Page #1
--------------------------------------------------------------------------
Page #2
--------------------------------------------------------------------------
________________ caukhambA saMskRta sIrIja Aphisa, vArANasI ke saMskaraNa se punarmudrita evaM prakAzita caukhambA saMskRta sIrIja 2 **** zrImadbhaTTojIdokSitapraNItaH zabda kaustubhaH dvitIyo bhAgaH 1258 023046 17.186 vindhyezvarIprasAda dvivedI, gaNapatizAstrI mokATe ca sampAdakau (If any defect is found in this book, please return the copy by V. P. P. for postage to the publisher for exchange free of cost.) caukhambA saMskRta sIrIja Aphisa, vArANasI 1991
Page #3
--------------------------------------------------------------------------
________________ prakAzaka : caukhambA saMskRta sIrIja Aphisa, vArANasI mudraka : caukhambA presa, vArANasI saMskaraNa: dvitIya, vi0 saM0 2048 mUlya : rU0 97-00 ( rupaye sattAnabe ) ( 1 - 3 bhAga ) The Publication has been brought out with the Financial assistance from the Govt. of India, Ministry of Human Resource Development. * caukhambA saMskRta sIrIja Aphisa ke0 37/99, gopAla mandira lena po0 bA0 1008, vArANasI - 221001 ( bhArata ) phona : 333458 aparaM ca prAptisthAnam kRSNadAsa akAdamI po0 bA0 naM0 1118 cauka, (citrA sinemA bilDiGga), vArANasI - 221001 ( bhArata ) phona : 52358
Page #4
--------------------------------------------------------------------------
________________ REPRINTED AND PUBLISHED FROM THE EARLIER EDITION OF CHOWKHAMBA SANSKRIT SERIES OFFICE, VARANASI. CHOWKHAMBA SANSKRIT SERIES 2 *** SABDA KAUSTUBHA OF SRI BHATTOJI DIKSHITA VOL. II Edited by VINDHYESWARI PRASAD DVIVEDI and GANAPATI SASTRI MOKATE (If any defect is found in this book, please return the copy by V. P. P. for postage to the publisher for exchange free of cost.) CHOWKHAMBA SANSKRIT SERIES OFFICE VARANASI-221001 1991
Page #5
--------------------------------------------------------------------------
________________ Publisher : Chowkhamba Sanskrit Series Office, Varanasi. Printer : Chowkhamba Press, Varanasi. Edition : Second, 1991. Price : Rs. 97-00 (Rs. Ninety-Seven ) The Publication has been brought out with the Financial assistance from the Govt. of India, Ministry of Human Resource Development. (c) CHOWKHAMBA SANSKRIT SERIES OFFICE K. 37/99, Gopal Mandir Lane Post Box No. 1008, Varanasi-221001 ( India ) Phone : 333458 Also can be had from KRISHNADAS ACADEMY Oriental Publishers & Distributors Post Box No. 1118 Chowk, (Chitra Cinema Building ), Varanasi-221001 (India) Phone : 52358
Page #6
--------------------------------------------------------------------------
________________ zrIguruH zarakham IzakRpayA zabdakaustubhasyedaM dvitIyaM saMskaraNaM bhavatAM purata upasthitam / na tirohitA'syopayogitA viduSAM tatra bhavatAM vaiyAkaraNAnAm / asya mudraNAvasare tRtIyAdhyAyatRtIyacaturthapAdapustakaM mahatA prayatnenAnveSitamapi nopalabdhamiti mahadviSAdasthAnam / manye'hametAdRzopayuktapustakasya prakAzanArthamacirAdeva dAnena mAmanugRhya sakalajanopakArajapuvyamAsAdayiSyanti tatpustakagoptAra iti / nivedaka: gopAlazAstrI nene
Page #7
--------------------------------------------------------------------------
Page #8
--------------------------------------------------------------------------
________________ 220 , 248 M , 276 38 m m * zrIH * shbdkaustubhvissysuucii| 1 kitprakaraNam 1 | 26 tatpuruSasamAsaprakaraNam 166 2 hrasvAdisaMjJAsUtram | 30 bahuvrIhisamAsa // 211 3 ekazrutividhisUtram 31 dvandvasamAsa 4 phiTasUtrANi 32 pUrvanipAta // 218 5 upasarjanasaMjJAprakaraNam 26 33 vibhaktayartha 6 prAtipadikasaMjJA 30 | 34 ekavadbhAva 7 upasarjanasaMjJA 35 liGgAnuzAsanam 8 yuktavadbhAvapratyAkhyAnasUtram34 36 Adeza vidhAna 6 dvitvAtidezasUtram 37 lugvidhAna " 288 10 ekadezaprakaraNam 38 AdezavidhAna , 269 11 dhAtusaMjJAsUtram 36 pratyayAdhikAra 12 itsaMjJAprakaraNam 55 40 svaraprakaraNam 13 yathAsaMkhyaparibhASAsUtram 56 41 sanvidhAna , 307 14 AtmanepadaniyamasUtram 42 nAmadhAtu 15 parasmaipadaniyamaprakaraNam 10 43 yaGantaprakaraNam // 16 nadIsaMjJAprakaraNam 44 Nijanta 17 ghisaMjJAprakaraNam 105 45 kaNDavAdi , 359 18 aGgasaMjJAprakaraNam 46 AyAdividhAnaprakaraNam 363 19 padasaMjJAprakaraNam 1.6 | 47 sanAdyantAnAM dhAtutva 20 vacanaprakaraNam 113 vidhi , 365 21 kAraka , 48 syAdivikaraNavidhi ,, 367 22 nipAtasaMjJA , 46 bAvidhiprakaraNam , 367 23 gati 50 kRbhvastyanuprayoga , 371 24 karmapravacanIya , 149 | 51 cilavidhAna " 373 25 puruSaniyama , 152 | 52 clyAdeza 26 paribhASA 155 | 53 vikaraNa 27 samAsasaMjJA / 156 | 54 kammaka 362 28 avyayIbhAvasamAsa,, 161 | 55 kRtprakaraNam // 366 " 312 336 107 139 143 375 pASA " 385
Page #9
--------------------------------------------------------------------------
Page #10
--------------------------------------------------------------------------
________________ * zrIH * bhaTojIdIkSitakRta shbdkaustubhe| prathamAdhyAye dvitIyapAde prathamamAnhikam / ----- . : ---.. -. gAGkuTAdibhyo'JNinDit (aSTA0sU 01-2-1) / gADA zAtkuTAdezva pare'NitaH pratyayA DidvatsyuH / adhyagITa / "vibhASA lula GoH" (ayA. sU02-4-50) itIDo gAG / ida vizeSaNArtha eva di gADAdeze ukAraH iti "gAG liTi" (aTA sU02-4-19) iti sUtre vakSyate ! kuTitA, kuTi. tum / agikim ? koTaH / ghan / cukott)| 'vyaceH kaTAditvamana. sIti vaktavyam" (kaalvaa0)| etacca pAThe "liTyabhyAsasya" (aTA0sU 6-1-17) iti sUtre bhASye paThitamapi sandarbhazuddhyartha vRttikRtaha paThitam / tudAdigaNe kuTAdibhyaH prAka paThitasya vyaceH kuTAditvaM vArtikenAtidi. zyate / vicitum, vicitA / anasi kim ? 'uruvyacAH / atra haradattaHanasIti paryudAsAMkRtyevedam / teneha na-vinyacitha, avyAcIt , avyanIta / kecitta prasajyapratiSedhapAzritya thalAdiSvapi ddisvmaahH| tatta vAkyamedAdasamarthasamAsAccAyuktamiti maadhvodyH| atha kathaM likhituM, svayameva likhipyate iti ? atra durghaTAdayaH-kaNvAdibhya ityatreva SaSThItatpuruSabahuvrIhyoH sahavivakSayA bahuvrIhizeSo'yaM kuTAdibhya iti / tena likherapi kuTasyAditayA'tra saGgraha iti / tanna, "zakuniSvAlekhane" (aSTA0ma06-1-142) iti sautraprayogavirodhAttaH, "ralo vyupadhAt" (aSTA0sa01-2-26) "Izvare tosun" (aSTA-sU03-4-13) ityatra vRttigranthavirodhAzca / tatra hi likhitvA, lekhitvA, lilikhiSati, lilekhiSati, vilekhitum, iti pradarzitam / tasmAtsaMjJApUrvakatayA samAdheyamiti hara dattaH / kathaM 'cukuTiSati' iti, sano DitvAdyajantAdiva tamasaGgAt ? maivam, upadezagrahaNAnuvRttyopadeze yo GittadantAdAtmanepadamiti vyA. khyaanaat| ? atra "parasmaipadAnAM" (apA0sa03-4-82) ityanena Nal /
Page #11
--------------------------------------------------------------------------
________________ zabdakaustubhaprathamAdhyAyadvitoyapAde prathamAnhikevija iT (aSTA0sa01-2-2) / vijeH para iDAdiH pratyayo GitsyAt / udvijitum / iT kim ? udvejanam / iha "vRddhiryasya" (aSTA0sa01-173) itisUtrAnmaNDUkaplutyA yasyAdirityanuvartate / teneDAdiH pratyayo labhyate, na tUttamaikavacanamiT / tathAhi sati 'vijiSIya'ityatraiva syAt / "oSijIbhayacalanayoH' (tu A01290ru0pa01461) iti vijiriha gRhyate na tu pRthagbhAvArtha irit, tasyAniTakatvAditi haradattaH / na ca krAdiniya. mAlliTIT saMbhavatyeveti vAcyam, tatra kittvena gatArthatvAditi tasya bhAvaH / vastutastu nedaM yuktam 'vivejitha' iti thliittsmbhvaat| pitvena kittvAbhAvAt / tasmAtkuTAdisAhacaryAttudAdereva grahaNaM na tu juhotyAderiti bodhyam / nanvevaM rudhAderapi GittvAt 'udvijitA' ityAdyudAharatA mAdhavena saha virodha iti cettahi vyAkhyAnAdeva. juhotyAderagrahaNamityastu / haradatokistu duSTaiveti dik| vibhASorNoH (aSTA suu01-2-3)| asmAdiDAdipratyayo DidvA syaat| U[vitA, UrNavitA / iDiti kim ? UrNavanIyam / sArvadhAtukamapit (aSTA suu01-2-4)| apitsArvadhAtukaM ddhitsyaat| vinutaH / iha paratra parazabdaprayogAtkalpyamAno vatiH saptamyantAna kalpyo DitIva dviditi / tathA sati pratiyogini saptamIprasaGgAt sArvadhAtuke. 'pitIti / pUrvatrApyevameva aNitIti, iTIti ca saptamI syAt / zrayate tu sarvatra prathamA / tasmAttatIyAntAdeva vatiDitA tulyaM Didvaditi / ata eva 'pacete' ityAdau Dito yatkAryam "Ato DitaH" (aSTA sU07-2-81) itIya so'pi bhavati / nanvevaM 'yAdampatI samanasA sunutaH' ityatra "tA. syanudatteniGant' (aSTA0sU06-1-181) iti lasArvadhAtukAnudAttatvaM syAditi cet?na. upadezagrahaNasyobhayasambandhena GidupadezAdadupadezAceti SASThabhASye vyAkhyAtatvAt , anhiGoriti paryudAsenopadeze ukAravato grahaNAdvA / saptamyantAdvatirityevaMparaH SASThavRttigranthastvApAtata ityeSa nisskrssH| atra 'piJca Dina, Dica pinna bhavati' iti vAkyArthadvayaM "Gitica" (aSTA0sa01-1-5) iti sUtre vrnnitmsmaabhiH| bhASye tu "halazna: zAnac" (aSTA sU03-1-83) iti sUtre sthitametat / / asaMyogAliT kit (assttaa0s09-2-5)| asaMyogAtparo'pillina kit syAt / ninyatuH, bibhidtuH| apitkim ? bibheda / asaMyogA. tkim ? ssrse| Gittve prakRte kitkaraNaM "yajAdInAM kiti" (aSTA0sa0 6-1-15) iti samprasAraNArtham / IjatuH, IjuH / pUrvatrApi kittvaM kuto na
Page #12
--------------------------------------------------------------------------
________________ vidhizeSaprakaraNe kitprakaraNam / kRtamiti cet ?'vaktaH' 'vayaH' ityatra samprasAraNApatteH, 'jAgRtaH 'jAgrati' ityatra gunnaaptteshc| Gitve tu 'vacyAdInAM kiti' ityuktarna samprasAraNam / "jAgo'viciNNaGitsu" (aSTA0sa07-3-85) iti paryudAsAnna guNaH / 'Rdupadhebhyo liTaH kittvaM gugAtpUrvapratiSedhena" (kA0 vA0) / kittvasyAvakAzaH-IjatuH, IjuH / guNasthAvakAzaH-cetati / vavRte, vavRdhe ityatra pUrvavipratiSedhAtkittvam / ____ indhibhavatibhyAM ca (assttaa-suu01-2-6)| AbhyAM liT kitsyAt / samI. dhe dsyuhntmm| putra Idhe atharvaNaH / babhUva, bbhuuvith| indheHsaMyogArtha grahaNaM bhavatestu pidartham / indhItyuccAraNArthenekAreNa nirdezaH "sutiyoH" (a. 0sa03-4-107) itivat, na tu "iztiyo" (kAbhvA0) itIkA, nalo. paapttH| atra vArtikam-"indhezchandoviSayatvAdbhuvo vuko nityatvAttAbhyAM liTaH kivacanAnarthakyamiti" ayamarthaH-indherbhASAyAM "ijAdezva"(aSTA0 sU03-1-36) ityAmA bhaavym|chndsitu "amantre" (aSTA0sU03.1-35) iti pratiSedhAdyadyapyAnAsti tathApi "chandasyubhayathA" (3-4-197)iti liTaH sArvadhAtukatve kitvAt 'samIdhe iti nalopaH / znamabhAvasvArdhadhAtukasvAt vyatyayAdvA / bhuvo'pi vuG nityatvAdeva guNavRddhI baadhipyte| na ca zabdAntaraprAptyA vuganitya iti vAcyama, kRtAkRtaprasaGgitvamAtreNApi lakSyAnurodhAnityatvasyAzrayaNAt zabdAntaraprAptyA svarabhinnasya prAptyA cAnityatAyAH siddhAnte bahudhA tyttvaat| eSaiva satrakRto'pi gatiH, 'ba. bhUva' ityatra vRddharaniglakSaNatayA "kaGitica' iti niSedhAsambhavena buko nityatAyA eva zaraNokaraNIyatvAt / na ca kitsvasAmarthyAdaniglakSaNAyA api vRddhaniSedhaH / 'ahaM babhUva' ityatra NittvAbhAvapakSe tathA thali caritA. rthatvAt / ata eva yaGluki NalthaloH 'bobhUva' 'bobhUvitha' iti nitya tvAd vuki siddham / na hi tatra kittva prApnoti, ztipA nirdezAt / tasmA. detatsatra na kartavyamiti bhAgye sthitam / atra kAzikA, 'zranthigranthida. mbhisvaJInoM vaktavyamiti" / yadyapyetadiha satre bhASye nAsti tathApi "maNIvAdena" itivannAprAmANikam / tathAca "ata ekahalmadhye' (apA0 sa6-4-120) ityetvAbhyAsalopau prati nalopasyAbhIyatvenAsiddhau satyAM "dambhezca" (kA0vA0) iti vaartikmaarbdhm| "AbhAt" (aSTA0sa06-422) sUtrasya pratyAkhyAnAt "zrasoralopaH' (aSTA0sa06-4-111) iti ta. parakaraNenAnityatvAdvA nedaM vArtikamAvazyakamiti tu SaSThe vazyate / tathA "sadeH parasya liTi" (aSTAsa-3-218) iti satre "svaJjAsaMkhyAnam" (kA0vA0) iti vArtikasya bhASyakatA paripambaje' ityudAharaNaM datta.
Page #13
--------------------------------------------------------------------------
________________ zabdakaustubhaprathamAdhyAyadvitIyapAde prathamAnhikem / prayujyate ca "taminduH pariSasvaje' iti / etaJca kittvaM pidarthamapidartha ceti sudhAkaraH / apidarthameveti nyAsakArAtreyAdayaH ! haradattastu sandi. deh| vastutastunyosAdyutameva jyAyaH, iha.vRttau pASThabhASye cApita evodA hRtatvAt / "zrantha grantha sandarbha" (kyA.pa.1513,14)zreyatuH: zrethuH / gretha tuH, grethuH / debhatuH, debhuH / sasvaje, samva jAte / kecitta "zranthigranthidambhisvaJjInAM vA" iti paThantaH kittvaM vikalpayantIti haradattamAdhavau / tanmate dadammatuH, shshrnthturityaadypi| sudhAkaramatetuNalyapizretha-gretha-debha iti / syAdetat / sarvamateSu zrethatuH, grethatuH ityAdi durlbhm| 'sastraje' itivatsaMyuktahalamadhyasthatvAditi cet ! satyam / ata eva etvAbhyAsalopAvaNyatra ktvyaavitihrdttH| atramUlaM mRgym| tathA sudhAkaramate zrethitha, nyAsAdi. mate 'zazranipatha' iti vakto mAdhavasyApyuktau mUlaM mRgyam / kittve vipra. tipattAvapi "thali ca seTi" (aSTA-sU06-4-121) ityasyAprApteravizepAt / tathA nalopasyAsiddhatvAdetvAprAptau vacanamiti mAdhavoktirapi zithilamUlA / zranthetiprAgbhAge saMyogasatvAd grantherAdezAditvAccaitvAprA. rudraTatayA nalopasiddhatvAsiddhatvavicArastha kAkadantaparIkSAprAyatvA. diti dik / kaumArANAM tu sarvamidaM sUtrArUDham / tathA ca zarvavarmaNA sutritam-"anidanubandhAnAmaguNenuSaGgalopaH parokSAyAmindhizranthina. nidhadammInAmiti / asyaikavyaJjanamadhyenAdezAdeH parokSAyAm thali ca seTi taphalamajatrapazranthigranthidambhInAM ceti / atra niranuSaH sAhaca. yAt 'zathiya' ityAdIti durgasiMhaH / evaM sthite "dambhezca" (kA0 pA0) iti vArtikabhAjyayoH sAmAnyApekSanApakatAmAzritya damitraprabhRtI. nAmanyatroke pANinIye'pISTamiti kthshvitsmrthniiym| mRDamRdaguSakuSalizavadavasaH ktvA (aSTA0sU01-2-7) / gudhakuSa. klizibhyaH ktvo "ralovyupadhAt" (aSTA01-2-26) iti vikalpe prApte itarebhyo "na ktvA seT (aSTA0sU01-2-18) iti niSedhe prApta kittvaM vidhIyate / mRDitvA, mRditvA, gudhitvA, kuSitvA, klizitvA, udisvA, uSitvA, "vasatikSudhoH" (assttaa0suu07-2-52| itIT / yajAditvAtsaMpra. saarnnm| rudavidamuSagrahisvapipracchassaMzca (assttaa0suu01-2-8)| ebhyassaMzca kvA ca kitI staH / rudavidamuSANAM "ralo vyupadhAt' (aSTA sU01-226) iti vikalpe prApte Ahestu vidhyarthameva / svapipracchayostu samartham / tAvataiva caritArthatvAdaniTaH sva. kittvavidhAnaM niyAmakaM syAditi na zaGkanIyam / ruditvA, rurudiSati, viditvA, vividiSati, muSitvA, mumu.
Page #14
--------------------------------------------------------------------------
________________ vidhizeSaprakaraNe kitprakaraNam / SiSati, gRhItvA, jighRkSati, suptvA, suSupsati, pRthvA, pipRcchiSati, kittvAd grahAdInAMsamprasAraNaM"kirazca paJcabhyaH" (aSTA0sU02-7-5) iti praccheH sana iT / iko jhal (aSTA0sU01-2-9) / ikaH paro jhalAdiH san kitsyAt / cicISati, tuSTrapati, cikIrSati / nanu vistukRJbhyaH sani kRte guNaM bAdhitvA "ajjhana" (aSTAsU06-4 -16) iti dIrgho'stu kiM kittvena ? na ca 'pipaviSati' ityAdAvapi tathA syAditi vAcyam "anunAsikasya kvi" (aSTAsu06-4-15) iti sUtrAjjhalanuvattyA jhalAdau sani diirghvidhaanaat| nacehaguNamiva 'zIpsati' ityatra NilopamapyavizeSAd dIrgho bAdheta / kittve tu sati 'cicISati' ityAdau kRtArtho dI? 'nIpsati' ityatra paratvAt gilopena bAdhyata iti vAcyam, yenanAprAptinyAyena dIrghasya guNApavA. datvAt / na ca purastAdapavAdanyAyena Nilopa eva bAdhya iti bhramitanyama, ubhayApavAdatAsaMbhAvanApAmeva tadavatArAt / iha tu Nilopena saha yenanAprAptivirahAt / na ca bodhyasAmAnyacintAyAM NilopabAdho durvAra iti vAcyam , "sthAzapAM zIpsyamAnaH'' (aSTA0sU01-4-34) iti nirdezAtlaNyAnurodhAcceha bAdhyavizeSacintAyA eva yuktatvAt / na ca kuTAdau "gu purISotsarge" ( tu0pa01400 ), 'dhru gatisthairyayoH" ( tu0 50 1401) iti pAThAt 'jugUSati' 'dudhUpati' ityatra kRtAthoM dIrghaH pareNa guNena bAdhyateti vAcyam, uhaneti vaktavye "ajjhana" iti pratyAhAragrahaNasya nira. vakAzatvAt / na ca 'gamerikAdezasya' (kAvA0) iti vArtikaM pratyA. khyA tantrAdinA sammavatyabhicArAbhyAM gameracA vizeSayiSyamANatvAdagrahaNasArthakyaM zaGkaya s / evaM hi 'uto dIrghaH' ityutkA 'iGhanoH' iti sutrayet / iNiko IzasyApi pragAmiti pakSe'pi 'ihanoH' iti brayAt / hanA sAhavaryAcca 'i'dhAnureva grahIpyate na svivarNAntaH / yathAnyAsapAThepi hanisAhacaryAlalumvikaraNasyAdezagamergrahaNasambhavAza / tasmAdIrghavidhinA guNavAdhAki kityeneti ? ucyate, uttarArthamavazyam "iko jhala" (aSTA0 sa.1-2-1) iti kartavyam / yogavibhAgaH kimartha iti paramavaziSyate / tatrAgrahagasAmarthyasya "jIpsyamAnaH" (aSTA0sa01-4-34) ityAderzApa. kasya va paryAlocanAlaMzaparihArArtha lakSaNekacakSuSo bAdhyasAmAnyaci. ntAbhramaM vArayituM yogavibhAga iti niSkarSaH / vAttikaM tu yathAzrutAbhi. prAyakam / tadyathA--- ikaH kittvaM guNo mA bhUhIrghArambhAtkRte bhavet / anarthakaM tu hrasvArtha dIrghANAM tu prasajyate //
Page #15
--------------------------------------------------------------------------
________________ zabdakaustubhaprathamAdhyAyadvitIyapAde prathamAnhike sAmAddhi punarbhAvyamRditvaM dIrghasaMzrayam / dIrghANAM nokRte dIrgha Nilopastu prayojanam // asyArthaH-ika uttaramya sanaH kittvaM vidhIyate guNI mA bhUdityevama. rtham / dUSayati-dIrghArambhAditi / guNo na bhaviSyatIti zeSaH / orambha. vAdyAha-kRte bhavediti / ayaM bhAvaH-"sanimImA" (apA0sa07-4-54) ityatra mIgrahaNena minotimapi grAhayitvA dIrghaH kRtArtha iti cinISati' ityAdau kRtepi dIrgha guNaH syAt / dRSayati-anarthakaM tviti "mInAtiminoti' (aTA0sa06-6-50) ityAtve kRte gAmAdAgrahaNeSvavizeSAnmAgrahaNenaiva minotimInAtyorapi siddha mIgrahaNaM tatra mAstu / tathA ca dI. ghaMvidhAnaM na kRtArthamiti bhaavH| hastrArthamiti / hasveSu dIghaH pravartatAm, na tu dIrghaSu; aprApte zAstramarthavaditi nyAyAt / tatazca 'bubhUpati' ityAdauguNaH prasajyata evetyarthaH / dUSayati-sAmarthyAditi / guNanivRttirUpaprayojanasadbhAvAhoghaNAM dIdhairbhAvyameva / "morAji" (aSTA0sa08-3-25) itivaditi bhaavH| na caivaM dIrpaNa guNasyeva RditvasyApi bAdheH syAttathA ca 'cikIrSati' iti na sidhyedata Aha-Rdittvamiti / "yaM vidhi prati" iti nyAyAd guNa eva bAdhyo na tu RdittamityarthaH / nanu 'titIryati' ityAdau tarhi itvaM bAdhyatAm , tatrAha-dIrghANAmiti / itvotvayohi guNa vRddhI paratvAd bAdhike / tatazca "ajjhana" (aSTA0sa06-4-16) iti dI. gheNa guNabAdhe satyevetvaM labhyaM na tu tataH prAka / evaM ca yasya tu vidheri. tyaMzo hasva iva dIrdheSvaviziSTa iti bhAvaH / evaM prApte siddhAntamAha-Ni. lopastviti / halantAcca (aSTA0sa01-2-10) / karmadhArayo'yam / antazabdaH samIpe parabhUte vartamAno vizeSaNamapi nipAtanAna pUrva nipatitaH / ika iti paJcamyantamapIha SaSThyA vipariNabhyate tatsApekSo'pyantazabdo nityasApekSatvAtsamasyate / iksamIpAddhalaH paro jhalAdiH sana kitsyAt / bimitsati / ikaH kiM ? yiyakSate / jhal kim ? vivaSite / kathaM 'dhipsati' iti ? halgrahaNasya jAtiparatvAtsiddhamityupapAditaM "nipAta ekAja" (aSTI0sa01-1-14) iti sUtra / lisicAvAtmanepadeSu (aSTA0sa01-2-11) / iksamIpoddhalaH parI salAdI liGtaparaHsiccetyeto kitI staH / mitsIya, abhitta / ikaH kim ? yakSISTa, ayaSTa / samprasAraNaM mA bhUt / Atmanepadeviti kim ? anAkSIta , adrAkSot / akitItyukeram na syAt / siva evedaM vizeSaNaM natu liGo'sambhavAt , jhalanuvRttyaiva liGaH parasmaipadasya vyAvartitatvAzca /
Page #16
--------------------------------------------------------------------------
________________ vidhizeSaprakaraNe kitprakaraNam / hala: kim ? ceSISTa, aceTa | jhal kim ? varttiSISTa, avarttiSTa / I uzca (aSTA0sU01-2-12) / RvarNAtparau jhalAdI liGasicau kitau stastaGi / RSoSTa, akRta / jhalAdau kim ? variSISTa avariSTa / "lisitroH" (aSTA0sU07-2-42 ) itIT / taGi kim ? akArSIt / R iti varNagrahaNaM vyAptinyAyAt / vA gamaH (aSTA0sU01-2-13) | gamaH parau jhalAdI lisicau vA kitau staH / saGgasISTa, saGga sISTa / samagata, samagaMsta kittvapakSe "anudAttopadezavanati" (aSTA0sa06-4-37) ityAdinA'nunAsikalopaH / hanaH sic (aprA0sU0 1 - 2 - 14) / hanteH paraH sic kitsyAt / ahita, AhasAtAm, Ahasata / sicaH kittvAdanunAsikalopaH / vadyapisijantasyAGgasyAtmanepadaM DilaramastIti "aniditAma" (aSTA0sU0 6-4-24) ityeva siddhaM tathA'pi sijantasyopadhAlopo neti jJApanArthamidam / tena 'amaMsta' ityAdi siddham / na ca " aniditAm " (aprA0sU06-4-24) iti paryudAsaH zaGkyaH, sica ikArasyoccAra NArthatvAt / anyathA numApatteH / na ca dhAtugrahaNena tadvyudAsaH / "dhAtugrahaNamupadeze numpravRtyartham" iti kuNDA, huNDA ityAdisiddhaye bhASya eva vakSyamANatvAt / na ca tAservyAvRttaye tat, tatrApIkArasyoccAraNArthatvAt / na caivaM 'mantA' 'hantA' ityAdAvAtmanepade upadhAlopApattiH / AbhIyasya tAseTilopasyAsiDatvAt / "AbhAt" (aSTA0 sU06.4 22 / sanapratyAkhyAnapakSe tu vikaraNaprayuktamupadhAtvamAzritya lopA neti sAmAnyApekSaM jJApakamastu | aGgavRtta paribhASayA vA 'mantA' 'hnt|' iti sAdhyatAm / nanu 'Ahata' ityatrAto lo (1) paM vyAvartayituM samAnAzrayatvaprayuktA'siddhatA'pazyate sA va sinaH kittvaM vinA na nirvahatIti kathaM jJApakateti cet ? na, ArdhadhAtukApadeze yadakArAntamiti vyAkhyAnAdeva lopApravRtteH / jayAdityastu sicnAsyoriditkaraNamanunAsikalopapratiSedhArthamityAha / tanmate dhAtugrahaNasya kRtArthatvAt ' numvidhAvupadezivadvacanaM pratyayasiddhyartham" iti vacanameva zaraNIkaraNIyamiti dik / yadyapIha "lisicau" (aSTA0su01-2-11) ityanuvRttyA siddhaM tathApyuttarArthamavazyaM kartavyaM sijgrahaNaM spaSTatvArthamihaiva kRtam | anyathA hi liGi vadhAdezo nityaH, 'ghAniSISTa' iti ciNavadiTi " sthAnivat" (aSTA0sU01-1-56) sUtroktarItyA vadhAdezAbhAvespi ajhalAditvAnna kittvamityAdi vyutpAdanIyaM syAt / tayAvRttyA (1) "ato lopaH" ( aSTA0sU06-4-48 ) ityetamityarthaH /
Page #17
--------------------------------------------------------------------------
________________ zabdakaustubhaprathamAdhyAyadvitIyapAde prathamAnhike yamo gandhane (aSTA0sU01-2-15) / sUcanArthAdhameH sin kizAt / udAyata, udAyasAtAm , udAyasata / dhAtUnAmanekArthatvAtsUcane'tra yami vartate / tazca paradoSAviSkaraNam / "AGo yamahanaH" (aSTA0sU01-3-28) ityAtmanepadaM, dhAtvarthenopasaGgrahAdakarmakatvAt / sicaH kittvAdanunAsikalopaH / gandhane kim ? udAyaMsta pAdam / aakRssttvaanityrthH| svaanggkrmktvaattng| udAyasta kRpAdrajjum / uddhRtavAnityarthaH / sakarmakatve'pi "samudAbhyo yamo'granthe" aSTAHsU01-3-75) ityaatmnepdm|| vibhASopayamane (aSTAsU .1-2-16) / yameH sin kidvA syAdvi. pAhe / rAmaH sItAmupAyata, upAyaMsta vA / udavor3hetyarthaH / "upAdyamaH svakaraNe" (athAAsU01-3-56) iti taG / "gandhanAGga tUpayamane pUrvavipratiSedhena nityaM kittvam" iti "navetivibhASA" (athAsU01-1.. 44 ) iti sUtre bhASye sthitm| sthAdhvoriJca (aSTAHsU01-2-17 / anayoridAdezaH syAtsicca kitsyAt / upAsthita, upAsthipAtAm , upAsthiSata / ' upAnmantrakaraNe, (ayAsU01-3-2.) "akarmakAMca" (aTA0ma0-3-26) iti tng| gho:-adita, adhita / ghusthoritIha vaktuM yuktam / yadyapi jayAdityena "cA gamaH" (aTA0sU01-2-13) ityArabhya paJcasUtryAmA tmanepadegvityanuvatitaM tathApi nikalatvAdupaMthyam / tathAhi-gameH parasmaipade sijnAsti, aGA vAdhAt / liGa tu na jhalAdiH / na cA. tmanepadamevAnuvartya jhalagrahaNaM tyAjyamiti vAcyama, uttarasUtrasya 'a. ghAniyAtAm' iti ciNvadiTi ativyApnyApatteH / hantestu parammaipade vadhAdezo nityaH / yamestu "yamarama" / aSTA0sU07-2-73- ) itI TasakoH satomalAdiH sica parasmaipade nAsti / upayame tu nityamAtmanepadam / sthAdhvoH parasmaipade sico luk / evaM sthite "hanaH sin' (adhA0ma0-2.14) iti sUtre yaduktaM vRttikatA AtmanepadagrahaNamuttarArthamanuvattaMta iti / tadapyApAtaramaNIyameva / tasmAdyayAvyAkhyAnameva sAdhu / syAdetat-bhAvyamAnasya savarNAgrAhakatvAditi taparakaNaM vyarthama satyam / izca nyuktapi lAghave vizeSAbhAvAdityatamiti natvam bhAganAnA'pi kAnimaH : gRhagAnIti kAkAnAvalamnena / vAttikam / izva kasya nakAratvaM dIrthoM mA bhUdRte'pi sH| anantare pluto mA bhRt plutazca vipaye smRtaH // iti // asyArthaH-izceni takAretvaM kasya cit siddhaye iti praznaH / heto.
Page #18
--------------------------------------------------------------------------
________________ vidhizeSaprakaraNe kitprakaraNam / rapi sAmAnyataH sambandhitvenaiva vivakSAyAM SaSThI, anyathA " hetA" (aSTA0 sU02-3-23) iti tRtIyoM syAt / atra takArasyetvoktirApAtata ityuktam "eo"(mA0sU03) sUtre / yadrA takArametIti takAret / tapara iti vyAkhyeyam / tathA ca bhASyam - "kasya hetorikArastaparaH kriyate " iti / 'amUbhyAm ' ityAdAviva bhAvyamAnopyAntaratamyAddIrgho mA bhUdityuttaram / kRte'pIti / icceyaMzAdRtepi "sthAdhvoH " (aprA0sU0 1-2-17) iti kittve sati "ghumAsthA" (aSTA0sU06-4-66 ) itItvena siddhe vidhAnasAmarthyAdanantaratamo'pi hasvaH siddhastatkiM tapareNeti punaH praznaH / anantare iti / asadRze Adeze kriyamANe hasva iva plutopi syAtsa mA bhUdityarthaH / plutazca eti / viSayavizeSe vAkyasya derityadhikRtya hi pluto vakSyate / ata eva "kurUnagamanna" ityAdau smRtaH, na tu "Asthita" ityAdau, aTitvAt / tathA ceSTApattirna kAryeti tatparatvaM samarthitam / prAJcastu anantare'vidyamAnepi vizeSe "ghumAsyA" (aSTA0 sU0 6-4-63 ) itItvena siddhepIti yAvat / pluto mA bhUdityetadarthaM dIrghaH syAt "mAMrAji" (aprA0sU08-3-25) itivat / astvevamiti cet, na, praznAkhyAnAdirUpaM viSaye 'lutasyepyamANatvAt / tadevaM sthalAntare bhinnakAlanivRttyarthamapi taparatvamiha dIrghanivRttidvArA plutasiddhyartha paryavasyatIti vyAcakhyuH / apare tu yadyanena pluto vidhIyate yatrAmikasya viSayastatrApyanenaiva syAt tasyAsiddhatvAt / tatazca pakSe'nuvAdadopaH syAt / ato hasva eva bhaviSyatoti taparakaraNapratyAkhyAnaparacaturtha caraNa iti vyAcakhyuH / etacca matadvayamatyayuktam / anantyasyApItyAdInAM TisaMjJA virahAdihApravRtteH / kaiyaTAM'pi matadvayakhaNDanaparatayaiva neyaH / nyAsaharadattAdayastu ATamikagranthaiva tyAdibhizva virodhAdupebhyaH / bhASyaM tvasmaduktavyAkhyAnuguNameva / yadA viSayastadaiva plutena bhavitavyamiti yojanayA neha plutasya viSayo'stIti dhva nitatvAditi dik // kyA (aprA0sU01-2-18) seT ktvA kinna syAt / devitvA / sed kim ? kRtvA / ktvaH kim ? nigRhItiH / atra vArtikam - Diti kRte'vaM niSThAyAmavadhAraNAt / jJApakAnna parokSAyAM sani jhalgrahaNaM viduH / itvaM kitsaniyogena reNa tulyaM sudhIvani / vasvarNa kidatI dezAd gRhItiH ktvA ca vigrahAt // asthArthaH - pUrvArddhameko granthaH / tatrottarArdhAnetyapakRSyate / ktvA
Page #19
--------------------------------------------------------------------------
________________ 10 zabdakaustubhaprathamAdhyAyadvitIyapAde prathamAnhikeprahaNaM tyaktvA naseDityetAvatApi yogenAkittve kRte 'gudhitaH' ityAdau niSThA nAkitvam / kutaH 1 / avadhAraNAt / "niSThAzI' (aSTA0sa. 5-2-19) ityanena, zIGAdibhya eva niSThA na kiditi niyamAdityarthaH / viparItaniyamastu lakSyAnurodhAnna vyAkhyAsyate / na caivaM liTi pratiSe. dhAt 'jagmiva' ityAdAvupadhAlopo na syAdata Aha-jJApakAditi / kiM tat ? tatrAha-sanIti / 'zizayiSate' ityatra kitvaM vArayituM kriyamANam "iko jhala" (aSTA0sara-2-9) iti jhalgrahaNaM jJApayati-"Atidezikasya kitvasya nAyaM niSedhaH" iti / nanUttarArtha jhalgrahaNaM syAt netyAha-itvamiti / 'upAsthAyiSatAM hariharau bhaktana' ityatra asthA sa AtAm iti sthite itvamprAptazciNvadbhAvazca / paratvA. ciNvadbhAve kRte yuk ca prApta idvidhizca / apavAdatvAdyuki kRte yakArasyetprasaGgaH / taM vArayitu jhalgahaNamiti jJApakabhaGgavAdino matam, tanna, na seDiti sicopi kittve niSiddhe tatsanniyogaziSTatayA ittvasyApravRtteH / atra dRSTAntamAha-reNeti / zobhanA dhIvAnosyAM 'sudhIva' ityatra "ano bahuvrIheH" (aSTA0sa04-1-12) iti DIpo niSedhe "vanoraca" (aSTA0sa04-1-7) iti rephopi na bhavati tathetyarthaH / bhASye tva. bhyupetyApi samAhitam "ittve kRte'pi vRddhirbhaviSyAta" iti / yukA hi AkArasya vRddhirbAdhyate na vikArasyApIti bhAvaH / 'jagmivAn' ityatra kkasoH kittvaniSedhaM vArayituM tvAgraha iti zaGkate-vasvarthamiti / duussytikidtideshaaditi| aupadezikasya niSedhepyAtidezikena siddhm| tadaniSedhasya zApitattvAditi bhaavH|syaadett-sNyogaantessvaatideshikkittvaabhaavaadop. dezikameva zaraNam / ao 'AjivAn' iti ythaa| atrAhuH-AnupUAssidam / nalope kRte dvivaMcane ekAdeze ca "vasvekAja" (aSTA su07-2-67) itIT / kRtadvirvacanAnAmekAcAmiti siddhAntAt / na cedAnI kittvapra. tiSedhaH, upajIvyavirodhAt / kitye hi pratiSiddhe nalopanivRttau dviharutvAnnuTi ekAcatvAbhAvAdiDeva nAvatiSTheta / kiJca kasozchAndasatvA: sArvadhAtukatve "sArvadhAtukamapit" (aSTA0sa01-2-4) iti GitvAsiddham / evaM sthite siddhAntamAha-gRhotiriti / kinivRtyartha ktvAgrahaNamityarthaH / titutreSvagrahAdInAmitIT / kittvAtsaMprasAraNam / evaM "zca kauTilyAlpIbhAvayoH" (bhvA0pa0186) nikuciMtiH, kittvAnnalopaH / upanihitiH, kittvAnna guNaH / idAnIM ktvAgrahaNaM pratyAcaSTe-phtvAceti / vigrahAditi / yogavibhAgAdityarthaH / ayaM bhAvaH-na seniSThAzIGityAditrisatrI paThitvA "pRGaH ktvAca" (aSTA0sa01-2-22) ityatra yogo
Page #20
--------------------------------------------------------------------------
________________ vidhizeSaprakaraNe kitprakaraNam / vibhajyate / pUGaH parA seniSThA kinna syAt / tataH tvA ca seTe kinnetyanuvartate pUGa iti nivRttam / evaM caikaM ktvAgrahaNaM pratyAkhyAtam / yogavibhAgastu pUrvamekasatreNa saha nirmAtavyaH / niSThAzIsvidimidizvididhRSaH [aSTA0sa01-2-19] / ebhyaH parA seniSThAkinna syAt / zayitaH, zayitavAn / anubandhanirdezo yaGluGa. nivRttyarthaH / zezyitaH, zezyitavAn / "eranekAcaH" (aSTA sa06-4-22) iti yaN / nividA snehanamocanayoH (bhvA0 aa0744)| bhvAdiH / prasveditaH, prasveditavAn / yastu "vidA gAtraprakSaraNe" (di0pa01188) iti divAdirabhit sa neha gRhyate / midbhiH sAhacaryAt / "primiTA snehane" (bhvaa0aa0743)| prameditaH, prameditavAn / "nividA snehanamocanayoH" di0pa01245) iti divAdi dyate na tu "nividA avyakte zabde' (bhvA0pa0978) iti bhvAdirapi, midinA sAhaca. yAditi haradattastaccintyam / bhvAdiSvapi mideH paThya mAnatvAt / tasmAdavizeSAdubhayograhaNaM nyAyyam / prakSveditaH, prakSveditavAn / pradha. SitaH pradharSitavAn / seT kim ? svinnaH, svinavon / "Aditaztra" (aSTA0sa07-2-16) itIniSedhaH / "vibhASA bhAvAdikarmaNoH" iti pakSe'bhyanujJAyate / sa kittvapratiSedhasya viSayaH / mRSastitikSAyAm [aSTA0sa01-2-20] / seniSThA kinna syAt / marSitaH, marSitavAn / kSamAyAM kim ? apamRSitaM bAkyam / avispaSTamityarthaH / titikSAgrahaNaM jhApakaM bhImasenAdikRtorthanirdeza udAharaNamAtra na tu prisNkhyeti| __udupradhAdbhAvAdikarmaNoranyatarasyAm [aSTA0sa01-2-21] / ukAro. padhAddhAtoH parA bhAvAdikarmaNovihitA seNa niSThA vA kinna syAt / dhutitam, dyotitam / muditaM, moditaM sAdhunA / pradyutitaH, pradyotitaH / pramuditaH, pramoditassAdhuH / udupadhAtkim ? kiTitam , khiTitam / bhA vetyAdi kim ? rucitaGkArSApaNam / seTa kim ? kruSTam / "udupacchipaH" iti bhASyam / zabvikaraNebhya eveSyata ityarthaH / neha-"gudhapariveSTane" (di0pa01120) divAdiH / gudhitam / pUGaH ktvA ca [aSTA0sa01-2-22] / pUGaH pare seTakvAniSThe kitI na stH| nityoyaM yogaH vibhASayormadhye pAThAt / pavitaH, pavitavAn , pavitvA / "klizaH ktvAniSThayoH" (aSTA0sa07-2-50) "pUGazca" (aSTA0 sa07-2-51) itIT / "naktvAseTa" (aSTA0sa01-2-18) iti siddhe kvAgrahaNaM prAguktarItyAyogavibhAgena tatpratyAkhyAnArtham / satrarItyA
Page #21
--------------------------------------------------------------------------
________________ 12 zabdakaustubhaprathamAdhyAyadvitIyapAde prathamAnhiketUttarArtham / tathA ca bhAradvAjIyAH paThanti "nityamakittvamiDAyoH ktvA. grahaNamuttarArtham" iti / kAtyAyanastu, iha seDiti nivartya vikalpaM cAnuvartya aniTa eva kittvaM vikalpya kittvAbhAve 'pavitaH' pavitvA' ityA. disiddhau kittvarakSe "yukaH kiti" aTA sa.7-4-11) itIniSedhAt 'pUtaH' 'pRtavAn' ityAdisiddhau satyA~ "pRzca" apA0sa07-2-51) iti satraM pratyAcakhyau uttaraso vAgrahaNaM ca / kintvasminpakSe uttaratra seDgrahaNaM maNDUkaplutyA'nuvartanIyamiti klezaH / pUrvakRtaM kvApratyAkhyAnaM tvidaa| na saGgacchate "mRDamRda" (aSTA0sa01-2-7) iti jJApakAdvA na ktvAseDityarthaH sAdhanIya: / na ca svapipracchigrahaNAdaniTakasyApya. kittvaM syAditi vAcyam tasya sanarthatvAt / anyathA ktvaH kittvasyA vaiyApattezceti dika / idaM tvavadheyam / "pUGaH ktvAca" (aSTA0sa012-22) ityatra sAnubandhanirhezaH spaSTArtho na tu pUjo nivRtyarthaH / tatreTo durlabhatvAt / ividhau pRGa eva nirdiyatvAt / nApiya GlunivRttyarthaH / iDvidhAvanuvandhanirdezena yaGluki pUDo poDabhAvAtAyatta yaGlukyAdhaMdhA tuksyedditoddstyev| na ca zyukaH kiti" (aSTA sU07-4-11) itIniSedhaH / tatraikAca ityanuvartanAt / uktaM hi yavidhau vArtikakRtA, ekA. cazcedupagrahAditi / evaM yaGlanivRtyarthamanubandhoccAraNam iti matam / asmin pakSe popuvitaH, popuvitavAn iti niSThAyAM bhavati ktvAyAM tu guNe 'popavitvA' ityeva / 'na ktvAseTa" (azAAsU01-2-18) iti kittvapratiSedhaH / na ca ktvAgrahaNasAmayattasyApi yaGlaki pratiSedhaH / tsyottraarthtvaat| anubandhanid zasya ca niSTAyAM caritArthatvAt / ata eva "ktvA ca vigrahAt' (kAvA0) iti vArtika snggcchte| iha kizcit prapo itIti nyAyena prakRtapyupayoge hi tadvirudhyeta / ata eva "ktvA. grahaNamuttarArtham" iti bhAradAhAyoktirapi saGgacchate iti dik| nopadhAtthaphAntAdvA [aSTA0sa01-2-23 / niSTheti nivRttaM cAnukR. tRtvAt / na kAropadhAt thAntAt phAntAcca paraH seTa ktvA kinna syAdvA / athitvA, granthitvA / guphityA, gumphitvA / nogadhAt kim ? "ripha katthanAdau" (tu0pa01307) rephitvA / iha "ralo nyuedhAn" (aSTA0 sU01-2-26) ini vikalpopi na pravartate / nopadhagrahaNasAmathyAMta / nanu "tRpha tumpha hilAyAm / (tu0pa01308-9) manAtha zukArApadhatvAt (1) hiMsAgAmiti cintyama. tRptApityasya dhAtupAThadarzanAt / hiMsA yAmiti tu tupha tumpha dhAsvortite'rtha iti tAvevAtra yA bodhyo|
Page #22
--------------------------------------------------------------------------
________________ vidhizeSaprakaraNe hasvAdisaMjJAsUtram / 13 nopadhagrahaNasya vyAvayastviti cet, metram, arthitvA, tRphitvA, tRmphitvA, iti zavdyasya nopadhagrahaNasatvAsatvayora viziSTatvAt / sati hi tasmin 'na ktvA sed" (aSTA0sU01-2-18) iti pravRtte Rdupadhasya 'arphitvA' iti bhavati / nopadhasya tvasmin vikalpe tRphitvA, tRmphitvaH, iti / asatyapi nopadhagrahaNe sarvatra prakRtavikalpapravRttau satyAM tadeva rUpatrayam / vaJciluMcyRtazca [aSTA0sU01-2-24 ] | ebhyaH seT ktvA na kit syAdvA / " vaJcu gatau" (svA0pa0989 ) svAdiH / ' vaJcu pralambhane ' (cu0 A01704) curAdiH so'pi gRhyate curAdInAmanityaNyantatvAt / vacitvA, vaJcitvA / "uditovA" (a0sU07 - 3-56 ) iti veT / iDabhAve tu kittvamastyeva / vaktvA / "luca apanayane" (svA0pa0187) / lucitvA, luJcitvA / "RterIyaG" [ aSTA0sU0 - 1 - 29] ArdhadhAtuke vikalpitaH / tadabhAve RtitvA artitvA / sUtre uccAraNArtha ikAro ciluJcati na tvik nalopaprasaGgAt Rditi dhAtureva gRhyate / na tu RdantAH pUrvasUtrentagrahaNeneha prakaraNe yatnaM vinA tadantavidhirneti jJApitatvAt / tRSamRSikRSeH kAzyapasya / (aSTA0sU01-2-25) ebhyaH seT ktvA kidvA syAt / kAzyapagrahaNaM pUjArtha, vetipakramAt / "na ktvA seT" (aSTA0sU01-2-18) iti niSedhe prApte vikalpoyam / " tRSa pipAsAyAm " (di001229) tRSitvA tarSitvA / "mRSa titikSAyAm" (di0309164 ) mR SitvA marSitvA / "kRza tanUkaraNe" ( di0pa01228) kRzitvA, kazitvA / nyAsagranthe tu "kRSa vilekhane" (bhvA0pa0990) iti kvAci* kaH pramAdapAThaH / aniTtvAt / n ralo vyupadhAddhalAdeH saJdha (aSTA0sU01-2-26) uzca izva ghI te upadhe yasya tasmAddhalAderalantAt parA ktvAsanau seTau vA kitau staH / dyutitvA dyotitvA didyutiSate didyotiSate / "dhutisvApyoH " ( aSTA0 sU07 - 4-67) iti samprasAraNam / ralaH kim ? devitvA, dideviSati / vyupadhAt kim ? vartitvA, vivarttiSate / halAdeH kim ? paSitvA pariSa pati / iha nityamapi dvitvaM guNena bAdhyate oNerRditkaraNena sAmAnyata upadhAkAryasya dvitvAtprAbalyazApanAt / seT kim ? bhuktvA, bubhukSate / AdigrahaNaM spaSTArtham / vyupadhasya halantatvAvyabhicArAt / 1 UkAlojjhasvadIrghaplutaH / [ aSTA0sa01-2-27] hrasvadIrghapluta iti samAhAradvandvaH / sautraM puMstvam / U iti trayANAM prazleSeNa nirdezaH / 1
Page #23
--------------------------------------------------------------------------
________________ 14 zabdakaustubhaprathamAdhyAyadvitIyapAde prathamAnhiketatra na tAvadante mAtrikaH / "vibhASA pRSTaprativacanehaH" (aSTA0sa082-93) iti heH plutavidhAnAt / nApi madhye "supi ca' [aSTA0sa0 7-3-102] iti dIrghavidhAnAt / dvimAzikastu nAnte / "omabhyAdAne" [aSTA0sU08-2-87] iti plutavidhAnAt parizeSAdekamAtradvimAtratrimAprANAM kramaH siddhaH / yattu ____ "ghittvAtpUrvambhaved humvaH plutonte sandhito mtH"| iti maitreyaH / tadbhAdhyAdarzanaprayuktam / yataH vyatyAse ekamAtrasya hasvatvaM trimAtrasya plutatvamityeva durlabhamiti bhagavataiva dRSitam / "IcAkravarmaNasya" (aTA0sU06-2-131) ityatrevehApi sUtra kecid I iti plutadyotikAM lipiM likhanti / tatprAmAdikaM, dIrghasyaivaunityAt / tadayamarthaH-uzca Uzca U 3 zva vaH kAlaH paricchedako yasya sockramA. bhUsvAdisaMzaH syaat| saMjJApradezaH- "hasvasya guNaH" (aSTA sU07-3108) he hare "dI? kitaH" (aSTA0sU07-4.-83) pApacyate / "vAkya sya TeH plutaH' (aSTA0sU08-2-82) ehi kRSNa 3 / syAdetat-ukAlochasva iti vAkyArthe hrasvenokAreNApatvAtsavarNagrahaH myAt, maivam, evaM sati hastrasaMjJAM na vidadhyAt, acsaMcayaiva siddhaH / tasmAtsaMjJAra* mbhasAmarthyAnaha savarNagrahaH / mahAsaMjJAyA anvarthatvAza kAlazabdasA. marthyAcca / "uran" ityukta'pi yathA-zrute'jgrahaNa vyartham , ukAra. myAcvAvyabhicArAt / tena sAmarthyAdusadRza ityrthH| sAdRzyaM cana sthAnataH, asambhavAt / na yatnataH, avyabhicArAt / parizeSAtkAlata eveti siddha kAlagrahaNaM gRhyamANenaiva paricchedalAbhArtham / "hasvanadyApa" (aSTA sU07-1-54) ityAdiliGgAcca / yadi hi lumatsaMjJAnAM lopasaMjJeva dIrghaplutasaMjJayorhasvasaMtrA vyApikA tarhi kiM nadyAvagrahaNena / na ca niyamArthaH saH / vidhyarthatve lAghavAditi dik / padvA 'azabdasaMjJA' ityanuvartya saptamyA viparINamayya zabdasaMjJAyAM savarNagrahaNaM neti vyA. khyeyam / na caivamudAttAdisaMjJAvidhAvaczabdo na savarNa gRhNIyAditi vAcyam / "vAkyasya TeH pluta udAttaH" (aSTA sU08-2-82) iti liDrenAzabdasaMjJAyAmitvasyAnityatvAt / / ___ acazca (aSTA suu01-2-28)| yatra hrasvo dIrghaH pluta iti zabdairavidhIyate tatrAca iti padaM pUraNIyam / "iko guNavRddhI" (aSTA0su011-3) ityanena tulyametat / na tvalontyasya zeSopavAdo vA / tena "za. mAmaSTAnAM dIrghaH" (aSTA0sU07-3-74) ityatra zamAdibhiraco vizeSa. NAt 'zAmyati' ityAdi siddham / "hasvo napuMsake" (aSTA0sU01-2-47)
Page #24
--------------------------------------------------------------------------
________________ vidhizeSaprakaraNe svAdisaMjJAsUtram / 15 ityatra tvajantasya prAtipadikasyeti vyAkhyAnAt, alontyasya hrasvaH / atiri, atinu / neha - suvAk brAhmaNakulam / "vAkyasya TeH pluta udAntaH" (aSTA0sU08-2-82) ana Teraca iti vyAkhyAnAt / agnicit, somasut | ajityanuvRttisAmarthyAtsvasaMjJayA vidhAne iti labhyate / nehadyauH, panthAH, saH / | uccairudAttaH [aSTA0sU01-2- 29] tAlvAdiSu bhAgavatsu sthAneSu varNA niSpadyante tatra UrdhvabhAge niSpanno'judAtasaMjJaH syAt / pradezAH "AdyudAttazca' (aSTA0sU03-1-3) ityevamAdayaH / nIcairanudAttaH (aSTA0sU01-2-30) / spaSTam | pradezA "anudAcau suppitau" (aSTA0sU03-1-4) ityAdayaH / samAhAraH svaritaH [ aprAH sU01-2-31] / samAhRtiH samAhAraH / udAttatvAnudAttatvayorajdharmayormelanam, tadvAn svaritasaMjJaH syAt / sUtre arzaAdyac / tasyAdita udAttamardhahrasvam [aTA0sU01-2-32] | arddhahasvazabdenArddhamAtrAlakSyate / prakRtattvAdeva siddhe tasyeti vacanena dIrghasyApi svaritasya grahaNAt / yadrA-hasvagrahaNamavivakSitam / tena svaritasyAdau arddha mAtrA arddha vA udAttaM bodhyam / ziSTaM tu anudAttaM parizeSAt / kvacittu tasya vAcanikI ekazrutiH / tathA ca baddcaprAtizAkhyam / ekAkSara samAveze pUrvayoH svaritaH svaraH / tasyAdAttatarodAttAdardhamAtrArddhameva vA // anudAttaH paraH zeSaH sa udAttazrutirna cet / udAttaM vocyate kiJcit svaritaM vAkSaraM param // iti / pUrvayoH udAttAnudAttayoH / tasya svaritasya / arddhamAtrA, udAttAdudAttatarA svatantrodAttAduccataretyarthaH / arddhameva veti dvitIyavyAkhyAbhiprAyam / dIrghaplutayoranurodhenedam / saH zeSaH / udAtta. zrutiH syAt / kimavizeSeNa ? netyAha-nacediti / udAttasvaritaparaM vihAyetyarthaH / atrAyaM niSkarSaH - svarito dvidhA prAkRto'prAkRtazca / tatrAdyaH"udAttAdanudAttasya" (aSTA0sU08 -4 - 66 ) iti vihitaH / taccheSasyaikazrutirniyatA / agnimILe, pratyagne, ityAdi / gArgyAdimate tu atrApyanudAttaH zeSaH / dvitIyastu sUtrAntaraivihitaH / tasyApyutsargata ekazrutiH zeSaH / vyacakSayatsvaH te vardhante iti yathA / udAttasvaritaparatve tu zeSonudAttaH- kva vozvAH 3nyadhnyasya / udAttapUrvasyAprAkRtasya pUrvarUpa niSpannasya dIrghasyApyevam / na ye rAH / udAttapUrvasya kim ? puna
Page #25
--------------------------------------------------------------------------
________________ 16 zabdakaustubhaprathamAdhyAyadvitIyAde prathamAnhike stemaiSAm / atra vizeSamanupadaM vkssyaamH| pUrvarUpaniSpannasya kim ? a. sminsve etat / aprAkRtadIrghAntare tu, ''madhye tu kampayetkamyam" (po0 zi030) ityAdivacanAt pUrvottarabhAgau nIcau madhye tUdAttaH / rathIrace. ti / punasteramAstre paratat / sarvatra ca "samAhAraH svaritaH" (aSTA0sU0 1-2-31) iti pANinIyaM lakSaNaM nirbAdham / "tasyAditaH" aSTA0sa0 1-2-32 iti viSayavivekastu prAyo vAdo vizeSe zikSAdibhirbAdhyata iti dik| evaM sthite ardhhsvmityrddhmaatroplshyte| hrasvagrahaNamatantramiti vRttigranthaH pUrvAparitoSeNottaravAkyamavatArya vyAkhyeyaH / arddhamAtrAdita udAttA arddhamAtrA tu anudAttA ekazrutirveti vRttigrantho'pi viSayabhedena vyavasthayA bodhyH| ubhayatrApi haradattagrantho mUlAparyAlocananibandhana iti sudhIbhirAkalanIyam / ita Arabhya navasUtrI ita utkRSya "udAttAdanudAttasya svaritaH" (aSTA0sU08-4-66) ityasmAdutaratra pAThayeti praashvH| tatrAvyavadhAnaparyantaM nArtha. kiM tUttaratvamAtram / "nodAttamvaritodayam" (aSTA sU08-4-67) ityatra niSedhyalAbhAnurodhena taduttaratra "a a" (a. STA0sU08-4-68) ityataH prAgiyaM navasUtrIti phlitorthH| tenASTamikasyApi svaritasyedaM vibhAgakathanam / nyaragniM, yerAH / uttaratrApyutkarSasya prayojanaM tattatsUtre vakSyAmaH / utkarSe liGagaM tu "devabrahmaNoH" (a. STAnsU01-2-38) iti sUtram / nAtkarSa vinA devabrahmaNoH svarito labhyate tripAdIsthatvenAsiddhatvAt / tataH svaritAlAramidaGkANDamiti sthitam / ekazrutidUrAtsaMbuddhau (aSTA0sa01-2-33) / sambuddhiHsambodhanam antarbhAvitaNyAd budheH kina / dUratvaM ca prAkRtaprayatnAdhikayalasA. pekSoJcAraNavattvam / dUrAdanuSTheyatayA bodhanAyAM karaNIbhUtaM vAkyamekazratiH syAt Agaccha bho mANavaka devadattA 3 / svarANAmavibhAgenAvasthAnamekazrutiH / anyasya tu "vAkyasya TeH" (aSTAnsU08-2-82) iti plutenApavAdatvAdekazrutibAdhyate / ekazrutiplutAbhyAmavayavabhedena vAkye samuccitAbhyAM dUrAtsambodhanA dyotyate / dUrAtkim ? / traisvaryameva / tatra AudAttaH "upasargAzcAbhivarjam" (phinsU081) iti phiTsUtrAt / gaccheti tinighAtaH / bhozabdo nipAtatvAdAdhudAttaH zeSayorAmantritanighAtaH / "ekavacanaM sambuddhiH" (apA0sa02-3-49) iti kRtrimA sambuddhineha gRhAte / dUrAdityapAdAnakArakAnvayAya kriyAyA evAkAkSitatvAt / tena 'Agacchata brAhmaNAH' ityAdAvapi bhavati / yajJakarmaNya japanyUlasAmasu / (aSTAnsU01-2-34) yajJakriyAyAM maMtra ekazrutiH syAt japAdInvarjayitvA /
Page #26
--------------------------------------------------------------------------
________________ vidhizeSaprakaraNe ekazrutividhisUtram / agnirmU divaH kakutpatiH pRthivyA apam / apAM retAMsi jinvatom / ___ yajJakarmaNIrayuktasvAdhyAyakAle traisvrymev| ajapetyAdi kim? mamA. gnev!vihvevstu| japonAma upAMzuprayogo yathA jale nimgnsyetyaahuH| yuktaM caitt| "japa mAnase ca" (bhvA0pa0397) iti dhAtoH "vyadhajapora. nupasarge" (aSTA0sU03-3-61) ityapi japazabdaniSpatteH / rUDhazcAyamakaraNamantreSu yatra japatIti kalpasUtrakRtAM vyvhaarH| ata eva yAjuSatvAdupAMzaprayujyamAnAnAmapi "iSetvA" ityAdInAM japatvAbhAvAdekatirbhavatyeva / zAkhAchedanAdikaM prati teSAM karaNatvAt / akaraNIbhUto mantra ityanye / nyUkhAnAma SoDaza okArAH teSu prathamasaptamatrayodazAstraya udAttAH trimAtrAzca / itare trayodazAnudAttA ardhokaaraaH| etazcAzvalA. yanena "caturthe'hani" (RbrA0) iti khaNDe sphuTIkRtam / vRttau tu SaDojhArA iti prAyikaH pAThaH tatra SaTatve mAntattve ca mUlAntaraM mRgyam / gItiSu sAmAkhyeti jaiminiH / evizvaM samatriNaM daha / vizvamatriNaM pApmAnaM sandaheti sambandhaH / pazabdo gItipUraNaH / nipAta itynye|| ustarAM vA vaSaTkAraH (assttaa0s01-2-35)| yajJakarmaNi vaSaTkAra uccastarAM vA syAdekazrutirvA / vaSaTzabdenAtra vauSaTzando lakSyate / tulyArthatvAt / dvAvapi hi devatAsampradAnasya dAnasya dyotako / vauSaDityeva tu noktam / pratipattilAghave'pi mAtrAgauravAt / kAragrahaNaM jhA. pakaM samudAyAdapi kArapratyayo bhavatIti tena evakAra ityAdi siddham / ucaiHzabdo'dhikaraNapradhAno'pi tadviziSTabhavanakriyAyAM vartate / tena kriyAprakarSAdAmupratyayaH / udAttataro bhavatIti phalitorthaH / ahipreSyazrauSa. DvauSaDAvahAnAmAdeH" (aSTA-sU08-2-91) iti sUtreNa vauSaTazabdasyAdeH pluta udAtto vihitastadapekSayA ayamudAttatarontyasya vidhIyate / dvayo. rapyayamudAttatara ityeke / tadA yAjyAntApekSaH prakarSaH / anye tu svArthikastarabityAhuH / tatrodAttamAtraM prathamasya siddhaM dvitIyasyAnena vi. dhIyate / atra prakarSAvivakSApakSa eSa prabalaH / vaSaTkArontyaH / "sarvazroccastarAmbalIyAn yAjyAyAH" iti sUtritasvAt / somasyAgne vihI vauSaT / _ vibhASA chandasi (aSTA0sU01-2-36) / chandasi ekazrutirvA syAt / pakSe traisvaryam / sampradAyAvyavasthito vikalpastena bahucAnAM svAdhyA. yakAle saMhitAyAntraisvaryameva / brAhmaNe svekazrutiH |shaakhaantressvpi yathAsampradAyaM vyvsthaa| atra tandhAvRtyAdinA achandasIti nAprazleSAdbhASA. yAmapi cinako vikalpo bodhyaH / tathA ca "dANDinAyana" (azAsaka zabda. dvitIya. 2
Page #27
--------------------------------------------------------------------------
________________ 18 zabdakaustubhaprathamAdhyAyadvitIyapAde prathamAnhike6-4-174) AdisUtre bhASyam-"ekazrutihi svarasarvanAmetyAdi / ata pavAbhiyukAnAM ca viruddhasvarakatatpuruSabahuvrIhyAdyAzrayaNena zliSTakAvyA. dinirmANaM saGgaDachate / "alaM busAnAM yAta" iti "zveto dhAvati" iti ca arthavAkyam iti paspazAnte bhASyamapi / kAvyaprakAze'pi veda iva loke svaro na vizeSAdhyavasAyaheturiti / kimarthaM tarhi "jhalyupottamam" (aSTA0 sU06-1-180)"vibhASA bhASAyAm" (aSTA0sU06-1-281) iti sUtramiti bet, svaryeNa prakrame pAkSikAnudAttalAbhAyeti gRhANa / veti prakRte vibhASAgrahaNaM kurvan sUtrakAro'pi tantrAdikamabhipreti / yattu vRttikanmataM vibhASAgrahaNaM "yajJakarmaNi' (aSTA sU01-2-34) ityasya nivRttya. miti, tazcintyam / "chandasi" ityukte'pi tnnivRttisiddhH| anyathA pUrvasUtrasya niviSayatvApatteH / na ca japAdiSu sAvakAzasya parasya pUrvo'pavAda iti vAcyam / evaM hi sati paratraiva japAdigrahaNaM kuryAt kiM namA kizca chandograhaNena / etena UhitAnAmacchandastvAttatra sAvakAzasya mantreSu pareNa bAdhaH syAditi haradattokaM pratyuktam / siddhAnte'pi anU. hiteSu paratvAdasya prAptimAzaGkaya yajJakarmaNIti karmagrahaNasAmarthyAtpUrva syaiva pravRttiriti svoktivirodhAt / yadapi haradattenoktam, japAdipa. ryudAsena mantrANAmeva grahaNamiti pakSe vibhASAgrahaNaM vyartha syAditi / tadapi indrazatruprastAve dUSitamasmAbhiH / yadapIha vRttikRtA 'agnimILe' ityAdyapyekazrutAvudAhRtaM tatsakalAdhyApakasampradAyaviruddham / chandograhaNavaiyApAdakazca chandasi vyavasthito'nyatraicchika iti vikalpayo. vaiSamya sUcayituM hi tat / na ca loke vikalpasya vRttikRtAnuktatvAdasAmpradAyikatvaM vAcyam / bhASyAdisammaterukatvAt "zvetaH" ityAde. vRttikRtApi tatra ttrodaahRttvaashc| ita ityasya hi "uDidam" (aSTA0sU0 6-1-171) ityantodAttatA 'zvetaH' iti tu ekodAttamiti kathaM svarA nusaraNe tantraM syAditi dik / ___ na subrahmaNyAyAM svaritasya tUdAttaH (assttaa0s01-2-37)| subrahma NyAkhye nigade "yajJakarmaNi" (aSTA0sa01-2-34) iti "vibhASA chandasi" (aSTA0sa01-2-36) iti ca prAptA ekazrutirna syAtsvaritasyo. dAttazca syAt / nitarAdyata iti nigadaH / parapratyAyanArthamucceH paThya mAnaH pAdabandharahito yajurmannavizeSaH / apAdabandhe hi gadirvarttate yathA gadyamiti "naugadanada' (aSTA0sa03-3-64) iti karmaNyap / subrahmaNyAzabdo parityaktasvaliGga eva tadvati nigade nirUDhaH / "subrahmaNyom 3 indrAgaccha hariva Agaccha medhAtithemeSa vRSaNazvamya mene gaurAvaraka.
Page #28
--------------------------------------------------------------------------
________________ vidhizeSaprakaraNe ekazrutinidhisUtram / ndinnahalyAyai jAra kauzika brAhmaNa gautamabruvANa zva: susyAmAgaccha maghavan subrahmaNi sAdhuriti yat / tittvAt svaritaH tasya TApA sahai. kAdezaH svaritAnudAttayorAntaryAtsvaritaH / tato nipAtena oMzabdena "omAGozca" (aSTA suu06-1-95| ityudAttasvaritayorekAdezaH sva. rita eva / "ekAdeza udAttenodAttaH" (aSTA sU08-2-5) ityudAtta. vidhistu neha pravartate anudAttasyetyanuvRttaH / tataH "svaritasya tUdAttaH" (aSTAnsU01-2-37) iti prakRtasUtreNaivodAttaH iti vRttikArakaiyaTaharadasAdayaH / vastutastu nedaM yuktam / "ekAdeza udAttena" (aSTA sU08-2-5) ityatrAnudAttAnuvRttI pramANAbhAvAt / 'kAvarammarutaH' ityatrodAttapAThA. cca / ata eva prAtizAkhye "udAttavatyekIbhAve udAttaM sandhyamakSaramanudAttodaye punaH svaritaM svaritopadhe" ityuktam / iha hi pUrvArddha anudA. ttagrahaNamakurvata uttaratra ca kurvataH punaHzabdena pUrvAnvayabhramaM vArayataH spaSTa evokta AzayaH / yattu "tasyAdita" (aSTAnsU.1-2-32) iti sUtre "svaritodAttArthaJca" (kA0vA0) iti vArtike "yaH siddhaH svaritaH subrahmaNyom" iti bhASyam, tatprauDhivAdamAtra niSkarSe tu "devabrahmaNoH" (aSTAnsU01-2-38) itivat "svaritasya tUdAtta" (aSTA0sU01-2-37) ityapi navasUyutkarSanApakamevetyavadheyam / 'indra' ityAmantritamAdhudA. tam / ASTamiko nighAtastu bhitravAkyatvAna bhavati / dvitIyo varNo'nudAttaH / "udAttAdanudAttasya svaritaH" (aSTA sU08-4-66) tasyAnenodAttaH / na cAsmin kartavye svaritasyAsiddhatvam, "patatkANDamu. kRSyate" ityuktvAt / ata evAsminnudAtte kRte zeSanighAtopi na / yathoddezapakSepyanudAttaparibhASAyAM kartavyAyAmasiddhatvena vy'maanaabhaavaat| tena dvaavpyudaatto| AdAttaH tataH parasya "udAttAdanudAsasya svaritaH" (aSTA0sU08-4-66) iti svaritasyAnenodAttaH / chkaaraakaaro'ndaattH| na ca tasya "udAttAdanudAttasya' (aSTAnsU08-4-66) iti svaritaH zaGkayaH / prakaraNotkarSeNAsyAsiddhatvAt / 'hariva AgacchA ityatroktaprakriyayA catvAra udAtAH / vakAracchakArAvanudAttau / medhAtitheriti SaSThyantasya parAGgavadbhAvaH / AmantritAdyadAttaH / dhAzabdasya "udAttAt' (aSTA0sa08-4-66) iti svaritatve 'nenodaattH| tatazcatvAro'nudAttAH / vRSeti pUrvavad dvAvudAtau pazcAnudAsAH / "ityAdhIvatam" (R00) iti "adadA arbhAm" (R0ve.) iti ca mantrAvatrAnusandheyau / tena parAGgavadbhAve upajIvyaM sAmarthya spha. TIbhavati / gIgA' ityatra gauravadayaskara nIti vigrahaH / "saro gauro
Page #29
--------------------------------------------------------------------------
________________ 20 zabdakaustubhaprathamAdhyAyadvitIyapAde prathamAnhikeyathA piba" iti mantravarNAt / pUrvavad dvAvudAttau tatastrayonudAttAH / ahetyudaattau| catvAro'nudAttAH / kauzItyudAttau / catvAro'nudAttAH / gautetyudaattau| catvAro'nudAttAH / zva ityudAttam / sutyaamityntodaattm| "saMjJAyAM samaja" (aSTA sU03-3-99) iti kyapo vidhAne udAtta itya. nuvRtteH / Ageti dvAvudAttau catvAro'nudAttAH / atra vArtikAni asAvityantaH (kA0vA0 ) / tasminneva nigade prathamAntasyAnta udAttaH syAt / gAgryo yajate / trisvareNa prApta AdhudAtto'nena baadhyte| ___ amuSyatyantaH (kAlvA0) / SaSThyantasyApi prAgvat / dAkSeH pitA yjte| syAntasyopottamaM ca (kAvA0) / cAdantaH / tena dvAbudAtto / gA. ya'sya pitA yjte| vA nAmadheyasya (kAbhvA0) / syAntasya nAmadheyasya upottamamudAttaM vA syAt / devattasya pitA yajate ! devabrahmagoranudAsaH [aSTAnsU09-2-38] / "svaritasya tadAttaH" (a. zAnsU02-2-33) iti pUrvasUtrazeSasyAyamapavAdaH / devabrahmaNoH svarita. syAnudAttaH syAt subrahmaNyAyAm / devA brahmANa Agacchata / dvayorapyA. mantritAyudAttatve zeSanighAte ca "udAttAdanudAttasya svaritaH" (aSTA0 sU08-4-66) tsyaanenaanudaattH| dvitIyasya ANamiko nighAtastu na bha. pati "AmantritaM pUrvamavidyamAnavat" [aSTA0sU08-1-72] iti padAtparatvAbhAvAt / tataH prAcInapadasya tu bhitrvaakysthtvaat|ye tu devA brahmANa iti sAmAnAdhikaraNyena vyAcakSate / tanmate "vibhASitaM vizeSavacane" [aSTA0sU08-1-74] bahuvacanamiti pakSe vidyamAnatayA dvitIyasya nighA. tH| prakRtasUtreNa svaritanighAtastu vakArasyaiva / tathA ca bhASyam-"deva. brahmaNoranudAttatvameke icchanti / devA brahmAgaH iti dviH pAThaH / udAttau dvAveko veti vikalyAbhiprAyega / tatra dvitIyayo prakRtasUtre brahmagrahaNaM na krtvym"| svaritAtsaMhitAyAmanudAttAnAm [aThAsU01-2-39] / svaritA' tpareSAmanudAttonAmekazrutiH syAtsaMhitAyAm / imaM me gaGge yamune sara* svati / anudAttAnAmiti jAtau bahuvacanam / tenaikasya dvayozca bhavatyeva / saMhitAgrahaNaM jhApakama-"anyatra panamoniIze kAlo na vyavadhAyakaH" iti tena " titiH (ayA0sa08-1-28) ni namAnaH padapAThe'pi
Page #30
--------------------------------------------------------------------------
________________ vidhizeSaprakaraNe phiTasUtrANi / 21 bhavati / agnimILe, purohitamityAdau tvavagrahe'pi bhavatyekazrutiH / yathA sandhIyamAnAnAmityatidezAt / iti zabdAtparasya tu "puruhUta iti puru. hUtaH" ityAdau na bhavati parigrahe tvanArSAntAditi prAtizAkhye vizeSavaca. nAt / evamanvetavA ityAdAvapi / "padyAdIMstu vyudAttAnAm" [R0mA0] itiniSedhAditi dik / ___udAttasvaritaparasya sanataraH (aSTA0sU01-2-40) / udAttasvarito parau yasmAttathAbhUtasyAnudAttasya anudAttataraH syAt / agnim / kanyA / syAdetat / "imaM me" iti mantre zutudrizabdasya pAdAditvena nighAtAbhA. vAdAdhuttatayA tasminpare sarasvatItIkArasya sanatara iSyate ekazrutireva tu praapnoti| navasUcyA utkarSeNAsiddhatayA sannatarAyogAt / uktaM hi-"pra. vatrAsiddha nAsti vipratiSedho'bhAvAduttarasya'' iti / satyam / "namune" (aSTAnsU08-2-3) ityatra neti yogavibhAgAna dossH| 'devadattanyaG ityatra tu "nyadhica" (aSTA sU06-2-53) iti pUrvapadaprakRtisvare "udA. tasvaritayoryaNaH" (aSTAnsU08-2-4) ityaJcatyakArasya svaritaH pUrvasya sannataraM prati naasiddhH| prakaraNe utkarSAt / / svarasUtraprasaGgAsphiTasUtrANi vyAkhyAyantephiSonta udAttaH (phinsuu01)| phiS iti prAtipadikasya prAcAM saMjJA / phiSonta udAttaH syAt / ucaiH| pATalApAlaGkAmbAsAgarArthAnAm (phi0sU02) / etadarthAnAmanta udAttaH syAt / pATalA / "layAvante" (phi.sU 042) iti prApta / apA. laGkaH vRkSavizeSaH / ihApi prAgvat / ambArthaH-mAtA / "unarvatrantAnAm" (phi sU032) ityAyudAtte prApte / sAgaraH-samudraH, "laghAvante" (phi0sU0 42) iti prApta / gehArthAnAmastriyAm (phi0suu03)| gehaM-gRham / "naviSayasya" phi0 sU026) iti prApte / astriyAM kim ? shaalaa| ata eva paryudAsAnApakAcchAlAzanda AdhudAttaH / gudasya ca (phinsU04) / anta udAttaH syAnna tu striyAm / gudam / astriyAM kim ? Antrebhyaste gudAbhyaH / "svaanggshittaamdntaanaam| (phi. 1029) ityantaraGgamAyudAttatvam / tataSTAp / . dhyapUrvasya strIviSayasya (phinsU05) / nityatroliGgasya dhakArayakAra: pUrvo yo'ntyo'ca sa udAttaH / antardhA / "strIviSayavarNanAnAm" iti prApte / chAyA, mAyA, jaayaa| "yAntasthAntyAtpUrvam" (phi0sa062) ityAyudAsatve prAte / khoti kim ? bAyam / "bahiSaSTilopo yatra
Page #31
--------------------------------------------------------------------------
________________ 22 zabdakaustubhaprathamAdhyAyadvitIyapAde prathamAnhikecA (kAvA0 ) iti yajantatvAdAdhudAttatvam / viSayagrahaNa kim ? ibhyA kSatriyA / "yato'nAvaH'' (aA.sU.6-1-213) ityAdhudAtta ibhya. zabdaH / kSatriyazadastu "yAntasyAmtyAtpUrvam (phi-sU062) iti mdhyodaattH| khAntasyAzmAdeH ( phisU06) / navam, ukhA, sukham , duHkham / nakhasya "svAGgaziTAm" (phi0sU029) ityAdyudAte praapte| ukhAnAma pavA. gvAdi pAkArtha yAjJikainirmito bhANDavizeSaH / tasya kRtrimatvAt "khayyuH varNa kRtrimAkhyAyet" (phi.sU031) ityuvarNasyodAttatve prApte / sukhaduH. khayoH "naviSayasya' (phi0sa026) iti prApte / azmAdeH kim ? zikhA, mukham / mukhasya "svAGgaziTAm" (phi0sa029) iti "naviSayasya' (phi. sU026) iti vA AdyudAttatvaM zikhAyAstu dIrghAntatayA "svAGgaziTAm" (phi0sa029) ityasthAprAptAvapi azmAderiti paryudAsenAdyuttatvaM prApyate / tathA ca (1) "zoGaH kho nidmasvazca" iti uNAdiSu nittvamuktam / vastu. tastu tadeva zaraNam / "zako nidho lalATAsthina" (ako03-3-18) iti kozAdasthivAcakasya "svAGgaziTAm" (phi0sU029) ityAdhudAtta. sthAvyAvRsyA caritArthasyAzmAderityasya jhApakatvAyogAt / / hiSThavarasaratizatyAntAnAm (phi.suu07)| eSAmanta udAttaH syAt / atizayena bahulo baMhiSThaH / nitvA(2)dAyudAte praapte| baMhiSTharazvaiH su. vRtA rathena yabaMhiSTha nAtivide ityAdau vyatyayAdAyudAttaH / sNvtsrH| avyayapUrvapadaprakRtisvaro baadhyte| saptatiH / azItiH / "laghAvante" (phi0sa042) iti praapte| catvAriMzat / ihApi prAgvat / abhyUrvAnAmabhRthasyAyoH / adhyayapUrvapadaprakRtisvarotra bAdhyate / / dakSiNasya sAdhau (phi0sU08) / anta udAttaH syAt / sAdhau kim ? vyavasthAyAM sarvanAmatavA "svAGgaziTAm' (phi0saM029) ityAdhudAco yathA syAt / arthAntare tu "laghAvante" (phi0sa042) iti gururudaasH| "dakSiNaH saralodAraparacchandAnuvartiSu" iti koshH| svADAkhyAyAmAdiSu (phi-sU09) / iha dakSiNasyAdyantau paryAyeNa:vAtI svAdikSiNo baahuH| AkhyAgrahaNaM kim ? pratyaGmukhamAsInasya vAmapANirdakSiNo bhavati / (1)manu bApUNAdipustakeSu "zIDohasvaca" (u0sU0712) ityeva pAThA "zIlayoni sva" iti nAsti ityaruceroha-vastutasviti / (2) nityAdimityam" azA06-1-197. ityanenetyarthaH /
Page #32
--------------------------------------------------------------------------
________________ vidhizeSaprakaraNe phiTasUtrANi / chandasi ca (phisuu010]| asvAGgArthamidam / dkssinnH| iha prvaayennaadhmtaayudaatii| kRSNasyAmRgAkhyA cet [ phisU011] / "varNAnAntaNa" (phi0sa033) ityAdhudAtte prApte'ntodAtto vidhiiyte| kRSNAnAM vrIhINAm / kRSNo monAva vRSabhaH / mRgAkhyAyAntu / kRSNo ra tryai| vA nAmadheyasya [phi0sU013] / kRSNasyetyeva / ayaM vA kRSNo azvinA / kRSNa RssiH| ' zuklagaurayorAdiH [phi0sU013] / nityamudAttaH syaadityeke| vetya. nuvartata iti tu yuktam / "saro gauro yathA pib"itytraantodaattdrshnaat| ___ aGgaSTodakabakavazAnAM chandasyantaH [phi0sU014] / aGgaThasya "svAGgaoNnAmakurSAdInAm" (phisU052) iti dvitIyasyodAttatve prApte 'ntodAttArtha aarmbhH| vazAgrahaNaM niyamArtham / chndsyeveti| tena loke AdhudAttatetyAhuH / __ pRSThasya ca [phisU015] / chandasyanta udAsaH syAt vA bhASAyAm / bhASAmAtraviSayaM sUtramidaM "prAgekAdazabhyo'chandasi" (aSTA0sU053-49) "jhalyupottamam" (aSTA0sU06-1-180) "vibhASA bhASAyAm" (aSTAnsU06-1-181) ityAdivat / pRSTam / arjunasya tRNAkhyA cet [phi0sU016] / "unarvanantAnAm' (phi. sU032) ityaacudaattsyaapvaadH| - aryasya svAmyAkhyA cet [phisU017) / "yaantsyaantyaatpuurvm|' (phi sU062) iti "yato'nAva:' (aSTA0sU06-1-213) iti vAdhudAro prApte vcnm| __AzAyA adigAkhyA cet [ phisU018] / digAkhyAvyAvRtyarthaH midam / ata eva shaapkaadikpryaaysyaayudaatttaa| indra maashaabhympri| nakSatrANAmAviSayANAm [phisU019] / anta udAttaH syAt / A. zleSAnurAdhAdInAM "laghAvante' ( phisU042) iti prApte jyeSThAviSThA. ghaniSThAnAM iSTanantatvenAdyudAtte prApte vacanam / na kupUrvasya kRttikAkhyA cet [phisU020] / anta udAso n| kRttikA nakSatram / kecittu kupUrvo ya Apa tadviSayANAmiti vyAkhyAya 'AryikA' 'bahulikA' ityatrApyantodAtto netyaahuH| ghRtAdInAJca [phi0suu021]| anta udaattH| ghRtaM mimile| bhAkRtigaNoyam / jyeSThakaniSThayogyasi [phi0sU022] / anta udAsaH syAt / jyeSTha Aha cmsaa| kaniSTha oha cturH| vayasi kim ? jyeSThaH, zreSThaH /
Page #33
--------------------------------------------------------------------------
________________ 24 zabdakaustubhaprathamAdhyAyadvitIyapAde prathamAnhi kekaniSTho'lpiSThaH / iha nittvAdAdyudAtta eva / bilvatiSyayoH svarito vA [ phisU023] / anayorantaH svarito vA syAt / pakSe udaattH| ||iti phiTsatreSu prathamaH pAdaH // ayAdiH prAk zakaTeH [phi0sa024] / adhikAro'yam / "zakaTizakaTyA" (phi-sU060.) iti yAvat / hasvAntasya strIviSayasya [phinsuu025]| AdirudAttaH syAt / valiH, tnuH| naviSayasthAnisantasya [phisU026] | vanena vA paH / isantasya tu saapH| napa napuMsakam / - tRNadhAnyAnozca dyaSAm [phi0sU027] / yvaamityrthH| kuzAH, kAzAH, mASAH, tilAH / bacAntu godhuumaaH| vraH saGkhyAyAH (phi0suu028)| paJca, ctsrH| svAGgaziTAmadantonAm (phi0029)| ziT sarvanAma / karNaH, oSThaH, vishvH| prANinAM kupUrvam (phi0sU030) / kavargAt puurvmaadirudaattH| kAkA, vRkaH / zukeSu me / prANinAM kim ? udakam / __ khayyuvarNa kRtrimAkhyA cet (phi0suu031)| khayi pare pUrNamAdi uva. rNamudAttaM syAt / kndukH| ___ unamantAnAm (phi0suu032)| una-varuNaM vorishaadsm| sva. sAraM tvA kRNa / vana-pIvAna meSam / .. varNAnAntaNatinitAntAnAm (phisuu033)| aadirudaasH| pataH, hariNA, zitiH, pRzniH, harit / hasvAntasya husvamanRttAcchIlye (phi0034) / Rdarja hasvAntasyA. dibhUtaM hasvamudA svAt / muniH| akSasyAdevanasya (phi07035)| aadirudaasH| tasya nAkSA / devane tu akSarmA diivyH| __ ardhasyAsamadyovane (phinsuu036)| aryo praamsy| same'zake tu arddha pipplyaaH| . potadravarthAnAm (phi0s037)| aadildaaraaH| pItaduH saralaH / prAmAdInAca (phi0sU038) / prAmaH, somaH, yaamH| 'lubantasyopameyanAmayeSasya (phinsuu031)| sphigantasyeti pAThAntara. m| skigiti lupaH prAcAM saMvA / caJceva cdhaa|
Page #34
--------------------------------------------------------------------------
________________ 25 vidhizeSaprakaraNe phittsuutraanni| na vRkSaparvatavizeSavyAghrasiMhamahiSANAm (phisuu040|| eSAmupameya. nAnAM nAdirudAttaH / tAla iva tAlaH, meruriva meruH, vyAghraH, siMhaH, mahiSaH / ___ rAjavizeSasya yamanvA cat (phinsU041) / yamanvA vRddhaH / 'Aja' udAharaNam / 'aGgAH' pratyudAharaNam / laghAvante dvayozca bahaSo guruH (phi0sU042) / anta laghau vayozca ladhvoH satoH bavhaSkasya gururudAttaH / kalyANaH, kolAhalaH / iha gurUNAM madhye ya aadirityrthobhipretH| tena 'vRSAkapiH' ityatra vyapade. zidbhAvenAdibhUte siddham / tena "vRSAkapyagni" (aSTA0sU04-1-37) ityAdisUtrasthA vRtyAdigranthA na virudhyante / "krItavatparimANAt" (aSTA0sU04-3-146) ityAdisUtrasthabhAjyAdigranthAzca sagacchante / nanvevamapi"anyato GIS" (aSTA0sU04-1-40) iti sUtre sAraGgakalmASa. zabdau "laghAvante'' (phi0sa043) ityAdinA madhyodAttAviti haradattagrantho virudhyata iti cet , satyam / Adizabda iha nAnvetItyeva sAram / strIviSayavarNAkSapUrvANAm (phi0s043)| eSAM tryaannaamaadirudaattH| strIviSayaH-mallikA / varNa:-zyanI, hrinnii| akSuzabdAt puurvo'styessaantenupuurvaaH| trkssuH| zakunInAJca laghupUrvam (phi0044)| pUrva laghudAttasyAt / kukkuTaH tittiriH| nartuprANyAkhyAyAm [philma045] / yathAlakSaNaM prAptamudAttatvaM na / vasantaH, kRklaasH| dhAnyAnAM ca vRddhazAntAnAm (phi0sU046) / AdirudAttaH / kAnta:zyAmAkAH / SAntaH-mASAH / janapadazabdAnAmaSAntAnAm (phi0sU047) / kekyH| hayAdInAmasaMyuktalAntAnAmantaH pUrva vA (phi su048) / hayiti halaH saMjJA / palalam, zalalam / hayAdInAM kim ? ekalaH / asaMyuketi kim ? mallaH / igatAnAca dvayaSAm (phisuu049)| AdirudAttaH / kRSiH / // iti dvitIyaH paadH|| atha dvitIyaM prAgISAt (phi sU050) / "ISAntasya hayAdeH" (phi su066) ityataH prAk dvitiiyaadhikaarH| jyacAM prAG makarAta (phi.muu051)| "makaravara Dha" (phi.sU.57)
Page #35
--------------------------------------------------------------------------
________________ 26 kaustubhaprathamAdhyAya dvinAMga de prathamAnhike - mityadhika ityataH prAk vyaca. svAGgAnAmakurvAdInAm ' svAtryacAM svAGgAnAM dvitIyamu 9) / kavargarephavakArAdInvarjayi ( / lalATam / kurvAdInAntu - kapolaH, rasanA, vadanam / mAdInAJca (phi0sU053) / iyAM dvitIyamudAttam | malayaH, makaraH / zAdInAM zAkAnAm ( phi0sU054) / zItanyA, zatapuSpA / pAntAnAM gurvAdInAma ( ki0sU055) / pAdapaH, AtapaH / ladhvAdI* nAntu-anUpama | dvadyacAntu -nIpam / yutAnyaNyantAnAm (phi0su056) / yutAditritayAntAnAM dvitIya. mudAttam | yuta-ayutam / ani-dhamaniH / aNi-vipaNiH / 21 makaravarUDhapArevatavitastekSvAjiMdrAkSAka lomAkASThA peSTha kAzInAmAdirvA (phi0sU057) / eSAmAdirdvitIyo vodAttaH / makaraH, varUDha ityAdi / chandasi ca (phi0sU058) / amakarAdyartha ArambhaH ! lakSyAnusArAdAdirdvitIyaM vodAttaM jJeyam / kardamAdInAJca (phi0su059) / AdirdvitIyaM vodAttam | karddamaH / 'ndhitejanasya te vA (phi0sU060) / AdirdvitIyantazabdazceti 'yeNodAttAH / sugandhitejanAH / phalAntAnAm (phi0sU061) AdirdvitIyaM vodAttam / rAjAdana. : yAntasyAntyAt pUrvam (phi0su062) / kulAyaH / thAntasya ca nAladhunI (phi0sU063) | nAzabdo laghu ca udAtte staH / sanAthA sabhA / zizumAroduMbarabalIvardoSTrArapurUravasAJca (phi0sU064) / antyAt pUrvamudAttaM dvitIyaM vA / sAGkAyakApilyanAsikyadArvAghATa nAm [phi0su065 ] / dvitIyamudA ttaM vA / sAGkAzyamityAdi / ISAntasya hayAderAdirvA [phi0sU066] / hayAdeH-halAdeH / halISA / lAGgalISA | uzIra dAzerakapAlapalAla zaivAlazyAmAkazArIrazAvahRdaya hiraNyA raNyApatyadevarANAm (phi0sU067) / eSAmAdirudAttaH syAt / mahiSyaSADha yojayeSTakAkhyA cet (phi0sU068) / AdirudAttaH / mahi SI jAyA / aSADhA upadadhAti / // iti tRtIyaH pAdaH //
Page #36
--------------------------------------------------------------------------
________________ vidhizeSaprakaraNe phiTasUtrANi / zakaTizakaMTyorakSaramakSaraMparyAyeNa [phisuu069]| udAttam / zakaTiH / shkttii| goSThajasya brAhmaNanAmadheyasya [phisU070] / akSaramakSaraM krameNo. dAttam / goSThajo brAhmaNaH / anyatra goSThajaH pazuH / kRduttarapadaprakRtisva. rennaantodaattH| pArAvatasyopottamavarjam [phi0su071] / zeSaM krameNodAttam / pA. rAvataH / dhUmrajAnumuJjakezakAlavAlasthAlIpAkAnAmadhUjalasthAnAm [ phisa0 72] / eSAcaturNA dhUprabhRtIMzcaturo varjayitvA ziSTAni krameNodAttAni / dhUmrajAnuH, mukezaH, kAlavAlA, sthAlIpAkaH / kapikezaharikezayozchandasi [phi0sU073] / kapikaMzaH, harikezaH / nyasvarau svaritau [phisU074) / spaSTam / nyaGkattAnaH / vyaca. kSayatsvaH / nyarbudavyalkazayorAdiH (phi0sU075) / svaritaH syAt / tilyazikyakAzmaryadhAnyakanyArAjanyamanuSyANAmantaH[ phisU076) svaritaH syAt / tilAnAM bhavanaM kSetraM tilyam / "yato'nAvaH" (aSTA. su06-1-213) iti prApte / bilvabhakSyavIryANi cchandasi [phi0077] / antasvaritAni / svatvasamasimetyanucAni [ phisuu078]| strrutvt| uta tvaH pazya. n / nabhantAmanyake same / simasmai / / simasyAtharvaNenta udAttaH [phi0sU079] / atharvaNa iti prAyikam / tatra dRSTasyetyevaMparaM vA / tena "vAsastanute simasmai, ityUgvede'pi bhavatyeva / nipAtA AdhudAtAH (phi01080) / svAhA / upasargAzcAbhivarjama [phi0sa081] / evAdInAmantaH [phi-sU082] / evamAdInAmiti pAThAntaram / eva, evama, nUnam / saha te putra suribhiH saha / SaSThasya tRtIye "sahasya saH" (aSTA sU06-3-78) iti prakaraNe sahazabda AdyadAtta iti tu praacH| tacinsyam / __ghAcAdInAmubhAvudAttau phisuu083]| ubhaugrahaNaM "anudAttaM padameka varjara" [aSTA0sa06-2-158] ityasya bAdhAya / cAdayo'nudAnAH [phi0-84] / spaSTam / yatheti pAdAnte [phi0085] / tannemimubhavo yathA / pAdAnta kim ?
Page #37
--------------------------------------------------------------------------
________________ zabdakaustubha prathamAdhyAya dvitIyapAde prathamAnhike 28 yathA no aditiH karat / prakArAdidviruktau parasyAnta udAttaH [phi0su086 ] | paTupaTuH / zeSaM sarvamanudAttam [ phi0sU087] / zeSaM nityAdidviruktasya paramityarthaH / praprAyam / dive dive / // iti zAntanavAcAryapraNIteSu phiTsUtreSu turIyaH pAdaH // prAsaGgikaM samApya prakRtamanusarAmaH apRkta ekAl pratyayaH (aSTA0su01-2-41) / ekAl pratyayo yaH so'pRktasaMjJaH syAt / saMjJApradezA "verapRktasya' (aSTA0sU06-1-67) ityAdayaH / eketi vyartham / 'nipAta ekAc' ( aTA0 1-1-14) itye kagrahaNena "varNagrahaNaM jAtigrahaNam" iti jJApane'pi algrahaNasAmarthyAdeveha vyaktiparatvAt / kiJca sutramevedaM vyartham / apRktapradeze valgrahaNenaiva siddheH / na ca surAM sunotIti surAsutra tamAcakSANa surA ityatra dhAtvavayavasya sasya lopaH syAditi vAcyam / pratyayApratyayaparibhASayA gatArthatvAt vibhaktisAhacaryAcca / yathAsUtrArambhe'pi tisAhacaryA - tserapi tiGa eva grahaNAt 'abhaitsIt' iti sico na bhavati / "verapRtasya" (aSTA0sU06-1-67 ) ityatra tu vakArekArayoranyataramanunAsi kamAzrityApRktagrahaNaM pratyAkhyAsyata eva / " tatpuruSaH samAnAdhikaraNaH karmadhArayaH (ASTA0su01-2-42) / samAnAdhikaraNAvayavastatpuruSaH karmadhArayasaMjJaH syAt / saMjJApradezAH "puM vatkarmadhAraya" (aSTA0su06- 3 - 42 ) ityAdayaH / samAnAdhikaraNe pade Azrayatvena sto'syeti arzaAdyac / yadi tu "pUrvakAleka" (aSTA0sa0 2-1-49) iti prakaraNasyAntaM karmadhArayazceti kRtvA tatpuruSAnuvRttyA pa ryAye labdhe cakArAt " gatizca" (aSTA0sU01-4-60) ityAdAviva samuzcayaH sAdhyate tadedaM sUtraM zakyamakartum / -- . prathama nirdiSTaM samAsa upasarjanam (aSTA0sU01-2-43) / samAsavidhAyakaM zAstraM samAsaH, tAdarthyAt / samasyate'neneti vyutpattyA vA / tatra prathamayA yannirddizyate tadupasarjanaM syAt / dvitIyA zritAdibhiHkRSNazritaH / mahAsaMjJAkaraNamanvarthasaMjJArtham / loke pradhAnamupasarjanamAhuH / tena rAjJaH kumAryA rAjakumAryA ityatrobhayoH " SaSThI" (aSTA0 sU02-2-8) iti sUtre prathamA nirdiSTatvAvizeSe'pi rAjaivopasarjanaM na tu kumArI / tena kumArIzabdasya na pUrvanipAto na vA "gostriyoH" (aSTA0 sU01-2-48) iti isvaH / na ca rAjJeH kumArIti prathamAntenaiva vigraha iti bhramitavyam / mUlAbhAvAt tathA ca "tatpuruSe tulyArthatRtIyAsama mI " *
Page #38
--------------------------------------------------------------------------
________________ vidhizeSaprakaraNe upasarjana saMjJAprakaraNam / (aSTA0sU06-2-2) iti sUtre parame kArake parameNa kArakeNetyAdAvatiprasaGgamAzaGkya lakSaNapratipadoktaparibhASAbalena samAhitaM bhASye / "anekamanyapadArthe'' (aSTA0sU02-2-24) iti sUtre'pi bhASya kaiyaTayoH spa STametat / prathamAntenaiva vigraha iti niyamo nAstIti pariniSThitavibha* ktyaiva vigrahasyocitasvAzca / ata eva "pUraNaguNa" (aSTA0su02 - 2 - 11 ) iti samAnAdhikaraNena SaSThIsamAsaniSedho'pi saGgacchate / ata eva ca "ekavibhakticApUrvanipAte" [aSTA0sU01-2-44] ityasya viSayalAbhaH | syAdetat-uktarItyA sUtrabhASyAdisvarasAnnyAyAcca dvitIyAdyantatayA pariniSThitasya prathamAntena vigraho nAstItyevocyatAm, tatkimucyate ni yamo nAstIti ? satyam / asti tatrApyAlambanam / tathAhi - rAjakumA* ityAdeH pariniSThitasyArthapradarzanapare laukikaM vigrahavAkye prakRtibhAgamAtraM vyAkhyeyaM na tu samAsottaravibhaktirapi / nahi SaSThI SaSThayA vyAkhye. yA kintvanuvAdamAtraM tat / tatra prAtipadikArthamAtravyAcikhyAsAyAM pra. thamayA vigrahaH kena vAryate / ata eva - 29 "harItakIM bhuGkSva rAjan mAteva hitakAriNIm" / ityAdiprayogAH saGgacchante / mAteti prathamAntena samAse bAdhakAbhAvAt / ata eva pacatIti pAkacakastaM pAcakamityAdyapi samyageveti dik / tasmAd dvitIyAdyantasya pariniSThitasya prathamayA pariniSThitayA vA vigraho na tu tadubhayabhinnayeti niSkarSaH / syAdetat-yadyanvarthasaMjJayaM 'yAcakavRndArakaH'gogarbhiNI' ityAdiSu vizeSyasya pUrvanipAto na syAditi cet / "vRndArakanAgakuJjaraiH pUjmamAnam" ( aSTA0sU02-1-62 ) " catuSpAdAM garbhiNyA" ( aSTA0sU02-1-71 ) ityAdI vidhivAkye prathamAnirdezasyAnanyArthatvAdadoSaH / tasmAtsati sambhavaM vyavasthApakamanvarthatvamiti sthitam / ekavibhakti cApUrvanipAta (aSTA0su09-2-44) / arthAdhikArAdiha samAsArthamalaukikaM vigrahavAkyaM samAsaH / tatra vizeSyasamarpake pade pra yogabhedAdanekavibhaktiyukte'pi yanniyatavibhaktikaM tadupasarjanasaMjJaM syA pUrvanipAtetarasminkArye / atikrAnto mAlAmatimAlaH / ihAtikrAntamatikrAntenetyAdikrameNa sakalavibhaktiyogepi mAlAzabdasya dvitIyA. niyamAt saMjJAyAM satyAM " gostriyoH " [aSTA0sU01-2-48 ] iti hasvaH / evaM niSkauzAmbirityAdi / ekavibhaktAvaSaSThayantavacanam [kA0vA0] ne. i-arddha pippalyA arddhapippalI / nanvevaM 'paJcakhaTvI' na sidhyet / sa. tyam / ata eva saMzApUrvakatayA vyavasthitavibhASAzrayaNena vArddhapippalIM
Page #39
--------------------------------------------------------------------------
________________ zabdakaustubhaprathamAdhyAdvitIyapAde dvitIyanhike sAdhayitvA "SaSThayanta" [kA vA0] iti vArtikaM nArabdhavyamiti prAmA. NikAH / vastutastu ekadezisamAsaviSayako'yaM niSedhaH / na cAtra pramANAbhAvaH / 'pazcakhaTvI' iti dvitIyabhASyasya pramANatvAt / iti zabdakaustubhe prathamasyAdhyAyasya dvitIya pAde prathamamAnhikam / arthavadadhAturapratyayaH prAtipadikam (aSTA0 su01-2-45) / DisthA. dInyavyutpannAnyudAharaNam / avyutpattipakSasya cedameva sApakam / yattu vyutpattipakSe'pi nipAtArthamanukaraNArtha cedamiti haradattenokam , tanna / tatrA'pi prakRtyAdikalpanasambhavAditi bodhyam / vastutastu 'bahupaTavaH' ityAdyarthamidam / na ca taddhitagrahaNe matvarthalakSaNayA nirvAhaH / 'pacata. ki' ityaadaavtivyaapteH| avyutpattipakSastu kamigrahaNena siddha kaMsana. haNenaiva prApyaH / zApite ca tatrApyanenaiva saMzA sidhyati / nanvetadeva zA. pakam / bahupUrve kRtArthatvAdityavadheyam / arthavakim ? ghanaM vanamityAH do prativarNa saMjJA mA bhUt / syAdetat-viziSTarUpopAdAnaviSayatayA arthavatparibhASAyA ihApravRttAvapi adhAturapratyaya iti paryudAsAdeva si. ddhama / na ca "adhIte 'yAvakaH' ityAdau inno nirarthakAvapi dhAtupratyayo sta iti vAcyam / aDAdivyavasthAyai iGa evArthavatvasvIkArAt / svArthikAnAca prakRtyarthanAryavatvAt / na cedaM kalpanAmAtramiti vA. cyam / DisthAdAvapi tathAtvAt / ukta hi-"arthavattA nopapadyate ke. valenAvacanAt siddhaM tvanvayavyatirekAbhyAm" iti / kalpitAbhyAmiH ti hi tadarthaH ! vastutaH padasphoTavAkyasphoTayorevArthavatvAt / satyam / uttarArthamarthavadgrahaNaM iha tu spaSTArtham / adhAtuH kim ? ahan / nalo. po mA bhUt / na ca "supodhAtu" (aSTA sU02-4-71) iti dhAtugrahaNAt dhAtoyaM saMkSeti vAcyam / 'ronAyate' ityAdI pratyayAnte dhAtugrahaNa. sya caritArthatvAt / apratyayaH kim ? 'pacati' iti tipo mAbhUt / supo. pyevam / na caivantadanteSu ativyAptitAdavasthyam / uttarasUtre taddhitagraha Nasya niyamArthatvAt / taddhitAntAnAmeva natvanyapratyayAntAnAmiti / na ca tatrApi saMjhAvidhitvena tadantagrahaNaM durlabhamiti vAcyam / arthavadi. tyanuvRttisAmarthyAttatsiddheH / prazaMsAyAM hi matup / ekAbhiAvena lau. kikaprayoge prasiddhatvaJca prazaMsArthaH / adhAtupratyayAviti siddhe najadvayo. pAdAnaM spaSTArtham / mahAsaMjhAkaraNaM prAcAmanurodhAt / / kRttacitasamAsAzca (aSTA0sU01-2-46) / arthavanta ete prAtipadi.
Page #40
--------------------------------------------------------------------------
________________ vidhizeSaprakaraNe praatipdiksNkssaasuutrm| 31 kasaMjJAH syuH / vizeSaNasAmarthyAttadantavidhiH / na hi mahatsvArthAyAM vRttI kRtAntaddhitAnAM cArtho'sti / bhUtapUrvagatilavastu na prazastaH saH / bhit, chit / atrAdhAturiti paryudAse prApte kartA, hartA, atra taddhitAntAnAmaveti niyamena nirAse prApte. sannihitattvAcca kRdrahaNena prAguktameva bAdhyate na tu samAsagrahaNakRto niyamo'pi / tena kRdrahaNaparibhASAnupasthAnAt 'mUlakenopadaMzam iti vAkyasya na bhavati / nanu bAdhyasAmAnyacintAyAM samAsaniyamo'pi bAdhyeta / vizeSacintAyAM tu madhyepavAdanyAyAvatArAttaddhitaniyamo'pi na bAdhyeteti cet, satyam / Aye eveha pakSaH / na ca vAkye'tiprasaGgaH / zabdAdhikAramAzrityehArtha. vacchandenaikArthIbhAvavivakSaNAt / atizaye matuesmaraNAt / bakSyamANarItyA "apratyaya" iti niSedhaH pratyayAntapara iti pakSe tu madhyepavAda. nyAyAt sarveSTasiddhiH / apratyaya ityasya pratyAkhyAnapakSe'pi purastAda. pavAdanyAyAdiSTasiddhiriti dik / taddhitaH-aupagavaH / atrA'nena pUrveNa vA saMkSA niyamavidhInAM vidhirUpeNa niSedharUpeNa vA pravRttiriti mata. bhedasyoktatvAt / evaM samAse'pi / na cAsamarthasamAseSu vidhyartha samA. sagrahaNamiti vAcyam / arthavadrahaNAnuvRtterutatvAt / asamarthAnAM tarhi kathaM saMzeti ceta, dharmigrAhakamAnAdeveti gRhANa / "asUryalalATayo" (aSTA0sU03-2-36) ityAdinA hi samAsa upapade kRdvidhIyate / upapa. dazca mahAsaMjJAkaraNabalAdvibhaktyantameva / na caivamapi strIpratyaye tadAdi. niyamAbhAvAt 'rAjakumArI ityAdI pratyayAnte vidhyarthaM taditi vAcyam / antaraGgasyA'pi halGayAdilopasya lugviSaye pravRttyA zrUyamANa eva supi samAsapravRtteH / ata eva 'gomatpriyaH' ityAdau numAdayo neti vakSyate / tasmAtprakRte samAsagrahaNaM niyamArtha sadvAkyasya sazAM nivarta. yatIti sthitam / niyamazca sajAtIyA'pekSaH / yatra pUrvo bhAgaH padamutta. razca pratyayabhinnaH tAzasya samudAyasya cetsyAttarhi samAsasyaiveti / SaDvidhe'pi samAse pUrvabhAgasya padatvAvyabhicArAt / tena bahupUrva syAstyeva saMkSeti 'bahupaTavaH' iti TakArasyodAttatA labhyate / prathamastha jalo lukicitaH saprakRterbavha kajartham' (kA0vA0) iti citsvare kRte punarvibhaktyutpatteH / anyathA tu jasevodAttaH syAt / uttarazcetyAdi kim ? 'hariSu' ityAderanena vyAvRttirmA bhUt / evamastu, ko doSa iti cet ? zRNu / tathAsati 'janmavAn'ityAdau naddhitAnte vidhyarthaM taddhita. grahaNaM syAt 'rAjAnau' ityAdestu prAtipadikatvaM kena vAryatAm / na tA. vadanena niyamena, pUrvabhAgamyAgdatvAt / gApi taddhitagrahaNena, nasyokta
Page #41
--------------------------------------------------------------------------
________________ 32 zabdakaustubhaprathamAdhyAyadvitIyagade dvitIyAnhikerItyA niyamArthatvAyogAt / na ca "supodhAtuprAtipadikayoH" (aSTA sa0 2-4 71) iti dhAtugrahaNaM pratyayAntAnAM prAtipadikasaMjJA neti jJApakamiti vAcyam / tasya 'prAsAdIyati'ityAdau 'hariSu'itivadaprAtipadike caritArthatvAt / nApi ucAvagrahaNaM jJApakam / liGgaviziSTaparibhASayA siddhau tasyAnyArthatAyA eva siddhAntayiSyamANatvAt / tasmAdukameva sAdhu / yadyapi prakRtipratyayabhAvAnApannasaMghAtaviSayako niyama ityapi suvacaM tathApi "sarUpa" (aSTA0sU01-2-64) satre samudAyAdvibhaktyu. tpattiriti granthaM yojayitumidaM gauravamAtam / niSkarSe tu tathaivAstu / tathA ca taddhitagrahaNaM niyamArthameva / bhedasaMsargadvArakamarthavattvamiti kai. yaTasyApyayameva bhAvaH / bhede parasparaparihAreNa prayoge sati yaH saMsarga: stadvArakamityarthAt na tu bhedaH saMsoM vA dvayaM vA vAkyArtha ityAza. yena tadranthaH / bahucasamAsayorUpyAlAmAt / yadvA-"sAtpadAdyoH" (aSTA0sa08-3-111) itisAtigrahaNAtpratyayo na prAtipadikamiti siddhe pUrvasUtrasthaM pratyayagrahaNaM sAmathyAttadantaparam ! taddhitagrahaNantu vidhyarthameva / syAdetat-pakSatraye'pi rAjapuruSau" ityAdau 'puruSo'ityAdeH saMjJA durvAti prAtipadikAvayavatvAtsupo luk syAditi canmaivam / jaha svArthAyAmAnarthakyAt / ajahatsvArthAyAmapi pUrvapadavinirmuktasya vi. ziSTArthaviraheNa tatsahitasyaiva viziSTArthagamakatvAt / prazaMsAyAM hi matubityuktam / evaM 'ghaTapaTI' ityAdAvapi militayoreva padayoH sahabhUtArthatA / pratyayAnAM prakRtyAnvitasvArthabodhakatvAcca / "ghaTau'ityaMzo nArthavAniti / etenAsamarthasamAse dazadADimAdivadanardhake vidhyartha sa. mAsagrahaNaM kiM na syAditi cotaM pratyuktam / arthavadrahaNasyahArthatAyA evoktatvAditi dik / yadi tu naiyAyikarItyA arthavattvaM vRttimatvaM tazca samAsasya nAstItyAzritya samAsagrahaNaM vidhyartham / taddhitagrahaNa. mapi tathA / apratyaya iti tu pratyayavAraNArthamityAzrIyate tathApi na kSatiH / taddhitagrahaNasya tadvizieparatAmAzritya 'bahupaTavaH' ityasya susAdhatvAt / kinvasminpale siddhAntavirodhaH 'malakenopadaMzaM"pacata. ki'ityatrAniprasaGgazceti yathAsthitamevAstu / iha prakaraNe yathAzrutAH prAcAM granthA duSTA pavetyavadhayam / nigatasyAnarthakasya prApidikasaMjJA vaktavyA yeSAM dyotyopyoM nAsti tadarthamidam / 'avdyti'| anuktasa. muccyaarthaacckaaraansiddhmidm| anukaraNeSu tu anukaraNena sahAbhedavi. vakSAyAmarthavavAbhAvAna prAtipadikA, "bhU sattAyAm (bhvA0pa01) iti yA / bheda vivakSAyAM tu saMjJA syAdeva / "bhuvo naga" [aAsU06-4
Page #42
--------------------------------------------------------------------------
________________ vidhizeSaprakaraNe gostriyorhasvavidhisUtram / 88] iti yathA / na cAdhAturiti paryudAsA'pattiH / prakRtivadanukaraNamityatidezasyAnityatayovaDaMze pravRttAvapi saMjJAMze apravRttisambhavAt / etazca "kalak" [mA0sU02 ] sutre upapAditam / isvo napuMsake prAtipadikasya [aSTA0su01-2-47] / klAMbe prAtipadikasyAjantasya hrasvaH syAt / zrIpaM kulam / prAtipadikagrahaNasAmarthyAneha-- kANDe, kuDye / iha tu " antAdivacca" (aSTA0su06 - 1-85 ) ityatidezenA'sti prAptiH / na ca dvikapakSe 'vAriNI' iti vyAvartya kRtArthateti vAcyam / tatrApi prAtipadikamityasyAnuvRttyA siddhe sAma dharmasya suvacatvAt / lakSyAnurodhena pakSAntarasyaiva sugrahatvAcca / yadvA: kAryakAlapakSaM pratyayAntasya neti prasajyapratiSedhaM nAzritya samAdheyam / na caivaM 'brahmabandhuH' ityatra svAdayo na syuriti vAcyam / liGgaviziSTaparibhASayA 'zvazrUH' ityatreva tatsiddheH / 1 gostriyorupasarjanasya (aSTA0sU01-2 - 48 ) / upasarjanaM yo gozabdastAhageva ca yatstrIpratyayAntantadantasya prAtipadikasya hrasvaH syAt / citraguH, niSkauzAmbiH / upasarjanasya kim ? sugauH, rAjaku* mArI, strIzabdaH svaryata / tena stryadhikAroktapratyayagrahaNAnneha - ati. lakSmIH, atizrIH / kathaM 'gokulaM' 'rAjakumArIputra:' iti cet, zRNu / upasarjanasya sasabandhikatayA yasya prAtipadikasya hrasvo vidhayate tadarthaM prati yadyuttarapadabhUta yogastriyorguNabhAvastadedaM hrasvatvam / na ceha nadasti | goH kulaM prati guNIbhAve'pi gAM pratyatathAtvAt / kumAryAzca putraM prati guNIbhAve'pi rAjAnaM pratyanathAtvAt / zAstrIyaM cehopasarjanaM gRhyate / kRtrimatvAt / ata eva pratyayamAnasya tathAtvAsambhavAtadantalAbhaH / yadi tu laukikamupasarjanatvaM gRhItvA pratyaya eva vize. yeta tadA harItakyAH phalAni 'harItakyaH' ityatrAtivyAptiH syAt / spaSTaJzcedaM "upamAnAni sAmAnyatracanaiH" (aSTA0sU02-1-55) iti sUtre bhASye / atha kathaM rAjakumArImatikrAntaH 'atirAjakumAriH' iti "anupasarjane strIpratyaye tadAdiniyamo na" ityuktatayA rAjakumArIzabdasya strIpratyayAntatvAdityavehi / atikrAntamprati hyasAvupasarjanaM na tu rAjAnampratIti vivekaH / atratyaH kaiyaTastvApAtata ityavadheyam / atra vArtikam - "Iyaso bahuvrIhau puMvadvacanam" (kA0vA0 ) iti / IyasantAdyaH strIpratyayastadantAnto yo bahuvrIhistatra hrasvo netyarthaH / "gotrayoH " (aSTA0su01-2-48) iti hasvo vihitaH / tatra puMsi yathA strIpratyayAntatA nAsti tatheha bodhyamityevaM vacanavyaktyA hrasvAbhAvaH paryavasyati / zabda. dvitIya. 3 33
Page #43
--------------------------------------------------------------------------
________________ 34 rAyako hitIyapAde dvitIyAnhike barahaH zreyasyo yasya sa bahujheyasI / "Iyasazca" (aSTA0sU05-4-156) iti kabniSedhaH / bahuvrIhau ni ? atizreyasi / lurUddhitaluki (aSTA0sU01-2-49) / taddhitaluki sati upasarjana. strIpratyasya luk syAt / luk tAvatpratyayasyaiva sambhavati, na tu tada. ntasya / ata evopasarjanamiha laukikam na tu pUrvavacchAstrIyam, asa mbhavAt / nahi pratyayamAtraM zAstrIyamupasarjanam / AmalakyAH phalamAmalakam / "nityaM vRddhazarAdibhyaH " (aSTA0su04-3-14 ) iti mayaTaH phale luk / tato'nena gaurAdiGISo luk / iha pUrvasUtrasyAvakAzo 'niSkau zAmbiH / asyAvakAzaH 'Amalakam' / paJca indrANyo devatA asya 'paJcendraH' ityatra tu paratvAllugeva / idgoNyAH [aSTA0sU01-2-50 ] / goNyA itsyAttaddhitaluki / luko 'pavAdaH / paJcabhirgoNIbhiH krItaH paTaH paJcagoNiH / dazagoNiH / goNIzabdaH parimANavacana Avapanavacanazca / tatrAdyAt " prAgvateSThaJ (aSTA0 su05-1-18) dvitIyAdAhayaSThak / tayoradhyardheti luk / lupi yuktavadyativacane [aSTA0su09-2-51] / prAcAmidaM sUtraM dUSa NArthe pANiniranuvadati / lupi sati prakRtivalliGgavacane staH / paJcAlAH, kSatriyAH, pulliGgabahuvacanaviSayAH / teSAM nivAso janapadaH paJcAlAH / paJcAsyApatyAni bahUni / "janapadazabdAt kSatriyAdaJ " [ aSTA0sU0 4-1-168] "te tadrAjA ' [ aSTA0sU04-1-174] " tadrAjasya bahuSu" [asstt|0s02-4-62] tataH "tasya nivAsaH" [aSTA0su04-2-69 ] ityaNo " janapade lup" [aSTA0sU04-2-81] lupi kim ? lavaNassUpaH / "saMsRSTe" [maSTA0sU04-4-22] "lavaNAlluk" [ aSTA0s04-4-24] vyaktivacane kim ? harItakI pAlA ityAdiSu SaSThayA matidezo mA bhUt / samAse utarapadasya bahuvacanasya lupaH niyamArthamidam / mathurA paJcAlAH / uttarapadasyaiveti niyamAnneha / paJcAlamathure | bahuvacanasya kim ? god| grAmo mathurA va godamathurAH / pUrvapadasya dvitvAtidezaH syAdeva | : vizeSaNAnAJcAjAteH (aSTA0sU01-2-52) / lubarthasya vizeSaNAnAmapi line sto jAtiM varjayitvA / paJcAlA ramaNIyAH / godau ramaNI / bajAteH kim ? paJcAlA janapadaH / gaudau grAmaH / kathaM tarhi paJcAlA janapada ramaNIya iti / jAtivizeSaNatvAditi gRhANa | paJcAlavizeSakatve tu ramaNIyA iti bhavatyeva / syAdetat-luponyatrA'pIdaM tulyam; 'badarIvRkSaH' ityatra sUkSmakaNTakA sUkSmakaNTaka iti prayogayo. 1
Page #44
--------------------------------------------------------------------------
________________ vidhizeSaprakaraNe yukavadbhAvapratyAkhyAnasUtram / vizeSyabhedena vyavasthAsvIkArAta / tatki sUtreNa ? satyam / gupacayaH nAnAmAzrayato liGgavacanAnIti sUtrArthaH / tathAhi-jAtibhivAni yAni vizeSaNAni teSAM yuktavat, vizeSyavadityarthaH / guNavacanAnAmityuddhope 'pi jAtibhinnaM gunnshbdaarthH| tadukkamamaraNa strIdArAcairyadvizeSyaM yArazaiH prastutaM pdaiH| guNadravyakriyAzabdAstathA syustasya bhedakAH"[ko03-1-2] iti / sAmAnye napuMsakasya nyAyaprAptasyApavAdo'yam / tena zuklaM paTA iti na bhavati / anityazcAyamatidezaH / "saMskRtaM makSAH" (aSTA su42-16) ityAdiliGgAta / lakSyAnurodhAdyavasthA / harItakyAviSu vya. ktiH| niyamArthamidam / tena vacanaM na yuktavat / harItakyAH phalAni harItakyaH / gaurAdiGISantAt "anudAnAdezva'' [aSTA sU04-3-140] iti lue / khalatikAdiSu vacanam / ayamapi niyama eva / khalanikasya parvatasyAdurabhavAni vanAni khalatikaM vanAni / khalatiko varaNAdiH / manuSyalupi pratiSedhaH (kAvA0) manuSyalakSaNe lubarthe vizeSaNAnAM pratiSedhaH / lubantasya tu bhavatyeva / cacA tRNamayaH pumAn / saba pavA'bhirUpaH / "saMkSAyAma" [aSTA0sU05-3-87] iti kan "lummanuH pye" [aSTAsU05-3-98] iti lup / carmavikAravizeSo vardhikA. IN iva vardhikA darzanIyaH / tadiha dve vArtike Adyasya tRtIyantu dvitIya syApavAda iti sthitam / idaM tvavadheyam / ihAbhirUpadarzanIyapadayorvi. zeSyaline pratiSiddhe napuMsakatvaM prApnoti / bhASyakArIyodAharaNasAmani bhvtiiti| tadaziSyaM saMjJApramANatvAt [a0suu01-2-53]| tat-yuktavA dvacanam / aziSyam-akartavyam / kutaH? saMjJAnAM pramANatvAt / ayaM bhAva:-pazcAlA varaNA ityAdayo na yaugikaaH| tabhivAse'pi dezAntare aprayogAt / "deze tannAni" [aSTA su0e04-2-67] ityadhikRtyAdara. bhave pratyayavidhAnAcca / kintu saMhAzabdA pate / te ca yalliGgasakhyatayA loke prasiddhAstatra pramANabhUtA eva / tadarthapramANakA ityrthH| yathA Apo dArA vanaM gRhAH sikatA varSA ityAdau / neha zAkhenuzAsanamA. ramyaM tadarthamapi mAstu / kica lubyogAprakhyAnAt [aSTA sU01-2-14] lubapyaziSyaH / "janapade lup" (aSTA0sU0 4-2-81) "varaNAdibhyadha' (maSTA sU04-2-82) iti / kutaH? yogasyAvayavArthasyeha apratyAnAta apratIteH / tathA cAtra "tasya nivAsaH" (aSTA04-2-69) "adarabhavazva" (maSTA098
Page #45
--------------------------------------------------------------------------
________________ 36 zabdakaustubhaprathamAdhyAyadvitIyapAde dvitIyAnhike 4-2-70) iti taddhito naivotpadyate kiM lupo vidhAnenetyarthaH / yogapramANe ca tadabhAve'darzanaM syAt [ aSTA0sU0 1-2-65 ] | ca kAro hyarthe / yadi hi yogasyAvayavArthasyedaM pramANaM bodhakaM syAttadA tadabhAve na dRzyeta / dRzyate ca samprati / vinaiva kSatriyayogaM janapade paJcAlazabdaH / na ca bhUtapUrvagatiH / kSatriyayogAddeze dezayogAdvA kSatriye zabda ityatra vinigamakAbhAvena vaiparItyasyApi suvacatvApatteriti bhAvaH / ato'kSAdivannAnArthA evaite iti tattvam / pradhAnapratyayArthavacanamarthasyAnyapramANatvAt [aSTA0su01-2 - 56 ] / pratyayArthaH pradhAnamityevaMrUpaM vacanamapi aziSyaM kutaH ? arthasya lokata eva siddheH / AkhyAtasya kriyApradhAnatayA vyabhicArAzcetyarthaH / kAlopasarjane ca tulyam [aSTA0sU0 1-2-57 ] | atItAyA rAtreH pazcArddhana AgAminyAH pUrvArddhena ca sahito divaso'dyatanaH / vizeSaNamupasarjanamityAdikrameNa kAla upasarjanaM ca pUrvAcAryaiH paribhASitaM tatrApi tulyam / aziSyatvaM samAnamityarthaH / lokaprasiddhatvAdeveti bhAvaH / jAtyAkhyAyAmekasminbahuvacanamanyatarasyAm [ aSTA'sU0 1-2-58 ] brAhmaNAH pUjyAH / brAhmaNaH pUjyaH / eko'pyartho vA bahuvadityatidezAdvizeSaNAdapi siddham / bahUnAM vacanaM bahuvacanaM pratipAdanamiti vyA* khyAnAccAtidezaH phalitaH / asmado dvayozca [aSTA0sU0 1-2-59 ] | ekatve dvitve ca vivakSi te'smado bahuvacanaM vA syAt / vayaM vUmaH / pakSe ahaM bravImi / AvAM cUca iti vA / savizeSaNasya pratiSedhaH [kA0 vA0] / paTurahaM bravImi / kathaM tarhi "tvaM rAjA vayamapyupAsitaguruprajJAbhimAnonnatAH" (vai0rA0 23) iti bhartRhariH / azrozatatvasya vidheyatvAdbhavatyeva / anuvAdyavi -zeSaNa paratvAtpratiSedhasyeti haravattaH / bhASye tvatatsUtraM pratyAkhyAtam / tathAhi mahaGkArAvacchinnebhyastAnAJcakSurAdIndriyANAM vacAdAtmyAda hamulakhagocaratA bhedAbhedapratItizca / ahaM zRNomIti vanmama zrotraM zRNotItyapi vyavahArAt tatra cakSurAdInAM bahutvAdbhedasvAtantryayorvi vakSAyAM 'vayaM brUmaH' iti siddham / abhedamAtravivakSAyAM tu ekavacanam / na ca goNatA / 'gauro'ham' ityAdInAM yAvadvyavahAraM bAdhAbhAvAt / etena "puSyAdigurAvekeSAm" iti vRttikAreNa paThitamapi gatArtham / tvaM guru gurava ityasyoktarItyA siddheH / ata eva "AcAryAH kathayanti" ityAdi laukikaprayogo'pi saGgacchate /
Page #46
--------------------------------------------------------------------------
________________ vidhizeSaprakaraNe dvitvAtidezasUtram / phalgunIproSThapadAnAca nakSatre [aSTA0sU01-2-60] / dvayorityanu. karSAd dvitvaM bahutvaprayukta kArya vA vidhIyate / tena vizeSaNe'pi si. ddham / pUrva phalgunyau pUrvAH phalgunyaH / pUrve proSThapade pUrvAH proSThapadAH / nakSatre kim ? phalgunyau maannvike| phalgunyorjAte ityarthaH / "phalgu. nyaSADhAbhyAM TAnau" (kAbhvA0) iti ttH| TisvAn Gopa / ekasyAntu tArAyAM nemau zabdo prayujyate / udbhUtAvayavabhedaM samudAya eva nika DhatvAt / sUtre tu nakSatre iti prathamAdvivacanaM nakSatreyadyabhidhIyate ityrthaat| chandasi punarvasvorekavacanam [aSTA0901-2-61] / dvayorekavacanaM vA syAt / punarvasurnakSatramaditirdevatA / punarvasu vaa| loke tUbhRtAva. yavasamudAya nirUDhatvAd dvivacanameva / gAGgatAviva divaH punarvasU / vizAkhayozca [aSTA0sU01-2-62] / prAgvata / vizAkhA nakSatrami. ndrAgnI devatA / pakSe vizAkhe / chandasItyanuvRttauke 'vizAkhe' ityeva / amarastu-"rAdhAvizAkhA" (a0ko01-3-22) iti prayuJjAno dvivacaH naniyamaM necchati / khutra tudAsInam / tiSyapunarvasvornakSatradvandve bahuvacanasya dvivacanaM nityam [aSTA0 su0 1-2-63] / chandasIti na sambadhyate pUrvatra cakAreNAnukRSTatvAt / etadartha eva hi pUrvatra yogavibhAgaH / tiSya pakaH / punarvasU dau| teSAM dvandvo bavharthaH / tatra bahutvaM dvitvvdbhvtiitytidesho'ym| tiSyapuna. rvasu uditau| tiSyapunarvasU iti kim ? vishaakhaanuraadhaaH| nakSatrati kim ? tiSyapunarvasavo maagvkaaH| tiSyapunarvasuzabdAbhyAM "nakSatreNa yuktaH kAlaH" (aSTA0sU04-2-3) ityaNa "lubavizeSe" (aSTA020 4-2-4) tato jAtArthe "sandhivalAdi" (aSTA0pU04-3-16) sutreNANa / tasya "zraviSThAphalgunyanurAdhA" (aSTA su04-2-34) ityAdinA luk mANavakavRttirayaM dvandvo na tu nakSatravRttiH / na cAyaM gauNaH / yaugikatvAt / nanu nakSatre ityanuvRtyA siddhametat / kiM punarnakSatragrahaNena / atra bhASyam-"paryAyANAmapi yathA syAt" iti| tasyA'yaM bhAvaH-tiSyapunarvasvoH zabdayorabhidheye nakSatre vartamAno yo nakSatraza. dAnAM dvandva iti vyAkhyAnAt / puSyapunarvasU sidhyapunarvasu ityapi sidhyatIti / syAdetat-yathA bhAve cAkarmakebhyaH" (aSTA0sa0 3-4-69) ityakarmakazrutyAntaraGgaM dravyakarma niSidhyate na tu bahiraGga kAlAdi karma tathAntaraGgasya kAlasya vyAvRttyA ahavastiSyapunarvasavo'tikrAntA ityAdaH siddhAvapi mANavakasya bahiraGgasya vyAvRttaye punarnakSatragrahaNa. mastu / yadvA-tiSyapunarvasvoriti yogaM vibhajya dezAntarasthamapi
Page #47
--------------------------------------------------------------------------
________________ 3- zabdakaustubhaprathamAdhyAyadvitIyapAde tRtIyAnhiketivyastha kArya nakSatra eveti vyAkhyAsyate / tena "tiSyapuSyayonakSatrANi yalopaH" (kA vA0) iti siddham / tasmAdvahiravyAvRttyA yogavibhAgena vA kRtArtha nakSatragrahaNaM yaM paryAyagrahaNAthai syAt / ucyate-akarmakazabdaH zrutyaiva karma vyAvarcayan mukhyamantaraGgameva vyAvartayatIti yuktam / nakSatrazabdastu svArthArpaNapranADyA arthAntaraM vyAvartayantravi zeSAdubhau vyAvartayatIti nAdhaM phalam / nApi dvitIyam / puNyArthavacaH nasyAvazyakattvAt / ata eva pakSadvaye'pyaparitoSAdbhApye pakSAntara muktam / dvandha iti kim ? yastivyastau punarvasU yeSAnte tiSyapunarvasavaH / tipyAdaya eva viparyayaviSayA iha bhuviihinnocynte| ato bhavatyayaM nakSatrasamAsaH na tu dvandvaH / bahuvacanasya kim ? idaM tiSyapunarvasu / sadhai dvandvo vibhASayaikavat / nyAyasiddhaM cedam / prANyAdInAM samA. hAra eveti hi niymH| na tu vipriitH| "cAthai dvandvaH" (aSTA sU0) 2-2-29) iti pRthagvidhAnAt / prakRtasUtre bahuvacanagrahaNAceti dik / iti zrIzabdakaustubhe prathamasyAdhyAyasya dvitIye pAde dvitIyamAnhikam / sarUpANAmekazeSa ekavibhakto [aSTA0sU01-2-64] / samAnAyAM vibhako yAni sarUpANyeva dRSTAni teSAM madhye eka eva ziSyate / anaimittikatvenAntaraGgo'yamekazeSaH subutpatteH prAgeva ughantAbanta. prAtipadikAnAM pravate / hariNI mRgI haritavarNA ca, tayoH saha viva. kSAyAM hariNyau hrinnyH| kSitikSAntyoH kSamA / "vAsona samyak kSamA yozca tasmin" iti zrIharSaH, "zriyo narendrasya nirIkSya tamya" iti ca / "sakRcchutAtsakadarthaH pratyayaH" iti mate zabdasArUpye'pi dvandvaH syAt / athA'pi tantraNAnekArthatAbhyupagamyate evamapi sarvatra tantreNaiva bodhanIyamiti niyamAbhAvAt pAkSiko dvandvI durvaarH| Arabdhe veka. zeSe subantadvayavirahAt dvandvasyAprAptireva phalitA bhavati / ata eva ekazeSasya chndvaapvaadktetyuddhossH| "iko guNavRddhI" (aSTAnsU01-1-3) ityasya "malontya" (aSTA sU0 1-1-52) apavAdakateti pakSe'pavA. zabdasyetyameva vyAkhyAtattvAt / ata eva 'ghaTI' 'ghaTA:' ityAdInya. pAhodAharaNAni / tatrApi aicchikasyAnekavyaktibodhoiMzyakasyAneka. vizakalitazandaprayogasya ghaTo'yaM ghaTo'yamiti bahuzo darzanena va. deva sahavivakSAyAM 'ghaTau' ityAdidvandvasya durvArasvAt / etena "vyatheSu
Page #48
--------------------------------------------------------------------------
________________ eka zeSaprakaraNe jivanasUtram / ai sarUpAzca ca muktasaMzayam" (kA0vA0 ) iti vAriSTrA nAnArtha evehobAhara Namiti bhrAmyantaH parAstAH / na ca padArthatAvacchedakabhedAbhAvAd 'ghaTau' ityAdau dvandvaprasaktineti vaacym| "vArge dvandvaH " ( aSTA0sU0 2-2-29) iti sUtreNa sAhityamAtre tadvidhAnAt / tasya cetaretarayogadvandve ekazeSe ca vizeSaNatvaM prayogopAdhitvaM vA / samAhAradvandve ta prAdhAnyena bhAnamityanyadetat / na caivamapi 'ghaTakalazI' ityAdi. dvandvApattiH / "virUpANAmapi samAnArthAnAma" (kA0 vA0 ) iti vA . rttikena ekazeSAt / vastutastu sautra evAyamarthaH / rUpyate bodhyate iti rUpam, arthaH samAnaM rUpaM yeSAmiti sarUpAH / "jyotirjanapada" (aSTA0sa0 6-3-85 ) iti samAnasya sabhAvaH / sarUpAzca teSAmiti ekazeSeNa vyAkhyAnAt / na ca svAGge svavyApArAyogaH vAkyAparisamAptinyAyAditi vAcyam / uddezyatAvacchedakarUpAkrAntatayA " tulyAsyaprayatnam " [ aSTA0sU0 1-1-9] itivatsvasminnapi pravRtteH / etadviSayavivecanaM tu "aiuN" ( mA0sU0 1) ityatraiva kRtam / ata eva jananIvAcino mAtRzabdasya dhAnyamApavAcinastRjantasya ca ekazeSaM niSedhuM pravRtte "mAtRmAtroH pratiSedhaH sarUpatvAt" (kA0 vA0 ) iti vArttike svAntargate mAtRmAtrorityatrApi niSedhapravRttiH / nanvarthavizeSopahitayoreva tatrA'nuvAdaH / anyathA jananIvAcinorapi niSedhApatteH / tatkathaM zabdarUpapare svAntargate niSedhapravRttiriti cet, "prakRtivadanukaraNam" ityatidezAditi gRhANa / sUtramatetUttarasUtra deva kAro'trA'nukRSyate / tena ekavibhaktau yAni sarUpANyeveti vyAkhyAnAtparicchetRvAcinazca "aptRn" (aSTA0sU06-4-11) iti sarvanAmasthAne dIrghavidhAnAdasArUpyAdekazeSAbhAvaH / na ca vAcanikaikazeSavirahe 'pi zliSTarUpakasthala iva tantranyAyAzrayeNa pAkSika ekazeSo mAtRmAtroH syAdeveti vAcyam / yAnyekavibhaktau sarUpANyeva teSAmevaikazeSa iti niyamAt / na caivaM 'ghaTaghaTau' iti pAkSikaM durvAramiti vAcyam / tantrAvRttyAdyAzrayaNena sarUpANAmekazeSa evetya paraniyamAzrayaNAt / tasmAta 'ghaTakumbhau' 'kumbhakumbhau' 'mAtRbhyAM' ceti pAkSikamaniSTatritayaM prAptaM sUtreNA'nena vAryate / 'ghaTa' ityAdisiddhistu syAdevaitadvinApi hi / jAtipakSe vyaktipakSe'pIti niSkarSa saMgrahaH / syAdetat - devadeva ityAdAvapi TharhyekazeSaH prApnoti / na ca 'ekavibhaktau' ityanena tadvAraNam / tasya sArUpyopalakSaNatvAdekazeSasya cAnaimittikattvAt / atha vakSyamA NarItyA ekazeSavizeSaNatAM brUSe, tathApyanistAraH / devadeva ityatrApi 39.
Page #49
--------------------------------------------------------------------------
________________ 40. zabda kaustubha prathamAdhyAyadvitIyapAde tRtIyAnhike SaSThIsamAsAdupari ekavibhakteH satvAt / antarvartinyostu lukA lupta tvena pratyayalakSaNAbhAvAta / atrAhuH -- sahavivakSAyAmeva ekazeSaH / itaretarayogadvandvasya viSaye iti yAvat / atra hyanekasyArthasya militamye. tarAnvayaH sa tathAbhUto viSayaH / uktaJca -- "anusyUteva bhinnAnAmekA prakhyopajAyate / yadA sahavivakSAntAmA hurdvandvaikazeSayoH" iti / ayaJca vigyaniyamo'bhidhAnavalAllabhyate "vRddhoyUnA'' [ aSTA0sU0 1-2-65] ityAdisUtreSu sahayoge tRtIyAyAH prayogAJca / yadvA -- pUrvasUtrAt 'dvandve' ityanuvarttate / arthAdhikArAzcetaretarayogadvandvAvagamaH | tena dvandve prasakte satIti vyAkhyAnAduktaviSayaniyamasiddhiH / na ca dvandve kRte ityeva vyAkhyAyatAmiti vAcyam / svarasamAsAntAdidoSaprasaGgena "kRtadvandvAnAmekazeSaH" iti pakSasya dUSayiSyamANatvAt / etena "sAravasAravormijaH" iti zrIharSaprayogo'pi vyAkhyAtaH / sarakhyAM bhavAH sAravAH / te ca te AravasahitAzceti karmadhAraye sahavivakSAvirahAt / "vidvanmAnasarAjahaMsa" ityAdizliSTarUpake tu mAnasameva mAnasamiti tantreNa prayogo na tu sautra ekazeSaH / sahavivakSAvirahAt / 'sAravaH' ityatrA'pi tathA syAditi cet, pakSe evameva / tAvatA'pi ubhayaprayogasya nirvAhyatvAt / na caivaM samAhAradvandvaviSaye ekazeSAnu zAsanAtpAkSikaM 'ghaTaghaTam' ityAdi durvArameveti vAcyam / tatrA'nabhiH dhAnasyaiva zaraNIkaraNIyatvAt / astu vA tatrApyekazeSapravRttiH / na caivaM npuNsktaapttiH| samAhAradvandva eva tadanuzAsanAt / tathA ca pratyartha zabdaniveza iti pakSe "na brAhmaNaM hanyAt" ityAdau sakalavyaktisaGgraho bhaviSyatIti prativyaktilakSaNaM nAvartanIyam / "ekavazcAsyAnyatarasyAm' [ aSTA0sU01-2-69] iti jJApakAdekazeSe kRte ekavadbhAvo neti tu tattvam / ekazca ekazca dvau ca dvau cetyAdau tu dvandvaikazeSa ubhAvapi anabhidhAnenaiva vAraNIyau / utsargataH saMkhyAzabde'pyevameveti bodhyam / 'viMzati' ityAdau tvekazeSa iSTa eveti dik / evaM sthite sUtrAraMbhapakSe'pi bahuzo'nabhidhAnasyaivAzrayaNAdU 'ghaTaghaTau" i. tyAdAvapi tathaivAstu kiM tannirAsArthe sUtrArambheNetyAzayena bhagavatA ekazeSaprakaraNaM pratyAkhyAtam / na caivaM 'pitarau' ityatra mAtuH, 'zvazurau' ityAdau zvazvAdezva pratItiH kathaM syAditi vAcyam / ekazeSArambhe'pi taulyAt / yaH ziSyate sa lupyamAnArthAbhidhAyIti cet tarhi dvivacanAcupAdhivizeSapuraskAreNa pitrAdizabdAnAmeva mAtrAdau zaktirnirudala -
Page #50
--------------------------------------------------------------------------
________________ vidhizeSaprakaraNe ekazeSaprakaraNam / kSaNA ceti phlito'rthH| tathA ca lokavyavahArAdeva tahasambhave na kiJcidanupapanam / na caivaM 'agnicita' ityAdau kibAdayo'pi pratyAkhyA. yatAmiti vAcyam / pratyayalakSaNena tugAgamaprAtipadikasaMjJAdyartha tadA. rambhAt / tadevaM sarUpANAM virUpANAM ca sarvamekazeSaM pratyAcakSANenApi bhagavatA sarUpasUtramAtraM tu zAstrIye vyavahAre saMjJAparibhASAdivadvinApi sahavivakSAmekazeSaM vidhAtuM bhaviSyatItyAzayena "dvivacanaci" (aSTA0 sU01-1-59) ityatra ekazeSa iti bhASye'bhihitamiti dik / Ara. bhyamANe tu sutre yadyapi SaT pakSAH sambhavanti tathApi tatra trayo duSTA eva trayastu nirdoSA ityavadheyam / tathAhi-"pRthaka sarvebhyo vibhaktau parata ekazeSa: / "ekavacanAntAnAM" ca "akRtadvandvAnAM vA" "sama. dAyAdekavibhaktI vA "yugapadadhikaraNavacane vA" "anaimittiko vA" iti SaTa pkssaaH| tatrAdye ekazabdaH samAnaparyAyastathA ca vRkSa s vRkSa s iti sthite AdyayonivRttau s vRkSa s iti sthite saMyogAntasya padAntasya lopa iti vyAkhyAne madhyamasya solApaH / saMyogAntaM yatpadaM tadantasyeti vyAkhyAne tu halGayAdilopaH tatrApi sutisIti pratyayaiH prakRterAkSepa iti pakSe tu na kasya cillopaH / sarvathA'pISTarUpaM na sidhya. tyeva / AdyantayonivRttau tu s vRkSa s s iti syAt / parayonivRttI tu vRkSa s s iti syAt / tathA vRkSA anityA ityAdAvantasupratyayaH zravaNaM syAditi duSTa eva prathamaH pkssH| dvitIye tu vRkSa s iti savi. bhaktikasyAvasthAnAt, dvivacanabahuvacanayoranutpattirekavacanazravaNazca syAt / tRtIye tu dvandva iti anuvayaM abhimatavAkyArthoM yadyapi labdhaM zakyate tathApi azva azva au iti sthite vibhaktayapekSAccheSAtpUrvamA ntaraGgatvAtsamAsAntodAtte kRte yadi pUrvazeSastarhi savAnudAttaM padaM syAta / parazeSe tvantodAttaM syAt / iSyate tvAdyudAttam / azeH kvani nyutpAdanAta / "yo azvebhirvahate vibhavohyazvAH" ityAdau tathaiva pra. yogAcca / kiJca Rkca Rkca RcAvityatrAntaraGgatvAta "Rkpa:" (a. TA0sa05-4-74) iti samAsAnte kRte vibhaktarakAreNa vyavadhAnAdeka. zeSo na syAt / samAsAnto hi samAsabhaktastameva na vyavadadhyAt / svarUpaM tu vyavadadhAtyeva / "samAsArthottarapadasyAvayavaH" iti bhASyamate'pi virUpatvAdekazeSo durlabhaH / "virUpANAmapi samAnArthAnAm" ( kA0 vA0) iti tu yadyapi prApnoti tathApi pakSe Rva ityasya zeSe TApi 'Rce' 'RcA' ityAdhapi syAt / evaM pathA pathau ityAdyapi pakSe syAt / api ca 'karau' 'karAH' ityAdi na sidhyet / prANyaGgAnAM samA.
Page #51
--------------------------------------------------------------------------
________________ 42 zabdakaustubhaprathamAdhyAyadvitIyapAde tRtIyAnhikehAra paveti niyamAta / api ca 'sarveSAm ' ityAdau "dvandve ca" ( aSTA0 sU01-1-31) "vibhASAjasi" ( aSTA0sU01-1-32) iti pravarteta / mata eva virUpaikazeSo na kRtadvandvAnAM teSAmityAdau "tyadAdInisarvaiH" (maSTA sU01-2-72) ityekazeSa sarvanAmatvAbhAvaprasaGgAcadevaM trayaH pakSA duSTaza iti sthitam / siddhAntastu dhaa| tathAhi-rAma rAma rAma itya. prAvayavAnAmiva samudAyasyApyekA prAtipadikasaMkSA tAvadasti / mi. litanArthavasvAt / na cArthavatsamudAyAnAM samAsagrahaNaM niyamArthamityu. keH kathametaditi vAcyam ? niyamasya sajAtIyaviSayakatvena yatra samu. dAye pUrvo bhAgaH padaM tatraiva pravRttaH / ata eva 'bahupaTavaH' ityatra prAti. padikatvaM bhavatyevetyuktaM "arthavat" (aSTAsu01-2-45) sUtre / tathA vaikArvicananyAyana samudAyaprAtipadikAdeva dvivacanabahuvacanayoru. spattiH / tAvatApyavayavAnAM saMkhyAnvayenAnugrahasambhavAt / tathA ca samudAyAdekavibhaktau parata ekazeSaH / 'rAmakRSNau' ityAdau tu yadyapyuH karItyA samudAyAdekavibhakiH prAptA tathApi dvandvavidhAvanekaM subantami. syasyAnuvRttyA bAdhyate / asminpakSe mAtRmAnorapi ekazeSaH prAptaH / ekavibhakAvityasyAvRtyA evakArasya cAnukarSaNena ekavibhakto yAni sarUpANyeveti vyAkhyAnAna bhavati / yadvA-yugapadadhikaraNavacanatAyAM dvivacanabahuvacanAntAnAmekazeSaH / dvandvo'pyevam / ajahatasvArthAyAM hi vRttau "rAmakRSNau" ityAdau pUrvapadamapyubhAvabhidhatte tAvevottarapadamapi / na cAnyataravaiyarthyam / parasparasamabhivyAhAraNevobhayArthatAdhyavasA. yAt / tathA ca dvandvavRtteH prAgekaikArthatAvagame'pi vRttAvubhayAbhidhAnA. pratyeka dvivacanAdyutpattiH / evamekazeSavRttAvapi parArthAbhidhAnaM vRtti riti siddhAntAt / tathA ca rAmazca kRSNazceti laukikavAkyasyAdUra viprakarSeNa vigrahatayA pradarzane'pi alaukikadvandvakazeSayoH prakriyAvA. kye rAma au kRSNa au iti pravizati / tathA ca vibhaktyantAnAmekaze. So'pi nirbAdha eva / atha vA upakrama eva yathA vyAkhyAtaM tadrItyA a. naimittika evaikazeSaH / tathA ca pakSatrayaM sthitaM siddhAnte / atredamava. dheyam-uktapakSatrayamadhye'pi samudAyAdekavibhakAviti pakSastAvat duSTa eva mAtRmAtarAvityatrAtiprasaGgaM vArayituM ekavibhakAviSayasya sarUpA. jyevetyetadvizeSaNatayA Avazyakatve sthite ekazeSavizeSavizeSaNatvA. yogAt / AvRttau mAnAbhAvAt phalAbhAvAcca / na ca 'payaH payo jarayaH ti' ityAdivyAvRttiH phalam / sahAvivakSAyAmityasya dvandvagrahaNavale. nAvazyavAcyatvAt / anyathA 'payaH payo nayati' ityatra gauNamulyaka.
Page #52
--------------------------------------------------------------------------
________________ vidhizeSaprekaraNe ekazeSaprakaraNam / 43 maNorekazeSApattaH / 'devadevaH' ityAdAvatiprasaGgAcca / pratyuta AvRttyo. bhayavizeSaNatve 'bhaikSam ' iti na sidhyet / tathA hi bhikSA 3 Am a iti sthite "antaraGgAnapi vidhInbahiraGgo'pi" iti luki kRte lukA lupte pratyayalakSaNavirahAdekazeSo na syAt tathA yugapadAdhikaraNavacana. tApakSo'pi durbalaH / jahatsvArthAyAM vRttau tadayogAt / tathA ca dvitIye bhAgyam / seyaM yugapadadhikaraNavacanatA duHkhA ca durupapAdA ceti / taca tatraiva sphuTIkariSyAmaH / tasmAtprAguktaSaTpakSImadhye'naimittikatvapakSa eva prabalaH / itare pazcApi heyA iti tadabhiprAyakatayaiva sutraM vyAkhyAta. m / 'pacati' ityAdau tu dhAtordvandvAdiprasaktireva nAsti yadvAkyazeSo mRgyeta / na ca militAlaDAdiprasaGgaH / dhAtorityaktvasya vivakSitatvA. t / na caikasmAdeva kartRdvaye ladvayaM kartRbahuve lakArabahutvazca syAditi vaacym| issttaaptteH| "lasya" (aSTA sU03-4-77) ityatra jAtivi. vakSayA ladvayasya tasAdayaH bahUnAntu jhithAdaya iti suvacatvAt / vastu. tastu "vartamAne laT" (aSTA0su03-2-123) ityAdI vyAkiniSThaikatvasya vivakSaNAnna kazcidoSaH / ata eva 'vRkSaM vRkSaM siJcati' ityAdau nAnaka svAbhidhAnArtha vibhaktiparamparA neti dik / 'gargoM' ityAdAvapi piture. katvAtprakRtirekApratyayAstu bhvH| sarveSAM prakRtyaryAnvitAbhidhAyita. yA "virUpANAmapi samAnArthAnAm' (kA0vA0) iti gargayazamdasya zeSaH / na ca pakSe yazabdamAtrasyApi tdaapttiH| vikalpasyASTadoSaduSTaH tvAt / na ca vinigmkaabhaavH| "aNurapi" iti nyAyena spaSTapratipatti. sAmarthyasyaiva vinigamakatvAt / yadvA-yatra ityapi vyaktayaikyaM vivakSita tam / pratipradhAnaJca gunnaavRttiH| gAryazabdatrayasya caikazeSaH / ubhayathA yajantaM yadagviti luk / na caivaM kAzyapasya pratikRtiH kAzyapaH / tataH pratikRtInAM sahavivakSAyAM 'kAzyapAH' ityatrApi ajantaM bahuSu vartata iti luk syAditi vAcyam / "yaskAdibhyo gotre" (aSTA sU0 2-4-63) ityato gotra ityanuvRtteH / yadyapyapatyAdhikArAdanyatra laukikaM gotraM tathA hi "RSiprajana eva gotraM vivakSitam" iti "strIpuMsAbhyAM namasno " (aSTA sU04-1-87) iti sUtre kaiyaTaH / tena 'pautrAH' 'dauhitrAH' ityatra na lugityavadheyam / etena saMkhyA yA karmabheda ityasya vyutpAdanAya pravRtte pRthaktvanivezAtsaMkhyayA karmabhe. daH syAdityadhikaraNe "saptadaza prAjApatyAn" ityudAhRtya "kiM tvayaM taddhitAntAnAmekazeSaH kRto bhavet / kiMvA kRtaikazeSANAM pazcAttaddhitasaGgatiH // "
Page #53
--------------------------------------------------------------------------
________________ 44 zabdakaustubhaprathamAdhyAyadvitIyapAde tRtIyAnhike iti vadatAM bhaTTAnAM grantho'pi vyAkhyAtaH / NyapratyayAntAnA. mekazeSaH / NyapratyayAntAnAmeva veti tadAzayAt / kRtaika zeSANAM prajApatirdevatA yeSAmiti kRtaikazeSayacchabdenopasthApitAnAM taddhitasa gtistddhitvaacytaa| tathA ca militAnAM devatAsambandhaM bodhayituM laukikavigrahe yeSAmiti nirdeshH|vRttau tu devatAvavAcakasya taddhitasyaiH kazeSa iti militeSu pazuSu devatAnvayAdeko yaagH| agnISomIya ityAdau militayodevatAyAmabhedAnvaye yathetyudAttavArtikasyottarA. dhe'rthodhyvseyH| yuktaM caitat / pratyayArthabahutvaM hi pratyakSamupalabhyate / tatkRtaM caikazeSatvamiti na prakRtI bhavedityuttaravArtikasyAnuguNyAt / syAdetat-pratyayArthasyaikadeze prakRtyartho vizeSaNam / amedazceha sambandha AgneyAdAviyaM sthitiriti pakSe devatAvatAM sAhityaM labhyate na tu sahita tAnAM devatAtve devatAyAM pradeye ca khaNDazaH zaktiriSyata iti pakSe'pi ekapratyayopAttadevatAnvayasyAntaraGgatvAdevameveti cet, satyam / pradeye eva zaktiH prakRtestu pratyayasamabhivyAhArAdevatAyAM nirUDhalakSaNetyA. zayenA'yaM grantho neyaH / kevalAddevatAvAcI taddhito'gneH samuzcarannityA. digranthAstu matAntarAbhiprAyeNa neyAH / na caivamapi virUpaikazeSapakSesa mAnArthatAlAbhArtha prakRtyarthAnvayasya prAthamikatvaM svIkAryameveti vAcyaH m / yayaya ityeSAmekavibhaktiM prati prakRtitvAbhAve'pi vibhaktau parataH sA rUpyasambhavena sarUpaikazeSa evetyAzayAt / prkRtmnusraamH| svarabhiH nAnAM yasyottaraH svaravidhiH sa ziSyata iti vaktavyam / tene pUrvodATate 'hariNyo' ityatra GIbantasya pitvAdanudAttapratyayakasya zeSaH / na tu jA. tau puMyoge vA yo GIS tadantasya prtyysvernnaantodaattsy| nanu "varNA. danudAttAt" [aSTA0sU04-1-39] iti GISantasyApi udAnivRtti svareNAntodAttatA syAdeveti cet , bhrAntosi / udAttanivRtterevAbhA vaat| "varNAnAntaNatinitAntAnAm" (phi0sU0-33) iti phiTasUtreNa prakRteranudAttatvAt / taduktaM varNAdanudAttAditi / tathA mImAMsate iti 'mImAMsaka' litsvareNa madhyodAttaH / mImAMsAmadhIte mImAMsakaH / "kramAdibhyo vun" (aSTA suu04-2-61)| nitsvrennaadhudaattH| ubhayoH sahavivakSAyAmAzudAttaH / ubhayoH sahavivakSAyAmAgudAttaH ziSyate ni. svarasya paratvAt / akSau akssaaH| "akSasyAdevanasva" (phinsU035) iti phiTsureNa zakaTAkSe AdhudAttaH / devanAkSe tu "phiSaH"(phinsU01) ityantodAttaH / yadvA-azehevane iti prtyyaanttvaadntodaattH| zakaTA. ghayavabibhItakayostu ghanantatvAdAdhudAttaH / ata eva "prAceyAma iti
Page #54
--------------------------------------------------------------------------
________________ vidhizeSaprakaraNe ekazeSaprakaraNam / 45 sUkte akSakitavanindAprastAvaakSasyAhamekaparasyetyAdayA'kSezabdA ba. havontodAttA eva prayujyante / tasya nAkSaH' ityAdau tu rathAvayavapara. tvAdAyudAttaH / ubhayoH sahavivakSAyAntu AdhudAttasya zeSaH / indriya vAcinA klobena sahavivakSAyAntu "napuMsakamanapuMsakena" (aSTA0sU012-69) iti akSamakSANItyAyUhyam / navacetanAnAM devatAnAM kathaM na. puMsakAdivyavastheti cet , ucyate / lokaprasiddhamavayavasaMsthAnavizeSA smakalihU tAvanna vyAkaraNe AzrIyate / dArAn ityAdau natvAbhAvaprasa. kAt / taTastaTItaTamityAdI yathAyatha liGgAt tritayanibandhanakAryANA. masiddhiprasanAcca / kintu pAribhASikameva liGgatrayam / tacca kevalA. nvayi / ayamarthaH iyaM vyaktiridaM vastvitizabdAnAM sarvatrAprativaddhaprasaratvAt / tatra kazcicchandaH ekasminneva liGga zaktaH kazcittu dvayoH ka. zcit trigviti liGgAnuzApsanAdibhyo nirNeyam / kumArabrAhmaNA. dizabdAstu laukikapuMstvaviziSTe zAstroye puMstve zaktAH laukikastrI. tvaviziSTe ca zAstrIyastrItve / kathamanyathA "kumArI' 'kumAra' ityAdayaH prayogA vyavatiSTheran / "kareNuribhyAM strInebhe" (ako03-3-52) ityamA rsyaapyymevaarthH| nanvevaM pazunetipuMstvaM vivakSitamiti mImAMsakodoSaH kathaM yojyaH / pAribhASikasyAvyAvartakatayA tadvivakSAyA aki. zcitkaratvAt / lokikasya tu pazuzabdAdapratIteriti cet, satyam / "chAgovA mantravarNAt" iti SaSThAntyAdhikaraNanyAyana puMstvasya niyamo bodhyaH / chAgazabdastha laukikapuMstvaviziSTapAribhASika zaktatvAditi dik / tacca jAtitra yeke / uktaM ca hariNA-. "tisro jAtaya evaitAH keSAM citsamavasthitAH / aviruddho viruddhAbhigomanuSyAdijAtibhiH" / / iti / bhASye tu "striyAm'' (aSTA sU04-1-3) itisUtre prakArAntara. muktam / "saMstyAnaprasavau liGgamAstheyo svakRttAntataH / saMstyAne styAyaterDaT strIsUteH saprasave pumAn // ubhayorantaraM yazca tadabhAve napuMsakam // " iti / ayamarthaH-saMstyAnaM-strI / satvarajastamolakSaNAnAM guNAnAmapacayaH / prasavo guNAnAmupacayaH / sa eva pumAn / sUterdhAtoH sapsakArasya pa. kArAdeza ityarthaH / sUGo dumasunniti mAdhavaH / yattu ujjvaladattena yAH terdamasunityuktam / yacca "sosur3a" (aSTA0sU07-1-89) iti sUtre nyAsarakSitAbhyAM "punAtermakasuna hasvazca" iti sUtraM paThitaM tadubhayamapi
Page #55
--------------------------------------------------------------------------
________________ zabda kaustubhaprathamAdhyAyadvitIyapAde tRtIyAnhike bhAgyAnanuguNantayorupacayApacayayorabhAve sati yadubhayorantarasadRzaM tanapuMsakama | "nabhrANnapAt" (aSTA0sU06- 3-75) iti nipAtanAditi bhAvaH / tathA ca sthitimAtraM napuMsakam / ata evAvirbhAvatirobhAvayorapi sthitisAmAnyavivakSAsambhavAnnapuMsakaliGgasarvanAmeti siddhAntaH / pumAnapuMsakamitizabdAzca zuktyAdizabdavaddharme dharmiNi vartanta ityavadheyam / svakRtAnta iti / " kRtAntau yamasiddhAntau" (agko033-64) ityamaraH / vaiyyAkaraNasiddhAnte ityarthaH / 46 vRddhoyunAtallakSaNazvedeva vizeSaH (aSTA0su01-2-65) / vRddho - gotram | "apatya mantarhitaM vRddham" iti pUrvAcAryaiH sUtritasvAt / yUnA sahokau vRddhaH ziSyate gojayuvapratyayamAtra kRtaJcatayorvairUpyaM kRtsnaM syAt / gArgyazca gArgyayaNazca gArgyauM / tallakSaNaM kim ? bhAgavittibhAgavi fast | kRtsnaM kim ? / gArgyavAtsyAyanau / I strI puMvaJca (aSTA0su01 -2 -66) / yUnA saha vivakSAyAM vRddhA strI ziSyate tadarthazca puMvadbhavati / strItvasya vairUpyakAraNasyAdhikyAtpUrveNAprAptau vAcyama, puMvaditi vidhAtuJca / gArgI ca gArgyAyaNau ca gargaH / astriyAmityanuvarttamAne "yaJaJozca" (aSTA0sU02-4-64 ) iti luk / dAkSI ca dAkSAyaNazca dAkSI / pumAn striyA (aSTA0su01-2-67) / sarUpANAM madhye striyA sahokau pumAn ziSyate sa ca puMvadeva syAttallakSaNa eva vizeSazcet | sampRkA ca saMpRkaM ca sampRktau / "yaH ziSyate sa lupyamAnArthAbhidhAyi" iti si. ddhAntAtstrItvasyApi satvena TApU prAptaH puMSadevetyanuvRtterna bhavati / haMsazca varaTA cetyAdA haMsajAti sAmye'pi zabdavailakSaNyasya strItva puMstvamAtraprayuktatvAdekazeSaH prAptaH rUpagrahaNAnuvRttyA vAryate tadanuvRttau ca "bhrAtRputrau svaduhitRbhyAm " (aSTA0sU01-2-68) iti sUtraM jJApakam / anyathA ekApatyatvasya apatyatvasya vA sAmyAttatrA'pi "pumAn striyA" (aSTA0 sU01-2-67) ityeva sidhyet / nanvevamapi gaurIyaM gauzcAyaM tayoH sahoktau patau gAvau iti niyamato na syAt / naiSa doSaH / iyamayamiti padAntaragamye'pi tallakSaNavizeSe "tumAn striyA" (aSTA0sU01-2-67) ityasya pravRttisambhavAditi kaiyaTaH syAdetat-tallakSaNavizeSarUpo viziSTA bhASo'tra hetuH / sa ca kinnarairapsarobhizca krIDadbhirityAdo vizeSaNA bhAvAda | 'gAyau' ityatra tu vizeSyAbhAvAdityamyadetat / tathA ca kimaye padAntaragamyatva paryantamuktamiti cet, ucyate / neha viziSTAbhAvaH prayojakaH kintu tanmAtraprayukto vizeSaH prayojakaH / anyathA 'bhAgavi*
Page #56
--------------------------------------------------------------------------
________________ vidhizeSaprakaraNe ekazeSaprakaraNam / tibhAgavittikau' ityatra "vRddhoyUnA" (aSTA sU01-2-65) iti syA. t / iha hi kutsAsauvIratvAbhyAM prayukta'pi Thaki yuvaprayuktatAstyeveti viziSTA'bhAvo nirbaadhH| evamindrendrANyAvityatra prakRtasUtraM pravartata / 'himahimAnyau' ityAdau cottarasUtramiti dik / nanvevaM gAryavAtsyAyaH nayoratiprasaGga iti cet , yosau vizeSaH sa tallakSaNazcediti vacanavya kyA pAThAduddezyavidheyAnvayalAbhAt / evaJca kRtsnasya vizeSasya ta. nmAtraprayuktattvaM phalitam / tena padAntaraparyantAnusaraNaM kaiyaTAdInAM yukta meveti dik / taditaraprayuktavizeSaviraharUpaviziSTAbhAvavivakSAyAntu sarva sustham / etena sA ca sa ca tAvitivyAkhyAtam / anaimittika. syaikazeSasya tad tad ityavasthAyAM pravRttAvapi puMstvaniyamasyaitena la.. bhyatvAt / brAhmaNavatsazca brAhmaNIvatsA cetyatra tu na bhavati / strIpuMsayoH sahavivakSAyAmekazeSaH / sahavivakSA ca pradhAnayoreva / tena yatra pra. dhAnayoreva strIpuMsayorvizeSaprayojakatA tatraiva ekazeSapravRtteH iha vA pradhAnakRtasyA'pi vizeSasya sattvAta / evakArAnuvRtterneha-"indrendrA. pyo' / iha hi puMyogakRto'pi vizeSaH / 'bhAraNyAraNyAnyau / iha maha. tvakRto'pi vizeSaH / pumAniti kim ? prAk ca pratIcI ca prAkpratI. cyA staH / prapUrvAdazcaH kvinantAdastAteraMcalugiti "taddhitazcAsarvavi bhaktiH" (aSTA sU01-1-38) ityavyayatvAdaliGgaH prAkzabdaH / bhAtRputrau svasRduhitRbhyAm ( aSTA0sa01-2-68) / yathAsaMkhyaM zi. jyete / bhrAtA ca svasA ca bhrAtarau / putrazca duhitA ca putrau / napuMsakamanapuMsakenaikavacAsthAnyatarasyAm (aSTA sU01-2-69) / aklIvena sahoko klAMbaM ziSyate taca vA ekavat syAt / tallakSaNa eca cedvizeSaH / zuklaH kambalaH, zuklA bRhatIkA, zuklaM vastraM, tadidaM zu. klam / tAnImAni zuklAni / anapuMsakeneti kim ? zuklaM zuklazca zukle / ekavacceti na bhavati / asyeti kim ? uttarasUtre ekavadbhAvAnu. vRttirmA mRt| pitA mAtrA (aSTA su01-2-70)| mAtrA sahoto pitA vA ziSya. te| pitrau| maataapitrau| ayaM yogaH zakyo'karnuma / tathAhi-"yaH ziSyate sa lupyamAnArthAbhidhAyi" itinyAyenAsmin viSaye pitRzabda eva mAtaramapi vaktIti nirvivAdam / tatra ca nirUDhalakSaNA vA zaktireva vetyanyadetat / na ca dvandvanivRttyartha sUtram / tasyA'pi pakSe iSTatvAt / evaM "zvazuraH zvazvA "(aSTA0sU01-2-71)ityatrApi bodhym| etena "patnI duhitarazcaiva pitarau bhrAtarastathA' (yA smR0135)|
Page #57
--------------------------------------------------------------------------
________________ zabdakaustubha prathamAdhyAyadvitIyapAde tRtIyAnhike ityasya vyAkhyA pAvasare vigrahe kramapratIteH "prathamaM mAtA ghanabhAk tadabhAve tu pitA" iti vijJAnezvaragranthazcintyaH / ekapadajanye bodhe kramAbhAvAt / sutrArambhe'pyevameva / pratyuta mukhyArthasya prathamapratItirucitA / na tu lakSyAyA mAtuH / yattu vigrahe kramapratItiriti tanna / vRttivigrahayoH sahAprayogAt / vRttereveha vyAkhyeyazloke prayogAt / kiM ca vRttAvapi prayuktAyAM vigraho'pi smaryatAM kathaJcit / na tu tatrApi pUrvAparibhAve kiJcinniyA makamasti tasmAtkramanirNaye pramANAntaraM mRgyam / 48 , zvazuraH zvazvA (aSTA0sU09-2-71) zvazvA sahoktau zvazuro vA ziSyate / zvazurau / zvazrUzvazurau / zvazveti sautranirdezAdeva pratyayAntasyA'pi prAtipadikatvam / anyathA hi "prakRtivadanukaraNam" iti UDantatRtIyA na syAt / tyadAdIni sarvairnityam ( pA0su01-2- 72) / sarvaistyadAdibhiranyezva sahoktau tyadAdIni nityaM ziSyante / pratyAsattetyadAdibhireva sahoktAvityartho mA bhUditi sarvagrahaNam / sa ca devadattazca taiau / dvandvanivRttyarthaM vacanam / 'tau' iti tu 'sarUpa" (aSTA0sU01-2-64 ) sUtreNaiva siddhaM devadattasyApi tacchabdenaiva nirdeSTuM zakyatvAt / tyadAdInAM mithaH sahotau yatparaM tacchiSyate zabdaparavipratiSedhAt / sa ca yazva yau / "pUrvazeSo'pi dRzyate" iti bhASyam / sacayazca tau / ahaM ca bhavAMzvAvAm / tyadAditaH zeSe puMnapuMsakano liGgavacanAni (kA0vA0 ) / AdyAditvAttasiH / tyadAdInAM zeSe sahavivakSito yorthaH pumAn yazca napuMsakaM tadvazena liGgavacanAni bhavantItyarthaH / sA ca devadattazca tau / tazca devadattA ca yajJadattA ca tAni / puMnapuMsakayostu sahavivakSAyAM napuMsakavazena vyavasthApara tvAt / tazca devadattazca te / advandvatatpuruSavizeSaNAnAmiti vaktavyam [kA0 vA0] / kukkuTamayUryAvime / mayUrIkukkuTAvimau / arddha pippalyAstat / ardhapippalI ca sA ardhapippalyau te / iha "paravalliGgam" (aSTA0 sU02-4-26) iti samAsArthasya liGgA'tideze kRte tadvizeSaNasya sarvanAmnastadeva liGgam | bhASye tu etatsUtraM pratyAkhyAtam / yadAha- sAmAnyavizeSavAcinozca dvandvAbhAvAtsiddhamiti / vizeSasannidhau hi prayuktaH sAmAnyazabdau vizeSAntare varttate / brAhmaNA AgatA vasiSThazceti ya. thA / tathAvidhe viSaye vAcaniko'yaM dvandvaniSedhaH / tenaiva taddevadattAvi tyAdinivRtteH siddhatvAdayamekazeSo na vaktavya ityartha iti kaiyyadaH / kathaM tarhi 'zUdrAbhIraM' 'gobalIvarda' 'tRNopalam' iti, atrAhuH - AbhIrI jAtyantarANi / I
Page #58
--------------------------------------------------------------------------
________________ vidhizeSaprakaraNe dhAtusaMjJAsUtram / "brAhmaNAdunakanyAyAmAbhAga nAma jAyate / mAhiyonau prajAyate vizudrAGganayo pAt" // iti smRteH|| gozabdastu strIgavIparo'yaM strIliGgaH / apAmulapa iti nAmadheyami. ti / anityoyaM niSedhaH / "prAcyabharateSu (aSTA0sU0e02-4-66)itisUtranirdezAlliGgAt / tena "pramANaprameya" ityAdiSu dvandvaH siddhaH / etena 'avidyA tancito yogaH SaDasmAkamanAdayaH / matsyAdau tavizeSayoH" ityAdiprayogA vyAkhyAtAH / sUtrArambhe tve. tena sikhayeyureveti sahRdayairAkalanIyam / prAmyapazukhacaivataruNeSu strI (aSTA0sa01-2-73) / eSu sahaviva. kSAyAM strIziSyate / "pumAn striyAM" (aSTA sU01-2-67) ityasyApavA. daH / gAva imaaH| prAmyagrahaNaM kim ? rurava ime / pazugrahaNaM kim ? brAhmaNAH / saGghaSu kim ? patI gAvau carataH / ekazeSasyAnekaviSayatve labdhe saGghagrahaNasAmarthAda bahUnAM saGgho gRhyate / ataruNeSu kim ? vatsA ime / barkarA ime / anekazapheSviti vaktavyam (kA0 vA0 ) azvA ime / gardabhA ime / ekazaphattvAtpuzeSa eva / "zarpha klIbe khuraH pumAn" ( a0 ko02-8-49) ityamaraH / haradattastu "zaphAH khurAH" iti prA. yuGka / tatra zaphazabdasya puMstve mUlAntaraM mRgyam / uSTrANAM svAraNya. tvAta striishessaabhaavH| // iti zrIzabdakaustubhe prathamAdhyAyasya dvitIye pAde tRtIyamAnhikaM pAdazca samAptaH // suvAdayo dhAtavaH (aSTA su01-3-1) / kriyAvAcino gaNapaThitA dhAtusaMzAH syuH / dhAtutvAllaDAdayaH / bhavati, edhate / kriyAvAcina: kima ? 'yAH pazya' ityAdI dhAtutvaM mA bhUta / sati hi tasmin "mAto. dhAto": (aSTAsu06-4-140) ityAlApaH syAta / na ca "yA prApaNe" (pAsU01049) ityAdharthanirdezo niyAmakaH / tasyApANinIyatvAt / bhImasenAdayo hyartha nirdidizuriti smayane / pANinistu "vedha" ityAghapAThIditi bhAgyavArtikayoH spaSTam / kizca abhiyuktairapi kRtorthani. dezo nArthAntaranivRttiparaH sukhamanubhavatItyAdAvadhAtutvaprasakAta / uktazca-- "kriyAvAcitvamAkhyAtumekaikorthaH prdrshitH| prayogato'nusatamyA anekArthA hi dhAtavaH" // iti / zabda. dvitIya. 4
Page #59
--------------------------------------------------------------------------
________________ 50 zabdakaustubhaprathamAdhyAyatRtIyapAde prathamAnhike ata eva "kurda khurda gurda guda krIDAyAmeva" (dhAsu021-22-2324)ityeSakAraH paThyate "zliSa AliGgane" (aSTA0sU03-1-46) ityAdisUtrANyapIha sApakAni / tasmAt 'yAH pazya'ityAdivyAvRttaye kriyAvAcina iti vizeSaNaM sthitam / gaNapaThitA iti kim ? hiruka, pRthak, Rte, ityAdyavyayAnAM 'zizye' iti bhAvArthatiGantasya ca mA bhUt / na caivaM sautrdhvvyaaptiH| stambhavAdInAmuditkaraNena dhAtvadhikArIyakArya. vidhAnena ca dhAtutvAnumAnAt / na caivamapi laukikAnAM culumpAdInA. masaGgrahApattiH / bhvAdyante yajAdisamAptyartha vRtkaraNe'pi bhvAdInAma. samAteH / dhAtuvRttiSu tathaiva vyAkhyAtatvAt / "kAsyanekAgrahaNaM cu. lumpAdyartham" (kAbhvA0) iti kAtyAyanavacanenApyetallabhyate / evaM bhvAdyante vRtkaraNasya puSAdisamAptyarthatayA divAdInAmaparisamApteH 'mR. gyati'ityAdisiddhiH / vastutastu curAdInAmanve "bahulametannidarzanam" iti gaNasUtreNa sakaleSTasiddhiH / taddhi dhAtuvRttiSu dvadhA vyAkhyA. tam / bhvAdigaNapaThitebhyo'pi Nic prayogAnusArAjapa iti / daza. gaNIpATho diGmAtrapradarzanArthastenAnye'pi ziSTaprayuktA dhAtavaH sayAhA iti ca / syAdetat-bhUrAdiyeSAmiti vigrahe yaNi sati bhvAdaya iti syAt / kriyAvAcitvaJca sutrAnArUDhameveti / ucyate-"bhavanaM bhUH kriyAsAmAnyam / vadantIti vAdayaH vaderauNAdika im" iti bhAgyam / yadyapi "vasi vapi yaji rAji naji sahi hani dhAsi dhAdi pAribhya ijha" [unsU0574] ityauNAdikasutreNa vadeya'ntAdina vihitastathApi bahulagrahaNAta kevalAdapi bhaviSyatIti nyAsakArAdayaH / vastutastu"dha. dantIti vAdayaH" iti bhAgyamarthakathanaparam / NyantAdeva viz / na ceha jyaannvyH| pacatipAcayatyostulyArthatvAt / bhuvo vAdaya iti vi. prahaH / tathAca kriyAvAcitvaM tAvatsUtrArUDham / niranubandhAnAM zabdhi. karaNAnAM bhUprabhRtInAM pAThasAmarthyAtpaThitAnAmeva saMzetyanumIyate / "sa. nAdhantA dhAtavaH" (aSTA0sU03-1-32) iti suutraarmbhaash| atha vA bhUrA. diryeSAmiti vigrahaH / nipAtanAd vugAgamaH mahAsaMcAkaraNaM tu "dadhati kriyAm" iti dhAtavaH ityanvarthasaMkSAvijJAnArtham / yadvA-bhUdha vAzceti dhanvA / Avizabdayostu vyavasthAprakAravAcinorekazeSaH / tato mUvI mAdI yeSAmiti bhuvriihiH| bhUprabhRtayo vAsaDazAH kriyAvAcina iti yAvata / atha vA vAityayamAdiryeSAmiti bahuvrIhiH vAityasyAdaya iti tatpuruSaH / tayorekazeSe svarabhinnAnAmiti bhuvriihishessH| bhuSo vAdaya iti SaSThItatpuruSaH / vAcyavAcakabhAvazca SaSThayarthaH / "dvirvacaneci.'
Page #60
--------------------------------------------------------------------------
________________ vidhizeSaprakaraNe dhAtusaMjJAsUtram / (aSTA001-1-59) itiSattantrAvRsyAdinA vA ubhayalAmaH / sarvathA. pi kriyAvAcino svAdaya eSa dhAtava eti sthitam / kA.punaH kriyA ? udhyate, karotyarthabhUtA utpAdanAparaparyAyA utpattyanukUlavyApArakaNa bhAvanaiva kriyA / tathAhi-abhavato gaganAderakriyamANatayA bhavatAca ghaTAdeH kriyamANatayA bhavatyarthaka H karotikarmatvam / tathA ca karosya. dhakartuSitRprayojakatayA bhavaterutpasyarthAprayojakavyApAre NijutpadyamAnaH karotyarthamavalambate / uktazca "karotikriyamANena na kazcitkarmaNA vinA / bhavatyarthasya kartA ca karoteH karma jAyate // karotyarthasya yaH kartA bhavitaH sa prayojakaH / bhavitA tamapekSyAtha prayojyaracaM prapadyate // pryojykrtRkaikaantvyaapaarprtipaadkaaH| NyantA eva prayujyante tatprayojakakarmasu / tena bhUtiSu kartRttvaM pratipannasya vstunH| prayojakakriyAmAhurmAdhinA bhAvanAvidaH" iti / sAca sakaladhAtUnAM vAyA / ata eva kiM karoti' iti prazne 'pati' 'paThati' ityAdhuttaraM smcchte| na cAlo mImAMsakoktarItyA pratyayavAcyaivAstAmiti vAcyam / bhokavyamityAvAvAsyAtaM vinApi tatpratIteH / tathA tatrApi kArakApekSA dRzyataM / asti ca tatrApi karo. tisAmAnAdhikaraNyaM, kiMkartavyaM, bhoktavyam , kiM kRtavAnbhuktavAni. ti| kiJca, bhAvayati ghaTam' iti vat tvanmate 'bhavati ghaTam' ityapi sthAt ' tulyArthatvAta / eSTAnte karnuH kummakArasya vyApAraM NijAcaSTe, dArzantike svAsyAtapratyayaH / manu prayojakavyApAro Nija:, kartRvyA. pAraspAkhyAtAH / iti vaiSamyamiti cet, kArakacakaprayoktuH ka. nuskhe ghttsyaatthaasvaad| yadi "dhAtumokkakriye nityaM kArake kartRtajyate" timaharipratipAditarItyA prAdhAnyena dhAtUpAtavyApArasvarUpa kartRvaM tavApi sammataM kastahAdAnImAkhyAtArthaH / vyApArasya dhAtuna. vAmihitatvAt / api ca, dhAtoH sakarmakAkarmakasvavibhAga ucchidheta / 'akarmakAuca' (aSTA0sU01-3-26) ityAdisUtrANi ca virudhyeran / manu siddhAnte'pi kriyAyAH karmApekSAniyamAtkathamakarmakateti cet, na, phalavyApArayoH sAmAnAdhikaraNyavaiyadhikaraNyAbhyAM sakarmakAkarmakavibhAgasya pazyamANatvAt / kiA, 'jyotiSTomayAjI' ityAdau "kara.
Page #61
--------------------------------------------------------------------------
________________ 52 zabda kaustubhaprathamAdhyAyatRtIyapAde prathamAnhike Ne yajaH " ( aSTA0sU03 - 2-85) iti NinirasmatpakSe saGgacchate / dhAtutvena dhAtUpAtta bhAvanAM prati yajitvena tadupAttasyAMzAntarasya karaNatvA t / pacyAdayo hi dhAtutvena bhAvanAmAhuH / viklityAdyaMzAntare tu pAcatvAdinA prAtisvikarUpaNAhuH / taccAMzAntarabhAvatAM prati prAyeNa bhAvyatayA sambadhyate / 'jyotiSTomayAjI' ityAdI tu karaNatayA 'jyoti' premAkhyena yAMgana svarge bhAvitavAn " ityarthapratItaH / spaSTaM cedaM Ninividhau haradattagranthe / etena " hyarthaH paciH" iti bhASyaM vyAkhyAtam / bhaTTizcAha vibhajyasenAM paramArthekarmA senApatIMzcApi purandaro'tha / niyojayAmAsa sa zatrusainye karotirartheSviva sarvadhAtUn" iti / nanu kriyAyA dhAtvarthatve 'pacati' ityAdI ekakartRkA vartamAnA paci. kriyeti kriyAvizeSyako bodho na syAt / pratyayArtha prati prakRtyarthasya vizeSaNatAyA aupagavAdau kluptatvAditi cenna, " pratyayArthaH pradhAnam" iti zutsargaH sa cedda tyajyate / "kriyApradhAnamAkhyAtam" iti smaraNAt / "pAcikA" ityAdI strItvasya vizeSaNatvAbhyupagamAcca / pratyuta tavaiva 'pacati' ityAdAvanupapattiH / pacantaM taM pazya' ityAdau zatRzAnacoH kartRprAdhAnyasya sarvasammatatayA tiGkSvapi tathAtvApatteH zatrAdInAM tiGAzca lAdezatvasyAviziSTatvAt, AdezAnAJca sthAnismArakatve sthAmyarthAbhidhAyitve vAryaikyadhovyAt / ata eva hi yuSmadi samAnAdhikaraNe madhyamaH asmayuttamaH, ityAdipuruSavyavasthA saGgacchate / abhihite kartari prathamA, ityAdi ca / na ca 'samAnAdhikaraNe' ityanena svAbhidheya saMkhyAnvayitvam abhihitazabdena cAbhihitasaGkhyAkatvaM trivakSitamiti vAcyam / sutrAnanuguNatvAt / kRttaddhitasamAsaiH saMkhyAyA anabhidhAnAttadabhihite'pi tRtIyAprasaGgAcca / na ca kRtyanabhidhAnameca karturanabhidhAnamiti vAcyam / bhAvArthalakAre'pi karttari prathamApatteriti dik / sthAdetat-- astibhavatividyatiSu kriyAvAcitvamavyAsam / na hi tatrotpAdaH pratIyate evantiSThatAvapi tathA jAyata utpadyate ityatrApyavyAptiH utpattirhi AdyakSaNasambandhaH / tadanukUlavyApArazvospAdanA / tadanubhavazcAstyAdibhyo nAstyevaH / ata eva 'kiM karoti' iti prazne 'pacati' ityAdivat 'asti' iti na pratibruvate iti cet, ucyate, 'asti' ityAdeH svarUpadhAraNaM 'karoti' ityarthaH / dhAraNaJco. ttaraphAlasambandhaH / tathA satyapi karotyarthe dhAttvarthAntargatena dhAraNenaiva bhAgyAkAGkSAyAH pUraNAt 'jIvati' 'nRtyati' AdivadakarmakatA kriyA hi
Page #62
--------------------------------------------------------------------------
________________ vidhizeSaprakaraNe dhAtusaMjJAsUtram / vyApArakhyadhikaraNaitotpattirucyate / ata eva tatra ghaTAdInAM karmatA / parasamavetavyApAraphalIbhUtotpattizAlitvAt / janiprabhRtibhistu vyA. pArasamAnAdhikaraNavocyate / ata evAkarmakatA teSAma / sotpattyanukU. lavyApArabhAjAmapi sukSmarUpApannaghaTAdInAM parasamavetattvaghaTitakarmatA. virahAt / uktajana hariNA "AtmAnamAtmanA bibhradastIti vypdishyte|" iti / anyepyAhuH"astyAMdAvapi dhayaMze bhAvye'styeva hi bhAvanA / anyatrAzeSabhAvAttu sA tathA na prakAzate" iti // tathA pacau viklidau ca viklittiryadyapi sAdhAraNI tathA'pi pacau vyApAravyadhikaraNA vilidau tu tatsamAnAdhikaraNA seti sakarmakAka. makavibhAgaH / na hi dhAtvarthabhUtaphalazAlisvamAtraM karmatvaM kintu vyApAravaiyadhikaraNyamapi phale'pekSyate / yattUtaM 'kiM karoti' iti prazne ityA. di / tadasiddhama / AsannavinAzaM kazciduhizya 'kiM karoti' iti prazne 'asti' ityuttarasya sarvasammatatvAt / itaratra tu susthatayA nizcite 'kiM karoti' iti praznaH pAkAdivizeSagocara evetyavadhAraNAt 'asti' iti nottaram / etena "yAvatsiddhamasiddha vA sAdhyatvenAbhidhIyate / AzritakamarUpatvAtsA kiyetyabhidhIyate" // ityapi vyAkhyAtam / pUrvAparIbhAvApanAnekakSaNaviziSTasyotpattiH "AtmAsti" ityAdAvapi sulabhaiveti bhaavH| pacatyAvAvapi hi adhizraya. NAdiradhAzrayaNAnto vyApArakalApaH kriyA / ata eSa tasya yugapadasatrikarSAnna prtyksstaa| kintu ekaikasyAdhizrayaNAdivyApArasya krameNAnubhave sati manasA saGkalanA kriyate / taduktaM bhAgya-"kriyA nAmeyama. tyantAparidRSTA azakyA piNDIbhUtA nidarzayitum" iti / aikyamapi pAribhASikam / ekaphalAvacchinnatvAt / ukaM ca-- "guNabhUtairavayavaiH samUhaH kramajanmanAm / buddhayA prakalpitAbhedaH kriyeti vyapadizyate " iti // tadevaM bhavatyAdau kriyAvAcakatvaM suvacam / ata eva 'abhUta' 'ma. sti' 'bhaviSyati' iti kAlayogaH / na hi kriyAtvaM vinA'sau sambhava. ti| tadukama "kriyAbhedAya kAlastu saGkhyA sarvasya bhedikaa"| iti / "kAlAnupAti yadUpantadastIti pratIyate / " iti ca /
Page #63
--------------------------------------------------------------------------
________________ zabda kaustubhaprathamAdhyAyatRtIyapAde prathamAnhike- mAdhye tUkArthasAdhanAya nirukakAravacanamudAhRtam - "SadbhAvavi kArA iti ha smAha bhagavAnvArthApaNiriti / bhAvasya kriyAyAH SaT prakAza ityarthaH / teSu ca jAyate'stIti pAThAtsarvakriyAnvayaH siddha * svarthaH / kaiyaTastu prakArAntareNApi vyAcakhyau / bhAvasya sattAyA ete prakArAH saptaivAnekakriyAtmikA sAdhanasambandhAdavasIyamAnasAdhyasvarUpA janmAdirUpatathAvabhAsate " iti / tathA ca "jAtisamuddeze'pi sambandhi bhedAtsattaivetyupakramyoktam- 54 " prAptakrama vizeSeSu kriyA sevAbhidhIyate / kramarUpasya saMhAre tatsatvamiti kathyate" // iti // vyApAravizeSANAM sAdhyatvAt kramikatvAcca tadupahitAyAste bhavata ityarthaH / ' pAkaH' ityAdau tu prakRtyA sAdhyAvasthAyA asatvarUpAyA upasthitiH / ghaJA tu siddharUpAyAH / uktaJzca- "kriyAyAH siddhatAvasthA sAdhyAvasthA ca kIrttitA ' sikhatAM dravyamicchanti tatraivecchanti dhavidhim // AkhyAtazabde bhAgAbhyAM sAdhyasAdhanavartitA / prakalpitA yathA zAstre sa ghaJAdiSvapi kramaH // sAdhyatvena kriyA tatra dhAturUpanibandhanA / satvabhAvastu yastasyAH sa dhatrAdi nibandhane" // iti / liGgasa inyA kArakAdyanvaya yogyenAvasthAvizeSeNa ghamAdibhya upasthitirityarthaH / etena "kRdabhihito bhAvo dravyavatprakAzate " iti sR. tIyAdhyAye bhASyamapi vyAkhyAtam / prakalpitetyanena padasphoTasyaiva vA. svadartA zyanayati-sAdhyasvaneti / ata eva tampratikArakatayA odanAderanvaya iti mAvaH / ata eva 'bhoktuM pAkaH' 'bhuktvA gamanam' ityAdau tumunAdayaH siddhAH / kRtvorthAstvanabhidhAnAnetyeva zaraNam / ata eva kacidRzyatepi dvirvacanam / 'dviraNavidhiH' iti sUtravArttikayoH prayogAt / satvabhAvastviti / ata eva 'pArka karoti' ityAdI kArakatvena sA'nve. tItyarthaH / nanvevaM "pazya mRgo dhAvati" ityAdau mRgakartRkazIghra gate deM. zanampratikarmatA na syAt / na ca saMsargamaryAdayeha karmatAmAne'pi prakA ratvenAbhAnAnnokadoSa iti vAcyam / evamapi 'pacati' bhavati' ityAdAbasaGgateH / ekakartRkA varttamAnA pacikriyA ekakartRkA vartamAnA bhavanakiyeti hi tatra vAkyArthaH / tatra ca 'bhavati' iti lakArArthasya karturdevaitakartRkapacikiyAM pratyabhedena saMsargeNa vizeSyatvasyAva vikatvAt / tathA ca devadattavatpacikriyAyAH satvadharmo durvAraH / atrAha :- "kartRtva
Page #64
--------------------------------------------------------------------------
________________ vidhizeSaprakaraNe itsaMjJAprakaraNam / karmatvayoranubhavabalAdbhAnaM svIkriyate / kArakAntarAbhAvamAtre tu tAtpa. yam" iti / "yAkhyAtazabde bhAgAbhyAm" ityudAhRtazlokopyetadamiprAyaka eva / tatra "yaM prati" ityuttarazlokAnurodhAditi tRtIye sphuTI. kariNyAmaH / etena 'apAkSIt' 'apAkSIH' 'pacataH' pacanti' 'pakSyati' 'pakSyataH' ityAdAvapi bhavati' ityanena kartRtvanAnvayo vyAkhyAtaH / 'bhA. dhAvate' dhvastosti' ityAdAviva sUkSmAvasthasya vartamAnasattA. sambhavAt / ___ upadeze'janunAsika it (aSTA sU01-3-2) upadeze'nunAsikoji. saMzaH syAt / updishytenenetyupdeshH| "kRtyalyuTo bahulam" (aSTA sU0 3-3-113) iti bAhulakAtkaraNe gham / anyathA lyuTa syAt / sa ca dhAtupAThaprAtipadikapAThau sUtravArtike ca / etairhi zabda: upadizyante / tatra zAstrakatA paThitasyApyanunAsikasya pATha idAnImapabhraSTaH / ata evAhuvRttikArA:-"pratijJAnunAsikyAH pANinIyAH" iti / tatra edha, spardha, ityAdAvanudAttatvAdAtmanepadam / edhate, spardhate / 'bhavati' ityaprogivAnnum / bhavAn / "laN" (mA0sU06) sutre akArasyettvAdrapratyAhArasiddhiH / "AcAre'vagalbhaklIboMDhebhyaH" (kA0 vA0) iti vArtike. 'vagalbhAderanunAsikaravanAnudAttattvAttaG / avagalbhate ityAdi / upade. the iti kima ? abhra A~ apaH / "AGonunAsikazchandAsa" (aSTA0sU0 6-1-126) ityanunAsikaH / nA'sau zAstre ptthitH| nanvevaM "ujaH' (maSThAsU01-1-17) "OM" (aSTA0su01-1-18) ityatrAtiprasanaH / vidhA. nasAmoneti tu prakRtepi tulyam / atha "anubandhA anekAntAH" iti pakSe 'amra mA~ aTitaH' ityAdau "Aditazca" (aSTA0407-2-16) itI. niSedhArthamitsaMkSAkina syAditi cenna / evamapi "AU ita" iti va. kavye manunAsikavidhAnasya vaiyarthyApattaH / etena dadhi icchatIti dadhi brAhmaNakulaM dadhIyateH kvipyallopayalopayoIsvatve ca "aNo'pragRhyasya" (maTAnsU08-4-57) ityanunAsikaH! atra"idito num dhAto."(aSTA0sa0 7-1-58) iti num syAt / 'dadhi 'madhu' ityAdiSu prAtipadikeSu 'bhavati' 'pacati' ityAdiSu ca hatkArya lopa eva syAt / tasmAdupadezagrahaNaM kartavya. miti parAstamA "aNo'pragRhya it' iti vaktavye'nunAsikavidhAnasAmarthyA. disaMzAvirahopapatteH / satyam / uttarArthamupadezagrahaNam / ajiti kim? maninpratyaye makArasya mA bhUt / satyAM hi tasyAM "anyebhyopi dRzyante" (aSTA0sU03-2-75) iti halanteSvantyAdacaH paraH syAt / anunAsikaH kim ? ciriNoti, jiriNoti /
Page #65
--------------------------------------------------------------------------
________________ zabda kaustubha prathamAdhyAyatRtIyapAde prathamAnhike halamyam [aSTA0s01-3-3 ] / upadeze 'ntyaM halitsyAt / yadyapi sa. va il tantamadhi pratyantyo bhavati tathA'pi dhAtuprAtipadikatvAdyupA dhiparicchinnasamudAyaM pratyantya iha gRhyate, antyagrahaNasAmarthyAt / "zID svapne" (adA0 bhA0) GittvAttaG / zete / upadeze kim ? abhici t / "zrotriyazchando'dhIte" (aSTA0sU05-2-84) "kSetriyac parakSetre ci kitsya:" [ aSTA0su05 - 2 - 92] ityAdau tu vAkyArthe padavacanamiti pakSe'vidyamAna prakRtipratyaya vibhAgepyupadezentyatvAdbhavatyevetsaMjJA / 'sanutaH' ityasya svarAdipAThAditsaMjJA prAptA uccAraNasAmarthyAnna bhavati / na ca ritsvaraH prayojanam, antodAttanipAtanavaiyyarthyApatteH / syAdetat- halpratyAhArasiddheretatsutra sApekSatvAdanyonyAzrayaH / padArthabodhaM vinA vAkyArthajJAnAsambhavAt / atrAhuH - hal ca l ceti samAhAradvandve saMyogAntalopena lakkAro'pyatra nirdizyate / tena lasyetsaMjJAyAM satyAM "Adirantyena" [aSTA0sU01-1-71] iti halsaMjJA / tato'ntyaM haliditi vAkyArthabodhaH / yadvA- chal iti tantrAvRtyekazeSANAmanyatamAzrayaNAddhasya samIpavarttI lakAro hal sa iditi / sampUrNasUtrAvRttyA halsUtrasyAntyaM halantyamiti vA / iha pakSatraye "pUrvaH pUrvaH prabalaH, lAghavAt" iti tasvam | yadvA- halputre lakArasyaiva 'tavalkAra:' itivad guNabhUtasya nirdezaH / tasya ca "puSAdiyutAladitaH [aSTA0sU03-1-55] iti jJApakAditsaMjJA / na tu " upadaze'janunAsikaH " [aSTA0s 1-3-2 ] iti, acsaMjJAyA adyApyaniSpAdAt / yattu Nalo litkaraNaM jJApakamiti, taH ccintyam, litvasyAdyApyasiddheH / na ca 'bibheda' ityatra lopAbhAvArtha halGayAdisUtre'pRktaM haliti dvitIya halgrahaNaM tatra jJApakamiti vAcyam / 'bhavitA' ityAdau DAnivRttyarthaM halgrahaNopapatteH / na ca sutisItipratyayaiH prakRterAkSepAnnaivamiti vAcyam, 'yA' 'sA' ityAdau sulopAnApatteH / na caikadezavikRtasyAnanyattvAdekAdezasya ca pUrvAntatayA grahaNAddhalantAyAH prakRteH paratveneSTasiddhiH / 'yaH' 'saH' ityatrAtiprasaGgAt / tasmAllopapravRttikAle halantatvaM vAcyam / tacca 'yA' 'sA' ityatrApi nAsti kiM ttvAbantAtparatvamAzritya lopaH kAryaH / na ca tatrAbantA prakRtiH / ubhayata AzrayaNentAdivadbhAvAyogAt / atha "tadasyAM praharaNama" (aSTA0 su04-2-62) iti nirdezAdAbantasthale ubhayata AzrayepyantAdivadbhAvaM brUSe tathApi halzabdasyaivAdyApi zaktyagrahe kathaM halgrahaNasAmarthyANalo littvaM nizveyam / na ca "liti" [aSTA0su06-1-193] iti jJApakam, lyuDAdau caritArthatvAt / tasmAduktaprakAracatuSTayameva zaraNam : syAda 56
Page #66
--------------------------------------------------------------------------
________________ vidhizeSaprakaraNe itsaMjJAprakaraNam / 57 tat-Aye halsaMzAtaH pUrva kathaM saMyogAntalopaH, saMyogasaMjJAyA aniSpa. teH| dvitIye hasya l iti kathaM samAsaH, supsaMjJAyA zcAniSpAdAt / evaM tRtIye halo'ntyamiti tatpuruSaH katham / caturthe ca ladita iti bahuvrIhiH katham ? ucyate / sAdhutvajJAnopayoginaH zAstrasyApyarthabodho yadi tadvodhyasAdhutvAnAM padAnAM svArthAnubhAvakatAyAmupayujyeta tadaiSa doSaH syAt / sa ca nopayujyate pramANAbhAvAt , zatazo vyabhicArAca / yathA caitattathA "aiuNa" (mA0sU01) ityatraiva pratipAditam / __na vibhakto tusmAH (aSTA su01-3-4) / vibhaktisthAstavargasakA ramakArA ito na syuH / rAmAn, paceran, brAhmaNAH, pacataH, rAmam, a. drAkSam , vibhaktau kima ?"aco yat"(aSTAsU03-1-97)"UrNAyA yus" (aSTA0sU05-2-123) "rudhAdibhyaH znam" (aSTA0sU03-2-78) "prA. gdizovibhaktiH" (aSTA0sU05-3-1) iti yatra vibhaktisaMzA tatrAyaM ni. Sedho na bhavati / idamasthama' (aSTAsu05-3-24) iti makArapari. trANArthamukArAnubandhAsaanAjjJApakAt / tena "kimot" (aSTA0pnu0 5-3-12) 'ka' iti siddham / syAdetat-'tadAnIm' ityAdaudiAnImo'pi tarhi mitvaM sthAditi cenna, yAntatvAttasya / yakAro hyantyatvamanubhavanma. kArasyetsaMjJAM pratibadhnAti / "saMyogAntasya lopaH" (aSTA sU08-2-23) iti yalopasyetsaMjJAM pratyasiddhatayA makArasyAntyatvAbhAvAt / yadvA"idamasthamuH" (aSTA0sU05-3-24) ityanenAnityatvamA zApyate, na tu prAgdizIyepvapravRttiH / "aut" (aSTA0sU07-3-128) "iTo't" (aSTA sU03-4-106) ityatra tu mukhasukhArthastakAraH na svitsaMjJakA, titsvarApatteH / na ceSTApattiH, 'urau vAye' 'bhakSIya tavarAdhArA' ityAdau 'urau bhakSIya' ityanayorantodAttatAdarzanAt / "AdyudAttazca' (aSTA0 sU03-1-3) iti sUtre 'bhaviSIya' ityatra bhASyakArairevAntodAttatvasyasi ddhAntitattAcca / yattviha vRttikRtoktam, "kimot, (aSTA0sU05-3-12) "iTo't" (aSTA sU03-4-106) ityatro'yaM niSedho na bhavati anitya. svAdasya vidheriti, tatsvoktiviruddham / "iTot" (aSTA sU03-4106) iti tenaivoktatvAt / tasmAdabhyupetyavAdamAtram / yadvA-"iTot" (aSTA sU03-4-106) ityatrAsya akAramAtrasya vidheH| anityatvA. diti tu "kimot" (aSTA sU05-3-12) ityetatparamiti vyAkhyeyam / AdijiTuDavaH (assttaa0s01-3-5)| upadeze AdibhUtAHni Tuhuete itaH syuH| "mihandhI"(rudhA A01449) iddhH| "Tuve' (bhvA0A0367) ghepathuH / "duvap" (bhvA001003) uptimam / upadeza iti kim ? bhi.
Page #67
--------------------------------------------------------------------------
________________ 58 zabdakaustubhaprathamAdhyAyatRtIyapAde prathamAnhikekArIyati / AdiH kim ? paTUyati / asti hi pRthvAdiSu paTuzabdasyo. padezaH / atretsaMjJAyAM satyAmathuc syAt / avayave hacaritArtha dvitvaM samudAyasya vizeSakaM syAt / / ___SaH pratyayasya (aSTA0sU01-3-6) / pratyayasyAdiH Sa itsyAt / "zi. hipani vun"(assttaa0suu03-1-145)nrtkii| pratyayasyeti kim ? SoDaza / "SaSa utvam"(kAlvA0) ityatropadezastho'yaM sskaarH| AdiH kim ? avi. SaH, mahiSaH / "avimahibhyAM TiSa" (u0su048)| nanvatra prayojanAbhA. vAdeva SakArasyetsaMjJA na bhaviSyati IkArasya TitvAdeva siddheH / na ca pakSe GISarthaH SakAraH / GISo'pi citaH parasyodAttanivRttisvareNo. dAttatvAt , satyama, vinigamakAbhAvena pakSe TakArasyApi zravaNaM syAt / cuTU (aSTA0sa01-3-7) / pratyayAdyau cuTU itau staH / "gotre kujA. dibhyazpha" (aSTA sU04-1-98) kojAyanyaH / chasya IyAdezaM va. kSyati / jas brAhmaNAH / jhasyAntAdezo vakSyati / so(1)syAbhijanaH ityadhikAre "zaNDikAdibhyo jyaH' (aSTA su04-3-92) shaannddikyH| "careSTaH" (aSTA su03-2-16) kurucarI / ThasyekAdezaM vakSyati / "sa. tamyAM janerDaH" (aSTA sU03-2-97) upsrjH| DhasyaikAdezaM vakSyati / "dhanagaNaM labdhA" (aSTA sU04-4-84) ityato 'landhA' , ityanuvartaH mAne "annANNaH" (aSTA0sU04-4-85) annaM labdhA AnaH / "cuTuSAH pratyayasya' iti kartavye yogavibhAgAdanityamidam / tena 'kazacucuH' 'kezacaNaH' ityatra cakArasyetsaMjJA na / satyAM hi tasyAM "cita (aSTA0sa06-1-163) ityantodAttaH syAt / citkaraNaM tu paryAyArtha syAt / "avArakuTAraca" (aSTAnsU05-2-30) ityato'vAdityanuvarta. mAne "nate nAsikAyAH" (aSTA0sU05-2-31) iti TITac-avaTITaH / yadvA cucupcaNapTITaco yAdayaH, "lopovyoH" (aSTAnsU06-1-66) iti yalope iti vyAkhyeyam / __lazakkataddhite (assttaa0m01-3-8)| taddhitabhinne pratyaye AdibhUtA lazakavoM itaH syuH / "lyuTa ca" [aSTAnsU03-3-195] bhavanam / "kartari zap" [aSTA0sU03-1-68] bhavati / "ktakavata niSThA'' (aSTA0 sU01-1-26) bhUtaH, bhUtavAn / "priyavazevadaH khac" (aSTA sU03-238) priyaMvadaH, vazaMvadaH / "glAjisthazcagsnuH " (aSTA0pU03-2-139) [1] "so'sya nivAsaH" [aSTA0sa04-3-89] ityataH so'syaityaH nuvartamAne "abhijanazva" (aSTAsu04-3-90) ityadhikAre ityarthaH /
Page #68
--------------------------------------------------------------------------
________________ vidhizeSaprakaraNe yathAsaGkhya paribhASAsUtram / 59 1 I jiSNuH / " bhaJjabhAsamidoghurac" [aSTA0sU03-2-161] bhaGguram / Deharaye / ataddhite kim ? cUDAlaH / " prANisthAdAto lajanyatarasyAm" (aSTA0sU05-2-96) lomazaH / atra prayojanAbhAvAnnatsaMjJetyapi suva cam | 'karNikA' "karNalalA TAkanalaGkAre" (aSTA0sU04-3-65) iti bhavArthe kan / atra "kiti ca " [aSTA0sU07-2-118] iti vRddhiH syAt rUpazca na siddhyet / "hara upasaGkhyAnam" [kA0vA0] ruNaddhi / ayaM vA repho "halantyam" (aSTA0sU01-3-3) itItsaMjJaH / ikArastu " upade. ze'janunAsikaH" (aSTA0sU01-3-2 ) iti / syAdetat-evaM satIdi. vAnnum syAt / na ca takrakumbhIdhAnyanyAya AzrayituM zakyaH, 'nandati' ityAdyavyApteH, satyam, skandiprabhRtInAM nakArapATho jJApakaH anteditAmeva numiti / yadvA - "goH padAnte" (aSTA0sU07-1-57) iti sUtrAdantagrahaNamanuvarttayiSyate / taccAvazyamanuvartyam / cakSiGo num mA bhUditi / athavA "na dRzaH " (aSTA0sU03-1-47) iti zApaphAna bhaviSyati sati hi tumi igupadhatvAbhAvAdeva ksasyAprApteH kiM taniSedhena / yadvA - "irito vA" (aSTA0sU03-1-57) iti jJApakAtlamudAyasyetsaMzA | avayave acaritArthasya svaritatvasya samudAyavizeSakazvAtsvaritatvaprayuktamAtmanepadam / tena 'rundhe' ityAdi siddham / tasya lopaH [aSTA0sU01-3-9] / tasyato lopaH syAt / tasyagrahaNaM sarvalopArtham / JiTuDUnA malontyasya mA bhUt / "nAnarthake'lontyavidhiH" (pa0bhA0 ) iti tu nAsti / "alontyAtpUrva upadhA" (aSTA0sU01-165) iti sUtre tasya pratyAkhyAnAt / samasaGa yathAsaGkhyamanuddezaH samAnAma (aSTA0sU01-3-10) sthAnAM sambandho yathAkramaM syAt / "nandigrahipacAdibhyo lyuNinyacaH " (aSTA0su03-1-134) nandanaH, grAhI, pacaH / "samUlAkRtajIveSu hankRJgrahaH" (aSTA0su03-4-36) 'samUlaghAtaM hanti' ityAdi / atrAnuvA dyayorapi dhAtUpapadayoryathAkramaM bodhyam / syAdetat- 'vidibhidichideH kurac" (aSTA0sU03-2-162 ) ityAdau tacchIlAdyarthatrayeNa yathAsaGkhyaM prAproti / evaM "rUpavyAta" (aSTA0su06-1-112) GasiGasoH ityAdAvapIti cet / atrabhASyam - "svaritenetyapakRSyate / tena svAMraMtatvAbhAvA neha yathAsaGkhyam" iti / pratizAsvaritAH pANinIyAH / svaritatvA bhAvAdeva "kartRkarmaNozca bhUkRJoH" (aSTA0su03-3-127) iti sUtre na yathAsaMkhyaM "nADImuSTyozca" (aSTA0s03-2-30) iti sUtre yathAsaMkhyaM ca bhavatyedeti bhaassym| vRttikArastu "kartRkarmaNozca" (aSTA0sU03-3-127)" nA
Page #69
--------------------------------------------------------------------------
________________ zabdakaustubhaprathamAdhyAyatRtIyapAde dvitIyAnhike DImuSTyozva" (aSTA0sU03-2-30) iti sUtradvayaM'pi mAya viparAMtaM vadannupekSyaH / " nADImuSTayozca (aSTA0sU03 - 3 - 30 ) iti sUtre yathA saGkhyA. bhAvaparaM bhASyamapi pUrvAparavirodhAccintyam / etadeva vA matAntaraparaM sa. tatratyavRtterAlambanamastu | "karttRkarmaNoH " ( aSTA0sU03-3-127) ityatra tu vRttizcintyaiva / "vaizoyazaAdebhaMgAdyal khau " (aSTA0sU04-4-131) i. tyatrApyasvaritatvAdeva na yathAsaGkhyam / iha bhASye vRttau cetthaM sthi tam / caturthe tu vRttikAro yogaM vyabhajat / "bhagAdyal" iti "khaca" iti ca / svaritenAdhikAraH (aSTA0sU01-3-11) / " itthaMbhUtalakSaNe" (a. STA0sU02-3-21) tRtIyA / adhikAraviniyogaH svaritatvayukta zabdasvarUpamadhikRtaM bodhyam / "pratyayaH " ( aSTA0sU03 - 1 - 1) "parazca' (aSTA0sU03-1-2) ityAdi / yathA prAyeNottaratropasthitiH / kva cittu pUrvatrApi / taduktam-"atiGityu bhayoryogAyoH zeSaH" iti / kiyadUdUramadhikAra ityatra vyAkhyAnaM zaraNam / yathA AtRtIyAdhyAyAntaM dhAtvadhikAro na tu prAglAdezebhya eva / tathA AsaptamAdhyAyaparisamApteraGgA dhikAro na tu prAgabhyAsavikArabhya evetyAdi / yadvA-'svarite' iti saptamyantam / tena tasmindRSTe adhikAro nivarttata ityarthaH / kaH svaritAdhikArArthaH kazca tannivRttyartha ityatra tu vyAkhyAnameva zaraNam / nanvevaM vyAkhyAnAdevAnuvRttyananuvRttI stAM kimanena sUtrega, satyam, arthAntarANi saGgrahItuM sUtraM kRtam / tathAhi svaritenAdhikArarUportho grAhyaH / " go. striyoH" (aSTA0sU01 -2-48) ityatra ca strIzabdaH svaryate / tena goTA* grahaNaM kRnnivRttyarthamiti na vaktavyam / kiJca adhikaM kAryamadhikAraH / gauNe'pi zAstrApravRttirityarthaH / tathA ca gauNamukhyanyAyo yatra neSyate ( apAdAnAdhikaraNAdau ) tatra svaritaH pAThyaH / api ca adhikaH kAraH kRtiriyam / yatpUrvaH san paraM bAdhate / tathA ca pUrvavipratiSedhA' saMgRhItA bhavanti / tatra tatra svaritapAThenaiva gatArthatvAditi dik / // zrIzabda kaustubhe prathamasyAdhyAyasya tRtIye pAde prathamAnhikam // 60 anudAttaGita Atmanepadam (aSTA0sU01-3-12) / anudAtteka upadeze yo GittadantAddhAtorlasthAne Atmanepadameva syAt / edhate, spardhate, bobhUyate, RtIyate kathaM tarhi 'zete' ityAdi, Dideva tvayamiti cet, satyam / vypdeshivdbh|vo bodhyaH / upadeze kim ? 'cukuTiSati - "gADU. TAdibhyaH " (aSTA0sU09-2-1) iti sama AtidezikaM Disvam / ghAtI
Page #70
--------------------------------------------------------------------------
________________ vidhizeSaprakaraNe AtmanepadaniyamasUtram / riti kim ? atyutat . adudruvat, iti GidabhyAmaGcaGbhyAM mA bhUt / kathaM punaH "dhAtoH" iti labhyate iti cet , "bhUvAdi" (aSTA0sU01-3-1) sUtrAnmaNDUkaplutyA'nuvRttasya "dhAtavaH" ityasya vibhaktivipariNAmA. t| "sAdRzyamAtreNa pariNAmavyavahAro vastugatyA tu yogyazabdA. ntarameva sannihitaM bhavati" iti kaiyaTaH / yadvA-Atmanepadenaiva lakA. rasya dhAtozcAkSepaH / "iko jhala" (aSTAsa01-2-9) ityatra sanA dhAtorAkSepavat / ata eva GitA tasya vizeSaNAttadantavidhiA . khyAtaH / 'citrIyate' ityAdau tu avayave'caritArthena ukAreNa kyaja. ntasya vizeSaNaM tato vyapadezivadbhAvAndintateti dik / etena 'cinutaH' 'sunutaH' iti vyAkhyAtam / yattu tatra GitIva dviditi vyAkhyAnamAzritya samAdhAnaM, tadApAtataH / 'pacete' ityAdau "Ato. DitaH" (aSTA0sU07-2-81) iti iyAdezAbhAvaprasaGgAt / nanu "vRdbhayaH syasanoH" (aSTA sU01-3-92) iti sUtre sthagrahaNena 'vikaraNebhyo niyamo balIyAn" iti jJApitatvAzcaGakoH 'cinutaH' ityAdau cAnu papattireva nAstIti ceta, upajaniyamANenApi GitA upasaJjAtanimi. tasyApi parasmaipadasya bAdhApattaH / "niyamo balIyAn" ityasyApi pAkSikasvAca / "vRdbhayaH syasanoH" (aSTAnsU01-3-92) ityasya vi. karaNavyavadhAne'pi niyamapravRttiriti jJApakatAyA api suvacatvAt / "zadeH zitaH" (aSTA0sU02-3-60) iti sUtre bhASyakaiyaTayoridaM spaSTam / tasmAdyathAvyAkhyAnameva manoramam / haradattastu Gita ityeva vyAkhyat / "dhAtoH" iti nApekSyate / "niyamo balIyAn" ityAzrayaH 'NAzcAdau na doSaH / na ca bhAvinA GitA bAdhaH / paratvAtparasmaipadasyaiH vocitatvAt" iti tasyAzayaH / ubhayathApi yaDIyaGorDitvasya guNaniSedhe caritArthatAmAzaGkaya yaGaH prAganudAttamakAraM prazliSya "jucaG. kramyadandramya" (aSTA0sU03-2-150) iti jJApakAdyujabhAvaM vadantaH IyaGaH prAgikAramIkAraM vA prazliSya Adye anteditvAbhAvAnna num , dvitIye ekAca ityanuvRtteH "zvIdito niSThAyAm" (aSTAsa 7-2-14) iti nepinaSedha iti kalpayantaH parAstAH / syAdet-yaGlukyapi sarva. pAtivyAptiH, pratyayalakSaNena GidantatvAt / satyam , Gittvasya patyayApra. syayasAdhAraNatayA 'sudRSat' ityatra "somanasi" (aSTAsU06-2-197) itisvarasyeva "atvasantasya" (aSTA0pU06-4-14) iti dIrghasyeva cehAtmanepadasyApravRttariti niSkarSaH / prAJcastu 'bobhUtu tetikte" ityatra tijeryalugantAdAtmanepadavidhAnaM jJApakaM yaGlugantAtpratyayalakSaNenAtma.
Page #71
--------------------------------------------------------------------------
________________ 62 zabdakaustubhaprathamAdhyAyatRtIyaMpAde dvitIyAnhike-- nepadaM nAMta / ata eva "carkarItaM ca" ityadAdau paThitasya cakArAtpara. smaipadamiti vyAkhyAnaM jJApakasiddhArthAnuvAda iti siddhAntaH / nanve. vamapi 'pAspa/ti' ityAdAvAtmanepadaM durvArama , sparddharanudAttetvAt / na cedaM prakRtyantaramiti vAcyam , dviHprayogo dvivacanaM SASThamiti vakSyamA. NatvAt / satyam , "ztipA zapA" (kAlvA0) ityAdinA niSedho bodhyaH / anubandhena nirdezo hi dvidhA / va citsAkSAt-"zIGaH sArvadhAtuke guNaH" (aSTA0sU07-4-21) / "dIGo yuda" (aSTA0sU06-4-63) iti yathA / "anunAdAttetaH" (aSTA sU03-2-149) ityAdI tvnubndhtvenH| yatra tu nobhayathApi nirdezastadbhavatyeva / "AGo yamahana:' (aSTA0sU0 1-3-28) "bhAvakarmaNoH" (aSTA0ma01-3-13) ityAdi yathA / nanu "AGaH" iti kathaM nAnubandhanirdeza iti cet, na / prakRtigrahaNe yA lugantasya prahaNamityasya yamapavAdaH / tena prakRteryatrAnubandhena nirdezaH sa evAsya viSayaH / ata eva 'cecitaH' 'marImRSTe' ityAdau 'Diti ca" (aSTA0sU01-1-5) iti pravartata eveti dik / atha kathaM "sa e. vAyaM nAgaH sahati kalabhebhyaH paribhavam" iti / atrAhuH / "ASAdvA" (ga0sU0) iti vikalpitaNicaH saheridaM rUpam / yadvA-calime kikaraNamanudAtteravalakSaNasyAtmanepadasthAnityatAM zApayati / sa hi anudAtteta / "vicakSaNaH prathayan" ityAdau "anudAttetaca halAdeH" (aSTA0sU03-2-149) itiyuvA darzanAt / na cAyaM lyuT / litsvarA. patteH / antodAttasya ca pAThyamAnatvAditi / etena "sphAyatriokasa. nidha' iti murAriprayogo vyAkhyAtaH / syAdetat-lasya tivAdayaH / laTaH zatRzAnacau / liTaH kAnajvA / kasuzca / "laTaH sadvA" [aSTA su03-3-14) ityAtmanepadaparasmaipadayorvihitavAdita ArabhyApAdapa. risamAptaH prakaraNaM kimarthamiti cet, niyamArthamityavehi / ata evAnu. dAttaGita Atmanepadameveti vyAkhyAtam / soyaM prakRtiniyamaH / uttara. sUtre ca bhAvakarmaNorAtmanepadameveti arthniymH| yatraivakArastatonyatrA. SadhAraNamiti siddhAntAt / tathAhi "tadasambandhyasambandhI vyAptiH saivAvadhAraNam / vyApakatvadyotakaiva zabdasambaddhabhinnajam // na cAsminpakSe anudAttetprabhRtibhyaH parasmaipadaM mA bhUt AtmanepadaM svaniyatattvAt 'atti' ityAdAvapi sthaaditivaacym|shessaatprsmaipdmeveti niyamAt / nanu tatra kartarAtyukteH kartari parasmaipadamevAstu / bhAvakarmajoTa / 'jAgaryate' 'adyate' ityAdau parasmaipadaM durvArameveti cetr| bhAva.
Page #72
--------------------------------------------------------------------------
________________ vidhizeSaprakaraNe Atmanepadaniya masUtram / 63 3 * karmaNorAtmanepadameveti niyatattvAt / astu vA pratyayaniyamaH / AtmanepadamanudAttaGita paveti / bhAvakarmaNoreveti / na caivamanudAttetprabhRtibhyaH parasmaipadaprasaGgaH / parasmaipadasyApi "zeSAtkarttari" (aSTA0sU01-6-781 ) iti niyatatvAt / nanu kIdRzastatra niyamaH karttari yadi parasmaipadaM bhavati zeSAdeveti zeSAdyadi bhavati karttaryeveti vA, Adhe azeSAtkarttari mA bhUta / bhAvakarmaNostu zeSAda zeSAzca parasmaipadaM durvAram / antye ze. sadbhAvakarmaNormA bhUta, azeSAntu bhAvakarmakartRSu viSvapi prApnoti / satyama, yogavibhAgena niyamadvayaM bodhyam / zeSAdeva tatrApi karttayaivati / tasmAdiha prakaraNe prakRtyarthaniyamaH pratyayaniyamo veti pakSadvayamapi sthi. tam / sthAdetat-vikaraNavyavadhAne niyamo na prApnoti / tathAhi - vika raNAnAmavakAzo lAdezabhinnAH / "iztipau dhAtunirdeze" (kA0vA0 ) iti tip / "pAghrAdhmAdheTdRzaH zaH (aSTA0sU03-1-137) / tAcchIvyAdiSu cAnaz / niyamasyAvakAzaH liliGo luka luinamazca / paspardhe, spardhiSISTa, Aste, zete, atti, juhoti, bhinatti, bhUyAt, ityAdi / eghate, spardhate, kurute, nivizate, ityAdAvubhayaprasaGge paratvAnnityatvAca vikaraNeSu tairvyavadhAnAnniyamo na syAt / tatazca prakRtiniyamapakSe vikaraNAntAdubhayaprasaGgaH / pratyayaniyame'pi tulyajAtIyasyaiva niyamena vyAvRttiH dhAtoranantarasya lakSya yadyAtmanepadam "anudAntaGita eba" yadi tu parasmaipadaM, " zeSAdeva" ityAdi / tathA ca dhAtvantarAttadyAvRttAvapi vikaraNavyavadhAne niyamApravRtteH padadvayamapi syAdeva | satyam, vikaraNebhyo niyamo baliyAn" iti "vRddhyaH syasanoH" (maSTA0sU01-3-92 ) itisyagrahaNena jJAyate / ato niyamadvayepyadoSaH / tatrApi prakRtyarthani. yamapakSo balIyAnityavadheyam / tatra hi zeSAtkarttarIti na vAcyam, kintu parasmaipadamityeva yatra taccAnyacca prAptaM tatra parasmaipadameva syAt / pratyayaniyamapakSe tu zeSAditi karttarIti vAcyam, yogazca vibhajanIya iti doSatrayamadhikaM syAt / tibAdivAkyena saha vAkyabhedaH parisaGkhyAprayuktatridoSatA ceti doSacatuSkantu pakSadvaye'pyastyeva / yadi tu tadapi kimarthe soDhavyamiti buddhistarhi lasya tibAdaya ityanena sahedaM prakaraNa - mekavAkyatayA vidhAyakamiti vyAkhyeyam / asminpakSe zeSAtkarttarIti karttavyameva / parasmaipadamAtmanepadamiti ca sutrazATakavadbhAvinI saMjJAnayaNIyA / anyathA vihitAnAM saMjJA saMjJayA ca vidhAnamityanyonyAzrayaH svAta / asmizca pakSe vikaraNeSu na kazciddoSaH / lAdezeSu kRteSu sArvadhAtukamAzritya vikaraNapravRtteH / na ca syAdiSu doSastadavastha eveti
Page #73
--------------------------------------------------------------------------
________________ 64 zabdakostubhaprathamAdhyAyatRtIyapAde dvitAyAnhike vAcyam , lamAtrApekSayAntaraGgeSu tivAdiSu kRteSu lakAravizeSApekSatayA bahiraGgANAM syAdInAM pravRtteH / bhAvakarmaNoH (assttaa0101-3-13)| anayorvihitasya lasyAtmanepadaM syAt / supyate, kriyate / prAgvedakavAkyatayA vidhiH bhinnavAkyatayA niyamo veti bodhyam / niyamo'pi dvidhA, pratyayaniyamo'rthaniya. mazceti / na cAntyapakSe karmaNi ghaJ na syAt 'ko bhavatA lAbho labdhA' iti, "akattari ca" (aSTA0sU03-3-19) ityasya svapAdAnAdiravakAza iti vAcyam / tulyajAtIyasya parasmaipadasyaiva niyamena vyAvarttanAta syA. detat-"lUyate kedAraH svayameva"ityatra parasmaipadaM praapnoti| "karmavatkarmaH NA' (aSTA sU03-1-87) ityanena hi zAstraM vyapadezo vA'tidizyate / tathA ca tena tena zAstreNa tattakArya karttavyam / tatra karmaNyAtmanepadamitya. syAvakAzaH zuddha karma, kartari parasmaipadamityasya zuddhaH krtaa| karmakataryubhayaprasaGge paratvAtparasmaipadAmiti / satyam, prAdhAnyAtkAryAtideza evetyAtmanepadameva paraM bodhyam / pakSAntare tu "zeSAtkartari" (aSTA0 sU01-6-78) ityatra "kartari karma" (aSTA sU01-3-14) ityataH kartarItyanuvartya kartava yaH kartA tatra parasmaipadaM na tu karmakartarIti vyAkhyAtam / kartari karmavyatihAre (aSTA sU01-3-14) / vinimayaviSayIbhUtA. yAM kriyAyAM vartamAnAddhAtoH kartaryAtmanepadaM syAt / vyatilunIte / anya. nya yogyaM lavanaM karotItyarthaH / parasparakaraNamapi krmvytihaarH| sampraharante rAjAnaH / "vyaatyukssiimbhisrnnglhaamdiivyn|' kartana haNamuttarArtham / na gatihiMsArthebhyaH (aSTA0sU01-3-15) / ebhyaH karmavyatihAre AtmanepadaM na syAt / vyatigacchanti, vyatisarpanti, vyatighnanti / pratiSedhe hasAdInAmupasaGkhyAnam (kaavaa0)| hasAdayo hasaprakArAH shbdkriyaaH| vyatihasanti, vyatijalpanti / haraterapratiSedhaH (kAbhvA0) sampraharante rAjAnaH / arthagrahaNasAmarthyAdhe zabdAntaranirapekSA gatihi. sayorvartante ta iha gRhyante / haratistUpasargavaddhisAyAM vartata iti na tasyAyampratiSedha ityaahuH| _ "tataH sampraharipyantau dRSTA karNadhanaJjayo" ityatra tu 'yotsyamAnau' iti vivakSitaM na tu karmavyatihAraH / vastu nAyaM prtibNdhH| agatyarthatvAt / prApaNaM hi vherrthH| gatipratIti. svaakssepaat|
Page #74
--------------------------------------------------------------------------
________________ vidhizeSaprakaraNe aatmnepdmiymprkrnnm| 65 itaretarAnyonyopapadAca (assttaa0suu01-3-16)| AtmanepadaM na syAt / parasparopapadAti vaktavyam (kA0vA0) / itaretarasyAnyonyasya para. sparasya vA 'vyatilunanti' / laukike zabdavyavahAre lAghavaM pratyanAdarA. ditaretarAdizabdA vyatItyupasargau ca karmavyatihAradyotanAya samuccI. yante / tathAramanepadamapi samuccIyeteti nissedho'ymaarbhyte| nanvevaM_ "sampavinimayenobho ddhturbhuvndvym"| ityatra taG kathaM neti cet ? karaNavinimaye satyapi kriyAvinimaya sthAvivakSitatvAt / neviMzaH (aSTA sU01-3-17) / nipUrvAdviza AtmanepadaM syAt / ni. vizate ne kim ? pravizati / kathaM tarhi 'nyavizate' nyavikSate' iti, aTA vyavadhAnAt / na ca svAGgamavyavadhAyakamiti vAcyam / aGgabhakta. syATo vikaraNAnAM pratyavayavatvepi dhAtumpratyanavayavatvena vyavadhAyaka tvAditi / atrAhuH-tibAdividheH prAglAvasthAyAM dhAtorevADAgamaH / "luGala" (aSTA0sU6-4-71) ityatra dvilakArakanirdezasya bhASyakRtA "asiddhavat" (assttaansuu06-4-22)suutrprtyaakhyaanaavsrvkssymaanntvaat| matAntare'pi lakAravizeSApekSatvAdahiraGgamaDAgamaM bAdhitvA lamAtrApe. tatvAdantaraGgeSu tibAdiSu kRteSu niyamo bhaviSyati / "vikaraNebhyo ni yamo balIyAn" iti siddhAntAt / atra ca "vRdbhayaH syasanoH" (aSTA0 sU01-3-92) iti syagrahaNaM zApakamiti bodhyam / athedaM zApakaM vika. raNavyavadhAnepi niyamaH pravartate ityevaMparatayAnIyeta tathApyadoSaH, a. tarakatvAttibAdiSu satsu zabdAntaraprAptvA'nityayoraDvikaraNayorma. dhye paratvAdapravRtteH / nanu vikaraNaH zabdAntarAtprApto na tu zabdAntarasyeti ceta , kintataH 1 na hi "zabdAntarasva" iti vAcanikam , kintu nyAyo'yam / tathA ca zabdAntarasya prApnuvata iva tasmAtprApnuvatoya. nityatvam / yadyaktisambadhitayA pUrva prApnoti tadyakkisambandhitayA punaH raprAptestulyattvAt / ata evopasarganiyame "avyavAya upasamayAnam (kavA0 ) iti bArtikaM pratyAkhyAnam "zaH zitaH" (aSTA0sU11-360) iti sUtre bhagavatA bhASyakAreNeti dik / arthavadrahaNaparibhASayA ne. rupasargasya prahaNaM teneha na-madhUni vizanti bhramarAH / kathaM tarhi-. __"tyuktvA maithilI bharnurake nivizatI bhayAt' (012-38).iti kAlidAsa iti cet , aGgAni vizatImiti pATha iti prAmANikAH / yanu padasaMskArapakSeNa samAdhAna durghaTavRttau kRtam, tanna / apvaadvissssprihaarennotsrgprvRtteH| anyathA'tiprasaGgAt / "vA lipsAyA" zabda. dvitIya. 5.
Page #75
--------------------------------------------------------------------------
________________ zabdakaustubhaprathamAdhyAyatRtIyapAde dvitIyAnhike 66 (kA0vA0 ) ityAdervaiyarthyApattezceti dik / parivayavebhyaH kriyaH (aSTA0su01-3-18) / ebhyaH krINAterAtmanepadaM syAt / JitvAdeva siddhe satyakartrabhiprAyArthIyamArambhaH / parikrINIte, vikrINIte, avakrINIte / paryAdaya upasargA iha gRhyante / tantrAvRtyAdyAzrayaNena krINAterye paryAdayastebhyaH kriya iti vyAkhyAnAt / paraspara sAhacaryAdvA / teneha na - 'vikrINAsi' iti / atra tvekadezavikRtasyAnanyatvAtprApnoti / na cAyaM vibhaktiviziSTasya virityasya vikAro na tu vizabdasyetyuttara sUtrastha kaiyaTavAkyAd bhramitavyam vibhaktelapAt / prakRtibhAgasyaiva vikArAt / kaiyaTasyApyayamaparitoSostyeva / ata eva vakSyati - "pakSivAcino vizabdasya sambhave tu sAhacaryAdupasargagradaNaM vyAkhyeyam" iti / viparAbhyAJje H (aSTA0sU01-3-19) / spaSTorthaH / vijayate, parAjayate / prAgvadupasargagrahAneha - vijayati, parAjayati, senA / parA utkRSTA / nanu 'jeH' iti kathaM nirdezaH / " prakRtivadanukaraNam" ityatidezena dhAtutayA iyaGi 'jiyaH' iti vaktavyatvAt / na ca 'niyaH' kriyaH' iti dIrghe sA vakAzamiyaDaM paratvAd "gheDiMti" (aSTA0su7 - 3 - 111) iti guNo bAdhata iti yuktam / hastreSvapi pUrvavipratiSedheneyaG iSTatvAt / ata eva 'kSiyaH' iti nirdizyate / kiJca "kSiyo dIrghAt" (aSTA0sU08-2-46) iti sUtre dIrghagrahaNamapIha zApakam / anyathA "kSiyaH" iti nirdezAMdava dIrghasya nirNaye kiM tena ? ucyata-anityoyamatidezaH / ato neyaG / ba nityatAyAM pramANantu "Rlak" (mA0su02) sUtra evoktam / avivakSi tArtharUpamAtrAnukaraNAdvA / yattu "parAjerasoDhaH " (aSTA0sU01-4-26) iti sUtre iyaGaH paratvAd " gheH " (aSTA0su07-3-111) iti guNa iti haradattanoktam, taccintyam / "kSiyo dIrghAt " (aSTA0su08-2-46) ityetatsUtrasthabhASyakai yaTavRttigranyaistatra tye hatya svagranthAbhyAJca saha vi rodhAt / AGo donAsyaviharaNe (aSTA0sU01-3-20 ) / ApUrvAddadAtermukha vikasanAdanyatrArthe varttamAnAdAtmanepadaM syAt / vidyAmAdate / anAsthaviharaNe kim ? mukhaM 'vyAdadAti' / AsyagrahaNamavivakSitam / "u peyivAnanAzvAn " (aSTA0su03-2-109) ityatropazabdavat / teneddAni na- 'vipAdikAM vyAdadAti' / pAdasphoTo vipAdikA / nadIkUlaM vyAdadAti / parAGgakarmakAdanAsyaiti niSedho neSyate / tathA ca vArttikamasvAGgakarmakAceti (kA0vA0 ) svamaGgamiha svAGgaM na tu " madravaM mUrttima *
Page #76
--------------------------------------------------------------------------
________________ vidhizeSaprakaraNe AtmanepadaniyamaprakaraNam / t" iti paribhASitam / vyAdadate pipIlikAH pataGgasya mukhm| katha. ntarhi-"vyAdatte vihagapatirmukhaM svkiiym"| katrabhiprAye bhaviSyati / akabhiprAyArtho hyymaarmbhH| etena 'mukha vyAdAya svapiti ityatra 'suptvA vyAdatte' iti vyatyAsena prayoga iti pretya bhAvaparIkSAyAM vAcaspatigranthopi vyAkhyAtaH / AGo DidviziSTasya grahaNAnneha'bhikSAmAdadAti' / atra smRtAvAkAra iti haradattaH / __krIDo'nusamparibhyazca (assttaa0suu01-3-21)| "krIr3a vihAre' (bhvA0 pa0350) asmAdAtmanepadaM syAt anusamparibhyaH / cakArAdAGaH / anukrIDate, sIDate, parikrIDate, AkrIDate / upasargeNa samA sAhaca. dinoH karmapravacanIyAnna / mANavakamanukrIDati / mANavakena sahetyarthaH / "tRtIyAthai" (aSTA0su01-4-85) ityanoH karmapravacanIyasaMjJA / samo. 'kajane (kA0vA0) saGkrIDati zakaTam / "mayAsya saGkrIDati ca. kicakraH" iti zrIharSaH / kathaM tarhi-"krIDate nAgarAjaH' iti / apapra. yoga evAyamityAhuH / AgameH kSamAyAm (kA0vA0) NyantasyedaM grahaNa ma / Agamayasva tAvatU sahasva kazcitkAlam ,mA tvariSThA ityrthH| etena "yAvadAgamayate'tha narendrAn' iti zrIharSaprayogo vyaakhyaatH| yAvatpratIkSate ityarthAt / zikSerjijJAsAyAm (kA0vA0) dhanuSi shiksste| "zi kSa vidyopAdAne" (bhvA0 A0506) ityasya naha grhnnm| anudAttattvA. deva siddhatvAt kintu zakeH sannantasya / "sanimIma" (aSTA0sU07-454) itIs / dhanurviSaye jJAne zako bhavitumicchatItyarthaH / kriyaiva hi zarartha prati viSayatayaivAnveti / bhoktuM zaknotatyiAdidarzanAt / bho. janaviSayakazaktimAniti. hi tadarthaH / "zakadhRSajJAglAghaTarama" (aSTA0 sU03-4-65) iti tumun / iha tu jJAna viSayaH / jJAtumiti tu na prayu. jyate Atmanepadenaiva jJAnaviSayakatAyA gamitattvAt / na caivaM 'jijJA. sAyAm' ityasaGgatam / jJAnecchA hi tadarthaH / lakSye tu jJAnaM zako vi. SayaH / zaktistu sanarthabhUtAyAmicchAyAmiti vyAkhyAnAt, satyam, jJAnaviziSTAyAH zaktaricchAviSayatayA jJAtasyApi viSayatAnapAyAt / etAvAneva parambhedaH / icchA sanvAcyA zaktistu prakRtyarthaH / tasyAstu jJAnaviSayakatvamAtmanepadena dhotyataiti / AziSi nAthaH (kAvA0) anudAttesvAdeva siddha niyamArtha vArtikam-"maziSyeva" iti / na caiva. manudAttatvaM vyarthamiti vAcyam / tasya 'nAthane' iti yujarthatvAt / 'sa. piSo nAyate' / "AziSi nAthaH' (aSTA0 sU02-3-55) iti karmaNi SaSThI / 'sarpirme bhUyAdityAzAste' ityrthH| kathaM tarhi-"nAthale kimu pati
Page #77
--------------------------------------------------------------------------
________________ phrUTa zabda kaustubhaprathamAdhyAyatRtIyapAde dvitIyAnhike na bhUbhRtAm" ( ki013 - 59 ) iti bhAraviH / ucyate- nAdhase iti pAThaH / tavargacaturthasthAne lipipramAdAd dvitIyaH paThyate / ata eva kAvya * prakAze cyutasaMskRterudAharaNam- "tatpallIpatiputri kuJjarakulaM kumbhAbhayAbhyarthanAdInaM tvAmanunAthate kucayugaM patrAvRtaM mA kRthAH " / (kA0pra07 - 5) iti / "anunAthati stanayugam" iti tu paThanIyamiti tatraivoktam / atrApi dhakAro vA pAThyaH / haratergatatAcchIlye (kA0vA0 ) gataM prakAraH / paitukamazvA anuharante / mAtRkaM gAvo'nuharante / piturmAtuzcAgataM prakAraM satataM parizIlayantItyarthaH / " RtaSThaJ" (aSTA0sU04-3-78) susu 'kAstAtkaH" (aSTA0su07-3-51) / gatatAcchIlye kim ? mAturanuharati / sAdRzyamAtramiha vivakSitaM na tu prakAratAcchIlyam / kirate haiMjIvikAkulAya karaNeSu (kA0vA0 ) vikSepArthaH kiratiH / harSAdayastu viSayatvenopAntAH / tatra darSo vikSepasya kAraNaM jIvikAkulAyakaraNe tu phalam / eSvevArtheSu " apAcatuSpAt" (maSTA0sU06-1-142 ) iti suvidhIyate / apaskirate vRSo vRSTaH, kukkuTo bhakSArthI, zvA Azra yArthI ca / harSAdiSviti kim ? 'apakirati kusumam' / ihAtmanepadasuDAgamau na bhavataH / harSAdimAtrasatve tu yadyapi taG prApnoti, tadviSI catuSpAcchakunikartRkatvasya nimittatvenAnupAdAnAt, tathApi zabdazaH tisvAbhAvyAtsuTA saha samAnaviSayo'yaM taG / tena gajo'pakirati ityeva bhavatItyAhuH / maGi nuprayoH (kA0vA0 ) Anute / uraka NThApUrva zabdaM karotItyarthaH / "Nu stutau" (svA0pa0 1035 ) adA diH / ApRcchate / "praccha zIpsAyAm" (tu0pa01414) tudAdiH / "grahijyA" (bhaSTA0s06-1-16) iti samprasAraNam / " zapa upAlambhane" "zapa Akroze" ( bhvA0 u01000) iti svaritet / tasmAdAtmanepadamakartRge'pi phalaM vaktavyaM zapatharUperthe / 'devadattAya zapate' tvatpAdau syApi naitanmayA kRtamityekaM rUpaM zapathaM karotItyarthaH / "zlAghanhUsthAzapAm" (aSTA0sU01-4-34) iti sampradAnasaMzA / zrIvsyamAne vivadante / tadyathA - "yasmai mAkhyAyate sa saMmpradAnam" itye / "yaM AkhyAyate saH" ityanye / kathaM tarhi - "nIvImprati praNihite tu kare priyeNa sakhyaH zapAmi yadi kiJcidapi smarAmi " / iti // atraahu|---'svaashyN prakAzayAmi' ityetAvadiha vivakSitaM na tu za.
Page #78
--------------------------------------------------------------------------
________________ vidhizeSaprakaraNe AtmanepadaniyamaprakaraNam / patha iti / samavapravibhyaH sthaH (aSTA0sU01-3-22) / esyastiSThateH prAgvat santiSThate, avatiSThate, pratiSThate, vitiSThate / mAGaH pratijJAyAmupasaMkhyA* nam (kA0vA0 ) 'zabdaM nityamAtiSThate' nityatvena pratijAnI vRttau tu 'asti sakAramAtiSThate' 'guNavRddhI bhAgamA vA tiSThatyu dAhRtam / asyArthaH - ApizalihiM " asa bhuvi" ( ma0pa01015) iti na paThati kiM tu sakAramAtram / staH santItyudAharaNam | 'masti' 'AsIt' ityAdisiddhaye tu aDATAbAgamau pratijAnIte / tAveva gu NavRddhIti / prakAzanastheyAkhyayozca (aSTA0sU01-3-23) / tiSThateretayorarthayo', rAtmanepadaM syAt / gopI kRSNAya tiSThate / svAbhiprAyaM prakAzayatItyartha "zlAghanUG" (aSTA0su01-4-34) iti sampradAnatyam / "saMrAjya ka rNAdiSu tiSThate yaH " ( ki03-14) karNAdInirNetRttvenAzrayatItyarthaH / stheyo vivAdapadanirNetA tiSThatesminniti vyutpatteH / vRttau tu 'Di ntyasmin' iti prayuktam / tatra prakaraNAcchidinA vivAdapadanirNetuH pratItinaM tu zAbdItyabhiprAyeNa parasmaipadaM bodhyam / "kRtyasyuTobahulam " (aSTA0sU03-3-113) iti adhikaraNe "aco yat" (aSTo0sU03-1- 97) / udonUrdhvakarmaNi (aSTA0sU01-3-24) / utpUrvAtiSThateranUrdhvasvavi ziSThe parispande varttamAnAdAtmanepadaM syAt / "uttiSThamAnastu paro nopezyaH pathyamicchatA " / (zi02-10) anUrdhvati kima 1 "javena pITha dudatiSThadacyutaH " (zi01-12) / iha kriyAyA anUrdhvatvaM nAma uparideza saMyogaphalakatvAbhAvaH / yadyapi "udeo'nUrdhva" ityukteranurdhvatAviziSTakriyAvAcakatvaM labhyata eva dhA toH kriyAvAcitvAvyabhicArAttathApi lokaprasiddha parispandAtmaka karmaparigrahArthaM karmapadam / teneha na - 'asmAd grAmAcchatamutiSThati' / uzpadyata ityarthaH / tathA ca "uda IhAyAm" (kA0vA0 ) iti vArttikaM sautra karmapada siddhArthakathanaparam / upAnmantrakaraNe (aSTA0sU01-3-25) / mantrakaraNaM kArakavize yatra tasminnarthe varttamAnAdupapUrvakA tiSThaterAtmanepadaM syAt / Agne nImupatiSThate, aindrayA gArhapatyamupatiSThate / mantrakaraNe kim ? bha ramupatiSThati yauvanena / upAddevapUjAsaGgatikaraNamitrakaraNapathiSTi vAcyam (kA0vA ) devapUjAyAM AdityamupatiSThate / kathaM tarhi -. " stutyaM stutibhirarthyAbhirupatasthe sarasvatI' (204-6) iti /
Page #79
--------------------------------------------------------------------------
________________ zabda kaustubhaprathamAdhyAyatRtIyapAde dvitIyAnhike- devatAsvAropAdbhaviSyati / maddIpatedevatAMzatvAdvA / saGgatakaraNerathikAnupatiSThate / upazliSyatItyarthaH / evaM gaGgA yamunAmupatiSThate iti / mitrakaraNantupazleSaM vinA'pi bhavati / rathikAnupatiSThate / ayaM panthAH namupatiSThate / prApnotItyarthaH / vA lipsAyAmiti vaktavyam / (kA0 vA0 ) bhikSuko brAhmaNamupatiSThate, upatiSThati vA / lipsayA hetubhUtayA upagacchatItyarthaH / Go akarmakAcca (aSTA0sU01-3-26) / upapUrvakAttiSThaterakarmakAdAtmanepadaM syAt / bhojanakAle upatiSThate / sannidhatte ityarthaH / udvibhyAM tapaH (aSTA001-3-27) / AbhyAM tapaterakarmakAdAtmane padaM syAt / uttapate, vitapate / dIpyata ityarthaH / svAGgakarmakAcceti vaktavyam (kA0vA0 ) / svamaGgaM svAGgam / natu "adravam" iti paribhA Sitam / uttapate, vitapate pANim / akarmakAtsvAGgakarma kA dityukteH sva. maGga svAGgamiti vyAkhyAnAcca neha - 'devadatto yajJadattasya pANimuttapati' / santApayatItyarthaH / suvarNamuttapati / santApayati vilApayati vetyarthaH / udvibhyAM kim ? niSTapati / "nisastapatAvanA sevane" (aSTA sU08-3-102 ) iti mUrdhanyaH / AGo yamahanaH (aSTA0sU01-3-28) / AGpUrvAbhyAmakarmakAbhyAM svAGgakarmakAbhyAJca yamihanibhyAmAtmanepadaM syAt / Ayacchate, Aha te / Ayacchate pANim / Ahate ziraH / neha - parasya zira Ahanti / kathaM tarhi "Ajaghne viSamavilocanasya vakSaH" ( ki017-63) iti bhAraviH / atra kecit - 'Aja' iti padaM chitvA 'ne' iti bhAve kvipi caturthIkavacanAntamuktA ne hantuM Aja jagAmeti vyAcakhyuH, tanna / a- liTi vIbhAvena 'vivAya' iti siddhAntAt / anye tu viSamavilocanasya samIpametya svaM vakSamAsphAlitavAnityarthaH / mallo hyutsAhAviSkaraNAya svaM vakSamAsphAlayatItyAhuH / bhAgavRttau tu pramAda evAyamityuktam | evaJca "mohAdAhadhvaM mA raghuttamam" iti bhaTTiyogopi cintyaH samo gamyRcchibhyAm (aSTA0sa01-3-29) / sampUrvAbhyAmakarmakAbhyAM gacchabhyAmAtmanepadaM syAt / saGgacchate, samRcchiSyate / akarmakA bhyAM kim ? grAmaM saGgacchati / kathantarhi "taccaikyaM samagacchata" iti AryatvAt / yadvA-cAturvarNyAditvAtsvArthe SyaJ / ekaM samapadyatetyarthaH / vidi pRcchisvatInAmupasaGkhyAnam (kA0vA0 ) viderzAnArthasyeha pra. haNam / parasmaipadibhyAM sAhacaryAt na lAbhArthasya / sa hi svaritetvAdubhayapadI sattAvicAraNArthayostvanudAtetvAdAtmanepadaM siddhameva / .
Page #80
--------------------------------------------------------------------------
________________ vidhizeSaprakaraNe Atmanepada niyamaprakaraNam / 71 saMvitte, saMvidAte, saMvidate / sampRcchate, saMsvarate / arttizruha zibhyazceti vaktavyam (kA0vA0 ) / 'artti' itibhvAdijuhotyAdI dvAvapi gRhyete / "sarttizAsti" (aSTA0su03-1-56 ) ityavidhau tu zAsti nA luptavikaraNena sAhacaryAjjuhotyAdereva grahaNam / parasmaipadeSu iti tUttarArthamanuvartamAnamapi yogavibhAgasAmarthyAdavidhau na sambadhyate / tena 'mAsamRta' 'mAsamRSAtAM ' 'mAsamRSata' iti bhASyaM svAdyabhiprAyeNa / 'samArata' 'samAretAM' 'samAranta' iti vRttistu juhotyAdyabhiprAyeNa yojyA / saMzRNute sampazyate / "rakSAMsIti purA'pi saMzRNumahe" iti murAriprayogastu cintyaH / akarmakAdityanuvRtteH / vRttikArastu "samo gamyRcchipracchisva ratyarttizruvidibhyaH" iti paThitvA "haze zca" iti vaktavyarUpeNa papATha / tatra vArttikAnupUrvIbhaGge keSAJcideva sUtre prakSepe dRzezca tadbahiSkAre bIjaM na pazyAmaH / athAsminnakarmakAdhikAre ye sakarmakA hanigamiprabhRtayasteSAM kathamakarmakatA / ucyate"dhAtorarthAntare vRtterdhAtvarthenopasaGgrahAt / prasiddhevivakSAtaH karmaNokarmikA kriyA" // 'vahati bhAram' iti prApaNe sakarmako vahiH / spandane tvakarmakaH / 'vahanti nadyaH' iti / prANaviziSTaM dhAraNaM jIvatirAha / gAtraviziSTaM vikSepaJca nRtyatiH / ato dvAvapyakarmakau / prasiddheryathA- 'megho varSati' iti / karmaNo 'vivakSAto yathA - "hitAnna yaH saMzRNute sa kiM prabhuH " (kiM01-5) / "upasargAdasyatyUhyorvA" (kA0vA0 ) iti vaktavyam / iti ArabhyAkarmakAditi na sambadhyate / nirasyati, nirasyate / samUhati, samUhate / upasargAtkim ? asyati, Uhate / anudAttetvAdAtmanepadI | kathantarhi "anuktamapyUhati paNDito janaH" ityAdi / cakSiGo DikkaraNe. nAnudAttezvalakSaNasyAtmanepadasyAnityatAjJApanAtsamAdheyam / ekArAntasya nisamupavibhyo hvaH (aSTA0sU01-3-30) / spaSTArthaH / nihvayate / akartrabhiprAyArtha sUtram / syAdetat- 'nihnAsyate' ityAdyudAharaNamastu na tu 'nihvayate' iti / AkArAntasya sUtre upAdAnAt / grahaNAbhAvAt / nahi vikRtiH prakRrti gRhNAtIti cet ? ucyate- --AkA rAntAdapi kathamabhyupaiSi / nahi 'hvaH' iti sUtre AkAraviziSTaH paThitaH / prayogasamavAyinAM vAcakateti siddhAntarItyA 'hva' iti vAntasya AkArAntamarthaH / 'dadhnA' ityatra nAntasya dadhI veti yadi tarhi vAntasyaiva ekArAntanartha ityapi tulyam / prakriyAdazAyAM hi ekArAntAnukaraNe lakSaNanazAdazatvaM ketu AkArAnta ihAnukAryaH / tasmAnna ki.
Page #81
--------------------------------------------------------------------------
________________ 72 zabdakaustubhaprathamAdhyAyatRtIyapAde dvitIyAnhikezidihAnupapannam / yatta nyAsakRtotaM "navyo liTi' (aSTAsu06-146) ityAtvaniSedhake sUtre tAtvasya 'vya' ityasya nirdezAjJApakAdvi. katirapi prakRti gRhAtIti / soyamasthAne saMrabhbhaH / uktarItyA pUrvapakSa sva zithilatvAt / "eranekAvaH" (aSTAnsU06-4-82) "oH supi" (aSTA su06-4-83) ityAdAvapi vikRtigrahaNe 'zizayiSata' ityAdA. vIpa ynnaaptteH| vikRteH prakutigrAhakatve 'vizvarAjau' ityatrApi "vi. zvasya vasurAToH" (aSTA0sU06-3-128) iti dIrghaprasaGgAta / 'turA. sAham' ityAdI mUrdhanyaprasaGgAcceti dik| pardhAyAmAGaH (aSTA su01-3-31)| AfrvAt hayaterAtmanepa. daM syAtspardhAyA viSaye / mllmaahvyte| spardhamAnastasyAvhAnaGkarotItya. thH| spardhAyAM kim ? putramAvhayati / yadyapi spardhAyAmapyayaM dhAtuH paThyate tazApi AGapUrvakastatra na vartate kiM tu zabdane / ata eva spardhA. yAM viSaye ayaM vidhiriti vyAkhyAtam / gandhanavikSepaNasevanasAhasikyapratiyatnaprakathanopayogeSu kRSaH (a. STA sU01-3-32) / saptasvartheSu kRma AtmanepadaM syAdakartRgepi phale / ga.' ndhanamiha sUcanam / tathAhi-"gandha ardane'' (cu0A01685) arda hiMsAyAm" (cu0u01829) iti ca curAdau pAThAindhanaM hiMsA / sUcanamapi vadhabandhAdikaraNatvAddhiseti sa eveha gandhanazabdA. rthaH / utkurute sucayatItyarthaH / avakSepaNaM bharsanam / zyeno vartikAmudA. kurute bharsayate ityarthaH / harimupakurute sevata ityrthH| sahasA vartate saahsikH| "ojaH sahombhasA vartate(aSTA sU04-4-27) iti uk / tasya karma sAhasikyam / vyny| paradArAnprakurute teSu sahasA prava. tata ityarthaH / pratiyatne-edho dakasyopaskurute / "avodadhaudhama" (aSTA0 sa06-4-29) iti nipAtaH / samAhAradvandvaH / kRtaH pratiyatne" (aSTA0 2-3-53) iti sssstthii| "upAtpratiyatna" (aSTAsu06-1-139) ityA dinA suT / tasya guNAntarAdhAnaM karotyarthaH / gAthAH prakurute / prakarSe. Na kthytiityrthH| upayogaH samIcIno viniyogaH / zataM prakurute / dharmArtha viniyukta ityarthaH / eSu kim ? kaTaM karoti / ___ adheH prasahane (aSTA suu01-3-33)| adhipUrvAtkRSaH prAgvadabhibhave kSamAyAzca / "Saha marSaNe" (bhvA00852) abhibhave ceti pAThAt / ye tu "abhibhave chandani" iti paThanti teSAmapi chandasoti prAyovAda iti haradattaH / tamadhicake / abhibhUtavAn soDhanAtyarthaH / anena
Page #82
--------------------------------------------------------------------------
________________ vidhizeSaprakaraNe AtmanepadaniyamaprakaraNam / "bha (1) vAdRzAzcedadhikurvate parAn " ( ki01-43) iti bhAraviprayogo'pi vyAkhyAtaH / kSamante ityarthAt / veH zabdakarmaNaH (aSTA0su01-3-34) / vipUrvAtkRJa AtmanepadaM syAt zabdazcetkarma kArakaM bhavati / svarAnvikurute / uccArayatItyarthaH / zabdakarmaNaH kim ? cittaM vikaroti kAmaH / 73 akarmakAzca (aSTA0sU01-3-35) / veH kRJo karmakAtprAgvat / " hInAnyanupakartRNi pravRddhAni vikurvate" / sammAnanotsaJjanAcArya karaNajJAnabhRtivigaNanavyayeSu niyaH (aSTA0 sU0 1-3-36) / paSu bodhanIyeSu nayaterAtmanepadaM syAt / tatrotsaJjanazAnavigaNanavyayA nayatervAcyAH / itare prayogopAdhayaH / tathAhi AcAryaH zAstre nayate / zAstrIya siddhAntAnupapattibhiH sthirIkRtya ziSyebhyaH prApayatItyarthaH / te ca ziSyA yuktibhirnizcAyyamAnAH sammAnitA bhavanti tadIyAbhilASitArthasampAdanAt / tathA cAtra nayateH prApaName* vArthaH / ziSyasammAnanantu tadIyaM phalaM satprayogopAdhiH / utsaJjanedaNDamunnayate / utkSipatItyarthaH / AcAryakaraNe - mANavakamupanayate ! vidhinA AtmasamIpaprApaNamiha nayaterarthaH / tatphalaM mANavaka saMskAraH / / tasya kartRgAmitvAbhAvAdaprAptamAtmanepadaM AcAryakaraNe vidhIyate upanayanapUrva keNAdhyApanena hi kazcidatizayodhyApake janyate / sa evAcA. zabdapravRttinimittam / "upanIya dadadvedamAcAryaH sa udAthataH" (yA0smR01-34) ityapi atizayavizeSaparicAyakaparam / tathA cAcAryakaraNaM phalIbhUtaM prayogopAdhiH / na ca tasya kartRgAmitvAdAtmanepadaM siddhameveti vAcyam / nahi tadupanayanakriyAyAH sAkSAtphalaM kintUpanayanapUrvikAyA adhyApanakriyAyAH / prayogopAdhittvaM tu parasparayA phalIbhUtasyAdhyastIti dik / "vininyurenaM guravo gurupriyam" ityatra tu AcAryaka raNasyAvivakSitatvAnna taG / vivakSA hi svAyatteti "upajJopakramaM tadA (1) "bhavAdRzAzcedadhikurvate ratiM " ( ki01-43) iti pAThaH / sa ca mallinAthena ratiM santoSaM adhikurvate svIkurvataM cet iti vyAkhyAtaH / te naiva ca "atra prasahanasyAsaGgateradhipUrvAt karoteH "adhaH prasahane " (aSTA0sU01-3-33 ) ityAtmanepadaM na bhavati / prasahanaM paribhavaH iti kA zikA | tathA'pyasyAH kartrabhiprAyavivakSAyAmeva prayojakatvAt / kartrabhi prAye "svaritatritaH " (aSTA0sU01-3-72 ) ityAtmanepadaM prasiddhama" ityuktama /
Page #83
--------------------------------------------------------------------------
________________ 74 zabdakaustubhaprathamAdhyAyatRtIyapAde dvitIyAnhikedhAcikhyAsAyAma" (aSTA0sU02-4-21) itIcchAsanA zApitam / jJAne. tasvaM nyte| nizcinotItyarthaH / bhRtivetanam / karmakarAnupanayate / bhRti. dAnenAtmasamIpaM prApayatItyarthaH / vigaNanamRNAdeniryAtanam / karaMvinaya te / rAjadeyaM bhAgaM zodhayati / niryaatytiityrthH| vyayo dharmAdau viniyo gaH / zataM vinayate / dharmArtha viniyuGga ityarthaH / eSu kim ? ghaTaM nayati / __kartRsthe cAzarIre karmaNi (aSTA su01-3-23) / niyaH kartRsthe karmaNi yadAtmanepadaM prAptaM taccharIrAvayavaminne eva syAt / zarIraza. bdena tadavayavo lakSyate / zarIratAdAtmyApannasya kartRtayA zarIrasya tatstharavAsambhavAt / avayavAnAntu sambandhavizeSeNa tatsthatvasyAnubha vAt / ata eva hi "karAdi puruSattvavyApyam" ityuddhossH| krodhaM vina. yate / svakIyaM krodhamapagamayatItyarthaH / krodhApanayanaphalasya cittaprasA. dAdeH kartRgatatvAta "svaritajitaH" (aSTAsu01-3-72) iti sUtreNa siddha niyamArthamidam / teneha na-gaDaM vinayati / kathantarhi "vigaNayya nayanti pauruSaM vijitakrodharayA jigISavaH" (ki02-35) iti bhAraviH / kabhiprAyattvAvivakSAyAM bhaviSyati / kecittu apanayane vartamAnAdane. nAtmanepadaM vidhIyate / iha tu karotyarthe prAptyarthe vA vartate / dhAtanA. manekArthattvAdityAhuH / vRttisagatAyaneSukramaH (aSTA suu01-3-38)|krm AtmanepadaM syAdapra tibandhotsAhasphItatAsu / vRttI-Rcyasya kramate buddhiH / na pratihanyata ityrthH| sage-vyAkaraNAdhyayanAya kramate / utsahata ityarthaH / "sRjateru tsAhArthatA yenendralokAvajayAya sRSTaH' ityAdau prasiddhA / tAyane krama. ntesmin zAstrANi / sphItIbhavantItyarthaH / "tAyasantAnapAlanayoH" (bhvA0mA0489) ityasmAlyuTi 'tAyanam' iti rUpam / upaparAbhyAm (aSTA su01-3-39) / vRttyAdiSpaparAbhyAmeva kramerA. tmanepadaM syAnna tupasargAntarapUrvAt / upakramate / AbhyAmeti niyamA. neha-sakAmati / vRtyAdigvityeva / neha-upakAmati parAkrAmati / Aga ugamane (aSTA0sa01-3-40) / zrAparvAtkamerudgamane vartamAnAdAtmanepadaM syAt / Akramate AdityaH / udayata ityarthaH / jyoti. rudamana iti vAcyam (kaavaa)| neha-AkrAmati dhUmo har2yAtalAt / bhA. pye tu 'har2yAtalam' iti paThyate / tatrodgamanapUrvikAyAM vyAptI kramidraSTavyaH na tahamanamAtre akarmakatApatteH / kathantarhi "nabhaH samAnAmati candramAH kramAva" iti / ucyate-vyAptAviha kramivartate na tuugmne| veH pAdaviharaNe (mAsU01-3-41) / vipUrvAkrame pAdaviharaNe
Page #84
--------------------------------------------------------------------------
________________ vidhizeSaprakaraNe AtmanepadaniyamaprakaraNam / vartamAnAdAtmanepadaM syAt / sAdhu vikramate vAjI / pAdaviharaNaM pA davikSepaH / yadyapi kamistatraivArthe paThyate tathApi dhAtunAmanekArtha. vAtsUtrerthopAdAnam / teneha na--vikrAmatyajinasandhiH. dvidhAbhavati sphutttiityrthH| propAbhyAM samarthAbhyAm (aSTA0sU01-3-42) / tulyArthAbhyAM propA. bhyAM kramerAtmanepadaM syAt / samastulyo'rtho yayoriti vigrahe zakandhyA. disvAtpararUpaM sazabda eva vA tulyorthoM bodhyaH / prArambhe'nayostulyA. thatA / prakramate, upakramate / Arabhate ityarthaH / samarthAbhyAM kim ? prakrA. mati gacchatItyarthaH / upanAmati / AgacchatItyarthaH / "upaparAbhyAma" (aSTA0sU01-3-39) iti tu neha pravartate / tatra vRttyAdigrahaNAnuvRtteru. tatvAt / iha ca vRttyAderavivakSaNAt / anupasargAdvA (aSTA su01-3-43) / anupasargAtkamerAtmanepadaM vA syAt / kAmati, kramate / "upaparAbhyAm":(aSTA0sU01-3-39) ityasya niyamArthatvAddhRtyAdisUtramanupasargaviSayakameva / tena vRtyAdau nAyaM vika. lpaH / tasmAdaprAptavibhASeveyam / ___ apanhave zaH (aSTA suu01-3-44)| apalApe vartamAnAjAnAtarAtma. nepadaM syAt / zatamapajAnIte aplptiityrthH|| __ akarmakAJca (assttaa0suu01-3-45)| akarmakAjAnAterAtmanepadaM syaat| sarviSo jAnIte / sarpiSA upAyena pravartata ityarthaH / "jJovidarthasya" (aSTA0sU02-3-51) iti karaNe SaSThI / 'akarmakAt' ityasya sthAne 'sa. karaNAt' ityeva tu noktam / "svareNa putraM jAnAti" ityatrAtivyApteH / sampratibhyAmanAdhyAne (assttaa0suu01-3-46)| AbhyAM jAnAtarAtmanepadaM syAdanAdhyAne / zataM snyjaaniite| avekSata ityarthaH / shtmprtijaaniite| ahIkarotItyarthaH / anAdhyAne kim ? mAtuH saJjAnAti / utkaNThApUrva smaratItyarthaH / "adhIgartha" (aSTA0sa02-3-52) iti karmaNi SaSThI / nanu tatra "zeSe" ityanuvartate tenAtra karmaNaH zeSatvena vivakSita. svAt "akarmakAcca" (aSTA sU01-3-45) iti pUrveNa prApnoti, a. pAhuH-'anAdhyAne' iti vibhajyate / sa cobhayoryogayoH zeSaH tenAdhyAne pUrveNApi na bhavatIti / bhAsanopasambhASAkSAnayatnavimatyupamantraNeSu dhadaH (aSTA0sU01-347) / evartheSu vaderAtmanepadaM syAt / atropasambhASopamantraNe dhAto. cye / itare pryogopaadhyH| bhAsanandIptiH / zAstre vadate / bhAsamAno bra. bItItyarthaH / bhAsanaM hetubhUtaM sadvizeSaNaM ziSyaiH stUyamAno hi bhAsate /
Page #85
--------------------------------------------------------------------------
________________ 76 zabdakaustubhaprathamAdhyAyatRtIyapAde dvitIyAnhike tathA coparyupari zAstrArthapratibhAsAtsuSThaktirnirvahati / tejobhaGge tu na zaknuyAdvaditumiti bhAvaH / upasambhASo upasAntvanam / karmakarAnu pavadate / upasAntvayatItyarthaH / jJAne - zAstraM vadate / uktiviSayakajJAnavA niti phalitArthaH / yatnaH utsAhaH / kSetre vadate / tadviSayakamutsAhamAvi* karotItyarthaH / atrAviSkaraNarUpasya vadatyarthasya yatnaH karmetyAhuH / viziSTo'tra vadaterathaM ityapi suvacam / vimatau-kSetre vivadante / vimatyA hetubhUtayA nAnAvidhaM bhASanta ityarthaH / upamantraNam upacchandanam | ku. labhAryAmupavadate / svAbhilaSite pravarttayituM prArthayata ityarthaH / paSviti kim ? yatkiJcidvadati / vyaktavAcAM samuccAraNe (aSTA0sU01-3-48 ) / manuSyAdInAM sambhUyoccAraNe vaderAtmanepadaM syAt / sampravadante brAhmaNAH devA vA / yadyapivada dhAturvyaktAyAmeva paThyate, tathApi "vyaktavAcAm" ityupAdAnasAmarthyAdyeSAM prasiddhataraM vyaktavAkyantadeveha gRhyate / tena zukasArikAdInAM samuccAraNe na bhavati / "varatanu sampravadanti kukkuTAH" / nanviha tanuzabdasya hrasvAntatve sambuddhau ceti guNena bhAvyaM dIrghAntatve nadI. lakSaNaH kap prApnAti ? satyam, tanuzabdaH strIjAtau kavibhiH prayujyate / tasmAt "UGutaH" (aSTA0sU04-1-66 ) ityUGi kRte karmadhArayogyamiti haradantaH / I anorakarmakAt (aSTA0sU01 - 3 - 49 ) / anupUrvAdvadera karmakAya. vAgviSayakAdAtmanepadaM syAt / anuvadate kaThaH kalApasya | anuH sAdRiye / tena 'kalApasya' iti tulyArthayoge zeSalakSaNA sssstthii| akarmakAditi kim ? pUrvoktamanuvadati / vyaktavAcAmityeva / anuvadati vINA / vibhASA vipralApe (aSTA0su01-3-50) / vipralApAtmakaM vyakta vAcAM samuccAraNe varttamAnAdvaderAtmanepadaM vA syAt / vipravadante vi pravadanti vA vaidyAH / yugapatparasparavirodhena vadantItyarthaH / vipralApe kim ? sampravadante brAhmaNAH / vyaktavAcAmityeva / vipravadanti zakunayaH / samuccAraNa ityeva / krameNa vipravadanti / 1 avAhnaH (aSTA0su01-3-51) / avapUrvAdviraterAtmanepadaM syAt / avagirate / avAtkim ? girati / " gRNAtestvavapUrvasya prayogo nAsti anabhidhAnAt " iti bhASyam / samaH pratijJAne (aSTA001-3-52 ) / sampUrvAdvirateH pratijJAne varttamAnAdAtmanepadaM syAt / zabLaM nityaM saGgirate / pratijAnIta ityarthaH / pratijJAne kim ? sahirati grAsam / 1
Page #86
--------------------------------------------------------------------------
________________ vidhizeSaprakaraNe AtmanepadaniyamaprakaraNam / udazvaraH sakarmakAt (aSTA0sU01-3-23) / utpUrvAtsakarmakAccaraterAtmanepadaM syAt / dharmmamuccarate / ullaGkaya gacchatItyarthaH / sakarmaka kim ? bASpamuccarati / upariSTAdgacchatItyarthaH / nono samastRtIyAyuktAt (aSTA0su01-3-54) / sampUrvAzJcaratastRtIyAtena yuktAdAtmanepadaM syAt / rathena saJcarate / tRtIyAyuktAtkim ? "ubhau lokau saJcarasi imaM cAmuJca devala" / dANazca sA ceccaturthyarthe ( aSTA0su01-3-55) / sampUrvAddaNastRtI yAntena yuktAdAtmanepadaM syAtsA ce tRtIyA caturthyarthe / dAsyA saMyaccha. te / kAmukaH saMstayai dadAtItyarthaH / aziSTavyavahAre caturthyarthe tRtIyA vaktavyA (kA0vA0) / etazcAnenaiva jJApyate / yadvA - iha sUtre cecchanda. zabdArthe / nipAtAnAmanekArthatvAt / sA ca caturthyarthe bhavatItyarthaH / "aziSTavyavahAra" iti tu vaktavyameva / bhASye tvidaM sUtramapi pratyAkhyAtam / tathAhi-"yo dAsyA saha bhuJjAnastayA dattaM svayaM bhuGkte svayaJca tasyai dadAti tadviSaye'yaM prayoga iSyate / tatra " sahayukte'' (aSTA0su0 2-3 - 19) ityeva tRtIyA / karmavyatihAre ca taG / dAnapUrvake bhoge dAdhAturbodhyaH" iti / nanvArabhyamANe sutre 'samprayacchata' ityatra kathaM taG 'samaH' iti paJcamyA AnantaryalAbhAt / atrAhu: - 'samaH' iti vize. baNaSaSThI tena pUrvasUtramapi 'azvena samudAcarate' ityAdau pravarttata iti dAsyA samprayacchate ityudAhRtya ziSTavyavahAre tu 'brAhmaNIbhyaH samprayacchati' iti pratyudAharan bhASyakArazceha vyAkhyAne pramANam / upAdyamaH svakaraNe (aSTA0sU01 - 3 - 56) / upapUrvAdyameH prAgvat svIkAre'rthe / bhAryAmupayacchate / yatsvasya sato rUpAntareNa karaNaM tadiha na gRhyate ki ntvasvasya sato yatsvatvasampAdanaM tadeva / vipratyayastu sUtre na kRtaH "samarthAnAM prathamAdvA" (aSTA0sU04 - 1 - 82 ) iti vika lpitatvAt / teneha na - svaM zATakamupayacchatIti / atra vRttikAraH pANigrahaNa evezyate / teneha na -devadatto yajJadattasya bhAryAmupayacchati / dAsItvena rUpeNa svIkarotItyartha iti / etacca bhASyaviruddham / tatra svIkAramAtre AtmanepadasyoktatvAt / tathA ca bhaTTiH prAyuGka-"upAyaMsta mahAstrANi zastrANyapAyaMsata jitvarANi" / "nopAyaMsta dazAnanaH " / "upAyaMsata nAsavam" ityAdi / hAthusmRdRzAM sanaH (aSTA0sU01 - 3 - 57) / sannantAnAmeSAmAtmanepadaM syAt / " apanhave haH " (aSTA0s01-3-44 ) ityAdibhiH sUtrairjAnAterAtmanepadaM vihitaM zruzorapi "samogamyRcchibhyAm" (aSTA0su01-3
Page #87
--------------------------------------------------------------------------
________________ 78 zabdakaustubhaprathamAdhyAyatRtIyapAde dvitIyAnhike-- 29) ityatropasaGkhyAnam / tasmizca viSaye "pUrvavatsanaH" (aSTA0sa013-62) ityeva siddham / viSayAntare'nena vidhIyate smaratestu aprApta eva vidhAnam / dharma jijJAsate, zuzrUSate, susmUrSate, didRkSate / __ nAnoH (aSTA suu01-3-58)| anupUrvAjjAnAteH sannantAdAtmA nepadaM na syAt / putramanujijJAsati / anoH kim ? dharma jijJAsate / pUrvasUtreNa prAptasyAyaM niSedhaH / "anantarasya vidhirvA bhavati pratiSedho vA" iti nyAyAt / tathA ca sakarmakasyaiva pratiSedha iti phalitama / pUrvasUtrasya sakarmakaviSayatvAdakarmakAttu "pUrvavatsanaH" (aSTA0sU0 1-3-62) ityAtmanepadaM bhavatyeva / "akarmakAcca" (aSTA0sa01-3-35) iti sUtreNa kevalAdvidhAnAt / (1)auSadhasyAnujijJAsate auSadhana prvrtitumicchniityrthH| pratyAbhyAM zruvaH (assttaa0suu01-3-59)| AbhyAM zruvaH sannantA. dAtmanepadaM na syAt / pratizuzrUSati, AzuzrUSati / upasargagrahaNaM cedam , parasparasAhacaryAt / teneha na-devadattaM zuzrUSate / "lakSaNetthambhUta" (aSTA sU01-4-94) ityAdinA pratiH karmapravacanIyo nopsrgH| zadeH zitaH (aSTA suu01-3-60)| zitaHprakRtibhUto yaH zadi. stasmAdAtmanepadaM syAt / zIyate, zIyete, zIyante / zitaH kim ? zatsyati, azatsyat / "zeSAtkatari" (aSTA0sU01-3-78) iti parasmaipadam / __ mriyateluMliGozca (aSTA0sU01-3-61) / zito luliGAzca prakRtibhUto yo mriyatistata evAtmanepadaM sthAnAnyasmAt / tatra zitpra. kRtitvaM pUrvavacchidutpatteH prAgeva yogyatayA bodhyam / luGliGostu satyAmevotpattau bodhyam / mriyate, mriyatAm , amriyata, amRta, mRSISTa / niyamaH kim ? mamAra, mAsi, mariSyati, amariSyat / GitvaM tu svarArtham / mA hi mRta / luGi "tAsyanudAttet" (aSTA0sa06-1-186) iti DillakSaNaH sArvadhAtukanighAtaH / "hi ca' (aSTA0sU08-1-34) iti tiGi nighAtapratiSedhaH / pUrvavatsanaH (aSTA0 suu01-3-62)| sanaH pUrvo yo dhAtustena tulyaM sannantAdapyAtmanepadaM syAt / yena nimittena sanaH prakRterAtmanepadaM vi. dhIyate tadeva nimittaM sanA vyavahitaM sadapyAtmanepadaM pravarttayatItyarthaH / iha sUtre "tena tulyam" (aSTA sU05-1-115) iti tRtIyAntAdvatirna tu paJcamyantAta, lakSaNAbhAvAt / yathA ca 'brAhmaNena tulyaM vaizyAdadhIte' (1) "jhovidarthasyakaraNe" (aprA0sU02-3-51) ityanena sssstthii|
Page #88
--------------------------------------------------------------------------
________________ vidhizaSaprakaraNe Atmanepada niyamaprakaraNam / " ityatra brAhmaNAdiveti gamyate tathehApi pUrvasmAdiveti gamyate / brAhmaNApAdAnakedhyayane brAhmaNazabdasya lakSaNayA brAhmaNApAdAnakAdhyayanasAdRzyaM vaizyApAdAnakAdhyApanamiti kriyAsAmyaM dRSTAnte nirvAhyam / anyathA ghatipratyayAyogAt / yadAha - "tena tulyaM kriyA cetu" (aSTA0su051-115) iti / evaJca prakRte'pi AtmanepadabhAvanasya tulyatvaM bodhyam / tadapi nimittasya tulyatvAttadvArakamiti phalitArthaH / etena 'zabdo 'nityaH, kRtakatvAt / ghaTavat' ityAdi vyAkhyAtam / tatrApi bhavanakriyAyAH sAmyAt / anyathA vatpratyayAsAdhutApatteH / ata evAni. tyo bhavitumarhatIti prAJcaH prayuJjate / sAdhyapadasya jJAne lakSaNayA zAnayoH sAmyaM vAkyArtha iti vAstu / sarvathApi zabdaghaTayoH sAmyAthe na tu zAbdamiti dik / asisiSate, zizayiSate nivivikSate, bubhukSate, ityAdi / iha tu na bhavati - zizatsati, mumUrSati / na hyeSA zadimriyativyaktiH zitaH prakRtiH ato nAtmanepadanimittam / kRte hi sani sannantameva zitaH prakRtiH / 'zizayiSate' ityAdau tu prakRtau GivAnapAyAnnimicAtidezaH sambhavatyeveti vaiSamyAt / nanvevaM 'anu. cikIrSati' ityatrAtiprasaGgaH / gandhanAderarthasya Jitvasya cAtmanepadanimi ttasyAtidezApatteriti cenna / "anuparAbhyAM kRJaH" (aSTA0su01-3-79) iti vacanaparyAlocanayA anupUrvakatvAbhAvaviziSTasyaivAtmanepadanimiptatAdhyavasAyAt / astu vA prAdhAnyAtkAryasyaivAtidezaH prAksano yebhya AtmanepadaM dRSTaM tebhyaH sannantebhyopi bhavatIti / na caivaM 'zizatsati' 'mumUrSati' ityatrAtiprasaGgaH "zadeH zitaH" (aSTA0sU02-3-60) "mriyaterluG* liGozca" (aSTA0sU01-3-61 ) iti sUtradvaye'pi sano netyanuvartya vAkyabhedena sannantAnniSedhAt / 'jugupsate' ityAdau tu yadyapyayamatidezo na prA. pnoti / nityasamnnantatatayA prAk sana AtmanepadAdarzanAt / tathApi "anudAttaGitaH" (aSTA0su01-3-12) ityanenaivAtmanepadam / avayave hyacAritArthaM liGgaM samudAyaM vizinaSTi sAmarthyAt / na caivaM 'jugupsati' ityAdAvatiprasaGgaH / sanparyantavizeSaNena cAritAyai sati tato'pyadhikavizeSaNe pramANAbhAvAt / nanvevaM 'gopayati' 'tejayati' ityAdAvatiprasaGgaH / sanNicormadhye kataradvizeSaNIyaM kataranetyatra viniyAmakAbhAvAditi / atrAhuH yatra nindAdau sanniSyate tadarthakA evAnudA tataH nityasannantAzcaite / arthAntare svananubandhakA eva curAdau pA vyAH / anyathA nindAkSamAdibhyonyatra yathA Nij bhavati tathA laDAdirapi syAt / 79
Page #89
--------------------------------------------------------------------------
________________ 80 zabdakaustubhaprathamAdhyAyatRtIyapAde dvitIyAnhike AmpratyayavatkRnonuprayogasya / (aSTA0sU01-3-63) Ampratyayo yasmAdityatadguNasaMvidhAno bahuvrIhiH / AmprakRtibhUtasya dhAtorivA. nuprayujyamAnAtkarotarAtmanepadaM syAt / jittvAdeva siddhezkarSabhiprAyArtha sUtram / IhAJcake / nanvasya vidhyarthatvAta 'indAJcakAra' ityAdAvapi kA abhiprAye taka prApnoti, satyam, pUrvavadityanuvartate, tatsAmarthyAdvAkya. bhedena niyamo'pi kriyate pUrvavadevAtmanepadaM na tu pUrvaviparItamapIti / kutraH kim ? IhAmAsa, IhAmbabhUva / iha kRgrahaNasAmarthyAnna pratyAhA. ragrahaNam / ataeva ca jJApakAdanuprayogavidhau pratyAhAragrahaNam / propAbhyAM yujerayakSapAtreSu (assttaa0suu01-3-64)| propAbhyAM yujerayo. ga ityasmAdAtmanepadaM syaadyksspaatressu| prayukta upayuGkte / yujiraH sva. riteto rudhAderakabhiprAyArtho'yaM vidhiH| "yuja samAdhau (ru0u01445) iti divAdestu neha grahaNam / anudAttattvAdeva siddheH / sUtre yujeritI. kArasya vivakSitatvAcca / yakSapAtraviSayatAyAstatrAsambhavAcaM / sva. rAdyantoSasRSTAditi vaktavyam [ kA0 vA0] svaro'caAdiranto vA yasya tAdRzenopasargeNa sambaddhAdityarthaH / sam nis nir dus dur eta. dbhinAH sarvepyupasargAH sagRhItAH / udyuGkte, niyuke / ayazapAtreSu. kim ? dvandvaM nyazcipAtrANi prayunakti / __ samaH kSNuvaH (assttaa0s01-3-65)| sampUrvANudhAtoH prAgvat / "samogamyucchibhyAm' (aSTAsu01-3-29)ityato vicchidya pAThaH sa. karmakAdapi vidhAnArthaH / saMkSNute zastram / bhujo'navane(aSTA0sU01-3-66) rakSaNAtirikta'rthe vartamAnAd bhu. jeH prAgvat / "bhujo'bhakSaNe" iti vaktavye'navana iti vacanamarthAntareva. pi yathA syAt / bhujehi pAlanAbhyavahArAdivopabhoga AtmasAtakaraNaM cArthaH / odanambhur3e abhyvhrtiityrthH| 'bubhuje pRthivIpAlaH pRthivImeva kevalAm / "di(1)vaM marutvAniva bhokSyate mahIm" / (ra03-4) ! neha pAlanamarthaH kintupabhoga AtmasAtkaraNaM vA / etena "vRddho jano duHkha zatAni bhukke" iti vyAkhyAtam / anavane kim ? mahIM bhunkti| rudhAdereveha grahaNam / avanapratiSedhAt / paThanti hi-"sayogo viprayo. gazca" ityupakramya "vizeSasmRtihetavaH" iti / yathA dogdhIparyAyo dhenuH zabdaH saMsargibhirvizeSe'vasthApyate / 'savAsA dhenurAnIyatA' 'sakizo. rA' 'savarkarA' iti, tathA'vatsA'kizorA'barkareti gaurdhenurvaDavA ajA (1) 'bhuvam' iti pAThaH mallinAthakRtasaJjIvinyAm /
Page #90
--------------------------------------------------------------------------
________________ vidhizeSaprakaraNe AtmanepadaniyamaprakaraNam / ca krameNAnIyate nAnyA tathehApi / tena "bhuja kauTilye" (ru0mA01455) ityasya tudAdaragrahaNAnneha-vibhujati pANimiti / NeraNau, yatkarma Nau cetsa kartA'nAdhyAne (assttaa0suu01-3-67)| NyantAdAtmanepadaM syAdanAdhyAne / aNau yatkarma Nau cediti dvitIyaM vAkyam / karmeha kriyA NicprakRtyupAttA yA saiva ceNNyantenocyete. tyarthaH / sakateti tRtIyaM vAkyam / aNApityAdyanuvartate karmeha kAraka zabdAdhikArAzrayaNAt / NicprakRterartha prati yatkarma kArakaM sa ceNya. nte krttyrthH| "Nicazca" (aSTAsu01-3-74) ityAtmanepadaM siddhe. 'pi abhiprAyArthamidaM sUtram / katrabhiprAye'pi "vibhASopapadena pratIyamAne" (aSTA0sU01-3-77) iti vikalpabAdhanArthazca / "aNAva. karmakAta" (aSTA0sU01-3-88) iti parasmaipadabAdhanArthazca / na cAkarSa. bhiprAye caritArthasyAsya vikalpaparasmaipadAbhyAM parAbhyAM bAdhaH syAditi bAcyam / pUrvavipratiSedhAzrayaNAt / atra ca pramANaM 'darzayate rAjA' iti bhAgyodAharaNamiti dik / udAharaNantu kartRsthabhAvakAH kartRsthakri. yAzca tatra hi karmavadbhAvo nAstIti vakSyate / prakRtasutreNaiva svaatmnepdm| tathA hi-viSayatvApattyupasarjanaviSayatvApAdAnavacano haziH sakarmakANAmazabdAbhidhAyitAniyamAt / tatra dhAtUpAttavyApArAzrayaH kartA dhAtvarthabhUtavyApAravyadhikaraNaphalazAlikarma tathA ca pazyanti bhavaM bhaktAH' iti prayogaH cAkSuSakSAnena vissyiikurvntiityrthH| yadA tu saukaryAtizayavivakSayA preraNAMzastyajyate tadA 'pazyati bhavaH' iti prayogaH viSayIbhavatItyarthaH / ukta-- "nivRttapreSaNaM karma svakriyASayavaiH sthitam / nivartamAne karmatve skartRtvavatiSThate" iti // tataH pazyantaM prerayantIti Nici 'darzayanti bhaSaM bhaktAH' iti pra. yogaH / pazyantItyarthaH / uktaJca "nivRttapreSaNAddhAtoH prAkRte'rthe Nijucyate" iti / tataH punarvyarthasya saukaryacotanArthamavivakSAyAM darzayate bhaSaH vi. SayIbhavatItyarthaH / tadiha pazyatidarzayatyoH samAnArthatayA kartRsthabhAva. kattvAca karmaSadbhAvavirahe prakRtasUtreNAtmanepadam / iha hi jiprakRtimA tena razinA ya evArtho dvitIyakakSAyAmupAtaH sa pavaM caturthyAmiti sAmAnakriyatvamasti aNau yatkarma prathamakakSAyAM tadeva krtR| evaM 'Aroha yate hastI' ityapyudAharaNam / "Arohanti hastinaM hastipakAH' / nya. mAnImA / 'Arohati hastI' mygbhvtiityrthH| tato ni zabda. dvitIya. 6.
Page #91
--------------------------------------------------------------------------
________________ 82 zabdakaustubhaprathamAdhyAyatRtIyapAde dvitIyAnhikeSaNANici 'Arohayanti' aarohntiityrthH| tataH punarvyarthatyAge 'Aro. hayate' bhyagbhavatItyarthaH / ihApi prAgvatprathamatRtIyayordvitIyacaturyozcA. rthalAmyAccaturthI kakSA udAharaNam / soya nivRttapreSaNapakSa / Aha ca "nyambhAvanaM nyagbhavanaM ruhI zuddha pratIyate / nyagbhAvanaM nyagbhavanaM Nyantepi prtipdyte"| avasthAM pazcamAmAha Nyantatatkarmakartari / nivRttapreSaNAddhAtoH prAkRte'rthe Nijucyate" iti // iha viziSTavAcakayoH zruddhaNyantayorvAcyAvaMzI vAcakabhedAt vedhA gaNayitvA pUrvoktaprathamatRtIyakakSAyAmavasthAcatuSTayaJcaturthakakSAyAntu paJcamI avastheti zlokArthobhipretaH / yadvA-pazyanti bhavaM bhktaaH'| 'A. rohanti hastinaM hastipakAH' iti prAgvadeva prthmkkssaa| tataH saukaryadyo. tanArtha karmaNA eva preSaNamadhyAropya Nic kriyate / 'darzayati bhara 'mAro. hayati hastI' iti pazyata Arohatazca prerytiityrthH| tato NicprakRtibhyAM NijabhyAJcopAttayoIyorapi preSaNayAryugapatyAge 'darzayate' 'Arohayate' ityudAharaNam / viSayIbhavati nyagbhavatIti ca puurvvdevaarthH| soyamaH dhyAropitapreSaNapakSa ihAdhyAropitapreSaNapakSe 'darzayati bhavaH' 'Arohayati hastI' iti dvitIyakakSAyAmativyAptiM vArayituM samAnakriyatvaparaM dvitIyaM vAkyam / tena preSaNAdhikyAnAtivyAptiH / nivRttapraSeNapakSeda yinti bhavam' 'Arohayanti hastinam' ityevaMrUpaM tRtIyakakSAyAmati vyApti vArayitumaNau yatkarma sa ceNNI kartetyevaMrUpaM tRtIyaM vAkyam / iha tu aNau karmaNo vahastinoH karmatvameva na tu kartRteti nAtivyAptiH atra prAJcaH-aNau yatkarmeti vAkyaM karmAntaranivRttiparam / tathA hiyattadonityasambandhAdiha yacchabdena tacchada AkSipyate / dharmAntarasya cAnirdezAduddezyatayApi zrutaM karmatvameva vidhIyate / taca vidhIyamAnaM sAmarthyANNarityasya sannihitattvAcca NyantAvasthAyAmeva vidhIyate / na ho tadvidhAnaM sambhavati aNau yatkarmetyanuvAdasAmarthyAdeva ttsiddheH| tadevamaNI yatkarmatyetAvata evANI yatkarma Nau cattatkametyarthaH phlitH| anena ca karmAntaranivRttiH kriyate / na tvaNI karmaNo No karmatvaM prati. pAdyate / sa karmetyuttaravAkyena tasya kartRttvapratipAdanAt / ekasya yugapadekasyAM kriyAyAM karmakartRttvayorasambhavAttasmAt , __"uddezapratinirdezAlubdhe yatsamahe punaH / tadraho vAkyabhedena karmAntaranivRttaye" // tato Nau caditi vaakyaantrm| aNI yadityeva aNau yatprAte.
Page #92
--------------------------------------------------------------------------
________________ vidhizeSaprakaraNe aatmnepdniymprkrnnm| 83 pAdya vastu tadeva Nau pratipAdyaJcadityarthaH iti vyaackhyuH| atredaM ci. nyam-karmAntaranivRttiparaM vyAkhyAnaM yadyapi kartuM zakyaM tathApi tasya phalaM durlabham / 'ArohayamANo hastI' 'sthalamArohayati manuSyA. n' ityasya vyAvRttiH phalamiti cetra, tatra samAnakriyatvAbhAvAt / "No cet" iti vAkyaM hi pratipAdyasAmyArthamiti vRttipadamAryoH sthitam / na ceha tadasti / na cAstu vRtyAdimate doSo'yaM bhASyaphaiyaTayostu samAnakriyatvasyAnuktatvAtkarmAntaravyAvRttiphalakaM vAkyaM sA. rthakameveti cet, na, bhAgyamapi samAnakriyatvasya vyAkhyeyatvAt / ta. syAnuktatveSyapratyAkhyAtatayA sammatatvAt / anyathA adhyAropitapreSaNe dvitIyakakSAyAmatiprasaGgAt / bhAgyavArtikayoH karmazabdasya kriyAparatayaiva vyAkhyAtuM zakyatvAcca / abhyupetyApi brUmaH--mAstu bhAgyamate samAnakriyatvaM tathApi 'darzayate bhRtyAn rAjA' ityudAharaNaM vyAcakSA' gena kaiyaTena aNau ye kartRkarmaNI tadbhinaM karma vyAvayate iti tAvatspa. TIkRtam / tathA ca 'manuSyAn' ityasyANau kartRtayA gatyarthAd druhereM karmatve'pi durvAramAtmanepadam / manuSyasthalayoraNau kartRkarmaNoreveha karmatayA taditarakarmAbhAvAt / api ca, sakarttatyaMzo'vIha nAsti / hastina eSa kartRttvAt / syAdetat-'ArohayamANaH' ityatrANau karmaNo hastina eva kartRttvaM sa eva ca 'sthalamArohayati' ityatrApi kati, sadapi na / pratyAsattibalenaivAtiprasaGgabhaGgAt / tathA hi-yntaadaatmne| padaM syAdaNau yatkarma sa cetkatatyukte pratyAsattaretadamyate / "yena NicA. NyantAdAtmanepadaM vidhitsitaM tatprakRtau yatkarma sa cetkartA" iti| iha tu yatrAyamupAdhiH kRtameva tatrAtmanepadam / 'ArohayamANaH' iti yatra tu na kRtaM 'sthalamArohayati' iti na tatrAyamupAdhirasti, yenAtivyAptiH syAt / yattu haradattenoktam-"hastipakAnArohayati hastI ityatra mA bhUt" iti / tatredaM vaktavyam-kimidamadhyAropitapreSaNapakSe dvitIyaka kSAyAmudAharaNaM kiM vA nivRttapreSaNapakSa iti ? nAdyaH, NijvAcyavyApA. rabhedena samAnakriyattvAbhAvAt / na dvitIyaH, tatrAdyayoH kakSayoraNyanta. vAtAtRtIyasyAntu hastinaH kartRtvAyogAt / hastipakAnAM karmasvAsa. mbhavAca / tasmAccaturthI pariziSyate / tatrApi nyagbhavatItyarthAparyavasAnena karmaNo nAnvayaH spaSTa eva / svAdetat-darzayate bhRtyAn rAjA' iti tAvadbhAgye svIkRtaM tatsamarthanAya maNau ye kartRkarmaNI taditarakarmaH vyavacchedo'bhipreta ityAha kaiyaTaH / tasyApyayamAzaya:-aNau yatka. matyatra "kartari karma" ( aSTA0sa01-3-14) ityatonuvRttaM 'kartari' i.
Page #93
--------------------------------------------------------------------------
________________ 44 zabdakaustubhaprathamAdhyAyatRtIyapAde dvitIyAnhiketyetatprathamayA vipariNamyate / yazca yaca yaditi "napuMsakamanapuMsake. na" (aSTA sU01-2-69) ityekazeSaH / tena karmaka!au~ krmvssydossH| evaJca "kareNurArohayate niSAdinam" iti mAghaprayogIpyupapadyata iti / evaM sthita nivRttapreSaNAdhyAropitapreSaNapakSayo. dvayorapi caramakakSAyAmakarmakatayA bhAjyakaiyaTAdigranthAH sarvaevAna. nvitAH syustatkiM haradattaM pratyeva paryanuyogena / etAvAneva hi bhedaH bhASyamate'Nau ye kartRkarmaNoriti vyAkhyAnAdudAharaNamidaM vRttikAra. haradattAdimate tu pratyudAharaNam / aNau yatkarmatyeva vyAkhyAnAditi / atrocyte-annnvystaavduruddhrH| bAdhe Dhe'nyasAmyArika dRDhenyadapi bAdhyatAmiti nyAyAt / 'gambhIrAyAM nadyAM ghoSaH' ityatra gambhIranadI. padArthayorebhedabodhAnantaraM tIralakSaNAyAmapi prAthamikabodhamAdAya gambhIrapadasArthakyavadihApyadhyAropitapreSaNapakSe dvitIyakakSAyAM karmaH gyanvite tato Nijasyeva karmaNo'pi tyAge NicaH karmapadasya ca prA. thamikabodhamAdAya kathaM citsArthakyam / svakSApyasambandho lakSaNetyaH bhyupagamAt / eSaiva "arthavAdaH prAzasyalakSaNAyAM gatiH" iti kaiyaMTasyoM.. kisambhavo bodhyaH / niSkarSastu karmavyavacchedavAkyArtho bhAgyavArtika. yoranabhimata eva, uktarItyA prayojanAbhAvAt / pranthastu karmapadasya kriyAparatAyA sustha eva / udAharaNeSu tu bhRtyAnityAderavivakSAyAM karmaH vyApAramAtre vivakSita siddhaM bhavatItyevAzayo bodhyH|"smrytyenN vana. gulmaH svayameva"itibhAgyavRtyoAkhyAvasare enamiti karmaNo vivakSAyAH keyaTaharadattAbhyAmubhAbhyAmapi zaraNIkRtatvAca / yattu sutrazeSe kaiyaTanai. namityasya vivakSeti punaH pratipAditaM tadeva tvApAtata iti dik / tasmAda "bhRtyAdInAM parityAgAcchandabhedAspAragrahAt / karmavAkye ca tAdaryavarNanAtsarvamujjvalam" / sthAdetat-sakarmakANAM sarveSAmaMzadvayAbhidhAyitayA karmakartari kA bhavadbhAvAtidezAdeva siddhAnIha mUlodAharaNAni / nacAdhyAropitapreSaNapaMkSe 'mArohayato hastinaH' karmatvAbhAvAtsamAnadhAtau ca karmatvAbhAvena "pacatyodanaM devadattaH' 'rAdhyatyodanA svayameva itivaskarmavadbhAvo na prA. pnotIti vAcyam / nivRttapreSaNaprakriyayaiva sakalalakSyasaGgrahAta / adhyA. ropitapreSaNapakSaparityAge'pi kSatyabhAvAt / na ca / kartusthabhAvakA syA ruhezca kartRsthakriyatayA karmavadbhAvo na prApnotIti vAcyam / pacimicAdibhyo lakSaNyasya durupapAdatvAt / vikkevanaviSAbhavanayo.
Page #94
--------------------------------------------------------------------------
________________ vidhizeSaprakaraNe AtmanepadaniyamaprakaraNam / 85 rapi kartRsthatApattau karmavadbhAvAtidezasya nirviSayatApateH / tatra vyApArAMzasya kartRsthatve'pi vilittidvidhAbhavanarUpaM phale karmasthe iti / yadi tarhi dRziruhyorapi viSayatvanyagbhAvau karmasthAviti tulyam / ta smAdiha vaiSamye bIjaM vaktavyamiti cet, atrAhurbhartRhariH"vizeSadarzanaM yatra kriyA tatra vyavasthitA / kriyAvyavasthAsvanyeSAM zabdaireva prakalpitA" iti // asyArthaH yatra kriyAprayukto vizeSo dRzyate yathA- prakeSu taNDuleSu yathA vA chinneSu kASTheSu tatra kriyA sthitA / tena 'pacyate odanaH "chi dyate kASTham' iti karmmavadbhAvaH siddhaH / anyeSAM mate- anyeSAM dhAtUnAM vAzabdaireva kriyAvyavasthA | zabdena kartRvyApArasyaiva prAdhAnyenAvaga mAtkartRsthatetyarthaH / uddezatApi kacitkarmasthAMzasya kvacittu vyApArAMzasyeti autsargikaM niyAmakaM bodhyaM tadiha darzana rohaNAbhyAM viSaye vyagbhUte ca vizeSAnupalambhAtkartRstha eveha bhAvaH kriyA ca / uddezAnurodhAzca 1 'ahaM pazyeyam' iti hyuddezaH na tu ayaM viSayo bhavatvityevam 'ahamupari gaccheyam' ityuddezo na tu 'hastino nyagbhAvo bhavatu' iti / upariMgama narUpa eva ca vyApAravizeSo ruherartho na tu nyagbhAvanamAtram / bhUmiSTha vRkSasya zAkhAM hastAbhyAmavanamayatyapi ArohatItyaprayogAta / ata eva "yaddhituparaM chandasi" (aSTA0sU08 - 1 - 56) ityatra bhASyaM -" ruhi rgatyarthaH" iti / "ata eva cANakarttarNau karmatvam / pacicchidyostu viklittidvidhAbhavanarUpo vizeSaH karmaNi dRSTaH taduddezenaiva ca kAraka vyApAra iti mahadvaiSamyam / evaJca 'Aruhyate hastI' iti karmavadbhAvaM pradaH rzayanto bhASyanyAyavirodhAdupekSyAH" iti kaiyaTaH / etena -- "adhigacchati zAstrArthaH smarati zraddadhAti ca / yatkRpAvazatastasmai namostu gurave sadA" // . iti prayogo vyAkhyAtaH / na caivaM kriyata iti na syAditi vAcyam / yatnArthatAvAdinAmetaddoSaprasaGge'pi bhUvAdisUtrastha mAdhyAnusAreNa ka. roterabhUtaprAdurbhAvArthatAmabhyupagacchatAmasmAkaM sarvasAmaJjasyAt / e vaJca kartRsthabhAvakriyeSu karmavadbhAvAprAptervidhyarthamidaM sUtramiti sthitaM bhASye / 'lAvayate svayameva' ityAdau tu kAryAtidezapakSe paratvAt "karmavatkarmaNA" (aSTA0sU03-1-87) ityevAtmanepadam / zAstrAtideze tu " bhAvakarmaNoH '' (aSTA0sU01-3-13) ityetadapekSayA paratvAt raNAdisutreNetyavadheyam | yadi svarNau ye kartRkarmaNI tadbhinnakarmanivRttibha yakRtobhipretA syAttarhi sakarmakANAM madhye tatsUtradAharaNatApattau karma
Page #95
--------------------------------------------------------------------------
________________ 86 zabdakaustubhaprathamAdhyAyatRtIyapAde dvitIyAnhike-- sthakriyA apyudAharaNaM syuH / na hi tatrAtidezaH sulabhaH / "karmavadakarmaH kANAm" iti vakSyamANatvAt / tathA niyamArthatvaparANAM yakciNoH pra. tiSedhArtha vityAdibhASyavArtikagranthAnAmapyasAmaJjasyaM syAditi di. k / tasmAdihAsmaduktameva vAkyArthatrayaM munitrayasammatam / jayAditya. nyAsakAraharahattakaiyaTAdisakalagranthakArANAmiha mahAneva pUrvAparavi. rodho vipazcidbhiruddhartavyaH / asmaduktistu mAtsaryamutlArya paribhAva. nIyetyalaM bahunA / yattu "kareNurArohayate niSAdinam" iti mAghe prayukta taNicazceti siddhama / etena-- "sa santataM darzayate gatasmayaH / kRtAdhipatyAmiva sAdhu bandhutAm" // (ki01-10) iti vyAkhyAtam / bandhutA taM pazyati, tAM darzayate / yadvA-bandhutAM kRtAdhipatyAmivalokaH pazyati tAM darzayate ityarthaH / Aye bandhutA aNau kI / dvitIye tvaNau sA krm| ubhayathApi Nau karmatvaM nirvivAdameveti dik / riti kim ? ArohatIti nivRttapreSaNAnmA bhUt / na ca "No cet" iti vAkyazeSe zrutatvANNereva bhaviSyatIti vAcyam / aNAvityaH syApi zrutatvAt / kiM cottarArthamavazyaM riti vAcyameva / tadihaiva spaSTArthamuktam / hetumaNNijyahaNArtha ca / bhIsmyostasyaiva sambhavAt / te. nagaNayate gaNaH svayameveti siddhm| gaNayatirhi vibhajya bhAgazo'vasthApane varttate / tathA ca karmasthabhAvakAdasmAnivRttapreSaNAddhetumaNNau punaH preSaNAMzatyAge satyAtmanepadamiSTam / Neriti hetumaNNicA sannidhAnA daNAvityatrApi tasyaiva grahaNAccurAdi Nau yatkarma tatkartRkAddhetumaNNya. ntAdapi sidhyatIti / yattu vRttikRtA gaNayatItyeva rUpamavasthAcatuSTa. ye'pyudaahiyte| tatra sanyAnimittasya paricchedasya jJAnavizeSAtma. katayA kartusthasya dhAtuvAcyatAmAzritya karmavadbhAvApravRtyA dvitIyA. vasthAyAM parasmaipadamupapAdanIyam / caturthAvasthAyAM tu parasmaipadamazuddhameva / NeraNAvityatrApi "aNAvakarmakAt" (aSTA0su01-3-88) itya. treva hetumaNNica eva grahaNasya nyAyyatvAt / tathaiva bhAjye sthitatvAca / bhAgazo'vasthApanaparatve tu dvitIyAvasthAyAmapyAtmanepadamiti vizeSaH / karmavadrAvasya huritvAt / yakviNI tu "Nizrandhi" (kA0vA0) ityA. diniSedhAna sta. iti. dik / Nau cediti kim ? nivRttapreSaNApaNI 'Arohayanti hastipakAH' iti tRtIya kakSAyAM mA bhUt / asati hi Nau cehaNe zrutatvAdaNAveva karmatvaM kartRtvaJca labhyeta / na caikasyomayaH rUpatA bAdhiteti vAcyam / prathamAvasthAyAM karmaNo dvitIyAvazAyAM
Page #96
--------------------------------------------------------------------------
________________ vidhizaSaprakaraNe AtmanepadaniyamaprakaraNam / kartRtvasya nirvivAdattvAt / anAdhyAne kim ? smarati vngulmkokilH| tatazcaturthAvasthAyAM smarayati vngulmH| utkaNThApUrvakasmRtau viSayo bhavatItyarthaH / "smR AdhyAne," (bhvA0pa0807) ghttaadiH| ___ bhIsmyorhetubhaye (aSTA suu01-3-68)| AbhyAM NyantAbhyAmAtmA nepadaM syAtprayojakAdeva cedbhayavismayo stH| sUtre bhayagrahaNaM visma. yasyApyupalakSaNam / muNDo bhISayate / "bhiyo hetubhaye Suka' (aSTA0sU0 7-3-40) iti Suk / "bibhetehetubhaye" (aSTA0su06-1-56) iti vaikalpikAtvapakSe tu 'bhApayate' atra SuDana / tadvidhAvIkAraprazleSAt / jaTilo vismApayate / "nityaM smayateH" (aSTA0sU06-1-57) ityAtvam / "artihrIM" (aSTA0sU07-3-36) iti puk / hetubhaye kim ? ku. zcikayA bhAyayati / rUpeNa vismAyayati / iha karaNAdbhayavismayo na tu hetoH| yadyapi hetoApAre NijvidhAnAtprayojakasAdhyatA duvArA tathApi hetusvarUpamevAnyanirapekSaM dhAtvarthaprayojakaJcaditItyarthaH / vizeSaNopAdAnasAmarthyAt / ata eva 'mauMDyena bhApayati' ityatra na mauDyAkhyadharmasya bhedena vivakSaNAt / udAharaNe tu tAdAtmyasya viva. kSaNAddhetoreva bhayam / etena "manuSyavAcA manuvaMzaketuM-vismAyayan" / (ra02-33) iti vyAkhyAtam / iha hi na siMhAdvismayaH kintu manuSyavAceti karaNAta / ata evAtra "nityaM smayateH" (aSTAsu06-1-57) ityAtvaM n| tadvidhAne "bibhetehetubhaye" (aSTAnsU06-1-56) ityato hetubha. yAnuvRttyA bhayagrahaNasya ca smayopalakSaNatayA vyAkhyAnAt / kvacittu 'vismApayan' iti pugAgamapAThaH prAmAdikaH / yadvA-vAk vismApayate siMhastu vismApayamAnAM vAcaM prayukte vismApayati / NyantANNicU / cAceti tu prayojye kartari tRtIyA na tu karaNe iti samAdheyam / / gRdhivaJcyoH pralambhane (aSTAsu-1-3-69) / pratAraNArthAmyA. mAbhyAM NyantAbhyAmAtmanepadaM syAt / mANavakaM gardhayate vaJcayate vaa| pralambhane kim ? zvAnArdhayati / abhikAMkSAmasyotpAdayatItyarthaH / ahiM vaJcayati / vrjytiityrthH| liyaH sammAnanazAlinIkaraNayozca (aSTA suu01-3-70)| sammAnanazAlinIkaraNayozcakArAtpralambhane ca 'vartamAnApaNyantAlIdhAtorA. tmanepadaM syAt / " lIleSaNe"( dviA01139)divAdiH,"lI zleSaNe" (kyA0pa01902) krayAdiH, ubhayorapi grahaNam / nignubandhakaparibhASA tu pratyayavigiNo / "vAmadevAr3a rADyo (aprA0sU04-2-9) iti Dikara.
Page #97
--------------------------------------------------------------------------
________________ 88 zabdakaustumaprathamAdhyAyatRtIyapAde dvitIyAnhikeNena zApitA hi sA / jJApakaJca sajAtIyaviSayakamavetyutsargaH / sammA nane--jaTAmirAlApayate / pUjAM samadhigacchatItyarthaH / akarmakazvAyam / dhAtvarthena koDIkRtakarmatvAt 'putrIyati' ityAdivat / zAlinIkaraNeprayeno vartikAmullApayate / nykkrotiityrthH| pralambhane--bAlamullApa. yate / "vibhASA lIyateH" (aSTA0sa06-1-51) iti NAvAvaM . vidhI: yate / tadasminviSaye nityam / anyatra tu vikalpaH / vyavasthitavibhASA hi sA / na ca "lIyateH" (aSTA0sU06-1-51) iti vihitamAtvaM kathaM lInAteH syAditi vAcyam / lInAtilI patyAryakA nirdezAyamiti si. bAntAt / sammAnanAdigviti kim ? bAlakamullApayati / Azle. ssytiityrthH| mithyopapadAtkRto'bhyAse (aSTA0sU01-3-71) / NyantAtkRtI mithyopapadAdAtmanepadaM syAtpaunaHpunye / padaM mithyA kArayate / sApacAra svarAdiduSTamasakRduccArayatItyarthaH / "nityavIpsayoH" (aSTA0 sU081-4) iti dvitvaM tu na bhavati / AtmanepadenaivAbhyAsasya dyotitatvAt / karotizcehoccAraNavRttirakarmakaH / NyantastUccAraNavRttiH skrmkshc| mithyopapadAkim ? padaM suSTu kArayati / kRtraH kim ? padaM mithyA vA. cayati / abhyAse kim ? sakRtpadaM mithyA kArayati / ___ svaritatritaH katrabhiprAye kriyAphale (aSTA0sU01-3-72) / sva. riteto bhitazca dhAtorAtmanepadaM syAkriyAphale kartRgAmini sati / yajate, sunute / katrabhiprAye kim ? yajanti yAjakAH, sunvanti dakSi. NAdi tu na phalam / utaM hi hariNA-- "yasyArthasya prasiddhyarthamArabhyante pacAdayaH / tatpradhAnaphalaM teSAM na lAbhAdi prayojanam" // iti / pacA pAkaH / SittvAdaG / kecittu prayojakavyApAravRttibhyo dhAtubhyastayotakamAtmanepadamanena vidhIyate / kurute / kArayatItyarthaH / 'kArayate' ityatra tu prayojakanyApAradvayamarthaH / NijantANici yathA "kabhiprAye" iti sUtrAMzopi kartRpadasthAhatukartRparatvAduktArthatAtpa. ryaka evetyAhuH / uktazca hariNA--. kriyApravRttAvAkhyAtA kaishcitsvaarthpraarthnaa| asatI vA satI vApi vivakSitAMnabandhanA // yeSAJcitkabhiprAya NicA saha vikalpate / AtmanepadamanyeSAM tadarthA prakRtiyathA //
Page #98
--------------------------------------------------------------------------
________________ vidhizeSaprakaraNe AtmanepadaniyamaprakaraNam / krINISva, pacate, dhatte, cinoti, cinute'pi ca / AptaprayogA dRzyante yeSu Nyartho'bhidhIyate'' // iti / asatI cetyanena "kamalavanoddhATanaM kurvate ye''ityAdayaH prayogAH samarthitAH / tatrApi svArthatAvivakSAyAH sambhavAt / Nyarthasya vAcaka dyotakaM vA Atmanepadamiti matadvayaM sagRhItaM keSAM cidityAdinA zlokena / cinoti cinuta iti, cinoti cApayati ceti krameNArthaH / - apAdvadaH (aSTA sU01-3-73) / apapUrvAdvadaterAtmanepadaM syAH skartRgAmini phale saMvidhAne ca / nyAyamapavadate / kabhiprAya kim ? apavadati / __ Nicazca (aSTA0sU01-3-74) NijantAdAtmanepadaM kartRge phale saMvi. dhAne ca / kaTaM kArayate / kathaM "kRtazmazrurapi zmazUNi kArayati" iti bhASyam / saMvidhAne iti vyAkhyAne bhaviSyati / AdyapakSe tu kartRgAmi. svAvivakSAyAM bhaviSyati / atra kazcit lakSayateH svaritetkaraNAjJA. pakAccurAdiNijantAdidamAtmanepadaM na bhavatIti / Aha ca svaritetsyAdrahiH krayAdau lakSizcaikazcurAdiSu / iti / candrastu-"NijabhAvapakSe svaritatvasya sArthakattvAnoktArthajJApakatA atazcurAderapyayaM vidhirbhavatyeva"ityAha / maitreyastu staritattvamasyAnAkaramityAha / tadetaddharadatto'pi saJjagrAhaeSa(1) vidhirnacurAdiNijantAtsyAditi kazcana nizcinute sma / Aptapaco'tra na kiMcana dRSTaM lakSayateH svaritattvamanArSam" iti / samudAGbhyo yamo'granthe (aSTA0sU01-3-75) / ebhyo yamaH prA. gvatkartRge phale saMvidhAne ca na tu granthe viSaye / ApUrvakasya vacanaM sakarmakArtham / akarmake tu "AGo yamahanaH' (aSTA0ma01-3-28) itye. va siddhm| vrIhInsayacchate bhAramudyacchate vastramAyacchate / agranthe kim ? udyacchati cikitsAM vaidyaH / ihAdhigamapUrvakamudyamaM yamerarthaH / cikitsAzAstramadhigantumudyamaM karotItyarthaH / kamiprAya ityeva / saMyacchati, udyacchati, Ayacchati / ___ anupasargAjJaH (aSTA0sU01-3-76) / asmAtprAgvatkartRge phale saMvidhAne ca / "akarmakAca" (aSTAnsa01-3-45) ityeva siddha vacana. midaM sakarmakArtham / gAjAnIte / anupasargAtkim ? svarga lokaM na prajAnAti / kathaM tarhi bhaTTiH (1) dodhakaM nAma vRttamidam-"dodhakavRttamidaM bhabhabhAdgo" (vR0ra0 3-34) iti tallakSaNAt /
Page #99
--------------------------------------------------------------------------
________________ zabdakaustubhaprathamAdhyAyatRtIyapAde dvitIyAnhikeitthaM nRpaH pUrvamavAluloce tato'nujale gamanaM sutasya / iti / karmaNyayaM liT / 'nRpeNa'iti tRtIyAntasya vipariNAmAditi ja. ymngglaa| vibhASopapadena pratIyamAne (aSTA0ma01-3-77) / svaritetprabhRtibhya AtmanepadaM vA syAt samIpoccAritapadena kriyAphalasya kartRgatve pratI te / "svaritatritaH' (aSTA0sa01-3-72) ityAdi paJcasayA yadAtmanepadaM vihitantat kriyAphalasya kartRgatve upapade na dyotite na prApnoti / uktAnAmaprayogAta / tatrAprAptavibhASeyam / upapadaM ceha samIpe zrUya. mANaM padaM na tu pAribhASikam / asambhavAta / iha ca paJcamatrI anuva. rtate / svaM yajJaM yajati yajate vA / svaM kaTaM karoti kurute vA / svaM putra. mapavadati apavadate vA / svaM vrIhiM saMyacchati saMyacchate vA / svAGgI jAnAti jAnIte vaa| zeSAtkartari parasmaipadam (aSTA0sa01-3-78) / Atmanepadanimi. ttahInAddhAtoH kartari parasmaipadaM syAt / yAti, vAti / kathaM tarhi __ smarAgnau jumhAnAH surabhighRtadhArAhutizataiH / (zlo033) iti saundrylhrii| satyam / nAyaM zAnaca kintu cAnaz / etena "rasamAnasArasena (zi06-75) iti mAghI vyAkhyAtaH / anuparAbhyAM kRtraH (aSTA suu01-3-79)| AbhyAM kRtraH parasmaipadaM syAt kartRge'pi phale gandhanAdAvapi / anukaroti, parAkaroti / nanu karmakartaryapi prApnoti / 'anukriyate svayameva' iti / naiSa doSaH / kAryA. tidezapakSe "karmavatkarmaNA" (aSTA0sU03-1-87) ityAtmanepadena pareNAsya bAdhAt / zAstrAtideze tu "bhAvakarmaNoH" (aSTA0sU01-3-13) ityasya pUrvattvAtpareNAnena yadyapi bhAvyaM tathApIha "kartari karma (aSTA0 sU01-3-14) ityataH "zeSAtkartari" (aSTA0ma01-6-78) ityatazca kartRgrahaNadvayamanuvartate tena kataiva yaH kartA tatrAyaM vidhina tu karmaka rIti bodhyam / abhipratyatibhyaH kSipaH (aSTA suu01-3-80)| 'kSipa preraNe" (tu0301286) svaritat / AbhikSiti, pratikSipati, atikSipati / ebhyaH kim ! AkSipate / kartarItyeva / neha-AkSipyate matrama / dvitI. yakartRgrahaNAnuvRtteH karmakartaryapi na / prAdvahaH (aSTA sU01-3-81) / "vaha prApaNe" (bhA u01004) sva. ritet / pravahati / prAkim ? aavhte|
Page #100
--------------------------------------------------------------------------
________________ vidhizeSaprakaraNe parasmaipadaniyamaprakaraNam / 91 paramRSa: (aSTA0su01-3-82) "mRSa titikSAyAm" (di0u01164 ) svaritet / parimRSyati / pareH kim ? AmRSyate / iha pareriti yogaM vibhajya vaha ityanuvarttanAt parivahati iti kecidicchanti / vyAGparibhyo ramaH (aSTA0su01-3-83) / "rama kroDAyAm" (svA0A0853) anudAttet / viramati, Aramati, pariramati, ebhyaH kim ? abhiramate / upAcca (aSTA0sU01-3-84) / upapUrvAdrameH prAgvat / sakarmakArthoyamArambhaH / akarmakAttu vibhASAM vakSyati / sthAdetat -- upapUrvako ramirnirvRttivinAzayorvatate / uparatodhyayanAt / "uparatA nidhanAni " iti yathA / na cAnayorarthayoH sakarmakatA sambhavati / satyam / anta. rbhAvitaNyartho'trodAhAryaH / tadyathA - 'yajJadattamuparamati / uparamayatItyarthaH / vibhASAkarmakAt (aSTA0sU01-3-85) / upAdramerakarmakAtparasmaipadaM vA syAt / uparamati uparamate vA / nivarttata ityarthaH / budhayudhanarAjane rusrubhyo NeH (aSTA0sU01 - 3 - 86 ) | ebhyo NyantebhyaH parasmaipadaM syAt / " Nicazva" (aSTA 01-3-74) ityasyApavAdaH / bodhayati padmam / yodhayati kASThAni / nAzayati duHkham / janayati sukham / iha "aNAvakarmakAt" (aSTA0sU01-3-88) iti na sidhyati / acittavatkartRkatvAt / iG - adhyApayati / dUsraNAM "nigaraNacalanArthebhyazca" (aSTA0sU01-3-87 ) ityeva siddhe yadA na calanArthastadarthaM vacanam / prAvayati - prApayatItyarthaH / drAvayati-vilApayatItyarthaH / ssrAvayati-syandayatItyarthaH / syandanaM dravatvajanyacalanam / na caivaM calanArthatvAtsiddhamiti vAcyam / dravatvajanyatAvacchedakacalanatvavyApyajAtivizeSe zaktatayAsya vizeSazabdatvepyaparyAyatvAt / nigaraNacalanArthebhyazca (aSTA0sU01-3-87) / abhyavahArArthebhyaH ka. spanArthebhyazca NyantebhyaH parasmaipadaM syAt / nigArayati, Azayati, bho jayati, calayati, copayati, kampayati / sakarmakArtho'citavatkartRkAryazcAyamArambhaH / "AdeH pratiSedho vaktavyaH" iti kAzikA | bhASyakA rastu "gatibuddhi" (aSTA0sU01-4-52) iti sUtre imamarthaM vakSyati | A* dayate devadattena / "gatibuddhi" (aSTA0su01-4-52 ) ityAdinA Nau ka rttaH karmasaMjJA prAptA "AdikhAdyoH pratiSedhaH" (kA0vA0 ) iti vacanAna bhavati / kathaM tarhi "AdayatvannaM baTunA" iti / akartrabhiprAye bhaviSyati / kartrabhiprAye prAptasya "nigaraNacalana" (aSTA0su01-3-87) ityasya hyayaM niSedho na tu "zeSa | tkarttari" (aprA0sU01 - 3 - 75 ) ityasya / kathaM
Page #101
--------------------------------------------------------------------------
________________ 92 zabdakaustubhaprathamAdhyAyatRtIyapAde dvitIyAnhiketarhi zrIharSa: imAM kimAcAmayase na cakSuSI ciraM cakorasya bhavanmukhaspRzi / iti / na ca nAyaM bhkssnnaarthH| na pIyatAM nAma cakorajivhayA kathaM cidetanmukhacandracandrikA // iti / pUrvArdhAnurodhena pAnArthatvAditi vAcyam / pAnasyApi bhakSaNavi. zeSAtmakatvAt / sAmAnyagraheNa vizeSasyApi grAhyatvAt / anyathahaiva sutre 'copayati' ityudaahrnnaasnggteH| cupermandagatyarthakatvAt / imAmitya. syAkarmakatvAsaGgatiprasaGgAJca / gatyAdisUtreNa hyasya karmasaMjJA sA / pratyavasAnArthatAM vinA durupapAdeti / ata eva "napAdami" (aSTA sU0 1-3-89) iti satre pAgrahaNaM dheTa upasakhyAnaJca saGgacchate / anyathA pAdheTorapyAcamivatpAnArthatvena niSedho vyarthaH syAt / na caivaM vudhayudhAdi. tsutre dravatigrahaNaM vyartha calanavizeSavAcakasyApi calanavAcakatAnapAyAditi vAcyam / calanatvavyApyAyA akhaNDAyA eva jAteHpravRttinimitta. tAyA uktatvAta / pAnantu dravadravyasya galAdadhaH karaNam / tatra dravadravyAM. zasyAdhaHkaraNe karmIbhUtasyAdhikasya bhAne'pi bhakSayaterarthasya bhAnaM ni. vivAdam / yathA mandagatI bhAsamAnAyAM garbhAnam / adhikaM praviSTaM na tu taddhAniriti nyAyAt / na ca pAnatvamapyakhaNDasyandanatvavaditi vA. cyam / tatsAdhakAnirukteH / dRSTAnte tu kAryatAvacchedakatayA tatsiddhe. riti / ucyate-'AcAmaya' iti loDantaM chitvA "kiM nAcAmayaH" iti vyAkhyeyam / 'se' iti tu sambodhanaM damayantyAH / tathA hi-a. sya strI I-lakSmIH tayA saha vartamAnA seH tasyAH sambodhanaM se| sa. lakSmIke ityrthH| ___ aNAvakarmakAccittavakartRkAt (aSTA sU01-3-88) ! NeH pUrvama karmakAccittavatkartRkANNyantAtparasmaipadaM syAt / zete kRSNastaM zAya. yati gopI / aNaukim ! ArohayamANaM prayuta Arohayate / "NeraNau" (aSTA0sU01-3-67) iti sUtre udAharaNatvena yo'karmako nirNItastasmAda dvitIye Nau mA bhUt / sa hi NAvakarmakaH nivRttapreSaNAdhyAropitapreSaNayo. rubhayorapi nyagbhavatItyarthe paryavasAnasyoktatvAt / akarmakAtkim ! kaTaM kurvANaM prayuGkte kArayate / cittavatkartRkAtkim ? vIhIna zoSayate / atra kecit / curAdiNyantAddhetumaNNau "aNau' (aSTAnsU01-3-88) ityasya pratyudAharaNamAhuH / tattu bhASyAdiviruddham / tathA hi-budhAdimatrAdiha
Page #102
--------------------------------------------------------------------------
________________ vidhizeSaprakaraNe parasmaipadaniyamaprakaraNam / 93 rityanuvartate / budhAdibhyazca hetumaNNireva sambhavatIti niSedho'pi pra. tyAsattestasyaiva nyaayyH| tena curAdiNyantAdapi he tumaNNau bhavatyevedaM pa. rasmaipadamiti bhASye sthitam / yatna rUpayantaM prayojayati 'rUpa' iti kena citpratyudAhRtaM taccurAdiNyantA tumaNNicaM vidhAya tasya ca sokaryAti. zayAtprayojakavyApArAvivakSAyAM prayojyavyApAramAtravRttyA akarmakatA. mAzritya tato dvitIye hetumaNNici boddhavyam / ata eva 'prayojayati' ityAha / iha hi yujinA NicA ca prayuktidvayaM vadatA hetumaNidvayaM su. cyate / anyathA 'prayuGkte' ityevAdarzayiSyat / evaJca cetayamAnaM prayuGkte 'cetayate' iti keSAM citpratyudAharaNaM yadRttikatA dUSitaM tatsamarthita bha. vati / svArthaNyantAdekasminneva hetumaNNau tu 'rUpayati' 'venayati' i. tyeva bodhyam / na pAdamyAGayamAGayasaparimuharucinRtivadavasaH (aSTA0sa01-389) / ebhyo NyantebhyaH parasmaipadaM na syAt / tatra pibatiniMgaraNArthaH / itare cittavatkartRkAH / nRtizcalanArtho'pi / tena "aNAvakarmakAt" (aSTA0sU01-3-88) iti "nigaraNacalana' (aSTA0ma01-3-87) iti prAptamiha niSidhyate / "pA pAne' (bhvA0pa0925) pAyayate / "pA rakSaNe'' (a0101056) ityayantu na gRhyate / "lugvikaraNA'lugvikaraNa yoralagvikaraNasyaiva grahaNam" (pa0 bhA0 ) iti paribhASaNAta / te. nANAvakarmakatvavivakSAyAM parasmaipadaM bhavatyeva / pAlayati / "pAtelugva. ktavyaH'' [kAvA0] iti lugAgamaH / "damu upazame" (di0pa01203) damayate / Aparvo "yama uparame" (bhaa0p0984)| AyAmayate / "na kamyamicama'pu' (ga0 sa0 ) ityato netyanuvartamAne "yamo'pariveSaNe" (ga0 sU0 ) ityanenamitsaMjJApratiSedhaH / GakAraviziSTasyopAdAnamupasargaprAMtapattyartham / tenAnyAnvitAdAkArAtparasya na / AyUrvo "yasu prayatne" [de0201211] / AyAsayate / pArapUrvo "muha vaicitye" [di0pa01198) / parimohayate, rocayate, nartayate, vAdayate, vAsayate / "vasa AcchAdane' [bhvA0pa01005] ityasya lumvikaraNatvAdagrahaNam / pAdiSu dheTa upasaGkhyAnam (kAbhvA0) "dhApayete zizumekaM sAmIcI" pratyavasAnArthattvAcchizumityasya karmatvam / samIcIti prathamAdvivaca. nam / "vA chandasi" (aSTA sU06-1-107) iti pUrvasavarNadIrghaH / syAdetat , "vatsAmpAyayati payaH" / "damayantI kamanIyatAmadam / "avIvadadvINAM parivAdaphena" | "bhikSA vAsayati" ityAdiprayogAstarhi
Page #103
--------------------------------------------------------------------------
________________ 94 zabdakaustubhaprathamAdhyAyatRtIyapAde dvitIyAnhike-- kathamiti cet , atrAhu:-kartRge phale prAptasyAtmanepadasyApavAdo yadvi. hitaM parasmaipadaM tasyaivAyaM nissedhH| yattvakatrabhiprAye "zeSAt" [aSTA0 sU01-2-78) iti parasmaipadaM tanidhimeveti / vA kyaSaH (aSTA suu01-3-90)| kyaSantAt parasmaipadaM vA syAt / lohitAyati, lohitAyate / naviha parasmaipadAbhAvapakSe lakAra evA. zrayeta na tvAtmanepadam / tasya prakRtivizeSe'rthavizeSe ca niyatatvAt / satyam / pUrvasUtre tAvadapavAdamapanayatA pratiSadhenAtmanepadaM pravaryaMta iti nirvivAdam / sa eva ca pratiSedha ihAnuvaya'te / tadanuvRtisAmarthyAccahAtmanepadavikalpaH sidhyati / AtmanepadapravRtyavinAbhUtena niSedhenAtmane. padasya lakSaNayA upasthitau tasyaiva vikalpanAt / tena mukta "zaSAtka. tari parasmaipadam" (aSTA0sa01-3-78) bhaviSyati / prakRtyarthaniyamapakSe ekavAkyatAvidhizceti pakSe ca parasmaipadavikalpepi na kazcihoSa ityavadheyam / dhubhyo luGi ( aSTA0ma01-3-91) / dyutAdibhyaH parasmaipadaM vA syAlluGi / adyutat, adyotiSTa / aluThata, aloThiSTa / luGi kim ? dyotate, loThate / anudAttetyAnityaM taG / nanviha viklpaanuvRttiyrthaa| "anudAttetaH" (aSTA0sa01-3-12) ityanena pratiSiddhasya parasmaipadasthA. nena pratiprasave kRte "lasya" (aSTA0sU03-4-77) ityutsargeNaiva pA. kSikasyAtmanepadasya siddheH / satyam / parasmaipade pratiprasUte AtmanepadaM na bhavatIti jJApayituM vAnuvRttiH / tena 'anukaroti" ityAdau pAkSi kamAtmanepadaM na bhavati / yadA tu "anudAttaGitA" (aSTA0401-3-12) ityAdiprakaraNenAtmanepadameva vidhIyate 'zeSAt" (aSTA0sU01-3-78) ityAdinA ca parasmaipadam / tadA 'anukaroti' ityAdau parasmaipadenAtma nepadaM bAdhyate yena nAprAptinyAyAta / pakSe AtmanepadapravRtyartha ceha vA. grahaNamityavadheyam / pakSadvayamapIdaM "anuparAbhyAm"(aSTA0sU01-3-79) iti sUtre bhASye sthitam / "pratyayalope pratyayalakSa gam' (aSTAnsU.11-62) iti sUtre niyamasUtrANAM vidhirUpeNa niSedharUpeNa vA pravRttiriti pakSadvayasyApi tatvaM nirUpitamasmAbhiH / tadapyetasmAdbhAdhyAdutthitamityavadheyam / vRbhyaH syasanoH (assttaa0suu01-3-92)| vRtuvRdhuzudhusyandubhyaH para. smaipadaM vA syAtsye sani ca / vaya'ti, avaya't / vivRttati, "na vRdbhyaH zcaturyaH (aSTA su07-2-59) itIniSedhaH / pakSe vartipyate, avartiSyata /
Page #104
--------------------------------------------------------------------------
________________ vidhizeSaprakaraNe parasmaipadaniyamaprakaraNam / vivartiSate / syasanoH kim ? vartate / nanu dyutAdiSveva vRtAdayaH pa. Thyante / tathA ca takrakauNDinyanyAyenayaM prAptivRdbhayaH pUrvI prApti bA. dheta / tatazca 'avRtat , avartiSTa'iti luGi pUrvaNa vikalpo na sidhyet / tathAcottarasUtre cakAraH kriyate / luTIti vizeSavidhinA syasanoriyaM prAptiA bAdhIti ?) / anyathA kRperapi vRtAdyantabhAvAdananaiva siddha ki. kAraNeti cat ? satyama , dyutAdipAThasAmathyAMhRtAdibhyo luGi bhaviSyati / yadvA luGIti svryissyte| - luTi ca klapaH (aSTA0mUra-3-93) / luTi syasanozca kRpeH parasmaipadaM vA syAt / kaltAsi, kalpsyati, akalpsyat / ciklapsati / "tAsi ca klapaH" (aSTA0sU07-2-30) itIpratiSedhaH / pakSe kA lpitAse / kalpiSyate, akalpiSyata / cikalpiSate / ihepinaSedho nAsti / tatra hi "gameriTa parasmaipadeSu' (aSTA0sa07-2-58) ityataH parasmaipadegvityanuvartate / UditvAtpAkSika iDabhAvamtvastyeva / syAde. tata, syasanArityasya svaritatvamevAstu "vA kyaSaH' (aSTAsU013-90) iti vAzabdasya yathA / tathA ca "svaritenAdhikAraH" (aSTA0 sU01-3-11) hatyeva siddha kizcakAreNa ? satyam, spaSTArthazcakAraH / ata evAnukarSaNArthAH sarva cakArA bhASye prtyaakhyaataaH| iti zrIzabdakaustubhe prathamasyAdhyAyasya tRtIya pAde dvitIyamAhnikam / / pAdazca samAptaH // -- -- - AkaDArAdekA saMjJA (aSTA sU01-4-1) / ita Urdhva kaDArAH karmadhAraye (aSTA0sU02-2-38) ityataH prAgekasya ekaiva saMjJA syAt / tatrobhayoH sAvakAzatve "vipratiSedhe param" (aSTA sU01-4-2) iti paraiva / niravakAzatve tu saiveti vivekaH / tatra parasyA udAharaNaM-'dhanuSA vidhyati' iti / zarANAmapAyaM pra. tyavadhibhUtasyaiva dhanuSo vyadhanaM prati sAdhakatvamityubhayaprasaGge paratvA. skaraNasaMjJA apAdAnasaMjJAM bAdhate / tathA 'kAMsyapAnyAmbhuGke' ityadhi. karaNasaMjJA 'dhanurvidhyati' iti kartRsaMjJA (1)ca / taduktam-"apAdAnamu. ttarANi" iti / niravakAzAyAstUdAharaNam-'atatakSat' iti / atra hi "saMyoge guru" (aSTA0sa01-4-11) iti gurusaMzA laghusaMzAM bAdhate / tena "sanvallaghuni" (aSTA su07-4-93) ityetana pravartate / (1) apAdAnasaMjJAM bAdhate ityarthaH /
Page #105
--------------------------------------------------------------------------
________________ 96 zabdakaustubhaprathamAdhyAyacaturthapAde prathamAnhike___syAdetat / bhapadasaMjJAbhyAM tarhi aGgasaMjJA bAdhyeta / tathA ca 'gA >H' ityatra "yasyeti ca" (aSTA0sU06-4-648) iti lopo na syAt / 'dhAnuSkaH' ityatrAGgasyocyamAnA vRddhirna syAt / aGgasaMjJA tu 'katta. vyam' ityAdI sAvakAzA / nahi dhAtupratyaye pUrvasya bhapadasaMjJe staH / ___ atrAhuH-"supi ca" (aSTA0sU07-3-102) "bahuvacane jhalyat' (aSTA0sa07-3-103) "taddhiteSvacAmAdeH" [aSTA sU07-2-117] ityAdI svAdiSu taddhiteSu cAGgasya kAyavidhAnaM samAvezasya jJApakam / dvividhA hi svAdayaH-yajAdayo valAdayazca / tatra yathAkramaM bhapadasaMjJA. bhyAM bhAvyam / tAbhyAM cAGgasaMjJAbAdhe nirviSayAM eva tattadvidhayaH syuH / gurulaghusaMjJe varNamAtrasya vidhIyete, nadIghisaMjJe tu tadantasyeti tAbhyAM samAvizataH / tena 'vAtsIbandhuH' ityatra "nadI bandhuni" (aSTAnsU06-2-109) iti pUrvapadAntodAttatvaM, 'he vAtsIbandhI ityatra "guroranRtaH" (aSTA0sU8-2-86) iti plutazca sidhyati / tathA vizva nA ca vinarau "dvandve ghi" (aSTA0sU02-2-32) iti puurvnipaatH| vina. rAvAcaSTa vinayati pravinayya gataH / "lyapi laghupUrvAta" (aSTAmU0 6-4-56) iti NerayAdezaH / yathA cAyAdeze kartavye Tilopo na sthA. nivattathA "acaH parasmin" (aSTA0sa01-1-57) ityatra vyutpAditam / yatta kaM vintrobhIvo vaintram "igantAJca laghupUrvAt" [aSTA sU05-1131] ityANiti, tazcintyam ; "dvandvamanozAdibhyazca" [aSTA sU05-1133] iti vuprasaGgAditi kaiyaTaH / puruSasaMjJA tu parasmaipadasaMjJAM na bAdhate "Naluttamo vA" (aSTA0ma07-1-91) iti zApakAt / anya. trApi yatra samAveza iestatra cakArAdinA svasthAne sAdhayiSyate / bhASye tu pAThAntaramapyupanyastama-"prAkaDArAtparaM kAryam" iti / a. syArthaH-prAkaDArAtsaMjJAkhyaM kArya para syAditi / saMjJAprakaraNAddhi saM. zArUpamevaha kAryam / parAsaMjhetyeva tu na muutritm| "vipratiSedhe" (aSTAnsU01-4-2) ityuttarasUtre paraGkAryamityasyAnuvRttiryathA syAt / tatra yasyAH saMjJAyAH parasyAH pUrvayA'navakAzayA bAdhaH prAptaH sA parA. 'nena vidhIyate / etadeva ca jJApakamiha prakaraNe saMjJAnAM bAdhyabAdha. kabhAvasya / tena parayA'navakAzayA sAvakAzA pUrvA bAdhyate / dvayostu. sAvakAzayorvipratiSedhe parayA pUrvI bAdhyate iti / asminpakSe aGgasaMjJA pararA kartavyA bhapadasaMjJe tu pUrve, evaM yatra yatra samAveza iSTastatra sarvatra boddhavyam / asminpakSe Rtviya iti na sidhyati / tathAhi, "Rto. raNa" (aSTA su05-1-105) "chandasi ghas" (aSTA0sa05-1-106)
Page #106
--------------------------------------------------------------------------
________________ vidhizeSaprakaraNe niyamaprakaraNam / "siti ca" (aSTA0sU01-4-16) iti padasaMjJaveSTA / tena tatra paraM kArya. miti bacanAdbhasajJApi syAt / tatazca "orguNaH" [aSTA sU06-4146] prasajyeta / padatvaprayuktanAvagraheNa sitkaraNaM sArthakaM syAt / "zeSo bahuvrIhiH" [aSTA0sU02-1-23] "zeSo dhyasakhi" [aSTA0sa014-7] iti zeSagrahaNaM cAsminpale karttavyaM syAt / anyathA hi 'unmattagalam' ityAdau "anyapadArthe ca sajJAyAm" (aSTA0sU02-1-21) iti satyAmavyayIbhAva sajJAyAM paraGkAryamiti pacanAdvahuvrIhisajhA'pi syAt / 'matyai' ityatra nadIsajhAparyAye ghisaMjJA'pi syAt / tatazca gunnprsnnH| vastuto bahuvrIhI zeSagrahaNaM pAThadvaye'pi kartavyaM, ghisaMjJA. yAntu pAThabaye'pi na kartavyamiti tatraiva vkssyaamH| idaM tvavadheyam / ekA saMkSeti pAThe'pi saMkSAgrahaNaM na kartavyam / eketyuke'pi sajJAdhikArAdeva tallAbhAt / syAdetat , "AdvandvAta" ityevocyatAm / na hi "cArthe dvandvaH" [aSTA0sU02-2-29] ityataH paratredamupayujyate / satyam , tathA sati "nvazva prANitarya" [aSTA0sU02-4-2] ityasyApyavadhitvaM sambhAvyeta / tatazca sambuddhisAmantritasaJjayoH samAvezo na syAt / manu "mA. kaDArAt" ityukte'pi "prAkaDArAtsamAsaH" [aSTA sU02-1-3] itya. syAvadhitvaM kuto na syAditi cat ? vyAptinyAyAllikAca / yadayaM "tatpuruSaH" (aSTA0sUra-1-22) "dviguzca" [aSTA sU02-1-23] i.yAra. bhate / samAvezArtha hi ca tat / vastutastu "saMkhyApUrvo dviguH" [ara 0 sU02-1-52] ityatraiva cakAraH pAThyaH / tAvataiva "divaH karma ca" [aSTA sU01-4-43] "tatprayojako hetuzca" [aSTA sU01-4-53] ityAdAvidha samAvezasiddheH / "viguzca" (aSTA0sU02-1-23)iti sUtrAntaraM tu na kartavyameva / evaM samAnAdhikaraNasamAsaprakaraNaM samApya "karmadhAra yazca" ityeva pAThyam / "tatpuruSaH samAnAdhikaraNaH karmadhArayaH" [aSTA0 su01-2-42] iti sutraM tu mAstviti dik / vipratiSedhe paraGkAryam [aSTA suu01-4-2]| virodhe sati kRtyaha yatparaM tat syAt / vipratipUrvAtsedhatarghaJ, "upasargAtsunoti" (aSTA0 sU08-3-65)iti Satvam / upasargavazAca virodhArthakatvam / 'kAryam' ityatra "aheM kRtyatRcazca" (aSTA sU03-3-169)ityarhArthe kRtyapratyayaH / tena tulyabalavirodha iti paryavasyati / nApavAdAdInAM sannidhau utsa. rgAdInAM kRtyahatvaM, tairbAdhitatvAt / tatra nityamAvazyakatvAddhAdhakam / antarajantu lAghavAt / apavAdastu vacanaprAmANyAt / tadbhinnastu pra. zabda. dvitIya. 7.
Page #107
--------------------------------------------------------------------------
________________ 98 zabda kaustubhaprathamAdhyAyacaturthapAde prathamAnhike 1 kRtasUtrasya viSayaH / taduktam - " para nityAntaraGgApavAdAnAmuttarottarasya balavattvam" [pa0bhA038 ] iti / jAtipakSe vidhyarthaM sUtram / vRkSeSu, vRkSA bhyAm ityatra hi labdhAvakAza yAMretvadIrghatvazAstrayorvRkSebhya ityatra yugapatprasaGge sati gamakAbhAvAdapratipattireva syAt / tadukam - " apratipa-' ttirvobhayostulyabalatvAt" iti I tatrAsmAdvacanAtparasminkRte yadi pUrvasyApi nimittamasti tarhi tadapi bhavati / yathA 'bhindha ki' ityatra paratvAddhibhAve kRte'pyakac / taduktaM - "punaH prasaGgavijJAnAtsiddham (pa0bhA039) iti / vyaktipakSe tu tadvyaktiviSayakayorlakSaNayoranyatra caritArthatvAsambhavAttavyattavyAnIyarAmiva paryAye prApte niyamArthamidaM sUtram - vipratiSedhe parameva na tu pUrvamiti / etallakSaNArambhAcca tatra pUrvasyAnArambho'numIyate / tathAca juhutAttvamityatra paratvAttAtaGi kRte sthAnivadbhAvena ghitvaM na bhavati / taduktaM - " sakRdratau vipratiSedhe yadvAdhitaM tadvAdhitameva" (10 bhA040) iti / jAtivyaktipakSayozca lakSyAnurodhADyavasthetyuktaM paspazAyAm / nityAdiSu tu nAsya pravRttirityuktam | tena radherNici "ata upadhAyAH " (aSTA0su07-2-116) iti vRddhi parA. madhyanityAM bAdhitvA "radhijabhoH" (aSTA0sU07-1-61 ) iti numeva / na ca so'pi zabdAntaraprAptyA'nitya paveti vAcyam, kRtAkRtaprasaGgatvamAtreNApi kacinnityatAbhyupagamAt / tena 'randhayati' iti siddham | tathA 'adudruvat' ityAdAvantaraGga uvaG paramapi laghUpadhaguNaM bAdhate / tathA 'zunaH' ityatrAntaraGgatvAt "samprasAraNAcca" (aSTA0sU06-1-108) iti pUrvatvam / allope tu sati tasya sthAnivattvAdyaN syAt / 'bahuzvA nagarI' ityatra "ana upadhAlopinaH' (aSTA0su04-1-28) iti GIp syAt / siddhAnte gaurAdilakSaNo GIS tu na, upasarjanatvAt / yattvi hatyabhASyaM 'bahuzunI' iti, tatsiddhAntena sthitam, allopAbhyupagamapakSe pravRttatvAt / etacce haiva kaiyaTe AbhAtsutrIya bhASya kaiyaTayozca spaSTaM nyAyasiddhaJca / yantu "bahu zvetyeva bhavitavyam" iti DAnsUtre bhAgyam, tadiha sAdhakatayA na grAhyam / DAppakSamevoprakramya 'bahuzakA' iti rUpaM tiraskartuM tasya pravRttatvAt / 'vRkSa iha' ityAdau tvantaraGgeNa guNena dIrgho bAdhyate / na cAsau apavAdaH kathaM bAdhyatAmiti vAcyam, samAnAzraye tasya caritArthatvAt / tathA ca vArttikam - "iGizInAmAdguNaH savarNadIrghatvAt" (kA0vA0 ) iti / iha zInAmiti nadItvAnnu, vibhaktipa ratayA nityastrItvAt / ata eva "auGaH zyAm" (kA0vA0 ) iti prayogaH / udAharaNantu 'ayaje indra, vRkSe indraM, sarve iha' iti bodhyam / ihAntaraGga
Page #108
--------------------------------------------------------------------------
________________ vidhizeSaprakaraNe nadIsaMjJAprakaraNam / balavaditi lAghavanyAyamUlakamiti kaiyaTaH / "acaH parasmin" [aSTA0 su01-1-57] itisUtre bhASyamapyevam / "asiddhaM bahiraGgam" (pa0mA050) iti tu "vAha U' (aSTA0sU06-4-132) ityUThagrahaNena zApitam / "Satvatuko" [aSTA sU06-1-86] ityanena tu tadapavAdabhUtaM "nAjAnantarye' (pa0bhA051) iti / tatra "asiddham"(pa0bhA050)ityanayA pacAvedam' ityAdavivAbhAvArthamavazyAzrayaNayiyA gatArthatvAd "antara balIyaH' iti na kartavyetIhatyaM bhASyaM viruddham / nyAyasiddhatAyA ukta. tvAta / kiJca sApavAdayA'siddhaparibhASayA kathaM nirapavAdAyA gatA. rthatA? atha "SatvatukoH" (aSTA0sa06-1-86)ityanena "AsiddhaM bahiH raGgama" (pa0bhA050)ityasyA anityataiva jJApyate, lAghavAt; na tu "nAjA. nantarya" (pa0bhA051) iti, gauravAt / tarhi prabalamidaM bhASyam / sphaTI. kRtaM cedam "acaH parAsman" (aSTA001-1-57)iti sUtre'smAbhiH / evazvAcorAnantaryamiti dvitvaM vivakSitam / nacetyAdayo'pi prAcAGka: lahA mudhaiva / evaJca "antaraGgAnapi vidhIn bahiraGgo lugbAdhate" (pa0 bhA052) ityapi gatArtham / "SatvatukoH' (aSTA0sa06-1-86)iti vA kRtituggrahaNena vA'nityatAzApanAt "azvimAnaNa" (aSTA0sa04-4126) "zvayuva" (aSTA0sU06-4-132)ityAdinirdezAca / tena 'goma. priyaH' ityAdi siddham / AcArakipi tavamamAdibAdhe ca krameNa pratyayo. ttarapadagrahaNasya kRtArthatvAttadIyApakatA pravAdo'pi yathAzrutAbhiprA. yeNaiveti dik // // iti zrIzabdakaustubhe prathamasyAdhyAyasya caturthe pAde prathamamAnhikam / / yastrayAkhyo nadI [assttaa0s01-4-3]| ivoMvarNAnto nityatrI. liGgo nadIsaMlo stH| dIrghAntayoreSA saMjJA vyatiSThate, aNvena saba. grahaNAt / hasvAntayostu prAptApyeSA parayA ghisaMkSayA bAdhyate / tena 'mate, dheno' ityAdau "ambArthanayoH" [aSTAsu07-3-107] iti hasvo na bhavati / nanu zeSagrahaNAd ghisaMzA kathaM bhavediti cet ? na, zeSagrahaNasya pratyAkhyAtatvAt / tathAhi, ekA saMkSeti pAThe tAvaccheSa. sya grahaNaM vyarthamiti spaSTameva / aparaGkAryamiti pAThe tu dIrghAnte sAva. kAzAM nadIsaMkSAM punapuMsakayoH sAvakAzA ghisaMzA 'he mate' ityAdI paratvAdvAdhiSyate / 'matya, dhenvai' ityAdau tu niravakAzA'pi "jiti hasvazca" (aSTA0sU01-4-6) iti nadIsaMzA ghisaMjJA na bAdheta / ataH
Page #109
--------------------------------------------------------------------------
________________ 100 zabdakaustubhaprathamAdhyAyacatuthapAde dvitIyAnhike zeSagrahaNaM kRtam / tadapi vastuto vyarthameva, nadIsaMjJAvacanasAmarthyAdeva ghisaMjJAbAdhopapatteH / hasvalakSaNA hi nadIsaMjJA / sA ca pratyayApekSatvA. dvahiraGgA / tatrAntaraGgAyAM ghisaMjJAyAM "gherDiti" (aSTA0sU07-3-111) iti ca guNe kRte hasvAbhAvAnnadIsaMjJA nirviSayA syAt / taduktam"tatra vacanaprAmANyAnnadIsaMjJAyAM ghisaMjJAbhAvaH" iti / yadvA, Izva Uzca yU " vA chandasi" [aSTA0su06-1-107] iti pUrvasavarNaH / tena dIrghayoreveyaM nadIsaMjJA / na caivaM "Giti ivaszca" [aSTA0sU01-4-6] iti sutre hasvAMze'nanvayaH syAditi vAcyam, vibhaktivipariNAmena yvoH savarNo yo hrasva iti vyAkhyAnAt / udAharaNantu 'gauyai' 'vadhvai' ityAdi / yU iti kim ? mAtre, svastre / stradhAkhyau kim ? vAtaprasye / syAdetat / striyamAcakSAte iti vigrahe stradhAkhyAyAviti prApnoti / "Atazcopasarge" [aSTA0sU03-1-136] iti kapratyayasya 'suglaH' ityAdau sAvakAzasya pareNa karmaNyaNA bAdhitatvAt / satyam, mUlavibhujAditvAtkaH / yadvA, vicpratyayo bhaviSyati / etena "tatprakhyaJcAnya. zAstram" (jai0sU01-4-4) iti jaiminisutramapi vyAkhyAtam / nanvemapi striyAmityevAstu kimadhikena ? maivam, AsamantAzcakSAte iti vyutpattyA nityastrItvalAbhArthe tadupAdAnAt / tena 'grAmaNye senAnye striyai' ityatra na bhavati / grAmaM senAJca nayatIti hi kriyAzabdAveto liGgatrayasAdhAraNau / ata eva 'Adhyai brAhmaNyai' iti bhASyodAharaNaM cintyamiti kaiyaTaH, AdhyAna kartRtvasyApi liGgatrayasAdhAraNatvAt / syAdetat, AsamantAdvIryasyA iti vigrahe uttarapadasya nityastrI. tvAda nadItvamastu " prathamaliGgagrahaNaM ca" (kA0vA0 ) iti vakSyamANatvAt / 'atilakSmyai brAhmaNAya' itivat / tatkuto bhASyasya cintyateti cet ? na, tathA sati yaNo durlabhatvAt / " gatikArakapUrvasyeSyate " ityatra hi gatisAhacaryAtkArakapUrvasyApi nityasamAsasya grahaNam / gatisamAsazca pratipadokta eva gRhyate / tena 'durdhiyaH' 'nirbhiyaH' 'vRzci kamiyA palAyamAnarUpa' ityAdAvanityasamAsatvAnna yaNiti puruSottama prabhRtayaH / ata eva "kRnmejantaH" (aSTA001-1-39) iti sUtre " mAnA samasyadutya" iti mantravyAkhyAyAM 'durdhiyaH' iti kaiyaTeneyas prayuktaH madUraviprakarSeNa bahuvIhiNedamapyarthakathanam / vyAkhyeyamantre tu duSTaM ghyA yatIti vigrahe nityasamAsa eva bodhyaH / tato yam / "duro nAzadAca damadhyeSu" (kA0vA0 ) iti pRSodarAdisUtrasthavArttikena utvaSTutve -yastu tadvArttikavyAyyAvasare duSTaM dhyAyatIti vigRhya" bAta khopasarge" 1
Page #110
--------------------------------------------------------------------------
________________ vidhizeSaprakaraNe ndiisNshaaprkrnnm| 101 (aSTAnsU03-1-136) iti kapratyaya iti kaiyaTaharadattAdibhiruktam , vacintyam / antasvaritAnurodhena arthAnurodhena ca "khyatyAt" (aSTA. sU06-1-192) itivatkRtayaNAdezAnukaraNatayaiva vArtikasya vyAkhye. tvAt / "sarvasya durvadheH ahaMtirupadravaH nosmAn mA vadhIt" iti tRtI. yacaraNasthena sahAnvayaH / "ameratiH" [u0pla0508] ityanuvartamAne "hantaraMhaca" [u0sU0511] ityahAdezo'tizca prtyyH| aMhatizabdasya. prAdezanaM nirSapaNamapavarjanamaMhatiH (ako02-7-30) ityamarakozAdibalAhAne rUDhI tu pradveSayuktamAbhicArikAdyanabhUtameva tadiha grAhyam / unnaadiinaamvyutpttipkssaashrynnaadntodaatttaa| "vahiva. sthatibhyazcit" (u00509) iti cidrahaNAnuvRtteriti tu ttvm| etena "mAno garvaH" hAte vyAcakSANA api pratyuktAH, padadvayatvasyAdhyApakasa. mpradAyasiddhatvAt vAkyazaMSAnuguNyAJca / tasmAd 'Adhye brAhmaNye' iti bhASyodAharaNaM cintyamiti sthitam / prAksubutpattayaMtra samAsastatraiva gatikArakapUrvasyeSyata iti yaNa pravartata iti vadatAM zrIpatidattAdInAma: pi mate kaiyaTokaMcintyaM dRDhameva |vstutstu AdhyAnamAdhIriti vyutpAdha guNaguNinorabhedavivakSayaiva prayogo'yamiti cintyoddhAro'vadheyaH / hara. dattastvAha-nityatrItvaM nAma na liGgAntarAnabhidhAyakatvaM, kintu za. bdAntarasamabhivyAhAraM vinaiva striyAM vartamAnatvaM tat / vRttisvaraso. 'pyevam / kathantarhi 'grAmaNye' 'khalaH' ityAdi pratyudAhiyate iti ceta ? zRNu / kriyAzabdatvepyanayoH puMsi mukhyA vRttiH / puMsAmeva sva. yamausargiko dharmaH yadbhAmanayanaM khalapavanaM vA / AdhyAnaM tu strIpuMsa. sAdhAraNameveti vaiSamyam / tasmAyuktamevedaM bhASyamiti / ___ atra vArtikam-prathamaliGgagrahaNazca / prayojanaM kinluklamAsAH / asyArtha:-yaH pUrva vyAkhyaH pazcAdupasarjanatayA liGgAntaraviziSTaM dra. vyAntaramAha tasya nadIsaMtrA vakavyA / kvipi kumArImicchati kumArI. yati / tata; kie, allopavalopo, ko lutasya sthAnivatvaniSedhAnna yaNa / yadvA, kumArayatIti kumArI, AcAraktiyantAkartari kie / ku. mArI brAhmaNaH / DyantatvAtsulopaH / tasmai kumArya brAhmaNAya / / __ syAdetat / iha kyAnkvipoH prakRtibhUtasya DIbantasyApi nityatrItvaM durlabhaM puMliGgAtsyackkipoH nivRttena trilinena samAnAkAratvAditi cet ? na, arthabhedena zabdabhedAzrayaNAt / tatra prathamodAhRtasyetyaM rUpA. Ni-kumArImicchan kumArIvAcaran vA brAhmaNaH kumArI, DyantatvAtsu. logaH / mAryo / kumArya' / na caha "anitadhAtu' (apA0su06-4
Page #111
--------------------------------------------------------------------------
________________ .102 zabda kaustubhaprathamAdhyAyacaturthapAde dvitIyAnhike - 77) itIyaprasaGgaH / " eranekAcaH " (aSTA0sU06-4-82) iti yaNA bAdhitatvAt / ata eva ami zasi ca kumArya, kumAryaH; pradhyaM, pradhya iti0 vat / na ca "gatikArakapUrvasyaiva" iti niSedhaH zaGkayaH, taditarapUrvasya netyarthAt viziSTAbhAvasyA pUrvepi satvAt / Gayi kumAryai, kumAryAH, kumArINAM kumAryA brahmaNe, he kumAri brAhmaNe ityAdi / patnyAdestu saMyogapUrvakatvAdiyaG / patniyo, patniyaH ityAdi / zeSaM prAgvat / puMli. GgAtkyackya DorniSpannasya tu aGyantatvAtsulopo na / kumArIH / hekumaariiH| anadItvAddhrasvo na / kumArya, kumAryAH kumAryA brAhmaNAnAM kumArthi brAhmaNe ityAdi / kumAramAtmanamicchantI brAhmaNI kumArItyitrApi kai. Tamate nityastrItvAbhAvAtpuMvadeva rUpam / haradattamate tu lakSmavit / ami zasi ca yaNvizeSaH / I " , prakRtamanusarAmaH / "lummanuSye" (aSTA0sU05 -3 - 98 ) iti lup / kharakuTyai brAhmaNAya / yadyapyatra yuktavadbhAvAtstrItvamasti tathApi svA zrayasya puMstvasyApi sattvAnnityastrItvaM nAstIti kaiyaTaharadattAdayaH / taccintyam, 'caJcaH pathya' ityAdau zaso natvApatteH / tasmAllubantaiH kharakuTIcaJcAdizabdaiH zAstrIyastrItvaviziSTa eva laukikaH pumAnabhidhIyate ityeva tattvam / evaJca lupaH prayojitatvaM kathaM gaNanetyapi ci. ntyam / samAse atilakSmIH, bahuzreyasI / "Iyasazca" (aSTA0sU01-4156) iti kanniSedhaH / " Iyaso bahuvrIherna" (kA0vA0 ) ityupasarjanahasvo na / ubhayatrApi sambuddhau hrasvaH Gitsu ADAgamAdikaJca nadIsaMjJA kArya bodhyam // avayava strIviSayatvAtsiddham // samAse tAvadavayavo lakSmyAdizabdaH striyAmeva varttate iti tadAnImeva saMjJAH / tatazca va rNasaMjJApakSe samudAyasya nadyantatvAtkAryasiddhiH / tadantasya saMjJeti pakSe tu aGgAdhikAre tasya ca taduttarapadasya ceti vacanAt / vastutastUktava canasya prAgeva dUSitatvAttadantatvenaiva siddhirbodhyA / atitantrIbandhurityatrApi "nadI bandhuni" (aSTA0sU06-2-109) iti pUrvapadAntodAttatvaM sidhyati, - pUrvapadasya nadyA vizeSaNAt / kviluporapi antaraGgatvAkki bAdeH prAgeva pravRttA saMjJA bahiraGgaga liGgAntarayogeNa na nivartate vakatpitR ke'Rjvat / "akRtavyUhAH " (pa0mA056 ) ityasyAnityatAyA caH parasmin" (aSTA0sU01-1-57) iti sUtre varNitatvAt / 66 syAdetat / iyakuvasthAnapratiSedhaM yavasthAnapratiSedhaprasaGgo'vayavasyeyaGuvaGkhthAnatvAt / yathA hyavayavasya strIviSayatvAtsamudAyasya nadI saMjJetyuktam, tathAvayavasyeyaGuvaGsthAnatvAtsamudAyasya yaNasthAna a.
Page #112
--------------------------------------------------------------------------
________________ vidhizeSaprakaraNe nadIsaMjJAprakaraNam / 103 syApi pratiSedhaH syAt / yathA striyai Adhyai pradhyai / __atrAhuH,-ikuvaDbhyAmaGgamAkSipyate,-aGgAdhikAre tayorvidhAnAta / tena yasyAGgasyeyaGavaDI nirvatete tasya nadIsaMjJAniSedhaH / 'Adhyai' ityatra tu avayavasyAGgatvaM nAsti aGgasya tu "eranekAcaH" (aSTAsu06-482) iti yaNvidhAnAdiyakuvaGaH sthAnatA nAstIti niSedhAbhAvaH / etadarthameva ca tatra sthAnagrahaNam , iyatvaGoyaMdA sthitistadA pratiSe. dho yathA syAt , yadA tvapavAdena bAdhastadA mA bhUditi / evaM "Giti hasvazca" (aSTA0sU01-4-6) ityatrApyaGgasyAkSepAtso'pi vidhiraGgasyaiva strItve bhavati, nAvayavasya / zakaTyai, atizakaTaye brAhmaNAya / zriye, atizriye brAhmaNAya / iha tu syAdeva-atizriye atizriya vA brAhmaNyai iti sthitaM bhASye / na ceha nityastrItvaM nAstIti vAcyama , haradattamate tatsatvAt / kaiyaTamate tu "Diti hrasvazca'' (aSTA0sa01-4-6) ityatra strIgrahaNamAtramanuvartate, na tvAkhyAgrahaNam / evaJca sudhIzabde'pi rUpa. dvayaM nirvivAdam / sudhyAdayaH puMvaditi prakriyA tu prAmAdikyeva / atilakSmyaticamvorvAtapramAhUhUbhyAM sAmyoktirapyevam / tathA 'svayaMbhUH puMva da' ityapi pramAda eva / __ syAdetat , 'niSkauzAmbiH pumAn' ityatrApi antaraGgatayA nadIsaM. jJA syAdatilakSamyAdau yathA / satyama, satyAmapi tasyAM na kazcidrUpe doSaH / na ca sambuddhihasvAdiprasaGgaH, isvAdezena nadyA apahArAt / varNasya nadItvAt / strayAkhyatvaM tu tasya zaktyAzrayatAmAtreNa bodhyam / paryAptayadhikaraNatAyA avivakSitatvAt / tadantasya nadIsaMkSeti pakSe'pi ekadezavikArAnabhyupagamena sarvAdezasyaiva vaktavyatvAt / na ca sthAnivadbhAvaH, alvidhitvAt / 'prapaThya' ityatreDabhAvArtha vizeSaNatayA'pya. lAzrayaNe niSedhasya siddhAntitatvAditi dik / niskauzAmbyai niko. zAmbaye brAhmaNyai ityatra tu "Diti hesvaca" [aSTA sU01-4-6] iti vikalpo bhavatyeveti dik / neyavasthAnAvastrI (aSTA0sU01-4-4) / iyavaGoH sthitiH sthAnaM nirapavAdA prasaktiryatra tAvadUtau nadIsaMjhau staH strIzabdaM vinaa| he zrIH / he bhuuH| astrIti kim ? he stri / kathaM tarhi "vimAnanA suru kutaH pituhe" iti kAlidAsaH / "hApitaH kvAsi he suha" iti bhaTTizca / "ekavaMzaprabhavabhruva' iti zrIharSazca / pramAda evAyamiti haradataH / "sAmAnye napuMsakam" ( kA0 vA0) iti vA kathaJci samAdhayam / kecittu tado dAvacanena "sakRdvandvamanityam'
Page #113
--------------------------------------------------------------------------
________________ 104 zabdakaustubhaprathamAdhyAyacaturthapAde dvitIyAnhikeiti paribhASAjJApanamAzrityAnityo'yaM pratiSedha iti samAdadhuH / kiM. ntvetatsaka lapramAdeSu suvacam / tadodAvacanapratyAkhyAnaparamAdhyAdivi. ruddhazca / anye tu "vAmi' [aSTAsU01-4-5) ityatA vAgrahaNasya siMhAvalokitanyAyanAnuvRttasya vyvsthitvibhaassaaprtvenessttsiddhimaahuH| tadapi na, siMhAvalokitanyAyasyehAbhimatatve nagrahaNasya "vAmi" (aSTA0sU01-4-5) ityuttarasUtrasya ca vaiyApatteH / yattUktaM durghaTa. vRttau bhruzabdAd "aprANijAtezca" (kA0vA0) ityUDi samAse upasarja. nahasvatve ca kRte "UkutaH" (aSTA0sU04-1-66) ityuGi tasya samudA. yabhaktatvAnovasthAnatvamiti / tadatisthavIyaH, pratyayasya bhaktatAyA niSpramANakatvAt / tatsthAnikasyaikAdezasyAntavadbhAvena bhrUzabdAvaya vatAyA anapAyAt , aGgAdhikAre taduttarapadagrahaNasya nirvivAdatayA samudAyabhakte'pyuvapravRttezca / 'suruvau' ityAdirUpANAM sarvasammata. tvAJceti dik| __ vAmi (aSTA0sU01-4-5) / iyavasthAnI vA nadIsaMjhau staH striyAmAmi / zrINAma , zriyAm / bharaNAma, bharuvAma / dvitIyaikavacanaM tu neha sUtre gRhyate, tatra nadIkA bhAvAt / astrItyeva / strINAm / iha "vAci isvazca' ityeva kuto na kRtam / evaM hi GitIti na kartavyamiti cintyam / vastutastu sannipAtaparibhASayA 'bhrUNAm' iti nuT na syA. data AmItyuktam / paribhASA ceyamananaiva jhApyate iti dhyeyam / Diti hasvazca (aSTA sU01-4-6) / iyavasthAnau hasvI ca yU vA nadIsaMjhau staH striyAM Giti pare / zriyai, zriye, bhruvai, bhruve, kRtya, kRtaye, dhenvai, dhenave / astrItyeva / striyai / strIliGgAviti kim ? agnaye, vAyace / iha prathamaliGgagrahaNa nAsti / tena niSkauzAmbiharivadityu kam / striyamatikrAnto'titrirityatra tu vizeSaH / atistriyau, "striyAH" (aSTA su06-4-79) itIyaG / ayaM hi gauNatve'pi bhavati / kintu guNanAbhAvautvanubhiH paratvAtpuMsi bAdhyate / klIbe numA ca strIzabdasyeyaGityavadhAryatAm // "jasi ca" (aSTA sU07-3-119) iti guNaH-atistrayaH / "vAm zasoH" (aSTA sU06-4-80) atistriyam, atistrIm / pratistriyo / atistriyaH, atistrIn / "AGa nA'striyAm" (aSTA0sU07-3-120) atistrinnaa| atistribhyAm / "dheiita'(aSTA0sU07-3-111)iti guNa:atistraye, atistraH / atistriyoH / "hasthanadyApaH" [aSTA sU07-1-54] iti nuT atistrINAm / "acca gheH' [aSTA sU07-3-199] avikhau /
Page #114
--------------------------------------------------------------------------
________________ vidhizeSaprakaraNe ghisajAprakaraNam / aukAre osi nityaM syAdamzasostu vibhaassyaa| iyAdezo'ci nAnyatra striyAH [2] syAdupasarjane // evaM klIbe numA iyngbaadhyte| tena 'atistri, atitriNI' ityAdi vArivat / striyAntu "Giti hasvazca" (aSTA sU01-4-6) itihasvAnta. tvaprayukto nadIsaMjJAvikalpaH / astrIti tu iyabasthAnAvityasyaiva vizeSaNam, tatsambaddhasyaivAnuvRtteH / na cahAvRtyotayavizeSaNatA, pramA. NAbhAvAt / tena atistriya, atistriye / "aut' (aSTA0sU07-3-128) iti bAdhitvA "idudbhayAm" aSTA0sU07-3-117) iti rAm-atistri. yAm / pakSe "azvagheH" (aSTA0sU07-3-119) atistrii| zeSo dhyasakhi [aSTA0sU01-4-7] / hasvI yau yU tadantaM sakhibhinna manadIsaMjJaM ghisaMzaM syAt / haraye, bhaanve| hasvI kim ? grAmaNya, khlpve| yU kim ? mAtre / asakhi kim ? sakhye / zeSaH kim ? matyai / zeSagrahaNaM vyarthamiti nadIsajJAsUtra evoktam / samAse tu susakherAgacchatItyAdau ghisajalA bhavatyeva, samudAyasya sakhizabdAdbhinnatvAt / tadantagrahaNaM tu nAsti, vizeSyasambandhAbhAvAt / yattu "grahaNavatA' (pa0bhA031) ityAdi haradattenopanyastaM khyatyAnasUtre ca kaiyaTena / tatpUrvAparaviruddhamiti "yena vidhiH" (aSTA0sU01-1-72)iti sUtre vyutpAditam / na caivaM "yasyeti ca" [aSTA0sa06-4-148] iti sutre ivarNasya Iti sakhItyudAharaNaM na yujyate, sakhizabdAt "sakhyAzazvItibhASAyAm' [kA vA0] iti GoSi sati lope savarNadIrdhe vA vizeSAbhAvAta / yattu tatra bhASye vRttau co. tam-asati lope'tisakharAgacchatItyatra savarNadIrghasya pUrva pratyanta. ghadbhAvAdasakhIti ghisaMjJApratiSedhaH syAditi, tadasakhIti prasajyaprati. dhamAzrityeti kaiyaTAdau spaSTam / ata evApAtataH paryudAsasyaiveha sthitatvAt / anyathA vAkyabhedAdasamarthasamAsAt / 'susakheH' ityAdya. siddhApattezca / tasmAdIti lope phalaM durlabhamiti ceta? atrocyate, sakhI, sakhyau, sakhyA ityAdAvanANatve mAbhUnAmiti ilopa pssitvyH| na ca siddhAnte'pi prAtipadikagrahaNe liGgaviziSTagrahaNAhoSatAdava. sthyam, vibhako liGgaviziSTAgrahaNAt / etena ikAralopasya taddhite evodAharaNaM na tvIti parata iti vadan haradatto'zAstaH / patiH samAsa eSa (aSTA0sa01-4-8) / patizabdaH samAsa eva ghiskssHsyaat| bhuuptye| neha-patyA, patye / viparItaniyamaM vArayita. [9] 'puMsyupasarjane' kacit /
Page #115
--------------------------------------------------------------------------
________________ 106 zabdakaustubhaprathamAdhyAyacaturthapAde dvitIyAnhikemevakAraH / dRddhmussttinaa| syAdenat, "zaSodhyasasnipatI' ityevAstu / samastasya tu pUrvo. tarItyA siddham / na cottarasUtre sakhyurapi sambandhApattiH, bAdhakAmA. vAt / iSTarUpasya tAvatApi siddheH / dvitIyasya tu sAdhogapi chandasya. paThitasyAnApAdyatvAt / na caivamuttarasUtre SaSThIyuktagraho vyarthaH syAditi vAcyam , issttaaptteH| evameva hi "zrIgrAmaNyocchandasi" (aSTA0sU071-56)iti zrIgrahaNaM "nityaM mantre" [aSTA0ma06-1-210] ityAdIni ca pratyAkhyAtAni / "sambuddhau zAkalyasya" [aSTA0sU01-1-16] ityatrA nArSagrahaNamapyevam / satyam / yathA sakhigRhe gRhasakhAyAvityatra pUrva nipAtAniyamastathA patigRhe ityatra mA bhUta / iha hi ghitvAtpUrvanipAta eva / bahupUrvasya tu susastrinyAyena ghitvAd 'bahupatinA' ityAdi bodhyA m / atha kathaM "sakhinA vAnarendraNa" "patinA nIyamAnAyAH puraH zukro na dunnyti"| "naSTe mRte pravrajite lkIbe ca patite patau" / ityAdi ? atra haradattaH, chandovadRSayaH kurvantIti / asyAyamAza. yaH-asAdhava pavaite trizaGkAdyayAjyayAjanAdivattapomAhAtmyazAlinAM munInAmasAdhuprayogo'pi nAtIva bAdhate / ammadAdInprati tu smRti purANAdyadhyayanavidhibalAdeva tadantargatatatpATho na bAdhakaH / tathAca svAtantryeNedRzaM prayuJjAnA asmadAdayaH pratyavayanyaveti nadIsaMjJAsutre bhAjyakaiyaTayorapi sthitamidam / yadvA, sakhetyAkhyAtaH sastriH, patiri. tyAkhyAtaH patiH, tena sakhinA, patinA / AkhyAtaNyantAtkarmaNi "aca i." (u0su0588) ityauNAdika ipratyayaH / lAkSaNikatvAccaitayoyisaMkSA payudAse grahaNaM nAstIti dik / etena __ arjunasya sakhA kRSNaH kRSNasya skhirrjunH|| ityapi vyAkhyAtam / kathaM "vaco vAcaspaterapi" iti mAghaH / na hyayaM samAsaH, alugvidhAyakAdarzanAditi / satyam , "tatpuruSe kRti" (aSTA mU06-3-14) iti bahulagrahaNAdaluk / etena divaspativAsto patI vyAkhyAtau / "SaSThayAH pati'(aSTA0sU01-4-8)ityAdinA satvam / ye tu tatra chandasItyanuvartayanti "zriyaH patiH" (zi01-1) ityAdisi. ddhaye tanmate pAraskarAditvAtsuT / kecittu "dyAvApRthivIzunAsIramaru svadagnISomavAstoSpatigRhamedhAcchaca" (aSTAsu04-2-32) iti sA. mAnyApekSazApakAt SaSThayA aluk / kaskAditvAtsatvam / iNaH parasya tu sstvmityaahuH|
Page #116
--------------------------------------------------------------------------
________________ vidhizeSaprakaraNe aGgasaJjJAprakaraNam 107 padakArAstu vAcaspatiM vizvakarmANam, vAstoSpate pratItyAdau vR* thak padamadhIyate / SaSThIyuktazchandasi vA (aSTA0su01-4-9) / SaSThyantena yuktaH patizabdazchandasi ghisaMjJo vA syAt / kSetrasya patinA vayam / iha yogo vibhajyate / SaSThayuktazchandasIti / tato vA / chandasItyeva / sarve vi. dhayazchandasi vikalpayante ityarthaH / " bahulaJchandasi " ityAdikastvasyaiva prapaJcaH / OT: hrasvaM laghu (aSTA0sU01-4-10) / hasvaM laghusaMjJaM syAt / laghUpadhagu* :- cetati / na ca hasvapradezeSvapi laghusaMjJayaiva vyavahAraH sukaraH 'sarpiH STvam' ityAdI "hrasvAttAdau taddhite" (aSTA0su08-3-102 ) iti tvAsiddhiprasaGgAt / gurusaMjJayA tatra laghulajJAyA bAdhAt / tasmAdekasaMjJAdhikArAdbahirhasvasaMjJApraNayanaM samyageva kRtam / yadyevantarhi dIrghaplutasaMjJAyAH samAvezamAzaGkaya ekasaMjJAdhikAre'yaM yogaH kariSyate iti bhAgyaM virudhyate, gurusaMjJAyA laghusaMjJAyA iva gurulaghusaMjJAbhyAM hrasva saM zAyA bAdhaprasaGgAt / na ca niravakAzatA, laghu saMjJApravRttyupAyatAmAtreNa sArthakyAt / yathA padaM saddhaM bhavatIti vyAkhyAyAM padasaMjJAyAH / satyam, cakArAdinA samAvezaH kartavya ityAzayaH / etadaparitoSAdeva vA tatra pakSAntarANyuktAnIti dik / saMyoge guru (aSTA0sU01-4-11) / isvaM gurusaMjJaM syAtsaMyoge pare / zikSA, bhikSA / "gurozca halaH" (aSTA0sU03-3-103) ityakArapratyayaH / dIrghaJca (aSTA0sU01-4-12) / dIrgha gurusaMjJaM syAt / IhAJcakre / yasmAtpratyayavidhistadAdi pratyaye'Ggam (aSTA sU01-4-13 / pratyayo yasmAdvihitastadAdizabdaH pratyaye pare'GgasaMzaM syAt / rAmeNa / vidhiriti kim ? strI IyatI / na ceha vatupaH strIzabdAdavidhAne'pi sa vidhirasatyeveti vAcyam, sannidhAnabalena yasmAdyaH pratyayo vihitastasmi ntso'Ggamiti vyAkhyAnAt / tadAdi kim ? vadAmi, vadiSyAmi / " bha to dIrgho yAtri'' (aSTA0su07-3 - 101) iti dIrghaH / na cAyamArambhasAmadeva bhaviSyatIti vAcyam, "yaya gatau" "caya gatau (svA0A0 478) AbhyAM yaGluki yAyAmi, yAyAvaH, yAyAmaH, cAcAmi, cAcAvaH, cAcAmaH ityAdau caritArthatvAt / pratyaye kim ! pratyayaviziSTasya tatavyadhikasya vA mA bhUt / evaM hi 'vavazva' ityuradatvamya paranimittatvaM na labhyate / tathAca "acaH parasmin" (aSTA0su01-1-57) iti sthAnivatvAbhAvAdvakArasya samprasAraNaprasaGgaH / na ca prathamasUtreNa sthAnivadbhAvaH,
Page #117
--------------------------------------------------------------------------
________________ 108 zabdakaustubhaprathamAdhyAyacatuthapAde dvitIyAnhikealvidhitvAt / ata eva hi satyapi prathamaliGgagrahaNe niSkauzAmbyAdau nadIkArya netyuktam / iha "prakRtyAdipratyaye'Ggam" ityeva lAghavAdvaktuM yuktam / prakRti mAtrasya tu vyapadezivagAvAtsiddham / yogavibhAgena paribhASArthalAbhArtha tathoktamiti tatvam / kartA, kArakaH / iha yogo vibhajyate / yasmA. tpratyayavidhistadAdipratyaye iti / paribhASeyam / pratyaye gRhyamANe ya. smAttasya vidhistadAdi gRhyate ityarthaH / tena "nityAdiH" (aSTA sU0 6-1-197] ityAdau yatra pratyayaH saptamyA nirdizyate tatra tadAdegraha. Nama / tena 'devadatto gAyaH' iti saGghAtasya jitsvaro na bhavati / "su. pa AtmanaH kyac" (aSTAsu03-1-8) ityatrApyanena tadAdiniyamaH / tatra supA karmaNastadAdervA vizeSaNAttadantavidhiH / tena 'mahAntaM putram' ityAdAvatiprasaGgo na / sati hi vAkyAtkyaci 'mahatputrIyati' iti syAt / tathA 'devadattazcikIrSati' iti saGghAtasya dhAtusaMjJA na, 'devadatto gAya:' iti saGghAtasya prAtipadikasaMzA na, 'devadatto gAAyaNaH' iti saGghAtAtpha neti dik / asyApavAdaH "kRdgrahaNe gatikArakapUrvasyApi grahaNam" (pA0bhA0 28) iti / iha ca "gAtaranantaraH" (aSTA su06-2-49) ityanantaragrahaNaM zApakam / taddhi abhyuddhatazabde ucchabdavyavahitasyAbhizabdasya prakatisvaranivRttyartham / na ca paratvAd "gatirgatau" (aSTA su08-1-70) iti nighAte kRta udAttagrahaNAnuvRttyA vidhIyamAnaH pUrvapadaprakRtisvaro na bhaviSyatIti vAcyam, apAdAdAvityadhikArAtpAdAdau nighAtApravR. ttaH / tadAdiniyame tu hRtazabdasya kAntatvepyudadhRtazabdasyAkAntatvA. prAptireva neti kimanantaragrahaNena ? prayojanantu samAsataddhitasvarAH / tathAhi, 'avatatanakulasthitam' ityatra "kena" ityanuvartamAne "kSepe" (aSTA sU02-1-47) iti samAsaH / "tatpuruSe kRti" (aSTAsu063-14) ityaluk / 'sAMkRTinam' ityatra "ANenuNaH' (aSTA0sa05-415) iti sopasargAdaN / ata eva vAdivRddhirupasargAze paryavasyati / 'vyAvakrozI' ityatra "karmavyatihAre Naca striyAm" (aSTA0903-3-43) iti Nac / tato "NacaH striyAm" (aSTA0sa05-4-14)ityam / "na ka. mavyatihAre" [aSTA sU07-3-6] ityaijAgamAnaSedhaH purAvAgataH' ityatra thaathaadisvrennaantodaatttvm| nanu paribhASAM vinA'pi "samAsasya" (aSTAnsa06-1-223) ityantodAtto bhaviSyatIti ceta ? maivam, Aga. myate smeti hi karmaNi kaH / tathAca samAsasvaraM bAdhitvA "ganirana.
Page #118
--------------------------------------------------------------------------
________________ vidhizeSaprakaraNe padajJAprakaraNam / 109 kagrahaNasyA ntaraH" (aSTA0su06-2-49) iti madhyodAttaM syAt / satyAM tu paribhA pAyAM "thAthaghaJ" (aSTA0sU06-2-144) ityanena kRtsvarApavAdagatisvaraM bAdhitvA paratvAdantodAttatvaM bhavati / nanu yAyAdisvarasyApyapavAdo gatisvaraH / satyam, gateruttarasya ktAntasya yadantodAttatvaM ta syaivAsAvapavAdaH / kArakAduttarasya tu dhAthAdisvara eva bhavatIti vakSyate / nanvastu gatisvareNAyudAtta AgatazabdaH / tato dUrazabdasya " stokAntika" [ aSTA0su02-1-39] iti samAsaH / "paJcamyAH sto kAdibhyaH " (aSTa 0su06-3-2) ityaluk / tataH satiziSTatvAtsamAsA* ntodAtta eva bhaviSyati / satyam, abhyArtha kRtayA paribhASayA kRduttarapadaprakRtisvareNAyudAtte Agatazabde prApte sagaterapi kAntatvAtsthAnAntaraprAptatvAdvatisvarasya bAdhakasyApi bAdhena thAthAdisvaro bhavatItye vAbhipretaM na tu svara evAnanyathAsiddhaM paribhASodAharaNam / tathAca paribhASA prAtipadikasaMjJAyAM na pravartate, - madhye pavAdanyAyena pratyaya iti niSedhamAtrabAdhakatvAt / samAsetarapadasaMjJaka pUrva bhAgaghaTitaH saGghAto na prAtipadikamiti niSedhastu paratvAbdAdhaka patra / tena 'mUlakenAMpadaMzam' ityatra na supo luk / na ca samAsavikalpasAmarthyama, "na samAsa" (kA0vA0 ) iti zAkalaniSedhApravRttyA dadhyupadezAdau tatsArthakyasambhavAt / etacca "puMyogAdAkhyAyAm" (aSTA0su04-1-48) iti sUtre bhAgya kaiyaTayoH spaSTamiti dik / "vyaGH samprasAraNam' (aSTA0su06-1-13) iti sUtre bhAdhye tadAdiniyamasyApavAdAntaraM paThi tam "strIpratyaye cAnupasarjane tadAdiniyamo na" iti / etacca vAcanikameveti sarvAdisutre vyAkhyAtam / yadvA, iha "neyaGuvaGkhthAnau " (aSTA0su01-4-4) ityato'strItyanuvarttate / taca yadyapi tatra svarUpapadArthakaM tathArpAhArthaparaM sampadyate / pratyayagrahaNe tadAdi grAhyaM, strI cennAbhidhIyate ityarthaH / tena strIpratyaye tadAdiniyamo nAstIti phalitam / na caivam 'atikArISagandhyAputraH' ityatra samprasAraNaprasaGgaH, astrItyane na pradhAna striyAmeva pratiSedhAt / "gauNamukhyayoH" iti nyAyAt / tena yAvAn zabdaH striyaM prAdhAnyenAha tAvAn strIpratyayAntaH na tu tato'dhi. ko'pIti sthitam / " suptiGantaM padam (aSTA0su01-4-14) / subantaM tiGantaJca padasaMzaM syAt / brAhmaNA UcuH / antagrahaNamanyatra "saMjJAvidhau pratyayagrahaNe ta dantagrahaNaM nAsti" (10mA027) iti jJApanArtham / gaurabrAhmaNitarA / ghAyAM tarabantagrahaNe hi sati gaurIzabdasya "puMvatkarmadhAraya"
Page #119
--------------------------------------------------------------------------
________________ 110 zabda kaustubhaprathamAdhyAya caturthapAde dvitIyAnhike- (aSTA0sU0 8-3-42) iti puMvadbhAvaM bAdhitvA puMvadbhAvAd hasvatvaM "khi d ghAdikeSu" iti -hasvaH syAt padvitativat / brAhmaNazabdasya ha. svo na syAt / kathaM tarhi prAtipadikasaMjJAyAM kRttaddhitazabdAbhyAM tadantagrahaNamiti cet ? atra bhASyakArA:-: :- ardhavadgrahaNaM tatrAnuvartate / tatsAmarthyAttadantagrahaNamiti / syAdetat; yadyarthavattA pAramArthikI vivakSyate, tarhi sA padasya vAkyasya vA'sni, na tu kRttaddhitAntasya / tathAcArthavatsutre vArttikam - "arthavatA nopapadyate kevalenAvacanAditi / atha siddhaM tvanvayavyatire. kAbhyAmiti" / tatratyottaravArtikAnurodhena prakriyAdazAyAM kalpitA sAvivakSyate, tarhi kRtaddhitayorapi sAstIti ceta ? satyam, ata evArthavagrahaNasAmarthyamuktam / pratyayAntena tvekArthIbhUtena pratIyamAnoSrtha iha gRhyate, tasya laukikArthe prati pratyAsannatarattrAt / matupaH prA. zasyaparatayA tasyaiva grahaNAt / ata eva ca tadupAdAnaM sArthakam | pUrvasUtre 'dhAturiti paryudAsabalenApi tallAbhasambhavAt / naH kaye (aSTA0sU0 1-4-15) / kyaci kyAMDa kyaSi ca nAntameva padasaMjJaM syAt / kyac - rAjIyati / kyaG - rAjAyate / kyaS- carmAyati, carmAyate / sAmAnyagrahaNArthe kavaSaH kakAra iti vadato vRttikA. rasya matenedamudAhRtam / bhAdhye tu kayaSaH kakArasya pratyAkhyAnAtkayac - kyaGoreveha grahaNam / carmAyatIti rUpaM cAsAdhu, kyaGantatayA nityamA* tmanepadAbhyupagamAt / tathA ca vakSyate - "lohitaDAjbhyaH kyaSvacanaM bhRzAdiSvitarANi" (kA0vA0 ) iti / etacca tRtIyaeva sphuTIkarivyAmaH / nAntameveti kim ? vAcyati, suvyati, tapasyati / nanu kya eva nAntamiti viparIto niyamaH kuto neti ceta ? na. . Gisambuddhyoriti zApakAt nalopaH prAtipadikAntasyeti jJApakAcca / anyathA hi "nalopaH kye" ityeva sutrayet / 6 siti ca (aSTA0sU01-4-16) / siti pratyaye pare pUrva padasaM sthAt / bhasaMjJApavAdaH / bhavataSThakchasau" (aSTA0su04 - 2 - 115) bhavadIyaH "RtoraNa" (aSTA0sU05-1-105) "chandasi gham" (aSTA0sU051 - 106) RtuH prApto'sya RtviyaH / svAdiSvasarvanAmasthAne (aSTA0sU01-4-17) / kapratyayAvadhiSu svAdiSvasarvanAmasthAneSu pUrve padasaMjJaM syAt / rAjabhyAM rAjabhiH / rAjatvaM, rAjatA / sarvanAmasthAne tu rAjAnau, rAjAnaH / bhuvadvasyo, dhArayadvadbhyaH iti padasaMjJAyA upasaGkhyAnam / "tasau matvarthe" (aSTA0sU0
Page #120
--------------------------------------------------------------------------
________________ vidhizeSaprakaraNe vacanaprakaraNam / 111 1-4-19) iti bhasaMkSAyA apavAdaH / vyatyayena bhavateH zapo luk / yaci bham (assttaa0suu01.-4-18)| yakArAdiSvajAdiSu ca svAdiSva. sarvanAmasthAneSu parata: pUrva bhasajhaM syAt / gAryaH, raajnyH| vAcikaSa. Dikayostu yathA bhatvAbhatve nirvahatastathA paJcame vakSyate / nabhogiro. manuSAM vatyupasaMkhyAnam ( kA0 vA0) / nabhasA tulyaM vartate / iti nabhasvata, bhatvAddutvAbhAvaH / manuSvadagne / "aGgirasvadagiraH" / "janerusiH" (u0sU0280) ityatra bahulagrahaNAnuvRttermanyaterupipratya yaH "AdezapratyayayoH" (aSTA0sU08-3-59) iti Satvam / "vRSaNva svazvayoH" (kA0 vA0 ) vRSaM varSakaM vasu yasya saH vRSaNvasuH / evaM vRssnnshvH| karmadhAraye SaSThItatpuruSAdirvA yathAsambhavaM bodhyaH / ihAntavartinI vibhaktimAzritya padatve sati nalopaH prasajyeta / bhatvAnu na padatvam / ata eva "padAntasya' [aSTA0ma08-4-37]iti NatvaniSedho na / "alloponaH" (aSTA sU0604-134) iti tu na bhavati aGgasajJAyA abhAvAt / aGgasyeti ttraadhikaaraat| upasaMkhyAnAnyetAni undoviSayANIti kaiyttH| tasau matvarthe (assttaa0m01-4-19)| tAntasAntau bhasaMjhau sto matva. thai pratyaye pare / vidyutvAn / bhatvAjaztvaM na / udakena zvayati vardhate uda. zvit / kie "udazvito'nyatarasyAm"(aSTA mU04-2-19) iti nipA tanAtsamprasAraNAbhAvaH / "udakasyodaH saMjJAyAm"(aSTA suu06-3-57)| udazvitvAn ghossH| yshsvii| matvarthavRttitvaM matupo viniprabhRtInAM cAviziSTam / ata ubhayatra bhatvapravRttiH / yathA devadattazAlAsthA A. nIyantAmityukta devadatto'pyAnIyate uddezyatAvacchedakarUpAkrAntatvAt / ___ ayasmayAdIni chandasi [assttaa0suu01-4-20)| etAni chandasi sAdhUni / bhapadasaMjhAdhikArAdyathAyogantadubhayadvAraiSAM sAdhutvaM vidhI yte| tathA ca vArtikama-ubhayasajJAnyapIti vaktavyamiti / aya smayaM pAtram / bhatvAdutvana / ayaso vikAra ityarthe "ghacazchandasi' (aSTA sU04-3-150)iti mayaTa / etena "mayaDvaitayorbhASAyAm" (aSTA0 sU04-3-143)ityukteH kathamiha mayaDityAzayAta eva nipAtanAditi vadan nyaaskRtpraastH| sasuSTubhA saRkatA gnnen| iha Rkkateti padatvAtkutvam , bhatvAjaztvAbhAvaH / jaztvavidhAnArthAyAH padasaJjhAyA bhatvena prtibndhaat| bahuSu bahuvacanam (assttaansuu01-4-21)| bahutve etatsyAt / vRkSAH / kathantarhi dArA iti ? aSayavabadutvasyAvayavini AropAdbhaviSyati /
Page #121
--------------------------------------------------------------------------
________________ 112 zabdakaustubhaprathamAdhyAyacaturthapAde tRtIyAnhike na caivamekasminnapi vRkSe bahuvacanApattiH, tatrArope pramANAbhAvAt / dA. rAdau tu nityabahuvacanAntatvagrAhakakozAdevRddhavyavahArasya ca mAna svena vaiSamyAt / dhekayordivacanakavacane (aSTA0sa01-4-22) / vitvaikatvayorete hataH / vRkSI, vRkSaH / iha dvavekazabdo saGkhyAparau, na tu sahayeyaparau / ata eva dvayekayoriti dvivacanam / anyathA bahuvacanaM syAja / pUrvasUtra 'pi bahuviti sakyAparameva / bahuvacanantu AzrayagataM bahutvaM dharma A. ropya kRtam / tatphalantu bahuH parvata iti vaipulyavAcino neha grahaNamiti sUcanameva / vastuto vyartha tat / paratvAdekavacanasambhavAt / yattu "A. zitaHsaGkhyAsamanyaya" iti, tatprAyovAdamAtram / atra zlokAttika supAGkarmAdayopyarthAH saGkhyA caiva tathA tikAm / prasiddho niyamastatra niyamaH prakRteSu vaa| "karmaNi dvitIyA" (aSTAnsU02-3-2) ityAdeH prakaraNasya "bahuSu bahuvacanam"(aSTAnsU01-4-20) ityAdezca svAdisUtreNa sahakavAkyatayA vidhAyakatvam / tathA "bahuSu bahuvacanam" (aSTA0sU01-4-20) ityAdi. sUtrayostibAdivAkyenApyekavAkyateti puurvaardhsyaarthH| tRtIyacaraNenArthaniyama uktH| caturthena tu prakRtArthApekSaH pratyayaniyama uktH|essaaN pakSANAM balAbalacintA tu "taddhitazcAsarvavibhaktiH" (aSTA sU01-1-38) iti sUtra evAsmAbhiH kRtA / iha "ekadvibahumvekavacana dvivacanabahuvacanAni" iti kartumucitam / bahuzabdazca sabjayAvAcyeva grahIpyate, dvizabdasAhaca. ryAt / ata eva hi ekazabdaH saGkhyAvAcyeva gRhyate / vastutastu idaM sUtradvayaM mAstu / ekavacanAdisaMjJAnAmanvarthatAzrayaNena sphlessttsiddhH| // iti zrIzabdakaustubhe prathamAdhyAyasya caturthe pAde dvitIyamAnhikam // kArake (aSTAgsU01-4-23) / adhikAro'yam / vyatyayena prathamArthe saptamI / tathAca 'dhruvam' ityAdau pratisUtraM vAkyaM bhivA kArakasaMjJA virghAyate / tathAhi, apAye dhruvaM kArakasaMjhaM syAt / tata apAdAnam / ukta kArakamapAdAnasaMza syAt / punaH kArakazabdAnuvRttisAmodvi. zeSasaMcAbhiH saha samAvezo na tu pryaayH| anuvRtti vinApi prathamavA. kyamAtrAttatsiddheH / tena 'stambaramaH' ityAdI adhikaraNatvAtsaptamI, kArakatvAd "gatikArakopapadAtkRta" (aSTA0106-2-139) iti prakR. tisvarazca. sikhaH / thAdhAdisvarastu na bhavati, apA sAhacaryAderaca
Page #122
--------------------------------------------------------------------------
________________ vidhizeSaprakaraNe kArakaprakaraNam / eva tatra prahaNAt / na copapadatvAdeva kRduttarapadaprakRtisvaro'stviti, vAcyam, "stambakarNayoH " (aSTA0sU03-2-13 ) iti nirdezAtprAtipa dikayostathAtve'pi saptamIviziSTayoratathAtvAt / na hi saptamIviziSTaM saptamyA nirdiSTama, yenopapadasaMjJAM labheteti dik / anvarthA ceyaM saMjJA karotIti kArakamiti / tena kriyAnanvayino na bhavati / brAhmaNasya putraM panthAnaM pRcchatIti / iha hi brAhmaNaH putravi . zeSaNaM na tu kriyAnvayI / nanu putro'pi kathaM kArakam ? prazno hi ji. jJAsA / tatra praSTuH kArakatve'pi yaM prati praznastasya janakatvAyogAditi cet ? satyam, mAstu janakatA / kriyAnvayamAzramiha vivakSitam / taccAstyeva / etena sampradAnasya kArakatvaM vyAkhyAtam / yadvA, sampradA nAderapi prathamaM buddhyArohAtkArakatA / evaM jJAyate karotItyAdau kartR* karmaNorapi bodhyam / kAryAvyavahitapUrvakSaNavRttInAM kathaM kAraNateti cet ? yathA yAgasyetyavehi / tatra vyApAro'stIti cet ? na tAva vA'pi yAgasya pUrvavartitAnupapAdanAt / avyavahita pUrvavartisvasva vyApArAnyatarakatvaM kAraNatvamiti cet ? na, vyApAratvasya kAraNatvagarbhatayA AtmAzrayApatteH, svayApArasyeva svajJAnasyApi pravezasambhavAcca / bha0 ta eva jJAyamAnaM liGgaM padaJcAnumitizabdajJAnayoH kAraNamiti jaranai yAyikAH / jJAyamAnAH padArthAH kAraNamiti ca mImAMsakAH / ata eva carathantarasAmAderaindravAyvAnatvAdau nimittatetyudghoSo mImAMsakAnAm / athavA upasarjanasaMjJA yathA rAjJaH kumAryA rAjakumAryA ityAdI yathAsambhavamanvarthA'pi 'ardhapippalI' ityAdau vacanAdbhavati, tathA kArakasaMjJApi pratisUtraM vidhIyamAnA vacanAtsampradAnAdau bhavati / pradezeSu tu saMjJAprakAraka eva bodhaH / tattadrUpaprakArako vetyanyadetat / 113 syAdetat / 'vRkSasya parNa patati' ityAdau parNavizeSaNasyApi vRkSasya kArakatApattiH, 'vRkSAtpatati, itiprayogAnurodhAt / tarhi asmadIyazabdaprayoga vailakSaNyamAtreNa ekasyaiva janakatvAjanakatve vyavatiSThete iti cet ? atredaM siddhAntarahasyam / kArakatvaM tayApyakartRtvAdiSaTkaJca vastuvizeSe'navasthitam / vizeSaNavizeSyavat tarhi gauH sabai prati gaurava na tu kaJcitpratyagauritivadvizeSaNaM vizeSaNameveti suva cam / tathAca kiM kArakaM kaH karttA kiM karmetyAdiprazre sarvamityuttaram / vakSyamANa kartRtva karmatvAderacetaneSu anAdiSu ca nirbAdhatvAt kayA pacidhAtuvyaktyA upasthApite'rthe kiM kartrAdikamiti prazne tu prakRtapacivyaktyupAkttavyApArAzrayaH kartA / vyApAravyadhikaraNaphalAzrayaH karma / zabda. dvitIya. 8.
Page #123
--------------------------------------------------------------------------
________________ 114 zabdakaustubhaprathamAdhyAyacaturthapAde tRtIyAnhike yadyApArottarabhAvitvaM kriyAyA vivakSyate tatkaraNam / kartRkarmaNorA. zrayo'dhikaraNamityAdi krameNottaram / viklityanukUlavyApArI hi pa. vyarthaH / vyApArazcAnekadhA / tatra paceradhizrayaNataNDulAvapanadhopaka rSaNApakarSaNaphUtkArAditAtparyakatve tadAzrayo devadattaH krtaa| jvalana tAtparyakatve tvedhAH kartAraH / taNDuladhAraNAdiparatve sthAlI kii| avayavavibhAgAdiparatve taNDulAH katAraH / ata eva karmakA karaNa. kartetyAdivyavahAraH / evaM 'sthAlyA pacati' ityatra tRtIyopAttavyApArA. zrayo'pi sthAlI karaNameva, na tu tadA kI; devadattAdivyApArasyaiva tatra dhAtUpAttatvAt / tathA AdikhAdibhyAmupAtterthe baTuH kartA / tasmi. nevArthe bhakSayatinopAtte baTuH karma / adhipUrvaiH zIGsthAprabhRtibhirupA. te'rtha AdhAraH karma / tatraiva kevalairupAtte'dhikaraNamityAdi / nanvava. mananugama iti cet ? satyam , kasya kaH pitA ko mrAta ityatrevAnanu. gatasyaiva lakSyatvAt / ata eva prayogANAM sAdhvasAdhutA vyavatiSThate / anyathA kacitkartuH sarvatra kartRtApacI sakalaprayogAH saGkIryeran / uktaM ca hariNA vastutastadanizyaM na hi vastu vyavasthitam / sthAlyA pacyata ityeSA vyavasthA dRzyate yataH // iti // ata eva prayojakavyApAravyApyatvAvizeSepi pacyAdidhAtuSu prayo. jyo na karma gamyAdigdheva tu karma tathA 'paurANikAcchRNoti' 'naTasya zRNoti' ityatra paurANikopAdAnaM kArakaJca, naTastu nobhayamityAdi va kSyamANaM saGgacchate / nanvevaM "laH karmANa" (aSTA sU03-3-69) ityAdi. vidhiSu kiM karma grAhyamiti cet ? vinigamakAbhAvAtsarvamityavehi / yathA bhasyetyatra sarva bhama / tarhi TighubhAdivatpAribhASikameva kAraka tvakarmatvAdikaM syAditi cet ? ko vA brUte neti / etAvAneva paraM me. daH-TighumAdInAM zabdasaMjJAtvamitareSAntvarthasaMzAtvamiti / evaJca "ka. maNi dvitIyA" (aSTA0sa02-3-2) ityanena yathAyathamAdhArAdAvapi dvi. tIyA vidhIyate iti phalitam / 'rathena gamyate' 'rayo gacchati' ityA. dAvapi kartRvibhaktirutsargeNaiva siddheti na tatra lakSaNA''zrayaNIyetyava. dheyam / vibhaktInAM vAcyAMzAniSkarSastu kariSyate / etena jJAnasya svaprakAzatve kartRkarmavirodhamudbhAvayantaH parAstAH, zabdavizeSopAdhikasya kartRtvAdeH pratyakSAdAvuktisambhavAt / etena parasamavetakriyAphalazA. litvaM karmatvaM cedapAdAne'tivyAptirityAzakya dhAtvarthatAvacchedakaphalazAlitvaM taditi pariSkurvanto'pi parAstAH / 'grAmaM gamayati devadattam'
Page #124
--------------------------------------------------------------------------
________________ vidhizeSaprakaraNe kArakaprakaraNam / 115 ityAdau gantari avyApteH / tvanmate gamanasya prakRtyarthatve'pi tathAtvA. navacchedakatvAt / tattve vA paacytyaadipryojykrtrytivyaapteH| tatra pAribhASikamanuzAsanopayogikarmatvaM vacanabalAdyavasthitamiti cet ? apAdAne'pi tarhi tannAstItyavehi, ekasaMjJAdhikAra'navakAzayA bAdhA. ta / ata eva 'AtmAnamAtmA hanti' ityAdau parayA kartRsaMjJayA karmasaM. jJAbAdhamAzaDyAhArAdiviziSTAtmabhedamAzritya tatratatra bhApye samAhitamiti dik / nanvevaM karaNaM kArakamiti sAmAnAdhikaraNyaM katham, asvAtantryeNa NvulpratyayAgegAt / anyathA kartRsaMjJApattau karaNasaMjJAyAH paryAyApatte riti cet ? ucyate, adhikArasAmAtkArakazabdApanItaM svAtantrya. mavasthAntaragataM vijJAyate / avasthAntare yatsvatantraM tatsAdhakatamaGkara. Namiti / yathA 'kurukSetrasthAH kAzyAM vasanti' ityAdau / kartustu sAmpra. tikaM svAtantryam / tacca kartRsaMjJAyAmupayujyate iti / yadvA, kAraka. zabdaH kriyA paraH, karoti kartRkarmAdivyapadezAniti vyutpatteH / tathAca apAdAnAdisaMjJAvidhI kriyAyAmityasyopasthityA kriyAnvayinAmeva tattatsaMjJAH syuH / "kArakAhatazrutayoH" (aSTA0sU06-2-148) ityAdI tu kArakazabdaH svaryate / tenaitadadhikArokaMkAdiSaTkameva gRhyata iti / dhruvamapAye'pAdAnam (aSTA0sU01-4-24) / apAyo vizleSo vibhA. gastaddhatutvopahito gativizeSazceha vivakSitastasminsAdhye'vadhibhUta. mapAdAnasaMGgaM syAt / vRkSAtpatati / 'dhruvam' ityatra "dhu gatisthairyayoH" (tu0pa01400) ityasmAtkuTAdeH pacAyac / ye tu "dhruva sthairye" iti paThanti / taSAmigupadhalakSaNaH kapratyayaH / dhruvatIti dhuvaM sthiram / eka. rUpamiti yAvat / dhruvamasya zIlamiti yathA / tathA cApAye sAdhye yadekarUpamityukta prakRtadhAtUpAttagatyanAviSTatve sati tadupayogIti la. bhyte| taccArthAdavadhibhUtameva paryavasyati / tena dhAvato 'zvAtpatati' ityAdau kriyAyA viziSTasyApyazvasya prakRtadhAtUpAttakriyAM pratyavaH dhitvanna virudhyate / tathA 'parasparasmAnmeSAvapasarataH, ityatra sRvA. tunA gativayasyApyupAdAnAdekoSaniSThAGgati pratyaparasyApAdAnatvaM sidhyati / ukaca hariNA prakIrNakANDe apAye yadudAsInaM calaM vA yadi vA'calam / dhruvamevAtadAvezAttadapAdAnamucyate // patato dhuva evAzvo yasmAdazvAtpatatyasau / tasyApyazvasya panane kuDyAdi dhuvamipyate //
Page #125
--------------------------------------------------------------------------
________________ zabdakaustubhaprathamAdhyAyacaturthapAde tRtIyAnhike meSAntarakriyApekSamavadhitvaM pRthak pRthak / meSayoH svakriyApekSaM kartRtvaJca pRthak pRthak // iti // atadAvezAditi apAyAnAvezAdityarthaH / gatirvinA tvavadhinA nApAya iti kathyate / iti tatraivokteravadhinirapekSasya calanasyApAyatvAbhAvAditi bhAvaH / 'parvatAtpatato'zvAtpatati' ityatra tu parvatAvadhikapatanAnayo yo'zvastadavadhikaM devadattAzrayaM patanamarthaH / paJcamI tvavadhau zaktA / tatrAbhedena saMsargeNa prakRtyartho vizeSaNam / pratyayArthastu kriyAyAM vizeSaNam / kArakANAM kriyayaiva sambandhAt / anyathA'sAdhutvAt / kriyAnvaye satyeva hi kArakasaMjJA, tatpUrvikA vizeSasaMjJAzca sthitAH / ata evAhu:-- 116 nAmno dvicaiva sambandhaH sarvavAkyeSvavasthitaH / sAmAnAdhikaraNyena SaSThayA vApi kacidbhavet // iti / sAmAnAdhikaraNyeneti 'nIlo ghaTaH' ityaadybhipraaym| 'nIlaM ghaTamAnaya' ityAdAvapyantaraGgakriyAnvayAnantaramekakriyAvazIkRtAnAM pANikyaboghAbhiprAyaJca / SaSThagheti akArakavibhakterupalakSaNaM 'haraye namaH' iti yathA / kvaciditi, akArakavibhakerapi, 'naTasya zRNoti' ityAdau kriyAnvayadarzanAditi bhAvaH / etena 'bhUtale ghaTo na' ityatra bhUtalAveyatvAbhAvo ghaTe bhUtalAveyatvaM vA ghaTAbhAve vizeSaNamiti dvedhA vyAcakSANA naiyAyikAH rAstA, ubhayathA'pi kriyAnanvaye kArakavibhakera sAdhutvAva, arthAbhA. ve'vyayIbhAvApattezca / tasya nityasamAsatvAt / nanvasmadukko'pi bodho'smadarzanavyutpannAnAmanubhavasAkSika iti cet ? satyam, na hi vayaM bodha eva notIti brUmaH / sarve sarvArthabodhanasamarthA ityabhyupagamAt kintu tasminnarthe'sAdhutAm / tathAca "siddhe zabdArthasambandhe" iti vArtikaM vyAcakSANA bhASyakArA Ahu:-- " samAnAyAmarthAvagatau sAdhu. bhizcAsAdhubhizca gamyAgamyetivanniyamaH kriyate" iti / uktaJcabhedAbhedakasambandhopAdhibhedaniyantritam / sAdhutvaM tadabhAve'pi bodho neha nivAryate // iti // evaJca kasmAdvAkyAtkIDag bodha iti prazne yo yathA myuptannastasya tA. hageveti sthitiH / kIDaze bodhe sAdhutvaM kutra neti paraM vicAraviSaya iti tattvam / etena 'ghaTaH karmatvamAnayanaM kRtiH' ityAdInAM svarUpAyogyateti parAstam, tathA vyutpannasya bodhAnubhavAt / anyathA vyutpannasya vyutpattirUpasahakArivirahAtkAryAnudaye'pi svarUpayogyatAnapAyAt / etena pra
Page #126
--------------------------------------------------------------------------
________________ vidhizeSaprakaraNe kArakaprakaraNam / kRtyarthaprakArako bodho yatra vizeSyatayA natra viSayatayA pratyayajanya ityAdikAryakAraNabhAvaM kalpayanto'pyapAstAH, viparItavyutpAdite vya. bhicArasyodbhavAt / siddhAnte tu ghaTaH karmatvamityAdyasAdhveva / tathAhi, "abhihite prathamA" iti vArtikaM, tatkathaM ghaTaH karmatvamiti pratha. mA? ghaTAnayanayorAnayanakRtI prati karmatayA "kartRkarmaNoH" (aSTAsu0 2-3-65) iti SaSThIprasaGgAceti dik / nirdiSTaviSayaM kiJcidupAtaviSayaM tthaa| apekSitakriyazceti tridhApAdAnamucyate // yatra sAkSAddhAtunA gatinirdizyate tanirdiSTaviSayam / 'azvAtpata. ti' yathA / yatra tu dhAtvantarArthAGgaM svArtha dhAturAha tadupAttaviSayam / yathA 'balAhakAdvidyotate' iti / niH saraNAGge vidyotane yutirvartate / yathA vA 'kusUlAtpacati' iti / AdAnAte pAke'tra pacirvartate / apekSitakriyaM tu tat , yatra pratyakSasiddhamAgamanaM manasi nidhAya pRcchati kuto bhavAniti, pATaliputrAditi cottarayati; arthAdhyAhArasya nyAyyatAyA uktatvAt / iha 'sArthAddhIyate' ityapi nirdiSTaviSayasyo. dAharaNam / syAdetat / paratvAtsArthasya kartRsaMkSA prApnoti / ukaM hi "apAdA. namuttarANi' iti / kiJca sArthasya kartRtvAbhAve tyajyamAnasya karmasaM. jhA na syAt kartRvyApAravyApyatvAbhAvAt / tatazca hIyate hIna iti ka. maNiM lakAro niSThA ca na syaat| na ca karmakartaryayaM lakAra iti vAcyam , jahAteH kartRsthakriyatvAtkarmaNyevAyaM lakAra iti indunotatvAt / yatu "apAdAne cAhIyaruhoH" (aSTA0sU05-4-45) iti sUtre nyAsakA. reNa sampradAnasUtre kaiyaTena coktaM karmasaMkSAyAM kartRgrahaNaM svAtanyopalakSaNam / ato hAnakriyAyAM svatantreNApAdAnenepsyamAnasyeha karmate. ti / tazcintyam , 'mASavazvaM badhnAti' ityatra karmaNo'pyazvasyaM vastu to bhakSaNe yatsvAtantryaM tadAzrayakarmasaMjJApatteH / ata eva karmasaMhAvi. dhAyakasUtrazeSe kaiyaTenoktam-prayojakavyApArasyAzabdArthatvAttadapekSaM krmtvmyuktmiti| atrAhu:-'sArthAddhIyate' ityatra karmakartari lakAraH / tathAhi, apagamanA jahAterarthaH / sA ca kSudupadhAtAdinA devadattasyApagamate tatsamarthAcaraNam / yadA tu kSudupaghAtAdinA svayamevApagacchati tadA karmaka rtRtvam / sphuTazedaM hrdttmaadhvprnyyoH| syAdetat / dhavagrahaNaM kimartham na ca'prAmAdAgacchati zakaTena' ityatra
Page #127
--------------------------------------------------------------------------
________________ 118 zabda kaustubhaprathamAdhyAyacaturthapAde tRtIyAnhike zakaTe'tivyAptivAraNAya taditi vAcyam, paratvAttatra karaNasaMjJApravRtteH / yathA 'dhanuSA viSyati' ityatra / iha hi zaraniHsaraNaM pratyavadhibhAvopa gamenaiva vyadhane karaNatetyubhayaprasaGgaH / 'vRkSasya parNe patati' ityAdI tu vRkSaH parNavizeSaNaM na tvapAyena yujyate / na ca saMkSinirdezArthe dhruvagrahaNam, apAye kriyAyAM yadanvetItyasyAkSiptasya saMzisamarthakatvAt / ya dvA, kArake iti nirdhAraNa saptamyAzrayaNAtkArakamiti labhyate / pUrvatrA pi prathamArthe saptamItyuktatvAcca / tasmAd dhruvagrahaNaM cintyaprayojanam / - jugupsAvirAmapramAdArthAnAmupasaGkhyAnam (kA0vA0 ) / adharmAjjugupsate viramati pramAdyati vA / saMzleSapUrvako vizleSo vibhAgaH / sa ceha nAsti | buddhikalpitastu gauNatvAnna gRhyate iti vArttikArambhaH / bhASyakArAstu jugupsAdayo'tra jugupsAdipUrvikAyAM nivRttI vartante ityupAttaviSayametat / kArakaprakaraNe ca gauNasyApi grahaNam | "sAdha katamam" (aSTA0sU09 - 4-42) iti tamagrahaNAliGgAt / apAyAdipadAnAM svaritatvAdvA "svaritenAdhikAraH" (aSTA0sU01-3-11) gauNo 'pyarthI gRhyate iti vyavasthApanAt / tena buddhikalpitasyApyapAyasya satvAtsiddham / pUrvaM hi buccA'dharma samprApya tato doSadarzanAnnivartate ityastyapAyaH / evamuttarasUtreSvapi prapaJcatvaM bodhyamiti dik / bhItrArthAnAM bhayahetuH (aSTA0su01-4-25) / bhayaM bhIH, trANaM trAH, bhayArthAnAM trANArthAnAJca yoge bhayahetuH kArakamapAdAnaM syAt / co rabhya udvijate bibheti, rakSati vA trAyate / bhayahetugrahaNaM cintyaprayoja. nam | 'araNye bibheti' ityAdau tu paratvAdadhikaraNasaMjJA / 1 kasya bibhyati devAzca jAtaroSasya saMyuge / iti rAmAyaNazcheokastu kasya saMyuge iti yojanayA vyAkhyeyaH / parAjerasoDhaH (aSTA0sU01-4-26) / parApUrvasya jayateH prayoge'so. Dho hyortho'pAdAnaM syAt / 'adhyayanAtparAjayate' glAyatItyarthaH / akarmakazcAyam / tatra SaSThyAM prAptAyAM vacanam / asoDhaH kim ? zatrUnparAjayate / abhibhavatItyarthaH / asoDha iti kArtho bhUtakAlo'trAvivakSitaH ! tena 'adhyayanAtparAjeSyate' ityAdi siddham vastutastu asoDhagrahaNaM vyarthe 'zatrUnparAjayate ityatra paratvAtkarmasaMjJAsiddheH / iha sUtre parAjeriti rUpaM "viparAbhyAJje H " ( aSTA0sU012-3-12) itivatsamarthanI tham / yattu paratvAt "prerita" (aSTA0sa07-3-111) iti guNa iti harada cenoktaM tatsUtrabhASyAdaviruddhamiti prAgeva pranim / vAraNAnataH (aSTA001-4-27) / vAraNArthAnAM prayoge
Page #128
--------------------------------------------------------------------------
________________ vidhizeSaprakaraNe kArakaprakaraNam / 119 kriyayA AptumiSTaM kArakamapAdAnaM syAt / yavebhyo gAM vArayati / "vRJ varaNe" (cu0u01814) curAdiH / pravRttivighAto vAraNam / ipsita iti kim ? yavebhyo gAM vArayati kSetra / nanviha paratvAdadhikaraNasaMjJA bhaviSyati yathA kRte'pIpsitagrahaNe goSu ipsitatamatvaprayukkA karmaH saMjJA / satyama, cintyaprayojanamevepsitagrahaNam / __antadhauM yenAdarzanamicchati (aSTA sU01-4-28) / antaviti saptamI / yeneti kartari tRtIyA / na ca dyoge SaSThIprasaGgaH / ubhayaprAptI karmaNyeveti niyamAt / vyavadhAne sati yatkartRkasyAtmano darzanasyAmA vamicchati tatkArakamapAdAnaM syAt / mAtunilIyate kRSNaH / "loDa zleSaNe" (di0A01139) devAdikaH / atrAntardhAviti cintypryojnm| na' dikSate corAn' ityatra hi paratvAtkarmatA siddhaa| icchatIti kim ? icchAyAmasatyAM satyapi darzane yathA syAt / AkhyAtopayoge (aSTA suu01-4-29)| upayogo niyamapUrvakaM vi. dhAsvIkaraNam / tasminsAdhye ya AkhyAtA tatkArakamapAdAnaM syAt / upAdhyAyAdadhIte / upayoge kim ? naTasya zRNoti / jnikrtuHprkRtiH(assttaasu01.4.30)| jAyamAnasya heturapAdAnaM syaat| putrAtpramodo jAyate / iha janirutpattiH / "janirutpattirudbhavaH" ityamaraH (ako01.4.30)| "iJajAdibhyaH" (kAbhvA0) iti janerbhAve il "janigha. sibhyAm" (u0su0579) ityuNAdisUtreNeNa vA / "janivadhyozca (aSTA sU07-3-35) iti vRddhiprtissedhH| tasyAH karteti sssstthiittpurussH| "kartari ca" (aSTA sU02-2-16) iti pratiSedhastvanityaH, ata eva jhApakAt / yadvA, zeSaSaSThayA samAso'yam / niSedhastu karmaSaSThIviSayati "kArake" (aSTAsu01-4-23) iti sUtre kaiyaTaH / tathA cArthamAtrasya grahaNAddhA. tvantarayogepi bhavati 'anAdalAtsambhavati' iti yathA / etena "ika. ritapo dhAtunize'' (kAvA) itIkA nirdezo'yamityAzritya "gamaH hana" (aSTA0906-4-98) ityupadhAlopamAsamati coDAvayanto mI. mAMsAvArtikakArAH samAhitAH / atra prakRtigrahaNamupAdAnamAtraparami syeke / ata eva "prakRtizca pratijJA dRSTAntAnuparodhAt" (sU0) itya. dhikaraNe brahmaNo jagadupAdAnatAyAM "yato yA imAni bhUtAni jAyante" iti paJcamImupaSTambhikAmAhuH / anye tu 'putrAtpramodo jAyate' iti vR. ttisvarasAtprakRtizabda iha kAraNamAtrapara ityAhuH / bhasmizca pakSe 'yato vA' iti sAmAnyazabdo'pi upAdAnarUpavizeSaparaH "chAgovA ma. ntravarNAt" (jai006.89-31) iti pASThanyAyAt / "mahameva bahu syAm"
Page #129
--------------------------------------------------------------------------
________________ 120 zabdakaustubhaprathamAdhyAyacatuthapAde tRtIyAnhikeiti hi sAmAnAdhikaraNyaM zrUyate / taca caturdhA-bhrame, bAdhAyAm, a. bhede, tAdAtmye ca / prakRte tAdAtmye, bhinnatve satyabhinnasattAkatvam AvidyakA sambandhavizeSo vA tAdAtmyamityAyuttaramImAMsAyAM spssttm| bhuSaH prabhavaH (aSTA0sU01-4-31) / bhUkartuH prabhavaH prAgvat / hima. vato gaGgA prabhavati / kazmIrebhyo vitaratA prabhavati / "tasu upakSaye" (di.p.1213)bhaavktH| vigatastAvitastA azopyatyarthaH / atrophlamateH karmavyApAra prabhavatirvartate / prakAzate ityarthaH / "bhItrArthAnAm" (aSTA sU01-4-25) ityArabhyayaM saptasUtrI bhASye pratyAkhyAtA / tathAhi core. bhyo bibheti / bhayAnnivartate ityarthaH / trAyate, rakSaNena corebhyo nivarta. yatItyarthaH / parAjayate, glAnyA nivartate ityarthaH / vArayati, pravRttimpra. tibadhnanivartayati / nilIyate, nilayanena nivartate ityarthaH / adhIte, upAdhyAyAniHsarantaM zabdaM gRhAtItyarthaH / brahmaNaH prapaJco jAyate itya. trApi tato'pakrAmati / yathA vRkSAtphalamiti lokaprasidhyAzrayeNApAyo bodhyaH / prabhavatItyatrApi bhavanapUrvakaM niHsrnnmrthH| atredaM vaktavyaM, nivRttiniHsaraNAdidhAtvantarArthaviziSTa svAthai vRtti mAzritya yathAkathaJciduktaprayogANAM samarthane'pi mukhyArthapuraskAreNa SaSThIprayogo durvAraH / 'naTasya zRNoti' itivat / na hyupAdhyAyanaTayoH kriyAnukUlavyApArAMze vizeSo vaktuM zakyaH / anabhidhAnabrahmAstramAzri. tya pratyAkhyAnantu nAtIva manoramam / evaJca "jugupsAvirAma" (kA0 vA0) ityAdivArtikamapyavazyArambhaNIyama / tathAca sUtravArtikamatame. veha prabalamiti yAvadvAdhaM sAdhu / tathA dhruvaM bhayaheturasoDha ityAdisaM. vinirdezo'pi sArthakaH paratvAttattatsaMjJAprAptAvapi zeSatvavivakSAyAM na mASANAmaznIyAdityAdAviva SaSThayA iSTatayA tatrApAdAnasaMjJAyA vAra. NIyatvAdityavadheyam / karmaNA yamabhipreti sa sampradAnam (aSTA0su01-4-32) / karmaNA karaNabhUtena kartA yamabhipreti sambanAti Ipsati vA tatkArakaM sampra. dAnaM syAta / na ca yugapatkarmatvaM karaNatvaJca kathamiti vAcyam, kriyA.. bhedenAvirodhAt / dAnakriyAyAM hi karma abhiprApaNakriyAyAM karaNam / dIyamAnayA gavA hi ziSya upAdhyAyamabhipreti / upAdhyAyAya gAM da. dAti / atrAbhipretIti padatrayam / na tu samAsaH / "udAttavatA gati. matA ca tiGA gataH samAso vaktavyaH" iti vArtikasya chandoviSaya. svAditi haradattaH / mASAviSayatve bAdhakaM tu tatraiva vkssyaamH| atra vRttikArA:-anvarthasaMkSeyaM samyak pradIyate yasmai tatsampradAna
Page #130
--------------------------------------------------------------------------
________________ vidhizeSaprakaraNe kArakaprakaraNam / 121 miti / teneha na-rajakasya vastraM dadAti / inataH pRSThaM dadAti / iha hi dadAtiauNaH na tu vAstavaM dAnamastItyAhuH / __bhASye tu naitatsvIkRtaM 'khaNDikopAdhyAyastasmai capeTAM dadAti' 'na zudrAya matiM dadyAt' ityAdiprayogAt / 'rajakasya dadAti' iti tu zeSatvavivakSAyAM bodhyam / nanvevam 'ajAnnayati grAmam' iti nayatikriyAkarmabhirajaiH sambadhyamAnasya grAmasya sampradAnatvaM syAditi cet ? na, yamabhipretItyuktyA hi yamiti nirdiSTasya gavAdeH zeSatvaM ca pratIyate / yathA kabhiprAye kriyAphale iti kartuH zaSitvaM kriyAphalasya zeSatvaM c| na ceha grAmaM pratyajA zeSabhUtA / tathA ca prayojakalakSaNe prAsanavanmaitrAvaruNAya daNDapradAnamityAdhikaraNe "kIte some maitrAvaruNAya daNDaM prayacchati" iti daNDadAnaM na pratipattiH, kintu dvitIyApekSayA balIya. syA caturthIzrutyA'rthakarmatyuktam / atra vArtikaM-kriyAgrahaNaM kartavyam / patye zete / bhASyakArAstu sandarzanaprArthanAdhyavasAyairApyamAnatvArikA yApi kRtrimaM karma / tathA ca sUtreNaiva siddham / pratIyamAnakriyApekSopi hi kArakabhAvo bhavatyeva / pravizapiNDImiti vat / sUtrakArazcAha "kri. yArthopapadasya ca karmaNi sthAninaH" (aSTA0sU02-3-14) iti / na caivamapyadadAtikarmatvAta kriyAgrahaNaM karttavyameveti vAcyam, bhAjye anvrthsNjnyaatvaasviikaaraat| nanvevaM 'kaTaGkaroti' ityAdAvapi sampradAnatvaM syAt / vacanabalAcca karmasampradAnatvayoH paryAyaprasaGgaH / atrAhu:-nedaM vArtikaM sArvatrikama, kintu prayogAnusArAniyataviSayaM, dhAtUpAttapha. lAnAdhAra eva prvRtteH| bhAgyamate tu yatra sampradAnatvamiSTaM tatra sandarza. nAdInAM kriyAyAzca bhedo vivakSyate / tatazca tairApyamAnA kriyApi kRtrima karmeti siddhaM tayA'bhipreyamANasya sampradAnatvam / yatra tanneSTaM tatra bhedo na vivakSyate / tatazcotpattiviklityAyekaphalAvacchedenaikIkRtayA kriyayA vyApyamAnasya karmatvameva bhaviSyati / 'kaTaGkaroti' 'odanaM pacati' iti / gatyartheSu tu bhedo'bhedazcetyubhayaM vivakSyate / tatra bhedavivakSAyAM 'prAmAya gacchati' iti prayogaH / abhedavivakSAyAntu 'grAmaM gacchati' iti / tathAca "gatyarthakarmaNi" (aSTAsu02-3-12) iti sUtre pratyA. khyaasyte| uktaMca hariNA bhedasya ca vivakSAyAM pUrvI pUrvI kriyAM prati / parasyAGgasya karmatvAttakriyAgrahaNaM kRtam // kriyANAM samudAye tu padaikatvaM vivakSitam / tadA karmakriyAyogAtsvAkhyayaivopacaryate //
Page #131
--------------------------------------------------------------------------
________________ zabda kaustubha prathamAdhyAyacaturthapAde tRtIyAnhike bhedAbhedavivakSA ca svabhAvena vyavasthitA / tasmAdgatyarthakarmatve vyabhicAro na dRzyate // vikalpenaiva sarvatra saMjJe svAtAmubhe yadi / ArambheNa na yogasya pratyAkhyAnaM samaM bhavet // iti // asyArthaH-karma svAkhyayaiva kriyepsitatvaprayukta karmasaMjJayaivopacaryate, vyavahiyate / na tu sampradAnasaMjJayA gatyarthakarmaNi tu bhedAbhedau dvAvapi vivakSyete iti rUpadvayasiddhiH / vyabhicAro'tiprasaGgastu na dRzyate / vivakSAyA vyavasthitatvAdeva / etadeva draDhayati vikalpeneti / samaM tu. lyaphalakam / tasmAtsUtraM pratyAcakSANasya bhagavato vivakSAniyamo'bhi mataH / gatyartheSu vivakSAdvayam / 'patye zete' ityAdau tu bhedavivakSaiva / 'odanaM pacati' ityAdAvabhedavivakSaiva / ceSTAyAmanadhvanItyetatpratyudAharaNayorapi abhedavivakSaitra / 'manasA hariM vrajati' adhvAnaM gacchati' iti tridhA cedam | yadAha 122 anirAkaraNAtkartustyAgAGgaM karmaNepsitam / preraNAnumatibhyAJca labhate sampradAnatAm // iti / anirAkartR yathA-sUryAyArdhyaM dadAti / nAtra sUryaH prArthayate, na vAnumanyate, na ca nirAkaroti / prerakaM yathA - viprAya gAM dadAti / anumantR yathA - upAdhyAyAya gAM dadAti / nanu dAnasya tadarthatvAttAdarthye caturthI siddhaiva tatkiM sampradAnasaMjJayA ? maivam, dAnakriyArthe hi sampradAnaM na tu dAnakriyA tadarthA, kArakANAM kriyArthatvAt / sampradAnArtha tu dIyamAnaM karmeti vAkyArthabhUtApAdanakriyAyA atAdarthyAMsAdarthacaturthyA aprAptau saMjJArambhAditi helArAjaH / tadetatsUcitam - zyAgAGgaM karmaNepsitamiti / karmasampradAnayoH karaNakarmatve vAcye / pazunA rudraM yajate / pazuM rudrAya dadAtItyarthaH / etacca vacanaM uktodAharaNamAtra. viSayam / ata eva suLyatyayena siddhatvAtpratyAkhyAyate / loke tu yajeH pUjArthatvAtpazoH karaNatvaM siddham / sampradAnaM syAt / rucyarthAnAM prIyamANaH (aSTA0sU01-4-33) / devadattAya rocane svadatte modakaH / atrAha hariHdetutve karmasaMjJAyAM zeSatve vApi kArakam / rucyarthAdiSu zAstreNa sampradAnAkhyamucyate // asyArthaH-anyasamaveto'bhilASo rucyarthaH / rocate / abhilASaviSayo bhavatItyavagamAt / viSayIbhavantaM modakaM devadattaH prayuGkte / lauvyAttadAnuguNyamAcaranIti devadattasya hetusaMjJAyAM prAptAyAM sampradAna
Page #132
--------------------------------------------------------------------------
________________ vidhizeSaprakaraNe kArakaprakaraNam / 123 saMjJA kathyate / tathAca hetusaMjJAvirahe NijabhAvAddhetusamavAyinyA dvi. tIyasyAH kriyAyA apratItermodakaH svakriyAyAM dhAtuvAcyAyAM kartA bhavati, na tu karma / yadA tu rocate prINayatItyarthaH, tadA karmasaMjJAyAM prAptAyAM vacanam / tathA ca prIyamANa iti vizeSaNam / "prIJ tarpaNe" (cuu01836 ) ityasmAtsakarmakArakarmaNi laT / devAdikastu Gi. dakarmakaH / taThamANa ityarthaH / yattu samarthasUtre 'rocayAmahe' iti haradattena prayuktaM, tadasminneva pakSe'dhyAropitapreSaNapakSamAzrityetyavadheyam / yadA tu devadattasya yo'bhilASastadviSayo bhavatItyarthastadA zeSatvAtyaSTyAM prAptAyAM vacanamiti / prIyamANaH kim ? devadattAya rocate modakaH pathi / karmAdAvivAdhikaraNe mA bhUt / ata eva 'Adityo rocate' ityatra dIptyarthe saMjJA na bhavati / zlAghanhasthAzapAM zIpsyamAnaH (aSTA0sU01-4-34) / eSAM prayoge bodhayitumiSTaH sampradAnaM syAt / devadattAya zlAghate / zlAghA stutiH / devadattaM stotItyarthaH / evaM hi devadattaH zakyate jJApayitum / anye tvAhuH-devadattAyAtmAnaM paraM vA zlAghyaM kathayatItyartha iti / tathA ca bhaTTikAvyama zlAghamAnaH parastrIbhyastatrAgAdrAkSasAdhipaH / iti / AtmAnaM zlAghyaM parastrIbhyaH kthynnityrthH| tatrAdye pakSe kamaMtve prAse dvitIye tu kArakazeSatvAt SaSTyAM prAptAyAM vacanam / hrautiprabhR. tayo'tra svArthopasarjanajJApanAvacanatvAtsakarmakAH / tathAca jhIpsyamAna iti saMzivizeSaNamupAtamiti helArAjaH / 'devadattAya nhute' devadattaM nhuvAnastameva nhuti tameva bodhayati / sannihitamapi devadattaM dhanikA. derapalapatItyarthaH / athavA hotavyaM devadattaM bodhayatItyarthaH / 'devadattAya tiSThate' IdRzohamityavasthAnena bodhayatItyarthaH / 'devadattAya zapata' zapathena kizcitprakAzayatItyarthaH / jJApasyamAnagrahaNAd 'devadattaH zlAghate' 'gArgikayA zlAghate pathi' ityAdau kAdiviSaye saMjJAna bhavati : 'jhIpyamAne vivadante' iti "zapa upAlambhe" iti vArttikodAharaNavyAkhyAyAM kaiyaTaH / tatra yasma AkhyAyate sa zIpsyamAna iti mate tu yasmA AkhyAyamAnaH prAyudAharaNam / tasmAd dvitIyA, 'devadattaM zlAghate' iti| AkhyAyamAnI jIpsyamAna iti mate tu yasmA AkhyAyate sa pratyudAharaNam / tasmAcca SaSThI, devadattAya zlAghate viSNumitro yajJada. ttasyeti / "apa mica" cu0u01624) iti curAdikAra pani karmaNi zAnAne bIpasyamAna iti rUpaM bodhyama / na .. sAdhAnAH nasya bodhana
Page #133
--------------------------------------------------------------------------
________________ 124 zabdakaustubhaprathamAdhyApacaturthapAde tRtIyAnhikemittvAbhAvAt / 'tajjJApayati' ityAdibhASyaprayogAt / ata eva "mAra. NatoSaNa" (gasU0) ityatra nizAneviti pATho na tu nizAmaneviti / nizAnaM tanUkaraNam / zyateyuT / 'saMjJapitaH pazuH' ityudAharaNam / "A. pUjJapyadhAmIt" (aSTA sU07-4-15) ityatra tUbhayorapi jJapyorgrahaNamiti siddhAntaH / caurAdikazca mAraNatoSaNanizAmaneSu varttate iti mAdhavaH / dhAreruttamarNaH (assttaansuu01-4-35)| ayamuktasaMjJaH syAt / "dhRG avasthAne" (tu0aa01413)| NyantaH / uttamo dhanasvAmI / utkRSTArthavRtterucchabdAttamapi dravyaprakarSatvAdAmabhAvaH / ataH kaH / kra. Nam / "RNamAdhamaNye' (aSTA0sU08-2-60) ityatra kAlAntaradeyandra. vyavinimayopalakSaNArthamAdhamaryagrahaNam / tenottamaNe'pi natvaM bhavati / asmAdeva nipAtanAniSThAntasya paranipAto bahuvrIhI bodhyaH / devada. ttAya zataM dhArayati / dhriyamANaM svarUpeNAvatiSThamAnaM svabhAvAdapracya. vamAnaM zataM prayukta ityrthH| kArakazeSe SaSThyAM prAptAyAmidaM vacanam / uttamarNaH kim ? devadattAya zataM dhArayati grAme / paratvAdihAdhikaraNa. saMjJA bhaviSyatIti cet ? uttamaNe'pi tarhi haMtusaMjJA syAt / ___ spRherIpsitaH (aSTA0sU01-4-36) / spRha IpsAyAM curAdAvadantaH / asya prayoge'bhipretaH sampradAnaM syAt / puSpebhyaH spRhayati / ipsitamAtra iyaM sNjnyaa| prakarSavivakSAyAntu paratvAtkarmasaMjJA / puSpANi spRhayati |ydaa tvIpsitamIpsitatamaM vA zeSatvena vivakSitaM tadA SaSTyeveti hrdttaadyH| helArAjastu "hetutve karmasaMjJAyAm" (vA050) iti prAguH kazlokavyAkhyAvasare spRhayatiyoge karmasaMjJAyAH zeSaSaSThyAzca bAdhi keyaM sampradAnasaMjJetyAha / vAkyapadIyasvaraso'pyevam / asminpale "paraspareNa spRhaNIyazobham" iti karmaNyanIyar durlbhH| 'dAnIyo vipraH' itivatsampradAna eva tu vyaakhyeyH| tathA kumArya iva kAntasya trasyanti spRhayanti ca / iti SaSThyapyasaGgatA / vibhaktivipariNAmena kAntAya spRhayantIti tu vyAkhyeyam / haradattamate tu yathAzrutAveva ukta prayogau nirbAdhAviti / krudhaduheAsUyArthAnAM yamprati kopaH (assttaa0suu01-4-37)| krodhA. dharthAnAM dhAtUnAM prayoge yaM prati kopastatkArakaM sampradAnaM syAt / deva. dacAya krudhyati duhyati Iya'ti asUyati vA / vAkcakSurAdivikArAnu. meyaH prarUDhaH kopo'tra krodhaH / apakAro drohaH / asahanamAyA / guNeSu doSAropaNamasUyA / nanu cittadoSArthAnAmityevAstu kiM krodhAdInAM vi. ziSyopAdAneneti cet ? na, viSAdAvatiprasaGgAt / "yo'smAndvaSTi"
Page #134
--------------------------------------------------------------------------
________________ vidhizeSaprakaraNe kArakaprakaraNam / 125 ityAdau ghanabhinandanaM dviSerarthaH / ata evAcetaneSvapi prayujyate 'auSadhaM dveSTi' iti / yampratItyAdi kima ? bhAryAmIrNyati-mainAmanyodrAkSIditi / nAtra bhAryAmprati kopaH kintu paraidRzyamAnAM tAM na kSamate ityeva / krudha. ahorakarmakatayA kArakazeSatvAt 'naTasya zRNoti' itivat SaSThyAM prAptAyAM vacanam / itarayostu sakarmakatvAt dvitIyAyAM prAptAyAm / krudhagRhorupasRSTayoH karma (assttaa0suu01-4-38)| sopasargayoranayorya prati kopastatkArakaM karmasaMjJaM syAta / pUrvasutrAphvAdaH / devadattamabhikru. dhyati, abhidrAti / ___ rAdhIkSyoryasya vipraznaH (assttaasu01-4-39)| etayoH kArakaM sa. mpradAnasaMzaM syAt / yadIyo vividhaH praznaH kriyate / kRSNAya rAdhyati IkSate vA / pRSTo gargaHzubhAzubhaM paryAlocayatItyarthaH / zubhAzubhaparyAlo. canamiha dhAtvarthaH / zubhAzubharUpayoH karmaNordhAtvarthenopasaGgrahAdakarmakA. vetau| SaSThyAM prAptAyAM vacanam / ata eva rAdhyatIti zyan , akarmakA. deva tadvidhAnAt / tathAca divAdyantargaNasUtraM "rAdho'karmakAdRddhAveva" (gasu0) iti / asyArthaH-evakAro bhinnkrmH| rAdho'karmakAdeva / yathA vRddhAviti / ata eva "karmavata karmaNA" (aSTA su03-1-87) iti sUtre "rAdhyatyodanaH svayameva" iti bhASyaM saGgacchate / tatra hi sidhyatI. tyarthaH / etena na daye sAtvatIsunuryanmahyamaparAdhyati / kriyAsamabhihAreNa virAdhyante kSameta kaH // iti mAghaprayogI vyAkhyAtau / etenaitayoHkarmakArakaM sampradAnaM syA. diti vyAcakSANAH praastaaH| yasyetyanarthakaM yampratItyanuvRttyaiveSTasiddhaH / pratyAbhyAM zruvaH pUrvasya kartA (assttaa0s01-4-40)| pratipUrva A. pUrvazca zRNotirabhyupagame varttate / tasya pUrvo vyApAraH pravarttanakriyA, tasyAH kartA sampradAnaM syAta / viprAya gAM pratizRNoti AzRNoti vA / vipreNa mAnAM dehIti pravartitaH pratijAnIte ityarthaH / hetusaMjJAyAM prAptAyAM 'devadattena pratizRNoti' iti prayoganivRttaye vacanam / viva. kSAntare tu devadatto gAM pratizrAvayati' iti bhavatyeveti haradattaH / atredaM cintyama-uktarItyA 'devadatto rocayati mAdakam' ityapi prayogo darvAraH / na ceSTApattiH / tatratyasvagranthena helArAjagranthena ca virodhAta / tatra hetutvabAdhAnna Nijiti yadi, tArha prakRte'pi tulyam / tasmAdiha vaiSamyaM durvacamiti / anupratigRNazca (aSTA su01-4-41)| anupUrvasya pratipUrvasya gR.
Page #135
--------------------------------------------------------------------------
________________ 126 zabda kaustubha prathamAdhyAyacaturthapAde tRtIyAnhike - jAteH kArakaM pUrvasya kartRbhUtaM sampradAnaM syAt / anupratibhyAM gRNAH anupratigRNAH tasyeti vigrahaH / anupratipUrvazca gRNAtiH zaMsituH protsAhane varttate / tatra pUrvo vyApAraH zaMsanam / hotre anugRNAti prati gRNAti vA hotA prathamaM zaMsati tamadhvaryuH 'othAmodeva' ityAdibhiH zabdaiH protsAhayatItyarthaH / , sAdhakatamaM karaNam (aprA0sR01-4-42) | kriyAyAM prakRSTopakA rakaM karaNasaMjJaM syAt / yadyApArAnantaraM kriyAniSpattiH tatprakRSTam / uktazca kriyAyAH pariniSpattiryadvayApArAdanantaram / vivakSyate yadA tatra karaNaM tattadA smRtam // iti / kASThaiH pacati / vivakSyate ityanena sthAlyAdInAmapi vaivakSikaM karaNatvamastItyuktam | Aha ca vastutastadanirdezyaM na hi vastuvyavasthitam / sthAlyA pacyata ityeSA vivakSA dRzyate yataH nanu kArakAdhikArAdeva siddhe sAdhakatve punaH zrutiH prakarSArthA'stu kiM tamapA ? satyama, asminprakaraNe sAmarthyagamyaprakarSo nAzrIyate iti jJApayituM tamap / tena 'gaGgAyAM ghoSaH' iti siddham / yadA ca tIradharma AdhAratvaM pravAhe upacaryate tadedaM prayojanam yadA tu gaGgAzabda eva tIre varttate tadA na prayojanam / tatrAdye vibhaktirlAkSaNikI / "su* vibhaktau na lkssnn|" iti tu "yena vidhiH" (aSTA0su01-1-72 ) iti sUtra eva nirAkRtam / dvitIye tu prakRtirlAkSaNikI / nanu ubhayaM mukhyamastu | paramparAsambandhastu saMsargaH / maivam, kArakavibhaktyarthAnAM prakRtyarthe sAkSAtsambandhena vizeSyatAyA vyutpannatvAt / apAdAnaprakara NoktAni ca bahUnyudAharaNAni tamagrahaNasya prayojanAnIti bodhyam / divaH karma ca (aSTA0su01-4-43) / divaH sAdhakatamaM karmasaMnaM syAt, cakArAtkaraNasaMjJam / karaNazabdAnuvRttyA vakSyamANasyAnyatarasyAMgrahaNasyAkarSaNena vA saMjJayoH paryAye labdhe samAvezArthazcakAraH / tena 'manasA dIvyatIti manasAdevaH' ityatra karmaNyaN karaNe tRtIyA cetyubhayaM sidhyati / "manasaH saMjJAyAm" (aSTA0su06-3-41) ityaluk / kiJca 'akSairdevayate yajJadattena' ityatra sakarmakatvAdaNi kartuNa karmatvaM na, "aNAvakarmakAt" (aSTA0su01-3-88) iti parasmaipadaM ca neti dik / 1 syAdetat, yadi samAvezaH, tarhi 'akSAn dIvyati' ityatra paratvA
Page #136
--------------------------------------------------------------------------
________________ vidhizeSaprakaraNe kArakaprakaraNam / 127 tRtIyA syAt / tathAhi, karaNasaMjJAyA avakAzaH - 'devanA akSAH / karaNe lyuT / karmasaMjJAyA avakAzaH - dIvyante akSAH / " bhAvakarmaNoH" (aSTA0su01-2-13 ) iti yagAtmanepade | 'akSAn' ityatra tUbhayasaMjJAprayuktakAryaprasaGge paratvAntRtIyaiva prApnoti / atrAhuH, kAryakAlapakSe "karmaNi dvitIyA" (aSTA0su02 - 3 - 2) ityatra padasyopasthAnaM tasyAnavakAzatvAt dvitIyeti / nanu ' dIvyante akSAH' ityatra karmaNyabhihite'pi karaNatvasyAnabhidhAnAttRtIyA syAt / tathA 'devanA akSA:' iti lyuTA karaNasyAbhidhAne'pi karmaNo'nabhidhAnAt dvitIyA syAt / maivam, ekaiva hyatra zaktiH saMjJa / dvayayoginI / tathAcobhayatrApyabhidhAnameva na svanabhihitatvam / parikrayaNe sampradAnamanyatarasyAm (aSTA0sR01-4-44) / niyatakAlaM vetanAdinA svIkaraNaM parikrayaNaM tasmin sAdhakatamaM kArakaM saH mpradAnasaMjJaM vA syAt / zatAya zatena vA parikrItaH / parizabdaH sAmIpyaM dyotayati / krayo nAmAtyantikaM svIkaraNam / niyatakAlantu tasya sa mIpamiti bhAvaH / I AdhAro'dhikaraNam (aSTA0su01-4-45) / Adhriyante'smin kriyA ityAdhAraH / "adhyAyanyAyodyAva' (aSTA0sU03-3-122) ityAdinA karaNe ghaJ / kriyAzrayayoH kartRkarmaNordhAraNAt paramparayA kriyAM prati AdhAraH tatkArakamadhikaraNaM syAt / kaTe Aste, sthAlyAM pacati / syAdetat / sAkSAtkriyAdhArayoH kartRkarmaNoreva kuto neyaM saMjJeti cet ? na, parAbhyAM kartRkarmasaMjJAbhyAM bAdhitatvAt / ata evAhu:kartRkarmavyavahitamasAkSAddhArayatkriyAm / upakurvatkriyAsiddho zAstre'dhikaraNaM viduH // iti // ata eva 'bhUtale ghaTaH' ityAdau astItyasyAdhyAhAro niyataH / yathA 'puSpebhyaH' ityatra spRhayateH / ata eva ca naJA saha kArakAnvayaM vadantaH parAstAH / trividhaM caitadadhikaraNamiti "saMhitAyAm" (aSTA0 su06-1-72 ) iti sUtre bhASyam - aupazleSikaM vaiSayikamabhivyApakaJceti / kaTe Aste, gurau vasati, tileSu tailamiti / adhizIsthAsAM karma (aSTA0su01-4-46) / adhipUrvANAmeSAM AdhAraH karma syAt / adhizete adhitiSThati adhyAste vA vaikuNThaM hariH / abhinivizazca (aSTA0sU01 - 4-47 ) / etatpUrvasya vizaterAdhAraH karma syAt / grAmamabhinivizate / abhiniveza AgrahaH, tadvAn bhavatItyarthaH / akarmako'yaM, tatrAdhikaraNasya karmasaMjJA vidhIyate / pravezanArthe
Page #137
--------------------------------------------------------------------------
________________ 128 zabdakaustubhaprathamAdhyAyaca turthapAde tRtIyAnhike tu siddhaiva / "parikrayaNe sampradAnam" (aSTA0sU01-4-44) iti sUtrA dihAnyatarasyAM grahaNamanuvarttate maNDUkaplutinyAyena / vyavasthitavibhASA ceyam / " eSvartheSvabhiniviSTAnAm" iti samartha sUtrasthabhASyapra yogazceha mAnam / tena pApe'bhinivezaH' ityAdi siddham / iha sUtre neralpActarasya paranipAtAkaraNamIdRzAnupUrvIkasamudAyavivakSArtham / teneha na 'nivizate yadi zUkazikhApade' iti / karmatvavivakSAyAntu tatrApi bhavitavyameva dvitIyayA / upAnvadhyAGgvasaH (aSTA0sU01-4-48) / etatpUrvakasya vasaterAdhAraH karma syAt / upavasati anuvasati adhivasatyAvasati vA grAmaM senA | vaserabhyarthasya pratiSedho vaktavyaH // arthazabdo nivRttivacanaH / vyadhikaraNe SaSThTyau / vAcyavAcakabhAvaH SaSThayarthaH / bhojananivRttervAcako yo vasistasya netyarthaH / zrAme upavasati / kathama 'upoSya rajanIme kAm' iti ? "kAlAdhvanoH " (aSTA0su02 - 3 - 5 ) iti dvitIyA bhavi. Syati / katham 'ekAdazyAM na bhuJjIta' iti ? upapadavibhakteH kArakavibhaktirbhaviSyati / karturIpsitatamaM karma (apraa0suu01-4-49)| kartrA yadAptumiSyatetamAM tatkarmasaMjJaM syAt / yadyApArAzrayatvAdasau kartA tenaiva vyApAreNAptumiSTamiti sannidhAnAllabhyate / tena kriyAphalazAlitvaM paryavasyati / kriyA hi phalecchA pUrva kecchA viSayaH phalameva tviSTatamam / tacca dhAtunopAttamiti tadviziSTatve necchAviSayo'tra saMjJI / sa ca trividhaH / uktazca tathA nirvartyazca vikAryaJca prApyaJceti tridhA matam / tatrepsitatamaM karma caturghA'nyattu kalpitam // audAsInyena yatprApyaM yacca karturanIpsitam / saMjJAntarairanAkhyAtaM yadyaccApyanyapUrvakam // yadasajjAyate sadvA janmanA yatprakAzate / tannirvartya vikAryantu karma dvedhA vyavasthitam // prakRtyucchedasaMbhUtaM kiJcitkASThAdibhasmavat / kiJcid guNAntarotpatyA suvarNAdivikAravat // kriyAkRtavizeSANAM siddhiryatra na gamyate / darzanAdanumAnAdvA tatprApyamiti kathyate // 'tatra nirvatyai yathA- 'ghaTaM karoti' iti / ghaTA hyasanneva jAyate vaize
Page #138
--------------------------------------------------------------------------
________________ vidhizeSaprakaraNe kArakaprakaraNam / 129 SikAdimate / saGkhyAdisatkAryavAdimate tu sannevAbhivyajyate itya sti vizeSalakSaNam / sAmAnyalakSaNantu kRdhAtUpAttotpattyAkhya phalazAlitvAt / etena karotiryatnArthakaM iti mataM pratyuktam, yatate itivadakarmakatApatteH / na ca jAnAtivadviSayatvApAdanaparyantArthAbhyupagamenApi nirvAhaH, lAghavenotpAdana mAtraparatvAt kartRsthakriyatayA karmava dbhAvAsiddhiprasaGgAcca / prakRteH prakRtibhUtasyAtmana ucchedaM sambhUtaM prA. ptam / tadyathA, 'kASTaM bhasma karoti' / guNAntarotpattyA yathA-'suvarNa ku* NDalaM karoti' iti / iha bhasmakuNDalayornirvatryatvameveti bodhyam / prApyantu - 'AdityaM pazyati' iti / tathAyuktamiti dvividham-dveSyamitaracca / "akathitaM ca' (aSTA0sU01-4-61 ) ityaparam | saMjJAntaraprasaGge cAnyat -"divaH karma ca " ( aSTA0su02-4-43) ityAdi / taditthaM saptavidhaM karmeti sthitam / iha prApye yadyapi viSayatAkhyaH kriyAkRtavi. zeSo'styeva / anyathA karmatvAnupapatteH / tathApi pratipattavyatiriktapu* ruSApekSayA vizeSo na gamyate ityuktam / vikArye tu kASThAdau kathaM dhAtupAcaphalAzrayatetyavaziSyate / tatredaM tattvam / prakRtivikRtyorabhedaviva. kSayA nirUDhayA utpattyAzrayatA / yadvA, kASThAni vikurvan bhasmotpAdayatItyarthaH / taNDulAn vikledayannodanaM nirvarttayatItivat / etacca "hyarthaH paciH" iti prakramya bhASye vyutpAditam / tatra 'taNDulAnodanaM pacati' iti prayoge taNDulaniSThaviklitte rodanotpattezcAnukUlo devadattaniSThavyApAra ityarthaH / 'taNDulAnpacati' ityatra tu vikledayatItyarthaH / 'odanaM pacati' ityatra tu viklittyA nirvartayatItyarthaH / ukaMca sambandhamAtramuktaJca zrutyA dhAtvarthabhAvayoH / tadeSAMzaniveze tu vyApAro'syA na vidyate // iti / tasmAddhAtutvena dhAtUpAcAM bhAvanAM prati pacitvena pacyupAttA vi.. klittiH karmatayA karaNatayA vA yathAyathaM sambadhyate iti sthitam / idaM tvavadheyam, kriyAyA dhAtunA karturapi devadattAdizabdena lAbhAdyathA na dvitIyArthatA tatheSTatamatvAderapi prayogopAdhimAtratvAt / adhizIGA. divat / evaJca tathAyuktasthala ivehApi dhAtUpAttaphalAdhAramAtramarthaH / Adheyameva vA / taccAbhedena phale'nveti / "ananyalabhyaH zabdArthaH" iti nyAyAt / anyathA tathAyuktatvAnasitatvayorapi vAcyatApattau sakalatAntrikavirodhAcca / evantu phalAzrayaH karmetyevAstAM kiM dvisUtrayetyava - ziSyate / tatredamuttaram 'agnermANavakaM vArayati' ityatra mANavakastha apAdAnasaMjJAM bAdhitutitamamiti tAvadvaktavyam / tasmiJcoke dve zabda. dvitIya. 9. F
Page #139
--------------------------------------------------------------------------
________________ zabdakaustubhaprathamAdhyAyacaturthapAde tRtIyAnhike dhyodAsInateH saGgrahArtha "tathAyuktam" (aSTA0su09 - 4-50) ityapi sUtraNIyam | anapsitagrahaNantu zakyaM pratyAkhyAtum / tathA ca kartRkavibhaktyorubhayorapyAdhAro vAcya, AzrayaM vA / vyApAreNa phalena cAnvaya iti tu vyavasthayAH zabdabodhavaiSamyamiti sthitam / 'modohanI' 'pa kkA' 'pakkaH' ityAdikRdantAnAM nAmArthe'bhedAnvayAnurodhAdAdhAra evArthaH, phalabhAvanayostu vizeSaNavizeSyabhAvo viparIta ityavadhetyam / tathAyuktaJcAnIpsitam (aSTA0sU01-4-50) / Ipsitatamavatkriya yukta manIpsitamapi karmasaMjJaM syAt / grAmaM gacchan vRkSamUlAmyupasarpati / caurAnaH pazyati | 130 akathitaJca (aSTA0sU01-4-51) / apAdAnAdivizeSairavivakSitaM kA. rakaM karmasaMjJaM syAt / 'naTasya zRNoti ityAdAvatiprasaGgaM vArayituM parigaNanaM kartavyam / tuhiyAcirudhiprachibhikSiciJAmupayoganimittamapUrvavidhau / bruvizAsiguNena ca yatsacate tadAkIrtitamAcaritaM kavinA // nIvahyo IratezcApi gatyarthAnAM tathaiva ca / dvikarmakeSu grahaNaM kartavyamiti nizvayaH // iha prachItyatra "che ca" (aSTA0su06-1-43) iti tu na kRtaH, A gama zAsanasyAnityatvAt "sanAdyantA dhAtavaH" (aSTA0sU03-1-32) "iko yaNaci" (aSTA0sU06-1-77) itivat / upayujyate ityupayogo mukhyaM karma kSIrAdi tasya nimittaM gavAdi duhyAdInAM mukhyakarmaNA sa* mbadhyamAnamiti yAvat / tathA buvizAsyA gujena kArakeNa karmaNeti vA vat ; kArakANAM kriyAM prati vizeSaNatvAt / tatrApi karmaNa eva prakRta. tvAt / yatsacate sambadhyate / "kyA samavAye" (mbA0 u0997) svariteta / kecittu parasmaipadibhiH sahenaM dhAtuM paThanti / "baca samavAye, rapa lapa vyaktAyAM vAci" iti / tanmate "paca sevane" (svA0j' 163) ityasyAnudAto ghAlUnyamanekArthatvAtsamavAye vRtikacyA ubhayathApi sambadhnAteH karmavyApAre sacirvartate / ata eva kartRpakSasya pa mapadenArthakathanaM na virudhyate / "rAdhbatyo dana:H" ityasya pAtre ityanena yathA / ubhayatrApyodananiSThavikTiserbhAnAvizeSAt / kavinA medhAki nA sUtrakAreNa tadakIrtitamityAcaritaM vyavahRtamityarthaH / apUrvavidhAviti / pUrvoktAnAmapAdAnAdisaMjJAnAM viSaya koNAstItyarthaH / na caivaM vakSyamANayorhetukartRsaMzyorviSaye'tiprasaGgaH syAditi vAcyam, ekasaM* zAdhikAreNa parAbhyAM hetukartRsaMjJAbhyAM karmasaMjJAyAH bAghAt / prAJcastu
Page #140
--------------------------------------------------------------------------
________________ vibhizeSaprakaraNe kArakaprakaraNam / 131 pUrvagrahaNamanyamAnopalakSaNam / tena vakSyamANayorhetukartRsaMzayorviSaye nA. tiprasaGgaH / sUtrepyakathitamiti kathananivRttiparAyAnodanAyAM bhUtakAlo na vivakSyate / yathA "parAjerasoDhaH" (aSTA0sU01-4-26) ityatrAsahi. 'yamANasyApyapAdAnasaMzA bhavati 'adhyayanAtparAjayate' iti tohA. pItyAhuH / tamcintyam , uktarItyA yathAzrute'pi sarvasAmaJjasyAt / "nIvahyoH" iti zloke gatyarthAnAmityuttarasUtropAtAnAmupalakSaNam / cakAreNa jayatyAdayo gRhAnte iti kaiyttH| mAdhavopyAha jayaneH karSanemanthermuSeINDapateH patreH / tArehestathA mocestyArjedArpizca sahaH // kArikAyAvazabdena sudhAkaramukhaiH kRtaH // iti / etaniSkarSastu kariSyate / kameNodAharaNAni-gAndogdha pyH| avinItaM vinayaM yAcate / grAmavaruNaddhi braz2ana / mANavakaM thAnaM pR. cchati / paurakhaM gAM bhikSate / vRkSamavacinoti phalAni / mANavakaM dharma brUte zAsti vA / ajAM nayati grAmaM, vahati bhAraM grAmaM harati vrA, gama yati grAmamityAdi / jayate:-zata jayati devadattam / kRrSati zAkhAM grAmam / kSIranidhiM sudhAM mathnAti / muSNAti zataM devadatena / gAn zataM daNDayati / taNDulAnodanaM pacati / tAraprati kapIn samudram / prA. hayati baTunedam / mocayati tyAjayati nA kopa devadantam / dIpayati zAstrArtha ziSyAn / __ syAdetat , duhAdInAmarthanibandhaneyaM saMjJA na tu svarUpAzrayA, "a. hamapIdamacodyaM codye" iti tadrAz2asUtrabhAgye pRcchiparyAyasya cuderapi dvikarmakatvadarzanAt / tathA ca bhaTTiH sthAstuM raNe smeramuco jagAda mArIcamuccairvacanaM mahArtham / kAlidAsopiziloccayo'pi kSitipAlamujheH prItyA tamevArthamabhASateva / iti / bhAravizvaudAracetA giramityudvArA vaipAyanemAbhivandhe nrendrH| iti / tathAca mirarthaparatvAdyAnedapi siddham , tulyaarthtvaat| pauravaM gAmarthayate' iti ythaa| tanki pAceH pRthaggrahapheneti beta 1.atrAhu, nunayArtho'tra yAcatiH / vinayaM yAcate ! vinayAyadhyAsunayattItyarthAt bhastu tarhi yAcereva grahaNam / tasyAnekArthatvAdrikSerapi simiti
Page #141
--------------------------------------------------------------------------
________________ 132 zabdakaustubhaprathamAdhyAyacaturthapAde tRtIyAnhikecet ? na, arthabhedena zabdabheda iti darzanamAzrityAnunayArthasyaiva pAceriha prahaNAt / ata eva hi nayatigrahaNenAnunayArthasyApi na gatArthatA / spa. STArtha bhikSeH pRthaggrahaNamityanye / cakAreNa pacegraha iti yanmAdhavA. dibhiruktaM tanmatabhedena / tathAca "karmavatkarmaNA, (aSTA0ma03-1-87) iti satre "duhipacyArbahulaM sarkarmakayoH" itivArtikavyAkhyAvasare paceddhikarmakatA kaiyaTena sphuTIkRtA / yattu "karturIpsitatamam" (aSTA0sU01-4-49) iti sUtra 'dvayarthaH paciH' ityAdi bhASyaM tattu matAntareNa / anyathA taNDulAnodanaM pacati' iti prayogasya yathAzruta. syopapattau kiM mudhA klezena / ata pava akathitazabdo yadyapradhAnArthoM gRhyeta tadA 'pANinA kAMsyapAdhyAM dogdhi payaH' iti pANikAMsyapA. jyoratiprasaGgaH / karaNAdhikaraNayostu pctyaadirvkaashH| na hi tatrA. sya prasaGgo duhAdiparigaNanAdityakathitasUtre kathayataH karmavatsutre tu pacerdvikarmakatAM bruvato haradattasya na pUrvAparavirodhaH, matabhedaparatvAt / ata eva pacidhAtunirUpaNe 'taNDulAnodanaM pacati' iti prayogaM dvikarmaH katayaiva mAdhava udAhRtavAniti dik / tathA prAherdvikarmakatvaM bahavo na manire / ata eva tamAdau kulavidyAnAmarthamarthavidAM vrH|| pazcAtpArthivakanyAnAM pANimagrAhayatpitA // iti kAlidAsazloke pUrvArdhe naherduhyarthatayA "gatibuddhi" (aSTA0 sU01-4-51) iti sUtreNANo karturNau karmatvAttamiti yojayitvA utta. rAdhaiM teneti vibhaktivipariNAmena vyAcakhyuH / ata eva ca ajigrahattaM janako dhanustadyenArdidadaityapuraM pinAkI : jijJAsamAno balamasya bAvhorhasannabhAsIdraghunandanastat // iti bhaTTiprayogo jayamaGgalAyAmitthaM vyaakhyaatH| ajigrahat anena dhanuSA bhagavatA tripuradAhaH kRta iti bAdhitavAniti / yuktaJcaitata, zrI raghupati prati niyogakathanAnaucityena svarUpopasthApanasyaiva kartavyatvAt / etena ayAcitAraM na hi devadevamadriH sutAM grAhayituM zazAka / iti vyAkhyAtam , aherbuddhyarthatvAt / yadvA, iSizakyostumunantasa. mabhivyAhRtayokirmakatAyA 'bhASye sthitatvAtsiddhametaditi mAdhavaH / AherdvikarmatAbhyupagamapakSe tu "jAyApratigrAhitagandhamAlyAm" (ra0va0 2-1-) iti na sidhyet / tatra hi "Nyante kartazca karmaNaH" iti prayojye dhenurUpe kaNi kaH syAt / tathAca jAyayA gandhamAlye pratigrAhitA
Page #142
--------------------------------------------------------------------------
________________ vidhizeSaprakaraNe kArakaprakaraNam / 133 yeti vigrahe bahuvrIhireva na syAta, trikataH zeSasya bhASye sthitatvAt / satyapi vA tasmin puMvadbhAvo durlabhaH / siddhAnte tu pratigrAhite gandhamAlye yayeti vigrahaH / jAyAniSThapreraNaviSayIbhUtaM gandhamAlyakarmakaM yatpratigrahaNaM tatkartrI mityarthaH / anyapadArthAntarbhAveNaiva vizeSaNavizevyavaiparItyenaivaikArthIbhAvakalpanAt / mAsajAtAdivat / vyapekSApakSe tu tu aSaSThIvibhaktyarthe vahuvrIhau sarvatra vyutpatyantarakalpanA'styeva / 'prA. tAdekam' ityasya hi udakakartRkaprAptikarmIbhUtamarthaH / 'UDharathaH' rathakarmakavahanakartA / 'upahRtapazuH' pazukarmakopahArasampradAnam / 'uddhRtaudanaH' odanakarmakoddharaNApAdAnam / 'vIrapuruSakaH' vIrapuruSakartRkasthi bhyadhikaraNamiti dik / syAdetat / apAdAnAdyavivakSAyAM dvikarmakatA'stu tadvivakSAyAntu "jAyApratigrAhita" ityAdi setsyati / maivam, "haratezca" iti cakAreNa samuccitAnAM jayatyAdInAmakathita sUtraviSayatve'pi "tathaiva ca " iti samuccitAnAmaNau karturNau karmatAbhyupagamAt / gatyarthaiH sAhacaryAt / ata eva tAryAdayaH pRthageva saGgrahItAH / yuktazcaitat, grahaNakartRtvasyAvivakSAyAM prayojakasya hetutvAbhAve Nico durlabhatvAt / na caivaM dIpi grahaNavaiyarthyAmakarmakatvAdevANI karturNau karmatvasiddheriti vAcyam, stANNici tatsArthakyAt / ziSyAH tatvaM dIpayanti tAnasau prerayatItyarthaH / nanvevaM tyAjeH saGgRhItatvAdyadyapi "tyAjitaiH phalamutkhAtaiH" "muktAhAraJciraparicitaM tyAjito daivagatyA" ityAdi siddham / tathApi gavA payastyAjayatItyartha iti kaiyaTaharadattAdigrantho virudhyate iti, caitravizeSAvivakSAyAM karmatve'pi kartRtvavivakSAyAM tasya nirbAdhatvAt / Nya syAdetat, "karturIpsitatamaM karma" (aSTA0su02-4-49 ) " tathAyuktaJcAnIpsitam " (aSTA0sU01-4-50 ) iti sUtrAbhyAM sarvamidaM siddham / tathAhi yathA viklityupasarjanaM vikkedanaM pacerarthaH, nyagbhAvanaM ruheH, dvidhAbhAvanaM bhideH, tathA tyajanopasarjanaM tyAjanaM duheH, dApanaM yAceH bhikSezva; aGgIkAraNamapi yAceH, pravezopasarjanamavasthApanaM rudheH, AkhyApanaM pRccheH, mocanaM citraH, prativAdanaM brUJaH, tadvizeSastu zAse. rityAdi / evaJca dhAtUpAsavyApAraviSayAzrayatvaM gavAdeH spaSTameveti / ata evAkaDArasUtre "apAdAnamuttarANi, gAndogdhItyatra paratvAtkarmasaM zA" iti bhASye saGgacchate / paJcakaM prAtipadikArtha iti pakSe'vadhitvaphalAzrayasvayoryugapadvivakSAyAM cedam, avadhibhUtA yA gaustaniSThAM yaH kSaraNAnukUlavyApArastadviSayiNI gopaniSThA preraNetyarthAt /
Page #143
--------------------------------------------------------------------------
________________ 134 zabdakaustubhama,mAdhyAyacaturthapAde tRtIyAnhike-- amocyate, karmaNaH zeSatvena vivakSAyAM 'na mASANAmapnIyAt' iti bat SaSThI bAdhituM sUtram / apAdAnatvamAtravinakSAyAM tu paJcamyeva, goH kSIravizeSaNabve tu SaSThI bhavatyeveti na kazciddoSaH / tathAceha SaSThIsamba. madhamAnaM dvitIyArtha iti sthitam / athedaM vicAryate--karmaNi vidhIyamAnA-lakRtyaktakhalAH kiM dvikarmakenyo mukhye karmaNi syugauNe veti / atra bhAdhyama pradhAnakarmaNyAkhyeye lAdInAhuddhikarmaNAm / __ apradhAne duhAdInAM Nyante kartuzca karmaNaH // iti / mabhidhAne iti zeSaH / atra dvikarmaNAmityanena "nIvayoharatazca" iti ca zabdasamuzcitaH kRSirtayatyAdayazca traya ucyate, anyeSAM vizeSasya vazyamANatvAt / tathA duhyAdInAbhityanena kArikopAsAH, cazabdasamu biseSvahetumaNNyantA daNDyAdayazvocyante / Nyanta ityanena tu gatyAdi. sUtropAttAzcazabdasamuccitAstAryAdayazca / tatra aNau karma tasyAbhidhAne lAdaya ityarthaH / tatrApi buddhimatyavasAnArthazabdakarmakeSu guNakarmaNIti matAntaram / tathAca bhASyam-- kathite'bhihite tvavidhistvamattirguNakarmaNi lAdividhiH sapare / dhruvaceSTitayuktiSu cAtha guNe tadanalpamatervacanaM smarata // iti / bhatra pradhAnakarmaNi lAdibhirabhihitte guNakarmaNi SaSThItyekIyamatadU SaNaparaH prathamaH pAdaH / svasyA SaSThyAH vidhiritIyaM tvasya anyasya ma. tina tu mametyarthAt / sapara gatyAdimatropAttasahite duhyAdau guNakarmANa lAdayaH / guNakarmeti / puruSapravRtteH payaHprabhRtyarthatvAd duhAdAvapradhAnaM ga. vAdhucyate : Nyante tu zabdataH prayojakanyApArasya prAdhAnyam / prayo jyavyApArasya tvaprAdhAnyamiti tadArthadharmAdhucyate / dhuvayuktayo'. karmakAdheSTitayuktayo gtyrthaaH| epvaguNe prayojye / na ca buddhipratya. ghasAnArthazabdakarmakeSu guNakarmaNyeva syAt Nyante kartuzcetyasya sapa ra ityanena bAdhAditi vAcyama, apara Aheti bhASyeNa matAntaratA. dhaksAyA / bhavAya saGgrahaH gauNe karmaNi duhyAdeH pradhAne nAhakamvahAm / buddhipratyavasAnArthazabdakarmasu cecchayA / prayojyakarmaNyanyeSAM NyantAnAmiha nizcitaH / lakRtyaktakhalAnAM prayogo bhAgyapAragaiH // tatra nIprabhRtInAM pradhAnakarmasambandho'ntaraGgaH / duhyAdInAntu vipa.
Page #144
--------------------------------------------------------------------------
________________ vidhizeSaprakaraNe kArakaprakaraNam / 135 rItam / tena tadaMze nyAyasiddho niyamaH / itaratu sarva vAcanikam / krameNodAharaNAni--gaurduhyate payaH / dohA dugdhA sudohaa| ajA prAma niiyte|neyaa nItA sunayA / bodhyate mANavakaM dharmaH, mANavako dharmamiti vA / devadatto grAmaM gamyate gamayitavyaH gamitaH sugama iti / yattu komudyAM duhyAcyarthetyAdinA duhyAdIn nyAdIMzca dvairAzyena paThitvA nyAda. yo mukhye duhyAdayo gauNa ityuktam / tatra grahaH pATho nirmUla eva / "jagrA. ha dhutaraM zakram" ityudAharaNazcAyuktam / itareSAntu dvikarmakatAmAtratA. tparyakaH pAThaH / nyAdayo duhyAdayazcetyubhayatrApyAdizabdaH prakAre iti siddhAntAvirodhena vyAkhyeyama / yathAzrute hi daNDimuSibhyAM mukhya syAt / tathAca 'gargAH zataM daNDyantAm' iti bhAyaM virudhyata / zataM tvatra pradhAna, gargAH arthinazca rAjAno hiraNyena bhavantIti vAkya. SAt / daNDizceha grahaNArtho na tu nigrhaarthH| ata eva hyatra samudAye vA. kyasamAptiH, guNAnurodhena pradhAnAvRtteH sambhavAt / tathA mantherapi pra. dhAne syAt / iSyate tu gauNe / tathA ca bhAraviH yenApaviddhasalilaH sphuTanAgasadmA devAsurairamRtamambunidhirmamantha / iti / amRtaM hyatroddezyatayA mukhyam / ambunidhistu gaunnH| yadapi anye tu yathArucItyuktvA "gopIhAvamakAryata bhAvazcainAmanantena" ityudA. hutam / tadapi na, Nyante kartuzca karmaNa iti siddhAntAt / yadvA, "kR vijJAne" iticurAdAvAtmanepadIbopadevena paThitaH / tasyedamudAharaNam, buddhartheSu pakSadvayasyopapAditatvAt / yattu zrIharSaH prAyuta svkriiddaahNsmohgraahilshishubhRshdhaarthitonidcndraa| iti, tazcintyam , zizunA candra prArthitvapradhAne kapratyaye bahuvrIhayo gAt / vakSyati hi-aprathamAvimatyarthe cAyamiti / na ca candre kA, "apradhAne duhAdInAm" ityuke / ataeva "kAkapakSadharametya yAcitaH" idi kaalidaasH| kRSaSThI guNamukhyAkA karmabhyAM prApyate pRthak / avizeSAd dvitIyAvanetA grAmasya goriti // yatratyekana zabdana bhinnakazyadvayAbhidhA / na zakyate tatra yuktamekasyaivopajIvAm // pradhAne niyatA SaSThI guNe hyubhayathA bhavet / ityAha goNikAputra iti bhANyAd guNadvayam // netAmyasya srudhnasya khudhnaM vA / iha pradhAne karmaNi nityA SaSThI
Page #145
--------------------------------------------------------------------------
________________ 136 zabda kaustubhaprathamAdhyAyacaturthapAde tRtIyAnhike bhASyakAravacanAntu guNakarmaNi vaikalpikIti sthitam / nanvakarmANAM prAkRtakarmAbhAvAtkathaM dvikarmakatA ? tathAca NyarthakarmaNi pratyayo'stu 'Asyate mANavakaH' iti / mAsamiti tu prayogo'saGgataH / "dhruvaceSTitayuktiSu vApyaguNaH" iti loke dhruvagrahaNaJca vyarthamiti cet ? na, "kAlabhAvAdhvagantavyAH karmasaMjJA hyakarmaNAM, dezazcAkarmakANAm" iti bhASyAdgantavyo'dhvA adya gantavyaH / asmAdeva nipAtanAd gantavyazabdasya paranipAtaH / gantavyatayA loke prasiddhasya niyataparimANasya ko. zayojanAdereva grahaNam / tena 'adhvAnaM svapiti" iti na bhavati / mA samAste / godohamAste / yAvatA kAlena gauduhyate tAvantaM kAlamAste ityarthaH / krozamAste / kurUn svapiti | janyamAtraM kAlopAdhiriti pakSe godohAdedyapi kAlatvAtsiddhaM tathApi loke mAsAdereva tathAtvena prasiddhatvAtpRthagbhAvagrahaNama / dezazabdena ca grAmasamudAyavizeSAH ku* rupaJcAlAdayo gRhyante iti kaiyaTaH / tena "adhizIsthAsAm" (aSTA0 sU01-4-46) ityAdervaiyyadhye neti dhyeyam / " kAlAdhvanoratyantasaMyoge" (aSTA0sU02-3-5) iti tu guNadravyayorarthe ArambhaNIyam / kozaM kuTilA / mAsaguDadhAnAH / sakarmakArthaJca / mAsaM vedamadhIte / yadvA, AsyAdayastatpUrvake vyApane varttante / tathAceotsargeNaiva siddham, mAsa. mAsanena vyApnotItyarthAt / tathAca dvitIye bhASyam - "prAkRtamevedaM karma" iti / na caivaM sakarmakeSvapyatiprasaGgaH, lakSyAnurodhenAkarmakANAmeyoktaprakArAbhyupagamAt / Aha ca kAlabhAvAdhvadezAnAmantarbhUtakriyAntaraiH / sarvairakarmakairyoge karmatvamupajAyate // iti / 1 helArAjastvAha / sakarmakeSvapi mAsamodanaM pacatIti bhavatyeva / ata evokaM sarvairiti / akarmakairiti tvavivakSitamiti / kaiyaTo'pyevam / asminpakSe 'mAsamAste kaTe' iti kaTAderapi dvitIyA prAptA tathApi kAlAdereva vyApanakarmatvaM na tu kaTAderiti helArAjaH / anabhi dhAnaJceha zaraNam / 'adhizIG" (aSTA0sU0 1 - 4 - 46 ) ityAdijJApakaM vA bodhyam / iha ca karmaNi bhAve ca lakAre 'davadettenAsyate mAsau mAse' vA' iti rUpadvayamapISTam / sthAdetat, bhAvecAkarmakebhya iti vacanAnmAsAdikarmakAtkathaM bhAva la iti cet ? ucyate, akarmakebhya ityanenAntaraGgaM dravyakarma vyudasyate na tu bahiraGgaM kAlAdikarma / karmaNItyatra tu vyaktipakSAzrayaNAdantaraGgAsannidhau bahiraGge kAlAdikarmaNyapi pratiraviruddhA, jAtivyakti pakSayo
Page #146
--------------------------------------------------------------------------
________________ vidhizeSaprakaraNe kArakaprakaraNam / lakSyAnurodhena vyavastheti siddhAntAt / uktaJca hariNA zaktipramANasaMkhyAdevyadharmAdviziSyate kriyAsu kAlayogo'taH prAgyogo dravyakarmaNA // iti // atastaiH karmabhirdhAturyukto drvyairkrmkH| lasya karmaNi bhAve ca nimittatvAya kalpate // iti ca / etena "sastemAghamaghAbhidhAni yamunA gaGgaughasane yayA" iti zrIharSaprayogo vyaakhyaatH| gatibuddhipatyavasAnArthazabdakamAkarmakANAmANa kartA sa go (aSTA0 sU01-4-52) / gatyAdyarthAnAM zabdakarmakANAmakarmakANAM cANau yaH kartA sa No karma syAt / niyamArthamidam-NijathainApyamAnasya yadi bhavati tarhi gatyarthAdInAmeveti / tena 'pAcayati devadatto yajJadattena' ityatra prayojye pUrvapravRttakartRsajJAyA eva nirapavAdatvenAvasthAnAttRtIyA sidhyati / Aha ca guNakriyAyAM svAtantryAtpreSaNe krmtaanggtH| niyamAtkarmasaMjJAyAH svadharmeNAbhidhIyate // iti / kartuH svadharmeNa tRtIyayetyarthaH / 'gamayati mANavakaM grAma' grAmakarmaka yadgamanaM tadanukUlavyApArAzraya ityrthH| nIvahyoH pratiSedho vaktavyaH // yadyapyetayoH prApaNamartho na tu gati. stathApi vizeSaNatayA gatirapi vAcyakoTiniviSTetyetAvanmANa prApti matvA pratiSedha uktH| nAyayati vAhayati vA bhAraM devadattena / vaherani. yantRkartRkasyaiva pratiSedhaH // niyantRkartRkasya prayojyaH karmeti vaktavya. miti phlito'rthH| vahanti vAhAH vAhayati vAhAn rathinaM sutaH / "yA prApaNe" (a0pa01049) ityatra tu gatireva prApaNazabdArthaH, yAti gacchatItyekArthapratIteH / tena 'kAlaM pAcayati' ityAdau prayojya. sya karmatA bodhyA / budhyarthagrahaNena zAnasAmAnyavAcina eva gRhyante na tu tadvizeSavAcinaH smaratyAdayaH / ata eva zruzorupasaGkhyAnaM kari. dhyate / bodhayati mANavakaM dharmam / pratyavasAnaM bhakSaNam / bhojayati A. zayati mANavakamodanam / AdikhAdyoH pratiSedho vaktavyaH // Adayati khAdayatyannaM baTunA / bhakSarahiMsArthasya pratiSedho vaktavyaH // hetumaNNijante vidhiriti pratiSedho'pyaNAvityayaM sannidhAnAttadviSayaH / tena curAdiNijante'pi bhakSayatI prAptisattvAtpratiSedha upasaGkhyAtaH / bhakSayatyannaM bttunaa| a.
Page #147
--------------------------------------------------------------------------
________________ 138 zabdakaustubhaprathamAdhyAyacaturthapAde tRtIyAnhike hiMsArthasyeti kim ? bhakSayanti balIvaH sasyam / bhakSayati balIva. rdAn sasyam / kSetrasthAnAM yavAnAM bhakSyamANAnAM hiMsA draSTavyA, tasyA mavasthAyAnteSAM cetanatvAbhyupagamAt / zabdaH karmakArakaM yeSAnte zabda. karmANaH, na viha "kartari karmavyatihAre" ( aSTA sU01-3-14 ) ityatreva karmazabdaH kriyAparaH, gatibuddhipratyavasAnazabdAti vaktavye. 'rthazabdAtkarmazabdasya pRthagupAdAnAt adhyAyayati pAThayati mANavakaM vedam / __ jalpatiprabhRtInAmupasaGkhyAnam ||jlpyti vilApayati AbhASayati putraM devdttH| -dRzezvopasaGkhyAnam // darzayati hari bhaktAn / yadyapi zerzAnasA. mAnyaparatve budhyarthatvAdeva siddhaM tathApi jJAnavizeSArthatAyAM na sidhya. tItyupasaGkhyAnamArabdham / 'zrAvayati zlokaM devadattam' iti tu zabda. karmatvAtsiddham / zabdakriyANAmiti vyAkhyAne tu zRNoterupasaGkhyeyaM syAt / vhayatikrandatyozca pratiSedhyaM syAt / vhAyayati krandayati vA devadattena / dRzestUbhayathApyupasaGkhyeyaM syAt / zabdAyatezcobhayathA prati. Sedhyam / akarmakatvAdapi hyatra prasaGgaH / zabdalakSaNasya karmaNontarbhAvAt karmAntarAyogAcca / zabdAyayati devadattena / akarmakagrahaNena tu yeSAM kAlAdibhinnaM karma na sambhavati te gRhyante, na tvavivakSitakarmANo'pi / tena 'mAsamAsayati devadattam' ityAdI karmatvaM siddham / 'devaH dattena pAcayati' ityAdau ca na bhavati / gatyakarmaketi sUtre'pyevam / ata evAvivakSitakarmakebhyaH pacidadAtiprabhRtibhyaH kartari ko na / a. nyathA 'pakvavAn 'dattavAn' ityarthe 'pakvaH' 'dattaH' iti syAt / "la: karmaNi" (aSTAsU03-4-69) iti sUtre tu avivakSitakarmaNAmasambhava. karmaNAM vA grahaNam / ata evAvivakSitakarmaNAM na bhAve lAdaya itIha sUtre vadato "NeraNau" (aSTA sU01-3-67) ityatra tu 'neha pacyate' iti bhAve lakAra iti avato haradattasya matabhedaparatvAnna pUrvAparavirodha iti dik / hakoranyatarasyAm (aSTAsu01-4-53) / hAca kA aiti vigrahaH / huzca kruzceti vA / anayoraNau kartA gau vA karma syAt / navetivi. bhASAsUtra ubhayatravibhASAsvidaM vArtikakRtA paThitam / tathAhi, 'abhya. vahArayati mANavakamodanaM mANavakena vA' ityatra pratyavasAnArthatvAtprAte 'vikurvate chAtrAH, vikArayati chAtrAn chAtrairvA' ityatrAkarmakatvAtprApte itaratra svaprApta vibhASeyam /
Page #148
--------------------------------------------------------------------------
________________ vidhizeSaprakaraNe nipAtasajJAprakaraNam / 139 abhivAdidRzorAtmanepade veti vaktavyam // abhivAdayateraprApta vi. bhaassaa| dRzestu buddhyAdyarthatvAdupasaGkhyAnAdvA prApte / abhivAdayati guruM devadattaH, abhivAdayate guruM devadatta devadattena vA / "Nicazca" (aSTA0901-3-74) ityAtmanepadam / parasmaipade tu 'abhivAdayati guruM devadattena' / darzayate rAjAnaM bhRtyAn bhRtyairvA / karmasaMjJAbhAvapakSe karmAntarasyAbhAvAt "NeraNau" (aSTA0sa01-3-67) ityAtmanepadamanyatra tu "Nicazca" (aSTA su01-3-74) itIti prAJcaH / vastutastu "Nicazca" ityeva yuktam / "NeraNau" ityasya tu nAyaM viSayaH, NijvAcyaprayuktibhe. dAditi tatraivopapAditam / svatantraH kartA (aSTAsu01-4-54) / kriyAyAM svAtantryeNa viva. kSito'rthaH kartA syAt / dhAtUpAttavyApArAzrayatvaM svAtantryam / Aha ca dhAtunoktakriye nityaM kArake kartRteSyate / iti / __ karmakartaryapyastIdam / phalavyApArayorvaiyadhikaraNyamAtrasya pacAvI. sargikasya paraM tyAgaH / vizakalitazaktipakSe viziSTazaktipakSe cedaM tulyam / nivRttapreSaNaM karma svakriyAvayave sthitamiti pakSe tu pradhAna. bhUtadhAtvartha eveha kriyA, dhAtutvaM tu bhUtapUrvabhAvanArthatvAt / etena kA. rakANAM kriyAnvayaniyamo'pi dvedhA vyAkhyAtaH / devadattaH pacati / sthA. lI pacati / ananyalabhyasya zabdArthatvAdAzrayo lakArArthaH / devadattena pacyate / devadattarUpo ya AzrayastadviziSTo viklittyanukUlavyApAra ityarthaH / vaiziSTayaM cAdheyatArUpaM saMsargamaryAdayA bhAsate / tatprayojakohetuzca (aSTA0sU01-4-55) / tasya kartuH prayojako hetusajjJaH syAccAkartRsajJaH / sNjnyaasmaaveshaarthshckaarH| kurvantaM prera. yati kArayati hariH / hetutvAttadyApAre "hetumati ca" (aSTAsu03-126) iti Nic / kartRtvAkartari lakAraH / // iti zrIzabdakaustubhe prathamasyAdhyAyasya caturthe pAde tRtIyamAnhikam // prAgrIzvarAnipAtAH (aSTA0su01-4-56) / "adhirIzvare' (aSTA0 sU01-4-97) ityataH prAk prAG nipAtA ityadhikriyate, tantrAdyAzra. yaNAt / tena pUrva nipAtasamAH santaH pazcAtyAdisaJjJA ityarthAtsaMjJA. samAvezaH sidhyati / anyathA gatyupasargakarmapravavanIyasajhAnAM nipA. tasAyAzca paryAyaH syAt / tantrAdau pramANaM tu prAggrahaNa sAmaryameva /
Page #149
--------------------------------------------------------------------------
________________ 140 zabdakaustubhaprathamAdhyAyacaturthapAde caturthAnhikeanyathA rIzvarAditi paJcamyaiva dikzabdApAkiM tena ? na ca paraza bdAkSepaprasaGgaH / "cAdayo'sattve" (aSTA0sU1-4-57) "prAdayaH" (aSTA0 su01-4-58) ityetayorvidheyayo bhenAnanvayApatteH / rephavizaSTagrahaNaM kim ? "Izvare tosunkasunau" (aSTA sU03-4-23) ityasya vyAptinyA. yenAvadhitvaM mA bhUt / vastutastu mAstu rephaH pratyAsatyA'bhimatasiddheH avyayIbhAvasyAvyayasajJArambhAJca / na cAso samAse'pyavyayIbhAva eve. ti niyamArtha syAditi vAcyam, gauravagrastaM vyAptinyAyamAzritya niH yamArthatvavarNanApekSayA pratyAsattervidhyarthatAyAzca nyAyyatvAt / ata eva "naloka" (aSTA0sa02-3-69) iti sUtre avyayAtpRthak lokAdInAM grahaNamapyupapadyate iti dik / cAdayo'sattve (aSTA sU01-4-57) / cAdayo nipAtasajJAH syuH na tu dravye / nipAtatvAdavyayatvam / ca vA ityAdi vastapalakSaNaM yatra sarvanAma prayujyate / dravyamityucyate so'rtho bhedyatvena vivakSitaH // liGgasaMkhyAnvayi dravyamiti vA / asattve kim ? pazunA yajeta, pazu. zabdazvAdiH / 'caH samuccaye' ityapi pratyudAharaNam / na cAtra "prakRti. badanukaraNam" (pa0bhA036) ityatidezAt nipAtatvaM durvAramiti vAcyam, atidezasyAnityatAyAH RlasUtre evopapAditatvAt / prasajyapratiSedhaH kim ? vAtIti vAH, viprAtIti vipraH / iha kiyA. viziSTadravyavAcakatayA kriyAyAzcAsattvarUpatvAnnipAtatA syAt / tatazca veprazabdasyApyavyayasamA syAt . "prayojanaM sarvanAmAvyayasanA. yAm" (ma0bhA0) ityukatvAt / atha cAdayaH-vavAha aha eva evaM nUnaM zazvat yugapat bhUyasa kRpat praznavitarkaprazaMsAsvayam / evaM supadapi / kuviditi bhUyo'rthe yogaprazaMsAstibhAveSu ca / nediti zaGkAyAn / "nejimAyanto narakaM patAma" | "nedevalApuna jannadevAH" ityAdau tu na iditi padadvayaM paThyate / tasmAnnipAtasamudAyo'yaM bodhyaH "nipAtairyadyadi'' (aSTA0su. 8-1-30) iti nighAtaniSedhaH / pratiSedhavicArasamuccayevayamiti tu zAkaTAyanaH / cet / caN / ayaM cedarthe Nit , saMmukhayAdau tvananuba. dhaH / idaM ca "nipAtairyadyadi" (aSTA0sU08-1-30) ityatra sphuTIma viSyati / kaccit / yatra / naha nizcitaniSedhe / hanta harSe'nukampAya ca / mAkiH mAkIm etau nidhe / mAkirnezanmAkI riSanmAkI saMzA rike vaTet kissambhAvitaniSedhena kirindratvaduttaraH / nakiravAyathA.
Page #150
--------------------------------------------------------------------------
________________ vidhizeSaprakaraNe nipAtasaJjJAprakaraNam / 141 tvaMhikaMnukam | sukaMAkI nakI nakiH / mAkIM mAkiH / AkRtamiti vedanighaNTuH | AmizrANi navottarANIti tadyAkhyAyAM yArukaH / mAG / "mAGi luG" (aSTA0su03 -3 - 175) itivizeSaNArtho GakAraH / ma bhavatu mA bhaviSyatItyatra niranubandho mAzabdaH / naJ / JakAro "nalopo naJaH" (aSTA0su06-3-73) iti vizeSaNArthaH / nasyetyukte tu vA 'pAma naputraH' ityatrApi syAt / na ca siddhAnte'pi straiNaputre'tiprasaGgaM vArayitum "aluguttarapade" (aSTA0sU06-3 - 1 ) ityuttarapadAkSiptena pUrvapadena naJo'vazyaM vizeSaNIyatvAttenaiva pAmanaputrasyApi siddheH kiM akAreNeti vAcyam, "naikadhAgamikarmIkRta nai kanIvRtA" ityAdau niSedhArthena nazabdena 'saha supA" ( aSTA0su02-1-4) iti samAse'tivyAptiM vArayituM JitvasyApyAvazyakatvAt / naJa / pUrvapadasya vizeSaNe'pi ananyArthaJitvasya nipAtasyaiva grahaNaM na tu vRddhyA caritArthatrakArasya taddhitasyApIti tu prAcAM granthasyoktisambhavo bodhyaH / yAvat / tAvat / tvai ve etau vitarke / zrau. SaT / vauSaT / svAhA / vaSaT / svadhA / OM / tathA / hiruk / khalu / kila | atha / suSThu | Adaheti hi sopakramakutsaneSu / 'Adahasva dhApran' ityatra tu padakArA Aditi pRthak paThanti / upasargavibhaktisvara pratirUpakAzca / avadattaM vidattaM ca pradattaM cAdikarmaNi / sudattamanudattaM ca nidattamiti ceSyate // 1 | " aca upasargAttaH" (aSTA0su07-4-47) iti ghoratatvaM na bhavati, upasargapratirUpakatvepyanupasargatvAt / vibhaktipratirUpako yathA-aham zubham / ahaMyuH, zubhaMyuH - "ahaMzubhamoryus" (aSTA0sU05-2-40) cireNa / antareNa | cirAya | acirAt / akasmAt / cirasya mama / mamatvaM gatarAjyasya / velAyAM mAtrAyAmityAdi / etena "geye kena vinItau vAm" iti vyAkhyAtam / vAmityasyAvyayasya yuvAmityarthAt / Aha AsetyA. dIni tu tiGantapratirUpakANi / svarAstu sambodhana bhartsanA nukampApAdapUraNapratiSedheSu yathAsambhavaM bodhyAH / a apehi / A evaM manyase / i indraM pazya / I IzaH / U Upare bIjaM vapati / e ito bhava / ozrAvaya / R R laai au ete mantrastomAH / pazviti samyagarthe / lodhaM nayanti pazu manyamAnAH / zukamiti zIghratve / yathA kathAcetyanAdare / pAT pyAT aGga hai he bho aye ityAdayaH sambodhane / gheti hiMsAprAtilomyapAdapUraNeSu / viSu iti nAnArthe / ekapade ityakasmAdarthe / nihantyarInekapade / puta iti kutsAyAm / kutsitamavayavaJchAdayati iti pucchaH / DaH /
Page #151
--------------------------------------------------------------------------
________________ 142 zabdakaustubhaprathamAdhyAyacaturthapAde caturthAnhike-- puliti lAntamiti zAkaTAyanaH / kutsitaM kasati gacchatIti pulaka sH| asmItyahamarthe / tvAmasmi vacmi viduSAM samavAyotra tiSThati / Ata iti ito'pItyarthe / ityAdi / aakRtignnshcaaym|| prAdayaH (aSTA sU01-4-58) / ete nipAtasaMjJAH syuna tu sattve / pra parA apa sam anu ava nis nir dus dur vi AG ni adhi api ati su ut abhi prati pari upa ete prAdayaH / tatra nis dus imau sAntau / "nisastapatAvanAlevane" (aSTA0sU08-3-102) itinizA. diti "upasargasyAyatau" (aSTA0sU08-2-19) iti sUtre vRttiH| "niraH kuSaH" (aSTA sU07-2-46) "suduroradhikaraNe" ityAdyanurodhAdrephA. ntAvapIti tatraiva sUtre haradattaH / adravye kim ? vi pakSI / parAH senaaH| ___ upasargAH kriyAyoge (aSTA su01-4-59) / prAdayaH kriyAyoge upa. sargasaMjJAH syuH| gatizca (assttaa0s01-4-60)| prAdayo gatisaMzAH syuH kriyaayoge| pulliGgo'yaM gatizabdaH, "gatiranantaraH" (aSTA sU06-2-49) iti li. GgAt / avyutpannazcAyaM ktijanto vA / "na ktici dIrghazca" (aSTA0sU0 6-4-39) iti tu na pravartate, ata eva nirdezAt / upasargasaMjJayA saha samAvezArthazcakAraH / anyathA paryAyaH syAt / tena 'praNeyam' ityAdau NatvaM kRduttarapadaprakRtisvarazca sidhyati / nipAtasaMjJAyAstu samAvezaH prAggrahaNena sAdhita eva / iha yakriyAyuktAH prAdayastaM pratyeva gatyupa. sargasaMjJAH, yogagrahaNasAmarthyAt / tena pravRddhaM kRtaM prakRtamityatra "gatiranantaraH" (aSTA0sU06-2-49) iti svaro na, karmaNi kAntaM pratyagatitvAt / kRArthavizeSakatve tu syAdeva / tathA pravRddho bhAvaHprabhAvaH' ityatra "zriNIbhuvonupasarge" (aSTA sU03-3-24) iti ghaJ siddhH| evaM 'praNA. yayati' 'abhipAcayati' ityAdau prakRtyarthagataprakarSAbhimukhyadyotakatAyAM NatvaSatve staH / NyarthavizeSakatve tu neti bodhyam / nipAtasaMjJA tu kriyA yogaM vinA'pyasti / etadarthameva hi prAdaya iti yogo vibhaktaH / tena 'pragata AcAryaH prAcAryaH' ityatrAvyayapUrvapadaprakRtisvaraH sidhyati / ___ upasargasaMjJAyAM marucchabdasyopasaGkhyAnam / maruttaH / upasargasaMjJAvidhAnasAmAdajantatvAbhAvepi "aca upasargAttaH" (aSTAsu07-447) iti tatvaM pravartate ityAhuH / evaJca marunna yatItyatra Natvamapi prApno. ti| tasmAttatva eva saMjJA vknyaa| ata eva kividhiraGa ca na bhavati / nipAtasaMjJA tu naasyessttaa| tena "tRtIyAkarmaNi" (aSTA0su06-2-48) iti pUrvapadaprakRtisvare kRte maruttazabdo mdhyodaatH| nipAtaye tvAyudAttaH
Page #152
--------------------------------------------------------------------------
________________ vidhizeSaprakaraNe gatisajJAprakaraNam / 143 syaat| na ca "upasargAzcAbhivarjam" (phi0sU081) iti phiTsUtrAdoSatA. davasthyaM zaGkayam "nipAtA AdhudAttAH" (phisU080) ityeva siddhe'bheH pratiSedhamAtrArtha tatsUtrArambhAditi haradattAdayaH / ata eva nAbhirityeva munyatAm / mAstu vA tadapi, evAdiSu abheH supaThatvAdityavocAma / evaJca "taparvamarubhyAm" iti marutazabdavyutpAdane upAyAntaraM bodhyam / tatra ca tapaH pitvameva samyak / tanniti nitvapAThastu kAcitkaH prAmAdikaH / anyathA maruttazabdasyAyudAttatApattau prakRtasUtrasthakaiyaTAdivi. rodhApatteH / matvarthIyaprakaraNe tano nitvaM maruttazabdasyAyudAttatAM cAva. lambya pravRtto haradattagranthastu cintyaH / "parvatazcinmahi vRddho vibhASA" ityAdau paThyamAnaM parvatazabdasyAyudAttatvaM tu dvedhApi sidhyati / "nabvi SayasyAnisantasya" (phi0sU026) iti parvatazabdasyAyudAttatvAt / zracchabdasyADvidhAvupasaGkhyAnam // shrddhaa| bhidAdipAThAtprajJAzraddhatiInapAtanAdvA siddham / __ antaHzabdasyAGkividhiNatveSUpasaGkhyAnam // etaca "antaraparigrahe" (aSTA0901-4-65) ityatra bhASye sthitam / antardhA / antarddhiH / antahaNyAt / "hanteratpUrvasya' (aSTA su08-4-22) iti Natvam / eva. z "antaradeze' (aSTA sU08-4-24) iti na kartavyam / deze tu kSubhnA. ditvANNatvAbhAvaH / ayanaM cetyapi na kartavyaM "kRtyacaH' (aSTAsu084-29) iti siddheH / deze tu kSumnAdinA bodhyeti kaiyttH| deze niSe. dhArtha sUtradvayamiti tu haradattaH / pakSadvaye'pi 'antarNayati' 'antarbhavANi' ityAdI yathAyathaM NatvaM bodhyam / suduroH pratiSedho numvidhitatvaSatvaNatveSu // sulabhaM / durlabham / "upasargAtkhalyoH " (aSTA sU07-1-60) iti num / na etacca prayo. janamApAtataH "nasudubhyo kevalAbhyAm" (aSTAsU07-1--68) iti sU. trasyAvazyArabhyatvAt / anyathA 'atisulabham' ityatra num na syAt / tatva-sudattam / "aca upasargAt" (aSTA0sa07-4-47) iti tatvaM mA bhUt / sstvN-duHsthitiH| prakriyAjAladuHstham / susiktam / sustu tm| "suHpUjAyAm (aSTA0ma01-4-94) iti tu kartavyameva pUjAyAbhiti vishessnnaarthm| tena'suSiktaM kiM tavA' ityAdau SatvaM bhavatyeva / kathaM tarhi phalavadbhAvanodabhUtakathambhAvatirohitAH / / naivAGgAnAM kathaM bhAvAH prAduNyanti kathaM ca na // iti ? satyam , nedamupasargatvaprayuktaM kintu "upasargaprAdurdhyAm' (aSTA0 sU08-3-87) ityatra prAdusaH pRthaggrahaNaprayuktam / etena 'prAduSyanti'
Page #153
--------------------------------------------------------------------------
________________ 144 zabdakaustubhaprathamAdhyAyacaturthapAde caturyAnhikeiti paThitvA pra AG dus ityupasargatrikapUrvasya syateH "upasargAtsuno. ti" (aSTA0sa08-3-65) ityAdinA Satvamiti vyAcakSANAH parAstAH, dura upasargatAyAHSatvavidhau niSedhAt, syaterarthasya prakRtAsambandhAcca / Natvam / durnItam / durnyH| etena "duraH parasya NatvaM na" iti kociditi paThitvA siddhAnte Natvamiti bhrAmyantaH praastaaH| gatisaMjJAyAM kArikAzabdasyopasaGkhyAnam // kArikAkRtya / kAri* kAkRtam / yatkArikAkaroti / "tiGi codAttavati (aSTA sU08-1-71) iti gtenighaatH| nipAtatvAdavyayatve sati vibhakteluk / kArikA kriyA / maryAdAsthitirityarthaH / yatna ityapare / "dhAtvarthanirdeze" iti Nvul / yastu kartari NvulantaH kArikA dAsIti, yazca zlokavAcI, ta. yorneha grahaNam , kriyAyogaiti kArikAzabdasya vizeSaNAt / kriyA vRttereva grahaNAt / punazcanasau chandasi gatisaMjJAviti vaktavyam // punarAdheyam / gati. tvAtsamAsaH / kRduttarapadaprakRtisvareNa "yato'nAvaH" (aSTA sU06-1213) iti dhezabda udAttaH / punarutsyUtaM vAsaH / ihApi gatitvAtsa mAsaH / svarastu pravRddhAderAkRtigaNatvAdantodAttatvam / kAThake. hAntodAttaH paThyate / zeSanighAtena punaHzabdo'nudAttaH / "gati. rgatau" (aSTA0sU08-1-70) iti nighAvaM vadan vRttikAra stu paratvAttasya nyAyyatAM manyate / canAhitaH // "cAyarane hasvazca" (u0su0639) ityasunnantatvAnnipAtatvAdvA''dyudAttasya canaHzabda. sya "gatiranantaraH" (aSTA0sa06-2-49) iti prkRtisvrH| UryAdiviDAcazca(aSTA0sU01-4-61) / ete gatisaMjJAH syuH kri. yAyoge / kRbhvastiyoge viDAcau vihitau| tatsAhacaryAdrapAdayo'pi tadyoge evaM prayujyante nAnyatra, anabhidhAnAca / tatrApyAviHprAduHzabdo muktvA'nyeSAM karotinaiva yoga iti mAdhavAdayaH / yadyapi saMjJAvidhau pratyayagrahaNe tadantavidhirnAsti tathApIha sAmarthyAt viDAjantagraha. Nam / na hi pratyayamAtrasya kriyAyogaH saMbhavati, svArthikatvenAnarthaH katvAt cverazrAvitvAJca / UrIkRtya / zuklIkRtya / paTapaTAkRtya / ihedamavadheyam / zrauSaDAdAnAM svAhAntAnAM cAdivapi pAThAdaki pAyoge'pi nipAtatvam / AviHzabdasya sAkSAtprabhRtiSu pAThAtkRJo yo. ge vikalpaH / bhvastiyoge tvanena nityamiti / kathaM tarhi vAruNImadavizaMkamathAvizvakSyuSobhavadasAviva / iti mAghaH ?
Page #154
--------------------------------------------------------------------------
________________ vidhizeSaprakaraNe gatisajJAprakaraNam / 145 abhavadyugamadvilolojivhAyugalITobhayasTavabhAgamAviH / iti ca ? niraGkuzAH kavaya iti haradattaH / vastutastu neha doSale. zamapi pazyAmaH / tathAhi, gatitvAddhAtoH prAk prayogaH prApnotIti tva. dAyarvapakSasarvasvam / taca bhAgyavArtikayoreva nirAkRtaprAyam / "te prAgdhAtoH" (aSTA sU01-4-80) iti sUtraM hi dvedhA vyAkhyAtaM-prayoganiyamArtha saMjJAniyamArtha ceti / tatrAntyapakSe prAk cAprAk ca prayokanyAH, prAktu prayujyamAnAH saMjJAM labhante iti sthitam / imameva ca pakSamAzritya "anukaraNaM ca" (aSTA sU01-4-62) iti sutre 'nitipa. ramiti pratyAkhyAtam / evameva "chandasi pare'pi' (aSTA su01-4-81) "vyavahitAzca" (aSTA sU01-4-86) iti sUtradvayamapi pratyAkhyAtam / ata eva "te prAg" (aSTA0sa01-4-80) iti sUtre 'sukaTaM karANi vINAni' iti bhASyaM "kartRkarmaNozca bhUkRo' (aSTA su03.3.127) iti sUtre 'svAyambhavam' iti bhAgyavRttigranthau, vyarthayoH kim ? svAsyena bhUyata iti vRttigranthazca saGgacchate / etena vRtteH prAmAdikatAM vadan 'pA. vyena subhUyate' iti pAThaH kartavya iti zikSayan haradatto'pyapAsta: "pa. kSAntarairapi parihArA bhavanti" iti nyAyena saMzAniyamapakSe sarvasya sA. maJjasyAt / etena purorAmasya juhavAJcakAra jvalane vapuH / iti bhttttiH| "tasya sthitvA kathamapi puraH' iti kAlidAsazca sa. mrthitH| na ca "puro'vyayam' (aSTA0sU0-1-4-67) ityasya kRUmAtravi. Sayatvamiti bhramitavyam , kRo'nadhikArAt 'turAsAhaM purodhAya' ityA. diprayogAcceti dik / jarI UrI urarI ete trayoGgIkAre vistAre ca / vitAlI bhUsI pato vistAre / zakalA saMsakalA dhvaMsakalA bhaMsakalA pate catvAro hiMsA yAma / zakalA kRtetyAdi / hiMsitvetyarthaH / gulugudhA poDArthe / guH lugudhAkRtya / pADayitvetyarthaH / sajUH sahArthe / phalaphalI ciklI ApalI ete vikAre / aloSTI kevalI sevAlI zevAlI varSAlI masamasA bhasmasA ete hiMsAyAm / vaSaT vauSaT svAhA sva. dhA pApI karuNAvilAge / pApIkRtya / karuNaM vilapyetyarthaH / prAduH prAkaTye / zrat zIghrArthe / zratkRtya | AviH prAkaTye / AviSkRtya / gaNaratne tvanye'pi saGgrahItAH / tathAhi, pApAlI saGkalA kevAsI ete hiMsAyAm / vArdAlI yAdIlI AlambI ete prAkAzye hiMsAyAM ca / ityuuryaadyH| zabda. dvitIya. 10. -
Page #155
--------------------------------------------------------------------------
________________ 146 zabdakaustubhaprathamAdhyAyacaturthapAde caturthAnhike____ anukaraNaJcAniti param (aSTA0sU01-4-62) / gatiH syAkriyAyoge / khATakRtya / anitiparaM kim ? khADiti kRtvA niraSThIvat / sati hi gatitve prayoganiyamapakSe dhAtoH prAk prayogaH syAt / anukaraNatva. jAtyAkrAntasyetizabde pare'yaM niSedhaH / tena 'zrauSaDvauSaDitikRtvA niraSThIvat' ityatra zrauSaTzabdasyApi nissedhH| saMjJAniyamapakSe tu Ana. tiparagrahaNaM na kartavyamiti, parasparasaMjJAprApterevAbhAvAt / AdarAnAdarayoH sadasatI (assttaasu01-4-63)| kramAd gatisaMze stH| satkRtya / asatkRtya / prItipUrvikA pratyutthAnAdiviSayA svarA ''daraH / avajJayA pratyutthAnAdAvupekSA tvanAdaraH / etayoH kim ? sa skRtvA / asatkRtvA / zobhanamazobhanaM ca kRtvetyarthaH / bhUSaNe'lam (aSTA sU01-4-64) / gatisaMGgaM syAt / alaMkRtya / bhUSaNe kim ? alaMkRtvaudanaM gtH| paryAptamityarthaH / "anukaraNam" (aSTA0sU01-4.62)ityAdayastrayo yogAHsvabhAvAtkRviSayA iti maadhvH| antaraparigrahe (aSTA suu01-4-65)| spaSTam / antarhatya / madhye hattvetyarthaH / aparigrahe kim ? antahatvA mUSikA zyeno gtH| parigRhya gata ityrthH| atredamavadheyam / hatvAgamanaM dvidhA / hataM tyaktvA parigRhya ceti / AdyamudAharaNam / dvitIyaM pratyudAharaNam / aparigrahe iti ca prayogopA. dhina tu vAcyakoTiniviSTamiti / ___ kaNemanasI zraddhApratIghAte (assttaa0suu01-4-66)| gatI staH / kaNe hatya payaH pibati / manohatya / kaNezabdaH saptamIpratirUpako nipAto. bhilASAtizaye vartate / manaHzabdo'pyevam / atizayenAbhilapyA tanni kRttiparyantaM pibtiityrthH| tatazca zraddhAyA apagamAttatpratIghAto dhAtuga tisamudAyagamyaH / zraddhApratIghAte kima ? kaNehatvA gtH| manohatvA / sUkSmataNDulAvayavaH kaNastasmin hatvetyarthaH / manaHzabdastu cetasi / puro'vyayam (aSTA sU01-4-67) / "pUrvAdharAvarANAma" iti vyutpAdito'sipratyayAnto'vyayaM tathAbhUtaH puraHzabdo gatisaMjJaH syAta / puraskRtya / "namaspurasoH" (aSTA su08-3-40) iti satvam / avyayaM kim ? pUH purau puraH kRtvA / astazca (aSTA0sU01-4-68) / astamiti mAntamavyayaM gatisaMvaM syAt / astaGgatya / avyayamityeva / astaM kANDam / kSiptamityarthaH / acchagatyarthavadeSu (aSTA001-4-69) / avyayamityeva / accha. gatya / acchodya / abhigatya / abhimukhamuktvA cetyarthaH / avyayaM kim ?
Page #156
--------------------------------------------------------------------------
________________ vidhizeSaprakaraNe gatisajJAprakaraNam / 147 jalamacchaM gacchati / bhado'nupadeze (assttaa0suu01-4-70)| adaHzabdastyadAdiH so'nupa. deze gatiH syaat| adAkRtya / adaH kRtam / yadA svayamevetthaM paryAloca. yati tadedamudAharaNam / anupadeze kim ? paraM prati kathane mAbhUt / adaH kRtvA gtH| tirontau (assttaa0suu01-4-71)| tirobhUya / antau kim ? tirobhUtvA sthitaH / pArvato bhUtvetyarthaH / vibhASA kRSi (aSTA0sU01-4-72) / prAptavibhASeyam "tirontauM " (aSTA0sa01-4-71) ityanuvRtteH / tiraHkRtya / tiraskRtya / "tiraso. 'nyatarasyAm" (aSTA0ma08-3-42) iti vA satvam / pratyudAharaNe tu na satvam , tadvidhau gtigrhnnaanuvRtteH| tiraH kRtvA kASTham / keci. vihApi satvamicchantaH parAbhava tiraskArazabdaprayogaM cAnurundhAnAH satvavidhau gatigrahaNaM nivartayantIti mAdhavaH / * upAje'vAje (aSTA0sU01-4-73) / etau kRSi vA gatisaMjJau stH| vibhaktipratirUpako nipAtAvimau durbalasya sAmarthyAdhAne vartate / upA. jekRtya / upaajekRtvaa| anvAjekRtya / anvAjekRtvA / upaSTabhyetyarthaH / ___ sAkSAtprabhRtIni ca (assttaa0suu01-4-74)| etAni kRSi vA gati. saMjJAni syuH| vyartha iti vaktavyam // sAkSAtkRtya / sAkSAtkRtvA / asAkSAdbhUtaM sAkSAskriyate cettadA'yaM prayogaH, na tu sAkSAbhUtasyaiba rUpAntarApAdAne / vyanteSu tu pUrvavipratiSedhAd "UryAdicci" (aSTA0 sa01-5-61) iti nityaiva saMjJA / tena 'lavaNIkRtya' ityatra mAntatvaM na bhavati / tadvikalpasanniyogeneha gaNe nipAtyate / yadvA, lavaNazabdasya lavaNamiti mAnta aadeshH| tathAca mAstu puurvviprtissedhH| zabdyaM hi naH sAdhyam-lavaNaMkRtya lavaNaMkRtvA lavaNIkRtyeti / tatra vyantA. cyantayoH pAkSike lavaNamAdeze samaM rUpam / pareNApi vikalpena muke tucyantasya nityA saMjJeti na kazciddoSaH / ihAgnau vazeprabhRtayo vibhaktipratirUpakA nipaataaH| prAdurAviHzabdayomaryAditvAtprApte vibhA. SA / sAkSAt mithyA cintati manovyApAre / cintAkRtya ! bhadrA A. locanAprazaMsAmaGgaleSvayam |rocnetiitishrddhotpaade prazaMsAyaryA ca / ameti rahaHsAhityayoH / AsthA zraddhA prAjayovI jo jaraNakriyAyAm / prAja. ruhA bojaruheti ruhikriyAyAm / lavaNam / uSNam / zItam / uda. kam / Ardram / lavaNAdInAM paJcAnAM gatisaMjJAsanniyogena mAntatvaM nipAtyate mAntAdezo vetyuktam / agnau vaze vikampane vikasane praha.
Page #157
--------------------------------------------------------------------------
________________ - zabdakaustubhaprathamAdhyAya caturthapAde caturthAndike sane santapane / prAdus namas Avis / AkRtigaNo'yam / anatyAdhAna urasimanasI (aSTA0su01-4-75 ) / etau nipAtau kRJi vA gatisaJjJau staH / urasikRtya / urasikRtvA | abhyupagamyetyarthaH / manasikRtya | manasikRtvA / nizcityetyarthaH / atyAdhAnamupazleSaH / catra na / urasikRtvA pANi zete / madhye pade nivacane ca (aSTA0su01-4-76) / ete trayaH kRSi gati sanA vA syuranatyAdhAne / madhyekRtya / madhyekRtvA / padekRtya / padekR tvA / padantAvetau nipAtau / nivacanaM vacanAbhAvaH / asyAvizeSeNa edantatA nipAtyate na tu saJjJAsanniyogena vyAkhyAnAt / nivacanekRtya | nivacane kRtvA / vAcaM niyamyetyarthaH / anatyAdhAne kim ? hastinaH pade kRtvA ziraH zete / nityaM haste pANAvupayamane (aSTA0sU01-4-77) / etau nipAtau kRtri nityaM gatisabjhau sta upayamane / dArakarmaNItyeke / svIkAramAtra ityanye / hastekRtya pANaukRtya kanyAM mahAstrANi vA / upayamane kim 1 hastekRtvA suvarNe gato bhRtyaH / prAdhvambandhane (aSTA0su01-4-78 ) / prAdhvamiti cAdiSu pAThAnmAntamavyayamAnukUlye vartate / tatkRJi nityaM gatisaJjJaM syAdbandhana hetukaM cedAnukUlyam / prAdhvaM kRtya / bandhane kim ? prAdhyaMkRtvA prArthanAdinAnuphUlaM kRtvetyarthaH / jIvikopaniSadAvopamye ( aSTA0su01-4-79 ) / kRtri nityaM gatisayau staH / jIvayatIti jIvikA jIvanopAyaH / jIvikAmitra kRtvA jIvikAkRtya / upaniSadamiva kRtvA upaniSatkRtya / gatisamAsasya nityatve'pi svArthamAtraniSThatvAdagatinA vigrahaH / ata eva taMtra vazabdaprayogaH / aupamye kim ? jIvikAM kRtvA / te prAgdhAtoH (aSTA0sU01-4-80 ) / te gatisaJyA dhAtoH prAgeva prayojyAH / chandasi parepi (aSTA0sU01-4-81) / vyavahitAzca (aSTA0s01-4-82) / spaSTam / haribhyAM yAhyoka A / 'Amandairindra haribhiryAhi / iha samvAniyamapakSo'pi mAdhye sthitaH, te ityanena prAdInupaniSatparyantAt svarUpeNa parAmRzya dhAtoH prAk prayuktAnAmeSAM pUrvasUtraikavAkyatayA samjhAvidhAnAt / asmina pakSe "chandasi pare'pi" "vyavahitAzca" iti sUtradvayam anitiparagrahaNaM ca ca karttavyamiti sthitam / sukaTaGkarANIti mAdhyaM ca saGgacchate / prayoga
Page #158
--------------------------------------------------------------------------
________________ vidhizeSaprakaraNe karmapravacanIya saJjJAprakaraNam / 149 niyamapakSe tu "kRtyalyuTa :" (aSTA0sU03-3-113) iti bahulagrahaNena samarthanIyaM syAt / yatta khalaH khitkaraNasAmarthyAdanavyayasya prAk prayoge nirNIte soH parizeSAdvyavadhAnaM sidhyatIti / tazcintyam, sAmarthyAdya vahite mumaH sambhavAt kRgrahaNe gati pUrvasyApi grahaNAcca ISacchabdasyA gatisaJjJakatayA 'ISadADhyambhavaH' ityatra khalaH khitvasyopakSINatvAzceti dik / dhAtoH kim ? prakartumaicchat prAcikIrSadityatra sanaH prAk prayo go mA bhUt / 2 karmapravacanIyAH (aSTa( 0sU01-4-83) / rIzvarAtprAgidamadhikriya te / karma kriyAM proktavantaH karmapravacanIyAH bAhulakAtkartaryanayir sa ca bhUte / tena sampratikriyAM na dyotayantIti labhyate / Ahu cakriyAyA dyotako nAyaM sambandhasya na vAcakaH / nApi kriyApadAkSepI sambandhasya tu bhedakaH // iti / tathAhi, zAkalyasya saMhitAmanuprAvarSadityatrAnunA na kriyAvizeSo dyotyate / anubhUyate sukhamityAdau yathA / nApi SaSThyeva sambandha ucyate, dvitIyayaiva tasyoktatvAt / nApi prAdezaM viparilikhati vimAya parilikhatItyatra vizabdena mAnakriyeva kriyAntaramAkSipyate, kArakavibha tiprasaGgAt / kintu saMhitAsambandhivarSaNamiti dvitIyAvagataH sambandho lakSyalakSaNabhAvarUpa evetyavagamAtsambandha evAnunA vizeSa'vasthApyate / kvacita kriyAgatavizeSadyotake'pIyaM saJjJA vacanAtpravartate / "suH pUjAyAm" (aSTA0sU01 -4 -94) " atiratikrameNa ca" (aSTA0sU01-495) iti yathA / anurlakSaNe (aSTA0sU01-4-84) / lakSaNe dyotye'nuH karmapravacanIyasa* RJjJaH syAt / "lakSaNetthambhUta" (aSTA0sU01-4-90) ityAdinA siddhe tau tRtIyAM bAdhitumidaM sUtram / tathAhi, lakSaNe karmapravacanIya saJjJA. yA avakAzaH - yo na hetuH, 'vRkSamanuvidyotate vidyut' iti / hetuvRtIyAyA avakAzaH - 'dhanena kulam' iti / 'saMhitAmanuprAvarSat' ityatra tu hetubhUtasaMhitopalakSitaM varSaNamityarthAddhetubhUte lakSaNe paratvAtRtIyA syAt / punaH saJjJAvidhAnasAmarthyAttuM dvitIyaiva bhavati / Aha ca hetuhetumatoryogaparicchede 'nunA kRte / - ArambhAdvAdhyate prAptA tRtIyA hetulakSaNA // iti / na ca "vRtIyAyeM" (aSTA0sU01-4-85) iti sUtreNa gatArthatA za hNaH / tasya purastAdapacAdanyAyena "sahayuke pradhAne" (aTA0sU02-319) ityetanmAtrabAdhakatvAt /
Page #159
--------------------------------------------------------------------------
________________ zabdakaustubhaprathamAdhyAyacaturthapAde caturthAnhike tRtIyArthe (aMSTA0su01-4-15) / asmin dyotye'nuruktasaMjJaH syAt / nadImanvavasitA senA / nadyA saha sambaddhetyarthaH / " SiJ bandhane" ( svA0Da01248) asmAtkartari kaH / hIne (aSTA0su01-4-86) / hIne dyotye'nuH prAgvat / anu hari surAH / haripratiyogi kApakarSarUpasambandhavanta ityarthaH / utkRSTAdeva dvitIyA na tvapakRSTAt, zaktisvabhAvAt / 150 - upo'dhike ca (aSTA0su01-4-87) / adhike hone ca dyotye upaH prAksaMzaH / upakhAryA droNaH / khArIto'dhiko droNo'sti / ubhayamastIti phalito'rthaH / "yasmAdadhikam" (aSTA0su02-3-9) iti saptamI / hIne - upahAra surAH / apaparI varjane (aSTA0sU01-4-88) / etau varjane dyotye prAgvat / apaviSNoH pariviSNoH saMsAraH / "paJcamyapAparibhiH " ( aSTA0su0 2-3 - 10) iti paJcamI / "parervarjane" (aSTA0sU08-1-5) iti dvirvaca nam / taddhi paJcamIsahitena karmapravacanIyena dyotite'pi varjane bhava. tyeva, ubhayorapi vidhAnasAmarthyAt / varjane kim ? pariSiJcati / sarvata ityarthaH / atropasargatvAtpatvam / AG maryAdAvacane (aSTA0su01-4-89) / AG prAgvat maryAdAzabdo yasminsUtre ucyate tatratyazcet / "AGmaryAdAbhividhyoH " (aSTA0 sU02-1-13) ityatropAtto vyartha hatyarthaH / AmukteH saMsAraH / AbAlebhyo haribhaktiH / * lakSaNetthambhUtAkhyAnabhAgavIpsAsu pratiparyanatraH (aSTA0sU01-4-90 ) eSvartheSu viSayabhUteSu pratyAdaya uktasaMjJAH syuH / lakSaNe - vRkSaM prati pari anu vA vidyotate vidyut / kaJcitprakAraM prApta itthaMbhUtastadAkhyAne yathA - sAdhurdevadatto mAtaraM prati paryanu vA / bhAge - yadatra mAmprati syAt, parisyAta, anusyAt / yo'tra mama bhAgaH sa dIyatAmityarthaH / svasvAmibhAvo dvitIyA'rthaH / vIpsA vyAptumicchA sAkalyapratipi pAdayiSeti yAvat / bhUtaMbhUtaM prati paryanu vA prabhuH / sakalabhUtAnAmi tyarthaH / na ca "itthaMbhUtAkhyAne" (aSTA0sa01 - 4 - 9) ityeva siddham / idaM tarhyadAharaNaM-vRkSavRkSaM pratisiJcati, parisiJcati, anusiJcati / iha vIpsA dvirvacanenaiva dyotyate / parizabdastu kriyayaiva sambadhyate / na caivantasya karmapravacanIyatvaM na syAditi vAcyaM vIpsAyA viSayatvAnapAyAt / ata eva vIpsAyAM viSayabhUtAyAmiti vRttigranthamavatArayanharadatta Aha-pate ca lakSaNAdayo yathA vibhaktisamIpAdayo'yayArthAH,
Page #160
--------------------------------------------------------------------------
________________ vidhizeSaprakaraNe krmprvcniiysmshaaprkrnnm| 151 naivaM pratyAdInAmarthAH / kintarhi saMjJAyAM pratyAdInAM viSayatvena nirdiSTA ityAheti / dvitIyA tu karmaNi / karmapravacanIyasaMjJA tUpasargatvanivR. tyarthA / tena "upasargAtsunoti" (aSTA0 sU08-3-65) iti SatvaM na / parizabdayoge paJcamI tu na bhavati "paJcamyapAG" (aSTA0sa02-3-10) ityatra varjanArthenApetyanena sAhacaryAt / abhirabhAge (aSTA suu01-4-91)| bhAgavarje lakSaNAdAvabhiruktasaMjJaH syAt / vRkSamabhividyotate / sAdhurmAtaramabhi / vRkSamabhisiJcati / abhAge kim ? yadatra mamAbhidhyAttaddIyatAm / pratiH pratinidhipratidAnayoH (aSTA0sU01-4-92) / uktasaMzaH syAt / abhimanyurarjunAt prati / tasya pratinidhirityarthaH / tilebhyaH pratiyacchati mASAn / "pratinidhipratidAne ca yasmAta" (aSTA0ma023-11) iti pnycmii| ___ adhiparI anarthako (assttaa0s01-4-93)| uktasaMjhau staH / kuto. 'dhyAgacchati / kutaH paryAgacchati / ihAdhikArthavirahAdanarthakatvamadhiparyoH, dhAtvarthamAtrAnuvartittvAttu prAptA gtisNshaa| tadvAdhaH sNshaaphlm| tena "gatirgato" (aSTA0sU8-1-70) iti nighAto na bhavati / suH pUjAyAm (assttaa0suu01-4-94)| susiktam / sustutam / anu. pasargatvAnna ssH| pUjAyAM kim ? suSiktaM kintavAtra / kSepo'yaM, na puujaa| kathaM tarhi suSTutiriti ? atizayamAnaM vivakSitaM na tu pUjetyAhuH / paThanti ca prazaMsAnumate pUjA bhRzakRchrasukheSu suH / iti / atiratikramaNe ca (aSTA0sa01-4-95) / atikramaNe pUjAyAM cAtiH karmapravacanIyasaMzaH syAt / atikramaNamucitAdadhikasyAnuSThA. nam / atisiktam / atistutam / bahutaraM samIcInaM vA siktaM stu. tshcetyrthH| __ apiH padArthasambhAvanAnvavasargagahAsamuccayeSu (assttaa0suu01-4-96)| eSu dyotyevapiruktasaMjJaH / sarpiSo'pi syAt / prArthanAyAM ling| tasyA eva viSayabhUte bhavane kartRdorlabhyaprayuktaM daurlabhyaM dyotayannapizabdaH syA dityanena sambadhyate / anupasargatvAnna SaH / sarpiSa iti SaSThI tu apiza bdabalena gamyamAnasya bindoravayavAvayavibhAvasambandhe / gyameva hyapizabdasya padArthadyotakatA nAma / karmapravacanIyayukte dvitIyA tu neha pravartate, sarpiSo bindunA yogo na tvapinetyuktatvAt / sambhAvanaM nAma zaktyutkarSamAviSka matyukiH / apisionmUlasahasram / apistuyA.
Page #161
--------------------------------------------------------------------------
________________ 152 zabda kaustubhaprathamAdhyAyacaturthapAde caturthAnhike dviSNum / anvavasargaH kAmacArAnuzA / apisiJca / apistuhi / gayAm- dhigdevadattamapistuyAdRSalam / samuzca ye apisizca / apistu hi / sizca ca stuhi cetyarthaH / yathAyathama " upasargaprAdurbhyAm" (aSTA0 su08-3-87) iti "upasargAtsunoti" (aSTA0sU08-3-65) iti ca prAptaM SatvaM karmapravacanIyasaMjJayA upasargasaMjJAyA bAdhitatvAnna bhavati / adhirIzvare (aSTA0su01-4-97 ) | svasvAmibhAve dyotye'dhiH karmapravacanIyaH syAt / iha svAtsvAmino vA paryAyeNa karmapravacanIya vibhaktirna tu "hIne" (aSTA0su01-4-86) "upo'dhike ca" (aSTA0sU0 1-4-87) ityatrevAnyatarasmAdeva / adhibhuvi rAmaH / adhirAme bhUH / etazca saMjJAsUtraM nArambhaNIyam / uttarArthatve tu yogo na vibhajanIya iti "yasmAdadhikam" (aSTA0sU02-3-9) ityatra vakSyAmaH / vibhASA kRSi (aSTA0sU01-4-98) / adhiH karoto prAksaMjJo vA syAt / Izvara ityanuvartate / prAptavibhASeyam / yadatra mAmadhikariSyati / viniyozyate ityarthaH / idda viniyokturIzvaratvaM gamyate / karmatvAd dvitIyA / iha "tiGi codAttavati' (aSTA0sU08-1-71 ) iti nighAto na, gatisaMjJAyA bAdhitatvAt / kiJca 'mAmadhikRtvA' ityatra prAdisamAso na, karmapravacanIyAnAM pratiSedha ityukteH / pakSe 'adhikRtya' iti bodhyam / laH parasmaipadam (aSTA0sU01 - 4 - 99 ) / lakArasyAdezAH parasmaipada saMjJAH syuH / pacantaM pazya / taGAnAvAtmanepadam (aSTA0sU01-4-100) / taGpratyAhAro lAde zAvAnau ca tatsaMjJAH syuH / pUrvasaMjJApavAdaH / Aste / AsInaH / cakrA* NaH / zAnackAnacoreveha grahaNaM lAdezatvAtH, na tu zAnancAnazoH / tena pUyajo: zAnan yajerakartRgepi phale bhavati 'rasamAnasArasena' ityAdau parasmaipadibhyo'pi cAnaz bhavati | tiGastrINi trINi prathamamadhyamottamAH (aSTA0sU01-4-101) / kRtadvadvAnAmekazeSAt prathametyAdayaH SaT saMjJAH tiGaH SaT trikAH kramAtpratha. mAdisaMjJaH syuH / zatRkkasvoH sAvakAzA'pi parasmaipadasaMjJA prathamAdi * saMjJAbhirna bAdhyate "sicivRddhiH parasmaipadeSu" (aSTA0su07-2-1) iti liGgAt / tathA parasmaipade labdhAvakAzA'pi prathamAdisaMjJA tavAtmanepadasaMjJayA na bAdhyate kRtadvandvAnAmekazeSeNa taGkSu pratipadavidheruktatvAt / na caivamapi parasmaipadAtmanepadasaMjJAbhyAM puruSasaMjJAyAH paryAyaH syAditi vAcyam, "NaluttamovA' (aSTA0sU07 - 1 - 21) ityasya sA mAnyApekSajJApakatvAt / iha sUtratraye'pi mahAsaMjJAkaraNaM pUrvAcAryAnu
Page #162
--------------------------------------------------------------------------
________________ vidhizeSaprakaraNe puruSaniyamaprakaraNam / 153 ledhAt / iha trINitrINItyekaM padam / dve veti haradattaH / tatra satyAmapyavAntarapadasaMjJAyAM mahApadasaMjJAmAzritya "saMhitaikapade ni tyA" ityasya pravRtteH / anyathA samAsAdAvapi pRthak chedApatteH dvirukamadhye padAntaraprayogApattezca / ata eva 'tAtA piNDAnAm' ityAdau vedevagrahaH kriyate / yathA ca dvirukte mahApadasaMjJA'vAntarasaMjJA ca tathA "nityavIpsayoH " (aSTA0sU08-1-4) ityatra vakSyAmaH / tAnyekavacana dvivacana bahuvacanAnyekazaH (aSTA0sU01-4-102 ) / tAni labdhapuruSasaMjJAni trINi trINi ekazaH krameNa ekavacanAdisaMjJAni syuH / tAnItyuktiH samAvezArthA / anyathA puruSavacanasaMjJayoH paryAyaH syAt / tatazca "ADuttamasya" (aSTA0sU0 3-4-92 ) ityAdikArye pakSe na pravarteta / ekaza iti prathamAntAdvIpsAyAM zas / supaH (aSTA0sU01-4- 103) / supastrINi trINi kramAdekaza ukta saMjJAni syuH / ihAnvarthatAmAzritya "hyekayordvivacanaikavacane" (aSTA0 sU01-4-22) "bahuSu bahuvacanam" (aSTA0sU01-4-23) iti zakyaM tyaktuma, ekavacanasyAtsargikatve'pi upasarjana karmapravacanIyAdisaMjJAvadyathAsambhavamanvarthatAyAH suvacatvAt / vibhaktizca (aSTA0sU01-4-104) / suptiGau vibhaktisaMjJau staH / cakAraH puruSavacanasaMjJAbhyAM samAvezArthaH / tiGAM vibhaktisaMjJAyAH prayo janaM "na vibhaktau tusmAH" (aSTA0sU01-3-4) iti, supAM tu tyadAdya tvAdikamapi / yuSmadyupapade samAnAdhikaraNe sthAninyapi madhyamaH (aSTA0sU014-105) / lakAreNa samAnAdhikaraNe yuSmadi prayukte'prayukte'pi madhyamaH syAt / tvaM pacasi dRzyase ca / samAnAdhikaraNe kim ? tvAM pazyati / tvayA dRzyate / iha yuSmadi madhyamo'smadyutama ityevAstu yuSmadyammadi ca yo lakAra ityarthe sarvasAmaJjamyAt / yathA tu na kRtamityeva / atvaM tvaM bhavati tvadbhavatItyatra tu na, madhyamadhikRnerakartRtvAta / prakRtireva hi vikArarUpApantau kartrI / tathA ca mantraH "yadagbhesyAmahaM tvaM tvaMbAdhaHsyA aham" iti / ahaM tvaM syAm, tvaM vA ahaM syA iti prakRtyAzraya eveha puruSaH / syAdetat / 'bhavAn karoti' ityatrApi sthAninyapIti madhyamaH syAt / atrAhuH / aliGgaH sambodhanaikaviSayazca yuSmadarthaH / saliGgaH sambodhyAsambodhyasAdhAraNazca bhavadartha iti / na ca yuSmadaH sambodhanaikaviSayatve tataH sambodhana eva prathamA syAt / tatazca AmantritAdyudAsatvaM padA
Page #163
--------------------------------------------------------------------------
________________ 154 zabdakaustubhaprathamAdhyAyacaturthapAde caturthAnhiketparatvena nighAtazca syAditi vAcyam , sambodhanamya prAtipadikArtha evAntarbhAvAt / "sambodhane ca" (aSTA su02-3-47) iti sUtraM hi sambodhanAdhikyArthamiti vakSyate / yattu kecidiSTApattiM kurvANAH paThanti sambodhanArthaH sarvatra madhyame kaizcidipyate / tathA sambodhane sarva prathamAM yuSmado viduH|| yuSmadarthasya siddhatvAniyatA caayudaatttaa| yugmadaH prathamAntasya parazcenna padAdasau // iti // tanna, uktanyAyavirodhAt lakSyavirodhAcca / dRzyate hi pAdAdAva. pyantodAttatvaM padAtparatve'pyanighAtazca / tadyathA-yuvaM ha garbhaJjagatI. Su dhatthaH / yUyaM yAtasvastibhiH / ha ye devA yUyamidApayaH stha iti / prahAse ca manyopapade manyateruttama ekavaca (assttaa0suu01-4-106)| manyadhAturupapadaM yasya dhAtostasminprakRtibhUte sati madhyamaH syAt parihAse gamyamAne manyatestUttamaH syAtsa caikArthasya vAcakaH syAt / dvayorbahuSu ca mantRSu ekavacanameva syAditi phalino'rthaH / ekavace. tyanvAcaye ckaarH| tenaikavadbhAvAbhAve'pi pradhAnaziSTau madhyamottamo sta eva / satyapyodane parihAsazIlA zAlakAdiH pratArayanprayur3eehi manye odanaM bhokSyase bhuktaH so'tithibhiH / etama eta vA manye odanaM bhokSyethe bhoyadhve / odanaM bhokSye bhokSyAvaha ityAdi, manyase manyethe ityAdirarthaH / yuSmadyupapade ityAdyanuvartate / teneha na-etu bhavA. nmanyate odana bhokSye iti / zyanA nirdezAnneha-ehi manuSe rathena yA. syAmiti / prahAse kim ? yadhArthakathane mA bhUta-ehi manyase odanaM mokSya iti bhuktaH sotithibhiH / ___ asmadyuttamaH (aSTA0sU01-4-107) / lakArasamAnAdhikaraNe'sma. di sthite sthAninyapyuttamaH syAt / ahaM pazyAmi dRzye vA / yuSmada. smadbhyAM sAmAnAdhikaraNye tu paratvAduttama eva / ahaM ca tvaM ca vRtraha. svyujyaavsnibhyaa| zeSa prathamaH (assttaansuu01-4-108)| madhyamottamaviSayAdanyatra pratha. mapuruSaH syAt / pacati, pacataH, pcnti| paraH santrikarSaH saMhitA (assttaa0suu01-4-109)| atizayitaH sa. nidhirvarNAnAM yaH sa saMhitAsaMzaH syAt / saMzApradezAH "sNhitaayaam| (aSTA sU06-1-72) ityAdayaH / virAmo'vasAnam (aSTA suu01-4-110)| varNAnAmabhAvo'vasA. nasaMjJaH syAt / saMjJApradezA "vAvasAne" (aSTA su08-4-56) ityAda.
Page #164
--------------------------------------------------------------------------
________________ vidhizeSaprakaraNe pribhaassaaprkrnnm| 155 yaH / abhAvasyApi buddhikRtaM paurvAparyamastyeva / yathoccaritapradhvaMsinAM nisyavibhUnAM vA varNAnAm / yadvA, viramyate'neneti karaNe ghaJ, caramava. rNazca saMzI / asminpakSe "kharavasAnayoH" ityakApi saptamI viSayabhedA. dbhidyate / khari pare rephasya visargaH, avasAne ca rephe sthAninIti / atra vArtikam-saMhitAvasAnayorlokaviditatvAtsiddhamiti / tathA ca sUtradvayaM maa'svityrthH| // iti zrIpadavAkyapramANapArAvArapArINasya lakSmIdharasUreH sUnunA bhaTTojIbhaTTena kRte zabdakaustubhe prathamasyA. dhyAyasya caturthe pAde caturthamAnhikam / / // pAdazcAdhyAyazca samAptaH // // atha dvitIyAdhyAya Arabhyate / samarthaH padavidhiH (aSTA0902-1-1) / padasambandhI yo vidhiH sa samarthAzrito bodhyaH / paribhASeyam / samarthazabdasya tadAzrite lakSa NA / sAmarthya caihaikArthIbhAvaH / prakriyAdazAyAM pRthagarthatvena prathamagR. hItasya viziSTakArthatvamiti yAvata / rAjapuruSaH / putrIyati / kumbhakAraH / aupagavaH / iha "guNaH kRtAtmasaMskAra" iti nyAyana mahAvibhASAyAH sAmarthyavizeSaNatA / vikalpanaikArthIbhUtaM SaSThayantaM samasyate ityAdyarthAt / vizeSaNabalAdeva ca vyapekSApakSo'pi sammataH / vRtti. stu samAsAdiniyatA / ata eva 'Rddhasya' iti vizeSaNaM tatra nAnveti, zakyaikadezatvAt / na hi zvazurazabdajanyapratIto pitRvizeSaNatvenopa. sthitAyAM bhAryAyAM suzIlAyA ityAdivizeSaNamanveti / na caivaM 'deva. dattasya gurukulam' ityAdAvananvayApattiH, tatrApi kulenaiva devadatta. zabdottaraSaSThyarthasyAnvayAt / sambandhastu upasthitagurudvAraka eva SaSThyoM na tu taditaraH / uktaJca samudAyena sambandho yeSAM gurukulaadinaa| saMspRzyAvayavAMste tu yujyante tadvatAsaha // iti / yadvA, sasambandhikapadArthasyaikadezatve'pi bhavatyeva vizeSaNAnvayaH 'caitrasya naptA' ityAdau tathA darzanAt, zvazurazabdopasthitAyAM bhAryAyAM tatpatervizeSaNatvAcca / tadaMze utthitAkAsatvAta / uktaJca sambandhizabda: sApekSo nityaM sarvaH samasyate / svArthavatsA vyapakSA'sya vRttAvapi na hIyate // iti / tasmAtsamAsasubdhAnukRttaddhitavizeSaNe / na vizeSaNasambandhaH sApekSe tu bhavedayam //
Page #165
--------------------------------------------------------------------------
________________ 156 zabdakaustubhadvitIyAdhyAyaprathamapAde prathamAnhike syAdetat , pAkye kluptayA'vayavazaktyopapattau mA'stu * zaktya ntaram / na ca vizeSaNasambandhApattiH 'savizeSaNAnAM vRttina, vRttasya pA vizaSaNayogo na' iti niSadhasya sambhavAditi cet ? satyam / bahUnAM vRttidharmANAM vacanaireva sAdhane / syAnmahadrauravaM tasmAdekArthIbhAva AsthitaH // cakArAdiniSedho'tha bahuvyutpattibhaJjanam / kartavyaM te nyAyasiddhaM tvasmAkaM taditi sthitiH // tathAhi, 'dhavakhadirauM' iti vRttyaiva kroDIkRtArthatvAsakAro na prayujyate / tathA citragvAdau yatpadam / tvayA tu vacanaM karttavyam / nirU. DhalakSaNA tu zaktito nAtISa bhidyate, naiyAyikaizcakArArthe tadanabhyupagamAJca / akathitasUtre vyutpAditarItyA nAmArthayorabhedaH "pratyayArthaH pradhAnam" ityAdivyutpattityAgazca, 'prAptodakaH' ityAdau udakakartRkaprA. ptikarmetyAdyAbhyupagamAt / ekArthIbhAva tu lAghavamiti / yadyapi si. khAnte padaM vAkyaM vA zaktaM tathApi prakriyAdazAyAM lAghavAdekArthAbhAva ityAzayaH / yaiva hammAkaM prakriyA sA paraiH pAramArthikatayA gRhyate iti yuktastAn prati gauravopanyAsa iti dik / ___ kacinu sApekSatve'pi bhASyaprAmANyAd vRttiH / tadyathA-kimodanaH zAlInAm / keSAM zAlInAmodana ityarthaH / saktvADha kamApaNIyAnAm / ApaNIyAnAM saktUnAmADhakamityarthaH / kuto bhavAnpATaliputrakaH / dve pATaliputre, tatra kasmAtpATaliputrAdbhavAnAgata ityarthaH / "ropadhetoH prA. cAma" (aSTA0sU04-2-123) iti vun / tathA nasamAsA api kecitsA. dhava:-azrAddhabhojI brAhmaNa iti yathA / kecittu na sAdhavaH-akiJcitku. Nimiti yathA / kiJcidapyakurvANamityarthaH / atredamavadheyam / vAkye tredhA sAmarthyam-bhedaH saMsargoM bhedasaMsargoM ceti / Adhe 'tadyAvRttimAtrasya zAbdatvam / saMsargasvArthaH / dvitIye viparItama / tRtIye. tUbhayaM zAbdam / alaukike prakriyAvAkye tu praya. mamuktatritayAnyatamAvagame'pi vRttiH kalpyate / pariniSThite vizeSaNasa. mbandhAdyabhASadarzanAta / yathA zatrAdI dvitIyAntAdisAmAnAdhikaraNya dRSTayA lakAre satkalpaneti / ata eva citratvAderanyapadArthaparatAdarzanA. dalaukike prakriyAvAkye'pi tatkalpanA, "anyapadArtha" ityAdisautrAnu. vAdenaiva devatAviprahavattansiddhati did| // iti zrIzandakaustume dvitIyAdhyAyasya prathame pAde prathamamAnhikam //
Page #166
--------------------------------------------------------------------------
________________ vidhizeSaprakaraNe pribhaassaaprkrnnm| 157 suSAmantrite parAGgavatsvare (assttaa0m02-1-2)| subantamAmantrite pare parAGgavatsyAtsvara kartavye / tInamittagrahaNaM kartavyam / tasyAmantritArthasya yanimittaM tatpratipAdakaM yattadava parAGgavatsyAnnAnyadityarthaH / yatte divo duhitamaMrtabhojanam / iha divaHzabdamya parAGgavadbhAvAdASTAMmako nighAtaH / tannimittagrahaNAneha-etenAgne brahmaNA vAvRdhasva / ayamagne jaritA / anena mitrAvaruNAvRtAvRdhAvRtaspRzAkratuMbRhantamAzAthe iti / syAdetat, RnazabdastAvad ghRtAditvAdantodAttaH / tasya tanimittagrahaNAtparAGgavadbhAvo mA bhUt / kintu mitrAvaruNAvityasyApi na syAt / kratamya varddhayitArAvityarthe 'stIvinaNyathAdvadheH vipi "a. nyeSAmApa dRzyate" (aSTA0su06-3-137) iti pUrvapadasya doghe sati hi anAvRdhAviti vyutpAditama / na ca tatra mitrAvaruNo nimittam / na camA bhUtparAgavadbhAva iti vAcyama, RtAvRdhAvityasya nighAtAnA. ptteH| dvitIyapAdAdi tvenApAdAdAviti nissedhaat| ata eva hi "imaM meM gaGge" ityatra pUrvapUrvImantritamyAvidyamAnavadbhAvAtsarveSAM mezabdA. tparatAmupajIvya kriyamANo'pi nighAno 'gaGge' ityAditrayasyaiva kriyate na tu zutudrItyamyApi / atrAhurvedabhASyakArAH tannimittagrahaNaM mAstu, sUtreNaiva saphaleSTasiddheriti / yuktaM caitat / tathAAhe, "vyapekSAM sAmarthya meke" iti samarthasUtrasthabhAgyarItyeha sAmarthyamupasthitam / ekArthImA. vapakSe tu sAmarthyasyehAnuvRttiH / zabdAdhikArazca bodhyaH / etadartha eva cAsminpradeze etatsUtrArambhaH / tathAca "Rtena mitrAvaruNau" ityetayoH 'mAnazA' ityarthakanAzAthe ityAkhyAtenAnvayAtparasparamasAmarthena parA. avadAvAbhAvAnna pASTha AdhudAttaH, kintvASTamiko nighaatH| mitrAvarujAvityasya tu parAGgavadbhAvADhatAvRdhAviti na pAdAdirato nihanyate eva / na ca sarpiHkAlakAdisiddhaye "susoHsAmarthya" (aSTA sU083-44) ityatra paThinaM "samAnAdhikaraNamasamarthavadbhavati" ityetadiha pravardhate 'sarpipIyate' ityAdisiddhaye adhAtvabhihitamiti vizeSita. tvAt / iha ca dhAtvamihitatvAt / nanvevaM zutudripadamapi nihanyeta pUrvasya sarasvatipadasya parAgavadbhAvenApAdAdisvAditi cet ? na, sa. catetyanena sarveSAmanvave'pi parasparamasAmarthyAt / uktaM hi sambodhanapadaM yaza takriyAyA vizeSaNam / iti / na ca gaGga ityAdInAmekavacanAntAnAM sacateti bahuvacanAntena 'sAmAnAdhikaraNyAbhAvAtkathamekavAkyatA ? tathA ca kathaM nighAto'pi ? 'tatra vArlikakRtA samAnavAkyAdhikArasya kRtatvAditi vAcyam "yugma.
Page #167
--------------------------------------------------------------------------
________________ 158 zabdakaustubhadvitIyAdhyAyaprathamapAde dvitIyAnhikechupapade" (aSTA su01-4-105) iti trisUtryAM bhAjyavArtikayoreva vaca. nabhede'pi sAmAnAdhikaraNyasya samarthitatvAt pratyekaparyavasannaikatvaprakA. rakabodhavizeSyeSvapi militeSu saMkhyAntarAnvaye bAdhakAniruktezca, ahaM ca tvaM ca vRtrahantsaMyujyAvasanibhya A, samau hi ziSTairAnAtau vayaM ntAvAmayaH saceti vedalokayoH pracuraprayogAcca / etena "candre kalaGkaH sujane daridratA" itpatra "yazo vidhAtuH kathayanti khaNDitam" ityasyAnvayAya pate ityadhyAharantaH pratyuktAH / evaJca satyadhyAhRtena etacchabdenApi samaM kalaGkAderananvayApatteH. 'gaGge' ityAdau nighAtAnA. pattazcati dik| nanvevamapi mitrAvaruNAvityasya kathaM parAGgavadbhAvaH "AmantritaM pUrvamavidyamAnavat" (aSTA0sU08-1-72) ityavidyamAnava. dbhAvAditi cet ? maivama, parasya hi kArye kartavye'sAvatidezo na tu svasya kArya'pi. pUrvagrahaNavaiyApatteH / na ca parAGgavadbhAvaH parasya kArya kintu svasya / ata eva 'vAyo yAhi' 'agne naya' 'indra dehyadhira. tham' ityAdau AmantritAyudAttatvaM bhavatyeva / " tiGatiGaH" (aSTA0 su08-1-28) iti nighAtaH paraM na bhavati / abhyupetyApi bramaH, prakRte mitrAvaruNAvityAmantritaM sAmAnyavacanaM tadvizeSaNatayA vizeSavacanamaH tAvRdhAviti / ato "nAmantrite samAnAdhikaraNe sAmAnyavacanam" (aSTA sU08-1-73) iti avidyamAnavadbhAvo niSidhyate iti / nanveva. mapi mitrAvaruNapadasya parAGgavadbhAvAtpAdAditvenApAdAdAviti paryudAsaH syAditi cet ? na, hyayaM kAryasyAtidezaH kintu tAdAtmyasya tasmizcAtidiSTe viziSTamAmantritamiti buddhyA yadyatkartuM zakyaM tkriyte| kiJca kAryAtideze'pyazAstrIyasya daurlabhyaM kimuta tAdAtmyAtideze / subiti kim ? piiddyepiiddymaanaa| nanviha ekArthIbhAvavirahAt samarthaparibhA. SAnupasthitAvapi samarthagrahaNAnuvRtyA parAGgavadbhAvo na bhaviSyati / evaJcAdupadezAtparatvenAnudAttasyeTA udAttenaikAdeze pIDya ityantodAttaM siddham / maivam , sAmarthya svehApi sattvAt / pIDyamAnasambodhyakA pIDeti hi vAkyArthaH / Aha ca sambodhanapadaM yacca tankriyAyA vizeSaNam / vajAni devadatteti nighAto'tra tathA sati // iti / samAnavAkye nighAtayuSmadasmadAdezAH / "AkhyAtaM savizeSaNaM pAkyam" iti vArtikakAravacanAditi bhAvaH / aGgagrahaNaM kim ? ubha. yoH pRthagAAdAttatA mA bhUt / vadrahaNaM kim ? svAzrayamapi yathA syAt / Ama kuNDenATan / "Ama ekAntaramAmantritamanAntike" (aSTAnsU08-1.
Page #168
--------------------------------------------------------------------------
________________ vidhizeSaprakaraNe smaassjnyaaprkrnnm| 159 55) ityekAntaratA bhavati / svara iti kima ? 'kUpe siJcan' 'varma naman' SatvaNatve prati parAGgavadbhAvo na bhavati / samAnAdhikaraNasyopasaMkhyA. namananantaratvAt / tIkSNayA sUcyA sIvyan / na ca parasya parAGgavadbhAve kRte pUrvasyApi sUtreNaiva siddhamiti vAcyam , svare ityavadhAraNAt / parAnavadbhAve kartavye tasya durlabhatvAt / vastutastu svare iti na karta. vyam / 'kUpe siJcan' ityatra svAzrayapadAdi satvAt "sAtpadAdyoH" (aSTA0sa08-3-11) iti niSedhasambhavAt / NatvaM tu pUrvapadAtsaMjJAyA. meveti niyamAna bhaviSyati / samAsAbhAve'pi pUrva padamiti yaugikA. rthamAtrasya lakSyAnurodhena grahItuM zakyatvAditi bhASyam / yadvA, Ama. trite ityasyopasthitatvAdAmantritatvayuktakArya pratyeva sannidhAnAt parAGgavadbhAvaH / tathAca parAGgavadbhAve sAmAnAdhikaraNyasyopasaMkhyAnaM, svaragrahaNaM cetyubhayamapi na kartavyamiti sthitama / paramapi chandasi pUrvasyAGgavadbhavatIti vaktavyam / Ate pitamarutAM sumnametu / pratitvA duhinardivaH / vRNIva duhitaavH| avyayapratiSedhazca / uccairadhIyAna / avyayIbhAvasya tu nAyaM niSedha ityuktam / prAkaDArAtsamAsaH (assttaansuu02-1-3)| "kaDArAH karmadhAraye" (aSTAsu02-2-38) ityataH prAk samAsa ityadhikriyate prAggrahaNaM cA. vartate / tena pUrva samAsasaMzA tataH saMbAntaramapIti labhyate / tenAvyayI. bhAvAdisaMzAbhiH samAvezaH sidhyati / anyathA paryAyaH syAt / saha supA (assttaasu02-1-4)| iha saheti yogo vibhajyate / subantaM samarthana saha samasyate / katipayatiGantamAtraviSayo'yaM yogaH, mupasupati punarArambhAt / ato'tiprasaGgo nodbhAvanIyaH / yo jAta eva paryabhUSat / yaH zambaraM anvavindat / yogavibhAgasiddhasyAsArvatrikA svAnneha-samprayacchavRSNyA indrAya bhAgam / ata eva "nityaM krIDA" (aSTA0sU02-2-17) ityadhikAre "udAttavatA gatimatA ca tiGA gateH samAsaH' (kAbhvA0) iti vArtikakRtA yaduktaM tadihaiva yoga vibhajya sAdhitaM bhASye / evam "ivena samAsaH' (kAvA0) ityapi supsupetya. nena siddhamityuktam / yuktaM caitat / anyathA vArtikarItyA nityasamAsatApattau 'ya Anayat' 'Ayonayat samprayaccha' ityAdarasaGgatatvApaH 'jImUtasyeva' ityAdau taittirIyANAM padadvayatvena pAThAsaGgatiprasaGgAcca / ata eva 'udvAhuriva' ityAdau vyastavyavahitaprayogo'pi saGgacchate, yathottaraM munInAM prAmANyAt / tiGasamAsastu chandasyena / ata eva
Page #169
--------------------------------------------------------------------------
________________ 160 zabdakostubhadvitIyAdhyAyaprathamapAde dvitIyAnhike"karmaNA yamabhipraiti" (aSTA0sa01-4-32) ityatraikapA neti haradattaH / etadapi asArvatrikatvAdeva siddham / yuktaM cadama, chAmdamatvanaiva tatra subluko vaktavyatvAt / anyathA "ekavacanamutsargataH kariSyate" iti bhAgyAtsamAsAdutpannasya soH paryabhUgadityAdau halGayAdilopasambhave. 'pi yatprakarotItyAdau zravaNApatteH / na ca napuMsakatAbhyupagamena nirvAhaH 'yatprakurute' ityAdau hasvApatteH, 'prakurin' ityatra nalopApattezca / tasmAtkAvyAdau prabhavatItyAdiprayogeSapasargaH pRthak padameva / 'vAgarthAH viva' ityAdAvivazabdastu samastaH pRthagvA / 'udvAhuriva vAmanaH' 'kacAcitau vizvagivAgajau gajau' (ki0sa01zlo036) ityAdau pRthage. vati tattvam / yattu kazcidivena samAsazchAndasa ityAha / tanirmUlam , taittirIyapRthakpAThaviruddhaM ca / ivasamAse samAsagAM zrautImupamAmudAha. ratAmalaGkArikANAM pratikUlaM ca / kiJcaharItakI bhuzva rAjanmAtava hitakAriNIm / advaitamaNyanubhavAmi karasya bilva. tulyaM zarIramahinilayanIva viikss| ityAdayaH samastaprayogAH 'nAsti prathamAntenaiva' ityanyapadArthasU. prasthabhASyasammatAH / ata eva agniriva rAjo vAyuriva pAza ityAdi pariziSTodAharaNamapi saGgacchate / ityAstAM tAvat / / idaM tvavaziSyate-tiGsamAse kRtaM paramapi "tiGatiGa" (aSTA0 sU08-1-28) iti nighAtaM bAdhitva. satiziSTatvAtsamAsAntAdAttatA prApnoti / na ceSTApattiH, 'paryabhUSat' 'tadevAnuprAvizat' ityAdI kvApi antodAttapAThadarzanAt / / atre tattvam / "tiGibodAttavati" (aSTA0sa08-1-71) iti gatenighAtavidhAnaM sApakaM tiGsamAse'nnAdAtAbhAvasyati / bhASyamate tu "gatikArakopapadAtkRt' (aSTA0sU06-2-139) iti sUtre kRdrahaNa. sya pratyAkhyAtatvAnna kazcihoSa iti / ___ ihedamavadheyam / saheti tiGsamAse sumsupati vihite ca 'vAga viva' 'pUrva bhUto bhUtapUrvaH' ityAdau avyayIbhAvAdivizeSasaMzAH santyeva na, tattadadhikArevasyApAThAt / evaM 'vispaSTaNTu:'. 'kAkatAlI. yaH' ityAdAvapi, tatrApi supsupetyasya pravRtteH / "vispaSTAdIni guNava caneSu" (aSTA su06-2-24) "samAsAtadviSayAt" (aSTA su05-3106) ityAdayaH svarachapratyayArthamArambamANA api vRddhakumArIvaranyAyena samAsasAdhakA ityasminnapi pakSe vizeSasaMzAvirahastulya eva / samAsa
Page #170
--------------------------------------------------------------------------
________________ vidhizeSaprakaraNe'vyayIbhASasamAsaprakaraNam / 161 zcaturddhati tu prAyovAdamAtram / ata eva paThanti kaH samAsa iti prazne vispaSTapaTugocare / samAsamAtraM ye bayurvispaSTapaTavo hi te // iha vispaSTamiti pATavasya vizeSaNam / ekadezAnvayasthApyatra svI. kAraH / evaM "pUrvapadArthapradhAno'vyayIbhAvaH' ityAdi pUrvAcAryaparibhASitam / yadyapIha tadIyamahAsaMzAvyavahArasAmarthyAtsvIkriyate, tathApi tatsarvamautsargikameva, arddhapippalyAdestatpuruSasya pUrvapadArthaprAdhAnyAt 'unmattagaGgam' ityavyayIbhAve'nyapadArthaprAdhAnyAceti dik / ___ yadyapi jahatsvArthAyAM vRttI vartipadayorAnarthakyam / ajahatsvA. yAM tUbhayorapi viziSTArthatA, tathApi ekArthIbhAvAtpUrvasyAmavasthAyAM pau pRthak padArtho tayovRttau prAdhAnyAprAdhAnyAbhyAM pravezamAzrityokAnA. mautsargikavyavahArANAM nirvAho bodhyaH / SoDhA cAyaM samAsaH / tathAhi, supAM supA tiGA nAmnA dhAtunA'tha tiGAM tiGA / subanteneti ca proktaH samAsaH SaDvidho budhaiH / / supA supA-rAjapuruSaH / tiGA-paryabhUSat / nAmnA-kumbhakAraH / dhAtunA-kaTakaH / ajanam / tiGAntikA-pibatakhAdatA / tiDa supaajhijoddH| iha samAse pUrvapadottarapadapuraskAreNAyaM vibhaagH| tena madhyamAnAmavyavasthitatve'pyadoSaH / ehi re yAhi re ityasya subanta. pUrvottarapadatvAta / sarvevamISu pUrvapadasya padatvamavyabhicAri / ata pava samAsagrahaNaM niyamArthamityayaM pranyo yatra pUrvo bhAgaH padaM tadviSayakaH / tena 'bahupaTavaH' ityatra TakArAkArasyodAttatA sidhyatItyarthavastre vyutpAditam / ivena samAso vibhaktyalopaH // pUrvapadaprakRtisvaratvaM ca // iha ukta yogAbhyAM siddhaM samAsamanUdha vibhakilopAbhAvasvarau vidhIyate / tiGa. ntApekSayA ivazabdasya paranipAtastu rAjadantAderAkRtigaNatvAt / vAsayasIva vedhasaH / jImUtasyeva bhavati / yeSAM viziSya lakSaNaM nAsti te samAsAH "saha" "supA" ityAbhyAM sidhyantIti sthitam / avyayIbhAvaH (assttaasu02-1-5)| adhikAro'yam / avyayaM vibhaktisamIpasamRddhivyUddhadharthAbhAvAtyayAsampratizabdaprAdu. bharbhAvapazcAdyathAnupUrvyayogapadyasAdRzyasampattisAkalyAntavacaneSu (aSTA0 su02-1-6)| avyayamiti yogo vibhajyate iti "gammIrAjya" (aSTA su04-3-58) "avyayIbhAvAca" (aSTA su04-3-59)iti satre nyAsakAraH / tena 'dizomadhyamapadizam'iti siddham zaradAditvAca / zabda. dvitIya. 11.
Page #171
--------------------------------------------------------------------------
________________ 162 zabdakaustubhadvitIyAdhyAyaprathamapAde dvitIyAnhike klIbAvyayaMtvapadizaM dizomadhye vidika striyAm / (a.ko.3.1.5) itymrH| vastutastu yogavibhAgaM vinApISTasiddhiriti sUtrazeSa vakSyAmaH / vibhaktiriha kArakazaktiH, vibhajyate'nayA prAtipadikArya iti vyutpatteH / vacanazabdaH karmasAdhanaH / sa ca pratyekaM vibhaktyAdibhiH sAmAnAdhikaraNyena sambadhyate / pUrvanipAtAbhAvaH sautraH / evartheSu ghotakatayA vartamAnaM subantamavyayaM subantena saha ekArthabhUtaM sat samA. sasaMzaM prAksyAttato'vyayIbhAvasaMzamityarthaH / yadyapi supsupetyeva samAsaH siddhastathApi tasyAsArvatrikatA punaH samAsavidhibhi pyate / ata eva mahAvibhASAtaH prApAThe'pi avyayIbhAvavanna tasya nityasa mAsatA / tathAca svapadavigraha eva tatra bhavati / tathAca "bhUtapUrva ca raT" (aSTA0sU.5-3-53)iti sUtre vRtti:-"pUrva bhUto bhuutpuurvH| supasupati samAsaH" iti / tathA zAkalasutre-"sinnityasamAsayoH zAkalaprati. Sedha iti nityagrahaNena nArthaH / idamapi siddhaM bhavati / vApyAmazvo vA. pyazvaH nadyAmAtinadyAtiH" iti bhAgyaM kaiyaTo vyAkhyat / supsupeti samAsaH / saMjJAyAmiti hi samAsasya nityatvAtsiddhaH pratiSedha iti / tathA "anudAsaM padamekavarjam" (aSTA su06-1-158)iti sUtre "asiddhaH vadatra" (aSTA sU06-4-22)iti ca sUtre kaiyaTena svapadavigraho darzitaH / nanUktarItyA saMzAyAmitivatpaGkajAdiSvapi avigrahatvaM syAditi cet ? satyam , yaugikArthamAtreNa sAmyamAzritya vigrahakathane'pi panatvasya samAsaikagamyatayA vstutstsyesstttvaat| etena kRSNasarpalohitazAlyA. dayo vyaakhyaataaH|| prakRtamanusarAmaH, vibhakto-harI itydhihri| yena subantena samA. sastaghaTakIbhUtaiva vibhaktigRhyate sannidhAnAt / tadarthadyotakazceha adhiH zabdaH / na caivamalaukike saptamyeva durlabhA, nipAtenAdhikaraNasyAbhi. hitatvAt , tikRtaddhitasamAsairiti parigaNanasya pratyAkhyAsyamAnatvAditi vAcyam, arthena caturthIsamAsasthale yathA vacanasAmarthyAMdukkArthasyApi prayogaH tatheha vacanasAmarthyAdabhihite'pi saptamItyabhyupaga. mAt , abbhakSanyAyena vacanagrahaNasAmarthyena ca vibhaktyarthamAtravRttera. vyayasya prahaNAnneha / 'gRhasyopari' 'prAmasya puraH' / uparyAdayo hidi. gdezakAleSvapi vartante, na tu vibhktyrthmaa| ata eva "kramAdamuM nArada ityabodhi saH" ityAdau nAtiprasaGgaH, itizabdasya sarvanAmavat prakRtaparAmarzakatvena karmatvamAtrAnabhidhAyakatvAt / evazva vibhakti zabdaH saptamyAM paryavasyati / ata eva pariziSTe "adhikaraNe" ityeva sutritam /
Page #172
--------------------------------------------------------------------------
________________ vidhizeSaprakaraNe'vyayIbhAvasamAsaprakaraNam / 163 pANinistu mAtrAlAghavamabhipretya vibhaktizabdaM prAyukta / nipAtenA. bhihitatvAta prathamAntenaivAyaM samAsaH SaSThyantena vetyapi matadvayaM pari. ziSTe sthitam / tadapi vibhaktigrahaNe 'dhikaraNagrahaNe cAviziSTam / samIpe-kRSNasya samIpamupakRSNam / avyayIbhAva ityanvarthasajJA. zrayaNAdasattvarUpAvyayArthaprAdhAnyaevAyaM smaasH| samIpavartiprAdhAnye tu bahuvrIhiM vakSyati "saMkhyayA'vyayAsanna" (aSTA0sU02-2-25) iti / upadazA iti yathA / nanu 'samayA prAma' 'nikaSA laGkAma' 'ArAdvanAt' ityAdAvatiprasaGga iti cet ? atrAha rakSitaH-"abhitaH paritaH sama. yAnikaSAnyArAditi dvitIyApaJcamyorvidhAnasAmarthyAnnAvyayIbhAvaH" iti / yattUktaM durghaTavRttau-'citrasya grAmaM samayA' ityAdau sApekSatvAda. samAse cAritAAdvibhaktividhAnasya sAmarthya nAsti iti / tanna, samAsasya nityatayA "vRttasya vizeSaNayogo na" ityasyaiva prvRtyaaptteH| anyathA sthUlasya kumbhasya kAra ityAdyApa syAta / ___ samRddhau tu-madrANAM samRddhiH sumadram / uttarapadArthaprAdhAnye tu "ku. gati" (aSTA0sa02-2-18) iti tatpuruSaH / samRddhA madrAH sumadrA iti ythaa| nyUddhau-duryavanam / na cArthAbhAveneha siddhiH / yena samasyate tadIyA. bhAve hi samAsaH / iha tu yavanAnAM nAbhAvaH, kiM tu tadIyAyA vRddhH| ____ arthAbhAve-nirmakSikam / avighnam / saMsargAbhAve'yaM samAsaH, na tva. nyonyAbhAve'pi, arthagrahaNasAmarthyena samasyamAnapadajanyapratItivize. dhyavirodhina evAbhAvasya grahaNAt / anyonyAbhAvasya pratiyogitAva. cchedakenaiva saha virodhAt / tasya ca prakAratve'pyavizeSyatvAt / ye tu vadanti-'ghaTaH paTo na' ityatrApi paTatvAtyantAbhAva evArthaH AkRtya. dhikaraNanyAyena jAteH padArthatvAditi, teSAmapi mate'rthagrahaNasAmarthyAdevAkSiptadharmyabhAve'yaM samAso na tu dharmAbhAva iti phalaM tulyameva / eSa evaatrtyhrdttgrnaasyaapyaashyH| etena 'bhUtale ghaTo na' ityatra ghaTAbhAvaM vyAcakSANAH parAstAH / nityasamAsaprasaktyA'sAdhutApatteH kA. rakavibhaktarayogAzca / ata eva siddhAnte kriyAdhyAhAreNa kArakavizi. STakiyApratItau tasyA eva niSedhaH zAbdaH, bhUtalAdhArakaghaTAdyabhAva evArthaH / gauravaM ca prAmANikaM vyadhikaraNadharmAvacchinnapratiyogikAbhAvazcAyam / ata eva 'zazazRGgaM nAsti' ityatrApi zabdasAdhu. tA'rthasAdhutA cepyata eva / zazazRGgAstitvaca zabdabalAtpratatiM niSidhyate /
Page #173
--------------------------------------------------------------------------
________________ 164 zabdakaustubhadvitIyAdhyAyaprathamapAde dvitIyAnhike atyantAsatyapi zAnamarthe zabdaH karotihi / ityabhyupagamAt / ayogyatAnizcayastu na pratibandhakaH / anyathA dhyutthamprati zabdo mUka eva syAtprativAdinaH shbdaadvaakyaarthaaprtaat| tatkhaNDanakathApyucchidyeta / AhAryaH zAndo bodha iti vAstu / etena nainaM chindanti zastrANi nainaM dahati pAvakaH / na cainaM kledayantyApo na zoSayati maarutH|| (magI0a01zlo023) ityAdi vyAkhyAtam / anyathA AtmakarmakacchedadAhaledazoSAprasi. dhApArthatApatteriti dik / atyayaH-himasyAtyayaH atihimam / atyayo dhvaMsaH / dhvaMsatvaM cAmAvasvavyApyamakhaNDamevetyarthAbhAvAtpRthagupAdAnam / 'samprati ityavyayamadhikaraNazaktipradhAnam / tathAcokamamaraNaetarhi sampratIdAnImadhunA sAmprataM tthaa| (a0ko03-4-23) iti / na jAtu adhikaraNakArakAkSiptA yujyate, ityeSA kriyA niSi. dhyate / nidrA idAnIM na yujyate ityatinidrama / vRttau tu atitaisakamA. chAdanamityudAhRtam / tisRkA nAma grAmaH / tisRbhavi saMzAyAM kanyu: pasaMkhyAnam / tatra bhavaM taisakamAcchAdanam / taca viziSTakAle upabho gyam / uNe zIte vA / tathAca nedAnImupabhogArthe taisakamAcchAdana mityarthaH / iha vRttAvupabhogakriyA antarbhUtA 'dadhyupasita odano dadhyo danaH' ityatropaseko yathA / AcchAdanApekSasyApi taisRkazabdasya gamaka. tvAtsamAsa iti haradattaH / zabdaprAdurbhAva-itihari / itizabdaH svarUpaparaH / tasya prakAza iti SaSThyantena vigrahaH / __ pazcAdartha-anurathyam / rathAnAM pazcAdityarthaH / vyRddhizabdasyAlpA utarasyApUrvanipAtenAsyAnityatvajJApanAdiha vAkyasya sAdhutetyAhuH / samIpAdivRttibhirataddhitAntaiH sAhacaryAttathAvidhasyaiveha grahaNam "tataH pazcAtsya te dhvaMsyate ca" iti bhAgyAcca / "anekamanyapadArthe" (aSTAnsU02-2-24) iti sUtre 'sarvapazcAt' iti bhASyaprayogAcceti tu tattvam / yogyatAvIpsApadArthAnativRttisArazyAni yathArthAH / anurUpam / rUpasya yogyamityarthaH / vIpsAyAM pratyartham / arthamartha pratItyarthaH / iha bAkyamapi sAdhu / na AtrAvyayaM vIpsAvRtti, kiMtu karmapravacanIyatvA.
Page #174
--------------------------------------------------------------------------
________________ vidhizeSaprakaraNe'vyayIbhAvasamAsaprakaraNam / 165 sambandhamavacchinAtta / vIpsA tu dvivaMcanena proktA / yatA, pratizabda. sya vIpsAthai karmapravacanIyasaMjhAvidhAnasAmarthyAttadyoge dvitIyAgarbha vAkyamapi bhaviSyati / yathAzakti / zaktimanatikramyetyarthaH / hareH sA. dRzyaM sahari / anupUrvasyAbhAva AnupUrvyam / brAhmaNAditvAt jyA / vyaJaH Sika. raNAt striyAmapi prayujyate / anujyeSThaM jyesstthaanupuuryennetyrthH| yogapadhe-sacakram / sahazabdasya samAsaH / "avyayIbhAve cAkAle" (aSTA sU06-3-81) iti sabhAvaH / evamagre'pi / sAdRzye-sadRzaH sakhyA sasakhi / vRttau tu 'sakikhI ityudAhRtam / apacitaparimANA zRgAlI kikhI / yathArthatvenaiva siddha punaH sAdRzya. prahaNaM guNabhUte'pi sAdRzye yathA syAdityevamartham / 'sazaH sakhyA sasakhI'ityatra hi sAdRzyavataH prAdhAnyam / tenAvyayArthaprAdhAnyAbhAvAt 'samRddhA madrAH sumadrAH' ityatrevAvyayIbhAvo na syAt / sampattiranurUpa AtmabhAvaH / sabrahmagagoNAM teSAmanurUpo brahmabhAva ityarthaH / sAkalye-satRNamabhyavaharati / na kiJcitparityajatItyarthaH / na tvatra tRNabhakSaNe taatprym| antavacane-sAnyadhIte / agnyAdayaH zabdAstadarthe granthe vartante tadAnI parigRhItasya pradezasyAgnyAdiranto na tu tataH pareNAdhyayanaM nAstIti / ataH sAkalyAtpRthagantagrahaNam / agnerantatvamiti SaSThya. ntenAsvapadavigrahaH / iha vacanazabdo'tiricyate / tena dvandvasAkalyA. spRthagantagrahaNamAzritya yogavibhAgaphalIbhUtam 'apadizam'ityAdi su. sAdhamiti tu nisskrssH| yathA'sAdRzye (aSTA su02-1-7)| pUrveNa siddhe sAThazyanirAsA. 'ma / yathetyetadasAdRzye eva samasyate na tu sArazye ityarthaH / teneha .. / yathA haristathA haraH / harerupamAnatvaM yathAzabdo dyotayati / tatra sAdRzya iti vA yathArtha iti vA pUrveNa prApta niSidhyate / yAvadavadhAraNe (aSTA0sa02-1-8) / iyatA paricchede vartamAna yAvadityedavyayaM supA saha samasyate so'vyayIbhAvaH / yAvadamatraM brAhma NAnAmantrayasva / yAvadityavyayasya nityasamAse'pi taddhitAntenAna. vyayena svapadavigrahaH / yAvantyamatrANIti / avadhAraNe kim ? yAvaha tAvadbhuktam / kiyad bhuktamiti nAvadhArayAmItyarthaH / su pratinA mAtrArthe (aSTA0pU02-1-9) / mAtrA binduH stokami
Page #175
--------------------------------------------------------------------------
________________ 166 zabda kaustubhadvitIyAdhyAyaprathamapAde dvitIyAnhike tyalpaparyAyAH / mAtrArthe varttamAnena pratinA saha subantaM samasyate so'vyayIbhAvaH / zAkasya lezaH zAkaprati / sUpaprati / mAtrArthe kim ? vRkSaM prati vidyotate vidyut / supgrahaNamavyayAdhikAranivRtyartham / anyathA hi 'doSAmanyamahaH ' 'divAmanyA rAtriH' iti vRttiviSaye sattvapradhAnatA darzanAttAdRzAvyayAnyeva mAtrArthe pratinA samasyeranniti bhAvaH / akSazalAkA saMkhyAH pariNA (aSTA0su02 - 1 - 10 ) / etAH pariNA samasyante so'vyayIbhAvaH / dyUtakAravyavahAre cAyaM samAsa iSyate / pazcikA nAma dyUtaM paJcabhirakSaiH zalAkAbhirvA bhavati / tatra yadi sarve uttAnAH patantyavAJco vA tadA pAtayitA jayatyanyathA tu jIyate / tatra parAjaya evAyaM samAsaH / akSeNa viparItaM vRttaM akSapari / zalAkA pari / ekapari / dvipari / tripari / parameNa catuH pari / paJcasu tvekarUpeSu jaya eva bhaviSyati / akSAdayastRtIyAntAH pUrvoktasya yathA na tat // kiM tava vyavahAre syAdekatve'nazalAkayoH // parameNetyAdervRttigranthasyAyamarthaH / parameNa atizayenAnyataH paraM paJcaparIti na bhavatIti yAvat / asyopapAdanAya zlokaH - paJcasviti / ekarUpeSviti / "pumAn striyA" (aSTA0sU01-2-67 ) ityekazeSaH / tRtI* yAntA iti / kartRtvAditi bhAvaH / pUrva paribhASitasya yathA ekarUpaM varttanaM samprati yadi tannetyarthaH / viparItavartane pariNA dyotye samAsa iti yAvat / ekatve iti / anyathA 'rAjapuruSaH ' ityAdAvivAbhedekatvamavagamyeta na tu zuddhamekatvam / prakaraNAdinA dvitvAdyavagame ca prasajyeta / bhavadbhirAmavasara pradAnAya vacAMsi naH / ityAdAviveti bhAvaH / vibhASA (aSTA0su02-1-11) / adhikAro'yam / I apaparibahiraJcavaH paJcamyA (aSTA0su02-1-12) / ete paJcamyA vA samasyante so'vyayIbhAvaH / apahari saMsAraH, apahareH / parihari, parihareH / bahirgrAmam, bahirgrAmAt / prAggrAmam / prAggrAmAt / ihApaparI parasparasAhacaryAdvarjanArthau / tau ca karmapravacanIyau " apaparI varjane" (aSTA su01-4-88) iti / tadyoge paJcamyaiva bhAgyam - "paJcamyapApari* bhiH" (aSTA0su02-3 - 10 ) iti / aJcatirapyapaparisAhacaryAdavyayameva gRhyate tadyoge'pyaJcUttarapadalakSaNayA paJcamyA bhAvyam / itthaMsthite paJcamyeti jJApanArtha bahiryoge SaSThyarthe paJcamI bhavatItyasya / - AG maryAdAbhividhyoH (aprA0su02-1-13) / etayorAr3a paJcamya
Page #176
--------------------------------------------------------------------------
________________ vidhishessprkrnne'vyyiibhaavsmaasprkrnnm| ntena : samasyate so'vyayIbhAvaH / Amukti AmuktI saMsAraH / A. bAlaM haribhakti, AbAlebhyaH / iha maryAdAbhividhyoriti zakyamakartum / karmapravacanIyanaiva hyAGA yoge paJcamI vihitA / karmapravacanIyatA ca etayorevArthayoH "AG maryAdAvacane" (aSTA0sU01-4-89) iti / tatra hi vacanagrahaNaM maryAdoktimAtre yathA syAdityevamartham / astu vA tatraiH vAbhividhigrahaNam / lakSaNenAbhipratI Abhimukhye (aSTA0sa02-1-14) / abhimukhyadyo. takAvabhipratI cinhavAcinA saha vA prAgvat / abhyagni zalabhAH pata. nti / pratyagni / agnimabhi / agni pratIti vigrahaH / "abhirabhAge' (aSTAsu01-4-91) "lakSaNetthaMbhUta" (aSTA0sU01-4-92) iti cA. bhipratyoH karmapravacanIyatvAd dvitIyA / ihAbhipratI lakSyalakSaNabhAvamA. bhimukhyaM cetyubhayaM dyotayataH / lakSaNena kim ? ghughnaM pratigataH / trudhnAdAgatastameva pratinivRtta ityarthaH / atra khunaH karmIbhUto na tu lakSaNam / abhipratI kim ? yenAgnistena gtH| yena dezenAgnirgata. stena gata iti pratIterbhavati gamanasyAgnirlakSaNam / Abhimukhyamapya stIti yenatenazabdayoragnizabdena saha samAsaH syAt / Abhimukhya iti kim ? abhyaGkAH gAvaH pratyaGkAH / abhinavaH pratinavazcAGka AsA. miti bahuvrIhiH / aGko'tra bhavati gavAM lakSaNam / AbhimukhyaM tu nA. sti / nanvavyayArthaprAdhAnye'vyayIbhAva ityutsarga ityuktam / tatkathamiha prasaGgaH ? satyam , iha prakaraNe bahuvrIhiviSaye'pyavyayIbhAvo bhavatIti jJApanArthamidam / tena "saMkhyA vaMzyena" (aSTA sU02-1-19) 'dvimunivyAkaraNam' ityAdi siddham / ___ anuryatsamayA (aSTA suu02-1-15)| yaM padArtha samayA tena lakSa. NabhUtenAnuH samasyate so'vyayIbhAvaH / sUtre tu yaditi samAnye napuMsa. kam / anuvanamazanirgataH / vanasyAnu / vanasya samIpaM gata ityarthaH / a. nuriti kim ? vanaM samayA / yatsamayeti kim ? vRkSamanu vidyotate vidyata / "avyayaM vibhakti" (aSTA0ma02-1-6) ityeva siddhe bi. bhASArtha sutram / yasya cAyAmaH (aSTA0sa02-1-16) / yasyAyAmo'nunA dyotyastena lakSaNabhUtenAnuH samasyate so'vyayIbhAvaH / AyAmo dairghyam / anu. gaGgaM vaaraannsii| gaGgAyA anu / ihAyAmo lakSaNattvaMcAnunA dyotyate / lakSyaM tu smaasaarthH| ata eva vArANasyA sAmAnAdhikaraNyam, gaGgAyA yaddarya tadupalakSitetyarthAt / gaGgA ca dairghyadvAropalakSaNam / tena gaGgA
Page #177
--------------------------------------------------------------------------
________________ 168 zabdakaustubhadvitIyadhyAyaprathamapAde dvitIyAmhikedaiya'sahazadaiyopalakSitA kAzI udIryatIti phalito'rthaH / tiSThadguprabhRtIni ca (aSTA su02-1-17)| etAni nipAtyante / tiSThanti gAvo yamin kAlavizeSe sa tiSThadgu dohanakAlaH / cakAra. pavakArArthe / tenaiSAM vRtyantaraM na bhavati / 'paramatiSThadgu' ityAdi na bhavatItyarthaH / kathaM tarhi AtiSThadgu japan sandhyAM pshcimaamaaytiigvm| iti bhaTTiriti cet ? avyayIbhAvadhilakSaNaM samAsAntaraM vyAvaya'te / "Ak maryAdAbhividhyoH" (aSTA sU02-1-13) itIhAvyayIbhAvastu bhavatyeveti jymaalaa| idaM ca 'AyatIgavam' ityetadanurodhenAvazyaM vAcyam / 'atiSThadgu' ityatra tu pRthakpadatvaM paJcamyAzca lugityapi suva. cm| "nAvyayIbhAvAdataH" (aSTA sU02-4-83) iti niSedhAdamtvapaH camyA ityuktezcAyatIgavAditi kecitpetthuH| khalepvAdIni prathamAntA. ni / prAtipadikArthamAtra eSAM prayogo nAnyatretyarthaH / tiSThadgu / vahadgu / zatrAdezo nipAtanAt / "gostriyoH" (aSTAsu01-2-48) iti hsvH| AyatIgavam / iha zatrAdezaH puMvadrAvAbhAvaH samAsAntazca nipAtyate / khaleyavam / khalebusam / saptamyA aluk / lUnaM yavam / lUnamAnayavam / lUyamAnabusam / saMhiyamANabusam / ete kAlazabdAH / samabhUmi / sama. padAti / samatvaM bhUmeriti pUrvapadArthaprAdhAnye'vyayIbhAvaH / samambhUmi samampadAtIti pAThAntaram / tatra pUrvapadasya mumAgamaH / sambhUmi sampa. dAtItyaparaH paatthH| tatra samasyAntalopaH / saMzabdena vA samAsaH / suSamam / viSamam / duHSamam / niHSamam / apasamam / iha samasya zo. bhanatvaM vigatatvaM nirgatatvamapagatatvaM ceti vigrahaH / AyatIsamA / Aya. tIsamam / zatrAdezaH pUrvavata / puMvadbhAvAbhAvazca / samA saMvatsaraH / evaM pApasamam / puNyasamam / prAham / prmRgm| prastham / pradakSiNam / eSu caturpu pragatatvamanha ityAdivigrahaH / saGgatatvaM prati gatasya samprati, vipriitmsmprti| "ic karmavyatihAre" (aSTA sU05-4-127) / daNDAdaNDi / ayameva dvidaNDAdiSvapi vidhIyate iti tatrApyavyayI. bhAvatvaM bodhym| pAremadhye SaSThyA vA (aSTA suu02-1-18)| pAramadhyazandI pakhya. ntena saha vA samasyete so'vyayIbhAvaH / edantatvaM cAnayornipAtyate / pakSe SaSThItatpuruSaH / mahAvibhASayA okArthIbhAvasya pAkSikatAmAtraM labhyate / sati tvekArthIbhAve'vyayIbhAvastatpuruSaM bAdheta / ataH pAkSikaM tatpuruSaM landhumiha punarvAgrahaNama 'vyapekSAM sAmarthyameke' iti pakSe tu
Page #178
--------------------------------------------------------------------------
________________ vidhizeSaprakaraNe tatpuruSaprakaraNam / vatrotsargApaghAdaM mahAvibhASayA vikarUpyate tatrApavAdena mukta utsargo na pravartate iti jJApanAyedam / evam "udazvito'nyatarasyAm" (aSTA0 sU04-2-19) ityapi / tena pUrva kAryasyetyekadezisamAsena yukte SaSThI. samAso na bhavati / dakSasyApatyaM dAkSiritInA yukte'N na bhavati kiM tUbhayatra vAkyameva / ekArAntatvanipAtanaM tu yatra saptamyartho na sambha. pati tadartham / pAregaGgAt madhyegaGgAdAnayeti yathA / saptamyarthasambhave tu "tatpuruSe kRti bahulam" (aSTA sU06-3-14) iti bahulagrahaNAda. lukyapi siddhm| saMkhyA vazyena (assttaa0suu02-1-19)| vaMzo dvidhA-vidyayA janma. nAca / tatra bhavo vaMzyaH / tadvAcinA saha saMkhyA vA samasyate so'vya. yiibhaavH| dvau munI pANinikAtyAyanI vazyau dvimuni / vyAkaraNasya trimuni| janmanA yathA-ekaviMzati bhAradvAjam / kathaM tarhi trimani vyAkaraNamiti sAmAnAdhikaraNyamiti cet ? vidyayA saha tadvatAmabhe. dopacArAditi vRttikArAH / "lakSaNenAbhipratI" (aSTA0sU02-1-14) iti sUtre AbhimukhyagrahaNAdeva tatsiddhamiti tu prAgevoktam / nadIbhizca (aSTA0sU02-1-20) / nadIbhiH saMkhyA prAgvat / samAhAre cAyamiSyate / saptagaGgam / dviyamunam / svarUpasya sajJA / nadyAzca neha grahaNam, bahuvacananirdezAt / ___ anyapadArthe ca sajJAyAm (aSTA0sa02-1-21) / anyapadArtha vi. dhamAna subantaM nadIbhiH saha nityaM samasyate sajJAyAM so'vyayIbhAvaH / vibhASAdhikAre'pi vAkyena sajJAnavagamAdiha nityasamAsateti vRttiH / zAkalasUtre kaiyaTasvaraso'pyevam / na caivaM nyAyasAmyAvahuvIherapi nityatApattiH, 'citrA yaSTIHpravezaya' ityatra vAkye'pi yaSTidharapratIteriti dik / unmattagaGgaM nAma deshH| lohitagaGgam / tUSNIMgaGgam / zanairgaGgam / anyapadArthe kima ? kRSNaveNI / saJcAyAM kim ? zIghragaGgo deshH| tatpuruSaH (aSTA002-1-22) / adhikAro'yaH praagbhuviiheH| dviguzca / (aSTA suu02-1-23)| dvigurapi tatpuruSasaJjaH syAt / saMkhyApUrvo dviguzceti cakArapAThamAtreNa sajJAsamAvezasiddharidaM sutraM vyartham / dvigostatpuruSatve Tajacau prayojanam / paJcarAjam / "rAjAhaHsatribhyaH" (aSTA0sU05-4-91) iti Tac / uttarapadasyAnakArAntatvAt strItvAbhAvaH / samAsArthottarapadAntAH samAsAntA iti pakSe tu pAtrAdi. tvaM bodhyama / vRttau tu 'paJcarAjI' iti kAcitko'papAThaH / yahaH / "aha. TakhoreSa" (aSTA0sa06-4-145) iti ttilopH| "rAtrAhAhAH puMsi"
Page #179
--------------------------------------------------------------------------
________________ 170 zabda kaustubhadvitIyAdhyAya prathamapAde dvitIyAnhike ( aSTA0sU02-4-29) paJcagavam | "gorataddhitaluki' (maSTA0su05-492) iti Tac / prAgvat strItvAbhAvaH / aGgulam / "tatpuruSasyAGguleH . saMkhyAvyayAdeH " (aSTA0sU05-4-86 ) ityac / dvitIyAzritAtItapatitagatAtyastaprAptApannaiH (aSTA0sU02-1-24) / dvitIyAntaM zritAdiprakRtikaiH subantaiH saha samasyate sa tatpuruSaH 1 kRSNaM zritaH kRSNazritaH / duHkhamatIto duHkhAtItaH / kUpapatitaH / ata eva nipAtanAdiT / anyathA " tanipati" (kA0vA0 ) iti vikalpater katvAd "yasya vibhASA" (aSTA0sU07-2- 15 ) iti niSedhaH syAt / yadvA kRtIprabhRtInAM "sesici" (aSTA0su07 - 2-57) ityAdinevi kalpAnniSThAyAmaniTkatve siddhe iditkaraNaM " yasya vibhASA" (aSTA0 sU07-2-15) ityasyAnityatAM jJApayati / ata eva 'dhAvitamibharAjadhiyA' ityAdi sidhyati / grAmagataH / tuhinAtyastaH / sukhaprAptaH / sukhA pannaH / iha zritAdiSu gatyarthatvAtkarttari kaH / atyAso vyatikramo gativizeSa eva / prAptirapIha gatireva na tu phalam / evamApattirapi / yadvA, zritaityAdAvAdikarmaNi taH / syAdetat / karmaNi kAntena saha tRtIyArthe bahuvrIhiNA'pi kRSNazritAdirUpasiddhau kimanena sUtreNa ? kRSNakarmakazrayaNakarteti bodhasyobha yatrAvizeSAt / nanu " karmaNi ktaH" iti pakSe pratyayArthaH karma zrayaNaM prati vizeSyaM syAditi cet ? na, vizeSaNavizeSyabhAvavyatyAsenaiva bahuvrIhisthale ekArthIbhAvo 'vazyAbhyupeya ityakathitasUtra evokatvAt, pataM tsutre bhASye tathaivoktatvAcca / na ca svare bhedaH / tatpuruSe'pi hi zritapatitagatebhyaH pUrvapadaM prakRtisvaraM bhavati / "ahIne dvitIyA" (aSTA0sU0 6-2-47) iti vacanAt / atItAdibhistu svarasiddhaye vidhIyatAM tatpuruSaH / tathAhi . taistatpuruSe thAthAdisvareNa bhAvyam, na tvahInasva. reNa; atItAtyastayorahIna iti niSedhAt / prAptApannayostvahIne dvitIyAnupasarga iti vacanAt / bahuvrIhau tu pUrvapadaprakRtisvareNa bhAvyamiti / tasmAcchritapatitagataiH samAso na vidheyaH / evaJca "ahIne dvitIyA " (aSTA0sU07-2-47) iti sUtramapi mAstviti mahadeva lAghavam / nanvevaM jAtyAdibhyaH pareSu zritAdiSu svare doSaH syAdeva "jAtikAla sukhAdibhyonAcchAdanAt kokRtamitapratipannAH" (aSTA0sU06-2-17) ityaH ntodAttaprasaGgAt / tatpuruSArambhapakSe hi bahuvrIherantodAttatA tatpuruSasya pUrvapadaprakRtisvarazceti dvaisvarye siddhati / pratyAkhyAnapakSe tvantodAta eveti vaiSamyAditi cet ? na, bahuvrIhAveva dvaisvaryasya susAdhatvAt /
Page #180
--------------------------------------------------------------------------
________________ vidhizeSaprakaraNe tatpuruSaprakaraNam / 171 tathAhiM, "vA jAte" (aSTA0sU06-2-171) ityatra vAjAtazritapatita. gateSviti vaktavyam / na caivaM lAghave vizeSo neti vAcyam "ahIne dvi. tIyA" (aSTAma07-2-47) ityasyAnArambheNa lAghavasya spaSTatvAta / etAvAMstu vizeSaH-tavaM samAsadvaye dvaisvayaM mama tu bahuvrIhiNaiva dvaisvaryamiti / atrAhuH / bahuvrIhiNA 'kRSNazritaH' ityAdi na sidhyati "niSThA" (aSTA sU02-2-36) iti pUrvanipAtaprasaGgAt / jAtikAla. sukhAdibhyo hi niSThAyAH paranipAta upasaMkhyAto na tu jAtyAdibhyo. 'nyatrApi / kiJca jAtyAdAvapi rUpaM bhidyat , pUrvapadaprakRtisvarapakSe. 'pi pAkSikazaiSikakapprasaGgAt / tvayA bahuvrIhAveva dvaisvaryasya sUtri. tatvAt / siddhAnte tu tatpuruSe "ahIne dvitIyA" (aSTA0sU0-7-2-47) iti svaro'sti na tu kap / bhuvriih| tu kabasti na tu puurvpdsvrH| tathA coktasvarakapau na kvApi smaavishtH| tasmAdyathAnyAsamevA. stu / gauravaM ca prAmANikamiti sthitam / gamigAmyAdInAmupasaMkhyAnam / grAmaM gamI grAmagamI / "gameriniH" (u0sU04-54) ityauNAdika iniH / sa ca bhaviSyatkAle "bhaviSyati gamyAdayaH" (aSTA0sU03-3-3) ityukteH| yastu "AGi ca Nita" (u0 sU04-55) itIniH, so'pi gamyAdipAThAdbhaviSyati / nnittvaadvRddhiH| AgAmI / bAhulakAtkevalAdapi / tena gAmIti mAdhavaH / grAma gAmI prAmagAmI / "akenobhaviSyadAdhamaryayoH" (aSTA sU0-2-3-70) iti kRdyogalakSaNaSaSThIniSedhAt karmaNi dvitIyA / kecinu Avazyake nniniH| abhaviSyadarthatve'pi "gatyarthakarmaNi" (aSTA sU02-3-12) ityatra dvitIyAgrahaNamapavAdaviSayApi vidhAnArthamiti kRtprayoge'pi dvitIyaivetyAhuH / tanu bhASyaviruddham , bhASye gatyarthasUtrasya pratyAkhyAtatayA kRdyoge SaSThayA eva svIkArAt / etena tathAvidUrAdriradaratAGgamI yathA sa gAbhI tava kolazailatAm / ' iti zrIharSaprayogo vyAkhyAtaH / annaM bubhukSuranabubhukSurityAdi / svayaM ktena (assttaa0suu02-1-25)| svayamityetatsubantaM tAntaprakRti. kena subantena samasyate sa ttpurussH| aikapadyaM samAsaprayojanam / tena. "AmaekAntaram' (aSTA0sU08-1-55) iti nighAtaniSedhaH svAyaMka. tiriti taddhitazca sidhyati / dvitIyAgrahaNaM tUttarArthatayA'nuvRttamapi neha sambadhyate, svayamityasyAtmanetyarthakasya katrarthakatayA dvitIyAnta. svaanupptteH|
Page #181
--------------------------------------------------------------------------
________________ 172 zabdakaustubhadvitIyAdhyAyaprathamapAde dvitIyAnhike khaTvA kSepe (aSTA0sU02-1-26) / khaTvAprakRtikaM dvitIyAntaM kA. ntaprakRtikena subantena samasyate nindaayaam| khaTvArUDho jaalmH| "jAlmo'samIkSyakArI syAt" (a0ko03-1-17) ityamaraH / vedaM vratAni ca samApya samAvRtena hi khaTvA''roDhavyA / brahmacarya eva bhUmizayanA)'pi yaH khaTvAmArohati sa jAlmaruDhazvAyam / tena khaTvAmArohatu mAvA ni. SiddhAnuSThAnaparaH sarvo'pi khaTvArUDha ucyate / ata eva vibhASAdhikA. re'pi nityasamAso'yam / na hi vAkyena nindA gamyate iti vRttikRtH| sAmi (aSTA suu02-1-27)| sAmItyetadavyayamarddhazabdaparyAyaH / tasyAsatvavAcitvAd dvitIyayA nAsti smbndhH| tatsubantaM kAntena vA samasyate sa tatpuruSaH / sAmikRtam / kAlAH (aSTA suu02-2-28)| kAlavAcino dvitIyAntAH ktena saha prAgvat / anatyantasaMyogArtha vacanam / mAsapramitaH pratipaccandraH / "mAG mAne" (di0A01142) AdikarmaNi / kartari ktaH / mAsaM pari. 'cchetumArabdhavAnityarthaH / iha pratipaccandreNa naastytyntsNyogH| atyantasaMyoge ca (assttaa0s02-1-29)| akAntArtha vacanam / kAlavAcinaH zabdAH dvitIyAntAH atyantasaMyoge supA saMha prAgvat / muhUrta sukhaM muhUrtasukham / muhUrtavyApItyarthaH / "kAlAdhanoratyantasaMyo. ge" (aSTA0su02-3-5) iti dvitiiyaa| tRtIyA tatkRtArthena guNavacanena (aSTA su02-1-30)| tatkRteti pRthak luptatRtIyAkam / tRtIyAntaM tRtIyAntArthakRtaguNavacanena artha: zabdena ca saha samasyate sa tatpuruSaH / tacchabdena tRtIyAnta. parAmarzinA tadartho lakSyate / tadarthakRtatvaM ca guNavacanasyArthadvArakaM vi. zeSaNam / tathAca tRtIyAntAryakRto yo guNastadvavacanaMti phalito'rthaH / zaGkalayA khaNDaH / zaGkalAkhaNDaH / kiriNA kANaH kirikANaH / "kha. Di bhedane" (cu0301581) "kaNa nimIlane" (cu u01715) AbhyAM ghatri vyutpAditAveto kriyArUpApanne guNe vartitvA pazcAnmatuH blopAdabhedopacArAdvA tadvati dravye varttate iti guNavacanau bhavataH / dhAnyenArtho dhAnyArthaH / ayaMte ityarthaH, prayojanam / arthana vA arthaH, prArthanA / abhilASaH / sarvatra karaNe tRtIyAyAH samAsaH / tat chateneti kim ? aruNA kaannH| kiJca yatra zaGkalAkhaNDAdau pUrvottarapadArthayoH kriyAkArakabhAvaH sambandhastatra caritArtha vacanam / yathA 'vA bhute paTuH' ityAdau na bhavati, asAmarthyAt / tathehApi na syAt-'dakSA paTuH' 'kuGkamena lohitaM mukham' iti / iha hi gamyamAnayA karotikri.
Page #182
--------------------------------------------------------------------------
________________ vidhizeSaprakaraNa tatpuruSaprakaraNam / 173 yayA karaNasya sambandhaH / tasmAdyatrottarapade kriyA na gamyate tatrApi tatkRtatve sati yathA syAt bhojanAdidvArake sAmarthyaM mA bhUditi taH tkRtagrahaNam | guNavacaneneti kim ? gobhirvapAvAn / gosambandhidadhyAdibhojanAddevadattasya vapAvatvaM paviratvamityasti tatkRtatvaM na tvasau guNavacanaH / vacanagrahaNaM kim ? yAvatA arthena samAsa sambhavA tadvAcI grahISyate / atrAhuH, guNamuktavAn guNavacanaH / "kRtyalyuTo bahulam" (aSTA0stU03-3-113) iti bhUte kartari lyuT / guNamukavatA samprati guNopasarjanadravyavAccinetyarthaH / tena 'ghRtena pATavam' iti gu 'NamAtraniSThena na bhavatIti / guNazcAtra 'satve nivizate'vaiti" iti va kSyamANo gRhyate / pUrvasadRzasamonArtha kalaha nipuNamizra zlakSNaiH (aSTA0sU02-1-31) / etaiH saha tRtIyAntaM prAgvat / asmAdeva vacanAtpUrvAdiyoge tRtIyA hetau vA draSTavyA / mAsena pUrvaH mAsapUrvaH / mAtrA sadRzaH mAtRsadRzaH / mAtRsamaH / iha samasadRzAbhyAM yoge "tulyArthaiH" (aSTA0sU02-3-62) iti tRtIyA / syAdetat / tulyArthayoge pakSe SaSThayapyasti / tataH SaSThIsamAsenaiva siddhe kimiha sadRzagrahaNena / na ca tatpuruSe tulyArthatRtIyA" (aSTA0 sU06-2-2 ) iti pUrvapadaprakRtisvarArthe tat "sadRzapratirUpayoH sAdRzye" (aSTA0sU06-2-11) iti, tat siddheH / na ca tatra sadRzagrahaNameva mAstviti vAcyam, SaSThIsamAsapakSe antodAttatvaM vArayituM tasvIkArAvazyambhAvAt / na cAnabhidhAnAtpaSThIsamAsa eva mAstviti vAcyam, dAsyAH sadRza iti rUpAsiddhiprasaGgAt / iha hi "baSThayA Akroze" (aSTA0su06-3 - 21) ityaluksamAsaH svIkRto bhASye / nanve mapi tu tRtIyAntena samAsArtha prakRte sadRzagrahaNamastu - vidyayA hai. tunA sahazo vidyAsadRza iti / nahyatra "tulyArthaiH' (aSTA0sU02-3-62) iti SaSThI labhyate, pratiyoginyeva tadvidhAnAditi cet ? na, tatkRtatvApUrveNaiva siddheH / yo hi vidyayA sadRzaH tasya vidyAkRtaM sAdRzyamastIti / satyam, pratyAkhyAtamevedaM SaSThe vArtikakRtA / UnArthe - mASonaM kArSApaNam / mASavikalam / pUrvasUtre arthazabdena samAsasya sAdhitatvA diha arthagrahaNamabhidheya nirdezArtham / tacca Unazabdenaiva sambadhyate na tu pUrvAdibhiH / ata eva samasadRzau pRthagupAntau / vAkkalahaH / AcAra nipuNaH / guDamizraH / AcArazlakSNaH / mizragrahaNe sopasargasyApi grahaNam / guDasaMmizrA dhAnAH / "mi *
Page #183
--------------------------------------------------------------------------
________________ 174 zabdakaustubhadvitIyAdhyAyaprathamapAde dvitIyAnhikebhaM cAnupasargamasandhau" (aSTA0sU06-2-194) ityatra anupasargagrahaNAja zApakAdetat siddham / avarasyopasaMkhyAnam / mAsenAvaro mAsAvaraH / kartRkaraNe kRtA bahulam (assttaa0suu02-1-32)| kartari karaNe ca tRtIyA kRdantena saha bahulaM prAgvat / hariNA trAto haritrAtaH / narbhiH no nakhabhinnaH / kRdrahaNe gatipUrvasyApi grahaNAnnakhanibhinnaH / kartRkaraNe kim ? bhikSAbhiruSitaH / hetAviyaM tRtIyA / bahulagrahaNAcchatRzAnakta vatuprabhRtibhirna / hastena-kurvan , bhuJjAnaH, kRtavAnvA / kacidvibhaktya ntaramapi samasyate bahulagrahaNAdeva / pAdahArakaH / hriyate iti hArakaH / bAhulakAtkarmaNi Nvul / pAdAbhyAmityapAdAnapaJcamyantasya samAsaH / galecopakaH "cupa mandAyAM gatau" (bhvA0pa0403) hetumaNNijantAkartari Nvula / galecopakaH / "amUrdhamastakAta" (aSTA sU06-3-18) ityaluk / kRteti kim ? kASThaH pacatitarAm / kRtyairadhikArthavacane (assttaa0suu02-1-33)| stutinindAphalakamA thavAdavacanamadhikArthavacanama / tatra kartari karaNe ca tRtIyA kRtyaiH saha prAgvat / pUrvasutrasyaiva prapaJco'yam / kAkapeyA nadI / zakyAthai kRtyaH / pUrNatoyatvAttaTasthairapi pAtuM zakyeti stutiH / kAkairapyeSA pAtuM zakyA / alpatoyatvAditi nindA vaa| anena vyaJjanam (aSTA su02-1-34) / saMskAradravyaM saMskAryaNa saha prAgvat / dadhnA upasikta odano dadhyodanaH / iha vRttAvupaseka. kriyA'ntarbhavati svabhAvAt / ato nAsAmarthyam / na ca kArakANAM parasparamasambandhe'pi vacanasAmathyAdasamarthasamAsa evAtrAstu iti vAcyam 'kindadhnA ? odano bhujyatAm' ityAdAvatiprasaGgAt / bhakSyeNa mizrIkaraNam (assttaa0s02-1-39)| kharavizadamabhyavahArya bhakSyam / kharaM kaThinam / vizadaM vibhaktAvayavam / yatpratyayAntasya eraja. ntasya ca bhakSayatestatraiva prayogAt / 'abbhakSaH' ityAdau tu noktapratyayA. ntaH kintu karmaNyaNantaH / tatra gauNa evetyanye / bhakSyeNa saha mizrIkaraNaM prAgvat / guDena mizrA dhAnA guDadhAnAH / iha vRttI mizraNakriyAntarbhAvo bodhyH| __caturthI tadarthArthabalihitasukharakSitaiH (aSTA0sa02-1-36) / catu. ya'ntArthAya yattadvAcinA arthazabdAdibhizca caturthyantaM samasyate sa 'tatpuruSaH / tadarthena prakRtivikRtibhAva eva samAsa ipyate balirakSita. grahaNAnApakAt / hitasukhagrahaNaM tu na sApakam / hitayoge caturthI
Page #184
--------------------------------------------------------------------------
________________ vidhizeSaprakaraNe tatpuruSaprakaraNam / 175 vktvyaa| "caturthI cAziSi" (aSTA0sU02-3-73) iti atAdarthe'pi caturthIsambhavAt / yUpAya dAru yupadAru / kuNDalahiraNyam / neha-randhaH nAya sthAlI / kathaM tarhi azvaghAsaH, hastividhajividhA ? atra vizeSaH atra bhASyam-azvaghAsAdayaH SaSThIsamAsA iti / syAdetat / caturthIsamAsa eva tAstu / na caivaM "caturthI tadartha" (aSTA su02-1-36) iti pUrvapadaprakRtisvaraprasaGgaH / prakRtivikArabhAve etatpravRtteH / anyathA 'gorakSitam' ityatra "caturthItadartha" (aSTA sU0 2-1-36) ityeva siddha "ktaM ca" (aSTA0su06-2-45) iti vyartha syAt / na ca hInArtha tat 'gohitam' ityatra tAdAbhAvAditi vA. cyam hite ceti vaktavye "kteca" iti sAmAnyavacanasya jJApakatvAt / ata eva 'kubarabali' ityAdau prakRtivikRtibhAvAbhAvAt na pUrvapadaprakR tisvaraH kintu samAsAntodAttatvameveti siddhAntaH / 'randhanAya sthAlI' ityAdau tu yadi SaSThIsamAsa iSTaH tarhi caturthIsamAsa eveSyatAM yathA gogrAsaH, lIlAmbujaM, krIDAsaraH, vAsabhavanaM, nATyazAleti / yadi tu randhanasthAlyAdau SaSThIsamAsasyAnabhidhAnaM tarhi caturthIsa. mAsasyApi tadastu / evaJca balirakSitagrahaNamapi vyartha, jhApyAbhAvAt / kiJca yUpadArvAdAvapi SaSThIsamAsasambhavAtsUtramevedaM mAstu / "caturthI tadartha" (aSTA0sU02-1-36) ityetattu "SaSThI tadartha' iti kriyatAM jJApa. kAzca svarasya vyavasthA bhaviSyati / ___ atrAhuH / hitazabdena tAvat SaSThIsamAso na sambhavati, tadyoga caturthyA nityatvAditi caturthIsamAsa eva vktvyH| tatazca ktecetya. prApi caturthIgrahaNaM kartavyaM 'gohitam' ityAdyartham / evaJca 'gorakSitam' ityatra na syAt , caturthA asambhavAt / SaSThItadartha ityasya cAprasaGgaH, prakRtivikRtibhAvAt / ato rakSitenApi caturthIsamAsa eva vidhayaH / arthazabdenApi yoge tAdarthyasambandhasya niyamena pratIyamAnatvAzcaturthyA bhavitavyamiti tenApi caturthIsamAsa eva vaktavyaH / tathA balisukha. grahaNamapi kartavyam / tAdarthyastha samAsAniyatapratItirvathA syAditye. vamartham / tasmAdArabdhavyamevedaM sUtram / prakRtivikArabhAva evetyasya prayojanaM tu cintyamiti / / __ . atredaM vaktavyam tAdarthyasya bhAnaM dvidhA-sambandhatvena tadyApyatA. daryatvAkhyavizeSarUpeNa ceti / taccAzvAnAM ghAso'zvebhyo ghAsa iti vAkye tAvadvayavasthitam / tatrAye samAsaH, dvitIye tu neSyataiti bhAjyavArtikAdiprAmANyena nirNIyate / yathA 'na mASANAmanIyAt"
Page #185
--------------------------------------------------------------------------
________________ - 176 zabda kaustubhadvitIyadhyAya prathamapAde dvitIyAnhike- ityAdau sambandhasAmAnye SaSThI / karmatvarUpavizeSe tu dvitIyA yathA kA 'pradIyatAndAzarathAya maithilI' ityatra sambandhisAmAnye'Na / apatyapatadvizeSe tu imeva / yathA vA "abhUnnRpoM vibudhasakhaH" ityAdau bhUtasAmAnyavivakSAyAM' luG 1 anadyatanatvavivakSAyAM tu laDeveti / ata evaM "Ato'nupasarge kaH " (aSTA0sU03-2-3 ) iti sUtre jIvadvaMzyatvarUpavizeSAvivakSAyAM "provAca bhagavAnkAtyaH" iti prayuktaM bhASye / ata eta "kRtalabdha krItakuzalAH " (aSTA0sU04-3-38) ityatra jAtalabdhAbhyAM kRtakrItayorna gatArthatA prakArabhedAditi caturthe vRtti kAraH / tvayApi tatra tathaivopapAdayiSyate / tatra bhava ityeva siddhe "prAyabhavaH" (aSTA0sU04-3 - 39 ) "so'sya nivAsaH " (aSTA0su04-319) iti sUtrayorapyeSaiva gatiH / tathAca prayojane spaSTe kathaJcintyatAM brUSe / nanu 'azvaghAsaH' ityAdAvapi prakaraNAdvizeSAdhyavasAyo bhavatye. veti cet ? satyam, na tu tatra vizeSaprakArako bodhaH, luptaM smRtaM bodhakamiti mate smRtaSaSThyA sambandhatvaprakAraka bodhasyaiva jananAt / yaH ziSyate sa lupyamAnArthAbhidhAyIti siddhAntarItyApi caturthIlopAbhAvena. vizeSaprakAraka bodhe asAmarthyAt / ataevArthaprakaraNAdyabhikSasyApi dAzarathazabdAnnApatyazvaprakArikA dhIH kintu sambandhitvaprakArikaivetyA dizAbdanyAyavidAM spaSTam / ata evAhu:- "medyabhedakasambandhopAdhibhedaniyantritam / sAdhutvam" iti / tasmAdazvAzvazabdayoriva svaviSayA danyatrAsAdhutA kacitsAdhutayA na virudhyate ityavadheyam / evaM sthite balirakSitAdigrahaNaM jJApakamityAdi prAguktameva samyak / yattu tAdarthyasya samAsAnniyamena pratItyarthe bali sukhagrahaNamityuktam / tadapi na, tatrA? pi pAkSikaSaSThIsamAsasya durvAratayA niyatapratItatAdarthyena caturthIvibhaktirAkSipyate "tasmai hitam" (aSTA0sU02-1-5) ityato vA'nuvRtya siddheH, pUrvapakSAvasare tvayaiva tathoktatvAcceti dik / arthena nityasamAso vizeSyaliGgatA caiti vaktavyam / dvijAyAyaM dvijArthaH H sUpaH / dvijArthA yavAgUH / dvijArtha payaH / tatra nityatvaM nyAya si. ddham / caturthyA tAdarthyasyoktatvAdarthazabdena vigraho na bhaviSyati paravaliGgatAM bAdhituM vizeSyaliGgatAmAtraM vAcyam / syAdetat / "tadarthaM vikRteH prakRtau" (aSTA0su05 - 1 - 12) ityatra tadartha samarthamiti sUtraM kriyatAm / tAdarthyena caturthIvibhaktirAkSipyate / "tasmai hitam" (aSTA0sU02-1-5) ityato vAnuvartate / caturthIsamarthAtadarthe'bhidheye sarvap syAt / "AdirjiDuDavaH" (aSTA0sU01-3-5 ) "SaH
Page #186
--------------------------------------------------------------------------
________________ vivizeSaprakaraNe tatpuruSaprakaraNam / 1 pratyayasya " ( aSTA0 sU01-3-6) iti dviSakArakanirdezAtsakArasyetsaM* jJA / "siti ca" (aSTA0sU01-4-16) iti padatvam / pitvAdanudAntaH / rAjArthaH / gavArthaH / evaM cArthe iti pUrvapadaprakRtisvaro na vidheyaH / pra. tyayatvAzca na tena vigrahaH / taddhitatvAdabhidheyaliGgatA ca siddheti / maivama, " SaH pratyayasya (aSTA0sU01-3-6 ) ityatra sakAraprazcheSe mA. nAbhAvAt / vuJchaNAdisUtreNa tRNAdibhyaH sapratyaye 'tRNasaH' ityAdAvativyAptezca / kiJca sapaH pratyayatvaM vyartha svarthamityatreyaGuvaGoH prasaGgaH / syAdetat / brAhmaNo'rthaH prayojako'sya sa brAhmaNArtha iti ba huvrIhirastu / yo hi brAhmaNArtha: sUpastasya brAhmaNo'rthaH prayojaka iti yAvat / evaJca caturthyantena vigrahAbhAvaH / pUrvapadaprakRtisvaratvaM vize yaliGgatA ceti sarva sidhyati / naitat / 'mahadartham' ityatrAtvakapoH prasaGgAt / syAdetat / "caturthItadartha" iti yogo vibhajyate / tadaH "arthaH" ityanenAMzena tadarthavAcina uttarapadasyArthAdezo vidhIyate / sa ca vaikalpikaH, mahAvibhASAdhikArAt / tena yUpArtha dAru, yUpadAruityu bhayaM bhavati / na caarthaadeshenoktaarthtvaad| ruzabdaprayogAnupapattiH, arthadezasya sakalazabdasAdhAraNatayA vizeSasphuTIkaraNArthantatsambhavAt / tato balirakSitayorapi vibhASArthazabda Adezo bhavati / kuberArtho baliH kuberabalirityAdi pUrveNa siddhe zApanAyedaM prakRtivikRtibhAvA* danyatra nityo'rthAdeza iti / tena 'randhanArthA sthAlI' ityAdi bhavati / na tu 'randhanasthAlI' ityAdi / azvaghAsAdayastu pUrvavat / tathAcArthazabdasyAdezatvAttena vigraho na bhaviSyati / sthAniliGgaM ca bhaviSyati, sthAnyarthAbhidhAnasamarthasyaivAdezatvAt, sthAnivadbhAvAzca / artha iti pUrvapadaprakRtisvarastu vidheya eveti / naitadapi / 'udakArtho vISadha:' ityatra vIvadhazabdasyArthAdeze kRte sthAnivadbhAvena manthodanAdi sutreNodAdezaprasaGgAt / iyuvA sapi syAtAM bahuvrIhau kavAcca hi / arthAdeze tUdabhAvo yathAnyAsaM varaM tataH // 177 paJcamI bhayena (aSTA0sU02-1-37) / paJcamyantaM bhayaprakRtikena su. bantena saha prAgvat / caurabhayam / bhayabhItabhItibhIbhiriti vAcyam / vRka* bhItaH / neha-vRkebhyastrAsaH / pUrvasyaiva bahulagrahaNasyAyamprapaJcaH / tena grAmanirgato dharmajugupsurityAdi siddham / apetApoDhamukta patitApatrastairalpazaH (aSTA0sU02-1-38) / etaiH saha alpaM paJcamyantaM samasyate sa tatpuruSaH / alpaza ityatra bavhalpArthAdi zabda. dvitIya. 12.
Page #187
--------------------------------------------------------------------------
________________ 178 zabdakaustubhadvitIyAdhyAyaprathamapAde dvitIyAnhiketi karmaNi zas / yadyapi "bahvalpArthAnmaGgalAmaGgalavacanam" (kA0yA0) iti vakSyati, tathApyata eva nipaatnaacchsishyaahuH| sukhApetaH / klpnaapoddhH| cakramuktaH / svrgptitH| trnggaaptrstH| alpazabda ityukte. neha-prAsAdAtpatitaH / bahulagrahaNasyaivAyaM prapaJcaH / stokAntikadRrArthakRchrANi kena (assttaansuu02-1-39)| etAni kena saha prAgvat / stokAnmuktaH / alpaanmuktH| antikAdAgataH / abhyAzAdAgataH / dUrAdAgataH / kRcchrAnmuktaH / "paJcamyAH stokAdibhyaH'' (a. TA0sa06-3-2) ityaluk / parAzatazabdastu "nAjjhalo" (aSTAnsU0 1-1-50) ityatra vyutpAditaH / evaM paraHsahasro'pi / saptamI zauNDaiH (assttaa0suu02-1-40)| saptamyantaM zauNDAdibhissa. ha prAgvat / akSazauNDaH / bhupcnnirdeshaadaadyrthaavgtiH| nanu arthanirde zArtha bahuvacanam / tena samAsArtha vA bahuvacanaM kinna syAditi cet ?na, gaNapAThavaiyar2yAMpatteH / syAdetat / kArakANAM kriyayaiva sambandha iti tAvaristhatam / tadiha 'akSazauNDa' ityAdI saptamyarthaH kvAnvetu, kriyAyA azravaNAta ? satyam, prasaktirUpA kriyA vRttAvihAntarbhavati tadvArakamegha ca sAmarthya yathA dadhyodanaguDadhAnAdiSu / antaHzabdo'tra paThyate / tadyoge avayavina AdhAratvaviSakSAyAM saptamI / yathA vRkSezA. kheti / vane'ntavanAntaH / asya vaikalpikatvAtpakSe'vyayIbhAvaH / antarvaNam / "pranirantaH" (kAbhvA0) iti Natvamiti haradattaH / atredaM vakta dhyaM, nAyaM vibhaktyarthe 'vyayIbhAvasya viSayaH, vibhaktyarthamAtravRtteravyaya. sya sa ityuktatvAt / atra madhyasyApi pratIteH / kathamanyathA'vayavAva. yavibhAvamavocaH / kizcA'vyayIbhAvasya nityatvAcadupadarzito vane antariti vigraho'pi na saGgaccheta / tasmAdadhikaraNatvamAtravRttinA antaHzabdAntareNAvyaryAbhAvo na tu madhyavAcinetyavadheyam / adhiza bdo'tra paThyate / tasyAdhikaraNaprAdhAnye'vyayIbhAvaH / 'adhistrI iti / AdheyaprAdhAnye svanena tatpuruSaH "brAhmaNAdhInaH" iti"adhyuttrpdaatkhH"| brAhmaNeSvadhIti vigrhH| zauNDa, dhUrta, kitava, vyADa, pravINa, saMvIta, antara, adhikaraNapradhAna evAyamiha paThyate / aghi, paTu, paNDita, kuzala, capala, nipuNa / vRt / siddhazuSkapakabandhazca (assttaa0suu02-1-41)| etaiHsaptamI prAgvat / saangkaashysiddhH| kAmpilyasiddhaH / saGkAzena nirvRttaM vanaM sAGkAzyam / kampilena kAmpilyam / cAturarthikaH saGkAzAdibhyo NyaH / tatra pasA siddha ityarthaH / AtapazuSkaH / sthAlIpakaH / cakravandhaH / "bandhe ca vi.
Page #188
--------------------------------------------------------------------------
________________ vidhizeSaprakaraNe tatpuruSaprakaraNam / 179 bhASA" (aSTA0sU06-3-13) ityuluk / dhvAGgeNa kSepe (aSTA0sU02-1-42) / dhvAGgavAcinA saha sapta myantaM prAgvannindAyAm | tIrthe dhvAGga iva tIrthadhvAGgaH / tIrthakAkaH 1 yathA dhvAGgAstIrthe ciraM nAvatiSThante tathAnyo'pi kAryeSvanavasthita eva mucyate / ivArthasya vRttAvantarbhAvAnna pRthak prayogaH / kSepe kim ? tIrthe dhvAGkSA hastiSThati / kRtyairRNe (aSTA0sU02 - 1 - 43) / saptamyantaM kRtyapratyayAntaiH saha prAgvadAvazyake / RNagrahaNamAvazya kopalakSaNArtham / yatpratyayAntenaive. bhyate, alpaza ityanuvRtteH / kRtyairiti bahuvacane tu prakRtibhedAmipra - yam / mAse deyamRNam / pUrvAhNe geyaM sAma / " tatpuruSe kRti" (aSTA0 sU06-3-14 ) ityaluk / saMjJAyAm (aSTA0sU02-1-44 ) | saptamyantaM supA prAgvatsaMjJAyAm / nityasamAso'yam, vAkyena saMjJAnavagamAt / araNyetilakAH / araNye. mASAH / vanekaserukAH / "ddaladantAtsaptamyAH " (aSTA0sU06-3-9) ityaluk / kenAhorAtrAvayavAH / (aSTA0sU02-1-45) / anho rAtrezvAvayavAH - saptamyantAH kAntena saha prAgvat / pUrvAhnakRtam / aparAhnakRtam / pUrvarA trakRtam / apararAtrakRtam / avayavagrahaNaM kim ? anhi dRSTam / kathaM tarhi "rAtrivRttamanuyoktumudyatA" iti ? "kartRkaraNe kRtA bahulam" . (aSTA0sU02-1-38) iti bhaviSyati / tatra (aSTA0sU02-1-46) / tatretyetatsaptamyantaM kAntena saha prAgvat / tatrabhuktam / tatrakRtam / yadyapi abhihitaH so'rtho'ntarbhUta iti taMtrazabdA sprathamaiva yuktA, tathApi 'tatrabhavAn' ityAdau vibhaktyantare'pi darzanAdadhikaraNapratipAdane tatrazabdAdapi saptamyevApekSyeti vRttikRto manyante / vastutastu "svayaM kena" (aSTA0sU02-1-25) ityatra dvitIyAdhikAra vehApi saptamyadhikAro bAdhyate, pUrvapadaprakRtisvarasyAvyayatvenApi siddheH, saptamyA api lukA vibhaktayantarasAdhAraNyAnuddhArAzceti dik / kSepe (aSTA0sU02-1-47) / saptamyantaM kAntena prAgvat nindAyAm / avataptenakulasthitaM ta etat / yathA tapte pradeze nakulA cirama* vatiSThante evaM kAryANyArabhya yazcApalena na ciraM tiSThati sa evamucyate / "kRGgrahaNe gatikArakapUrvasyApi grahaNam" (pa0bhA028) iti nakulasthitazabdena samAsaH / udakevizIrNam / pravAhesUtritam / bha* smanihutam / niSphalamityarthaH / tatpuruSe kRti bahulam" (aSTA0sU6-314) ityaluk /
Page #189
--------------------------------------------------------------------------
________________ zabdakaustubhadvitIyAdhyAya prathamapAde dvitIyAnhike pAtre samitAdayazca (aSTA0sU02-1-48 ) / ete nipAtyante kSepe / yecAtra kAntAsteSAM pUrveNa siddhe punaH pATho yuktaarohaa| ditvasiddhyarthaH / yuktArohyAdiSu hi pAtresamitAdayazceti paThyate / pAtresamitAH / bhoja nasamaya eva saGgatA ityarthaH / pAtrebahulAH / bhojane eva saGghIbhavanti ma kArye ityarthaH / udumbaramazakaH / yo'lpe tRptaH nAsmAtparamastIti manyate adRSTavistAratvAt sa evamucyate / udumbarakRmiH / kUpakacchapaH / kUpamaNDUkaH / kumbhamaNDUkaH / udpaanmnndduukH| nagarakAkaH / mAtaripuruSaH / piNDIzuraH / piNDIodanapiNDaH / tatraiva zUro nAnyatretyarthaH / gehezUraH / gehenadIM / geddecheDI / geddevijitI / gehevyADaH / gehedhRSTaH / garbhetRptaH / Akha nikabakaH / Akhaniko jalasrotaH khAtaM tasmin baka iva yatkiJcidAtmIye Akhanike lamate tadbhakSayati tathA'nyepItyarthaH / goSThezUraH / goSThevijitI / goThecheDI / goSThepaTuH / goSThepaNDitaH / goSThepragalbhaH / karNeTiriTerA | karNecurucurA / AkRtigaNo'yam / cakAro'vadhAraNArthaH / tena 'paramAH pAtre samitAH' iti vAkyameva bhavati na tu " sanmahat" (aSThA0 sU02-1-61) ityAdinA samAsAntaram / I I 680 pUrvakAlaika sarvajaratpurANanava kevalAssamAnAdhikaraNena (aSTA0sU021-42) / ete sapta subantAH samAnAdhikaraNena supA saha samasyate sa tatpuruSaH / pUrvakAlaityarthanirdezaH / anyeSAM SaNNAM svarUpagrahaNam / pUrvakAlo'parakAlena samasyate, pUrvatvasya sasambandhitvAt / "vizeSaNaM vizeSyeva" (aSTA0su02-1-57) iti siddhe pUrvakAlAdInAM pUrvanipAta niyamArthe vacanam / ekazabdasya tu "diksaMkhye saMjJAyAm" (aSTA0sU0 2-1-50) iti niyamAtprAptyarthameva / pUrva snAtaH pazcAdanuliptaH snAtAnuliptaH / atra kriyAzabdatvAtpAcakapAThakavatparyAyaH prAptaH / ekazAhI | zATazabdAkhAtilakSaNo GIS / srvyaajnyikaaH| jaratArkikAH / purANamImAM skaaH|nsspaatthkaaH / kevalatraiyAkaraNAH / samAnAdhikaraNe kim ? ekasyAH zauklyam / SaSThIsamAsastviha na bhavati "guNena na" iti niSedhAt / diksaMkhye saMjJAyAm (aSTA0su02-1-50 ) / samAnAdhikaraNenetyA pAdaparisamApteranuvarttate / "vizeSaNaM vizeSyeNa" (aSTA0sU02-1-57) iti siddhe niyamArthamidam / diksaMkhyasaMjJAyAmeva samAnAdhikaraNena sa. masyete nAnyatra / pUrveSukAmazamI / paJcAnaH / saptarSayaH / neha - uttarA vRkSA5 paJca brAhmaNAH / pUrvasUtramityAdau tvadigvAcitvAtsamAsaH / iti zrIzabdakaustume dvitIyasyAdhyAyasya prathame pAde dvitIyamAndikam / I
Page #190
--------------------------------------------------------------------------
________________ vidhizeSaprakaraNe tatpuruSaprakaraNam / taddhitArthottarapadasamAhAre ca (aSTA sU02-1-11) / taddhitArthe vi. Saye uttarapade ca parataH samAhAre ca vAcye diksaMkhye samAnAdhikaraNena saha samasyete sa tatpuruSaH / pUrvasyAM zAlAyAM bhavaH pauvaMzAlaH / sa mAse kRte "dikpUrvapadAdasaMjJAyAM aH" (aSTA0sU04-2-107) evamAparazAlaH / __ uttrpde-puurvshaalaapriyH| iha tripade bahuvrIhI kRte priyazane uttarapade pUrvayostatpuruSe sati samAsAntodAttatvaM lakArAkArasya maka ti / asati tvavAntaratatpuruSe pUrvapadaprakRtisvareNa pUrvazabdasyAyudA. ttatvaM syAt / dikSu samAhAro nAsti, anamidhAnAt / saMkhyAyAsta. ddhitArtha pANmAturaH / pAzcanApitiH / anapatya ityukatvAnna luk / pshckpaalH| "saMskRtambhakSAH" (aSTAsu04-2-16) ityaN / "dvi. goluMganapatye" (aSTA sU04-1-88) iti luk / paJcagavadhanaH / atrA. pitripade bahuvIhI dhanazabde uttarapade pUrvayostatpuruSe "goratAddha. taluki" (aSTA0su05-4-98) iti Taca / nanu pAkSikaM paJca godhana iti durvAram / mahAvibhASAdhikAreNa tatpuruSasya vaikalpikatvAt / ata eva nityatvamupasaMkhyAtaM vArtikakRtA "dvandvatatpuruSayoruttarapade nityasamAsavacanam' (kA0vA0) iti / ata eva vAkca dRSacca priye asya vAgdRSadapriyaH, chatropAnahapriya iti tripade bahuvrIhI pUrvayonityaM dvandvaH / tena samAsAnto'pi nityameva / syAdetat / samudAyasyaikArthI bhAve sati avayavayorAvazyaka ityupasaMkhyA vyarthamiti cen ? maivama, trayANAM samAse kRte'nyapadArthApasaMkrameNa parasparasambandhAbhAvAta sati tUpasaMkhyAne vacanasAmarthyAdadvandvatatpuruSayoH pravRtteH / na caivaM tripade ba. huvrIhau 'citrAjaradguH' ityatrApi tatpuruSe citrAzabdasya puNvdbhaavaapttiH| upasaMkhyAnasya "taddhitArthottarapada" (aSTA su02-1-51) iti sUtroktatatpuruSamAtraviSayatvAttasyaivottarapade pratipadAkatvAt / ata eva 'sAdiretarazAmyam' ityatra puMvadbhAvasiddhaye karmadhArayottarapado bahuvrIhirna tu tripade iti samarthasutra zeSa kaiyttH| yatta pUrvatantre vAdhalakSaNe pRSTasya yugapadvidherekAhavadvisAmatvamityadhikaraNe pRSThayaH SaDaho vRhadrayantarasAmAkArya ityudAhRtya dvandvaM kRtvA bahuvrIhiH kArya iti kAtyAyanava. canamupaSTambhakamAzritya pUrvapakSitaM, yacca kAtyAyanavacanaM samAsAntavi. zeSamAtraviSayamityAzritya neha dvandva iti siddhAntitaM, tadumayaM ci. ntyama, uttarapade ityukedvandvaM chttysyaashteH| svara vizeSasya spa. TatayA samAsAntaparyantamAgrahe bIjAbhAvAoti vik /
Page #191
--------------------------------------------------------------------------
________________ 582 zabdakaustubhadvitIyAdhyAyaprathamapAde tRtIyAnhike samAhAre-paJcamUlI / paMcakumArI / iha paJcAnAM mUlAnAM kumArINAM ca samAhAra iti vigrahaH / na tu paJcamUlAH samAhRtA ityAdi / bhAva. sAdhano hi samAhArazabdo na tu krmsaadhnH| tathA sati 'paJcakumArI' ityatra kumAryarthasya prAdhAnyAtsamAsazAstre ca aprathamAnirdiSTatvAdeka. vibhaktitvAbhAvAccopasarjanasvAbhAvena "gostriyoH (aSTA sU01-2-48) iti isvo na syAt / athAtra napuMsakahasvatvaM brUyAH, evamapi pazcakha. TvI' na sidhyet / vA TAvanta iti strIliGgatvapakSe hIdaM rUpam / tatra ca hasvAbhAvAt "dvigArataH" iti GIp na syAt siddhAnte tu samAsAthai samAhAre nAnAvibhaktibhiryujyamAne'pi kumArIzabdasya nityaSaSThyaiva yoga ityekavibhaktikatvAtsiddhamupasarjanatvam / na ca "ekavibhakAvaSa. pThyantavacanam' (kA. vA0) iti vArtikena ardhapippalyAdAviva upasa. janatvaniSedhaH zaGkayaH, tasyaikadezisamAsamAtraviSayakatvAt / atra caita tsUtrIyabhASyameva pramANam / yadvA, "vibhASA chandAsa" (aSTA0sU01-236) iti sutrAdvibhASAgrahaNAnuvRttyA vyavasthitavibhASAzrayaNAcca "e. kavibhaktica" (aSTAsu01-2-44) ityupasarjanatA ekadezisamAse na bhavati / paJcakhaTvAdau tu syAdeva / spaSTaM caitannyAsagranthe / tasmAdbhAva. sAdhana eveha samAhAra iti sthitam / "dvigurekavacanam" (aSTA04024-16) iti tu "sa napuMsakam" (aSTAsu02-4-17) iti vakSyAmI. syArabhyate / __syAdetat / samAhAraH samUha iti paryAyo / samUhazca taddhitArthaH, "tasya samUhaH, (aSTA004-2-37) iti sUtrAta / tathAca taddhitArtha. ityeva siddhe ki samAhAragrahaNena ? na caivaM taddhitazravaNaM syAditi vA. cyam "dvigoluMg" (aSTA sU04-1-88) iti luksambhavAt / nanvevaM lukchatAni syuH / tadyathA-'paJcapUlI' ityatra "aparimANabista" (aSTA0 su04-1-22) iti GIpratiSedhaH syAt / paJcagavam / "gorataddhitalu. ki" (ASTa0su05-4-92) iti Taca na syAditi cet ? bhaivara , na ta. ddhitalukyataddhitalukItyetatsthAne samAhArazabdapAThena sarvasAmaJjasmAt / tathAhi, aparimANavistAdibhyaH samAhAraM niyamArthamidam-ebhyaH samAhAra eveti / paJcAnAmazvAnAM samAhAraH paJcAzvI / neha-paJcabhiH razvaH krItA pazcAzvA / tathA- 'go:" gontAttatpuruSAc syAt / puGgavaH / tataH-samAhAra / gorityanuvartate / sajAtIyApekSA niymH| gontAd dvigossamAhAra eva Tac syAt / paJcagavam / nada-paJcabhirgoM. bhiH krItaH pazcaguH /
Page #192
--------------------------------------------------------------------------
________________ vidhizeSaprakaraNe 183 tatpuruSaprakaraNam / tadetatsakalamabhisandhAyokkaM vArtikakRtA -- samAhArasamUhayoravizeSAtsamAhAragrahaNAnarthakyaM taddhitArthena kRtatvAditi / samAhArasamUhayoriti zabdaparo nirdezaH / ato naikazeSaH / avizeSAditi / arthAvizeSAdityarthaH / atra bhASyakArAH / evaM sati 'paJcakumArI' 'dazakumArI' ityatra "lu. ktaddhitaluki " (aSTA0sU01-2-49) iti strIpratyayasya luk syAt / tasmAttadvitanivRttyarthaM samAhAragrahaNam / pRthaksamAhAragrahaNAddhi samAsasyaiva samAhAro vAcyo na tu taddhitasyeti vyAkhyAnAttaddhito notpa dyate iti siddhamiSTam / ata eva ca jJApakAttaddhitArthe viSaye iti vyAkhyAtaM na tu vAcyeiti / ata eva 'pAJcanApitiH' ityAdau taddhita utpa dyate / samAsenaiva tadarthasyoktau tu taddhito notpadyeta / ata eva dvigolugvacanamapi saGgacchate iti dik / I nanu paJca gAvo'sya santi paJcaguH puruSa ityatra matvarthasya taddhitArthatvAdayaM samAsaH prApnoti na tu bahuvrIhiH, azeSatvAt / tasya tu citragvAdiravakAzaH, yatra diksaMkhye na staH / sati cAsminsamAse' matupaH zravaNaM syAt / na ca dvigoriti luk, aprAgdIvyatIyatvAt / atrocyate / paratvAdbahuvrIhiH / trikataH zeSasya bhASyasammatatvAta / vArtikakRtA tu vacanamevArabdham - matvarthe pratiSedhaH / saMkhyApUrvI dvigu: (aSTA0sU02-1-52) / " taddhitArtha" (aSTA0su0 2-1-51) ityatroktaH saMkhyApUrvaH samAso dvigusaMjJaH syAt / paJcakapAlaH / "saMskRtambhakSAH" (aSTA0su04-2 - 16) ityanenotpannasyANo "dvi. gorluganapatye " (aSTA0su04 - 1-88) iti luk / paJcanAvapriyaH / "nAvo dvigoH" (aSTA0s 5 - 4 - 99 ) iti samAsAntaSTac / paJcamUlI / "dvigo: " (aSTA0su04-1-21) iti GIp / anantarasyeti nyAyAtpUrvasUtraviSaya eveyaM saMjJA / etadarthameva tatra yogavibhAgaH / anyathA "diksaMkhye saMjJA taddhitArthottarapadasamAhAreSu" ityeva brUyAt / tena 'saptarSayaH' ityatra "iga ntakAla" (aSTA0sU06 - 2 - 29) iti pUrvapadaprakRtisvaro na bhavati / samAsAntodAtta eva hi paThyate - "saptaRSayastapastepe niSeduH" iti yathA / kathantarhi 'ekApUpI' itiH ? atrAhuH / nAyaM "pUrvakAleka" (aSTA0 su02-1-49) iti samAsaH kintu pUrvasUtreNa samAhAre / tathAhi ekamadhyapUpaM kazcitkRpaNo dadadanekaM manyate / tathA dAne zraddhAtizayAdapUpamahattvAdvA'nekasminniva yaH saMbhramastamekasminnapi karoti / anena pratigrahItA kRpaNo vyAkhyAtaH / tatrAropitabahutvAzrayaH samAhAraH / tatra
Page #193
--------------------------------------------------------------------------
________________ 184 zabdakaustubhadvitIyAdhyAyaprathamapAde tRtIyAnhikesamAse kRte dvigutve sati "akArAntottarapado dviguH striyAm" (kA vA0) iti strItve "dvigoH" (aSTA sU04-1-21) iti DIe sidhyti| kutsitAni kutsanaiH (aSTA0sa02-1-53) / "kutsa avakSepaNe" (cu001687) / matyAdikSatre cakArasyAnuktasamuccayArthatvAdvartamAne kaH / bahuvacananirdeza ubhayatrApi svarUpagrahaNanirAsArthaH / kutsyamAna. vAcIni kutsanaiH saha prAgvat / zabdapravRttinimitta kutsAyAmevAyamiH pyate, sanidhAnAt / vizeSyasya pUrvanipAtArtho'yamArambhaH / vaiyAkaraNaH khasuciH / "sUcayaterica" itIkAraH / yaH pRSTaH san praznaM vismArayituM sU. cayati nirIkSate kathayati vA aho nirmalaM gaganamiti, sa evamukhya te / atra vyAkaraNasya vedAGgatvAttadadhyayanaM svarUpeNa yadyapi prazastaM tathApi pratibhAnAbhAvena niSphalatvAtkutsyate / yAnikakitavaH / kintavAstIti pRcchan dhanamAtroddezena jAtyAdinirapekSo te pravartamAnaH kitavaH / tathAca zrutiH "sabhAmeti kitavaH pRcchamAno jepyAmi' ityAdi / iha tu kitava iva kitavaH, yo yAziko dakSiNAmAtratatparaH sannayAjyamapi yAjayati sa evamucyate / mImAMsakadurdurUDhaH / "dula utkSepe" (cu0u01600)| durvaH / auNAdikaH kUDhaH prtyyH| "bahula. manyatrApi" iti Niluk / ralayorekaviSayatvasmaraNAd durdurUDhaH / pravR. ttinimittakutsAyAM kim ? vaiyAkaraNo dridrH| pApANake kutsitaiH (aSTA su02-1-54) / ete subante kutsitaiH saha prAgvat / pApANakazabdo kutsanAbhidhAyinau / tayoH pUrvasUtreNa samAse paranipAtaH syAt / tasmAtpUrvanipAtArthamidam / pApanApitaH / pApaku. lAlaH / annknaapitH| aNakakulAlaH / __ upamAnAni sAmAnyavacanaiH (assttaa0suu02-1-55)| upamAnopameya. sAdhAraNadharmavacanaiH sahopamAnAni prAgvat / ghanazyAmaH / iha pUrvapadaM tatsadRze lAkSaNikam / ata eva sAmAnAdhikaraNyAt 'mRgIva capalA mRgacapalA' ityAdau puMvadbhAvaH / sAdRzyaM cottarapadopasthitazyAmatva. cApalAdidvArakameva gRhyate, tathaiva vyutpatteH, zrutaM vihAyAzrutakalpane gauravApattezca / ata eva hi vyaste'pi 'vAgarthAvitra' ityAdisthale sa. mparkaprabhRtisannihitadvArakameva sAdRzyaM pratIyate / pUrvanipAtaniyamArtha cedaM sUtram / "vizeSaNaM vizeSyeNa' (aSTA sU02-1-57) iti samAse hi pUrvanipAtaH paryAyeNobhayoH syAtpAcakapAThakAdivat / "tatpuruSe t. lyArtha" (aSTA su06-2-2) iti sUtre pratipadokasyAsyaivopamAnagrahaNena prahaNAryamapIdaM mUtram / ata eSa mayUravyaMsakAditvAtsamAse upamAna.
Page #194
--------------------------------------------------------------------------
________________ vidhizeSaprakaraNe tatpuruSaprakaraNam / 185 svaro na pravartate iti siddhAntaH / upamIyate'nenetyupamAnam / upapUrvakAmmAGaH karaNe lyuT / prAdisamAsaH / upapUrvakazca mAG sAdRzyahetuke paricchede rUDhaH / yena vastvantaraM sAdRzyena paricchidyate tadupamAnam / ta nairiva gavaya iti / iha hi gauH karaNaM puruSaH paricchettA / sa sAdRzyena gavayaM paricchinati / ghanazyAmAdau tu ghanAdayaH zabdA yadyapi ghanAdisadRze upameye saMkrAntAstathApi bhUtapUrvagatyA upamAnavA citA draSTavyA / idameva darzayituM laukike vigrahavAkye ivazabdaH prayujyate na tvasau prakriyopayogItyavadheyam / sAmAnyavacanatvamapi tadvizi. Topameyaparatvameva bodhyam / upamitaM vyAghrAdibhiH sAmAnya (prayoge (aSTA0su02 - 1 - 56 ) | upameyaM vyAghrAdibhiH saha prAgvat sAdhAraNadharmaprayoge'sati / vizeSyasya pUrvanipAtArtho'yamArambhaH / puruSo vyAghra iva puruSavyAghraH / vyAghrAdirAkRtigaNaH / sAmAnyAprayoge kim ? puruSo'yaM vyAghra iva zUraH / kathaM tarhi "bhASyAbdhiH kvAtigambhIraH" iti kaiyaTaH ? atrAhuH - neha gAmbhIrya sAdhAraNadharmatvena vivakSitaM kintu vitataduravagAhatvAdi / tasya cApra yogo 'styeveti nirbAdhaH samAsa iti / vizeSeNaM vizeSyeNa bahulam (aSTA0sU02-1-57) / bhedakaM samAnAdhikaraNena bhedyena bahulaM prAgvat / nIlamutpalaM nIlotpalam / bahulagrahaNAtkvacinnityasamAsaH / kRSNasarpaH / lohitazAliH / kvacizna, rAmo jAmadagnyaH / vyAsaH pArAzaryaH / vizeSaNavizeSyayoH sasambandhikatayA'nyataropAdAnamAtreNetarAkSepasambhave ubhayopAdAnaM spaSTArthe "kutsitAni kutsanaiH" (aSTA0sU02 - 1 - 53 ) ityAdAviveti kaiyaTamatam / haradattassvAha--vizeSyeNetyuktyA vizeSaNaM labdham / tasya punarvizeSaNatvoktirvizeSyate iti vyutpattyA vizeSyatvalAbhArtha, tathAca samasya mAnapadadvayajanyabodhaprakArayoH parasparavyabhicAritve samAso'yaM yathA nIlotpalAdau / takSakaH sarpa ityAdau tu na bhavati / nahi takSakatvaM sarpatvavyabhicArIti / atredaM vaktavyam -' zabda zAstra sahakArapAdapAd' iti prayuJjanena prakRtasUtra eva ziMzapAvRkSa iti samAso bhavatyeveti vadatA tvayA'pi ziMzapAvRkSAdibhyastakSakaH sarpa ityAdau vizeSo vaktavyaH / nanUkta evAsau, "lubyogAprakhyAnAt" (aSTA0sU01-2-54) inimUtrasvarasena zizapAdizabdAnAM phale'pi mukhyatayA ziMzapAtvasya vRkSatvavyabhicArAdityupapAditatvAditi cet na, "takSako nAgavardhakyoH ( a0 ko 03 - 3 - 4 ) iti nAnArtha kozAnurodhena takSakazabdasyApi vardha
Page #195
--------------------------------------------------------------------------
________________ 186 zabdakaustubhadvitIyAdhyAyaprathamapAde tRtIyAnhike kau rUDhatayA takSakatvasya sarpatvavyabhicAra ityavizeSAt / takSakatvaM sarpatvavyApyaM bhinna me / tacca na vyabhicArIti cet ? tatki ziMzapA. tvaM vRkSatvaphalatvayoApyaM nAnati na pryaalocyeH| kizca 'rAmo jAmaH dagnyaH' 'arjunaH kArtavIryaH' ityAdi prakRtasUtra eva vRttau pratyudAhRtam / tatra yadi rAmatvamajunatvaM ca dAzarathidhanaJjayAdivyAvRttaM bhinnameva taJca vyApyamityAzayastarhi samaM zizapAtve / atha ziMzapAtvaM phlvRkssyo| rekaM tarhi nAnArthocchedaH takSakarAmANunAdAvatiprasaGgazca / ubhayasAdhAraNajAti sAdhakaM nAstItyAdi tu tulyamedha / tasmAdiha kaiyaramatameva prA. mANikamityavadheyam / ata eva 'kailAsAdriH' 'mandarAdriH' 'bhAvapadArthaH' 'tarkavidyA' 'vyAkaraNazAstram' ityAdayaH pryogaassnggcchnte| idaM tvavadheyam / vizeSaNavizeSyabhAve kAmacArAtpAcakapAThakAdA. viva nIlotpalAdAvasyavyavasthitaH pUrvanipAtaH praaptH| tatrAyaM siddhA. ntaH / upasarjanamiti tAvadanvarthasaM tyuktam 'apradhAnamupasarjanam' iti / tadiha jAtiguNazabdayoH sannipAte guNa eva vizeSaNaM tasya dravyAvacche. dadvAraiva kriyAnirvartakatvAt / zrotavyavahAro'pyevam / "zvetaM chAgamA. labheta" iti hi codanAyAM zvetacchAgAlAbhe kRSNacchAga Alabhyate na tu zvetamapi pazvantaram / kriyAjAtyorapyupanipAte evameva / tena 'nI. lotpalaM' 'pAcakabrAhmaNaH' iti vyavasthita eva pryogH| yatra tu guNazabdayoH kriyAzadvayoH guNakriyAzabdayorvopanipAtastatrAniyama eva / 'khaJjakubjaH, kubjkhnyjH'| 'pAcakapAThakaH, paatthkpaackH'| 'khaJjapAcakaH, pAcakakhaJjaH' iti / 'ziMzapAvRkSaH' ityatra tu ziMzapAtvasya vyApyatvAt vRkSatvasya ca vyApakatvAt vizeSaNavizeSyabhAvavyavasthA spaSTaiveti dik / pUrvAparaprathamacaramajaghanyasamAnamadhyamadhyamavIrAzca (assttaa0su02-158)|ete subantAH samAnAdhikaraNena supA saha prAgvat / pUrveNaiva siddha pUrvanipAtaniyamArthamidam / guNakriyAzabdaiH saha samAse pUrvAdInAmeva pUrva nipAto yathA syAt / pUrvavaiyAkaraNaH / aparAdhyApakaH / ityAdi / apa. razcAsAvarddhazca pazcArddhaH / "pazcAt" ( aSTA0sU05-3-32 ) iti sUtre paThipyamANena "arddhaca" (kA0vA0) iti vArtikenAparasya pshcbhaavH| __ pazcArddhana praviSTaH zarapatanabhayAd bhUyasA pUrvakAyam / iti kAlidAsaH / atha kathaM "dRtaM sarAjanyakamekavIraH" iti ? iha hi "pUrvakAlaika" (aSTA0sU02-1-49) iti bAdhitvA paratvAdanena samAse 'vIraikaH' iti syAt / satyam , pUrvavipratiSedho'tra vaktavya iti durghaTavRttikArAdayaH / na tvatropaSTambhakaM munitrayavacaH pazyAmaH / bahula.
Page #196
--------------------------------------------------------------------------
________________ vidhizeSaprakaraNe tatpuruSaprakaraNam / 187 grahaNaM vA zaraNIkarttavyam / zreNyAdayaH kRtAdibhiH (aSTA0sU02 - 1 - 59 ) / arthaH prAgvat / zra NyAdiSu vyarthavacanam / azreNayaH zreNayaH kRtAH zreNikRtAH / ekena zilpena paNyena vA ye jIvanti teSAM samUhaH zreNi / zreNyAdayaH paThyante / kRtAdirAkRtigaNaH / yantAnAM tu "kugati" (aSTA0su02-2-18) iti nityaM samAsaH paratvAt / zreNi, eka, pUga, mukunda, rAzi, viSaya, nicaya, nidhana, indra, deva, muNDa, bhUta, zravaNa, vadAnya, adhyApaka, abhirUpaka, brAhmaNa, kSatriya, paTu, paNDita, kuzala, capala, nipuNa, kRpaNa, iti zreNyAdiH / kena na viziSTenAnaJ (aSTA0su02-1-60) / naJmAtrAdhikena kA ntenAnaJ ktAntaM samasyate sa tatpuruSaH / kRtaM ca tadakRtaM ca kRtAkRtam / ekameva vastu ekadezakaraNAtkRtamekadezAntarasyAkaraNAccAkRtamityucyate / pItApItam / uditAnuditam / nuDiDAdhikye'pISyate / azitAnazitam / kliSTAklizitam / nuDigrahaNamarthAbhedakasya vikArasyApyupalakSaNam / "zAcchoranyatarasyAm" (aSTA0sU07-4-41) chAtAcchitam / pUrvanipAtaniyamArthaM sUtrArambhaH / kRtApakRtAdInAmupasaMkhyAnam (kA0vA0 ) / kRtApakRtam / bhuktavibhuktam / pItavipItam / gatapratyAgatam / bhAvektaH / tat kSaNabhuvA pratyAgamanena sahacaritaM gamanaM gatapratyAgatam / yAtaM ca tadanuyAtaM ca tadAnImeva punargamanAt yAtAnuyAtam / krayAkrayikA / "alpe" (aSTA0sU053- 85) iti kapratyayaH / tadantazca svabhAvAtstriyAm / "anyeSAmapi dRzyate" (aSTA0sU06-3 - 137) iti dIrghaH / mahAn krayaH krayazabdenocyate, gobalIvarddanyAyAt / evaM puTApuTikA, phalAphalikA, mAnonmAniketi / samAnAdhikaraNAdhikAre zAkapArthivAdInAM siddhaye uttarapadalopasyopasaMkhyAnam (kA0vA0 ) / zAkapriyaH pArthivaH zAkapArthivaH / pRthivyA IzvaraH / "tasyezvaraH " ( aSTA0sU05-4-42 ) ityaJ / lakSaNayA siddhe uttarapadalopo nopasaMkhyeya ityAhuH / sanmahatparamottamotkRSTAH pUjyamAnaiH (aSTA0sU02 - 1-61 ) / ete pUjyamAnaiH saha prAgvat / guNakriyAzabdaiH saha samAse sadAdInAM pUrvanipAtaniyamArthaM sUtram / satpAThakaH / mahAvaiyAkaraNaH / ityAdi / pUjya * mAnaiH kim ? utkRSTo gauH / kardamAduddhRta ityarthaH / 'mahAjanaH' 'maho dadhiH' 'mahApApam' ityAdau tu pUjAbhAve'pi "vizeSaNaM vizeSyeNa "
Page #197
--------------------------------------------------------------------------
________________ 188 zabdakaustubhadvitIyAdhyAyaprathamapAde tRtIyAnhike (aSTA0sU02-1-57) iti samAsaH / vRndArakanAgakuJjaraiH pUjyamAnam (assttaa0s02-1-62)| etaiH samA. nAdhikaraNaH pUjyamAnaM prAgvat / vyAghrAderAkRtigaNatvAdeva siddha pUjya. mAnameveti niyamArtha vacanam / govRndArakaH / gonaagH| gokuJjaraH / neha-mANavako'yaM nAgaH yasmAnmUrkha iti / kecittu sAmAnyaprayoge vidhyarthamidamityAhuH / ___katarakatamau jAtipariprazne (aSTA0sa02-1-63) / etau samarthana saha prAgvat / katarakaThaH / ktmklaapH| "gotraM ca caraNaiH saha" (bhA0zlovA0) katamazabdasAhacaryAtkatarazabdasyApi tathAvidhasyaiva grahaNe siddhe jAtiparipraznagrahaNaM jJApakaM katamazabdo'pyanyatra sAdhuriti / tathA ca cirantanavRttiSu pratyudAhRtaM kataro bhavatodevadattaH / katamo bhavatAM devadatta iti / kiM kSepa (aSTA suu02-1-64)| etatsamAnAdhikaraNena saha prAgvat / kiMrAjA, yo na rakSati / kiMsakhA, yo druhyati / kiGgauH, yo na vahati / "kimaH kSepe" (aSTA0sa05-4-70) iti samAsAntapratiSedhaH / kSepa kim ? ko rAjA pATaliputre / poTAyuvatistokakatipayagRSTidhenuvazAvehadvaSkayaNIpravaktRzrotriyA. dhyApakadhUtairjAtiH (assttaa0suu02-1-65)| napuMsakaM poTA iti haradattaH / amarastu-"poTA strIpuMsalakSaNA" (a0ko02-6-15) iti napuMsa kaparyAyebhyaH pRthagavAha / stanazmapravAdiyuktA strI poTeti tadvayAkhyA. taarH| ubhayathApi zAstrIyastrItvaviziSTe poTAzabdo vartata / yathA zAstrIyapuMstvaviziSTe dArazabdaH / gRSTirekavAraprasutA / dhenuH pratyagra. prsvaa| vazA vndhyaa| vehad garbhaghAtinI / vaSkayaNI trunnvtsaa| poTAdibhiH saha jAtiH prAgvat / ibhapoTA / ibhayuvatiH / agni stokH| udazvitkatipayam / gogRSTiH / godhenuH / govshaa| gove. hata / gobaSkayaNI | ktthprvktaa| kaThazrotriyaH / kaThAdhyApakaH / ka ThadhUtaH / jAtiH kim ? devadattaH pravaktA / 'kaThadhUrtaH' ityatra yaH kaThaH sa dharta ityartho na tu kaThatvaM kutsyate / ataH "kutsitAni kutsanaiH" (aSTA sU02-1-53) ityanena gatArthatA na zaGkayA, pravRttinimitta kutsAyAM ttprvRtteH| kathaM tarhi "janayati kumudabhrAnti dhartabako bA. lamatsyAnAm" iti / bakadhUrta iti hi yukam ! satyam , pramAda evAya. miti praamaannikaaH| prazaMsAvacanaizca (aSTA0sa02-1-66) / prazastapAcibhiH samAnAdhi.
Page #198
--------------------------------------------------------------------------
________________ vidhizeSaprakaraNe tatpuruSaprakaraNam / 189 karaNaiH saha jAtiH prAgvat / "matallikA macarcikA prkaannddmudghtlljau| prazastavAcakAnyamUni" ( a0ko01-4-27 ) ityamaraH / niyaH taliGgA ete na tu vizeSyanighnAH / gomatallikA / gomacarcikA / gopra. kANDam / gavodghaH / gotallajaH / prazastA gaurityarthaH / jAteH pUrvani. pAtArtha sUtram / prazaMsAvacanapoTAyuvatItyekayogasambhave yogavibhAga. sya prayojanaM cintyam / jAtiH kim ? kumArI matallikA / prazaMsayeti vaktavye vacanagrahaNaM kaDhizabdaparigrahArtham / tena ye yaugikAH prazastazo. bhanaramaNIyAdayaH, ye ca vizeSavacanAH zucimRdvAdayaH, ye ca jAtiza. bdAH santaH paratra prayogAtprazaMsAM gamayanti, siMho mANavaka iti, te sarve vyudstaaH| yuvAkhalatipalitavalinajaratIbhiH (aSTAsu02-1-67) / jaradbhiriti pAThAntaram / tatrAdyapAThe yuvazabdena jaratyAH sAmAnAdhikaraNyAsambhavA. cadanyathAnupapattyA "prAtipadikagrahaNe liGgaviziSTasyApi" (pa0bhA073) iti paribhASA jJApyate / tathAca yuvayuvatizabdayordvayorapi khalatyAdi. bhizcaturbhirubhayaliGgaiH samAnAdhikaraNaiH saha samAse aSTau udAharaNAni paryavasyanti / tathAhi, yuvA khalatiH yuvakhalatiH / yuvatiH khalatI yuvakhalatI / "kRdikArAdaktinaH" (kA0vA0) "sarvato'ktinnAdityeke" (kA0vA0) iti GIS / yuvplitH| yuvapalitA / yuvavalinaH / yuvA ghalinA / valizabdaH pAmAdiH / yuvajaran |yussjrtii iti / jIyataratun / "ugitazca" (aSTA0sU04-1-3) iti GIp / yuvatyAmeva jaratIdharmopa. lambhana tadrapAropAtsAmAnAdhikaraNyam / yatta evaM sati puMsyeva strItvA. ropeNa jaratIsAmAnAdhikaraNyaM sambhavatIti paribhASAjJApanaM kathamiti haradattenoktaM, tatredamuttaram / AropaM vinopapattau kiM tena ? nahi ekama. gatyA Aropitamiti sarvamevAropaNIyam, lakSyAnurodhena paribhASAzA. panasyaivaucityAt / "kumAraH zramaNAdibhiH" (aSTA sU02-1-70) iti pA jJApakamastu, zramaNAdiSu strIliGgAnAmeva vahUnAM pAThAt / azvA dibhyaH phavidhI "puMsi jAte" (gasU0) iti gaNasUtre puMsItyukti - piketi tu tatvam / yukzabdasya pUrvanipAtaniyamArtha vacanam / aniyamo hi prasaktaH, guNazabdatvAt / kRtyatulyAkhyA ajAtyA ( aSTA0502-1-68) / kRtyapratyayAntA. stulyaparyAyAzcAjAtivacanena saha prAgvat / bhojyoSNam / bhojyalava. Nam / tulyazvetaH / sarazazvetaH / pUrvanipAtaniyamArtha vcnm| ajA.
Page #199
--------------------------------------------------------------------------
________________ 15:0 zabda kaustubhadvitIyAdhyAyaprathamapAde tRtIyAnhike tyeti kim ? bhojya odanaH / pratiSedhasAmarthyAdvizeSaNamityapi na bha. vati / 'tulyamahAn' ityAdau tu paratvAdanena " sanmahat" (aSTA0sU021-61 ) iti bAdhyate / tasya tu akRtyatulyAkhyA avakAzaH / kathaM tarhi "tasya satkRtyazAlinaH" iti bhaTTiH ? " sanmahat" (aSTA0su02-161) ityasmAtparatvAdanena samAse 'kRtya sat' iti syAt / satyam, satAM kRtyamiti SaSThIsamAso bodhyaH / evaM 'paramapUjyaH' ityatra / varNo varNena (aSTA0sU02 - 1-69 ) / samAnAdhikaraNena saha prAgvat / kRSNasAraGgaH / sAraGgazcitraH / sa cAkRSNo'pi sambhavati / ataH kRSNo vizeSaNam / na cAsambhavaH, nAnArUpasamAhArazcitrAmityabhyupagamAt / citratvaM rUpatvavyApyaM nIlatvAdiviruddhaM jAtyantarameveti pakSe tu kRSNAvayavake kRSNazabdasya lakSaNA bodhyA / syAdetat / " tRtIyA tatkRtA" (aSTA0sU02-1-30) itIha siddham, sAraGgatvasya kRSNAdikRtatvAt / evaJca "varNo varNeSu " . ( aSTA0su062 - 3 ) iti pUrvapadaprakRtisvaro'pi na vidheyaH "tatpuruSe tulyArthatRtI yA" (aSTA0su06-2-2) ityeva gatArthatvAt / maivama, 'kRSNazuklaH' 'haritazukla' ityAdyarthe samAsasyAvazyavidheyatvAt / na hIha tatkRtatvamasti / tathA svarasUtramapyubhAbhyAM vaktavyam / iha mA bhUt kRSNaitaH, lohitaitaH, iti / tathA cAneta iti niSedhArthe vidhyarthe veti paraM saMzayaH / tatra kRSNazuklAdau vidhyarthameveti sthitam / pratipadokasya samAsasya grahaNasambhavAtsvarasUtre " varNoneta" ityevAstu varNeSviti na kartavyami ti tu tattvam / vastutastu "varNo varNeSu" (aSTA0su06 - 2 - 2) iti yathAnyAsamastu / prakRtasUtrameva tu na kartavyaM "vizeSaNaM vizeSyeNa' (aSTA0 sU02-1-57) ityeva samAsasya siddhatvAditi dhyeyam / matvarthIyacikIrSAyAM na karmadhAraya iti vaktavyam || vIrapuruSavAn grAma iti mA bhUt / tathAca prathamata eva matvarthAvivakSayA bahuvrIhireva bhavati / nyAyasiddhaM cedamiti bhASyam / bahuvIhimAtreNa labhye'rthe matu* bAdegauravaparAhatatvAt / kRSNasarpavAnvalmIkaH, lohitazAlimAn grAmaH ityAdi tu bhavatyeva karmadhArayaM vinA jAtivizeSasyApratIteH / sarvazabdasya tvakArAntaiH karmadhAraya iSyate / tasmAcca ThanaM bAdhitvenireveti vaktavyam / sarvadhanI / sarvabIjI / sarvakezI / 1 9 kumAraH zramaNAdibhiH (aSTA0su02-1-70 ) / pUrvanipAtaniyamArthe sUtram / ye'tra strIliGgAH paThyante - zramaNa, pravrajitA, kulaTA ityevamA dayastaiH saha strIliGga eva kumArazabdaH samasyate / ye tu puMlliGgA adhyA I
Page #200
--------------------------------------------------------------------------
________________ vidhizeSaprakaraNe tatpuruSaprakaraNam / 191 pakAdayastairubhayathA, prAtipadikagrahaNe liGgaviziSTasyApi grahaNAt / kumArI zramaNA kumArabhramaNA / zramaNA / pravrajitA / kulaTA / garbhiNI / tApasI | dAsI / bandhakI / adhyApaka / abhirUpaka / paNDita / paTu / mRdu | kuzala | capala / nipuNa / 1 catuSpAdo garbhiNyA (aSTA0sU02-1-71) / jAtiriti maNDUkaplu. tyAnuvartate catuSpAjAtivAcinaH subantA garbhiNIzabdena saha prAgvat / gogarbhiNI | ajagarbhiNI / jAtiH kim ? kAlAkSI garbhiNI / catuSpAkim ? brAhmaNI garbhiNI / garbhiNIzabdasya paranipAtArthe vacanam / pratyudAharaNe tu "vizeSaNam" (aSTA0su02-1-57) iti samAse pUrvanipAto bodhyaH / mayUravyaMsakAdayazca (aSTA0su02-1-72) / ete samudAyA nipAtyante 1 cakAro'vadhAraNArthaH samAsAntaraM vyAvartayati / vyaMsako dhUrtaH / mayUra zvAsau vyaMsakazceti vigrahaH / vyaMsakazabdasya guNavacanatvAtpUrvanipAte prApte vacanam / evaM chAtravyaMsakAdInAM yavanamuNDaparyantAnAm / anye tvAhuH - mayUra iva vyaMsakaH / chAtra iva vyaMsakaH / kamboja iva muNDaH / yavana iva muNDaH / upamAnasamAso'yam / tatra --" upamAnAni sAmAnyavacanaiH" ( aSTA0sU02-1-55 ) ityeva siddhe punarvidhAnaM " spuruSe tulyArthatRtIyA" (aSTA0su06-2-2 ) iti pUrvapadaprakRtisvaro mA bhUditi / sa hyupamAnasaMzabdanena vihite samAse vidhIyate / mayUra - vyaMsakaH / chAtravyaMsakaH / kambojamuNDaH / yavanamuNDaH / pAdagRhya, hastagRhya, lAGgUlagRhya, punardAya, ete catvArazca chandasi / yatprAkSiNAH pitaraM pAdagRhya | agnirhotA hastagRhyA ninAya / punardAya brahmajAyAm / punazca nasau chandasoti gatisaMjJA tu vArtikakAroktA na tu mutrArUDheti gaNakAreNedaM paThitam / pIDAdayo'nyapadArthe (ga0su0 ) / ehIDeti yasminkarmaNi tadehIDam / evam ehiyavam / ehi vANijeti yasyAM kriyAyAM sA ehivA. NijA / evam apehivANijA / prehivANijA / ehi svAgatamiti yasyAM kriyAyAM sA ehisvAgatA / "Uha vitarke (svA0A0641) loNmadhya maika vacanam / prohakaraTamiti yasyAM sA prohakaraTA / nipAtanAtparasmaipadam / prohakaTA | prohakardamA / uddharacUDA / AharavasanA / AharavanitA / kRntavicakSaNA / "kRtI chedane" (tu0pa01435) loT / serhiH / mucAditvAnnum | kRnta vicakSaNa iti yasyAM kriyAyAM setyarthaH / gaNaratne tu kRndhi vicakSaNeti pAThaH / tatra "kRtI veSTane " (ru0pa01447 ) iti
Page #201
--------------------------------------------------------------------------
________________ zabdakaustubhadvitIyAdhyAya prathamapAde tRtIyAnhike rudhAdirbodhyaH / uddharakoSThAt utsRja dehIti yasyAM kriyAyAM sA uddharo tsRjA / "AkhyAtamAkhyAtena" (ga0sU0) iti siddhe asAtasyArthe vacanam / evam uddhamavidhamA / utpakha nipacA / utpatanipatA / iddaiSAM samAsAnAmanyapadArthe strIliGgatvAddAp / evamagre'pi udak ca avAk ca uccAvacam | uccaizca nIcaizcoccanIcama / AcitaM copacitaM ca Acopacam | Acapacam | nizcitaM va pracitaM ca nizvapracam / ete sarve nipAtyante / na vidyate kiJcana yasyAsAvakiJcanaH / sakiJcanaH / snAtvAkAlakaH / iha samAsAntodAttatvaM lyababhAvazca nipAtyate / samAnakartRkattraM tu antabhUtakriyApekSaM bodhyam, snAtvAkAlakaH saMpanna ityarthAvagamAt / pItvA sthirakaH / bhuktvA suhitaH / proSya pAyAn utpatya yA kalA utpatanaM kRtvA yA pANDurbhavati socyate hastijvaraH pAkalaH / tadvizeSastu phUTapAkala: "kalabhaM kaThora va kUTapAkalaH" iti bhavabhUtiprayogAt hasti zAstra tathAdarzanAccetyanye / nipatyarohiNI / niSadyazyAmA | ape hipraNamA | jahikarmaNA bahulamAbhIkSNye kartIraM cAbhidadhAti (kA0vA0 ) / jahIti loNmadhya maikavacanAntam / tatkarmaNA bahulaM samasyate AbhIkSNye gamyamAne samAsena cetkartAbhidhIyate / jahijo mityAbhIkSNyana ya Aha sa jahijoDaH / jahistambaH / ujjahistambaH / AkhyAtamAkhyAtena kriyAsAtatye (ga0sU0 ) / aznItapibatetyevaM yatra satatamabhidhIyate sA 'znItapibatA / evaM pacatabhRjjatA / khAdatamodatA / khAdatavasatA / AharanicayA / AharaniSkaSA / utpacanipacA / bhindhilavaNA / bhindhi lavaNamiti yasyAmabhidhIyate sA kriyA tathA / evaM pacalavaNA / AkRtigaNo'yam / tenAnyepi jJeyAH / tatra keci gaNaratnakRtA saMgRhItAH / tadyathA-nAsti kutopi bhayaM yasya saH akuto* bhayaH / kAndizaM gacchAmIti ya Aha sa kAndizIkaH / gaNapAThasAmayadIkaNa dvItIyAyA alukca / "kAndizIko bhayadutaH " (a0ko0 3-1-42) ityamaraH / aho puruSo'hamiti yo manyate tasya bhAva AhopuruSikA / manojJAditvAdvuJ / ahaM zakto'haM zakta iti yasyAM sAhamahami kA / yA icchA abhiprAya iti yadRcchA / ehirepAhirA | ehi re pAhi re iti yasyAM sA tathetyarthaH / gaNapAThAdAtvam / pahirAM pAhire nItA yena nizcapracA api / 192 tatkarma dagdhuM sevethA govinda makutobhayam // unmRddhi avamRDDhIti yasyAM sA unmRjAvamRjA / aMta eva nipA
Page #202
--------------------------------------------------------------------------
________________ vidhizeSaprakaraNe tatpuruSaprakaraNam / tanAdanayorihaiva sAdhutvam / anya dravyaM dravyAntaram / antarazabdo bhi. bhavAcI / bhinnazcAbhedena sambandhena pUrvapadArthe vizeSaNam / pUrvapadajanya. bodhaprakArAzrayapratiyogitvaM bhede vyutpattisim / avazyakAryam / tadeva tanmAtram / "mAtra kAtsnye 'vadhAraNe"(a0ko03-3-177) ityaadi| // iti zrIzaddhakaustubhe dvitIyAdhyAyasya prathame pAde tRtIyamAhnikam // pAdazvAyaM samAptaH // pUrvAparAdharottaramekadezinakAdhikaraNe (aSTA sU02-3-1) / ava. yavinA saha pUrvAdayaH samasyante sa tatpuruSaH, ekatvasaMkhyAviziSTazce. davayavI bhavati / pUrva kAyasyeti puurvkaayH| aparakAyaH, ityAdi / SaSThIsamAsApavAdo'yam / tathAca 'kAyapUrvaH' iti prayogo'nena vyAva. tyate / 'pUrvakAyaH' iti prayogastu pUrvazcAsau kAyazceti karmadhArayeNApi siddhaH / samudAyeSu hi vRttAH zabdA avayave'pi vartante iti nyAyAta, UrdhvakAya itivat / nanu SaSThIsamAsavyAvRttaye'pi sutraM na kArya, SaSThyA eveha durlabhatvAt / paJcamyA hoha bhAvyam , dizi dRSTaH zabdo dika zabda iti vyAkhyAnena sampratyadigvRttinA'pi yoge paJcamIsvIkArAt ? satyam / avayavavRttibhiryoge SaSThyeveSyate "tasya paramAdaMDitam" (aSTA sU08-1-2) iti liGgAt / ekadezizabdo'yamavayave rUDhaH / ata eva tato matvarthIyaH kRSNasarpavAnvalmIkaH' iti ythaa| yadyapIha "eka. gopUrvAt" (aSTA0sU05-2-118) iti ThaJ prAptastathApyata eva nirdezA. dinirboddhavyaH / ekadezavAcini tu ekadezIyazabda eva, bahuvrIhila. bhye'thai matubAdayo netyuktatvAt / ekadezinA kim ? pUrva nAbheH kAya. sya / nAmeH pUrvo bhAgaH sa kAyasya sambandhItyarthaH / nAbheriti digyo. galakSaNapaJcamI / atra pUrvasya bhAgasya nAbhiravadhirna tvekadezI, ato na nAbhyA samAsa: / kAyena tu syAdeva pUrvakAyo nAbhegiti, pUrvazabdasya nityasApekSatvAt / ekAdhikaraNe kim ? pUrva chAtrANAmAmantrayasva neyaM nirdhAraNe SaSThI, kintu samudAyasamudAyisambandhe / bahuvacanaM tUbhRtA. vayavabhedasamudAyavivakSayA yathA 'chAtrANAM paJcamaH' iti / tatazca chAtrA. NAmekadezitvamastyeva, kintvekatvasaMkhyAvaiziSTyaM nAstIti samAsAbhAvaH / kathantarhi 'madhyAhnaH' 'sAyAhnaH' iti ? atrAhuH-sarvasyaikadezavA. cino'hA samAsaH, 'saMkhyAvisAya' (aSTA0sU06-3-110) iti jJApa. kAt / nAnyathA sAyapUrvatvamadrasyopapadyate / kecittu nedaM vizeSApekSaM zabda. dvitIya. 13.
Page #203
--------------------------------------------------------------------------
________________ 194 zabdakaustubhadvitIyAdhyAyadvitIyapAde prathamAnhike jJApakamati, kintu sAmAnyApekSam / sarva ekadezavAcI kAlena samasyate iti jJApyazarIram / tena 'madhyarAtraH' 'upAratAH pazcimarAtra. gocarAH' ityAdi siddham / na cokAyavasAmAnAdhikaraNyena sAyAhamadhyarAtrAdernirvAhaH zaGkhyaH, "ahaHsavaikadeza" (aSTA0sU05-4-87) ityAdinA vihitasyAcaH "aho'hna etebhyaH" (aSTAsu-5-4-88) ityahAdezasya caikadezisamAsaM vinaa'nupptteH| kathantarhi 'dinamadhyaH' 'rAtrimadhyaH' iti jJApakasiddhaM na srvtretydossH| ___ ardha napuMsakam (assttaa0suu02-2-2)| nityaklIyo'rdhazabda pakadravye vidyamAnenAvayavivAcinA saha prAgvat / bhittaM zakalakhaNDe vA pusyo'dha same'zake / (ako01-3-16) ityamaraH / iha kAkAkSinyAyena vApuMsIti pUrvottarAbhyAM sambadhyate / tatra zakalakhaNDe iti napuMsakatvasya rUpabhedAnirNaye puMstvavikalpAda. striyAmiti phalitam / na ca strIliGgarUpameva kinna syAditi vAcyama, bhinnaliGgAnAM na dvandva iti tena paribhASitatvAt / zakalazcAstrIti nirde zenaiva nirNayAt / 'ardhaH' ityatra tu rUpabhedAtpuMstvAvagato satyAM vApuM. sIti tadvikalpanAvizeSAstrInapuMsake labhyate / tathA cArdhazabdastri. gviti phlito'rthH| same'zake tu ardha nityanapuMsakamityarthaH / ardha pippalyAH ardhapippalI / "ekavibhaktAvaSaSThyantavacanam" (kA0vA0) iti pippalIzabdasyAnupasarjanatvAnna hasvaH / ekAdhikaraNe kim ? ardha pippalInAm / kathaM tardhapippala iti 1 ardhAni pippalInAmiti vigrahe mA bhUt / khaNDasamuccaye tu bhaviSyati, ardhapippalI ca ardhapipalI cetyAdi vigrahAta / ekadezineti kim ? ardha pazordevadattasya / devadatto'tra svAmI na tvavayavIti na tena samAsaH / pazunA tu syAdevaardhapazurdevadattasyeti / devadattasvAmikaM pazorardhamityarthaH / napuMsaka kim ? prAmArdhaH / nagarAdhaH / ardhamiti nirdezAdeva siddhe napuMsakagrahaNaM stre liganirdezo na vivakSita iti jnyaapyitum| tena "tasyedam" (aSTA0 sU04-3-120) iti liGgatraye'pi bhavati / etatsUtraM "paravalliGgam" (aSTA0 2-4-26) ityatra bhAjye pratyAkhyAtam / tathAhi, 'ardhapippalI' iti karmadhArayeNa siddham , samudAye dRSTAH zabdA avayaMve'pi vartante iti nyAyAt / samapravibhAgAdanyatra hi tavApyeSaiva gatiH / ardhAhAraH, ardha. hAraH, ardhajaratIyam , ardhavaizasam , ardhoktam , ardhavilokitam , ityAdidarzanAt / na ca samapravibhAge SaSThIsamAsaM bAdhitumidaM sUtramiti vAcyama, SaSThIsamAsasyApISTatvAditi / tathAca kAlidAsaH prAyuta
Page #204
--------------------------------------------------------------------------
________________ vidhizeSaprakaraNe tatpuruSaprakaraNam / 195 " premNA zarIrArdhaharAM harasya " iti / dvitIyatRtIyacaturthaturyANyanyatarasyAm (aSTA0sU02-2-3) / etAni ekadezinA saha vA prAgvatsyurekaM ceMdra dravyam / dvitIyaM bhikSAyAH dvitIyabhikSA, bhikSAdvitIyam / tRtIyabhikSA | 'bhikSAtRtIyam' ityAdi / ekadezinA kim ? dvitIyaM bhikSAyA bhikSukasya / ekAdhikaraNe kim ? dvitIyaM bhikSANAm / syAdetat pUrvasUtravadidamapi pratyAkhyAtam / tathAhi, samudAyazabdasyAvayave vRttau karmadhArayeNa 'dvitIyabhikSA' ityAdi siddham / 'bhikSAdvitIyam' ityAdi tu SaSThIsamAsena siddham / maivam, "pUraNa" (aSTA0su02-2-19) itiSaSThIsamAsaniSedhAt / siddhAnte tvasmin sUtre 'nyatarasyAMgrahaNasAmarthyAtvakSe SaSThIsamAso labhyate, vAkyasya ma. hAvibhASayaiva siddheH / nanvetatsUtraM vinApi " pUraNAdbhAge" (aSTA0s0 5-3-48) iti svArthe'nupratyayaM kRtvA tadantena SaSThIsamAsaM kari vyAmaiti cet ? na, tatrApi pratiSedhasAmyAt / " pUraNa" (aSTA0su0 2-2-11) ityatra hi arthagrahaNaM na tu pUraNAdhikAra vihita pratyayagrahaNam, arthazabdasya pratyekamabhisambandhAt / svArthikAzca prakRtyarthenA'rthavanta iti annantasyApi pUraNArthatAstyeveti bhASye sthitam / ata eva "tAnyuJcchaSaSThAGkita saikatAni" ( 20va05 - 8 ) ityatra samAsaH prA. mAdika ityAhuH / vastutastu "paravalliGgam" (aSTA0s02-4-26) itisUtre tatpuruSagrahaNaM "dviguprApta" ityAdi vArttikaM " pUrvApara" (aSTA0 sU03-1-58) ityAditrisUtrI ca bhASye pratyAkhyAtA / tathAca bhikSA. dvitIyAdisiddhaye saMjJApramANatvAdinirdezAnAM sAmAnyApekSajJApakatAzrayaNIyA " pUraNa' (aSTA0su02-2-11) ityAdiniSedho 'nitya iti / evaJcoJchaSaSThetyapi sAdhviti dik / turIyasyApISyate iti vRttikArAH / etacca bhASyAdau nAsti / prAptApanne ca dvitIyayA (aSTA0su02-2-4) / etau dvitIyAntena saha prAgvat / pakSe " dvitIyAzrita" (aSTA0su02-2-24) itisamAsaH / prAto jIvikAM prAptajIvikaH / jIvikAprApta iti vA / ApannajIvikaH / jIvikApannaH / yadyapi prAptA jIvikA yeneti kRtvA karmaNi kAntena bahuvrIhau 'prAptajIvikaH' ityAdi sidhyati, tathApi samAsAntodAttArthe vacanaM 'prAptasukhaH' ityAdyarthaJca / iha hi bahuvrIhau "jAtikAlasukhAdibhyaH " ( kA0 vA0 ) iti niSThAyAH paranipAtaH syAt / liGgaviziSTaparibhASayA prAptazabdasyApyayaM samAsaH / prAptA jIvikA prAptajIviketi /
Page #205
--------------------------------------------------------------------------
________________ E zabdakaustubhadvitIyAdhyAya dvitIyapAde prathamAnhike nanu " ekavibhakti" (aSTA0sU01 -2-24) ityupasarjanatayA jIvikAzaudasya hrasvo 'stu nAma, prAptAzabdasya tu kutaH saH ? atra bhASyam, "a. sa" iti pUrvapadasyAkAro'pi sutre'smin vidhayate, cakAreNa smuccyaarthen| kAraprazleSasyAnumAnAditi / prAptApane samasyete, a ca, atyaM va bhavati prAptApannayoH / sautratvAcca prakRtibhAvo neti bhAva iti prAJcaH / vastutastu dvitIyetyasyAnantaramakAraprazleSo bodhyaH / evaM hi prakRtibhAvaprasaGga eva nAstIti bodhyam / kAlAH parimANinA (aSTA0su02 - 2 - 5 ) | parimIyate paricchidyate yena tatparimANaM tadvAnparimANI / paricchedyavAcinA subantena saha kA lAH samasyante sa tatpuruSaH / mAso jAtasya yasya sa mAsajAtaH / nanu jAto devadattaH tasya ca diSTyAdi paricchedakaM na tu kAlaH, tasya kriyAmAtraparicchedakatvAditi cet ? satyam, sAkSAtkriyAM paricchindannapi kAlastadudvArA devadandaM paricchinatti / yasya hi jananAdUrdhvaM mAso gataH sa mAsajAta iti vyavahiyate / tatra vyavahArakAlajananakSaNayorantarAlabhAvI mAso jananadvArA jAtamapi paricchinatyeva / vigrahe SaSThInirhi STasyApi vRttau prAdhAnyamiha bodhyam / 'daNDI citraguH' ityAdAviva vi zeSaNavizeSyabhAvavyatyAsenaiva ekArthIbhAvAbhyupagamAt / tathAca hariNAkacid guNapradhAnatvamarthAnAmavivakSitam / ityupakramya AkhyAtaM taddhitArthasya yatkiJcidupadarzakam / guNapradhAnabhAvasya tatra dRSTo vipayaryaH // * iti vadatA AkSikavaiyAkaraNAdyudAharaNAni spaSTIkRtAni / tathAca 'mAsajAtaH' ityasya mAsaprAgbhAvijananAzraya ityarthaH / ata eva mAsa jAto dRzyatAmityAdikriyAyogo jAtasyaiva bhavati na tu ardhapippalyAdAviva pUrvapadArthasya / yahajAtaH / dvayorahoH samAhAraH / " rAjAhaH sakhibhyaSTac" (aSTA0sU05-4-91) / " na saMkhyAdeH samAhAre" (aSTA sU05-4-89) ityahnAdezapratiSedhaH / kathantarhi 'yahnajAtaH' iti ? ucyate, nAyaM samAhAre dviguH kintuttarapade dve ahanI jAtasya yasyeti tripadatatpuruSAbhyupagamAt / nanu supsupetyekatvasya vivakSitatvAtkathametaditi cet ? vacanAdityavehi / uktaM hi vArttikakRtA-" uttarapadena parimANinA dvigoH samAsavacanam" iti / asyArthaH - parimANivacanenotarapadena dvigoH siddhaye samAso vaktavyaH / arthAd dvayoryugapaditi gamyane / tathAca vacanAdvahUnAmapyayaM tatpuruSo bhane / evaM do mAmI
Page #206
--------------------------------------------------------------------------
________________ vidhizeSaprakaraNe tatpuruSaprakaraNam / jAtasya pUrvayostatpuruSe sati "kAlAnte dvigau" (aSTAnsU05-1-86) iti pUrvapadaprakRtisvaro bhavati / dvayormAsayoH samAhAro dvimAsam / pAtrAdiH / dvimAsaM jAtasyeti tu vigRhma samAse kriyamANe satiziSTatvA. samAsAntodAttatvaM syAt / / syAdetat / yAvadvacanaM vAcanikAMmati parimANimAtreNa tripadata. tpuruSaH, anyatra tu dvipada eveti sthitam / tathAca "kathaM trilokanAthena satAM makhadviSaH" iti kAlidAsaH / "navarasaruciram" iti ca kAvyaprakAzakAraH ? iha hi trilokanavarasazabdayona tAvad "vize. SaNaM vizeSyeNa" ( aSTA su02-1-87 ) iti samAsaH / "diksaMkhye saMjJAyAm" (aSTA0sU02-1-50) iti niyamAt / nApi samAhAre dvi guH "dvigoH" (aSTAnsU04-1-21) iti GIpaprasaGgAt / na ca pAtrAditvaM kalpyama 'trilokI' iti prayogasyAsAdhutApatteH / tathA ca parizeSAtri. padatvapakSa evAvaziSyate / dvimAsajAtaH / tripade tatpuruSe jAtazabde uttarapade parataH sa coktarItyA duSTa eveti / atrocyate, lokazabdo 'tra samudAyaparaH / tathA ca vyavayavo loka iti madhyamapadalopI tatpuruSaH / idazca, "dvigolaMganapatye" (aSTA su04-1-88) ityatra bhAjye eva spaSTam / trayANAM lokanAtha iti vaa| navarasA cAsau rucireti bAvI. higarbhaH karmadhArayo'pi suvcH| __ prakRtamanusarAmaH / 'rAjapuruSaH' ityAdau yadyapyabhedaikatvasaMkhyA mA. sate tathApi mAsajAte na tathA kintu zUrpaNa krItaH zaurpika ityatra zUrpasyeva mAsasya mukhyamevaikatvam / aktaparimANasya vAcake tathaiva vyu tpatteriti dhyeyam / naJ (aSTA0sa02-2-6) / naJ supA saha prAgvat / abrAhmaNaH / aMvRSalaH / uttarapadArthapradhAno'yam / tathAhi AropitatvaM nAghotyate / taccottarapadapravRttiniSTham / tathA cAropitaM yada brAhmaNatvaM viziSTe samAsaH zakaH / vizeSaNavizeSyayoH saMsargastvAropa eca / tena brAhmaNAbhinnatvabodha ArthaH / ata evAnupasarjanasvAdatasminityAdisarvanAma: kaarynirvaahH| syAdetat / vighnAnAmabhAvo'pighnamityatrApi paratvAttatpuruSaH syAt / avyayImAvastu 'nirmakSikam' ityAdI sAvakAzaH / maivam, uca. rapadArthaprAdhAnya eSAsya pravRteH / uktaM hi prAk "avyayIbhASAdimahA. saMhAvyavahAreNa pUrvAcAryokArthaniyamo'pyutsargataH svIkriyate" iti / nanveSama 'anupalabdhiH' ityAdI kA gtiH| bhaNu / "rakSohAMgamalaba
Page #207
--------------------------------------------------------------------------
________________ 198 zabdakaustubhadvitIyAdhyAyadvitIyapAde prathamAnhikesandehAH" iti bhAgyaprayogAtpakSe tatpuruSo'pIpyate / ata eva bhUvAdi. sutre "athAsaMhitayA' iti "virAmo'vasAnam" (aSTAnsU01-4-110) iti sutre tu 'adutAyAmasaMhitam" iti dvidhApi bhAgyavArtikayoH prayu. kam / yadvA, anupalabdhyasandehAdAvapi lAkSaNika Artho vA tdbhaassbodhH| syAdetata. anyapadArthaprAdhAnye'yaM samAsaH / bhAvapradhAno Atra nirdezaH / na brAhmaNatvaM yasminnityaryAdunmattagaGgAdAvavyayIbhAva iveha tatpuruSo bahuvrIherbAdhaka iti / phalantu 'akartA' 'abhoktA' ityAdI "navRtazca" (aSTA sU05-4-153) iti kababhAvaH syAt / maivam , 'matasmin" ityAdau sarvanAmakAryagaNakAryayorasiddhiprasaGgAt / 'ava. rSA hemantaH' ityatra hemantasyeva tadvizeSaNasyApyekavacanApattezca / 'a. dhano brAhmaNaH' ityAdAvapi nyAyasAmyAcatpuruSaparavalliGgatApate. sveti dik| matAntarantu tapa:zrutaJca yonizcetyetad brAhmaNakAraNam / tapAzrutAbhyAM yo hIno jAtibrAhmaNa eva saH // ityAdivacanaprAmANyAtsarve samudAyazabdAH tattadyaktibhiriva ta. dIyaguNasamudAyenApyupahitAyAH sattAyA jAtitvAt / tathAca 'a. pUrNo brAhmaNo'brAhmaNaH' iti sarvathApyuttarapadArthaprAdhAnyaM nirbAdham / atra ca ligam-"etattadoH' (aSTA0sU06-2-102) iti sUtre'nasamA. sagrahaNam / evaJca "anekamanyapadArtha" (aSTA0sU02-2-4) ityAdAve. kavacanaM siddham / mAghazca-"sevyate'nekayA sannatApAGgayA" iti / kathantarhi "patantyaneke jaladherivormayaH" iti ? atraahuH| adhyAropi. taikatvAnAM prakRtyarthatayA tatra vAstavabahutvAbhiprAya bahuvacanaM na virudhyate iti| aneka zva. neruzcevekarI So vA / yatu tatsAdRzyamabhAvazca tadanyatvaM tadalpatA / aprAzastyaM virodhazca nArthAH SaT prakIrtitAH / / yathA-abrAhmaNaH, a paM. anazvaH, anudarA kanyA, apacasi, adharmaH, iti / tattu yathAyathamA kArthamabhipretyeti bodhyam / nirUDhala. kSaNAyAH zaktisamakakSyatayA / rAnte tvatiriktazaktarukkatayA vRtti. vizeSe tadarthAntarbhAva iti vA kathaJcitreyam / iha na brAhmaNasya bhAva iti yugapadeva bhAvanAropitatvena ca sambandhe vivakSite samAsa eva
Page #208
--------------------------------------------------------------------------
________________ vidhizeSaprakaraNe tatpuruSaprakaraNam / prathamaM na tu parAvapi tvatalau, prakRtyarthasya sApekSatvenAsAmarthyAt / naJ. samAsastu pradhAnasya saapeksstvaanirbaadhH| tatazca satiziSTaH pratyayasvaro litsvarazca bhavati na tu "tatpuruSe tulyArtha" (aSTA sU06-2-2)ityayam / ISada katA (aSTA sU02-2-7) / spaSTo'rthaH / ISatpiGgalaH / nanu 'ISa. dbhatam" 'ISadunatam' ityAdAvavyAptiH / ISadAAdAvativyAptizca / satyam / ata eva vArtikakRtoktam-"ISad guNavacanena" iti / akRte. tyapanIya tatsthAne guNavacaneneti prnniiymityrthH| ato nAvyAptyati. vyAptI / yadyapi gargApatyatve utkarSApakarSoM na stastathApi tadekArthasama. vAyinAM kriyAguNAnAM tau bodhyau / tathAca prayujyate-'gAryataraH' 'gArya: kalpa' ityAdi / SaSThI (aSTA suu02-2-8)|'sssstthyntN samarthana subantena saha prAgvata / rAjapuruSaH / kRyogA ca SaSThI samasyata iti vAcyam (kaabhvaa0)| idhmvrshcnH| pratipadavidhAnA ceti nissedhsyaaympvaadH| vastutastu sa niSedho'yaM tadapavAdazcetyubhayamapi na vaktavyamiti vakSyate / __ yAjakAdibhizca (aSTA su02-2-9)| ebhiH SaSThI samasyate / "tRja. kAbhyAM kartari" (aSTAsu02-2-15) ityasya pratiprasavo'yam / brAhmaNayAjakaH / yAjaka, pUjaka, paricAraka, pariveSaka, snAtaka, adhyApaka, utsAdaka, udvartaka, hota, pota, bhartR, rathagaNaka, patti, gaNaka / vRt / guNAttareNa taralopazceti vaktavyam (kaannvaa0)| idaJca vArtikaM bhASye "sarva guNakAtsnye " (aSTA0sa06-2-93) iti sUtre paThitam / tarabantaM yad guNavAci tena samAsa ityarthaH / "na nirdhAraNe" (aSTA0sU0 2-2-10) iti niSedhasyAyamapavAda iti vRttikArAH / "pUraNaguNa" (aSTA0sU02-2-19) iti guNaniSedhasyeti bhaajykaaraaH| sarveSAM zveta. taraH sarvazvetaH / sarveSAM mahattaraH sarvamahAn / na nirdhAraNe (aSTA0sU02-2-10) nirdhAraNe yASaSThI sAna samasyate / nRNAM dvijaH zreSThaH / atra dvijazabdena smaasprsnggH| tadapekSA hi sssstthii| kathaM 'puruSottamaH' iti ? atra samAdhAnaM "dvivacanavibhajyaM" (aSTA0ma05-357) iti sUtre sthitvA kaiyaTa Aha yasmAnirdhAryate yazcaikadezo nirdhAH ryate yazca nirdhAraNaheturetatritayasannidhAne nirdhAraNaM bhavatIti tatraivAyaM niSedho na tu tritayasannidhAnAbhAve'pIti / yadvA, puruSeSattama iti ni. rdhAraNasaptamyAM "saMjJAyAm" (aSTAnsU02-1-44) iti samAsaH / yattvevaM sati "na nirdhAraNe" (aSTA0sU02-2-10) iti sUtraM vyartha syAditi / tanna, svare bhedAt / saptamIsamAse hi "tatpuruSa tulyArtha" (aSTA010
Page #209
--------------------------------------------------------------------------
________________ 200 zabda kaustubhadvitIyAdhyAya dvitIyapAde prathamAnhike- 6-2-2) iti pUrvapadaprakRtisvaraH SaSThIsamAse tvantodAttatvaM syAt / 1 pratipadavidhAnA ca SaSThI na samasyate iti vAcyam (kA0vA0 ) / sarpiSo jJAnam / "jJovidarthasya" (aSTA0sU02 - 3 - 51 ) iti SaSThI / sA ca pratipadavidhAnA "SaSThI zeSe" (aSTA0sU02-3-50) iti vihAyAnyasyAH sarvasyA api tathAtvAt / na caivamanenaiva gatArthatvAt "na nirdhAraNe" (aSTA0su02-2-10) iti vyarthamiti zaGkyam / "yatazca nirdhAraNam" (aSTA0su02-3- 41) iti sUtraM hi SaSThIM na vidhatte kintu saptamImeva / SaSThI tu tayA mA bAdhIti pratiprasUyate ityanyadetat / evaM "svAmI' zvara" (aSTA0su02-3-39) ityAdiSvapi / tena 'gRhasvAmI' 'sarvezvaraH ' ityAdi siddham / vastutastu "zo'vidarthasya" (aSTA0sU02-3-51) ityAdicaturdazasUtrImadhye "divastadarthasya" (aSTA0s02-3-58) ityAdiSaTsUtra vihAyAvaziSTAyAmaSTasUtryAM zeSa iti varttate / tathAca 'na mASANAmaznIyAta' ityAdAviva "SaSThI zeSe" (aSTA0su02-3-50) ityeva siddhe niyamArthe prakaraNam - SaSThI bhavatyeva zrUyata eva, na tu lupyate / tathAca lukprayojikA samAsasaMjJaiva na bhavatIti phalito'rthaH / tasmAt "pratipadavidhAnA na" iti vacanaM na kartavyam / evaM sthite "kRdyogA ca " (kA0vA0 ) ityapi mAstu / kartRkarmaNoH kRti" (aSTA0su02 - 3 - 65) ityatra hi zeSe iti nivRttam / tathAca SaSThIvidhyarthameva (1) taditi kutaH samAsanivRttiprasaGgaH / Aha ca sAdhanairyapadiSTe ca zrUyamANakriye punaH prokA pratipadaM SaSThI samAsasya nivRttaye // iti / kathantarhi harismaraNaM- "vizeSasmRtihetavaH " " padAt padArthasma ra. Nam" ityAdIti cet ? karmaNiSaSThyA samAsasyAniSedhAditi gRhANa | tathA ceha kArakaSaSThyA samAsAtkRduttarapadaprakRtisvaro bhavati / zeSa - SaSThIsamAse tvantodAttatA syAt / evaJcAntodAttanivRttaye prakaraNaM 'mAtuHsmRtam' ityAdau samAsAbhAvArthe ca / na hi tatra kArakaSaSThI labhyate "na loka" (aSTA0su02-3-69) iti pratiSedhAditi niSkRSTo 'rthaH / Aha ca niSThAyAM karmaviSayA SaSThI ca pratiSidhyate / zeSalakSaNayA SaSThyA samAsastatra neSyate // iti / pUraNa guNasuhitArtha sadvyayatavyasamAnAdhikaraNena (aSTA0su02-211) / pUraNAdyaryaistribhiH sadAdibhizca SaSThI na samasyate / pUraNe - satAM (1) "kartRkarmaNoH " (aSTA0su02 - 3 - 65 ) iti sUtram /
Page #210
--------------------------------------------------------------------------
________________ vidhizeSaprakaraNe tatpuruSaprakaraNam / 201 sssstthH| atra pUraNArthAH pratyayA eva gRhyante na tu pUraNommanAdizabdA api| tena "kumbhapUraNabhava: paTurucaiH" ityAdi siddham / atra ca zApa "lope cetpAdapUraNam' (aSTA sU06-1-134) iti sUtraprayogaH / pUraNA dhikArastu na gRhyate / bhAge'npratyaye sati tadantenApi niSedhasya "dvi tIyatRtIya" (aSTA0sU02-2-33) iti sUtre bhASya eva spaSTatvAt / ata. eva bhikSAdvitIyam' ityAdAvanyatarasyAMgrahaNasAmarthyAtsamAsa ityu ktam / ata eva ca "tAnyuJchaSaSThAGkitasaikatAni" (ra0vaM05-8) iti kAlidAsasya pramAda ityAhuH / SaSTha ityAkhyAtaH SaSThaH, AkhyAtaNya. ntAd--"erac" (aSTAsu03-3-56) iti vA samAdheyam / guNazceha "sattve nivizate'paiti" iti lakSito gRhyate kevalaguNasya guNopasarjanadravyasya ca pratipAdakaH, vyAptinyAyAt / kAkasya kA. Nyam / brAhmaNasya zuklAH / yadA 'rthAtprakaraNAdvA dantAdi vizeSyaM nirvAtaM tadedamudAharaNam / kathaM tarhi "gosahastram' iti / atrAhuH / saMkhyayA nAyaM niSedhaH "zatasahasrAntAcca niSkAta" (aSTAnsu05-2 119) "kozazatajanazatayorupasaMkhyAnam" (kAvA0) "khArIzata. ma'pi na dadAti" (bhA060) ityaadimunitrypryogaat| anityazcAyaM guNena niSedhaH / "saMjJApramANatvAt" "uttarapadArthaprAdhAnyam" ityAdi. nizAta / sena 'karaNapATavam' 'arthagauravam' 'buddhimAndyam' ityAdi siddham / 'candanagandhaH' ityAdau tu nAyaM niSedhaH "tatsthaizca guNaiH" iti samAsasya pratiprasavAta / gandhatvena pratIyamAno hi gandho na kadApi guNisamAnAdhikaraNaH / kintu svapradhAnaH / yastu "vahati jalamayaM pinaSTi gandhAn" iti prayujyate sa candanatvAdijAtinimittako na tu guNazabdaH, mAlatIkusumAdiSvadarzanAditi / evaM ghaTarUpamityAdi / surabhizuklAdizabdAstu na tatsthaguNapratipAdakAH, tena rUpeNa pratIya. mAnasya guNisAmAnAdhikaraNyadarzanAt / evaM "zauklyam' ityAdAbapi bodhyam / zauklyasaurabhAdizabdaihi zuklatvasurabhitvAdiprakAraka eSa guNabodhaH / tadpApannasya ca dravyasAmAnAdhikaraNyamastyeva 'zukla' 'surabhiH' ityAdAviti dik / suhitArthAstRptyarthAH / phalAnAM suhitaH / karaNasyaiva zeSatva. vivakSayA SaSThI / na ca "na loka' (aSTA0sU02-3-69) itiniSedhaH zaDyaH, tasya kRdyogalakSaNaSaSThIviSayakatvAt / iha suhitArthayoge karaNasya zeSatvaviSaSa niyatelyAhuriti haradattaH / tatrAhurityapari. toSodAvanam / tadIjantu niyame pramANAbhAvaH,
Page #211
--------------------------------------------------------------------------
________________ 202 zabdakaustubhadvitIyAdhyAyadvittIyapAde prathamAnhike nAgnistRpyati kASThAnAM nApagAnAM mahodadhiH / nAntakaH sarvabhUtAnAM na puMsAM vAmalocane // ityAdiprayogANAM pAkSikyApi ze(1)patvavivakSayA siddhatvAt / ata eva karaNatvavivakSayA tRtIyAM bhaTTiH prAyuta phalairnAnAvidhaizcitraiH svAduzItaizca vAribhiH / tRptAstAM bhrAjathumatI prapacchuH kasya pariyam // iti / nanvevaM SaSThIsamAse niSiddhe'pi tRtIyAtatpuruSeNa 'phalatRptaH' iti syAdeveti cet ? iSTApatteH / na caivaM niSedhavaiyarthyam , svare vizeSAt / tathAhi, SaSThIsamAse'ntodAttatvaM syAt , tRtIyAsamAse tu thAthAdi. svarApavAdaH "tRtIyA karmaNi" (aSTA0sa06-2-48) iti pUrvapadaprakR. tisvaraH / tRpizca sakarmako'pyasti, "pitRnatAsatsamamasta bandhUn" iti bhaTTiprayogAt / tenAsmAtkarmaNi ko nAstIti na zaGkanIyam / 'phalatarpaNam' ityAdau tu spaSTa eva svare bhedaH, kArakAtparatvena kRduttarapadaprakRtisvarAt / sat--dvijasya kurvan kurvANo vaa| kiMkara ityarthaH / zeSe sssstthii| corasya dviSan / iha "dviSaH zaturvA vacanam" iti pAkSikI krmnnisssstthii| avyaya-brAhmaNasya kRtvA / tAdarthyarUpasambandhasya sAmAnyarUpeNa vivakSAyAM SaSThI / brAhmaNasambandhinI kriyetyarthaH / 'purA sUryasyodetoH' ityapyavyayodAharaNam / iha karttari SaSThI "(2)avyayapratiSedhe tosunka. sunorapratiSedhaH" ( kA0 vA0 ) iti vacanAt / atra sattavyAbhyAM sAha. caryAtkRdavyayenaiva samAso niSidhyate / tena tadupari' ityAdi siddhamiti rakSitaH / tathA ca bhaTTiprabhRtayaH prayuJjate-yatkRte'rInigRhImaH, AdeyAH kiMkRte bhogAH kumbhakarNa tvayA vinA / bhavatkRte khaJjanamaJjulAkSIti, tatpANimAtmopari pAtukantu, kimu tadantarubhau bhiSajau divaH, ityAdi ca / tathA "anekamanyapadArtha" (a. TA0sU02-2-24) iti sUtre 'sarvapazcAt' iti bhASyaprayogo'pIhAnukU. laH / kaiyaTaharadattau tu avyayapratiSedhe vRkSasyoparItyudAharantau (3)prakR. davyayenApi niSedhaM manyate / tattu bhaTTizrIharSAdiprayogANAM pratikUlam / (1) vizeSa' aadshaiN| (2) "na lokAvyaya" (aSTA0402-3-69) iti sUtreNetyAdiH / (3 'kRdavyayenApi' Adarza /
Page #212
--------------------------------------------------------------------------
________________ vidhizeSaprakaraNe tatpuruSaprakaraNam / 203 yadvA, asminpakSe ka(1)cchabdaH sampadAditivantaH kAryaparaH / tatazcatu: rthI / Atmana upari pAtuka iti vigrahaH / tasyAM yanmadhyaM tatretyarthe "sa. tamI zauNDaiH" (aSTA0sU02-1-4) iti sUtroktarItyA saptamIta. tpuruSo'vyayIbhAvo veti dik / tavya-brAhmaNasya kartavyam / niranubandhakasya sUtre grahaNAttavyatA sa. mAso bhavatyeva-svakartavyam / svare bhedaH / "gatikArakopapadAt" (a. STA0sU06-2-139) iti kRduttarapadaprakRtisvaraH / tatra tavyatastittve. nAntasvaritatA / tavyasya tvAdyudAttatvAnmadhyodA(2)taM padamiti / samAnAdhikaraNana-takSakasya sarpasya / vizeSaNasamAsastviha bahu. lagrahaNAnnetyuktam / syAdetata, iha SaSThIsamAsaH prApnotyeva na / bAhyasambandhyapekSA hIyaM SaSThI / tathA ca kaTo'pi karma, bhISmAdayo'pIti nyAyena dvayorapi paM. SThayantayorviSaprabhRtinA'nvaye sati pazcAtprAtipadikArthamAtrayoH pANi. kaH sambandho vAcyaH / tathAca takSakasyeti sarpasyati ca parasparamasa. martha kathaM samasyatAm 1 ata eva 'nIlotpalasya' 'merumahIbhRtaH' ityA. dAvapi prathamAntayorvizeSaNasamAse tata: SaSThIti nyAyyaM na tu SaSThayanta. yorvizeSaNasamAsaH, ukarItyA'sAmarthyAt / kiJca yathA 'citraguH'ityA. do sambandhasyAbhihitatvAtprathamA tathehApi SaSThayantayoH samAse tataH prathamaiva sthAna tu SaSThI / ucyate / kaTa eva karma bhISmAdayastu tatlA. mAnAdhikaraNyamAtrAttadvibhaktiM labhante iti pakSe idaM bodhyam / samAnA. dhikaraNena niSedha eva caitatpakSazApakaH / ata eva vizeSaNavibhaktiH sA dhutvArthatyudghoSo'pi saGgacchate / na caivamapi samAsAtSaSThI na syAdi. ti vAcyam , pazca(3)kapakSe dvitIyAderivopapatteH / sakalavibhaktiH sAdhAraNena karmadhArayeNAnyatarasya sphuTamanabhidhAnAt / eSaiva ca vaiya. dhikaraNyasthale sarveSAM gtiH| tathAhi, 'rAjJaH kumAryA rAjakumAryAH' iti SaSThyantasya samAse pUrvanipAtAniyamamAzaGkayopasarjanasaMjJAyA anvarthatAmAzritya samAhitamAkare / na ca tatra tvaduktasyAsAma. rthyasyoktisambhavo'pi, yena prathamAntameva samasyeta / tathAca rAjJaH. (1) uparinirdiSTaprayogatraye kRte ityatreti yAvat / (2) tavyapratyayAntena saha samAse tu kRduttarapadaprakRtisvaraNa madhyodAttaM 'svakartavyaM syAdityarthaH / (3) svArthadravyaliGgasaGkhyAkArakANi pazca prAtipadikasyaivArthoM vibhaktyAdi tu tadanuvAdamAtrakAmiti pakSe /
Page #213
--------------------------------------------------------------------------
________________ 204 zabdakaustubhadvitIyAdhyAyadvitIyapAde prathamAnhikekumArI, kumAryai, ityAdaya eva vigrahA iti upasarjanasaMjJAvidhAyakayoH sU(1)trayoH kAzikAdau spaSTam / "anekamanyapadArthe" (aSTA0sU02-2-24) iti sUtre "tatpuruSe tulyArtha" (aSTA0sU06-2-2) iti sUtre ca bhAgyakai. yaTayorapi spaSTamevedam / tathAca prathamAntena vigraha iti niyamAbhAvA. sarvatra ta(2)tpuruSo'pi dvitIyAdivibhaktayaH paJcakapakSavadevopapAdanIyA iti tatvam / rAjapuruSAdau saGkhyAyA ivottarapadArthapraviSTasambandhasyA pi vRttAvapravaMzAcca / prayogArha vigrahe paraM samAsottaravibhakisajA. tIyAyAH prayogAt / pacantIti pAcakA itivat / vAkyasaMskArapakSe alaukike'pi bahuvacanavatSaSThayAdikalpanAyA eva nyAyyatvAditi dik| ___ yattu vRttAvudAhRtaM zukasya mArAvikasya, rAjJaH pATaliputrakasye. ti / tatra mArAvItyAhati mArAvikaH / "tadAhetimAzabdAdibhya upasaM. khyAnam" (kA0 vA0 ) iti Thak / zabdanakriyAyAH pratiSedhako mA. rAvikaH / mArAvidasyeti vAle mArAvizabdaM dadAtIti sa evArthaH / evaM pATaliputre bhavaH pATaliputrakaH / itthaM sthite yadIha samAso'niSTaH syA. sadedaM samAnAdhikaraNa ityasyodAharaNaM saGgaccheta / samAsa iSTa iti tu vadatA tenaiva nedamudAha yuktam / yattu tatraiva samarthitam-SaSThIsamAse sati pUrvanipAtAniyama: syAt / vizeSaNasamAse tu vizeSaNasyaiva pUrvanipAtaH sidhyatIti / tatredaM vakta. vyam / vizeSaNavizeSyabhAvasyAvyavasthitatvenAtiprasaGge prApte 'apradhA. namupasarjanam , Artha cAprAdhAnyam' ityAdikrameNa dravyaguNAdizabde. Su vyavastheSyate / taca SaSThIsamAse'pi suvacamiti kintaniSedheneti ! vastutastu godhenoH bhojyoSNasya kumArazramaNAyA go garbhiNyA ityAdI. nIhodAhAryANi / poTAyuvatItyAdInAM vibhaktayantare vizeSaNasamAsaM bAdhitvA caritArthAnAM pareNa SaSThIsamAsena bAdhApatteH / tathAca vize. SaNasyaivopasarjanatayA pUrvanipAte'pyaniSTaM spaSTamevetyavadheyam / kena ca pUjAyAm (aSTAsU02-2-12) / "matibuddhi" (aSTA00 3-2-188) iti sUtreNa vihito yaH kastadantena SaSThI na samasyate / sa hi pRjAyAM vartamAnAdvihita ityetAvanmAtreNa pUjAgrahaNaM tasyopala. kSaNaM gRha va kAtena mAtabuddhyarthAbhyAM kasyApyayaM nissedhH| rAjJAM mato buddhaH pUjito vA / "kasya ca vartamAne" (aSTA0202-3-67)iti (1) "prathAnirdiSTaM samAsa upasarjanama" (maSTAnsa01-2-43) "pakravibhakticApUrvanipAte" (aSTA 101-2-47) itiHsatrayorityarthaH (2)'tatpuruSopari' Adarza /
Page #214
--------------------------------------------------------------------------
________________ vidhizeSaprakaraNe tatpuruSaprakaraNam / 205 SaSThI / kathantarhi "kalahaMsarAmamahitaH kRtavAn" iti bhaTTiH ? "maha pU* jAyAm" (svA0pa0730) rAmasya mahita ityarthaH tathA 'rAjapUjitaH ' ityAdi / atrAhuH / 'kena ca pUjAyAm'' (aSTA0su02-3-12) ityAdiSu kArakaSaSThayA eva samAso niSidhyate / yadA tu kartrAdereva zeSatvaviva kSayA SaSThI tadA bhavatyeva samAsaH / svare ca vizeSaH - kArakaSaSThadhA sa mAse hi kRduttarapadaprakRtisvaraH, zeSaSaSThyA tu samAsAntodAttatvami ti / anunyAsakArastvAha-yadA vartamAne kastadA SaSThI samAsaniSedhazca / yadA tu bhUte kastadA kartari tRtIyA / yathA " pUjito yaH surAsuraiH" iti / tasyAH "kartRkaraNe kRtA bahulam " (aSTA0sU02 - 1 - 32) iti samAsaH / na ca takrakauNDinyanyAyAdvarttamAne kta iha bhUte ke bA dhate iti vAcyam (1) tenetyadhikAre upajJAtaiti nirdezenAbAdhajJApanAt / na ca jJA(2)nArthamAtraviSayakaM jJApakam, udAhRtaprayogAnurodhena sAmAnyaviSayakatvasyaiva nyAyyatvAditi / adhikaraNavAcinA ca (aSTA0sU02-2-13) kena SaSThI na samasyate idameSAmAsitaM gataM bhuktaM vA / "ko'dhikaraNe ca " (aSTA0sU03-4-76) iti kaH / " adhikaraNavAcinazca' (aSTA0sU02-3-68) iti kartari SaSThI / "adhikaraNe ca" ityeva siddhe vAcigrahaNaM spaSTArtham / kathaM tarhi 'kivRttaM ' 'yadvRttam' iti ? atrAhuH - nAyamadhikaraNe kaH, kintu bhAve / kimo vRttaM yasminniti vyadhikaraNapado bahuvrIhiH / yadvA, karttari kaH / kimo vRttaM niSpannamiti ca vigrahaH / karmaNi ca (aSTA0su02-2-14) / cakAra itizabdArthaH / karmaNItizabdamuccArya vihitA parizeSitA vA yA SaSThI sA na samasyate / ci* traGgavAndoho'gopena / yadyanena 'karmaSaSThImAtraM na samasyate' ityabhipretaM syA carhi tRjakAbhyAM (3)niSedhaM nArabheta / yatra hi kartari tRjakau tatra karmaNiSa bhAvyam / 'zabdAnuzAsanam' ityAdI yathA na samAsaniSedhastathoktaM paspazAyAm / ( 1 ) "tenaikadik" (aSTA0sU04-3-112) iti tRtIyAdhikAre "upajJAte" (aSTA0su04-3 - 115) iti tRtIyAntAd upajJAte'rthe zaiSikapratyayavidhAyakaMna nirdezenetyarthaH / anyathA bhUte tasya bAdhe SaSThayA eva lAbhAditi bhAvaH / (2) jJAnArthakadhAtubhya eva prAptasya bhUte tasya vartamAnaktenA bAdha iti yAvat * ( 3 ) "tukAbhyAM kartari" (a0pU02-2-15) iti yAvat
Page #215
--------------------------------------------------------------------------
________________ 206 zabdakaustubhadvitIyAdhyAyAdvatIyapAde prathamAnhike tRjakAbhyAM kartari (aSTA sU02-2-15) / karbarthatajakAbhyAM SaSTayA na samAsaH / kartarItyakasyaiva vizeSaNaM na tu tRcopi, avyabhicArAt / apAM sraSTA / purAmbhettA / vajrasya bhattI / yadyapi bhartRzabdo yAjakA. diSu paThitastathApi rUDherbalIyastvAtpatiparyAyasya tatra grahaNam / yaugiH kasya tu niSedha eva / odanasya pAcakaH / kartari kim ? ithUNAM bhakSa. NaminubhakSikA / "paryAyAhotpattiSu Nvuca" (aSTA0su03-3-111) dhAtvarthanirdeze NvulvA(1) / kathaM tarhi ghaTAnAM nirmAtustribhuvanavidhA. tuzca kalahaH ? atra nyAsakAra:-tRnnantametat / "na loka" (aSTA sU0. 2-3-69) iti SaSThIniSedhastvanityaH, vyakAbhyAmiti vaktavye tRcaH sAnubandhakasyopAdAnAjjJApakAt / kaiyaTastu zeSaSaSThayA samAsa ityAha / "janikartuH prakRtiH" (aSTA0sU01-4-30) "tatprayojako hetuzca"(aSTA0 sU01-4-54) iti jJApakAdanityo'yaM pratiSedha iti tu bhvH| __kartari ca (aSTA0402-2-16) / kartRSaSTayA akena na samAsaH / bhavataH zAyikA / "paryAyAharNa" (aSTAsu03-3-111) iti Nvuca / pUrvatra dvandvena nirdiSTo'pi tRva nehAnuvartate, tadyoge karturabhihitatayA kartRSaSThayA asambhavAt / nityaM krIDAjIvikayoH (aSTA sU02-2-17) / patayArarthayora. kena nityaM SaSThI samasyate / uddAlakapuSpabhAJjikA / krIDAvizeSasyeyaM saMjJA / "saMjJAyAm" (aSTA003-3-102) iti bhAve Nvul / puSpA. NAmiti karmaNiSaSThI ! jIvikAyAm-dantalekhakaH / tatra krIDAyAM vikalpe prApte jIvikAyAM 'kari ca" (aSTA002-2-16) iti niSedhe prApte vacanam / jayAdityastu "tRjakAbhyAm"(aSTA0pU02-2-15) iti sUtre karta rItyetadanuvRttAyAHSaSThayA vizeSaNam / tR(2)juttarArtha ityuktvA "kartari ca"(aSTAnsU02-2-26) iti sUtre kartRgrahaNaM tujakayorvizeSaNatayA vyA. khyAya "nityaM krIDA" (aSTA su02-2-17) iti sUtre akapratyayamevodA. jahAra / tatredaM vaktavyam, prathamasUtre kartRgrahaNaM tRjakayoreva vizeSaNaM yuktaM, tayoH zrutatvAt ; na tu SaSThayAH / evaJca tRjuttarArtha ityapi na ka lpyam / akasyaiva cottaratrAnuvRttina tu. tRcaH, asambhavAt / tathAca' satradayasya vyatyAsenArtha ucita iti / vAmanastu "ake jIvikArthe" (1 ) "dhAtvardhanirdeze NvulvaktavyaH" ( kAvA0 ) hatyamenatyarthaH / (2) 'tRtpratyayena karturabhidhAne tadyoge kartRSaSThayA asambhavAta' ityaadiH|
Page #216
--------------------------------------------------------------------------
________________ vidhizeSaprakaraNe tatpuruSaprakaraNam / (aSTA0su06-2-73) iti sUtre ake iti kim ? ramaNIyakarteti jIvi kAyAM tRcaM pratyudAjahAra / tasyAyamAzayaH - mA bhUtkrIDAyAM tRc, lakSaNAbhAvAta / jIvikAyAntu "NvultRcau (aSTA0sU03-1-133) iti buli tRjapi sulabha paveti / etanmate "nityaM krIDA" (aSTA0su02-217) ityatra tRjagrahaNAsambandhazaGkAvAraNArthe tRjuttarArtha ityAdi kusRvRdhAdaraNamityAhuH / 1 207 sva. kugatiprAdayaH (aSTA0su02-2-18) / kuzabdo gatisaMjJAH prAdayazca samarthena nityaM samasyante / kuH pApArthe / kupuruSaH / nityasamAsaviSayasyApyasya pUrvapadaprakRtisvarArthamavyayatvamiSyate / tathA ca vArttikam - " avyaye naJkunipAtAnAm" (kA0vA0 ) iti / tasmAdayaM rAdiSu boddhavyaH / sa eva ceha gRhyate, na tu pRthivavRttiH ga ( 1 )tyAdi. sAhacaryAt / gatiH - UrIkRtya / prAdigrahaNamagatyartham / tadviSayavibhA gArthAni tu bahUni vArttikAni / tathAhi durnindAyAm - duH puruSaH / sva. tI pUjAyAma -supuruSaH, atipuruSaH / AGISadarthe - ApiGgalaH / prAyikaM caitadupAdhivacanam / anyathA "ISadarthe ca " ( aSTA0su06-3-105) iti koH kAdezavidhAnamanupapannaM syAt / koSNam duSkRtam / duratra kRcchrArthe / anabhidhAnAttu bhUte khal na bhavati / suSTutam / suzadvo'tizaye, na tu pUjAyAm / ata evopasarganibandhanaM Satvam / atistutam / "atiratikramaNe ca" (aSTA0sU01-4-95 ) iti ka ( 2 ) rmapravacanIyatvam / prAdayo gatAdyarthe prathamayA / vRttiviSaye gatAdyarthavRttayaH prAdayo gatitvAbhAve'pi prAdigrahaNena samasyante ityarthaH / pragata AcAryaH prA. cAryaH / prAntevAsI / atyAdayaH krAntAdyarthe dvitIyayA / atikrAntA mAlAmatimAlaH / avAdayaH kuSTAdyarthe tRtIyayA / avakuSTaH kokilayA avakokilaH / paryAdayo glAnAdyarthe caturthyA / pariglAno'dhyayanAya paryadhyayanaH / alaM kumAryai alaMkumAri / nityasamAsatve'pi caturthIvidhAnasAmarthyAtpakSe vAkyamiti rakSitaH / etena " ekavibhakti cApUrvanipAte" (aSTA0. ( 1 ) adravyArtha ketyAdiH / (2) 'karmapravacanIyatvAbhAvaH' iti pAThaH / tatvabodhinyAm "ati ratikramaNe ca" (aSTA0sU01-4-95 ) iti sUtre anye tUdAharanti - "ti siktam atistutamiti" / ityukteH SatvAbhAvAcca karmapravacanIyasaMjJA ni. ti cintyam /
Page #217
--------------------------------------------------------------------------
________________ 208 zabdakaustubhadvitIyAdhyAyadvitIyapAde prathamAnhike-- sU01-2-144) iti sUtre 'alaMkumAriH' iti bhASyaM "paryAdayoglAnAdyartha iti samAsaH" iti kaiyaTavacanaM ca vyAkhyAtam / tadeva bhAjyamanitya. tAyAM jJApakamiti vAstu / vastutastu nehAnena samAsaH, alamo'prAditvAt / prAdisamAsasya tvayaM prapaJca ityAkaraH / kintu "dviguprAptApanA. lampUrva (kAvA0) ityanena jJApyamAno 'laMpUrvastatpuruSaH pRthaggatigrahaNAtparyAptyarthenApi bhavanabhidhAnAnurodhAccaturthyantanaiva bhavati / tasya cAnityasamAsatvaM nirbAdhamavetyavadheyam / nirAdayaH kAntAdyarthe pnycmyaa| niSkrAntaH kauzAmbyA niSkauzA. mbiH| prAdigrahaNasya agatyarthatvAdatiprasaGge prApta karmapravacanIyAnAM pratiSedho daktavyaH / vRkSamprati vidyotate vidyut / kathantarhi adhItyeti ? iha hi "adhiparI anarthako (aSTA0sU01-4-93) iti karmapravacanIya. tvam / ucyate, "adhyApakadhUtaH" (aSTA0sa0e02-1-65) itinirdezA. danityaH pratiSedhaH / ata eva 'sustutam' 'atistutam' iti SatvAbhAve 'pi samAsa udAhRtaH / "svatI pUjAyAma" (kAvA0) iti vacanAdvA ttsiddhiH| __upapadamatiG (aSTA0sU02-2-19) / upapadaM subantaM samarthana nityaM samasyate / atiGantazca samAsaH / kumbhaM karotIti kumbhakAraH / iha kumbha asa kAra ityalaukikaM prakriyAvAkyam / laDAdyAdhikye'pya. dUraviprakarSeNa tUktaM laukikaM vAkyaM bodhyam / atiGa kim ? mA bhavAn bhuut| "mAGi luG' (aSTA0sa03-3-175)iti saptamInirdezAnmAku. papadam / nanu supetyadhikArAttiGantena na bhaviSyati ? satyam , tannivRttiranena jhApyate / tatphalaM tvanupadameva sphuTIkariSyAmaH / prathamAntaM tu supgrahaNamihAnuvartate eva / ata eva 'rAjadarzI' ityAdau pUrvapade nalopAdipadakArya sidhyati / supsupetIha nAnuvartate iti bhASyavRttyA. digranthAstu militaM nAnuvartate ityevNpraaH| atiGiti nopapadasya vizeSaNaM kintu samAsasyeti yadyapIha bhAye na spaSTaM, tathApi "anaM. vaklaptyamarSayoH" (aSTA sU03-3-145) iti sUtre bhASye eva spaSTam / tatra hi kiMvRttasthAnadhikArAdakiMvRttagrahaNAnarthakyamityuktvA upapa. dasaJjJArtha tItyAzaGkhyAtiGiti samAsapratiSedhAtmajJAnarthakyamiti siddhAntitam / evaM pUrvasupi gatigrahaNaM pRthakkRtya tenApyatigrahaNaM sambandhanIyam / gatiH samasyate atiGantazca samAsaH syAditi / tena 'prayavati' ityAdau tiGantena samAso na / atihaNAcca supeti tRtI. nivattata / tathAca "gatikArakAMpapadAnAM kRdbhiH saha samAsavacanaM
Page #218
--------------------------------------------------------------------------
________________ vidhizeSaprakaraNe tatpuruSaprakaraNam / 209 prAk subutpateH" (10bhA0)iti prAcAM paribhASA ekadezAnumatidvArA sAmAnyApekSamApakabhUtena anikAhaNena labhyate / gatInAM kArakANAmupa. padAnAM ca kRAdbhaH saha yaH samAsaH sa uttarapadAtsubutpattaH prAgeSa kArya ityarthaH / pUrvapadantu subantamevetyuktam / gatInAM tAvat-vyAjighranIti vyaaghrii| "AtazvopasameM" (aSTA0 su03-1-136) hAta kH| "pAghrAmA" (aSTA0sa03-1-137) iti za. pratyayastu na bhavati "jighrateH saMjJAyAM pratiSaMdho vaktavyaH" ityukt| vyAGa ghaMzabdena gatisamAsaH / sa ca yadi ghrazabdasya subantatAmaprekSeta tarhi subutpattaya saMkhyAkAdiyogo SivakSIyaH / sadhAgAica prAgeva linnayogaH "svArthamabhidhAya" ityaadigyaayaat| tatazca limanimittA pratyayo bhavan TAbeva syAt na tu GISa, brazabdamAtrasya ajAtimAthi svaat| tatazca vyAGAghrAzabdena smaasH| tato vyAghrAzabdasya jAtiyA citve'pyanakArAntatvAnjAtilakSaNo jIS na syAt / sukhapatteH prAgeSa jAyamAnastu samAso liGgayogAnapakSavana antarajavAndravati / tato jIe pUrvapadasya tu subantatvAtpadakAryANi myureSa / 'nigataH' iti karavaM 'samyantA' iti parasavarNavikalpa ityAdi / kArakANAm--azvaiH kriitaa| alpairbhairliptaa| "kartRkaraNe kRtA bahulam" (aSTA0sU02-1-32) iti smaasH| sa yadyuttarapadasya subanta. stha syAttarhi pUrvavaTTAe syAt / tatazca "krItAtkaraNapUrvAt" (aSTAska 4-1-50) "kkAdalpAkhyAyAm' (aSTA0904-1-51) iti Sa na syAta ata ityadhikArAt / vacanasAmarthyAtsyAditi cetarhi vAkyAvasthAyAM syAt pUrvazabdasya vyavasthAvacanatvasambhavAt / ata ityadhikArovA, vyavacchidyeta / tathAca-- sA hi tasya dhanakrItA prANebhyo'pi griiysii| iti bhaTTiprayogo na sidhyet / siddhAnte tu "kartRkaraNe "kRtA" (aSTA0sa02-1-32) ityatra bahulagrahaNAtkvacitsubantana samAsaH / ato na GIS / __upapadAnAm-kacchena pibatIti kacchapI / vyAghrIvat / su(1)pAti yogavibhAgAtka ityAdi / yattvatihaNamupapadavizeSaNamiti / tatra, tathA sati prathAmAntasugrahaNaspa nivRtyApattyA bhuviplvaaptteH| etenAtiGa kim ? edhAnAhArako vrajatIti pratyudAharaNamapi pratyuktam / yadapi ko (1) "supi sthaH" (aSTAHsU03-2-4) iti sUtre / zabda. dvitIya. 14.
Page #219
--------------------------------------------------------------------------
________________ 21. zabdakaustubhadvitIyAdhyAyadvitIyapAde prathamAnhikemu(1)yAM "kugati' (aSTA0sa02-2-18) iti sUtre ukam--"atra su. bhupenyananuvRttastikA'pi samAsaH, UrIkaroti" ityAdi / tadapya. sat, tatra zeSIkRtenAtihaNaneva virodhAta / tiGsamAsastu saheti yogavibhAgabalalabhyo vArtikokaSizeSaviSayachAndasati prAmeva apshitm| mamaiSAvyavena (aSTAma02-2-20) / amaiva tulyavidhAnaM yadupapadaM vadezAmyayena saha samasyate / svAdukAraM bhuGgaM sampannatAram / lavaNaH kAram / "svAdumi namula" (mhaamuu03-4-23)| svAdumIpata eka nivAsanArapUrvaparaspa mAnatatvam / svAdumItyarthaprahaNam / sampajarUSaNa zahAbapi svAduparyAyau / vena dhAkyenAmeva kevalo vidhIyatena tu prAyaH pAntarasahitaH, tasmin, vAkye sasamInihezavalena yasyopapadasaMjJA tapaH maiva svvidhaanmityussyve| sUtre - tulyvidhaanmitydhyaahiyte| niyamAnabhUtaspeSakAro niyamasvabhAvAdeva labhyate na tu sUtrAkaTa.. maiva ca yamunyavidhAnaM yasya pratyayAntaraM prati upapada tvameva nAstIti mAyAntareNa sa samAso naashniiyaa| sUtrasya prayojanamtu "kAlasaH mayavelAsu tumun" (aSTA0sU03-3-167) 'kAlaH samayo belA vA mo ktum' ityatra samAsanivRttiH / amaiveti kim ? aprebhojama, bhaprebhuktvA, "vimASA prathamapUrveSu" (aSTAnsU03-4-24) iti prvaannmulau| mamA cAnyena ca tulyavidhAnametam / avyayeneti kim ? (2)mbhakAraH / ma mati khavyayagrahaNe ameva yattulyavidhAnaM tadeva smsyete| na ca puurv| sukhasyAmavakAzatvAdavyayaviSaya pava niyama iti vAcyam , tathAsasyamaina niyamApateH / amamtanopapadasya yassamAsaH so'vatulyavidhAnasyati / tathA ca 'agrebhojam' ityatra mA bhUt / 'agrebhuktvA kAlo moktum' ityatra tu syaadev| tatIvAprabhRtInyanyataramyAm (assttaa0suu02-2-22)| "upAMzashatI. pAvAm" (aSTA0sU03-4-47) ityAdInyupapadAnyamantenAsana sahA samasyante / ubhayatra vibhASeyam / yadamaiva tulyavidhAnaM tasya prApte, kyA "upadaMzastRtIyAyAma" (aSTAsu03-5-47) iti| yatpunaramA cAnyena atulyavidhAnaM tasyAprApta, yathA "avyaye'yathAbhipretAsyAne kRtraH ktvA. pamulI" (aSTA0sU03-4-59ti / mUlakopadaMzambhukta, mUlakeno. padaMzam / uccaiHkAramAcaSTe / iha samAsapakSe kRduttarapadaprakRtisvaraH (1) prakiyAkomudyAm / (2) samAso na syAditi bhaavH|
Page #220
--------------------------------------------------------------------------
________________ viSizeSaprakaraNe bahuvrIhiprakaraNam / "prAdirNamulyanyatarasyAm" (aSTA0sU06-1-194) ityAcAsatvam / asamAsapakSe tu uccarityantodAttama , svarAdiSu tathApAThAta / kAra. mityAyudAttam / ametye(1)va / "paryAptivacaneSvalamartheSu" (aSTA sU034-66) paryApto bhoktum / ktvA ca (aSTA0sU02-2-22) / ktvApratyayena sA sIyAprabhRtI. nyupapadAni vA smsynte| "bhavyayeyathAbhipretAsyAne" (mAsU--- 59) iti ktvApratyayaH / samAsapajhe lyap / uccaiHzya / ucca karavA / tRtIyAprabhRtInItyeva / (2)laDUtvA / baluchatvA / zeSo bahuvIhiH (mssttaansuu02-2-23)| adhikAro'yam zeSakim / unmattagaGgam / "prAkkaDAtparakAryam" iti pA(3)De paravAnagIhisaMmata mA bhUva / upayuktAdanya zeSaH / ziSa asarvopayoga' (cu001016) / karmaNi ghajJa / yeSAM padAnAM yasmina'vyayIbhAvAdisaMzA gokA sa.. huvIhirityarthaH / ekasaMhAdhikAre tu trikataH zeSo prAyaH |.-spaah saptasu supAM trikaMSu yasya trikasya zunimAhikayA samAsonoga zeSaH / prathameti yAvat / tatazca prathamAntAnAM bAhiristhassamAnA. dhikaraNAnAM bhavati / kaNThekAla ityAdau tu "saptamIvizeSa" (aSTA. 502-2-35) iti zApakAtsiddha iti| / iti zrIzandhakaustubhe dvitIyasyAdhyAyasya dvitIye pAde prathamamANimA anekamanyapadArtha (aSTA sU02-2-24) / aneka subantamAyA padasyAthai vartamAnaM vA samasyate sa bahuvrIhiH / padena pratyarthoka sarjanaH pratyayArtho'bhidhIyate iti sthite vikataH zeSasyoktatayA bhaprathamAvibhaktyartha bahuvIhiriti phalitam / trikatA zeSohi prathA mA, tadanyapadArthazca karmAdiriti / prAptamudakaM vaM prAptopako prAmaH / udakakartRkaprAptikarmIbhUta ityarthaH / yadyapi pratyayArthasya kartudhAtvartha prati vizeSyatocitA tathApi vyapekSAvAdibhiramasyA samAse bhinnaiva vyutpattiH svIkaraNIyA / siddhAnte tu ekA bhASA (1) etadane 'neha' iti shessH|| (2) bhatrobhayatrApi "alaMkhalvoH pratiSedhayoH prAcAM svAti svApratyayaH / idaM putraM ca "upadaMzastRtIyAyAm" ityataH pUrvamiDina. tIyAprabhUtitvamiti bodhym| (3 ) "prAkaDArAtsamAsaH" iti sUtre ityarthaH /
Page #221
--------------------------------------------------------------------------
________________ 299 zabdakaustumadvitIyAdhyAyadvitIyapAde dvitIyAnhikebhyupagamAtsarva susthamityuktam / (1)Dharatho'naDvAn / upahatapazU ru. drH| uddhRtodanA sthAlI / citrguH| vIrapuruSako grAmaH / prathamArthe tu na bhavati-vRSTa deve gtH| anekoktebahUnAmapi citrAjaratIguH / ta. nvIdIrghAjaGghaH / iha prathamo na puMvat , uttarapadasvAbhAvAt / dvitIyo. 'pi na, a(2)pUrvapadatvAt / uttarapade nityasamAsasya tu nAyaM viSaya ityuktam / etacca keSAzcinmatam / paramArthastu SASThabhASyAdipargalo. canayA neha puurvpdmaakssipyte| "AnaG RtaH" (aSTA su06-3-25) ityatra yathA / iSTasiddhayanurodhena pUrvapadaM kvacidAkSipyate na tu sarvatrati "ojaH sahombhaH' (aSTA sU06-3-3) iti sutre haradatsenoktatvAcca / donopAntyasya puMvadeva-citrAjaradgurityAdi / ata eva citrAjaratyo gAvau yasyeti vigrahe'pyevameva / aSTasadRzaprajAmiti tu karmadhArayo saraphdo dvayoreva bahu 3)vIhiH / api ca prmsvdhrmH| svazabdasya ni. rapekSapUrvapadatvAbhAvAttato dharmazabdaH paro na tu kevalAditi nAnin / karmadhArayapUrvapade tu bhavatyeveti vakSyate / kiJca susUkSmajaTakezena suntaajinvaassaa| samantazitirandhraNa dvayAvRttau na sidhyati / ayaM zlokaH samarthasUtre bhASye paThitaH / suSTu sUkSmA jaTA: kezA pasyeti caturNA bahuvrIhI "jyApoH saMjJAchandasAbahulam" (aSTA0 sU06-3--63) iti bahulavacanAddhasvatvama / yadvA jaTAvanto baTAH, azaAdyac , jaTAH kRtA jaTA iti vA "tatkaroti" (ga saM0) iti NyantAderac / evaM suSTu natam ajinaM vAsa AcchAdanaM yasya tena, samantAni zitIni randhrANi yasyeti vigrahaH / dvayovRttI hikezaMSAso randhrebhyaH pUrva (4) udAttaH syAt / iSyate tu susamantayoH prakRtisvara iti bhA(5)vaH / evaM 'nIlojvalavapuH' ihApi nIlazamnasya (1) UDhaH ratho yena, upahataH pazuH yasmai, uddhRtamodanaM yasmAt , citrA gAvo yasya, vIrAH puruSA yasminniti vigrhaaH| (2) pUrvapadatvAbhAvAdityarthaH / (3) sahazA prajA sahazaprajA, aSTA sahazaprajA.yasyeti rUpaH / (4) pUrva trayANAM karnadhArayeNa pazcAdahuvrIhau samAse "bahuvrIhI prasyA pUrvapadama" iti pUrvapadasya prakRtisvara "samAsasya" iti sUtre. viziSTasyaivAntodAttatayA kezavAsorandhrebhyaH pUrva evodAttaH syAt / (5) sarveSAM yugapadekasminneva bahuvrIhI samAse tu AdyayorudAha. (NayoH sorantye samantasya pUrvaparatvena tayoreva svara iti bhAvaH /
Page #222
--------------------------------------------------------------------------
________________ vidhizeSaprakaraNe bhuvriihiprkrnnm| prakRtisvaraH / na ca 'citraguH' ityatra uttarapadasthApyupasarjanasaMjJArthama. nekagrahaNamiti vAcyam , prathamAnihi ratvaM vinA'pi "pa.kavibhakti" (aSTA0sa01-2-44) ityanena tatsiddheH, pradhAnasyAnyapadArthasya nAnA. vibhaktiyoge'pi vartipadayornityaM prathamAntatvAt / na caivaM 'rAjakumArI pazya' ityAdAvaNyatiprasaGgaH, tatra dvitIyAdyantenApi kumArIzadena vi. grahAbhyupagamAt / anyagrahaNa kim ? bahuvrIhitatpuruSayorviSayavibhAgo yathA vijJA. yeta / svapadArthe hi sAvakAzaM tatpuruSaM paratvAdanyapadArthe bahuvrIhirbAdhate / asati tvanyagrahaNe 'kaNThekAlaH' ityAdau vyadhikaraNapade bahUnAM samudAye ca sAvakAzaM bahuvrIhiM svapadArtha ivAnyapadArthe'pi 'nIlotpa. laM saraH' ityAdau samAnAdhikaraNe tatpuruSo bAdheta / padagrahaNaM kim ? grAhavatI nadI / iha hi 'tatra mA snAsIta' iti vAkyAthoM gamyate / arthaprahaNaM kim ? yAvatA pade padAntarastha vRttyasammavAdeva padArthe bha. viSyati / satyam / kRtsne padArthe yathA syAt / anyathA 'citraguH" iti SaSThayarthasambandhamAtraparaM syAt / tathAca devadattAdibhiH sAmAnAdhika. raNyaM na syAt / ___samAnAdhikaraNAnAmeva bahuvrIhiH, trikataH zeSasyokatvAt / teneha na-paJcabhirbhuktamasya / 'paJca bhukavanto'sya' ityAdau tu na bhavatyanabhidhAnAt / - adhyayAnAM vAcyaH // uccairmukhH| uccaiHzabdasyAdhikaraNapradhAnatvA. dvaiyadhikaraNyAdvacanamityAhuH / trikataH zeSa ityuktarItyA prathamAntasyA. pekSitatvAtasya cehApi sattvAcchakyamakartumidaM vacanam / ata eva vA. k ca Sacca priyA yasyeti tripadabahudhIhI kRte avAntaradvancho. 'bhyupgtH| prAdibhyo dhAtujasya bahuvahirvakavyaH, vA cottarapadalopaH // prapati. taparNaH praparNaH / namo'styarthAnAM bahuvIhirvA cottaraparalopaH // avidyamAnaputraHputraH / mastikSIrAdInAmupasaMsthAnamasubantatvAta // avyayatvAtsiddham / tathAhi / vibhaktipratirUpakatvAnipAtasaMjJA, nipAto'vyayAmetyaya ya. saMkSA / iha dvA droNI arddhadroNazca arddhatRtIyA droNA iti vyavAhiyate tatra arddhaH tRtIyo yeSAmiti bhuvriihiH| udabhUtAvayavabhedaH samudAyA samAsArtha iti bahuvavanama / droNazabdazca droNayorarddhadroNe ca lakSaNayA vartate iti sAmAnAdhikaraNyam /
Page #223
--------------------------------------------------------------------------
________________ 21 zabdakaustubhaDilIvAlAvahitIsapA vitIyAnhike. saMyA'vyayasamrAdhikasaMkhyAH saMspeye (aSTA0sU02-2-25) / saMspeyArthayA saMkhyayA anyayAdayaH samasyante, sa bahuvrIhiH / dazAnA samIpe meM vartante te upadazAH / nava ekAdaza vezyarthaH / sAmIpyaprA. dhAnye svavyayIbhAva ityuktam / upavizAH / "bahuvIhI saMkhyeye" (aSTA0 sU05-4-73) iti Dan / "ti(1)viNshtrdditi'| AsannadazAH / adara. dazAH / adhikAzAH / dvau vA prayo vA vitraaH| vA'rthe'yaM samAsaH / tatazca vaikalpiko dvau trayazceti paJca asmAcchabdAdupatiSThante / ata eva bahuvacanam / uktaM ca saiSA paJcAdhiSThAnA vAgiti / kAryAnvaye hi vikalpo na tvetacchannajanyabodhaviSayatvApIti bhAvaH / tritricturaaH| "ca(2)turo'caprakaraNe tryupAbhyAmupasaMkhyAnam" ityac / dvirAvRttA vaza divazAH / atra vRttau dvizabdena dazatvAvRttigatA dvitvasaMkhyocyate / tanu dvitrA ityatra pArya, dvidazA ityatra sujazcAnyapadArtha iti pUrva paiva siddham / na ca matvarthe pUrvayogaH amatvarthArtha cedamiti vAcyam , prAptodakAdiSu matvartha vinApi tatsvIkArAt / satyam anyapadArthaprA. dhAnye pUrvayogaH: iha tu vArthasujoM na pradhAnam / diGnAmAnyantarAle (aSTA suu02-2-26)| dizo nAmAnyantarAle vAcye samasyante sa bahuvrIhiH / dakSiNasyAH pUrvasyAzca dizorantarAlaM dakSiNapUrvA / "sarvanAmno vRttimA puMvadbhAvo vaktavyaH" iti bhASyam / ata eva "Thakcha soca" (kAvA0) iti vArtikasyoktisambhavaH / yadya. pi tatra chasA sAhacaryAdbhavataSThageva gRhyate iti "na kopadhAyAH" (aSTA0 mu06-3-37) iti khutre kaiyaTaharadattAbhyAmuktam / yuktaM caitat / gandhyA carati dhAvatyA caratIti prAgvahatIye Thaki 'gAntrikaH 'dhAvantikaH' iti yathA syAdugAntakA vAvakaH' mAbhUditi, tathApi bhAjyaM dRSTrA vArti. kahato'pravRtteH / ata eva hiM"ekataddhite ca"(aSTA sU06-3-62) iti sUtrasyApyuktisambhavo labhyate iti dik / bhvnmyH| sarvakAmyati / srvkmaaryH| sarvapriyaH ityAdivRttI pUrvabhAgatayA praviSTasyaivA(3)yaM | puMSadbhAvaH, natvanyasthAH, "bhasau(4)pAdvA" iti lilAva / tenAkaci eka. zepavRttau ca na |srssikaa, srvaaH| (1) ityanena vizandasya lopaH' ityasya shessH| ' (2) "yupAbhyAM caturo'jipyate" iti kaumudIpAThaH / (3) "sarvanAmno vRtimA' iti bhaassyoktH|| . . (4)"bhopAjAmAdvA" iti sUtre 'eSA'' ityanayo:samAsagha Takatve'pi pUrvamAgatvena tadapraviSTatayA tadakaraNena nirdezAt /
Page #224
--------------------------------------------------------------------------
________________ viSizeSaprakaraNe bhuvriihiprkrnnm| 215 ma cAntarAlasyAnyapadArthatvAtparSeNaiSa si(1)ddhamiti ceta ? na, aprathamArthe tadityuktatvAt / vaiyadhikaraNyAcca "vibhASA diksamAse" (aSTA0sa01-1-28) isyatra pratipadokasyAsyaiva grahaNArthamapIdam / tena yA pUrvA sosarA yasya mugdhasya tasmai---'uttarapUrvAya' ityatra na vi(2)kalpaH / kababhAvArtha ca / tathA hi, "zeSAdvibhASA'' (aSTA0sU05-4-154) ityatra tantrAvRttyAcAzrayaNena ekaH zeSa upayuktAdanyaH, aparaH zeSA. ghikAraH tenottarapUrvAdona kapa, iha zeSagrahaNAnanuvRttaH / dvitIyaze. vagrahaNAcaM priyapathA' priyadhuraH' ityAdau na kas / yattu "tatratenedam" (aSTA0sU02-2-27) iti sUtre kaiyaTenoktaM-"zeSAdhikAra eva gRhyate, na tUpayuktAdanyaH" iti / tasa tatratyabhASyasyoktisambhavamApraparam / nomanAhaNaM rUDhayartham / iha mA bhUt-ainyAzca kauberyAzcAnta. rAlamiti / tatra senedamiti sarUpe (aSTA sU02-2-27) saptamyante grahaNaviSaye sarUpe pare tRtIyAnte ca praharaNaviSaye idaM yuddhamityarthe samasyate karmaH vyatihAre sa bahuvrIhiH / itikaraNAlaukikavivakSAnAsparyakAt grahaNapra. haraNakarmavyatihArayuddhAni labhyante / gRhyate'sminniti grahaNaM kezAdi, praharaNaM daNDAdi, karmavyatihAraH parasparagrahaNaM parasparapraharaNaM ca / ke. zetu kezeSu gRhItyA yuddhaM pravRttaM kezAkazi / muSTImuSTi / daNDaizca da. NDaizca prahRtya yuddhaM pravRttaM daNDAdaNDi / "ic karmavyatihAre' (aSTA. sU05-4-127) itIcsamAsAntaH / tadantamavyayaM, tiSThadguprabhRti. cicpratyayasya pAThana avyayIbhAvatvAt / "anyeSAmapi dRzyate" (mA0sa06-3-137) iti pUrvapadasya dIrghaH / ata eva 'muSTAmuSTi' pati prAmAdikam / na ca sUidaM zabdAt prAk AkAra:prazlipyatAmiti vAcyam , bhAjyakaiyAdhasammatatvAt 'asyasi' ityAdApatiprasAcca / parizi tu "mAca gujinA" iti satritam / guNo'styasyeti guNI mAmIti vyAkhyAya 'muSTAmuSTi ityudataM, tpaanniniiym| sarUpagrahaNaM kim ? haleva musalaizca yuddham / idamapi sUtre vaiyadhi. karaNyAthai prathamAvibhaktyartha ekazeSabAdhanArtha ca / kababhAvArtha. ceti tu bhAjye'bhyuccayamAtraM, zeSagrahaNasya prAganuktaparatAyAH paJcame spaSTatvAt / (1) asya 'samasanam' ityAdi / (2) sarvanAmasaMjJAvikalpaH /
Page #225
--------------------------------------------------------------------------
________________ 216 zabdakaustubhadvitIyAdhyAyadvitIyapAde dvitIyAnhike tena saheti tulyayoge- (aSTAlasU02-2-28) / sahetyetatulyayoge dhartamAnaM tRtIyAntena saha vA samamyate sa bhubaahiH| saputra AganaH / saha putrH| "vopasarjanasya' (aSTA sU06-3-82) iti sabhAvaH / nanvatra pitA pradhAnamanyapadArthaH / satyam / vyadhikaraNayoH prathamArthaM ca yathA syAt, kapa ca mA bhUdityevamayaM vacanam / tulyayogati kim ? sahaiva dazabhiH prabhAraM vahati grdbhii| vidyamAnatAvAcI sahazabdaH / dazasu putreSu vidymaanevityrthH| tulyayogavacanaM prAyikam , jhApakAta / yadayaM "vibhASA sAkA" (aSTAma:3-2-114) "vibhASA sapUrvasya"(aSTA0sa04-1-34)ityAdi nirdizati / tena 'sa(1)karmakaH 'salomakaH' ityAdi siddham / vAyeM chandaH / prAganuktasamAsamane subantaM cArtha vartamAnaM vA sama. sthate, sa chandaH / samuccayAvAcayetaretarayogasamAhArAzcAryAH / parasparanirapekSasyAnekasya kasminprati sambandhinyanvayaH smuccyH| pacA "maharahanayamAno gAmazvaM puruSa pazu vaivasvato na tRpyati surAyA dava durmadaH" iti, ana nayatikriyAyAmakasyAM gavAdInAM samuzayaH / gamyamAnatvAnu cshbdsyaapryogH|| yadA tu ekasya prAdhAnyamitarasyAnuSaGgikatA tdaa'nvaacyH| yathA bhikSAmaTa, gAM cAmayeti / atra hi adarzanAddAmanAnayannapi bhi. kSAmaTatyeva / anaTastu bhikSAM na gAmAnayati / tathA aTannapi nAnviSya gAmAnayati / militAnAmanvaya itretryogH| samUhaH smaahaarH| tatra samuccayAnvAcayayorna samAsaH, asAmaH At / ekArthIbhAve hi sati 'puSpavantau pazya' ityAdAviva ekapa. dopAcau militAveva manviyAtAM, na tu pratyekam / dha(2)vakhadirau pA(3)ghaSadam / zeSaH kim ? nIlotpalam / iha hi ekasminrdhAmaNi anekadharmasa. muccayAd dvandvaH syAt / na ceSTApattiH, paTuzcAsau khAzcetyAdAvapi dvandva sati"dvandve ghi" aSTA0ma02-2-32) ityAdiniyamApatteH |"vishe. (1) vidyamAnatAvAcI sahazabdaH / evaJcAtra karmAdisamAnAdhiH karaNaH sahazabda iti tRtIyAyA asambhavenAnena samAsAprAptau "aneka manyapadArthe' iti samAsaH / ata evAtra kapa siddha iti bodhyam / (2) itaretarayoge smaasH| (3) samUhaH samAsArthaH /
Page #226
--------------------------------------------------------------------------
________________ bidhizeSaprakaraNe dvandvaprakaraNam / pnnm| (aSTA0sa02-1-57) ityAdinA tatpuruSe tu kANakhaJjavaniyA maH siddhyati / paraM kAryamiti pAThe cedam / ekasaMcAdhikAre tu vize. vihitatvAttatpuruSasaMjJaiva bhavati / sAmAnAdhikaraNyAbhAve tu banda eva / yathA pramANaprameyetyAdau, sAdharmyavaidhAbhyAmityatra ca / na chatrA. bhedAnvayo vivakSitaH / yadyapi sAmAnyavizeSayorvAcaniko dvandvaniSedha. stathApyanityaH sa iti tyadAyekazeSasUtre evopapAditam / ___ anekaM kim ? hotRpotRneSTodvAtAraH / na hyatra dvayoyoinvaM kRtvA punardvandvaH kartuM zakyaH, hotRpotrorapyAnaDApatteH / 'vAkvaksagdaSadam'ityAdau tvagAderapi TajApattezca / na cottarapade nityasamAsopasaMkhyA: nAttathApi tadApattiH, sakRtsamudAye pravRttasya dvandasya ekAdvivacananyAyenAvayave punarapravRtteH / upasaMkhyAnasyAnyApakSayAt / na caivaM 'vA. tvacanahaSadaH' 'hotApotAneSTodgAtAraH' ityAdi na syAdeveti vAcyam, dvayodvayoreva sahavivakSayA dvandva samudAyayoH punaH sahavivakSAyAM tadupaH ptteH| pUrvatrApyanekagrahaNaphalaM dattameva / tasmAdyathAyathaM samAsAntapuMkara dbhAvasvarA''naGa pravRttirapravRttikSAnekagrahaNaphalaM sthitam / __ anekasya cAthai vRttistu jahatsvArthAyAM vRttau militasyaiva / pakSA nsare tu pratyekam / tadetaducyate "yugapadadhikaraNavacane dvandvaH' iti / adhikaraNaM vartipadArthaH, tasya yugapadacana ityarthaH / ata eva AGgazca vAGgazca kAlinazcetyatra sahavivakSAyAM tenai(2)va bahunviti luki 'aGga. vaGgakaliGgAH' iti sidhyatIti luprakaraNe bhASye eva spaSTam / yattviha sUtra "seyaM yugapadadhikaraNavacanatA duHkhA ca durupapAdA ca"iti bhASye uktam / tasyAyamAzayaH-astu jahatsvArthatA, tathApi dhavau ca khadirau cetyAdivigraho'saGgataH, prakriyAdazAyAmapi prathamapravRttasyaikavacanasya tyAgAyogAt / anyathA SaSThItatpuruSAderapi prathamayaiva rAjA cAsau puru. SazcetyAdivigrahApattiH / "tatpuruSa tulyArtha' (aSTA0sU06-2-2) ityA. dInAM nirviSayatApattizca / syAdetat / bhUtapUrvagatyA ta(2)nirvAhaH, uttarapadArthaprAdhAnyAdi. vat / aluksamAse tu "SaSThayA Akroze" (aSTA sU06-3-21) ityAca. nuvAdasAmarthyAdeva nimittApAyanyAyo nAzrayiSyate / maivam, jhApakasya sAmAnyaviSayatAyAM lAghavena dvandvAvayaveSvapi dvivacanAdhalAbhAt nimiH (1) "tadrAjasya bahuSu tenaivAstriyAm" ityanenetyarthaH / (2) "tatpuruSe' ityAdInAM nirvAhaH /
Page #227
--------------------------------------------------------------------------
________________ zabdakaustubhadvitIyAdhyAyadvitIyapAde dvitIyAnhike sApAyanyAyasyAnityatvAcca / na caiSaM tadrA (1) jalugasiddhiH / 'tenaiva ' iti sautramaMzaM 'bahuvacane pare' iti vyAkhyAM ca pratyAkhyAya bahuSu vartamAnasyetyarthasya sthApayiSyamANatvAt / ata eva jahatsvArthAyAmapi luk sidhyati / samprati pratIyamAnaM yadvaddutvaM tadAzrayasya tadrAjena prA. gabhidhAnAt bhUtapUrvagatezca tvayApi vAcyatvAt / na hi taddhitavRttau ekazeSavRttau ca tadrAjo'rthavAn / tadrAjA tadrAjadvandve tu vaikalpiko lu. giti vakSyate / evaM sthite dvandvaikazeSayoralaukikavAkye'pi dvivacanAdi durlabham / laukike vigrahe tu durApAstaM taditi duHkhetyaneno km| etena rAjA cAsau puruSazcetyeva vigRhNanto mImAMsakAH parAstA iti dik / I iha 'ekaviMzatiH' 'dvAviMzatiH' ityAdau "rAjanya bahuvacanadvandvandha kavRSNiSu" (aSTA0su06-2-34) "saMkhyA" (aSTA0su06-2-35) iti pUrvapadaprakRtisvara iSTastasmAt dvandva evAyam / sa ca samAhAre / netaretarayoge, anabhidhAnAt / puMstvantu lokAt / yadA svekAdhikA viMzatiriti zAkapArthivAdisamAsaH kriyate, tadA samAsAntodAttatva mapISyate iti pAJcamikabhASye "bahuvrIhau saMkhyeye Dac" (aSTA0su05-473) ityatra sthitam // upasarjanaM pUrvam (aSTA0su02-2-30 ) // samAse upasarjanaM pUrva prayojyam / kRSNazritaH / rAjadantAdiSu param (aSTA0su02 - 2 - 31) / paSu pUrvaprayogA hai paraM syAt / dantAnAM rAjA rAjadantaH / vanasyAgre agreSaNam / "vanampuragA" (aSTA0sU08-4-4) ityAdinA Natvam / ihaiva gaNe nipaatnaadluk| evaJcAlugiva Natvamapyastu / tathA ca tatra sUtre apregrahaNaM zakyamakartum / AkRtigaNo'yam / dharmAdiSvaniyama iSyate / arthadharmI, dha. rmArthAvityAdi / gaNamadhya eva jampatIdampatIjAyApatIti pAThAt jAyAzabdasya jambhAvo dambhAvazca vA nipAtyate / dvandve ghi (aSTA0sU02-2-32 / dvandve dhyantaM prAk syAt / hariharau / aneka prAptAvekatra niyamo 'niyamaH zeSe ( kA=vA0 ) / hariguruharAH / ha* riharaguravaH / harazca hariguru ceti vigrahe tu harasya pUrvanipAtaH, alpA cUtaratvAt / ajAdyadantam ( aSTA0su02-2-33) / idaM dvandve pUrva syAt / bahu* dhvaniyamaH / azvarathendrAH, indrAzvarathAH / dhyantAdajAdyadantaM viprati* (1) 'aGgavaGgakaliGgAH' ityatra / 218
Page #228
--------------------------------------------------------------------------
________________ vidhizeSaprakaraNe puurvnipaatprkrnnm| 219 bedhena (kaavaa0)| indraamii| alpAntaram (aSTA su02-2-34) / ata eva nipAtanAtsvArthe tarae kutvacutvayorabhAvazca / dvandve alpAc pUrva syAt / dhavakhadirau / kathaM tarhi prAsAde dhanapatirAmakezavAnAmiti / dhanapatezca rAmakezavayozceti vigrahaH / pUrvAbhyAmalpAntaraM vipratiSedhena (bhaa060)| vAgagnI, vAgi. ndrau / evamagre'pi / kathaM tarhi "adhItibodhAcaraNapracAraNaiH" (naikA0) iti / adhItyA ca bodhAdibhizcati vigrahe bhaviSyati / yadvA, ani tyamidaM prakaraNaM "lakSaNahetvoH kriyAyAH" (aSTA0su03-2-126) "sa. mudrAmA ghaH" (aSTA0404-4-128) ityAdinirdezAt / tena "sa sau. SThavaudAryavizeSazAlinIm" (ki0kA0) "locanAdharakRtAhutarAgA" ityAdi siddham / RtunakSatrANAM samAkSarANAmAnupUryeNa nipAto vaka. vyaH (kaa0vaa0)| hemantaziziravasantAH / kRttikArohiNyau / samAkSa. rANAM kim ? pramivasantau / ladhakSaraM pUrvam (kaalvaa0)| kushkaashm| abhyahitazca / mAtApitarau / "vAsudevArjunAbhyAM vun' (aSTA0sU04-398) iti nirdezenedaM zApyate iticaturthe bhASyam / varNAnAmAnupayeNa (kaavaa0)| braahmnnksstriyvishudraaH| bhrAtuzca jyAyasaH (kaalvaa0)| yudhiSThirArjunau / saMkhyAyA alpIyasyAH (kAbhvA0) / pataJca dvandvAda, viSayakam / dvitraaH| dvaaviNshtiH| "yekayoH" (aSTA0sU01-4-22) iti tu sautro nirdeshH| ___ saptamIvizeSaNe bahuvrAhI (assttaa0suu02-2-35)| saptamyantaM vize. SaNaM ca bahuvrIhI pUrva prayoktavyam / kaNThekAlaH / yadA kaNThe kiJcida. stIti nirmAte kAla iti vizeSaNaM tadedaM bodhyam / anyadA tu saptamI. prahaNaM vinApi vizeSaNatvAdeva siddham / sarvanAmasaMkhyayorupasaMkhyA. nam (kaalvaa0)| srvshvetH| dvizuklaH / kathaM tarhi taH paro yasmAtsa tapara iti, kathaM ca jahatsvAti ? iha hi jahat svaM padaM yaM sa jahaH sthA, so'rtho yati bahuvrIhigarbho bahuvrIhiH / tathAca svaparazabdayo sarvanAmatvAtpUrvanipAta: syAt / satyam , sutramApyAdiprayogAdrAjada. statvaM bodhym| mitho'nayoH samAse tu saMkhyApUrve zabdaparavipratiSedhAt / etadarthameva hi saMkhyAsarvanAmnoriti noktam / dvayanyaH / yanyaH / vA(1) priyasya pUrvatvam (kaavaa0)| guDapriyaH, priyaguDaH / gaDvAdeH parA sapta. mIThA (kAvA0) / gahukaNThaH / kacina-vahegaDDaH / AkRtigaNo'yam / (1) kaumudyAM vA priyasya' ityeva pAThaH /
Page #229
--------------------------------------------------------------------------
________________ 220 zabdakaustubhadvitIyAdhyAyatRtIyapAde prathamAnhike niSThA (aSTA0sU02-2-36) / niSThAntaM bahuvrIhI pUrva syAt / kRtakR. svaH / jAtikAlasukhAdibhyaH parA niSThA bodhyaa| "jAtikAlasukhAdi. bhyo'nAcchAdanAta" (aSTA0sU06-2-170) iti zApakAt / sAraGgo jagdho'nayA saarnggjgdhii| "kkAdalpAkhyAyAm" (aSTA0sU04-1-51) ityanuvartamAne "asvAhapUrvapadAdvA" (aSTA0904-1-53) iti Goe / mAsajAtA / sukhajAtA / kathaM tarhi kRtakaTaH, pItodakaH ? gaDvAderi. tivatprAptabAdhamAtre tAtparyamiti vRttikAraH / kathaM 'cArusmitam' iti ? "napuMsakebhAve ktaH" (aSTA0sU03-3-114) ityasya na pUrvanipAtaH, ni SThAzabdopAdAnena vihitasyaiveha grhnnaadityaahuH| vAhitAgnyAdiSu (assttaa0su02-2-37)| eSu niSThAntaM vA pUrva syAt / AhitAgniH / agnyaahitH| AkRtigaNo'yam / praharaNArthebhyaH pare niSThAsaptamyau vaktavye (kAvA0 / asyudyataH / daNDapANiH / ihApi prAptaSAdhamAtraM bodhyam / vivRtAsiH / kaDArA karmadhAraye (assttaa0s02-2-38)| kaDArAdayaH zabdAH ka. maMdhAraye pUrva prayojyAH / kaDArajaiminiH, jaiminikaDAraH / kaDAra, gadhula, kANa, khaJja, kaNDa, khoDa, khalati, gaura, vRkSa, bhikSuka, piGga, pina lasanu, jaThara, badhira, maThara, kuJja, bbr| karmadhAraye kim ? phaDArapu. rupako graamH| iti zrIzabdakaustubhe dvitIyAdhyAyasya dvitIye pAde dvitIyamA. mhikam / pAdazcAyaM samAptaH / anabhihite (assttaa0suu02-3-1)| adhikAro'yam tihattaddhitasamA. sariti vaktavyam (kaa0vaa0)| tena tiGAdyukta karmaNi dvitIyA na / tiGsevyate hariH / kRta-kRtaH kaTaH / taddhitaM-zatena krItaH-zatpA, shtikH| "zatAcca ThanyatAvazate" (aSTAsu05-1-21) samAsaH-prAptamuda prAptodako grAmaH / parigaNanaM kim ? kaTaM karoti bhImamuhAram / raha vizeSyAtkaTAdutpannayA dvitIyayA gatArthatvAdvizeSaNAt dvitIyA svAt / parigaNanasAmAntu bhavati / ___ syAdetat / kaTopi karma bhISmAdayo'pIti pakSe sarvegyo dvitIyA ucitava / arukahAyanInyAyena hi pANikaH parasparAvacchedaH / basa evaM hi 'sakallvo' ityAdI kArakapUrvatvaprayuktoM yaNa sidhyati / "praraNa guNa" (aSTA0sU02-2-11) ityatra samAnAdhikaraNagrahaNAbApakAt / abhedAnvayasthalaM vizeSyavibhaktivizeSaNAdapi bhavatIti pakSe'pyevam /
Page #230
--------------------------------------------------------------------------
________________ vidhizeSaprakaraNe vibhaktyarthaprakaraNam / 229 I " sakRllvAviti tu kArakeNAbhedenAnvayavato vizeSaNasyApi kArakatvAnapAyAtsamAdheyam / tasmAnnArthaH parigaNanena / kiJcAnabhihitAdhikAreNApi nArthaH / nahi 'kaTaH kRtaH' ityAdAvativyAptiH ktapratyayenaiva karmatvasyoktatvAt uktArthAnAmaprayogAt / tadyathA 'bahupaTuH' ityAdau bahuco. kArthatvAnna kalpabAdayaH / kiM ca 'kaTaM karoti' ityAdI sAvakAzA dvi. tIpA 'kRtaH kaTaH' ityAdiSu prathamayA bAdhiSyate, niravakAzatvAt / na ca 'vRkSa' 'plakSa'' ityAdiravakAzaH, tatrApi pratIyamAnAstikriyAM prati kartRtvena tRtIyAprasaGgAt / atha nIlamidaM na tu raktamityAdau vizeSaNAntaranivRttitAtparya ke'pyastikriyAyA anAvazyakatvAt prathamAyAavakAzaM brUSe; tarhi vipratiSedhAt prathamA'stu / na ca tato'pi paratvAt SaSThIprasaGgaH, azeSatvAt / ucyate, parigaNanaM tAvatpratyAkhyAtameva bhASye / sUtraM tu 'kartavyaH kaTaH' hatyAdisiddhaye / iha hi prathamAM bAdhitvA "kartRkarmaNoH kRti (aSTA0sU0 2-3 - 65) iti SaSThI syAt / na ca kRtyenoktArthatvAnneha SaSThIti vAcyaH saMkhyA vibhaktyartha itti pakSe sUtrArambhAt / karmaNi yadekatvaM tatra kudyoge SaSThadhekavacanamiti hi vAkyArthaH / tathAca SaSThIvAcyasya karmaika. svAdeH tyenAnukatvAd durvArA paSThI / kArakaM vibhaktyartha iti pakSe tu mAstu sutramiti sthitam / m, Arabdhe tu sUtre paryudAso'yaM, na tu prasajyapratiSedhaH, asamarthasamAsApaH vAkyabhedApattezca / 'prAsAde Aste' ityatra sadikriyAyA Ali. kiyAyAzcaikamadhikaraNaM prAsAdAkhyaM tacca sadeH pareNa ghaJA abhihitamiti saptamIniSedhApatezca / paryudAse tu AsikriyAnirUpitamA dhakaraNazakiMmanabhihitAmAzritya saptamIvidhiH pravarttate / Asane Aste zayane zete syAdau tu laTaH prakRtibhyAM kriyopasthitau tadyogyam anudbhUtazaktikaM vastumA kRtA ucyate / tasya ca varttamAnaikakartRkatikRtyupasthA. vyakriyA nirUpitazaktyudbhavapratipAdanAya saptamIti dik / syAdetat / yadyayaM paryudAsastarhi 'pakaHvadano bhujyate' iti na si. ddhayet / bhujipratyayenAbhihitepyodane ktvApratyayenAnabhidhAnamAzritya dvitIyApatteH / bhAve hi ktvati vakSyate / prasajyapratiSedhe tu bhujipratyayenAbhidhAnamAzritya prasajyapratiSedhaH suvacaH / kintu prAgukadoSA nistAraH / atrocyate / pradhAnanirUpitazaktyabhidhAne prathamaiva, abhihite neti prasajyapratiSedhAt / 'Asane Ahate' 'zayane zete' ityatra tu na pradhAnazakerabhidhAnaM yena prathamA syAt / etacca "svAdumi Namul " (aSTA0su0
Page #231
--------------------------------------------------------------------------
________________ 222 zabdakaustubha dvitIyAdhyAyatRtIyapAde prathamAndike 3-4-26) iti sUtre kaiyaTAdau spaSTam / hariravyAha-pradhAnetarayoryatra dravyasya kriyayoH pRthak / zaktirguNAzrayA tatra pradhAnamanurudhyate pradhAnaviSayA zaktiH pratyayenAbhidhIyate / yadA, guNe tadA tadvadanukApi pratIyate // iti / paryudAsepyanabhihitAM pradhAnazaktimAzrityeva vidhiH pravarttate / etaM. na' paktraM bhuGkte' 'dattaM gRhNAti' ityAdi pakSadvaye'pi samarthitaM bhavati / vastutastu 'paktvA bhujyate' ityAdau odanasya pacibhujibhyAM na yugapacchAndo'nvayabodhaH / kintvanyatareNa zAbdaH, apareNArthaH / tatra ca pratha mAdvitIyayorvyavasthaiva / paktvA bhujyate odanaH / arthAdodanameva paktveti / na hISTakAH paktvetyAdi sambhavati / na copasthita parityA go'nupasthita kalpanA ca nyAyyA | modanaM pakatveti prayoge tu bhujyate ityatrArthI odanasya karmatA / ata eva 'ghaTaM kartuM zakyate' ityapi bhavatyeveti paspazAyAM kaiyaTaH / tasmAtparyudAse ekavAkyatvaM samAsasauSThavaM cetyeva / guNarUpantu pakSadvaye'pi tulyamiti sthitam / patenaviSavRkSo'pi saMvardhya svayaM che tuma sAmpratam / iti vyAkhyAtam / sAmpratamiti nipAtenAbhihitatvAt / yuktamiti hi tadarthaH / parigaNanaM tu pratyAkhyAtameva / iha haradatena bhATTamate kArakaviziSTA saMkhyA vibhakavartha ityukaM tanu kartradhikaraNasthayathAzrutamAdhyasvarasa manusRtya kathanniyam / vastutastu bhATTamate prakRtyarthena saMkhyA ca karaNatvAdizakayo vize pyaaH| ata evaikazaktikoDIkRtAneka vidhistatratatra svIkRta iti dik // karmaNi dvitIyA (aSTa / 0su02 -3 - 2) | dvitIyAdayaH zabdAH supAM trikeSu varttante "samaM syAdazrutatvAt" (jai0sU010-3-13-13) iti nyAyAt pUrvAcAryavyavahArAcca / iha svAdisUtreNaikavAkyatayA vidhiH, mitratrAyatayA niyamo vA / so'pi prakRnarAnarthAnapekSya pratyayaniyamo vA'rthaniyamo veti sarve pakSAH sAdhavaH / ukaM ca- . supAM karmAdayo'pyaryAH saMkhyA caiva tathA tiGAm / prasiddho niyamastatra niyamaH prakRteSu ca // iti / vyAkhyAtaM cedaM prathame / iha ca tiGAmiti svarasAtsuSvapi karmAgheva vAcyaM na tu karmatvam / na ca tiSvapi karmatvamevArtha iti vAcyaM, "tayoreva" (aSTA0su03-4-70) ityuttarasUtre'pi tathAtvApacI 'ghaTaH kRtaH' ityAdAvabhedAnvayAnupapaciprasaGgAt / tathA ca "laH karmaNi"
Page #232
--------------------------------------------------------------------------
________________ vidhizeSaprakaraNe vibhktyrthprkrnnm| 223 (aSTA sU03-4-69) "karmaNi dvitIyA' (aSTA0402-3-2) iti sUtraH svaraso'pi saGgacchate / ghaTamityatra ca ghaTaH karmetyabhedAnvaye AmayanAdau karmatvena saMsargeNa vizeSaNatam / tathAca prakAratayA saMsargavidha. pA gheti vidhA karmatyAdibhAnamityekaH pakSaH / "zaktiH kArakam" iti bhApyasvarasAsaiva vAcyetyaparaH / ananyalabhyasya zabdArthatayA AdhA. ra mAdheyaM vA dvitIyA'rthaH / 'odanaM pacati' ityatra hi odanarUpo ya bAdhArastAdviziSTA viktittirbhAsate / vaiziSTyaM tvAdheyatA / odanAdheyA vA viklittirarthaH, AdheyarUpapratyayArthasya prakRtyartha prati vishessytvaat| bAdheyatvamegha va saMsarga iti pakSAntaram / AkRtyadhikaraNanyAyenAdhA. ratvAdheyatve evArtha iti cAparam / saMsargA evaite / tAtparyaprAhikA pakSa paraM vibhaktaya iti matAntaram / sarvepyamI pakSA helArAjIyAdI tatratA sthitA bhASyAdisammatAzceti dicha / odanaM pacatItyAdau / ubhasarvatasoH kAryAdhiguparyAdiSu triSu / dvitIyAnaMDitAnteSu tatonyatrApi dRzyate // masyArtha:--umayazabdasarvazabdayostasilantayoH prayoge dvitIyA kaaryaa| umazabdena zubhayazabdo lakSyate, anyathA tasilasambhavAt / ubhazabdo hi dvivacanaTAviSaya ityuktam / dhigityatra saptamyA luka, 'prativadanukaraNam" (pa0bhA0 ) ityatidezAt / na tvvibhktikH| vityavamAha' ityatra yathA padAntatvAbhAvAt "lopaH zAkalyastha" (pA0sa08-3-19) ityasyApravRttistathaMha jaztvApravRttiprasaGgAt / na cA yaM gAnta eveti vAcyam , "kasya caH" (pAsU05-3-72) ityasyA. pravRttI 'dhakita' ityasyAsiddhiprasaGgAt / AmraDitAnteSviti / kRta. virSacanevityarthaH / ubhayataH kRSNaM gopaaH| sarvataH kRssnnm|dhik kRSNA. bhaktam / uparyupari lokaM hariH / adhyAdha lokam / adhodho lokam / ()kathaM tarhi uparyupari buddhInAM carantIzvarabukhayaH? ucyate, uparibuddhInAM uttAnabuddhInAmupari carantItyarthaH / evaM vA. praritAntatvAbhAvAna dvitIyA / yadvA pratipadoktasya "uparyadhyadhasaH sAmIpye" (pAsU08-1-7) iti kRtadvitvasyAtra grahaNam / tena vApsA. dvirSacane sati nAsya pravRttiH / tato'nyatrApatyuiktam , tAnparigaNayati vRttikAra:- amitaHparitaHsamayAnikaSAhAniyogapIti / mabhitaH (1) kathaM buddhInAmiti SaSThI upapadavibhaktaddhitIyAyAH SaSThyapavA. dtvaadityrthH|
Page #233
--------------------------------------------------------------------------
________________ 224 zabdakostubhadvitIyAdhyAyatRtIyaphAde prathamAnhikekRSNam / ubhayata ityarthaH / paritaH kRSNam / sarpata ityarthaH / "pabhiH bhyAcA (pA0sU05-3-9) iti tasil / AbhimukhyavRttirapi vibhaktiH pratirUpako nipAto'bhitaHzabdo'sti so'pAha gRhyate / samayAnikaSA: zabdau samIpaparyAyo / prAmaM samayA nikaSA vA / hAzabdaH shokvRttiH| hA kRSNAbhaktam , tasya zocyate ityarthaH / SaSTyapavAdo dvitIyA / sa. mbodhane svantarakatvAtprathameva / hA tAteti yathA / etena dhikmati prayogo vyaakhyaatH| bubhukSitaM na pratibhAti kiMcit / eSa pratimA kA kriyAvizeSakatvAdupasargo na tu karmapravacanIyaH / evamanye'pi zi. prahaNAtsAdhanAyA: / tadyathA, caitraM yAvacchItamiti / paramapuruzArAdhana: mRte iti ca / tathA ca cAndrasutram--"Rte dvitIyAca" iti, cakA. rAtpaJcamI / sA cAsmanchAstre "anyArAt' (pA.su02-3-29) ityaH nena vidhAsyate // tRtIyA ca hozchandAsa (pAsU02-3-3) / juhoteH karmaNi tRtIyA syAd dvitIyA ca chandasi / yavAgvAgnihotraM juhoti / agnihotraza. bdo'tra haviSi vartate / "yasyAgnihotramadhizritam amedhyamApadyata" ityAdiprayogavarzanAt / agnaye hUyata iti vyutpattezca / juhotiH prakSeH pe| asminneva ca prayoga yavAgUzabdAttRtayiA, agnihotrazabdApani tIyA / viruddhaarthkvibhktynvruddhtvaannaamaarthyorbhedaanvyH| yavAgvA. khyaM haviragnI devatozena tyatkA prakSipatItyarthaH / etatsUtraM mAye :syAkhyAtam / agnihotrazabdo hi jyotiSyapi vartate, agnihotraM prajva. litamiti darzanAt / hUyate'sminniti vyutpattezca / juhotizca prINane / tadyadA yavAgUzabdAttRtIyA tadA yavAgvAgniM prINayatatyirthaH / yadA tu dvitIyA tadA yavAgvAkhyamagnihotraM havirdravyaM prakSipatItyartha iti / mImAMsakAstvAhuH-agnihotrazabdaH karmanAmadheyam, tatprakhyaM cA. jyazAstramiti nyAyAt / dRzyate ca sa eSa yakSaH paJcavidho'gnihotraM da. zaMpUrNamAsAvityAdi / evaM sthite bhAvArthAdhikaraNanyAyena karaNakoTi. nikSipta home sAmAnAdhikaraNyApatrasthAgnihotrasya karaNatvAtRtIyAyAM prAptAyAM pakSe dvitIyArthamidaM vacanamiti, tantu sUtrasandarbhaviruddham / karmaNIti hyanuvartate // antarAntareNa yukta (paa0suu02-3-4)| AbhyAM yoge dvitIyA syA. t| antarAzabdaH saptamyantasya madhya ityetasyAyeM vartate / antareNaza. bdastu tatra ca vinArthe ca / antarA tvAM mAM ca hriH| mRNAlasUtrAmalamantareNa sthitazcalaccAmarayordvayaM sa /
Page #234
--------------------------------------------------------------------------
________________ vidhizeSaprakaraNe vibhtyrthprkrnnm| 215 antareNa hari na sukham / nanu madhyasyAvadhyapekSatayA yathAvadhibhUH tAbhyAM gupmadasmadaryAbhyAM cAmaradvayana ca yogastathA AdhayenApi saha / tasmAdAdheyAdapi dvitIyA syAt / maivama , tatrAntaraNatayA prathamAyA evopaH / tasmAvizeSarNAyaM SaSThayapavAdabhUtA dvitIyA ma tu vize. jyAdapIti sthitam / ___ atha rAbantanAntarAzabdena tRtIyAntemAntaraNetyanena ca yo kuto neti beta ? pratipadokatayA tayorebaha prahaNAta parasparasAhacaryAcA sapA thA-gurubhArgavAdhiyuke prahayoreva prtiitirntvaacaaryprshuraamyoH| tema kimanayorantareNa gateneti siddham / kimAnayorvizeSeNa maatenetyrthH| yuktaH grahaNAneha-antarA tvAM mAM ca kRSNasya mUrtiH / iha kRSNAna dvitIyA / antaretyanenAnanvayAt / ___ kAlAvanAratyantasaMyoge (pA0 sU02-3-5) / iha dvitIyA syAt / mAsamAste / yadyapIha karmatvAdeva siddham / kAlabhAvAdhvagantavyAH parya. saMkSA akarmaNAmityuktastathApi sakarmakArtha guNadravyAbhyAM yogArtha cedam / mAsamadhIte / mAsaM kalyANI / mAsaM guDadhAnAH kozamadhIte / kozaM ku. TilA nadI / kozaM prvt|| atyantasaMyoge kim ? mAsasya dviradhIte / "kRtvorthaprayoge kAledhikaraNe" iti sssstthii| apavarga tRtIyA (pA0 102-3-6) / apavargaH phalaprAptistasyAM gho. tyAyAM kAlAdhyanoratyantasaMyoge tRtIyA syAt / ahanA kozena vA'nu. pAko'dhItaH / apavarge kim ? mAsamadhIto naayaatH| saptamIpaJcamyau kArakamadhye (pA0 su0 2-3-7) / zaktidvayamadhye ko kAlAdhvAnI tAbhyAM saptamIpazcamyau staH / adya bhuktvAyaM ca mahAvA bhoktA / kartRzaktyormadhyeyaM kAlaH / ihasthoyaM kroze kozAtA lakSya hi. dhyet / kartRkarmaNormadhyeyaM deshH| kAlAdhvamyAM vibhaktyoyathAsaMhabhavati, asvrittvaav|| karmapravacanIyayuke dvitIyA (pA020 2-3-4) / spo'rthaH / hari prati paryanu baa| yasmAdadhikaM yasya cezvaraSacanaM tatra sasamI (pAra 02-3-1) / karmapravacanIyayukta ityanuvartate / yasmAdadhikaM tadasminadhikamiti nizAdadhikazabdayoge paryAyeNa paJcamIsaptamyo stH| prakRtasutrArthasta yasmAdadhikaM yasya cezvaravacanaM karmapravacanIyayukta tatra saptamI svaat| upaparArddha harerguNAH, parA dadhikA ityarthaH / aizvarye tu svasvAminIH paryAyeNa saptamI / tathAhi, Izvara ityucyate yena tadIzvaravacana ainaka : zabda. dvitIya. 15.
Page #235
--------------------------------------------------------------------------
________________ 26 zabdakaustubhahitIyAdhyAyatRtIyapAde pramAnhikeryam / athavezvarazabdo bhaassprdhaanH| yasya. svAmina Izvaratvamucyate ityarthaH / athavA yasyati svaM nihiMzyata yasya svasya Izvara ucyate tataH svAdityarthaH / paryAyaNa ceyaM vibhaktiH zeSaviSayakarmapravacanIyavibhaktyA. rambhAta vizeSaNAMdaghorapatrayA saptamyA viSThasyApi sambandhasyAbhidhA. nAt / pratyayArthasya prakRtyartha prati vizeSyatayA vizeSaNAdeva pratyayauci. tyAsa vizajyAstu prathamegha / adhirAme bhUH / "saptamI zauNDaH (pA0 sU0 .2-1-40) iti samAsapakSe tu rAmAdhInati bhavati / "aSaDakSa" (pA0su0 5-4-7) ityAdinA khH| vibhaktyarthavRttitva tvvyyiibhaavH| adhirAmam / svAdvimatI adhibhuvi rAmaH / iha satre yasyacezvaravacanamityaMzaH pratyA sthAto mAye / tathAhi svAminyAdhAre maHsthitA tasyAM ca svAmI tatra yadA yadadhikaraNatvena vivakSyate tadA tatra saptamI bhaviSyati / evaM cA. ghirIzvara iti saMzAstramapi na kartavyam / na cAgatyupasaMgatvabAdhArtha sat / pezvayaMviSayasya adheH kriyAyogAbhAvenaiva tadaprAptaH / uttarArthaH * miti ttahi yogavibhAgo na kaaryH| paJcamyapAparibhiH (pA0 sa02-3-10) etaiH karmapravacanIyaioMge pazamI syAt / aviSNoH pariviSNoH saMsAraH / apena sAhacaryAtpare. paMjanAryasya grahaNam / tena lakSaNAdiSu na bhavati / vRkSaM pari vidyotate vidyut / AimaryAdAvacane / ApATaliputrAdRSTo devaH / pratinidhipratidAne ca yasmAt (pA0 su02-3-11) / tatra karmapravacanIyayukta paJcamI syAt / pradyumnaH kRSNAtprati / tilebhyaH pratiyacchati mASAn / iha sUtre anenaiva yasmAditi pnycmii| gatyarthakaNi dvitIyAcaturyoM ceSTAyAmanadhvani (pA0 sU02-3-12) adhvaminne gatyarthAnAM karmaNi pate stazceSTAyAM satyAm / prAmaM prAmAva vA gacchati / gatyati kim ? odanaM pacati / kameNIti kima ? azvena bajati / ceSTAyAM kim manasA hari jati / anadhvanIti kima? panyA. naM gcchti| AsthitapratiSedho vaktavyaH (kaa0yaa0)|maasthitH| smpraaptH| gantrA adhiSThita ityarthaH / tena yadA utpathAtpanthA evAkramitumipyate taMdA mavasyeva caturthI / utpathena pathegacchati / 'ajAtrayatiprAmama'ityatra tuna caturthI, agatyarthatvAt / pratIyate chatra gatiH, na tvasau nayaterathaH, 'prApaNavAcitvAta / evaM zriyaM gacchatItyatrApi na. caturthI, asamprApta. sAmAvAt / anadhvanIti ghapanIya asamprApta iti pUryate / dvitIyAgraha pamapavAdaviSaye'pi yathA syAt , tena kRyogalakSaNA SaSThI na bhavati / anvayA caturthItyeva ayAditi vadana vRttikAro prAmaM gantati ejanA
Page #236
--------------------------------------------------------------------------
________________ vidhizeSaprakaraNe vibhasaMparthaprakaraNam / yoge udAjahAra / idantu bhASyaviruddham / tathAhi, sandarzanAdibhirApya0 mAnatvAtkriyApi kRtrimaM karmeti kriyayAbhipreyamANasya sampradAnatvaM siddhama | sandarzanAdInAM gamanasya ca bhedAvivakSAyAM tu dvitIyApi sikhe. ti sUtramidaM pratyAkhyAtaM bhASye / evaM hi vadatA kRdyoge SaSThayeveSyate ! ata eva "akenoH" (pA0 sU02-3-70) iti sutre 'grAmaM gAmI' ityudAhRtaM bhASye / 20 caturthI sampradAne (pA0su02-3-13) | spaSTam / viprAya gAM dadAti / tAdarthye upasaMjJadhAnam (kA0jA0 ) / yUpAya dAru / iha dAyazabdAt "hetau " (pA0sU0203-23) iti tRtIyA tu na bhvti| SaSThIviSaye hi sA / prAtipadi kArthamAtre prathameva / nanUpasaMkhyAnasyAvazyakatve putraM vyarthameveti cet ? na, haraye rocate ityAdyarthaM tasyApyAvazyakatvAt / klapi sampadyamAne ca (kA0 vA0 ) / vikAravAcakAccaturthItyarthaH / sa hi sampadyate prAdurbhavatiH / bhaktirjJAnAya kalpate / prakRtivikArayorbhedavivakSAyAM caturthI / abhedavi vRkSAyAntu prathameva / bhaktirjJAnaM kalpate iti kecit / anye tvamevavidha kSAyAmapi caturthIsyAdduH / janikarturityapAdAnatvavivakSAyAntu paJcamI / bhakezana kalpate iti / kecittu tatrApi caturthImicchanti / utpAtema jJApite ca (kA0 vA0 ) / prANinAM zubhAzubhayoH sUcako bhUtaMdhikAra utpAtaH / vAtAya kapilA vidyut | hitayoga ca (kA0 vA0 ) / caturthI: samAsavidhAnAjjJApyate / brAhmaNAya hitam / 1 kriyArthopapadasya ca karmaNi sthAninaH (pA0su0 2-3-14) / upa* padaM kRtrimantazca kriyArthakriyArUpaM tumunNvuloreva sambhavatIti vizeSaNamahimnA vizeSyantumunNvulantameva labhyate / aprayujyamAnasya karmaNi caturthI syAt / phalampo yAti, phalAnyAddartumityarthaH / sthAnizado'prayujyamAnaparatayA vaiyAkaraNagRhe prasiddhaH / tumarthAzca bhAvavacanAt (pA0 sU0 2-3-15) / mASaSacanA kheti sUtre. Na ye vihitAstadantAccaturthI syAt / yAgAya yAti / pAkAya pacanAya bhaktaye | bhAvavacanenaiva tAdarzvasya dyotitatvAcAdarthe caturthI na syAditi sUtrArambhaH / namaHsvastisvAhAsvadhAlaMvaSaDyogAcca ( pA0su0 2-3-16) / pi yoge caturthI syAt | haraye namaH / upapadavibhakteH kArakavibhaktirbalIyasI, pradhAnabhUtakriyA sabandhasyAntaraGgatvAt / namaskaroti devAn / kathantarhi - "namazcakAra devebhyaH" iti, "rAvaNAya namaskuryAH" iti ca bhaTTiH ? adhu mAdhavaH - sAkSAtprabhRtiSu pAThAdvaikalpikaM namaHzabdasya gatizvam / tatra gati
Page #237
--------------------------------------------------------------------------
________________ 228 zabdakaustubhadvitIyAdhyAyatRtIyapAde prathamAnhike saMjJApakSe upasargavaddyotakatayA kRJa eva praNatirarthaH / tatkarmaNi dvitayA namasyati devAnItavat / agatitve tu karotikriyAkarmabhAvApanaM vizeSyabhUtaM praNAmamAcaSTa iti devAdAvakarmaNi namaH svastIti catu veti / atredaM vaktavyam-uktarItyA caturthIsamarthane'pi namaso gatisaMjJAbhAvAnnamaspurasorgatyoriti satvaM na syAt / tathA ca prayoga nirvaahstdvsthH| tasmAt kriyArthopapadasyaceti caturthI bodhyA, devAn prasAdayitumi syarthAt / vardhamAnastu - "zrAddhAya nigalbhata" itivatkriyAgrahaNaM kartavyamiti caturthItyAha / prajAbhyaH svasti / agnaye svAhA / pitRbhyaH svadhA / alaM mallo mallAya / alamiti paryApyarthagrahaNam / tena daityebhyo hariralaM prabhuH samarthaH zaka ityAdi / kathantarhi - "prabhurbubhUSurbhuvanatrayasya' (mA.kA. 1-49) iti mAghaH / ucyate, paryAptyarthasyaivAlamo grahaNaM, na tu 'alaM rodanena ityAdau vAraNArthasyApItivyAkhyAnAntaraM mAdhye sthitam / evaJca upA. yA bhedAtprasvAdiyoge SaSThyapi sAdhuH / ata etra sUtrakAro dvedhA niradikSat / tasmai prabhavati santApAdibhyaH (pA0su05 - 1 - 101) saeSAMprAmaNIH (pA0su05-2-78) iti ca / tathAca bhaTTiH- "nAprothadasya kazcana putrodhA na kazcana" iti / pro paryAptau (svA0 u0867 ) ityasya rUpam |'alN rodanena'' ityatra tu karaNe tRtIyA, rodanena na kiMcitsAdhyamityarthAvagamAt / vatra DindrAya / cakAraH punarvidhAnArthaH / tenAzIrvitrajJAyAmapi SaSThIM bAdhitva caturthyeva bhavati / svasti gobhyo bhUyAt / anyathA svastiyoge caturthyA avakAzaH / svasti jAlmAyAstIti / tatvakathane kurAlAryairAziSItyasyA vakAzaH svastibhinnAH kuzalArthAH / ubhayaprasaGge paratvAt pakSe SaSThI syAt manyakarmaNyanAdare vibhASA'prANiSu (pA0 sU0 2-3 - 17) / prANivarje manyateH karmaNi caturthI vA sthAtiraskAre / na tvAM tRNaM manye tRNAya vo / manyatigrahaNaM kim 1 na tvAM tRNaM cintayAmi / iyanA nirdezAzneha-na tvAM tRNaM manve / manu atrabodhane (ta0A01470 ) / tanAderuH / na ca manyetiyaMkA nirdezaH kiM nasyAditi vAcyam, anabhihite ityadhikArAt / na hi yakA yoge anabhihitaM karma sambhavati / iyannapi daivAdikadhAtUpa lakSaNamAtraM na tu svayaM vivakSitaH / tena-- 1 I tRNAya matvA raghunandano'pi bANena rakSaH pradhanAnnirAsthat / iti bhaTTiprayogaH saGgacchate / anAdarazcAtra nAdarAmAvamAtramApe tu tiraskAraH, kutleti yAvat / adharmAnRtAdivannaJaH pratipakSavAci
Page #238
--------------------------------------------------------------------------
________________ vidhizeSaprakaraNe vibhaktyathaprakaraNam / 226 svAt / sa ca dvedhA-utkRSTasthApakRSTenopamAnAt / yathA tRNAya matveti / tuNamiva matvetyarthaH / kvacittu niSedhayogenopamAnAyogyatvapratIteH / yathA-na tvAM tRNaM manye iti / tRNatulyamapi tvAM na manye ityarthaH / iyAMstu vizeSaH atrAtyantamanAdaraH pUrvatra tvanAdaramAtram ! ubhayatrApi sutreNa siddham / vArtikakArastvAha-prakRpya kutsitagrahaNa kartavyamiti / yadvAcina. zcaturthI tato'pi yadi kutsA na tu sAmyamAtraM tadA caturthItyarthaH / evazca pratiSedhayuktAyAmeva kutsAyAM caturthIvidhAnAt prAguktabhaTTi prayogo virudhyate sUtrarItyA tu saH / tathA cApizalirapi manyaka. maNyanAdara upamAne vibhASA, prANigvityasUtrayat / aprANivityapanIya anAvAdigviti pAThyamiti bhaassym| naukAkAnazukazRgAlAH naavaadyH| (kAvA0) tena na tvAM nAvamannaM vA manye ityatrAprANitve'pi caturthI na / na tvAM zune manye ityatra tu prANitve'pi caturthI bhavatyeveti dik / anAdareti karmaNo vizeSaNam / anAdaradyotakaM yatkarmeti / tena tRNA. dereva caturthI na tu yuSmadA, vyavasthitavibhASAvijJAnAdvA / iti zrIzabdakaustubhe dvitIyasthAdhyAyasya tRtIyapAde prathamamAhnikam / kartRkaraNayostRtIyA (pA0su02-3-18) / rAmeNa bANena hato ghAlI / prakRtyAdibhya upasaGkhyAnam (kAbhvA0) / prakRtyAbhirUpaH / kriyAyA azravaNAta kartRkaraNayorabhAvAt SaSThIha prAptA / nanu gamya. mAnakarotikriyAkaraNatvAt siddhm| karaNAntaravyudAsAya hi prakRtereva karaNatvaM vivakSitam / svabhAvenAyamabhirUpaH kRto na tvalaGkArAdinetyarthAH t / idantarhi prAyeNa yAkSikAH / prAyazabdo bavharthaH / bahavo yAzikA ityarthaH / nanu yAzikazabdAbhidheyamadhyayanaM prati bAhulyaM karaNam / saGghI. bhUya yajJamadhIyate ityarthAt / yatrApi viziSTaveSaM kazcid dRSTvA prAyeNAyaM bAkSika ityadhyavasyati / tatrApi gamyamAnajJAna kriyAM prati karaNatvAt siddham / AcArAdibAhulyena yAziko'yamiti janazApyate ityarthAta / kecittu prAyeNazamdo vibhaktipratirUpako nirAto nUnamityarthe vartate ityAhuH / zyate ca prAyeNa sAmagyavidhau guNAnAmiti / prAyeNa ni. kAmati cakrapANAviti ca / idaM tarhi gotreNa gAyaH, prathamA SaSThI vA prApnoti / nanvihApi manenAhaM khAye ityAriladdham / idantarhi samena viSameNaiti, atra samaviSamAbhyAM dvitIyA prAptA / nanu patho'pi gama. karaNatvAt samena payetyayo'stu idaM tarhi dvidroNe na dhAnyaM kI.
Page #239
--------------------------------------------------------------------------
________________ 230 zabdakaustubhadvitIyAdhyAyatRtIyapAde dvitIyAnhike NAti / paJcakena pazun gRNhAti / dvayooNayoH samAhAra iti dvidroNaM pa..AdiH / dro droNau kRtdhetyarthaH / iha dvitIyA SaSThI vA prAptA / paJca parimANamasya pazcakaH skH| tatra saGkasaDinorabhedavivakSAyAM pazuni. tyanena sAmAnAdhikaraNyAt dvitIyA prAptA / etadapi pratyAkhyAtaM bhASye / vidroNAdyarthe mUlye dvidroNAdizabdaH tasya ca krayaM prati karaNatvam / dvidroNAdInAM ca yanmUlyaM tena dvidroNAyeva kriyate ityartha bhedo'pi nAstIti / sahayukta pradhAne (pA0sU02-3-19) / sahArthena yukte'pradhAne tRtIyA syAt / putreNa sahAgataH pitA / pituratra kriyAsambandhaH zAbdaH, putrasya tu Arya iti tasyAprAdhAnyam / sahe 'pradhAne ityeva vAcye yukta. prahaNAdaryagrahaNam / putreNa sArdham / vinApi sahazabdena tadarthAvagato syAdeva, tathA ca sautraprayogaH / "vRddhoyanA" (pAsU01-2-61) iti / pradhAnagrahaNaM zakyamakartum / na caivaM piturapi tRtIyApattiH / tatra prAtipadikamAtrApekSatvAdantaraGgatvena prthmoppteH|| ___ yenAGgavikAraH (pA002-3-20) / yena zarIravikAro lakSyate tatastutIyA syAt / arzaAdyajantaH sutre aGgazabdaH / tadvikAralakSaka. zva prakRtyarthabhUto'vayava pana gRhyate, sannidhAnAt / sa cArthAdvikRta eva na vikatenAvayavana zarIrasya vikAraH sambhavati / tadetadabhi. sandhAya vRttAvukam-yenAGgena vikRtenetyAdi / akssnnaakaannH| pAdena vkssH| pANinA kuNiH / sAmAnyopakrame vAkye akSaNetyuke bhavatyAkAlA, ni. rUpayati vA kANo veti / tatra kANa ityAdiprayogo na virudhyate / yadyapyatyeva kANaM tathApi tadyogAccharIre'pi vyavahAro nirUDhaH / SaSThyapavAdo yogH| akSisambandhikANatvavAnityarthAt / ityambhUtalakSaNe (paa0s02-3-21)| kaziva prakAraM prApta hatyambhUH tastallakSaNe tRtIyA syAt / jttaabhistaapsH| jaTAzApyatApasatvavAn / saMzo'nyatarasyAM karmaNi (pA0902-3-22) / sampUrvasya jAnAte karmaNi tRtIyA vA syAt / pitrA pitaraM vA sajAnIte / "sampati. bhyAmanAdhyAne" (pA0101-3-46) iti tat / kRyoge tu paratvAtvaSThI / pituH snycaataa| yatu haradattenokama, AdhyAne paravAvaadhImartha' (pA0402-3-52) iti SaSThI mAtuH sabAnAtIti / tatra, tatra zeSAdhi.. kArAt / karmatvavivakSAyAM tRtIyAdvitIyayoravazyAbhyupayatvAt / mi. praviSayayA SaSTyA vipratiSedhasyAnyAvyatvAceti dik| hetau (paa0s02-3-23)| hetvarthe tRtIyA syAt / dhanena kulam /
Page #240
--------------------------------------------------------------------------
________________ vidhizeSaprakaraNe vibhaktyarthaprakaraNam / 231 vidyayA yazaH / heturiha laukikaH phalasAdhanIbhUtaH, na tu tatprayojako hetuzceti kRtrimaH / tasya cakAreNa kartRsaMjJAvidhAnAtka kara Nayorityeva tRtIyAyAH siddhatvAt / na ca laukikahetorapi karaNatvAtulyo doSa iti vAcyama, laukikasya dravyAdisAdhAraNyAt nirvyApArasAdhAratyAcca / karaNasya tu kriyAmAtraviSayatvAt vyApAraniyatatvAcca / Aha ca dravyAdiviSayo hetuH kArakaM niyatakriyam / iti / anAzrite tu dhyApAre nimittaM heturucyate / iti ca / tathA phalamapIha hetuzabdena gRhyate / adhyayanena vasati / idaJca "pra. tyayaH" (pA0su03-1-1) iti sUtre kairATe spaSTam / akartaNe paJcamI (pA0sU02-3-24) | kartRvarjitaM paDaNaM hetubhUtaM tataH paJcamI syAt / tRtIyApavAdaH / zatAdvaddhaH / akartarIti kim ? zatena bandhitaH / zatamaha uttamaNAMya dhAryamANatvAddaNantatprayojako hetuzceti cakAreNa kartRsaMzazJca / nanu pUrvasUtre laukikasya hetorgrahaNamityuktam / ayantu zAstrIyaH / satyam, zAstrIyasyApi laukikatvamastyeva / vyApakaM hi laukikaM na tu viruddham / atha vA ihArthatayA pUrva sutre'pi sAmAnyagrahaNamastu / vibhASA guNe'striyAm ( pA0sa02 -3 - 25) / guNahetAvastro liGga paJcamI vA syAt / jADyA jADyena vA baddhaH / pANDityAtpANDityena * vA muktaH / guNe iti kim ? dhanena kulam / astriyAM kim ? buddhyA muktaH / ii satve nivizate'paitIti lakSito guNo gRhyate / tadanurUpatvAdudAharaNapratyudAharaNayoH / iha "vibhASA" iti yogo vibhajyate / tenAgujespi kacidbhavati, evaM striyAmapi / etacca "hetamanuSyebhyaH" (pA0s0 4-3-81) itisUtre - haradattagranthe spaSTam / kecittu guNazabdo'tra paratantramAtraparaH / yasya dviguNasya mAvAdityatra yathA / tena vahnimAndhUmAdi * tyAdAvapi paJcamI siddhetyAhuH / kathantarhi nAstIha ghaTonupalabdheriti / maMtrAhuH, striyAmapi kacidbhavati vibhASAguNe itiyogavibhAgAt / bAhulakaM prakRtastanuddaSTeriti vArttikaprayogazceha zApaka iti / SaSThI hetuprayoge (pA0su02 - 3 - 26) / hetau dyotye SaSThI syAt / annasya hetorvasati / sarvanAmnastRtIyA ca ( pA0su02-3-27) / sarvanAmro hetuzabdasya ca prayoga hetau dyotye tRtIyA syAt SaSThI ca / kena hetunA vasati / kasya hetoH / nimittakAraNahetuSu sarvAsAM prAyadarzanam (kA0vA0 ) kini
Page #241
--------------------------------------------------------------------------
________________ 232 zabdakaustubhradvitIyAdhyAyakRtIyapAde dvitIyAnhike mitaM vasati / kena nimittena ! kasmai nimittAyetyAdi / evaM kiM kA. raNam / ko hetuH / kiM prayojanamityAdi / asarvanAnopyetadbhavati, vRttikAraNe' 'pi bhASyakAreNa "hetau" (pA0sU02-3-23) ityatra paThitatvAt / prAyagrahaNAdasarvanAmnaH prathamAdvitIye nastaH / amena kAra Nena vasati / annAya kAraNAyetyAdi / vAttike paryAyopAdAnaM prapazA. rthama, prayojanAdizabdAnurodhenArthaparatvasvIkArAt / ___ apAdAne paJcamI (pA0sU02-3-28 ) / spaSTam / prAmAdAgacchati / lya blope karmaNyadhikaraNe copasakhyAnam (kaa0vaa0)| prAsAdAtprekSate / AsanAsprekSate, prAsAdamAruhya Asane upavizya prekSata ityarthaH / gamya. mAnApi kriyA kArakavibhaktinimittam, praviza piNDItivat / tena kutomavAn , pATaliputrAdityAdi siddham / iha hi pratyakSAdisiddhamA. gamanamupajIvyAvadhAveva prabhottare pravartate / etena "praznAkhyAnayozca" iti vArtikaM pratyAkhyAtam , apekSitakriyAyA dAnavenaiva siddhatvAt / anyathA kazcandra ityAdAvativyAptezca / yatazcAdhvakAlanirmANaM tatra paJca. mii| (kAvA0) tadhuktAdadhvanaH prathamAsaptamyau (kaabhvaa0)| kAlA. tsaptamI ca vaktavyA (kAvA0) / vanAdrAmo yojane yojanaM vaa| kArti kyA AgrahAyaNI mAse / kRttikAbhiryuktA paurNamAsI kaartikii| paurNa. mAsyAM "lubavizeSe' (pAsU04-2-4) iti luG na bhavati, "sAsmipaurNamAsIti (pAsU04-2-21) ityadhikAre "vibhASAphAlgunIzravaNA. kArtikIcaitrIbhyaH" (pA0sa04-2-23) iti nirdezAt / agre hAyana. masyA iti AgrahAyaNI / prajJAderAkRtigaNatvAvaM svArthiko'Na, Ana. hAyaNyazvatthAdinipAtanANNatvam / tathukkAditi / tena paJcamyantena arthadvAreNa yuktAtkAle vartamAnAnmAsAdizabdAdityarthaH / anna bhAjye kArtikyAH prabhutIti prayogAtprabhRtiyoge paJcamIti kaiyaTaH / prabhatI. tyarthagrahaNam, tata Arabhyetyartha iti kaiyaTAt / skandhAtmabhRtyeva sapalla. vAnIti kumaarH| ___anyArAditarataidikzabdAJcUttarapadAjAhiyukta (pAsU02-329) / etaioge pazcamI syAt / anya ityarthagrahaNam / itaragrahaNantu prapazcArtham / na ca itarassvanyanIcayoH (a0ko03-3-200) ityamaro. kenIcArthakasyadaM grahaNamiti vAcyama,"asmAttAromandovA ityAdAviva "paJcamIvibhakte" (pA0sU02-3-42) ityanenaiva siddhatvAt / devadatcAdaH nyo bhinno vilakSaNo'rthAntaraM vetyAdi / na caivaM 'ghaTaH paTona'ityatrAtipra. saGgaH, naJo'pyanyonyAbhAvArthakatvAt / ghaTAdbhada ityAdyanurodhena dharmi:
Page #242
--------------------------------------------------------------------------
________________ vivizeSaprakaraNe vibhatyarthaprakaraNam / 233 paryantavivakSAyA ayogAditi vAcyam, natro dyotakatAyA uktatvAt / AzcAta iha "dUrAntikArthaiH SaSThyanyatarasyAm" (pA0s023-34) iti prAptaH / "bhArAddUrasamIpayoH " (a0ko03-3-25) "Rte kRzAnonaM hi mantrapUtam" / atra Rteyoge pAkSikI dvitIyApItyukaM prAk / dizi dRSTaH zabdo dikzabdaH / tena samprati dezakAlavRttinA'pi yoge bhavati / grAmAtpUrvo dezaH ! caitrAtpUrvaH phAlgunaH / kathanta rhi pUrva kAyasyeti ? ucyate, avayavavAcibhiryoge na bhavati "tasya paramAmreDitam " ( pA0su0-1-2) iti nirdezAt / aJcUttarapadasya dikzabdatve'pi " SaSThyatasarthapratyayena" ( pA0su02-3-30) ityetadvAdhanArtha pRthaggrahaNam / prAk pratyagvA grAmAt / na ca tena sabhyUGa tyAdau paJcamyarthe tatkinna syAditi vAcyam, dikzabdasAhacaryeNa prA. gAdInAmeva grahaNAt / Ac-dakSiNA grAmAt uttarA vA / AdidakSiNAdi usarAhi prAmAt / "dakSiNAdAc" (pA0su05-3-36) / "A. hi caM dUre (pA0sU05-3-37) "uttarAJca" (pA0su05 -3 - 38) ityAjAhI / SaSThyatasarthapratyayena (pA0su02 - 3 - 30 ) / etadyoge SaSThI syAt / dakSiNato grAmasya / uttarataH / "dakSiNottarAbhyAmatasuc" (pA0su05-328) / evaM puraH purastAduparyupariSTAt / panapA dvitIyA (pA0su02 - 3 - 31) | enabantena yoge dvitIyA syAt / SaSThyapISyate / sA tu 'enapA' iti yogaM vibhajya sAdhanIyA | dakSiNena grAmaM grAmasya vA / evamuttareNa / "enabanyatarasyAmadurepaJcamyAH " (pA0sU05 -3 - 35) ityenap / kathantarhi - tatrAgAraM dhanapatigRhA dusareNAsmadIyam / "stryadhikArAtpareNa vAsarUpavidhirnAvazyaM bhavatItyAdi" / enapi parazabdAtpAkSikaH / yadA tadvidhau "uttarAdharadakSiNAt" (pA0s05-334) iti nAnuvartate / satyam, ata eva cintyamevedamiti haradattaH / uttareNeti tRtIyaikavacanAntaM toraNenetyanena samAnAdhikaraNamityanye | pare tu dhanapatigRhAniti zasantaM paThanti / pRthagvinAnAnAbhistRtIyAnyatarasyAm (pA0su02 - 3 - 32) / anya tarasyAMgrahaNaM samuccayArtham, nipAtAnAmanekArthatvAt / maNDUkaplutyA paJcamyanuvartate / ebhiryoge tRtIyApaJcamyau staH / vRttikArastvAha"pRthagvinAnAnAbhiH" iti yogavibhAgAd dvitIyApISyata iti / pRthagrA meNa rAmAdrAmaM vA / evaM vinA nAnA / "hiruG nAnA ca varjane " (a0ko 0 3-4-3) ityamaraH / " nAnAnArIrniSphalA lokayAtro" / iti prayogaH /
Page #243
--------------------------------------------------------------------------
________________ zabda kaustabha dvitIyAdhyAyatRtIyapAde dvitIyAnhike karaNe ca stokAlpakRchrakatipaya syAsattvavacanasya (pA0sU02-333) / madravyArthebhya ebhyaH karaNe tRtIyApaJcamyau staH / stokena stoka'dvA muktaH / asattveti kim ? stokena viSeNa hataH / dUrAntikArthaiH SaSThyanyatarasyAm (pA0su02-3-34) / etairyoge SaSThI svAtpaJcamI ca / "pRthagvinA" (pA0su02 - 3 - 32 ) ityatra paJcamI samu cIyate ityuktam / icha / pyekapraghaTTakatvAttathaiveti draSTavyam / dUramantikaM vA grAmasya grAmAdvA / 234 dUrAntikArthebhyo dvitIyA ca (pA0su02-3 - 35) | ebhyo dvitIyA syAccakArAtpaJcamItRtIye / prAtipadikArthe vidhirayam / grAmasya dUraM dUrAd dUreNa vA / antikamantikAdantikena vA / uttaratrApyetadanuvRttyA tadviSaye'pi dvitIyAdayaH syuH / tathA cAdhikaraNe'pi prayujyatedUrAdAvasathAnmUtramiti / Avasathasya dUre ityarthaH / asatvavacanagrahaNamanuvartate / teneha na - dUraH panthAH / dUrAya pathe dehi / durasya pathaH svamiti / 1 saptamyadhikaraNe ca (pA0sU02-3-36) / cakArAd dUrAntikArthe bhyaH / kaTe Aste / dUrAntikArthebhyaH prAgvibhaktitrayamuktam / anena ca saptamIti tebhyazcatasro vibhaktayaH phalitAH / kasyenviSayasya karmaNyupasaGkhyAnam (kA0vA0 ) / 6niti innantaH zabdaH / viSayo vRttibhUmi ryasya kAntasya tasyetyarthaH / adhItI vyAkaraNe / adhItamaneneti vigrahaH / "zrAddhamanena bhuktam" (pA0su05 - 2 - 85) ityato 'neneti vartta mAne " iSTAdibhyazca" (pA0su05-2-88) iti sUtreNa karttarInipratyayaH / tatastaddhitArthena sahaikArthIbhUtasyAdhItasya niSkRSya vyAkaraNAdinA sambandhAbhAvAt / kapratyayenAnabhihitaM vyAkaraNam / tatra kRtapUrvI kaTamitivad dvitIyA prAptA / guNabhUtayA'pi hi adhyayanaki yayA karmaNaH sambandho na viruddhaH, "sahAdhItavAn vyAkaraNam" ityAdau yathA / Aha ca avigrahA gatAdisthA yathA grAmAdikarmabhiH / kriyA sambadhyate tadvat kRtapUrvyAdiSu sthitA // iti / na vivicya graho yasyAH sA avigrahA, guNIbhUtetyarthaH / nanu kAlakarmaNo'pi saptamI prApnoti "mAsamadhIvI vyAkaraNe" ityAdI / maivam, tasya bahi tvAt / na caivaM tatra dvitIyApi na syAditi vAcyam, tadvidhAne lakSyAnurodhena vyaktipakSasyAzrayaNAt / sAdhvasAdhuprayoge ca (kA0vA0 ) / sAdhuH kRSNo mAtari / asAdhurmAtule ! atra sAdhutvAsAdhu
Page #244
--------------------------------------------------------------------------
________________ vidhizeSaprakaraNe vibhatyarthaprakaraNam / 235 tvayormAtrAdiviSayatve'pi kriyAyA abhAvenAdhikaraNatvAbhAvAdvacanam / 'sAdhunipuNAbhyAm" ( pA0s02-3-43) ityeva siddhe anacArthamaMtra sAdhugrahaNam / tena tatvakathane'pi bhavati / sUtre arvAgrahaNantu nipuNArtham / sAdhugrahaNantu tatra vArttikaM dRSTrA sUtrasyApravRtteriti dhyeyam / arhANAM kartRtve anaNAmakartRtve tadvaiparItye ca (kA0vA0 ) / sassu taratsu asanta Asate ityAdi / yadyapIdaM "yasya ca bhAvena" (pA0sU02-3-37) ityeva siddham / tathApi lakSyalakSaNabhAvAvivakSAyAmapi yathA syAditi vacanamityAhuH / nimittAtkarmayoge (kA0vA0 ) / nimittamiha phalam / tadvAcinaH saptamI syAt / yadi tasya karmaNA saha yogo yogavizeSaH saMyogasamavAyAtmakaH / carmaNi dvIpinaM hamti dantayorhanti kuJjaram / kezeSu camarIM hanti sImnipuSkalako hataH // carmaphalakaM dvIpikarmakaM hananamityarthaH / atra hetutRtIyA prAptA / tatra hi phalamapi hetuzabdena gRhyate / " adhyayanena vasati" ityAdisiddhaye iti "pratyayaH" (pA0su03-1-1) iti sUtre kaiTe sthitam / atra dvI* picarmaNoH samavAyaH sambandhaH / camarazabdAjjAtilakSaNo GIS / puSkalakaH zaGkuH | sasImni sImajJAnArtha hato nihataH nikhAta ityarthaH / nihanyamAnena zaGkunA saha sImnaH saMyogaH sambandha iti haradattAdayaH / durgavAkyaprabodhe tu kulacandrastvAha-sImA aNDakozaH / puSkalako gandhamRgaH / uktaM ca medinIkoze sImA ghATasthitikSetreSvaNDakozeSu ca striyAm / iti / atha puSkalako gandhamRge kSapaNakIlayoH / iti ca / karmayoge kim ? vetanena dhAnyaM lunAti / yasya ca bhAvena bhAvalakSaNam (pA0su02-3-37) / yasya kriya yA kriyAntaraM lakSyate tataH saptamI syAt / nirjJAtakAlA kiyaa| anizatikAlAyAH kriyAyAH kAlaparicchedakatvAt lakSaNamityucyate / moSu duhyamAnAsu gataH / evaM dezaparicchedikA'pi sati guNe dravya. tvamasti / SaSThIcAnAdare (pA0su02 - 3 - 38 ) / anAdarAdhikye bhAvalakSaNe SaSThIsaptamyau staH / iha sutre anAdaraM iti pUrveNa satsaptamI / anAdare sati yo bhAva lakSayatIti / tathAca tadAdhikyaM phalitam / safa seat vA prAbAjIta / rudantaM putrAdikamanAdRtya samyastavA* nityarthaH /
Page #245
--------------------------------------------------------------------------
________________ 236 zabdakaustubhadvitIyAdhyAyatRtIyapAde dvitIyAnhike___svAmIzvarAdhipatidAyAdasAkSipratibhUprasUtaizca (paasuu02-3-39)| pataiH saptabhiryoge SaSThIsaptamyau staH / SaSThyAmeva prAptAyAM pAkSikasa. tamyartha vacanam / gavAM goSu vA svAmI, Izvaro vetyAdi / dAyamAdatte iti dAyAdaH, sopasargAdapyata eva nipAtanAtkaH / gavAmityetanu yadyapi samudAyasya vizeSaNam, tathApi dIyate iti dAya iti vyutpa. tyA aSayavArthabhUtamaMzaM spRzatyeva / tena gevAtmakasyAMzasyAdAteti phalito'rthaH / gavAM prasUtaH, gA evAnubhavituM jAta ityarthaH / AyuktakuzalAbhyAM cAsevAyAm (pAsU2-3-40) / AbhyAM yoga SaSThIsaptamyau sta AsevAyAM gamyamAnAyAm / AsevA tAtparyam / Ayuko vyApAritaH / kuzalo nipuNaH / AyuktaH kuzalo vA haribha. janasya haribhajane vA / AsevAyAM kim ? Ayuko gauH zakaTe, ISa. dhukta ityrthH| yatazca nirdhAraNam (pA0sU02-3-41) / jAtiguNakriyAsambAbhiH samudAyAdekadezasya pRthakkaraNaM nirdhAraNaM, yato nirdhAraNaM tataH 'SaSThIsaptamyo staH / nRNAM nRSu vA brAhmaNaH zreSThaH / gavAM goSu vA kRSNA bahukSIrA / gacchatAM gacchatsu vA dhAvan zIghraH / amISAM chAtrANAM deva. dattaH paTuH / paJcamI vibhakke (paasuu02-3-42)| vibhAgo vibhakam / niddhAryamA Nasya yatra bheda eva na tu zabdopAttasAmAnyarUpAkAntatA, tatra nirdA raNAzrayAtpaJcamI syAt / mAthurAH pATaliputrakebhya aaddhytraaH| na hyatra gavAM kRSNA ityAdiSviva sAmAnyavizeSabhAvaH, kintu zabdopAttadha. rmayorvirodha eva / idazca sUtraM buddhikalpitamapAyamAzrityApAdAnapraka. raNe pratyAkhyAtam / Aha ca buddhayA samIhitaikatvAt paJcAlAn kurubhirydaa| punarvibhajate dhakkA tadApAyaH pratIyate // iti / sAdhunipuNAbhyAma yAM saptamyaprateH (pA0902-1-43) / AbhyAM yoga saptamI syAdarcAyAM gamyamAnAyAM, na tu prateH prayoge / mAtari sA. dhunipuNo vA / "puNa karmaNi zubhe"(tu0501333) asmAnnipUrvAdigupadha. lakSaNaH kH| arca pUjAyAm"(bhvA0pa0204) asmAdbhauvAdikA"gurozca hala" (pA0sa03-3-103) ityapratyayaH / caurAdikAtu "NyAsazranya" (pA0sU03-3-107) iti yuc syAt / arcAyAM kim ? nipuNo rAho bhRtyaH / iha tasvakathane tAtparyam / sAdhuzabdaprayoge svana yAmapi saptamI bhavatyeva / sAdhvasAdhuprayoge ca (kAvA0) iti vArtikAditi
Page #246
--------------------------------------------------------------------------
________________ vidhizeSaprakaraNe vibhaktyarthaprakaraNam / 237 prAgevoktam / apratyAdibhiriti vaktavyam (kA0vA0 ) / neha - sAdhurni puNo vA mAtaramprati paryanu vA / prasitotsukAbhyAM tRtIyA ca ( pA0su02-3-44 ) | abhyAM yoge tRtIyA syAccAtsaptamI / prasita utsuko vA hariNA harau vA / "tatpare prasitAsatau" (a0ko03-1-7) ityamaraH / utsuka sAhacaryAtprasito'pi tatpara eveha gRhyate / tena prakarSeNa sitaH zukla ityarthe na bhavati / nakSatre ca lupi ( pA0su02 - 3 - 45 ) / nakSatre prakRtyarthe sati yo lupsaMjJayA lupyamAnasya pratyayasyArthastatra vartamAnAtRtIyAsasamyaiau sto. 'dhikaraNe'rthe / mUlenAvAhayeddevIM zravaNena visarjayet / mUle zravaNe iti vA / "nakSatreNa yuktaH kAlaH " ( pA0su04-2-3) ityaNo "lubavizeSe" (pA0sU04-2-4) iti lup / adhikaraNe kim ? puSyaH / puSyaM pratIkSate / puSyAya spRhayati / I atra kecit-sUtre paJcamyarthe saptamyau / lubantAnakSatravAcina iti vyAcakhyuH / teSAM lubantavizeSaNAna syAt / "uttarAbhyAM phAlgunIbhyAM nottarAbhyAM gacchet" iti yatheti haradattaH / iti zrIzabda kaustu me dvitIyasyAdhyAyasya tRtIyapAde dvitIyamAhnikam prAtipadikArthaliGga parimANavacanamAtre prathamA ( pA0su02-3-46) / prAtipadikArthamAtre liGgamAtrAdiSu ca prathamA syAt / dvandvAnte zruna svAtpratyekaM mAtrazabdaH sambadhyate / sa cAvadhAraNe / " mAtraM kAtya'baMdhAraMNe" (ma0koM03-3-186) ityamaraH / prAtipadikArthAdInyeva tammAMtra mityasvapadavigrahaH / " mayUravyaMsakAdayazca" (pA0su02-1-72) iMti samAsaH / prAtipadikArthaH sattA / uktaM hi - " tasyAM sarve zabdAM vyava sthitAH" iti / tAM prAtipadikArthaM ca dhAtvarthe ca pracakSate / iti ca / 1 uccaiH / nIcaiH / atra hi parimANavizeSopahitaM sattAmAtraM pratIyate ityAhuH / anye tu niyatopasthitikaH prAtipadikArtha ityAhuH / asmi pakSe 'vRkSaH kuDyaM bhittiH' ityAdInAM niyataliGgAnAM prAtipadikArthamAtre prathametyeva siddhama | liGgamAtre iti tu taTastaTItaTamityAdyartham / na Atra puMsvAdi niyatopasthitikam / ataH liGgamAtrAdhikye'pi vidhI. yate / parimANamAtre droNo vrIhiH / iha hi droNalakSaNaM yatparimANastaparicchanna vrIhirityarthaH / prakRtyarthasya droNasya pratyayArthe parimANe
Page #247
--------------------------------------------------------------------------
________________ 238 zabdakaustubhadvitIyAdhyAyatRtIyapAde tRtIyAnhike'bhedena saMsargeNa vizeSaNatA, pratyayArthazca / vrIhiSu paricchedyaparicchedaka bhAvena saMsargeNa vizeSaNamiti bodhyam / vacanamAtre-ekaH dvau bahavaH / vacanaM saGkhyA, tathaiva prAcAM vyavahArAt / tatra prakRtyA uktAyAmapi saGkhyAyAM yathA syAdityetadarthamidaM vacanam / ____ iha sUtre 'arthaliGgayoH prathamA ityetAvadevAvazyakam, itarattu vyartham / tathAhi prAtipadikagrahaNaM tAvadyartham / byAp prAti padikAddhi svAdayo vidhIyante / tatrArthe ityapekSAyAM yasmA. svAdividhisvadartha iti labhyata eva / parimANamapyanarthakam, 'gaurvAhIkaH' ityAdAviva mukhyArthamAtre prathamAyAM satyAM padAntara. samabhivyAhAreNa gauNArthapratItyupapatteH, vAhIke gotvasyeva brIhyAdau droNatvAderAropasambhavAt / evaM vacanagrahaNamapi vyartham, "na kevalA prakRtiH prayokavyA"iti "pratyayaH" (pAsU03-1-1) "parazca"(pAsU0 3-1-2) iti satre vakSyamANatayApratyayasyAvazyakatvAtAananvitaghaca. naprayogApekSayA anuvAdakaprayogasyaiva nyAyyatvAt / mAtragrahaNamapi byartham, "sambodhana ca" (pAsU02-3-47) iti zApakena karmAdyAdhikye prathamAyA aprvRtteH| nanu 'vIraH puruSaH' ityAdI abhedasaMsargasyAdhikasya bhAnAta prathamA na syAditi cet ? na, saMsargasya vAkyArthatvena bahirA. svAtprathamapravRttasaMskAraSAdhAnupapatteH / vArtikakArastvAha--abhihite prathameti / 'vRkSastiSThati' 'kRtaH kaTa:' 'zatyaH' 'prAptodako prAmaH' ityAdau tiGAdibhirabhihite kI. do prathamA bhvtiityrthH| evaJca 'vIraH puruSaH' ityAdau satya. pyAdhikye abhihitatvAt prathamA siddheti / na ca 'vRkSA' 'plakSaH' ityAdAvavyAptiH, astItyadhyAhArAta / / atra bhASyam-abhihitenAbhihitetiprasaGga iti / tathAhi, 'prAsAda Aste' ityatra sadikriyAyAzcAsikriyAyAzcaikamadhikaraNaM prAsAdAtyaM tacca saderutpamena ghanAbhihitam / AselaTA tvanabhihitam / tatra saptamI bAdhitvA paratvAtprathamA syAt / atiGsamAnAdhikaraNe prathametyucyeta / tadapi na, 'devadattaH pacati'ityAdiSu tiGa daulbhyaaptteH| tathAhi, devadattaH paca laT iti sthite yAvatiko na kRtAstAvattiGasAmAnAdhikaraNyAbhAvAta prathamaiveti niyamo na pravarteta / tathA ca devadattazabdAdavizeSotpannAH sarve svAdayaH santye. veti zatRzAnacau syAtAm / tannimittabhUtasyAprathamAntena sAmAnAdhi. karaNyasya satvAt / tividhestu linaadipvkaashH| sa eva prathamaH
Page #248
--------------------------------------------------------------------------
________________ vidhizeSaprakaraNe vibhcyrthprkrnnm| 239 cati niyamasyApi "vido laTovA" (pA0sU03-4-83) ityAdestu vidi. mAtraprayoge critaarthtaa| yathA "vettha veda" ityAdi / sthAninyapi madhyamottamayorvidhAnAdarthAtprakaraNAdvA nirmAtasya prayogAnAvazyakatvA va / pAkSikazcAyaM doSaH / zatrAdividhau hi 'aprayamA' ityAdiH paryudAsaH prasajyapratiSedho veti dvaitama ,tatra dvitIye uktadoSasthAsaGgateH prathamAyA api satvena zatrAdiniSedhasambhavAt / __ yattu bhAye paryudAsapakSe "vibhaktiniyame doSo na ityuktamAtacintyam, tatrAhi dvitIyA karmaNyevetyAdi vacanavyaktyAzrayaNAt / devadatte dvitIyA mA bhUt , SaSThI tu syAdeva / sA hi zeSa eveti niyamyate / yatra ca vi. bhaktyantarasya niyamo na pravRttaH sa zeSaH / tatazca tiGaH sAmAnAdhikA gaNyAt prAk zeSalakSaNaSaSThayAM satyAM durvArau zatRzAnacAviti / sambodhane ca (paa0suu02-3-47)| iha prathamA syAt / he rAma / sAmantritam (paasu02-3-48)| sambodhane yA prathamA tadantaM za bdarUpamAmantritasaMzaM syAt / yadyapi saMjhAvidhau pratyayagrahaNe tadantama haNaM durlabhaM, tathApi mahAsaMjhAkaraNAlabhyate aamntrnnmaamntritm| ma bhedopacArAcasAdhane zabde vRttiH| vibhaktyantena cAmanyate na tu ke valayA vibhaktoti / saMkSApradezAH, Amantritasya cetyAdayaH / seni kim ? prAtipadikArthasUtreNA'pi yA sambodhane prathamA tadantasyApIyaM saMkSA yathA syAt / he pacan, he pcmaan| iha hi zatRzAnacoH sambo. dhane vidhAnAdabhihitaH so'rtho'ntarbhUta iti pUrveNaiva prthmaa| yadi tu vibhaktirahitayostayoH kAMdyabhidhAna eva saamrthym|ythaa dvirvacanarahi. tasya loTA, tenehApi "sambodhane ca" (pAsu02-3-47) iti pkssH| tadA seti mAstu, 'anantarasya vidhirvA" iti pravRtte'pi ruupnissptteH| ekavacana sambuddhiH (paasu02-3-49)| AmantritaprathamAyA yadeka. vacanaM tatsaMbuddhisaMzaM syaat| heptto| "sambuddhau ca' (pAsU07-3-106) iti vartamAne "hasvasya guNaH' (pA0sa07-3-108) / su sambuddhiriti vAcye ekavacanagrahaNameko'rtha ucyate, yena tAvanmAtrasya pratyayasya saMkSArtham / anyathA prakramAbhedAya tadantasya syAt / SaSThI zeSe (paa0s02-3-50)| kArakaprAtipadikArthavyatiriktaH svasvAmibhASAdiH zeSastatra SaSThI syAt / rAkSaH puruSaH / nanu pratyayaH niyamapakSe zeSa evetyavadhAraNArthamantu nAma zeSagrahaNam / arthaniyamapale tu SaSThapAkhAnyasya ca prAptau SaSThayeveti niyamasambhavAtkinteneti cetana, ucarArthamavazyakartavyasya zeSaprahaNasya spaSTArthamideva grahaNam / na cA.
Page #249
--------------------------------------------------------------------------
________________ 240 zabdakaustubhadvitIyAdhyAyatRtIyapAdeM tRtIyAnhikepradhAnAye zeSagrahaNama / tena dvayoH paryAyeNa vA ma svAditi pA. vyam, pratyayArthasya prAdhAnyenApradhAnAdeva SaSThayA nyAyyatvAtaM / apra. kRtyartha puruSaM tu rAjJaH' iti SaSTavarthasya vizeSaNatvamucitameveti dik / sovidarthasya karaNe (pAsU02-3-51) / jAnAtarakSAnArthasya karaNe zeSatvena vivakSite SaSThI syAt / samAsanivRtyarthamidaM prakaraNamiti "na nirdhAraNe' (pA.su02-2-14)iti sutre "pratipadavidhAnAca' (kA0vA0) iti vArtikasya pratyAkhyAnAvasare evopapAditam / sarpiSo mAnam / vastutaH karaNIbhUtaM yatsarpistatsambandhinI prvRttirityrthH| jJAnapUrviH kAyAM pravRttau jAnAterlakSaNA / ___ adhIgaryadayezAM karmaNi (pA0sU02-3-52) / eSAM karmaNi zeSe SaSThI syAt / "ik smaraNe" (a0pa01047) kakAra ihaiva vizeSaNArthaH / adhizabdoccAraNantu sAmAnyapekSazApakaM "iGikAvadhyupasarga na vyabhi. carate" iti / ata eva smRtyarthadayeSAmiti noktam / sutramaNapakSe'pi hi kitvaM kartavyameva "iNvadika" (kAvA0) ityatra vizeSaNArtham / "e:" ityukta "kaTIgato"(bhvA0pa0320) ityatra prazliSTasyAyategrahaNA. patteH / mAtuH smaraNam / sarpiSodayanAzanaM ghetyAdivRtyAdiprantheviha rakaraNe udAharaNaM pratyudAharaNazca / yadyapi tiGantaM dRzyate, tathApi ta. sarvamupalakSaNatayA'bhiyuktairvyAkhyAtameva / kRJA pratiyatne (pAsU02-3-53) / karoteH karmaNi zeSe SaSThI syAt gunnaadhaane| edho dakasyopaskaraNam / eghAcodakaJcati vigrahe "jAtiraprANinAm" (pA0sU02-4-6) ityekavadbhAvaH / "upAtpratiyana' (pAsU06-1-139) ityAdinA suT / jArthAnAM bhAvavacanAnAmajvareH (paa0su02-3-54)| bhAvakartRkA. pAM varivarjitAnAM rujArthAnAM karmaNi zeSe SaSThI syAta / caurasya ro. gasya rujA / rujo bhane (tu0p01416)| midAdipAThAtprakRtasUtraevaM ni. pAtanAvAG / rujAzabdo vyAdhI ruDhaH / sutraM bhAvavacanAnAmiti kartaH rilyUTa / prakRtyarthastu na vivakSitaH / tarhi bhAvo vaktA sambhavati / 8. smAt pratyayasya sAdhutvanirvAhAya vacirbodhyaH / ajvarisantApyoriti vAcyam (kaavaa0)| rogasya caurajvaraH, caurasantApovA / rogakartaka. caurasambandhi jvarAdikamityarthaH / tapehetumaNNyantAvarac / iha samAso bhavatyeva / ___ AziSi nAthaH (pA0su02-3-55) / AzIrarthasya nAyataH zeSa karmaNi SaSThI syAt / sarpiSo nAthanam ! maAziSIti kim ? mANavakA
Page #250
--------------------------------------------------------------------------
________________ vidhizeSaprakaraNe vibhaktyarthaprakaraNam / jya nAthanam, tatsambamdhinI yAzcetyarthaH / yadyapi karmatvavivakSAyAM "kartR karmaNoH" (prA0sU02-3-65) iti yadA SaSThI tathA samAso bhavatyeva, tathApi tatra kRduttarapadaprakRtisvaraH / samAsAntodAttatvaM tu yAzcAdAveva na svAziSIti niSkarSaH / jAsiniprahaNanATakAdyapiSAM hiMsAyAma ( pA0su02-3-56) / hiM sArthAnAmeSAM zeSa karmaNi SaSThI syAt / jasu tADane ( cu0 10 1718 ) jasu hiMsAyAm (cu0 u0 1668) iti ca curAdiH, tasyedaM grahaNaM na tu devAdikasya jasumokSaNe (di050 1211) ityasya / jAsIti nirdezAt hiMsAyAmiti vacanAcca / caiaarsy|jjaasnm / niprAbhyAmupasRSTo hano niprahaNaH / " hanteratpUrvasya (pA0sU08-422) iti Natvam / niprau saMhatau viparyastau vyastau ca / caurasya niprahaNanaM praNihananaM nihananaM prahaNanaM vA / praNItyatra "nergada" (pA0sU08-4-17) iti Natvam / naTa avasyandane ( cu0 u01545) curAdiH / naTa nRttau ( bhvA0 pa0 782 ) ityasya tu ghaTAderagrahaNam dIrghanirdezAt / caurasyonATanam / katha hiMsAyAm (svA0pa081) iti ghaTAdau paThyate tasyeha nipAtanAdRddhiriti vRttikAraH / ata eva "kratha hiMsAyAm" iti jAdau svaritetaM vadan, devastatraivAnudAtetaM paThan, zAkaTAyanazca matAntaraparatayA nIto mAdhavAdibhiH / caurasya krAthanam | mitvantu "ciNNamulo: " ( pA0 sU0 6-4-93) iti dIrghavikalpArtham | akrathi akrAthi / krathaM kratham / krAthaM krAtham / iha hi nipAtanaM bAdhitvA paratvAddIrghavikalpaH / " yajJa nyAsakRtokaM krArthAIti vikRtanirdezAt mitve'pi vRddhiryatra tatraiva SaSThI / caGante tu vRddhyabhAvAta coramacikathaditi / tanmandam, samAsanivRttaye prakaraNamidamiti siddhAntAt tiGantAnAmanudAharaNatvAt caGante'pi zeSaSaSThyA durapahnavatvAditi mAdhavaH 1 na ca kAthereva zeSe paSThI na tu isvasyeti vyAkhyAnAtprakaraNaM mitvA prakRte tiGantamapyudAharaNamasthiti nyAsasyAzayo vAcyaH, evamapi dvitIyAyA durlabhatvAt prakramabhede mAnAbhAvAcca / yadyapi haradate. nokaM ghaTAdipAThaH ghaTAdayaH SitaH " ( ga0 0 ) iti Atidezi kaSitve aG yathA syAdityetadartha iti / tadapi mandam, ghaTAdayaH . SitaH" (ga0su0 ) iti hi madhye sUtritam / tena pUrveSAmeva pityaM na tu parebAmapi, parazcAyamiti dik / vRSalasya peSaNam / hiMsAyAM kim ? dhAnApeSaNam / antodAttaH / zeSa ityanuvRtteH karmatvavivakSAyAM dvitIyaiSa / tathA ca bhaTTiH- "agro dvijAndevayajI nihanmaH" iti / "nijaja sojjA 66 zabda. dvitIya. 16. "6
Page #251
--------------------------------------------------------------------------
________________ 242 zabdakaustubhadvitIyAdhyAyatRtIyapAde tRtIyAnhikesayituM jagadrUhAm / (mA0 kA01-37) iti mAghastu zeSatve bodhyaH / vyavahapaNoH samarthayoH (paa0suu02-3-57)| zeSekarmaNi SaSThI syAt / ghUte krayavikrayavyavahAre cAnayostulyArthatA bodhyA / zatasya vyavahara. NaM paNanaM vA / zatasambadhI krayavikrayarUpeNa viniyogo devanaM vetyrthH| samarthayoH kim ? zalAkAvyavahAraH, gaNanetyarthaH / brAhmaNapaNanam , stutirityarthaH / "AyAdayaArdhadhAtuke vA"(pAsU03-1-31) iti A. yasya viklpH| divastadarthasya (paa0suu02-3-58)| iha zeSe iti na sambadhyate, uttarasUtradvayArambhAt / pUrvasUtraeva diveH pAThe tadarthasyeti na kartavyami. ti / yadyapi lAghavaM tathApi yogavibhAga uttarArthaH, zeSAsambandhArthazca / vyavahapaNisamAnArthasya divaH karmANa SaSThI syAta / iha trisUtryAM tiGa ntamapyudAharaNam / zatasya dIvyati / tadarthasya kim ? brAhmaNaM diivyti| vibhASopasarge / (pAsU02-3-59) / pUrvayogApavAdaH / zatasya zataM. vA prtidiivyti| dvitIyA brAhmaNe (paa0s02-3-60)| brAhmaNaviSaye prayoga divasta darthasya karmaNi dvitIyA vA syAt / sssstthypvaadH| gAmasya tadahA sa bhAyAM dIvyeyuH / sopasargasya chandasi vyavasthitaSibhASayApi siddha ni rupasargArtha aarmbhH| preSyabruvorhaviSo devatAsampradAne (pAsU02-3-61) / ijyatardaivAdi kasya gatyarthasya lopamadhyamapuruSaikavacanaM preSyeti tatsAhacaryAda aviH rapi tathAbhUto gRhyane / devatAsampradAnaM yasyArthasya tatra vartamAnayoH pre. jyabrahItyetayoH karmaNohavirvizeSasya vAcakAcchabdAt SaSThI syAt / agnaye chAgasya haviSo vapAyA medasaH preSyAnubrUhi vA / preSyabruvoH kim ? agnaye chAgaM havirvapAmaMdo juhudhi / haviSaH kim ? agnaye gomayAni preSya / devatAsampradAne kim ? mANavakAya puroDAzAnpreNya ! haviSA pra. sthitatvena vizeSaNa pratiSaghA vaktavyaH (kA0 vA0) / indrAgnibhyAM chAgaM havirvapAmmedaH prasthitaM preSya iha sUtre zeSagrahaNaM na sambadhyate , tiGa. ntena samAsasyAprasaktatvAt / idazca bhASAyAmapi pravartate , uttaratra cha. ndograhaNAta / caturthyarthe bahulaM chandasi (pAsu02-3-62) / SaSThI syAt / puruSa mRgazcandramase godhAkAlakAdAghATaste vanaspatAnAm , vanaspatibhya ityarthaH / bahulagrahaNAccandramasazcaturthI / SaSThayartha caturyAtyapi vakavya. m (kaabhvaa0)| yA kharveNa pibati tasyai khrvH| vyatyayavacanAtsiddham /
Page #252
--------------------------------------------------------------------------
________________ vidhizeSaprakaraNe vibhatyarthaprakaraNam / 243 yajezca karaNe (pA0su02-3-63) / idda chandasi bahulaM SaSThI syAt / ghRtasya ghRtena vA yajate / kRtvorthaprayoge kAle 'dhikaraNe ( pA0su02 - 3-64 ) / iha SaTyA vicchinamapi zeSagrahaNamanuvarttate, uttarasUtre karmagrahaNAt / "karttari ca' (pA0sU02-2-16) iti hi noktam / zeSasambaddhaM karmagrahaNaM mAnu. vRtaditi prAJcaH / vastuto vyAkhyAnameva zaraNam, sannihitasyAdhi karaNasya nivRttaye vA karmagrahaNasambhavAt / paJcakRtvohro bhojanam / dviranho bhojanam / zeSe kim ? anyathA vidhirevAyaM syAt / tathAca dvi. rahanyadhIta iti saptamI na syAt / SaSTayA bAdhAt / kartRkarmaNoH kRti (pA0su02 - 3 - 65) / zeSe iti nivRttam / kRdyoge kartari karmaNi ca SaSThI syAt / bhavataH zAyikA / apAM sraSTA / kartRkarmaNoH kim ? zastreNa bhettA / syAdetat, iha kartRkarmabhyAM kriyA AkSipyate / tadvAcIha dhAtureva | dhAtozca dvaye pratyayAH - kRtastiGazca / tatra tiGaH prayoge "naloka" (pA0 su02-3-69) iti praniSedhena bhAvyam / tatazca parizeSAt kRdyogapava SaSThI bhaviSyati tat kiM kRgrahaNena ? maitham, taddhitAntasya vAraNIya. tyAt, yathA kRtapUrvIkaTamiti / nanu kRtaH kaTaH pUrvamanenetyasminvi prahe kasya karmaNi vidhAnAcenaiva karmaNo 'bhihitatvAt dvitIyayA na bhAgyam / evaM tadapavAdabhUtayA SaSThadyApi iddApyanamihitAdhikArAt / kizca kRtazabdasya kaTasApekSatayA samAso durlabhaH / evaM taddhito'pIti cet ? atrokaM hariNA 9 vizeSakarma sambandhe nirmuke'pi kRtAdibhiH / vizeSanirapekSo'gyaH H kRtazabdaH pravarttate // akarmakatve satyevaM kAnte bhAvAbhidhAyini / tataH kriyAvatA karmA yogo bhavati karmaNAm // avigrahA gatAdisthA yathA prAmAdikarmabhiH / kriyA sambadhyate tadvat kRtapUrvyAdiSu sthitA // iti // asyArthaH-kRtAdibhiH zabdeH kaTAdisamabhivyAhArAt viziSTakarma sambandhe niSkRSya bhuke'pi anubhUte'pi kRtaH pUrve kaTo'nenetyavasthAyAmiti bhAvaH, tasyAmavasthAyAM vRttivirahAt / karmasAmAnyava camarenya eva kRtazabdaH pravartate vRddhiM labhate / avivakSitakarmatAyAM neha pa cyate ityAdAvapi karmasAmAnye pratyayAbhyupagamAditi bhAvaH / avivakSita karmaNAM bhAve pratyaya iti matAntaramAha- akarmakatva-iti /
Page #253
--------------------------------------------------------------------------
________________ 244 zabdakaustubhadvitIyAdhyAyatRtIyapAde tRtIyAnhike nanukarma sAmAnye bhAve vAtapratyaye kRte sApekSatvAbhAvAt "supsupA" iti samAse kRte "pUrvAdiniH"(pA0sU05-2-86)"sapUrvAJca" (pA005-287) iti kartari inipratyayo'stu nAma / kaTasya tu prathamapakSe kenAbhi. dhAna durvAram / yathA zakyaca "kSudupahantuma" ityatra kSudhaH kRtyapratya. ghena / maivam, taddhitArthanekArthIbhUtasya kRtazabdArthasya niSkRSya kaTena sambandhAbhAvAt / tadetadAha-tataH kriyAvateti / nanvevaM kriyayApi yogAbhAve kathaM dvitIyetyAzaGyAha-avigraheti / viziSya graho grahaNaM tadrahi tAprAdhAnyenAgRhyamANApItyarthaH / ayaM bhAvaH-guNabhUtayApi kriyayA kArakANAM sambandho dRzyate, yathA kaTaM kRtavAniti / kRtaHza. bdazcAyaM pUrva kRtamanenetyasminarthe vyutpaaditH| pUrva kRtavAnityanena samAnArthaH sampadyate / tatra karotikriyApekSamasti kaTasya kamatvam / anamihitaJcanata / ato'sati kRdrahaNe SaSThI syAdeveti sthitam / syAdetat , odanaH ghacyatetamAM, "gururdharitrI kriyatetarAntvayA" (mAko0) ityAdAvapi odane dhariyAdeH karmaNaH kriyayaiva yogAd di. tIvaiva syAt / kriyAvizeSaNIbhUtena lakArArthena karmAnvayazcet kArthenApyastu / kriyAyAH kArakeSviva zakterapi zaktimatyutthitAkAsaka. tvAvizeSAt / kizcAstu nAma kathazcit ktArthaparityAgena vRttiH, rAja puruSAdau sahayAvizeSasya mAsajAtAdau guNapradhAnabhAvAdezca bahuza. styAgadarzanAt / tathApi kRbrahaNaM vyarthameva, "naloka" (pAsu02-369), iti niSThAyoge nissedhsiddheH| niSThAntadhAtUpAtakriyAyoge na bha. vatIti hi tadarthaH / 'grAmaM gatavAn' ityAdAvapi kArakANAM kriyayevAnvayAt / na ca 'pAcayati yajJadatto devadattena' ityatra NiprakRtya. meM prati kartuH prayojyASaSThI vArayituM kRdrahaNam / Nit tu na kRditi bAcyama, layoge netyeva niSedhasiddheH / laprakRtyA lAntapadena vA yA kriyopAtA tadyoge netyarthAt / sA ca kriyA guNabhUtA pradhAnabhUtA ve. syatra nAgrahaH / gauNamukhyanyAyatu nAzrIyate, lakSyAnurodhAta svaritenA. dhikaH kAra iti vyAkhyAnAcca / ata eva tatra tRtIyA labhyate / 'me. dikA devadattasya' 'yajJadattasya kASThAnAm" ityatrobhAbhyAmbAM pa. dhyapyata eva / tasmAdharya chadrahaNamiti / atrAhu, kRtyeva yathA syAttaddhitAdhikye mA bhUditi chadraha Nam / vyAkaraNaM prAkSaH / "prajJAdibhyazca" (pA0su05-4-38) iti svArthe'N / evaJca vadatAM mate 'modanasya pAcakaH '
Page #254
--------------------------------------------------------------------------
________________ vidhizeSaprakaraNe vibhaktyarthaprakaraNam / ityatrApi SaSThI neti labhyate / kRtapUrvItivatkartavyapUrvItyAdera. bhyupagame tu tavyadAdyantena samAsAdinau kRte kuddhahaNaNyAvartyatApi sambhavati / bhASyaM tvihodAsInamevetyabhiyukta prayogA anveSaNIyAH / " dhantarhi dhayai rAmodamuttamam" iti bhaTTiH / ucyate, anityeyaM SaSThI, tadarhamiti nirdezAt / dvikarmakebhyastu kartari kRti kRte pradhAne niyatASaSThI, guNe tujhyathA bhavedityakathita sUtre evoktam / ubhayaprAptau karmaNi (pA0su02-3-66 ) / ubhayoH prAptiryasminkRti tatra karmaNyeva SaSThI syAt / Azcaryo gavAM doho'gopena / akAkArayoH prayoge pratiSedho neti vaktavyam (kA0vA0 ) / bhedikA bibhitsA vA rudra sya jagataH / kathantarhi kinA bAdhA na bhavatIti, "sthAgApApacobhAve" (pA0su03-3-95 ) iti sUtre vRttiH / tathA suTA sIyuTo bAdhA na bhavatIti, "sutithoH " (pA0pu03-4-107 ) ityatra vRttiH / atra rakSitaH-apratyayAdityakArapratyayasyeha grahaNam, prAthamyAt / bAdhAzabde tu "gurozca halaH" (pA0sU03-3-103) ityakAra ityAha karaNatvaviva kSAyAM tRtIyeti vA bodhyam / zeSe vibhASA (kA0vA0 ) / strIpratyayavi payamevedamityeke / vicitrA sUtrasya kRtiH pANineH pANininA vA / kecidavizeSeNa vibhASAmicchanti / zabdAnAmanuzAsanamAcAryeNA cAryasya vA / kasya ca vartamAne (pA0sU02-3-67) / vartamAnArthakasya yoge SaSThI syAt / " naloka" (pA0su02-3-69) iti niSedhasyApavAdaH / rAjJAM mato buddhaH pUjito vA / "matibuddhipUjArthebhyazca" (pA0su03-2-188) iti vartamAne kaH / kathantarhi napuMsake bhAve ktasya yoge SaSThI, 'chAtra* sya hasitam' iti zeSavijJAnAtsiddham / kartRtvavivakSAyAM tRtIyaiva, 'chAtreNa hasitam' iti / 245 * adhikaraNavAcinazca ( pA0sU02 - 3 - 68 ) / kasya yoge SaSThI syAt / idameSAM zayitam / iha kartari SaSThI / sakarmakebhyastvadhikaraNe ke kRte kartRkarmaNordvayorapi SaSThI, anabhihitatvAvizeSAt / idameSAM bhukamodana. sya / "ubhayaprAptau karmaNi" ityayaM tu niyamaH "kartRkarmaNoH kRti" ityasthA eva prApteH / iha gatyartheSu dhAtuSvayaM bhavati / idameSAM gatamityadhikaraNe / idamete gatA iti kartari / idamebhirgatamiti karmaNi / ihaibhirgatamiti napuMsake bhAve / kartRvivakSAyA idameSAM gatamiti tatraiva zeSavivakSAyAm / nalokAvyayaniSThAkhalarthatRnAm (pA0sU02-3 - 69 ) / jighRkSitarUpavinAzaprasaGgAt tRnAmiti NatvaM na kRtam / eSAM prayoge SaSThI na syAt
Page #255
--------------------------------------------------------------------------
________________ zabdakaustubha dvitIyAdhyAyatRtIyapAde tRtIyAndike "kartRkarmaNoH kRti" (pA0su02-3-65) iti prAptA pratiSidhyate / lA dezA:- odanaM pacan pacamAnaH pecAnaH pecivAn / kathantarhi - "bamrirvajraM " "papiH somaM" "dadirgAH" iti / nahi kikinI lakArau nApi tadAdezau / naiSa doSaH, "kikinau liTca" (pA0sU003-2-172) ityanena liTakAryAtidezaH kriyate, na tu liTsaMjJA / "vizeSAtideze ca sAmAnyamapyatidizyate" iti / u--kaTaM cikIrSuH / kanyAmalaGkariSNuH / uka--vArANasImA. gAmukaH / kamerbhASAyAmaniSedhaH (kA0vA0 ) / lakSmyAH kAmukaH / anyaye--kaTaM kRtvA / tosunkasunorapratiSedhaH (kA0vA0 ) / purA sUryasyodeto. rAdheyaH / purA kUrasya visRpovirapzin / niSThA - odanaM bhuktavAn / devadattena kRtam / khalartha-vayA sukaram / ISatpAnaH somo bhavatA / tRnniti pratyAhAraH, "zatRzAnacI" ityArabhya tRno nakArAt / tena zaniprabhRtInAmapi grahaNam / somaM pavamAnaH / " pUyajeoH jJAnan" ( pA0su03-2-128 ) / naTamAna (naH / " tAcchIlyAdiSu cAnazU" adhIyan pArAyaNam / "iGghAryoH" ( pA0sU03-2-230 ) iti zatA / tRn, pAtA sutamindro astu somam / dviSaH za turvA / murasya muraM vA dviSan / sarvatra kArakaSaSThyAH pratiSedhaH / zeSe SaSThI tu syAdeva / brAhmaNasya kurvan / satyAnuraktA narakasya jiSNavaH / chAtrasya hasitam / janikarturityAdi / vAkUNAM durApe'rthe tvadadhInA hi siddhayaH / 246 api dhAgadhipasya durvacaM vacanaM tadvidadhIta vismayam / ( ki0kA09-2) iti ca / yadvA, "ikSvAkUNAM siddhayaH" ityanvayo na tu "ikSvAkUNAM durApe" iti / tathA " vAgadhipasya vismayam" ityanvayo na tu "vAgadhipazya durvacam" iti dik / iha uzca ukazca UkAviti vyutpAdya laca Ukau ceti vigrahItavyam / UkAreNa ca kRto vizeSaNAttadantavidhiH / vyapadezivadbhAvAtkevalenApi niSedhaH / anoviSyadAdhamarNyayoH (pA0su02-3 - 70 ) / bhaviSyatyakasya bhaviSyadAdhamarNyArthe nazca yoge SaSThI na syAt / edhAnAhArako vajati / brajaGgAmI / dvitIyAsamAsaprasaGge vyutpAditametat / adhama- zataM dAbI | bhaviSyaditi svaryate / tena bhaviSyadadhikAravidditasva grahaNA - varSazatasya pUrakaH / putrapautrANAM darzakaH / ayaM hi "yundacI" (pA0su03-1-133) hatyavizeSeNa vihito na tu "tumuNDulau" (pA0su0 3-3-20 ) itivadbhaviSyadadhikArasthaH / iha yathAsaMkhyaM vAravituM mAdhye
Page #256
--------------------------------------------------------------------------
________________ vidhizeSaprakaraNe vibhktyrthprkrnnm| 247 yogo vibhaktaH / akasya bhaviSyati, ita Adhamaya ceti / chatyAnAM kartari pA (pA0sU02-3-71) / SaSThI vA syAt / "kartR. karmaNo kRti" (pAsU02-3-65) iti nityaM prApta vibhASeyam / kartavya. midaM kRSNena kRSNasya vA / kartarIti kim ? geyo mANavakaH sAnAm / "bhavyageya" (pA.su03-4-68) iti kartari yadvidhAnAdanabhihitaM karma / ihApi bhAgye yogavibhAgaH kRtaH / tadyathA-kRtyAnAm / ubhaya. prAptau netyanuvartate / netavyA va gAvaH kRSNena / iha pradhAne karmaNi gavAraye kRtyaH, apradhAnakarmaNaH kartuzca / kRtyenAnabhidhAnASaSThI prAptA niSidhyate / tataH kartari vA // SaSThI syAt / anyatsarva nivRttam / tulyArthairatulopamAbhyAM tRtIyA'nyatarasyAm (pA0102-3-72) / tulyAyoge tRtIyA vA syAccheSe, pakSe SaSTI / tulyaH sarazaH samo vA kRSNena kRSNasya vA / atulopamAbhyAM kim ? tulA upamA vA kamaNasya nAsti / kathantarhi "tulAM yadA rohati dantavAsasA" iti kAlidA. sH| "sphuTopamaM bhUtisitena zambhunA"(mA0kA01-4) hAta mAghazca / atrAhaH, tolanaM tulaa| asminneva sUtre "NilugakoH"nipAtanAtsAdha. riti maadhvH| upamitirupamA / tatra dhAtvartha prati karaNIbhUtayoH dantaH vAsAzambhuzabdayostRtIyA yukkaiva / yathA-upamIyate'nenetyAdau / prakR. nasUtraM tu zeSe SaSThyapavAdabhUtatRtIyAvidhAyakam / neha pravartate ityanya. dett| yadvA, "sahayukta pradhAne" (pA0sU02-3-19)iti tRtIyA'stu / "svavAlabhArasya taduttamAGgajaiH samacaryeva tulAbhilASiNaH / ityatra yathA / uktaM hi, vinApi tadyogaM tRtIyA / "vRddho yUnA"(pA0 su01-2-65) iti nidarzanAditi / tulyAyarityarthagrahaNAta dyotakAnAmivAdizabdAnAM yoge na, gauriva gavayaH / yathA-gaustathA gavaya iti / veti vartamAne anyatarasyAM grahaNamuttarasUtre cakAreNa svamyAnukarSaNArthama / anyathA hi tRtIyaivAnukRSyeta, sannihitatvAt / __ caturthI cAziSyAyuSyamadrabhadrakuzalasukhArthahitaiH (paa0902-373)| sukhaparyantAnAM dvandvAH / tato'rthazabdena bhuvriihiH| tathA ca dvandvAnte zrayamANAtpratyekamarthazabdaH sambadhyate / madrabhadrazabdayoH paryA. yatayA sutre'nyatarona paThanIyaH / kecittu arthazabdo'pi pRthageva nimi ttam / vyAkhyAnAca sarvatrArthagrahaNamityAhuH / AziSigamyamAnAyAme. taiyoge zeSe caturthI vA syAta, pakSa sssstthii| AyuSyaM cirazASitaM deva. dattAya devadanasya vA bhUyAt / evaM madraM bhadra kuzalaM nirAmayaM susaM
Page #257
--------------------------------------------------------------------------
________________ 248 zabdakaustubhadvitIyANyAyacaturthapAde prathamAnhikearthaH prayojanaM hitaM pathyaM bhUyAdityAdi / hitayoge caturthI vatamyA (kaavaa0)| ityasya manAziSi caritArthatvAdAziSyanena vikalpa eva / mAziSIti kim ? devadattasyAyudhyamasti / iti zrIzabdakaustubhe dvitIyasyAdhyAyasya tRtIye pAde tRtIyamAnhikam / // samAptazcAyaM pAdaH // vigurekavacanam (pA su02-4-1) / vaktIti vacanam / bAhulakA. skartari lyuT / sAmAnye napuMsakam (kaa0vaa0)| samAhAradvigurekArthapra. tipAdakaH syAt / "taddhitArtha (pAsU02-1-51) iti sUtre hi bhAvasA. dhana evaM samAhAra iti sthitam / tathA ca nyAyasiddhametat / karmasA: dhanatAbhramaM vArayitumArabhyate "sa napuMsakam" (pA0sa02-4-17) itya. stha pravRtyartha ca / dRzyate ca bhramanivRttaye'pi satrakRto ytnH| yathA"upakAdibhyo'nyatarasyAmadvandve" (pAsU02-4-69) iti / tatra hi advandvaityasya dvandvagrahaNaM nAnuvartate ityartho bhAgye sthitaH / candrazca prANitUryasenAGgAnAm (pA0sa02-4-2) / prANyaGgAnAM indra ekArthaH syAt / evaM tUryAGgAnAM senAGgAnAzca / pANipAdam / mArdaGgika pANadhikam / rathikAzvAroham / iha prANisenayoraGga nAmAvayavaH / tUryasya tu aGgaM nAmopakArakaM bodhyam / 'mAIGgika' ityAdI mRdaGgavAdanaM zi. lpamityarthe "zilpam"pAsU04-4-55) iti tthk| pANipAdam' ityAdau "jAtiraprANinAm (pAsU02-4-6) ityeva siddha vyatikarani. rAsArtha vacanam / 'hastyazvaM' 'hastyazvAya' ityatra tu senAGgatve'pi paratvAtpazulakSaNo vikalpa iti "vibhASA vRkSe" ( pA0su02-4-12) ityatra bhASyakaiyaTayoH sthitam / atha kathaM "rathavAjipattikariNIsamA. kulam" iti / napuMsakahasvatvena hi bhaavym| ucyate, rathAdisahitAH kariNye iti madhyamapadalopI samAso bodhyH| yadvA, rathazca vAjI cetyAdi vigrahaH |jaataavekvcnm / "phalasenAdInAM bahuprakRtiH" iti vkssymaanntvaatraikvdbhaavH| etena "pAtitairathanAgAzvaiH" iti / "ityaM rathAzvebhaniSAdinAM prge| (mAkA012-1) iti mAghazca vyAkhyAtaH / ihApi madhyamapadalopAdeka. vacanAntena vigrahAdvA / yadvA, kRtdvndvaanaamekshessH| tathA ca "tistrINi trINi' (pA0 su09-4-101) iti sUtre "luTaHprathamasya" (pAsU02-4-85) iti sUtre
Page #258
--------------------------------------------------------------------------
________________ vidhizeSa prakaraNe ekavadbhAvaprakaraNam / 149 ca bhASyam - - ' 'ubhayaM hISyate bahUni zaktikiTakAni" iti / mAghaTippaNe -- "rcturngg| zvebhe niSIdanti" iti NinyantenopapadasamAsa irti samAdhAnAntaraM sAram / yadyapi "cArthe dvandvaH" ( pA0sU02-2-29 ) ityevetaretarayoge samAhAre ca dvandvo vihitaH, samAhArasyaikatvAzca siddhamekavacanaM, tathApi niyamArthamidaM prakaraNamprANyaGgAdInAmekavacane dvandva eva / samAhAradvandva evetyarthaH / na ca samAhAre eSAmeveti viparItaM grAhyam, "tiSyapunarvasvoH " ( pA0s012-63) iti sUtre bahuvacanagrahaNAt taddhi samAhAraikavacanavyAvRttaye kriyate tiSyapunarvasvidamiti / anuvAde caraNAnAm (pA0sU02-4-3) | caraNAnAM dvandva ekavatsyAt / caraNazabdaH kaThakAlApAdiSu zAkhAbhedeSu mukhyaH / tadadhyAyiSu puruSeSu gauNaH / ubhayeSAM caiSAM "gotraJca caraNaiH saha " (kA0vA0 ) iti jAtisaMjJA / tatra zAkhAbhedavAcinAM "jAtiraprANinAm" (pA0su02-4-6 ) ityekavadbhA vasya siddhatvAGgauNo'pi puruSavRttireveha gRhyate / udagAtkaThakAlApam / pratyaSThAtkaThakauthumam / iha yadA kaThakAlApeSUditeSu pratiSThiteSu cASA. bhyAM tatra gantavyamiti saMvAdaM kRtvA tazca vismRtya kazcidAste tatra pratIdamucyate- nanRdgAtkaThakAlApantarikamAsyate iti / ato bhavatyanuvAdaH / kaThena proktamadhIyate kaThAH / vaizampAyanAntevAsitvANiniH / "kaThacarakAlluk" (pA0su04-3-107) ' tadadhItetadveda" ( pA0su04-2-19) ityaN / " proktAlluk" ( pA0sU04-2-64 ) / kalApizabdAt "kalApino'N" (pA0su04-3 - 108 ) " nAntasya Ti. lope sabrahmacAri" (kA0vA0 ) ityAdinA TilopaH / adhyetraNo luk / etena kauthumo vyAkhyAtaH / yadA tu udayapratiSThe nAnUdyete, kintu a. jJAte zApyete tadA pratyudAharaNam - udaguH kaThakAlApAH / stheNora dyatanyAmeveti vAcyam / stheNoH kim ? anandiSuH kaThakAlApAH / adyatanyAM kim ? udyanti kaThakAlApAH / adhvaryukraturanapuMsakam ( pA0su02-4-4) / adhvaryuzabdo yajurveda. lakSakaH / tatrotpanno viniyukto vA yaH kratuH tadvAcinAmanapuMsakaliGgAnAM dvandva ekavatsyAt / arkAzvamedham / sAinAtirAtram | adhvaryukratuH kim ? 6Suvajrau / udbhidvalabhidau / sAmaveda eSAM vidhAnam | a napuMsakamiti kim ? rAjasyavAjapeye / imau hi zabdAvarddharcAdiSu pa* Thitau / yadA napuMsakaliGgau tadA pratyudAharaNam / adhyanato'viprakRSTA sthAnAm (pA0su02 - 4 - 5 ) / adhyayanena mi.
Page #259
--------------------------------------------------------------------------
________________ 250 zabdakAstubhadvitIyAdhyAyacaturthapAde prathamAnhike mittena yeSAmaviprakRSTA pratyAsannA AkhyA teSAM dvandva ekavatsyAt / - padakakamakam / padAnyadhIte padakaH / kramAdibhyo vun (pA0su04-261) evaM kramakaH / kramakavArtikam / vRttiH saMhitA, tAmadhIte vaartikH| ukthAdipAThAk / padAnyadhItya kramo'dhyetavya iti spaSTA pratyAsa. tiH / kramakavArtikamityatra tu saMhitAmanadhItya kamo'dhyetuM na zakyate ityeva pratyAsattibodhyA / adhyayanata iti kim ? pitAputrau / aSi. prakRSTAkhyAnAM kim ? yaashikvaiyaakrnnau| jAtiraprANinAm (paa0su02-4-6)| prANivarjajAtivAcyavayaSako dvandU ekavatsyAt / ArAzastri / ArApratodaH / jAtiH kim ? nandaka. pAzajanyo / sNshaashbdaaveto| ___ khaDgo'sya nandakaH zaGkhaH pAJcajanyaH prakIrtitaH / / maprANinAM kima ? brAhmaNakSatriyavizudrAH / naviyukanyAyena dravyajAtInAmekavadbhAvo na guNakriyAjAtInAm / rUparasau / gamanA. kudhane / jAtiprAdhAnya evAyamekavadbhAvaH / yadA tu dravyavizeSavivakSA tadA badarAmalakAni / jAtivivakSAyAntu vadarAmalakam / ihaikavadbhA. vo vaikalpika iti bhAgyasvarasaH / tathAca "vibhASA vRkSamRga" (pAsU02-4-12) iti sUtre "bahuprakRtiH" (kAbhvA0) ityAdi vArti kamupakramya badarAmalakaM badarAmalakAnItyudAhRtaM bhASye / badarAmaLa. kAnIti prApte ityartha vyAcakSANAnAM mate tu nityameveti tatraiva kaiyttH| ata eva "tasya bhAvastvatalau" (pAsU05-1-110) iti sUtrabhASyastha oSadhivanaspatInAmiti prayogaH saGgacchate |bhaassypryogaatraikvdbhaav iti vadan kaiyaTastu jAtivivakSAyAmapi ekavadbhAvAbhAvaM mene / evaM "laTaHzatRzAnacau"(pAsU03-2-124)iti sUtrasthabhASyakaiyaTAdigrantho bodhyaH / kathaM tarhi "raJjitAnuvividhAstaruzailAH" iti bhAraviH / na. hyatra vyaktivizeSavivakSA ? satya, tarusahitAH zailA iti bodhyam / / viziSTaliGgo nadIdezo'grAmAH (paa0su02-4-7)| agrAmA itye. kavacanasya sthAne sautraM bhuvcnm| viziSTaliGgAnAM bhinnAliGgAnAM nadIvAcinAndezavAcinAza grAmavarjitAnAM dvandva ekavat syAt / sUtre catvAro'pi zabdA avayavadharmeNAvayavini dvancha bodhyAH / nadIde. za ityasamAsanirdezaH / udhyazca irAvatI ca udhyerAvati / kuravazca kurukSetraM ca kurukurukSetram / bhinnalinAH kim ? gaGgAyamune / mdrkekyaaH| nadIdeza iti kim ? kukkuttmyyoN| agrAmAH kima ? jA. mma nagaraM, zAlakinI prAmaH, jAmbavazAlUkinyo / atra pUrvapadArthaH
Page #260
--------------------------------------------------------------------------
________________ vidhizeSaprakaraNe ekavadbhAvaprakaraNam 251 sya agrAmatve'pi uttarapadArthasya grAmatvAttadAzrayaH pratiSedhaH / tadu. kam "ubhayatazca prAmANAM pratiSedho vaktavyaH" iti / nadIgrahaNamade. zatvAt / janapado hi dezaH / ata eva parvatAnAM na-kailAsazca gandhamA. danaM ca kailAsagandhamAdane / kSudrajantavaH (pA0pU02-4-8) / eSAM dvandva ekavatsyAt / yUkAli. kssm| AnakulAt kssudrjntvH| yeSAJca virodhaH zAzvatikaH (paasuu02-4-9)| yeSAM nityaM vairaM teSAM dvandva ekavatsyAt / govyAghram / gajasiMhamityAdi / virodho vairaM na tu sahAnavasthAnAdiH, 'chAyAtapo' ityAdAvativyApteH / zazvaditi traikAlyamAha / tatra bhavaH ityarthe "kAlA" (paa0404-3-11)| tAntAtparatve'pi nipAtanAdikAdezaH / avyayAnAM bhamAtre"(kA0vA0) iti prAptasya TilopasyAbhAvazca sAmAnyApekSamikasya kenAbAdhe jJApa. kamidam / tena kAndAvikAdi siddhamiti kazcit / vastutastu kantuH svedanI, tatra "saMskRtaM bhakSAH" (pA0ma04-2-16) ityaN / kAnda. vam / tadasya paNyam"(pA0pU04-4-51) iti Thak / zAzvatikaH kim? caitramaitrI kalahAyate / etena "devAsurairamRtamambunidhirmamanthaM" iti bhAraviprayogo vyAkhyAtaH / teSAM hi amRtAdiprayuktaH kAdAcitko virodho na tu nityaH, manthanapravRttikAle tadvirahAt / iha (1)pazuzakunindrAvakAzo-mahAjora_, mhaajorbhraaH| haMsacakravAkaM, haMsaca. kravAkAH / "yeSAM ca" (pA0 sU02-4-9) ityasyAvakAzaH-zramaNabrAhma. Nam , mArjAramUSakam , azvamahiSaM, kAkolUkamityatrobhayaprasaGge para* tvA:pazuzakuni vibhASA prAptA cakAreNa punarvidhAnAd "yeSAMca" iti nityameva bhvti| zaddhANAmaniravasitAnAm (paa0suu02-4-10)| abahiSchatAnAM zadrANAM dvandva ekavatsyAt / takSAyaskAram / rajakatantuvAyam / zadazabdo'tra traivarNiketaraparo na tu zudratvajAtiparaH, aniravasitAnAmiti pratiSedhAt / niravapUrvAtsyateH karmaNi kH| niravasAnaM bahiSkaraNam , tacceha pAtrAdvivakSitam / yairbhu ke pAtraM na zudhyati "bhasmanA zudhyate kA. syam" ityAdismRtikAraktasaMskAraNApi te pAtrAdahiSkRtAH / a. nirasitAnAM kim ? cnnddaalmRtpaaH| gavAzvaprabhRtIni ca (pA0102-4-11) / etAni dvandvarUpANi kRte. (8) "vibhASA samma" (pA0 sa02-5-22) iti vihivandra syAvakAza itv|
Page #261
--------------------------------------------------------------------------
________________ 255 zabdakaustubhadvitIyAdhyAyacaturthapAde prathamAnhikekavadbhAvAni sAdhUni syuH / gavAzvakam / gavAvikam / gavaiDakam / ajAvikam / ajaiDakam / eSAM pazudvandvAvibhASAyAM prAptAyAM vacanam / kubjavAmanam / kujakairAtam / putrapautram / zvacANDAlam / strIku. mAram / dAsImANavakam / uSTrastaram / zATIpracchadam / ihAprANijA. tivAcinAmabahuprakRtyarthaH paatthH| uSTrazazam / mUtrazakRt / mUtrapurI. bam / yakRnmedaH / mAMsazoNitam / darbhapUtIkam / arjunapuruSam / tRNo. layam / dAsIdAsam / atra "pumAn striyA' (pA0su01-2-67) itye. kazeSo na / kuTIkuTam / mAMsazoNitam / bhAgavatIbhAgavatam / gavA zvaprabhRtiSu "yathocAritaM bandhavRttam" iti vArtikam / gaNapAThe rUpameSAM vivakSitaM na tu pUrvottarapadanirdezamAtre tAtparyamityarthaH / tena ava. jAde'zobhAvapakSe na bhvti| apazavo vA anye goazvebhyaH pazavo gomshvaaH| vibhASA vRkSamRgatRNadhAnyavyaJjanapazuzakunyazvavaDavapUrvAparAdhaH rottarANAm (pAsU02-4-12) / vRkSAdInAM saptAnAM dvandvaH azvavaDake. tyAdi dvandvatrayaM ca vibhASA ekavatsvAt / vRkSAdau vizeSANAM prahaNam / tathAhi, vRkSAdizabdaiH pratyeka dvando vizeSyate / na caiko vRkSazabdo bambaH / na ca dvayoH sahaprayogaH, ekazeSAt / evaM paryAyayorapi, vi. pANAmapi samAnArthanAmekazeSArambhAt / nApi 'vRkSazca dhavazva' ityAdi, sAmAnyavizeSayorvAcanikadvandvaniSedhasyokatvAt / na ca prA. jyabharatagviti nirdezAdanityaH sa iti vAcyam , tathApi 'vRkSavama' ityAdi, prayogAdarzanena niSedhasyaiva prakRte pravRtteH / tasmAvizeSANAme. gheha grahaNaM sthitam / plakSanyagrodham , plakSanyagrodhAH / rurupRSatam, ruru. pRsstaaH|kushkaashm , kuzakAzAH / brIhiyavam, vrIhiyavAH |ddhighRtm, vadhighRte / gAmahiSam, gomahiSAH / tittirikapiJjalama , tittirikapi. alAH / azvabaDavam , ashvvddvo| pUrvAparam , pUrvApare / adharota. rama , adhrottre| atra vArtikam-bahuprakRtiH phalasenAvanaspatimRgazakunikSudraja. ntudhAnyataNAnAmiti (kAvA0) / eSAM bahupratireva bancha ekavadi. tvarthaH / meha-badarAmalako, rayikAzvArohI, plakSamyagrodhAvityAdi / idaM vArtikaM vidhyantarazeSabhUtaM na tu svAtantreNa vidhAyakam / vidhi: svaM hi samityattarhi vanaspatyAdInAmetatsUtropAtAnAmapi bahupraka. hirave vikalpa bAdhitvA nityaM syAt / abahuprakRtikatve ca sautro vi. kalpaH syAt / vaikaliekatve tu phalAdInAmapi "nAtiraprANinAm"
Page #262
--------------------------------------------------------------------------
________________ vidhizeSaprakaraNe ekavadbhAvaprakaraNam / 253 (pAsU02-4-6) ityAdilakSaNAntaraprAptaM nityamekavadbhAvaM bAdhitvA bahuprakRtikatve vikalpaH syAt / na ca "badarAmalakaM, badarAmalakA. ni" iti bhASyadarzanAdiSTApattiriti vAcyam , tatra badarAmalakAnI. ti kAcitkaH pAThaH, so'pi badarAmalakAnAtyevaM prApte jAtilakSaNo nitya ekavadbhAva iti vyAkhyeya iti kaiyaTenokatvAt / yattu nitye ekavadbhAve prApta vikalpo'nena kriyate iti matAntaraM kaiyaTenoktam / tadApAtataH, "badarAmalake tiSThataH" iti taduttarabhAdhyavirodhAt / uktarItyA prakR. tavArtikasya bahuprakRtike vikalpavidhiparatve hi anyatra nitya ekavadbhA. vo durvAra: syAditi dik / tatrApi yadi "vibhASA vRkSa" (pA.su02-4-12) ityatra paThitatvA. dasyaiva zeSaH syAt , tadA vanaspatyAdivabahaprakRtitve vikalpAbhA. ve'pi "jAtiraprANinAm' (pA0sU02-4-6) iti nityo vidhiH syAt / tasmAtsarvaprakaraNazeSo'yam / eSAM phalAdInAM dvandvo'nena lakSaNAnta. reNa vA ekavadbhavan bhuprkRtireveti| tena "plakSanyagrodhau" ityatra ayaM vikalpo "jAtiraprANinAm" (pA0ma02-4-6) iti nityazca na bhavati / evaM vrIhiyavau kushkaashaavityaadi| prakRtasUtropAttAnAntu itthaM viSayavibhAga:-trAprANinasteSAM "jAtiraprANinAma" (pAsU02-4-6) iti nityaM prApte vikalpo vidhIyate / sa ca teSAM taireva / tathAca vRkSAdaniAmanyaiH saha dvandva yathAprAptaM nityaM vikalpo vA / tadyathA-'bIhikuzaplakSam' ityatra "jA. tiraprANinAm" (pAsU02-4-6) iti nityaH / 'plakSazabdasparza' 'plakSazandasparzAH' ityatra tu "cArthe dvandvaH" (pA0sa02-2-26) ityuH bhayatra / na ceha "jAtiraprANinAma" (pA0 sU02-4-6)ityasya pravRttiA, adravyajAtitvAt / aprANinAmiti hi paryudAsa ityuktam / pazugraha Nantu hastyazvAdiSu senAGgalakSaNasya nityavidherbAdhanArtham / mRgaza. kunigrahaNaM tvavaziSyate / tatthaM vacanaM vyajyate-po vibhASAprApta eka. pacano dvandvaH sa mRgavizeSANAM taireva nAnyairiti / tenaiSAmanyaiH saha itaretarayoga eveti phalitam / evaM 'pUrvAparam' 'adharottaram' itya. prApi / pazuvandvatvAdeva siddhe azvavaDavagrahaNaM pratipadavidhAnArtham / tenaikavadbhAvapakSe "pUrvavadazvavaDavau" (pA0sa02-4-27) ityetadbAdhisvA "sa napuMsakama" (pA0sa02-4-17) iti pravartate / tacchando hi pakavadbhAvamA parAmazati / tena ekavadbhAvanapuMsakatvamapi pratipa. viditaM sampayate / "pUrvavarazkvADau" (pA0302-4-27) iti kheka
Page #263
--------------------------------------------------------------------------
________________ 254 zabdakaustubhadvitIyAdhyAyacaturthapAde prathamAnhikebadbhAvavirahapakSe pravarttate / ashvvddvau| azvavaDavAn // vipratiSiddhaM cAnadhikaraNavAci (pA0sa0 2-4-13) / viruyA. nAmadravyavAcinAM chandva ekavadvA syAt / atredaM niyamazarIram-ya ekavacano dvandvo vibhASA prAptaH, sa yadi vipratiSiddhavAcinAM bhavati, tadA adravyavAcinAmeveti / tena dravyavAcinAmitaretarayoga eva / zItoSNe udake stH| vipratiSiddhaM kim ? nandakapAJcajanyam / iha dravyavAcitve'pi pAkSikaH samAhAradvandvo bhavatyeva / yantu vRttau kA makrodhau iti pratyudAhRtaM, tatrApi 'zItoSNaM' 'sukhaduHkham' ityAdA. viva pAkSikasyaikavadbhAvasya duritvAt / niyamArtha hi prakRtasUtramiti sthitam / na ca adravyavAcinAdbhavati tarhi vipratiSiddhAnAmeveti tadAzayaH kalyaH, "zItoSNa udake" ityatra pAkSikaikavadbhAvApattyA "anadhikaraNavAcIti kim ? zItome udake" ityevaMrUpasvoktiviro. dhApatteH,sautrAnupUrvIsvarasabhaGgaprasaGgAti dik| na dadhipayaAdIni (pA0 su0 2-4-14) / etAni nakavatsyuH / dadhipayasI / madhusarpiSI / sarpirmadhunI / iha triSu vyaJjanasvAdikalpaH prAptaH / brahmaprajApatI / shivvaishrvnnau| skndvishaakhau| na ceha viru pANAmapIti ekazeSaH zaGkhyaH, ___ "skandazcaiva vizAkhazca dvau sutau sNbbhuuvtuH|" iti mahAbhAratasvarasenAparyAyatvanirNayAt / parivAdakauziko / pravagyopasadau / zuklakRSNe / idhmAbarhiSI, nipaatnaadiirghH| dIkSAta pa. sii| shrddhaatpsii| medhaatplii| adhyayanatapasI / ulUkhalamusale / AghavasAne / zraddhAmedhe / RksAme / vAGmanase / iha brahmaprajApatyA. diSu samAhAradvandvaniSedhamukhenetaretarayogadvando vyavasthApyate / tatsA. hacaryAta 'dadhipayasI' ityAdAvapi tathaiva / tena tatra vyakhanatvaprayuka. vikalpe niSiddhe'pi jAtilakSaNo nitya ekavadbhAvo'stviti na rAhanIyam / kiJca neha lakSaNavizeSa AgrahaH, ekavadbhAvamAtrasya niSe. dhAva / yathA "na SaTsvanAdibhyaH" (pA0 sa04-1-10) ityatra khiyAM yadukaM tatreti sAmAnyato niSiddhapate / tathAca vakSyati-doSasvira tasmAcomAviti / nanu bhavedevaM yadi "jAtiraprANinAm" (pA020 2-4-6) iti vidhi: syAt, niSedhastu saH / tathAca tenetaretarayoge prakRtastreNa samAhAre ca niSedhAdhipayAdInAM dvandva eva na labhyeta / . anocyate-niyamavAkyAnAM vidhirUpeNa nidharUpeNa vA pravRtti riti pakSavayaM tAvatpratyayalakSaNasutre upAditam "dyuyo luDi"
Page #264
--------------------------------------------------------------------------
________________ vidhizeSaprakaraNe ekavadbhAvaprakaraNam / (pA0 sU0 1-3-91) ityAdau bhASyArUDhaM ca / tatra "jAtiraprANinAm" (pA0su0 2-4-6 ) ityAdI vidhimukhatA pakSasyaiva lakSyAnurodhenAzra yaNAttasya ca "na dadhi" (pA0 sU0 2-4 -14) ityAdinA niSedhAsarve sustham / adhikaraNatAvasve ca (pA0 sU0 2-4-15) / dravyasaGkhyAvagame nai. kavatsyAt / daza dantoSThAH / nanu varttipadArthasya saGkhyAvizeSe bodhanIye itaretarayogadvandva eveti nyAyasiddham / anyathA hi "dazapaJca pUlyaH" iti dvigAviva pradhAnabhUte samAhAra eva dazatvasadhA anviyAt na tu samudAyAdiSu tatkiM niSedhena ? satyama, nAnena samAhAradvandvo niSidhyate, kintu prANyaGgAdInAM samAhAra eveti yo'sau niyamaH sa eva niSidhyate / asati hi niSedhe paJcasviddAsyAGghrikareSvabhiNyA bhikSA'dhunA mAdhukarIsarakSA | ityAdInAmasAdhutvaM syAt samAhAra eveti niyamenetaretarayoge dvandvasya durlabhatvAt / tathAca saGkhyAvagatAvekavadeveti niyamo na syA diti sUtrArthaH phalitaH / tasmAditaretarayogadvandvasya pratiprasavArthami dam / etena "daza dantoSThAH" ityAdau samAhAradvandvasyevetaretarayoga. dvandvasyApi daurlabhyAdvAkyameva prayojyam / adhikaraNaitAvatvecetyanena prANyaGgAnAM samAhAra evetyanena cobhayorniSedhAditi pratyuktam / "daza brAhmaNa kSatriyAH" ityAdau prAguktanyAyabalenaiva samAhAradvandvo vAraNIyaH / 255 vibhASA samIpe (pA0sU02-4-16) / adhikaraNaitAvatvasya sAmIpyena paricchittau samAhAra evetyevaMrUpo niyamo vA syAt / upadarza dantoSTham / upadazA dantoSThA / / " avyayaM vibhakti" (pA0su0 2-1-6) ityAdinA subantasAmAnyena vidhIyamAno'vyayIbhAvaH saGkhyayApi bhavati / bahuvrIhistu "saGkhaghayAvyayAsannA" ( pA0 su0 2-2-25) ityAdinA viziSya vihitaH / tatraikavadbhAvapakSe avyayIbhAvo 'nuprayujyate / ekArthasya tvekArtha evAntaraGgaH / aikArthyaJca sAmIpyapradhAnatvAt / yadyapyavyayIbhAvo niHsaGkhayastathApi bhedAbhAvarUpamaikArthyaM bodhyam / sAmAnAdhikaraNyantu sAmIpyatadvatorabhedavivakSayA / adhikaraNatAvasvaM tu samAhArasamAhAriNorabhedavivakSayA / pakSAntare tu banharthasya banvhartho bahubrIhirevAnuprayujyate / bavharthatvaJca tasya samIpiprAcAnyAt / yadi tUbhayatrAvyayIbhAva evAnuprayujyate, tadA tasyAvyayasvAd
Page #265
--------------------------------------------------------------------------
________________ 256 zabdakaustubhadvitIyAdhyAyacaturthapAde prathamAnhike bahutvAbhAvAdvahuvacanaM na syAt / satyapi vA tasmisamabhASe te 'upadazA' iti na syAt , bahuvrIherevAnuprayoge tu upadazasya pANi. pAdasyeti SaSThI syAt / upadazaM pANipAdasyeti cepyate / tasmAdyathoktameva manoramam / sa npuNskm(paa0s02-4-17| samAhAre dvigurvantazca napuMsakAsyA. tU / paralliGgApavAdaH / pnycgvm| dntosstthm| prakaraNAdevAnuvAghalAme sagrahaNametatprakaraNAnupAttasyApi samAhAradvandvasya saGgrahArtham / tathA ca "yuvoranAko" (pA0sU07-1-1) ityAdAvucyate-yuvoriti samA. haarbn| sanapuMsakam (pA sU02-4-17) iti klIbatvaM syAditi / ata eva prayujyate "kAryakAlaM saMzAparibhASam" iti / akArAntottarapado viguH khiyAmiSTaH (kaa0vaa0)| ata ityadhikAre "dvigoH" (pA0041-21) iti GIvidhAnamiha liGgama / paJcamUlI / vAvantaH (kaa0vaa0)| paJcakhaTvI, pazcakhaTvam / strItvapakSe upasarjanahasvatvam / ano nalopazca vA ca dviguH striyAm (kA0vA0) / paJcatakSaM, paJcatakSI / "uttarapadatve cApadAdividhau" (kA0vA0) iti pratyayalakSaNapratiSedhAt pakSavAmAvAnalopavacanam / pAtrAdyantasya pratiSedhaH / paJcapAtram / tribhuvanam / caturyugam / dvisamAsam / pAtrAdirAkRtigaNaH / ____ avyayIbhAvazca (paasuu02-4-18)| ayaM napuMsakaM syAt / adhi. stri / unmattagaGgam / pUrvapadArthapradhAnasya aliGgatvenyapadArthapradhAnasya tu vizeSyaliGgatva prApte idamucyate / anuktsmuccyaarthshckaarH| tatpha. lantu "puNyasudinAbhyAmanhaH" (kaavaa0)| puNyAham / sudinAhama / karmadhAraye "rAjAhassakhibhyaSTac" (paasu05-4-91)| "rAtrAnhAhAH si' (pAsU02-4-29) ityasyApavAdaH / sudinazabdaH prazastaSA. cii| tathA ca prayujyate sudinAsu sabhAsukAryametat pravicinvIta vizeSataH svayazca / iti / teneha dinAhAzabdayoH sahaprayogavirodho na shngkniiyH| pathA sa. laghAvyayAdeH ( kAvA0 ) / trayANAM panthAH tripatham / virUpaH panthAH vipatham / praadismaasH| kathantarhi-"atipanthAH supanthAzca" (a0 ko02-1-16) ityamaraH ucyate,patha iti kRtasamAsAntAMprathamA; saMkhyA. vyayarUpAdeH paraH kRtasamAsAntaHpathazandaH klIbamityarthaH / pathaH klIbateti pAThe'pi saGkhayAdipathazabdasyAvyabhicaritasamAsAntatayA tatsAica. divyayAderapi tathAbhUtasyaiva grahaNaM bodhyam / tathAca klIbaligakA. rikA-pathaH saGkhyAvyayAtpara iti / na ceha samAsAnnosti, "na pU
Page #266
--------------------------------------------------------------------------
________________ vidhizeSaprakaraNe liGgAnuzAsanaprakaraNam / 257 janAt" (pA0sU05-4-59) iti niSedhAt / kathantarhi "sarapathazvAciM. te'dhvani' iti ? svatibhyAmeveti parigaNanAt / atha kathaM _ "vyadhvo duradhvo vipathaH kadadhvA kApathaH samAH" ityamaraH (a0ko02-1-16) ? atra kSIrasvAmidurghaTAdayo vipathaM kApathamityeva pAThaH kartavyo linkaarikaadhnurodhaadityaahuH| evantu "vyadhvau vipathakApathau" iti rabhasakoze'pi puMstvaM prAmAdikamiti labhyate / vastutastu pathe gatau ityasmAtpacAci pathate vyApnotIti pathaH, akArAnto'yam / tathAca trikANDazeSaH, "vATaH pathazca mArgaH syAt" iti / tena samAse puMstvanna / na caivaM vipathaH' iti siddhAvapi 'kApatho' na syAtkAdezasya durlabhatvAditi vAcyam, ISadarthe ceti tatsambhavAt , kutsAyAmarthataH paryavasAnAt / yatvakArAntasyAbhyupagame "patho vibhASA" (pA0sa05-4-72) iti sUtraM vyartha syAditi mAdhave. noktam / tatrAyaM samAdhiH-"apathaM napuMsakam" (pAsU02-4-30) iti sUtre kRtasamAsAntanirdezasAmarthyAt "naastatpuruSAt" (pAsu05-471) ityasya nityaM bAdhaH praaptH| na ca so'pyakArAntasya nirdezaH, "pathAsaGkhyAvyayAdeH" (kAvA0) ityatrApi tathAtvApattau satyAmapatho vipathaH kApatha ityAdyasiyApatteH / kiJca "rAdhAnhAhA:" (pAsU024-29) iti sUtrAtparam "apathaM napuMsakam" (pAsU02-4-30) iti sUtre vArtikaM ptthyte| tathAca prakramAnurodhAtkRtasamAsAntanirdeza eva nyAyyaH sampradAyasiddhazca / ata eva "apathaM napuMsakam" (pAsU024-30) iti sutrasya vAttikena gatArthatAmAzaya sUtrasya prAcyatvAda. doSa iti kaiNTaH / evaM sthite 'apanthAH' ityetatsiddhaye "patho vi. bhASA" (pAsU05-4-72) iti sUtram , amarasya ca na pUrvAparaviro. dha ityavadheyam / prakRtamanusarAmaH-idaM klIbatvavidhAnaM paravalliGgatAyA apavAdaH / tena "vipathA nagarI" iti bahuvrIhI na / panthAnamatikAntA 'tipathe. tyatrApi na / iha hi "dviguprAptApannAlaMpUrvagatisamAseSu na" (kAvA0) iti paravalliGgatA pratiSiddhA / yadyevamutpathamiti pratIkamupAdAya "ku. gati" (pA0sa02-2-18) iti tatpuruSa iti kaiyaTo virudhyate / maivam, na hi tatra 'patha udgataH' ityAdivigrahaH, kintu utkRSTaH panthA iti / tathA ca paravalliGgameva prAptam / tasmAduttarapadArthaprAdhAnya evedaM liGgavi. dhAnamiti sthitam / spaSTazcedaM mAdhaSapranthe / yatu vRttigranthe 'supatham' ityudAhatam / tatra suzabdasya vaipulyamartho na tu pajeti samAsAntaH zabda . dvitIya. 17.
Page #267
--------------------------------------------------------------------------
________________ 258 zabdakaustubhadvitIyAdhyAyacaturthapAde prathamAhnike 1 kRta iti mAdhavaH / kriyAvizeSaNAnAJca kriyAyA asatvarUpatvAttadvi zeSaNAnAM tadvadaliGgatve prApte vacanamidaM vArttikAnArUDhamapi vRSTikAreNa kRtamityAhuH / mRdu pacati / prathamaM pacati / "sAmAnye napuMsakam" (kA0 vA0 ) iti vA siddham / ata eva niyataliGgeSu nedaM pravarttate / Ardi pacati / AdibhUtA yA viklittistAM karotItyarthaH / dhAtupAttabhAvanAprati karmatvAttatsAmAnAdhikaraNyAdvA dvitIyA / ata eva 'sakRllvau' ityAdau kArakapUrvatvAdyaNityAkaraH / na ca sakalakArakANAM kriyAvi. zeSaNatvAta klabitApattiH zakhyA, kArakANAM vibhaktyarthatvarUpatvAcca / zaktyAdhArastu yadyapi dravyaM nAmArthazcaH tathApi nAsau kriyAM prati vi. zeSaNaM, kintu kriyAvizeSaNI bhUtakArakavizeSaNamiti bodhyam / ata eva nAmArthasya bhedena dhAtvarthAnvayo neti siddhAntaH / 'stokaM pacyate' ityAdAvapi dhAtvarthavyApyasyaiva taNDulAdenAbhidhAnaM na tu dhAtukoDIkRtasyApi "bhAve cAkarmakebhyaH" (pA0sU03 - 4 - 69 ) ityatra vizeSaNasAmarthyAdvAhyakarmagrahaNe "laH karmaNi" (pA0su03-4-69) ityatrApi ta yaiva nirNayAt / ato dhAtunA kroDIkRtasya vizeSaNaM dvitIyAntameva, na tu abhihitatvaprayukta prathamAntam / na vA " stokamodanasya paktA" ityatra stokazabdAtkRdyogalakSaNA SaSThI / yatra tu bhAvanAmprati karaNata yA dhAtvarthavizeSasyAnvayastatra vizeSaNAnAM tRtIyAntataiva "jyoti - Tomena yajeta" iti yathA / spaSTaM cedaM "karaNe yajaH " (pA0sU03-285) iti sUtre vRttipadamaJjaryoH / na caivaM "jyotiSTomena samIcInaM yajet" iti na syAditi vAcyam, bhAvanAvizeSaNatve tadupapatteH / tatra ca prathamAntataiva / sandarzanaprArthanAdibhirvyApyamAnatvAtkriyAyA api kRtrimakarmatve tu tadvizeSaNatve'pi dvitIyaiva / tadiha kriyAvizeSaNAnAM klIbatetyutsargaH, niyataliGge tadabhAvAt / dvitIyevyapyutsargaH, prathamAtRtIyayorapyuktatvAt / ekavacanamapyutsargaH / 'hatazAyikAH zayyante' ityAdI bahuvacanasyApi "sArvadhAtuke yak" (pA0sU03-167) iti sUtre vakSyamANatvAditi dik / 'prAtaH kamanIyam' ityAdyavyayavizeSaNe tu klIbatvaM yadyapi tulyaM tathApi prathamaikavacanameva na tu dvitIyaikavacanam, karmatAbhAvAt / prAtarAdiriti tu niyataliGgameveti dik / yadyapyetAni vArttikAni mAdhye " apathaM napuMsakama' (pare su02-4-30) ityatra paThitAni tathApi "avyayIbhAvacca" (pA0su0 4-3-59) iti cakArasucitArthakathanaparANItyAzayena vRtyanurodhAdihaiva vyAkhyAtAni !
Page #268
--------------------------------------------------------------------------
________________ vidhizeSaprakaraNe liGgAnuzAsanaprakaraNam tatpuruSosnakarmadhArayaH (pA0sU02-4-19 ) / adhikAro'yam karmadhArayazabdo bhAvapradhAnaH / dvandvagarbho naJA bahuvrIhiH / na vidyete naJca karmadhArayatvaM cetyubhe yatra sa tatpuruSa ityarthaH / vakSyati "vibhASA senAsurA" (pA0su02-4-25) ityAdi / tatpuruSaH kima ? dRDhaseno rAjA / narahitaH kim ? asenA / karmadhArayatvarahitaH kim ? paramasenA / madhyama sUtreSvayamadhikAro nAtIvopayujyata iti tatraiva vakSyAmaH / pUra saMjJAyAM kandhozInareSu ( pA0s02 - 4 - 20 ) | kanyAntastatpuruSaH klIbaM syAtsA ceduzInaradezotpannAya H kanyAyAH saMjJA / suzamasyA pa tyAni sauzamayaH, teSAM kanthA sauzamikantham / saMjJAyAM kim ? vIraNakanyA / UzInaradezeSu kim ? dAkSikanthA | ihAnAdiH saMjJA gRhyate / sA cozInareSu tatpuruSabhinnA na samAsarUpA karmadhArayazca nAstyevetIha mandamadhikArasya phalam / upakramAntazca upazopakramanta dAdyAcikhyAsAyAm (pA0su02-4-21) / upajJAyate "Atazcopasarge" (pA0sU03-1-136) iti karmaNya pra ityupajJA / tyayaH / upakramyate ityupakramaH / karmaNi ghaJ / "nodAttopadezasya" ( pA0su07-3-34) iti vRddhipratiSedhaH / upajJAnta tatpuruSo napuMsakaM syAt, tayorupazopakramayorAdiH prAthamyazcedAkhyAtumiSyate / pANinerUpazA pANinyupazaM granthaH / tvadupakramaM saujanyam / icchAsaneha vivakSaiva zabdavyutpattau niyAmikA na tu vastusthitiriti jJApyate / tena kriyAsambandhamAtra vivakSAyAM na 'devadattopano rathaH ' ityAdi / iha SaSThItatpuruSAdvinA tadAditvA sampratyayAdalabhyamadhikAraphalam / chAyA bAhulye (pA0sU02 - 4 - 22 ) / chAyAntastatpuruSo napuMsakaM syAdu bAhulye sati cecchAyAm / yAni sambhUyopajIvyAM chAyAmArabhamANAnyAvarakadravyANi tatsamarpakAtpUrvapadAtparazchAyAzabdazcedityarthAtphalati / ata eveha nAdhikAraH phalavAn / dakSUNAM chAyA kSu uchAyam / "vibhASA senA" (pA0su02-4-25) ityAdervikalpasyApavAdo'yam / kathantarhi 'ikSucchAyAniSAdinyaH' (20vaM 04-20 ) iti 1 ucyate, AsamantAnniSAdimya ityAprazcheSo bodhyaH / samA rAjA manuSya pUrvA (pA002-4-23) / rAjapUrvA amanuSya pUrvA ca yA sabhA tadantastatpuruSo napuMsakaM syAt / inasabham / Izvara sa bham / paryAyasyaiveSyate / tathAhi, marAjeticchedaH / natrivayukta nyAyA 1
Page #269
--------------------------------------------------------------------------
________________ 260 zabdakaustubhadvitopAdhyAyacaturthapAde prathamAhike cArAjA rAjasahazastatparyAyo gRhyte| neha, raajsbhaa|cndrguptsbhaa| kathaM "nRpatisabhAmagamanna vepamAnA" (ma0bhA0) iti kIcakavadhe? gaja. pativadrAjavizeSavAcitvAditi rakSitaH / yadA, nA patiryasyAM sabhA. yAmiti bahuvIhI kRte pazcAtkarmadhArayaH / anAkarmadhAraya ityanuvRttene klIbatvam / amanuNyazabdo rUlyA rakSApizAcAdInAha / rakSAsabham / svyrthaabhaavaanneh--kaasstthsbhaa| azAlA ca (pAsU02-4-24) / zAlAvAcI saGghAtavAcI ca sabhAzabdaH / tatra rAjAmanuSyapUrvatve pUrvasutreNa pUrvasya klIbatvamuktam / sakatavAcinastu anena vidhIyate / strIsabhA, strIsaddhAta ityarthaH / azAlA kim ? anAthasabhA, anAthakuTItyarthaH / / vibhASA senAsurAcchAyAzAlAnizAnAm (pAsU02-4-25) / etadantasya tatpuruSasya klIbatA vA syAt brAhmaNa senam , brAhmaNase. naa|yvsurm, yavasurA / kuDyacchAyam, kuDyacchAyA / gozA. lam, gozAlA / zvanizam, zvanizA kRSNa cturdshiityaahuH| tasyAM hi zvAna upavasantIti prasiddhiH / "zunazca turdazyAmupavasataH pazyA. maH" iti tiryagadhikaraNe zAbarabhASyam / paravalliGgaM dvandvatatpuruSayoH (pA0sa02-4-25) / etayoH parapadasyaiva liGgaM syAt / kukkuTamaryAvimau, mayUrIkukkuTAvimau / ardha pippa. lyA ardhpipplii| ___ syAdetat yadi samAsArthasya paravalliGgatvamanenAtidizyate, tarhi "pUrvavadazvavaDavo" (pAsU02-4-27) iti sUtreNApi nyAya sAmyAtsamAsasyaivAtideSTavyam / tatazca TAp zrUyeta samAsArthasya puMstve'pi uttarapadArthasya strItvAnapagamAt / yattu "gostriyo" (pA0 su01-2-48) iti hasva iti / tatra, "cAthai dvandvaH" (pAsU02-2-29) ityatrAnekamityadhikArAtsarveSAM prathamAnirdiSTatve'pi prAdhAnyAdupasa. janasaJcAvirahAt / anvarthasaMjJA hi sA / ata eva rAkSaH kumAryAH rAjakumAryA ityatra na hasva ityuktam / ata eva ca 'kukkuTamayUryo' ityatra na isvaH / nanu maasvnvrthtaa| tathAca 'azvavaDavo' iti si. dhati / 'rAjakumAryAH' 'kukkuTamayUryo' ityatra tu haste kRte punaH strI. pratyayAt siddham / taduktam-'paravalliGgamiti zabdazabdArthoM iti / tathAhi, liGgazabdena liGgAbhidhAyI pratyayo'rthazva gRhyate, tantrAdyA. zrayaNAt / evaJca dvandvArthasya tatpuruSArthasya ca parasyeva liGgaM syAt / tadabhidhAyI pratyayazca parasyeveti suutraarthH| tathA ca yatra 'dravyaguNo'
Page #270
--------------------------------------------------------------------------
________________ vidhizeSaprakaraNe linggaanushaasnprkrnnm| 261 'guNakarmaNI' ityAdau liGgAbhidhAyI pratyayo na sambhavati tatrArtha pavAtidizyate / ubhayasambhave tUbhayam / yathA 'kukkuTamayUryo" ityA. dau| tatazca aupadezikasya isvatve'pyAtidezikasya zravaNaM bhaSi dhyati / na ca punarhasvaH zaGkhyaH, anupasarjanatvAttadanyasyAprAtipadikatvAca / na caivamapi 'dattAgAAyaNyo' 'dattAkArISagandhye' ityatra hrasvatve kRte samAsAtpunaH phasyau syAtAmiti vAcyam , "bhasyADhe taddhite" (kAvA0) iti pUrvotpannayonivRttisambhavAdiSTApatteriti / maivam , 'dattA ca yuvatizca dattAyuvatI' ityatra tipratyayadvayazravaNApatteH / tatrAbhatvena puMvadbhAvAyogAt / tasmAdupasarjanatvaM dvandva nAstyeva anvarthatvAditi sthitam / 'azvaghaDavau' ityatra strIpratyayanivRttau upA. yAntaraM vktvymiti| ___ atrocyate, "vibhASAvRkSamRga"(pA0sU02-4-12) itisUtre 'zva. vaDavetyatra TApo nivRttinipAtyate / taduktam-"samAsAdanyalliGgamiti cedazvavaDavayoSTAblugvacanaM nipAtanAt siddham" iti / "viguprAptA. pannAlaMpUrvagatisamAseSu pratiSedho vaktavyaH (kaavaa0)| paJcasu kapAleSu saMskRtaH pazcakapAlaH puroddaashH| prApto jIvikAM prAptajIvikaH / ApannajIvikaH / alngkmaariH| niSkauzAmbiH / bhAgye tvetatpratyA. khyAtam / tathAhi, tatpuruSagrahaNaM na kariSyate / paravalliGgaM dvandvasyetyeva / kathaM 'pUrvakAyaH' 'arddhapippalI' iti : ekadezisamAso'pi nArabhyate / karmadhAraya evAyaM-pUrvazcAsau kAyazca, arddhazcAsau pippalI ceti / tatazca prAdhAnyAdevottarapadArthasya lihNbhvti| na ca SaSThIsamAsabAdhanArthamekadezisamAso'vazyArabdhavya iti vAcyam , iytvaadnbhidhaanaa| tathAhi, "dvitIyatRtIya' (pAsu02-2-3) ityatrAnyatarasyAGgrahaNAts. trakArasyApi SaSThIsamAsa iSTaH, ardhazabdenApi SaSThIsamAso bhAgyakA. rANAmiSTa iti praagevoktm| 'pUrvAparam' ityatra vanabhidhAnAtSaSThIsamAso na bhaviSyatIti / idazca pratyAkhyAnaM durbalam, anabhidhAnAzrayaNamaga. tikagatiriti sanpratyayavidhau bhASya evoktatvAt / pUrvavadazvavaDavI (pA0sU02-4-27) / dvivacanamatantram / arthAtidezazvAyam / prvllinggtaapvaadH| azvavaDavI, azvavaDavAn , azvavaDavairjavanairityAdi / "vibhASA vRkSA" (pA002-4-12) ityA. disUtreNa samAhAradvandvapakSe tu "sa napuMsakam" (pA002-4-17) ityeva bhavati, tacchandena viziSpa parAmarzArthamevAzvavaDaragrahaNAt / anyathA pazugrahaNenaiva siddhau tadvaiyakttirityuktam /
Page #271
--------------------------------------------------------------------------
________________ 262 zabdakaustubhadvitIyAdhyAyacaturthapAde prathamAhike hemantazizirAvahorAtre ca cchandasi (paasuu02-4-28)| pUrvava dityanuvartate / hemantazca zizire ca hemntshishirau| atredamavadheyam , zizirazabdaH punapuMsakayoH / tathAca cakravajrAndhakAreti sUtre timi razizirANi napuMsake ceti bhagavAnpANiniH / amaro'pi-"hemantaH ziziro'striyAm"(a0ko01-4-19) ityAha / tathA cAtra sutre hemantaH zizirAviti na kartavyam / ahorAtre zive syAtAm / iha "rAtrA. nhAhAH' (pAsU02-4-29) iti puMstvaM prAptam / dvitvmtntrm| a horAtrANi vidadhat / na cedaM samAhAradvandve satyekazeSAtsiddhamiti vAcyam , tatrApi puMstvasyottarasUtre vakSyamANatvAt / chandasi liGgavyatyayo vakSyate tasyaivAyaM prpshcH| loke tu duHkhe hemntshishire| ahorAtrau punnyo| rAtrAhAhAH puMsi (pA002-4-29) / etadantau dvandvatatpuruSo puMsyeva / rAtreH pUrvo bhAgaH pUrvarAtraH / ekadezisamAsaH / "ahaH sa. dhaikadeza" (pA0sU05-4-87) ityac samAsAntaH / puurvaahnH| "rAjAhaH sakhibhyaH" (pA0sU05-4-91) iti Tan / "anho'nha etebhyaH" (pA0 sU05-4-88) ityanhAdezaH / "anho'dantAt" (pA0sU00-4-7) iti Natvam / yahaH / "na saMkhyAdeH samAhAre" (pAsU05-4-89) ityaH mhaadeshaabhaavH| "anhaekhoreva" (pAsU06-4-185) iti ttilopH| paravalliGgApavAdo'yaM yogaH | vRttau tu ete puMsItyuktam / tatrApyetadantA ityartho bodhyH| yattu rAtrAdInAmevAnena puMstve kRte tadantasya "para. palliGgam" (pA0sU02-4-26) ityeva siddhamiti / tantra, samAhAra napuMsakatvApattaH / paravalliGgatvApavAdo hi "sa napuMsakam" (pA0sU0 2-4-17) iti yogH| na ca napuMsakatve idhApattiH, 'dvirAtraH' 'trirAtraH' iti vRttikArIyodAharaNavirodhAta / taddhi samAhAre dviguriti sarvai AkhyAtam / amaro'pi prAyukta-"te tu triMzadahorAtraH" (a0ko0 1-4-12) iti, "mAsena syAdahorAtraH" (a0ko01-4-22) iti ca / tasmAttadantasyaivAyaM puMstvavidhiH / yadyapi sannidhAnAtparavalliGgaH tAyA evAyamapavAdastathApi paratvAnapuMsakatAM bAdhate / / atredaM cintyam-uktarItyA 'ahorAtraH' ityatra puMsvamastu / dvirAtrAdau tu vRttikAraharadattAyukaM puMstvamasaGgatam, tatra viziSTaklIbaMtAvi. dheH / tathAca linggaanushaasnsuutrm| "apathapuNyAhe napuMsake" (li. s0132)| "saMkhyA pUrvA rAtriH" (li0sa0132) iti / amaro 'cyAha--"rAtreH prAk saMkhyayAnvitam' (a0ko03-5-25) iti "gaNarAtraM nizAbavhAH" (a0ko01-4-6) iti ca / bhanuvAkAdayaH
Page #272
--------------------------------------------------------------------------
________________ vidhizeSaprakaraNe liGgAnuzAsanaprakaraNam / 263 puMsIti vaktavyam (kA0vA0 ) / anuvAkaH / zaMyubAkaH / sUktavAkaH / vAkyavizeSasyaitAH saJjJAH 1 karmaNi ghaJantA iti napuMsakatve prApte vacanam / apathe napuMsakam (pA0sU02-4-30) / idaM napuMsakaM syAttatpuruSe / samAsAntare tu apathoM dezaH / apathA nagarI / kRtasamAsAntanirdezA. neha-apanthAH / ardharcAH puMsi ca (pA0su02-4-32 ) / ardharcAdayaH zabdAH puMli klIbe ca syuH / te ca gaNaratne saMgRhItAH / tadyathA-ardharcadhvajakuJjarI dhumadhavo varcaskakUcadakAH paGkAnI kapinAkaniSka kapaTASTaGkaH kirITaH kuTaH / kUTaH kaGkaTakarvaTANDazakaTA valmIkasAnUnaTAH khaNDodyoga viDaGgazRGgasarakAH puMkhavrajau modakaH / madhurmakarande madhe mAkSike ca dviliGgaH / " makarandasya madyasya mAkSikasyApi vAcakaH / ardharcAdigaNepAThAtpunnapuMsakayormadhuH " // iti zAzvataH / amarastu - "mAkaM madhu na dvayoH" ityAha / caitradaityayostu puMsyeva / varcaskaM zakRt / kurvaM dIrghazmazru / ADhakaM mAnavizeSaH / paGkaH kardamapApayoH / anakiM sainyam / pinAko rudradhanu trizUlaM na / niSka AbharaNam / kapaTaM vyAjaH / TaGkaH pASA NabhedanaH / kirITo mukuTam / kuTo ghaTaH / kUTaM saGghAto mAyA ca / kaGkaTaM sannAhaH / karvaTaM nadyAdiveSTitaH kheTakagrAmaH / aNDaM pakSyAdiprasavaH / naTo narttakavizeSaH / khaNDa ikSuvikAraH zakalaM ca / udyogamutsAhaH / viDaGga auSadham / sarakaM madyam / zeSaM prasiddham / zAko mastakakalkazukanikarAH zulkaM nidAgho nakho bANadroNa suvarNabhUSaNaraNAH kArSApaNastoraNaH / kANDastANDavadaNDamaNDapiTakAH saktustaTAkatraNau peTo maJcakavArabANacaraNA vastrAmbarairAvatAH / kalka auSadhaniryAsaH dambhaH pAtakaM ca / zukaM dhAnyAdeH sUcI / zuekaM ghaTTAdAvAyasthAnam / droNo mAnavizeSaH pakSivizeSazca / bhUSaNa'laGkAraH / kANDaH zaranAlavargavArisamayakutsiteSu / maNDo dadhyAderdravAMzaH / piTako vaMzanirmitaH pAtravizeSaH / peTaH saMhatiH / airAvatamindragajaH / narakaTavaTaDinAmavara
Page #273
--------------------------------------------------------------------------
________________ zabda kaustubhadvitIyAdhyAya caturthapAde prathamAhike prayutaghRtavasantA hastabustAparAhnAH / palita phalaka kaNTA nAma karmAbhidhAnA'yutazata tRNanIDA yauvanodyAnayAnAH / kharakaM granthavizeSaH / maThaM vratinAM sthAnam / viTaGkaM kapotapAlI / kSveDito mukhadhvanivizeSaH / bhUtaH pizAce dviliGgaH / kriyAzabdastu vizeSyaliGgaH / vRttaM zIlam / prayute dazalakSAH / ghRta Ajyam / hastaM pANiH / bustaM mAMsazaSkulI / palitaH pANDurakezaH / phalakaH kheTakam | kaSTaM pApam / ayaMnAmA ayaMkarmA, kAryamityarthaH / karma vyApye kriyAyAJca puMnapuMsakayormatam / iti rudraH ! yauvano dvitIyaM vayaH / udyAna ArAmaH / yAno vAhanam / tIrthaprothau nalina pulinasteya yodhauSadhAni sthAnaH zUrpo nidhanazayana dvIpapucchAyudhAni / yUthaM gUthaM kuNapa kutapakSemavarNAsanAni cchatrAkAzapratisaramudhASTApadAraNyavarSAH // protho'zvanAsA / steyazcauryam / yodho bhaTaH / auSadho bheSajam / sthAnam AdhAraH / zUrpo veNupAtram / nidhano mRtyuH / zayanaH zayyA | yUthaH pazusamUhaH / gutho viSThA / kuNapaM zavaH / kutapaH kAlavizeSaH / varNamakSaram / pratisaraH kaGkaNam / mukho vadanam / aSTasu loheSu padaM pra tiSThA'syetyaSTApadaM suvarNam / "aSTanaH saMjJAyAm (pA0su06-3 - 125 ) iti dIrghaH / araNyo'TavI / varSaH saMvatsaraH / kamaNDalumaNDapakuTTimAbudAvataMsapArAH zatamAnacandanau / samAnaputrau dRDhamUSikaudanA dinaM vimAnaM ca vitAnalohitau // arbudo dazakoTiH / parvate tu pulliGgaH / tathAca medinIarbudo mAMsapuruSe dazakoTiSu na striyAm / mahIdharavizeSe nA iti / avataMsaM zekharam / pAra: paratIram / zatamAnaM rUpyapalam / samAnaH sadRzaH / pUSo mudrAdiniryAsaH / mUSika AkhuH / odanaM kUraH / dino divasaH / lohitaH zoNitam / guNavAcI tu vaacylinggH| 264 aMsakSIrakaSAyabimbaviTapA netrAvyayau zekharaH kedArAzrama zalyazUlavalayA bAlastamAlo malaH / gulmAGgAravihAratomararasAH pAtraM pavitraM purama madhyo budhnamRNAlamaNDalanalA nAlapravAlotpalAH // aMsaH skandhaH / kSIro dugdham / kaSAyaM tuvaro rasaH / vimbo
Page #274
--------------------------------------------------------------------------
________________ vidhizeSaprakaraNe liGgAnuzAsanaprakaraNam / mnnddlm| viTapaH stambhaH zAkhA ca / netro nayanam / avyayamathe. tyAdi / zekha ramApIDaH / kedAra kSetram / Azramo munisthAnam / zUlamAyudhaM rogavizeSazca / ghalayo hastAbharaNama / bAlaH zizuH kezazca / tamAlo vRkSavizeSaH / malaH pApaM viT ca / gulmaH prakANDam / aGgAro dagdhakASTham / vihAraH krIDAsthAnam / rasaM madhurA. di / pAtro bhAjanam / "triSu pAtrI puTI vATI" (a0ko03-5-22) ityamarAdihAyogavyavacchede tAtparya na tvanyayogavyavacchede'pi / evaM pavitraH pAvanama , puraH purItyAdhapi / budhnamadhobhAgaH / nalaH suSira. tRnnm| nAlaH duSkarAdInAM daNDaH / ayaM striyAmapi, "nAlA maNAlAgra bhujo bhajAmaH" iti zrIharSaH / pravAlaM pallavo vidrumazca // suumaa asundhr'nnr'aakhkaaghaassaabhukt| vakraH saMgamadehadADimahimAH patraM balaM valkalam / kArpAsAmiSakAzakozakusumapragrIvamAsekkasA niryAsaH kalazAmbarISakalalA mASaM karISaM kuzam / / jRmbho jRmbhaNam / vajraH kulizaM hIrakazca / kabandhaM ruNDaH / karSaH palacaturbhAgaH / kakudaM zreSThe vRSAMse rAjacinhe ca / cakro rathA gaH / akuzaH sRNiH / vako mukhama / saGgamo nadyAdemelanam / dehaM zarIrama / dADimaM phalavizeSaH / himastuhinam / patraH parNa vAhanaM ca / balaM sAmarthya sainyaM ca / kusumaH puSpam / pragrIvaM vAtAyanam / mAsaM triMzada. horAtraH / ikkasazcikasaM godhUmAdicUrNam / amarastu cikkasamardharcAdau papATha / niryAsaM vRkSAdeniyandaH / kalazaM ghttH| ambarISaM bhrASTram / kalalaM zukrazoNitayoH pariNAmavizeSaH / mASaM parimANavizeSo dhA. nyavizeSazca / karISaM zuSkagomayam / kuzazabdasya viSayavivekastu "daNDamaDa" ityAdiliGgAnuzAsanamUtravyAkhyAnAvasare vkssyte| musalamukulamUlAH pArzvapAtrIvapUrvAH kamalahalacaSAlAH khaNDalaM kuNDalaM ca / nigalaphalapalAlA maGgalaM zAlazIlA viSacaSakavizAlAH pUlatele kapAlama // mUlaH ziphA / pAtrIvaM yajJopakaraNam / kamalA panam / halaH sIra. m / caSAlaM yksspaatrvishessH| khaNDalaM khaNDam / phalaHprayojanam / zAlo vRkSavizeSaH / zIlaM caritam / viSo vatsanAgAdiH / caSako madhupAna bhAjanam / pUlaM bddhtRnnsNcyH||
Page #275
--------------------------------------------------------------------------
________________ 266 zabdakaustubhadvitIyAdhyAyacaturthapAde prathamAnhike samaratimiravArA rAjasUyopavAsau camasadivasakaMsA vAjapeyo hiraNyam // jaTharadarazarIrA''rAvakAntArarASTrAH paTahagRhakavATAH kukkuTA ca dhAma / / dhAraH paripATI / "kaMso'strI pAnabhAjanam" (a0ko02-9-33) ityarthaH / darakhAse roge alpe ca / zarIraH kAyaH / ArAvaH zabdaH / gRhazabdo napuMsake'bhidheyavacanaH / paMsi tu bahuvacanAnta eva / "kavA. TamararaM tulye" (a0ko02-2-28) ityamaraH / atraiva kapATazabdo'pi sAdhuriti "zakau hastikapATayoH (pA0sa03-2-94) iti satre vakSyA. maH / ArdraH zRGgaveram / ghAma gRhaM tejazca // padmASADhakapitthaSaSTikakulAnyambhojavAjAmRtAH sthUladhUtakhalInalohakavacAzokakSayAnekapAH / zastaNDakarmacamarajatasnehAsihaMsAparAH sAraH saindhavamadhyamAvaradhanurmAnastanasthANavaH / / po nidhau puMsi, jalaje tu dviliGgaH / ASADhaM vratidaNDo mAsazca / kapittho vRkSavizeSaH / vRttau tu kavIyeti paThyate, azvamukhabandhanarajju stasyArthaH / uktaM ca bopAlitena "nAryo karIkhalInaM kavIyaM vA nA turaGgamukha bhANDam' iti / SaSTikaM vrIhibhedaH / kulo vaMzo gRhaM ca / a. mbhojaH kamalam / vAjaM piccham / amRtaM salilam / azokaM taruH / kSayo gRham / aneka hastI / zalo nidhau pumAn , jalaje dviliGgaH / naNDakadachandogAnAM granthavizeSaH / carmAjinam / rajataM rUpyam / sneha sauhArdam / asiH khaDgaH / apro'nyH| sAro balam / saindhavo lvnnm| mAno darpaH / sthANuH zaGkaH // mahimanetrakapaJcakadaNDakAH krakacazambalakuNDapakandarAH // kaTakamAlavamarmaradaivatAH zikharakesaradArubhagandarAH // mahimaM mahatvam / netrakaM zRGkhalakaNTakam / paJcakaM vistaarH| daNDakaM chandovizeSaH / kakavaM kASThAdidAraNasAdhanam / zambalaM pAyeyam / ku. NDapaM krtuvishessH| kandarA striyAmapi / mAlavA dezavizeSaH / marmaraM zuSkaparNadhvaniH / daivato devaH / dAruH kASTham // dIpodyamabrahmapidhAnabhAvA vAstubatArdhapravarAbhidhAnAH / aoM muhUrto dhanavaprasaudhA reNustalaM lopapaTaM vihAyaH // dIpaM prakAzavizeSaH / bhAvaH svabhAvaH / vAsturvezma / armaH cakSuH gHge| dhano vittama / paTaM vastrAma //
Page #276
--------------------------------------------------------------------------
________________ vidhizeSaprakaraNe liGgAnuzAsanaprakaraNam uTajacApanapuMsakapAtako bhuvnkottrpllvgomyaa:| avikharaM haricandanamulako bhavanasapagANDivapattanAH // uTajaH parNazAlA / cApo dhanuH / pAtakaH pApam / gANDivo'rjuna dhanuH / dIrghamadhyo'pi / etaca "gADyajagAtsAyAm" (pA0sU052-110) iti sUtre vRtyAdau spaSTam // krpuurkuuskssssttyushiirgaannddiivnisstthevsvrnnbhstraaH| piNyAkapustau nakhareSukhaNDavainItikadvIpinakhArakUTAH // karpUro ghnsaarH| sakaH kaJcukaH / SaSTiH saGkhyAvAcI / uzIro naladam / niSThevo niSThIvanam / bhastrazcarmakozaH bhastrA ca / pustaH pusta. kam / nakharaM nakhaH / iSurbANaH / ayaM strIliGgo'pi |"ptrii ropa iSaddhayo" (a0ko02-8-87)itymrH| tathAca zrIharSaH "kusumAni yadi smareSavaH" ityupakramya "hRdayaM yadamUmahannamUH' iti prAyukta / khaNDaH padmAdInAM samudAyaH / vinItAnAmidaM vainItikam / manuSyavAhya yAnam / dvIpI vyaaghrH| ArakUTaH pittalam // amarastvAha punapuMsakayoH zeSo'dharcapiNyAkakaNTakAH / modakastaNDakaSTaGkaH zATakaH karpaTo'budaH // paatkodyogcrktmaalaamlkaanddH| kuSTaM muNDaM zIdhu bustaM vaMDitaM kSema kuTTimama // saGgamaM zatamAnArmazambalAvyayatANDavam / kaviyaM kandakArpAsaM pArAvAraM yugandharam // yUpaM pragrIvapatrIve pUSazcamasacikkasau / ardharcAdau ghRtAdInAM puMstvAcaM vaidikaM dhruvam // tannoktamiha loke'pi tadastyastu zeSavat / iti / / arma cakSurogaH / artistusuhus" (u0sU0145) ityAdinA auNAdiko manpratyaya iti tadvayAkhyAtAraH / zambalaM tAlaSyAdi dantyAdi ceti te eva / iha yadyapi ardharcAdIn cikkasAntAnatra paThitAn kaTo'strItyAdIMzca tatra tatra prApaThitAn vihAyAnyeSAM prasiddhavilakSaNaM puMsvAdikamityuktam / tena ghRtakSIradArulomAsanamukhazarIrAdayo loke niyaMtalikA eveti pratIyate / tathApi munitrayavacanavirahAdvaidikatvaM nirmulam / ata ekaapritossaalloke'piityaayuktmityaahuH| yuktaM catat , liGgAnuzAsanasUtrANAM ghRtAdiviSayakANAM lokaveda. sAdhAraNyenaiva pravRtteH / evamanye'pi ye zandAH kozAdinA punnapuMsa. kaligatayA nirNItAste sarve ardha dipu bodhyAH //
Page #277
--------------------------------------------------------------------------
________________ 268 zabdakaustubhadvitIyAdhyAyacaturthapAde prathamAnhike idAnIM paravalliGgamityatideze upayuktatayA prasaGgAt pANinIyali. GgAnuzAsanasUtrANi vyAkhyAyante // liGgam // strI // adhikArasUtre ete / krakArAntA mAtR duhitasvasRyAtRnanAndaraH // RkArAntA ete pazcaiva strIliGgAH, svanAdisaptakasyaiva GoniSedhena kItyAdIMpA IkArAntatvAt / tisRcatasrostu striyAmAdezatayA vidhAne'pi prakR. tyotricturodnttvaabhaavaat| anyUpratyayAnto dhAtuH / anipratyayAnta UpratyayAntazca dhAtuH striyAM syAt / avaniH / camUH ! pratyayagrahaNaM kim ? devayateH vip duyH| vishessylinggH| azanibharaNyaraNayaH puMsi ca // iyamayaM vA azaniH / minyantaH // mipratyayAnto nipratyayAntazca dhAtuH striyAM syAt / bhUmiH / glaaniH| vanhivRSNyagnayaH pusi // pUrvasthApavAdaH / zroNiyonyarmayaH puMsi ca // iyamayaM vA zroNiH / tinnantaH // spaSTam / kRtirityAdi / IkArAntazca // IpratyayAntaH strI syAt ' lakSmIH / UDAbantazca // kurUH // vidyaa| svantamekAkSaram // zrIH / bhUH / ekAkSaraM kim ? pRthuzrIH / viMzatyAdirAnavateH // iyaM viMzatiH / triMzat / catvAriMzat / paJcA. zata / ssssttiH| spttiH| ashiitiH| nvtiH| dundubhirakSeSu // iyaM dundubhiH / akSeSu kim ? ayaM dundubhiH, vAdya. vizeSo'suro vetyrthH| ___ nAbhirakSatriye // iyaM nAbhiH / ubhAvapyanyatra puMsi // dundubhirnAbhizcokaviSayAdanyatra puMsi staH / nAbhiH kSatriyaH / kathaM trhismullstpngkjptrkomlairupaahitshriinnyupniivinaamimiH| (ki0kA0 8-25) iti bhAraviH / ucyate, dRDhabhaktirityAdAviva komalairiti sAmAnye napuMsakaM bodhyam / vastutastu "liGgamaziSyaM lokAzrayatvAlliGgasya" itibhAyAtpuMstvamIha sAdhu / ata eva nAbhirmakhyanRpe cakramadhyakSatriyayoH pumAn / dvayoH prANipratIke syAstriyAM kastUrikAmade //
Page #278
--------------------------------------------------------------------------
________________ vidhizeSaprakaraNe liGgAnuzAsanaprakaraNam / 282 iti mediniH / rabhasopyAha-- mukhyarATkSatriye nAbhiH puMsi prANyaGgake dvayoH / cakamadhye pradhAne ca striyAM kastUrikAmade // iti / evamevaMvidhe'nyatrApi bodhyam / talantaH // ayaM striyAM syAt / zuklasya bhAvaH zuklatA / brAhmaNasya karma brAhmaNatA / prAmasya samUho graamt| / deva eva devatA / bhUmividyutsarillatAvanitAbhidhAnAni // bhUmibhUH / vidyutsaudA. manI / sarinimnagA / latA vallI / vanitA yoSit / yAdo napuMsakam // yAdaHzabdaH saridvAcako'pi klIva syAt // bhAnuksadiguSNigupAnahaH // ete striyAM syuH / iyaM bhA ityAdi / sthUNoNe napuMsake ca // ete striyAM klobe ca staH / sthUNama, sthuunnaa| UrNam , UrNA / tatra sthUNA kASThamayI dvirNikA / UrNA tu meSAdiloma | gRhazazAbhyAM klIbe // niyamArthamidama / gRhazazapUrva sthUNoma yathA. saMkhyaM napuMsake staH / gRhasthUNam / zazorNam / "zazorNa zazalomani" ( a0ko02-9-108 ) ityamaraH // prAvRTvinuTravitiSaH // ete striyAM syuH // drvividivedikhnishaanyshriveshikaayaussdhikttynggulyH| ete striyAM syuH / pakSe GIS / darvI, drvirityaadi| tithinADirucivIcinAlidhUlikikikelicchavirAjyAdayaH / ete prAgvat / iyaM tithirityAdi / amarastvAha-"tithayo dvayoH" (ma0ko. 1-4-1) iti / tathAca bhAraviH-"tasya bhuvi bahutithAstithayaH" iti / strItve hi bahutithya iti syAt / zrIharSazca-"nikhilAnizi paurNimAtithIn" iti / shkuliraajikuttyshnivrtibhrkuttitruttivliptyH| ete'pistriyAM syuH / iyaM zakuliH / pratipadApadvipasaMpatzarasaMsatpariSaduSaHsaMvikSutapuna mutsamidhaH / iyaM pratipadityAdi / uSA ucchantI / uSAH prAtaradhiSThAtrI devatA / AzISUHpUY=AraH / iyamAzIrityAdi / apsumanassamAsikatAvarSANAM bahutvaM ca // abAdInAM pazAnAM strI. svaM syAtvaM ca / Apa imAH / "striyaH sumanasaH puSpam"(ako0 24-27) / "sumanA mAlatI jAtiH" (a0 ko0 2-4-72) / devavAcI tu puMsyeva / "suparvANaH sumanasaH" (a0 ko01-1-7)| bahutvaM prAyikam / "ekA ca sikatA tailadAne asamarthA" iti arthavastre bhASyaprayogAta
Page #279
--------------------------------------------------------------------------
________________ 270 zabdakaustubhadvitIyAdhyAyacaturthapAde prathamAnhike"samAM samAMvijAyate" ityatra samAyAM samAyAmiti bhASyAzca |"vimaassaa ghrAdheTa" (pA0 su0 2-4-78) iti sUtre "aghrAsAtAM sumanasau" iti vRttivyAkhyAyAM haradatto'pyevam // saktvajyogvAgyavAgUnausphijaH / iyaM sak / tvak / jyok / vA. k / yavAgUH / nauH / sphik / / truTisImAsaMbadhyAH / iyaM truTiH / sImA / sambadhyA // culiveNivAryazca // spaSTam // tArAdhArAjyotsnAdayazca // zalAkA striyAM nityam // nityagrahaNamanyeSAM kvacidvayabhicAra jJApayati // iti khyaadhikaarH|| pumAn // adhikAro'yam // ghavantaH / pAkaH / tyAgaH / krH| garaH / bhAvArtha everam, napuMsaka. tvaviziSTa bhAve kalyuDbhyAM strItvaviziSTe tu tinAdibhirvAdhena parize. SAt / karmAdau tu ghanAdyantamapi vizeSyaliGgam / tathAca bhASyam"sambandhamanuvartipyate' iti / ghAjantazca / vistaraH / gocaraH / cayaH / jayaH ityaadi| bhayaliGgabhagapadAni napuMsake // etAni napuMsake syuH| bhayam / liGga. m / bhagam / padam / nAtaH // naGpratyayAntaH puMsi syAt / yahaH / yatnaH // yAcyA striyAm // puurvsyaapvaadH| kyanto ghuH // kipratyayAnto ghuH puMsi syAt / AdhiH / nidhiH / udadhiH / kyantaH kim ? dAnam / ghuH kim ? jazirbIjam // iSudhiH strI ca // iSudhizabdaH striyAM puMsi ca / puurvsvaapvaadH| devAsurAtmasvargagirisamudranakhakezadantastanabhujakaNThakhaDgazarapakA. bhidhAnAni // etAni puMsi syuH / devAH surAH / asurA daityaaH| A. smA kSetramaH / svargo nAkaH / giriH parvataH / samudro 'bdhiH / nakhaH kara. ruhaH / kezaH ziroruhaH / danto dshnH| stanaH kucH| bhujo doH / kaNTho galaH / khaDgaH karavAlaH / zaro maargnnH| pakaH kardama ityAdi / triviSTapatribhuvane napuMsake / spaSTamaH / tRtIyaM viSNupaM triviSTapam / svargAbhidhAnatayA puMstve prApta bhayamArambhaH / cauH khiyAm // ghodivostanveNopAdAnamidam / idhuvAhUliyAM ca cAtpuMsi /
Page #280
--------------------------------------------------------------------------
________________ vidhizeSaprakaraNe liGgAnuzAsanaprakaraNam / bANakANDau napuMsake ca // cArapuMsi / triviSTapatyAdicatuHsUtrI devAsuretyasyApavAdaH / 271 nAntaH // ayaM puMsi / rAjA / takSA / na ca dharmavarmAdiSvativyAptiH, "manyac ko kartari " (liM0su0145) iti napuMsaka prakaraNe vakSyamANatvAt / RtupuruSaka polagulphamadyAbhidhAnAni // kraturadhvaraH / puruSo naraH / kapolo gaNDaH / gulphaH prapadaH / megho nIradaH / abhraM napuMsakam // pUrvasyApavAdaH // ukArAntaH // ayaM puMsi syAt / prabhuH / ikSuH / "hanurdaTTavilAsinyAM nRtyArambhe gade striyAm // dvayoH kapolA'vayave" iti medinI / "kareNuribhyAM strI nebhe" (a0 ko0 3-3-59) ityamaraH / evaMjA tIyakavizeSavacanAnAkrAntastu prakRtasUtrasya viSayaH / uktaM ca - liGgazeSavidhirvyApI vizeSairyadyabAdhitaH / iti / evamanyatrApi / // dhenurajjukuddUsarayuta nureNupriyaGgavaH striyAm // samAse rajjuHpuMsi 'ca / karkaTarajjvA, karkaTarajjunA // zmazrujAnuvasusvAdvazrujatutraputAlUni napuMsake // vasu cArthavAci | arthavAcIti kim ? vasurmayUkhAgnidhanAdhipeSu / madgumadhu (1) zIdhula nukamaNDalUni napuMsake ca // cAtpuMsiM / ayaM madguH / idaM madgu / rutvantaH // meruH / setuH / dAruka se rujatuvastu mastUni napuMsake // rutvanta iti puMstvasyApavAdaH / idaM dAru | sakturnapuMsake ca // cAtpuMsi / saktuH / saktu / prAgrazmerakArAntaH || " razmi divasAbhidhAnam" (liM0s0900) iti vakSyati, prAgetasmAdakArAnta ityadhikriyate / kopadhaH // kopadho 'kArAntaH puMsi syAt / stabakaH / kalkaH / cibukazAlUkaprAtipadikAMzukolmukAni napuMsake // pUrvasUtrApavAdaH // kaNTakAnIkasarakamodaka caSakamastaka pustakataDAkaniSka zuSka varca skapinAkabhANDaka piNDakakaTakazaNDakapiTakatAlakaphalakapulA kAni napuMsake ca // cAtpuMsi / ayaM kaNTakaH / idaM kaNTakamityAdi / TopadhaH // Topadho'kArAntaH puMsi syAt / ghaTaH / paTaH / (1) 'sIdhu' ityadhikaM kaumudyAm /
Page #281
--------------------------------------------------------------------------
________________ 272 zabdakaustubhadvitIyAdhyAyacaturthapAde prathamAnhike kirITamukuTalalATavaTavi(1)TazRGgATakarATaloSTAni napuMsake / ki. riittmityaadi| kuTakUTakapaTakavATakarpaTanaTanikaTakITa kaTAni napuMsake ca // cAtpuM. si / kuTaH kuTamityAdi / NopadhaH // popagho'kArAntaH puMsi syAt / guNaH / gaNaH / pASANaH / RNalavaNaparNatoraNaraNoSNAni napuMsake // pUrvasUtrApavAdaH // kArSApaNasvarNasuvarNavraNacaraNavRSaNaviSANacUrNatRNAni napusake ca // cAtpuMsi // __ thopadhaH // rathaH / prsthH|| kASThapRSThari (2)kyokthAni napuMsake / idaM kASThamityAdi / kASThA digaryA striyAm // imAH kASThAH / tIrthaprothayUthagAthAni napuMsake ca // cAtpuMsi / ayaM tIrthaH idaM tIrtham / nopadhaH // adantaH puMsi / inaH / phanaH / jaghanAjinatuhinakAnanavanavRjinavipinabetanazAsanasopAnamithunazmazAnaratnanimnacinhAni napuMsake // pUrvasyApavAdaH / mAnayAnAbhidhAna(3)nalinodyAnazayanAsanasthAnacandanAlAnasamA. nabhavanavasanasambhAvanavibhAvanavimAnAni napuMsake ca // cAtpuMsi / ayaM mAnaH / idaM mAnam / popadhaH // adantaH puMsi / yUpaH / dIpaH / sarpaH // pAparUpoDapatalpazilpapuSpazaSpasamIpAntarIpANi napuMsake // idaM - paapmityaadi| zUrpakutapakuNapadvIpaviTaNAni napuMsake ca // ayaM shuurpH|idN zUrpamityAdi / bhopadhaH // stmbhH| kumbhH| talabhaM napuMsakam // pUrvasyApavAdaH / jRmbhaM napuMsake ca // jRmmam / jRmbhaH / mopadhaH // somaH / bhiimH| rukmasidhma(4)yugmedhmagulmAdhyAtmakukumAni napuMsake // idaM rukmmityaadi| __ saDAsadADimakusumAzramamakSaumahomoddAmAni napuMsake ca : cAtpuMsi / ayaM saMgrAmaH / idaM saMgrAmam / (1) 'vATa' iti kaumudyAm / (2) 'sikya' iti kaumudyAm / (3) 'nalinalinodyAna'iti kaumudyAm / (4) 'yudhma iti kaumudyAm /
Page #282
--------------------------------------------------------------------------
________________ vidhizeSaprakaraNe liGgAnuzAsanaprakaraNam / 273 yopaghaH // samaya: hayaH / kisalayahRdayendriyottarIyANi napuMsake / spaSTam / gomayakaSAyamalayAnSayAvyayAni napuMsake ca // gomayaH / gomayam / ropadhaH / / kSuraH / angkurH| dvArAprasphAratakravakravaprakSiprakSudracchi(1)dranIratIradUrakRcchrarandhrA. zrazvabhrabhA(2)ragAraraviIcakeyUrakedArodArAjasrazarIrakandaramA ndArapakSarAjarajaTharAjiravairacAmarapuSkaragaharakuharakuTIrakulIracazvaraH kAzmIranIrAmbaraziziratantrayAnakSatrakSetramitrakalatracitramUtrasUtravakanetragotrAGgulinamalaprazastrazAstravastrapatrapAtracchatrANi napuMsake // idaM dvaarmityaadi| zukramadevatAyAm // idaM zukaM retH| cakravajrAndhakArasArAvArapArakSIratomarazumArabhRGgAramandArozIra. timirazizirANi napuMsake ca // cAtpuMsi / cakraH / cakramityAdi / SopadhaH // vRSaH / vRkssH| zirISISAmbarISapIyUSapurISakilviSakalmASANi npuNske| yUSakarISamiSaviSavarSANi napuMsake ca // cAtpuMsi / ayaM yUSaH / idaM yuupmityaadi| sopaghaH // vatsaH / vAyasaH / mahAnasaH / panasavisabusasAhasAni napuMsake / camasAMsarasaniryAsopavAsakAsavAsabhA(3)sakAsakAMsamosAni napuMsake ca // idaM camasam / ayaM camasa ityAdi / kasaM cAprANini // kaMso'strI pAnabhAjanam / prANini tu kaMso nAma kshcidraajaa| razmidivasAbhidhAnAni // etAni puMsi syuH / razmirmayUkhaH / divaso ghsrH| dIdhitiH striyAm // puurvsyaapvaadH| dinAhanI napuMsake / / ayamapyapavAdaH / mAnAbhidhAnAni // etAni puMsi syuH| kuDavaH / prasthaH / droNADhako napuMsake ca // idaM droNam / ayaM dronnH| khArImAnike striyAm // iyaM khaarii| iyaM mAnikA / dArAkSatalAjAsUnAM bahutvaM ca // ime dArAH // (1) 'cchidra' iti nAsti kaumudyAm / (2) 'bhora' iti kaumudyAma (3) 'mAsa' iti kaumudyAm / . zabda. dvitIya. 18.
Page #283
--------------------------------------------------------------------------
________________ 274 zabdakaustubhaprathamAdhyAyaprathamapAdaaSTamAhike nADyapajanopapadAni vraNAGgapadAni // yathAsaMkhyaM nADyAdhupapadAni vaNAdIni puMsi syuH / ayaM nADIvraNaH / apAGgaH / janapadaH / vraNAdI. nAmubhayaliGgatve'pi klIbatvanivRttyartha sUtram / marudruttarahatvijaH / ayaM marutA RSirAzidRtipranthikrimidhvaniSalikaulimauliraSikavikapimuna yaH // ete puMsi syuH / ayamRSiH / / dhvjgjmuapujaaH|| ete puMsi / hastakuntAntavAtavAtadUtadhUrtasUtacUtamuhUrtAH // ete puMsi / ama rastu-"muhUrtA'striyAm' ityAha / _SaNDamaNDakaraNDabharaNDavaraNDatuNDagaNDamuNDapASaNDazikhaNDAH // ayaM ssnnddH| ___ vaMzAMzapuroDAzAH // ayaM vaMzaH / puro dAzyate puroDAzaH / karmaNi ghaJ / bhavavyAkhyAnayoH prakaraNe "pauroDAzapuroDAzAtSThan" (pA0sU0 4-3-70) iti vikAraprakaraNe "vrIheH puroMDAze" (pA0 sU04-3148) iti ca nipAtanAtprakRtasUtra eva nipAtanAdvA dasya Datvam / "puroDAzabhujAmiSTam" iti mAghaH / idakandakundabubudazabdAH // ayaM hRdH| arghpthimthybhukssist(1)mbpuugaaH|| aymrghH| pallavapalvalakapharephakaTAhanirmyahamaThamANitaragaturajagandhaskandhamR daGgasaGgasamudrapulAH // ayaM pallava ityAdi / sArathyatithikukSivastipANyAlayaH // ete pusi / ayaM sArathiH / // iti pullinggaadhikaarH|| - napuMsakam // adhikAro 'yam // bhAve lyuDantaH / / hasanam / bhAve kim ? pacano 'gniH / idhmava. dhanaH kutthaarH| niSThA ca // bhAve yA niSThA tadantaM klIbaM syAt / hasitama / giitm| tvayo taddhitau // zuklatvam | zauklayam / vyaJaH pisvasAmarthyA. tpakSe strItvam / cAturyam / cAturI / sAmagyam / sAmagrI / aucitya m / aucitii| karmaNi ca brAhmaNAdiguNavacanebhyaH // brAhmaNasya karma brAhmaNyam / yadyaDhagyagaNvuJchAzca bhAvakarmaNi // etadantAni. klIbAni / "ste. nAcanalopazca" (pA0 sU05-1-125)--steyam / "sakhyuryaH" ( pA0 (1) 'stambanitamba' iti kaumudyAm /
Page #284
--------------------------------------------------------------------------
________________ vidhizeSaprakaraNe liGgAnuzAsanaprakaraNam / sU05-1-126 )-sakhyam / "kapizAtyoDhaMka" ( pA0 su05-1127)-kApeyam / "patyantapurohitAdibhyo yak" (pA0 sU05-1128 )-Adhipatyam / "prANabhRjAtivayoSacanogAtrAdibhyo'J' (pA0 su05-1-129)-auSTram / "hAyanAntayuvAdibhyo'N" (pA0 sU051-130)-baihAyanam / "dvandvamanokSAdibhyo vuz" (pA0 sa05-1133)-pitAputrakam / "hotrAbhyazchaH " (pA0 sa05-1-135)-a. chApAkIyam // avyayIbhAvaH / / adhistri| dandvakatvam / pANipAdam / abhASAyAM hemantazizirAvahorAtre ca // spaSTam / anakarmadhArayastatpuruSaH // adhikAro'yam / analape chAyA // zaracchAyam / rAjAmanugyapUrvA sabhA // insbhmityaadi| surAsenAcchAyAzAlAnizA striyAM ca / / (1)paravat / anyastatpuruSaH paravallima: syAt / rAtrAnhAhAH puMsi // apathapuNyAhe npuNske| saMkhyApUrvA raatriH| pirAtram / sahayApUrveti kima ? srvraatrH| dviguru siyAM ca // vyavasthayA / (2)pshmuulii| tribhuvanam / isusantaH // haviH / dhanuH / . mArciH liyaa| isantatve'pi arciH siyAM napuMsake.ca syAt / iyamidaM vA arci|| . sisiyAme yNgdiH| adyate'neneti chAdezacurAdiNya ntAt "marSizuci, ityAdinA im / ismannityAdinA isvaH / "paTalaM chadiH" (sa0ko02-2-27) ityamaraH / tatra paTalasAhacaryAcchadiSaH kIvatAMvadanto'maravyAkhyAtAra upekssyaaH| makhanayanalohavanamAMsarudhirakArmukavidharajalahaladhanAnnAbhidhAnA ni / eteSAmabhidhAyakAni klobe syuH / / mukhamAnanam / nayanaM locanam / lohaM kAlam / vanaM gahanam / mAMsamAmiSam / rudhiraM raktam / kArmukaM zarAsanam / vivaraM bilam / jalaM vAri / halaM lAGgalam / dhanaM dravi. Nam / annamazanam / asyApavAdAnAha trisUcyA sIrAdanAH puNsi| (1) 'ziSTaH paravat' iti kaumudyAm / (2) 'paJcamUlI' iti kaumudyAm /
Page #285
--------------------------------------------------------------------------
________________ 276 . zabdakaustubhaprathamAdhyAyaprathamapAdaaSTamAlike bananevAraNyagANDIvAni puMsi ca // vakro bakram / netro netram / bharaNyo'raNyam / gANDIvo gANDIvam / maravI khiyaam|| lopadhaH / kulam / kulam / sthalam / ' tuulopltaalkusultrlkmbldevlvRssl| puMsi // ayaM tuulH| zIlamUlamaGgalasAlakamalatalamusalakuNDalapalalamRNAlabAlaniMga. lapalAlabiDAlakhilazulAH puMsi ca / cAt klIve / idaM zIlamityAdi / zatAdiH saMkhyA // zatam / sahasram / zatAdiriti kim ? eko. dvau bahavaH / saMkhyeti kim ? zatazuto nAma parvataH / zatAyutaprayutAH paMsi ca / / ayaM zataH / idaM zatamityAdi / lakSA koTiH striyAm // iyaM lakSA / iyaM koTiH / "vA lakSA ni. yutaM ca tat" ityamarAt klIve'pi lakSam / (2)sahastraH puMsi // ayaM sahasraH / man dyacko'kartari // manpratyayAnto dhakaH klIvaH sthAna tu karta. ri| varma / carma / backaH kim ? aNimA / mahimA / martari kim ? dadAti iti daamaa| brahman puMsi ca // ayaM brahmA / idaM brahma / nAmaromaNI napuMsake / mandhaka ityasyAyaM prapazcaH / asanto dhankaH // yazaH / manaH / tpH| dyakaH kim ? candramAH / apsarAH striyAm // etA apsrsH| prAyaNAyaM bhuvcnaant:| prAntaH / / patram / chatram / yAtrAmAtrAmasnAdaMSTrAvaratrAH striyAmeva // bhRtrAmitrachAtraputramantravRtramadroSTrAH puMsi // ayaM bhRtaH / na mitramami. prAtasya mitrANyamitrAste" (mA0kA02-101) iti mAghaH / "syA. tAmamitro mitre ca" iti ca / yattu "dviSo'mitre" (pA0pa03-2-131) iti satre haradattenokam-"ameSiti cita"(u0pU0623) ityauNAdika itra / ameramitram / "mitrasya vyathayet" ityAdaumadhyodAttastu cintyaH / mansamAse'pyevam / paravalliGgatApi syAditi tu tatra doSAntaramiti, tatpakatastrApAlocanamUlakama / svaradoSodbhAvanamapi "no jaramara. mitramutAH" (pA0sa06-2-116) iti SASThastrAsmaraNamUlakAmati dik| patrapAtrapavitrastracchatrAH puMsi ca // (1)'zaGkaH puMsi / sahasraH kacit / ayaM shsrH| idaM shsrm'| iti kaumudyAm /
Page #286
--------------------------------------------------------------------------
________________ vidhizeSaprakaraNe linggaanushaasnprkrnnm| 277 balakusumazulSayu(1)ddhagattanaraNAbhidhAnAni // balam / vIrya / pakamalotpalAni puMsi ca // padmAdayaH zabdAH kusumAbhidhAyi. sve'pi dviliGgAH syuH / amaro'pyAha-"vA puMsi panaM nalinam (a. ko01-10-40) iti / evaM cArdha disUtre tu jalaje pamaM napuMsakameke. ti vRttigrantho matAntaraNa neyH| AhavasaGkAmau puMsi // AjiH striyAmeva // phljaatiH|| phalajAtivAcI zabdo napuMsakaM syAt / Amalakam / maanm| vRkSajAtiH // striyAmeva / kacidevedam / hriitkii| vipajagatsakRtzakanpRSatzakadyadudazvitaH // ete klIvAH syuH| nvniitaavtaanaanRtaamRtnimittvittcittpittvtrjtvRttplitaani|| zrAddhakulizadevapAThakuNDAGgadadhisakthyazyAsyAspadAkAzakaNvabI. jAni // etAni klIbe syuH / devaM puMsi ca // daivam / devaH / dhAnyAjyasasyarUpyapaNyavarNyadhRSya havyakavyakAvyasatyApatyamUlyazi. kya(2)kuDyahar2yAtUryasainyAni // idaM dhAnyamityAdi / dvandvabarhaduHkhavaDizapicchabimbakuTumbakavacavarazaravRndArakANi / / akSamindriye // indriye kim ? rathAGgAdau mA bhUt / iti napuMsakAdhikAraH / strIpuMsayoH // adhikAro 'yam / gomaNiyaSTimuSTipATalivastizAlmalitruTimasimarIcayaH // iya. mayaM vA gauH| mRtyusIdhukarkandhukikukaNDareNavaH // iyamayaM vA mRtyuH / guNavacanamukArAntaM napuMsakaM ca // triliGgamityarthaH / paTu / paTuH / (3)paTvI / |iti striipuNsaadhikaarH| punapuMsakayoH // adhikAro'yam / ghRtaMbhUtamustakSvelitairAvatapustakabustalohitAH // ayaM vRtaH / idaM vRtm| (1) 'yuddha' iti nAsti kaumudyAm / (2) 'kuDya madya' iti kaumudyaam|' (3) pttvii| apatyArthastaddhite / aupagavaH / aupagavI / ' iti kaumudyAm /
Page #287
--------------------------------------------------------------------------
________________ 278 zabdakaustubhaprathamAdhyAyaprathamapAdaaSTamAhnike zanArdhanidAghodyamazalyaDhAH / ayaM zRGgaH / idaM zuGgam / vrjkunyjkuthkuurcprsthdiirdhrcdrbhpucchaaH|| ayaM vrjH| idaM vrajam / kabandhauSadhAyudhAntAH // spaSTam / daNDamaNDakhaNDazavasaindhavapAzvAkAzakuzakAzAzakulizAH // ete punapuMsakayoH syuH|| kuzo rAmasute darbha yoko'dhIpe kuzaM jle| itivizva zalAkAvAcItu striyaam| tathAca "jAnapada"(pA0ma041-42) ityAdisUtreNAyovikAre jISi kushii| dAruNi.tu TApA kushaa| "vAnaspatyAH stha tA bhA yAta" iti shrutiH| "ataH "kakami" (pA0 sU08.3-46) iti sUtre kuzAkaNIMgviti prayogazca |vyaassuutre ca "hA. nau tU rAyanazabde zeSatvAtkuzAcchandaH' iti / tatra zArIrakabhASye'pye. vam / evaJca zrutisUtrabhASyANAmekavAkyatve sthite Acchanda ityAprazle. pAdiparo bhAmatIpranthaH prauDhivAdamAtrapara iti vibhAvanIyaM bahuzrutaiH / gRhamehadehapaTTapaTahASTApadAmbudakakudAzca / // iti punpuNskaadhikaarH|| aviziSTaliGgam // avyayaM ktiyussmdsmdH|| SNAntA saMkhyA // ziSTA paravat / ekaH purussH| ekA strii| ekaM kulm|. guNavacanaM ca // zukla paTaH / zuklA zATI / zuklaM vastram / kRtyAzca / / krnnaa| karaNAdhikaraNayoyuT ca / / sarvAdIni sarvanAmAni / spaSTArtheyaM trisutrI / // iti pANinIyaliGgAnuzAsanaM samAptam // prAsaGgikaM samApya prkRtmnusraamH| idamo'svAdeze'zanudAttastRtIyAdau (pAsU02-4-32) / anvAdeza. viSayasyedamo'nudAtto'zaAdezaH syAttRtIyAdau / prate basavicakSaNaM zaM. sAmi, mAbhyAGgA anu / iha babhrUzabdenokayoridamA parAmarzapyanvAdezo bhavatyeva "anvAdezazva kathitAnukathanamAtram, na tu idamA kathitasyedamaivAnukathanam iti bhaassyokteH| na caivam "ISadarye" iti zloke yacchandenoktasya punaH kathanAt 'etam Atam' ityatrainAdezaH syAdi. ti vAcyam , kicidvidhAyAnyadvidhAtumanukathanasyaivAnvAdezatvAt / ISadAdivRttesvanuvAde'pyavidhAnAna / azAdezavacanaM mAkackA
Page #288
--------------------------------------------------------------------------
________________ vidhiprakaraNe adezavidhAnaprakaraNam / 276 rtham / anyathA'nvAdeze'zAtArthavivakSAyAm 'imakAbhyAm' ityapi pra sajyeta / nanu tyadAyatvana siddhau vidhAnasAmarthyAtsarvAdazo'stu kiM zittvena ? maivam , 'AbhyAm' 'pabhiH' ityAdau vikArAbhAvArthatApatteH, morAjItiSat / nanu 'AbhyAmindrapakkam' ityAdAvanvAdezatvavivakSA. virahe yathA "UDidama" (pA0sa06-1-171) iti vibhakterudAttatA, tathA "mAbhyAM gAH" ityatrApi kuto neti cet ? na, tatra prakRtera. nudAttavidhAnAt "UDidam" iti sUtre ca "antodAttAdusarapadAt" (pAsU06-1-169) iti sUtrAdantodAttAdityasyAnuva. tainAt / tathAcAnvAdeze 'AbhyAma' ityAdeH sarvAnudAttatA, itaratra tvantodAttateti vivekH| syAdetat , "sAdhekAcaH" (pAsU06-1-168) ityudAtteneha bhA. vyam , "suH saptamIbahuvacanam" iti bhASye vRttI cokatvAt / yanu "UDidama" iti sUtre haradattanoktam--iha "antodAttAt" (pA0 sU.6-1-129) ityanuvRttisAmAta 'sAvekAcaH' (pAsU06-1168) ityapi na pravartate / na ca "yadImenAuzataH" itizaso vyA. vRttau sAmopakSayaH, ekAgrahaNenaiva tadyAvRttaH / ekAca ityasya cAvazyAnuvaya'tvAta / anyathA "grIvAyAM baddho api kakSa mAsa.. ni" "matsyaM nadIna udani kSipantam' ityatrAtiprasaGgAt / 'Asan' ityAdayo chantodAttA evAdezAH sUtre paThitA iti / ___ atredaM vaktavyam-'AbhyAm' ityatra "sAvekAcaH" (pA006-1168)ityasya prAptireva nAsti saptamIbahuvacaneSu'paSu'iti rUpaM na tADagi hAsti / tathAcAtraivAntodAttagrahaNasya caritArthatvAtsAmarthyavirahaH / tathA ca "mAbhyAlAH" "tadasya priyam" "tadasmai navyam" ityAdeH siddhAvapi misAdau doSastadavastha eva / "ebhiragre" 'sunvanti somAnvacasi tvameSAm" "preNA tadeSAM nihitam" "eSudhAvIravat" ityAdau hi e ityeva rUpamastyeva / tathAca tatra vibhakerudAttaprasaGgaH / na ca "sAvekAcaH" (pAsU06-1-168) ityetatsUtrasthakaiyaTaparyAlocanaye. TApattiriti vAcyam , anyetviti vadatA kaiyaTena tanmate'svarasAvi. karaNAt / tadIjantu bahutaravaidikaprayogavirodha eva / ____ athocyeta--"sAdhakAcaH" (pA0sU06-1-168) iti sUtre haradatto. karItyA suH prathamaikavacanameva / na ca tvayA' ityatrAtiprasaGgaH, sAva. varNeti niSedhAt / zeSelopaSTilopa iti pakSe tu sAdhakActvAbhAvAprAptireva nAsti / rUpavivakSApi viphalA / evaJca 'ebhiH' ityAdau prA.
Page #289
--------------------------------------------------------------------------
________________ 280 zabdakaustumaprathamAdhyAyaMprathamapAdaaSTamAikeptireva nAstIti / tadapi na, rUpavivakSAbhAve 'doSabhyAm' ityatrAti prasaGgAt / taittirIye hi "aMsAyoM svAhA doSabhyAM svAhA' iti madhyodAttaM paThyate / evaM sthite suH saptamIbahuvacanameva prAhyam / anya thA "indro yA to vasitasya rAjA' ityatra yA ityantodAttaM na syAt / nAha prathamaikavacanaM yadUpaM yAniti tadihAsti / ata eva gozunoH pratiSedhaH sArthakA / tadevamantodAttAnuvRttisAmarthya prathamakaSa canagrahaNaM vA zaraNamityevaMrUpasya pASThaharadattapranyabalalabdhasya sa. mAdhAnadvayasyApi duSTatvAt 'ebhiH' ityAdi kathanirvAhyamiti pha. litaH puurvpkssH| ___atrocyate, "sAvekAcaH' (pA006-1-168) ityatrApi ". ntodAttAt" (pA06-1-169) ityasyApakarSAnokadoSaH / vRtyAdA vananuvarcitasyApyanuvRttistu bahudhA rASTrava / mata patra: "turustu" (pA0 sU07-3-5) so 'studhIta' ityAdisikhaye pitItyasyaH mivRttyai sA. rvadhAtukagrahaNamiti sthite 'zAmyati iti zyanamiTaM pArayituM tikI. tysyaanuvRttirvkssyte| etadanatasotaso cAnudAttau (pANasu02-4-33) / anvAdezaH viSaye etado'z syAtsa cAnudAttastratasoH parataH to cAnudAttau staH / etasmin prAme sukhaM ghasAmaH, ayo'trAdhImahe, ato na gantAsmaH / 'atra"ataH' iti pade sarvAnudAse / nanu paJcame "etado'n"(pA0sa05-35) iti bhAgyasammataH pAThaH / nyAsarItyA vRttipATho'pyevameva / pada. maJjarIrItyA tu "etado'z" iti vRttipAThaH / ubhayathApi akAre siddhe kimaneneti cet ? pAJcamikasyodAttatayA'nuvAcAryAmaha punavaMcana. miti gRhANa / 'pratasoH' iti vacanaM nimittabhAvArthama / anyathA "tra. tasau cAnudAcau" ityanvAcayo vidhaayet| syAdetat , tasoH kRtayoH prachaterlisvaraH / tataH zeSanighAtena pratasoranudAttatvaM siddham / amAtrasya tvanudAttatvaM vidhIyatAm / maivam , tasohi kRtayoH "yenanAprApti"nyAyenApavAdatvAnityatvA. ccAnudAso'zAdezaH syAt / tatastavidhAnasAmAlitsvarasyApravR. ttAvutsargaH pratyayasvara eva taloH syAt / yathA-'gopadama' ityatra pamu. llopena sahavidhAnAllitsvarApravRttau pratyayAdhudAsatve sati duta. rapadaprakRtisvareNAntodA padaM bhavati / tasmAta "tasau bAnudAcI' iti kartavyameva / dvitIyATossvanaH (pA'sR02-4-34) / dvitIyAyANTausozca parata
Page #290
--------------------------------------------------------------------------
________________ vidhiprakaraNe AdezavidhAnaprakaraNam / 282 idametadorenAdezaH syAtsa cAnudAttaH anvaadeshe| idamo'tra maNDUka plutyaa'nuvRttiH| athaina madreH / enena, enayoH / kathantarhi-"aiuNa" (mAnsU01-1-1) ityatrodAhate "he rohiNi" iti zloke enAdeza iti cet ? "ayaM zroNItaTaM spRzati, panaM nivAraya" iti vyatyA. sena yojyam / AzIviSeNa radanacchadadaMzadAna metena te ghunarabarthatayA na zakSyam / ityAdau tvanvAdezatvasyAvivakSA bodhyaa| 'abhUnnupa' ityAdAvanadyatanatvasya yathA / atha kathaM "prakSAlayatatparivartayanat" iti ? napuMsakai. kavacane enaditi vaktavyAt / vastutastu sUtra ekainadvaktavyaH / enam enau ityAdi tutyadAyatvena siddhmH| 'panaM zrita' , iti dvitIyAsamAse tu 'etacchrita' ityeva bhavati, natvena enahA, "supo dhAtu" (pA0saM02-471) iti lukA bahiraGgeNApyantaratANAM bAdhanAt / na caivaM 'prakSAlaya. 'mat' ityapina, syAditi, vAcyama, ame lukA luptatve'pi takArobAra. saamrthyaadendaadeshprvRttH| na caivametacchrite'pi enadApattiH, ekapadAzrayatvenAntarale svamoluMki caritArthatvena bahiraGge samAsaluki apravRteH / ArdhadhAtuke (paa0su02-4-35)|| adhikAro'yaM "NyakSatriya" (pA0 su02-4-58) iti yAvat / viSayasaptamI ceyam / tenArdhadhAtukotpatteH prAgevAdezeSu pravRtteSu yathAyathaM pratyayAH / tathAhi, asteH-bhavyam / para saptamyAntu Nyati kRte bhAvyamiti syAt / ajeH-praveyam / Nyati tu pravaiyamiti syAt / cakSiGa-Akhyeyam / Nyati yuki AkhyA. yyamiti syAt / bruvastu ajantatvAdyati vacyAmiti syAt / vA. vyamiti cepyate / / sthAdetat , aGgAdhikArasthe ArdhadhAtukAdhikAre eva jagdhyAdayo vi dhIyantAm / maivam , 'jakSatuH' 'adhijage' 'adhyagISTa' 'babhUva' 'vivyatuH' ityatra ghaslAdyAdezAnAmasiddhatayA upadhAlopA''llopetvavugyaNAmabhAvA. ptteH| na cA'tolopAdayo'pyatraiva vidhIyatAmiti vAcyam , 'gata" 'gatavAn' ityaMtrAnunAsikalopasyAsiMddhatvAbhAvAdatolopApatteH / yadi svArdhadhAtukopadezakAle yadakArAntamiti vyAkhyAyate'siddhavatsUtraJca pratyAspAyate, tadA'bhyatara ArdhadhAtukAdhikAraH zakyo'kartum / nanvekazcedArdhadhAtukAdhikArastahi viSayasaptamItvaparasasamItve kathaM vya. vatiSTheyAtAmiti cet ? na, sUtradvayArambhapakSe'pyAGgasyaikasyaiva zApaka.
Page #291
--------------------------------------------------------------------------
________________ 282 zabdakaustubhadvitIyAdhyAyacatuthapAde prathamAhike balenobhayarUpatAzrayaNAt / yathA caitattathA "na padAnta' (pAsU01-158) sUtre upapAditam / ___ adojagghirtyapti kiti (pAsU02-4-36) // lyaviti luptasapta. mIkaM pRthak padam / attejagdhirAdezaH syAllyapi tAdau kiti ca / ikAra uccAraNArtho na tvanubandhaH, numaprasaGgAt / evaM "bruvo vaciH" (pA0sa02-4-53) ityAdau / prajagdhya, jagdham / jagdhau siddhe'ntaraGgatvAttikitIti lybucyte| jhApayatyantaralANAM lyapA bhavati bAdhanam // tathAhi. padadvayasApekSa samAsaM pratIkSamANo lyabbahiraGgaH, tataH prAktikitIti siddhau jagdhertyagrahaNantu hitvadatvAtvetvadIrghatva. zUDiThAmantaraGgANAmapi bAdhaM jJApayati / "dadhAterhiH (pAsU07-4-42) "jahAtezca viva" (pA0su07-4-43) hitvA / neha-vidhAya / "do dad ghoH (pAsU07-4-46) dttvaa| neha-pradAya / "janasanakhanA saJjhalo" (paasu06-4-42)khaatvaa| neha-prakhanya, prakhAya / iha hi "ye vibhASA' (pA0sU06-4-43) iti vikalpaH / "dhatisyatimAsthAmitti kiti" (pA007-4-40) sthitvA / neh-prsthaay| "anunAsikasya kvijhalo" (pAsU06-4-15) iti dIrghaH, krAntvA / neha-prakramya / "cchvoH zUTa" (pA0906-4-19) pRSTvA / dyUtvA / neha-ApRcchaya | pradIvya / iTadevitvA / neha-pradIvya / vastutastu lyagrahaNaM nAntaraGgabAdhaM jJApayituM, kintu vidhyartha vyarthameva vA iti nirUpitam "acaH parasmin" (pAsU1-1-57) iti sUtre / luGsanorghaslu (paasuu02-4-37)|| ado ghasla syAlluGi sani ca / lditvaad| aghasat / jighatsati / yadyapi ghasiH prakRtyantaramasti, tathApi adeH 'AsIta' 'aditsati' ityaniSTaM rUpaM vArayituM sutram / ____ acyupasaGkhyAnam (kA0vA0) // prAttIti praghasaH / idamapi adeH pacAdyaci 'adaH' iti rUpaM vArayitum 'praghasaH' ityasya prakR. tyantareNaiva siddheH| ghaapozca (paa0s02-4-38)|| ghani api cAderghaslAdezaH syAt / ghAsaH / prghsH| "upasarge'daH" (pA0sa03-3-59) ityap / ___ bahulacchandasi (pAsU02-4-39) / ado bahulaM ghaslAdezaH syAH cchandasi / ghastAnnunam / luki "santre ghasa" (pAsU02-4-70)ityA. dinA glelRk / "bahulaJchandasyamAGyoge" (pA0sU06-4-75) ityaDa. bhAvaH / sagdhizca me / ktini "prasibha mohali ca' (pAsU06-4-100)
Page #292
--------------------------------------------------------------------------
________________ 283 vidhiprakaraNe AdezavidhAnaprakaraNam / ityupadhAlopaH / "samAnasya chandasi' (pA0906-4-84) iti sabhAvaH / na ca bhavati-attAm / prakRtyantareNa siddhe sUtrasya pra. yojanaM mRgyam // liTyanyatarasyAm (pA0su02-4-40) // aderghasla vAsyAlliTi / jaghAsa, jakSatuH, jakSuH / Ada,AdatuH, aaduH| prakRtyantarasyAsarvaviSaya. tvajJApanArthamidaM sUtram / tena yatra liGgaM vacanaJca nAsti tatra tasya prayogo na / tatra ladiskaraNaM luGi prayogasya liGgam / ghasizca sAnteSviti anudAttapATho valAdAvArddhadhAtuke / 'sRghasyadaH kamaraca"(pA0sU03-2160) iti kvataM kamaraci / bhUvAdI parasmaipadiSu pAThAcchapi parasmaipadeSu.prayogaH / ata evAzIliGi kartari nAsya prayoga iti mAdhavAdayaH / * beJo vayiH (pA002-4-41) // vetro liTi pare vayirvA syAt / uvAya,UyatuH, UyuH / "liTi vayo yaH" (za0sU06-1-38) iti niSedhAdhakArasya na samprasAraNam / "vazcAsyAnyadarasyAM kiti" (pA0sU06-1. 39) iti vakArAdezapakSe UvatuH, UcuH / vayeramAve-vavau, vavatu, vavuH / "veSaH" (pAsU06-1-40) iti samprasAraNaniSedhaH / hano vadha liGi (pA0pU02-4-42) // hantebaMdha ityAdezaH syAdA. rddhadhAtuke liGi / vadhyAva / .. luGi ca (pA0sa02-4-43) // hano vadhaH syAlluGi / avadhIt / vdhaadesho'dntH| allopastha sthAnivadbhAvAt "ato halAderlaghoH" (pA0 307-2-7)iti vRddhirna // AtmanepadeSvanyatarasyAm (pAsU02-4-44) // hano vadhaH syAdvA AtmanepadaM yo luka tatpare ArdhadhAtuke / AvadhiSTa, AvadhiSAtAma. AvadhiSata / Ahata, AhasAtAm, Ahasata / "AGo yamahanaH"(pA0sa0 1-3-28) ityAtmanepadam / "hanalic" (pAsU01-2-14) iti ki. svam / "anudAttopadeza" (pA0006-4-37) iti nlopH| iNo gA luGi (pAsU02-3-45) / / No gA syAlluGi / agAt, agAtAm, aguH / agAyi bhavatA / iNvadika iti vaktavyam (kaa0vaa0)|| adhyagAt / na kevalaDA. dezamAtrasyAtidezaH, kintu sakalakAryasya / tena iNo yaNa syAt / adhiyanti / adhItya / "patistuzAsvR' (pAsU03-1-109) iti kyabiti hrdttH| anye tu gAdezasyaivAtidezamAsthAya "sasI. tayorAghakyoradhIyan" iti bhaTTiprayogaM samarthayanta iti tRtIye sphu. ttiikrissyaamH|
Page #293
--------------------------------------------------------------------------
________________ 284 zabdakaustubhadvitIyAdhyAyacaturtha pAde prathamAhike Nau gamirabodhane (pAsu02-4-46) // abodhanArthasya iNo gamirA. dezaH syANNau // gamayati / bodhane tu pratyAyayati / "iNvadikaH'(kA0. vaa0)| adhigamayati / ___sani ca (pA0sa02-4-47) // abodhanArthasya iNo gamiH syAtsa. ni / jigamiSati / bodhane tu pratISiSati / "iNvadika' (kA0 vA0) jigamiSati / iGazca (pA0sa02-4-48) / iGo gamiH syAtsani / adhijigAMsate / gAliTi (pA.sU.2-4-49) / iGo gAG syAlliTi / adhijge| ghArtikamate liTIti prsptmii| "dvivacane'ci(pA0901-1-59) iti sthAnivadbhAvastuna bhavati,lilaTIti dvilakArakanirdezena lAvasthAyAmeva gAUHpravRtteH / bhAgyamate tu ArdhadhAtukAyAH sAmAnyena bhavantItyabhyupa. gamAsparanimittatA nAstIti prAgevokam / yadyapi.sthAnivadbhAvena ji. svAtta siddhA,tathApi "gAkuTAdi" (pAsU01-2-1) sUtre'syaiva grahaNAthai GitkaraNam / na hi sthAnivadbhAvena gAGiti rUpaM labhyate / "gA. kuTAdibhyaH" iti tUcyamAne "ke gai rai zabde" (bhvA0pa0 941-942-143) "iNo gA luGi" (pA0sU02-4-46) ityetayora. pi grahaNaM syAt / tatazca 'agAsInaTaH' 'agAsAtAM grAmau devadattena" ityatra "ghumAsthA' (pA0sa06-4-66) itItvaM syAt / "gA gatau' (bhyA A0975) ityanane saha sAmAnyagrahaNArtho'yaM ukAra iti tu na bhramitavyam / 'gAte' ityAdau taDaM pravayaM tadIyaGakArasya nivRttAkAData. yA ullikhitaprajJApyazarAittu, yatra sAnubandhakASaSThI uccAryate tatrA. kRtAyAmevetsaMhAyAmAdeza iti / satyAmapi vA tasyAM tatra sthAniva. dbhAvenAnubandhakArya neti / prayojanantu 'nandanA' 'kArikA' ityatrogiH lakSaNaGIvabhAvaH / tathAhi 'yuvoranAko' (pA0907-1-1) iti sUtre. anunAsikokArau yuvU nirdiSTau / anyathA 'bhujyA zaMyuH' ityatrAtivyA. / tathAcaM sthAnivadbhAvenogittvAt 'nandanA kArikA' ityatrogi: lakSaNo DIpa syAt / 'nandaH' 'kArakaH' ityatra cegillakSaNo num syAt / nanu num syAditi satyaM, jIpa tu kArikAyAmApAMghatAm / na bhadanAyAntu katham ! lyuH kartarImanij bhAve ko, gho ki prAdito'nyataH (ako03-5-15) jyamareNa puMstvasyoktatvAdini cet ? na, enatsUtra "yuvoH" (are
Page #294
--------------------------------------------------------------------------
________________ vidhiprakaraNe aadeshvidhaanprkrnnm| 285 sU07-1-1) iti sUtre ca : 'nandanA' iti : bhAgyodAharaNabalena "lyuH katari" ityamarasya praayiktvaat| tathAca zrIharSaH prAyuGkta "vi ziSya sA bhImanarendranandanA" iti / tasmAn chopnumorabhAvo zA. pnphlmiti| . ___ atrocyate, "yuvo" (pA0sU07-1-1) * ityatrAnunAsikayaNAveSa yuvU, na tvanunAsikokArau / ato DInumau na / tathA 'yajamAna ityaH tra TeretvAbhAvo'pi naHzApanaphalam / "Tita AtmanepadAnAm' (pA0sU0 3-4-79) ityatra prakRtAnAmevAtmanepadAnAM grahaNAt / tAmityeva vA'. stu / anyAnyapi sambhAvitAni jJApakaphalAni pratyAkhyAtAni bhAye / pratyuta zApanAbhyupagame bAdhakAnyapi santi / tathAhi,. 'acinavam ityatra amAdezasya pitvasiddhadhaye "tasthasthamInAm" iti vakavyam / "aNioranArSayoH' (pA0sU04-1-78)"kolyap". (pAsU0e07-137) ityAdI sthAnini anubandhassyakavyaH / vArAyA'. 'prakRtya' ityAdI vRddhirguNapratiSedhazca yathA syAt / tadevaM bahusatrabhajhApacernedaM zApakaM sUtrakRto'bhipretaM, kintu pUrvoktameva svisya phalaM bodhyam / vibhASA luGlaGa (paa0s02-4-50)||ngo gAGvA syAt laGi laGi ca / "gAkuTa" (pA0101-2-1) iti jitvam / "ghumAsthA" (pAsU06-4-66) itItvam / adhyagISTa, adhyagISAtAma, adhyagI. Sata / adhyaiSTa, adhyaiSAtAm, adhyaiSata / adhyagIpyata / adhyaSyata / NIca saMzcaGoH (paa0suu02-4-51)|| gAG vA syAt sanparecapare cnnau| adhijigaapyissti| adhyApipayiSati / "krIjInAM Nau" (pA. sU06-1-48) ityAtyam / adhyajIgapat / adhyApipat / - 'asterbhUH (pAsU02-4-52) // asterbhUrAdezaH syAdArdhadhAtuke / bhavitA / bhavitum / bhavatinaivAbhimate rUpe siddhe'steH 'asitA' ityA. dinivRttaye yogArambhaH / kathantarhi 'IhAmAsa' ityAdi ? atrAhuH, anu. prayogasAmarthyAdaste bhAvo neti / anyathA "krama cAnuprayujyate" iti "kRmvanupra" iti vA brUyAditi tadAzayaH / atha kathaM "tenA''sa lokaH pitRmAnvinetrA" "prAdurAsa bahulakSayAcchaviH" ityAdi ? ucyate, ti. unasapratirUpakamavyayamidamAseti / yadvA, asa * gatidIpyAdAneSu" (bhyATa086) iti svAde spariteto rUpamidam / bhUbhAvastu nAsya zaGkayA, asteriti lukA nizAt // bravo vaciH (paasuu02-4-53)|| buvo vacirAdezaH syAdArdhadhA. tuke| "vaca paribhASaNe" (a0701063) ityanena siddha bruvo'niSTaH
Page #295
--------------------------------------------------------------------------
________________ 26 zabdakaustubhadvitIyAdhyAyacaturthapAde prathamAhike - prayogavAraNArtha sUtram , kriyAphalasya kartRgAmitAyAM sthAnivadbhAvenAtmanepadArthazca / 'zAstrArtha vakSyate muni| cakSiGaH khyAJ (paasuu02-4-54)|| ArdhadhAtuke vivakSite / tRjA. dau 'cakSitA' ityAdinivRttaye sUtram , katrabhiprAye phale AtmanepadArthazva / munirvedaM vyAkhyAsyate / 'AkhyAtA' ityAdi tu "khyA prakathane" (a0pa01060) ityanenApi siddham / atra vArtikAni cakSika khyAzAau ( kA vA0 ) / aakshaataa| khazAdirvA (kaa0yaa0)| asiddha zasya yavacanaM vibhASA (kA0 vaa0)| masyArthaH / kha. kArazakArAdirAdezo'nena vidheyH| asiDakANDe tu gatvaprakaraNAnantaraM "khazAjaH zasya yo vA" iti vacanaM kartavyam / tathAca catve yatvaM siddhamiti svarparatvAbhAvena "kharica" (pA008-4-55) itya. syApravRtteyatvapakSe 'mAsyAtA' iti sikham / yatvAmAvapakSe tu cAna 'mAkzAtA' iti ruupm| prayojanaM saupratye vuvidhiH (kA0yA0) / supracaSTe suprkhyaa| "Atazyopasarge" (pAsU03-1-136) iti kaH / tasya bhAvaH sau. prakhyam / vyaJ / "yopadhAdgurUpottamA" (pA0505-1-132) iti vum tu na bhavati, yatvasyAsiddhatvAdityarthaH / tama suprakhyena nivRttI dezaH sauprakhyaH / tatra bhavaH sauprakhyAyaH "vRddhAccha:" (pA010 4-2-114) na tu "dhanvayopadhAda" (pA0904-2-121) iti khum / prayojanAntaramAha-niSThAnatvamAkhyAte / (ko0vA.) 'pAkhyAte ityatra "saMyogAderAto ghAto ryagvataH" (pA0sa08-2-43) iti na bhavati, yatvasyAsiddhayA yaNvacAvirahAt / evaJca "na dhyAkhyA' (prA008-257) iti sUtre khyAgrahaNaM na karttavyaM bhavati / ruvidhiH puDadhAnama (kaavaa0)|| yatvasyAsikhatayA'mparAmA. vAt "pumaH svayi" (pAsU08-3-6) iti rutvaM netyarthaH / NatvaM paryAkhyAnam (kAvA0) // yatvasthAsiddhatayA zakAraNA'naTA vyavAyA "kRtyacaH"(pA0sa08-4-29)iti gatvaM netyrthH| sasthAnatvaM namaHyAtre (kaavaa.)| "zapare visarjanIyaH" (pAsu 4-3-36) iti visargaH sidhyatItyarthaH / 'sasthAna' iti jihAmralI. yasya prAcAM saMjJA / sasthAnatvaM viha neti yojyam, gatvAdInAma: pyabhAvasyaiva prakrAntatvAt / tasmAd kunnatvarutvaNavAni sasthAnace ti pakaM prAptaM vArayituM zasya yatvaM kRtamiti sthitam /
Page #296
--------------------------------------------------------------------------
________________ 287 vidhiprakaraNe AdezavidhAnaprakaraNam / syAdetat , "khyA prakathane" (a0501060) iti dhAtumAdAya vujhA. dipaJcakaM durvAram / satyam , so'pi khazAdiH / yatu 'avidhirapyubhaya. sAdhAraNa bodhyaH' iti haradattamAdhavAdayaH, kaiyaTastu naitanmane / bhASye khyAdhAtoH bazAditvAnuke, cakSiGa khyAAdezamevopakramya yatva. vidhAnAt / "na dhyAkhyA" (pA0sU08-2-57) iti sUtre khyAgrahaNa. ntu kartavyameva 'vyAkhyAtaH' ityatra natvAbhAvAya / khyAAdezastu lAkSaNikatvAttatra na gRhyata itti, yatvasyAsiddhatvAtprAptireva nAstIti ca bodhayituM prAk natvagrahaNam / NatvaM tu "lubyogAprakhyAnAt" (pAsU01-2-54) iti nipAtanAna bhavati / vuzrutvasasthAnatvAni tu khyAtau syureva / syAAdeze tu neti tatra rUpadvayaM bodhya. m / asminmate Adeze prakhyAnAditi prayogopapatteH kathaM nipAtanamupa. nyastamiti cintyam / buAdAviva NatvAMze'pi rUpaye iSTApattiH, aniSTatve vA'nabhidhAnAtkRtyalyuTobahulagrahaNAcca tatra lyuDeva neti nyAyyaH pnthaaH| paramArthastu khyAdhAtuH saarvdhaatukmaatrvissyH| "sasthAnatvaM namaH khyAtre' (kAbhvA0) iti vArtikaM tadbhASyaM ceha pramANam , ArdhadhAtuke. 'pi tatprayoge uktpryojnaasmteH| evaM "NatvaM paryAkhyAnam"(kAvA0) ityapi / tathA ca "na dhyAkhyA" (pAsU08-5-7) iti sUtre khyAgrahaNaM na kartavyameva / mAdhavaharadattAdyutprekSA tu gauravaprastA upkrmaadiviruddhaa| sArvadhAtukepi kzAprayoge prApte'nabhidhAnamAtrAlambanA cetyvdheym| varjane pratiSedhaH (kA0yA0) // durjanAH saJcazyAH, varjanIyA ityarthaH / asanayozca (kaalvaa0)|nRckssaa rakSaH / chaandsovrnnvikaarH|bhaassaa yAntu nRcakSo rakSaH' iti bhavatIti kaiytthrdttau|maadhvstu "he agne nRca. kSA: manuSyANAM draSTA tvaM rakSaH paripazya" iti vedabhAjye vyaakhyt| vicakSa. NaH "anudAntazca halAdeH" (pAsU03-2-149) iti yun / ata evA. ntodAttaH paThyate-'vicakSaNaH prathayan' iti / 'yatrAmRtasya cakSaNam' ityAdau tu lyuT / ata eva litsvareNAdhudAttatA / kathaM tarhi- 'pukhyAnaM' 'payAkhyAnam' itiprAgudAhRtamiti cata? vakSyamANabAhulakAdityavehi / baDulantaNyatravadhakagAtravicakSaNAjirAdyartham (kaa0vaa0)| sarvaprakaraNApekSametat / taNiti saMzAchandasorgrahaNam / tatra anazabde jamdhyabhAvaH / "annANNaH" (pAsU04-4-85) iti nipAtanAdvA siddhm| 'vadhakaH' iti / Nvuli vadhAdezaH / allopasya sthaanivsvaadRssybhaavH| "kvun zilpisaMzayoH' ( u0sU0200 ) ityadhikAre "hano vadha ca"
Page #297
--------------------------------------------------------------------------
________________ 288 zabdakaustubhadvitIpAdhyAyacaturthapAde prathamohike (u0ma0204 ) ityuNAdisUtreNa gatArthametat / gAtramiti / iNaH auNAdikeSTrani gAdezaH / gAdhAtunA vA siddham / majirAmiti / vIbhAvo na / "ajirazizira (u0sU056)iti nipAtanAt siddham / ___ pA liTi (sU02-4-55) // cakSikaH syAm vA syAliTi calyo / cakzau / ccH| ajeyaM ghapoH ( pAsu02-4-56) / arghAtoSI ityAdezaH syA dorddhadhAtuke ghanamapaJca vrjyitvaa| prvpnniiyH| prApakaH / aghanapo. kim ? samAjaH / udAjaH / samajaH / udjaa| samudoraMjA pazuSu (pAsU03-3-69) ityap / dIrghavyAkhyAnaM kimartham ? saMvItiH / dhapoH pratiSedhe kyapa upasaMyAnam 1 (kAvA) // samajyA / "saMjJAyAM samaja" (pAsU0-3-3-99) iti kyA |h pUrvasUtrAdvatya. nuvartate / sA caM vyavasthitavibhASA / tene ghanamapkyApsuna / sa mAjA, saMmajaH, samadhyA, iti| . balAdAvArghaghAtuke lyuTi ca vA (kaavaa.)| prAjitA, prvetaa| prAjanaM, pravayaNam / evaJca nArtho ghaapAH pratiSedhena, nApikyapa upasasthAnena, nApi "vA yo" (pA0sa02-4-57) iti sUtreNa / tasmAtajervI veti ghanapoH kyapi cAyaM na smmtH|| valAdau yau ca vA'nyatra nityamityeSa nirNayaH (kAvA0) / ArdhadhAtuke ityasya viSaya saptamItvAta prAgeva pratyayotpattervImAve halAditvAdyaG / vevAyate / nAtra yaGlugasti yato lukA yaGa mArdha. dhAtukasya viSayatvApahArAnArddhadhAtukanyaktabhivyaktiriti vImAvasya naiva prasaGgaH / uktazca "na lumatA'sya" (pAsU01-1-63) iti sUtre kaiyaTana-luko yo viSayatvApahArAdviSayasaptamyAzrayaNe'pyasiddhiriti / vA yau (pAsU02-4-57) // ajervI vA syAt yau / pravayaNam / prAjanam / idazca pUrvasUtra eMva pratyAkhyAtam / ArddhadhAtukAdhikAraH samAptaH / ' yakSatriyArSabhito yUni lugaNioH (pAsU02-4-58) // kSatriyazabdaH kSatriyagotraparaH / RSerapatyamArSam / "itazcAnimaH" (pAsu041-122) iti Dhaki prApte zivAdipAThAdaN / DhagapIpyate, 'ArSeyaM vRNI. te' iti darzanAt / tasmAcchubhrAdiSvapi paThanIyaH / NyapratyayAntAt kSa triyagotrApatya pratyayAntAdRjyabhidhAyino gotrapratyayAntAt bhitazca para. yoH yuvAbhidhAyinoraNio k syAt / "kurvAdibhyo NyaH" (pA010 4-1-151) / tasmAdhUni iJ / tasya luk / kauravyaH pitA,
Page #298
--------------------------------------------------------------------------
________________ vidhiprakaraNe lumvidhaanprkrnnm| 289 kauravyaH putraH / nanu kauravyazabdastikAdiSu paThyate / tataH 'ko. ravyAyaNi iti hi kiyA bhAvyamiti cet 1 na, tapa hi "kurunAdiH bhyo payaH" (pAsU04-1-172) isyamena vihitasya kSatriyagotrasya grahaNam / idantu brAhmaNagotram / "RSyandhakavRSNikurubhyazca"(pA0sU0 4-1-114) ityaNa / tasmAdyUni im| tasya luk / pravAphalakaH pitA, zvAphalakaH putraH / kSatriyavasiSThAyaNa tata.m / tasya luk / vAsi. cha: pitA, vAsiSThaH putraH / ArSaH vidAyam tasmAnI |tsy luk / baidaH pitA, baidaH putraH / tekAyaniH pitA, taikAyaniH putraH / kutsAtaH sauvIragotrAdvA'nyatredam / anyathA "phezcha"(pA0sU04-1-149) iti chaprasaGgAt / yamundazcetyAdiparigaNanasya. bhAjyaviruddhatvAt / ebhyaH kim ? "zivAdibhyo'N" (paasuu04-1-112)| tato yUni in / kohaDa: pitA, kauhaDiH putraH / yUni kim ? pAmarathyasya chAtrAH vAmara. thAH / "kurvAdibhyo NyaH" (pAsU04-1-151) / tasmAt "kaNvAdi. bhyo gotre' (pA0pU04-2-111) iti zaiSiko'N / bAmarathasya ka. jvAdivatsvaravarjamiti kurvAdiSu pAThAt / atra zaiSikasyANo na lu. / aNioH kim ? dAkSerapatyaM yuvA dAkSAyaNaH / ____ abrAhmaNagotramAtrAyuvapratyayasyopasalyAnam (kAvA0) // mAtraza. daH kAtsnye / kSatriyAdijAti vinApi abrAhmaNatvamAtreNa tataH parasya maNimayAM minnasyApi lugityarthaH / maNDijaGghakarNakharako vaizyau, tAbhyAmataiJ , tadantAphako Thak / mANDijatiH pitA putrazca / evaM kArNakharakiH // pailAdibhyazca (pA0ma02-4-59) // ebhyo yubapratyayasya lucha syAt / "pIlAyA vA" (pA004-1-118) ityam / tasmAt "aNodha. ca' (pA0904-1-156) iti phim , tasya luk / pailaH pitA putrazca / aakRtignno'ym| tadrAjAdhANaH (gsuu0)| ityntrgnnsuutrm|tdraajsNksskaadnnH parasya yuvapratyayasya luk syAt / "dhamagadha" (pAsU04-1-170) ityaNNa. ntAdAnazabdAt "aNo vacaH" (pA0sU04-1-156) iti phipro luk / Aja pitA putrazca / , JaH prAcAm (pAsU02-4-60) // gotre ya iJ. tadantAdhuvapratyaya. sya lak syAtakSedrotraM prAcAM bhavati / iha "prAcAmavRddhAva" (pAla 4-1-160) ityAdivatyAgrahaNaM vikalpArtha netyatra vyAkhyAnaM zaraNam patraM prAptam bhagAraM yena sa panAgAraH / tata { "yaSiozca" (pA050 zabda. dvitIya. 19. . .
Page #299
--------------------------------------------------------------------------
________________ 290 zabdakaustubhadvitIyAdhyAyacaturthapAde dvitIyAnhike 4-1-101) iti phak / pAnnAgAriH pitA putrazca / mantharA mandIbhUtA eSaNA yasya sa mnthraissnnH| mantharaiSaNiH pitA putrazca / prAcAM kim ? dAkSiH pitA, dAkSAyaNaH putrH| na taulvalibhyaH (paasuu02-4-61)|| taulvalyAdibhyaH parasya yuvapra. tyayasya luk na syAt / pUrveNa prApto niSidhyate / tula upamAne (cu050 66) / auNAdiko valan / tulvlH| tata iji phak-taulvaliH pitA, taulvalAyanaH putrH| taulbli|tailvli / dhArayatipArayatibhyo nandyAdi svAllyuH , tata i-dhaarnni| pAraNi / daivlipi| devamitri / devayani / devA mitramasya, devebhyo yajJo'syeti vigrahaH / prANehati / cApati / mAnarAhani / zvAphalki / Anumati / Ahisi / mAsuri / Ayudhi / naimiSi / Asibandhaki / vaikipaurika / puSkare sIdatIti puSkarasat, anuharatItyanuharat bAhAdI anuzatikAdI ca-pauSkarasAdi / Anuha. rati / puSa puSTau (bhvA0pa0700) yat / puNyaH paussyi| vairaki / vaihati / vilakSaNo karNAvasya vikarNaH-vaikarNi / kAmaMli / kareNuM pAlayatIti kareNupAla:-kAreNupAli // iti zrIzabdakaustubhe dvitIyasyAdhyAyasya caturthe pAde prathamamAhikam // tadrAjasya bahuSu tenaivAstriyAm / (pAsU02-4-62) // bahuvartheSu vidyamAnasya tadrAjasya luk syAttenaiva lugbhAgjAtIyenaiva kRtaM cahutvaM, na tu striyAm / anAH / vaGgAH / surAH / puNDrAH / magadhAH / "te tadrA. jApA0sa04-1-174) ityAdInAmiha saMjJA / lohdhvjaaH| vohimA tAH / iha tu "jyAdayastadrAjAH" (pA0sU05-3-119) iti / tadrAjasye. ti kim ? aupagavAH / raaghvaaH| yAdavAH / kathantarhi "ghRNAmanvayaM vakSye" iti "nirudhyamAnA yadubhiH kathaMcita" iti ca? ___ ucyate, radhvapatye raghuzabdo lakSaNayA vartate / etaca "bahuca imaH" (pAsU02-4-66) iti sUtre padamAryo spaSTam / nanvevaM "parazca"(pA0 sa03-1-2) iti sUtre 'barmaNDarlamaka' ityAdInAmapazabdatvaparaM bhASyaM virudhyeteti cet ? na, bhASyasya zaktibhramaprayuktaparatvAt / ipyete hi goNIzabdasya goNIsAdRzyazaktibhramAbhyAM gavi prayuktasya sAdhutvAsAdhutve / etena so'yamityabhisambandhAttaddhitena vinA yadi / babhavAdayaH prayujyeranapatyaniyamo bhavet //
Page #300
--------------------------------------------------------------------------
________________ vidhiprakaraNe lugvidhAnaprakaraNam / 291 iti harizloko'pi vyAkhyAtaH / bahuSu kim ? AGgaH / vAGgaH / te naiva kim ? AGgadevadattayajJadattAH / yadyapIha bahutvamAGge'pyanveti tathApi nedaM lugbhAjo'rtha eva vizrAntam, devadattAdigatatvAt / nanvevaM "bhArgavazca vAtsyazca AgrAyaNazca bhRguvatsAgrAyaNAH" ityatra luG na syAt, uttarasUtreSvapi tenaivetyadhikArAt / AgrAyaNe ca naDAdiphako lugabhAvAt ? satyam, tenaivetyasya tajjAtIyeneti vyAkhyAtatvAdadoSaH / apatyatayeha sAjAtyAt / yadyevaM 'gArgyazca kAzyapazca gAlavazca' ityatra gAlave RSyaNo lugabhAve'pi apatyatayA sAjAtyAdyatro lukprasaGgaH / atrAhuH, ThopyalopibhirapatyapratyayaiH kRte bahutve vikalpaH / "bhRguva. tyAgrAyaNeSu' " agArgya kAzyapagAlavAnAm" ityubhayathApi sUtranirde zAt / astriyAM kim ? AGgyaH striyaH / syAdetat AGgasyApatyAni bahUni " aNo hyacaH " ( pA0su04-1156 ) iti phiJ / tasya " tadrAjA zJcANaH" iti gaNasUtreNa "abrA hmaNagotramAtrAt" (kA0vA0 ) iti vArttikena vA luk / aGgAH / vaidasyApatyAni bahUni - "ata iJ " ( pA0su04 - 1 - 95) / " NyakSatriya" (pA0su02-4-58) iti luk / bidAH / atra yUni bahutvAnvaye'pi gotrasya tadrAjavAcyasyaikyAlluG na syAt / kizca vidAnAmapatyaM mANavakaH baida, baidau / atra yuvabahutvAbhAve'pi gotra bahutvAdativyAptiH / satyam, "gotrasya bahuSu lopino bahuvacanAntasya pravRttau hyekayoraluk" "ekavacana dvivacanAntasya pravRttau bahuSu lopo yUni" iti vArtti kadvayena siddham / yadvA, atryAptyuddhAraH sUtreNApi sukaraH / tathAhi, tadrAjAntaM yadva. huSviti vyAkhyAsyAmaH / na caiva pratikRtibahutve'tiprasaGgaH tenaivetyasya 'lopipratyayArthajAtIyena' ityarthAt / gotrayUnorapatyatayA sajAtIyasve'pi pratikRtervijAtIyatvAt / nApi 'baida:' 'baidau' ityatrAtivyAptiH / "gotre'lugaci" (pA0su04 - 1 - 89) iti sUtreNa iJi vivakSita evAlukpravRtteH / na ca yUmyupasaGkramAnantaraM punaryuvabahutva iva tadvitvaika tvasthale lukaH prAptirasti yuvabahutve tu punarluk / na ca punaraluk zaGkhayaH, " samarthAnAM prathamAt" (pA0sU04-1-82) ityadhikArAt / vibhaktivipariNAmena hi gotrapratyayasya prathamasya alugityarthaH / prAthasyaM ca ardhAntare'nupasaGkrAntatvam / ata eva 'atribharadvAjikA' iti siddhyati / atrerapatyAni "itazcAnitraH" (pA0su04-1-122) iti Dhak / bharadvAja
Page #301
--------------------------------------------------------------------------
________________ 292 zabdakaustubhadvitIyAdhyAyacaturthavAde dvitIyAnhikesthApatyAni bidAdyaJ / tata ubhayatra yuvabahutve "ata i" (pA0 sU04-1-95) tasya "NyakSatriya' (pA0402-4-58) iti luk / DhakA "atribhRgu" (pAsU02-4-65) iti, ao "yaanozca" (pA0sa024-64) iti / tato atribharadvAjAnAM methuni keti dvandvAd vun , tasyA. kAdezaH / yadi dvitIyamarthamupasaMkAntasyApi aluk syAtsadA ihA pyAsa syAt / gopavanAdigaNe gargabhAvikAgrahaNaM ceha sApakam / gargazabdAdyA, tasya luk / bhRguzabdAhaNyaN , tadantAdhUni "ata ima', (pAsu04-2-95), tasya luk| gargabhRgUNAM maithunikati vun / atrAtribhR. gviti prAptalukaM niSedhuM hi gopvnaadissupaatthH| sa ca dvitIyArthIsa. sUkame'pyalAgati pakSa vyarthaH syAt / idaM tvavadheyam , AGgI ca vAGgazca sauhmazceti indra Alozandana strItvayukAnAmarthAnAmabhidhAnAttadaNo luk na bhavati / anyasya tu sthAdava / AGgIvAsumA iti / iha bhAjye tenaiveti pratyAkhyAtam / ato gAryazca caitrazca maitrazcetyatrApi lugbhavatIti pratIyate, tajAtIya svasthAnuktezca / tathApi sUtrazeSa "atha yo lopyalopinAM samAsa' iti mAdhyaM vyAcakSANena kaiyaTena tenaiveti vacanAdalopisAnnidhikRtaM bahu tvamiti mAkAri lugatyuktayA tenaivetyaMzasya bhASyAbhyupagatatvaM la. bhyate / ata evAnantaM yadvahunviti pakSe "kAzyapasya pratikRtayo bavhyaH kAzyapAH" ityatrApatyabahutvAbhAvAnmA bhUt / AGgasya prati kRtayo bavhya ityatra tu syAdava / iha gotragrahaNAbhAvAdityAzakya tenaiva grahaNavalena samAhitaM haradatteneti dhyeyam / nanu 'AGgazca'ityAdivigrahe bhaassyaadi| sammato'pi luka durupapAdaH, tadrAjAntasya bahuvavRtteriti cet ? na, ajaharasvArthAyAMbahuSu vRtteH spaSTatvAt / kathaM tarhi "seyaM duHnA ca" ityAdi prAgukamiti cet ? dvivacanabahuvacanAntarvigraho netyAzaye. neti gRhANa / tathAhi, laukike vigrahavAkye svArthamAtravRttitA spssttaa| prakriyAvAkye'pi vRttipravezAtprAk pravRttamekavacanaM duArameva / rAja. puruSAdau SaSThayAdivat / atha kathaM-- kauravyAH pazavaH kriyAparibhavaklaMzopazAntiH phalam / iti veNIsaMvaraNam ? ucyate, "kurunAdibhyo payaH" (pA0sU04-1-172) iti kauravyaza. bdaM vyutpAdya "tatra sAdhuH" (pA0904-4-89) iti yat kAryaH / etena "tasyAmeva raghoH pANDyAH " (2004) iti vyaarthaatm| "vRddhatkosala', (pA0sa04-9-171) ityatra "pANDoSaNa" (kAmA0) ityupalakyA .
Page #302
--------------------------------------------------------------------------
________________ vidhiprakaraNe lugvidhAnaprakaraNam / 293 nAt jyaNastadrAjatve'pi 'pANDye sAdhavaH pANDyAH' iti yatpratyayAH ntatvena sAdhutvanivAMhAt / __ yaskAdibhyo gotra (pAsU02-4-63) / ebhyaH parasya gotrapratyaya.' sya luk syAt / bahuSu tenaidhAstriyAmityanuvartate / "gotre kujaAdibhyaH icphaJ"(pA0sU04-1-98) itigotrapratyayaprakaraNaM, tato'nyatra laukika sya gotrasya grahaNam / apatyAdhikAre tu gotragrahaNalAmAdeva pA. ribhASikasya grahaNam / yadyapi kRtrimasyavA'nyatra grahaNaM prAptaM tathApi laukikasya zApakaM vakSyate / tenAnantarApatye'pi luk / yskaaH| lhyaaH| bahAmvati kim ? yAskaH / lAhyaH / striyAM tu yAskA:striyaH / gotre iti kim / yAskAH chAtrAH / yaska, lA, druhya, adhaHsthUNa, tRNakarNa, ete paJca zivAdiSu paThyante / tataH parebhyaH SaDbhya iz / sadAmatta, kambala(1)mAra, a(2)hiyoga, karNATaka, piNDojaGgha, bakasakya / tataH parabhyazcatubhyaH "zubhrAdibhyazca" (pAsU04-1-223) iti Dhak / (3)bi. sti,kudri, ajavasti, mitrayu / tataH parebhyo dvAdazabhya iJ / rakSomukha, jaGghAratha, ma(4)nthaka, utkAsa, kaTuka, puSkarasat , (6)viSapat , upa. rimekhala, kroSTumAna, kroSTupAda, kroSTumAya, zIrSa mAya / nanviha pu. skarasadaH pATho vyarthaH / sa hi bAmhAditvAdiantaH / "bamhaca aHprA. cyabharateSu' (pAsU02-4-66) ityeva siddham / na cAyaM prAcyo neti bhramitavyam , taulvalyAdivatatpAThasya vaiyApatteH / tasya hi "iJaH prAcAm (pAsU02-4-60) iti prAptasya lukaH pratiSedhaH phalam / ___ atrAhuH, "na gopavanAdibhyaH'' (pA0su02-4-67) iti pratiSedha bAdhitumihAsya pAThaH / gopavanAdigaNe hi taulbalyAdaya iti kaizci. tpaThyata eva / yairna paThyate tairapyata eva jJApanAt taulbalyAdiprakRtibhA. gAnAM tulbalAdInAM gopavanAdyantarbhAvonumeya iti / (6)varapada, asya nddaaditvaatphk| padakA kramaka / AbhyAmatahaJ / bhalandana / asmAcchi. ghAyaNa / bhddil| bhaDika / bhaDiva / bhaNDita / ebhyazcaturyaH "azvAdi. bhyaH phara" (paa004-1-110)| (1) 'hAra' iti kaumudyAm / (2) 'bahiyoga' 'karNADhaka' iti kaumudyAm / (3) 'vidhi' iti kaumudyAm / (4).'mathaka' iti kaumudyAm / (5) 'viSapuTa' iti kaumudyAm / (6) 'svarapa yadaka varSuka bhalandana bhaDila bhaNDila bhaDita bhaNDita' iti kaumadyAm /
Page #303
--------------------------------------------------------------------------
________________ 294 zabdakaustubhadvitIyAdhyAyacaturthapAde dvitIyAnhike yAnozca (pAsU02-4-64) / gotre yau yAtrau tadantaM yada huSu tadavayavayoryo k syAnna tu striyAm / garmAH / vatsAH / vidAH / urvAH / striyAM tu gAyaH striyaH / gotre kim ? "dvIpAdanusa. mudraM yam" (pA0sU04-3-10) dvaipyAH / "utsAdibhyo'J''(pA0sa04-116) autsAH / atha kathaM-pautrAH' 'dauhitrAH' bidAdyaantatvAt ? ucyate, apatyAdhikArAdanyatra laukikaM gotrantacce'ha pravarAdhyAya prasiddham / na ca pautrAdistathA / idaM ca "strIpuMsAbhyAm (pA0sU041-87) iti sutre kaithaTena sphuTIkRtam / / ___ yAdInAmekadvayorvA tatpuruSe SaSThayA upasaMkhyAnama (kA0vA0) / ekadvayoriti bhAvapradhAno nirdezaH / gAya'sya gAryayorvA kulaM garga: kulaM, gArgyakulaM vA / yAdInAM kim ? AGgakulam / ekadvayoH kim ? gargANAM kulaM gargakulam / tatpuruSe kima ? gAya'sya samIpamupagA. ryam / SaSThayAH kim ? paramagArgyaH / atribhRgukutsavasiSThagotamAGgirobhyazca (pAsU02-4-65) // ebhyo gotrapratyayasya luk syAt bahutve / atrizabdAt "itazcAniJaH" (pA0 sa04-1-122) iti Dhak / itarebhya RSyaNa / atrayaH bhRgava ityAdi / bavhaca iJaH prAcyabharateSu (pAsU02-4-66) // bavhacaH paro ya itra prAcyagotre bharatagAtra ca vatamAnastasya luk syAt / pannAgArAH / manyaraiSaNAH / bharatApatye tu yudhiSThirAH / arjunAH / yudhiSThirArjunaza. bdAbhyAM kurvAdiNyApavAdo bAmhAdilakSaNa / bharatApatye abhedopcaaraadbhrtshbdH| te ca bharatAH prAcyA eva / dvandvastu gobalovaInyA. yena / sAmAnyavizeSavAcinorvAcanikadvandvaniSedho yadyapyukastathApi tasthAnityatA anenaiva zApyate / tatphalaM tUktameva / prAgagrahaNenaiva siddhe bharatAnAM pRthagupAdAnamanyatra prAgagrahaNe eSAM grahaNaM neti bApanArtham / tena "iJaH prAcAm"(pAsU02-4-60) iti luk bharatayuvapratyayasya na bhvti.| AjuniH pitA, ArjunAyanaH putraH / nagopavanAdibhyaH (pAsu02-4-67) / ebhyo gotrapratyayasva lukUna syAt / bidAdhantargaNo'yam / sa ca haritAtprAgeva / tathA ca vArtikamgopavanAdipratiSedhaH prAgyaritAdibhyaH (kAvA0) iti / mAgaNA mtAhaNe prApte haritAprAk vRtkaraNaM kartavyamiti bhAvaH / gaupaSa mArA zaipravAH / neh-hritaaH|| tikakitavAdibhyo dvandva (pA0sa02-4-68) // ebhyo gotrapratyaya sya badupu luk syAd banche / yadyapi dvandvarUpANyeva gaNe. paThayante tikA.
Page #304
--------------------------------------------------------------------------
________________ vidhiprakaraNe lugvidhAnaprakaraNam / 295 dIni pUrvapadAni kitavAdInyuttarapadAni, tathApi "tikAdibhyaH " ( pA0 04 - 1 - 154 ) ityukteH pUrvapadeSveva lugAzaGkyeta / iSyate tUttarapa deSvapi / ataH 'tikAkitavAdibhyaH' ityuktam / taikAyanayazca kaita vAyanayazca "tikAdibhyaH phil" (pA0su04-1-154) / tasya luk tikakitavAH T: 1 upakAdibhyo'nyatarasyAmadvandve (pA0su02-4 - 69 ) // ebhyo gotrapratyayasya bahutve luk vA syAt dvandve cAdvandve ca / sUtrazeSasya advandve ityasya dvandvagrahaNamiha nAnuvarttate ityarthaH / eSAM madhye trayo dvandvA * stikakitavAdiSu paThyante / aupakAyanAzca lAmakAyanAzca "naDAdi * bhyaH phak" (pA0su04-1-99) / tasya luk / upakalamakAH / bhrASTrakaka piSThalAH / kRSNAjinayaH / kRSNasundarAH / eSAM pUrveNa nityameva luk / advandve tvanena vikalpaH / upakAH / aupakAyanAH / lamakAH / lAmakA - yanAH / bhrASUkAH / bhrASTrakayaH / kApiSThalAH / kApiSThalayaH / kRSNAjinAH / kArNAjinayaH / kRSNasundarAH / kArNa sundarayaH / zeSANAntu dvave'pi vikalpa iti vRtiH / bhASye tu 'bhrASTrakikApiSThalayaH' ityudAharaNAttikakitavAdiSvasya pATho'nArSa iti kaiyaTaH / Agastya kauDinyayoragastikuNDinac (pA0s02-4-70 ) // etayo vayavasya gotrapratyayasya aNo yatrazca bahuSu luk syAt avaziSTasya prakRtibhAgasya yathAsaGkhyamagasti kuNDinac etAvAdezau staH / agastayaH / kuNDinAH / kuNDinIzabdasya yatri "bhasyAda" (kA0vA0 ) iti puMvadbhAve "nastaddhite" ( pA0su06-4-144) iti Tilope 'kauNDyaH' iti prAptam / asmAdeva tu nipAtanAnna puMvat / IkArasya "yasya" (pA0 su06-4-148) iti lopaH / tasya sthAnivattvAdA bhI yatvenAsiddhatvAdvA Tilopo na / cakAraH svarArthaH / madhyodAco hi kuNDinIzabdaH / 'kuNDa yasyAH iti matvarthIyasya inerudAttatvAt / tadAdezo'pi AnsaratamyAcathA syAt / kathaM tarhi - vAsiSThakuNDinau tadvadupamanyuparAzarAH / caturNAmeka gotrazvAna vivAhaH parasparam // ivi 1 " ucyate, nAyaM kuNDinajAdezaH, kintu "kuDi dAhe" (svA0A0271) ityasmAdauNAdike inacpratyaye ujjvaladattAdibhirvyutpAditaH svatantra paMvAyaM zabdaH / ata eva "vAsiSThamaitrAvaruNa kauNDinyeti hotA kuNDi navanmitrAvaruNavaddhasiSTavadityadhvaryuH" iti baudhAyanasUtraM saGgacchate !
Page #305
--------------------------------------------------------------------------
________________ 296 zabdakaustubha dvitIyAdhyAyacaturthapAde dvitIyAnhike ApastambasUtra madhyeSam / etena - vasiSThamitrAvaruNau kuNDinazca mahAtapAH / iti matsya purANapravarAdhyAyaprayogo'pi vyAkhyAta iti dik / 1. iha yadi lukaM nivartya viziSTayoreSAdezI kriyete, tadA 'kauNDi nAH' ityasya siddhAvapi 'AgastIyAH' iti na siddhyati / tathAhi, agastya zabdA dRSyaNi AgastyaH / tato bahubacanAntAdvRddhAcche vivakSite "gotre 'lugAca" ( pA0sU04 - 1-89) iti lukpratiSedhaH / pratyayaviziisyAgasyAdezapakSe tu taniSedhAbhAvAdRddhasthApayame zaiSiko'Neva syAt / upapAditaM cedaM "pratyayasya luk ilu" (pA0sU01-1-61) sUtre / .99 supo dhAtuprAtipadikayoH (pA0sU02-4-71) // etayoravayavasya supo luk syAt / putrIyati / rAjapuruSaH / adiprabhRtibhyaH zapaH (pA0sU02-4-72 ) // ebhyaH zapo luk syAt / atti / kathaM tarhi "vAsudevaM parityajya yo'nyaM devamupAsate " iti ? ucyate, 'asa gatidIptyAdAneSu (bhvA030911) iti svAderubhayapa dino rUpamidam, upAdatte ityarthAt / atha katham " AzvaseyurnizAcarAH " iti bhaTTiH " na vizvasetpUrvavizodhitasya " iti ca paJcatantram ? pacAdyaja. ntAdAcAra kvipi bhaviSyati / "gaNakAryamanityam" iti tu jayamaGgalA / tatra jJApakaM tu "ghaTAdayaH SitaH" ityata eva siddhe "kSamUS sahane" (bhvA0 A0443) iti SitkaraNam // bahulaM chandasi (pA0s02-4-73) // chandasi bahulaM zapo luk syAt / vRtraM hanati | ahiH zayate / anyebhyo'pi bhavati / zrAdhvaM no devAH // yaGo'ci va (pA0su02-4-74) // yaGo'cpratyaye pare luk syAt cakArAdvahulamanyatrApi / loluvaH / popuvaH / pacAdyac / idameSa aci lugvidhAnaM pApakaM "sarvadhAtubhyaH pacAdyac" iti / bAhulakAt 'bebhidIti' 'cecchidIti' ityAdi / iha ajiti pratyAhAro na gRhyate / tayAhi savi " ANi " ityeSAvazyat yaGantAdanyasyAco'sammavAt iti haradataH / na ca 'pApacye' 'pApacyai' ityatra sambhavaH; zapA vyavadhA madhya ekAdezasya sthAnivadbhAvAda | "liTastajhayo" (pA0s03-4-81) ityezaH sambhavostIti cet ? na, AmprasaGgAt / yadi tu "amantre" iti niSedhAt mantre kathaMcittatsaMbhavastahiM yakA sAhacaryAditi yuktvaM ntaramanveSaNIyam | "
Page #306
--------------------------------------------------------------------------
________________ vidhiprakaraNe lugvidhAnaprakaraNam / 267 juhotyAdibhyo zluH (pAsU02-4-75) // ebhyaH zapaH zluH syAt / juhoti| maNDUkaplutyaha zabanuvartate / na tvanantaropi yaG, "zlo" (pA0ma06-1-10) iti sUtrArambhAta / anyathA yaGo lukIva lAvapi "sanyo " (pA0saM06-1-9) ityeva siddhe kiM tena : bahulaM chandasi (pA0sU02-4-76) // dAti priyANi / anyebhyazca bhavati-pUrNA viSTi / janimAsaMviviktaH / gAtisthAghupAbhUbhyaH siMcaH parasmaipadeSu (pAsU02-4-77) // ebhyaH siMco luk syAtparasmaipadeSu / iha maNDUkaplutyA luganuvartate na ghanantaro'pi zluH, vyAkhyAnAt / yadyapi gAmodAgrahaNeSvavizeSastathApi 'gAti' iti nirdezAdiha "iNo gA luGi' (pA0sa02-4-45) ityasya pra. haNam / gAdezasyaiva hoye pitapi zablukA nirdeshH| . nenu nAyaM gAMdezaH, luGyeva tadvidhAnAt / satyam , tathApi "prakRti vaMdanukaraNam" iti sthAnivadbhAvAtidezAcchabluk / "bhavateraH" (pA0. su07-4-73) ityAdau tu astyAdezAnukaraNe atidezAtidezena prApto. 'pi zabluk "prakRtivat" ityasyAnityatvAnnityavaidhayam / haradattastu sthAnivadbhAvAta "prakRtivadanukaraNam" iti vA gAtItyatra zablugi. gyAha / tatra zabdasyAsaGgatiH spaSTava / vastutastu "gApoMgrahaNe iNapiba. tyoH (kAvA0) iti vArtikamevAtra zaraNam / nirdezAdeva vyaktam / lugvikaraNaprahaNamiti tu bhASye prauDhivAdamAtram, nirdezasya sandigdha. svAt / gAyaterapi hi sici kRtAtvasyAnukaraNaM gAtIti sambhavatyeve. tyavadheyam / agAta / asthAt / adAt / adhAt / pibatereveha grahaNaM na tu pAte, "lugvikaraNAmugvikaraNayoralumvikaraNasyaiva" (10bhA0) iti paribhASayA / apAt / abhUt / bhUdhAtoH svatantrasyAstyAdezasya cedaM rUpaM tulyam / cAdezasya lugvikaraNatvAtpAtivadagrahaH zayaH / A. rdhadhAtukaviSayatayA hetoH svarUpAsiddheH gAporgrahaNena daNAdezapivaH tyoreva prANamityuktam / neha-'ke gairai zabda' / agAsIta / 'pA rkssnne| apAsIt / "yamarama" (pArasa03-2-73) itITsako / 'pai zoSaNe' ityasyApi lAmANikatvAdagrahaNaM bodhyam / parasmaipadeSu kim ? magAsAtA prAmA dekdana / atra kazcit sUtre mIdhAtorDasau nizaH "eranekAcaH" (pAsU05-4-82) iti yaNa / tena 'mA bhaiH zazAGka mama zIdhuni nAsti rAhuH" iti prayogaH saGgacchata ityAha / evaM tu ___ "mA sma bhaiSIstvayA'caiva kRtArthI drakSyate yatiH" iti bhaTTirvirudhyeta / mA mairiti tu prAmAdikam / yahA, AgamazA.
Page #307
--------------------------------------------------------------------------
________________ 248 zabdakaustubhadvitIyAdhyAyacaturthapAdedvitIyAhikesanAnityatayA astisicaH" (pA0su07-3-96) itITo virahe sipo "halyA " (pA0sU06-1-68) iti lope sico visrgH|| vibhASA ghrAdhezAcchAsaH (paa0su02-4-78)|| ebhyaH sico vA luk syAtparasmaipadeSu / ghaTaH pUrvaNa prApta itareSAmaprApte vibhASayam / a. ghrAta, aghAta, azAt , acchAta, asAt / pakSa'ghrAsIdityAdi / parasmaipadeSu kim ? aghrAsanta sumanaso devadattena / karmaNi taG / tanAdibhyastathAsoH (pAsU02-4-79) // ebhyaH sico vA laka syAttathAsoH parataH / atata / atathAH / ataniSTa / ataniSThAH / asaat| asAthAH / "janasana" (pA0sU0 6-4-42) ityaatvm| pakSe asaniSTa / asnisstthaaH| yUyamataniSTatyatra tu na luk, Atmanepadenaikavacanena ca thAsA sAhacaryAttathAbhUtasyaiva tazabdasya grahaNAt / __ mantre ghasamharaNazavRdahAdRcchagAmajAnabhyo leH (paasuu02-4-80)| ebhyo lalaka syAnmantre / akSatramImadanta di| "laGsanorghasla" (pA0 sU02-4-37) / "gamahana' (pA0sU06-4-98) ityupdhaalopH| "zA. sivasi' (pA0sU08-3-6) iti Satvam / aT / "vibhASA chandasyamAGyoge'pi"(kA0vA0) ityaDabhAvetu mA tvA vRkAso azivAsau kSan / 'vha kauTilye' asya kRtaguNasthAnukaraNaM dvareti, akArastUccAraNArthaH / mA vharmitrasya / dhUrtiH praNa maya'sya / "nazervA"(pA0sU08-2-63)iti kutvam / pakSe "vazva"(pA008-2-36) iti Satve naDiti rUpaM bodhyam vR iti vRvRSoH saamaanygrhnnm| suruco vena aavH| daha-mAnA. dhak / AdityAkArAntagrahaNam / prA pUraNe / AparvaH / AprA dyAvA. pRthivI antarikSam / vRja--parAvagra bhRdyathA / anan karma krmkRtH| sverayiM jAgRnamo anugman / akSata vA asya dantAH / yadyapyatareyanA hmaNe harizcandraM prati varuNasyedaM vacanaM tathApi mantragrahaNamiha satre chanda sa upalakSaNamiti brAhmaNe'pi luka sidhyati / iha sUtre vibhASetyanuva. tate / tena-"na tA agRbhNanajaniSTa hiSaH" ityAdi siddham / etena iha sUtre 'sica' ityanuvartya sicasthAnibhUto yo liriti vyAkhyAnAlli. DUliToti haradattagranthaH praastH| lopastha vaikalpikatayA chandAsa rUpAntarasyAnApAdyatayA ca sijanuvRttephalyAt / ata eva sici pra. kRte ligrahaNam "AdiH sico'nyatarasyAm" (pAsU06-1-187) itye tasyApravRtyarthamiti prakRtasUtrasthaharadattagranthaH "li buddhi" (pA0 sU0 3-1-43) ityatratyakaiyaTagranyazca parAstaH / AmaH (pAsU02-4-81) // AmaH parasya luk syAt / IhAMvake /
Page #308
--------------------------------------------------------------------------
________________ vidhiprakaraNe AdezavidhAnapakaraNam / "lakSaNapratipadokta"(10bhA0)paribhASayA neha / "ama gatyAdiSu"-Ama / AmatuH / tibAdyapavAdatvAllAvasthAyAmevAyaM luka / tenAmantasyAtiGa. ntatvAdanighAtastataH parasya nighAtazca sidhyatIti "na lumatA"(pAsU0 1-1-63) iti sUtre pratipAditam / na caivamAmantasya padatvaM na syA. diti vAcyam, subantatayA tatsiddhaH / yathA ca supo na zravaNaM tathA "kRnmajantaH (pA0sU01-1-39) iti sutre pratipAditam / avyayAdApsupaH (pA0sU02-4-82) // avyayAdvihitasyApaH supazca luk syAt / tatra zAlAyAm / atha / atra vArtikam* . "avyayAdApo lugvacanAnarthakyaM liGgAbhAvAt" iti / na ca "striyAma" (pAsU04-1-3) iti sUtre 'strIsamAnAdhikaraNAt' iti pakSaH sthitaH, 'bhUtamiyaM brAhmaNI' ityAdAvattivyApteH / vihitavizeSaNAnnehaatyuccaisau // nAvyayIbhAvAdato'm tvapaJcamyAH (paa0s02-4-83)| adantAdavya. yIbhAvAtsupo na luk paJcamIbhinnasya tu supo'mAdezaH syAt / upakumbhaM tiSThati / apazcamyAH kim ? unmattagaGgAdAgataH / ataH kim ? adhihri| tRtIyAsaptamyorbahulam (pA0su02-4-84) // anayobahulamam syAt / pUrveNa nitye prApte aarmbhH| upakumbhamupakumbhena vA kRtam / upakumbhamupakumbhe sthitaH / ata vArtikama-- saptamyA RddhinadIsamAsasaMkhyAvayavebhyo nityam // RddhiH-sumaH dama / nadIsamAsa-unmattagaGgam / saMkhyAdha yava-ekaviMzatibhAradvAjam / tripaJcAzagautamam / ekaviMzatibharadvAjA baMzyAstripaJcAzadAtamA vaMzyA iti vigrahaH / "saMkhyA vaMzyena" (pA0ma02-1-19) iti samAsaH / nanu bharadvAjAt bidAdyaoM "yAmozca" (pA0sU02-4-64) iti laka prApnoti, pavaM gotamAdRSyaNaH "atribhRgu" (pA0su02-4-65) ityAra. mbhAt / na ca "vartipadAnAM svArthIpasarjanakatvaviziSTArthAntaropasaMkramAllugabhAvaH" iti kaiyaToktaM yuktam, vRttipravezAtprAgeva prApnuvato'. ntarajasya luko durvAratvAta / anyathA garmANAM kulaM gargakulamityapi na syAt / ___atrAhuH, "bhAjyakAraprayogAdeva lugabhAvo'tra bodhya" iti / idaM ca vArtikaM bahulagrahaNAsiddhArthakathanaparam / luTaH prathamasya DArorasaH (pA0402-4-85) // luDAdezasya prathama. puruSasya DArisaH kramAtsyuH / attA / zayitA / nanu padaddhaye dvau triko
Page #309
--------------------------------------------------------------------------
________________ 300 zabdakaustubhadvitIyAdhyAyacatuthAdekhi tIyAbike prathamapuruSau, tathA ca SaT sthAninaH traya AdezAH tatkayaM vaiSamye saMkhyA tAnudezaH ? atrAhuH, DAraurasazca DAsairasazceti kRtadvandvAnAmekazeSAt ssddevaadeshaaH| yadvA, arthata Anta-dyavasthA ekArthasyaikArthoM dharthasya dhartha ityAdi / ekArthatvAdinirNayastu vyavahArAta, / yadyapi "nAnubandhakatamanekAlavam" (pa0bhA06) tathApi DA ityasya sarvAdezatvamAnupUryAdvodhyam / pratipAditaM cedam "ane. kAlIzat" (pA001-1-55) iti suutre| na cAtmanepade adhyetA adhyetArau ityAdau DAraurassu kRteSu TeretvaM syAditi ceva, na, asmiH neva prayoge sakRtpravRttatayA caritArthatvAt / tathAhi, etvaM DAdayazce tyubhayamapi zabdAntaraprAptyA'nityam, tatra paratvAdetve kRte punaHprasaGga vijJAnAD DAdayaH / yadvA, tiGa AdezeSu TeretvaM na bhavati, ezireco. sthAsaH sezca ekAroccAraNAmApakAt / syAdetata, tiptayoyorapi DAdeze'ntodAttampadamipyate / tatra tibAdezasyAntaratamyAda nudAttatve satyudAttanivRttisvareNodAttatvaM siyatu, tAdezasya tu na sidhyati / tathAhi, tapratyayasya DAdeze te lasArvadhAtukasvarAtparatvAhilopaH / na cedAnImudAttanivRttisvaro labhyaH, anudAttatvAtprAgeva lopAt / nanu svarabhinnasya prApnuvannanityo DAdezaH, zabdAntarasya prApnuvannanudAtto'pyanityaH, ubhayoranityayoH paratvAdanudAttatve kRte punaH prasaGgavijJAnADDAdeze kRte udAttanivRttisvaraH sulabha iti cet ? na, antaragatvA. haadeshprvRtteH| atrAhuH, astUkarItyA paratvAhilopaH, tathApyasau anudAtte avidyamAnodAttepara ityrthH| "anudAttasyaca"(pAsU06-1-161)iti sUtre hanu dAcagrahaNaM pratyAkhyAsyate, tatsvIkAre'pi zAstrIyo'nudAtto na gRhyate,ki tUdAttaminnaH / na ca pratyayAdyudAttapravRtteridamapi durlabhAmiti vAcyama, parihatya cApavAdaviSayamiti nyAyena lasArvadhAtukAnudAttaviSaye pratyayasvarApravRtteH / na ca tAseH pratyayasvarAtmAgeva paratvAhilopaH zayaH, pratyayasvarasya pratyayasaMniyogaziSTatvenAntaraNatvAt / tathAca bhAgye saMgrahazloko pratyayasvarApavAdo lasArvadhAtukAnudAttatvam / tena tatra na prasakA pratyayasvaraH kadAcit / pratyayasvarazca tAsevRttisaMniyogaziSTaH / tena cApyasAvudAtto lopsyate tathA na doSaH /
Page #310
--------------------------------------------------------------------------
________________ vidhiprakaraNe pratyayAdhikAraprakaraNam / 301 vRttiH pravRttiH / yadaiva tAsiH pravartate tadaivApavAdAbhAvAdadAsatva yukta ityrthH| munitrayoktisadaNIparizIlanazAlinAm / mahatAmapi mAnyo'sau dhAryate yena kaustubhaH // iti zrImatpadavAkyapramANapArAvArapArINasya lakSmI. dharasUreH sUnunA bhaTTojibhaTTena kRte zrIzabda kaustubhe dvitIyasyAdhyAyasya caturthe pAde dvitIyamA. nhikam / pAdazca samApto'dhyAyazca // pratyayaH (pAsU03-1-1) // pratyayazabdaH saMzAtvenAdhikriyate A. paJcamasamApteH / syAdetat, prakRtyupapadopAdhivikArAgamAnAmatirhi saMjJA syAt / "harateItinAthayoH pazau" (paa0403-2-25)| harate. riti prkRtiH| tinAthayorityupapadam |pshaavityupaadhiH / "hanasta ca" (pAsU03-1-108) ityAdirvikAraH / "trapujatunoH Suk"(pAsU04-3 138) ityAgamaH / nanveSAM pratyayatve sati kiM syAditi cet ? zuNu, prakRtipratyayayoH parasparApekSaM paratvaM paryAyeNa syAta, zabdAntarApekSaM vA prakRteH / upapadasyApi paratvaM syAt / "upasarjanaM pUrvama"(pA0su02-230) iti tu rAjapuruSAdiSu sAvakAzaM paratvAt "parazca"(pA0403-1-2) ityanena bAdhyeta / nanu suvidhau prAtipadikAdhikArAdrAjapuruSAdau kathaM sAvakAzateti cet ? satyama, evamapi samAsasaMzAvirahasthale upa. padasya paratvaM syAdeva / tathA ca bhoktuM bajatItyeva syAt, na tu vaja. ti bhoktumiti / upAdhestu arthatvena paratvAsambhave'pi tadvAcakazabda. sya paratvaM niyataM syAt / AyudAttatvaM ca syAt / aGgasaMjJA tu vidhA nAyacA / na ca prakRtyAdayaH kutazcidvihitA ato na prakRtyAdiSu pareSu pUrvasya tatprAptiriti prAguktA eva doSAH / vikArAgamayorapi yathAyathaM paratvamAAdAttatvaM tayoH parataH pUrvasyAnatvaM ca syAditi duSTo'yaM pratya. yaadhikaar| __ atrAH, prakRsyAdInAM sanAdyutpattau nimittatvenopAdAnAt pArAyot svasaMskAraM prati na prayojakatvam / yathA 'yo'zve sa devada. saH' ityukte vAzvasya devdttsNcaa| kica harateI tinAthayoH karmaNo. rupapadayoH pazI kari inpratyayo bhavatIti vAkyArthaparyavasAne kathaM prakRtyAdInAM saMjJAprAptiH 1 na ca mAvRttyA te ca haratyAdayaH pratyayasaM.
Page #311
--------------------------------------------------------------------------
________________ 302 zabdakaustubhatRtIyAdhyAyaprathamadeprathamAhni ke jJakA iti dvitIyaM vAkyaM kalpyama, mAnAbhAvAd gauravaparAhatatvA. cca / vanu sanAdInAmapyasatAM saMjJAnupapatteH vAkyabhedenaiva saMjJA vidhe. yaa| tatazca yathA ekena sanAdInAM vidhirapareNa saMkSAvidhiH, evaM pra. kRtyAdInAmapi syAdeveti / tanna, vRddhisUtrazeSe varNitayA rItyA sanpra. tyayo bhavatItyAdikrameNa saMjhAviziSTasya saMjhina ekavAkyenaiva vidhisambhavAt / nahi 'udbhidA yajeta' ityAdau nAmadheyasambandhalAbhAya vi. dhyAvRtti manvate nyaayvidH| abhyupetya bamaH, saMzAparaM dvitIyaM vA. kyamapi 'guptijakidabhyaH san pratyayaH' ityAdirUpameva / tathAca viruddha. vibhaktyavaruddhAnAM prakRtyAdInAM prathamAntena pratyaya ityanena sAmAnAdhi. karaNyamasambhAvyeva / na ca dvitIyavAkye prakRtyAdInAM vibhaktivipari. NAmena prathamA kalpayA, yogyavibhaktinirdiSTaSu sanAdiSu saMjJAyAzcari. rthatvAt / api ca AghavAkye sanAdInAmeva apUrvavidhAnaviSayatayA prAdhAnyam / evaJca dvitIye'pi saMjJinamapekSamANA saMkSA pUrvatra pradhAnata. yA klaptameva gRhIyAt na tvapradhAnamari / nanvevamapi vikArAgamAnAM vidheyatayA prAdhAnyAtsaMjJA durvAreti cet ? maivam , anvarthasaMcAvizA. nAt / pratiyantyanenArthamiti hi pratyayaH |vikaaraagmo tvanarthako / na cai. vam "aveH kaH" (pA0sU5-4-28) ityAdInAM samAsAntAnAM ca pratyaya. saMkSA na syAt , anarthakatvAditi vAcyam , 'svArthikA api prakRtyaH thainArthavanta eva' iti siddhAntAt / yattu kalpanAmAtrametaditi / tantra, prakRtipratyayArthavibhAgasya sarvasvApi kAlpanikatvAvizeSAt / naiSA kalpanA zAstrakasammateti cet ? na, "dvitIya'' (pA0sU02-2-3) iti sUtra pUraNArthAtsvArthe anpratyayasyApi pUNArthatAyA bhagavataivoktaH ihApi pratyAyyanta iti vyutpattyantaramapyAzritya prakutyA abhivyajya. mAnArthatvaM svArthikAnAmastIti bhASyakaiyaTayoH svIkArAcca / na cai. vaM vikArAgamayoH sambhavati, prakRtyavayavatayA tadartha evApakSayAt / apica prayojanAbhAvAnnAmoSAM sNjnyaa| na ca paratvameva prayojanam , SaSThayA vikArANAM sthAnasambandhasya AgamAnAmavayavatvena sambandha. sya ca pratipAdanAt / na cAyudAttatvaM prayojanam , .AgamAnAmanudAsatvavidhAnAt / yatra tu prayojanaM labhyate tatreSyata evAgamasyApi pra. tyayatvam / yathA zramaH shkaarsyetsNkssaarthmiti| idaM svavaziSyate, "hanazca vadhaH" (pA0sU03-3-76) "nAminabhaM ca" (ga0sa0) "virAgaviraGgazca'' (gasU0) ityAdAvAdezAnAM saMjJA syAta arthavavAdvidheyatvena prAdhAnyAt yogyavimatikasvAcceti /
Page #312
--------------------------------------------------------------------------
________________ vidhi prakaraNe pratyayAdhikAraprakaraNam / saMjJAprayojanaM tu sthAnina Adezena nivartitatvena zabdAntarApekSayA paratvamastIti / tasmAtkartavyo'tra yatta iti hrdttH| ' atredaM vaktavyam , hanazcetyAdidhakAro na pratyayasaMhAmA. prasyAnukarSaNArthaH, adhikArAdeva tallAmAt / kintu saMziviziSTa sya / evaJca tenaiva nirAkAlA saMjJA kathaM vadhAdibhiH sambadhyeta ? "kSemapriyamadre'paca' (pA0ma03-2-44) ityAdau tu NitvAdisAmA . dAvRttyA saMzAlAbhaH / kiJca nabhaM viraGgamiti dvitIyAntaM na tu prathamA. ntam ; asAvamumAdeza labhate ityAzayena prAcAM vyavahArAt / uktaza prAtizAkhye-"asAvamumiti tadbhAvamuktam" iti / ___ "samAnAkSaramantasthaM samakaNThayaM svarodayam" iti c|| "ikoyaNaci" (pA0pU06-177) iti tadarthaH / evaM sthite namaH viraGgayoH saMzayA saha viruddhavibhaktarAvarodho'pi spaSTa eveti dik / ____ atha sanaH sazadAdArabhya kapaH pakAraNa sapiti pratyAhAramAzritya sampratyaya ityeva kuto noktamiti cet ? na, pratyAsatyA sipaH pakAreNa grahaNApatteH / vyAptyA tu "taptana. sanathanAca'' (pA0ma07-1-4) iti tanapaH / tasmAdyathAnyAsamevA. stu / saMjJAprayojanaM tu kartavya ityAdau dhAtoraGgasaMjJApravRttAvAGgo guH jH| yatta pratyayAdhudAttatvaM phalamiti / tadApAtataH, "AdhudAtta zva" (pAsU03-1-3) ityAdhikAramAzritya tasya susAdhatvAt / . parazca (paa0s03-1-2)|| ayamadhikAraH paribhASA vaa| liGgavatI ceyam / liGgaM tu pratyayasaMjJA / "guptikijhyaH san" (pA0sU03-1-5) ityAdI apAdAnatvAsambhavAhigyogalakSaNapazcamI, tatra paraH pUrvo vetya. niyamenAdhyAhAre prasakte para eveti niyamArthamidam / "gApoSTa (pAsu03-2-8) ityAdau SaSThInirdeze'pi AnantaryarUpaSaSThaparthasya pUrva parayoravizeSAdaniyamastulya eva / syAdetat, "vibhASA supe. bahucpura. stAttu" (pA0sa05-3-68) ityetaniyamArthamastu bahujeva purastAdbhavati nAnya iti / tatazca bahuci pUrvatvasya niyatatvAdanyaH pratyayaH para eva bhaviSyati / na caivamapi SaSThInirdezeSu madhyazabdAdhyAhAreNa madhye'pi prasaGga eveti vAcyam, "avyayasarvanAmnAma"(pAsu05-3-71) ityanena akajeva prakRtimadhye nAnya iti niyamAt / na ca bahujeva purastAda. kajeva madhye iti niyame bahujakaconiyamo na labhyetati vAcyam, dezaniyamArthayorapi vAkyayoH bahujakacoddezasambandhapratItyA nirAkA. satayA tayordezAntarasambandhe mAnAbhAvAt , vikalpasyAnekadoSadudha.
Page #313
--------------------------------------------------------------------------
________________ 304 zabdakaustubhatRtIyAdhyAyaprathamapAdemathamAhriketvAcca / na cokajeva prAk Teriti niyame pratyayAntaraM TiprAgbhAgarUpa. madhyavizeSe mA bhUn , madhyAntare tu syAdeveti vAcyam , lakSyasiddha ye madhyasAmAnyApekSaniyamAbhyupagame bAdhakAbhAvAt / kiJca "gupti kijhyaH " (pA0sa03.1-5) ityAdau bhyasAdInAM paratvadarzanena aGgasaM. jJAsUtre pratyaye iti saptamIbalena ca "jyAprAtipadikAt" (pAsU0 4-1-1) ityAdau parazabdAdhyAhAre nizcite tadaikarUpyAya pratyayavidhiH parAyAmaSTAdhyAyyAM na pUrvAdipadAmtarAdhyAhAro nyAyyaH, tatkiM parati sUtreNa ? ucyate, prayoganiyamArthamidaM , para eva pratyayo na kevala iti / anyathA pratyayArthamAtravivakSAyAM kimasya dvayasamityApi prayujyataH / yadi tu prakRtivizeSohezenaiva pratyayasya vidhAnAtkevalo na prayozyata iti braSe, evamaMpi pratyarthamAtravivakSAyAM kevalA prakRtiH prayujyataiva / yathA pac paTh iti / ataH pratyayaH paro bhavatyeveti niyamArthamidam / ApadatvAnivRttezcAyaM niyamaH / tadetattatratatrocyate-"na kevl| prakRtiH prayoktavyA na kevala pratyayaH" iti "apadaM na prayukhIta" iti ca / apa. riniSThitaM na prayuJjIteti tasyArtha ityuktam / yatviha bhApye barumaNDuH lamaka ityAdInAmapazabdatvamuktam, yacca padamajo tAratamyAdiza. bdAnAm, tatsarve lAkSaNikaravamanAdRtya prayuktaSu bodhyam / ijyate hi goNIzabdesya gavi goNIsArazyazaktibhramAbhyAM prayukasya sAdhvasA. dhutvavyavasthA / ata eva "bavhaca iJaH, (pAsU02-4-66) iti saMtre raghuzabdasya tadapatye lakSaNayA sAdhutvaM haradattenokrama / prakRtasUtre'pi 'no khalvArabhyamANamapyetalakSaNayA prayogaM nivArayitumarhatiityuktante. naiva / ata eva tAratamyamityasya zabdaparasyArthe lakSaNayA sAdhutvaM ke. yaTena "sAdhakatamaGkaraNam" (pAsU01-4-42) iti sUtre dhvanita. miti dik / AdhudAttazca (pA0sa03-1-3) // ayamapyadhikAraH paribhASA vA prAgvat / tittiriNA prokamadhIte taittirIyaM brAhmaNakulaM, "titirivaratantuskhaNDikokhAcchaNa" (pA0ma04-6-102) "chandobrAhmaNAni ca tadviSayANi' (pA0ma03-2-66) "tadadhIte tadvada" (paa0m04-259)| "prokAlluka" (pA0sa04-2-64) / prAyannAdiSpadezivavacanaM svarasiddhartham / iha rIzabda udAttaH / syAdetata, asvarakasyAMca uccAraNAsambhavAt sarva eva svaravidhiniyamArthaH / tatra cita evAnto. dAttaH |rit evaM madhyodAttaH / tideva svaritaH / suppitaavvaanudaasii| vAtsambuddhAvevaikazrutyamiti svarAntarANAmanyatra. niyamAtpArizeNyA
Page #314
--------------------------------------------------------------------------
________________ pratyayAdhikAre svaravidhAnaprakaraNam / 305 pratyaya AdhudAtta eva bhaviSyati nAstharakaH, nApyanyasvarakaH, tarika. manena sUtreNeti cet ? maivama, uktarItyA AdhadAttatvamapi "nityAdiH" (pA0ma06-1-117) ityAdau niyamyate / kiJca tvaduktaniyame cidAdI. nAmaniyamaH syAt, atazcito'nta evetyAdi vyAkhyeyam / tatazca chaNA. dInAmaniyatasvaratvaM syAt / apica rityeveti niyame'nyatropottamarUpa. madhyavizeSa udAtto mA bhUt / madhyAntaraM tu syAdeva / sAmAnyApekSaniya me ca vyAkhyAnameva zaraNIkaraNIyaM syAt / tasmAtsutrArambha evo. citaH / syAdetat , "nityAdinityam" (pA0sa06-1-197) "pratyaya. sya ca "lasArdhadhAtukamanudAttam' "suppitIca"iti SaSTha eva sUdhya. tAm / evaM svaraprakaraNe pAThAtsandarbhazuddhiH, aadhudaattaanudaattshbdyo| statratyayorevopajIvanAllAghavaM ca / nanvevaM pratyayagrahaNaparibhASayA tada. ntasya svaraH syAt / iha tu kriyamANe "AdhudAttazca" (pAsU03-1-3) ityasya pratiyogamupasthAne satyutpadyamAna eva tavyAdirudAsaH, evaM ti. baadirnudaattH| ataHpratyayasajhAsanniyogena svaro vidhIyata iti cet ? maivam , bASThatve'pi zApakena tadantavidhinirAsasambhavAt / tathAhi, "pratyayasya ca" ityatra na tadantavidhiH "nityAdiH" (pA0sU06-1197) ityArambhAt / "suppitau ca" ityatrApi na, "dhAtoH" (pA0ma061-162) ityAdyArambhAt / yadi hi pratyayAntasyAnudAcatvaM syAtarhi dhAtuprAtipadikayorantodAttavidhinirviSaya eva syAt / yatra hi pratyayo'nudAtto 'yAti' 'vRkSAn'ityAdau, tatraiva prakRtisvaraH zrUyate / yAto yAnti vRkSatvaM vRkSatetyAdau tu satiziSTena pratyayasvareNa bAdhya. te / tasmAt SaSThe sUtrakaraNamevocitamiti cet ? maivam, gopAyati dhUpAyatItyatra utpattisaMniyogenAyudAttatve kRte tataH "sanAdyantAH" (pA.sU03-1-32) iti dhAtutve "dhAtoH" (pA0sa06-1-162) itya: ntodAtto bhavati / yadi tu "nityAdinityam" (pA0sU06-1-197) "pratyayasya ca' ityucyeta / tadA paratvAddhAtusvaraM pratyayasvaro baadhet| sUtrasya sUtrAntareNa nimAne phalaM vaacym| "suppitIca" ityasya SaSThe nyA. so'pyanucitaH, tathAsati tadantavidherduritvAt / yatnaktaM prakRtisvaravi. dhAnaM zApakamiti / tama, nAste zete' ityAdau lasArvadhAtukamAtrasyA. nudAttatve sati dhAtusvarasya sAvakAzatvAt / prAtipadikAnto. dAttasyApi agnimAn agnInAmityAdau "hasvanuDbhyAM matup" (pA0sU06-1-176) "nAmanyatarasyAm" (pAsU06-1-177) iti svarasiddhyarthatvAt / tatra hantodAttAdityanuvartate 'tamazyAmamadhumantama' zabda. dvitIya. 20.
Page #315
--------------------------------------------------------------------------
________________ 306 zabdakaustubhatRtIyAdhyAyaprathamapAde prathamAhikeityAdau mA bhUditi / bhitvA prakaraNaM soDhvA gauravaM ceha sUtraNe phalaM dhAtusvarastadvattadantAgrahaNaM sthitam / mna phala staramapi, tathAhi, bhavitavyamityAdau pratyayotpattikAla evAyudAttatve kRte pazcAdbhavanniTa anudAttaH sidhyati / anyathA tu 'bhU-tavya' iti sthite AdhudAttatvaM za. dhyAntaraprAptyA'nityam , iT tu svarabhinnasyetyubhayoranityayoH paratvAviTi kRte tasyaiva pratyayAvayavatvAdudAttatvaM syAt / maitrama, yAsuDadA. savacanena 'AgamA anudAttA' ityasyArthasya zApitatvAt / na ca ci. nuyAdityAdau pidbhakke yAsuTi caritArthamudAttavacanaM kathaM jhApakamiti vAcyam , evaM hi udAtto GicatyapahAya apiJcetyeva brUyAt / 'apicca liityuktyA hi "sArvadhAtukamapit"(pA0sU01-2-4)iti jitvamapi sidhyatyeva / avazyaJcokamApakaM tvayA'pyAdartavyam / anyathA pratyayasaM. zAsaniyogenAdhudAttavidhAvapi bhaviSIyetyAdau svaro na sidhyeta / tatra hi lAvasthAyAmanakatvAtpratyayasvare asati paratvAdvizeSavihi. tatvAcca sIyuTi kRte pazcAllAdeze pratyayAyudAttatvaM sIyuTa eva syAtAsApakAzrayaNe tu sIyuDanudAttaH / "iTo't"(pAsU03-4-106) ityakAra udAttaH / na ca tittvAtsvaritatvaM zaGkayam , takAra uccAraNA. thoM na tvitsaMkSakaH / itsaMzA'bhyupagamaparo vRttigranthastu atratyabhASyAdi. virodhAt 'bhakSIyatavarAdhasa' ityantodAttalakSyavirodhAzca prAmAdika. iti "na vibhaktau tusmAH" (pA0sU01-3-4) ityatrAvocAma / nanvevamapi sIyuTi kRte akArasthAditvaM vicchinnaM tatkathamudAttatvamiti ceta? yAsuTa udAttavacanena pratyayAyudAttatve kartavye AgamA avidyamAnavadbhaH cantIti zApitatvAt / tahavidyamAnavadbhAvamAtramApanenopakSINaM limamA gamAnAmanudAttacA na zApayatIti cet ? vAcanikaM tahiM tdstu| tathA ca bhASyam-"yadyevaM vacanAdathApi sApakAdAgamA anudAttA bhavanti" iti / avazyaM ca tvayA'pIdaM vAcyam , bhavitavyamityAdau pUrvamudAttatve satyapi pazcAdbhavanniT zApakaJca bacanaM vAcanikamityanudAtto bhavet ze. panighAteneti cet ? nAyaM zeSanighAtasya viSayaH, svaravidhizeSatvAtta. sya / 'yasminpade yasyAmavasthAyAM yasyAca udAttaH svarito vA vidhIyate tasminpade tasyAmavasthAyAM sannihitamajantaraM nihanyate' itya. na cAyaM prakAro'tra sambhavati / tasmAdiTo'nudAttatvaM nAtra sUtrAra. mbhasya phalamiti sthitam / idaM tarhi phalaM 'ghane bhavA naunI' aNa u. tpattivelAyAmevodAsatve sati udAttanivRttisvareNa DIbudAttaH / anyathA 'strodhana' iti sthite "pratyayasya ca" ityA.
Page #316
--------------------------------------------------------------------------
________________ pratyayAdhikAre sanvidhAnaprakaraNam / 307 " cudAsatvaM bAdhitvA paratvAt "yasya" ( pA0sU06-4-148) iti lope kRte udAttanivRttisvaro na labhyeteti cet ? maivam parasyApi yastheti lopasya GIbutpattimapekSamANasya antaraGgeNa bAdhAt / tavApi hi Ayazabde iyameva gatiH / tathAhi, atrerapatyam "itazcAniJaH" (pA0sU04-1-122) iti Dhak / AyannAdiSu upadezivadvacanaM svarasi jvarthamiti pratyayasvarAtpUrvameyAdezaH / "TiDDha / " (pA0sU04-1-15) i. ti GIp / bhAtreya I iti sthite taddhitasya "kitaH" (pA0sU06-1-165) iti svaraM bAdhitvA paratvAt " yasya " (pA0sU06-4- 148) iti lope kRte udAntanivRttisvaro na syAt / tasmAnnedaM phalamiti sthitam / astu tarhyanudAttasyAtra pradeze karaNe phalAntaram / tathAhi, . 1 pitsvarAttitsvaraSTApi citsvarazcApi pirasvarAt / kAryazabdATTApi svaritatvAtprAgekAdeze kRte tasya pUrve pratyantavadbhAvAttitsvaraH prApnoti paraM pratyAdivadbhAvAtpitsvarazca paratvAtsvarito bhavati / yadi tu " lasArvadhAtukamanudAttam" "suppitau ca" ityucyate tarhi paratvAdanudAttatvaM syAt / evam 'AmbaSThyA' ityatra yaGazcApyekAdeze kRte pitsvarAtparatvAccitsvaro jAyate / tadapi viparItaM syAditi ce. t ? maivam, 'kAryA' ityatra hi TAbutpatteH prAgeva svarito bhavatyantaraGgatvA tsatyapi vA TApi svaritaikAdezayorubhayoranityayoH paratvAtsvarite kRte AntaryataH svaritAnudAttayorekAdezaH svarita eva bhavati / Amba STyAyAmapi cApazcitkaraNasAmarthyAdeva citsvaro bhaviSyati / sAmA nyagrahaNe cittvamupakSINamiti cet ? na, evaM hi TAprakaraNa eva "yaGaH" iti sUtrayet / anudAttau suppitI (pA0su03-1-4) // pUrvasyApavAdaH / suppratyAhAraH. picca anudAttaH syAt / pratyAhArazca supaH pakAreNa na tu kapaH, dInAM pitkaraNAt, supaH pakArasyAnanyArthatvAcca / dRSadaH / paThati, pacati / tatra gupernindAyAm (kA0vA0 ) / jugupsate / tijeH kSamAyAm (kA0vA0 ) / titikSate / TAbA guptij kidudbhyaH san ( pA0sU03-1-5) // ebhyaH paraH sampratyayaH syAt / " dhAtoH karmaNaH " ( pA0su03-1-7) iti sUtre vAgrahaNaM vibha jya trisUtrIzeSatayA sambadhyate / sA ca vyavasthitavibhASA / tena pratha maMsUtradvaye arthavizeSopahitebhya eva dhAtubhyaH san / sa ca vizeSo mu. nitrayeNa sAkSAdanuko'pi vRttikArAdibhirupanibaddhaH / I
Page #317
--------------------------------------------------------------------------
________________ 308 zabdakaustubhatRtIyAdhyAyaprathamapAde prathamAlike kiteAdhipratIkAre apanayane nAzane nigrahe ca (kA0vA0) / cikitsati vaidyH| "kSatriyaparakSetra cikitsyaH " (pA0sU05-2-12) iti sUtre vRttipranthaH / kSetriyANi tRNAni sasthArtha kSetre jAtAni cikitsyAni apaneyAni vinAzayitavyAni vA / tathA kSetriyaH pAra* dArikaH / paradArAH parakSetra tatra cikitsyA nigrahItavyaH / vi. parvaH saMzaye'pi-vicikitsati me manaH / "vicikitsA tu saMzayaH' (a0ko01-5-4) ityamaraH / arthAntare tu gopayati / hetuma. Nic / tejayati / sNketyti| hetumaNNica curAdiNijvA / bhUvAdI curAdau cAnayoH pAThAditi nyaaskaarH| vastutastu sarvatra curAdiNije. va na tu hetumaNic ityanupadameva sphuTIkariSyAmaH / iha gupitijibhyAM sannantAbhyAM kathaM taDityAzaGkaya avayave hyacaritAliGgaM sAmarthyAtsamu. dAyasya vizeSakamiti bhASye samArthatam / yukaM caitat , bhvAdI anudA. cetsu gupa gopane"tija nizAne' (bhvA0A995,996) ityanayoH pAThAt / maitreyastu tatraiva 'gupa gopanakutsanayoH iti papATha / eSAM ca nityaM san / tathA ca bhAjyam-"netebhyaH prAksana AtmanepadaM nApi parasmaipadaM pazyAmaH" iti / evaM ca 'gopate' 'tejate' iti svAmyuktaH kevalAttaGaH prayogaH pratyuktaH / nanvevaM gopayati tejayatIti Nijante'pi tamasaGgaH / sannante tarka pravartya anudAttatvaM caritArthamiti cet ? Nici pravayaMtAM na tu sanIti viparItaM kuto na; iti cet ? ___atrocyate, bhinnArthA dhAtavo mitrA eva / evaM ca nindAkSamAdau yatrArthe saniSyate tadupahitAH sAnubandhA bhvAdayo bhinnA eva, yatra tu NijiSyate tatrAnanubandhakA pava curAdau bodhyaaH| avayave kRtaM liGgamiti bhAgyasyAyamevAzayaH / spaSTaM cedaM "pUrvavatsanaH" (pA0sa0 1-3-62) iti sUtre padamAryAm / evaJca bhvAdibhyo hetumaNijiti prAgukanyAsagrantho'saGgata eva / atrAbharaNakAra:--gupAdisUtre guptijakinmAnityupakramya gupAdi. vanubandhakaraNamAtmanepadArthamiti bhASye vArtike cokatvAtkitiH pa. rasmaipadiSu paThito'pyAtmanepadI bodhyaH / na ca gupAdigviti bahuvacanaM vasyamANamAnbadhAdyapekSAmiti vAcyam , bhASye viziSya kiterapyupa. kramAdityAha / etadanusArI vardhamAno'pi "svAzrayaM kazcikitsatu" iti khaNDanasya vyAkhyAvasare "cikitsatAmiti tu yuktam" ityAha / mAdhavastu naitanmene, anekamahAmanyavirudatvAt / tathAhi, dhAtupAThe tAvadayamudAttatpaThitaH vRttikAro'pIha parasmaipadamudAjahAra / kaiyaTo'.
Page #318
--------------------------------------------------------------------------
________________ pratyayAdhikAre sanvidhAnaprakaraNam / 306 pyAha-kramadarzanAya kitiH paThito na tvayamanudAttediti / haradatto'pyA. ha 'kitistu prsmaipdii'iti| svAmI kAzyapa indrazcetyAdayo'pAtyameva pratyapIpadan / tasmAt zrIharSoktireva yuktA vardhamAnoktirayuketi dik / tathA ca prayujyate-tasya cikitsato bhrama evaM vidvAnvi. cikitsatItyAdi / sano nakAraH svarArthaH / dhAtusvarastu na bha. vati nitkaraNasAmarthyAt / yaH stotAraM jighAMsati sakhAyam / na cArdhadhAtuke atolopena bhAvyam, sArvadhAtuke tu zapA sahaikAde. zana, tathA ca sanokAro mAstviti cet ? na, ditsadhitsAdibhya ekAntve yaprasaGgAt 'disyam' 'dhitsyam'ityatra NyatprasanAcca / "kA. syanakAjagrahaNaM culumpAdyartham" iti vArtikasya pratyayagrahaNamapanIyA. nekAjagrahaNaM kartavyamityevaMparatvena 'ditsAzcake' ityAdyasiddhadhApattezca / etena sanyaGoriti saptamI vyAkhyAya 'pratISiSati'-'aTATyate' ityAdau tu sanyakorakArovAraNasAmarthyAdvitvamiti vadantaH prasAdakArAdayaH parAstAH, uktarItyA akAroccAraNasya caritArthatvAt / nyAsahara* dattAdipranthAstu sanyaGodvitvamapi phalamityevaMparAH / te ca SaSThIvyA. khyAnameva gRhItvA yojyA iti dik / mAnabadhadAnazAnabhyo dIrghazcAbhyAsasya (pAsU03-1-6) // ebhyaH sanasyAt abhyAsasya ikArasya dIrghazca / atrApi pUrvavadarthavizeSo. pahitebhyaH sAnubandhebhyo nityaH san / arthAntaropahitAni tu dhAtvantarANi curAdau boddhavyAnIti nisskrssH| tatra___ mAnarvicAre (kaabhvaa0)| mImAMsate / nanu sAnArthAnmAneruttarasUtre. java sannastu, maiSam, dIrghavidhAnArthamiDabhAvArthazcAsyAvazyakatvAt / dhAtorityavidhAnAddhi sano'tra nArdhadhAtukatvamato neT / yatnatsaratantra vAcaspatyAdau mImAMsAzabdo 'mAG mAne' (di0A036) ityasmAdayutpanna ityuktam, tasyAyamAzayaH-iha sanprakRtistAvadAtmanepadAccuirA. dikAdbhitraiveti sthitam / vatra mAna pUjAyAm" ityAdivRttikAragrantho bhakavA vyAkhyeya ev| na hi tasmAdayaM san / evaM sthite sanprakRtiranu. dAtekaivetyatra mAnAbhAvAt, Godeva sAstu, nuksadhe ca nipAtyatAM muNDa. mizrAdi pA0sU03-1-21) sUtre halikalyoradantatvavat / na ca vaiyAkara. NAnAmupAyevAgrahaH, upeyapratipattyA upAyA avyvsthitaaH| ityuktaH / na caivaM "sanirmAmA"(pA0907-4-54) hAmma saGgaHdhAdisAhaca. ryeNecchAsanyeva tadvidhAnAt iti /
Page #319
--------------------------------------------------------------------------
________________ 310 zabdakaustubhatRtIyAdhyAyaprathamapAde prathamAhnike badhezcittavikAre (kaavaa0)| bIbhatsate / dAnerArjave (kaa0vaa0)| dIdAMsate / zAnenizAne / (kaa030)| nizAnaM tIkSNAkaraNam / zIzAMsati, zI. zAMsate / curAdInAM tu-mAna pUjAyAm (cu0pa0311) mAnayati / badhaH bandhane (cu0pa074) bAdhayati / dAna avaguNThane (bhvA0pa01019) dAnayati / zAna tejane (bhvA0pa01020) zAnayati / atra sanpraka tibhUto mAnbadhI anudAnto, zeSau svaritetau / curAdayastvananubandhAH / manu prayANAmarthabhedAnedo'stu zAnestu NicsanorathukyAtkathaM bheda iti cet ? dhunAti dhunotyAdInAmiveti gRhANa / syAdetat, iha dIrghazrutyA aca ityupasthitaM taccedabhyAsena vizeSyate tadA abhyAsasthAco vidhI. yamAno dIrghA halAdizeSAtprAk syAt / acA abhyAsavizeSaNe tu aja. ntasyAbhyAsasya vidhIyamAno halAdizeSaM pratIkSatAM tato'dhikasya pratI. kSAyAM kAraNAmAvAt vizeSavihitatvAca samanantarameva bhavan badherisvasya zeSANAM isvasya ca bAdhakaH syaat| tatazcAbhyAse AkAra: zrayeta natvIkAra iti cet satyam / ata eva AbhyAsasyeti cchedaH kRtH| abhyAsasya vikAra AbhyAsaH, sacetvameva / tathAhi lopastAvannavi. kAraH, lopAgamavarNavikArakSa iti paspazAyAM ho cAparI varNavikAra. nAzAviti vArtike ca pRthagupAdAnAt / abhaavsthaadeshvidhaanaayogaa| ca, aca ityupasthitezca / yadi tu hasvasya syAtarhi taddhitanirdezo vyarthaH syAt / tasmAditvameva taddhitena pratyAyyate / yadvA, sanyAhatya vihitasya vikArasya grahaNamastu / tadetadabhisandhAya vyAkhyAtaM prAk 'AbhyAsasyavikArasya'iti / atha vA"dIrgho'kitaH"(pAsU07-4-83) ityatrAkibrahaNena abhyAsavikAreSu bAdhyabAdhakabhAvo nAstIti jhApya te / taddhi 'yaMyaMmyate "raMgyate' ityAdau nukikRte mA bhUditi kRtm| vi. zeSavihitena nukA anajantatvAdeva dI? na bhaviSyatIti kiM tena ? ata eva 'DoDhaukyate' 'totraukyate' ityAdI isve kRte guNo bhavati / anya. thA 'babAdhe' ityAdau caritArtha isvatvaM 'pApacyate' ityAdau caritArthoM dIrghaH paratvAd baadhet| dhAtoH karmaNaH samAnakartRkAdicchAyAM vA (pAsU03-1-7) // SeH karma tenaiva ca samAnakartRko yo dhAtuH tasmAdicchAyAma sanpratyaH yo vA syAt / dhAtoH karmatvasamAnakartRkatve arthadvArake boye / artha. sthApi te iSinirUpite eva na tu kriyAntaranirUpite, icchAyAmityasya savidhAnAta kartumicchati cikIrSati / dhAtoH kim ? sana pAIdhA.
Page #320
--------------------------------------------------------------------------
________________ pratyayAdhikAre sanvidhAnaprakaraNam / 311 tukatvaM yathA syAt / tena yathAyatha miguNau staH / anyathA 'jugupsate' ityAdAviva na syAtAm / karmaNaH kim ? gamanenecchatIttharthe 'jigamiSati' iti mA bhUt / samAnakartRkAtkim ? devadattakartRkaM bhojanamicchati yazadattaH / icchAyAM kim ? kartuM jAnAti / vAvacanAdvAkyamapi / na ca "samAnakartRkeSu tumun" ( pA0su03 -3 - 158) iti tumunvidhAnasAmarthyAdeva vAkyaM siddhamiti vAcyama, cikIrSitumicchatItyatra caritArthatvAt / nAtra sanaH prasaGgaH, sannantAnna sannitivakSyamANatvAt / AzaGkAyAmupasaMkhyAnam (kA0vA0 ) / kUlaM pipatiSati / yA mu* mUrSati / zaGke patiSyati kUlam / zaGke mariSyati cetyarthaH / AzaGkA la mbhAvanA tadviziSTakriyAvacanAtsvArthe sanniti kaiyaTAdayaH / zaGkAviziTayoH patanamaraNayorlaDarthavattamAnatvAnvaye 'svargI dhvasta' ityAdAvi va vizeSaNIbhUtazaGkAyAM vartamAnatvaparyavasAnaM bodhyam / pratyAkhyAnaM tu yo yadicchati sa tasya pUrvarUpANi karoti yathA-devadattaH kaTaM ci kIrSuH pUlAdInyupAdatte / evaM kUlasyApi loSTavizaraNAdInyupalabhya patanecchA'dhyAropyate / yadvA, sanvidhAya ke sUtre icchAzabdo gauNamukhyasAdhAraNaH / gauNamukhyanyAyastu lakSyAnurodhAtsvaritatvAzca nAzrayite / atra bhASyam- zaiSikAnmatubarthIyAcchaiSiko matubarthikaH / sarUpaH pratyayo neSTaH sannantAnna saniSyate // I ayaM zloka iha sUtre matubvidhau ca bhAdhye paThitaH / asmAbhistu caturthe" zeSe ' (pA0s04-2-12) iti sUtre zApitoyamiti tatraiva vyAkhyAsyate / patavdyAsthAnaparAH prakRtasUtrasthakaiyaTaharadattAdigranthAH pAzcamikabhASyaviruddhA iti tatraiva vakSyate / iha sanprasaGgAdanyo'pyaniSTaH pratyayo bAritaH / prakRtopayuktaM tu "sannantAna saniSyate" iti / sarUpa ityeva / sArUpyaM cAtra sAdRzyam / taccArthadvArakam / tena cikIrSitumicchatItIcchAsanantAnecchAsana / svArthasannantAttaM syAdeva / jugupsiSate / mImAMsiSate / etacca nyAyasiddham / tathAhi, lakSyavazAdiha jAtiH padArthaH / tatra ca kullakSaNaM pravarttate iti sanpravRtteH prAk tadantaprakRtyasambhavAttadantAtpratyayasya prasaGga eva nAstItyAhuH / evaM tu yaG san NyantAtsani bo bhUyiSayiSatItyAdi bahUnAM lekhanaM virudhyate / tasmAdvAcanikaH samantAta - dabhAva ityeva sAram / iha yo prAmaM gantumicchati tasya yadyapi prAmo na svarUpeNeSTaH grAmo me syAditi, tathApi gamyamAnatArUpeNeSTa eva / ata eva prAmo jigaMsyate jigamiSitavyaH jigamiSitaH sujigamiSa
Page #321
--------------------------------------------------------------------------
________________ 312 zabdakaustubhatRtIyAdhyAyaprathamapAde dvitIyAhikeiti sanantAdrAme karmaNi lAdayo bhavanti / gamanaM prati karmatvamapya styeva / ata eva grAmaM prAmAya vA jigamiSatItyatra "gatyarthakaNi" (pAsU02-3-12) iti dvitIyAcatuthyauM bhavata iti bhAgye sthitama / evaM ca grAmo gamanaM cetyubhayamiSeH karma "zakyaM ca kSudupahantum iti pa. spazAyAM bhASyasya tatratyakaiyaTasya ca paryAlocanayA kSut upahananaM ce. tyubhayaM zakaH kati sthitam / evaM ca gantamipyate zakyate ceti pra yoge prAmo prAmaM catyubhayamapi viSakSAbhedena sAdhu / prathamAntasya hi iSi zakibhyAM karmatvena zAbdo'svayaH, gaminA tvArthaH / dvitIyAntasya tu garmi prati karmatvaM zAbdam , iSizakI prati tu viziSTasya vaiziSTayaM, vizeSye vizeSaNaM tatra ca vizeSaNAntaramiti vA bodhyama / etena iSi. zakI ca dvikarmako bhASye sthitAviti mAdhavapranyo vyAkhyAtaH / ki. ntu etadupaSTambhena "ayAcitAraM nahi iti zloke devadevasya zakika matvaM yadupapAditaM taccintyam / uktarItyA hi sutAM grAhayituMmiti dvayaM karmAstu, gRhAtikartustu zakikarmatAyAM kA prasatA ? - iti zrIzabdakaustubhe tRyisyAdhyAyasya prathame pAde prathamamAnhikam // ... 78 supa AtmanaH kyac (paa0suu03-1-8)|| karmaNa icchAyAM veti va tate / iSikarmaNa paSitRsambandhinaH subantAdicchAyAmarthe kyac pratyayo vA syAt / AtmanaH putramicchati putrIyati / Atmazabdo'tra parabyAvR. ttiparaH svazabdaparyAyo gRhyate na tu cetnmaatrvcnH| tathAtve hi sa icchAM vizeSayet subante vA? Adye'pi Atmana iti kartari SaSThI cet ? AtmA cedicchatIti tarhi paryavasyeta / tathA ca vyarthavizeSaNatA, nA nAtmA icchati / karmaSaSThayAM tu "azvakSAra"(pA0sa07-1-51) iti sutra na saGgaccheta, kSIrAdibhyaH kyaco durlabhatvAta / dvitIye'pi vyarthavi. zeSaNatayaH / parasyApi hi iSyamANaH cetanasambandhI bhavatyeva / tasmAdya thokameva sAdhu / svasya yatsubantamityaMtra tu kasya svasyetyapekSAyAM icchayA paSituH saMnidhApitatvAtaMttasyaiveti labhyate / na caivamapi A. ramanaH putra parasya svAminamicchatItyatra masakkA, subantasyAtmasandha ndhitvAditi vAcyam, nAtra thAkathaMcidAtmasaMmbandhita vivakSiA tam, kiMtahIpyamANaM rUpamAtmasambandhitvena yadeNyate tadA pratyayaH / iha tvAtmIyatvena necchA kintu phrasvAmitveneti na doSaH / sugrahaNaM
Page #322
--------------------------------------------------------------------------
________________ pratyayAdhikAre nAmadhAtuprakaraNam / padAvadhitvArtham / tena samarthaparibhASopasthAnAnmahAntaM putramicchatItyAdau sApekSA na bhavati / anyathA mahAntaM putrIyatIti syAt / na ca subgrahaNaM vinA'pi karmaNa ityanenaiva padavidhitvaM labhyatAmiti vAcyam, yatra hi padasvAsA dhAraNaM rUpamAzrayate sa padavidhiH karmatvaM tu apade 'pi dRzyate dhAtoH karmaNa iti yathA / kathaM tarhi "karmaNyaN" (pA0su06-2- 1) ityAdau padavi. dhitvamiti cet ? upapadasaJjJAyA anvarthatvabalAditi gRhANa | mahAputrIyatIti tu mahAputrI micchatIti vigrahe bodhyam / AtmanaH kim ? rAjJaH putramicchati purohitaH / nanvasAmarthyAdevAtra na bhaviSyatIti cet ? tatmanaH putramicchatItyatrApi na syAt / nanu laukikavigrahe Atmana iti prayoge'pi alaukike prakriyAvAkye kevalAtputrazabdAt kyajiti cet ? tarhi tathaiva parakIyaputrecchAyAmapi syAditi gRhANa | kizca putrazabdasya nityasApekSatvAnAsAmarthyam / apica yatrArthAdeva parakIyatvaM gamyate tatra parasyeti prayogAbhAvAtspaSTaivAtivyAptiH / agha* micchatIti yathA / na hi kazcidAtmano'ghamicchati / kyacaH kakAro "naH kye" (pA0sU01-4-15) iti sAmAnyagrahaNArthaH / 'ye' ityukte hi 'sAmasu sAdhuH sAmanyaH' atrApi syAt / cakArastadavighAtArthaH / svara - stu pratyayasvareNa dhAtusvareNa vA siddhaH / akArastu yadyapi na zravaNArthaH, ArddhadhAtukeSu lopAtsArvadhAtukeSu zapA gatArthatvAt, tathApi guNavRddhiniSedhArthaH saH / tathAhi, samidhaM dRSadaM vecchati samibhyati, dRbadyati / tato Nvul "ato lopaH " (pA0su06-4-48) / "yasya halaH" (pA0sU06-4-41) / "kyasya vibhASA" ( pA0sU06-4-50) / samidhakaH / hRSadakaH / atrAllopasya sthAnivadbhAvAt " puganta" (pA0sU07-3-86) iti guNaH "ata upadhAyAH" (pA0sU07-2-116) iti vRddhizva na bhava. ti / kiJca mRdamicchati mRdyati / mRdyateH "aco yat" (pA0sU03-197) atolopAdi pUrvavat mRyam / "yato'nAvaH " ( pA0su06-1-213) ityAdyudAttatvam / apica 'putrIyAta' ityAdau zapo'nudAttatA syAt / yA sahakAdeze tu sa udAttoM bhavati / apica mRdyateranekActvAca GonutpacirAmyazca phalamiti din / 313 yadi mAntAvyayAvAM pratiSedhaH (kA0vA0 ) // mAntazcAvyayaM ceti indraH tena tatprakRtika lakSya prakRtikAdavyayaprakRtikAJca subantAna kyajityarthaH / yathAzrute tu putramicchatItyAdau kyaj na syAt kaveicchati kA vicchratItyAdau ca syAt / idamicchati svaricchati / gA~samAnAkSaranAntAdityeke gAMmicchati gavyatti - "vAnto yi pratyaye"
Page #323
--------------------------------------------------------------------------
________________ 314 zabdakaustubhatRtIyAdhyAyaprathamapAde dvitIyAnhike (pA0sU06-1-79) / dadhIyati, madhUyati-"akRtsArva" (pA0sU07-425) iti diirghH| karmayati, harbIyati-"rIGkrataH" (pAsu07-4-27) / rAjIyati, takSIyati-"naH kye" (pA0sU01-4-15) padatvAnalope "kyAci ca"(pAsU07-4-33) itItvam / "nalopaH supsvara" (pAsU0 8-2-2) iti niyamAnnAsiddhatvam / asminpakSe 'vAcyati' 'mRdyati' ityAdi na siyediti nAyaM sthitaH pakSa ityAhuH / chandasi parecchAyAmapi (kAvA0): jahi yo no aghAyati / mA tvA vRkA aghAyavo vidan |shaapkaatsiddhmaaydyNkyci prakRtarItvabAdhanArtham "azvAghasyA''t"(pAsU07-4-37)ityAkAraMzAstiAna hi kazcidAtma. no'ghmicchti| na cAcArakyajathai tat, chandasi aghazabdAdAcAre kya. co'darzanAt, udAhatasthale icchArthasyaiva pratItoratyAhuH / kyajanteSu prakRtyoM yadyapi karma tathApi tasya dhAtvarNantarbhAvAt jIvatinRtyatI tyAdivadakarmaka evecchAkyajantaH / ato'smAdbhAve kartari ca lAdayaH / AcArakyajante tu putrAderupamAnakarmaNo dhAtvarthAntabhAve'pi chAtrAde. rupameyakarmaNo'nantarbhAvAttasminkarmaNi lAdayo bhavantyeva / 'putrIyyate chAtra:' 'putrIyitavyaH' ityAdi yathA, 'zyenAyate kAkaH' ityatra upamA-- nakarturantarbhAve'pi upameyakartari lo bhavati tadvata / nanUktarItyA muNDaM karoti muNDayati mANavakamiti na sidhyet, Nijante mauNjyaguNaviziSTatvenaiva karmAntarbhUtaM na tu mANavakatvAdinA vizeSeNeti yadi, tarhi tathaiva muNDamicchati muNDAyati mANavakamityapi syAta, sApekSa. tvenAsAmarthyAnna kyajiti cetahi tata eva Nijapi na syAt / tasmAta NikyacorvizeSo vaktavya iti cet ? ucyate, "tatkaroti" (gaLasU0) iti Nici siddhe "muNDami"(pA0su03-1-21)iti punarSidhAnaM sApe. kSebhyo'pi yathA syAdityevamarthameva / kyaca tu nirapekSeSu caritArtha iti spaSTa eva vizeSaH / yadvA, kaNDvAdivat muNDAdayo dvividhAH / dhAtavaH prAtipadikAni ca / tatra sautrA ete viziSTakriyAvacanA dhA. tavaHtebhyazcurAdivatsvArthe Nic / prAtipadikAnAM tu vigraha eva / mANakaM muNDaM karotIti |athvaa muNDayatItyatra kamiti vizeSAkAlA anubhavasiddhA / muNDasyaiva vA zuddhana krotinaa'nvyH| mauNDyavizi. Tena tu mANavakasya / yathA 'gAM dogdhi parya' itizuddhasya duheH pUrva gavA sambandha, pazcAttu goduhinA payasaH / kyacpratyayastu anamidhAnAca bhavati / mANavakaM muNDIyatItyuke muNDamivAcaratItyarthAntarameva gamya.
Page #324
--------------------------------------------------------------------------
________________ pratyayAdhikAre nAmadhAtuprakaraNam / te / taduktaM hariNA sadapIcchAkyacaH karma tadAcArakyacAhatam / vAkyavAcyamato vyaktaryathA'bhyAsaH kramAdiSu // iti / asyArtha:-sadapi nyAyataH sambhavadapIcchAkyacaH karma vAkyavAcyaM mANavakaM muNDamicchatItyevaM rUpeNa bodhanIyam, na tu kyajantena, yata AcArakyacA hRtaM niravakAzIkRtam, tadarthasyaiva nirUDheH / AcArakyacA haraNe vAkyavAcyatve vA hetumAha-ato vyakteriti / ato'smAt kyaco vyaktarAcArArthasyaiva prtiiteH| ato vAkyAdicchAkarmaNaH pratI. teriti vA / yathA kramAdiSu gatyartheSu abhyAsaH paunaHpunyaM vAkyenaiva gamyate na tu yaGA, kauTilye nirUDheH / uktaM ca prakIrNakANDe-- sadapIcchAkyacaH karma vAkya eva prayujyate / prasiddhana hRtaH zabdo bhAvagAbhidhAyinA // abhyAse tulyarUpatvAnna yaGantaH pravartate / iti // etena yatheti kramAdiSu yathA vedAdiviSayo'bhyAso vyajyate tathA vAkye icchAkyacaH karmetyarthaH / athavA'bhyAsakramAdigvityekaM padam, abhyAsena varNakramAdiviSayAbhivyaktirbhavati tathA vAkyena karmatva. viSayAbhivyakirityartha iti vivaraNaM pratyuktam / atra bhAgye kyajantasya 'iSTaH putraH' 'ijyate putraH' ityAdayo vigrahA niraakRtaaH| tasyAyamAzaya:-yadyapi vRttivAkyayoratyantasamAnArthakatA nAstItyadUraviprakarSaNaiva sarvatra vigrahaH, tathApi susahazasambhave mandasa. dRzopAdAnamanyAyyam / icchAkyajantasya cAkarmakatayA karmapratyayAntaivigraho'nucitaH, niraryakAdhikAvApApatteriti / ata eva bAhulakA. karmaNi kibantasya zrIzabdasya 'zrIyate' ityeva vigraho nyAyo na tu zrayantyatAmiti karbarthatiGantenati mAnyAH / yadi tu kartari kie tarhi bhayatItyeva vigraha ityanyadetat / evaM ca zrayantyetAmityatra ki zabdA. zuddhirAzuddhivetyAdivalganamatratyabhAdhyApayAlocanasUla katvAdupekSyam / ___ atha nAmadhAtuSu pratisUtraM lezataH prakriyA vyutpaadyte| suprIyatI. tyAdI alaukike prakriyAvAkye sandhikAryarahitAtputra amityasmAkyaci supo luk "mantarAnapi"(pa0bhA053) iti nyAyAt / tatakya. cica"(pA0sU07-4-33)itItvam, ashvsyti| vRSasyati / kSIrasya. ti| lavaNasyati / "azvakSIravRSalavaNAnAmAtmaprItau kyaci"(pAsU0 7-1-51) ityasugAgamaH / azAtmaprItAvityapanIya "azvavRSayomaithune. chAyAm""kSIralavaNayolAlasAyAm" iti vakSyate / tenAyorudAharaNa.
Page #325
--------------------------------------------------------------------------
________________ 316 zabdakaustubhatRtIyAdhyAyaprathamapAde dvitIyAnhikeyorazvavRSayomaithunAyecchatItyarthaH / anye tu parityaktaprakRtyarthA maithune cchaivArtha ityAhuH / tathA ca kAlidAsaH-- iti rAmo vRSasyantI vRSaskandhaH zazAsa tAm / iti / nighaNTuzva-'vRSasyantI tu kAmukI' iti / itarayorapitRSNAtireko 'bhyavajihIrSAtireko lAlasA, tena kSIralavaNecchAyAM lAlasArUpAyA mityarthalAbhAt kSIralavaNe atizayena abhyavahartumicchatItyarthaH / atra prakRtyasugakArayoH savarNadIrgha bAdhitvA "ato guNe" (pA006-1-97) iti pararUpam / akArocAraNaM tu pUrvasUtrodAharaNe 'brAhmaNAsaH' ityAdau kRtaarthm| tathA "sarvaprAtipadikebhyo lAlasAyamamuga vaktavyaH' ityaH nakArAntAdasaki dadhyasthatItyAdau ca sugasukau ca dadhimadhubhyAmeva staH, bhASye "dadhisyati madhusyatItyevamartham" ityuktarityake / anye tu sarvaprAtipadikebhya ityeke iti sarvagrahaNAbahuvavananirdezAca sarvatra : staH / evamarthamiti tUdAharaNAntarANAmapyupalakSaNamiti vadanti / azanodakadhanebhyaH kyAca "azanAyodanyadhanAyA bubhukSApipAsA. gardheSu" (pAsU07-4-34) ityazanadhanayorItvApavAda Atvam udaka. syodanAdezazca / azanAyati / sadyo bhoktumazanamicchatItyarthaH / bubhuH kSAyAM kim ? azanIyati / auttarakAlikamazanamicchatItyarthaH / uda. nyati / pAtumudakamicchatItyarthaH / udakIyati / snAnAdyarthamudakamiccha. tItyarthaH |dhnaayti, satyapidhane bhuuyo'piicchtiityrthH| dhniiyti| daridraH san dhanamicchatItyarthaH / kecittu azanAdiprakRtyarthamanapekSya kevalaM bubhukSAdIneva kyajantasyArthAn manyante / tathAca nighaNTu:-"udanyA tu pipAsA tRT iti / bhAravizva-"kimu dhanaM dhanAyitum" iti / gArgya. micchati gArgIyati / atra "kyaccyozca" (pAsU06-4-152) iti hala uttarasya ApatyayakArasya lopaH / urSIyati, uparSabhIyati / upAlkArIyati, upalkArIyati / atra "vA supyApizale"(pA006-192) iti vRddhivikalpaH / pakSe guNaH / na ca pakSe "RtyakaH" (pA0106 -1-128) iti prakRtibhAvaH zaGkanIyaH / vA supAtyatra hi "upasargAiti dhAto" (pA0sU06-1-91) iti sampUrNamanuvartate / tatra "yakriyA. yuktA" iti nyAyanopasargagrahaNAdeva dhAtAviti labdhe punardhAtu prahaNaM yogavibhAgenAdhikavidhAnArtha satprakRtibhAvaM bAdhata iti SaSThe vkssymaanntvaat| upagatA RSabhIyakA amuM dezam uparSabhIyako dezaH / iha guNaprakRtibhAvau na tu vRddhiH, gamimpratyupasargatve'gi suramAtuM pratyata.
Page #326
--------------------------------------------------------------------------
________________ pratyayAdhikAre nAmadhAtuprakaraNam / 317 thAtvAt / na ca "upasargAdadhvanaH" (pA0su05-4-85) ityAdA. viva prAdyupalakSakatvam, tatraivAtra mukhya bAdhakAbhAvAt / RSabhaH sya samIpamuparSabhaM tadicchati uparSabhIyati / atrApi guNaprakRtibhAvI na tu vRddhiH, pUrvavat / syAdetata "dhAtusaMjJAnimitte pratyaye cikIrSite upasargAH pRthak kriyante" iti tAvazyate 'udamanAyata' 'unmanAyya gataH' 'unmimanAyiSate' iti atyadvirvacanAni yathA syuriti / evaM cehApi RSabhazabdAdeva kyac / tena-upArSabhIyat , uparSabhAyya, upena prAdisamAsaH / uparSiSabhIyiSati ityAdi sidhyatu, vRddhistu kuto neti cet , ? RSabhIyateriha subdhAtutvAbhAvAt / "pratyayagrahaNa"(pa0mA023) paribhASayA hi uparSabhazabdo'tra subantaH, na tu kevala RSabhazabdaH / ta. diha yaH subanto nAsau dhAtvavayavaH, yazca dhAtvavayavaH nAsau subantaH, kicopasargatvAbhAvAdapi na vRddhiH| ata eva "lyabartha prAdisamAsaH" ityuktaM na tu 'gatisamAsaH' iti| na ca so'pi ktvAntenAsAmarthyAka. thamiti vAcyam, prakRtyekadezadvArakasya viziSTena sAmarthyasya kRtsu sarvatra vAcyatvAt / na coktarItyA subdhAtutvAbhAve yatheSTadvirvacanaM na si. dhyediti vAcyam, nAmadhAtutvasyaiva tatra prayojakatvAt / RkArami. cchati RkArIyati upArIyatItyatra "vAsupi"(pA0sU06-1-92)iti vRddhiH za.kalaprakRtibhAvazcetyubhayaM na bhavati, RtIti taparakaraNAt / unAmaicchata austriiyt| oMkArIyat / A UH bhoDhaH, auddhaayt| atra "usyapadAntAt (pA0403-1-96)"bhomAGozva"(pA0pU06-1-95) itipararUpaM prAptam"ATazca" (pA0sU06-1-90) iti punarvRddhividhAnAthena cazabdena bAdhyate / tathA ca SaSThe vArtikama-"usyomAvATaH prati. SedhaH' iti / usi omAGozca parayorATaH pararUpaM netyarthaH / syAdetat uktavArtike AGgrahaNama auDhIyaditi tadA cAsaGgatam, upasargANAM pRthakaraNasya zApitatvAt / na ca sandhyabhAvaviSayakameva taditi vAcyam, uparSabhIyatItyatra tadabhAvApatteH / na ceSTApattiH, mAdhavAdi granthavirodhAt / ___ atrAhuH-yatropasargasvarUpamavikalaM pRthak pratIyate saM bApasya viSayaH / iha tuM AG ukAreNa sahakAdeze na tatheti okArAtpUrvamAd / tasya antavadbhAvalabdhAvyapadezena okAreNa saha prAptaM pararUpaM vRddhi mA bAdhiSTeti vArtika AihaNam / uktavArtikabhASyagrantha eva cApa kasya vizeSaviSayatve pramANamiti / evaM sthite AitA patA, petI. yata, etIyatvA, patitIyiSatItyAdi draSTavyam / pra etIyatIti sthite.
Page #327
--------------------------------------------------------------------------
________________ 318 zabdakaustubhatRtIyAdhyAyaprathamapAde dvitIyAnhike"eGi pararUpam" (pAsU06-1-94) bAdhitvA prAptAm "etyedhati" (pA0sa06-1-89) iti vRddhima"omAGozca" (pA0sa06-1-95) iti pararUpaM paratvAdvAdhate / pretIyati / Agata RzyaH A ISahazyo vA ayaH, prAdisamAsaH, ar guNaH, ayamicchati aryAyati, Ayit / atra guNasya antavadbhAvena AGtvA "omAGozca"iti pararUpaM prAptaM paratvA. cadvAdhitvA savarNadIrghaH prAptaH so'pi "ATazca" (pAsU06-1-90) iti punarvRddhividhAnArthena cakAreNa bAdhyata iti kecit / tanna, rUpe vizeSAbhAvAt, punarvidhAnasya pararUpabAdhenopakSINatvAcca / ata eva "usyomAca" iti vArtikena pararUpameva niSiddhamiti dik / a-yatItyasya prAdipUrvatve prAyati / atra "omAGozca" (pA0 sa0601-9-7) iti bAdhitvA paratvAtprAptaH savarNadIrghaH cakAreNa puna: pararUpavidhAnAnneti maadhvH| aramicchati arIyati, "rI RtaH" (pA0 sU07-4-27) alamicchatItyatrApi idameva rUpaM, sAvaryAt / taparakaraNAhIrghasya na rIG nApi Rta itvam, adhAtutvAt / Ryati / heza. bdamicchati heyati / gAmicchati gavyati / gtthiytaa| ato lope "kya. sya vibhASA" (pA0su06-4-50) iti hala uttarasya kyapratyayayakArasya prApto lopaH "sannipAta" (10bhA087) paribhASayA na bhavati / agavyIt / "vadavaja" (pAsU07-2-3) ityatra halgrahaNasya halsamudAyasya pratipattyarthatve'pi allopasya sthAnivatvenAGgasya halantatvAbhAvAnna vRddhiH raiyati / glAvyati glAvyitA / zvalihyati / zvalihitA, zva. lihitaa| azvalihIt / atra halantalakSaNA vRddhirna, allopasya sthAnivatvAt "neTi" (pAsU07-2-4) iti niSedhAcca / atra "ho DhaH" (pAsU0882--9) iti DhatvaM na, "naH kye" iti niyamenApadAnta. tvAt / ata eva 'goduhyati'ityatra "dAdeH"(pA0su0842-32)iti ghatvaM 'mitragRhyati'ityAdau "vA duha" (pA008-2-33) iti tadvikalpaH 'u. pAnAti ityatra "naho dhaH"(pAsu02-34)iti dhatvam 'anabuhyati ityA. dau "vasukhaM" (pA0sU08-2-72) iti datvaM ca na / puramicchati pUryati / "hali ca" (pAsU08-2-77) iti diirghH| yattu adhAtutvAnna dIrgha iti maadhvenoktm| tanna, pipaH kipi "udoSThyapUrvasya" (pA0sa0 7-9-92) ityutve raparatve ca niSpannasya purzabdasya dhAtutvAnapA. yAda / kathamanyathA pUH pUAmityAdau dIrghaH / kathaM ca "RkpurandhuH" (pAsU05-4-78) ": sarvayoH" (pA0sU03-2-41) ityAdinirdezA prati dik /
Page #328
--------------------------------------------------------------------------
________________ pratyayAdhikAre nAmadhAtuprakaraNam / 319 evaM giramicchati gIryati / atrApi girateH kipi Rta itve raparatve prAgvaddIrghaH / gIrthitA, giritA / "kayasya vibhASA" (pA0sU06-450) iti yalopapakSe halparatvAbhAvAnna dIrghaH / "vaH " ( pA0su080276) iti padasya vidhIyamAno 'pina, "naH kye" iti niymenaapdtvaat| svaricchatIti tu vAkyameva na tu kyac, mAntA tAvyayebhyaH pratiSedhAt / caturyati / divyati / anayoradhAtutvAt "hali ca" (pA0sU07-2-77) iti dIrgho na | caturdivazabdau hi "cateruran" ( u00047) iti sUtreNa "diverDi viH" iti nyAsohitasUtreNa ca vyutpannau avyutpannAveva vA / ubhayathA'pi dhAtutvAbhAvaH spaSTa eva / yattu prakriyAyAM "halica " (pA0sU08-2-77) iti dIrghaH divamicchati dIvyatItyuktam, tadaprAmANikameva / tathAca hali ceti sUtre kAzikA - " dhAtorityeva divamicchati divyati' iti / yattu diverauNAdike kipi divazabdo dhAtureveti / vyutpattipakSamAzritya prakriyA granthaH, avyutpattipakSamAzritya tu kAziketyavirodha iti prasAdakRtoktaM; tattuccham, kibantatve UThaH pra saGgAd bhAgyavirodhAcca / "diva autR" (pA0su07-1-84) iti sUtre hi 'akSadyU:' ityatra ativyAptimekadezavikRtasyAnanyatvAdAkSipya "ni: ranubandhaka" (pa0bhA083) paribhASayA "ugidacAm" (pA0sU07-1-70) iti sUtrAdadhAtugrahaNAnuvRtyA veti dvedhA samAhitam / ubhayathA'pi tvatpakSe asaGgatiH spaSTaiveti dik / tamicchati tadyati / yadyati / prANitIti prANU, prANyati / aharyati / "ro'supi" (pA0su08-2-69) iti rutvApavAdo rephaH / sa ca na. lope kartavye asiddho neti vakSyate / I ujjheH kie ut, tamicchati ujjhyati / kakubhyati / mRDaM parivRDhaM vA''cakSANAmicchati mRddhyati, parivaDhyati / NAviSThava dityatidezAtparivRDhekArasya rephaH / budheH kip, bhut, tamicchati budhyati / tvAM mAmi cchati tvadyati madyati / atitvAmatimAmicchati atitvadyati, atimadyati / "pratyayottarapadayozca (pA0su072-98) iti tvamau / yuvAmAvAM vetyAdivigrahe yuSmadyati, asmadyati / atiyuSmadyati, atyasmadyati / ukhAM panthAnaM ca AcakSANamicchati ukhyati, pathyati / marutyati / adasyati / payasyatItyAdi / kAmyazca (pA0su03-1-9) / ukaviSaye kAmyac syAt / putramAramana icchati putrakAmyati / "supa AtmanaH kyackAmyacau" iti vaktavye uttaratra dvayoranuvRttirmA bhUdityevamartho yogavibhAgaH / na caivamapi .sa.
Page #329
--------------------------------------------------------------------------
________________ 0 zApaura tRtIyAyAyA thamapAde hitIyAnhikenihitatvArakAmyajevottaratra sambadhyateti vAcyam , iha cakAreNAnuka. STasya kyaca uttarArthatvAt / supa AtmanaH kAmyaca kyacceti tu sutraH yituM yuktam / kAmyacaH kakArasya itsaMnA na, phalAbhAvAt / na ca "ki ti ca" (pA0sU07-2-113) iti niSedhaH phalam , adhAtuvihitatvena ArddhadhAtukatvAbhAvAdeva gunnaapraaptH| 'vAkAmyati'ityatra samprasAraNaM phalaM syAditi cet ? na, SaSThAnte bhrauNahatye tatvanipAtanena "dhAtoH svarUpa grahaNe tatpratyaye kAryavijJAnam"iti jhApayiSyamANatvAt / tatpratyayo dhAtusaMzabdanena vihitaH pratyaya iti prAzcaH / svarUpagrahaNaM ca neha zRGgagrAhikayopAdAnam , tathA sati 'ghRtaspR. gbhyAm ityAdI anudAttasya cadupadhasya"(pA0su06-1-59)ityamAgama. prasaGgAt / kintu yatkArya dhAtuM na vyabhicarati tatreyaM paribhASopatiSThate / tathAca svarUpagrahaNaM nAma dhAtorevAzrayaNam / tazca yathAkathaJcidityA. stAM tAvat / cakArastu bhAgyavArtikayoH pratyAkhyAtaH |nyaaskaarhgdttmaadh. vAstu 'putrakAmyidhyati'ityAdau satiziSTamapi syasvaraM bAdhitvA dhAtuH svaro yathA syAdityetadartha citkaraNamityAhuH / tattu praur3hivAdamA munivacanavirodhena svotprekSitasvArasyAnAdartavyatvAditi suhRdayairvi. bhAvyatAm / putrakAmyitA / putrakAmyiSyati / iha "yasya halaH" (pAsU06-549) iti na bhavati, anarthakatvAt / yasyeti hi sahAtagrahaNAt "arthavadhaNe nAnarthakasya" (50mA014) iti vakSyate / ata eva prayatau putrakAmyayeti sidhyati / ihAntarvatinyA vibhaktathA padatvAdyayAyogaM padakAryANi / yazaskAmyati, rutvaM visargaH, sopadAdAviti maMtvam / svaHkAmyati, sopadAdAvanavyayasyeti vacanAtsatvAbhAvaH, adhikAraNazaktipradhAnasyApyasya vRttiviSaye zaktimatpradhAnatvAd iSiNA karma tvena yogH| gI:kAmyatItyAdau 'roH kAmye' iti roreva visarjanI. yasya kAmye satvaniyamAtsatvAbhAvaH / sarpiSkAmyati, satvaM bAdhi. tvA "haNaH SaH (pAsU08-3-39) iti SaH / ayaM ca satvApavAdaptayA yatra tatprasaGgastatraiva / tenoHkAmyati gI:kAmyatItyAdau na bhava. ti / puMskAmyati / atra puMsaH saMyogAntalope "pumaH khayyampare"(pA0 sU08-3-6) iti rutvaM nirvayaM "sampumkAnAM so vaktavyaH" (kA0vA.) iti satvavacanAnnAsti visarjanIya iti na Satvam / mAntAvyayebhyo. 'vyayaM bhavatyeva-kiMkAmyati / anusvAraparasavarNavikalpI /
Page #330
--------------------------------------------------------------------------
________________ pratyayAdhikAre nAmadhAtuprakaraNam / upamAnAdAcAre (pAsU03-1-10) // upamAnAkarmaNaH subantA. dAcAre'rthe kyac syAt / putramivAcarati putrIyati cchAtram / viSNU. yati dvijam / adhikaraNAceti baktavyam (kaavaa0)| prAsAdIyati kuTyAm / ku. TIyati prAsAde / ihopameye saptamIzravaNApamAnamapi saptamyantameveti karmatvAvivakSayA sUtreNAsiddha vArtikArambhaH / sUtravArtikayorubhayora. pyudAharaNe kyacpratyayasya AcAramAtramarthaH / prakRtestu vRttiviSaye ekatra svArthakarmakAcaraNasadRzamarthaH, aparatra svArthAdhikaraNakAcara. Nasarazam / taca pratyayArthe'bhedena saMsargeNa vizeSaNam / pratyayAyeM bhUtAcaraNakriyA tu upameyA / sA ca bAlAbhyAM karmAdhikaraNAbhyAM sambadhyate / kartaH kyaGsa lopazca (paa0s03-1-11)| upamAnAskartuH suba. ntAdAcAre kyaG vA syAta, sAntasya tu karturalontyasyeti lopo pA syAt / pratyayavikalpanAtpakSe vAkyam / sAntasya lopavikalpastu vya. vasthitaH- ojo'psarasornityamanyeSAM tu vikalpa paveti / kRSNa ivA. carati kRSNAyate / kathaM tarhi kSIrodIyanti sadyaH sakalajaladhayo vAsukIyanti naagaaH| iti? kSIrodamiva AtmAnamAcarantItyartha "upamAnAvAcAre (pA0pU031-10) iti kyac / ojAyate / ojaHzabdo'tra vRttiviSaye tadvati vartate / apsarasa ivAcarati apsarAyate / yazAyate, yazasyate / vidA. yate, vidvasyate / iha sUtre cakAro'nvAcaye / tena kartuH kyaG sarvatra bhavati, yatra tuM sakAraH sambhavati tatra lopo'pi / seti ca pRthakpadaM luptaSaSThIkam / tena krtRrssishessnnaattdntvidhiH| ato 'haMsAyate' ityAdau salopo na / sAnteSvapi lopo vyavasthitaH / tathAca vArtikam-- "mojo'sarasornityam" iti / evaM sthite| ___"ojaso'psaraso nityaM payasastu vibhASayA" iti kAzikAyAM payograhaNaM ojo'psarobhinnasakArAntasyopalakSa. NAryam / etena yazaHprabhRtenaiva bhavatIti bhrAmyantaH praastaa|| yattu praki. yAyAM supUrvasya manaso nityamiti, tadapANinIyam / yatu "vidvasthamAnaH zAstre'dhikArI" iti vAcaspatipranthavyAkhyAvasare kalpatarukArairuktamvidvasyamAna iti "lohitAdiDAbhyaH kyaS' (pA0sU03-1-13) iti, tallohitAderAkRtigaNavena prauDhivAdamAtram / vastutastu kyavAyaM ne tu kyaS, lohitAdisatre "nAyaM halantAdvidhIyate" iti vada. zabda. dvitIya. 21
Page #331
--------------------------------------------------------------------------
________________ zabda kaustubha tRtIyAdhyAyaprathamapAde dvitIbAhnike 1 dbhirbhASyakArairhalantAtkyaSo'naGgIkRtatvAt / kathamanyathA "kyasya vi bhASA" (pA0sU06-4- 50 ) ityatra sAmAnyagrahaNArthe kakAraM pratyAcakSIranityavadheyam / arcirivAcarati aviSyate / "naH kye" (pA0su01-415) iti niyamena padAntasvAbhAvAtvatvam / tvadyate, madyate / anekArthatve tu yuSmadyate, asmadyate / kumArIvAcarati kumArAyate / hariNIva gaurIva gurvIvAcarati hariNAyate, gaurAyate, gurUyate / "kyamAninosva" (pA0su06-3-36) iti puMvat / sapatnIvAcarati sapatnIyate / atra puMvadbhAvo neti nyAsakAraH / yadAha - "nityaM sapatnyAdiSu' (pA0su0 4-1-35) ityatra samudAyocAraNaM puMvadbhAvabAdhanArthamiti, tadetadyuktiviruddhaM bhASyaviruddhaM ca / tathAhi, samudAyanipAtanaM rUDhyarthe samAnasya sabhAvArtha ceti na tvaduktArthajJApakam / tathA " tasilAdiSu" ( pA0su06-3-35) iti sUtre bhAgyakAraH -- sapatnIzabdAcchivA dyaNi "bhsy|ddhe" (kA0vA0) iti puMvadbhAve 'sApataH' iti prApayya aDhagrahaNamapanIya anapatya iti vivakSayA parihRtya gArgyAmaNyA apatye tu kutsite "gotrastriyAH kutsane Na ca" ( pA0sU04-1-140 ) iti Napratyaye gArgyAyaNa iti syAt, gArgya iti ceSyata iti doSamudbhAvya "bhasyADhe" ( kA0vA0 ) iti yathAnyAsaM sthApayitvA "nityaM sapa lyAdiSu" (pA0sU04 - 1 - 35) iti samudAyanipAtanaM parihAratvenAnabhidhAya zatruparyAyAtsapatnazabdAt "zArGgaravAdi" (pA0s04-1-73) GanintAt zivAdyA iti sApatnazabdaM sAdhitavAn / zivAdiSu samAnaH patiryasyA iti vyutpAditasya samAnasvAmikAbhighAyino bhASitapuMskasya kevalayaugikatva grahaNaM neSTamiti tadAzayaH / evaM sthite tasmAt "liGgaviziSTa " ( pa0bhA073) paribhASayA patyutarapadalakSaNe Nye sApatya iti bhavati, bhAvakarmaNoH patyantalakSaNe vaki sApatyamiti subdhAtuvRttau mAzvaH / tasmAtkyaGyapi prakRtibhedena 'sapa* snAyate' 'sapatIyate' iti dvayamapi sAdhu / yattu pA rakSaNe (a0pa046) iti dhAtau mAghavenotama-bhAvakarmaNoH patyantalakSaNe yaki sApatnyama, abhASitapuMskatvAtpuMvadbhAvo netyAdi, tantu vivAhajanya saMskAravizeSanimittakaM patizabdamAzritya itarantu svAmitvamAtraparamityavirodhaH / evaM ca zivAdau nityastrIliGgasyApi yogarUDhasya grahaNAtsApatna zabdo dvayarthaH, 'sapatnIyate iti ca tRtIyamapi rUpaM sAdhvityavadheyam / yuvatirikAcarati yuvAyate / yattu "GayAp" (pA0su04 - 1 - 1) sUtrabhASye 'yuvatitarA' ityudAharaNAt yauvanaM jAtiH, anyathA " jAtezva" iti niSedhA " 322
Page #332
--------------------------------------------------------------------------
________________ pratyayAdhikAre nAmadhAtuprakaraNam / 323 bhAvAttasilAdiSviti puMvadbhAvaH kiyeteti / tazna, vaya so'nityazvena ajAtitvAt / kathamanyathA " acaH parasmin" (pA0sU01-1-57) iti sUtre yuvajAniriti bhASyaM saGghaccheta / yuvatitareti tu bhASyanirdezAdeva na puMvaditi kaiyaTe spaSTam | paTvI ca mRdvI ca paTvImRdvayau / te ivAcarati patrImRdUyate / pUrvapadasya kayaparatvAbhAvAnna puMvat / pAcikAyate, "na kopadhAyA!" (pA0sU06-3-37) / caturthIyate, "saJjJApUraNyozca" (pA0su06-338) / nIyate, "vRddhinimittasya ca taddhitasyArakavikAre" (pA0su0 6-3-39) / kASAyIyate kanthA / raktArthatvAnneha puMvadbhAvaniSedhaH / khadi rasya vikAraH khAdirI / "palAzAdibhyo vA " (pA004-3-149) iti vikAre aNaooranyatarasmin GIp / khAdirAyate ityAdi / "AcAre'vagalbhaklIbahoDebhyaH kvinvA" (kA0vA0 ) // kavaGapavAdo'yam | pakSe vAgrahaNAtkayaGati / galbha dhASTarve ( vA0A0392 ) / kaLI adhASTayeM (svA0pa0381 ) / hoDR anAdare (svA0a0286) / ene patrAdyajantAH | aco'kArasya ihaiva vArtike anudAcatvAnunAsikatve pratijJAyete / tena vitrabantAdAtmanepadaM sidhyati / viniyogenAnunAsikatvapratiSThAnAtvapakSe itsA na bhavati / syAdetat uktadhAtUnAmanudAttetvAdavagala mate, klIvate, hoDate, iti siddham / tebhya eva pacAdyajantebhyaH kyaGi mavagalmAyata ityAdi / na ca avagamate ityAdInAM dhASTarthyAdikamevArthaH syAna tvAcAra iti vAcyam, dhAtUnAmanekArthatvenAcArArthatA yA api lAbhAt / tatkimanena vArtikeneti cet ? satyam / 'avagalbhAJcake' 'klIbAJcake' 'hoDAzcakre' ityatra pratyayAntatvAdAm yathA syAdityevamarthamidaM vArtikam / anragalbheti kim ? anupasargAdupasargAntaraviziSTazacca kapaDe yathA syA t 'galbhAyAJcakre' iti mAdhavAdayaH / prakriyAyAM tu avetyapahAya keva lasya pAThaH / tadanugAmiprasAdAdipranthazca prAmAdika eva / dhAtubhya eva liTi tu jagalbhe, ciklIbe, judoDe / "sarvaprAtipadikebhyaH' (kA0vA0 ) / na kevalamavagamAdibhya eva kintu sarvebhya eva AcAre vizvakavya ityarthaH / pUrvavArtikantu anuva ndhAsaMgArthaM sthitameva / prAtipadikagrahaNAdiha supa iti na sambadhyate / tena padatvAbhAvAdudAharaNeSu padakAryANi na / kRSNa vAcati kRSNati / "ato guNe" (pA0su06-1- 97) iti zapA saha pararUpam / . etena 'carmevAcarati carmati' iti prakriyAgranthaH parAstaH, apadAntarana I
Page #333
--------------------------------------------------------------------------
________________ zabda kaustubhasUtIyAdhyAyaprathamapAde dvitIyAhi ke nalopAyogAt / kathamanyathA ihaiva zamA saMha pararUpa syAditi yatkiJcidetat / iha dvitIyavArtike vAgrahaNaM nAnuvartyam prAtipadikaviSayakeNAnena kvipA: suvanvaviSayasya kyoM bhinnaviSayatvAdeva bAdhasyAprasaGgAdvacanadvayaprAmANyAdvikalpopapattezca / pUrvavArtike'pi eta. siddha kivabanuvAdenAnubandhAsaGgamAtre tAtparyasya bhASye sthitatvena prA tipadikaviSayatA vAzabdavaiyarthyaM ceti tatvam / tasya subantaviSayatve hi antarvarttivibhaktyA padatvAt galbhateH saMyogAntalopo durvAraH / atha kvibanteSu rUpANi lezata udAhriyante / aivAcarati ati, ataH, anti / Nali "aco'Niti" (pA0su07-2-115) iti vRddhau "bhAta au NalaH" (pA0sU07-1-34), au / tathAca kazabdasya cakAviti haradacaH / mAdhavastu "Nyallopau " iti vacanANNali vRddhimbAdhitvA atolo. pAt 'caka' ityudAjahAra / tanmate'pi mazabdasya au, atuH, uH / sarvatrAtra dvirvacane atolopAdantaraGgatvAdatoguNe pararUpatve tasyAGgagrahaNena prAptAdatAleApAtparatvAdabhyAsagrahaNena prahaNAd "ata AdeH" (pA0sU07-4-70) iti dIrghaH / "Ato lopa iTi ca" (pA0su06-4-64 ) ityAlopaH ki. ti, Nalastu au vRddhiH / sthAdetat, iha pratyayAntatvAdAmA bhASyam / na ca "kaasynek| jgrahaNam" iti vArtikena pratyayagrahaNasthAne'nekAjgrahaNasya kRtatvAtpratyayAntebhyo'pyekAsya Asneti vAcyam, culuspAdInAmapratyayAntAnAM saMgrahArthamanekAgrahaNamadhikaM kartavyamityetAvanmAtraparatayA'pi vArtikasya kRtArthatve sautrasya pratyayagrahaNasyApanayane kAraNAbhAvAt / ata eva vArtikakRtA culumpAdyarthamityuktaM na svekAjnavRtyarthamiti / ata eva 'avagalbhAJcake" ityAdi bhAgyAdyu dAhRtaM saGgacchate / na hi tatrAnekAcvamasti, AtmanepadArthamanubandhAsaGgasya nirvivAdatvAt / ata eva svAmAsa svAJcakAreti prakriyAkArodAhRtaM nirbAdhamiti cet ?maivam, haradattAdigrantheSu kazabdAd azabdAdvAgAdibhyazcAcArakvibantebhya ekAjbhyo'pi pratyayAntatvAdAm syAt, culumpAdibhyazca na syAt, ato'vyApyativyAptiparihArAya pratyayagrahaNa. mapanIya tatsthAne anekAjgrahaNaM karttavyamityarthakatayA vArtikasya vyA khyAtatvAt mAghavAdibhirapi tadanusAreNaiva rUpANAmudAhRtatvAcca / yuktaM caitat, kAsyanekAgrahaNamiti vArtikAkSarasvarasAt / anyathA hi anekAca upasaMkhyAnamityeva brUyAt, na tu pratyaya zabdAvaruddhakAsyuttarabhAgamanekAcaM nivezayet, AgantUnAmante nivezasya nyAyyatvA| culumpAdyarthamiti vArtikazeSasvaraso mamApyanukUlo'stIti cet ? 324
Page #334
--------------------------------------------------------------------------
________________ pratyayAdhikAre nAmadhAtuprakaraNam / 325 na, tadapekSayA upakramasya prAbalamAta / na caiva galbhAdAvAm na syAditi vAcyam teSAM klipsanniyogena. ekAve'pi pUrvamanekActvAt / kAsya. nekAca ityatra bhUtapUrvagaterAzrayaNAt / AcArazvagalbhetyAdivArtikasyaiva ca bhUtapUrvagatyAzrayaNe pramANatvAt / taddhi Ampratyayo yathA sthA. dityevamarthamiti bhASyAdI spaSTam / iha sApakasya sAmAnyaviSayatve ghaTapaTaprabhRtibhyastatkarotiNyantebhyaH "kvie ca" (pA0sU03-2-76) iti kvau tata AcArakvau liTi AmA bhApam / galbhAdivizeSamA. viSayatve tu netyanyadetat / idaM tvavaziSyate--"sarvaprAtipadikebhyaH" (kA0yA0) iti kvipi parasmaipade prApte AtmanepadapravRtyA caritArtha vacanaM kathamAmpravRtti saadhyediti| ___ atrottaram , vAkyAbhyanujJAnArtha chatasyApi icchAsani vAgrahaNasya pUrvasUtradvaye vyavasthApakatvamAzritya gupAdenindAkSamAdimveva sannAnya. preti yathA siddhAntitaM, tathehApi tadlenaiva "sarvaprAtipadikebhyaH" (kA0 vA0) iti kvipa galbhAdena kariSyate iti parasmaipadanivRttistAvatsiddhA Atmanepadamapi svatantradhAtubhyo'styeva / AcArArthatA'pyanekArthatvAtsu. labhA / tathAca vacanasya nAnyatra caritArthateti zApakatvaM susthameva / evaM ca sakalamahAmanthaviruddhaM 'svAmAsa' iti prakriyodAharaNaM na akheyamiti sthitam / iNaH ayateA NijantAt "kipa ca" (pA0sa03-2-76) iti kvip AyayatItiH AH, AyamAcakSANa AH, sa ivAcarati Ati / "ya. marama" (pA0sU07-2-73) itITsako, AsIt , AsiSTAm / ekAde. zasya pUrvAntatvAta "liGgaviziSTa"(10bhA073) paribhASayA ca mAlevA. carati mAlAti / amAlAsIt / amAlAsiSTAm / asmAlaGi-amA. lAt, amAlAH / atra halGyAdilopastu na bhavati, DIsAhacaryAdApo'pi soreva lopavidhAnAt / kaviriva kavayati / kavayAcakAra / mAzIrliGi kavIyAt / "sici vRddhiH"(pAsU07-2-1) ityatra "Rta ikhAto"pA0ma07-1-100)ityato dhAtorityanuvRtterdhAtureva yo dhAtu. riti vijJAnAnAmadhAtorna vRddhiriti kaiytthrdttau| tanmate guNe aka. vayIt / vardhamAno'pyevam / mAdhavastu paribhASArambhapakSe dhAtvanuH vRtteH kaiyaTena pradarzitatvAdigante nAmadhAtAvapi vRddhimicchati / ta. nmate akanAyIt / viriva vayati / vivAya, vivyatuH / avayIt , bha. vAyIt / iriva ayati / iyAya, iyatuH, iyuH / iyavitha, hayathuH / iya / iyAya, iyiva, iyima / atra kitsu savarNardhei kRte iyaG / yahA
Page #335
--------------------------------------------------------------------------
________________ 326 zabdakaustubhatRtIyAdhyAyaprathamapAde dvitIyAhikedIrghAtparatvenottarakhaNDe "eranekAcaH" (pA0906-4-82) iti yaN / guNavRddhiviSaye tu ayAyoH "dvivacane'ci" (pA001-2-59) iti sthAnivatvAd daitotvim, abhyAsasvaH / "abhyAsasyAsavarNe"(pA0 su06-4-78) itIyaG / edetorapi sthAnivasvAdikArasya dvitvamiti pakSe tu savarNadIrghAtparatvAduttarakhaNDasya punarguNavRddhI, tato'bhyAsasye. yaG / lakSmIriva lakSmayati / lakSmayAkAra | zrIriva zrayati / zi. zrAya, zizriyatuH, zidhiyuH / uriva avati / avAJcakAra / "ijA. dezca" (pA0sU03-1-26) ityAm / kuriva kavati / cukAva / bhrarivaM bhravati / bumrAva, bubhruvatuH / "aci nudhA' (pA0sU06-4-77) ityu. vaG / guNavRddhiviSaye tu tAbhyAM bAdhyate / piteva pitarati / phtirA: zvakAra / AzailiGi " rizayaglikSu" (pA0sa07-4-28) iti ri* laadeshH| pitriyAt / neva narati / nanAra / evAcarati arati / "pA. ghrA" (pAsU07-3-78) ityAdau nAyaM gRhyate / "amivyaktapadArthA ye" iti nyAyena dhAtupAThasthasyaiva grahAt / evaJcAsmAzabdAliTi "ka cchatyatAm" (pA mu07-4-11) iti na pravarvate / tatra ghAtvabhyAsayoH savarNadIrgha dhAtugrahaNena grahaNAdarakArAntalakSaNe guNe 'aratuH ityAdI. tyake / anye tu abhyAsagrahaNena grahaNAt "urat" (pA0sU07-4-66) atvaM "halAdiH zeSa:" (pAsU07-4-676) / "ata Ade"(pA09074-70) iti dIrghaH / "Ato lopa iTi ca"(pAsU06-4-64) ityA. lopaH / atuH, uH, iti pratyayamAtramavaziSyata ityAhuH / rivAcarati dravati / anabhivyaktapadArthatvena "NizridrunubhyaH"(pAsU03-1-48) iti co'bhAvAtsici-adrAvIt / bhUrivAcarati bhavati / atra "gAtisthA" (pA0sa02-4-77) iti na pravati / abhAvIta , abhAviSTAm , amA. viSuH / bubhASetyAdi / evaM pibatervici pAH / tataH kvipi "pAghrAmA" (pA007-3-78) iti "gAtisthA" (pA0su02-4-77) iti ca na pravartate / pAti / apAsIt / evaM pratipadokAnAmanyeSAmapi ihApravR. tiruneyA / kathaM tarhi bubhavaturiti prAguvaDavAhata iti cet ? dhAtutva. prayukto'sau na tu zrutvaprayukta ityavadhehi / parivAcarati parati / papAra, paparaturityAdi / ayaM pRzabdAnukaraNaM na punaH yAdau juhotyAdau vA pavyamAna iti zrA iluzca na bhavati / kiti liTi "RcchatyatAm" (pA0 sa07-4-11) iti akArAntalakSaNo gunnH| "zadRprAm"(pA0sU07-412) iti isvavikalpastu na bhavati, anabhivyaktapadArthatvAt / Rri. (pAcarati arati / arAzakAra / "ijAdezva"(pA0903-2-36) ityA.
Page #336
--------------------------------------------------------------------------
________________ pratyayAdhikAre nAmadhAtuprakaraNam / 327 m | lR ivAcarati / alati / liTi dvirvacanam / larvaNasya dIrghAbhAvAtsavarNadIrghAbhAvaH / uttarakhaNDasya yaNi abhyAsasyoradatvAdeva Ala, AlaturityAdIti maadhvH| tatra yaNIti vidviSayaM pitsu tu guNavRddhI bodhye| savarNadIrghAbhAva iti tu guNavRddhisthale bhavatu nAma, avarNasya lukAraM pratya savarNatvAt / guNavRddho: sthAnivadbhAvena lRkAradvirvacane'pi savarNadIrghAsvaratvena punaruttarakhaNDe guNAdipravRtteH / na cAntaraGgatvAtsavarNadIrghaH, "abhyAsasyAlavarNe" (pA0su06-4-78) ityasya nirviSayatApatteH / na ca 'iyarti' 'iyRtaH' ityAdiravakAzaH, evaM hi "abhyAsasyata" tyeva brUyAt / na ca eSeH iyeSa, oNeH uvoNetyavakAzaH, bhASAyAm " (jA' de:: (pA0s03-1-36) ityAmpratyayasyAcitatvAt / chandasi tu tambAdInAmupasaMkhyAnAt 'triyambakaM suvarga' ityAdivadiyaGuvaGorupapattesta* thApi luvarNasya dIrghAbhAvAditi mAdhavopanyasto heturasaGgata eva, 'ho' tRkAraH" ityAdAviva RkArasya durvAratvAt / tathA ca RzabdAtkvipIva ekAdezasya dhAtugrahaNenAbhyAsagrahaNena vA grahaNamiti matabhedena-aratuH, aruH; atuH, u:, iti rUpadvayamevocitam / "lRti lu vAM" iti vArtikavidheyasya varNAntarasya pravRttau tu lRatuH laurityucitam / sarvathA'pi 'alatuH' aluriti mAdhavodAhRtaM durupapAdameveti vibhA: vyatAM bhASyajJaiH / herivAcarati hayati / jihAya / ahayIt / yAntatvAnna vRddhiH" / parivAcarati ayati / " ijAde: (pA0su03-1-36) ityAm / ayAJcakAra | "neTi" (pA0su07-2-4) iti vRddhiniSedhAnmA bhavAnayIt / gaurivAcarati gavati / apadAntatvAdava pUrvarUpe na staH / jugAva / 'agavIt' agAvIt / "ato halAdeH " ( pA0sU07-2-7 ) iti vA vRddhiH / bhokArAtU - avati / avAJcakAra / mA bhavAnavIt / rai-rAyati | rirAya | nau-nAvati / nunAva / au-Avati / AvAJcakAra / godhumivAcarati godohati / paya ivAcarati payati / papAya / luGi yAmtatva'dRddhyabhAvAt apayIditi mAdhavaH / / atredaM vaktavyam / ayapayahayadhAtuSu "kvip ca " ( pA0su03-2-76) iti kvipi at pat chat iti tAvatvayaivodAhRtam / AcArakipi tu akRtvAttugAgamo mA bhUt / yakArastu kathaM na lupyeta ? tasmAtkazabdavadevAtra rUpamucitam ! dyaurivAcarati 'devati' iti - mAdhavaH / atra U Thi 'dyavati' ityucitam phalena "kip ca " ( pA003-2-76 ) iti kip / tata AcArakip / phalati / yaGluki pamphalyate / apamphAlIt /
Page #337
--------------------------------------------------------------------------
________________ 328 zabdakaustubhatRtIyAdhyAyaprathamapAde dvitIyAhikeekadezavikRtasyAnanyatvAt abhyAsasya nuk iti "caraphalozca" (pA0 su07-4-87) iti sUtre nyaasvistrau| yadyapi pratipadopAttadhvabhiH vyaktapadArthAnAmeva grahaNaM, tathApi "utparasyAta:' (pAsu0-7-4-88) iti sUtre ata iti taparanirdezena dIrghanivRttyartha kriyamANena ihAsyA. pi grahaNaM jhApyata iti tdaashyH| idamivAcarati idAmati / yaDiva yAGati / ANava ANati / rAjeva rAjAnati / "anunAsikasya ki" (pA006-4-15) iti dIrghaH / yattu kazcijjhalAdiH kaGit dhAtoreva sambhavatIti tatsAhacaryAddhAtuvihata eva kie gRhyata iti AcArako nAnena dIrgha ityAha / tanna, asya vipaH kakArasyAtraiva sAmAnyagrahaNArthaH tvAt / pakArasya ca tadavighAtArthatvAtsAhacaryasya ca sarvatrAniyAmaka tAyAH dvistricaturitikRtvo'rthagrahaNena zApitatvAt / etena iha vipi anubandhayoH phalaM cintyamiti padannyAsakAraH pratyukta iti dik / / ___ evaM ca pathimathyabhukSAM paramapyupadhAguNaM bAdhitvA'ntaraGgatvAhIrdhe sati pathInati mathInati RbhukSINatItyAdi bodhyam / idaM ca mAdhavAdimatamanusRtyAnunAsikAntAnAM dIrghaH prapazcitaH / aparaM mataM kRtyeva dIghoM na tvAcAraktipi sAhacaryasya niyAmakatvenApi kvacidA. zrayaNAt / na caivamanubandhaveyarthyam , "verapRtasya" (pAsU06-1-67) ityatrAsyaiva grahaNaM mA bhUditi kakArAsaGgAt / pisvasAmarthyAttu prakR. tiH sarvAnudAtteti keSAJcinmatasya nyAsagranthe spaSTatvAt / yukaM caiH tat , kaumAravyAkaraNasaMvAdAt / tatra hi kyaGa eva vaikalpiko lopo vihito na tu kipaH, tatra ra kibAzrayasya dIrghasyAprasaGgAt / guNe sati 'pathenati' mathenatItyAdhudAhRtam / nyAyasAmyena "cchvoH zUTha'' (pA0 su01-4-19) ityatrApi asya kvipo'grahaNAt dyaurivAcarati devatI. tyapi mAghavodAhRtamasminpakSe nirvahati, valopasya bhAjye prtyaakhyaanaat| ata eva padamajI bahuSu pustakeSu rAjanIti hasvapAThaH saGgacchate / ata eva ca "na padAnta' (pA0sa01-1-58) sUtre 'pratini : ityatra "upa. dhAyAM ca" (pA004-2-78) iti dIrgha iti kAzikA'pi saGgacchate, AcArakvibantAdvin pratyaya iti tadAzayAt / carmavAcarati carmatIti prakriyA tu atrApi pakSe azuddhava / nalopapararUpayoH padAntApadAntatva prayuktayoH samAvezasya durghaTatvAditi dik / aprasiddhA ye halantAsteSAM kAritaNI chate Tilope ca Nilope va tadvalantatvamukhatAm / maThaM makhaM karpha rathaM cAcakSANaH kurvan vA maT ,
Page #338
--------------------------------------------------------------------------
________________ pratyayAdhikAre naamdhaatuprkrnnm| 329 mak, kapa, rat / sa ivAcarati maThati / makhati / kaphati / rathati ityAdikrameNa ythaalkssnnmpryukte'pyuuhymityrthH| prakRtamanusarAma: bhRzAdibhyo bhuvyacvApazna halaH (pAsU03-1-12) // atrAcve. rityekavacanaM bhRzAdyavayavApekSa, sautro vA vcnvytyyH| paryudAsAtsa. dRzagrahaH / abhUtatadbhAvaviSayebhyo bhRzAdibhyo bhavatyarthe kyaG syAt, halantAnAM tveSAM lopo'pi syAt / abhRzo bhRzo bhavati bhRzAyate / bazabdo'nvAcaye na tu sanniyoge, ajantAnAMgaNe pAThasya vaiyrkhaaptteH| acveriti yadi prasajyapratiSedhaH syAttarhi asamarthasamAso vAkyabheda. ca spaSTa ev| kiMca bhavatiyoge cvervidhAnAdanuprayujyamAnena bhavatinava uttArthatvAtkyo'prasaktau niSedhavaiyartham / ataH paryudAsa evociH tH| tathAca najivayuktanyAyena sAdRzyalAbhAdabhUtatadbhAvaviSayebhya ityuktam / teneha na-kva divA bhRzA bhavanti / ye rAtrI bhRzA nakSatrAdayaH te diSA kva pradeze bhavantItyarthaH / iha sumanas unmanas durmanas abhi. manas iti paThyate / tatra zakyate-samAsAtkyaGi viziSTasya dhAtutvA. dalyadvivacaneSu dossH| tathAhi, svamanAyata, udamanAyata ityAdI. vyte| asumanAyata, aunmanAyata ityAdi praapnoti| tathA sumanAyya'ityA. do lyabiSTaH / su ud ityAdInAM ktvAntazarIrapraveze tu tadvyatirikta padAbhAvAdasati samAse lyapo'bhAvAt 'sumanAyitvA' ityAdi prApnoti / tathA kyaGantAtsani sanantasya prathamasyaikAco dvitve susumanAyiSate ityAdi prApnoti / sumimanAyiSate ityaadiipyte| atrAhu:-curAdiSu "saMgrAma yuddha" iti paThyate sa na pAThyaH / saMgrA. mazabdAzuddhavAcina: "tatkaroti" (gasU0) ityeva Nica: siddhariti tatpATho niyamArthaH-dhAtusaMzAnimittaHpratyayaH sopasargAzcadbhavati saM. grAmayatereva nAnyasmAditi, jJApanArtho vA-sopasargAtsaMghAtAddhAtukhaM. zAnimitte pratyaye vidhitsite upasargAH pRthaka kriyante pariziSTAdeva tu pratyaya iti / saMgrAmazabdo hi curAdau paThyamAnaH sopasargaH saMghAta ena na tUpasargasadRzAvayavam 'mApla' vyAptAvitivacchabdAntaram / tathAca "vA padAntasya" (pA.su084-4-59) iti parasavarNavikalpo bhavati / saMghAtapAThaphalaM tu asaMgrAmayata zUraH, saMgrAmayitvA, sisaMgrAmayiSate ityAdi / tatazcotarItyA niyamo jJApanaM vA niSkRta TaM phalamiti / atra haradattaH-anudAtedayaM saMgrAmayatiriSyate / tatazca Atmanepa.
Page #339
--------------------------------------------------------------------------
________________ 330 zabdakaustubhatRtIyAdhyAyaprathamapAde dvitIyAhike dArtha galbhatyAdInAmivAnubandhAsaGgArthaH pAThaH syAditi kathaM ni: yamo jJApakaM vA bhavediti / na cAnubandhAsaanArthe pAThe 'grAma yuddhe' ityeva paThyeta / saMzabdastu dyotakaH prayogadarzanavazAdevaM labhyaH te / yathA iGikoradhiH / tasmAdviziSTapAThaH prAguktaphalaka eveti vAcyam, evaM hi yathA iGikoradhaH pUrvamAD na bhavati tathA'syApi na syAditi / atra mAdhava:-asyAnudAttettvamapANinIyamiti pAThasyaitadarthatayA na jJApakabhaGga iti / etattu "saMgrAmayatiranudAttadvoddhavyaH" iti kaiyaTena virudhyate / yadapi haradattena siddhAntitaM-manaHzabdasya svAdibhirna samAsaH, kintvasamastA evaite pratyayArthavizeSaNam , manaHzabdazva vRttiviSaye tadvati vartate, manasvI sugchu bhavatItyAdirartha iti; tadapi "prabhau parivRDhaH" (pAsU07-2-21) ityatra parivRDhamAcaSTe iti Nici ktvApratyaye kRte 'parivaDhayya' iti lyam bhavatIti bhASyakArAdibhirvakSyamANena virodhAtparAhatameva / napatreva tatrApi pra. tyayArthavizeSaNatvaM sambhavati / kathaM tIMha iSTArthasiddhiriti cet / ___ atrocyate--curAdau paThyamAnaM 'salAma' ityetatvAtipadikam , . "artistusu' (u0su0145) iti mantrAdhikAre "praserA ca" (u. su0148 ) iti vyutpAdanAt ; na tu dhAtuH, tasya ca "tatkaro. vi" (gasa0) iti pUrvaprakrAntena gaNasUtreNa Nici siddhe tarasa niyoge anubandhAsaGga eca phalaM galbhAdivat / evaM sthite "yuddha yo'yaM grAmazabda" ityukepi kevaLasya prAmazabdasya yuddhe vRtyabhAvAtsAmaryA. saGkAmazabdo labhyata eva / tatra ca 'saGgAmi iti viziSTasya ghAtutvamA pi sulabham , "sanAdyantAH " (pAsU03-1-32) iti sUtreNa vidhIya. mAnAyAH sajJAyAH prakRtipratyayasaGghAte vizrAnteH / etena ijiko pra. tibandiH parAstaH, tatra hi pAThApekSA dhAtusacA viziSTaM na zatI. ti vaiSamyAt / evaM ca "saGgrAma" iti viziSTapATho jJApayati "upasargasa. mAnAkAraM pUrvapadaM dhAtusaMjJAprayojakIbhUte pratyaye cikIrSite pRthak ki yate' iti / tacAjahatsvArthAyAM vRttau svottarabhAgena dhAtusaMkSAnimitta pratyayaprakRtibhUtena samAnArthakamiti tadghaTitaviziSTArthenApi ktvAnte. na saha samarthatvAta "kugati" (pA0sU02-2-18) iti sUtreNa prAdi. grahaNAtsamasyata iti parivaDhayya'ityAdisiddhiH / avajigalmiSate, aghAgalbhata, avagalbhya ityAdAvapIyameva gatiH / na caivam "usyomAjhvATaH" ( kA0vA0 ) iti pAThavArtikena 'modIyat'
Page #340
--------------------------------------------------------------------------
________________ pratyayAdhikAre nAmadhAtuprakaraNam / iti tadbhASyeNa ca saha virodhaH, jJApakasya sajAtIyaviSayatayA zrayamANe pUrvapade pravRttiH, na tvAdezenApahRte iti svIkArAt / atra ca bhAgyavArtikadhAtuvRttyAdigranthA anukUlA iti guNagRhyairvibhAvyatAm / evaMca 'pramANayitvA' 'vicArayitvA' ityAdayaH keSAMcitprayogAH prAmAdikA eva / ata eva prazasyamAcaSTe 'zrApayati' 'jyApayati' iti zrajyAvudAharantaH sudhAkarAdayaH 'zrapayati' 'jyapayati' ityudAharantaH zAkaTAyanAdayazva prakriyArale nirAkRtAH, prazabdasya pRthakkaraNena zasyazabdAdeva NijutvayA zrajyayoraprApteH / ata eva mAdhavAdibhiH 'prazasyayati' ityeva svI0 kRtam / etena 'prAvRSamAkhyat apaprAvat' 'vIrudhamAkhyat avivIratU' i. tyAdyudAharanto dhAtucandrodayakArAdayaH parAstAH / saGgrAmayateH pAThena zApitasyArthasya "usyomAGkSavATaH " (kA0vA0) iti SASThabhASyavArtikabalena anityatAjJApanamAzritya kathaMcidvA samarthanIyA iti dik / 331 I bhRzAdayastu zloka gaNapAThAnurodhena mAdhavIye udAhRtAH / tadya thA-bhRzAyate / capalAyate / mandAyate / paNDitAyate / rehAyate / rehaza do rahasi nirghRNatve bhikSAbhilASasya ca nivRttau varttata iti gaNavR tiH / tRpAyate, tRpazcandraH samudrazca / vehAyate, vehad garbhopaghAtinI / adharAyate, 'adharo mUrkhaH puSkarazca' iti gaNavRttiH / bhojAyate, varcAyate, ojovarcaH zabdo vRttiviSaye tadvati varttate / rephAyate, repha sa roSa iti gaNavRttI / durmanAyate / sumanAyate / unmanAyate / utsukAya te / zazvAyate, bRhAyate, tAntAvetau / "subAmantrite" (pA0s02 - 1-2 ) ityatra manasyupasargasya parAGgatradbhAva upasaMkhyeyaH / tena 'sumanAyate' ityAdau "tiGGatiGaH" (pA0sU08-1-28) iti nighAto na bhavati, 'devada saH sumanAyate' ityAdau sopasargasya nighAtazca bhavatIti prakRtasUtrasthabhASyaparyAlocanayA labhyate / amI zlokA gaNapAThasthA bhRzAdayaH / gaNavRcau tu bRhacchando na paThyate / bhadrazabdastu paThyate / kandharazabdazca tvaco'bhyantare sthUlatatvAbhA asaMyukkA snAyuH kandharA, tadvAn ka mdharaH / matvarthe arzaAdibhyo'c (pA0sU05-2-127) / loditAdiDAjbhyaH kyaS ( pA0s03-1-13) || lohitAdibhyo DAjantASA bhavatyarthe kyaS syAt / "vA kyaSaH " ( pA0sU01-3-90) lohi* tAyati, lohitAyate / atra 'acceH' ityanuvRttyA abhUtatadbhAvaviSayatvaM labhyate / tacca Da|co na vizeSaNam, asambhavAt / alohito lohito bhavatIti vigrahaH / paTapaTAyati, paTapaTAyate / kRsvastiyogaM vinA'pi kyaSo DAjantAdvidhAnasAmarthyAdeveha DAc / bhavatyarthe vidhIyamAnena
Page #341
--------------------------------------------------------------------------
________________ 332. zabdakaustubhatRtIyAdhyAyaprathamapAde dvitIyAhikekyaSA utArthasya bhavateriha prayogAyogAt / atra vArtikam lohitaDAbhyaH kyadhvacanaM bhRzAdigvitarANIti // AdizabdapratyA khyAnaparametat / lohitazabdAtparatra paThyamAnAni nIlaharitamandraphena. dAsamanda ityetAni SaT bhRzAdiSu draSTavyAnItyarthaH / kyaSaH kakAraSa. kArAvapi pratyAkhyAtI / tathAhi, kakArI guNavRddhiniSedhArtho neti spa. STameva, aprasaktasya pratiSedhAyogAta / nApi "na: kye"(pAsU01-4-15) iti sAmAnyagrahaNArthaH, nAntAdavidhAnAt / nApi "Apatyasya ca taddhi. tenAti" "kya yozca"(pA0sU06-4-151,152) iti, ApatyAdavidhA. nAt / nApi "kyAcchandasi" (pA0sU03-2-170) iti, 'yAcchanda. si'ityeva suvacatvAt / yukaM caitat 'zakunambhuraNyum' iti, kaNDvA . diyagantAdapi darzanAva / nApi lohitAyate ityatra "akRtsArva" (pAsu07-4-25) iti dIrghapravRttyarthaH, tatra GitItyasyAnanuvRtteH / nanvanuvRttirAvazyakI 'uruyA' 'dhRSNuyA' ityevamamiti cet ? na, iha hi tRtIyAsthAne "supAM suluka" (pA0sa07-1-39) iti yA. dezaH / sa ca chaandsH| tatra ca isvo'pi chAndasa eva bhaviSyati upagAyantu sApatnayo garbhiNaya itivat / nApi "kyasya vibhASA" (pA0 su06-4-50) ityatra sAmAnyagrahaNArthaH, hala ityanuvRtteH / nAyaM hala. ntAdasti, na ca "vA kyaSaH" (pAsU01-3-90) iti vizeSa NArthaH, "vA syAt" ityeva satraNAt / na caivaM "pAzAdibhyo yaH" (pAsU04-2-49) pAzyA, atra prasaGgaH, sAmAnyavihitAnAM tiDAM niyamArtha hi tatprakaraNam / na ca pAzAdiyAntAttiH santi / namvA. cArakibantAtsantIti cet ? na, TApA vyavadhAnAt , pUrvasmAdapi vidhI ekAdezasya sthAnivadbhAvAt / na ca daNDyavadhyAdizandezya AcAra. kivantebhyo'tiprasaGgaH zayaH, tatra "daNDAdibhya" (pA0ma05-1-66) iti satreNa yadeva vidhIyate "zIrSacchedAdhaJca"(pAsU05-1-65) iti pUrvastrAcadanuvRtteH na tu yapratyaya iti paJcame vakSyamANasvAt / ata eva SakAro'pi vyrthH| sa hi "vA kyaSa:"pA001-3-90)hatyavi. zeSaNArthaH "kyAcchandasi" (pA0sa03-2-170) "kyasya vibhASA" (pA0sa06-4-50) ityAdI sAmAnyagrahaNAvidhAtAoM 'veti phalaM sa. mbhaavyte| tacca sarva dUSitameva / tasmAdAdizan kaSau ca hitvA "lohitaDAjmyo yaH" iti mAye sthApitam / yadi tu "samAyA yaH (pAsU04-4-150)-sabhyaH, sahavAcaratIkhAderAcArakvivantasyA. bhidhAnamasti, tarhi "vAyaSaH' iti sacyatAm / SakAramAtraM vA'stu, ava.
Page #342
--------------------------------------------------------------------------
________________ pratyayAdhikAre nAmadhAtuprakaraNam / 333 ziSTaM tu vyarthameva / vRttikArastu vArtikasyArthamanyathA manyate / tadyathAna kilAnenAdigrahaNaM pratyAkhyAyate, kintu yAni paThitAni nIlAdIni paT teSAmeva ito'pakRSya bhRzAdiSu niveza ucyate / apaThitAnAM tu kazSeva / tAni cAkRtigaNatvAllabhyante / AkRtigaNatve jJApakaM tu "naH kve" (pA0su1-4-15) iti sAmAnyagrahaNArthaH kyaSaH kakAraH tadavi. vAtArthaH SakArazca na hi paThyamAneSu lohitAdiSu nAntaH kazcida sti / tAni cAkRtigaNasiddhAni gaNavRttikAraH saJjagrAha / lohitazyAmaduHkhAni harSagarva sukhAni ca / mUrchAnidrAkRpAdhUmAH karuNAnityacarmaNIti || nidrAkaruNAdayo vRttiviSaye tadvati vartante / nidrAyati nidrAyate ityAdi / tadetatsarve bhAgyaviruddhatvAdupekSyam / kiJca 'lohitaDAjbhyaH' iti vadato vArtikakArasyApi Adizabda pratyAkhyAnamabhipretamiti spaSTaM labhyate / anyathA hi 'lohitAt' ityeva brUyAt / ata eva "vidvasya. mAna ityatra lohitAdiDAjbhyaH kyaS" iti kalpatarugrantho vRttikAratyA sambhavannapi mAdhyaviruddhatvAtprauDhivAda mAtra miti kyavidhAvavo cAma / syAdetat, "kvaSca" iti sutramastu, cAtkayaG / tatra kyaSpakSe parasmaipadam kyapakSe tvAnmanepadamiti "vA kvaSaH" ( pA0su01-3-90) iti sUtraM mAstviti cet ? maivam, "prAtipadikagrahaNe liGgaviziSTa syApi grahaNam" (pa0bhA073) iti lohinIzabdAt kyaSi 'lohinIyati' 'loddinIyate' iti rUpadvayamidhyate / kyaGi tu "kyamAninozca" (pA0sU06-3-36) iti puMvadbhAve sati 'lohitAyate' iti syAdi. ti phale bhedAt / kaSTAya kramaNe (pA0su03-1-14) // kaSTaM kRcchram | "kRcchragahanayoH kaSaH" (pA0sU07-2-22) iti kRcchre iDabhAvaH / tena ca tatkaraNaM pApaM karma lakSyate / kramaNamutsAhaH, "vRSTisagaMtAyaneSu" ( pA0su01-3-38) iti sUtre hi 'sarga utsAha' ityuktam / tadayamarthaH- caturthyantAtkaSTa zabdA dutsAhe'rthe kvaG syAt / kaSTAya kramate kaThAyate / pApaM karma kartu mutsahata ityarthaH / satrakakSakaSTakRcchragahanebhyaH kaNvacikIrSAyAmiti baktavyam (kA0 vA0 ) // kaNvaM pApam / satrAdayo vRttiviSaye pApaparyAyAH / te bhyo dvitIyAntebhyaH cikIrSAyAM kayat / pApaM cikIrSatasthisvapadena vigrahaH / satrAyate / kakSAyate / kaSTAyate -kRcchrAyate / gahanAyate /
Page #343
--------------------------------------------------------------------------
________________ 334 zabdakaustubhatRtIyAdhyAyaprathamapAde dvitIyAhike karmaNo romanthatapobhyAM varticaroH (pA0sU03-1-15) // karmaNa iti paJcamI, romandhatapobhyAmityanena sAmAnAdhikaraNyAt / pratyekaM samba dhAravekavacanam / vartIti NyantAdRteH "NyAsazranthoyuc"(pA0sa03-3107) iti yuci prApte ata eva nipAtanAt tin / carateH sampadAdi. svAdAve kie / romanthatapomyAM karmabhyAM yathAsaGkhyaM varticarorarthayoH kyaG syAt / romanthaM vartayati romnthaayte| hanucalana iti vaktavyam (kA0vA0) // hanucalanenAtra carvitasya mukhapradeze AkRSya carvaNaM lakSyate / neha-kITo romanthaM vartayati / apAnapradezAniHsRtaM dravyaM kITo cartulaM kapetItyartha iti nyAsakAraharadattau / apAnapradezAniHsRtamaznAtItyartha iti tu kaiyaTo vyAkhyat / tapasyati, yaha ta prAptaH / tasmAta-- tapasaH parasmaipadaM ca (kaassaa0)| iti vakanyam / evaM ca "namovari. va" (pAsU03-1-19) ityAdisatra eva tapaHzabdaH paThitumucitaH / tathA tu na tamityeva / bAppomabhyAmukhamane (pAsU03-1-16) karmaNaH // kyaDiti vartate / bAppamukhamati bAppAyate / aNmANamudvamati USmAyate / phanAti vaktavyam (kAbhvA0) // phenAyate / zabdavairakalahAmrakaNvameghebhyaH karaNe (paasuu03-1-27)| ebhyaH karmabhyaH karotyarthe kyA syAt |shndN karoti zabdAyate / evaM vairaavte| kalahAyate / abhrAyate / kaNvAyate / meghAyate / "tatkaroti" (ga010) iti Nici prA'yamArambhaH / pakSe NijapIpyate-'zabdayati' iti / tadartha maNDUkaplutyA "bhRzAdibhyo bhuvi" (pAsU03-1-12) iti satrA. cakAro'trAnuvartata iti nyAsakAraH / atra vArtikam-- sudinadurhinAbhyAza (kAvA) // sudinAyate / durdinAyate / nIhArAcca (kAbhvA0) // nIhArAyate / aTAhAzIkAkoTApoTAsoTApruSTApluSTAgrahaNaM kartavyam (kaavaa0)|| poTA strIpuMsalakSaNA / ato'nye kriyAvacanA iti sundhAtuvRttau mAdha. vaH / aTa gatau (bhvaa010296)| astiityr| / aci TAe , tAM karoti aTAyate / aTTa atikramasiyoH (cu03028) "gurozca ilaH" (pA0sa0 3-3-103) ityakAra:-aTTA, tAM karoti aTTAyate / zIka secane (bhvA0 A075) tAlavyAdiH / dantyAdiriti tu dhnpaalkaashypau| gurozcetya. kAra:-zIkA, tAM karoti zIkAyate iti taddhAtuvyAkhyAyAM mA. dhavaH / kuTa kauTilye ( tu0pa086 ) tudAdiH, tumaNNin /
Page #344
--------------------------------------------------------------------------
________________ pratyayAdhikAre nAmadhAtuprakaraNam / 335 kuTa chedane (cu0mA0165 ) AkusmIyaH / koTayati koTayate vA koTA, tAM karoti koTAyate ! poToktA, poTAyate / soTA' iti pAThe dhAtvartho'nveSaNIyaH / 'moTAiti pAThe tu muTa saJcUrNana(cu0pa081)curA. diH, pradarzane bhvAdiH / pradarzanAkSepayostudAdau (tu0p094)| moTayatIti moTA, moTAyate / pruSa pluSa dAhe (bhyA0pa055,56) / karmaNi kaH, pRSTA pluSTAtAM karoti ruSTAyate, plussttaayte| ujjvaladattastu"azUprUSilaTi. kaNikhaTivizibhyaH kvan" (u0sU0157) iti sUtre 'rusvAsyA. hatusUryayo: 'rumvA jalakaNikA' iti rtnmtiH| ruSa snehanAdA. viti dhAtuH 'rusvAyate' ityudAharan iha vArtike 'pruSyA' iti pATha. mupanyastavAn / sukhAdibhyaH kartRvedanAyAm (paasuu03-1-18)||kt iti pRthakpadaM luptaSaSThIkam / vedanA jJAnam / "vida cetanAkhyAnavivAseSu" (cu0mA0 175) ityasmAccurAdiNyantAbhAve "NyAsazrantho yuc"(paasuu03-3107)| "ghaTTivandi vidibhyazca" (kAvA) iti aupasaGkhyAniko vA / kartRtvaM ca zrutavedanakriyApekSam / tadayamarthaH-vedanakriyAyAH karturA. dheyabhAvena sambandhibhyaH sukhAdibhyaH karmabhyo .vedanAyAma kyaG syAt / sukhaM ghedayate sukhAyate / kartRgrahaNaM kim ? sukhaM vedayate prasA. dhako rAkSaH / ayaM vediH AkusmIyaH / evaM ca 'vedayati iti keSAMcitpA rasmaipadapAThaH prAmAdikaH / atra zlokagaNakAra:-- sukhaduHkhagahanachAstRprAlIkapratIpakaruNAzca / kRpaNaH soDha itIme sukhAdayo daza gaNe ptthitaaH|| soDhaM sahanamabhibhavo vA / gaNaratnamahodadhau tu Amrazabdo. 'pIha paThyate / namovarivazcitraGa kyac (paa0su03-1-19)|| karaNagrahaNamanuvRtta mabhidhAnazaktisvAbhAvyAdiha kriyAvizeSaparam / tena namasaH pUjA. yAM, varivasaH paricaryAyAM, citraGa Azcarye, kyac syAt / namasyati devAn, namaskAreNa pUjayatItyarthaH / varivasyati gurun / zuzrUSata itya. rthH| citrIyate / 'vismayate ityarthaH, 'vismAyayate' ityanye / tathA ca mA. yAmRgaM prakRtya bhaTTirAha-"tatazcitrIyamANo'sau" iti / atra citrako GitkaraNAdavayave kRtaM liGgaM samudAyasya vizeSakaM bhavatIti vAcyam / tathA sati kyajantAdAtmanepadam / na caivaM zabdavairAdisUtre citraza. bdo'pi paThyatAM kya.va taG bhaviSyatIti vAcyam , tathA sati hi
Page #345
--------------------------------------------------------------------------
________________ 336 zabdakaustubhatRtIyAdhyAyaprathamapAde dvitIyAhike"kyaci ca" (pA0sU07-4-33) iti ItvaM na syAt / tasmAtkyajeva kAryo GitvaM c| pucchabhANDacIvarANiG (pA0sU03-1-20) // karaNa ityanuvRtteH kriyAvizeSe pucchAdudasane vyasane paryasane ca / udsnmukssepnnm| vya sanaM-vividhaM viruddhaM vAutakSepaNam / paryasanaM-paritaHkSepaNam / utpucchayate / vipucchayate / paripucchayate / bhANDAtsamAcayane (kA0vA0) // samAcayanaM rAzIkaraNam / sambhA. NDayate / bhANDAni samAcinotItyarthaH / cIvarAdarjane paridhAna vA (kAlvA0) // saMcIvarayate bhikSuH / vi. rANyarjayati paridhatte ghetyarthaH / piGo gakAraH sAmAnyagrahaNArthoM na tu vRddhyarthaH, asambhavAt / hukArastadavighAtArthaH AtmanepadArthazca / ata eva pucchAdaya uttarasutre na niveshitaaH| muNDamizrazlaNalavaNavratavastrahalakalakRtatUstebhyo Nic (pA0sa0 3-1-21) // ebhyo dazabhyaH kRartha Nic syAt / muNDaM karoti mu. NDayati / mizrayati / zlakSNayati / lavaNayati / vratAgojane tanivRttau ca (kaa0vaa0)|| payaH zUdrAnaM vA bratayati / vastrAtsamAcchAdane (kA0vA) // saMvastrayati / iha bhojanatanivRttI. vratazabdasyAe~ / samAcchAdanaM tu vanazabdasya / pratyayastu kRss| zrUyate ca bhojane vratazabda:-"yadasya payo vrataM bhavati / AtmAnameva ta. vardhayati / trivato vai manurAsIt / dvivatA asurAH / ekavatA devAH"ha. ti / paspazAyAM ca-"zakyaJcAnena zvamAMsAdInyapi vratayitum" iti| a. yameva vratazabdo darzAdivadviparItalakSaNayA tanivRttI vartate / 'saMvastra. yati prAvArama'ityatra prAvAramAcchAdayItyartha iti maadhvH| halAdibhyastribhyo grahaNe pratyayaH / haliM gRhAti halayati / kaliM gRhAti kalayati / kRtaM gRhNAti kRtayati / tustAni vihanti vitUstayati / 'tUstaM kezaH' iti zrImadraH / jaTIbhUtAH kezA iti nyAsaH / pApamiti vaijyntii| syAdetat, "prAtipadikAddhAtvarthe" (ga0sa0) ityeva sarvamidaM si. ddham / na ca "tatkaroti" (ga0sU0) ityAdinA tatra dhAtvarthaniyamaH, rAjAnamatikAntavAn atyararAjadityAderapISTatvAt / tatika muNDAdi sUtreNeti cet ? atrAhuH, muNDayati mANavakaM, mizrayatyannaM, zlakSNayati valaM, lava.
Page #346
--------------------------------------------------------------------------
________________ pratyayAdhikAre naamdhaatuprkrnnm| 337 Nayati vyaJjanamiti sApekSebhyo'pi Nijarthamidam / halikalyostvatva nipAtArtham / tathA ca vArtikama-- __ halikalyoradantatvanipAtanaM sanvadbhAvapratiSedhArthamiti / tathAhi, 'halii' 'kaliha' iti sthite"aco Niti (pAsU07-2-115)iti vRddhiH prApnoti, NAviSThavaditi Tilopazca / tatra lopaH zabdAntaraprAptyA a. nityaH, vRddhistu Tilope satyaprAptaH / ubhayoranityayoH paratvAd vRddhau kRtAyAM aikArasya AyAdezAtpUrvameva paratvAt vArNAdAGgasya balIya. stvAcca lope'naglopyayambhavatIti "sanvallaghuni" (pA.su07-4-93) iti samvadbhAvaH syAd "dI?" (pAsu07-4-94) iti dIrghazva / na ca Tilopasya "acaH parasmin" (pAsU07-1-57) itisthAniSadbhAvAttena vyavadhAnAnna doSa iti vAcyam, capare Nau yadanaM tasya yo'bhyAso laghuparaH tasya sanvat laghordIghazcati haradamAdibhiH puraskRte kaiya. TenakAyamatatayopanyaste vyAkhyAne sthAnivadbhAvasyAkizcitkara. tvAt / capare No yallaghu tatra parato yo'bhyAsaH tasyeti bhAjyakai. yaTamate'pi abhyAsasya TilopAdyanantaraM jAtatvena (1)AdiSTAdacaH pUrvatvena sthAnivatyAprasaGgAta / atvanipAtane tu yadyapi paratvAd vRddhista. thApi ageSa lupyata iti samvadbhAvadI! na bhvtH| evaM ca balipaTuH prabhRtibhyo Nici abIbalata apIpaTat iti bhavati na tu ababalat apapaTat iti| syAdetata, "Nau caGi' (pA0sa07-4-1) ityatratyabhASyeNa sa. haitadvirudhyate / tatra hi vRddhopo balIyAniti sthitam / yuktaM caitata, zabdAntaraprAptI satyAmapi kRtAkRtaprasaGgitvamAtreNa kacinityatvAmyuH pagamAt / yadAha-bhuvovukonityatvAdityAdIti. sApakaM cAtra "nAglopizAs" (pAsU07-4-2) iti sUtre agiti pratyAhAragrahaNam / ta. thAhi, avarNAnteSvavarNopadheSu varNAnteSu ca vRddhAvaNyavarNa eva lupyate / tatra alopinAM netyeva vAcyam / svarNoMvarNAntayostu vRddhau kRtAyAmau. kAro lupyate na tvak / na ca svAminamAkhyat asasvAmat, gominamA. khyat ajugomata,prAdurAkhyat apaprAdat, yAdRzamAkhyat ayayAvat, tA. dRzamAkhyat atatAdat ityAdau yatra vRddharaprasaGgAdiko lopastatra hasvani. vRttaye aggrahaNamiti vAcyama , anabhidhAnAttatra Nica evaanutptteH| (1) AdiSTAdacaH pUrvatvena dRSsya vidhau kartavye vihitasya sthA. nivatvasyAprasaGgAdityarthaH / zabda. dvitIya. 22.
Page #347
--------------------------------------------------------------------------
________________ 338 zabdakaustubhatRtIyAdhyAyaprathamapAde dvitIyAhike etacca bhASyakAreNa jJApakatvasya samarthanAdavasIyate / na caivamapi sragviNamAkhyad asasrajat ityatra vinmatorluki upadhAyA vRddhau isva nivRttyarthe aglopagrahaNaM syAt, asti hyatrAbhidhAnam "TeH" ityatra bhASye 'najayati' ityudAharaNAditi vAcyam, evamapi srajayatItyatra vRddhyabhAvasya siddhAntasammatatvenaM Terityatra bhASyakAreNa srajayatIti nirdezAt "aGgavRtte" (pa0mA094) iti paribhASayA vA vRddheraprasaGgena hrasvabhA vinyA upadhAyA eva abhAvAt / ataH pratyAhAragrahaNaM jJApakaM vRddheH pUrva Tilopa iti / tatkathamihocyate vRddhau satyAM Tilopa itIti cet ? atra mAdhavaH paratvAd vRddhiriti mukhyaH pakSaH, vRddherlopo balIyAniti tu prauDhivAdamAtramityekaM matam / tadviparItaM matAntaram / bhAsyadvayaprAmANyAd vRddheH pUrvaM pazcAdvA kAmacAreNa Tilopa iti apapaTala apIpaTaditi rUpadvayamapi sAdhviti cAparaM matamiti matatrayamapi subdhAtuvRttAvupanibaddhavAn / tatrAdyaM mataM haradattasya, dvitIyaM kaiyaTasya, tRtIyaM tvanyeSAmiti vivekaH / etadbalAbalacintA tu kariSyate / ayaM ca bhedo NibhinnaviSayaH, NerNici tu NyallopAviti vipratiSedhAt niSkatyApavAdatvAdvA prAgeva NilopaH / upadhAhrasvatve sanvadbhAvadI. yozca Ni cItyupasaMkhyAnANNyAkRtinirdezAdvA adhISadAdityeva rUpamiti saptame vakSyAmaH / I prakRtamanusarAmaH / muNDAdisUtre keSAMcigrahaNaM prapaJcArtham / muNDAdayaH sarve'pi "satyApapAza" ( pA0su03-1-25) ityatraiva paThituM yuktAH / evaM hi ekavAkyatA labhyate / dvirNijgrahaNaM ca na kartavyamiti lAghavam / tathA tu na kRtamityeva / dhAtorekAcA halAdeH kriyAsamabhihAre yaG (pA0sU03-1-22) // ekAc halAdiH samabhihiyamANakriyAvRttiyoM dhAtuH tasmAtsvArthe yaG syAt / samabhihAro'tra paunaHpunyaM bhRzArtho vA / yadyapi viprakIrNAnAmekatra rAzIkaraNaM samabhihArazabdasya mukhyo'rthaH tathApyasau dhAnyAdInA. meva sambhavati, na tu dhAtuvAcyAvAH kriyAyAH, amRtatvAt / ato gauNo'rtho gRhyate / sa ca na pratyayasya vAcyaH, prakRtyarthe prati vizeSyatApateH, kintu dyotyo'rthaH / ata eva TAbAdayastarabAdayazca svArthikA eveti nirUDhaH panthAH / yadA tu prakRtyarthaprAdhAnyamAtsargikam AkhyAta vaTAvAdiSvapi tyajyate tadA TAbAdayo vAcakA ityapi pakSaH sambha vatyeva / svIkRtazcAyaM liGgAdividhau bhASye'pIti tatratatra sphuTama / punaH punaratizayena vA pacati pApacyate / "dIrgho'kitaH' (pA0su07-4-83)
Page #348
--------------------------------------------------------------------------
________________ pratyayAdhikAre yuuntprkrnnniruupnnm| 339 iti diirghH| dedIpyate / "guNo yaGlukoH" (pAsU07-4-82) iti guNaH / nanu "kriyAsamabhihAre ca' (kAvA0) iti vArtikena "nitya. vApsayoH" (pAsU08-1-4) iti vA padadvivacanamiha kuto neti cet ! yaca kriyAsamamihArasya ghotitatvAt / na caivaM lunIhilunIhItyA trApi na syAditi vAcyam , kevalena loTA tulyarUpo hiH kriyAsamami. hAraM dyotayituM sahAyatayA dvitvamapekSate, anyathA saMzayApatteyara tuna tathetivaiSamyAt / dhAtoriti kim ? ArdhadhAtukatvaM yathA syaat| tena "bruvo vaciH" ityAdi sidhyati / ekAcaH kim ? punaHpunarjI. gati / halAdeH kim ? bhRzamIkSate / yo DisvaM bobhUyate marImRjyate ityAdI guNavRddhiniSedhArtham / na caivamavayave caritArthasya samudAya pratyavizeSakatvAt yaGagtAdAtmanepadaM na syAditi vAcyam , jidantA. ddhAtostaditi "anudAttaGina" (pA001-3-12) iti sUtra eva prapaM. zcitatvAta / 'bhRzaM zobhate' 'bhRzaM rocate' ityatrAnabhidhAnAdyaG neti bhASyam / kathaM tarhi "ruva dIptau" (bhvA0 A0746) "zubha zomA. yaam'| (tu0pa041) iti dhAtU vyAcakSANaiH dhAtuvRttikAraiH 'rorucyate' 'zozubhyate' ityudAhRtamiti cet? bhASyebhRzArthopAdAnAt paunaHpunye bhavaH syetyAzayanetyAhuH / zobhata iti zabdhikaraNasyodAharaNAsaudAdikasya yaG bhavatyeveti dhAtucandrodaye / "sUcisadhimUkhyaTyaya'zarNagrahaNam" (kaavaa0)| sUca paizUnye (cu0pa0341) sUtra avamocane (cu0pa0376) mUtra prasravaNe" (cu0pa0377)curAdiNyantAH / aTa gatau (bhvaa0p0296)| jagato (bhvaa0p0161)| aza bhojane(kyA0pa051) azU vyAptI (svA. A018) dvayorapi grahaNam / atra AdyAnAM trayANAmanekAlatvAt tato 'nyeSAM ahalAditvAt , Uotestu anekAltvAdahalAditvAcAprAso vacanam / atra UotervakSyamANena guvadbhAvenApi siddham / sosUcyate / sosadhyate / sUcisUtrI adantI, curAdiNic, atolopaH, yaG, Nilo. pA, dvitvaM, "halAdiH zeSaH' (pA0sa07-4-30), abhyAsasya guNaH / abhyAsAtparasya SatvaM tu na bhavati, anAdezatvAt / na cemau propadezo, adantasvanAnekAnvAt / SopadezalakSaNe hi seksabAdiparyudAsAt ta. ssAdRzyamekAcvaM vivakSitamiti niSkarSaH / 'sosUcyane 'sosUjyate' iti bhAgyodAharaNaM cAtra pramANam / SopadezalakSaNe ekAtvaM vizeSaNaM deyamiti vadato mAdhavasyApyayamevAzayaH / sosUdhyate / aTATyate / "ajAdedvitIyasya" (pA0sU06-1-2) iti Tyazabdasya dvitvaM, "sa. nyaDoH" (pA0406-1-9) iti SaSThIti vakSyamANatvAt / arAyate / "gu..
Page #349
--------------------------------------------------------------------------
________________ 340 zabdakaustubhatRtIyAdhyAyaprathamapAde dvitIyAhike No'rtisaMyogAdyoH" "yaGi ca" (pAsU07-4-129,130) iti guNaH, ryazabdasya dvitvam / na ca "nandrAH saMyogAdayaH" (pA0sa06-1-3) iti rephasya dvitvaniSedhaH, "yakAraparasya nAyaM niSedhaH" iti SaSThe vRttikA. roktaH / na caitadaprAmANikam, prakRtasutrasthasya arAryata iti bhAgyasyaiva tatra pramANatvAt / azAzyate / UrgonUyate / UrguJ AcchAdane (a0 u029) / nopadhoyam / tasyASTamikaM Natvam / tasyAsiddhatvAnnuzabda. sya dvitvam / "pUrvatrAsiddhIyamadvirvacane" (pa0bhA0128) ityanityam "ubhau sAbhyAsasya' (pA0sU08-4-21) iti liGgAt / syAdetat , lu: nIhilunAhItyevAyaM lunAti / atra yaGA loT bAdhyeta / antaraGgo hi yaG, kriyAsamabhihAramAtrApekSatvAt / loT tu bahiraGgaH, kriyAbhedA. zraye dhAtusambandhe bhAvakarmakartRSu vidhAnAt / tathA loT sAvakAzo. 'pi ka ? anekAci ajAdau ca-jAgRhijAgRhItyevAyaM jAgarti, IkSa. sveksssvetyevaaymiiksste| atrAhuH,vetyanuvartate / yadA na yaG tadA loT bhaviSyati / nityaM kauTilye gatau (pA0sU03-1-23) // gatau vartamAnAddhAtoH kauTilye eva ghotye yaG syAt na tu kriyAsamabhihAre / kramu pAdavi. kSepe (bhvA0pa0474) drama gatau (bhvA0pa0467) cakramyate / dandramyate / avadhAraNArthAnityagrahaNAnneha-bhRzaM kAmati / nanu yathA "vaDavAyA vRSe vAcye" ityanena apatye prAptastato'pakRpya vidhIyate, yathA vA jItaH ko bhUte prAptaH tato'pakRpya vartamAna vidhIyate, evamatrApi dhAtumAtrAt kriyAsamabhihAre yaG vihito gativacanAtu kauTilya iti takrakauNDi. nyanyAyenaiva bAdhaH siddhH| satyam, ata eva nityagrahaNaM bhAgyavArtika yoH pratyAkhyAtam / lupasadacarajapajabhadahadazagRbhyo bhAvagAyAm (pA0903-1-24) ebhyo yaG syAt dhAtvarthagardAyAM dyotyAyAm / lupla cchedane (tu0301. 51) / Sada vizaraNAdau (bhvA0pa0879) / yastu "AGaH sadiH pdyrthe| (cu0pa0299) iti caurAdiko NyantaH sa iha na gRhya te 'ekAca' ityanuvRttariti haradattaH; taccintyama, prakRtigrahaNe nnydhiksyaapraapteH| a. nyathA lupAderapi tumaNNyantasya vAraNIyatayA saderevopanyAse bIjA. bhAvAJca / cara gatau (bhvA0pa0560) japa vyaktAyAM vAci(bhvA0pa0396) jabhI gAtravinAme (bhvA0A0388) daha bhasmIkaraNe (bhvA0pa0 1016) / ata eva dazeti nipAtanAta yaGluki nalopaH-dandazIti / / gR nigaraNe (tu0pa0130) tudAdiH / ga zande (kyA0pa026) krayAdiH /
Page #350
--------------------------------------------------------------------------
________________ pratyayAdhikAre NijantaprakaraNanirUpaNam / 342 tatra adantavikaraNasAhacaryAcadAdereva grhnnmityeke| dvayorapItyanye / garhitaM lumpati lolupyate / saasdyte| caJcUryate / "caraphalozca" (pA0 sU07-4-87) iti nuka "utparasyAtaH" (pAsU08-4-88) "hali ca" (pA0sU09.2-77) iti diirghH| jApyate / jnyjbhyte| dandahyate / dndshyte| japAdInAM caturNAmabhyAsasya "japajabhadahadazabhaJjapazAca" (pAsU07 . 4-86) iti nuk / nijegilyate / "Rta iddhAtoH" (pA0sU07-1-100), raparatvaM, dvivacanam , abhyAsasya guNaH, jegira ya iti sthite "gro ya. Di" (pA0sU08-3-20) iti latvam / na ca paratvAt hali ca' iti dIrghaH, tasyAsiddhatvAt / latve kRte tu na vihatanimittatvAhIrghaH / bhA. veti kim ? sAdhanagahoMyAM mA bhUta-mantraM japati vRSalaH / atra ura. varNAdibhraMzAbhAvAd gahIM nAsti / kAkhyasAdhanaM tu gahita zudasya vede anadhikRtatvAt / nityagrahaNamavadhAraNArthamihAnuvartate / tasya vyAkhyAnaM ca pUrvavat / __ satyApapAzarUpavINAtUlazlokasenAlomatvacavarmavarNacUrNacurAdi. bhyo Nic (paasuu03-1-25)|| ebhyo Nic syAt / satyAdibhyazcUrNAntebhyaH prAtipadikAddhAtvarthe ityeva siddhe satyasyApugartha vacanam , anyeSAM prapazcArtham , mAlinyA upazlokayatItyAdau sApekSAdutpattyartha ca / dhAtvarthe ityavizeSoktAvapi svabhAvalabhyo'rthavizeSo vRttikArA. dibhinidizyate / tadyathA-satyamAcaSTe satyApayati / satyaM karotIti tu bhAgyam / ___arthavedasatyAnAmApuravaktavyaH (kAvA) // ApugvacanasAmA . hilopo na / arthApayati / pukaiva siddhe AkAroccAraNamanyato vidhA. nArtha, tena likhApayatItyAdi siddhamiti kazcit / tanna, 'pugeva karita pyate' iti bhASyavirodhAt / tasmAllikhApayatItyapaprayoga evetyAhuH / pAdau prakSAlApayatIti gRhaprayogastu chandovaSayaH kurvantIti sa. mAdheya iti haradattAdayaH / pAzaM vimuJcati vipAzayati / rUpaM pazyati rUpayati / vINayopagAyati upavINayati / tUlenAnukuSNAti anutU. layati tRNApram / anukuSNAti anughaTTayatItyartha iti hrdttH| zlo. kairupastauti upazlokayati / senayA abhiyAti abhiSeNayati, "upa. sargAtsunoti" (pA008-3-65)iti Satvam / abhyaSeNayat , "prAk si. tAdaDvyavAye'pi"(pA008-2-63 iti Satvam / tvaca saMvaraNe (tu0pa0 21) "puMsi sazAyAm" (pAsU03-3-198) iti ghH| tvacaM gRha NAti tvacayati / Tilopasya sthAniSattvAdupadhAvaddhirna / ukkAdeva
Page #351
--------------------------------------------------------------------------
________________ 342 zabdakaustubhatRtIyAdhyAyaprathamapAde dvitIyAhikedhAtoH kvipi halantAt "tatkaroti" (ga010) iti Nau vAca yati' ityupadhAvRddhirbhavatyeSa / "prakRtyekAc" (pAsU06-4-163) iti TilopAmAvaH / tasmAtsutre tvacatyakAro vivakSito na tu satyApetivaduccAraNArtha ityavadheyam / varmaNA sannAti saMvarmayati / varNa gRNAti saMvarNayati / cUrNairavadhvaMsayati avacUrNayati / curAdibhyaH svArtha, corayati / cintayati / hetumati ca (paa0p03-1-26)|| hetuH karha nyojakaH, tadvadhApAraH pravartanArUpo hetumAn , tasminvAcye dhAtorNim .. / / pAcayati deva. datto yAdattena / yajJadattaniSThaviklittyanukUlavyApAraviSayiNI pravartanA devadasAzrayetyarthaH / pravartanAunekadhA-preSaNamadhyeSaNaM tatsamarthAcaraNaM veti / bhRtyAdenikRSTasya pravartanA preSaNama , AkSetyarthaH / gurvAderArAdhya. sya pravartanA adhyeSaNam , prArthanetyarthaH / tatsamarthAcaraNamapi bahudhA anumatirupadezo'nugraha iti / tatra yasyAnumati vinA kriyA na niSpa. ghate so'numatimAtre prayojakaH / yathA rAjAdiH / vaidyAdista jvaritaH kaSAyaM pibediti upadezamAtreNa pravartakaH / yastu kenacid jighAMsitaM palAyamAnaM ruNAddha so'pi hanturanugrAhakatvAt prayojaka ev| tadiha arthaprakaraNAdigamyA amI vizeSAH / sarvAnugataM pravartanAsAmAnya tu Nico'rthaH / sa ca NicaH zakya iti mukhyaH pakSaH / dyotya iti pakSA. staramapyAkare sthitam / yadyapi hetuzabdasya sasambandhikatvAta hetumA niyukta yaM prati prayojakatvaM sa eva labhyate, yathA pitRmAnityukte putraH, tArazazha kartA kArakAdhikAre hetusaMsokta kriyA ca, tathAca paktuH pAkasya vA hetumatvaM yuktam, tathApi karaNe ityadhikArAt neha kI gRhyate, prakRtyaivoktatvAca na pAkaH, kintu pAkapakrapekSayA yo hetusta. dIyavyApAra eva svabhAvato loke NijayatayA prasiddho hetumacchabdeno. cyate iti siddhAntaH / evaM cahetorityeva straM yuktama / hetoH karaNe vyApAre NijityarthaH / tathA tu na kRtamityeva / iha yadyapi phalavyApAra yordhAtuSAdhyatvAniklisyanukUlavyApAratvasya ca preSaNAdAvapi sula. bhatvAtasyApi pacyarthatAmAzritya Nico dyotakateti dhaNitaM bhANyAdau, tathApi prativAdamAtrametat / tathAhi, adhizrayaNAdirakhe vyApAravi. zeSaH pryH| na tu tataH prAcIno'pi krayaNAcavasthAyAM pacatItyapra. yogAva , anyathA'tiprasAva . kvAcikaprayogasya mAkasvenApyupapa. teca, pacatipAcayatyorarthavailakSaNyasya anubhavasiddhatvAcca, aNau kartuNoM karmatvamityAdimyavasthAbhyupagamAcca, 'praNAyayati' 'amiSAva.
Page #352
--------------------------------------------------------------------------
________________ pratyayAdhikAre nnijntprkrnnniruupnnm| 31 yati' ityAdI upasargasya prakRtyarthagatavizeSadyotakatve NatvaSatve staH, NicA sambandhe tu netyaSTame sphuTatvAcca / ato'tra pakSe nAtIvAmini veSTavyam / syAdetat , pravartanAmAtrasya Nijarthatve Nico loDAdInAJca pryaayprsnggH| tatazca pRcchatu mAM bhavAniti vaktavye Nijapi prayujyate. ti cet ? kartuH prayojako hi hetu', praiSaviSayastu nAdyApi kartRtvenA. vadhAritaH / tathAca prayojyapravRtyupahitA prvRttirnnijrthH| kevalA tu loDartha iti vivekaH / uktaM ca dravyamAnasya tu preSe pRcchAdeloD vidhIyate / sakriyasya prayogastu yadA, sa viSayo NicaH // iti / kica prayoktRdharmaH prayuktioMDarthaH / aniyatakatakA tu NijaH / paceti hi vaktureva preraNAgamyate / pAcayatItyatra tu vktRbhinsy| tatkarotItyupasaMkhyAnaM sutrayatyAdyarthe (kAvA) // gaNapAThasiddha evAyamartha upasaMkhyAnenApi pradarzitaH / iha karotItyatra prakRtyarthamAtra vivakSitaM na pratyayArthaH, tena NyantAt bhAvakarmaNoH bhUtabhaviSyatoH dvitvaba. hutvayozca laH sidhyati / ayaM Nic prAtipadikAdeva na tu suvantAditi mAdhavaH / yukazcaitat , supa ityadhikArasyeha vicchinnatvAt / kiJca cu. rAdiSu havaM paThyate-"prAtipadikAddhAtvarthe bahulamiSThavacca" (gasU0) "tatkaroti tadAcaSTe' (gasU0) "tenAtikAmati" (ga040) "karta karaNAddhAtvartha(gasU0) iti / asyArthaH prAtipadikAddhAtoravi. zeSarUpe vAcye Nic syAt iSThanIva cAsmin bahulaM kArya syAditi / kUlamullacayati utkRlayati / asyaiva prapazcaH-tatkarotItyAdiH / evaJca prAtipadikAdityupakramAnadaM subantAdvidhAyakam / tathA ca prakR. tavArtikamapi tatsamAnArthakatvAttathaiva / "tenAtikAmati" (kAvA0) ityetaca kartRkaraNAdityasyaiva prapaJcaH / kartRgrahaNaJca karaNasyaiva vizeSa Na karaNatvena loke prasiddhAnAM cakSurAdInAmeva grahaNamitizaGkAvyuda. sanAya / anyathA cakSuSA pazyati cakSayatItyAdAgheva syAna tu kari. bhirabadhnAti avakarayatItyAdau / evaJca, tattenatizabdo karmakaraNayoru. plbhkii| karaNasya karmaNazca smrpkaatpraatipdikaadityrthH| subantA. datpattI tu hastinA'tikAmati pratihastayatItyAdau Nau supo lope Tilope va kRte antarvartivibhaktyA padatvAjaztvaM syAta na.ca Tilo. pasya sthAnivantvam , ajhalAdezatvAt / haradattastu subantANicamaH bhipraiti / yadAha-taditi dvitIyAntopalakSaNamiti / na cAsminpakSe pada.
Page #353
--------------------------------------------------------------------------
________________ 34 zabdakaustubhatRtIyAdhyAyaprathamapAde dvitIyAhikekAryaprasaGgaH, iSTavadityatidiSTayA bhasaMcayA padatvasya bAdhAt / ata eva hi paTiSTha ityAdau subantAdiSThani jaztvAdipadakAryApravRttiH / kiJca sragviNamAcaSTe jayatItyAdau mAdhavamate'pyeSaiva gtiH| subantAdutpa. trayovinmato ki tatprakRteH subantatvAtpratyayalakSaNena padakAryaprasA sya spaSTatvAt / tadiha matabhedena prAtipadikAtsubantAdvA Nijiti sthitam / AdyapakSe'pi yathAkathaJcit prAtipadika grahaNe liGgaviziSTaH grahaNAd DyAbantAdapi bhavati / ata eva NAviSThava dityatra bhASye iSThavadityatidezasya "puMvadbhAvaTilopayaNAdilopavinmato garyam' iti puMvadbhAvo'pi prayojanatayoktaH / idazca dimAtraM na tu pari gaNanamiti SaSTha evAkara spaSTam / udAharaNAni tu prapaJcayAmaH-enI. mAcaSTe etyti| hariNImAcaSTe haritayati / na cAtra puMvadbhAvasya iSThani viziSyAvidhAnAtkathamatideza iti vAcyam, vizeSAtideze sAmAnyasyApyatidezAt / vasiSThavadatra vartitavyamityukta hi brAhmaNa. tvaM sAmAnyanibandhanamapyatidizyata eva / tatheha bhasaMzAnimittataddhita. svaprayuktaH puMvadbhAvo'pAtyadoSaH / nanvetayatItyAdau Tilopena GIpi nivRtte tatsanniyogaziSTatvAnakAro'pi nivartyatAm / tathA ca Tilopenaiva gatArthatve kimartha puMvadbhAvo'pi pRthak prayojanatayA bhA. pye gaNita iti cet ? atra kaiyaTaH, "saniyogaziSTa' (pa0bhA088) paribhASAyA anitya vijJApanAyedam / tena 'aineyaH zyaineyaH' ityatra "yasya' (pA0sa06-4-49) iti lope kRte'pi nakAro na nivartate ityAha / haradattastu phalAnta ramapi matAntaratvenAha-iDabiDamAcaSTe aiDabiDayati / daradaM dArada. yati / iDabiDazabdo janapadasya kSatriyajAtezca vAcakaH / tasmAt "ja. napadazabdAt kSatriyAda" (pA0404-1-168) daracchabdAt "vayama gadha" (pAsU04-2-170) ityaNa / aJaNostadrAjasaMjJA "te tadrAjAH" (pAsU04-1-174) iti sUtreNa / anAdInAmApAdaparisamAptestadvidhA. nAt "atazca" (pA0sU04-1-177) iti luk / akArarUpasya tadrAja pratyayasya striyAM lugiti hi sUtrArthaH / tatazca iDabiT, darat strI / aiDabiDo dAradazca pumAn / puMvadvacanena ca strIzabdasya puMzabde'ti. diSTe siddhamiSTam / na caivaM gotratvena jAtitvAt "jAtezca' (pAsU0 6-3-41) iti puMvadbhAvaniSedhaH zaGkhyaH, aupasaMkhyAnikasya nAyaM niSedha iti vakSyamANatvAt / na caivamapyajAdI guNavacanAdevetyuktariSThana evA. bhyAmasambhavena kathaM tadvadityatideza iti vAcyam, nahIpani dRSTasyaivA.
Page #354
--------------------------------------------------------------------------
________________ pratyayAdhikAre NijantaprakaraNam / 1 tidezaH kintu sambhAvitasya / anyathA atirAjayatItyAdau Tilopo na syAt / namvasminpakSe 'peneyaH' 'iyaineyaH' iti kathaM siddhyediti cet ? atra mAdhavaH -- ananyathAsiddhamapi peDabiDayatItyAdyudAhRtya etaya. ti zyetayatatyuidAharan bhASyakAraH "sanniyogaziSTa" (10 bhA088) pari bhASAyA anityatvaM jJApayatItyAha / vastutastu puMvadbhAvasyaikAkSu TilopasyAbhASitapuMskeSu ca cAritArthe'pi etayatItyAdAvantaraGgatvena puMvadbhAva eva zApyaH "siddhazca pratyayavidhau" ityuktatvena pratyayotpattaH pUrvameva pravRttatvAt / ata eva nakArarahitaprayogasiddhiH / na cAtra Tilope'pi sanniyogaziSTa nyAyena nakAranivRttiH sulabheti vAcyam, ukta nyAyena nakAranivRttau kartavyAyAm "acaH parasmin" (pA0 su01-1-57) iti sthAnivadbhAvasya durvAratvAt / ata eva 'paJcendrANyo devatA asyeti paJcendraH' ityAdau sthAnivadbhAvenAnugAdizravaNe prApte sthAnivadbhAvaniSedhArthe "kvilugupadhA" itivAtike luggrahaNamiti bhASyavArttikAdI spaSTam / ata evAbhyAse kArasahita maitaditi rUpaM siddham / Tilope tu prakriyAdazAyAM pariniSThite rUpe vA'varNaparatvAbhA vena sthAnivadbhAvAnatipattAvuktarUpAsiddhiH / nacAllopasyApi sthAnivadbhAvaH, tasya DInimittatve'pi NijanimittatvAditi dhyeyam / pRthumAcaSTe prathayati / caGi vRddheH pUrve Tilopa iti pakSe aglopi tvAt "sanvallaghuni" ( pA0su07-4-93) ityasyApravRtteH - apaprathat / paratvAd vRddhI AvAdezAtpUrve Tilope anaglApitvAt apiprathat / pakSaiyamapIdaM " muNDamizra" (pA0su03-121) iti sUtre prapaJcitam / evaM mRdumAcaSTe bradayati / amamradat, amimradat / bhrazayati, krazayati, draDha yati / eSAM caGi sarvathA'pyaglopitvAt -- aba bhrazat, anyakrazat, adadraDhat ityekameva rUpam / parivraDhayati / atropasargasya pRthakkaraNAsparyatraDhayata paryavavadat / 9 pRthaM mRduM bhRzaM caiva kRzaM ca dRDhameva ca / paripUrve vRdaJcaiva SaDetAn ravidhau smaret // kavi pahuM vA AcaSTe kavayati, paTayati / acakavata, avIkavat / apapaThat apapiThat / kumArImAkhyat acukumArata / atra ekameva rUpam, "sanvallaghuni" ( pA0sU07-4-93) iti "dIrghA laghoH" (pA0 sU07-4-94) iti ca sutre caGpare Nau pare acA avyavahitaM yallaghu ta smimpare bo'bhyAsaH tasyeti kaiyaTAdisammate sUtrArthe yatrAbhyAsAtparaM "
Page #355
--------------------------------------------------------------------------
________________ 346 zabdakaustubhatRtIyAdhyAyaprathamapAde dvitIyAhikelaghu na taccaparaNiparamiti dIrghatvasyAprasaGgAt , capare No yada. antasya yo'bhyAso laghuparaH tasyeti haradattAdipakSe'pi kumArIzabda. sya puMvadbhAvena vRddhAvapyaglopitvAt / nadImAkhyat ananadadityAdi / nanu kaiyaTamate "yenanAvyavadhAnam" itinyAyena ekavyaJjanavyavahite ajIharadityAdau sanbadbhAvo'stu nAma, acikSaNadityAdau tu kathamiti cet ? asasmaradityAdAvitvAbhAvArtham "asmRhatvara" (pA0ma074-95) iti atvavidhAnena saMyogavyavadhAne'pi bhavatIti zApanAt / UDhamAkhyat aujaDhat / DhimAkhyat aujiDhat / kartAramAcaSTe kryti| bhartAraM bharayati / dogdhArandohayati / "tuzchandasi' (pAsU05-3-59) iti tRzabdalopo'pi NAvatidizyana ityake / anya tu chandasyupadiSTo. 'sau NAvapi chandasyevAtidizyatAM nAma / bhASAyAntu kathaM bhavet ? tasmADilope kartayatAtyAyeva rUpamityAhuH / tvAM mAM vA AcaSTe tvA. payati, mApayati / iha "pratyayottarapadayozca" (pA007-2-98) iti ekAryayoyuSmadasmadormaparyantasya tvamau / "mato guNe" (pAsU061.97) iti pararUpAtpUrva nityatvAhilope vRddhau pugityekaM matam / vastu: tastu parAdapyantaraNasya balIyastvAtpararUpatve "prakRtyaikAra" (pA0 sU06-4-193) iti TilopAmAvAdupaghAvRddhau tvAdayati mAdayatItyeva rUpamiti bahavaH / "prakRtyekAc" (pA0su06-4-163) ityetatpratyA. khyAnabhAjyantUdAharaNavizeSe'nyathAsiddhirityatAdhamAtraparam / tadya. thA-vRttikArodAhateSu madhye preSThAdaya AbhAtsUtreNa siddhaaH| tasyAge. 'pi jyeSThavadakAroccAraNasAmarthyAt / iSThemeyAsvanekAco'pyavaziSTasya nepyte| Tilopo bhAgyakAreNa pravRtte vinmatoluMki // luko'pavAdabhUtasya tasminpakSe pravartanAt / kaniSThAdAvidaM tulyaM tRlopasya pravartanAt // kaiyaTamAghavAdipranthAzcaihAnukUlA iti vakSyAmaH / "anavRttaM" (pA0 bhA094) paribhASayA vRddhimakRtvA tvadayati madayatItyanye pratipanAH / yuvAmAvAM vA AcaSTe yujmayati asmayati / "yuvAvau dvivacane (pA. sU07-2-92) ityatra yadyapi dvivacane itparyagrahaNaM tathA'pIha yuvApI na staH, vibhaktiparatvAbhAvAt / prAtipadikAdeva hi Nijiti mAdhavA. dyH| subantAditi haradasapakSe'pi "antaraGgAnapi" (pa0mA052)iti nyAyena vibhakke kApahArAta / vAmatikAntamatikAntau vA matitvAm / matikAntAn atitvAna / mAcaSTe atitvayati, matimayati / yuSmada
Page #356
--------------------------------------------------------------------------
________________ pratyayAdhikAre NijantaprakaraNam / rUDa smadorekArthatvena "pratyayottarapadayozca" (pA0sU07-2-18) iti tvamau / antaraGgatvAtpUrva rUpaM, tataSTilopa iti mAdhavaH / taccintyam, upasargasya pRthakkaraNeva " prakRtyaikAc" (pA0s06 - 4 - 163) iti prakRtibhAvAt / tasmAdatitvAdayati atimAdayatItyeva bodhyam / atrApi para* rUpAtpUrve nityatvATTilopa iti mate atitvApayati atimApayati ! nyuvAmAvAM yugmAnasmAnvA atikrAntamatikrAntAvatikrAntAnvA AcaTe atiyuSmayati atyasmayati / idAnIM NyantAtkvipi kazcidvizeSa ucyate / tatra tvAM mAM vA AcaSTa iti Akhyeyaikye tvAp mAp, tvAd mAd, tvad mad iti prAguktamata* bhedena tridhA prAtipadikAni / yuvAmAvAM yuSmAnasmAn vA AcaSTa iti AkhyasthAnekatve tvamayorabhAvANNau Tilope, kvau, Nilope, kezvA pRleope yuSm asma iti mAnte prAtipadike bhavataH / tataH svAdayaH / tatra prAtipadikASTakAdapi vibhaktInAM yathAyathaM "Deprathamayoram" ( pA0 sU07-1-28) "zaso na" (pA0sU07-1-29 ) " bhyaso'bhyam" (pA0 sU07-1-30) "paJcamyA at" (pA0su07-1-31) "ekavacanasya ca " ( pA0su07-1-32) " yuSmadasmadbhyAM Gaso'z" (pA0su07-1-27) "sAma Akam" (pA0su07-1-33) iti sUtrasaptakena vihitA AdezA bhavaH ti / evaM "yuSmadasmadoranAdeze" (pA0sU07-2-86) "dvitIyAyAJca" ( vA0sU07-2-87 ) " prathamAyAzca dvivacane bhASAyAm" (pA0su07-2.88) iti triyA vidditamAtvaM "yo'ci " ( pA0sU07-2-98) iti yatvaM ca bhavatyeva / " zeSe lopa: " (prA0sU07-2-90) tu Atvayatvanimittetavibhaktau parato 'ntyalopa iti vyAkhyAne bhavatyeva / zeSazabdasya mA. kanvAccheSaparatvamAzritya Tilopa iti vyAkhyAne tu na bhavatyevAkhyeyasyAnekatve / tatra hi zeSelopenApahArya mAntAtparaM NAviSTavadityati diSTena TilopenaivApahRtam / Akhyeyaikye tu bhavatyeva, prAk TilopA bhAvAt / 'TilopaM strIkRtya pukA pAntatvam' iti mate tu na bhavatye | majAdau yatvavidhAnAdAtvaM halAdAveva paryavasyati / "tyAhI sau" ( pA0su07-2-94) "yUyavayau jasi" ( pA0s07-2-93) "tujhya mahAkavi (pA0sU07-2-95 ) " tavamamau GAsa (pA0su07-2-96) iti catuHsUtrIvihitAH prakRtyAdezAstu mAkhyeyaikye na bhavansyeSa, mpryntaabhaassaat| yadvitvabahutvayostu vaikalpikAH / tathAhi "maparyantasA" (pA0sa07-2-19) ityatra mAntasyetyeva siddhe parigrahaNa lAmayadyuSmadasmadormAntasvAvasthAyAM nAdezAH ityekaM mtm| parigrahaNA* 99 *
Page #357
--------------------------------------------------------------------------
________________ 348 zabdakaustubhatRtIyAdhyAyaprathamapAde dvitIyAhika bhAve prAntasyaiva syAta , sati tu tasmin mAnte tatodhike ca bhavati iti matAntaram / ubhayamidaM tasminneva sUtrevyutpAdayiSyate / matabhedAze. ha phalito vikalpaH / tatra Akhyeyadvitve sujasGaGassuparatvAt tvAhAdi. pravRttAvapi 'au' 'am' ityAdiSu vacanAntareSu vibhaktiparatvAdyuvAvau ekasminmate sta eva,matAntare tu na tvAhAdayo nApi yuvau iti vivekaH / atha rUpANi-Akhyeyaikye sau tvAM, mAm / 'vRddhina' itivAdinA. ntu zeSe lope tvam, mam / zeSelopaSTilopaH, sa cAcakSANe na pravartata iti pakSe'pyAkhyeyaikye'styeva dAntayorityuktam / pAntayostu pakSe tvApam , mApam, / itthaM saGkalanayA trINi / auGi 'svAM, mAm' ityekameva / "pra. thamAyAzca dvivacane"(pAsU07-2-88) ityaatvm| jasi sAviva trINi, zeSe lopasya pAntayoH pAkSikatvAt / amoTo:-vAM, mAm / zAsasvAn , maan|"dvitiiyaayaac" (pA0sU07-2-77) ityAtvam / ADitvAyA, mAyA / avRdhau tu-tvayA, mayA / tvAbhyAM, mAbhyAm / svAmiH, mAbhiH / Gayi am , zeSe lopaH (pA0sa07-2-90) / vRddhipakSe "Ato dhAto"(pAsU06-4-140)ityAlopaH tvam,mam |pkssetvaapm , maapm| svAbhyAm,mAbhyAm / svAbhyam, mAbhyam / bhyami zeSe lopH| abhyamA. dezapakSe tu zeSa lope Allopeca tvabhyama mabhyam / avRddhipakSe'pyevam / pAntapakSe tvApabhyam , mApabhyam / tatra bhyami "aGgavRtta" (pa0mA094) paribhASayA "bahuvacane jhalyet" (pAsU07-3-103) ityetvaM na / tvata , mat / zeSa lope vRddhipakSe AllopaH / tvApat , mApat / tvAbhyAma, mAbhyAm / tvat, mat / tvApat , mApat / tva, ma / svApa, mApa / tvA. yoH, mAyoH / avRddhau tu-svayoH, mayoH / tvAkam , mAkam / tvApAkama, mApAkam / tvAyi, mAyi / svAyo, mAyoH / avRddhau tu-svayi mayi / tvayoH, mayoH / tvAsu, mAsu / evaJca Akhyeyaikye'tra sujasozcaturyo bhyasi ca trayam / TauGidAmbhyassu rUpe dve nizcinuvaikamatyataH // idaM tvavadheyam / kRtaH kartaryasaMzAyAmitivizeSyanighatokerAca mANasya klIbatve sujasorasarvanAmasthAnatvena bhatvAta "Ato dhAtoH" (pA0sa06-4-140) ityAlope tvam , mam ityeva rUpam / avRddhivAdinAM sambodhane "ehasvAta" (pA0sa06-1-69) iti halamAtralope he tva, he ma / strItve tu TAp prAptaH "sanipAta" (10mA087) paribhASayA samAdheyaH / yattu kevale samAdhAnadvayam "alikatvAhilopAvA"ti tadiha na bhavatIti dik|
Page #358
--------------------------------------------------------------------------
________________ pratyayAdhikAre NijantaprakaraNam / 349 athAkhyeyadvitve rUpANi-sau tvam, aham ; prakRtyAdezAbhAve yuSam, asam ; zeSa lopasyApyabhAve yuSmam, asmam / itthaM trINi / yuvAm , AvAm ; yuSAm , asAm / jasi-yUyaM, vayam ; yuSam , asam; yupmama , asmam / jamauToH-yuvAma, AvAm ; yuSAm, asAm; yuvAn , AvAn ; yuSAn, asAn / yuvayA, AvayA; yuSyA, asyaa| yuvAbhyAm, AvAbhyAM yuSAbhyAm, asAbhyAm / yuvAbhiH, AvAbhiH; yuSAbhiH, asAbhiH / tubhyaM, mahyam; yuSam asam / yuSmam, asmam / yuvAbhyAma, AvAbhyAm ; yuSAbhyAma, asAbhyAm--yuvabhyam , Ava. bhyam ; yugmabhyam, asmabhyam / bhyamAdezapakSe tu-yuSmabhyam / atra saMyogAntalopona, bhAjye "jhala" ityanuvartanAt / ananuvRttipakSe tuyubhyam / asmadastu "skoH" (pA0sU08-2-29) iti salope ambhya m / zeSe lope tu-bhobhyam / yuvat, Avat ; yuSat, asat; yupmada, asmat / yuvAbhyAma, AvAbhyAm / yuSAbhyAm , asAbhyAm / bhyasi usivata zrINi / tava mama; yuSa, asa; yugma, asma / yuvayoH, bhAvayoH; yuSyoH, asyoH / yuvAkam, AvAkamyu SAkam, asAkam / yupmAkam , asmAkam / yuvayi, Avayi; yuSyi, asyi / yuvayoH, ASa. yo, yupyoH, asyoH / yuvAsu, AvAsuH yuSAsu, asAsu / evazva caturyyA bhyasi catvAri vyAkhyAne dve tthaa'nytH| sujaGaGasibhyassu Ami ca trINi nizcinu / athAkhyeyabahutve rUpANi-svam, aham ; yuSam asam ; yuSmam , asmam / yuSAma, asAm / yUyaM, vayam / yuSam, asama , yupmam , bhasmam / yuSAm, asAm / yuSAn , asAn / yuSyA, asyA / yuSAbhyAm, asAbhyAm / yuSAbhiH, asAbhiH / tubhyaM, mahyama; yuSam, asam; yuSmam, asmam / yuSAbhyAm, asAbhyAm / yuSabhyam, asabhyaM, yumabhyam, yubhyam, ambhyam, obhyam / yuSada, asat / yuSmata, a. smat / yuSAbhyAma, asAbhyAm / yuSat , asat ; yuSmat, asmat / tava, mama; yuSa, asa; yuSma, asma / yuSyoH, asyoH / yuSAkam , asAkama; yujmAkam , asmAkam / yudhi, asthi / yugyoH, asyoH| yuSAsu, asAsu / evaJca usibhyasAmsuDhe rUpe caturyA bhyasi tu trayam / sujasDeGassu ca tthaa''khyeybhuumnyekmnytH|| iha sarvatra prakRtyAdezayatvAtvazeSelopeSu kartavyeSu Nilopo na sthAnivata, kvau luptatvAditi dik //
Page #359
--------------------------------------------------------------------------
________________ 350 zabdakaustubhatRtIyAdhyAyaprathamapAre dvitIyAhike__ zvAnamAcaSTe zAvayati 'zvan 'iti sthite NAviSThavadityatidezena dvau Tilopo prAptau "Te:"(pAmu06-4-243) ityekaH, "nastaddhite"(pA0 sU06-4-144) ityaparaH / tatra "prakRtyaikA" (pA0sa06-4-163) iti prakRtibhAvo yenanAprAptinyAyena "Te" (pAsU06-4-143) ityasyaiveti tasmAnivRtte 'pi nastaddhite" (pAsU06-4-144) iti bhavatyeva / -tata iSThavadityatidiSTayA bhasaMzayaiva vakArasya samprasAraNe vRddhAvAvA. dezaH / na ca 'daviSThaH' ityAdau iSThani "orguNaH" (pA006-4-146) pUrvasya dRSTa iti ihApyatidizyateti vAcyam, tasminkartavye samprasAraNaTilopayoH "asiddhavadatra' (pAsU06-4-22) ityasiddhatvAt / anye tu 'brahmiSThaH' ityAdau nAntalakSaNAhilopAtpuratvAta "TeH" (pA0 sa06-4-155) ityeva pravarcate / taha prakRtibhAvena nivRttam / "nasta. ddhite" (pA0ma06-4-144) iti tu SThani kyApi na dRSTamiti tasye. hAnatidezAta samprasAraNapUrvasvayoH 'zunayati' iti ruupmaahuH| na ca TilopayorAbhIyatvena anyonyasyAsiddhatvAtkathaM vipratiSedha iti vA. sama, vipratiSedhe AbhIyamasiddhatvaM nAstIti vakSyamANatvAt / vidA samAvaSTa ityatra Nau Tilope vidvayatIti daurgAH / atra saMprasAraNAbhA. vacintya ityAtreyaH / "aGgavRtta" (pa0bhA094) paribhASayA cintyoddhA. ro bodhyH| saMprasAraNe vRddhAvAvAde ca 'vidAvayati' ityeke / anye tu 'vidayati' ityaahuH| tathAhi, nityatvADilopAprAk saMprasAraNaM tato. antarakatvAtpUrvarUpe pshcaattilopH| na ca TilopasyApi nityatvam, zandA. ntaraprAptyA anityatvAt / nanu samprasAraNamAtreNa na zabdAntaraprAptiH kintu pUrvarUpeNa, "yasya ca lakSaNAntareNa nimittaM vihanyate na tadani. tyam"(10mA048) iti cet ? na, yasya cetyasya asArvatrikatAyA hara. daJcAdribhirutatvAt / udazcamAcaSTe udIcayati / atra upasargasya pRtha. karaNAt luptanakArAdacchandANNica / "prakRtyaikAca (pA0sU06-4-163) itiHTiLopAbhAve iSThavadityAtidezena bhatve"acaH" (pA0sa06-4-138) ityallope prApte tadapavAda "uda It" (pA006-4-139) .itItvam / pAkitu udaivicata / matra Nilopasya "vivaMcane'ci" (pA001-159) iti sthAnivattvAt "ajAderdvitIyasya" (pA0sa06-1-2) iti vi. zandasya dvitvam / aGgasyA'Ta, vRddhiH / lyapi laghupUrvavAbhAvena ayA. dezAmAvANilope udIcya / pratyazcamAcaSTe pratIcayati / atra "acaH" (pA0pa06-4-238) ityallopaH "cau" (pA006-3-138) iti pUrvapa. dasya dIrghaH / caGi cizabdAtpUrvamaTi yaNAdeze pratyacicat / "iko'sa.
Page #360
--------------------------------------------------------------------------
________________ pratyayAdhikAre NijantaprakaraNam / 351 , varNe (pA0su06-1-127) iti prakRtibhAvapakSe prati acicat / vyapi pratIcya ! samyaJcamAcaSTe samIcayati / caGi - samyacicat, sami akhi vat / samIcya / tiro'JcatIti tiryaG / "tirasastiryalope " (pA0su063-94) iti tiryAdezaH / tamAcaSTe tirAyayati / iSTavadbhAvena TilopenAterapahAre vRddhapAyau / na cAtra aJcalapAt tirasastiriH kathamiti vAcyam, alope iti hi "acaH " (pA0su06-4-138) iti vidhIyamAne lope tiryAdezo vAryate, tasyaivAnantaratvAt / iha tirerikArasya vRddhayAMyoH kRtayorakRtayorvA lopaH prAptaH "aGgavRtta" (pa0mA094) paribhASayA na bhavati / yadvA ciNoluGnyAyena prathamapravRttaTilopasya " asiddhavadatra" (pA0su06-4-22) ityasiddhatvAt punaSTilopo na / ata eva tire: sthAnivatvenAvyayatvAt "avyayAnAM bhamAtre" (kA0bAM0) iti prApto'pi Tilopo na bhavati / evaM "yasya" (pA0sU06-4148) iti lopo'pi na bhavati, paraMyA vRddhaghA bAdhAdvA / caGi maMglo pitvena upadhAhrasvo na, atitizayat / saMha aJcatIti sanaG, "la hasya sadhiH" (pA0sU06-3-95) / sabhyazcamAcaSTe sabhrAyayati / asasabhrAyat / pUrvavatpunaSTilopo na / syAdetat, yadi tirisacyorikAre TilopasyApravRttau ciNo. luGnyAyenAsiddhasvaM mUlam, tahiM kumArImAcaSTe 'kumArayati' iti na si. adhyeta tatrApi dRSTavadbhAvena pravRttasya puMvazvasya tenaiva kumArAkAralope asiddhatvApatteriti ceta ? maivam, "atidizyamAnAnAGkAryANAmutpatti. dezaM pava dezaH" ityabhyupagamAt puMvattvasya ca "masyADhe taddhite" (kA0 vA0 ) iti AbhayebhyaH prAgavotpatteH / ata eva bhASyakAreNa 'lohinI' mAcaSTe lohitayati' ityudAhRtam / vizvandyamAcaSTe viSvadvAyayati / devadradhaJcamAcaSTe devadrAyayati / " viSvagdevayozca" (pA0sU06-3-92) prati cakArAt sarvanAmno'drayAdeze sarvadrAyayati / adaso'ndhAdeze amumukha yati, adamuAyayati, adadvAyayati / caGi ajAditvAt dvitIyasya dvi tvam | maglopitvAnnopadhAnhasvaH / AmumumukhAyat, AdadamuAyata, A. dadadrAyat / Adye "pUrvatrAsiddhIyamadvirvacane" iti mutvasyAsiddhatvA bhAvaH / imAcaSTe Ayayati, " prakRtyaikAc" (pA0sU0 6-4-163) iti prakRtibhAvATTilopAbhAve vRddhau AyAdezaH / caGi upadhAddrasve dvitI yasya dvitve mAmavAn ayiyat / na ca dvitve kartavye "Nau kRtaM sthAnivat" iti vRddhyAdeH sthAnivattvaM zakyam, sthAnirUpasya yatra dvirvacanaM lasyate tatra hi tat, iha tu Nereva dvirvacanamiti mAdhavaH /
Page #361
--------------------------------------------------------------------------
________________ 352 zabdakaustubhatRtIyAdhyAyaprathamapAde dvitIyAhike vastutastu acikIrtadityatra ativyAptiM vArayitum "moH puyaNa ji" (pA0 sU07-4-80) iti tApakasya sajAtIyaviSayatAmAzritya avarNavaduttarakhaNDa eva sthAnivadbhAvapravRttiriti "dvivaMcane'ci" (pA0 sa0-1-1-59) itisutra evAvocAma | spaSTazcaitadevam "urat" (pAsU0 7-4-66) iti sUtre rakSitapadamAryAdipvapi / uttarakhaNDasyAvarNava. sApi na prayogaparyavasAyinyevetyAgrahaH kintu prakriyAvasthAgatA'pi / tena 'aujiDhata"apIpyat' ityatra dvivacanottarakAlaM Tilopena "lopaH pi. vateH' (pA0sa07-4-4) ityanena ca uttarakhaNDe avarNApahAre'pi na ksstiH| bhuvamAcaSTe bhAvayati / caGi-abIbhavat / Nau kRtasya sthAniva. tvAt bhazabdasya dvitvam / punaruttarakhaNDa vRddhAvI, hsvH| tataH sanva. dAve "oH puyaji' (pA0sU07-4-80) itItvam / "dI| laghoH" (pAsU07-4-94) iti diirghH| nanviha bhU ityasya dvitve satyuttarakha. NDe dRSyAvahasvatvAni pravRttAni, evaJca abhyAsasyAnAdiSTAdacaH pUrva svAt tasya sanvadbhAvena puyalakSaNe itve kartavye "Nau caGi"(pA0 su07-4-1) iti isvasya "acaH parasmin" (pA001-1-57)iti sthAnivattve alaghuparatvAtkathamitvamiti cet ? ucyate, "moH purANa ji" (pA0sa07-4-80) itItvasya sanvadatidezasya ca bhArambhasA. mAta sthAnivadrAvasyehApravRtteH / bhruvamAlyat abumravat / atra yaH avarNaparo yaNa , nAsAvabhyAsAtparaH / yaca paraH parvargaH, nAsA. vavarNapara iti itvAbhAvaH / mazidhayat / Nau kRtasya sthAnivattvena tri. zabdasya dvitvam / zabdamAkhyata ajIhayat / gAm ajUgavata rAyam garIrayat / nAdham anUnaSat / svazvam svAzazvat / svarAcaSTesvayati / "adhyayAnAM mamAtre" (kA0yA0) iti ttilopH| "prakRtyaikAc" (pA0 sU06-4-163) iti prakRtibhAvastu "yenanAprApti" (pa0bhA059)gyA. yena AnantaryAya "TeH" (pAsU06-4-155) ityasyaiva Tilopasya nA. nyasyetyuktam / No kutatvena Tilopasya sthAnivatvAt svarzabdasya dvitve assvdityeke| ajAdezasyaiva sthAnivatvam, ayaM tvajjhalAdeza iti sthAnivatsvAbhAvAt svizabdasya dvivacane asisvAdisyanye / bahU nAcaSTe bhAvayati / atra "iSThasya yiT ca" (pA0906-4-159) iti iSThanivihitatvAd bahobhUbhAvaH / yiDAgamastu na bhavati 'No' ityupameye saptamIzravaNena "SThavat" iti upamAnAdapi sptmyntaadvtiH| tena iSThani pare pUrvasya yatkArya tasyaivAtidezo na tviSThanaH kAryasyApIti siddhAntAt 'prAtipadikasya' iti vacanasya pratyayakAryAnatidezA
Page #362
--------------------------------------------------------------------------
________________ pratyayAdhikAre jintaprakaraNam / svAzca / "Te"(pAsU06-4-155) iti sUtre. kaiyaTeta bhASAI inyuvAhatyaH yiTsaviyogAMzaSyatvAd bhUbhAvasya DimAghe asyApyathA bAt.. 'bahayati'.ityekIyamatatvenopanyastam / na tu sopapati karaghAsatraiSa prAbalyamiti manyamAnena 'ba'3' iti svapakSatvenoktvAM bhavyatIsyakIyamatamokam / ata eva puruSa koregati bhAvayatIti ci. tymityuktm| ___ vastutastu kaiyaTapakSa evaM prabalaH / tathA ca iSThaSaditi kAryAti. dezAkAryasyaiva prAdhAnyAt / tathA ca SThaSavacanameva prakRtI dRSTAnA. miha vidhAyakamiti tadeva bhUbhApaM vidhatta / tathA ca sanniyogAmAkA spaSTa eva / cAndrakaumArazAkaTAyaneSu tu iSTani yugveti bahoreSa yukaM vidhAya bhUSayati iti sviikRtm| sthalamAcaSTe sthvyti|durN dvyti| yuvAnaM yasyati / hasSayati / kSepayati / sodayati / atrAdhaSu guNaH stha "aco Niti" (pA0sa07-2-195) iti vRddhi prAptA "manaH vRta (pabhA094) iti vA "prAtipadikAddhAtvartha bahulam (ga)iti bAlagrahaNAdvA na.bhavati / yuvatizabdAvapi iSTani "liGgaviziSTa"(50 mA073), paribhASayA "sthUladUra"(pA0sa06-4-116) iti ynnaadiprlopaave| satvANNAvapi tadatidezAt yaSapatItyeva rUpam / yahA puMSa. dAve chate yaNAdiparalopAtadeva rUpam / zIkaravyatikaramarIcibhidUrayatyapanate vivasvati / iti kAlidAsaprayogastu cintya iti sudhAkarAdayaH / vastutastu dUramayatedAt taM karotIti samAdheyam / sragviNamAcaSTe brajayati / matrAtidezAdvino luk / "prakRtyekAc" (pAsU06-4-163) iti Ti. lopo na / "ata upadhAyAH"(pAsU07-2-116) iti vRddhistu ."ma vRtta"0mA094) iti na bhavatIti bhAgye sthitama / gomantamAcaSTe gAvayati, matubaluki "aco Niti" (pAsU07-2-115) iti vRddhiH / caGi aglopitvAtsanvaditvadIrghatvayorabhAve-asanajat , ajugavat ityAdi / yuvAnamalpaM vA''caSTe kanayati,"yuvAlpayoH kananya. tarasyAm"(pAsU05-3-64) / pakSe yavayati / yuvatimalpAM veti vigrahe. 'pyevam / antikamAcaSTe nedayati / bADhamAcaSTe sAdhayati / "antika bADhayornedasAdhau' (paasuu05-3-63)| prazasyamAcaSTe prazasyayati / iha "prazasyasya zraH""jya ca'' (pAsU05-3-60,61) iti zrajyo na bhavataH, upasargastha pRthakkaraNAditi maadhvH| yasa sudhAkareNa 'zrApayati'ityudAtdRtam, yava zAkaTAyanena 'zrayati"jyayati iti, tatsarva bhASyavirodhA. zabda. dvitIya. 23
Page #363
--------------------------------------------------------------------------
________________ 394 zabdakaustubhatRtIyAdhyAyaprathamapAde dvitIyAmhiphedulyam / vRddhamAbale jyApayati / ayaza jvAdezaH varSAdezena saha vikalpate / "priyasthira"(pAsU06-4-157) iti praadyH| priyamA. caSTe prApayati, sthiraM sthApayati, sphiraM sphApayati, urum varaya. tiiti subdhAtau mAdhavaH / UrjudhAtau tu vRddhi la evodAjahAra / bahulaM bhyti| guru garayati / vRddhaM varSayati / tRpaM duHkhaM, tadAcaSTe apaya. ti / dIrgha drAghayati / vRndArakaM vRndayati / iti isstthvddaadhodaahrnnpkssH| prakRtamanusarAmaH-sUtrakaroti sutrayati / iha vyAkaraNasya satra ronoti vAkye dravyarUpaM satra satrazabdenocyate / lasyalakSaNasamudA. yazva vyAkaraNazabdArthaH / tayoraMzAMzibhAvAta sssstthii| vRttAtu "strazamdo 'marthakaH karotyarthaparo vA iti pakSaye'pi trasya padArthakadezavAda ja tena vyAkaraNaM sambadhyate, kintu karotyarthenaiva, ivi 'vyAkaraNaM vaya. ti'hati dvitIyaiva bhavati / tatrApi sambandhasAmonyaviSakSAyAM 'bhAtuH smarati' itivat SaSThI mavatyeveti dik / - "AsyAnAkRtastadAcaSTe iti Nic kalluka prakRtipratyApati tivA kArakam (kAbA) - AsthAvata ityAkhyAnam , pAlakA karmaNi lyuTa / AkhyAnandena tadamiyAyI zabo gRkhate, a kRdantatvAsambhavAditi praashvH| vastutastu pharaNe lyut / savadhamAcaSTe kasaM pAtapati |h chad grahaNe matikArakarvasyApi prahaNAt (pa0mA028) savadhA iti chapasta bAlyAvara to zivIyAntAtprAtipavikAvA minA to apratyayasya luk| tasyaiva yA prakRtiH 'han' iti tasmA vikArapari tyAgena svenaiva rUpeNAdhasthAnam / padyapi chato luki kRte ttsbhiyo| gaziSTasya vadhAdezastha nidhiH sicava, "hanazca vadhaH" (pAma.3-.. 76) iti sUtreNa hi apratyayavadhAdezI sabiyogathiau / tathApi 'sIsAyogamAcaSTe sItayA yojayati' ityatra kutyasyAsabhiyogazindhana tamityartha prakRtipratyApattiSacanamiti kaiyaTaharadattamAdhavAdayaH / vastutastu "nimittApASa" (0mA057) nyAyaneta batsiddhastasyA. nityatvajJApanArthamidam / "nahIdaM vacanaM, nApi nyAyaH" iti badahi rapi "akRtavyUha" (pa0mA057) paribhASAyAH tatsthAnApanAyA pura. skRtatvAtasyA evAnityatvamanena jhApyata iti niSkarSaH / iva"acaH parasmin" (pAsU01-2-57) iti sUtra eka apazcitamasmAbhiH / eva. 'kasahan-' iti sthite maGgasaMzA dhAtusaMzA ca phasaviziSTasyaiva
Page #364
--------------------------------------------------------------------------
________________ pratyayAdhikAre jijasaprakaraNam / mAptA, tatazcAdvirvacanayordoSaH syAt , mata uktaM "prakRtivaccakArakA m" iti / asyArthaH-prakRtihetumaNNicaH prakRtiH, SaSThayantAhatiH, badhAdeH kRdantasya yatkArakaM kaMsAdikaM tasya kRtprakRterhanyAdeH hetuma. NNo dhAtAvanamtarbhUtaM dvitIyAntaM yadUpaM tadeva bhavatIti / mata evaM 'rAjAgamanamAcaSTe rAjAnamAgamayati'ityatra nakArazravaNamapyupapanam / anena cAtidezena kArakasya dhAtAvanantarbhAve labdhe tadvayatirikAH dhAdereva Nic / etena 'kaMsamajIghatA' ityadvivacane yathAmimataM sidhytH| nanvevamapi "ho hanteH'(pA0907-3-54) iti "hanasto'ci. jNaloH"(pAsU07-3-32) iti ca kutpatve na prApnutaH, "dhAtoH svarUpAhaNe tatpratyaye kAryavijJAnAt" (pa0mA090) iti cet ? atra haradantamAdhavAdayaH-"prakRtivacca" iti cakAro bhitrakamaH, 'kArakam' ityasyAnantaraM draSTavyaH / kAryazabdazcAdhyAhAryaH / hetuma. gNiprakRtau yArazaGkArakaM tathehApi, yAza tatra kArya advivacana. tatyakutvAdi tadapIha tathaivetyarthaH ha ca advirvacane atidezavayenApi sidhyataH / asakIrNodAharaNantu dvitIyAdikaM kutvatatvAdikazceti vi. vekaH / iha kaMsavadhasubhadrAharaNAdinirUDhopAkhyAna . eva Nijiti nA. prahA, kintu pratipAdanamAtre / teva rAnAgamanamAcaSTe pajAnamAgamaya. ti / yadyapIha kRtprakRtI 'rAjA' kartAsIt, tathApi gamehetumaNNI "gazibuddhi"(pAsU01-4-52) iti karmIbhUtaH, taincehApi / 'rAjA. nam' ityasya prakRtibhAgo yadyapi antarvartimyA SaSThayA pratyavalakSaNena padama, tathApi nakArazravaNaM bhavatyeva, rUpAtidezavalAda / 'devadatrapAka. mAvaSTe devadatsena pAcayati iti tRtIyaiva bhavati / "patibuddhi"(DR. 1-4-52) iti niyamena karmatvApahAre kartRtvasyaiva sidhateriti rik| sabhyaryAyAM ca pravRttau (kaabhvaa0)| mRgANAM ramaNaM mUgaramaNam / kata. SaSTayA samAsaH / tadAcaSTe mRgAn ramayati / yA pratipAdyakartavadarzanA rthamAkhyAtaM tadeva Nijipyate nAnyadetyetadartha vacanam / yeyamArapAtakA itiH sA yadi zyarthaH / tena 'svayaM mRgaramaNamanubhavam anyasmai darza yitumAcale' hatyasminviSaye 'mRgAn ramayati' iti prayogaH / yAtu barapeI magaramaNaM prAmametyA'syasmA pAcaSThe-'pavaM satra magA. ramante iti, tasmighAkhyAte bodhanIye 'mugaramaNamAca'iti vAkyameva bhavati / matra kaiyabadamA-zvarthAyAmeva'iti niyamo mRgaramaNAdiviSayaka eva, na tu sArvatrikaH / tena sajAgamanAdau zyaprakRsyabhAve'pivi. j bhavatvavetyAhuH /
Page #365
--------------------------------------------------------------------------
________________ 356 zandakaustubhatazIyAdhyAyaprathamapAde dvitIyAnhike lopa kAlAtyantasaMyoge maryAdAyAm (kaa0vaa0)| iha mAkhyAnA diti na sambadhyate / zeSaM pUrvavat / sannihitayA AkhyAnakriyayA saha kAlasya sAkalyena sambandhe bodhanIye Nica, maryAdAvacanasyADo lopazce tyarthaH / udAharaNantu vivasanaM vivAsaH atikramaNaM, gha, rArvivAsa iti kartRSaSTayA samAsaH / tataH "AG maryAdAbhividhyoH" (pAsU02-1-13) ityAlA sahAvyayIbhAvaH / rAtrivivAsamAcaSTe rAtri viSAsayati / yAvadrAratikramaNaM tAvatkathAH kathayatItyarthaH / vasikriyAyAM kartRbhUtA. yA rAtumaNNau tAvatkarmatvaM vaserakarmakatvAsavadatrApi jo karmatvaM 'rAtrim' ityasya luptaSaSThayantatvena prakRtibhAgasya padatve "iko'savaNe" (pA0sU06-1-127) iti pAkSikaH prakRtibhAvaH prAptaH pUrvavadrUpAtide. zAnivarcate / ihAkhyeyaM NicprakRtyA anupAtamapi arthAdamyate / tadvA. cakastu 'bhAratakathAm' ityAdiH zabdo neha prayoktavyaH / tatsamamivyA. hAre hi sati Nijeva notpadyate, anabhidhAnAt / atra ca pramANaM vakSya. mANaM bhAgyakArIyaM pratyAkhyAnameva / nahi phalabhede pratyAkhyAnaM sambha vati / pratyAkhyAnapakSe ca 'kathAm'ityAderyathA na prayogastathA pratyAsyA. nAvasara eva sphuTIbhaviSyati / tathA 'prakRtivacca kArakam' ityasya pUrvoke viparItakamAdhyAhAravyAkhyAne'pi bhAgyakArIyapratyAkhyAnaM pramANamiti dik / citrIkaraNe prApi (kaa0yaa0)|| AkhyAnAditi vihAya ziSTuM sa. mbadhyate / kRdantAdAzcaryakaraNe gamyamAne prApnotyarthe Nic syAt , cha. llugAdi pUrvavat / ujjayinyAH prasthito mAhiSmatyAM sUryodramanaM prApnoti sUryamudramayati / iha ujayinyA mAhiSmatI dUradezastheti tAvato deza sya praaguyaadtikrmnnmaashcrykrnnm| prakRtivazva kArakam" iti sUryasya pRthgbhaavH| saGkAmayatereva sopasargAdityuktarucchabdasyApi pRthakkara. Nam / sUryasya hetumaNau karmatvAt ihApi karmatve sUryamudagamaya. dityaadi| ___ nakSatrayo zi (kA0vA) // nakSatrayogavAcina: kRdantAjAnAtyarthe Nic , zeSaM prAgvat / puSveNa yogaH kartRkarmakaH yoga ityarthaH / pugyo hi candramasaM yunakti sambadhnAti / iha karmaNo'pi gamyamAnatvAda "ubhayaprApto' (pA0402-3-66) iti niyamAkartari SaSThapanAve tRtI. yA "antoM yenAdarzanamicchati" (pAsU01-4-28) itivat / puSya. yoga jAnAti puSyeNa yojyti| yujeH kartuH puNyasya gatyAdikartRva. nantarbhAvaNa hetumaNNo na karmatA kintu kartRtvameveti ihApi tathA, tena
Page #366
--------------------------------------------------------------------------
________________ pratyayAdhikAre NijantaprakaraNam / 357 tRtIyaiSa / idazca "AkhyAnAkRtaH" (kAkA) prabhAdi dhArtika jAtaM bhASyavArtikayoreva pratyAkhyAtam , tadIyalabAsasTaH bhAroNApi supapAdatvAt / tathAhi, kaMsaM ghAtayatIti tAvadAroSaH / ye hi saMsA. ghanukAriNAM naTAmA vyAkhyAnopAdhyAyAH le kaMsAnukAriNaM na sAmAjikaiH kaMsabuddhvA gRhItaM tAzenaiva dhAsudevena ghAtayantIya / ye'pi citraM vyAcakSate iyaM mathurA, ayaM prAsAdaH, ayaM bhagavAn vAsudevaH pravi STaH ityAdikrameNa, tepi tathaiva / ye'pi granthaM vAcayantaH kaMsavadhamAcakSa. te pranthikA nAma te'pi tattatpadArthaviSayakanizcayotpAdanAcAstAH kri. yA nivartayantIva / tathAca spaSTa AropaH / kiJca 'gancha hanyate kaMsaH' 'gaccha ghAniSyate' kiMgateneha tena hataH kaMsaH' ityAdiSu nikaDheSu vyava. hAreSu tavApyeSaiH gtiH| natra NividhiH kizcidupakaroti, uko. dAharaNeSu NicpravezAbhAvAt / uktaJca zabdopahitarUpAMzca buddharviSayatAGgatAn / pratyakSamiva kaMsAdIn sAdhanatvena manyate // iti / vaM rAjAnamAgamayati' ityAdAvapi bodhyam / 'rAjAnamAnayati' ityAdau hi NijamAvAtavApyeSaiva gtiH| 'rAtri vivAsayati' ityatrA. pi vicitrakathAs'khyAnena rAtriranenaiva gamiteti AropaH / 'nizAninAya' ityAdau ca tavApyeSaiva gatiH / 'sUryamudramayati' ityatrApi pryo| jyaprayojakabhAvAdhyAropaH, tadAlambanantu 'mAhiSmatyAM sUryodmanaM labhe. yA ityevaMrUpasya devadattAbhipretArthasya nirvRttireva / yo hi yasya prava. yaH sa tasyAbhipretaM nivartayati / tatra svabhUtyartha pravartamAnA api zi. jyAdayo gurvabhipretamapi uhizantyeva / sUryastu na devadattAbhipretoddezena prartita iti vaiSamyam / tathApi abhipretArthasampattimAtreNa Arope na kAcita kSatiH / evaM "puSyeNa yojayati' ityatrApi jyotiHzAstrapari zIlanena puNyayogasya sarvAnpratyAviSkaraNAt yojayatIvetyAropaH / iti zrIzabdakaustubhe tRtIyasyAdhyAyasya prathamapAde dvitIyamAhnikam // phaNDvAdibhyo yaka (pA0sU03-1-27) // ebhyo dhAtubhyo yak sthAtsvArthe / kaNDUJ (ka0 u01) kaNDUyati / kaNDUyate / na ca kaNDvA . dIni prAtipadikAnyeveti vAcyam , guNaniSedhArthena yakaH kiravena teSAM dhAtatvasibena caivaM dhAtorityanuvRtyarthyamiti vAcyam , prAti. padikAnAM vAraNIyatvAt / na caite dhAtava eveti vAcyam , kaNDvAdiSu keSAMvihIrghapAThena prAtipadikatvasiddheH / yadi hi dhAtava eva te syu. starhi vAgrahaNaM nivartya nityo yagiti tAvadAsthyam , anyathA nAyA
Page #367
--------------------------------------------------------------------------
________________ 398 zabdakaustubhatRtIyAdhyAyaprathamapAde tRtIyAnhikevo 'kaNDapati' ityAdyaniSTarUpaprasaGgAt / evaM sthite hasvAntAvapi yaki 'mantUyati' ityAdivat "akRtsArva" (pA0sa07-4-25) iti dadhitve 'kaNDUyati' ityAdisiddheH kiM dIrghapAThena ? tasmAt kittvadIrghAbhyAM zApakAbhyAM dhAtavaH prAtipadikAni ceti dvividhAH kaNDvAdaya iti sthitam / uktaJca bhAgye dhAtuprakaraNAddhAtuH kasya cAsaanAdapi / Aha cAyamimaM dIrgha manye dhAturvibhASitaH // iti / tatra dhAtvadhikArAta dhAtubhya eva pratyayaH / sa ca nitya iti sidaantH| __syAdeta, eSAM prAtipadikatvamevAstu, tyajyatAM dIrghapAThaH pratyayasya kisvaca / nacaivam "akRtsArva" (pA0sU07-4-25) iti dIrghaH kSiti vidhIyamAna iha na syAditi vAcyam, tatra "Gkiti" ityasya nivRtteH / na caivama 'uruyA' 'dhRSNuyA' ityAdApatiprasaGgaH, tasya chAndasatvAt / na ca yako nityatve 'kaNDUH' iti na siddhayediti vAcyam, kaNDUyaza. bdAtsampadAditvAdbhAve kvau allope "lopo vyoH" (pA0sU06-1-66) iti yalope ca tatsiddheH / na ca yalope'llopasya sthAnivatvaM zaGkayam, "na padAnta' (pA0sU01-1-58) iti niSedhAt / na caivamallopasya sthA. nivasvAduvaG syAditi vAcyama, sati sthAnivatve akArAntasyaiva dhAtuteti pUrvadale uvaGo'prApteH / tarhi yaNa syAditi cet ? astu, tasya UTha kariSyate / na ca UThi kartavye allopasya sthAnivattvena kvi. pparatvaM nAstIti vAcyam, vakArasya AdiSTAdacaH pUrvatvAt / nanu sthAnidvArakamanAdiSTAdacaH puurvtvmstyev| na ca tasyAzAstrIyatvAnnAti. deza iti mAdhavoktaM yuktama, anAdiSTAdacaH pUrvatvamAzritya kartavyasya "acaH parasmin"(pA0su01-1-57) ityatidezasya zAstrIyatayA "sthA. nivat"(pAsU01-1-56) sUtreNa atidezAtidezasya durvAratvAt / anyaH thA "na padAnta" (pAsU01-1-58) iti sUtre savarNagrahaNasya vaiyA . patteriti cet?na, sthAnidvArakasya anAdiSpAdacaH pUrvatvasya asArvatrika. tAyAH prAgeva nirNItatvAt / ata eva UThi kRtaM punaruvaDa na / yadvA, "kvau luptaM na sthAnivat" (kAvA0) iti niSedhAdyaNeva mAstu / nanvevamapi 'kaNDvau ' ityAdau sayogarvakatvena "oH supi" (pA0sa0 6-4-83) ityasyApravRttI uvaG svAditi cet ? astu, kvipaH pratya. yalakSaNanoThaM kariSyAmaH / tasmAt prAtipadika nyevaitAni dIkittve va niSphale iti cet ? maivam , uvaGo bahiraGgavenAsiddhataya! maTho duI
Page #368
--------------------------------------------------------------------------
________________ wykaamiji khaali / 2 latvAt / kizokarIyA hi kanDU paniSat 'mantU tyAdi svAt , 'mantu ityAdi ca na sidhyet / atha "dhAto karmaNaH" (pAsU03-17) ityato vAgrahaNamanuvarteta, tarhi yadyapi 'mantuH' syApi isvaM sivaM, tathApi 'kaNDU'itivadallopayalopAbhyAM 'mantU' ityapi smAt / tathA paganuspaciSakSe 'mantu ityAdivat 'kaNduH' ityapi syAt / kizza sukhA. vibhyo vanaspaye sasya anArvadhAtukatvAdatolopAbhAce "arasArva" (pAnva00-25) iti varSe 'sukhApati' ityAdi syAt / 'mugyati' ityAdi cenyate / aSa halantameva paThyata, tAI 'mukha' 'duHkham' ityaH kArAnta , sidhvet / tasmAdyathAbAsameva manoramam / manmeSamapi prAtipadikai kaNDapI' 'mantuhAyAdi yadyapi sikhaM, tathApi vamantebhyaH kvau aniSTa sthAdeva / tadyathA-kaNDyaH kaNvuvA, kaNDavaH / mantUyateH mantUH / sukhAdeH suk ityAdi ila-tam / naiSa doSaH, agantebhyaH kvipa evAnutpatteH / uktaM hi bhAye-"naitebhyaH kvip ityave" iti / kantarhi kaNDUyaterapratyayaH kaNDUH iti "napadAnta" (pA001-1-58) ne uktamiti cet ? kyajantAtvivapItyavehi / tAca 'kaNDau'tyuvaDiSTa eva / evaM prAtipadikAdAcAravicantA. spa tAar kinyapi bodhym| syAdetat , kaNDvAdayaH prAtipadikAnyeva, badhAgyAsaM dIrghAzca santu, kakArastu tyajyatAM, pAgrahaNazAnuvaryatAm , yagantAkvipo. 'nabhidhAnazca AvayostulyaM, tamki kaNDvAdInAM dhAtutveneti cet ? uktarItyA 'mukhyati' ityaadysiddhH| prAtipadikAtpratyaye tasyAnAbaMdhAtukatvena 'sukhAyati' iti syAditi hi spaSTa eva doSaH / yanu kaumucAm-chaarthe yak syAt, dhAtavaH prAtipadikAni ceti kaNDvAdayo dvividhAH, kaNDUM karoti kaNDUyate, nAmadhAtutvAdyatheSTa dvitve prApte kaNDyAdestRtIyasya ityukaM; tadetatsarvamAkaraviruddhamanekadoSagrastazca / tathAhi, kRArtha itivyAkhyAnena 'karaNe' ityasyAnuvRttilabhyate / tara vya. tham ,dhAtvarthamAtrasyAnuvRtti vinA'pi lAbhAta / tato'tiriktasya cA. nnvyaat| evaJca 'kaNDUM karoti'iti vigrhprdrshnmdhyyuktm| nAmadhAtu tvAditi ca sutarAmazuddham, dhAtvadhikArAddhAtubhya eva yagiti si. ddhAntAt / atha prAtipadikAdeva yakamabhyupaiSi, tarhi laDAdau 'kaNDavati' ityAdi syAta / atha prAtipadikAnyeva kaNDvAdInItyabhipreSi, tarhi 'sukhyati' ityAdi na sidhye "dvividhAH kaNDvAdayaH" iti svo. tivirodhazca / Akaranirosta spaSTa ravetyAstAM taavt|
Page #369
--------------------------------------------------------------------------
________________ 360 zabdakaustubhatRtIyAdhyAyaprathamapAde tRtIyAmhike mAmyAstu anekadoSaduSTamapImaM prakriyApraghaTTakaMkacit samarthayante / saprathA-prAtipadikA kaNDvAdayaH, tebhyazca vaikalpiko ya iti prakSeNAyaM prathaH / ata evoktaM 'kRJartha' iti / vigRhItaca 'kaNDUM karo: ti' iti ca / nahi dhAtubhyo yaki prAtipadikebhyo vA nitye yaki a. yaM vigrahaH sambhavati / paba mAmadhAtutvAdityApi samyagedha / katha. tAhi vaividhyamuktamiti cet ? yagantAH santo dhAtavaH / kevalAstu prA. tipadikAnItyAzayAt / yadvA, yagantadhAsvavayaveSu teSu dhAtuzabdo gau. NaH / pratyayasadasadbhAvAbhyAm avasthAbhedAd dvaividhyam / na caivaM 'sulyati'ityAdau "ato lopa" (pAsU06-4-64) na syAditi vA. cyam, yakaH kiravena AvazyakatvAllAghavAccAghAtukatvasyaiva zApa. mAt / ata eva 'dvividhA' ityevoktaM na tu dhAtubhya eSa yagiti / tadi. daM bhAjyAdiviruddhamapi labhye visaMvAdAmAvAdastu kathaJcit / athodAharaNAni-1 kaNDU gAvighaSaNe / avayave kRtaM liGgaM sa. mudAyaM vizinaSTi / evamapre'pi / kaNDUyati, kaNDUyate / 2 mantu aparAdhe roSa ityeke / mantUyati / candrastu bhitaM paThitvA mantUyate ityapyAha / 1 ghalgu pUjAmAdhuryayoH / valgUyati / tabalgunA yugapadunmiSitena / 4 asu upatApe / asyati / asUyuH / "mRgayvAdayazca" (u0sa039) ityupratyaya iti mAdhavaH / etena ___ santaH praNayivAkyAni gRhNanti hyanasUyavaH / iti bhaDiprayogo vyAkhyAtaH / kecittu 'as' 5 'asum' iti paThitvA Adhasya sAntasya 'asyati' dvitIyasya dIrghAntasya 'asUyati' 'asUyate' ityAhuH / 6 leT 7 loT dhautya, pUrvabhAve, svapne ca / leTyati, loTyati / lATatA, loTitA / allopylopau| kecit leTloTau dIptyarthAvAhuriti mAdhavaH / pUrvabhAvaH pUrvatvam / / __ atra kecit pUrvazabdaM prakRtinirdezArthamAzritya 'pUrvyati' ityudAha. ranti / tathA cAntaHkaraNavRttivarge bhaTTamalenoktam te drAyati nidrAti sasti svapiti puurvyti| nidrAyate saMvizati nidrAyAM saMsti mandate // iti / asyArthoM dhAtucandrodaye uktH| zetaprabhRtIni dAkhyAtAni ni. drAyAm / Sasa svapne (a0pa068) adaadiH| 'Sasi zayane' ityeke peTuriti tatraiva kSIrasvAmI / pUrvyatIti kaNDvAdiyaganta ityAdi / tathA deve. nApyukam pUrvyatIti tu yatsvapne tat kaNDavAdiSu darzanAta iti /
Page #370
--------------------------------------------------------------------------
________________ matvavAdhikAre kaNDvAdiprakaraNam / pasAcca ameghAyAM zAkaTAyanadhAtukRttau arthanirdezarahite gaNapAThe zUrvasva pAThAbhAvAdayuktamiti puruSakAraireSa dUSitam / cuktaJcatat, javA. dityenApi 'leT"loT' ityeva pAThAt , haradasena ca ghau] pUrvabhAve svapne kheti tadvivaraNAt / etema buddhivarga manasAgocarIkAre manasvitve manasyati / iti bhaTTamalloktirapi prtyuktaa,nyaaysaamyaat| jayAdityena hi 'a. su' ityeva nirdiSTam / haradattena tu atha kaNDvAdInAmarthanirdeza ityupa. kramya kaNDvAdIn vivRNvatA'asu'iti pratIkamupAdAya 'mAnasa upatA' iti vivRtam / ata eva 'asu manasa upatApe' iti paThatAmapi 'manasa' iti SaSThayantamupatApavizeSaNam , na tu prakRtinidezaH vRttipadamA. yaadivirodhaat| dhAtucandrodayakArasya tu 'manasyati iti kaNDvAdiyaga. ntam'iti bhUyasA granthasandarbhaNa vyAcakSANasyApi tatrAparitoSo'. styeva / ata eva 'manasyate' iti pAThamAzritya manAzabdAvattiviSaye tavati vartamAnAt kyaJcoktvA 'idaM zobhatetarAm' ityupasAhAra / 8 lelA dIptau / "dhyAyatIva lelAyatIca" iti shrutiH| 9haras 10 iraja 11 iriirssyaayaam| darasyati / irajyati / Iyati, iiryte|"ilic" (pAsU08-2-77) iti dIrghaH / eSAM prayANAM yathAyathamanye'pyAH sa. nti / tathAhi-"harajyanagne prathayasva jantubhiH" iti mantre dIptyartho'. yamiti bhttttbhaaskraadyH| "irajyantAvasavyasya bhUreH" iti mantra aizva. yArtha iti / IrthatirmArgAvasthAne'pi / uktazAmareNa-"varyA tvIryA pathi. sthitiH"(a0ko02-7-38)iti / 12 iyara aizvarye' iti gnnrtnmho| dadhau / yasyati / 13 uSas prabhAtIbhAve / uSasyati rAtriH / 14 veda dhautya svapne ca / vedyati / 15 medhA AzugrahaNe / medhApati / 16 kuSu. bha kSepe / kuSubhyati / 17 magadha pariveSTane / nIcadAsya ityanye / maga. dhyati / 18 tantas 19 pampas dukhe| tantasyati / pampasyati / 20 sukha 21 duHkha takriyAyAm / tacchabdena sukhaduHkhArtho / sukhaduHkharUpAyAM kriyaayaamityrthH| sukhyati / duHkhyati / sukhaM duHkhaM cAnubhavatItyarthaH / 22 sapara pUjAyAm / akArAnto'yaM mhoddhau| saparyati / 23 arara A. rAkarmaNi / ArA pratodaH / araryati / 24 bhiSaja cikitsAyAm / bhiSa. jyati / 25 bhiSNaja upasevAyAm / bhiSNajyati / "sarasvatI tvA madha. vana bhissnnk| chAndaso luk / 26 iSudha zaradhAraNe / iSudhyati / 27 caraNa 28 varaNa gatau / crnnyti|vrnnyti / 29 curaNa caurye / curnnyti| 30 turaNa tvarAyAm / turnnyti| 31 bhuraNa dhaarnnpossnnyoH| ,
Page #371
--------------------------------------------------------------------------
________________ 22 zabdakaustubhatRtIyAdhyAyaprathamapAde tRtIvAhikeraNadhAraNayorityanye / bhuraNyati / 32 gar3hada vAkskhalane / gadyati / 33 elA 34 kelA 35 khelA vilAse / plaayti| kelAyati / khelAya. ti / 36 elA sthAne ! 37 iletyapare / ilAyati / 38 lekhA skhalane / lekhAyati / akArAnto'yamityanye / tatrAtolopaH, lekhyati / 39 liTa alpkutsnyoH| liTapati / 40 lATa jIvane / lATyati / 41 haNIG roSaNe lajjAyAca / kathaM napatyA dharaNI hRNIyate' iti zrIharSaH / 42 mahI pUjAyAm / atra pUjA pUjyamAnakartRkA tenAyamakarmakAma. hIyate / pUjAmadhigacchatItyarthaH / "mAtApitarau cAsya svarga loke ma. hIyete" iti bhASyam / 43 rekhA shlaaghaasaadnyoH| AsAdanaM prAptiH prA. raNaM vA / rekhAyati / zlAghAmanubhavatyanubhAvayati ghetyarthaH / 44 dravasa paritApaparicaraNa yoH| dravasyati / 45 tiram anta? tirsyti| 46 agada nIrogatve / agadyati / 47 uras balArthaH / urasyati, balavAn bhvtiityrthH| 48 taraNa gatau / taraNyati / 49 pysprsRtii| payasyati / 50 sambhya s prabhUtabhAve / sambhUyasyati / 51 ambara 52 saMvara saMbha. raNe / smbyNti| saMvaryati / gaNaratnamahodadhau AkRtigaNatvAt SaSalA. dibhyo yaki rAyati dhavalyatItyAdhuktam / kaNDvAdInAM tRtIyasya meM iti vakSyate / tena sani 'knndduuyiyissti'ityaadi| gupadhUpavicchipaNipanibhya AyaH (paa0suu03-1-28)|| pamya A. yapratyayaH syAt svArthe / gupU rakSaNe (bhvA0pa0395) / gopAyati / dhUpa santApe (bhvaa0p0396)| dhUpAyati / viccha gatau (tu0pa0143) vicchA. yati / vicchestudAdipAThasAmarthyAdAyapratyayAntAdapi zo na tu . zap / tena 'vicchAyantI'vicchAyatI iti |"aacchii"(paas-7-1-80) iti nuvikalpaH / anye tu tudAdipAThasAmarthyAtsArvadhAtuke'pyasya Ayapratyayo vaikalpika ityAhuH / paNa vyaNahAre stutau ca, pana ca(bhvA0 A0440,441) 'paNapana'iti paThanIye 'pana ca' iti pRthapAThasAmarthyAt stutAvevAyam, tatsAhaca. tpiNerapi stutAvevAyapratyayaH / anubandhasya kevale caritArthatvAdAya. pratyayAntAnAtmanepadam / paNAyati / panAyati / stotItyarthaH / vyava. hAre tu-zatasya paNate' iti jayAdityAdayaH / anye tu vyavahA. rArthAdapyAyAmicchanti / tathA ca maTTiH-"na copalebhe vaNijAM pa. NAyAm" iti / asminnapi pakSe 'paNijyate' 'paNAyiSyati' ityAdI anubandhaH kevale caritArtha eva / ata eva panerapi Aya. pratyaye parasmaipadameva /
Page #372
--------------------------------------------------------------------------
________________ pratyadhikAre AyAdividhAnaprakaraNam / 363 RterIyaD (pA0sU03-1-29 ) // RtiH sautraH tasmAdIyaG syAt / RtIyate / IyaGo Gizvasya guNaniSedhena caritArthatve'pi dhAtorDi dantatvAdyaGantAdivAtmanepadam / yathA caitattathA "anudAttaGitaH" ( pA0sU01-3-12) iti sUtra evAvocAma / RnezchaGiti siddhe IyaGgvacanaM dhAtupratyayAnAmAyannAdayo neti zApanArtham / tena zameH khaH 'zaGkhaH' ityAdi sidhyatIti vRttikArAdayaH / haradattastu "dvicavanavibhajyopapade tarapchasunau" iti vaktavye IyasunvacanamadhAtupratyayeSvapi AyanAdyabhAvaM zApayediti pratibandinamAha / tatra IyasunvacanaM prakriyAlAghavArthameva na tu jJApanArtham, AyannAdInAM nirviSayatApatteH / na ca vinigamanAvirahaH, "NyakSatriya" (pA0su02-4 -58) ityAdi sautra nirdezAnAmeva vinigamakatvAditi samAdhAnaM bodhyam / RtiH sautro ghRNAyAM varttata iti vRttiH / yadyapi ghRNAzabdo nAnArthaH "ghRNA jugupsA kRpayoH" itivacanAt tathApIha jugupsArtha eva, RtIyAzabdasya bIbhatsA paryAyatayA nighaNTuSu pAThAditi harada cAdayaH / bhaTTamallastu AkhyAtacandrikAyAM vRtayikANDe nAnArthavarge "RtIyate dhigghRNayoH" iti paThan nAnArthatAmiyeSa | " "artanaM ca RtIyA ca hRNIyA ca ghRNArthakAH " ( a0 ko3-2-32) iti vadannamaro'pyatrAnukUlaH / yadi hi jugupsAmAtrArthatvamicchetarhi "haNIyA ca jugupsane" ityeva spaSTaM paTet / nAnArthe ghRNA * zabda prayuJjAnastu Rnerapi tathAtvamabhipratIti padacandrikAvyAkhyAne dhAtucandrodaye kRSNaprabodhaH / ArdhadhAtukavivakSAyAntu IyaGabhAvapakSe zeSatvAtparasmaipadameva / Anarta / nartitAsi / artiSya. ti / ArtIt / ArviSyat / atrAtmanepadaM samudAharan prasAdakA* rastu bhrAnta eva / kamerNiG (pA0sU03-1-30 ) // svArthe / kAmayate / nanviha "ata upadhAyAH" ( pA0sU07-2-116 ) iti vRddheH "Gkiti ca" ( pA0sU01-1-5) iti niSedhaH prApnoti / na ca NittvasAmarthyAdukhi, "NeraniTi" ( pA006-4-72) iti vizeSaNena caritArthatvAt / na caritArtha iti ca GakAro'pyAtmanepadena vAcyam, tAvatA pratiSedhasya balIyastvAnapAyAt / na ca kamermisaMjJApratiSedhArthaM "na kamyamicamAm' ( ga0 su0 ) itivacanaM vRddhyabhAve vyarthe sat vRddhimiha zApayatIti vAcyam, NiGantAcciraNamulIH kRtayoH "ciSNamulo doghI 'nyatarasyAm' (pA0su06-4-93 ) iti
Page #373
--------------------------------------------------------------------------
________________ 364 zabdakaustubhavatIyAdhyAyaprAyasapAce vRtIvAhikebaikalpike dIrgha prApta tanivRttyA mitvapratiSedhasya sArthakyAt / na ca tatra dIrghagrahaNaM parityajya prakRto isva eva vikalpyatAm , tathAca ka. mermitsaMhApratiSedho'pi mAstviti vAcyam , NijantAdyaGatAdvA Nici sati tatazciNNamulo:-azami, azAmi; zamaM zamam , zAmam zAsam; azaMzami, azaMzAmi; zaMzama zaMzamama, zaMzAma zaMzAmam iti rUpaddhayaH sya dadhigrahaNaM vinA anirvAhAt / dIrghavidhisprati hi Niyorlopasya na sthAnivatvaM, "na padAnta' (pA0sa01-1-58) iti niSedhAt / isvavidhimprati tu sthAnivatve sati ciNNamulparasya NicaH NiyaH bhyAM vyavadhAne hasvavikalpo na pravata / yathAzrutastrarItyA cedam / pUrvatrAsiddhIyenetyutkA savarNAnusvArAdigrahaNaM na kartavyamiti pakSe tu NijantANici NyAchateraikyAt siddham / 'zaMzAma zaMzAmam' iti tu yaGlugantANNamuliti "na padAnta' (pA0sa01-1-58) satra evA. vocAma / asminiSkRSTapakSe'pi "ciNNamulo"(pA0sa06-4-93) iti save dIrghagrahaNaM kartavyameva / tathAhi, heDa anAdare' ghttaadiH| (1)eca ik, hiDayati / atra ciNNamuloH kRtayoH hasve vikalpyamAne 'ahiDi, ahe. Di' iti syAt / dIrdhe tu ahiDi, ahIDi'iti bhavati / evaJca kamerapi ciSaNamuloH dIrghavikalpe prApte tadyAvRttvA kRtArtho sittvaniSedho vRddhiM zApayituM nAlam / kizva-"AyAdaya ArddhadhAtuke vA"(pAsU03-1-31) iti NiGabhAve Nici kRte vRddhau satyAM"mitAM isvaH"(pAsU06-4-92) iti isvaM vArayituM mitsaMjJApratiSedhaH sarvathA'pi nAyaM vRddhApakaH / tasmAt "hiti " (pA0pa01-1-5) iti niSedhaM vArayituM kazcidu. pAyo vaktavya iti cet ? satyam , ukta evAsau taddhitakAmyorikapra. karaNAditi / _ AyAdaya ArdhadhAtuke vA (pAsU03-1-31) // ArddhadhAtukaviH vakSAyAmAyAdayo vA syuH / jugopa, gopAyAkAra / Anarta, RtIyA. ake| kAmayAzcake, cakame / iha 'ArddhadhAtuka'iti yadi parasaptamI syAt tadA pravRttA AyAdaya AddhadhAtuke pare pakSe nivartanta ityarthaH syAt / tatra bahavo dogH| tathAhi-AyapratyayAntAt strIbhAvavivakSAyAm "a pratyayAt" (pA0sa03-3-102) ityakArapratyaye . te Aya. nivRttipakSe 'gopA' ityaniSTaM syAt 'guptiH iti ceSTaM na sidhyet / tathA RtIyazabdAlliTi pratyayAntatvenAmi Iyapratyayasya nivRttI 'RtAJcakAra' iti syAt , 'Anata' iti ca na syAt / (1! 'mitA hasvaH' ityanena /
Page #374
--------------------------------------------------------------------------
________________ pratyayAdhikAre sanAdhantAnAM dhaatutvvidhiprkrnnm| 365 tathA atitAsi, atipyati, RnyAt , At ityAdau parasmaipadaM na syAt / tathA tAsyAderArdadhAtukasya IyanivRttiM prati nimittatvena "na dhAtulopa" (pA001-1-4) iti niSedhAt tannimitto guNo na syAt / ayocyeta-'nAnena nivRttirvikalpyate kintu pravRttireva' iti / tatrApi AyAvividhibhiH sahAsyaikavAkyatA bhinnavAkyatA vA? mAghe gupAdi. bhya ArddhadhAtuke pare Ayo vetyarthaH syAt / evamuttaratrApi / tatazca A. dhAtuka eva vikalpanAyAdayaH, sArvadhAtuke tu naiva syuH| ___ ayodhena-gupAdisUtra eva ArdhadhAtuke veti vaktavye AyAdaya iti na kartavyamiti lAghave spaSTe sati gauravaM soyA "mAyAdaya ArdhadhAtuke vA"iti pRthaksUtrakaraNasAmA vyaapaarbhedenaikvaakytaa| tatazcAya. martha:-gupAdibhya AyAdayo nityaM bhavantItyutsargaH, ArddhadhAtuke pare tu vA bhavantIti / evaJca vikaraNavata pratyaye pare AyAdayaH pravartaran / ta. tazca gupeH ktini AyapakSe allopayalopayoH 'gopAniH' ityaniSThaM syAta 'gopAyA' iti ceSTaM na sidhyet / tasmAd duSTa evAtra prsptaapkssH| sanAdyantA dhAtavaH (pA0su03-1-32) // sanAdayo NiGantAH pra. syayA antAzcaramAvayavA yeSAnve saMghAtA dhAtusaMzAH syuH / jugupsa. te / kAmayate / "suptistam" (pAsU01-4-14) ityatra antagrahaNena "saMkSAvidhI pratyayagrahaNe pratyayagrahaNaparibhASA na pravartate" (50bhA0 27) iti tatpratiprasavArthamihAntagrahaNaM na tvayamapUrvavidhiH, gauravAt 'devadattazcikIrSati'ityAdau devadattAdeH samudAyasya saMkSAprasaGgAcca / pratiprasave tu lAghavamuktadoSAbhAvazceti spaSTameva / bhUvAdayaH" (pA. sU01-3-1) ityasyAtantarameva "sanAdyantAzca" iti na sAtritaM, sanA. dInAmiyattAnavagamAtANiGo kAraNa pratyAhAramAzritya "saGastAna" iti kuto na satritamiti cet ? cAdiSvapi ukArasatvena sandehA. ptteH| ihaiva "sanAdyantAH" ityasyAnantaraM "bhUvAdayazca" iti trayi. tumucitaM, tathA na kRtamityeva / etatsUtraM bhAgye pratyAkhyAtam / tathAhi-jahatsvArthAyAM vRttI cikIrSa jihIrSa ityAdisAtA evArthavantaH tadavayavA anarthakAH, "sarve sarvapadAdezAH" ityatra ca arthavatyeva sthaanyaadeshbhaavvishraanteH| "e" (pAsU03-4-86) ityAdau testuriti paryavasyatItyukam / evazehA. pi karaNaviziSTepyarthasyeSeH prasaGge cikIrSazabdaH, tathA haraNavizile. vyarthavRtteH prasane jihIrSazabdaH, gupeH prasane gopAyazabdaH, putraviziSTe. cchAvRtteriSeH prasaGge putrIyazana ityAdiparyavasAne sthAnivadbhAvena
Page #375
--------------------------------------------------------------------------
________________ 366 zabdakaustubhatRtIyAdhyAyaprathamapA tRtIyAhi ke siddhaM ghAtutvam, jagdhyAdivat 'pacatu'ityatra tostitvavacca / sthAdetat, sthAnivatsUtre Adezazamdena cikIrSAdayo prahItuM na zakyante, Adezazabdasya SaSThInirdiSTasthAninivargakegveSa rUDhatvAditi ceta ? na, sthAnivadityuktyaiva Adezasya lAbhe punastabrahaNasAmadhyana anumIyamAnasya testurityAderiva 'Adizyate' iti yaugikArthapurasko. reNa cikIrSAderapi suprahatvAta / na ca putrIyAdirAdezaH subantasyaiva na viSeriti vAcyam, "aNurapi vizeSaH" iti nyAyena pradhAnasamarpa kasya iSereva tadabhyupagamAt / "vA kyaSa:"(pA0sU01-3-90) ityA. dilijairapi dhAtutvasyAvazyakatve sthite tanihAya icchaayaamaacaare| muvItyAdikriyAsamarpakANAmeva sthAnitvanirNayAccati dik / syatAsI laluToH (pA0sU03-1-33) // la iti lAlaToH sAmAnya. grahaNam / dhAtoH la ityasmin luTi ca pare yathAsAyaM syatAsI pratyayoM staH / akariSyata, kariSyati / zvaH karNa / tAserikAra itsaMbaka iti jyaadityH| tathAhi, 'mantAhantA' ityatra 'man tAsa mA 'han tAsa A iti sthite Tilope kRte DApratyayamprati tAntamahaM tasya upadhAnakAraH, tasya "aniditAm" (pA006-4-24) iti lopaH prApta, vArayituM tAseriditvameSitavyam / na cAbhIyatvena TilopasyAsiddhatvAta nakAra upadhA neti vAcyam, "AbhAt' (pA0pU0e06-4-22) sUtrasya bhANe pratyAkhyAnAt / sUtramate'pi AbhIyasya asiddhatvasya anityatvA tatra ca "bhaloralopaH" (pA0sa06-4-199) iti taparakaraNaM lihmH| taddhi 'mAstAm' 'Asan ityAdI mA bhUdityevamartham / tatrATo'siddha svAdeva lopAprasako taparatvaM vyaya sad asibtvsyaanitytaaNshaapyti| tena 'debhatuH 'debhuH' ityatra dhandhipranthidambhisvajInAM liTaH kittvAbalope tasyAsiddhatvAbhAvAd etvAbhyAsalopostaH / eSazehApi TilopasyA. livatAvirahe prApto nalopa idivana vAyate / na caivaM numavidhau dhAtuH grahaNasya tAsivyAvRttyA kRtArthatvena dhAtUpadezAvasthAyAmeva num mava. tItyayamoM na sAdhitaH syAditi vAcyam, "nuvidhAvupadezivacanaM pratyayasidhyartham" iti vacanasyaiva zaraNIkaraNAta, dhinvinyo " (pAsU03-1-80) iti sanumkanirdezAja zApakAhA / vAmanastu 'tA. serikAra uccAraNArtha' ityAzayena "idito num dhAtoH" / (pAsa.. 7-1-58 ) iti dhAtugrahaNaM dhAtapadezAvasthAyAmeva num yathA syAdi. tyevamartha manyate / tanmate 'mantA' 'hantA' ityatra TilopasyAsiddhAvA. malopo neti bodhym|
Page #376
--------------------------------------------------------------------------
________________ pratyayAdhikAre syaadidhikrnnvidhiprkrnnm| 367 idamidAnI vicAryate-lakAraM nimittatvenAzritya vidhIyamAmAH syAdayo vikaraNAH kiM lAvasthAyAmeva syuH, uta lAdezeSu kRtevi. ti / Adhe pakSe lAvasthAyAM tAsau kRte tasya pratyayAyudAttatve kRte lAdezAH syuH, tatazca teSAM svaraH satiziSTaH / tatazca tAse parasya lasArvadhAtu kasyAnudAsavacanamaprAptaSidhireva syAt / eva 'satizi. STo'pi vikaraNasvaro lasArvadhAtukasvaraM na bAdhate' ityasyArthasya zA. pakametaditi bASThaH siddhAnto bhajyeta / tatazca-"yA dampatI samanasA sunute" ityatra satiziSTasya vikaraNasvarasya balIyastvApattI madhyo. dAttaM tiGantaM syAt / ipyate svantodAttam / evaM "prINItAzvAn" "hinvanti sUram' ityAdivapi spaSTo dossH| dvitIye tu pakSe tAsisvaraH satiziSTa iti zeSanighAtenaiva lasA. dhAtukAnudAttatve sikhe tAsigrahaNaM jhApakamiti sidhyati / kintu gamiSyati' 'paThiSyati' ityAdi na sidhyati / tathA hi, "sArvadhAtuke yak(pAsU03-1-67) utsargaH, tasyApavAdAH zabAdayaH syAdayazca / tatra zabAdInAmavakAza:-'gacchati' 'paThati' / syAdInAntu 'gasyate' 'paThipyate' iti / 'gamiSyati' 'paThiSyati' ityatrobhayaprasaGge paratvA. nchapa praapnoti| __ ayocyeta-yakaH zabAdInAca notsargApavAdabhAvaH, viviktavi. SayatvAt / yagvidhau hi bhAvakamagrahaNamanuvartate / taccAvazyamanuvarya. m , 'pacati' 'paThati' ityAdau zapi pare yaG mA bhUditi / evamapi 'gamiSyati' 'paThiSyati' ityAdi sidhyatu nAma, yakporutsargayoH syAdibhirapavAdairvAdhasambhavAt / kintu 'deviSyati' 'seviSyati' ityA. dina sidhyedeva / tathAhi, vikaraNAnAM yazapAvutsau, tadapavAdA: zyanAdayaH syAdayazca / zyanAdInAmavakAzaH-'dISyati' 'siivyti'| cyAdInAntu 'pakSyate' / 'deviSyati' 'seviyati' ityatrobhayaprasaGge para. tvAta zyanAdayaH syuriti| atra bahudhA samAhitaM bhAgye / tathAdi, zabAdezAH zyanAdayaH kariSyante, "divAdibhyaH" (pA0sa03-1-69) iti paJcamyA anuvR. tAyAH kartari zabiti prathamAyAH SaSThIprakalpanAt / evaca divAdibhyaH syAdiviSaye zabeva nAsti, syAdibhirapavAdairvAdhAt / tadAdezAH zya. bhAdayastu durApAstA eva / athavA "divAdibhyaH zyan' (pA0sa031-69) ityAdiSu syAdayo'nuvartiyante / divAdibhyaH zyan bhavati lalaTostu syatAsI bhavataH / divAdibhya ityeva / evamapre'pi / etena
Page #377
--------------------------------------------------------------------------
________________ 368 zabdakaustubhatRtIyAdhyAyaprathamapAde etInalikelAvasthAyAmeSa prApnuvantaH syAdayaH sArvadhAtukotpatti kimaye pratI. zantAm, tatazca kathaM tAselasArvadhAtukAnudAttavAcavasya ukArya: jhApakatvaM sanAcchatAmiti dRSaNaM pratyukam, "sArvadhAtuke ya' (pA0 su03-1-67) ityAdI anuvRttivalAdeva sArvadhAtukotpace pratIkSaNI. patvAta / athavA zyanAdayaH zabAdezA mA bhUSan mA bAnuparsantAna saratra syAdayaH / kintu deviSyati' ityAdau syAdAna bAdhisyA para svAtAvallAdezAH / ma cAnisyAste, AtRtIyAdhyAyasamAtvidhinA. rAra sthAdibhivyavadhAne dhAtoH parasya lasyAmAdhena AdezAprAtariti pAdhyama, dhAtorSihitasya lasyeti vihitavizeSaNAzrayaNena lAdezAnAM nityatvAta / eva kRteSu lAdezeSu ubhaye prasakAH,syAdavaH zyamAdayaMzca / tatrAntarAtvAtsvAdaya eva bhaviSyanti na tu zyannAdayaH, sArvadhAtu. katvaM kartarItyarthavizeSaca apekSamANAnAntaSI bhirktvaat|| simbahulaM leTi (paasuu3-1-34)|| ghAta: sippratyayo bahulaM syAt leTi pare / joSiSat / juSI prItisaMvayoH (tu0ioc)| anudAttat / vyatyayena parasmaipadam / lipaTa / "laTo'DATo" (pA0 sU03-4-94) iti tipo'T / "itazca lopa (pAsU03-4-97) itI. kAralopaH / bahulagrahaNAneha-patAti vidyut / sibbahulanchandasi jidvaktavyaH (kA0yA0 ) // "praNa mAyUSi tAriSada" "mayAmiSAM savitA sAviSat NisvAdiH / "devasya heDo'vayAsitISThA" iha yAteravapUrvAliGa / bahulavacanAt sip thAs sIyuT sud iT / "ekAca upadeze'nu dAcAt" (pA0sa07-2-10) iti niSedhastu na bhavati, sipA vyavadhA. nAt / sIyuTaH sasya SatvAbhAvazchAndasaH / "tiGkatika" (pA0sa0 8-1-28) iti nighAtaH / yacchabdayoge tu 'yAsiSThiAH ' iti padamA dhudAttameveSyate / yadyapi pratyayasvareNa yAsa udAsatvAdantodA pada. mprAptaM, tathApi sUtrabhanena sipantyaktvA sabayaM kartavya iti bhAgyoktaH sapi chate adupadezAt paratvena "chandasyubhayathA" (pAsU03-4-197) iti sArvadhAtukatvena ca lsaarvdhaatukaanudaactvaadissttsiddhiH| sapaH pisvAbhAve udAsanivRttisvareNa iTa udAttatvaM syAt / tasmA. diha sapaH pitvAdantatve svarAtheM iti sthitam / yathAzrutasutrarItyA tu pitvaM vyarthameva / tathAca vArtika-"pitkaraNAnarthakyaM cAnackatvA. t / iTo'nudAttArthamiti cet ? mAgamAnudAsatvAtsiddham" iti / "kAspratyayAdAmamantre liTi' (pAsU03-1-35) madhAtoH
Page #378
--------------------------------------------------------------------------
________________ pratyayAdhikAre AmuvidhiprakaraNam / pratyayAntebhyazca Am syAlliTi na tu mantre / kAsTa zabdakutsAyAm ( bhvA0A0624 ) | kAsAJcake / lolUpAJcakre / amantre kim ? kRSNo nonAva | acchandasIti tu noktam, brAhmaNe iSTatvAt / " putramA mantrayAmAsa" / "atha ha zunaH zepa IkSAJcake" (ai0brA7 - 3) ityAdi / kAsyanekAca iti vaktavyaM culumpAdyartham (kA0 vA0 ) / culu upAcAra | culumpatiryAttikakAravacanabalAtsAdhuH / ihAvyApyaH tivyAptiparihArAya pratyayagrahaNamapanIya tatsthAne anekAgrahaNaM karta: vyamiti prAgeva vyAkhyAtam / cakAsAJcakAra / daridrAJcakAra / "Ata au palaH " ( pA0 sU0 7 - 1 - 34 ) ityatra okAre vidhAtavye aukAra vidhAnaM "daridrAterArdhadhAtuke lopaH" (kA0vA0 ) ityAkArasya lope'pi bhakArasya zravaNArtham / tena 'dadaridro' ityapi bhavatItyAhuH / UrNItestu na bhavati, nuvadbhAvAtidezAt / na caivamapi "ijAdeH ? ( pA0 sU0 3-1-36 ) ityuttarasUtreNAne kAcatvanirapekSa Ama syAdeH veti vAcyam, "Amazca pratiSedhArtham" iti nuvadbhAvaphaleSu pAThasAmarthyA. tasyA adhyapravRtteH bhASyakAreNa saMhitayA sUtrapATha mAzritya 'anRccho: dayAyAsaH' ityatra anRccha u ityukAraprazleSaNa ukArAntasyAmuniSedhAH thA / nanvevamuzabdAdAcAravivapi " ijAdeH " ityAma pUrvodAhRto mAdhavAH disammatazcAnena bhASyeNa virudhyeteti cet ? na, prathamapakSeNa tatsambha vAt / dvitIyapakSe tu mA bhUdAm, yathAlakSaNamaprayukta ityabhyupagamAt / yadvA-uzcAsau uzveti prazliSTanirdezena udantasyaiva gurumataH paryudAsaH / sa ca "ijAdeH "ti sutrasyaiva zeSaH / tena valgu phalguprabhRtibhyaH vibantebhyo'nekActvaprayukta Am bhavatyeveti sarva sustham / atra kAzikA - 369 Amo'mitvamadantatvAdaguNatvaM videstathA / AskAsorAmUvidhAnAzca pararUpaM katantavat // asyArthaH- mittvAbhAvo'mitvam / Amo makArasya " halantyam" (pra0su01-3-3) itItsaMjJA na bhavati kutaH ? at ante samIpe yasya tathAtvAt / sUtre vidhAnavelAyAM samIpe akAravattvAditi yAvat / prasaGgAdAha - videzami guNAbhAvo'pi tathA / madantatvAdevetyarthaH / "uSavidajAgRbhyaH " ( pA0sU03-1-38) iti sUtre hi Ampratyayasani yogena videdantatvaM nipAtyate / tatrAlopasya sthAnivattvAt guNo na bhavati / yadi tu 'vida jJAne' iti dhAtupATha eva akAro vivakSyate takSa 'vetti' ityAdi na sidhyeta, akArazravaNaprasaGgAt / idAnImAmpratyayasva zabda dvitIya 24.
Page #379
--------------------------------------------------------------------------
________________ 370 zabdakaustubhatRtIyAdhyAyaprathamapAde tRtIyAnhikemAstavamanIkRtyApi misvAmAve jJApakamAha-AskAsorAmvidhAnA. aiti / AmaH amisvamityanuSaGgaH / "dayAyAsazca" (0103-1-37) "kAspratyayAt" (pAsU03-1-36) iti sutrAdhyAmArakAsArAvidhA nAdamindhamAmo'numIyate / sati hi mizve AskAsorAm meSa akhAmamyAdAkArAtparaH syAt / tathA ca savarNadIrghatve sati aki. zikara syAditi bhAvaH / nanvantatvapakSe AmAmAtra iti nim sthAdata mAha-pararUpamiti / yathA "sarvatra lohitAdikatantebhyaH" (pAsU04-1-18) iti sUtre pararUpaM nipAtanAt , zakarAvAdisvAhA, pavamihApIti bhaavH| jAdeva gurumato'nRcchaH (pAsU03-1-36) // ijAdiyoM dhAtu gurumAn RcchatisvistasmAdAm syAliTi natu mantre / hAzcaka / jahAja / ijAderiti kim ? takSa / gurumataH kim ? iSiya / nanvihaM guNe te gurumA yastyeveti ceda ? satyam / gurumabahane sati "sannipAta 10bhA087) paribhASayA ihAmna, liddaanmthe| tukavAda gurumacAyAH / yadvA, 'liTi' iti vihitavizeSaNam / jA. deNUlamatI vihito yo liT tasminniti / tena liNanimittA yA guruma. tasmAna bhaviSyati / anujchaH kim ? Anaccha, Anachatu, mAna. chuH / anuccha' iti zakyamakartum , RcchatyRtAm" (ma07-411) zati liTi pare guNavidhAnAllikAdeva mAmo'pravRttaH / catra 'acchati' ityanena artereva ritapA nirdeza iti vAcyama, "Rcchtytaam|" (pA007-4-11) iti savarNadIrghaNa svarUpeNaivAH praSAda prasa peca bahuvacanaM pramANam / atra zlokavArtikam vAcyamUrgoguMvadbhAvo yaprasiddhiH prayojanam / Amazca pratiSedhArthamekAcaveDupamahAt // atra yaGi bhAvAtidezaH / AmiTostvabhAvAtidezaH, nau tamo. raMbhApA |ipgrhpttprtissedhH / "vibhASA'guNe" pA0sa02-3-29) iti pazamI / phalastha cAtra hetutvam 'adhyayanena vasatti itipd| 'ekAca iti vartamAme "znyukaH kiti'' (pA0sa07-2-11) iti ya ipratiSedhaH tato'pi hetovadrAvo vAcya ityarthaH / prooMnUbate / pro. jnAva / proNutaH / proguMtavAn / dayAyAsazca (pA0sa03-1-37) // ebhya mAm syAliTi zya dAnagatirakSaNeSu (bhvA0042) aya gatI (bhvaa0maa0475)| mAsa upavezane (aA011 / prayo'pyanudAttetaH / dayAzcake / palAyAza
Page #380
--------------------------------------------------------------------------
________________ pratyayAdhikAre kRbhvastyanuprayogaprakaraNam / 372 ke / "upasargasyAyato" (pA0sa08-2-19) iti latvam / AsAJcake / uSavidajAgRbhyo'nyatarasyAm (pA0su03-1-30) // ebhya Am / syAlliTi / uSa dAhe (bhvaa0p0698)| vida zAne (a0p054)| sattAvi. cAraNArthayostu AtmanepadinolAbhArthasya cobhayapadino neha grahaNam, parasmaipadibhyAmuSajAgRbhyAM sAhacaryAt / oSAJcakAra, uvoSa / videriha bhAmsanniyogenAdantatvanipAtanAd guNo na, vidAJcakAra, viveda / jAgarAdhakAra, jajAgAra / bhInhIbhRduvAM zluvaJca (pA0sU03-1-39) // ebhyo lisyAmvA erNa lAviva kArya ca / kiM punastada: dvitvamitvaJca / bibhayAJcakAra, bi. bhAya / jinhayAJcakAra, jihAya / bibharAJcakAra, babhAra / juhabA. akAra, juhAva / iha dvitvam sarveSAma, insvantu bibhaH, "bhRkSAmit" (pA0sa07-4-76) iti zlau vidhAnAt / kA cAnuprayujyate liTi (paa0suu03-1-40)|| AmaH pazcAta liDa paraH kRma prayujyate / kRSiti pratyAhAraH "kabhvasti' (pA0sa05-950) ityataH "ko dvitIya" (pAsU05-4-58) iti akAreNa / kSetra kabhvastayo praahaaH| atraca pramANam-"AmpratyayavakRmo'nuprayogasya" (pAsu013-63) iti sUtre kRgrahaNam / anuprayogasAmarthyAvaste bhAvo na / anyathA hi "bhvanuprayujyate" ityeva brUyAt / yAcayAMcakAra / vAca. pAmbabhUva / yAcayAmAsa / ihAnuprayuktasyAste vakarmaNosta / tatra ezi iTi ca rUpe vipratipadyante / tathAhi-ubhayatrApi "ha pati" (Te sa07-4-52) iti hAdeze kRte 'IkSAmAhe' iti kecit / tAsisA. hanAdivyeva hatvamityanye / tatsAhacaryAdeva sArbadhAtuka evaM pati hatvam / tenobhayatrApi 'IkSAmAse' iti ruupmitypre| ___ syAdetat, AmantametadanabhivyakapadArthakaM, nahyasmAt kArakavi. zeSaH satyAvizeSo vA'vagamyase / tama vizeSasamarpaNAya nyAyata palA. nuprayogalAbhAtkimanena sUtreNeti cet / bhatrocyate-kriyAmAvavivakSAyAM kArakatatsayayozcApiksa pAkapreraNA aatetyaadipryogaastaavtsrvsmmtaaH| tatra tathaiva pAyA. maityetAvanmAtraprayoge prasakte taM vArayitumidam / kizvAstibhavatyo. riva vidyatarapi prayoge nyAyatA prasake tamapi vArayitumetat / kiza nivRttapreSaNAddhAtoH prAkRte'rthe Nici sAmAnyavAcakAnuprayogArtha sA. setat / apica pazcAdeva prayogo yathA syAt na tu pUrvamiti / tena
Page #381
--------------------------------------------------------------------------
________________ 372 zabdakaustumatRtIyAdhyAyaprathamapAda tRtIyAnhikecakakSAm' ityAdi na bhavati / apica avyavahita eva pazcA dAvo mukhyaH / tathA ca vyavahitanivRttyarthamapIdam / tena 'ImA rAjA cakre' ityAdi na bhavati / kathantarhi bavhacabrAhmaNe-"tAn ha rAjA madaH yAmeva cakAra" (ai0brA06) iti ? chAndasatvAdityavehi / kathantarhi bhaSTi kAvye-"uzAmpracakrurnagarasya mArgAn" "bibhayAmpacakArAsau" iti, kathazca raghukAvye-"taM pAtayAM prathamamAsa papAta pazcAta" "pradaMzayAM yo nahuSaJcakAra"iti ? pramAda evAyama, "viparyAsanivRtyartha, vyavahiH sanivRtyarthaca"iti vaartikvirodhaadityaahuH| ihAmprakRteH kRbhvastInAJca sAmAnyavizeSavacanatayA tadarthayo. ramedAnvayo bodhyaH / ata eva pratyAhAre'ntarbhUtasyApi sampado'nupra. yogo na bhavati, ananvitArthakatvAt / yattu "sanAdyantA" (pA0sU0 3-1-32) ityato dhAtvadhikArAt dhAtUpasargasamudAyasya nAnuprayoga iti / tanna, evamapi yo'tra dhAtuH padiH tanmAtrasya uktarItyaiva vAraNI. yatvAt / evaJca sAmAnyasya sannihite vizeSa paryavasAnAt tadvatasA. dhanAdivizeSAbhidhAnam AmantagatavizeSAbhidhAnameveti sampadyate / ata eva anuprayujyamAnayovastyorAmantavazena sakarmakatvAt tAbhyAM karmaNi liT / tathAca mAgha:-"tasyAtapatraM bibharAMbabhave" iti / zrIharSazca apartupUrvAvapi nedasAmbharA vibhAvarIbhirbibharAmbabhUvire / iti / vidAGkurvantvityanyatarasyAm (pA0pU03-1-41) // verloTyAm , muNAbhAvaH, loTo luk, loTaparasya kRto'nuprayogazca vA nipAtyate / itizabdaH sarveSAM lADvacanAnAmupalakSaNArthaH / sUtre prathamapuruSabahuva canaprayogastu pracuraprayogatvamAtreNa / vidAGakarotu / vidAkurutAm / vidAkurvantu / abhyutsAdayAmprajanayAzcikayAMramayAmakaH pAvayAkriyAvidAmaka. niti cchandasi (pA0pa03-7-42) // ete chandasi vA nipAtyante / sadijaniramINAM pyantAnAM luDyAmpratyayaH / cinoterapi zuddhasya lubdhAm , dvirvacanaM, kutvaJca / 'akaH' ityanuprayogaH pratyeka caturbhiH sambadhyate / pavateH punAtervA Nyantasya AzIrliGi Am, kriyAt'ityaH nuprayogazca / viderluGayAma, guNAbhAvaH, 'akan' ityasyAnuprayogazca / 'aMkaH' iti ko luGitip / "mantre ghasa" (pAsU02-4-82) iti gleluki tipo "halyAdi'' (pA0sa06-1-68) lopaH / 'an' iti tatraiva bahuvacanam / abhyutsaadyaamkH| abhyudasISada pati pazcebhASAyAM
Page #382
--------------------------------------------------------------------------
________________ pratyayAdhikAre blividhAnaprakaraMge / / prajanayAmakA, prAjIjanat / cikayAmakaH, atraiSIt / ramayAmakaH) arIramata / pAvayAMkriyAta, pAvyAt / vidAmakan, avedissuH| iti zrIzabdakaustubhe tRtIyAdhyAyasya prathame pAde tRtIyamAnhikam // li luGi (pA0403-1-13) // dhAtozlipratyayaH syAt luGi pare / ikAro.leriti sAmAnyagrahaNArthaH / cakAraH svarArtha ityuttarasUtre sphuTIbhaviSyati / asyAdezAH sijAdayo vakSyante / nanvevaM kiM.li. pratyayena ? sijevonsargaH pratyayo'stu, tadapavAdAzca ksAdayaH santu / na ca-"mantre ghasa"(pAsU02-4-82) itisUtresarvadhAtuSulerityekenaiva ni. pohe lAghavArtha cilaH kartavyaH / anyathA hi ghasnagamarthamaGo grahaNam / AkArAnteSu dheTo'ntarbhAvAcadartha caGo grahaNam / tasya hi "vibhASA dheTazyoH " (pA0903--1-49) iti caGasti / dhAtvantarArtha sico prahaNama / yadi tu janeH "dIpajana" (pA0su-3-1-61) iti vihitasya viNo luk chandasi dRzyate tatastasyApIta trINi catvAriM vA prh| pAzani kartavyAni syuriti vAcyama, glipakSe'pi "li laGi" "kale: sic" (pA0pU03-1-43,44) "mantre ghasa" (pA002-4-81) iti satreSu militvA cilaclerleriti trayANAM grahaNasya tulyatvAt / na co. karItyA sAmye'pi glipakSe lAghavAntaramasti, "gAtisthA" (pA0sa0 2-4-77) iti sUtre 'sica' ityapanIyatasthAne 'le' ityabhiA cya - ma. meghasAdisatre tasyevAnuvartanAditi vAcyam, evaM hi vadan akRtemveva sijAdyAdezeSu tadapavAdo lereva lumityabhipreSi, kiMvA AdezeSu kRteSuH sthAnivadbhAvo neti ? nAdyaH, 'agu' 'asthuH' ityAdau sicaH paratvAbhAvena "sijabhyasta" pA0sa03-4-109) iti juso'pravRttiprasaGgAt / na ca "AtaH" (pA0 su03-4-110) iti jus, tatrApi 'sica' itysyaanuvRtteH|| athocyetaM, "AtaH" iti satre sigrahaNaM nAnuvartate, tathAca 'aguH' ityAdau vidhyartha tat na tu niyamArtham , vyAvAbhAvAt / na ca 'abhUvan' iti vyAvartyam, tatra jusaH prApterevAbhAvAta / na ca "sijabhya. sta" (pAsU03-4-109) iti prAptiH, lAvasthAyAmeva lugiti pakSasya idAnI parigRhItatvAt / na caivam 'avAn' ityatrApi "AtaH" (pA su03-4-110)iti nityo jus syAditi vAcyam, "laGaH zAkaTAyanaH syaiva" (pAsU03-4-111) iti niyamAdvikalpopapatteriti / evamapi 'mA hi gAnAM" mA hi syAtAma' ityAdiSu AdiHsivo'nyatarasyAma'
Page #383
--------------------------------------------------------------------------
________________ 374 zabdakaustubha tRtIyAdhyAyaprathamapAdaM caturthAnhike tasmAllAvasthAyAM (pA0su06-1-178) ityeSa svaro na siddhayet / lopa iti prathamaH pakSo duSTa eveti sthitam / " na dvitIyaH evaM hi sati "vibhASA ghrAdheT" (pA0su02-4-78) iti sUtreNApi cdayAdezAnAmeva luk, iti gheTazvaGo'pi sa syAt / tatra yadA "vibhASA dheTyoH " (pA0sU03-1-49) iti bane vikalpitatvena pakSe sici kRte tasya lugalukau, tadA a. dhAt, adhAsAm, adhuH / adhAsIt, avAsiSTAm adhAsiSuH iti siddhamiSTam / caGo'pi lugabhAvapakSe avadhat, adadhatAm, adadhan / iti siddham / lukapakSe tu "na lumatA" (pA0sU01-1-63) ityaGgAdhikAranirdeza iti mate pratyayalakSaNena dvirvacane 'adadhAt' ityapi caturtha rUpaM syAt / "na lumatA" (pA0sU01-1-63) iti nAGgAdhikAranirdezaH, kiM tvAGgamanAGgaM vAlumatA lupte pratyaye pare pUrvasya prAptaM sarve niSidhyata iti mukhyapakSe tu bar3e luki dvitvApravRttau sijlakA tulyameva rUpa* miti 'adhAt' ityAdau yadyapi na doSaH, tathApi bahuvacane 'aghAn 'hasyaniSTamapi caturthaM rUpaM syAdeva, iSyate tu traizandyam 'madhuH, adhAkhiSuH, adhan iti / na ca co luki "AtaH" (pA0su03-4-110) iti jum bhaviSyatIti vAcyam, tatra 'sicaH' ityasyAnuvRtteH / anyathA tA niyamArthatA'nupapattau 'abhUvan' ityatra pratyayalakSaNena "sijabhyasta" (pA0su03 -4 -109) iti jusprasaGgAt / nanu "blyabhyastavidibhyA" iti vakSyAmi / evaJca caGlukyapi cleH paratvAjjus bhaviSyati / "AvaH" (pA0su03-4 -110) iti sune'pi ligrahaNAnuvRtyaiva biya mAt 'abhUvan' ityatra jus na bhaviSyati / 'mA hi gAtAm' ityAdau "aadi| sikhaH" (pA0sU06-1-187) iti svaro'pi siddhaH / evaJca kRteSvAdezeSu lugiti pakSo nirbAdha paveti cet ? na, yadi "blyasvasta" iti brUne sardi phsAGcaGkSu dossaaprtteH| adhukSan, avocan, azdhan, atrApi hi jus prApnoti / tasmAtsijabhyastetyeva vaktavyam / "AtaH" ( pA0su03-4110) ityatra ca sigrahaNamanuvarttanIyam / evaJca baGluki bahuvacane 'adhAn' iti prApnotIti doSaH sthita eva / tasmAt "mAtisthA" (pA0 : 01-4-77 ) ityatra sica ityeva vaktavyam / tatazca clipakSe 'pi philacale. haisita trayANAM grahaNaM tulyameveti sthitam / pratyuta kalerakaraNe mahallAghavam | "mantre ghasa" (pA0su02-4-81) ityAdisUtre hi aru eSa praha NaM kartavyam / sic tu "gAtisthA" (pA0sU02-4-77 ) iti sutrAdanu vartyaH / dheTo janezca catriNo vaikalpikoM, tatra yAni lagudAharaNAni
Page #384
--------------------------------------------------------------------------
________________ pratyayAdhi kAre blyA dezavidhAnaprakaraNam / tAni siva eva lukA siddhAni / na caivam "AdiH sico 'nyatarasyAm" (pA06-1-187) iti svaraH syAditi vAcyam, caDciNograhaNe'pi pAkSikasya tasya durvArasyAt / tasmAt "cli luGi" iti sUtraM vyarthameveti cet ! atrAhuH, asati blau " mantre ghasa" (pA0sU02 - 4 -81 ) ityatra yebhyaH sico luk teSAm "aadi| sinaH" (pA0s06-1-187) iti* svaraH syAt / sati tvasmin 'le:' iti lAvasthAyAmeva luki sijamA. bAdyathAyathaM svaraH / kiJca AkArAntebhyaH sico luki jusa prApnoti lestu luki antibhAva eva bhavati / api ca, "zala igupadhAt" (pA0 03 - 4-45) iti sUtre aniSTaH ityamena DilaM vizeSayatumapi lirecumbaH / asati hi blau 'anidaH' iti dhAtoreva vizeSaNaM syAt / tataH ica 'aghusava' iti na siddhyet / manUditvAdivikalpe pAkSikeNDamA vena aniDevAyamiti cet 1 tarhi nityaM ksaH svAt / tatakha 'amuhIta' iti na siddhyet / 'aniTaH' iti kalervizeSaNe tu yadA bliramiT takSa ksaH, yadA kheT tadA sijivi siddhamiSTam / tasmAt yathAvayaM svaroticAguDIditi bleH phalamiti sthitam / 375 bhASye tu cilaH pratyAkhyAtaH / yattUtam, "AdiH sicaH " (vA0su0 6-1-187) iti syAditi, tana, tasya vaikalpikatayA iSTasvarasya mi. tyAt, sarvavikalpAnAM chandasi vyavasthitatvena aniSTasyA nApAdyatvAt / yadapi AkArAntebhyo juna syAditi / tadapi bha, mantre tAzasvodAharaNasyAbhAvAt / atra ca bhASyakArIyapratyAkhyAnameva pratrANam / yadapi 'aguhIt' iti na siddheyaditi / tadapi na, guhAdayo vikalpiteda To bhAvA'bhAvAbhyAM bhidyante / tatra ye seTaH tebhyaH sic, aniyastu ksa iti bhagavadbhASyakArAzayasya kaiyaTena varNitatvAta / blaH sic (pA0sU03-1-44) // cleH sijAdezaH syAt / ikAra uccAraNArtha itsaMjJako veti pakSadvayamapi "hanaH sic (pA0sU01 -2-14) ityatra pratipAditam / cakAraH svarArthaH / mA hi lAvIt / atra hi "AgamA anudAttA" iti iTo'nudAttatvaM prAptaM sthAninyAdeze dvicitkaraNAdvAdhyate / yatu kecit-pratyayasvarasya dvAvapavAdoM AgamA dAsatvaM citsvarA / tatra mAdyaM yAsudvidhau jJApitaM taddezam, ci. tvarastu ssaasstthH| tatrApavAdavipratiSedhe paratvAccitsvara eva siddhyati saki sicacitveneti / tanna, AgamAnudAttatvaM hi mAnugAdiSu prakRtyAgameSvapISyate / kuNDinajAdInAzca citsvaraH, tatkathamimI pratyaya
Page #385
--------------------------------------------------------------------------
________________ 376 zabda kaustubha tRtIyAdhyAya prathamapAde caturthAnhike svarasyApavAdau syAtAm ? kiJca iha citsvarasya paratvamapi nAsti, sthAnivadityasya kAryAtidezatvAt / tasmAdAgamAnudAttatvena avizebAtsarvaH svaro bAdhyata iti tadbAdhanAya sicazcittvam / na ca clezcittvasAmarthyAdeva tadvAdhaH, "mantre ghasa" (pA0su02- 481 ) iti sUtre 'le:' iti sAmAnyagrahaNena tasya caritArthatvAt / anyathA hi niranubandhakasvAdasyaiva grahaNaM syAt, na liTaH / tatazca "AmaH" (pA0su02-4-81) iti sUtre niranubandhakasya lerasambhavAt leriti nAnuvartteta / tatazca parasvAdantaraGgatvAcca nibAdiSu pazcAlluki 'kArayAm' ityasya pratyayalakSaNena tiGantatvAt 'devadasaH kArayAJcakAra, ityatra Amantasya nighA taH tataH parasya cAnighAtaH syAt / tasmAt "Ama:" ityatra 'le:' itya. nuvartyameva / tadarthaJca pUrvatra sAmAnyagrahaNaM vAcyam, tadavighAtAya cle. akArazcaritArthaH / cleH pratyAkhyAnapakSe tu sica eva vittvanAnanyAna mAgamAnudAttatvaM bAdhyate / spRzamRzakRpatRpasRpaH sijveti vaktavyam (kA0vA0 ) // spRza sparzane (tu0pa0142), mRza Amarzane (tu0pa0245), kRSa vilekhane (svA05010 15) ebhyaH kase prApte tRpa prINane, Tapa harSavimocanayoH (di0pa089, 90) mAbhyAM puSAditvAdaGi prApte sijapi pakSe abhyanujJAyate / asprAkSIt, aspArkSIt, aspRkSat / amrAkSIt, amArkSIt, amRkSat / akrAkSIt., kAGkSata, , akRkSat / atrApsIt, atAsIt, atRpat / adrApsIta, adAlata, apat / prakriyAkaumudyAntu prakRtavArttike sRpimapi prakSipya 'asrAsIt, 'asAsIt,' ityapi rUpadvayamudAhRtam / tantu aprAmANikatvAdupekSyam / akA 1 zala igupadhAdaniTaH ksaH ( pA0sU03-2-45) // zalanta igupadhA yo dhAtuH tasmAtparasya aniTaicaleH klaH syAt / duh-adhukSat | lihUalikSat / zalaH kim ? abhaitsIt / igupadhAtkim ? adhAkSIt / aniTaH kim ? akoSIt / cleH pratyAkhyAnapakSe tu 'aniTaH' iti dhAtoreva vizeSaNamiti prAgevoktam / yadyapi akRta eva kase lAvasthAyAM guNaH prApnoti, tathApi igupadhAditi vizeSaNasAmarthyAnna bhavati / na ca kRte . 'pi guNe bhUtapUrvagatyA vihitavizeSaNAzrayaNena vA kso'stviti vAcyam, kitkaraNavaiyarthyApatteH / na ca " ksasyAci" (pA0su07-3-72 ) ityatra vizeSaNArthaM tat, "sasyAci" ityeva siddheH / na caivaM vRtRvadihanikamikaSibhyaH se 'vatse' 'vatsA' ityatra prasaGgaH syAditi vAcyama, "lugdA duha" (pA0s07 - 3-73 ) ityatrApi hi 'sasyAci' ityataH 'sa
Page #386
--------------------------------------------------------------------------
________________ pratyayAdhikAre jyAdezavidhAnaprakaraNam / 377 sya' ityanuvartate / evaJca duhAdiSu yasya sambhavaH tasyaiva pUrvasUtre'pi prahaNamiti suvctvaat| tasmArikatkaraNasAmarthyAd guNo netisthitam / zliSa AliGgane (pAsU03-1-46) // atra yogA vibhajyatezliSaH // zliSaH parasya aniTazcleH ksaH syAt / pUrveNeva prApta. sya ksasya puSAdyakA bAdhe prApta ida mArabhyate / puSAdipAThasAmarthyAtpakSe aG / evaJca aGlayoH sarvatra vikalpa prApta AliGganAnAlika. nayoravizeSeNa kse ca prApte niyamArtha dvitIyo yogaH AliGgane // zilaSaH parasyAniTazleyo'yaM ksAdezaH sa AliGgane eva, na tvarthAntare / evaM cArthAntare sAvakAzo'G AliGgane ksena bAdhyate / azlikSat kanyAM devadattaH / AliGgana eveti kim ? samAzliSajatu kASTham / iha ava / pratyAsattau hatra zilaSirvartate na tUpagUhanapariSvaGgAparaparyAye AliGgane / upAzlikSAtAM jatunA kASTha / nanviha "zala igupadhAt" (pAsU03-1-45) iti kso durvAraH / AliGgane eveti niyamena hi 'anantarasya' (pA0bhA063) iti nyAyana zliSa iti yA prAptiH abAdhanArthA saiva niyamyate na tu tataH prAcInamapIti cet ? na, yogavibhAgasAmarthyena sarvasyAH ksaprApteH niyamanAt / AtmanepadaM ca aDo'prApteH sijeva paryavasyati / nanvevamapi AliGganaeveti Adezaniyamo'yamiti kutaH, arthaniyama evAyaM kiM na syAt AliGgane kapta eveti / tatazcAliGgane aG mA nAma bhUt / Atmanepade tu anAliGgana'pi pUrveNa so durvAra eveti cet ? satyama, ubhayatheha niyamasambhave'pi pratyayAnayama evAzrIyate, lakSyAnurodhAt vidhayavi. bhaktinirdezana pradhAnatvAdvA bhASyakAroktavyAkhyAnAdveti na kazciddo. ssH| zliSa iti yoga aniTaH kim ? 'zliSa AliGgane' (di0pa080) ityasyaiva grahaNaM yathA syAt / 'zliSu pRSu pluSu dAhe' (bhvA0pa0703) ityasya seTo grahaNaM mA bhUt / sAnubandhakatvAdeva tadagrahaNe tu 'ani. TaH' iti nAvazyakAmiti dik / zliSa iti yogavibhAgasiddhazca kasaH "purastAdapavAda" (pa0bhA0 61) nyAyena aGameva bAdhate na tu cintana 'samAzleSi kanyA devada. ttana' iti ciNeva bhavati / __ na dRzaH (paasuu03-1-47)| hazaH cleH klona syAt / adarzat / adrAkSIt / "irito vA'' (pAsU03-1-57) ityapakSe "RdRzo'Gi' (pA0sU07-4-16) iti guNaH / sicpakSe "sRjihazAjhali" (pA0 sU06-1-58) ityam /
Page #387
--------------------------------------------------------------------------
________________ 378 zabdakaustubhatRtIyAdhyAyaprathamapAde caturthAhike NizridruSubhyaH kartari caG (pAsU03-1-46) ebhyazclezva syAt kartRvAcini luGi pare / 'Ni' iti NiNicoH sAmAnya praha Nam / acIkamata / acIkarat / azidhiyat / adudruvat / asutravat / kari kim ? akArayiSAtAM ghaTI devadattena / caGo kAro guNaniSe. dhArthaH / cakAracaGIti vizeSaNArthaH / aGItyucyamAne "asyativa. ki" (pAsU03-1-52)ityaGi "SidbhidAdibhyaH" (pAsU03-3-104) iti cAGi atiprasanaH / yadi tu "Nizri" (pA0903-1-48) ityAdau eSa kriyeta tadA zakyaM citvamakartum / kamerupasaMkhyAnam (kAbhvA0) || "mAyAdaya ArddhadhAtuke pA"iti padANiG nAsti tadarthamidam / acakamata / atra bhAgyam nAkamiSTa sukhaM yAnti suyuktairvaDavArathaiH / atha patkASiNo yAnti ye'cIkamata bhaassinnH|| asyArthaH / acakamatAcIkamateti zabdayoH sAdhutve tulye'pi 'a. cakamata' ityasya vizeSalakSaNasApekSatayA tatprayoge klezAdhikyAtphalAdhikyam / tena kameTuMGi ki rUpamiti pRSTe 'acakamata' iti ye brayu. ste suyuktaiH rathaiH svarga yAnti / yaistu 'acIkamata' ityuktaM te pAdau kaSantIti patkASiNo yAnti / "himakASihatiSu ca" (pAsU06-354) iti pAdasya pdaadeshH| ____ anye tu vyAcakSate / akamiSTeti yairuktaM te evopacArAdaka. miSTazabdenocyante / te'mI suyuktairvaDavArathairgacchanto'pi mukhaM na prApnuvanti, apazabdoccAraNAta / acIkamatabhASiNastu patkA. SiNo'pi sukhaM yAnti / vibhASA dheTravyoH (pA0sU03-1-49.) // AbhyAM clezvaG vA syAt / adadhat / sicpakSe "vibhASA ghrAdheTa' (pA0sU02-4-78) iti vA luk / adhAt / adhAsIt / azizviyat / pakSe "jastambhu" (pAsU03-1-78) ityng| "zvayateraH" (pAsu07-4-78) azvat / sici vRddheH pratiSedhe guNaH / azvaryAta / kartarItyeva, adhiSAtAMgAvI vatsena / karmaNi dvivacanam / "sthAdhvori" (pAsU01-227) iti kittvetve| gupezchandasi (pAsu03-1-50) // gupeH parasya blezcaG vA syAt chandasi / AyapratyayAbhAvasthala evedam, mUtre kevalasyoccAra NAt / imAno mitrAvaruNo gRhAnajUgupataM yuvam / gup rakSaNe (bhvA0 pa0395) luG thasastam / "tujAdInAM dIrgho'bhyAsasya" (pA0ma06
Page #388
--------------------------------------------------------------------------
________________ pratyayAdhikAre blyAdezavidhAnaprakaraNam / 1-7) iti abhyAsadIrgha iti haradattaH / kalpasUtreSu tu prAyeNa -hasva eva paThayate / pakSe agoptam, agopiSTam / UditvAdiDabhAve "padavaH ja" (pA0sU01-2-3) iti vRddhiH / "jhalo jhali" (pA0ma08-2-26) iti sico lopaH / iTpakSa "neTi" (pAsU07-2-4) iti vRddhiniSedhaH, guNaH / AyapratyayapakSe-agopAyiSTam / iti catvAri chandasi / bhASAyA. ntu caGantaM varjayitvA trINi rUpANi / nonayatidhvanayatyelayatyardayatibhyaH (pA0sU03-4-51) // ebhyo NyantebhyaH clazca na syAt chandasi / "mA tvAyato jarituH kA. mananayIH" / tvAyatasvAmicchano jarituH stotuH mama kAmamabhilASaM mA unayoH UnaM mA kArSIrityarthaH / 'mA UnanaH' iti bhASAyAm / Una parihANe (cu0p0356)| curAdAvadantaH / Nic sipa caG No kRtasyAllopasya sthAnivadbhAvAt 'ajAderdvitIyasya" (pAsU06-1-2) iti nazabdasya dvivacanam / aglopitvAnna sanvadbhAvadIrghopadhAhrasva. svAni / iha vRttipadamAryoH prAyeNa auninata hati pAThaH / tatra abhyAse ikAraH prAmAdikaH / idaJca "dvirvacane'ci'' (pA0sU01-1-51) iti sUtre mphuTIkRtamasmAbhiH / "mA tvAgnirzvanayIda dhuumgndhiH"| dhvana zu. bde (cu0pa0357) curAdiradantaH / ghaTAdinAntazca / bhASAyAM tu aglopitvAnna sanvat / adadhvanat / ghaTAdestu anaglopitvAt adidhvanat / ailayIt / aililat iti bhASAyAm / ila preraNe (cu0pa0127) curA. diH| ArdayAt / Ardidat iti bhASAyAm / arda gatI yAcane ca (bhvA0pa0927) arda hiMsAyAm (cu0u0296) hetumaNNyantau / iha sUtre 'chandasi' ityasyAnuvRttivRttyAdimahAgranthasaMmatA / tathA ca bhaTTiH___ajigrahattaM janako dhanustadyenArdidadaityapuraM pinAkI / iti / prakriyAkaumudyAM tu dvayamapi loke ityuktam / chandasIti nAnuva. rsate, vibhASeti cAnuvartata iti tadAzayaH / idazcAzuddham, sUtre namao yApatteH sakalamahAgranthavirodhAztyAstAntAvata / __ asyativaktikhyAtibhyo'G (pA0sU03-1-52) / asu kSepaNe (di. 1093); vaca paribhASaNe, (a05052) bUjho (a0u034) vacizca jyA prakathane (a0pa050), cakSiGaH (a0A07) Adezazceti prAcaH / vastutastu sArvadhAtukamAtraviSayaH khyAtiH / iha tvAdezasyaiva prahaNam / ebhyazcleraG syAt kartRvAcini luGi pre| asyateH puSAdipAThAdeva aGi siddhe punargrahaNamAtmanepadArtham / paryAsthata, paryAsthatAma, paryAsthA t| "upasadasyatyuhyorvAvacanam" (kAbhvA0) ityAtmanepadam /
Page #389
--------------------------------------------------------------------------
________________ 380 zabdakaustubhatRtIyAdhyAyaprathamapAde cturthaadikeang| asyatesthuk / karmakartari tu pratyaye paratvAzciNa , anyatra ajh / pAsiM, paryAsthatAma, paryAsthanta / avocata, avocatAma, avocan / "vaca um" (za0sa07-4-20) / akhyat, akhyatAm , akhyan "Ato lopaH" (pAsU06-4-64) kartarIti kim ? kaNi mA bhUt, ciN. sicAveva yathA syAtAm / nirAsi, niraasissaataam| lipisicivazca (pA0sU03-1-53) // ebhyazcleraG syAt / lipa upadehe (tu0u0153) alipat / Sica kssrnne(tu0u0154)| asicat / vhe sparddhAyAM zabde ca (bhvaa0u01033)| avhat / "asyativaktikhyAti. lipisicivha" iti tu noktam , ekasUtratve hi asyatyAdInAmapi utta. rastre anuvRttau vikalpaH syAt / ___ AtmanepadevanyatarasyAm (pA0403-1-54) // pUrveNa nitye prApte vibhASeyam / alipata , alipta / asicata, asikta / aGabhAve sin / "jhalo jhali" (pAsU08-2-26) iti slopH| "liGsicau' (pA0 sU03-7-53) iti kitvAd guNAbhAvaH / avhata, avhAsta / puSAdidyutAladitaH parasmaipadeSu (pAsU03-7-55) // zyanvi. karaNapuSAderyutAdelAdetazca parasya cleraGAdezaH syaatprsmaipdessu| puSa puSTI, zuSa zoSaNe, (di05076,77) ityevamAdirAdivAdigaNasamAptaH puSAdiH / yantu madhye 'SNiha prItI (di0pa094) vRt iti vRtkaraNaM tadra dhAdisamAptyartham / "asyativakti"(pAsU03-1-52) iti sUtre "asya. tigrahaNamAtmanepadArtha puSAditvAt" iti vArtikakAravacanaM cAtra pramA. Nam / apuSat / azuSat / yastu bhUvAdiHpuSa puSTI, zriSu zliSu pruSu pluSu dAhe (bhvA0pa071,-75) ityevamAdiH, so'tra na gUhAte, dyutAdInAM pRthakkaraNAjjJApakAt / te hi tatra purSaruttaratra paThyante / yo'pi puSa puSTI, muSa steye (kyA0pa057,58) iti krayAdiSu paThitaH, so'pyatra na gRhyate / tatra hi catvAra eva dhAtavaH / yadi ca te jighRkSitAH syula. dita eva te kriyeran / yantu svaritettvAderapi tenaiva siddhatvAditi haradananoktam, tatra teSAM niranubandhakatvAt grahaH svaritattve'pyAdiza. bdArthAlAbhAt / aGa AdizabdArthanve tu apizabdArthAlAmAditi dik / ___ atha siddhAnte'pi puSAdayo dyutAdayazca lAdeta eva kuto na paThitA iti ceta ?na, pratyeka lakArapAThe vipriitgaurvaaptteH|n cAnusandhA. stareNa lakAro nimAtuM zakyaH, tattakAryAnirvAhaprasaGgAt / AditA. mIditAmuditAmUditAJca tatra sasvA / tadyathA-puSAdiSu nividA patraprakSaraNe (di05082), madI harSe (di0p012)| zamu upazame, (di050
Page #390
--------------------------------------------------------------------------
________________ pratyayAdhikAre kalyAdezavidhAnaprakaraNam / 381 95) vidhU rAThI (di0pa086) iti paThyante / dyutAdiSvapi zivatA varNe; JimidA snehane, JiSvidA snehanamocanayoH (svA0A0343, -345), sraMsudhvaMsu avasraMsane ( vA0A0355.356), spandU prasravaNe, kRpU sAmarthye (svA0A0762,763) iti paThyante / adyutata / azvitat / "zudbhyo luGi" (pA0sU01-3-91) iti pAkSikaM parasmaipadam / gamla (svA0pa01007) agamat / parammaipadeSviti kim ? adyotiSTa / iha "nandigrahipacAdibhyaH " ( pA0su03-1-134) itivat puSadyutAdItyeka evAdizabdaH paThituM yuktaH / tathA tu na kRtamityeva / sartizAstyartibhyazca ( pA0sU03 - 1 - 56) || ebhyazcleraG syAt / zAsu anuziSTau (a0pa065) asyaiva grahaNam, satrtyartibhyAM parasmaipadibhyAM sAhacaryAt / na tu 'AGaH zAsu icchAyAm' (a0A012) ityAtmanepadina iha grahaNam / artisatyarapi "ka sR gatau" (ju0pa016,17 ) iti jauhotyAdikayoreveha grahaNam, avidyamAnazapA zAsinA sAhacaryAt / tena bhauvAdikayoH sijeba / cakAreNa 'parasmaipadeSu' itya nukRSyate / tacco ttarArthaM na tvihAnveti pRthagyogakaraNasAmarthyAt / anyathA hi "puSAdi ghutAddladitsartizAstyartibhyaH" ityeva paTheta / evaM hi pRthagvibhaktinirdezazcakArazva na karttavyo bhavati / athavA maNDUkaplutyA uttaratraiva para smaipadagrahaNaM sambhantsyate / yadvA 'ihAnukRSTaM sat parasmaipade dRSTo yaHzAsi' iti vyAkhyeyam / "zAsa idahaloH " ( pA0sU06-4-34) iti sUtre kaiyaTagrantho'pyevaM neyaH / sarti-asarat / 'RdRzo'Gi" (pA0su07-4 16) iti guNaH / aziSat / " zAsa idahaloH " ( pA0su06-4-34) "zAsivasi" (pA0sU08 - 3 - ) iti Satvam / Arata / samanyavo yatsamaranta senAH / " samo gabhyucchibhyAm" ( pA0sU01-3-29) "arttirazibhyazca" (kA0vA0 ) iti vArttikenAtmanepadam / " bahulaM chandasyamAGyoge'pi" (pA0sU06-4-75 ) ityaDabhAvaH / ityatra samAranta mamAbhISTAH saGkalpAstvayyupAgate / iti bhaTTiH / yantu "samo gamyRcchi" (pA0sU01-3-29) ityatra bhASye sijudAharaNaM tadbhavAdikasyeti tatraivAvocAma / irito vA (pA0sU03-1-57 ) // irito dhAtozcleraG vA syAt parasmaipadeSu / abhidat / abhaitsIt / parasmaipadeSu kim ? abhipta / svaritattvAttaG / jastambhu mrucumlucugrucuglucugluJcuzvibhyazca ( pA0su03-1-52 ) // ebhyaibleraG vA / ajarat, bhajArIt / stambhuH sautro dhAtuH /
Page #391
--------------------------------------------------------------------------
________________ 382 zabdakaustubhatRtIyAdhyAyaprathamapAde caturthAhikeastabhat , astambhIt / mrucu mrucu gatau (bhvaa0p0195|196) amru. cata -amrocIt / amlucata, amlocati / grucu glucu, stayakaraNe (bhvaa0p0197-198)| agrucat, agrocIt / gluJcu Sasja gatau (bhvA0. pa0201-202) / aglacata,agluzcot / azvat, azvayIt / azizvi. yat / "vibhASaH dhezyoH " (pA.su.3-141) ityatra vyutpAditametat / glucugluzcorekataropAdAnenApi rUpatrayaM yadyapi siddhayati , tathApi glu cAvupAte 'aglucat 'agluMgat' iti dvayam / glucestu sici aglociit| tathA glucAvupAte tasyAglucat, aglocIt / glucastvaglucIditi / tathApi arthabhedAtsutrakRtA ubhAvupAtau / bhASyakRtA tu dhAtUnAmane. kArthatveneSTasiddhimAzritya abhyataro na karttavya ityukam / etena dvayoru. pAdAnasAmarthAt gluzceranunAsikalopo na bhavati jayAdityApanya. staGkeSAM cinmataM parAstama, bhAgyaviruddhatvAt / kRmRDaruhibhyazchandasi (paa0s03-1-51)|| ebhyazcleraG vA syAcchandasi / akarat / amarat / gatyayeneha parasmaipadam / adarat / yatsAnoH sAnumAruhat / yattu RgmAye imAmRcaM vyAcakSANaruktam-ruhe laGitipi zapi "saMzApUrvako vidhiranityaH" (pa0bhA025) iti laghu padhaguNo na bhavatIti, tatprauDhivAdamAtramityavadheyam / loke tu-akA. rSIt / amRta / adArIt / arukSat / ciNte padaH (pAsU03-1-6) // pada gatI (di0A060) asmAt blazciNa syAt tazabde pare / AtmanepadaikavacanamevAtra gRhyate na tu "tasthasthamipAm"(pAsU03-4-11) iti vihitaH vAtorAtmanepaditvena tasyahAsambhavAt / veti nivRttam , uttaratra anyatarasyAMgrahaNAt / uda. pAdi sasyam / samapAdi bhaikSam / ta iti kim ? udapatsAtAm / udapatsata / dIpajanabudhapUritAyiSyAyibhyo'nyatarasyAma (pA0sU03-1-61) / ebhyazclezciNa vA syAtte pare / adIpi, adIpiSTa / ajani, ajaniSTa / abodhi, abuddha / apUri, apariSTa / atAyi, atAyiSTa / apyAyi, apyAyiSTa / / janI prAdurbhAve (di0A 43), budha avagamane ityanayo. divAdyoriha grahaNam / yattu jana janane (di0mA066) bhvAdiH, budha bodhane (bhvA050883) budhir bodhane (bhvA030100) bhvAdI, teSAM naha prahaNaM nityAtmanepadibhyAM divAdibhyAJca dIpiparibhyAM sAharceyaNa tAha. zayoreva janivudhyograhaNAt / yantu akarmakasAhacaryAdakarmakayoreveti mAdhavenokam / tacintyam , "kramAdamuM nArada itvabodhi saH" "abodhi
Page #392
--------------------------------------------------------------------------
________________ pratyayAdhikAre clyaadeshvidhaanprkrnnm| 383 tajAgaraduHkhasAkSiNI" ityAdiprayogavirodhAt / ayazca vikalpaH kartaryeva / bhAvakarmaNostu nityazciNa, paratvAta, iha kartarItyanuvRtte / ___ acaH karmakartari (pAsU03-1-62) // ajantAddhAtozlozciNa vA syAtkarmakartari tazabde pre| prAptavibhASeyam / akRta mA kaTaH svayameva / alAvi alaviSTa vA kedAraH sthayameva / aca iti kim ? abhadi kASThaM svayameva / karmakartarIti kim ? akAri kaTo devadattena / duhazca (pAsU03-1-63) // duhazclezciNa vA syAtkarmakartari tazabde pare / adohi adugdha vA gauH svayameva / ciNa bhAve, "lugvA duha" (pAsU07-3-73) iti ksasya vA luk / pakSe adhukSata / karmakartarIti kim ? zuddhakarmaNi civa yathA syAt / adAhi gaurgopAlakana / aprAptavibhASeyam, "na duhasnunamA yaciNI" (pAsU03-1-82) iti ciNaH pratiSedhAt / tatra duhigrahaNaM yakpratiSedhArtham / ciNgraha. jantu snunamartham // na rudhaH (pA0sU03-1-64) // rudhazcleH karmakartari ciNa na / aruddha gauH svayameva / zuddha karmaNi tu-arodhi gaugopAlakena / rudhira AvaraNe (ru001) ityasyaivAtra grahaNaM na tu ano rudha kAme ityasya, kartRsthabhAvakatvena karmakarturabhAvAt / __tapo'nutApe ca (pA0sa03-1-65) // blazciNa na syAta karmakartari manutApe ca / anutApaH pazcAttApaH, tasya grahaNamakarmakarSartham / tatra hi bhAvakarmaNogapi pratiSedho bhavati / "karmavatkarma"(pA0sU03-1-87) iti karmavadbhAvAtidezasthale'pi-atapta tapastApasaH, tapa ArjijadityarthaH / atra "tapastapaHkarmakasyaiva" (pAsU03-1-88) iti karmavadbhAvAtide. zAtprAptiH / anutApe-anvatapta pApena / pUrva yatpApaM karma kRtaM tena pazcA. dabhyAhata ityarthaH / zuddha karmaNi lakAraH / pApeneti kartari tRtIyA / karmAvivakSAyAM zokArthe vA tapo bhAve lkaarH| hetau tRtIyA / yadA tu abhyAhananArthasya tapeH karmasthabhAvakasya karmaphartA vivakSyate tadA "karmavatkarmaNA' (pAsU03-1-87) ityatidezAdAtmanepadam / tadApi heto tRtIyA / ciNa bhASakarmaNoH (pAsU03-1-66) // dhAtoglozciNa syAt bhAva. karmavAcini tazabde / azApi bhavatA / akAri kttstvyaa| ciNa. prahaNaM spaSTArtham, "ciNa te padaH" (pA0sU03-1-60) ityataste itya. syeva cinngrhnnsyaapynuvRtteH| yantu "dIpajana" (pAsU03-1-60) isyatra anyatarasyAMgrahaNaM, tat "na rudhaH" (pA0903-1-64) ityatraiva
Page #393
--------------------------------------------------------------------------
________________ 384 zabda kaustubhatRtIyAdhyAyaprathamapAde caturthAhnike-- nivRttam / anyathA naJo vaiyarthyApatteH / na ca pratiSedha eva ihAnuvarttateti vAcyam, tasya prAptipUrvakatvAt, bhAvakarmaNozca kenApi ciNaH prApterabhAvAt / na ca "zliSaH" iti vibhaktena yogena vidhIyamAnaH klaH putrAdyaGamiva imaM ciNamapi bAdheta, ato'tra ciNeva yathA syAt klo mA bhUdityetadarthe punazciNgrahaNamiti prakRtasUtre bhASyArUDhaM prayojanama styeveti vAcyam, tasyApi pAkSikatvAt / samudAyApekSAyAM hyetadu* tam / avayavApekSAyAM purastAdapavAdanyAyena zliSeH kso'GameSa bA dhate na tu ciNamiti prAgevoktam / sArvadhAtuke yak (pA0sU03-1-67 ) // bhAvakarmavAcini sArvadhA tuke pare dhAtoryak syAt / Asyate / zayyate tvayA / "ayaG yi Gkiti" (pA0su07-4-22) iti zaGi'yAdezaH / kriyate kaTaH / 66 karmaNi yak bhavatItyasyAvakAzaH zuddhaM karma - pacyate o. danaH / kartari zapo'vakAzaH zuddhaH kartA / karmakartaryubhayaprasaGge-- yagvidhAne karmakartaryupasaMkhyAnam tarhi kartavyam / na kartavyam / kAryAtidezAtsiddham / karmavatkartarItyanenaiva hi yagAtmanepadAdIni vidhIyante iti yageva paraH 1 zAstrAtidezapakSe'pi "na du. hasnunamAM yaciNau " ( pA0su03-1-89) iti jJApakAt karmakartari yageva bhaviSyati / atredamavadheyam, bhAvakarmakarttAro lakArArthAH / "laH karmaNi ca bhAve cAkarmakebhyaH' (pA0sU03-4-69) iti sUtrAt / tatra hi cakAreNa 'kartari' ityanukRSyate / tazca vAcyArthasamarpakamiti pUrvasUtre sthitam / uttaratrApi "tayoreva kRtya " ( pA0sU03 - 4 -70 ) ityatra tathaiveti sandaMzAsprAyapAThAcca madhye'pi vAcyasamarpakataivocitA pradhAnabhUtadhAtvarthAzrayaH kartA, phalAzrayazca karma, phalavyApArayozca dhAtunaivopAttatvAt / aHzrayamAtraM lakArArthaH, ananyalabhyasyaiva zabdArthatvAt / tatazca tiGAmapi sa evArthaH teSAM lAdezatvAt sthAnyarthAbhidhAnasamarthasyaiva cAdezatvAt / vikaraNAstu dyotakAH / tatrApi zabAdayo dhAtvarthe vyApAre Azrayastha vizeSaNatAM dyotayanti yaciNau tu phale / nanu viparItamevAstu, "kartari zap" ( pA0su03-1-68) ityAderapyanuzAsanasya svarasena zabAdaya eva vAcakAH, lakArAstu dyotakA itIti cet ? na, AzIlirDi liTi ca adAdijuhotyAdiSu ca zabAdhabhAve'pi tatpratIteH / yadyapi -- kvAMcIcaGAmabhAve'pi pratIyante trayo'pyamI /
Page #394
--------------------------------------------------------------------------
________________ pratyayAdhikAre vikaraNavidhAnaprakaraNam / 385 nazAmyakArigaccheti cinnshpsnnidhimaatrtH|| adhogavibharityAdau ghAtumAtre'pi kartRdhIH / tathApyAsata ityAdau dhAtvabhAve'pi kartRdhIH // tathApi tatra paramate luptasmRtaM bodhakam / asmAkantu yaH ziSyate sa lupyamAnArthAbhidhAyItyuktAbhyupagamAta sarva sustham / tatra kartRka. maNI pavana tiG taniSThAM saGkhyAmapi pratipAdayatIti kartRkarmaNodvitve bahutve ca dvivacanabahuvacane bhavataH / bhAve lastu asattvAvasthApanAM dhA. svarthabhUtAM kriyAmeva abhidhatte dyotayati veti tatra prathamapuruSekavaca. nameva bhavati, na madhyamottamau, yuSmadasmatsAmAnAdhikaraNyAbhAvAt / nApi dvivacanabahuvacane, dvitvabahutvayorapratIteH / ekavacanantu utsargaH kariSyata iti bhApyAdbhavati / atra bahuvacanetyapyutsargaH, 'uSTrAsi. kA Asyante' 'hatazAyikAH zayyante' ityatra bhASye tadabhyupagamAt / uSTrANAM hi AsikAH svarUpata eva vilakSaNAH, hatAzca nAnAprakAraM zerate unAnA avatAnA vikIrNakezA visrastavastrA ityAdi / ta. sAmyAdAkhyAtavAcyasyApi bhAvasya svarUpaMgatabhedAvabhAsAdahuvacanaM bhavatyeva / vizabdaprayogamantareNApi ivAvagatirbhavati, paratra paraza. daH prayukta iti nyAyAta / tadayamarthaH-'yAdRzAni hatAnAmanekaprakA. rANi zayanAni tAzAni devadattAdibhiH kriyante' iti / evazveha 'AsikA 'zAyikAH' iti dvitIyAbahuvacanAntaM, kriyAvizeSaNatvena karma. svAtana caivaM klIbatvamekavacanaM ca syAditi vAcyam,"striyAM tin" (pAsU03-3-95) ityadhikArAt strItvAvadhAraNena "sAmAnye napuM. sakam" (kAvA0) ityasyApravRtteH, bahutvAvadhAraNena ca ekavaca. nApravRttariti dik| ke cintu 'karmaNyayaM lakAraH' iti manvAnA AsikAzAyikAzabdo prathamAntAvityAhuH / tathAhi, AsikAzAyikayorbhAvatayA kAlabhAvAdhvagantavya iti karmatve 'godohaH supyate' itivat karmaNi lH| uSTrAsikAhatazAyikayodha AkhyAtaprakRtyupasthite Asanazayane prati pri| cchedakatvenAnvayaH, godohasyeva svApe / paricchedakatvaM ca AsikAzA yikayoH sAdRzyadvArakaM, godohasya tu kAlopAdhinetyanyadetat / etaca vivakSAntare bhavatyeveti kaiyttaadyH| ___ bhASyakAraistu bhAve'pi lavidhAne bahutvaM svIkRtamityuktam / na caivamAkhyAtaSAcyasya bhAvasya asatvAvasthApanateti siddhAnto bhajye. teti vAcyam, liGgAyogasya karaNAdikArakAyogasya ceha asatvAdha. zabda. dvitIya. 25.
Page #395
--------------------------------------------------------------------------
________________ 386 zabdakaustubhatRtIyAdhyAyaprathamapAde caturthAhikesthAtvena vivakSitatvAt / ata eva pacati bhavati, pacyate bhavati, pazya mRgo dhAvati' ityAdau vAkyArthabhUtAyAH kriyAyAH kriyAntaraM prati kartRtvakarmatvAbhyAmanvaye'pi na kAcit kSatiH / na caitAva. tA ghanAdisAmyaM, ghatrAdivAcyo hi bhAvaH saliGgA yathAyathaM sakala. kArakAnvitazceti vaiSamyasya spaSTatvAt / atra vaiSamye anubhavabalaka lpyaH zabdazaktisvabhAva eva niyaamkH| tadetaduktam-"kRdabhihito bhA. vo dravyavatprakAzate" iti / kRtsvapi tumunAdau na sattvArthakatvam / etaca "avyayakRto bhAva" iti vArtike sphuTIbhaviSyAta / anavyayakRtsvapi 'zayitavyaM bhavadbhiH' ityAdau ekatvasaMkhyAyA evAnvayaH, na tu dvitvAderi tyAdi yathAnubhavaM yathAkarazca vivekavyam / kari zap (pA0sU03-1-68) // kartRvAcini sArvadhAtuke pare dhAtoH zapa sthAt / pakAraH svarArthaH GitvapratiSedhArthazca / zakAra sArvadhAtukArthaH "zapazyanoH"(pA0sU07-1-81) ityAdau vizeSaNArthazca / pacati / paThati / kartRgrahaNaM "karmavakarmaNA" (pAsU03-1-87) ityatro; payokSyate / iha tu sArvadhAtuke zae bhavatIti sAmAnyavidhAne'pi na kSatiH, bhAvakarmaNoryagAderapavAdatvAt kartaryeva zapaH. paryavasAnAt / na ca yagvidhau bhAvakarmagrahaNaM nAnuvarcata iti vAcyam , 'pacati' ityAdI zabAdimeva nimitsatvenAzritya yakaH prasaGgAt / divAdibhyaH zyan (pA0sU03-1-69) // zapo'pavAdaH / dIvyati / sIvyati / mRga anveSaNe (cu0 A0368) iti curAdAbadantevAtmanepadI ptthyte| tasya payaHpArAvAraM paramapuruSo'yaM mRgayate / ityAdi bhavati / divAdiSvapi pAThAt 'mRgyati' iti.sAdhuH / kaND: vAdiSu vA mRgazabdo draSTavyaH' iti hrdcaadyH| vA bhrAzabhlAzabhramukamuSalamutrasitruTilaSaH (pA0sa03-7-70) // ebhyaH zyan vA / TubhrAzu TujhlAza dIptau (bhvA0A0849,850) / bhramu anavasthAne (di0pa099) bhramu calane (bhvA0pa0865) dvayorapi grahaNam / kramu pAdavikSepe (bhvA0pa0574) |lm glAnau (di050101)| trasI udve. ge(dipA011) / truTI chedane (tu0pa095) / laSa kAntA (bhvaa0u0913)| iha anavasthAnArtho bhramiH klamitrasI ca divaadyH| truTistaudAdi kaH / itare bhauvAdikAH / ata ubhayatra vibhASeyam / bhrAzyate, bhrAzate / bhlAzyate, bhlAzate / bhrAmyati, bhramati / devAdikasya bhrameH "zamAmaH STAnAM dIrghaH zyani" (pAsU07-3-74) iti zyani dIrghaH / bhauvAdika.
Page #396
--------------------------------------------------------------------------
________________ pratyayAdhikAre vikaraNavidhAnaprakaraNam / 387 sya tu na bhavati, azamAditvAt / kAmyati, kAmati / "kramaH parasmaipa. deSu' (pA0sU07-3-76) iti dIrghaH / ayazca ziti' ityanuvRtteH zapi zyani ca bhavati / kaumudyAntu 'kramo dIrghaH syAcchapi' iti vyAkhyA. ya zyani hasva evodaahRtH| tadazuddhameva / klAmyati, klAmati / "STivu. klamucamAM ziti" (pA0sa07-3-75) iti diirghH| klamerdivAdipAThaH puSAdikAryArthaH / kaumudyAntu bhauvAdikasya tu 'klamati' ityuktaM tadapANiH nIyameva / trasyati, sati / traserdivAdipAThe phalaM cintyamiti haradattaH / truTyati, truTati / laSyati, laSati / yaso'nupasargAt (pAsU03-1-71) // anupasargAcaseH zyan vA syAt / yasyati, yasati / anupasargAtkim ? Ayasyati / prayasyati / iha nityaM zyan , yasu prayatne(di0pa0104) ityasya devAdikatvAt / saMyasazca (pAsU03-1-72) // sampUrvAdhaseH zyanvA / saMyasyati, saMyasati / iha "yasaH saMyasazca" ityeva vaktuM yuktam , sopasargAzcet saMyasa eva na tu prayasAdeH" iti niymenessttsiddhH| __ svAdibhyaH znuH (pAsU03-1-73) // spaSTam / sunoti / SiJ ba. ndhane (svA0u02,kSAM0u05) ityasya svAdo krayAdau ca pAThAt 'si. noti, sinAti' ityubhayaM bhavati / zruvaH zaca (pA0sU03-1-74) // zruvaH znuH pratyayaH syAttatsanni. yona 'zR' ityayamAdezazca / zRNutaH, zRNvanti / akSo'nyatarasyAma (paa0suu03-1-76)|| akSu vyAptau (bhvA0pa0655) bhauSAdikaH / asmAt znurvA syAt / akSNoti, akSati / tanUkaraNe takSaH (pA0sa03-1-77) / nurvA syAt / kASThaM takSNo. ti, takSati vA / tanUkaraNe kim ? santakSati, vaagbhirbhsNytiityrthH| tudAdibhyaH zaH (pAsU03-1-75) // tudti| nudati / 'tuda-ti' nud-ti' iti sthite paratvAtprAptaM guNaM nityatvAccho bAdhate / rudhAdibhyaH znam (pAsU03-1-78) ebhyaH inam pratyayaH syaat| mitvAdanyAcaH prH| takrakauNDinyanyAainAyaM zapaM bAvate / zakAra "znAnalopaH" ( pAsU06-4-23) iti vishessnnaarthH| "nAnalopaH" ityucyamAne 'yajJAnA' 'yatnAnAm' ityatrApi syAt / na ca "nAbhi (pA0sa04-4-3) iti dIrghatve kRte "nAt" iti vyapadezAmAvAna bha. viSyatIti vAcyam , ekadezavikRtasyAnanyatvena satyapi dIdhai 'nAta' iti vyapadezasambhavAt / kiJca paratvAlopenaiva bhAvyam / na ca tato'pi paratvAt "supi ca" (pAsU7-3-12) iti dIrgho'stviti pAdhyam,
Page #397
--------------------------------------------------------------------------
________________ 388 zabdakaustubhatRtIyAdhyAyaprathamapAde caturthAnika "sannipAta' (50bhA087) paribhASayA tasya nAmyapravRtteH na caivaM rA. mANAmityAdau "nAmi" (pA006-4-3) iti dIrgho'pi na syAdeveti vAcyam, ArambhasAmAdhAmIti dIrghe kartavye sannipAtaparibhASAyA apravRttaH / "supi ca" (pAsU07-3-102) iti dIrghastu "rAmAbhyAm' ityAdau caritArthaH sannipAtaparibhASAM bAdhituM nesstte| yantu haradapeno. kaM 'kaSTAya' iti nirdezAtsAmAnyapekSazApakAhIghoM bhaviSyati, evamapi tasya pUrvasmAdvidhI sthAnivatvAnazabda evAyamiti nalopA syAMdeveti / taccintyam , sAmAnyApekSeNa hi sApakena paribhASAyAHkA. citkI apravRttiriti lakSyAnurodhAsidhyatu. nAma, autsargikI tatpravR. tiH kimarthamiha tyAjyA / 'yatnAnAm' ityAdilakSyasiyarthameveti ceta? satyapi dIdhai lakSyaM na sidhyatIti samanantaramevAktatvAt svayamapi la. syAsiddharvakSyamANatvAzca / kiJca "pUrvasmAdvidhau" iti atisthavIyaH, tasya hi pUrvasmAnimittatvenAzritAdityarthaH sthitH| paJcahAmAdi. STAdacaH pUrva nakAravyaJjanamAtraM na tannimittatvenAzritama , yacca nimi. saM nakArAkArasaMghAta: nAsAvanAdiSTAdacaH pUrva iti, yatkizcidetat / tasmAtprAguktavidhayA ekadezavikRtasyAnanyatvAtprAptiH / dIrghAtyAgeSa aiti vizeSaNArthaHzakAraH / na caivamapi 'viznAnAM 'praznAnAm' ityaH prAtiprasaGgaH, anarthakatvAt / na ca vikaraNe'pyevameveti vAcyam , eka. dezimate tasya vAcakatvAta / mukhyamate'pi dyotyenArthanArthavatvAt / mata eva pratyayasaMkSAyA anvarthatve'pi znami tatpravRttau "lazaku" (pAsU0 1-3-8) iti zasyetsaMjJA sidhyati / kiJca "lakSaNapratipadoka' (10 mAM0995) paribhASayA'pi 'viznAnA' ityAdau nAtiprasaGgaH / tasmAta "znAbalopaH" paa006-4-23| iti vizeSaNArthaH inamaH zakAra iti sthitama / na cArdhadhAtukasaMjJAnivRtyartho'pi so'stu, satyAM hi tasyAM manakti, bhanakti, ato lopa: syAt / ruNaddhi, bhinatti, guNaH syAt / hinasti, tRNaDhi, iDAgama: syAt / "neD vazi" (pAsU07-2-8) iti tu neha pravartate, akRttvAditi ceta ? na, satyapyAdadhAtukatve. tyabhAvAt / na ca lopo guNa iD veti tritayaM syAdityukamiti cet / na, tritapasyApyAgamatvAt , inamaH pUrvabhAgasya caamrvaav| tathAhi, "yasmAtpratyayavidhiH" (pA0sa01-4-13) ityasyAyamartha:-pratyaye bi. dhIyamAne yatpatamyA nirdiSTaM dhAtoH prAtipadikAdityAdi tadAdi 8. parata miti / iha tu yatpaJcamInirdiSTaM rudhAdibhyo dhAtubhya iti, ma tasmAt pratyayaH paraH, yasmA pUrvabhAgAtpratyayaH paraH, nAsI tasmi.
Page #398
--------------------------------------------------------------------------
________________ pratyayAdhikAre vikaraNavidhAnaprakaraNam / vidhIyamAne paJcamyA nirdiSTa iti dik / ruNaddhi / bhintti| tanAdibhya uH (pA0sU03-1-79) // manAdibhyaH kazca upratyaH yA syAt / tanoti / karoti / kR'grahaNaM bhAgthe pratyAkhyAtaM, tanAdi. tvAdeva siddheH / nanu tanAdikAryApekSaniyasAthai tadastu / tena "tanAdi. bhyastathAso" (pAsU02-4-79) iti vaikalpikasya sijluko'pravR. sau'akRta' 'akRyA' ityatra vairUpyaM na bhavatIti cet ? maivam , satya. pi lugvikalpe tadabhAve "hasvAdakAt" (pAsU08-2-27) iti lopene. ttsiddhH| na ca vikalpena nityasya bAdhaH, vikalpaM prati nityasyAsi. khatvAt / na ca tanAdipAThasAmAdapavAdo pacanaprAmANyAditi nyA. yenAsiddhasyabAdhanAdvikalpana nityasya bAdhaH, tanAdipAThasya vikaraNa. vidhI caritArthatvAt / vikalpo'pi 'atathAH' ityAdI critaarthH| pratyuta kriyamANe kRgrahaNe tanAdiSu kRmaH pAThasya anyArthatvAt "yenanA. prApti" (10bhA059) nyAyena vikalpo nityavidhi bAdheta / kRgrahaNantu vikaraNavidhau tanAdiSu pAThazcaritArtho mA bhUdityevamayaM syAt / ta. sAkagrahaNaparityAga evocitH|| dhinvikaNvyora ca (paasu03-1-80)|| dhivi prINane (bhvA0pa0 594) vi hiMsAkaraNayoH (bhvA050599 ) anayorakAro'ntAdezaH sthAdupratyayazca / zapo'pavAdaH / "mato lopaH" (paa0suu06-4-48)| tasya sthAnivadbhAvAlaghUpadhaguNo na / dhinoti / kRNoti / numanuSakta. yohaNaM mumavidhivapadezAvasthAyAmeva pravartata iti nApanArtham / tena numavidhAvupadezivavacanaM pratyayasimarthamiti vacanaM na kartavyaM te / sicastAlezkAra uccAraNArtha iti pase numbidhau dhAtugrahaNamapi na kartavyaM bhavati, tApyasyAnenaiva mApanAt / krayAdibhyA thA (paa0p03-1-81)||spssttm |kriinnaati / priinnaati| stambhustambhuskambhuskumbhuskuzmyAznubhaca (paasuu03-1-82)|| AdyAcaM svAra sautrA skum ApravaNe (kathA u06)| ebhyaH zrA syAt nuzca / stanAti, stabhnoti / ho zAnac-stabhAna, stabhnuhi / stubhnAti, stubhnoti / skamnAti, skabhnoti / skumnAti, skubhnoti / skunA. ti, skunIte / uditkaraNasAmarthyAtsautrANAmapi dhAtUnAM tviM, na tvetadvikaraNamAtraviSayatvam / __halaH znaH zAnajjhau (pAsu03-1-82) // halaH parasya znApratyayaH sya zAnac syAddhau pare / puSANa / muSANa / loT, sipa, tasya hiH /
Page #399
--------------------------------------------------------------------------
________________ 390 zabdakaustubhatRtIyAdhyAyaprathamapAde caturthAhnike "krayAdibhyaH inA" (pAsU03-1-81) / tasya zAnan, citvAdanto. dAttaH / "sanipAta'' (pa0bhA087) paribhASAyA anityatyAddhalak / halaH kim ? koNIhi / ho kim ? puSNAti / inaH' iti sthAnini. za AdezatvalAbhAya / itarathA hi pratyayAntaramavedaM syAt / nanu tathai. vAstu ko doSa iti cet ? na, 'paca' 'paTha' ityAdAvapi zapaM bAdhitvA zAnacprasaGgAt / na ca "krayAdibhyaH" (pAsU03-187) iti anuvartata iti vAcyam , 'stabhAna' 'stubhAna' ityAdicaturNAmasiddhyAMpatteH / na ca stambhavAdayo'pyanuvartIyatuM zakyAH, bizeSavihitena zAnacA zna iva znorapi bAdhe 'stabhnuhi' ityAderasiddhiprasaGgAt / na ca 'inuzca' ityapyanuvaya'm , krayAderapi znuprasaGgAt / na ca stambhvAdibhya eva anuH, zAnaca tu tebhyaH krayAdibhyazcetyatra pramANamasti / tasmAdyathA. nyAsamevAstu / zAnacaH zitkaraNe prayojanaM cintyam , sthAnivadbhAve. naiva siddhariti haradattaH / ____atreyaM cintA, anubandhakArye'pi kacidanalvidhAviti niSedhaHpra. vartata iti zApanArthamidam / tena vArtikamate'brUtAt' ityatra Ina / bhASya. mate tu 'bhaviSISTa' ityatra GitvaM nityaM na bhavati / etacca "diti ca" (pA0sU01-1-5) iti sUtre sphuttiikRtmsmaabhiH| chandasi zAyajapi (pA0sU03-1-84) // apizabdAcchAnaca hauM aho ca / gRbhAya jivhayA madhu / badhAna devasavitaH / "hagrahorbhazcha. ndasi" (kAvA0) iti gRhAtehakArasya bhakAraH / "aniditAm" (pA0 sU06-4-24) iti vadhanAte lopH| yo askabhAyaduttaram / a. sknnaadityrthH| vyatyayo bahulam (paa0suu03-1-85)||vikrnnaaH prakrAntAH, teSAM chandasi bahulaM vyatyaya: syAta / vyatigamanaM vyatyayaH / vyatipUrvAdi. No (a01035) bhAve erac / kvacidanyonyaviSayAvagAhanam / ka. cit dvau vikaraNau / kacit trayaH / ANDA zuSNasya bhedati / zuSNasyA. NDAni bhedati / 'bhinatti' iti prApte / na hAsyA aparazcana jarasA maH rate patiH / 'mriyate' iti prApte / jIvacAmaravAsAdho vyAdhamAjIvamAmaraH / ityapi purANAdo chAndasadarzanAtsamAdheyam / indro vastena neSatu / nayaterloTi tipi zapsipo ho vikaraNau / indreNa yujA taruSema vR. pram / 'tarema' ityarthaH / taratarvidhyAdau liG, mas , uH, sip , zapa iti ayo vikaraNAH / dhAtorguNaH / taruSa mas iti sthite "nitya
Page #400
--------------------------------------------------------------------------
________________ pratyayAdhikAre vikaraNavidhAnaprakaraNam / DitA' (pAsU03-4-11) iti slopH| thAsuT / "ato yeyaH' (pA. suu07-2-80)ylopH|"aad guNaH' (paa0suu06-1-87)| bahulagrahaNaM sa. vidhivyabhicArArtham / tathA ca bhAgyama suptikupagrahaliGganarANAM kAlahalasvarakartRyaGAM ca / vyatyayamicchati zAstrakadeSAM so'pi ca siddhati bAhulakana // supaNaM vyatyayaH-yuktAmAtAsId dhuri dakSiNAyAH / dakSiNasyAm iti prApte / tiGa-caSAlaM ye azvayUpAya takSati / 'takSamti, iti mApte / lAdezavyaGgyaH kriyAsAdhanavizeSarUpaH svArthaparArthatvAdizvopa. grahazabdasya vAcyaH / yathoktam ya AtmanepadAdbhadaH kvacidarthasya gamyate / anyatazcApi lAdezAn manyante tamupagraham // iti / AtmanepadAditi lAdezAditi ca hetau paJcamI / iha tu tatpratI. tinimitse parasmaipade Atmanepade ca upagrahazabdo lakSaNayA vartate / brahmacAriNamicchate / 'icchati' iti prApte / pratIpamanya Urmiyudhyati / 'yudhyate' iti prApta / madhostRptA ivAsate / madhuna iti prApta / bhASAyAntu yadyapyarddharcAditvAdubhayaliGgo madhuzabdo'sti tathApi arthavize. Sa eva / tathA-- makarandasya madyasya mAkSikasyApi vAcakaH / arddha digaNe pAThAt punapuMsakayormadhuH // iti zAzvatakozAt / amRte tu napuMsaka eva / ata eva vyatyayo. dAharaNaM dattam / mAghastu-- sarasamakarandanirbharAsu prasavavibhUtiSu virudhAM viraktaH / dhruvamamRtapanAmavAJchayAsAmadharamadhuM madhupastavAjihIte // ityatrAmRtavAcakamadhuzabdaM pulliGgaM prayuJjAnazcintyaH, zAzvatako. zAt / naraH puruSaH / adhAsavIrairdazabhirviyUyAH / 'viyUyAt' iti prA. / yu mizraNe (a0pa023) vipUrvaH AziSi liGga / kAlavAcI pratya: yaH kAlaH / zvo'gnInAdhAsyamAnena / luTo viSaye laT / hal-triSTuH bhaujaH zuphitamugravIram / zubha zumbha zobhArthe (tu0pa041,42) bhakA. rasya phakAraH AzvalAyanasUtre / taittirIye bhakAra eva paThyata iti haradattaH / vastutastu AzvalAyanasUtre'pi bhakAra eva paThyate / hallyatya yodAharaNantu suhitamiti prApta iti bhASyAnurodhena spaSTam / acaupagAyantu mAM patnayo grbhinnyH| dIrghasya hrasvaH svaravyatyayaH"parAdizcha. ndasi bahulam" (pA0sU06-21-99) ityatra vakSyate / kartRzabdaH kArakamA
Page #401
--------------------------------------------------------------------------
________________ 392 zabda kaustubha tRtIyAdhyAyaprathamapAde paJcamAhnike trasyopalakSaNaM tadvAcinInAM vibhaktInAM vyatyaya iMti haradantaH / evantu su. tiG ityeva gatArthatA syAt, tasmAtkArakavAcinAM kRttaddhitAdInAmapi vyatyaya udAhAryaH / tathA ca "karmaNyaN" (pA0sU03-2- 1) sUtre bhAgyamatrAdAyeti ca kRtAM vyatyayazchandasIti / tazca tatraivasphuTIkariSyAmaH / yaGiti pratyAhAraH yako yazabdAdArabhya "liGayAziSyaG" (pA0s0 3-1-86) iti GakAreNa / teSAM vyatyayaH prAgevodAhRtaH / evaM suptiGprabhUtAnAM vyatyayaM zAstrakRtpANiniricchati / saca bAhulakena sidhya ti / bahUnarthAn lAtyAdatta iti bahulaM tasya bhAvo bAhulakam / manozAditvAd vul / I liGayA ziSyaG (pA0su0 3-1-86 ) // chandasi ghAtoraG pratyayaH syAt AziSi liGi pare / sthAgAgamivacividiza kiruhiSvedhAyamaG* prAyeNa dRzyate / upastheyaM vRSabhantupriyANAm / upapUrvAtiSThederAziSi liG mipo'ma, yAsud, "chandasyubhayathA" ( pA0su06-4-86 ) iti sArvadhAtukasaMjJAyA api satvAt "liGaH salopo 'nantyasya " ( pA0su0 7-2-71) iti salopaH / aGi "Ato lopaH" (pA0su06-4-64) "ato yeyaH' (ka0sU07 - 2 - 80 ) / satyamupageyam / gamema jAnato gRhAn / mantraM vocemAgnaye / "vaca um' (pA0sU07-4-20) videyamenAM manA se praviSTAm / vrataM cariSyAmi tacchakeyam / asravantImA ruhemAsvastaye / dRzerag vaktavyaH (kA0vA0 ) / pitaraJca dRzeyaM mAtarA / aGi tu sati "RdRzo'Gi' (pA0su07-4 -16) iti guNaH syAt / atha kathaM 'upastheyAma zaraNaM bRhanta' iti ? sthemeti hi prApnoti / 1 I atra bhASyam - sArvadhAtukatvAlliGaH salopa ArddhadhAtukatvAdetvamiti / "paliMDi" (pA0su06-4-67) itisUtreNeti bhAvaH / aG cAtra na kAryaH, bAhulakAt / * iti zrIzabda kaustubhe tRtIyAdhyAyasya prathame pAde caturthamAnhikam / lakAraH / karmavatkarmaNA tulyakriyaH (pA0s03-1-87) // karmazabdena svani. SThA kriyA lakSyate / karmasthayA kriyayA tulyakriyo lakAravAcyaH karttA karmavat syAt / "vyatyayo bahulaMlliGayAziSyaG " ( pA0su03-185,86) iti dvilakArako nirdezaH / luptanirdiSTo vA lopastu "saMyogAntasya " ( pA0su08-2-23 ) iti "halo yamAmU" ( pA0sU08-4-64 ) iti vA / tacca lagrahaNamihAnuvRttaM SaSThyA vipariNamyeta, luptaSaSThIkaM vA, SaSThyarthazca vAcyatvam | 'karttari za" ( pA0sU03-1-68 ) iti sUtrAtkartRgrahaNamanuvRttaM prathamayA vipariNa
Page #402
--------------------------------------------------------------------------
________________ pratyayAdhikAre karmakartu prakaraNam / 393 yate / tenAbhimatArthalAbhaH / yagAtmanepadaciNaciNvadbhAvAH prayoja nam / bhidyate kASThaM svayameva / abhedi kASThaM svayameva / kAriSyate kaTaH svayameva / Atmanepadasya trINyapi imAnyudAharaNAni / yacizci vadbhAvAnAM tu krameNeti vivekaH / nivRtapreSaNaM karma svakriyAvayave sthitam / nivartamAne karmatve sve kartRtve'vatiSThate // asyAJcAvasthAyAmakarmakatvAt karttari bhAve ca lakArAH / tatra yA kartari tadA zuddhe karttarIva rUpeSu prApteSu pUrvAvasthAyAM bhideH karmI. bhUte kASThe yAdRzI kriyA dvidhAbhavanarUpA, karoteH karmaNi ca kaTe utpa tirUpA, tayA tulyakriyo'yaM bhidikRJoH karttA lakAravAcyazcetyatide zAdhagAdicatuSTayapravRttiH / yathA nivRttapreSaNasyAkarmakatvaM yathA ca kri. yAyAH kacitkarmasthatvaM, kavacinna, tathA "NeraNI" (pA0su01-3-67) iti sUtre vyutpAditam / karmaNeti kim ? karaNAdhikaraNAbhyAM tulyakriye mA bhUt / sAdhvasizvinati / sAdhu sthAlI pacati / nanviha kara .NAdhikaraNatvAvasthAyAmasi sthAlyorvyApAro vastutaH sannapi dhAtunA nopAdIyata iti cet ? kiM tataH ? nAsmin sutre sAdRzyapratiyogi* bhUtAyAH kriyAyA dhAtUpAcatvaM zabdenAzritaM, yena karmagrahaNaM vinA'pya. tiprasaGgo na bhavet / kiJca kartRsthakriyA apyasyaiva vyAvartyA / gaccha ti prAmaH svayameva, Arohati hastI svayameveti / adhigacchati zAstrArthaH smarati zraddadhAti ca / ityAdi / > namveSaM karotyarthasya yatnasyApi jJAnecchAdivatkartRsthatvAt kAricyate kaTaH svayameveti kathamudAhRtamiti cet ? na karoterutpAdanArthatvasya prAgeva varNitatvAt / lakAravAcyaH kim ? bhAve lakArotpacaumA bhUt bhidyate kulena / iha satyatideze kusUlAd dvitIyA syAt / kiJca lakAravAcyatvavizeSaNAbhAve kRtyAH khalarthAzca asmin kartari syuH - bhetavyaH kusUlaH svayameveti / ISadbhedaH kusulaH svayameveti / iSyate tu bhAva eva bhetavyaM kusulena kusUlasya vA / " kRtyA* nAM karttari vA" (pA0sU02 - 3-71) iti vA SaSThI / ISadbhedaM kusulena / yatviha vArttike "kRtyaktakhalartheSu pratiSedhaH" ityuktam, tatra ktagrahaNamavivakSitam, anyatra saha pAThAttviha paThitam / bhavatyeva hi emyo'karmakatvAta "gatyarthAkarmaka" (pA0sU0 3-4-72 ) iti sUtreNa karttari kaH / tathA ca "sinotegrasakarmakartRkasya" : (kA0vA0 ) iMti niSThAnatve "sino prAsaH svayameva" iti kartari ka udAhariSyate ! 10
Page #403
--------------------------------------------------------------------------
________________ 394 zabdakaustubhatRtIyAdhyAyaprathamapAde paJcamAnhike anye tvAhuH-kagrahaNaM vivakSitameva, 'gavA dugdhaM paya' ityudAharaNa. smbhvaat| atra hi goH karmakartRtvAt tatra karmavadatideze sati ktaH syAt / nAtra siddhAnte "gatyarthAkarmaka" (pAsu03-4-72) ityeta. tpravarttate, payorUpeNa karmaNA sakarmakatvAt / na caivaM sakarmakatvAdeva karmavadityatidezo na bhaviSyatIti vAcyama , duhipacyorSahulaM sakarma kayoriti pratiprasavAt / na ca bahulagrahaNAdeva pravRttiH, tasya bhASye pratyAkhyAtatvAditi dik / vatigrahaNantu zakyamakartum / tathAhi, lakAravAcyasya kartuH karmaH saMjJavAstu / na ca karmasaMzayA kartRsaMjJAyA bAdhaH, ekasaMzAdhikArAda nyatra saMjJAnAM samAvezAt / na caivaM sakarmakatvAbhAve lo na syAditi pAcyam , AnupA siddhatvAta / karmasaMjJA hi lakArotpatiM pratIkSate, lakAravAcyasyaiva kartustadvidhAnAt / tataH prAk cAkarmakatvAnapAyena "bhAve cAkarmakebhya"(pAsU0e03-4-61)iti bhAve kartari ca lavidhera* pratyahatvAt / nanvevamapi yagAtmanepade na syAtAM, zuddhayoH karmakoM: sAvakAzayoryazapoH paratvAt zapprasaGgAta , "bhAvakarmaNoH" (pA0 su01-3-13) ityAtmanepadasya "zeSAtkartari" (pAsu01-3-78) iti parasmaipadasya ca vipratiSedhena paratvAtparasmaipadaprasaGgAccati cetna, "bhAvakarmaNorvihitena yakA apavAdabhUtena AkrAntaviSayaM parihatya sArvaH dhAtuke zabiti utsargasya pravRttisambhavAt karizabiti sUtre kartRgra. haNamatiricyate / tasyaitatphalaM-"kava yaH kartA tatra zabAdayo yathA syuH karmakartari mA bhUvan" iti / nanvasmin haradattapakSe "na duha" (pAsU03-1-89) ityAdinA yaki niSiddhe zap na syAt / tathA ca liliToriva nirvikaraNaprayogApattiriti cet ? evaM tarhi kartarIti yogo vibhajyate, bhAvakarmaNorityatrApi bhAve, karmaNi ceti / tataH karmaH NItyanuvartya karmaNi kartari yak bhavati shpo'pvaadH| na duhetyAdau apavAdAbhAvAtpunarutsargasya sthitiH| etacca vyAkhyAnaM yagvidhAveva bhASye sthitam / evantAvadyaka siddhaH, na duhasnunamAmiti linggaac| tathA "kartari karma" (pAsU01-3-14) ityataH "kartari" ityanuvartya "katevaH yaH kartA tatra parasmaipadaM, na tu karmakari"iti vyAkhyAnAdAtma. nepadam / tasmAdatkaraNe tyakte'pi sarvamiSTaM siddhayatIti sthitam / kriyamANe tu vatkaraNe atidezo'yamiti spaSTameva / sa ca SoDhA-rUpa. nimittatAdAtmyavyapadezazAstrakAryAtidezabhedAditi "sthAnivat" (pA0sa01-1-56) sUtre vyutpAditam / iha tu AditastrayANAmasambha.
Page #404
--------------------------------------------------------------------------
________________ pratyayAdhikAre karmakartRprakaraNam / 395 vaH / vyapadezAtidezastu saMjJApakSAnna bhidyate / tatra vatkaraNaM vyartham ato dvAveva ziSyete / tatrApi zAstrAtideze yagAtmanepadasiddhyarthe pUrvo yatna Astheya iti kliSTatA / pradhAnaM ca kArya tadarthatvAdatidezAntarANAm / ataH kAryAtideza evAyam / na cAsminpakSe dvitIyA'pyatidizyeta, tathA ca bhidyate kusuleneti bhAve lakAre kartari dvitIyA syAditi vAcyam, "lavAcyasyaiva kartuH karmavadatidezaH" ityuktatvAt / na caivamapi 'bhidyate kusUlaH' ityatra doSApattiH, abhihitatvena dvitIyA * yA apravRtteH / nanviha anabhihitAdhikAro nAstIti cet ? satyam / tathApi vatkaraNasAmarthyAt yathA'nabhihite karmaNi pratyayaH tathaivAnabhi hite kartaryapi labhyeta, tena abhidhAnamastItyuktameva / nanu nivRtta preSa NA lunAtibhinazyAdayo'karmakAH dvidhA bhavatItivat, tatkathaM tatkartuH karmaNA tulyakriyatvam iti cet ? na, nahyasminprayoge yatkarma tena tu* lyakriyatAM brUmaH, kiM tarhi prayogAntare yatkarma tena / nanvevaM pacatyodanaM devadattaH' 'rAdhyatyodanaH svayameva' ityAdAvatiprasaGga iti cet ? atra vArtikam - " karmadRSTazcetsamAnadhAtau (kA0vA0 ) // iti / nyAyasiddhaM cedaM dhAto. riti hyanuvartate kartRkarmaNI ca dhAtoranyatra na sambhavata iti sAmarthyA deva siddhe tadanuvRtirekatvavivakSArthA / yasminneva ghAtau yatkarma tena tulyakriyastasyaiva karteti / tena dhAtubhede na bhavati / syAdetat, ekasyApi rUpabhedena kartRtvaM karmatvaM ca dRzyate, 'AtmAnamAtmanA vetsi' iti yathA / evaM ca 'odanaH pacyate' ityAdAvapi prAkRte karmaNyeva lakAro'stu taki nivRtapreSaNatvAzrayaNena kiJca karmavadityatidezena ? na caivaM 'bhidyate kusulena' iti bhAve lo na syA diti vAcyam, iSTApatteH / karmaNyeva hi so'stu / atrAhuH, evaM sati "na duhasnunamAm' (pA0sU03-1-89) ityAdinA yakciNoH pratiSedhasya viSayavibhAgo na labhyeta / api ca 'namate daNDaH"kArayate acIkarata vA kaTaH' ityAdau yakciNoH pratiSiddhayorapi zancaGau na syAtAm, akatutvAt / kiM ca 'pacatyodanaH' ityapi prayogaH prasajyeta / tasmAnnivRttapreSaNatAmAzrityAtidezasUtra mArandhavyameveti / karaNena tulyakriyaH karttA bahulaM karmavaditi vaktavyam (kA0vA0 ) // parivArayati kaNTakairvRkSam / parivArayante kaNTakA vRkSam / atrAtmanepadaM sidhyati / na ca " Nicazca" (pA0s01-3-74) ityanena tatsiddhi:,
Page #405
--------------------------------------------------------------------------
________________ 396 zabdakaustubhatRtIyAdhyAyaprathamapAde paJcamAnhikekriyAphalasya kartRgAmitve satyeSa tatpravRtteH / iha tu tadabhAve'vyAtma. nepadasyeSyamANatvAt / bahulagrahaNAnneha-sAdhvasirichanAti / __ sakarmakANAM pratiSedho vaktavyaH (kaabhvaa0)|| anyonymaalipytH| anyonya spRzataH / etacca nyAyAsiddham / tathAhi, karmasthayA kriya. yA tulyA kriyA yasya karturityukta sannidhAnAdidaM gamyate-yaki. yAvezAdasau kartA saiva cetkarmatvopayoginIti / na caitadihAsti, sva. yamanAzlipyato'pi pareNAzlipyamANasya karmatvasambhavAt / parasamave. tasaMyogAkhyaphalAnukUlavyApArayozcalanAtmakayorekadhAtUpAtayorapisva. rUpeNAtra bhedAt / etena 'bhidyamAnaH kusalaH pAtrANi minati' ityapi vyAkhyAtam / dvidhAbhavanasya devagatyA kusalaniSThatve'pi pAtraniSTakarma. tAyAmaprayojakatvAt / svayamabhidyamAno'pi hi kusUlaH upari patana pAtrANi minantyeva / nanvevamapi pacirudhAdInAM dvikarmakANAmekasya ka. maNaH kartRtve'pyapareNa sakarmakatvAvasthAyAM karmavadbhAvaH prAptA, taniSe. dudhu sakarmakANAM pratiSedhavacanaM kartavyameveti cet ? yogavibhAgArisa. ddham / tathAhi, tapeH / tapereva sakarmakasya na tvanyasya / tataH, tapaH karmakasyaiva / taperityanuvartate / yadvA vArtike yogavibhAgaH kariSyate duhipacyobahulaM sakarmakayoH (kaa0vaa0)|| atra"duhipajyoH sakarma. yoH" ityekaM gakyaM niyamArtha-duhipacyoreva na svanyeSAm' iti / dugdhe gauH payaH / tasmAdudumbaraH salohitaM phalaM pacyate / / gauradumbarazcAtra karmakartA / "akathitaM ca" (pAsU-7-4-51) iti sUtre duhyaadipri| gaNane pacirapi bodhya ityukaM prAk / tatredaM vArtikamupaSTambhakamityavadheyam / __ odanaM pacatItyAdApatiprasaGganivAraNAya "balam' iti vi. tIyaM vAkyam / tacca pratyAkhyAtaM bhASye / duhipacyoriti hi karmakarda. viSayakam , karmasthayA kriyayA tulyakriya eva vidhAyakaM niyAmakaMvA! ubhayathA'pi 'odanaM pacati' ityAdau prasaGga eva nAstIti nakarmaH kartayeva parasmaipadArtha bahulavacanaM, tasyAniSTatvAditi dik| sujiyujyoH zyaMstu (kAvA) // anayoH sakarmakayoH kartA bahula karmaghadvatIti vaktavyam / yagapavAdazca zyan / __ sujeH zraddhopapane kartaryeveti vaktavyama (kAvA0), sRjyate najaM bhakA, zraddhayA niSpAdayatItyarthaH / asArja, bhadayA niSpAditavAn / yujyate brahmacArI yogam / zyani mati prakRtarAyudAttatvaM bhavati / yAMke
Page #406
--------------------------------------------------------------------------
________________ pratyayAdhikAre karmakartRprakaraNam / tulasarvidhAtukAnudAttatva yaka evodAttatvaM syAt / kaumudyAM tu "zraddhA. vakartRkAt sajeyakciNI kartari iti ke cit" ityuktam / tatra yagi. tyazuddham , AtmanepadAnukkezca nyUnateti dik / __bhUSAkarmakirAdisanAM cAnyatrAtmanepadAt (kaabhvaa0)|bhuussaavaacinaaN kirAdInAM sannantAnAM ca yaciNau na bhavata iti vaktavyAmityarthaH / alaM kurute kanyA svayameva / alamakRta / bhUSAphalasya zobhAkhyasya karmaNi darzanAt karmasthA bhUSA / NyantAnAM tu bhUSArthAnAM vakSyamANenApi yak ciNoH pratiSedhena siddhatvAneha mukhyodAharaNatA-bhUSayate kanyA svaya. meva / abubhUSata kanyA svayameva / kirAdi-avakirate hastI svayame. vA avAkITa hastinaM kazcit / pAMsvAdinA'vakirati / tatra saukaryAt hastI kartRtvena vivkssyte| girte| agISTa / kiraadistudaadyntrgnnH| san--cikIrSate kaMTaH svayameva / acikIrSiSTa / ihecchAyAH kartRstha. tve'pi karotikriyApekSaM karmasthakriyatvam / tapastapaHkarmakasyaiva (pA0sU03-1-88) / tapa santApe (bhvA0pa0 1010) / asya kartA karmavatsyAta sa ca tapakarmakasyaiva nAnyakarmaka sya / kriyAmedAdvidhyarthametaditi vRttiH / tathAhi, upavAsAdIni tapAM. si tApasaM tapanti, duHkhyntiityrthH| tathA ca tApasasya karmatve tape. duHkhanamarthaH / kartRtve tu arjanamarthaH / tApasastapyate, tapo'rjayatIti yAvat / nanvevamapi zarIrasantApalakSaNakriyA avasthAdvaye'pi tulyA, nahi zarIrasantApAdanyat arjanaM nAma tApasasya vyaapaaro'sti| tathA ca bhASyasammataM niyamArthatvameva vRttikRtA kuto nAhatamiti cet ? matrAH, bastutazzarIrasantApasya satve'pi zabdAnna tattvena bhAnaM kiM tvarjanatvenaiva / anyathA tapasaH karmatvAnupapatteH / tathAca tulyakri. yatvAbhAvAda vidhyarthataveti / luGi-atapta tapastApasaH / "tapo'nutA. peca" (pAsU03-1-65) iti ciNaH pratiSedhAtsic / tasya "jhalo jhali" (pAsU08-2-26) iti lopH| tapAkarmaphasyoti kima' ? uttapati suvarNa suvarNakAraH / evakArastu vyartha eva / zrutasya tasya anvayo vatA ya iti cet ? satyam , vAkyaM bhisvA kathaMcidanvayaH pradarzita eva / na duhasnunamA yaciNI (pAsU03-1-89) // eSAM yaciNau na stH| karmavadatidezena prAptayorayaM niSedhaH, "anantarastha" (0bhA0 63) iti sthAyAt / tena zuddha karmaNi bhAve sta eva / duheranena yak niSidhyate / ciNa tu "duhazca" (pA0sU0-3-1-63) iti sUtreNa prAgeva vibhASitaH, dugdhe gauH svayameva / adugdha, adohi gauH svayameva / yaki
Page #407
--------------------------------------------------------------------------
________________ 398 zabda kaustubhatRtIyAdhyAyaprathamapAde paJcamAndike pratiSiddhe zap, adAditvAttasya luk, "dAdeH" (pA0su08-2-32) iti ghaH, "jhabastathoH " ( pA0su08-2-40 ) iti dhatvam, jaytvam / apradhAne duhAdInAmiti yasminkarmaNi lakArastasya kartRtvavivakSA, pradhAnaM karma tu karmaiva / 'svayaM pradugdhe'sya guNairupasnutA vasupamAnasya vasUni medinI' / itivat / ciNabhAve ksaH, lugvAduheti luk / prasnute / prAsnoSTa ciNi pratiSiddhe sic / namate daNDaH svayameva / anaMsta / antarbhAvi taNyartho'tra namiH / tatra yathA 'namayati daNDaM devadattaH' 'namayate daNDaH svayameva' iti Nyantasya karmasthakriyatvam, evamasyApi draSTavyam / - yakSiNoH pratiSedhe hetumaNizriJAmupasaMkhyAnam (kA0vA0 ) | kArayate kaTaH svayameva / acIkarata / ucchrayate daNDaH svayameva / uda zizriyata / brUte kathA svayameva / avocata / vacanaM zabdaprakAzanaphala. tvAtkarmastham / bhAradvAjIyAH paThanti - I NizranthigranthibrUJAtmanepadAkarmakANAmupasaMkhyAnam // iti NIti NiNicoH sAmAnyagrahaNam / NijudAhRtaH / NiGa: - pucchamudasyati utpucchayate gauH / asyAntarbhAvita prarthatAthAm - utpucchayate gAm / punaH saukaryAtizayena kartRtvavivakSAyAm -- utpucchayate gauH svayameva / udapupucchata / iha NyantAt yakciNoH pratiSiddhayoH zaca Gau bhavataH / kaumudyAM tu karmakartari caG netyAha / akArayiSTetyudAhRtaM tadazuddhameva / zrantha grantha sandarbhe (cu0pa0305,306) / curAdAvAdhRSIyau / tayorNijabhAvapakSe grahaNam / granthati granthaM devadattaH / zranthati meM khalAm / granthate granthaH svayameva / agranthiSTa / zranthate / azranthiSTa / krayAdAvapi imau paThyete, tayorapIha grahaNam / zrathnIte praznIte svayameva / AtmanepadavidhAvakarmakA ye dhAtavo nirdiSTAste yadA'ntarbhAvitaNyarthAH punazca nivRtta preSaNAsta ihodAharaNam / tadyathA-"veH zabdakarmaNaH" "akakAcca" (pA0su01-3-34,35) / vikurvate saindhavAH, valgantItyarthaH / tAnvikaroti, valgayatItyarthaH / punaH saukaryAkartRtve vikurvate saindhaH vAH svayameva / vyakRSata / yattu vRttau paThyate 'Ainti mANavakam, Ahate mANavakaH svayameva' iti, tadayuktam, 'Ahanti mANavakam' | ityasya sakarmakatvAdAtmanepadAbhAvAzceti haradattaH / anye tvAhuH - AtmanepadAkarmaketi dhAtUpalakSaNaM, hantizcAyam "mA. Go yamahanaH" (pA0su09 - 3 - 28) ityatra yadA karmAvivakSayA akarmakaH, tadA Atmanepadasya nimittam / tasyAtra sakarmakatve'pi maviruddhamudAharaNamiti / *
Page #408
--------------------------------------------------------------------------
________________ 399 dhAvadhikAre kRtprkrnnm| kupirajoH prAcAM zyan parasmaipadaM ca (paasuu03-1-90)|| kuSa niSkarSe (kyA0pa046) / raja rAge (bhvA001024) / anayordhAtvoH karmakartari yak na syAt kintu zyan parasmaipadazca / aatmnepdaapvaadH| kuSyati pAdaH svayameva / rajyati vastraM svayameva / prAcAhaNaM vika. rUpArtham / kupyate / rajyate / "na duha' (pA0sa03-1-89) iti sUtrAt ghaka netyanuvarya tasminneva sthale zyan vihitH| tatsanniyogaziSTaM ca parasmaipadam / tena AzIrlikliToH syAdInAM ca viSaye zyan parasmaipade na bhvtH| koSiSISTa pAdaH svayameva / raGgISTa vastraM svayameva / cukuSe |rrnyj| koSiSyate / rakSyate / akoSi / araji ityAdi / zyanyako svare numi ca vizeSa:-kuNyantI jaDA / zyani "zapzyanonityam' (pA0sU07-1-81) iti numAgamaH, nisvAdAdhudAttazca / yaki tu "AcchInadyoH" (pAsU0 7-1-80) iti nuvikalpaH lasArvadhAtukAnudAttatvena yaka evodA. ttatvaM ca syAta dhAtoH (pA0sU03-1-91) // AtRtIyasamAteradhikAro'yam / yadya. pi "dhAtorekAco, halAdeH" (pAsU03-1-22) iti sUtrAddhAtugrahaNamA nuvartata eva, tathApi ArddhadhAtukasaMvAyA AzritazabdavyApAratvalA. bhAya punardhAtugrahaNam / anyathA 'lubhyAma' 'pRbhyAm' ityAdI bhyAmAde. riT prakRterguNazca syAt / dhAtorityevamavidhAnAnu na bhavati / tathA kRtsaMjJA upapadasaMzA cAsminneva dhAtvadhikAre yathA syAdityevamarthama pIdam / anyathA pUrvatrApi syAta , satazca 'kariSyati' ityatra syapratya. yasya kRtsaMjJAyAM kRdantasya prAtipadikatve sorutpattiH syAt , ekava. canasyAtsargikatvAt / "prAtipadikArtha" (pA0su02-3-46) iti sace vacanagrahaNAca / tathA "cila luGi' (pAsU03-1-43) ityasya laGate upapade glirityarthaH syAt / vAsarUpavidhezca pUrvatra pravRttI sAdibhiH sicaH samAvezaH syAditi / tasmAt dhAtoriti kartavyamiti sthitam / etacca zakyaM pratyAkhyAtum / tathAhi,"zami dhAtoH"(pA0sa03-2-14) iti yaddhAtugrahaNaM tadeva dvitIyaM saarvdhaatukaarddhdhaatuksNshyornuvrtipyte| kRdupapadasaMkhe vAsarUpavidhizca adhikAreNaiva vyAkhyAsyante / "pratyayaH', "parazca" (pA0su03-1-1,2) ityAdivat / tena pUrvatra na tatprasaGgaH / tatropapadaM saptamIsam (pA0pU03-1-62) // saptamyante pade "karmaH Ni" ityAdau pratipAdyatvena sthitaM kumbhAdikaM saptamIzaM tadvAcakaM pada. mupapadasaMzaM syAt , tasmizca satyeva vakSyamANaH pratyayaH syAt , mahAsaM. zAkaraNasAmarthyAMta / padamatra saMci / tena samarthaparibhASA vyApriyate / saMkSApradezA "upapadamati" (pAsU02-2-19) ityAdayaH /
Page #409
--------------------------------------------------------------------------
________________ zabdakaustubhatRtIyAdhyAya prathamapAde SaSThanhike kRdatiG (pA0s03-1-93) / asmin dhAtvadhikAre tibhinnaH pratyayaH kRtsaJjJaH syAt / kartavyam / karaNIyam / atiG kim ? cIyA. t / saGgrApradezAH kRtaddhitasamAsAzvetyevamAdayaH / "atiG" iti zakyamakartum / kathaM cIyAditi ? chApakAtsiddham / "akRtsArvadhAtukayoH " ( pA0su07-4-25) iti sUtre akRdityeva siddhe punaH sArvadhAtukagrahaNaM jJApayati 'na tiDAM kRtsaJjJA bhavati' iti / na cayani vRttyarthe sArvadhAtukagrahaNamiti vAcyam, divAdiSu hasvAntasya dIrghA * IsyAbhAvena vyAvaprasiddheH / bhASye tu tiDAM kRtsaJyAyAmiSTApatiH / kRtA / na caivaM tiGantasya prAtipadikatvAtsvAdyutpattiH syAditi vA cyam, tiGA ekatvAderuktatvAt / na ca vacanagrahaNAdukte'pi tadApa* ciH ekaH' ityAdau caritArthatvAt / "atizAyane tamaviSThanau " "tiGA" (pA0su05 -3 - 55,56 ) ityanena tiGantAnAmasubantatvApa nAt / na caivamapi 'pacati' 'paThati' ityatra "hasvasya piti kRti" (pA0 sU06-1-71 ) iti tukprasaGgaH, tugvidhau "ghAtvAdeH" (pA0su06-1-64 ) iti sUtrAt dhAtugrahaNAnuvRtteH / evamapi 'cikIrSati' 'jihIrSati' ityA dau syAditi cet na, zapA vyavadhAnAt / ekAdeze kRte nAsti vyava dhAnamiti cet ? na, ekAdezasya pUrvavidhau sthAnivadbhAvAt / na ca sthAnivadbhAvaM bAdhitvA paratvAdantavadbhAvaH, tasya pratyAkhyAsyamAnatvAt / na caivamapi "atiG" iti pratyAkhyAyamAne 'paceran' ityatra prAtipadikAnta`tvAnnalopaH syAditi vAcyam, "jhasya ran" (pA0sU03-4- 105) iti nakAroccAraNasAmarthyAdeva lopApravRtteH / iha tahiM 'cIyAt' iti kRdyakAratvAddIrgho na syAditi ceta ? naiSa doSaH sArvadhAtukapratiSedho jJApayati "akRtIti pratiSedhaH tiGkSu na pravartate" iti / na caivamapi tisamAse kRduttarapadasvaraH syAditi vAcyam, iSTApatteH, 'yo jAta eva paryabhUSAt' ityAdau tathaiva pAThasya nirvivAdatvAt gatikArako papadAtkut" (pA0sU06 - 2 - 139) iti sUtre kRgrahaNasya pratyAkhyAsyamAnatvAcceti dik / iti zrIzabda kaustubhe tRtIyAdhyAyasya prathame pAde paJcamamAhnikam / 400 vA'sarUpo'striyAm (pA0su03 - 1 - 94 ) // paribhASeyam / asmindhAtvadhikAre tryadhikAravyatirekeNa yatrAsarUpo'pavAdapratyayo vidhIyate tatra vetyupatiSThate / evaJca " dadAtidadhAtyorvibhASA ( pA0su03-1-139 ) ityAdivadvaikalpikatvenaiva apavAde zAstrAtpramite tadvadeva pakSe utsargaH pravartate / igupadhajJAprIkiraH ko'pavAdaH tadviSaye NvultRcAvapi bhavataH /
Page #410
--------------------------------------------------------------------------
________________ dhAsvadhikAre kRtprakaraNam / 402 vikSepakA, vikSaptA, vikssipH| nacaivam "Ato'nupasarge kaH' (pAsu032-3) iti kasya viSaye "karmaNyaNa" (pA0sU03-2-1) ityapi pakSe prava. teta / sarUpo'sAviti cet ? kiM tataH ? guNavRddhizAstrezvikapadastheva kavidhI veti padasya upasthitirhi zAtaiva / anyathA jvulAderapi durla. bhatvAt / satyAJca vetyasyopasthitau kathaM sarUpasyApi pakSe pravRttina bhavediti cet ? satyam , asarUpagrahaNasAmarthyAt yampratyasarUpatA taM pratyevAsya pAkSikatA, anyaM tu prati bAdhakataiveti na kazcihoSaH / tata. zva asarUpo'pavAdapratyaya utsargasya vA bAdhakaH syAditi phalito'. thaH / astriyAM kim ? cikIrSA / atra ktinna bhavati / strIgrahaNaM svaryate / svaritenAdhikAragatibhavatIti "striyAM ktin" (pA0sa03-3-94) ityaH dhikAre vikalpo neti siddhAntaH / yadi tu khiyAmabhidheyAyAM netyucye. ta tadA 'vikSepikA' vikSaptrI' iti kaviSaye NvultRcau na syAtAm / athApi 'striyAm' ityavaMzabdamukhArya vihita niSedhaH ityucyeta, tarhi 'vyAvakrozI' 'vyAvakruSTiH' iti karmavyatihAreNaco viSaye ktitra syAt / dvayorapi 'striyAm' ityuccArya vidhAnAt / __atra kecit-utsargApavAdayodvayorapi syadhikAranivezitatve sati prtissedho'ymityaahuH| anye tu apavAdamAtrasyApIti / tatrArtha mate "pAsanA 'mAsyAsyAdhikAravihitenApiyucA'pavAdena saha Rhalo. ya'taH (pAsU03-1-124) samAvezaH sidhyati / ghanastu ktinAdinA'na. bhidhAnAna smaaveshH| dvitIyapakSe tu ghanaH tinAdibhirasamAvezaH si. dhyati / 'mAsyA' ityatra tu "kRtyalyuTo bahulam" (pA0403-3-113) iti Nyaditi vivekaH / nanviha sArUpyaM prayoge upadeze vA? nAdhA, 'prAmaNI' 'grAmayaH' iti kvibAdiviSaye'NAdInAmapravRttiprasaGgAt / na hi kvibAdayaH prayoge rUpavantaH, lopavidhAnAt / nAntyaH, anuba. dhabhinneSu kaNaprabhRtiSyatiprasaGgAditi cet ? na, anubandhAnAmanekAnta. tvena dvitIyapakSe doSAbhAvAt / ekAntatve'pi"nAnubandhakRtamalArUpyam" (pabhAnTa) "dadAtidadhAtyorvibhASA" (pA0pU03-1-139) iti linggaat| anyathA'nubandhakRtAdasArUpyAdeva 'dada: dadhaH iti zaviSaye 'dAyaH"dhAyaH' No'pi itibhaviSyatIti ki vibhASAgrahaNena? nityeyaM vAsarUpapari. bhASA "arhe kRtyatRcazca" (pAsU03-3-169) ityatra kRtyatRgrahaNAlli. GgAt / tena "ktalyuTatumunkhalartheSu vA'sarUpavidhina bhavati"(pa0bhA070) iti siddhaantH| hasitaM hasanaM chAtrasya / atra ktalyuviSaye ghaJ na / tu. mana-icchati bhoktuma / atra "icchArtheSu liloTau"(pAsU03-3-157) zabda. dvitIya. 26.
Page #411
--------------------------------------------------------------------------
________________ 402 zabdakaustubhatRtIyAdhyAyaprathamapAde SaSThAhikeiti lona bhavati / liGtu bhavatyeva," lica"(pAsU03-3-159) iti vacanAt / evaM cAsmAdeva niyamAdiha loT suprihrH| ato'tra tu. mungrahaNamApAtataH / skhalarthaH-Atoyuc, iisstpaanH| atra khal na bhvti| nanu ruyadhikArAdUrva "vA'sarUpa" (pAsU03-1-94) nyAyo nAstI tyevAzrIyatAm / maivam, 'mAsitvA bhuGkte' 'mAsyate bhoktum' ityAca. siddhiprasaGgAt / iha hi bhojanArthavAdAsanasya pUrvakAlatA gamyate / ktvApratyayazca tumarthAdhikArAdbhAve tatraiva ca lakAra iti samAnaviSaya. tvAdvAdhyabAdhakabhAvaH syAt / "bhaiSAtisarga" (pAsU03-3-163) iti sutre "striyAM tin" (pAsU03-3-95) ityata U vAsarUpavidhera. mAvAditi kaumurdAnanyastu Akaraviruddha iti dik| kusyAH (pAsU03-1-95) / adhikAro'yam / avadhivizeSastu shaapkaassiddhH| "ahe chatyatRcazca" (pAsU03-3-169) iti satre 'kusyAH' ityeva vaktavye tRgrahaNaM yogApekSaM jhApakama-'NvultRcAvityeta. dyogAtprAk kRtyasaMzA'dhikriyate' iti / saMkSApradezA:-"kRtyAnAM ka. tari vA" (pAsU02-3-31) ityAdayaH / bahuvacanamanukkasamuccayArtham / tena "kalimara upasaMkhyAnam" (kAvA0) ityAdi sUtreNaiva sUcitaM bhavati / atra sUtre vRttikAraH "prAGNvu laH" iti pracikSepa / tavyattavyAnIyaraH (pAsU03-1-36) // dhAtoravaite pratyayAH syuna takArarephau svarArtho / kartavyam / karaNIyam / vasestavyatkartari Niva (kaavaa0)|| vasa nivAse (bhvA0pa01030) ityasya grahaNam, na tu vasa AcchAdane (a0A013) ityasya lugvikaraNasya / tayoreveti vacanAt kartari na prApnotIti vacanam / vasatI. ti vAstavyaH / taddhitAnto vA / vAstuni bhavo vAstavyaH |.digaadi. vAdyat / 'avAstavyaH' ityatra svarabhedo'pi nAsti / tavyatpratyaye hi "kRtyokeSNuJcArvAdayadha, (pAsU06-2160) ityantodAttatvam / yatpra. tyaye tu"yayatozcAtadarthe (pAsU06-2-156) ityaneneti / kelimara upasaMkhyAnam (kAbhvA0) // kRtyA iti bahuvacanenaitatpati. tamityuktam / kakAro gunnvRddhinissedhaarthH| rephaH svraarthH| pacelimA maassaaHpikvyaaH| bhidelimAH saralAH / bhettavyAH / zuddha karmaNi pratyayo bhASye sthitaH / vRttikArastu karmakartari cAyaminyate ityAha / tadbhAgya niruddham / __ aco yat (pAsU03-1-97) // ajantAddhAtoryatsyAt / ceyama / jeyama / nanu pUrvasUtre eva yadapi nirdizyatAm ,agrahaNaM ca mAstu, hala.
Page #412
--------------------------------------------------------------------------
________________ dhAtvadhikAre kRtprakaraNam / 403 tANNyataM vakSyati, parizeSAdajantebhya eva yad bhaviSyati iti cet ? ajantabhUtapUrvAdapi yathA syAdityevamarthamidam / ditsyaM dhitsyam / iha hi dAtra dhAJazca sannantasya 'ditsa' 'citsa' iti sthite ArddhadhA tuke iti viSayasaptamamAzritya sano'to lope kRte sAmpratikaM halanta tvamastIti prayatsyAt / ajgrahaNAntu bhutapUrva majantatvamAzritya yadbhayati / tena, "yato'nAvaH " ( pA0su06-1-213) ityAdyudAttatvam / Nyati tu. kRte tissvaritatvaM syAt / 'cikIrSyam' ityAdau tu NyadyatorvizeSo nAsti / "bato'nAvaH ityatra dvayagrahaNAnuvRtteH / "ArddhadhAtuke " ityasya parasaptamItve tu ihAgrahaNaM na karttavyameva / 1 takizasicatiyatijanInAmupasaMkhyAnam (kA0vA0 ) // taka isane (svA0pa0117) / zasu hiMsAyAm (svA0pa0728 ) : / cate yAcane (bhvA0 u0890) / yatI prayatne (svA0A030) / janI prAdurbhAve (di0A043) / takyam / zakhyam / catyam / yatyam / janyam / atra janeryadvidhAnaM "ya. to'nAvaH" (pA0sU06-1-213) iti svarArthe "janivadhyozca" (pA0su0 7-3-35) iti vRddhiniSedhena vyatyapi rUpe vizeSAbhAvAt / iha zaM. simapi kecitpaThantIti haradattaH / tena "tadvAnnarAzaMsyaM rAdhyaM ca " matrAyudAntaH sidhyati / apAThapakSe tu NyantAdayo yati sidhyatIti bodhyamiti vadantiH / tadetatsarvam "IDavanda" ( pA0su06-1-214) tyAdisUtraviSmaraNasUla karAdupekSyam / hano vA vadhA (kA010) // hantervA yada, tatsaniyogena ca vadhA" dezo vakavayaH ityarthaH // varuyaH 1. ghAtyaH / yadabhAve vyava, "hanasto'ci. baMgalo: " (prA07-3-32) iti tatvam / "ho hanteH " (pA0sU07-354) iti kutvam / yadyapi 'badhamaItIti SadhyaH' iti rUpaM yadityanuvartamAne "daNDAdibhyaH (pA0s05-1-66) iti taddhitena yatA'pi sidhyavi tathApi 'asivadhyeH' 'musalaSadhyaH" ityatra samAso na sidhyet / kRti punaH kartRkaraNe kRtA" (pA001-1-32) iti sidhyati / na ca masiSadhamaItIti vigrahe kRtasamAsAdeva taddhito'stviti vAcyama, daNDAdiSu kevalasya vadhazabdastha pAThAt / tadantavidhezva pratiSedhAt svare medAcca / asivadhazabdAdyati hi "titsvaritam" (pA0su061-185) iti svaritaH prasajyeta / kRdantena samAse tu kRduttarapadaprakR tisvareNa vadhyazabda AdyudAttaH / ata eva vadhyazabdena taddhitAntena sadda "supsupA" (pA0s02-1-4) iti samAsa ityapi na vAcyam, a. ntodAttaprasaGgAt / vadhyazabde kunaddhitAnte prakArakRtavizeSasya sattvA a
Page #413
--------------------------------------------------------------------------
________________ 404 zabdakaustubhatRtIyAdhyAyaprathamapAde SaSThAhika ca / etena "girau Dazchandasi' (kAvA0) iti vArtikapratyAkhyAnaparaM bhAgyamapyapAstam / ata eva "kRtalabdhakItakuzalAH" (pA0sa04-338) ityAdInAM cAritArthyamiti dik / __ atratyabhAyAdiparyAlocanayA asamastavadhyazabde vizeSAbhAva hati labhyate / tathA ca daNDAdibhya ityeva sUtraM, yaccAnuvartate / daNDA. dibhyo ya iti niranubandhapAThastu prAmAdika iti mAdhavo hantidhAtau sphuTIcakAra / haradattagranthaparyAlocane tu idaM ca vacanaM yadvidhau bhASyAdau paThitamapi kyavidhau " mRjervibhASA" (pA0sa03-1-113) itya. syApre eva pAThyamityeva bhAjyatAtparya yuktam , vikalpAkaraNena laghu, tvAditi labhyate / tasminnapi pakSe vadhyazabdo dhAtusvareNAghudAtA, kyaptupitvAdanudAttaH / na ca naasamAse "yayatodhAtadartha (pAsU062-156) ityasya pravRttyabhAvena svare doSa iti vAcyama, "kRtyAMgNucAdiyazca" (pAsu06-2-160) ityasya prvRjyessttsiddheH| asamaste eva vizeSAbhAvasya pratipAdyatvAca / poradupadhAta (pA0sa03-1-98) // pavargAntAdakAropadhAt ghAto. ryata syAt / Nyato'pavAdaH / zapyam / labhyam / poH kim ? vAkyam / "coH ku ghiNNyatoH" (pAsU07-3-52) iti kutvam / adupadhA. skim ? kopyam / taparakaraNaM kim ? Apyama / kupa kopane (di010 127) Apla vyAptI (svA0pa014) AbhyAM Nyati titsvrH| yati tu "yato'nAvaH" (pAsU06-1-213) iti syAt / zakisahozca (pAsU03-1-99) // spaSTam / zakyam, sahyam / gadamadacarayamazcAnupasarge (pA0sa03-1-100) // vyatyayena paJcamyartha saptamI / ebhyo'nupasargebhyo yatsyAt / gadyam / madyam / caryam / ya. myam / anupasarga kim ? "na naiSadhe kAryamidaM nigAdyam' / pramAdyam / pracAryam / yameH pUrveNaiva siddha niyamArtha vacanam "anupasargAdeva yathA syAta sopasargAnmA bhUt" iti / kathaM tarhi "sena na tA bhavedviniyaH myam" "aniyamyasya nAyuktiH" "svayA niyamyA nanu divyacakSuSA" ityAdi ? pramAdapATha evAyam / 'viniyAmyam' ityAdi . dIrva eva tu paThanIya iti hrdttH| niyame sAghurniyamya iti"tatra sAdhuH" (pAsaka 4-4-98) iti yadityanye / kevalAdyataM kRtvA nizabdena samAsa itypre| carerAki cAgurI (kA0vA0) // sopasargArtha vArtikam / bhASayoM dezaH / gantavya ityarthaH / agurau kim ? pAcAryoM guruH / avayaMpaNyavaryA garhApaNitamyAnirodheSu (pA.1-1-101) baba.
Page #414
--------------------------------------------------------------------------
________________ dhAtvadhikAre kRtprakaraNam / 405 dyAdayastrayo yathAsaMkhyaM garhyAdiSvartheSu nipAtyante / tatra vadernIi upapade "vadaH supi kayapU ca" (pA0su03-1-106) iti yatkayapoH prAptayoryadeva yathA syAta, so'pi gardAyAmeva yathA syAdityubhayArtha nipAta nam / avadyaM pApam / avacanArhatvAt / garne kim ? anudyaM gurunAma | taddhi na garhya vacanAI tu na bhavati, AtmanAma gurornAma nAmAtikRpaNasya ca / zreyaskAmo na gRhNIyAt jyeSThApatyakalatrayoH // iti smRteH / atra "vadaH supi" (pA0su03-1-106) iti kyabeva bhavati / yajAditvAt samprasAraNam / "nalopo naJa." " " tasmAnnuDaci" ( pA0su06-3-73,74) / parvyavahArArthAt Nyati prApte yat vidhIyate / paNyaH kambalaH / paNyA gauH / pANyam anyat / stutyarham ityarthaH / 'paNitavya' zabdasya sAdhAraNatve'pi nipAtanasya rUDhyarthatvAt paNyazabdasya vyavahartavye eva rUDhatvAdarthaniyamo labhyate / uktaJca - dhAtusAdhanakAlAnAM prApyarthe niyamasya ca / anubandhavikArANAM rUDhyarthaM ca nipAtanam // iti / vRG sambhaktau (kanyA0A037) asmAdyat apratibandhe / zatena sahasreNa varyA kanyA / zatasahasrazabdAvaniyatavacanau, kanyAyA varaNe varayitRRNAM ni- yamo nAstItyarthaH / 'vRGa' evedaM nipAtanama, tatraiva anirodhasambhavAt / tena 'vRJ varaNe' (svA0 u08) ityasmAt "patistuzAs" (pA0su031-109) ityAdinA kyabeva, vRtyA / iha sutre avadyAdIni avibhaktikAni pRthak padAni, na tu dvandvasya jalantasya nirdeza: / tena 'varyA' iti striyAmeva nipAtyate / astriyAntu "RhaloH " ( pA0su03-3124) iti Nyadeva - vAryA RtvijaH, iti vRttikAramatam / na cAtra "etistu" (pA0sU03-1-109) iti kyap zaGkhayaH, tatra 'vRJa' eva grahaNaM na tu 'vRGa' iti vakSyamANatvAt / bhaTTistu dvandva jasA nirdezaM manvAnaH pulliGge'pi yataM prAyuGkasugrIvo mama varyo'sau bhavatA cAruvikramaH / iti / ' puruSottamAdayo'pyevam / vahyaM karaNam (pA0sU03-1-102 ) // vahyaM nipAtyate karaNaM cedbha* vati / vahasyaneneti vahAM zakaTam / karaNe kim ? vAhyam abhyat, vahana karmetyarthaH / aryaH svAmivaizyayoH (pA0sU03-1-103) // R gatau (svA0pa0961) asmAt Nyati prApte yat nipAtyate / ayaH svAmI vaizyo vA / svAti
Page #415
--------------------------------------------------------------------------
________________ 406 zabdakostubhatRtIyAdhyAyaMprathamapAde SaSThAhikevaizyayAH kima ? AryoM brAhmaNaH / prAptavya ityrthH| atra mAdhye 'svAmi. nyantodAttatvaJca'ityuktam / vaizye tu "yato'nAvaH" (pA0906-1-213) iti AdyudAttameva / matha yo vaizyaH svAmI ca tatra kathamiti ceta ? vaizyatvaviSakSAyAmAdhudAttama, svAmitvavivakSAyAmantodAttam / ata eva 'aryaH svAmyAkhyA cet' iti phiTstre AkhyAgrahaNaM kRtam / tathA cehaze viSaye yugapadarthadvayadhivakSA na kartavyaiveti phlito'rthH| upasaryA kAlyA prajane (pAsU03-1-104)upapUrvAtsRdhAtobhauvA. dikAta jauhotyAdikAya bat : nipAtyate prathamagarmagrahaNe prAptakAlA ceta / upasaryA gaura, garbhAdhAnArtha vRSameNopagantuM yogyA ityarthaH / kAlyAprajane iti kima uprasAryA zarani madhurA, prAptavyA, ityarthaH / karmaNiM Nyat / hAlvAtyatra sadasyaprAptam' iti vartamAne "kAlAdhana" (pAsU05-1-107) iti yat / prajananaM prajanA, bhAve gh| janiH vadhyozca" (pAsU03-39) iti vRddhinissedhH|| ajaya snggtmpaa0s03-1-105)||nishpuujiiryteH kartari yanipAtyate saGgataM ceva vize'yam 1: saMjatam' iti napuMsake bhAve kaa| na jIryatItyajaya satAM sakatam / iha 'ajaryam' iti samudAyasya sAvaM vAcyam ityartho na prAhyaH, udAharaNe sahaprayogAnupapatteH / taca 'ghaTaH kalaza' itivat vyAkhyAnaparatayA sahaprayogaH; tena saGgatamAryeNa samAjaya kuru drutam / iti bhaTTiprayogAt / mRgairajarya jarasopadiSTamadehabandhAya punarvabandha / iti kAlidAsaprayogastu 'saGgatam' ityadhyAhatya vyaakhyeyH| saGgataM kim ? ajaritA kambalaH / kartari nipAtanam ityuktatvAt bhASe saGgatakartRke'pi Nyadeva bhavati / 'ajAye sajatena' iti / vadaH supi kyap ca (pA0sa03-1-106) / 'anupasarga iti vartate' iti vRttikRt / vaderdhAtoranupasarge supyupapade kyap syAt cAcat / brahmodyam, brahmavayam, bhAve kyap pUrvavatsamprasAraNam / brahma ghedA, tasya vadanamityarthaH / nanu sakarmakAdAve kRt pratyayo durlamaH, "bhAve cAkarmakebhyaH" "tayoreva kRtyakalalAH " (pAsU03-4-69,70) iti vakSyamANatvAditi cet ? satyam, uttarasUtrAdiha bhAvagrahaNasyApaka. rSaNAnoktadoSaH / iha sUtre anupasargagrahaNasyAnuvRttiryadhapi vRttimA pyAdiSu sthitA, tathApi sA nAvazyakI, "satmadviSa" (pA0sU03-261) iti sUtre upasargagrahaNaM bApakam-'anyatra sugrahaNe upasargapra.
Page #416
--------------------------------------------------------------------------
________________ dhAsvadhikAre kRtprakaraNam / 407 haNaM na' iti vakSyamANena gatArthatvAt / 'sarvathA'pyupasargena' iti phalaM nirvivAdam / teneha pyadeva-pravAdyama, anuvAdyama, apavAdyam ! yattu bhaTTavArtike 'anUdyam' iti prayuktaM vyAkaraNAdhikaraNe, tatra nizcama.. nuzabde upapade kyapaM vidhAya nasamAse sati kathaJcitsamAdheyamiti nyAyasudhAyAmeva spssttm| bhuvo bhAyeM (pAsU03-1-107) // bhavateranupasarge supyupapade kyap syAt mAghe / yattu nAnuvartate, pUrvasUtre cAnukRSTatvAt / brahmaNo bhAvo brahmabhUyam / supi ityeva-bhavyam / anupasarge ityeva-prabhavyama / nanu anupasarga bhavatirakarmakaH, tasmAdbhAva eva bhaviSyati, tartika bhAvanA haNeneti cat ? maivam , prAptyarthAtkarmaNi prasaGgAtsattArthakAdapi kAlA. dikarmaNi prasaGgAt uttarArthatvAcca / ____hanasta ca (paa0s03-1-108)|| hanterdhAtoranupasarge subante upapade bhAve kyap syAt tkaarshcaantaadeshH| brahmahatyA / etatsutravihita. kyappratyayAntasya svabhAvAt strIliGgatvameva loke / chandasi tu klIba. tApIpyate / sanAdeva dasyuhatyAya jaziSe / / chandasi triyAM kyap cidvaktavyaH (kAbhvA0) // tarati brahmahatyAM yo'zvamedhena yajate / supIti kim ? ghAto vartate / Nyattu na bhavati, sakarmakAdbhAve vidhAnAbhAvAt / karmAvivakSAyAmakarmakatve'pi na bhavati, anabhidhAnAt / anupasarga ityeva / praghAto vartate / / etistuzAsvRjuSaH kyap (paasuu03-1-109)|supynupsrge bhASa iti nivRttam / ebhyaH kyap syAt / 'pati' iti iNa eva grahaNaM neDikoH, tayoradhipUrvayoreva prayogAMta 'eti' iti nirdezAnupapatteH / tathA ca "rakSArtha vedAnAmadhyeyaM vyAkaraNam"iti bhAjye yadeva pryuktH| kecitta "haNvadika iti vaktavyam" (kA0vA0) iti vacanAdadhItyami. tyudAharanti / ityH| kathantarhi upeyamiti ? IG gatau (di0A037) iti devAdikAdyat / stutyH| ziSyaH, "zAsa idahaloH" (pA0sa064-34) iti itvam, "zAsivasi" (pAsU08-3-60) iti Satvam / 'mAGa zAsu icchAyAm" (a0A012) ityasyApi grahaNam, avize. SAt / tena 'AzAstham' iti dhAtusvareNa madhyodAtaM padaM bhavati / Nyati tu "gatikArakopapadAtkRt" iti antasvaritatvaM syAt / ke. cittu "zAsu anuziSTau" (ma0pa065) ityasyaiva grahaNamicchanti / '' iti vRno grahaNaM na vRGaH pUrvottarasAhacaryeNobhayapadino grahaNA zApa. kAt / yadayaM "IDavandavRzaMsaduhAM NyataH" (pA0pU06-1-21) iti vAryAH /
Page #417
--------------------------------------------------------------------------
________________ 208 zabda kaustubha tRtIyAdhyAyaprathamapAde SaSThAhnike zabdasyAdyudAttatvaM zAsti / tatra hi iMDivandibhyAm akAravadvikaraNaprakRtibhyAM sAhacaryAta Atmanepadino vRGo grahaNam / vRtyaH / dRtyaH / juSyaH / 'kyap' iti vartamAna punaH kyaSgrahaNaM bAdhakabAdhanArtham / tena "orAvazyake" ( pA0sU03-1-125) iti NyataM bAdhitvA kyadeva bhavati / tathAhi iha sUtre stautigrahaNasyAvakAza AvazyakAvivakSAyAM stutya iti, " orAvazyake" ityasyAvakAzo 'avazyalAvyam' | 'avazya stutya H ' ityatra ubhayaprasaGge paratvAt Nyat syAt punaH kyaSgrahaNAt kya. beva bhavati / zasidahiguhibhyo veti vaktavyam (kA0vA0 ) // zasyam, zaMsyam | duhyam, de|hym / guhyam, godyam / etacca vRttAveva sthitam / bhASye tu nAsti tatra "prazasyasya zraH " ( pA0su05-3-60) "iMDavandavRzaMsaduhAM NyataH " ( pA0su06-1-214) iti sUtradvayaprAmANyAt zaMseH siddham / itarayostu mUlaM mRgyam / AGpUrvAdajjeH saMjJAyAmupasaMkhyAnam (kA0vA0 ) || ajjU vyakti kSaNAdiSu (ru0pa021) / asmAt bAhulakAtkaraNe kyap / "aniditAM hala" (pA0su06-4-24) iti nalopaH, Ajyam / nanu Nyatyeva nalopaH kasmAnokta iti cet ? na, kutvaprasaGgAt, titsvaraprasaGgAcca / tasmAtkyabanta evAyam / nanvevamavagrahaH prApnoti na ceSTApattiH, A jyaM kimAsItparidhiH ka AsIt" ityAdau padakArastadakaraNAt / iti cet ? 60 atra bhASyam(--na lakSaNena padakArA anuvartyaH padakAraistu lakSa Namanuvarttyamiti / ayamAzayaH -- saMhitaiva nityA padavicchedastu pauruyaH / ata evArthavinizcayAbhAvAnnAvagRhNanti / yathA 'haridrava' iti / atra kiM harizabda ikArAntaH; uta haricchandastakArAnta iti sandehaH, kiJca "vanena vAyaH" iti mantre " veti caya iti ca cakAra zAkalyaH" . ityupanyasya "udAttaM tvevamAkhyAtamabhaviSyat" iti adhAyizabde aTzvaraprasaGgena dUSayitvA verapatyaM 'vAya' ityekapadyena siddhAntaM kurvan yAskaH padavibhAgasya pauruSeyatvaM spaSTamevAcaSTe / api ca sati padatve avagrahaH, asati tu na, iti dvayamapi prAyovAdamAtraM sampradAyAnurodhAdubhayasyApi bahudhA parityAgo dRzyate eva, "gobhirmadAya" "gobhyo gAtum" ityAdI avagrahAbhavAt "IyivAMsamatistridhaH" "devayanto yathAmatim" ityAdAvavagrahAcaveti dik / prakriyA kaumudyAntu aja gatau kSepaNe ca' (svA0pa0230) ityasya
Page #418
--------------------------------------------------------------------------
________________ pArapadhikAre prakaraNam / 401 'Ajyam' ityuktaM, tattu bhAjyaviruSam , arthAnanuguNaza, iti mAmA. NikairupekSSameSa / RdupadhAccAklapiteH (paa0s03-1-110)||RkaaropdhaaddhaatoH kyap syAt klApicatI vjyitvaa| vRt-vRtyam / vRdha-vRdhyam / akla. picateriti kim ? kRpU sAmarthya (bhvA0A0763) kalpyam / kRpelatva. syAsiddhatvAt RkAralakArayoH savarNasaMzAvidhAnAcca Rdupaghatvam / ti hiMsAgranthanayoH (tu0pa044) cavaMm / taparakaraNaM kim ? kRta saMzabdane (cu0pa0120), NijabhAve Nyadeva bhavati / kIrvam / idameva ca taparakaraNaM liGgam , "anityaNyantAzcurAdayaH" ityatra / NijantA. tu Nilope kRte cAhate ca ditsyamitivadyadeva / tena "yato'nAvA" (pA0sa06-1-213) ityAdhudAttatA bhavati / Ica khanaH (pA0sa03-1-111) / khanaH kva sthAt iMkArakhAntAdezaH / dIghanirdezaH prazleSArthaH / tatra dvitIya ikAro "ye vibhASA' (pA0 su06-4-43) ityAtvavAdhanArthaH / anyathA "ye vibhASA" ityasyAvakA za:-'khAyate' 'khanyate' / itvasvAvakAzaH basminpakSe AtvaM nAsti / AtvapakSe ubhayaprasaGge paratvAdantaraGgatvAccAtvaM syAt / "ye vibhASA' zAMta viSayasaptamI / tathA ca yakArAdI buddhisthe eva bhavadAtvamantara. kam / ayaMtvikAraH kyapA saha vidhAnAdvahiraGgaH / tadityam-"ye vi. bhASA" iti viSayasaptamIti pakSamAzritya sUtrakRtA dIrghoccAraNaM kR. tam / bhASyakRtA tu parasaptamImAzritya pratyANyAtam / tathAhi, parasa. samIpakSe itvamantaraGgam , paranimittamanapekSya vidhAnAt / kyapsanniyo. gaziSTaM hi tat / tathAca tadevAtvasya bAdhakam / nanu hasvAdeze tasya pUrveNa saha Ad guNe satyapi "SatvatukorasiddhaH" (pA006-1-86) iti ekAdezasyAsiddhatayA "isvaspa piti kRti tuk" (pAsU061-71) iti tucha sthAt ato dIrgha eva vidheyaH iti cet / na, padAntapadAdhArakAdezastugvidhAvasiddhaH, na tvanyo'piiti vakSyamANa. tvAt / anyathA 'vRkSe chatram' ityatra DI AdguNasvAsiddhatvAt "cha ca' (pAsU06-1-73) iti hasvAzrayo nityastuk syAt , iNyate tu "dIrghAta" "padAntAvA (pA0sU06-1-75,76) iti dik / kheyam / ___ bhRto'saMzAyAm (pAsU03-1-112) // kyap syAt / bhRtyAH karmakarAH, bhartavyA ityarthaH / tathA ca kriyAzagdo'yaM, na tu sNkssaa| samazca bahulam (kA0vA0) // asaMjJAyAmeva / sUtreNa nityaM prAptasva kyapo vikalpArthamidaM vArtikam / sambhRtyAH, sambhAryAH / asaMjJAyAM
Page #419
--------------------------------------------------------------------------
________________ zabda kaustubhatRtIyAdhyAya prathamapAde SaSThAhnike 410 kim ? bhAryo nAma kSatriyaH / saMjJAyAM puMsi dRSTatvAnna te bhAryA prasidhyati / striyAM bhAvAdhikAro'sti tena bhAryA prasidhyati // athavA bahulaM kRtyAH saMjJAyAmiti va smRtam / yathA patyaM yathA janyaM yathA bhittistathaiva sA // asyArthaH- te tava sUtrakArasya bhAryAzabdo na sidhyati, NyataM bAdhisvA "saMzAyAM samajaniSada" (pA0su03-3-99) ityAdinA kyapaH prasa GgAt / nanu 'bhRJo 'saMjJAyAm" (pA0su03-1-112 ) iti prakRtasUtre saMjJAyAM niSedhasAmarthyAt "saMjJAyAM samaja" (pA0su03-3-99) ityAdisutrAntaraprApto'pi kyap bhRJaH saMjJAyAM na bhaviSyati / na caivaM tatra " saMjJAyAm" itthasya vaiyarthye, dhAtvantareSu caritArthatvAt ityAzaGkayAha-saMcAyAmi. tyAdi / pratiSedhasyeti zeSaH, 'asaMjJAyAm' itvasya pratiSedhasya puMsi 'bhArtho nAma kSatriyaH' ityatra dRSTatvAt caritArthatvAt / tathA ca sAmayai nAstIti bhAvaH / tasmAt bhAryAzabdo na siddhyatIti codyaM sustham / uttaramAha - striyAM bhAvAdhikAro'stIti / nanu " saMjJAyAM samaja'' ( pA0su03-3-99) iti sUtre vRtikRdrakSyati bhAve iti na svaryate pUrvaevAdhikAra iti / yuktaM caitat, 'samajanti tasyAmiti samAjyA' 'niSIdanti tasyAmiti niSadyA' ityAdidarzanAt / tatkathamucyate ' striyAM bhAvAdhikAro'stIti ? satyam / striyAM - strIprakaraNe "saMjJAyAM samaja" ityAdinA kyapi vidhIyamAne bhAvasyAdhikAraH abhidheyatvApagamalakSaNo vyApAro'sti / zabdazaktisvAbhAvyAdbhAva patra kyap na tu karmaNItyAzayaH / " etadaparitoSAdevAha - athaveti / na patantyanenetyapatyam / ajantAt bhAvakarmaNorvidhIyamAno'pi yat halantAtkaraNe ca bhavati / 'janyam' ityatrApi halantAdyat, miti:' ityatra "SidbhidAdibhyo'G" (pA0su0 3-3-104) ityaGo viSaye kin / sarvamidaM yathA bAhulakAdbhavati, evaM bhAryAzabde kyaviSaye NyadbhavatItyarthaH / athavA itthaM samAdheyam - kya. vidhau bhRJ bharaNe (svA030923) iti svAdireva gRhyate na jauhotyAdiko subhRJ (ju0305), hyanubandhakatvAt / evaza bibhatervA 'mRjmaraNe' (kanyA0pa019) iti dIrghAntAt krayAdervA Nvati bhAryAzabdo nirvAdha eveti / sRjervibhASA (pA0sU03-1-113) // RdupadhatvAnnityaM kyapi prApte vikalpArtha sUtram / parimRjyaH / parimArgyaH / vyatpakSe "mRjervRddhiH" (pA0 07-2-114) 'cajo:' ( pA0sU073-52) iti kutvam //
Page #420
--------------------------------------------------------------------------
________________ ghAvadhikAre saraprakaraNam / 411 rAjasUyasuryamRSodyarucyakupvakaSTapacyApathyAH (paa0s03-1-114)| ete sapta kyavantA nipAtyante / abhiSiktaH kSatriyo rAjA tena sota. vyo'bhiSavadvAreNa niSpAdayitavya ityarthe karmaNi kyap / dIrghatvaJca nipAtyate evyartham / padAlatAtmakaH somo rAjA, "rAjAnaM koNanti" ityAdau darzanAt / sa sUyate kaNDyate atra ityayeM adhikaraNe kyae / nipAtanaM rUDhyartham / tena AdyapakSe azvamedhAdau dvitIyapakSe jyotiyomA. dau ca naatiprsnggH| rAjasuyazadazca punapuMsakaliGgo'rdharcAditvAt / saratyAkAzamArge iti sUryaH / 'mR gatau' (bhvaa0p0960)| kartari kyap nipAtanAdutvaM, raparatvaM, "hali ca" (pAkhu08-2-77) iti dIrghaH / yadvA ' preraNe' (tu0pa0128) tudAdiH / suvati-karmaNi lokaM prerayati ityarthe kartari kyapi kRte kyapo ruDAgamazca nipAnyate / mRSopapadAdvadeH karmaNi kyA / pakSe yati prApta nityaM kyA nipaatyte| vizeSyami. no'yam / bhavanti nohAmagirAM kavInA. mucchrAyasaundaryaguNA mRssodyaaH| (mA0kA04-10) iti mAghaH / rocate asau rucyaH / kartari kvA / guperAdeH kutvazca sahAyAm / kupyam / suvarNarajatAtirikasya dhanasyevaM saMjJA / kaSTe svayameva pacyante kRSpacyAH / karmakasari nipAta. nam / ihAntodAttatvamapi nipAtyate / zuddhe tu karmaNi 'kRSTapAkyaH' ityeva bhavati / na vyathate anyathyaH, kartari kyA / atra vArtikAni syarucyanyathyAH kartari (kAvA) // sUsartibhyAzca sartarutvam (kaabhvaa0)| subatervA ruDAgamaH (kAbhvA0) // kupyaM saMkSAyAm (kAbhvA0) iti / bhidyodhau nade (pAsU03-1-195) // bhiderujjheca kartari kyA Da. jjhardhatvaca / bhinati kUlaM bhidhH| unjhatyudakam uddhayaH / nade kim ! bhevA / unjhitaa| puSyasidhyau nakSatre (pAsU03-1-116) / puSeH sidhezca adhikaraNe kyapa nipAtyate nakSatre abhidheye| puNyantyasminArabdhA arthA iti pu. pyaH / sidhvantyasminiti sidhyaH / nakSatre iti kim ? popaNaM, seSa. nam / puSyasidhyazabdau paryAyau / svarUpaparatvAta sUtre bandaH / 'puNye tu sidhyatijyo' (ma0ko03-24) ityamaraH / tatra tuSa tuSTau (di0pa078) ityasmAt bAhulakAdadhikaraNe pati "saryatiSya" (pA006-4-149) pati nipAtanAdukAsyekAra ityeke / 'tipyA puSye kaliyuge (mako
Page #421
--------------------------------------------------------------------------
________________ 412 zabdakaustubhattIyAdhyAyaprathamapAde paScAvika 3-3-155) itvamaravyAkhyAne kSIrasvAmI svAha-tvaSa dIpto (bhvA0 u01026) "adhyAdayazca' (u0sa0561) ityoNAdikavakapratyayAntaH / nipaatnaadvlopH| vipUyavinIvajityA muJjakalkahaliSu (pAsU03-1-117) // pUja nIJjibhyaH kyae nipAtyate yathAsaMkhyaM mujAdiSu vAcyeSu / pRG pavana (bhvA0mA0991) vipUrvaH / vipUyo mukhaH / 'rajjvAdhikaraNAya zodhayitavyaH' ityarthaH / munyjstRnnvishessH| vinIyaH klkH| kalkaza. bdo'yamasti piSTe auSadhavizeSe / yathA pathyA zuNThI saindhavAMzasya kalkaH peyo nityaM sarvarogakSayAya / iti| asti ca pApe, 'tapo na kalko'dhyayanaM na kalkaH' ityupakramya 'tA. nveva bhAvopahatAni kalkaH' iti mahAmArate darzanAt / iha tu pratha. masya grahaNamiti kecit / avizeSeNeti hrdttH| tathAca mAghaH prA. yukta--'avinIyasambhramavikAsibhaktibhiH' iti / ji abhimave (bhvA010971) / jityo haliH / 'balena kraSTavyaH' ityarthaH / mahaddhalaM ha. liH| kRSTasamIkaraNAthai sthlkaasstthmucyte| vipavyam / vineyam / jeyazcAnyat / sarvatra "aco yat" (paa0suu03-1-97)| pratyapibhyAM grahaH (paa0su03-1-118)||pp syAt / mattasya na pra. tigRhyam / tasmAnApigRhyam / chandasIti vaktavyam(kAvA0) // loke tu-pratigrAhyam, apigraahym| padAsvairiyAhyApasyeSu ca (pA0su03-1-119) // eSu caturvartheSu gRherdhAtoH kva syAeM / pragRhyampadam / basva pragRhya. saMzA vihineti vRttiH / yadyapi padAvayavasya dvivacanAdeH pragRhyasaMjJA na tu padasya, tathApi avayavadharmasya samudAye upacAro bobhyaH / yadvA yaugiko'yaM padazabdaH paThyate, gamyate'nenArtha iti / asatrikarSazcAtra gRherarthaH, 'agnI atra' ityAdau hi prakRti bhAvAta yaNAdyabhAve kiyatA'pi kAlena vyavadhAnAt parasparamaco na saziSyante / tathA ca bavhacaprAtizAkhyam-svarAntaraM tu vivRttiH, sA vA svarabhaktikAleti / svarabhaktikAlastu aImAtrA pAdamAtrA vA, drAdhIyasI sArddhamAtreti tatraivoktatvAta / tathA cAcorantarAlasya vittisaMghakasya varNazUnyakAlasya kvacidaddhamAtratvaM kvaci. tpAdamAtratvaM ceti phalito'rthaH / etadvayavasthA tu zikSAsu bodhanyA / avagRhyaM padam , yasyAvagrahaH kriyate iti vRttiH / bhavamaho vicchedaH / atrApi muhAterarthaH prAgvat, mAtrA hasva
Page #422
--------------------------------------------------------------------------
________________ dhAtvadhikAre kRtprakaraNam | 413 stAvadavagrahAntaramiti prAtizAkhyAt / atra padakAle samAse pUrvapadameva gRhNAmiti haradataH / upalakSaNazcatat, 'haribhiH' ityA* derapi saGgrAhyatvAt / tasmAt mahApadasaMjJAkrAnte ya ekadezaH padakAla vicchidya paThyate, sa sarvo'pyavagRhyamiti sthitiH / svenaiva IrituM zI. lamasva svairI svatantraH / asvairI paratantraH / gRhyakA ime, 'gRhItakA ityarthaH / ubhayatrAnukampAyAM kan / paJjarAdibandhena paratantrIkRtAH zukAdaya ucyante / gRhAsaktAH pakSimRgAH chekAste gRhyakAzca te / I ( a0ko 05 - 46 ) ityamaraH / bAhyAyAma - grAmagRhNA, nagaragRhyA senA / 'prAmanagarAbhyAM bahirbhUtA' ityrthH| strIliGga nirdezAtpunnapuMsakayorna bhavati / pakSe bhavaH - pakSyaH / digAditvAdyat / vAsudevagRhyaH / AryagRhyaH / tatpakSAzrita ityarthaH / vibhASA kRvRSoH (pA0su03-1-120 ) // kyap syAt / pakSe Nyat / kRtyam | kAryam / vRSu secane (svA0pa0707) / vRSyam / varNyam / yugyaJca patre (pA0s03-1-121) // patantyanena patraM vAhanam / "dAmnIzasa" (pA0sU03-2-182) ityAdinA karaNe chUna / tasminnarthe yujeH karmaNi kyap kutvaJca nipAtyate / yugyo gauH / patre kim ? 'yogyam' anyat / Nyati "cajo" (pA0sU07-3-52 ) iti kutvam / atra haradantaH - prAgghitIyena yatevaM siddham " tadvahatirathayugaprAsaGgam" (pA0su04-4-76) iti / svare'pi nAsti bhedaH / kyapi dhAtusvaraH, yatyapi "yato'nAva:" (pA0su06-1-213) ityAdyudAttatvam / 'ayugyam' ityatrApi na svarabhedaH / 'yayatovAtadarthe" (pA0sU06-2156) "kRsyoSNurvAdayazva" (pA0s06-2- 160 ) ityubhayatrApi antodAttatvavidhAnAt / tasmAdidaM sUtraM zakyamakartumiti / atredaM vaktavyam / 'yugyo gauH' ityAdisiddhAvapi 'yugyo hastI' iti vRcAidAhRtaM taddhitena na sidhyati, nahi hastI yugaM vahatIti / kRtA tu sidhyati yujyate sambadhyate hAsau kuthAdineti / kiJca asatyasmi* pUtre Nyatpratyayena 'bogyo gauH' ityapi syAt / api ca svarabhedo'pi pAkSiko'styeva / " kraturbhavatyukthyaH" ityAdau titmbaradarzanAt / "yatoSnAthaH" (0su06-1-213) iti sUtraM yadante yacke ekAcprakRtika eva pravartata iti vedabhASyakArapratipAdite pakSe svarabhedasya durvAratvAditi dik / samAvasvadanyatarasyAm (pA0sU03-1-122) / amAzabdaH sahArthe .
Page #423
--------------------------------------------------------------------------
________________ 414 zabdakaustubhatRtIyAdhyAyaprathamapAde paSThAlikevartate, 'amAtyaH' ityAdau drshnaat| tasminnupapade ghaserdhAtoradhikaraNe Nyat tannimittAyAM vRddhau satyAM pAkSiko isvazca nipAtyate / nipAta. nAdeva kAlavizeSa rUDhilabhyate / amA saha sannikRSTau basato'syAM candrArko isyamAvasyA, amAvAsyA / ekadezavikRtasyAnanyatvAta "amAvAsyAyA vA" (pA0su04-3-30) iti dIrghamadhyamanUdha vihita. staddhito isvamadhyAdapi siddhadhati / yadi tu yatpratyayAntasyedaM pAkSikaM nipAtanamityAzrIyeta tadA yatA mukte 'amAvAsyA' ityAdhikaraNe Nyadeva tAvad durlabhaH / athApi bAhulakAllabhyeta, evamapi "amAvAsyAyA vA' (pA0sa04-3-30) ityatra NyadantagrahaNe yadanvaM na gRota / kiza NyatpakSe upapadasamAso na syAt / mayUravyaMsakAditvAdbhaviSyatIti cet ? evamapi "gatikArakopapadAta" (pA0sa06-2-139) iti svaro na syAt , kiM tvantodAttaH syAt, inyate tu titsvara eva "amAvAsyA. subhagA suzeva" 'yadAraneyo'STAkapAlo'mAvAsyAyAm ityAdau sthAza. mde svaritatvasya zeSAneyAtasya ca paThayamAnatvAt / tasmAt "Nyadantasyaiva vRddhau satyAM pakSe hasvo nipAtyate" iti ythaanyaasthaanmevaad| vyam / tathA ca bhASyam amAvasorahaM NyatAnipAtayAmyavRddhitAm / tathakavRttitA tayoH svarazca me prasidhyati / iha vyaktimedAzrayo dvivacananirdezaH / ekasyoti zeSaH / Nyato:jyadantayoH / amApUrvayorvasormadhye ekasya avRddhitA isvam ahaM nipAtayAmi / strkaarennaikymaapnsyeymuktiH| tathA sati tayoH zabdaH yorekA taddhitavRttiryayoH tattA sidhyati ekadezavikRtasyAnanyavAda / evaM nipAtayato me svaro'pi sidhyati / sa ca vyAkhyAta eva / naca siddhAnte'pi uttarapadaprakRtisvaro durlabhaH, satre saptamyamAvena upapadaH saMjJAyA apravRttau upapadAtparatvAbhAvAditi vAcyam, 'amAiti sapta. myA lukA nirdezAditi bhaavH| chandasi niSTayaMdevAhUyapraNIyonIyocchiSyamaryastazviryakhanyavAnyadevayajyApRcchayapratiSAvyabrahmavAdyabhAvyastAvyApacAyyapRDAni (pA0 sU03-1-123) // etAni saptadaza chandasi nipAtyante / kRtI chedane (tu0pa0155) asmAt misa pUrvAkyapi prApte Nvat, Acantayorvipa. ryAsaH, nisaH SatvaM ca nipAtyate, niSTaya cindhIta pazukAmaH / devaza. bda upapade vhayatejuhotervA kyap dIrghatvaM tugabhAvazca, spardhante vA u. devahUye / patra prapUrSAdurapurvASa nayaH kyae, praNIyaH, unnIyaH /
Page #424
--------------------------------------------------------------------------
________________ dhAtvadhikAre kRtprakaraNam / utpUrvAcchiSeH kyap, ucchiSyam / sRG prANatyAge (tu0A0123), stRJ AcchAdane ( svA0 u06 ), dhvR huchene (svA0pa0964) ebhyo yat, maryaH, staryA, striyAmevAsya nipAtanam / dhvaryaH / khaneryatSyato, khanyaH, khAmyaH / devazabda upapade yajeryapratyayaH, zundhadhvaM devyAya karmaNe devayajyAyai | pratyayasvareNAntodAttatve kRduttarapadaprakRtisvaraH / strIliGga evedaM nipAtanam / AGpUrvAtpRcchaH kyap, ApRcchyaM dharuNaM vAjyarSati / pratipUrvAtsIteH kyap SatvaJca pratiSIvyaH / brahmaNyupapade vadet, "badaH supi kayap ca' (pA0su03-1-106) iti prAptayoH kaSanyatorapa vAdaH, brahmavAdyam / atha kathaM 'brahmodyaM vadanti" (R0zro0s02-4) iti ? chandasi vizeSavihitena NyatA loke caritArthasya "vadaH supi" iti kyapo bAdhaprasaGgAt / na ca "vAsarUpa" (pA0sU03-1-93) nyAyaH sarU patvAta, "nAnubandhakRtamasArUpyam" (pa0mA08) ityuktatvAt / satyam, kRdvayatyayo'tra bodhyaH / uktaM hi, "kAlahalaca svarakartRyaDAM ca" iti / tatra hi kartRprahaNaM kRtpratyaya parAmetyavocAma | bhavateH stautezca Nyat, bhAvyaH, stAvyaH / upapUrvAcinoterNyat AyAdezazca nipAtyate pRDe uttarapade / mRDa sukhane, pRDa ca (tu0pa047, 48) / ityetasmAdigupadhalakSaNaH kaH, upacAyyapRDam | hiraNya iti vaktavyama (kA0vA0 ) // upaceyapRDamevAmyat / atra bArttikam - niSTakarye vyatyayaM vidyAt nisaH SatvaM nipAtanAt / yadAyAdeza ityetau upacAyye nipAtitau // yadekasmAccaturthaH kyap catubhvaMzca yato vidhiH / vyadekasmAdyazabdazca dvo kyapau NyadvidhizcatuH // 415 vyasvayamiti, mAdyantaviparyAsamityarthaH / 'caturbhyaH' iti devahUyA - diSu catubhyo dhAtubhyaH kyap, upasargabhedAnnayaterbhedaH / dvo kyapAviti, dvAbhyAM dhAtubhvAM dvAviti bhAvaH / NyadvidhiJcaturiti sujantam / 'caturo vArAn yadvidhIyate' ityarthaH // RilorNyat (pA0su03-1-124) // RvarNAntAt dhAtoIlantAcca Nyat svAt kaarym| hAryam / vAcyam / pAcyam / sutre paJcamyarthe SaSThI / 'R'iti ca argrahaNaM na bhavati, kintu varNagrahaNam, halA sAhacaryAt / 'paraGkAryam'(pA0sU01-4-2 ) iti nirdezAt / "IDavandavRzaMsa duhAM NyataH " (pA0su06-4-214) iti liGgAzca / atra vArtikAni- pANI sRjeyaM dvidhiH (kA0vA0 ) // RdupadhatvAtprAptasya kyapo'pavA
Page #425
--------------------------------------------------------------------------
________________ 416 zabdakaustumatRtIyAdhyAyaprathamapAde SaSThAhikedaH / pANibhyA sRjyate pANisaryA rajjuH / samavapUrvAJceti vakavyama (kAvA0) // samavasaryA / lapidamibhyAzceti vaktavyam (kA0vA0) // apalApyam / avadA. bhyam / AbhyAM "poraduSaghAt" (pA0su03-1-98) iti prAptasva yato' pavAdaH / atra 'dabhiH' dhAtuvapaThito'pi vArtikavacanAt curAdhante "bahulametannidarzanam" (cugalasU0) iti bahulagrahaNAcculumpAdiva. sAdhuH / tathA ca prayujyate-"na tAnazanti na ibhAti taskaraH" iti, "viSNurgopA adAbhyaH" iti ca / jayAdityastu AdhaM vArttikadvayam "etistuzAsvR' (pAsU03-1-109) iti sUtre paThitvA tRtIyavArtiko tayordhAsvormadhye lapim, "Asuyuvapi" (pAsU03-1-126 ) iti sUtre raperupari prakSipya anukkasamuccayArthena cakAraNa dabheH saGgrahamAha / tatra dhairUpyaM nirbIjamavetyavadheyam / ___ orAvazyake (pAsU03-1-125) // uvarNAntAvAtopat syAta Avazyake ghotye| avazyaM bhAva aavshykm|mnoshaaditvaad vun / "anya yAnAM bhamAtra TilopaH" (kaa0vaa0)| lAvyam / pAvyam / dhotitArthasyA. pi kvacitprayogo dRzyate, lAghavaM pratyanAdarAt / avazyalAvyam / atro. papadasamAsAsambhave'pi mayUravyaMsakAderAkRtigaNatvAtsamAsaH / utta. rapadaprakRtisvaratvamapi tatraiva nipaatnaadvodhym| ___ Asuyuvapirapitrapicamazca (pA0sU03-1-126) // Apatsuino. teyuprabhRtibhyazca Nyat syaat| "aco yat""poradupadhAt"(pAsU03-197,98) iti yathAyogaM prAptasya yato'pavAdaH / atra raperupari lapita. tikatA prakSipta ityuktam / Suna abhiSave (svA001) / AsAvyam / yu mizraNe (ma0pa023) / yAvyam / 'yuJ bandhane' (kyA0u07) ityasya tu sAnubandhakatvAnneha prhnnm| vApyam / rApyam / aptraapym| aacaamym| ___ AnAyyo'nitye (pAsU03-1-127) // nayaterAparvAt NyadAyAdezau nipAtyate / rUtyarthamapi nipAtanam / tena ghaTAdau na bhavati / kintu dakSiNAgnivizeSa eva bhavati / tathAhi-dakSiNAgnenirvikalpyate vaizyakulAdvittavataH bhrASTrAhA gArhapatyAdveti / tatra yo gAIpatyAdAnI yate AhavanIyena sahaikayoniH, tatraivedaM nipAtanaM, tasya cAnityatvam , satatamaprajvalanAt / atra bhASyam mAnAyyo'nityaiti caddakSiNAnau kRtaM bhavet / ekayonau tu taM vidyAdAneyo hanyathA bhavet // bedityasyAnantaraM ghaTAdimvatiprasaGga iti shessH| bhavediti sammA.
Page #426
--------------------------------------------------------------------------
________________ dhAtvadhikAre kRtprakaraNam / 417 vane liG, nipAtanAdeva ruDhiH sambhAvyata ityrthH| ekayonAviti / AhavanIyena saheti zeSaH / Aneya iti / ghaTAdAvanitye bhinnayonau ca dakSiNAgnau "aco yat" (pA0sU03-1-97) iti yadeva bhavatItyarthaH / praNAyyo'sammato (pA0sU03-1-128) // sammAnanaM sammatiH / zrI. tiviSayabhAvopagamanaM karmavyApAro'tra vivakSitaH / tathA bhogaviSaya mAdaro'pi sammatiH / tantreNArthadvayaM vivakSitam / tena pUjAnaheM niSkA. me ca prapUniyateH NyadAyAdezau nipaatyete| prnnaayyshcorH| jyeSThAya putrAya pitA brahma pravayAt praNAyyAyAntevAsine nAnyasmai kasmai cana / ___ pAyyasAnnAyyAnakAyyadhAyyA mAnahavirnivAsasAmidhenISu (pA0 sU03-1-129) // yathAsaMkhyaM catuSu catvAro nipAtyante / pAyyaM mAnam / mIyate'nena mAnam / mAGo NyatpratyayaH karaNe / "Ato yuk ciNkRtoH". (pAsU07-3-33) iti yuk / dhAtvAdeH patvaJca nipAtanAt / meyama. nyat / sAnAyyaM hvirvishessH| samyaG nIyate homArthamagni pratIti / sampUrvAnayateyaMdAyAdezau upasargadIrghatvaJca nipAtyate / aindrandadhyamA. vAsyAyAm ,aindraMpayo'mAvAsthAyAmiti vihityodhipysoHsNshevm| mAghastu yathAzrutagrAhI havirmAtre prAyutapratizaraNamINajyotiranyAhitAnAM vidhivihitavirindhaiH sAmidhenIradhItya / kRtguruduritossdhvNsmdhyyurmukhyai| iMtamayamavalIDhe sAdhulAnAyyamagniH // iti / (mA0kA011-41) nanvidamapi dadhipayoviSavakameva kiM na syAditi vAcyam, ca. ndrodayAstamayavarNanapUrvakaM sUryodayaM prakramya paThitasyAsya kRSNapratipa. viSayatvena tatra dadhipayoyogasyAsambhavAt / havirvizeSavAcakasya sA. mAnye vizeSAntare vA lakSaNetyapi bodhyam / nikAyyo nivAsaH / nipU rdhAccinotaradhikaraNe Nyat , AyAdezaH, mAdeH katvaJca nipAtyate / nicIyate'smindhAnyAdikamiti vigrahaH / niceyamanyat / atraivArthe niH kaayshbdo'pysti| sa ca "nivAsacitizarIropasamAdhAnemvAdevaka" (pA0sa03-3-41) ityatra vyutpAdayiSyate / dhAo NyatapratyayaH sA. midhenyAm / samidhAmAdhAnI saamidhenii| "samidhAmAdhAne gheNyaNa" (kaa0yaa0)| "pravovAjAH" ityAdikA RcaH saamidhenyH| atra ca na sarvA sAmidhenI dhAyyatyucyate, kintu samidhyamAnavantI samidavantI cAntareNa vikRtiSu prakSipyamANA "pRthupAjA amartyaH" ityAdikaiva / sUtre sAmidhe grahaNaM prayogaviSayopalakSaNArtham / tathA cAsAmidhe. zabda. dvitIya. 27 -
Page #427
--------------------------------------------------------------------------
________________ 418 zabdakaustubhatRtIyAdhyAyaprathamapAde SaSThAnhiphenyAmapi dRzyate-dhAyyAH zaMsati / "agnitA" "tvaM somakratubhiH" iti jyotiSTome marutvatIye zastravidhAnametat / tatra 'dhIyate anayA samit' iti karaNe Nyaditi haradattagranthaH "pRthupAjAH" ityAdiviSa. yaH, 'dhIyata iti dhAyyA' iti karmaNi Nyaditi mAdhavagranthastu "a. gnitA" ityAdisAdhAraNa iti vivekaH / sarvazvAyaM vizeSo nipAtana sya kavyarthatvAllabhyate / kratI kuNDapArayasaJcAyyau (pA0sa0-3-1-130) // etau nipAtyete katI vAcye / tatra kuNDazabde tRtIyAnte upapade pibaterdhAtoradhika raNe yat pratyayo nipAtyate yukca / kuNDena pIyate asminsoma iti kuNDapAyyaH krtuH| nanu atra Nyadeva nipAtyatAM prakRtatvAt , evazva yukna nipAtanIyaH, "Ato yuk" (pA0sa07-3-33) ityeva siddha tvAditi lAghavamapIti cet ? maivam , titsvaraprasaGgAt / iyate tu "ya. to'nAvaH' (pAsU06-1-213) ityAdhudAcatvam , kRduttarapadaprakRti svareNa tasyaiva pariniSThitatvAt / tathA ca prayujyate-"yaste zukravaSo nayAt praNapAt kuNDapAyyaH" iti| sampUrvAccinoteya't AyA. dezazca nipAtyate / saJcIyate asau saJcAyyaH krtuH| kratAviti kim ? kuNDapAnaM, sshveyH| ___agnau paricAyyopacAyyasamUhAH (pA0su03-1-131) // ete ni. pAtyante agnAvabhidheye / agnizceha na jvalanA, kintu taddhAraNArthami. STakAcayananirmitasthalavizeSaH, tatraiva nirUDhatvAta / paripUrvAdupapUrvocca cinoteyaMdAyAdezau nipAtyete-paricAyyaH / upacAyyaH, sampUrvAdvaheH samprasAraNaM dadhitvaJca nipAtyate-samUhyaM cinvIta pazukAmaH / agnA. viti kim ? pariceyam / upaceyam / saMvAhyam / iha sampUrvAt "Uha vitarke' (bhvA0A0649) ityasmAdanekArthatvAdvarathe vartamAnAlantatvApaNyati 'samRhyam' iti siddham / yuktaM caitat ; "samUcaM cinvIta pazukAmaH / pazavo vai purussH| pazunevAsmai tatsamUhati" iti vahana UhinA brAhmaNe samUhazabdasya nirutatvAta / uktazca vArtikakRtA 'samUha' ityanarthakaM vacanaM sAmAnyakRtatvAta / vArthamiti cedvahate stadarthatvAtsiddham / UhivigrahAca brAhmaNe siddhamiti / cityAgnicitye ca (paa0s03-1-132)| cityetyatra kaNi kyap nipAtyate / yto'pvaadH| dhAtusvareNAdAtaM pdm| cIyate aso cityo'gniH / agnezcayanamagnicityA / bhAve yakArapratyayastuk ca ni pAtyate, na tu kyae / tenAntodAttatvaM bhavati / iha sUtre 'agnau' ityanu.
Page #428
--------------------------------------------------------------------------
________________ dhAtvadhikAre kRtprakaraNam / kac varttate, tacca cityazabdasyaiva vizeSaNaM, nAgnicityAzabdasya, tasya bhAve nipAtitatvAt / tenAgneranyatra 'ceyam' ityeva bhavati / samAptAH kRtyAH // NvultRcau (pA0su03-1-133) // dhAtormyultRcau staH / itaUrdhvamadhyAyaparisamApterutsargataH "kartari kRt" ( pA0s03 - 4 - 67 ) ityu* keH kartari pratyayAH / pAcakaH / paktA / tRcazcakAraH sAmAnyagrahaNA. vighAtArthaH / " tuzchandasi' (pA0sU05-3-59) "turiSThemeyaH su" (pare su06-4-154) iti / evaJca "antRn " ( pA0su06-4-11) iti sutre - 'pi tRntRcoH iti pRthakgrahaNaM vihAya 'astR svasR' ityeva grahaNamucitam / nandigrahipacAdibhyo lyuNinyacaH (pA0su03-1-134) // nanyAde yuH, grahmAderNiniH, pacAderac syAt / nandigrahipacAdayazca na dhA tupAThe sanniviSTAH saMgRhyante / kintarhi nandana ramaNa ityevamAdiSu prA tipadikagaNeSu ye prakRtibhAgAste iha buddhyA pRthak kRtya gRhyante / nanvevaM kimanena sutreNa, gaNapAThAdeva nandanAdizabdAnAM sAdhutvopapaceriti cet ? atra haradattaH--asatyasminnaSTAdhyAyyAM kvacidadhyanupayogAt gaNapATho nApekSiSyate iti / tasyAyamAzayaH -- eta eva sAdhava iti svarU paniyamaparaM hi vyAkaraNazAstraM tacca "sUtreSveva hi tatsarvam" iti nyAyena sUtrAtmakam / tathA ca yatsutraiH kathamapi na viSayIkRtaM, tasya gAvyAdi. vadarthAdasAdhutvaM prasajyeteti / nandivAzimadidUSisAdhivarddhi zobhirocibhyo NyantebhyaH saMjJAyAyAm (ga0sU0 ) // hunadi samRddhau ( svA0pa067 ) / nandayatIti nandanaH / vATa zabde (di0A077) / vAzanaH / madI harSe (di0 pa0102) / madanaH / duSa vaikRtye (di0pa079) / " doSo Nau " ( pA0sU0 6-4-90) ityUtvam, dUSaNaH / rAdha sAdha saMsiddhau (svA0pa016,17) / vipro yazasya sAdhanaH / lyuH karttarIti puMstvam / kathantarhi 'hoturAhutisAdhanaM dhenuH' iti 1 karaNe byuTi sAmAnye napuMsakaM bhaviSyati / vRdhu vRddhau (bhvA0mA0760) varddhanaH / zubha zumbha zobhArthe (tu0pa041, 42) zobhanaH / ruca doptau (bhvA0A0746) / rocanaH / sahitapidamaH saMjJAyAm (ga0su0 ) // paha marSaNe (bhvA0A0 877) sahanaH / tapa santApe (svA0pa01010) tapanaH / damu upa. zame (di0pa097) | damanaH / japa jalpa vyaktAyAM vAci (svA0 10397,
Page #429
--------------------------------------------------------------------------
________________ zabdakaustubha tRtIyAdhyAya prathamapAde SaSThAnhike 398) / jalpanaH / ramu krIDAyAM (svA0mA0878) ramaNaH / Dapa harSavi mocanayoH (di0pa090) darpaNaH / Rdi AvhAne rodane ca (svA0pa071) skndnH| kRSa vilekhane (svA0pa01015) saGkarSaNaH / hRSu alIke (svA0pa0710) harSaNaH / gaI hiMsAyAm (svA0pa055) janamardayatIti janArdanaH / karmaNyaNi prApte / evamuttaratrApi karmaNyupapade drssttvym| yu mizraNe (ma0pa023) / yavanaH / SUda kSaraNe (svA0mA025) / madhurnAmA. 'surastaM sudayatIti madhusUdanaH / tribhI maye (ju0pa02) / vipUrvAt Nici "miyo hetubhaye Suk " ( pA0su07-3-40) iti Suk, vibhISaNaH / luJ chedane (kyA0u011) / nipAtanANNatvam, lavaNaH / Naza adarzane (di0pa088), damu upazame (di0pa097) / vyantau / vittaM nAzayatIti vittanAzanaH / kulaM damayatIti kuladamanaH, zatrudamanaH / iti nandyAdiH / graha upAdAne (kyA03061) / prAhI / vaha marSaNe (svA0A0877) utsAhI / dasu upakSaye (di0pa0107) uddAsI / bhasa bhartsana dIptyoH (ju0pa018) udbhAsI / tiSThateH "bAto yuk" (pA0s073-33) / sthAyI / matri guptaparibhASaNe (cu0A0946) curAdiH, mantrI / aI hiMsAyAm (cu030296) / samadIM / ravazAM nau (ga0su0 ) | rakSa pAlane (svA0pa0659) nirakSI / zru zravaNe (svA0pa0967) / nidhAvI / Dubap bIjasantAne (svA0Da01028) nivApI / zo tanUkaraNe (di01039) nizAyI / ca tvAro'mI nipUrvAH / yAcUvyAhasaMvyAhRbUjavadavasAM naJpUrvANAm (ga0s0) / duvAcu yA. byAyAma (bhvA030888) / il haraNe (svA030924) / vajra gatau (svA0 pa0254) / vada vyaktAyAM vAni (bhvA0pa01034) / vasa nivAle (bhvA0101034) / ayAcI / anyAhArI / asaMvyAhArI / mavAjI / avAdI / avAsI / acAmacittavatkartRkANAm (ga0s0) / ajantAnAM dhAtUnAm acetanakartRkANAM Ninirbhavati / pratiSiddhArthAnAmeva / akArI / ahArI / zIk svapne (a0A022) vizayI, vRddhyabhAvo nipAtanAt / Siv ba* ndhane (svA0Da02) viSayI, vRddhayabhAvaH prAgvat / iha Satvamapi nipAtanAditi gaNaratnamahodadhivyAkhyAyAM varddhamAnaH / 'vizayI viSayI deze' iti vRttiH / abhibhAvI bhUte / abhibhUtavAn abhibhAvI / rAgha saM. siddhau (svA0pa016) aparAdhI / rudhir AvaraNe (ru0301) avarodhI / uparodhI / paribhAvI / iha pAkSiko vRddhayabhAvo nipAtyate / iti zrahAdiH /
Page #430
--------------------------------------------------------------------------
________________ dhAtvadhikAre prakaraNam / .421 DupacaSpAke (bhvA0301021) baca paribhASaNe (ma0pa053) ityaadi| AkRtigaNo'yam / tathA ca "zivazamariSTasya kare" (pA0sa044-143) iti sUtre o'pratyayaH kRtH| "karmaNi ghaTo'uc" (pA000 5-2-35) iti sUtre ca ghaTeH / tathA "yo'ci ca" (pA0902-4-74) iti sUtreNa asminnan pratyaye pare yaGo lgvihitH| bhASye ca "ajapi sarvadhAtubhyo vaktavyaH" ityuktam / kimarthaM tarhi pacAunukramaNAmiti cet ? nadaT ityAdI anubandhAsaanArtham, karmopapadAnAmigupadhAnAMca bAdhanArtham / anyeSAntu prapazcArtham / tathAhi-nada, bhaSaT, plavaT, caraT, garaTa, taraT, coraT, devaTa, sadaT ete TitaH / nada avyake zabde (bhvA0pa054), To GISarthaH, ndH| ndii| bhaSa bharsane (bhvA0pa0695) bhaSI / pluG gatau (bhvA0mA0983) plvii| cara gatI (vA0pa0560) carI / granigaraNe (tu0pa0130) grii| tRplavanataraNayoH (bhvA0pa0 994) tarI / cura steye (cu0pa01) corii| divu krIDAdau (di010 7) devI / sUditakArthaH, sudI / miSa sparddhAyAm (tu0pa072) meSaH / kupa krodhe (di0pa0127) kopaH / sapla gatI (bhvA0pa01008) sapaH / iha viviprabhRtiSu gupadhatvAtkaH praaptH| dubhRJ (ju0305) Ara . vibhIti jaarbhraa| zvAnaM pacatIti shvpcaa| anayoH karmaNyam prAptaH |nykaadissu zvapAkazabdasya pAThAta pakSe "karmaNyam" (. 103-2-1) api bhavatIti kaiyttaadyH| vRSamukmabhRtInAntu pAThAmA dhArtha eveti vivekH| . gupakSAnIkiraH kaH (pA03-1-139) / gupadhebhyo jAnA: prI. jAte. kiratezva kA pratyaya: syAt / vikssipH| vilikhH| vidussH| kshH| jAnAtIti hH| "mAto lopa iTica" (pA006-5-74) ityaalopH| prI tarpaNe (kyAM0u02) iyaDAdezaH, prANAtIti priyH| kRvikSepe (tu050129) "RtaM ikhAto" (pA0sa07-1-100), kira. tIti kiraH / sUtre tu itaretarayogadvanve vyatyayena paJcamyekavacane za. dasya dhAtvanukaraNasvena "prakRtivadanukaraNam" ityatidevAt Rta itvaM bodhyam / samAhArabanve tu napuMsakatvena isve satItvaM na syAt / / mAtazyopasarga (pAsU03-1-136) // AkArAntAkhAtorupasarga upa. pade kapratyayaH syAt / "zyAyadhA" (pA0sa03-1-141) iti prAptasya pratyayasthApavAdaH / prsthH| suglaH / sumlH| pAghrAdhmAghezaH zaH (pAsU03-1-137) // ebhyaH paJcabhyaH zapra. tyayaH syAt / pivatIti pivH| jighraH / dhamaH / dhayaH / striyAntu TApa,
Page #431
--------------------------------------------------------------------------
________________ 422 zabdakaustubhatRtIyAdhyAyaprathamapAde SaSThAnhike dhyaa| yadyapi dheTaSTitvAt stanandhayItyatreva ihApi DIpa prApnoti / tathApi "khazante eva DIpa na tu zapratyayAnte" iti "nAsikAstana. yo' (pA0103-2-29) iti sUtre hrdttH| iha sUtre 'upasarge' iti kecidanuvartayanti, tattu bahUnAmasammatam / tathA ca prAyuGga zrIharSa:phalAni dhUmasya dhayAnadhomukhAniti / zrUyate ca-yadA pakSyaH pazyate rukmavarNamiti / atra pibatereva grahaNaM na tu 'pA rakSaNe' (a0pa046) ityasya, lugvikaraNatvAt / ghraH sajAyAM pratiSedhaH (kaavaa0)| atra ca "vyAghrAdimiH'' (pAsU0e02-1-56) iti sautranirdezo liGgam / vyaaghrH| "mAtazco. pasarge" (pAsU03-1-126) iti kaH / anupasargAllimpavindadhAripAriveAdejicetisAtisAhibhyazca (pA0 903-1-138) / anupasargebhyo limpAdibhyaH zapratyayaH syAt / limpa. tIti limpaH / vindatIti vindH| sUtre limpavindati bhAvinA numA sanumkau nirdissttau| tena vikaraNetarANAmagrahaNam / lAbhArthasyaiva tu prahaNam / dhRJ dhAraNe (bhvA0u0925), dhRG avasthAne (tu A0132), NyantayoIyorapi grahaNam / dhaaryH| atha kathaM "na mahAmatrottaradhArayasya te" iti zrIharSaH paratvAddhi sutradhArAdigviva karmaNyaNA bhAvyam / tathA ca vArtikam-akArAdanupapadAkarmopapado vipratiSedhena (kA0 vA0) iti / satyam , karmaNaH zeSatvavivakSAyAmaNo'prAptyA ze kute zeSaSaSThyantena samAso bhaviSyati / etena gaGgAdharabhUdharajaladharAdayo vyAkhyAtAH / pAra karmasamAptau (cu0pa0379) pArayatIti paaryH| vida cetanAkhyAnAdiSu (cu A0175) curAdiH / zAnAdyarthAnAmanyatamo vA hetumnnnnyntH| vedayatIti vedayaH / ez2a kampane (bhvA0mA0173) pyantaH / udejayatItyudejayaH / citi saMjJAne (cu0pa02) curaadiH| ceta. yatIti cetayaH / sata sukhkhe curAdiNyanta iti bopadevaH / sAtiH sautro hetumaNNyanta iti haradattaH / sAtayaH / vAsarUpanyAyena vipi sAt / sampadAditvAdbhAve kinvA / evaJca eSa evAnandayatIti zrutibalAhA. nandapitRvijJAnamAnandamityAdi zrutibalAdAnandarUpaM brahma sAccha. bdaarthH| tadastyeSAmiti sAtvanto bhakAH / etena "sAtvatAM pataye namaH" ityAdi vyAkhyAtam / sadeva sAt ityuktvA ArSatvaca vadantaH pratyA. khyAtAH / 'paha marSaNe' (bhvA0A0877) curAdihetumaNAnto vA, sAha. yaH / udAharaNeSu limpivindibhyAM "tudAdibhyaH zaH" (pA0103-1-77) "ze mucAdardAnAm" (pA0sU07 1-69) iti numa ! dhArayAdiSu zabagu.
Page #432
--------------------------------------------------------------------------
________________ 423 dhAsvadhikAre kRtprkrnnm| nnaayaadeshaaH| anupasargAditi kim ? prlipH| nau limperiti vaktavyam (kA0vA0) // nilimpA nAma devAH / gavAdiSu vindeH saMjJAyAmiti vaktavyam (kAbhvA0) // govindaH / aravindaH / cakrasya nAbhinemyorantarAle sthitAni kASThAni araH, ta. dAkArANi dalAni sAdRzyAttacchabdabhAji labhata.ityartha karmaNyaNo bAdhanAyedam / dadAtidadhAtyorvibhASA (pA0sa03-1-139) // zaH syAt / pakSa "zyAghadhA" (pA0sU03-1-141) iti NaH / dadaH / dadhaH / dAyaH / dhA. yaH / anupasargAdityeva / prdH| pradhaH / dada dAne (bhvA0mA17) dadha dhA. raNe (bhvA0A08) AbhyAmaci 'dadaH' 'dadhaH' iti siddham / dAdhAbhyAM Ne 'dAya:' 'dhAyaH' iti / satyam , svarArthamidaM sUtram / adadaH / adhH| atra naasvareNa AdhudAttatvaM yathA syAt / ajantatve tu"akAvazako" (pAsU06-2-157) iti antodAttatvamiti mahAn bhedH| jvalitikasantebhyo NaH (paa0su03-1-140)|| itizabda aadhrthH| 'jvala dIptau (bhvA0pa0856) ityevamAdibhyo dhAtubhyaH 'kasa gatau' (bhvA0 paM0885)ityantebhyoNo vA syaat|jvlH, jvaalH|claa, caalH| anupasa. rgAdityeva, prjvlH| kasimadhItya vRt' iti ye paThanti teSAM mate kasantaprahaNaM cintyaprayojanam / jvaladhAtuzca yadyapi ghaTAdiSu parastAcceti vi paThyate tathApi dvitIya eveha gRhyate, ghaTAdipAThasya mitsaMkSAyAM caritArthatvAt / itarasya cAnanyArthatvAt jvalAdiSu 'bhramu calane' (bhvA0pa0875) iti paThyate / tasmANNe 'bhramaH' iti rUpaM, nodAtopadeza. sya" (pA0sa07-3-34) iti vRddhiniSedhAt / jvalAdipAThastu svarA. rthaH 'abhramaH' ityatra "ackAvazako'' (pAsu06-2-157) iti svaro mA bhUditi / norNa upasaMkhyAnam (kaa0vaa.)| avtnotiityvtaanH| vibhA. tyanupasargAditi ca nAtra vArtike sambadhyate / zyAdhadhAtrusaMvatINavasAvahalihazliSazvasazca (pAsU03-1141) // anupasargAditi nivRttam, uttarasUtre punaranupasargagrahaNAta ! evazva tatsambaddhaM vibhASAgrahaNamapi nivartate / zyaiprabhRtibhyo NaH syAt / zyaiG gato (bhvA0prA0988) asya mAdantatvAdeva siddha upasa. geM kaM bAdhituM grahaNam / avazyAyaH, pratizyAyaH / "Ato yuk"(pA0sa0 7-3-33) iti yuk / etenAvasyatargrahaNaM vyAkhyAtam / mAt-dAyaH, dhAyaH / iha sUtre 'zyA At' iti prazleSo na tu zIGo yaNAvezena, nApi
Page #433
--------------------------------------------------------------------------
________________ 424 zabdakaustubhatRtIyAdhyAyaprathamapAde SaSThAnhikeatateH, acchabdAntAnAM vA yatiprabhRtInAm / nApyakArAntAnAm / atra ca vyAkhyAnameva zaraNam / vyadha tADane (di0pa075) vyAdhaH / tru ga. tau (bhvA0pa0960) ADaparvaH sampUrvazca aanaavH| saMmrAnaH / iNa gatau (pAsU35) ati pUrvaH / atyaayH| So'ntakarmaNi (di0p041)| huA haraNe (bhvA030924) / avapUrvaH / avasAyaH / avahAraH / liha A. svAdane (a006) lehaH / kliSa AliGgane (di0pa080) zleSaH / zvasa prANane (a0pa059) zvAsaH / __ dunyoranupasarge (pAsU03-1-142) // dunote yatezca anupasargANNaH syAt / dunotIti dAvaH / nayatisAhacaryAtsAnubandhakasya duno. teriha grahaNam / niranubandhakAvatestu pacAuca, davaH / karaNasAdhanovA "Rdorae" (pAsU03-3-57) ityavantaH / "davadAvI banAraNyavahI" (a0ko03-3-214) ityamaraH / nayatIti nAyaH / anupasarga kim ! prddhH| praNayaH / vibhASA prahaH (pArasU03-1-143) / NaH syAt / pakSe ac / vyava. sthitavibhASeyam / tena jalacare-grAhaH / jyotissi-grhH| mavatezceti vaktavyam (kAvA) // bhavo devaH saMsArazca / bhASA: padArthAH / etadvaktavyaM bhASyaM nAsti / 'bhAvAH' iti tu prAptyarthAccurA.. viNyantAdaci bodhyam / . gehe kaH (pAsU03-1-144) // grahaH kaH syAt gehe kartari / gRhA. vi dhAnyAdikamiti gRham / tAsthyAd gRhA daaraaH| gRhazabdo'dha. dhAdiH / tatra pulijho bahuvacanAnta eva / napuMsakastu abhiyavacanaH / dvividho'pi vezmani mukhyaH / dAreSu gaunnH| tathA ca na gRhaM gRhamityAhuhiNI gRhamucyate / iti vezmani mukhyatAmabhipretyaiva vyavaharanti / vRttikArastu tantrA. vRtyoranyatarAzrayaNena sUtre gehazabdena arthadvayaM nirdizya pratyayaMvidhAnAda dArevapi gRhazabdaM mukhyamevecchanti / 'geha' iti ca pratyayArthasya kartu vizeSaNaM na tUpapadaM "gRhapatinA saMyuke" (pA0sa04-4-20) iti nirdezAditi nyAsakAraharadattau / gRha grahaNe (cu0 A0367) iti curA. dAvadantANici pacAyacA bhvAderigupalakSaNena kapratyayena vA gRhaza. ndasya siddhau nirdezasyAnyathopapatterdurbalamidaM sApakam / vyAkhyAnAdeva tu kartRvizeSaNatetyavadheyam / vastutastUktarItyaiva gRhazabdasiddheH "gehe kaH" iti satraM zakyama kartumiti dik /
Page #434
--------------------------------------------------------------------------
________________ dhAtvadhikAre kRtprakaraNam / I zilpini hun (pA0su03-1-145) // dhAtoH vun syAt zilpini kartari / kriyAkauzalaM zilpaM, tadasyAstIti zilpI / pUrveNa sAhaca ryAt 'zilpini ' ityapi pratyayArthasya vizeSaNam / atra bhAdhye "nRtikhani raJjibhyaH" iti parigaNanaM kRtam / nartakaH / nartakI / khanakaH / khanakI / "janIsRSpana surao'mantAzca" (ga0su0 ) iti misvoktizIpayati-raJja raGityapi kacidanunAsikalopo bhavatIti nyAsakAraharadattAdayaH / evaJca "rajeNa mRgaramaNe" (kA0vA0 ) iti "rajakarajanarajassupasaGkhayAnam" (kA0vA0 ) iti ca vArttikaM zApana siddhArthAnuvAdakam / rajakaH / rajakI / SittvAnGIS / bhASyamate tu GIS na bhavati / tathAhi - SaSThe "rajakarajanarajaHsupasaGkhyAnam" iti vArttikaM pratyAkhyAtuM bhASyakRtokaM "kita paMte oNAdikAH" iti, tatra kaiyaTaH - ' rajakaH' iti "kvan zilpisaMzayoH " ( u0s0200) iti kvun / 'rajanam' iti "rajeH kyun" ( u0su0246 ) iti kyun / 'rajaH' iti "bhUrAJjabhyAM kit" ( u0su0666) ityasunpratyayaH / 'rajakI' ityatra tu puMyogalakSaNo GIS / apuMyoge tu GISA na bhAvyamiti bhASyakArAbhiprAya iti / evaJca bhASyamate nRtisanibhyAmeva vun na tu rakheriti sthitam / 425 gasthakan (pA0 sU0 3-1-146 ) // gAyasthakan syAt zilpini karttari / gAyakaH / gAmAdAgrahaNeSvavizeSe'pi 'gai zabde' (bhvA0pa0942) iti iha gRhyate na tu 'gAD gatau' (bhvA0A0975) iti / thakanpratyayo hi gAyatyarthAviSayameva zilpinamabhidhAtuM samarthaH / byuT ca (pA0 su0 3-1-147) // gAyatervyuT syAt zilpini ka rzvari / gAyanaH / gAyanI / yogavibhAga utaratrAsyaivAnuvRttyarthaH / hazca vrIhikAlayoH (pA0 sU0 3-1-148) // jahAterjihAtezca NyuT syAt vrIhau kAle ca karttari / jahAtyudakamiti hAyano vrIhiH / ambuno'dhikaM vardhanAt / jihIte jalamiti vA vigrahaH / jalaM prAyeNApekSate ityarthaH / jAGgaladezodbhavA vIddivizeSA hAyanA ityAhuH / pralayAvasthAyAM jahAti bhAvAniti, jihIte gacchati paricchedaka. tvena vyApnotIti vA hAyano varSam / atrApi vrIhikAlayoriti nopapa* dama, "tricaturbhyAM hAyanasya" (kA0vA0 ) iti liGgAt / prasRtvaH samabhihAre vun (pA0 sU0 3-1-149 ) // ebhyo vun syAt sAdhukAriNi karttari / samabhihAragrahaNena sAdhukAritvaM lakSyate, bhUyaH 1
Page #435
--------------------------------------------------------------------------
________________ 426 zabda kaustubha tRtIyAdhyAya dvitIyapAde prathamAnhike sahacArAt / yo hi yAM kriyAM punaH punaranutiSThati sa tatra kauzalaM labhate ityutsargaH / tena sakRdapi yaH suSThu karoti tatra bhavati / bahuzo'pi duSTaM kurvati na bhavati / pravakaH / sarakaH / lavakaH / sutre 'prasRlvaH' iti paJcamyAH sthAne jas / AziSi ca (pA0sU03 - 1 - 150 // aprAptaprArthanAviSayI bhUte'rthe vartta mAnAddhAtorbun syAtkartari / jIvatAt jIvakaH / nandatAt nandakaH / AzIha prayoktRdharmaH / pitrAdigatecchA viSayIbhUtamrorjIva nanandanayoH -kartari putrAdau pitrAderiyamuktiH / iti zrIzabda kaustubhe tRtIyAdhyAyasya prathame pAde SaSThamAhnikam // pAdazca samAptaH // karmaNyaN (pA0su0 3 -2 - 1) // karmaNyupapade dhAtoraNa pratyayaH syAt / karma ca saptadhetyuktam / tatsarvamavizeSAdiha gRhyate / nirvatyeMkumbhaM karotIti kumbhakAraH / trikArye - kANDalAvaH / prApye - vedAdhyAyaH / yadyevaM 'prAmaM gacchati "mAdityaM pazyati "himavantaM zRNoti' ityAdI. prApnoti ? satyam, anabhidhAnAnneti bhASyam / taccAnabhidhAnaM yatrA' bhinnaruktaM tatraiva / anyatra tu yathAlakSaNaM bhavatyeva / 1 yattu vRttau 'trividhaM karmeha gRhyate' ityuktaM, tasyAyamAzayaH - 'AditthaM pazyati' ityAdau mA bhUdityevamarthe 'karmaNi nirvartyamAne vikrIyamANe iti vaktavyam' ityAzaGkya vArttikakRtokam - karmaNi nirvartyamAne vikrayamANa iti cedvedAdhyAyAdInAmupasaGkhyAnamityAdi / evaM sthite trividhamapIha karma gRhyate, na tu prApyaM na gRhyata iti / evaJca trividhamiti vRsiM dRSTvA sUtrAntarokaM neha gRhyata iti na bhramitavyam / tathA ca " divaH karma ca" (pA0su01-4-43) ityatra saMjJA samAvezasya prayojanamuktam- 'mana sA devaH' ityatra karmatvAdaNU, karaNatvAttRtIyeti / evaJca 'vRkSAvAsaH " pa. vatAvAsaH' ityAdyapi yathA'midhAnaM bhavatyeva / Nasya zIlikAmibhakSyAcaribhyo NaH pUrvapadaprakRtisvaratvazca (kA0vA0 ) u 'zIla samAdhau' (bhvA0pa0524) / 'kamu kAntau' (svaa0maa0444)| 'bhakSa adane' (cu0pa024) curAdiSyantaH / carigaMtyartha AtpUrvaH / NitkaraNaM carervRddhyartham / kRduttarapadaprakRtisvaraM bAdhituM pUrvapadetyAdi / mAMsaM zIlayati maaNsshiil| / maaNskaamaa| mAMsamakSA / atra ANi sati GIpsyAt / Ne'pyaNakAryamiti tu tAcchIlake eveti vakSyate / "manerdIghevaJca (u0sU0351 ) iti sapratyayAntatvAdantodAtto maaNsshbdH| kalyA
Page #436
--------------------------------------------------------------------------
________________ dhAtvadhikAre kRtprakaraNam / 427 NAcArA / kalyANazabdo "laghAvante' (phi0sU042) iti mdhyodaattH| ikSikSamibhyAM ceti vaktavyam (kAlvA0) // atrApi pUrvapadaprakRtisva. ratvaM ceti sambadhyata eva / vAkyabhedastu vaicitryArthaH / sukhapratIkSA / bahukSamA / syAdetat / yo mAMsa bhakSayati tasya mAMsaM bhakSo bhavati / tatra bhakSayateH karmaNyerajantasya bahuvrIhiNA siddham / evamanyatrApi / yastu aNyantastasya ghanantasya bahuvrIhiH / na ca 'bahubhakSaH' itya. "bahornavat" (pAsU06-2-175) iti uttarapadAntodAttatvaM syAditi vAcyam , bhAve ajantena bahuSu bhakSo'syeti vigrahopapatteH / na hyatra bahusvaraprAptirasti, uttarapadArthasya bahutvAbhAvAt / evaJca vAtikadvayamapi nArambhaNIyamiti cet ? maivam , karmaNyaNaM bAdhituM tasyAva. zyArabhyatvAt / akArAdanupapadAtkarmopapado vipratiSedhena (kAbhvA0) // pacAdi. bhyo'c anupapada akAraH, tasyAvakAzaH-pacatIti pacaH / karmopapa. dasthAvakAza:-kANDalAvo vajati / 'odanapAcaH' ityatra ubhayaprasa. le paratvAdaNeva / tenopadhAvRddhiH upapadasamAsazca nityo bhavati / a. ci tu SaSThIsamAso vaikalpikaH syAt / kathaM tarhi gaGgAdharaH' 'zrIdhara vajradharaH' 'bhUdharaH sragdharaH' ityAdi ? __ atra kecita-yugapadvivakSAyAM hi bhavatu vipratiSedhaH, kevalapra. kRtyarthavivakSAyAntu aci kRte pazcAtkarmasambandhe siddhaM rUpamiti / __atra haradattaH-evaM sati 'odanapacaH' ityapi syAt, taccAniSTam / kiJcokarItiyAyaviruddhA, ekatvAtprayogasya / na hi tasminneva prayoge vivakSitaM cAvivakSitaM ca karma bhavati / tasmAt 'odanapaca'isyasAdhu. reva / gaGgAdharAdayastu saMjJAzabdA ityAha / atredaM vaktavyama, pariniSThite prayoge karmAnvayasasve'pi prakriyAda. zAyAM krameNa vivakSAyAM na kSatiH / kathamanyathA zakyazcetyAdau antarajaH padasaMskAro bahiraGganItvena na vihanye tetyAdi tatra tatrocyate / kiza karmaNaH zeSatvavivakSayA'pi gaGgAdharAdizabdAnAM sauSThave sambhava. ti rathantarAdivana kevalaM saMjJAtvamAzrayituM yuktam / Adanapacazabdo. 'pi ukarItyA prApnotyeva / yadi tvasyAsAdhutve pramANamasti tahana. bhidhAnaM zaraNIkriyatAmityAstAM tAvat / / prakRtamanusarAmaH-pacAdibhya pavAjiti yathAzrutastramanusRtya vipratiSedha udAhRtaH / yadA tu 'ajapi sarvadhAtubhyaH' iti pakSastadA
Page #437
--------------------------------------------------------------------------
________________ 428 zabdakaustubhatRtIyAdhyAyadvitIyapAde prathamAnhikeapavAdatvAdeva tasyANa bAdhako bodhyH| kicegupadhazAprIkiraH ko'nuH papadaH / tasyAvakAzaH-vikSipaH' 'vilikhaH' / karmopapadasya sa eva / 'kASThabhedaH' ityatra paratvAdaN / tathA "anupasargAllimpavinda" (pAsU0 3-1-138) iti anupapadaH zaH / tasyAvakAza:-'limpatIti limpa:' / karmopapadasya sa eva / 'kuDyalepaH' ityatra paratvAdaN / tathA "Atazco. pasarge" (pAsU03-1-136) iti kaH anupapadaH 'sugla:' 'sumlaH ' ityatra saavkaashH| karmopapadastatraiva / 'gosandAyaH' ityatra paratvAdaNeva bhvti| vhAvAmazca (paasu03-2-2)|| ebhyaH karmaNyupapade aN syAt / kasyApavAdaH / 'vhe spardhAyAM zabde ca' (bhvaa0maa01033)| svargavhA. yaH / ve tantusantAne' (bhvaa0aa01031)| tntuvaayH| 'vA gatigandhana. yoH' (a0pa040) ityayantu neha gRhyate, akarmakatvAtA bhramaNArtho hyasau / yadyapi sopasargasya sakarmakatvaM dRzyate "sarvA diza AvAnti" "vAta AvA tu bheSajam" iti / tathApi tatra pUrveNaivANa siddhaH / "dhAtA vA. nti dizo daza" iti tu prayogazcintyaH / athApi kvacitkazaJcit sa. karmakatvaM nirvAhate, tathApi vhejA sAnubandhena sAhacaryAt vetra evaM grahaNaM, na tu vAteH / 'mAG mAne' (ju0mA06,di0mA036) 'meG praNi. dAne (bhvA0A0986) ubhayorapi grahaNam / dhAnyamApaH / 'mA mAne' (a0pa052) ityasya tu smbhaavnaarysthaakrmktvaadgrhnnm|| Ato'nupasarga kaH (pA0sa03-2-3) // bhAvantAddhAtoranupasa gAMta karmaNyupapade kapratyayaH syAt / aNo'pavAdaH / godH| pANitram / anupasarga kim ? gosandAyaH / atra vArtikam kavidhau sarvatra prasAraNibhyo DaH (kA0vA0) // samprasAraNamAjA prasAraNinaH / 'jyA vayohAnI' (kyaa0p027)| brahma jinAtIti bra. hmajyaH / sarvatragrahaNAnnehaiva "Atazcopasarge"(pAsU3-1-136) aamhH| prahaH / atra ke sati samprasAraNaM syAta / 'AvhA a' iti sthite samprasAraNe pUrvave ca kRte uvaGAdeze 'AhuvaH' 'prahuvaH' iti praapnoti| evaM 'brahmajiyaH' iti prApnoti / na ca "eranekAca:" (pA0sa06-4-82) ityanena yaNa, aGgasya ekaactvaat| nanUbhayatrApi samprasAraNe kRte mAto lopaH / tasya sthAnivadbhAvAdiyakuvaGo na bhaviSyata iti cet ? syAdevam / yadyAtolopo labhyeta / sa tu durlabhaH, antaraGgeNa pUrvatvena bAdhAt / na ca "vArNAdAjhaM balIya(pa0mA056), vyAzrayatvAdAna. nvevamapi vyarthameva vArtikam, prAgeva samprasAraNAdAto lope kRte tasya sthAnivadbhAvAdasiddhatvAdvA uvaGo'pravRttI yaNAdezena 'Avha' 'prahaH'
Page #438
--------------------------------------------------------------------------
________________ dhAtvadhikAre kRprakaraNam / 429 ityAdeH siddhatvAt / tathAhi - nityaM samprasAraNam, Ato lope kRte akRte prasaGgitvAt / Allopastu kRte ca samprasAraNe yadyapi pUrvatvena bAdhyate tathApi "yasya ca nimittaM lakSaNAntareNa na vihanyate tadapi nityam" iti nitya eva / dvayAnityayoH paratvAdAlopaH, tataH sampra* sAraNaM, tata iyaGGuvaGau prasaktau Ato lopasya sthAnivattvAnna bhvissytH| na ca anAdiSTAdacaH pUrvazvaM nAstIti vAcyam, sthAnidvArakasya sattvAt / yatviha kaiyaTenoktaM zAstrIyakAryasiddhaye sthAnivadbhAvo vidhIyate na tvanAdiSTAdacaH pUrvatve laukike iti, tadApAtataH, "acaH parasmin" ( pA0su01-1-57 ) ityatidezasyAzAstrIyatayA tasyaiva "sthAnivat" ( pA0su01 - 1 - 56) sUtreNAtidezaH sambhavatIti "na padAnta" (pA0sU0 1-1-58) sUtrIyasavarNagrahaNAdyupaSTambhena prAgeva varNitatvAt / kiJcA kAralopasya AbhIyatvenAsiddhatvAnna doSaH / na caivaM 'juhuvatuH' 'juhuvuH' atrApyuvaG na syAditi vAcyam, sthAnidvArakasya anAdiSTAdacaH pUrvatvasya AbhIyAsiddhatvasya ca anityatvenehApravRtteH / athavA "sa. mprasAraNAcca" "eGaH padAntAtu" (pA0sU06-1-108, 109) ityatra 'eGaH' iti yogo vibhajyate / samprasAraNAdeGi pare pUrvaparayoH pUrva ekAdezo bhavatIti / samprasAraNAcvetyeva siddhe zApanArthamidam-yatra samprasAraNAtpara eD sambhavati tatra anaimittikatvenAntaraGgamapyAtvamakRtvA samprasAraNaM kartavyamiti / tena 'juhuvatuH' ityatra eGantAdeva liTi vihite samprasAraNaM pUrvatvam / tatazca na sthAnivattvaM nApyasiddhatvamiti siddhamiSTam / 'maha' 'prahnaH' ityatra tu AkArAntalakSaNaH pratyayo asatyAtve kartumazakyaH / ataH pUrvamAtvam / tataH pratyayaH, AllopaH, samprasAraNaM, sthAnivadbhAvAdasiddhatvAdvA iyakuvaGorabhAvaH / tasmAnmAstu vArttikamiti cet ? satyam, itthaM pratyAkhyAtameva bhASye, kintu asti vArttikasyotisambhavaH / "AbhAt" ( pA0su0pa06-4-22) sutrapratyAkhyAnapakSe hi sthAnivattvameva zaraNam / tatra ca sthAnidvArakamanAdiSThAdacaH pUrvatvamAzrayaNIyaM tathA nityamiti jJApayitumidaM vA* rttikamiti / etatpratyAkhyAtuM pravRtto bhAgyakAro'pi sthAnivadbhAvamu. panyasya dUSayitvA asiddhatAM zaraNIkurvan sthAnidvArikAyAH anAdiSTAdacaH pUrvatAyAH kAcitkatAM dhvanayati / tatphalantu "macaH parasmin" (pA0sU01-1-57) iti sUtre pavAvocAmetyalaM bahunA / supi sthaH (pA0su03-2-4) // subante upapade tiSThaterdhAtoH kA pratyayaH syAt / samasthaH / viSamasthaH / atra 'supi' iti yogo vibha
Page #439
--------------------------------------------------------------------------
________________ 430 zabda kaustubhatRtIyAdhyAyadvitIyapAde prathamAnhike jyate / supi AkArAntebhyo dhAtubhyaH kapratyayaH syAt / dvAbhyAM pivatIti dvipaH / sthaH // supi tiSThateH kaH syAt bhAve / AkhUnAmutthAnamAkhUtthaH / prakriyA kaumudyAntu 'AkhUttham' iti napuMsakaM paThyate tatprAmAdikam, bhASyAdau sarvatra pulliGgasyaivodAhRtatvAt, lyuH karttarImanij bhAve ko ghoH kiH prAdito'nyataH / ( a0ko 03 - 5 - 15 ) ityamarakozAdbhAve kasya puMstvavidhAnAcca, bhAve "naNakaci yo'nyaH" iti napuMsakavidhAne kasya paryudAsAzca / nanu " sthaH" iti sUtreNa vidhIyamAno'pi kaH kRtvAtkarttaryeva syAditi cet ? na, "AtaH" (pA0sU03-2-3) ityanenaiva siddheH / tathA ca 'sthaH' ityArambhasAmarthyAnna karttari kintvanirddiSTArthatvAtsvArthe / dhAtozca svArthI bhAva eva / nanvevaM " ghaJarthe kavidhAnam" (kA0vA0 ) ityanenaiva gatArthatvamiti cet ? na, vArttikaM dRSTvA sutrakRto'pravRtteH / kiJca nityasamAsArthamidam / anyathA hi " SaSThI" ( pA0sU02-2-8 ) iti sUtreNa pAkSikaH samAsaH syAt / iSyate tu nityamupapadasamAsaH / tathA ca AkhUnAmutthAnamiti asvapadavigrahaH kriyate / " ghaJarthe kavidhAnaM sthAsnApAvyadhiha niyudhya. rtham ityatra sthAgrahaNantu kartRvarjite kArake yathA syAdityevamartham / ita UrdhvaM karmaNi supIti ca dvayamapyanuvarttate / tatra sakarmakeSu karmaNItyupatiSThate "spRzo'nudake" (pA0sU03 - 2-58) iti yAvat / anyatra supIti "supyajAtau NiniH" (pA0su03-2-78) iti yAvat / evaJca prakRtasya subgrahaNasya upasargetaraparatvaM "satsUdviSa" (pA0s0 3-2-61) iti sUtrasthena' upasarge'pi' ityanena jJApitamiti supamAtra pa rigrahArthe Ninividhau punaH supgrahaNamiti vakSyAmaH / - tundazokayoH parimRjApanudoH (pA0su03-2-5) // tundazokayoH karmaNorupapadayoH parimRjApanudibhyAM dhAtubhyAM kapratyayaH syAt / AlasyasukhAddaraNayoriti vaktavyam (kA0vA0 ) || Alasye sukhotpAdane ca gamyamAne pratyaya ityarthaH / tatra sAmarthyAdalase karttari sukhasya cAharttari pratyaya iti phalitaM bhavati / tundaM parimASTati tundapa rimRjo'lasaH / atra mRjerajAdAviti vaikalpikI vRddhirneti haradattaH / bhavatItyapare / etanmatadvayabalAbalaM tu "Gkiti ca" ( pA0su01-1-5) iti sUtre pratipAditam / alasAdanyatra 'tundaparimArjaH' ityeva bhavati / zokA *
Page #440
--------------------------------------------------------------------------
________________ dhAtvadhikAre kRtprkrnnm| 431 panudaH sukhasyAhartA / yastu saMsArAsAratvAdyupadezena zokameva kevala. mapanudati na tu sukhamutpAdayati sa zokApanodaH / kaprakaraNe mUlavibhujAdibhya upasaMkhyAnam (kA0vA0) // tAdaya eSA caturthI / mUlavibhujAdisidhyarthamityarthaH / mUlAni vibhujatIti mUlavibhujo rathaH / nakhAnmuJcatIti nakhamucAni dhanUMSi / ko modate kumudaM saroruham / iha yadyapi 'kAkaguhAstilA' iti bhAjyavRtyAdiSu udAhataM tathApi kAkebhyo gahitavyA iti karmArthAvagateH "ghaarthe kavi. dhAnam" (kA0vA0) ityatredaM draSTavyamiti hrdttH|| AkRtigaNo'yam / tena mahIdhrakubhrazirodhraziroruhAdi sicam / pre dAhaH (pAsU03-2-6) // dArUpAjAnAtezca propavRSTAkarmaNyu. papade kapratyayaH syAt / aNo'pavAdaH / sarvapradaH / pathiprakSaH / pre iti kim ? gosandAyaH / anupasarga ityanuvRtteH pretyasmAdanyasminnupasarge sati ko na bhavati, kinavaNeva, gosampradAyaH / iha vRttau dadAterityukaM, sanu sarveSAM dArUpANAmupalakSaNam / gAmAdAgrahaNevavizeSAditi hrdttH| sami khyaH (pA0sa03-2-7) // sampUrvAkhyA ityasmArakarmaNyupapade kapratyayaH syAt / gAH saJcaSTe gosaMkhyaH / cakSiGaH khyAmAdezaH / 'khyA prakathane (a0pa050) ityasya tu sampUrvasya prayogo nAstIti nyaaskaarH| gApoSTak (pAsU03-2-8) // AbhyAM Tak syAdanupasarge karmaNyupa. pade / sAmagaH / sAmagI / atra vArtikam surAzIdhvoH pibateriti (kA0vA0) // atra pibateriti lugvikaraNaparibhASAlabdhArthakathanam / upapadaparigaNanantu vAcanikameva / surApaH / suraapii| zIdhupaH / zIdhupI / surAzIdhvoH kim ? kSIrapA brAhmaNI / pibateriti kim ? sugaM pAti rakSatIti suraapaa| anupasarge kim ? saamsnggaayH| gAmAdAgrahaNecavizeSepigai zabde (bhvA0pa0942) ityasyaivAtra prahaNaM na tu 'gAG gatI'(bhvA0 A097)ityasya sAnubandha. sya, nApi 'gA stutI, (ju0pa024) iti juhotyAdeH, niranubandhena alu. tavikaraNena ca pibatinA sAhacaryAt, anbhidhaanaahaa| bahulaM taNi (kA0yA0) // yA brAhmaNI surApA bhavati naitAM devAH patilokaM nayanti / harateranudhamane'n (pAsU03-2-9) // utkSepaNAdanyasminnarthe varta mAnAkharatardhAtoH karmaNyupapade'c syAt / aNo'pavAdaH / aMzaharaH / rikthaharaH / anudhamane kim ? bhArahAraH / aprakaraNe zakilAgalAkkuzatomarayaSTighaTaghaTIdhanuSu prArupa.
Page #441
--------------------------------------------------------------------------
________________ 432 zabda kaustubha tRtIyAdhyAya dvitIyapAde prathamAnhike saMkhyAnam (kA0vA0 ) // zaktigrahaH / lAGgalagrahaH, ityAdi / liGgaviziSTaparibhASayA ghaTagrahaNenaiva siddhe ghaTIgrahaNaM paribhASAyA anityatvajJApanArtham / tena 'madrAzI' ityatra Tac na / 'dviSatItApaH' ityatra "dviSa. tparayoH"(pA0su03-2-39) iti khac neti dik / sUtre ca dhAryerthe (kA0vA0 ) // graherupasaMkhyAnamityeva / sUtragrahaH / dhArtha iti kim ? yaH sUtraM kevalamupAdate na tu dhArayati tatrANeva yathA syAt, sUtragrAhaH / vayasi ca (pA0sU03-2-10) // vayasi gamyamAne haraterdhAtoH karmayupapade ac syAt / aNo'pavAdaH / udyamanArtha ArambhaH / kavacaharaH kSatriyakumAraH / iha kavacodyamanaM kriyamANe sambhAvyamAnaM vA vayo gama yati / tenAsatyapi kavacagrahaNe 'kavaca haraH' iti bhavati / maGi tAcchIlye (pA0s03 - 2 - 11) // AGpUrvAddharateH karmaNyupapade'cpratyayaH syAttAcchIlye gamyamAne / puSpANyAharati tacchIlaH pu* ppAharaH / phalAharaH / tAcchIlye kima ? bhAramAharati bhArAhAraH / arhaH (pA0su03-2-12) || arha pUjAyAmityasmAtkarmaNyupapade'c syAt / aNo'pavAdaH / striyAM vizeSaH, pUjAhI brAhmaNI / stambakarNayoramijapoH (pA0su03-2-13) // stambakarNayorupapadayoH yathAsaMsthaM ramijapibhyAmacpratyayaH syAt / ramistAvadakarmakaH / japistu zabdakarmakaH 'mantra japati' ityAdidarzanAt / ubhAvapi prati svasvakarNayoH karmatvAsambhavAt supItyevAtra sambadhyate / hastisUcakayoriti vaktavyam (kA0vA0 ) // stambe ramate iti sta mberamo hastI / "tatpuruSe kRti bahulam" (pA0su06-3-14) ityaluk, "haladantAt'' (pA0su06- 3 - 9) iti vA / karNejapaH sUcakaH / hasti. sUcakAbhyAmanyatra tu svamberantA / karNejapitA mazakaH / upAMzuzabdAyitetyarthaH / zami dhAtoH saMjJAyAm (pA0s03-2-14) // zami upapade dhAtumA. trAt saMjJAyAM viSaye ac syAt / zaGkaraH / zambhavaH / zaMvadaH / dhAtvadhikAre punarghAtuprayaNamapavAdaviSaye'pi pravRtyartham / tathA ca vArttikam - zamisaMjJAyAM dhAtugrahaNaM kRJo hetvAdiSu pratiSedhArthamiti (kA0 vaa)| asati dhAtugrahaNe zamisaMjJAyAmityasyAvakAzaH-zammadhaH, zeSadaH / "kRo hetutAcchrIlya" ( pA0su03-2-20 ) ityasyAvakAzaH - 'zrAddha * karaH' / 'zaGkaraH' ityatrobhayaprasaGge paratvATTa eva syAt / dhAtugrahaNasA* marthyAdajeva bhavati / zaGkarA nAma parivrAjikA tacchIlA / kuNaravADa
Page #442
--------------------------------------------------------------------------
________________ dhAvidhikAre kRtprakaraNam / 433 vastvAcAryoM manyate / gRNAH zabdakarmaNa etadrUpam / pRSodarAditvAdrakA* rasya kakAra iti / tanmate dhAtugrahaNaM cintyaprayojanam / adhikaraNe zeteH (pAsU03-2-15) // supIti sambadhyate / adha syAt / khazata sshyH| pAzrvAdiSUpasaGkhyAnam (kAbhvA0) / pAzrvAbhyAM zete pAvaMzavaH / pRsstthshyH| udrshyH| digdhasahapUrvAza (kAvA) // vigdhena saha zeta iti vigraha digdha sahazayaH / atra digdhasAzabdo mthrvyNskaadiH| tasya zayazana saha uppdsmaasH| uttAnAdiSu kaSu (kAvA0) ucAnA zete uttaamshyH| avamUrSa. zayaH / avanato mUrdhA yasya aSadhaH / adhomukhaH zeta ityarthaH / girI Dazchandasi (kaavaa0)| girau zete girishH| taddhito vA (kAvA0) // girirasyAstIti girizaH / lomAdityA. chaH / iha yadyapi kAditAbhyAM girizazabdoghA bhAgyavArtikayovyu: spAditastathApi loke taddhitAnta eSa, na tu vantaH, "izchandasi" (kAvA0) ityuktaH / evaJca "pratyAhatAsro girizaprabhAvAta" "mAro. pitaM yadvirizena pazcAt" "girizamupacacAra pratyahaM sA sukezI" ityAdi prayuJAnAnAM kavInAM na.ko'pyaparAmaH / 'girI zete' itiH vyAcakSANAnAM tu pramAda ityavadheyam / vareSTaH (pAsU03-2-16) / adhikaraNa upapade ghareSThaH syAt / ku. rucaraH / kurucrii| bhikSAsenAdAyeSu ca (pAsU03-2-17) : // eSu upapadeSu careSTaH syAt / bhikSAM caratIti mikSAcaraH / caratiratra caraNapUrvaka arjane varga: te / caraNena bhikSAmarjayatItyarthaH / senAM carati pravizatIti senaacrH| AdAyeti lyabantaM, AvAya carati gacchatItyAvAyacaraH / bhakSayatI. ti vA / kathaM "prekSya zitAM sahacarI vyavadhAya dehama" iti ? pacAdiSu caraDiti paThyate / "supmupA": (pA0sU02-1-4) ti smaasH| vidhAnaM tu nityasamAsArtham / puro'prato'preSu ste(paa0103-2-18)||ttH syAt / puraH saratIti purAsaraH / apratAsaraH / apramapreNApre vA saratItyapresaraHsutre agra. zabdastha padantatvamapi nipaatyte| kayantarhi___ "yUthaM tadaprasaragarvitakRSNasAram" iti ? vAhulakAditi hrdttH| zabda . dvitIya. 28.
Page #443
--------------------------------------------------------------------------
________________ 434 zabdakaustubhatRtIyAdhyAyadvisIyapAde prathamAlike.. pUrva kartari (pAsu03-2-19) kartRvAcini pUrvazabda upapade sa ceSTaH syAta / pUrva saratIti pUrvasaraH / karsarIti kim ? pUrva dezaM sara. bIti puurvsaar| o hetutAcchIlyAnulomyeSu (paasuu03-2-20)|| hetvAdiSu gho nyeSu karoteSTaH ravAt / heturiha laukikA / yazaskarI vidyA / "ata: kRkami" (pAsU08-3-46) iti sH| tAcchIlye-bhAddhakaraH / Anu. lomye-vacanakaraH / eSu kim / kummakAraH / iha prasiddhataratvAsa vya. nubandhako'pi karotireva gRhyatena tu kA hisAyAm (svA0u07) iti / hetuH kAraNam / AnulomyamArAdhyacittAnuvarzanam / divAvibhAnizAprabhAbhAskArAsAmantAdinAndIkiMlipilivi. balibhaktikatacitrakSetrasaGkhyAjadhAbAvhaharyasanuraruSSu (pAsu0 3-2-21) // eSu subanteSu yathAyogaM karmasu copapadeSu karoteSTaH svAda / ahetvAdharya ArambhaH / divA divase karoti prANinazceSTAyuktA. niti divAkaraH / atra divAzabdaH manhIti saptamyantasyAyeM varcata iti tasya karmatvAnupapatteH supItyanena sambandhaH / zeSANAM tu karmaNI. tyeSa / yadi tu vRttiviSaye doSAmanyamahardivAmanyA rAtriritiSat karmasvamabhyupagamyate tadA sarveSAM karmaNItyanenaiva sambandho bodhyaH / vibhA. karaH / nizAkaraH / prmaakrH| bhaaskrH| sutre bhAskArAnteti mAHza. bdasya pratyayasanniyogena sakAro nipAtyate / tena 'bhAskaraH' ityatra vi. sarjanIyajivhAmUlIyo na bhavataH / yadvA kaskAdiSu bodhyaH / kAra. karaH / kara eva kAraH / prajJAditvAtsvArthe aN / antakaraNa / anantaka / antakarazabdena nasamAse'pyetadeva rUpam / svare tu vizeSaH / na asamAse hi satiziSTo'vyayapUrvapadaprakRtisvaraH / anantazabdasyopapa. datve tu kRduttarapadaprakRtisvareNAntodAttatvam / AdikaraH / bahukara / bahuzabdo'tra vaipulyavacanaH / saMkhyAvacanasya tu saMkhyAvacanagrahaNenaiva siddheH / nAndIkaraH / kiGkaraH / lipilibizabdau paryAyau / lipikaraH libikaraH / balikaraH / bhaktikaraH / krtRkrH| citrakaraH / kSetrakaraH / sNkhyaa-ekkrH| dvikaraH / javAkaraH / bAhukaraH / ahaskaraH / ahan , "ro'supi"(pA0su08-2-69) iti rephaH, kaskAditvAtsaH / yatkaraH / taskaraH / dhnusskrH| aruSkaraH / "nityaM samAse'nuttarapadasthastha" ( pAsU08-3-85 ) iti Satvam / kiMyattadvahuSu kRJo'vidhAnam (kaavaa)|| vAttikametaditi ke. yaTaharadattau / iSTiriti mAdhavaH / kiGkarA / ytkraa| tatkarA / vArti.
Page #444
--------------------------------------------------------------------------
________________ dhAsvadhikAre kRtprakaraNam / kena sUtrabAdhAdRsyAbhAvAt 'kiMkarI' ityasAdhuriti kaiyttH| hetvAdA. vapi TaM bAdhitvA paratvAdajeveti tasyAzayaH / vRttau tu pakSAntaramapyu: kam-atha vA pacAvipAThaH kariSyate iti / iha kimAdigrahaNamapanIya pacAdiSveva kiMyattadvahuSu kRtriti paThitavyamiti tasyArthaH / vArtika. mapIthameva vyAkhyeyamityAzayaH / asminpakSe hetvAdivivakSAyAM para. svATTena bhAvyam / tena kiMkaraNazIlA 'kiMkarI' iti bhavatyeva / puMyogavivakSAyAM tu nirvivAdo GIS / kiMyattadvahuvajveti prakriyA. yAM vikalpoktistu AkaraviruddhatvAtkarmaNyaNo'pi pakSe prasaGgAcAyu. taiva / na cAjabhAve sautraSTaH, sUtre kimAdigrahaNApanayanasya haradattAdi. bhiruktatvAt / athavA sautrasthApanayanaM mAstviti prauDhivAdena neyA, tAcchIlyAdau vyAkhyAnabhedAt phalitaM vikalpamAzritya viSayavizeSA* bhiprAyeNa kathaMcidvA neyaa| ___ karmaNi bhRtau (pAsU03-2-22) // karmazabde karmaNyupapade karoteSTaH syAd bhRto gamyamAnAyAm / bhRtivetanam / karma nizAkriyAyAH ni. kayAya deyaM makAdi dravyamiti yAvat / krmkrobhRtkH| krmkaaro'nyH| ___ na zabdazlokakalahagAthAvaracATusUtramantrapadeSu (paa.su03-2-23)| ekhUpapadeSu karoteSTo na syAt / hetvAdiSu prAptaH pratiSidhyate / zandakA. / zlokakAra ityaadi| ___ stambazakatorin (pA0sU03-2-24) // etayoH krmnnoruppdyo| karotarinpratyayaH syAt / vIhivatsayoriti vaktavyama (kAvA0) // stambakarivIhiH / zuka. skarivatsaH / ino nisvAskRduttarapadaprakRtisvareNottarapadamAdhudAsam / vIhivatsayoH kim ? stmbkaarH|shkskaar| haratetinAthayoH pazau (pA0sa03-2-25) // itinAthayoH karmaNo. rupapadayoharaterdhAtoH pazo kartari in pratyayaH syAt / * eti haratIti itihariH / nAthaM nAsArajju haratIti nAthahariH / iha pratyayArthasya ka. tuH pazurvizeSaNaM na tu tasya bAdhakaH, prakRtipratyayArthayoranvayaprasaGgAt / prakRtyoM hi pratyayArtha vizinaSTi / prakRtizceha dhaatuH| tada. rthazca kiyaa| sA ca sAdhanena sambandhAhIM / pazuzabdastu catuSpAjAtIyaM vastu svarUpeNAcaSTe na zaktimadraNa, natarAM zaktirUpeNa / atastathaiva ca pratyAgyamAnaH pazuH pratyayArtho bhavituM nAIti / ataH kava prtyyaarthH| tadvizeSaNaM ca pazuH satravAkyajanye bodhe pazurUpe kartari vAcye pratyayo bhavatIti hi viSayaH /
Page #445
--------------------------------------------------------------------------
________________ 436 zabdakaustubhatRtIyAdhyAyadvitIyAde prathamAlike udAharaNe tu pazureva vizebhyaH / tatrAbhedena sambandhena kartA vize. SaNam / tatra prakRtyarthaH paramavizeSyaH / pazustu samudAyazaktyA upati. SThate / etena paGgajaprabhRtayo vyAkhyAtAH / paGkajanikartR padamamiti hi ttraarthH| evaM vidhivAkyeSu alasasukhAhoM/hivatsayorityAdiSu sarvatra pratyayArthavizeSaNatvam / udAharaNeSu ca vizeSaNatvamalasAdInAM draSTavyam / pazau kim ? dRtihAraH / naathhaarH| phalegrahirAtmambharizca (pA0sU03-2-26) // patau nipAtyete / pha. lAni gRhNAtIti phalegrahivRkSaH / "syAdavandhyaH phalegrahiH" (a0 ko02-4-6) ityamaraH / maTTikAvye tu phalagrAhimAtre in prayujyate "pha legrahIddhaMsivanaspatInAm" iti / upapadasyaidantatvaM inpratyayazca prahe. nipAtyate / AtmAnaM bibhartItyAtmambhariH / Atmazabdasyopapadasya mu. mAgamaH, inpratyayazca bhRJo nipAtyate / cakAro'nukkasamuvayArtha iti vRttiH / kukSimbhariH / chandasi phalazabdasyAdantatvamapi dRzyate / "yo vanaspatInAM phalapahiH" iti / idamapi kukSimbharivaJcakAreNa saGgrAhamiti hrdttH| cAndrAstu AtmodarakukSigviti paThanti / tathA ca murAri: jyotsnAkarambhamudarambharayazcakorAH / iti / devApighAtApiprabhRtayo'pyanena siddhAH / bhAgye tu bhRtaH kukyA. .tmanornumcetyetAvadeva sthitam / chandasi vanasanarakSimathAm (paa003-2-27)|| ebhyaH karmaNyupapade inpratyayaH syAcchandasi / 'dhana SaNa sambhako' (vA0pa0464, 465) gaNe sahanirdiSTau bhauvAdiko imAveva gRhyate na tu 'vanu yAcane' (tA08) 'SaNu dAne' (ta0u02) iti tAnAdiko, niranubandhakatvAta sAhacaryAzca / brahmavAnaM tvA kSatravanim / brahma vanati kSatraM vanatIti vivakSA. yAmin prtyyH| tadantAd dvitIyakavacanam / uta no goSaNindhi. yam / suSAmAditvAt SatvaM, gAM sanatIti vigrahaH / yautezcAnau yamarakSi. tAro caturakSau pathirakSI / ye pathAM pathirakSayaH / panthAnaM rakSataH rakSa. nti ceti vigrahaH / havirmayInAmabhyAvivAsatAm / havirmayantIti havi. bhathayaH teSAm / eje khaz (pAsU03-2-28) / ejR kampane (bhvA0pa0234) / a. smApayantAt karmaNyupapade khaz syAt / janam ejayatIti jnmejyH| satre 'ejeH' iti Nyantasya nirdezaH na tu zuddhasyekA, khazaH zitkara. NAt / taddhi sArvadhAtukatve sati zabyathA syAditi / na ca zuddhasya
Page #446
--------------------------------------------------------------------------
________________ dhAtvadhikAre kRtprakaraNam / 49 I zapi satyasati vA vizeSo'sti / nacottarArtha zintvamiti vAcyam, ihArthatve sambhavati kevalottarArthatvasyAyuktatvAt / khazaH zitvaM muma. rtham / 'zunindhayaH' ityAdau hrasvatvArtham- khazprakaraNe vAtazunItilaza dvai dhvajadhetuda jahAtibhya upasaMkhyAnam (kA0vA0 ) // vAtamajA mRgAH / zunindhayaH / " khityanavyayasya" (pA0su0 6-3-66) iti -hsvH| tilantudaH / zarddhaahA mASAH / ohrAk tyAge(ju0pa08 ) / juhotyAditvAcchapaH chau dvirvacanam / " zrAbhyastayoH " ( pA0su06-4-112) ityAlopaH / zardo'pAnazabdaH, taJjahatIti vi. grahaH / mAdhavastu 'zarddhaadA mASAH ' : ityudAjahAra / durgasiMho'pyevam / tatra jahAtirantarbhAvitaNyarthaH sAdhvasicchinattItivat / mASANAM karaNakartRtvamiti vA / nAsikAstanayormAMdheToH (pA0sU03-2-29 ) // khazU syAt / tatra yathAsaMkhyaM vArayituM vArtikam - stane dheTaH (kA0vA0 ) // nAsikAyAM dhmazca dheTazca (kA0vA0 ) // stanaM dhayatIti stanandhayaH / dheSTitvasya avayave acaritArthatvAtstanandhayI / atraiva ca GIbidhyate nAmyatretyAhuriti haradattaH / atraiveti khazpratyayAntopalakSaNam / tathA ca kSIrasvAmI 'stanandhayItyAdau GIbarthaH' iti / varddhamAno'pi zunindhayI | stanandhayI / khazpratyayAnta eva GIbiti / tena "pAghrAdhmAdheTdRzaH zaH" (pA0s03-1-137) iti zapratyaye " jAto'nupasarge" (pA0sU0 3-2-3) iti kapratyaye ca DhAbeva / atra ca sampradAya eva zaraNam / nAsikandhamaH / " pAtra / " (pA0su0 7-3-78) iti dhamAdezaH / nAsikandhayaH / nADImuSTayozca (pA0su03 - 2-30 ) // etayoH karmaNorupapadayormA dheToH khaz syAt / atra yathAsaMkhyaM neSyata iti bhASye vRttau ca sthitam / "yathAsaMkhyamanudezaH " ( pA0su01-3-10) iti sUtre tu bhASye yathAsaMkhya. mastariyukam / tammata medena bodhyam / nADindhamaH, nADindhayaH / muSTindhamaH, muSTindhayaH / bhASye ghaTIkhArI zabdAvapyupa saMkhyAtau / ghaTI ghaTaH / ghaTi* ndhamaH / ghaTindhayaH / khArindhamaH / khArindhayaH / khArIzabdaH parimANava khanaH / 'kharI' iti pAThAntaram / kharI gaIbhI / jAtilakSaNo GIS / sraribdhamaH / kharindhayaH / jayAdityastu vAtazabdamapyudAjahAra, vAtandha maH / vAtandhaya iti / tantu bhAgyAdau na dRzyate / udikUle rujivahoH (pA0sU03-2-31) // utpUrvAbhyAM rujiva himyAM
Page #447
--------------------------------------------------------------------------
________________ 438 zabdakaustubhatRtIyAdhyAyadvitIyapAde prathamAhikekUle karmaNyupapade khaza syAt / kUlamudrujatIti kUlamujaH / kUla. mukhahaH / dhAtUpasargayoH kAryasyAntaraGgatvAtpUrva gatisamAsaH pazcAdupa. padasamAsaH / nanu "tatropapadaM saptamIstham" (pA0sU03-1-92) ityatra yatra sati pratyayaH syAt tatraiva ca saptamInirdiSTamupapadam iti vyA. khyAnAd upapadamityanena pratyaya AkSipyate / tatazca pratyayenaiva samA. saH syAnna tu tadantena smaasH| saMjJAvidhau pratyayagrahaNe tadantagrahaNa. sya durlabhatvAditi cet ? na, pratyayamAtreNa sAmarthyAbhAvAtsaMjJAvidhA. vapi "pratyayagrahaNa' (pa0bhA023) pribhaassaa'vRtteH| na caivamapi tadA. ditadantaniyamAdupasargaviziSTena samAsAnupapattiH, chadrahaNe gatikAra. kapUrvasyApi grahaNAt / na cedaM grahaNamiti bhramitavyam , upapadagaMzA. mAtrasya mA bhUdityAdau mAGadiSvapi pravRttisambhavena kRtpratyayavyabhicAritve'pyupapadasamAsasya kRtpratyayAvyabhicArAta / yatkArya hi kRtpra. tyayaM na vyabhicarati tatra kRdrahaNaparibhASA pravartate / yathA "dhAto: svarUpagrahaNe" ityeSA paribhASA yatkArya dhAtuM na vyabhicarati tatra prava. tete / ata eva 'ghRtaspRrabhyAm' ityatra "anudAttasya cadupadhasya" (pA0 sa06-1-59) ityamAgamo na pravartate / etena gosandAyaH' ityAdi vyA. syAtam / tatrApi hi dhAtumAtrAtkarmaNyaNi gatisamAse ca sagatike. noppdsmaasH| syAdetat , saptamInirdiSTatvAvizeSAtkUlasyevocchabdasyApyupapada. svaM syAt / tatazcopapadayoH rujivahAca yAsahacaM syAditi cet ? maivam / tatra hi pratyekamupapadatvamicchati tatra samudAyAtsaptamImucAra. yati, lAghavAda / "nADImuSTayoH" (pAsU03-2-30) iti yathA / iha tu viparyayaH kRtH| tasmAta 'udi' iti paJcamyA: sthAne sptmii| 'kajivahoH iti paJcamyAH sthAne sssstthii| tenokArthalAmaH / etacca yathAsaMsyasatre kaiyaTe spaSTam / bahAne lihaH (pA0sU03-2-32) // ahAmrayoH karmaNorupapadayorli. heH paz syAt / vahaH skandhA, taM leDhIti vahaliho gauH / liha A. svAdane (ba-u06) / adAditvAcchapo luk / khazo kiyatvAba guNaH / bhanaMliho vaayuH| parimANe pacaH (pAsU03-2-33) // parimANaM prasthAdi, tasminka. maNyupapade paceH khaz syAt / prasthaM pacatIti prasthampacA sthAlI / khArimpacaH kaTAhaH / iha sutre parimANa iti na svarUpagrahaNaM, tasya paciM prati karmatvAyogAt / atastadvizeSAH prasthAdayo gRhyante / te'pi yadi
Page #448
--------------------------------------------------------------------------
________________ dhAtvadhikAre kRtprakaraNam / 439 parimANaniSThA eva syustahi vikledanavAcinA pacinA saha kamavA. sambhava eSa / ataH parimite bIhAdo vartamAnA iha praayaaH| mitanakhe ca (pA0sa03-2-34) // etayoH karmaNoH pacaH khara syAt / mitaMpacA brAhmaNI / nakhaMpacA yavAgU paciratra tApavacanaH / vidhvarUSostudaH (pA0sa03-2-35) // etayoH karmaNorupapadayostu derdhAtoH khaz syAt / vidhuM tudatIti vidhuntudaH / anantudaH / "arurviSadajantasya mum" (pA0sa06-3-67) ityukArAtparo mum / "sNyogaa| ntasya lopaH" (pAsu08-2-23) / "laihikeyo vidhuntuda' (a0ko0 1-3-28) / " vraNo'striyAmArmamaruH" (ma0ko02-6-54) "aruntudaMtu marmaspRk' (a0ko03-1-81) itymrH| . ___ asUryalalATayorazitapoH (pAsU03-2-36) // etayoH karmaNorupaH padayoryathAsaGkhyaM dRzitapibhyAM khaz syAt / 'asUryam' ityasamadhalA mAsaH, izinA naH sambandhAt / sUrya na pazyantItyasUryapazyA: rAja. dArAH / "pAghrAmA' (pA0su07-3-78) iti pshyaadeshH| guptiparace. daM / evaJca nAma guptA yadaparihAryadarzanaM sUryamapi na pazyatIti / tema satyapi sUryadarzane prayogo na virudhyate / yadA tu sUryadarzanAbhAvamA vivakSitaM tadA na bhavitavyameva pratyayenAnAmadhAnAditi nyaaskaarH| ugrampazyeraMmadapANindhamAzca (paasuu03-2-37)|| ete nityante / 'ugram' iti kriyAvizeSaNaM, tasminnupapade zeH kham / ugraM pazyatI. tyugrampazyaH / irA udakaM tena mAdhati dIpyate abindhanatvAditi daramma do meghajyotiH / madI harSe (di050102), asmAdeva nipAtanAt "di. vAdibhyaH zyan" (pAsU03-1-69) bhavati / pANayo dhmAyante'smiA niti pANindhamo'dhvaH / sa punarasmin gacchadbhiH sapAcapanodanAya pA. NayaH zabdyante tAzaH andhakArAkhAvRto maargH| priyavaze vadaH khaca (pAsU03-2-38) // 'priya' 'vaza' ityetayoH karmaNorupapadayorvadardhAtoH khac syAt / priyaMvadaH / vazaMvadaH / khakAro mumarthaH cakArastu "svaci -hasvaH" iti vizeSaNArtha iti vRttiH / "khe hasva." ityucyamAne "ejeH khaz" (pA0su03-2-28) janamejayaH, a. trApi syAditi bhAvaH / nanu ekAnubandhakagrahaNe na vyanubandhakasyeti khazina bhaviSyati / na caivamapi "kulAkhaH" (pAsU04-1-139) ku. lInaH, "yasya" (pAsU6-4-148) iti lopApravRttaye nhasvaH syAditi vAcyam, prakaraNasAhacaryAddhAtupratyayasyaiva grahaNAt / kizca "doSoNI" (pAsU06-4-90) iti sUtrAdatra NAvityanuvartya khe pare Nau -hasvo
Page #449
--------------------------------------------------------------------------
________________ 440 zabda kaustubhatRtIyAdhyAyadvitIyapAde prathamAhikevidhIyate / ataH kulIne na doSaH / janamajaye tu uktaidha gtiH| satyam, cintyaprayojana evAyaM cakAraH / pratyayAntarakaraNamuttarArtham / 'dviSanta. pa:' ityatra hasvaNilopau yathA syAtAM, za ca mA bhUditi / nanveSamuH saratraidha kriyatAmiti cet ? satyam, iha karaNamanyato'pi bhavatIti jJApanArtham / tenAnupadameva vakSyamANaM vArtikaM gatArtham / bacprakaraNe gamaH supi (kaa0vaa0)|| asaMjhArthamidaM pArtikam / saMjJAyAM tu vakSyamANena "gamazca" (pA0sa03-2-47) iti sUtreNeva si. ddham / idaca pArtikaM sApakasiddhArthamityuktam / mitaGgamA hstii| vihAyaso viha ca (kA0yA0) // vahAyaso 'viha' ityayamAdezI vaktavyaH / khaca DidvA vakavyaH / vihataH / vihnggmH| heca (kAvA) // De pare vihAyaso vihAdezo vaktavyaH / vihA gaH / "anyatrApi dRzyate" (kAvA0) iti iprakaraNe pakSyamANeneha DaH / dviSatparayostApaH (pAsU03-2-39) // etayoH karmaNorupapadayo. stApaH khaca syAt / tapa dAha (cu0pa0286) curAdiH, tapa santApe (bhvA0501010) bhvAdiH, dvayorapi prahaNam / dviSantaM tApayatIti dviSaH ntapaH / "arurdiSat'' (pA0su06-3-67) iti mumi sNyogaantlopH| parantapaH / 'dviSatparayoH' iti dvitakArako nirdeshH| tatraikena dviSaccha. do vizeSyate, takArAnto yo dviSacchanda iti / sautratvAnizasya vizeSaNasya paranipAtaH / tena striyAM na bhavati / ghaTaghaTIgrahaNena "li. viziSTa (10mA073) paribhASAyA anityatvajJApanAdvA / dviSantI tApayatIti dvisstiitaapH| "karmaNyaNa' (pAsU03-2-1) eva bhavati / vAci yamo vrate (paasuu03-2-40)||vaakshbde karmavAcinyupapade yamaH khaca syAta vrate gamyamAne / zAstreNa bodhitaH saGkalpavizeSo vratam / vAcaM yacchatIti vaacNymH| "vAcaMyamapurandarau ca" (pA0sa06-3-62) iti pUrvapadasyAmantatvam / na caivaM khacpratyayo'pi tatraiva nipAtyatAmi. ti vAcyam, vratAdanyatrApi prasaGgAt / yadi.tu nipAtanabalAdeva vrata. viSayatA AzrIyate tatraiva vA vratagrahaNaM kriyate, vAcaMyamo vrate purandara. zceti, tadeha "vAciyamo vrate" iti sUtraM ": sarvayoH" (pA0ma032-41) ityatra 'puridAre ityaMzazca zakyamakartum / te kim ? yo hyazaktyAdinA vAcaM yacchati tatrANeSa yathA syAt / vAgyAmaH / / pR: sarvayorisahoH (pAsU03-2-41) // 'pura''sarva' ityetayAH karmajorupapadayoryathAsaGkhathaM dArisahordhAtvoH khac syAt / puraM dAra yatIti purandaraH, "vAcaMyamapurandarI ca" (pA006-3-60) ityam / sarvasaha
Page #450
--------------------------------------------------------------------------
________________ dhAtvadhikAre kRtprakaraNam / 441 raajaa| iha sUtre 'dR vidAro (krayA0pa021) ityasya grahaNaM, na tu 'ha bhaye' (bhvA0pa0810) 'dRk Adare' (tu0mA0131) ityetyorityupdeshH| sahigrahaNamasaMkSArtham / saMhAyAntu "bhRtaji" (pAsU0e03-2-46) ityAdi vakSyati / "mage ca dhAreriti vaktavyam" iti kAzikA / bhAgyAdAvaraSTama. pIdaM bAhulakena labhyate / bhagaM dArapatIti bhgndrH| ___ sarpakUlAnakarISeSu kaSaH (pAsU03-2-42) // eSu caturSu karmasU. papadeSuH kaSeH khan syAt / sarvakaSaH khalaH / kUlaGkamA ndii| amrako vAyuH / karISakaSA paatyaa| meghartibhayeSu kRSaH (pA0sU03-2-43) // eSu triSu karmasUpapadeSu karoteH khac syAt / meghaGkaraH / RtiGkaraH / bhayaGkarA / upapadavidhau bhayAdigrahaNaM tadamtavidhi prayojayatItyuktatvAt abhayaGkaraH / kSemapriyamadreNa ca (paa0suu03-2-44)|| trigveSu karmasUpapadeSu karo. teraNa syAucAtkhac / kSemaGkaraH / kSemakAraH / priyngkrH| priykaarH| madraGkaraH / madrakAraH / veti vaktavye aNgrahaNaM hetvAdiSu TapratiSedhA. rtham / kathamtarhi alpArambhAH kSemakarAitikarmaNaH zeSatvavivakSAyAM pavAdyac bhaviSyati / chandasi 'zivaGkaraH' ityapi dRzyate / tathA cAyarvazAkhAyAM ziva eko dhyeyaH zivaGkaraH sarvamanyatparityajya'iti / kartRvyatyayAtsivam / Azite bhuvaH karaNabhAvayoH (pA0sa03-2-45) // atra 'supi'ityuH patiSThate na tu 'karmaNi'iti, bhavaterakarmakatvAt / yadyapi sopasargasya prAptyarthasya ca bhavateH sakarmakatvamasti tathApi tatra khacA na bhavita. vymnbhidhaanaadityaahuH| ___ Azitazabdazca dvividho'tra gRhyate / 'aza bhojane (kyA0pa051) ityasmAdAparvAdavivakSite karmaNi kartari ktapratyayAnta ekaH / aze. ya'ntAtprayojyakarmaNi ktapratyaye kRte aparaH / "mAzitaH kartA"(pA0 sU06-1-207) ityAdhuvAcaSidhirapyubhayoraviziSTaH / tatra dvitIye prayojya eva bhUtapUrvagatyA karkocyate / pratyavasAmArthAnAmaNo kartuMrNI krmsNjnyaavidhaanaat| "kRSannitphAlaAzitaM kRNoti" ityatrApi ayameva praahyH| avaprahAvarzanAta / Adhe tu sAmpratikameva krtRtvm|ystu"dhrau. vyagatipratyavasAnArthebhyaH" (pA0sa0e03-4-76) iti bhASakarmAdhikara. NeSu kA, tadanto nAtra gRhyate, anabhidhAnAt / sutrArthastu Azita. zabde subanta upapade bhavaterdhAtoH karaNe bhAve cArthe svac syAt / A
Page #451
--------------------------------------------------------------------------
________________ 412 zabda kaustubhatRtIyAdhyAya dvitIyapAde prathamAnhike zito bhavatyanena Azitambhava odanaH / yAvatA odanena atithyAdibhajito bhavati sa evamucyate / bhAve- Azitasya bhavanamAzitambhavaH / idda "vAsarUpa" (0sU03 - 1 - 94 ) vidhinA lyUDapi bhavati / 'Azi tabhavanam' iti / ghaJ tu bAdhyate eva, sarUpatvAdityAhuH ! na cAtra "talyuTtumunkhalartheSu vAsarUpavidhirna" ( pa04070) iti niSedhaH : zaGkayaH, yatra hi ghaJAderapavAdatvena lyuT prasaktaH, utsarga nityaM bAdhate na tu vikalpeneti tadarthaH / iha tu lyuTo'pavAdo'yaM khac / tatra vAsarUpanyAyo nirbAdha eva / 'Azitabhavanam' ityudAharato jayAdizyasya sammatazceti dik / saMjJAyAM bhRtRvRjidhArisahitapidamaH (pA0su03-2-46 ) // bhRprabhR. tibhyo'STabhyaH yathAyogaM karmaNi subante copapade khac syAtsaMhAyAm / vizvaM bibhartIti vizvambharaH kaiTabhajit / "rasA vizvambharA sthi: rA'' (a0ko02-1-2) / rathantaraM sAma / rathena taratIti vyutpattimAtram, svarasaMskArAvagrahAdisiddhyartham / na tvatrAvayavArthAnugamo'sti, "rathaH staramAjabhArA vasiSThaH" ityatra hi rathamityavagRhNanti / antodAttaM cAzrIyate / akhaNDatve tu avagraho na syAt / " nanviSayasva" ( phi0su0 26) ityAdyudAttaJca syAt / pativarA kanyA / zatruJjayo hastI / yuga. svaraH parvataH / zatruMsahaH / zatruntapaH / arindamaH / antarbhAvitaNyartho'tra damiH / saMjJAyAM kim ? kuTumbaM bibhartIti kuTumbabhAraH / ". 4 gamazca (pA0su03-2-47) // masmAt khac syAtkarmaNyupapade saMjJAyAm / sutaGgamaH / pUrvasUtre eva gaminakaH / uttarasUtre gamerevAnuvRttiyathA syAt, bhRtprabhRtInAM mA bhUditi / antAtyantAdhvadurapAra sarvAnanteSu DaH (pA0su03-2-48) // 'saMjJAyAm' iti nivRttam / saptasu karmasUpapadeSu gamerDaH syAt / antaM gaccha tItyantagaH / atyantagaH / adhvagaH / duragaH / pAragaH / sarvagaH / ana: ntagaH / DittvasAmarthyAdabhasyApi TerlopaH / I sarvatrapannayorupasaMkhyAnam (kA0vA0 ) // sarvatragaH / panaM patitaM yathA syAttathA gacchatIti pannagaH / 'pannam' iti kriyAvizeSaNaM paThyate kAntam / uraso lopazca (kA0vA0 ) // urasA gacchatItyuragaH / suduroradhikaraNe (kA0vA0 ) // sukhena gacchatyatreti sugaH / durgaH / karmaNi tu khaleva / sugamaH / durgamaH / niro deze (kA0vA0 ) // nirgo dezaH / anyatrApi dRzyate iti vaktavyam (kA0vA0 ) / grAmagaH / gurutalpagaH /
Page #452
--------------------------------------------------------------------------
________________ dhAtvadhikAreM kRtprkrnnm| AziSi hanaH (pAsU03-2-49) // karmaNyupapade hanterDaH syAdAziSi gamyamAnAyAm / zatru vadhyAt zatruhaH / AziSi kim ? zatrughAtaH / atra vArtikAni dArAvAhano'Nantasya ca TaH saMjJAyAm (kA0yA0) / 'dArauM' iti zabdApekSayA pulliGgatA / dAruzande upapade AyUrvAddhanteraNa, antasya ca TakArAdezo vaktavya ityarthaH / TavidhAnArthamidam / aNa tu "karmaNyaNa"(pA.su03-2-1)ityeva siddhH| antagrahaNaM spaSTArtham "alo. tyasya"(pA0la01-1-52)ityeva siddhaH / anyathA hi TaH pratyayaH sambhAvyata / godhAkAlaMkAdAghATaste vanaspatInAm / cArI vA (kaalvaa0)|| cAruzabde upapade prAguktaM vA vaktavyamityA thH| cArvAghATaH / cArvAghAtaH / - karmaNi sami ca (kAbhvA0) karmaNyupapade sampUrvAddhantareNa, antyasya ca To vAvaktavyaH / varNAnsaMhantIti varNasaMghATaH / varNasaMghAtaH / padasaM. ghAtaH / pdsNghaattH| ___ apeklezatamasoH (pAsU03-2-50) // apapUrvAddhante sthAnakleza tamasoH karmaNorupapadayoH / klezApahaH putraH / tamo'pahaH sUryaH / anaashiirrtho'ymaarmbhH|| kumArazIrSayoNiniH(pA0403-2-51) // etayoH karmaNorupapadayoM hanteNiniH syAt / kumAraghAtI / zIrSaghAtI / "supyajAtI" (pA0sa0 3-2-78) ityevamAdibhiH sikhe taacchiilyaavshykaadhmaadivirhe| 'pi yathA syAdityevamathai, zirasaH zIrSabhAvArtha vacanam / __ lakSaNe jAyApatyoSTaka (paasuu03-2-52)|| hantarghAtooNyApatyoH karmaNorupapadayorlakSaNapati kartari Takpratyaya: syAt / jAyAno brAhma. NaH / patighnI vRSalI / so lakSaNazabdo'rzamAdyanpratyayAnto na tu kevalA, satrArambhasAmarthyAt / kevale hi. lakSaNe tilakarekhAvizeSAdau kartRtvena vivakSite uttarasUtreNaiva siddhaH pratyayaH / tasmAdyasya tila. kAdi jAyAmaraNanimittamasti sa tAM hantIti gauNo vAdaH / evaM 'patitrI' itytraapi| amanuSyakartRke ca (pAsU03-2-53) // manuSyabhitrakartRke'thai varga. mAnAbAtoH karmaNyupapade Tak syAt / jAyAghnastilakAlakaH / pati. nI pANirekhA / pittanaM ghRtam / amanuSyakartRke iti kim ? Akhu. ghAtaH zUdraH / yadyapi amanuSyazabdo rakSApizAcAdiSu kadastathApIha lakSyAnurodhino vyAkhyAnAnmanuSyAdanyatsarvamevAha / nanu pUrvastre lakSa.
Page #453
--------------------------------------------------------------------------
________________ 44 zabdakaustubhatRtIyAdhyAyadvitIyapAde prathamAnhikegagrahaNaM yathA pratyayArthavizeSaNama, tahApyamanuSyagrahaNamastu, kiM kartRgrahaNeneti cet ? maivam, 'amanuSya'ityucyamAne upapadatvaM vidyA yeta, pUrvasUtre tu upapadAntarasatvAtpratyayArthavizeSaNatA nizcIyata iti vaiSamyAt / atha kathaM kRtaghne nAsti niSkRtiH' 'balabhadraH pralambadhnaH' 'zatrughnaH' ityAdi ? mUlavibhujAdiSu drssttvyaaH| kathantarhi 'coraghAto nagaraghAto hastI' iti ? bAhulakAdaNiti vRttirbhAgyaJca / zaktI hastikapATayoH (paa0s03-2-54)|| zaktI gamyamAnAyAM ha. stikapATayoH karmaNorupapadayointerdhAtoSTak syAta / manuSyakartRkArtha ArambhaH / hastigno manuSyaH / kapATanazcoraH / zatAviti kim : viSeNa hastinaM hantIti hastighAtaH / yadyapIha zakirasti azaktasya kartRtvAnupapattestathApi zaktigrahaNasAmarthyAtprakarSavijJAnam / tena svabalenaiva hantuM yA zaktiH sA gRhyate / evaM codAharaNe'pi hastinaM hantuM mA vAvadhIt / sAmarthyAtizayamAtrAtu 'hastinaH' ityaadhucyte| kaM ziraH pATayati pravizate iti kapATam / 'kavATam' iti pAThe tu aTateH pacAyac / "kavacoNe" (pA006-3-107) ityatra yogavibhAgA. koH kavAdeza iti hrdttH| pANighatADadhau zilpini (pA0sa03-3-55) // etau nipAtyete zilpini kartari vAcye / 'pANi' 'tADa' ityetayorupapadayorhantarghAto. TakpratyayaH tasmizca TilopaH ghatva nipAtyate / pANighaH / tADapaH / zilpinIti kim ? pANighAtaH / taaddghaatH|| rAjadha upasaGkhyAnam (kaavaa0)||raajaanN hantIti raajghH| mAdhyamubhagasthUlapalitalagnAndhapriyeSu vyarthe vaccI kRSaH karaNe yuna (pAsU03-2-56) // mAtyAdiSu vyarthevaLyanteSu saptama karmaH supapadeSu karoteH syuna syAt / karaNe bvekalpikatvAd dvividhA zvyarthA ADhyAdayaH, cyantA aLyantAdha / tatra vyantAH paryuda. syante / anAvyamADhyaM karotyanena AbyaGkaraNam / samagaharaNami. tyAdi / vyarthagviti kim ? bhADyantailena kurvanti / ambanayantI. tyartho'nekArthatvAkhAtUnAm / tena nAtra prAganADhyaH sam Aya: ki yate iti abhUtatadbhAvAbhAvaH / astu vA abhUtatadgAva, tathApi prakRte. 'ravivakSAyAM pratyudAharaNam / prakRtireva pariNAminIkhena yadA viva. syate yathA apaTAstantavA paTImavantIti, tadA viprtyyH| tathA ca tatra vArtikam prakRtiviSakSAgrahaNaM c(kaabhvaa0)| iti / avAviti kima ? :
Page #454
--------------------------------------------------------------------------
________________ dhAtvadhikAre kRtprakaraNam / vyAkarotyanana / syAdatata / "karaNAdhikaraNayAzca" (pAsU03-3-197) iti lyuTA'tra bhavitavyam / na ca lyuTaH khyunazceha vizeSo'sti, ubhayathAs pi hi 'AyIkaraNam' ityeva rUpam / "khityanavyayasya" arurviSadaja mtasya mum' (pAsU06-3-66,67) iti hi isvatvaM mum cAnavyayasya vidhIyate / ghyantazcAvyayam , "UryAdicciDAcazca" (pA0sU01-461) iti nipAtatvAt / na ca khyuni sati "upapadamati" (pA0su0 2-2-19) iti nityasamAlo labhyate lyuTi tu neti vAcyam / lyuTya. pi gatisamAsasya sambhavAt tasyApi nityasamAsatvAvizeSAt / na ca strIpratyaye vizeSaH, ubhayatrApi GIbeva bhavati / lyuTi "TiDDhANam" (pA0404-1-15) iti sUtreNa, khyuni tu tatratyena khyuna upasaMkhyAnena / na ca svare vizeSaH, lyuTi hi litsvareNa kRtra udAttatvaM syuH nyapi nitsvaraNa tathaiveti / tasmAt 'accau' iti vyarthamiti cet ? satyama, uttarArtha tadukkamiti bhASyakArAH / evaJca 'aavyaakrnnm| ityAdi rUpaM lyuTA bhavatyeveti bhAva iti kaiyaTaH / yatu jayAdi. tyenoktam-pratiSedhasAmarthyAt khyunyasati lyuDapi na bhavati / tena lyuTo'pyayamarthataH pratiSedha iti / tasyAyamAzayaH kevalottarArthatve tatraivAccAviti brUyAt / ihakaraNasAmAntu lyuDapi na / yathA "iko'ci vibhakto" (pA0907-1-73) ityagrahaNasya uttarArthatve satyapi ihakaraNasAmarthyAt "na lumatA" (pAsu01-1-63) ityasyAni. syatA bApyate ityabhiprAyeNAha-raha kizcit po itIti vakSyate / tathA cotsarArthatApi kAmamastu na tu kevalottarArthateti / bhAgyavArtikasva. rasena tu kevalotarArthatvaM labhyate / atastadvirodhAttikammatamayukta. miti kaiyttH| kasari bhuvaH khiSNucakhuko (pA0sa03-2-57) // AtyAdiSu jya] vanyanteSu subanteSUpapadeSu bhavaterdhAtoH kartari viSNuc khukam etau staH / bADhayambhAvaSNuH / AkhyambhAvukaH / subhagambhavi. pNuH / subhagambhAvuka ityAdi / kartRprahaNaM karaNanivRttyarthamuttarArthaca / khakAro mumarthaH / akAro vRddhyrthH| sthAdetat / viSNuca ikAro mAstu 'vasnuH' iti 'snus' iti ghocyatAm / tatrAyamapyarthaH, svarArthadhakAro na kartavyA, pratyayasvareNeMvAbhimatAsoH / kathantarhi ikArAditvamiti cet ? iDAgameneti gRhANa / na ca "ekAca upadeze" (pAsU07-2-10) itINaniSedhA,
Page #455
--------------------------------------------------------------------------
________________ 446 zabdakaustubhatRtIyAdhyAyadvitIyapAde prathamAnhike bhavaterudAttatvAt / atrottaraM vArtikakAra Aha naJastu svarasidyarthamikArAditvAmiSNucaH // iti / 'natraH' iti paJcamI / natra uttarasya viSNujantasya svarasiddhyarthaH mityarthaH / yadyayAmakArAdirna kriyeta tataH satyapITi "kRtyokeSNuccA. vAdayazca" (pA0sU06-2-160) iti sUtre asya grahaNaM na syAt / asya cakArAnubandhAbhAvAt / athocyata-ayamapi cit / 'khasnuc' iti / evamapi lAkSaNika svAtSatvaNatvayozcAsiddhatvAt SNuc' iti rUpAbhAvAt grahaNaM na syAdeva / tata ikArAditvaM kriyte| - atredaM vaktavyama-satyapIkArAditve "tadanubandhakagrahaNe nAtadanubandhakasya" (pa0bhA084) iti paribhASayA alaGkAdiSNuca eva prahaNena bhAvyaM, nAsya / ayodhyeta / ikArocAraNasAmarthyAvasyApi prahaNamiti / hantavaM vaSNujayamastu tatreTi kRte cakArAnubandhasAmarthyAdasthApi prahaNamastviti kimikAraNa? tasmAzcintyametat / yanu haradattena SavaNatvayoH sAmarthyAMdasyagrahaNaM bhavatItyukam, tadapyApAtataH snujapekSayA Nuju. ko pratyuta prakriyAlAghavena SatvaNatvayoH karaNasyocitatayA sAmarthyA. yogAditi dik| spRzo'nudake kin (pAsU03-2-58) / anudake subante upapade spRzaH kvin syAt / yadyapi spRzaH sakarmakatvAtkarmaNyupapade ityeva prAptastathApi pUrvasUtrAt kartari' ityanuvRttaH 'supi' ityevopapadaM niNIM: yate / tathAhi-"kartari kat' ityeva kartari kvinaH siddhatvAtkanuvR. tiH kartRpracayArthA / karmaNyupapade ekaH kartA, karaNAdau cApara hatyevaM kartRpracayaH / tathA ca subante upapade iti phalitaM bhavati / dhRtaM spRzaH tIti ghRtaspRk / mantreNa spRzatIti mantrespRhati praashH| vastutastu pUrvasUtre kartRgrahaNaM vyarthameva / vaddhi na tatraiva karaNAnu. vRttinirAsArtham, asvaritatvAdeva ttsirH| nApIha kartRpracayArtham, 'mantraspRk' ityAdeH kvipA'pi siddhH| na ca kvipi. kutvaM na syA. diti vAcyam , kvinpratyayo yasmAttasyAnyatrApi kutvam iti vakSya. mANatvAt / anyathA 'asak' ityAdyasiddharityavadheyam / __ anudake iti kim ? udakasparzaH / na ceha kvipA 'udakaspRka' iti rUpaM durvAramiti vAcyam , anudake iti paryudAsasAmAtviva. podhyapravRteH / kathantarhi 'mantraspRk' ityAdeH kvipA siddhiruti.
Page #456
--------------------------------------------------------------------------
________________ ghAvadhikAre kRtprkrnnm| cet ? udake kvio'pravRsAvapi mantrAdAvupapade pravRttau bAdhakAmA. diti did| kvinaH kakAro gunnprtissedhaarthH| ikAro "verapRktasya' (pAsU061-67) iti vizeSaNAryaH / nakArastu yadyapi nAthudAttArthaH, ekAjabhyaH kvino vidhAnAttatra dhAtusvareNaiva siddheH, yastvanekAc 'dadhRk' iti, tatrAntodAttasya vakSyamANasvAt , tathApi "kvinpratyayasya kuH" (pA.sUra 8-2-62) iti vizeSaNArthaH / "kviHpratyayasya" ityucyamAne sandehaH syAt / ke kvipo kA nirdeza iti| na ca kvernirdeza ekaH pakAraH, kvipastu dvAvini vizeSaH / kverapi nirdeze pakArasya "anaci ca" (pA0sa08-4:47) iti dvivacanopapatteH / na caivaM kvipi pakAratraya. miti vAcyam, "jharo jhari" (pA0 su08-4-65) iti lopopptteH| vyaJjanaparasyaikasyAnekasya pozAraNe vizeSAnupalammAca / katvigdaghRsragdiguSNigaJcuyujikuJcAJca (pAsU03-2-59) / AdhAH paJca kvinnantA nipAtyante / tatastribhyaH kvinvidhIyate / taH nApi nipAtanaiH saha nirdezAtkiJcidalAkSaNikamasti / tadyathA-azeH sakarmakatvAtkarmaNyeva prAptaH subantamAtre vidhIyate / yujikruvibhyAntu kavalAbhyAmeva / yujevidhAnasAmarthyAcca / na hi sopapadAdhujeH kvi. ni kvipi vA vizeSo'sti, kutvasya "coH ku' (pA0sa08-2-30) ityanenaiva siddhasvAt / anupapade tu "yujerasamAse' (pAsU07-1-71) iti numi kRte nakArasya kutvArthe kvino vidhAnaM bhavati sArthakam / kuzernalopAbhAvazca nipAtyate / Rtau yajati Rtvik / iha Rtuzabde. upapade yajekvin / bhidhRSA prAgalbhye (svA0pa023), asya kvin dvivacanamantodAttatvaJca nipAtyate, dadhRk / mRjeH karmaNi kvin, amA. gamazca nipAtyate / sRjyate iti sak / dizeH karmaNi kvin / vizya. te iti dik| utpUrvAsniheH kvin, upasargAntalopaH, sasya SatvaJca, uSNik / prAG / pratyaG / yuG, yujii| sopapadAttu "satsudviSa" (pAsu03-261) iti kvip / azvayuk / yadi tu nipAtanasAhacaryAtsopapadAdanu. papadAcca yujeH kvin bhavatItyucyeta, tadA "satsUdviSa" iti sUtre yujigrahaNaM zakyamakartum / kuza kruza kauTilyAlpIbhAvayoH (bhvA010 185,186) / nopadhAvimau / tathA ca nikucitirityatra nalopo dRzyate / "satripAta" (pa0mA087) paribhASAyAH phalAni paThan vaartikkaaro| yAha-"udupadhatvamakittvasya nikucitaH" iti / akArastu "stoH"
Page #457
--------------------------------------------------------------------------
________________ 448 zabdakaustubhatRtIyAdhyAyadvitIyapAde prathamAnhike(pA0su08-4-40) iti cutvena, tasyAsiddhatvAt coH kuH (pA0sa082-30) iti kutvaM n| akAropadhaM paThatAM tu'kruzcau' 'kuJcaH' ityAdau prApta kutvaM saGi jhalIti vacanAdvAryate / saGiti pratyAhAraH sanaHsazabdA. dArabhya A mahiGo ukArAt / patra kecita-kuJcireka eva dhaatuH| tasya kakArAtparo repho'pi kvinsaniyogena nipAtyate ityAhuH / "coH kuH" (pA0su08-2-30) iti sUtre vAmanakAzikAyAM spaSTametat / / tyadAdiSu dazo'nAlocane kam ca (pAsU03-2-60) // anAlo. canArthAd zerdhAtostyadAdiSu kasyAccAkvin / taarm| tArazaH / yAhA / yaarshH| kamo akAro vizeSaNArthaH ThakaThakamiti sva. rArthazca / anAlocane kim ? tatpazyatIti thrshH| tAhazAdayastu kaDhi. zabdAH / te ca asatA'pyavayavArthena vyutpAdyante / ata eva pra. mAlocane ityuktam / dRzyarthAbhAve'pyavaM vidhiH| sati tu zyayeM aNeva bhavatIti bhAvaH / mAdhye tu karmakartari vyutpttidrshitaa| tamivemaM pazyanti janA, sa havAyaM pazyati jJAnaviSayo bhavatItyarthAt / tathA grAhakSA svArtha takhitapratyayA evetyapi pakSAntaraM sthitaM bhAgye / tacca "TiDDhANam" (pAsU04-1-15) iti sUtre vyutpaadyissyaamH| samAnAmyayozceti Sakavyam (kAbhvA0) saha / sahazaH anyaah| anyaahshH| kso'pi vaktavyaH (kaabhvaa0)|| tyadAdiSu samAnAnyayozca (kaavaa0)|| tArakSaH / shkssaa| anyaarkssH| __satsRdviSadruhaduhayujavidabhidacchidAjinIrAjAmupasarge'pi kvie (pA0sa03-2-61) // supIti vartate / karmaprahaNaM tu "spRzo'nudake" (pA0103-2-58) ityataH prabhRti nAnuvartate / tatra hanuvRttena kartRpra. bayAna kartRgrahaNena tabhivRttirityuktam / kartRgrahaNapratyAkhyAne tu vyAkhyAnAdeva karmagrahaNanivRttirityanyadetat / sadAdibhyo dhAtubhyaH supyupasarge'pyanupasarge'pyupapade kvie syAt / upasargagrahaNaM zAphnArtham / "supi sthaH" (pA0sa03-2-4) ityataH prakRtasya sugrahaNasya upasargetaraparatvamiti / yuktaJcaivata , vizeSasannidhau AmnAtasya sAmAnyazabdasya tadatiriktaparatvaudi. tyAt / tatphalantu "spRzo'nudake kvin' (pAsU03-2-58) itpatra
Page #458
--------------------------------------------------------------------------
________________ dhAsvadhikAra kRtprakaraNam / 449 upasargasyAgrahaNamiti kaiyaTaH / yattu sAmAnyApekSaM jhApakamAzritya "vadaH supi kyaca' (pA060 3-1-106) ityatrApi upasargataraparatvamuktaM bhASyavRttyostattu mandrapra. yojanam / tatratyabhASye "gadamadacarayamazca' (pA0sa03-1-100) iti sUtrAdanupasargagrahaNamanuvartata iti siddhAntitatvAt / vastutastu kaiyaTokamapi phalaM cintyameva, spRzerupasarge kvinamA ve'pi kvipo duIratvAt / tatra ca kvinkvipoH svare rUpe kA vizeSasya durlabhatvAt / ___atha vA satyabhidhAne yaGlugante anekAckatvena svare vize. So vrnnniiyH| vastutastu "anudake" iti paryudAsAdatra satvavAcakasyaiva grahaNenopasarga prAptireSa nAsti / yantu 'gApoSTaka" (pAsU03-2-8)ityatra phalamityAhuH, tantra, tatrApi "anupasarge" ityanuvRtteH / 'karmaNi' ityasya sambandhe'pi 'supi' ityasyAsambandhena jJApakApravRttazca / tasmAt "su. pi sthaH" (pA0sa03-2-4) ityatraiva yathAkazcitphalavizeSo varNanIya ityaastaantaavt| haMsaH zuciSat / "pUrvapadAt!' (pA0908-4-3) iti Satvam / tatra ca 'chandasi' iti vartate / tena bhASAyAM 'zucisat' ityeva bhavati / tathA ca mAdha:-"manassu yena dusadA nyadhIyate" iti / "Adite. yA diviSadaH" (a0ko01-1-3) ityatra tu suSAmAdipAThAta Satvamiti mAdhavaH / upaniSat / "sadiraprateH" (pAsU08-3-66) iti Satvam / 's' iti dviSA sAhacaryAtsUterAdAdikasya grahaNam, na tu suvatisUyA tyoH / aNDasUH / prasUH / mitradviT / pradviT / mitraruk / pradhruk / go. dhuk / pradhuk / yujira yoge (ru0u07) yujasamAdhau (di0A071)dvayo. rapi prahaNama / azvayuk / prayuk / vida zAne (ma0pa054) vida vicA raNe (ru0A013) vida sattAyAm (di0A065) trayANAmapi grahaNama na lAbhArthasya videH, akArasya vivakSitatvAt / vedavit / pravin / kASThabhit / prabhit / rajjucchit / pracchit / zatrujit / senA. nIH / praNIH / "upasargAdasamAse'pi" (pAsU08-4-14) iti Natvam / agraNIH / grAmaNIH / atra jhApakANNatvam / "sa eSAM grAmaNIH" iti nirdezo hi pUrvapadasthAnimittAduttarasya nayatena. kArasya asaMjJAyAmapi NatvaM jJApayati / nArUpaviSayaM cedaM jJApakam / tena 'prAmanAyaH' iti karmaNyaNi Natvanna / jJApakasya sAmAnyApekSa. zabda. dvitIya. 29.
Page #459
--------------------------------------------------------------------------
________________ 450 zabdakaustubhatRtIyAdhyAyadvitIyapAde prathamAhikesvAdagrazabdAdapi Natvam / nanvevaM rAmAdizabdebhyo'pi prApnotIti cet ? iSTApattirityeke / agragrAmAbhyAM nayateriti vacanAjJApanamapi upapadadvayamAtraviSayam / nirUpamAtraviSayatA tu vacanasyApyavadheyetyanye / svarAT / virAT / samrAT / "mo rAji"(pA0su08-3-25) iti matvam / iha yujigrahaNaM zakyamakartumiti "RtvigdadhRk" (pA0sU0 3-2-59) itisutre evAvAcAma / atra jayAdityaH-"anyebhyo'pi dRzyate" (pA0sa03-2-178) iti sAmAnyena kvivakSyate tasyaivAyaM prapaJca iti / nanvetadasaGgatam , tasya tAcchIlikatvAditi ceta ? satyama, "kvie ca" (pA0sa03-2-76) iti sUtramiha viSakSitam / tatrApi hi "vijupa chandasi"."Ato maninkvanivvanipazca" "anyebhyo'pi iyante" (pA0sa03-2-73,74,75) iti sannihitaM hazigrahaNamanuvartya bacanavipariNAmena vyAkhyAtuM zakyata ityaashyenodaahtjyaaditynnyprvRtteH| etena "sthAkaca" (pAsu03-2-77) iti sUtre kvipa si. Do'nyebhyo'pi dRzyate iti iti bhASyaM tatratyavRttizcetyubhayamapi vyaakhyaatm| atredamavadheyama, sUtrasya prapazcArthatve sthite savidetyatra dhAtuvize. SaSaparigraha vRcikRtoko yatno niSphalaH, suvatisyatyorvindateca "kvi paca" (pA0sU03-2-76) iti kvipo durvAratvAta / na ceha dhAtuvize. SagrahaNaM niyamAthai tena suvatyAdiSu "kvie ca" iti sUtraM na pravarcata iti vAcyam, apacArthamidaM sutramiti svoktivirodhAta / kiza "lu. gvikaraNAlugvikaraNayoH"(pa0bhA092) iti paribhASayA suvatisUyatyorava grahaNaM nyAyyaM, sAhacaryamAtrapuraskAre vA uccAraNArthAkAravadbhiH pUrvottaraiH sAhacaryamupekSya kathaM videtyakAravivakSokA, kathaM vA yujetyu. bhayagrahaNamavocat, na hi yujavidayAraNvapi vaiSamyamasti, tasmAdiH ha vRttikRtAntadanugAminAmanyeSAJca dhAtuvizeSaparigrahe aminivezo nirmUlo niSphalazca / nanu prapaJcatvokyA sutramarthAtpratyAkhyAtam, tathA ca sugrahaNe upasarganivRttina jhApyeteti cet ? mA jhApi, tatphalasya prAgeva zithi. lIkRtatvAt / eva NinividhI subagrahaNamapi na karttavyam iti maha. deva lAghavamiti dik / bhajo NviH (pA0ma03-2-62) / supyupasarge copapade bhajeviH syAt / addhabhAk / prabhAkU /
Page #460
--------------------------------------------------------------------------
________________ dhAtvadhikAre kRtprakaraNam / chandasi sahaH (pAsU03-2-63) // supyupapade upasarge ca saherdhAtozchandasi NvipratyayaH syAt / duzcyavanaH pRtnaassaalyudhyH| abhIda. mekameko'smi niHSAT / kathantarhi "turAsAhaM purodhAya" "dharAturA. sAhimadarthayAca"ityAdi, chandasItyukterbhASAyAM vipratyayAnupapatte. riti cet ? cintyamiti haradattaH / sahaterabhibhavAnivRttapreSaNAtprAkRte'rthe Nici kibdhicoranyatara iti vA smaadheym| vahazca (paa0s03-2-64)|vhtrdhaatoH supyupasarge copapade chandasi viSaye NviH syAta / dityavAT ca me dityauhI ca me / yogavibhAga uttraarthH| kavyapurISapurIpyeSu jyuTa (pA0sa03-2-65) // eSUpapadeSu chanda si vaheryuTpratyayaH syAt / kavyavAhanaH pitRNAm / purISavAhanaH / puriijyvaahnH| havye'nantaHpAdam (pA0su03-2-66) // havyazande upapade chandasi vaheyuT syAt pAdAnte / agnizca havyavAhanaH / pAdamadhye tu "vahazca" (pAsu03-2-64) iti vireva / havyavALagnirajaraH pitA nH| ___ janasanakhanakramagamo viT (pAsU03-2-67) // upasarge supi co. papade chandasi viT pratyayaH syAt / "verapRktasya"(pAsa06-1-67) ityAdau sAmAnyagrahaNAvighAtArthaSTakAraH,"viDvano"(pAsU06-4-41) ityAdI vizeSaNArthazca / jana janane (ju0pa023), janI prAdurbhAve (di0A043) dvayorapi prahaNam / abjAH / gojAH / SaNu dAne (tau0 2), SaNa sambhako (3510465) dvayorapi grahaNam / goSA indro nRSA asyazvasA vAjasA ut| iyaM zujmebhirvisakhA ivArujat / AdadhiH kAH zavasA pazca kRSTIH / agnimuSasamazvinAndadhikrAntAH suryoM apre zukoagregAH / udAharaNeSu "viDvanoranunAsika syAta"(pAsU06-441) ityAtvam / 'goSA' 'nRSA' ityatra "sanotaranaH" (pAsu08-3108) iti Satvam / apregA iti saptamyA aluk / / ado'nanne (pAsU03-2-68) // 'chandasi' iti nivRttam / anna. mine supyupapade aderSiT syAta / Amamatti AmAt / sasyAt / ana. ne kim ? annAdaH / bhASAyAM "karmaNyaNa" (paa0su03-2-1)| chanda. si tu kRdvayatyayena pacAdyac ityuktam / tena 'annAdaH ityatra 'ana adaH' ityavagrahaH sidhyati / / kravye ca (pAsU03-3-69) // kavyopapade aderdhAtorviT pratyayA syAt / kravyamAti kravyAt / pUrveNaiva siddha vacanamasarUpabAdhanArtham /
Page #461
--------------------------------------------------------------------------
________________ 452 zabdakaustubhatRtIyAdhyAyadvitIyapAde prathamAliketenAN na bhavati / kayantarhi "kravyAdo 'napa AzaraH" (a0ko01-162) ityamaraH? ___ atrAhu-kRttavikRttapakamAMsazabde upapade aN / tasya ca pRSo. darAditvAtkavyabhAva iti / asyArthaH-kRttaM chinnaM tadeva punarvizeSataH kRtaM, "pUrvakAla"(pA0sa02-1-48) iti samAsaH, tasya pakazabdena punaH sa eva samAsaH, tato mAMsazabdena punarvizeSaNasamAsaH, tasya kravyAdezaH / nanvevaM 'kravyAdaH' iti rUpasyAvarjanIyatayA kiM vAsarUpabAdhanArthenAnena vacanena / vArtikavirodhazca / yadAi-ado'nanne kraya grahaNaM vAsarUpanivRtyarthamitIti cet ? bhaivam , arthabhedAdubhayasAdhutvo. papatteH / AmamAMsabhakSako hi kravyAt / viziSTapakkabhakSastu 'krvyaadH'iti| duhaH kabdhazca (pA0sU03-2-70) // duheH supyupapade kap syaaddhshvaantaadeshH| kAmadudhA dhenuH / mantre zvetavahokthazaspuroDAzo Nvin (pA0sa03-2-71) // zvetA. dipUrvebhyo vahAdibhyo dhAtubhyo NvinpratyayaH syAnmantra / dhAtUpapadasa. mudAyAzceha nipAtyante alAkSaNikakAryArtha, pratyayastu vidhIyate / zvetazabde kartRvAcinyupapade vaherdhAtoH karmaNi kArake Nvinpratyayo bhava. ti / zvetA enaM vahanti zvetavA indraH, taM zvetavAham / ukthe karmaNi karaNe vopapade zaMsateH pratyayo nalopazca / ukthAni ukIrvA zaMsati ukthazA yajamAnaH / ukthazAsau / ukthazAsaH / dAza dAne (bhvA0 u0907) asva purasapUrvasya AderDatvaM karmaNi ca pratyayaH / puro dA. zyate puroddaashH| zvetavAhAdInAM Das padasyeti vaktavyam (kA0vA0) / yatra Dasa. ntasya padatvaM bhaviSyati tatra vino'pavAdo Dampratyayo vaktavya itya. rthH| tatazca 'zvetavAho' ityAdAvapadAntaviSaya eva sUtrokto vinudA. hAryaH / 'zvetavAH' ityAdi tu sautrasya vino'pavAdena aupasaMkhyAni. kena Daspratyayenaiva sidhyatItyavadheyam / . vRttau NvinaM prakramya 'zvetavAH' ityAdyudAharaNantu DamaviSaye vi. vo'pi prAptiH sthitetyetAvanmAtrAbhiprAyakatayA kathaJcinneyam / naca isaM vinApi "avayAH zvetavAH"(pAsU08-3-67) ityanena rutvaM niH pAtyatAmiti vAcyam, avizeSeNa nipAtane 'zvetavAho' ityAdAvati. prasaktaH / padAntaviSayatve'pi 'zvetavobhyAm' ityAdAvutvaM na sidhyet / tasmAis vAcya eva / nanvevaM 'zvetavAH' ityAdinipAtanaM vyarthamiti cet ? na, tasya sambuddhayarthatvAt / evaza 'ukthazAH' ityapi sambuddhArtha
Page #462
--------------------------------------------------------------------------
________________ 453 dhAtvadhikAre kRtprakaraNam / nipAtanaM karttavyaM yadi mantre darzanamasti iti kaiyaTAdayaH / evaM sthite mantramAtraviSayANAmeSAM zabdAnAM prakriyAkaumudyAM laukikeSadAharaNa. manucitam / vaidikaprakriyAyAntu yujyate / Dasantatvena sAntaprAtipadi. kemvevodAhartumucitA apyate'padAntaviSaye hakArAntatvAdikaM puraskRta tya yathAyathaM tattatpraghaTTakeSUktA iti bodhyam / ___ ave yajaH (pA0sU03-2-72) // Nvin syaanmntre| tvaM yajJe varuNasyAvayA Asa iti kAzikA / iha 'avayAH' iti pratIkamupAdAya pUrva. sUtre'pi 'zvetavAH' ityAdhuddizya "avayAH zvatavAH puroDAzca" (pAsU0 8-2-67) iti nipAtanAdutvamiti hrdttH| ___etacca sarva prAmAdikam , vinapavAdo Dasa iti bhAjyakaiyaTAdA svagranthe ca nirNItatvAt / tasmAdRtyudAhRtaM usa evodAharaNam / sUtrasya tvapadAntaviSayaM mantrAntaramanveSaNIyamiti dik / / pUrvasUtre evAvayajina paThitaH / uttaratra hi zvetavAhAdayo'pyanuva. teran / yajizcAvapUrva evAnuvarteta / kevala eva tu siddhAnte'nuvartate / vijupe chandasi (pAsU03-273) // upe upapade yajervica syAccha. ndasi / upayabhisarva yajanti tadupayajAmupayaTtvam / mantra ityanuvR. tyaiva bhASAvyAvRttau satyAM chandograhaNaM brAhmaNasaGgrahArtham / uttarasUtre eva vigrahaNe chandograhaNe va kriyamANe yadyapi sarva sidhyati tathApi niyamArthamidam / upayajezchandasyeva na bhASAyAm iti vRttikAraH / nanu izigrahaNAdeva bhASAyAM na bhaviSyatIti cet satyam, tasyevAyaM prapatra iti hrdttH| ___ Ato maninkvanidhvanipazca (pA0sU03-2-74) // supyupasageM copapade mAkArAntebhyo dhAtubhyazchandasi viSaye maninAdayatrayaH pratya. yAH syuH| cakArAdvic / sudAmA / azva iva tiSThatItyazvatthAmA / pRSodarAditvAtsakArasya tkaarH| sudhIvA / supISA / "ghumAsthAdi" (pA0sa06-4-66) sUtreNetvam / maridAvA / ghRtapAvA / vici tu kiilaalpaaH| anyebhyo'pi dRzyante (paa0s03-2-75)||'chndsi iti nivRttam / apizabdaH srvopaadhivybhicaaraarthH| anAkArAntebhyo'pi dhAtubhyo manin kvani banie vic pate pratyayAH syurupapade satyasati ca / suzarmA / prAtaritvA / vijAvA / reDasi parNa nveH| kviA ca (paasuu03-2-76)|| dhAtoH vipsyaatkrtri| ukhA. nata / parNadhvat / vAhAd bhrazyati vAhamrada / vRttau tu 'vahAnada' iti
Page #463
--------------------------------------------------------------------------
________________ 454 zabdakaustubhatRtIyAdhyAyadvitIyapAde prathamAhnikepAThaH / tatra vahAd bhrazyatIti vigrahaH / "anyeSAmapi dRzyate" (pA. sU06-3-137) iti dIrgha iti haradattaH / sthaH ka ca (pA0403-2-77) // tiSThateH supyupapade kA syA. kvica / sUtre 'ka' ityavibhaktiko nirdeshH| zaMsthaH / zaMsthAH / iha "supi sthaH" (pAsU03-2-4-) iti kaH prAptaH / tiSThaterantarbhAvitaNya. rthatayA 'zam' ityasya karmatve tu "Ato'nupasarge kaH" (pA0sa03-2-3 iti kaH prAptaH "vivaca" (pA0su03-2-76) iti kvibapi / na ca vizeSavihitena kapratyayena kvipo bAdhaH zaGyaH, "vA'sarUpa" (pA0pa0 3-1-94) ityukteH / tadittham-kakvipoH paryAye prApte tadubhayabAdhena "zami dhAtoH saMjJAyAm" (pA0sa03-2-14) iti ac prAptaH / sa hi dhAtugrahaNasAmarthyAtkRto hetvAdiSu TaM yathA bAdhate tathA tiSThateH kakvipAvapi bAdheta / atastamapyacaM bAdhituM kakvipAviha punrvidhiiyte| nanu 'zaMsthAH ' ityatra kvipi lupte pratyayalakSaNena ghumAsthetItvaM syAditi cet ? na, sthAnivadbhAvasya "analvidhau" (pAsU0e01-156) iti niSedhAt "pratyayalope" (pAsU01-1-62) iti sUtrantu niyaH mArthamiti siddhAntAt / yatviha kairaTenoktam ItvamavakArAdAviti vacanAd bhAgyakAravacanaprAmANyAcA pratyayalakSaNenetvAbhAva iti / tada. vidhyartha "pratyayalope" iti sUtramiti pUrvapakSamabhipretya, tatrApyavakArAdAviti vacanasvIkAre 'sudhIvA' iti na sidhyadityaparitoSeNa dvitI. yapakSasvIkAra iti bodhyam / syAdetat "zami dhAtoH" (pAsu03-2-14) ityasyAnantarameva "sthaH kaca" iti sunyatAzcakAreNa 'ac samucIyatAm / tatra savarNadIghe 'zaMsthA' iti bhaviSyati / evaJcotsargApavAdayoH samAnadezatayA sandarbhazuddhirapi labhyate / ItvAbhAvArthe ca na yatanIyamiti / maivam, 'azaMsthAH ' ityatra "ackAvazaktau (pA0sa06-2-157) ityuttarapadAntodAttatvApatteH / "kadrahaNe gatikArakapUrvasyApi(pa0mA0 28) iti 'zaMsthAH' ityasyAjantatvAt / kvivantena nasamAse tu naH pUrvapadaprakRtisthara eva sidhyati / supyajAtau NinisvAcchIlye (pA0sU03-2-78) / ajAtivAcini subante upapade tAbchIlve dhotye dhAtoH kartari NiniH syAt / uSNabhojI / zItabhojI abAtAviti kim ? brAhmaNAnAmantrayitA / tA. nchIlyasya vivakSitatvAta "na loka' (pA002-3-69) iti SaSThIpra. tiSedhaH / tAcchIlye kim ? uSNaM bhuke kadAcit /
Page #464
--------------------------------------------------------------------------
________________ dhAtvadhikAre kRtprakaraNam 455 atra bhASyam - supIti varttamAne punaH sugrahaNaM kimartham, 'anupasarga' ityevaM tadabhUt / idaM tu subamAtre yathA syAt / udAsAriNyaH pratyAsAriNya iti / asyAyamAzayaH-"satsu dviSa" (pA0su03-2-61 ) iti sUtre " supi sthaH' (pA0su03-2-4) ityataH 'supi' ityanuvarttate taccopasargetara param "upasarge'pi" iti pRthaguteH / tadiddAnuvartamAnamarthAdhikArAdupasargetarapa rameva syAt / na copasargepItyaM zopIhAnuvarttayituM zakyaH, kevalabhajUdAdhanArthatvena nirNIte "sthaH ka ca" (pA0sU03-2-77) iti pUrvasUtre "u pasargepi" ityaMzasya phalAbhAvena vicchinnatvAditi / yadyapyuttarArthatayA pUrvatrApyanuvRttiriti vA maNDUkaplutinyAyenadeva sambandha iti vA subgrahaNasyaiva zabdAdhikAra iti vA "satsUdviSa" (pA0su03-2-61 ) iti sutre varNitarItyA tasyAnAvazyakateti vA suvacaM, tathApi sUtrakArAzayavarNanamAtrametat / niSkarSe tu mA bhUdiha subgrahaNamanuvRtyaiva nirvA hAt / sarvathA'pi sumAtre upapade NiniH natvanupasarga eveti siddhAmataH / tathA ca prayujyate - " sa babhUvopajIvinAm" " nyaSedhi zeSo'pyanuyAyivargaH" "ariSTazayyAM parito visAriNA" "patatyadho dhAma vi. sAri sarvataH" "visAribhiH saudhamivAMzujAlaiH" "prabhAvinaM bhAvinamamtamAtmanaH" "na vaJcanIyAH prabhavo'nujIvibhiH" ityAdi / yattviha vRttikRtokaM supIti varttamAne punaH sugrahaNamupasarganivRttyarthamiti, tanna, bhASyavirodhAt, udAhRtaprayogavirodhAzca / na caite prayogA AvazyakAdiNininA kathaM cinnirvAhyA iti vAcyam, yathAzrute bAdhakAbhAvAt / yadyapi vRttikRtoktam "utpratibhyAmAGi sarttarupasaMkhyAnam" (kA0vA0 ) iti tadapi na / bhASye tAdRzavArttikAbhAvAt / etena "utpatibhyAm" iti pratIkamupAdAya 'sup' ityasyopasarganivRtyarthatvAdayamArambha iti vadan haradatto'pi pratyuktaH, bhASyavirodhAta; ASTa* miksklprndhvirodhaac| tathAhi, "kRtyacaH " (pA0sU08-4-29) iti sUtre anamAnAnIyAnIniniSThAdezAH prayojayantItyetadvAkyAntarganigrahaNavyAkhyAvasare "supyajAtI NiniH" "Avazyake ca" iti vyAkhyAtam / "supyajAto" ityasyopasarge pravRsyabhAve asakRtameva tatsyAt / "kRtyacaH' (pA0sU08-4-29) ityatropasargAdityanuvRtteH / yadapi "anumAdinaSThak" (pA0su05-4-13) ityatrAsmAdeva nipAtanANiniriti "visAriNo matsye" ( pA0su05-4-16) ityatra ca pUrvavaNi niriti tadapyetenApAstam / yadapi mAdhavenokam - asmAdeSa Si
Page #465
--------------------------------------------------------------------------
________________ 456 zabda kaustubhatRtIyAdhyAyadvitIyapAde prathamAhnike sAriNa iti nirdezAdaNasanniyogenaiva NinirityukkA niSiddhazca pada maJjayam- 'visArI' iti pRthak prayogaH / pRthakaprayogamasahamAnenaiva nyAsakAreNApi grahAditvANinirityuktvA ata eva nipAtanAdityu kama / nipAtanaJca pratyayasanniyogenaiveti siddhAntitam / tadapi na, "visAriNo matsye" (pA0su05-3-16) ityatra matsya iti kim ? vi. sArI devadaca iti pratyudAharatA vRttikRtA saha virodhAt / bhAgyavi rodhastvastyeva / etenopasarganivRtyartham iti vRttidvacanaM kevalopasarganivRtyartham iti prasAdakAroktirapi pratyuktA / yastu saptapadA* TIkAyAM 'vyApi' ityAprazleSAta 'udAsAriNyaH'pratyAsAriNyaH' iti barasAdhurityuktama, tadapi udAhRtaprasAdakAravAkye kevalapadasya asa hAyaparatayA anekopasarge Ninirbhavatyevetyarthe gRhItvA rabhasAdevoktamiti sarvamidaM bhASya tasvazcairupekSyameveti dik / atra vArttikadvayaM fvevadhau sAdhukAriNyupasaMkhyAnam (kA0vA0 ) / atAcchIlyA * rthamidam / etazca jJApakAtsiddham / yadayam "A ke : " ( vA0sU03-2134) iti sUtre 'tacchIlataddharma' ityabhidhAya sAdhukAragrahaNaM karoti taj jJApayati sAdhukAriNi atAcchIlye'pi NinirbhavatIti / saadhukaarii| sAdhudAyI / brahmaNi vada upasaMkhyAnam (kA0vA0 ) / brahmavAdino vadanti / brahma vedaH / idamapi vArttikam atAcchIlyArtham iti kaiyaTaharadattau / yantu maTTavArttike brahmavAdizabdasya tacchIlataddharmatatsAdhukAriparatayA vyAsthAnaM kRtaM, tasyAyamAzayaH - " supyajAtI " iti sUtreNa tAcchIlye samaH nantaroktavArttikena sAdhukAriNi ca NiniH / " AvazyakAdhamarNyayoH jiMmiH" (pA0s03-3-170 ) iti Avazyake Ninistu taddhameM paryava syati / na tviha "A keH " (pA0sU03-2-134 ) iti sUtrasya vyApA ro'stIti dik / karttaryupamAne (pA0sU03-2-79) // kartRvAcinyupamAne upapade ghAtorNiniH syAt / upapadaM karttA pratyayArthasya karturupamAnam / uSTra iva krozati uSTrakozI / dhvAGkSarAvI / atAcchIlpArthe jAtyarthaJca vacanam / kartari kim ? apUpAniva bhakSayati mASAn / upamAne kim ? uSTraH krozatiH / vrate (pA0s03-2-80 ) // supyupapade dhAtorNiniH syAdvate gamya mAne / samudAyopAdhirayam / dhAtUpapadapratyaya samudAyAcced vrataM gamyata ityarthaH / sthaNDilazAyI / azrAddhabhojI / yadyapi dvidhA niyamaH sa 1
Page #466
--------------------------------------------------------------------------
________________ dhAsvadhikAre kRtprakaraNam / 457 mbhavati 'sthaNDile zete eva' 'azrAddhaM bhuGkte eva' iti vA, 'stha. NDile eva zete' 'azrAddhameva bhuGkte' iti ca, tathApi Adye pratyayo na bhavati 'bate' ityukteH / zAstrasiddho niyamo hi vrataM, na ca zayita. vyameva bhoktavyamevetyarUpaM zAstramasti / asti tu sthaNDile eva zayitavyam , azrAddhameva bhoktavyam iti / tasmAttatraiva pratyayaH / atA. cchIlyArthamajAtyartha vA aarmbhH| bahulamAbhIkSaNye (pAsU03-2-81) // supyupapade dhAtAbahulaM Ni. niH syAt paunaHpunye dhotye / kSIrapAyiNa ushiinraaH| manaH (paa0s03-2-82)|| supyupapade manyateNiniH syAt / darza mIyamAnI / bahulagrahaNAdiha devAdikasyaiva grahaNaM na tu tAnAdikasya / tenosarasUtra skhazi zyaneva bhavati / ___ AtmamAne khazca (pAsU03-2-83) // mananaM mAnaH / AtmazabdaH svaparaH / karmaNi SaSThayA samAsaH / pratyayArthatvena sannihitaH kartA svapadArthaH / Atmakarmakamanane vartamAnAnmanyatedhAtoH supyupapade khag syAt cANiniH / yadyapi vAsarUpavidhinA siddho'sau tathA. pyavicchadAya samuzIyane / tena "karaNe yajaH" (pAsU03-2-85) i. syAdau NinirevAnuvartate na tu khaz / darzanIyamAnmAnaM manyate darzanI. yammanyaH / darzanIyamAnI / paNDitammanyaH / paNDitamAnI / AtmamAne iti kim 1 darzanIyamAnI devado yajJadattasya / khazaH khakAro muma. thA, 'darzanIyammanyA kumArI' ityAdI -hasvArthazca / zakAraH sAdhA. tukasaMkSArthaH / divAditvAt zyan / svarastu satiziSTo'pi vikara. svara: sArvadhAtukasvaraM na bAghate iti khaza eva bhavati na tu niH svara iti bhASyakaiyaTapadamaryAdiSu sthitam / ___evaJca satiziSTo'pi vikaraNasvaro lasArvadhAtukasvaraM na bAdhate iti yatnatastatratatra prAcAM prantheSatam / tatra lAdezatvamavivakSitami. tyavadheyam / ata evaM divAdibhyazcAnazi zyani nitsvareNa AdhadA. satvam ityevaMparaH kaiyaTagrantha ApAtato na tu zraddheya iti prapaJcita. masmAbhiH "sthAnivat" (pA0sa01-1-56) sUtre // iti zrIzanakaustubhetRtIyAdhyAyasya dvitIye pAde prathamamAhnikam //
Page #467
--------------------------------------------------------------------------
________________ 458 zabdakaustubhatRtIyAdhyAyadvitIyapAde dvitIyAhnike bhUte (pA0sU03-2-84) // adhikAro'yama / "vartamAne laT" (pA0 sU03-2-123) iti yAvat / karaNe yajaH (paa0suu03-2-85)||krnne upapade bhUtArthavRttayajeNiniH syAtkartari / someneSTavAnsomayAjI / syAdetat , 'agniSTomayAjI' ityAdau yAgasamAnAdhikaraNe upapade kathaM Niniriti ceta? atra kAzikA-agniSTomaH phalabhAvanAyAM karaNam iti / ayamAzaya:-asti hi sarvadhAtUnAM dhAtutvena vyApAre bhAvanApara* paryAye shktiH| paciyajitvAdivizeSarUpeNa tu pAkayAgAdivizeSeviti. bhUvAdisUtre evoktam / tatra yAgasya samAnaprakRtyupAttabhAdhanAM prati karaNatve kaTo'pi karmeti nyAyena jyotiSTomo'pi karaNameva / agniH STomAdizabdAstu yadyapi saMsthAvacanAH tathApi tadvati lakSaNayA yAga. samAnAdhikaraNA eveti dik / iha praghaTTake haradattagranthe agniSTomazabdaH karmanAmadheyama iti / dIkSaNIyAdirudavasAnIyAnto jyotiSTomAkhyo yAga eva svargamAva. neti / dvividho yajamAnasya vyApAra:-sAmAnyarUpo vizeSarUpazca / tatra sAmAnyarUpa Abhyantara audAsInyapracyutirUpaH kRtiprayatnAdipadAdhilabdhaH, bAhyastu-dIkSaNIyAvirudavasAnIyAntaH prasiddha evetyAdi vyavahRtam / etacca yadyapi mImAMsAviruddham , agniSTomazabdasya saM. sthAvAcitvAt / na ca saMsthaivaha karmazabdArtho vivakSitastatkathamaM. gniSTomasya yaji prati karaNatvaM, na hi tadeva tatra karaNaM bhavati iti taduttaratanthavirodhAt / dIkSaNIyAderudavasAnIyAyA jyotiSTomAtra tve'pi jyotiSTomAkhyayAgazarIrApravezAt , dIkSaNIyAdInAM bAhyatvo. pavarNanavirodhAcca / devatAddezena dravyatyAgarUpANAnteSAmAbhyantara. tvAt / prakSepo hi bAhyaH na tu yAgo'pIti spaSTameva / tathApi gauNyA lakSaNayA vA kazcinmImAMsAsiddhAntAvirodhana haradattagranyo vyA. khyeya iti dik / karmaNi hanaH (pA0sa03-2-86) // karmaNyupapade bhUtArthAddhantarNiniH syAt / idaM karma grahaNaM "sahe ca" (pA0403-2-76) iti yAvadanu. vartate / pitRvyaghAtI / maatulghaatii| ___atra kAzikA-kutsitagrahaNaM kartavyam / iha mA bhUta , 'coraM hata. vAn' iti / yadyapi iMdaM bhASye nAsti, tathApi zaktisvAbhAvyAllabhyaH te iti bhaavH|
Page #468
--------------------------------------------------------------------------
________________ dhAtvadhikAre kRtprakaraNam / 456 brahmabhrUNavRtreSu kvip (pA0sU03-2-87) // brahmAdiSu karmasupapadeSu hanterbhUte vivap syAt / brahmahA / bhruunnhaa| vRtrahA / "kvip ca (pA0 sU03-2-76) ityanena siddha niyamArthamidam / niyamazceha caturvidho'. pIpyata iti vRttikAraH / tasyAyamAzayaH-iha sUtre zrutatvAtpUrva brahmA. daya uddezyAH / tato'nantara prkRtitvaaddhntiH| tataH parizaSAd bhUte iti / kipa tu sarvAnte nirdeSTavyaH, vidheyatvAt / tadevaM vacanavyaktiH brahmAdiSUpapadeSu hanterbhUte kibiti / evaM sthite yatraivakArastato'nyatra niyama iti nyAyena niyamo'nyatra bhavan anantare bhavati / tatazca brahmA. divevetyavadhAraNe hantestadanantaranirdiSTatvAduSapadAntarasambandhanivR. tiphalo niyamo bhavati / brahmAdiSu hantereva 'bhUne' iti tu anantaratvA. vizeSe'pi prAthamyAdupapadaniyamaH / brahmAdiSu hantarbhUte eva / 'ki' iti tu Anantarye kvidhAtvoraviziSTa'pi prAdhAnyAtpratyayaniyamaH / brahmAdiSu hante te kvibeveti vacanavyako kAlaniyamaH / so'yaM praka. syupapadapratyayakAlaniyamAnAM vivekaH / agRhyamANavizeSatvAttu caturviH dhasyApIha grahaNam / tatra brahmAdiSveva hanteriti prakRtiniyame 'bhUte' ityAzrayaNAkAlAntare upapadAntare'pi bhavatyeva / puruSaM hanti hani. pyati vA puruSahA / arihayogavicakSaNaH / brahmAdiSu hantereve. tyupapadaniyame'pi 'bhUte' ityAzrayaNAkAlAntare dhAtvantarAdapi bhava. syeva / vRtraM jayati jeSyati vA vRtrajit iti / bhRte eva kvibiti pra. tyayaniyamo'pi brahmAdigvityukteH 'puruSahA 'arihA' iti prAgvat / bhUte eva kibeveti kAlaniyame'pi upapadAntare bhUte'pi pratyayAntaraM bhavatyeva / pitRvyaM hatavAn 'pitRvyaghAtI' iti / sopapadazca pratyayo niyamena vyAvaya'te / niSThA tu bhavatyeva, 'vRtraM hatavAn' iti / bhASya. kArastu prakRtikAlaniyamAveva azizriyat / tasyAyamAzayaH-dhA. tukAlau hi neha sUtre zrutau kintu prakaraNalakSaNajaghanyapramANenopasthi. tau| atastayorevoparodho nyAyyaH na tUpapadapratyayayoH, zrutyupasthApi. tatvAt / evaM nyAyopaSTambhena bhAgyeNa saha virodhAt vRttimatamupekSya meveti kaiyaTe sthitam / yarivaha haradattanoktaM dhAtUpapadaviSayaM niyama. dvayaM bhASye pradarzitamiti / tatra 'dhAtukAlaviSayam' iti vaktavye upa. padagrahaNaM prAmAdikamityavadheyam / bahulaM chandasi (paasuu03-2-88)|| pUrveNa niyamAdaprAptaH kie pratiprasUyate / upapadAntare'pi hantebahulaM kie syAt / yo mAtRhA pitRhA / kavina, pitRghAtaH /
Page #469
--------------------------------------------------------------------------
________________ 460 zabdakaustubhatRtIyAdhyAyadvitIyapAde dvitIyArike sukarmapApamantrapuNyeSu kRtraH (pA0403-2-89) // sukarmAdiSu ca karmasupapadeSu kRtraH kie syAt / trividho'tra niyamaH dhAtuniyama varjayitveti vRttiH / sukRt / karmakRt / pApakRt / mantrakRt / puNyakRt / kAlaniyamAt 'karma kRtavAn ityatrANa na bhavati / upapadaniyamAt 'mantramadhItavAnmantrAdhyAya' ityaNeva bhavati na kie / pratyayaniyamAt mantraM karoti kariSyati veti vivakSAyAmaNeva bhavati na kie / dhAto. raniyatatvAdanyasminnapyupapade 'kipa ca' iti kie bhavatyeva / zAstrakRt / bhaassykRt| __ some sutraH (paasuu03-2-90)|| some karmaNyupapade sunoteH kie syAt / somasut / caturvidho'tra niyama iti vRttiH| agnau ceH (pAsU03-2-91) // agnau karmaNyupapade cinoteH kie. syAt / agnicita / atrApi caturvidho niyama iti vRttiH / karmaNyanyAkhyAyAm (paa0suu03-2-92)|| karmaNyupapade cinote. toH karmaNyeva kArake kie syAdagnyAkhyAyAma / zyena iva cIyate zye. nacita / agnizabda AhavanIyadhAraNArtham iSTakAnirmitasthalavizeSa vede bahuzaH prayujyate / ya evaM vidvAnagniM cinute / agnizzeSyamANa iti| sa tatra mukhyo jaghanyo vAstu iha tvasatyAsyAgrahaNe lokaprasiddhivazena jvalana eva gRhyeta / sa mA grAhi, sthalavizeSa eva ca gRhyatAmiH tyetadarthamAkhyAgrahaNam / evaM dhAtUpapadapratyayasamudAyena sthalavizeSa gamyamAne ayaM pratyaya iti sthitam / karmaNAnirvikriyaH (pA0903-2-93) // karmaNyupapade vipUrvotkI. jAteriniH syAt / atra vAttikam karmaNi kutsitagrahaNama (kAlvA0) iti // etaca punaH karmagrahaH sAmarthyAllabhyate / yatkarma kriyayA sambadhyamAnaM karnuH kutsAmAvahati ttretyrthH| somAdayazca vikrIyamANAH zAstre pratiSedhAtkutsAvahAga so. mvikryii| ghRtvikryii| tailvikryii| kutsitgrhnnaaneh-dhaanyvikraayH| zeH kanie (pA0903-2-64) // karmaNyupapade bhUtArthAd dRzeH kanipsyAt / "anyebhyo'pi dRzyate" (pAsU03-3-130) iti sikheM niyamArthamidaM "kkanibeva yathA syAta tatsahanirdiSTaM maninAdi sopapada. cANAdi mA bhUta" iti / niSThA tu bhavatyeva, paralokaM dRSTavAn iti / evaM sthite 'vizvaDazvanayanA vayameva' ityAdau vizvaM pazyantIti vartamAnavi prahe'pi na kSatiH, pratyayAntaranivRttyartha sUtram iti vRttikArAdibhiA khyAtatvAt / kAlAntaranivRtyarthasya cAmiyukkairanukatvAditi dik /
Page #470
--------------------------------------------------------------------------
________________ 461 dhAtvaMdhikAre karaprakaraNam / rAjani yudhikRtraH (pA0sa03-2-25) // rAjazabda karmavAcinyupa. pare yudhyateH karotezca kvanipsyAt / yudhyaterakarmakatve'pyantarbhAvita. pyarthatvAtsakarmakatvam / rAjAnaM yodhitavAn rAjayudhvA / rAjakRtvA / sahe ca (pAsU03-2-26) // 'karmaNi' iti nivRttam , asatvava. canatvena ihAnanvayAt , uttaratrApyanupayogAt / sahazabde upapade yudheH kRSadha kanipsyAt / sahayudhvA / sahakRtvA / "dRzeH kvanip" (pA0 sU03-2-94) iti vadidamapi sUtradvayaM niyamArthamiti nyAyyam / vastutastu dRzigrahaNena nirvAhasyAgatikagatitvAdiyantrisUtrI vi. dhAtrItyapi suvacam / prAcAM granthAstviha udAsInA paveti bodhyam / saptamyAJjanerDaH (paasuu03-2-97)|| saptamyante upapade janerDaHpra. tyayaH syAt / sarasijam / mandurajaH / vAjizAlAtu mandurA / "DyA. possaMzAchandasorvahulam" (pAsU06-3-63) iti isvH| paJcamyAmajAtau (paasuu03-2-98)| jAtizabdavArjite paJcamyante upapade janerDaH syAt / buddhijH| sNskaarjH| guNazabdo'yam / yadya. pi buddhitvaM jAtiriti bahavastathApi guNagatajAtyanabhyupagamamatene. dam / matAntare tu "anyacapi" (pAsU03-2-101) ityanena siddhm| prakRtasUtrodAharaNantu adRSTajam / indriyajam / zarIrajam ityAdi bodhyam / upasarge ca saMjJAyAm (pAsU03-2-99) // janerDaH syAt / "prajA syAtsantatI jane" (a0ko0 3-3-38) // anau karmaNi (pAsU03-2-100) // anupUjineH karmaNyupapade H syAt / pumAMsamanurudhya jAtA pumanujA / iha janiH skrmkH| anyeSvapi dRzyate (pAsU03-2-101) // upapadAntareSvapi janerDa: syAt / ajaH / dvijaH / brAhmaNajaH / apiH sarvopAdhivyabhicArArthaH / tena dhAtvantarAdapi kArakAntaregvapi yathAdarzanaM bhavati / paritaH khA. tA prikhaa| ukhA / koDAdigaNe nipAtanAdudo'ntalopa iti vardhamA. nH| yatsvantAtyantAdhveti prakaraNe "anyatrApi dRzyate" ityupasahayAtaM tad bhUtakAlaM vinA'pi yathA syAdityevamartham / vastutastu prakRtastrasthasyApigrahaNasya sarvopAdhivyabhicArArtha. svAhAkimanenaiva gatArtham / vibhAvitaM cedam "iko guNavRddhI" (pA001-1-3) iti sUtre jane prakramya "gamerapyayaNDo vaktavyaH" iti vadatA bhAjyakAreNa / evaca prakRtasUtrastham "anyebhyo'pi dRzyate" iti vArtikamapi gatArtham /
Page #471
--------------------------------------------------------------------------
________________ 462 zabdakaustubhatRtIyAdhyAyadvitIyapAde dvitIyAhnike niSThA (pAsU03-2-102) // dhAto te niSThA syAt / "tayoreva" (pA0su03-4-70) iti ktaH karmaNi, ktavatustu kartari / kRtaH kaTaH / kaTaM kRtavAn / AdikarmaNi niSThA vaktavyA (kAvA0) // kRtaH kaTaH / kartamArabdha ityarthaH / nyAyyaM tvAdyapavargAta / upasaGkhyAnapratyAkhyAnametat / Adi. bhUto yaH kriyAkSaNaH apavRktaH tasminneva avayave samUharUpAropAtsi. ddhaH pratyaya iti bhAvaH / ata eva luGAdayo'pi prayujyante / uktazca samUhaH sa tathAbhUtaH pratibhedaM samUhiSu / samApyate tato bhede kAlabhedasya sambhavaH // iti / suyajordhvanip (paa0s03-2-103)||sunoteryjeshc vanip syAt / sutvaa| sutvaanau| sutvAnaH / yjvaa| yjvaanau|yjvaanH| iha tu 'su gatau' 'Su prasavaizvaryayoH' (bhvA0pa0966) ityanayoreva niranubandhakayohaNaM prAptam anabhidhAnAdubhayapadinA sAhacaryAdvA na bhavati / kAraH sunoterguNapratiSedhArthaH / pakAraH svarArthastugarthazca / jIryateratRn (pA0sa03-2-104) // spaSTam / jagan / jarantau / jara. ntaH / vAsarUpeNa niSThA / "janio jIrNo jaranapi" (akA02-6-42) itymrH| chandasi liT (pA0903-2-105) // spaSTam / ahaM dyAvApRthivI AtatAna / nanu "chandasi luGlaGliTaH" (pAsU03-4-6) iti si. ddhamiti cet ? na, "dhAtusambandhe pratyayAH" (pAsU03-4-1) ityA dhikRtya tadvidheH iha tvavizeSeNeti bhedAtAliTa ikaarttkaaraavnubndhau| liTaH kAnajvA (pA0403-2-106) // "likhyabhyAsasya' (pA0sa0 6-1-17) ityAdau vizeSaNArthaH TakAraSTeretvArtho'pi / kasuzca (pA0sa03-2-107) // chandasi liTaH kAnacvasU vA staH / yogavibhAga uttarArthaH / yo'gnicikyAnaH / mandAnaH / somampapivAn / anantarasyaiva liTa imAvAdezau / liDgrahaNantu pratyayAntaratvazaGkAni. vRtyartham / vAvacanamuttarArtham / kAnacazcitkaraNaM svarArtham / kasoru. kAra ugitkaaryaarthH| 'jakSivAn' ityAdau "ugidacAm" (pAsU0 7-1-70) iti num / 'upeyuSI' ityAdau "ugitazca" (pAsU04-1-6) iti GIp / "vasoH samprasAraNam" (pA0pU06-4-131) ityatra sAmA. nyagrahaNamapyukArasya prayojanam / ___athakimartha kitkaraNam , 'IjAnaH, sasRjAnaH, tepAnaH' ityAdau sampra. sAraNaM guNaniSedha etvAbhyAsalopazcAsaMyogAlliTaH kittvAdeva siddham /
Page #472
--------------------------------------------------------------------------
________________ 463 dhAsvadhikAre kRtprakaraNam astu tarhi saMyogAntArtham / bandha bandhane (kryaa0p036)| vRtrasya yadvadhAnasya rodsii| svamarNavAn badadhAnAM aramaNAH / atra "ani ditAm" (pA0sa06-4-24) iti nlopH| abhyAsadhakArasya halAdi. zeSeNa nivRttiH prAptA chAndasatvAnna bhavati / "jhalAaz jhazi" (pA0 sU04-4-53) iti jaztvaM dkaarH| evamale:-AjivAn / upadhAlo. pH| maivama , chAndasau hi ksukaancau| liT ca chandasi sArvadhAtuka. mapi bhavati, "chandasyubhayathA" (pA0sU03-4-197) iti vacanAta / tatra "sArvadhAtukamapit" (pAsU01-2-4) iti svim / na ca saM. yogAnteSu kittvasviyorvizeSo'sti / tasmAd vyarthamanayoH kittva. miti cet ? __ atrAhuH, "RcchatyatAm' (pA0sU07-4-11) iti RkArAntAnAM pratiSaviSaye guNa Arabhyate sa yatheha bhavati paritastera teratusteru. riti, evamihApi syAt / yataH sucA bahirutistirANAH / tathA titI. niti / tadyAvRttaye kitkaraNam / nacaivam "ArivAn" "sarvAbhraNAmyAruSI" ityatrApi guNo na syAditi vAcyama , RkArAntaraprazleSaNa RdhAtau punarvidhAnAditi dik / __ yattu kecit kitkaraNasAmodbhASAyAmapi kasukAnacau sta ityaahuH| tadbhApyaviruddham / "bhASAyAM sada"(pAsU03-2-108) ityAdi. strviruddhnyctyupekssym| bhASAyAM sadavasabhuvaH (pA0sa03-2-108) // ebhyo bhUtasAmAnye liD vA syAttasya ca nityaM kasuH syAt / pakSe yathAsvaM pratyayAH / se. divAn / asadat / asIdat / sasAda / uSivAn / avAtsIt / ava. sat / uvAsa / zuzruvAn / azrauSIt / azRNot zuzrAva / laliD. viSaye'pi bhavati, parastAdanuvRttaH / ___ upayivAnanAzvAnanUcAnazca (pAsU03-2-109) // upetyavivakSitama , vyAkhyAnAt / "iyivAMsamatistridha' iti darzanAcca / iNo napUrvAdaznAteranupUrvAdvacazca bhUtasAmAnye vA liT tasya nityaM kvasu. kAnacau / pakSe tu laGAdayaH / agAt / et / iyAya / anAzvAn , iheDabhAvo'pi nipaatyte| nAzIt / nAnAt / nAza / vaceH kartaryeva kAnan na tu bhAvakarmaNoH, nipAtanasAmarthyAt / anvavocat / anvaH bravIt / anUvAca / atredamavadheyam-."bhASAyAM sadavasa' (pA0ma03-2-108) iti sUtre eve grAhyaH, 'upeyivAn' iti tu na nipAtyam , dvitvAtprAgeva
Page #473
--------------------------------------------------------------------------
________________ 464 zabdakaustubhatRtIyAdhyAyadvitIyapAde dvitIyAhrike paratvAdiT / nanvevaM 'bibhidvAn' ityAdAvapITaprasaGgaH, tatra dvitvasya nityatvAt / iNastu iDapi nityaH / dvayonityayoH paratvAdiT / maca kRte dvive'nekAnvAdiNa na labhyata iti vAcyam , IyaturityAdAviva savarNadIrgha satyekAtvAt / na ca "dIrgha iNaH kiti" (pA0su074-69) iti dIrghasAmarthyAdekAdezabAdhaH / "iNo yaNa" (pA04064-81) iti yaNi kRte daghisya caritArthatvAta / na ca yaNi kRte'pi sthAnivadbhAvanaikAdezaH syAditi vAcyam , pUrvamAtrasya vidhI sthAnidha. dbhAvaH na tu pUrvaparavidhau, vidhigrahaNasAmAdityuktatvAditi dik // luG (pA0sa03-2-110) // bhUtAthavRttardhAtAluMG syAt / abhUt / vaMsaluMG rAtrizeSe jAgaraNasantatAviti vAcyam (kaa0vaa0)|| rAtrezcaturthe yAme yadA vAkyaM prayuI tadA anadyatanatvAlaGi prAptI tanivRttaya luGpasaMkhyAyate / ka bhavAnuSitaH / amutrAvAtsam / jAga. raNasantatAviti kim ? yadA suptvA prabudhya prayute tadA laGa nivR. ttirmA bhRt / amutrAvasamiti / / ____ anadyatane laGa (pA.sU03-2-111) // nAstyadyatano yasmin bhRte tadvattAtorlaG / abhavat / bahuvrIhivyAkhyAnAneha, adya . zvAbhujmahi // parokSa'pi lokavikSAte sambhAvitaprayoktRkartRkadarzana laGgha. ktavyaH (kaa0vaa0)|| liTo'pavAdaH / aruNatpavanaH sAkatam / loka. vijJAte kim ? cakAra kaTaM devadattaH / sambhAvitatyAdi kim ? kRSNaH kaMsaM jaghAna / nAdAnIntanasya prayoktuzanaM sambhAvyate, cirAtI. tatvAt / yastu kRSNAvatArasamakAlaH prayoktA sa laDaM prayukavAneva / ahanata kaMsamiti / abhijJAvacane laT (pA0sU03-2-112) // smRtibodhake upapade laviSaye laT syAt / abhijAnAsi smarasi budhyase cetayase vA prayAge vtsyaamH| na yadi (paa0suu03-2-113)| yacchabdayoge pUrveNa prApto nissidhyte| abhijAnAsi yatkAzyAmavasAma / vibhASA sAkAjhe (pA0sU03-2-114) // ubhayatra vibhASeyam / yacchabdayoge pUrveNa niSedhAdaprApta anyatra nityaM prApta / abhijAnAsi devadatta prayAge vatsyAmaH, tatra mAgha snAsyAmaH; avasAma, asnAme. ti vA / evaM yacchabdaprayoge'pi bodhyam / iha vAsasnAnayoH lakSyala. kSaNabhAvasya vivakSitatvAtsAkAGkatA bodhyaa|
Page #474
--------------------------------------------------------------------------
________________ dhAtvadhikAre krprkrnnm| 465 parokSa liT (pA0sU03-2-115) // bhUtAnadyatanaparokSArthavRtta/torliT syAta / babhUva / atha katham "abhUnnRpo vibudhasakhaH" iti bhaTTiH, "abhUdabhUmiH pratipakSajanmanAm' (mA0kA01-42) iti mAgha. zceti kheta ? zRNu, vastuto liDviSayasyApi bhUtatvasAmAnyAMzamA. avivakSAyAM luG / atyantApahave liD vaktavyaH (kAvA0) / nAhaM kaliGgAn jagAma / aparokSArthamupasaGkhyAnam / kalilAkhye kutsite dezavizeSa tvayA ciraM sthitam ityAbhiyoge kRte nAvasthAnamAtraM niSidhyate kintu tatprayojakaM gamanamapIti so'yamatyantApahnavaH / ___ hazazvatorlaG ca (pAsU03-2-116) // liDviSaye laG cA. liT / iti hAkarocakAra vA / zazvadakarocakAra vaa| prazze cAsanakAle (pAsU03.2-117) // pRcchayate iti praznaH / ka. maNi naG / pnycvrssaabhyntrmaasnkaalH| praznaviSayIbhUtAsanakAla. bhUtAnadyatanaparokSArthAddhAtAla liTau staH / agacchatika devadattaH, jagAma vaa| laT sme (pAsU03-2-198) / liTo'pavAdaH / yajati sma yudhi. SThiraH / iyAja kiletyrthH| ___ aparokSe ca (pAsU03-2-119) / sme laT syAt / laGo'pavAdaH / evaM sma pitA bravIti / nanau pRSTaprativacane (pA0103-2-120) // amadyatanaparokSe iti nivRttam / bhUtasAmAnye laT syAt / akArSIH kim? nanu karomi bho| nandhorvibhASA (pA0sU03-2-121) // bhUtasAmAnya pRSTaprativacane laT vA / akArSIH kim : na karomi, nAkArSam / ahaM nu karo. myakArSa vaa| puri luG cAsme (pAsu03-2-122) // anadyatanagrahaNaM maNDUkaplu. tyA'nuvartate / smavarjite purAzabde bhUtAnadyatane luGlaTo vA staH / ta. yorabhAve yathAprAptam / vasantIha purA chaatraaH| avAtsuH, avasan, U. purvA / asme kim ? naDena sma purA'dhIyate / naDAkhyaM tRNavizeSa haste gRhiitvetyrthH| vartamAne laT (pA0sa03-2-123)vartamAnArthadhAtorlaT syAt / pa. cati / adhizrayaNAdiradhAdhayaNAnta ekaphalAvacchino vitatarUpI vyApArakalApA pacerarthaH / tasya ca vrtmaantvmaarbdhaaprismaapt| tazca laTo dyotym| zabda. dvitIya. 30.
Page #475
--------------------------------------------------------------------------
________________ zabda kaustubha tRtIyAdhyAya dvitIyapAde tRtIyAnhike syAdetat / 'AtmA asti' ityAdau ArambhAbhAvAtkathaM laT, "A. tmA vA idameka evAgra AsIt" ityAdau bhUtapratyayAH, AtmA bhAvika. lpe'pi bhaviSyatItyAdibhaviSyatpratyayAzca kathamiti cet ? ekasyA -adhyAtmasaptAyAstattatkriyopahitAyA aupAdhikaM bhedaM puraskRtya sarva 366 - nirvAhAt / iti zrI zabda kaustubhe tRtIyasyAdhyAyasya dvitIye pAde dvitIyamAndikam / laTaH zatRzAnacAghaprathamAsamAnAdhikaraNe ( vA0su0 3-2-124) // dvitIyAdyantena samAnAdhikaraNe laTi sati tasya laTaH sthAne zatrujJAnacau staH / pacantaM pacamAnaM pazya / pacatA pacamAnena kRtam / yadyapi tiGatopasthApyayoH karttakarmaNoraprathamAntena sAmAnAdhikaraNyaM mAstyeva, tathApi hRdantopasthApyayoH sAmAnAdhikaraNyadarzanAtkRtsthAnitayA prakriyAvasthAyAM kalpyamAno lakAraH prakRtyarthaM prati pradhAnabhUte kartRkarmaNI abhidadhAnaH kalpyate / lakAravAcyAMzasya tiGkRtoravizeSe'pi guNapradhAnabhAve vailakSaNyamastIti phalito'rthaH / aprathametyAdi kim ? devadattaH pacati / kathantarhi san brAhmaNa ityAdi ? $6. atrAhuH / .: zatruzAna cau" ( pA0sU03-2-124) iti yogo vibha jyate / " nanvorvibhASA" (pA0su03-2-121) ityato vibhASA'nuvartate / vyavasthitavibhASeyam / tena yathAdarzanaM prayogo'pyavatiSThate / mapratha: metyAdi tu yogAntaraM viSayavizeSe zatRzAna cornityatAyAH spaSTIkaraNAya / evaM "sambodhane ca " ( pA0sU03-2-125) inyAdyapi bodhyam / mAjhyAkroze iti vaktavyam (kA0vA0 ) / mA jIvan / mA patramAnaH / mAGiluGo 'pavAdo'ta eva laD / sambodhane ca (pA0su03-2-125) // he pacan / he pacamAna | lakSaNahetvoH kriyAyAH (pA0sU03-2-126) || lakSaNaM cinham / hetuH phalaM sAghanaJca / kriyAyA lakSaNe hetau ca yo dhAtustasmAlluTaH zatRzAnacau staH / zayAnA bhuJjate yavanAH / iha zayanaM bhujikriyAyAH paricAyakam | arjayanvasati / arjanaM vAsasya phalam / vidvAnmucyate / jJAnaM mokSasAdhanam / idda lakSaNatvAdikaM dyotthama / laDarthastu kartrA * diveti bodhyam / paricAyakazayanAzrayayavana rUpAnekAzrayaniSTha / varta mAno mujikriyA / phalIbhUtArjanAzrayakartRko vAsaH / janakazAnAzrayatiSTho mokSacca vAkyArtha iti dik / 1
Page #476
--------------------------------------------------------------------------
________________ dhAtvadhikAre kRtprkrnnm| tau sat (pAsU03-2-127) // zatRzAnacau satsaMjJA staH / saMjJA. pradezAH pUraNaguNatyAdayaH / taugrahaNasAmarthyAdiha zatRzAnacorAnu. mAtraM gRhyate / anyathA prakRtayorvattamAnArthayoreva saMjJA syAt / laDAdezayostu na syAt / tena tadyoge "pUraNaguNa" (pAsU02-2-11) iti na pravarteta / "laTaH sadvA"(pAsU03-3-14) iti sUtraM tu satsa. dRzau sta ityevaMparaM syAt / yathA 'amI piSTapiNDAH siMhAH kriyantAm ityukte siMhazabdena tadAkAratAmAtra lakSyate mukhyArthasya bAdhAtta. thehApIti dik / pUyajoH zAnan (pA0sU03-2-128) // pavamAnaH / yajamAnaH / nanvate zAnanAdayaH kintujAdivatsvatantrA uta lAdezAH 1 nAdyaH, 'somaM pavamAnaH' ityAdau kRdyogalakSaNaSaSThayApatteH / na hIdAnI "na lo. ka'(pA0su02-3-69) iti niSedho'sti, alAdezatvAt / na dvitIyaH, bhAvakarmaNorapi prasaGgAt 'pacamAnaH' ityatra tAcchIlyAdau cAnazo lasArvadhAtukasvarApattezca / AtmanepadasaMjJAprasaGgena parasmaipadibhyazcA. nazo'nutpattiprasaGgAJceti cet ? __ atrAhuH, svatantrA evaite / "na loka'' (pA0602-3-69) iti sUtre tRnniti pratyAhAraH zatRtRzabdena tRno nakAreNetyuktam, ato na SaSThIti / tAcchIlyavayovacanazaktiSu cAnA (pAsU03-2-129) // tA. cchIlyAdiSu dyotyeSu kartari cAnaza syAt / maNDayamAnaH / zikhaNDaM vahamAnaH / zatru nimnaanH| idhAryoH zatrakRcchriNi (pAsU03-2-130) // idhAribhyAM zata. pratyayaH syAdanAyAsena kriyAM nivartayati kartari / adhIyampArAyaH Nam / dhArayannupaniSadama / akRcchriNIti kim ? kRcchreNAdhIte dhA. rayati vaa| dviSo'mitre (pA0sa03-2-131) // zatrau kartari viSeH zatRpratyayaH syAt / dviSan zatruH / amitre kim ? dveSTi pati bhAryA / suo yAsaMyoge (pA su03-2-132) // sunoteH zatA syAdyakSA. dhikAriNi kartari / tA azvadA azvavatsomasutvA / sarve sundhaH ntaH satre yajamAnA itthamucyante / saMyoge kim ? ayajamAneSu ka. vikSu mA bhUt / ahaH prazaMsAyAm (pA0pU03-2-133) // pUjAmahan / prazaMsAyA kim ? ahaviSadhaM corH| AkestacchIlanadharmatatsAdhukAriSu (pA0pa03-2-134) / "bhrA
Page #477
--------------------------------------------------------------------------
________________ 68 zabdakaustubhatRtIyAdhyAya dvitIyapAde tRtIyAnhike jabhAsa" (pA0sU03-2-177) iti vakSyamANaM vivamabhivyApya tacchI. lAdigvityadhikriyate / pratyayArthasya karturvizeSaNaJcedam / zIlAdInAM trayANAM vizeSaNaM samarpayituM nirdiSTaistacchandaiH prakRtibhUtadhAtvarthA nirdizyante / tRn (pA0sU03-2-135) // dhAtostRnsyAttacchIlAdiSu kartRSu / yAtA sutamindro astu somam | yoddhAraH kSatriyAH / kartA kaTam / tRmvidhau RtvikSu cAnupasargasyeti vaktavyam (kA0vA0 ) / atA. cchIlyAdyartha ArambhaH / hotA / potaa| anupasargasyeti kim? udgAtA / pratihartA / atra "tRntRcau zAsikSadAdibhyaH saMjJAyAM cAniTau" ( u0su0 259) ityuNAdisutreNa tRjeba abati / tatra tRntRcau zasIti pAThAntaram / svare vizeSaH / tRni hi sati "tAdau ca niti kRtyatau " ( pA0 sU06-2-50) iti gateH prakRtisvaraH syAt / tRci tu kRtsvaro bhava. ti / "tRntRcau" (u0su0259) ityuNAdisUtrasyaiva viSayavyavasthArtha. midam / anupasargebhyastRn sopasargebhyastu tRjiti / 1 nayateH Suk (kA0vA0 ) / ayaM guNe kRte bodhyaH / neSTA neSatiH / prakRtyantaramiti vA / tviSerdevatAyAmakArazcopadhAyA anitvaJca (kA0vA0 ) / tvaSTA / atrAniTtvamityuktaM vakSyamANasarvopasaMkhyAnazeSo bodhyaH / tviSeH svata pavAnitvAt / tena 'potA 'kSatA' iti siddham / "kSadezva yukte" (kA0 vA0 ) / dhAtuSva paThito'pi kSadirata eva vAkyAtsvIkAryaH / Atmane padI cAyam " ukSANaM vAveddataM vAkSadantaH" (pe0 brA01-3) iti bahUvRcabrAhmaNaprayogAt " zataM meSAnvRkye cakSadAnam" iti mantrAcca / kSatA syAtsArathau dvAHsthe kSatriyAyAJca zudraje / (a0ko03-3-66) ityamaraH / alaMkRnnirAkRJprajanotpacotpa tommada rucya patrapavRtuvRdhusahacara - SNuc (pA0s03-2-136) / alaGkariSNuH nirAkariSNuH ityAdi / idda pacatyAdayastraya utpUrvA upAcAH / tatra "udaH pacapatamadaH" ityeva vaktavye pratyekamutpUrvapATha upasargAntaranivRttyarthaH / tena 'samutpatiSNuH ityAdi na bhavatItyAhuH / paceranantaraM patistAntaH paThyate / utpatiSNu sahiSNU ca ceratuH kharadUSaNau // iti bhaTTiH / " palAnAmutpatiSNavaH" iti raghukAvyam / kecittu tatsthAne dAntaM paThitvA 'pada gatau' (di0A063) asmAtpratyayamAhuH /
Page #478
--------------------------------------------------------------------------
________________ dhAtvadhikAre karaprakaraNam / Nezchandasi (pAsU03-2-137) // iNNuc syAt / vIrudhaH pAra rayiSNavaH / "mayAmantA' (2006-4-55) ityAyaH // bhuvazva (paasuu03-2-130)|| chandasItyeva / bhaviSNuH / yogavi. bhAga uttarArthaH / kayantarhi "jagatprabhoraprabhaviSNu vaiSNavam" (mA0kA 1-54) iti mAghA, "viSNave prabhaviSNave" (vi0sa01) ityAdi ca / niraGkazAH kaSaya iti haradattaH / cakAro'nuktasamudhayArthaH / tena 'bhrAjiSNuH' iti kaashikaa| evaJca 'kSayiSNuH' ityapi keSAzcitprayogaH saGgacchate / kintu cakArasyAnukta. samuccayArthatvaM bhAgye gokamato bahavo na purskurvnti| glAjisthasnuH (pAsu03-2-139) // cAbhuvo'pi / gida. yam / katvantu sAhitikacatvena bodhyam / yadatra vaktavyaM ta "viGati ca" (pA0901-1-5) iti sUtre'vocAma / glAsnuH / jiSNuH / sthA. snuH| bhuussnnuH| vaMzezchamasyupasakhyAnam (kA0vA0) // dakSaNaH pazavaH / asigRSivikSipeH knuH (pA0sa03-2-140) / / trasnuH / gRdhnuH / zamisthAmyo dhinuNa (pAsU03-2-141) // dhakAra uttaratra ku. svAryaH / ukAra "ugitazca" (pAsU06-3-45) iti hasvavikalpArthaH / zaminitarA / zaminItarA / zaminitamA / zaminItamA / na caivaM 'za. minau' 'zaminaH' ityatra "ugidacAm" (pA0sa07-2-70) iti numpra. saGgaH, nuvidhau jhalgrahaNasyApakarSAt / iha ca jhalantasvAbhAvAditi bhAdhye sthitam / vRttikArastu-ukAra uccAraNArthoM nAnubandha ityAha / zaminitarAdau gharUpeti nityameva isvatvamiSyate iti tasyAzayo nyA. sahatoktaH / tadetatsarva bhASyAvirodhAdapramANamiti prAmANikAH / shmii| tamI / damI / zramI / bhramI / kssmii| klamI / iha saptasu "nodAcopadezasya" (pAsU07-3-34) iti vRddhiniSedhaH / pramAdI / kathantarhi unmAdIti, alaGkAdinA utpUrvAdvizeSavihitasyeSNuca evocitatvAditi cet ? vAsarUpanyAyena ghinuNapi bhaviSyati / nanu "tAcchIlikeSu vAsarUpanyAyo nAsti" iti jhApayiSyata iti ceta? na, tasyAnityatAyA api nApayiSyamANasvena srvsausstthvaad|| ____sampRcAnurudhAcAmAGayasaparisasaMsRjaparidevisaMjvaraparikSipapaH riraTaparivadaparidahaparimuhaduSAdvaSadruhaduhayujAkrIDavivicatyajarajama. jAticarApacarAmupAbhyAhanazva pA0sU03-2-142) // samparkI / anu.
Page #479
--------------------------------------------------------------------------
________________ 470 zabdakaustubhatRtIyAdhyAyadvitIyapAde tRtIyAnhikerodhI / AyAmI / AyAsI / parisArI / sNsrgii| paridevI / svaarii| parikSepI / parirATI / parivAdI / paridAhI / parimohI / doSI / dveSI / drohii| dohI / yogii| AkroDI / vivekI / tyaagii| raagii| bhaagii| aticArI / apcaarii| AmASI / abhyAghAtI / ye'tra sampUrvAsteSAM dvandvaM kRtvA"sama ebhyaH" iti vaktavyam / evamAipUrvANAM paripUrvANA. zva / evaJca siddhe pratyekapATha upasargAntaraviziSTa mA bhUdityevamarthaH / vo kapalasakattharambhaH (pA0sa03-2-143) // 'kaSa hisAyAM' (bhvA0pa0686) / vikASI / vilaasii| vikatthI / vinmbhii|| __ apeca laSaH (pA0sa03-2-144) // cAdvau / apalASI / vilASI // pre lapaghumathavadavasaH (pA003-2-145) / pralApI / prsaarii| pradrAvI / pramAthI / pravAdI / vasa nivAse (bhvA0pa01030) ! pravAsI / AcchAdanArthastu na gRhyate, lugvikaraNatvAt / nindahiMsaklizakhAdavinAzaparikSipapariraTapIravAdivyAbhASAsUyo vuJ (pA0sa03-2-146) // atra nazyateya'ntasya bhAvinA Nilopena nirdezaH / akArastUccAraNArthaH / kocintu vinAzI'iti Nyantameva paTha. nti / asuyatiH knnvaadiygntH| samAhAradvandvaH / vyatyayena puNstvm| paJcamyarthe ca prathamA / "nindakaH' ityAdi / __syAdetat / asUyatibhinnAnAmiha grahaNaM vyartham , Nvulaiva rUpasi. ddhH| asuyatestu Nvuli pratyayAtpUrvamudAttaM vuji tu"nityAdiH" (pA0 sU06-1-197) iti svare vizeSaH / itareSAM tvekAcatvAnna svare bhedaH / na ca tRnA Nvulo bAdhaH, vAsarUpanyAyasya jAgarUkatvAditi cet ? satyam, "tAcchIlikeSu vAsarUpanyAyena ebultRjAdayo na bhavanti" iti jJApanArthametat / devikruzAzvopasarge (pAsU03-2-147) // mAdevakaH / pariko. zakaH / upasarga kim ? devayitA / koSTA / dIvyatehetumANNajantasya 'divukajane' (cu A0173) ityasya curAdiNyantasya ca grhnnmityaahuH|| calanazabdArthAdakarmakAAca (pA0sU03-2-148) // calanaH / co. panaH / zabda zabdane (cu0pa0182) curAdiH / zabdanaH / ravaNaH karmakAtkim ? paThitA vidyAm / ____ anudAntazca halAdeH (pA0sU03-2-149) // akarmakAdyujityanu. vartate / vartanaH / anudAttetaH kim ? bhAvatA / halAdeH kima ? edhi. taa| AdigrahaNaM kim ? halantAdityartho mA bhUta / tathAhi sati 'edhitA'ityAdAvatiprasaGgaH 'jugupsanaH"mImAMsanaH' ityatrAvyAptizca syaat|
Page #480
--------------------------------------------------------------------------
________________ dhAvadhikAre kRtprakaraNam / 471 gupAdigvanubandhaH samudAyasya vizeSaka ityuktvAdastIhAnudAsvam / na cArddhadhAtuke vivakSite'tolope sati halantatvamastyeva / tatazca vyA. vAlAbhAt tadantavidhibAdhe halAderityevArtho'stviti cet ? maivama, ArdhadhAtuke pare lopAbhyupagamAt / / atra cedamevAdigrahaNaM jJApakam / ata eva paranimittatvAdallApasva sthAnivattve 'ghaTayati' ityAdau na vRddhiH| "na padAnta' (pA0sU01-158) sUtre varegrahaNamapIha liGgamityuktam / yattu "aco yata" (pA00. 3-1-97) iti sUtre ditsyaM dhitsyamityAdAvajantabhUtapUrvAdapi pratyA thArthamangrahaNamityuktaM, tat "ArdhadhAtuke" (pAsU02-4-35) ityasya viSayasaptamItvamabhyupetya / - ghastutastu tatrAgrahaNaM vyarthameveti dik / akarmakArikam ! va. sitA dhnm| jucakramyadandramyasRgRdhijvalazucalaSapatapadaH (paa0s03-2-150)| 'ju' iti sautro dhaatuH| avanaH / caGkramaNaH / dandramaNaH / saraNaH / garddhanaH / jvalanaH / zocanaH / laSaNaH / patanaH / padanaH / nanu padigrahaNaM dhyartham , pUrvasUtreNa yucaHsiddhatvAditi cet ? sakarmakAmiti vRttikaarH| bhAgye svanabhidhAnAdeva sakarmakAna bhaviSyatatyibhipretya padigrahaNaM hA. panArthamityuktam / tathAhi, "laSapata" (pAsu03-2-154 ) iti sUtreNa paderuka vizeSavihitaH yucaM bAdheta / vAsarUpanyAyena yujapIti ceta? "tAccholikeSu parasparaM vAsarUpavidhirnAsti'iti jhaapnaarthmidmiti| tenAlaGkaAdibhyastRnna / prAyikazcedamiti"sUdanIpa"(pAsU03-2-153) ityatra vakSyate / krudhamaNDArthebhyazca (pAsU03-2-151) // krodhanaH / roSaNaH / maNDanaH / bhuussnnH| na yaH (pAsU03-2-152) // yakArAntAddhAtoryuc na / knupitA / kssmaayitaa| sUdadIpadIkSazca (pA0sU03-2-153) // yuc na / saditA / dIpi. taa| dIkSatA / nanu dIpigrahaNaM vyartham / "namikAmpa (pA003-2167) iti reNaiva yuco vAdhAt / "tAcchIlakaMSu ghAsarUpavidhirnAsti" iti padigrahaNena jJApitatvAditi cet ? satyam , tasyAnityatvamanena zApyate / tena-kamrA / kamanA / iha yujarayorava samAvezo jJApyate iti bhASyasvarasaH / yadAha-bhavati yucA reNa samAveza iti / vRttikArastu upalakSaNamidaM manyate / tena "vo kapalasa" (pA03-2-143) iti pi.
Page #481
--------------------------------------------------------------------------
________________ 372 zabda kaustubha tRtIyAdhyAya dvitIyapAde tRtIyAnhile nuNo viSaye'pi anudAntalakSaNo yuc bhavati / 'vikalpa' iti yathA / lssptpdsth|bhuuvRsshnkmgmshRbhy ukaJ (pA0su03-2- 154) // abhilASukaH / pAtukaH / pAdukaH / sthAyukaH" ityAdi / jalpabhikSakuTTaluNyavRGaH SAkan (pA0sU03-2- 155) // jalpAkaH / jarupAkI / bhikSAkaH / bhikSAkI ityAdi / prajorini: (pA0su03 - 2 - 156 ) // prajavI | jirakSivizrANyamAnya thAbhyama paribhUprasubhyazca (pA0s03-2- 157) n jayI | darI / kSayI | viyI / atyayI / vamI / vyatha bhayasaJcalanayoH (svA0A0765) natrapUrvaH / sUtre nipAtanAdeva natro dhAtumA samA saH, tato nalopaH, tataH pratyayaH / avyathI / paribhavI / prasavI / iha jhiye (svA0pa0236) kSi nivAsagatyoH, SU preraNe (tu0pa0127, 128 ) etaM gRhyante, niranubandhakatvAt / kSi hiMsAyAm ( svA0pa031) SUG prANigarbhavimocane (a0A021) pUG prANiprasave (di0A026) pate na gRhyante, sAnubandhakatvAt / prajorapyatraiva grahaNaM kRtvA sUtrabheda - zdhakArazca sutyajaH / spRhi gRhipatidayinidvAtandrAzraddhAbhya baluc ( pA0su03-2158 ) // spRha IpsAyAm (cu0pa0339) gRha grahaNe ( khu0yA0317) pata gatau (cu0pa0329) ete curAdAvadantAH / "ayAmantA" (pA0su0 6-1-55 ) ityayAdezaH / spRhayAluH / gRhayAluH / patayAluH / nidrAluH / tatpUrvako dvA / matra samAlastado nAntatvaJca nipAtyate / tndraaduH| shrddhaaluH| * zIDo vAcyaH (kA0vA0 ) / zayAluH / kathaM 'kRpAluH' 'spardhAluH' iti ? kRpAM spardhA ca lAtIti vigrahe mRgayvAditvAtkuH / dAdheTsizadasado ruH (pA0su03-2- 156 ) | dAruH / ' ghAruH | seruH / zatruH / sadguH / sRghasyadaH kamarac (pA0sU03 - 2 - 160) || ghasiH prakRtyantaram / sRmaraH / ghasmaraH / agnaraH / bhajabhAsamido ghurac ( pA0sU03 - 2 - 161) // bhaGguram | bhAsu* ram / meduram / vidibhidicchideH kurac (pA0su03-2- 162 ) // vettereva grahaNaM, vyAkhyAnAt / viduraH / bhiduraH / chiduraH / bhaje bhiMdicchidibhyAJca karmakarttari pratyayau / iti vRttikArAH / na tvetadbhASye dRSTam / tathA ca mAghaH - zuddhe karta
Page #482
--------------------------------------------------------------------------
________________ prAtyadhikAre kRtprkrnnm| 473 riprAyuka_priyatamAya vapurgurumatsaracchidurayA'durayAcitamaganAH(6-8)iti / kathantarhi "samugdhakAntAstanasaGgabhaGguraiH" (1-47) iti mAgha iti veta ? na hi kyaM karmakartari neti brUmaH, tasyApi kartRtayA tatra pratyayaH sthApratyUhatvAt / kintu zuddhe'pi kartari yathAsambhavaM bhavatyeveti / __ syAdetat / prakRtasyaiva ghuraco GitvamatiIdazyatAM vidibhidichi. deGiditi, kiM pratyayAntareNeti cet ? atra ke cidAhuH, AtidezikaM Gitvamanityamiti jhApanAyedam / tena 'dhavitra' siddham / dhU vidhUnane (tu0pa0118) kuTAdiH / itrasya hiSAbhASAd guNa iti / anye tu 'dhuvitram' ityevecchanti / inazajisatibhyaH kvarae (paa0suu03-2-163)|| itvaraH / nazvaraH / jitvaraH / satvaraH / "TiDDhA'(pA0404-1-15) iti chIp / itvrii| gatvarazca (pAsU03-2-164) // gameranunAsikalopo'pinipAtyate / jAgurUkaH (pAsu03-2-165) // jAguriti paJcamyantam / 'jA. garUkaH ityeva tu na nipAtitam uttarasutre 'Uka' ityasyAnuvRttaye / yajajapavaNaM yaH (pA0sa03-2-166) // daMze vinA nalopena nirdezo lAghavArthaH / yAyajUkaH / janapakaH / dndshuukH|| namikampiramyajasakahiMsadApora(pA0sa03-2-167) // nmH| kammaH / smeraH / jasu mokSaNe (di0pa0105) naapUrvaH kriyAsAtatye dhartate / tato nipAtanAtsamAse kRte saH / ajasram / 'kathamajanA agnayaH' iti, ajndhaarnnaavjnaaH| sanAzaMsabhikSa uH (paa0s03-2-168)|| san pratyayo.gRhyate na tu 'SaNu dAne (1002) 'SaNa sambhakau' (bhvA0sa0 465) iti dhAtU, gargAdiSu jigISuzabdasya pAThAta / 'AGa: zaMsu icchAyAm' (bhvA0 mA0630). ityayaM gRhyate na tu 'zaMsu stutau' (bhvA0pa0729) iti, mAkA.saha nirdezAt / cikIrSuH / AzaMsuH / bhikssuH| vinduricchuH (pA0sa03-2-169) // vida mAne (a0pa054) iSa pacchAyAm (tu0pa071) / AbhyAmupratyayaH vidernum iSezchatvazca ni. pAtyate / binduzabdastu pvrgiiyaadiH| vidi avayave (bhvA0pa064) asmAnmRgayvAditvAtkupratyayo bodhyaH / kyAcchandasi (pA0sU03-2-170) // uH syAt / adevayuM vidaH the devayubhiH / 'kita: kyaH' iti vyAkhyAnAtkaNDvAdiyagantAdapi bhava. ti / yamasya yonI zakunaM bhuraNyum / turaNyavo'Ggiraso nakSanta /
Page #483
--------------------------------------------------------------------------
________________ 474 zabdakaustubhatRtIyAdhyAyadvitIyapAde tRtIyAnhikesaparyama saparyavaH / atha kathaM santaH praNayivAkyAni gRhanti dhanasyavaH / iti bhaTTapAdAH ? mRgayvAdiSu draSTavya iti haradattaH / AgamahanajanaH kikinau liT ca (pA0sa03-2-171) // AkA* rAntebhya varNAntebhyaH gamAdibhyazca kikinau stazchandasi, to ca liDvat / Aditi nAyaM takAraH / kastahiM ! dakAraH, "Rdorap" (pA0sU03-3-57) itivat / tena tAdapi parastapara ityevana / ppi| somam / dadirgAH / bamrirvajram / taturiH / jaguriH / jagmiyuvA nRSa. danam / jativRtramamitriyam / jakSiH / svarUpAbAdhenAtidezapravRttestibAdayo na / yadyapi "asaMyogAlliT" (pAsU01-2-5) iti kintvaM labhyata eva tathApi "cchatyatAm" (pA0su07-4-11) iti prati. prasUtamapi guNaM niSedhuM kikinoH kitkaraNam / tena ta, gR, etayo: guNAbhAvAditve prApte "bahulaM chandasi' (pA0su07-1-103) ityutve 'taturiH' ityAdi siddham / . chandasi sarvebhyaH kikinI vAcyau (kAbhvA0) // sediH / nemiH rityaadi| bhASAyAM dhAnakamujaninamibhyo bAcyau (kAbhvA0) // dadhiH / cakriH / sakhiH / jakSiH / nemiH / iha kAzikAyAM dhAtuvRttau ca gami. rapi paThyate / jagmiH / sAsahivAvahicAcalipApatInAm (kAbhvA0) // iti vArtikam / sahipahicalipatibhyo yantebhyaH kikinau nipAtyate / "nIgvaJcu' (pAsu07-4-84) ityAdinA patarabhyAsasya nIra prAptastadabhAvazca / atra 'bhASAyAm' ityapekSate iti haradattanyAsakArAdayaH / nanu vaarti| kadvaye'pi 'bhASAyAm' iti niSphalam / "ahirmahIsAsahirastiko. 'nyaH' iti zrIharSAdiprayogANAM nirvAhaH phalamiti cet ?na, 'chandasi' ityasyAnanuvRttimAtreNa tabhirvAhAta / pratyuta 'bhASAyAm' ityanuvRttI ghede eSAM kikinI neti labhyeta / tacAyuktam "aSIlhamugraM pRtanAsu sAsahima" "dhruvastiSThA vicAcaliH" ityAdiprayogavirodhAditi cet? satyam, 'chandasi' ityatyahAsambandhasphoraNamAtra phalam / svapitRpornajiG (pA0sa03-2-172) // svapak / tRSNak / 'dhRSe. zva' iti kAzikA | ghRssnnkH| gRvandyorAruH (pA.su03-2-173) // zarAH / vandAruH / miyaH kruklukanI (pAsU03-2-174) // bhIruH / bhIlukaH /
Page #484
--------------------------------------------------------------------------
________________ dhAtvadhikAre kRtprakaraNam / krukannapi vaktavyaH (kAvA0) // bhiirukH| sthezabhAsapisakaso varaca (pAsU03-2-175 ) // sthaavrH| IzvaraH / bhaasvrH| pesvaraH / ksvrH| thazca yaGaH (pAsu03-2-176) yAtaryaGantAdvaraca / yAyAvaraH / bhrAjabhAsadhurvidyutorjijugrAvastuvaH kie (pA0sa03-2-177) // "vrazca"(pAsU08-2-36) iti Satvam / vibhrAT , vibhrAjau / bhAH, bhAsau / "rAllopaH, (pA0sU06-4-21) iti valopaH / dhUH, dhurau / vidyut / U / pUH, purau / dRshigrhnnaajvterdiirghH| jUH, juvau, juvaH / graavstut| anyebhyo'pi dRzyate (pAsU03-2-178) | dRzigrahaNaM vidhyanta. ropasaGgrahArtham / tazca vArtikakAraH sphuTIcakAra / Aha hi vacipracchayAyatastukaTaprujuzrINAM dIrghazva (kaabhvaa0)|| dhutigamijuhotInAM dve ca (kaa0vaa0)|| dRNAteIsvazca (kA0vA0) // dhyAyateH samprasAraNaca (kaavaa0)| iti / vaktIti vAk / zabdaprAT / AyatastUH / kaTaprUH / jUH / zrIH / pacipracchayoH samprasAraNantu na, dIrghavacanasAmarthyAt / apara Aha 'hazigrahaNAdeva vacipracchayoH samprasAraNana' iti / "dhutigami' iti vAttike cakAreNa dIrghaH samukhIyate, sa ca juhotereva, dIrghazrutyupasthi. tenAcA tadantavidhivijJApanAt / didyut / "dhutisvApyoH"(pAsU0 7-4-60) ityabhyAsasya samprasAraNam / jagat / juhUH / nanvihAbhyAsasaMjhava durlabhA, pratyAsatyA pASThadvitve eva tatpravRtteH / ata evASTamike sA na, iti cet ? satyam, izigrahaNAdevAbhyAsasaMkSeti hrdttH| vastutastu "liTi dhAtoH" (pA0pU06-1-8) ityato 'dhAno'. tyanuvRntyA 'dhAtoH' iti dvitve'bhyAsasaMzA / evaJca na ko'pi doSa ityavadheyam / dat / raNAtIyate / dhyAyatIti dhIH / iha juddhiiritynyo| karaNasya kartRtvavivakSAyAM pratyaya iti hrdttH|| bhuvaH saMjJAntarayoH (pA0pU03-2-179) // bhavateH kvipsyAtsaMzA. yAmantare ca gamyamAne / mitrabhUrnAma kazcit / dhanikAdhamarNayorantare bastiSThati vizvAsArtha saMpratibhUH / yastu prAmayorantare tiSThati tatra na, shigrhnnsyaanuvRtte| viprasaMbhyo vasaMjJAyAm (pA0pa03-2-180) // ebhyo bhuvo duH syAt na tu saMkSAyAm / vibhuH sarvagataH / prabhuH svAmI / sambhurjanitA /
Page #485
--------------------------------------------------------------------------
________________ zabdakaustubhatRtIyAdhyAya dvitIyapAde tRtIyAnhike 476 asaMjJAyAM kim ? vibhUrnAma kazcit / mitavAdibhya upasaMkhyAnam (kA0vA0 ) | mitaM dravatIti mitaduH / zambhuH / antabhAvitaNyartho'tra bhavatiH, sukhaM bhAvayatItyarthAt // dhaH karmaNi STran ( pA0su03-2-181) // dhayaterdadhAtezca karmaNi kArake STn syAt / dhIyate pIyate dhAtrI stanadAyinI / dhIyate dhA yete bhaiSajyArthamiti dhAtrI AmalakI / - dAmnIzasayuyujastutudasisicamiha pattadazanadaH karaNe (pA0s03-2-182) // ebhyaH karaNe TransyAt / dAtyanena dAtram / netram | za stram / yotram | yoktram | stotram | totram | setram | sekram | medam / patram | ajAditvAdaMSTrA / naddhI / daMzarnalopena nirdezo zApakaH "kvaci daGkityapi nalopaH" iti / tena byuTi dazanAH / "aniditAm" (pA0su0 6-4-24) iti sUtrasthabhAgya svarasastu zabanto'yanirdezaH / halasUkarayoH puvaH (pA0su03-2 - 183 ) // putroH karaNe STran syAddhalasUkarayoravayavazcetsaH / potram | halasya sukarasya ca mukham / artilUdhUsUkhanasahacara itraH (pa10sU03-2-1-4) // karaNe ityeva | aritraM mUlam / lavitram | dhuvitram / savitram / khanitram | sahitram / caritram | puvaH saMjJAyAm (pA0su03-2-185) // pUGpUJbhyAM karaNe itraH syAt / darbhapavitram / yenAjyamutpUyate tatpavitram | japAdiSvanAmikA. GguliveSTanazca / kartari carSidevatayoH (pA0sU03-2-186 ) // kartari karaNe ca putra itraH syAt / yathAsaGgyasambandhAt RSI karaNe devatAyAM karttari iti kAzikA | "kartari kRt" ( pA0s03-4-67) pratisUtrastha mAdhyakaipaTa yostu yathAsaMkhyaM neti gamyate / RSirmantraH, 'taduktamRSiNA' iti darzanAt / pUyate'neneti pavitraspA dhamAnyAdi / devatAyAntu - agniH pavitraM sa mA punAtu / prItaH kaH (pA0sU03-2-187) // zrIto dhAtorvartamAne kaH syA* t / anena vizeSavidhAnAt prItaH kasya bhUtaviSayatA bAdhyate / evamu* tarasUtre bodhyam / tridhRSA-ghRSTaH / matibu pUjArthebhyazca ( pA0s03-2-188 ) // matiricchA na tu buddhiH, tasyAH pRthagupAttatvAt / rAzAM mata iSTaH, buddho viditaH pUjito'rcita ityAdi / kathantarhi "janairaviditavibhavo bhavAnIpatiH" iti bhAraviH, "tena" ityadhikAre "upajJAte" (pA0sU04-3 - 115) iti sUtri *
Page #486
--------------------------------------------------------------------------
________________ dhAtvadhikAre karaprakaraNam / 477 tatvAmAnArthebhyo bhUte'pi ktaH / "pUjito yaH surAsuraiH" ityAdi tu cintyAmeti haradattaH / sAmAnyApekSaM jnyaapkmitynunyaasaadyH| cakA. ro'nuktasamuccayArthaH / tathA ca bhASyam zIlito rakSitaH kSAnta AkruSTo juSTa itypi| ruSTazca ruSitazcobhAvabhivyAhRta ityapi // hRSTatuSTau tathAkAntastathobhau saMyatodyatau / kaSTambhaviSyatItyAhuramRtAH pUrvavatsmRtAH // iti / ruSa roSa (cu010137) "ruSyamatvara" (pA0sU07-2-28) itI. vikalpaH / kaSTazabdo bhaviSyatkAle / amRtAstu pUrvavat / vartamAna ityarthaH / na mriyante amRtaaH| iti zrIzabdakaustubhe tRtIyAdhyAyasya dvitIye pAde . tRtIyamAnhikaM, samAptazca dvitIyapAdaH / /
Page #487
--------------------------------------------------------------------------
Page #488
--------------------------------------------------------------------------
________________ sphoTacandrikA zrImanmaunyupAhvazrIkRSNabhadRviracitA kAzIstharAjakIyasaMskRtapradhAnapAThazAlAdhyApaka nene-ityupanAmaka gopAlazAmiNA sNsktaa| THE SPHOTA CHANDRIKA by Pandit S'ri Krisna Bhatta Mauni. Read Edited by Pandit Gopal S'astri Nene, Professor, Governm@nt Sanskrit College, Benares.
Page #489
--------------------------------------------------------------------------
Page #490
--------------------------------------------------------------------------
________________ * zrIH * sphoTacandrikA viSayasUcI / 1 maGgalAcaraNam 2 sphoTazabdArthaH 3 sphoTazabdasya yogarUDhatvam 14 sphoTabhedA mahau 5 vAkyasphoTAtiriktAnAM sarveSAM 6 varNasphoTanirUpaNam 7 tatrAdezAnAmeva vAcakatvam 8 varNasphoTasyaiva tArkikANAM padasphoTatvam tadupAthazvam 9. zatasya padatvanirasanam 10 tatra padacAturvidhyam 11 pAcakapade zaktasya yaugikatvAsambhavaH 12 yaugikalakSaNam 13 gopade rUDhatvAbhAvaH 14 rUDhapadalakSaNam 15 yogarUDhapadalakSaNam 16 yaugikarUDhanirasanam 17 tArkikokarUDhilakSaNodAharaNanirasanam 18 dvirephapadasya lAkSaNikatvanirAsaH 19 pratyekaM varNAnAM sphoTatvam 20 sphoTazabdasya bhUSaNoka yaugikatvanirasanam 21 tArkikamate IzvarecchAzaktiH 22 navyatArkikANAM mImAMsakAnAM ca mate padArthAvaraM zaktiH 23 sAdhuzabdavada sAdhuzabdeSvapizaktiH 24. asAnuSu sA nAstIti tArkikamatanirAsaH 25 tatra asAdhubhyaH sAdhuzabdasmaraNAdbodhanirAsaH 26 evaM zaktibhramAdbodhanirAsaH 27 zaktimatva rUpatA kiM ko kasA ghutvaLa kSaNanirasanam 28 sAghuvAsAdhutva lakSaNanirUpaNam 29 IzvarAnaM zaktiriti vardhamAnamatam pR0 1 99 19 19 d. 109 " 21 " 99 99 " " 99 09 99 19 19 91 "1 99 49. 19 "" 33 99 19 95 mocGSA 19 4 13 14 24 11 13 15 19 25 29 91 11 19 12 14 25 29
Page #491
--------------------------------------------------------------------------
________________ vissysuucii| 30 bodhajanakatvaM zakiriti zAbdikamatam 31 anAdisambandha zaktiIrati anyanmatam 32 vanhyAdivacchabdazakterapi ajJAtAyAH satyA upayogaH 33 nAnArthe'pi ekaiva zaktiH 34 lakSaNocchedasyaSTatvam 35 zAbdikamate'picanhyAdAvatiriktazaktiH 36 tArkikamate viziSTasya kAraNatayA vanhyAdI zaktyabhAvaH .., 37 samavAyasthAne tAdAtmyasambandhaH 38 guNaviziSTaghaTAzutpattirviziSTasyaiva ca kAraNatvam 39 tArkikANAmadhajaratI 40 karNavivaravartinabhoniSThazaktaHzaktiviziSTa nabhaso vA zrotratvam 41 zrotrendriyasya guNamAtrasAkSAtkArajanakatvama 42 rasanaghrANendriyayordravyaviziSTaguNagrAhakatvam 43 tvakcakSuSodravyaviziSTaguNasya tadviziSTadravyasya vA grAhakatvam 44 asAdhvantargataprativarNa sphoTatvam 45 sAdhvanukaraNAnAM sphoTatvam " 46 asAdhvanukaraNAnAM vivakSAbhedena sphoTasvAsphoTatve , 47 padasphoTanirUpaNam 48 padasphoTasya varNasphoTApekSayA'ntaraGgatvam 49 varNasphoTasya padasphoTApekSayA bahiraGgatvam 50 padasphoTabhedI 51 sakhaNDapadasphoTastArkikamate vAkyasphoTaH 52 akhaNDapadasphoTaH 53 sphoTasya vAcakatve'nuzcaritasyApratyAyakatvaparabhASya virodhaparihAraH 54 tArkikavedAntimatanirAkaraNam 55 rUDhayaugikayostArkikasiddhayorevAkhuNDasakhaNDasphoTatvaM zAbdikAnAmityavirodhaH 56 citrarUpanirAsaH 57 nirSikalpajJAnanirAsa: 12 21
Page #492
--------------------------------------------------------------------------
________________ viSayasUcI / 58 atiriktakAlapadArthanirAsaH 52 pIlupAkavAdanirAsaH 60 vAkye phorTanirUpaNam 61 akhaNDavAkaMgasphoTaH 62sakhaNDavAkyasphoTaH 63 vAkyalakSaNaM zAbdikamate 64 tArkikramate vAkyalakSaNam 65 pratyakSAnumAnayorekavAkyatvaM tanmate 66 tArkika vAkyalakSaNe doSakathanam 67 pratyakSAnumAnayorekavAkyatvanirAsaH 68 prasaGgataH prakaraNalakSaNam 69 vAkyasphoTabhedAH 70 prathamAntamukhya vizeSyakabodhe dUSaNAni 71 tArkikoktasya vAkyArthakarmatvasya nirAsaH 72 nIlo ghaTo bhavatItyatra vyutpattivAdoktabodhakhaNDanam 73 tattvamasyAdivAkyeSu jahadajahallakSaNA: 74 nAmArthayorabheda iti vyutpatterlAghavamUlakatvaM na tu niyamatvama 75 jahadajahallakSaNAsthale lAkSaNikavAkyasphoTaH 76 lAkSaNikatrAkyasphoTanirAsaH 77 prakRtigata saMkhyAnurodhazcviviSaye eva 78 vAkyasvarUpabhedAH 8 pR0 r 99 "" 59 79 99 59 99 99 10 29 11 "1 3D 12 19 99 39 12 19 79 kAvyAtmaka vAkyalakSaNam 80 rasagaGgAdharoktakAvya lakSaNadUSaNam 81 tAtparyaviSayAbAdha eva yogyatA, tasyA eva bAMdhe kAraNatvaM, tadabhAvanizcayasya ca pratibandhakatvama 14 ,, 99 82 yadvA zAbdabodhe 'yogyatAnizcayasya na pratibandhakatvam,, 83 lakSaNAsthale pUrva bhramAtmako bodha iti tArkikokkanirAsaH 11 84 akhaNDavAkyasphoTasyaikavarNAtmakatvam 85 kAmAdInAmaghamatvanirAsaH 99 16 pa0 20 10 12 14 17 21 23 32 16 7 32 10 23 25 9. 15 16 25 23 3 10 1
Page #493
--------------------------------------------------------------------------
Page #494
--------------------------------------------------------------------------
________________ zrIkRSNabhaTTamauniracitA sphottcndrikaa| rancepivoH pAdayugaM natvA jAnakIraghunAthayoH / maunizrIkRSNabhaTTena tanyate sphoTacandrikA // 1 // zAbdikAnAM vAcyalasyavyaGgayArthapratipAdakAnAM vAcakalAkSaNika: vyajakAnAM zabdAnAM taniSThajAtervA sphoTa iti vyavahAraH / sphuTati artho yasmAditi vyutpatyA paGkajAdipadavayogarUDhaH sphoTazabdaH / keva: layogasvIkAre vAcyalakSyavyaGgyAnAM ceSTAyAzca vyaGgyArthapratipAdakatvena tatrAtivyApteH / na ca vAcakAdiparyAyaH sphoTazabdo'prasiddhaH, ___akSarANAmakArastvaM sphoTastvaM varNasaMzrayaH / iti harivaMze iSTatvAt / tathA ca varNapadavAkyAkhaNDapadArakhaNDavA. kyeti paJca vyaktisphoTAH / zakyatAvacchedikAyA jAtervAcyatvavakSa zakatAvacchedikAyA jAtervAcakatvamiti mate varNapadavAkyabhedena tri. vidho jaatisphottH| evaM cASTau sphottaaH| yathA''nandavallyAM zuddha brahmajJAnArthamannamayaprANamayamanomayavijJAnamayAnandamayeti paJcasu ko. zeSu apAramArthikabrahmatvapratipAdanamupAyaH, yathA vA'rundhatIjJAna sthalanakSatre apAramArthikArundhatItvabodhanam , tathA pAramArthikAkha. NDavAkyabodhArthamete varNapadavAkyAkhaNDapadasphoTA upAyAH / taduktam upAyAH zikSamANAnAM baalaanaamuplaalnaaH| asatye vartmani sthitvA tataH satyaM samIhate // iti / suptiGantaM padamiti, ekatiGantArthamukhyavizeSyakaM vAkyamiti padavAkyalakSaNAnAkAntavarNasamUhasya varNasya vA prakRtipratyayarUpasya vyAkaraNena gRhItazaktikasya pac tiS ityAdikasya vAcakatve varNaH sphoTaH / te ca prayogasamavAyino visargatibAyo na tu tatsthAnitvena kalpitA sakAralakArAdayaH, teSAmaniyatatvAt / ' tathAhi, visargeNa roH smaraNaM, tena soH / evaM NalA tipaH smaraNaM, tena lakArasya, evaJca gauravaM spaSTameva / kizca sthAnyAdezajJAnazunya. syAvaiyAkaraNasyAdezamAtrAdabAdhApattezca / evaJca sthAnyeva vAcako lAghavAt , na tvAdezo gauravAditi tArkikoktamapAstama , viparatigauH
Page #495
--------------------------------------------------------------------------
________________ sphoTacandrikAyA rakhApatteH / ayaM tArkikANAM padasphoTatvenAbhimataH, zaktaM padamiti taiH svIkRtatvAt / tara mAnAbhAvAt phalAbhAvAtsvagranthavirodhAcAyuktamiti zAbdi. kaaH| tathA hi, zataM padaM caturdA-ruDhaM yaugikaM yogarUDhaM yaugikarUDhaM ceti / gaura, pAcakaH, paGkajam , azvakarNaH, iti krameNodAharaNAni / tatra 'pAcakaH' iti yaugikodAharaNe yacchataM padaM pac aka iti, na tadyau. gikaM, samudAyastu yadyapi yaugikastathApi na zaktaH / evaJca zaktaM padaM yaugikamityavicAritAbhidhAnam / viziSTa zaktyabhAve sati vyAkaraNabodhitArthaprakRtipratyaya samudAyarUpasubantatiantapadatvaM yaugikapadatvam / satyamtaM yogarUDhAtivyAptivAraNAya, tatra viziSTa zaktimahAt / evaM gauriti rUDhayudAharaNamapyasaGgatam, vyAkaraNakalpitaprakRtipratyayArthaH pratyayAbhAve sati samudAyasubantasyArthabodhakatve ruDhapaMdatvaM yathA maNi. nUpurAdIti rUDhilakSaNAnAkrAntatvAt / zAstrakalpitAvayavArthAnusa. dhAnapUrvakasamudAyazaktyA'rthabodhakapadatvaM yogarUDhatvam / yathA paGkajAdIti / tadAkrAntatvAdyogarUDhatvaM yuktam / yaugikarUDha iti tArkiko. ko bhedo'pi na yuktaH, sakRducaritaH sakRdartha pratyAyayatIti nyAyA* nmaNDapapadaM gRha vizeSa ruDhaM bhinnaM, maNDapAnakartari bhitramiti atiri. kabhedasvIkAre mAnAbhAvAt / evaM rUDhilakSaNAyAH 'karmaNi kuzalaH' ityudAharaNamapyayuktam, ukta. rItyA kuzale ruDhatvasya kuzAdAnakartari yaugikatvasya sambhavAta / virephapadaM bhramare rUDhameva, koze bhramaraparyAye upAdAnAt / nahi koze lAkSaNikopAdAnaM paryAyemvasti / evaJca svavAcyapadavAcyatvasambandhena dvirephapadasya bhramare lakSaNeti tArkikokamapAstam, akrUre'pi ukasa. mbandhasattvena tatrAtivyAptezca / ___ yadvA, ekAkSarakozAvadhRtazaktikAnAM sarveSAM varNAnAmeva sphoTa. tvam , "arthavanto varNAH" ityanena bhAye tathA pratipAdanAt / na caivaM dhanaM, vanamityAdI prAtipadikasaMdhApattiH, samudAyazaH svAzrayaza. katAvacchedakAnupUrvIbhaGgajanakArthakArya prati prtibndhktvaat(1)| yatta bhUSaNe sphuTati artho yasmAditi sphoTaH vAcaka iti yAca. diti kevalayaugikaH sphoTazabda ukta / natra samyak , sAdhuzabdAnA. (1) avayavaniSThazakninirUpakAviSayakazAndabodhaM prati samudAyaniSThazakinirUpakArthaviSayaka. tAtparyajJAnasya pratibandhakatvAdityarthaH /
Page #496
--------------------------------------------------------------------------
________________ varNasphoTanirUpaNam / mivAsAdhuzabdAnAmapi zaktisattvena vAcakatvAvizeSAtsphoTatvApatteH / na ceSTApattiH / zAbdikaistathA'naGgIkArAt, lAkSaNikavyaJjakayorasaM. grhaaptteH| na ca 'zabdo'tra vyaJjakastridhA' iti 'matra' prahaNAtkAvya eva vyaJjako na vyAkaraNe iti bhramitavyam, padena sphoTo'skhaNDo vyajyata iti vadadbhistatsvIkRtatvAt / nanu tArkikamate IzvarecchA zaktiH / mImAMsakamate atiriktA padA. rthAntaraM, navInatArkikairIzvarecchAzAnaM vA kRtiti vinigamanAvira. hAnmImAMsakamatamevAGgIkRtam / ubhayathA'pi sAdhugneva sA, nAsAdhuSu / anyathA zaktimattvaM ..sAdhutvam iti sAdhutvalakSaNAkrAntatvenAsAdhUnAmaSi sAdhutvApatteH, zaktiprAhakavyAkaraNakozAderabhAvAca iti cet ? na, tatra zaktyabhAvena tebhyo bodhAnApatteH / ___ na ca zaktibhramAtsAdhuzabdasmaraNAdvA bodha iti tArkikoktaM yuH kam , sAdhuzabdasmaraNaM vinApi vyutpannAnAmapi bodhasthAnubhavasiddha. tvAt gauravAcca / bhramAdvodha ityapi na, rajatabhramAd gRhItAyAH zukte rajatavyavahArAnAdhAyakatvavacchaktibhramAjAtabodhasyApi vyavahArAnA. dhAyakatvApatteH / sanmAtraviSayiNyA IzvarecchAyAstatra abhAvasya vaktu. mazakyatvAt / kizca zaktibhramaH kasya, sarvavyavahArakartarIzvarasyotAnyasya ? nAdyaH, Izvarasya bhramitvAnupapatteH / nAntyaH, sargAdau prayojyaprayojaka svarUpasAdhvasAdhuzabdavyavahArakIzvarAdanyasyAbhAvAt / yathA puNyapApobhayajanikA'rthasRSTirIzvarakatrtRkA tathaiva sAdhvasAdhUbhayavidhazabda. sRSTirapIzvarakarttakaiSa / tathA ca bhrama iti ayukameva / na ca taTastha bAlasyAnumitibhramaH, sAdhuzabdevivAsAdhuzabdeSvapi zaktyanumApaka. sAmagrIsasvena bAdhakAbhAvena ca bhramatvAyogAt / manvasAdhuSvapi zaktisvIkAre zaktimattvaM sAdhutvamiti tArkikala. kSaNAkAntatvAtsAdhutvApattiH / tathA ca "na mlocchitavai nApabhASitavai" iti niSedhAnavakAzaH-iti cet ? na, lAkSaNikAnAmasAdhutApatteH / ma ca vRttimatvaM tat , zaktilakSaNAnyataratvaniveze gauravAt / tasmAtpuNyajanakatAvacchedakajAtivizeSaH sAdhutvaM, pratyavAyajana. katAvacchedakadhAsAdhutvam / yadvA, vyAkaraNabodhyatvaM sAdhutvaM, tadbhiH natvamasAdhutvam / tathA caikaH zabdaH samyag jJAtaH saprayaktaH svarga loke kAmadhaga bhavatIti / vyAkaraNenArthavizeSe prakRtipratyayena vyutpA.
Page #497
--------------------------------------------------------------------------
________________ sphoTacandrikAyAM dita iti shaatH| tAdRzArthavizeSa prayuktaH / tena goNIzabdasya goNyA. meva sAdhutvaM na gavi / vinigamanAviraha ityapi na yuktam / anyatarapakSapAtinI yuktirhi vinigamanA / sA ca jJAnasya pUrvAbhivyaktirUpA prakRte'sti / ata eve. zvarajJAnaM zaktirita vaddhamAnopAdhyAyAH / zAbdikAstu bodhajanakatvaM zaktiH ! taccAnAdibodhajanakatAvacche. dakadharmavatvam / taduktaM hariNA indriyANAM svaviSayeSvanAdiryogyatA yathA / anAdirathaiH sambandhaH zabdAnAM yogyatA tathA // iti / tajjanakatAvacchedakadharmavatvarUpA yogyatA / na cAgRhItazaktikasya shaabdbodhaanudyaacch|bdbodh zaktigrahasya hetutvAd bodhottaraM zaktigrahaH zaktimahottaraM bodha iti anyo'nyAzrayaH, vyAkaraNakozAdinA zaktiprahAta / anyathezvarecchA zaktiriti pakSe'pi zaktimahottaraM bodhaH bodho. ttaraM zaktigraha iti anyo'nyAzrayasya tulyatvAt / yadvA, zabdArthayoranAdisambandhaH zaktiH mama tu pratibhAti / zaktiH sAmarthya, yathA dIpAdau tejali grAhyatvagrAhakatvasAmarthya, vanhyAdau dA. hakatvasAmarthyam, indriyAdI viSayaprakAzanaM, tatsvarUpasadevopayujyate na tu jJAtam / evaM zabde'pi grAhyatvagrAhakatvasAmarthya svarUpasadevopa. yuktaM na tu kSAtama / na cAgRhItazaktikasyApi bodhApattiH, sannikarSA. divata bodhAbhAvaprayojakIbhUtAbhAvapratiyogitAtparyagrahAbhAvAta / na ca nAnArtheSveva tAtparyagrahasya kAraNavamiti cet ? satyam, zAndi. kamate sarveSAM nAnArthatvAt / ata eva "vRddhirAdaica" (pAsu01-1-1) iti satre bhASye "anekazakeH zabdasya"ityuktam / anekeSvanekA vA zaktirasyati vigrahaH / avacchedakabhede zaktibheda iti tArkikAdisiddhA. ntaH / lAghavAcchaktirekaiveti shaabdikraaddhaantH| na cAnyAyazcAnekAryatvamiti vAcyama, bhavanmate'pi tulyatvAt / TaraAna para bhedaH-zanmate vRttibhedena, manmate tu ekayA vRttyA / na ca lakSaNocchedApattiH, iSTatvAt / yathA bhavadbhiH sarvAnubhavasiddhA'pi vyaH anA lAghavAnna svIkriyate / tatra ca vyaJjanocche dApatteradUSakatvavanma. nmate'pi lAghavAcchaktyaiva nirvAhe lakSaNocchedApatteradUSakatvAt / vastuta ekavRttyaiva nirvAhe anekavRttikalpanamanyAyyamityeva tadarthaH, arthapadasya vRttiparatvAt / anyAyazcatyasya lAghavamUlatvAt / na cAnanyalabhyaH zabdArtha iti vAcyama, tasya lakSaNayA labhye za.
Page #498
--------------------------------------------------------------------------
________________ varNasphoTanirUpaNam / ktikalpanamanyAyyamiti nArthaH, kintu saMsargamaryAdayA siddhe zaktikahapanamayuktamiti tadarthAt / | evaJca zAbdikAnAM zabdavadvanhau atiriktazaktisvIkAraH / tArki kANAM tu zabde zaktisvIkAraH vandau tu netyarddhajaratIya svIkAro'nucitaH / na cottejakAbhAvaviziSTamaNyabhAvenopapattau tatsvIkAro vyartha iti vAcyam, gurubhUtaviziSTasya kAraNatAvacchedakatvasvIkArApekSayA laghubhUtastrIkRtAtiriktazaktisambandhasyaivocitatvAt / kiJca zAbdi kamate bhedasahiSNurabhedastAdAtmyam / guNatvadravyatvAdinA bhede'pi guNaM vinA dravyAnupalambhAd dravyaM vinA guNAnupalambhAcca tayostAdAkyam / evaJca samavAyo yatra tatra tAdAtmyamiti vyavahAraH / tathA ca taiH guNaM prati ghaTasya pUrvavarttitvAsambhavena kAraNatvAbhAvAdanyathAnupapattyA viziSTasyaiva kAraNatAvacchedakatvamaGgIkRtya guNaviziSTaghaTaM prati guNaviziSTakapAlasya kAraNatvamiti svIkRtam | * tArkikaistu viziSTasya kAraNatAvacchedakatvAdviziSTasya kAraNatvAsambhavAnnirguNaghaTotpattiH svIkRtA, tatra ca guNAzrayatvarUpadravyatvalakSaNAnAkrAntatvAd guNasamAnAdhikaraNadravyatvavyApyajAtimattvamiti niSkarSaH kRtaH / so'yukta iti mama bhAti / tathAhi, pratibandhakottejakAbhyAM vanhau jJAtA'pi zaktiruttejakAbhAvaviziSTamaNyabhAvasya kAraNatvaM svIkRtyAtiriktA zaktiH khaNDitA, zabde ca sA svIkRtA / evaM viziSTasya tatra avacchedakatvaM svIkRtyedda netyukkA khapuSpavannirguNaghaTotpattiH svIkR tA / sarveSAmanubhavAnA rUDhatvAdetatsarvamayogyAMmati dik / zAbdikaistu zabdabadvandau karNavivaravarttinabhasi cAtiriktA zaktiH svIkRtA / saiva zrotraM, zaktiviziSTaM namo vA / evaJca dUrasthabherIzabdasya svasthAnasthitasyaiva zrotrasya dIpavat prakAzana sAmarthyam / evaJca vIcItaraGganyAyena bherIzabdasya zravaNadeza gamanamiti na manoramam, sAkSAt bherIzabdaM zRNomItyanubhavApalApApatteH anekazabdakalpane gaura vAzca / na ca zrotrameva tatra gacchatIti yuktam, AkAzasya gamanAsambhavAt karNavivare AkAzAbhAvaprasaGgAcca / zrotrondrayaM guNamAtra sAkSAtkA rajanakam / kecittu zrotrendriyavadrasanendriyaghrANendriyayorapi guNamAtra sAkSA tkArajanakatvamiti vadanti / tadayuktamityapare / tathAhi zabdasyAkAzaguNatvAtsamavAyena sA
Page #499
--------------------------------------------------------------------------
________________ sphoTacandrikAyAM kSAtsambandhasatvena kevalapratyakSasambhave'pi rakhagandhayostu saMyukasa. mavAyaH snnikrssH| sa ca dravyasambandhe ghaTate iti paramparAsambandhaH / tatra dravya sAkSAtkArasannikarSasattvena dravyaM vinA kaMvalaguNasyAsattvena ca kevalaguNalAkSAtkArAsambhavaH / tasmAd dravyaviziSTaguNasAkSAtkA. rajanakatvaM tayoH , na tu guNaviziSTadravyasAkSAtkArajanakatvam ; anu. mavana tathaiva zakyunnayanAt / cakSurindrayatvAgandriyayostu guNavizi. TadravyaM dravyaviziSTI vA guNa ityubhayavidhasAkSAtkArajanakatvam / vista. rastu matkRtazabdArthatAmRte draSTavyo gauravabhayAnneha tanyate iti dik / prakRtamanusarAmaH ! asAdhuzabdasya vAcakatve'pi vyAkaraNapratipA. dyatvAsoTatvAbhAvaH / tadantargatavarNAnAM tu ekAkSarakozAvadhRta. zaktikAntiraprakAzakatve padasphoTa iti padasphoTe vivecyissyte| anukaraNazabdAnAM tu anukAryAnukaraNayAmeMdavivakSayA'nukAryarUpArthapra. tipAdakatvAt sphotttvm| nanu sAdhvanukaraNasya sAdhutvena sphoTatve'pya. sAdhvanukaraNasyAsAdhunvAtkathaM sphoTavyavahAra iti cet ? na, asAdhva. nukaraNasyApi sAdhutvasvIkArAt / daityaihe 'raya iti prayokavye he'laya iti prayuktaM, tadanukaraNaM helayo helaya iti kurvanto na parAbabhUvuriti, na vAkya'pi tasyAsAdhutvama, tathA yadvAnaH tadvAnaH bhavatu ityarthe yarvA. NastarvANaH bhavatu iti prayukta, tadanukaraNaM kurvanto yarvANastarvANo nAma RSayo babhUvuriti, na vAkye'pi tasyAsAdhutvaM kasyApi samma. tam / tasmAdasAdhognukaraNasya sAdhutvaM sarvasammatam / tatra yadA ta. yorabhedavivakSA tadA'rthaprakAzakatvAbhAvAna sphoTatvam / zuddhabrahmahAnAya sarvabahirbhUtAnamayakozavadakhaNDavAkyabodhanAya varNasphoTa iti vik / iti varNasphoTaH // atha padasphoTo varNasphoTApekSayA annamayakozApekSayA'ntaraGgaprANamA yakozavadantaraGgo nirUpyate / antaraGgatvaM tu sAkSAdvAkyaghaTakatvena / va. rNasya bahiraGgatvaM padaniSpattidvArA tadghaTakatvam / padasphoTo dvidhA-sa. khaNDo'khaNDazca / vyavahArAdinA pade eva zakigrahAda / tatra yo'smAkaM sakhaNDapadasphoTaH 'pacati' 'rAmaH' . ityAdisubantatiantarUpaH, zakaM padamiti mate sa eva vAkyasphoTastArkikANAm // . athAkhaNDapadasphoTo nirUpyate / sa ca sarvaiH padasthitavaNaiya'jyate / sa cArthapratyAyaka iti shaandiksiddhaantH| na ce pratItasya pratyAyaka.
Page #500
--------------------------------------------------------------------------
________________ padasphoTanirUpaNam / svanAsti, anyathA zabdaM vettItyatrArtha vettIti pratyayApatteriti aNu. disuutrsthbhaajyvirodhH| tasya samAnyataH pratItasya pratyAyakatvaM nA.. stIti nArthaH, kintu zabdasaMzayA pratItasya zabdasyeti, prakaraNAnuro. dhena tasya saGkocAta / evaJca rahasi pustakamIkSamANasyArthapratyayAnA. pattimAzaya tatrApi sUkSmocAraNamastyeveti navyoktamapAstam, anu. bhavavirodhAzca / ___ yattvatra tArkikavedAntinaH-yAvadvarNavyaGgayo vA yatkiJcidvarNavyaGgyo ghA caramavarNavyaGgyo pA saH ? na tAvadAdhaH, AzuvinAzinAM malanAsa. mbhavAt / na dvitIyaH, pazabdenaiva vyaJjite sphoTe TavarNavaiyarthyam / na tRtIyaH, pUrvapUrvavarNAnubhavajanyasaMskArasahitacaramavaNenaivArthapratItisikhau kiM sphoTeneti / tana, varNAnAmAzuvinAzitve mAnAbhAvAt / na cotpanno gakAraH, naSTo gakAra iti pratItimAnam / "tasmAzcAkAzaH sambhUtaH" itivadA. virbhAvatiromAvenApyupapatteH ananta prAgabhAvadhvaMsakalpane gauravAcca / anityatve'pi varNAnubhavajanyasaMskArajanyasmRtau melanasambhavAt / dvitIye'pi na dvitIyAdivarNavaiyarthyam , pazabdoccAraNe kiM pasphoTa uta paTasphoTa uta paTaH sphoTa iti sandehanivartakatvena sArthakyAt / tRtIye yathA paTapadazakyaH vijAtIyatantusaMyogaviziSTacaramasaMyo. syaiva paTakAryakAritve'pi atirikto'vayavI svIkriyate, tathA mayA'pi svIkriyate / na ca tathA'nubhavAdatiriktaH paTaH, sphoTe'pi tulyatvAt gauravAcca / sphoTe tu lAghavaM kathamiti cet ? zRNu, dhvanibhireva sphoTo vyajyate / evAnantavarNatatprAgabhAvadhvaMsakalpanA, nadI dIna saro rasa jarA rAja ityAdau bhinnArthapratItyarthamAnupAH pUrvavarNAnubhavajanyasaM. skArasahitacaramavarNasya kAraNatA ca na vAcyetyatilAghavam / tvayA tu tadvAcyamiti gauravam / etAvatpraghaTTakena varNAtiriktaH varNavyaGgyaH caitanye sarvabhUtAnAM zabdabrahmeti me matiH / iti zabdabrahmarUpo'tirikaH sphoTastArkikAdikSaNAbhAsanirasa. napUrvako vyaakhyaatH| prakArAntareNApyucyate / akhaNDapadasphoTo nAtiriktaH / yatra tArkikAdibhiryogikaM yogarUDhaM ca padamityucyate 'pAcakaH' 'paGkajam' ityAdi, tadevAsmAbhiH sakhaNDapadasphoTatvena vyavahiyate, khaNDazaktyanusandhAna pUrvakakozAdinA samudAyazakigrahAt / yasya tu vyAkaraNazAnazUnyasya
Page #501
--------------------------------------------------------------------------
________________ sphoTacandrikAyAM kevalavyavahAreNa samudAyazaktigrahastasya sa evAkhaNDapadasphoTaH / yatu rUDhaM padaM maNinUpurAdi vaH naH ityAdi, tatsarveSAmapi akhaNDapada sphoTatvenAbhimatam, tatra sarveSAmapi avayavArthajJAnAbhAvaviziSTavyava. hAreNa samudAye zaktigrahAt / evajJa rUDhayaugikapadayoH sakhaNDAkha NDasphoTayozca paryAyatva nAmamAtre vivAda iti dik / evaJca tArkikAdInAM dUSaNAbhAsA garbhasrAveNaiva parAhatA iti dik / / nahi tArkikAditarkA eva sattI iti niyamaH, tatrApi bahuzo. unubhavAviSayAsatarkadarzanAt / tathA hi viziSTasya kAryatvakAraNatve naiva siddhau nirguNaghaTotpattirayuktati pUrvamuktam / tathA rUpasya vyApya vRttitvaniyamAd ghaTasya pratyakSAnyathAnupapatyA svIkriyamANAtirikaM citraM rUpamiti kalpanA'vyayuktaiva, tAdRzaniyame pramANAbhAvAt / astu vA niyamaH, tathApi (1)tattadrUpAvacchinnatattadavayavasatrikarSasahitaca ramarUpAvacchinnacaramAvayavasanikarSeNaiva ghaTasAkSAtkArasiddhau atiriH kacitrarUpasvIkAra gauravAt / evaM viziSTabuddhau vizeSaNazAnasya kAra* NatvAttasya cAyaM ghaTa ityAdAvasambhavAt ghaTaghaTatvayoH sambandhAnavagA. hinirvikalpakajJAnakalpanA'pyayogyatvAdayuktaiva / nityasambandhAtirikta saMyogasambandhAdAveva tatkalpanA 'daNDI puruSaH' ityAdau, na tu 'ayaM ghaTa:'ityAdau,tatra viziSTajJAnasyaiva jAyamAnatvAt / evaJca nirvikalpaka kSAnaM na svIkAryamiti mahallAghavam / evamakhaNDakhaNDabhedena kAladvaividhyakalpanamadhyayuktameva, akhaNDasya vyvhaaraanaadhaayktvaat| na ca janyAnAM janakaH kAlo jagatAmAzrayo mataH / iti jagadAdhAratvena janakatvena ca tatsvIkAraH, Izvarasyaiva tatpra. siddhatvAt / na ca padArthakhaNDane 'dikkAlau nezvarAdatiricyate' ityA. dinA'smAbhista dukkamiti vAcyam, tatra dikkAlayoreve viziSyezva. rAmeda ukH| sa ca "sarva khalvidaM brahma' iti shrutiviruddhH| tathA "yato vA imAni bhUtAni jAyante' "tasminsarva pratiSThitam" ityAdi. zrutibhirjagatkartRtvaM jagadAdhArakatvaM cezvarasyaiva, na tu kAlasya / tena "janyAnAM janakaH kAlaH" ityasya pRthivyAdisaptapadArthAnAmapIzvarAbhedena viziSyobhayoreva tadabhedapratipAdanasya cAyuktatvAt / evaM khnnddkaalo'pyyuktH| sUryagativizeSarUpopAdhibhedena hi khaNDa (1) tattavyAvacchinna' mudrite /
Page #502
--------------------------------------------------------------------------
________________ vAkyasphoTanirUpaNam / kAlaH / evaJca sUryagativizeSasyaivAstu khaNDakAlatvaM kiM tadatirekeNa tathA ca khaNDakAlasya kriyaatvm| evaM pIlupAkavAdibhiH paramANI pAkaM svIkRtya zyAmaghaTanAzaH raktaghaTotpattiH svIkRtA, tatra cakradaNDAdinimittakAraNAbhAvAtkatha. mutpttiH| nimittakAraNaM vinApi tatsvIkAre daNDacakrAdInAM nimiH sakAraNataivocchigheta / evaMvidhA'nekAnubhavAnArUDhagurubhUtatarkAzrayaNaM lAghavamUlAtiriktAkhaNDasphoTakhaNDanaM dUSaNAbhAsairanucitamiti dik / vAkyArthajJAnaM prati padArthajJAnasya kAraNatvAtpadasphoTaM nirUpya vA. kyasphoTo nirUpyate / sa cAkhaNDasakhaNDabhedena dvidhA / tatrAkhaNDaH padAtiriko'khaNDapadavyaGgyo lAghavAtsvIkriyate / taccAkhaNDapada. sphoTe nirUpitam / atyazvAkAGkAyogyatAsattInAM kAraNatAna vAcyeti ,mahallAghavam / sakhaNDastu prasiddha eva / yadvA, 'hare'va' ityAdau ekAdeze kRte pavibhAgo durvArastatrAkhaNDavAkyasphoTo'nyatra sakhaNDa iti vivekaH / evaJca dUSaNAnAM garbhasrAva eva / tatra vAkyaM nAmakatiGantArtha. mukhyavizaNyakam / yathA 'pacati bhavati' iti / tatrApi pacatItyasya vizeSya ve'pi mukhyavizeSyatvAmAvAnnAvyAptiH / tArkikAstu pUrvAparapranyaikavAkyatApratipattaye "arthai katvAdekaM vA. kyaM sAkAvaM cedvibhAge syAt' (jaisU02-1-46) iti mImAMsAsUtra. mupanyasya 'vizeSyabhUtabhAvanaikatvAt' iti "arthaikatvAt" ityasya teSA. mathai tyaktvA tAtparyaviSayaikyam' iti svayaM tadartha vyAkhyAya, pratyakSA. numAnayorekavAkyatvamuktam / svAtantrye yaMtsaMGgatimattadekaM vAkya. miti vaktavyaM, na tu yatkicidarthakalpanamucitaM doSaduSTazca / tathAhi, paThanatAtparya yathaiva devadattaH paThati tava putrastathaiva paThatItyatrApyekavA. kyatvApattiH / na ceSTApattiH, samAnavAkyatvAtteAdezApatteH / tathA "syonante sadanaM karomi, ghRtasya dhArayA suSevaM kalpayAmi' iti sada. napratipAdako mantraH pratyakSagranthavat / tasminsIdAmRte pratitiSTha vrIhI. NAM medha sumanasyamAna iti sAdanapratipAdako mantraH anumAnavat / pramANanirUpaNavadyAgAGganirupaNaM tAtparyaviSayaH / evamanumAnasya pratya. sApekSatve'pi pratyakSasya tadanapekSatvavat sAdanapratipAdakamantrasya sada napratipAdakApekSatve'pi sadanapratipAdakasya na tadapakSatvam / evaJcAnayorapyekavAkyatvApattiH / na ceSTApattiH, arthakyAdityasya bhavaduktapra. tyudaahrnnvirodhaat| kizcayaM padaikavAkyatA uta vAkyaikavAkyatA uta pranyaikavAkyatA ? nAghaH kriyAkArakANAmeva tatsambhavAt / tayoreva
Page #503
--------------------------------------------------------------------------
________________ sphoTacandrikAyAM parasparamAkAGkSAsambhavAt / ubhayAkAGkSAyAmeva tatsambhaSenAnyatarA kAlAyAM tadasambhavAcca / na dvitIyaH, itaranirapekSatayA siddhe. naikavAkyena sApekSataravAkyasyAnvayo hi sA / prakRte ca vAkyasaMdarbha. rUpagranthayoreva sA, na tu vaakyyoH| anumAnasthitavAkyAnAM parAmarza janyaM jJAnamanumitiH' ityAdivAkyAnAM pratyakSavAkyAkAlAmAvAd A. satyabhAvAcca / kiJca vAkyaikavAkyatA hi prakaraNam , anyatarAkA. kA prakaraNamiti tallakSaNAt / tasyApyekavAkyatvasvIkAre vAkyAtpra. karaNasya durbalatvapratipAdakazrutiliGgavAkyaprakaraNatyAdibalAbalAdhi. karaNavirodhaH / na tRtIyaH / pratyakSAnumAnayorAkAlA ArthI, na tu zA. bdii| tasmAdatra sUtralikhanaM yatkicidarthakalpanamanucitama, ziromaNi. pranthastu yadyatsaGgatimattadekaM vAkyamityanenaiva siddhatvAditi dik| prakRtamanusarAmaH / vyavahAreNa vAkye zaktigrahAdvAkyasyaiva pAca.. katvAdvAkyasphoTaH / na ca pUrva gRhItA'pi vAkye zaktirAvApodvApA. bhyAM tyaktvA pade gRhyate iti vAcyam ,evaM sati padArthajJAmamprati vA. kyArthajJAnasya hetutApattau vAkyArthajJAnamprati padArthajJAnasya hetusva. miti sarvasiddhAntamalApatteH / vAkyasphoTo vidhA sakhaNDo khaNDaH zva / akhaNDo vidhA varNAtirikto'natiriktazca / yadA varNA na svI. kriyanta gauravAt , lAghavAt dhvanibhirevAkhaNDo vAkyasphoTo vyajyate iti mataM, tadA'tiriktaH / asminpakSe varNAbhAvena yAvadvarNavyaGgya ityAdidUSaNAbhAsA garbhasrAveNaiva praahtaaH| yadA tu dhvanibhirvarNA vyajyante iti mataM tadA ghaTamAnayeti sakhaNDavAkyasphoTaH, kriyAkArakA yovibhAgasya kartuM shkytvaat| hare'va viSNo'vetyAdau ekAdeze kRte prAtipadikAkhyAtayovibhAgAzakyatayA'natiriktavAkyasphoTaH / ki. yAkArakajJAnazunyasyAvaiyAkaraNasya ghaTamAnayetyayamapi anatirikAstra. NDavAkyasphoTa eva / pade na varNA vidyante varNevavayavA na ca / vAkyAtpadAnAmatyantaM pravidheko na kazcana // ityayamakhaNDAtiriktavAkyasphoTaprakAzaH / yathA vaNe avayavA na santi tathetyarthaH / 'pazya mRgo dhAvati' 'pacati bhavati' ityAdAvapi a. khaNDasakhaNDAtirikAnatiriktatvaM pUrvavadeva boddhavyam / mRgakartRka vartamAnadhAvanakriyAyAH dRzikriyAyAM karmatAsambandhenAnvayaH / devada. ttakartRkapacikriyAyA varcamAnabhavanakriyAyAmanvayaH / taduktam subantaM hi yathA'nekaM tiGantasya vizeSaNam /
Page #504
--------------------------------------------------------------------------
________________ vAkyasphoTanirUpaNam / tathA tiGantamapyAhustiGantasya vizeSaNam // iti / yattu dhAvanAnukUlakRtimAn mRga iti prathamAnta vizeSyakazAbdabodha itipakSe mRgasya razidhAtvarthanirUpitakarmatvAt dvitIyApattiH, tamityadhyAhAre ca vAkyabhedApattirityAzaya 11 pazya lakSmaNa ! pampAyAM bakaH paramadhArmikaH / ityAdAviva vAkyArthasya karmatvAnna vAkyabheda iti kaizcitsamAhitam / tanmudhaiva, antaraGgadhAvanakriyAnirUpitamRgasya kartRtvAttasya cA. khyAtenoktatvAtprathamotpatau bahirbhUtadazidhAtvarthanirUpita karmatve 'pi a ntaraGgatvAjjAtasaMskArabAdhe mAnAbhAvenaiva 'zakyaJca zvamAMsAdibhiH kSupahantum' itivadupapatteH / evaJcAtra prathamAntavizeSyaka pakSe'pi zAbdikadUSa NAbhAve'pi eka devadattakartRkapacikriyAkartRkaM bhavanamityarthe pacatibhavatItyekavAkyatAnApatteH (1) nanu pAkAnukUlakRtimAndevadatto bhavatItyarthe niSpanne" savizeSaNe vidhiniSedhau vizeSaNamupasaGkrAmataH sati vizeSye bAdhe" iti nyAyena kriyAyA eva kartRtvaM bhaviSyati / ekavAkyatAyAM phalAbhAvAcca / na ca "samAnavAkye nighAtayuSmadasmadAdezA vaktavyAH " iti nighAtaH phalam / "tiGatiGaH " ( pA0sU08-1-28) iti ati GgrahaNena tadabhAvAt / satyam | tvatsambandhinI devadattakartRkA pacikriyA bhavatItyarthe 'devadattaH pacati te bhavati' iti prayoge samAnavA - kyatvAbhAvenAdezAnApateH / aneka devadattakartRkaikA pacikriyetyarthe 'devadattAH pacanti bhavati' iti prayogo'pi na syAt, aneka kartRtvena bhavatItyatra bahuvacanApatteH, 'pazya mRgo dhAvati' ityatra nighAtarUpaprayojanasattvAcca / * kiJcAtra vAkyArthasya karmatvamiti tArkiko kaM na yuktimat / tathAhi, vAkyArtho'tirikto'natiriko vA ? nAdyaH, tasya vRtyanupasthApitatvena hAzakriyAyAM karmatayA'nvayAnupapatteH; vRtyupasthApitasyaiva zA dabodhaviSayatvAniyamAt / anyathA ghaTapadAtsamavAyenopasthitAkAzasyApi zAbdabodhaviSayatvApatteH / na dvitIyaH / vibhaktyarthamadvArIkRtya nAmArthasya dhAtvarthena samambhedasambandhenAnvayo vyutpannaH / anyathA 'o' danaH pacati' ityApateH / na ca tatra vAkyArthasya karmatvaM na nAmArthasyeti vAcyam; 'ramaNIya odanaH pacati' ityasyAnApatteH / "pazya lakSmaNa pampAyAm" ityAdau tamiti padAdhyAhAreNa vAkyabheda eva / evaJca vA kyArthasya karmatvAme (2) tyavicAritAbhidhAnam / evaM 'nIlo ghaTo bhava (1) 'naca' mudrite / (2) 'mityapicAritA' mudrite /
Page #505
--------------------------------------------------------------------------
________________ 12 sphoTacandrikAyAM ti' iti vAkye nIlakartRkabhavanAzrayo ghaTa iti vyutpattivAdoktamapi na yuktimat, nAmArthasyetyAvivyutpattibAdhe mAnAbhAvAta nIlo ghaTo bhava nAzraya iti bodhasambhavAzca / savizeSaNe hi vidhiniSedhau vizeSaNamupasaGkrAmataH sati vizeSye bAdhe iti vizeSaNe nIle eva bhavanasyA.. nvayo bhaviSyatIti dik / evaM "tatvamasi" "so'yaM devadattaH" ityAdau sakhaNDAkhaNDatvaM (1)rvavadeva bodhyam / "tattvamasi' ityatra tarapadavAcya sarvazatvAdiviziSTacaitanyasya tvaMpadavAcyenAntaHkaraNaviziSTacaitanyenaikyAsambhavAdaikyasi yarthe svarUpe jahadajahallakSaNeti sAmpradAyikAH / nanvanayoraikye kiM mAnam ? na ca nAmArtheti vyutpattiH / tasyAH kiM nAmArthayorevAbhedAnvaya uta nAmArthayorabheda eveti ? nAdyaH 'stokaM pacati 'vaizvadevI AmikSA' ityAdau vyabhicArAt / nAntyaH, ghaTapaTai / ityAdau vyabhicArAt / tasmAtsambhavati sAmAnAdhikaraNye vaiyadhikara NyamanyAyyamiti lAghavamUlako hi saH / satyam / "mRtyoH sa mRtyumApnoti ya iha nAneva pazyati" iti bhedanindA pUrva kAmedapratipAdakazrutirmAnam / na ca tatrApi yaH nAnA iva pazyati sa mRtyormRtyumApnoti, yastu vastutaH nAnAtvaM pazyati sa netItIvazabdAtpratIyamAnArthena bhedasyaiva pratItiH, kiJca rAjapuruSa ityatreva tasya tvamiti SaSThIsamAsenApi bhedasyaiva pratItiH - iti vAcyam, ndogye'pi "sadeva saumyedamagra AsIt" ityArasya "tatsatyaM sa AtmA tasvamasi zvetaketo" ityupasaMhAreNopakramopasaMhArayorekarUpeNa vedatAtparyanirNAyakenaikyasya nirNItatvAt "brahmatamparAdAdyonyatrAtmano brahma veda" iti zrutyA'pi aikyAvadhAraNAt / asminpakSe lAkSaNikavAkyasphoTaH / vastutastu ayaM vAcakavAkyasphoTa eva / tathAhi, viziSTazaktyu. pasthApitayostastvaMpadArthayorabhedAnvayAnupapantAvapi vizeSyayoH za. ktyupasthApitayorabhedAnvaye bAdhakAbhAvaH / yathA 'ghaTo'nityaH' ityatra ghaTapadavAcyaikadezaghaTatvasyAyogyatve'pi yogyaghaTavyaktyA sahA nityasvAnvayaH / yadvA, vizeSye eva zaktiH, vizeSaNaM tUpalakSaNam / asmipakSe na ko'pi doSaH / yadvA, yathA nAnArthagpale saMyogAdinA'bhiSAniyamanaM tathA'bhedAnvayAnurodhAdvizeSye evAbhidhAniyamanam / astu chA ( 1 ) lAghavAd dhvanibhireva sphoTo vyajyate, varNAzca na svIkriyante gauranAttadA khaNDo varNasvIkArapakSe ca sakhaNDa iti yAvat /
Page #506
--------------------------------------------------------------------------
________________ vAkyasphoTanirUpaNam / vA lakSaNA, sA ca jahallakSaNA / tayA ca vizeSaNAMzatyAgamAtraM na tu vizeSye'pi tasyA upayogaH, zaktyaiva tadupasthitisambhavAt / evaM 'so'yaM devadattaH' ityatrApi / tathA ca jahadajahallakSaNodAharaNamasaGgatamiti dik ! evam 'eko vRkSaH paJca naukA bhavanti' iti vAkye sakhaNDAkhaNDatve pUrvavadeva bodhye | atra tArkikAH gRhNAti vAcakaH saGkhayAM prakRtervikRternahi / iti vacanAtprakRtyarthavRkSagatamekavacanameva bhUdhAtUttaraM bhavatItyAhuH / tadayuktam, gRhNAtItyasya vyantaviSayatvAt / yathA 'saMghIbhavanti brAhmaNAH' 'tvadbhavAmyaI' 'madbhavasi tvam' ityAdau vacanapuruSayoH prakR tigatayoreva darzanAt / nanu saGkoce kiM mAnam ? ' suvarNapiNDaH khadirAGgArasadRze kuNDale bhavataH" iti bhASyaprayoga eva / uddezyavidheyabhAvasthale tu uddezyagatA saGkhyA''khyAtapratyaye "zAstrANi cetpramANaM - syuH" ityAdiSu / punarapi vAkyaM dvidhA - kAvyAtmakamakAvyAtmakaM ca / dvitIyaM tUktam / Adyantu " tadadoSau zabdArthau saguNAvanalaGkRtI punaH kApi" ityanena lakSitam / atra yAvaddeoSAbhAvo vaktumazakyaH, asambhavAt / yatki doSAbhAve adoSpadavaiyarthyam / tasmAnnaJo'lpa (1) tvamarthaH 'anudarA kanyA' itivat / alpatvaM ca sphuTapratIyamAnadoSarAhityam / idaM kAvyalakSaNaM rasagaGgAdhare dUSitam, zabdArthayorvyAsajyavRttikAvyave 'kAvyaM zrutamartho na jJAtaH' iti vyavahArAsambhavAt / tadasamaJjasam, ekadeze dagdhe'pi 'paTo dagdhaH' itivadekadeze'pi prayogasambhavAt "samudAyavRttAH zabdAH kvacidekadeze'pi vartante " iti bhASyAt / a tallakSaNameva tu na samaJjasam / tathAhi, ramaNIyArthapratipAdakazavdaH kAvyam / ramaNIyatvaM ca lokottarAlhAdajanaka jJAnaviSayatvamiti tallakSaNam / idaJca 'tattvamasi' ityAdAvativyAptam / na cAlhAde vaijAtyam / kintataH ? lokottarAlhAdajanakajJAnaviSayatvasyobhayatra tulya. tvAt brahmAnandatvena sarvairvarNitatvAcca / kiJca ramaNIyapadasya ramaNIyArthapratipAdakatvamasti na vA ? nAdyaH, ramaNIyazabdasyApi ramaNIyA. pratipAdakazabdatvena kAvyatvApatteH / idaM ca bhASye " apazabdArthakaH zabdo 'zabda iti cenna, apazabdasyApi apazabdatvApatteH" ityanena ( 1 ) taH sAdRzyamabhAvazca tadanyatvaM tadalpatA / amAzastyaM vizeSa najaH Sad kortitAH // ityukteH
Page #507
--------------------------------------------------------------------------
________________ 14 sphoTacandrikAyAM dhvanitam / nAntyaH, ramaNIyArthapratipAdakatvAbhAve lakSaNatvAnupapateH / tasmAtprakAzoktameva lakSaNaM samyak / evaM 'vanhinA siJcati' iti vAkyasphoTa eva / natu vAkyArthayodhesyogyatAnizcayasya pratibandhakatvaM yogyatAjJAnasya kAraNatvaM tArkikAdisiddhAntasiddhaM, prakRte ca vanhiH sekakaraNaM neti viSayavAdharUpa15yogyatAnizcayarUpabAdhaka sattvAdviSayAbAdharUpa yogyatAJcAnA satvAtkathametasya vAkyasphoTatvamiti cet ? satyam, vAtparyaviSayAbAdho hi yogyatA / tadabhAvo'yogyatA / prakRte cAtyuSNalena sijatIti tAtparyaviSayaH / yathA asya kSoNipateH parArddhaparayA lakSIkRtAH saMkhyayA prajJAcakSurarvekSamANabadhiraprakyAH kilAkIrtayaH / gIyante svaramaSTamaM kalayatA jAtena vandhyodarAt mUkAnAM prakareNa varmaramaNI dugdhodadhe rodhAse // gaganaM gaganAkAraM sAgarAH sAgaropamAH / rAmarAvaNayeoryuddhaM rAmarAvaNayoriva // kailAsasya prathamazikhare veNusaMmUrcchanAbhiH zrutvA kIrti vibudharamaNIgIyamAnAM yadIyAm / nastApAGgAsarasabisinIkANDa saJjAtazaGkA dimAtaGgAH zravaNapuline hastamAvartayanti // pazya nIlotpaladvandvAtriH saranti zitAH zarAH / ityAdyAlaGkArikavAkyeSu 'gaGgAyAM ghoSaH' ityAdI 'tattvamasi' ityA' dau ca tAtparyaviSayAbAdho yogyatvamiti sarvasiddhAntaH, tathA'trApi / yadvA, zAbdabodhe 'yogyatAnizcayasya na pratibandhakatvaM tatsattve'pi 'tvaM bRhaspatiH' iti stAvakavAkyAtsantoSopalabdheH 'nAhaM raNDAputraH' iti bAdhanizvaye satyapi tvaM raNDAputraH' iti vAkyAt krodhopalabdhezva; zAbdabodhAbhAve etadanupapatteH / kiJca pazya nIlotpaladvandvAt' ityA disAdhyavasAnAdilakSaNAsthale zarA nIlotpaladvandvopAdAnakA netyayogyatAnizvaye sati tadvAkyazravaNAnantaraM vAkyIyabodhottaramayo. gyatAnizcayaH pUrve vA ? nAdyaH, bAdhanizvaye sati bodhAbhASAt / nAntyaH, bodhAbhAve'nvayAnupapatterabhAvAt / na hi svarUpasatI anvayAnupapattilakSaNA bIjam, kintu jJAtA / na ca pUrvamayogyatAnizcaya satvena tajjJAnamapyastyeveti vAcyama, vAkyArthabodhajanyAnvayAnupapattijJAnasva pUrvamabhAvAt / gaGgA ghoSAdhikaraNaM neti lAkikajJAnasatve 'gaGgA *
Page #508
--------------------------------------------------------------------------
________________ pAkyasphoTanirUpaNam / pAM ghoSaH' iti vAkyAnAdhikaraNako ghoSa iti bodhotaramanvayAnupa. patihi anubhvliyaa| na ca tasyAH pUrva zAnaM sambhavati / na ca bhramAtmako poSa iti tArkikoktaM yuktimat , ayogyatAnizcayasya pratibandhakatvaM yogyatAkSAnasya kAraNatvaM prakalpanIyama , bhramAtmako poSadha kalpanIya iti mahauravam / mphoTavAdinAM tritayamapi na ka. vyamiti lAghavam ; vAkyArthabodhajanyapravRttAveva tatsvIkArAt / kizanA paramezvaraH' iti bAdhanizcaye sati 'tattvamasi' iti vAkyA. dodhAbhASe bhramAtmakabodhe vA na pramAtmakaM zAna sambhavati, bhramAtmaka bodhasya pramAtmakabodhajananAyogyatvAt / evaM 'dazamastvamasi' ityatrApi / nanu anekavarNAtirikto'nekadhvanivyaGyo'skhaNDavAkyasphoTaH kaH padArtha iti cet ? zRNu / yathA tArkikaiH pUrvoktamadrItyA gatyantarasa. mbhave'pi citrarUpamatiriktaM svIkriyate, yathA zAbdikaiH rephaddhayAjmA. gaviziSTa eko varNaH "Rti RvA lati lavA" ityatra vArcike svI. kriyate, yathA vA "siddhametat sasthAnatvAdaicozcottarabhyastvAta" iti. pAlike'nekAcAmekavarNAtmakatvamuktaM tathA mayApi anekadhvanivyaGgyAvA. kyAtmaka eko varNa iti svIkriyate / sa ca zabdabrahmarUpaH / tatra matatrayam zabdabrahmeti zabdArthaH zabdamityapare jaguH / caitanyesarvabhUtAnAM zabdabrahmeti me matiH // iti / zabdabrahmetinirvacanenApi tasya varNavaM siddham / anumAnAdapi / tathAhi, akhaNDavAkyasphoTaH ekavarNarUpaH, zrAvaNatvAt dhvanivyathA svAdvA, yavaM tavaM, yathA pRthivyAdi / anvayadRSTAntastu matAntarasi. varNAdi / ___ vastutastu andhayavyatirekyanumAnaM vyartham , upanItabhAnenaiva gatAyatvAt / tathAhi, yathA candanakhaNDasya laukikapratyakSaM saurabhyasyAlIkikaM, tathA dhUmasya laukikaM vanheralaukikamiti / asminpakSe upanIta. bhAnamiti vivekaH / yadvA lAghavAhoSAbhAvAd dhvanivyaGgayasyAnyasyAbhA. vAzca vrnntvsviikaarH| na ca dhvanivyaGgyasya guNIbhUtavyaGgyaprabhede kA. kAkSiptasyApi anyasya sambhava iti vAcyam , tasya dhvanivikArakA kuvyatyatve'pi dhvanivyaGgyatvAbhAvAt / kiJca "kAmaH saGkalpo vicikitsAzraddhA'zraddhA bhIH hrIH ityeta. sarva mana evaM" iti zrutyA kAmAdInAM manodharmatve pratipAditepi tA.
Page #509
--------------------------------------------------------------------------
________________ sphoTacandrikAyAM rkikairAtmadharmatvamuktam / tazca sarvairapyaGgIkRtam / tantu bhramAtmakam / tadvIjaM tu yathA japAkusumasannidhAne sphaTiko lohita iti jJAnam / prakRte tu manaH sAnnidhyam Atmadharme bIjaM zrutibAdhazca | sphoTe tu na tathA / tasmAdekavarNAtmako'khaNDavAkyasphoTo vAcaka iti siddham // 16 iti zrImanmaunikulatilakAya mAna govarddhana bhaTTAtmaja jAnakIjAniraghunAtha bhaTTAtmajazrIkRSNakRta sphoTacandrikA sampUrNA /
Page #510
--------------------------------------------------------------------------
_