Page Text
________________
प्रत्ययाधिकारे णिजन्तप्रकरणम् ।
३५१
,
वर्णे (पा०सु०६-१-१२७) इति प्रकृतिभावपक्षे प्रति अचिचत् । व्यपि प्रतीच्य ! सम्यञ्चमाचष्टे समीचयति । चङि - सम्यचिचत्, समि अखि वत् । समीच्य । तिरोऽञ्चतीति तिर्यङ् । “तिरसस्तिर्यलोपे " (पा०सु०६३-९४) इति तिर्यादेशः । तमाचष्टे तिराययति । इष्टवद्भावेन टिलोपेनातेरपहारे वृद्धपायौ । न चात्र अञ्चलपात् तिरसस्तिरिः कथमिति वाच्यम्, अलोपे इति हि "अचः " (पा०सु०६-४-१३८) इति विधीयमाने लोपे तिर्यादेशो वार्यते, तस्यैवानन्तरत्वात् । इह तिरेरिकारस्य वृद्धयांयोः कृतयोरकृतयोर्वा लोपः प्राप्तः "अङ्गवृत्त" (प०मा०९४) परिभाषया न भवति । यद्वा चिणोलुङ्न्यायेन प्रथमप्रवृत्तटिलोपस्य " असिद्धवदत्र" (पा०सु०६-४-२२) इत्यसिद्धत्वात् पुनष्टिलोपो न । अत एव तिरे: स्थानिवत्वेनाव्ययत्वात् "अव्ययानां भमात्रे" (का०बां०) इति प्राप्तोऽपि टिलोपो न भवति । एवं "यस्य" (पा०सू०६-४१४८) इति लोपोऽपि न भवति, परंया वृद्धघा बाधाद्वा । चङि मंग्लो पित्वेन उपधाह्रस्वो न, अतितिशयत् । संह अञ्चतीति सनङ्, "ल हस्य सधिः" (पा०सू०६-३-९५) । सभ्यश्चमाचष्टे सभ्राययति । अससभ्रायत् । पूर्ववत्पुनष्टिलोपो न ।
स्यादेतत्, यदि तिरिसच्योरिकारे टिलोपस्याप्रवृत्तौ चिणो. लुङ्न्यायेनासिद्धस्वं मूलम्, तहिं कुमारीमाचष्टे 'कुमारयति' इति न सि. अध्येत तत्रापि दृष्टवद्भावेन प्रवृत्तस्य पुंवश्वस्य तेनैव कुमाराकारलोपे असिद्धत्वापत्तेरिति चेत ? मैवम्, “अतिदिश्यमानानाङ्कार्याणामुत्पत्ति. देशं पव देशः" इत्यभ्युपगमात् पुंवत्त्वस्य च "मस्याढे तद्धिते" (का० वा० ) इति आभयेभ्यः प्रागवोत्पत्तेः । अत एव भाष्यकारेण 'लोहिनी' माचष्टे लोहितयति' इत्युदाहृतम् । विश्वन्द्यमाचष्टे विष्वद्वाययति । देवद्रधञ्चमाचष्टे देवद्राययति । " विष्वग्देवयोश्च" (पा०सू०६-३-९२) प्रति चकारात् सर्वनाम्नोऽद्रयादेशे सर्वद्राययति । अदसोऽन्धादेशे अमुमुख यति, अदमुआययति, अदद्वाययति । चङि अजादित्वात् द्वितीयस्य द्वि त्वम् | मग्लोपित्वान्नोपधान्हस्वः । आमुमुमुखायत्, आददमुआयत, आ. ददद्रायत् । आद्ये "पूर्वत्रासिद्धीयमद्विर्वचने" इति मुत्वस्यासिद्धत्वा भावः । इमाचष्टे आययति, " प्रकृत्यैकाच्" (पा०सू० ६-४-१६३) इति प्रकृतिभावाट्टिलोपाभावे वृद्धौ आयादेशः । चङि उपधाद्द्रस्वे द्विती यस्य द्वित्वे मामवान् अयियत् । न च द्वित्वे कर्तव्ये "णौ कृतं स्थानिवत्" इति वृद्ध्यादेः स्थानिवत्त्वं शक्यम्, स्थानिरूपस्य यत्र द्विर्वचनं लस्यते तत्र हि तत्, इह तु णेरेव द्विर्वचनमिति माधवः ।
| SR No. | 023084 |
| Book Title | Shabda Kaustubh Part 02 |
| Original Sutra Author | N/A |
| Author | Bhattoji Dikshit |
| Publisher | Choukhambha Sanskrit Series |
| Publication Year | 1992 |
| Total Pages | 510 |
| Language | Sanskrit |
| Classification | Book_Devnagari |
| File Size | 32 MB |