Page Text
________________
१९५
दर्पणसहिते वैयाकरणभूषणसारे
1
देरवकाशं सूचयति । नचैवं, “कर्ता शास्त्रार्थतस्वात् " ( प्र ० ० २ । ३ । ३३ ) इत्युत्तरमीमांसाधिकरणे “शक्तिविपर्ययात्" इति सूत्रेणान्तःकरणस्य कर्तृत्वे करणशक्तिविपर्ययापत्तिरुक्ता न युज्येतेति वाच्यम् । "तदेवैतेषां प्राणानां विज्ञानेन विज्ञान
कतया लाभात् तत्र पृथक्शक्त्यभावेन व्यापारमात्रं करण तीयार्थः । तस्मिन् प्रकृत्यर्थस्याधेयतासम्बन्धेनाऽन्वयः । शेषं पूर्ववदित्याहुः ।
*
*एवमितेि* । एकस्मिन्नपि धर्मिणि कर्त्तृकरणशक्तघोरविरोध इति यात्रत् । * शक्तिविपर्य्यादिति । 'ए' हि द्रष्टा श्रोतांऽनुमन्ता बोखा विज्ञानाऽऽरमा पुरुष' इत्यादीनां तथा कर्तुः कर्त्तव्यविशेषप्र तिपदिकानां यजेत जुहुयादित्यादीनां च सार्थक्याय जीवस्य, "कर्ता शास्त्रार्थवत्त्वात् " ( १ ) इत्यनेन कर्तृत्वबोधिते बुद्धिपदव्यवहा ये विज्ञानमेवाऽस्तु कर्त्रित्याशङ्कायां विज्ञानशब्दवाच्यबुद्धेः कर्त्तृस्वाभ्युपगमे लोके समर्थस्याऽपि कर्त्तुः सर्वाऽर्थकारिकरणान्तरसापेक्षस्यैव काय्र्यकारित्वदर्शनेन विज्ञानपदव्यपदेश्यत्वबुद्धेः करणश क्तिहान्यापत्तिरतस्तदतिरिक्तजीवस्यैव कर्तृत्वमुचितमित्यर्थप्रतिपादकेन, “शक्तिविपर्ययात्” इति सूत्रेणेत्यर्थः (२)
* न युज्येतेति । कर्तृकरणशक्तयोरविरोधस्यैव भवद्भिरभिधानादिति भावः । *तदेवैतेषामिति । प्राणानाम्, -इन्द्रियाणां, वि.
(१) सूत्रार्थस्तु जीवः कर्ता, कस्मात् 'शास्त्रार्थत्वात्' । शास्त्रस्यं 'यजेत' 'जुहुयात्' इत्यादियागहोमाद्युपदेशकस्य, अर्थवत्वात् साफल्यसिद्धेरित्यर्थः । जीवस्य कर्तृत्वे सत्यंत्र यागाद्युपदेष्टुं शक्यते नान्यथेति यावत् ।
(२) "विज्ञान व्यतिरिक्तो जीवः कर्ता भवितुमर्हति । यदि पुनविज्ञानशद्ववाच्या बुद्धिरेव कर्त्री स्यात् ततः शक्तिविपर्ययः स्यात् । करणशक्तिर्बुद्धेहीयेत कर्तृशक्तिश्वापद्येत । सत्यांच बुद्धेः कर्तृश'क्तौ तस्या एवाहंप्रत्ययविषयत्वं स्यात्" इत्याद्येतदर्थकमेव भगवता शंकराचार्येण प्रतिपादितम् ।
| SR No. | 023375 |
| Book Title | Vaiayakaran Bhushansara |
| Original Sutra Author | N/A |
| Author | Harivallabh |
| Publisher | Chaukhambha Sanskrit Pustakalay |
| Publication Year | 1981 |
| Total Pages | 498 |
| Language | Sanskrit |
| Classification | Book_Devnagari |
| File Size | 34 MB |