipaJcamyantatrayasya pUrvakArikAsthabodhakapadArthe'nvayaM pradarzayannAdau vyavasthitarityetadvivRNoti*vyavasthAnurodhAditi* // pramANena padArthanirdhAraNa vyavasthA, tadanyathAnupapattarityarthaH // *zaktibhramAditi* // latvAvacchinnani. SThavAcakatvasya ttraaropaadityrthH|| *mAnAbhAvAditi* // viSayabA. dhasyaiva bhramatve tantratayA prakRte bodhakatvazaktastatrAbAdhAditi bhaavH| nanvAdezAnAM bahutvameva tatra zaktisvIkAre bAdhakamata Aha*AdezinAmapIti / vaiyAkaraNaH-zAkaTAyanaprabhRtibhiH-*vyava. Page #432 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sphoTanirUpaNam / -419 cchayA bhinnAnAmabhyupagamAt , kaH zaktaH ko neti vyavasthAnA. pattezca / sarveSAM zaktatve gauravaM, vyabhicArazcAsyeva / AdezAnAM prayogAntargatatayA niyatatvAd yuktaM teSAM zaktatvam / tathAcAde. zismaraNakalpanA neti lAghavam / sAdhakAntaramAha-vyavahRteriti // vyavahArastAvacchaktigrAhakeSu mukhyaH / sa ca zrUyamANatiGAdiSveveti ta eva vAcakA ityarthaH / stheti* / idamave vAcakamiti nirdhAraNA'nupapatterityarthaH / anu. zAsanasya pUrvatrApi sasvAditi bhAvaH / sarveSAmityasya vinigamakA. bhAvAdityAdiH / nanu tathApyAdezApekSayA''dezinAmalpatvena tatpra. . yuktalAghavAdAdeziveva pAcakatvaM setsyatItyata Aha-vyabhicA. razcati* // nanu vinigamanAvirahAdevAdazinAM vAcakatAsiddhirata Aha-*AdezAnAmiti* // tathAca gauravAdidoSasya tatparihArasya cobhayoH sAmye'pyAdezismaraNakalpanAvirahaprayuktalAghavasahakRtaprayoganaiyatyamevAdezAnAM vAcakatve vinigmkmityaakhnnddlaarthH| nanu bodhakatAyAH zaktitva eva bhvduktvyvsthoppttiH| na ca bodhakatvasya zaktitvaM tanmatasiddhaM, kintu saGketasya padArthAntarasya vA tatvam / tathAcAnuzAsanena yatra sA pratipAdyate tatraiva tadaGgIkAreNa kathaM tibAdiSu ttsiddhiH| smaraNakalpanAgauravaM tu prAmANi. katvAdapi na duSTamityasvarasAt prayoge dhUyamANAnAM tibAdInAM vAcakatvaM sAdhakAntaramupanyasyatItyAha-*sAdhakAntaramiti* // *mukhya iti* // mukhyatvaM ca tasmin zaktigrAhakAntaranirapekSatvam / vyAkaraNAdinA zaktigrahe niyamena tadgrAhakAntarApekSaNAt // *sa. ceti* // vyavahArajanyazaktigrahazcetyarthaH // *tiGAdimveveti* // vyavahAreNa pUrvavAkye tadgrahe'pyAvApodvApAbhyAM pazcAttaghaTakati. DAdiveva tanirNayAditi bhaavH| ... nanu prayogAntagartavaNeSu sarvasiddhavyavahAreNa zaktigrahe ghaTamAnayetyAdyantargatazabAdInAmapi vaacktvaapttiH| na ca seSTA / vikara Page #433 -------------------------------------------------------------------------- ________________ darpaNasahite vaiyAkaraNabhUSaNasAre kiJca taddhetunyAyata iti // lakArasya bodhakatve, 'bhU-la' ityato'pi bodhApattiH syAt / tAdRzabodhe bhavatIti samabhivyAhAro'pi kAraNamati cet tahyavizyakatvAdastu tAdRzasamabhivyA'hArasyaiva vAcakatvazaktiH / anyathA lakArasya vAcakatvaM samabhivyAhArasya kAraNatvaJcetyubhayaM kalpyamiti gauravaM syAt / tathAca tAdRzasamabhivyAhAraH samabhivyAhRtA varNa veyatra 420 , NAnAM nairarthakyamiti siddhAntavyAkopAt / kiJcA''nayanAdivyavahA rasya loDAdyantaprayogaM vinA'sambhavena tAdRzaprayontargatavarNAnAM tena - tatvAsiddhAvapi tadrahitavAkyAntargatavarNeSu vAcakatvamanuzAsanenaive-STavyam / tathAca tatrAdezinAM vAcakatvasiddhAvanyatrApyAdeziSu sA - kalpayetyasvarasAdAha- # kizceti // * taddhetviti // "taddhetoreva tattve kiM tena" iti nyAyAkAraH / lAghavamUlakazcAyaM nyAyaH / ubha yorhetutve gauravAttaM saGgamayati-*lakArasyeti // *bodhApattiri-ti* // bhavanakartRbodhApattirityarthaH / na kevaleti nyAyAt kevalalakArasya prayogAnarhatvAd 'bhU' ityuktam / lakAradazAyAM zapo'sambhavAnna bhavatItyupAttam / tathAca bhavatItyatrAnusahitAllukArAdyathA karttRbodhastathA pratyakSazrutalakArAdapi karttRbodhApattiriti bhAvaH // na cAsAdhutvajJAnaM pratibandhakam / zaktatvarUpasAdhutAyA api sattvAdapabhraMzAdapi bodhodayena tadIyajJAnasyApratibandhakatvAzceti 'bhAvaH // *tAdRzeti* // ApAditakarttRbodhe ityarthaH // *samabhivyAhAra iti // pUrvAparIbhAvApannavarNasamudAya ityarthaH / AvazyakatvAttaM vinA lakAreNA'pi bodhAjanenoktasamabhivyAhArasyApekSatvAdityarthaH // *vAcakatvazaktiriti // arthabodhakatvarUpA zaktirityarthaH / tathAcAprAptakAlatA varNasphoTopayogitvAnna syAditi bhAvaH / vAcakasvAnabhyupagame AdezizaktivAdimate gauravaM pradarzayati anyatheti / uktasamabhivyAhArasya vAcakatAnabhyupagame ityarthaH / manvetAvatA samabhivyAhArasya vAcakatvamAyAtaM na prayogAntatadhAtupratyayaghaTakAnAM varNAnAmata Ah-tathAceti* // *vinigama Page #434 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sphoTanirUpaNam / 421 vinigamanAvihAt prayogAntargatA varNA vAcakA iti siddhyatIti (1) bhAvaH / api ca lakArasyaiva vAcakatve kRttiGoH kartR ( 2 ) bhAvanAvAcakatvavyavasthA tvatsiddhAntasiddhA na syAdityAha - kizceti / / AdezAnAM vAcakatve ca tiGatvena bhAvanAyAM, zAnacAdinA karttari zaktirityupapadyate vibhAga iti bhAvaH / na ca zAnajAdau kRtirlakArArthaH, AzrayaH zAnajartha isa nAvirahAditi !! na ca varNAnAM bAhulyameva vinigamakam / uktAnupUrvyAstadanugamakatvAditi bhAvaH / vastutastu samabhivyAhArasya vAcakatve tatyaTakanAnAvarNAnAmavacchedakatAyAM gauravam / varNAnAM kAcakatve tuktAnupUrvyA ekasyA eva tattvamiti lAghavasyaiva viniMgamakatvamiti bodhyam / nanu prayogAntargatavarNasmAritavarNatvAvacchedena vAcakatvasiddhau - prakRtAyAM vAcakatvAbhAvasAdhanAya bhU+l ityato bhavanakri.yAkarttRbodhApAdanamanucitam / tAdRzalakArasya prayogAntargatavarNAsmAritatvAt / tathAca noktayuktiH samabhivyAhArasya vAkatvasA*dhikA / nApyatra taddhetunyAyAvakAzaH / samabhivyAhArasya lavAcakatAgrahopayogitayA zAbdabodhe hetutve'pi tadvAcakatAyAM mAnAbhAvena tena tadanyathAsiddhyasambhavAt / lakArasya vAcakatve tvanuzAsanasyaiva mAnatvAdityaparitoSAnmUlamavatArayati -*apiceti // *na syAditi // sthAnino lakArasyobhayatraikyAditi bhAvaH / navyanaiyAyikanaye tu neyamApattiH / taiH prayogAntargatatibAdInAmeva vAcakatAyA abhyupagamAt / dhAtupratyayalopasthale tattadarthabodhopapAdanaM tUbhayoH samaprayatnakamityavadheyam / *ityastviti // tathA (1) atra samabhivyAhRtatAvadvarNavRttirvAcakatetyabhyupagamAnna taddhaTakaikAdivarNAttattadarthabodhApattiriti bodhyam / (2) kartRbhAvaneti / kRtaH kartRvAcakatvaM tiGo bhAvanAvAcakatva - miti vibhAgo na syAdityarthaH / Page #435 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 422 darpaNasahite vaiyAkaraNabhUSaNasAre stu, "kartari kRt" (pA0 sU0 3 / 4 / 67 ) ityanuzAsa. nAditi zaGmayam / sthAnyarthena nirAkAGkatayA zAnajAdau kartarI. tyasyApravRtteH / anyathA ghanAdAvapi pravarteta // 12 // devadattaH pacamAna ityAdisAmAnAdhikaraNyAnurodhAcchAnacaH kartA vAcyaH syAdityAzaGyAhatarabAdyantatikSvasti nAmatA kRtsviva sphuttaa||63|| nAmArthayorabhedo'pi tasmAttulyo'vadhAryyatAm // pacatitarAM maitrA, pacatikalpaM maitra ityAdiSu nAmArthatvAbhe dA'nvayayoH sambhava eveti kartRvAcakatA syAditi bhAvaH / na ca pacatikalpamityatra sAmAnAdhikaraNyA'nurodhAt kartari la. kSaNA, pacamAna itytraapyaaptteriti(1)| laH karmaNItyanuzA. va tadubhayazaktyaiva kartRlAbhaH / kRtyAzrayasyaiva kartRtvAditi bhAvaH // *anyatheti // anAkAle'pi shaastrprvRttaavityrthH| zaktatAvacche. dakabhedasya tatrApi sattvAditi bhAvaH // 12 // *sAmAnAdhikaraNyAnurodhAditi* // zAnacaH kRtivAcakatve sarvAnubhavasiddhAbhedAnvayavAdhAnupapatterityarthaH / laDAdezatvabodhana. phalaM dhAtvartha vartamAnatvapratItireveti bodhyam // *pacatikalpamiti* idazca svAdyantaM nAmeti matamanusRtya // 'satvapradhAnAni nAmAni' itiniruktAd dravyavizeSyakabodhajanakatvaM nAmatvam / tadeva ca nA. mAyoriti vyutpattighaTakam / ata eva nipAtArthasya bhedA'nvaya iti matenedaM dUSaNamiti tu pare / lakSaNetyasya lasyati shessH| *Apattariti* // naca sA taveSTeti bhAvaH / nanvAdezAnAM vAca (1) Apatteriti / naca zAnaco'nyatra zaktyanirNayena zakyasa. mbandharUpA lakSaNA na sambhavatIti zaGkhyam / prathamAntapadAsamabhi. dhyAhRtAkhyAtavaditarAsamAbhivyAhRtapacamAna iti prayoge zAnaco'pi bhAvanAyAM zaktinirNayasambhavAditi / Page #436 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sphottniruupnnm| 423 sanazca lAghavAt kAlpate lakAre kaLadivAcitvaM kalpitamA. dAyetyuktam / / 63 // iti varNasphoTanirUpaNam // athAdezA vAcakAzcet padasphoTastataH sphuTaH // 6 // evamAdezAnAM vAcakatve siddha padasphoTo'pi siddha eve. tyAha-athetyAdi // AdezAstibbisargAdayaH / ayaM bhAvaH / samabhivyAhRtavarNAnAM vAcakatve siddhe tAdRzavarNasamabhivyAhAra* rUpapadasya vAcakatA siddhyati / prativarNamarthasmaraNasyAnubhavavi. ruddhatvAt prasekaM varNAnAmarthavave prAtipadikatvApattau "nalopaH katve AdezizaktipratipAdakalAkarmaNItyAdisUtrANAM vaiyarthyamata mAha *laH karmaNIti* // "uktamiti * // AkhyAtazaktinirUpaNAvasara iti zeSaH / evazca prayoge zrUyamANaprakRtipratyayaghaTakavaNeSu zaktirvarNaspho. Tamiti paryavasanam // 63 // iti bhUSaNasAradarpaNe varNasphoTanirUpaNam // 13 // padasphoTanirUpaNa upajIvyopajIvakabhAvasyA'pi saGgatitvaM su. cayan muulmvtaaryti-*evmiti*|| uktarItyetyarthaH / AdezAnA; mapi keSAzcita prayogAntargatatvAdAha-*tibvisargAdaya iti* // prayo gAntargatavarNA iti yAvat / nanu tAzayAvadvarNAnAM vAcakatve, kathaM padasphoTasiddhirato bhAvArthamAha-*ayamiti* // samabhivyAhRtaM tUktArtham / / *siddha iti* // AnupUrvIviziSTatAvatAM varNAnAmavAca. katve AnupUrvIrUpapadasya vAcakatvAzA durAzeti bhAvaH / nanu samudAyasya pratyekAnatiriktatvena vAcakatAyAH pratyekavaNe vizrAmo vAcyastathAca kathaM samuditatAzavarNarUpapadasya vAcakatetyataH pratyekavarNAcakatAM nirasyati-*prativarNamiti* // *anu. bhavaviruddhatvAditi // ghaTazabdAdamumartha pratyemItyeva pratIterityarthaH / sAdhakAntaramapyAha-*pratyekamiti // *arthavattvaM iti* // tada Page #437 -------------------------------------------------------------------------- ________________ darpaNasahite vaiyAkaraNabhUSaNasAre prAtipadikAntasya " ( pA0 sU0 7 / 2 / 7 ) ityAdibhirdhanaM vanamityAdau nalopAdyApattezca (1) / 424 etacca, caramavarNa eva vAcakatvazaktiH / zaktervyAsajjyatitve mAnAbhAvAt / pUrvapUrvavarNAnubhavajanyasaMskArAzcarameNArthavIjana ne sahakAriNa iti na tanmAtroccAraNAdarthadhIriti varNasphoTavAdinAM matAntarasya dUSaNAyoktam / bhyupagama ityarthaH / nalopAdItyAdinA jaztvAdiparigrahaH / tathAca samuditAnAmeva teSAM vAcakatvamabhyupeyam / tatra coktayuktyA tatsamudAyasya vAcakatvaM nirAbAdham / sa eva cA'smAkaM padazabdavyapadezya iti bhAvaH / nanu pratyekavarNAnAM vAcakatvasya gauravaparAhatatvAdevAsambhavatsamudAyasyaiva tat setsyatItyAdezA vAcakAzceti samabhivyAhRtavarNAnAM vAcakatAyA hetutvApanyAso viphalaH / unmattapralapitatvazaGkAyA avasareNaiva nirAsAdityata Aha-*etacceti* // samabhivyAhRtavarNAnAM vAcakatvopanyasanaM cetyarthaH // *caramavarNa eveti* // pa* dAnte zrUyamANavarNe evetyarthaH / evakAreNa padaghaTakatatprAktanavarNavyudAsaH / tatra hetumAha - *zakteriti // svarUpasambandhAtmikAyAM bodhakAraNatAyAM paryyAptatvAsambhavAccaramavarNAdeva bodhodayenAnyatra tatsatve mAnAbhAvAditi vA'rthaH / I nanu tasyaiva vAcakatve tanmAtrazravaNAdarthabodhApattirata A ha - * pUrvapUrvavarNeti // tatpaghaTaka pUrvapUrvavarNetyarthaH // *matAntare (1) nalopAdyApattezca / supaH zravaNaM tu nApAditam / samudAyAtmakaprAtipadikAvayavatvena "supo dhAtu" iti luksambhavAt / na ca samAsagrahaNasya niyamArthatayA subantasamudAyasya prAtipadikasaMjJA' bhAve subo luk na syAditi vAcyam / yasya samudAyasya pUrvobhAgaH arthavat padaM tasya cedbhavati tarhi samAsasyaiva ityAkArakaniyamAzrana pUrvabhAgasya subantatve'pi arthavatvAbhAvena niyamAnAkrAntata yAdoSAt / Page #438 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sphoTanirUpaNam / karaka rAmo'stIti vaktavye, rAm ityanantaraM ghaTikottaramakAroccAraNe'rthabodhApacyA tAdRzAnupUA eva zaktatAvacchedakatvaucityAditi dik // 64 // muptiGantaM padamiti pAribhASikapadasya vAcakatvasvIkartRNAM matamAhaghaTenetyAdiSu na hi prakRtyAdibhidA sthitA // ti* // samabhivyAhRtavarNAnAmavAcakatve tatsamudAyarUpapadasya su. tarAmavAcakatvamiti yanmatAntaraM tatkhaNDanAyetyarthaH / uktamityasya, mUla iti zeSaH / *arthabodhApatyati // / vastutastu neyamApattiH // udbodhakatatkalpe dUSaNAntaramapyAha*rAmo'stItyAdi* // samAdhAnasya phalAnumeyatvena tAdRzasthale phalAbhAvenobuddhasaMskArAbhAvAditi bodhyam / nanu samabhivyAhAro na samUhaH / varNAnAM kAmakANAmAzuvinA. zinAM ca tadasambhavAdata evAvyavahitottaratvasambandhena na, pUrvapUrvava. rNasyaivAbhAvAt / nA'pi varNasamavetaM padArthAntaraM, mAnAbhAvAt / a. nyathA tAdRzadharmAnugatIkRtavarNAnAM vAcakatvenaivopapattau padasphoTasya niraalmbntaaptteH| padaprayuktakAryANAM varNeSveva darzanAti kathaM padasphoTasiddhirityata aah-*digiti*|| tadarthastu varNasamu. dAyaH padaM, na varNa iti pratItarvarNAtiriktapUrvAparIbhUtatatsamudAyAtma. kapadasvIkAra AvazyakaH / ata eva pade varNa iti vyavahAro'pi svarasataH saGgacchate / nityAzca varNAsteSu paurvAparyazca pUrvapUrvavarNA nusandhAnasyAvyavahitottaratvasambadhenottaravarNAnusandhAne vAkya. sphoTavakSyamANaratyiA sattvAttena viSayakAnusandhAnaviziSTAnusandhA. naviSayatvarUpamiti nAnupapattiriti / yathA caitat tathA vAkyasphoTanirUpaNe vakSyata iti / tathAca varNasamudAyo vAcaka iti padaspho. TapakSe paryavasyati // 64 // ___ *pAribhASikati* // shaastrkaarsngketitetyrthH| pUrva tu prakRti. ghaTakavarNasamudAyarUpasya pratyayaghaTakavarNasamudAyarUpasya ca tasya vA. 54 Page #439 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 456 darpaNasahite vaiyAkaraNabhUSaNasAre vasnasAdAvivehApi sammamoho hi dRzyate // 65 // ghaTenesAdau 'ghaMTe' iti prakRtiH 'na' iti pratyayaH, 'gha' iti prakRtiH 'ena' iti pratyaya iti vibhAgasya, "sarve sarvapa. dAdezA" iti svIkAre viziSya(1) prakRtipratyayayojJAnAsambha. cAnna vAcakatvAmityarthaH / vaiyAkaraNairvibhAgaH sujJeya ityato dRSTAntavyAjenAha-vasnasAdAviti // "bahuvacanasya vasnasauM" (pA0 sU0 8 / 1 / 21) iti samudAyasyA''dezAvidhAnAnAtra tadvibhAgaH sambhavatItyarthaH // 65 // cakatoktA / idAnIntUbhayasamudAyasyaiva seti bhedaH / ghaT iti prakR. tireneti pratyaya iti prakRtipratyayorvibhAgasya zAnAsambhavAditi yo. janIyam // *sarve sarvapadeti* // varNanityatApratipAdakaM bhAdhyametat / vasnasAderapi pakSavAdAha-*vyAjeneti // tathAca nizcitasAdhya. vattvasyaiva dRSTAntatve tantratvena tasya pakSabhinnatvAbhAve'pi na dRSTAnta. tvamanupapannamiti bhAvaH // tatra vasnasAdisthale // vibhAgaH-tanirNayaH / asya vaiyAkaraNAnAmapIti shessH|| ___ pare tu AmAdau pratyayatvasya dRSTatvena vAmityAdAvAmo va ityA. desAdeH pratyayatvamitarAMzasya prakRtitvamanumAtumazakyamityuktarItyA na prakRtipratyayasamudAyarUpapadasya vAcakatvasiddhiH / ghaTanetyatra tu nazabdasya TAdezatvaM bhASyakRtaivoktamiti na tatra vibhAgAsiddhiH / 'ajarghA, acakAt' ityAdI tvagatyA "ziSyamANaM lupyamAnArthAbhidhAyi" iti nyAyAt prakRtereva vaacktaa| astu vA tatrApi lu prayatyAnusandhAnAd bodhaH / prakRteH svArthaviziSTapratyayArthe lakSaNA vA / 'sarve sarvapadAdezA' ityapi varNAnityatvavAdinAM mate durApA. stamityAhuH // 65 // - (1) viziSyetyAdi / dharNayorAdeza iti pakSe ekArarUpa aadeshH| saca pUrvAyavo vA parAvayavo veti saMzayAhitastatsaMzayaH sambhava. ti| "sarve sarvapadAdezA" iti pakSe tu vasnasAdAviva sampramohAdvi. bhAgavAnameva na sambhavatIti bhAvaH / Page #440 -------------------------------------------------------------------------- ________________ . sphoranirUpaNam / muptimantacayarUpavAkyasyApi tadAhahare'vetyAdi dRSTvA ca vAkyasphoTaM vinizcina // arthe viziSyasambandhAgrahaNaM cet samaM pade // 66 // lakSaNAdadhunA cettatpade'rthe'pyastu tat tathA // hare'va viSNo'vetyAdau padayoH, "eka pdaantaadti| (pA0 sU0 6. / 1 / 109) ityekAdeze sati na tadvibhAmA sujJAnaH / tathAca pratyekaM padAjJAne'pi samudAyazaktijJA nAcchAbdabodhAt samudAye'pyAvazyikI shktiH| . evaJca prakRtipratyayeSu viziSyAjJAyamAneSvapi samudAyavyutpacyA bodhAt tatrApyAvazyikaiva zaktiriti bhaavH| vastutaH padaiH padArthabodhavadvAkyena vAkyArthabodha iti padA yukteraikyAt kramaprAptaM vAkyasphoTanirUpaNamityAzayena mUlamava. tArayati-*suptiGanteti // tat-vAcakatvam // *samudAya iti / padasamudAyarUpe vAkya ityarthaH // *evamiti* // vAkyazaktivaditya. rthaH // viziSya-sUtropAttarUpeNa / ajJAyamAnovatyanena taniSThabodha. katvajJAnAsambhavaH sUcyate // *samudAyavyutpattyati* ||smudaaysy caacktvgrhennetyrthH|| bodhAta-prakRtyaviziSTapratyayArthabodhAdityarthaH // tatrApi-suptiGantarUpapade'pi // *zaktiriti* // tatkalpa. netyrthH|| nanu ghaTenetyAdimUlena samayuktikasphoTadvayopAdAnAt kathaM padasphoTe sAdhye vAkyasphoTasya dRSTAntatvam / kiJca prathamaM padasphoTAsiddhau tadarthasambandharUpavAkyArthAprasidhA vAkyazaktikalpanAvasara ityAdhaparitoSAt padasphoTameva dRSTAntIkRtya vAkyazakti sAdhayati / *vastuta iti // tathAca yatra padopasthityA padazaktigrahasa. mbhavastatra padazaktyaiva vAkyArthabodhaH / yatra tadasambhavo hare'vetyAdI, tatrAnApalyA vAkyazaktyaitadbodha iti / yadyapi vyavasthitAviti Page #441 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 428 darpaNasahita vaiyAkaraNabhUSaNasAre thazaktiH padeviva vAkyArthazaktirvAkye'bhyupeyeti padasphoTavAkyasphoTau vyvsthitau| anyathA ghaTaH karmatvamAnayanaM kRtirityAdau tAdRzavyutpattirahitasyApi bodhaprasaGgaH / ghaTamAnayetyatreva padArthAnAmupasthitI, satyapi tAtparyaya jJAne bodhAbhAvAcca / tatraiva ghaTakarmakamAnayanamiti bodhe ghaTArthakaprAtipadikottarakarmatvavAcakavibhaktastato dhAtostata AkhyAtasya samAbhavyA. hAraH kAraNamiti kAryakAraNabhAvajJAnavato bodhAttajjJAnamapi heturiti cettarhi siddho vAkyasphoTaH / ghaTAdipadArthabodhe bodhakatArUpapadazaktijJAna kAryakAraNabhAvasyeva viziSTavAkyArthabodhe padasamAbhivyAhArarUpavAkyaniSTha padamahimnA pakSadvayaM vyavasthitamiti labhyate, tathApi AvazyakavA. kyasphoTenaivopapattau padasphoTakalpanaM nAvazyakamiti siddhAnte vA. kyasphoTa eva paryavasyatIti bodhyam / vAkyasphoTasyAvazyakatA. meva darzayati-*anyatheti // vAkyazaktyanabhyupagame ityrthH| *tAdRzeti* // vAkyArthabodhajanakatvarUpavAkyazaktijJAnarahitasyA. pItyarthaH / tatsatve tu tatrA'pi bodha iSTa eveti bhAvaH // bodhaprasaGgaH= ghttkrmkaanynaanukuulkRtibodhaapttirityrthH| padavRttijJAnajanyapa. dArthopasthiteH sattvAditi bhAvaH // *ghaTamAnayetyatreveti* // atratAhazavyutpattirahitasyetyanuSajyate / nanu zAbdabodhakAraNArthatAtparyajJAnarUpasahakAryantarAbhAvAdeva na bodho'ta Aha-*satyapIti* // *bodhAbhAvAditi // tAdRza. bodhAbhAvAdityarthaH / tathAca padAbhAvAt kAryAbhAvastasya taddhe. tutayA vAkyazaktirAvazyiketi bhAvaH / etena vyatirekasahacArakA. raNatAgrAhakaH pradarzitaH / anvayaM pradarzayan vAkyazakti vyavasthApa. yati-*tatraiveti * // ghaTamAnayetyatraivetyarthaH // bodhAdityanena svarUpa. sato hetutvavyavacchedaH / tAdRzasAkAGganiSThabodhahetutvasyaivAsmanmate vAkyazaktitvenAkAlAzaktiriti paribhASAbhede'pi vAkyasphoTasi Page #442 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ..... sphoTanirUpaNam / 429 bodhakatArUpavAkyazaktijJAnasyApi hetutvakalpanAt / arthopasthApakajJAnaviSayazabdavRttijJAnakAraNatvasyaiva zaktitvAt / yuktaM caitat / viSayatAsambandhena zAbdabodhamAtre vRttijJAnasya lAghavena ddhinirAbAdhetyAzeyanAha-*tatheti // nanu zAbdabodhe hetvarthopasthitijanakatvaM zaktitvam / tatnu pada. eva, na vAkye / taniSThabodhakatAyAstAdRzopasthityajanakatvAdata A. ha-*arthopasthApaketi* // *zabdavRttIti* // zabdaniSThaM yadbo. dhkaarnntvmityrthH| tathAcopasthitau zAbdahetutvaniveze etatkalpe prayojanAbhAvena tajjJAnasya tAdRzopasthityajanakatve'pi zaktitA'kSa. teH / bodhakazabdasya zabdatvena nivezAcA'pabhraMzasyApi saMgraha iti bhaavH| nanu vAkyazaktivAdimate saMsargarUpavAkyArthasya nAnAtvAttadbhadena zaktyAnantyam // kiJca padavRttyA vAkyazaktiM vinA'pi vAkyA'rtha. bodhajananAdvAkyazaktigrahasya taddhatutAyAM vyaabhicaarH| akhaNDavA. kyapakSastu nedAnI prakrAntaH / kAryatAvacchadake'vyavahitottaratvAni. ghezena tadvAraNe'pyanupasthitasaMsarge vAkyazaktigrahaH zAbdabodhAt prA. gasambhavIti kathaM tasya kAraNateti cet satyam / saMsargasya vizi. dhyAnupasthitAvapi tadAdivata kArakavibhaktiviziSTadhAtupadaM kArakaviziSTakriyAbodhakamiti sAmAnyatastadgrahAt / tAtparyagrahasya tvayA'pyevameva vAcyatvAt / anantaraM padavizeSasamabhivyAhAraNa tAtparyyavazAt saMsargavizeSeNa tatkArakaviziSTatakriyAmAnam / nA. pi saMsargA''nantyaprayuktazaktyAnantyam / sambandhatvasyAnugamakasya niyAmakatApyubhayoH samaiveti tnmtnisskrssH| nanu syAdevAktaprakAro yadi vAkyaniSThabodhakatAyAH zaktitvaM sa. pramANaM syAt, tadeva tu netyata Aha- yuktaM caitaditi // etaddhAkyaniSThabodhakatvasya zaktitvam / yuktimevAha-*viSayateti / zAbdabodhamAtre tatsAmAnya ityrthH|| *vRttijJAnasyeti* // vRttijhAnajanyopasthitirityarthaH / vissytaasmbndhenetynussjjyte|| *lAghagheneti* // anyathA ghaTapadazaktimAviduSastatpadajJAnavato yatkiJciddha Page #443 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 430 darpaNasahite vaiyAkaraNabhUSaNasAre hetutvasiddheH / vivecitaJcaitad bhUSaNe / ttijJAnavato ghaTamAnayeti vAkyAd bodhApattyA ghaTazAbdabodhe ghaTArthakapadavRttijJAnajanyopasthititvena hetutA vAcyetyarthabhedenAnantakAyryakAraNabhAvakalpane gauravam / asmanmate tu viSayatAsambandhena ghaTavRttijJAnajanyopasthiterasattvAnna zAbde tasya bhAnamityeka eva kAryakAraNabhAvaH kalpyata iti lAghavenetyarthaH // nanu ghaTaghaTatvayorvizeSyavizeSaNabhAve viparItavyutpannasya ghaTamAnayetyato ghaTatvaviziSTabodhavAraNAya ghaTatvaviziSTabodhyopasthiterghaTapadavRttijJAnajanyaghaTatvaviziSTAyA hetutAyA avazyavAcyatayA tata evAnatiprasaGge uktakAryyakAraNabhAve mAnAbhAvo'ta Aha*vivecitaM caitaditi* // padapadArthabhedenAnantakAryyakAraNabhAve pravRttipravezamapekSya upasthiteH padajJAnajanyatvanaiva zAbdasAmagrIkukSau praveza ucitaH / tathA sati samavAyenAkAzasya janakatayopasthita. sya devadattAdezva zAbde bhAnavAraNAya viSayatayA zAbdasAmAnye vRtti janyopasthiterviSayatayA hetutvaM vAcyam / evaJca saMsargasya zAbde bhAnAnurodhena saMsarge'pi vRttikalpanamAvazyakam / tathAca padaiH padArthAnAM vAkyena vAkyArthasya bodha iti na vizeSyAvizeSaNavyatyAsena zAbdabodhe padArthAnAM bhAnam / padopasthitAnAmeva saMsargasya vAkya. zaktyA bodhAditivRttijJAnasyeti yathAzrutArthakameva tatra vivecitam / vastutastu vRttijJAnapadaM yathAzrutArthakameva vRttijJAnasyatyanantaram, anuSaktaviSayatAsambandhenesya vRttijJAnaviSayabodhakatvaghaTakabodhIyaviSayatAsambandhenetyarthaH / anyathA vAkyavRttijJAnajanyopa sthitereva zAbdabodhatvena tasmi~stena sambandhena taddhetutvAsambhavena vAkyazaktergarbhasrAvAditi bodhyam / atra vadanti / padajanyapadArthopasthitimantareNa zAbdabodhAnudayAntAdRzapadArthopasthiteH zAbdabodhe hetuteti tAvannirvivAdam / padasya ca prakRtyAdyAtmakasyA'rthe sambandhaM vinA tadupasthApakatvAsambhavAttasmin vRttyAtmaka sambandho'pyAvazyaka eva, na tu tatsamudrAnyarUpapAribhASikapadasya tatsamUharUpavAkyasya viziSTArthe khH| taM vi. * Page #444 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sphoTanirUpaNam / nAspi tebhya AkAGkSAdirUpakAraNasamavadhAnAdeva viziSTabodhopapateH / ekapadArthaviziSTAparapadArthazAbdatvasyaiva tatkAryyatAvaccheda katvAt / 431 yattu lAghavAd vRttijJAnajanyopasthiterviSayatAsambandhena hetutvameva vAkyazaktau pramANamiti / tanna / svAtantryeNa taddhetutvasyaivAsiddheH [H / tathAhi / tAdRzakAryakAraNabhAve vRttitvena padavRtternivezaH kiM vAkyavRtteH, kiM vA vRttisAmAnyasya ? / na tAvadAdyaH / padavRttijJAnajanyopasthiteH zAbda hetutvasya sarverevAbhyupagamAt / na dvitIyaH / vAkyavRttastataH prAgasiddheH / ata eva na tRtIyaH / kiJca tava mate vAkyazaktijanyopasthiteH zAbdabodhAtmakatvena tasmiMstadviSayatvAsambhavAdapi noktarItiH sAdhIyasI / api ca vAkyavRttijJAnasya zAbdasAmAnyena svAtantryeNa hetutvaM yadA kadAcidvivaraNAdinA gha TAdipadazaktijJAnajanyapadArthopasthitidazAyAM ghaTamAnayeti vAkyazaktimaviduSa AkAGkSAdivazAcchAbdabodhodayena vyabhicArAt / yadapi samabhivyAhArarUpAkA caiva vAkyamiti / tadapi na / tathA sati ghaTIyA karmatetyAdibodhe ghaTamAnayeti vAkyaM sAkAGkSa, nirAkAGgaM ca ghaTaH karmatvamiti sarvasiddhavyavahArAnupapattiH / padayoH samabhivyAhAra itivat padayorvAkyamiti vyavahAraprasaGgazceti samabhiH vyAhRtapadAnAmeva vAkyatvamupagantavyam / tathAca samabhivyAhArasya zAbdabodhahetutve'pi vAkyasya tattvaM durupapAdameveti kva vAkyazaktisiddhiH / samabhivyAhAraniSThabodhajanakatvagrahavato bodhe tajjJAnaM heturityapi riktaM vacaH / anvayavyatirekAbhyAM samabhivyAhArajJAnasyaiva zAbdadhIhetutvena tanniSThabodhajanakatvajJAnasya hetutAyA evAbhAvAt / na ca tadapi sambhavati / zAbdabodhAt prAk saMsargasyaivA nupasthiteH / sAmAnyatastadupasthitAvapi vizeSarUpeNa bhAnA'rtha tAtparyyajJAnAdyapekSaNe ca mUlazaithilyAt tava vAkyazakterevAsiddhyApattiH / vakSyamANarItyA zAbdabodhAt prAk tadupasthityabhyupagame vAkyavRttijJAnajanyopasthityanantaraM zAbdabodhAbhyupagame vA shaabdpraamaannybhnggaapttiH| anadhigatArthagraha kAraNasyaiva pramANatvAt / ata eva sUtrakRtA " kRttaddhitasamAsAzca" ( pA0 sU0 1 2 46 ) ityatra samAsagrahaNaM kRtam / vAkyazaktau tu tadvaiyarthya spaSTameva / "sAmayikaH Page #445 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kara darpaNasahite vaiyAkaraNabhUSaNasAre - nanu vAkyArthasyApUrvatvAt kathaM tatra zaktigraha ityAzaGkhyAhaartha iti // vAkyasyeti shessH| vAkyasya vAkyArthe viziSya zatyagrahaNazcettarhi pade'pi samam / pade evAnvayAMze zaktiriti pakSe'pi tadgrahAsambhavastulya iyarthaH / - yadi ca padazaktiH padArthAze jJAtA anvayAMze vA'jJAto. payujyata iti kujazaktivAdastadA mamApi vAkyasya zaktirajJAtai. zabdAdarthapratyayaH" iti kaNAdoktervAkyazaktigrAhakAnuzAsanAderabhAvana tadgrahA'sambhavAcceti vAkyasphoTa ApAtaramaNIya eveti // pUrvoktazakigrahaprakArasya zaithilyaM manasi nidhAya tasmin prakArA. ntaraM vaktumAgrimagrantha ityAzayenAha-*nanviti* // apUrvatvAtzAbdabodhAt prAganupasthitatvAt (1) / __nanu zAbdabodhAt pUrva pade pratyakSAyupasthitapadArthanirUpita. zaktagrahaH sulabha eveti, pade samamiti mUlamanupapannamata AzayaM pra. kAzayati-*pada evaMti* // padAnAmevAnvitapadArthe zaktiranvayazca sAmAnyarUpeNa jJAta ata eva ghaTAdipadAdanvitaghaTAdhupasthitau niyamena tatpratiyogyAkAGkSA bhavati-kimanvito ghaTaH, kimanvitaM ka. matvamityAdyAkArA / sAmAnyadharmaprakArakajJAnasya vizeSadharmaprakArakajijJAsAjanakatvAt / vizeSarUpeNa bhAne tvamAdipadasamabhivyAhAro niyAmako'ta eva tasya zAbde bhAnam / padavRttiviSayatvAt / azakyasyApi bhAnAtiprasaGgAt / na caivaM ghaTamAnayetyatretarAnvitaM karmatvamiti rItyAnekadhA saMsargasya bhAnApattistattatpadabhyastathArthoMpasthitAvapyAkAGkSAvazAdekadhaiva tadbhAnaprasaGgAt / nacAkAlAyAstadbhAnaniyAmakatvAvazyakatvena tatra vRttikalpanA'pArtheti vAcyam , / azakyabhAnAbheyaiva tadabhyupagamAt / tathAca . dazaktyaiva saMsargabhAnopapattau tatra na vaakyshktiH| padatvApekSayA vAkyasya gurutvAJceti tanmatam / tathAcAnvitAbhidhAnamate'pi pade : (1) tena kacidindriyeNa tajjJAnasambhave'pi na ksstiH| Page #446 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sphoTanirUparNam / vopayujyata iti vAdAbhyupagamastulya iti bhAvaH / nanu vRddhavyavahAraM pazyato manasA padArthavadvAkyArthe'pi tadgraha iti cet tulyamityAha - lakSaNAditi // lakSyate tate'neneti lakSaNaM manastasmAt / apipadaM padapadottaraM bodhyam / pade'pi lakSaNAttadagrahazvetarhyastu vAkye'pIti zeSaH / vastutastu samuditArthe viziSTavAkyasyaiva prathamaM tadUgrahaH / 433 vAkyArthazaktigrahAsambhavaH samAna ityarthaH // *zAteti // padArthAnAM prAgupasthityA tatra padArthazaktigrahasambhavAditi bhAvaH / *azAtaiveti / vRttyabhyupagamastu zAbde bhAnApattyaiveti bhAvaH // padA'rthavaditi saptamyantAdvatiH / upameye saptamIdarzanAt // vAkyArthe'pi-saMsarge'pItyarthaH / idaM ca bodhyatve zaktirityabhipretya // tadgrahaH zaktigrahaH / lakSaNazabdasya cihnAdau prasiddheH prakRtopayogyarthaparatayA taM vyAcaSTe - #lakSyata iti // mUle, *arthe iti // nirUpitavaM saptamyarthaH / tacchabdA'rthe zaktijJAne'nvetItyabhipretya vyAcaSTe -*pade'pI* tyAdi* // *tadagraha iti vAkyArthanirUpitazaktigraha ityarthaH // ayaM bhAvaH / ghaTamAnayetyAdivRddhavyavahArAdyasya pade padArthazaktinirNayastasya tadvAkyazravaNe padaiH padArthopasthityAdisamavadhAne manasA tatsaMsargopasthitirnAnupapannA | parantu mAnasasya prAyaH saM zayAtmakasyApi sambhavAttanizcayArthe zabdAssdaraH / tatra zaktigrahahetuliGgAdernirNAyakasya sattvena saMzayakatvAsambhavAditi / nanu zabdaniSThazakti nirNayasyaiva zAbdabodhe hetutAvadhAraNane ta sya zAbdabodhAt prAguktarItyA'sambhavena vAkyazakteH zAbdabodhahetutvaM durghaTamevetyata Aha - * vastutastviti* // tadgrahaH = viziSTavAkyArthazaktigrahaH / tathAca zaktigrAhakaziromaNinA vyavahAreNa pUrve vA * kya eva zaktigraheNa tasyaiva zAbdabodhahetutvA'vadhAraNA tAdRzavRtte svAzrayaviSayakatva svaviSayobuddha saMskArasAmAnAdhikaraNyobhayasambandhena vaiziSTayasyedAnIntanavAkyajJAne'pyakSatatvAnna vRttijJAnasya zAbdabodhe hetutAyAM vyabhicAraH / madhye vAkyArthopasthitaranapekSaNAcca noktadoSAvasara iti bhAvaH / Fu 55 Page #447 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 434 darpaNasahite vaiyAkaraNabhUSaNasAre AvApodvApAbhyAM paraM pratyekaM tadgraha iti bodhyam // 66 // iyameva mImAMsakAnAM vedAntaikadazinAM ca gatirityAhasarvatraiva hi vAkyArtho lakSya eveti ye viduH // 67 // bhAhAste'patthamevAhurlakSaNAyA grahe gatim // bhAhA iti tadanuyAyinAM vAcaspatikalpataruprabhRtInAmupala. kSaNam / nanUktapakSadvayamanupapannam utpatterabhivyakta(kadA'sambhavena utpannAnAmabhivyaktAnAM varNasamUharUpapadajJAnAsambhavAt / tathAca nanu tarhi padasphoTasya nirAlambanatApattirata Aha-AvApo. dvApAbhyAmiti* // AnayanA'pasAraNAbhyAmekapadopadAnAparApadAnupA. dAnAbhyAmityarthaH / tadgrahA=pratyekapade pratyekapadArthazaktigrahaH / ta. thAca pratyekapadazaktisAcivyenA''kAGkAdivazAt padAdvAkyArthazA. bdabodhastadA padasphoTo, yadA tu tannirapekSyaiva sA bodhaM janayati ta. dA vAkyasphoTa iti matadvayaM paryavasyatIta bhaavH| , kecittu-upasthitapadArthastadupasthitirvA zAbdabodhaheturna tu pa. dajJAnamapi / tadvinA'pi zAbdabodhodayena vyabhicArAt / taduktaM pazyataH zvetamArUpaM dveSAzabdaM ca shRnnvtH| khuravikSepazabdaM ca zveto'zvo dhAvatIti dhIH // iti // tanna / zabdaM vinA jAyamAnasya ghaTAdicAkSuSasyApi zAndApatteH / tatra pazyAmi, na zAbdayAmItyanuvyavasAyAna zAbdatvaM yadi, tadA prakRte'pi samam / uktapratIteranumAnenaiva nirvAhAt tatra zAbdapratyayastvasiddha evetyAdi svayamUham / / 66 // ___ *upalakSaNamiti* // tvanmate, gabhIrAyAM nadyAM ghoSa ityAdI pra. tyekapadazaktyA svazakyasambandharUpalakSaNayoktadizA'bhIpsitArthA. nvaye bAdhA'sambhavAt svabodhyasambandhasya lakSaNatvAbhyupagamena vAkyArthamAtre vAkyalakSaNAGgIkArAditi bhAvaH // *pakSadvayAmiti // padavAkyabhedena vyavasthitaM sphoTadvayamityarthaH / anupapattimevAha-*u. Page #448 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sphoTanirUpaNam / 430 sutarAM tatsamUharUpavAkyajJAnAsambhava iti cenna / ' uttaravarNapratyakSasamaye tasminnavyavahitottaratvasambandhenopasthitapUrvavarNavacaM, tathA taduttarapratyakSakAle upasthitaviziSTatadaNavattva(1)tasmin sugrahamiti tAdRzAnupUrvI ghaTitapadatvasyeva vAkyatvasyApi sugrahatvAt // 67 // tpannAnAmiti // varNAnityatAvAdimate varNAnAM yogyavibhuvizaSagu. Natvena svottarotpannaguNanAzyatvAdekadA'vasthAnAsambhavaH / tannityatAvAdimate tvAha-*abhivyaktAnAmiti // varNI nityAH, kintu tadabhivyaktirevAnityA / votpAdakatvenAnyAbhimatAnAmeva kaNThA. dyabhighAtAdInAM tadabhivyaJjakatvAbhyupagamAt / tathAbhivyaktapi yo. gyavibhuvizeSaguNatayA svottarotpannaguNanAzyatvAvizeSAt / kSaNi. katvAttadviziSTavarNAnAmapi yugapadavasthAnAsambhava evetyrthH| nanvastu varNAnAM yugapadanavasthAnaM, kimasmAkamaniSTamata Aha-* varNasamUheti // vAkyasphoTakalpe'pi tadAha-*tathAcati // *zA. nAsambhava itIti* // AzuvinAzinAM kramikANAM melakA'sambhavAdantimavarNotpattikAle, tadabhivyaktikAle vA pUrvapUrvavarNAnAM tAvada. bhivyaktAnAM vA'vasthAnAsambhavena tatsamUharUpapadasya vAkyasya vA tAdAtmyena pratyakSakAraNasyAbhAvAt / pratyakSasyaivA'sambhavena tatrokta. zaktigrahasya ggnkusumaaymaantvaaditykhnnddlaarthH| __abhivyaktipakSamAdAya samAdhatte *uttaravarNapratyakSeti* // *avyavahitottareti // etanmadhye varNAnAM nityatvena sarveSAmeva varNAnAmavyavadhAnena svAdhikaraNakSaNottarakAlavRttitvAdavyavasthApa. tyA svasvAbhivyaktigatamevAvyavahitottaratvaM vAcyam / tadAropA. deva varNeSvavyavahitottaratvavyavahAraH / ata eva tatropasthitervizeSaNatayA nivezaH / taccAvyavahitatve satyuttaratvam / avyavahitatvaM ca svadhvaMsAnAdhikaraNakSaNasambandhitvam / tena 'ghaTita, ghaTa' ityAdau (1) upasthitaviziSTatadvarNavatvamiti / upasthito yaH prathamavarNaH viziSTo dvitIyo varNa ityartha evamanyatra / Page #449 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 436 darpaNasahite vaiyAkaraNabhUSaNasAre idAnImakhaNDapakSamAhapade na varNA vidyante varNeSvavayavA na ca // 68 // vAkyAta padAnAmatyantaM praviveko na kazcana // .. pade pacatItyAdau na vrnnaaH| nAto varNasamUhaH padamiti zeSaH / dRSTAntavyAjenAha-varNeSviti // ekAraukAralakAraRkArAdivarNe. dhvavayavAH pratIyamAnA(2)api yathA netyarthaH / kacidivetyeva pA. nA'tiprasaGgaH / uttaratvaM tu svA'dhikaraNakSaNadhvaMsAdhikaraNasamayo. tpattikatvama / tena, 'piSa,madhu, zIghram' ityAdau na zIdhubhAgasya pada. tvam / anyanirUpitAvyavadhAnAderanyasambandhatvAbhAvena svatvasya pa. ricAyakatayA pravezAnA'nugamazaGkApi / uttaravarNopasthiteH pUrvavarNo. pasthitidhvaMsAnadhikaraNasambandhitvAttadadhikaraNakSaNadhvaMsAnadhikara. NatvAca niruktasambandhena tadvatvamavikalam / itthazca pUrvapUrvavarNo'. ze 'laukikasya caramavarNA'ze laukikapratyakSasya sambhavAttatrA'rthe bodhakatvarUpazaktaH sugrahatvAduktapadavAkyasphoTasiddhirnirAbAdheti bhAvaH // 67 // iti bhUSaNasAradarpaNe padavAkyasphoTanirUpaNam // 14 // akhaNDasphoTanirUpaNe'vasarasya saGgatitvaM sUcayatrAha-*idAnImiti // sakhaNDasphoTanirUpaNAnantaramityarthaH // *akhaNDeti* // padavAkyayorakhaNDatvaM cAvidyamAnAvayavakatvama / varNAnAmavayavAgha. TitatvasyApi siSAdhayiSitatvAdAha- dRSTAnteti // dRSTAntavAkya syevAdighaTitatvaniyamena tadabhAvAt kathaM varNegvityAdestattvamityAzakya yathAzabdAntarbhAveNa mUlaM vyAcaSTe-* yatheti // *ive. (2) pratIyamAnetyAdi / sA pratItistu tattaduzcAraNavizeSavyaGgyatattadvarNasamAnAkArakadhvanivizeSoparAgopAdhikA bhrAntiretrAto nArthasAdhikA / ekArAdAvavayavakalpane gauravApatteH / Page #450 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sphoTanirUpaNam / ThaH / evaM vAkye'pyAha-vAkyAditi // padAnAmapi vAkyAdviveko= bhedo nAstItyarthaH / ayaM bhAvaH / vAkyaM padaM cAkhaNDameva, na tu varNasamUhaH / anantavarNakalpane mAnAbhAvAt / tattadvarNotpAdakatvenAbhimatavAyusaMyoganiSThaM tattadvarNajanakatAyA vyaJjakatAyA vA'vacchedakaM vaijAtyamAdAyaiva kakAro gakAra ityAdipratItivailakSaNyasambhavAt / spaSTaM hi bhAmatyAm - "tAratvAdi vAyuniSThaM varNeSvAropyate" ityu 437 tIti* // avayavA ivetyarthaH / tathAca yathAzrutasyaiva dRSTAntatvaM nAnupapannamiti / 'vicir pRthagbhAva' iti pratyupasRSTaghaJantabhAvasAdhana: pravivekazabdArthaH pRthagbhAvo bhede paryavasyatItyAzayenAha - #bheda iti* // nanu padAdipratItau tadavayavAnAM varNAnAmupalabhyamAnatvAt kathaM tadasattvamata Aha-*ayambhAva iti // *akhaNDameveti // vyA khyAtArtham / evakArakhyavacchedyaM spaSTayati- - *na tviti* // *ananteti* // aneketyarthaH // nanu 'kakAro, gakAra' iti pratItireva varNakalpane mAnam | yadi ca varNAbhivyaJjakatvenotpAdakatvena vA'bhimatavAyusaMyogavizeSA'bhivyaktasphoTe eva katvAdinA tArasapratItiviSaya iti vibhAvyate, tadApi utpannaH, kakAro, naSTaH kakAraH' ityAdipratItyanupattiH / sfoTA'tiriktakakArAdInAM tvayA'nabhyupagamAt / tasya ca nityatvAt / vyaJjakaniSThAyA utpattestadviSayatve sukhAdInAmapi nityatApattirata Aha-* tattadvarNotpAdakatveneti* // vaijAnye pramANaM darzayati-*varNajanakatAyA ityAdi* // tathAca tAdRzavaijAtyaM samavAyena sphoTAM'ze AdAyAropyAMktapratItivailakSaNyopapattI na tadanupapattiratiriktakakArAdivarNasAdhikA / nA'pyutpannaH ka ityAdipratItistathA / 'so'yaM ka' ityabhedatatpratyabhizArUpabAdhakasasvena tAdRzapratIterbhramatvAt / nA'pi sukhAdInAM nityatApattiH / tanAzakasya khottaravartti yogyatmakavizeSaguNasya jAgarUkatvAditi bhAvaH // bhAmatyAmu= tannAmakavAcaspatigranthe // *Aropyata itI Page #451 -------------------------------------------------------------------------- ________________ darpaNasahite vaiyAkaraNabhUSaNasAre taM devtaadhikrnne| nacaivaM vAyusaMyoga eva vAcako'pi kiM na syAditi vAcyam / pratyakSopalabhyamAnakakArAdereva vAcakatvasyAnubhavasiddhatvAt / tathAca vAcakatvAnyathAnupapattyA tadevedaM padaM, tadevedaM vAkyaM so'yaM gakAra iti pratItyA ca sphoTo'khaNDaH siddhyati / ti* // etadanurodhenaivAdAyeti padamAropaparatayA vyAkhyAtam / matAntarantu vakSyate // vAyusaMyogo'pItyapirevA'rthe / kaNThatAlvAdyabhighAtajavAyusaMyo. ga evetyarthaH / samavAyasyAnAropitasya vA jakatAvacchadakatve lAghaH vAt / tathAhi saMyogasyaiva kAdyAtmakatvamastvatyarthaH // samAdhatte*pratyakSeti* // ayamAzayaH / kAdivarNAnAmuktasaMyogAtmakatve'tI. ndriyatApattiH / na ca seSTA'nubhavavirodhAt / nacoktakatvamyAtIndri. yadharmatvena kathaM sAkSAtkAraviSayatvAmati vAcyam / surAbhicandana miti pratItau cakSurayogyasyApi saurabhAdazcAkSuSaviSayatvavattasyApi zrotragrAhyatvasambhavAta / viSayabAdhena paraM sphoTAM'ze katvapratItibhrAtitvamiti / . ___ anye tu-kAdipratItiryadi sphoTAMze katvAdikaM samavAyenAvagA. heta tadA tasyA'bhrAntatvasambhAvanA, kintu svAzrayA'bhivyaGgayatva. sambandhenaiva tadaMze vaijAtyam / na ca svAzrayA'bhivyaGgayatvasya samba. ndhatve pramANAbhAvaH / kAdipratItereva mAnatvAt / viziSTapratItiniyAmakavizeSo hi smbndhH| ata eva, 'lohitaH sphaTika' iti bu. ddhaH svAzrayasaMyogasya sambandhatAmAmananti / na ca samavAyaviSayaiva sA bhrAntiH / yathAkathaJcita pratIteH pramAtvopapattau bhramatvakalpanA. yA anyAyyatvAt adhikamagre vakSyata ityaahuH| ___ upasaMharati-*tathAceti* // *vAcakatvA'nupapatyeti* // padavA. kyayorvarNasamUharUpatve uktarItyA varNAnAM yugapadavasthAnAsammavena ghaacktvgrhaa'nupptyetyrthH| varNAnAmanityatve pratyabhijJA'nupapattiH sA'pyasmannaye nA'stItyAha-*tadevedamityAdi* // tatvyaktyame Page #452 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sphoTanirUpaNam / etena gaurityAdau gakAraukAravisargAdivyatirekeNa sphoTAnanubhavAcchrUyamANatrarNAnAmeva (1) vAcakatvamastItyapAstam / teSAM sphoTAtiriktatvAbhAvAt / 439 yattu varNAnAM pratyekaM vAcakatve pratyekAdarthabodhApattiH / samudAyasya tu kramavatAmAzutarotpannAnAM tathaivAbhivyaktAnAM vA jJAnamasambhAvyameva / pUrvapUrvavarNAnubhava saMskAra sahakAreNaikadA samUhAlambanarUpasakalajJAnasambhavastu sarorasaH rAjajarA nadIdI dAvagAhipadAvizeSyakapratyabhijJAnupapattyA cetyarthaH // uktarItyA ka thaJcicchaktigrahopapAdane'pyanityavarNaghaTitapadavAkyayorapyanityatayA pratyabhizA'nupapattirduSpariharaiveti bhAvaH / *eteneti* // pratyabhijJAnupapattisiddhAkhaNDasphoTasya vAcakatvavyavasyApanenetyarthaH // *ananubhavAditi // tathAca tatraiva pramANAbhAvena vAcakatvaM duraparAhatamiti bhAvaH // *teSAm * - gakArAdivarNAnAm // *sphoTAtirikteti // gatvaprakArakapratItiviSayagAdisphoTasyaivA'smAbhirvAcakatvAbhyupagamAditi bhAvaH / kramikANAmapi sthAyinAM sahAvasthAnAduktam-*Azutareti // tRtIyakSaNavRttidhvaMsapratiyoginAmityarthaH / AzutaravinAzinAM sahotpannAnAM samudAyasambhavAduktaM-#kamavatAmiti* // *asambhAvyamiti // pratyakSe tAdAtmyena viSayasya hetutayA samUharUpaviSasyaivA'bhAvAditi bhAvaH // * pUrvapUrveti* // nanu varNAnityatAvAdimate tRtIyakSaNavRttidhvaMsapratiyoginAM teSAM pratyakSasyaivAsambhavAt kathaM tajjanyasaMskArasya sahakAritAsambhavaH / tathAhi / kAdipratItaH kakArAdau vizeSaNatayA kAditvamavagAhate / viziSTabuddhau vizeSaNajJAnasya hetutayA kakArAdyutpattidvitIyakSaNe nirvikalpakramabhyupetya tRtIyakSaNe viziSTajJAnavAcyam / tatra na sambhavati / (1) sphoTAtiriktatvAbhAvAditi / vyaJjakavAyusaMyogagata gatvAdinA sphoTasyaiva bhAvAditi bhAvaH / Page #453 -------------------------------------------------------------------------- ________________ darpaNasahite vaiyAkaraNabhUSaNasAre nAdisAdhAraNa ityatiprasaGga iti sphoTa evAkhaNDo nAdAbhi. vyaGgayo vAcaka iti kaipaTaH / tattuccham / padajJAnasambhavaspopapA. sambandhavati mAnaM ca dRzyate cakSurAdinA / iti vRddhokteH / pratyakSe viSayasya kAryasahabhAvena hetutayA tRtI. yakSaNe tadvarNarUpaviSayasyAbhAvAt / na ca kakArAdyutpattikSaNotpanna katvAdismRtyaiva dvitIyakSaNe eva sa vikalpasambhava iti vAcyama / evamapi prAthamikaviziSTabuddherdurupapAdatvAditicet / ___ atra vadanti / saMsArasyAnAditayA bAlasya stanapAnapravRttihatvi. STasAdhanatvasmRteriva prAthamikakatvAdiviziSTabuddhijanakasmRteH sa. bhavAnna tadanupapattiH / kakArAdyutpattyanantaraM kakAro gakAra itivi. ziSTabuddhereva ca tAdRzakalpane mAnamiti / ___anye tu pratiyogitAsambandhena yogyavibhuvizeSaguNanAzaM prati svasAmAnAdhikaraNyasvAvyavahitapUrvavattitvobhayasambandhana sAmAnya. tastAhazavizeSaguNasya kAraNatA syAttadA kakArAdipratyakSA'nupapattiH prasajjyatA'pi / saiva na / antimazabdanAze suSuptiprAkkAlAtpannazA. nAdinAze ca vyabhicArAt / kintu vijAtIyaguNanAze vaijAtyaM cara. mazabdAdivyAvRttamiva prAthamikaviziSTabuddhiviSayavarNavyAvRttamapi / na ca tAdRzavaijAtyaM mAnA'bhAvaH / nAzyatA'vacchedakakoTipraviSTata. yaiva tatsiddheH / tathAcAntimazabdanAzena dvitIyakSaNasyaiva tAdRzavarNanAze'pi na tRtIyakSaNasya tadvyaktitvena hetutvakalpanAtra tR. tIyakSaNasthAyinastasya pratyakSAnupapattiruktahetuhetumadbhAvasvIkAre'. piityaahuH| *atiprasaGga iti* / sarasazabdaghaTakasakArAkArarephavisargAnu: bhavajanyasaMskAre rsbodhaapttirityrthH| *nAdAbhivyaGgaya iti / dhvanyantargatavarNAbhivyaGgaya ityrthH| akhaNDavarNAghaTitaH / upapAditatvAdityasya sakhaNDasphoTanirUpaNAvasara iti zeSaH / tAdRzapratya. kSasyAntimavarNAze laukikasthA'tItavarNAze'laukikasya sarorasa ityaadyntiprstsyoppaadittvaadityrthH| atiriktasya bAcakatve Page #454 -------------------------------------------------------------------------- ________________ . sphoTanirUpaNam / 441 ditvAt / varNAnAM pratyekaM vyaJjakatvaM samuditAnAM vetyAdivikalpagrAsAcca / nanu tvanmate'pyeSa doSaH / tattadvarNotpAdakatvenAbhimatavA. yusaMyogAnAM pratyeka vyaJjakatvaM samuditAnAM veti vikalpasya sa. dbhAvAditi cat / ucyate / prasekameva saMyogA abhivyaJjakAH, dRSaNamAha-*varNAnAmiti / *vikalpagrAsAditi / pratyekavyaJja. katve AdyavarNAdeva tadabhivyaktisambhave itaroccAraNavaiyarthyAMpatterati. prasaGgAcca / samudAyasya tUktarItyA durupapAdakatvena tadvyaJjakatvasyApyasambhavaduktikatvAdityarthaH (1) / kayaTA'nuyAyinastu-pUrvapUrvavarNakAle ced dvitIyAdivarNotpattiH sambhavet tadA syAdapi kathaJcidbhavaduktarItyA padavAkyapratyakSani rvAhaH / saiva na, kintu yAvadgakAre yatitaM tena tAvadokAre tenaiva yatmenaiko varNa uzcAryyate / tenaiva vicchinne tasmin varNe upasaMhRtya taM yatnamanyamutpAdya dvitIyaH pravartate" iti, "paraH sannikarSa" (pA0 suu01|4|104) iti sUtrasthabhASyaprAmANyAtU pUrvavarNavinAzAnantaraM yatnAntareNa dvitIyavarNA'bhyupagamAt / - kizca bhavanmate varNapratyakSasyaivA'nupapattiH / teSAmuJcaritapradhvaM. sitvena tadutpatterabhivyaktarvA kSaNikatvenAtIndriyakSaNAvacchinnatvAt / tathA "iko yaNaci" (pA0 suu06|1|77) ityAdisUtropayo. gino'yaM pUrvo'yaM para iti pratyakSaviSayArthakedaMzabdAbhivyajyamAnapau. vAparyavyavahArasyAsambhavaH / evaM naSTavidyamAnayoH sambandhinArakhya. vahitottaratvasya sambandhatAyA vaktumazakyatayA'pi pUrvoktarItyA padapratyakSAnupapattiH / apica gRhItazaktikasyaiva bodhakatvamitiniyamenoccAraNabhedAdbhinneSu shktigrhaasmbhvH| AnupUryAstattatkA. (1) yadi caramavarNasyaiva vyaJjakatvamiti cet-tarhi itaravarNavaiyarthyarUpadoSo'styeva / pUrvapUrvavarNAnubhavajasaMskArasAhetacaramavarNAnu. bhavasya vyaJjakatve tasyaivArthapratyAyakatvamastu kimatiriktasphoTAhI. kAreNeti bhAvaH / Page #455 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 442 darpaNasahita vaiyAkaraNabhUSaNasAre parantu kecid gatvena, kecidautvena, kecidvisargatvenetyanekaiH pra. kAraiH / ata eva varNAnAM tadatirekAsvIkAro'pyupapadyate / evaJcAvyavAhitottarasambandhena ghavattvaM TakAre gRhyate / etAdRzapadajJAnakAraNatAyA avivAdAt / paraM svavyavahitottaratvaM laghaTitAvyavahitottaratvaghaTitatvenA'nanugamakatvAcchaktatAvacchedaka svAsambhavAt / akhaNDasphoTA'GgIkAre tu tattadvarNopAdhyavacchinne ta. smin paurvApAdivyavahAraviSayatvasya suppaadtvaanoktaa'nuppttiH| tasya cA'nupUrvyantargatasamastavarNA eva yadyapyabhivyaJjakAstathApi caramavarNAbhivyakta eva sa bodhaheturiti noktavikalpasyA'pyavasara ityaahuH| ___ nanu vAyusaMyogAnAM pratyekamabhivyaJjakatvAbhyupagame'pi gaurityatra ghaTena ghaTatvena ca sphoTo'bhivyajyatetyata Aha-*parantviti / tathAca vilakSaNavAyusaMyogasya gatvaprakArakasphoTAbhivyaJjakatvAbhyupagamAnoktadoSa iti bhAvaH / *ata eveti / vilakSaNavAyusaMyogasya tattadrUpeNa sphoTAbhivyaJjakatvA'bhyupagamAdevetyarthaH / *tadatirekAsvIkAra iti* | tattatsaMyogAdeva katvAdiprakArakakakArapratItyu. papattau sphoTAtiriktatatkalpane mAnAbhAvAditi bhaavH|| nanu saro rasa ityAdAvatiprasaGgastadavastha eva sattvAdirUpeNAbhi. vyaJjakavAyusaMyogAnAmubhayatra taulyAdata aah-*evnycti*| *ghava tvamiti / tathA caupAdhikabhedamAdAya tasminneva TakAratmake ghaTatvaprakArakapratItiviSayAvyavahitatvagrahaviSayo yathA ghaTapadavyavahAravi. SayatA tathA rAtmaka sphoTe sattvaprakArakapratItiviSayAvyavahitatvagrahe sarapadavyavahAraviSayateti na sarAtmakasphoTasya rasarUpateti bhaavH| nanu tava mate gakArAdivarNasya nityasphoTarUpatayA nityatvena taddhvaMsA'dhikaraNakSaNA'nutpattikatvaviziSTatadadhikaraNakSaNotpatti. katvarUpA'vyavahitottaratvAlambhavAt kathamuktaprakArasambhavo'ta Aha-*paraM tviti* / tathAca varNAnAM nityatve'pi tadabhivyaktaranityatvasya sAMkhyAnAmapi sammatatvena tadavyavahitottaratvasya varNAnta Page #456 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sphottniruupnnm| svajJAnAdhikaraNakSaNAtpattikajJAnaviSayatvaM vAcyam / ata eva ghajJAnAnantaraTajJAnaviSayatvarUpAnupUrvIyAdinaiyAyikaddhAnAM vyava. haarH| evaJca na kazciddoSaH / etena paryAyasthaleSvake eva sphoTo nAnA vA ? nAdyaH / ghaTapade evaM gRhItazaktikasya kalazAdebodhaprasaGgAt / naca tatpa.. vyAbhivyakte zaktigrahastatparyAyazravaNe'rthadhIheturiti vAcyam / evaM sati pratiparyAyaM zaktigrahAvazyambhAvena tattatparyAyagatazaktigrahahetutAyA ucitatvAt / tathA sati zaktigrahatvenaiva hetutve rAbhivyaktAvabAdhena tadAdAya ghaTAdipadapratyayopapattiriti bhAvaH / *ata evaMti* / abhivyktiniruupitaa'vyvhitottrtvsyaanupuurviivyvhaarniyaamktvaadevtyrthH| navInaistathAnabhyupagadAmAha-*vRddhati* / * eteneti * / AnupUrvyavacchinnavarNAtmakasphoTasya vAcakatvavyavasthApanenetyarthaH / apAstamityanenA'nvayi / *sphoTa iti* / vAcakatvenA'bhimatA. 'khaNDapadArtha ityarthaH / *nAdha iti / naika ityarthaH / tatpakSe duSaNamAha-*ghaTapada iti / ghaTa ityAnupUrvyavacchinnasphoTe gRhiitshktiksyetyrthH| kalazapadAdityasyAgRhItatarvAcchanAspho. TazaktikAdityAdiH / *bodhaprasaGgAditi / ghaTabodhaklaptakAraNatA. kakalaza ityAnupUrvyavacchinnasphoTasya tadAnIM satvAnnityakarUpatvAt tasya varNasamudAyarUpapadasya vAcakatve tu noktadoSa iti bhAvaH // arthadhIheturiti* uktasthale vA'sya sphoTasya kalazarUpaparyAya. tAbhivyaktyavacchinnazaktigrahaviSayatvAbhAvAnna arthabodhaprasaGga iti / *evamiti* // tatparyAyajanyabodhe tatparyAyAbhivyaktyavacchinnazaktigrahasya hetutvAbhyupagama ityarthaH // *zaktigrahAvazyambhAvaneti // nAgRhItavizeSaNanyAyena tatparyAyazaktigrahasyAvazyamabhyupeyatvAdi. ti bhAvaH // *ucitatvAditi // aucityamevAha-*tathA satIti* // *zaktigrahatveneti* // ttpryaaygtshktigrhtvenetyrthH|| *lAghavA. Page #457 -------------------------------------------------------------------------- ________________ darpaNasahite vaiyAkaraNabhUSaNasAre lAghavAt / anyathA tatparyAyAbhivyaktagatazaktimahatvena tatve gauravAt / na dvitIyaH / anantapadAnAM teSAM zakti cApekSya kla. savarNeSveva zaktikalpanasya laghutvAditi parimalokta(1)mapAstam / paryAyebanekazaktisvIkArasya sarvasiddhatvAt tadavacche. dakAnupUvyAH prAgupapAdanAditi dik / 'diti // uktarUpA'pekSayatasya kAraNatAvacchedakatve lAghavAditya yH|| co heto| pUrvakalpe gauravaM prakAzayati-*anyatheti* // ukti. vaicitryametat // *na dvitIya iti* // paryAyasthala sphoTanAnAtva. mityapi pakSo netyarthaH // *anantati* // pratiparyAyabhinnAnAM spho. TAnAM kalpanamityarthaH // *zaktimiti* // tattadbhadabhinnAnantazaktika. lpanAM cApekSyatyarthaH // *laghutvAditi* // tathAca varNAtiriktaspho. TakalpanASpArtheti tadbhAvaH // * paryAyadhviti // ekadharmAvacchi. nabodhakanAnApadagvityarthaH // *anekati * // pryaaybhedbhinntyrthH|| *sarvasiddhatvAditi // tathAca pAyeSu nAnAzaktikalpanA''nupU. vyeti na dossH| ayamAzayaH / varNAH sphoTA'bhivyaJjakA iti svIkAre bhavaduktadUSaNasyAvasaro na tu sphoTasya varNAnatirekapakSe, tanna, pRthakzaktikalpanA'pArthAbhAvena gauravAsambhavAt / paryAyazaktigrahakAryyatAs pacchedakakoTAvavyavahitottaratvanivezena vyabhicAravAraNe tubhayoH * smmiti| nanu tvanmate sphoTAnatirekeNa varNAnAM nityatvAdutpattighaTitAvyavahitottaratvasambandhenottaravaNeSu pUrvapUrvavarNavattvarUpazaktatAvacchedakAnupUrvyasambhavo'ta Aha *tadavacchedakati* / zaktatAvacchedaketyarthaH |*praagiti* / svA'bhivyaktyadhikaraNakSaNotpattikA'bhivya ktiviSayatvamiti grantheneti zeSaH / nanu varNAnAM nityatvAbhyupagame (1) AdipadAdhyAhAreNa nyAyarakSAmaNigranthasyApi sagrahaH / ta- . prApi ptedvoppaaditm| Page #458 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 445 sphoTanirUpaNam / . zabdakaustubhe tu varNamAlAyAM padamiti pratItervarNAtirikta nityavagaireva sphoTakAyaryotpattau sphoTasyaivA'siddhiH / tathAhi / AnupUrdhyA bhavadbhirevopapAditatvAttadviziSTAnAM teSAM padatvena tatpra. tyakSasya saulabhyena zaktigrahasya sUpapAdatvAttadevedaM padaM vAkyamiti pratyabhijJopapattezcetyata Aha *digiti* / tadarthastu yadi svatantrA . nityA varNAH syustadA syAdeva taiH sphottaa'nythaasiddhiH| kintu katvAdinA pratIyamAnaH sphoTa eva kakArAdivarNa ityabhyupagamenoktAnyathAsiddhya'sambhavAdata eva nAnAvarNakalpanAprayuktagauravazakApi neti / nanu ko'sau sphoTo yadanatiriktA varNA iti cedatrAhuH / Izvara. sisRkSA mAyAbimbaparapAyatriguNAtmakAvyaktaprabhavaH zabdabrahmAparanAmA cetanAdhiSThito'nabhivyaktavarNavizeSo ravaH parAdizabdairvyavahriyamANo nAdaH sphoTa ityucyate / sa ca sarvagato'pi puruSasya zA. tArthavivakSAdhInaprayatnAdhiSThitamUlAdhArasthapavanenA'bhivyaktaH pre| ti vyavahiyate / nAbhiparyantamAgacchatA tenA'bhivyaktaH pazyantI. ti / punarhadayamAgacchatA tenaivA'bhivyaktastattadarthollekhijJAnaviSayaH parazrotrAgrAhyatvAt sUkSmo madhyamA dhAgiti / vaktrA tu karNapidhAne sUkSmataravAyvabhighAtenopAMzuzabdaprayoge ca zrUyate / sa eva cA''sya. paryantamAgacchatA tena vAyunA kaNThadeze gatvA mUrdhAnamAhatya parA. vRttya tattatsthAneSvabhivyaktaH parazrotreNA'pi grahItuM zakyo vaikharIti vyahiyate / uktA'rthe pramANaM ca "catvAri vAk parimitA padAni / tAni vidurbrAhmaNA ye ma. nISiNaH / guhA trINi nihitA neGgayanti / turIyaM ghAco manuSyA vada. nti" iti shrutiH|| bindostasmAdbhidyamAnAdravA'vyaktAtmako'bhavet / sa eva zrutisampannaH zabdabrahmeti gIyate // .. . iti purANavAkyaM ca / bhAgavate'pyekAdazaskandhAdau sphuTos. yamarthaH / zikSAyAmapi ___ AtmA buddhvA sametyAnmano yuke vivakSayA / Page #459 -------------------------------------------------------------------------- ________________ darpaNasahite vaiyAkaraNabhUSaNasAre eva sphoTaH / anyathA kapAlAtiriktaghaTAyasiddhiprasaGgazceti pra. tipAditam // 68 // manaH kAyA'gnimAhanti sa prerayati mArutam // sodIrNo mUbhihato vaktramApadya maarutH| varNAn janayate ityanena hRdayAvacchinnamadhyamAyAM yo nAdAMza Antarapra. NavarUpaH sa eva vAcakaH / "oMkAra eva sarvA vAk saiSA sparzISmabhirvyajyamAnA nAnArUpA bhavati" iti zruteH / sarvaprANihahe. zasthatvAca brahmapadavyavahAryo'pItyanyatra vistrH|| *iti pratIteriti* || anyathA varNaparamparArUpamAlAyAstatsamU. harUpapadAnatiriktatayA''dhArAdheyabhAvAvagAhipratItyanupattiriti bhA. vaH // *anyathati* // pratIteH padArthAsAdhakatva ityarthaH / *kapAle ghaTa iti* // pratItyAbhedAvagAhinyA tasiddhipratItestadasAdhakatve tu ghaTAdyasiddhiH spaSTaiva / kapAlatatsaMyogAnAdAyaiva tAzapratItyu. papatteriti bhAvaH // kaustubhe viti tuzabdenA'ruciH suucitaa| tadbIjaM tu varNAtiriktasphoTAnaGgIkAre'pi noktapratItyanupapattiH / AnupUrvyavacchinnavarNAnAM mAlApadArthatvena tatrAnupUrvIrupapadasyAdhArAdhe. yamAtrasambhavAt / ghaTakapAlAdInAM vijAMtIyakaraNajanyatvena tadbha dsyaaplpitumshkytvenoktaatiprsnggaabhaavaacceti| ___anye tu-na varNAnAM sphoTAtmakatvam / kintu sphoTasya varNAbhi. vyaGgayatvameva / na ca pratyekavya akatvapakSoktadoSaH / prayogAntargatasa. kalavarNAnAM tavyaJjakatve'pi caramavarNAbhivyaktasyaiva tasya vAcaka. tvopagamAdata eva naadyvrnnjaa'bhivyktyuttrmrthbodhH| tasyaikatve. 'pi tatra vyaJjakarUpapratibimbajanyatadrUpanirUpitasyaiva pratItyA nAnA. tvena prtiitiraupaadhikii| ekasyaiva mukhasya kRpANadarpaNAdyabhivyaJjakavazAr2yAvartalatvAdipratItivat / ata evA'bhyupagamArtha na tatra jAtikalpanApi / varNabhinnavyaJjakA'bhAvAcca na kadAcidapi varNarAhityena tatpratItistatpratibimbasamarpakAzca saMskArA eva / te ca yena Page #460 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sphoTanirUpaNam / nanvevaM zAstrAprAmANyaprasaGgaH / padasyAkhaNDatvAt / zAstrasya ca prakRtiprayAbhyAM padavyutpAdanamAtrArthatvAdityAzaGkAM samAdhatte 447 paJcakozAdivattasmAt kalpanaiSA samAzritA // 69 // - upeyapratipatyarthA upAyA avyavasthitAH // upeyapratipatyarthA isantenAnvayaH / ayaM bhAvaH (1) / yathA krameNa cittasthAstenaiva vyaJjakarUpitatA tasyetyabhyupagamAcca, na, saro sara ityanayoravizeSaH / vyaJjakarUparUApitasyaiva tasyA'rthe zaktigrahAca, na ghaTAdiparyyAyAbhivyaktasphoTe gRhItazaktikasyAprasiddhapadazravaNe'rthabodhApattirata evedamekaM padamekaM vAkyamiti vyavahAraH svarasataH saGgacchata ityAhuH // 68 // * evamiti* // akhaNDasphoTasyaiva vAcakatve ityarthaH / aprAmA* NyaprasaGgamevopapAdayati-padasyeti // vAkyasyA'pyupalakSaNamidam // *akhaNDatvAditi // prakRtipratyaya vibhAgazUnyatvAdityarthaH / tathAbhUtasyaiva vAcakatA bhavadbhirupapAditatvAditi bhAvaH // zastrasya=vyAkaraNAtmakasya // *prakRtipratyayAbhyAmiti // tAbhyAM yad vyutpAdanaM = zaktibodhanaM, tanmAtraprayojanatvAdityarthaH // tathAca prakRtipratyayavibhAgena padArthavAcakatvabodhakasyAsya zAstrasya padasyA'khaNDatve'pramaNyApattiriti bhAvaH // *upeyapratipattyartheti // vacanavipariNAmena uttaratrA'pyanvati / upayasya bodhanIyasya pratipa ye aiSA kalpanA zritA svakRtA munineti zeSaH // tatra dRSTAntamAha - *paJcakozAdivaditi / dRSTAntameva sphuTayati-ayambhAva iti* // tatra hi, "bhRgurvai vAruNirvaruNaM brahma pRSTavAn / sa uvAcAnaM brahma" iti tasyotpatyAdi buddhvA punastena pRSTaH " prANo brahma" iti (1) "ayaMbhAvaH / yathA bhRguvalyAmannaprANamanovijJAnAnandAtmakakozapaJcakavyutpAdanaM zuddhabrahmabodhAya yAthAvA''nandavalyAm" ayaM pAThaH dRzyate kvacit / Page #461 -------------------------------------------------------------------------- ________________ darpaNasahite vaiyAkaraNabhUSaNasAre bhRguvayAM "mRgurvai vAruNirvaruNaM brahma pRSTavAn / sa uvAca anam" iti / tasyotpatyAdikaM budhvA pRSThe prANamanovijJAnASSnandAtmakapaJcakozottaraM "brahmapucchaM pratiSThA" iti jJeyaM brahma pratipAditam / tatra kozapaJcakavyutpAdanaM zuddhabrahmabodhanAya / yathA vA AnandavallIsthapaJcakozavyutpAdanaM vAstavazuddhabrahmabodhanAya / evaM prakRtipratyayAdivyutpAdanaM vAstavasphoTavyuspAdanAyaiveti / nanu pratyakSasya sphoTasya zravaNAdito'pi bodhasambhavAnna zAstraM tadupAya ityata Aha- upAyA iti / upAsyopAyAntarAdaH 1448 tasyA'pi tathAtvaM buddhvA pRSTo, "mano brahma" iti / tasyA'pyazita. manaM tredhA bhavati - "yasthUlaM tatpurISaM, yanmadhyamaM tanmAMsa yadaNIyastanmana" iti zravaNAdanityatvamavadhArya punaH pRSTo, "vijJAnaM brahma" iti / tasyA'pi vRttyupahitatvaM jJAtvA punaH pRSTenopadiSTam - "Anando brahmeti vyajAnAt" / tato vastutattvaM prApya sthita iti pratipA ditam / nanu na zeyavallI paJcakozapratipAdikA / paJcamasyAnupapAdyatvAdako zatvAzca tasyaiva tatra brahmabodhanatvAt, kintu ityAzaMkyAnandavalisthapaJcakozodAharaNamAha-yathAveti // tatratyA hi paJcakozA u pAya eva upadiSTapaJcamAnanda koSasyApi vaizayikatayA nityatvena brahma. svAt "brahma pucchaM pratiSThA" ityataH zrUyamANabrahmapada syaiva mukhyabrahma paratvam / ata evA''dhArArthakaH pucchazabdo'pyupapadyate / tasya lAgUlarUpamukhyArthasya bAdhAt / evaJcAnandavallyAM yathA paJcakozAH sa. rvAdhArabrahmabodhanAyopAyatayopAttA, na tu teSAM vAstavabrahmatvaM tathehA'pyavAstava prakRtipratyayavAcakatvavyutpAdanaM vAstavasphoTaniSThavAca katvabodhanAyetyAkhaNDalArthaH // * zravaNAdita iti // AdinA mananAdiparigrahaH // *na zAstramiti // etacchAstraM vinApi zravaNAdinA tadbodhena vyabhicArAditi bhAvaH // upAyasyopAyAntarAdUSakatve Page #462 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sphoTanirUpaNam / SakatvAt / tathAca vyAkaraNAbhyAsajanyajJAne vaijAtyaM kalpyate / mantrajanyamivArthasmaraNe / vedAntajanyamiva brahmajJAne / tasya ca jJAnasya yajJAdInAmantakaraNazuddhAviva zarIrAdizuddhAvupayogaH sAkSAtparamparayA vA svargamokSAdihetutvaJca / taduktaM vAkya. padIye tadvAramapavargasya vAGgalAnAM cikitsitam / .. sadRSTAntAM yuktimAha-*tathAceti // vyAkaraNAdhyayanasya sphoTa. jJAnatve na kAryatAvacchedakaM, kintu tAdRzazAnagatavaijAtyam / tadava. cchinnaM ca nopAyAntarAditi na vybhicaarH| vaijAtyasya prAganupasthi. tAvapi kAraNatAgraho vidhivAdokkadizA vaseya iti bhAvaH // *mantra. janyamivati* // mantrajanyatAvacchedakAmivetyarthaH / evamagre'pi / / nanu puruSArthasAdhakasya tasya sampAdanavaiyarthyamata Aha-tasya ceti* // sphoTajJAnasya cetyarthaH // * yajJAdInAmiti* // kAmanAparisyAgana vidhIyamAnAnAM teSAmityarthaH / yajJAdItyAdinA "tametaM vedA. nuvacanena brAhmaNA vividiSanti yajJena dAnena tapasA'nAzakena" iti zrutyuktadAnAdiparigrahaH / zarIrAdItyAdinA vaagindriypriprhH| nanu zarIrAdizuddherapyapuruSArthatayA taduddezenApi pravRttidurghaTetyata Aha-*sAkSAditi* // svargAdAtyAdinA'pavargaparigrahaH / sAkSAsvargahetutvaM, paramparayA'parvagahetutvaM cetyarthaH / svargahetutve "caikaH zabdaH" iti bhASyapaThitazrutiH paramparayA mokSahetutve ca, "dve brahma NI veditavye" iti smRtiH pramANam / paramparAghaTakaM cAtmatattvajJA. nam / "tameva viditvA" iti zrutyA tadatiriktasya sAkSAnmokSahetu. tvavyavacchedabodhanAditi bodhyam / uktArthe harisammatimAha-*taduktamiti / tat-nAdAtmakasphoTapratipAdakaM zAstram / *apavarga: syeti* // mokSasyetyarthaH / *dvAramiti* // tdupyogiityrthH| hetugarbhavizeSaNamAha-vAGamalAnAmiti * / *cikitsitAmati / apanayanA'. rthakasannantAt kitaH ktapratyaye vAGmalakamakApanayanasAdhanaM yatastato mokSadvArAmityarthaH / manaH zuddhau yajJAdInAmiva vAkzuddhAveva tasyopa. Page #463 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 45. darpaNasahite vaiyAkaraNabhUSaNasAre pavitraM sarvavidyAnAmadhividha prakAzate / / idamAcaM padasthAnaM siddhisopAnaparvaNAm / iyaM sA mokSamANAnAmajihmA rAjapaddhatiH / atrAtItaviparyAsaH kevalAmanupazyati // iti / na cAlIkayA prakRtipratyayakalpanayA kathaM vAstavasphoTaghoSaH / tasyA alIkatvAsiddharvakSyamANatvAt / evaM rekhAgavayanyAya Adipadena gRhyate // 69 // pogAditi bhAvaH / yataH sarvavidyAnAM madhye pavitramatodhividhaM vi. dhAsu prareNa dIpyata ityrthH| tathAcoktam-"teSAM ca sAmarthya ju. SAM pavitraM maharSayo vyAkaraNaM girAhuH" iti // *idamiti* // si. ddhisopAnaparvaNAM madhye idaM prathamaM pdsthityaadhikrnnmityrthH| atra sphoTe atItaviparyAso bhrAntizUnya etattattvajJAnavAniti yAvat / kaivalyaM parAkhyam / * anupazyatIti yogajadharmeNa pratyakSIkarAtItya. rthH| tathAca yogitvasiddhau na kiMcidavaziSyate tattvajJAnamityarthaH taduktaM bhAgavate dvAdaze nAdanirUpaNAntaraM yadupAsanayA brahma yogino malamAtmanaH / . dravyakriyAkArakAkhyaM dhUtvA yAntyapurnabhavam / iti bhAvaH // *alIkatvAsiddheriti* // paJcakozAdivat prakRtipratyayavibhAgasyApi mAyikatvena nAtyantAsacchazazRGgA. divadalIkatvamiti vakSyamANaprAyatvAdityarthaH / avAstavatve'pi maNiprabhApratibimbasya maNiprAptAvitasyA'pi paramAtmadarzane upayogasambhavAditi bhAvaH // *Adipadeneti* // paJcako. zAdivadityatropAttanAdizabdenetyarthaH / nyAyastu samAsavAde pra. pshcitH|| 69 // utpattivinAzapratItisAkSikaM varNAnAmanityatvaM tAzavarNAtmakasphoTAbhyupagame tasyApyanityatvaprasaGga ityAzaGkAsamAdhAnaparatayA Page #464 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sphoTanirUpaNam / 451 nanu sphoTasya varNajAtInAJca nityatayA kakAra utpanna iti na syAt / vAyumaMyoganiSThajAteH sphoTe bhAne kAdipratItInAM bhramatvApattizcetyata Aha kalpitAnAmupAdhitvaM svIkRtaM hi parairapi // 70 // svaradairdhyAdyapi hyanye varNebhyo'nyasya manvate // svIkArasthalamAha-svaradaiyadyapIti // AdinotpattivinAzasaMgrahaH / udAttatvAdi na varNaniSTham / tasyaikatvAd niya mUlamavatArayati -* nanviti* // *varNajAtInAmiti // varNAnAM tadvRttikatvAdijAtInAM cetyarthaH // *na syAditi* // ayaM bhAvaH / utpanno naSTo vA kakAra ityAdipratItiH kakArAdivarNAtmakaH sphoTastadvRttijAtirvotpattyAdimattve viSayo vAcyaH / tathAca na sambhava - ti / dvayoreva nityatvAjjAyamAnAyAstasyA viSayabAdhena bhramatvApatteriti tAdRzapratItibhrAntatva iSTApattAvAha -*vAyusaMyogeti* kAdipratItInAM=kakAro gakAra ityAdibuddhInAm // bhramatvApatteriti // yathAzrutA'bhiprAyeNedaM pUrvoktA'ntimakalpe bhramatvAprasaGgAt // na ca tvanmate'pi katvAdInAM laukikaviSayatvAnupapattiH / tadvyaJjakazrotrasamavetasamavAyasya laukikasannikarSasyAbhAvAditi vA cyam / tanmate katvAdInAM vAyusaMyogavRttidharmatvena katvaM sAkSAt -" karomIti pratItyA svasamavetavyaJjakasamavAyasyaiva saMsarga topagamena laukikaviSayatvA'napAyAt / tAdRzAnekapratItInAM bhramatvakalpanAyA evaucityAt / Arope sati nimittAnusaraNamiti nyAyAt / mUlaM tu itthamavatAraNIyam. // nanu svasamavetAbhivyaJjakagatasamavAyasya sambandhatA na kenAH nApyAdRtetyata Aha-* kalpitAnAmiti* // kalpitAnAM vAyusaMyo gagatadharmavizeSaNAmupAdhitvamudAttatvAdiprakArakapratItijanakatvami tyarthaH / adhikaM tvagre vakSyate / dRSTAntasphuTIkaraNAya mImAMsakamatamAha -* udAttatvAdIti // AdinA'nudAttatvaparigrahaH / u. dAttatvAnudAttatvayoH parasparavirodhAdvarNabhedena tatsattA vAcyA / braH Page #465 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 452 . darpaNasahite vaiyAkaraNabhUSaNasAre tvAcca / tacca, sa evAyamitipratyabhijJAnAt / na ca gatvAvacchinnapratiyogitAkabhedAbhAvastadviSayaH / vyatyaMzAbhedasyApi bhAsamAnasya vinA bAdhakaM tyAgAyogAt / nacotpattipratItirvAdhikA / prAgasastre sati sattvarUpAyA u. tpattervarNeSvanubhavaviruddhatvAt / ata eva varNamuccArayatIti prasayo, natUtpAdayatIti vyavahArazca / uccaritatvaJca tAloSThasaM. yogAdijanyAbhivyaktiviziSTatvam / kiJca / vyaJjakadhvaniniSThotpattyAdeH paramparayA varNaniSTha rNabhedazca tadanityatve'nekatve vA syAt, tadeva tu na sambhavatItyAha-*tasyaikatvAdityAdi / nityatve pramANamAha-*tacceti* // nityatvamekatvaM cetyrthH| tyAgAyogAditi* // aviSayatvAyogA. dityarthaH // *bAdhiketi* // vyaktyabhede pratItirbAdhiketyarthaH / prAga. sattve satItyAdi, svA'dhikaraNasamayadhvaMsavatvasambandhAvacchinnapra. tiyogitAkAbhAvavattvAvacchinnakAlakavizeSaNatAsambandharUpAyA i. tyarthaH / dvitIyAdikSaNasambandhasya niruktasambandhena svavatvAnna tatrA. tiprsnggH|| *ata eveti* // anubhavaviruddhatvAdevetyarthaH // pratyayo jJAnam // vyavahAraH-zabdaprayogaH / nanuccAraNamapi tadutpattyanukUlo vyApAra eva / tathAca saiva pra. tItirvarNAnityatvasAdhikatyata Aha-*uccaritatvaJceti* // abhi. vyaktiviziSTatvaM tadviSayatvam / tathAca tAzapratyayAbhivyaktiniSThaM va. rNanirUpitaviSayitvameva viSayIkriyate / nanutpattiniSThaM varNavRttitva. miti na sA'nityatvasAdhiketi bhAvaH / nanu varNA'bhivyaktijanakaH kaNThatAlvAdhabhighAta evoccAraNapadArtho, na varNotpattijanaka ityatra kiM pramANam / kiJca varNA'nityatvavAdinAmutpadyate varNoM varNamutpAdayatItyAdiprayogA iSTA eveti nA'nubhavavirAdho'pItyata Aha-* kiJcati // utpattyAderityAdirityAdinA vinaSTo varNa iti pratItipratipAditavinAzaH parigRhyate / paramparayA svAzrayadhvanivyaGgayatva. Page #466 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sphottniruupnnm| 453 tvaviSayatvanA'pyupapatterna sA'tiriktavarNasAdhikA / paramparayA varNaniSThatvAbhyupagamAJca na bhramatvam / sAkSAtsambandhAMze bhrama ityavaziSyate / tadapi, so'yami. tyatra vyayabhedAMze(1) tava bhramatvavattulyam / parantu mamAtiri. ktavarNatatprAgabhAvadhvaMsakalpanA neti lAghavamatiricyate / na ca varNasthale dhvanisatve mAnAbhAvaH / tadutpAda kazaGkhA. dyabhAvena tadasambhavazcati vAcyam / kakArAguccAraNasthale tattasthAnasya jihvAyA ISadantarapAte varNAnutpattecaMnyutpattezca darza nAjihvAbhighAtajavAyukaNThasaMyogAdeyanijanakatva(2)kalpanAt / rUpayA nA'tiriktati varNAnityatvasAdhiketyarthaH / na tu sphATo'tiriktati tadarthaH / taiH sphoTA'naGgIkArAt / .. nanvevaM dhvaMsotpatyAdestAdRzapratItyA dhaNepyavagAhane bhrAntatvA. pattirata AhaH-*paramparayA varNati* // svAzrayasaMyogA'vagAhinyA lohitaH sphaTika iti pratIteryathA na bhramatvaM, tathA'syA apIti bhAvaH / avaziSyata ityasyotpanno varNa iti pratIteriti zeSaH / nanu tAdRzapratIteniyamena paramparAsambandhaviSayatvakalpane gauravamata A. ha-*parantviti*-*atiriktati* ||adhiketyrthH| tathAcA'nekavarNa. taddhvaMsAdikalpanA'pekSayA tatpratIteniyamatastAzasambandhA'va. gAhitvakalpanaiva laghIyasIti bhaavH| yadi varNasthale dhvaninayatyaM syAt syAdevatadotpattastadghaTitaparamparAsambandhena vrnnnisstthtaa| tatraiva ca mAnAbhAva ityAzaGkaya nirAcaSTa-*naceti* // varNapArthakyena dhvaneranubhavAditi bhAvaH / hetvasamavadhAnAdapi tatsattvaM na ghaTata i. tyAhuH / / *tadutpAdakati* // zaGkhoSThAbhighAtajavAyusaMyogAderitya. thaH // *varNAnutpattariti * ||vrnnaanbhivyktrityrthH|| darzanAditi // . (1) vyaktyabhadAMza iti / vyaktyabhedAvagAhinI yA 'sa evAyaM ga. kAra' iti pratItistasyA abhedAMza ityrthH| (2) dhvanijanakatveti / anvyvytirekaabhyaamuktvidhvaayuttsthaansNyogaaderdhvjinktvklpnaadityrthH| . Page #467 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 454 . darpaNasahite vaiyAkaraNabhUSaNasAre tasya ca varNotpattisthale'pi sattvAttavaiva prativadhyapratibandhakabhAvakalpanA niSpamANikA syAditi viparItagauravaM / evaM parasparavirodhAdudAttatvAnudAttatvahasvatvadIrghatvAdikamapi na varNaniSThaM yuktamiti teSAmabhiprAyaH / evaJcotpatyAdinatItInAM tatpamAtvasya ca nirvAhaH pareSAmapi samAna iti pratibandhai. vottaramiti bhAvaH // 70 // tathAca pArthakyenAnubhUyamAnAyAH pratIterjihvAbhighAtajakaNThavAyusaM. yogAtozca sattvAnna varNAbhivyaktisthale dhananyanaiyatyamityuktasa. mbandhaviSayakapratItinirAbAdheti bhaavH|| *tavaiveti* // varNasthale dhvanyasattvavAdina evetyarthaH // *viparItagauravamiti* // svakAraNa. balAjAyamAne dhvanau varNotpAdakasAmagyAH pratibandhakatvakalpanA dhvanyakalpanAprayuktalAghavApekSayA viparItagauravagrasteti yAvat // varNanityatAvAdinAM mImAMsakAnAmityarthaH / *evaJcati // utpatyA. dInAM varNA'vRttitva ityarthaH // *pratibandhaiveti* // parA'bhimatasamAdheyamuttaraM pratibandistayetyarthaH / tathAca tatra mImAMsakairutpattyAdipra. tIteH pramAt yaH samAdhirAzritaH sa evAsmAbhirapyanusatavya iti bhaavH| tathA cA'khaNDavAkyasphoTasvIkAre na kiJcid bAdhakami. ti phalitam / nanvetatkalpe padAnAmasatvena mImAMsakasiddhAntavirodhaH / tathA. hi| 'vrIhibhiryajata' ityatra yAgena dravyamAtrAkSepe vIhizrutiniyamA. rthA vrIhibhireva nAnyairiti / tatra vrAhyabhAve nityakarmaNaH prArabdhakA. myakarmaNazca lopo mA bhUditi pratinidhirupAdIyate / bihinvasya zaktyupalakSaNatvena pratinidherapi zrautatvAt / bhavanmate tatra pratini. dhyupAdAne tdvaakyaakhnnddaarthaa'nnusstthaanaannityaadevilopaapttiH| nI. ghArakaraNakakriyAyA anyatvAt / 'kriyA na pratinidhIyate, dravyaM tu pra. tinidhIyate eva' iti paribhASAyA ucchedazca / evaM "zvetaM chAgamAla bheta" ityatra kriyAyAzchAgadravyeNa sambandhaH zrautA, dvitIyAzrutyA tasya sAkSAtpratipAdanAt / zvetaguNasya tu vAkyIyaH saH / tatsA. Page #468 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sphoTanirUpaNam / 455 mAnAdhikaraNyAttasya nirguNasya dravyasya niradhikaraNasya guNasya vA'sambhavAt / zvetaguNasya chAgasambandhamupajIvyaiva kriyAsambandhA. cchatipratipAditadravyasambandhAd vAkyapratipattipuraH sthitaguNasa. mbandhasya durbalatvAt , zvetacchAgAbhAve'nyaguNakazchAga Alabhyate, na tu zvetaguNayukto meSaH / shrutibaadhaaptteH| tasya cAkhaNDapakSe a. sambhavAt / evameva pdaarthnibndhnmiimaaNsaabaadhmbhvo'pi| akha. NDasphoTasyaiva bhavanmate akhaNDArthatvena kena kasya bAdho bhavediti cet / atraahuH| akhaNDavAkyAdakhaNDatattadarthAcca rekhAgavayanyAH yena padapadArthAvApodvApAbhyAM kalpitapadapadArthamAdAya pratinidhyupAdanasyopapattiH / RSINAM tattvArthAvabodhe'pi tattvabhUtena vastunA vyavahArA'sambhavAd vyavahArakAle'nirdhAritatattvasadRzaistai nApra. kAraiH padatadarthAnAM vyavahriyamANatvAnna tadvacobhiH padapadArthAnAM vA. stavasatyatvam / vAkyArthasyApi tadApekSikameva / paramArthadazAyAM sa. syA'pi vyAvahArikasyAsatyatvAditi / - naiyAyikAstu-sarvamidaM varNAnAM nityatve sambhaveta / tatraiva tu pramANAbhAvaH / zabdamAtrasyAkAzasamavAyikAraNakatvAt / bherIdaNDasaMyogAdInAM dhvanyAtmakazabdaM pratIva kaSThAdisthAnavAyvabhighA. tasthA'pi varNAtmakazabdaM pratyanvayavyAtirekAbhyAM nimittatvA'vadhA. raNAJca / evaJca tAdAtmyasambandhena dhvaMsatvA'vacchinnaM prati hetutayo. ccaritavarNasya kSaNA'ntaritasyA'pratIternaSTo varNa ityeva pratItezca / svAvyavahitottaravarNasyaiva nAzakalpane pratiyogitAsambandhena yogya. vibhuvizaSaguNasya hetutAyA jJAnAdisthale klaptatvAcca / kaNThatA. lvAdhabhighAtasya ca katvAdikameva kAyyatAvacchedakaM, na tu tattadva. 'bhivyaktitvaM gauravAt / na ca laukikaviSayitayA katvameva tada. vacchedakaM vAcyamiti na gauravamiti vAcyam / tathA sati kolAhalA'pratyakSaprasaGgAt / na hi kolAhalapratyakSaM katvAdiviSayakaM, yena tallaukikaviSAyatAyAH kAryatAvacchedakaghaTakatA sambhAvyeta / kiva ghaTAyutpAdakadaNDAderapi tadabhivyaktitvasyaiva kAryatAvacchedaka tvApattau ghaTAdInAmapi nityatvApattiriti bahuvyAkopaH // na ca sata evAbhivyaktirita sADayamatAzrayaNAduktApattiriSTaive. ti vAcyam / tanmatasyA'pyApAtamanoramatvAt / tathAhi abhivyaktiH Page #469 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 456 darpaNasahite vaiyAkaraNabhUSaNasAre __itthaM ca paJcadhA vyaktisphoTAH / jAtisphoTamAha-- satyasatI vaa| naadyH| ghaTAnutpattidazAyAM ghaTasyeva tasyA api sattvAd ghaTa iti pratItyApatteH / abhivyakterapyabhivyaktyagIkAre'pi tasyA api kAryatvena sattvAduktadoSo duruddhara eva / antye svsiddhaantvyaaghaatH| yuktitaulyena padArthAntarasyApyutpattisiddheriti / kiJcotpanno ghaTo naSTo ghaTa iti pratItyA ghaTAdInAmanityatvavadutpannaH kakAro naSTaH, satyavilakSaNapratItyA kakArAdInAmanityatvamevAvadhAya'te / katvAdInAM saMyogadharmatvaM tu durupapAdameva / varNAsamevatatvena zrotrA'grAhyatvaprasaGgAt / na coktasAnnikarSAdeva tatpratyakSopapattistathA sati shbdtvaadiprtykssaa'naapttH| na ca tatsambandhasya kakAraM zRNomIti pratItau bhAnaM pramANamapi zabdaM zRNomIti pratIteH samavAyaviSayakatvavaduktapratIterapi tadviSayakatvanopapattazca / samavAyAMze sarvatra tAdRzapratItInAM bhramatvamityapi n| varNasamavetatvasya tatrA. bhyupagamena viSayA'bAdhAt / evaJca varNAnAmanakatvena tatrAdAttatvAdi. pratItirapi svarasataH saGgaccheta iti dRSTAntadaurbhikSyameva / ___ evazca varNaprAgabhAvadhvaMsAnAM pramANasiddhAnAmapalapitumazatvAnna tatkalpanAgauravamapi / naca varNAnityatAvAdimate so'yaM gakAra iti pratyabhijJAnupapattistasyAstajjAtIyatvaviSayatvenopapAdane tu tajA. tIyo'yamityevAkAraH syAditi vAcyam ||nytr pratyAbhijJAyAM gatvA. derjAtitvena bhAnaM tatraiva tasyAstajjAtIyo'yamityAkAro, yatra tu svarUpeNa tatra so'yamityAkAra ityabhyupagamAt / tajjAtIyAbhedAvagA. hinyAstadevauSadhamityAkArAyAH pratyAbhajJAyAH sarvasiddhatvAcca / tasmAd varNAtmakasphoTasya vAcakatvamasambhavaduktikameva / sphoTasya dhvanyatiriktatvAbhAvAcca yogazAstrAdau tasya nirUpaNaM tUpAsanArtha. meveti prAguktaprAyam / sakhaNDasphoTastu prAgeva nirasta ityAnupUrvyaH vacchinnavarNAnAM vAcakatvamUhyamiti vadanti // *itthaniti* // pUrvoktaprakArityarthaH // *paJcadhAta* // varNapadavAkyA'khaNDapadA'khaNDa. vAkyabhedabhinnA ityarthaH // 70 // iti bhUSaNasAradarpaNe vyaktisphoTanirUpaNam // Page #470 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sphoTanirUpaNam / .. zakyasva iva zaktatve jAtelAghavamIkSyatAm / aupAdhiko vA bhedo'stu varNAnAM tAramandavat // 7 // ayaM bhAvaH // varNAstAvadAvazyakAH / uktarItyA(1) ca. so'yaM gakAra itivad, yo'yaM gakAraH zrutaH so'yaM hakAra ityapi syAt / sphoTasyaikatvAt / gakAro'yaM na hakAra itynaapttec| kizca sphoTe gatvAdyabhyupeyaM, na vA ? / Aye tadeva gakAro. 'stu / varNaniyatAvAdibhiratiriktagatvAnaGgIkArAt / tathAcA. .. kramaprApta jAtisphoTaM nirUpayati, mule-*zakyatva iveti* // nanUktarItyA sphoTAtiriktavarNAnAmasavAttadatajAtervAcakatvavicAraH kAkadantaparIkSAsamo'ta Aha sAre-*ayambhAva iti* // hakAragakArayorabhede sAdhakamAha-*sphoTasyaikatvAditi* // tadabhinnAbhinnasya tadabhinnatvaniyamena hakArAtmakasphoTAbhinnagakAre tadabhedAvagAhibuddheH pramAtvApattirityarthaH // *anApattezceti* // abhedAdeva ca tAhazabhedA'vagAhibuddheH prmaatvaanupptterityrthH| nanu varNAtmakasphoTasyaikatve'pi gatvAdiviruddhadharmAdhyAsamUla. kabhedapratItarnA'nupapattiH / prAmANyaM tu tasyA baNaikyavAdimate dUrA. pAstamevetyata Aha-*kizcati // upAdhitvAbhimatagatvAdItyarthaH / Adhe sphoTe gtvaa'bhyupgmpksse|| tadeva-gatvameva / nanu gatvAdervarNa. dharmatayA bhedena kathaM tasya tadAtmakatvamata Aha-varNanityatAvAdi. miriti* // mImAMsakAdibhirityarthaH // *atiriktati // dharmadha. miNorabhedAbhyupagamAdityarthaH(2) // *gauravamiti* // gakArAdipra. (1) uktarItyeti / varNAnaGgIkArasahitasphoTAGgIkArarUpokarItye. tyrthH| (2) dhastutastu anekavyaktiniSThAnugatapratItyaivAtiriktajAtyabhyupagamaH / varNAnAM nityatvamate tu gakArAdivyaktairaikyena anugamAprasa. ktyA gakArAvyatiriktagatvAGgIkArasya niSprayojanatvena dharmasyaivA. svIkAreNa dharmadharmiNorabhedAbhyupagamo vyartha iti| Page #471 -------------------------------------------------------------------------- ________________ darpaNasahite vaiyAkaraNabhUSaNasAre tiriktasphoTakalpana eva gauravam / antye gkaaraadiprtiitivirodhH| .. vAyusaMyogavatti, dhvanivRtti vA vaijAtyamAropya tathA pratyaya iti cenna / pratItevinA bAdhakaM bhramatvAyogAt / astu vA vAyusaMyoga eva gakAro'pi / tasyAtIndriyatvaM doSa iti ceddharmabadupapaveriti kRtaM sphoTena / tItInAM gatvAdiviziSTagakArAdiviSayakatvenopapattisambhavAditi bhAvaH / antye sphoTe gatvAdyanabhyupagamakalpe ityrthH| *virodha i. ti / gAdipratItyanupapattirityarthaH / gatvasyAnyadharmasya sphoTAvR. titvena tadviziSTaviSayakapratItyanupapattiriti bhAvaH // *vAyusaMyogavRttIti* // svamate dhvanivRttIti, matAntare pUrvoktarItyA tAdRzavai. jAtyAropeNa pratIteH sUpapAdatvAdAha- Aropyeti* // *bhramatvAyo. gAditi // sAkSAtsambandhana pramAtvopapattAvAropitasambandhe tadu. papannatve pramANAbhAvAditi bhaavH| - nanvatirikAnekavarNakalpanApekSayA tAdRzapratItInAM bhramatvameva nyAyyamata Aha-astu veti* // tathAca tAvataiva pratIteH prAmA. NyanirvAhe'laM sphoTakalpanayeti bhAvaH tasya-saMyogasya / *atidriA yatvamiti* / laukikaviSayatAzUnyamityarthaH / doSaH bAdhakamityarthaH / pratibandhottarayati-*dharmavaditi // yathA atIndriyamAtravRttidharmatva. sya sAkSAtkArAviSavatvavyApyatvaM tvayA na svIkriyate, tathA'tIndri. yasaMyogagatavizeSasya mayA'pItyarthaH / yadyatIndriyasyaivaindriyaka. tvamatyantAsanbhavaduktika, tadA tAdRzavaijAtyasya sphoTadharmavatvamapi / tathaiva pratyakSAnupapattariti bhAvaH / nanu katvAdidharmANAmatIndriyatve. 'pi jJAnalakSaNayA kAdipratItau tadbhAne bAdhakAbhAva iti cenna / ka. kAra iti pratyaye, katvaM sAkSAtkaromItyanuvyavasAyena laukikavi. SayatvAvagAhena noktaprakAro'sambhavAt / zaGkhaH pIta iti jJAnAnanta. Page #472 -------------------------------------------------------------------------- ________________ . sphoTanirUpaNam / tasmAt santyeva varNAH / parantu na. vaackaaH| gauravAt / AkRtyadhikaraNanyAyane jAtereva vAcyatvavadvAcakasyApi yukta tvAcca / idaM haripadamityanugatamItyA haryupasthititvAvacchedena haripadajJAnatvena hetutvAcadavacchedakatayA ca jAtivizeSasyAvaH zyakalpyatvAt / na ca varNAnupUjyava pratItyavacchedakatvayonihiH / ghaTaghaTa. tvAderapi saMyogavizeSaviziSTamRdAkArAdibhizcAnyathAsiddhyApa -- rotpannaH, pItatvaM pazyAmIti pratyayastu bhrama eva / doSavizeSasya tAdRzaviSayatAniyAmakatvakalpanagauravAditi vibhAvanIyam / upasaMharAta-*tasmAditi // katvAdiviziSTaviSayakasAkSAtkArAnupapattipramANasadbhAvAdityarthaH // *santyeveti* // tvadabhimatasphoTAta riktA varNAH santyevetyarthaH // * parAmiti // kintvityarthaH / / *gaura vAditi* // tattadvarNabhedabhinnA'nantazaktikalpane gorvaadityrthH| nanu tAvadvarNagatapadatvAdijAtyanugatIkRte caikasyA eva zaktara bhyupagamAna nAnAviprayuktagauravamata Aha-*AkRtyadhikaraNeti* | nyAyastu nAmA'rthanirUpaNe prpshcitH| nanu tAdRzajAto mAnA'bhA. vo'ta Aha-*haripadamiti* // anugatadharma vinA saphalatAzapa. devakAkAratAdRzapratItyanupapatteriti bhAvaH / nanvanugatapratItimAtra. jAtisAdhakatve vibhutvAderapi jAtitvApattirataH karaNatAvacchedaka. tvAdinaiva tatsiddhirvAcyA tadabhAvAt prakRte kathaM tasya jAtitva. mata Aha-haryupasthititvAvacchedeneti* // kAryatAvacchedakapradarza namidam // *avazyoti* // anyathA tAvatpadAnAM tattavyaktitvena hetutayA vyabhicAreNAsambhavAditi bhAvaH // *pratItyavacchedakatva. yoriti* // anugatapratItyavacchedakatvayorityarthaH // *varNAnupUryeti* // tAdRzajAtyAbhivyaJjakatvanAvazyakalpyayA tayetyarthaH // *nirvAha iti* // tthaavshyklptniytpuurvvRttitaa'vcchedktaanupuutyai| vAnugatapratAtikAraNatAvacchedakatvayoH sambhavena tadrUpaviziSTapadopa Page #473 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 40 darpaNasahite vaiyAkaraNabhUSaNasAre (1) / tasmAt sA jAtireva vAcikA, tAdAtmyenAvacchedikA ceti| nanu saro rasa ityAdau tayorjAtyoH satvAdarthabodhabhedo na syAdityata Aha-aupAdhiko veti // vA tvarthe upAdhirAnupUrvI, saiva jAtivizeSAbhivyAJjiketi bhedaH karaNIbhUtajJAnasyeti nA. tiprasaGga iti bhaavH| upAdhiprayuktajJAnavailakSaNye dRSTAntamAha-va. ponAmiti // 71 // sthititvena hetutvamanyathAsiddhiriti bhAvaH // *anyathAsiddhyApatte. riti* // na ca seSTA, pratyakSA''dipramANavirodhAditi bhaavH| nanu jAteH zakyatve jAtitvaM zakyatAvacchedakaM vAcyam / tasya ca taditarAvRttitvaviziSTasakalatavRttitvarUpatayA tattvA''sambha. bo gauravAdata Aha-*tAdAtmyeneti* // abhedenetyrthH| tathAca notadoSa iti bhAvaH / etattattvamabhihitaM prAk // *jAtyoriti* // ta. yoH padayo rephAkArasakAravisargaghaTitatvAvizeSAdrasatvAviziSTo. pasthApakatAvacchedakasarastvAvaziSTopasthApakatAvacchedakajAtyArekatarasyA eva sattAyA vinigamakAbhAvAttato vilakSaNArthabodhAnupa. cirityarthaH / vAzabdasya pakSAntaraparatvabhramaM nirAkAroti-*vA tvartha iti* // avadhAraNe ityarthaH // *bheda iti // tathAca tatra varNataulye. 'pyAnupUrvIcalakSaNyana rasatvaviziSTopasthApakatAvacchedakajAternirukAvyavahitottaratvasambandhena ra-viziSTasattvAdirUpAnupUrdhyA eva vya. akatayA tadabhAvena na saraH-padAsatvaviziSTabodhApattirevamapyatrA. pIti bhAvaH / mRle tAramandavadityatra tAramandazabdo dhrmprau| tathA (1) anyathAsivApatteriti / saMyogavizeSaviziSTamRdAdibhireva 'ghaTa' ityAdhanugatapratIterdaNDAdikAryatAvacchedakatvasya ca nirvAhAd ghaTavAdijAtirapi na sidhyet / evaM ghaTAdiravayavyapi na siMdhyet / sayogavizeSaviziSTamRdAdibhireva 'ghaTa, ityAdipratItyupapatteriti bhaavH| Page #474 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sphoTanirUpaNam / 461 nanu jAte. pratyeka varNeSvapi satvAt pratyekAdarthabodhApatiH syAdityata AhaanekavyaktyabhivyaGgayA jAtiH sphoTa iti smtaa||72|| kaizcita vyaktaya evAsyA dhvanitvena prakAlpatAH // * anakAbhirvarNavyaktibhirabhivyaktava jAtiH sphoTa iti smR. tA / yogArthatayA bodhiketi yAvat / etena sphoTasya nityatvAsarvadArthabodhApattirityapAstam / . ___ ayaM bhAvaH / yadyapi varNasphoTapakSe uktadoSo'sti / tathApi padavAkyapakSayona(1), tatra tasyA vyAsajjyavRttitvasya dharmi ca yathA varNAnAM nityaikatvamate vijAtIyavAyutAlvAdyabhighAtasattve tAlvAdinA bhedprtiitistdvdityrthH|| 71 // varNajAtisphoTamabhipretya zaGkate, sAre-*nanviti* // jAte. riti* // arthabodhakajAtarityarthaH // *pratyaketi* // padAntargatatatta. dvarNomvatyarthaH / evamagre'pi // *arthabodhApattiriti* // tadabhivyaJja. kavarNasatvAditi bhAvaH // *yogArthatayati* // sphuTatyartho'smAditi vakSyamANAvayavavyutpatyetyarthaH // sarvadA padAzravaNe'pi // *apAsta. miti* // jAteH sanAtanatve'pyuktasthale vyaJjakAsamavadhAnAttadabhi. vyaktyabhAvena bodhasyApAdayitumazakyatvAditi bhAvaH / / manu varNajAtisphoTapakSe padaghaTakayAvadvarNagatajAtInAmevArthabodha. katvamupagantavyam // tatra cAnyavarNagatajAteranyavarNAnabhivyaGgayatvAtattadvarNa evAbhivyaJjako vaacyH| tathA coktadoSastadavastha eve. tyata Aha-*ayambhAva iti* // *uktadoSa iti* // tathAca dudhaH tvAt sa pakSI nAzrayaNIya iti bhaavH|| *tatreti // pade vAkye ca // tasyAH pdtvaadijaateH|| *vyAsajyavRttitvasyati* // paryA. . (1) kathitadoSa ityanukRSyate / tatra vyAsajyavRttitvasya padAdi. ghaTakayAvadvarNasamudAyavRttitvasya varNasphoTapakSe tu naivaM vaktuM shkym| pratyekAvRttastadanatiriktatAvadvarNasamudAyavRttitvasyAsambhavAditi / Page #475 -------------------------------------------------------------------------- ________________ darpaNasahite vaiyAkaraNabhUSaNasAre grAhakamAnasiddhatvAditi kaizcid vyaktayo dhvanaya eva dhvanivayorbhedAbhAvAdityabhyupeyante iti zeSArthaH / uktaM hi kAvyaprakAze / "budhairvaiyAkaraNaiH pradhAnIbhUtasphoTa - 462 tyAkhyavilakSaNasambandhena vRttitvasyetyarthaH / nanu jAteH samavetatvasyaiva sArvatrikatayA kathametasyAH paryyAptatvamata Aha-* dharmigrAhaketi * // dharmavatI jAtistadgrAhakaM mAnaM padatvasya vA vAkyatvasya vAcakatvA'nupapattistatsiddhatvAdityarthaH / pratyekavarNavizrAntajAtervAcakatvasyoktadUSaNakavalitatvenAsambhavAdvAcakatvAnupapattyA kalpyamAnA padatvAdijAtiryadi punaH pratyekaM vi zrAntA syAt tadA tatsiddhireva na syAt vAcakatvA'nupapatterapari hArAdatastatsAdhakamevaM tatpayryAptatvasAdhakamevaM cAnekavyaktyA bhavyayetyasyAneka vyakti paryAptetyartha iti bhAvaH / vastutastu ghaTAdipratyekavyaktyaikye ghaTa iti sarvasiddhapratItyA vyavahAreNa ca siddhayatu ghaTatvAdeH pratyekamAtravRttitvam / na hyekavarNe ghaTapadAdivyavahAro, yena padatvAdeH pratyekavRttitA syAt kintu padazabdaH padaM na prakAra iti vaiparItyamiti tAdRzajAteH payryAptatvamAvazyakam / padatvaM na paryyAptaM jAtitvAdityanumAnaM tvaprayojakamanukUlatakkabhAvAditi vibhAvanIyam / idaM punarihAvadheyam / anekavyaktyabhivyaGgayetyasyAnupUrvyavacchi varNAbhivyaGgayetyarthaH / nAtaH saro rasaM ityAdau arthabhedabodhA'nupapattiH / evaJca pUrvoktArthasyaivA'yaM prapaJcaH / AnupUrvIvarNayorvizeSaNavizeSyabhAvavyatyAsaH paraM vyatiricyate / ata evA'grimagranthasaGgatiriti / vyajyate'nayeti vyutpatyA vyaktipadArthe varNa ityabhi* pretyAha *dhvanivarNayoriti / varNAnAM dhvaninaiyatyAdabhedopacAro'ta eva paspazAyAM "atha gaurityatra kaH zabda" iti prazne "loke'rthabo dhakatvena gRhIto dhvanivarNAtmakaH samUha" ityarthakam | "athavA pratItapadArthako dhvaniH zabda" ityuktamiti bhAvaH / zeSArtha iti* / prakRtakArikottarArddhArtha ityarthaH / varNeSu dhvanivyavahAre sammatimAha *uktaM hIti* | *kAvyaprakAza iti / Page #476 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sphoTanirUpaNam / 463 rUpavyAyavyaakasya zabdasya dhvaniriti' vyavahAraH kRtaH" iti // 72 // nanu kA sA jAtistatrAha satyAsatyau tu yau bhAgau pratibhAvaM vyavasthitau // 73 // * satyaM yattatra sA jAtirasatyA vyaktayo matAH // pratibhAvaM pratipadArtham / satyAMzo jAtiH, asatyA vyakta. yaH / tacavyaktiviziSTaM brahmaiva(1) jAtiriti bhAvaH / uktaJca kaiyaTena "asatyopAdhyavacchinnaM brahmatatvaM dravyazabdavAcyami. "idamuttamamatizayini vyaGgathe vAcyAd dhvanirbudhaiH kathitaH" / iti vRttivyAkhyAvasara iti zeSaH / *sphoTavyaGgayeti / sphoTarUpaM yad vyaGgayaM, tavyaJjakavarNAtmakazabdasyetyarthaH // 72 // . ___ nanvetAvatA prabandhena padatvAderjAtitvasya tadvAcakatvasya ca vyavasthApanamaphalaM, puruSArthA'nuyogitvAdityAzaGkaya samAdhAnapara. tayA mUlamavatArayati *nanu kA seti* / sA vAcakatvenAbhimatA jAtiH keti yojanA / *satyAMza iti / satyatvaM kAlatrayAbAdhyatvaM, tadviparItamasatyatvam / paryAvasitArthamAha tavyaktIti / tadaH vyktyuplkssitiimtyrthH| paramArthabrahmaNA vyaktInAM vaiziSTayAsambha. vAt / ata eva jagatkartRtvAdInAM tadupalakSaNatvamAmanantIti bodhym| *jAtiriti* / tavyavahAraviSaya ityrthH| *asatyopAdhI. ti / vyaktInAmupAdhitvaM ca, vastuta ekasyA api nAnApratI. tijanakatvaM tadavacchinnaM tduplkssitmityrthH| *dravyazadvati / gavAdizabdetyarthaH / guNagatajAteranaGgIkArAdathavA dravyAtmako yazza. bdastadvAcyamityarthaH / mImAMsakaiH zabdasya dravyatvopagamAt / (1) AdheyatAsambandhena tattadvvaktyupahitaM brahmaikajAtirUpamiti tasyAnityatvaM nAnupapannamiti bhaavH|.. . Page #477 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 464 darpaNasahite vaiyAkarabhUSaNasAre tyarthaH (1) iti / "brahmatatvameva zandasvarUpatayA bhAti"(2) iti ca / kathaM tarhi, brahmadarzane ca gotvAdijAterapyasatvAdanityatvam / "AtmaredaM sarvam" iti zrutivacanAditi kaiyaTaH saGgacchatAm / avidyA Avidyako dharmavizeSo veti pakSAntaramAdAyeti draSTavyam / / 73 // *zabdasvarUpatayeti / zrutyAtmakazabdarUpatayetyarthaH / "re brahmaNI veditavye" iti shruteH| ___ ayamAzayaH / "tasmAdetasmAdvA Atmana AkAzaH sambhUta" ityAditaittirIyakazrutau brahmaNo jagadupAdAnatvazravaNAdupAdeyasya co. pAdAnAbhinnatvasya lokaprasiddhatvAnnAmArthayorapi svAbhinnopAdAnAbhinnatve susthe pRthakpratIyamAnajagato, "neha nAnAsti" iti zrutyA bAdhe dRDhe, bAdhitArthapratIteradhiSThAnasattaikaniyAmakatvenAvaziSyamANa. brahmaNaH sadrUpasya sAkSAjJAtumazakyatayopalakSaNIbhUtarUpanAmanirUpa. NadvArA tajjJAnAya zAstrasyopayoga iti / *kathamiti* / saGgacchatA. mityanenAnvitam / pUrvIparavirodhAditi bhaavH| mithyAjJAnarUpAyA. stajanyasaMskArarUpAyA jAtitvAsambhavAdAha *Avidyaka iti / avidyAkalpita ityarthaH / *dharmavizeSa iti / atra vRttivAraNAya, *dharmeti / tadvyaktitvAdivAraNAya, *vizeSeti / tathAca matabhedenA'rthadvayasyApyAkarasthitatvAnna pUrvAparavirodha iti bhAvaH / ghastutastu gavAdyapAdhyavacchinnasattAtvameva gotvAdivyavahArani. yAmakamadvaitadarzane ca gavAderavacchedakasyAbhAvAnna sattAyA viziSTasattAtvaM, tadAnIM nirddharmatvenaivAvasthAnAdityarthaparatayA'pi virodhaH suparihara iti bodhyam // 73 // ___ (1) asatyati / ayaM kaiyaTagranthaH" dravyaM nityam" iti paspazA. hnikasthabhASyavyAkhyAnarUpaH / (2) ayaM ca "candratArakAvat pratimaNDito vedarAzi" iti pra. tyAhArAhnikabhASyavyAkhyAnarUpaNa Page #478 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 465 . sphoTanirUpaNam / tameva sasAMzaM spaSTayatiitthaM niSkRSyamANaM yacchabdatattvaM niraJjanam // brahmaivetyakSaraM prAhustasmai pUrNAtmane namaH // 74 // ' ayaM bhAvaH / "nAmarUpe vyAkaravANi" iti zrutisiddhA dvayI sRssttiH| tatra rUpasyeva nAnno'pi tadeva tattvam / prakriyAM / yadyapyavizeSeNa vAkyaviSaye'khaNDavAdhyatajAtirUpasphoTadvaya muktaM, tathApi nAdAtmakasphoTakalpe zAstrasya puruSArthe paramparayo. payogitvamantimakalpe tu sAkSAdeveti tasyaiva mukhyatvamityAzayena mUlamavatArayati *tameveti* I "ayamAtmA" "tatsatyam" ityAdi. zrutisiddhaM yatsatyaM tatra sA jAtirityanenoktamevetyarthaH / mUle, *itthamiti* / pUrvoktaprakAreNa adhyastavAcakatvebhyaH prakRtyAdibhyaH. pRthakriyamANam / ata eva niraJjanam-upAdhivinirmuktam / ata evaakssrmvinaashi| __"yastu sarveSu bhUteSu nazyatsu na vinazyati / " ... iti smRteH / sopAdhikasyaiva vinAzapratiyogitvAt / zabdatattvaM, zabdapadaM rUpasyApyupalakSaNam / tena, nAmarUpopAdAnaM yattad brahmaiveti vizeSaNasaGgataivakAreNa brahmatAdAtmyA'bhAvarUpe vizeSaNA'yogavyava. cchede zabdatattvarUpAnvAyatAvacchedakavyApakatvaM bodhyate // prAhu-prakarSeNa kathayanti / brahmA'bhedena jAnantIti yAvaditi tadarthaH / tatra zabdopAdAnatvasya tantrAntare gaganAdI prasiddhaH kathaM brahmaNastadupA. dAnatvamityAzaGkAyAmAha-*ayambhAva ityAdi * // *nAmarUpati* // "anena jIvanAtmanAnupravizya nAmarUpe vyAkaravANi" iti siddhetyrthH| *dvayIti* // nAmarUpAtmakanyavayavasamUharUpetyarthaH // *tati* // sR. STidvayamadhye / / *rUpasyeveti / aakaashaadyaatmkaarthsyevetyrthH|| *nA. mna iti // tadvAcakazabdasyApItyarthaH // tadeva-brahmaiva // tattvamupA. dAnamitmarthaH / "tasmAdetasmAdvA Atmana" ityAdizruteH / zabdatanmA. trAkAzopAdAnatye paryavasAnAdvayorapyupAdAnaM brahmaiva / ata eva tayoH prsprmbhedsiddhiH| svopAdAnabrahmAbhinnatvAt / na ca brahmA Page #479 -------------------------------------------------------------------------- ________________ darpaNasahite vaiyAkaraNabhUSaNasAre zastva'vidyAvijRmbhamaNamAtram | uktaJca vAkyapadIye-- zAstreSu prakriyAbhedairavidyaivopavarNyate / samArambhastu(1)bhAvAnAmanAdi brahma zAzvatam // iti // No jagadupAdAnatve vikAritvA''pattiH / 'jagadetadvivarttate' iti vada. tA mUlakRtaiva samAhitatvAt / tathAca vyAvahArikaprAtibhAsikapadArthanirAsena zrutyA brahmaiva parizeSIkriyate iti prAgukta evA'rthaH / nanu nAnAtvasya sarvathaiva mithyAtve kathaM sa pratyayo lokAnAmata Aha-*prakriyAMzastviti* // prakRtipratyayapaJcakozAdivyavahArAMza. stvityarthaH / *avidyeti // malinasattvAjJAnavilAsa evetyrthH| tathAca brahmA'tiriktatvenA'satAnAmapi teSAM pArthakyena pratItiradhi. SThAnA'jJAnakRtaiveti, na yAvadadhiSThAnA'jJAnaM tAvat tannivRttiriti bhAvaH / nanu tAdRzabrahmajJAne kathaM zAstrANAmupayogo'ta Aha*prakriyAMza iti* // prakRtipratyayAdivyutpAdanaM tvittyarthaH // avi. dheti* // tathAca paJcakozAdinyAyena zAstrANAmupayogo, na tu tajjJAne sAkSAdupayoga iti bhAvaH // *avidyaivopavarNyate iti* // vA. kyapadIyA'nantaram upAyA: zikSyamANAnAM baalaamuplaalnaaH| asatye vartmani sthitvA tataH satyaM samIhate // iti zlokaH / "samArambhastu bhAvAnAmityasva" pUrvArddhantu ghaTAdidarzanAllokaH parichinno'vasIyate // iti // tadarthastu yathA ghaTadikaM dRSTvA loko vizvaprapaJcaH paricchinnaH ki. zciniSThakAraNatAnirUpakakAryatAvatvenA'numIyate, evaM bhAvAnAmA. kAzAdInAM, samArambhAditisamyagArambho jananaM yasmAt / bhAva. pradhAnazca nirdezaH tadutpattihetutvAdityarthaH / bhAvopAdAnatvAditi yAvat / tAdAtmyena vA hetuH // *samArambhAditi* ||shaashvtN nityamA (1) bhAvAnA=dRzyamAnaghaTAdipadArthAnAm |smaarmbhH utpatti rityrthH| Page #480 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ... sphoTanirUpaNam / 467 brahmaivetyanena, "atrAya puruSaH svayajyotiH," "tameva bhAntamanubhAti savam" "tasya bhAsA sarvamidaM vibhAti" iti zrutisiddhastraparaprakAzatvaM sUcayan sphuTatyartho'smAditi sphoTa iti yaugikasphoTazabdAbhidheyatvaM sUcayati / nirvighnapracArAyAnte maGgalaM stutinatirUpamAha-pUrNAtmane ityAdinA // 74 // pibrahma AdimatsakAraNakAmavA'vasIyata itynussjjyte| pariNAmyu. pAdAnatve tasminnabhyupagamyamAne vikaaritvprsnggshngkaa| vastutona tatprasaktirvivattApAdAnatayA tadevAGgIkArAdrajjvAdau prAtibhAsikabhuja. Ggasyeveti bhAvaH / "anAdi brahma zAzvatam" iti pAThastvanyataravizeH SaNopAdanavaiyA pattyA naadrnniiyH| ___ nanu nAde'pi brahmavyapadezasya prAyazo darzanAta puruSArthAnupayo: gitadabhedajJAnasampAdanavaiyarthyamata Aha-*brahmaiveti* // tathAca prakate brahmapadasya svaprakAzarUpabrahyaparatvAnnoktAnupapattiriti bhaavH| "tameva bhAntam" ityasya "na tatra sUryo bhAti na candratArakaM nemA vidyuto bhAnti kuto'yamagni" iti pUrvArddham / zrutItyupalakSaNaM yadAdityagataM tejo jagadbhAsayate'khilam / __ityaadismRterpi|| *svprprkaashktvmiti*|| tatra paraprakAzakatve mAnamuktam / svaprakAzakatvaM ca svabhinnAprakAzyatve sati prakA. zyatvam svAtmakanityajJAnaviSatvamiti yAvat / "nityaM vijJAnamA. nandaM brahma" iti zrutyA brahmaNo nityajJAnAnandasvarUpatvapratipAdanAta prakRtazrutiH / svayamevAtmanAtmAnaM vetsi tvaM puruSottama / iti smRtizca / svaprakAzatve ca "na tadbhAsayate sUrya" ityA. di smRtizca mAnakadhitamanyatrA'nusandheyam // *sucayatIti / sphoTasvaprakAzapadayoH paryAyatvaM bodhytiityrthH| tathAca jA. tisphoTavAdimate upAdhinirAsadvArA zabdabrahmaNaH svaprakAzatvarUpeNa puruSArthopayogini jJAne vyAkaraNasyopayoga iti siddham / nAdasphoTavAdimate yathopayogastathApapoditaM prAk // nirvidhneti* // apratibaddhasvagranthapracArArthamityarthaH // ante= Page #481 -------------------------------------------------------------------------- ________________ darpaNasahite vaiyAkaraNabhUSaNasAre azeSaphaladAtAramapi sarvezvaraM gurum // zrImabhUSaNa sAreNa bhUSaye zeSabhUSaNam // 1 // bhaTTojidIkSitaiH zreSThairnimmitAH kArikAH zubhAH // kauNDabhaTTena vyAkhyAtAH kArikAstAH suvistaram // 2 // iti zrImatpadavAkyapramANapArAvArINadhurINaraGgojibhaTTA''tmaja kauNDabhaTTakRte vaiyAkaraNabhUSaNasAre sphoTavAdaH // samApto'yaM granthazca // 8 granthAvasAne // *maGgalamiti / natyAtmakaM tadityarthaH / "maGgalA - dIni maGgalAntAni maGgalamadhyAni va zAstrANi prathante" iti bhASyakArokta zruteriti bhAvaH / pUrNatvamakhaNDAnandatvamapratihatecchatvaM vA tena rUpeNa tannatizca svayigranthapracArecchAviSayasiddhaya iti bodhyam / // 74 // jJAtvA zrIphaNivAkyajAlamatulaM naiyAyikoktIrapi mImAMsAnayamAkalayya ca mayA samyakkRte darpaNe // asmin bhUSaNasAratAM budhajanaH sotkaNThamAlokatAM yannizvAsamalImaso na mukurastattvArthabodhakSamaH // 1 // AsIt kUrmagirau dharAsuravaraH zrIvallabhaH kovido vedAnteSu vinoda (1) bhRttariti khyAtA'sti yanirmitiH // tatsUnurharivallabhaH samakarot sadyutimaNyujjvalaM zrImadbhUSaNasAradarpaNamimammAdAya vidyAvatAm // 2 // utprekSitArtho hi na modahetave'bhyasto bhRzaM so'pi budhAM tathaiva // ityAkalayyobhayamatra yuktipramANasiddhaM samudAhRtaM mayA // 3 // sarvo'pyartho budhaiH spRSTo yadyapIha tathApi me // satsandarbhAzavitatA mamatA kena vAryyate // 4 // iti zrImatkUrmAcalAbhijanotprabhAtIyopanAmaka zrIvallabhA''tmajaharivallabhaviracitaM bhUSaNasAradarpaNe sphoTavAdaH samAptaH // (1) vinodamaJjaririti pAThaH / Page #482 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zuddhipatram / pRSTham pAka azuddham tyayupa kajhAna . zuddham tyabhyupa tyartha kahAna tyarthaH . dAnI AM dArnI vizeSya vaiziSTya rUpija ratAtAyA rthaditi nirtha karipyan 'hRtathamA kamaNi . pacata mapyadArtha semasya kyameda kAraNa pUrvapapakSa vaizyadevyA ghaTakatveme anyaya . viAcchanna mAnyagha zAsanA korakabA.. vizeSyaM vaiziSTya rUpitaja ratAyA rthamiti tiGartha kariSyan hRtaprathamA karmaNi pacati mapyapadArtha somasya kyabheda kAraNa pUrvapakSe vaizvadevyA ghaTakatvame anvaya . . vicchinna mAnyadha jJAsAjhA kArakabo . 28 Page #483 -------------------------------------------------------------------------- ________________ azuddham prathayante TAMzasvapi paryo'vi sthamatya karaNAnyA mopAsthita anahu labdham ! vibhinna pAramya duHsa ji tsagikai nirupita ni0 a0 1 kha0 1 kArAntaa kazcidUpa khyAtartha bhAvanaupa kiyA thAyA mupapapadi kRtiva kadhA bodhenabhibhi tiGataM padayi tyadhika icchAdIti tAtparya darzanAnnaM 'sa' dakatvapakSyatA zuddhipatram zuddham prathamAnta STAMzasyApi paryAva sthApatya karaNanyA mopasthita atrAhurvai labdham vibhinna pArasya du:sa jaDIkR tsargikai nirUpita (ni0 a0 1 kha0 1 ) kArAnto'pi kazcidu khyAtArtha bhAvanopa nakriyAyA mupapAdi kRtirva kabodhenabhi tiGantaM padIya tyadhikaM icchatItyAdAviti tAtparya darzanAnna 'sa' dakatvalakSyatA pRSTham paMktiH 30 31 31 32 32 32 32 33 34 35 35 35 37 38 39 40 40 43 44 45 46 49 6 20 13 25 23 26 ms va an ngon so a va 9 va san 23 16 19 2 10 22 17 52 52 : 25 53 53 28 54 26 57 59 19 15 Page #484 -------------------------------------------------------------------------- ________________ azuddham jJAne tpattirUpha sambhavatIti zuptAdanA thaSaSTambhaka boghanaM tyA sanbhavatIti saMyoga'nukUlA lambhAvasta paryAtA ekavaca pakkavAn viklitte dUSayiSyaprA nyAyasamuccayAH tvaryamathaH siddhikArya. vizeSyatA sthAyavi rthavatvaM pratyayayoH kriyayoga: vransAnpA: sAmarthya zetpau phalAzA bhitva tAderthya tasyaSTatve. sarkamakatva zuddhipatrama zuddham jJAte tpattirUpapha sambhavIti zutpAdanA rthopaTaka bodhanaM svA sambhavatIti lambhAbhAvasta paryAyatA ekavacana pakvavAn viklitte dUSayiSyamA nyAyasamuccayaH tvayamarthaH siddhakArya vizeSyatA nyAyavi rthavatvaM saMyoganAzakavibhAgAnukUlA73 pratyayayoH kriyAyoga vatsAnyA sAmarthya itpau . phalAMzA pRSTham paMki 60. 61 62 66 prabhinnatva tAdarthe tasyetve sakarmakatva 70 6811 73 74 fy 78 78 * * * 79 80 80 80 84 87 88 95 V 99 18 100 a a n 2 n o 21 13 17 22 29 14 3. 17 21 21 24 17 19 26 19 Page #485 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zuddhipatram azuddham 106 106 bhavAdato itpadA - mArabdhe dakarUpa rAjyapi revatyatrA . padasyAbhAvaheta bhedAntaraNa klatpatvAM geSudu jJApyabhApaka evamAdipvanu bhUtalaM. vivRNIti lakSaNAzca natpA dhAtupasthA zatigra a r 5 * * * * zuddham pRSTham paMktiA bhAvAdato ityAdA 104 22 mArabdhaM dakarUpava 105 ghaJyapi ravetyatrA padasyAbhAvAdeta 109 bhedamantaraNa 112 klaptatvA goSudu 114 jhApyazApaka 114 evamAdiSvanu bhUtale vivRNoti lakSaNAyAzca 120 naptA 120 dhAtUpasthA zaktipraha 123 bhidhAnA asAdhutA bhAvanAyAM syA124 vizeSya bodhaka 125 lavane'sya 126 pUSNo 156 dadhirasItyatra 126 28 prakrAntavyA 127. parihRtatvAt 128 1 t natu 12828 yajJamAnena 129 10 puruSa 129 : . 12 bhighAnA * * * * , * * * * * * 124 asAdhutAsyA vizepya bodhanaka lavanasya pUSNAM . dadhirasityana prakrAnta parihatvAt vanatu yajamAnena Page #486 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zuddhipatram . azuddham kalpanaugA' pratiprakRta asIdityA pratyayanAM kiJcaiva parAkSatvaJca vartamAkA ityatradhAtvarthakAdbha 134 135 tatvaJcoti atiAvApti vyApAraH zuddham pRSTham paMki puruSa 129 16 kalpanAgau pratiyogiprakRta 132... AsIMdityA pratyAnAM kiJcaivaM 134 - parokSatvazca partamAnakA 136 ityatra dhAtvarthasattAyAM 139 vartamAnaprAMgabhAvapratiyogiravastha bhaviSyatvasya bA. . dhAttadarthakAdbha. tatvaJceti 140 - ativyAti 142. vyaapaarH| saMpraznaH saMpradhAraNam klupta pUrveNA: 150 vizeSyaka 151 23 '. pravRtti jJAnani 153 nirUpitA 156 dvade ev|t 159 i:, iyAn SaGgaNAndhayaH 166 . 26 yasmista 16712 pratiyogitA 17195H pratiyogitA 171 : 17 dvitIyopapatti 172 - 24 150 152 klutpa pUrvaNA vizaSyeka prakRti jhAnAni nirUpatA dUgede ebAta iriyAn / SaDaNAnvayaH / yasmi'sta pratiyogItA pratiyogi dvitIyApapatti 162 Page #487 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zuddhipatram pRSTham paMktiH 179 : 3 zuddham. lambana vizeSANAM nAzrayatvasya yadyapi dhAtvartha . 182 14 186 186 288 190 196 101 210 212 212 28 2136. 217 . 1 lambana vizarSANAM nAzrayatyasya yadyadi . . dhAtvatha haripAdyakSa kAritva kRtiviSiya zrutaredhyastaM kSaNAtpanna itythH|. . nyadIyatyagA tayekchA .. rAkarANya.. ntvAzraya nedaM cetra .. vArtikakha ... kArakabha.. vIhiri siddhatyasya vidhiniSadhau vacchedakatvApa tvAde iti dharmitA . kuTIra! vedabhaSye'pI devyami pAgamiti... tadavAcyaM .. liGDAnu haripadyAkSa kAritvaM kRtiviSaya zruteradhyastaM kSaNotpanna ityrthH| nyadIyatyAgA tayecchA rAkaraNA kinavAzraya nedaM caitra vArtikasthakha kArakama vrIhiri siddhatyasya vidhiniSedhau vacchedakatvopa tvAderiti dharmitA kuTIra vedabhASye'pI devyaM mi ..yAga iti . tadavAcyatvaM 219 . 18 219 20 221 . 7 2248. 226 15 231 : 10 231 .22 232 5. 238. 17 24... 15 24022 241 9 242. 3 243. .....1 Page #488 -------------------------------------------------------------------------- ________________ azuddham vaiziSTya nivezyaM kSakyAgraheNa asambhave'thavi kuvita tasmAt / ka tadapekSA'bheda pRthagavasthite // iti // siddhiriti (1) / prayaJjati ditizeSaH / ghaTAdi boddha pUrve prAdhAnyad vyayabhAvA viSezava vRSAdase sAmAdhAnAt kadezetvA sUpapadeti // 32 // // 31 // yogoneti turbodhA danApattyA // 31 // prAtaSedhaH // 31 // // 32 // satsambandhi zuddhipatram zuddham vaiziSTayaM nivezya zakyAgraheNa asambhave'rthavi pRSTham paMktiH 245 247 288 250 15 kurviti 250 27 252 tasmAtka tadapekSayA'bheda 252 pRthagavasthite // iti // 1253 I siddhiriti prayaJjIta ditizeSaH / ghaTAdibaddha pUrva prAdhAnyAd avyayIbhAvA viSezaNe ba vRSAdisa samAdhAnAt kadezatvA sUpapAdeti // 31 // // 32 // yogeneti danAyattyA // 32 // pratiSedhaH // 32 // // 33 // tatsambandhi 6 273 274 275 M : chi 253 255 255 24 256 27 258 22 261 11 262 263 264 264 265 266 268 268 270 23 25 19 26 14 24 271 16 271 22 273 273 4 22 23 5 6 Page #489 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zuDipatram v5 280 * * * * * * 285 286 * azuddham yApattazceti // 32 // // 33 // // 32 // shktiaamaatyrthH| pasthitara parasvara kriyAyA'nva tatpArya pArigaNanasya upasthiteyo varmA'rtha zaktigrahaNA ityAdhikArAt tizabdaH vA'nakA samata Adhudika gAhaneneti mAnAbhavA bAdho . grAhyA janyabedha thopathi kAraNatva, miti papAttari naitabA pacapadasyadI viziSTe zuddham pRSTham paMki yApattezceti 275 23 // 33 // 276 // 34 // 276 276 shktimityrthH| 276 pasthitera 279 paraspara 280 kriyA'nva tAtparyya 284 parigaNanasya 285 upasthitayoM varNAdartha zaktigraheNA 297 ityadhikArAt 302 tizabde vA'navakA 304 sammata 305 Adhunika 308 gAhaneneti 311 mAnAbhAvA 312 bodhe 312 gAhyA 312 janyabodha rthopathi 316 kAraNatvaM, miti 320 13 papattiri 321 3 naitabdA yavapadasya mlecchAnAM kaMgaudI 321 viziSTe ca 321... 6. 303 * * : 9 316 321 Page #490 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zuddhipatrama zuddham ityAdau ttattadA... . pRSTham kira 321 / mazuddham / ityAdo ttadAkA : dhAdi vyavAhaya sAmanA zakyatiyApakarUADhaH viziSTa pakSabAdhA svAcatta ... kyA'thabodha: 'dvirephA sA lalita dhanti sambAndha vyavahiba sAmAnAH zamayaticogikarUDhiH viziSTa : 3227 323 323 : 5 323: 323 15 kvacitta: kyArthabodha dvirepho yAntima sambandhi zAbde, bodhakatvAdI prasajyete ttA " ApakA tIye svAha vodaka 324 . 3247 324H . 325 eka 325 mAraNaM 326 ma 326 ru 329 329 : 1 329 330 330 ra 3317 331 . 25 bodhakatyAdI prasajyate ttayAM AtpAvA tIyetyAha acchadaka pAdanAt / darzanAM niNayaH / yavahArA nayA mAntrikA meMdravasvA bhedabodhanaM mAdvaka pRhAta 33515 336 26 i allit darzinAM nirNayA ddhavyavahAra naoM. tAntriko meMdasvasthA bhedabokne vadvika prajAti 339 ra 3402 34027 Page #491 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zuddhipatram zuddham hita mahata kAvaSa pRSTham paMki 340 29 341 9 kaviSa bhada sapanA pasajanA prapAdasya tijJAthakAt. bhadasya ... 343 . 11 343 343 bheda.... sarvanA ... pasarjanA papAdanasya iti jhApakAt bhedasya tayu bhAvo'tya tAdAtmya reNoktam 343 344 344 344 bhAvo'nyaH tadA reNAkam / guNA : 347 347 guNI buddha 348 9 nuro nurA .. caccaitra tulAm sAkSAbhre. yatra cai tulyam / sAkSA 21 359 360 362 mAsAdhi.. dhAtvArthoM vAcchannaH syaditi ... pAtanAM mANa nirvakSyamA bodha mAnAdhi. dhAtvarthoM vacchinnaH syAditi potAnAM mANaM nirvakSyamA bodhe 362 : 366 3 367 374 375 376 24 376 . 26 380: 15 Sodhe sogibhadAda bodhe / yogibhedAd Page #492 -------------------------------------------------------------------------- ________________ "samArSTi " samASTIti "samA"i gargana azuddham akRtvAdi saMgracchate rASTrattapeNa raNakatvam 'aindra dadhi' raNakarmatvam 'endra dadhi' pendra dadhi 'endra' dadhi' iti pA0 sU0 2|3|13) iti / iti (prA0 sU02/3/13) 389 ityartha irtha - doSavibheda lokenene kAdyAdeka: tyAgatiH / prakareNaiva gapazu vairya spaSTam pradeka bhedAda samASTi makasmAdava - katyatu . sAna zuddhipatram zuddham zuklatvAdi saMgacchate tattadrUpeNa vaktavyA pyaMtvana vAcyatA vizeSaNa doSavizeSa lokanenai kAdyAdezatvAdeka tvAvagatiH / prakAreNaiva sammASTi" sammAti 'sammArTa' gagana gamAzu vaiya spaSTam praka bhedAdi sammAi mekasmAdeva ktyAtu mAna vaktavya pyatvena pRSTham 381 282 vAcyatAM vizeSaNa 384 386 388. 388 : 392 393 394 395 395 395 398 398 399 399 400 400 25 23 ...wit**** 401 402 403 403 404 401 404 23 13 * 24 40026 4014 401 15 401 19 24 4 18 26 10 11 Page #493 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zuddhipata pRSTham paMktiH sAmAnAdhikaraNya 4057 ghaTakapraski samAnAdhikaranya nAnAntara ghaTayatki rdhAraNa lomatat... tvAnnati. vamiAta vrati mAdhA... prAdhA 406 .20 406 - 26 sameta vAti svamiti . . 408 27 409 11 robAdhAd phAzasA bodhakaraNe avatAra : tAnase bAlpyanayA. sahayogAt kAzamAsA bodhavAraNe dhAvatAra mAnase.. kalAyatavA pArapo: bodhaH . 412 : 412. 13 412 : . 25 413 .. 17 413 17 41330 brAdhaH sphoTA 415 kyAmi kyami: 415 meva grata , 419 17 pramati devAkta nyatvanai ane saMsa Namiti deyola nyatke 4294 43032 43321 434 10 435 14 437 : 27 tIta yatma . Page #494 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sudikSatram 'azuddham pasyA zuddham vasthA dhyeka sphoTe pRSTham 439 443 443 davA . - yathA 447 yAthA purnabha oSaNA bhadAMza sanbhava 10. NaNARY. zeSANA SECUPY sambhava katvasyA 451 453 458 459 460 465 466 manyatra vAkyatA "kAyata bAlAmu sAnakadhita mAnamadhika 467 iti zuddhipatram / Page #495 -------------------------------------------------------------------------- ________________ chapakara taiyyAra hai / saMkSepazArIrakam zrImanmadhusUdanasarasvatI kRta TIkA bhAga 1 mUlya 5) Ansar - vaiyAkaraNa bhUSaNa sAra darpaNa TIkA mUlya 4) hamAre yahAM hara prakAra kI 1 chapAI tathA jildasAjI ityAdi kA kArya bhI hotA hai / 1 jayakRSNadAsa-haridAsa guptA: caukhambA saMskRta sIrIja Aphisa, vidyAvilAsa presa, gopAlamandira lena, banArasa sittii| (003 OPE Page #496 -------------------------------------------------------------------------- ________________ haridAsasaMskRtagranthamAlAsamAkhyakAzIsaMskRta sIrIz2a pustakamAlAH / iyaM kAzI - saMskRtagranthamAlA vibhAgazaH prakAzitA bhavati / etasyAM prAcInAH navInAzca durlabhAH sulabhAzca atyupayuktAH saMskRtagranthAH kAzikarAjakIyasaMskRtapAThazAlIyaiH paNDitairanyairapi vidvadbhiH saMzodhitAH krameNa saMmudritA bhavanti / asyAM prakAzyamANAnAM pranthAnAM mUlyaM sUcIpatre prakAzitaM vartate / paraM tu etasyA niyamenAsvicchinnatayA nizcitagrAhakamahAzayAnAM pratimudrAzatakaM paJcaviMzatimudrAH ( kamizana ) parAvartitA bhaveyuH mArgavyayazca na pRthak dAtavyo bhavet / tatra mudritagranthanAmAni / 1 nalapAkaH nalaviracitaH / saMpUrNaH ( pAkazAstram 1) 12 saMkSepazArIrakam / rAmatIrthasvAmikRtA'nvayArthabodhinITIkA sahitam / ( vedAntaM 1 ) 10-0-0: 3. vaizeSikadarzanam / saTIka - prazastapAdabhA byopaskArAbhyAM samanvitam / ( vaizeSikaM 1 ) 3-8-0 4 zrIsUktam / vidyAraNyapRthvIdharAdyAcAryakRtabhASyatrayeNa TippaNyA ca samalaGkRtam ( vaidikaM 1 ) 5 laghuzabdenduzekharaH candrakalATIkAsahitaH tatpuruSAdisamAptiparyantaH / ( vyAkaraNaM 1 ) 10-0-0 6 kArikAvalI muktA0 dina0 rAmaM0 zabdakhaNDasahitA tathA " guNanirUpaNa " dinakarIya mahAmahopAdhyAya paM0 zrIlakSmaNazAstrIvyAkhyAsahitA / 7 paJcakaraNam / vArtikAbharaNAlaGkRtavArtikaTIkayA-tattvacandrikAsamavetavivaraNena ca samanvitam / 8 alaGkArapradIpaH paNDitavara vizvezvarapANDeya nirmitaH / 9 anaGgaraGgaH mahAkavikalyANamalluvira - citaH / ( nyAyaM 1 ) ( vedAntaM 2 ) ru. A. pA. ( kAvyaM 1 ) -6 0-2--0 ( kAmazAstraM 1 ) 0 - 12-0 10 jAtakapArijAtaH / zrIvaidyanAthazarmaNA viracitaH / [ jyo0 1] 2-0-0 Page #497 -------------------------------------------------------------------------- ________________ * kAzIsaMskRtasIrIz2a / ... ..... tatra mudritapranthanAmAni 0 . ru. A. pA. 11 pAraskaragRhyasUbham / kAtyAyanasUtrIyazrAddha shauc-saan-bhojn-klpshitm| [karma1] 0-8-0 12 purusssuuktm| sAyaNabhASya-mahIdhara bhASya-maMgalabhASya-nimbArkamatabhASyacatu.. ssttyshitm| (vaidikaM 2) 1--4-0 13 zrImatsanatsujAtIyam-zrImacchaGkarabhagavatpAdavira citabhASyeNa nIlakaNThIvyAkhyayA ca sNvlitm| [ve03]1-4-0 14 kumArasaMbhavaM mahAkAvyam / mahAkavi zrIkAlidAsavi0 / saJjIvanI-zizuhitaiSiNI-TIkAdvayopetam sampUrNam / (kAvyaM 2) 2-0-0 19 zrutabodhazchandograndhaH / AnandavarddhinItAtparyapra. . kAzAkhyasaMskRta-bhASATIkAsahitaH [chadaH 1] 0-6-. 16 kArikAvalI muktAvalI-nyAyacandrikA. . TIkAdvayasahitA saTippaNA / (nyAya 2) 1-0-0 17 pAraskaragRhyasUtraM hariharabhAjya-gadAdharabhASyadvaya ___ sahitam / (karmakANDaM 2) 2-4-0 18 saMkSepazArIrakam-madhusUdanITIkA bhAga 1 ( vedAntaM 4) 5-0-0 19 laghuTikA-arthAt abhinavA paribhASenduH shekhrprisskRtinirmitiH|.. 0-8-0 20 kAtIyeSTidIpakaH / ( darzapaurNamAsapaddhatiH) 1-0-0 21 saptapAThi-zrIzivamahimnastotram (stotravi0) 1-0-0 21 baukhA''cArya zrIdharmakIrtipraNItaH saTIka. nyAyavinduH bhASATIkAsahitaH ( bauddhanyAya vi01) 1-8-. 23 sapariSkRta darpaNasahita vaiyAkaraNabhUSaNa .. sAraH (vyAkaraNaM vi03) jayakRSNadAsa-haridAsaguptaH, patrAdipreSaNasthAnam / vidyAvilAsa presa, gopAlamaMdira leka caukhambA saMskRta sIrIja AphIsa, 10 navambara 1924. . . banArasa sittii| Page #498 -------------------------------------------------------------------------- ________________ - chapakara taiyyAra haikAzI saMskRta mIrIja / 17 pAraskaragRhyasUtra-pariziSTasUtraiH ( yamalajananazAnti pRSTodivi-zauca-bhojana-utsargAtmakaiH) snAna-zrAddhakalpasUtraizca sahitaM harihara gadAdhara jayarAma kAmadevabhASya catuSTayasahitam / tatra AdyakANDadvaye harihara-gadAdhara-bhASyadvayaM, tRtIye harihara-jayarAma bhASyadvayaM, snAnakalpe hariharabhASyaM, zrAddhakalpe gadAdharabhASyam, utsargapariziSTasUtre kAmadevabhASyaM vartate / mUlyam kapar3e kI jilda 3-8-0 kaccI sAdI jilda 3-0-0 , camar3e kI jilda 4--4-0 18 saMkSepazArIrakam-madhusUdanITIkA bhAga 1-2 (vedAntaM 4) 10-0-0 19 laghujUTikA-arthAt abhinavA paribhASendu shekhrprisskRtinirmitiH| 20 kAtIyaSTidIpakaH / (darzapaurNamAsapaddhatiH) 1 -0 -0 21 saptapAThi-zrIzivamahimnastotram (stotravi0) 1-0-0 22 boddhA''cArya zrIdharmakIrtipraNItaH saTIka nyAyabinduH bhASATIkAsahitaH ( bauddhanyAya vi01) 1-8-0 23 sapariSkRta dapeNasahita vaiyAkaraNabhUSaNa. sAraH ( vyAkaraNaM vi03) 4-0-0 24 nyaayvaartiktaatpryyttiikaa-shriivaacsptimishrvircitaa| prathamAdhyAya-prathamabhAgaH / ( nyAya vibhAga 3) 4-0-0 -8 - 0 jayakRSNadAsa-haridAsaguptaH, patrAdipreSaNasthAnam / caukhambA saMskRta sIrIja AphIsa, vidyAvilAsa presa, gopAlamaMdira lena, banArasa sittii|