Book Title: Anekant 1942 Book 04 Ank 01 to 12
Author(s): Jugalkishor Mukhtar
Publisher: Veer Seva Mandir Trust
Catalog link: https://jainqq.org/explore/538004/1

JAIN EDUCATION INTERNATIONAL FOR PRIVATE AND PERSONAL USE ONLY
Page #1 -------------------------------------------------------------------------- Page #2 -------------------------------------------------------------------------- ________________ AGO AUDA bhoM maham * anekAnta satya, zAnti aura lokahitake saMdezakA patra nIti-vijJAna-darzana-itihAsa-sAhitya-kalA aura samAjazAsrake prauDha vicArAne paripUrNa sacitra-mAsikavAra -- - -- mampAdaka - - - jugalakizora mukhtAra 'yupavIra yAga kelI madhiSThAtA 'dhIrasevAmandira' (samantabhadrAzrama) mammAvA ji0 mahAranapura caturtha varSa [ phAlguna me mAgha, vIra ni0 saM0 1467-68 ] paramAnanda jaina zAstrI vIrasaMvAmandira, magmAyA ji0 mahAranapura - vArSika mUlya tIna rupaya janavarI mana 1942 eka kiraNakA mUlya pacipAne 17 G Page #3 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anekAntake caturthavarSakI viSaya-sUcI Cont viSaya aura lagyaka pRSTha viSaya aura lagbaka pRSTha bhacchedina (kavinA) [zrI bhagavana' jaina 528 ai jainamamrATa candragupta [ paM0 IzvaralAla jaina 100 majJAnavAma (kavitA) [zrI yAtrI' 372 kaba ve sugvakaM dina zrAe~ge [40 kAzIrAma zarmA 244 bha0kSe0 ilAMgakIguphAe~ bA0 kAmanApamAda jaina 93 kamala bhora bhramara [paM0 jayantIpramAda jaina 392 anakAnta aura ahimA [paM0 sukhalAla jaina 541- karmabaMdha aura mokSa (paM0 paramAnanda jaina zAstrI 141 anakAnna ke premiyoMsa nivedana [sampAdaka 39 kalAkAra brahmagulAla (kahAnI) [zrI bhagavan'jaina 378 anekAnnake mahAyaka [4 TA0 3 ga ka vagajamallakA piMgala aura bhAramalla anekAnnapara lokamata 138,037,289,356 sampAdaka 133, 245, 303 apanA ghara (kavinA) [zrI bhagavana' jaina 338 kimakA kaimA gava? (kavitA)[gajendrakumAra jaina 100 apanA vaibhava (kavimA) , 609 kimakA kaha hamArA hai (kavitA)[zrI bhagavata'jaina 509 apabhraMzabhASAkaM dA grantha [paM. dIpacaMdra pAMDyA 559 kyA natvArthamUtra-jainAgama-mamanvayameM na0ma0ke amAgha AzA, (kavitA) [paM0 kAzIrAma zarmA 436 bIjA hai ? [caMdrazembara zAstrI 249 ayodhyAkAgajA (kahAnI) [zrI bhagavata' jaina 065 kyA padAprathA manAtana hai ? [lalinAkumArI 387 mahanmahAnada tIrtha paM0 paramAnaMda jaina zAstrI 425 garIbakA dila (kahAnI)[zrI bhagavata' jaina 364 ahAra lamahI [zrI gazapAla jaina yI 10 226 gA~dhI-abhinandana (kavitA) [paM0 vicadra jaina 5 himAnabara zItalapramAda 2002 63 gAmmaTa [prA00 ena0 upAdhyAya 229, 295 (zrI candrazeva zAstrakA mandaza, 7 361 gAmmaTamArakI jI0 50 TIkA umakA katRtva bA jivijayA bhASaNa [hajArImala 22 aura mamaya [prA0 e0ena upAdhyAya 113 prA0 jinamana aura unakA harivaMza caMcalamana (kavitA) [paM0 kAzIrAma zarmA 306 paM nAzAma premI 589 gvAliyara ke kile kI jainamaniyA~ [zrIkRSNAnaMda 434 prAtmagIna (kavitA) [zrI bhagavat' jaina 341 citramaya jainAnAni [sampAdaka prAtmadarzana (kavinA) [paM0 kAzIgama zarmA 219 / 219 jagacir3iyA raina bamaMga hai (kavina)[handribhUSaNa 65 aAtmabAMdha (kahAnI) [zrI bhagavata' jaina 57 jaga kimakI mudrAma aMkita hai [ mampAdaka 042 * imargake manta [jugalakizora, citrAra jallAda (kahAnI) [ zrI bhagavana' jaina 547 ImAI mana ke pracAra meM zikSA [paM0 nAgacaMda jaina 601 jinakalpI athavA digambara mAdhukA prAmaghaTatI hai para eka lahara piM0 kAzIrAma zarmA 58 pariSada jy| 241 upA0pAsundara aura unake prantha[agaracaMdanAhaTA 47. jinadarzana mtotra (kavinA) [paM0 hIrAlAla pAMDe 448 eka anUThI jinamtuni [mampAdaka 185 jina pranimAvandanaM [ mampAdakIya eka zrAdazamahilAkA viyoga [mampAdaka 11 jinandra mugva aura hRdaya zuddhi [ mampAdaka 301 eka patnIvrata (kahAnI) [bhI bhagavat' jaina 605 jinendra mudrAkA zrAdarza (kavitA) [paM0 dIpacaMda 45. eka prazna [zrI bhagavata' jaina 390 jIvana kI pahelI [bA0 jayabhagavAna vakIla 187,373 ekAnta aura anakAnta(kavitA)[50pannAlAlajaina 75 jIvana-dhAga [ zrI yAtrI Page #4 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 317 viSaya aura lekhaka pRSTha viSaya aura lekhaka pRSTha jIvana-naiyyA (kavitA) [zrI 'kusuma' jaina 312 parigrahakA prAyazcitta [sampAdaka 479 jIvana naiyyA (khaanii| [zrI Ara ke Anandapra0401 payUSaNaparvake prati (kavitA) [paM0rAjakumArajaina 371 jIvanameM anekAnta [bA0 ajinapramAda eDavA0 243 paMcAyatI maMdira dehalIkI pranthasUcI 494, 561 jIvanameM jyAni jagAnA hai [paM0 pannAlAla jaina 272 pijarekI cir3iyA [ jaoNna maoNrlsavardI iMgalaiMDa 73 jabakaTa (kahAnI) [zrI bhagavata' jaina 342 puNya-pApa (kavitA) [ bhI bhagavata' jaina 14 jainadarzanakA nayavAda [paM0 darabAgalAla kAThiyA 313 puNya-pApa vyavasthA [ sampAdaka jainadharma aura ahiMmA [bA0 bhajita pramAda eDa0 65 pratimA-lekhasaMgraha aura usakA mahatva jainadharmakI dana [prA0 kSitimAhana mana 551 kAntisAgara 427, 501 jainandirasaMThake ku~cA dehalIkI prathasUrcA 472 prabhAcaMdrakA mamaya [paM0 mahendrakumAra nyA0cA0 124 jainamuniyoMke nAmAnna pada [agaracaMda nAhaTA 145 praznottara [zrI daulanagama 'mitra' 513 jaina mAhityake pracArakI zrAvazyakanA [suraMnda 53 prAgvATa jAtikA nikAsa [agaracanda nAhaTA 385 jainamAhinyama gvAliyara [ muni kAMnimAgara 536 prA0 jagadIzacandra ke uttara lagyapara sayuktika jainamiddhAntabhavana mUDabidrIkI granthamUcI 598 mammAna [paM0 gamapramAda zAmbI 86 jaimiyAMkA apabhraMza mAhitya [muni kAMtimAgara 581 baccoM kI hAIkorTa | 50 daulatagama 'mitra' 85 jainAnIni (kavitA) [paM0 pannAlAlamAhatyAcArya 122 - banAramI-nAmamAlA [paM0 paramAnaMda jaina zAstrI 483 tattvArthasutra / prAntaHparIkSaNa [paM0phUlacaMdrazAstrI 583 banArasI nAmamAlAkA saMzAdhana 542 nattvAthasUcakaM bI noMkI gvAja[paM0 paramAnaMdazAtrI 17 banAmI-nAmamAlApara vidvAnoMkI mammaniyA~ 596 napAbhUmi (kahAnI) zrA'bhagavan' jaina 449 bAbA manakI AMgvaM bAla [zrI bhagavana jaina 151 nAmina bhApAkA janamAhinya [prA0 e0 cakravanI bundelakhaMDa kA prAcIna vaibhava devagar3ha ma0 50 105,200,39,365.557.603 [zrI kRSgAnanda gupta 514 triloka prajAprama upalabdha RSabha devacaritra- bujhatA dIpaka (kavinA) [kalyANakumAra 'zazi' 54 [paM. pa.mAnanda jaina zAstrI 307 bajADa vivAha [zrI laalnaakumaa| pATanI 01 dammA bImA bheda kA prAcAnatva [agara caMdra nAhaTA 545 bhaktiyAMga rahasya [mampAdaka digambara ja.granthamA [agaracaMda nAhaTA 336 mahAvIra ke nirvANa sambanakI mamAlA canA duniyA kA melA (kavitA) [paM0 kAzIrAma zamA 144 [paM0 "0 zAntirAja zAstrI 555 dharkaTa vaMza [ agaracaMda na haTA 610 bhAgyagIta (kavitA [zrA 'bhagavan' jaina 110 dhArmika mAhityama azlIlanA [kizArIlAla - bhAmAzAha (kavitA) [zrI bhagavan' jaina ghanazyAmadAma mazarUvAlA 480 bhAgnIya maMtima jaina manikA sthAna nayAmandira dahalAko granthasUcI [sampAdaka 45 jayabhagavAna vakIla 75 nara narakaM prANAMkA pyAmA [paM0 kAzIgama zamA 508 bhrAtR (kahAnI) zrI bhagavana jaina 'ninyakI prAtma-prArthanA [ mampAdaka mamvana vAle kA vijJApana nizcaya aura vyavahAra [va0 choTelAla jaina 362 manakI bhRgya (kavitA) [zrI bhagavana jaina 186 nAmanirvANakAnyaparicaya [paM0 pannAlAla jaina mahAkavi puSpadanna [paM0 nAthUgama pramI 405,455 mAhityAcArya [358, 466, 507 magAMdhI ke dharmasambandhA vicAra[ DA0 bhaiyAlAla 112 parAdhInakA jIvana kaimA paM0 kAzAgama zamA 604 mAMTe bAla (kavitA) [zrI 'kusuma' jaina 370 Page #5 -------------------------------------------------------------------------- ________________ / zvetA meM bhagavAnamAvIreavinAtita ( 4 ) honenI mAnyatApamAnAmA viSaya aura lekhaka pRSTha viSaya aura lekhaka munisuvrata kAvyakaM kucha manohara pA vIra mevA mandigmeM vIra zAsana jayannI utsava [paM0 sumaracanda 'divAkara' 170 [paM0 paramAnanda jaina zAstrI 391 mRga-pakSI-zAkha (uddhRta) 543 vaivAhika kaThinAiyA~ [zrI lalitA kumArI 273 merI bhAvanAkA saMskRta padyAnuvAda zaitAnakI guphAmeM sAdhu [anu0 DA. bhaiyAlAla jaina 178 [paM0 dharaNIdhara zAstrI 234 'zrIcandra aura prabhAcandra [paM0 nAthUrAma premI para meMraka viSayameM zaMkA mamAdhAna [siMghaI nemicaMdra 292 zrIjinASTapadI kavitA) [paM0 dharaNIdhara zAstrI 302 yaha saba hI khonA hai (kavitA)[zrI bhagavat' jaina 247 satsAdhu vandana [sampAdaka yuvarAja (kahAnI) [zrI 'bhagavata' jaina 321 mamantabhadrakA muni jIvana aura ApatkAla ratnatraya dharma [paM0 pannAlAla sAhityAcArya 278,326 [sampAdaka 41, 153 ganI (kahAnI) zrI bhagavata' jaina 462 mamantabhadra kI ahadbhaktikA rUpa [sampAdaka 357 laharoMmeM laharAtA jIvana [ zrI 'kusuma' jaina 277 samantabhadra bhAratIkaM namUna (sAnuvAda) 573 lokamaMgala-kAmanA [sampAdaka 477 / samantamadra vicAramAlA 1-2-3 [mampAdaka 5 pagaMga caritra digambara hai yA zvetAmbara ? samAjasudhArakA mUlasrota [paM0 zreyAMsakumAra 99 [paM0 paramAnanda zAstrI 623 sayuktika sammatipara likhe gaye uttaralekhakI vicAra puSpAMdyAna [52,97,105,163,177.288,535 niHsAratA (paM0 gamaprasAdazAstrI 394,437,567,617 vivAha aura hamAga mamAja [zrI lalitA kumArI 68 saMgIta vicAra-saMgraha [paM0 daulatagama 'mitra' 332 vivAha kaba kiyA jAya [zrI lalitA kumArI 165 saMyamIkA dina aura gata [zrI vidyArthI' 182 vivAhakA uddezya [zrI esa0ke0 prAmavAla 76 maMzAdhana (mahAkavi puSpadanta) vizvasaMskRnima jainadharmakA sthAna saMmAra catra (kavitA) zrI RSikumAra 299 [DA0 kAlIdAsa nAga 431 mArvajanika bhAvanA aura mArvajanika saMvA vItarAgakI pUjA kyoM ? [sampAdaka 139 / [bA0 mAIdayAla jaina bI0 e0 263 vIrakI zAsanajayantI(kavitA)[paM0kAzIrAmazarmA364 sAhitya paricaya aura samAlocanA vIra nirvANa saMvatkI samAlocanApara vicAra [paM0 paramAnanda jaina zAstrI 37,300,334,526,628 [sampAdaka 529 mikandara AjamakA aMna samaya (kavitA) 316 vIrazAsana jayantI utmava [adhiSThAtA 344 sumba zAMti cAhatA hai mAnava[zrI 'bhagavat' jaina 518 vIrazAsana jayantI aura hamArA kartavya sUcanA vIra sevA mandirako sahAyatA 238 [sampAdaka 248 sva-para-bairI kauna ? [mampAdaka 6 vIrasevA mandirake vizeSa sahAyaka haribhadrasUri [paM0 ratanalAla saMghavI 205,257 [jugalakizora citrapara haldI ghATI (kavitA) zrI bhagavata' jaina 164 bAra nirvANa saMvatko samAlocanAdaka 529 mikandara mAnava[zrI bhagavat' jaina Page #6 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Registered. No. A-731. anikAntA emamalnaut - - guNamuravya-kalpA anakAntA-makA pdateREE S 'sApekSavAdinI R SA HISE MAYA gAna PRANAM BA -art Biket EARNAVARANAS JHAR pividhanayAMpakSA yayAtanyApikA HOMsaptabhaMgarUpA PAGE COPER PARH pala-grAhakA samyagyamna-grAha Shukla varSa kimAnagaMTAramAyayA gAnA banAnAnanavavapAka .sampAdaka-jugala kizora mukhtAra Page #7 -------------------------------------------------------------------------- ________________ viSaya-sUcI OF un - MG 1. matmAdhuvandana- mampAdaka 2. citramaya jainI nIti-[ ., 3. anekAntake mahAyaka-[ ., 4. mamantabhadra-vicAramAlA -[,, 5. eka Adarza jaina mahilAkA viyoga--[ , 6. tatvArthamRtrake bIjokI khoja--paM0 paramAnanda jaina zAstrI 7. anakAntaka pramiyAma aAvazyaka nivedana-[sampAdaka samantabhadrakA munijIvana aura zrApatkAla-[ ,, vicArapappodyAna- .... 52, 67, 1 10. janamAhityaka pracArakI AvazyakatA--[ zrIsurendra 11. bujhatA dIpaka ( kavitA )--[ zrIkalyANakumAra jena 'zazi' 12. bhaktiyogarahasya--[sampAdaka 53. Atmabodha (kahAnI)- zrI bhagavat' jaina 14. himA-tattva-[ zrI. 70 zItalapramAda jI 15. jainadharma aura ahimA- [zrI ajinapramAda jaina, ema0 e0 56. jagADiyA raina bamega hai (kavitA)-harIndrabhUSaNa jaina 17. vivAha aura hamAga mamAja--[zrI lalitAkumArI pATaNI 18. piMjarakI cidiyA ( kahAnI )--[jAna gAlmavardI (haGgaleMgaDha) 16. bhAmAzAha ( kavitA )- zrI bhagavata jena 20. ekAnta aura anakAnta (kavitA)--[ paM0 pannAlAla jaina 'bamanna' mAhityAcArya 21. vivAhakA uddezya ( kahAnI )-[ zrI ema0 ke0 aomavAla 22. baccAMkI hAIkorTa -[zrI paM0 daulatagama 'mitra' 23. zrIcandra aura prabhAcandra --zrI paM0 nAthagama premI .... 24. godhI-abhinandana (kavitA)-[ zrI paM. ravicandra jaina 'zazi' 25. pro. jagadIzacandra ke uttaralekhApara mayuktika mammAna-[zrI paM0 gamapramAdajI jena zAstrI 26. atizaya kSetra ilAgakI guphAe~--[ zrI bA0 kAmatApramAda jI jaina 27. uTatI hai ugmeM eka lahara ( kavitA )-[zrI paM0 kAzIgama zarmA 'praphullina' 28. mamAja-sudhArakA mUla srota-- zrI paM0 aMyomakumAra jaina zAstrI ..." 26. kimakA, kaimA garva ? (kavitA)--zrI paM0 gajendrakamAra jaina 'kamagza' 30. aitihAsika jaina samrATa candraguta--[ zrI paM0 IzvaralAla jaina snAtaka 31. nAmila bhASAkA jainamAditya--[pro0 e0 cakravartI ema0 e0 .... 32. mahAtmA gAMdhIka dharma mambandhI vicAra--[ DA0 bhaiyAlAla jaina 33. go0 mArakI jI0 pra0 TIkA, umakA kartRtva aura mamaya--[pro0 e0 ena0 upAdhyAya ema0 e0 -mUlyavArSika 3) eka kirnnkaa|) ima vizeSAGkakA ) m .8 mom 4 Page #8 -------------------------------------------------------------------------- ________________ * OM maham * tva vizvatattva-prakAzaka SANTHI nItivirodhadasIlokavyavahAravartakaH samyak / paramAgamasya bIjaM bhuvanekagururjayatyanekAntaH / varSa 4 / vIrasaMvAmandira (samantabhadrAzrama) sammAvA jilA mahAranapura kiraNa 1 / phAlguna, vIra nirvANa saM0 2467, vikrama maM0 1967 pharavarI 1941 satsAdhu-vandana jiyabhaya-jiyaupasagge jiyaiMdiya-parisahe jiyakasAe / jiyarAya-dosa-mohe jiyasuha-dugve NamaMmAmi // -yogibhakti jinhoMne bhayAko jIna liyA-jo hama loka, paraloka tathA aAkasmikAdi kisI bhI prakAra ke bhayake vazavartI hokara apane paDhame, kartavyame, vratAma, nyAyya niyamome cyuta nahIM hote, na anyAya-atyAcAra tathA parapIDanameM pravRtta hote haiM aura na kimI tarahakI dInatA hI pradarzita karate haiM jinhoMne upamargoko jIta liyA-jo cetana-acetanakRta upamagoM-upadravAka upasthita hAnepara mamatAbhAva dhAraNa karate haiM, apane cinako kaluSita athavA zatrutAdike bhAvarUpa pariNata nahI hone dete-: jindAne indriyAMko jIta liyA-jo sparzanAdi paMcendriya-viSayAMke vazIbhUta (gulAma) na hokara unheM mvAdhIna kie hue haiM- jinhone parIpaDAko jIta liyA--bhRgva. pyAma, mardI. garmI, viSa-kaNTaka, vadhavandhana, alAbha aura rogAdikI parISA-bAdhAzrAMko samabhAvase maha liyA hai--: jinhoMne kaSAyAMko jIta liyAjo krodha, mAna mAyA, lobha tathA hAsya, zoka aura kAmAdikame abhibhUta hokara koI kAma nahIM karate---, jinhoMne rAga, dveSa aura mohapara vijaya prAma kiyA hai-unakI adhInatA chor3akara jo mvAdhIna bane haiM- aura jinhoMne sukha-duHkha ko bhI jIta liyA hai-mugvaka upasthita honepara jA harSa nahIM manAne aura na duHmbake upAmthata honepara cinameM kimI prakArakA uha ga, maMkleza athavA vikAra hI lAte haiM, una mI manmAdhugrIvA meM namaskAra karatA hai--unakI vandanAupAmanA-ArAdhanA karatA hUM: phira ve cAhe koI bhI, kahIM bhI aura kimI nAmame bhI kyoM na ho| Page #9 -------------------------------------------------------------------------- ________________ citramaya jainI nIti anekAnta ke mugvapRSThapara pAThaka jisa citrakA avalokana use bhI prakAgantarase grahaNa kiye rahatI hai| aura isa taraha kara rahe haiM vaha 'janI nIti' kA bhavya citra hai / jinendradevakI mukhya-gauNakI vyavasthArUpa nirNaya-kriyAko samyak maMcAlita athavA jainadharmakI jo mugvya nIti hai aura jima para jinendra karake vastu-tatvako nikAla letI hai-use prApta kara letI 1, jainadharmake anuyAyiyoM tathA apanA hita hai| kimI eka hI anna para umakA ekAnta aAgraha athavA cAhanevAle mabhI majjanAko calanA cAhiye, usa 'jainI nIti' kadAgraha nahI rahatA-vaimA hone para vastukI mvarUpamiddhi hI kahate haiM / vaha janI nIti kyA hai athavA umakA kyA mvarUpa nahIM bntii| vaha vastuke pradhAna-apradhAna maba anto para aura vyavahAra hai, hama bAnako kuzala citrakArane do prAcIna mamAna dRSTi ragbatI hai unakI pAramparika apekSAko jAnatI padyoMke AdhAra para citrita kiyA hai aura unhe citrama Upara hai-aura imaliye usa pUrNarUpameM pahacAnatI hai tathA usake nIce aMkita bhI kara diyA hai| unameM meM pahalA padya zrImata- mAtha pRga nyAya karatI hai| usakI dRSTima eka vastu dravyakI candrAcAryakI aura dRmaga mvAmI samantabhadrakI paNyakati hai| apekSAmaM yada ninya hai nI paryAyakI apekSAme vahI anitya bhI pahale padya ekanAkarpantI' meM, jainI nItiko dUdha-dahI hai, eka guNake kAraNa jo vastu burI hai dUmara raNake kAraNa bilAne vAlI gopI (gvAlinI) kI upamA deta hA batalAyA vaha vastu acchI bhI hai, eka baktama jo vastu lAbhadAyaka hai hai ki-jima prakAra gvAlinI bilota mamaya mathAnIkI rammI dusaraM vaktama vahI hAnikAraka bhI hai, ka sthAna para jo vastu ko donoM hAthoMma pakar3akara eka mira (anna) ko eka hAthase zubharUpa hai dUsare sthAna para vahI azubharUpa bhI hai aura eka ke apanI ora khIMcatI aura dumara hAtha pakar3e hue mirako laye jo heya he dUsare ke liye vahI upAdeya bhI hai / vaha DhIlA karatI jAtI hai| ekako khIcane para damakA bilakala viSako mArane vAlA hI nahIM kintu jIvanaprada bhI jAnatI hai, aura ima liye use marvathA haya nahIM mmjhtii| chor3a nahIM denI kintu pakar3e rahatI hai; aura hama taraha bilone kI kriyAkA ThIka sampAdana karake makvana nikAlanerUpa damara padya 'vidheyaM vArya' meM uma anevAntAya va bagtuapanA kArya siddha kara letI hai| ThIka usI prakAra jainI nIti tattvakA nirdeza hai jo jainI nInirUpa goSIka manthanakA viSaya kA vyavahAra hai| vaha jima mamaya anekAntAtmaka vastu ke hai / vaha tattva aneka nayoMkI vivakSA-avikSAke vazame dravya-paryAya yA mAmAnya-vizeSAdirUpa eka antako---dharma vidheya, niSedhya, ubhaya, anubhaya, vidheyA'nubhaya. nipaMdhyA'yA aMzako-apanI aura khIMcatI hai-apanAtI hai-umI nabhaya aura ubhayA'nubhayaka bhedama mAta bhaMgarUpa hai aura ye samaya usake dUsare anta (dharma yA aMza) ko DhIlA kara detI mAtA bhaMga sadA hI eka dumakI apekSAko liye rahate haiN| hai-arthAt , umake viSayame upekSAbhAva dhAraNa kara letI pratyeka vastutattva inhIM mAna bhedoma vibhakta hai, athavA yo hai / phira dUsare samaya usa upakSita annako apanAtI aura kaDiye ki vastu anekAntAtmaka honese umameM aparimita dharma pahalese apanAe hue antake mAtha upekSAkA vyavahAra karatI athavA vizeSa saMbhava haiM aura ve saba dharma athavA vizeSa uma hai-ekako apanAte hue dUsarekA sarvathA tyAga nahI karanI, vastuke vastutattva haiM / aise pratyeka vastutanvake 'vidheya' Adi Page #10 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kiraNa 1] citramaya jainI nIti ke bhedame mAta bheda haiM / ina mAtame adhika usake aura bheda Azaya saMnihita hai| vidheyatattva svarUpAdi catuSTayakInahIM bana sakate aura hama liye ye vizeSa (trikAladharma) sAta svadravya-kSetra-kAla-bhAvakI aura nipadhyatattva pararUpAdi catukI maMgvyAka niyamako liye hue haiN| ina tattvavizeSokA ThayakI-paradravya-kSetra - kAla - bhAvakI-apekSAko liye manthana karate mamaya jainI nItirUpa gopIkI dRSTi jima samaya hae hai| jima tattva ko nikAlanekI hotI hai usa mamaya vaha usI rUpasacitra meM gopIkA dAhinA hAtha 'vidhi' kA aura bAyA~ pariNata aura umI nAmame ulligvita hotI hai, imIse citrameM hAtha 'niSedha' kA nidarzaka hai / sAtha hI, mathAnIkI rasmIko vidhidRSTi, niSedhadRSTi Adi mAna nAma ke sAtha usake mAta khIcanevAlA hAtha 'muravya' aura DhIlA karanevAlA hAtha 'goNa' rUpa diye haiM aura use 'matabhaMgarUpA' ligvA hai| sAtha hI hai| aura imase yaha bhI spaSTa hai ki vidhikA nipaMdhake sAtha umakaM dadhipAtra para vidheya' zrAdi rUpame vaha tattvavizeSa aura niSedhakA vidhika mAtha tathA mukhyakA gauNake mAtha aMkita kara diyA hai ki vaha nikAlanA cAhatI he aura aura gauNakA maNyake mAtha avinAbhAva mambandha hai-ekake jima ma yasthita bar3e pAtramaga vara tatva bArahA hai umpr| binA damakA astitva bana nahIM sktaa| jisa prakAra sama 'anakAntAtmaka vastutaca' darja kiyA hai tathA jima nalake tulAkA eka pallA U~cA honepara damaga pallA svayameva nIcA dAga vaha aAraTA hai umapara 'syAt' zabda ligvA hai; kyoMki hojAtA hai-U~cA pallA nIceke binA aura nIcA pallA U~ce svAmI samantabhadrake "trayo vikalyAmtava mamadhA'mI syAnchada- ke binA bana nahI makatA aura na kahalA makatA hai, usI neyA:makle'rthamaMda" dama vAkyaka anamAra saMpUrNa vastubhadAma prakAra vidhi-niSedhakI aura maravya-gauNakI yaha mArI vyavasthA 'syAna' zabda hI ina maan| maMgA athavA navizaMpAkA mApekSa hai--mApekSanayavAdakA viSaya hai| aura imaliyaM jo netA, grAmIma vara mAtI nalI para aMkita kiyA gayA nirapekSanayavAda kA aAzraya letI hai aura vastutvakA sarvathA hai| 'myAna' za-da kathAcata arthakA vAcaka, marvathA-niyakA ekarUpame pratipAdana karatI hai vaha janI nIti athavA mamyaka tyAgI yAra yathAiekI apekSA rakhane vAlA hai| nIti na hokara mithyA nIti hai| unake dvArA vastutatvakA mabhyaggrahaNa aura pratipAdana nahIM ho makatA / astu / TamakaM mivAya, gApIka 'ubhayadRSTi' tathA 'anubhayadRSTi' / nAmAMka. mAthama kramaza: 'kramApitA' aura 'mahApitA' vizeSaNa janI nItikA aimA svarUpa honasa citrama usake liye lagAkara yaha sUcita kiyA gayA hai ki ubhayadRSTi vidhi-nipaMdha jo anekAntAtmikA, guNa-mugkhyakalyA, syAdvAdarUpiNI, mpa dAMnA tattvAko mugvya-gAga karake kramaza: apanAtI hai: mApekSavAdinI, vividhanayApekSA, maptabhaMgarUpA, samyagvastugrA aura anubhayahATa 'madArpitA hone kimIko bhI mukhya gauNa hikA aura yathAtattvaprarUpikA aima aATha vizeSaNa diye gaye nahIM karatI aura vacanama vidhi-niSedhako yugapata pratipAdana haiM va maba bilkula mArthaka aura unake mbampake maMdyotaka haiN| kagnekI zakti nI, imama vaha kimIko bhI nahIM apanAtI--- inamame pichale do vizeSaNa isa bAtako prakaTa karate haiM ki mayAnIkI rasmIka dono mirAko mamAnarUpame dono hAthome vastu athavA vastutattvakA mamyagrahaNa aura pratipAdana hamI thAme hA maMcAlana-kriyA meM hina hokara sthita hai-aura nItika dvArA hotI hai| hama nItikA vizeSa vikamita svarUpa imaliye umakA viSaya 'avaktavya' rUpa hai| Age ke tInoM pAThakoko 'mamantabhadra-vicAramAlA' ke legvAma degvanako maMyogI (mizra) bhaMgAma bhI 'ubhaya' aura 'anubhaya' kA yahI milegA, jo hamI vizeSAGkama prArambha kI gaI hai| Page #11 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anekAnta [varSa 4 ima prakAra jainI nItike ima citrameM jainadharmakI sArI pherakara unheM nagaNya banA diyA hai !! jainiyoko phirase apane philosophIkA mUlAdhAra citrita hai / jainI nItikA hI dumrA ima ArAdhya devanAkA smaraNa karAte hue unake jIvana meM isa nAma 'anekAntanoni' hai aura use 'syAdvAdanIti' bhI kahate haiN| sannItikI prANapratiSThA karAne aura saMsArako bhI isa nIti yaha nIti apane svarUpase hI maumya, udAra. zAntipriya. virodha kA paricaya dene tathA isakI upayogitA batalAneke liye hI kA mathana karane vAlI vastutattva kI prakAzaka aura siddhi isa bAra anekAnta patrane apane mukhapraSTha para 'jainI nIti' kA kI dAtA hai / gveda hai, jainiyone apane isa ArAdhya devatAko yaha sundara bhAvapUrNa citra dhAraNa kiyA hai| lokako isase bilkula bhulA diyA hai aura ve Aja ekAnta nItika ananya matpreraNA mile aura yaha usake hitasAdhana meM sahAyaka hove, upAsaka bane hue haiM ! usIkA pariNAma unakA maujadA aisI zubha bhAvanA hai| marvatomaravI patana hai, jimane unakI mArI vizeSatAaopara pAnI mampAdaka anekAntake sahAyaka jina sajjanAne anekAntakI ThAma mevAoM ke prati apanI prasannatA vyakta karate hue, use ghATekI cinsAse mukta rahakara nirAkulatApUrvaka apane kArya pragati karane aura adhikAdhikarUpasa samAjasevAmeM agrasara hAnaka liya sahAyatAkA vacana diyA hai aura isa prakAra anekAntakI sahAyakazreNIma apanA nAma ligvAkara anerAntake saMcAlakoM ko protsAhita kiyA hai unake zubha nAma mahAyatAkI rakama - mahita isa prakAra haiM: 525) bA0 choTelAlajI jaina gaIma, kalakattA / 101) bA0 ajitaprasa darjA jaina, eDavokeTa, lagvanaU / 100) sAhU zreyAMmapramAdajI jaina, lAhaura / 100) mAha zAntiprasAdajI jaina, DAlamiyAnagara / 100) lA0 tanasumbagayajI jaina, nyU dehlii| 100) bA0 lAlacandajI jaina, eDavokeTa, rohataka / 100) bA0 jayabhagavAnajI vakIla aura unakI mArphata, pAnIpata / 50) lA0 dalIpasiMhajI kAg2ajI aura unakI mArphata, dehlii| 25) paM0 nAthUrAmajI premI, bambaI / / 25) lA0 rUr3Amala jI jaina, zAmiyAne vAle sahA napura / AzA hai anekAntake premI dUsare sajjana bhI ApakA anukaraNa kareMge aura zIghra hI sahAyakaskImako saphala banAnameM apanA pUrA sahayoga pradAna karake yazaka bhAgI bneNge| vyavasthApaka 'anekAnta' vIrasaMvAmandira, sarasAvA Page #12 -------------------------------------------------------------------------- ________________ samantabhadra - vicAramAlA [sampAdakIya ] -- zrIvarddhamAnamabhinamya samantabhadraM sadbodha-cAmcaritA'naghavAksvarUpam / tacchAstravAkyagatabhadravicAramAlAM vyAkhyAmi loka-hita zAnti vivekavRddhaye // 1 // maMgalapadya ke sAtha maiMne jisa lekhamAlAkA prArambha kiyA hai vaha una svAmI samantabhadra ke vicAroMkI unhIMke zAstroMpara se liye hue unake siddhAntasUtroM, sUktoM athavA abhimatoMkIvyAkhyA hogI jo sadbodhakI mUrti the jinake antaHkaraNa meM dedIpyamAna kiraNoMke sAtha nirmala jJAna-sUrya sphurAyamAna thA --, sundara sadAcAra athavA cAritra hI jinakA eka bhUSaNa thA, aura jinakA vacanakalApa sadA hI niSpApa tathA bAdhArahita thA; aura isIliye jo loka meM zrIvarddhamAna the - bAhyAbhyantara lakSmI vRddhiko prApta the aura Aja bhI jinake vacanokA sikkA bar3e bar3e vidvAnoM ke hRdayoMpara aMkita hai * / i sugva vAstava meM svAmI samantabhadrakI kucha bhI vacana pravRtti hotI thI vaha saba lokakI hinakAmanA - loka meM vivekakI jAti, zAntikI sthApanA aura vRddhi kI zubhabhAvanAkA liye hue hotI thI / yaha vyAkhyA bhI usI uddezyakA lekara - lokame hitakI. vivekakI aura sugvazAntikI ekamAtra vRddhike liye - likhI jAtI hai / athavA yo kahiye ki jaganakA * svAmI mamantabhadrakA vizeSa paricaya pAneke liye dekho, lekhakakA likhA huA 'svAmI samantabhadra' itihAsa | svAmIjI ke vicAroMkA paricaya karAne aura unase yatheSTa lAbha uThAnekA avasara deneke liye hI yaha saba kucha prayatna kiyA jAtA | maiM isa prayatna meM kahA~taka saphala ho sakU~gA, yaha kucha bhI nahIM kahA jA sakatA / svAmIjI kA pavitra dhyAna, cintana aura Agadhana hI mere liye eka AdhAra hogA- - prAyaH va hI isa viSaya meM mere mukhya sahAyaka - madadagAra athavA pathapradarzaka hoNge| yaha maiM jAnatA hU~ ki bhagavAna samantabhadrasvAmI ke vacanoMkA pUrA rahasya samajhane aura unake vicAroMkA pUrA mAhAtmya prakaTa karaneke liye vyaktitva rUpase maiM asamartha hUM, phira bhI azeSa mAhAtmyamanIgyannapi zivAya saMsparzamivAmRtAmbudheH "'zramRta samudra ke azeSamAhAtmyako na jAnate aura na kathana karate hue bhI usakA saMsparza kalyANakAraka hotA hai' svAmIjIkI isa sUktike anusAra hI maiMna yaha saba prayatna kiyA hai / AzA hai merI yaha vyAkhyA AcArya mahAdayake vicAroM aura unake vacanoMke pUre mAhAtmya ko prakaTa na karatI huI bhI lokake liye kalyANarUpa hogI aura ise svAmIjIke vicArarUpa zramRtasamudrakA kevala saMmparza hI samajhA jAyagA / mere liye yaha bar3I hI prasannatAkA viSaya hogA, Page #13 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anekAnta [varSa 4 yadi byAkhyAmeM hone vAlI kisI bhI truTi athavA dhaMdhA chor3a baiThatA hai-kuTumbakaM prati apanI jimmabhUlakA spaSTIkaraNa karate hue vidvAna bhAI mujhe sadbhAva- dArIko bhulAkara AjIvikAke liye koI puruSArtha pUrvaka usase sUcita karanekI kRpA kreNge| isase bhUla nahIM karatA; aura isa taraha apaneko cintAoMmeM kA saMzodhana ho makegA aura kramadekara pustakAkAra DAlakara duHkhita rakhatA hai aura apane AzritajanoMchapAne ke samaya yaha lekhamAlA aura bhI adhika upa- bAlabaccoM Adiko bhI, unakI AvazyakatAe~ pUrI na yogI banAI jA skegii| sAtha hI, jo vidvAn na karake, kaSTa pahuMcAtA hai| mahAnubhAva svAmIjIka kisI bhI vicArapara koI 4 svapagvairI vaha hai jo hiMsA, jhUTha, corI, acchI vyAkhyA likhakara bhejanekI kRpA kareMge usa kuzIlAdi duSkarma karatA hai; kyoMki aise AcaraNAMka bhI, unhIke nAmasa, isa lekhamAlAmeM saharSa sthAna dvArA vaha dUsaroMko hI kaSTa tathA hAni nahIM pahu~cAtA diyA jA skegaa| balki apane prAtmAkA bhI patita karatA hai aura pApoMsa bA~dhatA hai, jinakA dukhadAI azubha phala use imI janma athavA agale janmameM bhAganA par3atA hai| sva-para-vairI kauna? isI tarahake aura bhI bahutase udAharaNa diye jA mva-para-vairI-apanA aura dUsaroMkA zatra sakate haiN| parantu svAmI samantabhadra isa praznapara eka kauna ? isa praznakA uttara saMsArameM aneka prakArasa dusare hI DhaMgama vicAra karate haiM aura vaha aimA diyA jAtA hai aura diyA jA sakatA hai / udAharaNakaM vyApaka vicAra hai jisameM dUsare saba vicAra samA liya jAte haiN| ApakI dRSTima va mI jana sva-para-vairI haiM 1 mvaparavairI vaha hai jo apane bAlakoMkA zikSA jA eka jA 'ekAntapraharakta' haiM (ekAntagraharaktAH svpgvairinnH)| nahIM detA, jisase unakA jIvana kharAba hotA hai. aura arthAt jo loga ekAntake grahaNameM Amakta haiMunake jIvanakI kharAbIse usako bhI TAkI sarvathA ekAntapakSaka pakSapAtI athavA upAsaka haiuThAnA par3atA hai, apamAna-tiraskAra bhoganA par3atA hai| aura anakAntakA nahIM mAnate-vastume aneka guNaaura satsaMtanika lAbhoMse bhI vaMcita rahanA hotA hai| 4 OM dharmoM ke hote hue bhI usa eka hI guNadharmarUpa aMgIkAra 2 svaparavairI vaha hai jo apane baccoMkI choTI umra karate haiM ve apane aura parakaM vaiga haiN| ApakA yaha meM zAdI karatA hai, jisame unakI zikSAmeM bAdhA par3atI vicAra devAgamakI nimnakArikAke 'ekAntagraharakteSu' hai aura ve madA hI durbala, gaMgI tathA puruSArthahIna- 'mvaparavairipu' ina dA padoMparase upalabdha hotA haiutmAhavihIna bane rahate haiM athavA akAlameM hI kAlake ____ kuzalA'kuzala karma paglokazca na kvacita / gAlameM cale jAte haiN| aura unakI ina avasthAoMse ekAntagraharakteSu nAtha svapagvairiSu // 8 // usako bhI barAbara duHkha-kaSTa bhoganA par3atA hai| isa kArikAmeM itanA aura bhI batalAyA gayA hai 3 svaparavairI vaha hai jo dhanakA ThIka sAdhana pAsameM ki aisI ekAnta mAnyatAvAle vyaktiyoMmeMsa kisIke na honepara bhI pramAdAdikaM vazIbhUta huA gaMjagAra- yahAM bhI kisIkebhI matameM zubhaazubhakarmakI, Page #14 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kiraNa 1] samantabhadra-vicAramAlA anya janmakI aura 'cakAra' se isa janmakI, karmaphala 'sampUrNa padArthatatvoko apanA viSaya karane vAlA kI tathA bandha-mokSAdikakI koI vyavasthA nahIM bana syAdvAdarUpI puNyAdadhitIrtha' likhA hai| isa liye sktii| aura yaha saba isakArikAkA sAmAnya artha mere jaise alpajJodvArA samantabhadrake vicAroMkI hai| vizeSa arthakI dRSTi se isameM sAMketikarUpase yaha vya khyA unakA sparza karaneke sivAya aura kyA ho bhI maMnihita hai ki esa ekAnta-pakSapAtIjana svapara- sakatI hai ? isIse merA yaha prayatna bhI sAdhAraNa vaiga kaisa haiM aura kyoMkara unake zubhAzubhakamoM, loka- pAThakoke liye hai-vizeSajJoka liye nahIM / antu; isa paraloka tathA bandha-mokSAdikI vyavasthA nahIM bana prAsaMgika nivedanake bAda aba mai punaH prakRta viSayapara sktii| isa arthako aSTasahasrI-jaise TIkA pranthome AtA hU~ aura usakA saMkSepame hI sAdhAraNa janatAke kucha vistArakaM sAtha kholA gayA hai| bAkI ekAnta- liye kucha spaSTa karadenA cAhatA huuN| vAdiyoMkI mukhya mukhya koTayoMkA varNana karate hue vAntavame pratyeka vastu anekAntAtmaka hai-usameM unake siddhAntokA dRpita ThaharAkara unheM svaparavairI aneka anna-dharma-guNa-svabhAva-aMga athavA aMza haiN| siddha karane aura anakAntako svapara hitakArI samyaka jo manuSya kisI bhI vastuko eka taraphama dekhatA haisiddha ntaka rUpamai pratiSThita karanekA kArya vayaM svAmI usake eka hI anta-dharma athavA guNa-svabhAva para mama tabhadrane granthI agalI kArikAoMme sUtrarUpama dRSTi DAlatA hai-vaha umakA samyagdRSTA (use ThIka kiyA hai / granthakI kula kArikAe~ ( zloka ) 114 hai, tora meM dekhana-pahicAnana vAlA) nahIM kahalA sktaa| jinapara zrI aklaMkadevane "prazatI' nAmakI zrAThamo samyagdRSTA honake liye usa uma vastakA saba porama zloka-jitanI vRtti likhI hai, jo vahana hI gUDha satroM meM dagvanA cAhiye aura usake saba antI, aMgo-dharmoM hai; aura phira isa vRttiko mAthame lekara zrI vidyA- athavA svabhAvopara najara DAlanI cahiye / sikke nandAcAryana 'aSTamahamI' TIkA likhI hai, jo pATha eka hI mukhako dekhakara sikkakA nirNaya karane vAlA hajAra zloka-parimANa hai aura jimama malagranthaka uma sikemA dRmare mugvama par3A dekhakara vaha sikkA AzayakA gvAlanakA bhArI prayatna kiyA gayA hai| yaha nahIM samajhatA aura ima liye dhAgvA gvAtA hai| isIma aSTasahasrI bhI bahuta kaThina hai, isake kaThina padokA anakAntadRSTikA mamyagdaSTi aura ekAnnadRSTikA samajhanake liye isapara ATha hajAra zloka jitanA mithyAraSTi kahA hai / eka saMskRta TippaNa bhI banA huA hai| phira bhI apane jo manuSya kisI vastukaM eka hI anta-aMga dharma viSayako pUrI taurasa samajhanake liye yaha abhItaka athavA gugNasvabhAvakA devakara uma usa hI svarUpa 'kaSTasahasrI' hI banI huI hai| aura zAyada yahI vajaha mAnatA hai-dRmara rUpa mvIkAra nahIM karatA-aura hai ki isakA abataka hindI anuvAda nahIM hAM mkaa| isa taraha apanI ekAnta dhAraNA banA letA hai aura aimI hAlatameM pAThaka samajha sakate haiM ki myAmI anekAntAmahimna matI zanyo viparyayaH / mamantabhadrakA mUla 'devAgama' prantha kitanA adhika nata: marvamapoktaM myAnadayuktaM mvadhAnataH / / arthagauravako liye hue hai| akalaMkadavana to uma -svayambhUstotra, samantabhadraH / Page #15 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anekAnta [varSa 2 akramakI vyavasthA kaima bana sakatI hai arthAta mukta honA cAhate haiM to ve apane isa iSTako anakAnta dravyake abhAvameM jimaprakAra guNaparyAyakI aura kA virodha kara ke bAdhA pahuMcAte haiM, aura isa taraha bhI vRttakaM abhAva meM zIzIma, jAmana, nIma aAmrA dakI apanako mva-para-vairI siddha karate haiM / kAi vyavasthA nahIM bana makatI usI prakAra anekAnta vastunaH anakAnna, bhAva-abhAva, nitya-anitya, ke abhAvameM krama-akramakI bhI vyavasthA nahIM bana bheda-abheda Adi ekAntanayoMke virodhako miTAkara, makatI / krama-akramakI vyavasthA na bananasa arthakriyA- vastutattvakI mamyagvamthA karane vAlA hai; imImeM lokakA niSedha ho jAtA hai; kyoM,ka arthakriyAkI krama- vyavahArakA mamyaka pravartaka hai-binA anekAntakA akramake mAtha vyApti hai| aura arthakriyAka abhAva Azraya liya lokakA vyavahAra ThIka banatA hI nahIM, meM karmAdika nahIM bana sakata-karmAdikako arthakriyA aura na paramparakA vaira-virodha hI miTa sakatA hai| ke mAtha vyApti hai| jaba zubha-azubhakarma hI nahIM bana isIliya anekAntako paramAgamakA bIja aura loka makate taba unakA phala sukha-dugya, phalabhogakA kSetra kA advitIya guru kahA gayA hai-vaha mabAMke liye janma-janmAntara (lAka-paraloka) aura karmoM meM ba~dhanaM sanmArga pradarzaka hai * / jainI nInikA bhI vahI mUlAtathA chUTanakI bAna tA kaise bana makatI hai ? mAgaMza dhAra hai| jo loga anakAntakA Azraya lete haiM ve yaha ki anakAntakaM Azraya binA ye maba zubhAzubha kabhI mva-para-vairI nahI hAta, unameM pApa nahIM banane, karmAdika nigazrita hojAte haiM, aura imaliya marvathA unheM ApadAe~ nahIM manAtI. aura va lokame madA hI nityAdi ekAnta vAdiyoMke manameM inakI kAI ThIka unnata, udAra tathA jayazIla bane rahate haiN| vyavasthA nahIM bana mkii| ve yadi inheM mAnate haiM vIrasavAmandira, magmAvA, vIrasavAmandira, mammAvA, tA0551941 aura tapazcaraNAdi anuSThAna-dvAga matkarmoMkA arjana * nauni-virodha-dhvamI lokavyavahAravartakaH mamyak / karake unakA matphala lenA cAhate haiM athavA kamoma paramAgamamya bIjaM bhavanaikagururjayatyanekAnta // aAvazyakatA vIramevAmandirako 'jainalakSaNAvalI' ke hindImAra tathA anuvAda aura premakApI aAdi kAryoM ke liye doeka roga vidvAnoMkI zIghra AvazyakatA hai jo saMvAbhAvI hoM aura apane kAryako mustaidI tathA prAmANikatAke sAtha karane vAle hoN| vetana yogyatAnusAra dIjANgI / jo sajjana zrAnA cAhaM ve apanI yogyatA aura kRtakAryake paricayAdisahita nIce likhe pate para zIghra patravyavahAra kareM, aura sAtha hI yaha spaSTa likhanakI kRpA kareM ki ve kamase kama kima vetana para prAmakeMge, jisase cunAva meM suvidhA rahe aura adhika patravyavahArakI naubata na aae| jugalakizora mukhtAra adhiSThAnA 'vImmevAmandira' magmAvA ji mahAranapura Page #16 -------------------------------------------------------------------------- Page #17 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anekAnna 1 the sva0 zrImatI magAbAI jaina (mapa balaja jana lAttA ) ====== Page #18 -------------------------------------------------------------------------- ________________ eka Adarza jaina mahilAkA viyoga ! [sampAdakIya ] pAThaka jima mahilA-ranakA momya citra apane sAmane ko amara kara gaI hai| isIma anekAntaka kAlamA meM prAja avalokana kara rahe haiM vaha Aja apane isa bhautika zarIrameM isakI carcA hai| __citra parase pAThakoko itanA jAnane meM to dera nahIM lagegI vidyamAna nahIM hai--kaI mahIna hue vaha hama nazvara zarIrako jIrNa-zIrNa hotA degvakara bar3e hI nirmamalabhAvama choDagaI hai---- ki isa devIkA nAma zrImatI 'ma gAbAI' thA aura yaha kala kattAke suprasiddha dhanika vyApArI bAbU choTalAlajI jainakI choDanake bAda isakA kahI patA bhI nahIM rahA ! koI bhI nahI dharmapatnI thI-ya donahI bAta citraka nIce aMkita haiN| ham ragva nahIM makA !! aura yaha antako mAMka dekhataM dekhataM mAtha hI, devIjIka caharaMkI mAralya-sUcaka gvAnoM aura zarIra zUnyame vilIna hogayA ! hAM. vilIna hotaM samaya mohI ke veSa-bhUSA paramaM kucha aMzoMmeM yaha bhI samajha sakaMga ki yaha jIvIko ina pATa jarUra paDhA gayA ki jipa zarIrako aAgamA devI sarala mvabhAvakI, niSkapaTa vyavahArakI evaM bholI-bhAlI samajhA jAtA hai. apanA jAnakara nathA sthira mAnakara jisa para prakRtikI mahilA thI aura hama bahuta kucha mAdA jIvana pasaMda thaa| anugaga kiyA jAtA hai vaha apana, nahIM para hai, sthira nahIM nazvara isama adhika liya citra ekadama mauna hai-jIvanakI vizeSa hai, aAmA nahIM miTTIkA putalA hai ---pAnIkA bulabulA hai, ghaTanA tathA vyaktikaM guNavizeSAMkA umamaM koI paricaya nahIM bijalAkI camaka hai, tIvra pavanama pratADita huzrA meghapaTala hai milatA aura isaliya svabhAvase hI yaha jijJAsA utpanna hotI hai athavA parvataka zivirapara jhaMjhAvAtake samakSa sthita dIpakake ki devIjIkA vizeSa paricaya kyA hai ? unakA jIvana ke menyasamAna hai. apn| ubhapara ko vizeSa adhikAra nahIM; aura isa nIta hA ? usameM unhoMne kyA kyA prAdarza upasthina kiyA? liye vaha anurAgakA pAtra nahIM, premakI vastu nahIM: umma aura antako ve aisA konamA mmaraNIya kArya kara gaI haiM jisa grA-mA samajhanA, apanA jAnanA nathA sthira mAnnA bhrama thA ma marakara bhI amara hogaI haiM? ina saba bAtoMkA uttara pAThako mohakA vilAma thA aura kAga bahigamanva thaa| usakA nidhana ko devAjIkI nimna jIvanIma milegA jo vizvastasUtrama prApta prakRtika niyamAnusAra athavA 'maraNaM prakRti: zariNAm' isa haI ghaTanAoM tathA muhAMka AdhAra para maMkSepameM maMkalita kI dharmadhIpaNAkaM anummAra huyA hai| ataH zoka vyartha hai / prastu: gaI:-- yaha devI hama viyukta hokara isa samaya apane yazaH zarIrameM pitRgRha aura zvazaragRha sthita hai aura hamAre pAsa isakI kaMvala smRti smRti hI inakA kala sTAra smRti hA zrImatI meM gAbAikA janma agravAla zima, vihAra prAnta zrImatI magAbAI avaziSTa hai / yoM to sammAgmeM aneka prANI janma lete haiM aura ke baDheyA nAmake nagarameM huA thA / aApakaM pitA maMTha gvatamI mara jAne haiM-koI jAnanA bhI nahIM parantu janma lenA unhIM dAmajI agravAla ( kalakattAkI maprasiddha pharma 'meTa nopacanda kA saphala hai, ve hI jIvita rahane haiM aura ve hI mmaraNa kiyaM maMganIrAma' ke mAlika / vahAMka agragaNya gyavamAyI aura jAte haiM, jo koI cirammaraNIya kArya kara jAte haiN| yaha devI z2amIMdAra the, jinakA parivAra bahuna bar3hA thA--isa samaya bhI bhI aisI hI kucha smRti chor3a gaI hai aura mara kara bhI apane usakI jananAMgyA mavAmI yA iMdasaume kama nahIM hai| bhAI Page #19 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anekAnta [varSa 4 bahanoMmeM Apa sabase choTI aura mAtAkI lAilI putrI thiiN| yaha saba ApakA dainika kArya thaa| aSTamI, caturdazIko bAlyAvasthAme hI sIdhe, sarala aura komala svabhAvakI honeke upavAsa rakhanA, paryuSaNAdi dUsare parvadinoM meM prakAzana karanA, kAraNa sabhI parijana Apame bar3A sneha rakhate the aura Apako rAtrimeM bhojana nahIM karanA aura nIrthavandanA Adi dhArmika bar3I zrAdarakI dRSTime devitaM the| pitRgRhameM Apako saba sugva- kriyAkA anuSTAna Apa bar3e prema mAtha karatI thIM / kaI mAmagrI sulabha thI--koI bAnakI kamI nahIM thI--aura Apa bar3e bar3e vanoMkA anuSThAna bhI prApana kiyA, jo aneka varSAMma acche lAipyAgmeM palI thiiN| pUre hue, vratoMkI pUrtapara unakA udyApana bhI kiyaa| udyApana aApakA vivAha saMskAra kalakattA digambara jaina ke samaya ginatIka kucha upakaraNoMko z2arUrata na honepara bhI samAjake suprasiddha maTha rAmajIvanadAma sarAvagIke pAMca putra rUDhika taurapara mandirajImeM car3hAnA Apako iSTa nahIM thA, isa bAbU choTalAlajI ke mAtha huA thaa| mamurAlakA parivAra bhI liya zrApa apanaM saMkalpitako Avazyaka kAryoM meM lagA zrApako bahuta bar3A prApta huaa| yahAM bhI Apako apane guNoM detI thIM aura jahAM upakaraNoM kA abhAva dekhatI thIM vahAM hI ke kAraNa yatheSTa aAdara-satkAra milA aura kimI bAnakI koI unheM detI thiiN| aApakI yaha manaHpariNati upayogitAvAdako kamI nahIM rahI / yadyapi aApake koI saMtAna nahIM huI, phira dRSTimeM ragvana vAle vivekako sUcita karatI thii| bhI zrApa mAsakI saba bahuproma lADalI baha banI huI thIM aApakA prAcAra-vicAra, zrAhAra-vihAra aura rahana-sahana mAsako Apasa itanA adhika prema thA ki use apane mankI anya mahilAaAma bahuta kucha bhinna thaa| gvAnapAna, vastrAbhUSaNa do bAta isa baha kahe vinA kabhI caina hI nahIM par3atI thii| rAga-raMga prAdi kisI bhI indriyaviSayameM zrApakI lAlamA zrApane matAnake prabhAva para kabhI bhI dava athavA gveda prakaTa nahIM thii| samayapara jaisA bhojana mila jAtA umAma mantoSa nahIM kiyA aura pApakA hRdaya itanA udAra evaM vizAla thA mAnanI, bastrAbhUSaNa ke liye koI khAsa zrAgraha karanaM hA kabhI ki usameM pradevamakAbhAvakA nAma nahIM thaa| zrApa jeTha kisI ne nahIM degvA. vilAsitAmaM zrApa kosoM dUra rahatI thiiN| devaroMkI maMtAna ko apanI hI matAna samajhatI thIM aura usI bAg2a-bagIcoM, gvela-tamAzI, sinemA-thiyaTaroM meM jAnA bhI Apa dRSTipe unake bAlaka kA lAlana-poSaNa tathA premAliMgana kiyA ko pasanda nahIM thA-pasanda thA Apako mAdaka sAtha karatI thiiN| isIse ve bAlaka bhI zrApamaM bahuta adhika saMtuSTa jIvana vyatIta karanA aura apane dhArmikAdi kartavyoMka pAlana rahataM aura prema rakhate the| parivArake sabhI jana prApasa khuza the| kI ora madA mAvadhAna rhnaa| isIsa zrApa prAyaH gharapara dharmasaMskAra aura AcAra-vicAra rahakara hI santuSTa rahatI aura prAnanda mAnatI thii| ApakA bAlyAvasthAmai aApaka dharmasaMskAra kucha hI kyoM na rahe ho, parantu zvazuragRha musarAla) meM aAtaM hI jainadharmaka prati hRdaya bar3A hI sarala, dayAlu, namra aura udAra thaa| chala kapaTa, mithyAbhASaNa aura vizvAsaghAta meM pApa Apaka zrApakA gADha anurAga hogayA, yahAMka dhArmika vAtAvaraNa zrApa bahuta prabhAvita huI aura pUrNarUpama jainadharmakA pAlana pAma taka nahIM phaTakate th| krodha karanA, kaThora vacana bolanA karane lgii| nitya zrInamandirako jAnA, vahAM jinapratimA aura dUsaroMko doSa denA, yaha saba ApakI prakRtimeM hI nahIM sammukha sthita hokara bhaktibhAvamai stutipATha par3hanA--darzana thaa| jisakA pAlana-poSaNa vizaSa lADa-pyArameM harA ho pUjana karanA, zAstra sunanA, donoM vakta sAmAyika karanA, usake liye thAma bhI apriya zabda krodha utpanna kara sakane tatvArthamUtra tathA bhaktAmarAdi aneka stotroMkA pATha karate rahanA haiM, parantu hRdayameM ghAva kara dene vAle kaThorama kaThora zabdoMko Page #20 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kiraNa 1] Adarza jainamahilAkA viyoga sanakara bhI Apa kabhI kimI para krodha nahIM karatI thIM / sadA ko kaSTa phuNce| Apa svayaM kaSTameM rahanA pasanda karatIM parantu hI hasamukha tathA prasannavadana rahatI thIM, aura isase ApakI patiko kaSTa denA nahIM cAhatI thiiN| cittazuddhi evaM hRdayakI vizAlatA spaSTa jAna par3atI thii| gRhakAryoM meM yogadAna aura atithisevA yadyapi Apa par3hI ligvI bahuta kama thIM, parantu vivekakI patikI sevA-zuzrUSAke atirikta gRhazodhana, randhana ApameM koI kamI nahIM thii| aura yaha isa vivekakA ho aura atithisevAdi-jaise gRhakAryoM meM bhI pApa sadA hI pUrA pariNAma hai jo itane bar3e kadambake choTe bar3e sabhI jana zrApa para prasanna the--25 varSake gRhastha jIvana meM ApakA apanI yogadAna karatI thIM / zrImAnakI putrI aura zrImAnme vivAdama devaganiyoM-jiThAniyoM aura do nanadoMke sAtha kabhI koI hita hUM, isa abhimAname Apane kabhI bhI ina gRhasthocita mana-muTAva yA lar3AI-jhagar3A nahIM huaa| kuTumbI janoMmeM mAMsArika kAryoko tuccha nahIM smjhaa| atithi-mevAmeM prApa paraspara kisI bhI prakArakA koI kalaha, visaMvAda yA mana bahuta dakSa thIM aura use karake bar3A prAnanda mAnatI thiiN| muTAva na hojAya, isake liye Apa apane patiko bhI sadA Apake pati bAbU choTelAlajIkA prema bhAratake prAyaH sabhI mAvadhAna rakhatI thiiN| aura Apake isa vivekakA sabase bar3A prAntoka aneka jena ajena bandhunoMse honeke kAraNa Apake ghara paricAyaka to ApakA dharmAcaraNa evaM sadAcAra hai jo uttaro- para atithiyoMkI-mehamAnoMkI--koI kamI nahIM rahatI thI tara baDhanA hI gayA aura antameM apanI carama sImAko bArahoM mahIne kucha na kucha atithi bane hI rahate the, aura unake aAtithya-sambandhI kula injAmakA bhAra Apa para hI rahatA pahu~ca gyaa| thaa| jina logoMne ApakA Atithya svIkAra kiyA hai ve panibhakti aura AjJApAlana Apake satkAra aura prAtmIyatAkaM bhAvoMme bhale prakAra pani bhakti prApameM kUTa kUTakara bharI huI thii| hindudharma paricita haiN| kI pAkhyAnAMka anusAra zrApa pativratadharmakA pUrI tarahama jIvanakI ina saba bAtoM, prAcAra-vicAroM evaM pravRttiyoM pAlana karanI thIM--paniko harSita degvakara harSita rahatIM, se spaSTa hai ki Apa eka mahilAratna hI nahIM, kintu Adarza dagvinamana dekhakara duHgva mAnanIM aura yadi ve kupita hone jainamahilA thIM / aba Apake antima jIvanakI bhI do to Apa mRdumASiNI banajAtI tathA baiMkasUra hote hue bhI bAta liijiye| samA-yAcanA kara letiiN| patikI prAjA aApake liye sarvopari thI, pApa bar3e hI prema tathA prAdarakaM sAtha upakA pAlana karatI thIM aura patikI AjJAkA ullaMghana karakaM koI bhI jIvana-lIlAkI mamApti kAma karanA nahIM cAhatI thiiN| AjJApAlana Apake jIvana- yoM to kucha ase zrApakA svAsthya kullU-na-kucha kharAba kA pradhAna lakSya thA aura patipara ApakA agAdha prema tathA rahane lagA thA para disambara sana 1936 vaha kucha vizeSa vizvAsa thaa| isIse prApa dina-rAta panikI sevA-zuzrUSAmeM gvarAba ho gayA thaa| cUMki patikA mvAsthya kaI varSase lagI rahanI thIM aura isa bAtakA bar3A dhyAna ragvanI thIM ki saMtoSaprada nahIM thA, isase apanI takalIfako pApa mAmUlI koI aisI bAta na kI jAya aura na kahI jAya jisame pati batAtI rahatI aura mAmulI hI upacAra karatI rahatI thiiN| karaNAva Page #21 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anakAnta [varSa 4 aprela mana 1940 meM eka dina patine kahA-'tumhArA svA- dusareme adhika adhikAra nahIM rakhatA / svayaM jvarapIr3ita sthya ThIka mAlUma nahIM honA, jAna par3atA hai tuma bhale prakAra avasthA takameM tuma merI mevA karatI rahI ho--maiM tumhAre RNa ilAja nahIM karavAtI, kyA bAta hai ? taba Apane uttara diyA se kisa prakAra uRNa houuNgaa|' isa para vaha apanI tucchatA ki-vaidhakI davAI nA letI hI hUM para lAbha nahIM horahA hai|' prakaTa karatI huI apane jIvanakI kaI bAtoMko duharAte hue ima para panine kahA--'to mujhame kahA kyoM nahIM ?' taba zrApa kahane lagI ki-"maiMne to ApakA kucha kiyA nahIM aura na kahane lagI ki--'ApakI tabIyata ThIka nahIM rahatI hai, Apa apane kartavya taka ko hI pUrA kiyA hai, umapara bhI aba zrApa kA citta yoM hI kimI parijanakI bImArIme udvigna ho uThatA saMmevA karavAkara kyA 'pApana' banU?" hai aura vizeSa cintita ho jAtA hai, esI hAlata meM prApa bImArImeM jitanA kaSTa Apako thA utanA kaSTa yadi aura ko vizeSa kaSTa kaise detI ? mujhe to jvara banA hI rahatA hai| kimIko hotA to na jAne parijanoMkI kitanI Aphata hotI, inanA kahanA thA ki bAbU choTelAlajI kA mana ghabarA utthaa| para Apa bar3e hI dhairya, saMtoSa evaM sahiSNutAke sAtha ugma dUsare hI dina DAkaTharI parIkSA huI aura eksarameM yakSmA mahana karatI rahatI thIM aura kabhI bhI kisI para krodha prakaTa (thAisima) kI AzaMkA honepara kalaMjameM gaisa bharanakA ilAja nahIM karatI thiiN| palaMgapara par3I par3I bhI ninya bhagavata bhakti cAlU kiyA gayA / kyoMki DAkTarI davAIkA aApana myAga kara meM lIna rahatI thIM / mRtyuma prAyaH 1415 dina pahale Apane rakgvA thA, usa gvAtI nahIM thiiN| DAkTarIke bAda hakImI, phira samAdhimaraNa sunanekI icchA prakaTa kii| uso dinama anta taka kavirAjI aura punaH DAkTarI (inajekazana) kA ilAja hotA ninya donoM samaya samAdhimaraNa kA pATa manatI rahI aura usake rahA, para roga kAmaM nahIM aayaa| pratyeka vAkyakA artha samajhatI rhiiN| eka dina zrApa patise kahane lagI ki-'maiM acchI to patiko yaha vizvAsa hocukA thA ki gega amAdhya hai. honekI nahI vyartha hI Apako kaSTa uThAnA par3a rahA hai, isase isase aApake dhArmika bhAvoMko banAye rakhanakA pUrNa prayatna to zIghra anta hojAya to achA ho|' yaha kahataM hue usake hotA rahA aura dhI dhIra aApakI icchAnusAra maba parigrahakA abhyantarakA darda donoM netroM meM dIpta ho utthaa| panine kahA dhyAga aura cAra prakArake dAnIkA karavAnA baddI mAvadhAnIma 'degyo, tumane kabhI bhI megma koI mevA nahIM lI aura jisa tathA mRtyu ke aneka dina pUrva hI prArambha hocukA thaa| dinama tuma mere pAsa prAI ho mere liya kaSTa hI kaSTa mahatI rahI ho aura aba bhI jahAM taka banatA hai mujhama kisI prakAra Apa paniseka dina kahane lagI ki--'majha aura kI mevA nahIM latI ho, tumhArI yaha dhAraNA ki "bhAratIya kisI bAtakI cintA nahIM hai kintu ApakI tabiyata acchI priyAMkA janma hI imaliya hotA hai ki ve jIvanaparyaMta patikI nahIM rahatI hai aura maiM sevAse vaMcita hUM, ApakI sevA kauna maMbA karatI rahe aura kATa honepara bhI uname kisI prakArakI karegA ?' patine kahA--'bhagavAna tumhArI rakSA kareM. mujhe saMvA na karAve. pani mevA lanakA adhikAra striyoM ko nahIM aba tumase koI saMvA nahIM caahiye| merI manokAmanA yahI hai" aAja inana kaSTa aura ammamarthanAkaM samayameM bhI jAgRta hai, hai ki tuma bhale hI pUrNa acchI na hovo para tuma kisI bhI yaha dekhakara Azcarya hotA hai ! maiMne kitanI bAra tumheM mama- prakAra jItI raho-mujhe imImeM saMtoSa hai| Ajase hama donoM mAyA hai ki pati-patnI donoMkA paraspara mamaadhikAra hai--eka mitratAkA-bhAI bahanakA--sambandha rakvega, bhagavAna tumheM Page #22 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Adarza jainamahilAkA viyoga kiraNa 1 ] zIghra Arogya kreN| para- duHkhakAtara, sneha-komala-nArIcita panike manobhAvakA samajha gayA-muMhapara caMcala dabAkara ucchati rulAIko rokane lagI, para roka na sakI aura zevaDI ! tathA anyanta adhIra bhAvase apane abhuktAnna mukhamaNDalako ghU~ghaTase chipAkara cupa ho gaI !! mRtyuke pahale dina apane pati kaha diyA thA ki-'maiM kala saMdhyA taka qhatama hojAUMgI / ' mRtyuke dina bAbU choTelAlajI se Apane bar3I namratA aura anunaya-vinayake sAtha kahA - "dekhiye jI, zraba mujhe Apa aura auSadha aura pathya na de, mujhe to kevala va pAnI hI dete rahe aura kevala yaha do mADiyAM aura eka lukAko chAkA avaziSTa parigraha kA tyAga karavA deveM / " bA0 chATalAlajI ne kahA- 'tumhArI jaisI icchA ho vahI karo para itanA kahanA merA mAnalo ki tIna mADiyAM do salUke aura do gamavalI, bAkI saba parigrahakA tyAga karado kAraNa varSakA samaya hai yadi kapar3A na sUgvA to tuma naMgI par3I rhegii| dharane svIkRti de dI aura auSadhAdi banda kara diye gaye / mRtyukaM eka ghaNTA pahale 60 pyAglAlajI ( bhagatajI ) vahAM zrAgaye the ( zrApa bImArImeM kaI bAra zrA zrAkara dharmacarcA zrAdi zravaNa karAte rahate the aura Apase hI bImArImeM samAdhimaraNa sunanekA prathama prastAva zrImatIjI ne kiyA thA ) / unheM pahale bhajana sunAyA phira baDA samAdhimaraNa | Apane bhagatajI se kaI dhArmika prazna kiye| usa dina Apane jitanI bAteM kIM aura kahIM ve baDI hI mArmika thIM-- zrApake usa dinake zabda pavitra aura ujjvalahRdayakaM zrantastalake vAkya ye Apako yaha pUrNa vizvAsa hogayA thA ki aba merA honevAlA hai bhagatajImaM pUchA ki "muni loga kisa prakAra rahate haiM ? " bhagatajIne kahA 've nagna rahate haiM aura z2amIna 1 15 para sote haiN|' phira pUr3hA 'to striyAM ?' uttara--khiyAM to nagna nahIM raha sakatI' ina prabhI ApakA tAtparya yaha thA ki samAdhimaraNa kI aura saba bAteM to hocukIM ye do bAteM aura bAkI haiM so bhI kisI prakAra pUrI ho jaayN| yaha pahale hI batAyA jAcukA hai ki Apa binA AjJAke kucha na karatI dhI astu Apa cAhatI thI ki yadi bhagatajI kaha de to bA0 choTelAla svIkAra kara leveNge| tA0 16 agasta somavAra san 1640 ko yadyapi cApa kI sarvaprakArakI vedanA bar3I huI thIM aura zvAMsa bhI baDha rahA thA to bhI Apa vicalita na huI aura na manako duHkhita kiyA / isI gharavAloMko yaha vizvAsa na huA ki Apa Aja hI midhAra jAya~gI / bhaganajI baiThe hue the taba bA0 choTelAla canda minaToMke liye dUsare kamare meM cale gaye the, lauTane para unase kahA ki " aba Apa mere pAsa baiThe raheM / " ina zabdoM meM bA0 choTelAlakA hRdaya kucha vicalita huA para unhoMne apaneko samhAla liyA / bhagatajI cale gaye the; kyoMki yaha kimIko vizvAsa nahIM thA ki aba Apa apanI jIvanalIlA samApta karanA cAhatI haiN| basa ApakA zvAMsa ast aura do tIna minaTake andara hI 'arahaMta-middha' kA uccAraNa karataM tathA 'mokAra maMtra sunate hue saMdhyA 6 / 40 para-ThIka usI samaya jisakI pichale dina bhaviSyavANI kI thI-- Apa svarga sidhAra gaI !! aura parijanoM ko zokasAgara meM nimagna karAI !!! sarvasampattikA dAna svarga sidhArane pahile zrApa apanI sarvasampatiko auSadha, zAstra, abhaya aura zrAhAra, ina cAra prakArake dAnoM meM arpaNa kara gaI haiN| isa dAnakA saMkalpa to mRtyuke koI eka mA pUrva hI hogayA thA, para mRtyukaM cAra dina pUrva hada honA aura bar3hanA huA mRtyuke dina pUrI sAvadhAnIkaM sAtha pUrNa Page #23 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anekAMta [varSa4 huaa| dAnakA parimANa karIba 25 hajAra rupaye kA hai, jisa ki vaha sadaviveka jo duHkha-saMtApakI acUka auSadha hai Apake meM dasa haz2Ara rupaye nakada aura paMdraha hajArakI mAliyanakA prAmAmeM zIghra jAgRta ho aura Apa usake balapara apane ApakA z2abara zAmila hai| patike tathA vizAla kuTumbake AmAko uttarottara adhika unnata banAne aura usakA pUrNa maujUda hote hue apane sAre strIdhanako isa tarahase dAna kara utthAna karanemeM samartha ho / jAnA svargIyA zrImatIkI bhArI vIratA aura gaharI dhArmika jima vivekakA paricaya Apane zrImatIjIkI dhArmika bhAvanAkA ghotaka hai. aura isake dvArA Apane eka acchA bhAvanAtroMko banAye rakhane aura unake samAdhimaraNa edAnakArya Adarza sthApita kiyA hai| meM saba tarahase sahAyaka hone meM diyA usase bhI adhika viveka kI AvazyakatA Apako isa samaya apanako saMbhAlane aura bAbU chATalAlajIne isa rakamake liya jisa prakAra mvIyA zrImatIjIse parAmarza kara liyA thA usake anusAra hI ve apane aAmAkA utthAna karaneke liya hai, aura vaha viveka vastuusakA vyaya kara rahe haiM. jina saMsthAnoMko jo denA thA vaha svarUpake gaMbhIracintana tathA satsaMgatike pratApase sahaja hI de diyA gayA hai-kuchako bhejA jAcukA hai aura kuchako siddha ho sakatA hai / prAzA hai vaha aApakA z2arUra prApta hogaa| bhejA jArahA hai| zrImatIjIke dAna-dravyama aApane vIramavAmandirako. usa upasaMhAra kI granthamAlAke jiya, jo pA~ca hajArakI rakama pradAna kI hai, isake liye maiM aura yaha saMsthA donoM hI Apake bahuta prAbhArI mI suzIlA, dharmaprANa, sevAparAyaNa aura prAjJAvazavartinI dharmapannIka ima duHsaha viyogasa suhRdvara bAbU choTe haiN| ApakI isa mahAyatAme 'jainalakSaNAvalI' kA kAma jo lAlajIkaM hRdayako jo gaharI coTa lagI hai aura jo apAra kucha samaya sahayogakai abhAvameM banda paDA thA vaha aba tejI duHkha tathA kaSTa paha~cA hai usakA varNana kauna kara sakatA hai? se calAyA jAyagA, aura ApakI icchAnusAra lakSaNAvalI meM niHsandeha aApake jIvanakA eka jabardasta sahArA hI TUTa gayA lakSaNoMkA hindI sAra athavA anuvAda bhI lagAyA jAkara usa zIghra prakAzita kiyA jaaygaa| hai aura imIsa pApako saMsAra-yAtrAke antameM madagata AtmAke liye zraddhAMjali arpaNa karatA samaya apanA koI sahAyaka tathA sahayogI naz2ara nahIM aataa| hA mai yaha dRDha bhAvanA karatA hai ki zrImatIjIkA saddharma khUba isa avasara para madviveka hI Apako dhairya baMdhA makatA hai| phale aura unheM paralokameM yatheSTa sugva-zAntikI prApti hove / aura vahI Apako mArga dikhA sakatA hai| hArdika bhAvanA hai jugalakizAra mukhtAra Page #24 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tattvArthasUtrake bIjoMkI khoja (lekhaka-50 paramAnanda jaina zAstrI) 6666 tattvArthasUtra jainasamAjakA eka prasiddha grantha hai, zilAlekhoMmeM umAsvAti nAmakaM sAtha gRpicchAcArya jo digambara aura zvetAmbara donoM hI sampra- nAmakA bhI spaSTa ullekha pAyA jAtA hai aura eka zilA dAyoMmeM thor3e thor3asa pATha-bhedakaM sAtha samAna legvameM unake isa nAmakA ukta kAraNa bhI batalAyA rUpasa mAnA jAnA hai / isake kartA AcArya umA- hai| ina zilAlekhoMmeM umAmvAtiko 'tadanvaye aura mvAti apane mamayakaM eka bahuta hI bar3e vidvAna hA 'tadIya vaMza' jaise padoMke dvArA zrI kundakundAcAryakA gaye haiM, jinheM kucha zilAlekhoMmeM 'tAtkAlikAzepa- vaMzaja sUcita kiyA hai aura nandI saMghakI paTTApalimeM padArthavadI' aura 'zratakavalidezIya' taka likhA hai| unheM kundakundakA paTTaziSya likhA hai / isase diga mampradAyameM Apa 'umAmvAmI' prakaTa rUpameM umAmvAti digambara aura 'gRddhapicchAcArya' nAmAMsa bhI prAcArya jAna par3ate haiN| digambara prasiddha haiN| tattvArthasUtrakI adhikAMza samAjameM zrApaka tattvArthasUtra kA praniyAmaM kartAviSayaka jo eka pracAra bhI sabase adhika hai aura prazasti-padya ligvA milatA hai usameM sabase adhika TIkAe~ bhI isapara umAsvAtiko 'gRdbhapicchopalakSita' digambara vidvAnoM dvArA hI likhI ligyA hai + / 'gRdbhapiccha' ApakA upanAma thA, jo kisI mamaya gRddha zvetAmbara sampradAyameM umAsvAti ke pa~gvAMkI pIlI dhAraNa karane ke * zrIpadmanandItyanavadyanAmA kAragaNa prasiddha huA thaa| gRdbhapi vaacaaryshbdottrkonnddkundH| cchAcArya nAmakA ullaMgva zrIvidyA dvitIyamAsIdabhidhAnamudyanaMda AcAryana apana 'zlokavArtika' lekhaka ccaritrasaMjAtasucAraddhiH / / meM aura zrI vIramanAcAryana apanI 'dhavalA' TIkAmeM zrabhUdumAsvAtimunIzvaromAvAcAryazabdottaragRdhrapicchaH / kiyA hai| inake atirikta zravaNabelagolake aneka tadanvayetatsadRzosti naanystaatkaalikaashesspdaarthvedii|| -zilAlekha naM. 40,42,43,47,50 +tattvArthasUtrakartAraM gRdhrapicchopalakSitam / babhUva yrntrmnnivnmuniindrsmkonnddkundodit-cnndddnnddH|10 vande gaNIndrasaMjAtamamAsvAmi(ti)munIzvaram // abhUdumAsvAtimuniH pavitre vaMze tadIye sklaarthvedii| * etena gRdhrapicchAcAryaparyantamunisUtreNa vyabhicAritA nira sUtrIkRtaM yena jinapraNItaM zAstrArthajAtaM munipuGgavena // 11 // stAprakRtasUtre / -zlokavArtika maprAzisaMrakSaNamAvadhAno babhAra yo ma prANimaMrakSaNamAvadhAno babhAra yogI kila gRdhrapakSAna / taha giddhapicchAiriyappayAsidataccatyamutte vi-"vartanA- tadAprabhRtyeva budhA yamAhurAcAryazabdonaragRdhrapicchaM // 12 // pariNAmakriyAparatvAparatve ca kAlasya" idi davvakAlo -zilAlekha naM0 108 pruuvido| -dhavalA, jIvaTThANa, anu0 4 * dekho, jainasiddhAntabhAskara, prathamabhAga, kiraNa 3-4, pR078 Page #25 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anekAnta [varSa 4 kA zvetAmvagacArya mAnA jAtA hai aura tattvArthasUtra honA likhA hai| astu; tulanA kaisI kI gaI, yaha para pAye jAne vAle eka bhASyakA unhIMkA svopajJa vicAra yahAM aprastuta hai aura vaha eka svatantra lekha bhASya batalAyA jAtA hai| parantu zvetAmbara sampradAya kA hI viSaya hai / yahA~ para maiM sirpha itanA hI batalA ke prasiddha mAnanIya vidvAn paM0 sukhalAlajI, bhASyako denA cAhatA hUM ki jina zvetAmbara AgamoMparasa ukta svopajJa mAnate hue bhI, tattvArthasUtrake apane gujarAtI 'samanvaya' meM tulanA kI gaI hai ve apane vartamAnarUpa anuvAdakA prakAzita karaneke samaya taka aura usake bAda ke liye zrIdevarddhigaNI kSamAzramaNake AbhArI haiMbhI kucha arse taka umAsvAtiko digambara yA zvetAmbara devarddhigaNIna hI unakA idhara udhara meM saMkalana aura sampradAyI na mAnakara jainasamAjakA eka taTastha vidvAn saMzodhanAdika karake unheM vartamAnarUpa diyA hai / aura mAnate the aura unakI isa taTasthatAke kAraNa hI donoM devaddhiMgaNIkA yaha kArya vIra - nirvANa maM0 980 sampradAyoM dvArA unakI kRtikA apanAyA jAnA (vi0 saM0 510) kA mAnA jAtA hai| tattvArthasUtrake batalAte the| lekina hAla meM unhoMne ukta sUtrakA jA kartA unase pahale ho gaye haiM, jinakA mamaya paM0 sukha. apanA hindI-vivecana prakAzita karAyA hai usake lAlajIna bhI "prAcInama prAcIna vikramakI pahalI sAthake vaktavya meM, yaha sUcanA karate hue ki-"pahale zatAbdI aura arvAcInasa arvAcIna samaya tIsarIke kucha vicAra jo bAdameM vizeSa prAdhAra vAle nahIM cauthI zatAbdI" mAnA hai| aimI hAlatameM zvetAmbara jAna par3e unheM nikAlakara unake sthAnameM naye pramANoM Agama-graMthoM para tattvArthasUtrakI chAyAkA par3anA bahuta aura naye adhyayanaka AdhAra para gyAsa mahatvakI bAteM kucha svAbhAvika tathA saMbhAvya hai, aura yaha ho sakatA ligvadI haiN|" spaSTa ghoSaNA kI hai ki-"umAmvAti hai ki tattvArthasUtrakI kucha bAtoM kA bAdameM banAye jAne zvetAmbara paramparAke the (digambarake nahIM) aura unakA vAle ina Agama-graMthoM meM zAmila kara liyA gayA ho; sabhASyatattvArtha (sUtra) sacela pakSaka zrutake AdhAra parantu yaha nahIM kahA jA sakatA ki tattvArthasUtrake para hI banA hai|" paM0 jIke isa vicAra-parirvatanakA mUlAdhAra vartamAnakaM zvetAmbargaya Agama-graMtha haiM athavA pradhAna kAraNa sthAnakavAsI muni upAdhyAya AtmArAma tattvArthasUtra unhIMke AdhAra para banA hai| hA~, ukta jIkI likhI huI 'tattvArthasUtra-jainAgamasamanvaya' nAma tulanAtmaka samanvaya parama itanA natIjA z2arUra kI pustaka jAna par3atI hai, jisameM zvetAmbara aura nikAlA jA sakatA hai ki tattvArthasUtrake adhikAMza sthAnakavAmI dAnoM mampradAyoMke dvArA mAnya 32 viSayoMkI saMgati vartamAnameM upalabdha hone vAle Agama-granthoM parasa tattvArthasUtrakI tulanA karake yaha zvetAmbarIya AgamoMke sAtha bhI ThIka baiThatI hai, aura sUcita kiyA gayA hai ki 'ina granthoM parase Avazyaka imaliye jo AgamoMse prema rakhate haiM unheM tattvArthasUtra viSayoMkA saMgraha karakaM tattvArthasUtra banAyA gayA hai', ko bhI usI premakI dRSTisa degvanA cAhiye / aura jise dekhakara paM0 sukhalAlajI 'harSotphulla' ho jahA~ taka maiM samajhatA hU~ paM0 sumbalAlajIkA ukta uThe haiM aura unhoMne usameM tattvArthasUtrakI prAcIna mantavya abhI ekAMgI hai-antima nirNaya nahIM haiAdhAra-viSayaka apanI vicAraNAkA mUrtarUpameM darzana nirNayake samaya unake sAmane dRsaga prAcIna sAhitya Page #26 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kiraNa 1] nasvArthamUtrake pojoMkI mboja 16 tattvAtha upasthita nahIM thA, jo sAhitya upasthita thA usIpara vaha anekAntakaM isI vizeSAGkameM jAnI cAhiye / se ve apanA ukta mantavya sthira karaneke liye bAdhya yadyapi samaya bahuta kama raha gayA thA, phira bhI hue jAna par3ate haiN| aura isIse Apa apane hindI- maiMne dinarAta parizrama karake zrI kundakundAcAryake vivecana - sahita tattvArthasUtrakI 'paricaya' nAmaka upalabdha graMthoM aura 'dhavalA' TIkAmeM pAe jAne vAle prastAvanAme likhate haiM-"vAcaka umAsvAti zvetAmbara SaTkhaNDAgamapara eka sarasarI najara DAla kara tattvArthaparamparAmeM hue digambarameM nahIM aisA khuda merA bhI sUtrake bIjoMkI jo khojakI hai usa maiM Aja isa lekhake mantavya adhika vAcana-cintanakaM bAda Aja paryaMta sAtha anekAntake pAThakoMke sAmane rakha rahA hU~ / sthira huA hai| sAtha hI, apanI yaha adhilASA bhI khojake mamaya merI dRSTi zurU zurUmeM zabdazaH bIjoMke vyakta karate haiM ki "digambara paramparAmeM vidyamAna aura saMgrahakI ora rahI aura bAdameM vaha arthazaH bIjoMke sarvatra AdaraprApta jo prAcIna prAkRta-saMskRta zAstra haiM saMgrahakI ora bhI pravRtta huI; ima dRSTibheda, sarasarI unake mAtha bhI tattvAtha (sUtra) kA samanvaya dikhAyA najara aura zIghratAkai kAraNa kucha bIjoMkA chUTa jAnA jaay|" aisI hAlatameM yadi Apake sAmane dUsaga saMbhava hai, jinheM puna: avalokanaka avasarapara saMgraha prAcIna sAhitya Ae to ApakA ukta mantavya karake prakaTa kiyA jAyagA / isake sivAya, 'mahA badala bhI sakatA hai| bandha' nAmakA jo vistRta chaThA khaNDa hai aura jo SaTakhaNDAgamaka pahale pA~ca vaNDoMsa paMcagunA bar3A hai mUla AdhArako mAlUma karanaka liye una bIjoMko gvAjanakI khAma jarUrata hai jinase / vaha adyAvadhiparyaMta mujhe dekhaneko nahIM milA-usa ima tattvArthazAstra ke sUtroM kA zabda athavA artharUpameM kI prati abhItaka mUDabidrIka bhaNDArasaM bAhara hI nahIM AI hai| usameM tattvAthasUtraka bahutasa bIjoMvI bhAga udbhava saMbhava ho aura jinakA astitva isa sUtragraMtha saMbhAvanA hai| yaha graMtha jaba prApta hogA tabhI usaparase kI utpattisa pahala pAyA jAtA ho / aima bIjoMkI gvAja ke liya digambara sampradAyakaM kundakundAcArya / zeSa bIjoMkI gvoja kI jAyagI / kyA hI acchA ho, yadi kAI udAra mahAnubhAva muDabidrIse usakI zIghra praNIta AgamagraMthoM aura zrI bhUtabalyAdi-zrAcArya kApI kagakara use vIrasavAmandirako bhijavA deveM / vicita 'paT gvaNDAgama' jaise prAcIna graMtha bahuta hI 'aimA hAnapara khaMjakA yaha kAma jaldI hI sampanna tathA upayukta haiM; kyoMki ye matra graMtha tattvArthasUtrasa pahale ke bana hue haiM / maga icchA bahuta dinoMse ina grNthoNkaa| __ pUrNa hA sakaMgA / astu / tulanAtmaka adhyayana karanekI thA; parantu avasara nahIM vartamAnameM jo gyAja pAThakoMke sAmane rakhI mila rahA thA aura idhara SaTakhaNDAgamAdiko liya jAtI hai usase yaha bilkula spaSTa hai aura vidvAnoM ko hue dhavalAdi graMthoMko prAptikA apane pAsa koI sAdhana vizeSa banalAne kI jarUrata nahIM rahatI ki tattvArthabhI nahIM thaa| imasa icchA pUrNa nahIM horahI thii| sUtrake bIja prAcIna digambara-sAhityameM pracuratAka hAlameM paM0 jugalakizorajI mukhtAra ( sampAdaka sAtha pAe jAte haiM, aura ve saba ima bAtakA mUcita 'zranakAnta' ) 'jainalakSaNAvalI' Adi kAryoM ke liye karate hai ki tattvArthasUtrakA mUla AdhAra digambarIya dehalI Adise dhavalAdikI pratiyA~ prApta karanameM saphala Agama-mAhitya hai, aura isaliye vaha eka digambara hAsaka haiM, aura jaba yaha nizcaya hogayA ki graMtha hai, jaisI ki digambara mampradAyakI mAnyatA hai| 'anakAnta' ko aba vIra-saMvA-mandira se hI nikAlA yaha khAja aitihAsikoM nathA saMzodhakoMke liye bahuta jAyagA taba ApakA yaha anurodha hA ki tattvArtha- hI upayogI tathA kAmakI cIz2a hogI aura ve ise sUtrake bIjoMkI khAja aba jarUra honI cAhiye aura mAthameM lekara tattvArthasUtrake mUlamAMtakA athavA Page #27 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 20 anekAnta AdhArakA ThIka patA lagAne meM saphalamanoratha ho sakeMge, aisI AzA hai| sAtha hI yaha bhI AzA hai ki jo vidvAn upAdhyAya AtmArAmajI ke 'tattvArthasUtra - jainAgamasamanvaya' ko lekara yaha ekAMgI ( eka taraphA ) vicAra sthira kara cuke haiM ki 'tattvArthasUtra zvetAmbara AgamoMke AdhArapara hI banA hai' athavA 'usake sUtroM kI AdhArazilA zvetAmbara paramparA meM upalabdha jainAgama hI haiM' unheM apane usa vicArako kAyama rakhane ke liye aba bahuta hI jyAdA socanA tathA vicAranA par3egA | khojako sAmane rakhane se pahale eka bAta aura bhI prakaTa kara dene kI hai aura vaha yaha ki, digambarIya zruta 'mRlAcAra' meM tatrArthasUtroM ke bahuta se bIja pAye jAte haiM, parantu mUlAcArakA viSaya cU~ki abhI vivAdApanna hai - usake samaya tathA kartRtva-viSayakA ThIka nirNaya nahIM huA - isa liye khojame usapara se bIjoM kA saMgraha nahIM kiyA gyaa| mUla cArakI kucha purAnI pratiyoM meM use kundakundAcAryakA banAyA huA likhA hai / kundakundAcAryake graMthoMke sAtha usake sAhityAdikA mela bhI bahuta kucha hai, aura dhavalA TIkA meM 'tahA AyAraMge vi vRttaM' jaima vAkyake sAtha jima gAthAko udadhRta kiyA gayA hai vaha usameM pAI jAtI hai - zvetAmbarIya AcArAGgameM nahIM / nAma bhI usakA vAstava meM 'AcAra' zAstra hI jAna par3atA I isase TIkAko 'AcAra-vRtti' likhA hai / AcArakaM pUrva 'mUla' zabda bAdakA jor3A huA mAlUma hotA hai-- mUlagraMtha parase usakI koI upalabdhi nahIM hotI / jisa prakAra bhagavatI ArAdhanAkI TIkA likhate samaya paM0 zrazAdharajInaM apanI TIkAko 'mUlAgadhanAdarpaNa' nAma dekara graMthake nAmake sAtha 'mUla' vizeSa jor3A hai usI prakAra kisITIkAkAra ke dvArA 'AcAra' nAmake sAtha yaha 'mUla' vizeSaNa jor3A gayA jAna par3atA / bAkI 'AcAra' yaha nAma [ varSa 4 dvAdazAMgavANIke prathama aMga (AcArAGga) kA hai hii| ataH dhavalA dvArA 'AcArAGga' nAmase isakA ullekha isa graMthake atiprAcIna hAnako sUcita karatA hai / kucha bhI ho, isa viSaya meM prophesara e0 ena0 upAdhyAya Ajakala vizeSa khoja kara rahe haiM aura apanI bhI khoja jArI hai| yadi khojase 'mUlAcAra' grantha kundakundakRta siddha ho gayA athavA yaha spaSTa ho gayA ki isa granthakA nirmANa tattvArtha sUtra se pahale huA hai to isa grantha parasaM bhI tattvArthasUtra ke bIjoM kA vaha saMgraha kiyA jAyagA jo isa samaya chor3a diyA gayA hai / * aisI eka prati 'ailaka pannAlAla sarasvatIbhavana' bambaI meM bhI maujUda hai| aba tattvArtha sUtra ke bIjoM kI khoja adhyAyakrama aura sUtrakramase nIce dI jAtI hai| jina sUtroM ke bIja abhI taka upalabdha nahIM hue unheM chor3a diyA gayA hai / tattvArthaka sUtroMko moTe TAipameM Upara rakkhA gayA hai aura nIce unake bIjasUtroMkA dUsare TAipame de diyA gayA hai / SaTkhaNDAgamake sivAya aura jitane granthoke nAma bIja sUtroMke sAtha meM, unakA sthAna nirdeza karaneke liye, ullikhita zrI kundakundAcArya ke graMtha haiN| paTkhaNDAgamameM eka eka viSayake aneka bIjasUtra bhI pAye jAte haiM, jinameM se kuchako lekha bar3ha jAnake bhaya se chor3a diyA hai aura kuchakA le liyA gayA hai / udAharaNa ke taurapara karmaprakRtiyoM kA viSaya jIvasthAna (prathamagvaNDa) kI 'prakRtisamutkIrtana' nAma kI prathamacUlikA meM AyA hai aura cauthe khaNDama prArambha honevAle 'kadi' Adi 24 anuyogadvAroM meM se paryADa (prakRti) nAmake anuyogadvAra meM bhI pAyA jAtA hai; yahAM 'paDi' anuyogadvAra se hI usa viSaya ke bIjasUtroM kA saMgraha kiyA gayA hai| aneka bIjasUtra aise bhI haiM jinameM vivakSita tattvArthasUtrakA eka eka aMza hI pAyA jAtA hai aura ve isa bAtako sUcita karate haiM ki vaha tattvArthasUtra aneka bIjasUtroM kA 5 zaya lekara banAyA gayA hai, unameM se jinajina aMzoM ke bIjasUtra mile haiM unheM sAthameM prakaTa kara diyA gayA hai aura zeSa ke liye khoja jArI hai : Page #28 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kiraNa 1] tatvArthasatrake bojoMkI gvoja pahalA adhyAya papaDI, davvapayaDI bhAvapayaDI cedi * / 3 / -SaT khaMDAgama mamyagdarzanajJAnacAritrANi mokssmaargH||1|| satsaMkhyAkSetrasparzanakAlAntarabhAvAlpadamaNaNANacarittANi mAkgvamaggA tti mavidavvANi / bahasvaizca // 8 // -paMcAstikAya 164 saMtapamvaNA, davvapamANANugamo, khettANugamA, sammattaNANajuttaM cArittaM gagadAsaparihINaM / phosaNANugamA, kAlANugamA aMtagaNugamA, bhAvANumAkgvamma hadi maggA bhavvANaM labudvINaM / / gamA, appAbahugANugamo cdi| --paMcAstikAya 106 --SaT khaMDAgama, jIvaThANa 7 jIvAdI mahahaNaM mammannaM nasimadhigamA NANaM / / __ matizrutAvadhimanaH paryayakevalAni jnyaanm| gayAdI pariharaNaM caraNaM emA du mAkvapahA // mayamA AbhiNisudohimaNakevalANi NANANi paMcabheyANi / --paMcAstikAya 41 tattvArthazraddhAnaM samyagdarzanaM // 2 // jIvAdI mahahAM sammanaM jiNavAhi pgnntN| AbhiNi sudAhi maNakevalaM ............. -samayasAra 204 --darzanapAhuDa 20 mammattaM mahahagAM bhAvAgaNaM' . . . . . . . . . . . . . . . Adye parokSam // 11 // -paMcAmtikAya 107 . pratyakSamanyata // 12 // tannisargAdadhigamADA // 3 // paradavvaM te akgvA Nava mahAvA ni appaNI bhariNadA / mammattamma riminaM jigasuttaM namma jAgiyA pugmiaa| uvaladdhaM nahi kadhaM paccakagvaM apparagA hAdi / / aMtara heyAgidA damaNamAhamma gvayapahudI // jaM paradA vigaNAgaM taM tu parokkha ni bhaNidamaTesu / yamamAra 153 di kaMvalaga NAdaM havAda hi jIvaNa pakacakgvaM // jIvAjIvAsravabaMdhasaMvaranirjarA --pravacanamAra 1-27, 28 mokSAstattvam // 4 // AbhiNibAhiya sudAhigANimaNaNANi savvaNANI ya / mavavirA vi bhAvahi gaNavayapayatthAI mtttccaaii| vaMda jagappIva paccakravaparokmbaNAgI ya // 19 / / -bhAvaprAbhRna 15 -yogibhakti 16 jIvAjIvA bhAvA pugaNaM pAvaM ca AsavaM tmi| ----------- maMvara Nijjara baMdhA mAgvA ya havaMni na aTThA // * paTavaNDAgamake ima mUtrama jimaprakAra nikSepake -paMcAstikAya 108 cArabhedokA payaDI (prakRti) ke mAya ullekha kiyA gayA hai usI prakAra anya aneka sthAnopara 'vayaNA' (vedanA) Adi ke nAmasthApanAdravyabhAvatastannyAsaH // 5 // mAtha bhI ullekha kiyA hai| imame mRtrakathita nikSepaka yaM caumbiho paDiNikagvavA NAmapayaDI, ThavaNa- cAro bheda paTavaNDAgamasammata haiM / Page #29 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anekAnta [varSa 4 maniHsmRtiH saMjJAcinnAbhiniSodha- eyArasamaM .... vivAyasuttaM NamasAmi // ityanAtaram // 13 // pagyimmasuttapaDhamANuoyapuvANacUliyA ceva / maNNA madi madi ciMtA cedi // pavaravara diTTivAdaM taM paMcavihaM paNivadAmi // AbhiNivAhiyaNANI .... // ___ --zrutabhakti 2, 3, 4 -ghaTakhaMDAgama bhavapratyayo'vadhi devanArakANAM // 21 // avagrahahAvAyadhAraNAH // 15 // jaMtaM bhavapaccaiyaM taM devaNaraiyANaM / / 5 / / cauvvihaM nAva AggahAvaraNIyaM, IhAvaraNIyaM, -SaT khaNDAgama avAyAvaraNIya, dhAraNAvaraNIyaM cedi / / kSayopazamanimittaHSavikalpAzeSANAm / 22 _ --SaTkhaNDAgama, jaMtaM guNapaccaiyaM taM tirikAvamaNummANaM // 51 // uggahaIhAvAyAdhAraNaguNamaMpadehi saMjunA // taM ca praNevihaM-damAhi paramAhi mavvAhi. --prAcArya bhakti 1 hAyamANaM, vaDhaDhamANANaM, avaTTidaM, aNavaTTidaM, aNuarthasya // 17 // gAmi, aNaNugAmi mappaDivAdi appaDivAdi eyacakviMdiya atyAggahAvaraNIyaM, mAdidiya kavetamaNayabattaM // 5 // asthoggahAvaraNIyaM, ghAgidiya atyAggahAvaraNIyaM -SaTa khaNDAgama jibhidiya atyAggahAvaraNIyaM, phAmiMdiya atyAgagahA hAvaraNIyaM, phAmidiya atyAggahA- RjuvipulamanI manaHparyayaH // 23 // varaNIyaM, gAiMdiya ayoggahAvaraNIyaM. na ma atthA vizuddhayapratipAtAbhyAM tadvizeSaH // 24 // ggahAvaraNIyaM NAmakammaM // 27 // -SaTakhaMDAgama maNapajjavaNANAvaraNIyamma kammamsa duve payaDIo ujumadimaNapajjavaNANAvaraNIyaM caMva, viulamadivyaJjanasyAvagrahaH // 18 // maNapajjavaNANAvaraNIyaM ceva / / 57 / / jaM taM ujumadi na caturanindriyAbhyAm // 16 // maNapajjavaNANAvaraNIyaM gAmakammaM taM nivihaM jaM taM vaMjaNAMggahAvaraNIyaM NAmakammaM taM caunvihaM ujugamaNAMgadaM jANadi, ujugaM nacigadaM jANadi modidiya-vaMjaNAMggahAvaraNIyaM, ghANidiya-baMjaNA ujugaM kAyagadaM jANadi / / 58 / / maNaMNa mANasaM paDi. ggahAvaraNIya, jibhidiya vaMjaNAggahAvaraNIya, phArmi- vidaMittA paremi saraNA sadi madiciMtA jIvidamaraNaM diyavaMjaNAMggahAvaraNIyaM ceva / / 25 // lAhAlAI suhadukkhaM NagaviNAsaM desaviNAsaM -SaTakhaNDAgama kavvaDaviNAsaM maDaMbaviNAsaM paTTaviNAsaM doNAataM matipUrvavacanekabAdazabhadaM // 20 // muhaviNAsaM aibuTTi aNAvuTTi suvuTTi duvuTTi subhi AyAraM suddayaDaM ThANaM samavAya vihaaypnnnnttii| kkhaM dubhikkhaM khemAkhemabhayagegakAlasaMjutte attheNAyAdhammakahAo uvavAmayANaM ca ajjhayaNaM / vijANadi // 5 // kiMci bhUo apparaNo paremiM ca vaMde aMtayaDadasaM araguttaradamaM ca pagahavAyaraNaM / vattamANANaM jIvANaM jANadi Na avatnamANANaM Page #30 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kiraNa] nAvArthamatrake bIjoMkI mvoja zabdasamabhi jIvANaM jANadi // 60 / / kAlado jaharaNeNa do tiNNi bhuttaM kadaM paDisaMvidaM zrAdikamma aghakammaM savvaloe bhavaggahaNANi // 61 / / ukkamsaMgA mattaTThabhavaggahaNANi savvajIve savabhAge savvaM samaM jANadi passani vihr||6|| jIvANaM gadimAgadi eduppAdedi // 63 / / gvettA- diti / SaT khaNDAgama // 7 // do nAva jjahaNNaNa gAuvapudhattaM ukkamseNa jAyaNa- matizrutAvadhayotipayeyazca // 31 // pudhattamma abhaMtagdA No vahiddhA // 64 / / taM savvaM 'madi aNNANI sudaaNNANI vibhaMgaNANo / ujjadi maNapajjavaNANAvaraNIyaM NAmakammaM // 65 // -paTakhaeDAgama, satyarUpaNA 115 jaM taM viulamadi maNapajjavaNANAvaraNIyaM ___ kumadisudavibhaMgANi ya tiSiNa viNANehi maMjutte / NAmakammaM taM chavvihaM - ujugamaNujjurgamaNogadaM --paMcAstikAya, . jAgadi ujugamagAjjagaMvacigadaM jAgadi ujugamagagujjagaM kAyagadaM jANadi ||66|maNaNamANamaM paDividaMittA rUDhavambhUtAH nayAH // 33 // // 6 // parami magaNA madidiciMtA jIvidamaraNaM gamavavahArasaMgahA mavvAo // 4 // ujusudolAhAlAhaM suha dukgyaM NagaraviNAmaM daviNa'maM jaNavayavigAmaM khetaviNAsaM kavvaDavigNAmaM maDaMba TThavaNaM gacchadi // 5 / / mahaNA NAmaveyaNaM bhAvayaNaM ca icchadi kimidi davvaM gacchadi / / 6 / / vigaNAma paTTaNaviNAsaM doNAmuhaviNAma adivuTTi zraNAvuTTi maTTi duvuTTi subhikgvaM dunibhakvaM gvemAgvema -paTa khaNDAgama bhayagaMgakAlamaMjune atthe jANadi // 68 / / kiMcibhUA appagoparamiM ca vanamANANe jIvANaM jAgadi dUsarA adhyAya avanamANANaM jIvANaM jAgadi // 69|| kAladA aupazamikakSAyiko bhAvI mizrazca jIvatAvajaharANagaga manabhavaggaharaNAgi ukkassaMga amaMgvajANi bhavaggahaNANi // 7 // jIvANaM sya svatattvamaudayikapAriNAmiko c||1|| gadimAgadiMpaDuppAdadi ||shaa gvattAdI nAvajjaharA- cadugahamuvamamAti ko bhAvA uvarmAmI bhAvA / / / / paNa jAyaNapudhattaM // 72 // ukkammaNa mANusuttara- caduNhaM gvavA majAgikaMvalI ajogikevalitti kAmelamma abhaMtagadA NA vahiddhA // 73 // taM mavvaM bhAvA khaDAbhAvA || mammAmicchAdiTTitti kA. vi ulamaNapajjava NANAvaraNIyaM NAmakammaM // 7 // bhAvA mvovasamAbhAvA // 4 // AdaieNa bhAvA --paTavaNDAgama, payaDiaNuyogahAra puNA amaMjadA // 6 // mAmaNasammAdiTTitti kA bhAvA sarvadravyaparyAyeSu kevalasya // 26 // pAriNAmiyAbhAvA // 3 // naM ca kevalaNANaM maganaM maMpugaNaM amavattaM / / 77 // -SaTa khaNDAgama, jIvahANa, bhAvANuyogahAra maibhayavaM uppagaNaNANadagmiI ma devAsugmANu- uDhAraNa uvamamaNa ya gvayaNa duhiM mimsadahiM pariNAma / mamma lAgassa prAgadiM gadi cayaNAMvavAdaM baMdhaM mokgvaM juttA te jIvaguNA bahusuyaatthesu vicchiNNA / / idiThidi judi aNubhAgaM takkaMkalaM mANamANamiyaM -paMcAstikAya, 27 Page #31 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 24 anekAnta [ varSa 4 binavASTAdazaikaviMzatitribhedA ythaakrmm|2 jamaladvitti vA, mvAvasamiyaM maMjamaladdhitti vA, [isa sUtrameM paMcabhAvoMke uttarabhadoMkI jima khAvasamiyaM dANaladdhitti vA, gvAvamamiyaM lAhasaMkhyAkA kramazaH nirdeza kiyA hai vaha paTavaNDAgama laddhici vA, gvazrAvasamiyaM bhAgaladdhitti vA, khovameM bhAvoMke uttarabhedoMke kathanase prAyaH upalabdha ho mamiyaM paribhAgaladdhitti vA, gvovasamiyaM vIriyalajAtI hai athavA grahaNa kI jAsakatI hai|] dvini vA....... ||18 // --SaTakhaNDAgama samyaksvacAritre // 3 // gatikaSAyaliGgamithyAdarzanAjJAnAsaMya....... "uvamamiyaM mammattaM uvasamiyaM cAgniM je ___ tAsiddhalezyAzcatuzcatusnyekaikaikaikaSaD cAmagaNe evamAdiyA uvamiyabhAvA' ... // 16 // bhedaaH||6|| -SaTagvaNDAgama ...... 'devani vA, maNummatti vA, tirikkheti vA, jJAnAjJAnadarzanadAnalAbhabhogopabhoga- gaDapatti vA, isthivadasti vA, purisarvadetti vA, gavuvIryANi ca // 4 // sayavaMdati vA, kAhavedeti vA, mANavadani vA, mAyA. . . . . gvaiyamammatta, gvAyacArittaM, gvaDayAdANa- vedeti vA, havedatti vA, gagavaMdasti vA, dAsavedetti laddhI, khaDayAlAhaladdhI, bAyAbhogaladdhI, khaDayA kA, mAhavadati vA. kiNhalammati vA, gIlalamsatti vA paribhAMgaladdhI, khaDayAvIriyaladdhI, kaMvalagANaM, kaMvala vA ulemsasti vA, neulemmati vA, pammalemmatti vA, daMmaga,siddha bar3he, pariNivvade maLavadakavAgamaMtayaTeni sukkalamsatti vA, amaMjadati vA, avigdanti vA, je ghAmagaNe evamAdiyA gvaiyA bhAvA'... || aNNAgati vA. micchAdiTThinti vA, je cAmagaraNa -SaTa khaNDAgama evamAdiyA kammodaya paJcaDayA vivAgaNiphpharapA bhAvA mA mavvA vivAgapaJcAyo jIvabhAvabaMdhA NAma | jJAnAjJAnadarzanalabdhayazcatustritripaJca // 14 // bhedAH samyaksvacAritrasaMyamA'saMya -baTa khaNDAgama mAzca // 1 // jIvabhavyAbhavyasvAni ca // 7 // ..'gvaovamamiyaM madirapANitti vA, gvA / bhavasiddhiAgAma kathaM bhavadi vamamiyaM suaNNANitti vA, khovamamiyaM vibhaMga // 63 / / pAriNAmieNa bhAvaNa // 64 // NANitti vA, gvovamamiyaM AbhiNibohiyaNAgitti --pakhaNDAgama vA, khovasamiyaM sudaNANitti vA, gvAvamamiyaM AhiNANitti vA, gvazrAvasamiyaM maNapajjavaNANitti upayogo lakSaNam // 8 // vA, gvovasamiyaM cakkhudaMsaNitti vA, gvazrAvasamiya jIvA uvAgalakvaNA NiccA macakkhudaMsaNinni vA, khovamamiyaM zrohidamaNitti vA, gvaovamamiyaM sammAmicchatti laginti vA, gvA- sa vividho'STacaturbhedaH // 6 // bamamiyaM mammattaladdhiti vA, gvazrodhamamiyaM maMjamAmaM asthi madiaAgaNANi, suda bhavi samayasAra gA0 24 Page #32 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kiraNa 1] tasvArthasUtrake bIjoMkI khoja aNNANI, vibhaMgaNANI, AbhiNibohiyaNANI, suda- sparzanarasanaghANacatuHzrotrANi // 16 // NANI, AhiNANI, maNapajjavaNANo, kevalaNANI sparzarasagandhavarNazabdAstadarthAH // 20 // cedi| -ghaTakhaNDAgama ,, ,, 15 iMdiyANuvAdaNa asthi eiMdiyA, boiMdiyA, dasaNANuvAdeNa asthi cakkhudaMsaNI, acakkhu- tIiMdiyA, caduriMdiyA, paMciMdiyA, aNiMdiyA cedi / dasaNI, AhidasaNI, kevaladasaNI cedi / -SaTkhaNDAgama, 1, 1,33 ___-paTavaNDAgama , , 3, [iMdriyaviSayoM ke nAmoMke liye dekho Age uddhata uvogA khalu duvihAM NANaNaya daMsaNeNa sNjutto| paMcAstikAyakI gAthA naM0 116, 117 ] jIvamma-savvakAlaM aNaNNabhUdaM viyANIhi / / vanaspatyantAnAmekaM // 22 // AbhiNisudAhimaNakaMvalANi NANANi paMcabheyANi / eda jIvaNikAyA paMcavihA puDhavikAiyAdIyA / kumadisudavibhaMgANiya nigiNa vi NANehiM maMjutte // maNapariNAmavirahiyA jIvA egeMdiyA bhaNiyA / / damaNamavicakgvujudaM acamkhujudamaviyAhiNA mahiyaM / -paMcAstikAya // 11 // maNidhaNamaNaMtaviSayaM kaliyaM cAvi paraNataM // marama -paMcAmtikAya 40, 41, 42 / kaikavaddhAni // 23 // uvAgo gANadasaNaM bhaNidA, -pravacanamAra 2, 63 saMvukkamAvuvAhA saMgvA sippI apAdagA ya kimI / saMsAriNo muktAzca // 10 // jIvA maMsArasthA NivvAdA ceTaNappagA duvihA / / jANati ramaM phArma je te beiMdiyA jIvA / / -paMcAmtikAya 109 jUgA guMbhI makkaNapipIliyAvicchiyAdiyA kiittaa| jANaMti rasa phAsaM gaMdhaM teiMdiyA jIvA // samanaskA'manaskAH // 11 // mAgaNayANuvAdeNa asthi maNNI amgnnii| uhNmmmymgviymdhukrbhmgptNgmaadiiyaa| -paTavaNDAgama 1, 5, 172 rUpaM gmaM ca gaMdhaM phAsaM puNa nevi jANaMti // saMsAriNatrasasthAvarAH // 12 // sugNaraNArayanigyiA vagaNagsapphAmagaMdhamahaNha / pRthivyaptejovAyuvanaspatayaH sthaavraaH||13|| jalacara thalacara gvacaga valiyA paMceMdiyA jISA / / dvIndriyAdayantrasAH // 14 // -paMcAmtikAya, 114, 115, 116, 115 kAyAguvAdeNa asthi puDhavikAiyA, bhAukAiyA, ne. anuzrINiH gatiH // 26 // kAiyA, vAukAiyA, tanakAiyA. vaNaphaDakAyA. vidimAvajjaM gardi jaMni -paMcAstikAya 73 akAiyAcedi / 39/ , vigrahagatI krmyogH|| 25 // .... tasakAiyA, bIiMdiyappahuDi jAva ajAgikavali ti|44| - -paTakhaNDAgama 1, 1, 35, 44 avigrahAjIvasya // 27 // vigrahavatIca puDhavI yaudagamagaNIvAuvaNaphadijIvamaMsidA kAyA saMsAriNaH prAkcaturthyaH // 28 // ___-paMcAstikAya, 140 ekasamayA'vigrahA // 26 // pazcendriyANi // 15 // ekaMko zrIvAnAhArakaH // 30 // Page #33 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anekAnta [varSa 4 nI kammaikAya jogI keviciraM kAlAdo hAdi, 110 / / zeSAstrivedAH // 52 // jaharaNeNa ekasamayo / / 111 / / NeraiyA cadusu ThANesu suddhaNaqsayavedA // 105 / / ukkasseNa tiriNamamayA / / 112 // tirikkhA suddhaNavaMsayavadA eiMdiyappahuDi jAva caridiyAtti // 106 // praNAhAga keviciraM kAlAdo hoti / / 212 // tirikkhA nivadA....... // 10 // ukkasseNa tiSiNasamayA // 213 // devA cadusuThANesu duvaMdA itthivaMdA purisrvdaa||110|| -SaTkhaNDAgama -SaTakhaNDa gama audArikavaikriyikAhArakataijasakA - tIsarA adhyAya maNAni zarIrANi // 36 // jaM taM sarIgNAmaM taM paMcavihaM-AMgaliyasarIra- ratnazakarAvAlukApaGkadhUmatamomahAtamaHpraNAma, veubviyasarIraNAma, AhArasagaigNAma, tejaiya- bhAbhUmayo ghanAmbuvAtAkAzapratiSThAH sarIraNAma kammaiyasarIraNAmaM cedi // 19 // saptAdho'dhaH // 1 // -SaTagvaNDAgama, payaDi aNuyogaddAra evaM paDhamAe puDhavIe NeraDayA / / 8 / / orAlizrA ya deho dahA vanvio ya jhaa| vidiyAdi jAva sattamAya puDhIpa raNagiyA // 82 / / pAhAgya phammaio puggaladavvappagA savva / / -paTavaNDAgama 1, 1, 1.82 -pravacanasAra, 2,79 sattavihA garaiyA NAdavvA puDhavibhaeNa / pradezato'saMkhyeyaguNaM prAktaijasAt // 38 // -niyamasAra 16 anantaguNe pare // 36 // teSvekatrisaptadazasaptadazadvAviMzatitrayastriM zatsAgaropamA sattvAnAMparA sthiniH|| anAdisambandhe ca // 41 // ukkassaNa mAgavimaM tiNi mattadasa sattArama ___ jahaeNukkasmapadeNa bhAMgaliyave ubviya AhAra- bAvIsa taMtcIma sAgarAvamANi ||4||-ssttkhnnddaagm sarIrasma jahaNNo guNagAga saMDhIpa asaMkhejadi nasthitIparAvare triplyopmaantrmuhrne|3| bhAgo ukka so guNagAgaM palidovamassa asNgveujdibhaago|| tiryagyonijAnAM ca // 36 // tejAkammaiyamarIramma jaharaNo guNagAga maNusA maNusapajjattA maNusiNI keviciraM kAlA abhavasiddhipahiM aNaMtaguNo siddhaannmnnNtbhaago|| do ho ta / / 18 / / jahaNaNeNa khuddAbhavaggahaNamaMtAmuhattaM __ tamseva ukkassao guNagAro palidovamamma asaMkhe- // 19 // ukkamsaNa tigiNapalidovamANi puvvkaaddijdibhaago|| pudhatteNavvahiyANi |20|| paMciMdiyatirikkha paMciMdijo mo aNAdisarIgbaMdho NAma // 6 // yatirikvapajjana paMciMdiyatirikkhajANiNI ke vaciraM -SaTagvaNDAgama kAlAdo hoMti // 13 / / jahaNaNeNa khuhAbhavaggahaNaM aMtInArakasammUchino napuMsakAni // 50 // muhattaM // 14 // ukkasmaMgA tigiNapalidAvamANi punvana devAH // 51 // koDipudhatteNavvAhiyANi / / 15 / / -SaTagvaNDAgama Page #34 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kiraNa 1] tatvArthamUtrake bIjoMkI khoja 27 tirikkhAu-maNusAuassa ukkassao ThidibaMdho- lAdA hAdi // 17 // sukamahAsukkasadArasahassAra kappavApalidAvamANi // 148 // siyadevANamaMtaraM kaMSiciraM kAlAdo hodi // 120 / / tirikkhaua sa maNusAuassa jahaNNazro Thidi- ANadapANadAraNamacyudakappadhAsiyadevANamaMtara kevabaMdhA khuddAbhavaggahaNaM // 10 // ciraM kAlAdA hodi // 26 / / aNudisajAvaukkassaNa tiriNapalidovamANi // 63 / / egajI- gaidavimANavAsiyadevANamaMtara keviciraM kAlAdo vaM paDucca jaharaNeNa aMtImuhuttaM // hodi // 27 // savvaTThasiddhivimANavAsiyadevANamaMtara -ghaTambaNDAgama, jIvaTThANa, keviciraM kAlAdo hodi / / 32 // -SaTakhaNDAgama kaalaannugmaannuproghaar| saudharmazAnayoH saagropme'dhike||26|| cauthA adhyAya sAnatkumAramAhendrayoH sapta // 30 // trisaptanavaikAdazatrayodazapaMcadazabhiradhi - devAzcaturNikAyAH // 1 // kAni tu // 31 // prAraNAcyutAdUrdhvamekaidevA caugiNakAyA... -paMcAmnikAya 118 kena navasu graiveyakeSu vijayAdiSu sarvArtha vaimAnikAH // 16 // kalpopapannA kalpA- siddhau ca // 32 // tItAzca // 17 // upryupri||18|| mohammImANapahuDa jAva sadArasahassArakappavAsaudharmezAnasAnaskumAramAhendrabrahma - . siyadevA kaviciraM kAlAdA hoMti // 30 // ukkammaraNa brahmottaralAMtava kApiSThazukramahAzukrazatA be-satta-dasa * codama - molasa - aTThAgma-sAgagevamANi rasahastrAraSvAnataprANatayorAraNAcyutayo sAdireyANi / / 32 / / pAragadappahuDi jAva avagaidanavasu avayakaMSu vijayavaijayaMtajayaMtAparA vimANavAsiyadevA keviciraM kAlAdo hAti // 33 / / jiteSu sarvArthasiddhau ca // 16 // ukkassaNa vIsa-bAvIsaMntevIsaM-cauvIsaM-paNuvIsaM chavvIsaM-sattAvIma-aTThAvIsa eguNattIsa-tIsaM-ekattIsaM prAgveyakebhyaH kalpAH // 23 // banIma-tanIsaM sAgargavamANi // 35 // -SaTkhaNDAgama mAdhamImAgagappa Di jAva uvagmigavijavimANa- aparA palyopamamadhikam // 33 // vAmiyadevA .......... || 170 // aNudima - aNuttara - vijaya - vaijayaMta - jayaM- parataH parataH pUSoM pUrvo'naMtarA // 34 // nApagajidasavaTamiddhivimAgaNavAmiyadevA // 17 // jahagaNaMga palidAvamaM be-mana-dasa-cAima-mAlama -SaTambaNDAgama 1, 1, 170, 171 mAgagevamANimAdireyANi / / 31 / / jahagaNaNa aTThArasabhavaNavAsiyavANaveMtarajAdimiya sAdhammImANa- vIma - bAvIsa - tevIsa - cavIma - paraNavIsaM-chavvIsakappavAsiyadevA devadibhaMgA / / 13 / / maNakkumAramA- mattAvAsaM-aTThAvIsa-pagugaNatImatIsaM-ekkattIma-battAmaM hiMdANa maMtaraM ke ciraM kAlAdA haadi|14|| bamhabamha- mAgagevamANi mAdigyANi / / 34 / / -paTagvaNDAgama saralAMtavakAviTThakappavAmiyadavANamaMtaraM ke vaciraM kA // 35 // Page #35 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 28 anekAnta [ varSa 4 dazavarSasahasrANi prathamAyAm // 36 // cedaNabhAvA jIo cedaNaguNavajiyA sesA // -niyamasAra, 37 paDhamAe puDhavIe NeraiyA ke vaciraM kAlAdo hoti // 4 // dravyANi // 2 // jaharaNeNa dasavAsasahassANi // 5 // bidiyAe jiivaashc|| 3 // jAva sattamAe puDhavIe NeraiyA kaviciraM kAlAdo hoti // 7 // jahaNaNeNa ekkatiNNisatta-dasa-sattA (kaalshc)|| 36 // rasa bAvIsa sAgarAvamANi // 6 // -SaTkhaNDAgama daviyadi gacchadi tAI tAI sabbhAvapajjayAI jN| bhavaneSu ca // 37 // daviyaM taM bhaeNate aNaNNabhUdaM tu sattAdo // -paMcAstikAya vyaMtarANAM ca // 38 // nityAvasthitAnyarUpANi // 4 // parApalyopamamadhikam // 39 // jyotiSkANAM ca // 40 // rUpiNaH pudgalA // 5 // tdssttbhaago'praa||41|| te ceva asthikAyA te kAliyabhAvapariNadA NicA / bhavaNavAsiyavANaveMtarajAdisiyadevA keviciraM gacchati daviyabhAvaM pariyaTTaNaliMgasaMjuttA // 6 // kAlAdo honi // 27 // bhAgAsakAlajIvA dhammAdhammA ya muttiparihINA / jaharaNeNa dasavAsamahamsANi palidovamamsa mutnaM puggaladavvaM jIvo gbalu cedaNo teSu / / 97|| ahmbhaago|| 28 // -paMcAstikAya 6, 97 nakkamsegNa mAgarovamaM sAdirayaM palidovamaM puggaladavvaM mAttaM mutti virgahayA havaMti sesANi / sAdireyaM // 29 // -SaTkhaNDAgama -niyamamAra 37 pAMcavAM adhyAya zrA AkAzAdekadravyANi // 6 // majIvakAyA dharmAdharmAkAzapudgalAH // 1 // dhammAdhammAgAsA apudhabbhUdA samANapariNAmaH / pudhaguvaladdhivisaMsA karaMti eganamagaNataM / / jIvA poggalakAyA dhamma'dhammA taheva pAyAma / -pacAmtikAya 96 asthittamhi ya riNayadA aNaNNamaiyA aNumahaMtA // 4 // niSkriyANi ca // 7 // AgAsakAlapuggaladhammAdhammesu Nasthi jiivgunnaa| jIvA puggalakAyA saha makkiriyA havaMni Na ya sesA / tesiM acedaNattaM bhaNidaM jIvassa cedaNadA // 124 / / / puggalakaraNA jIvA khaMdhA khala kAraNa karaNAdu // -paMcAstikAya 4, 124 -paMcAstikAya 18 jIvA pAggalakAyA dhammAdhammAya kAla aayaa| asaMkhyeyAH prdeshaadhrmaadhrmekjiivaanaam|| taccattthA idi bhaNidANANAguNapajjaehiM sNjuttaa| dhammAdhammamsa puNo jIvamma amaMgvadesA hu| , -niyamasAra 9 -niyamasAra 35 uttarArdha ede chahavvANi ya kAlaM mottUNa asthikaaytti| aAkAzasyA'nantAH // 6 // NihiTThA jiNasamaya kAyA hu bahuppadamattaM / / loyAyAse tAva idagssa aNaMtayaM havaM deho (sA)! -niyamasAra 34 -niyamasAra 36 pUrvAdha Page #36 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kiraNa !] tasvArthamUtrake bIjoMkI khoja saMkhyayA'saMkhyeyAzca pudgalAnAm // 10 // AkAzasyAvagAhaH // 18 // saMgvejjAmakhejjANaMtapadesA havaMti muttassa / AgAsamsavagAho... | -pravacanasAra 2, 41 -niyamasAra 35 pUrvArdha avagaharaNaM AyAma ja.vAdI savvadavvANaM / naannoH|| 11 // -niyamasAra 30 Nicco NANavakAso Na sAvakAso padesado bhettaa| savvesiM jIvANaM saMsANaM tahaya puggalANaM ca / khaMdhANaM pi ya kattA pavihattA kAlasaMkhANaM // ja dedi vivaramakhilaM taM loe havadi aayaa| -paMcAstikAya 80 -paMcAntikAya. apademo prmaannuuH| -pravacanasAra 2, 75 zarIravADmanaHprANApAnAH pudgalAnAm16 lokAkAze'vagAhaH // 12 // dahA ya maNo vANI poggaladavvappatti NihiTThA / dharmAdharmayoH kRtasne // 13 // -pravacanasAra 2, 66 mavasi jIvANaM mamANaM taha ya puggalANaM ca / sukhaduHgvajIvitamaraNopagrahAzca // 20 // jaM dedi vivaramakhilaM taM loe hadi prAyAsaM // 50 // parasparopagraho jIvAnAm // 21 // jAdA alogalAgA jesimabhAvado ya gmnntthidii| javA puggalaka'yA annnnonnnnaagaaddhghnnpttibddhaa| dA vi ya mayA vibhattA avibhattA loyamettA ya / / 86 kAle vijujjimANA sukhadukha dini bhujaMti // -paMcAmtikAya 90,87 -paMcAstikAya 67 ekapradezAdiSu bhAjyaH pudgalAnAm // 14 // vartanApariNAmakriyAparasvAparatve va AgADhagADhaNicizrI puggalakAehiM mavvado laago| kAlasya // 22 // sahamahiM bAdahiM ya NaMtAgaMtahiM vivihehiM / / vavagadapaNavaNNaraso vavagadadAgaMdhaaTThaphAmA ya / paMcAstikAya 64 gurulahugo amuno vaTTaNalakvA ya kAlo tti / / gatisthityupagrahI dhrmaadhrmyopkaarH||17|| -paMcAmtikAya 24 dhammadavvamsa gmnnheduttH............| sparzarasagaMdhavarNavantaH pudgalAH // 23 // dhammadagdavvasma du guNo puNA ThANakara NA dA / / / -pravacanasAra 2, 41 kAmA rasA ya gadhA vaNNA sahA ya puggalA hoti / gamaNimittaM dhamma adhamma Thidi jIvapuggalANaM ca / -pravacanamAra 1, 56 -niyamasAra 30 zabdabandhasokSmyasthaulyasaMsthAnabhedatama . udayaM jaha maccha.NaM gammANuggahaparaM havadi loe| zchAyA''tapodyotavantazca // 24 // taha jIvapuggAlANaM dharma davvaM viyAhi // 85 // maMThANA maMghAdA varaNagsaphAsagaMdhasahA ya / jaha hadi dhammadavvaM taha taMjaNeha dvvmdhmmkkhN| poggaladavvappabhavA hoti guNA pajjayA ya bhu|| ThidikiriyA juttANaM kAraNabhUdaM tu puDhavIya // -paMcAstikAya 126 -paMcAstikAya 85, 86 bhavaH skandhAzca // 25 // Page #37 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anekAnta [varSa 4 aNugvaMdhaviyappeNa du poggaladavvaM havaMDa dubiyppN| nadbhAcA'vyayaM nityam // 31 // -niyamamAra 20 tekAliyabhAvapAra raNadA NicA // -paMcAstikAya 6 / bhedamalAtebhya utpadyantaM // 26 // arpitA'narpitasiddhaH // 32 // bhedaadnnuH||27||bhedsNghaataabhyaaNcaakssussH28 guNapajjayAsayaM vA jaM taM bhaeNaMti savvaNhU // __vaggaNaNirUvagNada e imAM eyapademiyaparamANu -paMcAstikAya 10 pAMggaladavvavaggaNA NAma kiM bhedeNa kiM saMghAdaNa kiM snigdhruuksstvaabndhH||3||n jaghanyaguNAbhedasaMghAdeNa // 1 // nAm // 34 // guNasAmye sadRzAnAm // 5 // uvarillINaM davvANaM bhedeNa // 2 // vanyadhikAdiguNAnAM tu // 36 // baMdhe'dhikoimA dupadesiyaparamANupoggaladavyavaggaNA NAma pAriNAmiko ca // 37 // kiM bhedeNa kiM maMghAdeNa kiM bhedasaMghAdeNa // 3 // jo so thappA sAdiyavismasA baMdhoNAma tamsa uvarillINaM davANaM bhedeNa heTThimallINaM davvANaM imA NihasA vaimAdA NiddhadA vaimAdA lukkhadA baMdhA / 32 / saMghAreNa satthANeNa bhedasaMghAdaNa // 4 // samaNiddhA samalukgvadAbhedo / / 33 / / tipadasiyaparamANupAMggaladavvavaggaNA cadu paMca NiddhA NiddhA za vajhati lukgvA lukgvA ya paagglaa| cha satta aTTha Na va dasa saMgvejja asaMkhajja paritta giddhalukkhA ya vajhati rUvArUvA ya poggalA // 34 // aparitta aNaMta aNaMtANata padesiyaparamANupAMggala- vamAdA giddhadA mAdA lukgvadA baMdhA / / 35 / / davvavaggaNA NAma kiM bhedaNa kiM saMghAdeNa kiM bheda- Niddha sa NiddheNa durAhieNa lukNvassa lukkhegNa duhienn| saMghAdaNa / / 5 / / -paTakhaNDAgama Niddhasma lukkheNa havedi baMdhI jahaNNavajjA (isa viSayakA kitanA hI vistRta vivacana SaT- vimamo samA vA // 36 // -paTakhaNDAgama khaNDAgamameM kiyA gayA hai)| NiddhA vAlukkhA vA aNupariNAmA samA va vimamA vaa| savvasiM khaMdhANaM jo aMto taM viyANa paramANU / samadhA dugadhigAjadi vajhati hi Adi parihINA / / sosasmadA asahA ekkA avibhAgI muttibhavo // NiddhataNeNa duguNA caduguNaNi dveNa baMdhamaNu bhavadi / -paMcAstikAya 77 lakkhaNa vA tiguNadA aNuvajhadi paMcaguNajutto / / sadvyalakSaNam // 26 // utpAdavyayadhrau -pravacanamAra 2, 73, 74 vyayuktaM sat // 30 // guNaparyayavahavyam :8 kAlazca // 36 // so'nantasamayaH // 40 // davvaM sallakkhaNiyaM uppaadnyydhuvttsNjuttN| jIvA poggalakAyA dhammAdhammA ya kAla AyAsaM / -niyamasAra 9 guNapajjayA mayaM vAjaM taM bhaeNaMti savvaNhU / / -paMcAstikAya 10 samazro Nimimo kaTThA kalA yaNAlI nadI divaarsii| apriccttshaavennuppaadvvydhukttsNjuttN| mAmo du ayaNa saMvaccharotti kAlo praaytto|| guNavaM ca sapajjAyaM jaM taM bhaeNaMti buccaMti // -paMcAmtikAya.4 -pravacanasAra 2, 3 dravyAzrayA nirguNA guNAH // 41 // Page #38 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kiraNa 1] tattvArthasUtrake bIjoMkI khoja davvaNa viNANaguNA guNehiM davvaM viNA Na sNbhvdi| dAe iccedahiM sAlasahi kAraNehiM jIvA tisthayaraNAmaavanirisA bhAvA davvaguNANaM havadi tmhaa| godakammaM baMdhati / / 4 / / -SaTkhaMDAgama -paMcAstikAya, 13 sAtavA~ adhyAya tadbhAvaH pariNAmaH // 42 // paraNamadi sayaM davvaM guNadA ya guNaMtaraM sadavimiTra / / hiMsA'nRtamtayA brahmaparigrahebhyo biratiba -pravacanasAra 2, 12 tam // 1 // dezasarvato'NumahatI // 2 // chaThA adhyAya thUletasakAyavahe thUle moma titikvathUle ya / parihAro parapimma pariggahAraMbhaparimANaM / / 23 / / kAyavAGamanaH krmyogH||1||s paasvH|| hisAviraha ahimA zramAcaviraI adattaviraI ya / jAgaNimittaM gahaNaM, jogI mnnvynnkaaymbhuudo| tariyaM prabaMbhavaI paMcama maMgammi viraI ya // 29 -paMcAmti kAya 148 -cAritrapAhui 23, 29 zubhaH puNyasyA'zubhaH pApasya // 3 // matsyayortha bhAvanAH paMca pNc|| gagA jammapamatthA aNukaMpAmaMsidA ya prinnaamo| [ima sUtrake viSayakI upalabdhi agale sUtroMkI citte Natthi klasmaM puNNaM jIvamsa prAmavadi / / 135 // tulanAmeM bIjarUpase uddhana cAritrapAhur3akI gAthAoMse ghariyA pamAdabahulA kAlassaM lAladA ya visysu| hojAtI hai, jo bhAvanAoMkI pAMca pAMca saMkhyAko paraparitAvapavAdA pAvamma ya zrAmavaM kuNadi // 139 // binA -paMcAmtikAya 135, 139 vAGmanoguptIryAdAnanikSepaNasamityAlomakaSAyAkaSAyayoHsAbhparAyikeyopathayoH4 kitapAnabhAjanAni paMca / 4 / taM chadumatsthavIyagayAraNaM majogikevalINaM taM mavvamI- vayagurI maNagutI igyiAmidI sudANikkhayo / riyAkthakamma NAma / -SaTagvaNDAgama avalAyabhAyaNA'himAe bhAvaNA hoti / / 3 / / darzanavizuddhivinayamampannatA zIlavaneSvananicA - -cAritraprAbhRta 31 rA'bhIkSNajJAnopayogamaMvego zaktitamtyAganapasI krodhalobhabhImasvahAsyapratyAkhyAnAnyasAdhumamAdhirvaiyAvRtyakaraNamaI dAcAryabahuzrutapravacana nurvAcibhASaNaMca pazca // 5 // bhaktigavazyakAparihANirmArgaprabhAvanA pravacanavatmala kAhabhayahAsalAhA mAhA vivargayabhAvaNA cava / tvamiti tIrthakaratvamya // 24 // vidiyamsa bhAvaNAe pa. paMcavaya nahA hAMti // 32 / / damaNavisujjhadAe vigNayamaMparANadAe mIlabvadesu -cAritraprAbhRta 32 NiradicAradAe AvAmAsu aparihINadAe khaNalava paDivujhaNadAe laddhimaMvegamaMparAgaNadAe sAhaNaM vejjA- zUnyAgAravimocitAvAsaparoparodhAkara - kaccajAgajenadAe arahaMtabhattIe pavayaNabhattIe vaccha- NabhakSyazuddhisaddharmA'visaMvAdAH paJca // 6 // ladAe pabayaNappabhAvaNadApa abhigaNaNANovajAMgajutna- suNNAyAgaNivAso vimocitAbAsa jaM pagaMdhaM ca / Page #39 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 32 esa suddhimataM sAmmIsaM visaMvAdaM // 33 // -nAtriprAbhRta, 33 strI gagakathA zravaNa tanmanoharAGganirIkSaNa digdezAnarthadaNDaviratisAmAyikaproSadhIpUrvaratAnusmaraNavRSyeSTa rasasvazarIrasaMskA - pavAsopabhogaparibhogaparimANAnidhisaM - vibhAgavratasampannazca // 21 // di sarvAidisimA paDhamaM zraraNatthadaMDassa vajjaraNaM vidiyaM / bhogopabhAgaparamA iyameva guNavvayA tiriNa // 24 // sAmAiyaM ca paDhamaM vidayaM ca taheva posahaM bhaNiyaM / iyaM atihipujjaM cattha salleharA aMte / / 25 // - cAritraprAbhRta 24, 25 mithyAdarzanAvira nipramAdakaSAyayogA bandhahetavaH // 1 // rahyAgAH pazca // 7 // mahilAlAMyaNapuvvaraisa ra raNasaMsattavarmAhavikahAhi / puTThiyarasaMhiM viraca bhAvaraNa paMcAvi turiyammi ||34 || - cAritraprAbhRta 34 manojJAmanojJendriya viSayarAga-dveSavarja - nAni paJca // 8 // apariggahasamaguNNesu mahaparisarasarUvagaMdhesu / rAyo mAINaM parihAro bhAvaraNA hoMti / / 35 / / -cAprAbhRta 35 anekAnta maitrI pramodakAruNyamAdhyasthAni ca satvaguNAdhikaklizyamAnA'vinayeSu // 11 // sammaM maM mavvabhUdeveraM majyaM Na ke vi / niyamasAra 104 jIvasu sAraNukaMpA, pravacanasAra 2, 65 asuhovogarahido suhovajutto raNa araNadaviyamhi | hojjaM majjhattho'haM.. '11 --pravacanasAra 2, 67 tilla parisuddhe / gArya nagAraca // 16 // duvihaM saMjamacaraNaM sAyAnaM taha havaM nirAyAraM / [ varSa 4 mikmvAvayacattAri saMjamacaraNaM ca sAyAraM / / 22 / / - cAritraprAbhRta 22 -- cAritraprAbhRta, 20 aNuvrato'gArI ||20|| paMcevaraguvvayAI guNavvayAI havaMti taha tiriNa / mAmaraNapazccayAkhalu cauge bharaNaMti baMdhakattAgaM / micchattaM zraviramaNaM vasAya jogA ya boddhavvA // niHzalyo vratI // 18 // - pravacanAsAra 2, 66 mottaNa mallabhAvaM riNamsalleA jo du sAhu pariNamadi // prakRtisthityanubhAgapradezAstadvidhayaH ||3|| - niyamamAra 87 jaM taM baMdhavihAraNaM taM cavvihaM, vayaDibaMdhA, Thi. dabaMdho, --yogibhakti 3 aNubhAgabaMdhA, padasabaMdho cedi / paryADaTThidiaNubhAgappadesabaMdhahi -SaTkhaNDAgama * - samayasAra 109 AThavAM adhyAya sakaSAyatvAjjIvaH karmaNAM yogyAna pudgalAnAdattaM sa baMdhaH // 2 // sapadasA soppA kasAyido moharAgadAMmahi / kammarajehi siliTTho baMdhA ti parUvido samaya || ...... - paMcAstikAya 73 yo jJAnadarzanAvaraNavedanIyamohanI yApurnAmagotrAntarAyAH // 4 // jA sA thappA kampayarDa gAma sA zraTThavihA- gANA * Page #40 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kiraNa 1] tattvArthamatrake bIjAMkI khoja varaNIyakammapayaDI evaM daMsaNAvaraNIya-veyaNIya-moha- kamma naM baMdhAdo eyavihaM / / 87 // tamsa saMtakammaM puNaNIya-Aua-NAma-gAMda-aMtarAiya-kammapayaDI cadi / 18 / tivihaM-sammataM micchattaM sammAmicchattaM // 88 // -ssttkhnnddaagm| jaMtaM cArittamohaNIyaM kamma taM duvihaM-kasAyavedapaMcanavadvayaSTAviMzaticatuDhicatvAriMzad NIyaM NokasAyavedaNIyaM ceva // 89 // jaM taM kamAyavedaNIyaM kammaM taM sAlasaviha-aAMnANudvipaJcabhedA yathAkramam // 5 // baMdhIkAhamANamAyAlAhaM, apacakkhANAvaraNIyakAha[ isa sUtraka viSayakI upalabdhi agale mutrokI mANamAyAlAha, paJcakvANAvaraNIyakAhamaNamAyAlAI tulanAma bIjarUpama uddhRta paTagbaNDAgamake sUtrosa maMjalaNakohamAgamAyAlAhaM cadi // 6 // jaM taM hAjAnI hai| NokamAyavaMdaNIyaM kammaM taM gavavihaM-itthIvedamatizratAvadhimanaHparyayakavalAnAma // // pugsiveda-NavaMmayaveda-hasma-di-ada-sAga-bhaya gANAvaraNIyamma kammamma paMcapayaDIo-zrAbhigivA- -duguMchA cedi / / 1 / / -paTavaNDAgama hiyaNAragAvaggIya mudaNANAvaraNIyaM AhiragAraNAnara- nArakaryagayonamAnuSadevAni // 10 // gIyaM magApajjavaNAgAvaraNIyaM kavalagagAgAvaraNIyaM zrAuammakammassa cattAri payaDIo-NigyAuaM. cadi // // -padagvagAgama tirikvAuaM, maraNamAuaM, devA ubhaM cedi / / 14 / / cakSaracaturavadhikevalAnAM nidrAnidrAnidrA -SaTagvaNDAgama pracalApracalApracalAmtyAnagRddhayazca // 7 // gati jAti zarIrAGgapAGganirmANapandhanadamaNAvaraNIyamsa kammamma gaNavapayaDIo-NihA saMghAtasaMsthAnasaMhananasparzarasagandhavarNA - gihA payalApayalA thIgaNagiddhi giddhA ya payalA ya cakakhudaMmagaNAvaraNIyaM acavakhuTamagAvaraNIyaM hida nupRyAgurulaghUpaghAtaparaghAtAtapAMdyAMtIcchamagAvaggIyaM kaMvaladaMmagNAvaggIyaM cedi // 40 // vAmavihAyogatayaH pratyekazarIratramasubha -paTaravagaDAgama gamamvarazubhamUkSmapAtisthigadeyayazaH - mdmy||8|| vaMdAyakammamma duvaM payaDIo-mAdAvedaNIyaM kIrtimanarANi tIrthakarasvaM ca // 11 // cava amAdAvaMdaNIyaM cava diyAoM payaDIzrA / / 8 / / gAmammakammamsa bAdAlIsa piDa paryADaNAmANi-paTavaNDAgama gadINAma, jAdiNAma, magaraNAma, sargagbaMdhaNagAma, darzanacAgnimAMdanIyAkaSAyakavAya marIrasaMghAdaNAma, marIramaMThANaNAma, sarIraaMgAvaMgaNAma: danIyAgyAstriAhi navAMDazabhaMdAH mamya margagmaMghaDaNaNAma, vaNgANAma, gaMdhaNAma, gmagNAma, phAmagNAma, zrAgupuvINAma, agugalahugaNAma, uvasvamithyAsvanamayAnyakaSAyakaSAyo ghAda- paraghAdaNAma, ummAmaNAma, AdAva, ujjAva, hAmyaratyaratizokamayajugupmA strIpunna- vihAyagadi, nama-thAvara-suhuma-pajjatta-apajattapaMsakavedA anantAnubandhyapratyAkhyAna- pattaya sAhArAmarIra - thigathira-muhAsuha-subhagapratyAkhyAnamaMjvalanavikalpAzcaikazaH kro dubhaga-summara-dusara-AdajjapraNAdaja-jakitti ajamakitti-NimiNatisthayamgAmaM cedi / / 6 / / dhamAnamAyAlAbhAH // 6 // -padabaNDAgama jaM naM mAhIyaM kammaM taM duvihaM-daMpaNamAharaNIyaM cava uccairnIcezca // 12 // cAgnimAhagIyaM cava / / 86 / / jaM taM damaNamAhaNIyaM gAdamma kammamma duve payahIzrA-unAgoMdaM ceva, gIcA Page #41 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhanekAnta [varSe 4 gAdaMceva / / 12 / / -SaTakhaNDAgama vihAyagadi thira subha subhaga sussara Adeja jasakitti uccAgAMdANaM ukkamsago ThidibaMdho dasa sAgarAMvama dAnalAbhAMgopabhogavIryANAm // 13 // koDAkoDIo / / 134 // -SaTkhaNDAgama aMtarAiyassa kammassa paMcapayaDIo-dANaMtarAiyaM, lAhaMtarAiyaM,bhAgaMtarAiya,paribhogaMtarAiya,vIriyaMtarAiyaM trayastriMzatsAgaropamANyAyuSaH // 17 // yAtrA cedi evadiyAno payaDIo // 130 // -paTavaNDAgama ___NirAu devAuassa ukkasso TThidibaMdho tetImaM sAgarAMpamANi // 140 // mAditamtimRNAmantarAyasya ca triMzatsA tirikkhAumaNumAuassa ukkasso dvidibaMdhA garopamakoTIkoTayaH parAsthitiH // 14 // niriNa palidAvamANi // 148 // -SaTnaNDAgama paMcagaha NANAvaraNIyaM NavaNhaM dasaNAvaraNIyANaM asAdAvedaNIyaM paMcagahamaMtagaiyANamukkamsA ThidibaMdhA aparA dvAdazamRhartA vedanIyassa // 18 // tIsaM mAgagevamakoDAkoDIo // 122 // sAdAvedaNIyamsa jahagaNao TThidibaMdhA bArama -pakhaNDAgama, jIvasthAnAntargatacalikA muhattANi / / 169 // paMca dasaraNAvaraNIya asAdAvaMdIyANaM jahagaNasaptatirmohanIyasya // 15 // gA TidibaMdhA mAgavimamsa tigiNasattabhAgA, palidAmicchattamma ukkamsazrA ThidibaMdhA sattarimAgova vamasma amaMgvejjAda bhAge UraNayA // 166 / / makoDAkAMDIzrI / / 122 / / -paTakhaNDAgama sAlasaNhaM kamAyANaM ukkammA ThidibaMdho cattAlIma nAmagotrayoraSTau // 16 // sAgarAMvamakAMDAkoDIzrI // 531 / / -SaTamvaNDAgama __jakitti uccAgAdANaM jahaNNagoTTadibaMdhA aTThaviMzatinAmagAnayoH // 16 // muhuttANi / / 201 // gaNamayaveda aradi moga bhayaduguMchA NigyagadI - zeSANAmantarmuhartAH // 20 // tirikvagadI eiMdiya paMciMdiya jAdi zrArAliya vauvvi paMcaNhaM NANAvaraNIyANaM caduNhaM damaNAvaraNIya tejAkammaiyamarIra huMDasaMThANa zrogaliya vaubviya- yANaM lobhasaMjulaNassa paMcaNhamaMtagaiyANaM jahaNNA sagara aMgAvaMga asaMpattasaMvasaMghaDaNa vaNNa gaMdha rasa- hidivaMdhI aMtA muhuttaM // 163 / / -SaTambaNDAgama phAmaNigyagadi nirikgvagadi pAAggANupuvvI guru navavAM adhyAya lahuzra uvaghAda paraghAda ussAsa AdAvujjIva appa - satthavihAyagadi tasa thAvara vAdara pajana pattaMyasarIra- prAzravanirodhaH saMvaraH // 1 // athira asubha dubhaga dummara aNAdejja ajasakitti- pAsavaNigehA (saMvarga) -samayasAra 166 NimiNa NIcAgAdANaM ukkassagA didibaMdhA vIsaM tapasA nirjarA caH // 3 // mAgagavamakoDAkoDIo // 13 // -paTambagaDAgama maMvagjogehiM judA tavehiM jo ciTThade bahuvihehiM / purisa baMda hassa di davagadi samacauramasaMThANa- kammANaM NijjaraNaM bahugANaM kuNadi so Niyada / / vajjagsihamaMghaDaNa devagadipAAMggANupuvvI pasastha -paMcAgtikAya 544 Page #42 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kiraNa 1] tattvArthasUtrake bIjoMkI khoja samyagyoganigraho guptiH // 4 // addhaSamasaraNamaMgattamaNNasaMsAralAgamasucitaM / kAlammamohamagaNAgagahosAiasuhabhAvANaM / Amava saMvara Nijjara dhamma bAhiM ca ciMtejjo / / 2 / / parihAga maNagutI vavahAraNayeNa parikahiyaM // 66 / / -vArasaaNuvekvA // 2 // thIgajacAgbhatsakahAdivayaNasma pAvahe usma / ___ mArgAcyavananirjarArtha pariSoDhavyA pariSahAH parihAga vacagutI AliyAdiNiyattivayaNaM vA / / 67 // je vAvIsa parIsaha sahati sattIsarahiM sNjuttaa| vaMdhaNa-chedaNa-mAraNa-zrAMkucaraNa naha pmaarnnaadiiyaa| na hoti vaMdIyA kammamvavaNijarA sAhU // 12 // kAkiriyANiyatI NihiTThA kAyagutti ti // 6 // -sUtraprAbhRta 12 -niyamamAra 66, 67, 68 sAmAyikacchedopasthApanAparihAravizuddhiIyobhASeSaNA''dAnaninoponsargAH sa- mUkSmamAmparAyayathAkhyAtamiti cAritram 18 mitayaH ||shaa ___saMjamANuvAdeNa asthi saMjadA mAmAiyacchedovaTThApAmagamagaMgA divA avalAMgatA jugApamANaM hi| vasuddhisaMjadA parihArasuddhisaMjadA jahAvAdavihAragacchaDa pugdA mamaNAM igyiAmidI have namma // 61 // suddhisaMjadA, amaMjadA cedi / / 123 // paMsugaraNahAmakakkamapargaNadApamaMmiyaM vayaNaM / -paTavaNDAgama 1, 1, 123 paricanA mapadaM bhAmAmamidI vadaMtamma // 6 // mAmAiyaM tu cArittaM chedAvaTThAvaNaM nahA / kadakAridAgumAdaNahadaM naha pAsugaM pamanthaM ca / taM parihAravisuddhi va saMjamaM suhumaM puNAM / / digaNaM paraMNa bhattaM samabhutI emaNAmamidI / / 6 / / jahAgvAdaM tu cArittaM, . . . . . | -cAritrabhakti 3,4 pAthaikamaMDalAI gahaNavimaggesu payanaparaNAmI / anazanAvamaudaryavRttiparimaMkhyAnarasapariAdAvaNagikagvevaNamidI hoditti NihiTThA // 6 // syAgaviviktazayyAmanakAyaklezA bAdya pAsugabhUmipadama gUDha gahae pagaMpagaheNa / tapaH // 16 // prAyazcittavinayaveyAvRtya - ucA diccAgA paTThAmamidI have tamma // 65 // svAdhyAyavyutsargadhyAnAnyuttarama // 20 // -niyamamAra 61. 62, 53, 64, 65 jaMtaM tavAkammaM NAma // 24 // uttamakSamAmA vArjavazaucamatyasaMyamatapa- naM mambhattagbAhiraM bAgmavihaM taM savvaM nvaakmmrnnaam||25|| styAgAkAciM-yabrahmacaryANi dhamaH // 3 // -padagvaNDAgama unnama gvama mahavajjava maccamauJcaM ca maMjamaM cNv| jJAnadarzanacAritropacAgaH // 23 // nava cAgama kicarAI bamhA idi damavihaM hAdi // 70 // viNayaM paMcapayAraM, -bhAvaprAbhRta 102 vAgmaaNuvekvA 70 damaNaNANacagnei taviNaya NicakAla pamatthA / anityAzaraNasaMsArakatvAnyasvAzucyA -darzanaprAbhRna 23 savamaMvaranirjagalokodhidurlabhadharmasvA- prAcAryopAdhyAyanapagvizebhyaglAnagaNaku. vyAstattvAnucintanamanuprekSAH // 7 // lamaMghamAdhumanojAnAM // 24 // Page #43 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anekAnta [ vrss| vijjAvacca dasaviyappaM / -bhAvaprAbhRta 103 bandhahesvabhAvanijairAbhyAM kRtsnakarmavipravejjAvaJcaNimittaM gilANagurubAlavuDDasamaNANaM / mokSo mokSaH // 2 // lAgigajaNasabhAmA Na ziMdadA vA suhovajadA // -pravacanasAra 3, 53 / .53 jo saMvareNa jutto NijjaramANodha savvakammANi / vAcanAcchanAnanAmnAyapozAy vavagadavedA ussA muyadi bhavaMtaNa sA mokkho|| jA tatthavAthaNA vA pucchANA vA paDitthaNA vA pagyi -paMcAstikAya 153 haNA vA aNupehaNA vA thayathuidhammakahA vAjecAmaNNeNa Aussa khayaNa puNo NiNNAso hoi saMsapayaDINaM / evamAdiyA / / 12 / / -SaTagvaNDAgama pacchA pAvai migdhaM loyaggaM samayametteNa // 175 / / ArtaraudradharmazaklAni // 28 // -niyamamAra 181 jhAyahi dhamma sukaM aTuM madaM ca jhaannmuttnnN| anyatra kevalasamyaktvajJAnadarzanasiddha -bhAvaprAbhRta 119 svebhyaH / 4 // samyagdRSTizrAvakaviranAnantaviyojakadarzana- mammattaNAgadamaNabalavIgyivaGamANa je mavve / mohakSapakopazamakopazAntamohakSapakakSANa- kalikalamapAvargahayA varaNANI hAMti acireNa / / mAhajinAH kramazo'mavyayaguNanirjagaH45 . -darzanaprAbhRta 6 saMjadAsaMjadamma guNamaDiguNA amaMgvajagaNI // 1 // vijjadi kevalaggANaM kevalamAkgvaM ca kevalaM vigyiM / adhApavattamaMjadamma guNasaDiguNAM amaMgvajjagaNA kevaladiTThi amuttaM athittaM mappadamattaM / / 181 / / // 219 // aNaMnANubaMdhivimaMjAiyaM namma guNameDiguNAM _ -niyamasAra 181 asaMkhajaguNA / / 220 // damaNamAhakkhavagamsa gaNasaM- tadanaMtaramRdhva gacchAnyAlokAntAta // 5 // DiguNA asaMkhejjaguNA / / 22 / / kamAya uvamAmagassa kammavimukko appA gacchaDa loyaggapajjataM / guNasaMDhiguNA asaMgvejjaguNA / / 222 / / uvamaMtakasAya -niyamasAra 180 vIdagagachadumatthassa guNamaDiguNA asaMgvejjagaNAM dhamostikAyAbhAvAta // 8 // // 223 / / kasAyakhavagamma guNasaDhiguNA asaMkhejja- dhammasthikAyabhAvA tatto paradA Na gacchati / / guNAM / / 224 / / khIraNakamAya vIdarAyacha dumatthamma guNa -niyamamAra 183 saMDhiguNA asaMgvejaguNA / / 225 // -padagbaNDAgama kSetrakAlagatiliMgatIrthacaritrapratyekabuddha bodhitajJAnAvagAhanAntaramakhyAlpabaha . dazavA adhyAya tvataH maadhyaaH||6|| mohakSayAjjJAnadarzanAvarNAntagayakSayAcca- nitthayagdarasiddha jalathalAyAsaNivvudaM middhe / kevalam / 1 // aMnayaDedaramiddhe ukkasma jaharANamajjhimAgAhe // 2 // maMpugaNaM puNa cArittaM pavijaMtA tadA cattAri kammA- uimaha niriyaloe chavvihakAle ya Nivvude siddhe / Ni aMtAmuhuttaTTidaM vadi gaNANAvaraNIyaM dasaNAvagNIyaM uvamagNa ruvasagge dIvodahiriNavvude ya vaMdAmi // 3 // mAhaNIyamaMtagaiyaM cadi / / 325 / / -SaTavaNDAgama pacchAyaDe ya middhe dugatigacaduNAga paMcacadugjame / Page #44 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kiraNa 1] tatvArthasUtrake bIjoMkI khoja parivaDidA pagviDide saMjamamammattaNANamAdIhiM / / 4 // apanA mata sthira tathA vyakta kreN| aura jina vidvAnoM sAharaggA sAharaNe mammugghAdedare ya nnivvaade| kI dRSTi meM prArca na digambara sA hatyako dekhate hue videpaliyaMkANasagaNe vigaya male paramaNANage vaMde / / 5 / / dRsaraM bIjasUtra bhI Apa hoM ve unheM zIghra hI yahA~ badaM vedaMtA je purisA gvavagasaMDhimArUDhA / bhaMjane athavA prakaTa karane kI kRpA kareM / 'mahAbandha' sesAdayaNa vitahA jjhANuvajuttA ya te du miti||6|| parase bIjasUtroM kA saMgraha bahuta hI Avazyaka hai, ataH patyasayaM buddhA bAhiyabuddhA ya hoti te middhA / usakI prati kagakara vIrasaMvAmaMdirako bhijavAnakA pattayaM pattayaM mamaya samayaM pariNavadAmi / / 7 / / zreya yA to kisI mahAnubhAvako lenA cAhiye aura -middhabhakti 2,3,4,5,6,7 yA muDavidrImeM hI kisI yogya vidvAnake dvAga umapara meM bIjasUtrokA saMgraha karAkara tulanAke sAtha prakaTa aAbhAra aura nivedana karanA cAhiye / sAtha hI, lokavibhAgAdi-viSayaka ima lagbakaM nayyAra karanama mujhe mukhtAra mAhaba dama ema prAcIna graMthoMkI bhI vAMja honI cAhiye (adhiSTAnA vIra sevAmaMdira) meM jA mahAya evaM mahayoga jinakA nirmANa tattvArthasUtrame pahale huA ho| trilokaprApta huA hai aura gvAjakaM samaya unakI 'dhalAdizrata- prajJaptimeM 'lokavinizcaya' jaiga kaI prAcIna graMthoMkA paricaya' nAmaka hajAra paMjavAlI nATmabukame jA ullaMgva milanA hai, unheM khojakara jarUra dekhanA caahiye| sahAyatA milI hai uma mabake liye maiM ApakA anIva aimA hAnapara tattvArthamUtrake bIjoMkI gyAja mukammala AbhArI evaM kRtajJa huuN| ho mkegii| ___ antama vidvAnAma mega yaha mAnugaMdha nivedana hai / ki ve ima lakhapara gambhIratAka mAtha vicArakara vIramavAmaMdira, magmAvA, tA020-1-1941 sAhityaparicaya aura samAlocana 1 kavikula kirITa marizegvara-lemvaka, avasthAoMke diye haiN| pustakame maba milAkara citra krmaatthii| prakAzaka, candalAla jamanAdAsa zAha, chAgI do darjanake karIba hai, jinameM guru zrIkamalavijaya, aura (bddaadaa)| pRSTha saMkhyA, 450 / mUlya, majildakA zrImadvijayAnandasUra zrAdake citra bhI zAmila haiN| aattaanaa| pumnakakI bhASA acchI prauDha aura laMgvanazailI sundara ____ yaha labdhisUrIzvara granthamAlAkA 5 vA prantha hai| chapAI-maphAI aura geTa-apa maba AkarSaka haiN| hai, jA gujarAtI bhASAma vijayalabdhimUrika jIvana- itanI bar3I tathA citroM vAlI pustakakA mUlya pATha caritrako liye hue hai / jIvanacaritra bahuta kucha khojaka AnA bahuta kama hai aura vaha gurubhaktikA liye hue mAtha ligyA gayA jAna par3anA hai aura usameM sUri- pracArakI Tima jAna par3atA hai / parantu pustakameM jIkA jIvanavRna unake kAryoM nathA vihAgeMke paricaya- vipayasUcIkA na honA bahuta gbaTakanA hai / pustaka mahina vargina hai / citra bhI dIkSAkAlama lekara anaka paDhana nathA saMgraha karane ke yogya hai| Page #45 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 38 anekAnta [varSa 4 2sAgAradharmAmRta saTIka-mUlalekhaka,paMpravara zrAzAdharajIkA bahuta kucha paricaya mila jAtA hai| AzAdhara / anuvAdaka, vyAkhyAnava caspati paM0 devakI- ApakI ukta svopajJa TIkAke anusAra paM0 devakInandana jainazAstrI kAraMjA / prakAzaka, malacanda nandana jI zAstrIne isakA hindI anuvAda kiyA hai| kisanadAsa kApar3iyA, sUrata / pRSThasaMkhyA 364, bar3A yadyapi anuvAdameM kahIM kahIM TIkAke kitana hI sthala sAija / mUlya, sajilda pratikA 3) chor3a diye gaye haiM aura kitane hI sthaloMpara anuvAda ___ isa graMthakA viSaya apane nAmama hI spaSTa hai| karane meM saMkoca bhI kiyA gayA hai| udAharaNake liye paM0 zrAzAdhara jI vikramakI 13 vI zatAbdIka bahuzrata pRSTha 247 para diye hue 343 zlokakI svIpajJaTIkAkA pratibhAzAlI vidvAna hogaye haiN| apane pUrvAcAryoMke 'gRhatyAgavidhi' vAlA kitanA hI upayogI aMza zrAvakAcAra-viSayaka graMthoMkA acchA manana aura pari- chor3a diyA gayA hai| bhASA-sAhityako kucha aura bhI zIlana karake isa graMthakI racanA kI hai / graMthameM gRha- parimArjita karanekI AvazyakatA thI / astu; sthoMkI kriyAoMbA aura unake kartavya dikA vistRta ApakA yaha udyoga sagahanIya hai / acchA hotA yadi vivecana hai / graMthakartAna ima para svayaM eka TIkA aise graMthakaM anuvAdakaM sAthama anya AcAra-viSayaka bhI ligbI hai jo isa graMthakaM sAtha mANikacandra graMtha- granthoMke kathanakA tulana tmaka TippaNa bhI lagA diyA mAlAmeM prakAzina hAcukI hai / ima TIkAme malagranthaka jAtA aura pratimA zrAdiviSayaka kucha kathanAMka vivapadyoM kA vistRta evaM upayogI vivaMcana kiyA hai| canAtmaka pariziSTa bhI lagA diye jAte / imakaM sivAya. zrAvakAcAraviSayaka granthoM meM yaha apanI jADakA eka saMskRta TIkAma prayukta hue athavA 'uktaM ca' Adi hI grantha hai| rUpasaM uddhata prAcIna padyoMkI akAdi kramame eka graMthakaM prAraMbhameM anuvAdaka jI ne graMthaka pratyaka sUcI bhI mAthame lagAI jAnI cAhiye thii| ina sabake adhyAyakA maMkSipta paricaya viSaya praveza' zIrSakake hAnepara prastuta saMskaraNakI upayogitA aura bhI nIce hindI bhApAmeM lagA diyA hai, jisase graMthaka adhika bar3ha jaanii| phira bhI paha saMskaraNa apane pratipAdya viSayakA saMkSipta paricaya pAThakoMko mAlatA- pichale saMskaraNakI apekSA bahuta kucha upayogI hai| se ho jAtA hai| isake pazcAt DhAI phArmakI upayogI chapAI mAdhAraNa aura kahIM kahIMpara aneka azuddhiyoMko evaM mahatvapUrNa pramtAvanA hai, jo jaina mamAjakaM prasiddha liye hue hai / AzA hai kApar3iyA jI agale saMskaraNa mAhityasaMvI vidvAna paM0 nAthagama jI premI cambaIkI meM ina maba truTiyoMkI pUrti karake use aura bhI upalikhI huI hai| isameM aitihAsika dRprima paM0 zrAzA- yAgIbanAnekA prayatna kreNge| dharajIka viSayame bar3e parizramasaM mahatvapUrNa mAmagrIkA -paramAnanda zAstrI maMkalana kiyA gayA hai| imasa jijJAsuoM kA paM0 Page #46 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anekAntake premiyoMse Avazyaka nivedana --****************** ** jA sajjana 'anekAnta' meM prema rakhate haiM, usakI Thosa yoga pradhAna hai, usake balapara dUparI AvazyakatAoMkI bhI sevAoMya kucha paricita haiM--yaha samajhate haiM ki usake dvArA bahuta kucha pUrti kI jAsakatI hai| dhanakA prabhAva niHsandeha kyA kucha saMvAkArya horahA hai-ho sakatA hai, aura sAtha eka bahuta hI khaTakane vAlI cIz2a hai| dhanAbhAvake kAraNa hI yaha cAhanaM haiM ki yaha patra adhika U~cA uTe, ghATakI saMsArakA koI bhI kArya ThIka nahIM banatA, isIse daridriyoM ke ciMtAma mukta rahakara svAvalambI bane, isake dvArA itihAsa manoratha utpanna ho hokara hRdayameM hI vilIna hote rahate haiM tathA sAhityaka kAryoko projana mile--aneka vidvAna una aura ve koI bar3A kAma nahIM kara pAtaM / 'cAra janoMkI lAkaDI aura eka janakA boma' athavA 'bUMda-bUMdamaM ghaTa bhare' kI kAryoM ke karane meM pravRtta ho-naI naI khojeM aura nayA nayA mAhilya mAmane Ae, prAcIna sAhityakA uddhAra ho, macca kahAvataka anusAra choTI choTI sahAyatA milakara eka bahata itihAsakA nirmANa ho. dhArmika siddhAnta kI gutthiyAM sulameM, bar3I sahAyatA ho jAtI hai aura usase bar3e bar3e kAma nikala samAjakI unnatikA mArga prazastarUpa dhAraNa kare. aura isa jAte haiM, tathA kisI eka vyakti para adhika bhAra bhI nahIM prakAra yA patra namamAjakA eka Adarzapatra bane samAja isa pdd'taa| samAjakaM adhikAMza kArya isI saMyukta zaktike para ucita garva kara makaura samAjake liye yaha gauravako AdhArapara calA karate haiN| anekAntako U~cA uThAne aura use tathA dusaraM ke liye mgRhAkI vastu bane to isake liye unheM apane mizana meM saphala banAnake liye maiMne isa samaya anekAMta isa patrake sahayogameM apanI zaktiko kendrita karanA caahiy| kI sahAyatAke mimna cAra mArga sthira kiye haiN| inameMsa jo aura kara maMyukta zaktike balapara maba kacha ho sakatA hai. akele majjana jima mArgase jitanI mahAyatA karanA cAheM mampAdaka athavA prakAzakame koI kAma nahIM bana sakatA aura sarka unheM usa mArga utanI sahAyatA z2arUra karanI cAhiye na khAlI manoratha manorathame hI koI kAma yana pAtA hai, tathA dUsaroMme bhI karAnI cAhiye, aisA merA mAnurodha nivedana manorathakaM pAthameM jaba yatheSTa puruSArtha milatA hai tabhI kAryakI hai| prAzA hai anekAntakaM premI sajjana hamapara z2arUra dhyAna ThIka middhi hotI hai / puruSArtha bahI cIz2a hai / ataH isa dizA deMge aura isa taraha mere hAthoMko majabUta banAkara mujhe vizeSa meM anekAnake premiyaMkA puruSArtha khAsa norame apekSita hai-- rUpase sevA karaneke liye samartha bnaaeNge| mahAyatAke ve cAra unakA yaha mukhya kartavya hai ki ve puruSArtha karake isa patrako mArga isa prakAra haiM:-- samAjakA adhikarma adhika sahayoga prApta karANa aura isake / (1) 5), 50), 100) yA isase adhika rakama dekara sahAsaMcAlakoM ke hAthoM ko majabUta banAe~ jimmamme va abhimatarUpa yakoMkI cAra zreNiyoM meM kisI meM apanA nAma livaanaa| meM isa patrako U~cA uThAne tathA lokapriya banAnemeM samartha 2) apanI yorase ammamoMko tathA ajaina saMsthAoM ko ho mrk| anekAnta pana jhI (binA mUlya) yA ardha mUlyameM bhija___isake liye anekAntake pracAra, vidvansahayoga aura vAnA aura isa taraha dUsarAko anekAnnake par3hanekI prA.rthika sahayogakI bar3I jarUrata hai| inameM bhI Arthika saha- sAtizaya preraNA karanA / (hama madameM sahAyatA denevAloM Page #47 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anekAMta [varSa 4 kI orase dasa rupayekI sahAyatA pIche anekAnta cArako porase upahAra granthoMkI yojanA bhI isa madameM zAmila mI aura pAThako ardha mUlyameM bhejA jaamkegaa|) hogii| (3) utsava-vivAhAdi dAnake avasaroM para anekAnnakA (1) anekAntake prAhaka bananA, dUsaroMko banAnA aura anekAMta barAbara khayAla ragvanA aura use acchI lahAyatA bhejanA ke liye acche acche lekha likhakara bhejanA, lekhoMkI tathA bhijavAnA, jisameM anekAnta apane acche vizeSAGka sAmagrI juTAnA tathA usameM prakAzita honeke liye nikAla sake. upahAra granyoMkI yojanA kara sake aura upayogI citroMkI yojanA karanA aura karAnA / uttama lekhoM para paramkAra bhI de ske| mvata: apanI sampAdaka 'anekAnta' bhanekAntake naye grAhakoMko bheMTa pichale varSa anakAntaka grAhakoMko poSTeja-paikiga kharcake liye cAra prAne adhika bhejanepara mahatva ke adhyAtmagrantha 'mamAdhitaMtra kI kApiyAM bheTameM dIgaI thii| isa varSa jo nya grAhaka baneMge unheM bhI mUlya ke sAtha athavA bAdako cAra prAna adhika bhejanepara ukta grantha bheMTa svarUpa diyA jaaygaa| sAtha hI,paM. jugalakizora muqhtAra sampAdaka 'anekAnta' kI ligvI haI 48 pRSThakI upayogI pustaka 'middhimopAna' kI eka eka prati bhI dIjAyagA / sUcanArtha nivedana hai / vyavasthApaka 'anakA ta' bhagavAna mahAvIra aura unakA samaya paM0 jugalakizora mukhtAra sampAdaka 'anekAnta' kI likhI huI yaha mahanvakI pustaka sabake par3hane tathA pracAra karaneke yogya hai| mUlya eka pratikA cAra pAne / pracArakI dRpTise sau-domo kApiyAM eka sAtha gvarIda karane vitaraNa karake vAloM ke liye 15) ru. meMkar3A / popTeja alaga / milane kA patA-- __ pannAlAla jaina agravAla galI hakIma bakA, cAvar3I bAz2Ara, dehalI Page #48 -------------------------------------------------------------------------- ________________ samantabhadrakA munijIvana aura ApatkAla [sampAdakIya ] zrI alaMkadeva, vidyAnaMda aura jinasana-jaise hue, kapAyabhAvako lekara kimI bhI jIvakA apane "mahAna AcAryoM tathA dRmara bhI anaka mana, vacana yA kAyama pIr3A pahu~cAnA nahIM cAhate the| pramiddha muniyA aura vidvAnoM dvArA kiye gaye jinake isa bAtakA madA yanna ragbane the ki kimI prANIko udAra mmaraNoM evaM prabhAvazAlI mnavanoM-saMkItanoMkA unake pramAdavaza bAdhA na pahu~ca jAya, imIliya va anakAnna ke pAThaka dRmara varSakI mabhI kiraNoM ke zuru dina meM mArga zodhakara calate the, calana mamaya dRSTiko ma AnaMdakaM mAtha par3ha cuke haiM aura unapA meM jina idhara udhara nahI bhramAte the, gatriko gamanAgamana nahIM AcArya mahAdayakI asAdhAraNa vidvanA. yogyatA, karate the, aura itanaM mAdhanasaMpanna the ki mAta mamaya lakamavA aura praniSThAdikA kitanA hI paricaya prApra ekAsanasa rahate the-yaha nahIM honA thA ki nidrAkara cuke haiM, una mvAmA mamaMnabhadraka bAdhAhana aura vasthA meM eka kITama imarI karvaTa badala jAya aura zAMta muni jIvanameM eka bAra kaTina vipanikI bhI eka umakaM dvAga kimI jIvajaMtuko bAdhA pahu~ca jAyaH va bar3I bhAga lahara AI hai. jima ApakA 'aApakAla' pIchI pumnakAdika kisI bhI vastukA dagva bhAla kara kahate haiM / vaha vipatti kyA thI aura mamaMtabhadrana uma uThAta-dharate the aura malamatrAdika bhI prAsuka bhUmi kaima pAra kiyA. yaha matra eka bar3A hI hRdaya-drAvaka tathA bAdhArgahana ekAMta sthAnameM kSepaNa kagna the / ima viSaya hai| nAca umAkA, unake muni-jIvana kI jhA~kI kamivAya, unapara yadi kAI prahAra karanA nA va uma mahina. kucha paricaya aura vicAra pAThakoMka mAmane nahI sakati va bhI nahIM . upasthita kiyA jAnA hai| jaMgalame yadi hiMsra jaMtu bhI unheM manAne athavA DaMmamuni-jIvana mazakAdika unake zarIrakA rakta pIne the nA va mamaMnabhadra, apanI municayAMka anumAra, ahimA. balapUrvaka unakA nivAraNa nahIM kaMgna the, aura na matya, amneya, brahmacarya aura aparigraha nAmakaM paMcama- dhyAnAvasthAmeM apane zarIrapara hAna vAla cIMTI Adi hAvatoM kA yatheSTa ganima pAlana karate the: iyA-bhASA- jaMtuoMke mvacchaMda vihAra ko hI gakate the / ina mava epaNAdi paMcamaminiyAMka paripAlanadvArA unheM niraMtara athavA imI prakArake aura bhI kinane hA upamA puSTa banAne the, pAMcA iMdriyAka nigrahameM sadA tatpara, nathA pargapahoMkA mAbhyabhAvama mahana karate the aura manAguni zrAdi nInoM guptiyAka pAlanameM dhIra aura apane hI karmavipAkakA ciMtana kara madA dhairya dhAraNa sAmayikAdi paDAvazyaka kriyAoMka anuSThAnama madA karane tha-damagaMkA umameM jaga bhI dApa nahIM dete the| mAvadhAna rahana the / ve pUrNa ahiMmAvatakA pAlana karane mamanabhadra mAyake bar3e praM mI . va madA yathArtha Page #49 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 42 anekAnta [varSa 4 bhASaNa karate the, itanA hI nahIM balki, pramattayogasa pakaraNa (pIthI) aura jJAnopakaraNa (pustaprerita hokara kabhI dRmagekA pIr3A pahu~cAnavAlA kAdika ) ke rUpameM jo kucha thADIsI upadhi sAvadha vacana bhI maeNhame nahIM nikAlane the; aura thI usase bhI ApakA mamatva nahIM thA-bhale hI use kitanI hI bAra mauna dhAraNa karanA bhI zreSTha mamajhate kAI uThA le jAya, Apako isakI z2arA bhI cintA the| striyoM ke prati ApakA anAdagbhAva na hote hue nahIM thii| Apa sadA bhUmipara zayana karate the aura bhI Apa kabhI unheM gagabhAvase nahIM dekhate the; balki apane zarIrako kabhI saMskArita athavA maMDita nahIM mAnA. bahina aura sunAkI naghameM hI pahicAnana the; karata the; yadi pasInA Akara usapara maila jama mAtha hI, maithunakarmama, ghRNAtmaka + dRSTika mAtha, jAtA thA to use svayaM apane hAtha dhokara dUsaroMkA ApakI pUrNa virakti rahatI thI, aura Apa umameM apanA ujalArUpa dikhAnakI bhI kabhI koI ceSTA dravya nathA bhAva dAnoM prakArakI himAkA madbhAva nahIM karate the; balki usa malajanita parIpahakA mAnate the / isake mivAya, prANiyoMkI ahiMmA sAmyabhAva jItakara karmamalako dhAnekA yatna karata ko zrApa 'paramabrahma' mamajhate the * aura the, aura isI prakAra nagna rahate tathA dUsarI saradI jima Azragavidhima araNamAtra bhI prAraMbha na hotA gagmI AdikI parIpahoMko bhI khuzIkhuzIse mahana ho umIke dvArA uma ahimAkI pUrNamiddhi mAnate the| karate the| isIsaM Apane apane eka paricaya + ma. umI pUrNa ahimA aura ramI paramabrahmakI middhika gauravake sAtha apane Apako 'nagnATaka' aura 'malalie Apane aMtaraMga aura bahiraMga donoM prakArake malinatanu' bhI prakaTa kiyA hai| parigrahoMkA tyAga kiyA thA aura negraMthya-zrAzramameM mamaMnabhadra diname sirpha eka bAra bhojana karate the. praviSTa hokara apanA prAkRtika digambara veSa gatriko kabhI bhojana nahIM karate the, aura bhojana bhI dhAraNa kiyA thA / imIliye Apa apana pAma koI Agamodita vidhika anumAra zuddha, prAsuka tathA kauDI paimA nahIM rakhate the, balki kaur3I paimameM nirdopa hI lene the| ve apane uma bhAjanake liya mambaMdha ragbanA bhI apane munipadake viruddha mamajhata kimIkA nimaMtraNa svIkAra nahIM karate the, kisIkA the| Apake pAsa zaucopakaraNa (kamaMDala), saMyamo- kimI rUpameM bhI apanA bhojana kagna kagarnakaM liya ra prerita nahIM karate the, aura yadi unheM yaha mAlUma ho ___ ApakI isa ghRNAtmaka dRSTikA bhAva 'brahmacArI' / ke nimna lakSaNamaM bhI pAyA jAtA hai, jise Apane jAtA thA ki kisIna unake uddezyasa kAI bhojana ratnakaraMDaka' meM diyA hai tayyAra kiyA hai athavA kimI dUsare atithi (mehamalavIjaM malayAni galanmalaM pUnirgadhi biibhtm| mAna) ke liye tayyAra kiyA hazrA bhojana nanheM diyA pazyannaMgamanaMgAdvigmati yAM brahmacArI maH // 143 / / jAtA hai to ve uma bhojanako nahIM lete the| unheM * ahiMmA bhUnAnAM jagani viditaM brahma paramaM, usake lene meM sAvadyakarmake bhAgI hone kA doSa mAlUma na mA tatrAraMbhostyagurapi ca ytraashrmvidhau|| __par3atA thA aura mAvadyakarma se ve sadA apane Apako bhavAnevAtyAkSInna ca vikRtaveSopadhirataH // 116 // mana-vacana-kAya tathA kRta-kArita-anumodanadvAga dRra -svayaMbhUmtotra / + 'kAMcyAM nagnATakAhaM malamalinatanuH' ityAdi pdym| meM paramakaruNA graMthamubhayaM, Page #50 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kiraNa samantabhadrakA muni-jovana aura ApatkAla rakhanA cAhate the| ve usI zuddha bhojanako apane liye middhi, vRddhi tathA sthitikA sahAyaka mAtra mAnate thekalpita aura zAstrAnumAdina samajhate the jisa dAtAranaM aura isI dRSTi se usakA grahaNa karate the / kimI svayaM apana athavA apana kuTubamke liye tayyAra zArIrika balako bar3hAnA, zarIrako puSTa banAnA athavA kiyA ho, jo denake sthAna para unakaM Ane pahale tejovRddhi karanA unheM usake dvAga iSTa nahIM thA; ve hI maujUda ho aura jisameMse dAtAra kucha aMza unheM svAdakaM liya bhI bhojana nahIM karate the, yahI vajaha hai ki Apa bhAjanake grAsako prAya: binA cabAye hIbhaktipUrvaka bheMTa karakaM zeSameM svayaM saMtuSTa rahanA cAhatA hA-use apane bhAjanaka liye phira dobArA prAraMbha binA usakA rasAsvAdana kiye hI-nigala jAte the| karanekI koI jarUrata na ho| Apa bhrAmarI vRttima, Apa samajhate the ki jo bhojana kaMvala dahasthitiko dAtAra kA kucha bhI bAdhA na pahu~cAte hue, bhAjana kAyama rakhane ke uddezase kiyA jAya usake liye ramAliyA karate the| bhAjanake samaya yadi Agamakathita mvAdanakI z2arUrata hI nahIM hai, ume tA udarastha kara doSomasa unheM kAI bhI doSa mAlUma par3a jAtA thA lene mAtrakI jarUrata hai| sAtha hI, unakA yaha vizvAma athavA koI antagaya mAmane upasthita ho jAtA thA thA ki rasAsvAdana kagnaMsa iMdriyaviSaya puSTa hotA hai, iMdriyaviSayoMke saMvanase kabhI maccI zAMti nahIM to va khuzIsa umI dama bhojanako chor3a dete the aura ima alAbhakaM kAraNa cittapara jaga bhI maila milatI, ulTI tRSNA bar3ha jAtI hai, tRSNAkI vRddhi nahIM lAte the| isake sivAya, ApakA bhojana parimita niraMtara tApa utpanna karatI hai aura usa tApa athavA aura makAraNa hotA thaa| zrAgamameM muniyoMke liye dAhakaM kAraNa yaha jIva maMmAgmeM aneka prakArakI duHkha paramparAsa pIr3ita hotA hai / imaliye ve kSaNika sugbake 32 grAma taka bhojanakI AjJA hai paraMtu Apa umama liye kabhI indriyaviSayoMkA puSTa nahIM karate the-kSaNika akmara dA cAra dasa grAsa kama hI bhAMjana lete the, sukhoMkI abhilASA karanA hI ve parIkSAvAnoMke liye aura jaba yaha daMgyate the ki binA bhojana kiye bhI eka kalaMka aura adharmakI bAta mamajhana the| ApakI yaha cala sakatA hai-nityaniyamoMke pAlana tathA dhArmika khAma dhAraNA thI ki, prAtyantika mvAsthya-avinAzI anuSThAnAMka mampAdanameM koI vizeSa bAdhA nahIM AnA mvAtmasthiti athavA karmavimukta anaMtajJAnAdi avasthA to kaI kaI dinake lie AhArakA tyAga karake upavAsa kI prApti-hI puruSoMkA-ima jIvAtmAkA-svArtha hai-sva. bhI dhAraNa kara lene the; apanI zaktiko jA~cane aura prayojana hai, kSaNabhaMgura bhAMga-kSaNamthAyI viSayasugyAuse bar3hAneke liye bhI Apa aksara upavAsa kiyA nubhavana-unakAmvArtha nahIM hai kyoMki tRpAnuSaMgase-bhAgoM karane the, UnAdara rakhate the, aneka rasoMkA tyAga kara kI uttarottara zrAkAMkSA bar3hanase-zArIrika aura mAnadana the aura kabhI kabhI aise kaThina tathA guNa niyama bhI le lete the jinakI svAbhAvika pRrnipara hI ApakA * zatahadAnmaSacalaM hi maukhyaM, bhAjana avalambita rahatA thA / vAstavameM, mamaMtabhadra tRSNAmayApyAyanamAtrahetuH / tRSNAbhivRddhizca tapatyajanaM, bhojanako isa jIvanayAtrAkA eka sAdhana mAtra taapmtdaayaamyniityvaadiiH||13|| mamajhate the / use apane jJAna, dhyAna aura maMyamAdikI -varyabhUmtotra / Page #51 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 44 anekAnta [ varSa 4 saM yathAzakti bUba kAma lete the ghaMToM taka kAryotsarga meM sthita hojAte the, AnApanAdi yoga dhAraNa karane the, aura AdhyAtmika tapa kI vRddhike liye apanI zaktiko na chipAkara dUsare bhI kitane hI anazanAdi umra ugra bAhya tapazcaraNakA anuSThAna kiyA karate the / isake sivAya, nitya hI ApakA bahutamA samaya sAmAyika, stutipATha, pratikramaNa, svAdhyAya, samAdhi bhAvanA, dharmopadeza, prantharacanA aura parahitapratipAdanAdi kitane hI dharmakAryoM meM kharca hotA thA / Apa apane samayako jaga bhI dharmasAdhanArahita vyartha nahI jAna dene 1 for duHkhoM kI kabhI zAMti nahIM hotii| ve samajhate the ki, yaha zarIra 'ajaMgama' hai - buddhipUrvaka parimpaMdavyApArahita hai - aura eka yaMtrakI taraha caitanya puruSake dvArA vyApAra pravRtta kiyA jAtA hai; sAtha hI, 'malabIja' hai - malama utpanna huA hai; malayAni haimalakI utpattikA sthAna hai; 'galanmala' hai-mala hI isase bharatA hai; 'pati' hai - durgaMdhiyukta hai; 'bIbhatsa' hai- ghRNAtmaka 'kSaya' hai-- nAzavAna hai-aura 'tApaka' hai - zrAtmA ke duHkhoM kA kAraNa hai / isa liye ve isa zarIra sneha rakhane tathA anurAga bar3hAne ko acchA nahIM samajhate the, use vyartha mAnate the, aura isa prakArakI mAnyatA tathA parigAtikA hI Atmahata svIkAra karate the / apanI aisI hI vicAraparitake kAraNa samaMtabhadra zarIra se bar3e hI nispRha aura nirmamatva rahate the- unheM bhAMgoM se jaga bhI ruci athavA prIti nahIM thI -: ve isa zarIra se apanA kucha pAramArthika kAma nikAlane ke liye hI use thor3AmA zuddha bhaMjana dete the aura isa bAtakI koI parvAha nahI karate the ki vaha bhojana magvA-cikanA, ThaMDA-garama, halkA-bhArI, vaDuA-kapAyalA Adi kaisA hai / isa laghu bhojana ke badale meM samantabhadra apane zarIra * svAsthyaM yadAtyantikamepa puM. svArtho na bhAMgaH paribhaMgurAtmA / tRpAnuSaMgAna ca nApazAntiritIdamAkhyadbhagavAnsupArzvaH // 31 // jaMgamaM jaMgamaneyayaMtraM yathA tathA jIvadhRtaM zarIraM / arry pUrti kSayi tApakaM ca snehA vRthAtreti hitaM tvamAkhyaH ||32| -- svayaMbhUmtotra | "malabIjaM malayAniM galanmalaM pRtigandhi bIbhatsaM / pazyannaMgama ratnakaraMDaka | ApatkAla isa taraha para, bar3e hI premakaM sAtha munidharmakA pAlana karate hue svAmI samantabhadra jaba 'maraNuvaka hallI / grAma meM dharmadhyAnamahita AnaMdapUrvaka apanA munijIvana vyatIta kara rahe the aura aneka durddhara tapazcaraNo dvArA atmonnati pathame agresara ho rahe the taba ekAeka parvasaMcita asAtAvedanIya ke tIvra udayase Apake zarIra meM 'bhasmaka' nAmakA eka mahAgaMga utpanna ho gayA / isa gaMgakI utpanise yaha spaSTa hai bAhyaM tapaH paramaduzcaramA sva mAdhyatmikakasya tapasaH paribRMhaNArtham // 82 // - svayaMbhU stotra | + grAmakA yaha nAma 'rAjAvalIkathe' meM diyA hai| yaha 'kAMcI' ke AsapAsakA koI gAMva jAna par3atA hai / * brahmanemidatta bhI apane 'ArAdhanAkathAkoSa' meM aisA hI sUcita karate haiN| yathAdurddhaganeka cAritraratnaratnAkarI mahAna / yAvadAte sukhaM dhIrastAvattatkAyake 'bhavana // mahAkarmodayAddarduHkhadAyakaH / tIvrapradaH kaSTaM bhasmakavyAdhisaMjJakaH // - samantabhadrakathA. padmanaM0 4, 5 Page #52 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kiraNa 1] samantabhadrakA muni-jIvana aura ApatkAla 45 ki samaMnabhadraka zarIrameM uma samaya kapha kSINa hogayA zuruzurUmeM usakI kucha parvAha nahIM kii| va svacchAthA aura vAyu tathA pitta dAnI bar3ha gaye the; kyoMki pUrvaka dhAraNa kiye hue upavAsoM tathA anazanAdi kaphaka kSINa hAna para jaba pitta, vAyuka sAtha bar3hakara tapoMke avasarapara jisa prakAra kSudhAparISahakA sahA kupita ho jAtA hai taba vaha apanI gagmI aura tejI se jaTharAgniko atyaMta pradIpta, balADhya aura tIkSNa karate the usI prakAra unhoMne isa avasara para bhI, pUrva kara detA hai aura vaha agni apanI tIkSNatAsa abhyAsakebalapara, use saha liyaa| parantu isa kSudhA aura . virUkSa zarIrameM par3e hue bhAjanakA tiraskAra karatI . __ usa kSudhAmeM bar3A annara thA; ve isa bar3hatI huI kSudhA hui, usa kSaNamAtrameM bhasma kara detI hai| jaTharAgnikI ke kAraNa, kucha hI dina bAda, asahya vedanAkA anuisa atyaMta tIkSNAvasthA ko hI bhasmaka' gaMga kahate bhava karana lage; pahale bhAjanasaM ghaMToMke bAda niyata hai / yaha gaMga upekSA kiye jAne para-arthAta, garu, samaya para bhUgvakA kucha udaya hotA thA aura usa snigdha zItala, madhura aura zleSmala annapAnakA __ samaya upayAMga ke dUsarI ora lage rahane Adike yatheSTa parimAgAme athavA tRptiparyaMta saMvana na karane kAraNa yadi bhojana nahIM kiyA jAtA thA tA vaha bhRgva para-zagaMraka raktamAMmAdi dhAtuoM ko bhI bhasma kara mara jAtI thI aura phira ghaMToM taka usakA patA nahIM datA hai, mahAdobalya utpanna kara detA hai, tRpA, sveda, rahatA thA; parantu aba bhAjanako kiye hue dera nahIM dAha tathA mUcchAdika anaka upadrava khar3e kara detA hai hotI thI ki kSudhA phirase A dhanakatI thI aura aura aMta meM gaMgIko mRtyumukhameM hI sthApita karake bhojana na milanapara jaThagagni apane AsapAsaka chor3atA hai + / isa gaMgakaM aAkramaNa para mamaMtabhadane rakta mAMmako hI khIMca svIMcakara bhasma karanA prArambha + kaTvAdikSAnnabhujAM nagaNAM kara detI thii| mamaMtabhadrako imama bar3I vedanA hotI kSINa kapha maarutpittbRddhau| atipravRddhaH pavanAnvinA'gni thI, kSudhAkI mamAna dRmarI zarIgvaMdanA hai bhI nahIM; bhuktaM kSaNAdbhasmakagati yammAna / kahA bhI gayA haitasmAdamau bhammakamajJako'bhU "kSudhAsamA nAsti shriirvednaa|" dupakSitA'yaM pacate ca dhAtUna / -iti bhaavprkaashH| ima nIva kSudhAvadanAkaM avamarapara kimIsa "naraM kSINakapha pittaM kupitaM maamtaanugm| bhojanakI yAcanA karanA, dAbAga bhojana karanA svASmaNA pAvakasthAna balamagneH prayacchati / / athavA gaMgApazAMtike liye kimIko apane vAmta nathA labdhabalo dehe virule mAnilA'nalaH / pagbhUiya pacatyannaM taikSAyAdAzu muhurmuhuH // acche snigdha, madhura, zItala gariSTha aura kaphakArI pakvAnnaM manataM dhAtUna zoNitAdInpacatyapi / bhAjanAMka tayyAra kagnakI preraNA karanA, yaha maba tatA daurbalyamAtakAna mRtyu copanayennaraM / / unake munidharmake viruddha thaa| isa liye mamaMnabhadra, bhukta'nne labhane zAMni jIrNamAtre prtaamyti|| vastusthitikA vicAra karate hue uma mamaya aneka tRmbadadAhamUcchoH myuAdhayA'nyanisaMbhavAH // " "tamatyaniM gurusnigdhazItamadhuravijvalaiH / / ___uttamottama bhAvanAoMkA cintavana karate the aura annapAnaneyecchAnti dIptamagnimivAmmabhiH // " apane prAtmAko mambodhana karake kahanaM the-"he -iti crkH| aAtmana , nRne anAdikAlama ima maMmAgmeM paribhramaNa nanAdata dhAnUna zodhAzu muhurmuhaH / Page #53 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 46 karate hue aneka bAraka- pazu Adi gatiyoM meM duH kSudhAvedanako mahA hai, usake Age to yaha terI kSudhA kucha bhI nahIM hai / tujhe itanI tIvra kSudhA raha cukI hai jo tIna lokakA anna khAjAne para bhI upazama na ho, parantu eka kaNa khAneko nahIM milA / ye saba kaSTa tUne parAdhIna hokara sahe haiM aura isaliye unase koI lAbha nahIM homakA, aba tU svAdhIna hokara isa vedanAko sahana kara / yaha saba tere hI pUrva karma kA durvipAka hai / mAmyabhAvamaM vedanAko saha lenepara karma kI nirjaga ho jAyagI, navIna karma nahIM ba~dhegA aura na AgekA phira kabhI aise duHkhoM ko uThAnekA avasara hI prApta hogA / " isa taraha para samaMtabhadra apane sAmyabhAvakA dRr3ha rakhate the aura kaSAyAdi durbhAvoMkA utpanna honekA avasara nahIM dete the / isake sivAya, ve isa zarIra ko kucha adhika bhojana prApta karAne tathA zArIrika zaktiko vizeSa nIraNa na hone deneke liye jo kucha kara sakate the vaha itanA hI thA ki jina anazanAdi bAhya tathA ghora tapazcaraNako ve kara rahe the aura jinakA anuSThAna unakI nitya kI icchA tathA zaktipara nirbhara thA-- mUlaguNoM kI taraha lAjamI nahIM thA - unheM ve DhIlA athavA sthagita karadeM / unhoMne vaisA hI kiyA bhI aba upavAsa nahIM rakhate the, anazana, Unodara vRttiparisaMkhyAna, rasaparityAga aura kAyakleza nAmake bAhya tapoMke anuSThAnako unhoMne kucha kAla ke liye, ekadama sthagita kara diyA thA, bhojana ke bhI ve aba pUre 32 grAma lete the; isake mitrAya gegI munike liye jo kucha bhI riyAyateM mila sakatI thIM ve bhI prAyaH sabhI unhoMne prApta kara lI thIM / paraMtu yaha saba kucha hote hue bhI, ApakI kSudhAko jarAbhI zAMti nahIM milI, vaha dinapara dina bar3hatI anekAnta [ varSa 4 aura tIvra tIvratara hotI jAtI thI; jaThaganalakI jvAlAoM tathA pittakI tIkSNa USmA zarIrakA rasaraktAdi dagdha huA jAtA thA, jvAlAe~ zarIra ke aMgoMpara dUra dUra taka dhAvA kara rahI thIM, aura nityakA svalpa bhojana unake liye jaga bhI paryApta nahIM hotA thA vaha eka jAjvalyamAna agnipara thor3e se jalake chIMTekA hI kAma detA thA / isake sivAya, yadi kisI dina bhojanakA antarAya ho jAtA thA tAM aura bhI jyAdA g2az2aba ho jAtA thA - kSudhA rAkSasI uma dina aura bhI jyAdA umra tathA nirdaya rUpa dhAraNa kara lenI thI / isa tarahapara samaMtabhadra jisa mahAvedanAkA anubhava kara rahe the usakA pAThaka anumAna bhI nahIM kara skte| aisI hAlata meM acche acche dhIra vIroMkA dhairya chUTa jAnA hai, zraddhAna bhraSTa ho jAtA hai aura jJAnaguNa DagamagA jAtA hai / paraMtu samaMtabhadra mahAmanA the, mahAtmA the, zrAtma- dehAntarajJAnI the, saMpattivipatti meM samacitta the, nirmala samyagdarzanake dhAraka the aura unakA jJAna duHkhabhAvita nahIM thA jAM duHkhoMke Anepara kSINa hojAya *, unhoMne yathAzakti umra umra tapazcaraNoM ke dvArA kaSTa sahanakA acchA abhyAsa kiyA thA, ve AnaMdapUrvaka kaSToMko mahana kiyA karate the unheM mahate hue kheda nahIM mAnate the + * zraduHkhabhAvitaM jJAnaM kSIyate duHkhasannidhau / tammAdyathAbalaM dugvairAtmAnaM bhAvayanmuniH // -samAdhitaMtra | + jo AtmA aura dehake bheda vijJAnI hote haiM ve aise kaSToM ko sahate hue kheda nahIM mAnA karate, kahA bhI hai AtmadehAntarajJAnajanitAhlAdanirvRtaH / tapamA duSkRtaM ghoraM bhuMjAnApi na vidyate // -samAdhitaMtra / Page #54 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kiraNa 1] mamantabhadrakA muni-jIvana aura ApatkAla aura isaliye, isa saMkaTake avamarapara ve jaga bhI aba taka pAlatA pA rahA hU~ aura jo munidharma mere vicalita tathA dhairyacyuna nahIM ho sake / dhyeyakA eka mAtra prAdhAra banA huA hai usa kyA maiM mamaMtabhadrana jaba yaha degvA ki roga zAMta nahIM chor3a deM ? kyA kSudhAkI vedanAse ghabagakara athavA hotA, zarIrakI durbalatA bar3hatI jArahI hai, aura usa umase bacanake liya chor3a dUM ? kyA iMdriyavipaya janita durbalanAkaM kAraNa nityakI Avazyaka kriyAomeM bhI mvalpa sukhake liye usa bali de dUM ? yaha nahIM hA kucha bAdhA par3ane lagI hai; mAtha hI, pyAsa Adikake makatA / kyA kSudhAdi duHkhoMke isa pratikArasaM athavA bhI kucha upadrava zurU ho gaye haiM, taba ApakA bar3I hI iMdriyaviSayanita svalpa sugvaka anubhavanase isa cintA paidA huI / Apa mocana lage-"isa munizrava- dehakI sthiti madA ekamI aura sugvarUpa banI rahegI ? sthAmeM, jahA~ Agamodita vidhika anumAra udgama- kyA phira isa dahame kSudhAdi duHgvoMkA udaya nahIM utpAdanAdi chayAlIsa doSoM, caudaha maladApoM aura hogA ? kyA mRtyu nahIM AegI ? yadi aisA kucha nahIM banIma antagayAMkA TAlakara, prAsaka tathA parimina hai to phira ina kSudhAdi duHkhoM ke pratikAra AdimeM bhAjana liyA jAtA hai vahA~, ima bhayaMkara rogakI guNa hI kyA hai ? unase isa deha athavA dehIkA zAMnika liye upayukta aura paryApta bhojanakI koI upakAra hI kyA bana sakatA hai ? + maiM duHkhoMse bacanavyavasthA nahIM bana sakatI / munipadakA kAyama ke liye kadApi munidharmako nahIM choDUMgA; bhale hI yaha gambana hue, yaha gaMga prAyaH asAdhya athavA niHpratIkAra daha naSTa ho jAya, mujhe usakI cintA nahIM hai; maMga jAna par3anA hai; imaliya yA to mujhe apane munipadakA AtmA amara hai, use koI nAza nahIM kara sakatA; chor3a denA cAhiye aura yA 'sahe.gvanA' vrata dhAraNa maiMna duHkhoMkA svAgata karane ke liye munidharma dhAraNa karake ima zarIrakA dharmArtha tyAganake liye tayyAra hAM kiyA thA, na ki unase ghabarAne aura bacanake lie; jAnA cAhiya; paraMtu munipada kaise chor3A jA sakatA maMga parIkSAkA yahI samaya hai, maiM munidharmako nahIM hai ? jima munidharmake liye maiM apanA marvamva arpaNa chodd'egaa|" itane meM hI aMtaHkaraNake bhItarase eka kara cukA hU~, jima munidharmakA maiM bar3e pramaka mAtha dumarI AvAja AI-"mamaMtabhadra ! tR aneka prakArama jaina zAmanakA uddhAra karane aura use pracAra inameM jo loga Agamama ina udgamAdi dopoM tathA mamatha hai, tarI badaulata bahunasa jIvoMkA ajJAnabhAva antagayoMkA mvarUpa jAnate haiM aura jinheM piNDa- tathA mithyAtva naSTa hogA aura va manmArgameM lageMgaH zuddhikA acchA jJAna hai unheM yaha batalAnakI jarUrata - -- - nahIM hai ki macce jaina mAdhuoMko bhAjanake liye vaima + kSudhAdi duHgvoMke pratikAgadiviSayaka aApakA hI kitanI kaThinAiyoM kA sAmanA karanA par3atA hai| yaha bhAva 'svayaMbhUmtAtra'ke nimna padyasaM bhI prakaTa ina kaThinAiyAMkA kAraNa dAnAgeMkI koI kamI nahIM hotA haihai: balki bhojanavidhi aura nirdoSa bhojanakI jaTilatA 'kSudAdiduHkhapratikArataH sthinihI umakA prAyaH eka kAraNa hai-phira 'bhammaka' jaima na cendriyArthaprabhavAlpamogyataH / gegakI zAMtikaM liye upayukta aura paryApta bhojanakI tato guNAM nAmti ca dahadahinAnA bAta hI dRra hai| ritIdamitthaM bhagavAna vyajijJapana' // 1 // Page #55 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 48 anekAnta [varSa 4 yaha zAsanAddhAra aura lokahitakA kAma kyA kucha lokaka Azrita hai aura mega hita mere Azrita hai; kama dharma hai ? yadi isa zAsanAddhAra aura lokahitakI yaha ThIka hai ki lokakI jitanI sevA maiM karanA cAhatA dRSTi se ho tU kucha samayake liye munipadako chAr3ada aura thA usa maiM nahIM kara sakA; parantu usa sevAkA bhAva apane bhojanakI yogya vyavasthA dvAga gegakA zAnta mere AtmAmeM maujUda hai aura maiM use agale janmameM karake phigsa munipada dhAraNa kara leve to imameM pUga kamgA; ima samaya lokahitakI AzApara prAtmakaunamI hAni hai ? tere jJAna, zraddhAna, aura cAritrake hitako bigAr3anA munAsiba nahIM hai; isaliye mujhe aba bhAvako to imase jaga bhI kSati nahIM pahu~ca sakatI, 'sallegvanA' kA vrata z2arUra le lenA cAhiye aura mRtyu vaha to haradama tere mAtha hI rahegA; tU dravyaliMgakI kI pratIkSAmeM baiThakara zAMtika sAtha ima dehakA dharmArtha apekSA athavA bAhyameM bhale hI muni na rahe, paraMtu tyAga kara denA cAhiye / " ima nizcayako lekara bhAvoMkI apekSA to terI avasthA muni-jaimI hI hogI, samaMtabhadra mallegvanAvanakI AjJA prApta karaneke liye phira isameM adhika mocane vicAgnekI bAta hI kyA apana vayovRddha, tapovRddha aura aneka sadaguNAlaMkRta hai ? ise Apaddharmake taurapara hI svIkAra kara; terI pUjya gurudeva / ke pAsa pahuMce aura unameM apane gaMga pariNati to hamezA lokahitakI tarapha rahI hai, aba kA mArA hAla nivedana kiyaa| sAtha hI, unapara yaha use gauNa kyoM kiye detA hai ? dRsageMke hitake liye prakaTa karate hue ki maMga gega niHpratIkAra jAna par3atA hI yadi tR apane svArthakI thADIsI bali dekara- hai aura gaMgakI niHpratIkAgavasthAmeM 'sallegvanA' kA alpa kAlake liye munipadako chor3akara-bahanoMkA zaraNa lenA hI zreSTha kahA gayA hai *, yaha vinamra bhalA kara make to isama tere caritra para jaga bhI kalaMka prArthanA kI ki-"aba Apa kRpAkara mujhe sallegvanA nahIM A sakatA, vaha to ulaTA aura bhI jyAdA dhAraNa karanekI zrAjJA pradAna kareM aura yaha AzIrvAda dedIpyamAna hogA; ataH tu kucha dinoMke liye ima deveM ki maiM mAhamapUrvaka aura maharpa umakA nirvAha munipadakA moha chor3akara aura mAnApamAnakI jaga bhI karanemeM mamartha hA mkN|" parvAha na karate hue apane gaMgako zAMta karanekA yatna samaMtabhadrakI ima vijJApanA aura prArthanAko suna kara, vaha niHpratIkAra nahIM hai; ima gaMgame mukta hone kara gurujI kucha dera ke liye mauna rahe, unhoMne marganapara, svasthAvasthAmeM. tU aura bhI adhika uttama gatime bhadrake mugvamaMDala ( cehare ) para eka gaMbhIra dRSTi DAlI munidharmakA pAlana kara makegA; aba vilamba karane kI + 'gajAvalIkathe' se yaha to patA calatA hai kimamantajarUrata nahIM hai, vilambase hAni hogii|" bhadrake gurudeva uma samaya maujUda the aura samantabhadra ima tarahapara mamaMtabhadra ke hRdayameM kitanI hI mallegvanAkI AjJA prApta karanake liye unake pAsa degnaka vicAroMkA utthAna aura patana hotA rhaa| gaye the, paraMtu yaha mAlUma nahI homakA ki unakA kyA nAma thaa| antako Apane yahI sthira kiyA ki "kSudAdiduHgvoMse gyAsa * upamarge durbhikSe jarami sajAyAM ca niHpratIkAre / ghabarAkara unake pratikArake liye apane nyAyya niya- dharmAya tanuvimocanamAhuH mlekhnaamaaryaaH||122|| moMko tor3anA ucita nahIM hai: lokakA hita vAmtavameM -tnaaNddk| Page #56 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kiraNa 1] mamannabhadrakA muni-jIvana aura AparakAla - aura phira apana yAMgabalasa mAlUma kiyA ki samaMta- zrAjJAkA zigedhAraNa kara Apa unake pAmasaM cala bhadra alpAyu nahIM hai, usake dvArA dharma nathA zAsanakaM diy|| aba samaMtabhadrakA yaha ciMtA huI ki digambara uddhArakA mahAna kArya hAnakA hai, ima DiSTima saha munivaSako yadi chor3A jAya to phira kaunasA veSa sallegvanAkA pAtra nahIM; yadi use sallekhanAkI ijAjata dhAraNa kiyA jAya, aura vaha vaSa jaina ho yA ajaina / dIgaI to vaha akAla hImeM kAlakaM gAlameM calA apane muniveSakA chor3ana kA khayAla Ana hI unheM jAyagA aura umame zrI vIrabhagavAnake zAmana-kAryako phira duHgya hone lagA aura ve sAcana lage-jima bahuta bar3I hAni pahu~cegI; mAtha hI, lAkakA bhI bar3A damara veSako maiM Aja taka vikRta + aura aprAkRtika ahita hogaa| yaha maba mocakara gurujIna, mamaMtabhadra veSa mamajhatA ArahA hU~ ume maiM kaima dhAraNa karU~ ! kI prArthanAkA amvIkAra karate hue. unheM bar3e hI prema kyA umIko aba mujhe dhAraNa karanA hogA ? kyA ke mAtha samajhAkara kahA-"vanma, abhI tumhAga gurujIkI emI hI zrAjJA hai ? -hA~, aisI hI AjJA malemvanAkA samaya nahIM AyA, tumhAraM dvArA zAmana- hai| unhoMne spaSTa kahA hai-'yahI maMrI prAjJA hai, kAryake uddhAra kI mujhe bar3I AzA hai, nizcaya hI tuma -cAhe jima vepako dhAraNA karalA, gaMgakaM upazAMta dharmakA uddhAra aura pracAra kagaMge, aimA mega antaH- hAnapara phirasa jainamunidIkSA dhAraNa kara lenA / karagA kahatA hai; lAkakA bhI ima mamaya tumhArI bar3A naba tA isa alaMghya-zakti bhavitavyatA kahanA cAhiyejarUrata hai; imaliya maMgai yaha strAma icchA hai aura yaha ThIka hai ki maiM veSa (liMga) kA hI maba kucha nahIM yahI maga aAjJA hai ki tuma jahA~para aura jima vaMza mamajhatA-usIko muktikA eka mAtra kAraNa nahIM meM rahakara gaMgApazamana yogya tRptiparyaMta bhAjana prApta jAnatA,- vaha dahAzrita hai aura daha hI isa AtmA karamako vahIMpara khuzIme cale jAo aura umI vepakA kA maMmAra hai; imaliye mujha mumukSukA-saMsAra baMdhanAma dhAgA karalA. gegaka napazAnta honapara philma chaTanake icchakakA-kisI vepameM ekAnta zrAgraha nahIM jainamunidIkSA dhAraNa kara lenA aura apane maba kAmoM hA sakanA *; phira bhI maiM veSakaM vikRta aura avikRta ko ma~bhAla lenA / mujha tumhArI zraddhA aura guNajJanApara + : 'tatamtatmiddhayartha paramakaruNA granthamubhayaM / pRga vizvAma hai. imI liye mujha, yaha kahanemeM jaga bhavAnavAtyAkSInna ca vikRtavapApadhignaH / / bhI saMkoca nahIM hotA ki tuma cAhe jahA~ jA makataM / -svayaMbhUmtAtra ho aura cAhe jisa vaSakA dhAraNa kara makana ho; maiM . * zrIpUjyapAdaka samAdhitaMtrameM bhI veSaviSayameM khuzIma tumheM aimA karanakI ijAjata detA hU~ / " aimA hI bhAva pratipAdita kiyA gayA hai / yathA liMgaM dahAzritaM dRSTaM deha evAtmano bhavaH / gurujIka ina madhura nathA mAragarbhina vacanoMkA namucyantaM bhavAttammAne ye liMgakRnAgrahAH / / 87 / / sunakara aura apana antaHkaraNakI uma AvAjako arthAna-liMga (jaTAdhAraNa namatvAdi) dehAzrita mmaraNa karakaM mamaMtabhadrakA yaha nizcaya hogayA ki hai aura daha hI AtmAkA maMmAra hai, ima liye jo ' loga liMga (veSa) kA hI ekAnna Agraha ragbane haiMimImeM z2arUra kucha hina hai, imaliye Apane apane umIko maktikA kAraNa mamajhate haiM ve maMmAgbaMdhanase mallebanAke vicArako chor3a diyA aura gurujI kI nahIM chaTane / Page #57 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 50 anekAnta [ varSa 4 maiM apane bhojana ke liye kisI vyakti vizeSako ka dU~ maiM apane bhojana ke lie aise ho kisI nirdoSa mArgakA avalambana lenA cAhatA hUM jisameM gvAsa mere lie kisIko bhI bhojanakA koI prabandhana karanA par3e aura bhojana bhI paryApta rUpameM upalabdha hotA rahe / " aise do bheda jarUra mAnatA hU~. aura apane liye kRta veSa meM rahanA hI adhika acchA samajhatA huuN| imIse, yadyapi, usa dUsare vepameM merI koI ruci nahIM ho sakatI, mere liye vaha eka prakArakA upasarga hI hogA aura merI avasthA usa samaya adhikatara calopasRSTamuni jaisI hI hogI; parantu phira bhI usa upamargakA kartA to maiM khuda hI haMgA na ? mujhe hI svayaM uma veSako dhAraNa karanA par3egA / yahI mere liye kucha kaTakara pratIta hotA hai| acchA, anya veSa na dhAraNa karU~ to phira upAya bhI aba kyA hai? muniveSako qAyama rakhatA huA yadi bhAMjanAdike viSaya meM svecchAcArase pravRtti karU~ to usase apanA muniveSa lajjina aura kalaMkita hotA hai, aura yaha mujhame nahI h| sakatA; maiM khuzIme prANa de sakatA hU~ parantu aisA koI kAma nahIM kara sakatA jisase mere kAraNa munivepa athavA munipadako lajjita aura kalaMkita honA pdd'e| mujha se yaha nahIM bana sakatA ki jainamunikerUpameM usa pada ke viruddha koI hI nAcaraNa karU; aura isaliye mujhe aba lAcArI apane munipadako chor3anA hI hogA / munipadako chor3akara maiM 'laka' ho sakatA thA, parantu vaha liMga bhI upayukta bhojanakI prAptike yogya nahIM hai-- uma padadhArIke lie bhI uddiSTa bhojanake tyAga kA kitanA hI aisA vidhAna hai, jisase usa pada kI maryAdAko pAlana karate hue gegopazAMtike liye yatheSTa bhojana nahIM mila sakatA, aura maryAdAkA ullaMghana mujhase nahIM bana sakatA- isaliye maiM usa veSa ko bhI nahIM dhAraNa karU~gA / bilkula gRhastha bana jAnA athavA yoM hI kisIke Azraya meM jAkara rahanA bhI nahIM hai| isake sivAya, merI cirakAla kI pravRtti mujhe isa bAta kI ijAjata nahIM detI ki yahI saba socakara athavA isI prakAra ke bahuta se UhApoha ke bAda, Apane apane digambara munitreSakA Adara ke sAtha tyAga kiyA aura sAtha hI, udAsIna bhAvase, apane zarIrako pavitra bhasmase AcchAdita karanA AraMbha kara diyaa| usa samayakA dRzya bar3A hI karuNAjanaka thA / dehame bhammako malate hue Apa kI A~kheM kucha AI ho AI thii| jo A~kheM bhasmaka vyAdhikI tIvra vedanAsa bhI kabhI AI nahIM huI thI unakA isa samaya kucha Ardra ho jAnA sAdhAraNa bAna na thI / saMghake munijanoM kA hRdaya bhI Apako dekhakara bhara AyA thA aura ve sabhI bhAvIkI alaMghya zakti tathA karmake durvipAkakA hI citana kara rahe the / samaMtabhadra jaba apane dehapara bhasmakA lepa kara cuke to unake bahiraMgamaM bhasma aura aMtaraGgame samyagdarzanAdi nirmala guNoM ke divya prakAzako dekhakara aisA mAlUma hotA thA ki eka mahAkAMtimAna ratna kadamase lipna horahA hai aura vaha kardama usa ratnameM praviSTa na ho sakanese usakA kucha bhI bigAr3a nahIM sakatA * . athavA aisA jAna par3atA thA ki samaMtabhadrane apanI bhamkAgniko bhamma karane -- use zAMta banAne ke liye yaha 'bhamma' kA divya prayoga kiyA hai| astu / * antaHsphuritasamyaktve bahirvyApta kuliMgakaH / zAbhito'sau mahAkAntiH kardamAtA mariyathA // -ArAdhanA kathAkAza / Page #58 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kiraNa 1] samantabhadrakA muni-jIvana aura ApatkAla saMghako abhivAdana karake aba samaMtabhadra eka vIra diyaa| saMpUrNa bhojanakI samApti ko dekhakara rAjAkA yoddhAkI taraha, kAryasiddhi ke liye, 'maNuvakahallI se bar3A hI Azcarya huA / agale dina usanaM aura bhI cala diye| adhika bhaktikaM sAtha uttama bhojana bheMTa kiyA; paraMtu ___ rAjAvalikathe' ke anumAra, samaMtabhadra maNuvaka pahale dina pracuraparimANameM tRptiparyaMta bhojana kara hallIma calakara 'kAMcI' pahu~ce aura vahA~ 'zivakoTi' ra lenaka kAraNa jaTharAgnika kucha upazAMta hAnese, usa gajAkaM pAma, saMbhavataH umakaM 'bhImaliMga' nAmaka dina eka cauthAI bhojana baca gayA, aura tIsare dina zivAlaya meM hI, jAkara unhoMne usa AzIrvAda diyaa| AdhA bhAjana zeSa raha gyaa| samaMtabhadrane sAdhAraNagajA unakI bhadrAkRti Adiko dekhakara vimmita - nayA isa zaMSAnnakA devaprasAda batalAyA; paraMtu rAjAko huA aura usane unheM 'ziva' samajhakara praNAma kiyaa| umasa saMtoSa nahIM huaa| cauthe dina jaba aura bhI dharmakRtyoMkA hAla pache jAnepara gajAna apanI ziva adhika parimAName bhojana baca gayA taba gajAkA bhakti, zivAcAra, maMdinirmANa aura bhImaliMgaka saMdeha bar3ha gayA aura usane pA~caveM dina mandirakA, maMdira meM pratidina bAraha khaMDuga + parimANa taMDulAna usa avasara para, apanI senAsaM ghiravAkara daravAje viniyoga kagnakA hAla unama nivedana kiyA / isapara . ko gvAla DAlanekI AjJA dii| mamaMtabhadrane, yaha kahakara ki ' maiM tumhAraM ima naivadyakA daravAjako kholanake lie bahutamA kalakala zabda zivArpaNa : kA~gA.' usa bhAjanake sAtha maMdira meM honepara mamaMtabhadrane upamargakA anubhava kiyA aura apanA Asana grahaNa kiyA, aura kivAr3a baMda krke| upamargakI nivRttiparyaMta samasta AhAra pAnakA tyAga mavakA cale jAnakI AjJA kii| maba logoMka cale kara tathA zarIrase bilkula hI mamatva chor3akara, jAnapara mamaMtabhadrane zivArtha jaThagagnimeM uma bhojana Apane bar3I hI bhaktika sAtha ekAgra cinasa zrIvRpakI AhutiyA~ denI Arambha kI aura pAhuniyA~ deta - bhAdi caturvizani nIrthakaroMkI stuti * karanA prAraMbha dene ma bhojanameMma jaba eka kaNa bhI avaziSTa nahIM kiyA / stuti karate huye, samantabhadranaM jaba ATaveM rahA taba Apana pUrNa tRpti lAbha karakaM. daravAjA khola tIrthakara zrIcandraprabha svAmIkI bhalaM prakAra stuni karake bhImaliMgakI ora dRSTi kI, to unheM usa sthAnapara + 'vaMDaga' kitane sankA hotA hai, isa viSayameM varNI kimI divya zaktika pratApasa, caMdralAMchanayukta arhata nAmasAgarajIne, paM0 zAMtigajajI zAstrI maimUraka bhagavAnakA eka jAjvalyamAna suvarNamaya vizAla bimba pavAdhArapara, yaha sUcita kiyA hai ki beMgalora prAMtameM 200 marakA, maisUra prAMnameM 180 segkA, hegaDadevana vibhUnihita, prakaTa hotA huA dikhalAI diyA / kATameM 80 saMrakA aura zibhAgA DisTrikTa meM 60 yaha dekhakara samaMnabhadrana daravAjA khola diyA aura sarakA khaMDuga pracalita hai, aura saMrakA parimANa zrApa zaMpa tIrthakagekI stuti karanama tallIna hogaya / marvatra 80 nAlekA hai| mAlUma nahIM uma mamaya vAma daravAjA khulate hI isa mahAtmyako daMgyakara ziva kAMcI meM kitane marakA khaMDga pracalina thaa| saMbhavataH jAbarata hI Azrayacakita hazrA aura apane vaha 40 maMgsa nA kama na rahA hogaa| * zivArpaNa' meM kitanA hI gRDha artha maMnihita hai| * imI stutiko 'svayaMbhRmnAtra' kahate haiN| Page #59 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anekAnta [ varSa 4 choTe bhAI 'zivAyana' mahina, yogirAja zrImamaMnabhadra zravaNabalgAlake eka zilAlekha meM bhI, jo ko uhaMDa namaskAra karatA hA unake caraNoM meM gira Ajasa AThamau varSase bhI adhika pahalakA ligyA par3A / mamaMtabhadrane, zrIvardhamAna mahAvIraparyaMta stuti kara huA hai, samantabhadrakaM 'bhammaka' rogakI zAnti, eka cukanepara, hAtha uThAkara donoMkA AzIrvAda diyaa| divyazaktike dvAga unheM udAtta padakI prApti aura isake bAda dharmakA vistRta svarUpa sanakara gajA yAMgamAmarthya athavA vacana-balama unake dvArA 'caMdraprabha' maMmAra-deha-bhAgoMmeM virakta hogayA aura usane apane (bimba) kI zrAkRSTi Adi kitanI hI bAtoMkA ullekha putra 'zrIkaMTha' ko rAjya dekara 'zivAyana' mahina una pAyA jAtA hai / yathAmunimahAgajake mamIpa jinadIkSA dhAraNa kI / aura baMdyA bhasmakabhasmamAtkRtipaTuH padmAvatI devatA dattAdAttapada-svamaMtravacanavyAhUnacaMdraprabhaH / bhI kitane hI logoMkI zradrA isa mAhAtmyama palaTa AcAryasma mamantabhadragaNabhRdyenaMha kAle kalau gaI aura ve araNabanAdikake dhAraka hogaya * / jainaM vama samantabhadramabhavadbhaH smntaanmuhuH|| ima padyameM yaha batalAyA gayA hai ki jo apane ____ima naraha mamanabhadra thor3e hI dinoM meM apane 'bhammaka' gaMgakA bhammasAna karane meM catura haiM. 'padmAvatI' 'bhammaka' gaMgakA bhamma karanemeM mamartha hue, unakA nAmakI divya zaktikaM dvAga jinheM udAtta padakI prApti ApatkAla samAna huA, aura dehaka prakRnimtha hojAne huI, jinhoMne apane maMtravacanAMsa (bimbarUpameM ) para unhoMne phigme jainamunidIkSA dhAraNa kara lii| 'caMdraprabha' ko bulA liyA aura jinake dvAga yaha ---- - - - - - - - - - - - - * degyo 'gajAvalikathe' kA vaha mala pATha, jise misTara kalyANakArga jainamArga (dharma) ima kalikAlameM maba lavisa gaisa mAhavana apanI Inscriptions nt progme bhadra rUpa huA, ve gaNanAyaka AcArya mamaMtabhadra Sravana belgola nAmaka pustakakI prastAvanA punaH punaH vandanA kiya jAnaka yAgya haiN| ke praSTha 62 para uddhata kiyA hai / ima pAThakA anuvAda make varNI nemimAgarakI kRpAma prApta hazrA, jisake ima zilAlekhakA puganA naMbara 54 tathA nayA naM0 liye maiM unakA zrAbhArI huuN| 67 hai; isa 'malipaMNaprazamti' bhI kahate haiM, aura yaha zaka mamvana 1050 kA ligvA huA hai| "sugvakara vahI hai, jisame icchA ghaTe aura tRpti "jo hamAraM mvAdhIna hai aura vipatnimeM hamame bar3he / jimame icchA aura atRptatA bar3hatI jAya vaha judA na ho, vahI Ananda hai-saccA sugva hai|" sukhakara kabhI nahIM hA makanA hai|" ____ "apanI icchAoMkA mImAbaddha karanemeM sugvakA "sugvAbhilASA hAnepara usI sumbakI kAmanA khAjo, naki unheM pUrNa krnemeN|" cAhiye, jisakA kabhI hAma na ho aura jimameM duHkha ____ "ucca AkAMkSAkA no kahIM anna hI nahIM hai| kI kAlimA na lagI haa,|" AvazyakatAe~ jahA~ taka ho, maMkSipta karalo / dekheM phira sukha kaise nahIM pAtA hai|" -vicArapuSpaM dyAna Page #60 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jainasAhityake pracArakI zrAvazyakatA [ lekhaka - zrI surendra ] bhAratakI anya jAtiyA~ apane utthAna ke lie satata prayatna kara rahI haiM / dharmapracArake hetu na jAne kitane prayatna kie jA rahe haiN| unake apane dala sthApita ho rahe haiM / navayuvakoMmeM jIvana-pradAna karaneke lie dharmaprema aura deza-prema bhAvAMkI kUTa-kUTa kara bharA jA rahA hai| unakI saMkhyA meM bhI yatheSTa abhivRddhi ho rahI hai| para jaina jAnika yuvaka aura vRddhagaNa apane usI sAcameM Dhale hue haiN| unameM vaha joza naI hai jo anya jAtiyAMka janamamUha kI namana vidyamAna hai| duniyA unnati ke mArga para cala par3I hai, para hamArI jaina jAti abhI apane ghara bhI nahIM nikalI hai| kucha yuvakagaNa usa patha para AnA cAhate haiM, apanI jAti ko dhavalita karanA cAhate haiM, para unake pAsa aise sAdhana nahIM hai| ve samAjake anucita bandhana meM jakar3e hue haiN| samAja ke gatizIla manuSya ina yuvakoM ke laghu aMza joza ko eka khela samajhate haiM aura unako niThallA sambodhita karate hai / kisI bhI prakAra kI pragati cAhe vaha sAmAjika ho yA sAmayika samAjake ina karNadhArI dvArA ThukarA dI jAtI hai| yuvakagaNa nAtmA ho jAte haiM aura unakA mana gira jAtA hai| kisI bhI jAtikA abhyutthAna navayuvakopara nirbhara hai| ve saba kucha kara sakate haiN| saba kucha karaneke lie unameM kAma karanekI lagana aura AzAkA saMcAra honA cAhie, jisake lie eka yogya netAkI AvazyakatA hai. jo samaya samaya para unakI uThatI huI nirAzAko AzAmeM parivartita kara sake. jo una navayuvaka kA apanA karNadhAra bana sake, eka mitra bana sake aura mitrake rUpameM eka mahAyaka bhI ho make / sAtha hI zarIrabala, buddhibala aura zrAtmabala kI bhI parama AvazyakatA hai| jaba taka upayukta bAtoMkA samA veza haraeka navayuvaka meM yatheSTa mAtrA meM na hogA, taba taka vaha jAtyutthAna ke kArya meM saphalIbhUta nahIM ho sakatA / apane buddhibalame hI vaha apanI jAtike mukhako ujjvala kara skegaa| isa buddhibalako prApta karaneke lie prathama hI zarIrabala aura grAtmabala kI parama zrAvazyakatA hai| haraeka mAnavako dharmakA vAstavika adhikArI honeke lie buddhikI zaraNa lenI par3atI hai / dharmakI zikSA hI, jo use antarjagata meM praviSTa karA sake aura ucca adhyAtmavAda ke pathapara ArU karA sake, usakI Adarza karNadhAra bnegii| usakA dharmakA adhyayana tattvAMpara zrAzrita ho, na ki Ula-jalUla bAhya viSayoM para / zrAjakA z2amAnA zAntikI kAmanA karanA hai / use Aja aise vAstavika dharmakI AvazyakatA hai jo akhila vizvako eka premasUtrameM bA~dha sake / pratyeka manuSyake hRdayameM nRtya karatI huI zAntiko zAnta kara sake / jaba taka navayuvaka ina saba bAto meM susampanna nahIM ho jAtA, taba taka vaha eka 'jaina navayuvaka' kahalAnekA vAstavika adhi kArI nahI hai / dharmakI aura jitanI hI usakI pravRtti hogI, utanA hI vaha jAtikA mukha ujjvala kara makatA hai / dharma tathA sAhityakA pAradarzI eka navayuvaka hI luma prAya jaina mAhityakI khoja kara sakatA hai| jainadharmakA vAstavika adhyayana karane vAlA manuSya hI jainadharmake uccatama tattva kA prakAza anya jAti ke logoke sAmane rakha sakatA hai, itanA hI nahIM unake hRdayako jainadarzanake siddhAntoM aura usake sAhityakI ora AkRSTa bhI kara sakatA hai| hamArI Page #61 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anekAnta [varSa 4 bhAratamAnAko aise hI navayuvakoMkI AvazyakatA hai jo hai ki hama logone apane gharase bAhara jAkara anya jAniyAM usakI ima nirAzrita zrAtmAko zAnti de skeN| svAmI ke sAmane apane sAhityaratnoMko tulanAdike lie nahIM rakkhA / vivekAnandakA kathana hai ki videzameM dharmapracArake dvArA ata: jaina-sAhityako aura khAsakara lumaprAya jainamAhitya hI hamArI saMkIrNatA dUra ho sakatI hai| jainasamAja aura ko khojakara prakAzita karane tathA pracAra karanekI atyaMta jainadharmakI saMkIrNatAkA ekamAtra kAraNa apane dharmakA aAvazyakatA hai / zrAja hamArA agaNita jainasAhitya pracAra na karanA hai / svAmIjI bhAratakI saMkIrNatAko videza mandiroMkI kAlakoThariyAmeM par3A par3A gala sar3a rahA hai aura meM dharma-pracAra dvArA hI dUra karanekA upadeza de gaye haiM / dImako aAdike dvArA naSTa-bhraSTa kiyA jArahA hai ! jAnike bilakula umI DhaMgase hama kaha sakate haiM ki janajAti aura karNadhAra kahalAne vAle aura zAstroMke adhikArI use aAjanma jainadharmakI maMkIrNatAko dezameM dharma-pracAra-dvArA hI nivAraNa bandIke samAna banda kie hue haiM ! unakI kRpAse Aja kara makata haiN| hamAre jainadharmakA daravAjA dUmarIke lie prAyaH banda hai ! ___dharma-pracArakI vyAkhyA karate hue svAmI vivekAnandajI jaba taka nagara nagarameM pracAraka saMsthAyeM aura lutaprAya jaina ne apane eka bhASaNameM kahA thA ki-"bhAratake patana sAhityakI uddhAraka saMsthAyeM na hogI aura jAtike pracAraka aura duHgva-daridratAkA mukhya kAraNa yaha hai ki usane apane tathA risarca skAlarsa (Research scholars) tanakAryakSetrako maMkucita kara liyA thaa| vaha zAmakakI taraha mana-dhana se mAhityake anusaMdhAna tathA pracArake kAryako na daravAjA banda karake baiTha gayA thaa| usane matyakI icchA kareMge, taba taka yaha janajAti kabhI bhI apanI saMkIrNatA rakhanevAlI prAryetara dRmarI jAtiyoMke lie apane ratnAke ko dUra kara apaneko bhAratakI unnanizIla jAniyoke samakakSa bhaNDArako-jIvana-prada matya ratnAMke bhaNDArako--gyolA khar3A karanemeM samartha nahIM ho sakatI aura na apanI tathA nahIM / " hama logoMke patanakA bhI sabase mukhya kAraNa yahI apane dharmakI koI pragati hI kara sakatI hai| bujhatA dIpaka dhoya dhAya kara antastala meM jaga badalA,kalikA murajhAI, dhadhaka rahI hai jvAlA , ujar3a gayA nava - upavana, gvaNDa khaNDa ho TUTa gaI hai umameM panapa rahA muskAkara cira-saMcita - maNimAlA ! mujha dukhinI kA yauvana ! (2) (4) umar3a par3A pAkhaMDa zAkinI para sa~bhalo yaha muskAnA hai rUpa huI surabAlA , usa dIpaka kI jvAlA , bigbara par3A hai pyAra, ulaTakara jo bujhane para jyotirmaya ho prema - sudhA kA pyAlA ! karade zyAma - ujAlA / ( zrI kalyANakumAra jaina 'zazi' ) Page #62 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhaktiyoga-rahasya [sampAdakIya] *re or n. jainadharmake anusAra, saba jIva dravyadRSTise athavA athavA paramAtmA kahalAtA hai, jisakI do avasthAe~ "zuddha nizcayanayakI apekSA paraspara samAna haiM-koI haiM-eka jIvanmukta aura dUsarI videhamukta / isa bheda nahIM-, sabakA vAstavika guNa-svabhAva eka hI prakAra paryAyadRSTise jIvoMke 'saMsArI' aura 'middha' hai| pratyeka jIva svabhAvase hI ananta darzana, anaMta aise mukhya do bheda kahe jAte haiM; athavA avikasita, jJAna, anaMna sugva aura ananta vIryAdi ananta alpavikasita, bahuvikasita aura pUrNa-vikasita aise zaktiyoMkA AdhAra hai-piNDa hai| parantu anAdi- cAra bhAgoMmeM bhI unheM bA~TA jA sakatA hai| aura kAlame jIvoke sAtha karmamala lagA huA hai, jisakI isa liye jA adhikAdhika vikasita haiM ve svarUpase mUla prakRtiyA~ ATha, uttara prakRtiyA~ ekamau ar3atA- hI unake pRjya evaM ArAdhya haiM, jo avikasita yA lIsa aura uttarottara prakRtiyA~ asaMkhya haiN| isa alpavikasita haiM; kyoMki AtmaguNoMkA vikAsa karma-malakaM kAraNa jIvoMkA amalI mvabhAva AcchA- sabakaM liye iSTa hai| dina hai, unakI ve zaktiyA~ avikamita haiM aura ve aimI sthini hote hue yaha spaSTa hai ki samArI parataMtra hue nAnA prakArakI paryAyeM dhAraNa karate hue jIvoMkA hita imImeM hai ki ve apanI vibhAva-pariNati naz2ara Ate haiN| aneka avasthAoMko liye hue ko chor3akara svabhAvameM sthira hone arthAt middhiko maMsArakA jitanA bhI prANivarga hai vaha maba umI karma- prApta karanekA yatna kreN| isake liye Atma-guNoMkA malakA pariNAma hai-umIkaM bhedasaM yaha saba jIva- paricaya cAhiye, guNoMmeM varddhamAna anugaga cAhiye jagata bhedarUpa hai; aura jIvakI isa avasthAko aura vikAsa-mAgakI Dha zraddhA cAhiye / binA anu'vibhAva-pariNati' kahate haiM / jabataka kimI jIvakI gagaka kimI bhI guNakI prApti nahIM hotI-anayaha vibhAva-pariNati banI rahatI hai, taba taka vaha nugagI athavA abhakta-hRdaya guNagrahaNakA pAtra hI 'saMmArI' kahalAtA hai aura tabhI taka usa saMsAgmeM nahIM, binA paricayake anugaga bar3hAyA nahIM jA sakatA karmAnumAra nAnA prakAra ke rUpa dhAraNa karake paribhramaNa aura binA vikAsa-mArgakI dRDha zraddhAke guNoMke karanA tathA duHkha uThAnA hotA hai; jaba yogya sAdhanoMke vikAsako aura yatheSTa pravRtti hI nahIM bana sakatI / balapara yaha vibhAva-pariNati miTa jAtI hai-zrAtmAmeM aura isa liye apanA hina evaM vikAma cAhanevAloMko karma-malakA sambandha nahIM rahanA-aura usakA nija una pRjya mahApuruSoM athavA siddhAnmAoMkI zaraNameM svabhAva sarvAGgarUpasaM athavA pUrNatayA vikasita ho jAnA cAhiye-unakI upAsanA karanI cAhiye, jAnA hai, taba vaha jIvAtmA saMmAra-paribhramaNase unake guNoMmeM anugaga bar3hAnA cAhiye aura unheM chUTakara muktiko prApta ho jAtA hai aura mukta, siddha apanA mArga-pradarzaka mAnakara unake nakze kadamapara Page #63 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anekAnta [varSa 4 calanA cAhiye athavA unakI zikSAoMpara amala pariNAmakI-upalabdhi hotI hai aura prazasta adhyavakaranA cAhiye, jinameM AtmAke guNoM kA adhikAdhika sAya athavA pariNAmoMko vizuddhise saMcita karma rUpameM athavA pUrNarUpase vikAsa huA ho; yahI unake usI taraha nAzako prApta hotA hai, jisa taraha kASThaka liye kalyANakA sugama mArga hai / vAstavameM aise mahAn eka siremeM agnika laganase vaha sAga hI kASTha bhasma AtmAoMke vikasita AtmasvarUpakA bhajana aura ho jAtA hai| idhara saMcita koMke nAzase athavA kIrtana hI hama saMsArI jIvoMke liye apane AtmAkA unakI zaktika zamanase guNAvarodhaka karmokI nirjaga anubhavana aura manana hai| hama 'so'ha' kI bhAvanAdvArA hotI yA unakA bala-kSaya hotA hai to udhara una use apane jIvanameM utAra sakate haiM aura unhIMka- abhilaSita guNoMkA udaya hotA hai, jisase AtmAkA athavA paramAtmasvarUpake-Adarzako sAmane rakhakara vikAsa sadhatA hai / isase svAmI samantabhadra jaise apane caritrakA gaThana karate hue apane AtmIya mahAn prAcAryoM ne paramAtmAkI stutirUpameM isa bhaktiguNoMkA vikAsa siddha karake tadrapa ho sakate haiN| ko kuzala pariNAmakI hetu batalAkara isake dvArA isa saba anuSThAnameM unakI kucha bhI rAja nahIM hAtI zreyomArgako sulabha aura svAdhIna batalAyA hai aura aura na isapara unakI koI prasannatA hI nirbhara hai- apanaM tejasvI tathA sukRnI Adi honekA kAraNa bhI yaha saba sAdhanA apane hI utthAnake liye kI jAtI isIko nirdiSTa kiyA hai, aura isI liye stutihai / isIse siddhika sAdhanoMmeM 'bhakti-yoga' ko eka vaMdanAdike rUpameM yaha bhakti aneka naimittika kriyAoMmukhya sthAna prApta hai, jisa 'bhakti-mArga' bhI kahate haiN| meM hI nahIM, kintu nityakI SaT zrAvazyaka kriyAoMmeM siddhiko prApta hue zuddhAtmAoMkI bhaktidvArA bhI zAmila kI gaI hai, jo ki saba AdhyAtmika mAtmotkarSa sAdhanekA nAma hI 'bhakti-yoga' athavA kriyAe~ haiM aura antardRSTipuruSoM (muniyoM tathA zrAvakoM) 'bhakti-mArga' hai aura 'bhakti' unake guNoMmeM anurAgako, ke dvArA AtmaguNoMke vikAsako lakSyameM rakhakara hI tadanukUla vartanako athavA unake prati guNAnurAga- nitya kI jAtI haiM aura tabhI ve AtmotkarSakI sAdhaka pUrvaka Adara-satkArarUpa pravRttiko kahate haiM, jo ki hotI haiM / anyathA, laukika lAbha, pUjA-pratiSThA, yaza, zuddhAtmavRttikI utpatti evaM rakSAkA sAdhana hai / stuti, bhaya, rUDhi zrAdikaM vaza hokara karanese unake dvArA prArthanA, vandanA, upAsanA, pUjA, sevA, zraddhA aura prazasta adhyavasAya nahIM bana sakatA aura na prazasta bhArAdhanA ye saba bhaktika hI rUpa athavA nAmAntara adhyavasAyake binA saMcita pApoM athava, karmokA haiN| stuti-pUjA-vandanAdi rUpase isa bhaktikriyAko nAza hokara AtmIya guNoMkA vikAsa hI siddha kiyA 'samyaktvavardinI kriyA' batalAyA hai, zubhopayogi jA sakatA hai| ataH isa viSayameM lakSyazuddhi evaM cAritra' likhA hai aura sAtha hI 'kRtikarma' bhI likhA bhAvazuddhipara dRSTi rakhanekI khAsa jarUrata hai, jisakA hai jisakA abhiprAya hai 'pApakarma-chedanakA anusstthaan'| sambandha vivekase hai| vinA vivekakaM koI bhI kriyA sadbhaktike dvArA prauddhatya tathA ahaMkArake tyAgapUrvaka yatheSTa phaladAyaka nahIM hotI, aura na binA vivekakI guNAnurAga bar3hanese prazasta adhyavasAyakI-kuzala bhakti sadbhakti hI kahalAtI hai| Page #64 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prinekAnta - / yAkaramavAmAndara ke viziSTa premI ha / aApane use apanI / / anya mAtA nAkA yAramA 50 mAAmaka kATamAyama 57000 kI mAyanA : mAma naka pradAna kI hai| aura apane dharma pannIko / narama :...) kA kAma gayanA * anamandhAna va anyAnamANa' kAra lAdA hai. mitra limvarUpa - nenalakSaNAvalI' aura gatana jagavAkya-macA ka, maMgraTyA grAdhakAza kAya yA hai|| usa bara pAsavAmAndagge anekAneka prakAzanakA mamAcAra pAkara zrAra namakA madAyaka kAmakA dekhakara zrApa mA ubhava sagara vana hai / / -0 -0 -0 -00 -0 -0 -0 ........ ... mAha zAnniprasAdajI jaina. TAmiyAnagara / lA0 nanasugvarAyajI jaina, nyU dehalI DyAlale do varSa 'anekAna ka macAlaka rahe haiM. ara use phimma cAnU kagarnakA zreya aApakA prAma hai| ima varSa ) kA mahAyatAkA vacana dekara zrApa umaka / mahAyava bana hai / vArasavAmandira ke grAma premI hai|| mAha zreyAMsapramAdajI jaina, lAhAra [yAra najIbAbAdaka mumida raIma va jamAdAra haiM, bImivAmandira' aura 'anekAnna' meM gvAma prema sambata haiN| Tama varSa 00)ma0 kI mahAyatAkA vacana dekara yAra bhI anakAntake mahAyaka bane haiN| Page #65 -------------------------------------------------------------------------- Page #66 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prAtma-bodha [ lekhaka-zrI bhagavat' jaina] 've saba bAteM kIjie / jinheM Atmonnatika icchuka kAmameM lAyA karate haiM / dina-rAta IzvarArAdhana, Atma-cintavana aura kaThina vratopavAsa karate rahie / lekina taba taka vaha 'saba-kucha nahIM mAnA jA sakatA, jaba taka ki 'Atma-bodha' prApta na ho jAe ! hA~, Atma-bodha' aisI hI cIz2a hai, use pAkara 'ikachA' miTa jAtI hai| kyoMki vaha sarvopari hai !! rahA ki a~gUThI kaba taka u~galImeM raho, aura kaba, manameM santoSa rahatA hai ki amuka cIja hamane kisa jagaha u~galIse nikala kara kho gaI ? amukako de dii| lekina vaisI hAlanameM dilapara kAbU cIjakA khojAnA hI jahA~ duHkhakA kAraNa hai, kagnA sakhta muzkila mAlUma hotA hai, jaba koI cIz2a , vahA~ sUryamitrako usase bhI kucha jyAdaha vajUhAta hai ! amAvadhAnIsa khA jAe ! isase bahasa nahIM cIz2a pahalI bAta to yaha, ki a~gUThI beza-kromatI hai ! ghaThiyA rahe yA krImatI ! 'gyo jAne kI jahA~se hada alAvaH isake bar3e raMja aura ghabarAhaTakI gujAyaza zurU hotI hai, vahIMsa manakI zAnti, prAyaH dUra bhAgane yoM hai ki a~gUThI apanI nahIM, varan ekakI-thor3e hI lagatI hai ! samaya ke lie rakhane-bharako amAnata thI ! amAnata sUryamitrako agara gharamaduHkha hai, to kucha be-jA aisekI hai jise DATa-DapaTa kara saMtuSTa nahIM kiyA jA nahIM ! ho sakatA hai-gataM na zocyaM' ke mAnane vAle sakatA, bahAnA banAkara piNDa nahIM chur3AyA jA koI dhImAna unheM baja-mUrkha kahanepara utArU hoN| para sktaa|'' vaha haiM rAjagRhIke pratApazAlI mahArAja ! yaha utanA hI anyAya-pUrNa rahegA, jitanA vAsanA- bAta yoM huI |-mhaaraaj sUryamitrako mAnate. tyAgI, parama zAnta, digambara-mAdhuko daridrI kahanA ! cInate haiM, rAjakA uThanA-baiThanA, karAva-karIba be 'gharakA konA-konA khoja DAlA gayA ! nagara- takulluphrI kA-sA vyavahAra ! magara sirpha mahArAjakI bothiyAM, rAjapatha-jahA~ jahA~ unhoMne gamana kiyA hai- progse hI! kyoMki sUryamitrako to rAjya mammAna maba, satarka-dRSTi dvArA dekhe jAcuke haiN| lekina a~gUThI karanA jaise Avazyaka hI hai! kA kahIM patA nahIM ! koI jagaha aisI nahIM bAkI kucha kAraNa vizeSa honepara mahArAjane a~gUgIko rahI jahAM use na hU~DhA-korA gayA ho ! bahuta yAda u~galIse unaag| sUryamitra pAsa hI the, de dI jarA karane para bhI sUryamitrako isakA javAba nahIM mila rakhane ke liye / miniTa, do miniTa to sUryamitra Page #67 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anekAnta [varSa 4 a~gUThIkA muTThImeM davAye rahe / phira dekhA to mahArAja soca rahe hai-'mahArAjakA kyA javAba diyA jAyegA? ko bhI a~gUThI vApasa lenemeM dera thii| ahatiyAtana darbArameM jAne takakI himmata nahIM par3a rahI, phira mu~ha sUryamitrana a~gUThIko u~galI meM DAla liyaa|...... kisa taraha dikhAyeM ? agara isI daramyAna unakI aura bAtoMhIbAtoMmeM ghara lauTa Ae ! na inheM bulAvaTa AjAya ? ThIka usI tarahakI a~gUThI bana a~gUThI vApasa karane kI yAda rahI, na mahAgajako mA~ga sakegI ? namUnA batAyA kaise jAyegA ? aura phira lenekI / ghara Akara nigAha gaI to a~gUThI u~galImeM! kitanI rakama cAhie-usake lie ? kucha zumAra hai ! socA-'bhUla hogaI / kala darbAgmeM hAjira kara deNge| yaha maiM kara kaise sakatA hUM ? kAza ! a~gUThI kahIM aura kSamA yAcanA bhI, apanI asAvadhAnI kI!' mila jAe ? kyA hogA aba ? yaha kauna banAe ? a~gUThI u~galI meM hI par3I rahI ! jyotiSa-vidyA-kovida bhI to ThIka-ThIka nahIM subaha jaba darbAgmeM calanekA vakta huA to u~galI batalA pA rahe / ghora saMkaTa hai| kaisI kaDuvI samasyA para nigAha gaI-sUnI u~galI !!! sUryamitrake dama khuzka ! zarIrakI raktapravAhinI dupaharI Dhalane lgii| . nAliyA~ jaise rukane lgiiN| AMkhoM ke Age kAle- sUryamitrakI dazAmeM koI antara nahIM / mu~ha sUgva bAdaloM jaise ur3ane lge| vaha sira thAma kara vahIM rahA hai / mana kaoNpa rahA hai| zarIra tApamAnakI garmIsa baiTha gae / sira jo cakarA rahA thaa| mAthepara pasIne mulamA jArahA hai / gharameM cUlhA nahIM sulagA / maraghaTa kI bUdeM jhalaka AI ! udAsI kA zAsana vyavasthitarUpase cala rahA hai|'aNguutthii kahA~ gaI ?-' kisIkI A~kheM barasa rahI haiM, kAI hicakiyA~ le rahA hatyake bhItarI konesa AvAja uThI aura zarIra hai| ghAtakakalpanA, yA ajJAta-bhaya A~khoMme, hRdayama ke gema-gemameM samA gaI !... lekina uttara thA Thasa rahA hai-'mahArAjakA krAMdha jIvita chor3egA yA kahA~ ?-detA kauna ? svayaM sUryamitrakA hRdaya hI nahIM ?' mauna thaa| sUryamitra chatapara cahalakadamI kara rahe the, isa ___ sArA parivAra duHkhita, bhatyadala ciMtita aura zrAzAsa ki manakI vyathA zAyada kucha ghaTe, ki sAre paricita vyathita / gharameM anAyAsa jaise bhUkampa anAyAma sar3akapara jAte hue eka ullasita-jatthepara kA hamalA huA ho!.. unakI najara par3I ! jattheme bUr3he the, adher3a the, sUryamitrakA mana duzcintAoM meM jakar3a rahA hai| javAna the aura khuzImeM lalakate hue bAlaka ! kucha jaise marI-makvIko cITiyA~ pakar3a rakhatI haiN| tana- striyA~ bhI thIM, jinake oThoMpara pavitra-mumkAna-sI badanakI sudha unheM nahIM hai| Aja darbArameM jAnA hiloreM laharA rahI thIM / vizva-vaicitryake isa sthagita kara diyA hai / khAne-pIneko hI nahIM, balki jvalantaudAharaNane sUryamitrake dukhate hue manameM eka bhUkha takako bhUle baiThe haiM ! camakasI paidA kI ! mana macala par3A-'ye loga kahA~ socanA hI jaise jarUrI kAma hai unakA prAja! jA rahe haiM ?' Page #68 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kiraNa 1] mAtma-poSa 56 . daryAphta kagayA gyaa|- 'vAsanAhIna, parama- ye hoM ! to'.....1 zAmakA jarA praberI calanA ThIka zAnta, tapodhana, digambara-sAdhu mahArAja 'sudharmAcArya' rahegA / jyAdaha loga dekha bhI na sakeMge, aura matalaba nagara-nivAsiyoMke bhAgyodayasa prerita hokara, samIpake bhI pUga ho jaayegaa|' udyAnameM padhAre haiN| sukhAbhilASI, dharma-premIjana unake aba sUryamitrake mahapara badahavAsIkI kucha kama darzana-bandana dvArA mahatpuNyopArjanake lie jArahe haiN| rekhAe~ thIM / bhItara AzA jo uTha-baiTha rahI thii| sUryamitrakA svArtha karavaTa badalane lgaa| akA- x x x x gNa hI, RSiprAgamanameM unheM apanI cintAnivRttikA AbhAsa dikhalAI dene lagA | vicAra mana lalakAratA, paira pIche haTate / prAzA uttejita AyA-'sambhava hai ye sAdhu apane tapobala, yA karatI, padamaryAdA murdA bnaatii| svArtha bhAge dhakelatA, vidyAbala dvAga aMgUThI ke bAreme kucha batalA sakeM! saMkoca pIke khader3aneko tula jAtA ! bar3I dera taka lekin......| yahI hotA rhaa| sUryamitra prAcAryapravarake samIpa taka usI vakta ticAroMke mArga meM rukAvaTa A na pahuMcakara, dUra hI dUra cakkara kATate rahe / kabhI khar3I huii| 'lekina mega eka jaina-RSike pAsa socate-'lauTa caleM / ' kabhI-'Ae haiM toM pUchanA jAnA, kahA~ taka ThIka rahegA ? prajAkI dRSTimeM * ?- caahie|' agara mahArAjane suna pAyA...: 'maiM ? maiM eka zAna sindhu AcArya-mahArAjane dekhA-'nikaTagajya-karmacArI hokara eka sAdhuke pAsa. dInatAke bhavya hai-Atmabodha prApta kara sakatA hai|' bhAva lekara jAU~ ?-nahIM, yaha hargija ucita nhiiN| udhara sUryamitra soca rahe haiM-'itane nAgarikoMke a~gUThIke lobhameM pada-maryAdAko bhUlajAnA mUrkhatA bIca, maiM kaise pUcha sakU~gA ki merI aMgUThI kahA~ gaI ? hogii|' milegI yA nahIM ? milegI to kaba, kahA~ ?.... antadvenda !!! kisAdhuziromaNi svayaM kaha uThate haiM-'sUrya'para, a~gUThIkI samasyAkA hala honA to jarUrI mitra / apane mahArAjakI aMgUThI khokara aba cintaahai| bagaira vaisA hue maMga pada khataresa vAlI hai, yaha vAna bana rahe ho ? vaha sAndhyatarpaNa karate samaya, kauna kaha sakatA hai ? a~gUThI sAdhAraNa nahIM, malya- u~galIse nikala kara-tAlAbakaM kamalameM jA girI vAna hai| merA bhaviSya usake sAtha khoyA jA rahA hai| hai| subaha kamala khulanepara mila jAyegI, cintA usake anveSaNakA mArga nizcita honA hI caahie|' kyA hai !' duvidhA ! asamaMjasa !! ___ sUryamitrake jalate hue hRdayapara jaise meSa-vRSTi kyA karanA cAhie ? AzApara saba-kucha kiyA huI / kama acambhita hue hoM, yaha bhI nhiiN| kAza ! jAtA hai| phira apanA svArtha bhI to hai| agara sAdhu-zabda saca nikaleM" ke sAtha 2 yaha bhI socane a~gUThI milanekA upAya mila gayA taba ? sAdhuoMke lage ki hai jarUra koI-na-koI vidyA, inake pAsa ! pAsa bar3I-bar3I vidyAe~ hotI hai, kauna jAneM unhoMmeMse nahIM, mega nAma lekara sambodhana kaise kiyA ? a~gUThI Page #69 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anekAnta [varSa 4 rAjAkI thI yaha inheM kaise mAlUma ? isakA to kisI adhUrApanasA nIMda nahIM lene detA thaa| Aja bhI ko bhI patA nahIM hai-aba tk|' vahI saba kucha hai / pharka hai to itanA ki Aja usa aura vaha lauTa par3e umI dama ! barora kucha kahe- takalIfakI kismameM tabdIlI hogaI hai| sune, cupa ! halkI prasannatA aura mInA-sandeha donoM rAta bItatI jArahI hai| para sUryamitrakA dhyAna unake sAtha the| usakI ora kataI nahIM hai / vaha soca rahe haiMrAta, kaisI vihvalatA kaisI asamaMjasatA aura 'kitanI upayogI, kitanI amUlya, kitanI kalyANa kArI vidyA hai ? aisI vidyA pAne para saMsArameM kyA kaisI dhUpa-chAyAsI AzA-nirAzAke sAtha biitii| nahIM kiyA jAsakatA ? jarUra lenI cAhie-yaha yaha kahanese adhika anumAna lagAnekI bAta hai| vidyA ! phira brahma bAlakakA to vidyApara pUrNAdhikAra __subaha huA ! sUrya car3hA ! sUryamitra-kamala-vika hai| jo vidyA le vaha thodd'ii|' sita hue / tabhI do atyaMta lAlAyita A~khoMne dekhA -ratnAlaMkRta, netra-vallabha, sundara a~gUThI, vizAla vidyA prApta honepara vaha kyA 2 kara sakate haiM ? paMkhuriyoM vAle manohara kamalakI godameM par3I muskarA kAnasA vidvAn taba unaka mukAbilakA ginA jA rahI hai| sakegA ? bhaviSyaka garbhameM kyA hai, kyA atItakI gAMda harSameM Dabehae zarIrake donoM hAthoMne zIghratA meM samA cukA hai ? jaba yaha vaha batAe~ge, taba kitanA pUrvaka use prApta kara liyA, aura isake dasare hI kSaNa yaza, kitanA nAma unheM saMsArameM milegA ? mahAgajake a~gUThI sUryamitra kI uMgalI meM par3I, apane saubhAgya hRdayameM taba unake lie kitanI jagaha bana jAyegI ? para jaise ha~sa rahI thii| Adi madhura-kalpanAe~, calacitrakI taraha A~khoMka sUryamitra darbAra gae--manameM na saMkoca thA, na Age sajIva bana kara Ane lgiiN| bhaya / hamezAkI taraha prasanna, gaMbhIra, gurutvpuurnn| aura ?-isI atRpta-lAlasAke sunahare-svapnoM baiThe ! apanI bhUlakI samAlocanA karate hue meM rAtakI gata bIta gii| lekina subaha, prabhAtake a~gUThI mahArAjako sauNpii| unhoMne mAmUlI tavajahake nae sUrajake sAtha-sAtha sUryamitrake hRdayameM bhI eka sAtha a~gUThI hAthameM lI aura u~galImeM pahina lii| navInatAne janma liyaa| vaha thI-vidyAprAptikI ___eka choTI, saMkSepa sI muskarAhaTa unake aoThoM aTUTaceSTA / vidyA manameM cubha jo gaI thii| para dikhalAI dii| manameM cubhIkA upAya hai-dRr3hasaMkalpa / rAtabhara phira dainika raajkaary| jo korIA~khoM udher3abuna hotI rahI hai, usane x xxx sUryamitrako isI natIjepara pahu~cAyA hai| aba unheM rukAvaTeM, pathabhRSTa nahIM kara sakatIM / bAdhAe~ ina dinoM sUryamitrakA jIvana jAne kaisA bana rahA cittavRttiko DulA nahIM sktiiN| jo lahara uThI hai, hai ? pichalI rAta bhI vihvalatA, bhUkhasI, cAvasA, vaha vidyA prApta hone taka aba unakA sAtha degii| Page #70 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kiraNa 1] Atma-yodha 61 yaha hai antarAtmAkI pukAra ! Atma-vizvAsakA bhUla rahA hai ki - 'vaha vidyA koI alaga vastu nahIM / ' khulA rUpa !!! X balki isakI apanI bIja hai| kevala 'anasamajha ke antarane use 'para' banA diyA hai| cAhe to tatkAla use pA sakatA hai, hai hI usakI isa lie / ' phira bole- 'to usa vidyAkI hI kevala icchA rakhate ho-- sUryamitra ? jise vaha 'mahAna' samajhakara mA~ga rahe haiM, gurudeva ke lie vaha sAdhAraNa se adhika nahIM / usake liye 'kevala' zabda istemAla kara rahe haiN| isa udAra rahasya ne unheM cauMkA diyA | jAgarita lAlasAmeM bala saMcAra huA / vicAra AyA- 'honaho RSike pAsa isase bhI mUlyavAn aura bhI vidyAe~ haiN| tabhI yaha bAta hai / lekina eka sAtha jyAdahake lie mu~ha phailAnA zAyada mahArAjane 'dharmavRddhi' dI / kahA- 'Atmabandhu ! ThIka na rhegaa| mumakina hai - tapasvI jI nArAja a~gUThI mila gaI, aba kyA cintA hai ? ' 1 'mahArAja ! ..." sUryamitrane kahanA cAhA, lekina kaha na sake / socane lage kina zabdoM meM kahA jAe ? bAta kI zurUAta kahA~ se ho ? savAla 'mA~gane' kA hai / 'mA~ganA' vaha kAma hai jo duniyAke sAre kAmoMse muzkila - kaThina hotA hai / hojAe~ / 'rAjA, yogI, agni, jala inakI ulTI gIti / ' - mazahUra hI to hai / phira apanakA itanese philahAla kAma cala sakatA hai| bAqI phira / adhika se adhika svara meM miThAsa lAnekA prayatna karate hue sUryamitrane uttara diyA- 'hA~ ! mahArAja ! vaha vidyA mujhe milanI caahie| bar3I kRpA hogI, janma ehasAna mAnU~ gA / ' kSaNoMke antarAla ke bAda - mahArAja bole'kaho sUryamitra ! kyA kahanA cAhate ho ?' 'vidyA dene meM to mujhe ukA nahIM / lekina muzkila to tumhAre lie yaha hai ki vidyA, binA merA jaisA veSa dhAraNa kiye AtI hI nahIM / soco, isakelie maiM kyA kara sakatA hU~ ?' sUryamitrakA mana khulasA gayA / mahArAjake vacana - mAdhuryameM unheM vaha AtmIyatA milI, jo aba taka unase dUra thii| ADambara-rahita zabdoM meM, caraNoMmeM sira navAte hue bole- 'yogIzvara ! hameM vaha vidyA do, jisake dvArA tuma antarakI bAta jAna lete ho, khoI vastukA bheda samajha pAte ho / ' - mahArAjane gaMbhIra svarameM, vastusthitike sAtha sAtha apanI vivazatA sAmane rkkhii| sUryamitra utsuka netroMse tAkate rahe, bole kucha nahIM / sambhava hai, bolane ke lie unheM zabda hI na mile hoM - manamAphika / X X X [ 4 ] bag2aira isa bAtakA vicAra kie ki hama rAjyamAnya purohita haiM / pada-maryAdA bhI koI cIja hai / jinheM sira navA rahe haiM, vaha apane mAnya-saMnyAsI nahIM, varan digambaratvakaM hAmI, eka maharSi haiN|suurymitrne vinayapUrvaka tapodhana sudharmAcAryako praNAma kiyA / Aja unake hRdaya meM saMkoca nahIM hai / ghabarAhaTa bhI nahIM, ki koI degblegaa| mu~hapara santoSa hai, A~khoM meM vinaya | mahArAja muskarAye / zAyada socane lage - 'kitanA bholA hai - yaha mAnava ! vidyA-lobhane ise parAjita kara rakhA hai, cupa uThakara cale aae| X X X X Page #71 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 62 anekAnta [varSa 4 para sUryamitrane samajhA usa bAdhA / bole-ghabapara Akara mUryamitrane mazavarA kiyaa| vidyAkI rAo nahIM / maiM saMnyAsI jarUra bana rahA hU~, lekina mahattA manameM ghula jo cukI thii| sahaja hI vaha vidyA yaha mata samajho, ki tumheM yA baccoMko bhUla jaauuNgaa| lobhako chor3a kaime makane the ? mujhe kisIkI cintA na rhegii| nahIM, saba taraha aimA ___ kahane lage-'digambara sAdhu banakara bhI agara hI rhuuNgaa| sirfa digambara-sAdhukA rUpa rakhanA hogaa| vaha vidyA mujhe milatI hai, to merA gvayAla hai-itane vidyA jo binA vaisA kie nahIM aatii| majabUrI hai meM bhI maeNhagI nhiiN| digambara sAdhu bananA apanI na? -isI lie !' mAnyatAke khilApha jarUra hai. lekina maiM jo bana rahA to kaba taka lauTa sakoge ?'-strIne hArakara, hU~ vaha bhaktake rUpameM nahIM. vagna vidyAprAptikaM, sAdhana zrAdhInastha-svagmeM puuchaa| ke tarIkepara / vaha bhI hamezA-hamezAke lie nahIM, sirpha 'vApasa ? vidyA milI nahIM ki lauTe nahIM / sAdhu vidyAko 'apanI' banA lene taka hii| aba vicAra bananekA zauka thor3A hai ?-bahuta lagA-mahInA karo kyA harja hai ? 'mega to yahI mata hai ki digambara bhara |'-aur vaha jaise piNDa chur3Akara bhAge ! mAdhu bananA unanA buga nahIM, jitanI gaharI bhUla ima xxxx suyogako chor3a denasa hogii| dUsarA dina hai|___ brAhmaNaparivArakaM Age viSama samasyA hai| ghuTI sUryamitra digambara-sAdhuke bhavya bandanIya veSameM, ke lAbha jahA~ pIneke liye prerita karate haiM, badajAyakA taponidhi sadharmAcAryaka samIpa virAje haiM / bhaktautanA hI roka denekI himmata dikhAtA hai| bAta gaNa Ata haiM, zraddhA-pUrvaka abhivAdanakara, puNyakucha dera 'nAhI nukara' kI ghATImeM par3I rhii| lekina lAbha lete haiM, aura cale jAte haiN| mUryamitra kI 'lagana' meM kAphI majabUtI thI, bala thaa| avasara pAkara sUryamitra bole-'prabho / mAjJA Akhira maba logoMko mvIkArokti dvArA unakA mArga nakala maiMne sAdhutA svIkAra karalI / aba mujhe vidyA abAdhita karanA hI pdd'aa| mila jAnI caahie|' Age bar3he ! 'jarUra !'-vAtsalyamayI svarameM mahAgaja ne khIne zrAkara rAmnA geka liyaa| a~dhe hue galese uttara diyA-'lekina jarA dhairyase kAma lA / merI jaise bar3I dera ro leneke bAda aba bolanekA maukA taraha kriyAe~ kage, AtmavizvAsa rakho; aura milA ho, bolI-'kahA~ cale ? bacoMkI, merI, kimI zAkha-adhyayanameM dina bitAo / avazya tumheM kI kucha ciMtA nahIM, vidyA hI saba kucha tumhArI bana vidyAe~ prApta hoNgii| eka vahI nahIM, aura bhI rahI hai ? 'saMnyAsI banoge ? maiM kaise gharameM raha sAtha-sAtha / ' sakU~gI ?' __ sUryamitrane bAteM sunI hI nahIM, hRdayameM dhrliiN| vaha rodI ! tadanukUla AcaraNa bhI kiyA-aTUTa lagana, aura use jaime ronA jarUrI thaa| zraddhAke sAtha! Page #72 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kiraNa 1] ahiMsA-satva kaI dina pAe aura cale ge| Aja kitanA dIna bana rahA hai| kyA nahIM hai-isake hRdayameM kucha jJAna-saMcAra hone lgaa| lagane pAsa ? lekina sAMsArikatA isakA pIchA chor3e taba ?' lagA jaise A~syoMke bhAgese paradAsA uThatA jA / isI samaya gurudeva bole-'kaho sUryamitra ! aba vidyAkI lAlasA bAkI hai kyA? 'cAhiye ?' __ pUchane lage-'svAmI / zAstrasvAdhyAyameM sUryamitrane tatkAla uttara diyA-'nahIM, prabho ! Ananda to khUba AtA hai, para abhI vaha vidyA mujhe aba mujhe vidyAkI jarUrata nhiiN| aba mujhe usase nahIM mila skii|' kahIM mUlyavAna vastu-prAtmabAdha mila cukA hai| ___ 'milegI ! jisa dina vidyAkI lAlamA manase usa pA lenepara kisIkI icchA nahIM rahanI !' / dUra ho jAyegI, usI dina vidyA tumhAre caraNoMmeM xxx laattegii|'-mhaagjne gaMbhIra vANIme vyakta kiyaa| sUryamitra !!!sUryamitrakA mana dhulatA jArahA hai| vAsanAe~ Aja mahAna tapamvI hI nahIM, mahAn prAcArya kSINa horahI haiN| jJAna jAgarita horahA hai| haiN| anekoM vidyAe~ unheM siddha haiN| lekina ve unheM bahuna dina bIta ge| jAnate taka nhiiN| unheM unase kyA prayojana ? kyA zAstra adhyayana karate 2 vaha socane lage-eka vAstA ? aba unheM vaha vastu mila cukI hai jo atyaMta dina !.."zro / vidyAke lobhameM maiMne itane dina durlabha, amUlya aura mahAmaukhyapradAtA hai, vidyAoM nikAla diye / kapUra dekara kaMkar3a lenA cAhatA thA ? kI usake Age kyA vakaata ? vaha vastu haibana-mUrkhatA ! mahAna aizvaryakA mvAmI yaha prAtmA; Atma-bAMdha // ahiMsA-tattva ( lekhaka-zrI bra0 zItalaprasAda ) [ isa lekhake lekhaka bra0 zItalaprasAda jI arsese bImAra haiM-kampavAtase pIr3ita haiM, phira bhI Apane anekAntake vizeSAGkake lie yaha choTAsA sundara tathA upayogI legya likhakara bhejanekI kRpA kI hai, isake lie maiM ApakA bahata AbhArI haiN| kAmakI-kartavya pAlanakI lagana isako kahate haiN| aura yaha hai anukaraNIya sevAbhAva !! -sampAdaka] zrI samantabhadrAcAryane mvaracita svayaMbhUstotrameM / ra vaise hI ahiMsAtattvameM koI rAga-dveSa-moha-bhAva nahIM kahA hai ki ahiMmA paramabrahmasvarUpa hai| jaise parama- haina prArambhI hiMsA hai| jahA~ mana-vacana-kAyakI hai, na dravyahiMsA hai, na bhAvahiMsA hai, na saMkalpI hiMsA brahma paramAtmAmeM koI vikAra nahIM hai, gagadveSa nahIM hai, gagAdi kriyA na hokara AtmA apane AtmasvarUpameM icchA-moha nahIM hai, na koI hiMsAtmaka bhAva hai; sthita rahatA hai vahIM ahiMsAtattva hai| Page #73 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anekAnta [varSa 4 jaina tIrthakaroMne aisI ahiMsAko hI Adarza hiMsAkA tyAga tA kara detA hai, arthAt hiMsAke abhiahiMsA kahA hai| isameM jo kucha bhI kamo hai vaha hiMsA prAyase hiMsAtmaka kArya nahIM krtaa| parantu prArambhI meM garbhita hai / rAgadveSa-mohAdi vibhAvoMse AtmAke hiMsAko bhI hiMsA hI samajhanA cAhiye, kyoMki usa vItarAgatAdi bhAva prANoMkI hiMsA hotI hai / dravya- meM kAraNa bhAvahiMsAmayI kaSAyabhAva hai, isalie prANoMke pAtako dravyahiMsA kahate haiN| parantu vaha bhAva- jitanA bhI zakya ho prArambhI hiMsAse bacanA hiMsAke binA hiMsA nAma nahIM pAtI hai| jaise koI cAhiye / prArambhI hiMsAke tIna bheda haiM-udyogI, sAdhu bhUmi dekha kara calatA hai, usake pariNAmoMmeM gRhArambhI aura virodhI / inameMse yadi koI prakArakI jIvarakSAkA bhAva hai-jIvahiMsAkA bhAva nahIM hai hiMsA gRhasthIsa bana jAya to vaha use hiMsA hI aisI dazAmeM yadi acAnaka kisI kSudrajantukA ghAta samajhe / hisAko ahiMsA dharma mAnanA mithyA hogA / hAtha yA paga dvArA ho jAve, to vaha muni usa dravya- jitanI kama hiMsAsa kAma hosake utanA udyama karanA hiMsAkA bhAgI na hogaa| kyoMki usake bhAvameM hiMsA gRhasthakA kartavya hai| hiMsAtmaka yuddhoMkI apekSA yadi nahIM hai, isalie vAstavameM bhAvahiMsA hI hiMsA hai| zAntimayI prayogoMse parasparake manamuTAva miTa sakeM dravyahiMsA bhAvahiMsAkA prakaTa kArya hai, isaliye dravya- to ahiMsA dharmake mAnanevAle gRhasthakA aisA hI kartahiMsAko bhI hiMsA kahate haiN| tAtparya yaha hai ki jaina vya ThIka hogaa| paraspara virodha honepara andha hokara tIrthakaroMne ahiMsAko hI dharma mAnA hai / jagatameM eka dUsareko nirdayatAsa hAni pahu~cAnA ghora hiMsA vyavahAra karate hue vyavahArI jIvoMse sarvathA ahiMsA hai| mAnavIya kartavyase bAhara hai| kA pAlana ho nahIM sakatA / taba jitane aMzameM yadi koI dhArmika kAryake liye prArambha karatA hai ahiMsAtatvameM kamI rahegI, utane aMzameM ve hiMmAke se aura usameM hisA hotI hai, to bhI usa hiMsAko bhAgI hoNge| agara eka sAdhu bhI ho, aura vaha zubha dharma nahIM kahA jA sakatA | caMki prArambhI hiMsAke gaga-vaza zubha kriyA karatA ho, to usa samaya ahiMsA mukAbale meM dhArmika lAbha adhika hogA, isa liye ke tatvase bAhara hai kyoMki zubhagagameM maMda kaSAyakA upacArase usa prArambhI hiMsAko bhI dharmameM garbhita mala hai| jitanA kaSAyakA mala hai utanA hI hiMsAkA kara dete haiM / prayojana yaha hai ki ahiMmA sadA doSa hai / zuddha bhAvameM kaSAyarahita ramaNa karanA ahiMsA hI rahegI, aura vaha vItarAgabhAvamaya hai yA ahiMsA hogaa| gRhasthoMkA bhI yahI Adarza honA cAhiye parabrahmasvarUpa hai| isameM jitane aMzoM meM jo kucha kamI hai vaha saba utane aMzoMmeM hiMsA hai / jaina siddhAntakA vItarAgabhAvako hI ahiMmA mAnanA cAhiye / yahI prAzaya hai / isa hI para nizcaya lAkara haraeka jaba zubha rAga bhI hiMsA hai taba azubha rAga vyaktiko ahiMsAke zivarapara pahu~canekA udyama se kiyA huA gRhasthIkA prArambha hiMsAtmaka kyoM na zIghratAse yA zanaiH zanaiH karanA cAhiye / ho ? yaha bAta dUsarI hai ki sAdhAraNa gRhastha saMkalpI Page #74 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jainadharma aura ahiMsA (lempaka-zrI ajitaprasAda jaina, ema0 e0, eDavokeTa) -RRRRRANGER jainadharma ahiMsA-pradhAna dharma hai| "ahiMsA paramo bahavo jIvA yonau hiMsyante maithune tadvat / / 10 / / dharmaH" mahAbhAratakA bhI vAkya hai; parantu yaha jainadharma yadapi kriyate kizcinmadanodrekAdanagaramaNAdi / kA khAsa jhaNDA hai| jainadharmakA nAma hI ahiMsAdharma tatrApi bhavati hiMsA rAgAdyutpattitantratvAt / / 109 / / hiMsA paryAyatvAtsiddhA hiMsAntaraNasaneSu / jainAcAryoM ne cAritrakI vyavasthA aura mImAMsA bahiraGgeSu tu niyataM prayAtu mUDhuMva hiMsAtvam / / 11 / / ahiMsAke AdhArapara kI hai| indriya-damana, tyAgAva- evaMvidhamaparamapi jJAtvA muzcatyanarthadaNDaM yaH / lambana, vratoMkA anuSThAna, sAmAyikakA sevana, citta tasyAnizamanavayaM vijayamahiMsAvataM labhate // 14 // kI ekAgratAkA sampAdana, cintA-nirodha, dharmadhyAna, iti yaH SoDazayAmAna gamayati parimuktasakalasAvaNaH / zukladhyAna, sabakucha ahiMsAdharmakA hIpAlana hai| prAta- tasya tadAnIM niyataM pUrNamahiMsAvataM bhavati // 157 / / dhyAna-raudradhyAnAdirUpa mAvadha cittavRttise tathA yogoM itthamazeSitahiMsaH prayAti sa mahAbatitvamupacArAt / kI-mana-vacana-kAyakI asAvadhAna pravRttise dravya udayati caritramAhe labhate tu na saMyamasthAnam // 160 / / prANoMkA vyaparopaNa na hote hue bhI AtmAke svaccha iti yaH parimitabhogaiH santuSTastyajatibahunAna bhogAn / nijabhAvakA nAza hotA hai, aura aisA honA hiMsA hai- bahutarahiMmAvirahAttamyA'hiMsA viziSTA syAt // 166 / / AtmasvabhAvakA ghAta hai| hiMsAyAH paryAyA lAmo'tra nirasyataM yato dAne / zrI amRtacandrasUgnei puruSArthasiddhayupAyameM bar3e tasmAdanithivitaraNaM hiMsAvyuparamaNameveSTam // 172 / / jorake sAtha yaha upadeza diyA hai ki saba pApa hiMsAmeM nIyante'tra kaSAyA hiMsAyA hetavA yatastanutAm / aura saba puNya ahiMsAmeM garbhita haiN| himA-ahiMsA sallekhanAmapi tataH prAhurahiMsAprasiddhayartham / / 17 / / kI vyApakatAko batalAne vAle Apake kucha vAkya ahiMsAkA aTala pradhAna samyakadarzanakI pahilI isa prakAra haiM: nizAnI hai aura umakA vyavahAra (amala) samyak cAritrakA mArga hai / vratI zrAvaka ahiMsAvratako ekasarvasminnapyasmin pramattayogaikahetukathanaM yat / deza dhAraNa karatA hai| vaha hiMsAkA sAvadyayoga tathA anRtavacane'pi tasmAniyataM hiMsA samavasarati // 99 // azubhakarmAsrava-kAraNa pApa mAnatA hai| yadi vaha arthA nAma ya ete, prANA ete bahizcarAH puMsAm / ekadeza hiMsA karatA hai to usako kSamya, vAjibI, harati sa tasya prANAn , yo yasya jano haratyarthAn / / 10 / / ThIka, anivArya, dharmAnukUla, dharmAdezAnusAra nahIM hiMsyante tilanAlyAM taptAyasi vinihite tilA yadvan / maantaa| vaha usakA pratyAkhyAna, pratikramaNa tathA Page #75 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anekAnta 66 Atma prAyazcitta karatA hai aura hiMsA bana jAne nindA va aphasosa kiyA karatA hai / vratI zrAvakake liye ArambhI, udyogI, virodhI hiMsAkI ijAjata, anujJA, anumati, Adeza jainAcAryoMne kahIM kabhI nahIM diyA hai| hiMsA hara hAlata meM hiMsA hai-- ahiMsA nahIM ho sakatI / hiMsA meM kaSAyabhAvoM ke kAraNa jisa prakAra kI tIvratA yA maMdatA hogI usake kAraNa se hone vAle karmabandha meM bhI usI prakArakI tIvratA yA maMdatA tri aura phala bhI usakA tadrUpa hI hogaa| isameM kisI kI bhI koI rU- riyAyata nahIM cala sakatI / vratI zrAvakake liye hiMmA anivArya bhI nahIM hai / mahAtmA gAMdhIne to manuSyamAtrake liye yaha spaSTa zabdoM aura vizada yuktiyoMse ghoSita kara diyA hai ki hiMsAprata bar3I hada taka pratyeka nAgarika dhAraNa kara sakatA hai - dainika sAmAjika vyavahAra meM lAsakatA hai| rASTrIya svarAjya-prApti meM aura tatpazcAt rAjyaprabandhameM, nAgarika jIvana meM, hiMsA se bace rahanA muzkila nahIM hai / mahAtmAjI prazna kiyA gayA ki kAMgresa- bAla - eTIyara-dalako bhAle, talavAra, lAThI Adi zastra calAne kI zikSA dI jAtI aura abhyAsa karAyA jAtA hai, yaha kahAM taka ThIka hai aura isakA zrAzaya kyA hai ? unhoMne javAba meM likhA hai ki - fauja meM bharatI hone vAle sipAhI ke liye to kevala zArIrika majabUtIkI parIkSA kI jAtI hai; aurateM, bur3e, kacce, javAna aura rogI bharatI nahIM kiye jAte; lekina kAMgresakI ahiMsAtmaka palaTana meM to mAnasika yogyatA kI parIkSA hI pradhAna hai aura aurateM, buDDhe, kacce javAna, laMgar3e, andhe aura kor3hI bhI bhartIke lAyaqa ho sakate haiN| kAMgresake ahiMsAtmaka zAnta sainikako [ varSa 4 dUsareke vadha karanekI liyAqata nahIM cAhiye; usameM apane prANa samarpaNa kI himmata hone kI jarUrata hai / hamane dekhA hai ki dasa-bAraha varSa ke bacce pUrNa satyAgraha karane meM saphala hue haiN| kAMgresa- cAlaNTIyarako talavAra, bhAle, lAThIkI jarUrata nahIM pdd'egii| janatA kI sevAparicaryA, caukIdArI, durjanako durvyavahAra se rokanA aura durjanakaM AkramaNase apanI jAna dekara bhI sajjanako bacAnA usakA kartavya hogA / kAMgresa vAlaNTIyarakI vardI bhar3akIlI na hogI balki sAdI aura g2arIboM kIsI rhegii| kAMgresa- vAlaNTIyara prANImAtra kA mitra hogA; vaha kisIko zatru nahIM mAnegA; aura jisako loga zatru samajheM usake vAste bhI kAMgresa vAlaraTIyarake hRdaya meM dayAbhAva hogA / kAMgresa- vAlaTIyarakA yaha aTala zraddhAna hai ki koI manuSya svabhAvase durjana nahIM hai aura pratyeka manuSyako bhale, buremeM viveka karanekI zakti hai| zarIrakA zaktimAna rakhaneke liye vaha haThayoga-vyAyAmakA prayoga karegA / aise vAlaTIyara meM yaha zakti hogI ki vaha rAta-dina eka jagaha jama kara paharA degA; garmI, sardI, varSA saha legA aura bImAra nahIM par3egA; khatare kI jagaha niDara pahu~cegA; Aga bujhAne ke liye bhAga par3egA; sunasAna jaMgaloM aura bhayAnaka sthAnoM meM akelA pahu~cegA, mAra-pITa, bhUgya pyAsa, anya yAtanA saha sakegA, lAThI calAte huye balavAiyoMkI bhIr3a meM ghusa par3egA, car3hI huI nadI aura gahare kue~ meM janatAko bacAne ke liye phA~da par3egA, usakA zastra aura astra Atmabala aura paramAtma-vizvAsa hai / tI jaina zrAvaka bhI prAyaH ye hI lakSaNa haiM jo Upara kahe gae haiN| hara aisA zrAvaka ahiMsaka, satyavaktA, nirlobhI, sarala svabhAvI, brahmacArI, niDara, Page #76 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kiraNa 1] jaga cir3iyA raina baserA hai zarIrako nazvara aura AtmAko amara samajhane vAlA rahA hai| jainAcAryoMne kisI hAlatameM bhI hiMsAkI hotA hai| apane bratakI maryAdAkA ullaMghana kara vaha ijAjata, paravAnagI, chUTa, Adeza yA AjJA nahIM dI apanI zaktibhara hiMsAkA bhAva-hiMsAkA vicAra apane hai| jo vyakti jisa hAlatameM jaise pariNAmoMse hiMsA manameM prAne hI nahIM detaa| . karegA, vaha hiMsAkaM phalakA bhAgI avazya hogA / 'zaThena zAThyam' kI nIti, gAlIkA javAba gAlI, hiMsA-karma kisI dazAmeM bhI kSamya, ThIka, vAjibo, thappar3akA javAba thappar3a, lAThIkA javAbalAThI-yahajaina ucita yA dharmAnakala nahIM samajhA jA sktaa| dharmakI zikSA yA jainAcAryoMkA siddhAnta kabhI nahIM ajitAzrama, lkhnuu| tA0 19-10-40 jaga cir3iyA raina baserA hai zro gAphila ! soca jarA manameM, jaga cir3iyA raina baserA hai| mAnava ! tUne dekhA, tana yaha, miTTIkA eka khilaunA hai| tU viha~sa rahA hai dekha jisa, kala dekha use hI ronA hai| uTha jAga, bA~dha apanI gaTharI, hotA jA rahA saverA hai| zro gAphila ! soca jarA manameM, jaga cir3iyA-raina-baserA hai / jaba AyegA tUphAna prabala, jhar3a jAyeMge vaibhava sAre / kucha phikra karo nija jIvanakI, kyoM banate jAtaM matavAle // sunale, kucha soca samajha bhI le, isa jagameM koi na terA hai| o gAphila ! soca jarA manameM, jaga cir3iyA-raina-baserA hai| mAnava mAnavako cUsa rahA, jaga cillAtA dAnA dAnA / yaha bharA udara vaha kRzitakAya, antara isakA kyA pahicAnA? sArI duniyA matalabakI aba, jo kucha karale vaha tega hai| ' AgAphila ! soca kharA manameM, jaga cir3iyA-raina-basaMrA hai / / tere saba sAthI cale gaye, kyA soca rahA apane manameM ? AnA jAnA hai lagA sadA, koI raha nahIM makA jagameM / tU bhI aba jalda samhala jA re ! yaha alpa samayakA Dega hai| zro gAphila ! soca jarA manameM, jaga cir3iyA-raina baserA hai|| jo calA gayA vaha AvegA, jo AyA hai vaha jAnA hai| o bhole mAnava ! soca samajha, jaga eka musAphirakhAnA hai| suna ! dekha dekha magameM paga rakha, sArA jaga yahI luTerA hai| o gAphila ! soca jarA manameM, jaga cir3iyA-rena-basega hai| yAtrA terI hai mahAkaThina, kaNTakAkIrNa patharIlA maga / bAdhAyeM, sirapara nAca rahIM, mata kharo-bar3hAte jAnA paga / / oNdhI AI tUphAna prabala, hotA jA rahA a~dherA hai| o gAphila ! soca jarA manameM, jaga cir3iyA-raina-baserA hai| (lekhaka-harIndrabhUSaNa jaina) Page #77 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vivAha aura hamArA samAja (lekhikA-zrI lalitAkumArI pATaNI 'viduSI', prabhAkara) ['anekAnta' ke pAThaka zrImatI lalitAkumArIjIse kucha paricita jarUra haiM-Apake lekhoMko anekAntameM par3ha cuke haiN| Apa zrImAn dArogA motIlAlajI pATaNI, jayapurakI supautrI haiM aura zikSA tathA samAjasadhArake kAmoMse vizeSa prema rakhatI haiN| hAlameM opane apane vivAhase kucha dina pUrva, apanI bhAvaja suzIlA devIke anurodhapara "vivAha aura hamArA samAja" nAmakI eka choTIsI pustaka likhI hai, jisameM pA~ca prakaraNa haiM-1 vivAha kyA hai ?, 2 vivAhakA uddezya, 3 vivAha kaba kiyA jAya ?, 4 bejor3a vivAha aura 5 vaivAhika kaThinAiyA~ / yaha pustaka ukta suzIlA devIne apane 'prakAzakIya' vaktavyake sAtha chapAkara ma~gasira mAsameM vivAhake zubha avasarapara bheMTarUpameM vitaraNa kI hai aura apaneko samAlocanArtha prApta huI hai| pustaka sundara DhaMgase likhI gaI hai| vicAroMkI prauDhatA, hRdaya kI udAratA aura kathanakI nirbhIkatAko liye hue hai, khUba upayogI hai aura pracAra kiye jAne ke yogya hai| vivAha-viSayameM strIsamAjakI orase yaha prayatna niHsandeha prazaMsanIya hai / aisI pustakoMkA vivAha jaise avasaroMpara upahAramvarUpa vitaraNa kiyA jAnA samAjameM acchA vAtAvaraNa paidA kregaa| astu; yahA~ pAThakoMkI jAnakArIke liye pustakake zurUke do aMza namUneka taurapara nIce diye jAte haiN| -sampAdaka] vivAha kyA hai ? rAjanaitika aura dhArmika jIvana bhI sammilita hai| jisa taraha vivAha strI puruSoMka mAmAjika-kauTumbika vivAhake sambandhameM kalama uThAneke pahale svabhAvataH bhAdi jIvanako paraspara milA denA hai, usI taraha yaha savAla uThatA hai ki vivAha hai kyA vastu ? vivAha vivAha unake dhArmika aura rAjanaitika jIvanakA bhI kA jo zAbdika artha nikalatA hai vaha hai-vizeSa ekIkaraNa karatA hai| artha yaha huA ki vivAhake rUpase vahana karanA yAnI DhonA / kauna kisakA vahana pahale jo strI-puruSa apane haraeka AcaraNameM svatantra kare ? uttara hogA-strIkA puruSako vahana karanA aura the, vRttiyoMmeM svacchanda the aura jIvanacaryA meM svAdhIna puruSakA strIko vahana krnaa| arthAt-strI aura puruSa the, ve hI strI-puruSa vivAha ke bAda apane haraeka kAryadonoMke abhinna hokara eka dUsareko vahana karanekI kalApameM eka dUsarekA sahayoga prAptakara use pUrNa karate prakriyAkA prArambha honA vivAha hai / isa prakriyAmeM strI haiN| isIliye vidvAn samAja-vettAtroM kI sammatimeM aura puruSa donoM hI apane sAMsArika jIvanako vivAha eka dhArmika aura sAmAjika pavitra bandhana hai, abhinna hokara vahana karate haiN| yahAM sAMsArika jIvana jisameM paribaddha hokara strI aura puruSa donoM gRhasthAznama se sAmAjika, kauTumbika, laukika aura gRhastha jIvana ke uttaradAyitvako ApasameM bAMTa lete haiN| yaha bandhana se hI tAtparya nahIM hai, kintu sAMsArika jIvanameM jIvana-paryanta aTUTa aura amiTa banA rahatA hai| vaha Page #78 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kiraNa 1] vivAha aura hamArA samAja do strI-puruSoMke bhAvo jIvanake kAryakrama, kartavya, sambaMdhI icchA jamInapara calane vAle caupAye jAnavaroM anuSThAna va AcaraNa ko isa taraha eka dUsareke aura pAsamAnameM ur3ane vAle pakSiyoMmeM bhI pAI jAtI jIvanase bA~dha detA hai ki ekake alaga rahanepara unameM hai, kiMta unake samAjameM eka saMskAra vizeSa na ho se ekakA bhI kAryakrama, karttavya, anuSThAna va pAca- makaneke kAraNa vivAhakI sthiti bilkula avyavahArya raNa bhalI prakAra sampanna nahIM ho sktaa| isalie hai| yaha mAnA jAsakatA hai ki agara prANiyoMmeM praNayavivAhakI vyAkhyA karanemeM usakA sAdhAraNa aura sambaMdhI bhAvanA aura icchAkA kadAcit udaya hI sarala svarUpa yahI sthita hotA hai ki vivAha do strI- nahIM hotA to zAyada vivAhakI paddhati bhI pracalita puruSoMke jIvanako bA~dhane vAlA eka pavitra, dhArmika nahIM hotI, kiMtu korI praNayasambaMdhI icchAko hI aura sAmAjika bandhana hai, jo samAjameM anizcita vivAhakA rUpa mAna lenA sAmAjika-saMgaThanakI dRSTi kAlase eka vizeSa saMskAra ke rUpameM calA ArahA hai| meM bilkula asaMgata hai| pazu-pakSiyoMkI bAta jAne ___ samAja-vijJAnake kucha Adhunika vidyArthiyoMkA dIjiye / manuSyoM meM bhI hama degyate haiM-praNayasambaMdhI kahanA hai ki vivAhake mUla meM strI aura puruSoMkI icchA hojAnepara bhI do strI puruSoMkA jaba taka eka kevala eka hI bhAvanA kAma karatI hai, jise ve apane sAmAjika aura dhArmika sambaMdha sthApita nahIM zabdoMmeM laiGgika (Sexual ) bhAvanA kahate haiN| hojAtA taba taka ve vivAhakA dhyeya prApta karane meM kabhI isalie usIke AdhArapara vivAhakI sthiti honI saphala nahIM hosakate / jisa deza aura samAjameM aisI cAhiye / use sAmAjika aura dhArmika bandhanake sAtha prathA kA pracAra hai ki jahAM praNayasambaMdhI icchAkA * jakar3anekI jarUrata nahIM / eka aMgreja prophesarake udaya hA vahAM tatkSaNa hI dAmpatya-sambaMdhakI sthiti matameM bhI vivAha haraeka prANImeM pAI jAne vAlI bhI kAyama hogaI, to vaha vivAha, vivAhake uddezya eka icchApara hI sthita hai jise ve aMgrejImeM Erotic kI siddhimeM kadAcit hI saphala hoskegaa| isalie tendency kahate haiM / vidvAn loga hindImeM isakA yaha mAnanA hI par3egA ki jise hama vivAha kahate haiM anuvAda kareMge-praNaya-sambandhI icchA / yaha haraeka vaha hamAre samAjameM pracalita sAmAjika aura dhArmika prANIko eka dUsareke prati AkarSita karatI hai aura saMskArase hI paripUrNa hotA hai / kevala praNayaunameM sambaMdha sthApita karAtI hai / yahI sambaMdha sambaMdhI bhAvanAe~ do AtmAoMkA ekIkaraNa avazya vivAhakA rUpa honA cAhiye / usameM dhArmika aura karA detI hai kitu usake sthAI aura AjIvana bane sAmAjika baMdhanake puTakI AvazyakatA nahIM hai / isa rahane kI gAraNTI nahIM kara sktii| jaba taka usake matapara bhAratIya samAjavettA apanI yaha sammati sAtha sAmAjika bandhanakA samanvaya na hogA, vaha prakaTa karate haiM ki vivAhakI sattAmeM seksa sambaMdhI ekIkaraNa asthAyI aura DhIlA hI rahegA / vivAhake bhAvanA aura praNaya sambaMdhI icchAkA astitva uddezyakI siddhi meM to vaha zAyada hI saphala ho / eka Avazyaka hI nahIM anivArya bhI hai, kiMtu vivAhakI bAta aura hai, jahA~ praNaya athavA strI puruSasambaMdhI prema sampUrNa sthiti tanmUlaka hI nahIM honI cAhie / seksa ke AkarSaNase hI vivAhakI sthiti mAnalI jAtI hai, Page #79 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anekAnta [varSa 4 vahA~ vivAhase strI-puruSoMke gRhastha jIvanakI ghaniSThatA mIThI-mIThI premavArtA karane lgegaa| aura striyoMkA ke uddezyako kataI bhulA diyA jAtA hai| vivAhakA kyA hogA ? ve bhI jahA~ aura acche yA sundara puruSa uddezya svacchanda prema nahIM hai kiMtu kucha aura bhI ke sahavAsameM AI ki jhaTase unake premapAzameM par3a mahAna hai, jisapara Ageke paricchedameM vicAra kiyA jaayeNgii| aura aisA kareM bhI kyoM nahIM ? jaba vivAhajAyagA / jaba taka isa uddezyakI prApti nahIM hojAtI sambaMdha hI na ho tA phira strI-puruSa donoMke lie prema hai, aisI kisI bhI ucchaGkala paddhatiko vivAhakA rUpa kA bAjAra sadAke liye khulA huA hI hai| nahIM diyA jaasktaa| aisA svecchAcAra yadi samAjameM calane diyA jAya pAThaka-pAThikAoMke sAmane magaThIke suprasiddha to sarvatra anartha hI maca jAya / matalaba yaha hai ki lekhaka zrI bAmana malhAra josIke vivAha-sambaMdhI jaba taka vivAha saMsthA hai tabhI taka samAjameM sthiratA lekhakA aMza nIce diyA jAtA hai, jisameM Adhunika hai-haraeka vyavahAra saralatAse hotA hai| jo lekhaka yuvaka-yuvatiyoM ke ucchRGkhala vicAroMkI acchI yaha kahate haiM ki vivAha saMsthAkI jarUrata nahIM, unakA vivecanA kIgaI hai khuda kA vyavahAra kaisA hotA hai ? unakI strI yadi "vivAha saMsthApara prahAra karane vAle lekhaka dUsare puruSase prema kare to yaha unheM pasaMda hogA ? kahate haiM ki vivAha-sambaMdhake kAraNa Aja samAjameM yadi nahIM, to phira yaha kahanese kyA lAbha ki vivAha viSamatA aura kaSTamaya sthiti dikhAI par3atI hai| saMsthAkI kAI jarUrata nahIM ?" phalataH vivAha kyA parantu prazna yaha hai-kyA vivAhasambaMdha baMda kara hai ? isakA eka mAtra uttara yahI ho sakatA hai ki diyA jAya to yaha sthiti nahIM rahegI usase to ulTe vivAha eka aisA dhArmika aura sAmAjika saMskAra hai anAcArakI aura vRddhi hI nahIM hogI lekina isa jo do strI-puruSoMko unake sAMsArika jIvanake pratyeka bAremeM to koI vicAra hI nahIM krtaa| hama pustakAlaya pahalU aura bhAgameM abhinna hokara calAnekI zuruAta meM par3hane jA~ya, yA nATya sinemA dekhane jaoNya, to pradAna karatA hai| vahA~ strI-puruSa sabhI milate haiM / agara sambaMdhakA vivAha kA uddezya astitva na ho to pustakAlaya aura nATyagRhameM pAye jo loga yaha samajhate haiM ki vivAhakA uddezya huye aneka puruSa kisI na kisI strIkI ora aura vAhiyAta vilAsa rAga-raMga aura mauja hai, ve bahuta aneka striyA~ kisI na kisI puruSakI ora premAkarSaNa bar3I galatI para haiM aura jo isI pralobhanase vivAha se prerita hoMge, yaha taya hai, aura isase bahuta se jaise mahAn uttaradAyitva pUrNa kAryameM hAtha DAla baiThate vyaktiyoMkI sthiti kaSTamaya hojAnekI sambhAvanA hai| hai ve bahadhA dhokhA khAte haiN| vivAhake candaroja bAda bhalA aisA koI pramasambaMdha sthAyI yA dRr3ha hosakatA hI ve dekhate haiM ki vivAhake pahale ve jina sukha aura hai, jisameM kisI prakArakA pratibandha na jhe? aise AnandoMkI kalpanA karate the ve akasmAt havA hokara praNayI yugala meM se to puruSakA koI adhika sundara ur3a gaye / usa sthitimeM unako apanA amUlya jIvana strI dikhAI par3I ki vaha pahalI strIko chor3a naIse bar3A kaSTakara aura dukhaprada mAlUma hone lagatA hai| ve Page #80 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kiraNa 1] vivAha aura hamArA samAja samajhate haiM jaise unake jIvanakI sArabhUta cIz2a koI uddezya samajhane aura nirdhArita karane cale unhoMne yaha curAkara legayA aura usake prabhAvameM ve nirdhana hogye| nizcita kiyA ki vivAhakA uddezya santatikramako yaha sArabhUta cIja jo vAstavameM sArabhUta nahIM hai aura barAbara calAte rahanA hai| zrAma loga aisA hI samajhate kucha nahIM, besamajha dampatiyoMmeM pAye jAnevAlA mahaja haiM aura aisA samajhanA kucha aMzoMmeM ThIka bhI hai| vAsanAkA AkarSaNa hai| yaha prAkarSaNa tAMbepara car3he moTe taura para vicAra karanepara sarvasAdhAraNake sAmane hue soneke mulammekI taraha kucha dina to camakatA hai yahI uddezya nizritasA horahA hai| saca to yaha hai ki kintu jyoM-jyoM samaya gujaratA hai tyoM-tyoM vaha khulI sAdhAraNa loga isake atirikta vivAhake uddezyako DibiyAmeM par3e hue kapUrakI taraha ur3ane lagatA hai| socane aura samajhanekI koziza bhI nahIM karate / aise strI-puruSa samajhate haiM ki kucha sAdhanoMkI kamI hama logoMmeM agara kabhI vivAhakA savAla uThatA hai hojAnese unakA yaha AkarSaNa DhIlA par3a gayA, isa to usakI AvazyakatA yahI kahakara batalAI jAtI lie ve isameM khiMcAva lAnekelie taraha-tarahake hai ki pIchese koI ghara sa~bhAlane vAlA bhI cAhiye / sAdhana juTAte haiM aura vvartha samaya, zakti aura dhanakA agara vivAha na kiyA jAya to hamAre kulakA nAma vyaya karate haiM kiMtu ve jitanA hI sukhopabhoga aura hI na rahe / 'aputrasya gatirnAsti' Adi smRtike Ananda-vilAsakI ora jAnekA prayatna karate haiM unake sUtroMse bhI logoMke diloMpara yaha vizvAsa jamA huA jIvanameM mRgatRSNAse vyathita aura nirAza prANiyoMkI hai ki jisake santAna na ho usakA paraloka bigar3a taraha utanI hI eka mAnasika antarvedanA aura jAtA hai| isa taraha eka anizcita kAlase sarvanigazA bar3hatI huI calI jAtI hai| isalie jo loga sAdhAraNa sanmukha yaha kathana eka satyake rUpameM vivAha jaisI jimmevArImeM hAtha DAleM pahale yaha samajhaleM calA pArahA hai ki vivAhakA uddezya santatikramako ki vivAha kyoM kiyA jArahA hai aura ve kisa narezya barAbara calAte rahanA hai aura isI uddezyasaM isa se prerita hokara vivAha kara rahe haiN| agara unakA karmakI AyojanA kI gaI hai| uddezya gaga-raMga aura mauja hI ho to ve turanta hI jina vidvAn logoMne vivAha aura usake uddezya vivAhakI jimmevArIse dUra bhAga khar3e hoM aura usakA para gaMbhIra vicAra kiyA ve isa pariNAmapara pahu~ce ki nAma bhI na leM / vizvAsa rakkheM ki unakA gaga-raMga santatikramako banAye rakhanA vivAhakA mukhya uddezya aura bhoga-vilAsa vivAha jaise pavitra kAryameM kataI nahIM usakA eka phala hai / jisa taraha par3ha limvakara nihita nahIM hai| vivAha unake gaga-raMga aura bhAMga- vidvAna honekA uddezya dhana kamAnA nahI ho sakatA, vilAsako bahuta hI tiraskAra aura ghRNAkI dRSTise alabattA yadi koI vidvAn apanI vidyAse bhAjIdekha rahA hai / agara ve isake sAmane apane isa vikA calAnekA bhI kAma karatA ho to usakA phala nikRSTa dhyeyako lekara khar3e hue to koI Azcarya nahIM jarUra ho sakatA hai, usI taraha vivAhake bahutase phaloM vaha unako apanI prabala tejasvitAse bhasma kara baitthe| meM santatikA utpAdana bhI eka phala hai| yaha jarUra hai jo loga sAmAnya buddhiko sAtha lekara vivAhakA ki yaha phala aura saba phaloMse jo vivAha karanese Page #81 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 72 anekAnta [varSa 4 milate hoM adhika mahatvapUrNa aura samAjopayogI hai| berokaToka aura nirbandha hai / usameM svArtha aura eka prazna uThatA hai-par3ha likhakara manuSya kyA kare ? vAsanAke atirikta aura kisIkI preraNA nahIM hai / choTI samajha vAle loga bhI yadi isa praznakA vidvattA- ThIka hai / to phira yahI kyoM na samajhiye ki vivAhakA pUrNa samAdhAna nahIM kareMge to kadAcita yaha uttara nahIM uddezya sAmAjika dRSTise samAjameM sadAcArakI vRddhi dage ki par3ha likhakara manuSya rupayA kamAne para pila karanA, durAcArakA nAza karanA, zithilAcArakA pdd'e| buddhimAn manuSyoMke pAsa isa praznakA yahI miTAnA aura sundara AcaraNakA sthApita karanA hai| uttara hogA ki par3ha likhakara manuSya sarva prathama apane vyavasthA aura niyamakA banAe rakhanA hai| pAza AtmAmeM jJAnakA prakAza kare phira dUsaroMkA ajJAna vikatAkA mUloccheda aura manuSyatAkA nirmANa karanA naSTa kre| burAIse bace aura bhalAIko apnaaye| hai| gaiyaktika dRSTi se vivAhakA uddezya hai tyAga aura apane svArthako chor3e aura dUsaroMkA upakAra kre| tapasyA / sevA aura upakAra / apane svArthoMko bhulA isI taraha vivAhake sambandhameM bhI savAla khar3A ho kara dUsaroMke lie balidAna karanA / vivAha karane ke sakatA hai| vaha yaha ki vivAha karake manuSya kyA pahile jahA~ manuSya apane hI nijake hitoMkI rakSAmeM kare ? vicAra pUrNa vidvAnoMse turantahI isakA javAba cintA meM rahatA hai, vivAha karaneke bAda vaha dUsaroM ke hama AsAnIsa yaha zAyada ho suneM ki zAdI karake hitoMkI rakSAmeM nimagna rahatA hai| vivAha karanese manuSya santAna utpAdanakaM kAryameM laga jAya / yaha pahile vaha dUsaroMse kucha lenekI abhilASA rakhatA hai uttara sAdhAraNa samajha vAloMke gale bhI saralatAke kintu vivAha karaneke bAda vaha dUsaroMko kucha denekI sAtha nahIM utara sktaa| eka bAta hai / santatikrama sIkha grahaNa karatA hai / vivAhake pahale usake jIvana pazu-pakSiyoM meM bhI anAdi kAlase avicchinna rUpameM kA kSetra umakA apanA hI jIvana hai kintu vivAhake calA rahA hai / kiMtu unameM vivAhakI prathA nahIM bAda vaha vistRta hojAtA hai| vivAhake pahale vaha hai| manuSya samAjameM bhI kucha aise varga haiM jinameM apane hI apane kSudra svArthoM meM lagA rahatA hai, kintu AcaraNa-sambandhI pUrNa svacchandatA hai aura vivAhakA vivAha ke bAda vaha dUsareke artha apane Apako pratibandha nahIM hai, unameM bhI santatikrama vidyamAna bichA datA hA hai| phira aisI kaunasI vajaha hai jo santatikramake liye kucha logoM kA kahanA hai ki vivAhakA uddezya vivAha-bandhanakI hI AvazyakatA huI, jaba ki prema hai / prema jaisI sundara vastuko prApta karane ke lie vivAhake binA bhI vaha jArI raha sakatA hai| lega hI manuSya vivAha karatA hai| prema hI eka aisA AkarSaNa kaheMge, pazu-pakSiyoM aura jaMgalI jAtiyoMmeM jo saMtati- hai jo do bhinna bhinna AtmAoMko milA detA hai| krama jArI hai usakI tahameM, durAcAra, anIti, jo loga aisA kahate haiM unase yaha pUchA jAsakatA hai svachanda-AcaraNa, aniyama aura avyavasthA vidyamAna ki yaha prema hai kyA vastu ? agara unakA prema tyAga hai| vaha saMtatikrama pAzavika aura asabhyatApUrNa aura balidAnake rUpameM hai to vivAhakA uddezya prema hai| vaha mAnuSika aura lokahita-pUrNa nahIM hai / vaha ucita hI hai kintu yadi kevala vAsanAkA AkarSaNa hai Page #82 -------------------------------------------------------------------------- ________________ philma 1] piMjarekI cir3iyA 73 to vaha jaghanya hai aura vivAha jaise pavitra kArya kA tathA tyAga aura balidAnakA kriyAtmaka pATha par3hAnA hai aura gauNarUpasaM uddezya kahiye athavA usakA phala kahiye santAnotpatti athavA santatikramako barAbara calAye rakhanA hai / uddezya athavA dhyeya kabhI nahIM hosakatA / isalie frosrSa yahI nikalatA hai ki vivAhakA mukhya uddezya samAjame AcaraNa sambandhI maryAdA sthApita karanA piMjare kI cir3iyA | mUla lekhaka - nobela puraskAra - vijetA, jaoNna gaoNlsavardI ( iMgalaiNDa) ( anuvAdaka - mahAvIraprasAda jaina, bI0 e0, saradhanA ) "pahAr3I mainA--yahA~ kahA~ ?" mere mitrane Azcarya rahA thaa| yuvaka honepara bhI vaha vRddha jAna par3atA thA / se pUchA / eka jhukA huA.. kA~patAsA... nirakaMkAla, mailIsI maiMne uMgalIsa saMketa kara piMjarA dikhA diyaa| cAdara meM lipaTA huA / apanI pahalI svatantra avasthA lohe kI tIliyoMsa coMca lar3A kara mainA eka bAra kA kitanA dAruNa bhagnAvaveSa thA... vaha baMdI !! phira bola uThI / yakAyaka mere mitrake mukhapara vedanAke cinha spaSTatayA dRSTigocara hone lge| aisA jAna par3ane lagA mAno unakA hRdaya kisI duHkhapUrNa smRtisaMzAMkAkula ho uThA hai| thor3I dera bAda dhIre 2 hAtha malate hue unhoMne kahanA prArambha kiyA "kaI varSa bIta jAnepara bhI vaha dRzya merI smRti meM jyoMkA tyoM tAjA banA huA hai| maiM apane eka mitra ke sAtha bandIgRha dekhane gayA thA / hameM usa bhayAnaka sthAnake saba bhAga dikhA cukanepara jelarane antameM kahA - zrAzrI, aba tumhe eka Ajanma kArAvAsa pAya hue bandIko dikhAU~ / hamAre pairoMkI AhaTa sunakara usane apanI A~kheM Upara ko uThAI / Aha ! maiM usa samaya usake bhAvako bhalI bhA~ti na samajha sakA / parantu bAdameM samajhA / usakI A~kheM apane AkhirI saoNsa taka mai unako na bhUla sakUMgA / vaha dAruNa dukhakI pratimUrtiyA~ ! aura ekAnta vAsa ke lambe yuga jinheM vaha kATa cukA thA, aura jo use abhA baMdIgRha ke bAhara vAle kabrastAna meM dabAye jAnese pahale, kATane zeSa the, apanI samasta vaMdanA lie una A~khoMsa jhA~ka rahe the / vizva bhara ke sAre svatantra manuSyokI sampUrNa vedanA milakara bhI usa nirIha pIr3Ake barAbara na hotI usakI pIr3A mujhe asA ho uThI / maiM kAMThImeM eka aura lakar3I ke Tukar3eko uThAkara dekhane lagA | usapara bandI ne eka citra banA rakkhA thA / jaba hama usakI koTharI meM ghuse to vaha sthira dRSTi cupacApa apane hAthameM kAgaja kI ora dekha Page #83 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 74 anekAnta [varSa 4 citrameM eka sundara yuvatI hAthameM phUloM kA gucchA hAnepara bhI murdA / kisI prAkRtika vastu ke sparza, gaMdha, lie puSpAMdyAnake bIcoMbIca baiThI pArzva meM eka ghUma varNase dUra / unakI smRti bhI miTasI calI thii| apanI kara bahatA huA srota, kinAre para haro 2 dUba, aura tRSita AtmAse sIMcakara usane yaha yuvatI vRkSa aura eka ajIba-sI cir3iyA, aura yuvatIke Upara eka pakSI nikAle the| mAnuSika kalAkI yaha uccatama bahuta bar3A saghana vRkSa, pattoMmeM bar3e bar3e phala lie mahAkASThA hai aura hradayakI kabhI na miTane vAlI hue| sArA citra, mujhe aisA jJAta huA, kyA batAUM? bhAvanAoMkA sahA digdarzana / jaise eka prakArake kutUhalase paripUrNa ho| mere sAthIna pUchA-jela prAnese pahale citra / usa samaya maiMne mUka parISaha kI pavitratAkA banAnA jAnatA thA ? anubhava / kiyA kraoNmapara car3hAe isa jIvita krAisTake __'nA-nA', usane hAtha hilAkara kahA, 'jelara sAhaba sammukha mega mAthA Apase Apa jhuka gyaa| usane jAnate haiN| yaha kisIkA citra nhiiN| 'kevala kalpanA hai|' cAhe jo aparAdha kiyA ho usakI mujhe parvA nhiiN| parantu maiM kaha sakatA hUM ki hamAre samAjane usa nirIha yaha kahakara vaha kisa prakAra mumkagayA usase hRdayahIna pizAca bhI ro par3atA / usa citrameM usana, saMdara bhaTake hue prANIke sAtha akSamanIya aparAdha kiyA hai| jaba kabhI maiM kisI pakSIko piMjarema banda dekhatA yuvatI, harA-bharA phUloMse ladA per3a, paude, svataMtra pakSI hUM to merI AMkhoM ke sAmane usa akathanIya vyathAkA garaja apane hRdayakI samasta sundara bhAvanAe~ nikAla dRzya khiMca jAtA hai nA maiMne usa bandIkI A~khoMmeM kara rakhadI thiiN| aTThAraha sAlasaM vaha use banA rahA thaa| dekhI thii|" banAkara bigAr3a detA aura phira banAtA / kaIsau bAra / bigAr3a kara usane yaha citra banAyA thaa| mere mitrane bolanA banda kara diyA aura thor3I hAM, sattAIsa varSase vaha vahA~ baMdI thaa| jIvita dera bAda hamase bidA mA~gakara calA gayA / bhAmAzAha dezabhakta ! terA anupama thA, vaha svadeza anurAga! pramudita hokara kiyA deza-hita dhana-vaibhavakA tyAga !! jisa samRddhikeliye vizva yaha rahatA hai udbhrAnta ! nideya hA bhAI kara detA bhAIkA prANAnta !! usI prANa-se priya svakoSako de svadeza rakSArtha ! eka nAgarikakA caritramaya-citra kiyA caritArtha !! dAnavIra ! tere pratApase le pratApane joza ! phataha kie bahu durga, bhulAyA zatru-vargakA hoza !! jaina-vIra ! tU thA vibhUti paha, upamA durlabha anya ! bhArata-mA~ jana tujhe mAnatI hai apaneko dhanya !! bhAmAzAha ! gA rahA terI kIrti-kathA itihAsa ! jIvita tujhe rakhegI, jaba taka hai dharatI-AkAza !! zrI bhagavat' jaina Page #84 -------------------------------------------------------------------------- ________________ RRIEDIEIREIEEEEX ekAnta aura anekAnta le0 paM0 pannAlAla jaina 'vasanta' sAhityAcArya bar3avAnalase maiM hUM adAhya kara, nara rahaneko hai AtA ? maiM akha-zabasa hUM abhedya, jo jIva janma letA jagameM maiM prabala pavanase hU~ azoSya vaha mRtyu avaza.hI pAtA hai, maiM jalapravAhasaM hUM akledya / yaha sakala vizva he kSaNabhakara jyoM jIrNa vastrako chor3a manuja thira koi na rahane pAtA hai| nUtana ambara gaha letA hai, isa bhA~ti Apako athira mAna tyoM jIrNa dehako chor3a jIva becaina hue kitane phirate ! kitane sukha samatA pAneko nUtana zarIra pA letA hai| dina rAta tar3apate haiM phirate / yaha jIva na maratA hai kadApi ekAntavAdakA kuTila cakra paidA bhI hotA hai na kabhI, vastu-svarUpako cUracUra, yaha hai zAzvata,-tana nazane para kara mArgabhraSTa mAnava samAjaisakA vinAza hotA na kbhii| kA, karatA nija sukhase viduur|| isa bhA~ti Apako nitya mAna xxx kitane hI jagake jIva Aja, sajjJAna-prabhAkara hI maiM hU~ karate ghAtaka pAtaka mahAn saccidAnanda, sukhasAgara hU~, manameM kiMcit lAte na lAja / maiM hU~ vizuddha, bala-vIrya-vipula, jaba jIva na marate mArese bahu divya guNoMkA bhAgara huuN| taba hiMsAmeM bhI pApa kahA~ ? kitane hI aisA soca sAca, ekAnta-gasameM par3akara yoM kartavya-vimukha hojAte haiM, dukha pAte haiM bahu jIva yhaaN| ekAntavAdakI madirAse xxx unmatta citta bana jAte haiN| jo uSA-kAlameM prAcIse lekara vaibhava thA udita humA, maiM ajJa, duHkhakA pAkara hU~ 'vaha divya divAkara bhI Akhira balahIna, azucitAkA ghara hU~, dikhatA hai saba ko asta huaa| maiM hU~ doSoMkA vara niketa hari-hara - brahmAdika devoMpara maiM eka tuccha pApI nara huuN| jaba cakra kAlakA cala jAtA, yaha soca manuja kitane jagameM taba kauna vizvameM zAzvata ho kAyara ho duHkha uThAte haiM, Page #85 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anekAnta [varSa 4 kitane hI nijako bhUla yahA~ ati parAsakta ho jAte haiN| ekAntavAdakI. rajanImenara nijaparako hai bhUla rahA / nija lakSya-binduse ho sudUra, parako hI apanA mAna rhaa| xxx ullikhita virodhI bhAvoMmeMekAnta-nizAke aJcalameM dinakara hA AtA anekAnta, Aloka liya antastalameM hai anekAnta majula prabhAta sukha-zAntigeha, samatA-nikaMta saba vaira-tApako kara vidUra ' bana jAtA sabakA saukhya-heta / , san nitya, anitya, aneka, eka ajJAna-jJAna-sukha-duHkharUpa zuci,azuci,azubha,zubha,zatru,mitra naya-vaza hAjAtA sakalarUpa / yaha anekAntakA mUla mantra banakara udAra japanA sIkho, haiM sakala vastu nija-nija svarUpa samabhAvosa rahanA sIkho / vivAhakA uddezya (lekhaka-zrI ema0 ke0 osavAla ) saMdhyAkA samaya hai| sUrya bhagavAna apanI antima suMdara bAlakako surakSita rakhegI, jisakA ki vivAha kiraNoMke sunahare prakAzase nagakA dedIpyamAna kara eka aThAraha barasakI kumArIkaM sAtha hArahA hai| rahe haiN| lekina yaha prakAza aba thor3I hI dera ke liye ___kyA hama isa bAlakako jAkara samajhA ki vaha hai| sAmane eka AlIzAna makAmake cabUtarepara eka yaha saba kyA kara rahA hai ? lekina nahIM, vaha apane bAraha barasakA bAlaka bar3I hI saja-dhajake sAtha pitAkI kaThapunalI hai| vaha khuda bhI to itanA ajJAna dUlheke rUpameM baiThA huA hai / makAna gA~vake eka hai ki ina bAtoMko mamajhanA usake bUtekI bAta nhiiN| suprasiddha nAmadAra seThajIkA hai, jinakI lar3akIkA sAdhAraNa pAMcavIM klAsakA lar3akA kyA samajhe ki zubha lagna Aja isa choTI umrake dUlheke sAtha hone vivAha kisa uddezya ko sAmane rakhakara kiyA jAtA vAlA hai| hai ? usake pitAko gharameM bahU lejAnese matalaba hai, sUryakI vahI aMtima kiraNeM isa komala bAlakake tAki vaha jaldI hI pitAmahaka padako prApta hove, caharekI prAkRtika zAMbhAko aura bhI ucakATikI banA aura paradAdA bananepara tA usa svargama U~cA sthAna rahI haiM / usakA muMha hRSTa-puSTa hai| zarIra bhI khUba prApta hogA aura marate samaya usake nAmapara sonakI suDaula hai| itanepara bhI usake zarIrapara lage hue javAhirAta aura jarIke kapar3e to usameM inTakI-sI sIr3hI dAna dene kA haka milegaa| zobhA lArahe haiN| para hameM Dara hai ki prakRti aise Page #86 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kiraNa 1] vivAhakA uddezya pAMca dina bAda bArAta ghara phuNcii| bar3I hI nahIM jAnA cAhatI thI, lekina sAtha hI usa usakA khuzI aura dhUma-dhAmase badhAI huii| lar3akeke pitA yauvana satA rahA thaa| akalacaMda seTha to phUle nahIM samAte the| pAMcasau rameza kI parIkSA najadIka AI huI thii| vaha rupaye TIkeke mile, dasa hajArakA mAla dahejameM AyA bharasaka prayatna kara parIkSAmeM zAnake sAtha usIrNa aura lar3akekI bahU bhI sundara, sayAnI, gharakA kAma- honA cAhatA thaa| vaha apane kamare meM baiThA rAtako kAja dekhane meM hoziyAra thii| bAraha baje taka abhyAsa kiyA karatA, bAdameM zayanalekina usa komala bAlakake hRdayapara, jise gRhameM jA sotA aura subaha pAMca baje hI uTha khar3A yuvAvasthA to dUra rahI, abhI kizorAvasthAko bhI haataa| use yaha khayAla hI nahIM AtA ki vaha pAra karanemeM bahutase varSoMkA samaya bAkI thA, isakA vivAhita hai| usane abhI taka 'ardhAGginI' zabdakI kAI vizeSa prabhAva nahIM huaa| vaha pUrvakI taraha paribhASAko bhI pUrI taurapara nahIM samajha pAyA thaa| mkUla jAne lgaa| lekina Aja jaba vaha skUlase use premakA vyAvahArika artha bhI mAlUma nahIM thaa| lauTA no umakA muMha kucha udAsIna thA / kAraNa kyA vaha samajhatA thA ki striyoMko gharakA kAma kAja karane ho sakatA thA ? yahI ki Aja lar3akoMne milakara ke liye hI para gharasaM zAdI kara vadhUka rUpameM lAyA bacapanameM zAdI karane ke lie usakI khuba ha~sI ur3AI jAtA hai| lIlA vicArI apanA dukha apane Apa thii| khaira, bAta purAnI hogaI aura vaha bhI ina bAtoM hI ko sunAne ke sivAya aura kara hI kyA sakatI thI !! kA aba buga nahIM mAnatA thaa| __rameza to apane dina skUla meM kATatA thA, lekina eka dina lIlAne nIMda na lI / rameza jaba sone usako navavadhU lIlAkI kyA hAlata thI? kyA usake kelie kamare meM AyA to vaha usakA hAtha pakar3akara pitAne use ramezakA byAhA thA yA usa gharako joki usa namra zabdoMmeM bolI, "Apa to sAre dina apanI par3hAI kA sasugala thaa| dina bhara vaha gharake kAma-kAja dekhA meM hI lIna rahate ho, kabhI mujha prabhAginIkI bhI karatI, na kabhI bAhara jAnA aura na kisIse milnaa| khabara lenekA vicAra dilameM lAte ho yA nhiiN|" khAne-pIne, pahanane-prodaneko gharameM kAphI thaa| zArIrika ramezake lie yaha saba naI bAteM thIM, vaha nahIM thakAvaTa lAne vAlA kAma bhI usake lie koI nahIM samajha pAyA ki lIlAke kahanekA kyA abhiprAya hai| thA / gharameM naukara cAkara kAphI the| phira bhI vaha vaha bola uThA, "tumheM kyA cAhie so ammAjIse dukhI thii| vaha javAna thii| usakA yauvana vahA~ dhUlameM maaNglo| mujhe bAteM karaneko samaya nahIM hai| mujhe mila rahA thA / vaha bhI samajhatI thI ki usake jIvana nIMda lene do, subaha jaldI uThanA hai / " lIlAke kA vahA~ nAza horahA hai| lekina vaha kara hI kyA hRdayako dhakAsA lagA, vaha cupacApa sogii| lekina sakatI thI ? apane dilameM umar3I huI bAta lohUka usake hRdayameM jo AzAkI bela ugI huI thI, vaha cUMTakI taraha vaha nIce utAra letI thii| ise samAjameM ina zabdoMse kaise murajhA sakatI thii| apane kulakI zAna rakhanA thA, yaha maryAdAke bAhara lIlA par3hI likhI bhI to kahA~ thii| ise na Page #87 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 78 anekAnta sAhityakA jJAna aura na kitAboMkI pahicAna / use kyA mAlUma ki eka javAna puruSa aura eka bacce meM kyA farakta hai, use to apanI AzA aura icchA pUrNa karanese matalaba | vaha mahAjana vaMza aura jaina dharma meM palI huI nArI thI, lekina sAtha hI aMdhavizvAsa ne usa ajJAna bAlAke mastiSka meM pUrI taurase sthAna jamA liyA thA / hama kahate haiM AzA amara hotI hai| lIlAkI bhI yahI gati thI / use bhI AzA thI ki usake patideva eka dina usake duHkhakA samajheMge aura usake aMtara kI bhUmbako dUra kareMge / * * 8 * parIkSA samApta hogaI, ramezake imtihAna kA natIjA AyA / vaha apanI klAsa meM sarvaprathama aura pharsTa DivIjanameM pAsa huA thA, jisake lie heDamAsTara ne bahuta khuzI prakaTa kI aura use skUla borDa se milane vAlA inAma bhI jAhira kara diyaa| unhoMne yaha bhI AzA prakaTa kI ki agale sAla hone vAle borDaka miDila imtihAna meM vaha gA~va aura skUlako kAphI yaza prApta karAegA / aba ramezakI garmI kI chuTTiyA~ haiM, koI vizeSa kAma nahIM / dinako yaha mitroMke sAtha khelane, nahAne tairane, vagairaha ke liye jAtA hai| abhI use abhyAsa karane kI koI jarUrata nhiiN| zAmako jaldIsaM so jAtA hai / na idhara udhara ke vicAra, na kisI bAta kI koI ciMtA / [ varSa 4 Apa mujha garIbakI icchAoM ko pUrNa kyoM nahIM karate ? kyA Apako mAlUma nahI maiM kitanI duHkhI hU~ ? maiM Apase kitanA kahU~ / " vaha bola uThA "tumhAre ghara meM khAne kharacana rameza kucha nahIM smjhaa| mAphika bhI koI manuSya hogA; ko bahuta, kAma karaneko naukara-cAkara, phira bhI tumheM kyA duHkha hai / phijUla mere pIche kyoM par3atI ho / vaha ramezake gale lipaTa gaI, aura gadgad kaNThase kahane lagI, "tumhArA aura merA sammilana aura pANigrahaNa hone kA uddezya kyA Apa yahI samajhata haiM ! lekina, merI AMtarika bhUkha, megeM santAnakI abhilASAko kauna pUrI karegA, patideva ?" parantu idhara lIlAko usakA duHkha use satA rahA thA / Aja usane ramezase kucha bolane kI tthaanii| rAta ko jyoMhI vaha kamare zrAyA usane ramezako palaGgapara biThAkara kahA "garIbaparavara, aba to ApakI parIkSA samApta hocukI hai, subaha jaldI uTanA nahIM, aba rameza ke sirameM bijalI-mI daur3a gaI ! vaha sanna hogayA ! vaha aba kucha kucha samajhane lagA ki usakI patnI usase kyA cAhatI hai / usakA mana aba gRhamthAvasthAko samajhane laga gayA thaa| aba vaha strI-puruSasambandhI svAbhAvika preraNA (Sexual instinct) se bilkula anabhijJa na thA / lekina sAtha hI vaha isa viSayapara gaharA vicAra karane lAyaka bhI na thA / usane apanI duHkhitA patnI para dayA karanA cAhA, aura usa dayAkA rUpa kyA thA use pAThaka svayaM vicAraleM / rameza khuda bhI aba isameM apanA dilabahalAva samajhane lagA / 83 * paMdraha dina bAda rameza, dinake do baje apane kamare meM baiThA huA thA / usakA eka mitra usase milane AyA thA, jo usake sAmane kursIpara baiThA huA kucha bola rahA thA / ramezakaM ceharepara aba vaha sauMdarya nahIM thA, vaha teja Page #88 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kiraNa 1] vivAha kA uddezya pahale thI / "yAra ! tuma to aba bahuta sUgvate cale jArahe ho, khelane bhI kabhI nahIM Ate, aisI tumheM kaunasI cintAne yA ghega ? kucha maiM bhI to samajha pAU~ / " mitrane utsukatA se pUchA / nahIM thA, vaha prasannatA bhI nahIM thI jo ki mahInAbhara gaye / usakA mu~ha pIlA thA, usake gAloMmeM khaDDe par3a gaye the, zarIra hADa-paMjara hI raha gayA thaa| khaTiyAke najadIka jAkara bole - " rameza !" usane cAMkheM kholiiN| mAsTara ko dekhate hI usakA galA bhara AyA, AMkheM AMsuoM se bhara gaI / vaha bolane kA prayatna karane lagA / "kucha nahIM mohana, jarA dila hI kama hogayA hai / " "hA~ maiM samajha gayA, zAyada apanI nava vadhU se chuTakArA nahIM milatA hogA, aura to ho hI kyA sakatA hai ?" mohana bIca meM hI bola uThA / rameza saTapaTA gayA, zaramake mAre kucha bola nahIM sakA / * * * mahInAbhara bAda ramezakA skUla khulA / usakI klAsake sabhI lar3ake vahA~ hAjira the, lekina rameza hI nahIM dIkha rahA thA / mAsTara sAhaba ne pUchA - "mohana, tumhArA mitra rameza Aja skUla kyoM nahIM AyA ? kyA use Aja milane vAle puraskArapara koI khuzI nahIM hai ?" "nahIM janAba, vaha bImAra hai| usake pitA use DisTrikTa borDa aspatAlameM ilAja karAne legaye haiM / lekina usakI sthiti ciMtAjanaka hai / " mohanane duHkha prakaTa karate hue kahA / mAsTara sAhaba avAka raha gaye / unake darjekA prathama Ane vAlA lar3akA ciMtAjanaka sthitimeM hai, yaha jAnakara unake hoza ur3a gye| usI roja zAma ko ve aspatAla pahu~ce / DAkTarane batalAyA ki use sUjAka hogayA hai, aura TI0 bI0 ( Tuberculosis) ne kAphI jora pakar3a liyA hai| "aba kevala Izvarapara hI bharosA rakkhe baiThe haiM, usakI naseM bahuta kamajora hogaI haiN| " Akhira meM DAkTarane khaa| mAsTara kA muMha sUkha gyaa| ve ramezake kamare meM mAsTarane use zAnta karate hue kahA - " rameza, tumane bhUla kI !" 1 "hAM gurujI !" ramezako bolane meM bar3I muzkila par3a rahI thii| phira bhI vaha bolane kA sAhasa kara rahA thA / "maiM apane kiye pApakA phala bhoga rahA hUM, yaha isa janma meM hI kiyA huA aparAdha hai| aba maiM nahIM baca sakatA, merI AzAkA tA~tA TUTa gayA hai / " bolate-bolate usakA galA bhara AyA / mAsTarane usako zAnta hone ko kahA, lekina vaha kaha rahA thA"gurujI merA yaha saMdeza, kRpayA mere sahapAThiyoMko kaha dIjiyegA / maiM to mara jAUMgA / lekina ve isa kI huI bhUla se pATha leM, unheM aisA maukA na aave| yaha saba merI bacapanameM zAdI ho jAnekA pariNAma hai| aba merI patnI sadAkeliye vidhavA ho jaayegii| usakI icchA ko kauna pUrI karegA ? usakI "saM'''tA'''na' kI bhUgva'aba kaise ramezakI AMkhoM se AMsU Tapakane lge| use kI yAda A gaI jaba ki usakI patnI lIlAne usake gale lipaTa kara kahA thA ki use saMtAnakI bhUkha satA rahI hai / vaha aura kucha kahane kA prayAsa kara rahA thA, lekina muMha kholate hI picaka jAtA thA / mAsTarane use dhIraja denA caahaa| unhoMne ramezakA hAtha apane hAthameM liyA, vaha eka dama ThaMDA thA / .....99 dekhate hI dekhate ramezakA sAMsa bar3hane lagA / .. Page #89 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anekAnta [varSa 4 mAsTara mAhaba usakA hAtha masalana lage, tAki usameM ke vakta Aja unheM udayAcala se nikalate hI zmakucha garamI AjAya, parantu yaha saba vyartha thA / usakI zAna bhUmiko bhayAnakatAkA dRzya dekhanA pdd'egaa| ghar3I AgaI thii| akalacanda seTha andara Aya, zAyada ve hI sunaharI kiraNeM usa bhayAnaka bhUmiko unakA muMha sUkhA huA thaa| ramezakI sAMsa car3hI aura bhI jyAdA bhayAnaka kara dev| huI dekhakara to unakI har3I haDDI pAnI hogaI, ve bahuta citA jala rahI thii| akalacaMda seTha rudana kara hI adhIra the / mAsTara sAhabane kahA, "saMThajI ! aba rahe the / loga baiThe bAteM kara rahe the| koI kahatA thA Apako bahuta duHkha horahA hai, lekina aba kAma "lar3akA hoziyAra, tandurusta thA, para na jAne usa bigar3a gayA hai| apane hAthoMse apanehI paigeMmeM ekAkI kyA hogayA / " dUsarA kahanA thA-"ajI kulhAr3I mArI hai, Apane ! lekina usa samaya Apa lar3akI hI bar3I cuDaila hai. usIne isa bhole-bhAle apanI dhunameM the| tumheM dAdA aura paradAdA bananekI lar3akekA sarvanAza kiyaa|"ek mahAzaya kaha rahe theimachAne apane ikalaute putrase hAtha dhulavA diye ! vaha lar3akIne zAdI karake ghara Aya usI dinase apanA aba saMsArameM nahIM raha sakatA, usakA antima samaya paira bAhara chor3a rakhA thA, aura isI kAraNa lar3akA zrA pahuMcA hai !!" seThakI chAnI baiTha gaI !' cintita thA, dina ba dina kamajora ho rahA thaa|" "hAya / yaha kyA kaha rahe ho? kyA mega beTA itanameM eka AdamI gA~vakI Arase bhAgatA huzrA aba...na...hI...baca...sa...ka...tA!" yaha kahane AyA / maba usakI ora dekhane lge| vaha najadIka kahate unakI A~kheM bhara aaii| ve cArapAIka najadIka Akara kahane lagA, "lIlAkA kucha patA nahIM hai| Aye / ramezakA muha khulA thA, usakA antima sA~sa abhI taka usakA cUr3A bhI nahIM phor3A gayA / na nikala gayA thaa| dekhate hI unakI AzAe~ havA mAlUma vaha kahA~ bhAga gaI !" basa phira kyA thaa| hogaI, unakA sira cakagane lgaa| "hAya !" kahate pahale hI usako bAta calI huI thI, aba to aura bhI hue ve dhar3Amase pRthvIpara gira par3e ! mAsTara sAhaba bhI bar3ha gaI / hajAroM gAliyA~ usake nAmapara barasane lagI. bahuta duHkhita hue, para saba vyathe thaa| na jAne kitane vizeSaNa-cuDaila, harAmajAdI, kulaTA, ___ * * * kulakSiNI, vagairaha usake nAmapara lagAye jAne lage! subahake chaH baje haiM, sUrya bhagavAna apanI suna- antima kriyA karake gAMvameM loTe, idhara udhara harI kiraNoMko pahAr3a ke pIche chipAe hue haiM, ve kucha khUba AdamI daur3Aye gae, pulisako bhI khabara dIgaI kiraNeM AkAzameM bAdaloMkI tarapha chor3a rahe the, para para lIlAkA kahIM patA na thaa| zAmako uThAmaNe pe bhUtalapara dRSTi DAlaneke pahale ve kucha moca rahe the| loga usake nAmapara carcA calA rahe the| saba usake mAnoM, unheM yaha duHsva thA ki kisI dina unhoMne bAremeM burI AzaMkAe~ karate the| - astAcalako jAte vakta apanI sunaharI kiraNoMse para bhAkhira vaha gaI bhI to kahAM gaI ? jisa ramezakI indra kI-sI zobhAko bar3hAnemeM Ananda * * * * prakaTa kiyA thA, umI ramezake zavakI antima kriyA dUsare dina caravAhA gAMvameM khabara lAyA ki usane Page #90 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pacoMkI hAIkorTa najadIkake jaMgala meM nAlAbake pAsa eka lAza par3I eka umar3atA huA phUla bIca hI meM tor3a DAlA pAI hai| usake gale meM eka rassI hai aura mahAjana ghara gyaa| kI khIsI mAlUma par3atI hai| jAna par3atA hai usane eka javAna bAlAko jIvana asahA ho jAneke AtmahatyA hI karalI hai| bhayase aura apanI icchAoMkI pUrti na hone rUpa __jA~ca karane para mAlUma hayA ki vaha lIlA hI ghora nirAzAse saMsAra chor3a denA par3A !! seThajI akalacandakI akla aba ThikAne AI, jabaki ve apane ikalaute putrase hAtha dho baiThe the| AtmahatyA ! aura kisaliye yaha mahApApa ? mAsTara sAhabako aba samajha par3A ki ramezake pAThaka khuda hI isakA nirNaya krleN| vivAhakA uddezya kyA thaa| thii| ===[ baccoMkI hAIkorTa ] = (1) bar3e bhaiyA eka sleTa-pesila lAye, cAra Tukar3e barAbarake kie, cAroM baccoMko dene lage, cAroM macala par3e, yaha to choTI hai, hama nahIM lete! prayoga kiyA thA vahI yahA~ kiyA gyaa| sabake saba -hA~, aba banagaI ! eka eka Tukar3A sabane le liyaa| (4) hAIkorTa ? - "mA~" (2) pitAjI Aye-acchA hama inheM bar3I krdeN| _ + + + + muTThIme dabAI, pIche muTThI kholI-lo, bar3I bana gaI ! jisa prakAra jJAnIjanoMko 'syAdvAda' mAnya hai sabake saba-nahIM bnii| usI prakAra baccoM ko 'mAtRvAda' mAnya hai| (3) hAI korTa meM mAmalA peza huaa| pitAjIne jo -daulatarAma mitra Page #91 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrIcandra aura prabhAcandra (lekhaka-zrI paM0 nAthUrAma premI) ye do graMthakartA lagabhaga eka hI samayameM, eka antahI sthAnapara hue haiM aura donoMne hI mahAkavi puSpa- lAda (Da) bAgar3i (5) zropravacanasena (?) dantake mahApugaNapara TippaNa likhe haiM, isa lie kucha paMDitAtpanacaritassako (tamAkarNya ?) balAtkAra gaNazrIzrInandyAcAryasatkaviziSyaNa zrIcandramuninA vidvAnoMkA yaha khayAla ho gayA hai ki prabhAcandra dra zrImadvikramAdityasaMvatsare saptAmItyadhikavarSasahazra(ne) aura zrIcandra eka hI haiM, lipikartAoMkI galtIse zrImaddhAgayAM zrImato rAje (jye) bhojadevasya.." kahIM kahIM jo zrIcaMdrakRta likhA milatA hai, so evamida (daM) padmacaritaTippitaM zrIcaMdramunikRtavAstavameM prabhAcandrakRta hI honA caahie| parantu samAptamiti / yaha khayAla hI khayAla hai, vAstavameM zrIcandra aura mva0 seTha mANikacandrajIke caupATIke mandirameM prabhAcandra do svataMtra pranthakartA haiN| nIce likhe (na0 197) inhIM zrIcandramunikA eka aura grantha pramANoM se yaha bAta sumpaSTa ho jAyagI 'purANamAra' hai| usakA prAraMbha aura aMta ima prakAra haibambaIke sarasvatI bhavanameM (naM0 463 ) meM prAraMbha . raviSeNAcAryakRta padmacaritakA zrIcandrakRta ttippnn| ___ natvAditaH sakala (tIrtha) kRta (tAM) kRtArthAna hai+ / usakA prAraMbha aura antakA aMza dekhie sarvopakAraniratAMtrividhena nityam / vakSyaM tadIya . guNagarbhamahApurANaM prAraMbha maMkSepato'thanikaraM zRNuta prayatnAt / / zaMkaraM varadAtAraM jinaM natvA stutaM suraiH| antakurve padmacaritamya TippaNaM gurudezanAt // dhAgayAM puri bhojadevanRpate rAjyaM jayAtyuzcakaiH middhaM jagatprasiddhaM kRtakRtyaM vA samAptaM niSThitamiti zrImatsAgarasanato yatipateAtvA pugaNaM mahat / yAvat / sampUrNabhavyArthasiddhi (H) kAraNaM samagro muktyartha bhavabhItibhItajagatA zrInandiziSyo budhaH dharmArthakAmamokSaH sa cAso bhavyArthazca bhavyaprayojanaM kurve cAru purANasAgmamalaM zrIcaMdranAmA muniH / / tasya siddhiniSpattiH svarUpalabdhirvA. tasyAH kAraNaM hetuH / kiM viziSTa hetumuttamaM doSarahita...... + lAibAgar3a nAmacA saMgha kAphI purAnA hai / ----.. - dubakaMDake jainamandirameM eka zilAlekha vi0 saM0 * dekho DA0pI0ela0 vaidya sampAdita mahApurANa 1145 kA hai, jisameM isa saMghake tIna senAnta kI aMgarejI bhuumikaa| zrAcAryoM kA ullekha hai| ___+ bhavanake rajisTarameM isakA nAma, 'padmanandi- lADa yA lATa gujarAtakA prAcIna nAma hai aura caritra' likhA huA hai| yaha prati hAlakI likhAI bAMmabAr3Ake AsapAsake pradezako aba bhI bAgar3a huI aura bahuta hI azuddha hai| kahate haiN| Page #92 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kiraNa 1] zrIcaMdra aura prabhAcaMdra 3 zrIvikramAdityasaMvatsare yasapUtya (azItya ?) jAMgaladeze sulatAnasikaMdaraputra sulatAna ibrAhimadhikavarSasahasra pugaNasArAbhidhAnaM samAptaM / zubhaM bhvtu| rAjyapravartamAne zrIkASThAsaMghe mAthurAnvaye puSkaragaNe lekhakapAThakayoH kalyANam / bhaTTAraka zrIguNabhadrasUridevAH tadAmnAye jaisavAla cau0 __ papracaritake TippaNakAra aura purANasArake ToDaramallu / cau0 jagasIputra idaM uttarapurANa TIkA kartA inhIM zrIcandramunikA banAyA huA mahApurANa ligyApitaM / zubhaM bhavatu / mAMgalyaM dadhati lekhaka paatthkyoH| (puSpadantakRta) kA eka TippaNa hai, jisakA dUsarA ukta tInoM granthoMkI prazastiyoMse yaha bAta : ta spaSTa bhAga arthAta uttarapurANa-TippaNa upalabdha hai / usake hotI hai ki ina tInoM ko zrIcandamani haiM. jo antameM likhA hai balAtkAragaNaka zrInandi satkavike ziSya the aura zrIvikramAdityasaMvatsare varSANAmazItyadhikasahasra unhoMne dhArA nagarImeM paramAravaMzIya suprasiddha gajA mahApugaNa-viSamapadavivaraNaM sAgarasenasaiddhAntAt bhojadevake samayameM vi0 saM0 1087 aura 1080 meM parijJAya mUlaTippaNikAM cAlokya kRtamidaM mamuccaya- ukta graMthoMkI racanA kI hai| TippaNaM akSapAtabhItena zrImadalA (tkA) ragaNazrI-maMghA aba zrIprabhAcaMdrAcAryake graMthoMko dekhie aura (naMdyA)cAryasatkaviziSyaNa zrIcaMdramuninA nija- pahale AdipurANa TippaNako lIjiyadaurdaDAbhibhUtagpuirAjyavijayinaH zrIbhojadevamya / 102 / prAraMbhaiti uttarapugaNaTippaNakaM prabhAcaMdrAcArya + praNamya vIraM vibudhendrasaMstuta viracitaM smaaptm| nirastadoSaM vRSabhaM mahodayam / atha saMvatsare'smina zrInRpavikramAdityagatAbdaH padArthasaMdigdhajanaprabAMdhaka saMvata 1575 varSa bhAdavA sudI 5 buddhadine kuru mahApugaNamya karomi TippaNam / / * yaha grantha jayapurake pATodIke mandirakaM bhaMDAgmeM samamtasandehaharaM manohara (gaTharI naM0 13 grantha tIsarA patra 57 zlo0 1700) prakRSTapuNyaprabhavaM jinezvaram / hai| isakI prazasti sva050pannAlAlajI bAkalIvAlane kRtaM purANe prathame suTippaNaM Azvina-sudI 5 vIra saM0 2447 ke jainamitrameM sukhAvabodhaM nikhilArthadapeNam / / prakAzita karAI thI aura mere pAma bhI unhoMne isakI iti zrIprabhAcaMdraviracitamAdipurANaTippaNaka nakala bhejI thI / isI sambandhame unhoMne apane paMcAsazlokahInaM sahasradvayaparimANaM parisamAptA (sN)| tA016-6-23 ke patrameM likhA thA ki "uttara zubhaM bhavatu Ix pugaNakI TippaNI ma~gAI so vaha gaTharI nahIM milI puSpadantake mahApurANake do bhAga haiM eka AdithI-Aja DhU~Dhakara nikAlI hai| usake Adi aMtake purANa aura dUsarA uttarapurANa / ina bhAgoM kI pratiyA~ pAThakI bhI nakala hai| 'zrIcaMdramuninA' meM 'prabhA' zabda alaga alaga bhI milatI hai aura samagra graMthakI chaTa gayA mAlama hotA hai| paraMta zloka saMkhyAmeM pharka eka prati bhI milatI hai| zrIcandrane aura prabhAcandra honese zAyada zrIcaMdramuni dUsaga bhI ho sakatA ne donoM bhAgoM para TippaNa likhe haiN| zrIcandrakA AdipurANa kA TippaNa to abhI taka hameM nahIM milA + yahA~ nizcayase zrIcandrAcAryakI jagaha prabhA- paraMtu prabhAcandra ke donoM bhAgoM ke TippaNa upalabdha candrAcArya likhA gayA hai| yaha lipikartAkI bhUla xbhANDArakara rimarca insTiTyUTa kI prati na0 mAlUma honI hai| 563 (zrApha 1876-77) anta Page #93 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 84 bhanekAnta [varSa 4 haiN| unameM se prAdipurANa-TippaNakA maMgalAcaraNa aura niSaH // 9 sAipae sthAti sthAne // 10 praNindvaka prazasti Upara dI jAcukI hai| aba uttarapurANa ke anuktasvarUpaH / vasusamaguNasarIru samyaktvAdyaSTa TippaNa ko lIjiye gunnsvruupH| hayatiu hatArtiH // 11 paDhevipAThaM gRhaM antima aMza samaDae / karivaisa / nAmevA vAsA pravAheNa // ___ ityAcAryaprabhAcaMdradevaviracitaM uttarapugaNaTippaNaka isake Age vaha zloka aura prazasti hai jo Upara dvayadhikazatatamaH sandhiH / dI jAcukI hai / yaha uttarapurANa-TippaNa zrIcandrake nityaM tatra tavaprasannamanasA yatpuNyamatyadbhutaM uttarapurANase bhinna hai / kyoMki usake aMtake TippaNa yAtastena samastavastuviSayaM cetshcmtkaarkH| . prabhAcaMdra ke TippaNoMse nahIM milte| prabhAcaMdra ke vyAkhyAtaM hi tadA purANamamalaM sva (su)spaSTamiSTAkSaraiH bhUyAcetasi dhImatAmatitarAM candrAvatArAvadhiH // 2 // TippaNakA aMza Upara diyA gayA hai| zrIcaMdrake TippaNa tttvaadhaarmhaapuraanngm(g)ndyo(jjyo)tiijnaanndnH| kA aMtima aMza yaha haisarvaprANimanaHprabhedapaTutA praspaSTavAkyaiH krH| dese sArae itisambandhaH / paDhama jyeSThA niraMgu bhavyAjapratibodhakaH samudito bhUbhRtprabhAcaMdrato kAmaH muI mUkI / jalamaMthaNu atimakalkinAmedaM / jIyATTipaNakaH pracaMDataraNiH sarvArthamapratiH // 2 // virasesaigajiSyati / paDhevi pAThagrahaNanAmedaM / zrIjayasiMhadevagajye zrImaddhArAnivAsinA parAparapara isake Age hI 'zrIvikramAditya saMvatsareM Adi meSTi praNAmopArjitAmalapuNyanigakRtAkhilamalakalaMkena zrIprabhAcaMdrapaMDitena mahApurANaTippaNakaM zatatryadhika prazamti hai| sahasratrayaparimANaM kRtamiti / * zrIcaMdrake uttarapurANa TippaNakI zlokasaMkhyA ___ isase mAlUma hotA hai ki yaha TippaNa dhArA- 1700 hai jaba ki prabhAcaMdrake TippaNakI 1350 / nivAsI paM0 prabhAcandrane jayasiMhadeva (paramAranareza kyoMki sampUrNa mahApugaNa-TippaNakI zlokasaMkhyA bhojadevake uttarAdhikArI)ke rAjyameM racA hai| Adi. 3300 batalAI gaI hai aura AdipugaNa kI 1650 / pugaNake TippaNameM yadyapi dhAganivAsI aura 3300 meMsa prA0 pu0 Ti0 1650 saMkhyA bAda denese jayasiMhadeva rAjyakA ullekha nahIM hai aura isakA 1350 saMkhyA raha jAtI hai| kAraNa yaha hai ki AdipugaNa svataMtra graMtha nahIM hai, jisa taraha zrIcaMdrake banAye hue kaI grantha haiM mahApugaNakA hI aMza hai parantu vaha hai inhIM jinameMse tInakA paricaya Upara diyA jA cukA hai prbhaacNdrkaa| ___isI uttarapurANa TippaNakI eka prati Agarake usI taraha prabhAcaMdrake bhI aneka svataMtra graMtha aura motIkaTareke maMdirameM hai jo sAhityasandezaka sampA- TIkATippaNa graMtha haiM aura unameMse kaImeM unhoMne dhArAdaka zrImahendrajIke dvArA hameM dekhaneko milI thii| nivAsI aura jayasiMhadevake rAjyakA ullekha kiyA hai usakI patrasaMkhyA 33 hai aura usakA dasaga aura jaise ki ArAdhanA kathAkoza (gadya)meM likhA hai32 vA patra naSTa hogayA hai / usameM 33 veM patrakA zrIjayasiMhadevarAjye zrImaddhArAnivAsinA parAparaprAraMbha isa taraha hotA hai paMcaparameSThipraNAmopArjitAmalapuNyanirAkRtanikhilamala* yaha graMtha jayapurake pATodIke maMdirake bhaMDArameM kalaMkena zrImatprabhAcaMdrapaMDitena bhArAdhanAsatkathAprabaMdha: (matha naM0 233) hai| kRtH| Page #94 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kiraNa 1] gAMdhI-abhinandana unhoMne kaI graMtha jayasiMhadevase pahale bhojadevake graMthakartA bhinna bhinna haiM, donoMko eka samajhanA bhrama samayameM bhI banAye haiM aura unameM apane liye hai| aisA mAlUma hotA hai ki jayapurake lipikarttAne lagabhaga yahI vizeSaNa diye haiN| pahale prabhAcandra ke TippaNakI nakala kI hogI aura ___ ina saba bAtoMse spaSTa ho gayA hai ki ye donoM taba usakI yaha dhAraNA bana gaI hogI ki TippaNake xjaise prameyakamalamArtaNDake antameM-"zrIbhojadeva kartA prabhAcaMdra haiM aura usake bAda jaba usase zrIcaMdra rAjye zrImaddhArAnivAsinA parAparaparameSThipadapraNA- ke TippaNakI bhI nakala karAI hogI taba usane usI mArjitAmalapuNyanirAkRtanikhilamalakalaMkena zrI- dhAraNAke anusAra zrIcandrako g2alata samajhakara matprabhAcaMdrapaMDitena nikhilapramANaprameyasvarUpodyota- 'prabhAcaMdrAcAryaviracitaM' likha diyA hogaa| parIkSAmukhapadamidaM vivRtamiti / bambaI, 14-11-40 gA~dhI-abhinandana bhAratakI balivedI para, nija svArthoMkI bali dekara / svAtaMtrya-prema-matavAlA, vANImeM samatA bharakara / le sAmyavAdakA jhaNDA, jagameM parivartana lAkara / bhAratakA lAla nirAlA, balidAnoMkA bala pAkara / sotese vizva-hRdayameM, jAgRtikA gIta sunA kara / dInoM-hInoM-nibaloMko, pathabhRSToMko apanA kr| le vizva-premakI vINA, __gA satya-ahiMsA-gAyana / jagako Adarza dikhAne, pAyA gA~dhI manabhAvana / vaibhava-vilAsase nispRha, sAdA jIvana apanA kara / saccA sevaka duniyAkA, hai AyA jagatItala para / cira-parAdhInatA-pIr3ita, bhArata mA~kA suna krandana / svAdhIna use karaneko, AyA gAMdhI, abhinandana / paM0 ravicandra jaina 'zazi' Page #95 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pro0 jagadIzacandrake uttara- lekhapara sayuktika sammati (le0 - zrI paM0 rAmaprasAda jaina zAstrI) zrImAn prophesara jagadIzacaMdrajI jaina ema0 e0 'vArthamA aura akalaMka' nAmakA apanA lekha naM0 3 bhejakara mujhe usapara sammati denekI preraNA kI hai| tadanusAra maiM usapara apanI sammati nIce prakaTa karatA hUM / sAtha hI, yaha bhI prakaTa kiye detA hU~ ki ukta lekha naM0 3 se pUrva ke do lekha mere dekhane meM nahIM Aye. ataH isa tRtIya lekhAMkapara jo sammati hai vaha usa mUlaka hI hai aura usIkI vicAraNA para merI nimna likhita dhAraNA hai / (1) arhatpravacana aura arhatpravacanahRdaya isa prakaraNako lekara paM0 jugalakizorajIkA jo gajavArtika- mUlaka kathana hai vaha nirbhrAntamUlaka isa liye pratIta hotA hai ki - jima graMthapara rAjavArtika TIkA likhI jArahI hai usI graMthake Upara kiye gaye ApakA uttara usI graMthadvArA nahIM kiyA jAtA, usake liye uma graMthake pUrvavartI graMthake pramANakI AvazyakatA hotI hai / ataH paM0 jugalakizorajIne naM0 1 ke sanbandha meM jo samAdhAna kiyA hai vaha jainetara (anyadharmI) ke AkSepa - viSayaka rAjavArtikamUlaka zaMkA-samAdhAna ke viSayako liye hue uttara hai| usameM 'guNAbhAvAdayukti:' ima vAkyadvArA jisa zaMkAkA * yaha legva 'pro0 jagadIzacandra aura unakI samIkSA' nAmaka sampAdakIya lekhake uttara meM likhA gayA hai, aura ise 'anekAnta' meM prakAzanArtha na bhejakara zvetAmbara patra 'jainasatyaprakAza' meM prakAzita hai| karAyA gayA -sampAdaka nirdeza kiyA gayA hai usIkA samAdhAna 'iticenna' ityAdi vAkyase kiyA gayA hai| dUsarI zaMkA yaha uThAI gaI thI ki yadi guggA hai to usake liye tIsarI guNArthika naya honI cAhiye - usakA bhI zAstrIya pramANa 'guNa itidavvavidhAnaM' ityAdi gAthA dvArA diyA gayA hai - arthAt kahA gayA hai ki guNa aura dravya abhedavivakSAse eka hI padArtha haiM, isa liye tIsare nayakaM mAnanekI jarUrata nahIM hai| isa prakaraNa meM 'arhatapravacana' yA 'arhatapravaca hRdaya' kaunasA zAstra hai ? bAbU jagadIzacaMdrajIkA mata to isa viSaya meM aisA hai ki - sUtrapATha aura usapara jo zvetAmbaramAnya bhASya hai, ye donoM hI una zabdoMsa liye jAte haiN| parantu paM0 jugala kizora jIkI mAnyatA yaha hai ki donoM meM se ekako bhI 'arhatapravacana' yA 'arhatpravacanahRdaya' nAmase ullekhita nahIM kiyA gayA hai / vicArapUrvaka dekhA jAya to ina donoM pakSoM meM bAbU jugalakizorajIkA mAnanA hI ThIka pratIta hotA hai| kAraNa ki rAjavArtikameM jo guNako lekara zaMkA uThAI gaI hai vaha 'Arhatamata meM guNa nahIM hai' aise zabdoMsa uThAI gaI hai, usakA samAdhAna jisa sUtrake dvArA diyA gayA hai vaha koI prAcIna graMthakA hI saMbhA vita hotA hai| kyoMki parapakSavAdI ke liye jisa graMthake sUtrapara AkSepa hai usI graMthake sUtra se usakA samAdhAna yuktisaMgata mAlUma nahIM hotA / tatvArthasUtra ke nAmase to donoM sampradAyake graMtha eka hI haiM--pAThabheda bhale hI ho, para nAmase tathA pAThabAhulyase to samAnatA hI Page #96 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kiraNa 1] pro0 jagadIzacandra ke uttaralekhapara sayuktika sammati hai| dUsare kadAcita zvetAmbarIya tatvArtha bhAjyakA bhI hI pramANatvase upanyasta kiyA hai, na ki koI bhASyakA tuSyatu durjana nyAyase pramANa dete bhI to phira-prazna- aMza yA usakA koI paatth| ataH spaSTa mAlUma hotA kartAkA yaha praznato bAkI hI rahatA ki zvetAmbara hai ki akalaMkake sAmane zvetAmbarIya bhASya prAdi graMthakI to yaha bAta huI parantu digambara prathoMmeM guNa koI bhI graMtha nahIM thA kiMtu-sarvArthasiddhi bhAdi sadbhAvakA kyA uttara hai ? to usa viSayameM akalaMka- digambarIya graMtha hI the, jinake AdhArase unakA deva kyA samAdhAna karate ? yaha bAta avazya hI bhASya digambara saMmata hai| vicAraNIya hai| isa saba bAtake vicArase hI mAlUma (2) mahatpravacana aura tasvArthAdhigama hotA hai ki zrIakalakadevane usa tarahakA samAdhAna isa vaktavyameM paM0 jugalakizorajIkA jo prAzaya diyA hai ki jisameM zaMkA karanekA maukA hI na lge| hai usase merA nimnalikhita prAzaya dUsarI tarahakA hai| ima liye aisA samAdhAna-'ahatpravacana' ke nAmase paM0 jugalakizorajIne 'iti arhanapravacane tatvArthAdiyA hai| aura ahat pravacanake pramANakA sUcaka dhigame umAsvAtivAcakopajJasUtrabhASye bhASyAnusAri'dravyAzrayA nirguNAH guNAH' yaha sUtra hai, isame yaha NyAM TIkAyAM siddhasanagaNiviracitAyAM anAgArAgAniSkarSa sApha nikala AtA hai ki yaha sUtra mvAsa gdhirmaprarUpakaH saptamodhyAyaH' isa TIkAvAkyameM jo umAsvAti (mi) kI saMpatti nahIM hai kiMtu kisI 'umAmvAtivAcakopajJasUtrabhASye', yaha pada saptamyaprAcIna granthakA yaha sUtra hai| isa sarva pUrvaprati- nta mAnA hai so ThIka nahIM hai, yaha pada vAstavameM prathamA pAdita kathanase paM0 jugalakizorajIke matakI spaSTa kA dvivacana hai| kyoMki 'bhASya, zabda nitya napuMsaka puSTi hotI hai| isI sarva viSayako lakSya meM ragvakara- hai| isaliye ima vAkyakA yaha artha hotA hai kipaM0 jugalakiza rajIna jo apane (naM0 1 ke) vaktavyameM arhatapravacana tatvArthadhigamameM umAsvAtipratipAdita likhA hai ki-'arhatpravacana' aura 'ahatpravacana- sUtra aura bhASya haiM, usameM siddhasenagaNiviracita hRdaya' tatvArthabhASyakaM to kyA mUlasUtrakaM bhI ullekha bhASyAnumArI TIkA hai, usameM munigRhasthadharmaprarUpaka nahIM haiM, yaha likhanA unakA bilakula sumaMgana hai| yaha sAnavA~ adhyAya hai| yahA~ para 'umAsvAtivAcakoisameM kyoM kyA Adi zaMkAko jaga bhI avakAza pajJamUtrabhASye' yaha pada jo saptamyanta mAnA hai, vaha nahIM hai| dUsare kadAcit thor3I derake liye yaha bhI bhramasa mAnA hai / kAraNa ki yadi granthakartAko mAna liyA jAya ki-'arhatpravacana' vaha prantha bhI saptamyanta pada hI denA thA to saptamIkA dvivacanAnta ho sakatA hai jisapara ki rAjavArtika Adi TIkAyeM denA hI ThIka pratIta hotA / paraMtu so to diyA nahIMhaiM, kyoMki isa graMthameM 'arhatapravacana' hI to haiM to isase spaSTa hai ki yaha pada prathamAkA dvivacanAnta hai| phira kahanA hogA ki akalaMkakI dRSTi meM tatvArtha kadAcit hamAre mitra prophesara mAhabake hisAbakI sUtra hI arhatapravacana thA na ki zvetAmbaramAnya yaha dalIla ho ki lApavake liye eka vacanAnta hI bhASya aadi| kAraNa ki akalaMkadevane arhan pravacana diyA hai to yaha dalIla yahA~ para ThIka nahIM hai; kAraNa zAstrake pramANameM 'dravyAzrayAH nirguNA guNAH' yaha sUtra ki lAghavakA vicAra sUtroMmeM hotA hai, yaha paMkti sUtra Page #97 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anekAnta [varSa 4 nahIM hai, ataH yaha dalIla yahA~ Thahara nahIM sktii| niSedha nahI kiyA hai to kahIM usakI svopajJatAkA dUsarI dalIla yaha hai ki sUtra aura bhASyako ekatva vidhAna bhI to nahIM kiyA hai| vAstavameM digambara digvAneke liye saptamIkA eka vacana hai so yaha bhI akalaMka Adike sAmane vaha graMtha tathA usakI aisI ThIka nahIM; kyoMki ekanA jo dikhalAI jA sakatI hai mAnyatA hotI to ve usa viSayaka niSedha tathA vidhAna vaha eka katRtvakI digvalAI jA sakatI hai / so aisI ke viSayameM kucha likhate; paraMtu vaha prantha jaba unake saMdigdha avasthAmeM vaha bAta bana nahIM sakatI; kyoMki sAmane hI nahIM thA to phira prophesara sAhabakA yaha dvaMdva-samAsameM sarvapada svataMtra rahate haiM, pUrvapadake sAtha likhanA kahAM taka saMgata hai ki isa graMthakI svopajJatA jo vizeSaNa hai vaha uttarapadake sAtha ho hI ho, kA niSedha paM0 jugalakizora jIko chor3akara kisI yaha niyama nahIM hai| dUsare TIkAkarttAko yadi bhASya digambarI vidvAnane nahIM kiyA ? pahale Apa yaha 'mvopajJa' hI batalAnA thA to spaSTa bhASyakaM sAtha bhI middha kIjiye ki-amuka pUjyapAda, akalaMka Adika 'mvopajJa' yA 'umAsvAtivAcakopajJa' aisA kAI sAmane yaha graMtha thA / jaba yaha bAta siddha hojAyagI vizeSaNa lagA denA thA, so kucha kiyA nhiiN| ataH taba pIche ApakI yaha bAta bhI mAnya kI jA skegii| isa saptamAdhyAyakaM aMtasUcaka vAkyase to yaha sUcita Apane isa 'lekhAMka 3' meM jo pramANa diye haiM ve koI hotA nahIM ki zvetAmbarIyabhASya 'svopajJa' hai| tathA bhI aise pramANa nahIM haiM jinase yaha bAta middha hojAya isa lekhAMka 3 meM Apane aisA koI pramANa bhI nahIM ki zvetAmbarabhASya akalakadevake mAmane thA / diyA hai ki amuka amuka pramANasaM, ina-ina prAcAryokaM Apane apane matakI puSTimeM jina navIna vidvAnoMkA matasa, isa (zvetAmbarIya) bhASyakI svopajJatA siddha hai| dAkhilA diyA hai una marvameM zrApa sarIgvA hI bahuta dUsare eka bar3e hI AzcaryakI bAta hai ki, middha- kucha sAdRzya hai, ataH unakI mAnyatA isa viSayaka senagaNi jina umAsvAtiko 'sUtrAnabhijJa' kahate haiM pramANakoTikI mAnI jAya, aisI bAta nahIM hai| yahA~ aura unake kathanako 'pramattagIta' batalAte haiM phira para yuktivAdakA viSaya hai, yuktise Apake kathanakI usa bhASyako svopajJa tathA pramANa mAnakara usapara pramANIkatA siddha ho jAyagI to phira unakI bhI vaimI TIkA likhate haiM ! mujhe tA aisA pratIta hotA hai ki- mAnyatA svayaM siddha hI hai| phira sahayogake liye eka ima pranthakI svopajJatAka viSayameM siddhasena, haribhadra kI jagaha do tInakI mAnyatA avazya hI pauSTikatA Adi vidvAnoMne dhokhA khAyA hai| kAraNa ki, bhASyake kI sUcaka ho sakatI hai| kone usa pranthakI mahattA dikhalAneke liye kahIM (3) vRtti svopajJatAsUcaka saMketa kiyA dIkhatA hai, isIse tathA 'vRttau paMcatvavacanAt' ityAdi rAjavArtikake viSaya kucha zvetAmbarIya kathana kI sammatatAse jyAdA ko lekara paM0 jugalakizorajIne jo viSaya pratipAdana vicAra na karake pIcheke vidvAnoMne usa pranthako kiyA hai vaha bhI bilakula saMgata hai| saMgatikA kAraNa svopakSa mAna liyA dIkhatA hai| pro0 sAhabake kathana yaha hai ki paM0 jugalakizora jIne, rAjavArtika aura se digambarI vidvAnoMne usa graMthakI svopajJatA kA zvetAmbarIya bhASyake pAThameM pAye jAne vAle bhedake Page #98 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kiraNa 1] pro0 jagadIzacandra ke uttara lekhapara sayaktika mammati 28 - vidhAnasa aura 'kAlazca' ima digambarIya sUtrake ullekha kiyA hai ve zilAlekhaka aura hastimala sarIkhe vidvAn se, prophesara sAhabakA jo mata hai ki bhASya rAjavArti- haiN| ullekhakA 15vIM zatAbdIse pUrva na milakara 15vIM kArake samakSa thA usakA nirasana (khaMDana) bhale prakAra zatAbdImeM milanA kisIkI vizeSavijJatAmeM AzcaryakiyA hai| sUcaka to nahIM hai| Apa sarIkhe yadi vidvAna Azcarya prophemarajIne jo yaha likhA hai ki bhASyakA mAneM to dUsarI bAta hai| nAma 'vRtti' bhI thA so usakA niSedha to paM0 jugala- pro0 sAhabane jo yaha likhA hai ki-'kAlaca' kizora jIne bhI nahIM kiyA hai, ataH usa viSayake ima sUtrake honepara to pAMca dravyakI zaMko ho hI ullovakI vizeSa AvazyakatA nahIM thii| paraMtu Apane nahIM sakatI kiMtu 'kAlazcetyeke' aisA sUtra honepara paM0 jugalakizorajI dvArA upasthita kiye hue zilA- zaMkA ho sakatI hai so yaha likhanA bhI ApakA lekha pramANakI 'vRtti' ko jo anupalabdha batalAkara asaMgata pratIta hotA hai, kyoMki jisa jagahakI apanaM matakI puSTi karanI cAhI hai vaha kucha samIcIna vyAkhyA karate samaya paMcatvakI zaMkA kI gaI hai vahA~ pratIta nahIM hotI; kyoMki usameM 1320 zakake taka sautrIya paddhatimeM kAlakA koI bhI ullekha nahIM zilAlekhako navIna batalAkara jo apanA mana samarthana AyA hai / isaliye paMcatvaviSayaka zaMkA karanA tathA kiyA hai vaha nirmalaka hai| zilAlemyaka lekhaka to 'kAlazca' isa sUtra dvArA zaMkAkA samAdhAna bilakula jima zatAbdImeM utpanna hoMge usI zatAbdIkA ullekha jAyaja hai / jaise 'imo nityAvasthitAnyarUpANi' kareMge; jinane puganI bAtakA ullekha kiyA hai unakA sUtrakI dUsarI vArtikake pramANameM 'tadabhAvAvyayaM kathana ayukta kyoM ? kyA parampagase pUrvakI bAtako nityaM' sUtrako upanyamta kiyA hai / isI taraha aura bhI jAnane vAle aura apane samayameM usa pUrvakI bAtakA bahutase mthala haiM jo ki pUrvakathita siddhimeM Ageke ullekha karane vAle jhUThe hI hote haiM ? yadi pro0 sAhaba sUtra upanyasta haiM, jimako ki Apane bhI 'tadabhAveti' kA aisA siddhAnta hai to phira kahanA hogA ki Apa aura 'bhedAdaNuH' sUtroMke ullegvase svIkAra kiyA hai| itihAsajJatA se kosoM dUra haiN| kyA 1320 zatAbdI yadi gajavArtikakArako bhASyapara kI gaI zaMkAkA ke lekhakako usa legvanase koI svArthika vAmanA thI ? hI nirasana karanA abhISTa thA to bhASyagata sUtrake isI nAcIja yuktiko lekara Apane gaMdhahamti bhASyake ullekhase hI usakA nirasana karate / aura jaba uma agtitvako miTAnekI jo koziza kI hai vaha bhI viSayameM mUtragata-eka' zabdako lekara zaMkA uThanI nirmala aura nitAnta bhrAmaka hai, jabaki aSTasahasrIke to phira usakA samAdhAna karate ki nahIM ? -bhASyaTippaNa aura hastimalla Adi kaviyoMke ullekhase usa kArake matase kAla dravya bhI hai, jo ki 'vartanA parikA bhI astitya honA spaSTa hI hai| bahutase prAcArya NAma' ityAdi sUtrase spaSTa hai / so yaha kucha rAjaaise hote haiM ki apane pUrvakI kRtikA ullekha karate haiM vArtikArane kiyA nahIM, isase spaSTa hai ki rAjavArti aura bahuname aise haiM jo nahIM bhI karate haiM-unhIMmeMse kArakA abhipreta bhASyaviSayaka samAdhAnakA nahIM hai| nirapekSa pUjyapAda Adi prAcArya haiN| jinane ullekha yaha eka bar3I vicitra bAta hai ki bhASyagata zaMkAkA Page #99 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anekAnta .. [varSa 4 samAdhAna, akalaMka sarIkhe vidvAn bhASyagata sUtrasa SaTatvakA kathana hai| isI dazAmeM paMcadravyakI zaMca na karakaM digambaragata sUtrasaM kareM ! kyA zaMkA karane honA aura usakA samAdhAna hAnA bilakula hI upavAlA yaha nahIM kaha sakatA thA ki-'kAlazca' yaha yukta hai / yahA~para 'vRttau paMcatvavacanAta' ityAdi sUtra bhASyameM kahA~ hai ?-yaha sUtra to digambarAmnAya vArtikakA abhiprAya yaha hotA hai ki-'vRttau'kA hai| aisI bAta upasthita honepara akalaMkajI kyA racanAyAM (sUtra racanAyAM) sUtra racanAmeM 'paMca'-pAMca samAdhAna karate, so prA0 sAhaba hI jAneM! * dravya haiM, 'tu'-punaH yA arthAta, 'pravacanAt'___ vAstavameM isa viSayako hala karaneke liye paM0 chahakA kathana na hAnese, 'SadravyApadezavyAghAtaH'jugalakizorajIne jisa vRttikA zilAlekhagata ullekha SadravyakA upadeza nahIM bana sakatA / aisA zaMkAkA kiyA hai vaha hI vRtti isa prakaraNakI honI cAhiye samAdhAna 'iticemna' zabdase kiyA hai, so spaSTa hI hai| yA koI dUsarI + hI ho; paraMtu vaha hogI avazya isa vArtikakA jo bhASya hai usakA abhiprAya bhI yahI digambara vRtti hI, kyoMki 'kAlazca' sUtrakA dAkhilA hotA hai-vRtti-sUtraracanAma dharmAdika dravya avasthita hI svayameva isa bAtakA sUcaka hai| ve kabhI paMcatvasaM vyabhicarita nahIM ho sakate, isa___ merI samajhase isa prakaraNameM eka dUmarI bAta liye paTavyakA upadeza nahIM banatA / usakA uttarapratIta hotI hai, jo ki vidvata dRSTi meM bar3e hI mahatvakI akalaMka devane-'kAlazca' sUtrasa dekara apane kathanakI vastu ho sakatI hai| vaha bAta yaha ki-'vRtti' zabdakaM pati kI hai| bahutase artha haiM, unameMse eka artha vRttikA 'racanAbheda' khaMDana maMDana zAstroM meM 'nahi kadAcita' Adizabda yAnI racanAvizeSa hotA hai| yahAM racanAvizeSakA prAyaHAhI jAte haiM, isaliye ye zabda bhASyame haiM aura Azaya sUtraracanAvizeSa hotA hai, kyoMki prakaraNa ye hI zabda rAjavAtikame bhI haiN| isaliye rAja yahAM usI viSayakA hai| jaise ki 'zrA AkAzAdeka- vArtikake sAmane bhASya thA, aisA mAna lenA vidvat dravyANi' isa sUtrameM mautrIracanAkA kathana hai| dRSTriya hRdayaprAhakatAkA sUcaka nahIM hai| ___ yahAMpara bhI sautrI racanAmeM 'jIvAzca' sUtra taka (4) bhASya yA Age bhI bahuta dUra taka 'kAla' dravyakA sUtrAlegvase paM0 jugalakizorajIne 'kAlasyopasaMkhyAna' ityAdi varNana nahIM AyA hai, aura 'jIvAzca' isa sUtrake bAda bAki rAjavArtika bhASya meM Aye hue 'bahukRtvaH' hI 'nityAvasthitAnyarUpANi' isa sUtragata 'avasthita' zabdako lekara jo yaha sUcita kiyA hai ki-akalaMkazabdakI vyAkhyA kI gaI hai, aura vyAkhyAmeM dhamodi- devake samakSa koI prAcIna di0 jaina bhASya thA yA +'vRtti vivaraNako bhI kahate haiM, isaliye rAjadhArtika unhIMkA bhASya jo rAjavArtikameM hai, vaha bhI ho meM 'AkAzaprahaNamAdau' ityAdi vArtikake vivaraNa- sakatA hai| paMDitajIkI ye donoM koTiyAM upayukta hai| prakaraNameM 'dharmAdInAM paMcAnAmapi dravyANAM' aisA / ullekha hai aura isaliye kahA jA sakatA hai ki kyoki ! kyoMki rAjavArtikakArake sAmane unase prAcIna 'vRtti' zabdase nanane apane rAjavArtikakA grahaNa bhASya 'sarvAthasiddhi' thA, jisake ki AdhArapara kiyA ho|-pNcmaadhyaay prathamasUtra vArtika naM0 34 / rAjavArtika aura usakA bhASya hai| sarvArthasiddhi Page #100 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kiraNa 1] pro0 jagadIzacaMdra ke utaralekhapara sayuktika sammati bhASya kyoM hai ? isakA uttara--svamata sthApana aura paramatanirAkaraNarUpa bhASyakA artha hotA hai tathA vRtti aura bhASya eka arthavAcaka bhI hote haiM, dusaraM sarvArthasiddhikI lekhanazailI pAtaMjala bhASyasarIkhI bhI hai / ina sabhI kAraNAMsa sarvArthasiddhi bhASya hI hai| isaliye paM0 jugalakizorakI mAnyatA, anya bhASyoMko isa vakta anupalabdhime, zAyada thor3o derake liye nahIM bhI mAnI jAya, paraMtu sarvArthasiddhikI to vartamAna meM upalabdhi hai aura usameM 'SaDdravyANi' ke ullegba 2-3 jagaha dIkha hI rahe haiN| isI taraha rAjavArtika meM bhI kaI jagaha ullekha haiN| ataH isa viSaya meM paMDitajIkI prAcIna bhASyasaMbaMdhI tathA gajavArtika-saMbaMdhI jo mAnyatA hai vaha bilakula satya aura anubhavagamya hai| isa prakaraNa meM paM0 jugalakizorajIne prophesara sAhaba jIke liye jo yaha likhA hai ki bhASya meM 'bahukRtvaH' zabda hai usakA artha 'bahuta bAra' hotA hai usa zabdArtha ko lekara 'Sar3adravyANi, aisA pATha bhASya meM bahuta bAra ko chor3akara eka bAra to batalAnA cAhiye, isa uparyukta paMDitajI ke kathana ke prativAdake liye prophesara sAhaba ne koziza tAM bahuta kI hai paraMtu 'SaDdravyANi' isa prakAra ke zabdoMke pAThako ve nahIM batA sake haiN| yaha unake isa viSayake adhIra pravRttikaM lambe-caur3e lekhase spaSTa hai| yadyapi isa viSaya meM unane 'sarve SaTtvaM SaD dravyAvarodhAt' isa paM0 jugalakizorajI pradarzita bhASya vAkyase tathA prazamaranikI gAthAkI 'jIvAjIvau dravyamiti SavidhaM bhavatIti' chAyA se bahuta koziza kI hai paraMtu kevala usase 'SaTtvaM' 'SaDvidhaM', ye vAkya hI siddha ho sake haiM kintu 'SaDdravyANi' yaha vAkya umAsvAtine tathA bhASyakArane kahIM bhI spaSTa 61 rUpase ullikhita nahIM kiyA hai| uttara vaha denA cAhiye jo praznakartA pUchatA ho, parantu Apake itane lambecaur3e vyAkhyAnameM vaisA uttara nahIM hai / ataH spaSTa hai ki gajavArtika meM 'yadbhASye bahukRtvaH SaDdravyANi ityukta' ina zabdoM se jisa bhASyakA ullekha hai vaha sarvArthasiddhi yA usase bhI purAne kisI bhASyakA aura rAjavArtikabhASyakA ullekha hai - zvetAmbara bhASyakA ullekha kisI bhI dazA meM na hai aura na ho sakatA hai| kyoMki upalabdha digambara bhASyoM meM vaise ullekha spaSTa haiM, to phira dUsare bhASyakI kalpanA kevala kalpanA hI hai arthAta bilakula hI nirmUlaka hai / isI prakaraNa meM prophesara sAhabane jo likhA hai ki 'paMcatva' zabdakA akalaMkane jo Upara paMcAstikAya artha kiyA hai vahI ThIka baiThatA hai| merI samajha meM yaha zrApakA likhanA bilkula hI asaMgata hai| kyoMki akalaMkadevane apanI gajavArtikameM kahIM bhI 'paMcatva' kA artha paMcAstikAya nahIM kiyA hai| dUsare to kyA 'avasthitAni' padakA artha bhI unane 'paMcatva' nahIM kiyA hai kiMtu 'SaDyantA' kiyA hai| Apa zAyada paMcamAdhyAyake pahale sUtrakI 13vIM aura 15vIM vArtika ke bhASyakA uddekhakara yaha kaheM ki vahA~para 'paMcatva' artha 'paMcAstikAya' hI kiyA hai sAM yaha ApakI saMskRta bhASAkI jAnakArIkA hI pariNAma hai; kyoMki vahA~ prathama to 'paMcatva' zabda hI nahIM hai, dUsare hai bhI to 'paMca' zabda hai aura vaha paMca zabda astikAyake pUrva jur3A hone se astikAya ke vizeSaNarUpa se nivasita hai / jo vizeSaNa hotA hai vaha vizeSya artha nahIM hotA kiMtu vizeSya kI vizeSatA batalAtA hai / rAjavArtikakArane kahIM bhI 'paMca' kA artha 'paMcAstikAya' nahIM kiyA hai| ataH upayukta rUpase Page #101 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 62 anekAnta [varSe 4 jo Apane yaha likhA hai ki rAjavArtikakArane 'paMcatva' spaSTarUpa honese paM0 jugalakizorajIna yaha likha kA artha paMcAstikAya kiyA hai yaha bilakula hI diyA hai ki "aura vaha unhIMkA apanA rAjavArtika anucita hai| rAjavArtikakAra 'paMcatva' kA vaha artha bhASya bhI ho sakatA hai" yaha likhanA anucita nahIM hai| kara bhI kaise sakate the; kyoMki 'paMcatva' kA na to pro0 sAhabake isa lekhameM nambara 4 takake lekhakA zabdamaryAdAse vaha artha hotA hai aura na prakaraNavaza viSaya paM0 jugalakizorajIkA to yaha rahA hai ki hI-aiMcAtAnIse hI hotA, kyoMki sUtrameM 'kAya' zabda zve0 bhASya rAjavArtikakArake sanmukha (samakSa) nahIM kA vidhAna hai, jo ki astikAyako sUcaka hai| sUtrastha thA, aura prophesara sAhaba jagadIzacaMdrajIkA viSaya 'kAya' zabdakaM hote hue bhI 'paMcatva' kA artha 'asti- yaha rahA hai ki zve0 bhASya rAjavArtikakArake samakSa kAya' hotA hai yaha eka vicitra nayI sUjha hai ! Apake thaa| ina donoMke uparyukta kathanakI vivecanAse yaha dvArA aisI vicitra nayI sUjhake honepara bhI bhASyagata spaSTa hogayA hai ki zve0 bhASya rAjavArtikakArake samakSa yaha abhipreta to nahIM siddha huA jo ki praznakartAko nahIM thaa| abhISTa hai / yaha bAta yahA~ aisI hogaI ki pachA kheta jabaki rAjavArtikakArake samakSa zvetAmbara bhASya ko uttara milA khaliyAna kaa| thA hI nahIM to phira zabdAdi-mAmyaviSayaka naM05 ____ isI prakaraNameM prophesara sAhabane jo yaha ligyA kA prophesara mAhabakA kathana kucha bhI kImata nahIM hai ki-"yadi yahA~ bhAjyapada kA vAya rAjavAka rakhatA / zabdasAmya, sUtrasAmya, viSayasAmya to bahuta bhASya hotA to 'bhASye' na likhakara akalaMkadevako zAkhAka bahutasa zAstrAMsa mila sakate hai tathA milate 'pUrvatra' Adi koI zabda likhanA cAhiye thA" merI haiM, ataH naM05 kA jo prophesara sAhabakA vaktavya hai samajhase yaha ligvanA bhI ApakA anucita pratIta hotA vaha bilakula hI nAjAyaja hai| hA~, una cAroM naMbaroM hai, kAraNa ki sarvatra lekhaka kI ekasI hI zailI hotI ke alAvA yadi koI khAsa aimA pramANa ho ki jisase cAhiye aisI pratijJA karake lekhaka nahIM limbate kiMtu akalaMkadeva bhASyakAraka pIche siddha hojA~ya to yaha unako jisa lekhanazailImeM svaparako subhItA hotA hai jo naM0 pAMcakA ullegva jAyaja ho sakatA hai / akalaMka vahI zailI aMgIkAra kara apanI kRtimeM lAte haiM, A devane apane granthameM kahIM bhI zve0 bhASyako umAsvAti vana a 'pUrvatra' zabda denese saMdeha ho sakatA thA ki-vArtika kA banAyA huA nahIM likhA hai tathA na Aja taka me yA bhASyameM ? vaisI zaMkA kisIkA bhI na ho isa aimI kAI yukti hI dekhanemeM AI ki jisake balase yaha siddha hojAya ki gajavArtikakArake samakSa yaha liye spaSTa unane 'bhASye' yaha pada likhA hai| kyoMki . rAjavArtikake paMcama adhyAyakaM pahale sUtrakI 'ArSa bhASya thA / jaba aisI dazA spaSTa hai to phira kahanA hI virodha' ityAdi 35vIM vArtikake bhASyameM 'SaNNAmapi hogA ki hamAre ina navayuvaka paMDitoMkA isa viSayakA dravyANAM', 'AkAzadInAM SaNNAM' ye zabda Aye haiM, __kathana kathanAbhAma honeme kevala bhrAntijanaka hai tathA bhramAtmaka hI hai| alamiti / tathA anyatra bhI isI prakAra rAjavArtika bhASyameM __ zrI ailaka pannAlAla di0 jaina / zabda haiM / gajavArtika bhASyameM yaha SaT dravyakA viSaya sarasvatI-bhavana, bambaI / Page #102 -------------------------------------------------------------------------- ________________ atizaya kSetra ilorAkI guphAe~ [le-zrI0 bAbU kAmatAprasAda jaina ] -More mireo000mm-. 90000009 900000000 jAma haidagabAdakI riyAsatameM bhAratake cAryajIke samaya ilorA apanI javAnIpara thA, ni prAcIna gauravako prakaTa karanevAlI aneka kyoMki unakA samaya rASTrakUTa sAmrAjyakAlake aMtaacanvars kIrtiyA~ bikharI par3I haiM / ve kIrtiyAM rgata par3atA hai / ataeva yaha anumAna kiyA jA jainoM, bauddhoM aura vaiSNavoMkI sampatti hI nahIM, balki sakatA hai ki unhoMne jisa ilAvarddhana nagara kA ullekha mAmpradAyikatAko bhulAnevAlA triveNI-saMgamarUpa hI kiyA hai vaha ilorA hogA / unhoMne likhA hai ki haiM / gatavarSa zrI gommaTezvarake mahAmastakAbhiSeko- 'kauzaladezakI rAnI 'ilA' apane putra 'aileya' ko tsavase lauTate huye hamako yahA~ ke puNyamaI sthAna sAtha lekara durgadezameM pahuMcI aura vahA~para ilAvarddhana ilogake darzana karanakA saubhAgya prApta huA thaa| nagara basAkara apane putrako umakA rAjA bnaayaa| ImvI 9 vIM-10 vIM zatAbdimeM iloga saMbhavataH (sarga 17 zlo0 17-19) ho sakatA hai ki isa ailApura athavA ilApura kahalAtA thA aura taba vaha prAcIna nagarako hI rASTrakUTa rAjAoMne samRddhizAlI gaSTrakUTasAmrAjyakA pramugva nagara thA / eka samaya vaha banAyA ho ! aura isake pArzvavartI parvatameM darzanIya rASTrakUTa rAjadhAnI mI rahA anumAna kiyA jAtA hai| mandira nirmANa karAye hoM ! taba umakA vaibhava apAra thA aba to usakI prati- gata phAlguNI amAvasyAko hama loga manamADa chAyA hI zepa hai| parantu yaha chAyA bhI itanI vizAla, jaMkazana (G. I. P. R.) se lAriyoMmeM baiThakara itanI manohara aura itanI sundara hai ki usako dekhate ilorAke darzana karaneke liye gaye / jamIna patharIlI hI darzakake mukhasa bemAkhtA nikala jAtA hai : 'oha / hai-cAgeM ra pahAr3a hI pahAr3a najara Ate haiN| jaba kaisA sundara hai yaha !' saca dekhiye to 'satyaM zivaM hama ilogake pAsa pahuMce to bar3A-sA pahAr3a hamAre sundaram' kA siddhAnta ilorAkI niHzeSa vibhUti-una sammukha prA khar3A huzrA / pahale hI elora gA~va pdd'aa| kalApUrNaguphAoMmeM jIvita camatkAra darzA rahA hai| yaha eka choTAsA Adhunika gA~va hai| usa roja yahAM aba mAciye yauvana-rasase cuhacuhAta ilApurakA para vArSika melA thaa| cAroM orase prAmINa janatA saubhAgya-sauMdarya ! Aja kAlakarAlane use niSprabha vahA~ ikaTThI huI thii| gA~vake pAsa bahatI huI pahAr3I banAnemeM kucha uThA nahIM rakavA, parantu phira bhI use nadImeM usane mnAna kiyA thA aura pavitragAta hokarake vaha niSprabha nahIM banA sakA ! usakA nAma aura kAma kailAzamaMdigmeM zivajIpara jala car3hAyA thaa| hajAroM bhuvanavikhyAt hai ! strI-puruSa aura bAlaka-bAlikAyeM isa lokamUr3hatAmeM 'harivaMzapurANa' meM zrI jinasenAcAryajIne eka Anandavibhora ho rahe the| unheM patA nahIM thA ki ilAvarddhana nagarakA ullekha kiyA hai / zrI jinasenA- zivajIkI yaha mUrti sacidAnanda brahmarUpa (paramAtma Page #103 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 64 bhanekAnta [varSa 4 svarUpa) kA samalaMkRta pratIka hai / ziva amaratvakA diyA gayA hai / aMdherI guphAyeM vahA~ nahIM haiM / hI saMketa hai / jo amara honA cAhe vaha saMsAra-viSa parvatake choTese daravAje ke bhItara AlIzAna mahala (rAgadveSAdi) ko pIkara hama kara DAle-usako nAma aura maMdira bane huye haiN| unameM zilpa aura citraNaniHzeSa karade-vahI ziva hai ! parantu una bhole kalAke asAdhAraNa namUne dekhate hI banate haiM / Azcarya prAmINoMko isa rahasyakA kyA patA ? vaha to kula- hai ki eka khaMbhepara hajAroM-lAkhoM manovAlA vaha paraMparAse usa mUr3hatAmeM bahe prArahe the| 'dharmaprabhAvanA pASANamayI parvata khar3A huA hai ! usakI prazaMsA aise meloMmeM sadjJAnakA pracAra karanemeM hI ho sakatI zabdoMmeM karanA anyAya hai-itanA hI basa hai ki hai| yaha satya vaha marmajJajanoMko batA rahI thii| manuSyake lie saMbhava ho to usako avazya dekhanA hamArI laoNga usa bhIr3a ko cIratI huI calI / grAmINoM cAhie / kalAkA vaha bhAgAra hai| isa kailAzabhavana kI AkAMkSAoM aura abhilASAoMko pUrNa karaneke 'zivamaMdira' ko rASTrakUTa rAjA kRSNarAja prathamane liyaM taraha-tarahakI sAdhAraNa dukAneM bhI lagI huI banavAyA thaa| thiiN| jyoM-tyoM karake hamArI laoNrI meleko pAra kara isa maMdirako degvaneke sAtha hI hamako ilorAkI gii| donoM ora hariyAlI aura etharIle bharakaM naz2ara jaina guphAoM ko dekhanekI utkaNThA huii| saba loga par3a rahe the / vaha pahAr3I nadI bhI inhIMmeM ghUma-phira laoNrImeM baiThakara vahA~ se do mIlake lagabhaga zAyada kara A~khamicaunI khela rahI thii| hamane usa pAra kiyA uttara kI ora cale aura vahA~ se hanumAnaguphA Adiko aura pahAr3Ipara car3hana lage / thor3A calakara laoNga dekhate huye jainaguphAoMke pAsa phuNce| naM0 30 se rukI-hama loga nIce utare / dekhA sAmanaM uttuMga naM0 34 takakI guphAyeM jainiyoM kI haiN| hamane naM0 26 B parvata phailA huA hai / usako dekhakara hRdayako Thesa-sI ke guphAmaMdirako bhI dekhA / usameM bhItara aisA koI lagatI hai / sudRr3ha-aTala aura gaMbhIra yoddhAsA vaha cinha nahIM milA jisase use kisI sampradAya vizeSadIkhatA hai / kalAmaya sarasatA usameM kahA~ ? yaha bhrama kA anumAna karate; paraMtu usake bAharI varAMDAmeM jainahotA hai| dina kAphI car3ha gayA thA-bacce bhI sAtha mUrtiyA~ hI avazeSarUpameM rakkhI dIgvatIM haiM / isase meM the / garamI apanA majA dikhalA rahI thI / cAhA hamArA to yaha anumAna hai ki yaha guphA bhI jainiyoMkI ki bhojana nahIM to jalapAna hI kara liyA jaay| hai| ye guphAyeM bhI bahuta bar3I haiM aura inameM manojJa paraMtu 'satya-ziva-sundaram' kI cAha-dAhane zArI- diga0 jaina pratimAyeM banI huI haiM / inake toraNadvArarikadAhako bhulA diyaa| saba loga ilArA dekhaneke sthaMbha-maharAba-chateM bar3I hI suMdara kArIgarI kI liye bddh'e| kailAzamaMdirake dvArapara hI parvatasrotase banI huI haiM / hajAroM AdamiyoM ke baiThanekA sthAna hai| bharA huA jala choTese kuNDameM jamA thA-usane rASTrakUTa-rAjyakAlameM jainadharmakA prAbalya thA / amoghazItalatA dii| kSetrakA prabhAva hI mAnoM mUrtimAna varSa zrAdi kaI rASTrakUTanareza jainadharmAnuyAyI the| hokara Age A khar3A huaa| bhItara ghuse aura dekhA unake sAmanta Adi bhI jaina the| ve jaina guruoMkI divyalokameM Agaye / parvata kATakara polA kara vaMdanA-bhakti karate the| ina guphA-maMdiroMko dekhakara Page #104 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kiraNa 1] ilorAkI guphAyeM 65 vaha bhavya-samaya yAda A gayA-dRSTike sAmane jainA- cAra bar3e 2 staMbhoMpara TikA huA hai| isa sabhAkI cAryoMkI dharmadezanAkA suavasara aura sudRzya nRtya uttarIya dIvArameM chorapara bha0 pArzvanAthakI vizAlakarane lagA-inhIM guphAoMmeM prAcArya mahArAja baiThate mUrti virAjamAna hai-vaha digambara mudrAmeM hai aura the aura rAjA tathA raMka sabhIko dharmarasapAna karAte sAta phaNoMkA mukaTa unake zozapara zobhatA hai / nAgathe ! dhanya thA vaha samaya ! phaNa maMDala-maMDita saMbhavataH padmAvatI devI bhagavAnake jainaguphAoMmeM indrasabhA nAmakI guphA vizeSa Upara chatra lagAye hue dIkhatI hai| anya pUjakAdi bhI ullekhanIya hai| isakA nirmANa kailAzabhavanake rUpameM bane hue haiN| isI guphAmeM dakSiNapArzvapara zrI gommaTezvara kiyA gayA hai| isake irda-girda choTI 2 guphAyeM haiN| bAhavalikI pratimA dhyAnamagna banI huI hai| latArya bIcameM do khanakI bar3I guphA banI huI hai| yaha bar3I unake zarIra para car3ha rahI haiM, mAno unake dhyAnake guphA bar3A bhArI maMdira hai, jo parvatako kATakara gAMbhIryako hI prakaTa kara rahI haiN| yaha bhI digambara banAyA gayA hai| isakI kArIgarI dekhate hI banatI mudrA meM khagAsana hai| bhaktajana inakI pUjA kara rahe haiN| hai| isameM ghumate hI eka choTIsI guphAkI chatameM yahIM anyatra kamareke bhItara vedIpara cAroM raMgaviraMgI citrakalAkI chAyAmAtra avazeSa thI-vaha dizAoMmeM bha0 mahAvIra kI pratimA ukerI huI hai| bar3I manohara aura sUkSma rekhAoMko liye huye thii| dUsare kamaremeM bha0 mahAvIra svAmI siMhAsana para virAkiMtu durbhAgyavaza vahA~para baroMne chattA banA liyA jamAna milate haiN| unake mAmane dharmacakra banA huA aura zAyada umIko ur3Aneke liye Aga jalAkara hai| mAnoM isa mandirakA nirmAtA darzakoMko yaha yaha raMgIna citrakArI kAlI kara dIgaI thii| yaha dRzya upadeza de rahA hai ki jinendra mahAvIrakA zAsana hI pIr3atpAdaka thA-jainatvaka patanakA pratyakSa udAharaNa trANadAnA hai, ataeva unakA pravAyA huA dharmacakra thA / kahA~ Ajake jainI jo apane pUrvajoMke kIrti- calAte hI rho| paraMtu kitane haiM, jo isa bhAvanAko cinhoMko bhI nahIM jaante| aura kitanA bar3hA car3hA mUrtimAna banAte haiM ! isImeM pichalI dIvArake sahAre unake pUrvajoMkA gaurava ! bhAvukahRdaya mana masosakara eka mUrti banI huI hai jo 'indra' kI kahalAtI hai / hI raha jaaygaa| kahate haiM ki nijAmasarakArakA mUrtimeM eka vRkSapara tote baiThe hue haiM aura usake nIce pugatatvavibhAga isapara sapheda raMga karA rahA hai| isakA hAthIpara baiThe hue iMdra bane haiN| unake pAsapAma do aMgaartha hai, ilogameM jainacitrakArIkA sarvathA lopa! rakSaka haiM / isa mUrtise pazcimakI ora iMdrANIkI kyA yaha rokA nahIM jA sakatA ? aura kyA purAtana mUrti banI huI hai / indrANI siMhAsanapara baiThI haiM aura citrakArIkA ho uddhAra nahIM ho sakatA? ho sakatA saba sundara prAbhUSaNAdi pahane aGkita hai / isI sthAnase kucha hai, paraMtu udyoga kiyA jAya taba hI kucha ho| AsapAsake choTe 2 kamaroMmeM jAnA hotA hai, jinameM indramabhA vAlI isa guphAkA naM0 33 hai| yaha do bhI tIrthakaroMkI mUrtiyA~ banI huI haiN| bhAgoMmeM vibhakta hai| eka indraguphA kahalAtI hai aura isa guphAmeM ahAteke bhItara eka bar3AsA hAthI dUsarI jagannAtha guphaa| indraguphAkA vizAla maNDapa banA huA hai aura vahIM para eka mAnastaMbha khar3A hai Page #105 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anekAnta [varSa 4 joM 27 phITa U~cA hogaa| kahate haiM, pahale isake ina lekhoMko par3hakara yahA~kA vizeSa itihAsa prakaTa zikharapara eka cartumukha pratimA vigajamAna thI; kiMtu kiyA jAnA cAhiye / vaha usa dinase eka roja pahale dharAzAyI hogaI jisa avazeSa guphAyeM jyAdA bar3I nahIM haiM, parantu una dina laoNrDa naoNrthabraka sA0 ina guphAoMkA dekhane meM bhI tIrthakara pratimAyeM darzanIya haiM / inakA vizeSa Aya the| __ isa guphAmeM mUrtiyoM ke divya darzana karake kucha ___ varNana 'e gAiDa Tu iloga' nAmaka pustakameM dekhanA jaina logoMne akSatAdi car3hAye the; yaha dekha kara purA cAhiye / isa lekhameM to unakI eka jhA~kI mAtra tatva vibhAgake karmacArIne unako roka diyaa| isa likhI hai / ilogakI maba guphAyeM lagabhaga 10-12 ghaTanAse hamAre hRdayako AghAta pahu~cA-paritApakA mIlameM phailI huI haiM aura inakI kArIgarI dekhanekI sthala hai ki hamAre hI pUrvajoMkI aura hamAre hI dharma cIz2a hai / unako dekhanemeM hamAre saMghake loga kI kIniyoM kI vinaya aura bhakti bhI hama nahIM kara bhUkha-pyAsa bhI bhUla gaye / dopaharakA sUrya garamI liye makate ! jo svayaM apanA vyaktitva surakSita nahIM camaka rahA thA, lekina phira bhI loga guphAoMke ragvatA, usake liye paritApa karanA bhI vyartha hai ! jainI Upara parvatapara car3hakara jinamaMdirake darzana karanake pugatana vastuoMkI sAra-sa~bhAla karanA nahIM jAnate ! liye utAvale ho ge| basotake pAnIkA banA huA isaliye yahI damare loga unakI vastuoMkI mAra-saMbhAla Ubar3a-khUbar3a rAstA thA-vaha vaise hI durgama thAkarate haiM aura chane nahIM dete to bejA bhI kyA hai? usapara kar3I dhUpa ! paraMtu jinavandanAkI dhuname page ina guphAoM meM dRmarI bar3I guphA jagannAthagaphA huya bacce bhI usa cAvase pAra kara rahe the| karIba hai / yaha indramabhA guphAke pAsa hI hai; paraMta utanI zA-2 phaloga Upara car3hanepara vaha caityAlaya milaa| acchI dazAmeM nahIM hai| isakI racanA prAyaH na ho usame jinendra pArzvanAthake darzana karake citta prasanna gaI hai| isameM bhI bha0 pArzvanAtha, bha0 mahAbIra aura ho gayA-apane zramako saba bhUla gaye aura bhAgyako gommaTa svAmIkI pratimAyeM haiN| solahaveM tIrthakara bha0 sarAhane lage / isa caityAlayako bane, kahate haiM, jyAdA zAntinAthakI eka martipara ina guphAoMme 8 vIM-9 samaya nahIM huA hai| auraMgAvAdake kinhI seThajIne vIM zatAbdike akSaroMmeM eka lekha likhA huA hai, ise gata zatAbdimeM banavAyA hai / mAlUma hotA hai, vaha jise barjesa sA0 ne nimna prakAra paDhA thA:- yahA~ darzana karate huye Aye hoMge aura jinendrapAvake "zrI sohila brahmacAriNA zAMti- guphAmaMdirako athavA kahiye zaila-maMdirako bhagnAvazeSa bhaTTAraka pratimeyAra" dekhakara yaha caityAlaya banavAyA hogaa| paraMtu Aja __ arthAt-"zrI mohila brahmacArI dvArA yaha phira usakI sA sa~bhAla karanevAlA koI nahIM hai| zAMtinAthakI pratimA nirmApI gii|' nijAmakA purAtatvavibhAga bhI usakI orase vimukha eka anya mUrti 'zrInAgavarmakRta pratimA' likhI hai| zAyada isI liye ki vaha jainiyoMkI apanI cIz2a gaI hai| jaganAtha guphAmeM purAnI kanar3I bhASAke bhI hai| usameM bha0 pArzvakI padmAsana vizAlakAya pratimA kaI lekha haiM, jo IsAkI 8 vIM-9 vIM zatAbdike haiN| akhaMDita aura pUjya hai| yahA~ hI saba yAtriyoMne Page #106 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kiraNa 1] ilorAkI guphAyeM jinendrakA sAbhiSeka pUjana kiyA / kyA hI acchA gaI haiM, jinase yaha caraNAdri parvata vaise hI pavitra ho, yadi yahA~para niyamita rUpameM pUjA-prakSAla huA tIthe hogayA hai, jaise ki bharata ma0 ne kailAza parvatako kare / auraMgAbAdake jainiyoMko yadi utsAhita kiyA tIrtha banA diyA thA / anupama-samyaktva-mUrtivat, dayAlu, svadArasaMtoSI, kalpavRkSatulya cakrezvara pavitra jAya to yaha Avazyaka kArya sugama hai| aisA prabaMdha dharmake saMrakSaka mAno paMcama vAsudeva hI huye !' honepara yaha atizayakSetra prasiddha ho jAvegA aura taba bahutase jainIyAtrI yahA~ nirantara Ate rheNge| kyA isa lekhase spaSTa hai ki yaha sthAna pUrvakAlase hI tIrthakSetra kameTI isapara dhyAna degI? atizaya tIrtha mAnA gayA hai| ataH isakA uddhAra hA~, to yaha pUjya pratimA bha0 pArzvanAthakI honA atyantAvazyaka hai| vahA~ se lauTate hue hRdayameM padmAsana aura pASANakI hai| yaha 9 phITa cauDI aura isake uddhArakI bhAvanAe~ hI hiloreM le rahI thiiN| 16 phITa U~cI hai| isake siMhAsanameM dharmacakra banA hai zAyada nikaTabhaviSyameM koI dAnavIra cakrezvara unako aura eka lekha bhI hai, jisako DA. bulharane par3hA phalavatI banAdeM / isa lekhase tatkAlIna zrAvakAcAra thA / usakA bhAvArtha nimnaprakAra hai: kA bhI AbhAsa milatA hai| dAna denA aura pUjA ____ 'mvamti zaka saM0 1156 phAlguNa su0 3 budha ___ karanA hI zrAvakoM kA mukhya kartavya dIkhatA hai-zIlavAsare zrI barddhamAnapurameM reNugIkA janma huA thA.. dharmaparAyaNa rahanA puruSoM ke lie bhI Avazyaka thaa| unakA putra gelugI huA, jinakI patnI lokapriya ilApura athavA ilArAkA yaha saMkSipta vRtAnta haisvarNA thii| ina dampattika cakrezvara Adi cAra putra huye / cakrezvara madguNoMkA zrAgAra aura dAtAra thaa| 'anekAnta' ke pAThakoMko isake pAThase vahA~ ke parokSa usane cAraNoMsa nivamita isa parvatapara pArzvanAtha darzana hoNge| zAyada unheM vaha pratyakSa darzana karaneke bhagavAnakI pratimA sthApita karAI aura apane isa lie bhI lAlAyita krdeN| dAnadharma ke prabhAvasaM apane karmoko dhaayaa| paramapUjya alIgaMja ||iti zam // jina bhagavAnakI aneka vizAla pratimAyeM nirmApI tA0 71 / 41 "kyoM akhila brahmANDa chAnate phirate ho, apane bIca bIcame naSTa hojAne vAlA, karmabandhanakA kAraNa ApameM kyoM nahIM dekhate, tuma jo cAhate ho so aura tathA viSama hotA hai, isaliye vaha duHkha hI hai|" kahIM nahIM, apane ApameM hai|" ___ "jaba hama mareM to duniyA~ko apane jammake samaya "dRsageMke liye duHkha svIkAra karanA kyA sukha se adhika zuddha karake chor3a jAya~, yaha hamAre jIvanakA nahIM hai ?" uddezya honA cAhiye / " "jisakI mahAnatAkI jar3a bhalAI meM nahIM hai, "kamase kama aisA kAma to karo ki jisase usakA avazya hI patana hogaa|" . tumhArA bhI nukasAna na ho aura dUsaroMkA bhI bhalA ___ "jo sukha indriyoMse milatA hai vaha apane aura ho jaay|" parako bAdhA pahu~cAne vAlA, hamezA na Thaharane vAlA, -vicArapuSpodyAna Page #107 -------------------------------------------------------------------------- ________________ uThatI hai urameM eka lahara! isa niyati-niyamakIbelAmeM mere bIhar3a vana-upavanameMyuga-parivartana ho jAyegA, balla riyA~ kyA khila pAe~gI? prANI! bhavake nigamAgamameM hulasitamanakIcaMcalahilorayoM kaba taka zrAe-jAegA? thira hogI kyA, miTa jAe~gI! jagake bhISaNa kolAhalameM zrAtmAkA saccit-zivasvarUpazvAsoMke svara jAe~ na bikhara ! antastalameM dekhU jhukakara / uThatI hai urameM eka lahara !! ___ uThatI hai urameM eka lahara ! [ 2 ] jIvanake mauna rahasyoMkI vANI vINAmeM vItarAgakAgAthA ulajhI raha jaaegii| maJja la svara bhara jAegA; yaha tyAga-tapasyAkI merI hRttaMtrIkI jhaMkAroMseduniyA sUnI ho jAegI! jhaMkRta jIvana ho jaaegaa| mAnavatAkI abhilASAe~ A~khose bharakara ciraviSAdapAe~gI pIr3A ATha pahara ! A~sU bana jAe~ge nirbhara ! uThatI hai urameM eka lahara !! uThatI haiM urameM eka lahara !! [ 7 ] mamatAkI yaha kAlI-badalI nairAzya-nizA a~dhiyArImeMzrAhose bharakara dIvAnI; kyA kumuda hAsa chiTakAegA? ambarako Dhaka ucchavAsoMse zrAdhyAtmika tatvoMkA pradIpabarasAegI khArA paanii| antara Aloka dikhAegA? bhArI manako halakA karane nandana-vanakA mAdaka parAgakaruNA roegI sihara-sihara ! bikharegA kyA isa bhUtalapara? uThatI hai urameM eka lahara !! uThatI hai urameM eka lahara !! [ 8 ] yauvanakI pIr3A tapasIkI mAyAke mohaka-piMjaresekrIr3AoMmeM ghula jAneko mana-paMchI jaba ur3a jAegA; umar3I lekara tapakA nikhAra jinavarake vaha vairAgabharenizcala-nidhimeM dhula jaaneko| pada ambarameM car3ha gaaegaa| uttuMga taraMgoMse bahatI jisa paridhi-parAmeM siharaNakaramanameM gaMgA karalU~ hara-hara ! prANI ho jAtA mukta-amara! uThatI hai urameM eka lahara !! uThatI hai urameM eka lahara !! paM0 kAzIrAma zarmA 'praphulita' Page #108 -------------------------------------------------------------------------- ________________ samAja-sudhArakA mUla sota (le0-60 zreyAMsakumAra jaina zAstrI) aAja samAja-sudhArakI dundubhi cAroM ora baja unheM manovaijJAnika vizeSajJoMkI dekharekhameM rakhakara rahI hai| hara eka konese usakI AvAja A rahI hai| unake sarvamukhI vikAsakI vyavasthA kI jAtI hai / hara ekake dimAg2ameM raha rahakara yaha samasyA ulajhana sacamucameM mAnava-jIvana aura sAmAjika-jIvanameM paidA kara rahI hai / para asalI samasyAkA hala nhiiN| zizukA atyanta mahatvapUrNa sthAna hai| zizu hI rASTra ho bhI kyoMkara ? jaba nidAna hI ThIka nahIM to phira kI sampatti haiM, yaha eka prasiddha bAta hai| para unakI cikitsA bicArIkA aparAdha hI kyA ? samAja kisI bhAratavarSa meM kaisI zocanIya sthiti hai, zizu-jIvanakI vyaktivizeSakA nAma nahIM, vaha to vyaktiyoMkA samudAya kisa taraha bhayaGkara upekSA kI jAtI hai, unakA jIvana hai / samudAyakA nAma hI samAja hai| vyaktiyoMse rahita kisa taraha pairoM tale rauMdA jAtA hai, unake amUlya samAjakA kahIM astitva hI nahIM / isaliye vyaktikA jIvanako kisa taraha miTTI meM milAyA jAtA hai yaha sudhAra samAjakA sudhAra hai / jabataka vyaktigata jIvana kisIse bhI chipA nahIM hai / isakA eka pradhAna kAraNa pragatikI ora pravAhita na ho taba taka samAjasudhAra yadyapi dezakI daridratA avazya hai, para sAtha hI mAtAkI AzA rakhanA korI viDambanA hai| ataH vyakti- pitAkI ajJAnatAkA bhI isameM mukhya hAtha hai; kyoMki gata jIvana kisa prakAra sudhAra kI ora agrasara ho hama kitane hI vaibhava-sampanna parivAroMmeM bhI bAlakoMke yaha socane ke liye bAdhya honA hI par3egA aura isake svAsthyakA patana tathA unakI akAla mRtyukI ghaTanAe~ liya vyaktikA malajIvana arthAt usakA zizujIvana adhika dekhate rahate haiN| aisI hAlatameM yaha kahanA hogA dekhanA hogaa| ki zizu-poSaNakA vaijJAnika jJAna mAtA-pitAoMke Aiya ! jarA zizu-jIvanakI bhI jhAMkI dekheN| liye paramAvazyaka hai / vastutaH zizu hI mAnava samAja hamAre dezameM zizu prAyaH mAtA-pitAke manoraJjanakA kA nirmAtA hai / usakaM sudhAra para sabakA athavA sAre eka sAdhanamAtra hai aura usakA pAlana-poSaNa bhI umI samAjakA sudhAra nirbhara hai|| dRSTikoNase kiyA jAtA hai| jabaki Aja pAzcAtya para kheda hai ki hamAre dezameM bAla-jIvanakI dezoMmeM-saMyukta rAjya amarIkA, iMgalaiNDa, rUsa, samasyA para kucha bhI dhyAna nahIM diyA jAtA ! bAlakoM jApAna, phrAMsa aura jarmanI AdimeM yaha bAta nahIM hai| kA pAlana-popaNa bhI samucita aura vaijJAnika DhaMgase vahAM zizuoMke pAlana-poSaNa aura zikSaNa para nahIM kiyA jaataa| 6-7 varSakI Ayu taka to bAlavizeSa dhyAna diyA jAtA hai| una dezoM meM zizuoMke zikSaNakI koI khAsa vyavasthA bhI nahIM kI jaatii| sAmAjika jIvanameM eka mahatvapUrNa sthAna hai, ve samAja, unheM 6 yA 7 varSakI avasthAmeM bAla-pAThazAlAoM meM ke eka Avazyaka aGga mAna jAte haiM aura usI prAthamika zikSA-prAptike liye bheja diyA jAtA hai, mAnyatA ke AdhAra para unake jIvana-vikAsake liye jabaki isase pUrvake 5-6 varSoM meM bAlaka mAtA-pitA vi . Page #109 -------------------------------------------------------------------------- ________________ samAja-sudhArakA mUla srota [varSa 4 ke pAsa rahakara koI jIvanopayogI zikSA prApta nahIM bhayaGkara upekSA tathA lAr3a-pyAra donoM hI baccoMkI karate / unakA samaya prAyaH burI AdateM sIkhane, mRtyu yA unakaM nitAnta gande jIvanake pramukha kAraNa anucita kheloM aura mAtAke lAr3a-pyArameM hI bItatA hote haiN| aise bAlaka samAjapara bojha honeke sivA hai| zaizava jIvanake isa amUlya samayameM ve samucita- apanI kAI upayogitA nahIM rakhataM / samAjakA sudhAra zikSaNase vaJcita raha jAte haiN| tathA rASTrakA uddhAra aise bAlakoMse nitAnta asambhava hai| vaha to tabhI sambhava hai jaba usake nAgarika zizu apanA caritra-nirmANa garbhAvasthAmeM hI vidvAn, vIra, sAhasI, niHsvArthasevI, sadAcArI, prArambha kara detA hai, yaha korI kalpanA nahIM kiMtu brahmacArI, svastha, dayAlu aura mAnava-mAtrasa bandhunama satya hai / vIra abhimanyu tathA zivAjIke jIvana- bhAva tathA snehakA vyavahAra karane vAle hoN| aura yaha caritra hameM isI ora saMketa kara rahe haiN| isa samaya spaSTa hI hai ki uttama nAgarika uttama mAtA-pitA hI bAlakakA mana eka prakArase darpaNake samAna hotA hai, paidA kara sakate haiM, aura aise hI nAgarikoMkA samudAya usa para jaisI lAyA yA saMskAra par3atA hai, vaisA hI eka samunnata aura samujjvala samAja ho sakatA hai, vaha dekha par3atA hai / garbha-kAlameM hI bAlakake jIvanapara auroMkA nhiiN| bAla-jIvanake sudhArameM hI samAjamAtA pitAka vicAroM, vyavahAroM va bhAvoMkI chApa sudhAra aura rASTrauddhArake bIja saMnihita hai / AzA par3atI hai| para isa dezameM to zizu mAtA-pitAke samAjake zubhacintaka isa dizAma kadama bar3hAkara manoraJjanakA eka sAdhanamAtra haiN| ataeva unakI gaSTrahitakA mArga sApha kreNge| kisakA, kaisA garva ? (lekhaka-paM0 rAjendrakumAra jaina 'kumaraMza') nava-saundarya sumana saurabha-sA kisakA, kaisA garva ? are ! pA jIvana mtvaalaa| jaba jIvana hI sapanA hai ! iThalAtA-sA jhUma rahA hai, sarvanAza ke isa nivAsa meMpI yauvana kI hAlA!! kauna, kahA~, apanA hai !! vaibhavakA yaha nazA, rUpa jur3A rahegA madA nahIMkI, yaha kaisI nAdAnI ! yaha dIvAnoM kA melA! hAya ! bhUla kyoM rahA, mauta eka eka kA nAza karegA kI karUNAjanaka kahAnI !! sahasA kAla avalA!! tanika dekha! usa nIla gaganameM dekhegA vaha nahIM kauna haitAroM kA mumkAnA! gorA athavA kAlA! dinameM yA ghanaghora ghaTAmeM dhU dhU karake dhadhaka uThegIcapake se chipa jAnA !! are ! citA kI jvAlA / / latA-godameM jhUla, tanika yaha terA abhimAna karegApAkara parAga itagayA ! usa kI hI agavAnI ! kala jo khilA Aja vaha hI samaya rena para utara gayA haihai ro ro kara murajhAyA !! bar3oM bar3oM kA pAnI !! Page #110 -------------------------------------------------------------------------- ________________ aitihAsika jainasamrAT candragupta (lekhaka-nyAyatIrtha paM0 IzvaralAla jaina snAtaka) bhagavAn mahAvIrake nirvANa-pazcAt bhAratako apanI vIra maidAnameM AyA aura use eka zaktizAlI rASTra unnata avasthAse patita karane vAlA eka kSayaroga nirmANa karanemeM saphalatA prApta huii| vaha aitihAsika apanA vistAra karane lagA-bhArata deza aneka choTe vIra thA samrATa candragupta maurya / bar3e rAjyoMmeM vibhakta hogyaa| choTese choTA rAjya bhI apaneko sarvocca samajhakara abhimAnameM lipta evaM itihAsalekhakoMne candraguptake viSayameM eka mata santuSTa thaa| ve choTe bar3e rAjya eka dasareko haDapajAne hokara yaha likhA hai ki bhAratIya itihAsameM yahI sarvakI icchA se paraspara IrSyA aura dveSakI agni jalAte, prathama samrATa hai, jisane vyavasthita aura zaktizAlI phUTake bIja bote, lar3ate jhagar3ate aura raha jaate| hI rASTra kAyama hI nahIM kiyA, balki usakA dhIratA, sainyabala aura zakti to parimita thI hI, parantu unheM vIratA, nyAya aura nItise prajAko raMjita karate hue saMgaThita honekI AvazyakatA pratIta na huI / yadi eka vyavasthApUrvaka saMcAlana kiyA hai / yaha sarvaprathama aitihAsika evaM amara samrATa candragupta maurya jainadharmAbhI zakti zAlI rASTra usa samaya unapara AkramaNa karatA to sabako hI AsAnIse har3apa kara sakatA thaa| valambI hI thA, isa para prakAza DAlanese pUrva usakI saMkSipta jIvanIkA digdarzana karA denA anucita na kozala Adi rAjyoMne yadyapi apanI kucha unnatikI hogaa| thI, parantu ve bhI koI vizAla gaSTra na banA ske| isa avasarase lAbha uThAneke liye sikandarane aneka aitihAsikoMkA mantavya hai ki candragupta, rAjA IsvI san 327 pUrva, bhArata para AkramaNa kiyA aura nandake mayUra pAlakoMke saradArakI 'murA' nAmaka lar3akI vaha choTe bar3e aneka rAjAoMse lar3atA jhagar3atA kA putra thA, isa 'murA' zabdase 'maurya' prasiddha huaa| paMjAba taka hI pahuMca pAyA thA ki choTe-choTe rAjAoM usI samayakI bAta hai-arthAt 347 I. san ne bhI usase DaTakara mukAbalA kiyA, isI kAraNa pUrva gajA nandase apamAnita hone ke kAraNa nIti mArgake kaI anubhavoMne use hatAza kara diyaa| Age nipuNa 'cANakya' usake samUla nAza karanekI pratijJA na mAlUma kitanoMse yuddha karanA par3egA, isa ghabarAhaTa karake jaba pATalIputrako chor3akara jA rahA thA to mArga ke kAraNa vaha paMjAbase hI vApasa calA gyaa| meM mayUrapAlakoMke saradArakI garmavatI lar3akI 'murA' bhAratIya rAjAoMkI AMkheM kholane aura unheM zikSA ke candrapAnake dohaleko cANakyane isa zarta para pUrNa deneke liye itanI hI Thokara paryApta thI, unheM apanI kiyA, ki usase hone vAlA bAlaka mujhe de chinna bhinna avasthA khaTakane lagI aura antameM eka diyA jaay| 347 I0 san pUrva bAlakakA janma Page #111 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 102 anekAnta [ varSa 4 huA hai / garbhake samaya candrapAnakI icchA huI thI, candraguptane apanI prabala aura saMgaThita zaktise isa liye usakA nAma 'candragupta' rakhA gyaa| vaha AkramaNa kiyA aura saba prAnta apane AdhIna kara honahAra bAlaka dUjake caudakI taraha dina-prati-dina liye, evaM antameM cANakyakI nItise rAjA 'nanda' para bar3hatA huA kumAra avasthAko prApta huaa| vijaya prApta karanemeM candragupta kA saphalatA prApta huii| isa prakAra nandake magadhadeza para adhikAra karake 'honahAra biravAnake hota cIkane pAta' kI candragupta magadhapati hogyaa| 'pariziSTaparva' meM likhA kahAvatake anusAra kahA jAtA hai ki candragupta bacapana hai ki caMdraguptakI vijayake anantara nandakI yuvatI meM hI rAjAoM jaise kArya karatA thaa| kabhI sAthiyoM kanyAkI dRSTi candragupta para par3I aura vaha usa para se koI khela khelatA to aisA hI, jisameM svayaM gajA Asakta hogaI aura nandane bhI prasannatApUrvaka candragupta banakara sAthiyoMko apanI prajA banAkara AjJA karatA, ke pAsa cale jAnakI anumati de dI / prAcIna nyAya karatA aura daNDa detA / candragupta lagabhaga ATha bhAratavarSa (gujarAtI) meM DA0 tribhuvanadAsa laheracaMda varSakA huA taba cANakyakI dRSTi usa bAlaka para zAhane bhI isa ghaTanA para apane vicAra pradarzita karate par3I aura apane pUrva vaghanake anusAra candraguptako hue likhA hai ki jo itihAsa candraguptako nandakA asalI rAjyakA lobha dekara sAtha liyA aura use patra likhate haiM, unakI yaha bar3I bhUla hai, candragupta rAjAoMke yogya ucita vidyAbhyAsa karAyA aura nandakA putra nahIM pratyuta dAmAda thaa| nandake samUla nAzakI taiyArI prArambha kara dii| prArambhameM to candraguptane cANakyakI nIti aura isa prakAra samrATa candraguptakI vIratAsa maurya sattAkI sthApanA huI / lAlA lAjapatarAyajIka apane balama kucha bhUmi adhikAra meM kara choTAsA zabdoMmeM-"bhAratake gajanaitika raMgamaJcapara eka aisA gajya banA liyA aura phira apanI zaktikA saMgaThita pratiSThita nAma AtA hai jo saMsAraka samrAToMkI prathama karanA prArambha kiyaa| zreNomeM likhane yogya hai, jisane apanI vIratA, bhAratase vApasa cale jAne para vizvavijayI sika- yogyatA aura vyavasthAse samasta uttarIya bhAratako ndarakA bebilonameM I0 san 323 pUrva dehAnta hogyaa| vijaya karake eka vizAla kendrIya rAjyake zrAdhIna pazcimottara prAnta tathA paMjAbameM yUnAnI rAjya kAyama kiyaa|" * rakhane ke liye jinako sikandara chor3a gayA thA, unapara saMlyakasa dvArA bheje gaye gajadRta memAmthanIz2ane * candraguma ke janma samayake sambandhameM kucha matabheda pratIta candraguptake rAjya para mahatvapUrNa prakAza DAlA hai, hotA hai--prAcIna bhAratavarSa (guja.) ke lekhaka DA. usake varNanase yaha bAta spaSTa jhalakatI hai ki vIra tribhuvanadAsa laheracanda zAha, candraguptakA janma vIra car3AmaNi candraguptane nyAya, zAnti aura vyavasthAnirvANa saM0 155 tathA IsvI san 372 varSa pUrva parvaka zAsana karate hue prajAko sarva prakAreNa mukhI likhate haiN| prasiddha aitihAsika grantha 'pariziSTaparva' se .. bhI isIkI puSTi hotI hai| * bhAratavarSakA itihAsa-lAlA lAjapatarAya padaka Page #112 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kiraNa 1] aitihAsika jainasamrATa candragupta 103 evaM santuSTa kiyaa| apane sAmrAjyako alaga alaga haiM ki vaha zUnAkA putra nahIM thaa| prAmtoMmeM vibhAjita kiyA / vahA~para nagarazAsaka hA~, dharmakI AimeM candraguptako zUdrAkA putra maNDala-myunispaliTiyA~ aura janapada-DisTrikTaborDa kahanekA sAhasa kiyA gayA ho, aisA pratIta hotA hai bhI kAyama kiye| senAkI sarvottama vyavasthA kI, kyoMki candragupta jaina thA, brAhmaNoMko jaina dharmase dUsare dezoMse sambandhake liye sar3akoMkA nirmANa dveSa thA, vaha isakI samunnati sahana nahIM kara sakate karAyA, zikSAke liye vizvavidyAlaya, upacArake liye the| candraguptame kandhAra, abistAna, grIsa, mizra cikitsAlaya zrAdikA prabandha kiyaa| DAkakI bhI AdimeM jainadharmakA pracAra kiyA, isa liye brAhmaNoMko ucita vyavasthA kI / candraguptake rAjyameM bAla, vRddha, jaina pracArakako zUdra kahanA koI anahonI bAta na vyAdhipIr3ita, Apattigrasta vyaktiyoMkA pAlana-poSaNa thii| tatkAlIna brAhmaNoMne kaliGga dezake nivAsiyoMko rAjyakI Arase hotA thaa| isa prakAra prajAko saMtuSTa 'vedadharma-vinAzaka' to kahA hI hai, sAtha hI usa rakhane ke liye candraguptane koI kamI nahIM rakkhI thii| pradezako anAryabhUmi bhI kahakara hRdayako santuSTa aura isa praSAra usakA rASTra sabase adhika zaktizAlI kiyA hai / unakI kRpAse candraguptako zUdrakA putra kahA rASTra thaa| jAnA AzcaryotpAdaka nhiiN| samrATa candaguptake viSayameM itihAsalegvaka 'gajA nanda' ke viSayameM bhI aisA hI vivAda kucha bhramapUrNa vicAra rakhate haiN| koI likhate haiM ki upasthita hotA hai| kaI itihAsajJoMne use nIca candragupta zUdrAkA lar3akA thaa| gayasAhaba paM0 raghavara jAtikA likha DAlA hai, parantu kucha itihAsajJa aba prasAdajIne apane 'bhAta itihAsa' meM candraguptako isa nirNayapara pahu~ca gaye haiM ki vaha jaina thA / muni 'muga' nAmaka nAinakA lar3akA likha DAlA hai aura jJAnasundarajI mahArAjane 'jainajAtimahodaya' meM siddha DAkTara hapagne to candragupta aura cANakyako IrAnI kiyA hai ki nandavaMzI sabhI gajA jaina the| likhanekI bhI bhArI bhala kI hai.jise itihAsa Smith's Early History of India vidvAn prAmANika nahIM mAnate / pro. vedavyAsajI Page 114 meM aura DAkTara zeSAgirirAva e0 e0 apane prAcIna bhArata' meM likhate haiM ki vizvasanIya Adine magadhake nanda rAjAoMko jaina likhA hai, kyoM sAkSiyoMke AdhAra para yaha siddha hogayA hai ki canda- ki jainadharmI hone ke kAraNa ve AdIzvara bhagavAnakI gupta eka kSatriya kulakA kumAra thA / bauddhamAhityake mUrtiko kaliGgase apanI rAjadhAnI magadhameM le gaye / suprasiddha graMtha 'mahAvaMza' ke anusAra candraguptakA janma dekhiye South India Jainism Vol II mogyijAtimeM huA thA / zrIsatyakaMtu vidyAlaGkArane Page 82 / isase pratIta hotA hai ki pUjana aura bhI apane 'maurya sAmrAjyakA itihAsa' meM isa sammati darzanake liye hI jaina mUrti le jAkara maMdira banavAte ko mahatva diyA hai| 'gajapunAnA gajeTiyara, meM morI hoNge| mahArAjA khAravelake zilAlekhase spaSTa prakaTa vaMza' ko eka rAjapUta vaMza ginA hai| astu; jo ho, hotA hai, ki nandavaMzIya nRpa jaina the| adhikAMza itihAsalekhaka isa nirNaya para pahu~ca gaye samrATa candraguptake viSayameM bhI itihAsajJoMne kucha Page #113 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 104 bhanekAnta [varSa 4 samaya taka use jaina svIkRta nahIM kiyaa| parantu khoja smitha apanI OXFORD History of India karanepara aise prabala aitihAsika pramANa mile jisase me likhate haiM ki candragupta jaina thA, isa mAnyatAke unheM aba nirvivAda candraguptako jaina svIkRta karanA asatya samajhane ke liye upayukta kAraNa nahIM haiN| pdd'aa| parantu zrI satyaketujI vidyAlaGkArane 'maurya- maigasthanIz2a (jo candraguptakI sabhAmeM videzI sAmrAjyakA ikihAsa'meM candraguptako yaha siddha karanekA dUta thA) ke kathanoMse bhI yaha bAta jhalakatI hai ki asaphala prayatna kiyA hai ki vaha jaina nahIM thaa| candragupta brAhmaNoMke siddhAntoMke vipakSameM zramaNoM parantu candraguptakI jaina muniyoM ke prati zraddhA, jaina- (jaina muniyoM) ke dharmopadezako svIkAra karatA thaa| mandiroMkI sevA evaM vairAgyameM gajita ho gajyakA mi0 I0 thAmasakA kahanA hai ki candragupta ke jaina tyAgadenA aura antameM anazanavrata grahaNa kara honemeM zaMkopazaMkA karanA vyartha hai; kyoMki isa bAtakA samAdhimaraNa prApta karanA usake jaina honeke prabala sAkSya kaI prAcIna pramANapatroMmeM milatA hai, pramANa haiN| aura ve zilAlekha nimsaMzaya atyanta prAcIna hai| vikramIya dUmarI tIsarI zatAbdIke jaina prantha mi0 jArja0 sI0 ema0 varDavuDa likhate haiM ki aura sAtavIM AThavIM zatAbdIke zilAlegva candraguptako candragupta aura bindusAra ye donoM jainadharmAvalambI jaina pramANita karate haiN| the| caMdraguptakaM pautra azokane jainadharmako chor3akara rAyabahAdara DaoN. narasiMhAcAryane apanI 'zravaNa- bauddhadharma svIkAra kiyA thaa| enasAiklopIDiyA belagola' nAmaka iMgliza pustakameM candraguptake jainI Apha rilIjana' meM likhA hai ki I0 sa0 297 pUrvameM honeke vizada pramANa diye haiN| DAkTara hatilane saMsArase virakta hokara caMdraguptane maisUra prAMtastha Indian Antiquary XXI 59-60 meM tathA zravaNabelagolameM bAraha varSa taka jainadIkSAse dIkSita DAkTara TAmasa sAhabane apanI pustaka Jainism hokara tapasyA kI, aura antameM ve tapa karate hue the Early Faith of Asoka Page 23. svargadhAmakA sidhaare| meM likhA hai ki candragupta jaina samAjakA eka yogya mi0 bI0 luisarAisa sAhaba kahate haiM ki caMdravyakti thaa| DAkTara TAmasagavane eka aura jagaha guptake jaina honemeM saMdeha nhiiN| zrIyuta kAzIprasAdajI yahAMtaka siddha kiyA hai ki-candraguptake putra aura jAyasavAla mahodaya samasta upalabdha sAdhanoMparase pautra bindumAra aura azoka bhI jaina dharmAvalambI hiithe| apanA mata sthira karake ligvate haiM-"IsAkI pAMcavIM isa bAtako puSTa karaneke liye jagaha jagaha mudrArAkSasa, zatAbdI taka prAcIna jaina prantha va pIcheke zilAlekha rAjataraMgiNI aura AinA-e-akabarIke pramANa caMdraguptako jaina rAjamuni pramANita karate haiM, mere diye haiN| adhyayanoMne mujhe jaina graMthoMke aitihAsika vRtAntoMkA hindU itihAsa, ke sambandhameM zrI bI0 e0 smithakA Adara karane ke liye bAdhya kiyA hai| koI kAraNa nirNaya prAmANika mAnA jAtA hai| unhoMne bhI samrATa nahIM hai ki hama jainiyoMke isa kathanako- ki caMdragupta candraguptako jaina hI svIkRta kiyA hai / DAkTara apane rAjyake antima bhAgameM jinadIkSA lekara Page #114 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kiraNa 1] aitihAsika janasamrATa candragupta 105 maraNako prApta hunA-na mAneM / maiM pahilA hI vyakti aneka stUpoMmeMse,jo Aja bhI vidyamAna haiM, sabase bar3e yaha mAnanevAlA nahIM hUM, mi0 rAisane mI jinhoMne stUpake ghumaTake cAroM ora golAkAra dIpaka rakhaneke 'zravaNabelagolake zilAlekhoMkA adhyayana kiyA hai, liye jo racanA huI hai usake nirvAhake liye pUrNarUpase apanI rAya isI pakSameM dI hai aura mi0 lagabhaga 25 hajAra dInArakA (2 // lAkha ru0kA) vArSika vI0 smitha bhI aMtameM isa ora muke haiN|" dAna diyA thA, yaha bAta sara kaniMgahAma jaise taTastha aura sAMcIstUpake sambandhameM itihAsakAroMkA mata hai prAmANika vidvAnne 'bhilsAstUpa' nAmaka pustakameM ki yaha azoka dvArA nirmANa huA hai aura isakA prakaTa kI hai| yaha ghaTanA siddha karatI hai ki usa sambandha bauddhosa hai, parantu prAcIna bhAratavarSa (gajala) stUpakA tathA anya stUpoMkA candragupta aura usake meM DA0 tribhuvanadAsa laheracanda zAhane usapara navIna / - jainadharmase hI gADha sambandha thA athavA honA cAhiye, prakAza DAlA hai| unakA kahanA hai ki sAMcIstapakA yaha nirvivAda kaha sakate haiN| sambandha jainadharma aura candragupta se hai hai / ve kahate haiM samrAT candraguptane 24 varSa taka rAjyazAsana ki maurya-sattAkI sthApanAke bAda samrATa candraguptane calAyA aura I0 sa0 297 pUrva 50 varSakI AyumeM mAMcIpurameM rAjamahala banavAkara varSame kucha samayake nazvara zarIrakA tyAga kiyaa| jaina mAnyatAnusAra liye rahanA nizcaya kiyA thaa| bAraha varSa kA bhayaGkara durbhikSa par3anepara candragupta rAjya candraguptane rAjatyAgakara dIkSA lenese pUrva vahA~ke tyAgakara AcArya zrI bhadrabAhujIkA ziSya bana maisUra * adhikA~za itihAsajJa vidvAna abhI isa bAtako kI ora gayA aura zravaNabelagolameM usane tapasyA evaM svIkAra nahIM karate kyoki isa nirNayako svIkAra karaneke anazana vrata dArA samAdhimaraNa prApta kiyaa| liye adhika prabala pramANAMkI AvazyakatA hai| "yaha saMsAra kAma karaneke liye hai, kAma krii| haiM, maktikA Ananda unhIMko milatA hai|" kAyara loga dUsaroMke kaSTa bhUlakara kevala apane hI "ucca AdarzakA sugva vahI kahA jA sakatA hai kaSTase vyAkula rahate haiN|" jo kSaNika yA anyakA aniSTa karanevAlA na ho, "musIbatoMkA anubhava karanA hI manuSyakA prakRta Ara ucca AdazakA bhAgya vastu vahA kahA jA sakatA svabhAva nahIM hai, kinta kartavya yaha hai ki yoddhAoMkI hai, jo usa ucca zrAdarzake sukhakA kAraNa ho aura taraha duHkhakA sAmanA karI, duHkhako celeMja do|" jise prApta karanemeM pagaI pratyAzA yA anyakA aniSTa "apanI icchAsa daHkha-daridratA svIkAra karane meM. na karanA pdd'e|" abhimAna aura Ananda hotA hai|" ___ "yaha eka bilakula sIdhI aura saca bAta hai ki sukha manase sambandha rakhatA hai, Ayojana yA "jo mRtyukI upekSA karate haiM, pRthvIkA sArA ADambarase nhiiN|" sukha unhIMkA hai| jo jIvanakaMsukhako tuccha samajhate -vicArapuSpodyAna Page #115 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tAmila bhASAkA jainasAhitya ___ [mUla lekhaka-pro0 e0 cakravartI ema0 e0 AI0 I0 esa0] (anuvAdaka-sumeracanda jaina divAkara, nyAyatIrtha, zAstrI, vI0 e0 ela ela0 bI0 ) [12 vI kiraNase Age] cerake rAjakumArakI prazaMsA usake mAdalan nAmaka jIvakacintAmaNi-yaha graMtha, jo ki paMcamahAkAvyoM brAhmaNa mitrane maMdiroMko pUjAmeM 'poppalI' nAmaka meM sabase bar3A hai, niHsandeha vidyamAna tAmila sAhivizeSa pavitra vidhiko dAkhila karane vAleke rUpameM tyameM sarvotkRSTa hai / yaha kalpanAkI mahattA, sAhityika kI hai| prasaMgavaza hama eka aura manoraMjaka bAnakA zailIkI sundaratA evaM prakRti ke sauMdarya varNanameM tAmila ullekha karate haiN| Adi tAmilasAhityameM 'aMDaNan' sAhityameM bejor3a hai| pichale tAmila graMthakAroMke liye aura 'pAprpAn' ye do zabda pAe jAte haiM, inameMse yaha kevala eka anukaraNIya udAharaNa hI nahIM rahA pratyekake pIche eka kathA hai| sAdhAraNatayA ina donoM hai, kintu eka spRhaNIya Adarza bhI rahA hai / mahAn zabdoMko paryAyavAcI samajhA jAtA hai / kucha sthaloMpara tAmila 'gamAyaNa' ke racayitA 'karaban' ke viSayameM inakA prayoga paryAyavAcIkI bhA~ti huA hai| jaba yaha kahA jAtA hai ki jaba usane apanI 'rAmAyaNa' eka hI graMthameM ye donoM zabda kucha bhinna bhAvoMmeM grahaNa ko vidvAnoMkI pariSada meM peza kiyA, aura jaba kucha kie gae haiM, taba unako bhinna hI samajhanA cAhiye / vidvAnoMne kahA ki usameM 'cintAmaNi' ke cinha pAya 'caraNabhUSaNa' nAmaka prastuta mahAkAvyameM 'aMDaNan' jAte haiM taba bauddhika sAhasa evaM satya ke dhAraka kamvan zabdakA artha TIkAkArane zrAvaka arthakA vAcaka jaina ne ina zabdoM meM apanA AbhAra vyakta kiyA :gRhastha kiyA hai / yaha sUcanA bar3I manoraMjaka hai / ye "hAM, maiMne cintAmaNi' se eka ghuTa amRtakA donoM zabda prakhyAta kurala kAvyameM bhI Ae haiM jahAM pAna kiyA hai| isase yaha bAta sUcita hotI hai ki 'pArpAna' kA artha vedAdhyayana karane vAlA vyakti tAmila vidvAnoMmeM usa mahAn graMthakA kitanA sammAna kiyA gayA hai, aura 'aMDaNan' kA dUsare arthameM thA / yaha atIva adbhuta mahAkAvya, jo ki tAmila prayoga huA hai| usakA bhAva hai aisA vyakti jo bhASAkA 'iliyaDa' tathA 'oDessI' hai, tirutakya deva premapUrNa ho aura jIvamAtrake prati karuNAvAn ho| nAmaka kavikaM yauvanakAlakaM prAraMbhameM racA gayA kahA yaha spaSTa hai ki Adi tAmila graMthakAroMne 'aMDaNan' jAtA hai / graMthakAra ke sambaMdhameM usake nAma aura isa zabdakA vyavahAra janmakI apekSA na karate hue bAta ke sivAya ki usakA janma madrAsaprAMta ke upaahiMsAke ArAdhakoMke liye kiyA hai| 'pApA' nagara 'myalapura' nAmaka sthAnameM huA thA, jahA~ ki zabda brAhmaNa jAtiko dyotita karane ke liye nizcita kuralake racayitA bhI rahate the, aura kucha bhI jJAta kiyA gayA thaa| Adi tAmiloMke sAmAjika puna- nahIM hai / taruNa kavine apane guruke sAtha madurAko gaThanake viSayameM ruci rakhane vAle vidvAnoMkI khojake prasthAna kiyA thA, jo pAMDaya rAjyakI bar3I rAjadhAnI liye yaha sUcanA upayogI hai| evaM dhArmika kAryoMkA kendrasthala thaa| apane guru Page #116 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kiraNa 1] tAmila bhASAkA jainasAhitya kI AjJAnusAra taruNa sAdhu kavine madurAkI tAmila isake anaMtara unake ziSya tirutakkadevane siddhoM kI vidvatpariSad athavA saMgamake sadasyoMse paricaya prApta stutimeM dUsarA padya banAyA, jise gurujIne apane kiyA / usa pariSadke katipaya sadasyoMne sAmAjika lokase bhI suMdara svIkAra kiyA aura use prathama carcAke samaya use tAmila bhASAmeM zRGgArarasake graMtha padyake rUpameM rakhaneko kahA, aura gurudvArA racita kI racanA karanekI ayogyatAke liye doSa diyA / padyane dUsarA sthAna prApta kiyaa| isa prakAra siddha isake uttarameM kavine kahA ki zRGgArasakI kavitA namaskArako liye hue 'bhUvAmudalA' zabdasa prAraMbha karanekA prayatna kucha thor3esa hI jainI karate haiN| anya honevAlA padya jIvakacintAmaNime prathama padya hai lAgoMke samAna ve bhI zRMgArarasakI bahuta acchI aura bahana namaskAravAlA garujI racita padya, jo kavitA kara sakate haiM, kiMtu aisA na karanekA kAraNa 'zepoNavaremela' zabdase prAraMbha hotA hai, prathameM dUsare yaha hai, ki aise iMdriyapASaka viSayoMke prati unake naMbara para hai| isa taraha madurA-maMgamake eka mitra antaHkaraNameM aruci hai, na ki sAhityika ayA- kavikI cunautIke phalasvarUpa tirutakkadevane 'jIvakagyatA / kiMtu jaba usake mitroMne tAnA dete hue pUchA ciMtAmaNi' kI racanA yaha siddha karaneko kI, ki ki kyA vaha ekAdha aisA graMtha banA sakatA hai, taba eka jainagraMthakAra zrRMgArarasameM bhI kAvya racanA kara usane usa cunautIko mvIkAra kara liyaa| AzramameM sakatA hai| ise sabhIne svIkara kiyA ki kavine lauTa kara usane saba bAteM guruke samakSa nivedana kii| Azcaryaprada saphalatA prApta kii| vaha racanA jaba jaba vaha aura usake guru baiThe the, taba unake sAmanese vidvatpariSadkaM samakSa upasthita kI gaI, taba kahate haiM eka zRgAla daur3A huA gayA / guruna usa ora ki kavise usake mitroMne pUchA ki, tumato apane ziSyakA dhyAna AkarSita karate hue use zRgAlake bAlyakAlasaM pavitratA evaM brahmacaryake dhAraka the, taba vipayame kucha padya banAneko khaa| tatkAla hI ziSya aisI racanA kaisa kI, jisameM vaiSayika sukhoMke sAtha nimnakA devanaM zRgAlake sambandhameM padya banA DAle, asAdhAraNa paricaya pradarzita hotA hai| kahate haiM isa isase usa racanAko 'nariviruttam' kahate haiM; usameM saMdehake nivAraNArtha usane eka lohekA garma lAla zarIrakI asthiratA, saMpattikI nazvaratA aura aise hI golA liyA aura yaha zabda kahe "yadi maiM azuddha hUM anya viSayoMkA varNana kiyA gayA thaa| apane ziSya to yaha mujhe bhamma karade" kintu kahate haiM ki usa kI asAdhAraNa kavitvazaktiko dekhakara gurujI prasanna parIkSAmeM vaha nirdoSa uttIrNa huA aura usake mitroMne hue aura unhoMne use jIvakake caritrakA varNana karane usake AcaraNakI pavitratAke viSayameM saMdeha karane ke vAle eka zreSTha graMthake racanekI AjJA pradAna kii| liye usase kSamA maaNgii| isa caritrameM prema tathA sauMdaryake vividha rUpoMkA samA- jisa prakAra pUrvake graMtha 'zilappadikAram' meM veza hai| apanI sammati sUcita karaneke liye gurujI graMthakArake jIvanakAlameM hone vAlI aitihAsika ne apane ziSyake bhAvI graMthameM prathama pathake taurapara ghaTanAoMkA varNana kiyA gayA hai usa prakAra isa rakkhe jAneke liye eka maMgalapadyakA nirmANa kiyaa| prathameM nahIM kiyA gayA hai, balki isameM jIvakakI Page #117 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 108 anekAnta [varSa 4 paurANika kathAkA varNana hai| jIvakakI kathA saMskRta mahArAja saccaMdana the| unhoMne apane mAmA 'zrI sAhityama bahulatAsa pAI jAtI hai / jinasanake dattan' kI kanyAsa, jise 'vijayA' kahate the, vivAha mahApurANakA jo uttara bhAga hai aura jise unake ziSya kiyA thaa| yaha 'zrIdattana' videha dezapara zAsana karatA guNabhadrane banAyA thA, usake eka adhyAyameM jIvaka thA / rAjA saccaMdanakA apanI atIva rUpavatI kI kathA varNita hai / yaha kathA bAdako zrIpurANameM bhI mahArAnI para mahAna anurAga thA, isase vaha rAjya pAI jAtI hai, jo ki maNipravAla rItimeM likhA kAryoM kI upekSA karake apanA sAga samaya prAyaH huzrA eka gadya graMtha hai aura pAyaH isa mahApurANakA aMtaHpurameM hI vyatIta karatA thaa| usane apane eka anuvAda hai / kSatracUr3AmaNi, gadyaciMtAmaNi aura maMtrI 'kattiyaMgAran' ke Upara gajyazAsanakA bhAra jIvaMdharacampUmeM bhI yahI kathA varNita hai| isa viSayameM chor3a rakhA thaa| jaba ekabAra isa 'kattiyaMgAgn' hama nizcayake sAtha kucha bhI nahIM kaha sakate haiM ki ne rAjatvakI prabhutA aura adhikArakA rasAsvAda kiyA, taba usakI icchA usakA isa tAmila graMthakartAko apane graMthakI racanAke liye har3apanekI hogaI / gajAne apane usa maMtrIkI kuTila ina saMskRtagraMthoM meM se koI graMtha zrAdhArasvarUpa rahA nItiko kucha adhika degmeM samajhA, jisako usane hai yA ki nhiiN| mUrkhatAvaza gajyakA adhikAra de rakhA thaa| isI bIca ina saba saMskRta graMthoMmeM mahApugaNa niHsaMdeha sabase prAcIna hai aura yaha nizcita hai ki yaha mahA meM mahArAnIne tIna adhika asuhAvana duHsvapna dekhe / jaba usane rAjAsa unakA phala pUchA, taba usane use purANa IsAkI 8 vI sadIkI racanA hai, kyoMki yaha rASTrakUTa vaMzIya amoghavarSake dharmaguru jinasenAcAryake yaha kaha kara sAMtvanA dI, ki tuma svapnoMka viSayameM ciMtA mata kro| kahate haiM ki usane apane kRtaghna dvArA racA gayA thaa| kiMtu jinasena svayaM pahaleke aneka prathoMkA ullekha karate haiM, jinake AdhArapara maMtrIke dvArA utpAtakI AzaMkAsa mayUrakI prAkRtikA unhoMne apanA graMtha banAyA hai| kucha bhI ho, isa eka vimAna, jo AjakalakaM vAyuyAnakaM samAna thA, banavAyA / yaha mayUrayaMtra rAjaprAsAdameM guptarUpasa bAtapara vidvAn loga Amataurapara sahamata haiM ki yaha tAmila natha 'jIvakaciMtAmaNi' IsAkI prAyaH 8 vIM banavAyA gayA thA, umameM do vyakti zrAkAzameM jA sakate the| usane apanI mahArAnIko bhI yaha yaMtra zatAbdIke bAdakI kRti hai| philahAla hama isa calAnA sikhA diyA thaa| jaba mahAganIkA garbha prasava nirNayako svIkAra karate haiN| isa thameM 30 ilambaka ke nikaTa huA, taba kRtaghna kattiyaMgAgnane rAjyako yA adhyAya hai| pahalemeM kathAnAyakakA janma evaM har3apa lenekI apanI kAmanAko pUrNa karanekA prayatna zikSaNa varNita hai aura aMtima adhyAya unake kiyA aura isa taraha gajaprAsAdakA ghera liyA / cUMki nirvANake varNanake sAtha samApta hotA hai| usa mayUgyaMtra meM kevala do vyaktiyoMkA hI vajana khIMcA jA sakatA thA aura cUMki rAnIkA garbha prasavake nikaTa nAmagalailambagam-isa kathA kA prArambha bharata thA, isaliye rAjAne yaMtrako mahAganIke adhikArameM khaNDa ke hemAMgada dezake varNanase hotA hai / gajamApugma sauMpa denA ucita samajhA aura svayaM vahA~ raha gyaa| hemAMgada dezakI rAjadhAnI thii| isake rAjA kuruvaMzIya jaba yaMtra rAnIko lekara ur3A, taba rAjA naMgI talavAra Page #118 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kiraNa 1] tAmila bhASAkA jainasAhitya hAthameM lekara AkramaNakArIkA mukAbalA karaneke liye pahu~cI aura vahA~ rAnIne eka sAdhvIkA veSa dhAraNa kara nikala par3A / isa yuddhameM lar3ate hue rAjAkA prANAnta tApasa-AzramameM nivAsa kiyaa| apane aneka bandhuoM hogayA aura duSTa kattiyaMgAran ne apaneko gajamApuram ke sAtha jIvakakA seThake gRhameM saMvardhana huaa| usa kA zAsaka ghoSita kara diyA / abhI mahAganI nagara bAlakako AcArya zravaNaMdi'ne yuvakakI taraha zikSita ke bAhara pahu~cI hI thI, ki usane yaha rAjyaghoSaNA kiyaa| saune dhanurvithA evaM rAjakumArake yogya anya sunI ki usake panideva (gajA) kI mRtyu hogaI, isa kalAoMkA bhI parijhAna kiyA / apane ziSyakI se vaha trayaMkA niyaMtraNa karane meM asamartha hogaI, yogyatAse AkarSita hokara gurumahArAjane eka dina jisase vaha yaMtra nIce utarA aura isa nagara ke bAhara usake samakSa usake rAjya parivArakI karuNa-kathA zmazAna bhUmimeM A ThaharA / usa karuNa vAtAvaraNa sunAI aura yuvaka rAjakumArase yaha vacana le liyA evaM aMdherI rAtrimeM mahAganI ne eka putrako janma ki vaha eka varSa paryanta apanI rAjyaprApti evaM pratidiyA / mahArAnIkI sahAyatA karane vAlA usa samaya zodhake liye daur3a dhUpa nahIM kregaa| isa prakArakA koI nahIM thA, aura vaha asahAya zizu usa zmazAna vacana prApta karake prAcAryane rAjakumArako AzIrvAda kI nivir3a nizAmeM Akrandana kara rahA thaa| kahate haiM dete hue kahA ki eka varSake anantara tuma apane ki eka devatAne ganIkI dazApara dayArdra hokara mahala rAjyako prApta karoge aura usako apanA asalI kI eka sevikAkA rUpa dhAraNa kiyA aura usakI paricaya diyA / isake anantara usako chor3akara paricaryA kI / usI samaya usa nagarakA eka vyApArI AcAryazrI cauvIsaveM tIrthakara bhagavAna mahAvIra ke saMTha apane mRta zizuko lekara usakA antima saMskAra caraNoMkI ArAdhanA karake nirvANa prAptike liye tapa karane ke liye vahAM phuNcaa| vahA~ usane sundara zizu karane cale gaye / isa prakAra rAjakumAra jIvaka ke jIvakako dekhA, jise devatAke parAmarzAnusAra usakI adhyayanakA varNana karanevAlA prathama adhyAya, jise mAtAne akelA chor3a diyA thaa| 'kandukkaDan' 'nAmagalailaMbagam' bhI kahate haiM pUrNa hotA hai / nAmanAmaka vaha seTha rAjaputrako dekhakara atyanta AnaMdita galkA artha vANIkI adhiSThAtrI sarasvatI hai| hA zizukI aMgulImeM sthita mudrikAsa usane use 2 govindaiyyAra ilambagam-jisa samaya rAjakumAra pahacAna liyaa| usane jIvita rAjaputrako le liyA jIvaka apane cacere bandhuoMke sAtha kaMdukkadanake aura ghara lauTakara apanI patnIko yaha kahate hue sauMpa , parivAra meM apanA kAla vyatIta kara rahA thA usavakta diyA ki terA bAlaka maga nahIM thaa| usakI patnIne sImAvartI pahAr3I logoMne gajAke pazuoMkA apaharaNa ima upahAra ko apane patise sAnanda le liyA aura kara liyA / gorakSaka gvAloMne gAyoMkI rakSAmeM samartha sana apanA hI putra samajhakara usakA pAlana-poSaNa na hone para rAjAse sahAyatAkI mAMga kI / gajAne kiyA / yaha bAlaka isa kathAkA caritra nAyaka apane zataputroMko turanta jAkara vyAdhoMse yuddha karake 'jIvaka' thaa| gAyoMko punaH prApta karaneke liye AjJA dI / parantu ve devatAka sAthameM vijayA mahArAnI daMDakAraNya saba una pahAr3I jAtivAloMke dvArA parAsta hue / rAjA Page #119 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anekAnta [varSa4 ko yaha na jAna par3A ki aba kyA kiyA jaay| gandharvadattA rAjakumArIke sAtha apanI rAjadhAnImeM kintu gvAloMke adhinAyakane zaharameM yaha ghoSaNA pahu~cakara ghoSaNAke dvArA vINA-svayamvarakI zatoMko karAdI ki jo koI bhI rAjAkI gAyoMko vApisa nAgarikoMpara prakaTa kara diyA aura sAtha hI yaha bhI lAvegA, usase maiM apanI kanyA 'govindA' kA vivAha prakaTa kara diyA ki jo koI vINA bajAnekI pratiyokara duuNgaa| jIvakane yaha ghoSaNA sunI, vaha ina gitAmeM rAjakanyAko irAdegA use vaha vidyAdhara'bedaroM' kI talAzameM nikala gayA aura saba gAyoMko kanyA pradAna kI jAyagI / yaha pratiyogitA tatkAlIna vApisa le aayaa| eka kSatriyakA eka gvAla-kanyA zAsaka kattivaMgArankI anumati pUrvaka karAI gaI ke sAtha vivAha karanA ayogya hogA, isa liye usane thii| Adike tIna varNo ke vyakti usa pratidvanditAke nandakona nAmaka gvAla saradArakI sammatise apane lie Amantrita kie gae the| isa rAjakumArI eka mitra vaM sAthI 'yadumuhana' ke sAtha usa govindA gandharvadattAne pratyekako parAjita kara diyA / isa kA vivAha karA diyaa| isa prakAra govindAke vivAha prakAra chaha dina bIta ge| sAtaveM dina jIvakane, kA varNana karatA huA dUsarA adhyAya samApta hotA hai| jise puravAsI vaNikaputra hI samajhe hue the, usa 3 gandharvadattapyAra ilambagam-gandharvadattA vidyA- saMgItakI pratiyogitAmeM apane bhAgyakI parIkSA karanI dhagadhIza kaluSavegakI kanyA thii| eka jyotiSIsa cAhI / jaba usa pratidvanditAmeM jIvakane apanA yaha jAnakara ki usakI kanyA rAjamahApurameM kisIke saMgIta-kauzala dikhAyA taba vidyAdhara kanyAne use sAtha vivAha karegI, vaha apanI kanyAko usa nagarameM vijetA svokArakara apanA pati aMgIkAra kiyaa| bhejanA cAhatA thaa| jaba vaha isa avasarakI pratIkSA kucha rAjakumAra jo vahA~ ekatrita the unhoMne IrSAvaza kara rahA thA, taba rAjamahApurakA eka seTha, jisakA rAjakumAra 'jIvaka' se jhagar3A karanA cAhA, kintu ve nAma zrIdatta thA apane jahAjameM samudrI vyApArake saba parAjita hue aura antameM jIvakane gandharvadattAko phalasvarUpa prApta hue suvarNako rakhakara apane ghara lauTa apane prAsAdameM lAkara vidhivat vivAha kriyA kI / rahA thaa| jisa prakAra zeksapiyarake 'TempaisTa' nATakameM isa prakAra yaha tIsarA adhyAya samApta hotA hai, jo jAdUse prosaperoke dvArA jahAja naSTa kiyA gayA hai, gandharvadattA vivAhaviSayako liye hue hai| usI prakAra isa vidyAdharane camatkArika rUpase 4 guNamAlaiyAra ilambagam-ekabAra vasantotsavameM jahAjakA vinAza pradarzita kiyA aura zrIdatta seThako nagarake yuvaka naranArI vinoda aura Anandotsata apane darabArameM Aneko bAdhya kiyaa| vahA~ use yaha manAneke liye samIpavartI upavanameM gaye the| inameM bAta batAI gaI ki use vidyAdhara rAjadhAnImeM kisa suramaMjarI aura guNamAlA nAmakI do yuvatiyA~ bhI nimitta lAyA gayA hai| vidyAdhageMke narezane usase thiiN| unameM snAnake liye upayogameM lAe jAne vAle kahA ki tuma rAjakumArI 'gandharvadattA' ko apane sAtha cUrNakI sugandhakI vizeSatAke sambandhameM vivAda lejAo aura jo use vINA-vAdanameM parAjita karade utpanna hogyaa| ve apane apane cUrNako acchA batAtI esIke sAtha isakA vivAha kara denA / zrIdattane thiiN| yaha viSaya buddhimAna yuvaka jIvaka (jIvandhara) Page #120 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kiraNa 1] tAmila bhASAkA jainasAhitya ke samakSa upasthita kiyA gayA, jisane guNamAlAke unakI sahAyatAko daur3a par3A aura usane rAjAke pakSameM nirNaya dediyaa| isa nirNayase suramaMjarI atyanta hAthIko vazameM kara liyA aura use usake sthAnapara khinna huI aura usane apane Apako kanyAmAda zAntike sAtha pahu~cavA diyaa| isa prakAra usane (kanyAgRha) meM banda karanekA nizcaya kiyA aura yaha guNamAlA aura usakI sakhiyoMke lie mAge sApha niyama liyA ki vaha tabataka kisI bhI puruSakA mukha kara diyaa| jaba guNamAlAne sundara kumArako dekhA, nahIM dekhegI, jaba taka ki yaha jIvaka usake pAsa taba vaha usapara Asakta ho gii| yaha bAta usake jAkara vivAhake lie prArthanA nahIM karegA / jaba ki mAtA pitAko vidita huI, unhoMne jIvakake sAtha suramaMjarIne isa vasantotsavameM bhAga nahIM liyA, taba guNamAlAke vivAhakA nizcaya kiyA aura vaha savidhi apane pakSame prApta nirNayase utsAhita hokara guNa- sampanna huaa| kintu kattiyaMgAran narezako jaba mAlA utsava manAnekA gii| mArgama jAte hue jIvakane rAjakIya hAthIko daNDita karanekI bAta vidita huI, dekhA ki kucha brAhANoMne eka kuttako isalie mAra taba usane apane sAle madananke sAtha apane putroMko DAlA hai ki unakA bhojana isa kuttene chUliyA thaa| isa zreSThiputra jIvakako lAneke liye bhejaa| kucha jaba usane kuttako marate hue dekhA, taba usane sainikoMke sAtha ve kaMdukkadanake bhavanake samIpa pahu~ce usa dIna pazuko sahAyatA pahu~cAnekA prayatna kiyA aura unhoMne use ghera liyaa| yadyapi jIvaka unase aura usake kAnameM paMcanamaskAra maMtra sunAyA, tAki yuddha karanA cAhatA thA, kiMtu use guruko diyA gayA usa pazukA AgAmI jIvana vizeSa ujjvala ho| tada- apanA pacana smaraNa ho AyA ki vaha eka varSa nusAra vaha zvAna marakara devalokame sudajaNa nAmakA paryanta cupa rahegA aura isase vaha AtmarakSA karane meM deva huaa| vaha sudajaNadeva tatkAla hI jIvakake asamartha rhaa| isa prakArake saMkaTameM usane apane pAsa apanI kRtajJatA vyakta karane ke liye AyA aura mitra sudaNadevako smaraNa kiyA, jisane tatkAla hI usakI sevA karane ke liye apanI icchA vyakta kii| A~dhI aura varSA dvArA usake zatruoMmeM gar3abar3I kintu jIvakane yaha kahakara use lauTA diyA ki jaba paidA krdii| isa gar3abar3IkI avasthAmeM sujaNadeva mujhe AvazyakatA hogI, taba maiM tumheM bulaaluuNgaa| use uThAkara apane sthAnapara legyaa| apanI ghabarAhaTa jyoMhI usane devako vidA kiyA, use eka bhayaMkara meM jIvakako na pAkara rAjakarmacAriyoMne kisI dUsareke dRzya dikhAI pdd'aa| rAjAkA hAthI apane sthAnase prANa le lie aura yaha bAta rAjAko batAI ki ve bhAga nikalA aura vasantotsava manAkara udyAnasaM jIvakako jIvita nahIM lA sake, kAraNa tUphAnake apane apane gharoMko vApisa jAte hue logoMkI ora dvArA bahuta gar3abar3I maca gaI thI, ataeva unheM usako daudd'aa| itanameM hI usane apanI saMvikAoM sahita mAra DAlanA pdd'aa| isa pariNAmako jJAtakara rAjA guNamAlAko gharakI tarapha jAte hue dekhA / usa unmatta bahuta prasanna huA aura usane unheM khUba puraskAra gajako dekhakara ve sabakI saba ghabarA gaI thIM / jIvaka pradAna kiyaa| Page #121 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mahAtmA gA~dhIke dharmasambandhI vicAra (saM0 0-DA0 bhaiyAlAla jaina ) merA vizvAsa hai ki binA dharmakA jIvana, binA siddhAnta karanekI AvazyakatA hai| kA jIvana hai; aura binA siddhAntakA jIvana vaisA hI hai jaisA yadi deza-hitakA bhAva dRDha dhArmikatAse jAgRta ho to ki binA patavArakA jahAna / jisa taraha binA patavArakA vaha deza-hitakA bhAva bhalI bhA~ti camaka utthegaa| jahAz2a idharase udhara mArA-mArA phiregA aura kabhI uddiSTa hamane dharmakI pakaDa chor3a dI / vartamAna yugake vavaNDarameM sthAna taka nahIM pahu~cegA, umI prakAra dharmahIna manuSya bhI hamArI samAja-nAva par3I huI hai| koI laMgara nahIM rahA, isI saMsAra-sAgarameM idharase udhara mArA-mArA phiregA aura kabhI lie isa samaya idhara-udharake pravAhameM baha rahI hai| apane uddiSTa sthAna taka nahIM phuNcegaa| satyase bar3hakara koI dharma nahIM hai aura 'ahiMsA paramo maiMne jIvanakA eka siddhAnta nizcita kiyA hai| vaha dharma:' se bar3hakara koI zrAcAra nahIM hai| siddhAnta yaha hai ki kisI manuSyakA, cAhe vaha kitanA hI jo ahiMsAdharmakA pUrA pUrA pAlana karatA hai usake mahAn kyoM na ho, koI kAma taba taka kabhI saphala aura caraNopara sArA saMsAra zrA giratA hai / Asa-pAsake jIvoMpara lAphadAyaka nahIM hogA jaba taka usa kAmako kisI prakArakA bhI usakA aisA prabhAva par3atA hai ki sA~pa aura dUsare jaharIle dhArmika zrAzraya na hogaa| jAnavara bhI use koI hAni nahIM pahuMcAte / jahA~ dharma nahIM vahA~ vidyA nahIM, lakSmI nahIM aura zrArogya bhI nahIM / dharmarahita sthitimeM pUrI zuSkatA hai, ___jahA~ satya hai aura jahA~ dharma hai, kevala vahIM vijaya bhI hai / satyakI kabhI hatyA nahI ho sktii| sarvathaiva zUnyatA hai / isa dharma-zikSAko hama kho baiThe haiN| hamArI zikSA-paddhatimeM usakA sthAna hI nahIM hai / yaha bAta satya aura ahiMsA hI hamAre dhyeya haiM / 'ahiMsA paramovaisI hI hai jaisI binA varakI barAta / dharmako jAne binA dharma:' se bhArI zodha duniyA meM dUsarI nahIM hai / jisa dharmameM vidyArthI kisa prakAra nirdoSa Ananda prApta kara sakate haiM ? jitanI hI kama hiMsA hai, samajhanA cAhie ki usa dharmameM yaha aAnanda pAneke lie, zAstrakA adhyayana usakA manana utanA hI adhika satya hai| hama yadi bhAratakA uddhAra kara athavA vicAra aura anantara usa vicArake anusAra zrAcaraNa sakate haiM to satya aura ahiMsA hI se kara sakate haiN| MORE Page #122 -------------------------------------------------------------------------- ________________ gommaTasArakI jIvatattvapradIpikA TIkA, usakA kartRtva aura samaya ( mUla lekhaka-prophesara e0 ena0 upAdhyAya, ema0 e0, DI0 liTa0 ) [anuvAdaka-paM0 zaMkaralAla jaina nyAyatIrtha ] XmmaTasAra para aba taka do TIkAe~ prakAzameM vastutaH gommaTasArake adhyayanake yatheSTa pracArakA zreya jIvatatva. AI haiM, jinameM pahalI 'mandaprabodhikA aura pradIpikAko prApta hai| gommaTasAra ke hindI, aMgrejI aura , dUsarI 'jI tasva pradIpikA' hai, aura ve donoM marAThIke sabhI prAdhunika anuvAda paM0 ToDaramarakSakI hindIk TIkAe~ gommaTasArake kalakA sAMskaraNa2 TIkA 'samyagjJAnacandrikAke AdhAra para haiM, aura isa TIkAmeM * meM paM. ToDaramallakI hindI TIkA 'sampa- mAtra usa saba viSayako parizramake sAtha spaSTa kiyA gayA hai gjJAnacandrikA' ke sAtha prakAzita ho cukI haiN| kalakatA jo ki jI pradIpikAmeM diyA huA hai / jI0pradIpikA ke saMskaraNameM mandaprabodhikA jIvAkANDakI gAthA naM0 383 taka bahutase vivaraNa maMdaprabodhikAke anusAra haiN| maM0 prabodhikA dI gaI hai, yadyapi sampAdakoM ne apane katipaya phuTanoToMmeM ke adhikAMza pAribhASika vivaraNoMko jI0pradIpikAmeM pUrI isa bAtako prakaTa kiyA hai ki unake pAsa (TIkAkA) kucha taraha se apanAliyA gayA hai, kabhI kabhI abhaya candra" kA aura vaMza bhI hai / mandaprabodhikAke kartA abhayacandra haiM aura nAma bhI sAthameM ullekhita kiyA gayA hai, jI0pradIpikAme yaha bAta abhI taka anirNIta hai ki abhayacandra ne apanI pratyeka adhyAyake prArambhika saMskRta poMko unhIM poMke sAMce TIkAko pUrA kiyA yA use adharA chodd'aa| isa lekha meM maiM meM DAlA gayA hai jo ma0prabodhikAmeM pAye jAte haiM. aura jIvatasvapradIpikAke kucha vivaraNa deneke sAtha sAtha usake jIvAkANDakI gAthA naM. 383 kI TIkAmeM to yaha spaSTa kartRtva aura samayasambandhI praznapara vicAra karanA cAhatA huN| hI kaha diyA gayA hai ki isake bAdase jI0 pradIpikAme vartamAnameM kevala jI. pradIpikA hI gommaTasAra para kekala karNATavRtti kA anusaraNa kiyA jAyagA, kyoMki upalabdha hone vAlI pUrI aura vistRta saMskRta TIkA hai| abhayacandra dvArA likhita TIkA yahAM para samApta ho gaI hai| jaisA ki maiMne sarasarI taurase par3hane para noTa kiyA hai, jI. 1 yaha nibandha bambaI yUnivarsiTIkI Springer Rese arch Scholarship kI merI avadhike madhyameM 4 gommaTasArake vibhinna saMskaraNoke liye, dekho merA lekha tayyAra kiyA gayA hai| 'gommaTa zabdake arthavicAra para sAmagrI' I H Q., 2 gA~dhI haribhAI devakaraNa jaina granthamAlA, 4 kalakattA; Vol. XVI. Poussin Number isako hama lekhameM kalakattAsaMskaraNake taura para ulle- dekho. jIvAkANDakI 13vIM gAthAkI TIkA, jo zrAge khita kiyA gayA hai| uddhata kI gaI hai| 3 dekho, karmakANDa kalakattAsaMskaraNake pRSTha 615,868, gAthAoMke nambara kalakattAsaMskaraNake anusAra diye 1038 aadi| gaye haiN| Page #123 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhanekAnta [ varSa 4 pradIpikAmeM prAkRtake do niSkarSoM aura kucha gadyasUtrAdike vRttiparase (sAdhana sAmagrI lekara ) likhI gaI hai, jisakA atirikta, saMskRta aura prAitake lagabhaga ekasau para ucha ta paricaya hama Age calakara mAlUma kareMge, isameM ma0 prabodhikiye gaye haiN| unameMse adhikAMzake mUla srotoMkA patA laga kAkA pUrA pUrA upayoga kiyA gayA hai aura jaise hI maM0 sakatA hai, parantu TIkAmeM unheM binA kisI nAma nirdezake hI prabodhikA samApta huI hai jI0pradIpikA sApha taura para unda ta kiyA gayA hai| jI0 pradIpikAmeM yativRSabha, bhUtabali, ghoSaNA karatI hai ki isake prAge vaha karNATavRttikA anusamantabhadra, bhaTTAkalaMka, nemicandra, mAdhavacandra. abhayacandra saraNa karegI aura kezavavarNI jaise kucha granthakAroM kA nAmollekhAdi zrImadabhayacandrasadvAntacakravartivikiyA gayA hai aura prAcArAMga, tatvArthavivaraNa, (prameyakamala) / hitavyAkhyAnaM vizrAntamiti karNATavRtyamArtaNDa jaise kucha granthoM 1 kA ullekha bhI kiyA gayA hai| jyorevAra varNanoM aura zramapUrvaka tayyAra kiye gaye nakazoM tathA nurUpamayamanuvadati12 / sUcipatroM ke kAraNa jI0pradIpikA una aneka viSayoMkI jAna- saMskRta jI0pradIpikAkA kartRtvaviSaya prAyaH eka kArI prApta karanekA eka bahumUlya sAdhana hai, jo gommaTasAra pahelI banA huA hai| paM. ToDaramalla' 3jIkI mimna caupAI meM sumAye gaye aura vicAra kiye gaye haiN| yaha batAneke liye paryApta hai ki ve jI0pradIpikAko kezavajI. pradIpikA koI svatantra racanA nahIM hai, vAstava meM varNIkI kRti samajhate the| kezavavarNI bhavyavicAra karNATaka TIkA anusAra / isakA prArambhika patha hameM spaSTa batalAtA hai ki yaha karNATa saMskRta TIkA kInI hu jo azundra so zuddha karahu // unakI 'samyagjJAnacandrikA' meM anyatra bhI aise ullekha 7 jIvakANDa, kalakattAsaMskaraNa, pRSTha 61, 1180 / mujhe haiM jo isI bAtakA nirdeza karate haiN| aneka vidvAna, jinheM pro0 hIrAlAlAjIse mAlUma huA hai ki 1080 pRSTha para kA prAkRta uddharaNa 'dhavalA' meM milatA hai| gommaTasArake sambandha likhanekA avasara prApta huA hai, isa kalakattAsaMskaraNa, jIvakANDa pRSTha 2, 3, 42,51, vicArako svIkRta evaM vyakta karacuke haiN| paM0 yacandrajI18 182, 185, 284, 286, 260, 341, 382, 361, kevala itanA hI nahIM kahate ki saMskRta jI0pradIpikA 523, 687, 688, 731, 760, 765,881,884, kezavava kI kRti hai. balki eka kadama aura Age bar3hate haiM 651, 665, 660, 661, 662, 663, 664, likhate hai ki jI. pradIpikAmeM jisa karNATakavRtti1006, 1006, 1017, 1022, 1024, 1033, 1067, 1147, 1155, 1161, 1167: karmakANDa kA ullekha hai vaha cAmuNDarAyakI vaha vRtti hai, jisakA pR0 30, 50, 708, 717, 718, 726, 742, ullekha go0sAra - karmakANDakI gAthA naM. 172 meM 'vIra 744, 753, 788, zrAdi / 12 jIvakANDa, kalakalAsaMskaraNa pR0 812 / 1 mAdhavacandrane gommaTamArameM kucha pRraka gAthAyeM zAmila 13 jIvakANDa, kalakattAsaMskaraNa, pRSTha 1326, anyaprakaraNoM kI haiM, imaliye umakA itanA adhika ullekha huA hai| meM bhI unhone yaha ullekha kiyA hai, dekho jIvakANDa pRSTha 10 jIvakANDa, kalakattAsaMskaraNa pR0 616, 765, 663, 756 aura karmakANDa pRSTha 2066 648, 178, 36, 752, Adi / 14 'gommaTasAra', karmakANDa, rAyacandra -jaina-zAstramAlA "jIvakANDa, kalakattAsaMskaraNa pR0 760, 660, 646 / (bambaI 1628) bhUmikA pRSTha 5 ---- ----- - - ----- Page #124 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kiraNa 1] go0 sArakI jI0pradIpikA mArtaNDI' nAmase kiyA gayA hai| paM. manoharalAla 'pro0 zrImaskezavacandrasya kRtkrnnaattvRttitH| ghoSAlamisTara je. ela. jainI." zrImAn gAMdhI'8 kRteyamanyayA kiMciccettacchodhyaM bahuzrutaH // aura anya logoMne bhI isI prakArakI sammatiyAM prakaTa kI haiN| mAlUma nahIM lagabhaga eka hI prAzayake ye do pacalyoM go0 sArake kalakattAskaraNake sampAdaka granthake mukhapRSTha para diye gaye haiM aura inheM dete hue riporTa ke sampAdakane jo parijI. pradIpikAko kezavavarNIkI prakaTa karate haiN| cayake rUpameM 'pAThAntaram' padakA prayoga kiyA hai usakA ____ isa prakAra paM0 ToDaramallajI aura unake uttarAdhikA- kyA abhiprAya hai| paM. ToDaramala dvArA diye gaye pathake riyoMne, binA kisI sandehake, yaha sammati sthirakI hai ki sAtha pahale rathakI tulanA karane para, hameM dhyAna khIMcane yogya saMskRta jI0pradIpikA kA kartA kezavavI hai| sambhavataH meda upalabdha hotA hai, aura ina donoM poMme yaha bilkula nimna padya, jaisAki kalakattAskaraNa' meM mudrita huA hai. spaSTa ho jAtA hai ki jI0 pradIpikAke lekhakane inameM apanA unakI sammatikA aMtima AdhAra hai: nAma nahIM diyA, usane apanI TIkA kezavavarNIkI karNATavRtti zriyA kArNATikI vRttiM varNizrIkezavaiH kRtiH / para me likhI hai aura mAtha hI yaha bhAzA vyakta kI hai ki kRtayamanyathA kiMciA vizodhyaMtadbahuzrutaiH // ummakI TIkAmeM yadi kucha azuddhiyAM hoM to bahuzruta vidvAna yaha paca jisarUpameM sthita hai umakA kevala eka hI unheM zuddha karadenekI kRpA kreN| Azaya sambhava hai; aura hama sahaja hI meM paM0 ToDaramalla usa pramANa (sAdI) ko jisake mAdhArapara kezavavarNIko aura unake anuyAyiyoMkI mammatiko mamama mamate haiN| saMskRta jI0 pradIpikAkA kartA mAna liyA gayA hai, pathake parantu ima padyakA pATha sarvathA prAmANika nahIM hai, kyoMki pAThAntaroMne vAstavameM vigAra diyA hai| yaha dikhAne ke liye jI0 pradIpikAkI kucha pratiyAM aisI haiM jinameM bilakula bhinna ki kezavavarNI saMskRta jI0 pradIpikAkA kartA hai, dUsarA koI pAThAntara milatA hai| zrI ailaka pannAlAla di. jaina sarasvatI bhI pramANa bhItarI yA bAhirI upasthita nahIM kiyA gayA, bhavana bambaI kI, jI0pradIpikA mahita gommaTasArakI aura yaha to bilkula hI mAbita nahIM kiyA gayA ki yaha eka likhita pratipara meM hameM nimna padya upalabdha hote haiN| TIkA cAmuNDarAyakI karNATakavRttike prAdhAra para banI hai| zritvA karNATikI vRttiM varNizrIkezaH kRtAm / yaha saca hai ki gommaTamArame hameM isa bAnakA patA calatA hai kRteyamanyathA kiMcidvizodhyaM bahuzrataH // ki cAmuNDarAyane go0 mAra para eka dezI (joki karNATaka15 gommaTamAra jIvakANDa (bambaI 1616) bhuumikaa| vRtti samajhI jAtI hai ) likhI hai / jI0pradIpikAmeM kevala 16 dravyamagrAH ( S. B J. I, bhAga 167), bhUmikA eka karNATavRttikA ullekha milatA hai aura usameM cAmuNDarAya pRSTha 41 / ke mAnandhakA koI bhI ullekha nahIM hai, na cAmuNDarAyavRtti 17 gommaTamAra, jIvakANDa (s B J. V lagvanaU 1627) kI koI hastalikhita prati hI prakAza2' meM pAI hai aura na bhRmikA pRSTha 3 yaha siddha honekI koI mambhAvanA hai ki saMskRta jI0 pradI18 gommaTamAra marAThI anuvAda mahita, zolApara 1636, pikA cAmuNDarAyakI TIkAkA anusaraNa karatI hai / ina bhUmikA pRSTha 2 19 jIvakANDa, pRSTha 1326 / 21 zrAra0 narasiMhAcAryakRna 'karNATakaka vicarita', jilda 1 .. riporTa 1, vIramamvat 2446, pRSTha 104-6 / pRSTha 46-46 Page #125 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anekAnta [varSa 4 paristhitiyoM meM, yaha dikhAneke liye ki kezavavarNI saMskRta tatra zrIzAradAgacche balAtkAragaNo nvyH| jI0 pradIpikAkA kartA hai, kadhita pramANa bAdhita ThaharatA hai kundakundamunIndrasya nanyAdAcandratArakam // 11 // aura abhI taka yaha kahaneke liye koI bhI pramANa nahIM hai tatra zrImajinadharmAmbudhivardhana - pUrNacandrAyamAnazrIjJAnaki yaha jI0 pradIpikA cAmuNDarAyakI vRtti kA anusaraNa bhUSaNabhaTTAraziSyeNa saugatasAMkhyakaNAdabhivakSapAdaprabhAkarAkaratI hai| aba hameM yaha dekhanA hai ki saMskRta jI. pradIpikAkA diparavAdigajagaNDabheruNDa prabhAcandrabhaTTArakadattAcAryapadena kartA kauna hai aura vaha kaunasI karNATakavRttikA anusaraNa vidyavidyAparamezvaramunicandrAcAra mukhAtakarNATadezAdhinAyaprAkaratA hai| maiM do prazastiyoMke prasaMgocita aMzoMko nIce jyasAmrAjyalapamAnavAsajanAttamamAllabhUpAlaprayatnAda a jyasAmrAjyalakSmInivAsajanottamamallibhUpAlaprayatnAda adhItauddhata karatA hai. jinameMse eka padyameM aura dUsarI kucha gadyameM siddhAntana vAgalAlAviAhatAhAhAhagAjaradazAcitrakUTAjanadAsaaura kucha padyameM haiN| ye donoM prazastiyAM go0sArake kalakattA sAhanirmApitapArzvaprabhuprAsAdAdhiSThitanAmunA memicandraNAlpasaMskaraNa ke antameM ( pRSTha 2017-8 ) mudrita huI haiN| medhasA'pi bhavyapuNDarIkopakRtIhAnurodhena sakala jJAtiziraH (1) yatra rasnaikhibhibdhvAnnyaM pUjyaM narAmaraiH / zekharAyamANakhaNDelavAlakulatilakasAdhuvaMzAvataMsajinadhInirvAnti mUlasaMgho'yaM nanyadAcandra tArakam // 4 // raNadhurINasAhasAMgasAhasahasAvihitArthanAdhInena vizadatretatra zrIzAradAgacche balAtkaragaNo'nvayaH / vidhavidhAspadavizAlakIrtisahAyAdiya yathAkaNa TavRtti vyaraci / kundakundamunIndrasya nanyAmnAyo'pi nandatu // 2 // yAvaccha jinadharmazcandrAdityau ca viSTapaM siddhAH / yo guNairgaNabhadagIto bhaTTArakaziromaNiH / tAvamandatu bhavyaH prapaJcamAnAsviyaM vRttiH // bhaktyA namAmi taM bhUyo guruM zrIjJAnabhUSaNam // 6 // ninthAcArya vayaNa vidyckrvrtinaa| karNATaprAyadezezamallibhUpAlabhaktitaH / saMzodhyAbhayacandraNAlekhi prathamapustakaH // siddhAntaH pAThito yena municandraM namAmi taM // 7 // ityabhayanandinAmAkiMtAyAm / yo'bhyarthya dharmavRddhayartha mA sUripadaM ddau| bhaTTArakaziroratnaM prabhenduH sa namasyate // 8 // ina donoM prazastiyoMpara se vRttamAtrakA saMkSepameM saMgraha trividyavidyAvikhyAtavizAlakIrtasUriNA / karate hue, hameM jI0 pradIpikAke kRtRtvaviSayameM nimna bAteM sahAyo'syAM kRto cakra'dhItA ca prathama mudA // 6 // mAlUma hotI haiM, aura unakA ailaka pakSAlAla sarasvatI bhavana sUreH zrIdharmacandrasyAbhayacandragaNezinaH / kI hastalikhita pratise samarthana bhI hotA hai :varNilAlAdibhavyAnAM kRte karNATavRttitaH // 10 // racitA citrakUTe zrIpAryAlaye munaa| ___saMskRta jI0 pradIpikAke kartA mUlasaMdha, zAradAgaccha, sAdhusAMgAsahesAbhyAM prAthitena mumukSuNA // 1 // balAkAragaNa, kundakunda anvaya aura nandi bhAmnAya ke gommaTasAravRttihi nanyAd bhavyaH prvaattaa| nemicandra 23 haiN| ve jJAnabhUSaNa bhaTTArakake ziSya the| unheM zodhayanavAgamAskimina viruddha ceda bahuzrutAH // 12 // prabhAcandra bhaTTArakake dvArA, joki saphala vAdI tArkika the. nirgranthAcArya varyeNa traividyckrvrtinaa| saMzodhyAbhayacandraNAlekhi prathamapustakaH // 13 // 22 sUri banAyA gayA athavA pAcaryapada pradAna kiyA gayA thaa| yamArAdhyaiva bhavyoSAH prAptAH kaivalyasaMpadaH / karNATakake jainarAjA mallibhUpAlake prayatnoMke phalasvarUpa zazvataM padamApustaM mUlasaMghamupAzraye // 10 // unhoMne municandrase, joki 'vidyavidyAparamezvara' ke padase 22 ailaka pannAlAla sarasvatI bhavana, bambaIkI likhita prati 23 padyAtmaka prazasti uttamapuruSameM likhI gaI hai, isase yaha parase uddhatabhAga, kucha choTe choTe bheda dikhalAtA hai| nAmollekha nahIM huA hai| Page #126 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kiraNa 1] go0 sArakI jI0pradIpikA vibhUSita the siddhAntakA adhyayana kiyA thaa| lAkhAvIka 25 ke sAtha kiyA gayA hai| prAgrahase ve gorjara dezase prAkara citrakUTameM minadAsazAha dvArA cauthe, ailaka panAkhAla sarasvatI bhavana kI riporTake nirmApita pArzvanAthake mandirameM Thahare the| dharmacandra,abhayacandra sampAdakane, sAphataurapara jI0 pradIpikAkA sambandha, sambha aura anya sajjanoMke hitake liye, khaNDelavAlavaMzake sAha- bataH usakI sandhiyoMke prAdhArapara, nemicandrase DarAyA hai| sAMga aura sAha sahesa24 kI prArthanApara unhoMne apanI pAMcaveM, paM. nAthUrAmajI premI ne, go. sAra TIkAke saMskRta jI pradIpikA nAmaka TIkA karNATaka vRttikA anusaraNa kartA jJAnabhUSaNa haiM isa sammatikA virodha karate hue, paha karate hue, vidyavidyAvizAlakIrtikI sahAyatAse likhii| prakaTa kiyA hai ki usake lekhaka nemicaMdra hai, aura una vivahameM batAyA gayA hai ki prathama prati abhayacandrane, joki raNoMse, joki unhoMne prastuta kiye haiM, yaha spaSTa hai ki unakI nimranthAcArya aura traividhacakravartI kahalAte the, tayyAra kI thii| dRSTimeM jI0 pradIpikA aura usakA kartA rahA hai| padyAmaka prazasti gadyaprazastimse sabhI maulikavArtomeM antako, padyAtmaka prazastimeM nemicaMdra-viSayaka uslekha sahamata hai, kintu yaha kanakA nAma, arthAta nemicandra, nirdeza kA prabhAva kisI bAtako nizcitarUpame siddha nahIM karatA, nahIM karatI, joki gadyaprazastimeM spaSTarUpameM diyA gayA hai| aura na yaha kalpanAkI kisI khIMcAtAnIse kezavavarNI dvArA taphasIlakI bAnoMmeM pUrNa sAdRzya hone aura koI spaSTa virodha jI0 pradIpikAke kathita kartRtvakA samarthana hI kara sakatA hai| na honese hara ekako yaha svIkAra karanA par3atA hai ki prazasti- hama kezavavarNiviSayaka kucha bAtoko jAnate haiM aura ve yoMke anusAra nemIcandra hI jI0 pradIpikAkA kartA hai| prazastiyoM meM dIgaI bAtoMke mAtha mela nahIM khAtIM / isa prakAra dUsare, gommaTasArake aneka adhikAroMkI samAptipara jI0 kezavavarNIko jI0 pradIpikAkA raciyatA batalAne vAlA pradIpikAkI sandhiyAM isa prakAra pAI jAtI haiM koI bhI pramANa upalabdha nahIM hai, pratyuta isake, upayukta ityAcAryazrInemicandraviracitAyAM gommaTasArAparanAma paMca- muhe nizcitarUpameM batalAte haiM ki jI0 pradIpikAke kartA saMgrahavRttI jIvanavapradIpikAyAM aadi| nemicaMdra hai, aura unako gommaTamAra ke kartAke mAtha nahIM svabhAvataH 'viracitAyo pada 'jIvatattva pradIpikAryA' pada milAnA caahiye| kA vizeSaNa hai, aura isa tarahase bhI hama jI. pradIpikAke rahI yaha bAta ki jI0 pradIpikAne karNATakavRttikA kartRtvakA sambandha prAcArya nemicandra me lgaaeNge| anusaraNa kiyA hai, isake sambandhameM upara uddhRta kiye gaye ___tIsare, 'prAcAryazrInemicandra viracitAyo' isa vAkyAMza do padya nizcitarUpase batalAte haiM ki ke zavavarNIkI vRttikA kA sambandha gommaTasArake sAtha nahIM ho sktaa| ye prAcArya anusaraNa kiyA gayA hai| isa vRttikI likhita pratiyA~ pAja nemicandra gosArake racayitA nemicandra siddhAntacakravatI 55 uTAharaNake lie devo. jIvakANDa pra. 648 karmakANDa se bhinna hone caahiye| jI. pradIpikAmeM aneka sthaloMpara pRSTha 600 kalakattA saMskaraNa gosArake racayitA kA ullekha aura unakA vaha ullekha 26 middhAntAdi maMgrahaH (mANikacanda di. jainagranthamAlA21 prAyaH AvazyakarUpameM unakI prasiddha upAdhi siddhAntacakravartI / bambaI 1612) prastAvanA pRSTha 12 kA phuTanoTa / 27 isa nAmakI artha vyAkhyAke lie dekho, mega 'gommaTa' 24 donoM prazastiyoMmeM ina nAmoMke kucha bhinna pAThabheda dikhAI zaSika lekha jo bhAratIya vidyA' bambaI, jilda 2 meM prakAzita huA hai| Page #127 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 118 anekAMta [varSa 4 bhI upalabhya haiN| maiMne kolhApurake lakSmIpenamaDakI jIvakAMDa haiM:-'yathA karNATavRtti vyaraci' athavA 'krnnaattvRttitH'| kI isa vRtti kI eka likhita pratikI parIkSA kI hai / isa yahA~para maiM eka dhyAna khIMcane vAlA sAra (jIvakANDa kaDavRttikA nAma bhI 'jIvatatva pradIpikA' hai, aura / yaha gAthA naM. 13) tInoM TIkAmoMparase uddhata karatA hai, jisase saMskRta jI. pradIpikAle kucha bar3I hai|yh bahatase kADa poM- una TIkAoMkA pArasparika sambandha spaSTa hojaaygaa| se prArambha hotI hai, jinheM svayaM lekhakane racA hai| jisa taraha mandaprabodhikA" 'dhavalA' kI racanA kucha prAkRtameM aura kucha saMskRtameM huI hai dezavirate pramattavirate itarasmikSapramattavirate ca sAyopausI taraha yaha vRtti kucha kADameM aura kucha saMskRtameM hai (jo zamikacAritralakSaNa eva bhAvovartate / dezavirate prayAkhyAnAvaki maNipravAla zailIke taurapara samajhI jAtI hai), mAsakara raNakaSAyANAM sarvaghAtispaddhakodayAbhAvalakSaNe Aye, teSAmeva apane prArambha meN| isameM sthala-sthalapara bahutase prAkRta uddharaNa hInAnubhAgarUpatayA pariNatAnAM sadavasthAlakSaNe upazame ca pAye jAte haiN| gA0sArakI gAthAe~ saMskRtachAyA sahita diigii| dezavAtispaddhakodayasahite utpanna dezasaMyamarUpacAritraM cAyohaiM aura zabdazAstra sambandhI aneka carcAe~ saMskRtameM haiN| pazamikam / pramazavirate tIvrAnubhAgasaMjvalanakaSAyANAM prAgu kezavavarNI abhayasUri siddhAntacakravartIke ziSya the, aura ktalakSaNakSayopazamasamutpannasaMyamarUpaM pramAdamalinaM sakalacAunhoMne apanI vRtti dharmabhUSaNa bhaTTArakake AdezAnusAra zaka ritraM zAyopazamikam / atra saMjvalanAnubhAgAnAM pramAdajanakasambat 1981 yA IsvI san 135129 meM likhI hai| tvameva tIvra svam / apramattavirate mandAnubhAgasaMjvalanakaSAgaNAM maiMne kezavavarNIkI vRttikI tulanA abhayacaMdra kI maM0prayo- prAgaktakSayopazamotpannasaMyamarUpaM nirmalaM sakalacAritraM vAyopazadhikAsekI hai aura usaparase mujhe yaha anubhava huyA hai ki mikam / tu zabdaH asaMyatAdinyavacchedArthaH / sa khalu dezavirasvayaM kezavavarNIne abhayacaMdra kI racanAkA pUrA 2 lAbha liyA tAdiSu pratikSAyopazamikobhAvaH cAritramohaM pratItya bhaNita: hai| maiM kezavavarNIkI kannaDavRttimeM abhayacaMdraviSayaka kamase tathA upari upazamakAdiSu cAritramohaM pratItya bhaNi pyate / kama eka khAma ullekha batalA deneke liye samartha hai / kezavavarNitakamaDa jI. pradIpikA32 nemicaMdrakRta saMskRta jI. pradIpikAkI kezavavarNikRta dezAviratanozaM33 pramattasaMyatanolaM itaranappa apramattasaMyakADa jI. pradIpikAke sAtha tulanA karanepara mujhe mAlUma tano bAyopazamikasaMyamamakkuM / dezasaMyatApekSayiMdaM pratyAhuA hai ki pahalI bilkula dUsarIke prAdhArapara banI hai / nemi- khyAnakaSAyaMgaludayisalpadezaghAtispaddhakAnantai kabhAgAnubhA-- caMdrane kucha aMzoMko jahAM tahAM chor3a diyA hai, saMskRta vaMza godayadoDane udayamaneyadade dIyamANaMgalappavivakSitaniSekaMgala apane usIrUpameM kAyama rakhe gaye haiM aura jo kucha kADameM hai sarvaghAtispaddhagalanaMta bahubhAgaMgaludayAbhAvala (kSaNa) kSayausako akSarazaH saMskRtameM badala diyA hai| una gAthAoMke dolamavaruparitananiSeka galappanudaya prAptaMgalage sadavasthAlakSasambandhameM jinapara kima0 prabodhikA upalabdha nahIM hai, nemi- NamappapazamamuTAguttiralu samunnatamappudariMdaM cAritramohamaM caMdrakI jI0 pradIpikAmeM aisI koI bhI bAta nahIM hai, joki 31 kalakattAsaMskaraNa. 0 36 / kezavava kI kamara jI. pradIpikAmeM upalabdha na hotI ho; 32 kolhAparakI prati, pR0 16 / aura sambhavataH yahI kAraNa haiM jisasaki nemicaMdra spaSTa kahate 33 yaha TIkA usa bhASAmeM likhI gaI hai jo ki purAnI kannaDa yaha kAgaz2a para likhI huI eka prati hai| isakA parimANa kahalAtI hai; jo ki kannaDa nahIM jAnate, ve bhI saMskRta 125485 iMca hai aura isameM 387 patra haiN| prati jI0 pradIpikAke sAtha zrAsAnIse imakI tulanA kara lipikA mamaya zaka 1206 diyA huA hai joki spaSTa ho sakate haiM, aura isI uddezyake liye maiMne isako devanAgarI lipikArakA pramAda hai, jabaki hameM sAraNa hai ki kezava- akSaroMmeM likha diyA hai / isakA bahubhAga kannaDa pratyayAke varNAne apanI bRtti zaka 1281 meM likhI thii| mAtha saMskRta meM likhA gayA hai / yaha honA hI cAhiye, 29 'karNATakakaviracite' (beMgalaura 1624) pR0 415-16 / kyoMki lekhaka vividha pAribhASika zabdoMko, jo ki 30 dekho aAge diyA huA niSkarSa / pUrNatayA saMskRtake haiM, prayoga karaneke liye bAdhya huzrA hai| Page #128 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kiraNa 1] go. sArakI jI. pradIpikA 116 kuritu dezasaMyamamadubAyopazamikabhAvameMdu pejalapaTTa du|bte bAlacandra paMDitadeva 5 kA ullekha kiyA hai jinheM maiMbehI pramattApramattarga saMjvalanakaSAyaMgaja uditadezavAtisrdhakAnaMtaka- bAlendu paMDita samajhatA hUM jinakA ullekha zravaNabelagolake bhAgAnubhAgadADane udayamaneyadadezIyamANaMgalappavivakSitora- IsvI san 1313 ke eka zilAlekha meM hamAre aura yaniSeka gala sarbaghAtispardhakAnantabahubhAgaMgaludayAbhAvalakSaNa- yadi yaha bAta mAnalI jAya to hama usa samayako lagabhaga yadoDamavaruparitananiSeka galappanudayaprAptaMgalage sadavasthAla- pacAsa varSa pIche lejAne meM samartha haiN| isake atirikta unakI kSaNamappa upazamamuTAguttiralu samupasamappudariMdaM cAritramohamaM padaviyoM-upAdhiyoM aura choTe 2 varNamAse. joki unameM diye kuritilliyu sakalasaMyamamukAyopazamikabhAvameMdu pelalapahu- hue haiM, mujhe mAlUma huA hai ki hamAre abhayacandra aura bAlabubudu zrIyabhayasUrisiddhAntacakravartigalabhiprAyaM / ahaMgemeyu caMdra, sabhI sambhAvanAoMko lekara vehI haiM jinakI ki prazaMsA apUrvakaraNAdiguNasthAnaMgalola cAritramohanIyamane kuritu belUra zilAlekhoM meM kIgaI hai aura jo hameM batalAte haiM ki tattadguNasthAnaMgalolu bhAvaMgalareyaspaDuvuvu // abhayacaMdrakA svargavAsa IsvI san 1276 meM aura bAlacaMdrakA nemicandrakI saMskRta jI. pradIpikA 36 IsvI san 1274 meM huA thaa| isa prakAra hama parIkSApUrvaka dezavirate pramattasaMyate tu puna: itarasmin apramattasaMyate abhayacaMdrakI maM. prabodhikAkA samaya IsvI san kI 13vIM: cakSAyopazamikasaMyamalakSaNobhAvo bhavati / dezasaMyatApekSayA zatAbdIkA tIsarA caraNa sthira kara sakate hai| pratyAkhyAnAvaraNakaSAyANAM udayAgatadezavAtispardhakAnantabahu- nemicaMdra ne usa varSakA, jisameM unhoMne apanI jI0pradIbhAgAnubhAgodayana sahAnudayAgatakSIyamANavivakSitAdayaniSe- pikAko samApta kiyA, koI ullekha nahIM kiyaa| cUMki kasarvaghAtispardhakAnantabahabhAgAnAmudayAbhAvalakSaNakSaye teSAmu- unhoMne kezavavarNIkI vRttikA gAda anukaraNa kiyA hai. isa paritananiSakANAM anudayaprAptAnA sadavasthAlakSaNopazame ca liye unakI jI0 pradIpikA IsvI san 1356 ke bAdakI hai sati samudbhutasvAt cAritramohaM pratItya dezasayamaH kSAyopazima- aura sAtha hI yaha sambat 1818 yA IsvI san 1761 sekabhAva ityuktam / tathA pramattApramattayorapi rAjvalanakaSAyANA- pahalekI hai, kyoMki isa sAlameM paM0 ToDaramallajIne saMskRta mudayAgatadezavAtispardhakAnantakabhAgAnubhAgena saha anudayoga- jI0 pradIpikA38 kA apanA hindIanuvAda pUrNa kiyA hai| takSIyamANavivakSitodayaniSekasarvadhAtispardhakAnantabahubhAgAnAM yaha kAla abhItaka eka lambA caudA phailA humA kAla hai, udayAbhAvalakSaNakSaye teSA uparitananiSekANAM anudayaprAptAnAM aura hameM dekhanA cAhiye ki ye donoM sImAe~ kahApara adhika sadavasthAlakSopazame ca sati samutpannatvAtcAritramohaM pratItyA- nikaTa lAI jAsakatI haiN| nemicaMdrane jJAnabhUSaNa, municaMdra. trApi sakala paMyamo'pi sAyopazamikobhAva iti bhaNitaM iti prabhAcaMdra, vizAlakIrti Adi apane samakAlIna bahutase zrImadabhayacandrasUrisiddhAntacakravabhiprAyaH / tathA uparyapi vyaktiyoM ke nAmoMkA ullekha kiyA hai. lekina jainAcAryoM aura apUrvakaraNAdiguNasthAneSu cAritramohanIyaM pratItya tattadaguNa- sAdhuoMke sambandhameM ye nAma itanI adhikatAse duharAye gaye sthAneSu bhAvA jnyaatmyaaH|| haiM ki koI bhI aisI samAnatA joki kevala nAmakI samAnatA ina sArasaMgrahoMse yaha spaSTa hai ki nemicandrane kezavavarNI para hI Azrita ho, kucha bhI mUlya nahIM rakhatI; aura yadi kA kitanA gAr3ha anusaraNa kiyA hai, kezavavarNIkI kamaDazailI anya koI pramANa na ho to aisI samAnatAoMko lekara pravRtti saMskRta zabdoMme kaisI bharapara hai aura vaha kitanI saralatAse bhI nahIM karanI caahiye| ho, mallibhUpAlaviSayaka usakA sAtameM anuvAdita kIjAsakatI hai. aura kisa prakAra kezava- ullekha vizeSa mahatvapUrNa hai| mallibhUpAlako karNATakakA varNI tathA nemicandra donoM hI ne abhayavandrakA ullekha kiyA hai 35 jIvakANDa, kalakattAsaMskaraNa, pR0 150 / rahI ina TIkAoMke samayakI bAta, ma. prabodhikA IsvI 36 epinophiyA karNATikA II. No 65. san 1356 se, jabaki kezavavarNAne apanIvRtti samApta kI thI. pahalekI racanA hai| abhayacandra ne apanI maM. prabodhikAmeM eka 39 epiyophiyA karNATikA, jilda 5 maMkhyA 131-33 / 34 kalakattAsaMskaraNa, pR0 36 / 30 jainahitaiSI. bhA0 13 pR0 22 / Page #129 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 120 anekAnta [varSa 4 rAjA aura jainottama39 kahA gayAIsvI sana 134aura mallibhUpAla. mallirAyakA saskRta kiyA huyA rUpa hai, aura 1761 ke madhyavartI samaya meM hameM karNATakake kisI aise pradhAna mujhe isameM koI sandeha nahI hai ki nemicandra sAluva mallijaina rAjAkA paricaya nahIM milatA. aura isaliye hameM samajha rAyakA ullekha kara rahe haiN| yadyapi unhoMne usake vaMzakA lenA cahiye ki malibhUpAla zAyada karNATakake kisI choTese ullekha nahIM kiyA hai / 1530 IsvIke lekhya meM ullirAjyakA zAsaka thaa| jaina mAhityake uddharaNoMpara raSTi DAlane khita honese, hama sAluva mallirAyako 16vIM zatAbdIke me mujhe mAlUma hotA hai ki 'masli' nAmakA eka zAsaka kucha prathama caraNameM rakha sakate haiM, aura usake vijayakIrti tathA jaina lekhakoMke sAtha prAyaH samparka ko prApta hai| zubhacaMdra gurvA-vidyAnanda viSayaka samparka ke sAtha bhI acchI taraha sagata jAna balIke anusAra, vijayakIrti (I. sankI solahavIM zatAbdIke par3atA hai| isa taraha nemicaMdrake sAluva mallirAyake samakAprArambhameM) mallibhUpAla ke dvArA sammAnita huyA thaa| lIna honese. hama saskRta jI. pradIpikAkI racanAko isAkI vijayakIrtikA mamakAlIna honese usa mallibhUpAlako 16vIM 16vIM zatAbdIke prArambhakI ThaharA sakate haiN|| zatAgdIke prArambhameM rakhA jAsakatA hai| usake sthAna aura dharma paM. nAtharAmajI premI45ne nemicaMdra kI jI0 pradIpikAkI viSayakA hameM koI paricaya nahIM diyA gayA hai| dUsare vizAla- ka aura prazastikA ullekha kiyA hai. joki 26 agasta san kIItake ziSya vidyAnanda svAmI ke sambandhameM kahA jAtA 1115 ke jainamitrameM prakAzita huI thii| unake dvArA diye hai ki ye mallirAyake dvArA pUje gaye the, aura ye vidyAnanda 12 / gaye vivaraNa, Upara dI huI do prazastiyoMke mere sAkSiptasArameM IsvI san 1541 meM divaMgata hue haiN| isase bhI mAlUma prAjAte haiN| ve mahilabhUpAlakA ullekha nahIM karate / cUM ki hotA hai ki 16vIM zatAbdIke prArambhameM eka mallibhUpAla thaa| unhoMne koI niSkarSa nahIM diyA hai. isaliye hama nahIM jAnate humacakA zilAlekha isa viSaya ko aura bhI adhika spaSTa kara ki yaha cIz2a unase chaTagaI hai yA isa prazastimeM hI zAmila detA hai-yaha batalAtA hai ki yaha rAjA jo vidyAnandake nahI hai| premIjIne usa prazastiparase yaha eka khAsa bAta noTa samparka meM thA mAluva mallirAya 43 kahalAtA hai| yaha ullekha kI hai ki saskRta jI. pradIpikA vIranirvANa samvat 2177 hameM mAtra paramparAgata kimbadantiyoMse haTAkara aitihAsika meM, joki vartamAna gaNanAke anusAra IsI san 1650 ke prAdhArapara lebhAtA hai| sAluva narezoMne kanArA jileke eka barAbara hai, samApta huI hai| yaha samaya mallibhUpAz2a aura bhAgapara rAjya kiyA hai aura ve jaina dharmako mAnate the| nemicaMdrako samakAlIna nahIM ThaharA sakatA / cuki asalI 39 dekho, UparakI prazamtiyo / prazasti uddhata nahIM kI gaI hai, ataH isa ullekhakI vizeSa40 jainamiddhAntabhAskara, bhAga 1 kiraNa 4 pR0 54; aura tAoMkA nirNaya karanA kaThina hai / hara hAlatameM, IsvI san bhaNDArakara oriyaMTalarisarcaisTiTcaTake enAlma XIII, lArasaca isTiTyUTake enAlma XIII, 1650 jI0 pradIpikAkI bAdakI pratilipikI samAptikA i, pR0 4 / / ' gainamiddhAntabhAskara, bhAga 5 kiraNa 4 prazastimamaha ke samaya hai,naki svayaM jI0pradIpikAracanAkI samAptikA smy| pR0 125, 128 zrAdi / sArAza yaha ki, saskRta jI0pradIpikAkA kartA kezavavarNI 82 DA0 bI0 e0 mAleTorane vidyAnandake vyazcitva evaM kAryoM nahIM hai, yaha batAne vAlA koI pra nahIM hai, yaha batAne vAlA koI pramANa nahI hai ki saskRta para akchA prakAza DAlA hai| dekho miDiyAvala jainijma jI. pradIpikA gommaTasAra kI cAmuNDarAyakRta karNATakavRtti (bambaI 1938) pR0 371 zrAdi, 'karNATakake jaina ke AdhArapara hai, nemicaMdra, joki go0sArake kartAse bhinna haiM. guruzroke saMrakSakake rUpameM dehalIke sulatAna' karNATaka saskRta jI0pradIpikAke ko haiM, aura unakI jI0pradIpikA raphala kvArTaralI, bhAga 4, 1-2. 0776. kamara jI0pradIpikAkI, joki kezavavarNI dvArA IsvI san 'vAdIvidyAnanda' jaina eNTikverI,4 kiraNa 1 pra. 1-20 1356 meM likhI gaI haiM, bahuta jyAdA prANI hai aura sAlu 43 epigrAphiyA karNATikA bhAga, VIII. nagara naM.46 mAralarAyaka samakAlA mallirAyake samakAlIna honese nemicaMdra (aura unakI jI. epigrAphiyA karNATikA, VIII prastAvanA pR0 10, 13 pradIpikA) ko IsAkI 15. zatAbdIke prArambhakA ThaharAyA 4; zilAlekhoke AdhArapara maisUra aura karga (landana jAnA caahie| 1906)pRSTha 152-3: miDiyAvala jainijma pRSTha 318zrAdi 45 middhAntamArAdisaMgraha: (bambaI 1922), prastAbanA pRSTha 12 Page #130 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anekAnta Ayurveda premiyoM ke liye khuzakhabarI uttarIya bhArata meM mahAna saMsthA kI sthApanA mvadezI paMjI meM svadeza kI mevA __bhAgnavarSa kI dhArmika janatA Ayurveda kI pUrNa premI evaM pakSapAtI hote hue bhI use prayoga meM lAne meM kevA hama liya ghabar3AtI rahI hai ki zuddha aura zAmrAna vidhivata naiyAra kI huI aupadhiyoM kA abhAvamA rahA hai| upayukta aura anupayukta zrAja krAnti ke ima vaijJAnika yuga meM jaba kI yaha nirviva da middha ho cukA hai ki pratyeka prANI ke liye jA jima deza meM paidA huvA hai usa usI bhUmi kI paidA zudA na kaMvala auSadhiyA~ balki prahAra kI pratyeka vastu upayukta hAnI hai / phira yugapa Adi ThaMDe dazAM kA banI huI dRpina auSadhiyAM hamAraM gaMgoM para kima prakAra maphala ho makana hai| nirmANa kI suvyavasthA unargaya bhAratakI ima kamI kA pRga kagna ke liya hI hamane ima manthA kI sthApanA kI hai / bhAgna ke prAyaH mabhI zikSita mahAnubhAva jAnate hai ki himAlaya parvana jahAM hama loga bamana hai uttama aura amUlya auSadhiyoM kA gar3ha hai auSadha maMcaya karane kI hamane jo vyavasthA kI hai vaha Adarza hai ayurveda ke mahAna prAcAryoM dvAga aupadha nirmANakI vyavasthA nisaMdeha mAnama pUrNa sugandhakA svarUpa hai| maprama-nimantraNa mahAranapura padhArane vAle majanoM meM atyanta namra zabdoM meM hamArga vinaya hai ki vaha eka bAra hamAre kAryAlaya kA. hamArga nirmANa zAlA kA evaM hamAre auSadha bhaMDAra kA avazya nirIkSaNa kreN| uttama vastu kA majIva-pramANa Ayurvada-saMvA ke ima zubha kArya kA hamane eka lAkha rupaye ke mUla dhana ma inDiyana kampanIja ekTa ke anumAra sthApita kiyA hai| yaha ligvata hue hamArA hRdaya harSa me gadgad ho jAnA hai ki jananA ne hamAge saMvAoM kI pUrI kadara karanI zuru karadI hai| yapi hamAre kArya ko vyavasthita rUpase sthApita hue abhI kevala 1 mAha ho pUga huvA hai kintu ima thAI se kAlameM hI prati-dina saiMkar3oM rupaye ke zrADage kA zrAnA hamAre parizrama kI sArthakatA, janatA kI qadara evaM hamArI aupadhiyoM kI uttamatA kA jvalaMta udAharaNa hai parIkSA prArthanIya hai| kauzalapramAda jaina maiMnajiGga DAirekTara bhArata Ayurvedika kemikalsa limiTeDa, sahAranapura / Page #131 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anakAnta mupArI-pAka ___mAnA aura bahanoM ke liyaM atyanna hinakara #vAtu hai / naya aura pugana mI prakAra ke zveta 4 aura rakta pradara kA mamUla dUra karana meM g2ajaba * kA phAyadA pahuMcAnA hai / mAsikadharma kI pIr3A aniyamitatA zrAdi kA nizcaya ke mAtha zrAgama kregaa| mR? pAvakA )mA azokA-riSTa triyoM ke dhuna-gna. pradara evaM pramRna kI anupama mahauSadha hai| vaMdhyA striyoM kA va yantra bhI ima mahopadha ke maMcana meM naSTa hokara sundara mantAna kI mAnA banane kA maubhAgya prAna hAnA hai / mAsikadharmakI sabhI zikAyateM dRra hAjAnI haiN| mR. prani bAnala 2) 20 H aSTavargayuktacyavanaprAza-mahAgmAyana samara-mugandhita aura mavAmina' Ayurveda kI ima anupama prApadha kA nirmANa prAyaH mabhI vaidya evaM koI-koI DAkTara * taka kara rahe hai / kintu hA eka sthala pAipa sundara mAdhanoM kI suvidha evaM * marvathA abhAva hai| hamane ima mahAgmAyana kA nirmANa tAz2A aura paripakva banampaniyoM ke * pUrNa yogama atyanta zuddhatA pUrvaka kiyA hai. jo kimI bhI mampradAya vizapa ke dharma-bhAva para AghAna nahIM pahuMcAnA / aupadha nihAyana jAyakedAra hai. nayagaMgakI myAMmI evaM hRdayake mabhI * gaMgoM para gamabAgA hai| dila aura dimAg2a evaM zakti maMcayakaM liye va jAr3a navA hai| mUlya-1 pAva ke DabbaM kA 5)ma. DAka khaca pRthaka parivAra-mahAyaka-baksa X gRhastha meM acAnaka utpanna hA jAna vAla dina rAta ke mAdhAraNa mI gagoM ke liye hama *bakmameM 11 davAiyAM haiM, mampanna aura mahadaya * mahAnubhAvoM kA paropakAgartha avazya parivAra meM gyanA caahiye| ma prani bama II) ma. aMgRgasava nAjA aMgRga ke gama meM isa amRnya aura aura svAdiSTa yoga kA nirmANa vaijJAnika vidhi: meM huA hai / mastiSka aura zarIra kI nivalanAX para gamabANa hai| dimAgI kAma karane vAlA vakIla, vidyArthI aura mAsTara Adiko ninya. mevana karanA caahiy| mR2) kI bAnala : bhArata Ayurvedika kemikalsa limiTeDa, sahAranapura / Page #132 -------------------------------------------------------------------------- ________________ **** pUrva graMtha mahAtmA gAMdhIjI likhita mahattvapUrNa prastAvanA aura saMsmaraNa sahita mahAn grantha chapakara taiyAra hai ! zrImad rAjacandra gujarAta ke suprasiddha tattvavettA zatAvadhAnI kavivara rAyacandrajIke gujarAtI graMthakA hindI anuvAda anuvAdakarttA - prophesara paM0 jagadIzacandra zAstrI, ema0 e0 mahAtmAjIne isakI prastAvanAme likhA hai-- " mere jIvana para mukhyatA se kavi gayacandra bhAI kI chApa par3I hai| TaoNlsTAya aura raskina kI apekSA bhI gayacandra bhAIne mujhapara gaharA prabhAva DAlA hai / " gayacandrajI eka adbhuta mahApuruSa hue haiM, ve apane samaya ke mahAn tattvajJAnI aura vicAraka the / mahAtmAokA janma dene vAlI puNyabhUmi kAThiyAvAr3a meM janma lekara unhoMne tamAma dharmokA gaharAI se adhyayana kiyA thA aura unake sArabhUta tattvoMpara apane vicAra banAye the / unakI smaraNazakti rAjabakI thI, kisI bhI granthako eka bAra par3hake ve hRdayastha (yAda) kara lete the, zatAvadhAnI to the hI arthAt sau bAtoMme eka sAtha upayoga lagA sakate the / isameM unake likhe hue jagata kalyANakArI, jIvaname sukha aura zAnti denevAle, jIvanopayogI, sarvadharmasamabhAva, ahiMsA, satya Adi tattvoM kA vizada vivecana hai| zrImadkI banAI huI mokSamAlA, bhAvana bodha, Atmasiddhi Adi chATe moTe granthokA saMgraha to hai hA, sabase mahatvakI cIz2a hai unake 874 patra, jo unhoMne samaya samaya para apane paricita mumukSu janoMkA likhe the, unakA isame saMgraha hai / dakSiNa aphrikAsa kiyA huA mahAtmA gaoNdhIjIkA patravyavahAra bhI isameM hai / adhyAtma aura tattvajJAnakA to khajAnA hI hai| gayacandrajIkI mUla gujarAtI kavitAe~ hindI artha sahita dI hai| pratyeka vicArazIla vidvAna aura dezabhaktako isa granthakA svAdhyAya karake lAbha uThAnA cAhie / patra-sampAdako aura nAmI nAmI vidvAnoMne muktakaNThase isakI prazaMsA kI hai| aise prantha zatAbdiyoM meM virale hI nikalate haiM / gujarAtI isa granthake sAta eDIzana hocuke hai| hindI meM yaha pahalIbAra mahAtmA gAMdhIjI ke Agrahase prakAzita huA hai bar3e AkAra ke eka hajAra pRSTha hai, cha: sundara citra haiM, Upara kapar3e kI sundara majabUta jilda baeNdhI huI hai| svadezI kAgajapara kalApUrNa sundara chapAI huI hai / mUlya 6) chaH rupayA hai, jo ki lAgata mAtra hai| mUla gujarAtI granthakA mUlya 5) pAMca rupayA hai| jA mahodaya gujarAtI bhASA sIkhanA cAheM unake liye yaha acchA sAdhana hai / eka khAsa riyAyata - jo bhAI rAyacandra jainazAstramAlA ke eka sAtha 10) ke pratha ma~gAe~ge, unhe umAsvAtikRta 'sabhASyatattvArthAdhigamasUtra' bhASATIkA sahita 3) kA prantha bheMTa deNge| milane kA patA: paramazrutra-prabhAvakamaMDala, (rAyacandra jainazAstramAlA) khAga kuvA, jauharI bAjAra, bambaI naM0 2 Rees 66902 2020 Fe/R? *************** *************************** mudraka aura prakAzaka pa0 paramAnanda zAstrI vIra sevAmandira, marasAvA ke liye zrIvAstava priMTiMga prema mahAranapura meM mudrita Page #133 -------------------------------------------------------------------------- ________________ eka hajAra varSa meM apUrva suavasara SaTakhaMDAgama (dhavala siddhAnta) tathiMkara bhagavAna kI zrunAMga vANI se sIdhA sambaMdha rakhane vAle jaina siddhAnta ke saba se prAcIna aura mahatvapUrNa graMtha ke do bhAga chapa cuke haiM, nImaga chapa rahA hai aura cauthA taiyAra ho rahA hai / zAstrAkAra pra0 bhAga 15 // pustakAkAra pra0 bhAga , dvi. bhAga 12) .. dvi, bhAga 10 nATa-zAstrAkAra prathama bhAga kI praniyA bahana thodI zaga rahI hai / anAva dono bhAga sAtha lana vAlI ko hI mila mkNgii| maMtrI zrImanta maTha zinAvagaya lakSmIcandra. jaina mAhitya uddhAraka phaMDa amarAvatI Page #134 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nikAnta - ekanAkarSantI layayantI paramatatvamitaraMgA / antana jaryAta janA nItirmandhAnanemiva gopii| guNamukhya-kalpA anakAntAtmikA syAdvAdamapiNI sApekSavAdinI bhayAnamA vidheya BHI anakAntAnAmyAta niSael myAna vastutattva nyAta syAta vividhanayApanA yathAtattvaprarupikA panayApekSA ma saptabhaMgarUpA anubhava samyagvasta-grAhikA varSa samya Shukla | vidhayaM vArya cAnubhayamubhayaM mizramapi nahizapa pratyeka niyamaviparyazcApiimata / mahAnyonyApana makanabhuvanajyeSTagamagA tvayA gItaM tanvaM vny-vivtNtgvshaan||141 GD) kiraNa 2 Page #135 -------------------------------------------------------------------------- ________________ viSaya-sUcI pRSTha 121 122 524 133 vipaya lekhaka 1 jina-pratimA-vandana-[sampAdakIya 2 jainI nIti ( kavitA )-[paM0 pannAlAla jaina, sAhityAcArya 3 prabhAcaMdrakA mamaya-[ nyAyAcArya paM0 mahendrakumAra jaina, 4 kavi rAjamallakA piMgala aura rAjA bhAramalla-[sampAdaka ya 5 anakAnta para lokamata6 samantabhadra-vicAramAlA (2) vItarAgakI pUjA kyoM ?-[ sampAdakIya 7 karmabaMdha aura mAkSa-[paM0 paramAnanda jaina, zAstrI 8 duniyA kA melA ( kavitA )-[paM0 kAzIgama zarmA 'praphulita' / 9 jaina muniyoM ke nAmAnta pada-[ agaracaMda nAhaTA, 10 bAbA manakI AMkheM khAla (kahAnI)-[ zrI 'bhagavat' jaina 11 samantabhadra kA munijIvana aura ApatkAla-[ sampAdakIya 12 vicArapuSpAMdyAna 13 puNya-pApa ( kavitA ) 14 haldI ghATI ( kavitA )-[ zrI bhagavata' jaina 15 vivAha kaba kiyA jAya? -[ zrI lAlanAkumArI pATaNI 16 'munisuvratakAvyakaM kucha manohara padya-[paM0 sumaMgcaMdra jaina, divAkara 17 zaitAnakI guphAmeM mAdhu (kahAnI)-[anu0 DA0 bhaiyyAlAla jaina ... 18 saMyamIkA dina aura gata-[ zrI vidyArthI' 138 139 141 144 145 153 163, 147 164 kI sAmagrI juTAnA tathA usameM prakAzita hone ke liye upa yogI citrAMkI yojanA karanA aura kaganA / (1)25), 50), 100) yA imama adhika rama dekara sahAyakoMkI cAra zreNiyoM meM se ki.mImeM apanA nAma likhAnA / ___ sampAdaka 'anakAnta' (2) apanI porame amamarthoko tathA ajaina saMsthAnoM anekAntake niyama ko anekAnta jhI (binA mRlya ) yA ardhamRlyameM bhitravAnA 1--ima patrakA mRlya vArSika 3), chaDa mAjhyA 2) aura isa taraha dUsaroko anekAntake par3hane kI savizeSa preraNA pezagI hai-bI. pI. se maMgAne para vI. pI. kharca ke cAra yAne karanA / ( isa mada meM sahAyatA dene vAlAMkI aorame pratyeka adhika hoge / mAlAraNa eka kiraNakA mUlya |-) aura dama rUpathekI mahAyatAke pIche anekAnta cArako phrI athavA vizeSAGkakA ) hai| aAThako ardhamRlyameM bhejA jA skegaa| 2--grAhaka prathama kiraNa aura sAtavIM kiraName banAye (3) utmava-vivAhAdi dAnake avasaroM para anerAntakA jAne haiM-madhyakI kiragAme nahIM / jo bIca meM pAka naMge barAbara khayAla rakhanA aura use acchI sahAyatA bhejanA unhe pichalI kiraga bhI lenI hogii| tathA bhijavAnA, nimame banekAnta apane acche vizeSAGka 'anekAnta' ke vijJApana-reTa nikAla sake, upahAra granyAMkI yojanA kara sake aura uttama varSa bharakA chaha mAmakA eka bArakA lekho para paraskAra bhI de sake / svata: apanI aora meM upahAra para pejakA granthokI yojanA bhI ima mada meM zAmila hogii| aAdhe pejakA (4) anekAnta ke grAhaka bananA, damaroko banAnA aura cauthAI pejakA anekAntake liye acche acche legya likhakara bhejanA, lekho vyavasthApaka 'anakAnta' 72 / Page #136 -------------------------------------------------------------------------- ________________ * OM aham * cintA zvatattva-prakAzaka nItiviroSadhvaMsIlokavyavahAravartakaH samyak / / paramAgamasya bIja bhuvanaikagururjayatyanekAntaH / mArca varSa4 kiraNa 2 ( vIrasaMvAmandira (samantabhadrAzrama) marasAvA jilA sahAranapura caitra, vIra nirvANa saM0 2467, vikrama saM0 1967 1941 jina-pratimA-vandana vigatAyudha-vikriyA-vibhUSAH prakRtisthAH kRtinAM jinezvaroNAm / pratimAH pratimAgRheSu kAnsyA'pratimAH kalmaSazAntaye'bhivande // kathayanti kaSAyamukti lakSmIM parayA zAntatayA bhavAntakAnAm / praNamAmi vizuddhaye jinAnAM pratirUpANyabhirUpamUrtimanti // -caityabhakti pUtAtmA zrI jinendra devakI jo pratimA zrAyudhase rahita haiM, vikArase varjita haiM aura vibhUSAse-vastrAlaMkAroMse-- viDIna haiM tathA apane prAkRtika svarUpako liye hue pratimAgRhomeM-caityAlayomeM sthita haiM aura asAdhAraNa kAntikI dhAraka haiM, una sabako maiM pApoMkI zAnti ke liye abhivandana karatA hU~ // saMmAra-paryAyakA anta karane vAle zrI jinendradevo kI premI pratimAe~, jo agne mUrtimAnako apanemeM ThIka mUrtita kiye hue haiM, apanI parama zAntatAke dvArA kaSAyoMkI muktise jo lakSmI--antaraMga-bahiraMga vibhUti athavA zrAtmavikAmarUpa zobhA utpanna hotI hai use spaSTa ghoSita karatI haiM, ataH aAtmavizuddhike liye maiM unakI vandanA karatA hU~--bhI nirvikAra. zAnta evaM vItarAga pratimAe~ zrAtmAke lakSyabhUta vItarAgabhAvako usama jAgrata karane, usakI bhUlI huI nidhikI smRti karAne aura pApAme mukti dilAkara aAtmavizuddhi kagane meM kAriNIbhUta hotI hai, isIse mamakSuzrAMke dvAga vandana, pUjana tathA pAgadhana kiye jAneke yogya hai / unakA yaha vandana-pRjana vastutaH mUrtimAnkA hI vandana-pUjana hai| Page #137 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jainI nIti [ lekhaka-50 pannAlAla jaina 'vasanta' sAhityAcArya ] ekanAkarSantI zlathayantI vastutattvamitareNa / bhantena jayati jainI nItirmanthAnanetramiva gopI // eka divama aGgaNameM meregopI manthana karatI thI, 'kala-chala kala-chala' maMjuladhvanise avirala gRhako bharatI thii| ujjvala dadhise bhare bhANDameMpar3A huA thA manthana-daNDa, zrAyata-mRdula-manohara kar3hanI me karatA thA nRtya akhaNDa / gopIke donoM kara-pallavakramase kadanI strIMca rahe, candra-bimba-sama ujjvala gole makkhanake the nikala rhe| maiMne jAkara kahA gopike ! donoM karakA hai kyA kAma ? dakSiNa-karase kar3hanI mbIMcoM, acala rakho apanA kara bAma / jyoM hI aisA kiyA gopine tyoM hI manthana naSTa huA, kar3hanI dakSiNa-karameM zrAI, mathana-daNDa thA dUra huzrA / taba maiMne phira kahA gopike ! aba khIMco bAe~ karase, dakSiNa karako susthira karake saTA rakho apane urase / bAe~ karase gopIne jabathA khIMcA kar3hanIkA chora, mathana-daNDa taba chUTa hAthame dUra par3A jAkara uma ora ! mama caturAI para gopIne manda manda muskAna kiyA, phira bhI maiMne tatkSaNa usako eka anya aAdeza diyA / aba khIMco tuma donoM karaseeka sAtha kar3hanIke chora, dRSTi sAmane susthira rakkho __nahIM ghumAyo cAroM ora / gopIne donoM hAthAse kar3hanIko khIMcA jyoM hI, mathana-daNDa bhI nizcala hokara khar3A rahA tatkSaNa tyo hii| sArI manthana-kriyA rukI aru kala-chalakA rakha banda huyA! apanI caturAI para mujhako taba bhArI afasosa huA ! gopIne manyana-rahasya tabaha~sakara mujhako batalAyA; __ mere manake gUDha timirako haTA, tattva yaha jatalAyA / dakSiNa karase kar3hanIkA jabaaJcala khIMcA karatI hU~, bAma hastako taba DhIlA kara kar3hanI pakar3e rahatI huuN| bAma harUlase jaba kar3hanIkAchora khIMcane lagatI hU~, dakSiNa karako taba DhIlAkara kar3hanI pakar3e rahatI huuN| Page #138 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kiraNa 2] eka sAtha donoM hAthoMse karSaNa - kriyA na karatI hU~, nahIM kabhI maiM eka hAthase dadhikA manthana karatI hai| manthana rahasyase gopIke 'jananIti' ko samajha gayA, anekAntakA gUDha tattva yokSaNa bhara meM hI sulajha gayA ! 'ekenAkarSantI' nAmaka amRtacandra-kRta zubha gAthAkI susmRtise huA usI kSaNa unnata thA merA mAthA / * anekAntamaya vastu natvase - jJAtAkI bharA huA jaga bhANDa anUpa, svAdrAdAtmaka mathana- daNDase AloDana hotA zivarUpa / sadbuddhi-gopikA kramase manthana karatI hai, naya - mAlA manthAnanetrako kramase khIMcA karatI hai| vidhi-rIkA dakSiNa kara jaya kar3hanIko gaha letA hai, 'tirUpa taba saphala vastu hai' yaha siddhAnta nikalatA hai| jaba niSedha dRSTIkA bAyA~hAtha use gaha letA hai, 'nAstirUpa taba sakala vastu haiM' yaha siddhAnta nikalatA hai| ubhaya-dRSTi kA hastayugala jabakramase kaTTanI gahanA hai, 'asti nAsti maya sakala vastu haiM' yaha siddhAnta nikalatA hai| jenI nIti hArpitA anubhavadRSTIke karameM jaba kadanI jAtI, 6 avaktavya haiM sakala vastu ' tabayaha rahasya vaha batalAtI / vidhyanubhayadRSTIke dvArA kar3hanI jaba khIMcI jAtI, asti zravAcyasvarUpa vizvamaiartha- mAlikA ho jAtI / niSedhAnubhayadRSTi svakarameM kar3hanI jaba gaha letI hai, 'nAsti zravAcyasvarUpa vastu hai' yaha nizcita kaha denI hai| ubhavAnubhapadRSTike hAthI jaba kaTunI lIcI jAtI, 'asti nAsti aru avaktavya-maya' satsvarUpa naba banalAtI 'anekAnta' ke mukhya pRSTha para jisakA citraNa kiyA gayA, jainI nIti vahI hai jisakA usa dina anubhava mujhe huA / samyagvastu prAhikA hai paha ThIka tatva batalAtI hai, baira-virodha miTAkara jagameMzAnti-sudhA barasAtI hai / isase isakA zrArAdhanakara, jIvana saphala banA lIje; / pada-pada para isakI zrAjJAkAhI nizidina pAlana kIje / 123 * isa 'jainI nIti' ke vizeSa paricayake liye dekho 'anekAnta' ke gata vizeSAGka meM prakAzita 'citramaya jainI nIti' nAmakA sampAdakIya lekha / Page #139 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prabhAcandrakA samaya [ lekhaka-nyAyAcArya paM0 mahendrakumAra jaina, kAzI ] - prAcArya prabhAcaMdra ke samayake viSayameM DA0 837) kI phAra guna zuklA dazamI tithiko pUrNa pAThaka, premIjI + tathA mukhtAra sAhaba kiyA thaa| isa samaya amoghavarSakA rAjya thA / jayaAdikA prAyaH sarvasammata mana yaha rahA hai ki prAcArya dhavalAko samApti ke anantara hI AcArya jinamanane prabhAcaMdra IsAkI 8 vIM zatAbdIke uttarArdha evaM navIM AdipugaNakI racanA kI thii| AdipugaNa jinasana zatAbdIke pUrvArdhavartI vidvAna the| aura isakA mukhya kI antima kRti hai| ve ise apane jIvanameM pUrNa AdhAra hai jinasanakRta AdipugaNakA yaha zloka- nahIM kara sake the| use inake ziSya guNabhadra ne pUrNa "candrAMzuzubhrayazasaM prabhAcandrakaviM stuve / kiyA thaa| tAtparya yaha ki jinasana prAcAryana I0 kRtvA candrodayaM yena zazvadAhlAditaM jagat // " 840 ke lagabhaga AdipugaNakI racanA prArambha kI arthAt-jinakA yaza candramAkI kiraNoMke hogii| isameM prabhAcaMdra tathA unake nyAyakumudacaMdrakA samAna dhavala hai, una prabhAcandrakavikI stuti karatA ullekha mAnakara DaoN0 pAThaka Adina nirvivAdarUpama haiN| jinhoMne candrodayakI racanA karake jagatko prabhAcaMdrakA mamaya IsAkI 8 vIM zatAbdIkA uttarArdha prAhAdita kiyaa|" isa zlAkameM candrodayase nyAya tathA nIMkA parvAdha nizcita kiyA hai| kumudacandrodaya (nyAyakumudacandra ) pranthakA sUcana suhRdara paM0 kailAzacaMdrajI za strIne nya yakumudacaMdra samajhA gayA hai| zrA0 jinamananaM apanaM guru vIrasena prathamabhAgakI prastAvanA (pR0 123 ) meM DaoN0 pAThaka kI adhUrI jayadhavalA TIkAko zaka saM0 759 (I0 AdikA nigasa + karate hue prabhAcaMdra kA samaya I0 ___ + yaha lekha nyAyakumudacandra dvi0 bhAgake liye likhI paM0 kailAzacandrajIne zrAdipurANake 'caMdrAzuzubhrayagaI prastAvanAkA eka aMza hai| zasaM' zlokameM caMdrodayakAra kisI anya prabhAcaMdrakavikA zrImAn premIjIkA vicAra aba badala gayA hai| ve ullekha batAyA hai, jo ThIka hai| para unhoMne zrAdipurANakAra apane "zrIcandra aura prabhAcandra" lekha (anekAntavarSa 4 aMka jinasenake dvArA nyAyakumadacaMdrakAra prabhAcaMdrake smRta honemeM 1) meM mahApurANaTippaNakAra prabhAcandra tathA prameyakamalamA- bAdhaka jo anya tIna hetu die haiM ve balavat nahIM mAlUma taNDa aura gadyakathAkoza zrAdike kartA prabhAcandrakA eka hote / ata: (1) zrAdipurANakAra isake liye bAdhya nahIM hI vyakti honA sUcita karate haiN| ve apane eka patrameM mujhe mAne jA sakate ki yadi ve prabhAcaMdrakA smaraNa karate haiM to likhate haiM ki-"hama mamajhate haiM ki prameyakamalamArtaNDa aura unheM prabhAcaMdrake dvArA smRta anaMtavIrya aura vidyAnaMdakA nyAyakumudacandra ke kartA prabhAcandra hI mahAparANaTippaNake kartA smaraNa karanA hI cAhiye / vidyAnaMda aura anaMtavIryakA hai| aura tattvArthavRttipada (sarvArthasiddhike padoMkA prakaTIkaraNa), samaya ImAkI navIM zatAbdIkA pUrvAdha hai. aura imaliye ve samAdhitantraTIkA, zrAtmAnuzAsanatilaka, kriyAkalApaTIkA, zrAdiparANakArake mamakAlIna hote haiN| yadi prabhAcaMdra bhI pravacanamArasarojabhAskara (pravacanasArakI TIkA) zrAdike kartA, ImAkI navIM zatAbdIke vidvAn hote, to bhI ve apane mamaaura zAyada ratnakaraNDaTIkAke kartA bhI vahI haiN|" kAlIna vidyAnaMda Adi prAcAryokA smaraNa karake bhI Page #140 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kiraNa 2] prabhAcandrakA samaya 125 950 se 1020 taka nirdhArita kiyA hai| isa nirdhA- aura prabhAcaMdra' kI tulanA karate samaya vyomazivakA rita samayakI zatAbdiyoM to ThIka haiM para dazakoMmeM samaya IsAkI sAtavIM zatAbdIkA uttarArdha nirdhArita aMtara hai / tathA jina prAdhAroMse yaha samaya nizcita kara pAyA huuN| isalie mAtra vyomazivake prabhAvake kiyA gayA hai ve bhI abhrAMta nahIM haiM / paM0 jIne kAraNa hI prabhAcandrakA samaya I0 950 ke bAda nahIM prabhAcaMdrake graMthoMmeM vyomazivAcAryakI vyomavatI TIkA jA sktaa| mahApurANake TippaNakI vastusthiti to kA prabhAva dekhakara prabhAcaMdrakI pUrvAvadhi 950 I0 yaha hai ki-puSpadantake mahApurANa para zrIcaMda aura puSpadantakRta mahApurANake prabhAcaMdrakRta TippaNako AcAryakA bhI TippaNa hai aura prabhAcaMdra AcAryakA vi0 saM0 1080 (I0 1023 ) meM samApta mAnakara bhii| balAtkAragaNake zrIcaMdrakA TippaNa bhAjadevake uttarAvadhi 1020 I0 nizcita kI hai| maiM vyomaziva rAjyameM banAyA gayA hai / isakI prazasti nimna zrAdipurANakAra-dvArA smRta ho sakate the| (2) 'jayanta aura likhita haiprabhAcaMdra' kI tulanA karate samaya maiM jayaMtakA samaya I. // zrIvikramAdityasaMvatsare varSANAmazItyadhika 750 se 40 taka siddha kara AyA huuN| ata: samakAlIna- sahasra mahApagaNaviSamapadavivaraNaM sAgarasenasaiddhAntAt vaddha jayaMtase prabhAvita hokara bhI prabhAcaMdra zrAdipurANama parimAya malaTippaNAcAlokya kR-midaM samucaya ullekhya ho sakate haiN| (3) guNabhadrake zrAtmAnuzAsanase 'andhAdayaM mahAnandhaH' zloka uddhata kiyA jAnA avazya senamuni viSayavyAmugdhabuddhi na hokara viditasakalazAstra evaM aisI bAta hai jo prabhAcaMdrakA zrAdiparANameM ullekha honemeM avikalavRtta ho gae the| ata: lokasenakI prArambhika bAdhaka ho sakatI hai| kyoki AtmAnuzAmanake "jinasenA- avasthA meM, uttarapurANakI racanAke pahilehI zrAtmAnuzAsanakA cAryapAdasmaraNAdhInacetasAm / guNabhadrabhadantAnAM katirAtmA- racA jAnA adhika saMbhava hai| paM0 nAthUrAmajI premIne vidrala. nuzAsanam // " isa antimazlokase dhvanita hotA hai ki yaha mAlA (pR.75) meM yahI saMbhAvanA kI hai| zrAtmAnuzAsana grantha jinasenasvAmIkI mRtyuke bAda banAyA gayA hai| kyoMki guNabhadrakI prArambhika kRti hI mAlUma hotI hai| aura guNavahI mamaya jinasenake pAdoMke smaraNake lie ThIka U~catA hai| bhadrane ise uttarapurANake pahile jinasenakI mRtyuke bAda ataH zrAtmAnuzAsanakA racanAkAla man 850 ke karIba banAyA hogaa| parantu zrAtmAnuzAsanakI AMtarika jA~ca mAlUma hotA hai| zrAtmAnuzAsana para prabhAcaMdrakI eka TIkA karanese hama isa pariNAma para pahuMce haiM ki isameM anya upalabdha hai| usameM prathama zlokakA utthAna vAkya isa prakAra kaviyoMke subhASitoMkA bhI yathAvasara samAveza kiyA gayA hai| hai- "bRhaddharmabhrAturlokasenasya viSayavyAmugdhabuddhaH sambodhana- udAharaNartha-zrAtmAnuzAsanakA 32 vAM padya 'netA yasya vyAjena sarvasatvopakArakaM sanmArgamupadarzayitakAmo gaNabhadra- vRhaspatiH' bhartRharike nItizatakakA 88 zloka hai. deva:..." arthAt-guNabhadra svAmIne viSayoMkI aora caMcala zrAtmAnuzAsanakA 67 vA padya 'yadetatsvacchandaM' bairAgyazataka cittavRttivAle bar3e dharmabhAI (1) lokasenako samajhAneke kA 50 vAM zloka hai| aisI sthitimeM 'zrandhAdayaM mahAnandhaH bahAne zrAtmAnuzAsana graMtha banAyA hai| ye lokasena guNabhadrake subhASita padya bhI guNabhadrakA svaracita hI hai yaha nizcayapriyaziSya the| uttarapurANakI prazastimeM inhIM lokasenako pUrvaka nahIM kaha skte| tathApi kimI anya prabala pramANake svayaM guNabhadrane 'viditasakalazAstra, munIza, kavi, avi- abhAvameM abhI isa viSayameM adhika kucha nahIM kahA jA sktaa| kalavRtta' Adi vizeSaNa die haiN| isase itanA anumAna dekho, nyAyamukudacaMdra dvi0 bhAgakI prastAvanA pR0 tathA to sahaja hI kiyA jA sakatA hai ki zrAtmAnuzAsana uttara- anekAnta varSa 2 kiraNa 3 meM 'prabhAcaMdrake samayakI sAmagrI purANake bAda to nahIM banAyA gayA; kyoMki usa samaya loka- lekha / Page #141 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 126 TippaNam ajJapAtamItena zrImadubalA [skA] ragaNazrIsaMghAcAryasatkaviziSyeNa zrIcandramuninA nijadordaNDAbhibhUta repurAjyavijayinaH zrIbhojadevasya || 102 || iti uttarapurANaTippaNakaM prabhAcandrAcArya (?) viracitaM samAptam y anekAnta [ . rSa 4 hI nyAyakumudacaMdakI racanA kI hai| mudrita prameyakamalamArttaNDake aMta meM "zrI bhojadevarAjyaM zrImaddhArAnivAsinA parApara parameSThipadapraNAmopArjitAmalapuNyarAkRtanikhilamalakalaGkena zrImatprabhAcaMdra paNDitena nikhilapramANaprameyamvarUpodyotiparIkSA mukha padamidaM vivRtamiti / " yaha puSpikAlaMgya pAyA jAtA hai| nyAyakumudacaMdrakI kucha pratiyoM meM ukta puSpikAlaMgya 'zrI bhojadevarAjye' kI jagaha 'zrIjayasiMhadevarAjya' padake sAtha jaisAkA taisA upalabdha hai| ataH isa spaSTa lekha se prabhAcaMdrakA samaya jayasiMhadevake rAjyake kucha varSoM taka, antataH san 1065 taka mAnA jA sakatA hai| aura yadi prabhAcaMdrane 85 varSakI Ayu pAI ho to unakI pUrvAvadhi man 900 mAnI jAnI cAhie / zrImAna mukhtArasA0 tathA paM0 kailAzacaMdrajI prameyakamalamArttaNDa aura nyAyakumudacaMdra ke aMta meM pAe jAna vAle ukta 'zrIbhojadevarAjya aura 'zrIjayasiMhadeva rAjye ' Adi prazastilegyokI svayaM prabhAcaMdrakRta nahIM mAnate / mukhtArasA0 isa prazastivAkyakA TIkATippaNakAra dvitIya prabhAcaMdrakA mAnate haiM tathA paM0 kailAzacaMdra jI ise pIche kisI vyaktirka karatUta batAte hai / para prazastivAkyako prabhAcaMdrakRta nahIM mAnaneme dAnoMke zrAdhAra jude jude haiN| mukhtArasAhaba prabhAcaMdrako jinasaMnake pahilekA vidvAn mAnate haiM, isalie 'bhojadeva - rAjya' AdivAkya ve svayaM unhIM prabhAcaMdrakA nahIM mAnate / paM0 kailAzacaMdrajI prabhAcaMdrakA IsAkI 10 vIM aura 11vIM zatAbdIkA vidvAn mAnakara bhI mahApurANa ke TippaNakAra zrI caMdrake TippaNake aMtimavAkyako bhramavaza prabhAcaMdrakRta TippaNakA zraM tamavAkya samajha prabhAcandrakRta TippaNa jayasiMhadeva ke rAjyameM likhA gayA hai / isakI prazastikaM zloka ratnakaraNDa zrAvakA caraka prastAvanA se nyAyakumudacaMdra prathama bhAgakI prastAvanA ( pR0 120) meM uddhata kiye gaye haiN| zlokoM ke anantara - " zrI jayasiMha devarAjye zrImadbhAganivAsinA parAparaparameSThipraNAmopArjitAmalapugyanigakRtAgvila - malakalaGkena zrIprabhAcaMdrapaNDitena mahApurANaTippaNa ke zatatryadhikasahasratrayaparimANaM kRtamiti / " yaha puSpi kA lekha hai / isa taraha mahApurANa para donoM AcAryo ke pRthak pRthak TippaNa haiN| isakA khulAsA premIjIke lekha' se spaSTa ho hI jAtA hai / para TippaNalekhakane zrI caMdrakRta TippaNa ke 'zrIvikramAditya' vAle prazasti lekhakaM aMta meM bhramavaza iti uttarapurANaTippaNakaM prabhAcaMdrAcAryaviracitaM samAptam' likha diyA hai / imI lie DI0 pI0 ela0 vaidya, pro0 hIrAlAlajI tathA paM0 kailAzacaMdajInaM bhramavaza prabhAcaMdrakRta TippaNakA racanA kAla saMvat 1080 samajha liyA hai| ataH isa bhrAMta AdhArase prabhAcaMdrakaM samayakI uttarAvadhi san 1020 nahIM ThaharAI jA sktii| aba hama prabhAcaMdrake samayakI nizcita avadhike sAdhaka kucha pramANa upasthita karate haiM 1- prabhAcaMdrane pahile prameyakamalamArttaNDa banAkara 2 dekho, paM0 nAthUrAmanI premI likhita 'zrIcandra aura prabhAcandra' zIrSaka lekha, zranekAnta varSa 4 kiraNa 1 tathA mahApurANa kI prastAvanA pR0 Xiv | 2 ratnakaraNDa prastavanA pR0 56 60 / 3 nyAyakumudacandra prathama bhAgakI prastAvanA pR0 122 / Page #142 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prabhAcaMdrakA samaya 127 lene ke kAraNa ukta prazastivAkyoMko prabhAcaMdrakRta nahIM prazasivAkya nahIM hai, kinhIMme 'zrI pavanandi' soka mAnanA cAhanaM / mukhtArasA0 ne eka hetu yaha bhI diyA nahI hai tathA kucha pratiyoma sabhI loka aura prazasti hai| ki-prameyakamalamArtaNDakI kucha pratiyoMmeM yaha vAkya haiN| nyAyakumudacandrakI kucha pratiyoMme 'jayasiMha aMtimavAkya nahIM pAyA jaataa| aura isake lie devarAjye' prazasti vAkya nahIM hai / zrImAna mukhtArasA. mANDArakara iMsTITyaTakI prAcIna pratiyoMkA havAlA pAyaH imIma ukta pastivAkyoMko pramAcandrakRta nahIM diyA hai / maiMne bhI prameyakamalamArgaNDakA punaH sampAdana mAnane / karate mamaya jainasiddhAntabhavana AgakI pratikaM pAThA isake viSayama merA yaha vaktavya hai ki-lekhaka mtara lie hai| isame bhI ukta 'bhojadevagajye' vAlA // pramAdavaza prAyaH maujUda pATha to chor3a dete haiM para kisI vAkya nahIM hai| isI taraha nyAyakumudacaMdrake sampAdana anyakI prazasti anyapranthamaM lagAnakA prayatna kama me jina zrA0, ba, zra0 aura bhAM0 pratiyoMkA upayoga karate haiM / lekhaka Akhira nakala karane vAle lekhaka kiyA hai, uname prA0 aura ba0 pranime 'zrI jayasiMha- hI to haiM, uname itanI buddhimAnIkI bhI kama saMbhAvanA devarAjya' vAlA prazasti legya nahIM hai / hA~, bhAM0 ora hai ki ve 'zrI bhojadevagajye' jaisI sundara gadya prazasti zra0 pratiyA~, jo tAdapatra para likhI haiM, uname 'zrI ko svakapolakalpita karake usame jor3a deN| jina jayasihadevarAjya' vAlA prazastivAkya hai / iname bhAM0 patiyome ukta pasti nahIM hai to samajhanA cAhie prati zAlivAhanazaka 1764 kI limbI huI hai| isa ki lekhakoke pUmAdase uname yaha prazasti likhI hI taraha prameyakamalamaNDikI kinhIM pratiyome ukta nahIM gaI / jaba anya aneka pamANoMsa pabhAcandrakA 1 ratnakaraNDa prastAvanA pR060| samaya karIba karIba bhojadeva aura jayasiMhake rAjya 2 dekhA,inakA paricaya nyAyaku0pra0bhAgake mNpaadkiiym| kAla taka pahuMcatA hai taba ina pastivAkyokA Tippa 3 paM0 nAthUrAmajI premI apanI noTabukake zrAdhArase NakArakRta yA kisI pIche hone vAle vyaktikI karatUta sUcita karate haiM ki- "bhANDArakara iMsTIcya TakI naM0836 ( san 1875-76) kI pratime prazastikA 'zrI padmanaMdi' kahakara nahI TAlA jA makatA / maMga yaha vizvAsa hai vAlA zloka aura 'bhojadevarAjye vAkya nhiiN| vahIM kI ki 'zrIbhojadevarAjya' yA 'zrIjayasiMhadevarAjya' naM0 638 ( san 1875-76 ) vAlI pratime 'zrI padmanaMdi' prazastiyAM marvapathama pameyakamalamArtaNDa aura nyAyazloka hai para 'bhojadevarAjye' vAkya nahIM hai| pahilI prati kumadacaMdrakaM racayitA pabhAcaMdrana hI banAI haiN| aura saMvat 1486 nathA dUsarI saMvat 1615 kI likhI huI hai|" -- vIravANI vilAsa bhavanake adhyakSa paM0 lokanAtha pArzva- hai" solAparakI pratimeM "zrI bhojadevarAjya" prazasti nahIM nAthazAstrI apane yahA~ kI nAr3apatrakI do pUrNa pratiyoMko hai| dillIkI zrAdhunika pratimeM bhI ukta vAkya nahIM hai| dekhakara likhate haiM ki-"pratiyoMkI antima prazastimeM mudrita aneka pratiyomeM prathama adhyAyake antameM pAe jAne vAle pustakAnamAra prazasti zloka pUre haiM aura 'zrI bhojadevarAjye "siddhaM sarvajanaprabodha" zlokakI vyAkhyA nahIM hai| iMdaurakI zrImaddhArAnivAsinA' Adi vAkya haiN| prameyakamalamArcaNDa tukogaMjavAlI pratimeM prazastivAkya hai aura ukta zlokakI kI pratiyoMmeM bahuta zaithilya hai, parantu karIba 600 varSa vyAkhyA bhI hai| khuraIkI pratime 'bhojadevarAjya prazasti nahIM pahile likhita hogii| una donoM pratiyomeM zakasaMvat nahIM hai, para cAroM prazasti-zloka haiN| - -- - - --- - Page #143 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 120 bhanekAnta [varSa 4 jina jina graMthoMmeM ye prazastiyAM pAI jAtI haiM ve prasiddha khaMDana kiyA hai| pUmeyakamalamArtaNDake chaThaveM adhyAya tarkaprathakAra pUbhAcaMdrake hI graMtha hone caahieN| meM jina vizeSyAsiddha Adi hetvAbhAsoMkA nirUpaNa 2-yApanIyasaMghAmaNI zAkaTAyanAcAryane zAka- hai ve saba nyAyasArase hI lie gae haiN| sva. DA0 TAyana vyAkaraNa aura amoghavRtti ke sivAya kevali- zatIzacaMdra vidyAbhUSaNa inakA samaya I0 900ke lagamukti aura strImukti prakaraNa likhe haiM / zAkaTAyanane bhaga mAnate haiM / ataH prabhAkaMdrakA samaya bhI I0900 amoghavRtti, mahArAja amoghavarSake rAjyakAla (I0 ke bAda hI honA cAhiye / 814 se 877) meM racI thii| prA0 prabhAcaMdrane prameya- 5-0 devasenana apana darzanasAra graMtha (racanAkamalamArtaNDa aura nyAyakumudacaMdameM zAkaTAyanake samaya 990 vi0, 933 I0) ke bAda bhAvamaMgraha pratha ina donoM prakaraNoM kA khaMDana prAnupUrvIsa kiyA hai| banAyA hai / isakI racanA saMbhavataH san 140 ke nyAyakumudacaMdrameM strImuktiprakaraNase eka kArakA bhI prAsapAsa huI hogii| isakI eka 'nokammakammahAge' uddhata kI hai / ataH prabhAcaMdrakA samaya I0 900 se gAthA pUrmayakamalamArtaNDa tathA nyAyakumudacaMdrame uddhata pahile nahIM mAnA jA sktaa| hai| yadi yaha gAthA svayaM devasenakI hai to pabhAcaMdrakA 3-siddhasenadivAkarake nyAyAvatArapara siddharSi- samaya san 640 ke bAda hAnA caahie| gaNikI eka ghRtti upalabdha hai / hama 'siddharSi aura 6-pA0 pabhAcaMdrane prameyakamalamA0 aura nyAyapabhAcaMdra' kI tulanA meM batA pAe haiM ki prabhAcaMdrane kumuda0 banAneke bAda zabdAmbhojabhAskara nAmakA nyAyAvatArake sAtha hI sAtha isa vRttiko bhI dekhA jainendranyAsa racA thaa| yaha nyAsa jainendramahAvRttike hai| sirSina I0 906 meM apanI upamitibhavapapaJcA- bAda isI ke AdhArase banAyA gayA hai| maiM 'abhayanandi kathA banAI thii| ataH nyAyAvatAravRttike draSTA prabhA- aura prabhAcaMdra' kI tulanA karate hue likha AyA hUM' caMdrakA samaya san 110ke pahile nahIM mAnA jA ki nemicaMdra siddhAnta cakravartIke guru abhayanandine hI sktaa| yadi mahAvRtti banAI hai to isakA racanAkAla 4-bhAsarvajJakA nyAyasAra prantha upalabdha hai| anumAnataH 960 I0 honA cAhiye / ataH prabhAcaMdrakA kahA jAtA hai ki isapara bhAsarvajJakI svopajJa nyAya- samaya I0 660 se pahile nahIM mAnA jA sktaa| bhUSaNa nAmakI vRtti thii| isa vRttike nAma me uttara- 7-puSpadantakRta apabhraMzabhASAke mahApurANa para kAlameM inakI bhI 'bhUSaNa' rUpame pasiddhi ho gaI thii| pUbhAcandane eka TippaNa racA hai| isakI pazasti ratnanyAyalIlAvatIkArake kathanase 2 jJAta hotA hai ki karaNDazrAvakAcArakI prastAvanA (pR061) meM dI bhUSaNa kriyAko saMyogarUpa mAnate the / prabhAcaMdrane gaI hai| yaha TippaNa jayasiMhadevake galyakAlameM likhA myAyakumudacaMdra (pR0 282 ) meM bhAsarvajJake isa matakA gayA hai / puSpadantane apanA mahApurANa sana 965 I0 -- meM samApta kiyA thaa| TippaNakI prazastise to yahI 1 nyAyakumudacaMdra dvitIyabhAgakI pastAvanA pR. 36 / 2 dekho; nyAyakumudacaMdra pR0 282 Ti0 5 / 2 nyAya- _ mAlUma hotA hai ki pamiddha pUbhAcaMdra hI isa TippaNaka sAra prastAvanA pR05| 1 nyAyakumudacaMdra dvitIyabhAgakI pustAvanA pR0 33 / Page #144 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prabhAcaMdrakA samaya kiraNa 2 ] hai / yadi yahI prabhAcaMdra isake racayitA haiM, tAM kahanA hogA ki pabhAcaMdrakA samaya I0 965 ke bAda hI honA caahie| yaha TippaNa unhoMne nyAyakumuda caMdrakI racanA karake likhA hogA / yadi yaha TippaNa pUsiddha tarka graMthakAra bhAcaMdrakA na mAnA jAya taba bhI isakI zakti ke zloka aura puSpikAlekha, jinameM prameya kamalamArttaNDa aura nyAyakumudacaMdra ke prazasti zlokoM kA evaM puSpikA lekhakA pUrA pUrA anusaraNa kiyA gayA hai, pabhAcaMdrakI uttarAvadhi jayasiMhake rAjyakAla taka nizcita karanemeM sAdhaka to ho hI sakate haiN| 8 - zrIdhara aura prabhAcaMdra kI tulanA karate samaya hama banA Ae haiM ki pUbhAcaMdra ke graMthoM para zrIdhara kI kandalI bhI apanI AbhA de rahI hai / zrIdhara ne kandalI TIkA I0 sana 991 meM samApta kI thI / zrataH bhAcaMdrakI pUrvAvadhi I0 990 ke karIba mAnanA aura unakA kAryakAla I0 1020 ke lagabhaga mAnanA saMgata mAlUma hotA hai / 9 - zravaNabelagolake lekha naM0 40 (64) meM eka padmanandimaiddhAntikakA ullekha hai aura inhIMke ziSya kulabhUSaNa ke sadharmA prabhAcaMdra kI zabdAmbhoruha bhAskara aura pUtitarkapranthakAra limbA hai " zraviddha karNAdakapadmanandisaiddhAntikAkhyo'jani yasya loke / kaumAradevatra titAprasiddhiH so jJAnanidhisa dhIraH || 15 || tacchiSyaH kulabhUSaNAkhyayatipazcAritravArAMnidhiH, siddhAntAmbudhipArago natavineyastatsadharmo mahAn / zabdAmbhoruhabhAskaraH prathitatarkagranthakAraH prabhA 1 nyAyakumudacaMdra dvitIyabhAgakI pUstAvanA pR0 12 / 126 candrAkhyAM munirAja paNDitavaraH zrIkuNDakundAnvayaH 16" isa lekha meM varNita prabhAcaMdra, zabdAmbhoruha bhAskara aura prathitatarkagranthakAra vizeSaNoM ke balasaM zabdAmbhojabhAskara nAmaka jainendranyAsa aura prameyakamalamArtaNDa, nyAyakumudacaMdra Adi pranthoM ke kartA prastuta prabhAcandra hI haiN| dhavalATIkA pu0 2 kI prastAvanA meM tAr3apatrIya pratikA itihAsa batAte hue pro0 hIrAlAla jIne isa zilAlekha me vaNita prabhAcaMdra ke samaya para sayuktika aitihAsika prakAza DAlA hai / usakA mArAMza yaha hai - "ukta zilAlekhameM kulabhUSaNa se gekI ziSyaparamparA isa prakAra hai - kulabhUSaNa ke siddhAMtavArAMnidha, sadvRtta kulacaMdra nAmake ziSya hue| kulacaMdra deva ke ziSya mAghanandi muni hue, jinhoMna kollApuramaM nIrtha sthApana kiyaa| inake zrAvaka ziSya the sAmanta kedAra nArakasa, sAmanta nimbadava aura sAmaMta kAmadeva | mAghanandike ziSya hue - gaNDavimukta deva, jinake eka chAtra senApati bharata the, va dUsare ziSya kIrti aura devakIrti, Adi / isa zilAlekha meM batAyA hai ki mahAmaNDalAcArya devakIrti paMDitadevane kAlApurakI rUpanArAyaNa basadikaM adhIna kellaMgareya pratApapurakA punaruddhAra karAyA thA, tathA jinanAthapura me eka dAnazAlA sthApita kI thii| unhIM apane gurukI parokSa vinayake lie mahApradhAna sarvAdhikArI hiriya bhaMDArI, abhinavagaMgadaMDanAyaka zrI hularAjane unakI nipadhA nirmANa karAI, tathA guruke anya ziSya lakkhanandi, mAdhava aura tribhuvanadevane mahAdAna va pUjAbhiSeka karake pratiSThA kI / devakIrtika samaya para prakAza DAlane vAlA zilAlekha naM0 36 hai / isameM devakIrtikI prazastike atarikta unake svargavAsakA samaya zaka 1085 subhAnu saMvatsara zrASAr3ha zukla 9 Page #145 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anekAnta [varSa 4 budhavAra sUryodayakAla batalAyA gayA hai / aura kahA 10-vAdigajasUrine apane pArzvacaritameM anekoM gayA hai ki unake ziSya lakkhanandi, mAdhavacandra aura pUrvAcAryoMkA smaraNa kiyA hai| pArzvacarita zaka saM0 tribhuvanamallane gurubhaktise unakI niSadyAkI pratiSThA 947 (I0 1025)meM banakara samAna huA thaa| inhoNkraaii| devakIrti padmanandise pA~ca pIr3hI tathA kula- ne akalaMkadevakaM nyAyavinizcaya prakaraNaparanyAyavinibhUSaNa aura prabhAcandrase cAra pIr3hI bAda hue haiN| zcayavivaraNa yA nyAyavinizcayanAtparyAvadyotanI vyAataH ina prAcAryoko devakI nikai samayase 100-125 khyAnaratnamAlA nAmakI vistRta TIkA likhI hai| isa varSa arthAt zaka 950 (I 1028 ) ke lagabhaga hue TIkAmeM pacAsoM jaina-jainatara zrAcAryokaM graMthoM pramANa mAnanA anucita na hogaa| ukta prAcAryoMke kAla- uddhRta kie gae haiM / saMbhava hai ki vAdigajake nirNayameM sahAyaka eka aura pramANa milatA hai- samayameM prabhAcandrakI prasiddhi na ho pAI ho, kulacandra munika uttarAdhikArI mAghanandi kollApurIya anyathA tarkazAstraka gamika vAdirAja apane isa kahe gae haiN| unake gRhastha ziSya nimbadeva sAmantakA yazasvI pranthakArakA nAmollegya kie vinA na rahate / ullekha milatA hai jo zilAhAgnareza gaMDarAdityadevake yadyapi aise nakArAtmaka pramANa svatantrabhAvase kisI eka sAmanta the| zilAhAra gaMDagadityadevake ullekha AcAryake mamayake mAdhaka yA bAdhaka nahIM hote phira zaka saM0 1030 se 1058 taka ke legvoMmeM pAe jAte bhI anya prabala pramANoMke prakAza ne inheM prasaGgamAdhanake haiN| isase bhI pUrvokta kAlanirNayakI puSTi hotI hai|" rUpameM to upasthita kiyA hI jA sakatA hai| yahI __ yaha vivecana zaka saM0 1085 meM likhe gae adhika saMbhava hai ki vAdigaja aura prabhAcandra mamazilAlekhoMke AdhArasaM kiyA gayA hai| zilAlekhakI kAlIna aura sama-vyaktitvazAlI rahe haiM ataH vAdi. vastuoM kA dhyAnase samIkSaNa karanepara yaha prazna hotA gajane anya AcAryoMke sAtha prabhAcandrakA ullekha hai ki-jima naraha prabhAcandra ke sadharmA kulabhUSaNakI nahIM kiyA hai| ziSyaparampaga dakSiNa prAntameM calI usa taraha prabhA aba hama prabhAcandrakI uttagavadhike niyAmaka kucha candrakI ziSyaparamparAkA koI ullekha kyoM nahIM pramANa upasthita karate haiM () IsAkI caudahavIM zata bdIke vidvAn abhinamilatA ? mujhe to isakA yahI saMbhAvya kAraNa mAlUma vadharmabhUSaNana nyAyadIpikA (pR056) meM pramayakamala hotA hai ki padmanandike eka ziSya kulabhUSaNa no mArtaNDakA ullegya kiyA hai| inhoMne apanI nyAyadakSiNameM hI rahe aura dUsare prabhAcandra uttara prAMtameM dIpikA vi0 saM0 1442 (I0 13:5)meM banAI tho' / Akara dhAga nagarIke AsapAsa rahe haiN| yahI kAraNa IsAkI 13 vIM zatAbdIka vidvAn mahiSeNane apanI hai ki dakSiNameM unakI ziSya parampagakA koI ullekha syAdvAdamakharI (racanA samaya I0 12:3) meM nyAyanahIM miltaa| isa zilAlegvIya aMkagaNanAsa nirvibAda siddha ho jAtA hai ki prabhAcandra bhojadeva aura kumudacandrakA ullekha kiyA hai| IsArkI 12 vIM zatAjayasiMha donoMke samaya meM vidyamAna the| ataH unakI bdIke vidvAn prAcArya malayagirina AvazyakaniyuktipUrvASadhi san 990 ke AsapAsa mAnanemeM koI bAdhaka TIkA (pR0 371 A.) meM laghIyastrayakI eka kArikA nahIM hai| 1 svAmI samaMtabhadra pR0 227 / Page #146 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kiraNa 2] prabhAcaMdrakA samaya kA vyAkhyAna karate hue 'TIkAkAra' ke nAmase nyAyaku0- te prameyakamalamArtaNDe nyAyakumudacaMdre ca mokSavacAre candra meM kI gaI ukta kArikAkI vyAkhyA uddhata kI hai| vistarataH prtyaakhyaataaH|" ina ullekhoMse spaSTa hai ki IsAkI 12 vIM zatAbdIkaM vidvAna devabhadrane nyAyAva- prameyakamalamArzaNDa aura nyAyakumudacaMdraprantha ina tAraTIkA-TippaNa (pR0 25, 76) meM prabhAcandra aura TIkAoM pahile race gae haiM / ataH prabhAcaMdra I0 kI unake nyAyakumudacaMdrakA nAmollekha kiyA hai| ataH 12 vIM zatAbdIka bAdake vidvAna nahIM haiN| ina 12 vIM zatAbdI takake vidvAnoMke ullekhoMke (3)-vAdidevasUrikA janma vi0 saM0 1143 AdhArasaM yaha prAmANikarUpase kahA jA sakatA hai tathA svargavAma vi0 saM0 1226 meM huA thaa| ye vi0 ki prabhAcandra I0 12 vI zatAbdIke bAdaka vidvAn 1174 meM AcAryapada para baitthe| saMbhava hai inhoMne vi0 nahIM hai| saM0 1175 ( I0 1118 ) ke lagabhaga apane prasiddha (6) ratnakaraNDazrAvakAcAra aura samAdhinantrapara prantha myAdvAdaratnAkarakI racanA kI hogii| syAdvAdprabhAcaMdrakRta TIkAe~ upalabdha haiM / paM0 jugalakizorajI ratnAkarameM prabhAcaMdraka prameyakamalamArcaNDa aura nyAyamukhtAgne' ina donoM TIkAoMkA eka hI prabhAcaMdra ke kumudacaMdra kA na kevala zabdArthAnusaraNa hI kiyA gayA dvAga racI huI middha kiyA hai| Apake matase ye hai kintu kavalAhArasamarthana prakaraNameM tathA pratibimba prabhAcaMdra pramaMyakamalamArtaNDa AdikaM racayitAma carcAmeM prabhAcaMdra aura prabhAcaMdake prameyakamalamArtaNDa bhinna hai / ratnakaraNDaTIkAkA ullekha paM0 zrAzAdharajI kA nAmollegva karake khaMDana bhI kiyA gayA hai / ataH dvArA anAgAradharmAmRta-TIkA (a0 8 zlo0 93) meN| prabhAcaMdra ke samayakI uttarAvadhi antataH I0 1100 kie jAne ke kAraNa isa TIkAkA racanAkAla vi0 sunizcita hojAtI hai| saM0 1300 me pahilekA anumAna kiyA hai, kyoMki a0 (4) jainendravyAkaraNakaM abhayanandisammata sUtradhaSTI0 vi0saM0 1300meM banakara mamApta huI thI antataH pAThapara zrutakInina 'paMcavastu prakriyA banAI hai / ataH mukhtAra sA0 isa TIkAkA racanAkAla vikramakI 13 vIM zatAbdIkA madhyabhAga mAnate haiN| astu, phinahAla kIrti kanar3I caMdraprabhacaritrake kartA aggalakavike mukhtAra sA0 ke nirNayake anusAra isakA racanAkAla guru the| aggalakavine zaka 2011 I0 1089 meM candraprabhacaritra pUrNa kiyA thaa| ataH zrutakIrtikA vi0 1250 ( I0 1193 ) mAna kara prastuta vicAra mamaya bhI lagabhaga I0 1075 honA cAhie / inhoMne karate haiN| ratnakaraNDazrAvakAcAra (pR06) meM kevalikava- apanI prakriyA meM eka 'nyAsa' pranthakA ullekha kiyA hai| lAhArakA nyAyakumudagatazabdAvalIkA anusaraNa saMbhava hai ki yaha prabhAcandrakRta zabdAmbhojabhAskara karake khaMDana karate hue ligvA hai ki-"tadalamatipramaGgena nAmakA hI nyAsa ho| yadi aisA hai to prabhAcaMdrakI prameyakamalamArtaNDe nyAyakumudacaMdre prapancataH prarU- uttagavadhi I0 1075 mAnI jA sakatI hai| pnnaat"| isI taraha samATI0(pR0 15)meM likhA hai- zimogA jileke zilAlekha naM0 46 se jJAta "yaiH punaryogasAMkhyaiH muktau tatpracyutigatmanA'bhyupagatA hotA hai ki pUjyapAdane bhI jainandra-nyAsakI racanA 1 dekho, ratnakaraNDazrAvakAcAra bhUmikA pR0 66 se| kI thI / yadi zrutakIrtina nyAma padasa pUjyapAdakRta Page #147 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhanekAnta [14 nyAsakA nirdeza kiyA hai taba 'TIkAmAla' zabdasa sthAna nahIM rahatA / isalie prabhAcaMdrakA samaya I0980 sUcita honevAlI TIkAkI mAlAmeM to prabhAcaMdrakRta se 1065 taka mAnane meM koI bAdhA nahIM hai / zabdAmbhojabhAskarako piroyA hI jA sakatA hai / isa 1prameyakamalamArtaNDake prathama saMskaraNake sampAdaka taraha prabhAcaMdrake pUrvavartI aura uttaravartI ullekhoMka paM0 vaMzIdharajI zAstrI zolApurane ukta saMskaraNake upodghAta bhAdhArase hama prabhAcaMdrakA samaya san 980 se 1065 meM 'zrIbhojadevarAjye ' prazasti ke anusAra prabhAcaMdrakA samaya taka nizcita kara makate haiN| inhIM ullekhoMka prakAzame IsAkI gyArahavI zatAbdI sUcita kiyA hai / aura Apane jaba hama prameyakamalamArtaNDake 'zrIbhojadevarAjya' isake samarthanake lie 'nemicaMdrasiddhAntacakravartIkI gAthAzro kA prameyakamalamArgaNDame uddhRta honA' yaha pramANa upasthita Adi prazastilekha tathAnyAyakumudacaMdrakaM 'zrIjayasiMha kiyA hai| para ApakA yaha pramANa abhrAnta nahI hai; prameyadevarAjye' Adi prazastilagvakA degvate haiM to ve kamalamArtaNDa meM ' viggahagaimAvaNNA' aura 'loyAyAsapaeatyanta prAmA Naka mAlUma hote haiN| unhe kisI TIkA se' gAthAe~ uddhRta haiM / para ye gAthAe~ nemicaMdrakRta nahI haiM / TippaNakArakA yA kisI anya vyaktikI karatUna kaha- pahilI gAthA dhavalATIkA (racanAkAla I0816) me uddhRta kara nahIM TAlA jA sktaa| hai aura umAsvAtikRta zrAvakaprajati meM bhI pAI jAtI hai| uparyukta vivecanasa prabhAcaMdrake samayakI pUrvAvadhi dUsarI gAthA pUjyapAda (I0 6 vI) kRta sarvArthasiddhima aura uttagavadhi karIba karIba bhojadeva aura jayasiMha- uddhRta hai| ata: ina prAcIna gAthAnoko nemicandrakRta nahI mAnA jA sktaa| avazya hI inhe nemicaMdrane jIvadevake samaya taka hI pAtI hai| anaH prameyaka mala kANDa aura dravyasaMgrahameM saMgRhIta kiyA hai / ataH ina mArtaNDa aura nyAyakumudacaMdrame pAe jAnevAle prazamti gAthAzrokA uddhRta honA hI pUbhAcaMdrake samayako 11 vI lekhoMkI prAmANikatA aura prabhAcaMdrakartRtAmeM sandahako sadI nahI sAdha sakatA / 00000000000000*********** *** grAhakoMko sUcanA AvazyakatA anekAntake grAhakoMkI sUcI chapAI jA rahI hai| zrI pAramAnandajI jaina gurukula paMjAba, gujarAMvAlA ataH jina prAhakoMko apane pate pAdimeM kisI prakAra ke lie eka vizeSa anubhavI hindI saMskRtake acche * kA sAMzodhana athavA parivartanAdi karAnA prabhISTa ho ve jAnakAra gurukulazikSaNapaddhatimeM vizvAsa rakhane vAle zIghra hI isakI sUcanA anekAnta-kAryAlayako denekI jaina priMsipala ( vidyAdhikArI) kI AvazyakatA hai kRpA kreN| prArthI mahAnubhAva pramANapatra evaM prazaMsApatra tathA nyUnAtinyUna prAya mAsika vetanake sAtha adhiSThAtAke -vyavasthApaka 'anekAnta' * nAmapara zIghra hI prArthanA patra bhejeN| 00000000000000000000000000000 Page #148 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kavi rAjamallakA piMgala aura rAjA bhAramalla [ sampAdakIya ] na samAja meM kavi rAjamalla nAmaka eka bahuta bar3e vidvAn evaM pranthakAra vi0kI 17 vIM zatAbdI meM usa samaya ho gaye haiM jaba ki akabara bAdazAha bhAgna kA zAsana karatA thA / Apane kitane hI granthoM kA nirmANa kiyA hai, parantu unakI saMkhyA AdikA kimIko ThIka patA nahIM hai| abhItaka ApakI maulika racanAoMke rUpameM cAra graMthoMkA hI patA calA thA aura ve cAroM hI prakAzita ho cuke haiM, jinake nAma haiM - 1 jambUsvAmicaritra, 2 lATIsaMhitA. 3 adhyAtmakamalamArtaNDa, aura 4 paMcAdhyAyI / inameM se pichalA (paMcAdhyAyI) prantha jise prathakAra apanI graMthapratijJA 'graMtharAja likhate haiM, adhUrA hai-- pUrA Der3ha adhyAya bhI zAyada nahIM hai - aura vaha Apake jIvana kI antima kRti jAna par3atI hai. jise kavivara ke hAthoMse pUrA hone kA zAyada saubhAgya hI prApta nahIM skaa| kAza, yaha graMtha kahIM pUrA upalabdha ho gayA hotA to siddhAMta viSaya ko samajhane ke liye adhikAMza graMthoMke devakI jarUrata hI na rahatI - yaha akelA hI pacAsoM graMthoMkI jarUratako pUrA kara detA / astu; hAla meM mujhe ApakA eka aura graMtha upalabdha huA hai, jisakA * inameMse prathama tIna grantha 'mANikacaMda jaina granthamAlA' bambaI meM mUla rUpase prakAzita hue haiM aura cauthA grantha aneka sthAnoMse mUla rUpameM tathA bhASA TIkAke sAtha pUkAzita ho cukA hai| lATI saMhitA kI bhI bhASA TIkA pUkaTa ho cukI hai| nAma hai 'piMgala' aura jise graMthake aMtima padya meM 'chaMdovidyA' bhI likhA hai / yaha graMtha dillI ke paMcAyatI maMdira ke zAstra bhaNDArase upalabdha huA hai, jisakI graMthasUcI pahale bahuta kucha asta-vyasta dazA meM thI aura aba vaha apekSAkRta acchI bana gaI hai| kavivarake ukta cAra graMthoM meM se prathamake do graMthoM ( jambUsvAmicaritra aura lATIsaMhitA ) kA patA sabase pahale mujhe dillI ke bhaMDAroMse hI calA thA aura merI tadvipayaka sUcanAoM para se hI unakA uddhAra kArya huA hai, isa pAMcaveM graMthakA patA bhI mujhe dillI ke hI eka bhaNDArase laga rahA hai - dillIko isa graMthakI rakSAkA bhI zreya prApta hai, yaha jAnakara bar3I prasannatA hotI hai| kucha arsA huA, jaba zAyada paMcAyatI maMdirakI naI sUcI bana rahI thI, taba mujhe isa graMthako sarasarI taura para dekhanekA avasara milA thA aura maiMne isake kucha sAdhAraNa se noTa bhI leliye the / hAla meM ve noTa mere sAmane Ae aura mujhe isa graMthako phirase dekhane kI jarUrata paidA huI / tadanusAra gata pharvarI mAsake aMtima saptAha meM dehalI jAkara maiM ise le AyA hU~ aura isa samaya yaha mere sAmane upasthita hai| isakI patra saMkhyA milI huI pustaka ke rUpameM 28 hai, pahale patrakA prathama pRSTha vAlI hai, 28 veM patrake aMtima pRSThapara tIna paMktiyA~ hai-- usake zeSa bhAgapara kisIne bAdako chaMdaviSayaka kucha noTa kara rakkhA hai aura Page #149 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 134 anekAnta [varSa 4 madhyake 18 veM patrake prathama pRSThapara likhate samaya 17veM sAta * padya tathA samApti-viSayaka antima padya bhI patrake dvitIya pRSThakI chApa laga jAnake kAraNa vaha saMskRta bhASAmeM haiM, zeSa hiMdImeM kucha udAharaNa haiM aura khAlI chor3A gayA hai / patrakI lambAI 81 aura kucha udAharaNa aise bhI haiM jo apabhraMza nathA hiMdIke caur3AI 53 iMca hai| pratyeka pRSThapara prAyaH 20 paMktiyA~ mizritarUpa jAna par3ate haiN| isa taraha isa patha parasaM hai, paraMtu kucha pRSThAMpara 21 tathA 22 paMktiyA~ bhI haiN| kavivarake saMskRta bhASAke atirikta dusarI bhASAoM meM pratyeka paMktimeM akSara-saMkhyA prAyaH 14 saM 18 taka racanAke acche namUne bhI sAmana bhAjAta haiM aura pAI jAtI hai, jisakA ausata prati paMkti 16 akSaroM unase ApakI kAvyapravRtti evaM racanAcAturya Adi kA lagAnese graMthakI zlokasaMkhyA 550 ke karIba hotI para acchA prakAza par3atA hai| hai| yaha prati dezI rapha kAgajapara likhI huI hai aura yaha chaMdAvidyAkA nidarzaka pigalagrantha gajA bahuta kucha jIrNa-zINe hai, sIla tathA pAnIke kucha bhAgmalake liya likhA gayA hai, jinhe 'bhAgahamalla' upadravoMko bhI sahe hue hai, jisameM kahIM kahIM syAhI tathA kahIM kahIM chaMdavaza * bhAru' nAmasa bhI ullaMphaila gaI hai tathA dUsarI tarapha phuTa AI hai aura aneka khina kiyA gayA hai aura jA lokame usa samaya bahuta sthAnoMpara patroM ke parasparame cipakajAnake kAraNa akSara hI bar3e vyaktitvako liye hue the / chaMdAkaM lakSaNa aspaSTase bhI ho gaye haiN| hAlameM naI sUcIke vakta prAyaH bhAgmallajIko sambodhana karake kahe gaye hai jilda ba~dhAlena Adike kAraNa isakI kucha rakSA udAharaNoMmeM unakaM yazakA khulA gAna kiyA gayA hai aura hogaI hai| isa prathapratipara yadyapi lipikAla diyA huA isase gajA bhAramallake jIvana para bhI acchA prakAza nahIM hai, paraMtu vaha anumAnataH dosau varSa kamakI par3atA hai-unakI prakRti, pravRtti, pariNani, vibhUti, maMligvI huI mAlUma nahIM hotI / yaha prani 'mahama' nAmaka patti,kauTumbika sthiti aura lokasaMvA AdikI kitanI kimI prAmAdikameM likhI gaI hai aura ima 'myAmagama hI aitihAsika bAteM mAmane zrAjAnI haiN| inhIM maba bhAjaga' ne likhAyA hai; jaisA ki isakI "mahamamadhye bAtAMkA lakSyameM rakhakara Aja anakAntake pAThakoMka sAmane yaha naI khAja rakgvI jAtI hai aura unheM ima liSAvitaM myAmagamabhAjaga // " isa antima paMktise laptapAya graMthakA kucha rasAsvAdana karAyA jAtA hai, prakaTa hai| jA arsesa A~khosa ojhala horahA thA aura jisakI kavivarake jo cAra graMtha isase pahale upalabdha smRtiko hama bilkula hI bhulAe hue the / sAtha hI, hue haiM ve cAroM hI saMskRta bhASAmeM haiM; paraMtu yaha graMtha gajA bhAramallakA jo kucha khaNDa itihAsa isa pratha saMskRta, prAkRta, apabhraMza aura hindI ina cAra pAsa upalabdha hotA hai use bhI saMkSepameM prakaTa kiyA bhASAoMmeM hai, jinameM bhI prAkRta aura apabhraMza pradhAna - haiM aura unameM chaMdazAstra ke niyama, chaMdoMke lakSaNa tathA * saMkhyAGka 6 par3e haiM-dUsare tIsare padyapara koI nambara na dekara 4 the padyapara nambara 3 diyA hai aura Age kramaza: udAharaNa diye haiN| saMskRtameM bhI kucha niyama, lakSaNa 4, 5, 6 / saMkhyAGkoke dene meM zrAge bhI kitanI hI gar3abar3a tathA udAharaNa diye gaye haiM aura prathake pAraMbhika pAI jAtI hai / Page #150 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kiraNa 2] rAjamallakA piMgala aura rAjA bhAramalla 135 jAtA hai| kavivara rAjamalla jaise vidvAnakI lekhanI citraM mahacadiha mAnadhano parAste se likhA hone ke kAraNa vaha korA kavitva na hokara iMdomayaM nayati yatkavirAjamastaH / kucha mahattva rakhatA hai, isase vidvAnoMko dUsare sAdhanoM yahAdayopi nijasAramiha dati parasa rAjA bhAramallake itihAsakI aura aura bAtoM puNyAdayomayatnostava bhAramala // 6 // (7) ko khojane tathA isa pratha parase upalabdha huI bAtoM inameM se prathama padya meM prathamajinendra (AdinAtha) para vizeSa pakAza DAlaneke liye pAtmAhana milegA ko namaskAra kiyA gayA hai aura unheM kevalakiraNa aura isa taraha rAjA bhAgmallakA eka acchA iti- dineza' banalAte hue likhA hai ki unakI jJAnajyoti hAsa tayyAra ho skegaa| sAtha hI, isa graMthakI dRmarI meM yaha jagat AkAzameM eka nakSatrakI taraha bhAsamAna pAcIna patiyA~ bhI khojI jAya~goM / yaha pati hai|' apanI lATIsaMhinAke prathama padyameM bhagavAna aneka sthAnoM para bahuta kucha azuddha jAna par3atI hai| ko namaskAra karate hue bhI kavibagne yahI bhAva vyakta pakAzana-kAryake liye dRmarI patiyoMke gvoje jAnekI kiyA hai, jaimA ki usake " yacciti vizvamazeSaM khAsa jarUrata hai / astu / vyadIpi nakSatramakamiva nabhami" isa uttagardhase prakaTa ___ kavivagne, apanI isa gcanAkA sambaMdha vyakta hai| sAtha hI, usake bhagavadvizeSaNa meM 'jJAnAnandAtmAna' karate hue, maMgalAcaraNAdike rUpameM jo mAta saMskRta likhakara jJAnake sAtha zrAnaMdako bhI jor3A hai / padya zurUmeM diye haiM va isa prakAra haiM : lATIsaMhinAke prathama padyameM jo sAhityika saMzodhana kevalakiraNadinezaM prathamajinezaM divAnizaM vNde| aura parimArjana dRSTigocara hotA hai usase aisI dhvani yajyotiSi jagadetadagyomni nakSatramekamiva bhAti // 1 // nikalatI huI jAna par3atI hai ki kavikI yaha kRti jina iva mAnyA vANI jinavaravRSabhasya yA punaH phnninH| lATImaMhitAsa kucha pUrvavartinI honI cAhiye / varNAdibodhavAridhi-tarAya potAyate tarA jagataH // dusare padyameM jinavara vRSama ( AdinAtha ) kI pAsInAgapurIyapakSatirataH sAkSAttapAgacchamAn vANI kA jinadevakaM samAna hI mAnya batalAyA hai, aura sUriH zrIprabhucaMdrakIrtiravanau mUrdhAbhiSiko gnnii| phaNIkI vANIkA akSagadibodhasamudrama pAra utarane ke tatpaTTa viha mAnasUrirabhavatsasyApi padhunA liye jahAjake samAna nirdiSTa kiyA hai| saMsamrADiva rAjate suraguruH zrIharSa (pa) kIrtirmahAn // tIsaraM padyameM yaha nirdeza kiyA hai ki Ajakala zrImacchImAlakule samudayadudayAdridevada[ ]sya / harSakIrti nAmakaM mAdhu samrATakI taraha gajate haiM, jo raviriva raoNkyANakRte jyadIpi bhUpAlabhAramallAhaH // 3 // (4) ki mAnasUrike paTTaziSya aura una zrIcaMdra kIrtika pUpaTTabhUpatiritisuvizeSaNamidaM prasiddha hi bhAramannasya / ziSya haiM jo ki nAgapurIya pakSa (gancha ) ke sAkSAta tanki saMghAdhipatirvaNijAmini vakSamANepi // 4 // (5) anyeca : kutukosvaNAni paThatA chaMdAMsi bhUyAMsi bho tapAgakachI sAdhu the| sUnoH zrIsurasaMjJakasya purataH zrImAlacUDAmaNeH / cautha-pA~caveM padyoMmeM banalAyA hai ki-zrImAlaIpattasya manISitaM smitamakhArasaMlakSya paramAnmayA * lATIsaMhitAkA nirmANakAla Azvina zuklA dazamI digmAtrAdapi nAmapiganamidaM pAyAdupakramyate // 5 // (5) vi.saM. 1641 hai| Page #151 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 136 kulameM devadazarUpI udayAcalake sUryakI taraha bhUpAla bhAramalla udayako prApta hue aura ve rAMkyANoMrAkyANa gotra vAloM ke liye khUba dIptimAn hue haiN| bhAramallakA' bhUpati (rAjA)' yaha vizeSaNa suprasiddha hai, ve vaNika saMghake adhipati haiM / anekAnta chaThe padya meM apanI isa racanAke prasaMgako vyakta karate hue kavijI likhate haiM- ki 'eka dina maiM zrImAla cUr3AmaNi devaputra ( rAjA bhAramala ) ke sAmane bahutase kautukapUrNa chaMda par3ha rahA thA, unheM par3hate samaya unake mukhakI muskarAhaTa aura dRTikaTAkSa ( A~khoM ke saMketa ) parame mujhe unake manakA bhAva kucha mAlUma par3a gayA, unake usa mano'bhilASako lakSya meM rakhakara hI digmAtrarUpa se yaha nAmakA 'piMgala' prantha dhRSTatA se prArambha kiyA jAtA hai / ' sAtaveM padya meM kavivara apane manobhAvako vyakta hue likhate haiM 'he bhAramalla ! mAnadhanakA dhAraka kavirAjamalla yadi tumhAre yazako chaMdobaddha karatA hai to yaha eka bar3e hI arzva kI bAta hai / athavA Apa tejomaya zarIra dhAraka haiM, Apake puNyapratApase parvata bhI apanA sA bahA dete haiM / ' karate [ varSa 4 yazako aneka chaMdoM meM varNana karane meM pUvRtta hue haiN| yahA~ eka bAta aura bhI jAna lene kI hai aura vaha yaha ki tIsare padya meM jina 'harSakIrti' sAdhukA unakI guru-paramparA sahita ullekha kiyA gayA hai ve nAgaurI tapAgacchake AcArya the, aisA 'jainasAhityano saMkSipta itihAsa' nAmaka gujarAtI graMthase jAnA jAtA hai| mAlUma hotA hai bhAramalla, isI nAgaurI tapAgacchakI zrAmnAyake the, jo ki nAgaura ke rahane vAle the, isI meM unake pUrva unakI AmnAyake sAdhuoMkA ullekha kiyA gayA hai / kavirAjamallane apane dUsare do graMthoM (jambUmvAmicaritra, lATIsaMhitA) meM kASThAsaMghI mAthuragaccha ke AcAryoM kA ullekha kiyA hai, jinakI AmnAyameM ve zrAvaka jana the jinakI prArthanApara athavA jinake liye ukta graMthoMkA nirmANa kiyA gayA hai / dUsaredAM pratha ( adhyAtma kamala mArtaNDa, aura paMcAdhyAyI) cUMki kisI vyaktivizeSakI prArthanA para yA usake liye nahIM likhe gaye haiM, isa liye unameM kisI AmnAyavizeSake sAdhuoMkA vaisA koI ullegva bhI nahIM hai / aura isase eka tattva yaha nikalatA ki kavirAjamala jisake liye jisa prathakA nirmANa karate the usameM usakI AmnAyake sAdhuoM kA bhI ullekha kara dete the, ataH unake aise ullekhoM para se yaha na samajha lenA cAhiye ki ve svayaM bhI usI AmnAyake the / bahuta saMbhava hai ki unheM kisI zrAmnAyavizeSakA pakSapAta na ho, unakA hRdaya udAra ho aura ve sAmpadAyikatA ke paGkase bahuta kucha U~ce uThe hue hoM / isa pichale padyase yaha sApha dhvanita hotA hai ki kavirAjamalla usa samaya eka acchI khyAti evaM pratiSThAprApta vidvAna the kimI kSudra svArthake vaza hokara koI kavi-kArya karanA unakI prakRtimeM dAkhila nahIM thA, ve sacamuca rAjA bhAramahake vyaktitva se - unakI sampattiyoM evaM saujanya se - prabhAvita hue haiM, aura isI se chaMdaHzAstra ke nirmANake sAtha sAtha unake * vakkhA thie gota vikkhAta gakyANi etassa || 168 || kavirAjamalane dUsare prathoMkI taraha isa prathameM bhI apanA koI khAsa paricaya nahIM diyA- kahIM kahIM to 'mallabha' 'kavimalaka kahai' jaise vAkyoMdvArA Page #152 -------------------------------------------------------------------------- ________________ rAjamallakA piMgala aura rAjA bhAramalla kiraNa 2 ] apanA nAma bhI zradhA hI ullekhita kiyA hai| jAna par3atA hai kavivara jahAM dUsaroMkA paricaya dene meM udAra the vahAM apanA paricaya dene meM sadA hI kRpaNa rahe haiM, aura yaha saba unakI apane viSaya meM udAsInavRtti evaM U~cI bhAvanAkA dyotaka hai-bhale hI isake dvArA itihAsajJoMke prati kucha anyAya hotA ho / hA~. zrI mohanalAla dalIcaMdajI dezAMI, eDavokeTa barDadvArA likhe gaye ukta itihAsa prabaMtha (Ti0 488 ) se eka bAta yaha jAnanako jarUra milatI hai ki padmasundara nAmake kisI digambara bhaTTArakane saMvat 1615 ( zakalAbhRttarkabhU) meM " rAyamallAbhyudaya " ( pI0 3, 255) nAmakA eka kavya graMtha likhA hai, jisameM RSabhAdi 24 tIthe karoMkA caritra hai aura use 'gayamala' nAmaka sucaritra zrAvakake nAmAMkita kiyA hai| saMbhava hai isa prathaparase rAjamallakA koI vizeSa paricaya upalabdha ho jAya / ataH isa prathako alI taraha dekhane kI khAma tarUrata hai| -- ukta sAtoM saMskRta padyoMke anantara prastAvita chaMdograMthakA prArambha nimna gAthAsa hotA hai| do saMjuttavaro biMdu yAliyo (?) vi caraNaMte / magurU caMkadumate racaNeo lahu hoi suddha ekazralo ||7 (8) isameM guru zraura laghu akSaroMkA svarUpa batalAte hue lambA hai - jo dIrgha hai, jisake parabhAga meM saMyukta varNa hai, jo bindu (anusvAra - visarga) se yukta hai, pAdAnta hai vaha guru hai, dvimAtrika hai aura usakA rUpa vakra (S) hai / jo ekamAtraka hai vaha laghu hotA hai aura usakA rUpa zuddha - vakratA se rahita sarala ( 1 ) - hai / isI taraha Age chadaH zAstra ke niyamoM, upaniyamoM tathA niyamoM ke apavAdoM zrAdikA varNana 64 veM padya taka calA gayA hai, jisameM aneka prakAra se gaNoM ke bheda, unakA svarUpa tathA phala, parAmAtrikAdikA svarUpa aura prArAdikakA kathana bhI zAmila hai| isa saba varNanameM aneka sthaloM para dUsaroMke saMskRta- prAkRta vAkyoMkA bhI " anyaM yathA " "ara jahA " jaise zabdoM ke sAtha uddhRta kiyA hai, aura kahIM binA aise zabdAM bhI / kahIM kahIM kisI AcAryake matakA spaSTa : nAmollaMgdha bhI kiyA gayA hai, jaise "..... payAsio piMgalAyarahiM | 20 || 137 66 graha caumalahaNAmaM phaNirAmro paDgaNaM bhAI...28" (" "vahu kahai kuru piMgalayAgaH 46 / " molaha para jo jAgraha thAirAibhaNiyAiM / so chaMdatyakusalo samvakaNaM ca hoi mahaNIo ||43|| cAdyA jJeyeti mAtrANAM patAkA paThitA budhaiH / zrI pUjyapAdapAdAbhitA hi (DI) ha vivekibhiH || isase mAlUma hotA hai ki kavirAjamallakaM sAmane aneka prAcIna chaMdaHzAstra maujUda the - zrI pUjyapAdAcArya kA g2alabana vaha chaMdaH zAstra bhI thA jise zravaNabelgAla ke zilAlekha naM0 40 meM unakI sUkSmabuddhi (racanAcAturya) ko khyApita karane vAlA likhA hai aura unhoMne unakA dohana evaM AloDana karake apanA yaha graMtha banAyA hai| aura isalie yaha prantha apane viSaya meM bahuta prAmANika jAna par3atA hai| pranthake aMtima isa granthakA dUsarA nAma ' chaMdovidyA ' diyA hai aura ise rAjAoM kI hRdayagaMgA, gaMbhIrAntaH mauhityA, jainasaMghAdhIza- bhAghamala-sanmAnitA, brahmazrI ko vijaya karanevAle bar3e bar3e dvijarAjAMke nitya diye hue saiMkar3oM zrAzIrvAdoM se paripUraNa- lagyA hai| sAtha hI, vidvAnose yaha nivedana kiyA hai ki ve isa 'chaMdoviyA' pranthakAM apane sadanugrahakA pAtra bnaaeN| vaha pada isa prakAra hai-- " kSoNIbhAjAM suramaradiM bho gaMbhIrAntaH sauhityAM jainAnAM kila saMghAdhIzaibharaha malhauH kRmasammAnAM / brahmazrIvijaI (ya) dvijarAjJAM nityaM dattAzIH zatapUNyA vidvAMsaH sadanugrahapAtrAM kurvasvemAM iMdovidyAM // isase mAlUma hotA hai ki yaha prantha usa samaya aneka rAjAoM tathA bar3e bar3e brAhmaNa vidvanoM kA bhI bahuta pasaMda AyA hai, aura isaliye aba isakA zIghra hI uddhAra honA cAhiye agale lekha meM isa prathameM varNita chaMdAMke kucha namUnaM, gajAbhAgamala Adike kucha aitihAsika paricaya mahita, diye jAyeMge aura unameM kitanI hI purAnI bAteM prakAzame Ae~gI / vIramevAmaMdira, ra, phAlguna zukla 11 maM0 1997 Page #153 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 'anekAnta' para lokamata --- --- -- - - - --- 'anekAnta' ke 'navavarSAGka' ko dekhakara jina jina vidvAnone usapara apanI zubhasammatiyA~ bhejanekI kRpA kI hai, unameMse kuchakI sammatiyA~ nIce dI jAtI haiM:1 prophesara e. ena. upAdhyAya ema. e., 450 parameSThIdAsajI jaina, nyAyatIrtha, DI. liT, kolhApura sUrata "isameM koI sandeha nahIM ki aMka bahuta sundara ___anekAntakA navavarSAGka milA / yaha mahatvaNa nikalA hai| mukhapRSThakA citra to dekhate hI banatA hai| sAmagrIse bharA huA bahumUlya aGka hai|" kaI varSase jise zlokomeM par3hate aAe the use citrabaddha 25.ajitakumArajIzAstrI,mulatAna dekhakara bahuta aAnanda huaaa| use lekara maiMne apane kaI ajana mitroko bhI anekAntakA rahasya smjhaayaa| "anekAntakA prathama aGka milA / dekhakara jo lekha bhI sundara haiM / " harSa huA vaha to sirpha anubhavakA hI viSaya hai| mukha- 550 sumeracandajI divAkara, nyAyatIrtha, pRSThapara saptabhaMgIko jisa citra-dvArA aMkita kiyA hai bI. e. ela ela.bI.,sivanIvaha kalpanA prazaMsanIya hai / lekha bhI cuna cunakara sundara _ "yaha vizeSAka vizeSa AkarSaka hai| aimA pratIta hotA hai, mAno 'kalyANa' mAsikakI muTAI chAMTakara rakhe gaye haiN| 'tattvArthasUtrake bIjokI khoja' zIrSaka upayogI mAmagrI vAlA aMka chapAyA gayA ho|" paramAnaMdajIkA lekha acche parizrama ke sAtha likhA gayA mukhapRSThapara syAdvAdake tatvako batAne vAlA citra hai, acchA upayogI hai| isa bRddha avasthA bhI jisa bar3hiyA hai |"""citr anekAntake svarUpa para acchA adamya utsAhase zrApa jaina sAhityakI Thosa sevA kara prakAza DAlatA hai|...... rahe hai, yaha prazaMsanIya hai|" isa prakAra aneka mahatvapUrNa lekha se suzobhita yaha 120 pejakA aMka paThanIya hai| 3 60 pannAlAlajI jaina, 'vasanta sAhi yaha patra gambhIra aura vicArapUrNa sAmagrI detA hai, tyAcArya, sAgara ata: mArmika carcA premiyoke lie saMgrahaNIya hai| 'anekAnta' ke vizeSAkakA avalokana kiyaa| mukhapRSThapara atyanta bhAvapUrNa citramaya jainInItikA citra 6 zrI bhagavatsvarUpajI jaina 'bhagavat', hai| joki anekAnta jaise patrake lie sarvathA upayukta aismAdapura (aagraa)hai| sabhI lekha cune hue haiN| apane apane viSayameM sabhI "cauthe varSakI pahalI kiraNa, jo vizeSa.ka hai, bahuta sundara hai| mArmika lekha, sundara bhAvapUrNa kavitAe~ lekha sundara haiM, isalie kauna lekha sabase bariyA hai, aura samayAnukUla kahAniyA~-saba kucha vahI hai jise isa viSayakA nirNaya mere jaise vyaktike lie azakya zrAja mAnava-hRdaya pukAra pukArakara mA~ga rahA hai|" hai| anekAntake darzanase mujhe bahata hI saMtoSa hotA hai|' (kramazaH) Page #154 -------------------------------------------------------------------------- ________________ samantabhadra-vicAramAlA [sampAdakIya] (2) vItarAgakI pUjA kyoM ? jisakI pUjA kI jAtI hai vaha yadi usa pUjAse prasanna isIse aksara loga jainiyose kahA karate haiM ki-"jaba hotA hai, aura prasannatAke phalasvarUpa pUjA karane vAlekA tumhArA deva parama vItarAga hai, use pUjA-upAsanAkI koI koI kAma banA detA athavA sudhAra detA hai to lokameM jarUrata nahIM, kartA-hartA na honese vaha kisIko kucha detAusakI pUjA sArthaka samajhI jAtI hai| aura pUjAse kisIkA letA bhI nahIM, taba usakI pUjA-vandanA kyoM kI jAtI hai prasanna hovA bhI tabhI kahA jA sakatA hai jaba yA to vaha . 3 aura usase kyA natIjA hai ?" usake binA aprasanna rahatA ho, yA usase usakI prasannatAmeM ina maba bAtoMko lakSyameM rakhakara svAmI samantabhadra. kucha vRddhi hotI ho athavA usase usako koI dUsare prakArakA jo ki vItarAgadevoMko sabase adhika pUjAke yogya samajhate the aura svayaM bhI aneka stuti-stotroM zrAdike dvArA unakI lAbha pahu~catA ho; parantu vItarAgadevake viSayameM yaha saba pUjAmeM sadA sAvadhAna evaM tatpara rahate the, apane svayaMbhUstotrakucha bhI nahIM kahA jA sakatA-ve na kisIpara prasanna hote haiM na aprasanna aura na kisI prakArakI koI icchA hI rakhate meM likhate haiM na pUjayArthastvayi vItarAgena nindayA nAtha vivAntavaire / jisakI pUrti-apUrtipara unakI prasannatA-aprasannatA nirbhara tathApi te puNya-guNa-smRtirnaH punAtu visaM duritAMjanebhyaH / ho / ve sadA hI pUrNa pramanna rahate haiM-unakI prasannatAmeM arthAt - he bhagavan pUjA-vandanAse ApakA koI prayokisI bhI kAraNase koI kamI yA vRddhi nahIM ho sktii| jana nahIM hai; kyo ki zrApa vItarAgI hai-rAgakA aMza bhI aura jaba pUjA-apUjAse vItarAgadevakI pramannatA vA apra- Apake AtmAmeM vidyamAna nahIM hai, jisake kAraNa kisIkI sannatAkA koI sambandha nahIM-vaha usakedvAga saMbhASya hI pUjA-vandanAse zrApa prasanna hote / isI taraha nindAse bhI nahIM, taba yaha to prazna hI paidA nahIM hotA ki pUjA kaise kI ApakA koI prayojana nahIM hai koI kitanA hI Apako jAya, kaba kI jAya, kina dravyAMse kI jAya, kina maMtroMse burA kahe, gAliyA~ de, parantu usapara zrApako larA bhI kSobha kI jAya aura use kauna kare-kauna na kare ? aura na yaha nahIM aAsakatA; kyoki aApake AtmAse vairabhAvadoSAzazaMkA hI kI jA sakatI hai ki anidhise pUjA karanepara koI bilakula nikala gayA hai-vaha usameM vidyamAna hI nahIM aniSTa ghaTita ho jAyagA, athavA kisI adhama-azobhana hai jisase kSobha tathA aprasannatAdi kAryoMkA udabhava ho apAvana manuSyake pUjA kara lenepara vaha deva nArAja ho sktaa| aisI hAlatameM nindA aura stuti dono hI Apake jAyagA aura usakI nArAjagIse usa manuSya tathA samUce liye samAna haiM-unase ApakA kucha bhI banatA yA bigar3atA samAjako kisI devIkopakA bhAjana bananA par3egA; kyo ki nahIM hai.| yaha saba ThIka hai, parantu phira bhI hama jo ApakI aimI zaMkA karanepara vaha deva vItarAga hI nahIM ThahaMggA- pUjA-vandanAdi karate haiM usakA dUsaga hI kAraNa hai, vaha usake vItarAga honese inakAra karanA hogA aura use bhI pUjA-vandanAdi aApake liye nahIM-zrApako prasanna karake dUsare devI-devatAoMkI taraha rAgI-dvaSI mAnanA pdd'egaa| ApakI kRpA sampAdana karanA yA usake dvArA zrApako koI Page #155 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anekAnta [ varSa4 lAbha pahuMcAnA, yaha saba usakA dhyeya hI nahIM hai| usakA alpavikasitAdi dazAoM meM haiM aura ve apanI Atmanidhiko dhyeya hai Apake puNya guNoMkA smaraNa-bhAvapUrvaka anu- prAyaH bhUle hue haiN| siddhAtmAzroke vikasita guNoMparase ve cintana-,jo hamAre cittako-cidra pa zrAsmAko-pApa- zrAtmaguNokA paricaya prApta karate haiM aura phira unameM anumaloMse chur3Akara nirmala evaM pavitra banAtA hai aura isa taraha rAga bar3hAkara unhIM sAdhano dvArA unaguNAMkI prAptikA yatna hama usake dvArA apane zrAtmAke vikAsakI sAdhanA karate haiN| karate haiM jinake dvArA una siddhAtmAaoMne kiyA thaa| aura isIse padyake uttarArdhameM yaha bhAvanA athavA prArthanA kI gaI isa liye ve siddhAtmA vItarAgadeva zrAtma-vikAsake icchuka hai ki 'zrApake puNya guNoMkA smaraNa hamAre pApamalase malina saMsArI AtmAaoke liye 'zrAdarzarUpa' hote haiM, zrAtmaguNoke zrAtmAko nirmala kara usake vikAsa mahAyaka hove|' paricayAdimeM sahAyaka honese unake 'upakArI hote haiM aura yahA~ vItarAga bhagavAnake puNya guNoke smaraName pApamala- usavakna taka unake 'zrArAdhya' rahate hai jabataka ki unake se malina AtmAke nirmala (pavitra) honekI jo bAta kahI gaI zrAtmaguNa pUrNarUpase vikasita na ho jAya~ / isIse svAmI hai vaha bar3I hI rahasyapUrNa hai, aura umameM jainadharma ke prAtma- samantabhadrane "tata:svaniHzreyamabhAvanAparaiH budhapravekaiH vAda, karmavAda, vikAmagada aura upAsanAvAda-jese siddhAntoM jinazItalekhyase (sva050)" isa bAkyake dvArA una budhajanakA bahuta kucha rahasya sUkSmarUpameM maMnihita hai| isa viSayameM zreSThoM takake liye vItarAgadevakI pUjAko zrAvazyaka batalAyA maine kitanA hI spaSTIkaraNa apanI 'upAsanAtantva' aura hai jo apane niHzreyasakI-aAtmavikAmakI--bhAvanAmeM sadA 'middhisopAna' jaisI pustakoMmeM kiyA hai, aura gata kiraNameM mAvadhAna rahate haiN| aura eka dUsare padya (sva0 116) meM prakAzita 'bhaktiyoga-rahasya' nAmake mera lekhaparame bhI pAThaka vItagagadevakI isa pUjA-bhaktiko kuzalapariNAmokI hetu use jAna makate haiN| yahA~para maiM sirpha itanA hI batalAnA batalAkara isake dvArA zreyomArgakA sulabha tathA svAdhIna honA cAhatA hU~ ki svAmI samantabhadrane vItarAgadevake jina puNya- taka likhA hai| sAtha hI, nIceke eka padyamaM ve, yogabalase guNoMke smaraNakI bAta kahI hai ve anaMtazAna. anaMtadarzana, AThoM pApamaloko dUrakarake saMsArameM na pAye jAne vAle aise anaMtatasukha aura anaMtavIryAdi zrAtmAke asAdhAraNa guNa paramasaukhyako prApta hue siddhAtmAokA smaraNa karate hue haiM, jo dravyadRSTise saba AtmAaoke samAna honepara sabakI apane liye tadra pa honekI spaSTa bhAvanA bhI karate haiM, jo ki samAna sampatti hai aura sabhI bhavyajIva unheM prApta kara sakate vItarAgadevakI pUjA-upAsanAkA saJcA rUpa hai :hai| jina pApamaloMne una guNoko aAcchAdita kara rakkhA daritamalakalaMkamaSTaka' nirupamayogabalena nirdachan / hai ve jJAnAvaraNAdi aATha karma hai, yogabalase jina mahA- abhavadabhava-saulyavAn bhavAmbhavatu mamApi bhavopazAntaye // mAaone una karmamaloko dagdha karake zrAtmaguNoMkA pUrNa svAmI samantabhadrake ina saba vicArAMparase yaha bhaleprakAra vikAsa kiyA hai ve hI pUrNa vikasita, siddhAtmA evaM vIta- spaSTa ho jAtA hai ki vItarAgadevakI upAsanA kyoM kI jAtI rAga kahe jAte haiM-zeSa saba saMmArI jIva avikasita athavA hai aura usakA karanA kitanA adhika zrAvazyaka hai| Page #156 -------------------------------------------------------------------------- ________________ karma-bandha aura mokSa ( lekhaka-zrI0 paramAnanda jaina, zAstrI) saMsArameM jo sukha-duHkha sampatti-vipatti, U~ca-nIca zrAdi aAtmA visasopacayarUpa * karmaparamANuoMkA kaSAya aura "avasthAe~ dekhanemeM AtI haiM una sabakA kAraNa karma yogazaktike dvArA AkarSaNa karatA hai usa samaya jo aAtmAke hai / jIvAtmA jaisA acchA yA burA karma karatA hai usakA pariNAmavizeSa hote haiM unheM bhAvakarma kahate haiM, aura bhAvakarmake phala bhI use acchA yA burA bhoganA par3atA hai arthAt jaisA dvArA AkarSita karmavargaNAko dravyakarma kahate haiN| dravyakarmase bIja boyA jAtA hai phala bhI vaisA hI milatA hai-babUla bhAvakarma aura bhAvakarmase dravya-karmakA zrAsava hotA hai| rAgAdi bone vAleko zrAma nahIM mila sakate / jo manuSya rAta dina kaSAya bhAvoMkI utpattimeM pUrvopArjita dravyakarma kAraNa hai aura jIvahiMsA, mAMsa bhakSaNa Adi pApakAryomeM pravRtti karate haiM jaba dravyakarmakA paripAkakAla pAtA hai taba AtmAkI pravRtti unheM pApa karmakA paripAkakAla aAnepara dAruNa duHkha bhI bhI rAgAdivibhAvarUpa athavA kaSAyamaya ho jAtI hai| atasahanA par3ate haiM, aura narakAdi durgatiyoMmeM bhI jAnA par3atA eva vibhAvabhAva aura sakaSAya pariNatise kArmANavargaNAkA hai / parantu jo manuSya pApase bhayabhIta hai-Darate haiM, aura AkarSaNa hokara karmabaMdha hotA hai| aura isa tarahase dravyalokakI saccI sajIva-sevA tathA dAna dharmAdika kAryoMmeM karmake udayase bhAvakarmameM pariNamana hotA hai aura bhAvakarmake pravRtti karate rahate haiM aura AtmakalyANameM sadA sAvadhAna pariNamanase dravyakarmakA baMdha hotA hai| isa prakAra karmabaMdhakI rahate haiM, ve sadA zubhakarmake udayase sukhI aura samRddha hote zRMkhalA barAbara bar3hatI hI rahatI hai| haiM / arthAt unake zubha karmake udayase zarIrako sukha dene karma aura AtmA ina donoM dravyoMkA svabhAva bhinna hai| vAlI sAmagrIkA samAgama hotA rahatA hai| kyoMki zrAtmA jJAtA-draSTA,cetana,amUrtika aura saMkoca-vistAisa lokameM mukhyata: do dravya kAma karate haiM, jinameMse rakI zaktiko lie hue asaMkhyAta pradezI hai| karma paudgaekako cetana, jIva, rUha yA sola (Soul ) ke nAmase lika, mUrtika aura jaDapiNDa hai / ye donoM dravya vibhinna pakArate haiM, aura dusareko acetana, jar3a, pudgala yA maiTara svabhAva vAle honeke kAraNa ina donoMkI eka kSetrameM avasthiti (matter) kahate haiM / karma aura zrAtmAkA anAdikAlase honepara bhI aAtmAkA koI bhI pradeza karmarUpa nahIM hotA, eka kSetrAvagAharUpa sambandha ho rahA hai. pratisamaya karma aura na karmakA eka bhI paramANu caitanyarUpa yA prAtmarUpa hI vargaNAoMkA baMdha aura nirjarA hotI rahatI hai; arthAt purAne hotA hai / jisa taraha sone aura cA~dIko galAkara donoMkA karma phala dekara jhar3a jAte haiM aura navIna kameM rAgAdibhAvaki eka piNDa karalenepara bhI, ye donoM dravya apane apane rUpAdi kAraNa baMdhako prApta hote rahate haiN| mana-vacana-kAyase jo guNoMko nahIM chor3ate haiM-apane zukla pItatvAdi guNoMse zrA mapradezami halana calana rUpakriyA hotI hai use yoga kahate jo paramANa vartamAna meM karmarUpa to nahIM hue kinta haiN| rAgAdi vibhAvarUpa pariNata huA zrAtmA isa yoga-zakti bhaviSyameM karmarUpa pariNamanako prApta hoMge--karma avasthAko ke dvArA navIna karmavargaNAoMkA AkarSaNa karatA hai| jaba dhAraNa kareMge-una paramANuroko 'visasopacaya' kahate haiN| Page #157 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 142 anekAnta anI apanI sattA alaga hI rakhate haiN| isI taraha yadyapi zrama aura karma isa samaya ekameka sarIkhe ho rahe haiM parantu zrAtmA aura karma apane apane lakSaNAdise apanI apanI sattA judI hI rakhate haiM koI bhI dravya apane svabhAvako nahIM chodd'te| isake sivAya, tapazcaraNAdike dvArA kamaukA zrAtmAse sambandha chUTa jAtA hai-- zrAtmA aura karma alaga alaga ho jAte haiM - isase bhI ukta donoM dravyoMkI bhinnatA spaSTa hI hai| kamake mUla ATha bheda haiM- jJAnAvaraNa, darzanAvaraNa, vedanIya, mohanIya, zrAyu, nAma, gotra aura aMtarAya / ina vATha karmoMkI uttara prakRtiyA~ 148 haiM / karmakI ina zraSTa mUla prakRtiyoMko do bhedoMmeM bAMTA jAtA hai, jinakA nAma ghAtikarma ra ghAtikarma hai| jo jIvake zramajIvIguNoMko ghAtate haiM--unheM 'prakaTa nahIM hone dete-- unako ghAnikarma kahate haiM / aura jo jIvake anujIvIguNoMko nahIM ghAtate unheM zraghAtikarma kahate haiM / ina RSTa karmoMmeMse mohanIyakarma zrAtmAkA mahAn zatru hai isase hI anyakama meM dhAnakatva zaktikA prAdurbhAva hotA hai / karmabandhanase zrAtmA parAdhIna aura duHkhI rahanA hai, usakI zaktiyAMkA pUrNa vikAsa nahIM ho pAtA / parantu ina karmoMkA jinane zraMzoMmeM kSayopazamAdi rahatA hai utane aMzoMmeM zrAtmazaktiyA~ bhI vikasita rahatI haiN| [ varSa 4 kaSAya aura yoga / tattvArtha ke viparIta zraddhAnako 'midhyAtva' kahate haiM / athavA apane svarUpa se bhinna para padAtho meM zrAtmatva buddhirUpa jIvake viparItAbhinivezako 'mithyAtva' kahate haiN| mithyAtva jIvakA sabase prabala zatru hai, saMsAra paribhramaNa kA mukhyakAraNa hai aura karmabaMdhakA nidAna hai| isake rahate hue jIvAtmA apane svarUpako nahIM prApta kara sakatA hai / SaTkAya, pA~ca indriya aura mana ina 12 sthAnoMkI hiMsAse virakta nahIM honA 'avirata' hai / uttamakSamAdi dazadharmake pAlanameM, tathA pAca indriyoke nigraha karanemeM, aura zrAtmasvarUpakI prApti meM jo anutsAha evaM zranAdararUpa pravRtti hotI hai use 'pramAda' kahate haiM / jo zrAtmAko kaSe zrarthAt duHkhade ume 'kaSAya' kahate haiM / kaSAyase zrAtmA meM rAgAdi vibhAvabhAvokA udgama hotA rahatA hai aura usase zrAtmA kaluSita rahatA hai aura kaluSatA hI karmabandhameM mukhya kAraNa hai, ra virodhako bar3hAnevAlI hai - aura zAtikI ghAtaka hai / mana, vacana aura kAyake nimittase hone vAlI kriyAse yukta zrAtmA ke jo vIrya vizeSa utpanna hotA hai use 'yoga' kahate haiM / zrathavA jIvakI parispandarUpa kriyAko 'yoga' kahate haiM / yoga do prakArakA hai, zubhayoga aura azubha yoga / devapUjA, loka sevA aura hiMsA zrAdi dhArmika kAryoMmeM jo mana-vacana-kAyakI pravRtti hotI hai use 'zubhayoga' kahate haiN| aura hisA jhUTha - kuzalAdika pApakAryoM meM jo pravRtti hotI hai use 'zubhayoga' kahate haiM / jaba taka jIva samyaktvako nahIM prApta kara letA taba taka ina donoM yogoM meM se koI bhI eka yoga rahe parantu usake ghAtiyA karmI sarva prakRtiyoMkA baMdha nirantara hotA rahatA hai| arthAt isa jIvakA aisA koI bhI samaya vaziSTa nahI rahatA jisameM kabhI kisI prakRtikA baMdha na hotA ho / jaba jIva krodha-mAna- mAyA aura lobhAdirUpa sakaSAya pariNamanako prApta hotA huA yogazaktike dvArA AkarSita karmarUpa hone yogya pudgaladravyako grahaNa karatA hai use bandha kahate haiM * / karmabandhake pAca kAraNa haiM--mithyAtva, avirati, pramAda, *jIvo kasAyajutto jogAdo kammaNo du je joggA / hers poggaladavve bandho so hodi gAyavvo / mUlAcAre, vaTTakera:, 12, 183 sakaSAyatvAjjIvaH karmaNo yogyAnpudgalAnAdatte sa bandhaH / - tattvArthasUtre, umAsvAti, 8, 1 hA~ itanI vizeSatA jarUra hai kiM moinIyakarmakI hAsya, zoka, rati zraratirUpa do yugala meM aura tIna vedo meM se eka samayameM sirpha eka eka prakRttikA hI baMdha hotA hai / parantu Page #158 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kiraNa 2] karmabandha aura mokSa yadi kisI jIvake adhAtikarma prakRtiyoMmeM zubhayoga hotA tInakaSAyame alpa ( thor3A ) anubhAga bandha hotA hai| isa hai to usa samaya usake sAtAvedanIya zrAdi puSya prakRtiyo- tarahase kaSAya sthitibandha aura anubhAgabandhake vizeSa kA baMdha hotA hai / aura yadi azubhayoga hotA hai taba pariNamanameM kAraNa hai| parantu ina saba kAraNo meM kaSAya hI asAtA vedanIya zrAdi pApa prakRtiyoMkA baMdha hotA hai / tathA karmabandhakA pradhAna kAraNa hai| isIliye jaba taka jIvakI mizrayoga honepara puNya prakRtiyAM aura pAparUpa donoM prakRtiyoM sakaSAya pariNati rahatI hai taba taka cAroM prakArakA baMdha kA baMdha hotA hai| pratisamaya hotA rahatA hai, kintu jaba kaSAyakI mukti ho jAtI hai-AtmAse kaSAyakA sambandha chUTa jAtA hai taba jaba aAtmAmeM karmabandha hotA hai taba usakA baMdha honeke kaSAyase honevAlA ukta do prakArakA baMdha bhI dUra ho jAtA sAtha hI, prakRti-pradeza-sthiti aura anubhAgake bhedase catu hai| isI kAraNa aAgamameM yaha batAyA gayA hai ki 'kaSAyavidharUpa pariNamana ho jAtA hai, jisa taraha khAe hue bhoja muktiH kila muktireva' arthAta kaSAyakI mukti hI vAstavika nAdikA asthi, mAsAdi saptadhAtu aura upadhAtu rUpase mukti hai| pariNamana ho jAtA hai| inameMse prathamake do baMdha prakRti aura pradeza to yogase hote haiM sthiti aura anubhAgabandha ima karmabaMdhanase haTanekA amogha upAya, mamyagdarzana, kaSAyase hote haiM / moha ke udayase jo mithyAtva aura krodhAdi- samyagjJAna aura samyakcAritrakI prAmi hai / ina tInoMkI rUpabhAva hote haiN| una sabako sAmAnyatayA 'kaSAya' kahate pUrNatA evaM parama prakarSatAse hI zrAtmA karmake sudRr3ha bandhanase haiN| kaSAyase hI kokA sthiti bandha hotA hai arthAta jisa- mukta ho jAtA hai aura madA apane prAtmolya avyAbAdha karmakA jitanA sthitibaMdha hotA hai usameM abAdhAkAlako nirAkula sukhameM mama rahatA hai| chor3akara jaba taka usakI vaha sthiti pUrNa nahIM ho jAtI tatvArthake zraddhAnako 'samyagdarzana' kahate haiM athavA tabataka mamaya samayameM usa prakRtikA udaya pAnA hI rahatA jIva, ajIva, zrAsava, baMdha, saMvara, nirjarA aura mokSa ina hai / kintu devAyu, manuSyAyu aura tiryaMcAyuke binA anya sapta tattvarUpa arthake zraddhAnako-pratItiko - samyagdarzana sabhI ghAtiyA aghAtiyA karmaprakRtiyoMkA manda kaSAyase alpa kahatehaiM / samyagdarzana zrAtmAkI nidhi hai aura isakI prApti sthiti baMdha hotA hai aura tIvrakaSAyake udayame adhika darzana mohanIyakarmake upazama, kSaya, kSayopazamAdise hotI hai / sthiti bandha hotA hai| parantu ukta tIno AyurokA manda- samyagdarzanakI utpattimeM tIna kAraNa hai-bhavasthitikI kaSAyase adhika aura tIvrakaSAyase alpa (thor3A) sthiti sannikaTatA, kAlAdilabdhikI prApti aura bhavyatvabhAvakA baMdha hotA hai| isa kaSAyake dvArAhI karmaprakRtiyoMmeM anu- vipAka / ina tInoM kAraNoMse jIva samyaktvI banatA hai / bhAga-zaktikA vizeSa pariNamana hotA hai| arthAt jaisA ina maba kAraNoMmeM bhavyatvabhAvakA vipAka hI mukhya kAraNa anubhAgabaMdha hogA usIke anusAra una karmaprakRtiyoMkA hai samyaktvake honepara 41 karmaprakRtiyoMkA baMdha honA ruka udayakAlameM alpa yA bahuna phala niSpanna hogA / ghAtikarma- jAtA hai / samyagdarzana mokSa mahalakI pahalI sIDhI hai, isake kI saba prakRtiyoMmeM aura aghAtikarmakI pApa prakRtiyoMmeM to devAtkAlAdi saMlabdhau pratyAsanne bhavArNave / mandakaSAyase thor3A anubhAgabaMdha hotA hai aura tInakaSAyase bhavyabhAvavipAkAdA jIvaH samyaktvamaznute / / bahuta / kintu puNyaprakRtiyoMmeM mandakaSAyase pahuna aura -paMcAdhyAyI, 2, 378 Page #159 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhanekAnta [varSa 4 binA jJAna aura cAritra mithyA kahalAte haiN| samyagdRSTike cAritra hai / arthAt jo kriyAe~ aAtmasvarUpakI ghAtaka haiMprApta hote hI unameM samIcInatA-satyatA prAjAtI hai aura ve jinase AtmApatanakI ora hI agrasara hotA hai--unake donoM samyagjJAna aura samyakcAritrake yathArtha nAmoMse aMkita sarvathA parityAgako 'samyakacAritra' kahate haiM / sadRdRSTi aura ho jAte haiN| arthAt zrAtmAse jaba mithyAtvarUpa pravRtti dUra samIcIna jJAnake sAtha jaise jaise zrAtmA vikAsakI ora bhAge ho jAtI hai taba zrAtmA apane svabhAvameM sthira ho jAtA hai, var3hatA hai vaise vaise hI usakI AtmapariNati bhI nirmala hotI usa samaya usakA jJAna aura prAcaraNa dono hI samyak calI jAtI hai aura vaha apanI zrAtmavizuddhise karmokI pratibhAsita hone lagate haiN| saddRSTike prApta hote hI usakI asaMkhyAta guNI nirjarA karatA huA kSapaka zreNIpara zrArUDha vibhAva pariNati haTa jAtI hai aura vaha apane saccidAnanda- hokara rAga-dveSake abhAvarUpa paramavItarAga bhAvako aMgIkAra rUpa aAtmasvarUpameM tanmaya ho jAtA hai, phira usakA saMsArameM karatA hai| usa samaya zrAtmA svarUpAcaraNameM anurakta huzrA jIvoMse koI vaira-virodha nahIM hotA, aura na vaha buddhipUrvaka dhyAna-dhyAtA-dhyeyake vikalpose rahita apane caitanya camakisIko apanA zatru-mitra hI mAnatA hai| usakI dRSTi vizAla tkArarUpa vijJAnaghana aAtmasvarUpameM tanmaya ho jAtA hai aura praudAryAdi guNoko liye hue hotI hai, hRdaya svaccha aura ratnatrayakI abheda pariNatimeM magna ho jAtA hai, usI tathA dayAse zrAdra ho jAtA hai, saMkIrNatA, kadAgraha aura samaya zrAtmA zukladhyAnarUpa agnise cAra ghAtiyAkarmokA bhayAdi durguNa usase kosoM dUra bhAga jAte haiM aura vaha samUla nAzakara kaivalyakI prApti karatA hai / pazcAt yoganiMdaka evaM pUjakapara samAna bhAva dhAraNa karatA hai| nirodha-dvArA avaziSTa aghAti karmokA bhI samUla nAzakara padArthake svarUpako jaisAkA taisA jAnanA use usake siddha paramAtmA ho jAtA hai aura sadAke liye karmabaMdhanase usI rUpameM anubhava karanA 'samyagjJAna' hai| pApakI kAraNa- chUTakara apane vItarAga svarUpameM sthira rahatA hai| bhatasAMsArika kriyAokA bhale prakAra tyAga karanA samyaka- vIrasevAmaMdira, sarasAvA tA05-3-1941 duniyAkA melA jI bharakara jIvana-rasa le le, do-dinakA duniyAkA melA ! dUra-dUrake yahAM baTohI-bhAte-jAte nitya , rajanI hotI, cAMda camakatA. aru dinameM Aditya / ambarameM agaNita tAre haiM, bhUpara prANI Thelama-ThelA !! sukha-dukhakI do pagaDaMDI haiM, pApa-puNya do paira , cAhe jidhara ghUmakara karale; pathika! jagatakI saira! idhara yogIkI mauna-samAdhi, udhara bajAtA bIna. sapelA! eka ora ghanaghora ghaTA hai, eka ora Aloka ; eka mora mana harSita hotA, eka mora hA! zoka !! tIna loka baha dvIpa-khaNDake, jIvoMkA lagatA hai melA ! cAhe jise samajhale apanA, cAhe jisako aura : cora, luTere, hatyAre haiM, yahAM na terI aura ! sAvadhAna ho! jAna bacAkara bhAga yahA~se bhAga akelA ! sapanA samama ise re! yahato mAyA,makar3I-kAsA jAlA; Uparase sukha-zubhra dIvatA, para baMdarase bilkula kAlA! ise parakhatA vahI pArakhI, jo sacce sat-gurukA celA ! jI bharakara, jIvana-rasa le le, do dinakA duniyAkA melA !! 4. kAzIrAma zarmA 'praphullita' Page #160 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jainamuniyoMke nAmAnta pada le0-agaracanda nAhaTA, bIkAnera) jisa prakAra bAlakoM kA nAmakaraNa apane apane isake sambandhameM koI ullekha nahIM pAyA jAtA hai / prAntoM, jAtiyoMke pUrva-puruSoM evaM pracalita nAmoMke para caityavAsake samayameM isa prathAkA pracAra hama avazya anukaraNarUpa hotA hai| jaise:-mAravAr3a prAntameM manuSyoM dekhate haiM, ataH yaha dhAraNA sahaja hojAtI hai ki ke nAmAnta pada "lAla, canda, gaja, malla, dAna nAma parivartanakA vidhAna tabhIsa prArambha huA pratIta Adi hote haiM-usI prakAra muniyoMke meM bhinna bhinna hotA hai / vicAra karane para isakA kAraNa jisa prakAra aneka nAmAnta pada pAye jAte haiN| Ajakala digambara veSakA parivartana hojAnepara gRhastha sambandhI bhAvanAoM samAjameM to muniyoM kA nAmAntapada 'sAgara' dekhane meM kA tyAga karane meM sugamatA rahatI hai usI prakAra nAmabhAtA hai, yathAH-zAntisAgara, kathusAgara, aura zvetA- parivartana kara dene para gRhasthakaM nAma AdikA moha mbara samAjako tIna sampradAyomeMsa 1 sthAnakavAsI- nahIM rahatA yA kama ho jAtA hai yahI mAlUma detA hai| DhuMDhaka 2 terahapanthI ina do samadAyoMmeM to parvake isa prakArake nAma parivartanakI prathA vaidika sampra(gRhasthAvasthAka) nAma hI munizravasthAmeM bhI kAyama dAyameM bhI pAI jAtI hai / 'dazenaprakAza' nAmaka grantha rakhate haiM. mUrtipUjaka mampradAyakaM tapAgaccha sAgara meM sanyAsiyoMke dasa prakArake nAmoMkA ullegva pAyA edaM vijaya, kharataragacchameM 'mAgara' aura 'muni', pAya jAtA hai| yathAH-1 girI-sadAziva, 2 parvata-puruSa caMdragacchameM 'candra' aura aMcalagacchameM 'mAgara' yahI 3 sAgara-zakti, 4 vana-rudra, 5 ariNa-kAra 6 tIrthanAmAnna pada pAye jAte hai, para jaba pUrvavartI prAcIna brahma, 7 zrAgama-viSNu, 8 maTa-ziva, 5 purI-akSara, itihAsakA adhyayana karate haiM to aneka nAmAmta padoM 10 bhAratI parabrahma / kA ullegva evaM vyavahAra dekhane meM bhAtA hai| ataH ima 'bhAratakA dhArmika itihAma' granthake pR0 180 nibandhameM unhIM muninAmAnta padoMkI saMkhyA para meM 10 nAmAnta pada ye batalAe haiM-1 girI, 2 purI, vicAra kiyA jA rahA hai| 3 bhAratI, 4 sAgara, 5 zrAzrama, 6 parvata, 7 tIrtha, isa sambandhameM sarvaprathama yahI prazna hotA hai ki 8 sarasvatI, 9 vana 10 praacaary| gRhasthAvasthAko tyAgAra muni hojAne para nAma kyoM ve jaina graMthoM meM 'nAmakaraNavidhi kA mabama badale jAte haiM yAni navIna nAmakaraNa kyoM kiyA jAtA prAcIna evaM spaSTa ullekha bhadrapallIya gvarataragacchake hai ? aura yaha prathA kitanI prAcIna hai ? AcArya zrI varddhamAnasUri jI racita (saM0 1468 kA ___ mahAvIrakAlIna itihAsake avakAlanase nAma * sva. zrAtmArAmajI likhita samyaktvazalyoddhAra pR0 13 meM parivartanakI prathA dRSTigocara nahIM hotI aura pichale 'paJcavastu' kA ullekha kiyA hai, para vaha hamAre avalokana graMthoM meM bhI isa rItikA kabase aura kyoM pracAra huA? meM nahIM pAyA / Page #161 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 146 su0 15 jAlandhara dezasya naMdabamapura meM ) 'zrAcAra dinakara' nAmaka pranthameM vistAra ke sAtha milatA hai| ataH hama usa pranthake etad sambandhI Avazyaka aMzakA sAra nIce de dete haiM : "prAcIna kAla meM sAdhu evaM sUripadake samaya nAma parivartana nahIM hote the para vartamAna meM gaccha saMyogavRddhi hetu aisA kiyA jAtA hai| anekAnta 1 yoni, 2 varga, 3 labhyAlabhya, 4 gaNa aura 5 rAzi bhedako dhyAna meM rakhate hue zuddha nAma denA cAhiye / nAmameM pUrvapada evaM uttarapada isa prakAra ke do pada hote haiN| unameM muniyoMke nAmoM meM pUrvapada nimnokta rakhe jA sakate haiN| 1 zubha, 2 deva, 3 guNa, 4 Agama, 5 jina, 6 kIrtti, 7 gmA (lakSmI), 8 candra, 9zIla. 10 udaya, 11 dhana, 12 vidyA, 13 vimala, 14 kalyANa, 15 jIva, 16 megha, 17 divAkara, 18 muni, 19 tribhuvana, 20 bhoja (kamala), 21 sudhA. 22 taMja, 23 mahA, 24 nRpa, 25 dayA, 26 bhAva, 27 kSamA, 28 sUra, 29 suvarNa, 30 maNi, 31 karma, 32 AnaMda, 33 anaMta, 34 dharma, 35 jaya, 36 devendra (deva- iMdra), 37 sAgara, 38 siddhi, 36 zAMti, 40 labdhi, 41 buddhi, 42 sahaja, 43 jJAna, 44 darzana, 45 cAritra, 46 vIra, 47 vijaya, 48 cAru, 49 rAma, 50 siMha, ( mRgAdhipa, 51 mahI, 52 vizAla, 53 vibudha, 54 vinaya, 55 naya, 56 sarva, 57 prabodha, 58 rUpa, 59 gaNa, 60 meru, 61 vara, 62 jayaMta, 63 yAMga, 64 tArA 65 kalA, 66 pRthvI, 67 hari, 68 priya / muniyoMke nAmake antya pada ye haiM: [ varSa 4 11 danta, 12 kIrtti 13 priya, 14 pravara, 15 zrAnaMda, 16 nidhi, 17 rAja, 18 sundara, 16 zekhara, 20 varddhana, 21 Akara, 22 haMsa, 23 gna, 24 meru, 25 mUrti, 26 sAra 27 bhUSaNa, 28 dharma, 26 ketu ( dhvaja), 30 puNDraka (kamala), 31 puGgava. 32 jJAna, 33 darzana, 34 vIra, ityAdi / sUri, upAdhyAya, vAcanAcAryoM ke nAma bhI sAdhuvat samajheM / sAdhviyoM ke nAmoM meM pUrvapada to muniyoMka samAna hI samajheM uttarapada isa prakAra haiM: 1 1 mati, 2 cUlA, 3 prabhA, 4 devI, 5 labdhi, 6 middhi, 7 vatI / pravartinI ke nAma bhI isI prakAra haiM / mahanta ke nAmoM meM uttarapada 'zrI' rakhanA cA haye / jinakalpIkA nAmAnta pada 'sena' itanA vizeSa samajhanA cAhiye / ( zrAge brAhmaNa kSatriyoMke nAmAMka pada bhI batalAye haiM vizeSArthiyoM ko mUla thakA 40 va udaya ( pR0 386-89) dekhanA cAhiye ) / kharataragaccha meM ina nAmAnta padoMko vartamAna meM 'nAMda' yA 'naMdI' kahate haiM aura inakI saMkhyA 84 saMkhyA kI vizeSatA sUcaka 84 batalAI jAtI hai| vizeSa khoja karanepara kharataragacchIya zrIpujya jina cA ritra sUrijI ke daphtara evaM kaI anya phuTakara patroM meM ina 84 nAmAnta padoM kI prApti huI / unameM saMkhyA ginane kaM liye to nambara 84 the para kaI pada to do tIna vAra punarukti rUpase unameM pAye gaye, unheM alaga kara dene para saMkhyA 78 ke karIba hI raha gaI, isake pazcAt hamane kharataragacchake muniyoMke nAmAnta padoMkI, jo ki prayukta rUpase pAye jAte haiM, khoja kI to kaI nAmAnta pada naye hI upalabdha hue| una sabako yahAM akSarAnukramase nIce diye dete haiM: *isa saMkhyAke sambandhameM eka svataMtra lekha likhanekA vicAra hai 1 zazAMka (candra), 2 kuMbha, 3 zaila, 4 abdhi. 5 kumAra, 6 prabha, 7 vallabha, 8 siha, 9 kuMjara, 10 deva, Page #162 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kiraNa 2] jainamuniyoMke nAmAnta pada 1amRta, 2 Akara, 3 AnaMda, 4 iMdra, 5 udaya, kahIM bhI hamAre avalokanameM nahIM AI, hamane prAcIna 6 kamala, 7 kalyANa, 8 kalaza, 9 kallola, 10 kIrti, pranthoM, TippaNakoM Adima itane nAmAntapada prApta 11 kumAra, 12 kuzala, 13 kuMjara, 14 gaNi, kiye haiM :15 candra, 16 cAritra, 17 citta, 18 jaya, 11 raNAga, 1 zrI, * mAlA, 3 cUlA, 4 vato, 5 matI, 20 tilaka, 01 darzana, 22 datta. 23 deva, 24 dharma, 6prabhA, lakSmI, 8sundarI, 9siddhi,10niddhi,11vRddhi. 25 dhvaja, 26 dhIra, 27 nidhi, 28 nidhAna, 29 12 samRddhi, 13 vRSTi, 14 darzanA, 15 dharmA, 16 nivAsa, 30 naMdana, 31 naMdi, 32 padma, 33 pati, maMjarI, 17 devI, 18 zriyA, 59 zobhA, 20 ballI, 34 pAla, 35 priya, 36 prabodha, 37 pramoda, 38 pradhAna, 21 Rddhi, 22 sanA, 23 zikhA, 24 ruci, 25 zIlA, 39 prabha, 40 bhadra, 41 bhakta, 42 bhakti, 43 bhUSaNa, 26 vijayA, 27 mahimA / 44 bhaMDAra, 45 mANikya, 46 muni, 47 mUrti, digambara evaM anya zvetAmbara gacchoMmeM jinane 48 meru. 49 maMDaNa, 50 maMdira, 51 yukti, 52 ratha, jitanaM muninAmAnta padoMkA ullekha dekhanameM AyA 53 (na, 54 rakSita, 55 gaja, 56 ruci, 57 raMga, hai unakA vivaraNa yahA~ de diyA jAtA hai :58 labdhi, 59 lAbha, 60 varddhana, 61 vallabha, digambara-nandi,, caMdra, kIrti, bhUSaNa / ye prAyaH 62 'vajaya, 63 vinaya, 64 vamala, 65 vilAma, naMdi maMghake muniyoMke nAmAntapada haiN| 66 vizAla, 67 zIla, 68 zekhara, 69 mamudra, sena, bhadra, gaja, vIrya ye prAyaH manasaMghakaM muni70 matya, 71 sAgara, 72 sAra, 73 siMdhara, 74 siMha, nAmAntapada hai| -(vidvadaratnamAlA pR0 18) upadezagacchakI 22 zAgyAe~ :75 ,sukha, 76 sundara, 47 senA, 78 soma, 1 sundara, 2 prabha, 3 kanaka, 4 meru, 5 sAra, 79 saubhAgya, 80 saMyama, 81 harSa, 82 hita, 83 hema, 6caMdra, 7 mAgara, 8 iMsa. 9 tilaka, 10 kalaza, 84 hNs| 11 gla, 12 samudra, 13 kallola, 14 raMga, 15 nIce likhe nAmAnta padoMkA ullekha mAtra milatA zevara, 16 vizAla, 17 raja, 18 kumAra, 19 deva, hai vyavahRta nahIM dekhe gaye : 20 zrAnaMda, 21 aditya, 12 kuNbh|| kanaka, parvata, caritra, lalita, prAjJa, jJAna, mukti, (upavaMzagacchapaTTAvalI pra0 jainasAhitya saMzodhaka) dAsa, girI, naMda, mAna, prIti, chatra, phaNa, prabhadra, isameM spaSTa hai ki kahIM kahIM digambara vidvAna tiya, hiMsa, gaja, lakSma , vara, dhara, sUra, sukAla, moha, yaha samajhanekI bhUla kara baiThanaM haiM ki, bhUSaNa, sena, kSema, vIra ( yaha naMdi kharataragacchameM nahIM haiM) tuMga kIrti Adi nAmAnta pada digambara muniyoM ke hI haiM, (aNclgcch)| vaha ThIka nahIM haiN| ina mabhI nAmAnta padoMkA vyavahAra inameM se kaI pada nAmake pUrvapadarUpameM avazya zve0 samAjameM bhI huA hai| vyavahRta haiN| . ____nama parivartanameM prAyaH yaha dhyAna rakhA jAtA hai ___isI prakAra sAdhviyoMkI nadiye (nAmAntapada) bhI ki munikI gazi usake pUrvanAmakI hI rahe, bahutase 84 hI kahI jAtI haiM, para unakI sUcI adyAvadhi mthAnoMmeM prathamAkSara bhI vahI rakhA jAtA hai| jaise Page #163 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anekAnta [varSa 4 sukhalAlakA dIkSita nAma sukhalAbha, rAjamalakA hai| isI prakAra inake ziSya jinacandrasUrijIsa rAjamundara, ratnasundara Adi / caturtha paTTa para yahI nAma rakhanA rUr3ha hogayA hai| tapAgaccha : 2 gurvAvalIse spaSTa hai ki usa samaya sAmAnya lakSmIsAgarasUri (saM0 150-17) ke maniyoMke AcArya padake samaya isI prakAra 'upAdhyAya', 'vAcanAmAnta pada-"tilaka, viveka, ruci, rAja, sahaja, nAcArya' padoM evaM sAdhviyoMke 'mahattaga' pada pradAnake bhUSaNa, kalyANa, zruta, zIti, prIti, mUrti, pramoda, ra samaya bhI kabhI kabhI nAma parivartana-navIna nAmakaraNa hotA thaa| AnaMda, nandi, sAdhu, ratna, maMDaNa, naMdana, varddhana, jJAna, darzana, prabha, lAbha, dharma, soma, saMyama, hema, kSema, 3 tapAgacchAdimeM guru-ziSyakA nAmAnta pada eka priya, udaya, mANikya, satya, jaya, vijaya, sundara, hI dekhA jAtA hai, para kharataragacchameM yaha paripATI sAra, dhora, vIra, cAritra, caMdra, bhadra, samudra, zekhara, nahIM hai, gurukA jo nAmAnta pada hogA vahI pada ziSya ke liye nahIM rakhe jAnekI kharataragacchameM eka vizeSa sAgara, sUra, maMgala, zIla, kuzala, vimala, kamala, paripATI hai + / isase jisa munine apane graMthAdimeM vizAla, deva, ziva, yaza, kalaza, harSa, haMsa, 57 gacchakA ullekha nahIM kiyA hai para yadi umaka gurukA ityAdi padAntAH shsrshH| nAmAnta pada usase bhinna hai to umakaM gvataragacchIya (sAmacAgtri kRta "guruguNa" ratnAkara kAvya honakI vizeSa sambhAvanA kI jA sakatI hai| dviniiysrg)| 4mAdhviyoMka nAma nta padoMke liye naM03 vAlI hIvijayasUrijIke samudAyakI 18 zAkhAyeM:- ___ bAta na hokara guruNI ziSyagIkA nAmAnta pada eka 1 vijaya, 2 vimala, 3 sAgara, 4 caMdra, 5 harSa, hI dekhA gayA hai| 6 saubhAgya, 7 sundara, 8 ratna, 9 dharma, 10 haMsa, 5 saba muniyoMkI dIkSA paTTadhara AcAryakaM hAthase 11 AnaMda, 12 varddhana, 13, sAma, 14 ruci, 15 sAra, hI hotI thii| kvacita vizeSa kAraNama ve anya 16 gaja, 17 kuzala, 18 udaya / (ai0 majjhAyamAlA AcArya mahAgaja, upAdhyAyoM Adiko AjJA dete the pR010) taba anya bhI dIkSA desakate the| navadIkSina muniyoMkA ___ nAmAntapada-sambandhI kharataragacchakI kaI vizeSa nAmakaraNa paTTadhara sUri sthApita naMdIke anusAra hI paripATiyeM: hotA thA / sabase adhika naMdIkI sthApanA yuga pradhAna naMdiyoMke sambandhameM kharataragacchameM kaI vizeSa jinacandrasUrijI ne kI thii| unake dvArA sthApita paripATiyeM degvana evaM jAnanameM AI haiM aura unase 44 naMdiyoMkI mUcI hamAre likhe hue 'yu0 jinacandrakaI mahatvapUrNa bAtoMkA patA calatA hai, ataH unakA * apavAda 'abhayadevasUri, para ve pahale mUlapaTTadhara nahIM the, vivaraNa nIce diyA jAtA hai: isIlie unakA pUrva nAma hI prasiddha rahA / +apavAda 'kavijinaharSa' para aisA honekA bhI vizeSa kAraNa 1 kharataragacchake zrAdi puruSa jinezvarasUrijIme hogaa| kavivara jinaharSake lie bhI hamane eka svataMtra lekha paTTadhara AcAryoM ke nAmakA pUrvapada 'jina' rUr3ha hogayA likhA hai / Page #164 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kiraNa 2] jainamuniyoMke nAmAnta pada 146 sUri' graMthake pR0 259 me 61 meM prakAzita hai| dIkSA unakA nAmAnta pada bhI apanA nAmAnta pada-caMdra' samayameM eka sAtha jitane bhI muniyoMkI dIkSA ho hI rkheNge| isI prakAra jinasukhasUri pahale "sukha" una sabakA nAmAnta pada eka hI rakkhA jAya, aisI naMdi, lAbhasUri "lAma" nadi bhaktisUri "bhakti" naMdi paripATI bhI pratIta hotI hai yaha paripATI bahuta hI hI sarvaprathama rakheMge / arthAta navadIkSita muniyoMkA mahatva pUrNa hai| sarvaprathama nAmAnta pada vahI rakhA jaaygaa| ___ usa samayake adhikAMza muniyoMkI dIkSAkA anu- 7 mvarataragacchameM zrI jinapanisUrijIne daphatarakrama hama usI naMdI anukramase pA lete haiM / yathA-guNa- itihAsa DAyarI rakhane kI bahuta acchI paripATI vinaya aura samayasudara donoM vidvAna samakAlIna the calAI hai, isa daphatara bahI meM jisa saMvat-miti ko aba inameM kauna pUrva dIkSita the, kauna pIche dIkSita jisa kisIkA dIkSA evaM sUri-padAdi diye jAte haiM hue ? hameM yaha jAnanA ho to hama turaMta naMdI anukrama unakI pUrI nAmAvalI limva lete the, isI prakAra jahA~ ke sahAre yaha kaha sakate haiM ki guNavinayakI dIkSA jahA~ vihAra karate haiM vahA~ ke praniSThAdi mahatvapUrNa prathama huI; kyoMki unakI naMdIkA naM08 vAM hai aura kAryoM evaM ghaTanAoMkI noMdha bhI umameM rakha lI jAtI 'sundara' naMdIkA nambara 20vAM hai| thI, vahAM usa samaya apane gacchakaM jinane zrAvaka hote unameM jo viziSTa bhakti zrAdi karate unakA bhI umameM pIcheke daphatageko dekhanesa patA calatA hai ki eka naMdI (nAmAnta pada) eka mAtha dIkSita muniyoMke vivaraNa ligva liyA jAnA, imama inihAsameM bar3IbhArga liye eka hI bAra vyavahata na hokara (vaha nAmAmta pada) madada milatI hai| kheda hai ka aimeM daphanara kramika pUre " upalabdha nahIM hote ! anyathA, barataragacchakA aimA kucha samaya taka calA karatI thI arthAt "caMdra" naMdI cAlU kI gaI usameM abhI jyAdA muni dIkSita nahIM sarvAgapUrNa itihAsa taiyAra hosakatA hai jaisA zAyada hai| hue haiM to vaha naMdI 1-2 varSa taka cala sakatI hai, kisI gacchakA ho / bhAratIya itihAsameM bhI ina daphausa samayake aMdara kaI bAra bhinna bhinna ti tha yA muhUrta taroM kA mUlya kama nahIM hai| abhI taka hamArI khAjameM meM dIkSita sabhI muniyoMkA nAmAnnapada eka hI rakkhA pahalA dafatara jisakA nAma 'gurvAvalI' hai, saM0 13:3 jAyagA / jahA~ taka vaha naMdi nahIM badalI jaaygii| jAgA takakA upalabdha huA hai aura isake bAda saM0 1700 meM vartamAna nakakA upalabdha hai| madhyakAlIna jina6 yu0 jinacaMdrasUrijIta * aba taka to kharatara- bhaTasarijI aura ya0 jinacandrasUrijIkaM samayake daphagacchameM eka aura vizeSa praNAlI dekhI jAtI hai ki * nara mila jAte to mAgapUrNa itihAsa taiyAra ho paTTadhara prAcAryakA nAmAnta pada jo hogA, sarvaprathama , ma sakatA thaa| aise prAcIna 1-2 dafataroMkA vidyamAna vahI naMdi sthApita kI jAyagI jaise-jina caMdrasUri honA sanA bhI gayA hai, prAcIna bhaMDAroMmeM yA yati jI jaba sabase pahale muniyoMko dIkSita kareMge taba _ zrIpUjyoMke saMgrahameM avazya mileMgeM, pUrI khoja honI * isase pUrva bhI saMbhava hai, para hameM nizcita pramANa yahIse cAhiye / milA hai| saM01700se vartamAna takakA eka daphatara jayapura Page #165 -------------------------------------------------------------------------- ________________ n anekAnta gaddI paTTadhara zrI pUNya dharaNIndrasUrijI ke pAsa hai, isI prakAra kharataragaccha kI anyAnya zAkhAoMke daphatara unake zrIpUyoM va bhaMDAroM meM mileNgeN| bIkAnera gaddIke zrI pUjya jinacaritrasUrijI ke pAsakA dakatara hamane dekhA hai / anya zrIpUjyoM meM se kaiyoMne to daphatara mbo diye haiM, kaI eka dikhalAte nhiiN| ina daqataroM meM dIkSita muni-yatiyoMkI nAmAvalI isa prakAra likhI milatI hai: "saMvat 1776 varSe zrI bIkAnera madhye zrI jinasukhasUribhiH vallabhanaMdi kRtA / pauSa sudi 5 dina " (pUrvAvasthAnAma ) ( dIkSitanAma) lakSmIcanda lalita vallabha rUpacanda rAjavallabha ataH isase hameM una zrIpUjyoMke zrAjJAnuvartI pratyeka muni-yatikaM dIkSAsaMvat, sthAna, dIkSA dena vAle AcAryakA nAma, gurukA nAma, pUrvAvasthA va dIkSitAvasthA ke nAmoMkA patA cala sakatA hai| ataeva aise dafataroM kI nakaleM yadi itihAsakAroM ke pAsa ho to unakI bahutasI dikkateM kama ho jA~ya, samaya evaM parizramakI bacata ho sakatI hai, evaM bahumUlya itihAsa likhA jAsakatA hai / (gurunAma ) paM0 lIlA zrI rAjamAgara [ varSa 4 naMdi yA nAmAnta pada sambandhI jina jina kharasaragacchIya vizeSa bAtoMkA Upara ullekha kiyA gayA hai, ve saba kharataragacchIya jinabhadrasUri bRhat zAkhA ke dRSTikoNa se likhI gaI haiM, saMbhava hai starakI anya zAkhA meM paripATI kI kucha bhinnatA bhI ho| vartamAna upayukta paripATI kevala yatisamAja meM hI hai aura daphatara lekhanakI praNAlI to aba unameM bhI uThatI jArahI hai| muniyAM meM to karIba 100 varSoM se uparyukta praNAliyeM vyavahRta nahIM hotI / aba muniyoM nAbhAntapada "sAgara" sarvAdhika aura mohana munijI ke saMghAr3e meM "muni" aura sAdhviyoMme "zrI" nAmAnta pada hI rUr3ha sA ho gayA hai| guruziSyakA nAma bhI eka hI nAmAntapada vAlA hotA hai| isase kaI nAma sArthaka evaM sundara nahIM hote| merI namra sammatimaM prArcana paramparAkA phirase upayoga karanA cAhiye | Upara jo kucha bAteM kahI gaI haiM ve kharataragaccha ke dRSTikoNa se haiN| isI prakAra anya vidvAnoMko anya gokI nAmAntapada sambandhI vizeSa paripATiyAM kA anusandhAna kara unheM pragaTa karanA caahiye| AzA hai anyagacchIya vidvAna isa ora zIghra dhyAna degeM / Page #166 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bAbA manakI A~kheM khola ! [lagvaka-zrI ' bhagavana' jaina ] patha para calA jA rahA thA-apanI dhunameM masta ! patA pAlisabhI to karAnI hai ! aura paiseke do pAna, eka mahIM thA ki merI kalpanAoM ke atirikta bhI koI dUsarA sigareTa ...! krijana yahAM paisA ThagAnese phAyadA ?' saMsAra hai, jahAM maiM cala rahA huuN| __vaha ronI-sUrata banAe lakSacAI bhA~khoMse dekha rahA thAbAbU ! eka paisA ! bhUkhI-prAtmAko mila jAya", merI jebakI mora ! mujhe ThiThakate dekha, usane apanI taphasIla sahasA hone vAle isa vyApAtane vicAroMke mArgameM bAdhA pezakI-eka paiseke cane khAkara pAnI pI lU~gAbAjI!' hAlI! maiM cauMkakara khar3A raha gayA ! dekhA-kRzakAya bhikhArI, merA hAtha jebameM par3hA hamAthA ! socane lagA-'dU yA malina-dargandhita cithar3oMse apane zarIrako chipAe, hAtha nahIM kyA sacamaca do dinakA bhUkhA hogA? are, bhagavAna phailAe, sAmane khar3A hai ! usakA zarIra anekoM praNoM dvArA ___ kA nAma lo, kahIM do dina koI bhUkhA raha sakatA hai ?chinna-bhinna ho rahA hai, galAva pakar3atA jArahA hai ! vaha makkhiyoM kala hI baphtarameM z2arA do ghanTekI dera hogaI to dama nikalane kI vedanA, ghAvoMkI pIr3A aura dudhAkI bhayaMkaratAse mAnoM lagA thA ! saba dambha hai, korA jAla ! yaha to ina logoMkA naraka-duHkha uThA rahA hai ! uph ! kitanI vikRta prAkRti hai " pezA hai-pezA! dinameM bhIkha, rAtako corI ! hamI loga yaha. maiM eka pake liye dekhatAhI raha gayA ! usake mukha to unheM paisA dekara cora-ucakke banAte haiM, nahIM majAba ke para jaise karuNA khela rahI thI ! itane bhikhArI bar3hate jAe~! !....' do dina hogae-bAbU jI! kyA majAla jo eka dAnAbhI 'cala, haTa udhara!' mahameM gayA ho..!-u~galiyoMke ghAvase makkhiyAM haTAtA 'are !' huA, vaha bolA! maiM jebase hAtha nikAlatA humA mAge bar3hA! usakI prAzA jaise mere sAtha-sAtha hI paladI ! manameM pAyA-eka paisA ise denA hI cAhie ! becArA pArIba, apAhija musIbatameM hai !' ghar3I meM dekhA to--paune sAta !' jebameM hAtha DAlA! 'prophra ! bar3I dera huI ? lekina........? lapakakara bukiMga-mAphisakI ora gayA! lekina vicAroMne phira palaTA khAyA-'ajI, kodo na bAbU sAhiba ! eka TikiTa dIjiegA!'-aura maiMne jhagar3eko ? yaha to duniyA hai ! lAkhoM haiM, aise,-suma kisa- eka aThamI unakI bhora sarakAdI! kisako paise dete phiroge? .."eka paisA! bhajI, vAha! 'janAba! mAu pAne vAlA krAsa to bilkula bhara gyaa| muphtameM yahAM do jUtA jo susta horahA hai, pAkhira eka TikiTa bhI aba nahIM diyA jA sakatA ! aThAraha pAne Page #167 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 152 bhanekAnta [varSa 4 pAlA bhI mila sakatA hai, kahie ? 'e~ ! bilkula bhara gayA ? hA! kabhI kA! nyU-thiyeTarsakA citra-paTa haina ? 'kyA, sTArTa ho gayA ? 'abhI nahIM ! hone hI vAlA hai !' socane lagA- 'kyA dekhA jAtA hai- unase- kyA mana"?? ___ 'pAnI..! pAnI....!! pAha! pAnI!!! he, bhagavAn ! merI sudha""lo...! koI""mujhepAnI....!' maiM ThiThakakara ruka gayA ! dekhA to-vahI paricita bhikhArI, yaMtraNAoMse ghirA hunA, tar3apa rahA hai! mere hRdayane eka sAtha gAyA-- 'bAyA, manakI rAkheM khola !' 'to...! lAie, dekhatA hI jAU~!'-aThamI jebameM DAlakara, eka rupayA aura esa kI unakI cora baDhAI unhoMne rupayA taste para mArA, aura bole'miharavAn ! dUsarA dIjie !' 'kyoM ? kyA kharAba hai sAhaba, yaha rupayA ?' 'bhApa bahasa kyoM karate haiM, dUsarA de dIjie na ?' bhAkhira rupayA badalanA par3A, kharAba na hote hue bhI! aura taba maiM TikiTa lekara bhItara jA sakA ! maiMne glAniko dUra haTAkara, usake muMha parase kapar3A httaayaa| dekhA to cauMkakara pIche haTa gayA! mana jAne kaisA hone lagA! 'moha ! becArA pyAsA hI so gayA, aura ""hAya ! sadAke liye...!' moTha khule hue the--hAtha phaile hue ! zAyada mauna-bhASA meM kaha rahA thA-'eka paisake cane khAkara pAnI pI luMgA-- bAbUjI !' jI maiM pAyA--isakI khulI hatheliyoM meM kucha rakha dUM! para, hRdayameM Andolana cala rahA thA-eka paisA dekara isakI jAna na baccAI gaI-vahAM aThAraha-bhAne"! vAhare, manuSya ! rAtako lauTA to gyAraha baja rahe the ! sinemA-gRhase nikalane vAlA jana-samUha samudra kI taraha umar3a rahA thA! usImeM koI gA rahAthA-bAbA. manakI cAkheM khola !' gAne vAlA isa prayatnameM thA ki abhI dekhe hue khelameM gAne vAlekI taraha gAle ! magara...1--phira bhI vaha gA rahA thaa| aura apanI samamameM-bar3A sundara ! maiM bhI gunagunAne lagA--'bAbA, manakI rAkheM khola !' 'ya! yaha manakI AkheM kyA hotI haiM-bhAI?-- raha-raha kara yaha lAina manake bhItara utaratI calI gaI.'bAbA, manakI A~kheM khola!! Page #168 -------------------------------------------------------------------------- ________________ samantabhadrakA munijIvana aura ApatkAla [sampAdakIya ] pariziSTa svAmI samantabhadrakI 'bhasmaka' vyAdhi aura usakI isake sivAya, 'vikrAntakaurava' nATaka aura "upazAnti prAdike samarthanameM jo dyo bhasmaka- zravaNabelagolake zilAlekha naM0 105 (nayA naM0 254) bhasmasAtkRtipaTuH' ityAdi prAcIna paricaya-vAkya se yaha bhI patA calatA hai ki 'zivakoTi ' samaMtabhadra zravaNabelgolake zilAlekha naM054 (67) parase isa lekha ke pradhAna ziSya the / yathAmeM Upara (pR0 52 para) uddhata kiyA gayA hai usameM yadyapi ziSyau tadIyau zivakoTinAmA 'zivakoTi ' gajAkA koI nAma nahIM hai| paraMtu jina zivAyanaH zAstravidAM vareNyau / ghaTanAoMkA usameM ullekha hai ve 'rAjAvalikathe' kRtanazrutaM zrIgurupAdamUle Adike anusAra zivakoTi gajAke 'zivAlaya ' se ghadhItavaMtI bhavataH kRtArthoM // + hI sambandha rakhatI haiM / ' senagaNakI paTTAvalI' se -vikrAntakaurava bhI isa viSayakA samarthana hotA hai / usameM bhI tasyaiva ziSyazzivakoTisUriH 'bhImaliMga' zivAlayameM zivakoTi rAjAke samaMtabhadra- tpoltaalmbndehyssttiH| dvArA camatkRta aura dIkSita honekA ullekha milatA saMsAravArAkarapotametat hai| sAtha hI, use 'navatiliMga' dezakA ' mahArAja' tatvArthasUtraM tadalaMcakAra / sUcita kiyA hai, jisakI rAjadhAnI usa samaya -0 zilAlekha saMbhavataH 'kAMcI' hI hogI / yathA 'vikrAntakaurava' ke ukta padyameM 'zivakoTi' __" (svasti) navatiliGgadezAbhirAma ke sAtha 'zivAyana' nAmake eka dUsare ziSyakA bhI drAkSAbhigamabhImaliGgasvayaMnyAdistoTa * ullekha hai, jisa ' rAjAvalikathe' meM 'zivakoTi' kotkIraNa rundramAndracandrikAvizadayazaH gajAkA anuja (choTA bhAI) likhA hai aura sAtha hI zrIcandrajinendrasaddarzanamamutpannakautuhala- yaha prakaTa kiyA hai ki usane bhI ziSakoTike sAtha kalinazivakoTimahArAjataporAjyasthA - samantabhadrase jinadIkSA lI thI *; paraMtu zilAlekha pakAcAryazrImatsamantabhadrasvAminAm" .. +yaha padya 'jinendrakalyANAbhyudaya kI prazasti meM pAyA jAtA hai| ! 'svayaM se 'kIraNa' takakA pATha kucha azuddha jAna par3atA hai| * yathA-zivakoTimahArAjaM bhavyanappadari nijAnu verasa... * 'jainasiddhAntabhAskara' kiraNa 1 lI, pR. 38 / saMsArazarIrabhoganivegadi zrIkaMThanembasutaMge rAjyamanittu Page #169 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 154 anekAnta [varSa 4 vAle padyameM vaha ullekha nahIM hai aura usakA kAraNa ghyarthaka padya bahudhA graMthoM meM pAye jAte haiN| isameM buddhidhRddhi padyaka arthaparase yaha jAna par3atA hai ki yaha padya ke liye jisa ' yatipati' ko namaskAra kiyA gayA hai tattvArthasUtrakI usa TIkAkI prazastikA padya hai jise usase eka arthameM ' zrIvarddhamAnasvAmI' aura dUsaremeM zivakoTi prAcAryane racA thA, isI liye isameM 'samaMtabhadrasvAmI' kA abhiprAya jAna par3atA hai| tattvArthasUtrake pahale 'etat ' zabdakA prayoga kiyA yatipatika jitane vizeSaNa haiM ve bhI dAnoMpara ThIka gayA hai aura yaha sUcita kiyA gayA hai ki 'ima' ghaTita hojAte haiN| 'akalaka-bhAvakI vyavasthA karane tattvArthasUtrako usa zivakoTi sUgnei alaMkRta kiyA vAlI sannIti (syAdvAdanIti ) ke satpathako saMskArita hai jisakA deha taparUpI latAke pAlambanake liye yaSTi karanevAle' aisA jo vizeSaNa hai vaha samaMtabhadrake banA huA hai / jAna par3atA hai yaha padya ukta TIkA liye bhaTAkalakadeva aura zrIvidyAnaMda jaise prAcAryoparase hI zilAlekhameM uddhata kiyA gayA hai, aura isa dvArA pratyukta vizeSaNoMsa milatA-julatA hai| isa padya dRSTi se yaha padya bahuta prAcIna hai aura isa bAtakA ke anantara hI damare lakSmIbhRtparamaM ' nAmake padyameM, nirNaya karaneke liye paryApta mAlUma hotA hai ki jo samaMtabhadraka saMsmaraNoM (anaM0 varSa 2 ki0 10) 'zivakoTi' prAcArya svAmI samaMtabhadrake ziSya the| meM uddhata bhI kiyA jA cukA hai, samaMtabhadrake mata pAzcarya nahIM jo yezivakoTi' koI gajA hI hue (zAsana ) ko namaskAra kiyA hai| matako namaskAra hoM / devAgamakI vasunandivRttimeM maMgalAcaraNakA kagnaMsa pahale khAsa samantabhadrako namaskAra kiyA prathama padya nimna prakArasaM pAyA jAtA hai - jAnA jyAdA saMbhavanIya tathA ucita mAlUma hotA hai| sArvazrIkulabhUSaNaM kSanampiM sarvArthasaMsAdhanaM imake sivAya, isa vRttike antameM jo maMgalapadya sannIterakalaMkabhAvavidhateH saMskArakaM matpathaM / diyA hai vaha bhI dvayarthaka hai aura umameM sApha taurase niSNAtaMnayamAgareyatipatijJAnAMzasadbhAskaraM paramArthavikalpI 'samaMtabhadradeva' ko namaskAra kiyA bhettAraM vasupAlabhAvatamaso vandAmahe vuddhye|| hai aura dUsare arthameM vahI mamaMtabhadradeva 'paramAtmA' yaha padya tayarthaka 8 hai, aura isa prakAraka dvayarthaka kA vizeSaNa kiyA gayA hai / yathAzivAyanaM gUDiya zrA muniparaliye jinadIkSayanAntu ziva- samantabhadradevAya prmaartheviklpine| kottyaacaaryraagi| samantabhadradevAya namostu paramAtmane // * isase pahale ke 'samantabhadrassa cirAya jIyAd' aura 'syA- ina maba bAtoMse yaha bAta aura bhI dRr3ha ho jAnI tkAramudritasamastapadArthapUrNa' nAmake do padya bhI usI TIkAke hai ki ukta 'yatipati' se samantabhadra khAsa taura para jAna par3ate haiM aura ve samantabhadrake saMsmaraNomeM uddhRta kiye abhipreta haiN| astu, ukta yatipatike vizeSaNoM meM jAcuke haiM (anekAnta varSa 2, kiraNa 2,6) / + nagaratAllukeke 35 ve zilAlekhameM bhI 'zivakoTi' prAcArya- bhattAraM vasupAlabhAvatamasaH' bhI eka vize ko samantabhadrakA ziSya likhA hai (E. C. VIII.) / SaNa hai, jisakA artha hotA hai 'vasupAlake bhAvAMdha*bhyarthaka bhI ho sakatA hai, aura taba yatipatise tIsare artha meM hai, jo vasunandizrAvakAcArakI prazastike anusAra nayanandIbasunandIke guru nemicaMdrakA bhI prAzaya liyA jA sakatA ke ziSya aura zrInandIke praziSya the| Page #170 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kiraNa 2] samaMtabhadrakA munijIvana aura bhApatkAla kArako dUra krnevaale'| 'vasupAla' zabda sAmA ya aba dekhanA cAhiye, itihAsase 'zivakoTi taurasa 'rAjA' kA vAcaka hai aura isa liye ukta kahA~kA rAjA siddha hotA hai| jahA~ taka maiMne bhAratake vizeSaNase yaha mAlUma hotA hai ki samaMtabhadrasvAmIne prAcIna itihAsakA, jo aba taka saMkalita humA hai, bhI kisI rAjA ke bhAvAMdhakArako dUra kiyA hai / parizIlana kiyA hai vaha isa viSayameM mauna mAlUma bahuta saMbhava hai ki vaha rAjA zivakoTi' hI ho, hotA hai-zivakoTi nAmake rAjAkI usase koI aura vahI samaMtabhadrakA pradhAna ziSya huA ho / isake upalabdhi nahIM hotI-banArasake tatkAlIna rAjAoM sivAya, 'vasu' zabdakA artha 'ziva' aura 'pAla' kA to usasaM prAyaH kucha bhI patA nahIM calatA / kA artha 'rAjA' bhI hotA hai aura isa tarahapara itihAsakAlake prArambhameM hI-IsavI sanase karIba 'vasupAla' se zivakoTi rAjAkA artha nikAlA jA 600 varSa pahale-banArasa, yA kAzI, kI choTI sakatA hai; paraMtu yaha kalpanA bahuta hI liSTa jAna riyAsata kozala' rAjyameM milA lI gaI thI, aura par3atI hai aura isa liya maiM isa para adhika jora denA prakaTa rUpameM apanI gvAdhInatAko kho cukI thii| nahIM caahtaa| isake bAda, IsAse pahalekI cauthI zatAbdImeM, majA___ brahma nemidatta ke 'ArAdhanA-kathAkoza' meM tazatrukaM dvArA vaha 'kozala' gamya bhI 'magadha' bhI * zivakoTi ' gajAkA ullegya hai-usIke zivA- rAjyameM zAmila kara liyA gayA thA, aura usa vaktase layameM zivanaivedyasa bhasmaka' vyAdhikI zAMti aura usakA eka svataMtra rAjyasatnAke taura para koI ullekha caMdraprabha jineMdrakI stuti par3hate samaya jinabimbakI nahIM milatA + / saMbhavataH yahI vajaha hai jo isa prAdubhUtikA ullekha hai| sAtha hI, yaha bhI ullekha hai choTIsI parataMtra riyAsatake rAjAoM athavA raIsoMkA ki zivakoTi mahArAjane jinadIkSA dhAraNa kI thii| koI vizeSa hAla upalabdha nahIM honaa| rahI kAMcIke paraMtu zivakoTikA, 'kAMcI' athavA 'navatelaMga' rAjAoMkI bAta, itihAsameM sabama pahale vahA~ke gajA dezakA gajA na likhakara, vArANasI' (kAzI- 'viSNugopa' (viSNugAMpa dharmA) kA nAma milatA banArasa ) kA rAjA prakaTa kiyA hai, yaha bheda hai / hai, jo dharmase vaiSNava thA aura jima ImavI san 350 * zrIvarddhamAnasvAmIne rAjA zreNikake bhAvAndhakArako dUra kiyA / ke karIba 'samudragupta' ne yuddha meM parAsta kiyA thaa| thaa| - imake bAda ImavI mana 437 meM mihavarman ' (bauddha) brahma nemidatta bhaTTAraka mallibhUSaNake ziSya aura vikramakI +V.A. Smith's Early History of 16 vIM zatAbdIke vidvAn the / aApane vi0 saM0 1585 meM India, III Edition, p.30-35. vinseMTa e. zrIpAlacaritra banAkara samApta kiyA hai| ArAdhanA kathA smitha sAhabakI alI hisTarI zrAphaiMDiyA, tRtIyasaMskaraNa, koza bhI usI vaktake karIbakA banA huA hai| pR. 30-35 / / + yathA-vArANasIM tataH prAptaH kulaghoSaiH samanvitAm / zaka saM0 380 ( sa. 18) meM bhI 'siMhavarman' yogiligaM tathA tatra gRhItvA paryaTanpure // 16 // kAMcIkA rAjA thA aura yaha usake rAjyakA 22 vA~ varSa sa yogI lIlayA tatra shivkottimhiibhujaa| thA, aisA 'lokavibhAga' nAmaka digambara jainamanyase mAlUma kAritaM zivadevokaprAsAdaM saMvilokya ca // 20 // hotA hai| Page #171 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 153 anekAnta kA, 575 meM siMha viSNukA, 600 se 625 taka mahendravarmankA, 625 se 645 taka narasiMhavarman kA, 655 meM paramezvaravarmankA, isake va da narasiMhavarmana dvitIya ( rAjasiMha ) kA aura 740 meM nandivarmankA nAmollekha milatA hai / ye saba rAjA pallava vaMzake aura inameM 'siMha viSNu' se lekara pichale sabhI rAjAoMkA rAjyakrama ThIka pAyA jAtA hai + | parantu siMhaviSNu se pahaleke rAjAoMkI kramazaH nAmAvalI aura unakA rAjyakAla nahIM milatA, jisakI isa avasara para - ziva koTikA nizcaya karaneke liyekhAsa jarUrata thI / isake sivAya, viMseMTa smitha sAhaba ne, apanI 'arlI hiTarI Apha iMDiyA' ( pR0 275 - 276 ) meM yaha bhI sUcita kiyA hai ki IsavI san 220 yA 230 aura 320 kA madhyavartI prAyaH eka zatAbdIkA bhAratakA itihAsa bilakula hI aMdhakArAcchanna hai-: - usakA kucha bhI patA nahIM calatA / isase paSTa hai ki bhAratakA jo prAcIna itihAsa saMkata huA hai vaha bahuta kucha adhUrA hai / usameM zivakoTi jaise prAcIna rAjAkA yadi nAma nahIM milatA to yaha kucha bhI AzcaryakI bAta nahIM hai| yadyapi jyAdA purAnA itihAsa milatA bhI nahIM, paraMtu jo milatA hai aura mila sakatA hai usako saMkalita * kAMcIkA eka pallavarAjA 'zivaskaMda varmA' bhI thA, jisakI zrorase 'mAyidAvolu' kA dAnapatra likhA gayA hai, aisA madrAsake pro0 e0 cakravartI 'paMcAstikAya' kI apanI jI prastAvanA meM sUcita karate haiM / zrApakI sUcanA ke anusAra yaha rAjA IsAkI 1 lI zatAbdIke karIba (viSNugopase bhI pahale) huA jAna par3atA hai| [ varSa 4 , karane kA bhI abhI taka pUrA Ayojana nahIM huA / jainiyoMke hI bahutase saMskRta, prAkRta, kanar3I, tAmila aura telagu Adi graMthoMmeM itihAsakI pracura sAmagrI bharI par3I hai jinakI ora abhI taka prAyaH kucha bhI lakSya nahIM gyaa| isake sivAya, eka eka rAjAke kaI kaI nAma bhI hue haiM aura unakA prayoga bhI icchAnusAra vibhinna rUpase hotA rahA hai, isase yaha bhI saMbhava hai ki vartamAna itihAsa meM 'zivakoTi kA kisI dUsare hI nAmase ullekha ho aura vahA~ para yatheSTa paricayake na rahane se donoM kA samIkaraNa na ho sakatA ho, aura vaha samIkaraNa vizeSa anusaMdhAnakI apekSA rakhatA ho / parantu kucha bhI ho, itihAsa kI aisI hAlata hote huye, binA kisI gahare anusaMdhAnake yaha nahIM kahA jA sakatA ki 'zivakoTi ' nAmakA koI rAjA huA hI nahIM, aura na zivakoTi ke vyaktitvase hI inakAra kiyA jA sakatA hai / 'rAjAvalikathe' meM zivakoTikA jisa DhaMgase ullekha pAyA jAtA hai aura paTTAvalI tathA zilAlekhoM AdidvArA usakA jaisA kucha samarthana hotA hai usa para se merI yahI gaya hotI hai ki 'zivakoTi ' nAmakA athavA usa vyaktitvakA koI rAjA jarUra huA hai, aura usake astitvakI saMbhAvanA adhikatara kAMcIkI ora hI pAI jAtI hai; brahmanemidattane jo use bAgaNasI ( kAzI banArasa ) kA rAjA likhA hai vaha kucha * zivakoTise milate julate zivaskaMdavarmA (pallava), zivamRgezavarmA (kadamba ), zivakumAra ( kundakundakA ziSya), zivaskaMda varmA hAritIputra ( kadamba ), zivaskaMda zAtakarNi (n), zivamAra (gaMga), zivazrI (Andhra ), aura zivadeva (licchivi), ityAdi nAmoke dhAraka bhI rAjA ho gaye haiM / saMbhava hai ki zivakoTikA koI aisA hI nAma rahA ho, athavA inameMse hI koI zivakoTi ho / + dekho, viseMTa e0 smitha sAhabakA 'bhAratakA prAcIna itihAsa' (Early History of India), tRtIya saMskaraNa, pR0 471 se 476 / Page #172 -------------------------------------------------------------------------- ________________ samaMtabhadrakA munijIvana aura ApatkAla kiraNa 2 ] ThIka pratIta nahIM hotA / brahma nemidatta kI kathA meM aura bhI kaI bAteM aisI haiM jo ThIka nahIM ja~catI / isa kathAmeM likhA hai ki "kAMcImeM usa vakta bhasmaka vyAdhiko nAza karane ke liye samartha (snigdhAdi ) bhojanoMkI samprAptikA abhAva thA, isaliye samantabhadra kAMcIko chor3akara uttarakI ora cala diye / calate calate ve ' puNDrendunagara 'nu meM pahuMce, vahA~ cauddhoMkI mahatI dAnazAlAko dekhakara unhoMne bauddha bhikSukakA rUpa dhAraNa kiyA, parantu jaba vahA~ bhI mahAvyAdhi kI zAntike yogya AhAra kA abhAva dekhA to Apa vahA~ se nikala gaye aura kSudhA pIDita aneka nagaroM meM ghUmate hue ' daza pura' nAmake nagara meM pahuMce / isa nagara meM bhAgavatoM ( vaiSNavoM) kA unnata maTha dekhakara aura yaha dekhakara ki yahA~para bhAgavana liGgadhArI sAdhuoM ko bhaktajanoM dvArA pracura parimANa meM sadA viziSTa AhAra bheMTa kiyA jAtA hai, Apane bauddha veSakA parityAga kiyA aura bhAgavata veSa dhAraNa kara layA, parantu yahA~kA viziSTAhAra bhI ApakI bhammaka vyAdhiko zAnta meM samartha na ho sakA aura isa liye Apa yahA~ se bhI cala diye| isake bAda nAnAdigdezAdikoM meM ghUmate hue Apa antako ' vArANasI' nagarI pahu~ce aura vahA~ apane yogiliGga dhAraNa karake zivakoTi rAjAke zivAlaya meM praveza kiyA / isa zivAlaya meM zivajIke bhogake liye tayyAra kiye hue aThAraha + 'puNDU' nAma uttara baMgAlakA hai jise 'pauNDravardhana' bhI kahate haiM / 'puNDendu nagara se uttara baMgAla ke indupura, candrapura athavA candranagara Adi kisI khAsa zaharakA abhiprAya jAna par3atA haiN| chapehue 'zrArAdhanAkathAkoza' (zloka 11 ) meM aisA hI pATha diyA hai| saMbhava hai ki vaha kucha azuddha ho / 157 prakArake sundara zreSTha bhojanoMke samUhako dekhakara Apa ne socA ki yahA~ merI durvyAdhi jarUra zAnta ho jaaygii| isake bAda jaba pUjA ho cukI aura vaha divya AhAra - DherakA Dhera naivedya- bAhara nikSepita kiyA gayA taba Apane eka yukti ke dvArA logoM tathA rAjAko zrAzcaryameM DAlakara zivako bhojana karAnekA kAma apane hAthameM liyaa| isa para rAjAne ghI, dUdha, dahI aura miThAI ( ikSurasa ) Adise mizrita nAnA prakArakA divya bhojana pracura parimANa meM (pUrNai: kuMbhazatairyuktaM = bhare hue sau ghar3oM jitanA ) tayyAra karAyA aura use zivabhojana ke liye yogirAjakaM supurda kiyaa| samaMtabhadrane vaha bhojana svayaM khAkara jaba maMdira ke kapATa khole aura khAlI baratanoMko bAhara uThA le jAneke liye kahA, taba rAjAdikako bar3hA Azcarya huA / yahI samajhA gayA ki yogirAjane apane yogabala se sAkSAta zivako avatArita karake yaha bhojana unheM hI karAyA hai| isase gajAkI bhakti bar3hI aura vaha nitya hI uttamottama naivedyakA samUha taiyAra karA kara bhejane lagA / isa taraha, pracura parimANa meM utkRSTa AhAra kA sevana karate hue, jaba pUre chaha mahIne bIta gaye taba ApakI vyAdhi ekadama zAMta hogaI aura AhArakI mAtrA prAkRtika ho jAne ke kAraNa vaha saba naivedya prAyaH jyoMkA tyoM bacane lagA / isake bAda rAjAko jaba yaha khabara lagI ki. yogI svayaM hI vaha bhojana karatA rahA hai aura 'ziva' ko praNAma taka bhI nahIM karatA taba usane kupita hokara yogI se praNAma na karanekA kAraNa puuchaa| uttara meM yogirAjane yaha kaha diyA ki 'tumhArA yaha rAgI dveSI deva mere namaskArako sahana nahIM kara sktaa| mere namaskArako sahana karane ke liye ve jina Page #173 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anekAnta / [varSa 4 sUrya hI samartha hai jo aThAraha doSoMse rahita haiM aura dikako bar3A Azcarya huA aura rAjAne usI samaya kevalajJAnarUpI sattejase lokAlokake prakAzaka haiN| samantabhadrama pUchA-he yogIndra, Apa mahAsAmadhyayadi maiMne namaskAra kiyA to tumhAga yaha deva (ziva- vAna avyaktaliMgI kauna haiM ? isake uttarameM sama tabhadraliGga) vidIrNa ho jAyagA-khaMDa khaMDa ho jAyagA- ne nIce likhe do kAvya kaheisIse maiM namaskAra nahIM karatA huuN'| isa para rAjAkA kAMcyAM nagrATako'haM kautuka bar3ha gayA aura usane namaskAra ke liye Agraha __malamalinatanurlAmbuze pANDupiMDaH karate hue, kahA-'yadi yaha deva khaMDa khaMDa ho jAyagA puNDroeDre| zAkyabhikSuH to ho jAne dIjiye, mujhe tumhAre namaskArake sAmarthya ___dazapuranagare mRSTabhojI parivATa / ko jarUra dekhanA hai / samaMtabhadrane ise svIkAra kiyA vArANasyAmabhUvaM aura agale dina apane sAmarthyako dikhalAnekA vAdA zazidharadhavala:* pANDugaMgastapasvI, kiyA / rAjAne ' evamastu' kaha kara unheM mandirameM gajan yasyAsti zaktiH, rakkhA aura bAharase caukI paharekA pUrA intajAma kara ____sa vadatu purato jainanigraMthavAdI // diyaa| dopahara rAta bItane para samaMtabhadrako apane . pUrva pATaliputramadhyanagare bherI mayA tADitA, vacana-nirvAhakI cintA huI, usase ambikAdevIkA , pazcA-mAlavasindhuTakkaviSaya kAMcIpure vaidize Asana Dola gayA / vaha daur3I huI AI, zrAkara usa . ne samaMtabhadrako AzvAsana diyA aura yaha kaha kara prApto'haM karahATakaM bahubhaTa vidyotkaTaM saMkaTaM, calI gaI ki tuma 'svayaMbhuvA bhUtahitena bhUtale' , vAdArthI vicarAgyahaM narapane zArdUlavikrIDitaM ___ isake bAda samantabhadranaM kuliMgivepa chor3akara jainaisa padase prAraMbha karake caturvizati tIrthaMkaroMkI unnata / / nigraMtha liMga dhAraNa kiyA aura saMpUrNa ekAntavAdiyoM mtuti raco, usake prabhAvase saba kAma zIghra ho jAyagA ko vAdameM jItakara jainazAsanakI prabhAvanA kii| yaha aura yaha kuliMga TUTa jAyagA / samantabhadrako ima saba devakara gajAko jainadharmameM zraddhA hogaI, vairAgya divyadarzana prasannatA huI aura ve nirdiSTa stutiko ho AyA aura rAjya chor3akara usane jinadIkSA racakara sukhameM sthita ho gaye / savere (prabhAta mamaya) dhAraNa karalI + / " rAjA AyA aura usane vahI namaskAradvArA sAmarthya / saMbhava hai ki yaha 'puNDoDa' pATha ho, jisase 'puNDU''dikhalAnekI bAta khii| isa para mamantabhadra ne apanI uttara baMgAla-aura 'uDa'-uDIsA-donoMkA abhiprAya usa mahAstutiko par3hanA prAraMbha kiyA / jisa vakta jAna par3atA hai| 'caMdraprabha' bhagavAnakI stuti karate hue 'tamastamo- * kahIMpara 'zazadharadhavalaH' bhI pATha hai jisakA artha caMdramA reriva razmibhinnaM' yaha vAkya par3hA gayA usI vakta ___ke samAna ujvala hotA hai| 'pravadatu' bhI pATha kahIM kahIM para pAyA jAtA hai| vaha 'zivaliMga' khaMDa khaMDa hogayA aura usa sthAnase + brahma nemidattake kathanAnusAra unakA kathAkoza bhaTTAraka 'caMdraprabha' bhagavAnakI caturmukhI pratimA mahAn prabhAcandra ke usa kathAkozake AdhArapara banA huA hai jo jayakolAhalake sAtha prakaTa huI / yaha dekhakara rAjA- gadyAtmaka hai aura jisako pUrI taraha dekhanekA mujhe abhI Page #174 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kiraNa 2 ] dattake isa kathana meM sabase pahale yaha bAta kucha jIko nahIM lagatI ki ' kAMcI' jaisI rAjadhAnI meM athavA aura bhI bar3e bar3e nagaroM, zaharoM tathA dUsarI rAjadhAniyoMme bhasmaka vyAdhiko zAMta karane yogya bhojanakA usa samaya abhAva rahA ho aura isa liye samaMtabhadrako sudUra dakSiNa sudUra uttara taka hajAroM mIlakI yAtrA karanI par3I ho / usa samaya dakSiNa meM hI bahutasI aisI dAnazAlAe~ thIM jinameM sAdhuko bharapeTa bhojana milatA thA, aura agaNita samaMtabhadrakA munijIvana aura ApatkAla taka koI avasara nahIM mila skaa| suhRdara paM0 nAthUrAma jI premIne merI preraNA se, donoM kathAkozAMmeM dI huI samantabhadrakI kathAkA paraspara milAna kiyA hai aura use prAyaH samAna pAyA hai / Apa likhate haiM-- "donomeM koI vizeSa pharka nahIM hai / nemidattakI kathA prabhAcandrakI gadyakathAkA prAyaH pUrNa padyAnuvAda hai / pAdapUrti zrAdike liye usameM kahI kahIM thor3e bahuta zabda - vizeSaNa avyaya zrAdizravazya bar3hA diye gaye haiM / nemidattadvArA likhita kathAke 11 veM zloka meM 'puNr3a endunagare' likhA hai, parantu gadyakathA meM 'gesnagare' aura 'vandaka- lokAnA sthAne' kI jagaha 'vandakAnA bRhadvihAre' pATha diyA hai| 12 veM padyake 'bauddhaliMga' kI jagaha 'vaMdakaliMgaM' pAyA jAtA hai| zAyada 'baMda' bauddhakA paryAya zabda ho / 'kAcyA nagmATako'haM' zrAdi padyAMkA pATha jyokA tyoM hai| usameM 'gustus' kI jagaha 'puNDhorAr3ha' 'ThakkaviSaye' kI jagaha 'kavi' aura 'vaidize' kI jagaha 'vaiduSe' isa taraha nAmamAtrakA antara dIkha par3atA hai|" aisI hAlatameM, nemidattakI kathAke isa mArAMzako prabhAcandrakI kathAkA bhI sArAMza samajhanA cAhiye aura isa para honevAle vivecanAdiko usapara bhI yathAsaMbhava lagA lenA cAhiye / 'vandaka' bauddhakA paryAya nAma hai yaha bAta paramAtmaprakAza devakRtIkA nimna zraMzase bhI prakaTa hai-- " khavaraNau vaMdau sevaDau, kSapaNako digambaro'haM, baMdako bauddhosi, zvetapaTAdiliMgadhAra koha'mitimUDhAtmA evaM ma nyata iti / " 156 aise zivAlaya the jinameM isI prakAra se zivako bhoga lagAyA jAtA thA, aura isa liye jo ghaTanA kAzI (banArasa) meM ghaTI vaha vahA~ bhI ghaTa sakatI thI / aisI hAlata meM, ina saba saMsthAoMoMsa yatheSTa lAbha na uThA kara, sudUra uttara meM kAzItaka bhojanake liye bhramaNa karanA kucha samajha meM nahIM AtA / kathA me bhI yatheSTa bhojanake na milane kA koI viziSTa kAraNa nahIM batalAyA gayA - sAmAnyarUpase 'bhasmakavyAdhi vinAzAhArahAnita:' aisA sUcita kiyA gayA hai, jo paryApta nahIM hai| dUsare, yaha bAta bhI kucha asaMgata sI mAlUma hotI hai ki aise guru, snigdha, madhura aura zleSmala gariSTa padArthoMkA itane adhika (pUrNa zatakuMbha jitane ) parimANa meM nitya sevana karane para bhI bhammakAgniko zAMta hone meM chaha mahIne laga gaye hoM / jahA~ taka maiM samajhatA hU~ aura maiMna kucha anubhavI vaidyAMsa bhI isa viSaya meM parAmarza kiyA hai, yaha roga bhojanakI itanI acchI anukUla paristhiti meM adhika dinoM taka nahIM Thahara sakatA, aura na rogakI aisI hAlata me paidalakA itanA lambA safara hI bana sakatA hai / isa liye, ' rAjAvalikathe' meM jo pA~ca dinakI bAta limbI hai vaha kucha asaMgata pratIta nahIM hotii| tIsare, samaMtabhadra ke mukhase unake paricayake jo do kAvya kahalAye gaye haiM ve bilakula ho aprAsaMgika jAna par3ate haiN| prathama to gajAkI ora se usa avasara para vaise praznakA honA hI kucha beDhaMgA mAlUma detA hai - vaha avasara to rAjAkA unake caraNoM meM par3a jAne aura kSamA prArthanA karanekA thA-- dUsare samaMtabhadra, arratri liye Agraha kiye jAnepara, apanA itanA paricaya de bhI cuke the ki ve ' zivopAsaka ' nahIM haiM for ' jinopAsaka ' haiM, phira bhI yadi vizeSa pari Page #175 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 160 ke liye vaise praznakA kiyA jAnA ucita hI mAna liyA jAya to usake uttara meM samantabhadra kI ora se unake pitRkula aura gurukulakA paricaya diye jAne kI athavA adhika se adhika unakI bhasmakavyAdhiko utpatti aura usakI zAMti ke liye unake usa prakAra bhramaNaka kathAst bhI talA denekI jarUrata thI; paraMtu ukta donoM padyoMmeM yaha saba kucha bhI nahIM haina pitRkula athavA gurukulakA koI paricaya hai aura a reasoyAdhika utpatti AdikA hI usameM koI khAsa jikra hai -- donoMmeM spaSTarUpase vAdakI ghoSaNA hai; balki dUsare padya meM to, una sthAnoMkA nAma dete hue jahAM pahale bAdakI bherI bajAI thI, apane ima bhramaNa kA uddezya bhI 'vAda' hI banalAlA gayA hai| pAThaka soceM, kyA samaMtabhadra ke isa bhramaraNakA uddezya 'vAda' thA ? kyA eka pratiSThita vyaktidvArA vinIta mAvase paricayakA prazna pUche jAne para dUsare vyaktikA usake uttara meM lar3ane jhagar3ane ke liye tayyAra honA athavA vAdakI ghoSaNA karanA ziSTatA aura sabhyatAkA vyavahAra kahalA sakatA hai ? aura kyA samaMtabhadra jaise mahAn puruSoMke dvArA aise uttarakI kalpanA kI jA sakatI hai ? kabhI nhiiN| pahale padyakaM caturtha caraNa meM yadi vAda kI ghoSaNA na hotI to vaha padya isa avasara para uttarakA eka aMga banAyA jA sakatA thA; kyoMki usameM aneka sthAnoM para samaMtabhadrake aneka veSa dhAraNa karanekI bAtakA ullekha hai / parantu dUsarA patha to yahA~ para koga aprAsaMgika hI hai-vaha padya to 'karahATaka ' nagara rAjAkI sabhA meM kahA huA padya hai usameM anekAnta [ varSa 4 apane pichale vAdasthAnoMkA paricaya dete hue, sAfa likhA bhI hai ki maiM aba usa karahATaka ( nagara ) ko prApta huA hUM jo bahubhaToMsa yukta hai, vidhAkA utkaTa - sthAna hai aura janAkIrNa hai| aisI hAlata meM pAThaka svayaM samajha sakate haiM ki banArasake rAjAke praznake uttara meM samaMtabhadra se yaha kahalAnA ki aba maiM isa karahATaka nagarameM AyA hUM kitanI be-sira paira kI bAta hai, kitanI bhArI bhUla hai aura usase kathA meM kitanI kRtrimatA zrA jAtI hai| jAna par3atA brahma nemadatta ina donoM purAtana padyoMko kisI taraha kathA meM saMgRhIta karanA cAhate the aura usa saMgrahakI dhuna meM uheM ina padyoMke arthasambandhakA kucha bhI khayAla nahIM rahA / yahI vajaha hai ki ve kathAmeM unako yatheSTa sthAna para dene athavA unheM ThIka taura para saMkalita karane meM kRtakArya nahIM ho sake / unakA isa prasaMga para, 'sphuTaM kAvyadvayaM ceti yogIndraH tamuvAca saH' yaha likhakara ukta payoMkA uddhata karanA kathA ke gaurava aura usakI akRtrimatAko bahuta kucha kama kara detA hai| ina padyoMmeM vAdakI ghoSaNA honese hI aisA mAlUma detA hai ki brahma nemidattane, rAjAmeM jaina dharma kI zraddhA utpanna karAnese pahale, samaMtabhadrakA ekAntavAdiyoMse vAda karAyA hai; anyathA itane bar3e camatkAra ke avasara para usakI koI AvazyakatA nahIM thii| kAMcIke bAda samaMtabhadrakA vaha bhramaNa bhI pahale padya kA lakSya meM rakhakara hI karAyA gayA mAlUma * yaha batalAyA gayA hai ki "kAMcImeM maiM nagnATaka ( digambara sAdhu ) huA, vahA~ merA zarIra malise malina thA; lAmbuza meM pANDupiNDa rUpakA dhAraka ( bhasma ramAe zaivamAdhu ) huA; puNDromeM bauddha bhikSuka huA, dazapura nagarameM mRSTabhoMjI parivrAjaka hunA, aura vArANasI meM zivasamAna ujjvala pANDura zraMgakA dhArI meM tapasvI (zaivasAdhu) hunA hU~; he rAjan maiM jaina nivAdI hU~, jisa kisIkI zakti mujhase vAda karanekI ho vaha sAmane Akara bAda kare / " Page #176 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kiraNa 2] samaMtabhadrakA munijIvana aura ApatkAla hotA hai / yadyapi umameM bhI kucha truTiyA~ haiM-vahA~, kramika honekA ullaMgva bhI nahIM hai; kahA~ kAMcI aura padyAnumAra kAMcIkaM bAda , lAMbuzameM samaMtabhadrake kahA~ uttara baMgAlakA puNDanagara ! puNDasaM vArANasI 'pANDupiNDa ' rUpasaM (zarIgmeM bhamma ramAe hue) nikaTa, vahAM na jAkara ujjainake pAsa 'dazapura' jAnA rahanekA koI ullekha hI nahIM hai, aura na dazapurameM aura phira vApisa vAgaNasI AnA, ye bAteM kramika rahate hue unake mRSTabhojI honekI pratijJAkA hI koI bhramaNako sUcita nahIM krtiiN| merI rAyameM pahalI bAta ullekha hai| paraMtu inheM rahane dIjiye, sabase bar3I bAta hI jyAdA saMbhavanIya mAlUma hotI hai / astu; ina yaha hai ki uma padyameM aisA koI bhI ullekha nahIM hai saba bAtoMko dhyAnameM rakhate hue, brama nemidattakI kathA amasa yaha mAlUma hotA ho ki samaMtabhadra usa samaya ke uma aMzapara sahasA vizvAsa nahIM kiyA jA makanA bhammaka vyAdhirma yukta the athavA bhojanakI yatheSTa jo kAMcIsa banArasa naka bhAjanake liye bhramaNa karane prApti ke liye hI unhoMne ve vaSa dhAraNa kiye the / aura banArasameM bhasmaka vyAdhikI zAMti prAdise bahuna saMbhava hai ki kAMcImeM 'bhammaka' vyAdhikI mambandha rakhatA hai, khAsakara aisI hAlatameM jaba ki zAMtike bAda mamaMtabhadrana kucha ase taka aura bhI gajAvalikathe' mApha naurapara kAMcImeM hI bhammaka punarjinadIkSA dhAraNa karanA ucita na samajhA ho; vyAdhikI zAMti AdikA vidhAna karatI hai aura saMnabalki lage hAthAM zAsanapracArakaM uddezasa, dRmare dharmoM gaNakI paTTAvalI se bhI usakA bahuta kucha samarthana ke Antarika bhadakA acchI tarahase mAlUma karaneke hAtA hai| liye uma taraha para bhramaNa karanA jarUrI anubhava jahA~ taka maiMne ina donoM kathAoMkI jA~ca kI hai kiyA hA aura usI bhramaNakA ukta padyameM ullegya ho; mujha 'gajAvalikathe' meM dI huI mamaMtabhadra kI kathAmeM athavA yaha bhI hAmakatA hai ki ukta padya meM mamaMtabhadrakaM bahuta kucha mvAbhAvikatA mAlUma hotI hai-maNuvakanigraMthamunijIvanama pahala kI kucha ghaTanAoMkA ullegya halli prAmameM tapazcaraNa karate hue bhasmaka vyAdhikA hA jinakA itihAsa nahIM milanA aura isa liya jina utpanna honA, usakI ni:pratIkArAvasthAko dekhakara para koI vizeSa gaya kAyama nahIM kI jA mktii| padyame kimI kramika bhramaNakA athavA ghaTanAoMka samaMtabhadrakA gurusa sallegvanA vratakI prArthanA karanA, *kucha jaina vidvAnAMne isa padyakA artha dete hue 'malamalina gurukA prArthanAko asvIkAra karate hue muniveSa chor3ane nanurlAmbuze pANDupiNDaH' padAkA kucha bhI artha na dekara aura gagApazAMti ke pazAna punarjinadIkSA dhAraNa karane usake sthAnameM 'zarIrameM roga honese' aimA eka khaMDavAkya kI preraNA karanA, 'bhImaliMga' nAmaka zivAlayakA diyA hai; jo ThIka nahIM hai / ima padyameM eka sthAnapara aura usameM pratidina 12 khaMDuga parimANa taMDulAnake 'pANDupiNDaH' aura dUsare para 'pANDurAgaH' pada Aye haiM jo viniyogakA ullegya, zivakoTi rAjAko AzIrvAda donoM eka hI arthake vAcaka haiM aura unase yaha spaSTa hai ki dekara usake dharmakRtyoMkA pUchanA, kramazaH bhojanakA samantabhadrane jo veSa vArANasImeM dhAraNa kiyA hai vahI lAmbuzameM bhI dhAraNa kiyA thaa| harSakA viSaya hai ki una adhika adhika bacanA, upamargakA anubhava hone hI lekhakoMmeMse pradhAna legvakane mere likhane para apanI usa umakI nivRttiparyanta mamamta AhAra-pAnAdikakA bhUlako svIkAra kiyA hai aura use apanI usa bhamayakI tyAga karake samantabhadrakA pahale nahI jinamtunimeM lIna bhUla mAnA hai| honA, caMdraprabhakI stutike bAda zeSa tIrthakagekI stuni Page #177 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 162 bhI karate rahanA, mahAvIra bhagavAn kI stuti kI samApti para caraNoM meM par3e hue rAjA aura usake choTe bhAI ko AzIrvAda dekara unheM maddharmakA vistRta svarUpa batalAnA, rAjAke putra 'zrIkaMTha' kA nAmollekha, rAjA ke bhAI 'zivAyana' kA bhI rAjAke sAtha dIkSA lenA, aura samaMtabhadra kI ora se bhImaliMga nAmaka mahAdeva ke viSaya meM eka zabda bho avinaya yA apamAnakA na kahA jAnA, ye saba bAteM, jo nemidatta kI kathAmeM nahIM haiM, hama kathAkI svAbhAvikatAko bahuta kucha bar3hA detI haiM / pratyuta isake, nemidattakI kathAse kRtrimatAkI bahuta kucha gaMdha AtI hai, jisakA kitanA hI paricaya Upara diyA jA cukA hai| isake sivAya, rAjAkA namaskAra ke liye Agraha, samannabhadrakA uttara, aura agale dina namaskAra karanekA bAdA, ityAdi bAteM bhI usakI kucha aisI hI haiM jo jIko nahIM lagatIM aura Apatti ke yogya jAna par3atI hai / nemidanta kI isa kathAparase hI kucha vidvAnoMkA yaha snayAla hogayA thA ki isameM jinabimbakaM prakaTa honekI jo bAta kahI gaI hai vaha bhI zAyada kRtrima hI hai aura vaha prabhAva carita' meM dI huI 'siddhasena divAkara' kI kathAme, kucha parivartana ke mAtha le lI gaI jAna par3atI hai-usameM bhI stuti par3hate hue isI are pArzvanAthakA bimba prakaTa hone kI bAta limbI hai| parantu unakA vaha sqhayAla rAlata thA aura usakA niramana zravaNabelagola ke uma malliSeNaprazasti nAmaka zilAlekha meM bhale prakAra ho jAtA hai, jisakA 'baMdyo bhasmaka' nAmakA prakRta padma Upara ( vR052 para) uddhRta kiyA jA cukA hai aura jo ukta prabhAvaka caritase 159 varSa pahilekA likhA huA hai - prabhAvakaaftaar nirmANakAla vi0 saM0 1334 hai aura anekAnta [ varSa 4 lilAlekha zaka saMvat 1050 ( vi0 saM0 1985) kA likhA huA hai| isase spaSTa hai ki caMdraprabha-bimbake prakaTa hone kI bAta ukta kathA paraseM nahIM lI gaI balki vaha samaMtabhadrakI kathAse khAsa taura para sambandha rakhatI hai| dUsare, eka prakAra kI ghaTanAkA do sthAnoM para honA koI asvAbhAvika bhI nahIM hai| hA~, yaha hA sakatA hai ki namaskAra ke liye Agraha A dakI bAta ukta kathA parase le lI gaI ho / kyoMki rAjAvalikathe AdimaM usakA koI samarthana nahIM hotA, aura na samantabhadrakaM sambandhameM vaha kucha yuktiyukta / hI pratIta hotI hai| inhIM saba kAraNoMse merA yaha kahanA hai ki brahma na 'madattane 'zivakoTi' ko jo vArANasI kA rAjA likhA hai vaha kucha ThIka pratIta nahIM honA; usake astitvakI sambhAvanA adhikatara kAMcIkI ora hI pAI jAtI hai, jo samantabhadrake nivAsAdikA pradhAna pradeza rahA hai / astu / zivakoTinaM samantabhadrakA ziSya honepara kyA kyA kArya kiye aura kauna kaunase graMthoMkI racanA kI, yaha saba eka judA hI viSaya hai jo khAma zivakoTi AcArya ke caritra athavA itihAsa se sambandha rakhatA hai, aura isa liye maiM yahAM para usakI koI vizeSa carcA karanA ucita nahIM samajhatA / * yadi prabhAcandrabhaTTArakakA gadya kathAkoza, jisake zrAdhAra para nemidattane apane kathAkozakI racanA kI hai, 'prabhAvakacarita' se pahalekA banA huA hai to yaha bhI ho sakatA hai ki usapara se hI prabhAvacaritame yaha bAta le lI gaI ho / parantu sAhityakI ekatAdi kucha vizeSa pramANoke binA donoM hI ke sambandha meM yaha koI lAz2imI bAta nahIM hai ki ekane dUsarekI nakala hI kI ho; kyoMki eka prakArake vicAroMkA do granthakarttA ke hRdayameM udaya honA bhI koI asaMbhava nahIM hai| Page #178 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kiraNa 2] samaMtabhadrakA munijIvana aura bhApatkola 'zivakoTi' aura 'zivAyana' ke sivAya samaMtabhadra vidyAke prAcArya-honA bhI sUcita kiyA hai / ke aura bhI bahuta se ziSya rahe hoMge, isameM sandeha isIse eDavarDa rAisa sAhaba bhI likhate haiMnahIM hai paranta unake nAmATikApIkApanA It is told of him that in early life he (Samantabhadra) performed severe penance, nahIM canA, aura isa liye abhI hameM ina do pradhAna and on account of a depressing disease was ziSyoMke nAmoM para hI saMtoSa karanA hogaa| about to make the vow of Sallekhana, or starvation; but was dissuaded by his guru, who foresaw that he would be a great pillar samantabhadrakaM zarIrameM 'bhasmaka' vya dhikI utpatti of the Jain faith. kima samaya athavA unakI kisa avasthAmeM huI, yaha arthAta-mamantabhadrakI bAbata yaha kahA gayA hai jAnanakA yadyapi kAI yatheSTa sAdhana nahIM hai, phira bhI ki unhoMne apane jIvana (munijIvana) kI prathamAvasthA meM ghora tapazcaraNa kiyA thA, aura eka avapIDaka yA itanA parUra kahA jA sakatA hai ki vaha mamaya, jaba apakarSaka gaMgake kAraNa ve mallekhanAvrata dhAraNa karana ki unake guru bhI maujUda ye, unakI yuvAvasthAkA hI hIkA the ki unake gurune, yaha dekhakara ki ve jainadharma unakA bahatasA utkarSa, unake dvAga lokahitakA ke eka bahata baDe stambha hone vAle haiM. cAheM vaisA bahuta kucha sAdhana, syAdvAdatIrthaka prabhAvakA vistAra aura karanese roka diyaa| isa prakAra yaha mvAmI samantabhadrakI bhasmakajainazAsanakA advitIya pracAra, yaha saba usake bAda hI . tyAdhi aura usakI pratikriyA evaM zAnti AdikI huA jAna par3atA hai / 'rAjAvalikathe' meM naparka prabhAva ghaTanAkA pariziSTarUpameM kucha samarthana aura vivecana hai| saM unheM 'cAraNaRddhi' kI prApti hAnA, aura unake - * 'zrA bhAvi nIrthakaran apya samantabhadrasvAmigalu punaHkSedvArA ratnakaraMDaka' A da graMthoMkA gcA jAnA bhI goNDu tapassAmarthyadi caturaMgula-cAraNatvamaM paDedu ratnakarapunardIkSAke bAda hI likhA hai / mAtha hI, isI avasara NDakAdijinAgamapurANamaM peli syAdvAda-vAdinal zrAgi para unakA khAsa taura para 'syAdvAda-vAdI'-syAdvAda- samAdhiy aoDedaru / ' " vaha bar3A mukhI hai jise na to gata kala para bekalI hai aura na prAgata kamA para manacalI hai|" "vicAra karane para yahI anubhava hotA hai ki manuSyakI gati sukha ( bhoga ) kI ora nahIM, kintu jJAnakI ora hai|" "apane kArya meM jAgrata rahane aura yathAzakti uma karate rahanese manuSya santoSa pA sakatA hai|" ___"jo kucha bAhyajagatameM rahaneke liye atyAvazyaka hai, usIkI lapeTameM par3e rahanA mAnava-jIvanakA dharma nahIM hai|" "manuSyako apane pratibanase bhI kaThora homA cAhiye parantu auroM ke prati mhiiN|" "bhUla cUka, hAni, kaSTa prAdike bIca hokara manuSya pUrNatAke mArgameM Age bar3hatA hai|" ___" umatikA artha yaha hai ki jo prAvazyaka hai, usIkA grahaNa kiyA jAya aura anAvazyakakA tyaag|" ___ " niyamapUrvaka kAma karo, parantu niyama viveka pUrvaka banAyo / anyathA. pariNAma yaha hogA ki tuma niyamake liye bana jaanoge|" -vicArapuSpAMdyAna Page #179 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 164 anekAnta [varSa 4 puNya-pApakA yaha hai paricaya ! kintu puNya, svAtaMtra-saukhyakApApa, sadA kaoNpA karatA hai ___karatA hai anubhava, AliMgana !! aura puNya, rahatA hai nirbhaya !! " puNya-pApa eka zabdameM-puNya vijaya hai, puNya-pApakA yaha hai paricaya !! aura pApa hai, ghora-parAjaya pApa, dIna-duHkhita-malIna-sA puNya-pApakA yaha hai paricaya ! ___rahatA hai, le maunAlambana ! xxx puNya, teja-maya ha~sate-ha~sate-- pApa, ThokareM khAnA phiratA, karatA hai samva-jIvana-yApana !! rotA hai, hokara apamAnita ! kintu sage bhAI haiM donoM-- donoMkA abhinna hai prAlaya ! puNya, dulAra-pyArakI godIpuNya-pApakA yaha hai paricaya !! meM palakara hotA hai vikasita !! xxx zrI 'bhagavat' jaina pApa, nirAzAkI rajanI hai, pApa, gulAmIkI kaTutAkA puNya, saphala prAzAkA abhinaya !! karatA rahatA hai prAsvAdana ! yaha hai puNya-pApakA paricaya !! haldI ghATI 3 - - - - - - mA~, tapasvinI ! haldIghATI! kyoM udAsa ho mana meM ? prAMka cukI kyA mahA-samarakA-- rakta - citra jIvanameM ? bhaMga karo apanI nIravatA, anubhava kucha batalAo ! vIrocita kartagya sumAkara, hameM sa-zakta banAyo !! dekha cukI ho tuma vIroMkeuSNa . raktakI dhAreM ! sammukhatI to nahA rahI thIMzoNitase talavAre !! tumane dekhA hai svadeza paraapane prANa caDhAte ! jIvana - maraNa - samasyAkA tAttvika svarUpa samajhAte !! tumheM yAda hai balivedI paraprANa car3hA praNa pAlA ! isI zUnyameM kabhI jalI thImAz2AdI kI jvAlA !! tIrtharUpa ho vIra * narokojAgRti . dIpa saMjoe ! yahAM prakhaNDa samAdhi lagAkara, deza bhakta haiM soe !! bhI 'bhagavata jaina Page #180 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vivAha kaba kiyA jAya? ( lekhikA-zrIlalitAkumArI pATaNI 'viduSI', prabhAkara ) vivAha kara kiyA jAya yaha eka aisA prazna hai jisakA pani hama unakI upekSA kara baiTheMge to nAcita vivAhakA haraeka vyaktike lie eka-sA uttara nahIM ho sakatA / kAraNa phala bhI hameM kaTu hI milegA, madhura nhiiN| isa liye vivAhake kauna vyakti kisa samaya vivAhake uttaradAyitvako melanekI liye avasthA krama sambandhI matase yahI artha grahaNa karanA cAhiye ki 15 varSase pahale siyoMko aura 20 varSame pahale sAmarthya rakha sakatA hai, yaha usakI apanI paristhitike Upara nirbhara hai| kucha vidvAn vivAha ke bAreM vaya-sambandhI samasyA puruSoMko bhUlakara bhI vivAhakSetrameM kAma nahIM uThAnA cAhiye / varanA ve apane sundara bhaviSya-jIvanako jAna-bUmakara kA samAdhAna karaneke liye strI aura puruSa donoMkI eka unna barabAda kara deMge aura isa alabhya-manuSya-paryAyako anAyAma nizcita karate haiM jo unake liye vivAhakA upayukta samaya hI kho vaige| dekhanA cAhiye ki vivAhake avasthAkrama kahA jAtA hai| kintu usa unakI avadhi meM bhI garama ghora sambandhI isa matakA hamAre samAja meM kahAM taka pAdara hai ? ThaNDe jalavAyu tathA sAmAjika vAtAvaraNakI bhinnatAme yaha to prasanatAkI bAta hai ki "prapTavarSA bhavenagaurI navasthAna va samAja bhedake anusAra pharka ho jAtA hai| aisA mAnA vAva rohiNI" aisI mAnyatAe~ samAjakaM mamajhadAra aura jAtA hai ki jo deza zItapradhAna haiM unameM rahane vAle khI- baddhimAna logoMkI dRSTi meM prabaheya samajhI jAne lagI haiM aura puruSoM kI apekSA uSNa dezoM meM rahane vAle sI-puruSoMko aisI mAnyatAoM ke viruddha samAja-hita-cintaka loga pAndolana vivAha-vaya yAnI yuvAvasthA samayase kucha pahale hI prApta ho bhI khUba kara rahe haiM tathA una aAndolanoMmeM thor3I-bahuta saphajAtI hai| phira bhI samAja-vijJAnake vidvAn vartamAna samayameM latA bhI milI hai| una AndolanoM ke kAraNa hI bAla-vivAha sAmAnya taurapara svIke liye vivAha kAla 14-16 aura puruSa kI baDhatI huIbAkI aora briTiza gavarnameMTakA bhI dhyAna ke lie:0-25 varSakI avasthA mAnate haiN| vivAhakA yaha prAkarSita ho aura umako rokanekI AvazyakatA sarakArane samaya nirdhArita karanemeM kevala svAsthya aura zArIrika saGgaThana mahasUma kI / phalamvarUpa zAradA ekTa pAma kiyA gayA aura ko mahatva diyA gayA hai| isameM strI aura puruSoMkI vaiyaktika usake anusAra aMgrejI halakoMmeM 14 varSase pahale kisI bhI paristhitiyoM aura vizeSa avasthAoMkI bhora vicAra nahIM bAlikA aura 18 varSame pahale kisI bhI bAlakakA vivAha kiyA gyaa| kAraNa vyaktigata paristhiti haraeka vyaktikI nahIM kiyA jA sakatA / kintu kheda hai ki una pAmdolanoMkA bhitra-bhinna hotI hai aura usake anusAra unake liye vivAhakI dezI rAjyoM aura gvAmakara hamAre rAjapUtAnemeM abhI taka yathaSTa avasthA bhI mila hI honA caahiye| kahanekA matalaba yaha phala nahIM huaa| kAraNa yahI hai ki abhI taka idhara hamAre hai ki" aura 20 varSakI avasthA prApta honepara sI-puruSa samAjameM prazikSA caura prajJAnakA vistAra khUba hai aura vaha yena kena prakAreNa apanA vivAha racA hI DAge isa manase yaha uparAnI sAniyoM aura karIniyoMke jarA bhI khilApha jAne prAjJA nahIM mila jAtI hai| hameM hamArI kucha aura paristhi- rokatA hai| phalasvarUpa hara mAla hajAroM hI bAla-vivAhake tiyoM, yogyatAmoM aura pravasthAnoMpara bhI vicAra karanA pdd'egaa| udAharaNa hamAre prAna aura samAjameM raSTigocara ho / Page #181 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 166 anekAnta [varSa 4 zaharoM meM aura vizeSakara zikSita jAtiyoM meM to phira bhI inakA logoMko bAla-vivAhase hone vAlI hAniyoMko samajhAve aura pracAra kama ho rahA hai| kintu gAMvoM meM aura prazikSita vargameM unake jame hue saMskAroMko dUra kare / abhI taka bAla-vivAhakA boradorA jyoMkA tyoM hai| usameM maiM una mAtA-pitAoMkI aklamandI aura hoziyArIkI abhI taka koI kamI nahIM dikhakhAI detii| kahIM-kahIM to kitanI adhika tArIfa (?) kaheM, jo apanI prabodha bAlikAkA bAja-vivAhake atyanta dayadrAvaka aura pAzcarya paidA karane chuTapana meM hI byAha kara Apa apanI jimmevArIse barI ho jAte vAle zya dekhane ko milate haiN| pAThaka par3hakara hairAna hoMge ki hai aura usa garIba kanyAko vivAhakI bhayaMkara ulajhanameM hamAre dezameM lAkhoM vidhavAyeM to aisI haiM jinakI una sa paTaka dete haiM tathA apane bAlU renameM khelane vAle sarala hRdaya varSame bhI kama hai| saiMkar3oM vidhavAyeM aisI haiM jinakI umra pAMca ke liye apane gharake mAMganameM svachanda vRttise khelane-kUdane varSase bhI kama hai| kucha jAtiyAM aura varga aise bhI haiM jinameM vAlI bAlikAko duniyA bharakI lAja aura zarmake rUpameM lA eka eka varSa aura do-do tIna-tIna varSake dudhamuhe bacce- chor3ate haiM tathA jalda hI do sukumAra-hadayoMke bigazaka aura badhiyoMkI zAdiyAM ( ? ) (aphasosa ! mujhe to aisI zAdiyoM- beDhaMge pratibandhake phalasvarUpa pautrakA muMha dekhanekI viSabharI ko zAdI kahate hue bhI lajjA mAlUma hotI hai) karadI jAtI pAzA lagAye rahate haiN| maiM nahIM soca sakatI ki jo baalkhaiN| inheM hama dezako va samAjako gahare kuemeM dhakkA dekara bAlikAe~ vivAhake arthako kataI nahIM samajhate aura vivAhaDhakela dene vAlI kuprathAoM ke atirikta aura kucha kahanekA kI jummevArIko saMbhAlaneke liye raMcamAtra bhI sAmarthya nahIM sAhasa kareMge to vaha hamArA dusmAhama hI hogaa| aura to rakha sakate, unake galemeM vivAhakA DarAvanA Dhola DAlakara aura hamAre samAjameM aise udAharaNa bhI pApa dekhate aura unake mAtA-pitA unase kisa pUrva janmakI duzmanI nikAlate sunane hoMge ki Aja do mAtAoMke biskula navajAta zizuoM haiN| yAda rakhiye, aise mAtA-pitA daraasala apane mAtRtvake kA goda hI goda meM bar3I dhUmadhAmake sAtha vivAha ho gayA kartagyapara kora kuThArAghAta karate haiM aura unako apane isa aura usameM bar3I zAnadAra parAta sajakara AI / aisA mAlUma kartagyaghAtakA avazya hI kabhI na kabhI javAba denA pdd'egaa| hotA thA ki eka sazaba raunA saikar3oM bAMke sipAhiyoMkI unako samajha lenA cAhiye ki apanI santAnako bacapanameM hI saMkhyAmeM kisI dezakI rAjyalakSmIko lUTane bhAI ho| (zAyada vivAhakA ghuna lagAkara ve usakA dhulA-dhulAkara sarvanAza yaha do prabodha-samaya bAlaka-bAlikAoMke svarNamaya jIvana karanA cAhate haiN| bAla-vivAha samAjake liye eka prANaasmIko lUTane calI thI) vivAhameM gaI ThAThakI jImaNavAra nAzaka jahara hai isameM socane aura tarka karanekI koI gujAhuI aura julUsIma prAtizabAjIkI khUba hI thama rhii| zanahIM hai| jo isameM bhI taka karanekA dussAhasa kare to aisI avasthAmeM yaha mAnanA hI par3egA ki samAja meM samajhiye vaha parale darajekA yA to haThI hai yA mUrkha hai| behada bAlavivAhakA dauradorA abhI bahuta adhika hai aura use naSTa aphasosa aura duHkhakA viSaya hai ki zIpravodha jaise kucha karane ke liye jitanA adhika prayatna kiyA Apa bhotA hai| prAcIna graMthoMkI zaraNa lekara kucha sAmayika vidvAn paNDita ina vivAhoMkI tAdAdako kama karane aura dhIre-dhIre samUla bhI bAlavivAhakI himAyata kara apane deza hamAjako rasAnaSTa karane ke liye aisI sabhA-samitiyoMkI bahuta adhika talameM pahu~cAnese nahIM hicakate / mahaz2a ve kucha ajJAnI aura mAle-muharoM meM mAraThI seTha sAhakAroM kI mUThI zAmadake bazameM pAkara hI Page #182 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kiraNa 2] vivAha kara kiyA jAya 167 apanI vidvattA durupayoga kara baiThate haiN| pArthika pra. mekanAmIke U~ce bhAsamAnakI ora le jAyaMge ? menAmI aura svAyoMke lie samAja ahitakara aura ninya siddhAntoMkA badanAmIkA sambandha vivAha kara dene yA na kara denesa babaI pracAra karanA bAstabameM vidvAn puruSoMko zobhA nahIM detA hai| nahIM hai ki mAre gaye aura bure pAcaraNase hai| bacapana meM dezake sudhAraka vidvAnoMko cAhie ki ve bAlaka-bAlikAoM ke bAre hue komana harapa bAlaka-bAlikAoMse saMvama aura jIvanako barabAra karane vAle aise hidAntoMkA pracAra na hone sadAcArakI bhAzA rakhanA sApase amRta ugavanekI bANA meM aura samAjako patanake mArgameM jAneme racAveM / bAlavivAha rakhanA hai| hama phodeke mavAdako pAne kI koziza kyoM karate samAjake liye ahitakara nahIM hai yaha kisI bhI yukti aura hai usako nikAlane kI ceSTA kyoM nahIM kareM ? jaba kamavAva tarkase sAbita nahIM ho sktaa| jina bAlaka-bAlikAoMke nahIM nikalegA varga miTanA asambhava hai| sacAI aura sadAjIvanakI kalI khilatI bhI nahIM hai ki vaha vivAha rUpI teja cArakI sthitike lie hama hamAre gharoMkA aura samAjakA patAchurIme kATa dI jAtI hai| jo buddhihIna loga anAja pAyA varaNa zuddha aura sApha rakkheM, sadAcArakI zikSAkA pracAra kareM, bhI nahIM, aura khetako kATa lenekI manzA rakhate haiM, phala pakA bAlaka-bAlikAoM ko prasayamakI kuzikSAsa bacAye aura sadAbhI nahIM, aura use darakhtase tor3a lenA cAhate haiM, maMjarI cArakI ora agrasara honekA upadeza / galatiyoMko vivAha bhAnese pahile hI phUla saurabhakI prAzA rakhate haiM, makAna khar3A kI prAimeM vipAkara rakhane aura bar3hAne meM kaunasI buddhimAnI hai ? honeke pahale hI, usameM rahanekA sukha-svapna dekhate haiM, ve hI buddhimAnI isameM hai ki galatI ho hI nahIM aura yadi hogaI apane saccoMkA bacapana meM vyAhakara eka svargIya-sukha lUTanA hai to bhaviSyameM saceta rahA jaay| eka galatIko chipAne ke cAhate haiN| samajha nahIM pAtA ki jIvanakI zurudhAta honeke lie galatiyoM ke mamudra meM kyoM kara pareM isalie ki bAjAra pahale hI unake upara vivAhakA bhArI boka rakhakara unake hokara galatiyoMse aThakheliyAM karate rahe? corI to kareM jIvanako ve kyoM nahIM phalane-phUlane denA cAhate ? kyoM ve lekina andheremeM kareM, ujAle meM nahIM ? aphamoma ! unake durzabha aura mAnandamaya vidyArthI jIvanako kucala denA aura phira ekakI badanAmIkA phala samAjake saba stambhoM cAhate haiM aura kyoM una svachanda vihArI murArike samavayaska ko kyoM mila ! eka badanAmIme bacaneke liye hajAroM bAlakabAlaka-bAlikAoMko vivAhakI baMdherI koTharImeM loheke bAlikAoMkA amUlya jIvana kyoM barabAda kiyA jAya ! kivAdoMse banda kara denA cAhate haiM, aura aisA kara kaunamA agara gharake kisI eka konemeM prAgakI cinagArI sulaga gaI praukika sukha dekhanA pasanda karate haiN| haino umako bar3hane se rokanA cAhie na ki gharabharameM bhAgakI bahutame loga kahate haiM ki jazna vivAha na karaneke kAraNa lapaTeM lagAdI laaeN| jina bAlaka-bAlikAoMkA samayame aAjakala ke lar3ake-sabakI bigar3a jAte haiM aura samAjameM bada- pahale hI brahmacarya bhaMga ho jAtA hai, cAhe vaha vivAhakI nAmI honekA Dara rahatA hai isaliye samAja aura hamAre gharoMkI viDambanAke prAimeM humA ho yA vivAha ke pahale humA ho, bAja rakhane ke lie lar3akiyoMkA to vivAha vasa-gyAraha varSakI durAcAra hI hai| bhale hI una donoM meM samAja kAnUnakI raSTi avasthA taka kara hI denA caahie| aisA karane vAloMko se eka pApa na ho aura eka pApa ho kintu Izvara aura nyAya vicAranA cAhie ki bar3akiyoMkA jala vivAha karake kI raSTimeM ve donoM hI ekase pApa hai aura usI pApake phalase samAjako bhora ina cUne miTTI dharoMko kisa prazaMsA aura Aja hamArA samAjarUpI zarIra gaNita kor3akI pise Page #183 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 168 anekAnta [varSa 4 myathita dhaura duHkhita manuSyakI taraha jarjarita ho rahA hai| bala-hIna santAne paidA hone lagatI haiM, kAraNa bAla-dampatiyoM isalie bAlaka-bAlikAoMkA asamayameM vivAha kara samAja- ke jo santAne hoMgI ke nirbala aura ayogya hI hogI / ko badanAma honese bacAnekI bhAvanA rakhanA mahAn mUrkhatA samAjakA bhaviSya uttama santatipara hI hai| jaba vahI ThIka hai| cAhe hama kisI bhI dRSTi se vicAra kareM, bAla-vivAha hara na hogI to usakA patana avazyambhAvI hai aura sacca dekhiye samaya aura hara hAlatameM anucita hI hai| to yahI Aja kala ho rahA hai| agara hama apane jJAna netrako cAroM ora phailAkara dekheMge ataH choTI avasthAmeM vivAha karanA vyakti aura samAja to mAlUma hogA ki asamayameM kie gae vivAhakA pariNAma donoM hI ke liye ahitakara hai aura tadanusAra kamase kama vyakti aura samAja donoM hI ke lie bhayaMkara hotA hai| sarva- 15 varSake pahale bAlikAoMkA aura 20 varSake pahale prathama bAlaka-bAlikAoM ke svAsthya aura zarIrapara isakA bAlakoMkA vivAha bhUlakara bhI nahIM karanA caahie| ghAtaka prabhAva hotA hai| zarIra bImAriyoMkA ghara ho jAtA isa avasthA kramake siddhAntake uparAnta bhI hara eka hai| mugdha udAsa aura phIkA dikhalAI par3atA hai| kisI bhI vyakti yaha dekhe ki prAyA vaha vivAhakI jummevArIko saMbhAkAmake karanemeM tabiyata nahIM lagatI hai| cAroM ora nirAzA laneke liye pUrNataH samartha ho sakegA yA nhiiN| mAna lIjiye aura baMdhakAra hI andhakAra dikhalAI detA hai| jahAM yauvanakI eka puruSa kisI saMkrAmaka rogame bImAra hai to use bhUlakara umaMga aura sphUrti honI cAhie vahAM udAsI aura bhAlasya- bhI eka bAlikAkA jIvana khataremeM nahIM DAlanA cAhie / kA kAjA ho jAtA hai| sArI zakti nicor3akara nikAla lI isI taraha yadi koI strI bhI aisI hI bImArImeM pha~sI ho to jAnI hai aura usakI jagaha nirbalatA aura nAtAkatIkA use kisIke gRhastha jIvanako duHkhita nahIM karanA cAhie / sAmrAjya chAyA rahatA hai| becArI va noMkI hAlata to aura jo svI vivAha kare use yaha mI dekhanA cAhiye ki gRhasthAzrama bhI nayanIya ho jAtI hai| 15-16 varSakI avasthA taka to ke uttaradAyitvako melaneke liye vaha kahAM taka samartha hai ? unake sAmane do-do tIna-tIna bacce khelane lagate haiN| jima puruSoMko yaha dekhanA cAhiye ki ve gRhasthIke gvarcakA bhAra avasthAmai unako apane zarIrakI bhI sudha nahIM hotI hai, uThAne meM kahAM taka samartha ho sakeMge? aisA dekhA gayA hai ki usameM baccoMke bomame ve aisI daba jAtI haiM ki phira janma jina logoMke pAsa apanI AjIvikAkA kucha bhI sAdhana nahIM bhara rakhI hI rahatI hai| isake atirikta tapedika, pradara mAdi hai unhoMne vivAha karake apane aura apanI strI donoM hI kA bhayAnaka bImAriyoMkI zikAra ho jAtI haiN| isI taraha jina jIvana naSTa kara diyA hai| kabhI-kabhI to aise asaphala kI bacapanameM zAdI ho jAtI hai unakI zikSAkA krama bhaMga ho dampatiyoMke jahara khAkara mara jAne takake samAcAra sunanemeM jAtA hai aura ve usa zikSA nahIM grahaNa kara skte| yahAM pAte haiN| vivAha koI itanI z2arUrI cIja nahIM hai jo apanI taka ki puruSa-vidyArthI apanI bhAjIvikA ralAne yogya zikSA vyaktigata paristhitiyoMke uparAnta bhI kiyA hI jaaye| se bhI vaMcita kara diye Ate haiM aura chAtrAe~ apanI gRhasthI hamAre samAjameM eka bAta yaha bhI dekhI jAtI hai ki ko sucArurUpase calAnekI zikSA bhI prAkSa kie binA raha raha paraSoMke liye to phira bhI biga myAhe raha jAnA khogoMkI jAtI haiN| iSTimeM paTakatA nahIM hai kintu avivAhita bahane athavA mAmAjika raSTine vicAra kareM to samAjameM ayogya aura vilambame vivAha karane vAlI bahaneM unakI maz2age meM bahuta Page #184 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kiraNa 2] vivAha kaba kiyA jAya 166 adhika svaTakatI haiN| ve jaba aisI kisI bhI bahanako dekhate AdinAtha purANako par3hane vAle jAnate haiM ki bhagavAn prAdihai to bar3A Azcarya prakaTa karate haiM aura usakI bar3I-bar3I nAthakI muputriyoMne avivAhita jIvana hI pasanda kiyA aura TIkA TippaNiyAM hone laga jAtI haiN| maiMne bahuta-mI bahanoMko ve vivAha bandhanameM nahIM phaMsI / yaha ThIka hai ki eka sambe dekhA hai jo janmabhara avivAhita raha kara samAja va dezakI samayase samAjameM lar3akiyoMke avivAhita rahanekI cAla nahIM sevA karanA cAhatI haiM. lekina samAjake loga ummakI tarapha rahI hai, lekina yadi koI bahana vartamAna samayameM bhI janmabhara aMgulI uThAkara use jabaradastI byAhake anAvazyaka phandemeM avivAhita rahanA cAhe to samAjako isameM koI umra nahIM phAMsa dete haiM aura jo apane kisI uddezyakI siddhike liye honA cAhiye balki usako protsAhana dekara aisA bhAdarza derase vivAha karanA cAheM, unako jaldI hI vivAha ke baMdhana jArI rakhaneke liye anya bahanoMke hRdayameM bhI utsAha paidA meM bAMdha dete haiN| aura to aura aisI bahanoM ke sambandhame nAnA karanA caahie| mahilAoMke avivAhita raha kara prAdarza tarahake vAhiyAta zabda kahe jAte haiM jo vAstavameM samAja aura jIvana vyatIta karanakA koI bhI zAya, smRti yA sUtra virodha umameM rahane vAle logoMke budra aura kutsita hRdayakA prati- nahIM karanA hai| aisI hAlatameM yadi mahilAe~ bhI avivAhita bimba haiN| kahate haiM avivAhita rahakara Adarza jIvana vyatIta jIvana vyatIta kareM to koI bejA nahIM hai| hama dekhate haiM ki karanA prAcIna prAcAryoM ne manuSyajIvanakI saphalatA batalAI hamAre samAja meM aura dezameM koI biralA hI yugala aisA hogA hai to phira aisI saphalatA puruSa hI prApta kara sakate haiM striyAM jo sacamuca vivAhakA madhura aura vAstavika phala prApta karatA kyoM nahIM kara sakatI ? puruSoMke sambandhameM bhI yaha dekhanemeM ho varanA hara jagaha usakI kaTutAe~ hI naz2ara mAtI haiN| pAyA hai ki jo puruSa vivAhita nahIM hote haiM ve samAjakI isakA eka mAtra kAraNa yahI hai ki kisI bhI yuganakA vivAha naz2aroM meM kucha halake darje ke samajhe jAte haiN| agara koI 20, hote samaya isa bAtako kataI bhulA diyA jAtA hai ki prAyA 25 varSakA yuvaka kimIke sAtha bAtacItake samparka meM prAtA use vivAhakI AvazyakatA bhI hai yA nahIM athavA vaha isakI hai to usase sAdhAraNa nAma gAMva Adi pUchaneke bAda yaha yogyatA bhI rakhatA hai yA nhiiN| aimI hAlanameM samAjako savAla hotA hai ki ApakA vivAha kahAM huA ? yadi isa cAhiyaM ki avivAhita rahane athavA vilambase vivAha karane mavAlakA javAba pUchane vAleko inkArIke rUpameM milatA hai kI strI-puruSoMkI svatantra icchAmeM koI pratibandha na lagAe to tatkSaNa hI vipakSI puruSake hRdayameM usake prati kucha kama aura unako anAvazyaka tathA unakI paristhitiyoMse mela nahIM z2ora khyAlAta paidA ho jAte haiN| yaha vAtAvaraNa hamAre hI khAne vAle vivAhake sambandhameM par3ane ke liye kabhI vivaza na dezameM hai varanA aura vilAyatoMmeM hajAroM hI strI-puruSa apanI kare / aura hara eka vyaktiko bhI cAhiye ki vaha svayaM bhI paristhitiyoMke anumAra janmabhara avivAhita rahakara Adarza jIvana vyatIta karate haiM aura hajAroM hI strI-puruSa bar3I se bar3I apane / apane liye vivAhakI pUrNa AvazyakatA mahasUsa kara tathA apane cAroM taraphrakI paristhitiyoMkA khUba avalokanakara vivAha avasthAmeM, jaba ve apane lie vAstavameM vivAhakI bhAvazyakatA mahasUsa karate haiM, vivAha karate haiN| yahI kyoM ? purANoM meM ke liye kadama uThAve / vivAha kara kiyA jAya, isakA ekato Apa aise hajAroM strI-puruSoMke udAharaNa dekheMge jinhoMne mAtra uttara yahI saMgata hosakatA hai aura aisI sthitimeM kiyA janmabhA avivAhita rahakara prAdarza jIvana vyatIta kiyaa| huA vivAha hI madhura aura uttama phala pradAna kara sakatA hai| Page #185 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 'munisuvratakAvya' ke kucha manohara padya (lekhaka-paM0 sumeracaMdra jaina divAkara, nyAyatIrtha, zAstrI, B. A. LL. B.) -**NE NEHAFsaMskRta sAhityodyAnakI zobhA nirAlI hai, bahuta thor3A jaina sAhitya logoMke dRSTigocara huA usake ramaNIya puSpoMkI sundaratA, aura hai| udgha racanAe~ to abhI aprakAzita dazAmeM haiN| lokottara saurabha kI chaTA kabhI bhI kama na hokara mahAkavi vAdIbhasiMhake zabdoMmeM 'amRtakI eka ghUTa avinAzI-sI pratIta hotI hai / Aja jo vizAla bhI pUrNa AnaMda detI hai / isI bhAMti upalabdha aura saMskRta-sAhitya prakAzameM AyA hai, usako dekhakara prakAzameM Ae alpa jaina sAhityako dekhakara bhI vizvake vidvAna saMskRta bhASAko bahuta mahatvapUrNa aneka vizruta vidvAn AzcaryameM haiM / udAracetA DA. samajhane lage haiN| Aja adhika mAtrAmeM ajaina logoM harTala to yaha likhate haiMke nimittase jainetara racanAe~ prakAzita hokara paThana- "Now what would Sanskrit poetry be without this large Sanskrit literature of pAThana-AlocanakI sAmagrI banI haiM, isa kAraNa bahuta kAraNa bahuta Jains. The more I learn to know it the logoMkI yaha bhrAnta dhAraNA-mI bana gaI hai ki saMskRta more my admiration rises." ke amarakoSa meM jaina AcAryoMkA koI bhAga nahIM hai| maiM aba nahIM kaha sakatA ki jainiyoMke isa bhAratIya aneka vidvAna vAstavikatAse paricaya rakhate vizAlasaMskRta-sAhityake prabhAvameM saMskRta kAvya-sAhi hue bhI apane sampradAyake prati anucita snehavaza tyakI kyA dazA hogii| isa jaina sAhityaka vaSaya satyako prakAzameM lAnese hicakate the| mvayaM saMskRta meM merA jitanA jitanA jJa na bar3hatA jAtA hai, utanA bhASAke kendra kAzImeM kucha varSa pUrva jaina graMthoMko utanA hI merA isa aura prazaMsanakA bhAva bar3hatA par3hAne yA chanemeM pApa samajhane vAle prakANDa brAhmaNa jAtA hai|" paMDitoMkA bolabAlA thaa| aisI sthiti aura pakSapAta jainagraMtharatnoMke adhyayana karane vAle DA0 harTala ke vAtAvaraNameM loga jainAcAryokI sagsa evaM prANapUrNa ke kathanakA akSarazaH samarthana karate haiM aura kareMge / racanAoM ke AsvAdase aba taka jagatko vaMcita jinhoMne bhagavajinasena, somadeva, haracaMdra, vIranaM da rahanA pdd'aa| isa andhakArameM prakAzakI kiraNa hameM AdikI amara racanAoMkA parAyaNa kiyA hai, ve to pazcimameM milI / jarmanI sAdike udArAzaya saMskRtajJa jaina sAhityako vizvasa hityakA prANa va he vinA na videzI vidvAnoMkI kRpAse jainasAhityakI bhI vita- raheMge / jaina sAhityakI eka khAsa bAta yaha bhI hai ki nmaNDala ke samakSa carcA hone lagI aura usa ora usameM rasikoM kI tRpti ke sAthameM unake ja vanako ujvala adhyayana-premiyoMkA dhyAna jAne lgaa| phira bhI abhI aura unnata banAnekI vipula sAmagrI aura 'zakSA pAI * amarakoSa nAmakA koSagrantha jaina vidvAnakI kati hai, ise jAtI hai / jaina racanAmoMkA manana karanevAle vidvAna aba aneka udAra vidvAn mAnane lage haiN| + 'pIyUSa nahi niHzeSaM pibanneva sukhaayte|' Page #186 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kiraNa 2j munisuvratake kucha manohara padya unakI mahattAko kabhI bhI nahI bhulA sakate haiN| eka mAlUma par3atI hai / vIra bhagavAnako kSIrasAgarakI udAharaNa lIjiye : upamA dI, vANIko sudhAkI, subuddhiko kalaziyoMkI ___ 'mahAvIrASTaka stotra' eka choTIsI aSTazlokamayI tathA vibudha-vidvAnoMke adhipa-svAmI gaNadhara devAdi zikhariNI chaMdakI racanA hai| use hindavizvavidyAlaya ko devondroMkI upamA dI hai / vAstavameM chagrasthoMke ke pUrva upakulapati tathA saMskRta vibhAgake adhyakSa sAmayizamika zAnameM choTI kalaziyoMkI kalpanA bahuta suMdara hai| priMsipala e0 bI0 dhrava ema0 e0 sunakara bahuta AnaM kavi prasiddha jainAcAryoM ke nAmollebake sAtha dita hue aura unhoMne apane bhASaNameM jainasAhitya apanA maMgalAtmaka bhAva kaisA bar3hiyA nikAlate hai kI khUba hI mahimA btaaii| use dekhie___ Aja bahuta sI racanAe~ prakAzameM AgaI haiM, una mahAkala kA guNabhadrasUreH samaMtabhadrAdapi pUjyapAdAt / kA adhyayana karanevAloM ko gsa mvAdanake sAtha sAtha baco'kalaI guNabhadramastu yathArtha zAMti la bhakA saubhAgya milegaa| samantabhadraM mama pUjyapAdam // 10 // ___ yahAM hama terahavIM sadIka kavikulacUr3AmaNi 'yaha racanA akalaMkadevake prasAdase akalaMka, ahaddAsa mahAkavike munisuvratana tha bhagavAnake guNabhadrAcAryakI kRpAsa guNa-bhadra guNoMse ramaNIya) ( jo 20 veM tIrthakara haiM) caritrako varNana karanevAle svAmI samaMtabhadraka prasAdase samanta bhadra (saba porasa 'munivratakAvya' kI kucha mArmika padAvaliyoMkA digda- maMgalarUpa) evaM pUjyapAda svAmIkI dayAse pUjya pAda rzana kgeNge| isa dasasargAtmaka graMthameM kula 388 (satpuruSoM ke dvArA upAdeya) hove|' padya haiM, kintu ve saba bhAva, rasa aura camatkArasa kavivara sarasvatI ko vaMdanIya samajhate haiM aura paripUrNa haiN| ve isa bAtake viruddha haiM ki vAgdevIkA jagaha jagaha apane graMtha-nirmANakA kArya maMgalamaya ho, isa vAnarIke samAna nartana karAyA jAya / ve cAhate haiM ki zubha bhAvanAsa kavivara kitanA manohara padya kahate haiM- vANIke dvArA jinendra guNagAna karanA ucita aura vIrAdivaH vIramidhe pravRttA zreyaskara hai / tuccha puruSoMkA guNagAna karanA bhAratI sudheva vANI sudhiyA kalazyA / ___ kA apamAna karanA hai / dekhiye ve kyA kahate haiMvidhRtya nItA vibudhAdhipaimeM sarasvatIkalpalatAMsa ko vA saMvardhayiSyan jinapArijAtam / niSevitA nityasukhAya bhUyAt // 6 // vimucya kAMjIratarUpameSu gyAropayeyAkRtanAyakeSu // 10 // kSIrasAgararUpa mahAvIra bhagavAnasaM nikalI huI -'aisA kauna vijJa vyakti hogA, jo sarasvatIsubuddhirUpI kalaziyoM dvArA gaNadharAdirUpa devendroM rUpa kalpa-latikAko vRddhiMgata karane ke lie jinaMndrarUpa dvArA sevita amRtarUpI jinendravANI mere avinAzI kalpavRkSako chor3akara viSavRkSake samAna adhamajanoMkA AnaMdakI utpAdikA hove| avalaMbana karAyagA? vAstavika bAta yaha hai ki vItarAgakA varNana yahAM kSIrasamudrasa kalazoM dvArA deva-devendroM dvArA karanese pApa kI vRddhi hotI hai| puNyahIna prANiyoMkA lAe gae jasameM jinavANIkI kalpanA bar3I bhalI kIrtana karanese pApakI prakarSatAvaza jJAnameM maMdatA hogI, Page #187 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 172 bhanekAnta [varSa 4 aisI sthitimeM 'marasvanI-kalpalatA' sUkha jaaygii| nIma kaTu aura ikSu madhura rahate haiM umI prakAra satpuruSa __ aIhAsa mahAkavi kahate haiM ki hamArI racanAkA aura durjana bhI haiN| inakI nindA tathA stutisa mega dhyeya anya janoMkA anuraMjana karanA nahIM hai; unako koI bhI vizeSa prayojana siddha nahIM hogaa| AnaMda prApta ho, yaha bAta judI hai / sanmAnakI kavikA bhAva yaha hai ki satpuruSa apane svabhAvakaM AkAMkSA bhI isakA lakSya nahIM hai, yahAM dhyeya apana anusAra kRpA kareMge aura durjana apanI vilakSaNa aMtaHkaraNakA AnaMdita karanA hai / kavike zabdoMmeM hI prakRtivaza doSa nikAlanasa mukha nahIM modd'eNge| jaisa unakA bhAva suniye kAI nImakI niMdA yA stuti kage, usakA kaTu svabhAva manaH paraM krIDayitu mamaitatkAvyaM kariSye khalu bAla essH| madA rahegA hii| na lAbhapUjAdirataH pareSA, na lAlanecchAH kalabhA ramante // 1 // bhagavAna munisuvratanAthake janmase punIta hAne __-'alpabuddhidhArI maiM lAbha-pUjAdikI AkAMkSA vAle rAjagRha nagarake unnata prAsAdoMkA varNana karate hue saM isa kAvyako nahIM banAtA hU~ kintu apane aMtaH apahnati alaMkArakA kitanA sundara udAharaNa peza karaNako AnaMdita karaneke lie hI maiM yaha kArya karate haiM, yaha sahRdaya loga jAna sakate haiN| karatA hU~ / gaja-zizu apane Apako pAnaM dana karane ke unakA kathana hailie krIr3A karate haiM, dUsaroMko prasanna karanekI bha vanA naitAni tArANi nabhaH sarasyAH se nhiiN|' sUnAni tAnyAvadhate sukezyaH / yahA~ 'na lAlanecchAH kalamA ramante' kI ukti bar3I yadunasaudhAgrajuSo mRSA cet prage prage kutra nilInamebhiH // 4 // hI manAhAriNI hai| 'ya tArAe~ nahIM haiM kintu AkAza rUpI sarovarake namratAvaza mahAkavi kahate haiM, yadyapi merI kRti puSpa haiM, jinheM vahAMke ucca mahaloMke agrabhAgameM purANa-pArINa purAtana kavi-samrAToMke samAna nahIM hai| sthita triyAM dhAraNa karatI haiN| yadi aisA na ho to phira bhI yaha hAsyapAtra nahIM hai * / kAraNa, mahatvahIna __ kyoM pratyeka prabhAtameM va vilIna hojAte haiM ? zuktike garbhasa bhI bahumUlya muktAphalakA lAbha hotA hai| ____ kavikA bhAva yaha hai ki AkAzake tAga AkAza ___ jaina kAvyoMkI vizeSa paripATIke anusAra manjana rUpI sarAMvara puSpa haiM / gajagRhIkI gmaNiyAM apane durjanakA smaraNa karate hue kavivara upekSApUrNa bhAva kezoMko susajjita karanake liye unheM tor3a liyA dhAraNa karate hue ligbate haiM karatI haiM, isIse pratyeka prabhAtameM unakA prabhAva devA tiktosti nimbo madhurosti cetuH svaM nidatopi stuvatopi tadvata / jAtA hai| duSTopyaduSTopi tato'nayomeM tArAoMkA gatrimeM darzana honA aura prabhAtameM lopa nindAstavAbhyAmadhikaM na sAdhyam // 16 // honA eka prAkRtika ghaTanA hai, kintu kavine apanI 'jisa prakAra apane prazaMsaka aura niMdakake lie kalpanA dvAga isameM navIna jIvana paidA kara diyaa| *kArya karospeSa kisa pravandhaM paurasyavanneti hasantu sntH| dUsare sargameM bhagavAna ke pitA mahArAja sumitrakA kiMzuktayo'dyApi mahAparAye muktApharsa no suvate vimugdhAH15 varNana karate hue batAyA hai ki ve sajjanoMkA pratipA Page #188 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kiraNa 2] munisuvratakAvyake kucha manohara patha 173 lana karate the, kiMtu durjanoMkA nigraha karanemeM bhI tatpara varNana prAtA hai, isI bAtako kavi apanI kalpanAke the| isase pratIta hotA hai ki jaina narezoMkI nItimeM dvArA kisa taraha sajAtA haidurjanoM kI pUjAkA sthAna nahIM hai / unheM no daNDanIya puSpAH pataMto nabhasaH sudhAMzoreNasya sihadhvanijAtabhItaH / batAyA hai, jimasa itara prajAko kaSTa na hAve- padaprahAraiH patatAmuDUnA zaMkAM tadA vidravato vitenuH // 4-30 // prathAbhavattasya purasya rAjA sumitra itynvitnaamdheyH| AkAzase girate hue puSpa aisI zaMkA utpanna kriyArthayoH kSepaNa-pAlanArthadvayAt asatsat vissyaassupuurvaat||2.1 karate the mAno siMhadhvanise bhIta hokara bhAgate hue caMdra bhagavAna munisuvrata jaba ma tA padmAvatIke garbhamai mRgake caraNaprahArase girate hue nakSatroMkI rAzi hI ho / padhAre tabakI zobhAkA varNana karate hue kavi bhrAntimAna alaMkArake udAharaNadvArA jo hAsyaligvata haiM ramakI mAmagrI upasthita kI gaI hai, vaha kAvya marmajJoM sA garbhiNI siMhakizoragarbhA guheva merormRtaaNshugrbhaa| ke lie zrAnaMda janaka haiveleva siMdhoH smRtiratnagarbhA reje tarAM hemakaraMDikeva // 4-2 // mugdhApsarAH kApi cakAra sarvAnutphullavakyAnkila dhUpacUrNam / _ 'garbhAvasthApanna mahArAnI padmAvatI ima prakAra sthApravAsinyaruNe kSipaMti hasaMtikAMgAracayasya budhyA // 5-31 zobhAyamAna hotI thI jaisa siMhake aJcako dhAraNa karanaM rathAprabhAgameM sthita aruNa nAmaka sUryamArathi vAlI guhA, caMdramAko apane garbha dhAraNa karanevAlI kA aMgArakA puMja samajha eka bhAlI apmagane usapara samudrakI venA athavA ciMtAmaNi ratnako dhAraNa karanaM dhUpakA cUrNa pheMka diyA; imase sabakA ceharA haMsIse vAlI suvarNa kI maMjUpA zobhAyamAna hotI hai| khila utthaa|' bhagavAnake janmamamaya sugaMdhita jalavRSTima pRthvI aisa bhramapara kise haMsI nahIM AegI, jisameM kI dhUli zAMta ho gaI thI, isa viSaya meM bar3I muMdara pa ra vyaktiko agni piMDa mamajhakara usapara kArDa dhUpa isa kalpanA kI gaI hai liga kSepaNa kare ki umakI samajhaka anumAra umase rajAmi dharmAmRtavarSaNena jinAMSuvAhaH shmyissytiiti| dhUmragazi udita hone lagegI ? nyavedayasambudharA nitAMtaM rajoharaigaMdhajalAbhivarSeH // 4-30 // bhagavAnake janmAbhiSekake nimitta jala lAneko jinabhagavAnarUpI maMgha dharmAmRtakI varSA dvAga devatA loga kSIrasAgara pahu~ce, usa samaya ke pApabha vanAoM ko zAMta kareMge, isI bAtako sUcita mAgarakA kitanA suMdara varNana kiyA gayA hai karane ke lie hI mAnA meghoMne sugandhita jala kI vRddhisa yaha kavijana dekheM / yaha nA kavimamaya prasiddha bAta hai dhUligaziko zAMta kara diyA thaa| ki devatA samudrakA maMthana kara lakSmI zrAdi ratna yaha 'tprekSA aimI suMdara hai ki AgAmI yaha akSa nikAla kara legae the; usI kalpanAko dhyAnameM rakhakara kavi varNana karatA hairazaH satya hotI hai; ataH kalpanAkA rUpa dhAraNa karane nipIbya lakSmImapahRtya cakrire ThakAH svaka' jiivnmaatrshessk| vAlI yaha bhaviSyavANIka rUpameM pranIta honI hai| apIdamAyAMtyapahartumityagAdapAMnidhirvepathumUrmibhirna tu // 6-14 // bhagavAnakaM janmasamaya davoMdvArA prAnaMdAbhi- are pahale ina Thaga devanAoMne hameM pIDita kara vyaktike rUpameM AkAzasaM puSpoMkI vRSTikA graMthoM meM hamase lakSmI chIna lo aura hamAre pAsa kevala jIvana Page #189 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 174 anekAnta [varSa 4 (jala) bhara bAkI rahA; Aja ye use bhI apaharaNa nirAkaraNa karate hue mahAkavi kahate haiMkaranekA Agae haiM imIlie bhayasaM kSIrasAgara kaMpita sa jAnucArI maNimedinISu svapANibhiH svaprativimbitAni / hA uThA, na ki taraMgoMse kapita huaa| puraH pradhAvatsurasUnubudhyA pratADayanATayati sma vAlyaM // 7-7 / bhagavAnake abhiSeka jalako loga bar3e prAdaraka 'maNikI bhUmipara apane ghuTanoMke balapara calate sAtha prahaNa karate haiM, vahAM bhagavAna munisavatanAthakA hue jinendra zizu apane pratibimboMko daur3ate hue devamerupara mahAbhiSeka huA, 'usakaM sugaMdhita gaMdhAdakameM zizu samajhakara tAr3ita karate hue bAlyabhAvakA devatAoMne khUba mnAna kiyaa|' abhinaya karate the| vaha dRzya kitanA AnaMdaprada nahIM iMdrane bhagavAnakA jAtakarma kiyA, pazcAt nAma- hotA hogA, jaba trijJAnadhArI bhagavAnakI aisI bAlakaraNa saMskAra kiyA, yahAM nAmakI anvarthatA bar3e mulabha kraDAoMkA darzana hotA thaa| suMdara zabdoMmeM batAI gaI hai usa zaizavakA yaha varNana bhI kitanA manohara haikariSyate munimakhilaca sutrataM, zanaiH samutthAya gRhAMgaNeSu surAMganAdattakaraH kumAraH / bhaviSyati svayamapi suvrato muniH / padAni kurvankila paMcaSANi papAta tadvIkSaNadInacakSuH // 7-8 // vivecanAditi vibhurabhyadhAgyaso, _ 'dhIrese uThakara deSabAlAoMkI kagaMguli pakar3a viDojasA kila munisuvratAkSaraiH // 6-43 // vaha kumAra gRhAMgaNameM pAMca, chaha Daga calakara devAMganAke svayaM mamIcIna vrata saMpanna muni (suvrata-muni) ho rUpadarzanase gvinnadRSTi ho gira pdd'e|' kara maMpUrNa muniyoMkA vratasaMpanna ( muni-suvrata ) kareMge janmase atula balasa bhUSita jinendrakumArakI yaha socakara iMdrane munisuvrata zabdoMmeM unakA nAma- uparyukta sthiti vAstavameM isa bAtakI dyotaka hai ki karaNa kiyaa| bAlya avasthAvaza hone vAlI bAtoMke apavAdarUpa zAstroMmeM varNana hai ki bhagavAnakaM aMguSThameM iMdramahArAjana bhagavAna nahIM the| amRta-lipta kara diyA thA, ataeva usake dvAga apanI . jinendrabhagavAna munisuvratane jaba sAmrAjyapada abhilASA zAMta honepara unhoMne mAtAkaM dugdhapAnameM grahaNa kiyA, taba unake darzanoMkA Ane vAle narezoMkA apanI buddhi nahIM kI / isa prasaMgameM kavi kahatA hai- mahAna samudAya ho jAtA thaa| isI bAtako kahAkavi jinArbhakasyendriya-tRptihetuH kare bbhuuvaamRtmitycitrm| batAte haiMcitraM punaH svArthasukhaikahetuH tacAmRtaM tasya kare ydaasiit||7-3|| bhaktu jinendra prajA nRpANAM camUpadoddha tpraagpaalyaa| jina-zizukI iMdriya-tRptike lie hetubhUta amRta vihAya cetAMsi palAyamAnakapotalezyAkRtiranvakAri // 7-26 hAthameM thA, yaha AzcaryakI bAta nahIM hai; Azcarya to jinendrakI ArAdhanA karane lie jAnevAle isameM hai ki unake hAthameM apane sukhakA eka mAtra narezoMko senAke padAghAtase ur3atI huI dhUligazi kAraNa amRta-mokSa bhI thaa| aisI mAlUma par3atI thI, mAnoM aMtaH karaNa chor3a kara koI yaha socatA hogA ki nisargaja avadhijJAna jAtI huI kapota lezyA hI ho|' samanvita hone ke kAraNa bAlyakAlameM bhagavAnameM bAla bhagavAna munisuvrata ke rAjyameM kise kaSTa ho sakatA sulabha krIr3AoMkA abhAva hogA, aisI kalpanAkA hai, 1 sacetana vastukI anukUlatAkI bAtatokyA, ace Page #190 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kiraNa 2] munisuvratakAvyake kucha manohara padya 175 tana padArtha taka jahAM anukUla vRtti dhAraNa karate the| isa prasaMgapara eka zaMkA yaha utpanna hotI hai, ki isa viSayameM dekhie kavi zrI maharAsa jI kyA AhArakaM anaMtara bhagavAna munisuvratanAthane kaise madhuravANIse yathAyogya prAzarvAda diyA ? kyoM ki jine'vanI rapati sAgarAntAM ny-prtaap-duuy-diirgh-netre| yaha prasiddha hai ki dIkSA lenake anaMtara jinendra 'vAcaM kasyApi nAsIdapamRtyurItiH pIr3A ca nAlpApi babhUva loke // 28-7 yama' hAne haiM. isIse unakA stavana 'mahAmaunI' __'naya aura pratApa rUpa dA vizAla netradhArI jinendra zabdasa kiyA jAtA hai| jo ho yaha viSaya dhyAna dene ke dvArA sAgaraparyanta vistRta pRthvIka zAsana kagnapara yogya hai avazya / yahA~ yaha bAta bhI dhyAna dene yogya jagatmeM kimIkA na tA akAla maraNa hotA thA, na hai ki bhagavAna tapovanameM 'gajendragati' se gae / Aja iti (ativRSTicAdikA upadrava) aura na kisIko thor3A kAI loga sAdhuoMke gamanameM maMdagatika sthAnameM sA kaSTa hI hone pAtA thaa| unakI dratagati (Quick March) ko ucita ___ vAstavameM sazAsanaka lie yadi nIti aura batAte haiM, unheM isa prakaraNako dhyAnameM lAnA cAhiye / pratApakA sAmaMjasya hai, taba marvatra zAMti evaM samRddhi prasaMgavaza varSAkA varNana karate hue mahAkavi vicaraNa karatI huI najara aaygii| manohara kalpanAko ina zabdoMmeM batAte haiMbahuta samaya taka nItipUrNa zAsana karane ke anatara nIraMdhramabhrapaTakSaM pihitAkhilaghu bhejetarAM vidhRtadIrghatarAM budhAram / eka bAra eka gajagajako dharmadhAraNa meM tatpara dekhakara devyAH khitarupari saMvitadIrghamuktAbhagavAna ke cittameM vaigagyakI jyoti jAga utthii| usa mAsaM vizAlamiva dhAtRkRta vitAnam // 1.16 // samaya unhoMne apane mAtA-pitAko samajhAkara apane saMparNa AkAzakA DhAMkane vAlA nivir3a meghamaMDala, vijaya nAmaka putrake kaMdhepara sAmrAjyakA bhAra rakhakara jisasa mATI 2 jalakI dhAga nikala rahI thI, emA dIkSA lI ('prAjyaM niyojya tanaye vijaye svraajy')| zobhAyamAna ho rahA thA, mAno pRthvIdevIke Upara dIkSA leneke bAda bhagavAnane gajagRhaka nareza vidhAnAna vizAla caMdovA tAna diyA ho, jisameM mahArAja vRSabhasenake yahA~ AhAra grahaNa kiyA, usa lambI aura bar3I muktAmAlAe~ Ta~gI huI haiN| prasaMgameM mahAkavi varNana karate hue kahane haiM kaisI vilakSaNa kalpanA hai ! zrAkAzako DhA~kane muniparivRdo nirvayaivaM tanusthitimuttamA, vAle maMghamaMDalako to caMdAvA banAyA, aura mAMTI mRdumadhurayA vAcA zAsyaM vidhAya yathocitaM / dhAravAlI jalagaziko muktAko mAlikAe~ ! munisamudayairativAtaizca pauranRNAmanuvrajitacaramaH isI varSAke viSayameM Age kavi kahatA haipuNyAraNyaM gajendragatiyayau // 8-23 // rejuH prasRtya jaladhi paritopyazeSa munIndrane uttama AhArako grahaNa karake sumadhura meSA muhumuhurabhiprasRtAbhrabhAgAH / vANIse AzIrvAda dekara munisamudAya evaM puravA prAdAnavarSaNamiSAta payasAM payodhi siyoMke netra samUha ke dvArA anugata gajendrake samAna vyomApi mAnta va saMzayitAzayena // 10 // maMda gatise tapovanameM praveza kiyaa| 'bArabAra jala lAnake lie jaladhikI mora Page #191 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhanekAnta [ varSa / vistRta rUpase gae hue aura varSaNake bahAnese punaH itthaM suduHsahatuSAratuSAvapAtaiH punaH saMpUrNa dizAoMko vyApta karate hue megha aise nirdagdhanIrajakule samaye'pi tasmin / mAlUma hote the, mAnI zaMkAkula ho bAra bAra AkAza mlAnAni naiva kamalAni mahAnubhAvo aura samudrako nApate the'| meghoMkA samudrasa jala lAnA yasyAH sthitaH sa bhagavAn saritaH pratIre // 8-34 aura AkAzameM phailakara varSA karanA sAdhAraNa jagatke isa prakAra asahya himake patanasa naSTa hue kamaloMlie koI bhI camatkRtipUrNa bAta nahIM mAlUma par3atI; se yukta usa zIta kAlameM jisa sarovara ke taTapara bhagavAn kintu mahAkavi apanI alaukika dRSTima meghake dvArA virAjamAna the vahAM ke kamala mlAna nahIM hue the| isasa bhagavAnakI lokottara tapazcaryAkA bhAva vidita hotA hai| samudra evaM bhAkAzakI vizAlatAko nApatA hai, aura yaha ___ jaba bhagavAnakI anupama evaM nizcala tapazcaryA dekhatA hai, isa nApameM bar3A kauna aura choTA kauna hai ? ho rahI thI, taba unake teja evaM tapazcaryA ke pratApasa himaRtukaM viSayameM kavi mahAdaya kyA hI anUThI tapovanakaM saMpUrNa vRkSa puSpa-phalAdise suzobhita hogae kalpanA karate haiM the| isa viSayameM kavikalpanA karate haiM, ki apanI satyaM tubArapaTauH zamino na ruddhAH siddhaH punaH paricayAya himatu lkssmyaa| zAgvArUpI hAthoM meM puSpa-phalAdi grahaNakara vRkSa bhagachannA dukUlavamanairnu paTIrapaMka. vAnakI pUjA hI karate the, aisA pratIta hotA hai / liptA nu mauktikaguNairyadi bhUSitA nu // 1-33 // jaba bhagavAnakA kaivalyakI prApti huI, taba unakI 'yaha bAta ThIka hai ki gvaGgAsanama virAjamAna dharmopadaMza denakI divya sabhA-samavazaraNakI racanA mu nagaNa himapaTalasa AvRta nahIM haiM kintu kahIM huI, usake viSayameM kavivara kahate haiM :mokSalakSmIsa paricaya prAptika nimitta mahIna vakhoMsa strIbAlavRddhanivahopi sukhaM sabhAM tAm AcchAdita tA nahIM haiM ? athavA kahIM zrIcaMdanasaM aMtamuhUrtasamayAMtarataH prayAti / liptadeha to nahIM hai ? athavA muktAmAlAoM dvArA niyoti ca prabhumahAtmatayAzritAnAM bhUSata to nahIM hai ? nidrA-mRti-prampava-zoka-kajAdayo na // 10-45 yahA~ ka va himAcchAdita muniyoMke dehako mukti- usa samavazaraNameM strI, ba laka, vRddhajanoMkA samulakSmIsaM mammelanake lie mahInavastrase AcchAdita dAya mAnaMda aMtarmuhUrtameM prAtA jAtA thA / jinendradeva yA zrIcaMdanasa liptapanakI yA muktAoMsa suzobhita- ke mAhAtmyavaza Azrita vyaktayoMko nidrA, mRtyu, panekI kalpanA karate haiN| himaRtumeM zarIrakA himasaM prasava, zoka, rAMgAdi nahIM hote the AcchAdita honA bahiSTi prANiyoMkI apekSA bhISaNa graMthakAranaM yaha bhI batalAyA hai ki tatvApadezaka hai, kintu brahmadRSTivAle tapasviyoMkI dRSTi meM vaha AnaMda anantara bhagavAnakaM vihArakI jaba velA AI taba evaM pavitra bhAvoMko protsAhana pradAna karanevAlI - *zrImantamenamakhilAciMtamAtmadhAma sAmagrI hai| prApnaM svayaM mapadi tadvanabhUjaSaNDam / aisI bhISaNa sardImeM bhI bhagavAna munisuvrata zAkhAkareSu dhRtapuSpaphalapratAnam tapazcaryAsa vimukha nahIM the zrAsIdivArcayitumudyatamAdareNa // 10-1 // Page #192 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kiraNa 2] munisuvratakAvyake kucha manohara padha pahalese hI isa bAtako ja nakara indrake zrAdezase jisa jisa pradezameM bhagavAnakA vihAra humA vahA~ prayANasUcaka bherI nAda huaa| isa sambandhameM ve vahA~ke jIvoMkA cirakAlIna virodha dUra ho gayA, kahate haiM aura unameM maitrI utpanna ho gii| jinendrakI sevAke samavazaraNamane bhavyapuNyaizcacAla prasAdasa loga saMpattizAlI hogae / chahoM RtuoMne sphuTa-kanaka-sarojazreNimA lokabaMdhaH / Akara vahAM AvAsa kiyaa|' surapatirapi sarvAn jainasevAnuraktAn kalitakanakadaMDo yojayan svasvakRtye // 10.10 // isa prakAra isa prathameM zrI ahadAsake mahAkavitva 'bhavya jIvoMke puNyasa samavazaraNa nAmakI dharma- evaM camatkAriNI pratibhAke pada padapara udAharaNa sabhA Aka.za mArgasa calI / vikasita ratnavAle vidyamAna haiN| kevala mahAkavikI kRtikA kucha rasAkamaloMke Upara tribhuvanavaMdita munisuvratanAtha cle| svAda ho jAya, isa uddezyase kucha mahatvapUrNa padya kanakadaMDadhArI indra bhI jinendrakI sevA meM anurakta sabhI prakAzameM lAe gae haiN| logoMko apane apane kArya meM lagAte hue cle|' sAhitya marmajJoMkI jijJAsAko jAgRta karanAmAtra bhagavAna munisuvratakaM yogajadharmakA prabhAva kavi hamArA uddezya thA, ataH vizeSa rasapAnake lie ve isa prakAra batAtA hai pUrNa graMtha * kA avagAhana kreN| galitaciravirodhAH prAptavaMtazca maitrI mitha iva jinasevAlaMpaTAsaMpadiddhAH *isa graMthakA mUla suMdara saMskRta TIkA sahita evaM sAdhAraNa SaDapi ca Rtavaste tatratatrAnvagacchan hindI TIkA samanvita jainasiddhAnta bhavana zrArAse 2) meM vyavaharadayamIzo yatra yatraiva deze // 10-14 // prApta ho sakatA hai| "yadi adhikakI prAmi cAhate ho to jo kucha tumhAre pAsa hai usakA uttamottama upayoga kro|" "pragati bAharase nahIM pAtI, andarase hI utpanna hotI hai|" "apanI burAI sunakara bhar3aka uThanA unnatimeM bAdhaka hai|" "unnati eka zrora bhukanemeM nahIM, cAroM ora phailanemeM hotI hai|" "hamArI pragatimeM bAdhaka honevAlI sabase bar3I vastu hai-asahiSNutA / " "binA zrAtmavizvAsake sadajJAnakI prApti nahIM hotii|" -vicArapuSpodyAna Page #193 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zaitAnakI guphA meM sAdhu (anu0 - DAkTara bhaiyAlAla jaina, sAhityaratna ) [ isa lekhake pAtra sthUlabhadra pUrvAvasthAmeM vezyA-sevI the, pazcAt eka mahAn yogI hogaye the / uttarAvasthAmeM guru unheM vezyAgRha meM hI caturmAsa vyatIta karanekI anumati dete haiM aura usame zramUlya tatvajJAna ( Philosophy ) pragaTa karate haiM / ] saMbhUtivijaya - bhadra ! nidAna tumane kaunase sthAnameM yaha caturmAsa vyatIta karanA nizcita kiyA hai ? anya saba sAdhuoMne apane apane sthAnakA nizcaya kara liyA hai aura ve hamArI sammatikI kasauTI para car3hakara sunizcita bhI ho cuke haiN| kala prAtaHkAla hama sabako yahAMse prasthAna karanA hai / sthUlabhadra - dayAsAgara ! maiM bhI bahuta samaya se isI cintA meM hU~; parantu mere hRdayakA jisa dizAkI ora ara hai, vahAM nivAsa karane meM mujhe eka bhArI khaTakA pratIta hotA hai aura usa kAMTekA hRdayase nikAla karane prayatna meM maiM sarvadA niSphala hotA hUM / Tha ka rIti kucha bhI nizcita nahIM kara sakatA / saMbhUti- nAta ! tuma apane vizuddha hRdayameM eka bhI Atmapratibandhaka bhAva hone kI zaMkA mata kro| maiM tumhArA AtmanidAna bahuta samhAlapUrvaka karatA rahA hU~ / tumhAre hRdayameM kaTIle vRkSoMkA uganA bahuta samaya se banda ho cukA hai | vahI~ aba kalpavRkSoM kA ramaNIya upavana zobhA de rahA hai / tisapara bhI yadi tumhAre hRdaya kisI prakAra kI zaMkAkA anubhava ho rahA ho to usase kisI mahAbhAgya AtmA ke apUrva hitakA saMketa hI saMbhavita hotA hai / atmatyAgI hRdayakA khaTakA, koI khaTakA nahIM hai, kintu vaha kisI jIvake pUrva dRSTa vizeSakaM prakampa pratiof hai / tAta ! tumheM kaunasA khaTakA hai ? sthUla0 - prabho ! jitanA Apa samajhate haiM utanA niHsvArthI maiM nahIM hU~ aura mujhe jAM vaTakatA hai. vaha svArthakA kA~TA hI hai| jisa ora hRdayakA khiMcAva hotA hai kyA vahA~ svArthakI durgandha honA bha nahIM hai ? saMbhUti0- 0 - bhadra ! svArtha tathA parArthakI prAkRta vyAkhyArUpI tumhArI AtmAkI yaha bhUmikA aba badala DAlanA ucita hai| ye purAnI vastue~ aba phaiMka do / cittake jima aMza meMse svArtha utpanna hotA hai usImeMmeM parArtha bhI honA hai| donoM eka hI ghara ke nivAsI haiN| sthUla0 - jo bAteM pahile Apake mukhase kabhI zravaNa nahIM kI, ve Aja sunakara jAna par3atA hai ki sarvadAkI apekSA Aja Apa kucha viparIta hI ha rahe haiN| svArtha tathA parArtha cittake eka hI bhAga janmate haiM, yaha bAta to Aja navIna hI mAlUma huI / 2 saMbhUti- adhika rake badalAva ke kAraNa, vastukI vyAkhyA meM bhI pheraphAra hotA jAtA hai| AtmA ke jisa Page #194 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zaitAnI guphAmeM sAdhu kiraNa 2] afratri svArtha tathA parArthako paraspara meM zatruke samAna ginanA cAhie, vaha adhikAra to tuma kabhIkaM pAra kara cuke ho| aba donoM hI tumhAre lie arthahIna hai / ve aba tumhArA sparza taka nahIM kara sakate / - sthUla0 - yaha dvanda kahA~ taka sambhava hai ? saMbhU0i - jahAM taka AtmA yAcanA karatA rahatA hai, vahA~ taka / jyoMhI ya canA karanA banda huA-- sabake lie detA hI rahe, apane lie kucha na gkhejise jo cAhie usake pAsa se le aura dAna karaneke abhimAnako tyAgakara detA hI jAya, tyohI svArtha tathA parArthakI bAlakoM-nAdAnoM ke lie bA~dhI gaI maryAdAe~ TUTa jAtI haiM aura Atma tyAgake ananta AkAzameM AtmA ramaNa karane lagatA hai / bhadra ! tuma bhI usI pradezake bihArI ho / sthUla0 - nAtha ! hRdayakA khiMcAva svArtha binA kisa prakAra sambhava hai ? yahI bAta mujhe khaTakatI hai / jisa prakAra usa AkarSaNako maiM roka nahIM sakatA, usI prakAra vahA~ jAnameM bhI kalyANakA koI nimitta dekhane nahIM AtA / purAne zatru mujhe pukArate hue mAlUma par3ate haiN| saMbhUti0 - tAta ! tumhArI saba bAteM maiM samajha gayA; parantu tumhArA mana vahAM kucha yAcanA karaneko tAM jAtA hI nahIM hai, jAtA hai to kaMvala arpaNa karane kAM / kyA aisA tumheM pratIta nahIM hotA ? sthUla0 - prabho ! jisa samaya maiM navIna rudhirakA zikArI thA, bAlAoM ke yauvana-rasako taramatA thA, aura viSaya ke ghaMTako premAmRta jAnakara pItA thA, usa samaya mujhapara thUla parantu acalarUpa se jo zrAsakta thI, usI kozA ke ghara meM, yaha caturmAsa vyatIta karaneko merA mana cAhatA hai| purAne samaya kI saundaryalipsA 176 to aba kSaya ho cukI hai, parantu kisI samaya jo mujhe indriyajanya Ananda detI thI tathA viSaya sukhakI parisImAkA anubhava karAtI thI, usI ajJAna bAlAko, usake premakA badalA deneke lie, maiM utsuka hU~ / yaha bAta sahI hai ki maiM vahAM yAcanA karaneko nahIM kintu arpaNa karane ko jAtA hU~, tathApi vaha arpaNa pUrvakI sthUla prItikaM uttara rUpa hone se, vahA~ bhI mujhe svArthakI hI durgandha AtI hai| saMsAra kozAke samAna striyoMmeM bharA par3A hai, una sabapara anugraha karane ke lie yaha citta AkarSita na hokara, kevala kozA hI kI ora khiMcatA hai, kyA isase mere zrAtmatyAgakI alpa maryAdA sUcita nahIM hotI ? saMbhUti010 - bhadra ! vIryavAn zrAtmAe~, jisa sthAna para, eka bAra parAjita ho jAtI haiM, viSayake paGkameM dha~sa jAtI haiM, usI sthalapara ve vijaya prApta karane ke lie, AkAMkSAyukta hotI haiM aura jahA~ taka ve yAcanA kI pratyeka abhilASAkA parAbhava karane yogya parAkrama prApta karake, yAcanAke, bhArI bhArI khiMcAva ke sthAnapara bhI arpaNa karaneke lie tatpara na ho jAya~ tahA~ taka ve AtmAe~ nirbala tathA satvahIna ginane yogya haiN| kozA ke yahA~ caturmAsa karaneke tumhAre vicAra svArthakI saMjJA ghaTina nahIM hotI / tumhArI mA yAcanAke utkRSTa AkarSaNa ke sthalapara, arpaNa karaneko kasauTIpara kama jAnake lie udyata huI hai, imI lie use yaha talamalAhaTa ho rahI hai| tumheM aba kisI prakArakA bhaya khAnA ucita nahIM hai / yAcanA karanekA tumhArA svabhAva aba eka purAnA itihAsa ho cukA hai| sthUla para kyA sAdhuSyoM ko vezyA - gRhameM caturmAsa karanA ucita hai ? Page #195 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (8. anekAnta [ varSa 4 saMbhUti-jo sAdhu yAcanAkA pAtra hai, use vaigagyasa zRMgArara , gatikA krama ekAeka kabhI nahIM usake khiMcAvase bhAgane phiramekI AvazyakatA hai hotA / eka sthitisaM dUsarI sthitimeM gamana karanekA aura isI kAraNa tumhAre sahayogI sAdhuoMko aise niyama kramika (Evolutionary) hotA hai / ekAsthAnameM bhejA hai, jahA~ usa prakArake khiMcAvakA leza- eka aura turanta kucha bhI nahIM banatA / yadi bana bhI mAtra bhI sambhava na ho| parantu jisa denA hI hai aura jAya to vaha kSaNika aura asthAyI hotA hai / tyAga lenA kucha bhI nahIM hai-apane lie kucha bhI nahIM kiye hue viSayakI zakti anUkUla niyamaka prasaGgapara rakhanA hai-use to yAcanAke khiMcAva vAle pradezameM, sahasraguNe adhika balasaM satAtI hai, aura antameM vijaya prApta karake, jagatapara tyAgakA sikkA jamAnekI AtmAko mUlasthitimeM ghasITa le jAtI hai| kisI AvazyakatA hai| tAta ! tuma sarIgvoMke pAma to jo bhI viSayaka prati anAsaktikA udbhava usakI atikucha hai, usa bastImeM khule hAthoM bA~Tate phignekI tRptimeMsa nahIM hotA; tRptimAtra to usa viSayakA poSaNa jarUrata hai| saMsArako tumhAre samAna vyaktiyoMse bahuta hI karatA hai / bhadra ! tU zrRMgArameM palA huA hai / eka kucha sIkhanA aura prApta karanA hai| jaba AtmA pUrNa samaya tU zRgArakA kIr3A thA aura eka hI kSaNameM rUpase bhara jAtA hai, use kucha icchA nahIM rahatI, tUne zrRMgArameMsa vaigagyame praveza kiyA thA, yaha dhakkA taba usakA Atma-bhaNDAra amUlya ratnoMse uchalane prakRti kaise sahana kara sakatI hai ? pRthvIpara to dhIre lagatA hai| aura ina ratnoMko saMsAra khule hAthoM lUTatA hI calanemeM kalyANa hai; zIghra calanesa phisala par3ate hai-jisako jitanA cAhie, vaha utanA le-usake haiM, aura chalAMga mAgnema to paira hI TUTa jAte haiN| lie usako jagatake AkarSaNake kendrameM zikharapara tUna to paira hI tor3a-baiThane ke samAna sAhasa kiyA thA, khar3e rahanekI AvazyakatA hai| kucha AtmAe~ baliSTha parantu terA puruSArtha tathA pUrvakarma advitIya thA, isI honepara bhI yAcanA vAle sthAnapara Thahara sakanake lie se tU baca gyaa| tumhAre sthAnameM yadi koI dUsarA nitAnta anupayukta hotI haiN| unhIMke lie zAstrakAroM sAmAnya manuSya hotA to vaha phirase pUrva viSayake ne yAcanAke sthAnase alaga jAkara, guphAoMmeM amalakI aura kabhIkA khiMca jaataa| parantu tuma kalyANa-mAdhana karanekI AvazyakatA batalAI hai| kitane hI puruSArthI aura savIrya ho to bhI antameM una vidhAnoMkA nirmANa tumhAre sarIkhe vIryavAn prakRti tumase choTese choTA bhI badalA lie binA na puruSoMke lie nahIM huA hai| chodd'egii| jaba taka tuma kozAkA darzana na kagaMge, sthUla0--prabho ! parantu maiM samajhatA hUM ki mAtra apane pUrvake vilAsa-sthalakI aura dRSTi na pharoge, dRSTAnta hI khar3A karane ke lie sAdhuoMke prAcArako taba taka tumhAre AtmAko zAnti na milegI; kyoMki ziSTa praNAlIkA lopa karanA ucita nahIM hai| abhI ina saMskAroMko tuma bilakula kucalakara nahIM ___ saMbhUti0-- tAta ! apanA pUrvakA itihAsa mmaraNa Aye ho| vigaga utpanna honeke pazcAt, vahA~ alpkge| prakRti kisI bhI Akasmika jhaTakeko, sahana kAla rahakara-prabala nimittoMkI kasauTIpara car3ha hI nahI kara sktii| zRMgArameMse vaigagyameM, tathA kara-aura pichale saMskAroMko kucalakara, yadi tuma Page #196 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kiraNa 2] zaitAnakI guphAmeM sAdhu 181 yahA~ Aye hote to yaha khiMcAva kadApi na hotaa| apanA hita mAdhana bhale hI kara sakeM, parantu unake paraMtu tuma to ekadama bhAga nikale the| tumhAga vartamAna ajJAna bandhuoMko to unake caritrase kizcinmAtra AtmaprabhAva to tumane isa AzramameM hI pAkara prApta hI lAbha pahu~ca sakatA hai| jagata unake cAritrako kiyA hai| ataeva kAzAkI Arake khiMcAvakA nivRta dekhane ke lie vanameM nahIM jAtA aura jo kadAcit honA asambhava hai / parantu pUrvaka sneha-sthAnoMke ve hI jagatmeM pAveM to unake saMsArI bana jAnekA khiMcAvameM bhI AtmatyAga pUrvaka yoga denekA avasara bhaya rahatA hai arthAt saMsArapara unakA upakAra kevala koI virale hI bhAgyazAlI purupoMko prApta hotA hai| parokSa aura alpa hotA hai| parantu jo vyakti jagatake sAdhuke ziSTAcArake dhvaMsa ho jAnekA bhaya na karakaM, madhyameM rahane hue, saMsArI nahIM banate tathA jagatasaM tuma tugmta uma Ara vihAra karanekA prabandha kge| kucha na mAMgakara ulTA usIko apane pAsakI uttamase ___ sthUla-parantu yadi maiM adhika puruSArthako uttama mAmaprI arpaNa kara dete haiM, vahI saMsArakA mphurita karake, mAdhuke ziSTAcArameM jakar3e rahanakA vAstavika kalyANa kara sakate haiN| jisane Atmaprayatna karU~ to usameM kyA ayogya hogA ? tyAgake mahAna yajJameM apanI vAmanAoMkA homa diyA ___ maMbhUti-bhadra ! mega kathitAzaya tuma abhI taka hai, saMsAra usakA jitanA bhI AbhAra mAne, saba thor3A nahIM samajha ho / ziSTAcArameM jakar3e rahane kI Avazya- hai| sAMsArika prabhAvakA cahu~ArasaM prAkarSita karatA katA tabhI taka hai, jaba taka ki AtmA arpaNa karaneko huA dabAva jinakI sthitikI dRr3hatA ko dhakkA nahIM taiyAra nahIM hai| jo arpaNa-tyAga karanekI jagaha ulTe pahu~cA sakatA, kAjalakI koTharImeM rahate hue bhI jinalUTane ko taiyAra ho jAte haiN| jo gaMgAmeM pApa dhonakA kI saphedIpara dArA nahIM laga sakatA, ve hI loga jAkara, vahAM machalI mAgnako baiTha jAte haiM, aise logoM- jagatake svAgata aura sammAnakaM pAtra hote haiM / tAta ! ke lie hI AcAra-paddhatikA vidhAna hai| jo usa tumane jo kArya hAthameM liyA hai, usa tumhAga hRdayasthitiko pAra kara gaye haiM, unheM to maMsArake jokhima bala pUrNatAke zikhara para pahu~cAne yogya hai / niHzaMka vAle sthAnapara jAkara, apane bandhuoMko AtmatyAgakA ho, apane pUrva snehiyoMse jaldI jAkara milo / darzana karAnA hai| anya sAdhuoMko jo una sthAnoMpara sthUla-prabho ! eka navIna hI prakAza Aja merI jAnekI manAIkI gaI hai, usameM yahI hetu hai ki unameM AtmA meM praveza kara rahA hai| ApakaM vacanAmRtasa yAcanAkI pAtratA chupI huI hai, ve anukUla prasaMga abhI bhI tRpti nahIM ho rahI hai abhI aura vacanAmRta prAnapara, bhikhArI banakara hAtha bar3hAte haiM aura maukA kI vRSTi kiijie| pAkara lUTanemeM bhI nahIM cuukte| jo loga yAcanAkaM saMbhUni-siMhakI guphAmeM jAkara usakA parAjaya AkarSaNayukta sthAnameM yAcanA na karake ulTA apeNa karanA advitIya zraAtmAoMsa hI bana makatA hai aura karate haiM, ve jaMgala tathA upavanayukta pradezoMmeM vicagne tAna ! terA nirmANa bhI usI vizeSatAko saphalatA tathA vihAra karanevAle yAcakoM se kaI guNA bar3hakara pradAna karane hetu huA hai| jagatako aise advitIya hai / vanameM vihAra karane vAle yAcaka sAdhu kadAcina vyaktitroMkI atyanta AvazyakatA hai| jisa samaya Page #197 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 102 anekAnta [varSa saMsArake muMhase dharma takakA nAma nikalanA banda hI isa bahumUlya prAmise isa Azramake kozako bhara do / jAyagA, usa samaya bhI tere apavAdarUpa caritrakA sthala parantu prabho, yadi maiM parAjita hojAU~ loga harSase gAyana kreNge| bhadra ! isameM adhika prakAza to Apa merI sahAyatA karaneko tatpara rahie / meM maiM tumheM nahIM pahuMcA sakatA; adhika prakAza to tumheM kozAha ke gRhameM prApta hogA / vahA~sa prkaash| ___maMbhUni0-tAna ! maiM sarvadA hI tumhAre sAtha huuN| parAjayakA bhaya tyAga do, bhaya hI AdhI parAjaya hai| lAkara, guruke Azramako ujjvala krnaa| vana aura guphAoMmeM zaitAna para vijaya prApta karanese jo phala jahA~ taka yAcakatA hai, vahA~ taka hI bhaya hai| milanA hai, usakI apekSA zaitAnake gharameM jAkara hI sthUla-to nAtha ! aba maiM AjJA mAMgatA hU~ usa para vijaya prApta karanese adhika bahumUlya sampatti aura eka bAra phira prArthanA karatA hU~ ki yadi girU~ hAtha lagatI hai| vahA~ zaitAna apane gupta bhaMDAra vijetA to uThAnakI kRpA kareMge ke| ke samakSa khola detA hai| usameM vijetA cAhe jitanA * svargIya zvI0 vADIlAla motIlAla jI zAha dvArA sampAdita le sakatA hai aura saMsArako bhI de sakatA hai| tAta ! gujarAtI "jaina hitecchu" se anuvAdita / saMyamIkA dina aura rAta (lekhaka-zrI vidyArthI' ) " yA nizA sarvabhUtAnAM tasyAM jAgarti sNymii| yasyAM jAgrati bhUtAni, sA nizA pazyatomuneH // " saba prANiyoMkI rAta hai usameM maMyamI zuddha caitamyasvarUpa tathA zarIrame bilkula pRthaka hai, jo zarIrake M y manuSya jAgatA hai-vaha usakA dina hai- maMsargase-pudgala paramANuzroke samAvezase-apane asalI rUpase ( 2) aura jisameM prANI jAgate haiM-jo saMsArI haTakara vikRtarUpameM prakaTa hotA hai| vastuta: zrAtmAmeM sadaiva jA prANiyoMkA dina hai vaha usa draSTA muni usake svAbhAvika guNa-anantadarzana, anantazAna, ananta x nx kI rAta hai-isa vAkyameM anekAntiyo vIrya zrAdi-vidyamAna rahate haiM, jo kArmika vargaNAoke ko to koI AzcaryakI bAtahI nahIM; zrAcchAdanase pUrNarUpameM dRSTigocara nahIM hote / parantu ve kabhI kyoMki unake liye to yaha kevala dRSTikoNakA bheda hai, jisa zrAtmAse pRthak nahIM hote aura na ho hI sakate haiM / jisa se dinako rAtri tathA rAtriko dina bhI samajhA jA sakatA hai| prakAra sUryya sadaiva tejomaya hai kintu jalada-paTalake kAraNa kintu yaha vAkya no ekAntavAdiyoMke eka pratiSThita evaM vikRta rUpameM dikhAI detA hai| jaise jaise dhanAvaraNa haTatA pramANita granthakA uddharaNa hai jisameM rAtrikA divasa tathA jAtA hai vaise hI vaise usakI prAkRtika prabhA bhI prAdurbhUta divasakI rAtri kI gaI hai| astu, isakA samAdhAna bhI vahI hotI jAtI hai, usI prakAra jaise hI jaise kArmika vargaNAzrI hai kevala apekSAvAda ! kA AvaraNa, jo AtmAko zrAcchAdita kiye hue hai, iTatA isake likhanekI zrAvazyakatA nahIM ki zrAtmA nitAnna jAtA hai vaise hI caime zrAtmA apane zuddha svAbhAvika svarUpa Page #198 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kiraNa 2] saMyamIkA dina aura rAna 153 meM vikasita hotA calA jAtA hai| isa dRSTise sabhI prAtmAe~ pUrNarUpeNa vikasita hote hue dekhanekI ora hai| barAbara hai-koI kisIse bar3I choTI athavA U~cI nIcI isa kAraNa ve yA to kisI nirjana vanameM, jahA ki nahIM hai| kintu hama dekhate haiM ki eka udbhaTa vidvAn hai to dinarAtameM koI antara nahIM, cale jAte hai aura yA apanA dUsarA nirakSara bhaTTAcArya, eka sarvamAnya hai to dUsarA sarvato- kArya adhika upayoga lagAkara usa samaya karate haiM jabaki bahiSkRta, eka atyanta sukhI hai to dUsarA nitAnta duHkhI saMsAra apane kolAhalase stabdha ho jAtA hai aura saMmArI zrAdi, jisame yaha dhAraNA hotI hai ki maba aAtmAe~ samAna prANI dinabhara athaka parizrama karake mo jAte haiN| isa prakAra nahIM haiM varan bhinna bhinna hai athavA U~ca-nIce bhinna bhinna una saMyamI puruSokA kArya usa samaya prArambha hotA hai jaba sthalo para sthita hai| yadi vAstavamaM dekhA jAya to yaha ki saba loga nidrA devIkI goda meM cale jAte haiM aura usa viSamatA kevala usI ghanarUpI karmAvaraNake sthUla nathA sUkSma samaya taka sucAru rUpase mampanna hotA hai jaba taka ki samArI hone para nirbhara hai, jisa mamaya yaha zrAvaraNa bilkula iTa jIva panaH apane kArya meM praviSTa nahIM hote| jAvegA uma mamaya mUryarUpI AtmA apane svAbhAvika zuddha- yaha to hA maMyamI paruSoMkA dina--jabaki ve apanA rUpameM dedIpyamAna hogA aura ima bAhya viSamatAkA kahI kArya karate haiN| aba prazna yaha raha jAtA hai ki jo hama maba patA taka nahIM lgegaa| kA dina hai vaha unake lie rAta kaise ? isakA uttara yaha hai lekina hamArI zrAtmAzrI para zrAvaraNa itanA adhika ki jima prakAra rAtrimaM hama paryaGka para leTe leTe, vinA hAtha sthUla tathA kaThora hai ki usane unakI tanika bhI zrAbhAkA paira hilAe, nAnA prakArake kArya kara lete haiM, komoM dUra ho avalokana hamako nahIM hone diyA hai| isakA pariNAma yaha zrAte haiM, vinA peTa bhare aneka prakArake bhojana pA lete haiM, huA ki hama ima zarIrako hI saba kucha mAnane lage aura vinA dUsarese apanI bAta kahe hue athavA usakI sune hue dinarAta isakI hI paricaryA evaM cAkarImeM saMlama rahane lage vArtAlApa kara lete haiM, vinA kimIko diye hue athavA haiM / prAta:kAlase lekara mandhyA paryanta hama isI udher3a-bunameM kise liye hue bahuta-mI vastue~ de le lete haiM, ityAdi lage rahate haiM ki ima zarIrakA pAlana keme kreN| isake pare aneka kArya kara lete haiM aura zrAkha khulanepara vaha kucha nahIM zrAvaraNase zrAcchAdita jo asalI vastu hai umakA kucha bhI rahatA--bahudhA bahuta vicAra karane para bhI uma sabakA koI dhyAna nahIM-usake nimitta eka kSaNa bhI nahIM ! veme anaMta smaraNa nahIM hotA, ThIka usI prakAra ukta pariNati vAle sukhakI prAmike lie vAchanIya to yaha hai ki hama ahorAtra mani loga dinameM jo khAnA pInA, uThanA baiThanA, calanA umI asalI vastuke kArya meM malama raheM, isa zarIra ke lie phiranA, bAtacIta karanA, denA lenA, zrAdi kArya karate haiM, eka kSaNa bhI na deN| kintu yaha atyanta duSkara hai, imalie vaha saba svapnavata hotA hai-usase unheM koI anurAga nahIM ve dhanyAtmA, jinako AtmAnubhavake ramAsvAdana karanekA hotA / aura jima taraha aaurava khulane para hama svapnakI bAteM saubhAgya prAma ho cukA hai-cAhe unako 'maMyamI kahie bhUla jAte haiM, umI taraha rAtrimeM-jo unakA dina haiyA 'muni'-yathAzakti apanA amUlya mamaya asalI kAryameM dhyAnAvasthita hone para, hRdayakI zrAgva gvulane para, vaha una hI lagAte haiM-zarIrasambandhI upayukta kAmAMmeM umakA maba kAryoko jo unheMoMne hamAre dina arthAt apanI rAnameM durupayoga nahIM karate / phira bhI hama loga jo bAhya indriyoM kiye haiM bhUla jAte haiM aura unase koI lagAva nahIM rkhte| kI tRnike lie subaha zAma taka cahala pahala karate rahate isa prakAra ukta vAkya ki, jo hamArI rAna hai usameM haiM usase una mahAtmAoMko bAdhA pahu~catI hai jinakI icchA saMyamI jAgatA hai aura jisameM hama jAgate haiM vaha usa draSTA tathA pravRtti ukta AvaraNako chedana karake apanI zrAtmAko manikI rAna hai, ThIka hI hai| Page #199 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhanekAnta [varSa 4 Powen00000RRORowweennewnewweneraneet supArIpAka azokAriSTha ___mAtA aura bahanoM ke liye atyanta hitakara vastu striyoM ke veta-rakta pradara evaM prasUta kI anupama / naye aura purAne sabhI prakAra ke zreta aura rakta mahauSadha hai| vaMdhyA striyoM kA vaMdhyatva bhI isa mahauSadha pradara ko samUla dUra karane meM gajaba kA phAyadA ke sevana se naSTa hokara sundara santAna kI mAtA pahuMcAtA hai| mAsikadharma kI pIr3A aniyamitatA Adi banane kA saubhAgya prApta hotA hai| mAsikadharmakI sabhI goroko nizcaya hI ArAma kregaa| mUlya 1 pAvakA 1) * zikAyateM dUra hojAtI haiN| mU0 prati botala 2) bhaSTavargayukta aura madhu rahita cyanaprAza-mahArasAyana (sumadhura aura sugandhita ) bhAyudhaida kI isa anupama auSadha kA nirmANa prAyaH sabhI vaidya evaM koI-koI DAkTara taka kara rahe haiN| kintu hara eka sthala para isake sundara sAdhanoM kI suvidhA evaM svacchatAkA sarvathA abhAva hai| hamane isa mahArasAyana * kA nirmANa tAjA aura paripakva banaspatiyoM ke pUrNa yogase atyanta zuddhatA pUrvaka kiyA hai, jo kisI bhI sampradAya * vizeSa ke dharma-bhAva para AghAta nahIM phuNcaataa| auSadha nihAyata jAyakedAra hai, payaroga kI khAMsI evaM hRdaya ke sabhI rogoM para rAmabANa hai| dila aura dimAg2a evaM zakti saMcayake liye saMsArakI nihAyata behatarIna davA hai| mUlya-1 pAva ke Dabbe kA 1) ru. DAka kharca pRthaka ********** * noTa-jina majanoM ko madhu mevana se Apattina ho vaha spaSTa likha kara madhu yukta maMgAle ***** ********* * parivAra-sahAyaka-baksa aMgUrAsava gRhastha meM acAnaka utpanna ho jAne vAle dina- ___tAjA naMgUroM ke rasa se isa amUlya aura svAdiSTa rAta ke sAdhAraNa sabhI rogoM ke liye isa baksa meM yoga kA nirmANa vaijJAnika vidhi se harA hai| 11davAiyAM haiM sampana aura sahRdaya mahAnubhAvoM ko mastiSka aura zarIra kI nirbalatA para rAmabANa hai| paropakArArtha avazya parivAra meM rakhanA cAhiye / e dimAgI kAma karane vAle vakIla, vidyArthI aura mAsTara mUlya prati baksa 2 // ) * Adiko nitya sevana karanA caahiye| mU02) botala kauzalapramAda jaina, mainejiGga DAyarekTarabhArata Ayurvedika kemikalsa limiTeDa, shaarnpur| RomensomnatkhMRRRRRRRRRRRRRRRRement Page #200 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anekAntake sahAyaka jina sajjanoMne anekAntakI Tosa sevAoMke prati apanI anukaraNIya prasannatA vyakta karate hue, use ghATekI cintAse mukta rahakara anekAntakI sahAyatAke cAra bhAgoM se dUsare mArgakA nirAkulatApUrvaka apane kArya meM pragati karane aura adhikAdhika avalambana lekara nimnalikhita sajjanoMne, ajaina saMsthAoM rUpase samAjasaMvAnoM meM agrasara honeke liye sahAyatAkA vacana tathA vidyArthiyoMko, eka sAla taka 'anekAnta' phrI tathA ardha diyA hai aura isa prakAra anekAntakI sahAyakazreNImeM apanA mUlyameM bhijavAne ke liye, nimnalikhita sahAyatA pradAna karake jo anukaraNIya kArya kiyA hai| usake liye ve dhanyavAdake nAma likhAkara anekAntake saMcAlakoMko protsAhita kiyA hai pAtra haiN| prAzA hai anekAnta premI anya sajjana bhI ApakA unake zubha nAma sahAyatAkI rakama-sahita isa prakAra haiM:- anukaraNa kareMge: 15) bA0 miTTanalAlajI jaina tItaroM nivAmI, zrovarasiyara 125) bA0 choTelAlajI jaina raIsa, kalakattA saragathala, putra vivAhakI khuzImeM, (12 vidyArthiyoMko eka 101) bA0 ajitaprasAdajI jaina, eDavokeTa, lakhanaU / varSa taka anakAnta ardhamUlyameM deneke liye)| 100) sAhU zreyAMmaprasAdajI jai', laahaur| 10) lA0 pherUmala catarasaunajI jaina, vIra svadezI bhaNDAra, 100) mAhU zAntiprasAdajI jaina, DAlamiyAnagara / saradhanA z2ilA meraTha, (8 vidyArthiyoMko eka varSa taka 'anekAnta' ardhamUlya meM deneke liye)| 100) lA0 tanasukharAyajI jaina, nyU dehlii| 10) lA0 udayarAma jinezvaradAsajI jaina baz2Az2a, sahAranapura 100) vA. lAlacandajI jaina, eDavokeTa, rohataka / (4 saMsthAnoMko eka varSa taka 'anekAnta' phrI bhijavAne 100) bA. jayabhagavAnajI vakIla zrAdina paMcAna paaniipt| ke liye)| 10) lA0 dalIpasiMha kAjI aura unakI mArphata, dehlii| 10) lA0 ratanalAlajI jaina, naIsar3aka, dehalI (cAra saMsthAnoM25) paM0 nAthUrAmajI premI, bmbii|| pustakAlayoM zrAdi-ko eka varSa taka 'anekAnta' phrI bhijavAneke liye)| 25) lA0 rUr3AmalajI jaina, zAmiyAne vAle, sahAranapura / 25) bA0 raghuvaradayAlajI jaina, ema. e., karolabAg2a, dehlii| 20 vidyArthiyoMko anekAnta ardhamUlyameM 25) peTha gulAbacandajI jaina ToMgyA, indaura / prApta huI sahAyatAke AdhAra para 20 vidyArthiyoMko 'anekAnta' eka varSa taka ardhamRtyameM diyA jAegA, jinheM zrAzA hai anekAntake premI damo sajjana bhI ApakA AvazyakatA ho unheM zIghra hI // ) ru. manIbhAIrase bhejakara anukaraNa kareMge aura zIghra hI sahAyaka skImako saphala grAhaka hojAnA caahiye| jo vidyArthI upahArakI pustakeM samAdhitaMtra saTIka aura siddhisopAna bhI cAhate hoM unheM banAne meM apanA pUrA sahayoga pradAna karake yazake bhAgI bneNge| popTejake liye cAra pAne adhika bhejane caahiye| vyavasthApaka 'anekAnta' vyavasthApaka 'anekAnta' vIrasevAmandira, saramAvA ( mahAranapura) vIrasevAmandira, sarasAvA (sahAranapura) pracArakoMkI jarUrata-'anekAna' ke liye prArakoMkI z2arUrata hai / jo vyakti isa kAryako karanA cAheM ve 'anekAnta' kAryAlaya vIrasevAmandira sarasAvAse zIghra patra vyavahAra kreN| mudraka aura prakAzaka paM0 paramAnanda zAstrI vIra sevAmandira, sarasAvAke liye zyAmasundaralAla zrIvAstava ke prabandhase zrIvAstava priTiMga presa, sahAranapura meM mudrita / Page #201 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ASEASERSEASERSE MANA pUrva graMtha Registered No. A- 731 chapakara taiyAra hai ! mahAtmA gAMdhIjI likhita mahattvapUrNa prastAvanA aura saMsmaraNa sahita mahAna graMtha zrImad rAjacandra * gujarAta ke suprasiddha tattvavettA zatAvadhAnI kazvira rAyacandrajI ke gujarAtI graMtha kA hiMdI anuvAda anuvAdakarttA - prophesara paM0 jagadIzacandra zAstrI, ema0 e0 mahAtmAjI ne isakI prastAvanA me likhA hai "mere jIvana para mukhyatA se kavi rAyacandra bhAI kI chApa par3I hai| TaoNlsTAya aura raskina kI apekSA bhI rAyacandra bhAI ne mujha para gaharA prabhAva DAlA hai / rAyacandra jI eka adbhuta mahApuruSa hue haiM, ve apane samaya ke mahAna tattvajJAnI aura vicAraka the / mahAtmAoM ko janma dene vAlI puNyabhUmi kAThiyAvAr3a me janma lekara unhoMne tamAma dharmA kA gaharAI se adhyayana kiyA thA aura unake sArabhUta tatvoM para apane vicAra banAye the / unakI smaraNazaki g2az2aba kI thI, kisI bhI grantha ko eka bAra par3ha ke ve hRdayastha (yAda) kara lete the, zatAvadhAnI to the hI arthAta sau bAtoM meM eka sAtha upayoga lagA sakate the| isameM unake likha hue jagata kalyANakArI, jIvana meM sukha aura zAnti dene vAle, jAvanopayogI, sarvadharmasamabhAva, ahiMsA, satya Adi tattvoM kA vizada vivecana hai / zrAmad kI banAI huI mokSa mAlA, bhAvanAbadhi, Atmasiddhi Adi choTe moTe grathoM kA saMgraha to hai hI, saba se mahatva kI cIja haiM unake 874 patra, jo unhoMne samaya samaya para apane paricita mumukSu janoM ko likhe the, unakA isameM saMgraha hai / dakSiNa aphrIkA me kiyA huA mahAtmA gA~dhI jI kA patravyavahAra bhI isameM hai / adhyAtma aura tatvajJAna kA to khajAnA ho hai| rAyacandrajI kI mUla gujarAtI kavitAe~ hidI artha sahita dI haiN| pratyeka vicArazIla vidvAna aura deza-bhakta ko isa graMtha kA svAdhyAya karake lAbha uThAnA cAhiye / patra sampAdakoM aura nAmI nAmA vidvAnoM ne muktakaNTha se isakI prazaMsA kI hai| aise gratha zatAbdiyoM meM birale hI nikalate haiN| 1 gujarAtI meM isa graMtha ke sAta eDIzana hocuke hai| hiMdI meM yaha pahalI bAra mahAtmA gA~dhI jI ke zrama se prakAzita huA hai bar3e AkAra ke eka hajAra pRSTha haiM, chaH sundara citra haiM, Upara kapar3e kI suMdara majabUta jilda baMdhI huI hai / svadezI kAg2aja para kalApUrNa suMdara chapAI huI hai / mUlya 6 ) cha: rupayA hai, jo ki lAgatamAtra hai| mUla gujarAtI graMtha kA mUlya 5) pAMca rupayA hai| jo mahodaya gujarAtI bhASA sIkhanA cAheM unake liye yaha acchA sAdhana hai| khAsa riyAyata - jo bhAI rAyacandra ja ena zAstramAlA ke eka sAtha 10 ) ke graMtha maMgAe~ge. unheM umAsvAtita 'sabhAdhyatattvArthAdhigamasUtra' bhApATIkA sahita 3 ) kA grantha bheMTa deMge / milane kA patA - paramazruta prabhAva kamaMDala, (gayacandra jainazAstramAlA ) khArA kuvA, jauharI bAjAra, bambaI naM0 2 --- CED zxzz2<< 26 V 26 V 26 V 26 V 26 V 26 V 26 V 26 V 2 V 2 M X 2 X 3 M 2 << 2 2 2 2 2 25252525252525252525262&><><><<<<<<<<><><><><>Page #202 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anekA ekenApatI thayantI nutamitaraMga | prantena jayati jainI nInirmanthAnanevamiva gopI // jai vividhanayApekSA syAdvAdarUpiNI aa anekAntAtma myAna saptabhaMgarUpA syAta syAna anakAntA maka vastutatva myAna Ella myAna syAt janamaya rd guNamukhya- kalpA vidheya chatara syAta niya navva a nI tanva sApekSavAdinI ti varSa vidheyaM vArya cAnubhayamubhayaM mizramapi tadvizeSe pratyekaM niyamaviparvavA'parimita / farm 3 sadA'nyo'nyApene sakalabhuvanavyeSTaguruNA tvayA gItaM tattva bahunaya-vivattaM naravazAna // samyagvastu-grAhikA sampAdaka- jugala kizora mukhtAra yathAtattva prarUpikA apraila 1641 Page #203 -------------------------------------------------------------------------- ________________ viSaya-sUcI mAdaka 1-eka anUThI jinastuti-[sampAdaka 2-manakI bhUkha (kavitA)--zrI bhagavat' jaina 3--jIvanakI pahelI--[bA. jayabhagavAna jaina, bI0e. vakIla 4-bejoDa vivAha-zrI lalitAkumArI pATaNI 5--haribhadra-sUri-[paM0 ratanalAla saMghavI, nyAyatIrtha 6--bhAgya-gIta (kavitA)-[zrI 'bhagavat' jaina / 7-bhrAtRtva (kahAnI)--zrI 'bhagavat' jaina 8-zrAtma-darzana (kavitA)--[paM0 kAzIrAma zarmA 'praphullita' 6--tAmila bhASAkA janasAhitya--[pro0 e0 cakravartI, ema.e. 10--ahAra lar3avArI-[zrI yazapAla jaina, bI0 e0 ... "--gomaTa--[po0 e. ena. upAdhyAya, ema. e. DI. liTa 12--'merI bhAvanA' kA saMskRtapadyAnuvAda --zrI paM0 dharaNIdhara zAstrI 13-mamvana vAlekA vijJApana (eka manoraJjaka vArtAlApa) 14-anekAnta para lokamata 15--sUcanA, vIrasevAmandirako sahAyatA AvazyakatA kavigajamallake jisa piMgala (chandovidyA) pranthakA paricaya anekAntakI gata kiraNameM di gayA hai, usakI kucha dUsarI pratiyoMkI atIva AvazyakatA hai, kyoMki jainasamAjakaM prAkRta-saMskRta zrA bhASAoM ke eka prasiddha vidvAnne isa graMthakA zIghra sampAdana kara denekI apanI vAsa icchA vyakta kI aura isa pUre granthako anekAntameM nikAla denekA vicAra hai / apane pAsa jo prati upalabdha, hai vaha bA kucha azuddha hai| dRmarI pratiyoMse tulanA karake zuddha pAThake sthira karanekI bar3I jarUrata hai| ataH vidvA tathA zAstramaNDAgeMke adhipatiyoMse nivedana hai ki ve apane yahAMka graMthabhaNDAroM meM isa graMthakI dUsa pratiyAM khAja karake unheM zIghra hI nIce likhe patepara bhejanekI kRpA kareM aura isa taraha isa satkAra apanA sahayoga pradAna karake mujhe anugRhIta kareM / kArya hAjAne para ve pratiyAM unheM sadhanyavAda zIghra vApisa bheja dI jaayNgii| jugalakizora mukhtAra adhiSThAtA 'vIrasaMvAmandira' sarasAvA, ji. sahAranapura Page #204 -------------------------------------------------------------------------- ________________ * OM maham * tatva-tadhAtaka tattva-prakAzaka nItivirodhadhvaMsIlokavyavahAravartakaH samyak / paramAgamasya bIja bhuvnaikgururjytynekaantH| -- - -- varSa 4 kiraNa 3 vIrasaMvAmandira (samantabhadrAzrama) marasAvA jilA sahAranapura baizAkha, vIra nirvANa saM02467, vikrama saM0 1968 apraila 1941 eka anUThI jina-stuti zrI jinadeva-jainatIrthakara-apanI yogasAdhanA evaM anta-avasthAmeM vastrAlaMkAro tathA zastrAstrose rahita hote haiM, ye saba cIjeM unake liye vyartha haiN| kyo vyartha haiM ? isa bhAvako kavivara vAdirAjamarine apane 'ekIbhAva' stotrake nimna padyameM bar3e hI sundara evaM mArmika DhaMgase vyakta kiyA hai aura usake dvArA aisI vastuaose prema rakhane vAlokI asaliyata ko bhI kholA hai| isIse yaha stuti jo satyapara acchA prakAza DAlatI hai, mujhe bar3I hI pyArI mAlUma hotI hai aura bar3I hI zikSApUda jAna par3atI hai| -sampAdaka] AhAryebhyaH spRhayati paraM yaH svabhAvAdahayaH, zastra-grAhI bhavati satataM vairiNA yazca zakyaH / sarvAGgeSu svamasi subhagastvaM na zakyaH pareSAm , tatkiM bhUSA-vasana-kusumaiH kiM ca zastrarudastraiH // he jinadeva, zRMgArAMke liye bar3I bar3I icchAe~ vahI karatA hai jo svabhAvase hI amanoga athavA kurUpa hotA hai, aura zastrokA grahaNa-dhAraNa bhI vahI karatA hai jo vairIke dvArA zakya-jayya athavA parAjita honeke yogya hotA hai; Apa sarvAMgoMmeM subhaga hai-koI bhI aMga ApakA aisA nahI jo asundara athavA kurUpa ho-aura dUsaroke dvArA zrApa zakya bhI Page #205 -------------------------------------------------------------------------- ________________ * anekAnta varSa 4] 186 nahIM hai koI bhI zrApako abhibhUta yA parAjita nahIM kara sktaa| isIse zarIrake zRMgArarUpa zrAbhUSaNoM, vastroM tathA puSpamAlAnA zrAdise ApakA koI payojana nahIM hai aura na zastroM tathA astrose hI koI payojana hai-zRMgArAdikI ye saba vastue~ aApake liye nirarthaka haiM, isI se zrApa inheM dhAraNa nahIM krte| vAstava meM inheM ve hI loga apanAte hai jo svarUpase hI manojJa hote haiM athavA kamase kama apaneko yatheSTa sundara nahIM samajhate aura jinheM dasaroM dvArA hAni pahu~cane tathA parAjita hone AdikA mahAbhaya lagA rahatA hai, aura isaliye ve ina zrAbhUSaNAdike dvArA apane kurupako chipAne tathA apane saundaryameM kucha vRddhi karanekA upakrama karate haiM, aura isI taraha zastrAstroke dvArA dasaropara apanA aAtaMka jamAne tathA dUsaroke zrAkramaNase apanI rakSA karanekA payatna bhI kiyA karate haiN| manakI bhUkha pArakaramarapAralArA mana sukhako madA tarasatA hai ! sukhiyA ho vaha yaha batalAya, sukha meM kyA bharI sagmatA hai ? mana sukhakA madA tammanA hai !! mujhase pUcho to yaha pUcho, duHkhakI rajanI kisa gaga bharI ? kaisI TImana, kaisI pIr3A, kaimI re ! usame bhAga bharI ? luTa cukA kabhIkA ujiyAlA, aba aMdhakAra hI basatA hai ! sUnA hai tana, sUnA mana hai, sUnI hai yaha mArI duniyA ! maiM usa duniyAmeM rahatA hU~, jo isase hai nyArI duniyA !! A~sU, pAhoMkA sAtha lie, cira-dAha aura nIrasatA hai ! bujhate dIpaka kI AbhAmeM, mega-'jIvana-itihAsa' chipA ! krandanameM merA gAna chipA, maranemeM, hAsa-vilAsa chipA !! sAdhana-vihIna, bhUkhA-bhUkhA, rahatA mana lie vivazatA hai ! sukha kahate kisako ?-patA nahIM, ___ kaba maiMne usakA svAda cakhA ! jabasa jIvanako apanAyA, duHkha hI to mega banA makhA !! mere sukhake mara jAne para, dukha vaza ho-hokara ha~satA hai / mana sukhako sadA tarasatA hai !! [racayitA-zrI 'bhagavat jaina] Page #206 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jIvanakI pahelI ( lekhaka-zrI bAbU jayabhagavAna bI0 e0 vakIla ) jIvanakI samasyA isakA kyA kAraNa hai ' ? yaha janmasamaya kahA~ se AtA hai ? mRtyusamaya kahA~ calA jAtA hai ? yaha kauna hai, jA bhItarame zora kara rahA hai ? eka isakA kyA AdhAra hai ? kyA pratiSTA hai ? yaha Udhama macA rahA hai ? jo maiM maiM kI raTama matavAlA kisameM rahatA hai ? kisameM bar3hatA hai 1 kisameM ho rahA hai ? maMga-maMgake prapaMcame bAvalA ho rahA hai ? jItA hai ? isakA kauna vidhAtA hai ? kauna jA lete leta bhI mA~ge calA jArahA hai ? pAte pAte bhI adhiSThAtA hai ? kauna isakA niyaMtraNa karatA hai ? khoje calA jArahA hai ? marate marate bhI jIte calA kauna ise preraNA se bharanA hai ? isake hita-ahitakA jA rahA hai ? jo kAmanAosa umar3a rahA hai ? AzA nizcaya karatA hai| isake kartavya akartavyakA nirNaya oMma chalaka rahA hai ? vaMdanAoma tar3apa rahA hai ? karatA hai ? kauna ise gumarAha karatA hai ? bhUlomeM jisakI kisI taraha bhI tRpti nahIM, kimI taraha bhI . DAlatA hai ? sugvaduHkha rUpa vartAtA hai ? mAratA aura pRrti nahIM, kisI taraha bhI zAnti nahIM jivAtA hai ? isakA kyA rUpa hai ? kyA nAma hai ? kyA kAma kyA yaha saba eka niga bhrama hai 1 eka khAlI hai? kyA yaha zarIra hai yA indriya ? hRdaya he yA svapna hai, mithyA kalpanAkA pasAga hai ? isakI koI prANa ? kyA yaha tiyeca hai yA manuSya ? pazu he yA sattA aura vajUda nahIM ? pakSI ? puruSa hai yA strI ? bUDhA hai yA javAna ? kAlA [ hai yA javAna ? kAlA kyA yaha saba kucha yahacchA hai 1 Akasmika hai yA gArA zUdra he yA brAhmaNa ? hindU hai yA ghaTanA hai isakA koI sira aura paira nahIM yaha yoM mumlima 'Astika hai yA nAstika ? devatA hai yA hI AtA hai, aura yoM hI calA jAtA hai ? daitya / ___ kyA yaha saba prakRti kI pravRtti hai ? isake kyA jAganA aura sonA hI isakA kAma hai ? kaNoMkI eka gUDha abhivyakti hai ? usake pacabhUtoM AhAra aura nihAra hI isakA kAma hai ? kazcana aura ke saMmilanakI eka rAsAyanika utpatti (chemical kAminI hI isakA kAma hai 1 phenomenon) hai ? usakI vyavasthita racanAkI kyA inameMse yaha eka rUpa-nAma-karmavAlA hai ? ki kAraNaM brahma kutaHsya jAtA jIvAma kena ka ca sNprtisstthaaH| kyA inamese yaha saba rUpa-nAma-karmavAlA hai ? kyA adhiSThitAH kena sukhetareSu vartAmahe brahmavido vyavasthAm // inameMse kisI bhI rUpa-nAma-karmavAlA nahIM ? -zve. upa0 1-1 Page #207 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 188 bhanekAnta [varSa 4 hai? eka yAntrika gati (mechanical movement) yaha becaina kyoM hai ? duHkhI kyoM hai ? kyA ima duHgvasa kimI taraha chuTakArA nahIM ? kauna hai jo ___kyA yaha saba kucha kAla hai ? kAlakI maSTi hai, imakA bAdhaka hai ? kauna hai jo isakA ghAtaka hai ? ja usake vikAsa aura hAmake sAtha bar3hatI aura kyA kisI taraha use manAyA jA makatA hai ? kyA ghaTatI hai ? usake caDhAva aura utarAvaka sAtha caDhatI kisI taraha usa jItA jA sakatA hai ? aura utaratI hai ? usakI subahazAmake sAtha udaya yaha kyA mAMgatA hai ? yaha kyA cAhatA hai ? aura amta hotI hai ? isakA kyA matalaba hai ? kyA prayojana hai ? isako __ kyA yaha uma kAla paricchinna-prakRtikA svabhAva zuddhikA kyA upAya hai, kyA mArga hai ? hai, jo amIma avakAzameM vikasita hotI huI, jadi ina savAloM kI kyA hada hai ? inheM mocate mocane latA aura pUrNatAkI ora bar3hatI huI jIvana sargagvI bhI inakA anta nahIM AnA ! jitanA gahaga vicAra kiyA jAtA hai, jitanA sUkSma tarka uThAyA jAtA vizeSatA hAmila kara letI hai ? hai, utanA hI jIvanatattva jaTila aura pecIdA hotA kyA yaha eka niyati hai, parinizciti hai, amiTa calA jAtA hai, utanA hI usake liye zaMkAmama zaMkA, honI hai, ligvA hAbhAgya hai ? kyA yaha eka citrita mavAlameMsa savAla nikalatA calA jAtA hai| jIvanacitrapaTa hai ? upahAmakA abhinaya hai ? vinodakA DrAmA tattva kyA hai ? praznoMkA ghara hai, zaMkAoMkA ThikAnA hai, jo kimI prAjJAnumAra, kiI anuzAsanaka hai| imI rUpakA dagvakara prAcIna vaidika RpiyoMne anumAra bagavara khelA jArahA hai ? kyA yaha imakA nAma 'ka' arthAta 'kyA' ragba chor3A hai / / kimIkI dena hai ? kimIkI IjAda hai ? kimIkI samasyA kI vyApakatA-- icchApUrtikA mAdhana hai ? ___ ye prazna Ajake prazna nahIM, kalake prazna nahIM, kyA yaha ina mabama bhinna hai ? koI vilakSaNa ye kevala pUrva dezake prazna nahIM, pazcima dezaka prazna mvataHmiddha mattA hai ? kyA yaha brahma hai, aAtmA hai ? nahIM / ye kevala vidvAnAMke prazna nahIM, mUr3ha logoke kyA yaha uparyukta cIjomasa kinahI do vA prazna nhiiN| ye anAdi prazna hai, manuSyamAcake prazna adhika cIjAMka mamalanakA phala hai ? ' haiN| ye duHmbake mAtha baMdhe haiM / duHgva iSTaviyAga aniSTasaMyoga mAtha baMdhA hai, ipraviyoga hAni hAma 1(zra) kAlaH svabhAvo niyaniryadRcchA, ke sAtha baMdhA hai| aniSTamaMyAMga gaMga bur3hApA mRtyuka bhUtAni yoniH puruSa iti cintyama / saMyoga eSA na svAtmabhAvAd, sAtha baMdhA hai| jaba jaba ye dardabhaga hAniyAM udayama zrAtmApyanIzaH sugvaduHkhahetoH // 1 (a) kaM brahma-chA. upa. 4.10.5. ___ zve. upa 1.2. (zrA) ko hi prajApatiH-zata. vA. 6. 2. 25. (zrA) kAlo mahAva NiyaI pavvakayaM pagmikAraNegaMtA / (i) prajApati: vairka:----ota. bA.2.38.; yajurveda micchanaM te cevA (va) mamAmazro hoti mammatta / / -sanmatitarka // 3.53 // (I) kasmai devAya haviSA vidhema-Rgveda 10.121. -- Page #208 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kiraNa] jIvanakI pahelI 18 pAtI haiM, taba taba duHkha bhI udaya meM AtA hai| jaba aura sadA rheNge| pUrvakAlameM bhI jaba dharA deva-daitya, jaba duHkha udayameM AtA hai taba taba ye prazna bhI surAsara, nAga-rAkSasa kahalAne vAlI jAtiyoMse basI udayameM Ate haiN| ye honiyAM anAdi haiM, duHzva bhI thI, manuSyako ina savAloM se lar3anA par3A hai ' aura anAdi hai, ye prazna bhI anAdi haiN| Aja bhI jaba dharA Arya-mlakSa, maMgola-tAtAra, habsa barbara logoMsa basI hai, ye savAla bagabara bana hue haiM, hajAra yatna karane para bhI duHkha kI honiyoMko chipAyA nahIM jA sakatA, duHgya kI anubhUtikA gekA parantu inakA hala karanA bahuta hI kaThina hai| nahIM jA sakatA; taba ina praznAMkA paidA honasa, inheM samasyA kI kaThinatAapanA javAba mAMgane kaima rokA jA makatA hai ? kinana haiM, jo ina mavAloM kI ora dhyAna dete zAkya-muni gautamasa ina ghaTanAoM ko dUra rakhanakI haiM ? inheM spaSTa aura sAkSAna karate haiM ! kitane haiM, jo kitanI koziza kI gaI, sugvamAtrakA duHkha anubhUti inake arthako mamajhate haiM, inheM adhyayana aura anvameM bacAye ragbanakI kitanI ceSTAkI gaI, para ye ghaTa- paNa karata haiM ? kitane haiM, jo inakA mamAdhAna karate nAeM dRSTime Akara hI rahI, yaha anubhUni cittameM haiM aura uma mamAdhAnako apanema ghaTAkara maphala jaga kara hI rhiiN| manoratha hote haiM ? cAhe mabhya ho yA asabhya, dhanI hA yA nirdhana, bahuta vigle, kucha gine cuna manuSya, jo dUra dUra paNDita ho yA mUr3ha, puruSa ho yA strI, koI manuSya / yugoMma, dUra dUra dezoMmeM prakAzamAna nakSatroM kI bhAMti aisA nahIM, jo dugvakI ghaTanA aura dukhakI anubhUti kahIM kahIM camake hue haiN| saM surakSita ho, yaha anubhUti jarUra kisI samaya ____ yaha kyoM ? jaba saba hI duHsvame mandigdha haiM, bhAtI hai, aura usake ullAsamayI jIvanako mandira duHgvasa chUTanakaM AkAMkSI hai, duHkha dUra karane ke udyamo banA detI hai, usake cittako vilakSaNa savAloMmeM haiM, to saba hI ina mamamyAoM ko hala karane meM saphala kyoM nahIM? bhara detI hai| ___nissandeha, maba hI duHkhasa mandigdha haiM, duHkhase kAI deza aisA nahIM, koI yuga aisA nahIM, jahAM chUTaneka AkAMkSI haiM, duHkha dUra karaneke udyamI haiN| duHkha na ho / duHkhase bhaya na ho. duHkhasa sandeha na parantu ina sabameM ina savAloMpara dhyAna dene, inheM dekhane hA. duHkhale prazna na ho, duHkhase chuTakArekI AkAMkSA jAnane, inheM hala karanekI zakti samAna rUpase prakaTa na ho, dugva dUra karane kI koziza na ho| ye sadA the nhiiN| ye saba hI vibhinna guNoM vAle haiM, vibhinna mva aura sadA raheMge / yaha mAnA ki bAhyasthitika kAraNa bhAva vAle haiM, vibhinna zaktivAla haiM / yadi inheM ina bhinna bhinna dezoM, bhinna bhinna yugoMmeM inake rUpa bhinna rahe guNa, mvabhAva aura zakti kI apekSA vibhAjita kiyA haiM, inheM batalAnekI bhASAe~ bhinna rahI haiM, inheM jatalAne jAya to ye cAra guNasthAnoM meM vibhakta ho sakate haiMkI paribhASAe~ bhinna rahI haiM, inheM darzAna kI zailiyA~ 1 devairatrApi vicikitsitaM purA na hi suvijJeyaM maNureSa dharmaH / bhinna rahI haiN| parantu yaha nirvivAda hai ki ye madA the kaTha. upa. 1. 21. Page #209 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 160 anekAnta (1) midhyAtvaguNasthAna vAle, (2) mAsAdana guNasthAna vAle, (3) mizra guNasthAna vAle, (4) samyaktvaguNa sthAna vAleM | ye Upara Upara eka dUsareme bahuta zakti vAle haiM, parantu yaM Upara Upara eka dUsare se bahuta kama saMkhyA vAle haiM I [ barSa 4 ye midhyAdhAraNA ke AdhArapara apanI duniyA banAne vAle haiN| ye apaneko aMdhakAra meM DAlakara Age Age calane vAle haiM. ye apaneko mohameM gAr3ha kara AzA lagyAnavAle haiM, ye saba hI midhyAloka meM basane vAle haiM, mithyAlAka meM dekhane vAle haiM, mithyA loka meM lagkhAne vAle haiM, ye saba mithyAtvaguNasthAnIya haiM / inakI dazA atyanta dayanIya hai / ye midhyAlokake vAsI bhI saba eka samAna nahIM haiM, inameM adhikAMza to karmaphala cetanA vAle haiM, aura thor3ese karmacetanA vAle haiN| (ka) karmaphala cetanAvAle jIva mithyAtva guNasthAna vAle inameMse adhikAMza to, Upara se saceta dIkhate hue bhI bhItarase jar3asama aceta haiM, ye Uparase zvAsaucchavAsa lene bhI, khAte pIte hue hue bhI, calate phirate hue bhI, bhItarase nirjIva-sama bane hue haiN| ye bhItara meM hone vAlI tar3apana aura gudagudAhaTase, bhItara meM jagane vAlI cetanA aura anubhUniyoMse bhItara meM cubhanevAlI bhItiyoM aura zaMkAoM, bhItara meM uThane vAlI preragAoM aura udvejanAoM, bhItara meM bahane vAlI pravR tiyoM aura smRtiyoM, bilkula bekhabara haiN| inheM patA nahIM ki yaha kyA hai, kyoM haiM, kaise haiN| yaha bhItarI lokako bhulAkara bAhirI loka meM dharma hue haiM / annarAtmAko khokara parake bana hue haiN| / yaha apaneko na dekhakara bAhirako dekha rahe haiM. apaneko na TaTolakara bAhirako TaTola rahe haiM, apane ko na pakar3akara bAhirako pakar3a rahe haiN| inakI sArI ruci, mArge Asakti bAhirame phaMsI huI haiM, inakI sArI mati, sArI buddhi bAhirameM lagI huI hai, inakI sArI zakti, mArI sphUrti bAhigmeM phailI huI hai, inakI sArI kRti, sArI sRSTi bAhira meM horahI hai, inakI sArI duniyA bAhira meM basI huI haiM, inakA mAga vikAsa bAhirakI aura hai| ye anantakAlame bAhirakA anusaraNa karate karate, anantakAlase bAhirakA anubandha karate karate, anaMta kAlase bAhirameM rahate rahate bAhirake hI ho gaye haiM, bahirAtmA hogaye haiN| inakA antaH loka anantAnubandhI midhyAvase bharA hai, anaMtAnubaMdhI aMdhakAra se bharA hai, anaMtAnubaMdhI mohase bharA hai / ye samasta ekendriya jIva, samamna vanaspati jIva, samasta vikalendriya jIva, samasta kIr3e-makaur3e, maccharamakkhI, mIna-makara, pazu-pakSI karmaphala cetanA (Instinctive subconcious life ) vAla haiM / ye bar3e hI dIna, hIna aura nirbala haiN| ye apanI midhyA dhAraNAkI isa bAhirI duniyA itane duHkhI haiM, ima bAharI jIvaname itane asvastha haiM ki inakI sArI duniyA duHkha hI duHkha hai / inakA sArA jIvana duHkha hI 'duHkha hai| ye isa duHkhase itane Dare hue haiM, isa Darase itane sahame hue hai ki inheM isa duHkha aura duHkhabharI duniyAkI aura, isa bhaya aura bhayabha duniyAkI aura isa zaMkA aura zaMkAbharI duniyA kI aura lakhAne kA bhI sAhasa paryApta nhiiN| ye jahAM anya midhyAtvaguNasthAniyoMkI bhAMti bhItarI duniyA se vimukha haiM, vahAM ye Darake mAre bAhirI duniyA se bhI vimugva haiM, ye bAhigse itane bhayabhIta haiM se iMdriyAM mUMdakara raha gaye haiM, bAhirase jJAna rokakara raha gaye haiM, bAhirase aceta hokara raha gaye haiM / isa liye inakI samasta darzana-jJAna-zakti, samasta smaraNa Page #210 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kiraNa ] jIvanakI pahelI kalpanAzakti, mamamta tarka-vicAra-zakti prAyaH soI saMkalpa kiyA hai, isa duHgvakaM bIca mkhar3e rahakara huI hogaI hai, gboI huI hogaI hai| vicAranekA nizcaya kiyA hai; paraMtu ye saba bhI eka inhoMne apane duHkhako jhala karanekI ceSTAmeM samAna zaktidhArI nahIM haiN| mamasta jJAnakA hI Ajhala kara diyA hai| apanasaM ina manuSyoM meM bahutase to sAhasa dhArakara bhI duHgva bharI duniyAko Ajhala karanekI ceSTAme samamta bhayabhIta samAna bane haiM, iMdriya-dvAra kholakara bhI dIkhane vAle jagatako hI zrAjhala kara diyA hai| itanA zUnyasamAna bane hai, nizcaya karanepara bhI vicArahIna hI nahIM, inhoMne duHkhamaM Darakara, dugvako dhyAna dene bane haiM, yaha nAmamAtrake hI manuSya haiM, rUpamAtrake hI vAlI, duHkhako sulajhAna vAlI, duHgvasa ubhArane vAlI manuSya haiM. ye vAstava ne pazu ha. hai, pazu mamAna hI mAhasa-zakti, mamamta saMkalpa-zakti samamta udyogazakti- hI prAcAra-vyavahAra vAle haiM, pazumamAna hI jar3a kA hI lApa kara diyA hai| isaliya ye ekandriya, aura mRr3ha haiM, (Idiots) pazumamAna hI dIna-hIna aura vikalaMndriya hokara raha gaye haiM, jar3a mUr3ha hAkara raha nirbala haiM, pazumamAna hI duHkhase Darane vAle haiM, pazugaye haiN| mamAna hI duHgvake mAmane AMg maeNdakara rahajAne vAle __ ye indriya-dvAra kholakara bhI ajJAna mama bane haiM, haiM, nilamilAkara raha jAne vAle haiM, aceta hokara raha karmendriya phailAkara bhI ni:puspArthasama bane haiN| ye jAne vAle haiM, ye pazu-mamAna hI karma-phala cetanA vAle haiN| maba yantrakI bhAnti abhyamta saMskAgaM (Impulses) abhyamta maMjJAoM ( Instincts) ke sahAre hI karmacetanA vAle jIvaindriyoMse kAma lete huye apanA jIvana nirvAhakara zeSa manuSya jo ima karmaphalacetanAka kSetrase rahe hai| inakI cetanA chuH muIke samAna hai, yaha jagasI Upara ubhara cuke haiM, karmacetanA ( Active conci Apatti AnaMpara, jagamA duHkha par3anapara tilamilA ous life ) vAle bana hai, ye nimsandeha saMkalpajAtI hai, murbhA jAtI hai, aceta hokara raha jAtI hai| vikalpa-zaktivAle haiM, dhairya-sAhasa-zaktavAle haiM, tarka inhoMne ananta kAlase apane sAtha isa duHkhakA vitarka-zaktivAla hai, mAca vicAra-zakti vAle haiM, anubandha karate karate, isa bhayakA anubandha karate upAya-yojanA-zaktivAle hai, ye bar3e dakSa aura parAkramI karate, ima andhakArakA anubandha karate karate, apana- hai, bar3e catura aura caJcala haiM, bar3e prajJa aura pravINa kA aisa gAr3ha bhayameM samAyA hai, aise gAr3ha andhakArameM hai| parantu, inakI yaha maba saMkalpa-vikalpazakti, saba chipAyA hai, ki inheM citAye bhI citAyA nahIM jAtA, dhairya sAhamazakti, saba soca-vicArazakti, saba upAyasujhAye bhI sujhAyA nahIM jAtA, dikhAye bhI dikhAyA yojanA-zakti bAhirI siddhi ke liya haiM, bAhirI vRddhike nahIM jaataa| liye haiM, bA harI bAdhAoM ko dUra karaneke liye haiM, ina mithyAsthAniyoMmeM manuSya hI aisA hai, jisane bAhirI kaThinAiyoMko hala karane ke liye haiN| isa bhayaka khAlakA tAr3akara bAhira nikalanekA mAhasa bhItarI vedanAoM ko dekhane jAnana, bhItarI AzaMkAoM kiyA hai, ima andhakArako phAr3akara bAhira lagvAnakA ko socane vicArane, bhItarI AzAoM kA pUrA karane, Page #211 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 162 anekAnta [ varSa 4 1 honI jAnakara apanI zaMkAoM kA aMta kara lete haiM / ye duHkhakAM likhI huI vidhi jAnakara apane dilakI santoSa dete haiM 1 bhItarI ulajhanoMko sulajhAne, bhItarI bAdhAoM ko dUra karane ke liye inake pAsa kucha bhI nhiiN| ye bhItarI duniyA meM bilkula aparicita hai; bilkula anajAna haiN| ye bhItarI samasyAyoMko sAkSAt karane, unheM hala karane bilkula Dha samAna haiM, jaba bhItarI savAla uThakara apanA uttara mAMgate haiM, ye unakI upekSA karake unheM cupa kara dete haiM, unase muMha pherakara unheM sulA dete haiM, gAM kahanema ye saba hI karmacetanAvAle hai, parantu apane sAmarthya kI apekSA yaha bhI kaI prakAra ke hai / iname bahuta to aise nirbuddhi haiM, ki ve paramparAgata mArgapara calate hue hI apanI jIvana naukAko calA rahe haiM, inameM na apanA koI lakSya hai, na apanA dhyeya hai, na apanI koI sUjha hai, na apanI khAja hai, na apanI vicAraNA hai, na apanI yojanA hai| ye kisI bhI savAlako hala karanemeM samartha nahIM, ye dUsare kI AjJA, dUsare kI zikSAkaM anusAra kAma karanevAle haiN| ye dUsaraMke batAe, dRsarekaM sujhAe hue mArgapara calane vAle haiM, ye dUsare ke bahakAye, dUsareke ukamAye hue puruSArtha dikhAne vAle haiN| ye dUsaroMke hAthakaM auz2Ara haiM, dUsaroMkI ichA ke sAdhana haiM, dUsaroMke zAsana ke dAma haiM / ye kSudra dhairya aura sAhasavAle haiM / ye jarA bhI bAdhA AjAnepara adhIra hokara raha jAte haiM, jarAsI Apatti par3ane para avAk hokara raha jAte hai, jagamo uttejanA milanepara bhaka hokara raha jAte haiN| ye duHkhake prati AzaMkAkA bhAna to karate haiM, karane, usa parantu sAkSAta use nemeM asamartha haiM / ye duHkhako dUra karane me bebasa haiM, duHkha se bacane meM nirupAya haiM, ye becAre kyA kareM, dukha ke sAmane rodhAkara raha jAte haiM, cIkha pukAra kara raha jAte haiM, yaha duHkhada ghaTanAko eka amiTa 1 inameM bahuta se kAphI buddhimAna haiM, vicAravAna haiN| ye apanI manacAhI cIjoko siddha karaneke liye, unheM surakSita rakhane aura bar3hAne ke liye bar3e catura haiM, bar3e kAryakuzala hai / ye inake liye nita naI tarakIbeM mocate rahate haiM, naye naye upAya banAte rahate haiM, naye naye mAdhana juTAte rahate hai / ye mUDhoM meM saradAra bane hue haiM, nirbaloM ke svAmI bane hue haiM, pracura dhanadolana ke mAlika bane hue haiN| inakI zobhA, inakI mahimA, inakI sajadhaja dekhate hI banatI hai| ye isa jagata ke bar3he car3he jIva haiM, vaibhavazAlI jIva haiM, puNyavAna jIva haiM / parantu apanI isa manacAhI duniya me bAhira, isa cAturyakI duniyAsa bAhira, isa ThATabATakI duniyAme bAhira ye kucha bhI nahI / ye nirbuddhiyoM ke samAna hI nirbuddha hai, mRDhoMka samAna hI mRDha haiM / unake samAna hI duHkhakA artha samajhane, usakI zaMkAoM ko hala karanemeM asamartha hai| ye duHkha-darda par3ane para bebamoMke samAna hI rAdhAkara rahajAte haiM. cIna pukAra kara raha jAte haiM, tilamilAkara raha jAte hai, aceta hokara raha jAte haiN| ye betramoMka samAna hI duHkhakA eka a maTa honI mAnakara, eka likhI huI vidhi samajhakara apanI zaMkAoMkA antakara lete haiM, apane dilakA saMtoSa de lete haiM / ye bebasoMke samAna hI duHkhako bhulAne lage haiM, suga-suMdarga meM lage haiM, kazcana-kAminImeM lage haiM, bhogamArgameM lage haiM, udyogamArga meM lage haiM / betramAMka samAna hI duHkha bhulAne ke alAvA, duHkha dUra karanekA inake pAsa aura koI sAdhana nahIM, koI upAya nahIM, koI mArga nahIM / Page #212 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kiraNa 3] jIvanakI pahelI 163 bahunase manuSya aise haiM, jo duHkha para dhyAna bhI vidhAna karate dharmAtmA bana jAte haiM, ve una hIkI dete haiM, isakI zaMkAoMkA sAkSAta bhI karate haiM, inakA saMsthAoM, unahIkI prathAoMkI pASaNA-prabhAvanA karate artha samajhane kI yogyatA bhI rakhate haiN| parantu ve inakA prabhAvazAlI bana jAte haiN| ve sAmpradAyika duniyAkI artha samajhanekI paravAha nahIM karate, va bAhirI duniyA- vAhavAhameM AnandakI caramasImA mAna gAda meM aise lage hai, mohamAyAmeM aimeM phaMse hai, ki ina sAmpradAyika hokara raha jAte haiN| zaMkAoM kA adhyayana aura anveSaNa karane ke liye inameM koI yAjJikamArgakA anuyAyI banA hai, unheM nanika bhI nikAsa nahIM, tanika bhI avakAza kAi tAntrika mAgekA anuyAyI banA hai, koI bhaktinahIM, ve bAhirameM bar3e udAmI aura puruSArthI hote hue mArgakA anuyAyI banA hai| ye saba umI mamaya taka bhI bhItarI vicAraNAmeM bar3e pramAdI aura AlamI vibhinna mampradAya vAle bane haiM, umI samaya taka haiN| ve duHkhakA aMta cAhate hue bhI, mvuna kucha vibhinna kriyAkANDa vAle baneM haiM usI samaya taka bhI karanA nahIM cAhane / ve duHkhama bacaneka liye, vibhinna bhASAvAle bane haiM, usI samaya naka duHgvako dUra karaneke liye, kimI kiye vibhinna nAmarUpa vAle baneM haiM, umI mamaya taka kagaye halake mutalAzI haiM, kimI bane - banAye vibhinna vizvAsoM vAle bane haiM, jaba taka dugyakA mArgaka abhilASI hai / va kimI aima upAyaka darzana nahIM hotA / jaba duHgva zrA khar3A hotA hai, to icchaka haiM, jisake dvArA ve vinA apanI duniyAko sabakA citta eka hI AzaMkAse bhidatA hai, eka hI chor3e, vinA pramAdakA chor3e, vinA parampaga mArgako antarvedanAme tar3apatA hai, eka hI jijJAsAma akulAtA choDe, vinA mAMce vicAra, vinA saMkalpa aura uddhAma hai / mabakA mukhamarAhala eka hI rUpakA hojAtA hai, kiye, kucha yoM hI kara kagakara, kucha yoM hI paDhapaDhA- vaha mlAna aura phIkA par3a jAtA hai / mabakA vyApAra kara, duHkhoMse chaTa jAeM va ina upAyoM ko pAne ke liye eka hI mArgakA anumaraNa karanA hai| matra hI gaMte. kimI gahagaImeM jAneko tayyAra nahIM-ve ina dhAte ,cIkhatepukArate, hAya hAya karate apanI bebasI upAyoMko apane prAmapAmameM hI apane bAhira meM hI kA mabUta dete haiM / ye saba UparI vizvAsa vAle haiM, kahIM DhaMDha lenA cAhate haiN| isIliya va jina parampa- UparI upAya vAle hai / ye saba bAhirI vizvAsa vAle gagata vizvAmoM (Faiths) jina paramparAgata upAyoM haiM, bAhirI upAya vAle haiN| ye saba mithyAlAMka vAle (Practices) ko apane irdagirda, apane nikaTa hai, mithyAmArgI haiN| ye saba mithyAtvaguNasthAnavAle haiN| dekha pAte haiM, ve unhIko sAcA hala mAnakara, unhIMko jJAnacetanA vAle jIvamacA upAya jAnakara grahaNa kara lete haiN| ve unhIM kucha manuSya aise haiM, jo bAhirI duniyAmeM rahate vizvAmoMmeM apanI zraddhA jamAkara sthiracita hojAte haiM, unhIM upAyoMmeM jIvanakA ghaTAkara cintArahita / hue bhI, bAhirI duniyA meM kAmadhandhe karate hue bhI, ho jAte haiN| ve una hI vizvAsavAloM-upAya vAloM bAhirI parampagameM calate hue bhI, bAhirI duniyAma bar3e ke samAna rahata-mahata, bolataM cAlate nAmarUpa dharate, asantuSTa hai, bAhirI andhAdhundhamaM bar3e sandigdha hai, kriyAkarma karate sampradAyavAle ho jAte haiM / unahIkaM bAhirI paramparAoMse bar3e vikala haiM / ye isa duniyAmeM mamAna mantrajantra par3hata, pUjApATha karate, vidhi- apanI kAmanAoMkI tRpni nahIM dekhate / apanI Page #213 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 164 bhanekAnta [varSa 4 - AzAoMkI pUrti nahIM degvane / ye yahAMkI mAnyatAoM sAsAdana guNasthAna vAlemeM apanI zaMkAoMkA samAdhAna nahIM dekhate, apane mavAloMkA javAba nahIM degyata / ye pracalita rUDhiyoMme / inameMsa kucha to yahAMsa nikala usapAra jAnameM bar3e hI adhIra haiM, ye duHkhasambandhI 'kyoM' 'kyo' apanI middhikA mAdhana nahIM dagvata, apane iSTakA mArga nahIM dagyata / unakI iSTima yaha daniyA mivAya Adi mavAloM ko samajhanA nahIM cAhataM, ye duHkhabhaga duniyAsa ubhagna ke upAya aura mArgapara vicAra karanA bhUlabhulayyA~ke aura kucha bhI nahIM, mivAya bAla-krIDA nahIM cAhate, ye yo hI kisI camatkAra-dvAga, yoM hI ke aura kucha bhI nahI, mivAya rUDhAcAlakaM aura kucha kimI atizaya dvAga, vaMdanAse Upara uThanA cAhate bhI nhiiN| ye mAnyatAm sivAya vizvAsake aura kucha bhI nahIM, mivAya andhakArakaM aura kucha bhI nahIM / ye haiM-ziva, zAnti sundaratAko pakar3anA cAhate haiM / r3hiyA~, ya mampradAya mivAya paramparA aura kucha bhI yajyoM hI kisI bhItarI jhaMkArako suna pAte haiM nahIM, mivAya bandhanoMka aura kucha bhI nhiiN| ye vizvAma kimI ucaTatI a bhAkA daMgya pAna hai, tyoM hI kalpanA (Faiths). vicAraNAko gaka gaMkakara andhakArameM ke saha siddha mArga usake sAtha mAtha hA late haiN| DAlane vAle hai, ye sampradAya (Religions) AcaraNa ye kalpanAma umakI taraMgoma milakara vahana lagate haiM, ko bAMdha bAMdhakara bandhanoma DAlane vAle haiM, ye ima usake mvagema ghulakara gAne lagate haiM, usake raMgame duniyA meM rahanako tayyAra nahIM, ima aMdhakAra meM par3ana raMgakara damakane lagate hai, umakaM paMgyoMpara car3hakara ur3ana kA nayyAra nahIM, ye yahAMsa vahAMkI aura yahAMma ziva- lagata hai| zAnti sundagnAkI bhora, aMdhakArame prakAzakI ora, ye bar3e hI bhAvuka aura ramika hai, bar3e hI kavi baMdhanase svataMtratAkI ora, apUrNatAma pUrNatAkI zrAra, aura kalAkAra haiM, ye pataMgakI bhAnti jyAnike dIvAna bAhigsa bhItarako pAra jAnake utsuka haiM / inakA mana haiM, bhauMrekI bhAnti AnaMdake pyAse haiM, ye kAyala kI bhItarase bar3A hI sarcata hai, bar3A hI jAgaruka hai, yaha bhAnti U~ce U~ce gAne vAle haiM, ye cakArakI bhAMni paMchIkI taraha phar3aphar3AtA rahatA hai, kAyalakI taraha U~ce U~ce ur3ane vAle haiN| mvapnacara (SoninamgujAratA rahatA hai, nAgaka taraha jhila-milAtA rahatA bulist) kI bhAMti mana hI mana gcanA banAne vAle hai, marinAkI taraha bahatA rahatA hai, ye saba jJAnacaMtanA haiM, ye mugdhakI bhAMni mana hI mana Ananda manAna (Passive concious lite) bAla haiM. ye bhItarI vAla hai / vaMdanA, bhItarga zaMkA, bhInaga jinAmA, bhItarI kAmanA ye saba kucha haiM, parantu ye vicAraka nahIMkI upekSA nahIM karate, unakI avahelanA nahIM krte| bhedavijJAnI nhiiN| ye bhAvanAsa bhAvako judA karane ye inapara apanA dhyAna dete haiM, inakA anusaraNa karataM vAle nahIM, ye dhAraNAsaM vastumArako judA karane vAla haiM, inako sAkSAta karate haiM, inake arthako gvAlate haiM, nahIM, ye bhAvanAko hI bhAva mamajha kara usase saMtuSTa inake rahasyakA samajhate haiN| hone vAle haiN| ye kalpanAko hI jJAna samajha kara Page #214 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kiraNa 3] jIvanakI pahelI 165 usameM ramana karane vAle haiM, ye dhAraNAko hI sAra cAhate haiM, mvAzrita hokara rahanA cAhate haiN| ye samajha kara usama cimaTane vAle haiM, inakA mAga jIvana mvAdhArake sahAre Upara uThanA cAhate haiM, mvAdhAraka bhAvanA hI bhAvanA hai| inakA mAga loka kalpanA hI sahAre gvar3A rahanA cAhate haiN| ye khulI AMkhoMsa kalpanA hai| inakA sAga mAra dhAraNA hI dhAraNA hai| vedana oMko dekhanA cAhate haiN| ye AMkheM gADa kara ye maba nirAdhAra haiM ye kAlpanika lokaka pahane inakI bhAvanAoMko samajhanA cAhate haiM, ye jJAnabalasa inake mApe chitoMko gAhanA cAhate haiM. inakI zaMkAoM vAle haiM, kAlpanika mArako pakar3ane vAle haiM, kAlpanika / aura mamamyAyoMkA parakhanA cAhate haiN| ye spaSTa rUpama aAnandakA lene vAle haiM / inakA AdhAra na koI tarka hai, na koI buddhi, na kArDa pramANa hai, na koI yukti / mAlUma karanA cAhate haiM ki Agvira ye haiM kyA ? inakA rUpa aura banAva kyA hai ? inakA kAraNa ye svapnacarakI bhAMni, mvapna dRTanapara nigalAMka hAjAte aura udgama kyA hai, ? inakA lakSya aura prayojana haiN| ye mugdhI bhAMti, madara / nazA ) TUTanepara kyA hai ? inakA upAya aura mArga kyA hai ? ye loga nigananda hAjAte haiM / ye kalpanA TUTane pr| bar3e hI nirbhIka aura mAhamI hai, bar3e hI tyAgI aura binA paMkha ho jAte haiM / ye dhAraNA dRTana tapambI haiM, bar3e hI jijJAsu aura vicAraka hai, vaI hI para vinA natra hA jAte haiM / ye paMmba TUTe paMchIke tattvajJa aura dArzanika haiN| mamAna dhundharma dhundhalAye huye nIce girane lagate hai, parantu inamame kUchakA to Ayu hI mAtha nahIM nIce girane cale jAte haiM, yahA~ taka ki ye phira hamI detaa| ye becAre asaphala manAMgtha hI yahAMka vidA hA dhUlabharI dharaNIsa prA milate haiN| phira inhIM baMdhanAma jAte haiN| kucha rAga vyAdhika kAraNa, kucha gharelU zrA ba~dhate haiM, phira ina hI duHgvoMme A pha~sane haiN| ciMtAoMke kAraNa, kucha laukika vipaniyoM ke kAraNa ye bAra bAra satyake nikaTa pahuMca kara vApima cale aisI ulajhanAma pha~sa haiM, ki unameM inakA nikAsa hI pAte haiM, ye bAra bAra ghara ke nikaTa jhAMka kara vApisa nahIM hotaa| ye apanA darda dilameM liye hI cala lauTa Ate haiM, ye bar3e hI vikala haiM. bar3e hI duHkhI haiM, jAte haiN| ye saba mAmAdanaguNasthAna vAna haiN| ___ kucha vicAraka esa utmAhI haiM, aima dRDha saMkalpI haiM, aima sthirabuddhi haiM ki ve hajAra kaThinAiyoM par3ane mizraguNasthAna vAle para bhI, haz2Ara ulajhaneM bar3I hAnepara bhI apanI khAja kucha hI manuSya esa haiM, jo isa prakAra vivaza kA nahIM chor3ata, yaha samasyAyAMkA kisI na kisI rahanA nahIM cAhate, nirAdhAra rahanA nahIM cAhane, ye taraha hala karanema natpara haiM, ye apanI gaveSaNAkA kalpanA-dvAga yahAMsa ur3anA nahIM cAhate, dhAraNA dvArA darzana ( Philosophy ) rUpa maMkAlana karaneme yahAMsa alaga hAnA nahIM cAhataM / ye mvapnacarakI kaTibaddha haiN| bhAMti bhAvanAoM ko apanAnA nahIM caahte| andhe kI parantu ye kucha apanI bhUla-bhrAntiyoM ke kAraNa, bhAMti inhe pakar3anA nahIM caahte| ye baMda paMchIke samAna kucha pUrvasaMskAroM ke kAraNa, kucha pUrvAgrahoM (Prejuinake liye phar3aphar3AnA nahIM caahte| ye svAdhIna honA dices) ke kAraNa, kucha alpajJatAkai kAraNa, kucha Page #215 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 166 anekAnta [varSa 4 nAsamajhIkaM kAraNa, kucha adhIratAke kAraNa, kucha vibhinna matoMkA jamaghaTaunAvalIke kAraNa, jIvanako khojate hue bhI jIvanakaM ye mata saMzayavAdama lekara sunizcitabAda taka kitane hI pahaluoMko, jIvanake kitane hI tathyoMko, phaile hue haiN| ye zUnyavAdasa lekara ki 'jovana bAlI dRSTise ojhala kara DAlate haiM, dRSTima bahiSkRta kara eka bhrama hai', satyavAda taka ki 'jIvana eka sattAdhArI DAlate haiN| inheM unakI mUjha hI nahIM pAtI, inheM vastu hai, aneka rUpa dhAraNa kiye hue hai| satyavAdiyo unakI khoja hI nahIM paatii| yaha unakI bajAe meM bhI aneka mata jArI hai| koI jIvanako parasattAkitane hI bhramAtmaka pahaluoMkA, kitane hI kAlpanika damarekA gcA hA kahatA hai| koI ima mvamattAtathyoMko dRSTimeM le Ate haiM, ye kitane hI matyAMzoMko svabhAvama svataH siddha mAnatA hai / svasattAvAdiyoMmeM asatyAMzoMse milA dete haiM, inheM inakA bheda karanA bhI jar3avADha lekara ki saba kucha dRzya jagata hI hai, hI nahIM pAtA, ye khAjake mArgoMse anabhijJa haiM, sUjha jIvana umakI eka maSTi hai, brahmavAda taka ki 'saba kucha kI vidhina anabhijJa haiN| ye jJAnake mvarUpako nahIM brahma hI hai, jagata usakI eka maSTi hai', aneka pakSa jAnate, jJAnake mArgoko nahIM jaante| ye jJAnake dikhAI par3ate haiM / mamamakA suvidhAke liye, ina jhayoMko nahIM jAnate / ye jJAna aura jJeyakaM sambandhako mamamna manoMko tIna vargomeM vibhAjita kiyA jA nahIM jAnate, ye saba ho satyake sAtha amatyako makatA hai-1 Adhidaivika, 2 Adhibhautika, 3 milAne vAle haiM, satya-amatyakA saMmizraNa karane vAle AdhyAtmika / haiM, ye saba hI mizraguNamthAna vAle haiN| adhidaivika pakSa vAle jIvanako parasanA mAnate ina sabakA jJAna adhUga hai, ina sabakA anubhava haiM, dumakI dena mAnate haiM, dRmarakI racanA mAnate haiM, adhUga hai, ina sabakA jAnA huA lAka adhUga hai, dusaraMkI mAyA aura lIlA mAnate haiM, paraMtu inake bhI ina sabakA tathya saMgraha adhUrA hai / ye apane ina kitane hI avAntara bheda haiM-koI bahudevatAvAdI hai, adhUre jJAna, adhUre anubhava, adhUre loka, adhUraM tathya koI tridevatAvAdI haiM, koI dvidevatAvAdI hai, koI ke AdhAra para hI apanI mAnyatAko banAnevAle haiM, eka devatA vA eka IzvaravAdI haiN| inameM koI jIvana apanI dRSTi ko banAnevAle haiN| isaliye inakI mAnyatA ko jagatazaktiyoMkI dena batalAtA hai, koI zaktiyoMke bhI adhUrI hai, inakI dRSTi bhI adhUrI hai / adhUrI adhiSTAnA devanAbhoMkI dena batalAtA hai| iname bhI dRSTiyoMke kAraNa inheM pAMca zreNiyoMmeM vibhakta kiyA koI maumya-devI-devatAoMvI dena batalAtA hai, koI jA sakatA hai-1 maMzayavAdI, 2 ajJAnavAdI, 3 bhayAnaka rudra-daityoMkI dena batalAtA hai / koI dharmagaja viparItavAdI, 4 ekAntavAdI, 5 srvvinyvaadii| ko imakA adhiSThAtA batalAtA hai, koI yamarAjako ___ inakI isa bahiSkAranIni, adhUrI rIti, avi- adhiSThAtA banalAtA hai, koI ina sabake adhipati, vekavidhikA yaha pariNAma hai ki ina sabakA eka hI vizvakamoM Izvarako jIvanakA karnA-bhartA ThahagatA hai| anveSaNIya viSaya hote hue bhI, inameM tatsaMbaMdhI prAdhibhautika pakSavAloMmeM bhI kitane hI mata hai, aneka mata pracalita haiN| koI jIvanakA AbhAsa jagatameM karatA hai, koI jagata Page #216 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kiraNa 3 ] jIvanakI pahelI 167 nirmAtA prakRti meM karatA hai, koI prakRti ke paMcabhUtoMke inameMse kinako satya aura kinako asatya mAnA bane zarIrameM karatA hai, koI zarIrakI iMdriyoMmeM karatA jAye / ye saba hI adhUre mata hai-satyAsatyamizrita hai, koI iMdriyoMke svAmI manameM karatA hai, koI manake mata haiN| ye saba hI vizeSadRSTi, vizeSajJAnakI upaja rakSaka prAgAmeM karatA hai, koI prANa saMcAlaka hRdayameM haiN| ye saba hI vizeSa samasyA, vizeSa tarkakI pUrti karatA hai, koI hRdayakI bAna batAne vAle zabda (mphuTa) haiN| ye saba hI eka vizeSa sImA taka jIvanaka meM karatA hai| savAloMko hala karane vAle haiM, jIvana ke prayojanoMkA zrAdhyAtmika pakSa vAloMmeM bhI aneka mata pracalita siddha karane vAle haiM / ye saba hI eka vizeSa kSetra taka hai, kAI jIvanakA vijJAnamAtra mAnatA hai, koI zraddhA- upayogI aura vyavahArya haiM, isa hada taka ye satya mAtra mAnanA hai, koI kAmanAmAtra mAnatA hai, koI haiM, parantu isase bAhira ye saba nirarthaka haiM, eka dUsareke eka mAnatA hai, koI aneka mAnatA hai, koI nitya virodhI haiM, eka dUsarekA khaNDana karane vAle haiN| mAnatA hai, kAI anitya mAnatA hai, koI kartA mAnatA inameMse koI bhI sampUrNa satyakA samAveza nahIM krtaa| hai, koI akartA mAnanA hai, kAI bhoktA mAnatA hai, koI bhI jIvanake samasta tathyoM para lAgU nahIM hotA, koI prabhAktA mAnatA hai, koI madAziva mAnanA hai, koI bhI samasta tathyoMkI saMgati nahIM milAtA, koI madAduHkhI mAnatA hai, koI nirvANa-samartha mAnatA koI bhI samamna tathyoMkI vyAkhyA nahIM karatA koI bhI hai. koI nirvANa-asamartha mAnanA hai, koI svAvalambI samasta mamasyAoMko hala nahIM karatA, isa hada taka mAnatA hai, koI parAdhIna mAnatA hai / saba hI amatya haiN| ___ jIvana sattAkA aneka mAnane vAle adhyAtmavAdI bhI vividha mata vAle haiN| koI jIvako aNusamAna ye yadyapi apanI apanI yuktiyoMse, jinake sUkSma mAnatA hai, 2 koI jIvako zyAmakacAvala-samAna , AdhAra para inakA nirmANa huA hai, siddha haiM, parantu choTA jAnatA hai, ' koI isa aGgaSTa-parimANa kahatA ___ inameM koI bhI mata aisA nahIM, jo saba hI pramANoM, hai, koI isa hRdaya parimANa kahatA hai, 5 koI saba hI nayoM, saba hI yuktiyoMse siddha ho, ye yadi vizeSa zarIrAdhAra kahatA hai, koI vizvAkAra eka pramANase siddha hai, to dUsaresa bAdhita haiM, eka kahatA hai| sarkasa siddha hai, to dUsarese khaNDita haiN| nAsti na nityo na kAnte kazcit na vedati nAsti nirvANamA harantu andhavizvAsa-prajJAna-mohakI balihArI, nAsti ca mokSopAyaH SaT mithyAtattvasya sthAnAni // ki koI bhI apanI bhUloMkA nahIM dekhatA, koI bhI -sammati tarka 3-54 (saMskRta chAyA) ina bhUloMkA sudhAra nahIM karatA, hara eka apane mata 2 muNDaka0 upa0 2.2.2. para dRr3ha hai, hara eka apane matapara haTha-prAhI hai / hara 3 yathA brIhirvA yavo vA zyAmako vA zyAmaka taNDulo vA eka apane matapara darzanazAstrakI racanA karanameM evamayamantarAtman -zata0 brA0 10. 6. 3.1. ' lagA hai / hara eka apane matapara pantha aura sampradAya 4 aGga SThamAtra: puruSo madhya aAtmani tiSThati / ___kaTha0 upa0 6. 4. 12. 10, khar3A karanemeM lagA hai / hara eka apaneko saccA aura 5 'zrAtmA hRdaye -tatai0 brA, 3. 10.8.1. dUsarekA jhUThA ThaharAnemeM lagA hai| koI bhI dUsarekI Page #217 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 168 anekAnta [varSa 4 yukti sunaneko tayyAra nahIM, koI bhI dUsarekI dRSTi nahIM jA sakatA ? kyA isake lie saba vicAraNA dakhaneko tayyAra nahIM, saba ora asahiSNutA hai| vyartha hai ? saba parizrama niSphala hai ? hara eka apanako Astika aura dUsareko nAstika nahIM, jIvana-tattva aprApya nahIM, jIvana-tattva kahane meM lagA hai| hara eka apanako samyaktI aura ajJeya nhiiN| yaha haradama, hara samaya apane mAtha dUmareko mithyAnI ThaharAnemeM lagA hai| hara eka apana maujUda hai, yaha apana se hI apanI AzaMkA uThAna ko ImAnadAra aura dRmarako kAphira siddha karane vAlA hai, apane hI apanI jijJAsA karane vAlA hai, lagA hai| yaha Apa hI apanakA jAnane vAlA hai| phira yaha ___ yahAM koI yaha sAcanako tayyAra nahIM ki, jaba jAnA kyoM nahI jAnA ? yaha jAnA huaA anakarUpa hama saba hI apane nitya vijJAnameM eka mata haiM, apane kyoM hojAtA hai ? isake do kAraNa haiM-(1) jIvana nitya vyavahArame eka mata haiM, to hama apane darzana kI sUkSmatA aura (2) jIvanakI vimuuddh'taa| (Philosophs) meM eka mata kyoM nahIM ? jaba hama yaha jIvana-tattva apane pAma hote hue bhI apane maba hI do aura do ko cAra kahane vAle haiM, to hama se bahuta dUra hai / yaha sUkSmama bhI sUkSma hai, bhItarasa apane jIvanako eka samAna kahane vAle kyoM nahIM ? bhI bhItara hai / yaha antaraguphAmeM chipA hai, antagloka yaha kisakA doSa hai ? jIvana tattvakA ? yA jJAtAkA ? meM jAkara chipA hai| yaha zraddhA-dhAraNAmeM rahane vAlA hai, yA donoMkA ? ___ bhAvanA-kAmanAmeM rahane vAlA hai, preraNA-udveganAmeM yahAM saba Ara vimUr3hatA hai, saba ora vitaNDA rahane vAlA hai, vedanA-AzAmeM rahane vAlA hai, jijJAmAhai, saba ora dara graha hai| yahAM jIvanatattva eka hote vicAraNAmeM rahane vAlA hai| yaha atyanta gahana hai, huye bhI tatsambandhI-"eka hAthI aura pAMca andhoM atyanta gambhIra hai / ise dekhanA aAmAna nahIM, isa ke mamAna maba hI kI dRSTi bhinna hai. saba hI kA take pakar3anA AsAna nahIM / yaha bAhya vastukI taraha nahIM, bhinna hai, maba hI kI vyAkhyA bhinna hai, saba hI kA jo indriyoMsa dekhanameM zrAga, buddhima samajhameM Ae, siddhAnta bhinna hai| ima sAmpradAyika vimohameM, ima hAtha-pAMvoMsa pakar3anemeM aae| yaha tA bhItarI vastu zAbdika ghaTATopameM bhalA satyakA adhyayana kahAM, hai, yaha indriya aura buddhisa dUra hai, hAtha pAvoMse pare satyakA anveSaNa kahAM, matyakA nirNaya kahAM? hai| yaha antarjJAnadvAga, niSThAjJAnadvAga jAnI jA jIvana duryodhatAke kAraNa sakatI hai| parantu loka itanA vimaDha hai ki yaha ise yaha jIvana-tattva, jaba na lokaprasiddha buddhimAnoM bAhirI vastukI taraha indriyoMse dekhanA cAhatA hai, ke jAnanama AtA hai, na mAmpradAyika logoMke jAnane buddhisa mamajhanA cAhatA hai, hAtha pAvoMse pakar3anA meM AtA hai, na kavi-kalAkAroMka bodhameM AtA hai, na cAhatA hai| yaha buddhijJAna aura niSThAjJAnameM bheda vicArakoMkaM bodhameM AtA hai, to kyA yaha aprApya hai 1 karanA nahIM jAnatA / yaha inake pramANarUpako kyA yaha ajJeya hai ? kyA yaha kisI prakAra bhI apramANarUpasa alaga karanA nahIM jAnatA / yaha hAsila nahIM ho sakatA ? kisI prakAra bhI jAnA bhrAnti aura kalpanAse jJAnako alaga karanA nahIM Page #218 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jIvanakI pahelI kiraNa 3 ] jAnatA / yaha inakai sujhAye tathyoM ko alaga karanA jAnatA / yaha ina tathyoM meM satya-asatyakA nirNaya karanA nahIM jAnatA / yaha satyAMzoMkA vargIkaraNa karanA nahIM jAnatA / yaha vibhAjita satyAMzoMkA pArasparika saMbaMdha nahIM jAnatA / yaha unakI sApekSika ekatA nahIM jaantaa| yaha unakA sApekSika upayoga, sApekSika vyavahAra, sApekSika krama nahIM jAnatA / yaha unakA sammelana karanA nahIM jAnatA, unakI saMgati milAnA nahIM jAnatA / yaha sarvathA hara eka anubhavako eka judA anubhava mAna lenA hai| hara eka tathyako eka judA cIja mAna letA hai| hara eka ghaTanAko eka judI ghaTanA mAna letA hai| hara eka vastukA eka judI vastu mAna letA hai / yaha hara ekako Adi anta sahita mAnatA hai / isakI yaha vimUr3hatA ho jovana ke jAnane meM bAdhaka hai, isakI yaha vimUr3hatA hI jIvanako aneka rUpa batAne meM sahAyaka hai / phira kauna hai jo isa jIvana-tasvako jAna sakatA hai ? samyaktva guNasthAna vAle jIvana-tatvako vahI jAna sakatA hai, jo duHkhame niHzaMka hai, bhaya se nirbhIka hai, jo duHkhake bIca khar3e rahakara duHkhako dekha sakatA hai 1 jo icchA - tRSNA me nivRta hai, bAhirI jagatameM udAsIna hai, jo bAhira meM rahatA huA bhI, calatA phiratA bhI, kAmadhandhA karatA huA bhI niSkAma hai, niHkAMkSa hai / jo antarmukhI hai, antardRSTi hai / nirmala buddhi hai, ujjvala pariNAmI hai, zAntacitta hai, jo nirbhaya aura nirahaMkAra hai / jo mere tere ke prapazva meM nahIM par3atA, jo purAne aura nayeke durAgraha 166 meM nahIM par3atA, jo sadA satyAgrahI hai, satya bhakta hai, satyakA pujArI hai| jo sadA zrapramAdI aura tatpara hai, dRr3ha saMkalpI aura sthitaprajJa hai, jo saceta aura jAgaruka hai, jo sAhamI aura utsAhI hai, jo kaThinAI aura aDacanase nahIM DaratA, raMgarUpase nahIM vicalatA, kahe sunese nahIM ubalatA | jAM jJAnI aura dhyAnI hai, jo dekhA-dekhIko, sunAsunAIkA, calA calAIkA nahIM mAnatA, jo khuda hara cIjako adhyayana karane vAlA hai, parIkSA karane vAlA hai, manana karane vAlA hai / jo vivekabuddhi hai, bhedavijJAnI hai, jo jJAnako kalpanA se judA karane vAlA hai, pramANako bhramase alaga rakhane vAlA hai, satyako asatya se pRthak rakhane vAlA hai, jo bhItarako bAhirase alaga karane vAlA hai, ko aniSTase alaga karane vAlA hai, matijJAnako niSThAjJAnase alaga karane vAlA hai| jo vizAladRSTi hai, vizAla anubhavI hai, jAM saba hI jJAnoM dvArA dekhane vAlA hai, saba hI anubhavoM ko jamA karane vAlA hai, saba hI tathyoMkA Adara karane vAlA hai, jo kisI anubhavakI bhI upekSA nahIM karatA, kisI pathyakI bhI avahelanA nahIM karatA / jo anekAntI hai, jo saba hI anubhavoM, saba hI tathyoM, saba hI yuktiyoM, saba hI dRSTiyoMkA samanvaya karane vAlA hai| jo saba hI kI saMgati milAne vAlA hai, jo saba hI meM pArasparika sambandha rakhane vAlA hai, sApekSika ekatA dekhane vAlA hai / kiM bahunA, jo prazama, saMvega, anukampA, Asti kya svabhAva vAlA hai / jo niHzaMkA. niHkAMkSA, nirvicikitsA, nirmUr3hatA guNa vAlA hai, jo samyagdRSTi hai, jo samyaktva guNasthAna vAlA hai| parantu samyagdRSTi honA AsAna nahIM, yaha bahuta Page #219 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anekAnta [varSa 4 muzakila hai| koI eka upAya aimA nizcita nahIM parantu aimA honA kitanA anizcita hai, kitanA jisase isakI siddhi hosake, koI eka samaya aisA kaThina hai, yaha bAta adhyAtmavAdiyoMke bebasI-sUcaka nizcita nahIM jaba isakI prApti ho make, yaha na kevala vAkyoM ne pragaTa hai, bahuta kucha bAhya aura zrAbhyantara pravacana sunanese prApya hai, na bahuta zAstra par3hanese, yaha upAyoM, mArgoM, yogoM ke batalAne para bhI vaha hAra kara na pUjApAThase prApya hai na nAma japana karanese, yaha yahI kahate haiM ki "jima AtmA svayaM vara letA hai-- dIrgha vedanAnubhUni, gADha citavana, svAnubhava mvayaM svIkAra kara letA hai, use hI zrAtmAkA lAbha abhyAsake Azrita hai| yaha paramparAgata sata-saMgati, hAtA hai / / jimapara parameSThikI kRpA hojAtI hai sata upadeza, sat darzanakaM Azrita hai / aisA hote hote uma hI usakI siddhi hotI hai / " jise daivayogame jisakI mohamAyA zAnta ho gaI hai, pariNAmoMmeM kAlalabdhi hAsila hogaI hai, jimakaM bhavabhramaNakA nirmalatA, ujjvalatA A gaI hai, jimakI dRSTi bAhira aMta nikaTa AgayA hai, use hI zrAtmAkA darzana ho saM ucaTakara bhItarakI ora par3ane laga gaI hai, apane prAtA hai / zrAjIvaka paMthake saMsthApaka mamkarIgozAla ApameM mamAne laga gaI hai, use hI isakA bhAna ho ne to ima anizcitika pahalUpara itanA jora diyA hai prAtA hai| ki umane jIvana-middhiko niyati para hI chor3a diyA hai| usake matAnumAra zrAtmamiddhike liye puruSArtha *(a) uttarAdhyayanasUtra 28. 16. (zrA) tattvArthAdhigamasUtra 1. 2: 1.3. karanA bilkula vyartha hai, AtmA puruSArthame prApta nahIM "tattvArthazraddhAnaM samyagdarzanam" 1. 2. hotA, jaba niyata samaya prAtA hai, taba AtmA mvayaM "tannisargAdadhigamAdvA" 1.3. prApta hojAtA hai / () kSAyopazamikavizuddhiH dezanA prAyogyakaraNalabdhI ca / 1 "yayevaiSa vRNate tena labhyastasyaiva zrAtmA vivRNute tanu catasro'pi sAmAnyA: karaNaM punarbhavati samyaktve // svAm ||-kaTha0 upa0 2.23% muNDaka0 upa0 3.2.3. gomaTasAra-jIvakANDa // 650 // saMskRtachAyA, 2 zreyomArgasya saMsiddhiH prasAdAtparameSThinaH // (6) bAhyanimitamatrAsti keSAJcidvimbadarzanam / -svAmi vidyAnanda-zrAptaparIkSA // 2 // arhatAmitareSA tu jinamahimA (pra) darzanam // 23 // 3 daivAtkAlAdisaMlabdhau pratyAsanne bhavArNave / dharmazravaNamekeSAM yadvA devaddhidarzanam / bhavyabhAvavipAkAdvA jIvaH samyaktvamaznute // jAtismaraNamekeSAM bedanAbhibhavastathA // 24 // -lATI saMhitA 3-33. lATI saMhitA-adhyAya 30 4 uvAsagadasAzro- Edited by Dr. P. L. Vaidya, Poona 1930-P.238-244. GES Page #220 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bejor3a vivAha [ le0 - zrI lalitAkumArI jaina pATanI 'viduSI' prabhAkara ] jina dampatiyoMmeM umra, zikSA, zIla, svabhAva zArIrika saMgaThana va svAsthya zrAdikI viSamatA pAI jAtI ho unakA vivAha bejora vivAhakI koTi meM hai| masalana vara-vadhu vara avasthA prApta hai aura baghU bAlikA hai badhU yuvatI hai aura vara bAlaka hai| eka pUrNa zikSita hai aura eka qataI niracara hai| eka kamaz2ora hai aura eka baliSTa haiN| eka z2arUrata se adhika umra aura teja mijAz2a haiM aura eka namra aura zAntahRdaya hai eka atIva sundara hai aura eka mahAna kurUpa hai| aise jor3oM kA vivAha hI bejor3a vivAhakI zreNImeM zumAra kiyA jAtA hai| 1 Aja hamAre samAja aisI ano aura beTaM vivAhoM kI dhUma hai aura uname bane ye dampati yatra naSTa gocara horahe haiN| jina vidvAna samAja-vijJAna aura vartamAna pracalita bhAratIya vivAha saMsthAkA gambhIra adhyayana kiyA hai, unakA kahanA hai ki bhAratIya gharoM meM phaile hue gRhastha jIvana ke kaTu pariNAma aura nArakIya baleza inhIM vivAhoM kA ekAnta phala haiM / kahIM koI bhI aisA yugala dekhane meM nahIM dhAtA jisane dAmpatya-jIvanakA madhurapala aura usakI pUrNa saphalatA prApta kI ho| hara jagaha usakA vikRta caura svA bhAvika rUpa hI dekhane meM thAnA hai| aisA anumAna lagAyA jAtA hai ki 100 meM 65 dampatiyoMkA dAmpatya-jIvana du:gvAnta hotA hai aura 5 kA sukhAnta ho to ho / ghara gharameM kalaha aura vaimanasya dikhAI detA hai| jisa gRhastha jIvana meM hama svargIya sukhakI kalpanA karate hai. vahAM zAMti aura duHkhakA sAmrAjya hai tathA nirAzA aura udAsInatAkI kAlI rekhA khI huI haiN| jahAM ullAsa, Ananda aura vAlhAda honA cAhie, vahAM nirutsAha, zoka aura zrAkulatAkA eka chatra zAsana hai| hamane kala kisI dainika patrameM par3hA thA-eka strI apane patike berukhaMpaname jahara khAkara mara gaI / thAja kisI patrameM par3ha rahe haiM-- eka mahAnubhAva pahalI strIse mana ma milaneke kAraNa dUsarI zAdI racA rahe haiN| kala kisI vArameMge kisI zahara va hita dampatiyoM kA rAgahI rAta meM prANAnta hogyaa| riporTa milI hai phi unake saMrakSakoMne unakI icchA ke viparIta unakA vivAha kiyA thA / zrApakA eka mitra zthApako khabara sunAtA hai-- par3ausa meM eka 14 varSa kI bAlikA eka varSa pahale amukameTI nyAha hokara AI thii| becArIke chaH mahIne se tapaidinakI zikAyata hai| DAkTara loga kahate haiM--kisI mAnasika vedanAse usako yaha bImArI huI hai| eka bahana apanI aMtaraMga sahelIko hArdika vyathA aura duHkha-pUrNa grAhake sAtha kahatI hai-bahana / syAha honeke yAda kabhI unhoMne mere sAtha ru jodakara bAta nahIM kI jAne paryo ne mujhase zuru hI virakta rahate haiN| yaha saba kyA hai ? bejor3a vivAhakA duHkhada phala aura usakA kaTu pariNAma ? yo vivAhakA sabase hAsyAspada aura pRthita rUpa hai vRddha-vivAha ? jisa deza aura samAja meM aise vivAdoM para koI pratibandha nahIM haiM samaei vahAM anyAya aura atyAcArako sAdara AhvAna kiyA jAtA hai| vRddha-vivAha vAstava samAja ke lie eka kalaMka haiM, jisakA dAr3A sudUra kAla taka bhI nahIM miTAyA jA sktaa| vaha vyakti jo apanI bhajanavirAgakI avasthAmeM eka abodha bAlikAke sAtha vivAsakI duSTa bhAvanA rakhatA hai usameM manuSyaca to hai hI kahAM, zaka haiM ki pazusva bhI usameM rahA hai yA nahIM ? kAraNa pazuoM ke samudAya meM bhI aisA grasvAbhAvika kAma kabhI nahIM hotA / yaha to manuSya samAja hI hai / aise amAnuSika AcaraNa yA vyaktiyoMko bhI jagaha de sakatA hai| varanA vaha pazuoM ke samAja meM bhI sthAna pAne yogya nahIM hai| yadi koI vyakti umra pAne para bhI apanI dUSita vRtiyoMko vazameM nahIM rakha sakatA hai aura anAcAra kheta svachanda hokara bihAra karanA cAhatA hai to kiyA kare, kiMtu eka bAlikAkaM pavica kumAra-jIvana para kyoM kuThArAghAta karatA hai ? vaha apanI viSailI icchAoMkA zikAra nAnA umaMgoMme phale phUla eka Page #221 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 202 anekAnta [ varSa 4 bAlikA-hRdayako kyoM banAnA cAhatA haiM? nAma hI ke icchuka haiM to apanI sampattiko kisI aise kAma __ aisA karanesa pahale vaha gaura karake dekheM ki usake meM lagA jAya jo samAja va dezake artha pA sake aura unakA apane hI gharameM ummakI SoDazavarSIyA vidhavA patra-badha yauvana nAma bhI rakha sake / agara kisI uttarAdhikArIke jariye hI ke madhyAnha kAlameM myAga aura tapasyAkA jIvana bitA rahI ve nAma rakhanA cAhate hai to kisI sajAtIya bAlakako goda hai| usakI vidhavA putrI yauvanaka prabhAtakAlameM hI apanA lekara yaha kAma AsAnIma kara sakate haiM, eka bAlikAkA mohAga-mindara polakara padAcAra aura saMyamakI zikSA de rahI jIvana barbAda kara aisA kyoM karanA cAha rahe haiM ? aise loga hai| usakI vidhavA bahana bAlapana meM hI apanA sarvasva khokara bhI haiM jinake gharoMme do-do cAra cAra byAhe haya javAna lar3ake apane virakta aura tapasvI jIvana se vRddhAvasthAmeM baDhI haI haiM aura byAhI lar3akiyAM bhI hai| do-do tIna-tIna choTe moTe usmakI niraMkaza lAlamAko dhikkAra rahI hai| yadi vaha apane pote dohate bhI khela rahe haiN| unakI khudakI avasthA bhI gharameM yaha saba nahIM degyatA hai to par3osameM dekhe aura paDomameM 40-50 kI ho gaI hai / yadi badakismatIma unakI gRhiNI bhI nahIM dekha sakatA hai to mohallameM dekhe / basa isama kA dehAnta ho jAtA hai to 12 veM dina hI Apa unake gharame adhika dUra usa nahI jAnA pdd'egaa| kintu kauna degvatA hai? vivAha kI carcA sunane lageMge aura sAthameM yaha bhI suneMge ki dekhakara bAyIM ora aAMkha phara lagA / yadi udhara bhI vahI dRzya zrajI aura to maba ThATha hai. lekina gharavAlIke binA ghara sUnA hai to dAyIM aura prAMgva phara laMgA, yadi phira bhI vahI dRzya hI mAlUma hotA hai| aura phira brApa dekhate haiM ina choTe digvalAI pahatA hai to pIche phira jAyagA / yadi udhara bhI vahI bAla-baccoM ko saMbhAlane vAlA bhI koI cAhiyaM / bahuoM meM dRzya dikhAI derahA hai to apane carmanatra aura jAnanetrako abhI itanI sudha nahIM hai| aisA vicAra kara rahe haiM-spayA donoM hAthoMmeM mada lagA, lekina pApa aura patanake gahare ne jarUra haz2Ara do haz2Ara adhika gvarca hogA-ki koI 18mamudra meM jarUra kRdegAdhikAra hai !! 20 varSa kI avasthA vAlI hAtha laga jaay| agara aisA hI hai jo loga cAlIma yA isame bhI Age kI avasthA prApta to ve apane bAla-baccoMke liye kimI naukarAnIko kyoM hojAne para bhI dammarI, nImarI yA cauthI zAdI karaneke liye nahIM rakha lete aura ghara suun| mAlUma hotA hai to Izvara taiyAra hote haiM unake mahase grApa kyA saneMge? jI itanI bhajanake liye jaGgalame kyoM nahIM calaM jAtaM ? ka sajAbaDhI jAyadAda hai. havelI hai - dhana sampatti hai| koI bAla- tIya baTIko z2ara-kharIda patnI (?) kyoM banAnA cAhate haiM ? bacA hai nhiiN| hamAre maraneke bAda use koI bhogane vAlA bahutapa aise mahAnubhAva ( ? ) bhI hai jo yaha kahane haya bhI cAhiye / yadi paramAmAkI marjI huI to yaha buDhApA bhI bhI sune jAte haiM ki sAhaba, aura to saba ThIka hai lekina saphala ho jAyagA aura hamArA nAma bhI raha jaaygaa| isa hamAre maraneke bAda hameM koI rone vAlA bhI to cAhiye / taraha nAma rakhanevAloMko socanA cAhiye ki ve apanA nAma afasosa ! durbhAvanA aura nIcatAkI hada hogaI ! hama ujjvala kara rahe haiM yA kalaMkita kara rahe haiN| kAma kareMge bada roz2AnA mandirameM jAkara yaha bolata hai-'bhAvanA jinarAja mAmI kA aura ummeda rakheMge apane nAmakI / nAma rahatA hai merI saba sugvI saMsAra ho| kintu hama hamAre kriyAmaka sundara pAcaraNa aura karnavya-pAlana meM tathA deza-sevA aur| jIvanameM hamAra maraneke bAda bhI niraparAdha abalAoMko paropakAra se| kintu aimA no unhoMne kiyA hI kahAM? eka tar3aphA-tahaphA kara mArane kI kaluSita bhAvanA rakhate haiN| ora ve niraparAdha bAlikAkA marvanAza-bAlahatyA karane jA dhikkAra haiM ! rahe haiM aura eka ora apanI prAtmAko patanakI ora le jA dekhA jAtA hai ki vRddha-vivAha kI sthinimeM mukhyataH do rahe haiN| maraneke bAda eka bAla-vidhavA unakI karanIko phUTa- kaluSita zatriyAM kAma karatI haiM / eka to samAjake kucha phUTa kara rorahI hai aura samAja unakI bur3hApekI bar3hI huI vAsanA-pIDita avasthAprApta dhanImAnI saMTha-sAhakAroMkI tRSNA ko dhikkAra rahA hai| yaha nAma rhegaa| hAM, kisI bhI dhana-zaki jisake jariye va apanI majAtIya putriyoMko taraha nAma rahA lekina rahA z2arUra ! agara vAstava meM aise loga apane nikRSTa prAmoda-pramodake liye kharIdanekI himAyata Page #222 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kiraNa 3 ] bhrAtRtva 203 karataM aura isa samAja ke dhana-lolupI logoM kI nikRSTa mahAn upakAra kareMgI jisake liye bhAvI strI-santati sadA aura ghRNita myavasAya-zani jo apanI bAlikA ko becakara ke liye unakI praNI rhegii| rupaye-paisesaM apanA ghara bharanA cAhate haiM isa kraya-vikraya ke bejor3a-vivAha kA aisA hI eka aura rUpa jisameM ghinaune vyavasAya ke viruddha samAjake kucha samajhadAra logoM badhUkI umra barase bar3I athavA samAna hotI hai| strI-jAti ne khabAndolana kiyA lekina vaha vyartha mAbita huaa| aura puruSa-jAtike zArIrika saMgaThanakI dRSTi se varakI umra paMcamela miThAIkI zAnadAra jImanavAroMne aura bArAtaka pAMca-chaH varSa adhika honI cAhiye / varanA unakA jor3A lamba julUsoM ne una AndolanoM ko aimA dabAyA ki bahuta hI beDhaMgA aura upahAsa-yogya rhegaa| vadhU jahAM Andolana karane vAloMko betaraha muMha kI gvAnI par3I bhAra vivAha kI AvazyakatA aura gRhastha-jIvanakI bArIkiyoMse bAlikA ko becane aura kharIdane vAle mahArathI (?) paricita hone kI caMpTA kara rahI hai vahAM vara usase abhI macamuca apane puruSArtha (?) meM saphala hue aura hAraha hai| kataI anabhijJa hai| phalasvarUpa donoM hI vivAhita jIvanake afasosa ! samAjakI prAgve to banda haiM hI kintu kAnUna sukhama vaMcita hai| aisA dekhA gayA hai ki jo loga apane bhI e jurmoM kA koI pratIkAra nahIM kara sakatA / phira isa bAla-putrakaM liye bar3I baha lAnA pasanda karate haiM, unakI ghinaune vyApArako banda karane vAlA kauna hai ? Izvara / mahI pamandameM yA to TIke yA dahejameM dI jAne vAlI kisI bar3I nahIM vaha bhI cupa hai / kahAvata hai Izvara usIkI sahAyatA rakamakA lobha liyA TTA rakramakA lobha chipA rahatA hai yA bahU para turanta hI gRhasthI karatA hai jo apanI mahAyatA prApa kara sakatA hai / vaha dekha ke bhArakI jimmevArI chor3a denekI lAlasA lagI rahatI rahA hai strI jAti kahAM taka puruSoMke dvArA kiye gaye anyA- hai| lekina isa lobha aura lAlasAke Age ve yaha nahIM cAra ko sahana karatI hai aura kaba usakI sahanazIlatA (?) dekhate ki unakI santAna kA kitanA ahita horahA hai| kI hadda khatama hotI hai| samaya prAgayA hai aura hameM cAhiye unakA putra apanI prAMkhoMke Age eka prAphata-sI khar3I ki hada kimIkI mahAyatAke liye hAtha na pamAreM aura na dekhakara sadA ghulatA rahatA hai aura jIvana meM kabhI nahIM usakI prAzA hI rakveM kintu svayaM aise atyAcAroM kA panapa sakatA tathA dAmpatya sukhasaM sadAke liye vaMcita kara mukAbalA karane ke liye khar3I hojAyeM / jahAM kahIM aise ghRNita diyA jAtA hai| vyApAra-vyavasAya kA maukA zrAve bAlikAe~ svayaM mukAbalaMke yaha to haI avasthA sambandhI viSamatAkI baat| yadi liye tatpara hojAyeM aura AvazyakatA par3ane para adAlata aura hama guNoMkI viSamatAke bAremeM vicAra karege to bhAjake kAnUna kI zaraNa leM / yadi adAlata aura kAnUnako rupayoM dAmpaya sambandhameM aura bhI vikAra aura burAiyAM naz2ara kI maThIse dabA diyA jAya to ve svayaM prAnma-zakrime shraaveNgii| lekina unako adhika vistArasa likhanekA na to apane vipakSiyoM kA mukAbalA kareM / bhale hI usako apane samaya hI hai aura na isa choTe nibandhameM bakhAna karanekI jIvana meM ghora se ghora kaSTa kyoM na jhelanA par3e, lekina eka gujAiza hI hai| sAmAnya taura para yahI kaha denA kAphI pitA-tulya vRddha kI vAsanAkA zikAra na ho, jA apane hogA ki jina do yuvaka yuvatiyoMkA prAjanma-sambandha sthAdhAramA aura kartavya ko kataI bhUlA huA hai / vaha bhUla jAya pita horahA hai, sambandha sthApita karaneke pahale yaha vicAra ki vipakSiyoM meM usakA pitA bhI hai aura bhAI tathA cAcA lenA cAhiye ki unameM koI aisI viSamatA to nahIM hai jo bhI haiM sacamuca ve pitA aura bhAI hone yogya nahIM haiN| unake jIvana kA duHkhita karade | ve kahAM taka Apamake sahaagara do-cAra bahineM bhI aisI zrAfatake samaya apanI yogame apanA aura dezakA uddhAra kara sakeMge? unake vIratA aura prArama- zaktikA paricaya deMgI to ina jaghanya jIvana aura vyaktisva meM koI aisA antara to nahIM hai jo vyavasAyoMmeM hissA lene vAloMkI tabiyata ThikAne yA unako eka-dUsarese kataI pRthaka rakagve / udAharaNake taura jAyagI aura ve bhUla kara bhI aise kukRtyoM meM bhAga nahIM leNge| para zikSA aura azikSA hI antarakA liijiye| mAna va apanA uddhAra to kareMgI hI lekina apanI jAti kA bhI lIjiye Apa eka grejuNTa patrake pitA haiM aura Apane usakA Page #223 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 204 anekAnta [varSa 4 sambandha kisI lAlacase athavA apanI paristhitiyoMse majabUra putrake siddhAntake khilApha hai| ApakA putra prApakI bahUko hokara eka pUrNa prazikSita laDakIse kara diyaa| merA matalaba zuddha khAdIkI pozAka pahanAnA cAhatA hai, kintu vaha isase yahA~ prejueTa honese sirpha DigrIprApta karane hI se nahIM hai rAjI nahIM hai| vaha use z2evara pahanAnA nahIM cAhatA, lekina balki una saba guNoMme hai jo vAstavameM eka grejueTameM hone usakA mana kahatA hai ki vaha jevaroMme ladI rahe / vaha nukatA caahie| aApa bhI khuza haiN| ApakI gRhasthI bhI khuza haiN| aura parAnI rUdiyoMke pakSa meM hai aura maukA paDanepara tadAnukUla gharake bhAI-bandhu bhI khuza hai| kintu yaha ApakI kalpanAmeM hI rasma-rivAz2a karaneka liye haTha karatI hai| ApakA putra bhI na pAyegA ki Apake putra aura usakI bahake antaraMgameM becArA parezAna hai. vaha kare to kyA kare ? aisI saikar3oM hI kyA hai ? bhItara hI bhItara unako kina kaThinAiyoM aura kaThinAiyAM aura ApadA unke sammugva upasthita hotI haiM vimAroMke ghAta-pratighAtakA sAmanA karanA par3a rahA hai| donoM aura unako sulajhAtaM-sulajhAte hI unakA amUlya jIvana eka dUsareke vicAroMme bhinna haiN| ApakI baha Apake patrakI gvatama ho jAtA hai| isI taraha jina dampatiyoM meM mbI zikSita AvazyakatAoM aura usakI vicAradhArAtroma kataI anabhijJa haiM aura puruSa azikSita hai no becArI mIkI bahuta hI kirakirI haiN| ApakA putra ApakI bahUke ajJAna aura prazikSApara hai / bama yaha mamajhiye ki vaha apane jIvanako kimI taraha kATa muMmalAtA hai, kuDhanA hai aura phUTa-phUTakara rotA hai| kintu rahI hai| usake jIvana meM koI gaugva, harSa yA rama to bilkula hai yaha saba Apama kabhI kahanA nahI, isaliya zrApa usase hI nhiiN| jaba hama do strI-puruSoMkA sambandha niznina kareM bimkula bekhabara haiN| becArI baha Apake putrakI baMda-rivAnA no unake svabhAva, zArIrika mAMgaTana aura svAsthyakI samAnatA aura usakI mAnasika vedanAtroMkA kAraNa mocane aura hara ra kI aora bhI hame adhikama adhika dhyAna denA cAhiye / aisA mamamanekI yogyatA nahIM rgvnii| becArga mana hI mana apanI kahA jAtA hai ki Aja jo ghara-gharameM dubalI, kamaz2ora, banaayogyatA para lajjita hotI hai| mAnA ki ApakI bahU bahuta mijAja beDhaMgI aura asvAbhAvika maMtati dekhI jAnI haiM umakA acchA khAnA banAtI hai, bar3I vinamra hai, saMvAparAyaNa hai, ekamAtra kAraNa yahI hai ki vivAha ke samaya hama ina bAtoMkI mandara hai kAma karane meM canura hai, kimIpa magaranI nahIM hai bindula upekSA kara vaiuta haiN| mvabhAva-bhinnatAke kAraNa kabhIpaura dina-rAta ApakI, Apake prakI aura Apake gharakI kabhI baDe-baI upadrava ho jAte haiN| yahAM taka ki dampatiyoM nimtAmeM lagI rahatI hai kintu phira bhI aisI konamI vajaha hai meM kisI eka ke athavA donoM ke jahara khAkara mara jAna nakake jo ApakA putra umasa sadA virakna-sA rahatA hai| vicAra samAcAra sana meM prAta haiM / svAsthya aura zArIrika maMgaThanake karane para vajaha yahI mAlUma hogI ki zikSA aura prazikSAke bA meM ina hI kahanA paryApta hogA ki do yAdamiyoM ke mahAna antarane una donoM hadayoMke bIca eka jabardasta pardA balaprayogameM ekake kamajora aura ekake tAkatavara rahanepara kamaDAla rakavA hai jisake kAraNa donoM eka dRmoke hRdayako z2orakI jo durdazA hotI hai vahI duravasthA dampatiyoM meM jo kamadekha nahIM sakate / emI avasthAmeM dAmpatya sugva kahAM? usakA zora upakI hogii| sauMdarya ke sambandhameM bhI yaha bAta hai ki svapna bhI nahIM dekhA jA sktaa| vaira, hArdika kaThinAiyAM sI-paruSoM meM eka bahuta adhika mundara aura eka bahuta adhika hI nahI gArhasthya-sAvandhI aura sAmAjika kaThinAiyoM para bhI karUpa hogA no sandara vyakti kurUpase ghRNA karane lagegA gaura kIjiye / samaya ApakI yaha aura ApakA putra bahuta aura donoM meM kabhI zrama aura mela nahIM ho skegaa| kucha avasthA pAra kara gaye haiM aura unake sAmane do-eka bAla-bacce bhI khelane laga hai| ApakI baha cAhatI hai ki isaliye samAja va usake maratakoMko cAhiye ki aise najara-phaTakArase bacAne ke liye baccako kisI mayAne phakIrakA bejoi vivAhopara bahuta hI kaThora dRdhi rakkheM thora jahAM taka tAbIja pahanA diyA jAya lakina zrApakA patra usake khilApha ho sake aise vivAha na hone deN| isase vyaktiyoMkA bhI hai| vaha cAhatI hai ki bAcekI bImAgameM kisI devatAko bhalA hogA aura unase banane vAla samAjakA bhI hita hogaa| savA manakI miThAI car3hAI jAya, lekina yaha bAta Apake Page #224 -------------------------------------------------------------------------- ________________ haribhadra-sUri [le0-50 ratanalAla saMghavI, nyAyatIrtha vizArada ] ( anekAnta varSa 3 kiraNa 1 se bhAge ) racanAmoM para eka dRSTi "jaina darzana' nAmaka pustakakI bhUmikAse aura paM0 haragoviMda dAsajI likhita 'haribhadra caritra' evaM 'jainagranthAvalI' zrAdi caritranAyaka haribhadra-sUrikA saMskRtabhASA aura prAkRtabhASA " se jJAta hotA hai| purAtattvajJa muni zrI jinavijayajIne to donopara hI samAna aura pUrA pUrA adhikAra thaa| ye hI sarvaprathama __26 granthoMko haribhadra-sUri-kRta sapramANa siddha kara diyA hai| zrAcArya haiM, jinhone ki prAkRta zrAgamagranthoM para saMskRta- jaina-mAhityake pragAr3ha adhyetA harmana jaikobIkA khayAla TIkA ligbI / zre0 sampradAyameM ye eka pUrvadhArI aMtima zruta hai ki 1440 granthoke racanekI jo bAta kahI jAtI hai, usa kevalI mAne jAte haiM / inake pazcAt pUrvokA jAna sarvathA meM prakaraNoMkI bhI gaNanA granyoke rUpameM kI hogI aura honI vilupta hogayA / vetAmbara jainasAhitya kSetrame inake hI prabhAva hI cAhiye, kyoki prakaraNa bhI apane ApameM svataMtra viSayase aura preraNAse saMskRta-mAhityakI zrora abhiruci bar3hI aura maMguphita hone ke kAraNa grantharUpa hI haiM / isa prakAra 50-50 maMskRta jainasAhitya pallavita huA / saMskRta bhASApara inakA loka vAle 'paMcAzaka' ke 16 prakaraNa, 8-8 zloka vAle prabala zrAdhipatya thA, yaha bAta anekAntajayapatAkA Adi 'aSTaka' ke 32 prakaraNa, 16-16 zloka vAle, 'SoDazaka' granyA parase bhale prakAra siddha hai| anekAntajayapatAkA grantha ' ke 16 prakaraNa, evaM 20-20 zloka vAlI 20 'vizikAe~' natkAlIna sampUrNa dArzanika kSetrameM saMskRta bhASAmeM maMguphita bhI granthoke samUha hI samajhanA cAhiye / haribhadra-sarike jIvana kisI bhI anya dArzanika granyake mAtha bhASA, viSaya, varNana kI viziSTa ghaTanAke sUcaka 'viraha padase aMkita honeke zailI, aura artha-sphuTatA AdikI dRSTi se tulanA karane para kAraNa 'saMsAra dAvAnala' nAmaka 4 zloko vAlI stuti bhI apanA vizeSa aura gauravapUrNa sthAna prApta kara makatA hai| apane ApameM eka grantharUpa hI hogii| haribhadra-sUri yugapradhAna zrAcArya . mI lie kahe jAte haribhadra-sUri-kRta 'tattvArtha laghuvRtti' aura 'piDaniyukti' haiM ki inhone jainasAhityako hara prakArase paripuSTa karanekA nAmaka do grantha apUrNa rUpase upalabdha haiM, taba yaha zaMkA maphala aura yazasvI evaM Adarza prayAsa kiyA thaa| vidvat- honA svAbhAvika hI hai ki jaba apUrNa grantha surakSita raha bhogya aura jana-sAdhAraNa ke upayukta jitane grantha inhoMne sakate haiM, to anya paripUrNa 1444 kI maMkhyAmeM kahe jAne (jitane viSayo para amara lekhanIrUpatAlakA vAle grantha kyo naSTa hogaye? yugapradhAna, yuganirmAtA isa calAI hai, vaha zrApako jainasAhityake coTIke granthakAroMmeM mahAna kalAkArake anyoMkI rakSA dharmapremI janatAne avazya agragaNya sthAna pradAna karatI hai| inake dvArA racita grantho kI hogii| mambhava hai ki isa prakAra prakaraNoMkI ginatI bhI kI saMkhyA 1444 athavA 1440 mAnI jAtI evaM kahI avazya svataMtra granyoMke rUpameM kI jAkara 1444 kI jor3a jAtI hai| vartamAnameM bhI inake upalabdha granthokI saMkhyA 73 ThIka ThIka biThAI jAtI rahI hogii| khaira, jo kucha bhI ho, ginI jAtI hai, jaisA ki paM0 becaradAsajI dvArA likhita yaha to nirvivAda rUpase pramANita hai ki haribhadra-sUrine Page #225 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 206 anekAnta [varSe vistRta-viSaya-saMyukta, vipula pariNAma saMpanna aura artha- vyavasthita rUpase prakaraNoke racayitA haiM / vyavasthita paddhati gAbhIryamaya mahAn kRtiyoke sAtha sAtha prakaraNa rUpa choTI se zAstrIya rUpameM racita grantha hI prakaraNa kahalAte haiM / yena choTI kintu mahatvapUrNa racanAeM bhI acchI saMkhyAmeM kI thii| kena prakAreNa avyavasthita rUpame likhita evaM prAsaMgika sambhava hai ki unameM se kucha grantha to itastata: bhaMDAroMmeM aura aprAsaMgika kathAoMse yukta granthAkI apekSA prakaraNoM athavA vaiyaktika granthamaMgrahoMmeM par3e hue hoMge aura kucha kA vizeSa aura sthAyI mahattva hai| kyoki isameM mahAn anekAnta varSa 3 kiraNa 4 meM. isI lekhamAlAke antargata kalAkArake amara sAhityakI bahumUlya kalAkA sphuTa darzana 'pUrvakAlIna aura tatkAlIna sthiti' ke rUpa meM varNita kAraNo parilakSita hotA hai / inhI vizeSatA ke kAraNAMme caritra se naSTa ho gaye hoNge| nAyakakI kutiyA~ unheM jaina mAhityakAromeM hI nahIM, balki haribhadra-sUgnei jisa prakAra saMskRta aura prAkRta donoM akhila bhAratIya mAhityakArokI sarvoccapaMktimeM yogya sthAna bhASApromeM racanAe~ kI haiM, usI prakAra gadya aura padya dono pradAna karatI hai, jo ki hamAre liye gaurava aura sammAnakI hI praNAliyoM kA zrAzraya liyA hai / haribhadra-mUrike prAdurkAla bAna hai| ke pUrva bhAgama rahasyakA udghATana karane vAlI niyuktiyA~ zrAcArya umAsvAti. middhamena divAkara, jinabhadragaNi aura cUrNiyA~ hI thiiN| ve bhI kevala prAkRta bhASAmeM hii| kSamAzramaNa zrAdi vidvAn zrAcAryoMne prakaraNAtmaka paddhatikI inhoMne hI zrAdaraNIya zrAgamagranthoM para maMskRta TIkAe jo nIva DAlI, haribhadra-mRgnei usakA vyavasthita adhyayana likhanekI paripATI ddaalii| hama prakAra jenamA hityameM navInatA kiyA aura umameM aneka vizeSatAe~ evaM maulikatAeM pradAna ke sAtha maulikatA pradAna kI, jimakA spaSTa aura mahatvapUrNa kara umakA gambhIra vikAsa kiyA; aura phala svarUpa zvetAprabhAva yaha par3A ki inake pazcAt yaha pravRtti vizeSa vegavatI mbarIya jaina sAhityako pUrNa tAke zikhara para pahuMcA diyA / banI aura sabhI zrAgamoM para saMskRta-TIkAe~ racI jAne lgiiN| haribhadra-sArane jitanA jainadarzana para limvA, lagabhaga prAkatakA prabhAva phira bhI ina para kama nahIM thA / yahI kAraNa utanA hI vibhinna pramaMgoM para vaidikadarzana aura bauddhadarzana hai ki TIkAzromeM jahA para prAcIna niyuktiyoM athavA para bhI likhA / brAhmaNamiddhAntoM aura bauddha-mAnyatAoM para caNiyoMke aMzAMko pramANa rUpase uddhRta karanekI AvazyakatA kI sImAmA karane gambhIra mImAmA karate samaya bhI evaM carcAtmaka tathA pratIta huI, vahA~ para inhone prAkRta rUpameM hI usa uma aMza khaMDanAtmaka zailIkA avalambana lete mamaya bhI madhyasthatA. : ko uddhRta kiyA hai| kintu jyA jyA mamaya vyatIta hotA majjanocita maryAdA aura zrAdarza gambhIratAkA kisI bhI gayA, tyo tyo prAkRtakA prabhAva kama hotA gayA aura yahI aMzameM ullaMghana nahI kiyA hai, yahI hamAre caritranAyaka kI kAraNa hai ki AcArAga evaM mUtrakRtAga para TIkA karane vAle amAdhAraNa vizeSatA hai| zIlAka sUrine prAkRta-uddharaNake sthAna para saMskRta-anuvAda zaoNti pUrvaka aura madhyastha bhAvake mAtha apanI bAtako ko hI sthAna diyA hai| samajhAne vAloMmeM haribhadrakA nAma khAsa taurase ullekhanIya prakaraNAtmaka zailI aura mAdhyasthapUrNa uccatA hai| kahA jA sakatA hai ki dArzanika kSetrameM isa dRSTi se prophesara harmana jaikobI likhate haiM ki yadi pAribhASika haribhadra advitIya haiN| jainadarzanake siddhAntokA samarthana artha meM kahanA cAheM to kaha sakate haiM ki haribhadra-sUri hI karate samaya bhI apanI nilimatA banAye rakhanA eka Adarza Page #226 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kiraNa 3] haribhadra-sari kalA hai| jaisAki 'zAstravArtAsamuccaya' ke tRtIya stambakameM aSibhyo dezanA citrA tanmUlaipA'pi tatvataH // Izvara-kartRtvavAdase spaSTa hai / tArkika khaMDana-maMDanake vAtA- tadabhiprAyamajJAtvA na tato'rvAgadRzAM satAm / varaNameM bhI itanI zrAdarzatAkA pAlana karanA apanI sarvocca yujyate tatpratikSepo mahA'narthakaraH paraH / / nizAnAthapratikSepo yathA'dhAnAmasaMgataH / bhadratAkA sundara pramANa hai| paM0 becaradAsajI likhate haiM ki tadbhedaparikalpazca tathaivA'rvAgyazAmayam / / isa dRSTise zrI haribhadra-sUri sadRza samartha bodhaka mujhe aura na yujyate pratikSepaH sAmAnyasyA'pi tatsatAm / koI pratIta nahIM hotA hai / anekAntajayapatAkAse pramANita prAryApavAdastu punarjihachedAdhiko mataH // hotA hai ki ye pracaMDa vAdI the, kintu jaise anyavAdiyoMke jJAyerana hetuvAna padArthA yadyatIndriyAH / granthoMmeM prativAdiyoMke prati prAyaH viSavamana kiyA jAtA hai. kAlenaitAvatA prAjJaiH kRtaH syAt teSu nizcayaH // grahaH sarvatra tasvena mumukSaNAmasaMgataH / vaimA ye apane bahumUlya granthoMmeM karate hue nahIM pAye jAte haiN| mukno dharmA api prAyasyaktamyAH kimanena tat // balki ye to 'aAha ca nyAyavAdI', 'uktaM ca nyAyavAdinA' -(yogadRSTisamuccaya, 10,11,132, 136, 130, 'bhavatA tAkkica TTAmANanA', 'nyAyavidA vAtike', 'yaduktaM 138, 133, 147, 146) sUkSmabuddhinA' ityAdi zrAdara-sUcaka zabdoMkA upayoga karate bhAvArtha-he bhAiyo ! zabdajAlamaya ye saba vikalpa hue degve jAte haiM / isase spaSTa hai ki jo samartha hotA hai, avidyA-prazAnase utpanna hue hue haiM: ina sabakA mUla AdhAra vahI itanA dhairya aura uccatAkA pAlana kara makatA hai| isa katarka hai jisase ki aAja taka kucha bhI sAra nahIM nikalA prakAra prAcArya haribhadra-sUri prakhara vAgmI, gaMbhIra dArzanika, hai| jaise ki eka pAgala hAthI para baiThe hue zrAdamIne kahA aura ajeyavAdI the, yaha bakhUbI sAbita hojAtA hai| ki mArgameMse maba haTa jAtro, anyathA yaha hAthI coTa mApradAyika viSa, aura matAgrahame utpanna hone vAle phuNcaavegaa| isa para eka kutArkikane vikalpa uThAye ki kalaha, matabheda, adUradarzitA, abandhutva bhAva, IrSA, dvapa hAthI samIpameM Aye hueko prAptako-mAratA hai yA dUrastha zrAdi mAnavatA-nAzaka durguNoMkA samUla nAza hojAya, yaha aprAma-ko bhI mAratA hai ? yadi prAptako, to tunheM hI haribhadra-sUrikI prAtarika icchA thI; aura yahI kAraNa hai ki kyoM nahIM mAra DAlatA hai, tuma to pApta ho; yadi apAptako ve apane yogadRSTisamuccayameM sarvadharma-samanvaya aura sarvabaMdhutva mAratA hai, to phira dUra haTanese kyA lAbha ? aprApta avasthA bhAvanAkA sundara aura bhAvapUrNa upadeza dete hue digvAI meM bhI mAra mkegaa| isa prakArake kutarkose antameM vaha dete haiN| unakI sarvabandhutva bhAvanAkA svarUpa unake apane hAthI dvArA mAra DAlA jAtA hai, vaise hI zraddhA-sambandhI kutakaM zabdomeM hI isa prakAra hai: bhI zrAtmAkA satyAnAza kara DAlatA hai| bhavidyAsaMgatAH prAyo vikalpAH sarva eva yat / bhinna bhinna mahApuruSAMkI jo bhinna bhinna tarahakI dezanA tadyojanAtmakazcaiSaH kutaH kimanena tat // dekhI jAtI hai, usakA mUla kAraNa hai-ziSyoMkI athavA jAtiprAyazca sarvo'yaM pratIti-phala bAdhitaH / tatkAlIna jananAkI AdhyAtmika vibhinnatA / kyoMki ve hastI vyApAdayasyuktau prAptA'prAptavikalpavat // citrA tu dezanaiteSAM syAha vineyAnuguNyataH / mahAtmA ( mahAvIra, buddha, kRSNa, kapila, gautama, kaNAda, yasmAt ete mahAramAno bhavagyAdhibhiSagvarAH / / pataJjali, Adi zrAdi ) AdhyAtmika vyAdhiyoMke yogya vaidya padvA tattasAyApekSA taskAlAdi niyogataH / aura jJAtA the / athavA unhoMne bhinna bhinna dravya, kSetra, kAla, Page #227 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 208 anekAnta [varSa 4 bhAva, nayAdi dRSTiyoMke kAraNase bhinna bhinna dezanA dI hai; nahIM homakatA hai, kyoMki yaha mahAtmA buddhakA kahA huA hai| kintu unakA mUla zrAdhAra to mukti hI thA / isaliye vinA evaM ca zUnyavAdo'pi tadvineyAnu guNya t:| pUrNa abhipAya jAne hamAre jaise alpazoM dvArA unakA khaMDana abhiprAyata ityukto lakSyate tatvavedinA // zA. sta. 6, 63 kiyA jAnA nissaMdeha mahAna anarthakArI hI siddha hogaa| jisa prakAra aMdho dvArA candramAkA kevala kalpanA dvArA isI prakAra yaha zUnyavAda bhI aneka mumukSuoke hitake lie hI usa tattvajJa mahApuruSa dvArA kahA gayA pratIta hotA hai| vibhinna varNana kiyA jAnA pUrNa mUrkhatA hI hai, usI prakAra anye gyAravyApayansyavaM samabhAvaprasiddhaye / hamAre jaisoM dvArA una dezanAoke sambandhameM bheda-kalpanA advetadezanA zAstre nirdiSTA na tu tatvataH // karanA pUrNa mUrkhatA hI hai / jahA~ sAmAnya puruSakA pratikSepa zA0 sta08,8 karanA bhI amaMgata hai, vahIM ina mahAn puruSoke sambaMdhameM mArAza yaha hai ki kadAgrahase gramita janatAkI viSamaprativAda karanekI apekSA to jivhA-cheda karanA adhika vRtti, samatAbhAvarUpameM pariNati kare, isI saddezyako zreyaskara hai| vicAra karo ki yadi tarka-dvArA atIndriya lekara bhAratIya-zAstromeM anavAdI dezanA dI gaI hai| padArthokA vAstavika jJAna ho sakatA hotA to zrAja dina paM0 becaradAsajI likhate haiM ki zrI mahAvIra svAmIke taka ye tArkika zaMkAzIla kyoM rahate ? isaliye mumukSuzrI zAmana saMrakSaka zrAcAryoM se aimA udAra matavAdI, aimA ke liye kisI bhI prakArakA kadAgraha rakhanA sarvathA asaMgata samanvayazIla nirIkSaka koI huA hai to ye haribhadra hI haiM / hai| vicAra to karo, yadi mukti cAhate ho to ina saba inake pazcAt adyAvadhi kimI mAtAne jaina zrAcAryoM meM itane vikalpI, meda-bhAvanAo. aura ekAnta-mAnyatAproko udAra, lokahitakara, aura gaMbhIra nirIkSaka ko janma nahI chor3anA par3egA: to phira tarka aura vikalpa kaise upayogI diyA hai| Thahare? zrAcAra kSetra meM phailI huI avyavasthA, durAcAra, aura pAThakavRnda ! dekhiye, kitanI zrAdarza sadbhAvanAe~ aura bhraSTAcArakA bhI haribhadra-sUrine kamA nirAkaraNa kiyA hai, kitanI samunnata, udAra aura vizAla sudRSTi haribhadra-sarikI " yaha pahale likhA jA cukA hai| thii| yahI bhadravRtti hama Apake anya sad-anyoM meM bhI pAte isa prakAra haribhadra-sUrimeM madhyasthatA, udAratA, gunnhai| zAstravArtAmamuccayame Apa likhate haiM ki grAhitA, vivekazakti, bhaktipriyatA, vicArazIlatA, komaevaM prakRtivAdo'pi vijJeyaH satya eva hi / lanA, cAritravizuddhi aura yogAnubhUti zrAdi aneka guNa kapiloktatvatazcaiva divyo hisa mahAmuniH / vidyamAna the-aisA pratIta hotA hai| bauddhoke prati inakA zA. sta03, 44 arthAt-yaha prakRtivAda bhI satya hI samajhanA cAhie, __ krodha aMtima krodha thA, aisA bhI jJAna hotA hai / isake pramANa kyoMki yaha maharSi kapilakA kahA hazrA hai, jo ki divya meM prazama rasa pUrNa 'samarAiccakahA' rUpa kRti sAmane vidyamAna mahAmuni the| haiM / inhone jainasAdhubhikSA, jainadIkSA Adi vibhinna viSayoM "na caitadapi na nyAyaM yato buddho mahAmuniH // para apane sundara aura bhAvapUrNa vicAra aSTaka, SoDazaka, zAsta. 6.53 aura paMcAzaka Adi meM bhalI prakArase vyakta kie haiN| isase tAtparya yaha hai ki yaha bauddha-vijJAnavAda bhI asatya spaSTa siddha ho jAtA hai ki ye ruDhi-priya nahIM the, apitu Page #228 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kiraNa 3 ] haribhadra-sUri 206 vicArapUrNa vicAroMke anuyAyI aura aneka kavi sudhAraka kalAkArako viziSTa kalAkA hI dyotaka hai| the / tatkAlIna kriyA saMbaMdhI aMdhakArako apane jJAna, aura lalitavistarAvRttimeM, bauddha zrAdi sabhI darzanoMke cAritra-dvArA vinaSTa karanekA inhone saphala prayAsa kiyA thaa| middhAntoMkI saMkSepame kintu mArmikatAke sAtha mImAsA karate racanA-praNAlIkI vizeSatA hue, arhadevakI zrAptatA aura pUjyatA gaMbhIra aura hRdayaMgama haribhadra-sUrine sAgvya, yoga, nyAya, vaizepika, aTUta, rItise sthApita karanekA prayAsa kiyA hai / cArvAka, bauddha aura jaina Adi sabhI darzanAkI zrAlocanA- anekAntajayapatAkAmeM bauddhokA kAphI pratikSepa hai| pratyAlocanA kI hai, kintu apanI prakRti-udAratAkA kahI mamagra kutarkokA acche daMgase nirAkaraNa kiyA gayA hai| para bhI ullaMghana nahI hone diyA hai| bhAratIya mI darzana syAvAda para hone vAle sabhI AkSepAMkA yogya uttara diyA dhArAzrA para vidvatApUrvaka mImAsA aura AlocanA karate gayA hai / atavAda evaM zabdabrahma para bhI vicAra kiyA samaya bhI taTasthavRtti rakhanA nizcaya hI Adarza aura anu- gayA hai| zrI jinavijayajIne likhA hai ki 'anekAnta karaNIya hai| jayapatAkAgrantha', vAsakara bhinna bhinna bauddhAcAryoMne apane jainadarzanake maulika siddhAntarUpa syAdvAda para anya granthome jaina dharma ke anekAntavAdakA jo khaMDana kiyA hai, bauddha evaM tAkikA-dvArA kiye jAne vAle tArkika evaM usakA uttara dene ke lie hI racA gayA thaa| tAkiMkacakra dArzanika vikalpAtmaka hamalAkA usI paddhatise aura vaimA cuDAmaNi AcArya dharmakIrtikI prakhara pratibhA aura prAJjala hI prabala aura pracaMDa uttara dene vAle sarva prathama yadi koI levanIne bhAratake tatkAlIna sabhI darzanoke sAtha jainadharma ke jaina naiyAyika dRSTimaM pAte haiM, to ye haribhadra aura bhaTTa Upara bhI pracaNDa aAkramaNa kiyA thaa| isIlie haribhadrane akalaMkadeva hI haiN| syAvAda para kiye jAne vAle doSo jaho kahI thoDAmA bhI maukA milA, vahIM para dharmakIrtike kA parihAra jaimA ina donoM prAcAryone kiyA hai, baiMmA hI bhinna bhinna vicArokI maumyabhAva pUrvaka kintu marmAntaka karate hue hamacandrane bhI isa ujjvala middhAntako nidoSa rInisa cikitmA kara jainadharma para kiye gaye unake AkramaNoM pramANita kiyA hai| kA sUda sahita badalA cukavA lenekI saphala ceThAkI hai|" yoga-sAhityameM bhI jaina vicAra-dhArAkA khayAla rakhate jainasamAjako tarkAtmaka pramANavAdakI ora AkarSita hue apanI mahattvapUrNa navInatA pradarzita kI haiN| ni:saMdeha karaneke lie haribhadrane suprasiddha bauddha vidvAn di nAgakRta inakI samujjvala kRtiyAMse bhAratIya sAhitya gauravAnvita 'nyAyapraveza' para eka vidvattApUrNa TIkA likhii| isa prakAra hA hai| zraddheya paM0 sukhalAlajIke zabdoMmeM inake grantha jainasamAjako bauddha darzanake adhyayanakI ora AkarSita hamArI sArI jindagI takake lie manana karane aura zAstrIya kiyA / jaisA inakA bhAratIya darzana zAstra para adhikAra thA, pratyeka viSayakA jAna prApta karane ke lie paryApta haiN| ina vaimA hI vyAkaraNa zAstra para bhI inakA pUrA pUrA adhikAra kI yugapradhAnatvarUpa khyAtikA mUla kAraNa zrAcAra kSetrame thA / yahI bAta municandrasUrine likhI hai ki haribhadra-sUri vizeSatA aura pavitratA lAne ke sAtha sAtha sAhitya-sevA bhI ATha vyAkaraNoke pUrNa jJAtA the / hai| cAroM anuyogo para saphalatApUrvaka sAhityakA nirmANa haribhadra-kAlameM saMskRta bhASA apane pUrNa praur3ha sAmrAjya karanA, aura usameM vizeSatAke sAtha sthAyitva lAnA amara kA zrAnaMdopabhoga kara rahI thii| isI kAlameM kAvya, nATaka, Page #229 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 210 vyAkaraNa, nyAya, dharma, kathA, koza, chaMda, rasa, alaMkAra, zrAtmika aura dArzanika granthoM dvArA saMskRtabhASA hara prakAra se paripUrNa, puSTa aura sarvAGgasundara bana gaI thii| yahI kAraNa hai ki isa kAlane haribhadra-suriko saMskRta meM grantha racanA karane, jainasAhityako hara dizAmeM vaidika aura bauddha sAhitya kI samakakSatA meM lAne, tathA sAhityika dharAtalako U~cA uThAne meM hara prakArakI preraNA aura utsAha pradAna kiyA / parya yaha hai ki saMskRta sAhityakI dRSTi se yaha kAla haribhadrasUri ke lie eka sundara svarNayuga thA / kahanekI zrAva bhAgya - gIta [ racayitA - zrI 'bhagavana 'jaina ] anekAnta [ varSa 4 zyakatA nahIM ki haribhadrane isakA acchA upayoga kiyA aura apane pavitra saMkalpa meM zrAzAse bhI adhika saphalatA prApta kii| saMskRta ke gadya aura padya donoM prakArake sAhityane haribhadrako prAkarSita kiyA aura tarkazAstra to inako apane ApameM sarAbora hI kara diyaa| yahI kAraNa hai ki zrApa itane sundara grantha vizva-sAhityake sammukha rakha sake / nissaMdeha haribhadrakA sAhitya bhAratIya sAhitya evaM vizva dArzanika sAhityake sammukha gaurava pUrvaka kaMdhe se kaMdhA bhir3A kara khar3A raha sakatA hai| (pUrNa) kismatakA likhA na TalatA hai ! hara bAra TAlane kA prayatna, detA hamako saphalatA hai ! smitakA likhA na TalatA hai !! ye kRSNa aura baldeva bar3e, yodhA bhI aura bhAgyazAlI ! para, huA dvArikA-dahana jabhI, ceSTAe~ gaI sabhI khAlI ! jalanidhiko lAye kATa-kATa, lekina jala bhI vaha jalatA hai ! kismatakA likhA na TalatA hai !! vaha sItA - mahAsatI kahakara, hama jisako zIza jhukAte haiM ! rotI hai usako saba janatA, jaba rAma vipina le jAte haiM ! phira vahI prayodhyAkA samAja, zrAnepara jahara ugalatA hai ! kismatakA likhA na TalatA hai !! janA - satIkA viraha jahA~, pavanaMjayako thA dukhadAI ! phira jarA bhrAMtikI Ar3a milI, to vaha kaThoratA dikhalAI ! dAnavatA usako kaheM yA ki, hama kaheM bhAgyakI khalatA hai ! kismatakA likhA na TalatA hai !! jaba bar3e-bar3e isake nAge, thakakara hatAza ho rahate haiM ! to hama-tuma to kyA cIja rahe, jo sUkhe tRNa jyoM bahate haiM ! hama isake pIche calate haiM, yaha zrAgezrAge calatA hai ! kismatakA likhA na TalatA hai !! Page #230 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhrAtRttva [ lekhaka-zrI 'bhagavat' jaina ] choTA thA, utanI hI namratA, zIlatA aura buddhimattA ima kahAvatako galata sAbita karane ke lie hI usakI bar3I thI / bhAIke lie usakA hRdaya jitanA zAyada ve donoM the, ki tAlI eka hAthase nahIM bjtii| hI komala thA, kamaThakA utanA hI-apane premapUrNa podanapura ke mahAgajA aravinda ke pradhAnamaMtrI mahodaraka lie vacha / marubhUtikA mana navanIta thA, the-vizvabhUni / vizvabhUtikI strIkA nAma thA- to kamaThakA thA nIrasa patthara ! anudharI / aura ve donoM usIke putra the / bar3e kavara svabhAvakA vaha acchA nahIM thA, aura mUrkha to thA mAhabakA nAma thA-kamaTha, aura choTekA mrubhuuti| hii| mAtha hI usameM jo sabase bar3I burAI thI, vaha zAdI donoM kI ho cukI thI / na honakI to koI bAta yaha thI ki vaha mamabhUtiko apanA zatra samajhatA thA, hI nahIM thI, pradhAna-maMtrIka putra jo Thahare ! jaba ki marubhUti use apanA bar3A yA pUjya ! aura __ karuNA thI kamaThakI strI, aura vasundharI, kaMvara devatAkI taraha pUjatA thaa| marubhUtikI patnI / striyA~ donoMkI bhalI thIM / jeThAnI marubhUni cAhatA-bhAIkI pramannatAke lie agara devarAnImeM dvanda hotA nahIM dekhA gyaa| mambhava hai, jalanI-jvAlAmeM bhI kUdanA par3e to duHkhakI bAta nhiiN| donoMke Age aimA maukA hI darapeza na huA ho| isa unakA 'catta, zarIra duHmbI na rhe| lie ki donoMkI aTTAlikAe~ judA judA thI, lekina aura kamaTha mocanA-adhikame adhika dugvaH eka-dUmarIma milI huI / hA makanA hai. mana mila hAne ima uThAnA par3e to acchaa| kI vajaha bhI yahI ho| panA nahIM kyoM ? para kamaTha, marubhUtasaM jalatA __ para, donoM bhAiyoMma vaimI bAta nahIM thI ! va eka thA khUba / kevala mana hI manameM jalatA kur3hatA rahatA darakhtakI vaisI do zAmbAoM kI taraha the, jinameM eka ho, so bAta nahIM / vaha maba bhI karatA, jA kara sakatA, kA muMha parvakI tarapha, tA dusarIkA pazcimakI or| jinameM marubhUnikA duHkha pahuMce, pIr3A mile / yA kaha lIjie-vaha vipra-mamudramaM nikale hue do para, rahe donoM apane apane rAste para aDiga / ratna the-amRta aura viSa / na usane apanI durjanatA chor3I, aura na mamabhUtine ___ marubhUtiko agara 'amRta' kahA jA sakatA hai, to apanI sajjanatAko hAthasaM jAne diyaa| kamaThako 'viSa' kaha denameM jaga bhI maMkAMcI jarUrata * * * * nahIM / kamaTha bar3A thA to usakI duSTatA, pazutA aura usa dina acAnaka darpaNa dekhane vakta vizvabhUti mukhanA bhI choTI nahIM thii| aura marubhUti jitanA kI naz2ara apane mapheda bAloM para jo gaI to ghabar3A Page #231 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 212 anekAnta varSa 4 gaye ekadama ! mautakA miyAdI noTisa jo thA ! taba bAta aura thii| zrAjakI taraha nahIM thI, ki mautake dina bItate cale gaye ! no Tama para vijAbI myAhI pota kara mamama liyA marubhUtina jisa yogyatAkA-saciva-kAryameMjAya ki hamane maunako Thaga liyaa| ___paricaya diyA, vaha na sirpha rAjya ke lie acchAI hI ___ taba akmara mAdhu-prakRnike bar3e loga bur3hApA Ane sAbita huI, vagna umane mahAgajake mana takako mugdha ke peznara hI yogAbhyAmakI taiyArI zurU kara dete the| kara diyaa| mambhUnikA cAturya, jahAM mahAgaja ke dAnoM putroMkA lekara vizvabhUti mahAgajakI saMvA zrAhlAdakA viSaya thA, vahAM kamaThakI marubhUtika prati meM upasthita hae / aura apanI yaha abhilASA unake hone vAlI nityakI durjanatAke sababa zaMkita bhI rahA sAmane ragvI, ki-maiM aba maMtritvakaM bhAgna avakAza karatA thaa| cAhatA hU~, mega mthAna, donoMmeM jise Apa pasanda bAtoM hI bAtoMmeM usa dina pUcha baiThe-'pradhAnajI! kareM, danakI dayA kreN| AzA hai ye loga mujhase Apa kamaThake duvyavahArako kyoM sahate cale jA rahe acchI vA kara Apako prasanna, aura gajya-nIMvako haiM ? pratikAra karanA kyA pApa hai ? use to protsAhana majabUta kreNge| alAvA imaka mujhe IzvagagadhanakA milanA hai !" AjJA dI jAya, kyoM ki mere jIvana kA aba tIsarA marubhatiko bAta chU-sI gaI / vaha nahIM cAhatAprahara prArambha ho cukA hai|' usake bhAI ke lie koI kucha khe| mana ugra ho uThA, kucha hIla-hujjata aura TAlamaTUla ke bAda mahAgaja jaise sAgara ke antamtala meM bar3avAgnikA daura calA hA ! ne pradhAna-sacivako chuTTI dete hue, unakA pada marubhUta tAhama bar3e saMyamase kAma lete hue bolA-'Apa ko mauMpA / kamaThako khalanA, makhanAsa mahAgaja ana- zAyada g2alata gamte para hai-mahArAja ! bar3e bhAIkA bhijJa na the| jana-mAdhAraNakI taraha hI unheM bhI kamaTha apane putra-tulya anujake prati duvryavahAra hA bhI kI avAMchanIya-ceSTAoMkA patA thaa| va usake viSaya sakatA hai, mujhe isameM bhI zaMkA hai ! ve bar3e haiM, pUjya me bahuta-kucha sunate A rahe the / aura sunana-bhagne haiM ! unake manameM mere lie mamatA ho sakatI hai, na unheM umaka prati kaThora banA diyA thaa| jahAM kamaTha ki buga bhAva ! unakI prakRti narama z2arUra nahIM hai, kI bugaI unakaM kAnoM taka pahuMcI, vahAM marubhUtikI para ve bure nahIM haiN| mujhe unase kucha zikAyata nhiiN|' sajjanatA bhI hRdaya para aMkita hAnase vaMcita na raha mahAgaja cupa raha gae ! skii| apratyakSa rUpame hI ve marubhUtike prati dayAlu kucha dugva bhI huA ki marubhUti svayaM g2alata aura zraddhAlu bana cuke the| gasta para hote hue bhI, ThIka bAnakA nahIM mAnatAhaSase bhare hue vizvabhUni, vizva-vibhUtima virakta isa bAtakA ! unhoMne mamajhA-chokaga hai, duniyAbI ghara lauTe / jima AzAko lekara ve dabArama gaye the, tajurbA zrAe kahA~ se ? usakI pUrti unake mAtha thii| imI mamaya senAnAyakana sabhAmeM praveza kiyA ! abhivAdanAnantara usana una taiyAriyoMkA jikra kiyA, Page #232 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kiraNa 3] prAMtRtva 213 jo pratidvandI vanavIrya para car3hAI karaneke lie kI naye-naye DhaMga, naye-naye tarIkese atyAcAra karate rahane gaI thIM! para bhI, manameM-manakaM eka bhItare konameM-sadA __ mahArAjakaM z2arA duHkhita hue hRdayakA dUsarI DaratA rahatA thA ! zAyada vaha svayaM bhI na jAnatA ho, ora mukhAtiba hone kA maukA milaa| zatrukaM pagamta ki vaha Dara kisa DhaMgakA hai ? aura kyoM hai ? karanekI yojanAne unameM eka parivartana lA diyA- lakina Aja usane mahasUma kiyA ki vaha pUrNa nasa-nasameM vIratva pravAhita ho uThA !............ AjAda hai ! jaise chAtI parase koI patthara uThA liyA aura ? gayA ho! jise dUrasaM dekhane bhara se khUnameM ubAla nIsare dina hI mahAgaja aravinda, vakavIryakI AjAtA thA vaha marubhUti Aja usase bahuta dUra hai ! AMkheM use nahIM dekha pAtIM, hAtha chU nahIM pAte; para, AjAdIko gulAmIma badalane ke lie ravAnA hogae ! dila phira bhI usa kosatA hai-'kAza ! yuddhameM vaha sAthame pradhAna-saciva marubhUti bhI gae ! yaha kahane mara sake !' kI nahIM, balki mamajhanakI bAta hai ! rAjA aura madAsa, zAyada saMmAra hai tabhIsa-AvazyakatA maMtrI prAyaH do abhinna zaktiyoMke rUpameM kahe jAte haiM-imalie! AviSkArakI jananI rahI hai, Aja bhI hai, aura rahegI bhii| ___ maragati nahIM hai, imase kamaThako thor3A sukha to yaha jAnate hue bhI ki sAhakAra sorahA hai- hai, lekina takalIpha bhI yaha hai ki vaha pIr3A kisa de, bilkula aceta ! lekina phira bhI corako niDaratA kisa para apanI duSTatAkA prahAra kare ? mumakina hai nahIM AtI ! mana usakA dhaka-dhaka kiyA karatA hai| isalie ki kahI pAdata chUTa na jAya, yA usa talaba dekhA to yahAMtaka jAtA hai ki DAka bhI-jI laga rahI ho, zrAdata satA rahI ho| vaha janmajAta harabe-hathiyArase laisa hote haiM, aura Ate hI makAna- duSTa jA tthhg| mAlikako pakar3akara, bA~dhakara apanI vijayakI dhAka hA~, to usa AvazyakatA thI. sirpha isa bAtakI meM use vivaza kara dete haiM, vaha unakI gurutAke Age ki vaha apanI Adatako kAyama rakha sake / anamanemira mukA detA hai, eka zabda bhI nahIM bola makatA, manama chatakI mur3agerIpara paira phailAya kamaTha aise hI apanI jIvana-rakSAkI bhIkhaka lie tRNa bana jAtA vicAroMkI AMdhImeM ghabar3A rahA thA ki'....| hai; aura ve luTere vana-sA dila rakhana tathA nArakIya sAmanekI chata para eka sarvAgasundarI ! navakRtya karanevAle bhI usasaM Darate haiM ! yauvanA * !! jaisa kinnarI ho!!! kamaTha ke manameM zUlasA karIba-karIba aisI hI dazA thI usa avaguNa- cubhA, zAyada paMcazarakA nIra lagA-ThIka nizAne nidhAna kamaThakI ! yaha sahI hai ki mamabhUtine kabhI pr| aura torakaM sAtha hI yaha bAta bhI dilame utara use palaTakara javAba nahIM diyA, hamezA apane pitA gaI ki yuvatI dUsarI koI nahIM, vasundharI hai !-maruyA iSTadevatAkI taraha bar3A mAnA, lekina kmaTha nitya bhUtikI strii| Page #233 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 214 bhanekAnta [varSa 4 usa lekina pApI-hRdayameM isakA itanA bhI asara na na khAnA, na pInA, na sonA, na ThIka taraha huzrA, jitanA maraNonmukha vyakti para 'candrodaya' kA jAganA hI / zAyada laMghana ho rahe haiM / bar3I muzkila ! hAtA hai / na glAni, na pazcAtApa / vaha usake zatrukI saba parezAna ! kimIko patA nahIM, bAta kyA hai ? strI hai, bhAIkI nahIM / duniyA use bhAI batalAtI hai, aura kamaTha manameM jAne kyA kyA vyUha racatA btlaae| vaha uma 'bhaiyyA' kahakara pukAratA hai, aura bigAr3atA hai| bAja bAja vakta to usakA kAryapukAre / para, kamaTha jo usa bhAI nahIM maantaa| kyA krama bar3A ugra banatA hai / para abhI vaha yA to saphala anicchAsa bhA bhrAtRtvako jimmadArAlAdA jA sakatA karanA nahIM cAhatA use, yA uma karane meM asamartha hai| hai kisI para? do dina bIta calaM |use lagA-jaise usakI takalIpha para mahaMma laga para kamaThakI bImArI sahUliyata para Ane ke rahI ho, mamabhUti nahIM to marubhUtikI strI tA hai ! bajAya aura bar3hatI jA rahI hai| isa para aba taka usakI nigAha hI nahIM gii| aura kalahama hai, kamaThakA dAsta / jise Ajake zabdoM khuzIkI bAta yaha bhI to hai ki eka Dhele meM do shikaar| meM jigarI dAsta kaha sakate hai vaha / khulA vyavahAra, vasandharIkI sundaratA bhI to use burI taraha satA na jhijhaka, na kisI tarahakA pardA / yoM to dostI rahI hai| usa se jur3atI hai, jo jaisA hotA hai / lakina kalahaMsa manako jitanA saMyamameM rakkho, vaha mudosA rahegA, ko zrApa kamaThake TAipakA vyakti samajheMge, to usake aura jaise hI jarA DhIla dI nahIM, ki vaha lagA ur3Ane vyaktitvaka mAtha anyAya hogaa| kyoMki vaha buga bharane / phira uma para kAbU pA lenA inegine zUravIgeM __ AdamI nahI hai / sambhava hai usakI mitratAkA dharAtala . kA kAma raha jAtA hai / vaha apane zrApa DhAlU jamIna __'dAsnakI dAstIsa kAma, usake phailosa kyA matalaba', para bahe pAnIkI nagha daur3ane lagatA hai-patanakI kI kahAvana para ho| ___ kamaThake manameM vasundharIke lie burI bhAvanA Ate kalahaMsa aayaa| dera na huI ki vaha nar3apane lagA-usake lie, usake kamaThakI udAsIkI bAta usa mAlUma thii| bolA rUpake lie aura usakI hara bAtake lie, burI taraha ! -'kyA koI andarUnI takalIpha ho gaI hai ? sunA hai, jaise varSAkA upAsaka, premI ho uskaa| parasoMsa kucha khAyA-piyA bhI nahIM hai / aisA kyoM ? ___ tamAma dehameM jalana, dilameM becainI, AMkhoMmeM kamaTha isI pratIkSAmeM thA, aise hI AdamIkI pAgalapana aura muMha para vasundharIkA nAma / use kAma- talAzameM thA-jisase khulakara kahA jA sake, jo jvara car3hA, aisA car3hA ki hada / dUsare rogiyoMkI kucha sahUliyata ke sAtha kara sake, 'sA~pa mare na lAThI bhAMti use bhI jIvanakI cintAne A gheraa| unheM TUTe'-kA siddhAnta jise yAda ho| ArogyakA abhAva mautakI tarapha dhakelatA hai aura dhIre dhIre. varSoM ke bImArakI taraha ThaMDI aura isa vasundharIkA viraha / ve cAhate haiM svAsthya, aura lambI sAMsa lete hue kamaThane apanI anucita aura yaha cAhatA hai-prnny| ghRNAyogya vyathA mitrake Age rakhadI / trph| Page #234 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kiraNa 3 ] bhrAtRtva kalahaMsa daMga ! cakita !! stabdha !!! ho utthaa| samajhAne ke bajAya cupa karanekI samasyA phira U~dhese galesa bolA-'kyA kaha rahe ho sAmane aagii| dosta ! hozameM to ho, na ? kamaTha rAtA hI rahA / vaha bolA-'jo kaha rahA hU~ vaha satya hai, usameM dera bAda bolA-'jaba tuma bhI mujhe maranekI behozIkI gandha taka nhiiN| para asala meM maiM hUM behoza malAha dete ho, to aba maiM mara hI jAnA cAhatA huuN|' hii| patA nahIM, kaba sUrya nikalatA hai, kaba rAta honI aura vaha phira hicakiyA~ lene lgaa| kalahaMsa hai| vaha jAlima mujhe mAre DAla rahI hai|' cakkarameM par3A hai| bolA-'maranevI bAta kyA hai, jo ___ kalahamane bujurgavA DhaMgasa DATa batAI-'yaha marate ho ? mareM tumhAre duzmana | para aimA karA-' zabda kahate tumheM zarma nahIM AtI-kamaTha ! vaha gate-gete vaha phira bAta kATa kara kahane lagAtumhArI kauna lagatI hai, jAnate ho isa ?-beTI ! 'bama, samajhAA mata / maiM 'samajha' nahIM, 'mauta' cAhatA anuja mahodarakI strIpara kudRSTi ? itane gahare pApameM huuN| mauta hI Ajase marI dosta hai| vahI merI DUbanA cAhate ho ? chor3a dA ima durAgrahakA, nahIM, / ' musIbatake vakta madada kara sakatI hai| tuma dosta bana __ pUrI bAta sunanakI tAba na rahI, to bAta kATakara kara mujhe dhokhA dete rhe| merI mamIbata ke vakta majhe kamaTha bolA-'sambhava nahIM hai, yaha aba mere lie mamajhAkara, aura bhI jalAne meM majA le rahe ho| tumheM , kalahaMsa ! maiM aba zarIra chor3a makatA hUM, para uma mere dukhameM jaga bhI dugya nahIM ho rhaa|' nahIM / vaha merI jIvana maraNakI mamamyA bana gii|' __ kalahama, kamaThake uttarame khuza na ho skaa| bAta kalahaMsake dilameM phAMsakI taraha cubha gaI tilamilA-sA gyaa| hAra kara bolA-'to kyA asala meM vaha kur3ha rahA thA___ kamaThakI nIca manovRttipara / kahane lagA- karUM ?' 'tumhAre marajAnese duniyAkA koI kAma rukA na par3A vaha bolA-'merI jindagI cAhate ho to usasa rahegA, imakA vizvAsa rkho| jaba ki tuma jindA mujhe milA do|' raha kara bhI kisI acche kAma para naz2ara nahIM ddaalte| kalahaMsa aTala baiThA rahA-cupa / jaime caitanya na sunA, kamaTha ! maiM tumhArA dosta hUM, aura umI nAte ho, jar3a ho, pattharakA punlaa| phira uThakara lauTa tumheM samajhAnekA mujhe haka hai|' AyA-cupacApa / kamaTha thA, duSTatAmeM kuzala / bAteM banAnA ume x x x x AtA thaa| vaha mvayaM jAnatA thA-'maranA-kahanA' (4) jitanA sulabha hai, 'mara jAnA' utanA hI kaThina ! icchA nahI hotI, para karane par3ane haiM-aise vaha kalahamake galeme lipaTa kara gene galA-vilakha bahutase kAma haiM duniyAmeM / kalahaMsake sAmane bhI yaha vilakha kr| vaimA hI kAma hai| yoM vaha bajAta-khuda buga zrAdamI kalahasakI dRr3hatA, gaMga bngii| mana jAneM kaimA nahIM hai, lekina burekA mAthI to haI hai / pInaka na Page #235 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 216 anekAnta [ varSa 4 vihvala dazAne use majabUra kara diyA hai| sahI, asara to hai / dostakI karuNa AkRti, aura hai ? to bolA- nahIM hai to vasundharIko hI jarA kaha do, vaha mujhe dekha jAya / tabiyata bar3I g2amagIna rahI hai / ' pahuMcA ! vasundharIne yogya sanmAnake sAtha biTha laayaa| socane lagI- 'bAta kyA hai, jo Aja 'jeThajI' ke dosta yahAM padhAre haiN|' mana meM kalahaMsake jahAlata-sI usa rahI thii| muMha para mAtamapursIkA najArA thA / zakala dekhate hI banatI thI, bhItara ghabarAhaTa jo chalAMge bhara rahI thI / 'kamaTha ka maTha' ' '1' 'kamaThakA burA hAla hai / vaha baca jAya to baca jaay| bImArI bar3I bhayaMkara lagI hai-usake pIche !' 'kaba se ?' 'he bhagavan ! unake pIche yaha kyA huA jA rahA hai / Akara unakI ............. / ' 'yahI to musIbata hai ! marubhUti hotA to mujhe bhI itanI tagdduda na karanI pdd'tii| kyA karU~, samajha kAma nahIM detI / usakI hAlata dekhI nahIM jAtI / basa, ava tabakA mAmalA bana baiThA hai|' 'are ! agara inheM kucha hogayA to unakA jIvana bhI khatare se khAlI na rhegaa| ve gaM rokara AMkheM phor3a leMge / khAnA pInA chor3a baiTheMge / unheM 'bhaiyyA' kA bar3A darda hai, unakI jagamI akuzala meM ve ghabarA jAte haiM 'aba 1 ava kyA hogA ? saMkaTa ! ghora saMkaTa / ' 1 ronI sUrata banAe kalahaMsa kSaNa bhara baiThA rahAacala ! phira bolA- 'abhI jarA hoza AyA to bolA, kyA marubhUti lauTa AyA ? use bulAdo ? 'aiM, aisA 1 unheM pukArA ? kyA AkhirI vakta 1 'aura hA~, maiMne kahA ki abhI kahAM lauTa sakatA 'vaha bAg2a meM ThaharA hai - khulI havA hai na vahA~, isIse ! vastra - maNDapameM / ' 'so to ThIka hai ! para, merA vahA~ jAnA muzkila jA hai| ve yahAM haiM nahIM bag2aira pUche gharase bAhara jAnA strIke lie acchA thor3A hI hotA hai / ' 'mAnA, lekina vaha dama tor3a rahA hai / bhaviSya kI kauna jAnatA hai, mara hI gayA to ? to kyA marubhUti yaha sunakara khuza hogA ki bhaiyyA ke bulAne para bhI yaha use dekhane taka na gaI, aura vaha ina donoM ko pukAratA pukAratA cala bamA / bhaI, merI apanI rAyameM to tumhArA use dekhane jAnA lAz2ima hai, phira tumhI jAno / ' vasundharI cupa ! bAta use bahuta kucha ja~cI / saca hI to ve Akara bar3e nArAja hoMge, aura phira maiM kisI dUsareko dekhane to jA nahIM rahI / gharakI bAta hai, jeTha haiM-sa jeTha, bApakI jagaha / - aura taba vaha kalahaMsake sAtha caladI, usI vakta / *3 83 $3 83 vastra-maMDapake bhItara vasundharIko pahuMcA kara kalahaMsa lauTa AyA / zrAtma-glAnimeM dabA jA rahA thA, vaha / kamaTha pratIkSA meM eka eka ghar3Iko eka eka varSa banAkara kATa rahA thA, ki naz2ara Age vasundharI / vaha bhayabhIta mRgI-sI Age bar3hI A rahI thI / kamaTha uThA, hRdaya meM AMdhI uThI aura tUphAna uThA, Page #236 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kiraNa 3 ] bhrAtRtva aura usa zaitAna bhItarakA zaitAna bhI jAgakara uTha kaise kahA jA sakatA hai ? rAlatI manuSyase hI to hotI hai / ve manuSya haiM, bhUla kara sakate haiN| asala meM unakA yaha irAdA haragija na rahA hogaa| kamase kama mujhe isa bAtakA pUrA yakIna hai / ' khar3A huA / vasundharIne usakI aisI dazA dekhI to daMga ! bar3I ghabarAI, muMha acAnaka nikalA - 'dhogvA !' aura cAhA ki ulTe pairoM lauTa kara apanekA narapizAca kI kudRSTi bacA sake / para, yaha sambhava nahIM thaa| vaha jaba taka jyoMkI tyoM khar3I rahakara kucha soce, ki taba taka kamaThakI krUratAne use AliMgana meM bhara liyA / vaha vivaza / gaI, cIkhI, cillAI aura kahA - 'tuma mere pitA tulya ho, maiM putrI hUM tumhArI, mujhe chor3a do / ' lekina bekAra ! kamaTha usakA satIttva lUTakara ho rahA, pAgala jA ho rahA thA vaha usa samaya / * * * 8 (5) mamabhUti lauTa AyA hai, mahArAja ke sAtha sAtha | ghara Akara apane pIche hone vAle anarthasa vaha anabhijJa nahIM rahA / vasundharIne saba kucha khulAsA khulAmA kaha diyaa| isa zrAzAsa aura bhI, ki vaha apane bhaiyyAkI isa ghRNita kuceSTA ke prati pratikArAtmaka kucha kreN| lekina ? marubhUti snAmAMza ! antaraMga usakA duHkhase bhara jarUra gayA, mAnasika pIr3A bhI kucha kama na huI / para, bhaiyyA kA dhyAna AyA ki vaha saba kucha bhUla gyaa| socane lagA- 'bhrAtRtva duniyA meM eka durlabha vastu hai, svargIya sukha hai / usake pavitra bandhanameM, usa mahimAmaya bhaiyyA ke khilApha maiM khar3A hoU~, jo pitAke barAbara hai | na, yaha nahIM / unhoMne agara aisA kiyA hai, to yaha unakI galatI hai, bhUla hai / aparAdha vasundharI baiThI A~sU bahA rahI thI / marubhUti ke Age do rAste haiM vaha strIkI sammAnarakSAko tarajIha de yA pUjya bhaiyyA ke premakAM ? 217 uTha uThate usane kahA, jaise mana hI mana phaisalA kara cukA hai - 'dekho jo honA thA, ho cukaa| aba khAmoza raho, isakA jikra bhI jabAna para na lAbho, samajhI " aura cala diyA / * * 883 * mahAgajane sunA eka dama garmA gae / pahale se hI kamaTha se khuza na the| usakI burAiyoM para roja hI dhyAna dete, jaba maukA miltaa| para, aisI bAta isase pahale unake kAnoM taka nahIM AI / mabhUti vahA~ maujUda nahIM thA, mahArAjana use bulAyA / bAle - 'tumhAre pIche kyA kiyA hai usa duSTane, jAnate ho ?' 'kisI duzmanane badanAmIkI g2arajase yaha khabara phailAdI hai, bhaiyyAne kucha nahIM kiyA, mahArAja |'mrubhuutine AtmAko ugate hue, namra zabdoM meM vyakta kiyA / 'hUM ! nagara meM usase bar3A aura koI tumhArA duzmana jIvita ho, aisA maiMna nahIM sunA / marubhUti, isa viSaya meM maiM tumhArI bahuta mAnatA hU~, aba aura mAna sakUM, yaha g2alata hai|' 'lekina bhaiyyA. " Page #237 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 218 bhanekAnta [varSa 4 'use bhaiyyA nahIM, zatra kahAM ! vaha rAjyakA kalaMka usakA nivAsa hai| hai| dhArmika dRSTikoNase pApI hai, aura naitika-siddhAMta marubhUtikaM manameM pAyA-'bhaiyyAkA ekabAra ke mutAvika aparAdhI hai| umaM chor3a denA mere lie dekha pAe / bahuta dinasa unheM dekhA jo nahIM hai| anyAya hai, pakSapAta mUlaka-bAta hai|' himmata bAMdhakara mahAgajama prArthanA kI-bhaiyyA pasI samaya kamaThakA bAMdhe hue, sipAhI la Ate ko praNAma karane jAnA cAhatA hUM, bahuta yAda satAtI haiN| vaha eka aura bar3A ho jAtA hai| hai mujha / Agraha hai, AjA mila jAya to acchA ho|' mahArAja aravinda hukma dete haiM-'itanaM gurutara bAla-'marubhUni ! zAyada tumhAga jIvana aparAdhakaM badalemeM yadi pANa-daNDa bhI diyA jAe to g2alatiyA~ karane ke lie hI banA hai| samajhate hogevaha kama hai| lekina pradhAna-maMtrIke Agrahapara maiM tujha kamaTha aba maMnyAsI ho gayA hai, duSTatA chor3adI hogii| jIvanadAna denA hU~ / aura hukma detA hU~ ki isa para nahIM uma jaimA zrAdamI maMnyAmI hokara bhI karanA durAcArI, pApIko kAlA-maha kara, gadhe para car3hAyA saM vimugva ho jAe, ima maiM mAnane ko taiyAra nhiiN| jAya aura nagara-parikramaNake bAda deza nivomana hA~. kaMcalI chADadA hogI, para, viSa nahIM chor3A hogaa|' daNDa / ___'para, va mere bhAI haiN| unakI dhamaniyome jA mamabhUnikI A~kheM DabaDabA rahI haiM-jaise vivazanA rakta hai, vahI merA jIvana-sAdhana hai / imalie ki ve pAnI bana kara bahane jA rahI ho| donoM eka hai, eka tarahake haiN| ve jude raha kara bhI aura kamaTha' . .? jaina gaidraramakI sajIva pratimUrti milane ke lie lAlAyita haiN|' ho ! usakI A~gvoMmeM jhUla rahA thA-vidroha / / mahArAjakI icchA to nhiiN| para, marubhUtikA x x x x aTala Agraha hai| aura marubhUtisa mahArAjako hai kucha prema, zuruse hI / tabiyata na dukhe isa lie kabhI bahuta dina gujara ge| kaha bhI dete haiM / bole-'cale jAnA / lekina ThaharanA para, eka dina bhI aisA na huA, jaba marubhUti, nahIM / lauTanA jalda / ' kamaThakI yAdako mana bhulA sakA ho / hRdayameM ghAva marubhUtikA mana khuzIsa bhara gayA / gadgad kaNTha mA ho gayA thA aura jIvanameM eka prbhaav-saa| se kahane lagA-'jarUra, jaldo hI lauTakara mahArAjakI ___ Toha vaha hamezA letA rahA ki bhaiyyA aba kahAM, sevAmeM AnA hai, yaha bhUlU~gA nhiiN|' kaise, kisa taraha rahate yA kyA karate hai ? dukhameM to x x x nahIM haiM ? para, vaha unase milane na jA skaa| mahArAjakI anicchAke mababa / dUrama davA__ usa dina sunA-kamaTha tapasvI bana gayA hai| eka bhArI patthara donoM hAthoM meM uThAye, bAMheM prabhu-bhajanameM usa rasa Ane lagA hai, paMcAgni tapatA AkAzakI ora U~cI kiye, eka saMnyAsI khar3A hai, zUlAsana-zayana karatA hai / saMnyAsI-AzramameM huA hai / usakA porazrama-pUrNatapa usake apane Page #238 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kiraNa 3 ] Atma-darzana 296 vyaktitvakaM sAtha-sAtha saMnyAsakI mahattAkA pradarzana para gira pdd'aa| kara rahA hai| kamaTha acala khar3A thaa| cupa! patA nahIM, kisa dAr3hI bar3ha rahI hai| gemazrA-kurtA zarIrakI namratA dhyAnameM ? mamabhUti A~suoMsa bhaiyyAke caraNa dho ko chipAye hue hai| magabhUtine pahicAnA-'are, rahA hai| grahI to bhaiyyA haiM / kyA veSa banAyA hai ? kaThina tapame oha !!! lIna ho rahe haiN|' usI vakta vaha duSTa, usa vaz2anadAra zilA-khaNDako ____ pAsa aayaa| khuzIkaM mAre basudha ho rahA hai| pairoMpara gire hue mAthe para paTaka detA hai| bolA-'bhaiyyA ! lauTa calo ! mujhe tumhAraM vinA khUnakI dhAga ! marubhUtikA nirjIva zarIra ! kamaTha acchA nahIM lagatA ! maiMna mahAgajasa bahuta kahA, para dekhatA hai-na pazcAtApa, na duHsva ! ve na mAna / jAne do| hama-tuma dono unake rAjyame muMha 55 eka santoSakI rekhA viMca rahI hai| jaise alaga raha kara jIvana bitA dege| tuma tapasvI kyoM pratApI-naraMza digvijaya kara lauTA ho ! bana hA bhaiyyA ? mujhe kSamA karo, maiM tumhAraM apamAnakI aura udhara ? mamabhUtikA muMha gvanama manA hai| na gaka sakA-mujhe kSamA krdaa| maiM tumhArA choTA A~gveM khulI hai / dInatA jhalaka rahI hai| bhAI haiN|' ___jaise kaha rahA hai-'bhaiyyA ! mujhe namA kara do, aura marubhUni hAtha jor3atA huA, kamaTha ke paigeM maiM tumhAga choTA bhAI hUM !' Atma-darzana kauna hU~ maiM kyA batAU~ ? yaha jagata hai vyApta jinase-vizvake prANI ghanere, dIvate haiM, nihina mujhameM hI-ligvese, citra mere; eka hU~, para hai aneko rUpa mera, kyA ginAU~ ?-kauna hUM maiM kyA batAU~ ? sUrya-zazi, AkAza-tAre, loka zro' paraloka sAre, ye sabhI divyAtmAke, cala rahe-hokara sahAre; kusuma, pAdapa-pallavomeM, maiM karU~ patajhar3a-khilAU~ !-kauna hU~ maiM kyA batAU~ ? zUnya sattAse merI hai, niyatikA vaha kauna konA ? karuNa-krandana prAtakA, zizukA viha~sanA aura ronA; prakRtike saundarya meM maiM hI chipA,-usako sajAU~ !-kauna hU~ maiM kyA batAU~ ? candrikAkI vimala kiraNeM, ghora-tamameM bhI bharA hU~. amara hU~; para mRtyukA mAyA-bharA paTa nirjarA hU~; naraka meM bhI svarga haiM, kyA khola kara antara dikhAU~ ?-kauna hU~ maiM syA batAU~ ? ajara hUM, avyakta hUM maiM, dekha sakatA kauna mujhako ? maiM sadA marvatra hU~, kyoM DhU~Dhate anyatra mujhako ? bhAniyoM-ajAniyoMke hRdayame bhI maiM samAU~ !-kauna hU~ maiM kyA batAU~ ? zokama karate rudana zrI harSa meM kucha phUlate haiM ! duHkhameM kyoM TUla jAte, aura sukhama jhUlate haiM ? maiM 'praphullita' hU~ sadA, kyoM vedanAke gIta gAU~ ?-kauna hU~ maiM kyA batAU~ ? %3 4. kAzIrAma zarmA 'praphulita' Page #239 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tAmila bhASAkA jainasAhitya (mUlalekhaka-pro0 e0 cakravartI ema0 e0 AI0 I0 esa0 ) ( anuvAdaka-paM0 sumera canda jaina divAkara, nyAyatIrtha, zAstrI. bI0 e0, ela-ela. bI.) (varSa 4 kiraNa 1 se Age ) 5 padumaiyAra laMbagam-jaba 'jIvaka'ne apane ghara vAhaH ko bhejA, guptarUpadhArI 'jIvaka' na hI svayaM pApisa jAnakI icchA pragaTa kI, taba sudaMjanadevana unako kahA ki aba usakI bAMja karanesa koI apane mitrama viyukta hone ke pUrva use tIna vidyAoM prayAjana nahIM nikalegA, aura vaha nava mAmaka anantara kA parijJAna karA diyA. jo ki usake jIvaname lAbha- mvayaM vahAM vApisa paajaavegaa| ina prAnandajanaka prada hoM / va ya haiM-(2) kAmadevaka bhI dvArA kAMkSaNIya saMvAdoMke sAtha dRta loga vApisa pAe aura unhoMne manorama rUpako dhAraNa karanekI zakti (2) prANAntaka rAjakumArI 'padmA'ko sAMtvanA pradAna kii| isa prakAra viSakA asara dUra karanekI sAmarthya (3) evaM manA- padumaiyAra laMgabama pUrNa hotA hai| bAMchita rUpa banAne kI kssmtaa| ina tIna upayogI 6kamazariyAra laMgabama-isake anantara vaha 'sakkamaMtroM kA jJAna karAneke anantara devane use vaha mArga nADu' dezakI nagarI kemapurI pahuMcA, usa kemapurImeM batA diyA, jisase vaha apane ghara pahuMca jAve / apane suhigna nAmakA vaNik nivAma karatA thaa| usakI mitra sudaMjanadevake sthAnako chor3akara umane aneka 'kaMmazrI' nAmakI eka kanyA thii| jyoti payoMne kahA pradezoMmeM paryaTana kiyA aura vahAM aneka Apadgrasta thA ki jisa yuvakako degvakara hama kanyAke cittama prANiyoMkI upayogI mevA kii| antameM vaha pallava lajjA evaM premakA bhAva udita hogA, vahI isakA pati deza kI caMdrAbhA nagarI phuNcaa| vahA~ vaha pallavadezaka hogaa| apane jAmAtA anvepaNake nimitta usa nareza lokapAla mahAgajakA mitra ho gyaa| narezakI vaNikane aneka bAra aisI paristhiti paidA kI, jisame bahina padmAko eka dina marpane kATa liyA, jaba ki bhaviSyadvaktA dvArA kathita bhAvoMkA kanyAmeM darzana vaha puSpoMko cunane ke lie gaI thii| sudaMjanadevake diye ho, kintu maphalatA na huii| annameM usane 'jIvaka' huye maMtrake prabhAvase jIvakane usakA viSa unAra diyaa| kA dgyaa| jaba usane apane bhavanameM 'jIvaka' ko isa bAtake puraskAra svarUpa pallavAdhIzane apanI 'padmA' AmaMtrita kiyA, taba yaha darzana kara usa apAra harSa kA vivAha usake mAtha kara diyaa| kucha mAma taka hA ki. darzanamAtramaM kamazrI jIvaka para Asakta Thaharane ke uparAMta mahamA ajJAta rUpameM vaha vahAMsa ho gaI / umane AnandapUrvaka apanI putrI kamazrIkA ravAnA ho gyaa| apane patiko avidyamAna dekha pANigrahaNa maskAra jIvaka ke mAtha kara diyaa| jIvaka gajakumArIkA bar3A duHkha huA / gajAne apane apanI patnIke sAtha kucha samaya taka rhaa| phira jAmAtA 'jIvaka' kA anveSaNa karane ke liye saMdeza- jIvakane guptarUpameM usa gRha ko chor3a diyA, isa bAta Page #240 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kiraNa 3] tAmila bhASAkA jainasAhitya kA kisIko bhI patA nahIM calA / imase nava vadhU tIvra utkaMThA pragaTa kI / unhoMne eka mAsake kamazrIko amIma duHkha huaa| bhItara emI bheMTa kaganekA vacana diyA aura tavapallI ___kanakamAleyAra laMbagama-pazcAta jIvaka madhyadeza kolADa jIvakakI ora prasthAna kiyaa| jaba ki ke hemapurame pahuMcA / nagarake bAhara ke udyAnameM pahuMca 'jIvaka' apanI naI vadhU 'kanakamAlai' ke sAtha raharahe kara use hemapurake nareza udamittanakaM putra 'vijaya' the to unhoMne jIvakase milane ke lie nagarako gherane mile / yaha vijaya bANake dvArA udyAnake AmravRkSa kI ceSTA kii| apane cacere bhAI 'naMdattana' ke sAtha parame eka zrAma prApta karanekA prayatna kara rahA thaa| 'jIvaka' ne vizAla maMnA ekatrita kI aura dherane kintu vaha maphala nahI huA / nava zrAgata vyakti vAlI manAse yuddha meM milaneke lie vaha ravAnA huaa| 'jIvaka' ne pahale hI nizAname usa phalako nIce padamahanane, jo ki bAhya saMnAkA adhikArI evaM giga diyA / ima para vijaya bahuna harSita huzrA; aura jIvakakA eka mitra thA, prathama bANa chor3A. jimame usane uma Agantuka zrAnakA mamAcAra apane pitA eka maMdeza ba~dhA thA aura usake dvArA jIvakako mahArAjase nivedana kiyaa| jIvakame milakara rAjA bahuta Anandina huA aura umane jIvakama apane apanA paricaya aura pAnekA kAraNa sUcita kiyA / putroMko dhanurvidyAme zikSA pradAna karanekI praarthnaakii| jaba vaha bANa jIvakake caraNoMke pAsa girA, taba jIvaka zikSaNakaM phalamvarUpa saba putra dhanurvidyAmeM usane use uThAkara vaha maMdeza par3A aura bahuta pravINa ho gae, taba gajAne kRtajJatA evaM prAnandakaM AnaMdina huA / yaha parijJAna kara ki ve saba usake vazavartI hokara apanI kanyA 'kanakamAlai' kA vivAha mitra haiM, usane unako nagarameM AmaMtrita kiyA aura jIvaka sAtha kara diyaa| vaha kanakamAlaika mAtha unakA gajA evaM zvasurase paricaya kraayaa| jaba kucha kAla paryanta rahatA rhaa| isa bIcameM usake jIvakako apane mitroMse apanI mAnAkA hAla jJAta cacere bhAI naMdattanane umakA patA na prAptakara usakI huA tathA mAtAkI umama milanekI utkaMThA vidita khojameM jAne kI icchA kI / vidyAdhara kanyakA evaM huI, taba usane nareza evaM apanI patnI kanakamAlese jIvakakI prathama patnI gaMdharSadattAne usa samaya jIvaka apane pitAke pAsa rahaneko kahA tathA, jAnekI kA ThIka patA btaayaa| apanI vidyAkI sahAyatAse ijAjata lelii| vaha apane sampUrNa mitroMke mAtha umane naMdananako hemapura pahuMcAneko vyavasthA kI, apanI vRddhA mAtAme bheMTa karaneke lie nagarase gvAnA jahAM ki jIvaka apane mitroM ke sAtha ThaharA huA thaa| huA / jIvaka apane sAthiyoMke sAtha daMDakAraNyame jIvakake anya mitra bhI umakI mbojameM nikale / mArga pahuMcakara apanI vRddhA mAtAse milaa| bahuta samayake meM unheM tavappallIme vRddhA mahAganI 'vijayA' vichohakai kAraNa 'vijayA' ne bar3e bhAga harSake mAtha milI / uma navajAta zizu jIvakakA AliMgana kiyaa| isa prakAra usane tavapallI meM apanI zmazAna bhUmimeM chor3aneke samayase lekara uma mAtAke pAsa 6 dina bitaae| mAtAne apane putrako vakta taka jo jo ghaTanAe~ jIvakakaM sAtha ghaTA yaha salAha dI ki tuma apane mAmA govindarAjase ve saba sunAI gaI / umane putrase milanekI milo aura apane pitAke chIne gaye rAjyako puna: Page #241 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 222 anekAnta [varSa 4 prApta karane ke liye unakI salAha evaM sahAyatA lo| sambandhameM jAnanekI icchA pragaTa kii| saba jIvakane usane apanI mAtAko kucha tApamaniyoM ke sAtha apane unheM batAyA ki usane bagigaka kanyA 'vimalA' ke sAtha mAmAke yahAM bheja diyA, aura vaha apane mitroMke vivAha kiyA hai naba macane use badhAI dete hue kahA sAtha 'rAjamahApurama' kI ora calA gayA / una sabane ki tuma sacce 'kAma' ho / kintu umakaM anyatama mitra nagarake samIpavartI udyAnameM apanA DerA DAlA / 'buddhiSeNa' ne isa sAdhAraNa kAryake lie badhAI denakI dUsare dina jIvakana apane mitroMko vahAM hI anicchA prakTa kI, kAraNa uma nagara meM eka chor3akara. kAmadevako bhI apanI ora AkarSita karane 'sugmaMjarI' thI, jo purupake mugvakA degvanA taka pasaMda bAle mohaka rUpako dhAraNa kara nagarame praveza kiyaa| nahIM karatI thI; yadi jIvaka usake sAtha vivAha karana jaba vaha nagarakI eka mar3aka parama jA rahA thA, naba meM saphala ho gayA, nA vaha macce kAmadeva ke rUpa meM umake mAmane 'vimalA' AI jo ki mar3aka parasa usakA badhAIkA pAtra hogaa| jIvana cunautI svIkAra apanI usa geMdako uThAneko daur3I thI jo khelate kI / dUsare dina umana atyanta vRddha brAhmaNa bhikSuka kA samaya bAhara calI gaI thii| uma mohaka jIvakakA AkAra banAyA aura 'sumaMjarI' ke dvAra ke sAmane darzana kara vaha usake pramamai Avaddha ho gii| vaha prakaTa huzrA / suramaMjarIkI dAmiyoMne apanI mvAminI 'sAgaradatta' nAmaka vaNikakI kanyA thI / jIvaka sa nivedana kiyA ki eka vRddha brAhmaNa bhikSuka bhojana zrAge jAkara mAgaradanakI dukAna para vizrAma ke liye kI bhikSA nimitta dvArapara pAyA hai / suramaMjarIna, yaha baiTha gaye / dukAna meM zakkara kA bar3A bhAga Dhera bahuta na sona kara ki eka vRddha aura azakta bhikSuka brAhmaNa ke dinase binA bikA huA par3A thA, vaha dUkAna para usa nimittasaM umakA vrata bhaMga nahIM hogA, apanI dAmiyo Agantukake pAte hI tatkAla haH bika gyaa| sAgara ko AjJA dI ki uma vRddha puruSako bhavanama lAyo / dattane isa bAtako zubhazakuna samajhA, kAraNa pahale vahA~ yaha vRddha bhikSuka mammAnanIya atithike rUpame use jyotipiyoMne batA diyA thA ki-'jisake Ane grahaNa kiyA gayA aura use usane apanI zaktibhara para dukAnakA binA bikA huA mAla bika jAyagA uttama bhojana kraayaa| zrAhArakaM anaMtara brAhmaNane baddI usakA upayukta jAmAtA hogaa|' usane pramannatA eka suMdara palaMga para vizrAma kiyA jo usake lie hI pUrvaka isa sundara yuvakako apanI kanyA 'vimalA' bichAyA gayA thaa| kucha samayakI nidrAke anaMtara vivAhameM pradAna kara dI / jIvakana vivAhame 'vimalA' usane eka bahuta hI sundara gIta gAyA jise 'sumaMjarga' ko svIkAra kiyA aura usake sAtha kevala do dina ne jIvakA gAta nizcaya kiyaa| isa gItana umame vyatIta kiye aura tImare dina prabhAna samaya vaha apane liye jIvakako vijita karanekI purAnI nagarake bAhara ke udyAnameM sthita apane mitroMke pAsa AMkAkSAkA jAgRta kara diyaa| umane yaha nizcaya vApisa calA gyaa| kiyA ki dUsare dina vaha kAmadevake maMdigmaM jAkara suramaMjarI laMvagam-usake mitroMne jIvakameM navIna imalie pUjA karU~gI ki use 'jIvaka' panirUpameM varaphe cinha dekha sake navIna vivAhaviSayaka vijayake prApta ho jAya / brAhmANa bhikSukakA rUpadhAraNa karaneke Page #242 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tAmila bhASAkA jainasAhitya kiraNa 3 ] pUrva hI jIvakane apane mitra buddhiSeNake sAtha yaha vyavathA karalI thI, ki vaha mitra 'kAmadeva' ke pIche maMdirameM chupA rahegA aura jaba 'suramaMjarI' devatAse 'jIvaka' ko prApta karane kA vara mAMgegI, taba vaha mUrtike pIchese anukUlatA vyakta karanevAlA uttara degaa| dUsare dina jaba suramaMjarIne apanI dAsiyoM ke sAtha kAmadeva ke maMdira meM jAnA cAhA taba usane apanI savArIma isa vRddha brAhmaNako bhI biThA liyA thaa| use maMdirake eka mAmaneke kamare meM chor3a kara 'suramaMjarI' maMdirake bhItara pUjA ke lie gaI / jaba pUjA pUrNa huI taba usane 'kAmadeva' meM prArthanA kI ki usakA manoratha saphala ho| zIghra hI maMdira ke bhItara yaha dhvani nikalI ki haaN| tumane 'jIvaka' ko pahale hI vijita kiyA hai / ' mahAna harSameM usane ghara lauTanA cAhA aura jaba vaha vRddha bhikSukako sAthameM le jAneke liye gaI, usane dekhA ki vRddha brAgA bhikSuka ke sthAna para yuva rAja 'jIvaka' vahAM thA / usake AnandakA pAra nahIM thA | usane bar3e anindakaM sAtha use pakar3a liyA aura yaha pragaTa kiyA ki vaha usake sAtha vivAha kregii| yaha bAta usake pitA 'kugdaza' ko sUcita kI gaI / usane tatkAla hI vivAha utsava karake Ananda vyakta kiyaa| isa 'rAjamApura' se usane apane upapitA kI anujJA lI aura apane mitroMke sAtha azva vyApArI ke meM prasthAna kiyA / maNmagala laMbagam--ima prakAra jIvane apane mitro ke sAtha apane mAmA govindarAjakI bhUmi 'viyanADa' meM praveza kiyaa| usake mAmAne bar3e harSa se usakA svAgata kiyA / vahAM usane mAmAse kaTTiyaMgAgmake dvArA har3ape gaye apane hemAMgadadezako punaH jItane kI paddhatike viSaya meM vicAra-vimarSa kiyA / 223 govindarAjane apane sthAname kaTTiyaMgAramko eka vyAja se bulAnekA prayatna kiyaa| isa govindarAjakI eka sundara kanyA thI, jisakA nAma 'lakanai' thA / usane svayaMvara ke niyama ghoSita karA diye aura varAha zrAkRti dhArI eka yaMtrako sthApita kiyA, jo sadA ghUmA karatA thA; jo gatimAna varAhako chedegA, vaha rAjakanyAkA pati hogA / kaTTiyaMgAram' tathA dUsare bahuta meM nareza govindarAja ke darabAra meM upasthita the, tAki svayaMvarame apane apane bhAgyakI parIkSA kara sakeM, kintu vAstava meM koI bhI saphala nahIM huA / anta me eka gajarAja para sthita 'jIvaka' dikhAI par3A. usake darzanamAtranaM 'kaTTiyaMgArama' ko bhayAnvita kara diyA / jisa 'jIvaka' ko usane mRta evaM naSTa samajhA thA, vaha to usake sAmane pUrNa rUpase jItA jAgatA thA / vaha hAthIkI pAThasa utarA aura usane apane bANase saphalatA pUrvaka varAha ke nizAnako bedhitakara svayaMvara meM rAjakumArIkA pANigrahaNa kiyA / taba usake mAmA 'govindagaja' ne yaha spaSTatayA ghoSita kiyA ki yaha yuvarAja kauna thA ? 'kaTThiyaMgAram' ko yaha alTimeTama diyA ki tuma usakA rAjya lauTA do, kintu kaTTiyaMgAramana cunautI svIkAra kI aura yuddha karanA pasanda kiyA | vyavasthita yuddha meM vaha hArA aura apane zata putroM sahita mArA gayA / jIvaka vijayI huA, isa vijayakaM samAcArame usakI vRddhA mAtA mahAna AnaMdita huI aura usane yaha anubhava kiyA ki usa kA jIvanoddeza saphala ho gayA / pramagala laMbagam - isa vijaya ke anantara jIvaka apane nagara 'gajamA pugm' ko gayA vahA~ usakA rAjyatilaka mahotsava bar3e vizAlarUpa se manAyA gayA joki 'saMskRtake granthAMnaroma isase kASThAMgArakA bodha hotA haiM I Page #243 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 224 bhanekAnta [varSa 4 usake mitroM tathA bandhuoMke liye bar3A hI prAnandaprada taba usane yaha to anubhava kiyA ki yaha no vizvakI thaa| ise pRthvIkI AtmA bhUmi devIke mAtha vivAha saba vibhUtiyoMko ghoSita karatA hai, jinakA adhikArI honA kahA gayA, kAraNa 'jIvaka' kA pUrva caritra durbalako dabAkara balazAlI vyakti bana jAyA karatA vivAhoMkA ujvala pravAha hI to thaa| hai / ima viSayakA apavAda rAja para bhI nahIM hai / maba ___ lakkana laMbagam-hemaMganAike gajyAmanako prahaNa jagaha usane yaha siddhAnta vijayI hAte huye pAyA ki karaneke anantara gata svayaMvarameM vagaha cinhake bedhana 'jimakI lAThI usakI bhaiMma' / umane dekhA ki kaTTiyaMmeM vijita huI usake mAmAkI kanyA lakkanaike sAtha gAgnaka aura umakaM svayaMka jIvanameM yahI bAta umakA vivAha utmava hazrA, aura usake apane mabhI udAhRta huI hai| rAjyapada, jo isa prakAra anaitika mitroMko mamucita rUpame paramkArita usake upa pitA nIva para sthita hai, aimI vastu nahIM hai, jisakI lAlamA gajakoya manmAnako prApta hue / umake mitroko aneka kI jAya / isa lie umane rAjyako apane putra ke liye bheTeM dI gii| usane kaTTiyaMgAramI sampUrNa sampatti chor3akara rAjakIya baibhavase mukta hokara apanA zeSa apane mAmA 'govindagaja' ko de dii| usane apane jIvana tapazcagagame vyatIta karanekA nizcaya kiyA mitra sudaMjanadeva sanmAnArtha eka mandira nirmANa ima lie vaha uma gthala para gayA jahA~ bhagavAna krvaayaa| isa prakAra usake gajyama maba mantuSTa kiye mahAvIra the, aura unake sudharma gaNadhagsaM AdhyAtmika gaye aura dezana mamRddhi evaM viyuktatAkA Ananda upadeza prApta kiyaa| jinhoMne 'jIvaka' ko prAtmIka liyaa| jIvana evaM maMyamakI dIkSA pradAna kii| isa prakAra mutti laMbagama-jaba ve maba sugva parvaka jIvana 'jIvaka' ne apanA avaziSTa jIvana dhyAname vyavatIna vyanIta kara rahe the taba bRddhA mAtA vijayAna eka dina kiyA aura apane dhyAna evaM tapazcaryAke phala svarUpa maMsArika bhogoMkA tyAga kara mAdhvIkA jIvana vyatIta umane antako nirvANa prApta kiyaa| isa taraha mahAna karane kI icchA pragaTa kii| isa prakAra apane samrATa kSatriya vIra 'jIvaka' kA ujvala caritra samApta hotA putrakI icchAnusAra usane apane avaziSTa divasa hai, jinakI smRtima yaha mahatvapUrNa nAmila graMtha tApama zrAzramame bhakti evaM Atma sudhAgme vyatIta 'tiruttakkadeva' ne bnaa| kiye / eka dina udyAname bhramaNa karate hue 'jIvaka' isame 3145 padya haiN| isakA suMdara maMkaraNa ne eka Azcaryaprada ghaTanA devii| umana eka markaTako 'nacinArakiniyara' kI maMdara TIkA sahina isa samaya apanI markaTIke mAtha mAnanda jIvana vyatIta karata upalabda hai, aura yaha saMskaraNa prasiddha vidvAna hue degvA / usane zIghra hI daMgyA ki markaTa eka madhura mahAmahopAdhyAya DA0 bI0 'svAminAtha appara' ke panasa phala markaTIko pradAna karanaM laayaa| umI kSaNa dvAga prakaTa huA hai, jinhone apanA sArA jIvana vana pAlakane uma panasa phalako markaTakaM hAthame dekhakara durlabha tAsila graMthoMke prakAzaname vyatIta kiyA hai| markaTako daMDita kara usake hAthame vaha phala chIna aba hame pAMca laghukAvyoMke sambaMdhameM vicAra liyA aura use khA gyaa| jaba jIvakane yaha dekhA karanA cAhiye jinake nAma yazodhara kAvya Page #244 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kiraNa 3 ] tAmila bhASAkA jainasAhitya 225 (0) 'cUr3AmaNi' (3) 'udyAnana kathai' (4) 'nAgakumAra- hindUdharmake siddhAntameM saMzodhana honeke pazcAtakI yaha kAvya' aura (5) 'nIlakaMzI', ye pAMco laghukAvya racanA hogii| prasiddha vedAntika vidvAna 'mAdhavAcArya' jainagraMthakAgeMka dvAga race gae the| ne vaidika kriyAkAMDa meM yaha hitakArI saMzodhana kiyA, 1-yazodharakAvya-saMskRta mAhityake jaina graMthoM ki cAvala ke ATekI banI huI vastuke dvArA pazubali meM graMthakAra graMthake Adi athavA aMtame apanA kucha na kA kAma nikAlA jA makatA hai| yazodhara kAvyakI kucha varNana diyA karate haiM, kintu isake viparIta kathAkA yaha spaSTa uddezya hai, ki isa prakArake sudhArake tAmila mAhityama ima sambandhameM graMthakAra pUrNatayA mAtha bhI vaidika yajJavidhi tyAjya hai| cAritrakA naitika mauna rakhate hai| prAyaH lagbakavA nAma taka jAnanA mUlya mana, vacana aura kAyakI ekatAmeM hai / isa prakAra kaThina hojAtA hai; usake jIvanako vizeSa ghaTanAoM kI balima yadyapi mAkSAt kRtitvakA abhAva hai, kiMtu kI jAnakArIkI bAta hI nigalI hai| lekhakakI bAkIkI do bAtoke sahayogakA prabhAva nahIM pAyA jIvana ke sambandhama hama kaMvala prAsaMgika mAtI para jAtA hai / prANIvadha karane kI AkAMkSA, aura isake nirbhara rahanA par3atA hai| kabhI kabhI esI sAkSI lie Avazyaka maMtrokA uccAraNa vahAM vidyamAna hai atyaMta alpa rahatI hai aura hameM prathakAra tathA hI, ataH kRtrima pazubaliko usake sthAnameM sthApita usakI jIvanIkaM mambandhameM apanI ajJAnatAko karanese manuSya pazubalike uttaradAyitvasaM nahIM baca mvIkAra karanA par3atA hai| yahI bAta isa 'yazodhara sktaa| yaha bAta kathAkA mUla uddezya pratIta hotI kAvya' ke sambandhama bhI hai| prAyaH legvakake viSayameM hai, jisameM prasaMga vaza jainadharma-sambandhI aneka imama prAdhika kucha bhI jJAta nahIM hai ki vaha eka jaina siddhAntoMkA varNana kiyA gayA hai| isa lie mAdhavabhuni the / kathAkI prakRtiparamaM yahI anumAna hama kara tatvajJAnake saMsthApaka dvArA yajJa-vidhAnameM saMzodhana makate hai ki 'mAdhavAcArya' ke dvArA yajJa mambandhI hojAneke bAdakI yaha kRti honI caahiye| (kramazaH) ki isa "vaha adhika jAnatA hai jo samajhatA hai ki isa "bhItarase baMdha gaye ho to bAharI bandhana chor3a do|" anAdi ananta vizvamese maiM kucha bhI nahIM jaantaa|" "jise zrAtma-saMyama kahate haiM, vaha apanI icchAke "ekAntavAdI mata bno| anekAntavAda anizcayavAda viruddha kArya nahI hai / balki kartavya pAlanake liye hai, nahIM hai, kintu vaha hamAre mAmane ekIkaraNakA dRSTibindu jisameM kabhI apanI icchAke viruddha na jAnA par3e, asat upasthita karatA hai| icchA aura prakRtikA damana kaSTakara na ho, usa avasthAkI "kisI manuSyakA carita jAnaneke lie usakA vizeSa prApti hI saMyama-zikSAkA uddezya hai / na samajhakara parAI jIvana nahI sAdhAraNa jIvana-dainika jIvana-dekhanA dRcchA aura zrAjJAke anusAra kAma karanA, Atma-saMyama dRcchA aura AjAke anamAra / caahie| nahIM hai| samajhakara apanI icchAse apanI pravRttiko dabAne "manuSyakI dRSTi usake hRdayakA pratibimba hai|" kA nAma hI zrAtma-saMyama hai|" "sarvottamatA jahA kahI hotI hai, kAryake rUpameM hotI "svArtha-paratAkA saMyama maccI svArtha-paratAkI prAptikA hai| kAraNake rUpameM nhiiN|" upAya hai|" -vicArapuSpodyAna Page #245 -------------------------------------------------------------------------- ________________ hAra - lar3avArI punIta jaina-tI (le0 10- zrI yazapAla jaina, bI0 e0, ela-ela0 vI0) * 1.4 $ +9 bundelakhaNDa jaina tIrthokA mukhya kendra hai| sonAgirI, nainagiri tathA droNagiri siddha kSetro ke atirikta anya kaI isa prAnta meM sthita hai| unhIM meM se eka tIrtha hai hAra | 24 pharavarIko vahA~ jAnekA dameM maubhAgya prApta huA / vaise tIrthakI yAtrA paidala hI kI jAnI cAhiye, lekina samayAbhAva ke kAraNa hama loga moTara se gaye / hA~ vyaktigata anubhavase maiM eka bAta kaha dU~ / jina majjanoko ukta tIrtha kI yAtrA karanI ho, ve TIkamagar3ha se yA to paidala jA~ya yA bailagADIse / moTarakA sahArA to bhUlakara bhI na le / itane dhakke lagate haiM ki sArA zarIra cakanAcUra ho jAtA hai| vaise bhI bailagAr3Ise zrapekSAkRta do-tIna mIlakA phAmalA kama par3atA hai - TIkamagar3ha se karIba 12 mIla prAkRtika dRzya hAra lar3avArIkI prAkRtika chaTA dekhate hI banatI hai / sundara sundara pahAr3iyA~ aura lahalahAte kheta aura vRkSa / hAra aura lar3avArI thor3e thor3e phAsale para do choTese gA~va haiN| donoM gA~voMke bIca tIna tAlAba haiM, jinameM bar3A tAlAba 'madanasAgara' ke nAmase prasiddha hai| barasAta ke dinoM meM tAlAba apanI paridhi lA~ghakara zrApasameM mila jAte haiM aura taba unakI zobhA varNanAtIta hotI hai / hArake cAroM zrora pahAr3iyA~ haiM / zrI zAntinAtha jaina pAThazAlA ke barAmade meM khar3e hokara idhara udhara dekhanese zimalAkA smaraNa ho AtA hai / advitIya mUrti-saMgraha lar3avArIse nikalate hI mArgameM idhara udhara par3I mUrtiyA~ milane lagatI haiM / zrahArake nikaTa dA~I orako eka prAcIna mandirake bhagnAvazeSa haiN| para unase anumAna hotA hai ki vada maMdira bahuta vizAla rahA hogA / hAra meM tIrthaMkara bhagavAnAMkI aneka pratimAe~ haiM, sabhI khaMDita / kimIkA sira nahI hai to kimIkA dhar3a, kisIkA hAtha gAyaba hai to kisIkA paira / kahA jAtA hai ki yavanAne apanI dhArmika kaTTaratA ke vazIbhUta hokara unakI yaha durdazA kI hai| lekina jo bhI aMga upalabdha haiM uname unake nirmAtAzrokI kAryapaTutAkA patA laga sakatA hai| ina mUrtizrAMko prAcIna vAstukalAkA utkRSTa namUnA kahA jA sakatA hai | kisIke ceharepara dAsya haiM to kisIke gambhIratA / jAna par3atA hai ki agara zilpakArake basakI bAta hotI to nizcaya hI vaha unameM jAna DAla detA / taba ve pratimAe~ jo mRka bebasI kI hAlata meM par3I haiM, svayaM hI apanI zrAvAja me apane sAtha hue atyAcArokI kahAnI zrAdamIke bahare kAnoM taka pahu~cAtI / kimI bhI pratimAko dekha lIjie, kyA maz2Ala ki khudAI meM bAlabharakA bhI kahI antara ho / mazIna kI nirjIva uMgaliyose zrAja bArIkase bArIka kAma kiyA jA sakatA hai, para usa yugakI kalpanA kIjiye jisameM mazIna nahIM thI aura sArA kAma ine gine dastI zrIjAroMse hotA thA / jarA hAtha DigA yA chainI idhara udhara huI ki sArA banA banAyA khela bigar3A | lajjAjanaka dRzya eka bAta dekhakara hameM bar3A kheda huA ! tamAma mUrtiyA~ pAThazAlA ke pIche khulI jagaha meM par3I haiN| unapara hokara zrATha sau barasAteM, jAr3e aura garmI nikalI haiM, lekina kisI bhale mAnasako yaha bhI nahI sRjhA ki unheM uThavAkara kahIM banda Page #246 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kiraNa 3 ] ahAra-lar3avArI 227 jagahameM rakhavA de| hamArI kAhilI aura lAparavAhIkA yaha kiyA thaa| 'pApaTa nissandeha eka mahAna kalAkAra hogaa| nikRSTa namUnA hai aura isase isa bAtakA patA calatA hai ki usakI pratibhA sarAhanIya hai| apane zrArAdhya devokI kitanI kadra hama karate haiN| ye vehI ina pratimAzropara jisa prakArakI pAliza ho rahI hai, usa pratimAe~ to haiM jinakI ki mandirameM hama roz2a pUjA-zrArAdhanA prakArakI pAlizakI pratimAe~, kahA jAtA hai, sAtavIM karate haiN| jarA andAja kIjiye, aATha sau varSoMse ve vahA~ zatAbdIke bAda kama hI milatI haiN| kucha logokA to yaha par3I haiM / lajjAse sira bhuka jAtA hai / pAThazAlAke bhI kahanA hai ki zrAThavIM zatAbdIke bAda usakA sarvathA adhyApaka mahodayako 'chahaDhAlA' yA 'bhaktAmara' yA 'darzana' lopa hI ho gyaa| yadi yaha saca hai to purAtattvavettAoke par3hAneme itanA avakAza kahA~ ki isa ora dhyAna deN| yadi liye pratimAe~ adhyayanakI vastu haiN| yahI pratimAe~ aura kahIM hotI to maMgrahAlayameM zobhA pAtI jaina-bhAiyoMse apIlaaura dUra-dUrase yAtrI zrA-zrAkara unake darzana kara apaneko yahA maiM apane jaina-bhAiyoMse eka apIla karanA cAhatA dhanya maante| hU~ / zrahAra hamArA eka bar3A tIrtha-kSetra hai| usake gauravako zAnti aura kunthu bhagavAnakI pratimAe~- hama yo hI naSTa na ho jAne deN| usakI rakSAke liye tana-mana___ pAThazAlAke sAmane ahAteke bhItara hI patthara-canekA dhanase jo kucha kara sakeM, kreN| nIce likhI bAtokI eka mandira hai / hAla hI kA banavAyA huA hai| devanemeM zrAvazyakatA mujhe pratIta hotI hai:mAmUlI-sA jAna par3atA hai| yAtrI svapna meM bhI kalpanA nahIM (1) saMgrahAlaya-ina pratimAnoMko surakSita rakhaneke nahIM kara makatA ki isa jIrNa zIrNa gudar3ImeM lAla chipe liye maMdirake samIpa hI eka bar3A-sA kamarA bana jAnA caahie| kamarA banAne meM do tIna hajAra rupayese adhika nAthakI 18 phITa lambI bar3I pratimA hai| unake bagalase kharca na hogaa| patthara vahA~ bahuta pAye jAte hai aura vaise bAI aora bhagavAna kunthunAyakI 11 phITakI pratimA hai| bhI yadi hama apanI akala para paDe pattharoM ko haTAkara vahI kahA jAtA hai ki dAI ora bhI itanI hI bar3I arahanAtha rakha to eka nahIM dasa kamare bana sakate haiN| bhagavAnakI pratimA thI, lekina patA nahIM koI luTerA use hamAre jaina-samAjameM dhaniyoMkI saMkhyA kama nahIM hai| uTAkara le gayA yA kahIM bhUgarbha meM vaha vizrAma le rahI hai| ata: yaha kArya sugamatAse ho sakatA hai| donoM praptimAe~ bahuta hI bhavya haiN| unake ceharekA saundarya (2) purAtattvakI dRSTise adhyayanakI AvazyakatA aura teja dekhakara hama aAzcaryacakita kSaNabhara mUka baiThe maiMne Upara kahA hai ki bundelakhaNDa jaina-tIrthoMkA mukhya kendra rhe| hamAre eka sAthI zrI kRSNAnandajI guptane, jinheM hai| mUrtiyoM aura zilAlekhoMkI isa prAntase bharamAra hai| una ghUmanekA bahuta avasara milA hai, batAyA ki itanI bar3I sabakA purAtattvakI dRSTi se adhyayana kiyA jAnA caahiye| pratimAe~ to unakI nigAhase guz2arI haiM, lekina jainiyokI isa kAryake lie yahA~ kahIM bhI eka purAtattva-vibhAga khula itanI sundara pratimA unhone anyatra nahIM dekhI / 'madhukara'- jAnA caahie| usake aMtargata eka-do vidvAna nirantara sampAdaka bhI unake saundaryako degvakara mugdha ho gye| khojabIna karate rhe| idhara udhara khudAI karAkara ve navIna pratimAoMke nIce jo prazastiyA~ dI huI haiM, unase patA mUrtiyAM bhI prApta kreN| sunA jAtA hai isa prAntameM sthAnacalatA hai ki 'pApaTa' nAmake zilpakArane unakA nirmANa sthAnapara bhUgarbha meM mUrtiyA~ chipI haiN| Page #247 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 228 anekAnta [ varSa mUrtiyoM prApta karanA utanA kaThina nahIM haiM jitanA ki mahodayase mAlUma huA ki cIje to saba ho jAtI haiM, unakI rakSA karanA / aAjakala mUtiyoMkI corI khUba hotI lekina saMsthA g2arIba hai / yaha sunakara bar3I hu~ jhalAhaTa huI / haiM / sunA hai bahutase loga mUrtiyAM becakara unase dhana kamAte thor3I-bahuta tarakArI svayaM paidA kara lenemeM kauna hamAra-dohaiM / yaha hamAre liye atyanta lajjAkI bAta hai| isa prakAra haz2ArakI z2arUrata par3atI hai| z2amIna cAroM ora khAlI par3I ke luTeroMme mUrtiyokI rakSA karanI caahiye| hai aura ahAtemeM bhI itanI jagaha hai ki pacAsa zrAdamiyoka __ (3) dharmazAlA-bAharase Aye hue yAtriyoMke liye lie acchI taraha bhAjI paidA kI jA sakatI hai / ho kucha zradArameM ThaharanekA ucita prabandha nahIM hai| mahAvIra tathA buddhi aura zArIrika zramakI AvazyakatA hogii| yaha hamArA anya tIrthakSetroM meM Thaharaneke lie dharmazAlAeM haiN| mahAvIrajI durbhAgya hI hai ki par3hAIpara adhika jora dekara hama zArIrika meM to maiMne dekhA ki yAtriyoko palaMga taka mila jAte haiN| zramakA zrI ahArameM bhI mandirake ahAtama eka choTIsI dharmazAlA hAnI adhyApaka mahodaya dhyAna deNcaahiye| adhyApaka mahodayako yaha jAna lenA cAhiye ki svAsthya mUrtiyA-sambandhI jo bhI ullaMgva prAma dI, una tathA paDhAIse adhika mahattvapUrNa hai| kahAvata hai, zarIra svastha ho anya bAtoMke pracArake liye eka suyogya vyaktiko niyukti tabhI mana caMgA raha sakatA hai| adhyApaka jIkA kartavya hai dhAvazyaka hai| vaha yAtriyoMkI sukha-suvidhAkA dhyAna rakheM ki ve vidyArthiyoMke svAsthyakA pUrA pUrA dhyAna rakheM / aura jo yAtrI tIrthoM ke darzana karane AnA cAhe unako pratyeka vidyArthI ke liye zrAvazyaka karadeM ki vaha prati dina saMpUrNa sUcanA bhejate rahe jimase unheM mArgameM kisI prakArakI ghaMTa-DeDha-ghaMTe gvetameM kAma kreN| baccoko apane zramase cIjeM asuvidhA na ho| paidA karanemeM bar3A aAnanda zrAtA hai| apane hAthoM boye (4) sar3akakI marammata-ahAra-lar3avArIkA rAstA bIjAmeM jaba ve kalle phUTate aura bela yA per3ako bar3hate acchA nahIM hai| kaccA rAstA hai aura Ubar3a gvAbar3a / yadi degvata haiM to unakA hRdaya praphullita ho jAtA hai| alpa sambhava ho sake to pakkI, nahIM to kaccI sar3aka TIkamagar3hase zrAyuke ina baccAko abhI saMsAgmeM bahuta kucha karanA hai aura zrahAra taka bana jAnI caahiye| bahutase vRddha yA asvastha unake vikAsakA yahI mamaya hai| damAra samAjake koI bhI yAtrI mArga ThIka na hone ke kAraNa tIrthoke darzana-lAbhame dhanI bhAI baccoMke dUdhake liye zrAmAnIse ATha-dama gAyAMkI vaMcita raha sakate haiN| vyavasthA kara sakate haiM / yadi hamArA mamAja itanA murdA ho zrI zAntinAtha jaina pAThazAlA gayA hai ki 8-10 gAyoMkA bhI prabandha nahIM kara sakatA to mandirake ahAteke bhItara hI zrIzAntinAtha jainapAThazAlA adhyApaka-mahodayase maiM prArthanA karU~gA ki va pAThazAlAko hai, jisameM Ajakala 23 vidyArthI aura eka adhyApaka hai| vi. banda kara deN| baccoMke svAsthyako naSTa karanekA unheM koI dyArthI rAta dina vahI rahate haiN| mujhe yaha jAnakara atyanta gveda adhikAra nhiiN| para nahIM, mujhe AzA hai hamAga samAja huzrA ki unheM zAkabhAjI aura dUdhake darzana bhI nahIM hote| abhI jIvita hai| apane dharmakI rakSA tathA una choTe choTe pahale to maiM samajhA ki patharIlI dharatI honeke kAraNa zAyada baccoMkI khAtira vaha udAratApUrvaka sahAyatA degaa| zAka-bhAjI vahA~ paidA hI na hotI hI, parantu bAda meM adhyApaka kuNDezvara, TIkamagar3ha Page #248 -------------------------------------------------------------------------- ________________ gommaTa [ lekhaka praphesara ena0 upAdhyAya, ema0 e0 DI. liTa ] ( vAdaka - 0 mUlacandra jaina bI0 e0 ) 'gommaTa' zabda do pradhAna prakaraNoM me AtA hai / bAhubaliko tIna mahAna mUrtiyA~, jo zravaNabelagola, kAraka aura veNUra meM haiM, Amataura para gommaTezvara vA gomaTezvara ' ke nAma se prasiddha haiM; aura 'paMcasaMgraha ' nAmaka jainagrantha, jo ki nemicandra siddhAnta cakravartIdvArA praNIta vA saMkalita hai, sAdhAraNatayA 'gommaTasAra' ke nAmase pukArA jAtA hai / yaha eka mahattva kI bAta hai ki yaha zabda donoM prarraNoM meM dvitIya nAmoMmeM AtA hai| ye tIna mUrtiyA~ jima vyaktikA pratinidhitva karatI haiM vaha bhujabala, dArbali, kukkuTezvara ityAdi nAmoMse jAnA jAtA hai; aura prAcIna jaina sAhitya meM, cAhe vaha zvetAmbara ho yA digambara 1 yaha nibandha bambaI yUnivarsiTIkI Springer Rese arch scholarship kI merI avadhi ke madhya meM taiyAra kiyA gayA hai / 2 Epigraphia carnatica II (Revised Ed.) bhUmikA pra8 10 18, 1920 / 3 rAyacandra jainazAstramAlA, bambaI se do hismo 'jIvakANDa' (1916) aura 'karmakANDa' (1928) meM prApya / 4 'abhidhAnarAjendra' zvetAmbara sAhitya ke bRhat vizvakozake samAna hai, aura isameM 'gomaTadeva' sambandhI sUcanA dena hue kisI bhI prAcIna AdhArakA varNana nahIM hai| jo kucha hame batalAyA gayA hai vaha yaha hai ki yaha nAma kaliga deza ke uttara meM to RSabhakI mUrtikA sthAnApanna hai aura dakSiNa bAhubalI kI mUrtikA ( Vol. III Ratlam 1913, P. 934 ) digambara zrAdhArAMkA upayoga epiphiyA karNATakAkI dUsarI jilda (E. C. 11 ) kI mUnikA pUrNatayA kiyA gayA hai| 6 kahIM bhI vaha gommaTezvara, gommaTa-jina Adi nAmase varNita nahIM hai| isI prakAra usa graMthako jo 'gommaTamAra' nAma diyA gayA hai, vaha bhI usake viSayoM ko sUcita nahIM karatA, kyoMki usa pranthakAmArthaka nAma paJcasaMgraha " hai / belgAlakI mUrti ina tIna mUrtiyoM 1 meM sabase purAnI hai aura abhI taka jainasAhityame yA kisI anya sthAnapara aisA kucha ullekha nahIM milA hai jo yaha prakaTa kara sake ki belgolakI mRrtika sthApita honese pahile bAhubala gommaTezvara kahalAte the / isakI sthApanAke pazcAt ke bahuta se zilAlekhIya aura sAhityika ullekha aise milate haiM jinameM ima mUrtikA 'gommaTezvara' ke taura para ullekhita kiyA hai| zravaNabelgAla ke bahuta se zilAlekha isa mUrtiko gommaTadeva + Izvarajina, + Izajina, + Iza-nAtha. jinendra, jinapa, svAmi, + Izvara + IzvarasvAmi jaise nAmoM se nAmAMkita karate haiM aura kaMvala 'gAmmaTa' ke taura para bahuta hI kama ullekha karate haiM / akSara vinyAsa se svaroM meM kucha bhinnatA pAI jAtI hai, jaise gommaTa, 5 dravyasaMgraha ( S. B. J. I, AAga 1616, bhUmikA pRSTha 40 ) / 6 belgolakI mUrti kI pratiSThA saMbhavata: 683 A. D. maM. kArakalakI 1432 A. D. meM aura berakI 1604 A. D. meM huI thii| 3 ye noTa evigraphiyA karNATakA ( E. C. II ) kI dUsarI jilda ke iNDeksa ( Index) meM diye hue ullekhake mere vizleSaNa ke kamara para haiM / Page #249 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 230 anekAnta [varSa 4 gummaTa aura gomaTa; parantu zabda niHsaMdeha eka hI hai| mambaMdha belgAlakI mRtike sAtha usI prakAra hai jisa zilAlekhoMse kucha bigar3I huI zakaleM bhI milatI haiN| prakAra ki prAkRta graMthake sAtha hai / yadi hama gommaTajaise gomaTezvara, gummanAthasvAmi, aura yaha mAra' kI kucha antima gAthAoMko dhyAnapUrvaka lekhakoMkI g2alatiyA~ mAnI jA sakatI hai| magara graMtha par3he to eka bAta nirvivAda siddha hai ki cAmuNDarAya kA nAma maba jagaha 'gommaTasAra' hai| jo 'vIramArtaNDa' kI upAdhike dhAraka the, unakA ___ aneka kAraNAma gommaTa' zabda donoM sthAnAM dUsarA nAma 'gommaTa' thA aura ve 'gommaTarAya' bhI para eka hI jaisI vyAkhyAkA pAtra hai / belgAla' meM kahe jAte the / namicaMdrane ojapUrNa zabdoMmeM unakI mUrtikI yathAvidhi pratiSThA karAnaka jimmaMdAra cAma- vijayake liye bhAvanA kI hai / ina gAthAoM aura NDagaya haiM, jo ki gaMgagajA gajamala (I0 mana 974. unakI TIkAkI jAMca meM yaha jAhira hotA hai ki 984)kA maMtrI aura senApati thA aura dIkAkA- 'gAmmaTa' zabda athakI kucha halkIsI bhinna chAyAzrAma dvArA ullekhita kathAkaM anumAra namicaMdrana isI bAra bAra istamAla kiyA gayA hai| mujhe mAlUma hotA hai cAmuNDagayakaM liya dhavalA jaisa prAcIna graMthoparasa ki zabdakA yaha bAra bAra istemAla gommaTa' vA viSayoMkA saMgraha karake gAmmaTamAra' saMkalita kiyA cAmuNDagayakI prazasA karanakA dUmaga DhaMga hai| jinathA / yadyapi nizcita tithiyA~ prApya nahIM hai, phira bhI saMnana bhI vIrasenakI isI prakAra prazaMsA kI hai| itanA sunizcita hai ki namicaMdra aura cAmaNDarAya ima mamakAlIna sAkSIka atirikta I0san 1180kaM eka samakAlAna the aura mUrtikA sthApana aura gommaTasAra zilAlamvaparame hama mAlUma hotA hai ki cAmuNDarAya kA sakalana dAnA samakAlAna ghaTanAe~ hai, joki kA dUsarA nAma 'gAmmaTa' thaa| muma aimA jAna karIba karIba eka hI sthAnasa sambandha ragbatI haiM / par3atA hai ki yaha cAmuNDagayakA gharelU nAma thaa| isaliye hama 'gAmmaTa' kA jA bhI artha lagAyeM vaha ___ yadi ina bAtoMko smRtimeM rakhate hue ki prAcIna mahAna mUrnike nAmake sAthameM aura prAkRta graMthake nAma jainasAhityame bAhubalikA gommaTezvara nahIM kahA gayA ke sAthameM bhI saMgata honA caahiye| hai aura yaha zabda kevala balgAlakI mUrnikI pratiSThA yaha eka mahattvakI bAta hai ki cAmuNDagayakA 11 jIvakANDa 733 aura karmakANDa 665-72 ina gAthAoM ko maiMne apane legva Material on the Inter8 E. C. II, naM0 377, 352 / pretation of the word gommata meM jA E. C. II, bhUmikA pRSTha 15 / Indian Historical Quarterly Vol. XVI No.2 ke Poussin Number kA 10 dekho abhayacandra: kezavavoM ora nemicandrake prAraMbhika aMga hai. aAlocanAke sAtha aMgrejImaM anuvAda kiyA hai| kathana / kezavavarNAkI kannaDI TIkA abhI taka prakAzita 12 dekho, merA legya jo Uparake phuTanoTameM noTa kiyA gayA hai; nahIM huii| abhayacandra aura nemicandrakI saMskRta TIkAe~ SaTakhaMDAgama prathamabhAga pro0hIrAlAla jaina dvArA saMpAdita, (jo kezavavarNAMkA bilkula anukaraNa karatI haiM) gA~dhI- amarAvatI 1636, bhUmikA pRSTha 37, phuTanoTa 1, padya 17 haribhAI-devakaraNa-jaina-anyamAlA, 4, kalakattAmeM prakA- 13 dekho ( E. C. II) naM0 238 paMkti 16 aura zita huI hai| aMgrejI saMkSepakA pRSTha 68 bhii| Page #250 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kiraNa 3 ] gommaTa ke bAda hI vyavahArameM AyA hai to yaha bAta prAmAnI yadyapi cAmuNDarAyake sambandhasa 'gommaTa' eka se vizvAsa kiye jAnake yogya ho jAtI hai ki yaha vizeSasaMjJA (nijI nAma) hai, phira bhI dekhate haiM ki mUrti bataura gommaTezvarake (gommaTasya IzvaraH tatpuruSa isa zabdakA kyA artha hai aura isake zAbdaka jJAna samAsa) 'gommaTake devatA' ke isa liye prasiddha huI hai para kyA koI prakAza DAlA jA sakatA hai / hamAre pAsa kyoMki isa cAmuNDarAyane, jimakA apara nAna isa bAtakA koI pramANa nahIM hai ki 'gommaTa' 'gAmmaTa' hai, banavAkara sthApita kiyA thaa| bahunase athavA 'gummaTa' zabda saMskRtasaM nikalatA hai / 'gomaTa' esa devatAoMke udAharaNa milate haiM jinake nAma rUpa jo balgola ke devanAgarI zilAlegvoMmeM khAsa taura mandiroMke saMsthApakAMka nAmoMkA anusaraNa karate haiN| saMpAtA hai, vaha isakA maMkRta uccAraNa '6 ke nikaTa nIlakaNThezvaradeva lakSmaNezvaradeva, aura zaMkezvaradeva lAnakA prayatnamAtra hai / bhAratakI Adhunika bhASAzro esa nAma haiM jo ki nIlakaNTha nAmaka (zaka 1051) me marAThI hI aisI bhASA hai jisameM yaha zabda prAyaH lakSmaNa aura zaMkara camanAtha ke dvArA pratiSThita vyavahRta huA hai aura aba bhI isakA vyavahAra cAlU devatAoMkA diye gaye haiN| pAra 'gommaTasAra' nAma hai| isaliye diyA gayA kyoMki yaha dhavalAdi granthAkA 'dRSTAMta-pATha' granthakaM mUlameM, jAki prAyaH zaka sAra thA, jisa nemicandrana nasa taura para 'gommaTa' 1200 kA kahA jAtA hai, 'gommaTa zabda AtA hai:cAmuNDagayake liya taiyAra kiyA thaa| jaba eka bAra (1) vAgvaTeM karItasAMtAM kavhaNI gomaTeyAteM na parva / balgAlakI mUrtikA nAma gAmmaTezva' par3a gayA to gomaTe karItasAnAM kavhaNI boTe yAteM na parva / / dRSTAMta 101 / zanaiH zanaiH yaha nAma karmadhAra yasamAsake taura para (2) to mhaNa / kaisAbApuDA / gAMga gAmaTA / dhAre samajha liyA gayA (gommaTaza cAmo IzvaraH)" aura Ara dhAkuTA |gnniiycaa pUta aisA dIsatu ane ||ssttaaNt13, ba dama bAhabali kI dUsarI mUrtiyoMka liya bhI jA (2) yaha zabda jJAnezvarI (zaka 1212)meM bAra bAra kArakala aura veNUrameM hai, yaha nAma vyavahana huaa| vyavahata hazrA hai, aura misTara paina pahile hI aise yaha eka tathya hai ki ve belgola-mRrtikI naqala haiN| ullekhoM meMsa kuchakA noTa kiyA hai| yahAM maiM kucha 14 ke.jI.vRndanagara: uttarIyakaranATaka aura kolhAparasTeTake vAkyAMza udhRta karatA huuN| zilAlekha, kolhApura 1636, pRSTha 18, 65.40 shraadi| 16 E. C. II. Nos. 19.2, 248, 277, vAstabameM 15 gommaTa mAdhAraNa arthoMmeM prasanna karane vAlA; dekho, isakA yaha matalaba nahIM hai ki kannaDa varNamAlAse likhe E. C. JI. No. 234 (A. O. 1180) paMkti hue saMskRta aura kannaDa zilAlekhAmeM 'gomaTa' zabda nahI 52, jahAM yaha zabda prasanna karane (Pleasing) miltaa| ke arthameM pAyA hai| sambhavata: isakA artha atyuttama 17dana vAkyAzoke liye meM apane mitra pro0 vI0 bI0 kolaTe (excellent ) bhI hai. dekho E. C. II. No amarAvatIkA zrAbhArI haiN| 251 (A.D.1118), paMkti 31. prathamabAra vyavahRta 18dekho, usakI kannaDa pustikA 'zrI bAhabali gomaTezvara aura naM0 345 (A.D.1159) paMkti 50, dvitIyabAra caritra', maMgalora 1636 pRSTha 30, phuTanoTa 27 / vyavahRta / maiMne una pAThoko aAge udadhRta kiyA hai| 16 vI0 ke0 rajavAr3e 'jJAnezvarI'. dhule, zaka 1831 / Page #251 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 232 anekAnta [ varSa 4 (1; jaiseM AMdhalayA avhaaNttaa| kA mAjavaNadAna (1. tumhI magaThe loka zrApale AdA tuma ce markaTA / taisA upadaMzu hA gomaTA / zroDavalA gomaTe vhAve mhaNUna paSTaca tumhAMma lihila ama / amhAM / / 3.9 marva prakAre tumace gomaTeM phAna, vimI AmhAM () he sAyAma devAM mATe / aAtA kaisani pAM yekola pAsUna aMtara paDatarI va mAgIla dAviyAcA kiMtu __phITe / mhaNauni yogI mArga gAmaTaM / zAdhilaM AmhA manAMtUna TAkIlA vimI zrAmhAma zrI devAcI donhI // 8-243 zrAgaNa as| (3 taima mI vAMcUni kAhIM / aNika gAmaTeM ci naahiiN| (3) AmhI marva prakAra tumace gAma karAvayAsI ____ maja ci nAveM pAI / jINeM TevilaM / / 5.332 aMtara paDA naMda Una / (4) vogvaTeM nA gAmaTeM / yA kAdamayA hI na bhette| yaha (gomaTa) zabda ina vAkyoMme vAkya prasaMgama gani deya na ghaTe / saya jaimA // 10-564 mvayaM apanI vyAkhyA kara makanA hai| aAdhunika ( teyA parI kapidhvajA / yA maraNArNavA smjaa| magaThI meM isakA artha 'baraM karaNa', 'bhalAI karanA hai| pAsoni 'nagani vAjA / goTiyA // 13-1848 vAstavama umI patrama eka vAkya milatA hai jo upara (6 nAnA sadravye gomaTIM / jAlayAM zagaMga paitthii| ligve arthakA dRmare zabdoM meM vyakta karatA hai| hAuni ThAkani kirITo / gala, ci jevi // 18-74 . (1) ApalyA jAtIcyA magaThiyA lokAMca udArahaNoM kI saMkhyA prAmAnI baDhAI jAsakatI vara karAvaM ha ApaNAma ucita Ahe / hai / phira yaha zabda 'amRtAnubhava' meM bhI AyA hai:- isakA yaha artha hai ki zivAjA unakI mAmAjika / ! / mahAya zrAtmavidoce / karAvayA ApaNa vece| va gajanaitika bhalAI ke liye, saMkSepame mabakI bhalAI gAmaTa kAya zabdA ca / ekaika vAnU / / 6-11 ke liya bhAvanA karate haiN| (3) 'bhAskara' (zaka 1195) ke zizupAlavadha" (5) misTara paina pahile hI 'tukAgama'ke 'abhaMgA' meM bhI hameM yaha zabda vyavahata milatA hai : maMsa, jo prAyaH karake isa zabdakA vyavahAra karate haiM, 11) saMgavagaM nihaTI ghAtalI mAnaketakIcI taattii| eka udahAraNa nITa kiyA haivarga mAMDavI ubhilA gomaTI / pAMca varNeyA (1) jar3AnI gomaTI nAnA ratne / 100 parAgAcI / / 652, Aja bhI magaThI meM hama 'goga gAmaTA' kA (4) 'gomaTa' zabda magaThAkAlameM Amataura para mahAvaga milatA hai, aura kAI zaMkA karatA hai ki istemAla kiyA jAtA thA, jaimA ki 'zivAjI' ke kyA yaha matra prakAramaM eka jor3A athavA Dabala samakAlIna patroMmeM isake prayAgase dekhA jAtA hai| prayoga hai| Uparaka prayoga, jo vaima hI vinA kimI i0 sana 1877 ke eka patra meM jA zivAjI na kramakA dhyAna rakkha hue chAMTe gae hai, yaha digyAnaka 'malojI ghorapada' ke nAma bhejA thA, hama tIna liye kAphI haiM ki 'gomaTa' zabda marAThI meM eka viza vAkya milate haiM : SaNa hai aura isakA artha hai 'mApha', 'sundara', 2.ke. ke. garaTe 'zrI yamatAnabhava'. bambaI PROR 'AkarSaka' 'acchA' Adi / 'koMkagI' bhApAmeM bhI 21vI0 aila0 bhave 'zizupAla-vadha', thAnA zaka 1848 'gomTo' zabda hai, aura isakA vahI atha hai jo 'magaThI' 22mere mitra pro0 A. G. Pawar, kolhApura ne kapA meM haiN| karake merA dhyAna isa rikArDa kI ora dilaayaa| kannaDa mAhityameM ima zabdakaM prayogakI gvAja nahIM 23 'zivakAlIna-patramAramaMgraha', jilda 2. pRnA 1630, kI gaI hai phira bhI zravaNabelgAlaka zilAlagrAma patra. 1601 pRe 556-61 tIna vAkya haiM aura yaha ullekha kramazaH I0 mana 1118, Page #252 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kiraNa 3 ] gommaTa 1156 aura 1180 ke haiN| ve yahAM udhRta kiye aura yaha amambhava nahIM ki hamAga zabda isa dhAtvAjAne haiM 28 : dazakaM sakAraNa arthase banA ho| bama jo kucha hama ( / ) gommaTamane munisamudA isa zabdakaM bAgmeM jAnate haiM, vaha yaha hai ki vyakti yaM manadolu mekSi sunaM vAcaka nAmoMke atirikta yaha zabda sabase pahile gommaTadevara pRjega i0 mana 1558 ke eka kannaDa zilAlaMgbama vyavahana daM mudadi biddanalnaM dhiirodaan|| huA hai; yaha zabda magaThI sAhityama akasara istemAla (6) gommaTapura bhUSaNamidu huA hai, aura yaha Ajakala bhI magaThI tathA koMkaNI gAMmmaTa mAynane samamnaparikagmahataM / meM vyavahana honA hai; aura imaka mAtha lage hue artha mammadadi hulacamU apana dRDha sambaMdhakA vyakta karata hai| mujha AzA hai paM mADimidaM jinaattmaalymaandN|| ki kucha bhASAvijJAnake jAnakAra isa zabda para aura (3) tammana pAdagnnanu jarelammada tapakke nAnumi adhika prakAza ddaalNge| yaha bilkula mpaSTa hai ki tamma napakkaM vAdADanagImiriyAppabeDanuttama 'gommaTa' zabdakA damaraM zabda 'gamaTa' zrAdike sAtha ganaM manamildumamigeyaM bagaMgAlaMda mizrita na karanA cAhiye jA ki aneka aAdhunika dIgAMDa nI bhAratIya bhApAoma 'gummada' ( cupola, dome, gommaTadeva ninna narimaMdalavAyajanakkaM arch, vault.) aura 'gummadadAra' chano zrAdika gAmmaTa arthobha istemAla hotA hai| pichalA zabda phArmIka ina vAkyoMmeM isakA artha hai 'prasanna karanevAlA', 'gumbada' 'gummaja' se banA hai aura isakA uccAraNa 'uttama' isake atirikta yaha bahatasaM vyakti vAcaka 'gummaTa', 'ghumTa' Adika rUpama kiyA jAtA hai| nAmoMma AtA hai " / telugume hame 'gummar3a' zabda 'gAmmaTasAra' kI prAkRta gAthAzrAma bhI 'gAmmaTa' milatA hai jisakA artha hai 'vaha vyakti jo apane zabdakA vyaana 'Ta', 'Da' ma nahIM badalA hai / yaha bAta zrApako majAtA hai| dakSiNa kanADAma gommaTadeva' isa AdhAra para ki yaha cAmuMDarAyakA vyaktigata aura kI mUrti Amataura para 'gummaDadevara' kahalAtI hai| prasiddha nAma thA aura usI prakAra jinakA nAma cAlU nAmila bhASAme hame 'kummTra' zabda milatA hai, pAntu rahA hai, yaha bAta kucha hada taka ThIka mAnI jAmakatI hai| jahAM taka maiM dekhatA hUM isakA 'gommaTa' ke sAtha koI isa taraha mai yaha natIjA nikAlatA hUM ki 'gommaTa' dRDha mambaMdha nahIM hai / isa zabdakI Adi aura 'cAmuMDagaya' kA vyaktigata nAma thA; caMki unhoMne zAbdikaparijJAna (etymotogy) ke liye adhika bAhubalikI mUrtikI bhaktipUrvaka pratiSThA karAI thI, adhyayanakI zrAvazyakatA hai| zAyada yaha zabda dakSiNa iliye vaha mUrti 'gAmmaTazvara' kahalAne lagI aura bhAratIya zabdabhaMDArase AyA hai| ise saMskRtI antama 'namicandra' ne unake liye jo 'dhavalAdi' kA kisI dhAtuse AsAnIse sambaMdhita karanA saMbhava nahIM sAra taiyAra kiyA, vaha 'gommaTasAra' kahalAyA / hai| phira bhI dhAtvAdeza 'gummaDa' hai, jimakA prAkRta akSarazaH 'gommaTa' zabdakA artha hai 'uttama' Adi / vaiyAkaraNoMne - 6 'muH' dhAtuke barAbara kiyA hai, (agalI kiraName mamAna) 24 E.C. I. 251, 345, aura 234 mAlA, 2-61,63;tathA trivikramakA vyAkaraNa 3-1-131 // 25gommaTapUra gommaTasehi ityAdi dekho, E. C. IL. kA yaha lekha bambaI ke 'bhAratIyavidyA' nAmaka pANmAsikapatra sUcIpatra; gonmaTadeva (kavicarita 1. 166) / ( Vol. II Part I) meM madrita aMgrejI lekhaparame 26hemacandrakA prAkRtavyAkaraNa 8-4-207 aura dezInAma- anuvAdita huzrA hai| Page #253 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 'merI bhAvanA kA saMskRtapadyAnuvAda (usI chaMdameM ) [le. paM0 dharaNIdhara zAstrI ] yena jitA gagadveSAdyAH saage'gviljgto'jnyaayi| guNinI vIkSya cetasi kSipraM taraGginaH myAta premaalbdhiH| sarvebhyaH prANibhyo yana ca muktipathAdezA'dAyi // yAvanchakyaM tatsatkRtibhiH syA- me cetaH sugvalabdhiH / / kRtaghnatA syAnma na mAnasaM tiSThenmanasi na me drohaH / buddhaM vIraM jinaM hari vidhimIzaM vA taM mvAdhInam / / TinoM doSeSvapi bhUyAtayAd guNacayane hunmohaH // vadati yathAruci janastatra me bhaktyA myAddhRdayaM liinm|| viSayAzAsu hi ye muhyanti na sAmyabhAvataH myurdhaninaH / vidadhatu nindAmutaprazaMsAM zrIgayAyAd vA yAyAt / lakSAbdAyuH syAmadyaiva prANA yAntvathavA kAyAt / / satataM svena hitena parepo myumanujA hitasAdhaninaH // mahAbhaya lAbha vA bandhu yadi kazcijjana udyanchet / svArthatyAgatapo duSkaramapi vinA khedmaacrntyho'| tadapi nyAyamArgataH svAmina padaM jAtu me nahi gacchet / / evaMbhUnAH jJAnisAdhaSo jagaduHkhamapaharantyaho' // nahi pramAdyet sugyavinimagnaM duHkhe jAtu na zucaM vrjet| etAraka sAdhUnAM saMge dhyAne cApi sadA mgnm| parvatataTinIzmazAnabhASaNakAnanato'pi na bhayaM bhajet / / sadaiva susthiramakaMpametanmano madIyaM dRr3hataramastu / teSAmiva zubhadinacaryAyAM cittaM me bhUyAllagnam / / priyavirahe cApriyamayoge sahanazIlatAM dharedadagtu // kamapi na jIvaM kadarthayayaM kadApyasatyaM na vadeyam / paradravyavanitAsu na lubdhamtoSAmRtamapi nipibeyam // kaM'pi kadApi klizyayunoM jIvAH ma sukhinaH santu (4) vegmaghaM mAnaM ca tyaktvA maMgalamatra naga gAyantu / / ahaMkArabhAvaM na bhareyaM kammaMcidapi na kupyym| pratisA myAd dhArmikacarcA duSkaramastu ca pApamalam itaronnatimavalokya jAtucinnA cetami kalayeyama // . ra kRtvA jJAnacaritrotkarSa nara etu svanRjanmaphalama // (10) . IdRg mama bhUyAcca bhAvanA satyamaglavyavahAraH syAma / nanibhItirasta kSitimadhye vRSTiH syAt samaye zaste / yAvacchakyaM narajIvana iha mAnavajAtyupakAraH syAm // dharmAtmAnaH myUgajAnaH prajAnyAyakAraste // gaMgamAgduirbhikSavarjitA zAMtyA kAlaM prajA nayaMt / sarveSvapi satveSviha sakhyaM saMmAre mana meM syAt / paramA'hiMsAdharmaH prasagn bhuvi sakalaM hitamAphalayat // karuNAzroto dInaduHgviSu ca hRdA bahenmama sadAzayAta // karakumArgarateSu janeSu nobhalavA'pi na meM prabhavet / prasagtu mithaH prema kila "dharaNau" kiMtu na mAhaH saMbhUyAt / paruSapriyaM kaTumihazabdaM no kazcinmanujA yAt / / sAmyabhAvanA khaleSvapi syAd hRtpariNanirIkvikasat / / "yagavI" bhayAntarmanasA dezAnnatiniratAH prabhavema / 1 prathamapaMktI aho aAzcaryArtha dvitIyAyA prazaMsArtham / vasturUpamavadhArya mudA saha maMkaTaduHsvasahA vikasema / / Page #254 -------------------------------------------------------------------------- ________________ makkhana vAlekA vijJApana (eka manoraMjaka vArtAlApa) paMDitajI kahiye meThajI! abakI bArakA 'anekAnta' to nusAra, 'jaina tattvajJAnakI tala-sparzI sUjhakA dekhA hogA? bar3I saja-dhajake mAtha vIramevA pariNAma hai' / yadi anekAntadRSTi se use vijJApana mandigse nikalA hai! bhI kahaiM to vaha jainInItikA vijJApana hai-isa seThajI-hA~, kucha degvA to hai, eka vijJApanase prArambha nItikA dUsaroMko ThIka paricaya karAne vAlA hotA hai! hai-na ki kimI makkhana vAlekI dukAnakA pADatajI-kaisA vijJApana ! aura kisakA vijJApana ? vijJApana / usa para to 'jainInIti' ke cAroM seThajI-mukhapRSTha para hai na vaha kisI makkhana vAlekA akSara bhI cAra vRttAMke bhItara sundara rUpase aMkita vijApana / haiM, jo Upara nIce sAmane athavA barAbara dono paMDitajI-zracchA, to anekAntake mukhapRSTha para jo sundara hI prakArase par3hane para yaha spaSTa batalA rahe haiM ki bhAvapUrNa citra hai use zrAgne kimI makkhanavAle yaha citra 'jainInIti' kA citra hai / vRttoke nIce kA vijJApana samajhA hai! taba to zrApane khaba jo 'syAdvAdarUpiNI' zrAdi aATha vizeSaNa diye anekAnta dekhA hai ! haiM ve bhI jainI nIti ke hI vizeSaNa haiseThajI-kyA vaha kisI makkhanavAlekA vijJApana nahIM hai ? makkhanavAlekI athavA anya pharma se unakA koI paMDitajI-mAlUma hotA hai meThajI, vyApAra meM vijJApanAse hI sambandha nahIM hai / (yaha kaha kara pAMDatajIne jholese kAma rahaneke kAraNa, zrApa madA vijJApanakA hI anekAnta nikAlA aura kahA-) debiye, svapna dekhA karate haiM ! nahIM to, batalAiye usa yaha hai anekAntakA nvvrssaangk| isameM ve saba citrameM aApane kaunasI makkhanavAlI pharmakA bAte aMkita hai jo maiMne abhI zrApako batalAI nAma dekhA hai ? usameM to bahuta kucha likhA haiN| aba Apa dekhakara batalAiye ki isameM kahA~ huA hai, kahIM 'makkhana' zabda bhI likhA dekhA kisI makkhanavAlekA vijJApana hai ? hai! Upara nIce amRtacandrasUri aura svAmI seThajI-(citrako gaurase dekhakara hairatameM raha gye| phira samantabhadrake do zloka bhI umameM aMkita hai, bole-) makkhanavAlekA to yaha koI vijJApana unakA makkhana vAleke vijJApanase kyA sambaMdha ? nahI hai| yaha to hamArI bhUla thI jo hamane ise seThajI-mujhe to ThIka kucha smaraNa hai nahIM, maiMne to usapara makavanavAlekA vijJApana samajha liyaa| para yaha kucha gopiyoM ( gvAlaniyo) ko mathana-kriyA karate 'jainInIti' hai kyA caMja? aura yaha gvAlinIke dekhakara yaha samajha liyA thA ki yaha kimI pAsa kyoM rahatI hai ? athavA kyA yaha koI jainamakkhanavAlekA vijJApana hai, aura isIse usa para devI hai, jo vikriyA karake apane ve sAta rUpa vizeSa kucha bhI dhyAna nahIM diyaa| yadi vaha kisI banA letI hai, jinheM citrameM aMkita kiyA gayA makkhanavAlekA vijJApana nahI hai to phira vaha kyA hai ? z2arA samajhA kara btlaaiye| hai ? kisakA vijJApana athavA citra hai ? paMDitajI-jinendradevakI jo nIti hai-nayapaddhAMta athavA paMDitajI-vaha to jainInItike yathArtha svarUpakA saMdyotaka nyAyapaddhati hai-aura jo sAre jainatattvajJAnakI citra hai, aura hamAra nyAyAcAryajIke kathanA mUlAdhAra evaM vyavasthApikA hai use 'jainInIti' Page #255 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 236 anekAnta [varSa 4 kahate haiM / anekAnta-nIti aura myAdvAdanIti' mamantabhadravicAramAlA nAmakI eka naI lekhamAlA bhI isIke nAmAntara haiN| yaha gvAlinIke pAma zurU kI gaI hai, jimame 'svapagvairI kauna' isakI nahIM rahatI, kintu gvAlinIkI manyana-kriyA bar3hI dA sundara evaM hRdayagrAhI vyAkhyA hai; tattvArthaibhake rUpakI nidarzaka hai, aura ima liye dUdha patrake bIjAMkI pUrva khoja hai, 'samantabhadrakA dahI bilotI huI myAlinIkI imakA rUpaka mAnajIvana aura ApatkAla' legva bar3A hI hRdayamamajhanA caahiye| zrAra yadi tame vyaktivizeSa drAvaka evaM zikSAprada hai, 'bhaktiyoga-rahasya' meM namAna kara zaktivizeSa mAnA jAya to yaha pRjA-ugamanAdike rahasyakA bar3e hI mAmika avazya hI eka janadavatA hai. jo nayoMka dvAga haMgame udaghATana kiyA hai| imare vidvAnoke bhI vikriyA karake apane mAna mya banA lenI hai aneka mahatvapUrNa maiddhAntika, mAhityika. aura isIliye vividha-nayApekSA' ke. mAtha ise itahAsika aura sAmAjika lekhAse yaha alaMkRta 'saptabhaMgarUpA' vizeSaNa bhI diyA gayA hai| vastu hai; anekAneka sundara kAvatAzrIsa vibhASata hai, tattvakA samyagamAhikA aura yathAnatya-pramApakA aura 'zrAtmabodha' jaisI uttama zikSAprada kahAniyA bhI yahI jenInIti hai / jainiyoMko to apane isa ko bhI lie hue hai / imakI 'pijarekI cir3iyA' zrArAdhyadevatAkA madA hI Agadhana karanA cAhiye bar3I hI bhAvapUrNa hai| aura mampAdakajIkI lekhanI aura isIke zrAdezAnusAra calAnA cAhiye meM likhA huI eka aAdarza jainAhalAkI sacitra ise apane jIvanakA aMga banAnA cAhiye aura jAvanI to sabhI strI-puruSoMke par3hane yogya hai aura apane sampUrNa kArya-vyavahAroma isIkA sikkA zracchA zrAdarza upasthita karatI hai| g2araz2a ima calAnA caahiye| imakI avahelanA karanese hI aMkakA koI bhI lekha aisA nahIM jo par3hane tathA jainI aAja nagaNya aura nimteja bane haiN| isa manana karaneke yogya na ho| unakI yojanA aura nItikA vizeSa paricaya 'anekAnta' sampAdakane cunAvamaM kAphI mAvadhAnIme kAma liyA gayA hai| apane 'citramaya janInIti' nAmaka lekhameM diyA meThajI maiM saba lekhoko jarUra gaurame paDhUMgA, aura Age hai, jo gvaba gaurake sAtha par3hane-sunaneke yogya hai| bhI barAbara 'anekAnta' ko par3hA karU~gA tathA dUsarI (yaha kaha kara paMDitajIne seThajIko baha mampAdakIya ko bhI par3hanekI preraNA kiyA karU~gA sAtha hI aba lekha bhI sunA diyaa|) taka na par3hate rahanekA kucha prAyazcita bhI karUMgAseThajI-(pADatajIkI vyAkhyA aura mampAdakIya lekhako ima patrako kucha mahAyatA z2arUra bhej'gaa| bar3I hI suna kara bar3I prasannatAke. mAtha) paMDitajI, zrAja to kRpA ho pADatajI, yadi Apa kabhI kabhI darzana dete Apane merA bar3A hI bhrama dUra kiyA hai aura bahuta rahA kre| aAja to maiM Apase mila kara bahuta hI hI upakAra kiyA hai| maiM to abhItaka 'anekAnta' upakRta huaaa| ko dUsare aneka patrokI taraha eka mAdhAraNa patra paMDitajI-majhe Apase milakara bar3I prasannatA huI zrApane hI samajhatA zrArahA thA aura isIliye kabhI ise merI bAnoko dhyAnase sunA, isake liye maiM ApakA ThIka torase par3hatA bhI nahIM thA, parantu Aja mAlUma zrAbhArI haiN| yathAvakAza meM z2arUra zrApase milA huzrA ki yaha to bar3e hI kAmakA patra hai-isameM kruuNgaa| acchA aba jAne kI ijAjata cAhatA huuN| to bar3I bar3I gUDha bAtoko bar3e acche sugama DhaMgase (seThajIne khar3e hokara bar3e zrAdarake mAtha paMDitajIko mamajhAyA jAtA hai| bidA kiyA aura dono zrogma 'jayajinendra' kA sumadhuranAda paMDitajI-(bIca meM hI bAta kATakara) dekhiye na. ima nava- harSa ke sAtha gUMja utthaa|) -nijI saMvAdadAtA varSAGkameM dUsare bhI kitane sundara sundara lekha hai Page #256 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 'anekAnta' para lokamata 7-pro0 hIrAlAla jI jaina ema0 e0, zramagavanI varSAGka' maMgrahaNIya hai / aitihAmika, maiddhAntika aura "anakAntako punaH jAgRta huzrA pAkara mujhe garvaSaNApUrNa lekhoMka mivAya sAhityika aura bar3I khuzI huI, aura use itane sundara sumajjina mpa sAmAjika lekhoMkA bhI maMgraha kiyA gayA hai| marvameM dekha kara to citta pramanna hogayA / maMgRhIta mAmagrI mAdhAraNa ke liye yaha vAMchanIya tathA upayogI bhI hai| bhI mAhityikoMke liye gyaba upayogI middha hogii| mumbapRSThakA citra myAdAda (anakAnta) siddhAntakA zrAzA aura vizrAma hai ki yaha patrikA mAhityika pUrNa paricAyaka hai| 'anakAnna' kI asthira avasthA zretA aura maujanyatAko rakSA karatI huI naganA kA susthira banAnA jaina mamAjakA kartavya hai / dAnaunnatizIla hogii|" zIla mahAnubhAvAMkA isa ora lakSya dakara jaina 8. paM0 vaMzIdharajI jaina vyAkaraNAcArya. bInA- mAhitya tathA dharmapracArama hAtha baTAnA cAhiye / AzA hai 'ananta' pakA-take ajAnakaM vinaSTa "anakAntakaM vizeSAMkakA adhyayana kiyA / kagna, jaina itihAma aura mAhinyakI khoja karane tathA Apake sampAdanakI hI yaha vizeSatA hai ki anakAnta sAhitya aura samAja mevAkaM apane anumAnama abhUtainanA mahatvapUrNa aura vidvAnAMkA AkarSaka banA banA pUrva maphalatA prApta kregaa|" . huA hai / vizeSAMka sabhI laMgya gaNanAkI kATimeM kATima 11 mighaI nAgamI, lalitapura / Anake yogya haiM / ApakI 'mamannabhadra-vicAramAlA' ___ anekAnna' ko avalokana karanama jJAta humA nAmakI lagyamAlAma svAmI mamantabhadraka vicAgekA " ki usameM jo saMgraha hai vaha upAya hai| mamAja meM ema mahatvapUrNa digdarzana hogA / vivAha aura hamAga hI uttama patrokI AvazyakatA hai jo mAmAjika mamAja nAmaka lemva mamAjakaM pratyeka vyaktika lie jhagar3Ama dRra raha kara mamAjasaMvAma agrasara raheM aura paThanIya hai| usame sAmAjikadRSTima kAkI maMgrahaNIya mamAjotthAnako apanA lakSyavindu banAkara umIma mAmagrI rakhI gaI hai|" nanmaya rahe ema hI aMgrapatrAMma samAjasudhAra hAnekI pUrNa 5 50 ke0 bhujabalI jI jaina zAstrI, prAga maMbhAvanA hai| mamA ja premiyoM / ema patrakaM grAhaka ___ "anakAntakA vizeSAMka acchA nikalA hai / hanimeM jaga mA bhI vilamba nahIM karanA caahie|" 'tatvArthamUtraka bIjoMkI gvoja' 'zrIcaMdra aura prabhAcaMdra' 12 paM0 daulatagama jI jaina 'mitra', indaura'gAMmmaTasArakI jIvatatvapradIpikA TIkA usakA kartR . "anekAntakA vizeSAMka milA musvapRSTha para tva aura samaya' Adi kanipaya laMgya mahatvapUrNa haiN|" jaina nIti' kA jo citra aMkita kiyA gayA hai. vaha 10 bAbU sumeracandajI kauzala bI0 e0, sivanI- apana viSayako spaSTa karanevAlA to thA hI, phira bhI vividha-viSaya-vibhUpita 'anakAnta' kA 'nava- mamantabhadra vicAramAlAka 'svaparavairI kauna' ? nAmaka Page #257 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 238 anekAnta [varSe4 maNikAne Upara meM aura bhI prakAza DAla kara umaM par3A-usake andara kA vinAe~ marala manoraMjaka manAhara banA DAlA hai| isa prakAzamai 'jainInAni' nirvivAda upayogI jAna par3I ki jo prAyaH patrakyA hai yaha bAna hara eka samajhadArakI mamajha acchA patrikAoma kama milatA hai| akmara pANDityaka taraha samajha makaMgI, maMtuSTa ho jAyagI, aura paMDitajanoM Avezame nirarthaka, zabdADambarakA racanA hI devI ke pani mama yaha zikAyata na rahegA ki- jAtI hai| vAMjake nagna jaina nAmilabhApAkA jaina vAija kI hujanAma kAyala nA hogae hama / mAhitya, iloga sambandhI va candragupta mambandhI lagna kAI javAba zAphI para unana bana na aayaa|| bhI magahanIya haiN| zrAhimAkA vivaMcana bhI tAtvika kaI varSoM na jabama maina gItA par3hI yA samajhI hai, hai........... Apake aMkako dekhakara mujhe vizaMpa mare mana meM "gInAkaM bIja jinAgamama hai" ima mamamana hapa nA yaha hotA hai ki ApakA samAja venAmbarga aura "ve bIja ikaTThe hokara degvanako mila jAya" samAja kI taraha vidyA vivaMcana vicAramaM sAdhuvargakA isa icchAne ghara kara ggyA hai| tattvArthamatraka bIjAMkI mugvApakSI nahIM hai / svayaM vicArazIla hai| aura khoja" degyakara maga yaha icchA bhI maphala hAnakI gAhanthyadharmake vyavahAra para evaM dhArmika siddhAnto AzA kUdane lagI hai| bhagavAna bhalA kare bhAI para khuda sAca samajha makanA hai, hAMkA nahIM jA sktaa| paramAnanda yA una jaimA koI sarasvatIkA lAla idhara yadyapi anakAntake nAmaka aAge mAMpradAyikatA Tahara bhI muMha karale-gItAkaM Izvaramapriya tatvavAdako nahIM sktii| aura ApakaM lamboma jainasampradAyakI chAdAra zeSa prAyaH sabhI vipayoMkI sAmagrI jinAgama jhalaka pAnI / to bhI mai gvIkAra vasaMgA ki lagyo se ikTThI karake umaM gItA jaise rUpame khar3I karade / kA dRSTikoNa bahuta udAra va vizAla hai yadi Apake saba aMka aima hI mAhityika racanAoM aMSita hone sacamuca usa dina mai phala kara kuppA ho jaauuNgaa|" 13 bA0 kRSNalAlajI jaina, jodhapura haiM aura yaha vizeSAMka hI eka namUnAmAtra na ho to maiM "mampAdakajI mahAdaya mujhe anakAntako degya nahIM sktaa| Apako patrake sampAdana ke lie badhAI diye bagaira raha kara usakI camaka damakama kahIM jyAdA umake andarake TAiTilapaMjapara jo citra diyA gayA hai vaha viSaya va unaparakA vivacana priya va sundara mAlUma vAkaI bahuta sundara aura maulika, aura saiddhAntika hai / sUcanA vIrasevAmandirako sahAyatA sampAdakajIke acAnaka kalakattA cale jAne aura udhara kaI dina laga jAnake kAraNa 'samantabhadra zrImatI mAtAjI bA0 TrATelAlajI jaina raIsa vicAramAlA' kA nImaga lekha tathA 'kavigajamala kalakattAne 'vAraMvAmandira' ko usakI lAyanegameM kucha aura rAjA bhAramala' lagvakA uttarabhAga isa aMkame zAkhAka maMgAnaka liya 200 ru0 kA sa mArAsa zAstroka maMgAnake liye 2000 kI sahAyatA pradAna nahIM diyA jA skaa| pAThaka mahAnubhAva unake liye kI hai / isaka liya zrAma nAva liye kI hai| isake liya zrImanIjI vizepa dhanyavAda kI agale akakI pratIkSA kreN| pAtra haiN| adhiSThAtA, vIrasavAmandira prakAzaka 'anekAnna' sarasAvA ji0 sahAranapura Page #258 -------------------------------------------------------------------------- ________________ * zrImad rAcajandra ma0 gAMdhIjI likhita mahattvapUrNa prastAvanA aura saMsmaraNa sahita mahAn graMtha gujarAta ke suprasiddha tattvavettA zatAvadhAnI kavivara rAyacaMdrajI ke gujarAtI graMthakA hiMdI anuvAda mahAtmAjI ne isakI prastAvanAme likhA hai- "mere jIvanapara mukhyanAma kavi rAyacaMdra bhAI kI chApa par3I hai| TaoNlsTAya aura skina apekSA bhI rAyacandra bhAIne mujhapara gaharA prabhAva DAlA hai / " candrajI eka adbhuta mahApuruSa hue haiM, ve apane samayakaM mahAna tattvajJAnI aura vicAra, the / mahAtmAko janma denevAlI puNyabhUmi kAThiyAva ime janma lekara unhoMne tamAma dharmo kA gaharAI adhyayana kiyA thA aura usake sArabhUta tattvoM para apane vicAra banAye the / unakI smaraNazakti rAjabakI thI, kisI bhI graMthoM eka bAra par3hake ve hRdayastha (yAda) kara lete the, zatAvadhAnI to the hI arthAta savAnAMga eka sAtha upayoga lagA sakate the / isameM nanake likhe hue jagat-kalyANakArI, jIvana meM sukha aura zAnti denevAle, jAvanopayogI, sarvadharmasambhava, ahiMsA, bhatya Adi tattvAMsa viruda vivecana hai / zrImadkI banAI huI mokSamAlA, bhAvanAbodha, AtmAmAddha Adi choTe moTe graMthoka saMgraha to hai hI, sabase mahattvatI cIja meM unake 74 patra, jo unhoMne samaya samaya para apane parizacana mumukSujano ko likhe the, unakA isameM graha hai / dakSiNa aphrIkA kiyA huA mahAtmA gAMdhIjI patravyavahAra bhI isameM hai / adhyAtma aura tatvajJAnakA to khajAnA hI hai| gayacandra jIkA mUla gujarAtI kavitAe~ hiMdI atha sahita dI haiN| pratyeka vicArazIla vidvAna aura dezabhaktako isa graMthakA svAdhyAya karake lAbha uThAnA cAhiye | patra-sampAdakAM aura nAmI nAmI vidvAnoMne muktakaNThase isakI prazaMsA kI hai / aise graMtha zatAbdiyoM meM vigle hI nikalate hai| isake anuvAdaka pro0 jagadIzacandra zAstrI ema0 e0 hai / gujarAtI meM isa graMtha ke sAta eDIzana hAcuke hai| hindIme yaha pahalI bAra mahAtmA gAMdhIjI ke zrAgraha prakAzita huA hai| bar3e AkAra ke eka hajAra pRSTha haiM, cha: sundara citra hai, Upara kapar3e kI sundara majabUta jilda ba~dhI ha~ | svadezI kAg2az2a para kalApUrNa sundara chapAI huI hai / mUlya 6) chaH rUpayA hai, jo ki lAganamAtra hai / mRla gujarAtI prathakA mUlya 5) rupayA hai| jo mahAdaya gujarAtI bhASA sIkhanA cAhe unake liya yaha acchA sAdhana hai / gajacadrazAstramAlAkaM graMtha purupArthasaddharyupAya 1 / ) jJAnArNava 4 / saptabhaMgItaraMgiNI 1) bRhadravyasaMgraha 2) gommaTamAra karmA~Da 2), gommaTasAra jIvaNDa 2), labdhisAra (11) pravacanasAra 5 ), paramAtmaprakAza yogamAra 5), kathAdvAdazamaMjarI 4 ||), samApyatatvArthAdhigamasUtra 3), mokSamAlA bhAvanAbodha III), upadezachAyA Atmasiddhi II) | yogamAra | sabhI graMtha sarala bhApATIkA sahita haiN| vizeSa hAla jAnanA cAheM to sUcIpatra maMgAleM / "khAsa riyAyata - jo bhAI gayacandra jainazAstramAlA ke eka sAtha 12 ) ke grantha maMgAe~ge, unheM umAmvAtikRta 'sabhApyatattvArthAdhigamasUtra' - taccArthasUtra-mAdazAka bhopATIkA sahita 3 kA grantha bheMTa deNge| milane kA patAparamazruta prabhAvaka maMDala, (gayacandra jainazAstramAlA) bAga kuvA, jauharI bAjAra, bambaI naM0 2 PA PRA Page #259 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 240 anekAnta [varSa 4 NCon bekAra bandhuoMke liye svarNa-saMyoga ! __ svataMtra AjIvikA hamArga maMmAra-prasiddha auSadhiyoM, acAra-murabbA, arka-zarabanIko becaneke liya yU0 pI0, mI0 pI0 aura madhyabhAratake pratyeka zahara aura kambeme jahA~ hamAraM ejenTa nahIM haiM, ejenToMkI AvazyakatA hai / zateM bahuta suvidhAjanaka aura AkarSaka haiN| ejemmI kevala paMmAga, anAra aura vaivavandhuoMko hI dI jA skeNgii| ima ke alAvA kucha khAma zaharoM meM kampanI apanI zAkhAyeM bhI kholanA cAhatI hai, jinameM kulambI kampanI kA apanA hI hogA mAla bhI kampanI apanA hI lgaaygii| ejenTako kevala jamAnata denI hogI / parizramI navayuvaka bandhutroM kA uttarakaM liya javAbI kArDa yA TikaTa bheja kara pRchanA cAhiye / nakada jamAnata de sakane vAle bandhu hI patra vyavahArakA kaSTa kreN| aura bhI ********* hameM kucha aima kamIzana ejenToMkI bhI AvazyakatA hai jo ghUma kara ArDara prApta kara sakeM / unakA TreMDa karanA kampanIkA kArya hogaa| kauzalaprasAda jaina, mainejiMga DAyarekTara-bhArata Ayurvedika kaimIkalsa, li0 sahAranapura [eka lAgba rupayeke mUladhanasa kampanIz2a aikTake munAbika sthApita ] Page #260 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anekAntake sahAyaka jina sajanoMne anekAntakI Thosa sevAAMke prati apanI anukaraNIya prasannatA vyakta karate hue use ghATekI cintAsa mukta rahakara nirAkulatApUrvaka apane kArya meM pragati karane aura adhikAdhika anekAntakI mahAyatAke cAra mAgoMmeMsa dRsare mArgakA rUpame samAjasevAoM meM agrasara honeke liya mahAyatAkA vacana avalambana lekara jina majjanoMne pahale mahAyatA bhijavAI thI diyA hai aura isa prakAra anekAntakI mahAyakazreNImeM apanA aura jisakI sUcanA anakAnakI gatakiraNa meM nikala cukI nAma jigvAkara anekAntake saMcAlakAko protsAhita kiyA hai, usake bAda jina majjanoMne aura mahAyatA bhijavAkara unake zubha nAma mahAyatAkI rakama-mahita isa prakAra haiM: - anukaraNIya kArya kiyA hai, unake zubhanAma mahAyatAkI .121bA. choTanAlajI jaina raIma. kalakattA rakama mahina isa prakAra haiM: - 101 / bA. ajinapramAdajI jaina eDavokaTa. lgkhnuu| 10) lA. mitramainajI riTAyarDa mumarima mivilakorTa, muz2a10) bA. vahAdurasiMhajI micI, kalakattA / phpharanagara cArako eka mAla taka anekAnta vinA mUlya 10.' sAha zreyAMmapramAdajI jaina, lAhaura / denake liy| *10.' sAha zAntiprasAdajI jaina, DAlamiyAnagara / *100 vA0 zAMtinAtha suputra bA. nadanAlajI jaina klktnaa| 20) bA. devendrakumArajI muputra aura zrImatI zakuntalAdevI 100) lA. janamugvarAyajI jaina, nyU dehlii| jI supatrI mAhagamamvarUpa na rahama najIbAbAda / 10.) seTha jogvIrAma baijanAthajI magavagI, kalakattA / (vA. devendrakumArajIke prArogyalAbhakaM upalakSyameM 100' vA. lAlasandajI jaina eDavokeTa. rohtk| maMsthAoM tathA vyaktiyoMko anekAnta eka mAlataka vimA 1.0' bA. bhagavAnagI vakIla Adi jaina paMcAna, paaniipt| mukhya bhijavAnaka liya) .50) lA0 dalIpasiha kAgajI aura unakI mAphata, dehlii| 2||laa. pherumala cataramainajI jaina, dhIra svadezIbhaMDAra 25) paM. nAthUrAmajI premI, bmbii| saradhanA (meraTha), jinhoMne 10) pahale bhI pradAna kiye the . 25 lA. kar3AmalajI jaina, zAmiyAne vAle, mhaarnpur| (eka vyaktiko eka sAla taka anekAnta vinA mUlya bhejaneke ...bA. raghuvaradayAlajI jaina, ema.e. karolabAg2a dehlii| 25) peTha gulAbacanajI jaina TAMgyA. indaura / 26 lA* bAbUrAma akAMkapramAdajI jaina, timmA 28 vidyArthiyoM ko anekAnta ardhamUlyameM ji. mujphphrngr| 25) muzI sumatapramAnajI jaina, riTAyaDa amIna, mhaarnpr| prApta huI mahAyatAke pAdhAra para 28 vidyArthiyoMko zrAzA hai anekAntaka premI dusare majana bhI prApakA 'anekAnna' eka varSa taka ardhamRnyameM diyA jANgA, jina anukaraNa kareMge aura zIghra hI mahAyaka kAmako maphala AvazyakatA ho unheM zIghra hI // ) ru. manIcArDagsa bhejakara bamAne meM apanA pUrA mahayoga pradAna karaka yazaka bhAgI bneNge| grAhaka hojAnA cAhiye / jo vidyArthI upahArakI pustaka noTa-jina rakama ke sAmane * yaha cinha diyA gayA hai ve mamAdhitaMtrapaTIka aura middhisopAna bhI cAhate ho una pUrI prApta ho cukI haiN| popTajake liya cAra dhAna adhika mejane caahiye| vyavasthApaka 'ananta' vyavasthApaka 'anakAnta' vIrasevAmandira, marasAvA (mahAranapura) vAgmevAmandira, maramAvA (mahAgnapara) liye) mudraka aura prakAzaka paM0 paramAnanda zAstrI vIra sevAmandira, sarasAvA ke liye zyAmasundaglAla zrIvAstavake prabandhame zrIvAstava priTiMga presa, sahAranapurama mudrita / Page #261 -------------------------------------------------------------------------- ________________ - -- -- -- - - -- -- zrImanna seTa zitAvarAya lakSmIcanda jaina mAhitya uddhAraka phaMDa dvArA zrI paTa khaNDAgama (dhavalamihAnta) tImaga bhAga 'dravyapramANAnugama bhI chapa kara taiyAra ho gayA hai| pUrva paddhani anumAra zuddha mUlapATha, sampaSTa hiMdI anuvAda nathA aneka upayogI pari ziSTAM ke atirikta muDavidrIkI nAhapatrIya pratiyoM meM prakAzita tAnoM bhAgoMkA milAna zrI pAThabheda sunyavasthita karake isa bhAga meM chapAya gaya hai| eka eka gugAmthAna va mArgaggAsthAna PA kitane jova haiM. isakA vivecana karanA pamtuna granthabhAga kA viSaya hai| ima viSaya para lagabhaga 300 zakAeM uThAkara unakA samAdhAna kiyA gayA hai| prAcIna gaNitazAstrakA yahAM dvitIya nirUpaNa kiyA gayA hai, jisa caMI baMDa gAMgAtanA kI sahAyatA se bIjagagana, akagaNita va kSatrAMgana ka 28, udAharaNa dekara mamajhAyA gayA hai| viSaya ke mama kA udghATana karane vAle 50 vizapAtha limba gaye haiM aura 3... ma upara TippaNiyA lagAI gaI hai| prastAvanA meM mRDavidrI kamidAntagranthoM, mandiga, bhaTrArakA va TrasTiyo ka citra, unakA paricaya, itihAsa tathA mahAdhavala ke viSayakA khaba paricaya kagayA gayA hai. aura maMhaTiyAM ka nakaza Adi dekara dravyapramANa ke gahana vipaya kA vRja subodha banAyA gayA hai| grantha kA praga mahatva usake bhava lokana karane se hI jAnA jA mkgaa| ___ mahAvAra bhagavAna kA janma jayannI para unhI ka parampagagana vacano kA mvAdhyAya kara apana jIvana ko maphala kaajiy| tamananews TVVVVXMARVARNIRMARVASNAIN2V7:02:2V2:22,02:V2,823;V2::02:V2:2SV2WARV2:25:2V2V2:VasWrVIVASV2SVVVVWORVASVISVISVASVIVisesya pustakAkAra 10) zAmbAkAra 12) (1) pathama dA mAga bhI pumnakAkAra pratyaka 10) va zAtrAkAra prathama bhAga 15) va dvitIya bhAga 12) meM mila skegaa| prathama bhAga zAtrAkAra kI bahana thAnA pratiyA zaMpa rahI hai| ana Age ke donoM bhAga mAtha lana vAlo ko hI naha bhAga mila skegaa| (2) pezagI mUlya bhaMjana se DAka valve vyaya nahIM lgegaa| () apanA pRga patA, abhISTa grantha bhAga nathA apane yahAM ke posTa oNphisa va ralve sTezana kA nAma manIArDara kRpana para bhI nIce ke bhAga meM kAra spaSTa limviya / prArthanA_ima saMsthA ke hAtha meM dravya bahuta thoDA aura kAya bahuta hI vizAla hai,| atAva samasta zrImAnA. vidvAnA aura sasthAoM ko ucita mUlya pr| niyAM kharIda kara kArya kI prargAta ko sulabha banAnA caahiye| macanA--caturtha bhAga chapanA prArambha hA gayA hai| matrA na mAhinya udAgna pha ga -- kAna samavanA baar| -mare - - - shinaipoinbesutomearontobosutonbesutomerugaarukaranakunaideitakunainabebubububububunkurabunoibentoha Page #262 -------------------------------------------------------------------------- ________________ rulptaintaraainion- aana JANATAsareem a -am - guNamukhya kA FICI AAD ACTICE anakAntAtmikA A syAdvAdamapiANI sApekSavAdinI ARH DayN EAN RS ANSERaks HARMDET CSCENDS RSimrave jyAna syAta FAMERICA SSONSERIAL :41 arathi anRTISM JABAR : vividhanayApakSA, 1959 yathAtattvaprarupikA SACH 215 EHTAS sanabhagarupA samyagvantu varSa prA nivAsI kiraNa mAnya nAga :: kamAna .sampAdaka- jugala kizora muradatAra maI 1941 para kAma / Page #263 -------------------------------------------------------------------------- ________________ viSaya-sUcI 041 248 : : : 263 : : : : : : vipaya lagnaka 1 jinakalpI athavA digambara sAdhukA grISma-parIpaha-jaya 2 jagata kimakI mudrAma aGkita hai -[sampAdaka 3 jIvana meM anekAnta-[zrI ajita prasAda jaina ema0e0, eDavokeTa 243 4 kaba ve sumbake dina pAe~ga ? (kavitA)-[paM0 kAzIrAma zarmA 'praphalina' 5 kavi gajamallamA piMgala aura gajA bhAgmalla-[ mampAdaka 6 yaha maba hI gvAnA hai ! (kavitA)-[ zrI bhagavata jaina .. 7 vIra-zAsana-jayannI aura hamAga kartavya-[mampAdaka 8 kyA tatvArthasUtra-jainAgama-samanvayamaM tattvArthasUtrake bIja haiM ?-[AcArya candrazegvara zAstrI 9 zrAcArya jinavijayakA bhASaNa- hajArImala bA~ThiyA 10 haribhadra-mUri-[paM0 ratanalAla saMghavI, nyAyatIrtha-vizArada .. 11 mArbajanika bhAvanA aura mArvajanika mavA-[bA mAIdayAla jaina, bI0e0 ayodhyAkA gajA (kahAnI)-[zrI bhagavata jaina jIvanama jyoti jagAnA hai ( kavitA )-[paM0 pannAlAla jaina mAhityAcArya 14 vaivAhika kaThinAiyAM-[ zrI lalitAkumArI pATagI viduSI' prabhAkara 15 lahagemeM lahagatA jIvana (kavitA)-[ zrI 'kusuma jaina 13 ratnatraya-dharma-[paM0 pannAlAla jaina mAhityAcArya 17 nAmila bhApAkA jaina mAhitya-[pro0e0 cakravartI ema00 AI0 I0 ema0 18 vicArapuppodyAna 16 anakAnta para lokamata 285 20 maMDaka viSayamaM zaMkAsamAdhAna-[zrInimicanda mighaI, iMjIniyara 01 gAmmaTa-[DA0 e0ena0 upAdhyAya, ema0 10, DI.liTa ... 053 22 maMmAra-vaicitrya (kavitA)-[zrI RSIkumAra 'kSubdha' 23 mAhitya-paricaya aura mamAlAMcana--[ paramAnanda jaina zAstrI ... anekAntakI sahAyatAke cAra mArga (1) 25), 50), 100) yA isameM adhika raqama kAntakA barAbara khayAla rakhanA aura umaM amchI dekara sahAyakoMkI cAra zreNiyomama kimAma apanA mahAyatA bhaMjanA tathA bhijavAnA, jimame anekAnta nAma ligvaanaa| apana acche vizeSAMka nikAla make, upahAra graMthAMnI (2) apanI orama asamarthoMkA tathA ajaina yojanA kara makaM aura uttama lekhoM para puraskAra bhI saMsthAoMko anakAnta phrI (vinA mUlya ) yA adha- da sake / mvataH apanI orama upahAra-granthoMkI mUlyameM bhijavAnA aura ima taraha dumageko anekAnta yojanA bhI ima madameM zAmila hogii| ke par3hane kI mavizeSa preraNA karanA / (isa madameM mahA- (4) anakAntakaM grAhaka bananA, damageko banAnA yatA denevAloMkI ogsa pratyeka dama rupayakI mahAyatA aura anakAntake liye acche acche lagba likhakara ke pIche anekAnta cArakA phro athavA pAThako adha- bhajanA, laMkhoM kI mAmagrI juTAnA tathA umameM prakAmUlyameM bhejA jA skegaa|) zita hAnaka liya upayogI citroMkI yojanA karanA (3) utsava-vivAhAdi dAnaka avamage para ane- aura kgnaa| -sampAdaka 'anakAnta' : : : : : 059. : Page #264 -------------------------------------------------------------------------- Page #265 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anekAnta - -- 'grISma-parISaha-jaya' zrImAna bAba choTelAlajI jaina raIma kalakattA ke maujanyame prApta Page #266 -------------------------------------------------------------------------- ________________ * OM maham * tatva-sara vizvatattva-prakAzaka Vella nItivirodhasI lokavyavahAravartaka sampanna - paramAgamasyabIja bhuvnaikguruurjptynekaantH| Na varSa 4 kiggA 4 / vAgmevAmandira (magantabhadrAzrama) magmAvA jilA mahAranapura jyeSTha, cIra nirvANa maM0 2467, vikrama maM0 1998 / maI 1941 jinakalpI athavA digambara mAdhukA grISma-parISaha-jaya grIpamakI Rtumodi jala thala sUkha joha, parata pracaMDa dhUpa zrAginI bagna hai| dAvAkAmI jyAlamAla bahana bayAra ani, lAgata lapaTa koU dhIra na dharata hai| dhanI tapata mAnI navAmI tapAya rAgvI, baDavA-anala-mama zaila jo jarata hai| tAke zRMga zilApara jora juga paoNva ghara, karana napasyA muni karama harata hai / / -kavivara bhagavanIdAma bhUgva-pyAma pAI ura aMtara, prajale zrAMta deva maba dAgai / amimarUpa dhUra grISamakI, tAnI bAla jhAlamI lAgai / / tapai pahAra nApa nana upajai, ko pina dAha jvara jaage| ityAdika grISamakI yAdhA, mahata mAdhu dhIraja nahIM nyAgeM / / mRgvaTi marovara jala bhara, mamvahi nAMgini-toya / vATahi baTohI nA caleM, jaha ghAma garamI hoya || niha~kAla munivara tapa tapahi giri-zigvara TAr3e dhIra / ne mAdhu mere ura camo maMga hara pAnaka pIra || -kavivara bhUdhagdAma Page #267 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jagata kisakI mudrA se aMkita hai ? no brahmAGkitabhUtalaM na ca hareH zambhorna mudrAGkitaM, no candrArka- rAGkitaM surapatervajrAGkitaM naiva ca / SaDvaktrAGkita - buddhadeva - hutabhugyattoragairnAGkitaM, nagnaM pazyata vAdino jagadidaM jainendra-mudrAGkitam // 11 // mauJjI- daNDa- kamaNDalu-prabhRtayo no lAJchanaM brahmaNorudrasyApi jaTA kapAla mukuTaM kopIna khaTvA'GganAH / viSNozcakra-gadAdi-zaGkhamatulaM buddhasya raktAmbaraM, nanaM pazyata vAdino jagadidaM jainendramudrAGkitam // 12 // - akalaMkamnAH yaha jagata brahmAkI mudrAme aMkita nahIM haiM - brahmA nAmake lokaprasiddha vidhAtA kI koI muhara athavA chApa ma jagana para lagI huI nahIM hai: brahmAkI mudrA mauJjI- daNDa- kamaNDalu zrAdike rUpa meM mAnI jAtI hai, vaha kisI bhI prANI ke zarara para janmakAla me aMkita nahIM hai| viSNukI mudrAse bhI yaha jagata mudrita nahI hai -- viSNu nAmake lokamAnya vikI jo mudrA cakra-gadA-zaMkhAdika ke rUpameM mAnI jAtI hai usakI bhI koI chApa isa jagata ke prANivargapara par3I huI nahIM hai / zaMbha mudrAse bhI yaha jagata aMkita nahIM hai- zaMbhu nAmake rudra zrathavA lokaprasiddha mahAdeva nAmake IzvarakI jo mudrA jaTA kapAla mukuTa-kaupIna khaTvA - aMganA - ruNDamAlAdi ke rUpa meM mAnI jAtI hai usakI chApase bhI jagata ke prANiyokA zarIra utpattikAla me cindita nahIM hai / candramA aura sUryakI kiraNoM me bhI yaha jagata aMkita nahIM hai-- caMdramA aura sUrya lokamaM devatA mAne jAte haiM, prabhu samajhakara pUje jAte haiM, unakI kiraNoM kA jo rUpa hai vahI unakI mudrA hai, usakI bhI koI chApa jagata ke prANiyAM ke zarIra para nahI pAI jAtI, ve use liye hue utpanna nahIM hote / nahIM hai-- indra nAmakA jo loka prasiddha deva hai, usakI mudrAkA pradhAna zarIra cinhita nahIM hai| pavaktra nAmakA jo kArtikeya deva hai usakI praNamukhI mudrAse bhI yaha jagat graMkita nahIM hai / buddhadevakI raktAmbarI madrAse bhI yaha jagata aMkita nahIM hai| isI taraha ami, yakSa aura uraga ( zeSanAga ) nAmake devokI mudrAme bhI yaha jagata aMkita nahIM hai| he vAdiyo ! - vibhinnamatoMke zikSako ! - dekho, yaha jagata nagna hai - prANivarga zrathavA janamamUha nagnarUpame hI utpanna hotA hai- zraura 'nagnamudrA' jinendrakI hai, isa liye yaha sArA jagata jinendra devakI mudrAse aMkita hai - jinendradeva ke sikkekI chApa janmase hI sabake zarIroM para par3I huI haiN| aisI hAlata meM yaha spaSTa hai ki jinendradeva mahAprabhu haiM, unakA sikkA sarvatra pracalita hai aura isa liye unheM bhulAnA -- unake zAsana me vimukha honA kisI taraha bhI ucita nahIM hai / yahI mahatvakA cojabharA bhAva kalaMka devake ukta donoM padya meM samuccaya rUpase saMnihita hai / surapati (indra) ke vajra se bhI yaha jagata aMkita aMga vajra hai usase bhI isa jagata ke prANiyoM kA Page #268 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jIvanameM anekAnta [ lekhaka zrI ajitaprasAda jaina, ema0 e0, eDavokeTa ] - - - - anekAnta-siddhAnta, jisakA mUla sadRSTi hai, kevala prApti, prAmaguNoMkA vikAsa aura karmabandhaname mukti hai| dharmapustakoM meM hI banda nahIM rahanA cAhiye aura na upakA saMsAra-sukha, svarga-sukha pUjAkA dhyeya nahIM hai, vaha to pUjAupayoga kevala vAda-vivAda athavA zAstrArtha taka hI sImita dvArA puNyopArjanase svayaM hI hojAtA hai / darzana-pUjA evaM rakhanA cAhiye / zrAvakoMko gRhasthake saba kArmomeM uThate-beTate, stutipAThake dhyeyakA namUnA kavivara budhajanajIne yaha kahakara gvAne-pIne, ghara-gharase bAhara, dukAna para. daphtarameM, kacaharI dikhAyA hai-- meM, bAjArameM hara sthAna aura hara avasara para anekAntakA jAca nahIM suravAsa, puni nararAja, parijana mAthajI / Azraya lanA gahiye / andhavizvAsa dekhAdevI besamajhe budha jAca hU~ tuma bhakti bhava bhava dIjiya zivanAthajI || kAma karanA, rUDhi athavA phaizanakA gulAma bananA hai aura pUjaka apane cArAdhya paramA-mAma kevala yahI cAhatA hai vaha madadRSTi na hokara akarmaNyatA hai| ki janma-janmameM usako paramAtmapadakI bhakti prApta ho. jo parIkSA-pradhAnI honA bhAvakakA parama kartavya hai| ataH paramAtmapadakI prAptikA mukhya sAdhana hai / santAnakI lAlasA. zrAvakakI dainika kriyAoM para gaveSaNApUrNa svataMtra vicAra adhikArakI prApti, svargake bhogoMkI bAMchAma vaha pUjA nahIM karanA Avazyaka hai. jisase zrAvakakA dainika kAryakrama ane karanA hai / kavivara daulatarAmagIne bhI mAhI kahA haikAntakI-madaranTikI--kasauTI para kasA nAkara saccA aura mere na cAha kachu aura Iza mahatvapUrNa hoske| ragnatraya nidhi dIje munIza / ima tAtvika bhAvako bhUlakara loga ekAnta vyavahArazrAvakake SaTa yAvazyaka karmoM meM prathama hI devapUjA hai| zrAvakako sabase pahale devakA aura phira pUjAkA ThIka artha / pakSameM itane lipta hogaye ki pUjAphalameM-- 'mugva-dhana-jasa-middhiH, putrapautrAdi-vRddhi / samajhanA caahiye| makala-manasa-siddhi, hota hai tAhi riddhi // ' __zrAvakoM-dvArA pUjya devakA matalaba aise mAdhAraNa detA ko pradhAnatA dedI gaI ! aura sAmArika uddezya hI pUjAkA meM nahIM hai jimmako kucha caDhAkara, stuni paDhakara, namaskAra eka mAtra dhyeya bana gayA hai !! karake khuza kiyA jAya, aura khuza karake usame apanA matalaba yaha saba jAnate haiM ki loga roga, duHgya nathA kaSTakI gAMThA jAya, muMha-mAMgI murAda pUrI kI jAya / athavA jisako zAntike liye zAntimAtha bhagavAnakI pA bolate, karane bImArIke dUra karane, skUla-kAlija-pAThalAlA-vidyAlayakI aura karavAte haiN| jayapura rAjyastha cAMdanagAMvakaM mahAvIrajI parIkSA uttIrNa hone, vyApArameM-saha meM rupayA kamAne. santati prApti karane, yA mukadamA jItane ke liye pUjA jAya / pesa hI riddhi-siddhi-dAyaka mazahara hojAnakI vajahase pUje jinendra bhagavAna zrIantadevakI yA unake pratibimbakI jAne haiM, aura isI kAraNase mahAvIrajI para mahAvIrajayantI pUjA ekAntataH kisI vyaktivizeSakI pUjA nahIM hai. vaha prAyaH ke dharmogpavane bar3e melekA rUpa dhAraNa kara liyA hai| aura zanikI pUjA, guNakI pUjA, prAptapuruSakI pUjA athavA paramAtmA isa varSake melameM to vahAM myaba gAlI-galauja, mArapITa, kI pUjA hai| aura pajAme abhiprAya guNAnurAgapUrvaka sadaguNakI palima aura tahasIladArake hastakSepa takakI nauvana AgaI hai. Page #269 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 244 anekAnta [varSa 4 yaha bahI khedakA viSaya! vInarAgadevakI upAsanAkA meM sajAkara darzana-pUjanake liye jAte haiN| aura vItarAgatAke yaha kitanA vicitra aura beDhaMgA pradarzana hai !! sthAna para khUba jhAra tathA sampattikI numAyaza hotI hai| jinendradevake darzana aura pUjanakI bhAvanAmeM isa prakAra bhagavAnakI pUjA-stutikA phala vahAM vairAgya bhAvoMkI utpatti vikAra mAjAne aura pakAnta para jora denekA yaha natIjA nahokara tabalekI thApa, sAraMgIke bola, hAramoniyamake sura, hucA ki loga jainiyoMko bhI patthara-pUjaka kahane lage! imI tAna, pAlApa aura samake mez2a meM nAcaraMgakI mahaphilakA samarmA prakAra. -soce-samajhe aneka rIti-rivAja darzana pUjanake jAnA hotA hai| jainamandiroM meM rAmalIlA. janmASTamI tathA sambandha meM pracalina hogaye haiN| kucha logoMne yaha prathA calA ganImIkA raMga jama jAtA hai| dI ki jinendradevakA darzana-pUjana rikta hasta yA naMge sira isa prakArakA ekAnta jora pakar3anA jAtA hai. vItarAgatA karanema doSa lagatA hai, tathA darzana-pUjana bahu mUlya dravyoMbabAbhUSaNoMme indrake samAna saja-dhaja kara aura bhagavAna para marAgatAkI gaharI puTa caDhanI jAtI hai aura sarvatra apane mamatra bheMTa karake karanA cAhiye / isakA pariNAma yaha huA dhyeyame cyuti hI cyuti najara pAnI hai / ata: jaina jananAko ki strI-puruSa GgAra karake cora bhAMti bhAMnika vyaMjana thAlI zIghra hI isa viSaya mAvadhAna honA cAhiye / kaba ve sukhake dina Ae~ge ? [zrI paM0 kAzIgama zarmA 'praphullina'] ima ujar3e bhArata - upavana meM, tapta-hRdaya vasudhA - mAnAkIpatajhar3akA kyA aMta na hogA? kagneko zItala. kRza-kAyA: * kaNa-kaNako vikamAnevAlA grIpama bIta, varSA hogIkyA vaha madhura vamanta na hogA? bana kara kyA na maMghakI mAyA ! zAgvAno yattIsa pakSI kA maJjula svara vimbagae~ge? / ulavAmI zrAhAke bAdala, nirbhara bana: jhara-jhara jAyaMge! kaba ve subake dina zrAe~ge? kaba ve sugbake dina zrAe~ge? ghora nigazA - mahAnizAkA, pagadhInake, cira - bandIke : dara a~dhega kaba taka hogA ? kaTa jAe~ge kaba taka bandhana ! antara-tamameM jAna-indukA amara - zahIdokA bhAratakezubhra ujAlA kaba taka hogA? gAegA kaba jaga, abhinandana! marajhAye mana-mAnama-marake kamala praphullita ho pAeMge! rASTra-premakI mukha-gaGgAmeM, manakI lahareM chalakAe~ge! kaba ve mukhake dina zrAe~ge! kaba ve sumbake dina zrAe~ge? eka-eka kara miTa jAe~ge, kaba taka ye durbhAva hamAre , hindU, muslima, sikarava, :mAI-bhArata-mAtAke suna mAre / aAjAdIkI maja-latA para, bhRta 'praphullita' ma~DarAyeMge ! kaba ve mukhake dina pAe~ge ? Page #270 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kavirAjamallakA piMgala aura rAjA bhAramalla [sampAdakIya ] anekAnta kI gata dUsarI kiraNameM kavirAjamalake nivAsa the, saMghake tilaka the aura surendra ke samAna the unhIMkI 'piMgala' nAmaka chaMdovidyA-graMthakA kucha paricaya dete hue yaha vaMza-paramparAmeM dharmadhuraMdhara rAjA bhAramalla hue haiM-- batalAyA gayA thA ki yaha graMtha rAjA bhAramallake liye paDhamaM bhUpAlaM puNu mirimAlaM siripurapaTTaNA vAsu, mikhA gayA hai aura isameM unakA kitanA hI aitihAsika puraNu prAyUdasiM guruvApasiM sAvayadhammaNivAsu / paricaya chaMdoMke lakSaNoM tathA udAharoM meM khaNDazaH pAyA dhaNadhammaharigalayaM saMghahatilayaM raMkAgara suriMda, tA vaMsaraMpara dhammadhuraMdhara bhArahamalaNariMdu // 116 / / jAtA hai| isa lekhameM rAjA bhAramAlake paricaya-sambandha meM (2) bhAramallakI mAtAkA nAma 'dharamo' aura zrIkA mirpha itanA hI prakaTa kiyA gayA thA ki ve nAgaurI tapAgaccha nAma 'zrImAlA' thA, isa bAtako kavirAjamala eka acche kI aAmnAyake eka sadagRhastha the, vaNiksaMdhake adhipati the. alaMkArika DhaMgameM vyakta karate hue limbane haiM-- 'rAjA' unakA suprasindra vizeSaNa thA, zrImAlakula meM unhoMne mvAti vaMda sugvarpa niraMtara, maMpuTa sIpidhamA udaraMtara / janma liyA thA, 'saMkyANi' unakA gotra thA aura ve 'devadatta' jammo mukatAhalabhArahamala, kaMThAbharaNamirgavalIvala / ke putra the| Aja isa lekha meM rAjA bhAramallakA kucha anya isameM batalAyA hai ki sura (devada) varSAkI svAtibda aitihAsika paricaya bhI saMkSepameM saMkalita kiyA jAnA hai jo ko pAkara dharamoke udararUpI sIpasaMpuTameM bhAramallarUpI ukta piMgalagraMtha parase upalabdha hotA hai| sAthameM yathAvazyaka muktAphala utpanna huA aura vaha zrImAlAkA karAThAbharaNa kacha paricaya vAkyoMko bhI undhata kiyA jAtA hai. aura banA / kitanI sandara kampanA hai! galagrathama vANata chadAka kucha namUne bhI pAThakoM (3) bhAramallake putroM meM ekakA nAma 'indrarAja' aura ke sAmane pAjAe~ge aura una parame unheM isa graMthakI sAhi- dusarekA 'ajayarAja' thAsthika sthiti evaM racanA-cAturI AdikA bhI kitanA hI indagaja indrAvatAra jasunaMdanu diTTa, paricaya mahaja hImeM prApta ho jAyagA:-- ajayagaja gajAdhigaja mvkjjgn|i mvAmI dAma nivAsu lacchibaha sAhimamAraNaM, (1) bhAramalake pUrvaja 'raMkAgau' the, ve prathama bhUpAla moyaM bhAgahamAla hema-haya-kaMjara-dAnaM / / 131 / / the, punaH zrImAla the, zrIpurapaTTaNake nivAsI the, phira bAbU dezameM ina donoM putroM ke pratApAnikA kitamAhI varNana aneka guruke upadezako pAkara zrAvakadharmake dhAraka hue the, dhana-dharmake pacoM meM diyA hai| aura bhI laghupatra athavA putrIkA kucha ullegva * Apake sahayogase tapAgaccha vRddhiko prApta huaA thA, aimA / jAna par3atA hai parantu vaha aspaSTa ho rahA hai| nimna vAkyase spaSTa jAnA jAtA hai (4) rAjA bhAramala nAgaura meM eka bahuna baI kovyAjalaNihi uvamANi zrI npaanaamgcchiN| dhIza hI nahIM kintu dhanakubera the. aimA mAlUma hotA hai| himakara jima bhRpA bhUpatI bhAramalla: / / aApake gharameM aTUTa lakSmI thI. lapamIkA pravAha nirantara Page #271 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vIrazAsana-jayantI aura hamArA kartavya -* -*EXHN:---- ahiMsAkaM avatAra vIraprabhukI zAmana-jayantI karake vyAkhyAna dene-dilAna aura bhagavAna mahAvIra athavA unake tIrthapravartanako vaha pAya tithi nikaTa kA guNagAna karane athavA unake prati kRtajJatA vyakta prArahI hai jisa dina AzA aura pratIkSAke hiMDolemeM karanekA pradarzana karane meM hI samApta na hojAnA jhUlatI huI pIr3ita evaM mAgecyuta janatAne bar3e hareka cAhiya; balki hame unake satazAmanakA vicAra kara mAtha vIrakA vaha sandeza sanA jisane unheM duHkhoMse use apane jIvana meM utArane ke liye kucha-na-kucha chUTanakA mAge batAyA, duHkhakI kAraNIbhUna bhUleM sujhADe, amalI jAmA pahanAnekA bharasaka yatna karanA cAhiye, vahamoMko dUra kiyA, yaha mpaSTa karake batalAyA ki unake nakazekadama para calanekA zrAyojana karanA maccA sugva ahiMsA aura anakAntadRSTiko apanAne cAhiye aura dRr3ha saMkalpake sAtha aisI pratijJAe~ meM hai, mamatAko apane jIvanakA aMga banAnameM hai, karanI cAhiyeM jinameM yaha jAhira hotA ho ki hamane athavA bandhanase-parataMtratAma-vibhAvapariNatima chUTane anya dinAMkI apekSA kucha vasUmiyanake mAtha meM hai| sAtha hI, maba AtmAoM ko mamAna batalAte (vizeSanApUrvaka) uma dina vIrazAsana para amala hue, AtmavikAsakA sIdhA tathA marala upAya sujhAyA karanA prArambha kara diyA hai| sAtha hI, vIra prabhaka aura yaha spaSTa ghoSita kiyA ki apanA utthAna aura upadezakI jA dharohara hamAre pAsa hai aura jisa mAga patana apane hI hAtha hai, usake liya nitAnta dRmageM janatAko bA~Tane ke liye unhoMne vasIyata kI thI, uma para AdhAra ragbanA, sarvathA pagavalambI honA athavA mabako boTa denA cAhiye-jinavAkA marvatra aura dusageko doSa denA bhArI bhala hai| isIse ima tithi sArI janatAmeM pracAra ho, aimA Ayojana sAmahika kA sarvamAdhAraNaka hita evaM kalyANake mAtha mIdhA tathA vyaktigatarUpase karanA cAhiye / ina dAnoM kAryoM sambandha hai / jabaki anya kalyANaka tithiyA~ vyakti- ko karake hI hama vIra bhagavAna aura unake zAmanake vizeSake utkarSAdise mambandha rakhatI haiN| prati apane kartavyakA ThIka pAlana kara sakeMge aura dAnoMke sacce bhakta tathA anuyAyI kahe jA skeNge| yaha pugayatithi, jima dina prAtaHkAla sUryodayake samaya sarvaprathama vIra bhagavAnakI vANI vipulAcala kevAI sevA-bhakti nahIM bananI aura na jayantIkA vinA tadanukUla AcaraNa aura zraddhApUrvaka pracAra-kArya parvatapara virI, zrAvaNa kRSNA pratipadA hai jo isa manAnA hI sArthaka kahA jA sakatA hai| varSa tA0 9 julAI man 1941 ko budhavAra ke dina AzA hai ima samayocita sUcanA para pUrNa dhyAna avatarita huI hai / isa tithikA prAcIna bhAratavarSakI vaSorambhatithi aura yugAditithi hone Adike rUpa dekara hamAre bhAI isa varSakI zAsana-jayantIko pahale se adhika sArthaka banAnekA prayatna kreNge| isa dizA meM dasaga bhI kitanA hI mahatva hai jo varSoMma 'mane meM kiye gaye unake prayatnoM evaM niyamoM AdikI kAnta' bhAdi patroM meM prakaTa kiyA jArahA hai, yahAM usa kI punarAvRttikI jarUrata nahIM / isa samaya bIra sUcanAkA hRdayase abhinandana kiyA jAyagA / zAsana-jayantIke sambandhameM hameM apane kartavyako ___ nivedakasamajhanA cAhiye / vaha kartavya zrAvaNa kRSNA pratipadA jugalakizora mukhtAra, ke dina prabhAtapherI nikAlane, jalUsa nikAlane, sabhA adhiSThAtA-bIrasevA mandira, marasAvA Page #272 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kyA 'tattvArthasUtra jainAgama samanvayaM meM tattvArthasatra ke bIja haiM? [lekhaka - zrAcArya caMdrazekhara zAstrI, M. O. Ph, H. M. D.] neka varSa 4 kiraNa meM paM paramAnaMda jI zAstrIne svArthamutrake bIjoMkI visA pUrNa yo upasthita karate hue prasiddha vidvAna paMDita subalAlajIke tatvArtha tastrArthasUtra evaM usake kAMke viSaya meM mana parivartana kA ullekha kiyA hai| sAtha hI yaha batalAyA hai ki paM0 supalAlajI pahile to cAcArya umAsvatiko digambara yA zvetAmbara sampradAyI na mAnakara jaina samAjakA eka taTastha vidvAna mAnate the, kintu sthAnakavAsI muni upAdhyAya cAmArAmajIke nayAra kiye hue nAgama-mamaya" nAmaka pratyake prakAzita honeke bAda unhoMne apanA manaparivartana karake unako zvetAmbara mAnanA AraMbha kara diyA hai / den bAla aura paMDita paradAma donoM hI zvetAmbara sampradAya ke prasiddha vidvAna haiM / zvatAmbara evaM sthAnakavAsI donoM hI samAja meM muniyoMkI adhikatA kAraNa vidyA evaM dharmapracArakA kArya kevala muniyoMke hI hAthameM hai aura isI liye ukta donoM ma dharmazAstra ke gRhastha vidvAnoMkI kamI hai / svetAmbara sampradAya gRhasthoMmeM sabase pahile cApa donoM vidvAnoMne hI dharmagranthoMkA gambhIra adhyayana kiyA, Apa donoMke adhyayanameM digambarAmnAyI yaha vizeSatA thI ki digambara zranAyI vidvAn jahAM dharmazAstra evaM nyAyakA gaMbhIra adhyayana karate haiM vahAM unake kartA dhAcAyoMke caritrakA aitihAsika adhyayana nahIM karane kintu Apa donoMne dhArambhale hI aitihAsika adhyayana para bala diyA thaa| bahuta kucha isI jiye aura kucha zvetAmbara samAjameM vidvAnoMkI kamI ke kAraNa gang Apa donoMkI yAni digambara paMDita bhI adhika ho gaI / / Apa ApakI khyAti para mugdha hone vAle vidvAna isa bAtako bhUla gae ki Apake vyaktigata mihAna kyA hai| donoM vidvAna AraMbha se hI Agama granthoMko akATya pramANa mAnate rahe haiN| Apa anya zrAcAryoMke Upara cAhe jitanI aiti hAmika khoja karate hoM kintu vastutaH zrAgamaprandhakI racanAkA aitihAsika vizleSaNa karaneko na to kabhI taiyAra the aura na haiN| aisI sthitimeM jina logoMne Apake aitihAsika lekhoM para mugdha hokara Apako bilkula sAmpradAyika ramya vijJAna mamakA hamatI samArambhame hI bhukhameM the| upAdhyAya AtmArAmajI sthAnakavAsI sampradAya ke tRtIya parameSTi haiM, vaha Agama granthoMke itane bhArI pani hai ki kisI viSaya para bhI prazna karane para turaMta yaha banalA dete haiM ki zrAgamagraMthoM meM isa vA kA varNana zramuka zramaka sthaloM para zrAyA hai| kintu unhoMne apane viSaya meM pramAmpradAyika evaM taTastha vidvAna donoMkA kabhI dAvA nahIM kiyA / unhoMne sana 163 kA apanA cAturmAsya hI hI kiyA thA, itanA hI nahIM varana ve cAturmAsya kaI mAha pUrva dehalI aura san 13 ga prathAMna unako usavAra dehalImeM lagabhaga eka varSa taka ThaharanekA avasara milA thA | dehalImeM itane samaya taka Thaharane ke Apake dosthe eka to Apa apane ziSya muni hemacandra evaM eka dUsare muni amaracaMda (vartamAna upAdhyAya amaracaMdrajI mahArAja) ko kucha mAnaka meM hI paMDita mI zikSA dilAnA Page #273 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anekAnta [varSa 4 digmbr-smmt| -prakazakavane jo 'bhASya' zabdakA prayoga kiyA 2- pahapravacana evaM nasvArthAdhigama nasvArthasUtrake hI hai usame bhI ima 'svopaja' kahalAne vAle bhASyakA bodha nAmAntara hai, stropajJa kahalAne vAle bhASyake nahIM / hA~, nahIM hotaa| kucha zvetAmbara prAcAryoMne svopajJa bhASyako bhI ahavyavacana yadi ukta bhAgyako 'svopajJa' na mAnA jAve to yaha tathA tasvArthAdhigama kahA hai| sahajameM kalpanA kI jA sakatI hai ki donoMke zabda-sAmpakA 3--yapi 'vRtti' zabdakA ullekha 'svopaja' kahe kAraNa zetAmbara prAcAryoMkI anukaraNa-priyatA hai| zvetAmbaroM jAne vAle bhASya ke liye bhI aneka sthaloM para pAyA hai. meM gvaNDamagvaNDagvAtha, kusumAMjali Adi graMthoMkI racanA kintu akarmakovakI zailI khaMDana-maMDanameM spaSTatAko sthira unakI anukaraNa-priyatAke pramANa haiN| pramANanayanatvAlokA ragbanaM kI hai| yadi ve 'vRtti' zabdama isa bhASyako grahaNa laMkArake sUtroMkA parIkSAmukha' sUtrame milAna karane para bhI karate to na kevala imakA spaSTa rUpama ullekha karataM varana anukaraNa-priyatAkA pramANa hI adhika milatA hai| astu, nasvArthasUtraka zvetAmbarapAThakI pAlocanA bhI karane / ata: hamArI mammatimeM bhASya kadApi 'mbopaja' nahIM hai, evaM vaha yaha mAnanako jI nahIM cAhatA ki unake sAmane rAjavAnika akalaMkadevake bahuta bAdameM anukaraNapritanAka kAraNa likhA ligvataM mamaya 'bApaja' kahalAne vAlA bhASya thA, yA no gayA hai / vaha gaMdhahastimahAmAnya jaimA koI aura bhASya hogA athavA *ima lagnameM ulligvina bAnI-ghaTanAgrAMkI parI z2immedArI yaha prayoga (?) mAyanAke sambandha hI hai| lekhakake Upara hai| - mampAdaka prAcIna sAhityake mahatva aura saMrakSaNa para AcArya zrI jinavijayakA bhASaNa (zrI hajArImala bAMThiyA ) bIkAnera meM gata nA028 aprela mana 1641 ko prAcArya zrI jinavijayajIne, 'prAcIna mAhityakA mahatva aura maMgkSagA' viSayapara jo joradAra bhASaNa diyA hai usakA mAra zrI hajArImala jI vAThiyAne anekAnta' ke pAThakoMke liye bhejA hai, use nIca diyA jAtA hai| imase kaI bAta prakAza meM AtI haiM aura kitanA hI zikSAprada pATa milatA hai| zrAzA hai janekAnta ke pAThaka ise gaurase par3hakara jainamAhityake uddhAra evaM maMrakSaNa ke viSaya meM apane kartavyako mamajhege aura ume zIghra hI sthira karake dRDhatAke mAtha kArya meM pariNata kreNge| digambara samAjako ima ora aura bhI adhikatAke mAtha dhyAna denekI jarUrata hai, vaha Tama viSayameM zvetAmbara mamAjame bahuta hI pIche hai| -mampAdaka bhASaNakaM prArambhameM hI Apane apane nAmakA zAyada zrInAgaNoM ko kucha Azcarya mA haaNgaa|' Age spaSTIkaraNa karate hue kahA ki-'mujhe maba loga muni jAkara Apane apane nAmakA aura spaSTIkaraNa karane zrIjinavijayajI kahate haiM, para maiM aba ima nAmakA hue kahA ki 'maiM to Apa saba logoM jaimA eka mAmAnya adhikArI nahIM haiN| kyoMki na to maiM sAdhanoM kA sthiti vAlA bhAI aura mevaka huuN| anaH maiM apane kriyA kAgaDa hI pAlanA hUM aura na unake vaSako hI nAmaka laye zrApa maba logoMkA aparAdhI huuN| mAdhudhAraNa kiye hue huuN| phira bhI mega yaha nAma sunakara avasthAmeM maiMne kaI graMtha banAye the, jisase mega nAma Page #274 -------------------------------------------------------------------------- ________________ A0 zrIjinavijayakA bhASaNa kiraNa 4 ] sarvatra bhArata aura yuropa meM vyApaka rUpa se prasiddha ho gayA / sAdhuveSa apane guruko bheMTa karaneke pazcAta bhI merA vahI nAma 'muni jinavijaya' prasiddha banA rhaa| so ThIka hI hai- jisa prakAra koI koTyAdhipati manuSya ho, usakA nAma sarvatra suprasiddha ho, agara usakA divAlA bhI nikala jAya to bhI nAma to pahale kA rahatA hai - nAma nahIM badalanA hai / antara itanA hojAtA hai ki vaha rAjA raMka hojAtA hai / isI prakAra merA bhI muni-caritra pAlane meM divAlA nirala gayA hai / ' Apane kahA ki 'maiMne muni avasthA meM jainake sabhI sUtroM kA yathAmati adhyayana kiyA / apane pUrvAcAryoM kI anupama amUlyanidhi naSTa hote dekha mere manameM use prakAzita karanekI icchA huI, jisase una pranthoMkA uddhAra bhI hojAya aura unakI racita sAhityasAmagrI vidvAnoMke sAmane apanA Adarza rakhe tathA una pUrvA cAryoMkI cirasmRti bhI hojAya / hamAre pUrvaja zrI jinavallabhasUri, zrI jinadattasUri, zrI AtmArAmajI mahArAja Adi kinane asAdhAraNa vidvAna ho gaye usakA hama anumAna bhI nahIM lagA skte| unakI vidvatpratibhA kA patA hameM unakI racita sAhityasAmagrI meM hI ho sakatA hai| ataH hamArA sAhitya hamAre liye atyanta mahatvaka saMrakSaNIya evaM gauravazAlI vastu hai / ' Apane Age batalAyA ki 'apane pUrvajoM kI cira smRtiko sAdara kAyama rakhanekA aMkura mere mana meM utpanna huA, tabhI se maiM sAhityakSetra meM agrasara huA / maiMne pA~ca varSa taka pATaNa meM lagAtAra cAturmAsakara vahAMke jJAnabhaMDAgakA vaijJAnika rIti anveSaNa evaM atralokana kiyA, tathA bar3e parizramame usakI sUcI taiyAra kii| 253 bar3audA nareza zrIsayAjIrAva gAyakavAr3a bar3e vidyAnurAgI mahArAjA the| unheM sAhitya prakAzanakA atyanta zauka thA / zrItriveNI mahodaya ne unase mahatvapUrNa sAhitya prakAzana ke liye vijJapti kI / ataH ve jJAnabhaNDAroMke avalokanArtha pATaNa pdhaare| usI samaya maiM bhI vahIM thA aura merI unase mulAkAta huii| tatpazcAta vidyAnurAgI mahArAja jIne sAhitya prakAzana ke liye bar3audAme eka granthamAlA sthApita kI / usa kAryake liye mere parama mitra zrIcimanalAla bhAI vahA~ niyukta kiye gaye / unakI preraNAsa mahArAjane mujhe apane yahAM bhASaNa deneke nimitta bulavAyA aura maiMna vahA~ kaI sAhitya-sambandhI mahatva ke bhASaNa diye / isa samaya hamAre Upara aMgrejI sarakAra rAjya kara rahI hai| usane bhAratakI prAyaH sabhI amUlya nidhiyoM va javAharAta, sonA, cAMdI vagairaha ko apane deza meM bhijavA diyA hai| jo kucha sAhitya dhana bAkI rahA. Akhira use bhI vahA~ bhijavAnekA jaba nizcaya kiyA tatra katipaya bhAratIya vidvAnoMne usakA virodha kiyA, maiM bhI isakI sUcanA milane para bambaIsa pUnA zrAyA aura sabake prayatnasaM gavarnameNTana yaha apUrva maMgraha vahIM rakhane kI AjJA dedii| DA0 bha~DArakAra kA isa maMgraha meM bahuta kucha hAtha thA, ataH unake nAmase pUnA meM 'bhaMDArakAra - prAcya vidyA maMdira' kI sthApanA huI aura usameM hI sAhityasAmagrIko rahane diyA gyaa| isa maMgrahame lagabhaga 22 hajAra hasta likhita pranthoMkA saMgraha hai / usameM mahatva ke 5-6 hajAra jaina grantha bhI haiN| maiMna bhA~DArakAra insTiTyUTako 50000) rupaye kI mahAyatA dilvaaii| aba sarakAra se bhI use 12000) rupayekI sahAyatA milatI hai / vahA~ pranthoMko rakhane kI bar3I suvyavasthA hai| pratyeka vidvAna niyamAnusAra Page #275 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 254 anekAnta Bond bharakara 5 pratie~ eka sAtha ghara baiThe ma~gA sakatA hai| bIkAnera ke jJAnabha~DAroMko dekhakara mujhe bar3A harpa aura Acarya huA ki Apake yahAM itanA khajAnA bhaga par3A hai ! aisA khajAnA rAjasthAnameM aura kahIM nahIM hai| para una jJAnabha~DAroMkI durvyavasthA dekha mujhe bar3A duHkha huA / na to mana pUrvAcAryoM dvArA racita granthoM kA rakhane ke acche makAna haiM na unakI koI suvyavasthA hI hai| Apa itane dhanI zrImAnoMke rahate pranthoMkI itanI durdazA kyoM hai ? ye grantha hI to hamAre hAmI sAmagrI haiM, aura ina granthoMke AdhArapara hI Aja hamArA jainadharma TikA huA hai / agara inakA ThIka prabandha na kiyA gayA to ye saba naSTa hojAe~ge / bIkAnera meM kisI ko bhI ina granthoMke uddhArakI cintA nahIM hai / mandiroM ke banAne aura gvAmidharma-vAtmalya AdimeM to hama lAkhoM rupaye kharca kara dete haiM / para isa ora hamArA kucha bhI dhyAna nahIM hai / hameM sAhitya ke uddhAra ke liye upekSA rakhanA ucita nahIM hai| Apa ko usake liye acchA makAna banAnA cAhie, jisameM phaulAdakI phAyaraprUpha alamAriyA~ hoM, jinameM prantha jAya~ tAki ve naSTa na hosakeM / [ varSa 4 evaM pragatizIla banAnekA Andolana kiyA | mahAtmA jIke kAryakA dekha mere jImeM bhI dezaprema jAgRta huA aura socA isa muniveSa meM to aisA honA asambhava hai / ataH maiMne yaha sAdhuveSa apane gurujI ko sauMpa baddarakA colA dhAraNa kiyaa| mahAtmAjImaM merI ahamadAbAda meM mulAkAta huI / maiMne bhI isa Andolana meM mahAtmAjIko sahayoga diyA / ataH mujhe mahAtmAjIne gujarAta purAtatva mandira meM AcAryaka rUpameM niyukta kiyA / bIkAnera ke jainamAhityika kAryakSetra meM bhAI zrIzragaracandajI nAhaTAne avazya hI prasaMzanIya kArya kiyA hai / unhoMne yahAM adhikatara sAhityako apane nijI kharcama kharIdakara use bacAyA hai| varSoM parizrama kara granthoMkI sUciyeM banAI haiN| Akhira akelA AdamI kyA kara sakatA hai ? isameM saMgaThanakI zrAvazyakatA hai| zrI nAhaTAjIkA kahanA hai ki unhoMne chaha mahIne lagAtAra chaha ghaMTe pratidinakI raphtAra se kAryakara vRhad vatantrIya jJAnabhaMDAra kI akele hI sUcI taiyAra kI hai| ataH maiM unake udyogakI tArIpha karatA huuN| hamAre samAja meM isa tarahake adhyavasAyI yuvaka hone cAhie~, jisame hamAre naSTaprAya hote hue sAhityakA uddhAra ho sake / mahAtmA gA~dhIjIkA Adarza U~cA hai, unhoMne rASTrIya vidyApIThoM dvArA hamArI zikSA ko zuddha, sAtvika isake bAda mujhe jarmanI jAnA pdd'aa| maiM vahAM karIba do varSa taka rhaa| vahAMke sabhI pustakAlayoM meM hastalikhita granthoM kI suvyavasthA dekha mujhe atyanta khuzI huii| jarmanI meM bar3e bar3e vidvAnoM se merI mulAkAta huI / jarmanIko jainasAhityase atyanta prema hai| bhAratIya saMskRtike atyanta premI haiN| unhoMne bhAratIya saMskRti ke liye bahuta kArya kiyA hai| hamAre Upara rAjya karane vAlI sarakArane isa deza ke sAhitya ke liye unake mukAbale tila mAtra bhI kArya nahIM kiyA hai| jarmana vApisa Ane ke bAda merI phira mahAtmA jIse mulAkAta huI / lAhaura kAMgresa ke yAda ke satyAgraha meM maiM bhI zarIka huA aura mujhe kRSNamandirakI havA khAnI par3I / jelama mukti ke bAda vidyApremI bAbU bahAdura sihajI siMghIne zAMtiniketanameM siMghI jaina jJAnapIThakI sthApanA kI aura mujhe adhyApaka niyukta kiyaa| vahAM jaina vidyArthI bahuta kama the, ataH maiMna yaha kArya sthagita karaneke liye zrI mighIjI nahA aura siMghI jaina granthamAlAkI sthApanAke liye preraNA kii| zrI siMghIjIkI yaha pranthamAlA abhI jAMgeMse cala rahI hai, jisameM anekoM mahatvapUrNa jaina granthoMkA prakAzana ho cukA hai / hama apane pUrvajoM kI vastuke liye bahuta lAparvAha ho rahe haiN| sAM ThIka nhiiN| hamAre pUrvajoMkI vastu hamAre liye atyanta AdaraNIya hai| jarmanoM ko dekhiye, unako apane pUrvajoMkI vastu kitanI pyArI hai| isa kA eka udAharaNa detA hU~ / barlinake mumbadvAra para eka sUrya kI mUrti hai, usake vAhana svarUpa sAta ghor3e haiN| Page #276 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kiraNa 4 ] maiMne usake anekavAra darzana kiye| vaha prAcIna hote hue bhI itanI sundara hai ki naI mAlUma detI hai / kArIgarIkI dRSTise bhI bar3I vicitra hai| usa mUrtikI nakala karaneke liye bar3e bar3e vaijJAnika kArIgaroMne prayatna kiyA para usakI nakala na kara sake / zrataH Apa samajha sakate haiM ki vaha kitanI mUlyavAna hogI / jarmana vAle use saMsArakA eka Azcarya samajhate haiN| nepoliyana bonApArTane jarmana aura phrAMsa ke yuddha me mUrtiko perisame lAkara rakkhA thaa| kucha varSoM bAda jarmanIna mUrtiko vApisa lAne ke liye yuddha dvArA phrAMsa vAloMko parAjita kara use phira sana 1779 me barlina ke mugvadvAra para lgaayaa| isa mUrti ke lie lar3AI lAkhoM manuSyoM kA saMhAra huA / para unhoMne apane pUrvajoM kI prAcIna vastuko prApta karane meM apane Apako kurabAna kara diyaa| mahAyuddha ke bAda jarmanI amerikAkA karjadAra hogayA / RNa itanA thA ki agara jarmanI karor3o pauMDa prati varSa detA rahe to bhI use uRNa honeme 150 varSake karIba laga jAe~ / amerikAne jarmanIme kahA- agara tuma hameM vaha sUrya kI mUrti dedo to hama tumhe itane bar3e karja se mukta kara sakate haiM / para svAdhInatA premI jarmanoMna jorasa uttara diyA- jaba taka hama ATha karor3a jarmanI me se eka bhI isa saMsAra me jindA hai, taba taka usa mUrtiko koI nahIM le sktaa| dekhiye, unake hRdayoM me apanI prAcIna vastukaM lie kitane ucca bhAva bharaM hai / A0 zrIjinavijayakA bhASaNa 255 hama loga apane sAhitya ke lie jaga bhI dhyAna nahIM de rahe hai| usake uddhAra ke liye kaur3I bhI kharcana ko taiyAra nahIM / una pAzcAtya vidyApremiyo ko dekhiye, jinhoMne hamAre eka eka granthako prakAzita karaneke liye hajAroM rupaye pAnIkI taraha bahA diye| jinako hamAre granthoMme koI sambandha nahIM, na ve hamAre jaina dharmako yA bhAratIya dharmakA mAnane vAle haiM, na hama re koI dezake hI haiM aura na hamAre koI riztedAra hI haiN| to phira apanA svArtha na hote hue bhI unhoMne itanA dhana kyoM vyaya kiyA ? lie yA nAmake lie| unhoMne nAmake lie nahI varcA varan sacI sAhitya-sevA karaneke lie varSA hai| DA0 haramana jaikobIko dekhiye - usane jainadharma ke lie kyA kucha kara dikhAyA ? yahI kyo eka dUsarA udAharaNa lIjiye, amerikAke suprasiddha vidvAna DA0 nArmana brAunane eka kalpasUtrakI khojake lie zramarikA sarakArase dasa hajAra DAlara kharcakaM prabandhakI darakhvAsta kI, sarakArane use maMjUra kiyA / yaha kalpasUtra 1934 I0 meM bAziMgaTana meM prakAzita huA hai| DA: brAuna kaI varSa pUrva bhArata meM Aye the, unhoMna pATaNa Adi aneka sthAnoMke jJAnabhaNDAroMke kalpasUtra graMthoMkA nirIkSaNa kiyA / phoTo Adi ke lie merese bhI do-tIna bAra mulAkAta kii| hamArA samAja bhI dhanasampanna / vaha cAhe to saba kucha kara sakanA hai / maiM AzA karatA hUM ki hamArA soyA huA samAja bhI apane prAcIna sAhityake uddhArakA bIr3A a zIghra hI utthaaegaa| kahanekA Azaya yaha hai ki eka jainoM ke kalpasUtra ke lie amerikA sarakAne 40 hajAra rupaye kharca kiye aura DA0 brAunane kitanA parizrama utthaayaa| unakI tulanA me hama kyA kara rahe haiM ? dusarA udAharaNa bhAratakA hI lIjiye / akele mahAbhArata ke prakAzana ke lie bhAMDArakAra iMsTiTyUne 15 lAkha vyaya kara diye haiM aura 15 lAkha rupaye aura vyaya hoMge / agara hama unake mukAbale AdhA bhI vyaya karaneko prastuta hoM, to hama bhI bahuta kArya kara sakate haiN| abhI hAla hI pATAme 60 hajAra rupayoMtI lAganakA eka surakSita bhavana eka hI vyaktinaM banavAyA hai| usameM pAraNa ke sabhI bhaMDAroMke pranthoMkA ragvanekA prabandha kiyA gayA hai| kaI bhaMDAroMke grantha to usameM A cuke haiN| yaha kAma abhI cAlU / una graMthoMke lie alamAriyo AdikI vyavasthA karane ke lie 30 hajAra rupaye laga jaayeNge| Apako bhI usakA anukaraNa karanA cAhiye / lakSmI sthira nahIM rahatI hai| vaha Aja hai kala nhiiN| jo kucha kArya sampanna avasthA meM ho jAtA hai hama jo thor3A bhI kharca karate haiM - apane svArthakaM vahI usakI cirasmRtike lie raha jAtA hai| garIba Page #277 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 256 bhanekAnta [varSa 4 hone para sArI jindagI pachatAnA par3atA hai| jIvanameM karAkaM 6 lAkhakA dAna kara diyaa| aneka utAra car3hAva Ate hI rahate hai| samaya prAne dUsare dina hisAba karake dekhA gayA so 6 lAkha para hama sabhI bhiMgurakI bhAMti naSTa hojAyeMge / jo kucha ke anumAna kiye jAnevAlo zeyaroMkI kImata 8 lAkha bhI jIvanameM sArthaka kArya ho jAyagA, vahI hamAre nikalatI hai| 2 lAkha bar3ha jAte haiN| vaha use bhI dAna jIvanakI smRti raha jaaygii| isa bAtakA tAjA deneke liye phira muMzIjIse salAha lete haiM / muMzIjIne udAharaNa bambaIke suprasiddha saToriya zrI muGgelAla mujhe bulAyA aura saba mAmalA kahA / Akhira bhAI bhAIkA hai| jisakI Arthika sahAyatAsaM abhI hamArI zrIko kahA gayA ki 6 lAkha godAname laga gaye aba 'bhAratIya-vidyA-bhavana' nAmaka eka saMsthA sthApita do lAkha vidyAdAna lgaado| usane vaisA kara diyaa| huI hai| abhI isa bhavanakA mAga kArya mere jimme hai| usIse bambaImeM, andherImeM bhAratIya-vidyA-bhavana vahA~ para ucca kakSAoMke chAtroMko prAyaH sabhI viSayoMkI khar3A hogyaa| zikSA dI jAtI hai| yaha hamArI bar3I skIma hai| isa bhAI muGgalAla vRddha hai / vaha hamAre pAsa kaI bAra bhavanasaM "bhAratIya-vidyA" nAmakI eka traimAmika AtA hai, paramAtmAke bhajana sunaneke liye hamase prArthanA karatA hai| hama pATaNa jAte samaya umako bhI patrikA bhI nikalatI hai, jisakA sampAdana bhI maiM hI mAtha legae the / vApisa Ate samaya relameM hamane usa karatA huuN| _ se kahA-Izvara bhajana karo aba phATakA karanA chor3a ___ bhAI muchnlAlaka dAnakI kathA bar3I manoraMjaka daa| usane mvIkAra bhI kiyaa| evaM anukaraNIya hai / bhAI muGgalAla bambaIkA saTAriyA hai| vaha apane jIvana meM tIna bAra karor3apati bambaI AyA aura socA agara aura thor3A phATakA kara to aura dhana zrAjAya to maiM aura jyAdA aura devAliyA huaaa| abhI vRddhAvasthAmeM usane socA dAna de skN| sirpha inhIM zubha vicAgemeM usane maMdI -maiM kaI bAra karor3apati hokara garIba huA para maiMne meM phATakA kiyA / vaha maMdIkA khilAr3I thA / bhAgyane apane jIvana meM abhI taka eka bhI aimA kArya nahIM ulaTA mAga, subaha devatA hai 52 lAkha rupayakA kiyA nimama merA nAma amara hojAya / isa samaya ghATA ! aba bicAga kyA karatA! mere pAsa 6 lAgbake zeyara va makAna Adi kula 10 abhI vaha socatA hai ki maiMne jo kucha cAMdanIka lAkhakI saMpatti hai| agara maiM zeyarake rupaye kisI dinAMmeM kara diyA mo kara diyA aba kucha nahIM honekA puNyakAryameM lagA dU to mega nAma amara hojaaygaa| usake liye mNsaar| aMdhakAramaya hai| mere koI saMtAna nahIM hai, taba phira yaha jhaMjhaTa kyA? sajanoM. malAla bhAIkA zrAdaze Apake sAmane aisA vicAra kara umane zeyarake 6 lAgva rupaye ke dAna hai, jo usane saMpannAvasthAmeM kara diyA, to usakA karane kA nizcaya kiyA, para mocA kisI zikSina nAma amara hogayA hai| isI prakAra agara Apa bhI AdamIkI salAha z2arUra lenI cAhie / vaha mIdhA abhI dAna kareM to samAjakA, dezakA, sAhityakA hamAre paramamitra zrIkanhaiyAlAlajI Bar-at-Law ke pAsa rAya lene gayA / kitanA hI uddhAra ho sakatA hai| aura kahA mujhe isa kAryake liye gaya dIjiye / maMzIjIne kahA isa samaya mujhe Apa logoMsa milakara atyanta pramannanA sarakAra gaUmAtAke uddhArakI ora eka skIma banA huI hai| jaba Apa kucha sAhitya ke lie kArya kareMge aura mujhe bulAvege to maiM ApakI maMtrAmeM avazya rahI hai, vaha 10 lAkhakI hai| Apa apane 6 lAkhake hAjira hoU~gA aura yaha AzA ragbatA huA ki aba rupaye gaUoMke nimitta de dIjiye-gaU to hamArI Apa bhI mAhityoddhAraka liye prayatnazIla banegeMmAM hai| basa phira kyA thA bhAIzrIko yaha bAta ThIka apanA bhASaNa samApta karatA huuN| jaMcI aura usI dina TramTakI ligvA par3hI 3-4 ghaMTemeM Page #278 -------------------------------------------------------------------------- ________________ haribhadra-sUri (le0-50 ratanalAla saMghavI, bhyAyatIrtha-vizArada ) [ gata kigNa zrAge] samarAicakahA prazaMsA kI hai| kAlakAla-marva prAcArya hemacaMdrasUri haribhadra sUrikI sAhityika-pravRtti camukhI hai| apane kAnyAnuzAsaname saphala kathAkaM nirdezaka rupama Apa kevala zrAgamakaM zrAdya saMskRta TIkAkAra mamagaicakahAkA nAmAllekha karate hai|| hI nahIM haiM, kintu mI anuyAMgoM para Apake samagaisakahAko sunane, par3hane aura isakI navIna prAmANika prantha upalabdha haiN| darzanazAstrake navIna nakaleM-pratiyAM taiyAra karavAne meM saiMkar3oM varSoM Apa pragADhavattA aura AdhyAtmika graMthAMke diggaja taka mahAna puNya samajhA jAtA rahA hai / jaina sAdhuvidvAna nA the hI; kintu mAtha mAtha mahAna siddhAnta- mamudAya aura bhAvakavargasadA hI isa premapUrvaka, maci kAra, gaMbhIra vicAraka evaM saphala kavi bhI the / inakI ke sAtha par3hate evaM sunata .he haiN| yaha krama Aja bhI kavitva-kalAkaM paricAyaka anaka kathAprantha, caritra- utanI hI ruci aura laganakaM sAtha jArI hai| nisaMprantha aura AkhyAna Adi haiN| yadyapi prApana kathA- daha jaina kathAmAhityameM yaha kRti sarvopari kalaza koSa, dhUrtAkhyAna, munipatiritra, yazodharacaritra, samAna hai| vIgaMgadakathA aura mamagaiccakahA Adi anaka haribhadrasUri mamagaicakahA, ima nimnAMta prA. kathApaMtha aura upAkhyAna-ratnoMkI racanA kI thI; dhyAtmika siddhAntako sAMgopAMga samajhAnameM pUrNarItima kintu Aja to hamAre mAmana kevala dhUrtAkhyAna aura maphala hue haiM, ki krodha, mAna, mAyA, lobha, IrSA, mamagaincakahA-ye dA hI upalabdha haiM / zeSa naSTa. dveSa Adi mohamaya vikAroMse prAtmAkI kyA gati prAyaH haiM yA naSTa hogaye hoNge| hotI hai ? aura ahiMsA, kSamA, vinaya, niSkapaTatA, samagaicakahA inakI kavitva-zaktikA eka samu- saralatA, tapa, saMyama, sadbhAvanA, dayA, dAna zrA jjvala pramANa hai / isake degyanasa pratIta hotA hai ki mAtvika guNoMse prAtmAkA kaimA vikAma hotA hai / mAno kavikA hRdaya aura kalpanA donoM hI mUrtarUpa aura aname kitanI jaldI mukti prApta hojAtI hai ? dhAraNa kara 'mamagaikaca kahA' ke rUpameM avatarita vizvake vicitra prAMgaNameM ghaTyamAna ghaTanAoMko upahue haiN| prazamarasapUrNa isa uttama kathAgranthakI mabhI nyAmaka rUpameM sundarItyA citraNa kiyA hai| kahAnI pazcAtvartI vidvAnoMne muktakaNThase prazaMmA kI hai| kalAkA sAmajasyapUrNa vikAsa aura saundarya isa suprasiddha kathAkAra pradyotanasUgni kuvalayamAlAma, kathAke pratyeka akSara akSarameM aura pRSTha pRSTha para dembA mahAkavi dhanapAlana tilakamaMjarome, devacaMdrasUrine jA sakatA hai / zAntinAthacaritrameM ima kathAtmaka kAvyakI bhUribhUri samarADacakahAkI bhASA mahArASTrI jaina prAkRta Page #279 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 258 anekAnta [varSa 4 hai| kintu kahIM kahIM para kucha rUpa zaurasenIke bhI gajAke yajJadatta nAmaka eka purohita thA, jisake apAye jAte haiN| yoM nA mArI kathA gadyarUpameM hI limvI sundara aura hAsyAspada AkRti vAlA agnizarmA gaI hai, lekina bIca bIca meM aneka padya bhI haiM / padya- nAmakarake eka putra thA / rAjakumAra isako bahuta bhAga adhikAMzataH AryA chaMda vAlA hI hai| kucha padya cir3AyA karatA thA aura vibhinna tarIkoMsa use bahuta pramANI, dvipadA aura vipulA chaMdomaM bhI maMguphita haiN| taMga kiyA karatA thA / aMtameM rAjakumArakI isa bhASA pramAnaguNa-saMpanna aura mAdhurya ko liye hue hai| kupravRttile taMga Akara vaha purohitaputra eka tapovaname kathA-saMbaMdha bhI dhArApravAharUpame calatA hai aura isI jAkara tApama bana gyaa| mAMsArika duHkhoMke nAzaka liye par3hane meM kAvyAtmaka prAnaMdake sAtha sAtha parI maci hetu aura bhavamAgara pAra karane ke liye usane duSkara TheTha taka banI rahatI hai / yadyapi kahI kahIM mamAmA- tapasyA karanA prAraMbha kiyA / usane pratijJA lI ki maiM tmaka vAkyoMkA bhI pravAha calatA hai, parantu vaha par3hane eka eka mAmA mAsakSamaNa karUMgA aura pAraNAke ke prani aci utpanna nahIM karatA hamA pAThakakA dina-gocarIke liye-AhArake liye kevala eka kathAkA kalA-saundarya hI pradAna karatA hai| evaM hI ghagma jAUMgA / yadi uma gharameM zrAhAra nahIM lekhana-zailIkI praur3hatA hI pradarzita karatA hai| sAtparya milaMgA tA dUsare ghara meM nahIM jAUMgA aura punaH zrAkara yaha hai ki pratisaghana aura bahuta laMbe laMbe samAsokA eka mAmakA anazana vrata prahaNa kara luuNgaa| isa prabhAva hI hai| bhASAkA pravAha gaMgAkI dhArAkI saraha prakArakI kaThora evaM bhISaNa napamyA-dvArA vaha apanI prazasta, zAMna, gaMbhIra aura sarvatra samAna hI calatA AtmAko saMyama mArgapara calAne lgaa| hubhA dikhAI detA hai / kathA bhAga bhI apane Apama eka dinakI bAta hai ki devayoga ne vaha gajakumAra pUrNatAko padarzita karatA huA pare vegasa calatA uma upavaname A nikalA aura agnizAma milA / rahatA hai / yatra tatra alaMkArAMkI chaTA bhI dikhAI paricaya prApta hone para apane aparAdhoM ke liye kSamA datI hai / bhASA-sauMdaryakI popaka upamAe~ aura bhAva mAMgI evaM zraddhApUrvaka nivedana kiyA ki pAraNeke dina vyaMjaka zabda-mamUhakI vizeSatAe~ cittakA haThAta mere gharako pavitra karanekI kRpA kareM / anizarmA apanI ora AkarSita kara eka anirvacanIya AnaMda ne svIkAra kara liyA / yathAsamaya mAsake antameM utpanna karatI rahatI haiM / inhIM suvAsita guNoMse agnizarmA AhArake liye gajAphe ghara jAtA hai kintu bhaviSyama bhI isakA adhikAdhika pracAra aura paThana ma dina rAjAkaM yahA~ putrajanmotsavakA prasaMga upa. sthita ho jAtA hai aura isa kAraName isa tApasake pAThana hotA rahegA, aisA prAmANika rUpase kahA jA prati kisIkI bhI dRSTi nahIM jAnI hai| tApasa lauTa makatA hai| pAnA hai aura eka mAmakA bana grahaNa kara letA hai| kathAkA saMkSipta kathAnaka isa prakAra hai-niti gajakumArako thor3I dera bAda mApamakaM pAnekI aura pratiSThita nAmaka nagarameM pUrNacandra nAmaka gajA aura lauTa jAnekI bAta jJAta hotI hai| apanI ima upekSA kaumudI nAmaka ganIke guNasena nAmakA eka putra thaa| vRtti para use kheda hotA hai aura vaha daur3A daur3A vaha bAlyAvasthAma hI caMcala aura krIr3Apriya thaa| tAphmake pAsa jAnA hai aura ima aparAdhake liye Page #280 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kiraNa 4 ] paribhadra-sari 256 kSamA mAMgatA humA punaH vUsare mAsake aMtameM AhAra rAjakumArake yahA~ jAtA hai, lekina rAjakIya pAkake liye nimaMtraNa detA hai| niyamAnusAra tApama punaH smika aura avisva ghaTanAmoMke saMyogoMke kAraNa dUsare mAsake aMtameM AhArake liye rAjAkaM ghara jAtA cauthI bAra bhI tApasa pAhArase vaMcita raha jAnA hai. hai, kintu isa dina bhI deva-durvipAka koI gajakIya vaha apanI pratikSAnusAra zaharasaM-pramya kimI ghara utsava paidA ho jAtA hai, jimama isa dina bhI tApasa nahIM jAkara-vinA pAhArakaM hI svasthAnako lauTa jAnA ke prati kisIkA bhI lakSya nahIM jAtA hai; tApama hai| cAra cAra mahInoMke agvaMDa upavAsakI kSudhA lauTa AtA hai aura nIsaraM mAsika upavAsakI pratijJA vaMdanAkaM kAraNa use bhayaMkara krodha pAtA hai aura le letA hai / gajakumArakA tatpazcAta vinita hotA yAvajjIvana ke liye AhArakA parityAga kara detA hai| hai ki tApama AyA thA aura lauTa gayA hai / isa mahAma krodha aura pragAr3ha kSudhAvadanAkaM kAraNa kASApara use hArdika duHkha hotA hai, aura tApasakI sevAmeM yika bhAvoMkI bhayaMkara jvAlA prajvalita ho jAtI hai| upasthita hokara apanI ima asAvadhAnIke liye evaM aisA saMkalpa karatA hai ki jaba taka maiM isa antaH karaNase kSamA mA~gatA huA tRtIya upavAsakI rAjakumArake sAtha ima duSTa vyavahArakA pRga pRga badalA mamApti para punaH AhArakaM liye AmaMtraNa detA hai; aneka janmoM taka nahIM cukAlU tabamaka maiM kadApi nApasa svIkAra kara letA hai| tIsare mAsakI mamApti zAMni nahIM prahaNa kahaMgA / isa prakAra usakI para tApama gajakumArakaM yahA~ jAtA hai, kintu durbhAgya asidhAgata samAna ati kaSTasAdhya saMpUrNa tapasyA meM isa dina bhI koI asAdhAraNa gajakIya pravRtti dhUlameM milajAtI hai aura samAdhi, bhaTanAgavaM tapasyA upasthita ho jAtI hai, kimIkA bhI dhyAna mApasakI ke sthAna para anantAnubaMdhI kaSAyAtmaka bhAvanAoM ora nahIM jAtA hai, nApasa khAlI hAtha lauTa AtA hai kA mAmrAjya sthira ho jAtA hai| pariNAma myApa nau aura apane sthAna para Akara zAMtipUrvaka cauthA janmoM taka ye donoM AtmAe~ eka dUsare samargameM mAsikavrata grahaNa kara letA hai| pUrvavata isa bAra bhI AtI haiM aura pratyeka bAra anizarmAkI zrAtmA gugNa gajakumAra tApasakI sevAmeM upasthita hotA hai aura senakI AtmAko hara prakArase duHkha detI hai; evaM vaira bAra bAra apane isa kukRtyakaM liye kSamA mAMgatA huA vRtti kI dhArA calatI rahatI hai| aMta meM aMtima janma gaMbhIra anunaya-vinayake mAtha cauthe mAmakI samApti meM guNasanakI AtmA mAvika-vRttiyoM ke bala para para punaH apane ghara para bhAne ke liye tApasase prArthanA AdhyAtmika unnati karanI huI mukti prApta kara letI hai karatA hai| tApama isa bAgbhI svIkRti de detA hai| aura agnizarmAkI zrAtmA asahiSNutA evaM tAmamika kintu devIvidhAna bar3A vicitra aura agamya hai| vRttiyoMke bala para adhogatiko prAna honI hai| isa hamArI carma cakSuoMmeM aura mAnavamedhA-zaktimeM vaha prakAra hama kathAmeM tAmamika aura mAtvika vRttiyoMkA bala kahA~ ki jisake bala para bhaviSyaka gUr3ha aura sundara citraNa karate hue, prazamagmaka marvotkRSTa sugyada gaMbhIra garbhAvasthAmeM maMnihita ghaTanA cakrako jAnA jA pariNAmakA svarUpa batalAte hue; karmamiddhAnnakI mke| pAraNekA mamaya upasthita hone para mApama mAmakhamNamAkA sandara samanvaya kiyA gayA hai| bhAja Page #281 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 260 bhanekAnta [varSa ke isa vikasita sAhitya yugameM kathA-sAhityakI jo karate hue prAraMbhika yogAvasthAsa lagAkara antima upayogitA, kalA-nidarzana, auramanA-vaijJAnikatA yogAvasthA taka arthAt Atmika soca vikAsako mAnI jAnI hai tathA kahI jAnI hai, usakA pRga pUga avasthA takakI kramika vRddhikA vyavasthita rUpa denake prasphuTana mamagaDacakahA meM pAyA jAtA hai aura degyA lie mampUrNa yoga mArgako pA~ca bhUmikAoMmeM vibhAjAtA hai| jita karate hue pratyaka bhUmikAkA mvarUpa khUba hI yoga-sAhitya mApha dikhalAyA hai / sAthama ullekhanIya bAta yaha hai yadi haribhadra sUrike jIvanakA sUkSma-gatima ki jaina, bauddha aura pAtAla yogasammata yogaparibhAadhyayana kiyA jAya to pratAMta hogA ki ApakA SAoM meM kevala zabdagata bhinnatA hai na ki tAtparyamaya jIvana yogamaya hI thaa| ataH ina dvArA yoga-viSayaka bhinnatA-ima rahasyakA vidvatApUrNa tina banalA kara kRtiyoMkA bhI gcA jAnA kAI Akasmika ghaTanA sampUrNa bhAratIya yoga-dhyeyako eka hI sthAna para nahIM hai, balki jIvana kI dhAgakA mvAbhAvika vikAsa lAkara khar3A kara diyA hai| hI kahA jaaygaa| tadanusAra yoga-viSayaka inakI adhyAtma, bhAvanA, dhyAna, mamatA aura vRti. kRsiyA~ akhila bhAratIya yogAsahityame eka vizeSa __ maMkSaya ye pAMca bhUmikAe~ haiN| pataMjali ina se prathama vastu hai / SoDazaka, yogavindu, yogadRSTi-samuccaya cArako saMprajJAta aura aMtimako asaMprajJAta kahate haiN| aura yogaviMzikA-ye cAroM inakaM yogaviSayaka graMtha ___ yogadRSTimamuccayameM apunarvadha, avasthAma pUrvahone para bhI inameM-pratyakama-paraspara kucha na kucha kAlIna Atmika avasthAko ghiSTi nAma diyA hai navInatA aura gaMbhIratAkRta pRthaktA hai| aura isa dRSTi ko vibhinna dRSTAntoMse samyak-prakAreNa yogakA tAtparya hai-AdhyAtmika vikAma / ima samajhAyA hai| ghiSTikI samApti ke bAda utpanna vikAsake kramakA bhinna bhinna graMthoM meM Apane bhinna bhinna honevAlI AdhyAtmika vikAsamaya maMpUrNa dRSTiko rItise varNana kiyA hai| phira bhI dhyaya aura tAtparya yAgaSTi kahA hai / yaha yogaSTi ATha bhUmikAoMmeM to eka hI hai-aura vaha hai mukti kaise prApta ho| vibhAjita kI gaI hai / evaM ina ATha bhUmikAoMkI viSayake eka hI hone para bhI varNanazailIkI vizeSatA tulanA pAtaMjala yogadarzana sammata yama, niyama, Asana, ke bala para vastu-viSaya meM navInatA aura rocakatA yA prANAyAma Adi pATha yogAMgoMke sAtha kI gaI hai| prathama cAra bhUmikAoM meM pUrNatAke abhAvasa avidyA ___ yogavindumeM prAcAryazrIne limvA hai ki apuna- kA alpa aMza rahatA hI hai| isa liye inakA nAma baMdhaka avasthA hI vikAsakA bIja hai| yahIMse jIva avedyasaMvA diyA gayA hai / aura aMtima cArama mohase prabhAvAnvita nahIM hokara moha para hI adhikAra pUrNatA pApta hojAtI hai, arthAta ajJAna-aMza sarvathA karatA jAtA hai| yahI yoga mArgakI prAraMbhika avasthA naSTa hojAtA hai, isaliye inakA nAna vedya-saMvedya hai aura tadazAna yahIMse jIvameM sAtvika guNoMkA diyA hai| isake mAtha sAtha ina antima cAra dRSTiyoM uttarottara vikAsa hone lagatA hai| isa prakAra varNana meM jo AdhyAtmika vikAsa hotA hai, usakA icchA Page #282 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kiraNa 4] haribhadra-sari bhinAbhana kATiyAkA mamatA batalAka yoga, zAstrayoga, evaM sAmarthyayoga nAma pradAna kara ko hI 'yoga' kahA hai| isa dharma vyApAra rUpa yogake bhUmikAke rUpameM bodhagamya varNana kiyA hai| antameM 5bhaMda kiye haiN| jaisA ki Upara ligyA jAcukA hai| cAra prakArakaM yogiyoMkA varNana karate hue yaha bhI yoM nA ye pAMcoM bheda zrAvaka aura sAdhu arthAt dezalimvA hai ki yogazAstrakA adhikArI kauna ho sakatA cAritravAloM aura sarvacAritra vAlome hI pAye jAne hai; kintu apunabaMdhaka aura samyag dRSTi vAloMmeM bhI ___ yogaviMzikAmeM yogakI prAraMbhika avasthAke sthAna ima yogAtmaka dharmakaM bIja rahate haiN| ina yogoMkA para ucca yaugika sthitikA hI pradhAnataH varNana hai / isa prAdurbhAva kSayopazama-janya hotA hai / kSamopazama rUpa meM batalAyA gayA hai ki zrAvaka aura mAdhu hI yogakaM kAraNa asaMkhyAta prakArakA ho sakatA hai / icchA, adhikArI haiN| sampUrNayAMga-avasthAe~ sthAna, zabda, pravRtti Adi rUpa yogabalase anukampA, nirvada, saMvega artha, mAlaMbana aura nigalaMbana rUpasa * pA~ca bhUmikA aura prazama Adi kI prApti hotI hai| meM vibhAjata kI gaI haiN| inameM prathama doko 'karma ___ yogavi zakAkI nauvIM gAthAma Age "caityavaMdana" gAMga' aura antima nInako 'jAnayoga' nAma diyA vRttikA Adhara lekara yogakA kriyAtmaka rUpa isa gayA hai| sAtha mAthameM pratyeka bhUmikAke icchA, pravRtti, prakArasaM samajhAyA hai ki jaba koI bhavya prANI sthairya aura middhi rUpasa prabheda karate hue Atmika "arihaMna caMiyANaM karemi kA umsagga" AdikA yathA vikAmakI bhinna bhinna koTiyoMkI bhinnatA batalAI hai| taba yAMgabalena dhicina inake lakSaNakA kathana bhI bodhagamya gatime hI kiyA hone ke kAraNa vaktAko padoMkA thathArtha jJAna hojAtA hai / sthAnAdi bhUmikAoMko icchAdi cAra prabhedoMse hai / yaha vAstavika pada-jJAna hI artha tathA bAlabana gaNAkara arthAt bIsa saMgkhyAmaya yoga-sthiti batalA rapa yAMgavAloMke liye prAyaH mAkSAta mokSa denevAlA kara punaH pratyekakA prIti, bhakti, vacana aura asaMga hotA hai| evaM sthAna tathA varNa yAMgavAloMke liye nAmaka cAgeM anuSTAnoM dvAga guNA kiyA jAkara yAMga paraMparAtmaka rUpama mokSa denevAlA hotA hai| jo cAroM ke amsI bheda kiye haiM tathA bhalI prakArasaM samajhAya yAMgoMsa zUnya hotA huA padoMkA uccAraNa karatA haiN| jinase pratyeka mumukSu jIva yaha mamajha sake ki rahatA hai, usakA vaha anuSThAna vyartha hai aura mRSAbAda maiM AdhyAtmika vikAsakaM kisa mopAna para huuN| rUpa honama viparIta phala denevAlA hotA hai| haribhadramUri-kRta yAMviSaya maMguphita Upara jina "yogakai abhAvameM bhI anuSThAna kiyA hI jAnA graMthoM kA nAma nirdeza kiyA hai| unamama yAgabidu, yAga- cAhiya, isama tIrthakI rakSA hotI hai" aimA kahanA dRSTimamuccaya aura pADazaka grantha nA saMskRta bhASAma mUrkhatA hai / aisA haribhadrasUri mpaSTa Adeza dete hue haiM aura yogaviMzikA prAkRta bhASAma / ye prantha chapa Age kahate haiM ki "kyoMki zAstraviruddha vidhAnakA karakaM prakAzina bhI hocuke haiN| yAMgazataka bhI caritra jArI rahanA hI tIrtha-chaMda hai, manamAne DhaMgasa calane nAyakaja kA banAyA huA kahA jAnA hai| vAle manuSyoM ke mamudAya mAtrakA nAma maMgha yA jaina yogazikAma haribhadramUgni vizuddha dharma-vyApAra tIrtha nahIM hai| aisA mamUha nA tIrthaka sthAna para har3iyoM vidhi uccAraNa karatA hai Page #283 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 262 anekAnta kA Dhera mAtra hai|" Age phira kahate haiM ki "vidhividhAnAnusAra calanevAle eka vyaktikA nAma bhI tIrtha ho sakatA hai / ataeva tIrthakSAke nAmame azuddha dharma-prathAkA nAma hI tIrthatva hai // yAMga rUpa dharmAnuSThAna cAra prakArakA hai| prIti bhakti, vacana aura amaMga / inameM se caturtha hI zranAlambana yoga hai| yogakA apara nAma 'dhyAna' bhI hai / yaha Alambana yogarUpa dhyAna do prakArakA hotA hairUpI aura rUpI / mukta AtmAkA dhyAna karanA anAlambana rUpa dhyAna hai| kyoMki isameM kevala mukta jIvake guNoM ke prati ciMtana, manana yA sthiratva hotA hai / ataH yaha atIndriya viSayaka honese anAlamvana rUpayoga hai / [ varSa 4 haribhadrasUrine jo bIma viMzikAe~ likhI haiM, una saba para upAdhyAya yazovijayajIne bhAvapUrNa vyAkhyAe~ likhI hai| kintu una saba vyAkhyAoM meM se kevala isa yogaviMzikAkI hI vyAkhyA mila sakI hai / yaha vyAkhyA itanI bhAvapUrNa hai ki apane Apa meM yaha eka graMtha rUpa hI hai| bIsa viMzikAoM meM yAMgaviMzikA kI saMkhyA 17vIM hai aura kahanekI zrAva zyakatA nahIM ki bIsa prAkRta gAthAoM dvArA saMguphina yaha yogakA choTA sA kintu mahatvapUrNa graMtha hai| upAdhyAya yazovijayajAne ghAMDazaka nAmaka yAMga-graMtha para bhI TIkA likhI hai / AcAryazrInaM apane pAMDazaka yogagraMtha meM anAlambana rUpa dhyAnako rUpaka alaMkAra dvArA isa prakAra samajhAyA hai ki- kSapaka AtmA rUpa dhanurdhara, kSapaka zreNI rUpa dhanuSa ke Upara anAlambana rUpa bAraNakA paramAtmA rUpa lakSya ke sammukha isa prakAra car3hAtA hai ki bANa- chUTane rUpa anAlambana dhyAnake samApta hotaM hI lakSya vedharUpa paramAtmA tastvakA prakAza ho jAtA hai / yahI kevalajJAna hai, jo anAlambana rUpa dhyAna zreSTha phala / isa nirAlambana rUpa dhyAna se moha kA AtyaMtika kSaya hokara kSapaka zreNIke bala para AtmA terahaveM guNasthAna meM pahuMca jAtA hai aura aMta meM cauhadave guNasthAnako prApta hokara AtmA siddha, buddha aura mukta ho jAtA hai / Upara likhita paMktiyoMmeM yaha pratIta hotA hai ki haribhadrasUrina yoga - sAhitya kSetra meM bhI viSaya vyAkhyA aura viSaya vana zailIkI navonatA dvArA nayA-yuga prasthApita kiyA hai / apane yogaviSayaka graMthoMme Apa na jaina yogadhAga aura pAtaJjala yAMgadhArAkA avirAdhAtmaka sAmaJjasya sthApita kiyA hai| yoga-dRSTi-mamuccayame ATha dRSTiyoMkI navInatA sampUrNa yAMga sAhitya meM eka navIna bAta hai / "mitrA, tArA, balA, dIprA, sthirA, kAntA, prabhA, aura parA" ye ve ATha navIna dRSTiyA~ haiM, joki svarUpataH aura dRSTAntataH mananIya evaM paThanIya haiN| isa prakAra yogasAhitya kSetra meM bhI haribhadrasUri eka vizeSa dhArAke prasthApaka evaM samarthaka haiM, yaha nimsaMkoca kahA jA makatA 1 (apUrNa) Page #284 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sArvajanika bhAvanA aura sArvajanika sevA ( lAvA. mAIdayAla jaina. vI. 50. mAnasa vI.TI.) apanI nayA apane kuTumbakI bhalAIke choTe tathA kA pratyakSa (Direct) tathA parokSa ( Indirect.) aura mImita kSetrase bAhara nikalakara apanI galI, zahara, prAMta. mamIpa (Immediate) tathA dUravartI (remote) samAja, deza tathA vizvake janoMkI nimbArtha bhAvase bhalAI sambandha dUsaroMse bhI hai aura apanese bhI hai| cAhanAhI sArvajanika bhAvanA (Public Spirit) yA mbadeza umatikI bhAvanAme parahita aura svahita donoM (Public spiritedness) hai / auroMke duHkhose dukhI haiN| apane zahara yA samAjakI unnanimeM parAye aura apane honA, aura tar3apa uThanA, para-duHkhako apanA duHkha samajhanA, donoMke hita sAdhana hote haiN| apane yahAM zikSA pracAra, strIdUsaroMke sukhakI bhAvanA karanA tathA usameM hI apanA sukha uddhAra, grAma-sudhAra, mandira-sudhAra, bAlaumanike kArya yA samajhanA kucha aisI bAteM haiM jinameM udAratA, bhAtRbhAva anya sAmudAyika hitakI bAteM karanA ye kAma haiM jinameM (Fellowterline) tathA ekapana vagairA prakaTa hote haiN| parahitake sAtha apanA hita bhI sadhatA hai| aise kAma bhI bahuta isame hI manuSyakI jaruva / jAhira hotI hai| mArvajanika se ho sakate haiM jinamme sarvathA parakA hita hotA hai| bhAvanA hara eka manuSyakA vAstavika guNa hai| para isakA sarvahita, sarvodaya aura lokahitakA prAdhAra mArvajanika ucita rUpase vikAsa aura isa pravRttikI vAlyakAlase puSTi bhAvanA hI hai| yaha bhAvanA jitane parimANameM niHsvArtha hogI (Development) aura TaniMga na honese yaha bhAvanA utanI hI uttama hogii| isakA protsAhana honA cAhie / svArthabhAva yA khuda-garjIpa daba jAtI hai / sArvajanika bhAvanA aura jitanI yaha svArthase bharI hogI utanI hI nikRSTa aura kA pracAra protsAhana tathA poSaNa jitanA bhI adhika ho nindanIya hogii| ise kama karanA aura navAnA caahie| utanA hI acchA hai| svArthabhAvako na no mArvajanika bhAvanA banAno aura na ___ sArvajanika bhAvanAse paropakAra banatA hai, jisase apane banane hI do| mulammeko khareke sthAna para jhUTheko saccekI zahara, samAja, prAMta, deza aura duniyAke duHkha dUra hote haiM, jagaha mata calAyo / isako calane bhI na denA cAhie / tathA kaThinAiyAM miTakara lokakA hita sadhatA hai, bar3e bar3e janatAko vivekame kAma lenA cAhie--ugAImeM na mAnA kAma saphala hote hai aura saMsthAe~ calatI hai / isa bhAvanA caahie| raMge gIdar3oM tathA TaTTIkI prAimeM zikAra khelane rUpa pravRtta honA manuSyakA parama kartavya hai| samAja tathA vAloMse sadA mAvadhAna rahanA cAhiye, unakI ugAIse bacanA rASTrahitakA prAdhAra yahI hai| isameM apanA hita bhI chupA hai- cAhiye / lekina hara ekako raMgA gIdaDa aura TaTTIkI zrAdameM paramArtha yA parahitake sAtha sAtha svArtha siddhi bhI hotI hai| zikAra khelane vAlA bhI na samajha lenA cAhiye / maba kahate svahitakI sAdhanAke khayAlase parahita yA sArvajanika hitakI aisA hI haiM, para bahuta kama loga vAstavameM khare hote haiN| bhAvanA karanA saMkIrNatA to hai, para burI nahIM hai| sarvathA imIme janatAko viveka aura parIkSAme kAma lenA caahie| parahitakI bhAvanA usame bhI acchI hai| sArvajanika bhAvanA mulammA bhI asalI bana kara hI calanA cAhatA hai| vaha Page #285 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anekAnta [ varSa 4 amalI-sA banakara hI calanA hai| gvare-voTekI jAMca hogI sArvajanika kAryakartA na to kisIkI prazaMsA cAhatA hai cAhie / para yaha jAMca kaThina jarUra hai| aura na puraskAra | jo cAhate haiM unako ve milate bhI nhiiN| dharma aura deza ye do hI aise kSetra hai, jahAM sArvajanika parantu parantu jananAkA kartavya hai ki vaha mArvajanika kAryakartAoMkA kRtajJatAke bhAvame manmAna kare, Adara kare, unako protsAhana bhAvanAkA upayoga hotA hai tathA usame macA hita hotA de, mahayoga ne, suvidhA deM tathA aura nizcinta kre| hai| parantu durbhAgyame yahI bar3e baI mvArthI apanA mvArtha sArvajanika kAryakartAoMmeM dhairya, sahiSNutA, zrAzA, mAdhana karate haiN| kAza, hamAre bahatama nenA. kAryakattA. mAhama, lagana, vizAla dRSTikoNa, udArahRdayatA, sahayoga, mabhAAMke padAdhikArI aura dharmagama saccI mArvajanika prama, prema, naitikatA. AdarzapriyatA prAdi guNa bahuta parimANameM bhAvanAma bharapUra hotaM / hone caahi| sArvajanika mevAke kArya vinA ahasAna jatAe karane cAhiye. mArvajanika bhAvanA sArvajanika mevAke rUpameM prakaTa hotI mArvajanika saMvAke choTe kArya bhI utane hI Avazyaka haiM hai1 mArvajanika sevA kArya karanA, tathA unameM sahayoga jitane ki vii| mArvajanika saMvA apane pAmake kSetrameM bhI denA hara eka prAdamIkA kartavya hai| yadi mArvajanika bhAvanA ho sakatI hai aura naraka kSetrameM bhii| mamIpaka kSetramai mAtraeka phUla hai. nI mArvajanika saMvA uma phalakI magandha hai, yA janika sevA karanA jyAdA Avazyaka hai, para usameM sImita usame paidA honevAlA phala hai| vinA sugandhakA phUla rahakara darake kSetrakI upekSA karanA ThIka nhiiN| isakA ulaTA kAgajake phUla ke mamAna nirupayogI hai| kabhI kabhI vaha rUpa bhI ThIka nhiiN| guptarUpamaM sArvajanika sevA karanA aura bhI acchA hai| sajAvaTa yA numAyazakA kAma jarUra detA hai| parantu nirI mArvajanika bhAvanA aura mArvajanika savAkI jitanI mArvajanika bhAvanA kimI kAmakI nahIM / bIjarUpame vaha jarUrata pahale thI. aAja usame kahIM adhika z2arUrata hai| zrAja achI hai, parantu vaha sArvajanika bhAvanA eka azakta yA hamArI samasyA jaTila haiM aura marvajana-hinake kArya mahAna uganekI zaktidina bIjaka mamAna na rahanI cAhie / "ba anaka thor3A-bahuta sArvajanika kAma samaya, sthAna (Locality) sArvajanika kAmAMko karanekA bar3A sAdhana mArvajanika mAMsthA yA sabhA hotI haiN| inake binA kAma honA kaThina yA janatAkI AvazyakatAke mutAbika aura apanI zaktike hai| para aisI saMsthA acchI aura kharAba Bogus) bhI ho anummAra hara eka zrAdamIko karanA hI cAhie / sArvajanika sakatI hai| kacha svArthI logIna inameMse bahutoMko dalabandIkI kAmami hara eka pAdamIko mana-mana-dhaname mahayoga nA daladala meM pha~mAyA huyA hai aura unheM apane svArtha sAdhanake cAhiya / sArvajanika kAryakatAkobIvarI karitA aha banA rakhA hai| aisI sabhAtrI tathA kAryakartAoMkI samAlocanA karake janamanako unake viruddha nayyAra karanA gujaranA par3atA hai, basI bar3I parAkSAgrImeme gujaranA par3anA cAhie, tAki unakA sudhAra hokara unase ThIka phala kI prApti hai|inme kabhI ghabarAnA na cAhie | mAhama nirbhIkatA, homke| vIranA, caturAI nayA kuzala mi inako pAra karanA caahie| saMkSepameM yahI kahA jAsakatA hai ki mAjinika bhAvanA pance sArvajanika kAryakakI dera yA saverameM kadara jarUra aura sArvajanika saMvA do aisI bAteM haiM jinakI bhAjabahuta hotI hai aura janatA usakI bAta mAnatI hai| jyAdA AvazyakatA hai aura jinakA anuSThAna hara eka vyakti ko karanA caahie| manAvada, tA.26-4-" Page #286 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ayodhyAkA rAjA [ lekhaka-zrI bhagavat' jaina, ] khIkI mabhI bAteM ThukarAI jAna lAyaka hotI hai, kama mahatvapUrNa na hogA ! lekina vIrasenakI samajhameM isa para mujhe yaqIna nahIM ! dasarI bAtoMkI mamAnatA eka na AI ! na AnekI vajaha thI, aura unakI dRSTi kA dAvA peza karanA maiM vyartha mamajhatA haiM, lekina meM bar3I mAkUla, ki mahAgaja madhu unake bar3e gajA hai, jahA~taka buddhivAdakI mImA hai, unheM bilkala heca bar3I kRpA rakhate haiM ! abhI jo padhAre haiM, vaha unhIM mamajhane ke lie maiM taiyAra nahIM ! merI apanI gayameM Agraha para, unhIMke saMkaTa-mApana karane ke lie! bhIma unakA nagara ujAr3a rahA thA, siMhAsana DA~vADola janakA bhI kucha-na-kucha sthAna hai hii| unhoMne jahA~ puruSako uMgalI pakar3a kara calanA sikhAyA hai, vahA~ karanekI tAkameM thA, chipe chipe zakti-saMcaya kara vAsI jagat-jananIke rUpameM bhI duniyAko bahuta kucha diyA hAna jA rahA thA ! agara vaha apane prabhu mahArAja hai| maMmArake sabhI mahApuruSa unakI goda meM pala kara madhukA yaha sandeza na pahuMcAte, unheM usa duSTapara bar3e hue hai / mabane unheM 'mA~' kaha kara pukAga hai| car3hAI karanekI salAha na dete, to isa anarthakA himsA mabakA mAtRtva unake pAsa hai| kucha unheM bhI milatA ki nahIM ? madhukaM kartavyakI unameM kevala durgaNa-hI-durgaNa dekhanA dRSTi-doSa ho bAta vaha nahIM jAnate ! vaha jAnate haiM sirpha itanA ki sakatA hai, vAstavika nhiiN| aneko misAleM aisI dI madhu, jo eka mahAna parAkramI gajA haiM, unakI bulajA sakatI haiM, jaba ki puruSoMkI buddhi striyoMkI buddhi ghAiTa para prAgae, yaha gauravakI bAta hai ! maubhAgyakI ke mAmane pagajita hokara nata-mastaka huii| unakI bAta hai ! aisI hAlatama aba agara unakaM satkArama bAtako ThukarAkara, puruSa mAna-pratiSThA, sumba-zAnti, kucha kamI rahatI hai-va aura unakI patnI usameM jI jJAna-vijJAna aura jIvana takako kho baiThA ! strIko kholakara sahayoga nahIM lete-to yaha bar3e aphasAMsakI eka mIThI-cuTakI maiMkar3oM mahopadezakoMke mahatvapUrNa bAta hogii| upadezoMse kahIM jyAdaha hotI hai, yaha pugaNoMmeM bharA vIrasana svabhAvase bhole aura andhazraddhAlu nareza par3A hai|... haiN| vaha madhuke aneka mAtahata-rAjAbhoMmeM sabase candrAbhAne apane ArAdhya-dhIgsanako bahuta adhika svAmI-bhakta haiM ! zAyada yahI vajaha hai ki kucha samajhAyA-bujhAyA, lAkha manA kiyA ki mujhe mahAgaja madhukI vizeSa kRpA inheM prApta hai| ayodhyA-nareza mahArAja madhuke satkArakA bhAra na lekina candrAmA patika vicAroMse judA hai ! vaha soMpo, unakI AratI utArane ke lie dUsaga prabandha yahA~ taka to sahamata hai ki mahAgajakA pUrNa satkAra kiyA jA sakatA hai, jo mere prabhAvake sababa bhI ho| magara yaha mAnaneko taiyAra nahIM, ki satkArakI Page #287 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 266 pUrNatA usI para nirbhara hai ! vaha sundarI hai - paramAsundarI ! durlabha-saundarya ne prApta hai, aura vaha jAnatI bhI hai - khUba acchI taraha, ki saundarya eka teja madirA hai, vaha A~khoMke dvArA hRdaya meM utaratI hai ! aura usakA nazA - ghanToM nahIM, varSoMtaka, jAvanAMnataka bhI nahIM utaratA ! vaha irAdatana hI nahIM, ana jAne bhI car3ha jAtA hai / acche cAritravAlA bhI usakA zikAra ho jAtA hai ! anekAnta para yaha saba vaha mahArAjako samajhAe kaise ? vaha jo bhakti meM apane vivekako bhulAe baiThe haiM ! nIti meM kahA hai - ' apane balavAnko, agara tumhAre pAsa koI sundara vastu ho to use mata dikhAo !' - candrAbhAne apanI bAtako, na tikI Ar3a lekara vIrasenakI svAmi bhaktikaM mukAbile meM khar3A kiyaa| 'bIhaTha zrajakI cIja nahIM, bahuta purAnI hai ! dekho, tuma vyartha hI mahArAja madhukI mahAnatA para hamalA kara rahI ho ! jarAsA rUpa pAkara tumheM ahaMkAra ho gayA hai ! nahIM, jAnatI - mahArAja ke yahAM tumajaisI saikar3oM dAsiyAM AMgana buhArA karatI haiM !' - vIramena ne icchA ke viruddha rAnIko bolate dekhA to vIjha uThe ! virakta svarameM kaThoratA vyakta karane lage ! [ varSa 4 TAlA jAnA patnItvakA nAza thA, jo use iSTa nahIM thA- kisI bhAva bhI / sAmane majA huA AratIkA thAla rakhA thA / cupa, uThI aura thAla lekara caladI ! vIrasenakA mana mAre khuzI ke vivhala ho uThA ! itanI dera bAda strIharuko Thelakara, kAmayAbI jo hAmila kara pAe the ! kama bAta thI yaha ? X strI apane jIvana meM do cIjoM ko jyAdaha pasanda karatI hai - prema aura sammAna ! para, candrAbhAko rasena isa vakta eka bhI na milI ! use dugkha to bahuta huA, apane apamAnakA patikI viraktanAtrA aura ina donoMse bhI jyAdaha isa bAtakA ki usakA bholA, andhabhakta pati bhaviSya me nizcinta ho baiThA hai ! virodhI vicAroMkA sunanA bhI pApa samajhatA haiN| para, nirupAya thI ! patikA Adeza jo thA ! use X X .X [ 2 ] bahutabAra aisA hotA hai-ki bAta manameM kucha nahIM ki sAmane AI ! AzaMkA, AzaMkA na raha kara bhaya banI ! para, vIrasena jarA bhI na samajhe ki kucha huA hai ! donoMne milakara AratI kI khUba khuzI-khuzI ! aura lauTa Ae / lekina candrAbhA koziza karane para bhI yaha na bhUla sakI ki mahArAja madhu usake Upara mohata ho gae haiM ! AratIke vaktakI bhAva-bhaMgI use aba bhI yAda hai ! aisI yAda hai jaise pASANa para AMka dI gii| ho ! jo miTegI nahIM / usane ekAnta meM patise kahA - ' -'devA kucha ?' vaha bole - 'kyA ? nahIM to, maiMne kucha nahIM dekhA !' 'maiMne kahA thA, na ? vahI huA - Apake mahArAja kA mana sthira nahIM rahA hai| ve merI ora burI nigAha meM dekha rahe the / ' - candrAbhAne dabI jabAnase, dabe zabdoM meM kahA aura dekhane lago mu~hakI aura, yaha jAnane ke lie ki isakA asara kyA hotA hai ? vIrasena hU~ / phira qarIba qarIba ha~sate hue hI bole - 'khUba ! are, tumhAre manameM to 'vahama' ghuma gayA hai ! bejA Page #288 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kiraNa 4] ayodhyAkA rAjA x X kyA hai ? samajhatI ho-bahuna khUbasUrata hU~, parga-paikara maMtrI cupa! hU~-merIsI dharatIka parde para dUmarI nahIM ! kyoM, socane lage-'mahArAjako kAmajvagne satAyA hai| isameM kucha maTha kaha rahA hU~ kyA maiM ? kAmI kisakI sanmAnarakSAkA khayAla karatA hai? rAnIko aisA lagA-jaise umake pugane ghAvameM vaha ApemeM hI kahA~ rahatA hai ? mahAgajana jo kahA kisIne pimA namaka bhara diyA ! vaha tilamilA gaI, hai, vaha saba vikRta-mastiSkakI bAteM haiN| unheM svayaM tar3apa uThI ! para, bolI kucha nhiiN| imakA jJAna nahIM ki unhoMne kyA kahA ! aura udhara bahuta dera taka bAteM huI / maMtriyoMne apanA uttaramahAgaja madhukA burA hAla thA ! vaha lokalAja, dAyitva yAgyanApUrvaka nibhAyA aura ima mamajhaute nyAya-anyAya, yaza-apayaza, dharma-adharma sabakA para mamamyA sthagina kI gaI ki mahAgaja yuddhavijaya vicAra bhulA baiThe ! rAjA jo Thahare, bar3e gjaa| unheM kara ayAdhyA lauTa caleM / isake bAda-kucha hI dinaka bhaya to hotA nahIM ! agara vahI hRdayakI preraNAkA a , anantara, maMtrIgaNa kisI cAturyapUrNa yuktidvAga itanA Adara na kareM, to phira vaza kisA? kauna ca candrAbhAkA ayodhyA bulaadeNge| vaimI dazAmeM unakI kara sakatA hai ? svAmitva jo hai, vaha kisa lie hai, icchApUrti ke sAtha sAtha, adhika hone vAle ayaza khule zrAma kahane lage-'mujhe candAmA milanI bhI thor3A vaha baca skeNge| hI cAhie / vaha mere manakI cora hai ! usake vinA maiM ^ eka minaTa bhI vinodapUrvaka-nahIM bitA makanA ! usakA milana ho maga jIvana hai|' madhu Rtuke prArambhake dina !___ maMtriyoMne mamajhAyA-'mahAgaja ! yaha kyA kahate jaba ki hariyAlI navInatAko apanA kara phalI haiM ? bar3A ayaza hogA ! duniyAmeM maha digvAne takako nahIM mmaatii| bhramaroMkI gujAra me, koyaloMkI kUkase jagaha na rahegI, Apake kula kI maryAdA, pUrvajoMkI upabanakA konA konA ninAdita hone lagatA hai| kIrti, aura ApakI nyAyapriyanA saba dhUlameM mila kusumasaurabhako lekara samIra bhAgA bhAgA phiratA hai| jAegI ! loga kaheMge samIraNama umaMga, mphUrtikA sandeza pAkara mAnava ____ 'loga kaheMge, lekina mega mana taba cupa ho maujakI a~gar3AiyA~ le uThatA hai| jAegA. mantuSTa ho jAegA ! mujhe logoMkI parvAha tabhI eka dina vIrasena aura candAmA eka kArAsa nahIM, duniyAkI parvAha nahIM! maiM ye bAteM nahIM, candrAbhA ko lekara jhagar3a rahe haiN| eka aora dAsIkI prArthanA ko cAhatA hU~ ! usIko cAhatA hU~-jimane mI hai. dRmarI ora patikA adhikAra / eka ora vivazatA manakI duniyAmeM tUphAna uThA diyA hai ! agara tuma usa hai, dRmarga ora utsukatA / eka ora bhaviSyako cintA nahI lA sakate, to mere mAmana pAnese bAz2a Ao!' hai, dUmarI ora bhaktikI-svAmI bhaktikI prbltaa| -mahAgaja madhune bAta kATane hue, joradAra zabdoMmeM 'dekhA, ligyA hai-'vasantotsava manAnekA vizAla apanI AntarikatAko sAmane rkhaa| Ayojana kiyA gayA hai| anekoM gaje mahAgaje Page #289 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 26. anekAnta [varSa 4 sapatnIka bhA rahe haiN| tumheM bhI patnI sahita zIghra AmaMtraNameM dhokhA dikhAI de rahA hai| cAhatI hUMpadhAra kara isameM sahayoga denA cAhie |'-sunaa Apa eka bAra mvayaM vicAra kara dekheM / aisA na ho prayobhyAnareza bar3A bhArI melA karA rahe haiN| aura ki kucha g2alana ho jAe-Apake dukhameM mujhe sukha na usameM bulA rahe haiM mujhe aura tumheM bhii| bar3A prema mila sakegA-svAmI!' / mAnate haiM-hama logoMse / tabhI to ?-aura dekho, vIrasena amala meM candrAbhAme dera taka vAda-vivAda yaha nIce kyA likhA hai-'agara tuma loga na Aye, karaneke kAraNa kucha jhaMjhalAhaTameM bhara gae the| aura yA derase Ae, tA mahArAja bahuta burA mAneMge / tumheM aba hara bAtakA uttara apanI adhikAra-sattAse deneke patra pahu~cate hI taiyyAriyA~ zurU kara denI caahie| liye kaTibaddha the-'maiM bahuta derase saba bAteM suna nahIM to hameM dUsarA AdamI phira bhejanA pdd'egaa| yahA~ rahA hUM, aba adhika kucha sunane kI icchA nahIM hai| bahuta naranArI ikaTThe ho cuke haiN| mahotsava prArambha kucha g2alata ho yA sahI, maiM kara rahA hUM-z2immedArI hue kaI dina bIta cuke |'-vominn mahArAja madhu usakI mujha para hai, tuma para nahIM / samajhatI ho ?' kA bhAmaMtraNapatra par3ha kara sunaayaa| ___ candrAbhAko A~gkhoM meM A~sU bhara pAe / hicakIsI candrAmA jAne kyA mAMcatI ?-cupa baiThI rahI! lete hue bolI-maiM aura tuma kabhI abhinna the, ekakA phira bolI-'yaha patra meM kaI bAra par3ha cukii| khUba dugva, dUsarekA dugva thaa| Aja judAjudA haiN|' macchI taraha par3ha kara hI to kaha rahI hU~ ki mujhe vIrasananaM jamI huI AvAjameM khaa-'haaN| tabhI ayodhyA na le jAo, na le jaao| tuma akele to ?-maiM kahatA hU~ aura tuma umaM mAnane ko taiyyAra jAkara prAyojanameM hAtha ba~TAo, aura mere lie kSamA nhiiN|' yAcanA kara, mahArAjako prasanna krlo| nahIM, maiM x x x x kahatI hU~, mega mana kahatA hai ki tumheM pachatAnA par3egA-mere mvaamii|' vasannotsavakI samApti para'tumheM mere pachatAne yA khuza hone se koI vAstA mahAgaja madhu mabhI Agana sajjanoMge dAna nhiiN| maiM kahU~; usa mAnanA tumhArA dharma hai / mujhe jaba sammAna dvAga santuSTa kara, vidA kara rahe haiN| sabhI tumhArI rAyakI jarUrata ho, tabhI tumheM apanI gaya pramannamukha, mapatnIka khuzI khuzI apane ghara jAte denI caahie| jAnatI ho, maiM apane mahArAjakI hue, mahArAjake madhura-vyavahArakI, Adara-sammAnakI akSarazaH AjJApAlanameM bhAnanda lenA pAyA huuN|'- aura dena-dahejakI prazaMsA karate jAte haiN| eka patihRdayane vivAhita strIhRdaya para apane vaTapuranareza vIramanakI bArI AI-sabake adhikArakA pradarzana kiyA ! aMtameM ! bhaktisaM gadgad vIrasena age bddh'e| candrAmA candrAmA bebasa thii| maunake Age saMsArakI samIpa hI thI, thor3e phAsale para / hRdaya usakA dhar3aka trh| rahA thA / na jAneM kyoM ? bolI-'prANAdhika ! mujhe ayodhyAnarezaka isa 'acchA, Apa bhI ?' madhune kahA / Page #290 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kiraNa 4 ] vIrasena thor3e ha~sabhara die sirpha ! 'Thahariye na cAra chaH dina aura ?' ayodhyAkA rAjA 'ApakI hI sevA meM hUM, vahAMkA kAma kAja bhI to manuSya ke manakI pahicAna nahIM / ' dekhanA hI hai / ' kyA sacamuca dhokhA khAyA gayA ? kyA usane ThIka kahA thA ? kyA maiMne galatI kI ? cAroM ora se jaise AvAja AI 'hAM !' vIrasena abAkU ! aura tabhI cala die - bag2aira kucha soce samajheayodhyA kI ora ! hRdaya para AdhAna jo huA thA / anAyAsa baja prahAra, vaha use sa~bhAlane meM asamartha ho rahe the / X 'z2arUra ! hAM. to aisA kIjie-Apa cale jAyeM, lekina ganI jI abhI yahIM rheNgii| bAta yaha hai, rAnI jIke lie kucha nAma taurapara AbhUSaNa banavAe gae haiM-- unameM hai abhI de| jaise hI banakara Ae nahIM ki hama unheM sa-sanmAna vidA kara deMge / vIrasena cupa I 'cinnA na kIjie-- unheM kisI taraha kI takalIpha na hone paaegii| Apa bephikrI ke sAtha jA sakate haiM / ' - mahArAja madhuna spaSTa kiyA / 'aha~ ! Apake yahAM takalIpha ? mujhe cintA kyA ? to maiM jA rahA hU~ -- inheM cAra chaH dina bAda bheja dIjiegA / ' - aura zraddhA mastaka jhukAte. hAtha jor3ate hue vIrasena lautte| candrAbhAne saMketa kiyA, pAsa phuNce| bole--'DarakI koI bAta nhiiN| hIrakA laMkAra banane meM thor3A vilamba hai, banakara A jAe~ge, do cAra dinameM / taba A jaanaa| kucha kaSTa nahIM hAgA-yahAM / ' candrAbhA gaM dI ! jAneM kaba kabake AMsU ruke par3e the ! bolI- 'svAmI dhokhA khAkara bhI tumheM jJAna nahI AtA / tumheM manuSya hokara bhI manuSyakaM manakI pahicAna nahIM / ' 266 to vIrasena ke mana meM kucha zaka paidA huaa| raha rahakara unake kAnoM meM gU~jane lagA - 'tumheM manuSya hokara bhI vIrasena phira tane ! 'phira vahI bAta ? mahArAja madhu aise nahIM, jaimA tuma khayAla karatI ho / ve eka bar3e rAjA hai|' X X X X ATha dasa dina bIta ge| jaba candrAbhA na lauTI X X ayodhyAvAsiyAMne dekhA - eka pagalA, malinaveSa, maraNamUrti ayodhyAkI galiyoMmeM cakkara kATa rahA hai| cillA cillAkara kahatA hai- 'maiM vaTapurakA rAjA huuN| merI rAnI candrAbhAko ayodhyAkaM gajA madhuna mujhase chInakara apanI paTarAnI banA liyA hai| koI merA nyAya nahIM karatA ? baccoM manoraJjana hotA ! bUr3he samajhadAra kahate - 'becArA ThIka kahatA hai / ' aura kucha manacale pagale ko cher3ate, cir3hAne, candrAbhAkI bAteM pUchate / vaha jahAM baiThanA ghaMToM baiThA rahatA ! pAgala jAM ThaharA, musIbata kA mArA ! X mahArAnI candrAbhA ayodhyAkaM bhavya prAsAdakI khulI chata para so rahI thI, ki unakI nIMda ucaTa gaI / eka karuNa pukArane unheM tilamilA diyA / pukAra hRdaya ke bhItarI himsese nikala rahI thI 'hAya ! candrAbhA ?' vaha par3hI na raha sakI ! vAtAyana kholakara jhA~kA Page #291 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 270 bhanekAnta [varSa 4 degvA-eka daridramA, bhigvArIsA, pAgalasA, gegIsA dIgvatI hai / mahAgaja madhuke sAtha jo vyavahAra usakA vyakti cillAtA, getA kalapanA bhAgA jA rahA hai| hai, vaha patnItvake AdarzakA dyotakasA lagatA hai| pahicAnA-yahI to baTapurake rAjA vIrasena the, uma dina dopahara hone AyA, para, mahArAja mahala umake pati ! meM na padhAre / candrAbhA bhUkhI baiThI pratIkSA karanI kyA dazA ho gaI hai usake binA ? rahI ! panimaM pahale gmoI pA lenA, strIke lie kalaMka ki candrAbhAkaM mahama eka cIstra nikala hI gii| jo mAnA jAtA hai ! vIramana ruka ge| davA-candrAmA mahalakI dopahara DhalA! para, mahAgaja na Ae, na Ae ! chata parame dekha rahI hai ! vaha baiThI rhii| bhUkha use laga rahI thI, sigmeM aura vaha daur3a gae-pAgalakI taraha ! kucha kucha pIDAkA anubhava bhI huzrA / para, usa baiThanA x x x x thA, baiThI rahI! kucha dina bAda, eka dina ___tIsare pahara mahArAja mahaloMmeM padhAre, kucha gaMbhIra, candrAbhAna sunA ki vIrasena 'maMDavI' sAdhuke kucha thaka-mAda / ucca prAmana para vigaje, mahArAnI AzramameM saMnyAmI ho gae haiN| ne mumkaga kara satkAra kiyaa| mahAgaja bhI mumkagaye, x x x x hAtha bar3hAkara mahAganIko samIpa baitthaalaa| donoMke mugva- mala vikAsamaya the| roja-roja davA khAnese jaise davA khagaka bana 'Aja itane adhika vilambakA kAraNa kyA hai ? jAtI hai / usI taraha pApa puganA hone para, puNya tA -jAna sakatI hUM-kyA ?'nahIM bana jAtA lekina yaha jarUra hai ki usakI kyoM nahIM / eka jaTila nyAya AgayA thA, usI carcA nahIM rahatI, gilA miTa jAtA hai, loga use saha- meM dera laga gaI !' sA jAte haiN| smRti, dhuMdhalI ho jAnese svayaM pApI bhI aisA kyA mukadamA thA, jimakA phaisalA dete dete usameM kucha burAI nahIM dekha paataa| dina bIta calA ! bhojana takakI phikra bhUla baiThe ?' kaI varSe bIta calI! 'eka para-strI-sevIkA mAmalA thaa| usakA / ' candrAmA paTaganI aura mahAgaja madhu donoM para-strI-saMvIkA ? Apane usakA kyA kiyA ? sukhopabhogameM rahate cale Ae / pichalI bAteM bilkula sanmAna kiyA, na ?'-candrAbhAne bAta kATakara pUchA ! bhUlI jA cukI haiN| koI gilA, koI glAni yA vaisI 'sanmAna ? pApIkA sanmAna hotA hai kahIM ? usa hI koI cIz2a kabhI kisI ke manameM nahIM utthii| varSoMke to sajA milanI hai-sajA !' lambe antarAlane unakI kaTutAko jaise miThAsameM kyoM ?' tabadIla kara diyA ho! tuma bar3I bholI ho candramA ! kucha samajhatI nahIM ! candrAbhAkaM manameM kyA hai, ise to koI nahIM are, para-strI-saMvana pApa hotA hai pApa ! bahuta bar3A jaantaa| lekina vaha sadAcaraNameM eka gRhasthinasI pApa! vahI usane kiyA thaa| pApI thA dRSTa! na dharma Page #292 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kiraNa 4 ] ayodhyAkA rAjA 271 puuchaa| kI ora dekhA na samAjakA snayAla kiyA !' bekAra hai|' 'lekina tumheM usa para dayA karanI thI, use chor3a para, aisA dekhanemeM to nahIM pAyA'.... |'denaa thA ! candrAbhAne muskarAte hue kahA! mahArAja ha~se ! 'kaisA ?'- mahArAja madhune AzcaryAnvita hokara 'gajanIti tuma jAnatI nahIM, isIse kahatI ho ! aisA hI, ki kisI gajAne parakhI-sebana kiyA dekho, dayA hara jagaha kI jAtI hai| para, jahAM nyAya aura use sajA milI ho!' kA savAla AtA hai ! vahAM nyAya hI hotA hai| gajA 'lakina maiM ne to aimA nahIM sunA ! gajA anyAya kA pharz2a jo Thahaga ! usa kartavyasaM vimugdha hokara gajA karate haiM to usakA pratiphala unheM bhoganA hI par3atA ko nIcA dekhanA hotA mAnalI hai| kAnUna jo sabako eka hai.!' ___ 'Apane sunA nahIM ! para demvA jarUra hai| lekina chor3a detA, to natIjA kyA hotA ? yahI ki devA aAja bhUla rahe haiM ! bar3e logoMmeM bhUla jAnekI pAdata degvI para-strI-saMvanakA pApa bar3hatA calA jAtA! lAgoM jo hotI hai! ApakA doSa nahIM!' ke maname gaja-bhaya nikala jaataa| aura usa sabake mahAgajakA mana iba-sA gayA! ghabarAkara bolepApakA bhAgI hotA-maiM ! pUchA kyoM?' 'kaha kyA rahI ho candrAbhA ?' 'yahI kaha rahI thI, ki apanI ora bhI Apa kyoM ?'-candrAbhAne pU~cha diyA ! jAga dekheN| Apane bhI para-strI-sevana kiyA hai, pApa isa lie ki maiM gajA huuN| gajAke Upara hI kiyA hai ! kyA Apane mujhe apanI strI mamajha gvA sAre gajyakI jimmedArI hotI hai| prajAko ThIka hai ? kyA Apane mere bhole, svAmibhakta patike sAtha rAste para calAnA gajAke kartavyakA eka aMga hai| dag2A kara mujhe nahIM lUTA thA ? taba ApakA kanUna gajA-raMkI duhAI dene vAlA kAnUna-kahA~ gayA pApI, duSTa, adharmI, anyAyI, dugacArI sabako thA ? Apane A~khoMsa devA-mega pati mare virahameM kar3Ise kar3I sajA dekara gajyakI zAsana-vyavasthAko pAgala ho, mArA-mArA phiga-nyAyakA dAmana phailAye ThIka taura para kAyama rakhanA usakA jarUrI kAma hai|' hue ! magara gaja mattAke Age usakA kyA baza ?...' to ?-to parastrI-sevana pApa hotA hai ! kyoM?' madhu nata-mastaka baiThe rahe, aparAdhIkI taraha / 'aura nahIM to kyA ?' soca rahe the-dharatI phaTa jAe to maiM usameM samA jAU~! 'to tumane isI lie use sajA dI ?' do bUMda A~sU bahAte, maeNdhe-kaNThasaM bole'hA~!' 'candrAmA ! mujhe kSamA karadA ! bahuna bar3A pApa kiyA lekina vaha gaMgeva rahA hogA koI ? hai na yahI ?' ra yhaa| hai-maiMna!' 'nahIM! vaha g2arIba nahIM, acchA-khAsA paise x x x x vAlA thA!' / dUsare dina subaha !aiM ? paise vAloMko bhI sajA hotI hai ? ayodhyAkA rAjA aura baTapara-narezakI ganI __kyoM nahIM! kAnUna sabake lie eka hotA hai| candAmA dAnoM paramatapasvI digambara-sAdhuke nikaTa koI rAjA ho yA raMka ! jo pApa karegA, avazya bhagavatI-dIkSAko yAcanA kara rahe the, mAyAmAhasa sajA pAyegA! kAnUnake lie garIba-amIrakA savAla viraka!!! Page #293 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jIvanameM jyoti jagAnA hai .. (le0-60 pannAlAla jaina 'vasanta' mAhityAcArya) he vIrayuvaka! guNa gaurava-dhana ! praNavIra bhISma bhI tumhI hue, yaza-saurabhake maJjula upavana ! samrAT gupta bhI tumhI hue , he zAnti-krAntike sundara tana! raNadhIra zivAjI tumhIM hue, laga rahA tumhI para mAnava-mana / aba ho udAsa kyoM par3e hue , inako Age le jAnA hai, kAyaratA dUra bhagAnA hai, jIvanama jyoti jagAnA hai| jIvanameM jyoti jagAnA hai| ye mAnava madameM matta hue, viSa vyomameM chAyA hai, taja prIti, vairameM rakta hue, himAne zaGkha bajAyA hai , manmArga bhUla kara dukhI hue, lAlacane sAja sajAyA hai, haiM bhavAvartama par3e hue, khalatAne rAjya jamAyA hai| jagako sanmArga banAnA hai, dAnavatA dUra bhagAnA hai, jIvana meM jyoti jagAnA hai| jIvanameM jyoti jagAnA hai| hai vizva badA kitane aAge? camako nabhameM sUraja banakara , para tuma pIche kitanA bhAge ? damako ghanameM vidya ta banakara , jaga jAga uThA, tuma nahi jAge, baraso kSiti para jaladhara banakara , uTha, jAga, bar3ho sabake zrAge / mukha zAnti rahe jisase ghara ghara / zrAlasako dUra bhagAnA hai , apanA kartavya nibhAnA hai , jIvana meM jyoti jagAnA hai| jIvana meM jyoti jagAnA hai| aba taka hama tuma saba dUra rahe , jimase apamAna aneka mahe , zrAzro mila jAve, aikya rahe, jaga tuma-hamako nahiM hIna kahe / jagameM zrAdarza dikhAnA hai, jIvanameM jyoti jagAnA hai| jinavANI-bhaktose'anakAnta' tathA 'jaina sandeza' meM prakAzita hone vAlI zrI bhagavata' jaina likhita jaina-mAhitya kI kahAniyoMkA agara koI mahAnabhAva apanI pArasa pastakakAkAra saMgraha prakAzita kagayeM / ucita aura mAmayika cIz2a bane / kahAniyAM puganI hone para bhI kitanI Adhunika aura manoraMjaka haiM, yaha 'anekAnta' aura 'mandeza ke sabhI pAThaka jAnate haiN| aura yahI vajaha hai ki ve gyUba pamandakI jA rahI haiN| agara saMgraha prakAzita hotA hai, to vaha navayugakI eka mUlyavAna dena ke mAtha-mAtha jaina-samAja ko bahana bar3I kamIkI pUrti hogii| svalpa vyayameM hI yaha jaina-mAhityaka prakAzanakA kAma ho sakatA vAmaMdira mammAvA, yA 'mahAvIra prema Agagase isa sambandhameM parAmarza kara zIghra hI kinhIM jinavANI-bhakta bhAIko ise pUrA karanA caahie| -pUranamala jaina B. A. L. L. B. vakIla, Page #294 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vaivAhika kaThinAiyA~ [ le0-zrI0 lalitAkumArI jaina, pATanI 'viduSI' prabhAkara ] m munomments S AMS vAhakA prazna Aja hamAre samAjameM skege| hama jo kucha kara rahe haiM vaha kyA vAstava meM vivAha ) kitanA kaThina aura samAdhAnahIna ho kI sampUrNatAke liye kiyA jA rahA hai, isakI bhora to kisI rahA hai yaha kisIme bhI avidita kA rayAla hI nahIM hai| unakA dhyAna mahaz2a apanI acchI nahIM hai| isako sulajhAne aura sarala aura burI laganevAlI bAtoM para rahatA hai| aisA dekhA jAtA karane kA jitanA adhika prayatna kiyA hai ki apane gharameM vivAha hote samaya loga koI bhI rIti gayA nAma likhItA batA jAta yA rivAja vivAhakI sampUrNatAke lie nahIM karate kintu yaha prazna itanA jaTila aura pecIdA kyoM ho gayA aura loga apanI mAna-maryAdAkI rakSAke liye karate haiN| yaha horapadI isakI kaThinAiyoMke sAmane kyoM vivAhako eka jaMjAla aura jAtI hai ki kisane kisase jyAdA paisA kharca kiyA ? ijjata ulajhana samajhane lage isa para jina vidvAnoMne gambhIra vicAra aura mAnake kSetrameM kauna kisase bhAge badA ! samajhameM nahIM kiyA unakA mata hai ki hamane hamArI hI bhUloM aura g2ala AtA ki vivAha ke samaya loga vivAhakI rakSA karane kI tiyoMse vivAhake mArgameM aise-aise kAMTe bo die jinake kAraNa ceSTA na karake mAna-maryAdAkI rakSA kyoM karate hai ? isa mAnakadama-kadama para hamAre pAMva phaTate haiM aura hama usake uddezya maryAdA hI mAna-maryAdAmeM ekase eka kurIti bar3hatI huI calI taka pahuMcane meM saphala nahIM ho sakate / gaI aura Avazyaka tathA abhivArya rasmoM kI asaliyata para hamane hamArI hI mUrkhatAse aise bezamAra rIti-rivAjoMko bhI syAhI pota dI gii| maiMne mere pUjya bAbA sAhaba me bar3hA liyA hai, jinameM adhika se adhika Arthika hAni bhI " hamArI vivAha praNAlI ke sambandhameM kucha jJAna prApta karamekI uTAnI par3atI hai aura vivAhake maulika svarUpa para bhI kuThA irachAse yaha pUchA ki hamAre yahA~ kauna-kaunase rIti-rivAja rAghAta hotA hai| yahI kAraNa hai ki vivAha-jaise zuddha aura kisa-kisa tarahase manAye jAte haiM. to unhoMne mujhe do maha. maulika saMskAra ko hamane saiMkar3oM hI anAvazyaka rItirivAjoM jaranAme die / eka mahajaranAmA di. jaina samAja jayapurake se aisA mAcchAdita kara diyA hai ki aba usakAvAstavika rUpa dvArA I0 san 1884 meM pAsa kiyA huA hai aura dUsarA I. TUTane meM bhI bar3I kaThinAiyAM ho rahI haiM / hamArI vivAha- san 123 ma pAsa kiyA humA san 1923 meM pAsa kiyA huyA hai| ina donoM hI mahajarapraNAlIko dekhakara yahI kahA jA sakatA hai ki loga apanI . nAmoMko dekhakara yaha samamameM pAyA ki hamArI eka bhI rIti santAnake vivAhake samaya yaha socane aura samamAnekI vilkula aisI nahIM hai jo vivAha kI sampUrNatAke lie kI jAtI ho| ceSTA hI nahIM karate ki vivAhakA tastra kahAM chipA huA hai yadyapi ina mahajaranAmoMmeM rIti-rivAjoMmeM kie gae phijUla aura usa tatvako neke liye hameM kyA karanA caahie| kharca para roka lagAI gaI hai, lekina vAstavika bAta to yaha hamArI ina purAnI rUr3hiyoM aura rIti-rivAjoMme vara aura kanyA hai ki unameM 15 pratizata rItirivAja to aise haiM jo vivAha kahAM naka usake uttama uddezya aura madhuraphalako prApta kara se kataI sambandha nahIM rakhate / hamArI prAcIna vivAha-paddhati Page #295 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 274 anekAnta [varSa 4 kA koI jyogbAra itihAsa nahIM likhA gayA varanA yaha spaSTa hokara cale gaye / yadyapi Apane pAye hue mahAnubhAvoMko jAnA jA sakatA thA ki kaunamI rIti kisa tarahase bhAI yaha vizvAsa avazya dilAyA ki zrApa cAMdIke jor3a to saba aura hamArI vivAha-praNAlIke zuddha aura saMskRta mArgameM ye DAle hoMge lekina soneke gahanoMmeM bhI gokharUkI jor3I hogI, choTI-bar3I gandI nAliyAM kidharame baha nikalIM, jinake kAraNa baMgar3I hogI, pauMchI hogI. mareThI hogI. halakI bhArI jaMjIra bhAja vaha bilkula dRSita aura gandI ho gaI hai| aba usa bhI hogI aura jahAMtaka ho sakA hAra banavAnekI koziza gandagIko dUra karane kI nitAnta AvazyakatA hai / hamArI bhI kI hI jaaygii| kintu zrApake par3osiyoMne isa pulabandI vivAha-praNAlI meM vyApta maya kurItiyoM aura vAstavika ko ukhAr3a diyA aura vipakSIko mAlUma ho gayA ki gahane saMskAroMke vikRta upayogakI vivecanA karanekI to isa choTe Apake nahIM balki Apake kisI sambandhIke haiM aura vivAha ye nibandha meM gujAiza nahIM hai| kyoMki nivandhakA kalevara hone ke bAda usako saba vApisa kara die jaayeNge| kitu prApa bana jAnekI AzaMkA hai| isake lie to eka alaga hI pUrNata: nirAza ma hae aura magAIko pAra paTakane ke lie hara bRhada grantha honA cAhie / kintu phira bhI hajAroM hI vaivA- tarahase ceSTA kara hI rahe haiN| jaba Apane dekhA ki bharapUra hika kuprathAnAma meM daheja, jevara DAlanA Adi kuprathAoM para gahanAMke binA pAra par3a hI nahIM sakatI hai to kisI meTha sAdhAraNatayA prakAza DAlA jA rahA hai, jinake kAraNa hamako mAhakAramaM jyAdAma jyAdA byAja para rupayA udhAra liyaa| adhikame adhika prAdhika hAni uThAnI par3atI hai| honA to AdhI rakamama gahanA banavA liyA gayA aura prAdhI zAdIka yaha cAhie ki jo vyakti vivAhake kSetramaM kadama baDhAne ke liya surakSita ragbadI gaI / koI lakI vAlA zrAyA aura liye taiyAraho. deve ki vaha kahAM naka apane Apako artha gahaneko dekha kara Apake mAtha ma hI gyaa| zrApake lar3ake zaktima paripUrNa pAnA hai aura vaha umako kahAM taka surakSita kA vivAha ho gyaa| Apane mAMda (maiM) kI jImanavAra bhI rakha makegA, kintu hotA yaha hai ki vivAha ke pahale yadi bahuta acchI kI aura bArAtameM adhikama adhika saMkhyAmeM vaha dama bisvA vivAhakI jummevAriyoMko melane lAyaka majAkara barAtiyoM ko le gaye / ApakI gRhiNI bhI prasasa he dhanazaktime pUrNa hai to vivAhake bAda vaha pAMca hI bisvA ki kAma karaneke lie ghagmaM vaha pA gii| zrApakA putra bhI raha jAtA hai pramanA hai ki usakA kuMbhArapana utara gyaa| UparamaM Apa bhI kalpanA kIjie ki Apa eka 15 yA 20 prasanna haiM, kintu bhItara hI bhItara eka viSama cintA gvar3I varSIya putrake pitA haiN| ApakI Arthika paristhiti madhyama hai| aurahI hai| eka mora to gharameM eka prAdamIkA kharca bar3ha sAdhAraNatayA kamA-gyA lene haiM / gharameM prApa. ApakI gRhiNI. gayA aura dUsarI ora karja lI huI rakamakA myAja bar3ha gyaa| vivAdAspada putra aura eka avivAhita kanyA isa tarahamme cAra prAdamI haiN| Apake patrakI abhI sagAI nahIM haI gharamai AmadanI itanI-sI hai ki Apa sAdhAraNa vA-pI-pahana le / phala yaha hotA hai ki sAhUkArako mUla kahAM mahIne kintu isakI nimtAmeM prApa dinarAta lage rahate haiM ki usakI ' sagAI kisa taraha se ho, kabhI kabhI Apake patrako dekhane ke kI mahIne vyAja bhI nahIM de sakate aura bhojana kapaDekI liye nama pAMca mahAnubhAva pAye bhI, kintu par3hausiyoMse pAra pAvazyakatAoMko pUrI karaneke lie eka eka karake bahukI sunakara ki zAdIke samaya para pApa tIna jora cAMdIke aura rakamoMko yA to becate haiM yA giravI rakhate haiN| dhIre dhIre jyAdAle jyAdA do rakama sonekI DAla sakege, nirAza gahanA bhI khatama hogayA aura ApakA zarIra bhI jINa hogayA Page #296 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kiraNa 4] paivAhika kaThinAiyAM 275 eka dina pApa paralokavAsIhae aura usake bAda eka kyoM na milajAya aura yaha bAta bhI sc| bAja jisa berojagAra aura cAroM taraphase vipattiyoMke bAdalase ghire hae AdamIke pAsa dasa hajAra rupaye haiM usakA samAjameM jitamA yuvakakI jo hAlata huI use yA to usane bhogA yA samAjane mAna hai vA dasa hajAra rUpayekA hai aura pAMca hajAra kisI kaThora hAsyakI dRSTise dekhaa| socie vivAhakA anta kitanA vivAhameM kharca karane bAda usakA mAna pAMca hajAra rupayekA bhayAvaha huA aura kitanA duHkhada sAbita huaa| kyA vaha hI raha jaaygaa| kisI avasara para rupayoMko pAnIkI tara. navayuvaka bAra bAra yaha soca kara nahIM pachatAtA hai ki maiM bahAte samaya jo hameM vAhavAhI milatI hai vaha mAdara cora vyartha vivAhake jaMjAlameM pha~mA ? kumArapana isa vivAhita mAna nahIM balki duniyA hamArI mUrkhatA para tIkhe vyaMgake jIvanase lAkha darje behatara thaa| bANa chor3atI hai| usa vAhavAhI meM kaThora upahAsa chipA isI taraha hama eka kalpanA aura kareM ki Apa eka huA hai / prstu| avivAhita patrIke pitA hai| ApakI putrI sayAnI ho clii| aisI hI kaThinAiyoMke kAraNa vivAhakA prazna dina para hai aura usake vivAhakI cintA prApakI gardana para mavAra hai| nigamIra aura gada hotA calA jA rahA hai aura pAjakala mAgne eka bI. 70 pAma lar3akeko pasanna kiyA / larakA ke yavaka va yavatiyAM imama ghaNA karane lage hai aura jahAM taka acche ThikAnekA hai| Apa hairAna haiM ki lar3akakA pitA dama ho sakatA hai ve isase dUra hI rahanA pasanna karate haiN| bahuna hajArakA TIkA yA daheja mAMgatA hai| nama hajAra chora kara mI par3hI likhI bahaneM isIlie Aja kala vivAha karanA nahIM nama mau bhI pApa karane ke liye asamartha haiN| zrApa mAre- cAhatI ki mAmAjika kurItiyoM ke kAraNa unheM koI upayukta mAM phirata hai| idhara udhara bhaTakane haiM. lekina jidhara mAthI nahIM milatA hai| kyoMki hamAre samAjameM vyaktiyoMkA acche ghara aura barapara nigAha DAlate haiM. larakeke maMrakSaka muha vyaktiyoMka mAya mambandha nahIM hotA hai kintu rupayakA rupaye phAite haiN| udhara yadi achA ghara aura vara nahIM dekhA jAtA mAtha sambandha sthApita kiyA jAtA hai| cAhe usa sambandhameM hai to Apako apanI patrIkA vicAra hotA hai ki vaha kahAM vyaktiyoM kA cakanAcUra hI kyoM na ho jAya / navayuvaka jAkara pddegii| socie aisI hAlatameM bhApakI patrIke vivAhakA mamAjakA isa sambandhameM aura bhI burA hAla hai| Ajakala prazna prApake lie kitanA kaThina aura jaTila ho rahA hai| bekArI itanI phailI huI ki par3he-likhe yuvakoM ke lie apamA kyA Apa kabhI yaha nahIM momataM ki aisI citAme no bharaNa-poSaNa karanA bhI muzkila ho rhaa| phira jo yadi nahara mbAkara mara jAnA kahIM acchA hai| kyA bhApa rAta dina unako vivAhakI jummevArImeM phAMsa diyA jAya to vahI akhavAroM meM yaha nahIM par3hate ki aisI paristhitiyoM ke samaya kirakirI hotI |yo dinoM meM hI ve vivAhake bojhase aise kuMbhArI kanyAeM bAloM meM tela DAla kara bhasma ho gii| daba jAte haiM ki unake saMskRta jIvana ke saba prAnanda aura lekina ina sabakA kAraNa kyA? yahI kimane daheja sukha kapUrakI taraha kAphUra ho jAte hai| isIlie ve vivAhakI bhAdi kuprathAoMko protsAhana diyA aura jevaroMke moDa meM burI jummevArImeM paira rakhanA kataI pasanda nahIM karataM aura inhIM taraha phaMsa gye| mAna aura ahaMkArakI rakSAmeM hama tabAha bhale kaThinAiyoM ke kAraNa anya vilAyatoM meM to pacAsa pratizata hI hojAe~ lekina usako surakSita rakhanekI ceSThA to kareM sI-puruSa avivAhita jIvana vyatIta karane lage haiN| aisI hii| bhale hI usa ceSTAmeM hamArA rahA sahA mAna bhI miTTImeM hAtako dekhakara hI vahAMkI gavarnameyaTane logoMkI isa hacise Page #297 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 276 anekAnta [varSa / ghabarAkara kaI taraha ke aise Taiksa bar3hA die haiM jo vivAha na nahIM pAtA ki vivAhakA tasva nicorakara isa paise hI paisemeM karanevAloMko cukAne par3ate haiN| hamAre bhAratameM gavarnameMTakI kisa taraha rakha diyA gyaa| Ajakala dezameM kisake pAsa taraphase yadi Taikma nahIM hai to samAjakI taraphame usase bhI paisA hai ? paisA jo thA vaha to saba vinAyatoMko jA cukA jabardasta Taiksa lagA rahatA hai, jisake kAraNa haraeka strI- aura sonakI cir3iyAkA kevala khAkA hI khAkA raha gyaa| puruSako vivAha karanA hI par3atA hai| agara ve kadAcita jinake pAsa apanA gujara karaneke lie bhI paryApta paisA na vivAha na kareM no samAjameM raha nahIM sakate / samAjake sAtha ho ve vivAhameM bharapUra paisA kahAMsa kharca kara sakate haiN| yaha ho va viva agara unako calanA hai to vivAha unake lie anivArya ho avasthA madhyama sthitike logoMmeM adhikatAse dekhI jAtI hai| jAtA hai| idhara samAjakI vivazatA aura udhara vivAhakI uMcI zreya U~cI zreNIke logoMko to ye kaThinAiyAM isalie nahIM mAlUma hotI ki unake pAsa kAphI paisA rahatA hai aura ve hara eka kaThinAiyAM? kareM to kyA kareM ? anta meM vijaya samAja hI kI hotI hai aura rAjI-berAjI unako vivAhake bandhanameM anAvazyaka rItiko bhI prAsAnIke sAtha adA kara sakate haiN| unake gharameM cAhe kitane hI anakamAU aura nikamme baiThe-baiThe baMdhanA hI paratA hai| navayuvakoMke sAmane vivAhakI jo kaThinAiyAM paidA ho rahI haiM usakA mukhya kAraNa yaha hai ki khAnevAle hoM, purakhAoM-dvArA kamAI huI dhana-daulata para saba aizo-ArAma bhoga sakate haiN| nimna zreNIke logoM meM hamAre dezameM puruSoMko triyoM kI borase mArthika sahAyatA yaha dekhA jAtA hai ki vivAha hote hI ekake bajAya do kataI nahIM milatI hai| jima gharameM cAra mahilAeM aura eka kamAne lagate haiM aura gharakI sthiti pahalemeM acchI taraha puruSa hai usameM akelA puruSa kamAtA hai aura pAMca vyakti saMbhAla lI jAtI hai| donoM khetameM kAma karate haiM. donoM usa para basara karane vAle hote haiN| usa para bhI maz2A yaha patthara Dhote haiM, donoM majadUrI karate haiM, donoM jaMgalameM gAyeM ki mahilAyoMko eka ekame eka baDhakara jevara bhI cAhie, carAte haiM, donoM kapar3A dhote haiM, donoM kapar3A sIte haiM / eka deza-kImatI kapaI-latte bhI cAhie aura kurItiyoMko adA karane ke liye bezumAra phijUlakharca bhI caahie| aisI sthitimeM dUsarekI kamAI para viThAIsa basara nahIM karatA hai| kintu madhyama sthiti aura U~cI zreNIke logoM meM isake bilkula becAre puruSoMkI bar3I dayanIya avasthA ho jAtI hai aura ve viparIta dekhA jAtA hai| aphasosakI bAta hai ki yadi kisI gata dina kolhUke belakI taraha rupayeke pIche-pIche cakkara lagAte rahate haiN| hama kahate haiM ki gRhastha jIvanameM bar3A gharameM mArthika kaSTase mahilAe~ udyoga-dhandhoMse apanA kAma pAnanda aura sukha hai| prApahI batAie kyA yahI prAnanda calAne lageM to unako anAdarakI dRSTise dekhA jAtA hai| aura mugdha hai ? jina para aisI prAfata guz2arI hai yA gujara rahI hamAre gharoMkI aura gharavAloMkI isImeM zAna hai ki mahilAe~ hai hI jAnate ki isameM prAnanda yAkhAsI parde kI bIbI banakara puruSoMkI kamAI dhama-daulatapara bhogahAlatako dekhakara Ajakalake navayuvaka vivAhase betaraha ghabarA vilAsa karatI raheM aura apanI jindagIko bilkula akarmaNya rahe haiN| isake alAvA jo yadi vivAhake kSetrameM kadama uThAnA kara ddaaleN| kisI kavine kahA hai-- bhI cAheM to pahale yaha dekheM ki vivAha karaneke pahale unake rogI cirapravAsI parAmabhojI prvsthshaayii| pAma bharapUra paisA bhI hai yA nahIM, jinake pAsa bharapUra paisA yajIvati tanmaraNaM yanmaraNaM so'sya vizrAmaH // nahIM hai to vivAhakA nAma bhI nahIM le sakate / samajhameM arthAt- rogI, bahuta dera taka videzameM rahane vAlA, Page #298 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kiraNa 4] laharoMmeM laharAtA jIvana dUsareke akSa para basara karane vAlA aura dUsareke makAnameM rahane hI hAthoMse karanI ho, khuda khAnA banAtI hoM, hAthame ghATA vAlA inakA jInA maraneke samAna hai aura maranA madAke liye pIsatI hoM, anAja bInanI ho. barmana mAMjanI ho. kapaDe-la vizrAma karanA hai| sItI hoM ora naukaroM meM kataI kucha bhI kharca na kagatI ho isI taraha eka kavi aura bhI likhate hai naba to yaha jarUra kahA jA sakatA hai ki unake liya puruSoM I| vRNI visaMtuSTaH krodhano nisyazaktiH / kI sampattikA upayoga karanA zobhAkI bAta hai| itanA hI parabhAgyopajIvI ca SaDate duHsvabhAginaH / / nahIM balki mahilA kucha ma gharelu udyoga-dhandhoM, jaise arthAt - IrSyA rakhanevAlA, ghRNA karanevAlA, asaMtuSTa carkhA kAnanA, silAI karanA. kamIdA nikAlanA, bela bUTake rahanevAlA, krodhI, sadA zaMkA karanevAlA aura namaka kAma Adiko bhI apanA aura unameM dravyopArjana kareM tAki bhAgya para jInevAlA ye chaha duvake bhAgI haiN| puruSoMkA bojha bahuta kucha halakA ho mk| aura jo siyA bahadhA loga mamamataM haiM ki yadi eka puruSa kimIka par3hI likhI hoM va anya tarIko jaise adhyApana, DAkTarI, namiMga mAga paidA kie dhana para bamara karatA hai to usake lie yaha dUSaNa Adima kamAveM. tAki unakA bhAra puruSoM ke Upara na raha / hai, kintu niyAM yadi apane gharake zrAdamiyoM dvArA kamAya yadi aisA hone lage to puruSoMko vivAha karane para koI hue dhana para basara kareM to unake lie mo yaha zobhA hI kaThinAI mAlUma na ho yora va magvapUrvaka dAmpatya jIvanako hai| ThIka hai| kintu yaha bAta taba upayukta ho sakatI hai pahana kara makaM / jaba mahilAyeM gharakA haraeka kAma apane hI hArthose karatI isI taraha vaivAhika kaThinAiyoM ke praznako hala karane ke hoM aura puruSoM ke dvArA kamAye huye dhanako vyartha maukaroM aura li lie hama daheja prAdi kuprathAoMko dUra kareM aura vivAha meM naukarAniyoMkI tamgvAhameM na kharca karAnI ho| kintu Aja vyartha kharca na kreN| jinanA kama kharca kiyA jA makaM kareM hamAre gharoM meM to yaha cala rahA hai ki puruSa kamAtaM kamAtaM aura pADambara yA zAnazaukata meM pahakara dhana-sampaniko , pAMzAna ho jAyaM aura bahaneM usako kharca karate karataM nahIM barabAda na kareM athavA karja lekara apanA aura bhAvI santani dhaka 1 tathA gharakA haka kAma naukaroM aura naukarAniyo / kA jIvana naSTa na kreN| isa taraha vivAha kA prazna garIba, karAyA jAya aura ve madA nikammI aura akarmaNya banI rheN| , banAraamIra, choTa, baDe, gajA, kAdi sabake lie bahuta sarala aisI hAlatameM hama yaha kaise mAnA ki baiThe-baiThe khAnA aura meM ho jAyagA aura hameM bahuta kucha hamakI kaThinAiyoMme prAmAmI paruSoMkI kamAI dhana-sampattisa aizo-mArAma karanA striyoMke ke mAtha chuTTI mila jaaygii| liye zobhAkI bAta hai| agara bahane gharakA saba kAma apane -x- . laharoMmeM laharAtA jIvana ___ * lahaMgameM lahagatA jIvana ! palameM ubhAra pala meM utAra, thira neka na rahatA merA mana ! lahagemeM lahagatA jIvana ! isa agama dhArakA pAra nahIM, bar3ha rahA jvAra panavAra nahIM ! jyA jyA halakA karatA jAnA, honA jAnA hai bhArIpana ! __laharImeM laharAtA jIvana ! nana rahe nirAzAyoMke dhana, zrAzA cala-capalAkA nartana ! namakaM jhuramuTameM iGgitakara, bhara denA ugmeM utpIDana ! laharoMmeM lagatA jIvana ! parivartanazIla jamAnA hai. kyA jAne kyA hojAnA hai! bar3hate yauvanake mAtha mAya, ghaTatA jAtA hai dhIraja dhana ! zrI 'kusama' jaina laharoM meM lahagatA jIvana ! Page #299 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ratnatraya-dharma [le.--. pannAlAla jaina, sAhityAcArya ] mAmA aura zarIra jude jude do padArtha haiN| samyagdarzana pAramA ananta guNoMkA puSa hai, prakAzamAna anAdi kAlasa isa AtmAkA para-padArthoMke sAtha hai, caitanya jyAnirUpa hai; parantu zarIra jar3a-bhautika sambandha horahA hai| jisase vaha apane svarUpako bhUla padArtha hai| AtmA ajara amara avinAzI hai, parantu kara para-padArthoM ko apanA samajha rahA hai / kabhI yaha zarIra jIrNa zarNa hokara naSTa ho jAnevAlA hai| zarIrako apanA samajhatA hai aura kabhI kucha vivekajaba taka yaha prAtmA maMsAgmeM rahatA hai naba taka usake buddhi jAgRta hotI hai to zarIrako pRthaka padArtha mAna sAtha zarIrakA sambandha honA avazyambhAvI hai / mukti kara bhI karmaka udayama prApta honevAle sukha-dugvako avasthAme zarIrakA sambandha nahIM rahatA / AtmAkaM apanA samajhanA hai, jisameM yaha prAtmA atyanta ananta guNoMmeM mamyagdarzana, samyagjJAna aura samyak dugyI hotA hai| maiM sakhI haiM. dAgyI haiM, nirdhana haiM, cAritra ya tIna guNa mukhya haiN| ye pAtmAke hI mvarUpa dhanAyA hai. mabala haiM. nirbala haiM, ye mere putra haiM aura haiN| inameM pradeza-bheda nahIM hai, mirpha guNa guNIkI maiM inakA pitA hai' isa prakAra ke vikalpajAlameM ulajhA apekSA ye nyAre nyAre kahalAte haiN| jisa prakAra eka huA yaha jIva apane ApakaM zuddhamvarUpako bhUla samudra vAyukaM vegase uThI huI lahageMkI apekSA aneka jAtA hai| jIvakI isa avasthAko midhyAdarzana' rUpa dikhAI detA hai parantu una lahageM aura samudrake kahate haiN| midhyAdarzana vaha andhakAra hai jisameM yaha bIca pradezoM kI apekSA kucha bhI antara nahIM rahatA AtmA apane Apako nahIM pahacAna sakatA-apane umI prakAra prAtmA aura samyagdarzanAdimeM pradezoMkI Apako para-padArthose nyAga anubhava nahIM kara sktaa| apekSA kucha bhI antara nahIM rahatA / vantuSTi meM jisa jisane apane svarUpako pahicAnA hI nahIM vaha use taraha aneka lahareM mamudrarUpa hI hai usI taraha samya- prApta karane kA prayatna hI kyoM karegA ? gdarzanAdi bhI prAtmarUpa hI hai| eka mihakA baccA chuTapanasaM siyAgeMke bIca 'jAto jAnau yadutkRSTaM tadrasnamihocyate', isa palA thA, jimasaM vaha apane Apako bhI siyAra niyamake anusAra prAtmaguNoMmeM sarvazreSTha hone ke kAraNa samajhane lagA thA / jaba kabhI gajarAja sAmane AtA sakta tIna guNa hI 'ratnatraya' kahalAte haiM / isa taraha to vaha bhI anya siyAgekI bhAMti pIche bhAga jAtA jainasampradAyameM patnatrayakA artha samyagdarzana, samya- thaa| eka dina vaha pAnI pIne ke liye nadIke tIra para gjJAna aura samyacAritra pracalita hai| bhAge inhIMkA gayA / jyoM hI usane pAnI meM apanA pratibimba dekhA vizeSa svarUpa likhA jAtA hai| tyoM hI vaha apane Apako siyAroMse bhinna anubhava Page #300 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kiraNa 4 ] karane lagA / vaha usI samaya siyAgekI saMgati chor3a kara siMhoM meM jA milaa| aba vaha gajagajako dekhakara pIche nahIM haTatA kintu jhapaTakara usake mastaka para baiThatA hai / sunate haiM ki kaue koyaloMke baccoMko apane ghoMsaloM meM uThA lAte haiM aura apanA samajhakara unakA pAlana-poSaNa karate haiM / usa samaya kAMyalake bacce bhI apane Apako kauA samajhate haiM, para mamakadAra hone para jaba ve apanI kuhU kuhU aura atest na ataar antara samajhane lagate haiM tyoM hI ve unakA sAtha chor3akara apane muNDameM jA milate haiN| isI prakAra jabataka yaha AtmA midhyA-darzana rUpa andhakAra AvRta ho apane Apako bhUlA rahatA hai tabataka midhyAdRSTi kahalAtA hai parantu jaba viveka buddhike jAgRta honepara AtmAko AtmarUpa aura parakA pararUpa samajhane lagatA hai taba samyagdRSTi kahalAne lagatA hai usake isa bheda - vijJAna aura tadrUpa zraddhAnako hI 'samyagdarzana' kahate haiN| isa bheda-vijJAna aura tadrUpa zraddhAname hI jIva mokSa prApta karaneke liya samartha hote haiM / isIliye inakI prazaMsA karate hue AcArya amRtacandrajIne limbA hai bhedavijJAnataH siddhAH siddhA ye kisa kecana / tasyaivAbhAvato baddhA baDhA ye phila kecana // arthAta- abhI taka jitane siddha ho sake haiM va eka bheda-vijJAna ke dvArA hI hue haiM aura abhI taka jo saMsArameM baddha haiM--karma kArAgAra meM paratantra haiM-- vaM sirpha usI bhedavijJAna ke abhAva ke phalasvarUpa haiN| isa prakAra samyagdarzanakA mukhya lakSaNa svapara ko bhedarUpa zraddhAna karanA hai / yahA~ samyak zabdakA artha saccA aura darzanakA artha vizvAsa zraddhAna hotA hai / samyagdarzanakA dUsarA svarUpa ina saba bAtoMko smaraNa rakhakara hI jaina zAstroMmeM eka bAra do lar3ake kisI maha (pahalavAna) ke samyagdarzanakA dUsarA lakSaNa batAyA hai ratnatraya - dharma 276 pAsa phuNce| donoMkI avasthA satraha aThAraha sAlake bIca thii| parantu donoM hI zarIra dubale-patale the / donoMke gAla picake hue the. kamara jhuka rahI thI aura kandhe nIcekI ora Dhale hue the| mallane unase kahAyauvana ke prArambha meM Apa logoMkI yaha avasthA kaisI ? mallakI bAta sunate hI una donoM bAlakoM se eka bolA - ustAda ! merA zarIra janmase hI aisA hai, hamAre zarIrakA yahI svabhAva hai / parantu usakA dUsarA mAthI mocatA hai ki yadi zarIrakA svabhAva dubalA honA hotA to phira ye ustAda itane haTTe-kaTTe kyoM haiM ? mAlUma hotA hai ki mujhameM kucha kharAbI hai yadi usa strarAbIko dUra kara diyA jAve to prayatna karane para maiM bhI ustAda jaisA ho sakatA hU~ / usane umnAdakA apanA lakSya banAyA, vyAyAma-vidyAkA jJAna prApta kiyA aura apane Ageke sAthiyoMkI paddhati dekhakara vyAyAma karanA zurU kara diyA, jisase vaha thor3e hI dinoMmeM haTTA-kaTTA evaM baliSTha ho gyaa| aba vaha madamAtI cAlameM jhUmatA huA calatA hai aura usakA dUsarA sAthI jo ki dubalA-patalA honA apane zarIra kA svabhAva samajhe hue thA apanI usI hAlata para hai| pAThaka ! Upara likhe hue udAharaNa se siddha hotA hai ki jIbAtmA ko apane sacce svarUpakA jJAna prApta karaneke lie sabase pahale eka lakSyakI AvazyakatA hai, phira zuddha svarUpako prApta karane ke upAyoMkA jAnanA Avazyaka hai aura isake bAda AvazyakatA hai jAna hue hue upAyoMko kAryarUpa meM pariNata karane kI / jAne / upAyoMko kAryarUpamaM pariNata karane vAle puruSa bhI usake usa kAmameM sahAyaka hote haiM 1 Page #301 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 280 anekAnta zraddhAnaM paramArthanAmAptAgamatapobhRtAm / trimUDApoDamaSTAGgaM samyagdarzanamasmayam // 'yathArtha ( macce) deva, zAstra aura guruoM kA ATha aGga sahita tIna mUr3hatA aura ATha mada rahita zraddhAna karanA - vizvAsa karanA - samyagdarzana kahalAtA hai|' 1 yathArtha deva zuddha svarUpakI prApta kara cuke haiM, isa liye va lakSya haiN| jaisA svarUpa unakA hai vaisA hI merA hai, isaliye unakA zraddhAna karanA Avazyaka yathArtha zAstrAM zuddha svarUpa prApta karane ke upAyoM kA jJAna hotA hai, isaliye unakA zraddhAna karanA Ava zyaka hai / aura yathArtha guru usa zuddha svarUpako prApta karAnevAle upAyoMko kAryarUpameM pariNata karate hai isaliye unakA zraddhAna karanA bhI Avazyaka 1 yathArtha deva [ varSa 4 ganA, sarvajJatA aura hitopadezitA hA vahI sacA deva hai usakA nAma vIra, buddha, hari, hara, brahmA, pIra, paigambara kucha bhI rho| jisa devameM ukta tIna guNa hoM use jainazAstroMmeM arhat, arahanta jinendra, prApta Adi nAmoMsa vyavahRta kiyA gayA hai jo vAnarAga ho, sarvajJa ho aura hitopadezI hA yathArtha-macA deva hai| jisakI AtmAsa rAgadveSa kSudhA tRSA-cintA Adi 18 doSa dUra ho cuke hoM use 'vItarAga' kahate haiN| jo saMsArake satra padArthoMkA eka sAtha spaSTa jAnanA hai use 'sarvajJa' kahate haiM aura jo sabake hita upadeza deve use 'hitopadezI' kahate haiN| hitopadezI banane ke liye vItarAga aura sarvajJa honA atyanta Avazyaka hai / asatya ahitakara upadezameM mukhya do kAraNa haiM eka kaSAya arthAt rAga-dveSa kA honA aura dUsarA ajJAna / manuSya jima prakAra kaSAyakaM vaza ho kara pakSapAta meM asatya kathana karane lagatA hai usI prakAra ajJAnase bhI anyathA kathana karane lagatA hai, isaliye hitopadezI banane ke liye devako vItarAga aura sarvajJa honA atyanta Avazyaka mAnA gayA hai| jainasampradAya meM yaha spaSTa zabdoM meM kahA jAtA hai ki jisameM bItaga arhata avasthA jIvakI jIvanmukta avasthA hai, isase Age kI avasthA mukta-siddha avasthA kahalAtI hai / arhanta avasthA meM zarIrakA sambandha rahane se hitopadeza diyA jA sakatA hai parantu siddha avasthAma zarIrakA abhAva ho jAname hitopadeza nahIM diyA jA sakatA / vahA~ sirpha otarAga aura sarvajJa avasthA rahatI hai| inhIMko 'Izvara' kahate hai ye vyakti-vizeSa kI apekSA aneka haiM aura sAmAnya jAtikI apekSA eka haiM / prayatna karane para hamAre aura Apake bIca meM meM pratyeka bhavya prAraNI yathArtha devakI avasthA prApta sakatA hai| jainiyoMkA yaha Izvara sarvathA kRtakRtya aura svarUpameM lIna rahatA hai| jainI sRSTike racayitA IzvarakA nahIM mAnate aura nahIM yaha mAnate ki koI eka Izvara pApa-puNyakA phala dene vAlA hai| jIva apane kiye hue acche bure karmoka phalako svayaM hI prApta hotA hai / devagati meM rahane vAle bhavanavAsI, vyantara, jyotiSI aura vaimAnika bhI deva va halAte haiM parantu isa prakaraName unakA praharaNa nahIM hotA aura na jaina siddhAnta unako pRjya hI mAnatA hai yathArtha zAstra 1 jo zAstra sathe devake dvArA kahe gaye hoM, jinakI yuktiyA~ akATya hoM, jinameM pratyakSa, anumAna Adi kisI bhI pramANasaM bAdhA nahIM AtI ho aura jAM loka kalyANa kI dRSTisaM racita hoM unheM 'yathArtha zAstra' kahate haiN| zAstra sacce devakaM ve upadezamaya vacana haiM Page #302 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kiraNa 4 ] ratnatraya-dharma 281 jo ki Aja sacce devakA abhAva hone para bhI unake bAra bhojana karate haiN| ye bhAjana tathA auSadhi vagairaha siddhAnta samAjake sAmane prakaTa kara rahe haiN| zAstra kI yAcanA nahIM krte| ye kAmavikAra ke jInanekA kI prAmANikatA vaktAkI prAmANikanAsa hotI hai| marvocca Adarza upasthita karate haiM, jisame va aneka jaina zAstroMke mUla vaktA vItagaga aura marvajJa deva sundara lalanAoMke bIca AsIna hokara bhI nama hone mAne gaye haiM. isaliye unake dvAga upadiSTa zAstra meM lajjAkA anubhava nahIM karate aura na unakI indriyoM yathArtha haiM-matya haiM / vartamAnameM jo zAstra upalabdha meM kimI prakArakA vikAra najara AtA hai| ye jIvoM haiM yA jo upalabdha ho rahe haiM unake mAtAta kartA kI rakSAke liya mayUrgapacchakI banI huI eka pIchI vItarAga aura marvajJa nahIM hai tathApi unakI AmnAyA. aura zArIrika azucitA dUra karaneke liye eka numAra racita hone ke kAraNa prAmANika mAne jAte haiN| kamaNDala apane pAsa rakhate haiN| jJAna prApta karane ke jainiyoMkA mukhya uddezya hai vItagagatA prApta karanA- liye eka do zAstra bhI inake pAsa hote haiN| isase rAgadveSa ko dUra karanA / yahI siddhAnna inake choTesa lekara adhika vastue~ inake pAsa nahIM hotii| ina guruoMke bar3e bar3e zAstroM takameM eka svagma gumphita kiyA gayA tIna bheda haiM 1 prAcArya 2 upAdhyAya 3 mAdhu / jo hai| anakAnta-syAdvAda inakA mukhya mtambha hai| jaina navIna ziSyoMko dIkSA dete hoM aura saba pA zAmana zAstra bAraha aGgoMmeM vibhakta haiN| inameM hara eka viSaya rakhate hoM evaM tIvra napamvI hoM ve prAcArya kahalAte haiN| kA pUrNa vivecana hai| koI bhI viSaya inase achatA jo munisaMghameM paThana - pAThanakA kAma karate haiM unheM nahIM rahA, para kAladApamaM yA vartamAna jainajAti 'upAdhyAya' kahate haiM aura jo mAmAnya muni hAta haiM ke pramAdase bhAratakA vaha mahAna mAhitya luptaprAya ve 'mAdhu' kahalAte haiM / ye saba saMsAraka jaMjAlase ho gayA hai ! chuTakara jaMgalake prazAnta vAyu maNDalama vicaga karate __ yathArtha guru haiN| ye mukti mArgaka pathika kahalAte haiN| jo sparzana, jilA, nAsikA, natra bhaura karNa ina samyagdarzanakA tIsarA mvarUpa pA~ca indriyoMke viSayoMkI bhAzA meM rahita hoM. mantra Upara kahe hue do lakSaNoM ke sivAya samyagdarzana prakAra ke parigraha-rupayA paisA vagairaha-kA tyAga kara kA eka mvarUpa aura bhI kahA gayA hai| vaha haicuke hoM, yahA~taka ki zarIrako AcchAdita karaneke 'natvArthazraddhAnaM mamyagdarzanama' arthAt jIva, bhajIva liye jo eka bhI vastra apane pAma na rakhate hoM, Asrava, bandha, saMvara, nirjaga aura mokSa ina mAta vyApAra prArambha vagaighasa rahita hoM, hamaMzA jJAna tattvoM-padArthoke yathArtha mvarUpakA zraddhAna-vizvAsa aura dhyAnameM lIna rahate hoM ve 'yathArtha guru' kahalAte karanA mA samyagdarzana hai| ina mAta tattvoM kA varNana haiN| ye muni hote haiM aura hiMsA. mULa, cArI, kuzIla- karanemeM jainiyoM ke bar3e bar3e zAmmra bhare hue haiN| unakA vyabhicAra nathA parigraha ina pAMca pApoMkA bilakula vizeSa svarUpa ligvanameM legvakA kalevara adhika ho hI tyAga kiye rahate haiM / rAtameM na to gamana karate haiM jAnekA bhaya hai| unakA saMkSiA gvarUpa isa prakAra haiaura na bolate haiM / dinameM zrAvakoMke ghara jAkara eka 1 jIva-jisameM caitanya-jAnana dekhanekI zakti ho| Page #303 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 282 2 zrajIva - jo jAnane dekhanekI zakti se rahita ho / 3 Asrava - mana-vacana-kAyakI kriyAdvArA jo AtmA meM kama zragamanake dvArarUpa ho / 4 bandha-Asrava-dvAra se Aye hue karmaparamANuoMkA AtmA ke sAtha mila jAnA / 5 saMbara - navIna karmaparamANu kA praveza anekAnta ka jAnA / 6 nirjaga - pahale kaM sthita karmaparamANuoM kA tapasyA atres dvArA ekadeza nAza ho jAnA / 7 mokSa - zrAtmA aura karmaparamANuoM kA hamezA ke liye alaga alaga ho jAnA / mukhyameM jIva ajIva yahI do tattva haiM, zeSa tattva inhIM saMyoga se hote haiN| hama yaha pahale limva zrayaM haiM ki jaina loga sukha duHkhakA dAtA IzvarakA na mAna kara karmako mAnate haiM kyoMki Izvara vAdiyoMke sAmane jaba yaha prazna upasthita kiyA jAtA hai ki Izvara pakSapAta se rahita hone para bhI kisIko dhanI kisIko nirdhana kimIko duHkhI aura kisIko sumvIko kyoM banAtA hai ? taba antameM unheM bhI karma kI zaraNa lenI par3atI hai / ve bhI kahane lagate haiM ki jo jaisA karma karatA hai Izvara use vaisA hI phala detA hai| [ varSa 4 vagairaha se dUra kara denA 'nirjarA' aura ina sabake bAda AtmA aura karmakA alaga alaga ho jAnA 'mokSa' huA / mAnavazarIra aura raMgake paramANu ye do svatantra padArtha haiN| ye donoM jisa kAraNa se mileMge vaha rogaparamANuoM kA Asrava hogA, rogaparamANuoM kA mAnava zarIra meM mila jAnA unakA bandha hogA, navIna kAraNoMkA na honA saMvara hogA, pahale ke mile hue rogaparamANuoM kA auSadhi prayogase alaga honA nirjaga hogI, aura isake bAda mAnava zarIra se jaba rogaparamANu sarvathA alaga ho jAyeMge taba mAnava zarIra roga unmukta ho jAvegA, yaha huA roga paramANuoM kA mokss| yahI hAla AtmA aura karma paramANuoM ke viSaya meM samajhanA cAhiye / mokSAbhilASI jIvako Upara likhe hue sAta tatvoMke sace svarUpakA zraddhAna karanA Avazyaka hai / yadyapi samyagdarzana ke lakSaNoM meM Upara likhe hue tIna prakAroMme svarUpa bheda jAhira hotA hai parantu vicAra karane para unameM artha bheda nahI hotaa| sabhI eka dUsareke sahayogI ho jAte haiN| samyagdarzake ATha aGga jisa prakAra manuSya ke zarIra meM do hAtha do pAMva nitamba pRSTha, vakSaHsthala aura zira ye ATha aGga hote haiM aura inameM kamI hone para manuSyake vyavahArameM pUrNataHkI kamI rahatI haiM usI prakAra samyagdarzana ke bhI ATha aGga hote haiM jinameM nyUnatA hone se samyagdarzana meM bhI nyUnatAkA anubhava hone lagatA hai| ATha ye haiM - 1 niHzaGkita 2 niHkAMkSita 3 nirvicikitsA 4 amUdRSTi 5 upagUhana yA upabRhaNa 6 sthitikaraNa 7 vAtsalya aura 8 prabhAvanA / niHzaGkata - jina viSayoMkA nirNaya pratyakSa pramANa karma eka prakArakA sUkSma acetana padArtha hai, jo AtmA meM rAga dveSa hone se usake sAtha baMdha jAtA hai aura bAda meM vahI AtmA jJAna darzana Adi guNoMko kakara usake sAMsArika sukha duHkhakA kAraNa ho jAtA hai| to, AtmA aura karmarUpa ajIva padArtha ina do padArthoM ke milane kA jo kAraNa hai vaha 'Asrava' ' huA mila jAnA 'bandha' huA, AsravakA na honA arthAt navIna karmoMkA na A sakanA 'saMvara' huA, pahale Aye hue karmaparamANuoM kA tapasyA Page #304 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kiraNa 4 ] 683 aura yaktiyoMsa nahIM ho sakatA ho aisa sUkSma Adi jIvako samayAnukUla upadeza dekara, apanI saMvAe~ padArthoke sadbhAmeM kisI prakArakA sandeha nahIM karanA samarpita kara tathA bhAjIvikA mAdikI vyavasthA kara athavA apane zraddhAnase vicalita karane vAle jIvana punaH usI satyadharmameM sthira karanA sthitikaraNa maraNa Adike bhayase rahita honA mo niHzaGkita aGga aGga hai| hai| isa praNa ke dhAraka jIvake Age yadi koI pistaula vAtsalya-saMsArakaM samasta prANiyoMsa maitrI bhAva nAnakara kahe ki 'tuma apane svapara bhedavijJAna yA rakhanA unake sukha-duHkhameM zAmila honA tathA dharmAtmA zraddhAnako chor3a do nahIM to abhI jIvana-lIlA jIvoMsa gAM-vatmakI taraha akSugaNa prema ragbanA samApta kiye denA hUM' to bhI vaha apane zraddhAnase 'vAtsalya' aGga hai| vicalita nahIM hogA / marvathA niHzaGka-nirbhaya rhegaa| prabhAvanA-logoMke ajJAnako dUra kara unameM sace niHkAMkSita-mamyagdarzana dhAraNakara bhAga sAmagrI jJAnakA pracAra karanA, jimama dusare loga satya dharma kI cAha nahIM karanA so niHkAMkSita aGga hai| samya- kI ora AkRSTa homake hama 'prabhAvanA' aGga kahate haiN| gdRSTi jIva yahI socatA hai ki saMmArake viSaya sugva vicAra karane para mAlUma hotA hai ki ina AThoM karmaparataMtra haiM, nAzavAna haiM, duHgvoMse vyApta haiM aura aGgoMse sahita samyagdarzanameM mamasta saMmArakA pApake bIja hai; isaliye unameM AsthA tathA Asakti kalyANa maMnihina hai / pakSapAta gahita jainetara sajjanoM rakhanA ThIka nahIM hai| kA bhI yaha anubhava -yadi mamArake jIva agrAMga nirvicikitmA-glAniko jItanA- khAmakara samyagdarzanakA dhAraNa kara leM to maMsArakI azAnti muni Adi dharmAtmA puruSoM ke zarIrameM roga Adi hone kSaNa bhagmeM zAnta ho jAye aura sabhI aura sumbapara kisI prakArakI glAni nahIM karanA aura apanA zAntikI lahara naz2ara Ane lge| kartavya mamajhakara niHsvArtha bhAvasaM unakI sevA karanA tIna mUr3hatAeM nirvicikitsA aGga hai| lokamUr3hanA, devamRr3hatA aura gurumUr3hatA, ye tIna amRdRSTi-vivekasa kAma lenA, acche burekA mUr3hatAe~-murkhatAe~ kahalAtI haiM / inake vaza hokara vicAra kara kAma karanA aura dUmagekA anukaraNa kara jIva atyanta duHkha uThAte haiN| mithyArUr3hiyoMko sthAna nahIM denA 'amUDhadRSTi' aGga hai| lokamUr3hatA-yaha mAnI huI bAta hai ki saMsAra ___ upagRhana-dUsareko badanAma karanekI icchAsa ke namAma jIvoMma jJAnakI nyUnAdhikatA devI jAtI dUsareke doSoMko prakaTa karanA-usakI nindA na hai| jinheM jJAna kama hAnA hai ve apane adhika karanA / ho sake to premase samajhAkara sumArga para jJAnavAlekA anusaraNa karate haiM / adhika jJAnavAle lagA denA 'upagRhana' aGga hai| isa aGgakA dUmaga kimI paristhitisaM majabUra hokara koI kAma zuru nAma 'upabRMhaNa' bhI hai, jisakA artha zrAtma guNoMkI karate haiM, bAdameM alpajJAnI unakI degvA devI vaha vRddhi karanA hai| _ kAma zuru kara dete haiM aura paristhiti badala jAne para sthitikaraNa-satya dharmasa vicalita hote hue bhI ve use dUra nahIM krte| aima kAryoko 'lokarUr3hi' Page #305 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 284 anekAnta kahate haiM / kahAvata hai - eka bAra maharSi vedavyAsa sUryodaya ke pahale gaGgAsnAna ke liye gaye / usa samaya kucha kucha a~dherA thA isaliye unheM sandeha huA ki jaba taka maiM azuci bAdhAme nimaTaneke liye anyatra jAtA hU~ taba taka sambhava hai koI merA kamaNDalu le jAve- aisA soca kara ve apane kamaNDalu para bAlUkA eka Dhera lagA gaye / ve samajhe the ki hamAre isa kAmako kisIne nahIM dekhA hai; parantu pIchese AnevAle eka do sajjanoM ne unake isa kAma ko dekha liyA thA / dekhanevAloMne sAMcA ki gaMgA tIra para bAlUkA Dhera lagAnese puNya prApti hotI hai; yadi aisA na hotA to vyAsajI Dhera kyoM lagAte ? thor3I dera bAda gaMgAke tIra para bAlU ke aneka Dhera laga gaye / vyAsajI jaba lauTakara te haiM to bhUla jAte haiM ki merA kamaNDalu kisa Dhera meM hai| do cAra Dhera dekhaneke bAda ve bar3e nirvedake sAtha kahate haiM ki [varSa 4 se adhika raMga jamA rakhA hai| pIpalameM, bar3ameM, nadImeM, nAleme, ghara meM, tAlAbamaM, jahA~ dekhA vahA~ deva hI deva digbAI dene lage haiN| loga apanI icchAoM ko pUrNa karane ke lie unakI pUjA-bhakti Adi karate haiM, varadAna mAMgate haiN| maume eka dokA saubhAgyase yadi anukUla phalakI prApti hogaI to ve apaneko kRtakRtya mAnane lagate hai, yadi nahIM huI to devako nArAja mAnate haiM / yaha saba devamUr3hatA hai / samyagdRSTi vicAratA hai ki jo deva stuti karanese prasanna aura nindA karanemeM nAgaz2a hotA ho vaha deva hI nahIM hai| yadi hamAre acche bhAva haiM to hame phalakI prApti apane Apa hogii| kisIke dena na deneMsa kyA ho sakatA hai| isaliye vaha gaMgI dveSIkAM nahIM pUjatA / pRjanA hai to eka vItarAga sarvajJa devako / jinhe na stunise prema hai aura na hI nindAme aprasannatA / jainadharma to yahAM taka kahatA hai ki jo vItarAga devakI bhI kisI bhautika vastu pAneke lobhasaM pUjatA hai vaha mithyAdRSTi hai / vaha bhakti nahIM hai vaha to eka prakArakA saudA hai| niSkAma bhakti ke sAmane sakAma bhaktikA darjA bahuta tuccha hai / gurumUr3hatA - nAnA veSadhArI gaMjer3I bhaMger3I Adi guruzroko vivekarahita hokara pUjate jAnA gurumUr3hatA hai / samyagdazana batalAtA hai ki jise tuma pUja rahe usakI kucha parIkSA bhI to karalo, usameM kucha ahiMsA aura satya bhI hai yA nahI / khedake sAtha likhanA par3atA hai ki Aja bhAratavarSa meM isI gurumUr3hanA ke kAraNa aneka lucce-laphaMge puja rahe haiM aura sacce sAdhu kaSTa uThA rahe haiM / gatAnugatiko loko na lokaH pAramArthikaH 1 bAlukApuJjamAtreNa gataM me tAnabhAjanam // arthAta - lAMka anukaraNapriya hai - sirpha dekhA dekhI karatA hai - usameM sacAI nahI hai - dekho na ? bAlUkA Dhera lagAne mAtra se merA kamaNDalu gAyaba hogayA / parvata para giranA, nadiyoMmeM DUba maranA, satI honA Adi sa+ lokamUr3hatAe~ haiM / samyagdRSTi jIva apane jJAnase inameM satyakI khoja karatA hai, use jinameM satya pratIta hotA hai-sacAI mAlUma hotI hai-- unheM hI karatA hai, bAkI saba laukika mAnyasAoM ko chor3atA jAtA hai| devamUr3hatA - abhAgaM bhAratavarSa meM isa mUr3hatAne saba ATha mada apane Apako bar3A aura dUsare ko tuccha samajhanA Page #306 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kiraNa 4] ratnatraya-dharma 285 'mada' hai vaha ATha tarahakA hotA hai-1 jJAna, 2 pUjA kI kImata eka lAkha rupaye haiN| jauharIkaM vacana sunate (praniSThA), 3 kula ( pitRpakSa ), 4 jAni (mAtRpakSa). hI daridra manuSya Anandase pachalane lgaa| jise vaha 5 bala, 6 mampasa, napa aura 8 zarIra / tukacha padArtha samajha rahA thA vahI eka mahAmUlyavAna rala thA / isI prakAra midhyAdaSTi jIva apana jima mamyagdRSTijIva apane Apako laghu samajha kara AtmAko tuccha padArtha mamajhakara subakI cAhama idhara hamaMzA mahAna bananekA prayatna karatA hai / maiM ghar3A hai udhara ghUmatA phiranA thA vahI jIva samyagdarzana hone aura tama choTe ho, jaba taka yaha bhAvanA rahataM hai naba para apane ApI kImata samajhane lagatA hai aura taka samyagdarzana nahIM ho sakatA / mamyagdarzana vinaya- uma uma hAlatame jA sumba prAna hAnA hai vaha vacanoMse nahIM kahA jA sktaa| vAna jIva hI prApta karamakane haiN| mamyagdarzana AtmAkA guNa hai, vaha hamezA prAnmA mamyagdarzanakI pAya pahicAna meM hI rahatA hai / parantu isakA virodhI midhyAnvakarma jima jIvako mamyagdarzana ho jAtA hai usake jana naka AtmAmeM aDDA jamAye rahanA hai taba taka vaha prazama, maMga, anukampA aura zrAmnikya ye cAra prakaTa nahIM ho pAtA / jyoM hai ima jIvakA samyagdarzana guNa prakaTa ho jAte haiN| inakA maMkSima svarUpa isa prAva hotA hai nyoM hI imakaM nItra krAMdha, mAna, mAyA. prakAralAbha prAdi kaSAyeM apane Apa zAnta hojAtI haiN| 1 pazama-gaga dveSa Adi kapAyAma cilakI vRtti haTa jaanaa| yadyapa yaha parva maMkArana viSayoM meM pravRtti karatA hai. maMga-saMmAke dAgyamaya vAtAvaragAma bhaya utpama nathApi vaha unako apanA kartavya nahIM samajhanA ho jaanaa| unama apane Apako bhinna anubhava karanA hai| jima 3 anukampA-dIna dumvI jIvAMkA dabakara idayameM prakAra dhAya apane mAlikakaM putrakA apane putra jaimA dayA utpanna ho jaanaa| hI pAlana * pApaNA karanI hai-ummakaM samkha - duHkhameM 4 Astikya-deva, zAstra, guru, bana nathA paraloka apane Apako sukhI dugvI mAnanI hai| parantu bhItara AdikA vizvAma honA / saM usakI antagatmA kahatI hai ki yaha tega patra nahIM jisa puruSakaM jIvanameM ye cAra guNa prakaTa ho hai| usI prakAra samyagdRSTi puruSa bhI saMmArake mamamna cuke hoM usa samyagdRSTi samajhanA cAhiye / yaha sthUla pahicAna hai / antagatmAkI gani marva jAne / kArya karate hue bhI unheM apanA nahIM smjhtaa| pApa / samyagdarzanakA prabhAva ko purAya mamajhakara karanA aura pApakA pApa mamajhakara karanA ina donoMmeM prakAza aura andhakArakI taraha ___ jima jIvako samyagdarzana hojAtA hai bhale hI vaha kimI bhI jAtikA kyA na ho parantu pAdaraNIya bhArI antara hai| mamamA jAne lagatA hai / samyagdRSTi jIva mara kara samyagdarzana sukhakA kAraNa hai naraka aura pazu yonimeM utpanna nahIM hotA / janama eka daridra manuSyaka pAsa bahuta kImatI ratna thA,, . manuSya hI hotA hai aura hara eka tarahama sukhI rahatA hai| mamyagdRSTi jIva thor3e hI mamayameM saMsArake duHkhoM para use vaha mAmUlI padArtha samajhatA thA / eka dina se chaTakAga pAjAtA hai| samyagdarzana cAroM gatiyoMmeM kimI jauharIne usase kahA ki yaha gla hai aura isa prAma kiyA jA makanA hai| (apUrNa) Page #307 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tAmila bhASAkA jainasAhitya [ mUla lekhaka--pro0 e0 cakravartI, ema0 e0, AI0 I0 ema0] / anuvAdaka---sumeracanda jaina divAkara, nyAyatIrtha, zAstrI. bI.e., ela-ela0 bI0 ) [gata 3rI kiraName prAge] () ya ) Immine zodhara kathAkA myAna bhAratavaNDake huA / umpane unheM kAlI maMdirameM le jAkara isa bAtakI proDayaneza-sthita rAjapurameM haiN| rAjAkA rAjAko sUcanA dii| rAjA mAridatta AnaMdita hokara ima nAma mAridatta hai / nagarameM kAlIkA mandara yuvaka-yagalakI bali karane kI maMzAme kAlIke maMdigmeM eka maMdira hai, jo caMDamArI devIko phuNcaa| jahAM ekatrita logoMne isa sundara yuvaka-yugalame samarpita kiyA gayA hai| yaha isa kahA ki tuma kAlIme prArthanA karo, ki vaha isa yajJaka phalanaMDamArI vIka lie eka mahAna umpakakA samaya thaa| mbampa nareza tathA deza para apanA pAzIrvAda pradAna kreN| donoM maMdira prahAtameM balidAnake nimitta nara - mAdA pakSI, pazu, tapasviyoMko isa bAta para hamI bhA gii| unhoMne svayaM hI jaise kukkuTa, mapura, ciDiyAM, bakara, bhaima aAdi ekatrita kie rAjAko isa prakArakA prAzIrvAda diyA ki vaha ima karanAga gA the| inako nagaravAsI devIko apanI bali car3hAnako pUjAme vimukha hojAya. jisame use usa pavitra ahiMsAdharmaka lAga the / apane gatakIya pada aura pratiSThAke anurUpa gajA grahaNa karane meM prasannatA ho jo use surakSina zrAdhyAmika mArinasa cAhanA thA ki maiM na kevala mAdhAraNa pazu-pakSiyoM vargameM lejAnevAlA hai / jaba unhoMne yaha bAta apanaM sandara kI bali karUM, balika manuSya-yugalakI bhii| imama umane mugva-maNDala para hAsyakI rekhAko dhAraNa karate hue kahI no apane karmacArIko Adeza diyA ki vaha mAnava-strI-puruSake rAjA aAzcaryAnvita huzrA, kyoMki vaha isa bAtako nahIM aise jor3e ko lAve jimakA kAlIka Age balidAna kiyA samajha sakA ki mRtyuke samakSa peme do taruNa nathA mandara mAya / vaha karmacArI prAjJAnumAra nara-yugalakI zikArameM vyakti ke meM isa prakArakI mAnasika zAMti dhAraNa kie hapa nikalA / usI samaya subattAcArya ke netRtva meM eka 10. jaina haiM jisame ve isa mAre khelakI ora se ha~se haiM mAno isame muniyoMkA mAMdha AyA. aura nagaraka mamIpavartI ucAnameM Thahara inakA koI sambandha hI na ho| ata: vaha hama bAnakA kAraNa gyaa| isa saMgha abhayAci aura abhayamatI nAmake do jAnanA cAhatA thA, ki isa gaMbhIra sthiti meM ve kyoM ha~se the| bhAI bahina nAgA vidyamAna the| ye donoM navadIkSita samaNa rAjAne yaha bhI jAnane kI icchA prakaTa kI ki ve kauna haiM aura namme pravAmake kAraNa bahuta thaka gae the, ki ve saMgha va nagarameM kyoM zrAga, ityAdi ? balidAnake lie jo nalavAra vRddha mAdhuoMke kaThora maMbamakA pAlana karane meM anabhyasta the. nikAlI gaI thI vaha punaH myAnake bhItara ragbadI gii| rAjA ataH saMghanAyakane nagarameM bhicA-nimitna jAnekI unheM prAjJA ko isa bAnake jAnane kI dhuna mabAra ho gaI ki usa takaNa pradAna karadI thii| vaha karmacArI jo manuSya zikArakI khojameM yugalake adbhuta vyavahArakA kyA kAraNa hai ? rAjAkI icchAnikalA thA, ima sundara taruNa yugalako pakar3akara bhAnaMdina nummAra abhayamanIke bhAI abhayAcine usara denA prAraMbha Page #308 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kiraNa 4] tAmila bhASAkA jainasAhitya kiyaa| "hama loga nirbhIkatApUrvaka kNe hase isakA kAraNa yazodhara unakA putra thaa| ye hI yuvarAja yazodhara isa kathAke hamArA yaha jJAna hai ki pratyeka prANIke mAtha jo bAta bItatI nAyaka hai / yazodharane amRtamanI nAmakI eka sundarI hai vaha usake pUrva karmoMkA phala hai| yaha prajAnakA hI rAjakanyAke sAtha pANigrahaNa kiyA thaa| isa mannarI rAnIne pariNAma hai jo apane karmoM ke phalama bacaneke liye yaha jIva yazomati nAmake putrako janma diyaa| vRddha nagendra azokane DaratA hai| ataH hama apane daivame nahIM Darate jo ki hamAre apane patra yazodharake lie rAjyakA parityAga kiyA aura yaha parAkRna kauMkA vipAka hai| hameM no kevala isama haMsI pAnI upadeza diyA ki tuma rAjanItika anusAra sanyatApUrNa zAmana hai ki yahAM mArA dRzya mahAna ajJAnameM magna hai| hamane ke siddhAntoMkA pAlana krnaa| apane apane patrako graha bhI cAvaloMke prATeka bane hue murgekA vadha karake apane usa banAyA ki kisa prakAra umaM dharma, artha aura kAmarUpa puruSArthakarmaka phalame mAna bhavoM taka turancha pazukI paryAya dhAraNa kI ayakA rakSaNa karanA cAhiye / mAtha hI, ahiMmA siddhAMta para aura aneka prakArakA duHkha utthaayaa| kevala abakI bAra hameM sthita anyaMta pavitra dharma tathA dhArmika pajAko sthira rakhanekA phiramaM mAnava zarIra dhAraNa karanekA maubhAgya prApta huaa| bhI upadeza diyaa| yaha maba zikSA dekara tathA usa pradezakA hama yaha bhalI bhAMti jAnate haiM ki yaha saba duHzva-saMkaTa apane putrako nareza banAkara vRndra mahArAjanaM mAthukA jIvana hamArI kAlIka lie bali caDhAnakI mUrkhatApUrNa AkAMkSAkA aMgIkAra kiyA aura ve apanA samaya AzramameM binAne lge| hI pariNAma thA. yadyapi hamane ATeka bane hue kRtrima murgekA jaba yazodhara mahArAja aura mahArAnI amRtamanI suravapUrvaka balidAna kiyA thaa| isa bAtakA paricaya rakhane ke kAraNa hama jIvana vyatIta kara rahe the taba eka dina bahana makara mahArAnI yahAMka logoMke bholepana aura ajJAnatA para usa samaya apanI ne mahAvata (hAthIvAna )kA mAlapaMcama gagameM madhura gAyana hamI na roka sakaM. jaba ApakI prajAne aneka pazu-pattiyoM mnaa| rAnI maMgItama bhApakna ho gaI aura usane apanI nathA mara-balika phalamvarUpa prApaka aura zrApaka rAjyake dAmI gaNavatIko usa vyaktiko lAnaMko bhejA, jimmane hananA abhyudaya nathA kalyAgAkaM lie hamamaM caMDamArI devI prArthanA yAka li" hamama caDamArI devIpa prArthanA madhura gIna gAyA thaa| isa prAjJApa dAsIko bar3A Azcarya karaneko khaa|" hayA aura usane mahAganIko apanI pratiSThA aura gauravako jaba rAjAne yaha bAta sunI naba usane bali car3hAnekA smaraNa karanekI salAha dI. kintu rAnI usa vyaktiko vicAra choDa diyA aura mRtyu ke mukhameM praviSTa hote hue bhI lAnakA Agraha kiyA jisake premameM vaha prAmakta hogaI thii| adabhuta zAMti pradarzana karane vAle una donoM vyaktiyoMke dama liya dAmmIko usa mahAvanako lAnA par3A, jo bhayaMkara jIvanake viSayameM vizeSa jijAmA vyakta kii| isa taraha kuSTha rogamai prana thA / isa prakArakA ghRNita zarIra hote hue pahalA adhyAya samApta hotA hai| bhI murva gamIne uma nIca mAya ghaniSTanA umpasa kaalii| dUsare adhyAyameM ina donoM tANAMkI kathA barlina kI zurU meM isa mAra mAmalekA gajAko koI parijJAna na thA gaI hai aura batalAyA hai ki eka kRtrima ma ke balidAname kintu rAjAko zIghra hIrAnIke ghRNita prAvaraNakA patA claa| kisa prakAra una para bhArI pani pAI hai| yaha ezya ganIka vyavahArameM vicitra myAmoha dekhakara rAjA jagatakI mAlavanezakI avantIkI rAjadhAnI ujjainIkA hai| usa dezake vibhUtiyoMmeM virakta ho gaye aura ve rAjakIya prAmaMdakA myAga zAmaka eka azoka the| unakI rAnIkA nAma caMdramatI thaa| kA jaganako kodanekA prayAsa karane lge| usI samaya Page #309 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 288 anekAnta (varSa 4 rAjAko eka azubha mvapna nigcAI niyA ki ucca prAkAma bhoga gaye unake duHnyoM tathA kaSToMkA varNana hai| candramA pRthivIkI bhora girA aura usakA prakAza aura dIkSi cauthe abhyAyameM navIna nareza yazomatikA varNana hai| naSTa ho gye| rAjAko bhaya utpana hayA ki yaha kimI abhayaci aura abhayamatIkI kathA bhI batAI gaI hai, jo ki bhApattikA ghotaka hai. vaha apane vana-dAga pahilema pUrvabhagama yazodhara aura gajamAmA candramatI the| aMtameM jaba hI manina kiye gaye aniSTake upAyako jAnanA cAhatA thaa| gajA mAgdinako pUrI kathA jJAta huI taba unakI pAkAMkSA mahArAja dvArA rAjamAtApa pUcha jAne para yaha salAha milI isa pavitra ahimA dharmaka viSayameM vizeSa jAnane kI umpasa ki isa prakArake maMkaTa nivAraNakaM liya kAlIke samakSa koI aura va nagarakaM mamIpavartI udyAna meM virAjamAna guru mahAprANIkA balidAna karanA caahiy| nareza ahiMsA dharma gajake mamI lAe gaye jahAM jAkara rAjA pavitra ahiMsA dharmameM sarace pAgadhaka imaliya nahoMne zavalikopIkA dAkhina hogaye / isake anaMbara rAjAne svayaM kAnAko pazubali kiyaa| ata: gajamAnA aura mahAgajane eka samajhautA kiyA cahAnakA tyAga hI nahIM kiyA kintu apanI prajAka bhAga yaha jimake anamAra mahAgajako kAlIke liye cAvalake ghATeke dhoSaNA karA ki aba isa prakArakA balidAna nahIM kiyA bane hupa murgekI bali nahAnA sthira haa| isa taraha kAlIke. mAnA cAhiya / isa prakAra gajAnaM dharma nayA maMdirakI pUjAko khiye kRtrima murgekA balidAna kiyA gayA / isa taraha maoNkaTI apane rAjyabharameM U~gA uThA diyA tathA adhika pavitra koTi kA prAraMbha hayA / itane meM mahAganIko jaba yaha binita hA meM lA diyA thaa| nAminna bhASAkaM yazodhara kAmyakI yaha ki upake caritrako gajA nathA rAjamAtAnaM deva liyAnava kathA hai. jipake vipinAka mambandhama hameM kacha mAlUma nahIM yaha una donoMka prati praNA kAne lagI aura venameM umane hai| yaha kathA saMskRta mAhigyameM bhI pAI jAtI hai| mAMskana viSake dvArA donoMka prANa lene meM mamalatA prApta kii| usa bhASAkaM yazodhara kAvyameM yahI kathA varNima hai, parantu yaha prakAra rAjA aura gajamAnAma nipaTanaM para ima dRSTA ganI spaSTa nahIM mAlUma ki nAmila athavA saMskRta kAvyAma kauna amRtamatIne apane hI patra yazomamiko avamlidezakA naraMza pahilaMkA hai| bnaayaa| kAlIke liye balidAna karaneke phalama yazodhara yaha tAmila bhASAkA yazodhara kAnya vartamAna lagvakake aura rAjamAtA candramatI lagAtAra 7 bhavoM meM hIna paza mvargIya mAnyaminaTI baiMkaTa gmana pAyaMgara dvArA sarva prathama paryAyoM meM utpAhone rhe| chapAyA gayA thaa| durbhAgyama vaha saMskaraNa banama ho gayA hai nAma adhyAyameM yazodhara mahAgaja aura unakI mAtAkA aura imaliye pAThakoMko vaha hAlameM nahI mila sakatA hai| avanya paNa nathA panI paryAyoM meM utpaka homekA nayA vahAM kramazaH __ "jahAM lubdha indriyAM jamA hokara bhIr3a nahIM karatI, nivRtti-mukha mArga preya priya ) na hone para bhI zreya vahIM manako naI muSTi karanekA avasara milatA hai|" kalyANakArI) hai| usI mArga para jo calane haiM, ve vAstavameM saMyama manuSyako muzobhita karatA hai. aura svatantra svayaM bhI mukhI hote haiM aura apane ujjvala raSTAMtadvArA bmaataahai|" auroMke dukhoMkA bhAra bhI--marvathA nahIM to bahuta kucha"jima mArgapara palaneme mAre prabhAvoM kI pUrti ho jAtI halkA kara dete haiN|" hai, arthAna prabhAvakA abhAvarUpameM bodhanahIM hotA hai, vahIM -vicArapuSpodyAna Page #310 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 'anekAnta' para lokamata - 14 bA0 ratanalAlajI jaina. bI0esa-sI0, bijanaura- pAmatApramAda jI kA ilAzakA guphA lasva patakara pratyeka hindustAnIko dumba hogA aura jainiyoM meM tIbrAga laga jAnI "anekAnta patrako maiM bar3I zraddhAse dekhatA hUM / aise cAriye / zrIcandra aura prabhAcandra (zrI premI) himAtatva patrakI jainasamAjameM bar3I zrAvazyakatA hai / jananIti vAlA (zrI brahmacArIjI), vivAha aura mAga samAja aura tAmila lekha tathA usakI namavIra majhe bahuta hA pamanda prAI- uma bhASAkA janasAhitya zrAdi legyoM meM bhI vicArasAmagrI hai| udAhaggAme anekAntako par3I bhaglanAse samajhAyA hai / maiM vAhatA hai ki yadi manInikA dadhimanyanavAlA citra bahe mukhapaSTavA citra jainInItikA mampUrNa pradarzana hai| zrAkAramaM chupakara mandirImeM laga jAne tI baTA lAma samAja isa vaijJAnika nirdeza ke liye zrI mannAra sAhaba aura nirmANa kA hogaa| yaha nIni maralanAme mamama.meM zrA mkegii| ke liye citrakAra zrI aAzAgamajI zukla prazaMmAke pAtra haiN| maka atirikta nidAmika lekhAMkA bhI bar3A mahatva meM isa sundara prayatnake liye sampAdaka mahodayako vadhAI 15 zrI jainendrakumAra jaina, dehalI detA hai aura vicArazIla pAThakAMma anakAnta ke pracArama bhAgIdAra hone kI prArthanA bhI karatA hai|" "jainazAstra ke vicAra aura garvapaNAkI dizAma 1750 samagcandra jaina nyAyatIrtha. 'minI', devabanda'anakAnta' ne apanA kartavya dekhA hai / sampAdanameM usa - kartavyako ImAnadArIse nibAhA jAtA hai| usake lakSyakA "anekAnta zrApake tatvAvadhAnameM jainamAhityake pracAra chApa hara aMka para milatI hai| jana-mAmAnya arthAta jaina- kA jo Thoma kArya kara rahA hai usakA mUlya nahIM zrokA jA sAmAnyake yaha aura bhI adhika kAmakA dI. yaha kaamnaa|" makanA / imameM vicArAtmaka aura mamAlocanAtmaka legva 16 paM0 kanheMyAlAla mizra 'prabhAkara', sahAranapura svaccha, camakIlI aura sarvajanamulabha bhASAmeM diye jAne haiM, jinheM pratyeka saralatAse mamama. sakatA hai| agara jaina"hindImeM 'anekAnta' apane DhaMgakA kalA patra hai-. mAdityake itihAsa para tulanAtmaka vivecanakara pAThakoMkA vaha pAThakoMkI halkI pravRttiyokA upayoga karake apanA dhyAna AkarSita kiyA jAya to lekhakoM ke liye eka navIna vistAra cAhanekI AjakI zrAma pravRttise bahuta dUra hai| usake suyogya sampAdaka zrI paM0 jugalakizorajI mukhtAra netra mila jAyagA / sacamuca mukhtAra sAhaba hamAre sAhityika unnAyakomeM agraNI haiM, unhIMke jAgaruka prayatnoMkA yaha phala usake pRSThoma vahI kahate haiM jo unheM kahanA hai, kahanA cAhiye / maiMne sadA hI unakI hama pravRnikA abhinandana hai ki 'anekAnta' itanA mundara nikalatA hai|" kiyA hai| 1850 lokanAthajaina zAstrI, muDabidrIanekAntakA navavarSA ka aneka sundara lekhoMse subhUSita "zrApake dvArA sampAdita 'anekAnta varSa 4 aMka' hai| vIra-sevA-mandirake zrI paramAnanda zAstrI idhara dhIre 2 yathA mamaya prApta huA thaa| isake mukhapRSTha para syAdvAdakhojapUrNa lekhakoMkI zreNI meM Akara bar3e hogaye haiN| ima anekAnta nItikA dyotaka saptabhaMgInayakA raMgIna citra bahuta aMkameM unakA mahatvapUrNa, maulika sthApanApUrNa jo lekha- hI manohara evaM sundara hai| tumameM 'ekenAkarSantI' aura tatvArthasUtrake bIjoMkI khoja-chapA hai, vaha usakA mUlya vidheyaM vArya cAnubhayamabhayaM' ityAdi zlokadayake abhiprAyako zrAMkane meM bahuta mahatvapUrNa hai / maiM unheM badhAI dete hue mRrtasvarUpa banAkara Apane apanI ucca kalpanAzaktikA bhAnanda anubhava kara rahA huuN| samAjake sAmane paricaya kraayaa| yaha kArya atyanta prazaMsA mamantabhadra para donoM sampAdakIya lekha sundara hai| zrI karane yogya hai / Apake sabhI legya paThanIya evaM mAnanIya hai| Page #311 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 26. anekAnta [varSa 4 - isameM do cAra sAmAnya legvoMko chor3akara anya sabhI zailI tathA prAkAra-vinyAsa bhAvuka aura mohaka hai| yadi leva aura kavitAe~ vAcanIya hai| aime Thosa kAmoMkA patrikA viruddha-aviruddha balAbala viSayameM saMpAdakIya mArmika TippaNa jagatameM honA atyanta z2arUrI hai| bhI dRSTigocara hotA rahe no anekAntakI sArthaka niSpakSa paM. paramAnanda jI zAstrIkA 'tasvArthasatrake bIjAkI puSpasugaMdha marmajJoke mastakako avazya tarakara suvAsita kregii| mboja' zIrSaka lekha bhI ati mahatvaparNayaha lekha bahata patra apanI sAmagrIke dRSTikoNameM mamacita hai ata: marmajatA parizrama aura svoja pUrvaka liyA hai| kaI pramANAMse siddha meM yaha upAdeya hai|" kiyA hai ki tattvArthasUtrake kartA umAsvAmI digambarAcArya 21 agaracanda jaina nAhaTA, bIkAnerathe, naki zvetAmbarAcArya / isa lekhako par3hakara tattvArthasUtrake "anekAntake mukhapRSThakA citra isabAra bar3A sundara digambagacAryakRta honemeM koI inkAra nahIM kara skegaa| huyA hai / lekha bhI gaMbhIra evaM paThanIya haiM / sacamuca jainapatro isa parizramarpaNa lekhake liye ukta zAstrIjI aneka dhanyavAda meM yaha marvocca koTikA hai| .make dvArA aneka navIna tathya ke pAtra haiN| evaM mananIya vicAra prakAzameM zrA rahe haiN| ataeva marunAra mUDabidrIke siddhAnta mandiramaM sthita mahAbandhamaM tattvArtha sAhaba isake liye prazaMmAke pAtra haiN|" sUtrake bIjakozako khojakara amekAntake pAThakoMke mAmane 22 bA0 mAIdayAla jena, B. A. B. T,manAvadagambaneke liye maiM avazya prayatna kruuNgaa| "anekAnta ke tInoM aMka mile| par3hakara maMtoSa huaa| isameM sandeha nahIM hai ki 'anekAnna' vIrasevAmandira anakAntake puna: saMcAlanake vAste zrApa tathA anekAntake meM pahu~cakara ati unnatiko prApta hogaa| isase hamAre samAja mahAyaka badhAI tathA dhanyavAdake pAtra haiN| vizeSAMka paThanIya kA gaurava hai| ataeva unarottara unnati karate hue amara tathA acchA hai| usakA mukhapRSThakA citra gAva nathA arthabane, yahI merI kAmanA hai|" pUrNa hai| isake liye citrakArakI tathA unako bhAva dene vAlokI jitanI prazaMmA kI jAya kama hai| mamAjako zrane 16 gayabahAdura bA0 nAMdamala jaina, ajamera kAntakI dara prakArase sahAyatA karanI cAhiye / maiM bhI "anekAntakA prakAzana marasAvAse hone lagA hai, yaha yathAzakti sevAke liye tayyAra huuN|" prasamatAkI bAta hai| anekAntameM Apake gaveSaNApUrNa lekha 23 paM0 ratanalAla saMghavI nyAyatIrtha, vicuna (jodhapura) rahate haiM, jisase vidvAnoMko upayogI sAmagrI kAphI milatI rahatI hai| ApakA prayatna statya hai| mamAja zrApakI sevAse ___"anekAnta jaina-patra-kSetrameM eka marvAGgasundara patra hai| cira RNI hai|" zrApa patrakA saMpAdana aura saMkalana jisa mahAn parizramake mAtha kara rahe haiM, etadartha sabhI jaina sAhityapremiyoMkI aorase 2050 rAmapasAda jaina zAstrI, bambaI vadhAI hai| viSaya-cunAva aura chapAI-saphAI-aMtaraMga aura "anekAnta varSa ke 3 kiraNa mere paThanameM Aye- bahiraMga donoM dRpriyose patra barAbara unnati patha para hai| zrAzA lekha prAyaH sabhI mArmika dRSTise apane lakSya biMdako liye hai ki Apa jaise karmaTha sAhityasevIke nirIkSaNameM patra :paranta unameM bhI jainI nIti, tatvArthasatrake bIjoMkI khoja, nirantara unnati karatA huzrA--anekAnta nAmakA jainailorAkI guphAe~, munisuvrata kAvyake kucha manohara padya, sAhityakI aura pradhAnata: jaina purAnasva evaM jaina itihAmakI karmabandha aura mokSa, zrahAra-laDavArI, gommaTa. ye lekha baDe pUrti karatA rhegaa|" mahatvake haiN| patrakA uddezya jisa mAmyadhyeya para avalaMbita 24 bA0 jayabhagavAna jaina bI0e0 vakIla, pAnIpatahai vaha vicAraNIya hai| saMsArameM aise patrakI zrAvazyakatA "isa navavarSa vAle 'anekAnta' ke jo tIna aGka mere usa dRSTise hai ki vaiyaktika manobhAvanAtroMke zAnameM pahu~ce haiM unake liye ApakA bar3A AbhArI huuN| inheM suvicAratAse heyopAdeyakA jJAna hotA rhe| patrakI saMpAdana par3hakara merA mana bar3A zrAnandita hshraa|ye vAstava meM kiraNa Page #312 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kiraNa 4] anekAnta para lokamata 261 haiM andhakArameM ujAlA karane vAle haiM, anekAntamaya satyako dharmakI eka mahatvapUrNa vizeSatA hai / lekhoMkA saMgraha atyuttama prakAzita karane vAle haiN| inake mukhamaNDala para jisa sapta- huzrA hai, 'tatvArthasUtrakaM bIjoMkI khoja' zIrSaka lekhameM to bhaMgakI chabi chArahI hai vaha kevala jainanItikA hI nahIM balki pUrNarUpeNa eka nae dRSTikoNako upasthita kiyA gayA hai, ima patra-nItikA bhI pUrA pUrA patA de rahI hai| isa prakAra mukhtAra sAhibakA isa vRddhAvasthAkA yaha utsAha atyaMta citra-citraNa-dvArA nItiko darzAnA zrApakI hI anupama prazamanIya evaM stutya hai| pratibhAkA kauzala hai| ye zraGka mArmika lekho, sundara 26 sampAdaka 'paravArabandhu', kaTanIkavitAoM aura sarala kahAniyoMse bhare hue haiN| inakI bahuta lekhokA cayana sudara huA hai / mampAdakIya (legba) mI sAmagrI vidvAnoke liye saMgrahanIya hai| inake kaI nibaMdha mani samaMtabhadrakA manijIvana aura zrApatkAla tathA paM. to aise haiM. jo avazya hI subhItA prApta hone para pustakAkAra paramAnaMdakA tatvArthasUtrake bIja bahuta khojapUrNa haiN| premIjI meM prakAzita hone vAle haiM--jaise "tanvArthasatrake bIjoMkI tathA anya baMdhuzrAMke lekha bhI mananIya hai| dvitIyA~kameM gvoja" "mamantabhadravicAramAlA" "nAmilabhASAkA jaina 'vamaMta' jIkI kavitA tathA bhagavat jIkI kahAnI donoM bahuta mAhitya" "jIvanakI pahelI' ityAdi / yaha maba hote hue suMdara haiM / chapAI saphAI uttama / vArSika mUlya 3) / jaina bhI itane mAtrame hameM maMtRSTa nahIM honA cAhiye, imameM unnati mamAja hI nahIM mamasta maMmArakA ekamAtra kalyANakArI, kI bahuta bar3I guJjAiza hai: paraMtu yaha maba usI mamaya ho jainadharmakA saccA pracAraka yahI ekamAtra patra hai| hama hRdaya sakatA hai jaba isake lekhako aura grAhakokI maMkhyA meM se hamakI unnati ke prAkakSiI hai|" abhivRddhi ho| mujhe pUrNa vizvAma hai, yadi zreSThijana ise 27 sampAdaka 'vizvavANI',sAutha malAkA, ilAhAbAdakucha aura adhika sahAyatA deM, vijajana apane lekha-dAga ise adhika apanAyaM, utsAhIjana isakI grAhaka zreNIko __prastuta aGka anekAMta' kA navavarSAGka hai / prasiddha jaina muni mamaMtabhadrake middhotoM para anekautakI nItikA paricAlana kucha aura bar3hAe~, to yaha patra vIravANIko, vIrakI anekAMta hotA hai| mamaMtabhadrakA munijIvana aura ApatkAla para dRSTiko, vIrakI mAnyatAvRttiko, vIrake ahisA mArgako dUra sampAdakajIkA eka atyaMta suMdara vivecanAtmaka lekha hai| dUra taka phailAne meM eka pramukha mAdhana sAbita hogaa|" anya lekhoMmeM zrI zItalaprasAdajIkA 'ahiMsAtatva' zrI 25 prAcArya candrazekhara zAstrI, dehalI ajitaprasAda jainakA 'jainadharma aura ahiMsA' bar3e vicArapUrNa anekA~nakA navavarSAta dekhakara hRdayako jitanA DhaMgase ligve gaye haiN| pro., e. cakravartI, ema.e. kA AnaMda huzrA, itanA aAnaMda abhItaka bahuta kama patroMke 'tAmila bhASAkA jaina sAhitya' nAmaka legba aura paM. vizeSAMkoMko dekhakara prApta huA hai, amRtacaMdra mUrike zloka IzvaralAla jainakA 'aitihAsika jainasamrATa caMdragupta' bar3I kA tiraMgA citra na kevala isa aMkakI hI vizeSatA hai, varana gvojake pariNAma hai| hama isa vicArapUrNa sAmagrIke ikaTThA vaha vizeSatAkI bhI vizeSatA hai| kAraNa ki syAdvAda jaina- karane para sampAdaka mahodayako badhAI dete haiN| Page #313 -------------------------------------------------------------------------- ________________ meMDakake viSayameM zaMkAsamAdhAna (le0--zrI nemicaMda siMghaI, iMjIniyara ) 'meMDakake viSayameM eka zaMkA' zIrSaka lagba 'ana- AgamanakA bhaganAda sunakara usa meMDakake bhI ahaMtakAnna' tathA 'tAraNabandhu' donoM patroM meM dekhanemeM bhakti karaneke bhAva umar3a par3ate haiM, bicArA eka pAyA / lekhakane prAcAryazrIke prati tathA prathamAnuyoga kamala kA phUla muMhameM dabAya samavasaraNakI ora jAtA graMthoMke prati jo udgAra diye haiM va jaisake taisa vinA hai, kintu rAmtameM hI gajA zreNikake hAthI ke paira tale saMpAdakIya noTake 'anakAnta' jaima patrameM chapa gaye, dabakara mara jAtA hai / uma mabhaya zubha bhAvoMka pahI Azcarya kI bAta hai / astu / kAraNa vaha prathama maudharma mvargameM mahaddhika deva utpanna isake uttara bhI 'jainamitra' meM Agaye haiM tathA isa hAtA hai / vahA~ se vaha tatkAla hI bhagavAna mahAvIra bAmakI puSTi hogaI hai ki maMDaka sanmana aura garbhaja mvAmIka samavasaraNama bar3I vibhUtika mAtha mukuTa para tathA mainI aura amainI donoM prakAra hote haiN| meMDakakaM cinhako dhAraNa kiye hue AtA hai, jisa dagvakara maba logAMko atyanta Azcarya honA hai| hama logoM ko jo barasAtI maMDaka dekhanemeM Ane isa kathAnakameM usakA mahaddhika dava hAnA khAsa hai ve prAyaH manmUrchana hI huA karate haiM; kintu bar3e bAta hai, aura isa bAtakI puSTi mAgAradharmAmRta tAlAba yA bAvar3ImeM maMDakaka yugala bhI dekhane meM aate| adhyAya 2 zloka 24 meM bhI hotI hai / yathAhaiM, isa bAta kI puSTi zrIyuna saMTha vIracanda kAdarajI yathAzakti yajetAha hevaM nitya mahAdibhiH / gAndhI, phalaTaNa ne acchI taraha kI hai| saMkalpato'pitaM yaSTA bhekavasvarmahIyate // 24 // jisa samaya hama kathAnakako dekhate haiM taba hameM yahAM para meMDakako jAtimmaggA hAnA, pUjAke mAlUma hotA hai ki vaha meMDaka pahale saMThajIkA jIva bhAva utpanna honA tathA prathama svargameM maharddhika deva thA kintu sAmAyikake samaya pariNAma bigar3a jAnake utpanna honA yaha siddha karatA hai ki vaha 'sainI' kAraNa tathA aise hI samayameM prAyu kSINa hojAneke (saMjJI) thA jo ki zrImAna saMTha vIracaMda kodarajIke kAraNa apane hI gharakI bAvar3Ima meMDaka utpana hotA vidhAna ke anusAra bilkula ThIka tathA yuktipUrNa hai| hai| bAda meM use apanI pUrvabhavakI strIko dekhakara thor3I derake lie mAna bhI liyA jAve ki jAti-smaraNa hojAtA hai, jisake kAraNa usake pari- vaha asaMnI (asaMjhI) thA, taba bhI vaha NAmoMkI nirmalanA hokara Atmazuddhi hotI hai| asaino jIva bhavanadvikameM deva utpanna ho sakatA hai, bhAgyavazAt zrI 1008 mahAvIra svAmIkA samavasaraNa isameM bhI koI bAdhA nahIM pAtI hai| ataH lekhaka usI gajagRhI nagarImeM AtA hai / samavasaraNake "mitra" jIkI zaMkA nirmUla siddha hojAtI hai| Page #314 -------------------------------------------------------------------------- ________________ gommaTa lekhaka-prophemara e0ena0 upAdhyAya, ema0 e0, DI0 liT ] (anuvAdaka-50 mUlacandra jaina, bI.e.) isa lekhako mamApta karane pahale mere liye yaha gommaTamAra' ke nAma aura mUlasrotakI vyAkhyA zrAvazyaka hai ki mai pana pUrvavartI vidvAnoke kucha karate hue je0 ela0 jainI kahate haiM."-"pranthakartAne vicAgekA pratyAlAMcana kama jinhone Uparaka viSaya zrI vardhamAna yA mahAvIrako 'gommaTadeva' ke nAmame ke nAnA pokA parza kiyA hai aura jo vibhinna pukArA hai / 'gommaTa' zabda mambhavataH 'go' vANI aura natIjo para pahuMca haiM, yadyapi vAkayAna (HI) eka 'maTa' yA 'maTha' ghara se banA hai, jisakA artha hotA hai 'vANIkA ghara', vaha bhagavAna jisameM nirakSarI bAgI, ___paMDita premI jI likhate haiM . :-"gommaTakI adbhutasaMgIta, divyadhvani bahatI hai| 'sAra' kA artha mUrnike kAraNa cAmuNDaMgaya itane prasiddha ho gaye the nicor3a, maMtitaH artha hai / isa taraha gommaTasAra zabda ki ve gommaTagaya kahalAne lage / " premIjIne apane kA artha hogA 'bhagavAna mahAvIra ke upadezokA mAra' isa nirNayakI puSTimaM koI hetu nahIM diyaM haiata. __ yaha adhika saMbhAvya hai ki zrI. gommaTadeva yA bhagavAna aise nirNayakI svIkRti ke viruddha maiM kucha kaThinAiyo mahAkorakaM prati apanI adhika bhaktike kAraNa cAmu. ke noTa diye detA huuN| aimA kAI pramANa upasthita gaDarAya bhI gajA gAmmaTa kahalAte the / mahAn prazna kartA / arthAta cAmuNDagaya) ke prati abhinandana ke nahIM kiyA gayA jimasa yaha jAhira hI ki belgAla taura para isa saMgraha kA nAma unake nAmAnusAra 'gommakI mUrti banane pahale bAhubaliko gAmmaTa kahA TamAra' rambA gayA hai / " maiMne dUsare sthAna para ima jAtA thaa| 'gaya' cAmuNDAyakI prasiddha upAdhi thI; bAnakI vyAkhyA kI hai ki gommaTadeva' kima arthame aura yadi yaha mAna liyA jAya ki gommaTakA artha 'mahAvIra ke barAbara ho makatA thA / jabataka yaha bAhubali thA, to hama gommaTarAya' isa mamamta padakI 'kima prakAra vyAkhyA kara makane haiM ? mRtiko prAyaH mAbita nahIM kiyA jAnA ki 'gommaTa' maMskRna zamana gommaTadeva, nAtha Adi kahate hai aura bahuta kama nathA hai tabataka saMskRta zabdavijJAnako banAnekA prayatna pichale lekhoMmeM kevala gommaTa kahA gayA hai| maiM 28 gommaTamAra jIyakANDa, je. ela. jainIkRta aMgrejI anavAdAdi mahita, B.J, V. bhUmikA praNa 5-6 / mamajhatA hU~ premIjIkA nirNaya dusare pramANoMkI maiMne isameM antara batalAne vAlI Avazyaka bAtoko apekSA rakhatA hai, jinake abhAvama'vaha svIkRta nahIM zAmila kara diyA hai| kiyA jA sktaa| 26 dekho merA lekha 'Material on the Jnter27 'trilokasAra', mANikacanda di00 granthamAlA naM. 12, pretation of the word Gommata' bambaI sambat 1675, bhUmikA 48 / I. H.Q. Vol XVI.No.2 Page #315 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 264 anekAnta [varSa 4 karanA asaMgana hai| yaha kevala likhane vAlekI vyA- 2-181 A. D. meM pratiSThina belgolakI mUrni karaNakI caturAI bhale hI pragaTa kare, imasa adhika 993 A. D. taka gommaTezvarake nAmasaM prasaddha nahIM aura kucha nahIM; parantu isa tarahakI kalpanAoMkA, huI thI; kyoMki gtraka ajitapurANa' meM mUrtiko cAhe ve kitanI hI ramya kyoM na ho, saviveka itihAsa 'kukkuTezvara' limbA hai, 'gommaTezvara' nhiiN| aura zabdavidyAmeM koI sthAna nahIM hai| zAyada jainI 3-kama kama 933 A. D. taka 'cAmuNDagaya' jI kimI saMskRta TIkAkArakA anukaraNa kara rahe haiN| kA 'gommaTa' yA 'gommaTarAya' aisA koI nAma nahIM misTara ema0 govinda pai' ne isa viSaya para eka thA; kyoMki belgolakA zilAlekha naM0 281 cAmuNDapUga lekha likhA hai, aura unhoMne akasara apane gaya-purANa aura cAritrasAra aime kimI nAmakA vicAroMko myayaM doharAyA hai ' tathA dRsagaMne pichala ullegya nahIM karate haiN| kucha varSoMme dohagayA hai / yadyapi unakA lemba sUca- 4-dADDayyaka 'bhujabalizataka' (I0ma0 1550) nAosa bhaga huA hai phira bhI vaha tathyoMkI unakI ke anumAra podanapurake (vahA~ bharatake dvArA sthApita) apanI vyAkhyAmi nikAle hue maMdigdha evaM kAlpa- gommaTana apanako 'vidhyAgiri' para prakaTa kiyA thaa| nika pariNAmoM aura avidhyAtmaka pramANoMse paripUrNa imasa mUrtikA nAma 'gommaTa' bahuna puganA thA aura hai aura hara ekakA prAyaH yaha saMdeha honA hai ki vaha caMki cAmuNDarAya gommaTa nahIM kahalAna the; isaliye sambhava bAnoMko tathya mAyakara dRSina vRttime vivAda kahA jA sakatA hai ki cAmuNDagayana uma mRrtike nAma kara rahe haiM / bahutase pratyakSa aura parAkSa vivAdAspada pAsa apanA nAma prApta kiyaa| viSayoMkA milA diyA gayA hai; aura unake kucha 5-pratiSThAke samaya na to martikA aura na apavAda (reservations) aura prazna maMgata cAmuNDagayakA nAma gommaTa thA; kyoMki samakAlIna honekI sImAsa bahuta pare haiN| phira mujhe nimna viSaya zilAlekhoMmeM koI ullekha nahIM hai / cAmuNDagayakI unake paryAlocanameM spaSTa jAna par3ate hai; aura maiM unheM 'gaya' eka upAdhi thii| yathAsaMbhava apane zabdoMmeM ginAU~gAH 6- 'gommaTasAra', jisameM 'gommaTa' kA 1-bAhubali kAgadeva honeke kAraNa 'manmatha' cAmuNDarAyakaM nAmake taura para ullekha hai, avazya hI kahalAe jA sakate the, jisakA kanaDImeM (yA koMkaNI I0 mana 993 ke bAdakA ligvA huA hai, aura trilomeM apanI bAdakI lipikaM anusAra) 'gommaTa' eka kasAra, jisameM isakA ullekha nahIM hai, I0 mana 981 nadbhavarUpa hai, jima usane prAyaH magaThIse liyA hai| se 984 ke madhyavartI samayakA banA huA honA 3. Indian Historical Quarterl., Vol. caahiye| IV, No.2, Pages 270-86. 7-nemicandrane mUrtikI pratiSThA hojAneke bAda 31 'jaina siddhAnta bhAskara' zrArA, jilda 4 pRSTha 102-6; 'zrIbAhubali gommaTezvara caritra,' maMgalora, 1636% usake nAma paramaM svayaM cAmuNDagayako gommaTa nAma Jaina Antiguary Arroh, VI, Pages diyA thaa| yaha asambhava hai ki cAmuNDarAya vRddha 26-34, etc. hote hue 'gommaTa' kahalA sakate, jisakA indriya Page #316 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kiraNa 4] gommaTa 265 - prAya artha manmatha' hai| madhikRta sUtroMkI pichalI TIkA hai, eka alaga-alaga 8-sabame pahile mUrtikA nAma 'gommaTa' par3A; (isolated) kesa jo milatA hai vaha galana chapAIkA aura isase 'gommaTa-jina', 'gomma-pura' AdikI pariNAma hai, jise saMgata sUtroMke mAvadhAnanA pUrvaka vyAkhyA honI hai| adhyayana aura prAcIna TIkAoMmeM unakI vyAkhyAoMke 9-yadi belgolakI martikA nAma usakI pratimA sAtha milAna karaneme sahaja hImeM mAlUma kiyA jA karAne vAle ke nAma para 'gommaTadeva' paDA. to kArkala makatA hai| apane mamIkaraNa ko sthApita karane ke liye aura veNUra kI martiyoM ke nAma bhI apane pratiSThApakoM misTara pe isa prakAra bahasa karate haiM:ke nAma para hone cAhiye the lekina caMki ve bhI "kAnyAyanakI 'prAkRna masarI' meM, vaha niyama 'gommaTa' kahalAne haiM isaliye yaha avazya hI 'bAhu- jisase ki dvigugaNa dhvani 'nma' badala jAnI hai 'nmo bali' kA nAma rahA hai| maha' (3-42) ke taura para liyA gayA hai, jisake aba hameM una niSkarSAMkI yuktiyuktatA aura kAraNa saMskRta zabda 'manmatha' jisakA artha kAmadeva narkagAkI zakti para vicAra karanA cAhiye:- hai, prAkRtameM 'gammaha' bana jAnA hai / (1) dantya akSaroM 1-'bAhabali' kAmadevakaM kAragaNa manmatha' kahalA kI dhvani, jaba ve saMskRta zabdoMke annameM pAte haiM, makana the. yaha svIkArya hai; parantu zAbdika mamIkaraNa 'kanaDI' meM mUrdhanya akSaroMmeM badala jAtI hai-maMkana manmatha = gammaha = gommaTake rUpameM jA kiyA gayA hai prandhi (gA~Tha) = kanaDI gaNTi (yA gaNTu); saM0 zraddhA vaha misTara pai ke nibaMdhakI imAranameM mabama adhika (vizvAsa, bhagamA, aitakAda)=ka0 maI maM0 tAna kamajora zilA hai| prophesara ke0jI0 kundanagarana (gAnema)=ka0 meM TANaH maM0 panana (nagara =ka0 ima samIkaraNakI yuktiyuktanA para ThIka AzaMkAkI paTTagA; maM0 patha (patha) = ka0 baTTe Adi; imaliye hai, parantu mimTara 'pai' ne apane kathanakI puSTimeM aura 'manmatha' zabda ke antakA 'tha' kanaDImai kAyama nahIM koI pramANa na dekara, unakaM mAtha eka majAkiyA rahatA, prAkRnameM usake sthAna para jo 'ha' (gammaha) phuTanoTa ke rUpameM vyavahAra kiyA, jimane pro. hotA hai vaha kanaDImaM svabhAvataH 'Ta' meM badala jAnA 'kundanagara' ko eka lambA aura vidvattApUrNa noTa hai, aura isa prakAra saMskRtakA 'manmatha' = prAkRta limbaneke liye uttejita kiyA, jisameM unhoMne yaha 'gammaha' apanI kanaDIke tadbhavarUpameM, 'gammaTa' ho akhaMDyarUpase spaSTakara diyA hai ki 'manmatha' = 'gommaTa' jAtA hai| (2) kanaDIke zabdoM meM zrAdika 'a' kI ke liye mAre prAkRna-vyAkaraNa sAhityameM koI AdhAra dhvani laghu 'zrI' (jaise aMgrejI zabda 01' meM) kI nahIM hai, aura yaha ki prAkRta-majanameM jo ki vara- dhvanike sAtha adalanI badalanI rahatI hai, jaise32 unakI kannaDa pastikAmeM jisakA Upara noTa kiyA jA magu (baccA)=moga; mammaga (pAtA) = mAmmaga; magacu cukA hai| (uccheda karanA) =mogacuH tappala (ghATI) = toppalu 33 'pro0 kundanagara' kA lekha 'karNATaka-sAhitya-paripan dahi (gozAlA)=doli; sappu (sUgve pane)=soppuH patrikA', baMgalorameM prakAzita hone vAlA hai| mala (prAdha gaja)mola Adi / imaliye 'gammaTa' se Page #317 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anekAnta [vrss| 'gommaTa' hAgAna kA yaha eka prAmAna aura anivArya nika bhAratIya bhASAoMke kssetrmeN| yadi unakA tarIkA mArga hai|" ityAdi / . akhatiyAra kiyA jAye to koI zabda kisI rUpameM 'prAkRna maMjarI' 'vararuci' ke (jinheM kucha vidvAnoM badalA jA sakatA hai / misTara pe dvArA aMgIkRta nyAya ke matAnumAra 'kAtyAyana' bhI kahA jAtA hai) sUtroM para kA peDiyoM para calakA, maiM yaha dikhalA sakatA hai ki pichalI TIkA hai isaliye ima TIkAko 'kAtyAyana' 'kukkuTa' kA bhI samIkaraNa 'gommaTa' yA 'gummaTa' ke kI batAnA g2alata hai| misTara pai eka dUsare sUtra mAtha kiyA jA sakatA hai| jaba saMskRta zabda 'manmathe vaH' 2-36' ko cupacApa najara andAja kara kannaDameM liye jAte haiM, to AdikA :ka' akasara 'ga' jAte haiN| jisake anumAra 'manmatha' 'zabdameM AdikA meM badala jAtA hai, udAharaNake taura para kuTi =guDi, 'ma' 'vaH' meM badala jAtA hai| nIce likhe kAraNoMsa koTe = gADe Adi (zabda-maNi-darpaNa 256) / prAkRta TIkAmeM diyA huA 'gammaha' pATha spaSTanayA g2alana vA meM 'ka' 'ma' meM badala jAtA hai: candrikA zabdameM (prAkRtag2alata chapA huA hai:-(i) sUtra 3-42 meM 'ma' kA majagai 2-5); imI naraha eka Dabala 'ka' 'mma' me badalanA ligyA hai Adika 'ma' kI tabdIlIma isakA badalA jA makanA hai / kannaDame kabhI kabhI '' svara koI vAmnA nahIM; (iizrAdikaM 'm' kI 'va' me 'a' meM badalA jAtA hai; kustumburu = kAttambari (za0 tabdIlIkA ullegva gyAsa taurasa sUtra 2-36 meM kiyA ma0 287), mAnuSyaM = mAnasaM (za0 ma0273) / ima. hai; (iii) aura antama, jaimA' ki prA0 kundanagagna prakAra 'kukkuTa' 'gummaTa' meM badala gayA hai| misTara pai prakaTa kiyA hai. gammakapa to inhIM satroM para ima vidhAna para Apatti nahIM kara sakate kyoMki kisI dUsare TIkAkAra dvAga aura na kisI prAkRta-vyA- unhoMne svayaM ise aMgIkAra kiyA hai / parantu yaha saba karaNa vA zabdakApa dvAga hI noTa kiyA gayA hai| svaravidyA ( dhvanizAla) kA majAka ur3AnA aura 'manmatha' ke liye grAma prAkRta zabda 'vammaha' hai| jaba zabdazAstrIya parikalpanAkI phisalane vAlI bhUmi para taka yaha sAbita nahIM kiyA jAtA ki 'manmatha' = pAgaloMkI nAha daur3a lagAnA hai / ataH misTara pai kA 'gammaha' yaha mamIkaraNa yuktiyukta hai, tabataka umakaM 'manmatha = gammaha yaha mamIkaraNa jarA bhI sAbita pIchekI maba bahameM (arguments) bekAra haiN| nahIM hai| dUsare 'zraddhA', 'pranthi' AdikI mamAnatAe~ koI bhI (2) yadi misTara 'pai' 'bAhubali' = 'kAmadeva' = amalI mamAnatAnae~ hI hai, kyoMki ve mUrdhanya niyamakI manmatha'>gAsmaTa' isa samIkaraNako lekara jo ki taraha svaravidyAke niyamoMke AdhIna haiM jinakA Uparaka kathanAnusAra hai sAvita nahIM hai, prasthAna karate 'manmatha' zabda para koI asara nahIM hai| unakI dalIla haiM to yaha kahanA ki mUrti I0 san 985 yA 993 taka vidhike anusAra bhale hI ThIka dikhAI par3e, parantu gommaTezvara' nahIM kahalAI jA sakatI thI, apanA hI yaha maba canazIla zabdavyatpani-vidyA hai, mere khyAla virodha apane Apa karanA hai / 'bAhubali' kAkrI 'meM misTara pai tulanAtmaka tarkaNAoMke andhakUpoMse prAcIna,samaya se kAmadeva' prasiddha haiM / ataH yA to bilakula anabhijJa haiM, khAmakara prAkRtoM aura Adhu- misTara pe' ko yaha samIkaraNa chor3a denA cAhiye Page #318 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kiraNa 4] gommaTa 297 athavA yaha mAna lenA cAhiye ki bAhubali prAcIna mUrti 'gommaTa' kahalAtI thI, misTara pai pAja apane kAlase 'gommaTa' kahalAte the / yadi ve dUsarI bAtako eka dUsare niSkarSakA virodha kara rahe haiM, jisameM kahA aMgIkAra kareM to unako ve prAcIna vAkya dikhalAne gayA hai ki mUrti I. san 585 yA 993 taka 'gommaTa' par3eMge jiname 'bAhubali' ko 'gommaTezvara' kahA gayA nAmasa pramiddha nahIM thii| ve isa bAtako bhUla jAte haiM hai| ve kaha sakate haiM ki bharatane paudanapura meM 'gommaTa' ki bharatakaM samayakI eka ghaTanA ( fact ) ko sAbita kI mUrti nirmANa karAI thI; parantu isake liye koI karaneke liye 16 vIM sadIka eka rikArDakA istemAla bhI samakAlIna sAkSI nahIM hai, aura ve dohagyake, jo kara rahe hai| ImAkI 16 vIM madIke madhyama hue haiM, varNanakA 5 eka niSedhAtmaka mAkSI aura mauna rahanekI Azraya legahe haiM / isa bAtase, ki 'ranna' ne 'kukkaTe- bahasameM kucha bhI mAbita nahIM hotaa| zvara' nAmakA to ullaMgya kiyA hai kintu 'gommaTezvara' 6 hameM gommaTamAra' aura 'trilokamAra' ke racaM kA nahIM. kucha bhI mAbina nahIM hotA, kyoMki yaha jAna kI ThIka tithiyokA patA nahIM hai aura na unhe koI vidhAyaka sAkSI nahIM hai / yadi hama apanI saMga- prApta karane koI nizcita mAdhana upalabdha haiM / mvayaM tatA aura TIkAkAroMkI tyAkhyAoM para dhyAna deM to misTara paine 'gommaTa' nAmake pallekha yA anullamba gommaTamAra' meM bho 'bAhubali' kA nirdeza karaneke parama ina tithiyoMko prastuta kiyA hai, aura yadi hama liye 'kukkuTajina' kA ullaMgva to hai parantu 'gomma 'bAhubali' ke nAmake taurapara 'gommaTa' zabdake imnaTezvara kA nahIM / yadi dAgya cAmuNDagayakA mAla-mamayakI avadhiyoMko nizcita karaneke liye 'gommaTa' ke nAmasaM ullaMgva nahIM karatA hai, to kyA ina tithiyoM kI sahAyatA leM nA hama duSTa paridhika hamAga yaha kahanA nyAyamaMgana hogA ki I0 sana bhInara vivAda karanevAle hoge| 1550 taka cAmuNDarAyakA nAma 'gommaTagaya' bilkula 7 hamAre pAma isa bAnakA koI pramANa nahIM hai nahIM thA / vAmnavameM misTara pai ke noToMmeMmeM eka ki namicandrane cAmuNDagayako gommaTa' nAma diyA isI abhiprAyako sUcita karatA hai| thA aura mujha bhaya hai ki spaSTa tathya yahAM thor3A sA 3 puna: yaha eka niSedhAtmaka mAkSI aura mauna nAr3A magar3A jArahA hai| jo kucha hama jAnate haiM vaha rahanake rUpameM bahasakA kesa hai, jisameM koI bAta mAbita yaha hai ki nemicandra 'gommaTa' ko 'cAmuNDagaya' ke nahIM hotI / jaimA ki maiMne Upara sujhAyA hai, 'gommaTa' nAmake taura para ullegvita karate haiM; aura imasa isa cAmuNDagayakA nijI gharelU nAma mAlUma hotA hai aura vastusthitikA niSedha nahIM hotA ki unakA aimA nAma aisA honese hara jagaha usakA vidhAna nahIM ho sakanA pahilema hI thaa| yaha bAna ki cAmugaDagayane mRrni aura nahIM rikArDo (lekhyapatroM) kA yaha dAvA hai ki parame yaha nAma prApta kiyA kaMvala taba hI mvIkRta kI ve cAmuNDarAyake saba nAmoMkI ginatI kara rahe hai| jA sakatI hai jaba ki pahile yaha mAbita kara diyA __4 dohayya (I0 maM0 1550 ) ke 'bhujabali- jAya ki belgolakI mUrti kI sthApanAma pahale bAhuzanaka' ke AdhAra para yaha mAnakara ki paudanapurakI balikA eka nAma 'gommaTa' thA / manmatha = gommaTa Page #319 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 268 anekAnta yaha samIkaraNa pahile hI phela ho cukA hai, na paudanapura ke 'gommaTa' ke liye doDapyakA havAlA hamArI rakSA ke liye A sakatA hai / 'gommaTa' indriyagrAhya artha rakhatA hai yaha bAta Upara ke samIkaraNa se nikAlI gaI hai, jo ki pahale hI khaMDita kara diyA gayA hai, aura aisA honese bahasakA mArA bala calA jAtA hai / yaha eka nirarthaka bahasa hai ki cAmuNDarAya vRddha the aura isaliye 'gommaTa' nahIM kahalAye jA sakate the, joki kucha aise pramANoMkI pUrvakalpanA karatI hai, jo ki yA to Upara khaMDita kara diye gaye haiM yA sarvathA aprApya haiN| 8 cUMki manmatha = gommaTa, yaha samIkaraNa sthApita nahIM ho sakA, isaliye yaha abhI taka prasiddha raha jAtA hai ki bAhubalikA eka nAma 'gommaTa' thA / parantu dusarI tarapha, 'gommaTasAra' meM cAmuNDarAyakA eka nAma 'gommaTa' nizcita rUpase milatA hai aura unakA devatA, bAhubalikI mUrti 'gommaTezvara' Adi kahalAyA jA sakatA thA / 'gommaTasAra' meM ullekhita 'gommaTa - jina' kA 'bAhubali se koI vAstA nahIM 136 | maiM isa sambhAvanAkA mAnatA hUM ki jaba mUrti eka bAra 'gommaTadeva' ke nAmase prasiddha ho gaI to taba bAdake dinoMmeM isa nAmake sAtha bahuta sI cIjoMkA sambandha jur3a sakatA thA / 9 misTara paina svayaM apane lekhakI AdimeM isa praznakA uttara diyA hai, aura maiM unakI garamAgarama bahasako radda karane ke liye kevala unake zabda uddhRta kiye detA hUM:- "yahA~ para yaha bhI noTa kara liyA jAya ki tIna mahAna mUrtiyoMmeMse sabame pahalI arthAt [ varSa 4 cAmuNDarAya (yA cAvuMDarAya ) dvArA zravaNabelagola meM sthApita mUrtikA 'gommaTa' Adi ( yA gommaTezvara Adi) Ama nAma sabase pahale par3A, aura jaba samaya bItane para aisI mahAna mUrtiyA~ kArkala aura beNUra meM sthApita huI to unakA nAma bhI 'zravaNa-belgola' kaM samAna apane mahAna mUla Adarza ke Upara par3A / " yaha pUchakara ki pichalI donoM mUrtiyoM kA nAmakaraNa apane saMsthApakoM ke nAmAnusAra kyoM nahIM huA, ve kevala apane pUrva kathanakA, jo ki adhika yuktiyukta hai, birodha karate haiM / 34 dekho merA lekha, 'Material on the Interpretation of the word gommata' I. H. Q. Vol. XVI. No 2. ina mukhya dalIloMke atirikta bahuta sI dUsarI choTI bAteM haiM jinakA prastuta viSayakaM sAtha kArDa sIdhA sambandha nahIM hai; isaliye unake liye kisI parizrama-sAdhya khaNDanakI zrAvayazkatA nhiiN| unakI gommaTa-viSayaka svaravidyAkI kalpanAyeM, unakA noTa ki 'koMkaNI' mAgadhI yA ardhamAgadhI Adi nikAlI gaI thI, adhika gambhIratA ke sAtha vicAra karake yogya nahIM / paM0 e0 zAntirAja zAstrI" ne hAla meM isa viSayako eka choTe noTa meM saMsparza kiyA hai, aura bahutasI bAteM meM hama sahamata haiN| ve bho kahate haiM ki nemicandra bAhubalikA 'gomaTa' nAma rakhA hai, parantu unhoMne apane ima noTako sAbita karane ke liye koI svAsa vAkya uddhRta nahIM kiyA hai| 'gummaDa' zabda meM 'Da' ke 'Ta' meM badala jAnekI vyAkhyA ke liye ve trivikrama ke vyAkaraNa se sUtra naM0 3 / 2 / 65 udhRta karate haiM; parantu mujhe yaha batalA denA cAhiye ki yaha khAma sUtra 'cUlikA - paizAcI' bhASA ke liye istemAla nahIM kiyA jA sktaa| ima tabdIlI kI nirdiSTa hai aura yaha kisI jagaha tathA hara jagaha 35 jaina siddhAnta bhAskara bhAga 7 kiraNa 1 pRSTha 51, aura unakI kanna pustikA, 'zrIgomaTezvaracarita' maisUra 1640 / Page #320 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kiraNa 4 ] saMsAra-vaicitrya 266 vyAkhyA yaha kahakara ho sakatI hai ki yA to yaha zabda para eka lekha likhA hai| yadyapi ve gommaTa-sambandhI ko saMskRtakA rUpa dene kI pravRtiko liye hue hai, yA apanI bahasakI bahuta sI bAtoMme misTara pai kA anuyaha dakSiNako kucha bhAratIya bhASAokI pravRttikaM karaNa karate haiM, phira bhI unhoMne eka phuTanoTame ThIka udAharaNa svarUpa hai jo prAyaH komala vyajanoMko likhA hai ki 'manmatha' kA 'mammaha' yA 'vammaha' yaha kaThora banA detI haiN| AkhirakAra yaha eka saMbhAvya nirNIta tatsama hai; aura ve isa eka khule praznakI vyAkhyA hai| phira bhI yaha nizcaya hai ki hamArA usa taraha chor3a dete haiM ki kyA 'gammaha' 'manmatha' ke sUtrako isa prasaMgameM lagAnA ThIka nahIM hai| bagavara kiyA jA sakatA hai / misTara 'ke0pI0 mitra' ne hAla hI meM 'bAhubala' 36 The Jain Artiquary Vol. VI. 1. * ima legyakA pUrvArdha gata tImarI kiraName chapa cukA haiP 33. yaha uttarArdha hai| saMsAra-vaicitrya alpa haiM jagama maMgala-gAna, adhika muna par3atI karuNA-nAna ! kSINa mRda svara haiM, garjana ghora, adhika hai cintA, thor3A dhyAna ! manohara hai atha, iti vikagala ! kuTila hai, majani jagatakI cAla !! kuTila hai, sajani jagatakI cAla ! kahU~ maiM kisa mAMce hAla ? nizAke bAda sugvada hai prAta, punaH hai usa para tamakI ghAta ! macA rahatA hai bhISaNa danda, milana laghu,ciraviyoga pazcAt ! nirAzA vyAdhini, aAzA-jAla ! kuTila hai, majani jagatakI cAla !! jagatake sukha-dugva nATaka-jAta, rudanake bAda suhAma haThAta ! are phira bhI kyoM vyAkula prANa! kahUM maiM kaise jIkI bAta ? chipA jIvana-maMpTamaM kAla ! kuTila hai, majani jagatakI cAla ! macaM jaba, sajanI, ramakI lUTa, nikalatA viSakA nijhara phuTa ! jagatameM uthala-puthala ghanaghora, alpa hai madhuRtu, grISma aTa ! papIhe vipala, alpa pika-mAla ! kuTila hai, sajani jagatakI cAla !! RSikumAra mizra 'mugdha yahI hai maMtata sugvakI cAha, bahA karatA para duHgva-pravAha ! tanikama gajha, tanikameM gvIjha, bharI para donAma cigdAda ! jalAnA banakara jvAla-pravAla ! kuTila hai, sajani jagatakI cAla !! sajani, zaizavakI macalana madhura, zrakadda phira yauvanakI vaha pracura ! jarAkI jIrNa karAha nidAna, zAnti cira pAtA hai na para ura ! nAcatI satata mRtyu de nAla ! kuTila hai majani jagatakI cAla !! Page #321 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sAhitya-paricaya aura samAlocana 1 samayasAra saTIka(gujarAtI anuvAda sahita)- ima graMthakA gujarAtI anuvAda zrIkAnajI svAmIke mRla legvaka, prAcArya kundakunda / anuvAdaka, himmatalAla, pradhAna ziSya zAha himmatalAla jeThAlAlane bar3e parizramase jeThAlAlazAda bI0 ema0 sii0| prakAzanasthAna, zrI jaina kiyA hai| prastuta maMskaraNako isa rUpameM nikAlanekA zreya atithi-sevA mamiti, monagar3ha | pRSTha maLyA, 562 / bar3A inhIM kAnajI svAmIko prApta hai| zrApa samayasArake khAsa sAhaja, mUlya majilda pratikA 2 // ) 0 / gamiyA aura kundakunda svAmIke ananya bhakta hai| prAdhyAsamayamAra adhyAtmagmakA kitanA mahatvapUrNa grantha hai, tmikatA dI aAtmavikAsakA maravyamAdhana hai imase zrApa isake batalAnekI zrAvazyakatA nahIM kyoMki hama granyake bhalIbhoti paricita hai / aApane hAla hI meM mImaMdhara mUla lekhaka ve hI zrAcAryapravara kandakanda svAmI haiM, jo svAmI ke eka maMdirakA nirmANa kagayA hai aura monagar3ha meM adhyAtmaramake gvAma ramika aura jinakI grantha racanA baddI 'zrI jainamvAdhyAya maMdira' kAyama kiyA hai| jima mamaya hI gambhIra evaM jaina middhAnta ke rahasyakA ThIka udaghATana kAnajI svAmI mamayamArakA vyAkhyAna karate haiM usa mamaya karane vAlI hotI hai / ima grantha ke mahatvako ve loga bhale- pratyeka zrotAke hAthameM mamayamArakI eka eka prati hotI hai prakAra mamajha sakate haiM jinhoMne ukta prAcArya zrI ke pravacana- aura pratyeka zrItAkA upayoga pUrI taurase grantha ke avalokana sAra zrAdi granyIkA manana evaM parizIlana kiyA hai| jaina meM lagA huyA rahatA hai, ve mAvadhAnIme kAnajI svAmI dvAga bADamayameM isa granthakI joDakA dasarA grantha upalabdha nahIM kathita arthako bar3e dhyAname sunate haiN| hama prakArakA tarIkA haiN| yaha grantha adhyAtma ke gamaka mumukSazrAMke liye bar3e hI bar3A hI suMdara jAna par3atA hai| kAnajI svAmIkI AdhyAtmika kAmakI cIz2a hai| kathana zailIme kAThiyAvADa ( gujarAta ) meM adhyAtma miyA mamayamArakA yaha gujaganI maMskaraNa bahuta hI sundara vAmA pracAra ho gayA hai, hajAge bhAI adhyAtmaramake rasika nikAlA gayA hai| chapAI mafAI kAgaja zrAdi saba ciMtA- bana gaye haiM aura bana rahe haiM, mAtha hI, digambaratva muktikA karSaka haiN| isa maMskaraNamaM yaha khAma vizeSatA rakhI gaI marva zreSTha mAdhana hai isakaM zraddhAlu hote jA rahe haiN| ukta hai ki malagranthakI gAthAyoko lAlasyAhIse moTe TAipameM prAMtameM kAnajI svAmIse janatAkA bahA upakAra huaA hai| bar3I bhakti ke mAza chapAyA gayA hai| nIce lAla syAhImeM zrAzA hai ki zrI kAnajI svAmIdvArA kundakunda zrAdi hI unakI maMskRta chAyA dI hai| gujarAtImeM anvayArtha zrAcAyAMke granyAMke paThana-pAThanakA aura bhI adhika pracAra aura phira gunagatI TIkA, tadanantara gu0 TIkA mahina hogaa| gujaganI bhASAke abhyAmiyoko samayamArake ukta zrAcArya amRtacaMdrake maMskRta kalaza diye haiM, jinhone mala- maMskaraNako jarUra maMgAkara par3hanA cAhiye / mUlya ru. graMtha para macamuca kalaza caDhAne jaimA hI kArya kiyA hai| pustakakI upayogitA aura lAgatako dekhate hue bahuta hI aura nIce phuTanoTa meM lAla syAhImeM gujarAtI padyAnuvAda kama ggvA gayA hai, aura vaha granyake prati bhakti aura diyA gayA hai: jimame prastuta maMskaraNakI upayogitA aura usake pracArakI dRSTiko liye hue hai / hama isa grantha saMskaraNa bhI adhika bar3ha gaI hai| gujarAtI anuvAda svagAya paMDita kA abhinandana karate haiM aura zrAzA karate haiM ki prAcArya jayacaMdajIkI 'zrAtmakhyAti mamayamAra vacanikA' ke anumAra kundakundake dUmare prakcanamArAdi adhyAtmagranyoMke saMskaraNa kiyA gayA hai| bhI isI taraha gujarAtI anuvAda mahita nikAle jaaNyge| -paramAnanda zAstrI Page #322 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anekAntake sahAyaka jina sajjanoMne anekAntakI Thosa mevAnIka prati apanI anukaraNIya prasannatA vyakta karate hue, use ghATakI cintAsa mukta rahakara nirAkulatApUrvaka apane kArya meM pragati karane aura adhikAdhika anekAntakI mahAyatAke cAra mArgo se dUsare mArgakA rUpase samAjasevAoM meM agrasara hone ke liye mahAyatAkA vacana avalambana lekara jina majanone pahale mahAyatA bhijavAI thI diyA hai aura isa prakAra anekAntakI sahAyaka zreNI meM apanA aura jimakI sUcanA anekAntakI gata do kiraNoMmeM nikala nAma likhAkara anekAntakaM saMcAlakoMko prolmAhita kiyA hai cukI hai tathA jimakI saMkhyA 77||) ru0 hocukI hai, usake unake zubha nAma mahAyatAkI rakama-mahita isa prakAra haiM--- bAda jina majanoMne aura mahAyatA bhijavAkara anukaraNIya * 125) bA. choTalAlajI jaina raIsa, kalakattA / * 101) bA0 ajitapramAdajI jaina eDavokeTa, lkhnuu| kArya kiyA hai, unake zubhanAma mahAyatAkI rakama sahita 101) bA. bahAdurasiMhajI siMghI, kalakattA / dama prakAra hai .100) mAha zreyAMsapramAdajI jaina, lAhaura / gayamAha va bAba mAgamala jI jaina, nItarI ji0 mahAranapura * 100) mAha zAntipramAdajI jaina, DAyamiyAnagara / , 100) bA. zAMtinAtha mapatra bAnandalAlajI jaina, kalakattA nivAsI, riTAyarDa iMjIniyara, dehagadana / (8 vidyA 100 lA0 tanasugvarAyajI jaina, nyU dehlii| thiyoMko eka mAlataka anekAnta ardhamUlyama deneko)| 30.) maMTha jogvIrAma baijanAthajI marAvagI, kalakattA 1.lA. vRndAvana candalAla jI, jaina gaIma kairAnA ji0 100) bA. lAla candanI jaina, eDavokeTa, rohataka / majaphpharanagara / ( 4 nirdiSTa saMsthAnoko 'anekAnta' 100) bAjayabhagavAnajI vakIla zrAti jaina pNcaan,paaniipt| vinA mUlya bhejane ke liye ) / 15.) lAdalIpasiMha kAg2az2I aura unakI mArphata, dehlii| 25) paM. nAthUrAmajI premI, hindI grantha-ratnAkara bambaI / 05. vidyArthiyo-vidyAlayAM-lAyabreriyoMko *25) lA0 rUDAmalajIna, zAmiyAne vAle, mhaarnpur| 'anakAnta' ardhamUlyameM . 25) bA0raghuvaradayAlajI jaina, ema.e. karolabAg2a, dehlii| / 25) maTha gulAbacandajI jaina TogyA, indaura / prApta huI mahAyatAke zrAdhAra para 25 vidyArthiyoM, 25) lA. vAvagama akalaMkaprasAdajI jaina, timmA vidyAlayoM athavA lAyariyA-vAcanAlayAko 'anekAnta' mAmI anantha jilA muz2aphpharanagara / eka varSa taka ardhamUlyama diyA jAegA, jinheM zrAvazyakatA ho 25) muzI mamanaprasAdajI jaina riTAyarDa amAna, mahAranapura unde zIghra hI 1 // ru0 manIzrAIgme bhejakara grAhaka hojAnA * 25) lA0 dIpacandajI OMna raIsa, deharAduna / 25) lA. prA mnakumArajI jaina raIsa, shaarnpr| cAhiya / jA upahArakI pasnaka-samAdhitaMtramaTIka zrIra miAdvamApAna-bhI cAhate ho unheM pATijaka liye cAra pAne prAzA hai anakAnnake premI dama majana bhI ApakA anukaraNa kareMge aura zIghra hI sahAyaka mkImako saphala banAne aAdhaka bhajana cAdiya / meM apanA pUrA mahayoga pradAna karake yazaka bhAgI baneMge / vyavasthApaka 'anekAnta' vyavasthApaka 'anakAnta' vIramevAmandira, magmAvA (mahAranapura) vIgmevAmandira, mammAvA ( mahAranapara ) mudraka aura prakAzaka paM0 paramAnanda zAstrI, vIrameyAmandira, magmAvAke liye zyAmasundaralAla zrIvAstava ke prabandhame zrIvAntava priTiMga prema, mahAgnaparameM madrita / Page #323 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Registered No. A-731 Sy - - - OM zrImada rAjacandra * ma. gAMdhIjI likhita mahatvapUrNa prastAvanA aura maMsmaraNa-mahina mahAna graMtha gujarAta ke suprasiddha nacyavanA zatAvadhAnI kavivara gayacaMdrajI ke gujarAno prathakA hiMdI anuvAda ___ mahAtmAjI ne isakA prastAvanAma likhA hai- "mara jAvanapara mugvyatA ma kavi rAyacadra bhAI kI chApa par3A hai| TaoNlasTAya aura skinakI apakSA bhA gayacadra bhAIne mujhapara gaharA prabhAva DAlA hai|" gayacadrajI eka adbhata mahApurUpa hue hai. ve apana mamayaka mahAna nanvajJAnI aura vicAraka thaM / mahAtmA ko janma danavAlI puNyabhUmI kAThiyAvAr3ameM janma lekara unhoMne tamAma dharmA kA gahagaI sa adhyayana kiyA thA aura usaka sArabhUta tatvoM para apane vicAra banAya tha / unakI smaraNazakti rAjabakA thA, kisI bhI pratha ko eka bAra par3hake va hRdayamtha (yAda) kara lata tha, zatAvadhAnI to the hI arthAna sN| bAnAma eka sAtha upayoga lagA makana the| isameM unake ligva hue jagata-kalyANakArA. jAvanama mubAra zAnti denevAla, jIvanApayAgA. sarvadharmasamabhAva, ahiMsA, satya Adi tatvAkA vizada vivecana hai| zrImada kI banAi huI mAkSamAlA, bhAvanAvodha, hai aAnmamiddhi Adi chATa mATe prathAMkA maMgraha ta! hai hI. mabasa mahatvakA cIja hai unaka 874 patra, jA unhAna samaya samaya para apana pargicana mumukSa janAko likha the, unakA imameM magraha hai| dakSiNa aphrIkAsa kiyA huA mahAtmA gAdhAjA kA patravyavahAra bhA imama hai| adhyAtma aura tattvajJAnakA tA mna jAnA hI hai| rAyacandrajIkI mUla gujarAtI kavitAe hidI atha sahita dii| hai| pratyaka vicArazAla vidvAna aura dazabhaktakA isa graMthakA mvA yAya karaka lAbha uThAnA cAhiya / patra-sampAdakA pAra nAmI nAmI vidvAnAna mukta kaNThama imakA prazamA kI hai| eme pry| zatAbdiyAma virala hI nikalate hai| isaka anuvAdaka prA0 jagadIzacandra zAstrA ema0 e0 hai| gujarAtami dama graMthaka sAna paDozana hocuke hai| hiMdI meM yaha pahalA bAra mahAtmA gAMdhIjI ke Agrahama prakAzita huA hai| bar3e AkAra ke eka hajAra pRSTa hai. chaHsundara citra hai, upara kpdd'e| kI sundara majabUta jilda badhI huI hai| svadezI kAgaja para kalApUga sundara chapAI huI hai| mRtya 6)chaH rupayA hai,jA ki lAgatamAtra hai| mUla gujarAtI grathakA mUlya 5) rupayA hai| jo mahodaya gujarAtI bhApA mAkhanA cAhe unaka liya yaha acchA sAdhana hai| rAyacadrazAstramAlA ke dUmara granthapurupA maddhayupAya 21), jJAnAraNava 4), saptabhagitaragiNI 1). bRhadravyasa graha ). gommaTasArakarma kAMDa 2 // ), gAmmaTamAra jAvakANDa 2). labdhisAra zA), pravacanasAra 5), paramAtmaprakAza tathA : yogasAra 5), kathAdvAdazamajarI 4, sabhASyanatvAAdhigamasUtra 3), mokSamAlA-bhAvanAdhi / / / ), upadezachAyA prAmAdi), yAgasAra / / sabhI prantha sarala bhApATIkA-sahina hai| vizepa hAla jAnanA cAha no sUcopatra mNgaale| ____ khAma riyAyata--jo bhAI rAyacandra janazAstramAlAke eka sAtha 12) ke prantha maMgAeMge, unhe umAmvAtikRta 'mabhASyatattvArthAdhigamasUtra' -tatvArthasUtra-mokSazAstra bhApATIkA sahita 3) kA prantha bhaTa dNge| milane kA patApagmathana-prabhAvakamaMDala, (rAyacandra jainazAstramAlA) khArA kuvA, joharI bAjAra, bambaI naM. 2 - - - - - - - - . Page #324 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anakAnta yAtanA E-mi-gaapaa| - guNamukhya-kalpA . anakAntAtmikA l`lm llml sApekSavAdinI and nyA / saM .. . myAna Irril myAna yAlA myAna yathAtanvaprarUpikA nayApakSA saptabhagarupA ma Nukle samyagvastu-grAhikA varSavidhaya vArya cAnabhayamabhaya mizramapinadizapa pratyaka niyamaviparyadhArgimana / kiraNa mahAnyonyApana sakanabhavana yaSTaga-sA bayA gIta nacca vhny-viytngyshaan|| sampAdaka- jugala kizora muradatAra 1941 Page #325 -------------------------------------------------------------------------- ________________ viSaya-sUcI 1 jinendramugna aura hRdayazuddhi-mampAdaka pRSTha 305 12 maMgIta-vicAra maMgraha- [paM. dIlanagama 'mitra' 330 2 zrIjinendrAdhpadI (kavitA)-[paM0dharaNIdhara zAstrI 302 13 mAhityA ricaya aura mamAlocana--20paramAnaMda 334 3 kavigajamalakA pigala aura gajAbhAramalla-[ma0 3.3 14 digambara jainagrantha-macI-[zrI agaracanda nAhaTA 336 4 caMcalamana (kavitA)-[paM0 kAzIrAma zarmA 306 15 apanA ghara (kavitA)- [zrI bhagavata' jaina 338 5 trilokaprajanimeM upalabdha RSabhadeva-caritra 16 tAmila bhASAkA janamAhitya-pro000cakavA 336 _ -[paM0 paramAnanda jaina zAstrI 307 17 aAtmagIna (kavitA)-[zrI bhagavata' jana 35 6 jIvana-naiyyA (kavitA)-- [zrI 'kumama jana 312 , jainadarzanakA nayavAda-paM0dagbArIlAla jaina koTiyA 313 18 nabakaTa (kahAnI)--[zrI 'bhagavana' jaina 312 8 mikandara aAjamakA anta mamaya (kavitA) 316 16 vIrazAmana-jayantI-utmava-[a0 vAgmavAmodara 344 6 samantabhadra-vicAramAlA (3) paNya-pApa-vya-maM0 317 20 nayAmandira dehalIka kacha hastalimvita granyAMkI 1. yuvagaja (kahAnI)-[zrI bhagavata' jaina 321 manI-mimpAdaka 345 15 ratnatraya dharma--[40 pannAlAla jaina mAhityAcArya 326 25 'anekAnna' para lokamA 356 meTha baijanAtha jI marAvagI, kalakattA bAra jainamamAjake eka pagane mevaka evaM kAryakartA haiN| magaka jAnake uddhAraka liyaM aApane zuru zuruma kitanA hI kArya kiyA hai / aba bhI mamAja-sevA ke aneka kAryo meM apanA mahayoga dete rahate haiN| anekAnna' me zrApa vaDA prama rakhate hai| hAlama aApane umakI mahAyatAke liye 100 ma0 kA vacana diyA hai, aura Tama naraha Apa bhI 'anamAnna' ke mahAyaka bane haiN| Page #326 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vizva tattva-prakAzaka ST vapa 4 kiraNa 15 32 * OM arham * kA nItivirodhadhvaMsI lokavyavahAravartakaH sampam / | paramAgamasya bIjaM bhuvanaikagururjayatyanekAntaH // vastutattva-saMghAtaka vIravAmandira (magannabhadrAzrama) sagbhAvA jilA mahAranapura ASADha, vIra nirvANa saM0 2467. vikrama maM0 4668 jinendramukha aura hRdayazuddhi jUna 1941 atAmranadhanotpalaM makalako pavanherjayAt, kaTAkSazaramokSahInamavikAratodrekataH / viSAda-mada- hAnita: prahasitAyamAnaM sadA, mukhaM kathayatIva me hRdaya-zuddhimAtyantikIm / -- caityabhakti he jinendra ! zrapakA mukha, saMpUrNa kopavanhi para vijaya prApta honese- zranantAnubandhyAdi-bhedabhinna samasta krodharUpI mikA taya ho jAne - zratAmranayanopala hai usameM sthita donoM nayana -kamala-dala sadA zratAmra rahate haiM, unameM kabhI krodhasUcikA sukha nahIM prAtI; aura avikAratA ke udra e kase-bItagagatAkI zrApa meM paramaprakarSako prApti honese-kaTAkSabANoMke mocana vyApArase rahita hai-- kAmodra kAdike vazIbhUta hokara ddaSTa prANike prati tiryagdRSTipAtarUpa kaTAkSa-bANoko chAr3ane jaisI koI kriyA nahIM karatA hai| sAtha hI, viSAda aura madakI sarvathA hAni ho jAnese--unakA zrastitva hI zrApake zrAtmAmeM na rahane se - sadA hI prahasitAyamAna rahatA hai - prahasita praphullita kI taraha zrAcaraNa karatA huA nirantara hI prasanna banA rahatA / ina tIna vizeSaNAM viziSTa zrapakA mukha zrApakI zrAtyantikI - zravinAzI - hRdayazuddhikA dyotana karatA hai / bhAvArtha - hRdayako zrazuddha karane vAle krodha, kAmAdi, mada aura viSAda hai, ye jinake naSTa ho jAte haiM unakA mukha ukta tInoM-- tAmranayanotpala, kaTAkSa-zara- mokSa-hIna, madA prahasitAyamAna- vizeSaNoMse viziSTa ho jAtA hai| jinendrakA mukha cU Mki ina tInoM vizeSaNoMse vibhUSita hai isaliye vaha unake hRdayakI uTha zrAtyantikI 'zuddhiko' spaSTa ghoSita karatA hai, jo kAma, krodha, mada aura viSAdAdikA sarvathA abhAva ho jAnese sampanna huI hai / hRdayazuddhikI isa kasauTI athavA mApadaNDa me dUsaroMke hRdayakI zuddhikA bhI kitanA hI andAjA aura patA lagAyA jA sakatA hai| Page #327 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrIjinendrASTapadI [le0-50 dharaNIdhara zarmA, zAstrI] jaya jinendra janaraJjana! bhayabhaJjana he ! bhava-gada-gaJjana-deva ! jaya jaya lokaguro ! jaya jagatI-tala-bhUSaNa ! hata-dUSaNa he! sama-paripUSaNa-deva ! jaya jaya lokaguro ! (3) antaH-SaD ripu-khaNDana ! mati-maNDana he ! duSkRta-caNDana-deva ! jaya jaya lokaguro! viSayAraNya-davAnala ! hata-cApala he! tapomahAbaladeva ! jaya jaya lokaguro ! bhavijana-bhUrihitaMkara ! vrati zaMkara he! jaya tIrthakara-deva ! jaya jaya lokaguro ! tIrNa-viSama-bhavasAgara ! bahu nAgara he ! jJAnojjAgara deva ! jaya jaya lokaguro ! samyakajJAna-divAkara ! karuNAkara he! jaya suguNAkara deva ! jaya jaya lokaguro ! dharaNIdhara-susahAyaka ! muni nAyaka he ! sanmatidAyaka deva ! jaya jaya lokaguro! 1 yaha aSTapadI paNihArI gagameM gAI jAtI hai| Page #328 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kavi rAjamallakA piMgala aura rAjA bhAramalla [ sampAdakIya ] (gata kiraNa se Age ) (3) isa graMthameM rAjA bhAramallako zrImAla cUDAmaNi, sAhaziromaNi, zAhasamAna, umAnAtha, saMghAdhinAtha, dAridra dhUmadhvaja, kIrtinabhacandra, devataru-surataru, zreyastaha, patitapAvana, cakrI - cakravartI, mahAdAnI, mahAmati, karuNAkara, roDara, rorubhInikandana, jinavaracaraNakamalAnurakta aura niHzakya jaise vizeSaNoMke sAtha smaraNa kiyA gayA hai, aura unakA khulA yazogAna karate hue prazaMsAmeM-unake dAna-mAna pratApAdike varNanameM- kitane hI patha aneka chaMdoMke udAharaNarUpase diye haiN| yahAM unameMse kucha paryoko namUne ke taura para kiyA jAtA hai 1 isase pAThakoMko rAjA bhAramallake udhRna safederer aura bhI kitanA hI paricaya tathA anubhava prApta ho skegaa| sAtha hI, isa chaMdovidyA- granthake chaMdoMke kucha aura namUne bhI unake sAmane bhAjAya~ge:avaNiguNA pAdapa re, badanagvagaNA paMkaja re / gAvarANa gajapana re, nainasuraMgA sAraMga re / tanuruhacaMgA mogare, vacanaprabhaMgA kokila re / namaraNa- piya'ga bAlaka ve, girijaThara vidAga kulisaM re / ghAghutare, hama nainahu diTThA caMdA re / dAnA vikrama re, mukhya cavai sumiTThA amRta re / / 107 || nana pAdapa-paMkaja- gajapati sAraMga- morA - kokila-bAla-tulaM, nana kulizaM gghupati caMdAnA pati amRta kimuta sirImAlakula kasai gajarAji garI zrarivAja avAja surAja virAjatu hai, saMghapatti siromaNi bhAghamallu vigdda bhuSappati gAjatu hai || 108 || ina padyoMmeM rAjA bhAramahalako pAipa, paMkaja, gajapati, sAraMga (mRga), mora, kokila, bAlaka, kuliza (vajra), raghupati, caMdramA, vikramarAjA aura amRtase, apane apane viSayakI upamAmeM, bar3hA huA batalAyA hai- arthAt yaha darzAyA hai ki ye saba apane prasiddha guNoMkI dRSTise rAjA bhAramallakI barAbarI nahIM kara sakate / bali-veNi vikrama bhoja ravisuta - parasarAma samaMciyA, haya-kanaka kuMjara-dAna-rasa-jama beli prahanisasiciyA / naca samaya satayuga samaya tretA mamaya dvApara gAiyA, bhAramala kRpAla kaliyugakulaha kalasa caDhAiyA | 274 yahAM rAjA bali, veNi, vikrama, bhoja, karaNa caura parazurAmake viSaya meM yaha ullekha karate hue ki unhoMne ghor3oM, hAthiyoM tathA soneke dAnarUpI rasase yaza-belakoM dinarAta siMcita kiyA thA, batalAyA hai ki unakA vaha samaya to satayuga, tretA tathA dvAparakA thA parantu Aja kaliyugameM kRpAlu rAjA bhAramane una rAjAoMke kIrtikula gRha para kalaza car3hA diyA hai--arthAta dAnadvArA sampAdita kIrti meM Apa unase bhI Upara hogaye haiM--bar3ha gaye haiN| mirimAla suvaMso hami pasaMso saMghana resura dhammadhuge, karuNAmayazcizaM paramapavitaM hI vijeguru jAsu varaM / haya ku~jara-dAnaM guNijana-mAnaM vizisamuddaha pArathaI, dinarda nadayAlo bayaNagmAlo bhArahamala subaI / 280 isameM anya sugama vizeSayoMke sAtha bhAramahalake gururUpa meM hIravijayasUrikA ullekha kiyA hai, bhAramalakI kIrtikA samudra pAra honA likhA hai aura unheM 'sucakravartI' batalAyA hai / Page #329 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anekAnta [varSa 4 magaNe vihiNA ghaDio, koviha pagAvi vismasavvaguNakAya isa pathameM bhAramanlake pratApakA kIrtana karane meM apanI sirimAlabhAramahoNaM mANasathaMbho nnggvhrnnaay||165 ammamarthanA myakta karate hue likhA hai ki--'eka naukarako yahAM kavivara upekSA karake kahate haiM ki ' maiM aisA mAnatA sAtha lekara eka karor3a nakakI rakama zAhake bhaMDArameM bharadI hUM ki vidhAtAne yadi vizvakai sarvaguNa-samUhako liye hae jAtI thI--mArgameM rakamake chIna liye jAne prAdikA koI koI vyakti ghaDA hai to vaha zrImAla bhAramalla hai. jo ki khatarA nahIM ! aura eka kIniM par3hane vAle bhojakIko manuSyoMke gako haraneke liye 'mAnastaMbha' ke samAna hai| dAyimI (sthAyI) dAna taka de diyA jAtA thA--aisA karate siribhAramalladiNamaNi-pAya saMvaMti eymgaa| hue koI pazopeza athavA cintA nahI! (ye bAteM bhAramalla tamidagitimiraM NiyamaNa vismada sigdhaM // 59|| ke pratApakI sUcaka haiN)| bhAramallake pratApakA varNana karane ke liya (sahajihna) zeSanAga bhI asamartha hai, hamAre jaisA eka isameM batalAyA hai ki--'jo eka mana hokara bhAramalla jIbhavAlA kesa samartha ho sakatA hai ? rUpI dinakarakI pAdamevA karate haiM unakA daridvAndhakAra niyama aba chaMdoke udAharaNo meM diye hae saMskRta poMka bhI se zIghra dUra hojAtA hai|' kucha namUne lIjiya, aura una parama bhI gajA bhAramAlaka prahasinavadanaM kusumaM sujamamugaMdhaM sudANama dN| vyaktisvAdikA anumAna kIjiyaHtuba devadatrAnaMdana dhAvani kavimadhupamaNi mdhulddh||11|| ayi vidha ! vidhivattava pATavaM, __ yahAM yaha batalAyA hai ki - 'devadattanagadana-bhAramaralakA praphurijana mukha aimA puSpa hai jo suyaza-sugaMdha aura sudAna yadiha devasutaM mRjana mphuTaM / rUpI madhuko liye hue hai, imIme madhulubdha kavi-bhramaroMkI jagAna mAgmayaM karuNAkaraM, paMkti usakI ora daur3atI --dAnakI icchAme usake cAroM nimlidInamamuddhaggA kSamaM // 5 // mora ma~DarAtI rahatI hai| vidhAnAterI caturAI bar3I vyavasthita jAra paratI SANa sulinAna mamanaMda hadabhummiyA, hai, jo tUne yahAM devasuta-bhAramallakI sRSTi kI hai. joki jagata meM sArabhUta hai. karaNAkI khAni hai aura sampUrNa dInajanoMkA saja-raha-vAji-gajagaji-madaghummiyA / / uddhAra karanemeM samartha hai|' tuma darabAra dinaraci turagA gayA, devamirimAlakulanaMda karie mayA // 257 // manya na devatanujA manujA'yamava, isameM khAna sulatAna, masanada aura maje hue ratha-hAthI nUnaM vidheriha dayAditacenamA vai| ghor3oMke uslekhake sAtha yaha batalAyA hai ki rAjA bhAramala jaivinA (jIvanta ?) hetuvazanA jagatI janAnAM, ke darabArameM dinarAta suraka loga prAkara namaskAra karate the-- zreyastaruH phalitavAniva bhAramallaH // 255 / / umakA tAMtAsA baMdhA rahatA thaa| yahAM kavivara upekSA karake kahate haiM ki--'maiM aisA eka sevaka saMga sAhi bha~DAra koDi bhagijie, mAnatA hU~ ki yaha devatanuja bhAramarala manuja nahIM hai, bahika eka kiti paDhaMta bhojiga dAna dAima dijie| jagatajanoMke jIvanArtha vidhAtAkA citta jo dayAse mAdita bhAramahala-pratApa-vaNNaNa saMsaNAha asakko , huA hai usake phalasvarUpa hI yaha kalyANa vRkSa' yahI phalA ekajIhama pro pramAgsi kama hAi sasakkA / / 270|| hai--arthAta bhAramaksakA janma isa lokake vartamAna manuSyoM Page #330 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kiraNa 5 ] kavirAjamallakA piMgala aura rAjA bhAramalla ko jIvanadAna dene aura unakA syANa sAdhaneke liye jinake caraNakamala bhUpatiyoMse sevita hai aura svakIyavidhAtAkA nizcita vidhAna hai| janoMkI dRSTi-paMktirUpI bhramaroM ke liye bhogAbhirAma hai, aura satyaM jADyatamohagepi dinakRjatorTazArapriya- jo isa, jagatameM mahAlakSmIke nivAsasthAna haiM, aise ye caMdragtApahagapi jADyajanako daassaakgeshukssyii| bhAramasla mumapara 'kRpAla' hoveN|' nirdoSaH kila bhAgmalla jagatAM natrotpalAnaMdakR- pichale donoM pacoMme mAlUma hotA hai ki kavirAjamAtA caMdeNodhyAkaraNa saMprati kathaM tanApamayo bhavana | | rAjA bhAramallakI kRpAke abhilASI the aura unheM baha prAkSa 'yaha saca hai ki sUrya jaDatA aura aMdhakArako harane bhI thii| ye paca mAtra usake sthAyitvakI bhAvanAko liye vAlA hai, parantu jIvoMkI prAMkhoMke liye apriya hai-unheM hue haiN| kaSTa pahuMcAtA hai| isI taraha yaha bhI saca kicanamA (10) jaba rAjA bhAramakha itane bar3e bar3e the taba umase tApako harane vAlA hai, parantu jar3atA utpanna karatAta. doSA. IrSAbhAva rakhane vAle aura unakI kIrti-komuvI evaM spAti kara hai (rAtrikA karane vAlA athavA doSoMkI khAaura ko sahana na karane vAle bhI saMsArameM kucha hone hI caahiye| usakI kiraNeM payako prApta hotI rahatI haiN| bhAramala ina kyoMki saMsArameM badekhasakAbhAvakI mAtrA prAyaH badI rahatI saba doSoMma rahina hai, jagajanoM ke netrakamaloMko Anandita bhI hai aura aise logoMse pRthvI kabhI zUnya nahIM rahI jo dUsaroM karane vAlA hai / isame he bhAramala pApa vartamAnameM candramA ke utkarSako sahana nahIM kara sakate tathA apanI durjana-prakRti aura sUrya ke sAtha upameya kaise ho sakate haiM? Apako unakI ke anusAra aise bar3he car3he sajjanoMkA aniSTa aura amaMgala taka upamA nahIM dI jA sakatI--zrApa unase bar3he car3he haiN| cAhate rahate haiN| isa sambandha kavivarake nIce likhe do alaM viditamaMpadA divija-kAmadhenvAhayaH, padya ullekhanIya haiM, jo ukta kalpanAko mUrtarUpa dete haiM:kRtaM kila gmAyanaprabhRnimaMtrataMtrAdibhiH / "je vemmavaggamaNuSA gasiM kubdhati bhAramallamsa / kunacidapi kAraNAdathaca pUrNapuNyodayAta . devehi vaMciyA balu prabhagAvittA Naga hu~ti // 15 // " yadIha sugnaMdano ga(na) yati mAM hi daggocaraM // 265|| "ciMtana je vicita prasaMgala devadattaNayassa / 'kisI bhI kAraNa athavA pUrNapuNyake udayase yadi te savvalAyaryAdaTTA NaTTA pugdasalacchibhummiparicattA devasuta bhAramalla mujhe apanI dRSTikA viSaya banAte haiM to // 16 // " phira digya kAmadhenu zrAdikI prasiddha sampadAse mujhe koI pahale pacameM batalAyA hai ki--'vaizyavargake jo manuSya prayojana nahIM aura na ramAyaNa tathA maMtrataMtrAdise koI bhAramalakI rIsa karate haiM -ISobhAvase unakI barAbarI karate prayojana hai--inase jo prayojana siddha hotA hai usase kahIM haiM--vevase ugAye gaye athavA bhAgyavihIna hai, aise loga adhika prayojana anAyAsa hI bhAramAlakI kRpA raSTise siddha abhAgI cAra nidhana hti|| hojAtA hai| dUsare pakSa meM yaha spaSTa ghoSita kiyA hai ki--'jo vita kSitipatikRtasaMvaM yasya pAdAravirda, meM bhI devadAputra-bhAramAlakA pramaMgala citama karate hai nijajana-nayanAlIbhraMgabhogAbhigamaM / saba logoMke dekhate dekhate pura, deza, lakSmI tathA bhUmise jagati vidinametadbharilakSmInivAsaH, parityakta hue naSTa hogaye haiN| isa pathameM kisI khAsa ghAkhoMbhaca bhavatu kRpAlApyaSa me bhAramallaH / / 6 / / dekhI ghaTanAkA upazaMkha saMnihita jAna par3atA ho sakatA Page #331 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 306 bhanekAnta [varSa 4 hai ki rAjA bhAramallake amaMgalArtha kinhIMne koI SaDyantra liye bhApa bahuta dhanyabAdake pAtra haiN| aba z2arUrata isa bAta kiyA ho aura usake phalasvarUpa unheM vidhi (deva) ke athavA kI hai ki graMthakI do tIna pratiyAM aura mila jAye, jisase bAdazAha akabarake dvArA dezanirvAsanAdikA aisA daNDa milA granthakA acchA tulanAtmaka sampAdana hosake aura usameM koI ho jisase ve nagara, deza, lakSmI aura bhUmise paribhaSTa hue azuddhiyAM na raha skeN| isake liye anekAntakI tIsarI antako naSTa hogaye ho / astu / kiraNa meM eka vijJapti bhI nikAlI gaI thI, parantu kheda hai aba isa prakAra yaha kavirAjamahalake 'piMgala', granthakI 'upalabdha taka kahIMke bhI kisI sajanane isa bAtakI sUcanA nahIM dI prati' aura 'rAjAbhAramalla' kA saMkSipta paricaya hai| maiM cAhatA ki yaha grantha unake yahAMke zAstrabhaMDArameM maujUda hai ! isa thA ki prathameM pAe hue chaMdIkA kucha lakSaNa-paricaya bhI prakArakI upekSA aura lAparvAhI granthoMke uddhArakArya meM bar3I hI pAThakoM ke sAmane tulanAke sAtha rakkha: parantu yaha dekhakara ki bAdhaka evaM hAnikara hotI hai ! isa chor3a denA cAhiye / isa pUre granthako hI aba anekAntameM nikAla denekA vicAra AzA hai digambara aura zvetAmbara donoM hI sAhitya premI ho rahA hai, usa icchAko saMvaraNa kiyA jAtA hai| sajjana aba zIghra hI apane apane yahAMke bhaMDAroM meM isa pAThakoMko yaha jAnakara prasannatA hogI ki isa lekhamAlA graMthakI talAza kareMge, aura graMthapratike upalabdha ho jAne para ke prathama lekhako par3hakara paM.becaradAsajI.nyAya-vyAkaraNAtIrtha use DAka-rajiSTarIse mere pAsa (sampAdaka 'anekAnta' ko) ahamadAbAdane, joki jainamamAjake eka bahuta bar3e vidvAna haiM, vIrasevAmandirake pate para bhejanekI kRpA kreNge| aisA hone lara haiM aura saMskRta-prAkata-pAlI prAli aneka para yaha graMtha jaldI hI mudrita hokara unakI saMvAmeM pahuMca bhASAoMke paMDita haiM, isa granthakA sampAdana kara deneke liya jAyagA aura unakI graMthaprati bhI kAma ho jAne para unheM patradvArA apanA utsAha vyakta kiyA hai aura isa naI cIjake surakSita rUpameM vApisa karadI jaaygii| sampAdanArtha anekAntako apanI sevAe~ arpaNa kI haiM, jisake vIramevAmandira, maramAvA, tA0 23-5-1941 caMcala mana cala re mana ! caMcala, avirala cala ! tU ananta taka daur3a lagAtA, jahA~ na koI bhI jA pAtA, caina na tU pAtA palabhara ko, drutagati se calanA hI jaataa| prabala-pavana, nabha nakSatroMsa, pragatizIla tU rahatA pratipala ! bhaTaka rahA kyoM, bhAga rahA kyoM, capala, nirantara jAga rahA kyoM? ugala a~gAraM-bhAga rahA kyoM, zAnti-malilakotyAga rahA kyoM ? hRdaya-udadhimeM rahakara bhI tU; sIba na pAyA rahanA nizcala ! kaba taka yoM calatA jaaegaa| calatA-calatA thaka jAegA! cala-calakI isa halacala meM hI, sahasA kAla kuTila khAegA ! hAtha na tere kucha AegA, raha jAegA malatA, kara-tala ! yadi calanA hI lakSya eka hai, Age bar3hanA hI viveka hai ! to phira, cala kucha soca-samajhakara, jisapara calanA sadA neka hai ! kara prayAsa jitanA ho tujhase, jAna are ! tU kyoM hai caMcala ? mvaguNAmbara meM daur3a lagAle, caMcalatAkI bhUkha miTAle ! sazcita ziva-sundara-svarUpamaya nija vikAsakI jyoti jagAle! paM.kAzIrAmazarmA 'praphullita' madrAvoMke ujjvala patha para, isa jIvanako bharasaka le cala ! Page #332 -------------------------------------------------------------------------- ________________ trilokaprajJaptimeM upalabdha RSabhadeva-caritra (le0-50 paramAnanda jaina zAstrI) tiloyapaeNattI ( trilokaprajJapti ) nAmakA eka bahuta zrApakA janma ayodhyAnagarImeM caitra kRSNA naumIke dina prAcIna di0 jaina graMtha hai, jisakA viSaya tIna lokakI bAteM unarASADhA nakSatrameM huA thaa| pitAkA nAma nAbhirAya haiN| isake kartA ve hI prAcArya yativRSabha haiM, jinhone utpattikA abhiprAya yahA~ garbhAvatArase jAna 'kaSAya prAbhRta' para chaha haz2Ara zloka-pramANa cUrNI-sUtroMkI par3atA hai; kyoMki AdipurANAdi granthoMmeM tIsare racanA kI hai| tiloyapaNNattIkI racanA IsAkI 5 vI kAlake ukta caugasI lAkha pUrva tIna varSa sAr3he ATha zatAbdIse kucha pUrva athavA vikramakI 5 vI zatAbdImeM mAma avaziSTa rahane para marvArthasiddhi vimAnasa mAnI jAtI hai / isa granthameM kitanA hI mahatvapUrNa aitihAsika ASADha kRSNA dvitIyAke dina uttarASADha nakSatra meM kathana pAyA jAtA hai| vartamAna caturvizati tIrthakarokA jo bhagavAna RSabhadevakaM mAtRgarbha meM AnekA ullekha khaNDazaH saMkSipta jIvana vRttAnta isake cautha parva meM diyA milatA hai| yathAhuA hai umama prathama tIrtha. zrIRSabhadevakI jIvanIkA kitanA tRtIyakAlazeSe'sAvazItizca tumttraa| aMza upalabdha hai yaha batalAneke liye hI zrAja yaha lekha pUrvalakSAstrivarSASTamAsapakSayutA tadA // 63 / / likhA jAtA hai| isase pAThakAko sahaja h| ma yaha mAlUma avatIrNa sugAnte akhilAthai vimAnataH / ho makegA ki zrI jinamena aAdi aAcAryoMke zrAdipurANa ApADhamitapakSamya dvitIyAyAM sugettamaH / / 64 // zrAdi granthomeM RSabhadevakA jo carita pAyA jAtA hai usake uttarASADhanakSatre devyAgarbha samAzritaH / bIja aise prAcIna granyomeM kahA~ taka upalabdha hote haiN| aura sthitA yathA vicAdho'sau mauktikaM shuktismputte||5|| isase una granthoke ukta kathanokI pUrva-maMgati evaM prAmA -zrAdipugaNa, parva 12 gikatAmeM kitanI dI bRddhi ho skegii| mUla pathake kucha tRtiiykaalshepe'saavshiinishcturuttraa| zrAvazyaka evaM upayogI vAkyoMko phuTanoTake taura para udbhata pUrvalakSAstrivarSASTamAsapakSayutA saMdA // 97 // kara diyA hai, jisase tulanAmeM aAmAnI rahe / patrasaMkhyA mvagAvataraNaM jainamASADha bahulamya tu| jahA~ dI gaI hai vaha aAgarA prati kI dI gaI hai / astu / dvitIyAyAmuttagaSADhanakSatre'tra jagannataM // 98 // trilokaprajaptimeM upalabdha 'RSabhadevacaritra' isa -harivaMzapurANa, 8 prakAra hai: zvetAmbara sampradAyameM bhI prAyaH yahI samaya vartamAna avasarpiNIkAlake mugvamA-dugvamA nAmaka RSabhadevakI garbhotpatti kA batalAyA hai| antara kaMvala tRtIyakAla ke caurAsI lAkha pUrva tIna varSa aATha mAsa aura itanA hai ki unake yahA~ garbha meM pAnekI tithi ASAr3ha eka pakSa avaziSTa rahane para RSabhadevakI utpatti huI * / badI doijake sthAna para prASADha kRSNA caturthI nirdiSTa * susamadusamaMmi NAme sese cisiidilkkhpuvvaanni| kI hai, jaisAki Avazyaka-niyukti aura prAcArya vAsatie bhaDamAsa igi pakkhe usaha-uppattI // 550 // haribhadrako TIkAke nimna aMzase spaSTa jAnA jAtA hai: Page #333 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 308 anekAnta [ varSa 4 I sahita paidA hue taba Apane unakI nAla kATanekA upadeza diyA, aura tadnusAra nAla kATanekI pravRtti pracalita huI / Apake samaya meM kalpavRkSokA vinAza ho gayA tha, dharatIme svabhAvase hI auSadhiyoM uga zrAI, aura madhura rasavAle phala pakane lage the / bhoga bhUmiyA~ jana kalpavRkSoke nAza hone para tIvra bhayase bhayabhIta hokara nAbhirAya kI zaraNa meM gae aura kahA ki hamArI rakSA kro| taba nAbhirAyane varuNA se unheM jIvikAkA - jIne ke upAyakA utpanna vanaspatiyoMke sevana kA prayatnapUrvaka unheM utpanna karanekA tathA nAriyala Adi ke phaloko khAnekA upadeza diyaa| aura mAli (dhAna) tila, ur3ada zrAdiko lekara vividha prakArake anna aura Adi dUdha peya padArthoMke sevana karanekA vidhAna batalAyA X / RSabhadevake zarIrakI U~cAI pA~cau dhanuSa thI * / zarIrakA varga tapAe hue suvarNake samAna kAnimAna thA / zrAyu caurAsI lAkha varSa pUrva kI thI, jisame se bIsa lAkha xnasikAle hodi bAlAgAM gAbhigAlamayadIhaM / takkattaragovadesa kahadi maraNa te pakkuti ||43|| kapamA paTThAnA devi vihomahINa saMsthANaM / mahurara sAiphanjAI paccaMti sahAvado dharitI ||494 // kalpatarU viNAsa tibtrabhayA bhogabhUmijA savisAbhirAjaM magAM pavisaMti rakskhe ||495 || kamara eNAbhirAjokhANa uvadisadi jIvaNovAyaM / saMjaha vaphadINaM cAcAdIgaNaM phalAi bhakkhA riNg| 496 / mAlijavavalatovara nilamAmaM pahudi vivihazra rANA iM bhuMjadi piyaha tahA sugabhipahudI duddhA riNa ||497 maraNuvA / bahu vademaMdadiyAlU garANa sagalANaM / kAidRNaM suhido jIvaMte tappasAdeNaM / / 498 / / aura mAtAkA marudevI thA / nAbhirAya 14 veM kulakara (manu) kahalAte the - kulako dhAraNa karane aura bhoga bhUmi yoMko jIvikA ke upAyakA upadeza karane vAle kulakara (kuladhara) yA manu kahe jAte haiM / Apake zarIrakA utmedha 525 dhanuSakA thA aura zarIrakA va suvarNake samAna katimAna thA / zrAyu eka kor3i pUrva kI bhI aura ApakI patnIkA nAma 'marudevI' thA + zrApake samaya meM bacce nAla astAe vATTa masi paDhamazra zrI umabho / rikgveNa asADhAhiM zrADhabahule ca utthIe || 165|| TIkA - imI se zrasappiNIe summasumamANa sumamAe vi vi bahuvIsaisumamadumamAe tAe carAmINa putramaya sahammesu egUgA gAueya paNavehiM semehiM zrAmADha bahula pakvaca utthIe uttarImADhajogajuro miyaMke ikyAgabhUmIe nAbhimma kula - gamsa marudevI bhAgyiAe kucchrimimi ganbhattAe vavaraNa | 184 / / * jAdA duvA umaho maruvi gAbhigahiM / zAmiyagAvamIe ekgvatte uttarAmADhe // / 5.65 // parantu zvetAmbarI 'zrAvazyaka niyukti' kI nimna gAthA naM0 187 meM RSadevakA janma caitra kRSNa aSTamIko likhA hai : cibahulamI jAo usabho zramADhaNakyante / jammaNamahozramavvo yavvo jAva ghAmaNyaM // + cohasamo NAbhirAjamaNU // 491 // :-- jAdisamogA keI bhogamaragummAraNa jIvaNovAyaM / bhAsaMti jeNate maraguNo bhaNidA muNidehiM ||505 // kuladhAraNAdu sabbe kuladharA meNa bhuvaraNavivamvAdA | kula kara miya kusalA kulakara rAmeNa supasiddhA 506 * paMcamayadharaNupamANo usahajihimsa hodi ucchedo582 + paNavIsuttarapaNasya cA ucche ho subarANavarANihAM + igi puvyakoDi AU marudevI NAma tassa vadhU || 492 || saMsAraNa jigAvarANaM kAyA cAmIyarAyArA / ( 5= 6 ) nasahAdidasasu bhAU culamIdI pugvalakSkhAI // 576 Page #334 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kiraNa 5 ] tri0pra0meM upalabdha RSabhadevacaritra 306 pUrva no kumAra kAlameM vyatIta hue aura tremaTha lAkha pUrva ukta vicArake anantara RSabhadeva paThopavAmake sAtha taka aApane rAjyakA saMcAlana kiyA / middhArtha banako nikala gaye-jahA~ zrApane svayaM parigrahakA nIlAjanAkA sahasA maraNa Apake saMsAra deha-bhogAme parityAga pUrNaka jinadIkSA dhAraNA kara tapa karanA prAraMbha kara vairAgyakA kAraNa huzrA X / vairAgyake samaya Apane jo diyA / zrApakI yaha niSkramaNa belA caitra kRSNA navamIke vicAra kiyA umakA saMkSipta mAra itanA hI hai ki-'naraka, dina tImare pahara, uttagapADhA nakSatrameM ghaTita huI hai / zrApa niyaMca, manuSya aura devarUpa cAro hI ganiyo duHkhome kI jinadIkSA aura tapazcaraNakA anukaraNa cAra hajAra paripUrNa haiM-inameM rahane vAle jIvoko vividha prakArake dugna ganAnIne kiyA * / tapazcaraNa karate hue eka varSa bAda uThAnA par3ane haiM-chedana, bhedana, nApana, nAina. trAsana, vikala zAma padA namaneka taura para nIca kSadhA, tRpA, zIta, uSNa, ucca-nIcatA, mAna zrApamAna diye jAte haiM :zrAdi damba mahanA par3ata haiN| inheM vAstavika mugvakA lezamAtra gvagAmo vimagasahe je dakagvAiM amaMgyakAlAI / bhI anubhava nahIM ho pAtA, ye to mAmArika viSayabhogIko pavimaMni ghoragAramA nAgAmamA gAthi gibbaddhI // 611 / / hI bAmnavika sugba mamajhe hAe haiM jo mugvAbhAma hai, daHsvarUpa kAmAturamma gacchAda myagaNamiva saMvacchagaNi bahugAgi haiM / jo jIva kSaNamAtra viSaya mukhake kAraNoMmeM rata hokara // 65 // asaMkhyAtakAla paryana ghora naraka meM damvakA anubhava karate uccA dhIga vIge bahamAgIzrA vimagalur3ha maI / rahate haiM unake mamAna koI nibuddhi nahIM haiN| kAmAturake saMvAda gIcaM gicaM mahadi bahamAgi avamAgaM / 608 cadata varSa bhI eka kSaNake mamAna bItate haiN| viSayakA dukkhaM dujjamabahulaM ihalAge daggadi pi prloNge| lolupI ucca, dhIra vIra aura bahumAnya hotA huA bhI nIca hiMDada pAramagara maMgA vimayaladdhamaI / / 6.9 / / se nIcakI sevA karanA hai aura bahuta apamAna mahatA hai / mAdA pidA kalAnaM puttA baMdha ya iMdajAlA ya / yaha javAnI vijalIke mamAna caMcala hai| mAnA, pitA, strI diTTapaNaTThAi khAMNa gaNAma dumamAi malAi / / 637 / / patra aura bandhujanIkA mambandha indrajAlake mamAna kSaNa nAgaganaDitaralaM vimayA hgnvirmvitthaag| vinAzI hai- daMgvata devate hI naSTa ho jAne vAlA hai| aura sthAagAthamalaM avicAriya saMdaraM mana / / 638 / / artha anartha kA mUla kAraNa hai, viSaya anna-virama aura * tilAya parAgAnIkI 'mahA tAna sAhiM' nAmakI du:gvadAI haiM / hama taraha yaha saba avicArita ramya jAna gAthAma cAra hajAra gajAAke mAtha dIkSA lenakA par3atA hai / ullekha hai / mAmAdikA ullaMmba nIcakI gAthAMgapaDhama kumArakAle jigAgmihe vImalakkha puvANi 80 canAminavamIe tadie pahami uttgmaaddhe| 5 tamaTTipuvvalakkhA paDhamajiNe jaja kaalprimaann| 587 middhatthavaNa ramahA uvavAma maMmi ginaa||641|| 4 umahA gilaMjasAe maraNAzrA (jAda vggo)| 6071 zvanAmbargaya zrAvazyakaniyuktima caitrakRSNA tiloyapagaNatIka cautha parvame cAgaM ganiyoMka aSTamIma dIkSA grahaNa karanekA vidhAna milanA hai :duHkhoM kA jo kathana, Rpabhadevake vaigagyavarNanameM (patra cittabahulaTThamIe cahi mahamsahi mIu avararahe / 69,77) para diyA huA hai umameMga viSayabhAgAdikaM mIyA sudamaNAe mittha vaNammi chaTTeNaM / / 314 / / Page #335 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 310 anekAnta zrApakA prathama pAraNA hunA, jisameM ikSurasakA zrAhAra milA aura dUsare dinaMke pAraNemeM gAya ke dUdhase niSpanna anna pra huA + bhagavAna RSabhadeva ke sabhI pAraNA dinoMmeM dAnavizuddhikI vizeSatA ke kAraNa paMcAzvarya hue - zrAkAzase ratnavRSTikA honA, bAdaloMse tarita devoMkA duMdubhi bAjA bajAnA, dAnake udghoSakA phailanA * sugaMdhita zItala vAyu kA calanA zraura zrAkAzase divya puSpoMkI vRSTikA honA ye pA~ca zrAzvarya kahalAte haiM / + ekkavarisaMga usaho ikkhugmaM kuraNai pAraNaM avare / gAMvIre piNaM zraNaM vidiyaMmi divamaMmi || 68 || [ varSa 4 bhagavAna RSabhadevane eka haz2Ara varSa taka tapazvaraNa kiyA / aura phAlguNa kRSNA ekAdazIko, pUrvAha ke samaya tAlapura nagara meM, uttarASAr3hA nakSatra meM 'kevalajJAna' prApta kiyA + | / | savtrANa pAraNadiNe viDai vara rayaNa varasamaMbara do paNa paNa hRda daha lakkhaM jeTTha' avaraM sahamsabhAgaM ca // / / 669 / / ( isa gAthAme ratmavRSTikI saMkhyA bhI batalAI gaI hai, jisakA pAThakI azuddhike kAraNa ThIka bodha nahIM ho sakA / ) datta visohi bisesA bhedariNamittaM khu rayaNa mallIe / vAyati duduhIo devA jaladehiM aMtaridA / / 670 / / pasarai dAgugghoso vAdi sugaMdho susIyalA pavaNo / divvakusume gayaNaM varisai iha paMcacojjAriNa / 771 / kevalajJAna prApta hone para sabhI kevalIjinakA zraudArika zarIra paramaudArika ho jAtA hai aura vaha pRthvIse 5 hajAra dhanuSa Upara calA jAtA hai| ukta jJAnake hone para dharmAdindroMke zrAmana kampAyamAna hote haiM / zrAsana kApane se indra, zaMkhanAda se bhavanavAsI, bherIke zabda se vyaMtara, mihanAdase jyotiSI aura ghaMTA ke zabdase kalpavAsI deva bhagavAnakI kevalajJAnotpattiko jAnakara bhaktiyukta hokara sAta teDa calakara namaskAra karate haiN| aura ahamindra bhI grAma kampanase kevalajJAnotpattiko jAnakara sAta paiDa cala kara umI dizAmeM jardI kevalI hote haiM namaskAra karate haiM X / tadanusAra RSabhadeva ke kevalajJAna hone para bhI ye saba ghaTanAeM ghttii| zrAdipurANAdi pranthoMmeM chaha mahInA tapazcaraNa ke pazcAt pAraNA ke liye caryAko jAnekA ullekha hai aura aMtarAya hone para punaH chaha mahInAkA yogadhAraNa karanekA vidhAna kiyA gayA hai, isa taraha Adi purANAdi graMthoMse bhI eka varSame pAraNA honekI vAta siddha ho jAtI hai / parantu zrAdipurANAdimeM abhI taka dvitIyAdika pAraNA viSayaka ullekha dekhaneme nahI + usahAdisuM vAsA sahasma AyA, yaha isa graMthakA vizeSa kathana 1 * dAnodghoSa meM dAna, dAtA aura pAtrako prazaMsA kI jAtI hai| / / 67 / / + phagguNakiNheyAgsa puvtrarahe purimatAlaNayami | uttarasADhe usake uparaNaM kevalaM gANaM / / 676 / / X jAde kevala paramogala jiraNAraNa savvANaM / gacchadi uvariM cAvA paMcasahammANi vsuhaao| 701 / / bhuvaNattayamsa tAso aisaya kAMDIya hAdi pakkhoho / sohamma hudiIdA zrasaraNa |I pi kaMpaMti || 702 || takkapeNaM iMdA saMkhaghomeNa bhavaraNavAsi suga | paDakhehiM beMtara sIha riNa degA joisiyA ||703|| ghaMTAi kappavAsI gAgutpattiM jiNAraNa / dU / paNamaMti bhattijuttA gaMtUraNaM sattavikkhAo ||704|| ahamiMdA je devA AmaraNa kaMpeNa taM viNAdU / gaMtU tentiyaM ciya tatthaThiyA taM NamaMti jiNe / 785 / / -parva 4, patra 73,74 :... Page #336 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kiraNa 5 ] tri0pra0meM upalabdha RSabhadevacaritra kevalajJAnake anantara tIrthaMkara kevaliyoMkI eka mahatI dhvanimeM dharmAdi chaha dravyoM, nava padArthoM, sapta tattvoM prau mabhA jur3atI hai jisakA nAma 'samavasaraNa' hai| RSabhadevake paMcAstikAyake svarUpAdikA vizada varNana bhavyajIvoMke isa samayasaraNakA vistRta varNana patra 74 se 85 taka- sambodhanake liye hotA hai| tadanurUpa hI RSabhadevakI 12 patroMmeM-diyA huA hai, jo apanI khAma vizeSatA vANI pravartI aura usameM paDadravyAdikI prarUpaNA huii| rakhatA hai aura vaha eka svataMtra lekhakA hI viSaya hai, jise bhagavAnakI vANI tAlu, kaMTha, zroSTha zrAdike vyApArase phira kisI samaya prakaTa kiyA jaaygaa| sAmAnya kathana isa rahita hotI hai ( isIse zAyada anakSarI kahalAtI hai) aura viSayakA pArzvaparANadi granthoM meM diyA huA hai, jo isase bahuta usakA pariNamana sakalabhASAoMmeM hotA hai-arthAt divyakucha milanA julatA hai| dhvani aThAraha prakArakI mahAbhASAoM aura sAtasau chullakazrI RSabhadeva cauMtIma atizaya aura aSTa prAtihAryose bhASAo (choTI choTI kSudrabhASAzraoM) meM, jo akSara-anakSararUpa maMyukta the / inakA sAmAnya kathana isa granthameM diyA huzrA saMjJI jIvokI samastabhASAe~ kahalAtI haiM, pariNata hotI haihai jise yahA~ chor3A jAtA hai| hA~, itanA ullekha kara denA uma uma bhASA-bhASI jIva use apane apane samopazamake ucita hai ki cauMtIma atizayoMmeM prAcArya yativRSabhane anusAra samajha lete haiN| divyadhvaniko devakata atizayoMmeM nahIM ginAyA hai| kintu amRta- nirake samAna uma jinacandra-vANIko sunakara divyadhvani-sahita kevala jAnake 11 atizaya batalAe hai jo bAraha mabhAke jIva anantaguNazreNIkI vizuddhimeM agraNIya dhAnikarma ke kSayase nIrthakaroke kevalajAna honepara hote haiM / hoTa kama khalajAna honapara hota hai ke hote hue karma-paTalarUpa asaMkhyazreNIkA chedana karate haiaghaMtoke vyavahArAnusAra bhagavAna RSabhadeva usa bhideva usa arthAt zrAtmapariNAmAMkI vizuddhise karmokI asaMkhyAta ta prA (ratnamayI) siMhAsanase cAra aMgula Upara aMtarIkSameM aise guNI nirjarA karate haiN| ima taraha jinedra ke prabhAvase bhAratavirAje jaise loka-alokako prakAzita karane vAlA advitIya / kSetramaM dharmakI pravRtti hotI hai aura bhavya-saMgha mokSa mukhako sUrya aAkAza mArga sthita hox| kevalI bhagavAnakI anupama divyadhvani svabhAvata: asva- + pagada va pagadI amvalizrI savvaM tidimi gAvamuttANi / litarUpase (binA kimI rukAvaTake) tIno kAlome nava maharta NimmAdi NivamAgI divamuNI jAva jaaynny|| paryata hotI hai aura eka yojana paryata jAtI hai-eka yojana // 91 // meM rahane vAle tiryaca, deva aura manuSyoMke samUha usa vANI saMsaMsuM mamaya, gaNahara-devida-cakkavaTTINaM / ko sunakara pratibodhako prApta hote haiM / zeSa samami gaNadhara, pAhANurUvamatthaM divyajbhuNINya sattabhaMgIhi // 902 / / devendra aura cakravartI zrAdi mahApuruSoM ke praznoke anurUpa hI chahavvaNavaNyattthA paMcaTThIkAya satatakacANi / usameM padArthAkA pratipAdana saptabhaMga rUpase hotA hai| divya- NANAvihaheihi divvajhuNIbhAi bhavvANaM // 903 / / - * padAmu bhAsAmu taaluvdNtottttkNtthvaavaage| * dhAdimvaeNa jAdA ekkArasa adisayA mhtthriyaa| paghigyi ekakAlaM bhavajaNa divabhAsittaM // 900|| etisthayagaNaM kevalaNANammi uppaNNa // 904 // ahagsa mahAbhAmA khullayabhAmA sayAI satta tadA / xcaraMgalatagale uvari siMhAsaNANi arhtaa| akkhara praNamvarapa ya saraNI jIvANa sayalabhAsAzrI ceTThati gayaNamagge lAyAlAyappayAsamattaMDA / / 893 / / // 899 // Page #337 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anekAnta [ varSa 4 - prApta hotA hai / janmanakSatra uttagapATAmeM maktiko prApta hue haiM / maktikI bhagavAna RSabhadeva eka haz2Ara varSa kama eka lAkha prAptike mamaya dugbamA-sukhamA nAmaka caturthakAlake praviSTa pUrva varSa taka arhanta yA jIvanmuktarUpa kevalI avasthAmeM honemeM tIna varSa mA aAThamAma bAkI the-athaga yo kahiye rahe-itane samaya taka jagatake jIvoko aApake upadezakA ki samvamA-darakhamA nAmake tImare kAlakI samApnimeM tIna varSa lAbha milatA rhaa| antama aSTApada (kailAza) parvatake zikhara sADhe aATha mAma bAkI rahe the| para grArUr3ha hokara aura 14 dina pahale yoga nirodha karake zrApa mAgha kRSNA caturdazIke dina pUrvAgrahake mamaya apane vIra sevAmandira, sarasAvA, tA031-5-1941 * pIUma-NijjhariNahaM jiNacaMdavANi, puvAraNa ekkalakkhaM vAmAgAM gAdaM mahamaNa | mAUNa bArasagagaNAgi akAraesu / umahajiNida kahiyaM kaMvalinAlamma parima.gaNaM / / 541 / / giccaM aAMtaguNamaNivimohiaggA, umaho cAhama divasa, ....... // 1008 / / mAghamsa kigiha cAhami puvvagahe giNaya ya jammaNa kavace chadaMti kampapaDali khu amaMgvamaNi // 938 / / evappabhAvA bharahamma va dhammappavanI parama disNtaa| aTThAvayaMmi umahA ajudeNa mamaM gAjomi // 11 4 // mava jiNidA varabhavasaMghamsa pAsthidaM mAkkha suhAi detu unmahAjaNe NivyANe vAsatA aTThamAmamAmaddhe / // 55 // bAlIgagami paviTTA dummamasumamo turagakAlA / / 1273 / / jIvana-naiyyA jIrNa-zIrNa-sI jIvana- naiyA, durgama - patha aAloka - vihIna ! gurutara jhamA ke jhokoM meM, . hone ko ho rahI vilIna !" mana viDambanAyoM meM besudha bhUla rahA hai apanA dhyeya ! nahI soca sakatA kSaNabhara bhI upAdeya kyA, kyA hai heya ! dambha-dveSa kA bhAra idhara hai, udhara udadhi meM bhISaNa jvAra ! hAtha pAMva phUle kevaTa ke kaise hogI paralIpAra !! atijaghanya agaNita icchAe~ khIca rahI haiM apanI ora ! patA nahIM hai kisa gahvara me-- aTakAdeM jIvana kI Dora ! sAtha na saccA sAthI koI, isa avasara para eka sahArAapanA aura na kucha bhI pAsa ! mujhe ApakA he bhagavAna! nirI vAsanA-mayI indriyAM pAra saMghAdegA naiyyA ko, nahIM digyAtI prAtma-prakAza!! - karadegA nizcita kalyANa !! zrI 'kusuma' jaina Page #338 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jainadarzanakA nayavAda (le0 - myAyAcArya paM0 darabArIlAla jaina koThiyA) -///ww jainadarzana meM tasvake do bheda mAne gaye haiN| 1 upeya, 2 upAya / upeyatastra ke bhI do bheda haiM1 kAryatatva, 2 jJeyatva / kArakoMkI viSayabhUta vastu 'kAryatatva' kahI jAtI hai aura jJAnakI viSayabhUta vastu 'jJeyatasva' kahI jAtI hai| upAyatastvake bhI do bheda haiM-1 jJApaka, 2 kAraka vastuprakAzaka jJAnako 'jJApaka upAyatattva' kahate haiM aura kAryotpAdaka udyogadaivAdikA 'kAraka upAyatantra' kahate haiM, jise dArzanika bhASA meM kAraNa yA hetu bhI kahA jAtA hai / yahA~ yaha prazna ho sakatA hai ki Upara Apane jJAnako jJApaka kahA hai, so jJAna pramANa rUpa hI hai naya rUpa nahIM / "svArthavyavasAyAtmakaM jJAnaM pramANaM,' 39 " samyagjJAnaM pramANaM" Adi vacanoMse bhI jJAnameM kaMbala pramANatva hI siddha hotA hai nayatva nahIM; taba phira naya jJApaka-prakAzaka kaise kahA jA sakatA hai ? uttara - pramANa aura naya ye do bheda viSayabhedakI apekSA kiye gaye haiN| vAstava meM naya pramANarUpa hI hai, pramANase bhinna nahIM hai| jisa samaya jJAna padArthoM ke sApekSa ekAMza - eka dharmako grahaNa karatA hai usa samaya vaha 'naya' kahA jAtA hai aura jaba pUrNarupeNa vastukA zragvaNDapiNDAtmaka rUpameM grahaNa karatA hai taba 'pramANa' kahA jAtA hai| chadmasthajJAtA jaba apane Apako samajhAne ke jiye pravRtta hotA hai to usa samaya usakA jJAna 'svArtha zrutajJAna' kahalAtA hai aura jaba dUsaroMko samajhAne ke liye zabdoccAraNa karatA hai usa samaya usakA zabdocAraNa upacArataH vacanAtmaka 'parArtha zrutajJAna' kahA jAtA hai / zrotAko usake zabdoM se jo bodha hogA vaha vAstavika zrutajJAna kahA jAtA hai aura jJAna hI bheda naya hai| AcArya pUjyapAdane sarvArthasiddhimeM ukta praznakA acchA samAdhAna kiyA hai| Apa likhate haiM- zrutajJAna svArtha tathA parArtha donoM prakArakA hotA hai, jJAnarUpa svArthazrutajJAna hai tathA vacanarUpa parArtha hai| aura bhratajJAna zrutajJAna jJApatrake bhI do bheda haiM-1 pramANa, 2 naya / vastu-prakAzaka honeke kAraNa pramANa aura naya donoM ddI jJApakatastra haiM | AcArya umAmvAmIne tattvArthasUtra meM pramANa aura naya donoM ko padArthAdhigamopAyarUpa kahA hai 2 / zrI gvAmI samantabhadrane devAgama stotra meM spaSTa kahA hai ki kevalI bhagavAnakA jJAna eka sAtha sampUrNa padArthoMkA prakAzaka honeke kAraNa pramANarUpa hai aura chadmasthoMkA kramika jJAna pramANa aura naya donoM rUpa haiM ' / tAtparya yaha ki jainadarzana meM pramANake alAvA nayako bhI prameyakA vyavasthApaka evaM vastuprakAzaka mAnA gayA hai| 1 Ayata - jJAnakaM kArakaM ceti dvividhaM tatra jJApakaM prakAzakamupAyatattvaM jJAnaM, kArakaM tUpa yatastramudyogadevAdi / aSTasahasrI Ti0 pR0 256 / 2 " pramANanayairadhigamaH" tasvArthasUtra / 3 tattvajJAnaM pramANaM te yugapatsarva bhAsanam / kramabhAvi ca yajjJAnaM syAdvAdanayasaMskRnam // 101 // Page #339 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 314 anekAnta [varSa 4 ke hI bheda naya haiM / isa prakAra nayoMkA pratajJAnameM se unakA pRthak nirUpaNa karanA atyAvazyaka hai| antarbhAva kiyA hai| saMsArake samasta vyavahAra nayoM ko lekara hI hote haiN| vidyAnanda mvAmIne bhI zlokavArtikameM ukta prazna jainadarzanameM nayakA vahI sthAna hai jo pramANakA kA samAdhAna bar3e acche DhaMgase kara diyA hai| ve kahate hai| naya aura pramANa jainadarzanakI AtmA haiN| yadi hai ki jo loga pramANa aura apramANakA vikalpa nayako na mAnA jAya to jainadarzanakI AtmA apUrNa karake nayoMkA khaNDana karate haiM vaha ThIka nahIM hai / naya rahegI / maiM to dAveka sAtha kaha sakatA hU~ ki naya hI na to pramANa hai aura na apramANa, kinta pramANaka- vividha vAdoM evaM jaTilasa jaTila praznoMkI gutthiyoM deza hai ? jisa prakAra samudrasa lAyA huzrA ghar3A bhara ke sulajhAnema samartha hai| pramANa gaMgA hai-bola pAnI na to mamudra hai aura na asamudra, kintu samudraka nahIM sakatA hai-aura na vividha vAdoMko sulajhA deza hai " / matalaba yaha ki nayake dvAga pUrNa vastukA sakatA hai, ataH jainadarzanakAroM ne mata-matAntageko jJAna nahIM hotA, usake eka aMzakA hI jJAna hotA hai| pucita mArga para lAnake liye nayavAdakA nayakA viSaya na no vamta hai aura na avasta, kinta vasta AviSkAra karake bar3I bhArI kamIkI pUrti kI kA aMza hai / jaima samudrakI eka bindu na to samudra hI hai| vacana-pravRtti tathA loka-vyavahAra nayAzrita hai na mamudrake vAhara hai, kintu samudrakA eka aMza hai| hI hai, pramANAzrita nhiiN| ataH mAnanA hogA ki agara eka binduko hI samadra mAna liyA jAya to jisa darzaname nayako sthAna nahI milA hai vaha darzana bAkIke bindu, samudra ke bAhara hojAveMge athavA pratyeka adha / adhUrA hI hai| kaMvala pramANase' anannadharmAtmaka vastukA prAtisvika rUpase jJAna nahIM ho sakatA hai| bindu eka eka samudra kahalAne lagegA, isa prakAra eka aura na vaha darzana apane Upara Aye AghAnoMkA hI samudrameM lAgkhoM samudroMkA vyavahAra hone lgegaa| parihAra yA prativAda kara sakatA hai aura na apane ataH yaha bAta nizcita ho jAtI hai ki naya pramANake ko utkRSTa hI siddha kara sakatA hai| hI aMza haiN| phira bhI chadmasthajJAtA, vaktAoMkI dRSTi yadyapi nyAya, vaizeSika zrAdi darzanAne uktaviSaya kA nirNaya karane ke liye zabdapramANa-zAbdabodha svI4 "zrutaM punaH svArtha bhavati parArtha ca / jJAnAtmakaM svArtha, vacanAtmakaM parArtha // tadvikalpA nyaaH|" "sakalAdezaH kRta kiyA hai aura usake dvArA tattaddharmaviziSTa vastu pramANAdhInaH vikalAdezaH nyaadhiinH|" -sarvArthamidiH ke bodhakI vyavasthA kI hai aura zabda-pramANakA savi5 "nayaH pramANameva svArthavyavasAyAtmakatvAt iSTapramANavat stAra nirUpaNa kiyA hai tathApi naya-sAdhya kArya zabdaviparyayo vA, tato na pramANanayayorbhedo'sti / " "tadasat pramANa ke dvArA nahIM ho sakatA hai| isakA vizada nayasya svAthai dezalakSaNatvena svaarthnishcaayktvaasiddheH|" vivecana svatantra lekhameM kiyA jaavegaa| nAyaM vastu na cAvastu vastvaMzaH kathyate yataH / __ nyAyadarzanane avazya apane Upara pAye AghAtoMkA nAsamudraH samudro vA samudrAzo ythocyte| tanmAtrasya samudratve zeSAzasyAsamudratA / chala, jAti aura nigrahasthAnake svIkAra-dvArA parihAra samudrabahutvaM vA syAttaJcevAstu samudravit // karanekA prayatna kiyA hai, para vaha isa dizA asaphala zloka vArtika pR0 18 6 "pramANAdhInA prameyavyavasthA" nyAyadarzana Adi Page #340 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kiraNa 5 ] jainadarzanakA nayavAda 315 hI rahA / kAraNa, koI bhI prezamana asad pravRttiko aura manase hotA hai lekina 'naya' kevala manase hI aGgIkAra kara apane pakSakA samarthana tathA parapakSakA hotA hai| nirAkaraNa nahIM kregaa| vaha to samanvayakA rAsnADhU~r3hegA jainadarzanameM nayavAdakA parivAra dekhate hI banatA aura vaha rAstA nayoMmeM hI nihita hai| darzanakA uddezya hai| yA yoM kahiya ki jitane vacana mArga haiM utane hI jagatake prANiyoM kA hita karanA aura unheM ucita naya haiN| prAcArya siddhasena divAkara kahate haiM kimArga para lAnA hotA hai, vitaNDAvAdase ukta donoM bAteM jitanA vacana vyavahAra hai aura vaha jisa jisa taraha sambhava nahIM haiM / vahI darzana satya evaM hitakArI hai se ho sakatA hai vaha saba nayavAda hai / nayoMkA jo lohAkarSaka cumbakake samAna AtmAoMko zrAka- vacanoMke sAtha jyAdA ghaniSTa sambandha hai yA yoM kahiye rSita karake unheM unake sacce hitake mArgameM lagA detA ki naya vacanoMse utpanna hote haiN| zabdameM eka sAtha hai| jainadarzanakA nayavAda vividha matoMI asamaMjasatA eka samayameM aneka dharmoM yA arthoke tipAdana karane rUpa zrAvaNakI aMdherI rAtameM calane vAle baTohIke kI zakti nahIM hai| eka bAra uccAraNa kiyA gayA zabda liya nahIM bujhane vAle vizAla gaisake haMDoMkA kAma eka hI marthakA bodha karAtA hai / isI liye aneka detA hai| dharmoMkA piNDarUpa vastu pramANakA viSaya hotI hai, naya vastu anekadharmAtmaka hai| anakadharmAtmaka vastu kA nhiiN| kA pUga purA aura ThIka ThIka bodha hama indriyoM yA prAcAryoM ne nayakaM mukhya evaM mUla do bheda kiye vacanoM dvAga nahIM kara sakate haiN| hA~, nayoMke dvArA hai- dravyArthika, 2 paryAyAthika / dravyArthikakaM tIna eka eka dharmakA bAMdha karate hue anaginata dharmAkA bheda hai 5 naigama, 2 saMgraha, 3 vyavahAra / paryAyArthika jAna kara sakate haiN| vastu nitya bhI hai, anitya bhAha, ke cAra bheda haiM-1 RjusUtra, 2 zabda, 3 samabhirUr3ha, eka bhI hai, anaka bhI hai, bhedarUpa bhI hai, abhedarUpa 4 evaMbhUta / isa prakAra na atisaMkSepa, na ati hai zrAdi vigaMdhI sarIkhe dIkha rahe dharmokI vyavasthA vistArakI apekSA kara nayoMke sAna bheda kahe gaye haiN| nayavAdase hI hotI hai / uparyukta vivaMcanasaM yaha mpaSTa ina sAta nayoMmeM AdikaM cAra naya arthapradhAna honese hojAtA hai ki 'naya' bhI padArthoM ke jAnanake liya eka 'arthanaya' kahe jAte haiM aura antake tIna naya zabda. Avazyaka cIja hai| pradhAna hone ke kAraNa 'zabdanaya' kahe jAte haiN| ina vivakSita evaM abhilaSita arthakI prApti yA jJapti nayoM kA svarUpa yahAM batAnesa lakhakA kalevara bar3ha karane ke liye vaktAkI jA vacana pravRtti yA abhiprAya jAyagA / ataH nayacakrAdi graMthAsa inakA svarUpa vizeSa hotA hai vahI 'naya' hai ' / yaha artha-kriyArthiyoM jAna lenA caahiye| kI artha-kriyAkA saMpAdaka hai / pramANa to saba iMdriyo - " 8 "jAvaiyA vayaNavahA tAvaiyA ceva hoti payavAyA" 7 "vakturabhiprAyavizeSaH nyH"| "syAdvAdapravibhaktArtha -sammatitaka vizeSavyanako nayaH / / devAgama, aSTasahasrI zlokavArtika 6 "sakRducAritaH zandaH ekamevArtha gmyNti"| - --- --- Page #341 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sikandara prAjamakA antasamaya [saMsArakI asAratA aura bar3oM-badoMkI asamarthatAko batalAne vAlI yaha kavitA acchI zikSAprada hai| isameM eka bar3e prasiddha samrATa kI antima samayakI bAtacIta aura vasIyatako citrita kiyA gayA hai| isake raciyatA kauna hai, yaha prajJAta hai| apane eka mitra vA horIlAlajI jaina sarasAvAse yaha prApta huI hai, jo ise bar3I dardabharI AvAz2a aura hRdaya-drAvaka lahajemeM par3hakara sunAyA karate haiN| -sampAdaka] vakta maraneke sikandarane tabIboM' se kahA- lakSmIne yoM kahA hasaratabharI13 AvAjase'mautase mujhako bacAlo, karake kucha mega davA!' 'maiM thI sAthI isa jahAMkI 14 vaha jahAM hai dUsaga !' sara hilAkara yoM kahA sabane ki 'aya zAhajahAM! tAtA... totA-cazmI dekha sabakI aura TakAsA suna javAba ge par3A Az2ama sikandara ! hAya maiM tanahA" calA !! mautase kisako panAha hai2, kyA hai daramAne jA ?' hogayA majabUra jaba vaha jandagIse isa taraha; baragujIdA hastiyoM se yoM huA phira hamakalAma" - yoM vasIyata kI amIroM16 aura vajIroMko bulA'hai koI isa vakta muzkiloM merA muzkila-kuzA?' hoM tabIbe nAmavara lAzA uThAe doza' para; yakajubAM hokara kahA sabane ki-'hama mAjara' haiM, dekhale tA khalka 8 mujhako desarpha ye nA zakA 19 / kunda haiM tadabIra saba aura akla bhI hai naarsaa| kula jage lAlo javAharake bhare chakar3e ho sAtha, begamoM aura lauDiyoMse phira mukhAtiba yoM hamA- begamAteM sAtha hoM aura sAtha bUDhI vAlidA ! 'nAjanInoM! isa ghar3I tumase hai ummIde vaphA !' phIla hoM hode saje aura apa' hoM bA-jIna sa.tha, kula risAlA ho musallA22 sAtha ho sArI sipAha! sarda bAheM bharake aura vA-cazmatara' kahane lagI kula rimAyA bUr3he bacce aura javA~ saba sAtha hoM, 'bebaso mAra haiM hama, kisa tarahase leM bacA ?' ho janAjekA hamAre rahanumA choTA-bar3A ! kula na jAyana aura daphAyana'' kholakara kahane lagA- bAdemurdana" kaphnasaM bAhara mere do hAtha hoM; 'praya mere phakharejahAM12 aba sAthameM calanA jarA!' dekhale tA khalka mujhako, sAthameM kyA le calA !! 1kImoM. 2 kona surakSita hai?. 3 mautakI havA 13 duHkha-aphasosabharI. 14 loka-duniyA. ra cune hue pratiSThita vyaktiyoM-apane khAsa bhAdamirga. akelA. 16 ucca padAdhikAriyoM-saradAroM. 17kaMdhA. savacanAkhApa. muzakila-musIvatako prAsAna karane 18 duniyA. " bhArogya. 2. hAthI.. bode22 sArI / bAjA. .asamartha. 8 pahu~case bAhara-hataprabha. sijaname purasavAra phauja sazakSA ho. 23 senA. 24 mArgadarzaka. mekara. 10 jAne. sIne, gaDI huI samI-na- 25 marane ke pazcAt / daulatake bhaNDAra. 2 khokagaurava. Page #342 -------------------------------------------------------------------------- ________________ samantabhadra-vicAramAlA (sampAdakIya) (3) puNya-pApa-vyavasthA 1 eya-pApakA upArjana kaise hotA hai-kaise pApaM dhra pare duHkhAtpuNyaM ca sukhato yadi / kisIko puNya lagatA, pApa car3hatA athavA pracetanAkaSAyaucaSadhyeyAtAM nimittataH62 pApa-puNyakA usake sAtha sambandha hotA hai| yaha eka bhAga samasyA hai, jisako hala karane yadi parameM duHsvatpAdanasaM pApakA aura sakhokA bahatIne prayatna kiyA hai| adhikAMza vicArakaana tpAdanasa puNyakA honA nizcita hai-aisA ekAnta isa nizcaya para pahu~ce haiM aura unakI yaha ekAnta mAnA jAya-, so phira ananapadArtha aura aba pAyI dhAraNA hai ki-'damaroMko duHkha dene, duHkha pahu~cAne, (vInagagI) jIva bhI puNya-pApasa ba~dhane cAhiye kyoM duHkhaka sAdhana juTAne athavA unake liye kisI bhI ki ve bhI dUsaroMma sugva-duHkhakI utpattike nimitta taraha duHkhakA kAraNa bananesa niyamataH pApa honA - kAraNa hAna hai|' pApakA pAsava-bandha hotA hai| pratyuta isake dUsaroMko bhAvArtha-jaba para meM sukha-duHkhakA utpAdana hI sukha dene, sugkha pahu~cAne, sukhake sAdhana juTAne athavA puNya-pApakA eka mAtra kAraNa hai to phira dUdha-malAI unake liye kisI bhI taraha sukhakA kAraNa banane tathA viSa-kaNTakAdika acetana padArtha, jo dUsaroM ke niyamataH puNya hotA hai-puNyakA Asrava bandha hotA sugva-duHkha ke kAraNa banate haiM, puNya-pApake bandhakartA hai| apanako duHkha-sugva daMne Adisa pApa-puNyake kyoM nahIM ? parantu inheM koI bhI puNya-pApake bandhabandha koI sambandha nahIM hai|' kartA nahIM mAnatA-kAMTA parame cubhakara dUsareko dUsaroMkA ima viSayama yaha nizcaya aura yaha duHkha utpanna karatA hai, itane mAtra ume koI pApI pakAnta dhAraNA hai ki-'apaneko duHkha dene-pahu~cAne nahIM kahatA aura na pApa-phaladAyaka karmaparamANu hI prAdisa niyamataH puNyopArjana aura sugva dene Adi . umase pAkara cimaTate athavA bandhako prApta hone haiN| se niyamataH pApopArjana hotA hai-dUsaroMke duHkha-sukha / imI taraha dUdha-malAI bahanoMko Ananda pradAna karate haiM parantu unake ima aAnandase dUdha malAI puNyAtmA kA puNya-pApake bandhasaM koI sambandha nahIM hai|' nahIM kahe jAtaM aura na unama puNya-phaladAyaka kamasvAmI mamantabhadrakI dRSTimeM ye donoM hI vicAra paramANuokA aimA koI praveza athavA saMyoga hI evaM pakSa nire aikAntika honasa vastunattva nahIM haiM, hotA hai jisakA phala unheM (dUdha-malAIko) bAdako aura isaliye unhoMne ina donoMko sadoSa ThaharAte hue bhoganA pdd'e| isase ukta ekAnta siddhAnta spaSTa sadoSa puNya-pApakI jo vyavasthA sUtrarUpase apane 'devAgama' jAna par3atA hai| ma(kArikA 92 se 15 taka) dI hai vaha bar3I hI mArmika ___ yadi yaha kahA jAya ki cetana hI bandhake yogya nathA rahasyapUrNa hai / Aja isa vicAramAlAmeM vaha hote haiM acetana nahIM, to phira kaSAyarahita vItarAgiyoM hai saba hI anekAntake pAThakoM ke sAmane rakkhI jAtI hai| ke viSayameM Apattiko kaise TAlA jAyagA 1 ve bhI prathama pakSako sadoSa ThaharAte hue svAmI samantabhadra aneka prakArase dUsaroMke duHkha-sugyake kAraNa banate haiN| likhate haiM: udAharaNa ke taura para kisI mumukSuko munikA dete Page #343 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anekAnta [varSa 4 yaha ekAnta siddhAnta kaisa na mila haiM to usake aneka sambandhiyoMkA duHkha pahu~catA hai| ekAnta vyavasthA sadoSa hai| ziSyoM tathA janatAkA zikSA dete haiM jo niya makahA jAya ki una akaSAya logoMkA sugva milanA gamAvadhAmIkamArtha nAkada mArtha movAka dRmageko sukha-duHsya pahu~cAnakA koI saMkalpa Iyopatha zAdhakara calate hue bhI kabhI kabhI hAdhipathamA abhiprAya nahIM honA, usa prakArakI koI icchA thAharakA koI jIva acAnaka kUdakara paire nale zrI nahIM hotI aura na usa viSayame unakI koI prAsakti jAtA hai aura unake uma paigsa dAla -pratI isa liya dRsagekI sugva-duHkhotpanimeM kAyotsargapUrvaka dhyAnAvasthA meM sthita hone para bhI yadi nimittakAraNa hAne va bandhako prApta nahIM hote ho koI jIta jI ATMETERN kA maphira dUsargama duHvotpAdana pApakA aura surekhApAdana jAtA hai aura mara jAtAhetA isa manAvamAgama ghadhika honama va usake duHkhaka hai-abhiprAyAbhAva ke kAraNa anyatra bhI duHlApAkAraNa banate haiN| aneka mirjitakaSAya 'RddhidhArI "dene meM pApako aura sugvAtpAdanase pUrAyakA bandha nahI vIvarAmI sAdhuoM ke zarIra ke sparzamAtrame athako una ho sakeMgI pratyata imata virodhI abhiprAyake kAraNa ki zarIko sparza kI humAyuke lagarmama hI gAMgI mana khotpattima puNyakA aura sukhotpattise. pApakA bandha meM aura bhI behatasa prakAra haiM jinameM ve dRmaroMpha prAyamai pUrNasAvadhAnoM ke mAtha phor3ekA oNrezana karatA hai nA yatheSTa sundhakA anubhava karate . puNyakA aura sukhAtpattisa, pApakA bandha "bhI hsikegaa| jaise eka DAkTara sukha pahu~cAnaka abhi sugva-duHkhake kAraNa banate haiN| yadi dRsaMgake sugva-duHzva panta phor3akI cauraMta mamaya rogIko kucha anivArya kA nimitta kAraNa banama hI: zrAtmAma puNya-pApakA dikha bhI pahu~catA hai, isa duHkhaka pahu~canese DAkTarakA zrAmaba-bandhA hotA hai nA ki aisI hAlata meM ve kaSArtha- pApakA bandha nahIM hogA itanA hI nahIM, balki usakI hita mAdhu kaima pukhya-pApake bandhanamA baca sakate haiN| dukhavidhinI bhAvantake kAraNa yaha duHkha bhI puNya yadi ve bhI puNyApApaka bandhanameM par3ate haiM to phira 'bandhako kAraNa hogaa| isI taraha eka manuSya kaSAyanirbandha athavA mAnakI koI vyavasthA nahIM bana bhAva vazavata hokara duHkha pahuMcAnake abhi prayAsa sakatI, kyoMki bandhakA mUlakAraNa kaSAya' hai| kahA kisI kubar3eko lAna mAratA hai, lAta ke lagana hI bhI hai.-"kaSAyamUla sakala hi bndhnmuu|sekssaay- acAnaka kA kubar3Apana miTa jAtA hai au vaha vAjIvaH karmaNo yogyAna pudgalAnAdatte sabandhaH / " sukhakA-bubhava karane lagatA hai, kahAvata' bhI hai| aura isaliye akAyamArya monakA kAraNa hai| jaba "kubar3AguNa hAta laga gaI"-to kubar3e kA isa savAakaSAyamAva bhI bandhakA kAraNa ho gayA taba mAkSaka bhavanasa lAta mArane vAle ko puNyaphale kI prApti mahI liye koI kAraNa nahIM rhtaa| kAraNa bhabhAvameM ho sakatI+semI apanI survavidhinI mAnA kAryakA abhAva hojAnasa mAjJakA abhAva ThaharatA hai| kAraNa pApahI. lgegaa| ataH prathamapakSa vAlokA aura mokSaka aMbhAvameM bandhakI bhI koI vyavasthA nahIM yaha ekAnta sivAttaka 'parame sukumbA pAina bhAna sakatI, kyoMki pandha aura mokSa-jaima mapratipakSa puNya pApakkA hena hai| yAtayA samora aura la dharma parasparameM avinAbhIvaM mambandhako liye hote haiM- liye isa kisI tAmta hAnahI saka eka binA dusarekA astitva bana nahIM 'makatI, yaha dUsare palako dukti sahamati huna prAcArya mataM prathama lekhamA bhane prakAra spaSTa kI jA cukI hai| mahAdasa,nite haiM ... " jaba bandhakI koI vyavasthA nahIM bana sakatI taba puNya. 2: puNye va svato duHkhAMspapicaM sukhatoyadi pApra banAkI thAhI pralApamAtra hojAtI hai| ata: puNya dhruSa svatA duHkhAspApaca sukhtaayaad| manImANivAMkI Tima bhii| pusya pApakI ukta vatira mAmAkaDAstAmyAyajyAnAmataH Searn III-HS. - jA Page #344 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sama-vicAramAlA - - yani-amana meM kholAinasamuNakAla sukho- hI nahIM kaha sakase | | In mAinasa sakA dhruva nizcitApalA / nAlAyAMsaMbadhame zrAlika koralIjAlAMga pesA samasta mata jAya to hi kItaratA pAya- dAmoM ekAmoM ko yamIkAra karata paratu"yo dvAdaka rahita) aura viddhAna manijana-sI pAsa pApanabadhana simAntakamahI mAnApekSA zramapekSAkI bI mAtiya jayophila bhI apane sukha-dukha ke kAraNoM kA prathAvAcakAratakI "avalanimitta kArama hote haiM Princry #TriPEna saMkA gayAphApI vyavasthA kA zreya mAlya mAtItamaya aura vidvAnAsanika nikAla :tAna meMnI sAmyatA virodhImAmayakoralyaM sthAnika anuSThAnakAyakjemsAdirUpa-cubhavI mAdvAnAryAvaviSAmA zradhAcyatanni'pyaktimA aura tasvajJAna janyaH saMsopasamA subakI mani vAdhyamiti yujyate gA isa kArikA (na: 94) ke dvArA hotI hai| japa apane meM dunyamsumkhAke madamA vigaMdhAdidapaNa dena anantara, svAmI mamatabhavana puNya pApa dhanAmo phira yAmakIya puNya. . vapastha sukhaduHkhAdikA dRSTi meM pugyapAlakI jo paNa danA anantara svAmA : mamatabhavana pApaka kandhumase mukta raha sakate haiM yadi inake khAdA dAma pragayAkA bhI puruSa-pApakA dhake kandha hotA hai to phira yuga mApa samyaka vyavasthA anmatAnusAra batalAI hai, jamabhI sAbhAvakA kI avasara nahIM milaM makara aura pratipAdaka kArikA isa prakAra hai . : .. koI mukta hone ke saMmya hI sakamA hai-gAya pAparUpa vizuddhi-saMktezAGgaM cet svaparasthaM ssvaas| donoM kandhoMka prabhAvake binA mukti hotI hI nhiiN| puNyasApAnavoyuktomaceca dhyrthstvaahtH|| aura muktika binA yathAnikakI bhI kroI mAyA . isaNa / bamalAyA ki-bahanake mana meM sthimkI raha sakatI; mAki apara basalAyA jA sakha-duzvAtmaka hAyaparamtha apaneko ho cukA hai| yadi putrAya-pApaka pramAna binA bhI mukti thA dasaraMkAya vizuddhikA aMga haimI ma mAnI jAyagI to mRtika-saMmAgAyacA yAMnaSakA, 'maMkalezakA mInApAsabako rika jIvana ke abhAvakA prasaMga AegA, jA gaya- iMtu hai jo yumA sArthaka, 'athavA pApako vyavasthA mAnane vAlomasa kimIko bhI isa bAra hai--aura yati vizuddhi tathA siMbaleza donoM nahIM hai| aisI hAlata meM AtmasukhaduHkhake dvArA pApa se kisIkA aMga nahIM hai so gayapApa meMmeM kimIka puNyake bandhanakA yaha pakAnsa siddhAnta bhI sadoSa hai| bhI yukA mAnavakA-bagdha vyavasthApaka mAmpagAyika yahA~ para yadi yaha kahA jAya ki aApanemA dusa-sAnAvakA hetu nahIM hai badhA-bhaviphe kAraNa) mukhakI utpatti hone para bhI tattvajJAnI, vItarAziyoM ke bahAvyartha hAmrA hai-mamakI kA phala nhiiN| puNya-pAkA bandhaH isa liyajIDottama kinake yahA~ makarameza kA abhiprAya Arma-gaudradhyAna ke dukha-sukhaka apAdanakA abhiSAyU na hotA, mI pahiMgAmasa hai prAna-adabhyAnamariNAmaH makleza: koI nahIM honI aura na isa viSasameM sasakti pA, akAla kadavana prazasI TIma mi spaSTa likhA hai ho hotA hai, to phira hamAsa kA akAna mitAlI aura zrInimA madana bhI pamA praSTasahamI meM apanAyoM hI siddhi hotI hai| ekAnta parthAta hai| 'malaza zAnaka maMthi janapakSa meM prayukta hone yaha natIjA nikalatA hai ki, abhimAsako liya huma ke kAraNa vizuzakA abhiprAya mallezAbhAva dukha mukhakA utpAdata purAya pApakA hetu hai, abhimana- hai| "madabhAvaH vizuddhiH" itya kalaMka:)-- kSAyika vihIna dava-mukhakA utpAdana puNyamApakA hetu sahI hai| lakSaNA tathA adhinazvarga:maramavizuddhiko abhiprAya aba donoM prakArata mihAntA pramANa nahIM hai jo migvazakaMdike abhAvalapa hotA bAdhita haiM. sabhI vikata ar3ate haiM, aura isalie samidima dhyAya pAyabandhaka liya'koI sthAna Page #345 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 318 anekAnta hai to usake aneka sambandhiyoMko duHkha pahu~catA hai / ziSyAM tathA janatAkA zikSA duve haiM to usase kI logoMko sumba milatA hai| 1 5p IryApatha zAMdhakara calate hue bhI kabhI kabhI dRSTi bAharakA koI jIva acAnaka kUdakara paira na zrI jAtA hai aura unake usa paise kAyAtsargapUrvaka dhyAnAvasthA meM sthita hone para bhI yadi jItatehI unake TakarA jAtA hai, aura mara jAtA hai to isa taraha sI majAka mArga bAdhaka hone va usake duHkhake - kAraNa banate haiN| aneka nirjitakaSAya RddhidhArI - vItarAgI sAdhuyAMka zarIra ke sparzamAtra athavA una ke zarIra ko sparza kI huI vAyuke lagane se hI gaMgIna nIroga ho jAte haiM aura sukha kA anubhava karate haiN| aise aura bhI bahuta se prakAra haiM jinameM ve dUsaroMke sukha-duHkhake kAggA banate haiN| yadi dUsaroM ke sukha-duHkha kA nimitta kAraNa banane se hI AtmA meM purAya pApakA Asava-bandha hotA hai to phira aisI hAlata meM ye kapArtha sAdhu kaise puNya pApake bandhana se baca sakate haiM? di ve bhI puNya pApake bandhana meM par3ate haiM to phira nirbandha athavA mojakI koI vyavasthA nahIM bana sakatI, kyoMki bandhakA mUlakAraNa kaSAya hai| kahA bhI hai." kaSAya mUlaM sakalaM hi vndhnm| "sakaSAyakhAjIvaH karmaNAM yogyAna pudgalAnAdatte sabandhaH / " aura isaliye akaSAyabhAva mokSakA kAragA hai| jaba kaSAyabhAva bhI bandhakA kAragA ho gayA taba mAnake liye koI kAraNa nahIM rahatA / kAra ke abhAva meM kAryakA abhAva ho jAnasa mokSakA abhAva ThaharatA 1 aura mokSake abhAva meM bandhakI bhI kArDa vyavasthA nahIM Alef sakatI, kyoMki bamdha aura mona jaima mapratipakSa dharma paraspara meM avinAbhAva sambandhako liye hote haiM - ekake binA dUsarekA astitva bana nahIM sakatA, yaha bAta prathama lekha meM bhale prakAra spaSTa kI jA cukI hai| jaba bandhakI koI vyavasthA nahIM bana sakatI taba puNya pApa ke bandhakIya thA hI pralampamAtra hojAtI hai| ataH cevana prANiyoMko dRSTise bhI puNya-pApako ukta 1. pa [ varSa 4 ekAnta vyavasthA sadoSa hai / Apa kahA jAya ki una akaSAya joki dUsaroMko sukha-duHkha pahu~cAnakA koI saMkalpa abhiprAya nahIM hotA, usa prakArakI koI icchA nahIM hotI aura na usa viSaya meM unakI koI Asakti S hotI hai, isa liye dUsaroMkI sukha-duHkhotpati meM nimittakAraNa hone ke bandhako prApta nahIM hote ho "phira dUsaroMmeM duHkhotpAdana pApakA aura sukhApAdAna puNyakA hetu hai, yaha ekAnta siddha nta kaise bana sakatA hai ? zrabhiprAyA bhavika kAraNa anyatra bhI 'duHkhAyATrena meM pApakA aura sukhAtpAdanase pUgayaMkA bandha nahIM "ho sakegI, pratyukta isake virodhI abhiprAyaka kAra "duHkhotpattime puNyakA aura sukhotpatti se pApakA bandha bhI hoskegaa| jaise eka DAkTara sukha pahu~cAnake abhi prAyamai pUrNasAvadhAnIka mAtha phADekA oNparezana karatA hai parantu phAr3ako cIrata samaya rogI ko kucha anivArya duHkha bhI pahu~catA hai, isa duHkhaka pahu~canese DAkTarakA pApakA bandha nahIM hogA itanA hI nahIM, balki usakI duHkhavidhinAbhAvastake kAraNa yaha duHkha bhI puNya bandhakA kAraNa hogaa| isI taraha eka manuSya kaSAyabhAva vazavartI hokara duHkha pahuMcAnake abhi yama kisI kubaDeko lAna mAMgtA hai, lAtake lagate hI acAnaka kAkubar3Apana miTa jAtA hai aura vaha sukhA anubhava karane lagatA haiM, kahAvate bhI haiM "kubar3e guNa lAta laga gaI" - to kucar3e ke isa sugvAnubhavanase lAta mArane vAleko purAyaphalakI prApti nahIM ho sakatI-sI apanI suvirodhinI mAnA kAraNa pApa hI lgegaa| prathama vAloMkA yaha ekAnta siddhAnta ki. 'paramaM sukha-dukhAuda puNya-pApakA hetu hai pUrNatayA sadoSa liye use kisI tarapha bhI bamtuta nahIM saka dUsare pati hue zrAcArya mahAdaya likhate maiM 17 puNyaM dhruvaM svato duHkhAtpApaM ca sukhatoyadi / vItarAgI munivistAbhyA yujyAnimittataH -15 8331 Page #346 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kiraNa,5] samasAmaha-vicAramAlA - - yadi, amana meM rakhAmAinasamuNmA aura mukho ThIka nahIM kahA jA skaa|.. . pAdanAsa pApakA badha dhruva-nizcitakAma hotA / ina prAziyomazvayame zrAvika kAragI jo loga ha.emA ekAnta mAnA jAya, to phira bItaramA kyAna- dAmI ekAtoM ko aMgIkAra karate hai parantu yodvAdaka sahita) aura vidvAna munijana bhI, purAma-pApasa baeNdhana ..siddhAntakA nahI mAnane-apanA-zramapekSAkI bIbahiyAM kyoMki abhI apane sukha-isakA ki kAra nahI kara+prathayA' cAyakAntako avahI nimisa kArana hAta hai|..... P na saMkA gayAphApIDiyavasthAko avamaya homavAbInasAra aura, vidvAnA sunake vikrAna tAna haiM panakI mAnyatA virodhAmomayakAtmya yogAdika amuSThAnadvAga kAyaklezAdirUpa dhuvakI syaadvaanmbaacidvipaam| avAkayatakAnna myuktinA aura tatvajJAna janya maMsANama kSaNApa subakI mastAna vAmiti yujyane / / isa kArikA (naM054) ke dvArA hAtA hai / jatha apanama dukha-sumbaka matsadana hA virodhAdi da svAmI manAta puNya pApa.dhanA haino phira yAprakAra va puNya pApaka bandhanama kaima mukta raha sakate hai ? yadi inake svapatha mugvaduHkhAdikA dRSTi meM pugayapAekI - jA 'samyaka vyavasthA ahenmatAnumAra banalAI hai jamakI bhI puNya-pApakA dhraka kandha hotA hai to phira pugana-mApa nipAdaka 'kArikA-ima pakAra hai :kaM.abhAvakA kI amara nahIM mila sakatA aura na , koI mukta honaka sabhya ho sakatA hai--purAya-pAparUpa vizuddhi-saMktazAcet svaparasthaM sumbaasu| donoM bandhoka abhAvake binA mukti hotI hI nhiiN| puNya-pApAsavoyuktona ceda vyrthstvaahtH|| aura mukti bimA yambhAdikakI bhI koI samasyA . isaga batalAyA hai ki- ahanake manameM sthira nahI raha sakatI; jaimAka' upara basalAyA jA sagya-duNya prAtmaya ho yA paramtha-apanekA ho cukA hai| yadi purAya-pApaka prabhAva binA bhI mukti pA sarakArabaha yadi vizuddhikA aMgamA uma mAnI jayagI sAmaMmRtika-saMsAra athavA momA purayAyakA, maMklezakA aMjAmInapApasavako rika jIvanaka-abhAvakA pramaMga AegA, jA gaya-saMta hai jo yamana hai-mArthaka, action athavA pApako vyavasthA mAnane vAlAmasa kimIko bhI ina bacakara hai-aura yA vizuddhi tathA maMkleza dAno nahIM hai| aimI hAlaname zrAsmasumnaduHkhake dvArA pApa- mame, kimIkA aMga nahIM hai mA pugayapApa meM kimIka pugyaka bandhana kA yaha ekAnsa siddhAnta bhI sadoSa hai| bhI yukta prAvakA-bandhayavasthApaka ma pagayika / yahA~ para yadi yaha kahA jAya ki apana, duHkha- mAnavakA hetu nahIM hai-bandhA-bhAvake kAraNa, sukhakI utpatti hAnapara bhI tattvajJAna vItAmiyAka bAda vyartha hAnA hai-mamakA kA phala nhiiN| puNya-pAkA bandha ima liyA jAnA ki unake / yahA~ sakleza' kA abhiprAya Ana-gaidradhyAna ke dukha-sustra ke apAdanakA abhiprAya na honA, vemI pariNAmase hai-"zrAna-audradhyAnapariNAmaH saMkleza kAi icchA nahIM honI aura na mma viSayame sakti mA prakAnakadevana azI TIkA spaSTa liyA hai hI dvAtaM he. vAphira isama to anakAnta midrAnAkI aura zrIvidyAmidana bhI sahamI' meM apanAyA~ hI siddhi hotI hai vakta ekAntakI naI emarthAta hai| 'maMklaza' zAna ke mAtha naparUpameM prayukta hone yaha natIjA nikalatA hai ki, abhimAsako liye hue ke kAraNa vizuddhi' zabda kA abhiprAya "maklezA'bhAva' dukha sukhakA utpAdana pugaya pApakA hetu hai, adhikSaya- hai| "madabhAvaH vizuddhiH" itya kalaMka:)-ema nAyika vihIna duva-sukhakA pAdana puNya mAtrA hetu sahI hai| lakSamA nayA adhinamvarga paramavizuddhi kA abhiprAya ataH ukta donoM pakAnta siddhAnta pramANama nahI hai. jo niravazaSa gadika abhAvarUpa hAtIbAdhina haiM, unake bhI kiGa par3ana haiM, aura imaliyA isa vizuddhimaNya pApabandha liye koI sthAna . . Page #347 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 320 anekAnta 1 hI nahIM hai / aura isa liye vizuddhikA Azaya yahA~ Arta-raudradhyAna se rahita zubha paristikA hai vaha pariNati dhadhyAna zukladhyAnasvabhAvako liye hue hotI hai| aisI pariNati honepara hI AtmA svAtmAmeM--svasvarUpame--sthitiko prApta hotA hai, cAhe vaha kitane hozoMma kyoM na ho / imIse akalaMkadevane apanI vyAkhyAmeM, isa maklezAbhAvarUpa vizuddhiko "AtmanaH svAtmanyavasthAnam" rUpase ulifar fyA hai| aura isase yaha natIjA nikalatA hai ki ukta puNyapramAdhikA vizuddhi zrAtmA ke vikAsa meM sahAyaka hotI hai, jaba ki saMkeza - pariNati meM AtmA vikAsa nahIM bana sakatA- vaha pApaprasA frer hone se AtmA adhaHpatanakakA kAraNa banatI hai| isIliye puNyako prazasta aura pApako aprazasta karma kahA gayA hai| 1 [ varSa 4 kI vyavasthiti hai / 'saMklezake kAraNa kArya ravabhAvaUpara batalAe jA cuke haiM; vizuddhi ke kAraNa samyagdarzanAdika haiM, dharmyadhyAna zukladhyAna usake svabhAva haiM aura vizuddhipariNAma usakA kArya hai / aisI hAlata meM svaparaduHkhakI hetubhUna kAyAdi kriyAe~ yadi saMkleza- kAraNa -kArya-svabhAvako lie hue hotI haiM to ve saMklezAGgatvakaM kAraNa, viSabhakSaNAdirUpakAya. di kriyAoM kI taraha, prANiyoMko azubha phaladAyaka pudgalokaM sambandhakA kAraNa banatI haiM; aura yadi vizuddhi-kAraNa-cArya svabhAvako lie hue hotI haiM to vizudvayaGgatva ke kAraNa, pathya AhArAdirUpa kAyAdi kriyAzroMkI taraha, prANiyoM ke zubhaphaladAyaka pudgalokaM sambaMdhakA kAraNa hotI haiN| jI zubhaphaladAyaka pudgala haiM ve puNyakarma haiM. jo azubha phaladAyaka pudgala hai ve pApakarma haiM, aura ina puNyapApa karmo ke aneka bheda haiN| isa prakAra saMkSepase isa kArikAma saMpUrNa zubhAzubharUpa puNya-pApa karmoM ke sUtra bandha kA kAraNa sUcita kiyA hai| isase puNya-pApakI vyavasthA batalAne ke liye yaha kArikA kitanI rahasyapUrNa hai, ise vijJa pAThaka svayaM samajha sakate haiN| vizuddhi ke kAraNa, vizuddhike kArya aura vizuddhi ke svabhAva ko zuddhacaMga' kahate haiM / isI taraha saMklezake kAraNa, saMklezakaM kArya tathA saMklezake svabhAvako 'saMkkezAGga' kahate hai / sva-para- sukha duHkha yadi vizuddhathaMga-saMklezAGgako liye hue hotA hai to vaha puNya-pAparUpa zubha azubha bandhakA kAraNa honA hai. anyathA nahI / tatrArthasUtra meM, "madhyAdarzanA viratipramoda+pAyayogA bandhahetava:' isa sUtra ke dvArA, mithyAdarzana, avirani, pramAda, kaSAya-yAMgarUpa se bandha ke jina kAraNoM kA nirdeza kiyA hai va saMklezapariNAma hI haiM; kyoMki Arta-gaidradhyAnarUpa pariNAmoMke kAraNa honese 'saMklezAGga' meM zAmila haiM, jaise ki hiMsAdikriyA saMklezakArya honasa saMklezAGga meM garbhita hai / ataH svAmI samaMtabhadra ke isa kathana se mukta sUtrakA koI virodha nahIM hai / isI taraha 'kAyavAGmanaH karmayogaH', 'sa AsavaH,' 'zubhaH puNyamyAzubhaH pApasya' ina tIna sUtroMke dvArA zubhakAyAdi-vyApArakA puNyAsUtra kA aura azubhakAyAdi vyApArako pApAmutrakA jo hetu pratipAdita kiyA hai vaha kathana bhI isake viruddha nahIM par3atA; kyoMki kAyAdiyaMga ke bhI vizuddhi aura saMkeza ke kAraNakAryatva ke dvArA vizuddhitva-saMklezatva sArAMza isa saca kathanakA itanA hI hai kisukha aura duHkha donoM hI, cAhe svastha ho yA parasthaapaneko ho yA dUsareko kathaMcit puNyarUpa sabandhake kAraNa haiM, vizuddhi ke zraMga honese, kathaMcit pAparUpa Asava bandhakaM kAraNa haiM, saMklezake aMga hona; kathaMcit puNyapApa ubhayarUpa zrasava bandhake kAraNa haiM, kramArpita vizuddhi-saMklezake aMga hona; kathaMcit zravaktavyarUpa haiM, sahArpita vizuddhisaMklezaka aMga honese / aura vizuddhi-saMklezakA aMga na hone para donoM hI bandhake kAraNa nahIM hai / isa prakAra naya- vivakSAko lie hue anekAntamArga se hI puNya-pApakI vyavasthA ThIka baiThatI haiM-sarvathA ekAntapakSakA Azraya lenese nahIM / ekAntapakSa madoSa hai, jaisAki Upara batalAyA jAcukA hai, aura isaliye vaha puNya-pApakA samyak vyavasthApaka nahIM ho sakatA / tA0 11 / 6 / 1941 Page #348 -------------------------------------------------------------------------- ________________ yuvarAja [ lekhaka - zrI 'bhagavat' jaina ] sanAko isalie aura bhI burA kahA hai ki vAsanA vaha viSayI kaM prApta jJAnako bhI kho detI hai| vaha saundarya-madirA pIkara pAgala ho jAtA hai ! bhUla jAtA hai ki maiM kisa anarthakI ora daur3a rahA aura usI unmana-dazAme vaha aisA bhI kara baiThatA hai ki phira pIche jindagI bhara usake lie roye. pachatAe, mu~ha dikhAne bhara ke lie jagaha na pAe / 1 yajJadatta bhI aise hI bhayAnaka anartha kI ora yA jA rahA thA, ki use digambara sAdhu mahArAja ayanane roka diyaa| unakA jIvana hI paropakAra-maya hotA hai / vAsanA-vijayI mahArAja ayana - zahara me dUra, jana-zUnya sthAnameM virAje hue, bhyAnastha honeke lie taiyAra ho rahe the ki dekhA - krAMcapurakA yuvarAja yajJadatta - bilkula akelA - lambe-lambe kadama rakhatA huA bar3hA jA rahA hai- udhara ! jahA~ g2arIbI ke manAye hue, pada-dalita mAnavAne eka jhopar3I DAlakara, marI huI jindagIke zeSa dina bitAnA naya kiyA hai / andherA ho calA hai / divAkarako amnAcalakI zaraNa lie kAphI vakta bIta cukA / svabhAvataH nizA hArako buga sAbita karanevAle parinde apanI-apanI nIMda aura apane-apane snehiyoM ke sAtha ghoMsaloMme jA chupe haiM ! digambara sAdhu nizA maunake hAmI hote haiM / prANa jAe~, lekina gatakA bolanA kaisA ? prANAMkI mamatA unheM chor3a denI par3atI hai, kyoMki yaha sabase vajrana dAra lobha hotA hai| duniyAke ninyAnaveM fIsadI pApa isIme chipakara baiThe haiN| para, jaba kabhI kisI para karuNA AjAtI hai, usake uddhAra upakAra kI bhAvanA adhika preraNA dene lagatI hai yA dharma uddhArakA khayAla paidA ho jAtA hai, taba vaise maukA para ganake vakta bAla bhI lete hai / yaha sahI hai ki jaba ve dekhate haiM ki 'mere bAlana se hI kucha upakAra ho sakatA hai, aura maiM avazya hI kisIke hinameM zAmila ho sakatA hU~' nabhI bolate hai| aura bolakara yA bharapUra upakAra karake bhI isameM prAyazcita lete hai / isa liye ki yaha digambara sAdhu-niyama ke viruddha hai| unheM paropakArake pahale apane upakArakI - zrAtma sudhAra kIbhI z2immedArI to sa~bhAlanI hI hotI hai ! umIdoM kI, jhoMpar3I meM rahatI hai-mitratratI / jAM kAmiyo, manacalo kI najara me rUpavatI hai ! para, vaha hai jo apane lie samajhatI hai- 'mujha-mI dukhiyA duniyA ke parde para nahIM !' yatavaza hai yuvarAja ! nava-yauvana, ramIlA mana aura sAdhana-sampanna ! ghUmate-phirate usane dekha liyA kahI, mitravatI ko ! lalacA gayA mana ! kAmIkA kyA ? vaha to sirpha rUpa dekhatA hai! jAti-bheda use dIkhatA nahIM, aura apanI maryAdA-pratiSThAkA khayAla to vaha bhUla hI jAtA hai ! cirAga jaleke bAda dabe pA~va aramAna aura rAjyamadakI himmata ke sAtha yajJadatta calA, mitravatI ke rUpakA AsvAdana karane ! usakI pavitratA para Page #349 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 322 anekAnta [varSa4 gvAka DAlane / yA usake manIyakA lUTana ! ukgadhikArI, mAnA gajinAkA pyAga-dulAga hU~, ___ munigaja ayanane mana dagyA, mava samajhA ! mA ?" yakSadanakI anarthakArI lAlamAna unheM karuNAI kara gurudeva ayanane kahA-'yaha maba mai jAnatA huuNdiyaa| ve usake dvArA hAnabAlI bhayaMkara-bhUlakI yanadAna / lakina zramalama tumhArI mA~ mitravanI hai, cAdarame chipI jaghanyatAkA dagyakara, maMmArakI dazA jilA nahIM / gajilAne tumheM pAlA hai, aura pAla para daMga raha gae / manama eka vicitra zrodhI mI utthii| kara gajaputra yA yuvarAja banAnakA maubhAgya diyA hai|" aura yaha nizcaya kara ki mere dvArA isakA bhalA yanadattako yakIna nA hayA; kyoMki vizva virakta ho sakatA hai, yaha pApamaM Tala sakatA hai / bAla hI mAdhu vacana the / lekina khulAmA jAnane kI icchA no Tha zAnta na huI / pachane lagA, hAtha joDakara-mahArAja / ____ 'Thahaga. yatnadatta / kahA~ jA rahe ho, jahA~ jA rahe yaha maba huA kaima 1 hA, vahA~ na jAo / jima cAha rahe ho, uma na kaina hA ? jAnanA cAhate ho? acchA sunaa|'caahii vagnaH anartha kara pachatAnakaM mivA aura kucha hAtha na paaegaa| vanikakA nAma-naka / strIkA dhuumaa| dhUmAkA yanadana kA gayA / caraNAma mira bhRkAne hue kucha kahanaM jA hI rahA thA ki-napAnidhi phira kahane putra-bandhudana / zAdI bandhudattakI hocukI thI. strI lage kA nAma thA mitravanI / jo latAdI patrI thii| 'yaha pApa nahIM mahApApa hogA-yakSadatta / mA~ ke ye maba rahane haiM-mRnakAvatI nagarga / manIvako lUTanA, beTekaM liA ghAra zarmakI bAta hai ! navAnIkaM ninAma maiMkar3oM bhale karate hai log| "mA kabhI nahIM hotA ! mitravanI-jimakA rUpa tujha bhRlAkI vajaha hotI hai-manakI hilAraM ! dila ke inanI gata bIta, eka bhigvAgekI naraha yahA~ naka aramAna, tAka-jhAMka ! aura anubhava hInatA / .. ghasITa lAyA hai, vaha mitravatI-tarI mA~ hai, mI maoN bI ina dinI bar3I priya laganI hai / jaba ki bar3Ake hai ! usIne tujhe nau mahIne peTame rakhakara naraka-rI adaba kAyadekaM bandhanoMka saba usakI mRgna dekhanA vaMdanA mahI hai|' bhI kama nasIba hotA hai| [zrAja jaimA taba mbIyakSadA ganake vakta mAdhuko mambhApaNa karane mvAtaMtrya nahIM thaa| na mAtA-pinAkI itanI avajJA hupa sunakara hI AzcaryAnvita thA, yaha jo sunA nA hI thI ki ve baiThe degyA kareM aura miyAM bIbI apanI ekadama sannATemeM AgayA ! miniTa bhara guma-suma bar3A gapa-zapameM mazagUla raheM / taba zAyada zarma jyAdaha thI, rahA-pattharakI aMkita mUrti kI bhA~ti / phira caita- hekar3I kama ! ..] nyanA pAkara. caraNome baiThane hA aparAdhIkI taraha unhIM dino mitravanIkA raha gayA-hamala ! yAnI bolA gRDha garbha ! aura bandhudana gayA unhIM vanoM paradeza ! 'vaha merI mA~ hai ? jo puna daridrokI jhopaDIme vyApArake lie ! pitA zrAdezako lekara ! rahatI hai .. maiM jo mahArAja yanakA putra. rAjyakA gharameM raha gaI-mAsu aura baha / mAsu zAyada Page #350 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kiraNa 5 yuvarAja hamaMzAma hI mandigdha-svabhAvakI hAnI AI haiM ! yA. 'spalakA' kA sAMpana kATA / nirjana-patha / mAtha yoM kaha lIjie ki unake Upara z2immedArI hotI hai. ma dugviyA naarii| kyA kara sakatI thI ? usakI gRhasthI kI. isalie unheM vaimA bananA par3atA hai ! akla nA vaise hI bigar3I huI thI / vaha mara gaIkucha mahI. aksara isa mAmalama mAsu galaniyA~ kara gamtameM hii| baiThanI haiM-inihAya isakA gavAha hai| mitravanI aklii| yahamiyana mAsakaM dhRmAna bhI eka g2alatI kI- mAthamaM garbha / bacce kA bhAgya / ramana mitravanIkA dugacArigI samajha liyA ! mana vaha baDhana-bar3ana krAMcapura ke jaMgalama bhAI / thakI. jAgya kahA-sunA. para phira sunanA kaimA ? zAyada yaha mAMdI, prasava pIDAma duHgvita / .. mnImvabhAva hai-jA mahama nikala gayA. samIkI puSTi baccA nanmA / vaha apanI naz2amma bhI phira ThIka mAlama nadava bhI eka bAra usakI ora devA-hamarana-bhaga nigAha dAcAra dina gharameM kalaha rahI, nakha camba calI. meM, mamanAkI dRSTi meM / maha cUmA / aura dhIre-se kahA ganA-pITanA pahA / gharake mAmale meM maMTanI kyA damna- - baTA. mNg|' ndAjI kara sakate the 1 prAdhikAra thA dhUmA pAma! aura phira bAMgyAma oma bhara laaii| bAgapatnI (phA adhikAra kA upayoga karanA kauna lor3a detA hai- -paricaryAka lie koI nahIM / zrAha, bhAgya / apana vakta para subaha huzrA / bAlakako ganna-kambalama lapeTakara __ umana mitravanI nikAla diyA-gharane ! hinda naTapara ragbA, zrApa kapar3e dhAna ke lie jalAzayame gii| mbiyA madAma zAyada TamI taraha nikAlI jAnI rahI dera taka dhAnI rh|| hai| dhAr3A-sA hama bhI kiyA ki eka dAmI mAtra karI-utpalakA ! kaha diyA-'lanAdana pAma. bhU Thanaka Tukar3A pA guz2ara karanavAla hamezA isake pinAka ghara ima pahu~nA zrAA gyAnakI nalAzamaM ghumA-phirA karane haiN| kuna ne dagvApaMzcanI striyoM kI bAna jAna dIjiye ! jo vaimI 'zAyada kucha gvAnA hogA pATalI meM / nahIM haiM. ve isa kalaMkako lakara kyA pinAka ghara lapakA / pATalI mAmana thI-gavane vAlA koI jAnA pasanda kara sakatI hai ? isakA eka hI ura thA nahIM vahA~ / pUrNa svataMtratA thI le bhAganakI / hA makanA hai-'nahIM ! jhijhaka chor3a, mahameM dabA le daudd'aa|.. aura vahI mitravIna kiyA ! vaha pitAke ghara na bhaMr3a para Una koI nahIM dekha makatA, g2arIba para gaI. na gaI ! vaha yoM hI bar3hanI gaI-mArga para / bhAgya dhana / kuro para yaha bahamUlya-kambalakI pATalI kauna kA bhagamA thAma / para bhAgya thA umavana rUThA huaa| chor3a makanA thA ? dugyake vakta dugva hI AnA hai, sugva nahIM ! zAyada logoMne ulayAlI / bAlakara dekhI gaI no sundara zrAne ghabar3AnA hai / dugyama mumakina hai, dRbhagakI naraha, malaunA baccA / mahAgaja yakSa Upara gvar3e daMgya rahe the, vaha bhI DaranA ho! mahAganI bhI bar3I thI pAmameM / izAga kiyA gyaa| x Page #351 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anekAnta [varSa 4 baccA Upara lAyA gyaa| ganI na dagyA nA gama gharasa bahiSkRta, apamAnita, pada dalita mitravatI gema meM mumkaga utthii| ____ima suyogako na ThukarA mkii| aura Aja taka imI __niHsantAna thii| banca ke lie jIta maratI thii| jhopar3Ima saMkaTa ke dina bitA rahI hai| gaMja svapna meM degvanI-baccA ho gayA hai| pukAra x x x x rahA hai mujhe--o, maaN|' taponidhi ayanane kahA-'samajhA yakSadatta / aura zrogya khula jaanii| dina kA dina gane mitravatI taMga mAM hai, jisa para tU kudRSTi DAlana jaise bInanA / mahAgaja bhI kucha kama cintita na the / para, anarthako bar3hA jA rahA thA / aura hAM. vaha ratna kambala aba 'bhAgya / ' kaha kara mannApa kara lene ke AdI ho jisame ta lapaTA huA thA, Aja bhI gaja bhavanama cale the| maujada hai, jAkara usa dekh| aura pacha mahArAja baccA thA--sundara / dAnAko bhalA lgaa| bA- yakSame ki kyA ve vAstavamai tere pitA haiN|' kAyadA saM dattaka putra ThaharA diyA gyaa| nAma yakSadatta zraddhAma nata mastaka huA, bAra-bAra ragvA--yakSadattA praNAma bandanA kara, ulaTe paigeM lauTA-gaja-mahalavI aar| kapar3e mapha kara mitravatI jo lauTI nA dambanI mana prAtma-glAnima bhara rahA thA / mocanA hai-baccA laaptaa| jAtA-'agara gururAja dayAkara yaha upakAra na karana 'hAya |'-khkr gira pdd'aa| mAnAvI mamatA nA kitanA anartha honaa|' jo emake pAsa thii| phira bacceka linanI gaI. kitanA kyA kiyaa| yaha zrAmonIma samajhame zrAna shyn-kkssm|vaalii bAta hai, ligvanA vyartha / mahAgaja yakSa aura paTaganI gajilA donoM ___ g2arIboMmeM hRdaya hAtA hai, dRmarakaM dugyakA adhyayana vizrAma kara rahe the| ki acAnaka dojA khulA / karanekI kSamatA bhii| jitanI bana sake utanI maMvA mAmana-yakSadatta / karanakI lagana bhI / yathArthatA yaha ki unameM banimbata mahAgaja bole, snahama bhAI-svarama-'zrAzrI, dhanikoMke 'manuSyatA kI mAtrA kahIM jyAdaha hotI hai| AzrI gajakumAra / itanI rAta bIte pAnakA kAraNa ? zAyada vaha deva-maMdirakA pujArI thA-daridra, yakSadatta cup| sAdhana-vihIna / dayAsa usakA hRdaya bhara gayA / yaha manama krodha ubala uThA hai| mitravatIkI gIlI A~kheM, aura karuNa krandana-na rAjilAna kahA-'beTA ! soya nahIM abhI ? kyA dekha-suna skaa| Age bar3hakara bolA kucha tabiyata kharAba hai ?' ____ 'bahina ! adhika na ro zrI, mujhe dukha hotA hai| yakSadattane mamatA-hIna hokara kar3e gvagme uttara jo honA thA, ho cukA / calo-merI jhopar3Ime rho| diyA-'hAM ! maiM yaha pUchane AyA hU~ ki mujhe mAlama aura sukhase jIvana bitAo!' hojAnA jAhie ki va.mtavama mare mAtA-pitA kauna Page #352 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kiraNa 5 ] yuvarAja haiM ? kaba kisa tarahase tuma logone mujhe apanA na jAne kyo. vaha isa vakta bar3A kAraNa ho rahA hai| banAyA ?' dRmare dinaima naye aura sahamA hone vAle praznana rAjA mRtakAvatI nagargase bandhudatta bulAye gae, aura aura ganI donoM hIko acaMbhita kara diyaa| tatkAla unheM kucha ranara dete na bana pdd'aa|"fk yakSadatta daridroMkI jhopar3Isa mitravatI / dAnoMkA zAhI svAgana phira kahane lagA huaa| yakSadatta mAtA-pinAsaM milaa| khuzIma mana umakA phUla bana rahA thA ! 'mujhe maca, maca batalA denama hI kuzala hai varanA mujhe apanI pratiSThAko bhUla jAne ke lie majabUra honA varSAMvAda mitravatIko jaba apanI gvAI huI par3egA ! kyoM ki mai maba kucha jAna cukA huuN|'-aur AtmA-yanadatta-malA tA vaha mAre hapake mUditaumI vakta yajJadattakA hAtha talavAra para jA pdd'aa| mI hone lgii|-mNg bNttaa|' kahatI huI daur3I, aMcalameM chigana ke lie! mahArAja ne kahA- 'mAtApitA kauna hai ? ise hama para, yakSadarA ge rahA thA ! loga nahIM jAnate, lekina yaha mahI hai ki hama loga tere janmadAtA nahIM yakSadatta ! bahuta dina hue jaba zAyada mAMca rahA thaa-'vaahg| duniyaaN| kala tR navajAtazizu thA, azakta thA taba ratnakamcalama imI milanaka li lAlAyina thA-Aja..?' lapaTA hazrA hama logAMna ta eka kalaMsa uDAyA thA, milana !!! jo gyugaka samajhakara lie jA rahA thA !' vaha vAmanAmaya thA-yaha pavitra mamanAmaya ! ___ xxxx yakSadattakA galA U~dhamA gayA ! isake bAda yuvarAjako gajya milA, yA payA bolA-'vaha ratnakambala kahAM hai-pitA jI!' huzrA ? bandhudatta yahI rahe, yA mRnakAvatI nagarga ? mahArAja kahA-'yaha jo mAmane bakma hai usameM 1 umama mahArAja yakSa ina bAnAse khuza raheM yA nAkhuza ? ragbA hai, deva tA nikAlakara !' mitravatIna imama bhAgyako dApa diyA yA bAdhudattakA ? ratnakambala devakara yakSadatta ausU na geka makA! yaha maba pugaNama ligyA nahIM hai ! XXX Page #353 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ratnatraya-dharma [saM-paM0 pannAlAla jaina 'vamanta' mAhityAcArya ] / gatakiraNama grAge) mamyagjJAna ke vikAsaka ya cAga bheda pratyaka mamaya apane anubhavameM 'mati nakAranAjAnaM manyagjAnam' -jo padArtha jamA prAta haiN| hai usako usI prakAra jAnanA 'samyagjAna' hai| samyagjJAna zratajJAna-matijAnana jima padArthako jAnA thA umme vizapanA liye hue jAnanA 'zrRtajJAna' hai 1 jaise Apane matisamyagdRSTi jIvako hI ho sakatA hai| samyagdarzana honeke pahale jo jJAna hotA hai usa mithyAjJAna-kujJAna kahate haiN| jJAnama jAnA ki 'yaha ghar3A hai' no zrutajAna jAnaMgA ki yaha jala bharaneke kAma AtA hai. amuka sthAnama amuka mUlyameM mithyAjJAna kabhI maMzayapa kabhI viparyayampa aura kabhI prApta ho sakatA hai prAdi / vizeSa zrutajJAna meM manakI sahAyatA anadhyavamAyarUpa hotA hai| lenI paDatI hai parannu mAdhAraNa zrutajJAna manakI mahAyanAka mamyagjJAnake bheda vinA bhI ho jAtA hai| manijJAna aura zrRtajAna mAMmAraka jena zAkhAme samyagjJAna mugya pA~ca bhada banalAya gaya mamamta jIvadhAriyoM ke hote haiM parantu kvalajJAna hone para haiM.-1 mamijAna zramajAna avadhijJAna 4 manaHparyayajJAna nigebhUta ho jAte haiN| aura kevalajJAna / inakA maMkSipta svapa isa prakAra hai- zranakA artha zAba bhI hotA hai isaliya zAoka jJAna matijJAna--mo jJAna sparzana, gmanA, ghrANa, natra, kNa ko bhI 'zratajJAna' kahate haiN| jaina sampradAyaka zAmba cAra athavA manakI mahAyatAmma paidA hotA hai usa matijJAna' vibhAgoM meM vibhakta haiM una vibhAgoMko 'anuyoga' bhI kahane kahate haiN| isakA vikAma-krama isa prakAra hai- avagraha dahA. hai / ve ye haiM---, prathamAnuyoga 2 karaNAnayoga 3 caraNAnubhavAya aura dhaarnnaa| yoga aura 4 myaanyog| ___ indriya aura padArthaka jAnane yogya saMtrama mdhina hone prathamAnuyoga-jina zAstroma tIrthakara. nagayaNa prAdi para jo sAmAnyajJAna hotA hai vaha 'avagraha' kahalAtA hai, mahApuruSoM ke jIvanacaritra likhe hoM va 'prathamAnuyoga' ke zAsa jaise bhAgyama dekhane para mAlUma humA ki 'yaha manuSya hai| haiN| isa anuyogake prakAzita hue kucha zAyoM ke nAma ye haiM - isake bAda yaha manuSya paMjAbI hai yA madrAsI isa prakAra prAdipurANa. harivaMzapurANa, panacaritra, pradyumnacarita zAni / pAlekI apekSA adhika jAnane kI ceSTAmpa jJAna honA 2karaNAnuyoga-jina zAstroM meM bhugola, gaNinakAna'IhA' jJAna kahalAtA hai| gvAma cinha dekhakara nizcaya ho parivartana aura prAmAke bhAvAMkA vikAsakrama guNasthAna jAnA ki 'yaha paMjAbI hI hai athavA 'madrAsI hI hai' ime vagairahakA varNana rahatA hai unheM 'karaNAnuyoga' ke zAsakahane 'bhavAya' kahate haiN| aura avAya-dvArA jAne hue jAmakI haiN| isa anuyogake prakAzita hue kucha graMthoMke nAma nimna smRti bhaviSyatameM banI sanA 'bhAraNA'jJAna hai| matijJAna prakAra hai-- trilokamAra, gommaTasAra prAdi / Page #354 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kiraNa 5] rasna-traya dharma 3caraNAnayAMga-jina zAstroM meM muni aura gRhasthIka yaha jJAna hotA hai va 'marvaja' kahalAna hai / maMsAraka bhItara cAgnika yogya prAvazyaka kAryoMkA varNana honA hai va 'caraNA- yA koI bhI padArtha bAkI nahIM rahanA jinheM kevalajJAna na nuyoga' ke zAna kahalAna hai| isa anuyoga chape hue kucha jAna pAtA ho| jJAnaguNakA mabama adhika vikAsa isI zAma ye haiM --mUlAcAra. snakaragahazrAvakAcAra, vamanandi- zAname hotA hai| zrAvakAcAra, bhagavatI pAgadhanA prAdi / jAnaguNako rokana vAlA jAnAvaraNa karma hai, jaba taka 4 dravyAnuyoga-jina zAmrome jIva, pudagala, dharma vaha maujUda rahatA hai naba naka jIvaka pUrNa jJAna prakaTa hI eka prakArakA sama padArtha jo ki jIva aura padagaloMko ho pAnA parantu jyA jyA usakA prabhAva hotA jAtAyA calane meM sahAyaka hotA hai| adharma / eka prakArakA samma yo jAna bhI prakaTa hotA jA 1 jAnAvaraNa karmakA jaba padArtha, jo ki jIva bhora padagalAMko Thaharanama mahAyaka hotA bilakula prabhAva hojAnA hai tabhI kaMvalajJAna prakaTa hotA hai| hai), AkAza aura kAla ina chaha dravyoMkA varNana ho va 'dragyA Upara likhe hue pAMca jAnAkA vizada-vizeSa svarUpa nuyoga' ke zAna haiN| hama anuyoga kucha zAstroka ye nAma jAnanake liya pAThakoko gommaTamAra-jIya kAraka jJAnamArgaNA hai--samayamAra rAjadhAnika nasvArthamAra, zlokavAnika shraadi| nA nAmaka adhikArakA avalokana karanA caahiy| jeniyAMka ye mamamna zAstrAcAra prAdi bAraha prajAma mamyakacAritra vibhakta haiM, jinheM dvAdazAha' kahane hai| jima mAnavako pUrNa samyakcAritraka do bheda hai -, nizcaya aura * gyava. najAna hotA hai usa 'zratakavalI' kahate hai| hAra / mAmAka anya padArthoMma gaga-Sa chor3akara apana avadhijJAna--dravya-kSetra-kAla-pAdikI avadhi mayAdA) prAnmAkaM zuddha svarUpameM lIna honA nizcayamsamyAcAritra' liya hA rUpI padArthoMko eka daza spaSTa jAnanA 'avadhi yora ummaka mahAyaka jitane kriyAkAgaDa ye patra vyavahAra jAna hai| isa jAnama indriyA tathA prakAza vagerahakI mahAyanA cAgni hai| yahAM itanA mamama lanA Avazyaka hogA ki kI aAvazyakatA nahIM hotI / jima puruSako avadhijJAna honA nizcayamamyavAgnikI prApti vyavahAramAritrakA pAlana karana hai vaha kaI varSa pahala aura grAgakI tathA kitanI hI darakA mahI hogii| prathama myAma nizmaya mAdhya aura vyavahAra bAnako pranyA jAna latA hai| isakaM bhI bhanaka bhaMta hone hai mAdhaka hotA hai parantu prAga calakara zuddha mvarUpakI prAptikI parantu yahAM itanA hI paryApta hai| yaha jJAna deva aura naraka apekSA nizcaya bhI mAdhaka ho jAtA hai| jaina zAmbhrami ina yoniyoM meM niyamame hotA hai kinhI kinahIM gRhamyA nathA donoM prakAraka nAriyAMkA pramugvanAma vAma hai| prAge ba. maniyoMka bhI hotA hai| niyaMca bhI isa prApta kara sakane / hAra pradhAna pravRtirUpa mamyakcAritrakA varNana kiyA jaataa| manaHparyayamAna-vinA kimIkI mahAyanAka namaka vyavahAra-cAritra manakI pAnako jAna lenA manasyajJAna hai / yaha jJAna himA, mRpA, mya, nyabhicAra aura parigraha ina pAMca muniyoMka hI hotA hai| pApAMkA nyAga karanA 'vyavahAracAritra' hai| ye pAMca pApa kevalajJAna-bhUta, bhaviSyana aura vartamAna kAlake atyanta du:gvaka kAraNa haiN| yadi maMgyAraka samamna prAgI ina samasta padAyA~ko eka mAtha spaSTa jAnanA 'kaMvalajJAna' hai| pArSIkA bhyAga kara devaM no mAMgArama maca pora mugya-zAmikA yaha jJAna prAnta aura mida paramAtmA hI hotA hai| jinheM mAmrAjya kA gAMva / ina pApoMkA bhyAga pUrNa aura apUrNarUpa Page #355 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anekAnta viSe4 se do prakArakA hotA hai| jo ina pApoMkA pUrNa gyAga kara maMkSipta svarUpa isa prakAra hai-- dete haiM ve muni-mAdhu kahalAte haiN| IryA-mArga calate samaya cAra hAya jamIna dekhakara muni dharma calanA, dina meM hI calanA, aura mauna vrata lekara calanA muniyoM ke pAMca pApoM kA prabhAva hone para kramase ahiMsA, 'IyAM samiti' hai| sAdhu harI ghAsa para yA jala vagairaha se samya, pracaurya, brahmacarya aura aparigraha / ye pAMca mahAvata sIcI gaI pRthvI para nahIM calate / prakaTa hote haiM / ina pAMca mahAvatoMkA saMkSipta svarUpa isa bhApA-hitakArI parimita aura satya vacana bolanA prakAra hai 'bhASA samiti' hai| ___ ahiyA mahAvrata-mana, vacana, kAya aura kRtakArita eSaNA-dinameM ekabAra khar3e hokara zuddha-nirdoSa anumodanamai cara-acara jIvoMkI hiMsAkA tyAga karanA AhAra lenA 'SaNA' samiti hai| muni apane hAthase AhAra 'ahiMsA mahAvata' hai| sAdhu apane samasta kArya bar3I sAva nahIM bnaate| gRhasthoMke ghara jAkara binA mAMge hue pAhAra dhAnIke sAtha dekha-bhAla kara karate haiM, isaliye calane yA lete haiN| bhojana vagairahake samaya jo sUkSma jIvoMkI hiMsA hotI hai adAna nikSepaNa-apane pAsake pIchI kamaNDalu yA usakA pApa inheM nahIM lagatA / pAramA duSita bhAva utpanna zAstroMko dekha-bhAlakara uThAnA yA rakhanA 'zrAdAnanikSepaNa' honA hI vastunaH pApa hai| mamiti hai| satya mahAvana-pramAda-sahita hokara zramasya vacana pratiSThApana-jIva rahita-nirjana sthAnameM mala mUtrakA nahIM bolanA 'satya mahAvata' hai| yaha hama pahale likha pAye tyAga karanA 'pratiSThApana' mamiti hai| isakA dUsarA mAma haiM ki asatya bolane meM rAga-dveSa aura prajJAna ye do hI mukhya 'nyutsarga' samiti bhI hai| kAraNa haiN| unameMse sAdhu pramAda arthAt rAga-dveSa-pUrvaka kabhI samiti pAlanakA mUla uddezya yaha hai ki apane dvArA bhI asatya vacana nahI bolatA / ajJAnasa asatya bolA jA kisI dUsare jIvoMko kaSTa na ho sakatA hai, para usase vaha vizeSa doSI nahI ThaharatA / inake sivAya, sAdhuoMko jitendriya honA par3atA hai| ___ acaurya mahAvata- 'vanA diye hue dUsarekI kisI bhI sparzana, rasanA, prANa, cakSu aura karNa ye pAMca indriyAM haiM vastuko na pApa lenA na uThAkara dUsareko denA 'pracaurya- inake kramase sparza, rasa, gandha, rUpa aura zabda viSaya hai| mahAvata' hai| sAdhu acche sparzAdimeM na rAga-prema karate haiM aura nahIM bare aparigraha mahAvata--rupayA paisA prAdi hara prakArakI sparzAdimeM dveSa karate haiN| para vastubhoMse moha chor3anA--unameM lAlasA nahI rakhanA inake atirikta sAdhunoMko chaha Avazyaka (jarUra karane 'aparigraha mahAvata' hai| yogya kArya) kAma karanA par3ate haiN| ve ye haiM- samatA sAdhunoMko ina vratoMkI rakhAke liye samitiyoMkA bhI 2 bandanA 3 stuti pratikramaNa 5 svAdhyAya aura pAlana karanA par3atA hai| samiti [ sama + iti ] pramAdarahita 6 yusarga / inakI saMkSipta vyAkhyA nimna prakAra hai| pravRtti ko karate haiN| ve pAMca hotI haiM- IyAM, 2 bhASA, samatA-saMsArake samasta prANiyoMmeM madhyastha bhAva 3 eSaNA, 5 bhAdAna nikSepaNa, aura 5 pratiSThApana / inakA rkhnaa| Page #356 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kiraNa 5 ] rasnatraya-dharma 326 vandanA-pArAdhya devako namaskArAdi karanA tambU hotA hai. nizAe~ unake vastra hotI hai, candramA aura mtuti-pArAdhya devakI stuti krnaa| abhaya nAra unake nizA dIpaka hone hai aura mRga gaNa pratikramaNa-kiye hue doSI para pazcAttApa krnaa| unake mAthI hote haiN| unheM na kisI rAga hotA hai aura mvAdhyAya-mAna vRddhi ke liye zAmpa paDhanA / na kisIma hapa / va kAma-krodha-mAnamAyA lobha mAdi vyutmarga--zrAmazakti paTAnaka liya zarIrame mamazva dubhAvoM para vijaya prApta kiye hote haiN| ve prAtaHkAla bAhAmuchoDa kara sthiracina hokara mahAmantrAdikA jApa krnaa| hRtama lakara mUryodaya taka mAmAyika, prAmacintana--paramAtma inaka sivAya muniyAko nIce ligva hA * guNokA dhyAna karate hai, usake bAda zarIra sambandhI dainika kAryose pAlana aura karanA paTanA hai| mAdhudIkSAke bAda jIvana. nipaTakara zAmyAvalokana karata hai| karIba ... baje payaM.1 mganakA gyAga karanA kyoki mnAna sirpha garIra AhAraka liya zrAvakoka ghara jAne / pahA zrAvakoMka dvArA zuddhikA ka bApa mora jAna himAkA kAraNa hai, vidhi pUrvaka prasanmanAka mAya miya hA yAhArako rUpa mAtrAma * pichalI rAname sirpha jamIna para zayana karanA. 3 nagna khaH khaI apane hamnarUpa pAyama hI lanaM hai| pAhArake bAda gahanA 4 bAlIko umtara yA ke cIma na kATakara hAyogya madhyAhaka samaya phira prAtaHkAlaka samAna mAmAyika karaka uvAsanA . ekabAra dhonA bhojana karanA / danna dhAvana grAma nibana karata hai| yAmAyikA bAda zAmbAvalokana nahIM karanA aura / yada va pANi-pAname bhojana krnaa| yA dharmApadaMzakA kArya karate haiN| unakA yaha kArya maryAstaka yapi ya mAna gugNa pahala kaha hA mahAvanI aura lagabhaga taka jArI rahatA hai| puna' sAmAyika aura prAma pamitiyAMka bhItara gathAmabhava garmina hI jAna hai tathApi citavanameM lIna ho jAte haiM. mAmAyikake bAda apane nizcita ayana yAvazyaka hanaka kAraNa unakA pRdhaka nideza myAnapara grAmIna hokara ardha gamri taka apane hRdaya meM nAva kiyA gayA hai| vicAra yA iMza-prArAdhanA karane hai| madhya rAtrika vAdakA isa prakAra muniyoMkI - mhaavt| / pmiti| - iMdriya mamaya zayana vyatIta karataM hai|nkaa zayana jamIna para hI vijaya / 6 zrAvazyaka aura zapa / gRNa kala 8 mugya hotA hai| isa kaThina dina-caryAko digambara mAdhu bahI mula) guNIkA pAlana karanA par3atA hai| ina 8 guNAMka usmAraka mAdha karanaM hai| unakA jI kabhI bhI vyAkula nahIM pAlana karanameM jo zithilatA yA pramAna karanA hai vaha nagna honaa| jeTa mAmakA kaThora ninakara, pAvasakI ghanaghora varSA hone para bhI mithyA mAdha hai. jaina zAstroM meM usakI bhakina- aura manna-zizirakI asIma zIta vAyu krama kramame unakI vandanA zrAdi sAkAra karanakA a yanta niSadha hai| parIkSAke liya zrAnI hai parantu va anuttIrNa nahIM hote -maba digambara jaina maniyAkA mukhya nivAma nagarame na hokara bAdhAoMko mahataM hue mahAnadIka pravAhakI taraha Age bar3he banama humA karatA hai| unake pAvana nagarake pUSita vAya jAne haiN| apane iSTakI prApti hone taka kartavya patha para iMTe magaDalakI gandha bhI nahIM raha paatii| unakI Alokika rahanaM hai| u mAMsArika viSayAMsa kimI prakArakA sneha zAnti dabakara jAlaka jAni vigaMdhI jIva bhI paramparakA nahIM rahanA / nakI pravRttihI alaukikakojAtI hai| yadi virodha choDakara mauhArda meM rahane lagate hai| ka karIlI patharIlI vairAgyakA saccA prAdarza degvanA hai no vAstavika digambarajaina vasudhA unakA prAyana honI hai. nirmala nIla nabha unakA mAdhunoMko devo / yadi samA aura vinayakA bhaNDAra dekhanA Page #357 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anekAnta [ varSa 4 cAhate ho to me hI di. jaina mAdhunoMko davA / yadi huA hai usa chor3a kara anya kriyAka mAtha sambandhakA tyAga maralatA aura bhAvukatAkA darzana karanA cAhate ho to di0 krnaa| apanI bImahI mantoSa ragbanA 'brahmacaryANavata' hai| jaina mAdhuoMko daMgkho, aura brahmacaryakA aAdarza degvanA cAhanaM aparigrahANuvrata-aAvazyakatA anusAra dhanadhAnya ho no sahama sura-sandariyAMka madhyameM bhI avikRta rUpama mpayA vagairaha parigrahakA parimANa kara lenA aura usame nagna rahane vAle di0 jaina mAdhuzrIko devA / adhikakA maMgraha nahIM karamA aparigrahAvana' athavA 'parigraha gRhastha-dharma parimANa' nAmakA vrata hai| vyartha hI sampattiko roka ragbanA jo upara ligve hae pAMca pApIkA apUrNa- ekadeza pApa hai / maMgyAmma aAja jima niranivAdako AvAja uThAI myAga karatA hai vaha hastha-zrAvaka kahalAtA hai| hasthI meM jA rahI hai. umakA upadeza jaina gRhamthaka liya bahuta hI rahane hue pAMcoM pApAMkA pUrNagyAga hI nahIM sakatA, imaliya pahalama diyA jA cukA hai| inake apUrNasyAgakA vidhAna hai| himA zrAdi pAMca pApAMkA ina vratAMkI rajAka liya gRhasthako dikhata. dezavrata apUrNa tyAga karane para zrAyakoMke pAMca praNavata hone hai| aura anarthadagaduvrata ina nIna 'guNa vatI' ko bhI dhAraNa unake nAma ye*..., ahimAyata ra mAyAgavata karanA paDanA hai / guga vratIkI sipta vyAkhyA hama prakAra hai-- pracauryANavata 4 prahAcaryANavata 5 aura aparigRhANana dikhata-pArambha yA lobha vagairaha ko kama karane ke athavA parigraha parimANavata / inakA maMkSipta svarUpa hama abhiprAyam jIvanapayana ke liye dazI dizANAma aAna jAne prakAra hai-- kA niyama karale aura maryAdita saMgrama bAhara vyApAra ahiMsAgavata -maMkalpa karaka cara-trama jIvoMkI himA aAdika uddezyama nahIM jAnA 'digbana hai / hA. dhArmika kA gyAga karanA 'himANuvata' kahalAtA hai| isa vratakA kAyA~ka liya bAhara bhI jA sakatA hai| dhArI saMkalpa-irAdA karake kabhI kisI grama jIvakI hiMsA dazavana-digbataka bhItara kI haI mayAMdAkA dinanahIM karatA, na devI devatAoM ke liya balidAna hI caTAnA hai| mahInA Adi nizcita avadhinaka aura bhI maMkoca karanA: zatrume apanI rakSA karane, vyApAra karane, vA roTI pAnI aAdi nImama aAja banAramaya bAhara nahIM jAUMgA zrAdi dezayata' hai| ghara-gRhasthIke kAoMmeM jo hiMmA hotI hai, gRhastha usakA anarthadaNDavrata-jina kAmoMka karanema vyartha hI pApa pyAgI nahIM hotaa| ahimAgabanI paruSa myAvara jIvAkI kA prArambha hotA ho una kAmoke karane kA pyAga karanA himAkA tyAga nahIM kara makanA. para unakA bhI niSprayojana 'anarthadaNDavata' hai| vinA prayojana kArya karana sirpha pApa saMhAra nahIM krtaa| kAhI maMcaya hotA hai| satyANubana-sthala RThakA gyAga karanA 'mAyANuvrata' inake sivAya bhAgakI kakSA--munidharmakA abhyAsa hai| yaha vratI aisA magya bhI nahIM bolatA jisase vyartha hI karane ke liye gRhamthako cAra zikSAyatoM' kA bhI pAlana kimI jIvako daHkha ho| karanA Avazyaka hai| ve ya hai--mAmAyika 2 proSadhopavAma pracauryANuvrata-binA dI huI kimIkI vamnuko na 3 bhogApabhogaparimANa aura 4 anidhisNvibhaag| yahAM svayaM lenA aura na uThAkara kisI dUsareko denA inakA saMkSipta svarUpa batalAnA anAvazyaka na hogaa| pracauryANana hai| mAmAyika-mubaha zAma aura dupaharako kimmI nizcita brahmacaryANuvrata-jisake sAtha dharmAnukUla vivAha samaya taka saba pApokA pUrNa tyAga kara apane prAramAke zuddha Page #358 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kiraNa 5 ] rasnatraya-dharma mvarUpakA cintana karanA, paramA'mAkA dhyAna karanA aura ina vatIkA yathArtha rUpame pAlana karane vAlA manuSya marakara pichale samayameM kiye hue doSoM para pazcAtApa karanA prAya: davayonime hI upasa hotA hai| sAmAyika hai| isa taraha saMkSepasa samyagjJAma aura samyakcAritrakA propadhApavAsa-pratyaka aTamI aura caturdazIko upa- sAmAnya svarUpa batalAyA gayA hai| yahI nIna padArtha OMnavAma yA ekAzana karanA 'proSadhopa vAma hai| gRhastha paruSa gAyome 'niya' nAmame prasiddha hai| proSadhopacApaka dina mamamna vyApAra tathA zArAdikA ratnatraya hI mokSakA mArga hai nyAga kara apanA samaya dharmadhyAna. mvA yAya yA Iza upara kahe hue tIna nAkA samuha hI mota-nirvANa-prApti pArAdhanAma vyatIta karatA hai / zarIrakA svAsthya atugaNa kA upAya / isa viSaya meM prAcArya umAmvAmIkA vacana hai - rakhaneka liya bhI ATha dina meM kamama kama eka upAya karanA samyagdarzanazAnacAritrANi mokSamAgeH' arthAt anyana aAvazyaka hai| samyagdarzana, samyagjJAna aura samyaka cAritra hI mokSakA mArga bhogAMpabhogaparimANa-jo vastu eka hI bAra bhogane hai--upAya hai| bImAra manuSya movadhika vizvAma, jJAna meM pAtra ume 'bhoga' kahane hai jaima bhojna vageraha aura jo aura vana--ina tIna kAryo ke hone para hI . bImArIme vastu kaI bAra bhogI jA sake usa 'upabhoga' kahate haiM jaise mukta ho sakatA hai, vaisI mArI jIva zraddhAna-vizvAsa vara, vAhanamakAna vagairaha / bhoga aura upabhogakI vastuoM jJAna aura cAritraka hone para hI mAMsArampa rogaya huTakArA kA jIvanaparyantaka liya athavA kucha samayakI maryAdA lekara pA sakatA hai| yadi nayakA mAlaMkArika rasTisa vivaMcana parimANa avadhi niznaya kara lanA 'bhogIpabhogaparimANa' kiyA jAva to samaya eka prakArakA vRkSa hai, jisakA mUla. grata hai| jaiga kimIna niyama kiyA ki Aja mai dAla aura samyAdarzana hai. samyagjAna skandha aura samyakcAriNazAgvA gavala hI gvAUMgA eka karatA pahanagA pora mAtra eka darI hai| hama snapraya vana meM svarga aura mokSa rUpa phala laganaM hai| para lagA prAdi / nika mAmane maMsAraka anyaphala nucha ho jAte hai| atithimavibhAga-mana-zrApiMkA. zrAvaka-zrAvikA pAThakagagA ' Upara ligvaM hue navayaka mvarUpakA gaMbhIratA namA anyamanuSya ko zrAvasyakatAnamAra bhojana ghoSadhi ka sAtha vicAra kIjiye aura usake vizeSa svarUpakA jana pustaka nathA hanake liya maTha makAna vagairaha denA anitha prathA parama adhyayanakara manana kiijiy| manana karane para mAlUma vibhAga bnii| isa tanakA dhArI ni:svArtha bhAvamadAna hogA ki vAstava meM gnatrayake bhItara samamta lokakA kamyANa danA hai--dAna dekara pratyapakAra-pranidAna yA upaka mala meM nihita hai| vagairahakI icchA nahIM karanA / ___ isa legvakA pratipA0 viSaya jainapATakoka liye nayA nahIM ___ isa prakAra Upara ligvaM hue 5 ghnny|| 3 guNavana hai, kyoMki niyokA prAyaH pratyeka pAlaka ramnatrayaka maMkSipta aura 4 zikSAvata yaM gRhamtha-athavA zrAvakAMka 12 vana mvarUpama thoDA bahana paricita rahatA hai| yaha legya unheM uddezya kahalAne haiN| ina vanoM meM himA aAdi pAca pApIkA apUrNa kara liyA bhI nahIM gayA hai| legyakA uddezya prAyaH itanA myAga rahatA hai| hA hai ki hamAre mAdhAraNa ajenapAThaka bhI jainadharma samba. inake atirikta jainagRhasthakaM rAtribhojanakA myAga honA snatrayake svarUpa kA paricita ho saka-prayakA bhedoMhai. vaha pAnI chAna kara pInA hai. madya-mAMsa aura madhu (zahada upabhedoM aura sAmAnya svarUpako liye hue myUla DhAMcA evaM kA bhI bhavana nahIM krtaa| vaha me phala vagairaha bhI nahIM khAkA unake sAmane pAjAya--aura unheM vizeSa paricaya ke gvAtA jinameM grama (cara) jIva aura bahu namma myAvara (acara) liye jaina graMthoMkI bane kI preraNA mile| isIliye lekhameM jIvoMkI hisA hotI hai| maMkSepana:--'saccA janagRhastha adhikatara maralabhASAkA vyavahAra kiyA gayA hai| jIne ke liye khAtA hai na ki gvAne ke liye jAnA hai' / bhyAya vamantakuTI' mAgara, nA.14-5-41 bhAjIvikA karanA hA apane kuTumbakA pAlana karatA hai| Page #359 -------------------------------------------------------------------------- ________________ saMgIta-vicAra-saMgraha / maMgrahakAra-50 daulatagama 'mitra'] -- * ******* gItakI mahA grAdita viSaya bAramAnane mamaya pani donoM milakara kavitAyI gamI zakti dena hai ki jimama bhAvoma kaMpana utpanna hoga hai. hRdaya canana dojAnA mamaya para kitanA hai| vicAra kiyA hai| mere pAma maM vicAgaM hai. Ara bAharako bhApA hRdayakI eka vastu hojAtI hai / kA acchA saMgraha hai| zrAja umameke kRla upayAgI vicAra 7) maMgItama manuSyAMka mvabhAvama mamaga aAjAnI hai. zranekAnta ke pAThakoye liye nInaM zrIkana vite hai: krodha zAna hojAnA hai / yaha. manuSya kyA mahRdaya prAgImAtra (1) maMgAnakA a ma gIta (gAyanAnI nahI hai / dala para jAdakA mA amara karatA hai| kita "gItaM vAcaMca nRtyaM ca trayaM maMgItamucyata" 8) mAyA madabhAvAya jagAnekI nAkna magIna ma arthAta gAnA, sAnA zrAra .IIcanA nA nInAva milane hai| kA nAma magIna hai| 6) sanama magA para nadIvara yA / ' gA hai yA 1.) bhASA para manAnakA pagAra para kAma kAmayAgItA nahI hai paranta nitane azama hama maMgAna meM tAla-para apana thaa| spanna dAne jagata hai| yaM nAla manya haiM utane aMzama pazuka mamAna hagane jAmakana hai| parAzabdaka mamAna damadanagarga hai| kyoki bhadapa mApA hadamadAga pranyana mambandhamA dAkha, zrAnaMda, zrAzraya, zrAdi vikArako nyAgnika hai| bhASA mAstAva dArama dRdayamaMdirama praveza karanI liye manuSyakA zrAnI zrAvAjama phara nA patA hai| hai|maapaa kaMvala dI hai| madatIko madAgajI mabhAma bama dama kalAga unnAta karata karatI mAyane maMgI ko praveza karanekA adhikAra nahIM hai| yaha mahAgajake dIvAnahara nikaalaa| pyAne taka nA makatI hai. aura vaho jAkara apane aAnekA (3) bhASAke dvArA nA capaya manuSya meM gala nahI maMvAda mahAgajake nAma bhaMja makatI hai, bhASAkA artha mamajhanA una ve maMgIta ke dAga tAra jA sakate haiN| magAna kyA rahA hai umamA andhaya-artha zrAdi karaneme gamaya lagatA hai. miyAkI dalI hai| hai ta maMgIta ke sambandhama yaha bAta nahI hai / paTa 14) maMgIna Tana dalakA zrApAdha hai| na' mAdhA hRdayame jAkara mila jAnA hai| (5) maMgIna zragne dAga hI mahAna hai| vahI zabda ) gAyana zanake sacce arthako unama ganimeM zraTaka nAne haiM, maMgIta baDhIma zurU hotA hai / jo nirvAcya prakaTa karatA hai / hai, yahI maMgAnakA pradeza hai| vAkya nime nahIM kaha sakatA. 1) maMgItakI mahAyatAme dI zabda ajAta sthAna maMgIta use bola banAnA hai| maMgIta apane camatkAra-janya taka pahaMca makate haiM: agnI mAmarthya ke bala nadI / kSetrame zrAtmAko mugdha banA DAlatA hai| 13) amAna pakSI (aMtarAtmA) loha ke piMjare meM baMda / 6) chada maMgInakA eka rUpa hai. ana' chada aura hokara bhI amaryAdina aura ajeya bAtoko ganaganAyA karatA Page #360 -------------------------------------------------------------------------- ________________ saMgIta- vicAra -saMgraha kiraNa ] hai / hRdaya aise pakSIko sadAke lie nikaTa rakhanA cAhatA hai. parantu hRdayame aisI zAkta kaho ? una ajJAta pakSiyaki Ane jAnekI vAna mannA sivAya nAla-marIke aura kauna kaha sakatA hai ? (14) maMgAnAmA avyakta ajeya aura durjeya rahasyakA citra taiyAra kara detA hai| jo jAnakI vastu hai use eka bhASAne dUsarI bhASA meM parivartana kara denese kArya cala jAtA hai kintu bhAga viSayame yaha yAna nahIM ho sakatI buddhimanAkI / ve jima mRrtikA sA lete hai, usase para alaga nahIM ho skte| (15) manuSya mAtra svabhAvataH minAko apekSA nAkA aMza Adhaka rahatA hai| usa munA aMza mohita karane kI zakti saMgItama hai / (16) kAvya meM eka guNa hai| vaha rAThakokI kalpanAzaktiko umajata kara denA hai| (17) kAvya zrAtmAkA citra hai / (18) sabhI bar3e bar3e kAvya hama logoko bRhatkIra bIcakara lAte hai aura ekAnnakI ra jAnekA saMkana karate haiM / pahile ve baMdhana tor3akara nikalate haiM aura pIche ve eka mahAnake sAtha bAgha dete haiN| prAta:kAla ve mArgake nikaTa le jAte haiM aura yakI para pahuMcA dete hai nAma mAtha 1 ekabAra AkAza pAtAla me vRmA phirAvara sama (tAla) ke bIca zrAnandame lAkara khar3A kara dete haiN| de 1967, (20) kAvya cita vizuddha aura bhItarI prakRtikA premI hotA hai| imAlaye kAvya dharmakA pradhAna sahAyaka hai| vijJAna yA dharmadeza kAvya bhI hai| pradhAnatA denA cAhate haiM unhoMne manuSyatvakA gramanlI marma nahI samajhA hai / (21) jo jAnakI bAta hai. pracAra hojAne para usakA uddezya saphala hokara samAma ho jAtA hai kintu hRdayake bhAvAMkI bAta pracArake dvArA pAnI nahIM hotI | jAnakI bAta ko eka bAra jAna lene ke pazcAta phira jAnanekI zrAvazyakatA nahIM raha jAtI, kintu bhAvokI bAtako bArambAra anubhava karake bhI zrAnibodha nahIM hotA / zranubhava jitane prAcIna kAlase jitanI loka paraMparAzrI dvArA pravAhita hokara grAma hai. utanA hI vaha hameM mahaja meM hI AviSTa kara sakatA hai| yadi manuSya apanI kisI vastuko cirakAlaparyana 333 manuSyAka rAma ujvala tathA navIna sAvarakara. rakhanA cAhatA hai to use gAvokI bAtakA hI Azraya lenA par3atA hai / isI kAraNa sAhityakA pradhAna zravalambana jJAnakA viSaya nahIM, bhAvokA viSaya hai / jAnakI bAta pramANita karanA par3atA hai, aura bhAvo kI bAtako saMcArita kara denA hotA hai| usake liye nAnA prakArakaM grAmAmAMnIkI caturAIyAMkAzyakatA par3atI hai| usako kevala samajhAkara kaha dene se kArya nahI calanA usakI sRSTi karanA par3atI hai (22) yadi rUpakako rUpake dvArA abhivyakta kiyA jAya to vAkei andara anirvacanIyatAkI rakSA karanI par3atI hai| bhASA ke bIca meM dasa gApAtItako pratiSThita karane ke liye sAhitya mukhyataH dI vastuzrIko malAyA karatA hai, eka citra dUsare saMgIta | zy vAgaki dvArA jise nahIM kahA jA sakatA use citrake dvArA kahanA par3atA hai| sAhitya meM isa prakArakI citra racanA kI sImA nahIM hai| upamA, talanA aura rUpaka ke dvArA mAna patyanna honA cAhate hai / isake zrAtAyata vRMdAme zabdoMme vAkyavinyAmame, sAhityakI saMgatiyA zrAzraya to lenA hI par3atA hai / jisako kisI prakAra bhI kahA nahIM jA sakatA use saMgItake dvArA hI kahanA par3atA hai| jo vastu arthaka vizleSaNa karane para sAmAnya pratIta hotI hai vahI saMgItake dvArA zrasAmAnya ho jAtI hai| yaha saMgInI vANI vedanAkA saMcAra kara denA hai| zrataeva citra aura saMgIta hI sAhitya ke pradhAna upavA haiN| citra bhAvako grAkAra detA hai. aura saMgI gati pradAna karana | citra deza hai zrI vIndra kI prAra / noTa 1 Page #361 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sAhityaparicaya aura samAlocana 1-paTavaNDAgama('dhavalA'TIkA aura usake hindIanuvAda kI azuddhiyoMko kramama gvaMDavAra zuddha kiyA gayA hai| sAhana) prathama svagaDa jIvaTThANakA 'dravyapramANAnugama' prAthakA anuvAda acchA huA hai aura vaha par3hanama nAmaka tRtIya aMza-mUla lagbaka, bhagavAna puSpadanta rucikara mAluma hotA hai| bhUtabali / mampAdaka, prophamara hAgalAla jaina ema0 e0 grantha ke anta meM 6 pariziSTa diye gaye haiM jina ke maMgkRtAdhyApaka kiMga-eDavaDe kAlaja zramagavatI / nAma isa prakAra haiprakAzaka, zrImanna maMTha lakSmIcaMda zitAbagaya, jaina davvaparavaNAsuttANi, avataraNa - gAthA - sUcI, mAhityAddhAraka phagada kAryAlaya, amarAvatI / bar3A nyAyAttiyA~, granthollaMba, pAribhASika zabdasUcI mAija pRSTa saMkhyA mava milAkara 608 / mUlya aura maDabidIkI nADapatrIya pratiyoM ke milAna / ya sajilda pratikA 10), zAstrAkArakA 12) rupye| sabhI pariziSTa bar3e upayogI hai aura parizrama taiyAra grantha ke prAraMbhama mRDAbadrIkI dhavala, jayadhavala kiye gae haiN| avataraNa-gAthA-sUrcIma 'bhAgamo hyAtamahAdhavala aura trilokamArakI prAcIna tADapatrIya vacanaM pUrvAparaviruddhAda0 gagAdvA dvepAnA mAhAdvA', ye pratiyAka patroMke phAda diye gaye haiM aura vahA~ ke maMdira, sabhI maMskRna padya digambarIya 'prAptamvarUpa' nAmaka bhaTTAraka, damTI nathA paM0 lokanAtha zAstrIyA bhI citra graMthake hai jo bar3A hI mahatvapUrNa hai / aura mANikadiyA gayA hai / citrIkI maMkhyA 9 hai| mAma citrAM caMdra di. jaina pranthamAlA ke grantha naM03 (siddhAntakA paricaya nathA mRr3abidIkA saMkSipta itihAsa bhI mAgadisaMgraha) meM mudrita ho cukA hai / isa granthakA lagA huA hai| kAI nAmollaMgva sAthama nahIM kiyA gayA, jisake prastAvanAma kula mvAdhyAya premiyoM ke bhAganapatroM ulaMgvakI jarUrata thI-kaMvala prathama pAka sambandhama kA zaMkA-samAdhAna mAdhAraNarUpasaM acchA kiyA gayA hunanA sUcita kiyA hai ki vaha anuyogadvAra TIkAma hai| isake bAda dravyapramANAnugamaka gaNitabhAgakA pari pAyA jAtA hai| imI taraha nigiNa mahammA sana ya' caya diyA gayA hai| dravyapramANAnugamamaM zrAcAya vIra nAma kI gAthA jo marvAmiddhima 'sakhyA ' ityAdi manana gariganakA vizeSa varNana diyA hai. jimamama matrakI TIkAma uddhRta huI hai. usakA kAi nakha na mamayake gaNitakA bahata kucha patA cala jAtA hai| karaka. zva0 anuyAgadvAra kA hI ullamba kiyA gayA yadyapi yaha viSaya bahana kaThina hai phira bhI damaka haiN| ina dAnAM digambara pranthA kA cAkha TipaNa nathA mampAdanama vizaMpa mAvadhAnI vI gaI mAlama hAtI ukta sUcIma jarUra hAnA cAhiye thaa| hai aura gAgAta zAstra ke vidvAnAMka mahayAMgama parizrama maMkSepamaM yaha grantha khuva upayogI banAyA gayA hai| ke sAtha gaNita ke gahana vaM aparicita viSayakA kAgaz2a . chapAI, maphAI gaiTaapa saba apaTuDeTa hai aura subAdha banAne kA bharasaka ceSTA kI gaI hai| anuvAdame jilda sundara ba~dhI huI hai / ima sundara maMkara gaNa ke bIjagaNina aMkagaNitakI sahAyatAma 280 udA- liya sampAdaka mahAdaya vadhAI ke pAtra haiN| samAjakA haraNa aura 50 vizaMpArtho dvArA saM aura bhI sarala cAhiye ki vaha saprantha ratnoko kharIda kara apane tathA sugama banA diyA gayA hai| vi.tRta viSaya-sacI yahA~ ke maMdigama vigajamAna kara jama TrasTa phaMDake bhI lagA dI gaI hai| saMcAlakAMsa utmAha bar3he, unheM prathamaMkaTa upasthita ___ tIna peja kA zuddhipatra bhI sAthame lagA huA hai, na ho aura pranthake agale khaNDa aura bhI adhika jimama pichalanInoM khaMDA meM rahanevAlI prema Adi uttamatAka mAtha prakAzita kiye jA skeN| Page #362 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kiraNa 5 ] 2- paMcama pama karmagrantha saTIka - mUlalekhaka, devendrasUra aura candrapiM mahattara / TIkAkAra, devendra sUri aura malayagiri / sampAdaka muni zrIkAMtivijaya jA ra caturavijayajI | prakAzanamthAna, 'zrIzrAtmAnandajainamabhA bhAgyanagara' / pRSTha saMkhyA 344 / bar3A mAija mUlya sajilda pratikA 4) ru0 / prastuta graMtha meM do karmagraMthoM kA saMgraha hai| inakA viSaya nAmase hI spaSTa hai| unameM paMcama karmagraMthakA nAma hai 'zataka' aura dUsarekA nAma hai 'saptatikA' / zataka nAmaka karmagraMtha ke kartA devendrasUri hai, jisakI kula gAthA saMkhyA 100 hai / ApakI isa para svopajJa vRtti bhI sAtha meM mudrita hai jisake avalokana karanese ukta karmathakA viSaya spaSTa rUpa se samajha meM A jAtA hai / devendrasUri karmasiddhAnta ke acche vidvAna the / inhoMne prAcIna karmamAhityakA AloDana karake ukta karmagraMthoMkA maMlana kiyA hai / isa paMcama karmagrathamaM 'dhruva vandhinya' Adi bAraha dvAra kahe gaye haiM, kSetravipAka, jIvavipAka, bhavavipAka aura pudgalavipAka rUpa cAra vipAkakA, tathA prakRti, sthiti anubhAga aura pradezarUpa cAge baMdhAMkA aura bandhakaM svAmiyAM kA kathana diyA huA hai| apanI svopajJa vR ttamaM ina kA vistRta vivecana kiyA gayA hai| sAhitya-samAlocana dvitIya karmagraMtha 'samatikA' nAmaka prakaraNa ke kartA candrapi mahattara kahe jAne hai, jisakI kula gAthA saMkhyA 72 hai / parantu ukta samatikA prakaraNa ke saMkalana kartA tarI paMcara graha ke kartA candrapi mahattara nahI hai / isa prastAvanA muni zrI puNyavijayajIne aneka yuktiyAM siddha kiyA hai| maiMna bhI isa bAtako 'tAmrakarmagraMtha aura di0 paMcasaMgraha' zIpaka apane legyame dikhalAyA thA, jo anekAntakaM tRtIya varSakI 6 ThI kirana mudrita huA hai / isa samanikA grantha meM baMdha, udaya, mattA aura prakRti sthAnoMkA kathana kiyA gayA hai| isake TIkAkAra AcArya malayagirina ukta viSayoMkA apanI TIkAma acchA spaSTa evaM vizada varNana diyA hai| 335 donoM hI karmapranthoMkA saMzodhana aura sampAdana acchA huA hai| isa saMskaraName yaha khAsa vizeSatA pAI jAtI hai ki karmapranthAMka viSayakA digambarI mUlAcAra, gommaTasAra jIvakANDa, karmakANDa ke sAtha tulanA karake eka tulanAtmaka pariziSTa lagAyA gayA hai, jise nyAyAcArya paM0 mahendrakumAra jIne bar3e parizrama se taiyAra kiyA hai| isase dharmagranthokA tulanAtmaka adhyayana karane vAle risarca skAlako vizeSa sahAyatA mila sakatI hai| graMtha vidvAnoMke liye saMgraha yogya hai / 3 - vizvavANI - sampAdaka, paM0 vizvambharanAtha | prakAzanasthAna, vizvavANI kAryAlaya sAuthamalAkA, ilAhAbAda, vArSika mUlya 6) ru0, eka aMkakA ||5) | vizvavANI hindI sAhitya saMsArame bar3I sundara patrikA hai| 'bhArata meM aMgejI rAjya' ke racayitA paM0 sundaralAlajI kI saMrakSakanAmeM yaha patrikA janavarga sana 1949 me udita huI hai| isake pAMca aMka hamAre sAmane hai| ise bhArata ke prAyaH sabhI pramukha vidvAnoM kA sahayoga prApta hai / yaha patrikA bhAratIya saMskRti kI ekatAkA pratIka hai, aura hindu-musalima ekatA kA saphala banAnA hI isakA vizuddha lakSya hai| prAcIna itihAsa para bhI vaha kucha thor3A thor3A prakAza DAlatI rahatI hai| lekho kahAniyoM aura kavitAoMkA cunAva acchA rahatA hai| prAyaH sabhI lekha paThanIya hote / khAmakara maMjarathalI mAMkhnAkI 'AjAda hindustAna mena phauja hogI na hathiyAra hoMge' nAmaka lekhamAlA bar3I vicArapUrNa hai| prathama zra meM sampAdakakI 'dArAzikoha' vAlI kavitA bar3I sundara 7 | patrikA kA pratyeka aMka saMgrahaNIya hotA hai / isa taraha kI vicArapUrNa sAmagrIko saMkalana kara prakAzita karane ke liye saMpAdaka mahodaya badhAI ke pAtra hai| - paramAnanda zAstrI Page #363 -------------------------------------------------------------------------- ________________ digambara-jainagrantha-sUcI [ lekhaka-zrI amaracaMda nAhaTA, maM0 'gajamthAnI' / bhAratIya mAhatyameM digambara jaina sAhityakA bhI naSTa hogaye aura rahe sahe phira naSTa ho jaayNge| mahatvapUrNa sthAna hai / para bar3e hI khedakI bAta hai ki zvetAmbara sAhityako bRhata TippaNikAkI bhAtika adyAvadhi isa vizAla evaM viziSTa sAhitya ke itihAsa di0 jainapranyoMkI bhI kaI prAcIna sUciyA~ milatI haiM, kI ta bAta hI kyA ! prAmANika granthasUcI taka bhI jinamase 4 sUciyA~ paM0 kailAzacaMdrajI zAstrIke prakAzita nahIM huii| di0 jaina samAjama na dhanakI kI tatvAvadhAnameM syAdvAdavidyAlaya banArasameM haiN| hai na vidvAnoMkI, phira bhI aimA Avazyaka kArya abhI unhoMne unake AdhArase "di. jainagranthoMkI eka taka mampanna nahIM huA, yaha unake liye lajjAkI bAta bRhada sUcI" nAmaka laMgva jainasiddhAntabhAskarake hai ! zre. bhaMDAroMkI zodha gyojakI apekSA di0 graMthoM bhAga 5 ki0 4 me prakAzita bhI kiyA thA; para usame kI khAMja jyAdA sugama hai; kyoMki zre0 grantha bhaMDAra una sUciyoMkA pUrA upayoga nahIM kiyA gayA / yadi ve adhikAMza saMghamanAke hone meM kaI TramTI zrAdi hote una sRciyoMx meM Aye hue mamamta di0 jainapranthoMkI haiM aura una sabakA ekatra hokara bhaMDAra khAlanA bahuta eka vyavasthita sUcI taiyAra karake va grantha lamya haiM kaThina hAtA hai tathA jo grantha-bhaMDAra vyaktigata nA kahA~ para ? isakA patA va alabhya ho to usakA mAlikI-niyoM zrAdika kama hai unakA dekhanA to nirdeza karake eka TraikTa prakAzina kara dene nA atyu aura bhI kaThina hojAtA hai-digvAveM yA na dikhAveM ttama kAya hotA / unakI icchA para nirbhara hai| taba di0 bhaMDAra adhikA- puganI sUciyoM evaM anya mAdhanoMka prAdhArama zamaH di0 jainamaMdigama hI haiM aura unakI dekha rekha para zrIyuta paM0 nAthUgamajI premAnaM karIba 30 varSa pUrva prAyaH eka hI vyakti rahatA hai anaH dekhanemeM eka vyakti jainahitaipIma "digambara jainagranthakarnA aura unaka kA mamajhAkara mamaya le liyA jAya nA bhaMDAra dekhA grantha" nAmaka lekha prakAzita kiyA thA va use svataMtra jA makanA hai| hA~, vyaktigata mAlikIrUpa bhaTTArako TaikTa rUpase bhI prakaTa kiyA thA para vaha aba nahIM ke katipaya bhaMDAra aima avazya haiM jinakA avalokana miltaa| usake bAda anekoM naye pranyAMkA patA calA parizramamAdhya hai / nAgaura Adi ke bhaMDAra imI zreNike hai tathA umameM ulligvita anakoM bhUla bhrAntiyAMkA haiN| di0 dhanavAna evaM prabhAvazAla' bhAiyoMkA kartavya * aimI eka macI abhI majha bhI mani kAtimAgarajIme hai ki ne bhaTrArajI Adiko namra vacanoMmeM upayA- avalokanArtha prApta huI haiN| gitA evaM lAbha batalAkara unakI suvyavasthA (pUre x maciyomeM uttara bhArata ke di granyAMkA hI ullegnva jJAnavyake mAtha sUcI taiyAra karalI jAya va degvanevAle naz2ara zrAtA hai| dakSiNa bhArata ke mahatva pUrNa vannaDa zrAdi ko maukA diyA jAya) karavAveM, anyathA hajAroM graMtha di. jainamAhatyakI ke. I macI prakAzana haI nahIM dekhii| Page #364 -------------------------------------------------------------------------- ________________ digambara jaina grantha-sUcI kiraNa 5 ] udaghATana bhI ho cukA hai| navIna anusaMdhAna se bahutamI jJAtavya sUcanAyeM evaM sAdhana bhI upalabdha ho cuke haiM / ataeva atra diH pranthasUcI kA kArya bahuna honA Avazyaka hai| zaghra fa zrIyuta premIjI ke patra se abhI jJAta huA apane lekhakA eka saMgraha prakAzita karanekA prabaMdha kara rahe hai. aba unake prakAzita "di0 jainapranthakartA aura unake grantha" meM jo katipaya azuddhiyA~ mere ara nakA yahA~ spaSTIkaraNA kara denA Avazyaka samajhatA hUM, tAki bhaviSyame una bhUlabhrAntiyokI punarAvRti na hone pAye : 06 me padadarzanasamuccayakA kartA kumudacaMdra likhA hai. saMbhavataH vaha galana hai | padarzanasamuccaya grantha veda haribhadrasUricita hai| 08 me guNaratnAcAryakI padadarzanasamuccayakI TIma likhI hai vaha to zvetAmbara hai| pra0 8 guNabhadraracina dhanyakumAracaritra limbA hai| bIkAnera me abhI mujhe unake 'dhanadatri' kI eka pani milI hai, saMbhavataH pranthakA nAma dhanya na hokara dhanada hogA, yA mujhe upalabdha graMtha navIna hai| 09 jagadevakRta 'svapnacintAmaNi' graMtha zvaM hai / pR0 10 pANinIya kAzikAvRttikaM kanA jainendrabuddha bauddha the X | pR0 11 jhANajhaNakA neminAthakAvya 0 hai evaM pR0 39 meM ullikhita vikramaracita nemina aura vaha eka hI hai / kisI kisI pratimakartA 'bhagA likhA milatA hai| pR0 10 devaprabhakRta pAMDavacaritra zvetAmbara hI hai| pR0 13 dharmadAsakRta upadezamiddhAnta saMbhavataH zve0 dharmadAsakI "upadezamAlA" hI hogaa| X yaha viSaya zrabhI vivAdApanna hai / -saMpAdaka 337 pR0 13 devendrakRta yazodhararAma bhASAkA evaM zve0 saMbhava hai / pR0 16 kA0 zreyAMsarAma bhI bhASAkRti hai, karttA parimala kauna thA ? prati dekhakara ThIka patA calAnA cAhiye / pR0 17 paprIzataka ke karttA nemicaMdra ve0 hI the| pR0 24 bhaktAmarakaM karttA mAnataM gari bhI / praH 22 vAgbhaTTAlaMkAra TIkA ke kartA ratnadhIra zve hI the / the pR0 24 gaNattamahodadhike kartA vardhamAnamRi bhI zvetAmbara the / pR0 25 vAgbhaTTa zvetAmbara hI the / aSTAMga hRdaya ke kattA vAgbhaTTa jainenara the / 026 vinayacaMdrakI dvisaMdhAna TIkA nahIM hai, unake ziSya nemicaMdra kI ( pR0 15 ) hI hai| 02. zAbhanakRta caturvizanikA 20 hI hai| pR0 33 sindUraprakara ke karnA somaprabha vaM0 hI the / pR0 34 hemacaMdraracina tripaTizalAkAcaritra khaM0 hI hai| pR0 35 praznAttararatnamAlAko milAnakara katta kA nirNaya karanA Avazyaka hai| pR0 35 cAritrasiMha kharataragacchIya zvaM0 the / pR0 36 kAtaMtra - vyAkaraNakI vRttike karnA durgasiMha jainenara pratIta hote hai, nizcaya karake likhanA cAhiye / pR0 36 devanikakRta kalyANa maMdira-vRti ve0 hai / pR0 36 sundarakRta bhaktAmara vRti bhI zvaM hai / * yaha viSaya pratyakI padyasaMkhyA mAhana abhI vivAdApanna hai / sampAdaka Page #365 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anekAnta [ varSa 4 pR. 36 naracaMdra * jyAtiSamArake kA bhI pR0 39 zAkaTAyana yApanIya saMghake the / zAMti zvehI haiN| mUri zve0 saMbhava hai| pra0 padmaprabhasUrikA grahabhAvaprakAza paMtha bhI shve0hai| 103 jinaharSa svarataragacchake the / zreNika pR0 37 pAzvenAgakI prAsmAnuzAsana TIkA zva0 caritra unakA abhI zvetAmbara bhaDAroMmeM no dekhane meM hI pratIta hotI hai, jaoNcakara limbanA caahye| nahIM pAyA, anaH bhakta pranthako dekhanA Avazyaka hai / pR0 38 prAgapriyamAvya racAyanA manamiha 040 meM nArAyaNa zramAlakA to zve. limyA cnaambaath| pR0 35. nAmadana kAvya kA vikrama kavi bhI va the| imI prakAra anya azuddhiyA~ jinheM jinheM vidina pR0 39. kAtaMtra kA zavezarmA jainanA / hAva ve sUcita karadeM / pramIjIma anugaMdha hai ki * yaha viSaya abhI vivAdAmada hai| -saMpAdaka va ima dekTakA aura gvAja-zAdhakaM mAtha prakaTa kreN| apanA ghara jahA~ bamana manA rahatA hai, patajhar3a kabhI na pAnA / 'dumba' ganA nija adhapatana para, sugva rahatA mumkAtA" mAmyavAdako jahAM pUrNatA, vimala premakA nAnA ! choTe bar3e bagabara hai madha, kyA zrItA, vyAkhyAtA !! jahA~ nahIM kaTutA jIvanama, nahI, vAmanA-syAhA ! jahA~ na dInoMkA krandana, dhanikAMkI nAdirazAhI !! jahA~ na prabhukA bhajana, nahI pemAnA aura sugahI / nahA~ bigAr3a * sudhAra nahIM hai, jahA~ na bhAvA * jAhI !! nahIM kisI kI sAhUkArI, jahA~ nahIM prAsAmI ! saba apanI tabiyatakaM gajA, saba apaneke svAmI !! jahA~ na yogI, saMnyAsI, yo lobhI, krodhI, kAmI ! AjAdIne jahA~ tor3akara rakhadI, ghora - gulAmI !! jahA~ na apanI-apanI ghAteM, jahA~ na kAI vyAkula ! jahA~ bhAcikara kAga nahIM haiM, jh| na pyArI bulabula !! jahA~ na baira-virodha kisImeM, jahA~ na rahate mila-jula ! eka alaukikatAko lekara, rahate sabhI nirAkula !! maMga apanA-ghara' to vaha hai, yahA~ kauna hai merA ? mkhula jAegI zraoNmba nabhI, mamadUMgA humA saverA !! caladaMgA taba apane gharako, sajakara raina-bamarA / jisamAja taka apanA mamamA, ukhar3egA vaha Dega! zrI bhagavana jaina Page #366 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tAmila bhASAkA jainasAhitya (mUla lekhaka-pro0 00 cakravartI gama0 .0, AI. I. ema.) (anuvAdaka-10 sumaracandra jaina divAkara. yAyanIrtha. zAstrI. zrI0 e0, ela. ela0 bI0) [gana kiraName prAga ] (2) calAmagi-yaha graMtha jaina kavi nIlAmolittevara nazane apane eka maMtrIkI prajApati mahArAja pAsa hama ke dvArA racA gayA hai, jo ki prakaTatayA kAraveTanagarake zrAzayakA patra dekara bhenA ki maiM apanI kanyA tivinako adhipati vijayakA zrAzrita thaa| hama graMthaka maMpAdaka dAmodara vyAha danako neyAra / pAMdanaparake nagza prajApati yadyapi pillekI gaya he ki yaha kucha mahAkAvyAMka pUrvakA honA biyAdhara nagzaka dAga preSina vivAha prastAvame pahale zrAzcarya caahiye| unake nirNayakA zrAdhAra yaha hai ki calAmaNike meM par3a gaye, kintu unhoMne vivAhakA vIkRti de dii| inameM aneka padA yApyamaGgalakArakaike racayitA amanamAgane yaha bAta biyAdhagaMka mahAgana azvagrIvako mAlUma ho / udadhRta kiye hai| janaka pradhAna rAma prajApAna aura mayaMpamAke pitA dInA calAmaNikA aAdhAra jagamaga-gaMcana mahApurANakI / mamrATa azvagrovana navina pinAma nayana kara maaNgaa| eka paugAragaka kathA hai| kathAke mUlanAyaka niviTTana haiM. vidyAdhara nagzaka kAgama dara kara gajA prajApAnane tatkAla jo jainaparaMpagameM mAne jAne vAle una nau bAsudevomameM eka hI kara de dene kI aAmA dI, kinta unake panivinane hama haiM jinameM bhArata-prakhyAna kRSNa bhI eka hai| kAvya sauMdaryama svIkAra nahIM kiyaa| unhoMne vidyAdhara mahArAnakI gajAnanA calAmaNi ciMtAmaNike mamAna hai| isameM kula 12 marga meM kAra kara diyA aura dutako yaha kaha kara vApisa lauTA aura 2131 padA haiN| kathA hama prakAra hai| podanapara diyA ki abama koI kara nahI diyA jaaygaa| azvagrIvake. rAjadhAnI vAle summaidezaka nareza prajApatikI mRgapani darabArakA bhakta eka vidyAdhara maMtrI hama jidI kSatriya taruNa (mRgAvatI?) aura jayavatI nAmakI do mukhya rAniyoM thiiN| sivinako kimI chalase mAranA cAhatA thaa| usane siMhakA kathAnAyaka nivihan mahAdevI mRgapatikA putra thA aura rUpa dhAraNa kiyA aura prajApati narezake rAjya suramai vijaya jayavatIkA putra thaa| donoM meM vijaya bar3A thaa| pazuoMko umane nA kiyaa| prajApati ke putra nivihana aura vijaya aura tivin pUrNatayA balarAma aura kRSNake samAna vijaya siMhako mAraneke liye bheje gye| mahakA rUpadhAraNa the| inameM pahilA zuklavarNa aura dvitIya kRSNavarga thaa| karane vAlA vidyAdhara maMtrI cAlAkIse tivinako eka guphA eka bhaviSyavaktAne mahArAja prajApatise kahA ki tumhArA meM le gayA / nividAnane mihakA guphAmeM pIchA kiyaa| putra tiviTTan zIghra hI eka vidyAdhara-rAjakumArI vivAha vahA~ eka amalI miha thA jisane mAyAke mihako khA liyA karegA |raadaanuu parake vidyAdhara narezakI svayaMprabhA nAmakI aura vA nivinako bhIvAnA cAhatA thaa| tivina isase eka atIva sundara kanyA thii| eka bhAvaNya vaktAne isa bhayamIna nahI hnaa| amalI mihake muMhameM vidyAdhara siMha vidyAdhara narezase bhI kahA thA ki tumhArI kanyA svayaMprabhA gAyaba ho gayA thA dama liye usane amalI mihake mastakako godanapurake, kSatriya rAjakumArame vivAha kregii| vidyAdhara kadA aura use mAlatAma mAra DAlA1 svayaMprabhAkapatA, Page #367 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhanekAnna [varSa 4 rAdAnuparake narezako bhaviSyavanAne jo kahA thA usameM siMhake thaa| isa prakAra jaba donoM deza sukhameM the aura prajAjana mAranekA bhI varNana thaa| vaha svayaMprabhA vivAhameM niviTTanko samRddhikA anubhava kara rahe the taba vRddha nareza prajApatine dI jAne vAlI thI isa liye gadAnaparake nareza apanI kanyA rAjyako putrake jimme chor3akara mAdhuvRtti aMgIkAra kI aura apanA avaziSTa jIvana yoga aura dhyAnameM bitAyA / ima svayaMprabhAke sAtha podanaparako ravAnA hue| vahAM vidyAdhara jinadIkSA aura zrAtmIka tapazcaryA ke phalasvarUpa rAjA prajAkanyA vIra tivinako vyAha dI gii| vidyAdhara mahAgaja pani samArase chuTe aura unhoMne mukti prApta kii| isa prakAra azvagrIva krodhase zrAgababUlA ho gaye, kyoki unake adhIna paMcalaghukAvyoma calAmaNi kI kathA samApta honI hai jo ki narezake patrane unake dUnake mAtha durvyahAra kiyA thA aura unakA vaha krodha vidyAdhara kanyAke mAya vivAha honeme paMcalaghukAvyomeM aMtarbhUta eka mugnya graMtha hai / aura bhI bar3ha gayA / vaha ima vicArako pamanda nahIM karanA nIlakaMzI-yaha bhI paMcalaghukAvyoMmeM eka hai jo thA ki eka mAdhAraNa tAMtraya gajakumAra aura umameM bhI bhyatayA eka jena dArzanika kavikI racanA hai, jinake unake AzritakA patra unakI ujvala jAnikI vidyAdhara viSayamaM hameM kucha bhI jAna nahIM hai / yaha bhAratIya darzanazAstra meM maMbaMdha rakhane vAlA eka narka-pUrNa graMtha hai| aura ima para gajakumArIme vivAha kre| vaha apanI balazAlI menAke mAya cAmanani-racita mamayadivAkara nAmakI eka bahuta bar3hiyA tivihana para car3ha paayaa| eka yuddha zrAraMbha hazrA / nivina no vAsudeva thA usake pAma divya camatkAriNI zaktiyo TIkA hai| ye vAmanarmAna va hI haiM jo ki anya mAhityika thii| usane apane cakrase vidyAdhara-menAko eka dama iga graMtha mamamaMdirapurANa ke racayitA haiM / mA pratIta hotA hai diyA aura aMtameM gvada vidyAdhara-nagza azvagrIvako hI mAra ki yaha nIlakezI bauddhoke usa kuNDalakaMzI prathaka prativAda DAlA / ima vijayakA phala yaha hazrA ki niviTTanake zvasura meM hai jo ki durbhAgyame ima mamaya lupta ho gayA hai| yaha sampUrNa vidyAdharabhUmi ke ekachatra svAmI ho gaye / tiviTTanane kuNDala kezI paMcamahAkAvyAMmeM garbhita thaa| yadyapi ima nAma apane pitAse jo rAjya prApta kiyA usameM vaha apanI kA nAmila kAvya maMmAgme naSTa hogayA kintu bauddhoke prathama vidyAdharI svayaMprabhA tathA anya aneka sahasra rAniyoMke sAtha pAI jAne vAlI kuNDalakezIkI kathA mAtra isaliye nIca sukhapUrvaka rahane lgaa| isa vidyAdhara-patnI svayaMprabhAse usako dI jAtI hai tAki yaha mAlUma ho sake ki nIlakezIkI kathA amRtasena nAmaka patrakI prApti huii| usane apane sAle / kuNDalakezIka sA~came dalI huI hai aura vaha kuNDala kezIke arkakIrtiko apanI bahina nyAhI aura usakI bahinase dArzanika vicArokA khaMDana karane ke lie nirmita huI hai| sudAra nAmakI eka laDakI utpanna huI aura eka patra bhii| bauddha purAvRtta kathAoM (The Buddist LegetividyanakI eka jyotimAlI nAmakI dUsarI kanyA thI jisa nds) se lI huI kuNDalakezIkI kathA isa prakAra ke vivAhake lie usane svayaMvarakI ghoSaNA kii| isa kanyA :-- ne apane mAmA arkakItiko pati cunA aura vidyAdhara-rAja- gajagRhIke eka dhanI vaNikakI prAya: SoDaza varSakI kumArI (sudAre) ne usa (tivihan ) ke hI putra amRtasenako avasthAkI sakalautI kanyA thii| vaha atyaMta rUpavatI aura pasanda kiyaa| isa prakAra ina do vivAhoMse podanapura aura dekhane meM sundara thii| jaba striyA~ isa avasthAko pahu~catI haiM vidyAdharake rAjavaMzoke bIcakA saMbaMdha aura majabUta ho gayA taba ve maMtapta hotI hai aura puruSoMkI AkAMkSA karatI hai| Page #368 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kiraNa 5 ] Atma-gIta - - usake mAtA pitAne apane rAjakIya-vaibhava-saMpanna sAna maMjalA merA jIvana hogA, anyathA maiM yahAM abhI hI mara jaauuNgii|" mahalake UparI bhAgake eka kamaremeM use sthAna diyA thA mAtAne kahA 'merI beTI : aisA mata karanA; tere lie dUsarA aura sevAke liye usake pAsa eka dAmI dI thii| vara prApta hogA jo kula vaMza aura saMpattimeM hamAre samAna eka dina vahA~kA eka saMpanna taruNa DAkeke ilaz2AmameM hai| usane kahA 'maiM to kisI dumareko pasaMda nahIM karatI pakar3A gyaa| usake hAtha pIThakI aora ba~dhe the aura vaha yadi majhe yaH purupa prApta nahIM hotA to maiM mara jaauuNgii|" vadhya-bhUmiko le jAyA jArahA thA aura pratyeka caurAhepara usa apanI patrIko zAnta karane meM asamartha ho mAtAne vinAme para koDokI mAra lagAI jAtI thii| baNika kanyAne bhIr3akI kahA, kintu pitA bhI apanI patrIko maMtuSTa karane meM asamartha aAvAja sunI aura apane mana meM kahA 'yaha kyA hai ? umane rahA 1 mAnAne mocA aba kyA karanA cAhie / usane mahama mahalake zikharase nIcekI aora dRSTi DAlI aura ume dekhaa| mudrAeM uma rAjakarmacArIke pAma pahu~cAI jisane DAkako __ vaha tatkAla hI uma para zrAsakta ho gaI / vaha umake pakar3A thA aura jo ume vadhyabhUmiko apane sAtha le jA liye itanI adhika zrAsakta ho gaI thI ki vaha apane rahA thA / umame kahA gayA 'yaha rupayA lo aura vistara para leTa gaI aura khAnA pInA baMda kara diyaa| usakI DAkako mere pAsa pahuMcA do| gajakarmacArIne kahA 'bahuta mAtAne pUchA "yArI beTI ! isakA kyA matalaba hai ? usane acchaa'| umane dhana le liyA aura DAkako chor3a diyA, dUsare kahA" jo DAkA DAlate pakar3A gayA aura jo mar3akoM parame zrAdamIko pakar3akara phAMsI de dI aura gajAko maMdeza bheja le jAyA gayA agara mujhe vaha narUNa prAna ho jAya nabhI diyA-'mahArAja DAka mAra DAlA gyaa'| (kramazaH) Atma-gIta kucha loga hameM 'kavi' kahate haiM ! para, hamameM usakA srAva kahA~ ? zabdoM meM teja, prabhAva kahA~ ? bhAvoMkI ora jhukAva kahA~ ? zabdoM para, layapara bahane haiM !! hai nahIM kalpanA kI ur3Ana ! piMgalakA ummeM nahIM jJAna ! haiM zUnya ki jaise prAmamAna ! mana-hI-mana, manako dahate haiM !! hai pUrva-janmakA eka zApa! yA kaheM AjakA isa pApa! icchAnusAra samajhie Apa! hama to pratidina hI sahate haiM !! pAe~ kaise hama prAtma-toSa ! bAkI hai manameM kahA~ joza ? likhanekA bhI nahIM hoza! phira bhI kucha likhate rahate haiM !! zrI 'bhagavasU' jaina kucha loga hameM 'kavi' kahate haiM !! Page #369 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jebakaTa [ lekhaka-zrI 'bhagavat' jaina] usake sInemeM bhI dhar3akanA huA dila thA / kI tArIkheM aura mukadameke nambara noTa the !... lekina majabUriyoMne usa baga banA diyA thaa| vaha yaha kisI garIbakA dastAvez2a thA-DhAIsau rupaya thA-jebakaTa! apane phana kA paga ustAda Apa kaa| miyAdake do hI dina bAkI the| zAyada dAvA cAhe kitane hI cAlAka kyoM na banate hoM apane dila dAyara hAnaka lie hI tijorIkI kaidase jebakI meM ! para, vaha thA jo Apako bhI cakamA na dede havAlAtameM AyA thA ! tAM apanA nAma badala DAle ! baniyAnakI bhItarI-jeba bIr3IkI gakha jhAr3ate hue, vaha hamA, phira zrApa se noTa nikAla le aura Apako yaha bhI zanAkhta na hI Apa dastAvez2a phAr3ate aura bIr3I usa para rakhate ho pAe ki kyA huA ? noToMkI bAta chor3iya; kyoM hue bolA-'cUsalo kisI garIbakA khUna ! ye Aye ki ve cupa rahate haiM ! rupaye-paisoM taka ko vaha isa saphAI DhAIsau rupaye ?'' se ghAda letA ki-vAha ! ve to jaga-sA cher3ane para hI yaha kAgaja thA kisI naya kaviko kavitAkI cillA uThate haiM na ? phira bhI vaha usake pAsa pahu~ca mazka ' kaTA-piTA ! sudhArake intajAgmeM ! par3hA hI na jAte aura kisIko patA taka na cala pAtA ! hAthakI gayA ! jalanI AgameM ise bhI pheMkate hue liphAphA sakAI use yAda thI, aura acchI taraha ! uThAyA ! Upara likhA thA-'bahuta jarUrI!' nIce ghara Ate hI usane dina-bharakI kamAIko degvanA pAne vAlekA panA, banda thaa| zAyada pAne vAle ke zurU kiyA-'noTa, rupaye, paise, cavannI, dunI, hAthoM taka na pahu~cate pahu~cate bIca hI yahAM AgayA ikamI-tAlIkA gucchA, DAyarI, aura kucha kAgajAta!' thaa| dastI khata thA, DAkaDilevarI nhiiN| __nagada-nArAyaNa sa~bhAlake rakkhe, aura phAlatU kholA / aura par3hane lagAcIjeM eka ora paTaka dI ! gharameM taraha tarahakI cIjoM pyAre ! kA 'ajAyaba-ghara'-sA bana gayA thA ! judA-judA raMga- tuma mere ho aura maiM tumhaarii| Ajase nahIM, rUpakI, choTI-bar3I, rUla-paiMsiloMkA Dhera kucha na hogA una dinoMse jaba tuma aura maiM eka hI skUlameM kitAbeM to pacAsa paiMsiloMse kyA kamakA hogA?... palaTA karate the| tumheM yAda hogA, ki tumane mujhe ___ vaha geTI-pAnIse phAriga ho, bIr3I sulagAtA vacana diyA thA-annapUrNA, zAdI maiM tumhAre hI sAtha humA, mA baiThA sana phAlatU cIjoM ke pAsa ! vahIM, karU~gA, nahIM to karU~gA hI nahIM ! isake bAda bahuta jamIna para hI-TUTe sandUkake mahAre-apaleTA ho, kucha huA, saba tumheM mAlUma hai| dekhane lagA-eka eka cIja! aba tumane ciTThIkA utsara taka denA chor3a diyA sAyarI uThAI aura paTaka dI ! kisI mukadamebAja hai| kaI ciTThiyA~ de cukii| Aja aba zarma chor3akara Page #370 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kiraNa 5 ] jevakaTa 343 AkhirI ciTThI maiyyAke hAtha bhejatI hai / mujhe ummIda hatyArA'.... pApo ! hai, tuma yaha bhI jAnate hoge, ki yaha AkhirI ciTThI jebakaTa liphAphA jebameM DAlatA huA-mAgA! kyoM hai ?-mere bApa-mA~ to haiM hI kahA~ ?-kucha paise jaise annAko jIvana lauTAne jA rahA ho! ke lobhake sababa merI zAdI eka pacapanavarSake bujheke x x x x sAtha karanA cAhate haiN| aura maiM aba zAdI meM mautako hemane ciTThI par3I to ro ntthaa| bolA-'tuma jyAdA pasanda karatI huuN| tuma mujhase rUTha cukaM ho, amAke bhAI ho ? nahIM, hatyAre ho! itanI derase merI kismata bhI rUTha rahI hai| aba eka hI upAya ciTThI kyoM lAye ? kyA 'bahuta jarUrI' ciTThiyA~ itanI rahA hai-vahI karanA maiMne to te kiyA hai| aura jaba laTa dI jAtI haiM kisokA ?' taka yaha ciTThI tumhAre hAthoMmeM pahuMcegI, zAyada taba jabakaTa cp| taka maiM kahAMsa kahAM pahuMca jAU~ ? koI nahIM jaantaa| hemane prAvAja dI-baMzI ! 'kAra' lAmo, sunA hA~, tumase eka prArthanA hai, mAna sako to merI AtmA jarA jaldI !' phira bolA-hA~, tuma pramAke bhAI ho, ko sukha milegA ki 'tuma apanI zAdI jarUra kara isalie kucha nahIM kahatA-paran varanaH mAre-mAra lenA ! tAki tumhAga hRdaya strI-hRdayakI gaharAI taka TokaroMke dama nikAla denA-samajhe ? murata pI; eka pahu~ca sake-tuma jAna sako strIkA mana kitanA narama ciTThI milI vaha bhI yaha ! aura itanaM derase / usane hotA hai ! vaha jisa pani mAna letI hai, phira dUsarekI aura bhI ciTThI DAlI hoMgI, para maiM yahA~ thA kahA~ ? aura A~kha uThAkara dekhanA bhI pApa samajhatI hai| maiM thA-zimale ! ghara vAle aisI ciTTiyoM kAheko zAdI to durI bAta hai| tuma cAhe na mAno para maiM bhejane lage the mere pAsa ! tabhI to ho rahI hai na, yaha tumhArI hU~ aura tumhAre nAmako lete lete, dUsare pApa Atma-hatyA!' meM bacane ke liye, jA rahI huuN| ___ 'kAra' meM baiThe ! hemane kahA-'kyA nAma tumhAga tumhArI-'AmA' annA bhAI ! tuma bhI calo, sAtha-sAtha ! aura jeba kaTa kA mana jAne kaisA ho uThA, vaha pAgalakI kAma phira hote rahege !' taraha usa lambe kAgajako ulaTa-palaTa kara dekhana jevakaTa baiTha gayA-sumta, cupa ! kAra badI ! hema lagA-A~kheM usakI bhagaM huI thIM / A~sU bahajAnakA cillAyA-'Thaharo DAkTarako sAtha le lene do! gAMva gamtA dekha rahe the ! vaha bolA-'cica / hatyA kara kA mAmalA, vahA~ hakIma bhI nahIM milegA kyAsA rahI hai becArI! aura usa pattharako patA bhI nahIM hai, kauna jAne ?' mila sakegA ! aAja subaha kI likhI ciTThI hai-Aja phira jebakaTase pUchA-'kyoM jI, jaba parase cale ko tArIkha ko ! aba sA~jha hona bhAI, mara na cukI the, naba to ThIka thI na ?' ho becArI AmA / kAza! yaha ciTThI vakta para use usane dhIraMsa kaha diyaa-'ho|' mila jAtI, jalara bacAne jAnA ! hema bAlA-ciTThI degmaM kyoM dI, kyA karate para, maiM paisake lobhameM umakI jAna cuga lAyA! he ? Page #371 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 344 anekAnta 'anAne kAma jo banA diye the Dherake dera !'- ummIda hai-hema bAbU !' jebakaTane khaa| saba loga cupa, dekha rahe the ! ... 'yaha bahuta jarUrI thA so ?'-isI vakta bega Adha ghaNTe bAda-'annA' ne AMkheM kholI / hema lekara DAkTara sAhaba Agae, 'kAra' daur3ane lagI! kA mana phUla uThA, aura usase kucha hI kama jebakaTakA ! xxxx ___ 'rAnImata rahI ki vakta para pahu~ca sakA, nahIM bhAkara dekhA to hema vagaiga 'manna' raha gae! ghara tumhAre bhAI mAhabane to'. . . .?' hemanaM jebakaTakI meM royA-rATa par3a rahA hai ! gA~vakA gA~va jamA hai ! hara ora izAga kiyaa| mu~ha para eka hI phikarA-'annA' ne jahara khA liyA 'mere bhaiyyA !'-annAne u~galI dA~toMmeM dabAte hai| DokarA jA use sAThavarSake buDeke sAtha byAhe de hue khaa| rahA thA!' jebakaTa bolA-'haoN, annA ! maiM bhI tumhAga eka do ghaNTe, kA mala do ghaNTe mihanata karane ke bAda bhAI hUM ! lekina badanasIbIse bhalA AdamI nahIM, DAkTarane hemasaM kahA-'aba kAphI kAmayAbIkI eka jebakaTa huuN|' vIrazAsana-jayantI-utsava pichale varSoMkI bhAMti isa varSa bhI vIra-sevA-mandira sarasAvA ji. sahAranapurameM vIra-zAsana-jayantIkA utsava samArohake sAtha manAyA jAyagA / isa varSa zrAvaNa-kRSNa-pratipadAkI puNya tithi : julAIko avatarita huI hai| yaha tithi vaha pavitra tithi hai jisa dina prAtaH saryodaya ke samaya bhAratake gaurava evaM mahAvibhUtisvarUpa bhagavAna mahAvIrane kevalazonAtpattike pazcAt lokahitArtha apanA upadeza prArambha kiyA thA aura usake dvArA dharma-adharmakI yathArtha paribhASA batalA kara tathA tasva-atatvakA ThIka bheda samajhAkara prajJAnAmdhakArameM bhUle-bhaTakate hue prANiyoMko sanmArga dikhalAyA thA, unake bahamoM-mithyAvizvAsoMko dara bhagAkara unakI kupravRttiyoMko sudhAranekA sAtizaya prayatna kiyA thA aura anyAya-atyAcAroMsa pIDita evaM mAkulita janatAko sAntvanA dekara, usake uddhArakA netRtva grahaNa karate hue vizvabharako sukha-zAntikA saccA sammeza sunAyA thaa| athavA yo kahiye ki jisa dina bha. mahAvIrako dharmacakra pravartita huA thA-divyadhvani-dvArA unake zAsamatIrthakI utpatti huI thI, jo ki prANimAtrake liye hitarUpa hai| kRtajJatA aura upakAra-smaraNa zrAdikI dRSTise yadi dekhA jAya to yaha tIrtha-pravartana-tithi dUsarI jammAdi-tithiyoMse kitane hI aMzoM meM adhika mahatva rakhatI hai| kyoMki dUsarI paMcakalyANaka tithiyAM jaba vyaktivizeSake nijI utkarSAdise sambandha rakhatI haiM taba yaha tithi pIDita. patita aura mArga:cyuta jamatAke utthAna evaM kalyANake sAtha sIdhA sambandha rakhatI haiM, aura isa liye apane hitameM sAvadhAna kRtajJa janatAke dvArA khAsa torase smaraNa rakhane tathA mahatva diye jAneke yogya hai| isI tithise pahale bhAratavarSa meM naye varSakA prArambha humA karatA thaa| isa dina hameM apane mahopakArIke upakAroMkA smaraNa karate hue vIzAsanakI mahattAkA vicArakara usake anusAra apane bhAvAra-vivArako sthira karanA cAhiye aura loko premaka mahAvIra zAsana pravArakA--mahAvIra sandezako phailAnekAzaktibhara udyoga karanA cAhiye, jisase lokameM sukha-zAnti-mUlaka kalyANakI abhivRddhi hoske| vIrasevAmandirameM utsavakA prArambha / jukhAI budhavArako dinake do baje hogA, jisameM aneka vidvAnoMke mahatvapUrNa bhASaNa hoNge| ataH sarvasAdhAraNako zAmila hokara utsabameM bhAga lenA caahiye| bhologa zAmila nahosake umeM apane apane sthAnoMpara utsava manAkara apanA kartavya pAlana karanA caahiye| nivedk| jugalakizora mukhtAra adhiSThAtA 'vIrasevAmandira' Page #372 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nayAmandira dehalIke kucha hastalikhita granthoMkI sUcI bIke muhakle dharmapurAmeM 'mayA mandira' nAmase eka parAnA bAdazAhI baktakA banA hucA sAkhokI lAgatakA vizAla jaina mandira hai, jisameM hastalikhita graMthoMkA eka acchA badA bhayahAra isa zAsa-bhaNDArake prabandhaka khA. ratanalAlajI bhAdi acche udAracetA sajjana haiM, samayakI gatividhiko samajhate hai-upayogitA-anupayogitAko prkhte| aura isIse dUra darake bhI aneka vidvAna samaya-samaya para isa zAsabhaNDArase acchA lAbha uThAte rhe| bhora bhaneka pranyAka saMzodhana-prakAzanAdimeM yahAMke graMthoMse kAphI sahAyatA milatI rahI hai| maiMne svayaM isa zAsabhaNDArase bahuta kucha khAbha liyA hai aura le rahA hai. jisake liye sabhI prabandhaka mahAzaya mere dhanyavAnake pAtra haiN| aura unase bhI adhika dhanyavAda pAtro bAbU pasAlAlajI agravAla tathA lA. jauharImalajI sarrApha, jinakI kRpAse mujhe aMghoMke dekhane meM yatheSTa suvidhAeM prAsa hotI rahI haiM, aura jo anekavAra apanA kharca taka lagAkara graMthoMko mere pAsa pahuMcAte rahe haiN| isa bhayahArameM mudrita graMthoMke atirikta hastalikhita graMthoMkI saMkhyA sabamilAkara 10. ke karIba hai, jisameM digambara-zvetAmbara jainoM tathA ajainoMka bhI aneka viSayoMke anya zAmila haiM aura ve saMskRta, prAkRta-apaza tathA hindI pAni bhaneka bhASAoMko liye hue haiN| aneka graMthoMkI kaI kaI pratiyAM bhI haiN| isa zAkhabhayahArakI pahale eka sAdhAraNa sUcI banI huI thI, aba use kucha vyavasthitarUpa dekara naI sUcI tayyAra karAI gaI hai| yadyapi yaha naI sUcI bhI bahuta kucha adhurI evaM truTipUrNa hai aura isa bAtako sUcita karatI hai ki isako tayyAra karAne se pahale isa viSaya ke kisI yogya vidvAnase parAmarza nahI kiyA gayA, phira bhI yaha pahalI sUcIse bahuta kucha acchI bana gaI hai aura isake anurUpa hI alamAriyami graMthoMkI vyavasthA ho jAnese unake nikAlane-dekhane meM kitanI hI muvidhA ho gaI hai| hastalikhita granyoMkI isa naI sUcIkI eka peja-Tu-peja kApI ukta bApamAlAlajIne apane hAthame utArakara mujhe isa liye dI hai ki maiM use dekhakara yaha noTa karalU' ki usameM kauna kauna se haiM jinako maiMne abhI taka nahIM dekhA athavA jinakA maiM kisI samaya apane lekhAdikameM upayoga kara sakatA hai| sAtha hI yaha anarodha kiyA ki yadi samajhA jAya to isa bhaMDArake graMthoMkA kacha paricaya anekAntaka pATakoMko diyA jAya. jisase vidvAna loga tulanAni ke avasaroM para una graMthapratiyoMkA upayoga kara sakeM aura jahAM jo graMtha na ho vahAMke bhAI usakI kApI karA ske| nadanusAra isa sUcI parase maiMne saMskRta-prAkRtAdi grAsa grAsa granthoM kI eka saMkSipta sUtrI paM0 paramAnanda jaina zAstrI vIrasegA. mandirase tayyAra karAI hai, jise pAThakoMke avalokanArtha nIce diyA jAtA hai| bhAzA isase pAThakoM ko kitanI hI jAnane yogya bAteM miroMgI aura kitanoM hI ko apane apane yahAMke bhaMDAroMke kucha pramukha tathA prasiddha graMthoMkA paricaya nikAlane kI preraNA bhI hogI / yadi hamAre sAhityapremI bhAI apane apane yahA~ke zAsabhaMDAroMkI sUciyAM thoDAsA parizrama karake prakAra kara deveM athavA vIrasevAmandira sarasAvAko bhejadeveM to digambara prandhoMkI usa vizAla evaM mukammala sUcIkA bhAyojana sahaja hI meM ho sakatA hai, jisakI bahuta bar3I mAvazyakatA hai aura jisakA kAma digambara dhanikoM kI lAparvAhI tathA aise upayogI kAmoMkA mahatva na samajhane ke kAraNa varSoM se par3A huA hai| aura immIse bhAI agaracandajI mAhaTAne, isI kirayA meM prakAzita 'digambarajamagranthasUcI' nAmaka apane lekhameM, isake liye digambara samAjako bhArI ulahanA liyA hai, aura yaha DIka hI hai| digambara samAjako usa para dhyAna dekara apane kartavyako zIghra pUrA karanA cAhiye / prastu; isa sUcImeM saTIka, maTippaNa, savRtti jaise zabdoMkA prayoga saMskRta TIkA-TippaNAdiko sUcita karane ke liye haiM aura 'bhASATIkA' kA abhiprAya hindI bhASA TIkAme hai TIkAkArAdikA nAma mUbakArake bAda de diyA hai| jahAM granthakA nAma TIkA-pradhAna hai vahAM mUlakAra tathA mUlakI bhASAke uslekhako chor3a bhI diyA hai| aura jahAM jo bAta mUlasUcI parase upalabdha nahIM huI vahAM isa sUcI meM x yaha cinha lagA diyA hai| aise sthala graMthapratiyoM para jAMcane yogya hai-khAsakara graMthakAroMka nAma tathA bhASAka vissymeN| graMthoMke nambara vibhAgakramAdikakI gar3abar3ako liye hue kucha vicitra tathA adhure nAma para--koI eka acchA krama nahIM pAyA gayA-isame unheM chor3a diyA gayA hai, aura isa sUcI meM graMthoMko prakArAdi kramase diyaa| isase pAThakoMko abhilaSita graMthakA nAmAnika mAlama karane meM suvidhA rhegii| -sampAdaka Page #373 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anekAnta [varSa prandha-nAma graMthakAra-nAma patrasaMkhyA bhASA lipi saMvat 1042 24 1054 xxx prAkRta maskRta saMskRta maMskRta, hindI saMskRta 30680 118x EE1785 1. 14 1506 167E 526 62 1726 266 | 1762 16E. 1600 x talakaustubha (rAjabArtika-TIkA) akalaMkadeva, paM. pannAlAlasaMghI tatvajJAnataraMgiNI bha0 jAnabhUSaNa tatvadIpikA (pravacanamAravRtti) amRtacandrAcArya tattvasAra devasena tatvAnuzAmana nAgamena (rAmamena) tatvArthaTIkA makala kIrti kanakakIrti tattvArtharatnaprabhAkara-vRtti (ta.sU.TI.) prabhAcandra tatvArtharalamAlA (rAnavArtika TIkA) paM0 pannAlAla nyAyadivAkara tanvArtharAjavAnika | akalaMkadeva nalArthavRtti (marvArthamiti) / pUjyapAda ,, (tattvArthasatra TIkA) zrutasAgara ,, (sarvArthasiddhi TIkA) prabhAcandra tatvArthasusvabodhavRtti paM0 yogadeva tattvArthazlokavAnika vidyAnandAcArya tattvArthamAra amRtacandrAcArya tasvArthasUtra (sunaharI akSara) umAsvAmI tattvArthasUtra (TippaNa) darSacaMdra tAtparyavRtti (pravacanasArIkA) jayasena tribhaMgIsAra (saTIka) nemicaMdra si. ca0, guNabhadra trilokasAra (mUla) trilokasAra (saTIka) nemicaMdra, mAdhavacaMdra vidya , (maTippaNa) triloka dIpaka paM. vAmadeva trilokaprazapti (tiloyapaNNattI) yativRSabhAcArya trivarNAcAra bha0 sakalakIrti sinbaar'aar' bha0 somasena dazabhaktisaMgraha kundakunda, pUjyapAda darzanasAra devasena dazalakSaNa pUjA sumatisAgara dazalakSaNajayamAla (saTippaNa) raidhU kavi, x devAgama stotra (savRtti) samaMtabhadrAcArya, vasunandI dohA suprabhAcArya suprabhAcArya dravyasaMgraha (saTIka) nemicaMdra si. ca0, brahmadeva 1648 1863 1804 prA0, saMskRta prAkata 1574 1827 maMskRta prAkRta saMskRta 1866 6 prA0, maMskRta | x " x saMskRta "bhraMza / saMskRta apabhraMza prA0, saMskRta 18" 28 1835 Page #374 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kiraNa 5 ] dropadI prabandha dvimaMdhAna kAvya (saTIka) dhanaMjaya nAmamAlA dhanyakumAracaritra dhammarasAyaNa dharmaparIkSA (bhASA TIkA) dharmapraznottara (bhAvakAcAra) dharmazarmAbhyudaya (kAvya) dharmasaMgrahazrAvakAcAra dhavalA (pakhaNDAgama TIkA) naMdimaMgha gurvAvalI naMdibaMdha virudAvalI navacakra (bhASA TIkA) neminAthapurA nyAyadIpikA anyakA nAma nAgakumAracaritra nATaka samayasAra kalazA (bhA0 TIkA) niyamasAra (tAtparya vRtti) padmacarita (padmapurA) padmacarita (TippaNa padmanaMdipaMca viMzatikA (mUla) " padmapurANa (bhASA TIkA) padmAvatIkalpa " " paramAthoMpadeza 99 padmAvatI laghustotra paramAtmaprakAza (mUla) (saTIka) (bhASA TIkA) parIkSAmukha (mUla) paMcaparameSThI pUjA 99 19 paMcasaMsAra nirUpaNa paMcAstikAya (mUla) (saTIka) (saTippaNa) nayA maM0 dehalIke ha0 likhita granthoM kI sUcI (tatvadIpikA TIkA) jinasenAcArya mahAkavi dhanaMjaya, nemicaMdra mahAkavi dhanaMjaya andhakAra nAma bha0 saphalakIrti padmanaMdi zramitagati, cau0 pannAlAla bha0 sakalakIrti mahAkavi haricaMdra paM0 meghAvI mU. bhUtabali, puSpadanta TI0 vIrasena X X devasena sRi X mapezAcArya zramRcaMdrAcArya, rAjamalapAMDe kundakundAcArya, padmaprabha maladhArI bra0 nemidatta dharmabhUSaNa (abhinaya) raviSeyA zrIcaMdramuni padmanasyAcArya X raviSeNa paM0 daulatarAma malliSeNAcArya 33 19 " mallipeNAcArya yogImyudena X paM. candrazekhara zA amaracaMda dIvAna bha0 jJAnabhUSaNa mANikyanaMdI bha0 jJAnamupayA bha0 zubhacaMdra bha0 zubhacandra kundakundAcArya amRtacandra saMskRta saMskRta prAkRta 39 " "" 29 prAkRta prA0, saMskRta saMskRta .. prA0 hiMdI saMskRta " " saM0, hiMdI prA0] saMskRta saMskRta saMskRta saMskRta " 33 bhASA saMskRta, hiMdI " " apabhraMza 99 saMskRta hindI 19 saMskRta hiMdI 9 saMskRta prAkRta prA0 saMskRta patrasaMkhyA 24 226 14 26 e 203 66 136 82 2022 101-106 3-14 14 16 376 77 154 23 246 * * * * * * * * * * * * 58 116 166 436 13 88 , 56 18 dada 12 6 41 26 22 4 346 lipi | 1602 | 1645 X | 1621 | 1602 | 1358 xx 1874 | 1363 x xxx | 1861 1867 1861 | 1746 1775 1834 1515 | 1761 1906 X xxxx x x x x x x 1 ? x Page #375 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 352 avekAnta vAra prandha-nAma graMthakAra-mAma bhASA patrasaMkhyA saMvat 1765 1862 1660 / saMskRta saMskRta 1872 bhutaskaMdhapUjA (sarasvatI pUjA) zreNikacaritra sajjanacittavallabha saptavyasanacaritra samayasAra (saTIka) samayasAra (tAtparyavRni TIkA) samayasArakalazA samayasArakalazA (saTippaNa) samyaratakaumudI (bhASA TIkA) samAdhitaMtra (samAdhizataka)(mUla) (maTIka) sarvArtha siddhi (bhASA TIkA) sahasranAma saTIka (aMtima patra nahIM) sAgAradharmAmRta (svo TIkA sahita) sAmAyika kriyA sAracauvImI sArasamuccaya sAyadvIpapUjA siddhacaka kathA (mAhAtmya) 1883 1867 zrutasAgara saMskata ma. zubhacaMdra malliSeNAcArya bha0 somakIni kundakundAcArya, amRtacaMdra prAkRta, saMskRta ,, jayasena amRtacaMdra amRtacandra , x xx maM0, hindI pUjyapAda __" , prabhAcandra 1 , x pUjyapAda, paM. jayacaMdra / saMskRta, hindI | mU.paM0 zrAzAdhara, TI0 zrutamAgara / maMskRta paM0 zrAzAdhara x bha. sakalakIrti kulabhadra x 1. narasena prAkRta bha. zubhacandra maMskRta paM0 zrAzAdhara bha. sakalakIti devanandI bha0sakalakIrti xxxx 1623 xxx Fx x x x xxx Fix x x x x x x x x " 1825 miDacakrapRjA (svo TIkA sahita) siddhAntasAradIpaka sitipriya stotra (saTIka) sukumAlacaritra sudarzanacaritra 1735 1871 1826 1821 1776 : bha. vidyAnandi amitagati x 5 1808 subhASitaratnasandoha subhASitArNava subhASitAvalI sumumacaritra sulocanAcaritra (gvaMDita) solahakAraNa jayamAla (saTippaNa) snapanavidhi (vRhat) svapnamahotsava ( bahat) svayaMbhUgaTha (laghu) svayaMbhUstotra (hat) , (saTIka) svAmikArtikeyAnupreza (saTIka) (saTippaNa) bha. sakalakIrti bha. ratnacaMdra devasena rabadhUkavi bha. abhayanandI 2 se 168x apabhraMza saMskRta | 1 se 22 24se250 177-176 xx devanandI samantabhadra , , prabhAcaMdra svAmikumAra, bha. zubhacaMdra prA0, saMskRta 311 8 1766 1772 Page #376 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kiraNa 5 ] hanumAnacaritra harivaMzapurANa grantha-nAma 19 2 zvetAmbara jaina grantha ajitazAtivivaravRti adhyAtmopaniSad anekArthasaMgraha (koSa) zrAcArAGga saTIka upadezakulaka (mA) upadezamAlA ullA mikastatravRtti ( zrajitazAti jinastava) kalpasUtra (gujarAtI TIkA ) kalyANa maMdira ni "7 93 jainendravyAkaraNabAlabodhinIprakriyA jyotiprakAza (jaina paMcAgaracanA ) tatvArthaTIkA ( bhAgyAnumAriNI) dharmopadezaratnamAlA (saTippA) (paDIzana) navatatvaprakaraNa neminirmANa kAvya nayA maM0 dehalIke i0 likhita granthoMkI sUcI paMca nigranthIsUtra pArataMtryastavavani laghunAmamAlA varddhamAnastu vAgbhaTTAlaMkAra piMDavizuddhi prAkRta chanda koSa (saTIka) bhayahara stotravRtti ( zrabhiprAyacaMdrikA) ratnAkarAvatArikA (pramANanaya tattvA0TI0) saMgrahaNIprakaraNa (atijIrNa) sUktimuktAvali (mUla) bra0 ajita jinasenAcArya ba0 jinadAsa vivekavilAsa zabdAnuzAsana (khaMDita ) darzanasamuccaya -tarka dIpikA jinavalnabhasUri, govindAcArya hemacandrasUri maNI devavinaya jinaballama ratnazekharasUri, candrakIrti mAnatuGgasUri, jinaprabhasRi devasUri, ratnaprabhAcArya kIrtii hemacandra, siddhasena vAgbhaTa vicAraSaTtrizatikAsUtra (saTi0 khaMDita) jinahaMsAcArya, yazasoma jaja sa tridagdhamukhamaMDanamAvacUri dharmadAsa jinadattasUri hemacandrAcArya bhadra sudharmanAmI, zIlAkasUri X dharmadAsagaNI jinavallabhasUri, dharmatilakamuni X vAgbhaTTa X 1- jinadattasUri praMthakAra - nAma X kanakakuzalasUri zrIUkezagaNI hemacandrAcArya, vIrasiMha vijayasUri umAsvAti, siddhasenagagI nemicandra bhaMDArI 99 X somaprabhAcArya 9 99 devaprabhazujAla haatt 99 prA0, saMskRta saMskRta prA0, saMskRta x prA0, saMskRta prAkRta, gujarAtI saMskRta 29 " bhASA prAkRta 11 saMskRta prAkRta prA0, saMskRta Vill prAkRta saMskRta 19 ziprAkRta " saMskRta prAkRta 39 " saMskRta patrasaMkhyA 1 80 362 167 81 81 312 * 5.3 7 se 13 6 12 31 106 51 775 30 7 12 100 7 6 22 me 25 Y 19 14-16 te 14 2 ngn 8 19 84 56 5. 33 33 15. 353 lipi saMvata ! x 1725 1772 1 X Page #377 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 354 grantha-nAma sUktimuktAvalI (saTIka) (sAvacUri) 99 smaraNa stotra (saTIka) syAdvAdamaMjarI (hemacaMdra dvAtrizakiAvRtti) mInAmamAlA ( zrabhidhAnacintAmaNi) 3 ajaina grantha amarakoSa ekAkSarI nAmamAlA purANa (khaMDita) karpUra kAlajJAna kirAtArjunIya kumArasaMbhava kuvalayAnanda - kArikA cANakyanIti tarkasaMgraha tarkasaMgraha- dIpikA dvirUpakoza nItizataka (saTIka) bhartRharizatakatrika (mUla) madanapAla nighaMTu (vaidyaka mAdhavanidAna (jI) ( saTIka jIrNa khaMDita) "" meghadUna (kAvya) medinIkoSa aas (vaidyaka deza 2 sarga lIlAvatI (saTIka) " bArAhI saMhitA (khaMDita) baidyajIvana vaidyakarasayoga saMgraha - subhASitasaMgraha pranthakAra-nAma somaprabhAcArya, harSa kIrtisUri , vijayabhuja 33 jinadattasUri, jayasAgaragaNI maliSeNasUri hemacandrAcArya anekAnta zramara siMha X kezavasena kRSNa jiNu rAjazekhara zrIdhanvaMtari zambhUkavi mahAkavi bhAravi " prAkRtazabdalakSaNa (vyAkaraNa) prabodhacandrika / prastAvasAgara ( subhASita) bRhajjAtaka (saTIka 2 zradhyAya khaMDita ) ( barAha mihira) bRhajjAtaka upasaMhAra X bhartRhari madanapAla mAdhavAcArya kAlidAsa paM0 kuvalayAnanda cANakya maMtrI zranaMbhaTTa " mahezvarakavi bhartRhari caMDa vaijala bhUpati paM0 bhagIratha "" kAlidAsa (medinIkara) x kAlidAsa bhAskarAcArya " raizarma X "9 varAhamihira, mahotpala lolimbarAja X saMskRta " " prAkRta saMskRta " " 19 " " REAC " 39 " " 31 29 :: 99 prA0 gadya saMskRta 23 "" 17 bhASA 11 99 22 99 patrasaMkhyA 34 | 1761 10 X 13 se 22 x 137 63 5 12 1 71 | 1866 X 1 se 100 X 17 e 16 6.3 51 18 20 9 16 13 24 ha 16 126 1 se 24 101-137 47 76 [ varSa 4 lipi saMvat * * * * * 170 134 17 74 24 12 12 16 642 52 11 | 1756 X / 1507 | 1730 1835 X | 1665 xx | 1870 X x | | x x x | ) x 3 x 1 xxxxxxxxx 1606 Page #378 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kiraNa 5 ] nayA maM0 dehalIke halikhita granthoM kI sUcI 355 lipi prantha-nAma granthakAra-nAma bhASA patrasaMkhyA saMskRta vaiyAkaraNaSabhUNasAra (savRtti) parAgyazataka (maTIka) bopadevazataka vRttaratnAkarasetu vRttaratnAkara (saTIka) zizupAlavadha (kAvya) zIghrabodha (saTIka) paTapaMcAsikA TIkA (jyotiSagrantha) zrutabodha zRGgArazataka (saTIkA mArasvata vyAkaraNa .. vRhaprakriyA 57. kauMDabhaTa, x bhartRhari vopadevakavi kedArabhaTTa ,,paM0 haribhAskara mAghakavi 4. kAzInAthabhaTTa paM. kAzInAtha kAlidAsa bhatRhari, x x anubhUtisvarUpa zrArya padmAkarabhaTTa bhaTTojIdIkSita 3:::: | saM0, padya prAkRta saMskRta 15783 se 63 | x 4RE 24 / 10se15x saMskRta saMskRta tr xxxxxxxxxxxxxxxxx saMskRta middhAntakaumadI pUrvArdha , ., uttarArdha ..candrikA pUrvAdha saMskRta zrIgamabhadrAzrama :- * - * " 2 2 saMskRta saMskRta saMskRta xxxxxxxx saMskRta, hindI saMskRta vibhaktyartha 'rAmAzrama svapnaphala vyAmaRSi svapnAvalI (svapnaphala bhASATIkA) haThayogapradIpa (gvaMDita) 4 saMdigdha-sampradAya-graMtha anekArtha-dhvani maMjarI (kSapaNaka) nimitazAstra RSiputra bhyAyapaMjikA (kAzikAvRtti) jinendrabuddhi 8 adhyAya, alaga alaga patrAma zAntinAthacaritra rAjasuna hindU ? SaTapaMcAzikA (saTippaNa) X siddhi (kheTasiddhi) jyotiSa kheTAcArya saMskRta prA0, padya saMskRta 1832 1806 tIsare prako|x chor3akara 704 153 1588 1658 23 x prAkRta saMskRta saMskRta noTa-isa sUcImeM pradhAnatayA saMskRta, prAkRta aura apabhraMza bhASAke anyokohI grahaNa kiyA gayA hai| aise pranyomeMse jinake sAtha bhASATIkA bhI lagI huI haiM unameM se bhI kuchako le liyA hai, zeSako chor3a diyA hai| mAtra hindI Adi dUsarI bhASAproMke anyoMko isa sUcImeM zAmila nahIM kiyA gayA hai| saMskRta, prAkRta aura apabhraMza bhASAke bhI kitane hI sAdhAraNa pranyoMko chor3a diyA hai| jina pranyoMkI aneka pratiyA~ hai unameMse lipi sambatkI dRSTise jo purAnI a~cI, athavA jo lipi-sambatko liye hue pAI gaI use hI prAyaH yahA~ grahaNa kiyA gayA hai| vIrasevAmandira, sarasAvA tA010-6-1941 Page #379 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 'anekAnta' para lokamata 28 nyAyAcArya paM0 dara gilAla jaina kAMThiyA, RSabhabrahmacaryAzrama mathurA "kAnnako maiM gaura pUrvaka dekhA karatA hU~ / zraddha eya paM0 jugalakizorajIke vidvasApUrNa evaM khojapUrNa lekhA, nibandhoM, prakaraNoM, vyAkhyAoM ko maiM kaI varSa se surucipUrvaka par3hatA kA rahA huuN| unakI bhAvabhaMgI tathA zabda-vinyAsa sAdhArayA vyakti ke liye bhI mugdha kara dene vAlA hotA hai| unake lekhoM ko par3ha lenepara bhI chor3ane ko jI nahIM cAhatA hai| 'merIbhAvanA' tathA 'samantabhadra' me to unheM yazasvI evaM amara banA diyA hai| paMDitajIkI hI yaha vicitra sUma hai ki anekAnsake mukhapRSTa para 'amImIti' kA gopikA ke samanvayakA sundara citra khIMcA hai| paMDitajI kI aisI sAhitya-sevAdhoM meM AkarSita ho maine gatavarSa apane "jainasAhitya kI khoja" lekhameM jaimamitrake 23 aMkameM paMDitajI ke prati nimna udgAra prakaTa kie the: "paM0 jugalakizora jI mukhtAra jaimmI vibhUti jainasaMsArako bhI prApta haiM / inhoMne apane jIvana bhara jainasAhityakI apUrva sevA kI hai aura vizrAma kI meM bhI kaThora parizrama karate jArahe haiM / inake saprayatna se hI prakAzita prAcArya kRtiyoMke darzanoMkA saubhAgya prApta huaa|" jinendrale prArthanA hai paMDitajI dIrghAyu hokara jainasAhityakI adhikAdhika sevA kareM / ApakA lekha "tasvArthasUtrake bIjoM kI khoja" zIrSaka bhI nagya evaM mahatvapUrNa haiM isameM abhI zabda sAmyakaM khoja kI aura jarUrata hai| jahAM taka ho tasvArthasUtra ke sabhI bIja zabdoM meM hI mileM to pratyusama cAra prayatna zIla hoMge / " | AzA hai isa viSaya meM bhI 29 bra0 zItalaprasAda, zrajitAzrama, lakhanaU "yaha patra binA matabhedake sarva jaina vidvAnoMke vidvattApUrNa lekha prakAzita karatA hai| isameM aba vidvAnoMke va sarvasAdhAraNa ke pahane yogya lekha hote haiM, jinase dhArmika bhAva aura sAmAjika utthAna donoMkI tarafa pATakoM kA dhyAna jA sakatA hai / yaha apane DhaMgakA nirAlA hI patra hai / sampAdana bar3I yogyatAse kiyA jAtA hai| sarva jainoMko Arthika madada denI cAhiye. jisame ki yaha barAbara jArI rahakara zrI mahAvIra bhagavAnakA upadeza janatAko pahu~ khAtA rhe| hama isakI rakati cAhate haiM / AdhyAmika lekha bhI rahane cAhiyeM / " 30 zrI hajArIlAla bAMThiyA, bIkAnera 46 'maIkA aMka par3hakara atyanta prasannatA huii| 'grISma-pariSaha-jaya' raMgIna citra isa aMkakI zobhA dUnI hogaI hai| jaisA isakA nAma hai 'anekAnsa' vaise hI isameM acche acche lekha rahate haiN| mukhapRSTha to itanA AkarSita hai ki kahate hI nahIM banatA hai| patraka bicAradhArA sphUrti pradAna karanevAlI hai| sacamuca mapatroM meM sarvocca koTikA hai| yadi kimIko ana samAja kI saccI sevA karanI ho to isa patrako avazya apmaave| jaina jAti ise tana-mana-dhan mada de, jisase patra dIrghAyu hokara apane uddezya aura nItimeM saphala ho| maiM patrakI hRdayase usati cAhatA hU~ / " 31 saMpAdaka 'jaina mitra', sUrata " ''isake mukhya pRSThapara jainI nItikA dyotaka saptabhaMgIkA raMgIna citra bahuta hI kamoDara hai| isameM " ekemAsurat" zloka ko mUrtasvarUpa dekara mukhtAra sA0 ne apanI ucca kalpanA zaktikA paricaya diyA hai| isa aGga meM kula 33 lekha kavitA ghrAdi hai| 2-3 sAmAnya lekhoMko chor3akara zeSa sabhI adhyayana aura manana karane yogya haiN| paM0 paramAnandajI zAstrIkA "sasvArtha sUtrake bIjakI loja" zIrSaka lekha isa aMkakA sabase mahatvapUrNa lekha hai / yaha 21 pRSThoMmeM pUrNa huA hai| zAstrIjIne yaha lekha bahuta hI parizrama, khoja aura samaya ke bAda jilA mAlUma hotA hai| prAraMbha meM Apane aneka yuktiyoM aura pramANoMse yaha siddha kiyA hai ki tatvArthasUtra ke racayitA umAsvAmI digambarAcArya the, ma ki zvetAmbarAcArya | aura chApane paM0 sukhalAlajIkI usa mAnyatAkA bhavI bhAMti khaNDana kara diyA hai jisase umme tasyArthasUtrakI apanI hindI TIkAmeM umAsvAmIko zvetAmbara siddha karanekA prayatna kiyA hai........| 1 1 anekAnta eka aisA patra hai jisa para jaina samAja gaurava kara sakatI hai / jaimamitrake pATakoMse hamArA anurodha hai ki ve isake grAhaka bana aba / " Page #380 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anekAntake sahAyaka vIrazAsana-jayantI-utsabake sabhApati isa varSa vIrasevAmandira maramAga meM tA. va.. jina sajjanAne anekAntakI Thosa mevAoMke prati apanI julAI ko do dina jo vIrazAsana-jayantI kA utsava manAyA prasannatA vyakta karate hue, umaM ghATakI cinnAme mukna rahakara jAyagA usake sabhApati bA0 jayabhagavAna jI jaina, bI0 nirAkalatApUrvaka apane kArya meM pragati karane aura adhikAdhika e0ela ela0bI0vakIla pAnIpata hoMge, joki prakRtima maumya tathA majana svabhAvake hone ke sAtha sAtha baDe hI rUpame samAjasevAoMmeM agrasara hone ke liye mahAyatAkA baccana adhyayanazIna evaM vicArazIla vidvAna haiM aura bacha vA diyA hai aura isa prakAra anakAntakI mahAyakazreNI meM apanA para isa prakAra anakAntakA sahAyakazraNAma apanA va lekhaka haiN| ApakI lekhanI anekAntaka pAThaka paricita nAma livAkara anakAntake saMcAlakoMko protsAhita kiyA hai / ApakI svIkAratA prApta ho cukI hai| pAzA sarvaunake zubha gAma mahAyatAkI rakama-mahita isa prakAra haiM--- sAdhAraNa jana jalapameM padhArakara prApake tathA imare vidvAnoMka mahatvapUrNa bhASaNAma jarUra lAbha utthaaveNge| .251 bA. choTelAlajI jaina ima, kalakattA / adhiSThAtA 'vIrasaMbAmandira' * 101) bAla ajinaprazAdajI jaina eDavokeTa. lagvanaU / anekAntakI agalI kiraNa 1.1) bA. bahAdurasiMhajI siMdhI, klkttaa| vIra-zAmana-jayantIka kAryabhArakaM kAraNa anakAntakI 100 mAha zreyAMmaprasAdajI jaina. lAhaura / agalI kiraNa banda rahegI aura usakI pUrti 6ThI-7vI kiraNa * 100) mAha zAntipramAdajI jaina, DAlamiyAnagara / ko saMyukta nikAla kara kI jaavegii| *yukna kiraNa agamta . 100) bA0 zAMtinAtha supana bA. naMdalAla jaina. klklaa| mAmameM prakAzita hogii| pAThakagaNa noTa kara leveM / 100) lA0 tanamugvarAyajI jaina, nyU dehlii| vilambakA kAraNa 100) meTa jogvIrAma baijanAthajI magavagI, klkttaa| anekAntakI isa kiraNa ke prakAzanameM koI do saptAhakA 100) bA. lAlacandajI jaina, eDavokeTa. rohataka / bilamba ho gayA hai, jimmakA pradhAna kAraNa TAiTila pejakA 10.) bA.jayabhagavAnajI vakIla zrAdi jaina paMcAna, pAnIpata) mugarI phAina ArTa varmadahalIma chapakara na mAnA hai| chapane * ..) lAdalIpasiMha kAg2az2I aura unakI mArphata, dehlii| kA ArDara lI janako diyA gayA thA aura nAnaka chApa 25) paM. nAtharAmajI premI, hindI-graMtha- ramnAkara, bambaI / kara bhejanako likhA gayA thaa| apane likhe anusAra kAma dene ke ArDarako mvIkAra karane hue murArI presane nA0 3 ko * 25) lA. kaDAmalajI jaina, zAmiyAne vAla, mhaarnpur| yahAM taka ligvA thA "ki ApakA kArya prArambha kara diyA / 25) bA.raghuvaradayAla jI jaina. ema. karolabAg2a, dehlii| gayA hai" parantu phira bAdako nahIM mAlUma premameM kyA gar3abar3I / 25) maMTha gulAbacandajI jaina ToMgyA, indaur| haI jisameM na to TAiTila chapakara pAyA aura na apane patrI 25)lA. bAburAma akalaMkaprasAdajI jaina. nimmA kA uttara hI milaa| isa bIca meM kaI bAra bAbU pasAlAla jilA mujphphrngr| jI agravAlako dehalI ligvanA par3A, ve kaI bAra presameM gaye 25) ma'zI mamatapramAdajI jaina, riTAyarDa amIna, mahAranapura / TelIphona kiyA aura jaldI TAiTila bhejane kI preraNA kI. * 25) lA. dIpacandajI jena gaIma, deharAdana / naba kahIM jAkara 24 jUna ko dehalIma TAiTilakA pArmasa 25) lA0 pradya mnakumArajI jaina rahama, mhaarnpur| ravAnA huA aura 26 janako apanako milA TAiTila ima prAzA hai anakAntaka premI dusare majana bhI prApakA vilamparka kAraNa hameM jo bhArI parezAnI uThAnI par3I hai uma anukaraNa kareMge aura zIghra hI mahAyaka mkImako saphala banAne kA kucha bhI jikra na karate hue hama apane premI pAThakami meM apanA paga mahayoga pradAna karake yazaka bhAgI bneNge| uma pratItAjanya kaSTake liya kSamA cAhane hai, jo isa bIca meM unheM uThAnA par3A hai aura bAbu pakSAlAlajIko bhI jo kaSTa vyasthApaka 'anekAnta' uThAnA par3A hai, usake liye bhImA-prArthI haiN| vIramavAmandira, maramAvA ( mahAgnapara / --prakAzaka - ------ madraka aura prakAzaka paM. ramAnanda zAstrI. vAgmevAmandira, magmAvA ke liye zyAmamundaralAca zrIvAstavaka pravandhame zrIvAstava priMTiga prema, mahAgnapara madina / Page #381 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Registered No A 731 9 zrImad rAjacandra ma. gAMdhojI likhita mahatvapUrNa prastAvanA aura saMsmaraNa-sahita mahAna graMtha gujarAta supamida tatvavettA zatAvadhAno kavivara gayacaMdra gujarAta prathakA hiMdI anuvAda mahAramAjAne isakI prastAvanA melinA--' mara jAvApara myatA kavi rAyacadra bhAI kI chApa paDA hai|ttaanndaay Ara rAsana apanA bhA rAya bhAina mujha para gaharA prabhAvalA hai|" gayaDajA eka ahana mApAna samaya ke mahAna tattvajJAnI bhora vicArakathAmadAmAzrAkA janmadanabAlApUrayAmAThavAvarama janmabhara unhAna tamAma dhamA kA gaharAisa adhyayana kiyA thA mAra sanatvA para apanAvanAra banAya / unakI smaraNazAMka g2ajaba kA thA, kimAbhA prakopa harabAtha (yAda) kara leta the zanAvadhAnI to thaMha bhavAnamA bAnAma mAtha ugA lagA mAna th| inameM unakAya hue janana-kalyANakArI, jAvana ma saba bhAra zAna vAna, jAnanA payAgA, sabamanamabhAva, mahimA, satya Adi nattA kA vizada vivcn|shraamd kA banAI hamAkSamAlA, bhAvanAbAdha mAtmAsAddha bhAda chATa mATa graMthAkAmanA garama mAyanaja unaka 804 patra, jo mAna samaya samaya para apana munAnanA liyana, nanakA imama mA / sAdhaNa apharIkA meM kiyA huA mahAtmA gApA jora maanin| adhyA-ma bhAra tasvajJAnakA tAmbajAnA hii| rAyanako manamA sahidA patyaka vicArazIla vidvAna aura dazabhaka kI gaya kAya kalAma raTAnA cahiyA patra sampAdaka aura nAmI nAmo bidAnIna muka kahanA kAma graMA pAyA meM virahInikalata hai| imaka anuvAdaka 'gabadrazamA ema / gujarAtI meM isa pratha ke sAnAzanahA meM yA mArA hara bAra mAmA gAvAjA ke prAgraha sa prakAzana dumAyA thA * paka mAra pRSThala-raca.. Upara kapar3a kI sundara majabUta jiladAyakAja para kanAgarapAra hai|muuly 6) cha rupayA hai, jo kilAgalamA lAgato anya kAgataya5) .. / jo mahodaya gujarAnA ma.pA mAvanA ca.. unakajaya ya: asAvanasapaMca rAmmalAka dumA mantha purupAyAmayugAba 11), nAnAgAvarA, mana nargana ), rAmagrA.) gAmmaTasAra karmakAMDa 2), gAmmaramA jAyakAI .1), lAlamAra ), pravacanasAra 5). paramA-maprakAza tathA yogasAra 5), badvAdamaMjarI mAyanavAdhigamamUtra 3). matamAtA bhAvanAbodha . uparazA yA Atmamiti // ), yogamA / ) mabhA pantha sarala bhATA kA mAna hai| vizapa hAla jAnanA cAhano muyogtra mNgaal| gvAma riyAyata jA bhAI gayacara nazAkhamAnAMka mAtha ) ke gantha maMgA, unheM umAmbAtikRta 'sabhAdhyatasvAdhigamamatra tatvArtha mUtra-nizAna bhaTIkA madina 3) kA prantha bheMTa dege| milane kA panApagmazrata-prabhAvakamaMDala, (gayacaMdra jainazAstramAlA) khArA kutrA, jAhirA bAjAra, bambaI na. 2 -.DI -. -. . Page #382 -------------------------------------------------------------------------- ________________ han HAR janakA ekanAkarSannI mayayantI manAmataraMgA / salana jayati jainI nanimacAnanemina gopii| pen guNamukhya kalana anakAntAtmakA syAdvAdarUpiNI JAMIN A ciya A main myAta Elka Camesteem kI nAmyAtaanakAnnAtmaka ya - syAt bhiyatanvI pApakSAmagaruSA vidhyA- nayA 4. - bhanubhaya smygv| sa | kiraNa 67 vidhayaM vArya cA'nubhayamabhaya mizramapi nahizeSaH pratyaka niyamaviparya yA parimitaH / madA'nyonyApena makalabhuvananyeSTagamaNA tvayA gInaM nanvaM badanaya vivananagvagAta // sampAdaka- jagalakizora mukhtAra / Page #383 -------------------------------------------------------------------------- ________________ viSaya-sUcI mammin 386 1 samantabhadrakI prakrikA rUpa-[sampAdaka pRSTha 317 13 jIvana-dhArA (kavitA)-[zrI 'yAtrI' 2 neminirvANa-kAmya-paricaya-paM0 palAjAna jaina 358 14 kyA pardA sanAtana prathA hai?-[zrI lalitAkumArI 387 3 AcArya caMdrazekhara zAstrIkA sandeza " 361 15 prAgvATa jAtikA nikAsa-zrI agaracaMda nAhaTA 386 5 nizcaya aura vyavahAra-[ba. choTelAla " 362 16 eka prazna-zrI bhagavat' jaina 360 kisako kaheM hamArA hai (kavitA)-[bhagavat' jaina 364 17 vIrasevAmaM meM vIrazA0-ja.u.-[paM0 paramAnaMdazAstrI 311 6 vIrakI zAsanajayantI (kavitA)-[paM0 kAzIrAma zarmA364 18 kamala caura bhramara--[paM. jayantIprasAda jaina zAstrI 312 7 tAmila bhASAkA jainasAhitya-[pro.e. cakravartI 365 16 sayukmika sammati' para likhe gaye uttaralekhakI niHsAratA 8 mIThe bola (kavitA)-(zrI 'kusuma' jaina 370 _ --[paM. rAmaprasAda jaina zAstrI 364 / paryuSaNa parvake prati (kavitA)-[paM0 rAjakumArajIna 371 10 ajJAtavAma (kavitA)-[zrI 'yAtrI' .... 372 20 jIvana-neyyA (kahAnI)--[zrIdhAra0ke prAnaMdaprakAza 40, " jIvanakI pahelI-[bA. jayabhagavAna bI.e. 373 21 mahAkavi puSpadanta--[paM. nAthUrAma 'premI' 401 12 kalAkAra brahmagulAla (kahAnI)-[zrI 'bhagavat'jaina 37 22 nayA mandira dehalIke hastalikhita bhASAgraMthoM kI sUcI 427 SACRED BOOKS OF High Class Superfine THE JAINAS SERIES. . FOR OIL COLOURING Vols. Rs. As. P. WATER COLOUR PAINTING 1. Dravya Samgraha ... ... 5 80 BROMIDE FINISHING 2 Tattwarthadhigama Sutra POSTER & COMMERCIAL DESIGNS. 3. Panchastikayasara 4. Purushartha Siddhvupaya ... 4 8 0 BACK GROUND PAINTING 5. Gommatsara Jiva Kanda ... 5 8 0 BLOCK MAKING. 6. Gommatsara Karina Kanda Pt. 1. 4 8 0 CHARGE MODRATE. 7. Atmanushasana ... ... 280 8. Samayasara ... ... ... 300 PROMPT SERVICE. 9. Niyamsara ... ... ... 280 Please write to:10. Gommatwara Karma KandaPt. II 480 11. Pareeksha Mukham ... ... 4 8 0| SWASTIKA PHOTO Co. POSTRAIT. PRESS & COMMERCIAL CENTRAL JAINA PUBLISHING HOUSE. ARTISTS & PHOTOGRAPHERS. AJITASHRAM. LUCKNOW. CHAWRI BAZAR, DELHI. 0000 Page #384 -------------------------------------------------------------------------- ________________ * OM aham * statattva-saghAtaka zivatatva-prakAzaka PRODamous nItivirodhadhvaMsIlokavyavahAravartakaHsampan / paramAgamasyabIja bhuvnekgururjytynekaantH| varSa 4 / vAgmevAmandira (magantabhadrAzrama ) maramAvA jilA mahAranapura jagAI-agamna kiraNa 6zrAvaNa, bhAdrapada, vAra nirmANa maM0 2467. vikrama saM. 8 1541 samantabhadrakI ahazaktikA rUpa ( unhIM ke zabdoMme ) muzraddhA mama te mataM mmRtirapi svayyarcanaM cApi te / hastAvaMjalaye kathAzrutignaH karNo'kSi saMprekSate // suntusyAM vyamanaM zigenatiparaM mavaMzI yena ne / tejasvI sujano'hameva sukRtI tanaiva taMjaHpataM // -jinazanaka 'he bhagavana ! zrApa manameM athavA zrApaka hI viSayama maMga suzraddhA hai-andhazraddhA nahIM-maMga smRti bhI Apako hI apanA viSaya banAe hAhai-hRdaya meM madeva zrApakA hI mmaggA banA rahatA hai-, meM pRjana-anukula vanAdirUpama pAgadhana-bhI ApakA hI karatA hUM, mere hAtha zrApakA hI praNAmAjIla karane ke niminA hai, maraM kAna zrApakI hI gugA kathAkA munanama lIna rahata hai-vikathAoMke sunanameM kabhI pravRtta nahIM hAne-, maMga A~kha zrApake hI sapanA dekhanA hai-madeva zrApakI vInagaga vijJAnamaya dravi hI maga AMgyAMka sAmane ghumA karanI hai aura meM umAkA dhyAna kiyA karatA hU~-, bhajha jA vyamana hai vaha bhI ApakI sundara stuniyA~ka-davAgama, yuktyanuzAsana, svayaMbhamnAtra, stunividyA jaima mnavanAMkaracanekA, aura maga mamnaka bhI Apako hI praNAma karama natpara rahanA hai,-kudavAka prAMga vaha kabhI nahIM jhukanA-isa prakArakI caMki maga mavA ( bhakti) hai-maiM nimnnara hI ApakA ima nagaha para mevana (bhajanA''gadhana) kiyA karatA I-imI liye hai naMjApana ! (kaMvalajJAnambAgina / ) meM najambI hai, majana hai, aura sukRtI (puNyavAna) huuN|' Page #385 -------------------------------------------------------------------------- ________________ neminirvANa kAvya- paricaya (le0 paM0 pannAlAla jaina, sAhityAcArya) Page #386 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kiraNa 6-7] neminirvANa-kAvya-paricaya 351 vaha kitanA azuddha aura amaMskRta ho kara chapA hai ise kauna varNana kiyA hai| paranta navIna sAhityakArone zabdAlaMkArako nahIM jAnatA ? acche 2 vidvAn bhI usake par3hAneme maMha kAvyAntargaibhatatayA-kAyake andara galagaNDake samAna mor3ate haiN| 'gadAcintAmaNi' kyA 'kAdambarI' se kama hai ? niHsAra hone ke kAraNa upekSya batalAyA hai| isakA mukhya 'dharmazarmAbhyudaya' kyA zizupAlavadha' se bar3ha kara nahI hai? kAraNa racanAkAThinya hI pratIta hotA hai kyoki alaMkAra aura kyA ' yazastilakaca-pU' duniyAke samasta kAvyagranyA kA mukhya uddezya vicchitti-camatkAra dvArA kAvyako meM bejor3a nahI hai? * candraprabhacarita' kirAtArjunIya' se alaMkata karanA hotA hai, jo ki zandAlaMkArameM bhI saMnihina mundara hai nathA 'neminirvANa' bhI bahuta sundara kAvya hai, phira rahatA hai / vAgbhaTa kavi jima prakAra arthAlaMkArokI racanAmeM imakA mAnavA sarga no sarvathA maulika aura manohara hai| middhahasta the usI prakAra zabdAlaMkAroMkI racanAmeM bhI miDa maiMne, kucha varSa pahale, nAtepotase nikalane vAle zAnti- hasta the / yahI bAta hai ki unhoMne apane alaMkAra pranthameM mindhuma mahAkavi haricandraracita 'dharmazarmAbhyudaya' ke marama yamakAlaMkArakA svaba varNana kiyA hai aura vizeSatA yaha hai aura gambhIra zlokoMkA paricaya prakAzita kagayA thA jo ki usake prAyaH samasta udAharaNa nijake hI diye haiN| lagAtAra kaI aMkoma prakAzita huyA thaa| usake prakAzana bhagavAn zreyAmanAyake stavaname zreyAmanAtha aura kA mAtra yahI uddezya thA ki mamAja usakI mahanAko samajha gADakA zleSa dekhiye kitanA suMdara hai:kara usake prakAzanakI bhora zrAkRSTha ho| umI uddezyako suvarNavarNatirastu bhUtye, lekara Aja anekAntake pAThakoMke mAmane 'neminirvANa' zreyAna vibhuvo vinnaaprsRtH| kAvyake kucha zlokokA paricaya rakha rahA huuN| zrAzA hai usame caimnaga yA sugatiM dadAmA, pATakokA kucha manoraMjana hogA aura isa taraha ve usake viSNoH madA nadayati mma canaH / / 15 / / ' racayitA vAgbhaTa mahAkavike vaidayase kacha paricita ho skeNge| "jinake zarIra kI kAti suvarNake mamAna ujvala thI, prathama sargameM bhagavAn pApadanta kA stavana karate hue ra jo bhakta puruSako svarga apavarga prAdi uttama gatiko dene ra mahA kavine likhA hai vAle the, tathA jo sva-mamAnakAlika nArAyaNake citsako bhUriprabhAnirjinapuSpadantaH kagayaninyakRnapurapadanaH / hamezA pramanna kiyA karate the-hitakA upadeza dekara trikAla vAgatapuSpadantaHzreyAMminA yanchatu pusspdNtH|| aAnaMdina kiyA karate the-, ve vinatAmAnAke putra zreyAsa___jinake dA~toMne apanI vizAla prabhAme pApoko jIta nAtha svAmI tuma mayakI vibhUni-- kevala jAnAdi sampatti-- liyA hai, jinake hAthokI lambAIne pAyadanta' (diggaja) ke liye ho--unake pramAdase tumheM vibhUtikI prAni hove|" ko-usake zuNDAdaNDako-tiraskRta kara diyA hai aura lokakA prakRta artha Upara likhA jA cukA hai, aba jinakI sevAmeM pAyadanta-sUryacandramA-trikAla upasthita aprata artha dekhiye, jo zlokagata pratyeka zabdoke prAyaH hote haiM ve pApadanta bhagavAn hama sabako kalyANa pradAna kreN| yarthaka honese svayameva prakaTa ho jAtA hai| saMskRta isa zlokameM 'pAdAntyayamaka' alaMkAra kitanA spaSTa sAhityameM vinatA sunakA dUsarA artha garuha prasiddha hai| hai ? zabdAlaMkArakI apekSA arthAlaMkArakA mUlya adhika ajaina samAjameM prasiddha hai ki zrIkRSNa garuDa pakSIke avazya hai parantu zabdAlaMkArakI racanAmeM kaviko jitanI Upara yAna--mavArI kiyA karate the tathA jaina samAja meM bhI kaThinAIkA anubhava karanA par3atA hai utanI kaThinAIkA zrIkRSNako garur3avAhinI vidyAkA upayoga karane vAlA mAnA anubhava arthAlaMkArakI racanAme nahIM karanA par3atA / prAcIna hai| viSaNukA arya zrIkRSNa saMskRta ke mamasta kozoMmeM prasiddha sAhityakArone arthAlaMkArake sAtha zabdAlaMkArakA bhI gvaba hai| isa taraha zlokakA dusarA aprakRta artha nIce ligve , 'puSpadantastu dimAge jina-bhene gaNAntare itihamaH anusAra ho jAtA hai-- 2 'puSpadantI puSpavamtAvakokrayA zazibhAskarI' iti haimaH "jimake zarIrakI prAmA suvarNa ke mamAna pItavarNa hai. Page #387 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 360 bhanekAnta [ varSa 4 jA vibhu hai--vi-pakSiyoMse bhu-utpanna hai. zreyAn-kalyANa alaMkArase alaMkRta honeke kAraNa ima mAmUlI battI rUpa hai tathA uccastarAM--atyaMta U~ce zrAkAzamai sundara zobhA kaI guNI adhika ho gaI hai| gamanako detA huzrA--vidhA--zrIkRSNa ke cittako hamezA zAtinAtha tIrthakarase zAtikI prArthanA karate hue zrAnaMdita karatA hai vaha vinatAsuna-vainateya-garur3a tuma saba kavirAja kyA ligvata haiM ? dekhiyeko bhUtikA dene vAlA do|" / zAnti ma vaH zAntijinaH kagetu, yadyapi jainamiddhAMtake anumAra gADame vibhUti prAtikI vibhrAjamAnA mRgalAJchanana icchA karanA amaMgata mAlUma honA hai tathApi varNanakI maMgati zazIva vizvapramadekahetu ja netara mAnyatAoMke anumAra ho sakatI hai| kavi loga yaH pApacakravyathayAM babhUva / / 16 / / apane kAvyomeM vahI limbate haiM jo ki kavi-mampradAyameM-- ve zAtinAtha bhagavAn tuma sabako zAna kareMkAvyajagatmeM prasiddha hotA hai| dhArmika mAnyatAyAMkI yora azAMti utpAdaka rAga-dapako nae kara vInagagabhAva prAma unakA vizeSa lakSya nahIM rahanA / karane meM madAyaka ho-jo ki caMdramAkI taraha mRgarUpa cihname vimalanAthakA stavana limbane hue kavine likhA hai-- mahita haiM, mamamtamaMmAra ke kalyANakArA hai aura pAmabhadAya vandAmahe pAdamagejayugmamannaH kRpAlovimalasya nmy| ko-- azubha kAmoM ke mamRhako nae karane vAle haiN| (pakSama) yazcApapayA kalinAGgaThitathApipAzrasthitakAlagajaH pApI cakravAka pakSIko duHkha dene vAle haiM--preyamI-caka "maiM una dayAlu vimalanAtha bhagavAnke donA caraNa vAkAma viyukta kara duHkha pahu~cAne vAle haiN| kamalokI baMdanA karatA hU~ jinakA zagara yadyapi mATha dhanuSa jaina zAmbIme bhagavAn zAtinAthake hariNakA cinha se mahita thA tathApi usake pAma zUkararAja vidyamAna mAnA gayA hai aura candramA mRgAGga (hAragAi) mRga-canda rahatA thaa|" - sa sahita pramiddha hai hii| jisa taraha candramA bAla-vRddha-yuvA yahA~ kavine vimalanAtha svAmIko aMta: kRpAlu--dayA mabhIko zrAhAda kAkA kAraNa he umI taraha bhagavAna zAntise pUrNa hRdayavAlA batalAyA hai usakA uttarArdhameM kitanA nAtha bhI samAragana jIvoko aAhAda ke kAraNa the; jisa taraha acchA vivaraNa kiyA hai--bhagavAnakA zarIra eka, do, nahIM candramA pApI cakavAko unakI priya cakaviyose judA kara kiMtu mATha dhanuSoMse sahita thA-zikAra ke paryApta sAdhanoMse dukhI karatA hai (kyo ki rAtama cakavA-cakAbayokA viraha sahita thA aura mArane yogya zakara bhI pAma hI vidyamAna ho jAtA hai) umI taraha zAntinAtha bhagavAn bhI pApacakra-- rahate the phira bhI be kisIkI zikAra nahIM karate the / unakA pApoke mamadako vyathit--naSTa karane vAle the| isa prakAra zarIra dhanuSose mahita hone para bhI itanA maumya-suhAvanA bana isa zlokame candramA aura zAntinAthama upamAna-upamayacukA thA ki zUkara zrAdi bhIru prANI bhI unake pAma, pAma bhAva honese upamAlaMkAra spaSTa ho jAtA hai / mRgalAJchana hI nahIM kintu zarIrase saMgata hokara bhI bhayakA anubhava aura pApacakrakA zreSTarUpaka umako bhAga avalambana nahIM karate the| pahu~cAnA hai| isa lokakA varNanIya vRtta sirpha itanA hai aThArahaveM tIrthakara aranAthakA stavana karate hue kavine 'maiM una vimalanAtha svAmIke caraNoMkI vaMdanA karatA zleSAnaprINita virodhAbhAma alaMkArakA kitanA sundara hUM jinakA zarIra sATha dhanuSa U~cA thA aura zUkarake cita udAharaNa banAyA hai / dekhiyese cihnita thaa| paraMtu kavine use jisa rocaka DhaMgase arAya tammai vijitammarAya, prakaTa kiyA hai use dekhate hI banatA hai| sundara alaMkAra nityaM namaH karmavimuktihenoH / dhAraNa karane para kisI alhar3a-gaurAga-prAmINa yuvatIke yaH zrIsumitrAtanayo'pi bhUtvA, zarIrakI bhAbhA jisa taraha caugunI hojAtI hai usI taraha rAmAnuraktA na babhUva citram / / 18 / / Page #388 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kiraNa 6-7] neminirvANa-kAvya-paricaya "karmabandhanase chuTakArA pAneke uddezyase maiM kAmavyathA mallirjino vaH zriyamAtanotu / ko jItane vAle una aranAtha svAmIko namaskAra karatA hU~ kuroH sutasyApi na yasya jAtaM, jo sumitrAke nanaya-lakSmaNa-hokara bhI rAmacandrajImeM duzAsanatvaM bhuvanezvarasya // 19 / / anurakta nahIM hue the yaha AzcaryakI bAta hai! [parihAra napa rUpa kuThArake dvArA karmarUpa belako kATane vAle ve pakSama--sumitrA mAtAke putra hokara bhI gamAzro-striyoMme mallinAtha bhagavAn tuma sabakI lakSmIko vistUna kareM jo anurakta nahIM hue the| kurugajake putra hokara bhI duHzAsana nahI the, (pakSama) duSTa__lakSmaNa rAmacandra jIma kinane anurakta the-unake zAsana vAle nahIM the| kitane bhakta the? yaha rAmAyaNa yA jaina padmaparANa dekhane mallinAtha bhagavAn kururAjake putra to the parantu duHzAvAle acchI taraha jAnate haiM parantu kavine yahA una donomeM sana nahIM the yaha virodha hai jisakA bAda meM parihAra ho jAtA anaraktikA prabhAva batalAyA hai jisase virodhAbhAsa alaM- hai| mallinAtha svAmIke pitAkA nAma bhI kururAja thA kAra atyanta spaSTa ho gayA hai sumitrA aura rAma-rAmA zando isaliye ve kurugajake putra to kahalAye parantu duHzAsana nahI ke zleSase virodhAlaMkArakI zobhA atyanta prasphuTita ho the--unakA zAsana duSTa nahIM thA- unake zAsana meM sabhI uThI hai| jIva sukha zAntise rahate the| yahA~, tapa aura kuThAra, tathA vira'dhAbhAsa alaMkArakA dUmaga namUnA bhI dekhiye- karma aura vallikA rUpaka evaM valli aura mahilAkA anutapaH kuThAra-kSata-kamala prAsa bhI darzanIya hai| (kramazaH) AcArya candrazekhara zAstrIkA sandeza [ vIraseSAmandira meM dhIrazAsana-jayantIke avasara para prApta aura paThita ] "bhagavAna mahAvIgne lagabhaga paccIsa mau varSa pUrva jisa ahane nahI bace haiN| mahAtmAgAMdhIne yuddha bhAra-bhameM hI paristhiti meM apanA upadeza diyA thA zrAja saMsArako pari. hiTalara aura misTara carcila dona se anurodha kiyA thA ki sthiti bahuta kucha vaisI hI ho rahI hai| uma mamaya anArya ve apanI apanI mamasyAzrIko ahisA dvArA sulajhAle, kiMtu dezoMmeM sabhyatAkA prAdurbhAva nahIM hayA thA evaM Aryadeza rakta ke pyAsIke kAnoM para uma samaya ja taka na reNgii| merA bhAratavarSa meM hiMsAkA pUrNa sAmrAjya thaa| uma mamaya bhAratavarSa vizvAsa hai ki saMsArameM sthAyI zAnti kevala ahiMsAtmaka meM vedAke nAma para aneka hisAmayI yazayAga kiye jAte Andolana dvArA hI kI jA makatI hai| mahAtmAgAdhIke anu. jimame kSatriyokI svabhAvika kaThoratA kramazaH unake ddhayo rodhake ThakarAe jAnese yaha spaSTa hai ki unakI bAtake ThIka me dUra hokara brAhmaNoke hRdayoMmeM praviSTa kara gaI thI aura hone para bhI unameM tapakI kamI hai, yadi mahAtmAgAdhImeM brAhmaNAke hRdaya kI svAbhAvika komalanA-triyoMke hRdayoMmeM tapakI kamI na hotI to misTara cacila yA hiTalara donamise ghara banA cukI thI, imI liye kSatriyoMke andarase brAhmaNAke kimIko bhI unakA anurodha TAlanekA sAhasa na hotA / hisAmayI yajJa-yAga evaM unakI samAja vyavasthAke viruddha aAja bhagavAna mahAvIra kI zAmana-jayantIke avasara para itanA bhayaMkara Andolana kiyA gayA ki annameM bhagavAna hamako isa bAtakI AvazyakatA hai ki hama una bhagavAnake mahAvIra svAmIne una himAmayI yajJa-yAgoko pUrNatayA baMda ahiMsAdharmakI pUrNa pratiSThA agnI prAtmAmeM kreN| yadi hama karAkara usa sAmAjika vyavasthAko bhI ulaTa diyaa| yaha kara sake to nizcayase hama vaha kAma kara sakeMge jo mahAtmA gAdhIka kiye bhI na ho sakA, aura usa mamaya tamAma zrAja yorurakA mahAsaMgrAma tamAma vizvameM phaila cukA saMsArameM bhagavAna mahAvIra svAmI jayake sAtha sAtha 'satyaM hai|bhaartvrss ke donoM kone adana aura migApura bhI umase zivaM sundaram' kA dRzya upasthita hogaa|" Page #389 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nizcaya aura vyavahAra (le070 choTelAla jaina) padArtha ananta dharmAtmaka hai, usakA jJAna pramANa rahina (vInagaga) kaMvala nivRttirUpa AtmAkA zuddhoaura nayoMke dvAga hI hotA hai| jo padArthaka sarvadeza payoga pariNAma hI hai aura vahI sarvathA upAdeya hai| ko kahe-janAve ume 'pramANa', aura jo pada rthaka prazna-zubhopayoga Asrava aura baMdhasvarUpa, eka dezako kahe-janAve use 'naya' kahate haiN| ve tathA zuddhopayoga saMvara aura nirjarAmvarUpa hai, phira naya do haiM-eka nizcaya, dUsaga vyavahAra / nizcaya naya unakA kAraNa kArya kaisA ? vasnuke kimI asalI aMzaka grahaNa karanevAle jJAnako, uttara-zubhopayoga azubhAMpayAMgake mamAna zubhotathA vyavahAra naya kisI nimittakaM vazase eka padArtha payAra payogakA va dhaka nahIM, yadi zubhopayogI jIva puruSArtha ko dUmara padArtharUpa jAnane vAle jJAnako kahate haiN| kare to zuddhApayoga prApta kara sakatA hai| tathA vaha padArtha aura vacanakA vAcya vAcaka sambandha honasa zuddhAtmAoMkA sAMketika bhI hai| yahI kAraNa hai ki vacanako bhI upacAramaM naya kahA hai| ina donoM nayoM usa use zuddhopayogakA upacArasaM kAraNa kahA hai| zuddhoke upadezako grahaNa karane ke liye nAcekI gAthA bar3I payAga prApta karanekA mArga zubhAMpayoga hI hai| zrI mArmika hai pUjyapAda svAmIne samAdhitaMtramaM kahA haijo jiNamayaM pavijaha, to mA vabahAra-NikayaM maMca / ___ apuNyamatrataiH puNyaM, tairmokSamtayovyayaH / __ avatAnIva mokSArthI, vratAnyapi tatamtyajet / / ekeNa viNA chijjai titthaM aNNeNa tavaM ca // ___ arthAt-avatosa pApa, aura vratoMsa puNya, tathA arthAt-yadi tU jinamatameM pravartana karatA hai to dAnoMka prabhAvase mokSa haataa:| ataH mokSArthIko vyavahAra aura nizcayako mata chor3A yadi nizcayakA pakSa para avatoM kI taraha vratAko bhI chor3anA cAhiye / kintu pAtI hokara vyavahArako chor3a degA, to glatrayasvarUpa unake chor3ane kA krama batAte hue kahate haiMdharmatIrthakA abhAva ho jAyagA aura vyavahArakA pakSa- avratAni parityajya, vrateSu pariniSThitaH / pAnI hokara nizcayako chor3a degA, to zuddha tattva tyajettAnyapi saMprApya, paramaM padamAtmanaH / / mvarUpakA anubhava honA dustara hai| imaliye pahale arthAt-pahale ananoMko tyAgakara vratoMmeM nihita vyavahAra tathA nizcayako acchI taraha jAna lenA honA, pazcAta pratoMko bhI chor3akara paramAtmapadameM pazcAta yathAyogya aMgIkAra krnaa| sthita hojAnA caahiye| __ muni - bhAvakAcAra pravRttirUpa zubhopayogako jo avratoMkI taraha vrata chor3e nahIM jAte, kintu chUTa dhama kahA hai vaha vAstavameM sAkSAta dharma nahIM, dharmakA jAte haiM / zuddhopayoga prApta hone para zubha vikalpoMkA kAraNa hai| kAraNameM kAryakA upacArakara vyavahAra naya bhI prabhAva hojAtA hai, yaho : nakA chUTanA hai| se usa dharma kahA hai| nizcayasa zuddha dharma rAgAdi vacana aura kAyake vyApArakA viSayoMse nivRtta Page #390 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kiraNa 6-7] nizcaya aura vyavahAra hAnA bAya (dravya) cAritra, aura mana (mAmA) kA viSayAsakta hokara, avrata (pApa) rUpa pravRtti karate haiM ve gagAdi kaSAyoMsa nivRtta honA AbhyaMtara (bhAva) jIva mAnoM jIvana rakSaNa hetu svAsthyapada kar3avI cAritra hai| bAhya cAritra hone para prAbhyaMtara cAritra auSadhiko tyAgakara prANanAzaka mIThA ilAhala pAna hotA hI hai aisA niyama to nahIM hai| kintu prAbhyaMtara karate haiN| cAritra hone para bAhya cAritra avazya hotA hai. yaha zrIamRta candAcAryane isa viSayame samayasArake niyama hai| kalazameM acchA kahA haijisa taraha kevala bAhya cAritrako hI mokSakA yatra pratikramaNameva viSa praNIta, kAraNa mAnanA mithyA hai, usI taraha usa mavathA tatrApratikramaNameva sudhA kutaH syAt / kAraNa na mAnanA bhI mithyA hai| tatkiM pramAti janaH prayatamadhoSaH, __ avatasamyagdRSTi jIva cAritramohodayake vaza upa kiM nordhvamUrya madhirAhati niSpramAvaH / / ritana guNasthAna cadanakI prazaktika kAraNa azubhase arthAna-jahA~ pratikamaNa (doSoM kA zuddhirUpa rakSA karane tathA zuddhApayAMga rUpa dhyayakI prAptikaM liye 'puNya') ko bhI viSa' kahA hai, vahA~ atikramaNa zakti maMcaya karanakA sAdhana samajha, apada jAnatA (sadoSAvasthArUpa 'pApa') 'amRta' kaise ho sakatA hai| huzrA bhI, zubhameM Thahara jAtA hai| kintu umakaM prAzaya ataH he bhAI! pramAdI hokara nIce nIce kyoM giratA meM upadeyatA nhiiN| ataH zubhAcAra sarvathA mithyA hai ? niSpramAdI hAkara U~cA U~cA kyoM nahI car3hatA ? nahIM, uma upAdeya mAnanA mithyA hai| imI viSayakA zrI paM0 bhAgacandajIna apane eka dhAnya paidA karana liya kheta jotanA, kacaga yA nikAlanA, khAdya aura pAnI denA, bAr3a lagAnA Adi parigati saba jIvanakI tIna bhAMni brnaa| maca bAhya mAdhana hai| kintu aMkara bIjameM hI utpanna eka puNya, eka pApa, eka gagaharanI ||shaa ttek|| hogA. ina mAdhanoMmeM nhiiN| no bhI ina mAdhanoM ke binA-koThIma rakkhe hue dhAnyasaM hI aMkugatpati tAme zubha azubha pandha, dAya kareM karma bandha / nahI ho mktii| vItarAga pariNani hI bhavasamudra-taranI // 2 // palAla hokara dhAnya na bhI ho. kintu dhAnya binA jAvata zuddhApayoga, pAvata mAhIM mnaaNg| palAlakaM nahIM hogaa| umI taraha binA zubhopayoga nAvata hI kahI, karana joga puNya karanI // 3 // zuddhopayAMga honA bhI asaMbhava hai| tyAga saba kriyA kalApa, kaga mata kadAca pApa / zrIakalaMkadavana mvarUpamambodhanameM ratnatrayakA zubhama mata magana hAM, na zuddhatA bisagnI // 4 // mvarUpa varNana karane ke bAda kahA hai U~ca U~ca dazA dhAra, cita pramAdako viDAra / naMdananmUlahetoH myAkAraNaM sahakArakam / U~calI dazA te mata giga adho dharaNI // 5 // tadvAhya dezakAlAdi tapazca bahiraGgakam / / bhAgacandra yA prakAra, jIva lahaiM sumbanapAra / arthAna-mokSakA mala kAraNa tnatraya aura maha yA niradhAra myAda vAdakI ucrnii||6|| kA kAraNa bAhya deza-kAlAdi yA bAhya tapa mamajhane likhanakA Azaya yahI hai ki zubhAcArakA nava cAhiye / ataeva vinA ugadAna aura nimitta dAnoM taka avazya hI pAlana karate rahanA cAhiye, jaba taka kAraNoM ke kArya kI siddhi nahIM ho sktii| ki nizcaya nayakaM anusAra vaha dharmarUpa avasthA __ jo ajJa mAnava vrata-za la saMyamAdi zubhopayoga siddha na hojAya jA mAdhyatmika granthoM meM batalAI (puNya) rUpa vyavahAra dharmako prazubhakI taraha bandhaja- gaI hai| naka sarvatha heya mamajhate hue, saMtyAgakara bacchAcArI Page #391 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jyAdaha apane jIvanase bhI, hama jisakI khaira manAte haiM ! kisako kaheM- 'hamArA hai !' [ naM0 - zrI 'bhagavat' jaina ] jisa zizuko apanA kaha-kaha kara, hama phUle nahIM samAte haiM ! zAdI hokara Ate-Ate, vaha bhI hojAtA nyArA hai ! hama jise mAnate 'apanA' the, re ! vahI calAtA ArA hai ! 1 hama kisako kaheM - 'hamArA hai !' hama kisako kaheM - 'hamArA hai !' jaba sAtha javAnI thI isake, solaha Ane thA apanA 'tana' ! aba Aja bur3hApA AyA to, isako bhI sUjhA parivartana !! taba yaha ghara-bhara kA poSaka thA. aba lAThI ise sahArA hai! hama kisako kaheM- 'hamArA hai !' khidamata isakImeM lage rahe, anajAne bhI takalIpha na dI ! ulaTI ehasAna pharAmozI, yA karanA hai yaha zrAja badI !! nirmohI A~kheM phera rahA, jaba bajA ku~ca nakkArA hai ! - hama kisako haiM - hamArA hai ! vIrakI zAsana- jayantIkA sukhada zubha samaya AyA ! prabala atyAcAra, pApAcAra kA thA bhAra bhUpara bhUlakara satpatha, kupatha cala rahe the jaba sabhI nag ; sujana bhI himA-kucAlIkI kuTilatAme pha~se the aura netA nAmakI lipsA - durAzA meM dhana the / jaba taka rahatI kucha svArtha-gaMdha, sAthI aneka dikhalAte haiM ! miTane hI usake dekhA hai'hA' apaneko pAte haiM ! ve vakrAdAra premI bhI saba kara jAte kahIM kinArA hai| hama kisako kaheM - hamArA hai !' vIrakI zAsana - jayantI 100= zrIpaM kAzIrAma zarmA 'praphullita' paisA muTThIne hai taba taka, kahate- 'hama sabhI tumhAre haiM !' muTThI khulane ho banajAte, saba hRdaya-hIna, hatyAre haiM !! pIr3itoM, patitoM, achUtoMke liye jaba thA na sAyA ! taba ahiMsA dharmakA usa vIrane pAdapa lagAyA !! jIva, thira-jaMgama sabhIkA hitabharA jA tIrtha pAvana, dhanya hai yaha vIrakA sandeza vAhaka mAsa sAvana ; jJAnakI varSA huI, vijJAnakI AI havAe~ phaila phira saMsAra - upavana meM gaI , vidyA latAe~ / tRSita, zrAkula prANiyoM ko zAMtimaya mRdu-paya pilAyA ! aura phira lAkara unheM AcAra-Asana para biThAyA !! nyAya bhI anyAyake hI pakSameM jaba bolanA thA, ghora hiMsA - viSa, ahiMsA-sudhA-rasameM gholatA thA ; sabala, nirbalako har3apaneme na thA saMkoca lAtA, sorahe the saba par3e taba, kauna phira kisako jagAtA ? * yaha kavitA 6 julAIko vIrasevAmaMdirame dUra kara tamako prabhAkara vIrakA su-vikAsa chAyA ! vIrakI zAsana- jayantIkA sukhada zubha samaya zrAyA !! utsavake samaya par3hI gaI / OM Page #392 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tAmila bhASAkA jainasAhitya [ mUla lekhaka-pro0 e0 cakravartI ema0 e0 AI0 I0 esa0 ] ( anuvAdaka-sumeracanda jaina divAkara, nyAyatIrtha, zAmbI. bI. e., ela-ela. bI0) [gata kiraNa se Age] vyApArInaM apanI kanyAkA vivAha isa DAkUke mAtha cAhiye / ' patnInaM kahA 'nAtha! bahuta pachA, maiM bheTakI kara diyaa| usa strIne apane patika premako svAdhIna karanekA sAmagrI taiyAra kiye letI huuN|' nizcaya kiyaa| umI mamayamaM vaha sampUrNa prAbhUpa se apane pUjAkI saba sAmagrIko taiyAra kara usane apane pani zrApako mumajita karane lagI thI, vaha apane panika lie kahA- Aiyera leN|' panine kahA 'priya ! tumhAre kaTumbigNa svayaM bhojana banAtI thii| kucha dinake bInane para uma DAkane ko pIche hI rahanA cAhiye / tuma bahumukhya vasoMko pahinalo, apane mana meM sonA, 'maiM kara isa strIko mAra mAgA. isake bahumUlya maNiyoma apane Apako bhUSita karo, aura taba hama javAharAtoM ko le ma gA. unheM benagA aura isa taraha loga prAnannapUrvaka ha~sane aura krIyA karate hue cleNge|' kimI gvAma sarAyameM mAna karane ke yogya hUMgA? acchA! patnIne aisA hI kiyaa| jaba ve parvatakI talahaTImeM pahuMce, taba isakA yaha mArga hai|' DAkRne kahA 'priye ! aba yahAM hama donoM hI pAge jAveM. ___ yaha socakara vaha apane vimtampara leTa gayA, aura usane hama bAkI sAthiyoMko eka gADImeM vApisa bheja deNge| tuma mojana karanese inkAra kara diyA / vaha usake pAsa AI aura pUjAkI sAmagrI vAla pAtrako apane hAthame lelo aura khuna pUchane lagI kyA zrApako koI pIr3A hai ?' umane uttara lakara calo, panIne sA hI kiyaa| diyA bilkula nhiiN|' ne kahA, 'taba kyA meM mAtA-pitA cAkUne umme apanI bhujAnoM meM pakara kara parva para bar3hanA zrApa para nArAz2a hogae ?' 'nahIM priya ! ve mujha para praprasanna zuru kiyA aura ve antameM DAkuoMkI caTTAna para pahu~ca gaye / nahIM hai. usane kahA / pamnIne pahA 'naba phira kyA bAta hai?' isa parvata para eka zrogma hI nada sakate the, kintu dUsarI usane kahA priya ! usa dina jaba maiM bandhanabaddha hokara nagara yora eka sIdhI caTTAna hai, jisa paraMpa dvAra loga nIce pheMka meMsa lejAyA gayA thA, taba maiMna DAkuoMko caTTAna para adhivAsa jAne haiM, aura bhRtala para pahu~neka pU. hI ve gvA ekhaNDa ho karane vAlI devI ke samakSa bali car3hAnekI praniH / kara apane jAte haiM. isa kAraNa hama vAkuoMkI caTTAna' kahane hai| hama prANoM ko banAyA thaa| usIkI devAzatrika pramAdase maiMne tumheM zailake zigvara para car3hakara jhInaM kahA jAya ! bali bar3hAiyaM / ' apanI patnI ke rUpa meM prApta kiyaa| maiM isa vicArameM thA, ki panine kucha uttara nahIM diyaa| usane punaH pUchA 'nAtha ! prApa meM devIke prAge balidAna karane ke bAremeM kIgaI apanI pratijJA kyoM cupa haiM ? isa para umaDane kahA 'ima balikarma mega kA kisa prakAra pAlana karUMgA? usane kahA 'nAtha ! Apa koI prayojana nahIM hai| maiMne yahA~ bali kI mAmI mahina tumheM cintA na kIjiye, maiM balidAnkI vyavasthA kara luugii|' lAne meM chala kiyA hai| usane pUchA taba bAra mujhe yahA~ kima kahiye ! kyA prAyazyakatA hai? hAkUne kahA 'madhumita lie nA? uma DAna kahA 'mumhAre prANa haraNA karaneko, cAvalakA miSTAna tathA tAmapuSpa-samanvita paMca prakArake puSpa tumhAMloko lenako tathA bhAga jAne kI maiM mumheM lAyA hai|' Page #393 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 366 anekAnta [varSa 4 - maraNase bhIta hokara usane kahA-'svAmin ! mere ratna aura kI kRpA kIjiye / ' usa DhAkune kahA 'priye ! bahuta acchaa|' merA zarIra aApake hI haiM, Apa isa prakAra kyoM kahate haiM ?' phira vaha caTTAna ke kone ke samIpa khar3A ho gayA. tAki vaha usane bArabAra yA abhyarthanA kI ki aisA mata kiijiye| kintu bI usakI pUjA-vandanA kara ske| usa rAkakA eka hI uttara thA ki 'maiM tumako mAra DAlU gaa|' usa strIne DAkUke cAroM ora ghUmakara tIna parikramAyeM usane sAmAkhira ! mere prANa benese bhApako kyA lAbha kii| isa kArya meM usane DAkUko apane dAhine hAthakI bhora hogA? hama ranoMko ke lIjiye aura mere prANoM kI rakSA rakhA thA aura cAra sthAnoM meM usaM praNAma kiyA thaa| isake kIjiye / isake bAda mujhe mAtAke samAna mAnanA, athavA anantara usa strIne kahA 'nAtha ! yaha antima avasara hai jaba nahIM to mujhe apanI dAsI aura apane liye sevA karane vAlI ki maiM prApakA darzana karUMgI, aba Age na pApa mujhe dekhoge rahane denaa| yaha kahakara usane eka patha par3hA jisakA bhAva aura na maiM Apako dekhuugii|' itanA kahakara usane usakA yaha thA-'ina svarNake kar3oMko kho, maNi jaDita sAre bhAbhU. Age pIchese AliMgana kiyaa| pazcAt usake pIche khar3I ho paNa kho, merA sarvasva lelo, aura merA svAgata karo, athavA kara, jabaki vaha cahAnakI kalI (kinAra) ke pAsa khar3A thA, mujhe apanI vAsIka rUpameM pukaaro|' usane apanA eka hAtha usake kaMdhe para aura dUsarA pITha para yaha sunakara DAkUme usase kahA-'tumhAre aisA karanepara rakhakara use caTTAna parase nIce Dhakela diyaa| isa prakAra vaha yadi maiM tumheM jIvita chor3a dUMgA, to tuma jAkara apane mAtA- DAkU parvatakI gaharI khAI meM girA aura bhUtala para par3ate hI pitAsaM saba hAla khogii| ataH maiM tumheM mAra ddaaluugaa| Tukar3e Tukar3e gyaa| usa DAkUparvatake zikhara para nivAsa basa itanI hI bAta hai| aba adhika santApa mata kro|' karane vAlI devIne ina donoMke kAryokA avalokana kiyA isake bAda usane isa bhAva vAlA paca par3hA-'aba tuma aura usa mahilAkA guNagAna karate hue eka padya kahA, jisa adhika duHkhI mata hobho| apanI cIz2oMko zIghra hI bAMdhalo kA bhAva yaha thA ki-'buddhimatA kevala puruSoMkI hI saMpatti aba tumheM bahata kAla taka jIvita nahIM rahanA hai. maiM nahIM hai| bI bhI puddhimatI hotI hai aura vaha yadA kadA tumhArA sarvasva haraNa kruuNgaa| usa strIne apane manameM vicAra usakA pradarzana karatI hai|' kiyA 'kitamA zarAratI kRtya hai paha!' mastu, buddhimattA pakAne . DAkUko baTTAnamme giganeke antara usa bIne apane mana aura khAne kI cIz2a nahIM hai, kintu usakA matalA yaha hai ki meM socA- agara maiM ghara jAUMgI to gharake loga mujhase pUr3eMge, khoga kArya karane ke pUrva meM soca-samajhakara kAma kreN| mAchA. tumhArA pati kahA~ ? isake uttarameM yadi maiM yaha kaI ki maiM isake sAtha nibaTanekA mArga sogii| yaha vicAra kara maiMne use mAra DAlA, to ve apane baccana-vANoMse mujhe cheda usane isa kahA-'prANanAtha ! jaba una logoMne ukaitI DAleMge aura kaheMge 'hamane isa duSTako bacAneko sahasramudrAoM bAte hue tumheM pakar3A thA aura tumheM sahakaparase veje jA rahe kI jAMca dI aura aba tumane use mAra DAlA!'kadAcit maiM the, taba maiMne apane mAtA-pitAse kahA thA, usase unhoMne yaha kahUM ki vaha mere rasmoMke hetu merA prANa haraNa karanA sahana mudrAoM ko jAMca rUpameM dekara tumheM buhAyA thA aura cAhatA thA to khoga merA vizvAsa nahIM kreNge| aba to gharase hameM apane mahalAmeM sthAna diyaa| tabase maiM tumhArI hitaiSiNI merA sambandha samApta ho cukA / ' usane apane javAharAtIko pheMka rahImAja mujhe pApakI pUjA karanekA avasara pradAna karane karake akhakA rAstA liyA aura kucha kAla paryanta paryaTana Page #394 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kiraNa 6-7] tAmila bhASAkA jainasAhitya karake mAdhviyoM ke eka prAznamameM jA pAzraya liyaa| usane karaneke pUrva vA mAma-dvArake samakSa eka retakA dera kahA kara vinIta bhAvamaM sAdhvIko praNAma karake kahA 'bhAginI ! mujhe usameM apane gulAba-sevakI zAkhAko khagA diyA karatI thii| apane saMghameM sAvIke rUpameM sthAna diijiye|' isasaM usa isake anantara para yaha ghoSaNA karatI thI ki-jo koI sAdhvIne usako bhiSaNI vanA sAdhvIka rUpameM apane saMghameM mere sAtha prazna-uttara karane meM samartha ho vaha apane caraNoM le liyaa| mIce isa gulAba-sevakI zAsvAko baa|' aisA kahakara pA jaba vaha sAdhvI hogaI, taba usane pUchA 'bhAginI! grAmameM praveza karatI thii| usa sthAnake pAsase AnekI kisI mApake dhArmika jIvanakA dhyeya kyA? use batAyA gayA kI bhI himmata nahIM par3atI thii| jaba eka zAkhA sUkha jAtI ki hamAre dhArmika jIvanakA uddezya yA, ki 'kamInoM' thI, naba vaha dUsarI tAjI zAnyA khoja liyA karatI thii| (Kasimusi ke prayoga dvArA prAdhyAtmika mAnandakI vRddhi isa prakAra vihAra karate hue vA mAvaThI (zrIvastI) kI jAya athavA dharmaka sahasaniyamoMkA smaraNa kiyA jaay| paTuMbhI, vahAM nagara dvArake mAge vaha zAbA jagAI aura sadA usane kahA 'pUjya bahina ! mAdhyArimaka sukha to mujhe nahIM kI bhAMti apanA caileMja ghoSita kara bhisA liye baha magara kA bhAti prApta ho sakegA. kintu maiM dharmake sahana niyamoMko pachI meM gaI / kucha naujayAna bAkhakoMkA eka bhugaDa zAkhAka hu~ taraha yAda kara skuugii| jaba vaha una dharmake niyamoM ko yAda yora ekatrita ho gayA aura isa bAtakI pratI karane lagA kara cukI taba unhoMne usase kahA---aba tumane pravINatA ki Age kyA hogA? itane meM mahAna mAthumAritrane prApta karatI hai. tuma gulAva aura saMboma (Rose and jo paribhramaNa karake mubahakA AhAra le cuke the aura magarase apple) paripUrNa bhUmimeM pUrNatayA vicaraNa karo aura prema bAhara jA rahe the, una bAlakoMko zAgyAka pAsa pAsa khar3A gyakriko khojo, jo tumhAre sAtha praznottara kara ske| huA dekhA / aura unase pUchA 'isakA kyA matalaba hai? isa taraha usa saMbakI sAdhviyoMna eka galAma-saMbaka bAlakAna mAdhunIko bAta smjhaa| sAdhane kahA 'bAlako perakI zAkhAko umake hAthoM meM dekara ina zabdoM ke mAtha uma bhAge jAmo ghora usa zAkhAko apane pairoMme rauMda ddaalo|' vidA kiyA--'bahina ! jAmo, agara koI gRhastha tumhe una bAlakoMne kahA 'pUjyavara ! hameM aisA karane meM bhaya mAlUma par3atA hai| maiM praznoMkA uttara degA. tuma loga bhAge par3o praznottarameM parAjita karade, to tuma usakI dAsI ho jaanaa| aura zAkhAko pada-dalita kro|saayuke ina zamose bAlakoM agara koI sAdhu parAjita karada, to usake saMghameM sAdhvI bana jAnA aura apanA nAma 'gulAba-meva bAbI sAdhvI' rkhnaa|' meM ulmAhakA saMcAra ho gyaa| unhoMne tatkAlIjorase usane tapoknako chor3akara eka sthAna dUsare sthAnakI mora cillAne hue aura dhUliko ur3Ate hue usa zAkhAko paraprasthAna kiyA, vaha jisa myati ko dekhatI usIse prazna puussnii| dakhina kiyaa| usake sAtha praznottarameM pratidvaMdvitA karane meM koI bhI samarthana jaba sAdhvI lauTI naba usane unako burA bhalA khaa| humA / vAstavameM use itanI pratiSThA prApta huI, ki jaba loga vaha bolI maiM tuma logoMke mAtha prazna-uttara nahIM karanA yaha sunate the ki 'gulAba-seva vAlI mAvI' dhara pAnI hai, cAhatI / tumane apane pairoMme vRSakI zAkhAko kyoM nA ? to vahAMse bhAga khar3e hote the| uttarameM una bAlakoMne kahA hamAre sAdhu mahArAjane aisA kisI nagara athavA grAmake bhItara bhijAke lie praveza karaneko kahA thaa| sAdhvIne sAdhume pUchA 'mahArAja! kyA Page #395 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhanekAnta [varSa 4 Apane unako merI zAkhAko pada-dalita karanekI prajJA dI 'samya-bhavana' meM isa ghaTanA para sAdhunoM meM vivAda chiDa thI? sAdhune kahA 'ho bahina!' taba usane kahA 'mujhase gayA-'kuNDalakazIne dhamakA thor3A hI jJAna prApta kiyA thA praznottaroM meM pratidvaMditA kiijiye|' sAdhuna kahA 'bahuta acchA! phira bhI use saMgharma sthAna milane meM saphalatA milii| isake maiM aisA hI kruuNgaa|' sivAya vaha eka DAkUka sAtha prANDa yuddha karate hupa aura jaba saMdhyAkI velA bAI, taba vaha bhikSuNI prazna karane use parAjita karate hue yahAM AI hai|' itane meM prAcArya ke lie mAdhuke prAvAma sthala para phuNcii| mAre nagarameM hala- mahArAja prAye aura unhoMne pUchA "bhighuno ! yahA cala maca gii| loga ApasameM kahane lage 'calo caleM, ina baiThe baiThe kima viSaya para vivAda kara rahe ho ?" donoM vidvAnoMkA vArtAlApa sune| logoMne sAdhvIkaM sAtha sAdhuoMne saba hAla khaa| isa para gurudeva bole sAdhuAna saba hAla khaa| isa para nagarampa prAcArya zrI nivAsa sthala taka pahuMcakara unheM 'bhittuno ! hama dharmakA nizcaya nahIM karate, maiMne thor3A praNAma kiyA aura vinaya pUrvaka ve eka ora baiTha gye| athavA bahana dharma sikhAyA hai 1 arthahIna sau vAkyoM meM koI sAdhvIne sAdhumaM kahA 'pUjyavara ! maiM Apase eka prazna vizeSanA nahIM hai, kintu dharmakA eka vAkya arahA hai| jo pUchanA cAhatI hU~ ?' sAdhune kahA 'pUchiye / ' taba usane dharma saba DAkuoM para vijaya prApta karatA hai vaha kucha bhI vijaya ke sahasra niyamoMko puuch| / sAdhune ThIka ThIka uttara diyaa| lAbha nahIM karatA, kintu jo apanI prAramAkA patana karanevAle tabamAcAryane usase pUchA 'tumane kevala ye thoDesa prazna pUche, DAkuoM ko parAjita karatA hai, yathArthameM ummIkI hI vijaya hai|' kyA kucha aura pUchanA hai ?' usane kahA 'pUjyavara ! basa itanA yahAM prasaMgocita dharmakA svarUpa samajhAne vAlA eka bhAvapUrNa padya unhoMne par3hA jisakA zrAzaya isa prakAra hai - hI pachanA hai ?' isa para sAbune kahA 'tumane to bahutame prazna koI vyaki bhale hI bhAvahIna sau padyoMke vAkyoMko pahe. aba maiM mumameM kevala eka hI prazna pUchanA hUM. kyA Apa paheM kinta dharmakA eka vAkya bhI acchA hai jise sunakara uttara deMgI / bhikSuNIne kahA 'apanA prazna khiye|' prAcArya manuSya zAnti lAbha kare / yadyapi koI vyakti yuddhame sahasra ne pUchA 'eka kyA hai? taba vaha apane manameM kahane lagI manapyoMko hajAra bAra parAjita kare. kintu jo apanI prAramA 'yaha prazna hai jisakA uttara deneke yogya mujhe honA caahiye|' ko jInatA hai vaha sabase bar3A vijetA hai|' kintu uttara na jAnanese usane mAdhuse pUchA 'mahArAja vaha nIlakezI, joki tAmila bhASAke paMca laghukAyoMmeM kyA hai ? prAcArya ne kahA 'bahina, yaha to baddhakA prazna eka hai, vaha spaSTatayA bauddha grantha kuNDalakezIke uttararUpameM taba sAdhvIne kahA 'mahArAja! mujhe bhI uttara btaaiye| isa hai, jaisAki isake lekhakane svayaM sUcita kiyA hai| isakA kathAnaka paurANikakathAnoMmeMse nahIM liyA gayA hai / sambhavataH para sAdhune kahA 'agara tuma hamAre saMghameM zAmila hogI to yaha kathA graMthakArakI kAlpanika kRti hai| isakA uddezya dArzanika maiM tumheM uttara btaauuNgaa|' usane kahA 'macchA, mujhe saMghameM vivAdake liye bhUmikA nirmANa karanA thaa| yaha grantha aba zAmila kiijiye|' sAdhu mahArAjane sAdhviyoMko sUcanA dI taka prakAzameM nahIM paayaa| vartamAna lekhaka isa apUrva graMthakA aura use saMghameM bharatI kiyA gyaa| jaba vaha saMghameM zAmila eka saMskaraNa prakAzameM karane ke prayatna meM haiM joki presameM hai| karalI gaI taba usane saba miyoMke pAlana karane kI pratijJA kucha mAsameM janatAke sAmane bhA jAyagA / yaha kathA paartiikii| usakA nAma 'kuNDalakezI' rakhA gayA aura kucha dinoM yaha grantha aba prakAzita hokara janatAke mAmane zrAcukA hai, kevala vaha divya zatriyoMse vibhUSita aIna hogii| aimA 'bhAskarameM nikalI samAlocanAme prakaTa hai|- mampAdaka Page #396 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kiraNa 6-7] tAmila bhASAkA jainasAhitya mAra nAmaka viNyAta pAMcAlu dezameM sambaddha hai| isa dezake vahAM munijammAcAryako haTAne kI mAzAse nIlakezIne aneka adhipati mahArAja samudrasAra the aura unakI rAjadhAnI thI prakArakI bhayAvaha paristhitiyAM utpanI, kintu munirAjako puNDabardhana / isa nagarake bAhara eka zmazAna bhUmi hai jise barAne ke sakasa upAya viphala hue| ve aise vyakti nahIM the jo pakhaleyam kahate haiN| vahAM kAlIkA eka prasiddha mandira hai| saralatAse alaga kiye jA skeN| ve apane dhyAnameM batAke usa mandirake samIpa municaMdra nAmake yogI vidyamAna haiN| sAtha nimagna the aura kitanI hI bhayAnaka samIpavartI parieka dina kucha nAgarika thor3e pazu aura pasI kAlIko car3hAne sthitiyAM unake zAMta aura gaMbhIra dhyAna meM bAdhA nahIM pahuMcA ke liye vahAM sAtha le paaye| jaina- prAcArya ne isa vicitra sakatI thiiN| ve apane kArya meM isa prakAra nimagna the, mAnoM balidAnakA kAraNa una logoMse pUchA: una logoMne kahA ki unake pAsapAsa kucha huA hI nahIM, tabamIkhakezIne socA ye pazu-pakSI kAlIke bhAge vali diye jAyageM kyoMki kAlI ki sAdhuko ucita prathavA anucita upAyoMse jItanekA eka ke prasAdase mahArAnIko eka baccekI prApti huI hai| jaina hI mArga hai aura vaha yaha hai ki ve apanI mAdhyAmika prAcArya ne una logoMse kahA ki "agara tuma pazu aura sAdhanAse DigAe jAya aura unakA dhyAna vaiSayika sukhoMkI patiyoMkI mRtikAme banI huI mUrtiyoMko kAlIke mandirameM ora AkarSita kiyA jAya-usane socA ki una munirAja bar3hAnoge to devI pUrNatayA santuSTa hogii| yaha vidhAna kI tapazcaryAko bigAnakA yaha nizcita mArga hai| isa bAta kAlIko santuSTa karane aura tumhArI pratijJAoMko pUrNa karane ko dRSTimeM rakha kara umane usa pradezakI rAjakampakAkI sundara ke liye paryApta hogaa| isake mivAya bahutasaM prANI mRtyu ke mudrA banAkara yogirAjake samakSa apanI gAraceSTAe~ bhAramukhama baca jAyage tuma bhI apane Apako hisAka pApase mbha krdiiN| sAdhuko apanI ora AkarSita karane liya bacA sakoge / isa upadezakA logoM para bahuta acchA prasara usane vezyA jaisI vRtti prArambha krdii| usakA yaha prayatna pdd'aa| ataH ve apane saba pazuoMko apane apane ghara vApisa bhI asaphala rhaa| itane meM municandrAcArya ne use svayaM saba le gaye / logoMke isa vyavahArase kAlIdevI anyanta kruddha vAstavika bAteM munaadii| unhoMne use batAyA ki "tU yathArtha hogii| usane yaha anubhava kiyA ki maiM gaina munikI usa meM rAjaparivArakI rAjakumArI nahIM hai, kintu devatAoMkI prAdhyAmika nipuNatAke kAraNa unako bhayabhIta karane meM svAminI aura mujhe DarAkara isa sthAnasaM alaga karanA asamartha thii| kintu aba usane yaha cAhA ki una munizrI cAhatI hai tAki pazuoMkA balidAna nirantara cAlU ho jAya ko kAlI mandirake prahAteme bAhara bhagA tAki ve nitya ima spaSTa bhASaNasaM yogIkI mahattA aura buddhimattA usa para hone vAle yahAMka yajJameM vAdhA na DAle / ataH vaha dakSiNa aMkita ho gaI aura usane unake samara yaha svIkAra kiyA dezakI apanI saradAranI nIla kezIkI khoja meM nikalI jisa ki jo kucha mApane kahA vaha satya hai pApa merA aparAdha ke sAmane jaina munike dvArA kAlI mandirakI nityakI pUjA jamA kiijiye| aba munirAja use samA pradAna kara cuke taba tathA balimeM DAlI jAnevAlI bAdhA-viSayaka zikAyata kRtajJatAvaza usane bhaviSya meM vizeSa kalyANakArI aura rakkhI gii| mahAna nIlakezIne ima jaina munime piNDa chuhAne pavitra jIvana bitAmekI icchA prakaTa kii| usane unase kahA aura davardhana nagarameM kAlI mandirakI pUjA tathA validAna "mujhe ahiMsAke mUla siddhAntoMkA zikSaNa denekI kRpA ko barAbara jArI karane ke liye uttarakI mora prasthAna kiyaa| kIjiye" jaba usane ahiMsA dharma pavitra siddhAntoMko sunA, Page #397 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anekAnta [varSa 4 taba vaha atyanta anugRhIta huI aura usane munirAjase varNita hai| svabhAvataH isa vivAdameM nIlakezIkedvArA kuNDalanamratApUrvaka pUchA ki "maiM kisa prakAra ucca koTikI kRta- kezIke parAjayakA varNana hai kuNDalakezI apanI parAjaya svIjJatA prakAzana kara sakUgI" 1 jaba munirAjane use sarvocca kAra karatI hai aura ahiMsAke siddhAntoMko maMjUra karatI hai| DhaMgase kRtajJatA prakAzanake liye yaha batAyA ki tumheM isa pradeza nIlakezI kuNDalakezIse yaha jJAta karatI hai ki usake guru meM hiMsAke tatvakA pracAra karanA hogA, taba usane ise pahacandra nAmake bauddhavidvAna haiN| mvIkAra kiyA aura mAnava mudrAko dhAraNa kara ahiMsA tIsare adhyAyameM pahacandra ke sAtha vivAdakA varNana hai, siddhAntako pracArita karane meM usane apanA samaya lgaayaa| jo vivAdameM apanI parAjaya svIkAra karatA hai| nIlakezIke yahI isa granthake 'dharmaracahakkam" nAmake prathama adhyAya ahiMsA dharmako svIkAra karake aIcandra ne usakA dhyAna kA varNita viSaya hai| 'mokkA ' kI ora AkarSita karAyA, jo ki gautama zAkyakuNDakhakezI-vAdacahakkam nAmake dUsare adhyAyameM buddha munike pradhAna ziSyoM meM thA aura bauddhasaMghake Adi saMsthApakoM dharmakI pratinidhi kuNDalakezIke sAtha nIlakezIkAvAdAvAda meMse eka thaa| (kramaza:) mIThe bola mIThe mIThe bola bola re ! mIThe mIThe bola ! N isa jihvAme amRta bharale vikharAde, jaga basameM karale mara kara bhI jo terA jIvana bane amara anamola bola re ! mIThe mIThe bola ! [ 2 ] dhana-jana para abhimAna na kara tU nazvara haiM, kaTu gAna na kara tU parajAyegA prANa papIhA raha jAyegA bola bola re ! mIThe mIThe bola ! svarama sundara zakti nigalI jIvaname bhara detI lAlI miTa jAtaM dukha, uThatI hiyameM prema hiloreM lola bola re ! mIThe mIThe bola ! [ 4 ] kaDuve bAla bar3e dukha-dAtA jor3a are / mUdutAsa nAtA viSakI chor3a viSamatA prANI! vANImeM madhu ghola bola re ! mIThe mIThe bola ! bhI 'kusuma' jaina Page #398 -------------------------------------------------------------------------- ________________ paryuSaNaparvake prati (le0-50 gajakuma ra jaina mAhityAcArya) puNya pardUSaNa, kaho, kaise kareM svAgata tumhArA ? [1] thA mamaya vipatama, jaba krodha-dAvAnala, dhadhakate- / vizvakA kalyANa-kara vaha satya, hamase uTha cukA hai, bAhu-yugameM bhara jagatko maba taraha jhulasA rahA thA, / isa kupatha para prAja, jaga do paga agAr3I bar3ha cukA hai, kusuma-sama mukumAra antavRttiyokA gvana karake, : bhadranaitikatA, na jAne, kauna kone chipa gaI hai, ravUnakI do binduaose tApa nija sahalA rahA thA, / / kaunase giri-gaharokI bandinI vaha ho cukI hai, taba, kSamA - pIyUSa - dhArAko bahA karake jagatkA ekadA jisane kiyA thA pUna, hama sabako sphATaka-sA. tApa meTA thA, na, para, aba vaha kahIM mAdhurya-dhArA! luta bilakula ho cukI hai, vaha madhura vidhamma-dhArA! puNya paySaNa, kaho, kaise kareM svAgata tumhArA ? ___ puNya pardUSaNa, kaho, kaise kareM svAgata tumhArA ? [2] mAna-dAruNa-vAruNIma, aAja hama bhUle par3e haiM, / kAlase kavalita nikhila jaga, jIrNa hotA jA rahA hai, aiThama niHsAra hU~Those, acala akar3e gvar3e haiM, para, atala tRSNA, jarA bhI jIrNa-zIrNa nahIM digvAtI, cAhate-yaha nikhila jaga ro par3e, phira bhI na degve, lobhakA mAmrAjya, bhUtala para nirakuza chA rahA hai, nakara bhara karake, hamArA sAmanA kara kauna sakatA? cAhanA jana-'vizva kI mAyA, caraNa-cumbana kare mama, zrAja, mArdava-siddhirasa vaha tAkameM rakkhA par3A hai, maiM akelA hI sakala, sampattikA svAmI kahAU~. ro rahA durbhAgya para apane tathA jagake vicAga! jAnale duniyA yahA~, parakA nahIM bilakula gujArA ! puNya pardUSaNa, kaho, kaise kareM svAgata tumhArA ? puNya paySaNa, kaho, kaise kareM svAgata tumhAga ? [6] mohanI mAyA, anUThe rAgaraMga digvalA rahI hai, ' zrAja, hama saba indriyoMke dAsa pUre ho cuke haiM, veSa-bhUSAse sabhI maMmAra-ko phumalA rahI hai, vo cuke haiM prAza-gira kara bhI uTheMge kyA kabhI hama, khUba joroMse garama, bAjhAra, chala kA, ho rahA hai, eka dina thA, jaba hamArI indriyA~ thI pUrNa zAsita, kaur3iyoM ke mola, nara, Arjava anogvA vo rahA hai| aAja to ve kara cukI jaga pUrNata: nija pAza-pAzita, cana catura-cAlAka bholoko bhulAne jA rahe hai. prANiyoMke prANakA saMtrANa bhI kucha uTha calA hai, dikha rahA kevala kapaTa hI kapaTakA durbhaga najArA! baharahI jagameM asaMyamakI prabala vikarAla dhArA! puNya paryuSaNa, kaho, kaise kareM svAgata tumhArA ! puNya pardUSaNa, kaho, kaise kareM svAgata tumhArA ! Page #399 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anekAnta [ varSa 4 [7] [6] Aja, tapake nAma para mithyAtva-tANDava ho rahe haiM, maJja -mUrdhvAse jagat mUcchita vikala mati ho rahA hai, sAdhu bana pAkhaNDi-jana, pAkhaNDa-maNDana kara rahe haiM, dAsatAoMkI jaTila jaMjIra meM jakar3A par3A hai, kara rahe apanA pujArI vizvako, dekara dilAsA, gira rahA hai, cIkhatA hai, aura karuNa karAhatA hai, baiTha prastara-nAvameM khudako tathA jagako Dubote, para na nija manako jagatakI, kAmanAbhose haTAtA, kAmanAoMko dabAnekA na hamameM Atma-bala hai, Aja zrAkiJcana binA, jaga yaha akiJcana ho rahA hai, cAha-jvAlAmeM nirantara jala rahA saMsAra sArA ! khojatA, phiratA, bhaTakatA, para, na kucha milatA sahArA! puNya paryuSaNa, kaho, kaise kareM svAgata tumhArA ? puNya papaNa, kaho, kaise kareM svAgata tumhArA ? [10] "tyAgakA mata nAma lenA, pAsa mere kucha nahIM hai, vAsanAoMkA anuga saMsAra pAgala ho rahA hai, zrApako dene na maiMne sampadA yaha joDa rakkhI, mAtR, bhaginI, gehinIkA bheda-bhAva bhulA rahA hai, jAiye zrImAn unake pAsa jo hamase bar3e haiM, satya-ziva-cAritra-niSThA kA par3A zava sar3a rahA hai, kyA hamAre hI yahA~ khAtA likhA rakkhA tumhArA ?" car3ha rahA hai moha-madirA kA nazA nijako bhulAe, tyAgakI isa durdazA para A~suzrokI dhAra bahatI, cAru cintAmaNi hamArA brahmacarya calA gayA hai, mUrva prANIne na imake tattvako palabhara nihArA ! ho gayA caupaTa hamArI jindagIkA khela sArA ! puNya papaNa, kaho, kaise kareM svAgata tumhArA ? puNya pardUpaNa, kaho, kaise kareM svAgata tumhArA ? [11] moha-mamatAmeM pha~mA jaga Atma-dhanako kho rahA hai, paMcanAzroke juTAnemeM prapaMca sa~jo rahA hai, dharmakI basa kAnta mAyA hI pakar3a rakhI jagatne, svAtmake saundaryakA. darzana, na aba taka kara sakA yaha, puNya paySaNa, are, sAkAra hokara ke puna: tuma, dharmakA zubha marma, jaDa jana ko batA jAo dubArA ! puNya paryuSaNa, kaho, kaise kareM svAgata tumhArA ? ajJAtavAsa chipA rahA hU~ maiM apane ko ! duniyAkI painI najageMsa jhUTha dikhAe, sA~ca dikhAe jAsUsoMse, guptacaroMse koI kitanI A~ca dikhAe bacakara bitA rahA hU~ jIvana, mUrtimAna karane sapanako sapA huA hai sonA, to bhI udyata hai phira phira tapanako chipA rahA hU~ maiM apane ko! chipA rahA hai maiM apane ko| pIr3A pahu~cAtI, dukha detI, huI jA rahI kundI retI kATa-chA~Ta kara raha jauharI, cupa hai maNi, tulane-napaneko chipA rahA hU~ maiM apane ko! - zrI 'yAtrI Page #400 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jIvanakI pahelI [ lekhaka-zrI bAbU jayabhagavAna jaina, bI0 e0, vakIla ] [ gata kiraNa naM. 3 se bhAge ] jIvanavAdakI pAMca zreNiyA~ aura naiSTika, prAmANika aura aprAmANika vaijJAnika aura jIvana-sambandhI una samasta vAdo (theories) ko| kAlpanika saba prakArake tathya zAmila jAte haiN| aisA jo bhAjataka tatvoMke dimAg2ameM pAe hai, yadi vikAsakramase karane para jIvana-tatvako khojate hue bhI use nahIM khoja pAte, jIvana-zaMkAcoMko sukhamAte hue bhI meM nahIM sukhamA zreNIbaddha kiyA jAya, to ve nimna pAMca zreNiyoM meM takasIma pAte / ye jitanA jitanA isa jamagharameMse jIvanako khojanekA ho sakate haiM- saMzayavAda, prajJAnavAda, 3 viparItavAda, uthama karate haiM, utanA hI unamA mArgako kho baiThate haiN| 4 ekAntabAda 5 vimayavAda / ye jitanA jitamA zaMkAmoMse bAhira kisanekA pari. . saMzayavAda (Theory of scepticism) zrama karate haiM, utanA hI utanA gahare gaharameM phaMsa jAte hai| kacha vicAraka aise haiM, jo jijJAsAse prere hue jIvana hatAza hokara becI uThate haiMke samasta anubhavoM, samasta tathyoMko vivekarahita ikaTThA kara "yaha khoja sabamyartha hai. pAparibhama sabamilphI DAlate haiN| ye anubhUti (Cognition) ke mArgoM meM bheda yaha jIvana jAmamekI cIz2a nahIM, pAkhomamekI cIz2anahIM, karanA nahIM jaante| ye isake buddhijJAna, (Intellect) yaha atyanta jaTila aura pecIdA hai| pAvakhase pAtIra aura niSTAjJAna (Intuition) kahalAnevAle bAharI aura taka saMdehoMkA sthAna hai, zaMkAoMkA nivAsa hai| ise kisI bhItarI dvAroM meM bheda karanA nahIM jAnate / ye ina zAnoMse prakAra bhI nizcaya nahIM kiyA jA sktaa| yadi isake bAremeM batAye haye tathyoM meM bheda karanA nahIM jaante| ina tathyoM koI mata mizcita kiyA jA sakatA to yahI kiyA prAmANika aura prAmANika rUpoM meM bheda karanA nahIM jaante| anizcita hai, yaha sandigdha hai|" aisA kahakara apanI khojako borabeThate hai, parantu. ye zreNIbaddha tathyoMkI pAramparika sambandha-pArasparika upa aise saMzayavAdi-vicAraka saMzayavAdako nizcita karane para bhI. yogase myavasthA karanA nahIM jAnate / unakI sApekSika khuda kabhI nizcitamatI nahIM hote| khoja chor3ane para bhI sthAna-sApethika kramasaM saMgati mikhAnA mahIM jAnate / kabhI zAntacitta nahIM hote| sadA zaMkA-khosa bhidate behara eka anubhavako eka guhA anubhava (an isolated hI rahate haiN| vibhina pAyAdhIka bIca mRkhate hI rahate experience) mAna khate haiM / ye hara eka tathyako eka haiN| inakI dazAbatIhI dayanIya hai| gudA tathya (an isolated fact) mAnate hai| sabako judA junA mAnakara unakA eka aTisa mamaghaTa vicAraka isa prakAra zaMkArAkhase midanA nahIM (confused mass) banA bate, jisameM borika caahte| bebIvana-sambandhameM isa prakAra anizcitamatI Page #401 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 374 anekAnta / rahanA nahIM caahte| ye kisI na kisI prakAra isa gutthIko sulajhAnA hI cAhate haiN| inakI buddhi adhika vaijJAgaveSaNA-buddhi nika hai| ye pramANa aura apramANakaM bhedoMko jAnate haiN| ye bhU-prAntiyoMme kalpanA-svapnoMye tathyoMko pRthaka karanA jAnate haiN| ye vividha tathyoMkI kAraNakArya sambandhame vya vasthA karanA bhI jAnate haiN| ye pevAvAda unakI saMgati milAnA bhI jAnate haiM parantu ye dhanubhUtike kevala bAharI mArgako hI anubhUtikA mArga mAnate haiN| ye usake nitya kAma meM AnevAle, nitya abhyAsameM zrAnevAle indriyajJAna, buddhijJAnako hI pramANa samajhate haiN| F isake liye indriyajJAna, buddhijJAna atirikta anubhUti (cognition) kA aura koI mArga hI nahIM hai| mi ye indriyajJAna, buddhijJAna ( perception and Inte llect) dvArA hI jijJAsAgamya samasta tatvoM (substa ela) ko jAnanA cAhate haiM, zaMkAgamya samasta tathyo (facts) kA nirNaya karanA cAhate haiM aura anubhUti-gamya samasta anubhava (experiences) kI vyAkhyA karanA cAhate haiN| inheM patA nahIM ki indriyajJAna ( perception ) kevala bAharI lokako dikhAne vAlA hai, bAharI loka meM bhI kevala prakRti-lokako dikhAnevAlA hai, prakRti-lokameM bhI kevala sthUla lokako dikhAne vAlA hai / aura buddhijJAna (Intellect) kevala kAla kSetra parimita tathyoMko batAne vAlA hai| Adi-ana-sahita pIzoMko sukAnevAlA hai| vibhinnatAmaya, virodhamaya bAloMko darzAnevAlA hai| [ varSa 4 kAla-kSetra parimita nahI jo yAdi aura anta sImita nahIM, jo ki mAla hai. virodhakA ekIkaraNa samAnevAla karanevAle haiM, jo eka chora para annnatAko, dUsare chora para sUkSmatAko chUnevAla hai, jo nitAnta adbhuta cora asAdhAraNa haiN| inake bodhake liye, inakI vyAkhyAke liye inake niya ke liye indriya aura vijJAna donoM apayaza haiN| inake , bodha inakI vyAkhyA inake nirNaya ke liye anubhUtikA dUsarA hI mArga hai, vaha mArga jisakA nAma miSThajJAna hai, (intation) hai| parantu anubhUtikA kSetra jijJAsAkA kSetra zaMkAkA kSetra, bAharI loka taka hI sImita nahIM, kAla-kSetra taka hI parimita nhiiN| isa anubhUti meM bahuta hai, isa zaMkAkSetra meM bahutase tathya aise haiM, jinakA bAharI lokase koI sambandha nahIM, jinakI bAharI padArthoMme koI mukhamA nahIM ko zrutajJAna najAna hai vicAraka jaba indriyoMse dekhate hue bhI jIvanamInAko nahIM dekha pAte, buddhi sama hue bhI jIvana sambI alaukika sasAko nahI samajha pAte, to ye bahuta vikala hote haiM, ye isakI ajJAnatAkA kAraNa apanI nAmeM na dekhakara jIvanatatvakI zUnyatAmeM dekhane lagate hai, isakI hameM dekhane lagate haiM, isakI ajJeyatA meM dekhane lagate haiN| isa prakAra ye tIna vAdoM dvArA jIvanakI vyAkhyA karane lagate haiM-- (a) zUnyavAda vA zramavAda, (zrI) chAvAda, (i) ajJeyavAda / (tha) zUnyavAda vA bhramavAda inameM bahutase to apanI vikalatA dUra karaneke liye jIvana-tatva hI inakAra kara dete haiN| 'na rahegA bAMsa na bajegI bAMsarI' | ye dhAraNA banA lete haiM, ki jo tastra indriya aura buddhi ajJAta hai vaha saba asat hai / jo tathya iname nirNaya hI nahIM ho sakatA, jo anubhava inase vyavAsthAta hI nahIM ho sakatA, yaha saba bhramajAla hai, buddhikA vikAra hai, kalpanAkA pasArA hai / vaha zUnyake sivA kucha bhI nhiiN| vaha jIvana yadi koI tastra hotA, to vaha jarUra dRSTimeM prAtA, jarUra buddhimeM AtA / cUMki vaha raSTimeM nahIM AtA, buddhimeM nahIM AtA, ataH jIvana saba asatya hai, saba zUnya hai, usa kI pranIti saba bhrama hai 1 Page #402 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kiba-7] jIvanakI pahelI 375 isa prakAra inakAra dvArA ye samasyAkA mahajameM hI saMbhava thaa| upabaMdhana to karanA cAhate haiM. parantu ye usakA ullaMghana nahIM jo sarvathA prasasya hai, usakI koI bhI pratIti nahIM, kara pAte / isa prakAra dhAraNA-dvArA ye zaMkAoMko pIche to koI bhI bhrAnti nahIM, koI bhI nizcita nahIM / prAnti chor3anA cAhate haiM, parantu zaMkAe~ inakA pIchA nahIM chor3anI, aura nizciti usIkI hotI hai, jo kisI prakAra satya ho, ve pUchanI hI rahatI hai kimI prakAra sattAdhArI ho| "yadi jIvana bhramake sivA aura kucha bhI nahIM, to yadi jala svayaM kucha bhI hotA, to usakA marIrikA usameM bhramakI pranIti kyoM ? namameM tarka-vikaNA kyoM ? banakara samanthala meM prAbhAsa bhI na hotA, yadi kastUrI svayaM umameM manoMkI nizciti kyoM ?" kucha bhI na hotI, to usakA mubAsa banakara vanavRkSoM meM dhokA jJAtAke vAstavika hone para hI, upameM bhramakI pratIti bhI honA / yadi jIvana svayaM kucha bhI hotA, to usa ho sakatI hai, usameM narka-vitarkaNA ho sakatI hai, usameM kA pahaSTa catanA banakara dRzya lokameM mama bhI na hotaa| manoMkI nizciti ho sakatI hai| asAyakA artha sarvathA zUnya nahIM hai, sarvathA prabhAva jaba jJAtA svayaM bhrama hai, vaktA svayaM bhrama hai, no uma nahIM hai / cUki parvathA zUnya to koI cIja nahIM, ma usakI kI bhramadhAraNA bhramase behatara kaise ho sakatI hai, usakA koI saMjJA hai, na usakI koI saMkhyA hai, na usakA koI bhramavAda bhramase behatara kaise ho sakatA hai ?" lakSaNa hai, na usakA koI prayojana hai / asAyakA artha haiisa prakAra jIvanako bhrama mAnaneme, jIvana to bhramasiddha mApekSika zUnya vastu, mApekSika prabhAvarUpa vastu, pradhAna nahIM hotA, parantu bhramavAda z2arUra bhrama siddha hojAtA hai| vaha vastu jo kucha hai to jarUra, parantu vaha usa jagaha jIvanako bhrama kahanA, mAno bhramaka arthama anabhijJatA maujUda nahIM, usa samaya momUda nahIM, usa taraha maujUda nahIM prakaTa karanA hai| bhalA bhramakArake binA bhrama kahAM ? damarI jisa jagaha, jisa samaya, jipa taraha usakA pAbhAsa horahA hai| mattAke binA bhrama kahAM ? bhrama-utpattika liye kamamaM kama do bhAntikA artha sarvazUnyakA jJAna nahIM, sarva prabhAvakA mamAna bhAmanevAlI, parantu vAstava meM vibhinna cIjJAMkI bhAva- jJAna nhiiN| cUMki mazUnya kA marSa prabhAva to koI vasta zyakatA hai / sattAka sarvathA abhAvameM, vA eka hI sasA hI nahIM, usakA jJAna kesA ? bhAntikA artha avastukA sadbhAvameM bhramakI vyAkhyA hI nahIM bntii| yadi indriyoMme jAna nahIM, balki vastukA anadajJAna hai| arthAta paramAna dIkhamevAlI, buddhisa sUmanevAlI bAharI sattAka atirikta jo vastuko usake apane gya, apane kSetra apane kA kAla-kSetra-parimita sattAke atirikta aura koI mattAnI apane bhAva meM na dekhakara use anya damya anyatra anya nahIM hai, to usase vilakSaNa kAla-kSetra-avichina bhItarI mattA kAla, anya bhAvameM dekhanA hai| kI pratIti kaise ho jAtI hai ? sAMpameM rammI aura rasmImeM mAMpakI mAstikA yaha artha nahIM ki mApa koI cIz2a sAMpakI prApti isI liye sambhava hai ki lokameM mApa mora nahIM-baskiApakI bhAntikA yaha artha ki sAMpa rassI sarIkhI do samAna bhAsanevAlI parantu vibhinna vastue~ vastu to jarUra hai, parantu vaha usa sthAna, uma kAla, uma maujUda haiN| yadi loko sAMpa hI sAMpa hotA, athavA rassI cIz2ameM maujA mahI. jahAM usakA AbhAsa ho rahA hai| hI rassI hotI, to eka dUsarekI prAntikA honA mitAnna isa prakAra bhAntizUnyakA pramANa nahIM, sasAkA pramANa Page #403 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anekAnta [varSa hai| eka sattAkA pramANa nahIM, do sattAkA pramANa hai| eka barAmeM jJAna kahA~ ? ye saba prajJAnake hI nAma haiN| usa sattAkA jisameM ki bhAnti ho rahI hai. dUsarI usa jaba kisI cIz2akA mUla tatva mAlUma nahIM hotA, usakA sasAkA, jisakI ki bhAnti ho rahI hai| pUrvApara sambandha mAlUma nahIM hotA, usakA zIla-svabhAva isa tara jIvanakI bhAnti jIvana-tatvakI niSedhaka mAlUma nahIM hotA, usakA kAryakrama mAlUma nahIM hotA, to nahIM, jIvanataravakI poSaka hai| jIvanakI bhAnti svayaM isa usa cIz2a ko eka alaga thalaga ghaTanA (Isolated fact) bAtakA pramANa hai, ki jIvanatasva kucha vastu jarUra hai, itanA mAnakara ittiphAkiyA kaha diyA jAtA hai| use prAkAzavela hI nahIM, vaha isa bAtakA bhI pramANa hai ki jIvanatarava zya kI taraha binA sira-vairakI sattA mAnakara yAdA kaha diyA tasvase koI vijaNa tasa hai, kAla-kSetra-parimita tathyase jAtA hai| vAstava meM vaha cIz2a itikAliyA ghaTanA nahIM, koI vitaraNa tathya hai, vibhinatAmaya cIjoMse koI vilakSaNa binA sira-pairakI sattA nahIM, usakA mUla pUrva meM davA humA cIz2a hai| hai, anAdimeM DUbA huA hai, aura usakA sira bhaviSya meM ___ jIvana bhUma nahIM, jIvana zUnya nahIM, yaha vAstavika chipA huA hai, anantameM chupA huA hai| cIz2a hai, yaha bAharI sattApe bhI adhika saccI cIz2a hai| jo bAdala bhAkAzameM ghUma rahA hai, kyA vaha eka paha bAharI cIz2oMko dikhAne vAlI, batAne vAlI, sujhAne prAkasmika ghaTanA hai ? nahIM, usakA mUla janameM DUbA humA vAjI cIja hai| isake binA bAharI duniyAM kahA~ ? sacAI hai, usakA sira sAgarameM chupA hunA hai, aura isa jala aura jaurabhuTAI kahA~ ? nizciti aura bhAnti kahA~ ? yaha sacAI sAgarameM eka tAntA baMdhA huA hai, jisakA kabhI viccheda kI sacAI hai| yaha sadA jagane vAlI jyoti hai| yaha spaSTa nhiiN| yaha jala hamAra raMgarUpoMmeMse gujare, hajAra jagaha ghUme se spaSTa hai, pragyecase pratyakSa hai, pAsase pAsa hai| yaha phire, parantu isakA mUla tasva saba jagaha usI taraha banA hai| apanese apanI hai| yaha to svayaM 'pApa' hai, 'bhAramA' hai, yaha avinAzI hai / prAdi-manta-rahita hai| bAlaka jo isake silasileko nahIM jAnate. isake (mA) yatrachAbAda-(Theory of chance) mUlatatvako nahIM jAnate, ve isa bAdalako eka pAkasmika isa prakArakI sakase hAra kara kucha vicAraka nizcaya ghaTanA kahate haiN| parantu yaha prAkasmika ghaTanA nhiiN| yaha karate haiM ki jIvanatattva jo indriya aura buddhise ajJAta hai, to aMjIrakI eka kahI hai| yaha to camakA eka phera hai| bA asatya to nahIM hai, bhama to nahIM hai, zUnya to nahIM hai, yahI hAla jIvanatasvakA hai, jIvanake eka anubhavako vaha kucha hai to jarUra, parantu vaha yoM hI eka prAkasmika lekara, unheM pRthaka ra samamakara jIvana meM yahacchAkI kalpanA kI paTanA hai, eka ittiphAkiyA cIz2a hai, eka binA sira-pairakI jAtI hai, parantu vaha anubhava pramaga-thalaga cIjeM nhiiN| bastu hai, jo yoM hI bhAtI hai, yoM hI calI jAtI hai / ve jIvameM hajAra vijJAna jarge, hajAra tarka uThe, hajAra vedanAe~ isa prakArakA nizcayakara apane prajJAnako zAnta kara lete haiM, paidA ho, hajAra kAmamAeM udaya ho; parantu vaha bikharI huI ise eka riricata siddhAnta mAna lete haiN| cIjeM nahIM, ve binA sira-pairakI cIjeM nhiiN| ve saba eka sUtra meM parantu tathA vahAM pahuMcakara bhI zAnta nahIM hotii| baMdhe hue haiM, eka 'maha' meM samAye hue haiN| ve saba 'ahaM' pA barAbara prapatI rAtI hai--ittiphAkrameM niriti kaho, sAgarakI uThane aura baiThane vAlI bahare haiM, ve saba 'maha' Page #404 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kiraNa 6-7] jIvanakI pahelI sma ugane aura jAne vAlI zAkhAyeM haiN| 'maha' ina huA samajhane lagate haiN| parantu zaMkAyeM yahAM pahuMcakara bhI msabameM prota-prota hai| 'maha' ina sabameM bahuta hote hue bhI khatama nahIM hotii| ye barAbara pakatI rahatI haieka hai| vibhinna hote hue bhI advitIya hai, vibhakta hote yadi jIvana saca hai, to pA zeSa sa! 'satya' hue bhI bhavibhakta hai. anitya hote hue bhI nitya . isakA aura 'mazeya' donoM paraspara virodhI bhI haiM. eka dUsarekA kabhI mAza nahIM hotA. phira jIvana pAkasmika ghaTanA kaise vizeSaNa nahIM ho sktiiN| eka dUsare pAsa nahIM kara ho sakatI hai? sktiiN| isa 'ahaM' ko hajAra hAlatoMmema gujAreM, hajAra jagaha vinA zeya e, samyakI pratIti nahIM banatI, satyakI ghumAye kirAyehajAra raMga rUpoM meM rakkheM, hajAra bhUlabhulayyAM dhAraNA nahIM banatI, phira vinA zeSa hue jIpI pratIti me DAleM, hajAra nAma ravAve, parantu isa 'maha' kA kahIM kaima ? jIvanakI dhAraNA resa? viccheda nahIM, vaha hastama usI taraha banA hai, janmasa maraNa apanI mUtanAvaza, apanI prajJAnanAvaza, kisI vastukA naka, bacapana budApe taka vahI eka 'maha' jArI hai| phira prajAta (unknown) DomA ekapAtI. paraMtu usakAssa. yaha jIvana prAkasmika ghaTaga kaise ho sakatI hai? bhAvataH prajJeya (unknow.ible) honA dUsarI bAta hai| jo ajJAnI jIvanake isa 'mama' tatvako nahIM jAnate. jo vastu ajJAnatAvaza ajJAnIbahamahAmatA dUra hone isake mahaMtatvako nahIM jAnate ve hI pRthaka pRthaka anubhavoMke para kala jarUra jAnI jA sakatI hai, parantu jo vastu prazaMpale. AdhAra para, bhitra bhitra hAlanoMke AdhAra para jIvanako vaha ajJAnatA dUra hone para bhI kabhI nahI jAnI jA sktii| mAkasmika ghaTanA kahaneko taiyAra hote haiN| parantu vAstava meM isaliye jo ajJAta zaMya nhii| jIvana pRthaka pRthaka anubhava nahIM, bhitra bhinna avasthA jo cIja jAmI nahIM jA sakatI, jisakI pratIti hI nahI, aneka anubhavoM, aneka avasthAoMkA mamukhya nahIM, nahA kI nahIM ho sakatI, usameM samyakI kalpanA kaise kI jA sakatI vaha to ina sabakA ekIkAra 'maha' hai, mamakAra 'Aha' hai| ? satyakI kalpanA usI bastumeM ho sakI hai, jo kisI ___(3) ajJeyavAda ( Theors' of Agnostic* prakAra bhI anubhUtimeM bhAma vAnI ho, pratInimeM bhAne vAlI Realism) ho| upayukna prakArakI narkaNArI muThabher3a hone para, kucha arthAta jo prazaMba hai, vaha prasanya, jo jhaMya hai vaha pradhAna jo vicAraka nizcaya karate haiM, ki jIvana-nAva koI Akasmika manya hai / prajJeyatAkI vyApti pramatva mAthI aura zeyatA ghaTanA nhiiN| vaha eka mArabhUta vastu hai, parantu vA prajJeya kI myAti satya saathii| isaliye jo samboya hai| umaka sambandha meM kucha bhI jAnA aura mA nahIM jA hai, jIvana bhI eka satya hai, para zeva jruurii| pakatA, kucha bhI kahA aura munA nahIM jA sktaa| yadi jIvana jJeya nahIM, no umameM 'maha' prIti kyoM ? vaha ajJeya hai, isIliye vaha indriyoMsa dikhAI nahIM umameM apane ko jAmanekI jijJAsA kyoM ? yaha pratIti vyartha detA, buddhima samajha nahIM pAtA / jo ajeya hai, vaha prajJAta nahIM, paha jijJAsA myartha nahIM, yaha bAta bhramavAdameM middha hai| jo prajJAna vaha ajJeya hai| ho cukI hai| manajIvana prazaMya nhiiN| (kramaza:) isa prakAra mata nizcita kara. ye zaMkAoMko sanama Page #405 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kalAkAra brahmagulAla [lekhaka-zrI 'bhagavat' jaina] [1] saba-kucha huA, jo eka samRddhi zAlIke ghara putra hAna molahavIM-matrahavIM zatAbdIke dAnakA jikra hai| para hotA hai| paristhitiyoMma vivaza hokara pAnagara aura vaibhava ke prakAzame, dulArakI godIme aura mAtAkSatriya vRtti donoMkA parityAga kara loga TApemeM A pitA AdikI utsuka aura zrAnaMda-bharI naz2agekI bama the ! vaNika ghRti aba inakI jIvikA thI! deva-rekha meM brahmagulAla kumAgnaM zaizava-prabhAtako pAra AcaraNake ucca zrIra bhAvanAke zuddha the-saba / kara, yauvanakI dopaharImeM praveza kiyaa| yaha the-'padmAvatIpuravAla !' inhIM se kucha loga dilameM aramAna the, A~khoM meM nazA / najara phiga 'pANDe' kahalAe ! zAyada ve kucha adhika viziSTa the| kara dekhA to saba aura madhuratA hI madhuratA thii| jaise-aMgrejoMmeM-pAdarI, musalamAnoMmeM-maulavI-yA khulI muTThI, sAdhanoMkA samAgama, aura svAtaMtryahiMdunoMmeM-paNDita / pravRtti / kamI kisakI thI-usa? sAga parivAra aura inhIMmeM eka the-'hala !' bar3e zAMta, sabhya usakI icchApUrtike lie sAmane khar3A thaa| usakI aura milanasAra / mahAgajake vizeSa kRpaa-paatr| khuzImeM sabakI khuzI mamA gaI thii| mahArAjakI kRpA imalie ina para nahIM thI, ki yaha skUla meM, jahIna lar3akomeM usakA nAma rhaa| cApalUsa yA 'haoN-me-hA~ milAne vAle' musAhiba hoM, bAhara zrA; catura, yogya aura vidvAnoMmeM usane sthAna varana isa lie thI mahAgajana mvayaM apane hAthoM inheM pAyA / jyotiSakA acchA jAnakAra thA, to sAhitya vivAha-sUtrameM ba~dhavAyA thaa| jabaki 'hala' kA sArA kA paNDita ! zrAdhyAtmikatAkA bhI usane kAphI pagviAra prAgameM jala maga thA, 'apanA' kahane lAyaka parijJAna kiyA thaa| duniyA~meM koI bAkI nahIM bacA thaa| lekina isa vakta vaha nava-yuvaka thA-sirpha navaaura tabase abataka mahArAjakI dayA halake prati yuvaka / bAkI saba kucha pIche thaa| mumakina hai bahuta ghanI hotI bhAI hai| halakI AMkheM isa upakArake pIche bhI rahA ho| sababa Upara nahIM uTha pAI haiN| mahAgajakI ceSThA hI, vaha aisI 'avasthA' se gujara rahA thA jisa unake vaMzasaMcAlanameM pramukha hai, gati hai|... duniyA~ vAle 'javAnI-dIvAnI' ke nAmase pukArate haiN| brahmagulAlake janmotsabameM mahArAjane kAphI saha- jaba ki dilakI AvAjako ThukaganA manuSya ke lie yoga diyaa| khuziyAM manAI gaI, dAna die gae / vaha kaThina hotA hai| jaba ki jagamkI sArI cIjeM sarasa Page #406 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kiraNa 6-7] kalAkAra-gulAla aura muMdara mAlUma dene lagatI haiN| ki 'yaha grahagulAla hogaa|' yA isase ki usake aura phira dila ?-dila hI tA hai ! cAhe jidhara sAtha dAcAra lar3ake, yA lar3akI kI-mI tabiyata vAle dulaka jAe ? vaha umrakI kaida meM rahanA hI kama hai ? do cAra AdamI hote| rahanA to kyA, AdhI darjana baccoMke pApa, kAMpate- usa dina 'ardhanArIzvara' banA to darzaka ekaTaka hAtha-paira, hilatI huI gardana vAle bur3e zAdiyAM kara raha ge| kyA rUpa thA ? darzakoM kI bhIr3ameM jaise makane ? nahIM na ? nUphAna bhaagyaa| bUr3he-bacce, lar3ake-lar3akiyAM aura gulAlakA dila bhI eka bAra bahaka hI gyaa| parde meM rahane vAlI khiyA taka bhI, vAha-vAha kara tthe| vaha abhinaya karane lgaa| yAnI svA~ga bhagne lagA- brahmagulAlakI patnI bhI kama khuza na huii| thor3A kabhI kucha, kabhI kucha / 'baharUpiyA' hAta hai, na? gave bhI hubhA-saM ! usakA pati kitanA catura, usI trh| kitanA lokapriya -isa bAtakA / umacArIke ___dila hI to hai. usake lie kahA kyA jAya ? pAma itanI buddhi kahAM thI ki bahurUpiyapanakA dhyayana Apa par3hate haiM, ambadhAgeMmeM-phalA~ dezake bAdazAhakA karatI, ki isakA samAjame-mabhya samAjame kyA DAkake pugane TikaTa rambanekA zauka hai, phalA~ko purAne sthAna hai ?... logoM kI preraNA aura apanI kuzala kalA para sike / aura amukako kuttaM pAlanakA aura amukako maMtASita brahmagulAla gaja dAra phuNcaa| sAraM mabhAsada madhu-maviyoM ! yaha saba kyA hai ?-dila hI tA hai| maMtramugdhakI taraha degvanaM lage / hara jubAna para usa para brahmagulAla thA-aMdhere gharakA eka mAtra kalAkI prazaMmA thI, brahmagulAlakI tArIpha thii| ujAlA / hAthoMhAtha pala kara bar3A hone vAlA-nI mahAgaja bhI muskraaye| javAna ! vaha nayA thA, usakI icchAe~ naI thIM, aura brahmagulAlake veSa-parivartana para, yA umakI niMdyausake lie duniyAkI hara bAta nii|| prArambhakI do-eka bAra to usake hama vicitra pravRtti para ?-yaha kise mAlUma / mahArAjane brahmazauka, ajIba veza-bhUSA aura abhinaya-paTutA para lakina dekhane kA maukA Aja hI milA thaa| gulAlake bAreme yA suna to bahuta pahale kiyA thA, mAtA-pitA bhI khuza hue| para, vaha isa khuzIko ___bAla-gvaSa ho bhaI, brahmagulAla / ' jyAdAvakta taka kAyama na ragba mke| kyo ? ki xxx unakI dRSTimeM yaha jaghanya-kArya thA-unakI pratiSThA, maryAdAke viruddh| pinAne samajhAyA, mAtAne manA kiyA / aura bhI lekina asaMkhya nagara-nivAsI umakI kalA para do cAra bar3e-bUr3hoMne kahA, ki-'yaha kAma chor3adA mugdha the / bharapUra protsAhana, mukta-kagaThakI prazaMsA ume brahmagulAla / imase tumhAre pitAkI AMgveM nIcI dina-dina milane lgii| vaha jima vaSako rakhatA, hotI hai| jise tuma nAmavarI mamajhata hAM, asalameM phabA detaa| acche-acche cAlAka bhI cakkarameM pAe vaha bdnaamii| hai isalie ki yaha kRtya kulInoM meM buga bagaira na rahataM / agara vaha pahicAna pAte to isameM, samajhA jAtA hai| aura jo nAmavarI karane vAle haiM, Page #407 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 380 anekAnta svayaM ise karate, lekina tumhArA hamalA hI bar3hAte rahate haiN| kyoMki unheM tumame kucha khAsa muhabbata nahIM / apanA manoraJjana kyoM chor3eM ? unheM tumhAre sudhArabigAr3a kyA ?' [ varSa 4 mahArAja bhI muskarAte to jarUra agara kucha kaha napAte tA / lekina yuvarAja to jI khola prazaMsA krtaa| use itanA pasanda AtA yaha saba, ki kucha hada nhiiN| maMtrI lAMga bhI gAhe-bagAhe halakI tArIfa ke ekAdha zabda nikAla hI baiThate / sambhava hai, ki yuvarAja yA mahArAja kI dRSTipara vicAra karate hue. unheM aisA karanA anivArya ho jAtA ho| para yaha ThIka hai ki ve brahmagulAla ke bar3hate hue sanmAna yA prazaMsA-pUrNa satkArama khuza nahIM the / manameM kucha jalana thI / vaisI hI, jaisI ki kisI ke utthAna meM koI duSTa jalatA hai / aura usa janatAkI naz2aroM meM girAne ke lie, zatrutA taka para utArU ho jAtA hai| pragulAla sabakI sunatA aura cupa rahatA / uttara denekI g2alatI vaha na karatA / vajaha isakI yaha ki vaha aba isa rAste se haTa nahIM sakatA thA / aura taba, nakArAtmaka uttara bujugoM kA apamAnake rUpameM hotA, jo use maMjUra na thA / kabhI socatA bhI ki baMda karade yaha bahurUpiyApana / para, jaba barAbara ke cAra yAra-dosta milate to, mocanA socane-bhara hI raha ja tA, kriyAtmaka na banatA / aura yoM, vaha barAbara apane kAma meM Age bar3hanA gayA, sahakArI thA - 'mathurAmala / ' jo dosta thA, jigarIdosta ! 'kRSNa-baladeva' gama-rAvaNa, Adi kitane hI abhinaya aise hote jinameM usakI bhI bhAga milatA / abhinaya kalA parAkASTha ko pahuMca rahI thI / kisI dina 'mItA banavAsa' thA to kisI dina 'cIraharaNa' / 'dhenu carAvana-lIlA' huI kala, to Aja 'kaMsa vadha' / jaba eka dina ghor3A bana kara zrAyA to janatA daMga raha gii| eka siremaM dUsare chora taka - 'kamAla hai / ' - vAha, kyA bAta hai ?' - kI AvAja gu~ja utthii| sArA rAja dabora prazaMsaka bana cukA thA, umI taraha jaisI ki nagara meM dhUma thI / lAga utsukatAsaM pratIkSA karate- 'dekheM, zrAja kyA rUpa bana kara AtA hai ? aura jaba 'rUpa' sAmane AtA to kalejA bA~soM uchalane lagatA - mAre khushiike| bacce hI nahIM, bar3e bar3e bhI khAnA-pInA bhUla baiThate / cAhate dekhate hI rheN| kyA hU-bahU nakala kI hai ? sukha milatA unheM ke darzana / X X x X banAnA jitanA kaThina hotA hai, bigAr3anA utanA hI AsAna / maMtriyoMne jaba brahmagulAla kI yazasvitA malina karanA vicArA, to eka AsAna tarkIca sUjha hI gii| unhoMne socA - 'yA to bragulAlako kahanA par3egA ki yaha svA~ga mujhase na hogaa| yA - jaba strA~ga bhara ke lAyegA, to khicAlana lie binA vApisa na lauTegA / lekina yaha hogA taba, jaba yuvarAja svayaM darvAra meM apane mu~ha se kahanA svIkAra karaleM / , X X X X [ 3 ] 'rAma lIlA' dekhaneke bAda, khuzIse camaka rahA thA - lIlA ke use maMtra-mugdha kara rakkhA thA / yuvarAja uThA -mu~ha rucira- manorajanana 7. sabhA khacAkhaca thI / mahArAja bhI siMhAsanAsIna hue muskarA rahe the / ki yuvarAjane kahanA prArambha kiyA-- 'brahma gulAlakumAra ! maiM tumhAre kAmase bahuta khuza Page #408 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kiraNa 3-7] kalAkAra brahmagulAla huuN| mujhe jo prAnanda tumhAre dvArA mila rahA hai, usa siddha-hasta khilaadd'ii| yahI vaha kAraNa thA jo usakA prakaTa nahIM kara mktaa|' abhinaya, svAbhAvika-naicurala-hAMkara, lokapriyatA brahmagulAlana kRtajJatAsa sira mukA liyaa| ko anAyAsa prApta kara lenA thaa| yuSagaja bolataM gae-'merI icchA hai, ki tuma kala bar3hI huI hajAmata, maile-phaTe kapar3e jaise maname 'zera'kA rUpa banAkara lAo ! bolo, kyA lA makAMge ?' dInatA bhara dete haiM ! yA-heTa, bUTa, sUTa, pahinate hI brahmagulAlane umI kSaNa uttara diyA-'muzila dila bAdazAha bana jAtA hai| usI taraha jaisA beSa nahIM hai, yuvarAja / AjJA-pAlana kara samnA hU~- dhAraNa kiyA jAya vaisA hI mana bhI ho uThatA hai| ba-zarne ki pama vaSame hone vAle kusUra mApha kara pUrNa nahIM, to kucha na kucha kisI bhI raSTikoNasaMdie jaaeN|' guNa usame zrApa vinA nahIM rahate, jAki usa rUpa ___ yuvarAjane calatI najarama eka bAra maMtrI-maNDala lie bahuta jarUrI ho| kI ora dekhA, phira mahAgajakI ora / taba uttara nagarakaM aneka kaNThoma nikalI huI, prazaMmA diyA-'hA~ ' tumhArI yaha zarta maMz2ara hai|' sunanA huaA brahmagulAla darSAra pahuMcA to sabhA cakita raha gaI ! mahAgaja bhI vismayakI dRSTisa dekha uTha ! yuvagaja bhI samIpa hI thA aura maMtri-gaNa bhI !.. __ prahara-bhagsa kucha adhika gata bIta cukI thI / - do bAra jAgme dahAr3A ! jamuhAI lI ! darbAra aba bhI lagA huA thaa|, logomeM eka manasanI ki usane dambA-'yuvarAjake padasa prakaTa eka thI, kautuhala thA; jijJAmA thI aura thii-umNg| hiraNa ba~dhA hai-bhAlAbhAlA, bhayAkulatA ! jaise lAgona dambA, Azcaryacakita natrAsa dekhA- mRtyuko pAsa dekhakara, jIvana ke lie macala rahA ho ! jaMgalakA gajA apanI mastAnI cAlasaM. dahAr3anA nirIha prANI !' huA rAja-darime praveza kara rahA hai| vahIM qada, vahI Aha ! capI nAka, kara oNgve, tIkSNa nagva aura durbala aba yaha samajhA-zerakA rUpa ragyAnakA rahasya ! yuvagajakI kUTanIti !! bacce costra uThe, khiyAM Dara gaI, bUr3he kaoNpa TaM mAMcana lagA-'agara hiraNako chor3atA hUM, usa aura naujavAna daMga raha gae / yaha khabara phailI na hAtI para dayA karatA hai, to zerake rUpakA-apanI kalAkA ki 'kala brahmagulAla zerakA rUpa dhAraNa kregaa|'- kalaMkita karatA huuN| aura agara mAratA hU~-hatyA to anartha ho jAnA avazyaMbhAvI thaa| gvaira thI, ki bhaya karatA hai, to anartha ! pApa pora-pApa !! saMkalpIasthAyI rahA aura turanta manorajanameM tabdIla hA hiMsA !!! apana jainasvako, apanI mAnyatAkA aura gyaa| apane prAtmadharmako barbAda karatA hai ! donoM mArga abhinayama 'nijatA' ko khA denA hI kalAkAra adhama hai ! bhoka ! dhokhA diyA gayA, burA kiyA !' kI mahattA hai| aura brahmagulAla thA isa kalAkA pramagulAla khar3A soca hI rahA thA, ki maMtriyo Page #409 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 62 banekAnta [varSa 4 kA izAga pAkara, yuvagaMja ThA, aura utsAha-bhage latha-patha jamIna para aise par3A hai-jaise jAdRgagne neja AvAjama bolA jAdUkaM balase kalakara bhIr3ameM DAla diyA ho| tasiMha yA gIdaI ? jo sAmane khar3I huI zikAra khUnameM sane paMje lekara brahmagulAla sabhA-bhavanasa ko dekhakara bhI cupa bar3A hai ! dhikAra hai aimI jiMdagI bAhara nikala gyaa| ko, vyartha hI mAnAna paidAkara duniyA~ka sAmane myA!' kuhagama AkAza-bhedana lgaa| brahmagulAla tilamilA gayA-mAra kSomakaM ! maga mabhAmeM, mere ijalAma yaha apamAna ? jisane jIvana meM AdhI-bAta kisIkI nahIM sunI ' jo madA prazaMmAke nagara-bhagmeM zmazAna-udAsI ! na kahIM-mAca raMga, vAtAvaraNama khelatA-kUdanA rahA ! kyA vaha apanI na ullAsa-vilAsa / mA~kI, apanI, aura zera jaimI vIra jAtikI badanAmI brahmagulAlakaM abhibhAvaka kaSTameM par3a gaesunatA rahe ? jisakI ki gyAla prAdakara vaha pratinidhi socate-vicArate hI dina biittaa|-'n jAneM kyA banA khar3A hai| hAMgA ? vaha naujavAna thaa| usakI raga ragame garma khUna saba yahI kahate-'buga huzrA, bahuna buga / isase thA, gvAbhimAnakI manuSyaMtA thI ! aura itane para bhI jyAdA aura hAtA bhI kyA ? akalA beTA thA, rAjya vaha banA humA thA-jaMgalakA gajA, jo niDaratA kA uttraadhikaarii| apanI sAnI nahIM rkhtaa| aura brahmagulAlako bhI kucha kama pazcAtApa nahIM krodhameM bharA huA vaha eka uchAlameM yuvarAjake thA. 'kyA hogA ?' isakA Dara to usake dilameM nahIM samIpa jA pahu~cA / aura tIkSNa-namvoMkI eka thApase thaa| lekina pIr3A isakI bahuna thI ki becAre rAjajIte-jAgate, bAlate-cAlate, gajakumArakA kAma tamAma kamArakA sarvanAza usake hAthoM haa| irAdatana kara diyaa| kasla usane nahIM kiyA, mAranA abhISTa nahIM thaa| khUnakI dhArA baha uThI / ... para, zAyada use maranA thA isIke hAtha / bhAgayA sA: gaja-sabhA, sAga rAja parivAra 'hAya !' kara krodha, phira sa~bhAle na sa~bhalA / aura vahI hokara rahA, utthaa| jo na honA cAhie thA-harija nhiiN|. mArtanAda ! do, tIna dina bIta ge|krunn-sdn !! antaHpurakA rudana kucha hoNa huA ! mahArAjake tIvra-zoka !!! A~sU kucha thame ! cisameM thor3I radatA bhAI ! pichale pAgala kI taraha mahAgaja cillAye-'mega bacA!' dinoM bar3e-bar3e vidvAnoMne asAra-saMmArakI vyAkhyA aura phira behosh| mahAgajako samajhAI hai| coTakhAye diloMne apanA hiraNa horIme baMdhA, vikalatAsa cakkara kATa gemAgekara, mahArAjakI pIDAko halkA karanekA yatna rahA hai ! yuvarAjakA pAhata, nirjIva-zarIra khUnameM kiyA hai| aura mahAgajane svayaM bhI apanA kartavya Page #410 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kiraNa 6-7] kalAkAra brahmagulAla mahasUma kiyA hai, ki panheM vyartha gaMnA nahIM, rotAMko badalatA hai, to gajakA aparAdhI hai, kyoMki yaha cupa karanA cAhie / gharameM vaha bar3e' jo haiN| muni-dharmake viruddha calatA hai, usakA apamAna karatA ___ pradhAna-maciva bAle-ganama agara koI lauTa hai| aura nahIM badalatA, to nagara tyAga hI mAnA hai|' pAnA hotA to loga maunasa Dara hI kyoM ? nIna cAla mahAgajakaM manameM mmaagii| bole-ho. yaha ThIka hai|' dina meM itanA royA gayA hai ki use anicchA bhI yaha xxxx lauTa AnA pdd'taa| para, gayA huA kabhI, kisIkA brahmagulAla mAjhA milate hI darimeM upasthita lauTA hai ? aise hI dumbAkA nAma nA duniyA hai / jo hamA! sira navA kara eka cora khar3A ho gyaa| sAmane AnA hai, bhAganA hI par3atA hai-kara bhAgA, mahAgaja kahane lageyA haisakara / para, yaha jarUra hai; kiyA bahuta buraa|' pramagulAla ! jo huA hai, vaha bahuta dugyadAI ___mahAgajana dhArase pUcha diyA-kisana ?' hubhA hai| umasa mega hRdaya bahuta dumba gayA hai| maiM 'kisana ?-isI brahmagulAlane, aura kisane / kyA pratikSaNa apaneko yuvarAja pAsa jAtA humA bhanuuma yaha cAhie thA ? ApatI usake bApakI zAdI bhava karatA huuN| mAha kI prabalatAne mujhe hatayuddhi kara karAkara vNsh-clvaaeN| aura vaha Apake vaMzakA diyA hai / tuma digambara-sAdhukA kapa rakha kara lAnI, nimala kare / hai na, kRtghntaa| isase buga aura taha aura mere vikala-hRdayako vaigagya-rasa santopina kge|... kara kyA makatA thA ?' brahmagulAla kSaNabhara cupa rahA ! ____ para, mega nayAla hai-buga kiyA hai, vaha mare gajakumArakI dumbada-mRtyukI gmRtine sAjA hokara bhAgyane / nahIM, usase zegakA rUpa rakhaneko kahA hI usakI A~khoMmeM mAMsU bhara die / mahArAjakI zAMkakyoM jAtA ? aura kahA hI gayA, to usakI aparAdha- zIla mudrAna bhI use kama marmAhata na kiyaa| kSamAkI zarta kyoM maMjUra hotI ? kyoM, hai na ?' gadgad kaNThasaM bolA-'jaisI aakssaa|' 'ho! yaha to ThIka hai / lekina mahArAja ! aina aura lauTa AyA ! ___xx... xx bhAramIkA nagarameM rahanA kadApi ucita nhiiN| khanI hai, hatyAga hai-kyA ThIka, kaba-kyA kara DAle ?' para bhAyA vA dega-saba sage-sambandhI lauTane 'lekina aba yoM, isa taraha daNDa denA bhI to kI pratIkSAmeM baiThe hue bhaviSya cintA kara rahe! anyAya hai, badanAmIkA kAraNa hai| loga kaheMge- naraha-tarahakI kayAsa bandiyo hArahI haiM ! maha sabake utare hue hai| adhikAra-mattAke g2arUrameM insApha bhI bhalI sa-kuzala pramagulAlako lauTane dekha, kucha khuza kasA mApha karane para bhI- sajA dI, jisakA ki to jarUra hae / lakina mamakA bhaya dUra nahA sakAhaka nahIM thaa| 'na jAneM kyA hukma humA ho?' ___ 'yoM nahI, isakI eka sIba hai-bar3I khuubsuurt| pUchane para brahmagulAlana savistAra gaja-mAjhA vaha, yaha kise 'digambara-sAdhu' kA pavitra-rUpa rakha sunA dii| aura kahAM-'pApa maba loga maurada haiN| kara bhAnakA hukma diyA jaae| phira agara vaha usa kahie, mujhe aba kyA karanA cAhie ? do rAste hai Page #411 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 84 anekAnta [varSa 4 yA to janma bhUmikA syAga, yA sAdhutA mvIkAra ?' bAdhaka huzrA karate haiM / para, merA saubhAgya hai ki mujhe dera taka UhApoha hotA rahA / kimInaM kucha kahA, mere ghara vAle khuzIsa ijAjata dete haiM |'-brhmgulaal kisIne kucha / ' naM pramannatAsaM uttara diyaa| mathurAmala bole-'svAMga rakhanameM harja kyA hai? ekAntameM strIsaM pUchA to vaha bAlI-'aura saba merA to khayAla hai ki isameM acchAI hI hai, bugaI kyA kahate haiM ?' nahIM / mahArAja zAnta haiM, tathA aura zAnta hI honA 'sabane kaha diyA hai|' cAhate haiN| jo apane hae aparAdhake lie zubha hai|' ''to, maiM kyA dUmarI bAta kaha sakatI hUM 'nanakI yaha prAjJA to sarvathA ucita hai| gva- bana jaao|' hRdayakA santoSa milanA hI cAhie / phira janmabhUmi tyAgakA savAla uThatA hI kahAM hai ? unakI icchAnukUla svAMga rakhane meM ar3acana kyA hai ? pratyakSa to gatabhara !mAlUma nahIM denI kucha / ' brahmagulAla maMsArakI athiratA aura jIvakI brahmagulAlana gaMbhIra hokara kahA-'mere lie to azaraNatA para gaMbhIratA-pUrvaka socatA-vicAratA rhaa| koI dikkata nahIM hai| maiM pUchatA sirpha isalie hU~ hRdayameM vairAgyakI jyoti uddIpta ho uThI thI / mohapIche phira Apa loga mujhe gharameM rahane ke lie majabUra mamatAma dUra-bahuta dUra-jA cukA thA-vaha / na kreN| kyoNki..|' subaha huA ! brahmagulAlako lagA-jaise AjakA bAta kATa kara pUchA gayA-kyA ?' prabhAta kahIM adhika jyotimAna hai| aMdhakArako harane 'isalie ki maiM sAdhutAko svAMgakA rUpa dekara kI adhikasaM adhika kSamatA rakhatA hai| apUrva-camakasaM dUSita na kara skNgaa| jisake lie indra-ahamindra nikalA hai bhAjakA sUraja / Tha ka usake manakI taraha jaisI mahAna AtmAe~ tarasatI haiN|' ullaasmy| sabane alaga haTa-haTa kara, salAha-mazavirA kara, mandira pahu~cA / bhagavAnake pavitra zrIpadoMmeM, taya kiyA-'lar3akapana hai, samajhatA kyA hai abhii| savinaya praNAma kara, sira navAyA; aura stutikI / philahAla gaja-prAjJAkA pAlana hone do, gajA prasanma derataka unakI zAnti, aura kalyANakArI chaviko ho jAe~, basa / phira pIche samajhA-bujhA leMge / sAdhutA niragyatA rahA-atRptakI taraha / aura na jAne kyAmeM sukha to hai nahIM, jo vahAM rama sakegA / talavArakI kyA prArthanAe~ kara bAhara bhAyA-prAMganameM / dhAra para calA jAe, jaisI hotI hai| aura aise sailAnI nagaranivAsiyoMke ThaTha laga rahe the / Ate hI jarA kyA sAdhu bana bhI sakate haiM ___ lambe svarasa kahanA zurU kiyAaura kahA gayA-'hameM saba-kucha maMjUra hai| tuma 'samAjake karNadhAra ! maiM bhagavAna ke sanmukha, prApa rAjAjJAkA pAlana kro| logoMko sAkSI dekara bhavabandhana-vimukta karane vAlI 'ThIka ! aksara aise zubha-kAryoM meM ghara vAle hI bhagavatIdIkSA grahaNa karatA hUM / duHkha hai, ki durbhAgya Page #412 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kiraNa 6-7 ] vaza gurukA samAgama nahIM hai, aura na mujhe pratIkSAkA samaya / ' kalAkAra brahma gulAla dekhate-dekhate brahmagulAlane moha-mamatAkI taraha hI, vastrAbhUSaNa kA bhI parityAga kara diyA ! ekadama prAkRtika !! digambara !!! bhIr3ake. zraddhAsa mastaka jhuka gae ! manake mu~ha se nikalA - 'dhanya' ! X X X napuMgava digambara sAdhu brahmagulAlane kahA'rAjana! mohI jIva kI svAna-vRtti hai| vaha lAThI mArane vAle ko nahIM, balki lAThIko kATatA hai| nimittako doSa denA nAdAnI hai| asalane bhAgya vaha vastu hai, jo nimittakA Thelakara Age le AtI hai| bhAgya aura nimitta do bar3I zaktiyA~ haiM- jinake sAmane becArA garIba-prANI khilaunAmAtra rahajAtA hai!' 185 mAdhutAke tejake Age mahArAjane sira jhukA aura dUsare hI kSaNa - vAsanA vijayI sAdhu IryA-patha diyA / gadgad svara meM bole- mere hRdayakA pApa cha nirakhataM rAja-dvArakI ora jA rahe the ! gayA, Xin svaccha hRdaya hokara kahatA hUM ki maiM tumase prasanna huuN| bAlI, kyA cAhate ho ? jo cAhA lAM, aura Ananda raho / ' X 'duniyA meM kauna kisakA putra hai, kauna kisakA pitA ? saba apane bhAgya ko lekara zrAtaM; aura cale jAte haiN| mA~kI goda meM leTA huA baccA mara jAtA hai, aura mA~ dekhatI rahatI hai, baccA nahIM pAtI / vivaza majabUra jo hotA jAtA hai, dekhatI rahatI hai / kyoM ? bhAgya aura nimitta ke Age vaha kucha kara nahIM sakatI -isalie !' dera taka upadeza calatA rhaa| mahArAja aura sArA rAjaparivAra, sArI rAjasabhA lagana aura zraddhA ke sAtha sunatI rhii| mahArAjake manakI kAloMca dhula gii| pIr3A bhUla ge| duniyA ke svarUpako jJAnake dRSTikoNane badala diyA / socane lage -- 'kitanA mahAn hai, yaha brahma gulAla ! nagara isa para gaurava kara sakatA hai| rAjya kA bhUSaNa hai yaha !' maMtrI vicArane lage- 'sakacA - kalAkAra hai brahmagulAla ! jima veSako apanAtA hai, pUrA kara detA hai, kamI nahIM chor3atA / rAjya meM aise kalAkArakA rahanA garva kI bAta hai|' brahma gulAlane uttara diyA- 'Apake nimittase mujhe vaha cIja mila cukI hai jo mvarga-apavargake sukha pradAna karatI hai| use pAkara aba mujhe kisI cIz2a kI icchA nahIM hai-rAjana! maiM gharakI cahAradIvArI meM nahIM, Atma-vikAsa kI muktivAyumeM vihAra karU~gA / ' X x X X [<] mA~na, bApana, khIna sabane jI-tor3a koziza kI, parabrahma gulAla mAdhutAkA tyAga karanA svIkAra na kiyaa| vaha zahara se dUra, vanameM Atma zrAgadhanAkaM lie baiTha gayA / khabara pahu~cI - 'ghara calA ! roTI taiyAra hai / ' bolA- 'merA ghara to vaha hai, jahA~ 'maraNa' naM darvAje meM maoNka kara bhI nahIM dekhA ! jAo, mujhe vijJAnakI ora bar3hane dAM " udhara bIne apane ArAdhya mathurAmalako vijAyA'imIkA nAma hai domsI 1 dosta bhUkhA-piyAsA bIhar3a meM baiThA hai aura Apa ghara meM mojakI gujAra rahe haiM ! Page #413 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 386 bhanekAnta [ varSa usakI bahU gete rote jAna die de rahI hai| livA na mathugamalakI bAteM brahmagulAlane sunI aura phira lAo-jAkara ! tumhArI to mAna legaa|' gaMbhIra mvaramai bolA-bhAI ' yaha vaha svA~ga hai, jo ____ 'bahuta kaha cukA, kucha bAkI nahIM rahA / jihI eka bAra rakha lene para badalA nahIM jaataa| kyoM vyartha hai na ?-hamezAkA ?' mujhe a-kalyANakI ora lejAnA cAhate ho ? deva'phira bhI, eka bAra aura ho pAtro harja kyA hai? durnabha isa bhagavatI-dIkSAko grahaNa kara tyAganA, kyA zAyada aba samajhameM bhAjAya / ' manuSyatA hai ? mathugamala cupa rahe-kSaNa-bhara ! phira bole mathugamalane jaise Atma mamarpaNa kara diyA ! 'jAtA hUM, agara vaha na AyA, to mere lauTanakI bhI caraNoMmeM mAthA Tekate hue bAla-'to aisI devadurlabhaaAzA na krnaa|' vastu akele tunhAre hI baoNTameM rahe, yaha mujhe bardAzta -aura cala die| nahIM ! isalie ki maiM tumhArA dosta rahA hUM, merA bahuta-kucha tuma para adhikAra hai|' jIvana-dhArA bahanI he jIvana kI dhArA ! - malina kahI para, vimala kahI ra ! thAha kahIM, to atala kahI para ! kahIM ugAtI, kahIM DubotI dAyA~ bAyA~ kala-kinAga!! bahatI hai jIvana kI dhArA! taira rahe kucha, sIkha rahe kucha ! ha~sate haiM kucha, cIkha rahe kucha ! kucha nirmama hai lade nAva para, khetA hai nAvika becArA !! bahatI hai jIvana kI dhArA! mA~sa sA~sa para yakane bAle! pAra nahIM jA makane vAle ! uba-Duba uba-Duba karane vAle, tumheM milegA kauna sahArA? bahatI hai jIvana kI dhArA! -'yAtrI' Page #414 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kyA pardA sanAtana prathA hai ? (lagvi kA-zrI lalitAkumArIjaina pATaNI, viduSI' prabhAkara) goMke sAmane jaba yaha prazna uThatA hai ki striyAM pAtI hai| loga yahI samajhate haiM yaha prathA anAdikAlasaM calo kemonds pado kareM yA na kareM to jo loga eka hI sAtha pA rahI hai| kucha se pahale bhI pardA-prathAkA astisya samAja yaha kaha uThate haiM ki kareM aura z2arUra kareM' ve apanI bAtako meM thA yA nahIM yadi isa para hama thoDAsA bhI vicAra kareM puSTa karaneke lie sabase pahale yahI yuti peza karate haiM ki mo ghAmAnIsaM samajhameM pA sakatA hai| phira hama bhUlakara bhI nigaM prAja hI koI nayA pardA nahIM karane lagI hai jo isake yaha na mAna ki pI-prathA sanAtana prathA hai aura ise kabhI karane yA na karanekA savAla uThAyA jaay| pardA-prathA hamAre nahIM chor3anA caahie| bar3e-bUr3he purukhAmoMsa calI bhA rahI hai| hamArI mAMne pardA jahAM taka itihAsa sAkSI hai yaha nissaMkoca kahA jA kiyA, dAdIne pardA kiyA, bar3I dAdIne pardA kiyA aura makanA hai ki pardA-prathA kisI bhI taraha sanAtana prathA siddha paDadAniyoMkI dAdI padadAdiyoMna kiyaa| isa taraha bhAge nahIM ho sakatI / vaMda, rAmAyaNa, mahAbhArata, itihAsa, purANa bar3hate hI cale jaaie| parvA karane kA krama bIvameM kahIM na aura zAstra hI isa pAtako siddha karate haiM ki prAcIna kAla meM TUTA aura na aba TUTa hI sakatA hai| striyAM pardA nahIM karatI thIM, puruSoM ke sAtha yajJameM baiThatI thIM, nahIM kahA jA sakatA aisI baMdagI yutriyAM dene vAloMkA homa karatI thIM, zAstroM meM pAraMgata hotI thIM, zAlArtha karatI saMmAra kaba aura kahAMse zurU hotA hai-inakI pAMca mAna thIM, lahAIke maidAna meM jAnI thIM, talavAra aura bANoMka johara pIr3hI pahalese yA isase bhI pahale / asala meM hamAre samAjameM digvAtI thIM, sabhAoM meM vyAkhyAna detI thIM aura dharma pracAra phaile hue rIti-rivAjoM ke sambandhameM hama logoM meM aisI hI ke lie deza-videzameM bhI ghUmatI thiiN| g2alata dhAraNAe~ phailI huI haiM jinake kAraNa ve naSTa nahIM kyA lakSmI, sarasvatI, durgA aura kAlIna pardA kiyA kie jA sakate | grAma loga, unake mAmana jo paddhati unakI thA? kyA gArgI, maitreyI, lopAmudrA ghaTakI pArameM hI eka do pIdiyoM se calI A rahI honI hai usako prAcIna thI? aura sanAtana mAna baiThate haiN| aura jaba usake dUra karanekA hameM jainadharmakI prasiddha matiyoM aura mAdarza vIrAjanAoM savAla khar3A hotA hai to ekadama pAga-babUlA ho uThate haiM- ke jIvana caritrameM kahIM bhI parekA nAma nahIM milatA hai| ThIka usI taraha jaise koI unakI mossI jAyadAnako jasta satI janA, dhAriNI, candanavAlA, subhadrA, rAjusa, grAmI, karane yA unase chInanekI koziza kara rahA ho| yahAM taka mundarI, kalAvatI, jayantI prAdi kisI bhI satIke jIvanaki, cUki unakI dhAraNAke anusAra koI rivAja manAtana hai, caritrameM pardekA uslekha nahIM hai, balki unhoMne apane jIvana meM ve isake sambandhame halakIsI TIkA-TippaNI bhI baradArata aise aise mAhasa aura vIratApUrNa kArya kie haiM, jinase pardAnahIM kara skte| yahI bAta Aja jaba kabhI parvA-prathA uThAne prathAkI prAcInatA para eka prasAda coTa par3atI hai| kisIne kA savAla khar3A hotA hai to sabase pahale mAmane apanA jIvana siMhanIkI bhAMti jaMgaloM meM bitAyA, kisIne Page #415 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 388 anekAnta [varSa / devoMse pUjA prApta kI, kisIne brahmacAriNI hokara jagatako huI hai aura zarIra rogoMkA sthAna banA huA hai| yadi sadupadeza diyA, kisIne apane zItakI mahimAse bI-jAti kisI zAstrameM, purANameM yA granthameM yaha likhA huA mila bhI kA mukha ujjvala kiyA aura loga usake darzanoMsa apane jAya ki amuka strIne pardA kiyA yA vaha pardA karatI thI to netroMko saphala samajhane lge| usakA koI mahatva nahIM hai| baski maiM to yahAM taka kahUMgI yI dazarathake sAtha yuddhakSetrameM jAtI thI, yaha bAta ki yadi veda, purANa aura smRtiyoM athavA zAstroMse hI pardAAja bIjAtike sAhasakA bakhAna karate hue bar3e utsAha aura prathAkI prAcInatA siddha hojAya aura derakaM dera khiyoMke garvake sAtha kahI jAtI hai| sItAne rAmake sAtha caudaha varSa taka udAharaNa unameM milane lageM jo pardA karatI thIM aura yaha banameM rahakara unake kaSToMmeM sAtha diyA / yAdavoMke dvArA arjuna bAta bhI pramANita hojAya ki pardA-prathA anAdikAlase calI ghira jAne para subhadrA ArjanakI sArathI banI thii| vanavAsa pA rahI hai to bhI hameM isake ukhAr3aneke lie kaTibaddha ho ke samaya dropadI arjunake sAtha rhii| jAnA cAhie / yaha hamArI kitanI mUrkhatA hai ki hama kisI devI bhAratI maMDanamizra aura zaMkarAcAryake zAkhArthameM bhI paddhatiko usake guNa-avaguNa vicAre vinA kevala isI madhyastha banI aura maMDanamizraka hAra jAne para usane svayaM bAta para mAnane lage haiM ki vaha hamAre pUrvajoMkI calAI haI zAkhArtha kiyA / azokake z2amAne meM rAjakumAriyoM va anya athavA parAnI hai| koI cIz2a purAnI honepara bhI ahitakara liyoMne dUra dUra dezoM meM jAkara bauddhadharmakA pracAra kiyaa| ho sakatI hai aura naI hone para bhI lAbhaprada siddha ho sakatI harSakI vidhavA bahina rAjyazrI hvenasAMgakA vyAkhyAna prAcIna kAlase to bahutasI paddhatiyAM calI A rahI haiN| sanane rAjasabhAmeM baiThatI aura vArtAlApa karatI thii| muhammada bolanA. corI karanA bhI anAdi kAlase calA pA rahA bina kAsimane jaba sindha para hamalA kiyA taba rAjA dAhira hai| pApa utanA hI parAnA hai jitanA puNya | dharma aura adharma kI rAnIne svayaM zatra dhAraNa kara zatruoMkA sAmanA kiyaa| bhI sAtha sAtha cale pA rahe haiN| karma aura prAramAkA sambandha mahArAnI durgAvatIne yuddha meM apanA kauzala dikhaayaa| mahArAnI anAdi hai / lekina koI yaha nahIM kaha sakatA ki bhAI lakSmIbAIne raNacaNDIkI bhAMti aMgarez2oMkA mukAbilA kiyaa| jhUTha bolanA to tumhAre purukhoMse calA pA rahA hai ataH tuma ahilyAbAIne khule muharAjasiMhAsana para baiThakara zAsana bhI jhUTha bolA kro| pApa karane ke lie koI upadeza nahIM kiyaa| detA hai aura na isakA koI samarthana hI karatA hai| karma aura isa avasthAmeM yaha mAnanA ki pardA sanAtana prathA hai eka bahuta hI upahAsa-janaka bAta hai| balki hameM isa bAta para mAtmAkA sambandha kitanA gaharA aura anAdi para phira bhI aphasosa aura duHkha prakaTa karanA cAhie ki jisa bhAratameM prAtmA karmoMse chuTakArA pAne ke lie satata lAlAyita rahatA aisI aisI bhAdarza triyAM ho cukI haiM, bhAja usI bhAratameM hai| koI paddhati yA rasma cAhe kitanI hI purAnI kyoM na ho unakI hI putriyoMko pakI cahAradIvArI meM banda rahanA par3atA agara use buddhi aura yukikabUla nahIM karatI hai to use phaurana hI hai aura ve apanA jIvana bhegoM kI bhAMti kAyaratAse bitA rahI chor3a denA cAhie / prAja parde ke sambandhameM bhI yahI bAta hai| haiN| mukha kAntihIna hai, sAhasa nAmamAtrako bhI nahIM hai| isalie prAcIna bhAratameM pardA thA yaha mAnakara pardeko bijI aura cUhekI khaTapaTase hRdaya dhapakane lagatA hai| kisI jArI rakhanA aura usakA samarthana karanA bahuta bar3A prajJAna bhImAtako melanekI sAmarthya nahIM haimapara jIMbAI aura htthhai| Page #416 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prAgvATa jAtikA nikAsa (le0-zrI agaracanda nAhaTA) zraddhaya projhA jIne apane "vimalaprabandha aura vimala" haTavA ca gRhaM jama mulye vicmmohrm|" nAmaka lekha meM vimalaprabandhakI mamAlocanA karate hue sambat 107 prAgvATa vaMzake bAremeM nimna zanda limva hai: -prAcIna anasaMkha-saMgraha 0427 "zrImAla ke pUrva meM unake nivAma karane ke kAraNa unakA (2) saM0 1201 japeSazuklA 5 kI (maM0 vimala ke. prAgvATa (poravAr3a) kahalAnA, ye sArI bAteM kalpina " kuTambakI) prazasti"prAgvATa to mevAr3a ke eka vibhAgakA paganA nAma thaa| "zrIzrImAkhakulomyanirmakhataraprAgvATavaMzAmbare / jaimAki zilAlekhAdima pAyA jAtA hai| vahA~ka nivAsI bhAjacchItakaropamo guNanidhiH zrInikAlyo gRhii|" bhinna bhinna jagahoMmeM jAkara rahe, jahA~ ve apane mUla nivAma -bhagiri-zekhasaMdoha sthAna ke kAraNa 'prAgyATa' kahalAta rahe / ' (3) saM0 1223 li0 haribhadramUrikRta candraprabha arthAt prAgyATa kahalAnekA kAraNa zrImAla ke pUrva svAmI caritrameMnivAma karanekA na hokara mevADake prAgvATa pradezama mUla "sirimAlapurubhavapolyAivame mu-bANimo maguNo / nivAsa sthAna hotA hai| muttAmaNimvanikSama abhihANo Thakkuro mAmi // prahapapaTI hou mirIdevI kahiya bhAvica (mbhu) dii| para nIce limbe aitihAmika pramANa-paMcakase unakA mata so sirimAlapurAno patto gaMbhUpa nayarIe // saMzodhanIya pratIta hotA hai: -pATaNa-nabhaMDAra-sUkhI pR. 253 (1) sIgehI rAjyake kAyadrA (kAsahada) prAmake jaina (4) 0 1226 phAlguNa badi 3 bIjolyAke zilA. maMdirake zrAmapAmakI devakulikAmime ekake dvAra para yaha na legva utkIrNa hai "nirgato pravaro vaMzo vandaH mamAzritaH / "zrIbhillamAlaniryAtaH prAgvATa: vaNijAM vrH| zrImAnapattane sthAna sthApitaH zanamanyunA // 30 // zrIpatiriva lakSmIyuggolacchIrAjapUjitaH / zrImAnazekhapravarAvacanapUrvottaraH pavamuruH sukRtaH / bhAkaro guNaratnAnA, bandhupAdivAkaraH / prAgvATavaMzosti babhUvanasminmuknopamA vaiSaNAbhidhAna: jajjukastasyaputraH syAt nammarAmau nto'prii| // 3 // mamjusutaguNAlyena vAmanena bhavADayam / (5) ma 1236 li. nemicandra mRrikana mahAvIra nAritra * pra. 'sudhA' varSa 2 khaMDa saM0 1 zrAvaNa 306 tama kI legvanapazasti meM'rAjapUtAnekA itihAsa' kI pahilI jillameM bhI unhoMne isI "prAgyo bATo jaladhisunayA kAritaH krIDanAya / kA punaH samarthana kiyA hai| tabAmnevaprathamapuruSo niminodhyAMnoH / Page #417 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 360 tatsaMtAnaprabhava puruSaiH zrIbhRtaiH saMyutoyaM / prAgvATAlyo bhuvanaviditastena vaMzaH samasti // 1 // - pATaNabhaMDAra- sUcI pR0 286 uparyukta pramANoMse spaSTa hai ki poravAr3oMkA udgama sthAna zrImAla hI hai vimalaprabandhakA ullekha kalpita nahIM hokara pUrvaparamparA zrAdhArase limbA jJAta hotA hai / ata: muni jayantavijayajIne nAgarI pracAriNI patrikA bhA0 18 zra0 2 pR0 236 meM zrojhAjIke kathanakI saMgati baiThAne ke lie "meTha nInAkI mAtA zrI zrImAla jJAtikI aura pitA poravAr3a gAtike the" likhakara jo kalpanA kI vaha bhI anAvazyaka pratIta hotI hai| munizrIne likhA hai ki 'zrI zrImAla kulottha' eka prazna C [ zrI 'bhagavata' jaina ] anekAnta [ varSa 4 hai isakI jagaha yadi 'zrI zrImAlapurottha' hotA to isakA artha ThIka prakArase saMgata ho sakatA thA / zrarthAt bhillamAla nagara poravAr3a jAti utpanna huI / " aura uparyukta pramANoM meM candraprabhacaritrakI prazastimeM, jo ki usI vimala ke vaMzakI hai, "mirimAlapurabbhava" spaSTa pATha hai / ataH anya kalpanAkI koI guMjAiza hI nahIM vidita hotI / isa sambandhameM muni jinavijayajI apane patrameM likhate haiM ki mere vicAra prAgvATa vartamAna sIrohI rAjyakA pUrvabhAga hai jo AbU lekara uttarameM nADola taka calA gayA hai / zrImAlake paraganese yaha ThIka pUrva meM hai, isIlie ise zrImAla bAlane prAgvATa kahakara ullikhita kiyA hai / kyoM duniyA dukhamaM DaratI hai ? dukhameM aisI kyA pIr3A hai, jo usakI dRDhatA haratI hai ? haiM kauna sage, haiM kauna g2aira, kitane, kyA hAtha ba~TAte haiM ? sumbameM to saba apane hI haiM, dukhamaM pahicAne jAte haiM ! 'apane' - 'para' kI yaha bAta sadA, dukhame hI gale utaratI hai ! kyoM duniyA dukhase DaratI hai ? dukha to aisA hai mahA maMtra, jo lA detA hai sIdha. pana ! mAre vikAra, sAraM vigaMdha taja prAraNI karatA prabhu- sumigna hara mA~sa nAma prabhukA letI, bhUla bhI nahIM visaratI hai ! kyoM duniyA dumse DaratI hai ? dunayAtrI mAre bar3e aiva, dukhiyAko nahIM manAte hai / sumbameM DUbe insAnoM kA bezaka haivAna banAte haiM ! dukha sikhalAtA hai mAnavatA, jAM hata duniyA kA karatI hai ! kyoM duniyA dumbase DaratI hai ? patajhar3a ke pIche hai vasanta, rajanIke bAda saMga hai ! yaha aTala niyama hai-- udyamake uparAnta sadaiva prasaMga hai ! dukha jAnepara sukha AegA, sukha-dukha donoM kI dharatI hai ! kyoM duniyA dukhasaM DaratI hai ? Page #418 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vIrasevAmandirameM vIrazAsana-jayantI-utsava pawar.0 > = == sa varSa bIrasevAmandira parasAbAmeM zrAvaNa jisameM sabhAyA paM. kRSNacandrabhI jaina darzanazAsI, paM. kRSNA pratipakSA aura dutIyA nA0 9-10 dharaNendrakumArajI zAbI, paM0 sumeragAmI myAyanIrtha, paM. 2 julAI man 11 dina budhavAra-gurubArako mANikasammAjI nyAyAcArya, ci0 grAmIdevI ponI 40 mANika bIrazAsana-jayantIkA ummava gatavarSase bhI candakI, paM. kAzIrAmajI zarmA, paM. omaprakAzajI zarmA, adhika samArohake sAtha manAyA gyaa| niyamAnusAra prabhAta pA0 mAIdayAlajI, mA. kozamapramAnajI, paM. zaMkarakhAmajI pherI nikalI, maMDAbhivAdana imA. madhyAha samaya gAjebAje myAyatIrtha, paM0 mulAkhAlAkI samagoriSAne bhAga liyA aura ke sAtha jalUsa nikAlA aura phira ThIka do baje jamekA kArya anAthAlaya bahasIka jaina kumAroM pArike hamayamAhI gAyana prArambha humA / manonIta sabhApati bAbU jayabhagavAnajI vakIla hue| pAnIpatake kucha anivArya kAraNoMkI bajAme ma prAsakane bhASaNa sabahI acche prabhAva evaM mahasya / kAraNa zrI jainendra gurukula paMcakUlA adhiSThAtA paM0 kRSNa- sabhAdhyA 50 kRSNacandrajI darzana zAstrIne vIrazAsana jayantI candrajI jaina darzanazAstrIke sabhApatitvameM jalmekA kArya zuru kA itihAsa batalAte hue isa bArako gvAmmatauramaM batalAyA hA aura vaha donoM dina donoM kA bar3e bhArI bhAnandake ki mukhtAra zrI paM0 jugalakizorajIne sabase pahale san 1936 mAtha sampanna humA / jasameM bAharase mahAranapura, rur3akI, meM dhavalA aura milompapaNatI parase vIrazAsana jayantIkI devabanda, tisA, mujaphpharanagara, meraTha, dehalI, sumapata, aba tithiko mAlUma karake use sabase pahale utsavaka rUpameM dahApura, jagAdharI, paMcakUlA aura mAnautA prAdi sthAnoMme pariNana kiyA hai aura usake pracArameM kAphI prayala kiyA aneka majana padhAre the, jinameM bA. sUrajabhAnajI vakIla, usIkA phala hai kihama loga bIrazAsana jayantIke mahAna nyAyAcArya. mANikacanda jI (makuTumba), 4. jayacandrajI AdaraNIya kalyANakArI viyapako jAma sake haiN| aura meM prAyurvedAcArya, bA. mAIdayAlajI bI000, bA. dIpacandajI harSa hai ki isa mahAna parvakA pracAra bhI samAjameM aba paveSTa. vakIla, pA. kauzalaprasAdajI, paM. dharaNIndrakumArajI zAsI, rUpame hone lagA hai| isakA mAga zreya mumanAra sAhaba aura paM0 masAlAbajI.paM0 sumeracandajI nyAyatIrtha, bA. motI- unake vIrasevAmandirako hai| vIravAmabhirakI sthApagame rAmajI phoTogrAphara, lA. mahAmanajI, khA. indrasenajI, pahale bIrazAmama jayantIko koI jAnatA bhI nahIM thaa| ga. bhagatasumeracanajI, paM. kAzIrAmajI 'praphurikhata', zrImatI kauzalaprasAdajI memega hAyarekTara bhAratamAyurvedika mibhagavatIdevI aura zrImatI jayavantadevI ke nAma mustha hai| kAsa mahAranapurake bhASaNa to bahI bhojapUrNa aura asara paM0 mAlAlajI samagoriyA pracAraka jaina anAthAzrama dehabI kAraka the| unhoMne apanA bhASaNa dete hue yaha bhI batalAyA maya apanI gAyana maMDalIke padhAre the| ki mukhtAra sAhabakI kRti 'merI bhAvanA' ne to saMsArameM par3A ___ maMgalAcaraNa, tithi-mahatva aura bhAgata patrokA sAra hI sammAnanIya sthAna prApta kiyA hai, unameM prAdhyAmika sunAneke anaMtara sabhAmeM bhASaNAdikA kArya prAraMbha humA, mAyake kAraNa pAMca hajAra jama samhanadI kinAre eka Page #419 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 362 bhanekAnta [varSa 4 sAtha baiThakara merI bhAvanAkA jaba pATha karate haiM usa samayakA huA hai aura kahAM kisa dazAmeM par3A huA hai ? phrAMsa, armana dRzya banA hI ramaNIya mAlUma hotA hai aura hRdaya bhAnanda prAdi dezoMne sAhityakaM prakAzanameM jo mahatvapUrNa kArya kiyA vibhora ho uThatA hai| vAstava meM yaha bhAvanA mAnava jIvanako hai usIkA phala hai ki ve deza samunnata dekhe jAte haiN| jisa bhAdarza banAne meM bar3I hI sahAyaka hai|' ina saba bhASaNoM meM deza yA jAtikA sAhitya aura itihAsa nahIM vaha deza aura vIrazAsamake mahatvakA digdarzana karAneke sAtha sAtha vIrake jAti kabhI bhI samunnata nahIM ho sakatI hai| jaina sAhitya pavitratama zAsama para amala karane aura jaina sAhityaka saMrakSaNa kitanA vizAla aura mahatvapUrNa hai ise batalAnekI AvazyakatA prakAzana evaM pracArakA kArya karaneke liye vizeSa jora diyA nhiiN| jainasAhitya bhAratIya sAhityameM apanA pramukha sthAna gyaa| aura vIrazAsamake ahiMsA prAdi khAsa siddhAntoMkA rakhatA hai| jaba taka jaina itivRttakA saMkalana na hogA taba isa DhaMgase vivecana kiyA gayA ki upasthita janatA usase taka bhAratIya itihAsakA saMkalana bhI adhUrA hI rahegA. ise bar3I hI prabhAvita huI aura sabhIke diloM para yaha gaharA acche acche coTIkaM vidvAna mAnane lage prabhAva par3A ki hama vIrazAsanakI vAstavikacaryAsa bahuta dUra purAtatva-viSayaka vipula sAmagrI yatra tatra vikharI huI par3I hai aura use apane jIvanameM ThIka ThIka na utAra sakane ke kAraNa hai| hamAre zvetAmbara bhAiyoMkA dhyAna isa ora bahuta kucha itanI avanata dazAko pahu~ca gae haiN| vIrake zAsana para gayA hai parantu digambara samAjakA apane sAhitya aura itipramAla karanA to dUra unake zAsana siddhAntoMsa bhI hamAre hAsake prakAzanAdikI ora koI vizeSa lakSya nahIM hai, vaha bhAI adhikAMzataH aparicita hI haiN| yahI kAraNa hai ki hama usase prAya: upekSA kiye hue hai| aise kAryoM meM use koI meM , dveSa, ahaMkAra aura virodha itanI adhika mAtrAmeM khAsa dilacaspI nahIM hai| yahI kAraNa hai ki digambara mAgae haiN| svArthatatparatAne to hameM aura bhI adhika patita samAja apane graMthoMkI eka mukammala sUcI bhI abhI taka nahIM banAnekA prayatna kiyA hai| aura pArasparika phUTane hameM saba banA sakA hai| jo sAhitya samAjameM prANa pratiSThAkA kAraNa taraphase ghera liyA hai| mahamameM prema hai aura na saMgaThana / hotA hai aura jo vIra zAsanake siddhAntoMke jAnanekA anupama vIrazAsanake samudAra siddhAntoMkA yathArtha parijJAna na honese sAdhana hai, usake prati upekSA honA mAnoM vIrazAsanakI bhavausakA yatheSTa pracAra bhI nahIM ho sakA hai| usa siddhAntake helanAkA karanA hai| jainasAhityakA prakAzana evaM pracAra kie pratipAdaka zAstroMkA hama yatheSTa saMrakSaNa bhI nahIM kara sake binA vIrake digyazAmanakA janatAko yathArtha parijJAna kaise ho haiN| bIrazAsanakA pratipAdaka bahutasA prAcIna bhAgama sAhitya sakatA hai ataH bIrake anuyAyiyoMkA parama kartavya hai ki yadyapi hamArI lAparavAhI mAnisa naSTa ho gayA hai aura jo vetana-mana-dhanase jainasAhitya prakAzana evaM pracArita karane kucha isa samaya avaziSTa hai vaha una kAla koThariyoM meM banda kA prayatna kareM aura apane sAhityakI eka mukammala sUcI padA jahAM vAyukA sparza bhI nahIM hai aura jo dImaka-cUhoM tayyAra karAnekA bhI prayatna kareM jisase janatA sahaja hI meM mAdikA bhaya ho rahA hai| jabaki videzIya vidvAna hamAre jainasAhityase paricita ho ske| digambaroM meM isa viSayakI sAhityakI prAti tathA prakAzita karaneke liye lAkhoM rupayA bhArI kamIko mahasUsa karate hue upasthita janatAne digambara kharca karate haiM taba hameM itanI bhI khabara nahIM hai ki hamArA jaina graMthoMkI eka mukamla sUcI banAne niyaM vIrasevAmaMdira sAhitya kitanA kyA kyA hai, kisa kisake dvArA nirmita ke saMcAlakoMse anurodha kiyA aura use zIghra kArya meM pariNata Page #420 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kiraNa 6.7] kamala aura bhramara karane ke liye nimnalikhita prastAva pAsa kiyaa| prastAva pAsa hone ke kucha dinoM bAda hI jaba adhiSThAtA "pratyeka jAti aura dezakaM liye usake mAhigyakA cIramavAmandira dehalI gayaM to unheM lA* dhUmImana dharmadAna saMrakSaNa aura pracAra atyaMta Avazyaka hai / vIrazAsanake jI kI pharmaka mAlika lA jugalakizoramI kApAjIne, jo pratipAdaka jainazAmbIka yatheSTa saMrakSaNa aura pracArakI bAta to baDe hI manjana tathA dharmAnmA haiM, isa kArya ke liye eka hajAra dara, unakI koI mukammala sUcI bhI abhI taka tayyAra nahIM rupayakI sahAyatAkA namana liyA hai| aura dehalI jAnasa huI hai, jisameM jainapAhigyakA pUrNa paricaya nathA upayoga ho pahale eka damara mahAnubhAvakI pArasa bhI acchI sahAyatAkA ske| hameM yaha jAnakara prasannatA hai ki zvetAmbara mamAjane prAdhAmana milA hai. jisakI rakama nizmita hone para usa apane graMthoMkI aneka vizAlakAya mUniyAM nayyAra karake prakaTa kiyA jaaygaa| isasa yaha prastAva zIghra hI kArya meM prakAzita kI haiM, parantu digambara samAja kI taraphame ma dizA pariNata hotA hayA naz2ara ghAnA meM koI ullekhanIya prayatna abhI taka nahI huA hai, jisake antameM paM. jugalakizoragI mutAra adhiSTAnA vIramaMyAhonakI atyanta AvazyakatA hai| ataH vIrazAsana-jayannI mandirane sthAnIya tathA bAharama padhAra hupasAnoMkA aura punIta avasara para ekatra huI jaina janatA isa bhArI kamIko rakhAmakara sabhApati mahodayakA prAbhAra prakaTa kiyA aura mahasUsa karatI haI yaha prastAva karatI hai ki sampUrNa di. apanI tathA vIramabAmandirako porama sabakA dhanyavAda diyaa| jaina graMthAMkI eka mukammala mUkI tarayAra kI jAya aura vIra- isa taraha yaha usmatra vIra bhagavAna aura unaka zAmmana kI savAmandirake saMcAlakaoNma yaha anurodha karatI hai ki ve hama jayanika mAthA prAnandapUrvaka samAha huaa| mahAn kAryako zIghraya zIghra apane hAthameM nveN| sAtha hI, hAM, eka bAta aura bhI prakaTa kara denakI hai cora samAjama prArthanA karatI hai ki vaha vIramavAmandirako hama vaha yaha ki nA. 10 julAIko manamahilAnAne bhI eka anyAvazyaka zubhakArya meM apanApUrNa sahayoga pradAna ko|" mamA vIramavAmaMdigme zrImatI jayacamnIdevIke netRtva meM kI, prastAvaka bAbU kauzalaprasAda jisame aneka mahilAyaki prabhAvazAlI bhASaNa hAvIramamarthaka-bA. dIpacaMda vakIla zAmana jayaMtIkA mahatva batalAyA gayA aura usake prati trIanunodaka-yA mAIdayAla kartavyako darzAyA gyaa| -paramAnanda jaina zAstrI [ yahAM pAThakoM ko yaha jAna kara prasannatA hogI ki isa kamala aura bhramara UpA agnI mvA mamjhaga rahI thI ki itanama mammA hamalA binA, aura usakI gaMda me hai| dinezakA udaya huA !.... agne eka mRta banyumA zava unhe upahAra meM milA ! zrIra, mubhA Ima rahI! bhaugane bhArata meM use uThApA, paranta vara bAgake nikaTa vAle nAlAya para maiM Tahala kara loTa haTa kara pAnIma jArahA!.... .. phira na hI gumAnAne rahA thA ! pAma hI eka adbhana dRzya digvAI diyA! lage! - asphuTa kamana ra cAra bhIra ceSTA karake bhI maiM samajha nahIM gayA -- gunagunAte hue maiMDaga rahe the ... .."zAyada......"kimI priyaka kA unakA guJjana thA yA saMdana !! pratIkSAmeM ""yA"""madhu-lAla mAma....!! -jayantIpramAda jaina zAstrI Page #421 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 'sayuktika sammati' para likhe gaye uttaralekhakI niHsAratA (lekhaka-50 rAmaprasAda jaina zAtrI) jainasiddhAnta bhAkara bhAga 8 kiraNa 1 me prA0 ktika mammati' legyakaM eka TippaNameM (pR0 86 para) jagadIzacandrakA tatvArthabhASya aura akalaMka' nAmakA mApha sUcita karate haiM ki-"yaha lagya' 'pro0 jagadIza eka lamba nikalA hai| vaha legya anakAnta varSa 4 candra aura unakI mamInA' nAmaka mampAdakIya legya kiraNa 1 meM mere dvAga likhe gaye 'sayuktika mammati' ke uttarameM likhA gayA hai, aura ise anekAntameM lagbakA prativAda hai| uma lagvame sayuktika sammatiko prakAzanArtha na bhejakara zvetAmbara patra 'jainamatyaprakAza' jo 'yuktivihIna' aura 'bhramAtpAdaka' batalAnakA meM prakAzita karAyA gayA hai|" isa saMpAdakIya TippaNa mAhasa kiyA gayA hai vaha eka niHsatva lokAtikramika meM acchI taraha spaSTa hojAnA hai ki laMgvakane anamAhama hai| lagbame laMgvakana pahale to anekAnta-maMNadaka kAnta-saMpAdakake Upara mo AkSepa kiyA hai vaha para apane amatya aura ghRNita ya udgAra prakaTa kiye bilakula amanya hai aura logoM kA bhrama paidA karane haiM ki-"apana viruddha mayuktika lamvoMko tA ana- vAlA vAga-jAla hai / prAga calakara prA0mA0 ne binA kAntameM chApanake lie bharasaka TAlamaTola kI jAtI hai vicAre hI jo yaha likha diyA hai ki-"legyAGka (3) aura patroMkA uttara taka nahIM diyA jAtA tathA ima ko acchI taraha nahIM par3hA aura jaldIma zrAkara ve tarahakaM yuktivihIna bhramAtpAdaka lakhoMko mayuktika mammAna dene baiTha gaya" vaha na mAlUma kima AdhArako batAkara apanI 'vAha vAha kI ghASaNAkI jAtI hai|" liye hae hai, jabaki zrApaka ukta lembAGka (3) kI sabhI vAstavama dagbA jAya to lagbakakA isa prakAra likhanA carcAkA mayuktika mammatime vistArasaM baMDana hai| eka krAMdha vRttiko lie hue hai aura amatya bhI hai| haoN, yadi Apane uma amvIkAra kara diyA to usakA kAMdhavRtti to ukta likhAvaTasaM TapakI par3atI hai aura artha kyA yaha hogayA ki lagvAGka (3) par3hA hI nahIM? amakA kAraNa yaha hai ki-prA0 mA0 ke maba lekhoM nahiM mAlama yaha kaimI vicitra AviSkRti hai ! isake para pAnI pherane vAlI 'mayuktika mammani' anekAntame Age mayuktika mammani lagvakaM lagvakakI dalIloMko jo prakAzita hogaI, imase Apako mArmika duHgya pahu~ca hAsyAspada' ligba mAga hai vaha to apane dila ke kara krodha ho paayaa| aura asatyapanA imamaM prakaTa phaphor3e phor3ana jaimA hI kArya jAna par3atA hai| kyoMki hai ki-jaba anekAntameM Apake kaI lekha prakAzita una dalIlokaM khaMDana ke liya Apane nAprayAma kiyA hai hogaye hai aura prakAzita na karanakI jaba koI sUcanA usakI mAratA yA nimmAratA ima lekha dvArA pramANita saMpAdakajIkI narapha Apake pAma nahIM gaI hai taba honasa lembakakI hAsyAmpadatA yA ahAmyAmpadanA 'mayuktika legyo ko na chApanekA' Aropa lagAnA kahAM svayameva hI prakaTa ho jAyagA / ataH usake liye jaba taka satya hai, yaha saba mamajhadAroMkI samajhase bAhyakA 1 lekhAGka naM. 3, jimarara merI aMrase 'sayuktika mammani' viSaya nahIM hai| balki anakAntaka maMpAdaka to 'sayu. nigvI gii| Page #422 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kiraNa 6-7 ] taka dUsarI taraphase pratyuttara na A jAya taba taka kAMdhA veza kara apanI sarvesarvA satyapanakI DIga mAgnA vyartha hai / vidvaddddaSTimaM jo tatva nirNaya viSayaka lekha limbe jAte haiM una para vicAra-vinimaya honese hI tat nirNaya honA hai| vicAra-vinimayame yadi krAdhakI mAtrAkA samAveza hojAya to vaha vicAra vinimaya nahIM raha jAtA kintu vaha to apanI gaMdha ko liye hue eka AjJa'sI hAjAtI hai ki jo hamane likhA hai vaha hI mAnA jAya: parantu aisI bAteM navanirNaya bAdhaka haiN| paM0 jugalakizora jIne na mujhane apane lekha para koI sammati mAMgI hai, na isa viSaya kI jAnakArI ke liye mujhe koI patra hI likhA hai aura na maMge sammatikAM apanI zragsaM 'mayuktika' hI batalAyA hai; jaisAki pro0 sAhaba unapara midhyA Aropa karate huye limbate haiM / 'sayuktika' vizeSaNa merA khudakA prayukta kiyA huA / hAM. paM0 nAthUrAmajI premIne eka dina mujhase pUchA thA ki anekAnta meM tasvArthamUtra ke viSaya ko lekara jo lekhamAlA cala rahI hai vaha dekhI hai kyA ? maiMne usake uttarame kahA ki jaba anekAnna mere pAsa AtA hI nahIM to kyA dekhUM / isa vArtAlApa ke bAda paM0 paramAnandajI zAkhIkA mere pAsa eka patra AyA, usameM likhA thA ki anekAnna sambandhI tattvArthasUtra kI carcA par3hI hogI usake viSaya meM ApakA kyA abhiprAya hai / jisa dina yaha patra mere pAsa AyA thA usa dina paM0 nAthUrAmajI premIka sAtha pro0 mahAzaya bhI sarasvatI-bhavanameM padhAre the, aura ve isaliye padhAre the ki rAjavAnikakI koI purAnI hamnaligvina prati aimI mila jAya jisameM ki paM0 jugala kizora jIke lekhake viruddha koI bAta hAtha lage / parantu magbhvatIbhavanameM vaisA koI prati na honese 'zrutamAgarI' aura sayu0 lembapara utaralevakI niHsAratA 365 'tasvArtha sUtra para prabhAcandra-TippaNa' ye do grantha unako de diye the, tathA paM0 paramAnandajIke patrakaM viSayakI bAta bhI usa samaya AgaI thii| usa viSaya ko lekara ha~sate hue pro sAibane vahA thA ki binA par3he hI sammati de DAliye ! isake uttara meM maiMne yaha hI kahA ki binA par3he bhI kahIM sammati dI jAtI hai ? prastu ha~sate hue cale gaye aura kucha dina bAda unhoMne apanA lekhAGka (3) sammati ke liye mere pAsa bhejA / mujhe jaisI sammati sRmI vaha likhakara anekAnta me chapane ko bheja dI / isa saba vRttAntakaM likhanekA abhiprAya sirpha itanA hI hai ki paM0 jugala kizorajIna mujhase apane leboM para kucha bhI sammati nahIM mA~gI hai kintu pro0 mahAzayana hI sammati mA~gI hai| ataH Apane jo yaha likhA hai ki- "paM0 jugalakizorajIna prastuta capara vidvAnoMkI sammati chApanekA zrIgaNeza kiyA hai| aba yadi maiM bhI yahA~ kucha vidvAnoMkI sammati prakAzita kara to aprAsaMgika na hogA / " vaha ma limbAvaTa kaTAkSamaya isa bAta kI sUcaka hai ki paM0 jugalakizorajI preraNA karake apane prastuta carcA ke viSaya para sammatiyAM ma~gA rahe haiM aura usakA 'mayuktika sammati' meM zrIgaNeza kara diyA hai| parantu mujhe to apanI sammatike bAda koI gyAsa sammati unake lekha para aisI denA nahIM milI joki khAsa usI vipayako liye hue ho aura jisase yaha jAhira hotA ho ki sampAdaka anekAnta usa viSayakA koI svAma prayatna kara rahe hai| aura maiMne jAM sammati bhejI hai vaha amaliyana meM unakI preraNAkA koI pariNAma nahIM hai| kintu pro0 mA0 kI preraNA ke nimisako pAkara satya kyA hai isa viSaya kI yukti pugmsara carcAkA liye hue hai / mere lamba meM sAmpradAyikatA kI jinakA gaMdha Page #423 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anekAnta [ varSa 4 AtI hai ve khuda hI mAmpradAyika jAna par3ate haiM, kyoM gayA hai vaha prA0 sA0 kA prAyaH managhaDaMta hai aura ki jo jaisA hotA hai samako vaimI gaMdha AyA karatI usase aimA mAlUma honA hai ki yA to Apane syuhai| parantu veda hai ki prA0mA0 yadi mujhe mAmpradAyika ktika lagbako pUrNavivAra nathA gaura ke mAtha par3hA hI mamajhane the to unhoMne apanA laMgva mere pAsa mammati nahIM hai, yoM hI jaldabAjI meM Akara calanA-phiranA ke liye kyoM bhejA ? kyA lagva ko binA par3he hI uTapaTAMga uttara ligba mAga hai / athavA mare AkSepakA anukUla mammani de danake abhiprAyama hI vaha bhejA Thoka uttara Apake pAsa nahIM thA, aura uttara danAmAtra gayA thA ? antu; Apane mere lagbake uttara mAtha jo Apako iSTa thA; imaliya mere zrAkSapako apane mA~ce kucha mammatiyAM prakAzita kI haiM ve maba yunizUnya meM DhAlakara Apane uttara limbanekA yaha DhoMga kiyA hai| tathA ApakI preragApUrvaka livAI honama isa viSaya imIma uma sayuktika sammati ke "anaH paM0jugalakizora meM baMkAra haiM; kyoMki nirNayAnmaka vipayameM yuktizUnya jIne naM0 1 ke saMbaMdha jo samAdhAna kiyA hai vaha mammatiyA~ vidvadRSTi meM prAmANika nahIM ginI jAnI; jainenara (anyadharmI) ke prAkSepa-viSayaka gajavAnikapaM. mahendrakumArajIne jo apanI mammatima nyAya- mUlaka zaMkAmamAdhAna ke vipayako liye hue uttara hai" kumudacandra dvitIya bhAgakI prastAvanAkI bAna limbI hai ityAdi bahunama vAkyoM ko, jo mere prAkSapake aGgabhUna usake mAmane Ane para usakA vicAra kiyA jaaygaa| the, chor3akara zrApa uttara limbana baiTha gaye haiM ! yaha nIti damara mare 'sayuktika sammati' legya para paM0 sumeracaMdra ApakI 'nApAka hA nA mana par3ha namAz2a' isa vAkya jIkI sammAna maga binA preraNAka hI jainagajaTameM maMsa 'nApAka ho nA ye zabda dor3akara kaMvala mana par3ha prakAzita huI hai usa bhI zrApa par3haleM / preraNA karake namAja'ko lekara usakA gbagar3ana karane athavA apane yadi sammatiyAM idhara prakaTa karAI jAya~ to saiMkar3oM anukUla upayoga karane jaimI hai, aura imaliya kI tAdAdameM mila sakatI haiM, parantu hamako mAtra chalakA liye hue jAna par3atI hai| isake liye ana preraNAtmaka khazAmadI sammatiyoM kI abhilASA nahIM kAnta varSa 4 kiggA 1 ke pR0 86 para diya hue mare hai, yahA~ to yuktivAdakI abhilApA hai| ataH me AkSepako aura jainasiddhAnta bhAskara bhAga 8 kiraNa Apako aura ApakaM sammatidAtAoMkI yuktipUrNa 1 pRSTha 44 para diye hue usake prophesarIrUpa tathA sammatiyAM cAhatA hU~; kyoMki vidvadRSTi isI bAta uttarako sAmane ragyakara yadi par3hA jAyagA to pAThakoM kI icchuka hai| ko mAlUma par3a jAyagA ki tathyAnathya kyA hai ? amnu / aba zrApakaM uttaralekhakA kalevara kisa yuktiyukta isa viSayame prA0mA0 uttarakI jo nissAratA hai antastatvakI gahagaIko liye hue hai umakA vicAra vaha yaha hai ki-mudrita rAjavAnika patra 243para 'guNakarate hue usakI niHsAratAko vyakta kiyA jAtA hai- paryayavad dravya' ima sUtra-sambaMdhI jo dUsarI vArtika (1) mahatpravacana aura mahatpravacanahRdaya "guNAbhAvAdayuktirinicennAhatpravacanahRdayAdiSu guNo isa prakaraNameM sayuktika sammatike mere AkSepako padezAna" isa rUpameM pAI jAtI hai usake bhASya meM jo rUpa dekara usakA uttara ligyanekA prayatna kiyA akalaMkadeva likhate haiM ki-"guNA iti maMjhA naMtrA Page #424 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kiraNa 6-7 ] sayu0 lekhapara uttaralekhakI niHsAratA ntarANAM prAhenAnAM tu dravyaM paryAyazceti dvitI(ta)yameva rahatA hai ata: ApakA ukta likhanA ke saMgata tattvaM--pratazra dvitI(na)yameva sadyApadezAta' ityaadi| ho sakatA hai, isa para bhApa mbayaM vicAra kreN| isa pAThame 'taMtrAntagaNAM' 'ArhatAnAM tu' yaM vacana dUmarI bAta jo Apane yaha limbI hai ki 'guNasUcita karate haiM ki yaha guNake abhAvakI zaMkA praryavadravyaM' sUtra naka matvArthasUtrame 'guNa' ke viSaya tattvArthasUtrake Upara kI gaI hai aura vaha samasta jaina meM zaM nahIM kI gaI hai so usakA javAba yaha hai ki zAsanako lakSya meM rakhakara kI gaI hai| aisI dazA meM jima jagaha guNakI bAta tatvAyasUtrameM pAtI vahIM to yadi akalaMka isa tattvArthasUtra graMthama atirikta isa zaMkAko avakAza thaa| jainoM ne to dravyArthika, kisI atiprAcIna parvavartI prathA pragANa na dekara paryAyArthika ye do hI naya mAne gaye haiM, guNArthika naya jima paMtha para TIkA limya rahe hai uma prathakA pramANa mAnA hI nahIM hai / ataH jainAMke yahAM to isa zaMkA data nA yaha spaSTa bhAkSepa rahatA ki hama granthama parva kA avakAza kimI kAlama bhI saMbhavata nahIM haiN| jainazAsaname 'guNa' kA kathana na honasa dusare anya sabhI jaina bhedAbheda-vRttikA 'laya hue|pdaarthkaa nirUpaNa maMpradAyakaM pranthoMma yahA~ 'guNa' zabda lAkara kiyA karate hai| kyA ApakI dRSTi meM zvetAmbaroMke yahAM gayA hai| isa prAkSepako ganama gyakara hI akalakadeva bhaMdAbhedavRttisa arthAta syAvAdkI nInisa padArthakA ne yaha samAdhAna diyA hai ki jimameM zaMkAkArako nirUpaNa nahIM hai ? maga samajhase so ima nyAyako ve zaMkA karanekI phira koI ga~jAiza hI na rhe| jaba bhI mAnate hai, Apa na mAne tA dUsarI bAta hai| vahA~kA sthala aimA hai arthAta guNaka viSayameM anya- acchA, Apane jo zvetAmbara manameM 'guNa' (guNArthika vAdIkA pAhatamana para AkSepa hai taya 'umo pranthaka naya) ke viSayakA matabheda jina prAcAryokA batalAyA Upara kiye gaye prAkSepakA uttara namI prantha dvArA nahIM hai nana prAcAryoMkA tathA vahAMke isa viSayakA nirU. kiyA jAtA'-ityAdi kathana jA mayuktika mammatima paNa to kariye, nathA pasakA maMbaMdha taMtrAntagaNAM' ligyA gayA hai vaha pUrNatayA sumaMgata hai| hA~ yadi aura 'pAhatAnAM tu ye zabda lekara gajavArtika pATha vizeSatAko liye hue zaMkA na hotI to ApakA isa ke mAtha mambaddha karake bata nAIya ki yaha zaMkA amya viSayakA uttara ThIka samajhA jAtA-parantu yahA~ to dharmiyoMkA kI huI nahIM hai kiMtu zvetAmbarga janoMkI spaSTa 'taMtrAntarANAM' 'AInAnAMtu' ina zaloMkI vize- hai| jaba taka yaha maba bAta nahIM banalAyeMge taba taka patAko liye hue zaMkA hai, phira yaha kaima samajhA jAya Apake vacana nirhetuka rUpameM kaise pramANa mAna jA ki Apane jo uttagmeM likhA hai vaha matya hai ? Apane sakeMge aura kaise yaha samajha liyA jAyagA ki va chalajo yaha limvA hai ki-"guNa (guNAthikanaya) hita satyatAkA liye hue haiM ? viSayameM kucha zvetAmbara jaina AcAryoM kA matabheda bhI bhAga imI prakaraNakaM dUsare pemeM, "svayaM sammati hai" vaha vilakula nirarthaka hai| kyoMki jaba gajavArti- lagbakane 'tadbhAvAvyayaM nityaM' 'maMdAvaNuH' Adi kameM 'taMtrAntagaNAM' 'pAhatAnAM nu' ye zabda spaSTa pArya sUtroMke ullegyapUrvaka rAjavAnikagata aima bahunasaM mthaloM jAte haiM to jainoMke yahAMkI zaMkAko sthAna hI kahA~ kombokAra kiyA hai jahAM pUrvakathita middhi meM prAgeke Page #425 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 398 bhanekAnta [varSa 4 sUtra upanyasta haiM" ityAdi vAkyoMko likhakara mere pratijJAvAkya athavA prAkSepake khaMDanakA jo prayAsa pratijJAvAkya athavA AkSepake khaMDanake liye jo pro0 sA0 ne kiyA hai vaha na mAlUma kisa vikRtadRSTi prayAsa kiyA gayA hai vaha kaMvala uma viSayakI ajA- kA pariNAma hai ! nakArI yA chala vRttikA pariNAma hai / kAraNa ki, mAlUma hotA hai sayuktika sammatimeM maiMne jo jina sthaloM ko pro0 sAhabane cunakara likhA hai unameM pratijJAvAkya 'jisa graMtha para rAjavArnika TIkA likhI saM koI bhI aisA sthala nahIM hai jahA~ jisa pratyake jArahI hai usI pranthakaM Upara kiye gaye AkSepakA Upara AkSepa hai usakA usI graMthakaM uttara bhAgasaM uttara' ityAdi rUpasa likhA hai usakA ThIka abhiprAya samAdhAna diyA gayA ho| udAharaNakaM taurapara 'nityA- hI uttaralekhakakI samajha nahIM pAyA hai aura isakA vasthitAmyarUpANi' sUtrakaM gajavArtikame Aye hue kAraNa yahI hai ki Apa AvezameM Akara jaldabAjI 'tabhAvAvyayo nityatvaM' isa vAtika nambara 02 saM vinA kAI gaMbhIra vicAra kiyaM calatA phiratA (patra 197) ke bhASyadvAga yaha prAzaya prakaTa kiyA uttara likhane baiTha gaye haiM ! acchA, Apane mere lekhakA gayA hai ki jo nityakA zrApako vAnika dvArA lakSaNa AgekA bhAga na par3hA aura na uddhata kiyA to na sahI, kiyA jArahA hai vaha ApakA managaDhaMta lakSaNa hai yA paraMtu jo vAkya prApana AkSepa rUpasa uddhata kiye haiM usameM sUtrakArakI bhI sammati hai ? aisI zaMkAkI unakA bhI jo artha prApana samajhA hai vaha kyA kimI maMbhAvanAko nivRtyartha hI sUtra kAraka sUtrako akalaMka- hAlatameM ho sakatA hai ? usa vAkyakaM matalabako jaga davana upanyamta kiyA hai| yahAMpara zaMkAkA jo viSaya hai sadbuddhisa gaurakaM sAtha samajhiye / yadyapi usakA spaSTI aura jo usake samAdhAnakA viSaya hai va dAnA eka hI karaNa Upara kiyA jA cukA hai phira bhI zabdazaH spaSTIkapranthapara bhAdhAra nahIM rakhate arthAt jisa prantha para gNa pAThakoMkI jAnakArIke liye isaliye kiyA jAtA hai AkSepa hai usI graMthakaM vAkyadvArA usakA samAdhAna ki unapara Apake lekhakI asaliyata aura pola bhalInahIM kiyA gayA hai / gajavArtikameM kiye gaye nityakaM bhAMti khula jAya / una pratijJArUpamara vAkyoMkAspaSThIkalakSaNapara zaMkA samAdhAnakA uttara bhakalaMkane apane raNa yaha hai-jima granthapara arthAt prakRtame tatvArthasUtra vacanama pramANatA lAnake liye tatvArthasUtrakaM tadbhA. para kiye gaye AkSepa (guNAbhAva) kA uttara (dravyAvAvyayaM nityaM' sUtradvArA diyA hai| isI taraha gaja- zrayA niguNAguNAH) usI graMthadvAga nahIM kiyA jAtA vArtika isI 1973 pRSThapara ukta nityAvasthitAnya. -arthAt usI graMthakA samajha kara vaha 'dravyAzrayA rUpANi' sUtrakI tIsage vArtikake vipayako lekara niguNA guNAH' vAkya prakaraNa meM nahIM diyA hai kiMtu pAThavIM vArtika bhApyama kAlazca' sUtrako upanyasta dUsaraM graMthakAsasaka kara diyA gayA hai / yada usI graMtha kiyA hai vahA~ bhI vRtti-viSayaka zaMkAkA samAdhAna hai, kA uttara bhAga samajhakara yaha vAkya pramANameM uddhRta kyoMki vRtti dUsarI vastu hai aura sUtra dUsarI vastu hai| kiyA jAtA to pranthakartApara yaha AkSepa upasthita hotA mataH yahAM aura nitya lakSaNama usI prantha para kiye ki guNakA lakSaNa aura 'guNa' ye donoM isI pranthakartA gayemAkSepakA utsara usI prathasa na hone ke kAraNa mere ke dvArA banAye gaye athavA lAye gaye haiM, jaina zAsana Page #426 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kiraNa 6-7] sayu0 sammatipara likhe gaye utsaralekhakI niHsAratA 8E - kI vastu nahIM haiM kintu paramatama lAyI gayI cIjeM haiN| uttara' ityAdi rUpase mere pratikSA-cAkyakI jo racanA aisA AkSepa sUtraprantha para honA bhayukta hai, isIlie haivaha sarvathA yogya aura nigapada hai| maine gajavAtikakA prAzraya lekara sayuktika sammati isa maba kRta viSayakA saMkSipta sAra ies meM jo yaha likhA hai ki usake lie uma pranthakaM pUrva- hai-rAjavArtikameM yaha bAta kisI sthala meM nahIM pAI barnI pratyake pramANako AvazyakatA hotI hai, vaha maba hai ki jisa prantha para mAkSepa kiyA gayA hai usakA mega likhanA nyAyasaMgata hai / kyoki usakA spaSTa samAdhAna uso prandhake uttara vAkyasaM diyA gayA ho| uttara Upara udhRta rAjavArtikakA pATha hI batA de isa viSayakaM jA tIna sthala batalAye gaye haiM unamasa rahA hai| ataH marA jo pratijJA vAkya hai vaha akhaMDya ekameM bhI yaha bAna ghATata nahIM hotI hai| kyoMki guNahai aura yathArtha hai| viSayakI zaMkA tattvArthasUtraka Upara hai, usakA mamA___ yahA~ para eka bAta aura bhI noTa kara dene kI hai dhAna dvitIya vArtikake 'mahatpravacanAhayAdiSu guNo. aura vaha yaha hai ki-tattvArthamUtrameM 'guNaparyayavadravyaM' padezAna' isa aMza dvArA sathA isa aMzakI "ukta hi isa sUtrase pahale kahI bhI jaisa 'guNa' kA kathana yA mahatpravacana-dravyAzrayAniguNA guNAH' iti / nAma nahIM AyA hai usI prakAra 'paryAya' kA bhI nahI anyatra coktaM 'guNa iti daLavidhANaM' syAdivyAkhyAAyA hai / aimI hAlanameM zaMkAkArane paryAya-viSayaka meM upanyamta hue dUsare bahiyoM vAkyoM dvArA kiyA zaMkA na karake gaNa-viSayaka zaMkA kI tathA Age cala gayA hai| aura nitya lakSaNakA bhAkSepa gajavArtika kara yaha kahA ki-zrAhetamanameM dravya aura paryAya ke UparakA hai usakA samAdhAna gajabArtikasaM pRthaka yaMdA hI mAna haiM guNa mAnA nahIM phira 'guNaparyaya- mUla graMtha tatvArtha ke sUtradvArA kiyA gayA hai| mathA badadravyaM yaha kathana kaimAisa prakArako zaMkA imI prakAra dravyAMke paMcatvakI zaMkA 'yUra para sacita karatI hai ki zaMkAkAra paryAyakA kathana jaina umA samAdhAna natvAthasUcakaM 'kAlazca' satra nAga dhamame pahalasa mAnatA hai, guNakA kathana pahalemeM nahIM kiyA gayA hai| ye tInoM sthala rAjavArtikama aise haiM maatnaa| ataeva umakA uma 'guNapa davya' ki jisa graMtha para zaMkA kI gaI hai unake samAdhAna vAkyaka 'guNa' zabdakaM Upara zaMkA hogaI parantu paryAya- viSaya dUmara hI graMtha hai| phira nahIM mAlUma itanA spaSTa viSayaka zaMkA nahIM huii| isase bhI patA calatA hai ki kathana gajavArtikama hote hue bhI, usI bAtakA ullaMgya uma zaMkAkA abhiprAya guNakA lakSaNa pUchanA nahIM hai suyuktika sammanima hone para eka prophesara jaise jimmakita guNakA asadabhAva dyotana karanA hai| aura usakA dAra lavakakedAga aisA kyoM likhA gayA ki-"svayaM mamAdhAna akalaMka dvArA umaka (guNake) sadbhAvakA- sammati-lembakanaM 'sadbhAvAvyayaM nityaM' 'bhedAdaNaH' jainazAmanameM pahalese umakI mAnyatAkA pratipAdana hai, Adi mUtroMke ullamba pUrvaka gajagArnikagata aise bahuta aura pUrva sadbhAvakA pratipAdhAna umI pranthadvArA nahIM meM sthaloMko svIkAra kiyA hai jahA~ pUrvakathita sirimeM banatA jisa para ki AkSepa aura zaMkA hotI haiM kiMtu bhAgekaM sUtra upanyasta haiM" (arthAt-usI graMthapara kiye usakA samAdhAna usake pUrvavartI dUsare pranthoM dvArA gaye prAkSepoMkA mamAdhAna namI prathadvArA mAnA hai aura ho hA karatA hai| gajavAtikama yaha saba viSaya aisA honasa zrAkSapameM jo pratijJA-vAkya diyA hai spaSTa hai| yadi vahAM para vaimI bAna na hotI to paryAya camakA khaMDana hogayA) kyA yaha jAnabUjhakara prasake vipayameM bhI vaisI zaMkA avazya kI jAtI; parantu liyatapara pardA DAlanA, aura dUsagekI bhAgyoM meM dhUla vaha to rAjavArtikake dvArA kI nahIM gaI hai / ataH jhAMkanA nahIM hai ? prA0mA0kA yaha kRtya kahAMtakanyAyampaSTa hai ki jisa prantha para rAjavArtika TIkA likhI saMgata hai isakA nirNaya sahadaya pAThaka svayaM hI kareM jA rahI hai usI pranthake Upara kiye gaye prAkSepakA tathA bhAskarakaM va maMpAdakacatuSTaya bhI kareM jinhoMne Page #427 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anakAnta [varSa 4 koI gaMbhIra vicAra kiye binA hI aise bhramAtmaka a. mAnya una granthoM ko isa viSayameM pramANa nahIM mAnate narthakArI lambako jhaTase prakAzita kara diyA hai| . jinakA ki unanaM uddharaNa diyA hai| pratipakSI ko to isI prakaraNakaM tIsare paire prA0 sA0 ligvata haiM pratipakSimammata hI uddharaNa danA nyAyasaMgata hotA hai| ki-" mahat pravacana' kA artha 'tatvArthasUtra' hI ho sayuktika sammanimeM tatvArthasUtrako jo aheta. sakatA hai, bhASya nahIM, isakA muttara bhI lekhAMka (3) pravacana likhA gayA hai vaha 'tuSyatu durjananyAya' ko meM zAkhoMka uddharaNa-pUrvaka diyA jA cukA hai|" yaha manameM sthApita karakaM likhA gayA hai| umakA asalI saba likhAvaTa bhI ApakI sarvathA prayukta hai| kAraNa tAtparya yaha hai ki pratipakSI apane manameM bhale hI khuza ki, vAdIko uttara jaba vAdIka sammata zAstroM dvArA hAla ki yaha merI matalabakI bAta hai parantu vAstavama diyA jAtA hai taba vaha uttara sayuktika samajhA jAtA vaha bAta nahIM hai, isI gatika nyAyakA tuSyatu durjanahai na ki sattara danavAla ke sammata zAstroM dvArA diyA nyAya' kahate haiN| usonyAyako lakSyameM ramyakara sayuktika gayA saddharaNarUpakA uttara / kyA kahIM pUjyapAda, aka- sammatimeM 'dusare kadAcita thor3I dera ke liye yaha bhI lakadeva, vidyAnaMda jaise digambara AcAryoM ne bhI mAna liyA jAya' ityAdi vAkyoM dvArA uttara diyA bhASyako 'ahaMt pravacana' mAnA hai ? yadi nahIM mAnA gayA hai| isakA abhiprAya spaSTa yaha hai ki-tatvArthahai to phira uttaradAtA-sammata una graMthoMkA uddharaNa sUtra aura tatvArthabhASya donoM hI arhatapravacana nahIM vAdI samAdhAna meM kisa kAmakA ? vAstava meM davA haiM kiMtu akalakakI dRSTi meM yahA~ dUsaga hI prantha vivajAya to akalaMkane na kahIM tasvArthasUtrako ahat kSita hai, jimakI carcA Upara AcukI hai| zAyada pravacana mAnA hai aura na zvetAmbara mAnya bhASyako isake liye yaha kahA jAya ki vaha ahaMtapravacana yA hI / kiMtu ve sA 'dravyAzrayA nirguNA guNAH' isa udA- arhatpravacanahRdaya prantha nA abhI upalabdha nahIM phira haraNake sAtha kisI dUsare hI graMthakA ullekha kara rahe haiM yaha kaima pramANa mAnA jAya ki akalaMkadevakA abhi aura vaha gaMtha paM0jugalakizorajIke kathanAnusAra ukta preta vaha dRsaga grantha hai ? isakA samAdhana yaha hai ki dvitIya vArtikameM ullekhita 'ahatpravacanahRdaya' se bhinna prakalaMkane-'guNa itidavvavidhAnaM ' ityAdi gAthA nahIM ho sktaa| vyAkhyA meM udAharaNa ke sAtha 'he. jisa pranthakI upanyamta kI hai vaha graMtha bhI to Aja pravacana' nAmakA prayoga usIkA saMkSiptarUpa athavA upalabdha nahIM hai; aimI avasthA meM 'anyatra coktaM' padakaM lekhakoMkI kRpAse kucha azuddharUpa jAna par3atA hai| sAtha dI huI yaha gAthA bhI taba kyA nahIM mAnanI anyathA, yaha nahIM ho sakatA ki akalaMka apane cAhiya ? kadAcin yaha kahA jAya ki-'ahaMta pravavArtikameM mukhyarUpase jima granthakA guNa vathanake cana' nAmase prasiddha zvetAmbara tatvArthasUtra aura usakA liye pramANarUpasaM nAmohe.gva kareM vyAkhyAma usakA bhASya prasiddha hai ataH anupalabdhIyakI kalpanAkA udAharaNa na dekara-sakA vAkya uddhRta na karake prayAsa bhI kyoM? imakA samAdhAna yaha hai kikisI dUsare hI pranthakA vAkya uddhRta karane lgeN| 'dravyAzrayA nirguNA guNAH' yaha bhASyakA to pATha hai mataH prakalaMkake hisAbase no na vaha sUtrapATha hI nahIM, isa bAtako mvayaM pro0 mA0 ne bhI svIkAra kiyA 'mahatpravacana' hai jisa para ki ve rAjavArtika likha hai taba Apake ho vacanoMse yaha bAta to sApha nikala rahe haiM aura na vaha 'zvetAmbara bhASya' hii| isaliye pAtI hai ki akalaMkakI dRSTi se isa prakaraNameM bhASya paM0 jugalakizorajIna apane naM01 ke vaktavyameM 'mahatpravacana' nahIM ho sakatA / rahI sUtrakI bAta, 'mahat pravacana aura arhatapravacanahRdaya ye tatvArtha usake liye samAdhAna Upara diyA hI jA cukA hai| bhASyake to kyA mUla sUtrake bhI ullekha nahIM haiM jo ataH isa prakaraNameM uttararUpase pro0sAne jo kucha yaha bAta likhI hai vaha satya hai / kyoMki hama pro0sA0 likhA hai usameM kucha bhI sAra nahIM hai| kramazaH) Page #428 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jIvana naiyyA (le0 zrI Ara0 ke0, AnandaprakAza jaina 'vila' ) -** ( 1 ) mere guru ne kahA thA ki terI naukA TUTate hI terA jIvana merA hRdaya prAzAse praphullita ho uThA, mujhe aba kinArA bhI samApta ho jAyagA / milegA na! aura thalakA upabhoga bhI to maiM bIsa ke sAmudrika jIvana ke uparAnta karUMgA / zaizavAvasthAse kizorAyasyAkA AbhAsa jaya mAtA hai to naI navelI madhUkI bhA~ti kemala lagatA hI hai / binA prayatnake hI laharoMke prabhAvane mujhe thala para lA khar3A kiyaa| ( zrAyu kyA kucha vicAratI hai ?) uttejanA meM | kUda par3A kUdane meM zIghratA huii| hRdayameM eka dhakkA-sA Xin mahasUma huA (pAsanAkA prabala vega utpIDita honeke prathama hRdaya dhar3akatA hai) aura maiM kinAre para madahoza sA luka par3A ! bhAvAveza ke samaya kucha mAna nahIM hotaa| aisA hI maiM thA / yauvanAvasthAke sUryasamAna tApakA anubhava karatA maiM kitanI hI dera taka thalakI uSNa deha para besudhamA huzrA par3A rhaa| jala, thalakA anubhava kahA~ thA ? ( 2 ) aura jaganeke pazcAt eka naI uttejanA maiMne anubhava kii| nipaTa svapnakI bhA~ti, bhAvanAoMkI taraMgoMmeM batA utarAtA eka yuvatI aGkakA sparza thA o hRdayameM sadana utpanna kara rahA thA ye saba bhAvanAoM ke hI to mela hai| mujhe baccoM kI tarahase thapaka thapaka kara sulA rahI thI / jAne kyoM ? ( a jAnatA hU~ snehAvezameM nhiiN)| aura taba bhI maiM pacA nahIM thaa| bIsa varSa zeSanAgarakI vAyukA Zan upabhoga kara cukA thA aura yaha bhI umI sAgarakA kinArA thA, kintu vAstavameM kyA maiM manase bhI kizora thA ? palakeM Uparako uThA kara maiMne dekhA ki eka navelI sI dharane meM merA sira rakse merI ora dekha kara maMda maMda musakA rahI thii| lose bhI adhika komala kapoloM para usa samaya merI avasthA 20 varSakI thii| naI AzAe~, umaMgeM hRdayameM sthAna le rahI thiiN| zItala samIra ke ilanacalana kA anubhava meM bar3I vyAkulatAse karatA thaa| ThaMDe ears kore manako eka naI sI vastu pradAna karate the / usa samaya merA mana kisI AAdhArako TUTane meM vyasta thaa| aura maiM calA rahA thA eka naukA meM nadIkI uttAla taraMgoM se TakarAtA huA ! choTI choTI lahareM merI nAvase TakarA kara apanA paricaya de rahI thiiN| mujhe mAlUma bhI nahIM ho yA ki kaba merI suvyavasthita naukA lAkhanI huI eka naye vAyumaNDala meM naye vAtAvaraNa meM dhAnekA mujhe bhAna udgama sthAna rikta nahIM thA / nadI, nAle aura samudra praveza kara gaI ! eka huaa| AzAoMkA magara merI nAva to abhI thaper3e khAneme rukatI nahIM ! mere zrAkula prANa chaTapaTAne lage ! moha ! ye lahareM kyA kabhI samApta nahIM hogI ? merI nAva kyA kabhI thalakA mukha nahIM dekhegI! isa samudrakA kyA kabhI anna nahIM hogA ? parantu mujhe mAlUma nahIM thA ki abhI to samudra bahuta vistIrNa hai, athAha hai ! abhI lahareM bhI to maMkhyAnIta hai ! abhI to mere prANa bhI apanI pUrI uttejanAse nahIM chaTapaTAye ! phira maiM kinArekA anubhava karanekA adhikArI kaise hU~ ? yohIM yaha 'jIvana naiyyA' calatI rhii| bhAva rUpI taraMgoM se halake-bhArI thaper3e khAtI huI ! yakAyaka eka parivartana huA aura maiMne pahale pahala lakI zuSka kintu mIThI, hRdayamohinI vAyukA sevana kiyaa| Page #429 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 402 anekAnta [varSa 4 gulAbakI aruNimA dauDa rahI thI, jimameM naba atyukti kara uThA! rAmake vRkSa para baiThA ullU korase bola kara nahIM thI (zraba hai)| gulAbakI kaliyose usake nAsApuToMse ur3a gayA ! nikalI uSNa zvAsakA anubhava mujhe huzrA / kitanA sundara aura agalI pauDa taka maiM phira vica calA, jaba taka ki lagatA thA usakA vaha bhAsa mujhe ? eka aura anubhavI netrose yukta, unnata lalATase suzobhita yakAyaka uTha kara vaha bola uThI 'pAtro'! aura maiM vRddhane mujhe roka nahIM liyaa| eka zAnta magara ucca dhvani mantra-mugdhakI bhauti usake pIche calaneko prastuta ho gayA! mere karNa-kuhagemeM praveza kara gaI, kintu kitanI vikaTa ! eka gaharI nigAha apanI naukA para aura phira samudra ke atala "nagarakI prasiddha vezyAke maMga tU bacce kahAMko ?" yuvatIke garbhakI ora dRSTipAta kara usakI uttAla taraMgoMmeM apanI mukhase eka bhaddI sI gAlI nikala gaI! maiM pathakI kaMTIlI uttejanAkI do bUdeM dAla kara maiM usake pIche cala diyA! jhAr3iyoM para paira ragvatA avizrAnta-mA calatA hI rahA ! mujhe hama cale jA rahe the, bhUle hue se| hA~ ! bhUle huese, zAna nahIM thA ki apanA 'moha' nAmaka maMtra vaha 'mAyA' aba to yahI kahanA pdd'egaa| ho sakatA hai vaha ramaNI apane tantrI mujhameM prathama hI phUka cukI thI! hRdayameM kucha viha~sa-sI rahI ho / sandhyAse prAta:, aura prAta: aura hAya, aba bhI mere netra nahIM khule the ! bAra bArakI se sandhyA yahI hamArA kAma thaa| yakAyaka pairameM eka Thokara cetAvanI pAkara bhI maiM mamhalA nahIM thA ! mujhe kyA jJAta lagI, kisIke kagahanekA zabda suna pdd'aa| kucha vicalita thA ki maiM eka vikarAla kaMTIlI ra.phAmaM pheMkA jArahA huuN| mA hokara maiMne nihAga parantu bAra bArakI cetAvanI pASANa para ganI girAnekA kAma kara rahI thii| aura bhI isI prakAramaiM kaI sthAna para TokA gyaa| 'bAbU' ! 'munate haiM thaa| ___ "yAda rakhanA isa nagarIkA nAma 'vAsa....", jise maiMne dizA-zabda para dhyAna diyaa| maMdhyAkI dhUmila, zrAge na suna sakA thaa| chAyA-sI klAnta va jarjara deha liye eka vRddha merA mArga ___samajho re, bhaiyyAre" "are re, suno 2" gambhIra tAla aTakAye par3A thaa| usake netroko zUnyameM dekhate dekhate do , para pada DhokanA yaha pada maiM avicalita hokara kaI bAra veta DorokA prAzraya lenA par3A thaa| unhIM do zveta DoroMke suna cukA thaa| iGgitase usane mujhe bulaayaa| maiMne yuvatIkI aora nigAha uThAI, 'dharmakI zAkhAe~ bahuta hai' usake adhara krodhase laalthe| amike bIca lapaTa mI uThatI 'bahuta vistRta' apanI bhohoke izArese umane mujhe calate rahane kA zrAdeza 'bahuta lambA diyaa| maiM calatA hI thA ki uma vuddhakA nirAzAbharA svara 'mAyA' mujhe apanI ora uttarottara liye jA rahI thii| nikalA-"isa dharmAnucarakI bhI kucha suna letA baccA !" mujhe aisA AbhAsa huaA thA ki mAnoM meM eka rajju meM ba~dhA aura phira dUra nikalA huA mujhe dekha kara usa bune jA rahA hU~ ! eka citra likhata-mA kArya kara rahA hU~ ! cillA kara kahA-"dhyAna rakhanA, isakA nAma 'mAyA' he!" vaha mujhe liye hI jAtI thI!! 'mAyA', mana hI mana doharA kara maiM phira patha para pdd'aa| dUrase maiMne dekhA eka nagarIkA mundara camakanA phATaka, ramaNIke pIche (yA zraya yoM kaho 'mAyA' ke pIche) ! yakAyaka bahuta U~cA moneke pattarose jar3A humA! mere paira darda kara meM vicalita mA hokara khar3A ho gayA / merA mana prahAsa rahe the| mAzcarya maiM dekha rahA thA ki vaha ramaNI thakI nahIM Page #430 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kiraNa 6-7] thii| usake pairoMmeM, komala hote huye bhI, chAle nahIM par3e the / yaha avicalita thii| phATakake bAhara pahu~ca kara meM ThiThakA! nagarIke bAhara eka bar3A pinI vizAla devamandira pIlI pIloM jAose muzobhita bhUle bhaTake yAtriyoko 'dharma' rUpa chAna deneke liye khar3A thaa| usakI pIlI jase suzobhita dIraka kalaza yukta caMTI apane prAmANika honekA pramANa svayaM de rahI thI eka vistRta lalATa yukta vRddha musvadvAra para par3A thA mAno yAtriyAMkA brAhnAna kara rahA do| usakI bhujA vizAla thii| netra nyUya caur3e eka / mahApuruSa-sA divya tena usake tanase nikala rahA thA / usa ne mujhe pukArA !......... jIvana naiyyA - 'mana Thaharo' 'mana Taharo' kaha kara usa ramaNIne mujhe yArake phATaka ke andara dhakela diyA! mujhe dhakelane meM sahAyatA dekara candra hote hue phATakake Upara bAhara kI ora usI mahApuruSake iGgita karane para maiMne dekhA ki usa nagarI kA nAma likhA hai aura vaha isa aMga thA'vAmanA' 1 / | mahApuruSake pAsa mere samhala jAnekA yahI antima prayatna thA kintu dAyare meM mUTa aura ghUma kara maiMne buddha ! umI phATakakI darAroMmeM dekhA, jarA bhI na thI, zrAbhAmita vaha ramaNI, kudanI unI tara mI madamAnI, umI samudra ke kinAre merI naukA ma daur3I calI jA rahI thii| kadAcit mere hI preme kisI aura yupakako phAmane vaha 'mAyA' thI na! hAhAkAra kara merA antara se uThA ! talazcAt Upara jo nigAha uThAI to meM zrAtma-vismRta sA ho gayA ! nagarakI ucca aTTAlikAeM garva se apanA zira U~cA kiye par3I thIM mujhe zrAbhAsa huA mAnoMmeM svarga meM AgayA hai ! bAhara phATaka para ina zabdakI kaTIlI muna hU~ harI prabhAko maiM bilkula bhUla gayA ! aura phira mujhe dharanA lambA vakSaHsthala dikhAte hue pathakA dhyAna huA, umI chaTA 403 se maiMne usa para phUla bikhare hue dekhe / eka phUla para paga rampate hI meM bika gayA apanA kA~TA cubhA kara mukharita phUla mAno merI ora viMsa kara kaha rahA thA - "yaha vAsanA kA ratha hai, itanA mahala nahIM jitanA tuma samajhate ho| yA dharma aura ImAna sabako ThukarAtI huI mAyAke sAtha tuma jaisA thAnA rahatA hai! yaha vAmanAkA patha !! aura usI prakAra meM zrAtmavismRta-mA, khoyA-mA usa patha para daur3a gayA ! nanheM nanheM phUla mere pairoke nIce apanI smRti choDa kara kucala gaye ! eka pane vistRta bAjAra chor3a se gujarate hue maiMne dekhA ki donoM tarapha lambI lambI kalA paiTI huI yaunakA maudA yauvana se karane vAlI merA brAhnAna kara rahI hai| uma 'mAyA' se bhI adhika mohakI 'ceriyA' ve sundariyA~, gulAbI kapolose cumbanakA AhvAna karatI huI ramaNiyA nAvanI dharatI bose bolatI ve putaliyA~, komala zraga liye hue una hAToM para baiTI mujhe yahI manI mAlUma huii| yakAyaka pacAsoM manuSyAMne mujhe ghera liyaa| chInA jharaTI zuru huI aura umI kolAina meM ekakA rumAla nIce gira par3A, kone parake do akSaroko bar3I kaThinatAse chipAta hue unhoMne mujhe una grmANiyoM ke bIca meM dhakela diyaa| mujhe / mAlUma huA ve dalAla the, bemanalapake vicoliye jinakI 1 svaSTanAuna 'moda' nAmaka do meM maiMne vahI par3hI thI aura turaMta hI meM vAmanA nagarIkI una ramaNiyoMmeM rama gayA ! bahuta dina pazcAt sUrya mujhe nikalanA mAlUma diyA / usakI kiraNoMmeM maiMne dekhA ki maiM vAmanA nagarIkI par3hAI se bhI dUra eka nirjana vanameM kIcar3a ke apAda kuNDa meM par3A hu~ mukI ki kahIM kahIM apanA prakAza DAla rahI sUrya thI, varanA maya ra andhakAra mu~ha bAye khar3A thA ! kIcar3a para eka kamala bijalI lokI taraha madhule Page #431 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anekAnta [ varSa 4 - krama kamase uThate aura eka dama yanda ho jAte the| isa krama prAdurbhAva huaa| jaise kinAre para khar3e hue ve mujhe upadeza ko maiMne par3hAkI amRta varSA nicita kara rahe ho-- 'mere bacce ! tUne samajhate hue bhI nahIM samajhA! maiMne dekhA ye to mandirake vehI pujArI mahApuruSa haiN| unakI pratikriyA mAno aba bhI andhakArameM Aloka prakAzita kara rahI hai| eka teja unake zarIra se nikala kara aba bhI isa sapana andhakArako prakAza meM badala rahA thaa| unakI divya chaTA merI jhAMseM banda ho gayIM / 504 'pApa-pakka' inhIM do zabdoMse meM usa kamako grAhistA AhistA banate va ekadama vigaDa jAte dekha rahA thaa| zrAsamAna para dhue~ sI kisI vastuse vanatA aura vigahanA eka zabda meM dekha rahA thaa| eka bAra vaha bananA thA aura miTa kara phira dubArA dUnI spaSTatAse aMkita ho jAtA thA'naraka' maiM par3ha par3ha kara jise kA~pa uThatA thA ! 1 mRtyu-jaisI dAruNa vyathAse maiM chaTapaTA rahA thA ! hajAroM lAkhoM kIr3ose pApa kuNDakA eka bittA bharA par3A thaa| choTese choTe va pase bar3e, gulamuMDese khAkara bilabilAte hue hajAro vidunose kaTatA huA merA tana burI tarahase pAyala ho gayA thaa| Upara sAgara taTa para AcchAdita hajAroM vRkSoM para kA eka eka pasA gira kara asidhArAkA kAma kara rahA thaa| bhUkhase meM vikanna thA, pyAsane nAlU aura jIbhako jora ke sAtha cipakA diyA thaa| kIcakI pramAda yada merI nAka phaTI jA rahI thI mAnoM meM maileke athAha kuDameM par3A thaa| merI bhUkha aisI thI ki eka dama lAkhoM mana gehUM baiThA baiThA maiM phA~ka jAtA magara vahA na to koI dAneko pUchane zrAyA, na pAnIko mere jaise karor3oM puruSoMke cItkAroMse milakara merA rudana kucha nahIMke barAbara mAlUma par3a rahA thA / yakAyaka eka magaramaccha mujhe khA jAne ke liye daudd'aa| usake dA~toMmeM kicakicAkara dAruNa vyathA maiMne bhogI ! maiM samajhA thA ki merI ihalIlA samApta hogii| magara mAnoM jAdUke jorame saba kAma ho rahA thaa| maiM to vahIM par3A thaa| usI karuNa-kandanako nikAlatA huaa| mere zarIra meM chalanIkI tarahane hajAroM cheda ho gaye the| kIcar3ake thAha samudra meM maiM barAbara bahatA huA calA jAtA thA, usI dAruNa dukhako bhogatA huaa| mujhe yaha jJAta nahIM thA ki merI idalIlA kaba samApta hogI ? yaha dukha to mRtyu-dukhase zroha lAkhoM guNA bhayaGkara thA ! / acAnaka merI kalpanA meM eka divya tejasvI mahApurupakA parantu hAya! aba kisIke yasakI bAta nahIM raha gayI thI! maiMne unako kalpita kiyA hI thA ki 'karmayoga' se maiM usa kIcar3a meM aura jyAdaha phisala gayA mahApuruSakI nAmikAme gaharA niHzvAsa mAnoM mujhe nikalatA huA bhAsita huA / dUra para maiMne dekhA ki merI nAvake TUTe hue bikhare tate eka bhayaMkara smRtikI yAda dilAte hue sahasroM Tukar3oM meM TUTa 2 kara kIcar3a meM dhase jArahe the, usa athAha kuDameM vilIna ho rahe the| aura mere gurune kahA thA ki merI naukA TUTate hI..... to kyA maiM dUsare janma meM thA ? merA mana cItkAra kara uThA !! aura isI prakAra saMsArI, samudrake zaizavameM bahakara yauvana rUpI thala para jAtA hai| usa uSNa mala pradeza para 'mAyA' use pha~sAnako pahale hI se tayyAra baiThI rahatI hai| 'dharma' ke anucaroM va unake AdezoMko vaha kevala TA~ga samajhatA hai / jo sa~bhalA so anantakAla taka apanI bhavya jIvaniyA~ sundaratA se bitAtA calatA hai| nahIM to, phira 'mAyA' use 'vAsanA' ke gahare gaDDhe meM pheMka kara nizcintatA se usake jaise aura manuSyAMko pha~sAnekA kArya karane lagatI hai jahA~ 'vAsanA' meM pha~sA to phira vaha ramaNiyoMke dvArA mRtyu aura naraka se bhI badatara avasthAke liye tatpara kiyA jAtA hai aura taba usake basakI bAta nahIM raha jaatii| aura vaha dAruNa duHkha kyA hai ? hajAra bAra zrAcAryoMke vyAkhyA karane para bhI pUrNa rUpase usa 'naraka' kI tulanA nahIM ho sakI aura na usakI vyAkhyA / Page #432 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mahAkavi puSpadanta [ lambaka-zrI paM0 nAthUgama premI ] [ isa mahAkavikA paricaya sabase pahale maiMne zIrSaka lekha likhakara banalAyA ki ukta pratike prava. apane 'mahAkavi puSpadanta aura unakA mahApugaNa taraNa graMthakaM mUla aMza na hokara kSipta aMza jAna zIrSaka vistRta lekhameM diyA thA ' / parantu usameM kavi par3ate haiM, vAstavame kavikA ThIka mamaya navIM zatAbdI kaM mamayapara kAI vicAra nahIM kiyA jA sakA thaa| hI hai| isake bAda mana 1531 meM kAraMjA jainamIrIjaumakaM thor3e hI samaya bAda apabhraMza bhASAke vizeSajJa meM yazodharacarita prakAzita huA aura usakI bhUmikA pro0 hIgalAlajI jainanaM 'mahAkavi puSpadanta ke mamaya meM DA0 pI0 ela0 vaidyana kA~dhalAkI pranika ukta para vicAra' / zArpaka lagba likhakara usa kamIkA aMkA aura umI prakAra ke anya do aMzAMko vi0 pUrA kara diyA aura mahApurANa tathA yazodharacarita saM0 1365 meM kaNhanandana gandharvadvArA Upagsa ke atirikta kavikI tIsarI racanA nAgakumAracarita jAr3A huA siddha kara diyA aura saba eka tarahasa kA bhI paricaya diyaa| phira mana 1526 meM kavika ukta samayasambandhI vivAda samApta ho gyaa| isake nInoM pranyAkA paricaya mamaya-nirNayaka sAtha madhya- bAda nAgakumAracarita aura mahApugaNa bhI prakAzita prAntIya marakAra dvAga prakAzita 'kaMTalAga zrApha ho gaya" aura unakI bhUmikAoM meM kavi sambandha manu0 ina sI0 pI0 eNDa barAra' meM prakAzita huaa| kI aura bhI bahuta sI jJAtavya bAteM prakaTa huI / isake bAda paM0 jugalakizora jI mukhtArakA 'mahAkavi maMkSepamaM yahI isa legvakI pUrvapIThikA hai, jo isa puSpadantakA mamaya' zIrSaka laMgva' prakaTa huA, viSayake vidyArthiyoMke lie upayogI mamama kara yahA~ jimameM kA~dhalAkaM bhaMDArase milI huI yazodharacarita de dI gaI hai| pratyuna lamba pUrvokta mabhI sAmagrIpara kI eka pranikaM kucha avataraNa dekara yaha siddha kiyA lakSya ragba kara ligvA gayA hai aura idhara jo bahunasI gayA ki ukta kAvyakI racanA yAginIpura (dillI) meM naI naI bAteM mAlUma huI haiM, ve saba zAmila kara dI vi0 saM0 1365 meM huI thI, ataeva puSpadanta vikrama gaI haiM / kavikaM sthAna, kula, dharma Adipara bahuta kI caudahavIM zatAbdike vidvAna haiM / isa para pra0 sA nayA prakAza DAlA gayA hai / aimI bhI aneka bAteM hogalAla jIna phira 'mahAkavi puSpadannakA samaya' . haiM jina para pahale ke lekhakoMna koI carcA nahIM kI hai| 1 jainamAhitya-saMzodhaka khaMDa 2 aMka 1 (man / maina isa bAnakA prayatna kiyA hai ki kavikaM mambandha 2 jainasAhitya-saMzodhaka khaMDa 2 aMka 2 / kI mabhI jJAnavya bAne kramabaddha rUpasa hindIke pAThakoM 3 jainajagat 1 akTUbara san 1626 / 5 mahApurANake do khaMDa chapa cuke haiM aura antima tIsarA 4 jenajagat 1 navambara san 1626 / khaMDa bhI lagabhaga taiyAra ho gayA hai| Page #433 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhanekAnta [varSa 4 ke mamakSa upasthita ho jAyeM / isake likhanemeM bhI jAtI thIM aura loga unheM par3ha sunakara mugdha ho maujanAttama pro0 hIgalAla jaina aura DA0 e0 ena0 jAte the / sthAnAbhAvakaM kAraNa racanAoMke udAharaNa upAdhyAyakI sUcanAoM aura sammatiyoMsa legvakane dekara unakI kalA aura sundaratAkI carcA karanesa yatheSTa lAbha uThAyA hai| vigta honA pdd'aa| 1-apabhraMza-sAhitya 2-kula-paricaya aura dharma mahAkavi puSpadanta apabhraMza bhASAke kavi the / isa puSpadanta kAzyapa gotrIya brAhmaNa the / unake pitA bhASAkA mAhitya jainapustakabhaMDAroMmeM bhaga par3A kA nAma kezavabhaTTa aura mAtAkA mugdhA devI thaa| hai| apabhraMza bahuta samaya taka yahA~ko lokabhASA ___unake mAtA pitA pahala zaiva the, parantu pIche rahI hai aura isakA sAhitya bahuta hI lokapriya rahA kisI digambara jaina guruka upadezAmRnako pAkara jaina hai| gajadarabAgemeM bhI isakI kAphI pratiSThA thaa| hAM gaye the aura antama unhoMne jina-maMnyAsa lekara gajazegyarakI kAvya-mImAMmAsa patA calatA hai ki zarIra tyAgA thaa| nAgakumAracaritakaM antameM kavina gajasabhAoM meM gajyAmanakaM uttarakI ora saMskRta aura aura logoMke sAtha apane mAtA pinAkI bhI kavi, pUrva kI ora prAkRta kavi aura pazcimakI aura kalyANakAmanA kI hai aura vahA~ isa bAtako spaSTa apabhraMza kaviyoMko sthAna milatA thaa| pichale 25-30 kiyA hai / imameM yaha bhI anumAna hotA hai ki varSAMsa hI isakI bAra vidvAnoM kA dhyAna AkarSita kavi svayaM bhI pahala zaiva hoge| huA hai aura aba tA vartamAna prAntIya bhASAoMkI kavikaM prAzrayadAtA mAhAmAtya bharatana jaya unase jananI hone ke kAraNa bhASAzAstriyoM aura bhinna bhinna gahApugaNakaM racanakA Agraha kiyA, taba kahA ki bhASAoMkA itihAsa limvanavAloM ke lie isa bhASAke tumane pahale bhairavanarendrako mAnA hai aura umako mAhityakA adhyayana bahuta hI Avazyaka ho gayA hai| parvatakaM mamAna dhIra vIra aura apanI zrIvizeSase idhara ima mAhityake bahutama prantha bhI prakAzita ho surendrakA jItanevAlA varNana kiyA hai / isase jo gaye haiM aura ho rahe haiN| kaI yUnIvarmiTiyoMne apane mithyAtvabhAva utpanna huA hai, ima samaya usakA yadi pAThya-kramameM apabhraMza graMthoMkA sthAna denA bhI prAraMbha tuma prAyazcitta kara DAlo, nA tumhArA paraloka sudhara kara diyA hai| puSpadanta imabhASA eka mahAna kavi the| unakI * mivabhattAI mi jiNasaNNAmeM, ve vi mayAI riyaNiNNAseM / racanAoM meM jo bhoja, jo pravAha, jo rasa aura jo baMbhaNAI kAsavarisigottaI, guruvayaNAmayapUriyasottaI / mudrAevI kesavaNAmaI, mahu piyarAiM hotu suhdhaamii| saundarya hai vaha anyatra durlabha hai| bhASApara unakA [maMskRta-chAyAasAdhAraNa adhikAra hai| unake zabdoM kA bhaMDAra zivabhaktau api jinasaMnyAsena dvau api mRtau duritanirNAzena / vizAla hai aura zabdAlaMkAra aura arthAlaMkAra donoMse brAhmaNo kAzyapaRSigotrI guruvacanAmRtapUritazrotrau / hI unakI kavitA samRddha hai| unakI marasa aura mugdhAdevikezavanAmAnau mama pitarau bhavatA sukhadhAmanI // ] mAlakAra racanAyeM na kevala par3hI hI jAtI thI, ve gAI 'guru' zabdapara mUla pratimeM "digambara' TippaNa diyA hazrA hai| Page #434 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kiraNa 6-7] mahAkaSi puSpadanta 407 jAya x imase bhI mAlUma honA hai ki pahale puSpadanta unhoMne jagaha jagaha apaneko jinapadabhakta, tasaMyukta, zaiva hoMge aura zAyada usI avasthA meM unhoMna bhaigva- vilinazaMka bhAdi vizeSaNa diye haiM ' aura 'paritanarendrakI koI yazogAthA - likhI hogii| pagiDanamaraNa' pAnekI tathA bodhi-samAdhikI stotrasAhityameM zivamahimna stotra' kI mAkAMkSA prakaTa kI hai| bahuta prasiddhi hai| usake kartAkA nAma 'puSpadanta' siddhAntazegvara' 1 nAmaka jyotiSa paMthake kartA asaMbhava nahIM jo vaha inhIM puSpadantakI usa zrIpati bhaTa nAgadevake putra aura kezavabhaTTakaM potra the| samayakI racanA ho jaba ve zaiva the| jayantabhaTTana ima jyotiparatnamAlA, devajJavallabha, jAtakapaddhati, gaNitamtotrakA eka padya apanI nyAyamaMjarI meM 'paktaMca' rUpasa tilaka, 'bIjagaNita, zrIpati-nibaMdha, zrIpatisamuccaya, uddhata kiyA hai / yadyapi abhI taka jayannabhaTTakA ThIka / zrIkATidakaraNa, dhruvamAnasakaraNa prAdi graMthoM ke kartA mamaya nizcita nahIM huA hai, isa lie jAra dekara bhI zrIpati haiN| va bar3e bhArI jyotiSI the| hamArA nahIM kahA jA sktaa| phira bhI saMbhAvanA hai ki anumAna hai ki puSpadamtakaM pitA kezavabhaTTa aura zivamahimna inhIM puSpadaMtakA ho| zrIpAna ke pitAmaha kezavabhaTTa eka hI hoMge" / kyoM unakI racanAoMse mAlUma honA hai ki jainenara ki eka to donoM hI kAzyapa gotrIya haiM aura dUsare mAhityama unakA pragAr3ha paricaya thaa| unakI upamAyeM dAnoMka samayameM bhI adhika antara nahIM hai / aura utprekSAyeM bhI isI bAtakA maMkana karatI haiN| 1 jiNapaya bhatti dhammAsatti / vayasaMjuna uttamasatti / biryAlaya apana graMthoM meM unhoMne isa bAta kA koI ullekha saMki ahimaannNki| nahIM kiyA ki ve kaba jaina hue aura kaise huga, apanaM 2 maggiyapaMDiyapaMDiyamaraNeM / zrA0 pu. ke antmeN| kimI jainaguru aura sampradAya AdikI bhI mAI carcA 3 yaha grantha kalakanAyUnIvAmiTIne abhI hAla prakAzita kiyA hai| unhoMne nahIM kI, parantu gvayAla yahI hAnA hai ki ve 4 gaNitilaka zrIsihanilakasarikRta TIkAsahita gAyakabhI pahale apane mAtA pinAkaM hI mamAna zeva hoge| bAda zrogyiNTala sIrIjameM prakAzita huA hai| yahatA nahIM kahA jA sakatA ki ve mAtA-pitAke jaina 5 bhaTTakezavaputrasya nAgadevasya nandanaH, zrIpanI rohiNIkhaMDe hone ke bAda jaina hae yA phle| parantu isa bAnama jyoniHzAmbamidaM vyadhAt / -bhrUvamAnamakaraNa / maMdahakI gaMjAiza nahIM hai ki hara zraddhAnI jain| 6 jyotiSaratnamAlAkI mahAdevapraNIta TIkAmeM zrIpatikA kAzyapa gotra batalAyA hai-"kAzyapavaMzapuNDarIkasvarADaxNiyasirivisesaNijjiyamugdui, giridhIru vIru bhirvnnridu| mArtaNDaH kezavasya pautra: nAgadevasya sUnuH zrIpati: mahinApaI marANiu variNa u vIgrAu, uppaNNa u jo micchttbhaau|| rthmbhidhaaturicchuraah|" pacchittu tAsu jaha karahi ajju, tA ghaDA tujmu paraloyakajju / 7 mahAmahopAdhyAya paM. sudhAkara dvivedIne apanI 'gaNita+Age calakara batalAyA hai ki yaha yazogAthA zAyada 'kathA- taraMgiNI' meM zrIpatikA samaya za. saM. 21 patalAyA hai __ makaranda' hogA aura isa granthakA nAyaka bhairv-nrendr|| aura svayaM zrIpatine apane 'dhIkoTidakaraNa' meM aIgaNayaha bhairava kahA~ke rAjA the, abhI taka patA nahIM lgaa| mAdhanake lie za. saM061 kA upayoga kiyA hai + balijImUtadadhIciSu sarveSu svargatAmupagate / jisase anumAna hotA hai ki ve usamaya taka jIvita the / sampratyananyagatikastyAgaguNo bharatamAvasati // zrAdi / dhruvamAnasakaraNake sampAdakane zrIpatikA samaya za0saM0 Page #435 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 408 bhanekAnta [varSa 4 - kezavabhaTTa ke eka putra puSpadanna hoMge aura dRmare kI racanAoMmeme bahunase aise zabda cunakara batalAya nAgadeva / puSpadaMna nipputra-kalatra the, paraMtu nAgadevako haiM, jo prAcIna magaThI meM milate julata haiN| xmArkazrIpati jaise mahAna jyAtipI putra hue| yadi yaha gaDayana apane 'prAkRnasarvasva' meM apabhraMza bhASAkaM anumAna ThIka huA tA zrIpatikA puSpadantakA bhatIjA nAgara, upanAgara aura trAcaTa ye tIna bheda kiye haiN| samajhanA caahie| inameMsa brAcaTako lATa (gujagata) aura vidarbha (bagara) puSpadanta mUlamaM kahA~ke rahanevAle the, unakI kI bhASA batalAyA hai| zrIpati ne apanI 'jyotiSaratnamAlA' para svayaM racanAoM meM isa bAtakA kAI ullaMgva nahIM miltaa| eka TIkA magaThI meM likhI thI, jo suprasiddha itihAsaparantu unakI bhASA batalAtI hai ki va karnATakake kAra rAjabAr3eko milI thI aura mana 5514 meM yA usameM aura dakSiNakaM to nahIM the / kyAki eka prakAzita huI thii| mujha umakI prati abhI taka nahIM to unakI mArI racanAoMme kanar3I aura dravir3a mila mkii| usake prAraMbhakA aMza isa prakAra haibhASAoMke zabdoMkA abhAva hai, dRmara aba taka apa "ne yA IzvararUpA kAlAteM mi| graMthukA zrIpati nmskaag| mI zrIpati ratnAci mAlA rcitii|" bhraMza bhApAkA emA eka bhI graMtha nahIM milA hai jo imakA bhApA jJAnezvarI TIkA jaisI hai| imase bhI kanoTaka yA mamake nIcaka kisI pradezakA banA hazrA anumAna hotA hai ki zrIpati bagarake hI hoMge aura ho / apabhraMza sAhityakI racanA prAyaH gujarAta, ima lie puSpadaMtakA bhI vahIMkA honA sambhava hai| mAlavA, bagara aura uttarabhAratameM hI hotI rahI hai| sabase pahale puSpadaMtako hama melAr3i yA malapATI ataeva adhika saMbhava yahI hai ki ve isI Arake haaN| ke eka udyAna pAne haiM aura phira usake bAda mAnyakheTa zrIpatI jyotiSI gahiNIkhaMDake rahanevAle the meM / malADi uttara arkATa jilemeM hai jahA~ kucha kAlanaka aura rohiNIkhaMDa bagarakA 'gahiNIkheDa' nAmaka gA~va gaSTrakUTa mahAgajA kRSNa tRtIyakA saMnAsannivaMza rahA jAna par3atA hai| yadi zrIpati sacamuca hI puSpadantakaM thA aura vahIM unakA bharata maMtrIsaM sAkSAna hotA hai| bhatIje hoM, to puSpadanta bhI barArake hI rahanevAla nijAma-rAjyakA vartamAna malavar3a hI mAnyakheTa hai| hoNge| yadyapi isa samaya malakhaMr3a mahAgaSTakI sImAke barArakI bhASA magaThI hai| abhI gavA0 tagAre antargata nahIM mAnA jAtA hai, parantu bahunase vidvAnoM kA mata hai rASTrakUToMke samayame vaha mahArASTra meM hI thA ema0 e0, bI0TI0 nAmaka vidvAnne puSpadantako ..." x kucha thor3ese zabda dekhie-ukkuraDa%= ukiraDA (ghUrA), prAcIna marAThIkA mahAkavi batalAyA hai * aura una / gaMjoliya = gAMjalele (dukhI), cikhilla = cikhala 650 ke AsapAsa batalAyA hai| puSpadanta za0 saM0864 (kIcar3a), tuSya = tUpa (ghI), paMguraNa = pAgharUNa (odanA), kI mAnyagveTakI lUTa taka balki usake bhI bAda taka pheDa = pheDaNe (lauTAnA),bokkaha = bokaDa (bakaga),zrAdi / jIvita the| ataeva donoke bIca jo antara, vaha itanA * nAilA aura sIlaiya tathA bharatake pitA aura pitAmaha adhika nahIM hai ki cacA aura bhatIjeke bIca saMbhava na ammahae tathA eyaNa ye nAma karnATakI jaise mAlUma hote ho| zrIpatine umra bhI zAyada adhika pAI thii| hai, parantu zAyada isakA kAraNa yaha ho ki ye loga adhika *dekho sahyAdri (mAsika patra) kA apraila 1541 kA aMka samayase vahA~ rahate ho aura isa kAraNa usa prAntake pR025356| anurUpa unake nAma rakhe gaye ho| Page #436 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mahAkavi puSpadanta 406 aura isalie taba vahA~ taka vaidarbhA mAdhazakI taraha jAnate hoMge aura usakA mAnada le sakate hoMge, pahu~ca avazya hI hogii| sabhI na janoMne kaviko inAnA utsAhita aura sammAgalakaToko gamadhAnI pahala nAsika ke pa.ma mayUra- nita kiyA hogA ? so bharata maMtrI bhI mUlana kAryaka khaMDoM meM bhI jI mahArASTrame hI hai, ataeva rASTrakUTa hI prAntakaM hoge, aisA jAna par3atA hai| isI tarapha the| mAnyakheTako unhoMne apanI gaja- 3-vyaktitva aura svabhASa dhAnI sudUra dakSiNake antarIpa para zAsana karanekI puSpadannakA eka nAma 'khara' ' thaa| zAyada yaha suvidhAke lie banAyA thaa| kyoki mAnyakheTamendra unakA gharU aura bolacAlakA nAma hogaa| abhirakhakara hI cAla,1, pArAya zopara ThIka taraha mAnamaka, abhimAna vita, kAvyaratnAkara', kavisAmana kiyA jA makatA thaa| kulatilaka", magambanInilaya' aura kAvyApamalla' bharatakA kavine kaI jagaha bhagtabhadra limbA hai| 1 (ka) jo vihiNA gAmmau kalapiDa, taM NamuNe visI ___maMcaliu gvNd| -ma.. mandhika0 6.1 nAillaDa aura saMliiya bhI bhaTTa vizeSaNake sAtha (ba) magadha shriimdninyvraasukvebndhurnnruuptH| ullimbita hue haiM / imasa anumAna hotA hai ki -010 mandhi 3 puSpadanako ina bhaTToMke mAnyakheTama rahanakA patA hogA (ga) vAJchanityamaI kutUhalavanI gvaNDasya kIniH kRtaH / aura umA sUtrama va ghUmataM ghAmane usa tarapha pahu~ca -ma0pa0 sa0 36 hoNge| bahuna maMbhava hai ki ye loga bhI puSpadantakaM hI na 2(ka) taM suNAMva bhaNA zrAhamAgame / - ma050 1.3.12 (gva) kaM yAsyasyabhimAnaratnanilayaM zrIpuSyadantaM vinaa| prAnnake hoM aura mahAna gaSTrakUTokI sampanna gajadhAnI -ma0 pu. maM045 ma apanA bhAgya prAjamAnake lie prAkara basa gaya (ga) gaNNaho maMdira zivamaMtu manu, mAimANabheru gugNa / er faita mata bAma ho aura kAlAntarame gajamAnya ho gaye hoN| usa gagAmahaMtu / -nA. ku. 1-2-2 mamaya bagara bhI gaSTakaToka adhikArama thA, ataeva 3 vayamaMjutti unamamatti biryAlayamaMki ahimAki / vahAMka lAgokA AvAgamana mAnyakheTa naka honA 4 bho bho kesavataNukaha Navamahamuha kabagyagAmvAbhAvika hai| kamama kama vidhopajIvI logo ke lie rygaayaa| ma0pR0 1-4-10 so purandarapurI mAmyagvaTakA prAkaSaNa bahuna jyAdA 5-6(ka) gamaga vi bharahe bana nAva, bhI kAkulanilaya rahA hogaa| vimukkgaav| - ma.pu. 1-8-1 bharata maMtrI kavina 'prAkRta kaviNyAsAba. (gya) agaha kAgau paphayaMtu magmAgila u / lubdha' kahA hai aura prAkRtase yahAM unakA matalaba deviyahi mAu varagAha kAyaNakulanilau / -ya0 ba01-8-15 apabhraMza hI jAna par3anA hai| isa bhASAkAvamAchI (ka) jigacaraNakamalattilaeNa, tA piu kabailnA aura mIla :ya tathA bharatake pitA aura pitAmaha sillenn| -ma.10 1-8-8 ammaie nayA eyaga ye nAma karnATakI jaise mAlUma hote (ba) bollAviu kAkabapimallau, kisuI mabau vaya hai| parantu zAyada isakA kAraNa yaha ho ki ye loga adhika ghillaau| -ma.10 38-3-5 mamayame vahA~ rahate ho aura isa kAraNa uma prAntake (ga) gaemAsma patthagAe kambapimallaeNa padamiyamaheNa / anurUpa unaka nAma ragve gaye ho| -nA.ca. antima padya Page #437 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 410 ( kAvyavizAca yA kAvyagakSama ) ye unakI padaviyA~ thiiN| yaha pichI padavI bar3I adbhuta sI hai; paraMtu isakA unhoMne svayaM hI prayoga kiyA hai| zAyada unakI mahatI kavitvazaktikaM kAraNa hI yaha pada unheM diyA gayA ho| 'abhimAnameru' pada unake svabhAvakA bhI vyakta karatA hai / ve bar3e hI svAbhimAnI the / mahApurANa kI utthAnikAme mAlUma hotA hai ki jaba mahi paribhamaMtu melADiNyaru / zravaheriya khalayaNu guNamahaMtu, yahi parAiu puSyaMtu / gadAvara kira trImamai jAma, nahi viNa pugmi saMpata nAma / veNu nahi pavana eva bhI khaMDa galiyAcA valeva / paribharibhamararavagumagumaMta, ki kara visAI gijjAva NAMta / karisacahiriyadiccakkavAli , pasarga kiM puravari visAli / taM muvi bhagadda himAgameru, vara vajjara gAMrakaMdari kameru / u dujanamauhA kiyAI, dImaMtu kalumabhAva kiyAI / garavaru dhavalacchi hohu ma kucchide marau maNihANAma vara svakRcchrayamahuvA hai bhiudiyAyA ma gihAlau sUrugName camarAli uDDAviya seyadhoraNa tarAi | zraviveyara dayuttAlayAi, modhara mArAsIliyAha / managarajabharabhAriyA, riputtaramAramayAriyAi / trisamahaja mai jaDarattiyAi, ki lacchivi umaviraniyAi / guggADa, anekAnta varSa 4 ve gvalajanoM dvArA avahelita aura durdinoMsa parAjita hokara ghUmate ghAmate malapATIke bAhara eka bagIce meM vizrAma kara rahe the, taba ammaya aura indra nAmaka do puruSoMne Akara nase kahA, zrApa isa nirjana vanama kyoM par3e hue haiM, pAsake nagaramaM kyoM nahIM calate ? isake utnarame unhoMne kahA- "girikandarAzramaM ghAma khAkara raha jAnA acchA paraMtu durjanAMkI Ter3hI bhauMha dekhanA acchA nahIM / mAtAkI kuMgbase janmate hI mara jAnA acchA parantu kisI rAjAke bhrU kuMcita netra dekhanA aura usake kuvacana sunanA acchA nahIM / kyoMki rAjalakSmI dugte hue ca~varoMkI havAse sAraM guNoMkI ur3A detI hai, abhiSeka ke jalase sujanatAko dho DAlatI hai, vivekahIna banA detI hai, darpame phUlI rahatI hai, mohameM aMdhI rahatI hai, mAgAzIlA hotI hai, saptAMga rAjya ke bose ladI rahatI hai, pitA-putra donoMmeM ramaNa karatI hai, viSakI sahodarA aura jar3a-rakta hai| lAMga isa samaya aise nIrasa, aura nirvizeSa ( guNAvaguNavicArarahita ) ho gaye haiM ki bRhaspatikaM samAna guNiyoM kA bhI dveSa karate haiN| isa lie maiMne isa vana kI zaggA lI hai aura yahIM para abhimAna ke sAtha mara jAnA ThIka samajhA hai / " pAThaka deveMge ki ina paMktiyoMmeM kitanA svAbhimAna aura gajAzroM tathA dUsare hRdayahIna logoMke prati kitane jvAlAmaya udgAra bhare haiN| aisA mAlUma hotA hai ki kisI rAjAke dvArA avahelita yA upekSita hokara ve ghara cala diye the maMjara nIrasuvvasesu, guNavaMta jahiM suraguruvi vesu / zramhada lai kAraNaraNu ji maraNu, zrahimANeM huM vari hou maraNu / Page #438 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mahAkavi puSpadanta kiraNa 6-7 ] aura bhUmaNa karate hue aura bar3A lambA durgama gasnA naya karake melapATI (uttara aTa jilekA eka sthAna ) pahu~ce the / unakA svabhAva svAbhimAnI aura kucha umra to thA hI, aba koI Azcarya nahIM jo rAjA kI jarA-sI bhI Ter3hI mohako ve na saha sake hAM aura isIlie nagara me calanekA zramaha karane para una dA puruSoMke sAmane rAjAo para barasa par3e ho / apane umra svabhAva ke kAraNa hI ve itane cir3ha gaye aura unheM itanI vitRSNA ho gaI ki sarvatra durjana hI durjana dikhAI dene lage, aura mAga saMsAra niSphala, nIrama. zulka pratIta hone lagA X / jAna par3atA hai mahAmAtya bharata manuSyasvabhAva ke bar3e pArastrI the, unhoMne kavivarakI prakRtikA samajha liyA aura apane sadvyavahAra, samAdara aura vinayazIlatA santuSTa karake unase vaha mahAna kArya karA liyA jo hamarA zAyada hI karA sakatA / rAjA ke dvArA avahelita aura upekSita honeke kAragA dUsare logoMne bhI zAyada unake sAtha acchA vyavahAra nahIM kiyA hogA, isalie rAjAoM ke sAtha sAtha augema bhI ve prasanna nahIM dikhalAI dete; parantu bharata aura nanna kI lagAtAra prazaMsA karate hue bhI va nahIM thkte| ra antameM unhoMne apanA paricaya ima rUpameM diyA hai - "middhivilAsinIke manohara dRta, mugdhA devIke zarIra saMbhUta, nirdhanoM aura niyoko eka dRSTi dekhanevAle, sAre jIvoMke a kAraNa mitra, zabdamalilama bar3hA huA hai kAvyatrAMta jinakA, kezava ke putra, kAzyapagotrI, sarasvatI * devo pichale uddharaNa / X jo jo dama mo mo dugu philu gari je mukauva bilAmI, sUne par3e hue ghage aura devakulikAzrama rahanevAla, kalike prabala pApoMke paTaloMma rahita, begharabAra aura putrakalatrahIna, nadiyAM bApikAoM aura saMgama snAna karanevAle, purAne vastra aura bankala pahinanevAle, dhUladhUmagni aMga, durjanIkaM maMga se dUra rahane vAle jamIna para sonevAle aura apana hI hAthAMkA zradanezAle paMDita-paMDita-maragAkI pratIkSA karanevAle, mAnyambeTa nagagme rahanevAle. manama arahaMtadevakA dhyAna karanevAle bhagtamaMtrI dvArA sammAnita, apane kAvyaprabaMdhama logoko pulakita karane bAle, pAparUpa kIcar3a jinhoMne dho DAlA hai, aisa abhimAna maMtra puSpadanmane, yaha kAvya jina padakamalo meM hAtha jor3e hue bhaktipUrvaka krAdhanamaMtrI prasAda sudI dasavIM ko banAyA / * middhivilA migi mahadueM, mudrAeM | DhilosamacitaM, sanjIva ki kAraNa mileM // 21 maddamaliparivayi sonaM, kemapu kAmagarne / vimalasarAsara jayivilAmeM. subhagAdevalagavAye // 22 kAlamalapavalapaDalaracaneM, gregA nikalate / ivAvI talAya maggAgo, jara-cIvara vakkala - parikSaNaM // 23 zrI dhUlI dhUmariyaM gaM, dUrurujjhi dujasaMge / mahi gAyale gu piMDaraMDiyamara " pure maraM zranadeva // 24 411 vasaMte, jhAyaMte / Page #439 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 412 anekAnna [varSa 4 isa paricayasa kavikI prakRti aura usakI ni- jaba bolate the to unakI sapheda dantapaMktisaM dizAe~ maMganAkA hamAre sAmane eka citra-mA vica jAnA dhavala ho jAtI thIM / / yaha unakI spaSTavAdinA hai| eka bar3e bhArI sAmrAjya mahAmaMtrI dvArA ati- aura nirahaMkAratAkA hI nidarzana hai, jo unhoMne zaya sammAnina hote hue bhI ve sarvathA akiMcana aura apanakA kurUpa kahane meM saMkoca na kiyaa| nirlipta hI jAna par3ate haiN| nAmamAtra gRhastha hokara puSpadannameM mvAbhimAna aura vinayazIlatAkA eka narahama va muni hI the| eka vicitra sammelana dImba par3anA hai / eka bAra to eka jagaha va bharata bhahAma tyama kahate haiM ki "maiM vaM apanakA aimA mahAna kavi banalAte haiM jisakI dhanakA tinakakaM samAna ginatA hUM / sa maiM nahIM lenaa| bar3e bar3e vizAla graMthoM ke jJAtA aura muhatasaM kavitA maiM to kevala akAraNa premakA bhUgvA hUM aura isIse karanevAle bhI bagavarI nahIM kara makataM- / aura tumhAraM mahala meM rahatA huuN|" maga kavitA to jina- sarasvatI devIma kahate haiM ki abhimAnaratnanilaya caraNoM kI bhaktisaM hI sphurAyamAna hotI hai, jIvikA puSpadantakaM pinA tuma kahA~ jAogI-tumhArI kyA nirvAhake mbayAlase nahIM / dazA hoMgI ? aura dUsarI ora kahate haiM ki maiM ___ isa tarahakI nippRhanAmeM hI svAbhimAna Tika darzana, vyAkaraNa, siddhAnta, kAvya, alaMkAra kucha bhI makatA hai aura aise hI puruSako 'abhimAnamasa' pada nahIM jAnatA, garbhamUkhe hU~ / na mujhameM buddhi hai, na zratazobhA detA hai / kavina eka do jagaha apana pakA maMga hai, na kisIkA bala hai = / bhI varNana kara diyA hai, jisase mAlUma hotA hai ki bhAvuka tA sabhI kavi hote hai parantu puSpadanta meM unakA zarIra bahuta hI dubalA patalA aura mA~valA yaha bhAvukatA aura bhI bar3hI car3hI thI / isa bhAvukatA thaa| ve bilkula kurUpa the parantu madA ha~sate rahate the gaeNasma patthaNAe kavayisallena pahasiyamaheNa, Naya kumAracarita raiyaM siripuSphayaMtena ||-nnykumaar ca. bharahamaNNANale gaNilaeM, rahasiyatuDikaiNA khaMDe / -yazodhara carita kancapabaMdhajANiya jaNapulaeM // 25 + miyadaMtapatadhavalIkayAsu nA jaMpai baravAyAvilAsu / puphayaMtakaraNA dhuyapaMke, xaAjanma kavitArasaikadhiSaNA saubhAgyabhAjo girA, jaha ahimANamekaNArka / dRzyante kavayo vizAlasakalagranthAnugA bodhataH / kayau kavvu bhattie paramatya, kintu prauDha nirUDhagUDhamatinA zrIpuSpadaMtena bho, jiNapayapaMkayama uliyahatthe // 26 mAnyaM vibhrani naiva jAtu kavinA zIghra tvata: prAkRteH // kohaNasaMvacchare zrAsADhae, -66 vI saMdhi dahamae diyahe caMdaruharUDhae / t loke durjanasaMkule hatakule tRSNAvase nIrase, * dhaNu taNusama mAjhuNa taM gahaNu,Nehu zikArimu icchaami|' / sAlaMkAravacovicAracature lAlityalIlAdhare / devIsana sudaNihi teNa hAM, Nilae tuhArae acchAmi // __ bhadra devi sarasvati priyatame kAle kalau sAmprataM, -20 utara pu0 kaM yAsyasyabhimAnaratnanilayaM zrIpuSpadantaM vinA / / xmAmu kahattaNu jiNapayabhazihe, -80 vI saMdhi pasaraha phnniyjiiviyvin|-u010 =Nahu mahu buddhipariggahu bahu suyasaMgahu u kAsuvi kerau kasaNasarIra suddhakurUveM muddhAe vigmbhmbhuu| 11-u.pu. blu| -u0pu. Page #440 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kiraNa 6-7] mahAkavi puSpadanta 413 ke kAraNa va bAna bhI dekhA karate the / zrAdipugaNa jo unhoMne mahApagaNa aura yazodharacaritameM bharata ke mamApta ho jAne para kisI kAraNa unheM kucha aura namakI prazaMsAma likhe haiN| vyAkaraNakI dRSTisa acchA nahIM laga rahA thA, ve nirviNana ho rahe the yadyapi unameM kucha khalanAyeM pAI jAtA hai, parantu ve ki eka dina unheM svapnameM sarambanI devIne darzana kaviyoM kI niraMkuzatAkI hI yAtaka hai, prajJAnatAkI diyA aura kahA ki pugyavRkSakA sIMcane ke lie maMghakaM nhii| tulya aura janmamaraNa-gegake nAza karanevAle agahana 4-kavikI prandharacanA bhagavAnakA namaskAra kagaM / yaha sunate hI kavigaja mahAkavi puSpadantakaM aba taka tIna anya pa. jAga uThe aura yahA~ vahA~ dekhate haiM to kahIM kAI labdha hue haiM aura saubhAgya kI bAta hai ki vaM tAnA nahIM hai, aura ve apane gharameM hI haiN| unheM bar3A hA Adhunika paddhAna na susampAdita hokara prakAzita vismaya huA / isake bAda bhagtamaMtrInaM Akara hA cuka hai| unheM samajhAyA aura taba ve uttarapugaNakI racanAmeM tisA?mahApurimaguNAlaMkAra ( vipaSTi mahA. pravRtta hue| puruSagugaNAlaMkAra) yA mahApugaNa / yaha dhAdipugaNa kavikaM graMthoM mA lama hotA hai ki ve mahAna aura uttarapugaNa ina do khaMDoma vibhakta / ya dAnA vidvAna the| unakA namAma darzanazAstroM para to adhi- alaga alaga bhI milate haiM / inameM premaTha zalAkA kAra thA hI, jainamiddhAntakI jAnakArI bhI unakI puruSAMka carita haiN| pahalI prathama tIrthaMkara RSabhadeva amAdhAraNa thii| usa samayakaM prathakartA cAhe ve kA aura dumarema zaMpa nAma nIrthakameMkA aura unaka kimI bhI bhASAke hoM, maMskRtajJa tA hote hI the| mamayakaM anya mahApuruSoMkA carita hai| uttarapugaNa meM yadyapi abhI taka puSpadantakA koI mvataMtra saMskRna padmapugaNa (gamAyaNa) aura harivaMzapugaNa' (mahAprantha upalabdha nahIM huA hai, phira bhI ve saMskRta bhArata ) bhI zAmila haiM aura ye bhI kahIM kahIM pRthaka meM acchI racanA kara sakate the / isake pramANa- rUpameM milate haiN| mvarUpa unake ve saMskRta padya peza kiye jA makate haiM apabhraMza graMthAmeM margakI jagaha mandhiyA~ hAtI * mAMNa jAeNa ki pi zramaNoja, haiN| AdipurANameM 80 aura usapugaNameM 42 maMdhiyA~ kaivadiyamaI keNa vi kjjeN| haiN| dAnoMkA zokaparimANa lagabhaga bIma hajAra hai| NivieNau thiu jAma mahAkA, imakI racanAmeM kaviko lagabhaga chaha varSa lage the| tA sivaNari pana marAmaha / yaha eka mahAna prantha hai aura jaimA ki kavine bhaNai bhaDArI muhayau zroha, mvayaM kahA hai, isameM saba kucha hai aura jo isameM nahIM paNamaha aruhaM muiyaumehaM / hai vaha kahIM nahIM hai| iya NimuNevi viuddhau kadavA, mayalakalAyara Na chaNamasaharU / 1 harivaMzaparANa jarmanIke eka vidvAna 'pAlma harpha' ne romana disau bihAla ki piza pecchA, lipimeM jarmanabhASAmeM mampAdita karake prakAzita kiyA hai| jA vimityamai hiyara acchaa| 2 atra prAkRtalaccAni makalA nIti: sthiticchandasAmarthA -mahApagaNa 38-2 laMkanayo gmAzca vividhAstatvArthamiNItayaH / kiMcAnya Page #441 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anakAnta [ varSa 4 mahAmAtya bharatakI preraNA aura prArthanAma yaha maMtrIna imIko lakSya karake kahA thA ki tumana isa banAyA gayA, imalie kavina imakI pratyeka mandhike gajAkI prazaMmA karakaM jA mipAvabhAva utpanna kiyA aMnameM ise 'mahAbhalvabhagnANumagiNa ' (mahAbhavya- hai, usakA prAyazcitta karane ke lie mahApugaNakI bhagnAnumAnita) vizeSaNa diyA hai aura isakI adhi- racanA kge| yaha bahuta karake apabhraMza bhASAkA hI kAMza mandhiyoMke prAraMbhameM bharatakA vividhaguNakIrtana kAvyagraMtha hogA aura yaha unakI mahApugaNama pUrvakI kiyA hai| racanA hogii| jaina pustakabhaNDAgameM isa granthakI anakAnaka 2 NAyakumAracarita ( nAgakumAracarita )-yaha praniyaoN milanI haiM aura isapara anaka TipaNagrantha eka baMDa kAvya hai| isameM 9 sandhiyA~ haiM aura yaha limva gaye haiM, jinamema prAcArya prabhAcaMdra aura zrIcaMdra gaNagaNaNAmaMkiya (nannanAmAMkita) hai| isameM paMcamIka munika dA TippaNagrantha upalabdha bhI haiM / zrIcaMdrane upavAmakA phala batalAnevAlA nAgakumArakA carita hai| apana TippaName likhA hai-'mUlaTippaNikAM cAlAkya imakI racanA bahuta hI sundara aura praur3ha hai| kRtamidaM mamukhyaTippaNaM' imame mAlUma honA hai ki yaha mAnyakheTameM nannaka mandira (mahala) meM rahane ima prantha para svayaM granthakartAkI ligbI huI mula hupa banAyA gayA hai| prAraMbhame kahA gayA hai ki mahATippaNikA bhI thii| jAna par3atA hai ki yaha grantha dadhika gavarma aura zobhananAmaka do ziSyoMne bahuta lokapriya aura pramiddha rahA hai| prArthanA kI ki zrApa paMcamIphalakI racanA kIjiye, mahApugaNa kI prathama sandhikaM chaThe kar3avakame jo mahAmAtya nanana bhI use sunane kI icchA prakaTa kI 'vIra bharavaNagdui' zabda pAyA hai, usa para prabhAcaMdra- aura phira nAilla aura zIlabhaTTa ne bhI Agraha kiyaa| kRta TippaNa hai-" vAgbhagvaH anyaH kazciduSTaH 3-jamahagcariu (yazodharacarita)-yaha bhI eka mahArAjA banate, kathA-makarandanAyako vA kazcidrA- sandara khaMDakAvya hai aura imameM 'yazodhara' nAmaka jaamti|" isameM anumAna hotA hai ki 'kathA-makaranda' pApamayakA carita varNita hai / isameM cAra mandhiyoM nAmakA bhI koI prantha puSpadaMtana banAyA hogA jima haiN| yaha kathAnaka jaina sampradAyameM itanA priya rahA ma ima rAjAkA apanI zrIvizeSase surendrako jItana ki vAdirAja, vAmavasana, momoni, haribhadra. vAlA aura parvatakaM mamAna dhIra batalAyA hai| bharataH kSamAkalyANa zrAdi aneka digambara-zvetAmbara legvako dihAsti jainacarite nAnyatra tdvidyte| dAveto bhagte ne ise apane apane DhaMgama prAkRta aura saMskRtama zapapadamanau middhaM yayorIdRzam || ligvA hai| 3 ye guNakIrtanake mampUrNa padya mahApagaNake prathama graMDakI yaha graMtha bhI bhagtakaM putra aura bAlabhanarendraka prastAvanAmeM aura jainamAhitya-saMzodhaka khaMDa 2 aMka , ke mere lekha meM prakAzita ho cuke haiN| +NiyamirivisemaNijiyasugdi, giridhIsvIrU bhaigvaNarida / 4 prabhAcandrakRta TippaNa paramAra gajA jayasiMhadevake rAjya- paI mariNau variNa u vIragau. uNyagaNa u jomicchttbhaau|| kAla meM aura zrIcandrakA bhojadevake rAjyakAlameM likhA pacchita nAsu jai karahi ajju, nA ghaDada tujhu paraloyakajju / gayA hai| dekho anekAmna varSa 4 aMka 1 meM merA lesva / --ma0 206-6-10, 11, 12 Page #442 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kiraNa 6-7] mahAkavi puSpadanta gRhamaMtrI ke lie unhIMka mahalame rahane hue limbA lie bhI / mahApugaga za0 saM0887 meM pUrNa huA thA gayA thA isalie kavine isake lie pratyeka mandhikaM aura mAnyakheTako lUTa 894 ke lagabhaga haI / ima annameM 'gAgaNa gaNabharaNa(nanake kAnoMkA gahanA)*' lie ina mAna baramAphe bIca kavikaM dvArA upalabdha vizeSaNa diyA hai| isakI dRmarga nAmarI aura cautho do choTe choTe graMthoMke sivAya aura bhI prezIka ra mandhike prAraMbhameM gAegA ke gugaNa kIrtana karane vAle jAnakI saMbhAvanA hai| nIna maMskRta padya haiM x / ima graMthakI kucha prAcArya hemacaMdrana apanI 'damInAmamAlA' kI praniyoMmeM gandharva kavikaM banAye hue kucha kSepaka bhI mvopajJa vRttima kimI 'abhimAnacinha' nAmaka granthazAmila ho gaye haiM jinakI carcA Age kI jaaygii| kanAkaM mUtra aura mvavivRttikaM pA uddhRta kiye hai| imakI kaI sATappaNa pratiyA~ bhI milanI haiM / bambaIke kyA Azcarya hai jA abhimAnamaru aura abhimAnacihna mAmbanA bhavanama (804 ka) eka prani emI hai jisameM eka hI ho / yadyapi puSpadannane prAyaH sarvatra hI apane pranthakI pratyeka paMktikI saMskRna chAyA dI huI hai jo 'abhimAnamaru' upanAma kA hI upayoga kiyA hai, phira bahuta hI upayogI hai| bhI yazodharacaritake aMta meM eka jagaha ahimAgAMki upalabdha prathAma mahApurANa unakI pahalI racanA (abhimAnAGka) yA abhimAnacihna bhI liyA hai| hai aura hamAga anumAna hai ki yazodharacarita mabasa imase bahuta saMbhava hai ki unakA koI damI zabdoM kA pichalI racanA hai| isakI antima prazAmta usa samaya koza myopajJa TIkAhina bhI ho jI prAcArya hemacaMdra . ke mamakSa thaa| likhI gaI hai jaba yuddha aura lUTakaM kAraNa mAnyagvaTakA ke' 5-kavike mAzrayadAtA durdazA ho gaI thI, vahAM duSkAla par3A huA thA, loga mahAmAtya bharata bhUgve mara rahe the, jagaha jagaha narakaMkAla par3e hue the| puSpadannane apane do zrAzrayadAnAoMkA ullaMgva nAgakumAracarita imase pahale bana cukA hogA / kiyA hai, eka bhagtakA aura dRmaraM namakA / ye donoM kyoMki umameM spaSTa rUpasa mAnyagvaTa ko 'zrIkRSNagaja- pitA-putra the aura mahArAjAdhirAja kRSNagaja (nRnAya) karatalanihita nalavAmma durgama banalAyA hai| arthAna ke mahAmAtya / gaSTrakUTa vaMzakA yaha apane mamayakA uma samaya kRSNa tRtIya jIvita the / paraMtu yazodhara- mabana parAkramI, digvijayI aura antima mamrATa caritameM nannako kaMvala 'vallabhanagendagRhamahatta' thaa| isase usake mahAmAtyoMkI yogyatA aura pratiSThA vizeSaNa diyA hai aura vallabhanarendra gaSTrakUToMkI kI kalpanA kI jA sakatI hai / nanna zAyada apane mAmAnya padavI thI / vaha gvAhigadevake lie bhI pinAkI mRtyu ke bAda mahAmAtya hue the / yadyapi pasa prayukta ho sakatI hai aura unake uttarAdhikArI karkake kAla meM yogyatApara kama dhyAna nahIM diyA jAtA thA, * kADiNNa goraNahadigNayarAmu, vallahaNagdigharamahayarAm / phira bhI bar3e bar3e gajapada prAyaH vaMzAnugata hota the| NaNNaho maMdira zivamaMtu maMtu, ahimANa meM kaha pRssphyNtu| bhagtake pitAmahakA nAma agaNayyA, pinAkA -nAgakumAra carita 1.2.2 * devo demInAmamAlA 1-144, 6-63, 7-1, 8.12.17 / xdevo kAraMjA sIrIjakA yazodharacarita pR0,24,47,aura 75 xdekho yazodharacarita / pR0 100, kina 3 / Page #443 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anakAnta [ varSa 4 mahAmAtya bharatakI preraNA aura prArthanAmaM yaha maMtrInaM imIko lakSya karake kahA thA ki tumane isa banAyA gayA, imalie kavina imakI pratyaka mandhikaM gajAkI prazaMsA karake jA mithyAtvabhAva utpanna kiyA aMnama isa 'mahAbhaThavabhagnANumaNNiNa ' (mahAbhavya- hai, usakA prAyazcitta karane ke lie mahApugaNakI bhagnAnumAnita) vizeSaNa diyA hai aura isakI adhi- racanA kro| yaha bahuta karake apabhraMza bhASAkA hI kAMza mandhiyoMke prAraMbhama bharatakA vividhaguNakIrtana kAvyagraMtha hogA aura yaha unakI mahApurANama pUrvakI kiyA hai| racanA hogii+| jaina pustakabhaNDAgameM isa pranthakI anekAneka 2NAyakumAracarita ( nAgakumAracarita )-yaha praniyA~ milatI haiM aura isapara aneka TippaNagrantha eka khaMDa kAvya hai| isameM 9 sandhiyA~ haiM aura yaha likhe gaye haiM, jinameme prAcArya prabhAcaMdra aura zrIcaMdra NaNNaNAmaMkiya (nannanAmAMkita) hai| isameM paMcamIka munika dA TippaNagrantha upalabdha bhI haiM / zrIcaMdrane upavAmakA phala batalAnevAlA nAgakumArakA carita hai| apane TippaNama ligvA hai-'mRlaTippaNikAM cAlAkya imakI racanA bahuta hI sundara aura praur3ha hai| kRnamidaM mamukhaTippaNaM ' imameM mAlUma hotA hai ki yaha mAnyagveTameM nannaka mandira (mahala) meM rahate ima prantha para svayaM pranthakarnAkI limbI huI mUla hue banAyA gayA hai| prAraMbhI kahA gayA hai ki mahATippaNikA bhI thI / jAna par3atA hai ki yaha grantha dadhika guNavarma aura zobhananAmaka do ziSyoMne bahuta lokapriya aura prasiddha rahA hai| prArthanA kI ki zrApa paMcamIphalakI racanA kIjiye, mahApugaNa kI prathama sandhikaM chaThe kar3avakame jo mahAmAtya nannane bhI use sunane kI icchA prakaTa kI 'vIra bhairavaNariMdu' zabda AyA hai, usa para prabhAcaMdra. aura phira nAilla aura zIlabhaTTa ne bhI Agraha kiyaa| kRta TippaNa hai-" vIrabhaigvaH anyaH kazciduSTaH 3-jamaharacariu (yazodharacarita)-yaha bhI eka mahArAjo vartata, kathA-makarandanAyako vA kazcidrA- sandara khaMDakAvya hai aura isameM 'yazodhara' nAmaka jAmti / " isase anumAna hotA hai ki 'kathA-makaranda' pugaNapuruSakA carita varNita hai / isameM cAra sandhiyA~ nAmakA bhI koI grantha puSpadaMtane banAyA hogA jima haiN| yaha kathAnaka jaina mampradAyame itanA priya rahA meM isa gajAko apanI zrIvizeSa surendrako jItane hai ki vAdirAja, vAsavasana, somakIrti, haribhadra. vAlA aura parvatakaM mamAna dhIra batalAyA hai| bharata- kSamAkalyANa prAdi aneka digambara-zvetAmbara lekhakoM dyadihAsti jainacarite nAnyatra tdvidyte| dAvetau bharate ne isa apane apane DhaMgasa prAkRta aura saMskRtame zapuSpadasanau middhaM yayorIdRzam // likhA hai| 3 ye guNakIrtanake sampUrNa padya mahApagaNake prathama khNddkii| prastAvanAmeM aura jainamAhitya-maMzodhaka mbaMDa 2 aMka ke ___ yaha graMtha bhI bhagtake putra aura ballabhanarendraka mere lekha meM prakAzita ho cuke hai| +NiyasirivisemaNijjiyasugdui, giridhIrubIru bhairavaNaridu / 4 prabhAcandrakRta TippaNa paramAra rAjA jayasiMhadevaka rAjya- paI mariNa u variNau vIragau. uppaeNau jomicchanabhAu || kAlameM aura zrIcandrakA bhojadevake gajyakAla meM likhA pacchita tAsu jai karahi ajju, nA dhaDA tujhu paraloyakajju / gayA hai| dekho anekAmna varSa 4 aMka 1 meM mega lekha / --ma0pa06-6-10, 11. 12 Page #444 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kiraNa 6-7] mahAkavi puSpadanta gRhamaMtrI ke lie unhIMka mahala meM rahate hue limvA lie bhI / mahApurANa za0 ma0887 meM pUrNa huA thA gayA thA isalie kavine isake lie pratyeka mandhika aura mAnyambeTako lUTa 854 ke lagabhaga huI / ima anta meM gaNagaNa gaNabharaNa(nannake kAnoMkA gahanA)*' lie ina mAna baramAkaM bIca kavike dvArA upalabdha vizeSaNa diyA hai / isakI dRmarga nImarga aura cautho do choTe choTe graMthoMke sivAya aura bhI aMka mandhike prAraMbhameM gaNagaNaka guNa kIrtana karane vAle jAna kI saMbhAvanA hai| nIna maMskRta padya haiM - / ima graMthakI kucha prAcArya hemacaMdrana apanI 'damInAmamAlA' kI pratiyoMmeM gandharva kavikaM banAye hue kucha kSepaka bhI mbopajJa vRttima kimI 'abhimAnacinha' nAmaka pranthazAmila ho gaye haiM jinakI carcA Age kI jaaygii| kAke mUtra aura mvavivRttikaM padya uddhRta kiye haiN*| imakI kaI mATappaNa pratiyA~ bhI milatI haiM / bambaIka kyA Azcarya hai jA abhimAnamaMsa aura abhimAnacihna marambanA bhavanama (804 ka) eka prati emI hai jisameM eka hI ho / yadyapi puSpadannane prAyaH sarvatra hI apane pranthakI pratyeka paMktikI saMskRta chAyA dI huI hai jo 'abhimAnamara' upanAma kA hI upayoga kiyA hai, phira bahuna hI upayogI hai| bhI yazodharacagtike aMtama eka jagaha ahimAgaMki upalabdha graMthAma mahApurANa unakI pahalI racanA (abhimAnAGka) yA abhimAnaciha bhI ligyA hai| hai aura hamAga anumAna hai ki yazAdhArita mabasa isase bahuna maMbhava hai ki unakA koI damI zabdoM kA pichalI racanA hai| isakI antima prazAmta umamamaya kAza myopajJa TI kAmahina bhI ho jA prAcArya hemacaMdra likhI gaI hai jaba yuddha aura lUTakaM kAraNa mAnyambaTakI kamamakSa thaa| 5-kavike bhAzrayadAtA durdazA ho gaI thI, vahAM duSkAla par3A huA thA, lAMga mahAmAnya bharata bhUgve mara rahe the, jagaha jagaha narakaMkAla par3e hue the| puSpadannane apane do zrAzrayadAtAoMkA pallaMgya nAgakumAracarita imase pahale bana cukA hogA | kiyA hai, eka bhagnakA aura dumaraM namakA / ye donoM kyoki umameM spaSTa rUpasa mAnyavaTakA 'zrIkRSNagaja- pitA-putra the aura mahAgajAdhigaja kRSNagaja (nRnAya) karatalanihita nalavAgma durgama banalAyA hai| arthAna ke mahAmAtya / gaTrakUTa vaMzakA yaha apane mamayakA usa samaya kRSNa tRnIya jIvina the / paraMtu yazodhara- mabana parAkramI, digvijayI aura amtima mamrATa caritameM nanakI kaMvala 'vallabhanagndagRhamahatta' thaa| isameM usake mahAmAtyoMkI yogyatA aura pratiSThA vizeSaNa diyA hai aura vallabhanagendra gaSTrakUTAMkI kI kalpanA kI jA sakatI hai / nama zAyada apane mAmAnya padavI thI / vaha gvATigadevakaM lie bhI pinAkI mRtyu ke bAda mahAmAnya hue the / yadyapi usa prayukta ho sakatI hai aura unake uttarAdhikArI kakeke kAla meM yogyanApara kama dhyAna nahIM diyA jAnA thA. * koDieNa gotaNahadiNayarAmu, vallahaNagdigharamahayarAmu / phira bhI bar3e bar3e gajapada prAyaH vaMzAnugata hone the| NaNNaho maMdira zivamaMtu maMtu, himANamaMka kaha pRssphyNtu| bhagnake pitAmahakA nAma arAyaNagyA, pinAkA -nAgakumAra carita 1.2.2 * degyo demInAmamAlA 1.144, 663, ..1, 8.12.17 / xdezvo kAraMjA sIrIjakA yazodharacarita 10,24,47,aura 75 xdenbo yazodharacarita / 01.. paMkti / Page #445 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 413 anekAnta eyagA aura mAtAkA zrIdevI thA / va koDinya gotrake jAnA par3atA thaa| brAhmaNa the / kahIM kahIM inheM bhagnabhaTTa bhI likhA hai| eka jagaha puSparammana ligga bhI hai ki ve vallabhabharatakI patnIkA nAma kundakA thA jimakaM garbhasa rAjake kaTakakaM nAyaka arthAt senApati hue the| nanna utpanna hue the| isake sivAya va gajAkaM dAnamaMtrImI the / itihAsa bharata mahAmatya vaMzamaM hI utpanna hue thaMx meM kRSNa tRtIyakaM eka maMtrI nAgayaNakA nAma nA parantu santAnakramasa calI AI huI yaha lakSmI milanA hai jo ki bahuta hI vidvAna aura rAjanItijJa (mahAmAtyapada) kucha mamayasa unake kulasa calI gaI the, parantu bharata mahAmAtyakA aba taka kimIko patA thI / jima unhoMne bar3I bhArga Apattike dinoMmeM nhiiN| kyoMki puSpadantakA sAhitya itihAmajhoMka apanI taMjasvitAsa aura prabhukI saMvAsa phira prApta pAsa taka pahuMcA hI nhiiN| kara liyA thaa| puSpadantana apana mahApurANameM bhagtakA bahuta bharata jainadharma anuyAyI the / unheM anavarata- kucha paricaya diyA hai| usake sivAya unhoMne usakI racijinanAthabhakti aura jinavagsamayaprAmAdamtaMbha adhikAMza sandhiyoMke prArambhameM kucha prazastipadya pIcha arthAt nirantara jinabhagavAnakI bhakti karanevAle se bhI jor3e haiM jinakI saMkhyA 48 hai / unamaMsa chaha aura jainazAsanarUpI mahalake staMbha limbA hai| (5, 6, 16, 30, 35, 48 ) to zuddha prAkRtake haiM kRSNa tRtIyaka hI samayameM aura unhIMka sAmrA- aura zeSa saMskRtakaM / inamasa 42 padyAmaM bharatakA jA jyameM bane hue nItivAkyAmRtama amAtya ke adhikAra guNakIrtana kiyA gayA hai, usase bhI unake jIvanapara batalAya haiM zrAya, vyaya, svAmirakSA aura rAjataMtrakI vistRta prakAza par3anA hai / ukta sArA guNAnuvAda kavipuSTi-"prAyovyayaH svAmirakSA taMtrapoSaNaM cAmAtyA- tvapUrNa honeke kAraNa atizayoktimaya ho sakatA hai n.mdhikaarH|" sAdhAraNataH revenyUminisTarako pramA- parantu kavikaM svabhAvako dekhate hue usame sacAI bhI tya kahate the / parantu bharata mahAmAtya the / isase 1 soyaM zrIbharata: kalaGkarAhata: kAntaH suvRttaH zuciH, mAlUma hAtA hai ki ve revenyUminimTa ke sivAya gajya sajjyotirmaNigakage mRta ivAnoM guNairbhAsite / ke anya vibhAgoMkA bhI kAma karate hoMge / rASTrakUTakAla vaMzo yena pavitratAmiha mahAmAtyAyaH prAptavAn , meM maMtrIke lie zAsana sivAya zakhA bhI honA zrImallabharAjazaktikaTake yshcaabhvnnaaykH| 2 ha ho bhadra pracaNDAvanipatibhavane tyAgasaMkhyAnakartA, bhAvazyaka thaa| jarUrata honepara use yuddhakSetrameM bhI koyaM zyAma: pradhAnaH pravarakarikarAkArabAhuH prasannaH / xmahamattavaMsadhayADu gahIru ( mahAmAtyavaMzadhvajapaTa gaMbhIra) dhanyaH prAleyapiNDopamadhavalayazo dhautadhAtrItalAnta:, -ma050 34 vI sandhikA prAraMbha khyAto bandhuH kavInA bharata iti kathaM pAntha jAnAsi no tvm| * tIvrApadivaseSu bandhurahitenaikena tejasvinA, 3 dekho sAlauTagIkA zilAlekha, I0e0 jilda 4 pR060| santAnakamato gatA'pi hi ramA kRSNA prabhoH sevayA / 4 bambaIkesarasvatIbhavanameM mahApurANakI jo bahuta hI azuddha yasyAcArapadaM vadanti kavayaH saujanyasatyAspadaM. prati hai usakI 42 vIM sandhike bAda 'harati manaso moha' so'yaM zrIbharano jayatyanupamaH kAle kalau sAmpatam / zrAdi prazuddha padya adhika diyA huA hai| jAna par3atA hai ma. pu. 15 vI sandhi anya pratiyomeM zAyada isa taraha ke aura bhI padya ho| Page #446 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mahAkavi puSpadanta kiraNa 6-7 ] kama nahIM jAna par3atI / vaM sArI kalAoM aura vidyAzramaM kuzala the, prAkRta katriyoMkI racanAzrapara mugdha the, unhoMne ramvanI surabhikA dUdha piyA thA / lakSmI unheM cAhatI / / satyapratijJa aura nirmatsara the| yuddhoM bAMjha DhAne DhAte unake kandhe ghisa gaye the / bahuta hI manohara, kaviyo ke lie kAmadhenu, dIna dukhiyoMkI AzA pUrI karanevAle, cAroM aura prasiddha, pIparAGmukha, tra, unnatamati aura sujanoka uddhAraka the / una raMga mA~calA thA, hAthI kI sUMDake samAna unakI bhujAyeM thI, aGga suDaula the. netra sundara the aura sadA prasannamukha rahate the / ve bharata bahuta hI udAra aura tI the | kavike zabdoM bali, jImUta, dadhIci Adike svargagata ho jAneM tyAga guNa zragatyA bharata maMtrImaM hI Akara basa gayA thA / eka sUkti meM kahA hai ki bharatake na to guNoM kI ginanI thI aura na unake zatruoM kI / yaha bilkula svAbhAvika hai ki itane bar3e padapara rahanevAle, cAhe vaha kitanA hI guNa aura bhalA ho, zatru nA ho hI jAte haiN| pra mamakalA ki kumalu / pAkadakaJcaramAvaddha saMghIyama || kamalacchu zramacluma maccasaMdhu, gAbharagdharaTubaMdhu / isame bhI mAlUma honA hai ki ve senApati rahe the / 2 mavilAmavilAmaNadiNu, musiddha mahAkara kAma kADIparipuriyA, jamaramarayamAhiyadamadamAmu || paramaNiyammuhu suddhamIlu, urAgyamaH sugaraguggAlAlu / 3 ko'yaM zyAmapradhAnaH pravavakarikarAkArabAhuH prasannaH / zyAmarucinayanamubhagaM lAvaNyaprAyamaGgamAdAya | bharatacchalenamamprati kAmaH kAmAkRtimupetaH || 4 balijImUtadadhIciSu sarveSu svargatAgateSu | sampratyananyagatika styAgaguNa bharatamAtramati // 5 ghanaghavalanAzvayANAmacalasthitikAriNA muhurbhramanAm / gaNanaivanAsti loke bharanaguNAnAmarINA ca // 417 isa samaya ke vicArazIla loga jisa taraha mandira Adi banavAnA chAr3akara vidyopAsanAko AvazyakatA batalAte haiM usI taraha bhavyAtmA bharatane bhI vApI, kUpa, nAga aura jainamandira banavAnA chor3akara gaha mahApurANa banavAyA jo saMmAra samudrako ArAma me tara ke lie nAvatulya huA / malA usakI bandanA karana ko kisakA hRdaya nahIM cAhatA / isa mahAkavikA zrazraya dekara aura premapUrNa zra mahase mahApurANa kI racanA karAke sacamuca hA bharatana vaha kAma kiyA, jisase kavake sAtha unakI bhI kIrti cirasthAyI ho gii| jainamandira aura vApI, kUpa nAgAdinA na jAne kA nAmazeSa ho jAte / puranta jaise phakkar3a, nirlobha, nigamakka aura saMsAra udvidma kavi mahApurANa jaisA mahAna kAvya banavA lenA bharatakA hI kAma thA / itanA bar3A AdamI eka kicanakA itanA satkAra itanI khuzA mada kareM aura usake sAtha itanI sahRdayatAkA vyava hAra kareM, yaha eka Azcarya hI hai| puSpadanta kI mitra hAna bharatakA mahala vidyA vinodakA sthAna bana gayA / vahA~ nirantara pAThaka par3hate the, gAte the aura lekhaka sundara kAvya likhate the| gRhamantrI nanna ye bharata ke putra the| nanako maha mAtya nahIM kiMtu vallabha narendrakA gRhamantrI likhA hai / unake viSaya meM kavine thor3A hI liyA hai para tu kucha likhA hai. mAlUma hotA hai ki ve bhI apane pitAkaM suyAM6 vApItaDAgajenavasatItyaktvaM yatkAritaM zrIbharata mundayA jainaM purANaM mahat / tatkRtyAlamuttamaM ravikRti (?) saMmAravAdhaH sumbaM ko'sya ..........kasya hRdayaM taM vanditu nehate // 7 66 paThitamudAraM vAcakairgIyamAnaM chaha likhitamajastra lekhakaizcArukAvyaM / gativati kavimitre mitratA puSpadante bharata tatra gRhesminbhAti vidyAvinodaH / kuDillagunadAyarAsu, vallahagAridaghara madhyarAmu / ya00 Page #447 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anekAnta [varSa 4 gya uttarAdhikArI the aura kavikA apane pitAke hI merI khAtira kI, vaha cigayu ho / nizcaya hI mamAna prAdara karate the, tathA apane hI mahalameM mAnyakheTakI lUTa aura bagvAdIke bAdakI durdazAkA rakhate the| yaha citra hai aura naba khoTTigadevakI mRtyu hocukI thii| nAgakumAracaritakI prazastike anusAra ve prakRti 6-kavike kucha paricita jana meM saumya the, unakI korti mAre lokama phailI huI thI, puSpadantane apane pranthoMmeM bhagta aura nannaka unhoMne jinamandira banavAye the, ve jinacaraNoMke sivAya kucha aura logoMkA bhI ullekha kiyA hai| bhramara the aura jinapUjAmeM nirata rahate the, jinazAsana melapATImeM pahu~cane para sabase pahale unheM do puruSa ke uddhAraka the, muniyoMko dAna dete the, pAparahita the, mila jinake nAma ammaiya aura indragaya the / ye bAharI aura bhItarI zatruoM ko jItanevAle the, vahA~ ke nAgarika the aura inhIMne bhagtamaMtrIkI prazaMsA dayAvAna , da noMka zaraNa, gajalakSmIke krIr3Asarovara, karake unheM nagarameM calane kA Agraha kiyA thaa| uttara marasvatIka nivAsa, tamAma vidvAnoMke sAtha vidyA- purANake anameM mabakI zAMti-kAmanA karate hue vinodameM nirata aura zuddhahRdaya the| unhoMne saMta, devala, bhogalla, mohaNa, guNavarma, daMgaiya eka prazastipadyame puSpadantane nannako apane putroM aura saMtaiyakA ullekha kiyA hai| inameMsa saMtako bahumahita prasanna rahanekA AzIrvAda diyA hai| isase guNI, dayAvAna aura bhAgyavAna batalAyA hai / devalla mAlUma hAtA hai ki sanaka aneka putra the| unake nAmoM saMtakA putra thA jimanaM mahApurANakA garI pRthivImeM kA kahIM ullekha nahIM hai| prasAra kiyaa| bhogalako caturvidhadAnadAtA, bharatakA kRSNagaja (tRtIya) ke to ve gRhamaMtrI the hI, paramamitra, anugmacaritra aura vistRtayazavAlA parantu unakI mRtyukaM bAda gvATTigadevaka aura zAyada batalAyA hai / zAMbhana aura guNavarmako nirantara jina unake uttarAdhikArI karka (dvitIya) ke bhI ve maMtrI dharmakA pAlanevAlA kahA hai / nAgakumAracaritake rahe hoge / kyoMki yazAdharacaritakaM antameM kavine anusAra ya mahAdadhike ziSya the| inhoMne nAgakumAra likhA hai ki jisa nannane bar3e bhArI duSkAlake samaya caritakI racanA karane kI preraNA kI thI / daMgaiyA jaba sArA janapada nIgsa hogayA thA, dummaha duHkha aura saMtaiyA kI bhI zAntikAmanA kI hai / nAgavyApta ho rahA thA, jagaha-jagaha manuSyoMkI vopar3iyA~ kumArameM daMgaiyAkA AzIrvAda diyA hai ki usakA aura kaMkAla phaila rahe the, raMka hI raMka dikhalAI par3ate ratnatraya vizuddha hA / nADallai aura sIlaiyakA bhI the, mujhe sarasa bhojana, sundara vastra aura tAmbalAdisa ullekha hai / inhoMne bhI nAgakumAracarita racanekA Agraha kiyA thaa| 1 suhatuMgabhavaNavAvArabhAraNibahaNavIradhavalassa / 7-kavike samakAlIna rAjA koMdillagottaNahasasaharassa payaIe somassa // jasapasarabhAriyabhuvaNoyarassa jiNacaraNakamalabhasalassa / __ mahApurANakI utthAnikAmeM kahA hai ki isa samaya praNavarayaraiyavarajiNaharassa jiNabhavanapUgaNirayassa // 'tuDigu mahAnubhAva' rAjya kara rahe haiN| 'tuDigu' zabda jiNasAsaNAyamuddhAraNassa muNidieNadANassa / para TippaNa-pranthameM 'kRSNarAjaH' TippaNa diyA huA hai| kalimalakalaMkaparivajiyassa jiyaduvihavahariNiyarassa // kRSNarAja dakSiNake suprasiddha gaSTrakUTavaMzameM hue haiM kAharaNakaMdaNayajalaharassa, dINajaNasaraNassa || 4 3 jaNavayanIrasi, duriyamalImasi. kaiNidAyAra, dusahe duiyari, NivalacchIkIlAsaravarassa. vAesariNivAsassa / paDiyakavAlai, parakaMkAlai, aidukkAlai / hisseNaviusavijjAviNoyaNirayassa suddhahiyayassa / / 5 / pavarAgAri sarasAhAri saNhiMceli, varataMboli, / 2sa bhImAniha bhUtale saha sutairnanAbhidho nandatAt / mahu upayAriu pugiNaperiu, guNabhattillau, gaeNumahalAu / Page #448 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kiraNa 6-7] mahAkavi puSpadanta 416 aura apane samayake mahAna samrAT the| 'tuTigu' una uttarameM narmadA nadIsa lekara dakSiNameM maisUra taka phailA kA gharU prAkRta nAma thA / ima tarahakaM gharU nAma huA thA jisameM mAga gujarAta, magaThI sI0 pI0 rASTrakUTa aura cAlukya vaMzakaM prAyaH mabhI gajAoMke aura nijAma rAjya zAmila thaa| mAlavA aura bu.delamilate haiN| khaMDa bhI unaka prabhAvakSetra meM the| isa vistRta mAmrAjya vallabha narendra, vallabhagaya, zubhataMgadeva aura ko kRSNa tRtIyana aura bhI bar3hAyA aura dakSiNakA karAhagaya nAmamaM bhI kavine unakA ullekha kiyA hai| sAga bhantarIpa bhI apane adhikArameM kara liyaa| zilAlambA aura dAnapatrAma akAlavarSa, mahA- kahADaka tAmrapatroMka anamAra unhoMne pANDA kAla gajAdhirAja, paramezvara, paramamAhezvara, paramabhaTTAraka, kohagayA, siMhalamaM kara vasUla kiyA aura gamezvarameM pRthivIvallabha, mamastabhuvanAzya Adi upAdhiyA~ apanI kIrtivalagako lgaayaa| ye tAmrapatra mahasana unake lie prayukta kI gaI haiN| 959 (za0 ma0881 ) ke haiM aura pama samaya likhe vallabhagaya padavI pahale dakSiNa cAlukya gaya haiM jaba kRSNagaja apane manapATIke manA-zivira gajAoMkI thI, pIche jaba sanakA rAjya rASTrakUToMne ma Thahare hue the aura apanA jInA hA gajya aura jIna liyA naba ima vaMzake gajA bhI isakA upayAga dhana-ratna apana mAmantoM aura anugamoMkA padAranA karane lge| pUrvaka bAMTa rahe the / inake dAhI mahIne bAda limvI bhAratakaM prAcIna gajavaMza (tR0 bhA0 pR056) meM / mAmadevasUrikI yazAmtalakaprazAmta / bhI ima inakI eka padavI 'kandhArapuravagadhIzvara' ligbI hai| kI puSTi hotI hai| hama prazamtimeM unheM pANDya, parantu hamArI samajhameM vaha 'kAliMjarapuravagadhIzvara' siMhala, cAla, cera Adi Adi dezAMko jItane vAlA honI cAhie | kyoMki unhoMne ceTIke kalacuri nareza likhA hai| mahasrArjunako jItA thA aura kAliMjarapura cediyAdavalI ke zilAlagyamaM mAlUma honA hai ki usane mukhya nagara thA / dakSiNAkA kalacuri gajA bijjala kAMcIkaM gajA dAntagakA aura bappukako mAga, pallava bhI apane nAmake sAtha kAliMjarapuravarAdhIzvara pada nareza antigako hagayA, gujagaMke AkramaName madhya lagAtA thaa| bhAratakaM kalacugyioMkI rakSA kI aura anya zatruoM amoghavarSa tRtIya yA bahigaka nIna putra the- para vijaya prApta kii| himAlayama lekara laMkA aura tuDagu yA kRSNatRtIya, jagajeMga aura svATTigadeva / pUrvasa lekara pazcima samudra taka rAjA usakI mAjhA kRSNa mabase bar3e the jo apane pinAke bAda gahIpara mAnanaM the / usakA mAmrAjya gaMgAkI mAmAko bhI pAra baiThe aura cU~ki dUsare jagattuMga unama choTe the tathA kara gayA thaa| unakaM gajyakAlama hI mvagaMgana ho gaye the, ima cAladezakA gajA pagantaka bahuta mahatvAkAMkSI lie tIsare putra khATrigadeva gaddIpara baiThe / kRSNa ke thaa| isake kanyAkumArI meM mile hue zilAlambama' putrakA bhI ima bIca dehAnta hogayA thA aura pautra limvA hai ki usane kRpaNatRtIyakAMgakara vIrapAlakI choTA thA, isalie bhI khATTigadevako adhikAra mlaa| padavI dhAraNa kii| kisa jagaha gayA aura kahAM kRSNa tRtIya rASTrakUTa vaMzakaM saba adhika pratApI 3 epigraMphiyA iMDikA (e.10) jilda 40 278 / aura sArvabhauma gajA the| inake pUrvajoMkA sAmrAjya 4 vaMdIga dieNadhagNa-kaNayapayA mahiparibhamaMtu melADiNayA / 1 jaise gojjiga, baddiga, nuDiga, puTTiga, voTiga shraadi| 5 "paaraacymihl-caal-cerbhprbhRtiinmhiiptiiprmaadhy...."| 2 araba legvakone mAnakirake balharA nAmaka balADhya gajAoM 6 jarnala bAmbe brAca gae.so. jilda 18 pR. 236 kA jo ullekha kiyA hai, vaha mAnyagveTake vallabharAja pada aura lie zrApha inskrapzansa sI0pI0 eNDa barAra pR081| . dhAraNa karane vAle gajAnoko hI lakSya karake hai| trAvaNakora pArki0 mIrIja ji0 3 pR0143 zloka 48 / Page #449 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 420 anekAnta harAyA, yaha kucha nahIM likhaa| isake viruddha aise aneka pramANa mile haiM jinase siddha hotA hai ki I0 ma0 944 ( za0 866) meM lekara kRSNa ke rAjyakAla ke anta taka colamaNDala kRSNa ke hI adhikAra meM rahA / taba ukta lekhameM itanI hI macAI ho sakatI hai ki mana 944 ke Asa pAsa vIracAlako rASTrakUToM ke sAtha kI lar3AI meM alpakAlika saphalatA mila gaI hogI / dakSiNa jileke middhaliMgamAdama sthAnake zilAlekha meM jo kRSNa tRtIya ke 5 veM rAjyavarSakA hai usake dvArA kAMcI aura taMjora ke jItanekA ullekha hai aura uttarI arkATakaM zolApurama sthAnake I0 sa0 949-50 za0 saM0 871) zilAlekha meM likhA hai ki usa sAla usane rAjAdityako mArakara toDayi maMDala yA colamaNDala meM praveza kiyA / yaha rAjAditya pagantaka yA voracAlakA putra thA aura colamainAkA senApati thA / kRSNa tRtIyakaM bahanoI aura senApati bhUtugane ise isake hAthI ke haude para AkramaNa karake mAga thA aura isake upalakSame use vanavAsI pradeza upahAra milA thA / [ varSa 4 hAlakaMrIke I0 ma0 968 aura 965 ke zilAle gvoM meM mArasiMha ke do senApatiyoM ko 'ujjayinI bhujaMga' padako dhAraNa karanevAlA batalAyA hai| ye gurjagrAja aura ujjayinI bhujaMga pada spaSTa hI kRSNa dvArA sIyaka gujarAta aura mAlaveke jIte jAnekA saMketa karate haiN| sIyaka usa samaya to daba gayA, parantu jyoMhI parAkramI kRSNa kI mRtyu huI ki usane pUrI taiyArI ke sAtha mAnyakheTa para dhAvA bola diyA aura khoTTigadeva ko parAsta karake mAnyakheTako burI taraha lUTA aura barabAda kiyA / pAMDayalacchinAmamAlA ke karttA dhanapAlake kathanAnusAra yaha lUTa vi0 saM0 2029 ( za0 saM0 894 ) maM huI aura zAyada isI lar3AIma khoTTigadeva mAre gaye / kyoMki isI mAla utkIe kiyA huA kharaDAkA zilAlekha' vATTigadeva ke uttarAdhikArI karka (dvitIya) kA hai / kRSNa tRtIya I0 sa0 939 ( za0 saM0 861 ) ke disambara ke Asa pAsa gaddI para baiThe hoge / kyoMki isa varSa ke disambara meM inake pitA baddiga jIvita the aura kollagalukA zilAlekha phAlguna sudI 6 zaka 889 kA hai jisame likhA hai ki kRSNakI mRtyu hAM gaI aura khAMgadeva gaddI para baitthe| isase unakA 28 varSa taka rAjya karanA siddha hotA hai, parantu killUra (da0 arkATa) ke vIratanezvara mandirakA zilAlekha unake rAjya ke 30 veM varSakA likhA huA hai ! vidvAnoM kA khayAla hai ki ye rAjakumArAvasthA meM, apane pitA ke jIte jI hI rAjyakA kArya saMbhAlane lage the, imI saM zAyada usa samaya ke do varSa ukta tIsa varSakaM rAjyakAlameM jor3a liye gaye hoge / I0 man 915 ( zaka saM0 817) meM rASTrakUTa indra (tRtIya) ne paramArarAjA upendra (kRSNa) ko jItA thA aura tabasa kRSNa tRtIya taka paramAra rASTrakUToMke mAMDalika hokara rahe / usa samaya gujarAta bhI paramAroMke adhIna thA / paramAroM meM sIyaka yA zrIharSa rAjA bahuta parAkramI thA / isane kRSNa tRtIya ke Adhipatya ke viruddha sira uThAyA hogA, jAna par3atA hai isI kAraNa kRSNa ko usa para car3hAI karanI par3I hogI aura use jItA hogA / isa anumAnakI puSTi zravaNabelagolake mArasiMha ke zilAlekhasa" hotI hai jisameM likhA hai ki usane kRSNa tRtIya ke lie uttaraM ya prAnta jIte aura badale meM use 'gurjara rAja' kA khitAba milaa| isI taraha 1 madrAsa epigrAphikala kalekzana 1606 naM0 375 / 2 e0I0 ji5 pR0 145 / 3 e060 ji0 16 1083 / 4 lIDanakA dAnapatra, zrAkilAjikala sarve grApha sAutha 6 e0I0 ji011, naM0 23-33 7 e0I0ji0 120263 / 8madrAsa e0ma0 1613 naM0236 iMDiyA ji0 4, pR0 2015 e00 ji05 pR0176 / 6 madrAsa epigrAphika kalekzana san 1602 naM0 232 / rASTrakUToM ko aura kRSNa tRtIyA yaha paricaya kucha vistRta isa lie denA par3A jisane puSpadantake graMthoM me jina jina bAtoM kA jikra hai, ve ThIka taura se samajha meM A jAyeM aura samaya nirNaya karanemeM bhI sahAsatA mile / (agalI kiraNa meM samApta) Page #450 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nayA maMdira dehalIke hastalikhita hiMdI graMthoMkI sUcI gata kiraNameM isa mandira ke prAyaH saMskRta-prAkRta aura apabhraMza bhASAke koI 350 pradhAna graMthoMkI sUcI 10 pRSThoMmeM dI gaI thI; yaha sUcI usameM ullikhita 'bhASATIkA' vAle pranthoMko chor3akara zeSa hindI bhASAke pranthoMmeMse mukhya mukhya pranthoM kI sUcI hai aura mandirakI usI naI sUcI para se tayyAra karAI gaI hai| isameM pAThakoMko hindI ke kitane hI graMthoMke sAtha sAtha aneka ajJAta kaviyoM tathA lekhakoMkA bhI patA cala skegaa| - bhASA saMvata bhASA patra saMkhyA lipihindI paNa / 6 x " / 148 1864 hindI gadya , padya / " gadya 10 1928 69 1863 156 1891 161 396 2004 184 x 1904 1928 " padya " gadya graMtha-nAma graMthakAra-nAma aThAIrAsA bha0 vijayakIti ar3hAIdvIpakA gaTha paM0 kamalanayana adhyAtmapAThasaMgraha paM0 banArasIdAsa adhyAtmabArahakhar3I paM. daulatarAma anubhavaprakAza paM. dIpacaMda zAha amaracandrikA (khaMDita) / paM. amaracaMdra amitagati zrAvakAcAra TIkA (mUlasahita) paM0 bhAgacaMda arthaprakAzikA (tattvArtha-TIkA) paM0 paramenimahAya, paM. madAmugvarAya arthamaMdRSTi paM0 ToDaramala zrAgama-zanaka (dyAnatasaMgraha) saMgra060 jagatarAya zrAtmAvalokana x aAtmavilAma 40 gulajArIlAla jaisavAla zrAdipurANa paM0 tulasIrAma paM0 daulatarAma aArAdhanA kathAkaMpa bakhatAvaralAla, ratanalAla uttarapurANa kavi khuzAlacaMda karmadahanapUjA paM. TekacaMda kuzIlakhaMDana paM. jayalAlajI kRSNabAlavilAsa tyAgI kizanalAla kriyAkoSa paM0 kizanamida paM. daulatarAma guruupadezazrAvakAcAra paM0 DAlUrAma caturacitAraNI paM0 daulatarAma carcAnAmAvali saMgraha x carcAzataka paM0 dyAnatarAya . , TIkA paM0 harajImala carcAsamAdhAna paM0 bhUdharadAsa caMdraprabhapurANa 20 hIrAlAla cetanacaritra paM0 bhagavatIdAsa " " padya gadA pA .. gadya 343 1734 271 1227 282 1901 / 2 1904 / 26 / 1986 1993 1938 151 1892 696 1983 39 me47 4 135 se 141 1977 1855 " gadya 124 " 76 1977 , padya 1514 185 Page #451 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 422 caudaha guNasthAna yaMtra caubIsa ThANA-carcA RddhikA artha cha chaMdaratnAvalI (pigala) jaMbUsvAmacaritra jinadattacaritra jinapUjAdhikAra mImAMsA jIvaMdharacaritra jaina zrajaina-carcA-saMgraha jainavAlabodha-trizatikA jainazataka janasiddhAntadarpaNA jJAnadarpaNa zAna sUryodayanATaka (TIkA) jJAnAnandabhAvakAcAra NamokArakalpa tasyArtha bAlabodha- TIkA nivaDI (vADA) pUjA-pATha trilokasArapATha darzanakathA dAnakathA dhAnatapada saMgraha yAmata vilAsa dhanyakumAracaritra dharmaparIkSA (bhASAkA (dharmadazAvatAra nATaka) dharmasAra dharmopadeza saMgraha nATakasamayasAra nATakasamayasAra - TIkA niyamasAra (bhASATIkA) neminAthacaritra (bhASATIkA samUla) neminAthapurAca padmanaMdi-paMcaviMzatikA (bhA0 TI0) padmapurANa anekAnta paMcakAra-nAma x paM0 iratrImala paM0 daulatarAma paM0 jamatarAya 0 nivAsa balatAvaralAla, ratanalAla paM0 jugalakizora mukhtAra paM0 nathamala vilAlA tyAgI kizanalAla zrI godhAjI 0 bhUdharadAsa paM0 gopAladAsa varaiyA paM0 dIpacaMda zAha paM0 bhAgacanda paM0 rAyamalla X paM0 cetanadAsa paM0 dyAnatarAya kavi 'vRndAvana kavi javAharalAla kavi bhArAmalla " paM0 dyAnatarAya " 32 paM0 khuzAlacaMda paM0 manoharalAla paM0 pannAlAla saMdhI, paM0 phattelAla paM0 ziromaNi paM. sevArAma zAha paM0 banArasIdAsa paM0 sadAsukharAya bra0 zItalaprasAda vikrama kavi, paM0 bakhatAvaralAla paM. joharIlAla manAlAla paM0 khuzAlacaMda bhASA hindI ga "" "" "" "" "" "" " 39 " "" 39 39 12 " 19 "" 99 " padya gadya padya gadya " " gadya padya gadya 35 " " 29 39 "" padya 99 " gadya " saM0hindI hindI padya 19 "" padya "" saM0, hindI hindI paca gadya padya gadya patra saMkhyA 52 31 13 100 X 43 126 1940 1980 172 1966 153 se 551 x 46 Bo 13 98 31 69 [ varSa 4 lipi saMvata x x 1855 1635 191 46 86 93 70 205 63 243 123 1902 1836 || 1923 1 131 1929 145 se 150 1970 122 22 126 279 /x 45 25 72 32 119 380 250 1982 1861 itsus 1975 x 1943 1928 X 1886 1949 | 1923 1913 1947 1759 1864 | 1805 1914 1976 X | 1913 1926 PEPO Page #452 -------------------------------------------------------------------------- ________________ -saMkhyA x |1903 1900 " gadya kiraNa 57] nayAmaMdira dehalIle likhita hindI graMpoMkI sUcI graMva-nAma praMyakAra-mANa bhASA paramarAtaka hindI paca paramAtmapurANa (bhA. TI.) paM0 dIpacaMda kAzalIvAla paramAtmaprakAza (bhA0TI0) paM. daulatasama paMcakumAratIrthakara pUjA tyAgI kizanalAla paMcaparameSThI pUjana bakhatAvarasiMha, ratanalAla " , pATha paM0 DAlUrAma paMcamaMgala paMcAstikAya (chaMdobaddha) paM.hIrAnanda pANDavapurANa paM0 bulAkIdAsa pArzvapurANa paM0 bhUdharadAsa pArzavilAsa paM0 pArzvadAsa " gaya puNyAbhavakathAkoza (bhA. TI.) paM0 daulatarAma 1858 1876 paM0 rUpacaMda 160 201 1720 1892 : 260 177 " padya 373 " gadya |1959 1980 11845 1781 paM0 khuzAlacanda bAbA dulIcanda 20 hemarAja paM0 hemarAja kavi vRndAvana paM0 bhAgacanda paM0 jayacaMdra kavi bulAkIdAsa paM0 pannAlAla saMghI paM0 banArasIdAsa " gadya 1990 21 1866 9 1766 153 / x 60 1902 100 1707 " gadha puSpAMjali kathA pratiSThAsAra (bhA. TI.) pravacanasAra (,) pracanasAra (padyAnuvAda) pravacanasAra paramAgama pramANaparIkSA (bhA. TI.) prameyaratnamAlA (bhA. TI.) praznottara upAsakAcAra praznottara sajanacittavallabha (bhA.TI.) banArasI avasthA banArasIvilAsa bIjakoSa (maMtra bIjakoSa) buddhiprakAza budhajanavilAsa budhajanasatasaI brahmAkliAsa bhaktAmaracaritra bhagavatI ArAdhanA (bhA. TI.) bhadrabAhucaritra bhUSavilAsa mahAdaMka caupAI mahAvIrapurANa maMtramAnavidhi mitrAkliAsa " gadya paM0caMdrazekhara zAstrI paM0 Tekacanda paM0 budhajana 1980 1920 1902 1778 .. gadya 1929 paM0 bhagavatIdAsa paM0 ninodIlAla paM0 sadAsukharAya kavi kizanasiMha paM0 bhUdharadAsa bha0 vijayakIrti paM0 vijayanAtha mAthura x 40 ghAsIrAma (1913 1858 1905 | 1994 gadha " patha Page #453 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 424 banekAnta [varSa 4 lipi bhASA graMtha-nAma mithyAtvaniSedha (vacanikA) munisuvratanAtha purANa mUlAcAra (bhASA TIkA) mokSamArga prakAza yazodharacaritra patra-saMvat | saMvat 1837 1980 | 1879 padya / 1972 " 1831 1768 1929 1620 1905 ratnakaraNDazrAvakAcAra (bhA0TI0) ravivratakathA rohiNIvratakathArAsa varAgacaritra viSNukumAra munikathA bIsa birahamAna tIrthakarapATa vairAgyazataka vratakathAkopa zAntinAtha purANa zIlarAsA zrIpAlacAratra 1980 1884 zrIpAlavinodakathA zrutapaMcamIkathA (bhaviSyadattacaritra) zreNikacaritra saptavyasanacaritra samayasAra kalasA samayasAra nATaka samyaktvakaumudI graMthakAra-nAma x bra0 indrajIta paM0 nandalAla, paM0 RSabhacandra paM0 ToDaramalajI paM0parihAnanda paM0 khuzAlacanda paM0 sadAsukharAya paM0 khuzAlacanda bha0 vizAlakIrti paM0 lAlacanda paM. vinodIlAla kavi kSatrapati padmAvatI kavi vAsIlAla paM0 khuzAlacanda kavi sevArAma vijayadevI sUri kavi parimala varaiyA atisukharAya paM0 vinodIlAla kavi banavArIdAsa bha0 vijayIti siMghaI bhArAmala paM0 rAyamalla paM0 banArasIdAsa paM0 jagatarAma paM. jodhArAya godhikA su0 dharmadAsa parvatadharmArthI paM0 lakSmIcanda lazakara 40 pArasadAsa paMnathamala vilAlA cau0 rAyacandra paM. gokalana golApUrva paM. khuzAlacandra 4. Tekacanda 4. daulatarAma paM0 khuzAlacanda vIrasevAmandira sarasAvA, " gadya , padya padya / 272 13 / 1636 143 1818 170 / 1962 71 / 1810 58 17 7 1985 1965 1555 72 1776 1885 68 1784 1973 210 1768 . 1976 1942 396x 154 / 1791 47x 10 1932 316 1909 73 1826 204 / 1844 padya 10 samyakzAnadIpaka samAdhitantra (bhASA TIkA) sarasvatIpUjA sAracaturvizati (bhASA TIkA) siddhAntasAradIpaka sItAcaritra sukamAlacaritra (bhASA TIkA) sugaMdhadazamIkathA sudRSTitaraMgiNI svAmIkArtikeyAnuprekSA (bhA0TI0) harivaMzapurANa , gadya " gadya tA08-8-1941 Page #454 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anekAntake sahAyaka vIraseSAmandirako sahAyatA pichale dinoM nimna sajjanoMkI bhorasa vIrasevA. jina sajanoMne anekAntakI Thosa sevAoM ke prati apanI mandira sarasAvAko 32) ru0 kI sahAyatA prApta huI hai, prasanatA vyakta karate hue, use ghATekI cintAse mukta rahakara isake liye dAtAra mahAzaya dhamyavAdake pAtra hai:nirAkulatApUrvaka apane kArya meM pragati karane aura adhikAdhika 10 lA0 meharacanda jI jaina sAikila DIlara, kAkI rUpase samAjasevAyoMmeM agrasara honeke liye sahAyatAkA vacana - ji0mahAranapura / (civizvezvaradayAlaka vivAha diyA hai aura isa prakAra anekAntakI sahAyaka zreNI meM apanA kI khuzI meN| nAma likhAkara anekAntake saMcAlakoMko protsAhita kiyA hai 101 bA0 jayabhagavAnajI jaina bI0e0vakIla, pAnIpata unake zubha nAma sahAyatAkI rakama sahita isa prakAra hai (putrI ci0 prabhAdevI vivAhakI khuzI meM) .125) vA. choTelAlajI jaina raIsa, klkttaa| 5) lA0 meharAdajI jaina saramAvA, hAla abdulA*1.1)vA. ajitaprasAdajI jaina eDavokeTa, lkhnuu| pura ji. ambAlA (putrake vivAhakI khuzI meN)| -101) bA. bahAdurasiMhajI siMghI, kalakattA / 5) zrImatI bhagavatI devI dharmapatnI lA0rUr3AmalajI 100) sAhU zreyAMsaprasAdajI jaina lAhaura / jaina, (zAmiyAnevAle) sahAranapura / -100) sAhU zAntiprasAdajI jaina, DAlamiyAnagara / 2) lA0 kulavantagayajI jaina raIsa nakuDa ji. *100) bA0 zAMtinAtha suputra bA0 nandalAlajI jaina, kalakattA mhaarnpur| -adhiSThAtA 'vIrasaMvAmaMdira' 100) lA0 tanasukharAyajI jaina, nyU dehlii| anekAntakI sahAyatAke cAra mArga 100) seTha jogvIrAma baijanAthajI sarAvagI, kalakattA / (1)25), 20), 10.) yA isase adhika rakama dekara 10.) bA. lAla bandajI jaina, eDavokeTa, rohtk| sahAyakoM kI cAra zreNiyoMmeMse kisI meM apanA nAma khilaanaa| .11) rA0pa0 vA. ulaphatarAyajI jaina, injiniyara, mertth| / (2) apanI morase asamayoMko tathA bajega saMsthAnoM . 20) lA0 dalIpasiMha kArAjI, cora unakI mArphata, dehalI ko anekAnta phrI (vinA mukhya ) yA amUlya meM bhijavAnA 25) paM. nAthUrAmajI premI, hindI graMtha-ratnAkara, bmbii| bi| aura isa taraha dUsaroMko anekAntake padanekI savizeSa preraNA . 21) bA. rUnAmala jI jaina, zAmiyAnevAle, shaarnpur| karanAisa madameM sahAyatA dene vAloMkI morase pratyeka * 25) bA0raghuvaradayAjajI jaina, pama pa.,karolabAg2a dehlii| dasa rupayekI sahAyatAke pIche anekAnta cArako phrI athavA * 25) seTha gulAbanandajI jaina ToMgyA, indaura / pAThako ardhamUlyameM bhejA jA skegaa| .22)bA. bAbUrAma akalaMkapramAdajI jema, tismA (mu020) utsava-vivAhAdi dAnake avasaroM para anekAntakA 21) muMzI sumatapramArajI jaina, riTAyarDa amIna, sahAranapura barAbara khayAla rakhanA aura use acchI sahAyatA bhejanA . 21) bA. dIpacandajI jaina raIma, neharAtUna / tathA bhijavAmA, jisase anekAnta apane acche vizeSA . 25) bA. pradyumnakumArajI ana raIma, shaarnpur| nikAla sake. upahAra dhoMkI yojamA kara sake mora uttama jana mA cApakA lekhoM para puraskAra bhI de sake / svataH apanI cora se upahAra anukaraNa kareMge aura zIghra hI sahAyaka skImako saphala banAne kI yojanA milii| meM apanA pUrA sahayoga pradAna karake yazake bhAgI bneNge| (4) anekAntake prAhaka bananA, dUsaroko banAnA cora noTa--jina rakamoMke sAmane * yaha cinha diyA hai ye pUrI anekAnta ke liye acche acche lekha likhakara bhejamA, khokI prAkSa hocukI haiN| vyavasthApaka 'anekAnta' sAmagrI jaTAnA tathA usameM prakAzita honeke liye upayogI vIra sevAmandira, sarasAvA, (sahAranapura) citroMkI yojanA karamA, kraanaa| 'sampAdaka bhanekAnta' mudraka, prakAzaka paramAnaMda zAstrI bIrasevAmambira, sarasAvAke liye zyAmasundaralAla zrIvAstava dvArA zrIvAstavapresameM mudrit| Page #455 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Registered No. A-731 zrImad rAjacandra ma. gAMdhIjI likhita mahattvapUrNa prastAvanA aura saMsmaraNa-sahita mahAn graMtha gujarAta ke suprasiddha tattvavetA zatAvadhAnI kavivara rAyacaMdrajI ke gujarAtI graMthakA hiMdI anuvAda / mahAtmAjI ne isakI prastAvanA meM likhA hai-"mere jIvanapara mukhyatA se kavi rAyacaMdra bhAI kI bApa par3I hai / TaoNlasTAya aura raskinakA apekSA bhI rAyacaMdra bhAI ne mujha para gaharA prabhAva DAlA hai|" rAyacaMdrajI eka adbhuta mahApuruSa hue haiM ve apane samaya ke mahAna tattvajJAnI aura vicAraka the / mahAtmAoMkA janma denevAlI puNyabhUmI kAThiyAvAr3a meM janma lekara unhoMne tamAma dharmoM kA gaharAI se adhyayana kiyA thA aura usake sArabhUta tatvoM para apane vicAra banAye the| unakI smaraNazakti rAjaba kI thI, kisI bhI graMtha ko ekabAra par3hake ve hRdayastha (yAda) kara lete the| zatAvadhAnI to the hI arthAta sau bAtoM meM eka sAtha upayoga lagA sakate the| isameM unake likhe hue jagata-kalyANakArI, jIvana meM sukha aura zAMti denevAle, jIvanopayogI, sarvadharmasamabhAva, pahisA, satya Adi tatvoM kA vizada vivecana hai / zrImada kI banAI huI mAkSamAlA, bhAvanAbodha Atmasiddhi Adi choTe moTe graMthoM kA saMgraha to hai hI, sabase mahattvakI cIja hai unake 874 patra, jo unhoMne samaya samaya para apane mumukSa janoM kI ligve the, unakA isameM saMgraha hai / dakSiNa apharIkA se kiyA humA mahAtmA gAMdhI jI kA patravyahAra bhI isameM haiN| adhyAtma aura tattvajJAnakA to khajAnAhI hai|raaycNdrjiikii mUla gujarAtI kavitAeM hiMdI artha sahita dI haiN| pratyeka vicArazIla vidvAna bhAra dezabhakta ko isa graMtha kA svAdhyAya karake lAbha uThAnA cAhiye / patra sampAdakoM aura nAmI nAmI vidvAnoM ne mukta kaNTha se isakI prazaMmA kI hai| ese graMtha zatAbdiyoM meM birale hI nikalate haiN| isake anuvAdaka pro. jagadIzacandra zAstrI ema0e0 haiN| gujarAtI meM isa graMtha ke sAta eDIzana ho cuke haiN| (hiMdI meM yaha pahile hI bAra mahAtmA gAMdhIjI ke prAgraha se prakAzita huA hai| bar3e AkAra ke eka hajAra pRSTha haiM chai sundara citra haiM, TE Upara kapar3e kI majabUta jilda baMdhI huI hai / svadezI kArAja para kalApUrNa sundara chapAI huii| hai| mUlya 6) chaH rupayA hai, jo ki lAgatamAtra hai| mUla gujarAtI grantha kA mUlya 5) ru. hai| jo mahodaya gujarAtI bhASA sIkhanA cAheM unake liye yaha acchA sAdhana hai| rAyacandrazAstramAlA ke dUsare anya puruSArthasi gAya 12) jJAnANava 4), saptabhaMgitaraMgiNI zA, vRhadravyasaMgraha 2) BE gommaTasArakamakAMDa 2 // ), gommaTasAra jIvakAMDa 2 // ), labdhisAra zA), pravacanasAra 5), paramAtma prakAza tathA yogasAra 5), syAdvAdamaMjarI 4 // ), sabhASyatatvArthAdhigamasUtra 3), mokSamAlA bhAvanAbodha // ), upadezachAyA mAtmasiddhi // ), yogasAra) sabhI prantha sarala bhASATIkA-sahi I hai| vizeSa hAla jAnanA cAheM to sUcIpatra maMgAleM / khAsa riyAyata-jo bhAI rAyacaMdra jainazAstramAlAke eka sAtha 12) ke pranya maMgAeMge, unheM / TE umAsvAtikRta 'sabhASyatattvAryAdhigamasUtra' tattvArthasUtra-mokSazAstra bhASATIkA sahita 3) kA anya bheMTa deNge| minane kA patAparamazruta-prabhAvakamaMDala, (rAyacaMdra jainazAstramAlA) khArA kuvA, jauharI pAcAra, bambaI naM02 mMMITTWIMMITAMITIOMMITTIVRITTTTTTTTTTTTTTTIMIMITTIMATRIMIT Hiiisanilioni.KHILE Page #456 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Registered No. A-731 READHEHARRAICHAR wide RANSMITTER NON HEART ekanAkarSantI kathayantI varatutatvaminareNa / | antena jayati jainI nItimaMndhAnanetramiva gopii| Hamareneumssulapeshare - Co FANAMOKAASA minamA % 3Eore AA -i syAdvAdakApaNa ubhayAnubhava latva vidhepa tatva / reme nakAntAtmaka niSayAnubhava niye 'Nama ubhayatattva vividhanayApana vidhayAnubha tattva - - RRENIORNO anubhaya tattva HMADRAPA vidheyaM vArya cA'nubhayamubhayaM mizramapi tahizeSaiH pratyeka niyamaviSayazcAparimitaH / madAnyonyApetaH makannabhuvanagyeSTagurugAnvayA gItaM tatve bdny-vivtNtrvshaan|| -jagata kA muramA Page #457 -------------------------------------------------------------------------- ________________ viSaya-sUcI pRSTha 425 1 - ammahAnada-tIrtha - [ paramAnanda jaina zAstrI 2- pratimAlekha saMgraha, usakA mahatva [muni zrIkAMtisAgara 427 3-vizvasaMskRtimeM jainadharmakA sthAna [DaoN0 kAlIdAsanAga, 431 4--vAliyara ke kile kI jainamUrtiyAM - [zrIkRSNAnaMda gupta 434 5-amoghaprAzA(kavitA) - [paM0 kAzIrAma zarmA 'praphulita' 436 6 sayu0 uttaralekhakI niHsAratA [paM0 rAmaprasAda zAstrI 437 7-saMzodhana 447 8- jinadarzanastotra (kavitA) - [paM0 hIrAlAla pAMDe 1 - tapobhUmi (kahAnI) - [zrI 'bhagavata' jaina 16 - mahAkavi puSpadanta - [zrI paM0 nAthUrAma premI 11 - rAmI (kahAnI) - [zrI 'bhagavat' jaina 12 - neminirvANa kAvya-paricaya - [paM0 pakhAlAla jaina 466 13 - u0padmasundara aura unake graMtha [zrI agaracaMda nAhaTA 470 14 - jainamaMdira seThakU cA dehalIke 40 likhitagraMthoMkI sUcI 472 448 446 425 462 vIrasevAmandirake sacce sahAyaka zrImAn mAnanIya bAbU choTelAlajI jaina raIsa kalakattA merI tuccha sevAzrAM ke prati bar3e hI zrAdara-satkAra ke bhAvako liye hue haiM, yaha bAta 'anekAnta' ke una pAThakoMse chipI nahIM hai jinhone zrApake vizuddha hRdayodgAroM ko liye hue vaha patra par3hA hai jo dvitIya varSakI 12 vIM kiraNa ke TAiTila peja para mudrita huA hai| yahI kAraNa hai ki Apa merI antima kRtirUpa isa vIra sevAmandirako bar3e premakI dRSTi se dekhate haiM, usake sAtha pUrNa sahAnubhUti rakhate haiM aura usakI sahAyatA karane-karAne kA koI bhI avasara vyartha nahIM jAne dete| isa saMsthAko sthApita karaneke koI eka sAla bAda jaba meM kalakattA gayA to Apane sAhU zAntiprasAdajI jaina raIsa najIbAbAda se mujhe tIna hajAra 3000) ru0 kI mahAyatAkA 'vacana 'jenalakSaNAvalI' zrAdikI tayyArIke liye dilAyA aura mere binA kucha kahe hI calate samaya cupakese 300) ru0 zrauSamAlaya tathA pharnIcara ke liye bheMTa kiye / zrApa vIra sevAmandirako eka bahuta bar3I cirasmaraNIya sahAyatA karanA cAhate the, paraMtu yoga yoga hAthase nikala gayA, jisakA zrApako bahuta kheda huyA / bAdako AApane 500) ru0 apane bhatIje ci0 ciraMjIlAlake ArogyalAbhakI khuzI meM bheje, 100) apane mitra bAbU ratanalAlajI jhA~jharIse lekara bheje, 200) ru0 apane choTe bhAI bAbU nandalAla se aura 200 ) ru0 apanI pUjya mAtAjIse dilAye / apanI dharmapatnI ke svargArohaNa se pUrva kiye gaye dAnameMse pA~ca hajAra 5000/ ru0 kI bar3I rakama isa saMsthA ke liye nikAlI / 'zranekAnta' patrake liye svayaM 125) ru0 bheje, 100) ru0 seTha baijanAthajI sagavagIme dilAye, aura kalakatteke kitane hI sajjanoMko svayaM patra likhakara tathA sAthameM namUnekI kApiyA~ bhejakara unheM anekAntakA grAhaka bnaayaa| isake sivAya, gata mArca mAsameM Apake jyeSTha bhrAtA bAbU phUlacandajIkA svargavAsa ho gayA thA, usa avasara para sAta hajAra rupayekA jo dAna nikAlA gayA thA usakA svayaM baTavArA karate hue hAla meM Apane ekahajAra 1000/60 bIrasevAmandirako pradAna kiye haiN| aise sacce sahAyaka evaM upakArIkA AbhAra kina zabdoM meM prakaTa kiyA jAya, yaha mujhe kucha bhI samajha nahIM par3atA ! merA hRdaya hI sarvatoaree usakA ThIka anubhava karatA huA Apake prati jhukA huA hai-- zabda usake liye paryApta nahIM haiM, khAsa kara aimI hAlata meM jaba ki AbhAra prakaTIkaraNa se Apako khuzI nahIM hotI aura apane nAma takase Apa dUra rahanA cAhate haiN| maiMne bhAI . phUlacaMdajIkA citra prakAzanArtha bhejaneko likhA thA, isake uttara meM zrApa likhate haiM- "mukhtAra sAhaba, Apa jAnate haiM hama loga nAma se sadA dUra rahate haiN| citra to unakA chapanA cAhiye jo dAna kreN| hama loga to mAtra parigrahakA prAyazcitta(adhUrA hI) - karate haiM / phira bhI z2arA 2 sI sahAyatA dekara itanA bar3A nAma karanA pApa nahIM to dambha avazya hai| astu, kSamA kareM / " kitane U~ce, udAra evaM vizAla hRdayase nikale hue ye vAkya haiM, ise pAThaka svayaM samajha sakate haiN| sacamuca bAbU choTelAlajI jainasamAjakI eka bahuta bar3I vibhUti haiM / merI to zuddhAntaHkaraNase yahI bhAvanA hai ki zrApa yatheSTa svAsthyalAbhake sAtha cirakAla taka jIvita raheM, aura apane jIvanakAla meM hI vIrasevAmandirako khUba phalatA-phUlatA tathA apane senA - mizana meM bhale prakAra saphala hotA huA dekhakara pUrNa prasannatA prAma kareM / - jugala kizora Page #458 -------------------------------------------------------------------------- ________________ * OM aham * vastatattva-sapAtaya IN svatatva-prakAzaka JA nItiviroSasIlokavyavahAravartakasamyak / paramAgamasya bIja bhuvnekgururjytynekaantH| varSa 4 kiraNa 8 / vIramavAmandira (mamantabhadrAzrama ) marasAvA jilA mahAranapura zrAzvina, vIra nirvANa maM0 2467. viphama saM0 1668 / minambara 1941 arhanmahAnada-tIrtha arha-mahAnadasya tribhuvanabhavyajana-tIrthayAtrika-duritaM / prakSAlanakakAraNamatilaukika-kuhakatIrthamuttamatIrtham // 1 // lokAlokasutasva-pratyavodhanasamartha-divyajJAnapratyahavahatpravAhaM vratazIlAmalavizAla-kUla-dvitayam // 2 // zukladhyAnastimitasthitarAjadrAjahaMsarAjitamasakRtsvAdhyAyamaMdraghoSaM nAnAguNasamitiguptisikatAsubhagam // 3 // kSAntyAvartasahasraM sarvadayAvikacakumumavilamallatikam / duHsaha-parISahAkhya-drutatararaMgattaraMgabhaMguranikaram // 4 // vyapagatakaSAya-phenaM rAgadveSAdi-doSazavala-rahitaM / atyastamoha-kaImamatidUranirastamaraNa-makaraprakaram // 5 // RSivRSabhantutimaMdrodrekita-nirghoSa-vividha-vihaga-dhyAnam / vividha-taponidhi-pulinaM sAsrava-saMvaraNa-nirjarA-niHsravaNam // 6 // Page #459 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 426 [varSa 4 'rUpI mahAna kA tIrtha ( dvAdazAga zrutAnumArI zuddha jainadharma) tIna lokake bhavyajIvarUpI yAtriyoMke duritoM kI prakSAlana karanekA - pApa maloko dhAnekA dvitIya kAraNa hai / arthAt sAMsArika mahAnada tIrtha jatra katipaya jIvoM ke zArIrika cAmalakA hI dhone meM samartha hotA hai - zrantaraMga pAramalako dhonA usakI zakti se bAhara hai taba arahaMtarUpI mahAnadatIrtha trilokavartI samasta bhavyajIvAMke dravya bhAvarUpa samasta pApamaloko dho DAlane meM samartha hai - isake prabhAvase zrAtmA rAgapAda vibhAvamalase rahita hokara apane zuddhacaitanya svarUpa meM sthira hojAtA hai| yaha mahAnada loka meM prasiddha hue dambhAdipradhAna kutIko pratikrAnnakara cukA hai-- unake svarUpakA ullaMghana karanese daMbhAdi rahita hai--ataeva uttamatIrtha hai // 1 // anekAnta gaNadhara-cakradharendraprabhRtimahA bhavyapuMDarIkaiH puruSaH / bahubhiH snAtaM bhaktyA kalikaluSamalApakarSaNArthamameyam // 7 // avatIrNavataH snAtuM mamApi dustara samastaduritaM dUram / vyavaharatu paramapAvanamananyajayyasvabhAvabhAvagambhIram // 8 // -- caityabhaktiH jima tIrtha meM loka aura lokake yathArtha svarUpako jAnane meM samartha divyajJAnakA kevalajJAnakA pratidina pravAha vaha rahA hai, aura nirdoSa vrata tathA zIla hI jisake donoM nirmala vizAla taTa hai-kinAre haiM ||2|| jo nIrtha zukladhyAnarUpa nizcala zobhAyamAna rAjahaMsIse virAjita hai - zukladhyAnI muni puMgavarUpa rAjahaMsokI sthira sthiti meM jisakI zobhA bar3hI huI hai, jahaoNpara svAdhyAyakA nirantara hI manojJa nAda (zabda) rahatA hai tathA jo nAnA prakAra ke guNoM, samitiyoM aura guptiyo rUpa sikatAzrI (bAlU retI) se manogya hai--sundara hai ||3|| jisa tIrtha meM kSamA sahiSNutArUpI sahasrI zrAvarta uTha rahe haiM, jo sarva prANiyoM kI dayArUpa vikasita puSpalatAoMse suzobhita hai aura jahA~ dussaha kSudhvAdi parIvaha rUpI zIghra phailatI huI taraMgokA samUha vinazvararUpameM - utpanna ho hokara nAza hotA huA -- dekhA jAtA hai ||4|| jo tIrtha kaSAyarUpI phenase - jhAga se rahita hai, rAga-dropAdi doSarUpI zaivAla jisameM nahIM hai, moharUpI kardama (kIcar3a) se jo zUnya aura maraNoMrUpI makaroke samUha se bhI vihIna hai ||5|| ko jisa tIrtha meM RSi puMgavo -- gaNadhara devAdikAMke dvArA kI gaI stutiyoM evaM zAstrapAThakI madhura dhvanirUpI zraneka pakSiyoMkA sundara kalarava hai, vividha prakArake tapoke nidhAnasvarUpa munIzvara hI jahA~ para pula haiM--saMsArarUpI saritpravAha meM bahane vAle jIvoMke liye uttaraNa sthAna haiM--aura jahA~ karmA ke nirodharUpa saMvarasahita upArjita evaM saMcita karmoMke liye nirjarA rUpa nirgamasthAna hai ||6|| dUra isa prakArake jisa mahAn tIrtha meM gaNadhara cakravartI zrAdi bahutase mahAn bhavyottama puruSone kalikAlajanya mala karane ke liye bhaktipUrvaka snAna kiyA hai || 7 || usa parama pAvana zranmahAnada tIrtha meM, joki paravAdiyoMke dvArA sarvathA zrajeyasvabhAvarUpa jIvAdi padArthoMse gambhIra hai - zragAdha hai, maiM bhI snAna karaneke liye -- apanA karmamala dhoneke liye - zravatIrNa huA hU~--usameM zrava gAinakA maiMne dRr3ha saMkalpa kiyA hai| ataH merA bhI vaha sampUrNa dustara karmamala pUrNatayA dUra hoveM-- isa taraha ke nirmUla nAzako prApta hove ki jisase phira kabhI usakA saMga mujhe prApta na hosake ||8|| - paramAnanda jaina zAstrI Page #460 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pratimA-lekha-saMgraha aura usakA mahattva [ lekhaka-muni zrI kAntisAgara jI ] bhAratavarSa sahasroM varSoM ke agaNita aitihA- guNoMkA kIrtana karate haiN| kyoMki sthAyI rahanevAlI mika khaNDageMkI bhUmi hai / ina khaNDaroMko guNoMkI kIrti svargavAsa denevAlI hotI hai| sUkSmadRSTi se yadi yatnake sAtha khanana kiyA jAya to eka aMgreja vidvAn itihAsake viSayameM ima niHsandeha bhAratIya itihAsakaM asaMkhya sAdhana prApta prakAra kahate haiM :-"History is the first ho sakate haiN| bhAratakA inihAma hamAre pAma pUrI taura thing that should be given to childse mojosA hama nahIM kara sakate. lekina hamAre ren in order to form their hearts and pAsa inihAyakI sAmagrI hI nahIM hai yaha kahanekA bhI __under-standing". -Rolis. hama kadApi sAhasa nahIM kara sakate / kyoMki bhAratameM ___ yaha bhI eka sarvamAnya niyama hai ki atItake bahutase nagara va prAcIna sthAna aise haiM, jahA~ kucha na prakAza vinA vartamAna kAla kadApi prakAzita nahIM kucha aitihAsika sAdhana avazya milate haiM / unako ho sakatA / itihAsameM vaha zakti hai ki balahIna zRkhalAbaddha kara nippakSapAtI vidvAna hI itihAsake / manuSyameM mI balakA saMcAra sahUliyatase kara sakanA likhanameM pUrNarUpame saphala ho sakatA hai / irSakA hai| itihAsa jaise mahAna zAstrapara vizeSa likhanA viSaya hai ki abhI kalakattameM bhAratakA itihAsa likhA sUryakA dIpaka dikhAnA hai| jArahA hai. jisake makhya lekhaka yadanAtha sarakAra bhAratIya itihAsameM jaina itihAsakA sthAna yaha sampUrNa itihAsa prakAzita honepara vedavacana-tulya atyanta mahattvapUrNa hai| vinA jaina itihAsake bhAramAnA jAyagA / ataH pratyeka jainIkA yaha parama karta- tIya itihAsa apUrNa hai| koI bhI itihAma-lekhaka vya honA cAhie ki vaha bhI ukta mahAn kAryameM cAhe vaha bhAratIya ho yA prabhAratIya, use jaina itiyathAzakti tana, mana aura dhanasa sahAyatA kre| hAsa para avazya dRSTi DAlanI par3egI, kyoMki jainiyoM mAnava-jIvanameM itihAsakA sthAna atyaMta mahatva kA itihAsa mAtra dhArmika dizA taka hI sImita nahIM pUrNa hai / itihAsameM jo gUr3ha zaktie~ chipI huI haiM ve hai, pratyuna sAmAjika evaM rAjanaitika bhAdi aneka akathanIya haiM / par3ihAra rAjA bAukake vi0 saM0 dRSTiyosa mahattva pUrNa hai| 894 ke zilAlekhakA maMgalAcaraNa bhI itihAsake itihAsake aneka sAdhanoM se pratimA - lekha bhI gauravako isa prakAra batalAtA hai :- eka pradhAna sAdhana hai| bhAratavarSameM pratimA-lekha jitane guNAH pUrvapuruSANAM, kIrtyante tena pnndditH| jaina samAjameMsa prApta hote haiM utane zAyada hI kisI guNAH kItirna nazyanti, svargavAsakarI ytH|| 2 / / anya samAjameM upalabdha hote hoN| purAtana kAlase arthAta-paNDita loga isIliye apane pUrvajoMke dhAtu-pratimA banAnakI praNAlI bhAratIya jaina samAjameM Page #461 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 428 anekAnta [varSa 4 bahuta pracalita hai| isameM bhI mug2ala mamayakI banI utanA tAkAlAki granthoM para nahIM / Aja huI dhAtu pratimAe~ pracura mAtrAmeM yatratatropalabdha hotI hama dekhate haiM ki eka eka zabdako par3hane ke liye hai| isakA pradhAna kAraNa yahI honA cAhie ki ve parAtattva vibhAgoM ke dvAga hajAgaM rupayoMkA vyaya kiyA loga mumalamAna majidako chor3akara mabhI majahabaka jAtA hai| jaina maMdiroM meM dhAtukI pratimAoMkI bahumaMdiroM va pugatanAvazeSoM ko naSTa karanemeM hI apanI latA rahatI hai, prAyaH pratyeka pratimAke pIcheka bhAgameM mahAn vIratA samajhate the / (ajanTAkI guhAoMmeM kI lakha utkIrNa hotA hai, usameM pratimA banAnevAlaMkA bahuta sI prAcIna aura kalApUrNa bauddha mUrtiyoMke nAka, nAma tathA pratiSThA karavAneva lekA nAma, prAcArya va hamta Adi avayava mug2alona naSTa-bhraSTa kara diye haiM ) bhaTTArakakA nAma, aura bhI aneka aitihAsika bAteM isavAste jainI lAMga prAyaH dha tukI mUrtiyA~ banAkara khudI huI rahatI haiN| pratimAkaM legyoMmeM aneka bAtoM pUjana karate the| zilpazAstrakA niyama hai ki gRha- kA patA calanA hai; jaima kauna kauna jAtiyoMne pranimaMdira meM 11 aMgala takakI pratimA hI honI caahie| mAeM banavAI. vartamAnama una jAtiyoMmesa jainadharmakA yadyapi vizAlakAya dhAtumUrtiyA~ pAI jAtI hai, ve kauna kauna jAtiyA~ pAlana karatI haiM / kaunasa gaccha zikharabaMda jaina mandirameM sthApita kI jAtI thii| mug2ala yA saMghaka AcArya va bhaTrAraka pratiSThA karavAI. samayameM zikharabaMda jainamaMdira bhI pAye jAte haiM / jainA- vartamAnameM kauna kauna gaccha unameMsa vidyamAna haiM, cAoMne gajadarabArama jAkara mugalasamrATako svAcaraNa zrAcAryoM va bhaTTArakoMkI ziSya-paramapaga, gajAoM, saMraMjita kara kAphI sanmAna saMpAdana kiyA, isa iti- maMtriyoM va nagaroMke nAmAdika / aura bhI aneka mahahAsa batalA rahA hai| kharataragacchIya zrI jinaprabhasUri tvapUrNa bAteM pratimA-legvoMse hI jAnI jA sakatI haiN| aura prAcArya zrI jinacaMdrasUrijI isake udAharaNa prAcIna pratimAoMka devane yaha bhI mAlUma hojAtA rUpa haiN| mere khayAlameM jabase jainAcAryoMkA gajadarabAra hai ki tatkAlIna kalA-kauzalya kitane U~ke darjekA se viccheda huA tabasa jaina samAjakI kucha avanati thA, kaunasI zatAbdimeM kisa DhaMgama patimAe~ banAI hI pAI jAtI hai / khaira ! jo kucha ho, Aja jaina jAtI thIM tathA lipimeM kisa zatAbdimeM kaimA parivasamAja kI saMkhyA dUsaroMkI apekSA alpa hai, phira bhI rtana huA / ityAdi / jyotiSazAstra kI dRSTi meM bhI bhAratIya samAjoMmeM jaina samAjakA sthAna bahuta U~cA hai| patimAlekhoMkA sthAna mahatvakA hai| kaunasa sAlameM, pratimAlekhoMkI upayogitA kaunase mAsameM avivRddhi(?) huI thI yaha patimAlekhoM meM pratimAlekhoMkI aitihAsikatA isaliye adhika likhA rahatA hai / maiM anubhavasaM kaha sakatA hU~ ki 25 mAnI gaI hai ki unapara kiMvadantiyoM va atizayo- yA 50 varSoM meM lipimeM avazya parivartana pAyA jAtA ktiyoMkI asara adhika nahIM gira sakatI / kyoMki hai| udAharaNArtha 1450 kI pratimApara khuda hue lekha likhanekI agaha kama honese mukhya mukhya bAteM hI ko dekhatA hUM yaba usa lipikI maror3ameM bahuta kucha malikhita hotI haiN| aura isIliye vidvatsamAja aMtara mAlUma par3atA hai| dhAtu panimAoMke lekha pAyaH jitanA vizvAsa utkIrNa lekhoM para rakhatA hai / par3I mAtrAmeM likhe hue pAye jAte haiM / kisI kisI Page #462 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kiraNa 8] pratimA lekha saMgraha aura usakA mahatva 426 pratimA tA lekhAnta-mArgameM sundara citra pAlagvita zvetAmbara saMpradAyakI mUrti ke aMta bhAgameM bhI 'praNahotA hai| aise citra maiMne zvetAmbara sampadAyAntargata maMti' zabdakA ullekha pAyA jAtA hai lekina vaha apaaMcalagacchake prAcAryoM kI pratiSThita kI huI mUrtiyoMmeM bAdika hai / isake sivAya digambara zilA va pratimA vizeSarUpase dekhe haiM / dhAtu patimA lekha itane spaSTa lekhoMmeM adhikatara zaka saMvatkA ullekha pAyA jAtA aura suvAcya akSaroM meM likha hote haiM ki mAno sundara hai, jaba ki zvetAmbara lekhoMme prAyaH vikrama saMvatakA / hastalikhita pustaka hI ho / arthAt hamta-likhita isa viSaya meM maiMne eka vidvAnsa pUchA thA, unhoMne emA pumnako akSarose ye pratimAlekha bar3I sahUliyatasaM kahA ki vi0 saM0 kI aitihAsikatAmeM vidvAnoMkA mukAbalA kara sakate haiN| bar3A bhArI zaka haiM aura zaka saMvat-prarvataka mahArAjA dhAtu-pratimAlakhkha zvetAmbara va digambara bhedakI sAtavAhana jainI the, isIliye zaka saMvatakA ullegya vajahase do bhAgome vibhAjita hai| pazcima bhArata va bar3e gauravasa kiyA jAtA hai| sAtavAhanake jainatyake gajapUtAne ke adhikatara pratimAlekha zvetAmbara saMpra- viSayameM mujhe koI Apatti nahIM, parantu vi0 saM0 ko dAyasaM saMbandha rakhate haiM aura dakSiNa bhArata ke lekha anaitihAsika batalAnA nitAMta galanI jAna par3atA hai| vizeSataH digambara saMpradAyamaM / imakA pradhAna kAraNa hA~! aimA ho sakatA hai ki dakSiNa meM zaka saMvatkA yahI jAna par3atA hai ki prAcInakAlasaM pazcimI bhArata upayoga jyAdA kiyA jAtA ho aura gujagatama ma zvatAmbargakA aura dakSiNa bhAratama digambagekA vikrmkaa| prabhutva rahA hai| pratimAlegvamaMgrahako dena pUrva hama yahAM para eka ___ yahA~ jo legya maiM Apake manmugva upasthina kara bAna aura prakaTa karanA cAhate haiM vaha yaha ki pratimArahA hU~ va maba digaMbara saMpradAyasaM saMbaMdha ragbana haiN| lagva-saMgrahakI praNAlI hAlameM hI zurU nahIM huI balki pratimA lagbokA jo lipikauzalya zvetAmbara mUrtiyome pUrvakAla meM bhI vaha pAI jAtI hai| Ajasa koI 100 pAyA jAtA hai vaha kheda hai ki digaMbara mUrtiyAma maraM varSa pahile vi0 saM0 1900 meM eka yatijI siddhAcala dambanameM nahIM pAyA / yaha bAta aitihAmika honasa jI kI yAtrAkaM liye gaye hue the unhoMne vahAM kaI yahAM lisvanI par3atI hai| eka bAta aura bhI hai aura zilA va pratimA-lekhoMkI jyoMkI tyoM (kApITakApI) vaha yaha ki digambara tathA zvanAmbara saMpradAyAma pratilipi kI thI, vaha kApI aitihAsika dRSTisaM bar3e pratimA va zilAlegvoMkI lagkhana - praNAlI bhinna 2 mahattvakI hai aura mere saMgrahameM surakSita hai / eka aura mAlUma hotI hai| pahale saMvan, upadaMzaka bhaTTArakakA bhI prAcIna lekhoMkI pratilipikI pati mere prahama nAma, pIche mUrti banavAne vAle kA nAma va aMtameM hai| jimameM ke laMmba mahimApura-maMdira-pazasti aura bhagavAnake nAmake bAda nityaM praNamaMti' yaha praNAlI bIkAnera nareza sUratasiMhajIke sAtha vizeSa saMbandha di0 saMpradAyakI hai| zve. saMpradAyameM saMvat nirdeza rakhate haiM / patilipi karane vAlA kSamA-kalyANajIkI karane ke bAda pratimA banavAne vAlekA, bhagavAnakA, paraMparAkA honA cAhie, kyoMki isameM ukta munijI pratiSThita prAcArya va nagarakA nAma AtA hai / yadyapi kI patiSThita kI huI mUrtiyoM ke lekhoMkI bAhulatA hai| Page #463 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 430 anekAnta purAtana kAla meM yati muni jahA~ bhI pratiSThA karavAte the vahA~ ke lekhoMkI pratilipi apane dafataroMmeM yAdadAzta ke liye rakhate the / zrI pUjyoke daphtaroko aitihAsika dRSTise saMzodhita parivarddhita karake yadi prakAzita kiyA jAya to aitihAsika sAmagrI meM bahuta kucha abhi vRddhi ho sakatI hai| eka bAta yahAM para aura bhI ullekhanIya hai, jo pUrtimAzAstrajJoMke liye bar3I hI mahattvapUrNa siddha hogI, aura vaha yaha ki digambara va zvetAmbara dono saMpradAyoM kI mUrti-nirmANa- kalA bhI prAyaH bhinna rahI hai| hamane di0 saMpUdAyakA kAfI mUrtiyoM kA adhyayana kiyA hai| usa para hama kaha sakate haiM ki di0 mUrtiyoMke Age ke bhAgame prAya: eka ora caraNa, dUsarI ora 'namaH' pAyA jAtA hai| ye do cinha kyAM banAye jAte haiM samajha nahIM aataa| lekina merA yaha anumAna hai ki caraNa isa liye banAye jAte hoMge ki kucha samaya pUrva di0 saMpradAyama sAdhu viccheda hAya the isa vAste caraNakA guruka rUpameM mAnate hA tA kAI [ varSa 4 bar3e Azcarya kI bAta nahIM hai| dUsarA jo cinha hai vaha zAtrakA dyotaka hai / sAthame isa bAtakA bhI smaraNa rakhanA cAhie ki uparyukta donoM cinha sabhI mUrtiyoMme nahI pAye jAte haiN| digambara aura zvetAmbara saMpadAya-bheda honekA itihAsa to pAyA jAtA hai magara mUrtiyome kaba bheda paidA huA yaha bAta ThI rUpase nahI kaha sakate / ima bhedaka itihAsakA limvana ke pahile prAcIna prAcIna di0 va zre0 mUrtiyokaM phoTo tathA vistRta paricaya dekara eka mahAna graMtha taiyAra karanA cAhie | kyA dAnI saMpadAyakaM vidvAna va zrImAna isa bAta para dhyAna deMge? yadi yaha kArya kiyA jAya to bahuta bar3I ulabhane sulajha jAyeMgI / 'jainamUrti-pUjA-zA tra' nAmaka nibandha (thesis) Ph.d. kI DigrI ke liye mere guruvarya upAdhyAya zrIsukhamAgagjIna likhA hai| isa pratha me dAnoM saMpradAyAka prAcAna-arvAcIna mUrtiyokaM phATo diye jAyeMge / (kramaza:) UH vIra sevAmandira sarasAvAkI bhItarI bilDiMgake eka bhAgakA dRzya Page #464 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kiraNa 8 ] SCE G bora me bAmandira ke dRzya vIra sevA mandira sakhAvA ke pUrvadArakA dRzya vIrasevA mandira magmAvAke uttaradvArakA dRzya 431 -Semale Page #465 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vizva-saMskRtimeM jainadharmakA sthAna ' (le0-DA0 kAlIdAsa nAga, ema0 e0, DI0 liTa0 ) operfecondha> * nadharma aura jaina saMskRtika vikAsake pIche yaha to jAnavaroM, devatAoM aura pAtAla vAsiyoM ke liye bhI zatAbdiyoMkA itihAsa chipA padA hai| zrI hai| vizvAtmaka sahAnubhUti-sahita yaha vyApaka raSTi aura bauddhoMkA maitrIkA siddhAnta donoM bAteM jainadharma meM ahiMsAka doib RSabhadevase lekara bAIsarve arhata zrI nemi prAdhyAmika siddhAnta-dvArA maujUda haiN| isa liye jainadharma Bimoch nAtha taka mahAn tIrthakaroMkI paurANika paraM. aura bauddhadharmakA tulanAtmaka adhyayana bahuta pahalese hI parAko choSa bhI deM, to bhI hama anumAnataH IsavI sansa kiyA jAnA cAhiye thaa| grAja IsavI sanase pahaleke 1000 872 varSa pUrvaka aitihAsikakAlako dekhate haiM, jaba teIsaveM varSoM meM hindustAna ke prAdhyAtmika sudhArake AndolanoMko jo ahaMta zrImagavAna pArzvanAyakA janma huA, jinhoMne tIsa varSa samajhanA cAhate haiM, unake liye isa prakArake tulanAtmaka kI bhAyumeM ghara-gRhamthI tyAga dI aura jinako anumAnataH adhyayanakI anivArya AvazyakatA hai| vaha samaya eziyAbhara IsavI sanma 772 varSa pUrva bihArake antargata pArzvanAtha meM ugra rAjanainika aura sAmAjika ulaTa-pherakA thA, usI pahAr3a para mokSa prApta hushraa| bhagavAna pArzvanAthane jisa samaya eziyAmeM kaI mahAna dRSTA aura dharma saMsthApaka utpanna niganya sampradAyakI sthApanA kI thI, usameM kAla-gatise hupa, jaise IrAnameM jarathustra aura cInameM lAoroM aura utpanna hue doSoMkA sudhAra zrIvardhamAna mahAvIrane kiyaa| mahAvIra apanI prAdhyAmika vijayake kAraNa 'jina' arthAt jainadharma aura brAhmaNadharmake sambandhaka bAremeM hama dekhane vijayI kahalAte haiN| ataeva jainadharma, arthAt una logoMkA hai ki sArAkA sArA jainasAhitya brAhmaNa saMskRtikI ora dharma jinhoMne apanI prakRti para vijaya prApta karalI hai, eka bauddha lekhakoMke vicAroMkI apekSA jyAdA jhukA huA hai| mahAn dharma thA, jisakA prAdhAra AdhyAtmika zuddhi aura DAkTara viMTaranija. pro. jaikobI aura dUsare kaI vidvAnoMne vikAsa thaa| isase yaha mAlUma huA ki mahAvIra kisI hama bAtako joradAra zabdoM meM svIkAra kiyA hai ki jaina dharmake saMsthApaka nahIM, balki eka prAcIna dharmake sudhAraka the| lekhakoMne bhAratIya sAhityako mapamkA banAne meM bar3A mahatvaprAnIna bhAratIya sAhigyameM mahAvIra gautama buddha ke kucha pahale pUrNa hissA adA kiyA hai| kahA gayA hai ki "bhAratIya sapanna hue unake samakAlIna mAne jAte hai| jainasAhitya meM sAhityakA zAyada hI koI aMga banA ho. jisameM jeniyoMkA kaI sthAnoM para gautama buddhake liye yaha batalAyA gayA hai ki pratyanta viziSTa sthAna na rahA ho|" va mahAvIrake ziSya goyama nAmasaM prasiddha the| bAdameM utpanna itihAsa aura vRtta, kAmya aura pAkhyAna, kathA aura hue pakSapAta aura matabhedake kAraNa bauddha lekhakAne niganya nATaka, stuti aura jIvanacaritra, vyAkaraNa aura koSa aura nAtaputta (mahAvIra) ko buddha kA pratipakSI btaayaa| vAstavameM itanA hI kyoM viziSTa jJAnika sAhitya meM bhI jaina lekhakoM donoM dikoNoM meM pharka thA bhii| yahI kAraNa hai ki bauddha kI saMkhyA kama nahIM hai| bhadrabAhu, kundakunda, jinasena, dharmakA duniyAke bar3e bhAgameM prasAra humA, kintu jaina dharma hemacandra, haribhadra aura anya prAcIna tathA madhyakAlIna eka bhAratIya rASTrIya dharma hI rhaa| kintu phira bhI jaisA lekhakoMne Adhunika bhAratavAsiyoMke liye eka bar3I sAMskRtika DAkTara viMTaraniGgane kahA hai, darzanazAstrakI dRsTisa jainadharma bhI sampatti jamA karake rkhdii| isa bAtakA pratipAdana tapagaccha eka arthameM vizvadharma hai| vaha artha yaha hai ki jainadharma na saba ke suprasiddha jaina prAcArya, lekhaka aura sudhAraka zrIyazokevala jAtiyoM aura saba zreNiyoM ke logoM ke liye hI hai. balki vijayajIne kiyA hai, jinakA samaya san 1624-5 ke Page #466 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kiraNa vizvasaMskRtimeM jainadharmakA sthAna bIcakA hai| IsavI sanme eka zatAbdI bAda jainiyoM meM ke liye eka bRhat sUcI banAnekA prathala bhI nahIM kiyaa| digambara aura zvetAmbara jo phri ho gaye, unako eka karane lagabhaga san 1876-7 meM hastalikhita jaima pranyoMkA eka kA gauravapUrNa prayatna isa mahApuruSane kiyA thaa| banA saMkalana garminakI rAyana lAyabrerIke liye jArja bUmara isa mahAn sAhitya aura isakI prAdhyAtmika sAmagrIkI ne kiyA thaa| aura jainasAhitya ke vistRta vivaraNakA bhI yatnapUrvaka ramA karanA mAtra digambariyoMkA, zvetAmbariyoMkA, pahalA prayatna san 1983-85 ke pAsa pAsa prophesara e. sthAnakavAsiyoMkA, terA paMthiyoM yA kisI dUsare sampradAyake vebarane kiyA thaa| san 100 aura 105 ke bIcameM logoMkA hI kartavya nahIM hai, balki yaha to bhAratIya saMskRti perisake vidvAna pro.e.gurImA mahodayane apanI 'studies aura jJAnake sabhI premiyoM kA kartavya hai| on Jaina Bibliography' prakAzita kI thii| jainiyoMkA saiddhAntika sAhitya bhAjabhI kevala kucha usameM usake bAda koI parivartana nahIM kiyA gayA, jabaki gata vizeSajJoM aura vibhina sampradAyoMke logoM taka hI sImita hai| tIsa varSoM meM uttara aura dakSiNa bhAratameM maye hastalikhita aura siddhAnta-pratipAdanake alAvA jo dUsarA vizAla sAhi- jainagraMthoM aura zilAlekhoMke Dhekara mile haiN| hAla hI meM sya hai, usakA bhI prAjataka pUrNa rItise adhyayana nahIM kiyA dakSiNa bhAratameM jainadharmakI mora vidvAnoM kA dhyAna bhAkarSita gayA hai| hinlU-tatvajJAnake kitane vidyArthI yaha jAnane kI ho rahA hai| DA0. ema. eca. kRSNane 'zravaNa bela golAmeM paravAha bhI karate haiM ki jainiyoMne nyAya aura vaizeSika darzanoM gomaTezvarake mastakAbhiSeka' para khojapUrNa vivecana kiyA hai| ke vikAsameM kitanA yoga diyA hai ? kitane hindu isa bAta DA0, bI0 e0 sAlatora aura zrI ema. esa. rAmasvAmI ko jAnate haiM ki rAmAyaNa aura mahAbhAratakI kathAnoM, evaM prAyaMgarane bhI dakSiNa bhAratIta amadharmake adhyayana meM mahatva. purANa aura kRSNakI kahAniyoM para jaina lekhakoMne bhI kitanA pUrNa yogadAna kiyA hai / (kho jaina TIkverI, mArca 1640) / likhA hai| bhAratIya kalAke kitane vidyArthI yaha jAnate haiM iNDiyana myujiyamakaM kyUreTara zrI TI. ena. rAmacandra ne ki prAcIna ajantA-kAlakI citrakalA aura madhya-yugakI apanI sundara sacitra pustaka, jisakA nAma "tiruppahattI rAjapUta-kalAke bIca jaina citrakalA kitanA sundara yaugika kuramana, aura usake mandira" meM dakSiNa bhAraNake jainasmArakoM hai| jaina lekhakoMne bhAratakI kaI pramukha bhASAoM jaise uttarameM ke bAre meM bahata sundara sAmagrI dI hai| hA0sI0 mImAtIne gujarAtI, mAravAr3I aura hindI, tathA dakSiNa tAmila, kaI jaina guphAoM aura jainacitroM kA patA lagAyA hai, jinameM telagu aura kabAr3I Adiko sAhitya sampanna karane meM kitanI tIrthaMkaroMke jIvanakI sAmagrI hai| grAsataurase pudukkoTA sTeTa sahAyatA dI hai| ina bhASAoMmeM prAja bhI jainadharma sambandhI antargata sittA-vAsana prAmameM yaha khoma huI hai| kitane gambhIra aura vivecanapUrNa prabandha chapate haiM, kintu abhI taka kisI bhI jainasaMsthAne isa samasta sAmagrIkI sarvasAdhAraNa [paryuSana-parva-vyAkhyAnamAlA] Page #467 -------------------------------------------------------------------------- ________________ gvAliyarake kilekI kucha jainamUrtiyA~ [ lekhaka-zrIkRSNAnanda gupta ] gvAliyarakA kilA eka vizAla pahAr3I caTTAnapara sthita rakkhI gii| mujhe ajantA aura elaurA jAnekA suavasara hai| isa pahAr3ImeM hokara zaharase kileke liye eka sar3aka milA hai| hama loga ina sthAnoke kitane hI citra dekheM, jAtI hai / mUrtiyoM meM se kucha to isa sar3akake dono ora caTTAna pustakomeM unakA kitanA hI varNana par3heM, parantu vahA~ pahu~cane para khudI hai, aura kucha dUsarI dizAmeM haiN| pattharakI kar3I para jo dRzya dekhaneko milate haiM vaha kalpanAse eka dama pare, caTTAnako khodakara ye mUrtiyA~ banAI gaI hai| zrAzcaryajanaka aura bhavya hai| manuSya vahA~ jAkara apaneko bhAratavarSa meM aise kaI sthAna hai. jahA~ kar3I caTTAnoMko kho baiThatA hai / aisA pratIta hotA hai, mAnoM vaha mAyAse banI khodakara isa tarahakI mUrtiyo aura guphAoMkA nirmANa kiyA huI kimI alaukika purImeM zrAgayA hai| gayA hai| bhAratIya kalAmeM inakA eka vizeSa sthAna hai| parantu elaurAmeM jo jaina-guphAe~ haiM unakI kArIgarI bhI guphAe~ to agnI adbhuta kArIgarIke liye saMsAra bharameM ___ kama Azcarya-janaka nahIM hai / jainiyoMkI kalAkA eka vizeSa pramiddha hai| inake anupama zilpa-kauzalako dekhakara mAdhA- rUpa vahA~ dekhaneko milatA hai| jaba maiM elaurA gayA to vahA~ raNa darzaka hI cakita hokara nahIM raha jAte, balki bar3e-bar3e bAharake eka miznarI yAtrI Thahare hue the| ve apanI prAta: kalA-marmajJa bhI dA~toM tale u~galI dabAte hai / ye guphAe~ aura aura saMdhyA kAlIna prArthanA nitya eka jaina guphAmeM jAkara mUrtiyA~ bauddha, jaina aura brAhmaNa, ina tInoM dharmoMse sambandha kiyA karate the| bAta cIta hone para unhoMne kahA ki isa rakhatI haiN| kahIM-kahIM kevala eka dharmakI, aura kahIM tInoM sthAnakA vAtAraNa itanA zAnta aura pavitra hai ki usakA dharmokI guphAe~ aura mUrtiyA~ pAI jAtI hai / elaurAke guhA- maiM varNana nahIM kara sktaa| jaina-guphApoMkI eka vizeSatA mandiromeM tInoMke udAharaNa maujUda haiN| inameM bauddha guphAe~ yaha hai ki vahA~ tIrthaGkarokI mUrtiyA~ kAfI saMkhyAmeM banI sabase prAcIna haiM / phira brAhmaNa guphAe~ banI haiM, aura usake rahatI haiM / elaurAmeM jo guphAe~ maiMne dekhIM, vahA~ jaina tIrthaGkaro bAda jaina guphaaeN| elIphenTAkI guphAtroMmeM zaiva dharmakI pradhA- kI paMktiyA~kI paMktiyA~ virAjamAna thiiN| parantu jainiyone natA hai| bIjApurake nikaTa 'bAdAmI' nAmaka eka sthAna hai, pattharakI kar3I caTTAnoMko kATakara eka dUsare hI rUpameM apane vahA~ eka pahAr3Iko kATakara jo cAra upAsanA-ghara banAye devatAoMko mUrtimAna kiyA hai / gvAliyarameM zAyada usake gaye haiM, ve tInoM dhokI kalAke dyotaka haiN| jabaki ajantA sarvazreSTha udAharaNa dekhaneko milate haiN| vahA~ guphAe~ na banA kI guphAe~ mukhyata: bauddha dharmase sambandhita hai| brAhmaNa aura kara kevala caTTAnoM para hI unhone vizAla aura bhavya bauddha isa prakArake sthApatya ke vizeSa rUpase premI rahe haiN| ina mUrtiyA~ aMkita kI haiN| guphApoMke bhItara praveza dvArase lekara eka dama anta taka yoM to kile meM kaI jagaha jainamUrtiyA~ khudI hai, parantu manuSyakI pratibhA, kalA, dharma, upAsanA, dhairya, aura hasta- dakSiNa-pUrva kI ora tathA pahAr3IkI eka aura ghATImeM jo kauzalake Azcaryajanaka darzana hote haiN| elaugakA kailAza- jo mUrtiyA~ haiM ve vizeSarUpase ullekhanIya haiN| kileparase eka maMdira tojagat-prasiddha hai / yaha eka pahAr3Iko kATakara banAyA bar3hiyA sar3aka ghATImeM hokara nauce AtI hai, aura vahA~se gayA hai| bIcameM maMdira, usake cAroM ora maMdirakI parikramA, lazkarakI tarafa gaI hai| U~cAIpara hone, tathA pahADIrAste meM aura phira parikramAke sAtha hI cAroM tarapha dAlAne bhI haiM, hokara pAnekI vajahase eka to yaha sar3aka yoM hI bahuta ramajinameM aisI sundara aura sajIva mUtiyA~ sthApita haiM ki jAna NIka hai, paraMtu donoM ora caTTAnapara khudI huI bhagavAna zrAdipar3atA hai ve saba abhI bola pdd'eNgii| ye saba mUrtiyA~ bhI nAtha, mahAvIra tathA anya kaI jaina tIrthakaroMkI vizAla aura cahAnameMse kATakara banAI gaI hai| dUsarI jagahase lAkara nahIM bhavya mUrtiyoMke kAraNa to vaha aura bhI sundara aura darzanIya Page #468 -------------------------------------------------------------------------- ________________ gvAliyara ke kilekI jainamUrtiyAM kiraNa 8 ] bana gaI hai| yahA kula 24 mUrtiyA~ hai / inake nirmANakA samaya hameM una zilAlekhoMse jJAta ho jAtA hai jo yahA~ aMkita hai, aura kAfI spaSTa haiN| ye zilAlekha saMvat 1467 (I0 san 1440) aura 1510 ( I0 san 1453) ke haiN| isase prakaTa hotA hai ki ye mUrtiyoM tomara rAjAzroMke samaya kI banI haiN| durbhAgyavaza ve apanI asalI hAlata meM nahIM hai / musalamAnoMkI dhArmika sahiSNutAke kAraNa bahuta kucha naSTa Dho cukI haiM / bAbara jaba siMhAsana para baiThA to ina mUrtiyoM para usakI khAsa taura se naz2ara par3I / zrAtmacarita meM eka sthAnapara ina mUrtiyokA jikra karate hue bAbarane likhA hai - "logoM ne isa pahAr3IkI kar3I caTTAnako kATakara choTI-bar3I aneka mUrtiyA gar3ha DAlI haiN| dakSiNakI ora eka bar3I mUrti hai jo karIba 40 phITa U~cI hogii| ye saba mUrtiyoM nama haiM / vastra ke nAmase unapara eka dhAgA bhI nahI / yaha jagaha bar3I khUba mUrata hai / parantu sabase bar3I kharAbI yaha hai ki ye nagnamUrtiyA~ maujUda haiN| maiMne inako naSTa karanekI zrAjJA de dI hai|" yadyapi yatra-tatra ina mUrtiyo para prahArake cinha maujUda haiM / phira bhI kula milAkara ve acchI hAlata meM haiM / yaha bar3I bAta hai / krilese bAhara nikalate hI, jyoM hI zrAge bar3hie, AdinAthakI eka vizAla mUrti barabasa hamArI dRSTi prakRSTa karatI hai / bArakI zrAtma-jIvanIse Upara hamane jo zraMza uddhRta kiyA hai usameM U~cAI cAlIsa phITa batAI gaI hai, parantu vaha sattAvana phITase kama U~cI nahIM hai| jainiyo kI itanI bar3I mUrti bhArata meM ekAdha jagaha hI aura hai| mUrtikI vizAlatA se darzaka ekadama cakarAkara raha jAtA hai / kalpanA kAma nahIM krtii| jina kalAkAroMne isa mUrtiko gar3hA hogA ve zrAja hamAre sAmane nahIM haiN| unakA nAma bhI hama jAta nahIM / nAmakI unheM itanI paravA bhI na thI / parantu unakI anokhI kalA, unakA anupama zilpa kauzala, unakA Rtulita dhairya, unakI aTUTa sAdhanA, zrAja mAnAM zrAdinAtha bhagavAna kI isa mUrti ke rUpameM hamAre samakSa upasthita haiM / ima kalA - mUrtiko eka bAra praNAma karake hamane use puna: dhyAna pUrvaka dekhA / mukha maNDala para jaise kucha upekSAkA bhAva hai| parantu phira bhI mUrti zrAkarSaka hai / isa prakArakI sabhI bar3I jaina- mUrtiyoM meM eka prakArakI jar3atA-sI dRSTi gocara hotI hai / hAra meM jo mUrti hai usake kaTi pradeza se UparakA bhAga to 435 atyanta sundara hai / mukha maNDalapara saubhyatAkA eka alaukika bhAva hai / u~galiyA~ bar3I komala aura kalA-pUrNa haiN| parantu kaTi pradezase nIcekA bhAga utanA mRdula aura sajIva nahIM hai / isakA kAraNa ina mUrtiyoMkI vizAlatA hI hai| bar3e rUpa me aMga-vinyAsakI komalatAkI rakSA karanA atyanta kaThina hai / ina mUrtiyoke paira to vizeSa rUpase kucha jaba hojAte haiN| zrAdinAtha bhagavAnakI mRtike paira no phITa lambe haiM aura vaha cakra cinha se suzobhita haiN| isa prakAra mUrti pairose sAta gunI ke lagabhaga bar3I hai| mUrti ke bIcoM-bIca sAmane caTTAnakA eka zraMza binA kaTA hI chor3a diyA gayA hai| isaliye samagra mUrtiko dekhanA kaThina hai / yahAse thor3A zrAge calakara pazcimakI tarapha neminAtha bhagavAnkI eka dUsarI vizAlamUrti hai| nomanAtha jainiyoMmeM bAisaveM tIrthaGkara the / zrAdinAtha kI mUrtikI bhAti yaha mUrti bhI khar3I huI hai| parantu anya jo mUrtiyAM haiM ve samAsIna avasthAma hai, aura dekhaneme bahuta kucha bhagavAna buddhakI mUrtise milatI-julatI hai| vAstavameM sAdhAraNa darzakake liye bhagavAn buddha aura mahAvIrakI mUrti me kisI prakArakA vibheda karanA bar3A kaThina hai / parantu ye mUrtiyA apane vizeSa dhArmika cinhoMse suzobhita rahatI haiM, jinakI vajaha se inheM pahacAnanA AsAna hai| ye cinha kaI prakAra ke hote haiN| udAharaNa ke liye vRSabha, cakra, kamala, azva, siMha, bakarI, hirana zrAdi / jainiyoMke prathama tIrthaGkara bhagavAn zrAdinAtha kI mUrtike nikaTa sadaiva vRSabha banA rahanA hai| ghATIkI dAhinI tarapha aura bhI kaI mUrtiyA haiM / ye kelI bahuta kama haiN| eka sAtha tIna-tIna mUrtiyA haiM / mUrtiyoke kucha zrAge caTTAnakA eka hissA binA kaTA chor3a diyA hai, jisakI vajaha meM eka dIvAra -mI bana jAtI hai / yaha zAyada pujArI athavA bhaktagaNoMke liye baiTanekA sthAna hai / ghATI bAhara dakSiNa-pazcimakI aura mUrtiyAMkA eka aura maha hai / inameM kucha vizeSa rUpa se ullekhanIya haiN| eka to zayanAvasthA meM eka strI-mUrti hai, jo karavaTase leTI hai aura karIba ATha phITa lambI hogii| donoM jAyeM sIdhI haiM, parantu bA~yA paira dAhineke nIce mur3A hai| dUsare sthAna para tIna mUrtiyA hai, jinameM mAtA-pitA ke sAtha eka bAlaka pradarzita kiyA gayA hai| ye mUrtiyoM bhagavAn mahAvIrake mAtA-pitA trizalA aura siddhArthakI batalAI jAtI haiM, aura Page #469 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anekAnta [varSa sAthameM bAlakake rUpameM svayaM bhagavAn haiN| tattva vibhAga dvArA prakAzita anya pustakeM par3heM [hameM svayaM dakSiNa-pUrva kI ora jo mUrtiyA~ haiM una taka pahu~canA ina mUrtiyoke darzana karane tathA kileke anya purAne sthAnoM bahuta kaThina hai / prayatna karanepara bhI unheM hama dekha nahIM ske| ko dekhanemeM ina granthose bar3I madada milI] ina mUrtiyoke sambandhameM jo vizeSa jAnakArI prApta karanA cAheM ve gvAliyara gajeTiyara tathA gvAliyarake purA ('madhukara' pAkSikase uddhRta) +--: amogha AzA :--" [ lekhaka-vyAkaraNa ratna paM0 kAzIrAma zarmA 'praphullina' ] kabhI hamArA thA jaga apanA, sukha thA, dukhakA thA nahIM sapanA; dasa lakSaNa, zubha lakSaNa the taba, hotI thI na azubha durghttnaa| jaba na rahe va sukhake dina to, ye durdina bhI Tala jAyeMge ! pAeMge va dima Age !! maMju sumana hoMge sahayogI, kahIM na koI pIr3A hogI, sasya - sAdhanAke sAdhanasaMbana jAyeMge bhogI yogI / eka eka kA hAtha pakar3a karadukha - sAgarase tira jAyeMge ! pAe~geM, ve dima Ae~ge !! jagati kA tRNa-dala nikharegA, paNa-pratiSaNa mRdukaNa vikharegA, malayAnalakI kampita, molIse majula makaranda kregaa| prakRti-sundarI nRtya karegI, vana-viha~ga maMgala gAya~ge! pAe~ge, ve dina Ae~ge !! vipnava, pApAcAra ghaTeMge; bhISaNa atyAcAra haTeMge! saccI rIti - nIti se jagake, mithyAcAra * vihAra miTeMge, prema - sudhAkI do dhU ToMseamara sadA ko ho jAe~ge! pAe~ge, ve dina pAe~ge !! viSama-vAsanA miTa jAegI, sAmya - bhAvanA chA jAegI; sadAcArakI sukha-gaMgAmeMduniyA phira gote laaegii| ghula kara pIr3A krIr3AoM meM-- pApa puNyase dhula jAe~ge! pAe~ge, ve dina pAe~ge !! miTa jAyegA, darda-purAnA, hai parivartana-zIla z2amAnA; bhUlegA antara, AMkhoM kIpyAlI se bhA~sU chalakAnA ! nirmama ho kara chor3a gaye jomamatA lekara ghara pAeMge! AeMge, ve dina pAe~ge !! [ 3 ] nizA-nirAzA kA muMha-kAlA, nabha se phUTegA ujiyAlA; ahaNa ,uSAke komala karase ekhaka par3egA jIvana pyaalaa| mAzAke chIMToM meM duba-hubakarate tAre chipa jAeMge ! bhAeMge, ve dina pAeMge !! phaileMgI nava-natA nirAlI, thiraka uThegI DAlI-DAlI; saMsRti mUma uThegI sukha meMsama meM ha~satI-sI dIvAlI ! maMgalamaya jaga-jaMgala hogA, sukhada-jalada jala barasAe~ge! bhAeMge, ve dina bhAe~ge !! madhu hogA, pIne * khAne ko, mandana - vana mana bahalAneko, bhUtalase nabhatakha taka hogAsundara patha, bhAne * jaaneko| 'satya' sakhA bana sAtha rahegAaba cAhe pAe~ - jAe~ge ! bhAe~ge, ve dina bhAeMge !! Page #470 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 'sayuktika sammati' para likhe gaye uttara lekhakI niHsAratA [ lekhaka-paM0 rAmapramAda jaina zAstrI ] sa phot jjjj [gata kiraNasaM pAga] (2) arhatpravacana aura tatvArthAdhigama dvAdI vA zrayamANaM padaM pratyekaM saMbadhyate' isa niyama ... ke anumAra dvaMdvAntargata vizaMpaNa pratyeka vidheya karaNama sayuktika sammatika AkSepakA uttara (vizeSya ) ke mAtha laga sakatA hai, to isakA uttara data hae prophamara jagadAzacaMdrana maraM vyAkaraNa yaha hai ki yaha bAta asaMdigdha avasthA kI hai, jisa viSayaka pANDityapara hamalA karanakI kAziza kI hai jagaha maMdigdhanArUpa vivAdamya viSaya ho vahA~ yaha aura vinA kiI yukti-prayuktika hetukaM hI mara jJAna uparyukta vyAkaraNakA niyama lAgU nahIM honA / yahAMkA kA jhaTama vyAkaragA zUnyanAkI upAdhi da DAlI hai / viSaya maMdigdha hAnaka kAraNa vivAdastha hai; kyoMki mAlUma nahIM vyAkaggAka kima ajIba kAyade ko lekara misanagaNIkI TIkA adhyAya-parimamApti-vAkyo uttaralegvakana vyAkaraNa shuunynaa| yaha sArTiphikaTa meM sirpha matama adhyAyako chor3akara aura kisI bhI da DAlane kA sAhama kiyA hai ! mujhe tA imama uttara adhyAyake antama -- umAsvAtivAcakApajJasUtrabhASya' lagbakakai citta kI prAyaH kSubdha prakRti hI kAma karatI huI najara ArahI hai| aisA vAkya nahIM hai| emI hAlanameM kahA jA sakatA maina ligbA thA ki-' umAmbAtinAca kApajJa hai.. yaha vAkya khAma middhamanagagIkA na hokara sUtramApya' yaha pada prathamAkA dvivacana hai / cAka kimA dRmaraMka kRni ho jo nattvArthasUtra kA to umA. * bhAgya' zabda nitya hA napaMsakaliga hai, imAlaya gvAni / / mAnanA ho paraMtu bhApyakA umAsvAtikA * bhAgya' pada prathamAkA dvivacana hai, isa kathanama nahIM mAnanA ho / pranilaMgvaka bhI maMdhivAkyoMka vyAkaraNa kI nA kAI galatI nahIM hai| aba rahA ima limbanama bahuta kucha niraMkuza pAye jAte haiM, imAMsa padako prathamAkA dvivacana ligvana kA maMga prAzaya, vaha graMthI matra pratiyAM saMdhivAkya / eka hI rUpa yahI hai ki ukta dvaMdvamamAmaka antargana mutra aura meM daMgyanema nahIM Ate / athavA uma kRtiko yadi bhASya dAnA hI umAmbAtikRna nahIM haiM kintu kaMvala middhamanagI hI mAna liyA jAya to midvamana tattvArthasUtra hI umAmbAtikRta hai / yadi bhAgya bhI gaNIkaM hRdayakI maMdigdhatA umake nirmANa avazya umAmbAtikRna hAtA tA siddha sanagagi * umAmbAti- saMbhAvana ho sakatI hai| yadi siddha managaNI hama vAcakAMpajJa' ima vizeSaNa kI bhAgyake mAtha bhI pigame ( mUtra aura bhASyake ekakartRtva viSayameM ) vAkyAcanA kara dete, paraMtu unhoMne aisI racanA nahIM marvadA athavA marvathA amaMdigdha rahane to ve 'umA. kI / isake liye yadi aisA kahA jAya ki 'dvaMdvAnne mvAnivAcakAMpajJe sUtrabhAjya' aimA spaSTa likhane athavA Page #471 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anekAnta [ varSa 4 sUtra aura bhASya dAnoMke sAtha judA judA umAsvAni- dUmaga kAragaNa yaha mAlUma hotA hai ki bhASyakAgne, vAcakAMpajJa jaisA vizeSaNa lagA dete; paraMtu aimA kucha apane bhAgyameM, aneka sthaloMpara aise vAkya likhe haiM bhI kiyA nahIM ataH vaha pada maptamIkA ekavacana nahIM jina ne spaSTa mAlUma hotA hai ki bhAgyavasi sUtrahai aura na umama ekakartRtA hI middha hAnI hai| karnA juda hai / yathA: aba degvanA yaha hai ki middhasanagaNI isa viSaya 'Adya iti sUtrakramaprAmANyAnnaigamamAha' (pR0 117) / ma maMdigdha kyoMkara haiM / middhamanakI TIkAko yadi "AdyAmati sUtrakramaprAmANyAdaudAmkimAha" gaharAI mAtha avalokana kiyA jAnA hai to umasa (pR0 207) / yaha patA calatA hai ki unhoMne haribhadrasUri jaise "bandhe purastAd vakSyati " (pR0 210) / apana kucha pUrvavartI vidvAnAMke yathanaparamaM yaha g2alata "vakSyati ca sthitau 'nArakANAM ca dvitIyAdiSu' dhAraNA tA karalI ki bhASya aura tattvArthasUtraka kartA (pR0 228) eka hI vyakti haiM parantu vaimI dhAraNAkA sudRDha rakhane "muttarasyAta sUtrakramaprAmANyAduccairgotrasyAha" ke liye koI bhI puSTa pramANa upalabdha na honama va (dvi0 kha0 pR0 39) uma viSayameM bagabara zaMkAzIla athavA maMdigdha rahe " sUtrakramaprAmANyAduttaramityabhyantaramAha " haiM-bhale hI zrAmnAyavaza va dAnoMkI ekatAkA kucha (dvi0 kha0 pR0 249) pratipAdana bhI karate rahe hoN| unakI isa sthitikA ina vAkyoM meM prayukta hue prathamapuruSa ekavacanApradhAna kAraNa eka to yaha jAna par3atA hai ki bhAjyakaM tmaka kriyAkaM prayoga sApha sUcita karate haiM ki bhASyasAthameM jo 31 saMbaMdha-kArikAe~ haiM unameM- 22 vIM kAra, jo apanA ullekha uttamapurupakaM bahuvacanameM karate aura 31 vI kArikAoMme- vakSyAmi ' ( vakSyAmi pAe haiM, apanesa sUtrakArako judA pragaTa kara rahe haiN| ziSyahitamimamityAdi ) 'pravakSyAmi ' ( mAkSamAge mAlUma hotA hai ina donoM kAraNAsaM siddhasanagaNI pravakSyAmi ) jaisa ekavacanAnta prayoga pAye jAte haiM; apanI dhAraNAma saMdigdha hue haiM, parantu AmnAya jabaki bhASyameM saba jagaha 'upadakSyAmaH' ('vista- athavA haribhadraka kathanakI rakSAke liye unheM nirhetuka raMNApadekSyAmaH' si0 TI0 pR0 25, 41) aura vAkya-canA karake yaha kahanA par3A hai ki sUtrakArama 'vakSyAmaH' ('purastAdavakSyAmaH' 'manaHparyayajJAnaM bhASyakAra avibhakta hai| aisa kathanaka sthala middhasana vakSyAmaH' si0 TI0 pR0 76, 100 ) jaise bahuvacanA. gaNIko TIkAmeM do jagaha naz2ara Arahe haiN| eka sthala nta kriyA pada hI najara Ate haiM aura aisa sthala to prathama adhyAyakaM 11 veM sUtrake bhASyameM prayukta huI bhASyameM 13 haiN| isase spaSTa mAlUma par3atA hai ki 'zAsti' kriyA se sambandha rakhatA hai / isa kriyA sambaMdha kArikAoMke aura bhASya kartA jude jude haiN| kA spaSTa Azaya vahAM yaha hai ki sUtrakAra zikSA sambaMdha kArikAoM ke kartA eka vyakti zAyada umA- ( upadeza ) detA hai / isI * zAmina ' kriyA saMdigdha svAti haiM aura bhASya ke kartA koI dUsare-saMbhavataH hokara siddhasenagaNI AmnAyaka-thanakI rakSArtha apanI aneka haiN| TIkAmeM likhate haiM Page #472 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kiraNa 8 ] zAstIti ca graMthakAra eva dvidhA zrAtmAnaM vibhajya sUtrakArabhASyakArAkAreNaivamAha - zAstIti sUtrakAra iti zeSaH / athavA paryAyabhedAt paryAyagaNAM bheda ityanyaH sUtrakAraparyAyAM'nyaca bhASyakAraparyAya ityataH sUtrakAraparyAyaH zAstIti / " sayu0 sa0 para lile gaye uttara lekhakI niHsAratA arthAta- prathavAra hI apane AtmAko sUtrakAra aura bhASyakAra ke AkAra se do bhAgoM meM vibhAjita kara ke aisA kahatA hai / ' zAmti ' kriyApadake sAtha meM * sUtrakAraH ' pada ' iti zeSaH ' ( zradhyAhRtta ) ke rUpa meM hai / athavA paryAyake bheda paryAyIkA bheda honeke kAraNa sUtrakAra paryAya zranya hai aura bhASyakAra paryAya anya hai / ataH 'zAnti' kriyAkA kartA sUtraparyAya hai / dUsarA sthala dvitIya adhyAya ke 45 veM sUtrakaM bhASya meM prayukta hue 'kArmANamAha isa vAkyase saMbaMdha rakhatA hai, jisakI TIkAma siddhasenagaraNI likhate haiM-- " sUtrakAgadavibhaktA'pi hi bhASyakArI vibhAgamAdarzayati vyucchittinayamamAzrayaNAt / " arthAt - bhAgyakAra sUtrakArase abhinna hotA huA bhI apaneko bhinna prakaTa kara rahA hai, yaha paryAyArthikanaya ke zrAzrayako liye hue kathana hai / spaSTa ina donoM sthaloM para utpanna honevAlI sandehakI regyA aura khIMcAtAnI dvArA usake parimArjanakI ceSTA / inameM pichale sthalake ' sUtrakAgadavibhakto offe bhASyakAra:' isa vAkyagvaNDako uddhRta karake uttara lekhaka (pro0 sA0 ) ne apane kathana kI bar3I bhArI prAmANikatA batalAI hai aura aisA bhAva vyakta kiyA hai ki maiM jo kucha likha rahA hUM vaha akhaMDya hai ! yaha dekhakara mujhe bar3A aphasosa hotA hai ki aise zabdamAtra prekSI lekhaka kaima kaise niMdya dhAkhene svataH pha~sakara dUsaroM ko bhI pha~sAte haiM ! siddhasenagaNI kI 436 ukta donoM sthaloM kI paMktiyoM vyarthako svIMcAtAnIko liye hue nirhetuka honase yaha kaise samajhA jAya ki bhASyakAra aura sUtrakAra eka haiM ? mAlUma hotA hai siddhasenagaNIne donoMko eka batalAnekA jo yaha prayAsa kiyA hai vaha kaMbala AmnAyakI rakSArtha lokadikhAU kiyA hai; kyoMki yadi unakI sarvathA vaisI hI bhAvanA hotI to ve sUtrakArako 'sUri' aura bhASyakAra ko 'bhAdhyakAra' ullekhita karake judA judA prakaTa na krte| jaisA ki nimna vAkyoMmeM prakaTa hai :atastanivAraNAyAha " iti kazcidAzaGketa, bhASyakAraH " ( pUrvArdha pR0 25) "satyapi "mAnayanirdezamadamadAdyane kAnuyogavyAkhyAvikalpe punaH punastatra tatrainadeva dvayamupanyamyana bhASyAbhiprAyamAviSkaroti sUriH / " ( pU0 pR0 29) "tavedaM sUtraM vAkyAntararganirUpaNadvAreNa prANAyi sUriNA / " ( pU0 pR0 32 ) , 6 " sUrigar3ha - atrIcyate / " ( pU0 pU0 41 ) siddhagaNIkI TIkA meM aise aneka sthala haiM jo gvAsakara 'sUri' zabdasaM sUtrakartAke vAcaka haiM tathA sUtrakAra ke liye ' sUtrakAra' aura bhASyakAra ke liye 'bhAdhyakAra ' zabda ke spaSTa prayogako liye hue haiN| isameM mAlUma hotA hai ki siddhasenagagIkI ukta mAnyatA sandehako lie hue lokadigbAU thI / aisI hAlata meM umAmvAtivAcakAMpajJasUtrabhASye ' ima pada ko siddhasenagaraNIkA mAna lenepara bhI yaha kaise nizcita rUpase kahA jA sakatA hai ki unakA abhiprAya 'umAsvAtivAcakopajJa' vizeSaNako bhASyakaM sAtha lagAne kA thA ? yadi unakA vaha vizeSaNa bhApyake sAtha bhI lagAnA abhISTa hotA to ve use sUtrakI taraha bhASya ke bhI sAtha lagAkara do pada alaga alaga de dete athavA ' umAsvAtivAcakopajJe' aura ' sUtrabhASye ' aise do pada likha dete / paraMtu ina donoMmeMse eka bhI bAta Page #473 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 440 anekAnta siddhasenagaNane kI nahIM, aisI hAlata meM arthAta saMdidha avasthA meM ' umAmvAtivAcakopajJa' vizeSaNa bhASya ke liye lAgU nahIM ho sakatA, aura isaliye maiMna ' umAsvAtivAcakopajJasUtrabhASye ' isa vAkyakA jo prathamAkA dvivacana likhA hai vaha sarvathA vyAkaraNa ke kAyadeko liye hue hai / isakI jAM 'vyAkaraNazUnyatA' likhate haiM ve svataH vyAkaraNajJAnasaM zUnya jAna par3ate hai / maiMna saptama adhyAya ke usa sandhivAkyakA artha dete hue, jisameM vivAdastha padakA prayoga huA hai, eka jagaha ' usameM ( unameM ) ' artha likhA thA, isa para prA0 sA0 pUchate haiM ki -" usameM yaha artha kahA~ se AgayA ?" isakA samAdhAna itanA hI hai ki yadi koI saMskRtakA acchA jAnakAra hotA to vaisA artha svayameva kara letA / parantu ApakI samajhame vaha artha nahIM AyA aura mujhe mukhyatayA Apako hI samajhAnA hai ataH Apa samajhiye - saMskRta yA aura bhI bhASAoM meM jo vAkya hote haiM ve satra sAkSepa hote haiM / yahA~ prakRta meM jo yaha vAkya hai ki ' aura bhASya sUtra haiM' isameM sUtra aura bhASya kartA haiM, kartA hamezA kriyAkI apekSA rakhatA hai ataH 'hai' yaha kriyA aga tyA adhyAhRta | jaba prakRta meM ' sUtra aura bhASya haiM' aisA vAkya siddha hojAtA hai to phira usake Age ' bhANyAnusAriNI TIkA hai ' yaha vAkya vinyasta hai; taba svataH hI donoM vAkyoMkA saMbaMdha milAnevAlA arthAt sApekSa vAkya jo ' usameM ' ( unameM ) hai vaha sambaMdhita hojAtA hai / ataH yahAM bhASAparijJAnI ko yaha zaMkA nahIM hotI ki 'usameM' yA 'unameM' yaha artha kahA~ se A gyaa| aura isaliye ukta zaMkA nirmUla hai| [ varSa 4 praznase aisA mAlUma hotA hai ki Apane yaha sayuktika sammatikA uttaralekha prAyaH A~kha mIcakara likhA hai; kyoMki 'sUtrabhASye' padameM jaba bhAdhya zabda spaSTa dikhAI derahA hai taba ukta praznako liye hue ApakI ukta likhAvaTako A~kha mIcakara likhI jAne ke sivAya aura kyA samajhA jA sakatA hai| isI prakAra Age calakara Apa pUchate haiM ki " ukta artha meM 'bhAgya' zabda kahA~se kUda par3A ?" isa isI prakRta viSaya ke saMbaMdha meM Apane eka vicitra bAta aura bhI likha mArI hai, aura vaha yaha hai ki "umAsvAtivAcakopajJasUtramAdhye' padameM 'umAsvAtivAcakAMpajJa' jo uddezya hai vaha apane vidheya 'bhAgya' padake sAtha to avazya hI jAyagA, cAhe thor3I dera ke liye vaha 'sUtra' ke sAtha na bhI jAya" yaha ApakA vacana vAstava meM sahAmya vyAkaraNazUnyatAkA sUcaka hai / apane isa kathana ke samarthana meM Apane koI bhI hetu nahIM diyA, nirhetuka hone se ApakA kathana pramANa koTi meM nahIM A sktaa| Azcarya hai Apake sAma ko jo Apane jhaTase aisA likha mAga ki jisa vizeSya se vizeSaNa saMbaddha hai usake sAtha tA vaha na bhI jAya aura dugvartI vizeSyakaM sAtha uchalakara saMbaddha hojAya ! yaha saba ApakI vicitra kathanI Apa sara. khoke dhyAna zarIphama bhale hI Ae paraMtu vijJoMke dhyAnasaM to vaha sarvathA bAhya hI hai aura usa koI mahatva nahIM diyA sA sakatA / 66 isI prakaraNa meM Apane yaha bhI likhA hai ki 'zrahetpravacana' zabda bhI napuMsakaliMga hai, phira use bhI prathamAkA dvivacana kyoM na mAnA jAya ?" isakA samAdhAna eka to yaha hai ki - tatvArthAdhigame' padakaM naMtara kadAcit vaha pada ( zrahetpravacane) hotA to mAna bhI liyA jAtA, paraMtu yahA~ vaimI vAkyaracanA nahIM hai| ataH vaise arthakA Tati arthAvabodhakatva na Page #474 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kiraNa 8] sayu0 sa0para likhe gaye uttaralekhakI niHsAratA 441 honase umaM prathamAkA dvivacana na mAnakara mapramyanta dUravartI bhASyakA' kA vizeSaNa nahIM ho sakatA kiMtu pada mAnanA hI ucita hai / dUsare, yadi usako prathamA nikaTavartI 'satra' kA hI ho sakatA hai| dumare, usa kA dvivacana mAna bhI liyA jAya to vaha 'sUtrabhASya' padako 'mAtamyanta' hI mAnanekA yadi Agraha ho to padakA vizeSaNa hAnase yaha artha hogA ki tatvArthasUtra vaha paM0 jugalakizorajI mukhtAra ke kathanAnusAraka aura bhASya hI 'arhat pravacana' haiM-dUmare pAgamAdi SaSThI tatpuruSakA hI rUpa sabase prathama saMbhavita hai; graMtha ahanpravacana nahIM haiN| bhAgamAdi graMthAke sAtha kAraNa ki zIghra zAbdabodhakatAmeM SaSThItatparuSakI vaha 'arhan pravacana' zabda dekhA bhI nahIM jaataa| ataH tarapha sabama pahale haTa jAtA hai aura taba usa padakA aimA mahAn anatha na ho jAya isake liye hI 'tatvA- artha yaha ho jAtA hai ki-'emAsvAti vAcaka-bira rthAdhigameM padaka pUrva 'arhat pravacane' pada vinyasta cita satvArdhamatrake bhaassyme'| isa arthasaM yaha spaSTa kiyA gayA hai, jisakA tAtparya yahI hai ki vaha pada pratIta hotA hai ki bhASyakartA tatvArthasUtrakartAse jude maptamIkA hI mamajhA jAya aura isa taraha umase koI haiN| ataH kahanA hogA ki donoM vibhaktiyoMmele kAI anartha ghaTita na hojaay| bhI vibhakti lIjAya-paraMtu prA0 mA0 kI ekakartRtva isI prakaraNameM po0 sAhabane eka bAta yaha bhI kI abhISTa siddhi kimIse bhI nahIM bana sktii| pUchI hai ki "usa bhASyakA kartA kauna haiM jima para dumare, 'tuSyatu durjananyAyama' yadi yaha mAna bhI graMthakAra TIkA limva rahe haiM ?" isakA javAba Upara liyA jAya ki middhamana gaNI donokA eka kartRtva hI A cukA hai, jisakA Azaya yaha hai ki bhASyameM mAnate the' to ve Apake matAnusAra bhale hI mAneM, una kArikAoM ke viparIta 'vakSyAmaH' jaise bahavacanAnta ke mAnanakI kImata nA tava hAtI jaba ki usa kriyApadoMkA prayoga pAyA jAtA hai, imaliye bhApyake viSayameM kisI prabala hetukA spaSTa ullekha karate; parantu kartA umAsvAti na hokara koI damara hI haiM aura ve unhoMne vaisA kAI ullekha kiyA nahIM nathA bhASyakAra maMbhavana: anaka haiN| / svataH apane sUtrakArako judA sUcita karate haiM, to phira ___ isa prakaraNameM 'umAmbAtivAcakopajamatrabhASye' aisI dazA meM siddhasanagaNIko bemI mAnyatAkI kImata padako lekara dvaMdvamamAmagana matamI vibhakti mAnanakI bhI kyA ho sakatI hai aura usase bhAgyaviSayaka jo ApakI dhAraNA thI umakA gbaMDana Upara acchI pracalita saMdigdhatAkA nirasana bhI kaise bana sakatA hai ? taraha kiyA jA cukA hai arthAt vaha pada vahA~ saptamIke ise vijJa pAThaka svayaM samajha sakA hai| rUpamai ThIka baiThanA nahIM kiMtu prathamAkA dvivacana hI ataH isa dUmare prakaraNameM bhI uttararUpase jo ThIka baiThatA hai| kadAcina use matamIkA eka vacana bAteM kahI gaI haiM unameM kucha bhI sAra nahIM hai aura bhI mAnA jAya taba bhI vaha ho uttara uma pakSameM diyA na unake dvArA bhASyako 'svApakSa' tathA 'brahaspravacana' jA sakatA hai, kyoMki samAhAradama vaha saptamIkA hI siddha kiyA jA sakatA hai| eka vacanAnta mAnA jA sakegA to vahA~ saMdigdha vizeSa UhApoha ke liye dekho 'anekAna' varSa 3 ki0 12 avasthAmeM umAsvAtivAcakopajJa' yaha vizeSaNa pR0 735 para parIkSA naM. 3 Page #475 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhanekAnta [varSa 4 (3) vRtti naMbara 3 meM 'avasthitAni' zabdakI vyAkhyAka sambandha sayuktika sammatimeM isa vRtti-prakaraNako lekara se dravyoMkI iyattAkA pramANa chaha hai isa prakArakA yaha likhA gayA thA ki 'vRtti' zabdasa rAjavArtikameM varNana pAyA hai| umIko laMkara zaMkAkArakI zaMkA hai zvetAmbara bhASya nahIM liyA hai kintu paM. jugalakizora ki-' vArtike vA vArtikabhASya bhavatA uktAni jIna jo zilAlekhAdikaM bhAdhArase bAta mAnI hai vaha dhamodIni SaD dravyANi paraMtu vRttI (sUtraracanAyAM) ThIka hai| usake liye maiMne jA hetu diye the unamase dharmAdIni paMcaiva ataH kadAcit tAni paMcatvaM na eka 'vRtti' ke artha-dvArA usa viSayaka saMgata mArgako vyabhicaranti' isa prakAra rAjabArtika bhASyagata batalAna rUpa thA, usake khaMDanakA uttara lekhakane nA zaMkAkA vistArasaM spaSTIkaraNa hai, jisako ki maiMna prayAsa kiyA hai vaha avicArita honese bepAyekA jAna saMkSepame vArtika zabdoMkA pRthaka 2 zabdArthakarapha par3atA hai| kAraNa ki gajavArtika :vRtti' zabdako vArtikakaM bhAjyakA abhiprAya 'sayuktika sammati' meM lekara SaDavyakaM abhAvakI zaMkA kI hai, vahAM 'vRtti' likhA thaa| usakA uttaralekhakana mare pANDityakA zabdasa akalaMkana zvetAmbara bhASyako grahaNa nahIM namUnA, tor3a-maror3a kara dUSita artha karanA tathA prakakiyA hai| isameM eka hetu to yaha hai ki zvetAmbara lakadavakaM bhASyase apanA alaga bhASyaracanA Adi saMpradAyameM usa bhASyakI pahala to 'vRtti' zabdasaM batalAyA hai aura isa prakAra binA vicAra kitanA ho prakhyAti hI nahIM hai| dUsara, vRtti aura bhASya eka anApa-sanApa likha mAga hai ! yadi mere usa arthame arthake vAcaka haiM, isa liye kadAcit zvetAmbara bhASyake abhiprAyasa kAI asaMgatatA batalAI hAtI sampradAyakaM kisI prAcAryana usako 'vRtti' bhI likha taba to uttara lekhakakA yaha saba likhanA bhI vAjiba diyA ho to koI Azcarya nahIM; tathApi rAjavArtikake samajhA jAtA; paraMtu jo aAMkha mIcakara likhe usakA paMcamAdhyAyakaM usa prakaraName zvetAmbara bhASyakA kucha kyA ilAja ? astu, maiMna vArtikakA 'vRttau tu paMca bhI sambaMdha nahIM haiN| rAjabArtikameM akalaMkadevana yadi avacanAt SaDdravyopadezavyAghAtaH' aisA padaccheda kara zvetAmbara bhASyake sambaMdhako lekara dravyoMke paMcatva- ke jA yaha hindI artha kiyA thA ki-'vRttimeM (sUtra viSayakI zaMkA uThAI hotI to usakA samAdhAna bhASya racanAmeM) to pAMca haiM, pravacana honese (chahadravyakA ke hI kisI vAkyasa ve karate paraMtu unhoMne vaisA na kathana na honasa) chaha dravyoMke kathanakA vyAghAta hai karakaM usakA samAdhAna digambara sUtrase kiyA hai, isa arthAt chaha dravyoMkA kathana bana nahIM sakatA' isa se spaSTa hai ki vaha zaMkA digambara sUtrakI racanA para arthameM vArtika bhASyakaM abhiprAyasa kyA pharka prAtA hai| kAraNa ki nityAvasthitAnyarUpANi' isa sUtra hai usa vidvAn pAThaka milAna kara saMgata aura asaM. taka tathA bhAge bhI bahuta dUra taka sUtraracanA yA sUtrA- gatakA vicAra kareMge aisI dRr3ha AzA hai| nupUrvI meM pAMca dravyoMkA hI kathana-AyA hai-chahadravyoM yahAM isI prakaraNameM pro0 sAhaba likhate haiM ki kA kathana nahIM pAyA hai| ___'paMcatvavacanAt' zabdakA artha khIMcatAna kara yadi 'nityAvasthitAnyarUpANi' isa sUtrakI pArtika 'paMcatu pravacanAt' kiyA bhI jAya to usakA kevala Page #476 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kiraNa 8 sayu0 sa0 para likhe gaye uttara lekhakI niHsAratA 443 itanA hI artha ho sakatA hai ki pAMcakA to kathana artha 'sUtraracanA' diyA ho, vaha to aura bhI upahAsanahIM kiyA" / isa vAkyameM prApana vyAkaraNa jJAna- janaka hai, kyoMki 'vRtti' zabda kA artha ekAkSarI koSa zUnyatAkI eka bar3IhI bhahI misAla upasthita kI hai, kA viSaya nahIM hai kiMtu anekAkSarI koSakA viSaya hai| kyoMki 'paMcatvavacanAta' kA artha jA pAMcakA to mAlUma nahIM jaba 'vRtti' zabda sApha yakSarI (anakathana nahIM kiyA' aisA kiyA gayA hai vaha vyAkaraNa kAkSarI) hai taba usake arthaka liye ekAkSarI koSakA kaM kAyadesa sarvathA azuddha hai| vyAkaraNameM 'paMca' yaha patA pUchanakI nigalI sUjha kahA~ se utpana ho gaI ! prathamA hA bahuvacana hai, SaSThIkA rUpa nahIM hai, ataH isa daMgvakara to bar3A hI Azcarya hotA hai ! kyA isI 'paMca' isa prathamAntakA jo artha 'pAMca kA' kiyA gayA kA nAma sAvadhAnI hai ? aura isI sAvadhAnIkaM balahai vaha ho nahIM sktaa| jaba usa vAkyakA ukta artha bUtepara Apa vicArakSetrameM avatIrNa hue haiM ? tathA vyAkaraNakaM kAyadama sarvathA pratikUla par3atA hai taba damaroMpara nirarthaka kaTAkSa karanakA apanako adhikArI phira jo artha sayuktika sammanimeM likhA gayA hai vaha samajhate haiN| vicArakI yaha paddhati nahIM aura na akalakadevakaM abhiprAyako liye hue anukUla artha hai vicArakoMke liya aisI bAteM zobhA denI haiN| isa kathanameM kucha bhI Apatti mAlUma nahIM hotii| ataH acchA, koSakI bAta pachI usakA javAba yaha hai usa parasa alaga bhASya banAna AdikI jo uttara ki-'zabdamtImamahAnidhi' caur3I mAisake pR0 377 lakhakana kalpanA kara DAlI hai vaha saba usakI vyA- ko nikAlakara dekha lIjiye, usameM vRttikA artha kevala karaNajJAna-zunyatA aura avicAratAkA hI eka kRtya racanA hI nahIM kita bAgakIsaMdakheMge to 'sUtraracanA' jAna par3atI hai| bhI mila jAyagI; kyoMki usa koSameM racanA bhedoM meM ___eka sthAnapara prophesara mahAzaya upahAsAsmaka zabdoMmeM ligvate haiM- 'vRtti' kA artha eka 'sAtvatI' gcanAyA bheda bhI hai, 'sAtvatI' kI 'sUtraracanA' karakaM to sacamuca zAstrI mahodayana kalama niSpatti 'sat' zabdasaM vatupa, praNa aura strI pratyayAMta tor3a dI hai|" isake uttagmeM itanA hI kahanA paryApta 'kI' pratyayase huI hai| jinheM vyAkaraNakA vizAla hogA ki 'vRtti kA vaisA saMbhAvita prartha karakaM saca- jJAna hogA unheM 'sAsvatI' zabda kA artha 'sautrI' muca hI sayuktika sammatike lakhakane pApa sarIkhe racanA mAlUma par3a sakatA hai kyoMki 'sat' zabdakA yuktizUnya lekhake lekhakoMkI tA kalama hI tor3a DAlI athe 'niSkarSa' aura 'sAra' rUpa hotA hai aura sUtra bhI hai| kyoMki usakA khaMDanAtmaka uttara ApakI zaktisaM zAdikamaryAdA padArthokI (padoMka arthakI) niSkarSa nA-sAratAko liye hue hote haiM / ataH 'sAtvatI' aura Apane 'vRtti' ke arthaka viSayameM koSakI jo 'sautrI' eka arthaka vAcaka haiN| dUsare 'vRtti' zandakA bAta pUchI hai vaha Apake kopajJAnakI ajAnakArI 'sautrI racanA' jo artha kiyA gayA hai vaha kevala kopasAtha sAtha vAkyAthoMke sambandhakI bhI jAnakArI balasa hI nahIM kiyA gayA kiMtu usakA prakaraNase bhI ko sUcita karatI hai| aura koSakI bAtameM jo aise sambandha milatA hai, isaliye usakA artha prakaraNaekAkSarI koSakA patA pUchA gayA hai jisameM 'vRtti' kA saMbaddha bhI hai| kAraNa ki, rAjavArtikakAra paMcatva Page #477 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 444 viSayakI zaMkAkA samAdhAna kisI rAjavArtika, sarvArthasiddhi yA zvetAmbara bhASya prAdikaM vAkyoMsa na karake khAsa umAsvAmI mahArAjake sUtra kara rahe haiN| aura isaliye pro0 sA0 kA yaha likhanA ki "vRti' kA atha 'sUtraracanA' kisI bhI hAlata meM nahIM ho sakatA" nirarthaka jAna par3atA hai| hA~, vaha zaMkA yadi kimI vRttivizeSa ke viSayakI hotI to akalaMka usa vRtta kehI aMzamaM usakA samAdhAna karate / yahA~ zaMkAkA viSaya maulika racanA sambandha rakhatA hai ataH usa kA samAdhAna maulika racanAparasaM diyA gayA hai, jisa para koI Apatti nahIM kI jAsakatI / ataH rAja * yahaoNpara meM itanA aura prakaTa kara denA cAhatA hU~ ki svayaM kalaMka devane rAjavArtika meM zranyatra bhI 'vRtti' zabdakA prayoga 'sUtraracanA' ke arthama kiyA hai; jaisA ki 'bhavapratyayo'dhirdevanArakANA' ima sUtrasambaMdhI chaThe vAnikake nimna bhASyase sAfa prakaTa hai, jisameM 'deva' zabdako alpA kSara aura abhyarhita hone se sUtraracanA meM pUrva prayoga ke yogya batalAyA hai, aura isaliye yahA~ prayukta hue 'vRttI' padakA artha' sUtraracanAyA' ke atirikta aura kucha bhI nahIM ho " sakatA : "" zrAgame hi jIvasthAnAdisadAdiSvanuyogadvAreNA''deza vacane nArakANAmevAdau sadAdiprarUpaNA kRtA, tato nArakazabdasya pUrvInapAtena bhAvatavyamiti / tanna ki kAraNaM ubhayalakSaNaprAptatvAddevazabdasya / devazabdo hi zralpAjabhyahitazcati vRttAM pUrvaprayogAH / " yahA~ para bhI yaha saba kathana digambarasUtrapATha se sambandha rakhatA hai- zvetAmbara sUtrapATha aura usake bhASyase nahI / kyoki zvetAmbara sUtrapAThakA rUpa "tatra bhavapratyayo nAraka devAnAm" hai, jisame 'nAraka' zabda pahale ise 'deva' zabda ke pUrva par3A huA hai, aura isaliye vahA~ vaha zaMkA hI utpanna nahIM hotI jo "zrAgame hi" Adi vAkyoMke dvArA uThAI gaI hai aura jisameM yaha batalAkara, ki zrAgama meM jIvasthAnAdike Adezavacaname - nArakokI hI pahale sat zrAdi rUpase prarUpaNA kI gaI hai, kahA gayA hai ki taba sUtra ht varSa 4 vArtika meM 'vRtti' zabda zrAjAnamaM prA0 sA0 ne apanI mAnyatA ke anusAra jo yaha likha mAga hai ki "rAjavArnika meM 'vRttau ukta' kahakara jo vAkya uddhRta kiye haiM ve vAkya na kimI sUtraracanAke haiM aura na anupalabdha zivakoTikRta vRttike, balki ukta vAkya zvatAmbarIya tatva the bhASya ke haiM" usameM kucha bhI mAra nahIM hai| usakA nirasana sUtraracanA-viSayaka Upa ke vaktavya bhale prakAra hojAtA hai| rahI hAla meM anupa labdha zivakoTi kRti kI bAta usakA sambandha zilA lekhase hai, usakI jaba upalabdhi hogI taba jaisA kucha usameM hogA usa samaya vaisA nirNaya bhI ho jAyagA / philahAlakI upalabdhime to sUtraracanA-viSayaka saMbaMdha hI adhika saMgata aura vidvad prA jAna par3atA hai / yaha nahIM ho sakatA ki akalaMka deva zaMkA to uThAveM zvetAmbara bhAdhyake AdhAra para aura usakA samAdhAna karane baiTheM digambara sUtra ke bala para ! aisI asaMgatatA aura asambaddhatAkI kalpanA rAjavArtika-jaisI prauDha ucanAkaM viSaya meM nahIM kI jA sktii| dUsarI bAta meM ' nAraka ' zabdakA ' deva ' zabda se pahale prayoga honA cAhiye / aisI dAlana meM yahA~ 'vRtti' kA artha 'zvetAmbara bhASya' kisI sUrata meM bhI nahIM ho sktaa| kyA prophesara jagadIzacaMdrajI, jinhoMne apane samIkSA lekha (ane0 varSa 3 pR0 626) me aisA dAvA kiyA thA ki rAjavArtikame prayukta hue bhASya, vRtti, zrahetpravacana aura ItpravacanahRdaya ina saba zabdoM kA lakSya umAsvAtikA prastuta zve0 bhASya hai, yaha batalAne kI kRpA kareMge ki yahA~ prayukta huA 'vRttau' pada, jo vivAdastha 'vRttau' padake samAna hai, usakA lakSyabhUta athavA vAkya zvetAmbara bhASya kaise ho sakatA hai ? aura yadi nahIM ho sakatA to apane ukta dAveko satyAnusandhAnake nAte vApisa lenekI himmata kreNge| sAtha hI, yaha svIkAra kareMge ki akalaMka devane svayaM 'vRtti' zabdako 'sUtraracanA' ke artha meM bhI prayukta kiyA hai| -sampAdaka Page #478 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kiraNa 8 ] yaha hai ki zvetAmbara bhAgya meM 'avasthitAni ca' aura na hi kadAcitpaMcatvaM bhUtArthatvaM ca vyabhicaraMti' isa rUpase do vAkya haiM, jabaki rAjavArtikame 'vRttAvuktaM' ke anantara "avasthitAni dharmAdIni nahi kadAcitpaM catvaM vyabhicaranti" isa rUpame eka vAkya diyA hai| yadi akalaMkadeva zvetAmbara bhASyake ukta vAkyoMko udhRta karate to yaha nahIM ho sakatA thA ki ve unheM jyoMke tyoM rUpaye udhRta na karate / ataH yaha kahanA ki "isI bhASyase uThAkara akalaMkadevane apane grantha meM 'u' kahakara isa vAkyako diyA hai" nitAnta bhramamulaka hai / yadi 'vRtti' zabda ke prathamese vivaraNa-bhASya hI pro0 sA0 kA abhISTa hai to usakA spaSTIkaraNa mayuktika-sammati lekhakaM 60 veM pRSTha ke TippaNase ho jAtA hai, jisakA spaSTa Azaya yaha hai ki rAjavArtika patra 191 meM 'AkAzagrahaNamAdau' ityAdi 34 vIM vArtika ke vivaraNa arthAt bhASya meM dharmAdika dravyoMko saMkhyAvAcaka 'pAMca' zabdasaM nirdeza kiyA gayA hai, usakA pATha rAjavArnika 'syAnmataM dharmAdInAM paMcAnAmapi dravyANA' isa prakAra hai| ataH kahanA hogA ki yahAMke paMcako lekara hI 'nityAvasthitAnyarUpANi' sUtra ke naM0 3 ke vArtika aura bhASya meM jo dharmAdi dravyoM ko hA nirdeza kiyA hai usIke UparakA zaMkA-samAdhAna ukta sUtrake vArtikanaM0 8 aura usake bhASya meM diyA gayA hai, jisameM zaMkA samAdhAnakA viSaya rAjavArtika ke pUrvavartI digambara tattvArthasUtra ke 'kAlazca' sUtra se saMbaMdha rakhatA hai / ataH yahA~ zvetAmbara bhASya kI vArtA to kapUravat athavA 'chUmaMtara' kI tarahase ur3a jAtI hai-- usakA isa rAjavArtikake prakaraNa meM kucha bhI sthAna nahIM hai| itane spaSTIkaraNake hone para bhI pro0 sayu0 sa0para likhe gaye uttaralekhakI niHsAratA 445 mA0 ke mastiSka meM yadi gajavArtikake usa vAkyaviSaya meM zvetAmbarabhASya-viSayaka hI mAnyatA hai to kahanA hogA ki vaha mAnyatA AgrahakI bagmasImAkA bhI ullaMghana karanA cAhatI hai| kyoMki abhI taka kisI bhI puSTa pramANa dvArA yaha nizcaya bhI nahIM ho pAyA hai ki zvetAmbarIya tasvArtha bhASyakA samaya akalaMkasaM pUrvakA hai| ho sakatA hai ki prastuta zvetAmbara bhASya kI racanA gajavArtika ke bAda huI ho aura usameM vaha paMcastra viSayaka vAkya rAjanArtika kucha parivartana karake le liyA gayA ho, aura yaha bhI saMbhava hai ki donoM graMthoMme ukta vAkyoMkI racanA eka dUsare kI apekSA na rakhakara bilkula svataMtra huI ho / zve0 sUtra pAThakA 'yathoktanimizaH SavikalpaH zepANAM 'aisA sUtra hai, usake 'yathoktanimittaH padakA zvaM0 bhASyame 'kSayopazamanimitta:' artha kiyA gayA hai, parantu usa padakA vaimA artha ho nahIM sakatA / isase patA calatA hai ki yaha artha digambarIya sUtra yA usa ke bhASyoM se liyA gayA hai| isa prakAra sUtra aura bhASya ke juda jude pATha honese donoMke eka kartRtvakA bhI vighaTana hA jAtA hai| zvaM0bhASya aura sUtrakaM ekakartA nahIM hai, isa viSayake bahuta se puSTa pramANa pichale 'In pravacana aura tasvArthadhagama' nAmaka prakaraNa naM0 2 meM diye jA cuke haiM, jinase pAThakagaNa acchI taraha jAna sakate haiM ki zve0 sampradAya meM sUtra aura bhASyakI ekatAkA jo jJAna hai vaha kitanA bhramAtmaka hai| merI samajha meM aise Antaraki viSayoMkA jJAna kevala carma cakSuke dvArA dekhe gaye zAbdika kalebarase nahIM ho sakatA; kiMtu usake liye aMtaraMga prakaraNa kI saMbaddhatA asaMbaddhatAkA viveka bhI Avazyaka hai, jo gahare adhyayana tathA mananase sambandha rakhatA hai / yahA~ Page #479 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 446 anekAnta rAjavArtika ke 'paMcatva' 'avasthitAni' Adi zabda bhASya meM dekhakara binA vicAre kaha denA ki 'ye zabda bhASya ke haiM ataH gajavArtika ke sanmukha bhASya thA ' kevala carmacakSukI dRSTi ke sivAya aura kyA kahA jA sakatA hai ? yadi yahA~para zrAntaraMgika dRSTise vicAra kiyA gayA hotA to spaSTa mAlUma par3a jAtA ki ina kA saMbaMdha mukhyatayA sautrIya racanAse athavA rAjavArtika bhASyase hai; kyoMki zaMkA ke samAdhAnakA hetu, isa sthalameM, digambarIya sUtrapATha hai - zvetAmbarIya bhASyako zraI aMza nahIM hai / aura isaliye pro0 sA0 kA yaha likhanA ki "ima ( 'vRti' zabda ) kA vAcya koI granthavizeSa hai aura vaha graMtha umAsvAtikRta ( prastuta zvetAmbara ) bhASya hai / " kisI taraha bhI ThIka nahIM baiThatA / Age calakara pro0 sA0 jorakaM sAtha dUsaroMko yaha mAnane kI preraNA karate hue ki 'akalaMkakI ukta zaMkA zve0 bhASyakAM lekara hai' usa zaMkA samAdhAna sambandha me likhate haiM [varSa 4 apanI nAkA zAstra svIkAra karane vAlA kyoM kara hojAtA hai, yaha kucha bhI banalAyA nahIM gayA / tIsare, zve0 bhASya-sambandhI zaMkAkA samAdhAna zve0 bhASya athavA zve0 sUtra pAThasa na karake digambara sUtra pATha karaneme kaunasA aucitya hai, ise jarA bhI prakaTa nahIM kiyA gayA | cauthe, yaha darzAyA nahIM gayA ki akalaMkana kaba, kahA~ para tattvArthasUtra aura zvetAmbara bhAgya kI eka kartRtAko svIkAra kiyA hai| aisI hAlata me prA0 sA0 kA ukta sArA kathana pralApamAtra athavA baccoMko bahakAne jaisA mAlUma hotA hai aura spaSTatayA kadAgrahakA liye hue jAna par3atA hai / samAdhAna vAkya meM digambara sUtrakA prayoga honese yaha spaSTa jAnA jAtA hai ki zaMkAkA sambandha digambara sUtraracanAeM haizvetAmbara se nahI / zvetAmbara se hotA to samAdhAnameM 'kAlazcetyeke' sUtra upanyasta kiyA jAtA, jisase zve0 bhASyaviSayaka zaMkAkA samAdhAna bana sakatA / aura isaliye 'vRtti' zabdakA vAcya vahA~ zvetAmbara bhASya na hokara digambara sUtragdhanA hai, jaisAki Upara spaSTa kiyA jA cukA hai 1 "aba yadi isa zaMkAkA samAdhAna akalaMka svayaM bhASyagana 'kAlazcetyeke' sUtrase karate haiM to isakA artha yaha huA ki kalaMka, digambarAmnAyake pratikUla hone para bhI, bhASyako sUtrarUpase svIkAra kara lete haiM tathA sarvArthasiddhigata digambarIya sUtra 'kAlazca' hI hai, jisako sAmane rakhakara ve apanA vArtika likha rahe haiM / aisI hAlata me 'kAlazca' sUtra hI pramANarUpasaM dekara zaMkAkA parihAra kiyA jAnA ucita thA, jo akalaMka ne kiyA hai / " pro0 sA0 kI isa vicitra likhAvaTako dekhakara bar3A hI Azcarya hotA hai ! prathama to "bhASya ko sUtra rUpase svIkAra kara lete haiM" isa kathanameM Apake vacanakI jo vizRMkhalatA hai vaha bhASya aura sUtrake judA judA honese hI svataH pratIti meM A jAtI hai / dUsare, kisI AmnAya kA koI vyakti apane zAstra ke sambandhame yadi zaMkA kare aura usakA samAdhAna usI ke zAstravAkyase kara diyA jAya to isase samAdhAna karane vAlA usa zAstrakA mAnane vAlA athavA use eka jagaha pro0 sA0 ne likhA hai ki- " prastuta prakaraNa meM khaMDana-maMDanakA koI bhI viSaya nahIM hai / " yaha likhanA ApakA pratyakSa viruddha hai; kyoMki 'zravasthitAni' padakA 'dharmAdIni SaDapi dravyAriNa' bhASya kiyA gayA hai| usakA khaMDana vAdIke dvArA kiyA gayA aura phira usakA samAdhAna 'kAlA' sUtra ke AdhAra para kiyA gyaa| yaha saba khaMDana-maMDanakA viSaya nahIM huA to aura kyA huA ? isakA asalI matalaba khaMDana-maMDana hI hai; kyoMki zaMkA aura samAdhAna tathA khaMDana aura maMDanameM apane apane pakSakI siddhikaM nimatta hetuzroMko upanyasta karanA par3atA / ataH zaMkA-samAdhAna rUpa se khaMDana-maMDanakA viSaya hai hI / itanI moTI bAta bhI yadi samajhameM nahIM AtI to phira kisa bUte para vicArakA Ayojana kiyA jAtA hai ? eka sthAna para pro0 sA0 ne yaha prazna kiyA hai ki "aklakane nityAvasthitAnyarUpANi sUtrameM hI dravyapaMcatva-viSayaka zaMkA kyoM uThAI ?" ityAdi / Page #480 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kiraNa 8] sayu0 sa0 para likhe gaye utaralekhakI niHsAratA - " n16 | paranta isakA samAdhAna sirpha itanA hI hai ki anyatra zaMkA samAna mAnyatAke hone para eka sthala para usa zaMkAkA uThAnekA sthAna upayukta na honasa dUsarI jagaha zaMkA bana sakanA aura dUsare para na bana sakanA batalAnA nahIM utthaaii| yahAM 'avasthitAni' sUtrakaM prakaraNa meM kathanake pUrvApavigaMdhako sUcita karatA hai| isake dravyoMke chaha panakA kathana AyA aura Upara sUtrAnu sivAya, maiMne 'mayuktika sammAna' nAmakaM apane pUrva pUrvI racanAme tathA rAjavArtika bhASyameM dravyoMke paMcatva laMmba (anakAnta 5085.90) meM digambaramUtra pAThake kA kathana pAyA; anaH yahA~ zaMkAkA avakAza hAnase sambandhameM ima zaMkA-samAdhAnakaM bana sakanakA jo zaMkA uThAI gaI, dUmI jagaha vaimI zaMkAkA sthAna upa- spaSTIkaraNa kiyA thA tathA aucitya batalAyA thA uma yuka na honasa nahIM uThAI gaI / 'jIvAzca' Adi sUtra para bhI Apane koI dhyAna nahIM diyaa| aura na yahI vaisI zaMkA upayukta sthAna nA taba kahe jAne jaba mAMcA ki eka pranthakAra jo apane mata yA AmnAya unameM vaisA pramaMga pAtA / vaise prasaMgakaM lAnekA kArya ko lekara pranthakI racanA kara rahA hai vaha dUmare mata mere-Apake hAtha kI bAna to hai nahIM, prantha tAjima athavA pAmna ya vAloMkI khuda unhIMke mata, prAmnAya jagaha jaisA upayukta a~cA vahA~ vaimA pakaraNa le paae| athavA prantha para kI gaI zaMkAkI maMgati biThalAtA antameM prA0 mA0 limbane haiM ki-"pUrva lagvameM huzrA samAdhAna apanaM prathama kyoM karaMgA ?-use batAyA jA cukA hai ki dravya paMcatvakI shN| digambarI umakI kyA jarUrata par3I hai? emI hAlata meM ApakA ke yahA~ imaliye nahIM bana sakatI ki unake yahA~ tA ukta limbanA kucha bhI mUlya nahIM rkhtaa| nizcita rUpase chaH dravya mAna gaye haiM, jabaki zva0 uttarakAlIna pranthoMma bhI 'paMcadravya' aura 'Sadravya' Uparake isa saba vivecanasa spaSTa hai ki gajakI Agamagata donoM mAnyatAe~ mauja vArnikakA ukta zaMkA-samAdhAna satraracanA tathA gajayaha likhane hue ve isa bAtako bhulA dete haiM ki unhoMne vArnikake bhApyama sambandha rakhatA hai, usame zve0 svayaM yaha svIkAra kiyA hai ki mAmvAti kAlasahita bhASyakA jA svapna dekhA jAtA hai, vaha pranthako sambana chahoM dravya mAnate haiM aura apane pichale lekhAGkanaM03 rUpama lagAnakI ajAnakArIhI prakaTa karatA hai, aura meM 'marva SaTakaM SaDadravyAvarodhAta' isa bhASya-vAkyake iliye isa tIsare prakaraNameM prophe0 sAhabana uttarakA dvArA usa mAnyatAkI puSTi bhI kI hai, taba vaha paMcatva jo prayatna kiyA hai usameM bhI kucha dama aura sAra kI zaMkA bhASyake Upara bhI kaise bana sakatI hai ? nahIM hai| (kramaza:) saMzodhana 4.2 2 4 kurUpa gata kiraNameM 'mahAkavi puSpadanta' nAmakA lekha kucha 13 / 22 maNi maNe azuddha chapa gayA hai| mAtrAdikake TUTa jAnese jo sAdhAraNa , , 23 kAvayAdiyasaha kApayadipAI azuddhiyAM huI haiM, unheM chor3akara zeSa kucha mahatvakI azu- , 26,27 suhavaDa dviyoMkA saMzodhana nIce diyA jAtA hai| pAThakagaNa isake 14 / 3 bharatA bharahA anusAra apanI apanI pratimeM sudhAra kara leveM : 415 2 23 sabase pR0 kAlama paMkri prazuddha 40018 rohiNIkheta rohanakheDa 16 2 20 guNairbhAsite gura siso 406 2 / kAmya 416 2 25 zyAmaH pradhAnaH zyAmapradhAnaH 41. 18 karisavati karisaravADi 47 / 2 nr'naar'aa nbaag 4." 2: saraka. sarasvatI 420 2 32 sahAsatA sahAyatA -prakAzaka subbA sabase adhika Page #481 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jina-darzana-stotra [40 hIrAlAla pAMDe, sAgara] [1] mAja janma mama saphala hunA prabhuakSaya * atulita nidhi - dAtAra ! netra saphala ho gaye darzasepAyA hai bhAnanda apAra !! *mAja paMca * parivartanamaya yaha ati dustara bhava - parAvAra ! sutara humA darzana sa tere. bhaTakA hU~ jisa meM bahubAra !! [3 bAja nahAyA dharma . tIrthamaiMterA darzana pA sAkAra ! gAtra pavitra humA nayanoM meM, chAyA nirmala teja apAra !! aAja humA yaha janma sArthaka, sakala maMgaloM kA AdhAra ! tere darzana ke prabhAva se, pahu~cA maiM jaga ke usa pAra !! [5] Aja kaSAya-sahita karmASTakajvAlAe~ vighaTI dukhakAra ! durgati se nivRta humA maiM*tere darzana ke AdhAra !! [6] prAja hue haiM saumya sabhI graha, zAnta hue mana ke saMtApa ! vighna-jAna naza gaye acAnaka, tere darzana ke supratApa !! [7] pAja mahAbandhana karmoM kAbanda humA, dukha kA dAtAra ! saukhya-samAgama milA jinezvara ! tava darzana se aparampAra !! [ ] prAja humA hai jJAna-bhAnu kA, udaya do-mandira meM sAra / tava darzana se hai jinendrabara ! mithyA tama kA nAzanahAra !! mAja humA hUM puNyavAn maiM, dUra hue saba paapaacaar| mAnya banA hai jaga meM svAmin ! terA darzana pA avikAra !! AK mA [..] Aja huI jina - darzana - mahimA, avagata mujha ko he bhagavAn ! satpatha sApha dikhAI par3atA, khadA sAmane hai kalyANa !! pradyASTaka stotra kA bhAvAnuvAda Page #482 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tapobhUmi [ lekhaka-zrI bhagavata' jaina] Aga ke lie Idhana aura vyamana ke lie paisA, phira parizramApArjita atula sampatti khokara, corI jyAdaha hone para bhI jyAdaha nahIM / isalie ki ina karanemeM citta deMge!' dAnoMke pAsa 'tRpti' nahIM hotI ! inake pAsa hotI hai unheM yaha saba, kaba pardAzta ho sakatA thA, ki vaisI bhUkha, jo khAte-khAte aura bhI jAra pakar3atI hai ! unake putra dugacAge, cAra aura naMge-bhUkhe kahAkara ___ mathugakaM prasiddha dhanakubera-bhAnu jaba vairAgyako unhIM logoMke sAmane pAe~, jo Aja prAjJAke prApta hue, taba apane pIche putroMke lie eka bar3I rakama intajArameM hAtha bA~dhe khar3e rahane, yA najarameM najara chor3a gae / logoMne andAja lagAyA-bAraha karor3a ! milAkara unameM bAta nahIM kara sakate ! bAraha karor3a kI pUMja eka bar3I cIja hai / lekina prArambhameM baccoMke sudhArakA prayatna kiyA ! prayatna vyasana ne sAbita kara dikhAyA ki usakI najaroM meM meM DATa-phaTakAra, mAra-pITa, pyAra-dulAra aura lAbhabAraha karor3akI rakamakA utanA hI mahattva hai, jitanA lAlaca saba kucha imtemAla kiyA ! lekina saphalatA hamAraM-Apake lie bAraha rupaye kA / usa bAraha araba nAmapara itanA bhI na ho sakA-jitanI ki ur3ada para kI sampatti bhI tRpmi' de sakegI, yaha nizcaya nahIM saphedI ! Akhira hArakara, prAtma-kalyANakI ora kahA jA sakatA! unheM jhukanA par3A / mAnasika pIr3Ana mana jo pakA ___ Akhira vahI huA ! gharameM muTThI bhara anna aura diyA thA ! jebame phUTI kaur3I bhI jaba nahIM rahI taba sAtoM sahA- bar3ekA nAma thA-subhAnu / aura sabase choTekAdageMne corI karanA vicArA / vyasanakI kAlAMcane sUrasaMna / vivAha sAtophe hocuke the| mana jo kAle kara die the, isase acchA, sundara kucha dina khUba cainakI gujarI ! ramIlI-tabiyata, vyavasAya aura nigAhameM bhara hI kauna sakanA thA ? hAthameM lAkha, do-lAgya nahIM, pUre bAraha karor3akI be-jamAkA rojagAra jA Thahaga, lalacA gayA mana! sampatti! aura usapara khacane-khAnakI pUNa-svataMtratA ! jokhima thI jarUra; para, bar3I rakamakI prAptikA prA- pitAkA nukIlA-aMkuza bhI sira para nahIM rahA thA ! karSaNa jo sAthameM natthI thA-usakaM ! aura puNya-pApa aura phira vahI huA, jo jyotiSa zAstrane pahale kI kamajoriyoMse to mana pahale hI judA hocukA thA! hI kaha rakkhA thA-yAnI-saba cAra / ___ bhAnu seThaka vairAgya lAbha, yA gRhatyAgakA kAraNa xxx bhI yahI thA ! unheM kisI catura, anubhavI jyAtiSIne batalA diyA thA ki tumhAre sAtoM putra vyasanI hoMge, ujjainake jaMgala meM pahu~cakara sabanaM vicArA [2] Page #483 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anekAnta [varSa4 'kyA karanA cArie ?' dera taka zakuna-apazakuna aura putrIkA nAma thA-maMgIkumArI ! maMgI-gajaputrI Adi AvazyakIya masaloM para vicAra hotA rhaa| thI, darpa teja prona aura adhikAra-bala saba kucha usa phira jo bAta nirNayako pA sakI vaha yaha ki-chaha milA thA ! agara kucha nahIM milA thA, to rAjaputrako jana dhanakI prAptike lie nagara-praveza kareM aura eka 'svAmI' kahanakA maubhAgya / usakI zAdI sAmrAjyaka yahIM-jaMgalama hI-lauTana taka pratIkSA karaM ! paradeza eka mahAgthIka mAtha huI thI / nAma thA usakA kA mAmalA, kyA jAne, kyAme kyA ho ? hama saba 'vjmusstti'| yahIM vipattikaM mahameM pha~sa jA~ya, aura ghara taka khabara vajamuSTiyoddhA thA, vIra thA, mahAna thA, lekina bhI na pahu~ce ! ve nirIha sAta prANI anAtha hokara, 'rAjakumAra' nahIM thaa| kimI gajyakA uttarAdhikAra dAna dAnako tarameM; aimA maukA hI kyoM diyA jAe ? umake lie khAlI nahI thA / zArIrika saundarya meM ___ aura taba bar3oMne AjJA dI-sUrasenako, ki- agara vaha rAjaputra thA, to Arthika dRSTikoNa usakA 'tuma yahIM raho !' choTekA khayAla kara, yA usako prabala zatru! apane kAmakaM adhika upayukta yA anubhavI na samajha maMgI ke zarIra me thA-gaja-rakta ! aura vanamuSTi kara, patA nahIM ! yoM, vaha bhI yathAsAdhya isa bhayA- kI mA~ ke badana me gulAmI kA khUna ! eka aura kachAdita-dhandhemeM mahayAMga detA rahA hai ! para, utanase utthAna thA, dRmarI aura patana, eka ora teja thA, nasake agraja santuSTa hue yA nahIM, yaha abataka vaha dUrI pAra karuNA, diintaa| nahIM jAna pAyA hai ! koI avasara bhI yaha socanakA bahU aura mAsume mela khAtA to kaise ? yaha sahI nahIM milA hai-uma! hai ki sAsu kA darjA vaimA hI hai, jaisA ki beTe kI subhAnuke netRtvameM vaha pA~ca vyaktiyoMkA jatthA tulanAmeM pitAkA, yA ziSyakaM mukkAvilemeM gurukaa| dabe pA~va, banda mu~ha aura jAgatI yA satarka-dRSTiko lekina-kaba 1 tabhI na, jaba beTA yA ziSya uma lie-nagarakI ora bar3hA ! dUmarakaM dhanako 'apanA' mahasUma kare! aura mahasUma koI karatA hai taba, jaba banA lenakaM lie ! vyasanakI 'bhUkha' kA 'tRpti' kA use 'bar3A' mAnanemeM use lajjA nahIM, sukha mile yA svAda cakhAne ke lie yA usa mahApApI syAhImeM mile-gauravamaya Ananda / DUbana ke lie, jo aksara andherI rAtameM AtmAkI para, maMgI eka kSagAko bhI yaha Ananda upabhoga ujjvalatAko hanana kara detI hai| na kara sakI ! kisI taraha bhI vaha yaha na sAMca sakI sarasana usI nirjana, bhayAvane jaMgala meM baiTha rahatA ki sirpha 'vaha' bana jAne-bharasaM vaha choTI bana gaI hai-sahodaroMke prAdezameM baddha / rAja-putrI jo tthhrg| sajaga, kintu mauna !!! ___ sAsUke mAtha usakA vyavahAra vaisA hI rahA, jaisA xx ki kisI bhI bUr3he-naukara, bUDhI-dAsIke sAtha sambhava ho sakatA hai ! ujjainake mahArAja-vRSabhadhvaja, rAnI-kamalA! thA to vanamuSTikaM sAtha bhI kucha kar3A bartAva ! Page #484 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kiraNa ] tapobhUmi 451 lakina aisA nahIM, ki jyAdaha kaDuvA bana sakatA! usa ghar3emeM phUla aura gajare rakkhe haiM lekara pUjAma kyoM ki vaha puruSa thA ! puruSa, madAse hI nArIkA hI nivRtti ho lU~ naba taka / ' 'prabhu' rahA hai ! aura vaha rahI hai hamezA-gulAma ! miThAma aura dInatA ! yahI dA-bAteM to maMgI umakI miharabAnIkI muhatAja ! sAtha hI, puruSakA cAhA karatI thii| aura sAsu ina donoma hamezA judA mana sadAma nAgake lie narama rahA hai ! vaha umakI raha kara, svAmitva dikhAnekI zrAdI thii| Aja jo DATa iphTa kar3I-najara aura cubhanI bAtoMko bhI suna- yaha parivartana dekhA to maMgI-kAmakaM lie 'na' na kara ha~sate-ha~sate pacA jAnakA AdI rahA hai ! nArIka kara skii| AkarSagAna bA~dha jo kimvA hai-use, aura usakI gajarA nikAlane ke lie-khuzI-khuzI hAtha ghar3e mArga upra zaktiyoM ko ! nimapara vajamuSTikA tA maMgIsa meM DAla diyaa|' thA prema ! umIka zabdoMma-emA ki binA usake miniTa bItA hAMgA, ki maMgI panchAi gyAkara pAmIna caina nahIM !' alAvaH prema ke, gaurava bhI kama nahIM thA para girI / aura nikalane lagA mahasa, benahAzA use isa isa bAtakA, ki usakI strI mahAgaja vRpabha- jhaag| dhvajakI pyArI putrI aura eka ucca-gharAnakI gaja- mAsune degyA 'ume kucha na samajhane vAlI udaNDa kumArI hai ! vaha umakI prasannatAko apanA ahobhAgya chokarI, behoza par3I hai!' samajhanA ! usI taraha-jima taraha eka daridra mUlya para minimaya khuzIsa umakI A~kheM camaka uThI ! vAn vastuko pA lene para use apane adhika lapaka kara usane ghar3ekA muMha banda kara diyaa| hiphAjata aura ma~bhAlaka mAtha ragyatA hai| gummameM jalA bhunA sA~pa jo ghar3ama kaida thaa| x x __ para, sAsUke sAmane aisI koI bAta nahIM thI vajamuSTi thA-bAhara ! mahAgaja ke sAtha gayA vaha baha kI uddaNDatA para nAkhuza thii| aura amantuSTa huA thA-kahIM ! thI ima para ki vaha usa kucha mamajhatI nahIM / jaba ki devayAMga !!! umakA pharja usako pUjanakA, Adara karanekA hai ! umI gata vaha lauTa AyA / strIko na dekha, umane bhItara hI bhItara usake dina-rAta laMkA dahana hAtA pUchA-'mA~ ! kahA~ hai-vaha ?' rhtaa| ____ mA abataka genI-sUrata banAe baiThI thI ! sunI manama kasaka, pIr3A lie, yaha ima kaSTama mukti jo putrakI bAta nA gale para kAbU na rakha skii| pAne ke upAyameM lagI rahatI ! para, kara kyA ? eka bAra khula kara gana ke bAda hicakI lata hue x x x x kahane lagI-'usa mApane kATa liyA thA ! usa dina upAya' sAsUke sAmane prAgayA, saphalatA 'mA~pane ?' yA kAmayAbIkA jAmA pahanakara ! bar3I khuza huI hA~ ! Aja hIkI to bAta hai, saikar3oM davAe~ kI, vaha ! para / ' miThAsa aura dInatA-bhara mvagmeM bolI-'lA to! 'phira kiyA kyA ?...' Page #485 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 452 bhanekAnta [ varSa 4 'loga usa zmazAnameM legae-vahIM gAr3a kara stha virAje hue haiN| abhI-abhI to lauTe haiN| acAnaka yaha vajapAta huA vajamuSTikaM kampita-zarIgmeM bala-saMcAra huaahai-bettaa| azaraNa-zaraNa jo sahAyatArtha dRSTigata ho cuke the| ___ para, vajamuSTi ho rahA thA maMgIka premameM pAgala / sAdhu-camatkArakI aneka gAthAe~ manameM jAgarita ho daur3A udhara hI, jidhara maMgI thI, zmazAna thA- utthii| aura AzAne diyA unheM protsAhana / bhakti betahAzA pAgalakI taraha / __ aura zraddhAsa bhIgA huA vajamuSTi uThA / maMgIko yatna pUrvaka godameM le, calA yogIzvarakI caraNa-dhUlimeM liTAne ke lie| apaneko chipAe, aparAdhIkI taraha cupa- mahAnIdameM pariNata ho jAne ke lie lAlAyita sarasanane dekhA-dekhA maMgIko daphanAte hue bhI aura maMgIkA mUrchita-zarIra vajamuSTine guru caraNakI zaraNa aura vajamuSTi dvAga usake saMjJA-zUnya-zarIrako bAhara meM DAla diyA / aura kahana lagA, dIna aura dukhe hue nikAlate hue bhI / usakA hRdaya ge rahA thA, muMha para svarama-bhagavan ! tumhArI hI zaraNa hai| merI prANahavAiyA~ ur3a rahI rahI thIM, hAtha kaoNpa rahe the| priyAko jIvana dAna dekara mujhe sukhI banAnA / marI ___ kaha rahA thA, dilako hilA dene vAlI AvAja vyathA haraNa kage / maiM mahasra-dala-kamala samarpaNa me-'maiM tere binA jindA na raha sakU~gA-maMgI ! kara, apanI bhakti, zraddhA aura khuzI prakaTa karanekA mujhe chor3a kara kahA~ jA rahI hai ? maiM tujhe akaMlA na avasara pAkara apaneko dhanya smjhgaa| prabhA ! jAne dUMgA, na jAna dUMgA, haragija na jAna duuNgaa|' prArthanAko vyartha na jAne do| nahIM, maiM maMgIke binA surasanakA hRdaya kA~pa utthaa|-kitnaa agAdha jIvita na raha sakU~gA / vaha marI guNavatI, snehazIlA, prema hai usa strIsa ?...kAza ! strI agara jIvita ho prANopama prANezvarI hai|' sakatI ? dekha sakatI usaka viyogame pAtakA kasA sUrasana eka Taka dekhatA-bhara rhaa-cup| usake dayanIya-dazA ho rahI hai| kitanI aTUTa-muhabbata hai viyAgane mana jAneM kaisA kara diyA hai|... use, jo khuda marane takako taiyAra ho baiThA hai|' ___x x x x para, maMgI addol| ___ maMgAne karavaTa lI, thor3I kagahI aura phira uTha mauna / / baiThI / jaise usa kucha huA hI na thA, sokara uThI ho| mRtaprAya // taponidhikI viSApaharaNa-Rddhika prabhAvane nirviSa kara vajamuSTi dera taka rotA rahA, apanI jA~gha para uTha-khar3e honekA maukA diyaa| aura dI, vajamuSTiko maMgIkA sira rakkhe hue-karIba-karIba nirupAya / maha-mAMgI murAda ! sImAnta-khuzI !! aura Ananda acAnaka usako najara jo sAmane gaI to bhIrU- vibhora kara dene vAlI-praNaya-bhikSA !! manameM kucha-kucha AzA saMcarita huii| donoM ekameka / premAliMgana / tapodhana, RddhidhArI, parama-digambara-sAdhu, dhyAna- jaise jIvana aura mRtyukA saMgama ho| Page #486 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kiraNa 8] tapobhUmi 453 vajamuSTikaM vASpAkulita kaNThasa nikalA-'maMgI- bhikhArinakI taraha dekhatI rahI sUrasenakI bhora ! kumaarii|... palaka mArane kI sudhi umaM nahIM thI / hRdaya, kAmake usane kaTIlI-bAMgyoMse tAkate hue sneha-pAdita nukIle vANoMse pAhata ho cukA thA / svarameM kahA-'tuma Agae ?' vaha jaise phira behoza hone jArahI thii| x x x x aura sUrIna moca rahA thA-'mopha ! vAsanA Aga ? 'chalamaya nArI hadaya / ' maMgIkI caitanyatAne sUrasenako bhI kama Anandita ki lAjakI hatyAkara, nirlaja-maMgI pairoM para nahIM kiyaa| yahI to usakI bhI sAdha thI, ki maMgI gira par3I, aura kahane lagI-'pyAre ! mujhe pyAra pati-premako samajha sakA... kge| maiM tumhAre premameM pAgala huI jA rahI hU~ / maiM jaMgalakI harI-harI ghAsapara maMgI baiThI patikI tumhAre binA na banUMgI, tumhAre rUpane mujhe behoza pratIkSA kara rahI thI / vajamuSThi gayA thA-sAdhuH kara diyA hai|' arcanake lie, sahasra dala-kamala len| sUrasana addig| maMgI akelI thii| yuvaka-tejasa saMyukta ! sahasA sUrasenake manameM AyA-vajamuSTikA mocane lagA- 'jaba parIkSA lI hai to pUrI hI prema to demvA / kyA maMgI bhI use itanA hI pyAra honI caahie|' karatI hai ? kyA yaha besI hI hai, jaisA ki vajamuSTi phira bolA-'maiM bhI tumhAre Upara mohita hU~samajhe hue hai ?' sundara ! lekina majabUra hU~, ki maiM tumheM prema nahIM kautukane usake manameM jijJAmA bhara dI / vaha kara sktaa|' bar3hA, apane chipe sthAnase zaMkA-samAdhAna ke lie| ___kyoM ???'-maMgIne puuchaa| aura jA khar3A huA, alakSita - bhAvasaM maMgIke 'isalie ki tumhAga pati balavAna hai, maiM use smiip|" ___ apane lie khatarA samajhatA hUM, DaratA hUM umasa / ' / ____ maMgIne dekhA, aura dekhane-dekhate jaise vaha samA maMgI ha~sI / phira bolI-'usakI orase tuma gayA usake hRdayameM ! vaha cakita, caMcala aura udvigna bephika rho| vaha tabhI taka jindA hai, jaba taka maiM ho utthii| uThatI namra, gAMga-lubhAvaka-zarIra, aura udhara dekhatI nhiiN|' sundara vaSa bhuussaa| sAMcA-'ho na hA, rAjakumAra hai sUgsana haTa gyaa| bhakti aura harSasa pUrNa vajamuSThi patra-puSpa aura nirnimeSa dekhatI rahI, kucha dera / maMtramugdhakI sahasra-dala-kamala lekara bhA pahuMcA thaa| trh| sUrasena avAk / maMgIne pati ke sAtha-sAtha gurupUjana kiyA, baMdanA maMgIke bhItara jaise pIr3A jAga par3I vaha dIna- kI, stavana par3hA / aura jaba vaha puSpAMjali kSepaNa Page #487 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhanekAnta [varSa 4 karane ke bAda gurucaraNoM meM mukA, ki maMgIne samIpa bolanekI yukti usa sUjhI hI nahIM ! rakkhI talavAra uThA kara cAhA ki gardana para ghAtaka kahane lagIM-'jaba 'va' hI nahIM rahe to hameM hI prahAra kare / ki kisIna pIchese kasakara kalAI pakar3a ghara meM rahanA kahA~ zobhA detA hai ? lI / talavAra U~cI kI U~cI raha gaI ! -aura saba, sAtoM, khiyA~ AryikAjIke nikaTa palaTa kara dekhA to-sUrasena! dIkSita hone calI ! talavAra usane chIna kara eka ora rgvdii| aura raha gayA akelA subhAnu ! cala diyA, maMgIkI ora dhikkArakI najaroMse dekhatA cAra chaha dina bIte / tabiyata na lagI ! majabUgna humA! usane bhI virAga svIkAra kiyaa| nirvikAra-sAdhu dhyAnastha the| bajamuSTinaM bAra bAra sira jhukAyA, praNAma kiyA aura taba, maMgIkA le, samoda ghara lauTa gyaa| bahuta dina bAda, eka dina ghUmate-phirate sAtoM sAdhu aura sAtoM aryikAe~ [6] ujjaina A padhAre! chahoM anuja sampatti lekara vApisa Aye, to darzakoMka ThaTha laga gae ! vajamuSTi bhI AyA, aura sUrasanako unhoMne gaMbhIra, susta aura udAsa pAyA maMgI bhI ! gayA / pUchA, to usane maMgIkI devI huI kathAkA vajamuSTi baiThA, sAdhu-sabhAmeM / aura maMgI aryidohaga diyA! . kAoMke sNghmN| subhAnuko chor3a kara, saba para gaharA prabhAva pdd'aa| devayoga !!! mocana lage saba-dhikkAra hai duniyAke caritrako ! dAnoMne eka hI samayameM, eka hI prazna kiyAjisa strI-putrake lie hama rAta dina pApa karate haiM, 'itanI-sI umrame hI zrApa lAgoMne kyoM vaigagya liyA ?' hiMsA karate haiM, corI karate haiM, vaha koI apanA nhiiN| uttarama maMgIkI kathA kaha kara sAdhuvargane samAsaba apane svArtha aura vAsanAke dAsa haiM !' dhAna kiyaa| subhAnune bAtako daphanAne ke irAdesa kahA-'chor3A vajamaSTi daMga raha gayA!''kyA maMgIkA prema jhgdd'eko| bA~Ta hone do, kAkrI rakama hAtha lagI hai dambha thA ? vaha hatyA kara rahI thI merI ? vAhare Aja to? saMsAra ! tabhI sAdhu-jana ise ThukarAkara vairAgyakI ora chahoMne manzA prakaTa kI bar3hate haiM!!... 'hameM aba kucha nahIM caahie| na dhana-daulata, na aura udhara-maMgI lajAke mAre mara miTI ! svArthI-saMsAra ! Atma-ArAdhanake lie tapobhUmimeM cAhatI-dharatI phaTa jAya, aura vaha usameM samA sake! praveza kareMge, tAki vizva-bandhanase mukti mila ske|' anutApasa usakA muMha bujhe-koyalekI taraha ho choToko, virAgakI ora bar3hate hue bhI subhAnuke gayA! socane lagI-'jo huA hai, vaha nArI-dharmake manameM prAtma-jAgRti na huI / dhana jo sAmane par3A thA! viruddha huA hai / usakA pratIkAra sirpha vairAgya-lAbhase vaha saba sampatti le ghara claa| hI ho sakatA hai-aba!' xxxx xxx x para pAyA, to yahAM bhI use vaisA hI dRzya aura taba, upasthita janatAne dekhA-'magI aura dekhanA pdd'aa| saba striyoMne apane-apane patikI bajamuSTi donoM vstraabhrnn| kA tyAga kara, sAdhucaraNa kurAla puuchii| uttarameM subhAnune saca hI kahA / mUTha ke samakSa tapobhUmimeM praveza kara rahe haiM-prasanna citta ! Page #488 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mahAkavi puSpadanta [ lekhaka-zrI paM0 nAthUrAma premI ] [gata kiraNase Age] 8-samaya-vicAra TIkAko za0 saM0 759 meM rASTrakUTanareza amoghavarSa mahApurANakI utthAnikAmeM kavine jina saba (prathama ) ke samaya meM samApta kI thI / ataeva yaha graMthoM aura pranthakartAoM kA ullekha kiyA hai, unameM nizcita hai ki puSpadanta rakta saMvatke bAda hI kisI sabase pichale prantha dhavala aura jayadhavala hai / samaya hue haiM, pahale nahIM / pAThaka jAnate haiM ki nIrasana svAmI ke ziSya jinasena rudraTakA samaya zrIyut kANe aura de ke anusAra ne apane guru kI adhUrI chor3I huI TIkA-jayadhavalA I0 san 800-850 ke arthAt za0 saM0 722 aura 1 akalaMka, kapila (sAMkhyakAra), kaNacara yA kaNAra (vaize- 772 ke bIca hai| isameM bhI lagabhaga upayuka pariSikadarzanakartA), dvija (vedagaThaka), saMgata (baddha), paraMdara NAma hI nikalatA hai| (cArvAka), dantila, vizAkha (saMgItazAstrakartA), bharata abhI hAla hI DA0 e0 ena0 upAdhyako apabhraMza (nATyazAstrakAra), pataMjali,bhAravi,vyAma,kohala (kuSmANDa bhApAkA 'dhammaparikkhA" nAmakA pratha milA hai jisa kavi), caturmukha, svayaMbhu, zrIharSadroNa, bANa, dhavala-jayadhavala- ke kartA badha (paMDina) hariSeNa haiM, jo dhakkar3avaMzIya siddhAnta, rudraTa, aura yazazcinda, itanokA ullekha kiyA gayA hai / inameM se akalaMka, caturmukha aura svayaMbhu jaina hai / 1 govarddhanake putra aura middhamanake ziSya the / ve maMtrAda akalaMka jayadhavalAkAra jinasenase pahale hue hai / caturmukha dazakaM cittaur3ake rahanevAle the aura vasaM chor3akara kArya aura svayaMbhUkA ThIka samaya abhI taka nizcita nahIM huA hai vaza acalapura cale gaye the| vahAMpara unhoMne vi0saM0 parantu svayaMbhU apane paumacariyameM AcArya (raviSeNakA prAcArya amitagatikI saMskRta 'dharmaparIkSA' isake bAda ullekha karate haiM jinhoMne vi0 saM0 733 meM padmapagaNa banI hai| hariSeNakI dharmaparIkSAke bhI pahale jayarAma nAmaka likhA thaa)| isase unase pIcheke haiN| unhoMne catumukhakA kavikA gAthAvaddha koI anya thA jimake zrApArase ukta bhI smaraNa kiyA hai / svayaMbhU apabhraMza bhASAke hI mahAkavi dhammaparisvA limvI gaI haithe| inake paumacariu (padmacarita) aura harivaMzapurANa jA jayarAmeM zrAsi viyaya gaahpbNdhe| upalabdha haiN| unakA eka chandazAstra bhI hai, jisake pahale sAhami dhammaparikkha sA paddhar3iyA baMdhe / tIna prakaraNa pro. velaNakarane JBBRAS 1935 PP saMskRta dharmaparIkSA ina domeMse kisI ekakA anuvAda 18-58 meM prakAzita kiye hai| 'paMcamicariyaM' nAmakA melA nAzi grantha bhI unakA banAyA huA hai, jo abhI taka kahIM prAma iha mevADadese jaNasaMkale. siri ujapuraNigaya dhkkddkule|" nahIM hayA hai| svayaMbhU yApanIyasaMghake anuyAyI the, aisA govaNa gAmeM upayaeNo, jo smmttrynnmpuraanno| mahApurANa-TippaNase mAlUma hotA hai| taho gobaddhaNAmupiyaguNavai, jA jiNavara payaNiyavi paNavaha / 2 Na ubujhiu yamasaddadhAma, miluna dhavalu jydhvlunnaamu| tAe jANiuhariseNaNAmamuzro, jo saMjAu vivuhakAvissuzrI Page #489 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 456 anekAnta [ varSa 4 1044 meM apanA yaha prantha samApta kiyA thaa| rASTrakUToMkI rAjadhAnI pahale mayUrakhaMDI (nAsika) isa granthake prAraMbhameM apabhraMzakaM caturmukha, svayaMbhU meM thI, pIche amogha varSa ( prathama ) ne za0 saM0 737 aura puSpadanta ina tIna mahAkaviyoMkA smaraNa kiyA meM use mAnyakheTameM pratiSThita kI / puSpadantane kRSNagayA hai / isase siddha hai ki vi0 saM0 1044 yA rAjakI rAjadhAnI bhI mAnyakheTa hI batalAI hai aura za0saM0 909 se pahale puSpadanta eka mahAkavika rUpa kaNharAya ko vahAM kA gajA batalAyA hai jo ki meM prasiddha hocuke the / arthAt puSpadantakA samaya 759 kRSNarAjakA prAkRtarUpa hai aura 509 ke bIca honA cAhie / na tA unakA sirikaNhagayakarayalANahiya mAsijalavAhiNi duggayari samaya za0 saM0 759 ke pahale jA sakatA hai aura na dhavalaharasihAgyameha uli pavila maNNakheDaNayari // 909 ke baad| -nAgakumAracarita aba yaha dekhanA cAhie ki ve za0 saM0759 arthAt kaNhagayakI hAthI talavArarUpI jalavAhinI (vi0 saM0854 ) se kitane bAda hue hai| se jo durgama hai aura jisake dhavalagRhoMke zikhara meghA kavina apane pranthoMmeM tuDigu', zubhatuMga, valIsa TakarAte haiM, aisI bahuta bar3I mAnyakheTa nagarI hai| vallabhanarendra " aura karAharAyakA ullekha kiyA hai rASTrakUTavaMzama kRSNa nAmake tIna rAjA hue haiM, aura ina saba nAmoM para pranyoMkI pratiyoM aura Tippa eka to ve jinakI upAdhi zubhatuMga thI / parantu inake NapranthomeM 'kRSNarAjaH' TippaNI dA hai| isakA artha samaya taka mAnyakheTa gajadhAnI hI nahIM thI, isalie yaha huA ki ye sabhI nAma eka hI rAjAke haiM / puSpadantakA matalaba inase nahIM ho sktaa| vallabharAya yA vallabhanarendra rASTrakUTa rAjAoMkI padavI dvitIya kRSNa amoghavarSa ( prathama ) ke uttagadhithI, isalie yaha bhI mAlUma hogayA ki kRSNarAya kAga the, jinake samayameM guNabhadrAcAryane za0 saM0 rASTrakUTavaMzakaM gajA the| 820 meM uttarapugaNakI samApti kI thii| aura jinhoMne siricittauhacaevi acalaureho,ga uNiyakajje jinnhrpurho| za0saM0833 taka rAjya kiyA hai| parantu inake sAtha tahi chaMdAlaMkArapasAhida, dhammaparikkha eha te sAhiya / una saba bAtoMkA mela nahIM khAtA jinakA puSpadantane 1 vikkamaNiva pariyattaha kAlae, vavagae varisa sahasaca utaale| ullekha kiyA hai| isalie kRSNa tRtIyako hI hama 2 caumuha kavirayaNe sayaMmuvi, pupphayaMta aNNANaNisaMbhuvi / unakA samakAlIna mAna sakate haiN| kyoMkitiNNAva joggajeNataM sAsai, umAmahe thiya tAmasarA jo sayaMmu soheu pahAgAu, prahakaha loyAloya vi yaannu| 1-jaisA ki pahale batalAyA jA cukA hai puSphayaMtu Navi mANusu bucai, je sarasaie kayAvi Na mucci| colarAjAkA sira kRSNarAjane kaTavAyA, isake 3 bhuvaNekkarAmu gayAhirAu, jahi acchA 'tuDigu' mhaannubhaau| pramANa itihAsameM milate haiM aura cola dezako jIta bha0 pu0 1-3-3 kara kRSNa tRtIyane apane adhikArameM kara liyA thaa| 4 suhanuMgadevakamakamalamasalu, NIsesakalAviNNANa kuslu| 2-yaha colanareza parAntaka hI mAlUma hotA hai ma.pu. 1-5-2 5 vallabhaNariMdaghara mahattarAsu / 6 uvvaddhajUDa bhUbhaMgabhIsu, toDeppiNu colaho taNau sIsu / Page #490 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kiraNa 8] mahAkavi puSpadanta jimane vIracAla kI padavI dhAraNa kI thii| meM zurU kI gaI thI. usI saMvatmagmeM sAmadevasUgnei 3-dhAganareza dvArA mAnyakheTakaM lUTe jAne kA apanA yazasnilaka campU samApta kiyA thA aura uma jo ullekha puSpadantana kiyA hai, vaha bhI kRSNa dvinIyakaM mamaya kRSNatRtIyakA par3Ava melapATIme thA / puSpadanta mAtha mala nahIM gvaataa| yaha ghaTanA kRSNarAja tRnIya ne bhI apane graMthaprAraMbhaka samaya kRSNagajakA malapATI kI mRtyuke bAda gvATTigadeva ke samaya kI hai aura ima meM rahane kA ullekha kiyA hai| mAtha hI isa prazastima kI puSTa anya pramANoM se bhI hAnI hai / dhanapAlane unakI cAla Adi dezoMkA jItanevAlA bhI liyA hai| apanI 'pAiyalacchI (prAkRtalakSmI ) nAmamAlA' meM aisI dazAna puSpadantakA kRSNatRtIyaka samayame honA ligyA hai ni:saMzayarUpama siddha hojAtA hai| vaha prazAmta yaha haivikkamakAlamya gAe auNuttIsuttaraM mahamsammi / "zaknRpakAlAtItasaMvatmarazateSvaSTambakAzInya * mAlavaNagdidhADIe TUDie magarakheDamma / / 276 / / dhika pu garnapu aMkataH 885 middhArthamaMghanmagammargata arthAt vi0 saM0 1029 me jaba mAlava nagendrane catramAmamadanatrayodazyAM pANDya-mihala-cAla-carama. mAnyagvaTakA lUTA, taba yaha graMtha racA gyaa| prabhRnInmahIpatInpramAdhya malapATIprabarddhamAnagajyaprabhAva ___ mAnyagvaTakA kima mAlava-gajAna lUTA imakA zrIkRSNarAjadeva mani tapAdapanopajIvinaH mamadhigata patA paramAra gajA udayAdityaka mamayake udayapura paMcamahAzabdamahAmAmannAdhipanazvAlukyakula janmanaH - (gvAliyara) ke zilAlagbama paramAra gjaaoNkii| mAmantacar3AmaraNaH zrImadagkimarigaNaH prathamaputramya jo prazasti dI hai usake 12 veM padyame laga jAtA hai- zrImadahigagajamya lakSmIpravardhamAnavasaMdhagayAM gaMgazrIharSadeva' iti khATTigadavalakSmI , dhAgayAM vinimApinamidaM kaavymini|" jagrAha yA yudhi nagAdamamapratApaH / arthAna zaka 881 midvArthamaMvatmarakI caitra madana arthAna hapadevanaM gvATigadevakI gajalakSmIko trayodazIke dina jaba zrIkRSNa gajadeva pANDya sihala, yuddha me chIna liyaa| cAla, carama Adi gajAtrAko jItakara malapATIma ye harpadeva hI dhAganaraMza the, jo mAyaka (dvitIya) apane bar3hate hue rAjyakA prabhAva prakaTa kara rahe the yA siMhabhaTa bhI kahalAte the aura, jaimA ki pahale naba unake caraNakamalAkI mevA karanevAle mahAmAmabatAyA jA cukA hai, jinapara kRSNatRtIyane car3hAI kI ntAdhipati cAlakyavaMzI aphima ke putra varigarAja thii| voTTigadava kRSNAtRnIya ke bhAI aura unaga. kI gaMgadhAgame yaha kAvya nirmANa kiyA gyaa| dhikArI the| pahale ukta melapATIma ho pappadanta pahu~ca the, 4-mahApugagA kI racanA jima siddhArtha maMvatmara siddhArtha maMvatsagmeM hI unhoMne apanA mahApurANa 1 dInAnAthadhanaM madAbahUjanaM prI-phullaballIvana, prAraMbha kiyA thA aura yaha sidArtha za0 ma0 881 mAnyAgveTapuraM pudamargalIlAi mundagma / dhArAnAthanarandrakopazigvinA dagdhaM vidagdhapriyaM, hI thA / malapATI yA melADima za0 881 meM kRSNarAja svedAnI vamati kAyati punaH zrIpu padantaH kaviH / / the, imake aura bhI pramANa mila haiM jo Upara diye 2 epimAphiyA iMDikA jilda 1 pR. 226 jA cuke haiN| Page #491 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 458 anekAnta [varSa 4 ina saba pramANoM se hama ima niSkarSa para pahuMcate bharatakI prazaMsAke haiM / grantharacanAkramase jisa tithiko haiM ki za0 saM0881 me puSpadanta melapATIma bharata jo saMdhi prAraMbhakI gaI, usI tithiko usameM diyA mahAmAtyasa mile aura unake atithi hue / imI huzrA padya nirmita nahIM huA hai| yahI kAraNa hai ki sAla unhoMne mahAparANa zurU karake usa za0 saM0 sabhI pratiyoMme ye padya eka hI sthAna para nahIM milate 887 meM samApta kiyaa| isake bAda unhone nAgakumAra haiN| eka padya eka pratimeM jisa sthAna para hai, dUsarI carita aura yazodhara carita banAya / yazodhara carita pratime uma sthAna para na hokara kisI aura sthAna para kI samApti uma samaya huI jaba mAnyakheTa lUTA jA hai| kisI kimI pratime ukta padya nyUnAdhika bhI haiN| cukA thaa| yaha za0saM0854 ke lagabhagakI ghaTanA abhI bambaIke sarasvatI-bhavanakI pratimeM hameM eka hai| isa taraha va 881 se lekara kamase kama 894 naka pUga padya aura eka adhUga padya adhika bhI milA hai lagabhaga taraha varSa mAnyakheTameM mahAmAtya bharata aura jA anyapratiyAma nahIM dekhA gyaa| nasake sammAnita atithi hokara rahe, yaha nizcita hai| yazodharacarinakI dUsarI tIsarI aura cauthI mandhiyoma bhI isI taraha ke tIna saMskRta padya nanakI usake bAda ve aura kaba taka jIvita rahe, yaha nahIM prazaMmAka haiM jo aneka pratiyoMmeM haiM hI nahIM / imase kahA jA sktaa| yahI anumAna karanA par3atA hai ki ye sabhI yA adhi__ budhahariSeNa kI dharmaparIkSA mAnyakheTakI lUTakaM kAMza padya bhinna bhinna samayoMmeM race gaye haiM aura koI pandraha varSa bAdakI racanA hai| itane thor3e hI pratilipiyA~ kagate mamaya pIchesa jor3e gaye haiM / rAraja yaha ki 'dInAnAthadhanaM' Adi padya mAnyakheTakI samayameM puSpadantakI pratibhAkI itanI prasiddhi ho cukI yh| laTake bAda lagvA gayA aura usake bAda jo pratiyA~ thI / hariSeNa kahate haiM, puSpadanta manuSya thor3e hI haiM, likhI gaI, uname jor3A gayA nizcaya hI yaha padya usake unheM sarasvatI devI kabhI nahIM chodd'tii| pahale jo pratiyA~ limvI jAcukI hoMgI unameM na hogaa| eka zaMkA isa prakArakI eka prati mahApurANake sampAdaka mahApurANakI 50 vIM sandhike prAraMbhameM jo 'dInA- DA0 pI0 ela0 vaidyako noMdaNI (kolhApura ) ke zrI nAthadhana' Adi saMskRta padya diyA hai aura pra0 457 tAtyA sAhaba pATIlasa milI hai jisameM ukta padya ke phaTanoTa meM uddhata kiyA jA cakA hai, aura jimameM nahIM haix| 894 ke pahalekI likhI huI isa tarahakI mAnyagveTake naSTa hone kA saMketa hai, vahaza0saM0894 ke * harati manamo mohaM drohaM mahApriyajaMtujaM / bAdakA hai aura mahApurANa 887 me hI samApta hocukA bhavatu bhavinA daMbhAraMbhaH prshaatikRto| jinavarakathA granthaprasnAgamitastvayA / thaa| taba zaMkA hotI hai ki vaha usameM kaise pAyA ? kathaya kamayaM toyastIte guNAn bhrtprbho| ___ isakA samAdhAna yaha hai ki ukta padya granthakA -42 vI sandhike bAda avicchedya aMga nahIM hai| isa tarahake aneka padya zrAkallaM bharatezvarastu jayatAyenAdarAtkAritA / mahApurANakI bhinna bhinna sandhiyoMke prAraMbhameM diye zreSThAyaM bhuvi muktaye jinakathA tattvAmRtasyandinI / pahalA padya bahuta hI azuddha hai| -43 vI saMdhike bAda gaye haiN| ye sabhI maktaka hai, bhinna bhinna samayameM raca dekho mahAparANa pra0va0, DA0 pI0 ela0 vaidya-likhita jAkara pIchese jor3e gaye haiM aura adhikAMza mahAmAtya bhUmikA pR0 17 / Page #492 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kiraNa 8 ] aura bhI pratiyoM kI pratilipiyA~ milane kI saMbhAvanA hai| eka aura zaMkA mahAkavi puSpadanta 'mahAkavi puSpadanta aura unakA mahApurANa zIrSaka lekha maiM ' bhANDArakara insTiTyUTa' pUnA kI vi0 saM0 1630 kI likhI huI jima pratike AdhAra se likhA thA, usameM prazasti kI tIna paMktiyA~ isa rUpa meM haiM puSyaMta kaNA ghuyapaMkeM, jai zrahimANa maruNA maMkeM / kayana kavbu bhAttie para matthe, chamayachaDaM kayamAmatthe / koharaNa saMvacchare AsADhae dahamae digrahe caMdaruirUDhae isake 'chasayachaDottara kayAmatyeM' padakA artha usa samaya yaha kiyA gayA thA ki yaha graMtha zakasaMvat 606 meM samApta huA 1 / parantu pIche jaba gaharAIma vicAra kiyA gayA taba patA lagA ki 606 saMvat kA nAma krodhana ho hI nahIM sakatA cAhe vaha saMvat ho, vikrama saMvata ho, gupta yA kalacuri saMvat ho| aura isalie taba ukta pAThake mahA honemeM sandeha hone lagA / 'chasayachaDAttara' to khera ThIka, para 'kayAmatrthe' kA artha durUha bana gayA / tRtIyAnta pada hone kAraNa use kavitrA vizeSaNa banAneke sivAya aura koI cArA nahIM thA / yadi bindI nikAlakara use saptamI samajha liyA jAya, to bhI 'kRtamAsa' kA koI artha nahIM baiThatA / zrataeva zuddha pAThakI khoja kI jAne lagI / sabase pahale pro0 hIrAlAlajI jaina ne apane 'mahAkavi puSpadanta ke samayapara vicAra' lekha meM batalAyA ki kAraMjAkI pratimeM ukta pATha isa taraha diyA huA hai puSyaMta kA dhupakeM, jaDa ahimAgameruNA maMkeM / kya kavu bhattie paramattheM, jipaya paMkayama uliyahatthe / kohaNa saMcchare AsADhae, dahamai divahe caMdaruirUDhae / / arthAt krodhana saMtrI asAr3ha sudI 10 ko 1 sva0 bAbA dulIcandajIkI granthasUcImaM bhI puSpadantakA samaya 606 diyA huA hai / 2 jainasAhitya saMzodhaka bhAga 2 aMka 3-4 | 456 jina bhagavAnake caraNa kamaloMke prati hAtha jor3e hue abhimAna, dhUpaM ( dhula gaye haiM pApa jisake ), aura paramArthI puSpadanta kavine bhaktipUrvaka yaha kAvya banAyA / yahAM mbaI ke sarasvatIbhavanameM jo prati (193 ka) hai, usameM bhI yahI pATha hai aura hamArA vizvAsa hai ki anya pratiyoM meM bhI yahI pATha milegA | aisA mAlUma hotA hai ki pUne vAlI pratike arddha dagdha lekhakako ukta sthAnameM mitI likhI dekhakara saMvata-saMkhyA dene kI jarUrata mAlUma huI hogI aura usakI pUrti usane apanI vilakSaNa buddhise svayaM kara DAlI hogii| yahA~ yaha bAta noTa karane lAyaka hai ki kavine siddhArtha saMvatsara meM apanA graMtha prAraMbha kiyA aura krodhana saMvatsara meM samApta / na vahA~ zaka saMvat diyA aura na yahA~ / isake sivAya puSpadantake pUrvavartI svayaMbhU ne bhI apane graMthoMmeM sirpha mitI hI dI hai, saMvat nahIM diyA hai| tIsarI zaMkA kavike samaya ke sambandhame eka zaMkA 'jasahara caritra' kI usa prazasnike kAraNa khar3I kI gaI jisa meM prantha-racanAkA samaya vi0 saM0 1365 batalAyA gayA hai | vaha prazastipATha yaha hai kiu uvaro jamma kaiyai eu bhavaMtara / to bhagAma pAyami paDau ghara / / 29 / / cika pahaM chaMge sAhu sAhu, naho sutra khelA guNavaMtu sAhu | naho taguruha vImaluNAmamAhu. vIgemAhuriNa zihi sulahu pAhu || soyAra suragaNaguNagaNamA hu ekkaDayA ciMtas cimi lAhu / ho paMDiya Takkura karAha puna, uvayAgyivallaha paramamitta // kaipuppharyaMta maharacarana, kina suTTa sahalakmvaraNa vicitta / - Page #493 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhanekAnta [varSa 4 pemahi tahiM gaulu ka ulu a jo cAhA thA vahI maba kiyA, rAula (gajA aura jasahara vivAhu taha jaNiya cAja / kolakA pramaMga), vivAha aura bhvaaNtr| phira jaba sayalahaM bhavabhamaNabhavaMtarAiM , sAmane vyAkhyAna kiyA, sunAyA, taba bImala sAhu maha vaMchiu kaha nnirNtgii| santuSTa hue / yoginIpura (dillI) meM sAhuke ghara acchI tA sAhumamIhiu kiyau savvu , taraha sumthitipUrvaka rahate hue vikrama rAjAkaM 13655 rAulu vivAhu bhavabhamaNa bhancha / maMvanma pahala vaizAkhakaM dUmara pakSakI tIja ravivArakA vakkhANi pura havai jAma, yaha kArya pUrA hushraa|" maMtuTThau vIsalu sAhu tAma | "pahale kavi (vacchagaya) ne jisa vastu chandabaddha joiNipuravAra NivasaMtu suTTa , kiyA thA, vahI maiMne paddhar3Ibaddha rcaa|" sAhuhi ghare sutthiyaNahu dhuTTha // kanhar3aka putra gandhavana sthira manase bhavAMtaroMko paNapaTTimayi terahasayAI , kahA hai| isameM koI mujhe doSa na de| kyoMki pUrva meM Nivavikkama saMvacchaggayAiM / vacchagayana yaha kahA thaa| umIka sUtrako lekara maiMne bAsAhapahillai pakvi bIya, kahA hai|" ravivAri mamitthau missa tIya / / imaka bhAgekA pattA aura prazamti mvayaM puSpadanta ciru vatthubaMdha kaikiyau ji, kRta hai jimama unhoMne apanA paricaya diyA hai| paddhaDiyabaMdhi maI raiu taMji / pUrvokta padyAma bilkula spaSTa ho jAtA hai ki gaMdhavvaM kaNhaDa NaMdaNeNa , gandharva kavina dillI meM pAnIpata ke rahane vAle bIsalaaAyahaM bhavAI kiyAtharamaNaNa / sAhu nAmaka dhanIkI preraNAsa tIna prakaraNa svayaM banA mahu dAsu Na dijjai puci kaiu, kara puSpadantake yazodhara caritameM pIchesa saM0 1365 kaivacchagaI taM sutta laiu // meM zAmila kiye haiM aura kahA~ kahA~ zAmila kiye haiM, imakA bhAvArtha yaha hai so bhI yathAsthAna ImAnadArIse batalA diyA hai| "jisake uparAdha yA AgrahasaM kavipanine yaha dekhiepUrvabhavoMkA varNanakiyA(aba maiM) usa bhavyakA nAma prakaTa 1 pahalI mandhikaM cauthe kar3avakakI 'cAeNakaNNu karatA huuN| pahale paTTaNa' yA pAnIpatameM chaMge sAhu nAma vihaveNa iMdu' Adi paMktikaM bAda aAThaveM kar3avakaka ke eka mAha the / unakaM khelA sAhu nAmaka guNI putra __ anta takakI 81 lAineM gandharvaracita hai jinameM gajA mAridatta aura bhairavakalAcAryakA saMlApa hai| unake hae / phira khelA sAhu ke bIsalasAhu hue jinakI annameM kahA haipatnIkA nAma vIro thA / vaM guNI zrotA the / eka dina gaMdhavvu bhaNai maI kiya ra e ra, Niva jAIsaho saMjoya bheu unhoMne apane cittameM sAMcA (aura kahA ki he karAha aggai kairAyapupphayaMtu sarasahaNilau / ke putra paMDina Thakura (gandharva) vallabharAya (kRSNa tRtIya) daviyahi sarUu varagAi kaiyaNakulatila // ke parama mitra aura upakArita kavi puSpadantane sundara ndharva kahatA hai ki yaha gajA aura aura zabdalakSaNavicitra jo jasaharacarita banAyA yogIza (kaulAcArya) kA saMyoga-bheda maiMne kahA / hai usameM yadi rAjA aura kaulakA prasaMga, yazodharakA aba Age marasvatInilaya kavikulatilaka kavirAja Azcaryajanaka vivAha aura sAre bhavAMtara aura praviSTa puSpadanta ( maiM nahIM ) devIkA svarUpa varNana karate haiN| karado, to merA mana cAhA ho jAya / taba maiMne sAhune / 2 pahalI hI sandhika 24 veM kar3avakakI 'NeDha1 'paTTaNa' para 'pAnIpata' TippaNa ttaNi puTThi palaTThiyaMgu' Adi lAinase lekara 27 veM Page #494 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kiraNa 8 ] kar3avaka takakI 79 lAineM bhI gandharva kI haiM / ina unhoMne 79 vIM lAina meM isa taraha spaSTa kiyA hai / vAmanameM, taM pekkhavi gaMdharaNa kahiu arthAt vAsane pUrva meM (grantha) racA thA. usa ko dekhakara hI yaha gandharvana kahA' / 3 cauthA sAdhaka 22 veM kar3avakakI 'jajjari jeNa bahubhayakambha' zrAdi 15 vIM paMktisa lekara AgekI 172 lAina bhI gandharva kI hai| isaka Age kI kucha lAineM prakaragA ke anusAra kucha parivartita karake likhI gaI haiM / phira eka ghatA aura 15 lAinaM gandharva kA haiM jo Upara bhAvArtha sahita de dI gaI haiN| mahAkavi puSpadanta 461 isa taraha isa graMtha meM saba milAkara 335 patiyA~ prakSipta haiM aura aisI hai ki jaga gaharAI dekhana great prauDha aura sundara racanA ke bIca chupa bhI nahIM sakatIM / zrataeva gandharva ke kSetrakoMke mahAre puSpadannako vikramakI caudahavIM zatAbdi meM nahIM ghasITA jA sakatA / isake mitrAya bahuta thor3I hI pratiyoMmeM mAM bhI uttara bhAratakI pratiyoMmeM yaha prakSipta aMza milatA hai / bambaI terahapaMthI jaina mandiAkI jo vi0 saM0 1290 kI likhI huI atizaya prAcIna prati hai, usameM gandharvaracita eka paMktiyA~ nahIM haiM, yahA~ ke sarasvatI bhavana kI do patiyoMmeM bhI nahIM haiN| upasaMhAra pUrvokta tInoM zaMkA kA samAdhAna jAne ke bAda aba hama nizcayapUrvaka ka 1 zrIvAmavasena ke isa yazodhara caritakI prati bambaI ke sarasvatIbhavana meM (naM0 604 ka) maujUda hai| yaha saMskRta meM hai / isa kI antima putrikAmaM 'iti yazodharacarite muninAmavasenakRte kAvye zraSTamaH sargaH samAptaH' vAkya hai / prArambha meM likhA hai 'prabhaMjanAdibhiH pUrva hariSeNasamanvitaiH yaduktaM tatkathaM zakyaM mayA bAlena bhaassitum|' isase mAlUma honA hai ki unase pUrva prabhaMjana aura hArAne yazodhara ke carita likhe the / isa kavine apane samaya aura kulAdikA koI paricaya nahIM diyA hai / parantu itanA to nizcita hai ki ve gandharva kavi pahale hue haiN| isa granthakI eka prAta pro0 hIrAlAla jIne jayapura ke bAbA dulIcandajIke bhaMDAra meM bhI dekhI thI aura usake noTsa liye the / daSeiNa zAyada ve hI do, jinakI dharmaparIkSA (apabhraMza) abhI DA0 upAdhyene khoja nikAlI hai / 1 puSpadanna rASTrakUTamamrada kRSNatRtIya aura unake uttarAdhikArI svAdideva ke samakAlIna the aura za0 maM0 882 me 294 taka unake mAnyakheTa meM rahane ke pramANa milate haiN| saMbhava hai, karka (dviH ) kaM samaya bhI rahe hoN| 2 unake zrAzrayadAtA mahAmAtya bharata kamasekama 87 taka jIvita the, jabaki mahApurANa samApta huA / 3 nAgakumAracarita aura yazAMdhagnaritakI racanA 2 aparivartita pATha mudrita grantha meM na honeke kAraNa yahA~ de ke samaya bharatakA svargavAsa ho cukA thA aura unake putra nanna gRhamaMtrI ho gaye the / yazAdharacagnikI samApri mAnyambeTa ke barabAda hojAneke bAda huI jabaki karka (dvi0 ) gaddIpara hoMge / diyA jAtA hai so jasabai so kallA mitta, mo zrabhayagAu so mAridattu / kulako digmu, so govaDDha guNagaNavise || mA kumumAvali pAliyati gutti, sA zrabhayamaitti yaridaputti / bhavva duyagiNAmaNe, taDa cayava cAru saNNAsaNeNa kAle jaMtte savvaimayAI, jiNadhammaM maggaggaho gahAI || 3 bambaI sarasvatIbhavana meM jo 804 ka naM0 kI saMskRta chAyAsahita prati hai usameM 'jiraNa meM maggaggaho gaddAI' ke 11 zrAge 'gaMdhavve karaDaNaMdaNeNa zrAdi kevala do paMktiyA~ prakSima pATha kI na jAne kaise zrApar3I hai| isa pratimeM ina do paMktiyoMko chor3a kara aura koI prakSana aMza nahIM hai / Page #495 -------------------------------------------------------------------------- ________________ rAnI [ lekhaka-'bhagavata' jaina] lekina yaha thI kauna, komalAgI, dayAkI, mamatAkI yaha cA~da-sA sundara bAlaka jaba usakI A~khoMke sAmane dekhI?.... pAtA, to vaha aAnda-vibhora ho jAtI! tana-badanakI sudha hoM usakA nAma thA-rAnI! vaha gauravarNa, sundarabhUla jAtI-kucha derake lie-sRSTikI samasta racanAoMkI zarIra, nava-yauvanA villocina thI! jI, hA~ ! vahI villomadhuratAko! cine-jo apanI barbaratA, pazutA, nRzaMsanAke sababa-saba "usakA dharma, usakA karma, usakA sukha, usakI ' ke lie aAtaMka hotI haiM ! jisa zaharameM ve pahu~ca jAtI haiM, mampatti-saba kucha basa, vahI thA, tIna sAlakA vikArahIna bAlaka! vahA~ke nivAmI unase aoNkha milAne takakI apanemeM zakti vaha usakI mRdula-muskAnameM svarga-sukhakA anubhava karatI nahIM mahasUsa karate / unase lena-dena yA vyavahArakI bAta to usake karuNa-kandanameM niSThura-vidhAtAkI kuTilatAkA darzana dUra ! zAyada bahuta dUra !! karatI! jaba vaha apanI anakSarI-vANIdvArA apane bhAvako daraamala ve khauphanAka, lar3Aka, dayA-hIna aura nindyavyakta karanekA upakrama karatA, to vaha ha~sate-ha~sate doharI pravRtti hotI haiM ! jisane unase kucha kharIdanA cAhA, samajha par3a jAtI! jaise sAre zarIrase ha~sa rahI ho! lIjie ki usakI zAmata AgaI ! Dyor3e-dane dAmomeM use aura baccA mA~ ko ha~sate dekhatA, to aura bhI bolane vaha cIja lenI hI par3egI, jisake bAremeM jubAnase vaha kucha kA sAhasa karatA! taba vaha svargameM DUba jAtI, saMsArakI bhI kaha cukA hai ! bhale hI lar3AI ho jAya, jhagar3A ho jAya, viSamatA usase dUra rahatI! bhIr3a jur3a jAya ! puruSako dabAnekI eka tarakIba aura vaha use cUmatI, pyAra karatI aura godameM dabocaletI ! istemAla karatI haiM-ve ! ki-'mujhase makhaula karatA hai !' bacceko thor3I takalIfa karUra hotI hai, yaha bAta vaha bhUlatI saca, ve aisI hI hotI haiM ! unameM komalatA nAmakI nahIM ! lekina usakA mana jo apane Apa meM nahIM rahatA! koI cIna loga nahIM dekhate ! lekina kyA sacamuca aisA hI mana to macalakara kahatA hai-kAza, vaha use manameM hI hai? kyA yahI vAstavika hai, ki unake hRdaya nahIM hotA? banda kara sake! para itanA bar3A samAye kaise? lAcArI to aura hotA bhI hai to usake andara dayA nahIM hotI? kyA yahI hai! yaha sambhava hai ? vizvAsa kiyA jA sakatA hai ? kyA majAla jo kabhI eka u~galIse, mAraneke nAma agara hA~ ! to phira dayAko sArva-dharma kyoM kahA jAtA sekumA ho? yaha bAta nahIM ki sabhI bAteM usakI use pasanda AtI, nahIM; kucha burI bhI lagatIM, halkA-pUrA gussA hai ? vizva-dharma kahakara kyo pukArA jAtA hai ? bhI aAtA kabhI-kabhI! para, vaha use mAratI hargika na! Apa uttara deMge? dulArA, pyArA jo thA, jI se bhI jyAdA! xxx Page #496 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kiraNa ] rAnI [2] to kala vahA~ ! rAnIne ro-rokara aAsAna simpara uThA liyA ! para. x kyA kucha natInA nikala sakatA thA ? gayA huzrA kabhI lauTA bhI hai? bahuta dina bAda, ekadinabAta kucha bar3I nahIM thI ! mAmUlI bukhAra thA ! aisA, cAra chaH hamajoliyoke sAtha, rojakI taraha ganI zikAra do-eka bAra pahale bhI pA cukA thA, nayA thor3A thA ! para, abakI bAra vaha mautako bhI mAtha le zrAyA, isakA kisI kI Toha meM nikalI ! nirjana-vana thA! pazu-pakSI pAne mile ko patA na claa| hue, thor3e-se sukhameM nimagna, parivAra ke mAtha maujakI kilabukhArane jora pakar3A! idhara thA. mIkA bhaumama! ho kAriyoM bhara rahe the! zaharake jana-base dara, ve apaneko gayA caTa nimoniyA ! davAe~ huI, dudhAe~ mogI gaI. aneka nigakula aura nirApada mamajha rahe the ! parantu kyA vaha upacAra hae ! parantu maba vyartha ! saba ceSTAe~ niSphala ! uma tapobhUmi unake lie nigapada thI bhI ? kA jIvana-kAla mirpha tIna-varSakI alpa-avadhime zrAvaddha 'Thoya !-kI eka hakkI aAvAjake mAya eka sundara thA! bhanA TAlA jA sakatA thA, vaha ! parindA jamInapara zrA girA ! ganIne gulelako mu~ha meM dabAyA x x rAnIkI gAMda manI hogaI ! aura mAtha hI usake lie aura apane kaTora hAmi lapaka kara use uThA liyA ! sArI duniyA, isa bar3I-mI duniyAse kahIM adhika sundara, dekhA-vara mara cakAta phira bhI, yaha AzaMkA na adhika aAnandadAyI aura adhika manorama thI! honepara bhI ki vaha ur3a sakatA hai, gardanako marohate hue umakI lAvaNyanA vAsI-phUlakI taraha azobhana hogaI hai ! na aba pahale-mI praphullita rahatI hai, na magdha / yo uma nideyatApUrvaka jholemeM DAla liyA aura Age bar3hI ! jaise kA tAruNya aba bhI usake pAma hai, kahI gayA nahIM ! lekina abhI umakI nRzaMsatAko tRpti nahIM, bhUsva ba-dallUra ho! aba umameM umaMga nahIM, utmAi nahIM; usake rikta sthAna para mAthI-loga dUrapara, apanI-apanI ghAtameM lage haiM! tIsare-yana jaisI nirAzA hai ! kisIko itanA avakAza nahIM, ki kauna kyA kara rahA hai ? usake manameM, manake eka adhUre kone meM, eka vedanA dekhe ! jarUrata bhI kyA ? hai, kamaka hai, eka ghAva hai ! jo use panapane nahIM detA, umake tAruNyako nikhagne nahIM detA: murdA banAe maghana-vRSake pattoMmeM chipA hazrA eka choTA-mA nIr3a ! baiThA hai! jisameM baiThe the do pakSI!-zAyada kabUtara the! donoM apanI vaha maeNhapara udAmI pote hue, baiThI rahatI hai-susta, choTI-sI gajadhAnIke bAdazAha the ! lekina unake sAmane guma-suma ! nirAzAkI pratimUrti-mI / dinakA dina bIta gajanainika ulabhaneM nahIM thI ! unakA deza thA-prema, jAtA hai, rAta bhI pAnI aura khimaka jAtI hai ! para vaha hai, kAnUna thA-nauja aura Taiksa thA-alpa-bhojana ! kisI hada jo na khAtI hai, na pInI! na ha~satI. na kimImeM bolatI- taka va sugvA tha, bhAra! taka ve sugbI the, aura sugbameM baiThe, cainakI baMzI bajA rahe cAlatI ! hA, jaba kabhI rote hae use jarUra dekhA gayA hai| the! unheM khabara nahIM thI ki bhaviSya unake lie kyA ___ jIvana usakA aba dumarI zrogko baha rahA hai| para vartamAna banAne meM mazagUla hai? vaha usame bekhabara nahIM ! bahAye jArahI hai ! zAyada moca ki imI samaya rAnIke gulelame nikalI huI eka baiThI hai-'ceSTA koI cIja nahIM, bhAgyanirNaya bar3I vastu hai' kaThora kaMkar3Ine becArekA prANAnta kara diyA ! rojaka sadhe __dina samIrakI gatise nikalate cale jArahe haiM ! villo- hue hAtha, kyA nizAnA naka makate the? ciyokA kAphalA bhI paryaTana karatA jArahA hai, Aja yahA~ vaha rAnI ke pada-sanikaTa-jamInapara-par3A tar3apane lagA, Page #497 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 464 anekAnta paMkha tar3aphar3Ane lagA; aura lagA apanI gola-gola nanhIM khAMse idhara-udhara dekhane ! zAyada kisIkA khojatA ho ! miniTa bhara kI vedanAmaya zrAyumaM kyA dekhatA, kyA socatA ? pIr3A mautakI dUta banakara jo zrAI thI ! eka vekalIkI tar3apa ! aura basa, khatama ! rAnIne dekhA - 'vaha eka kabUtarakA baccA hai, kaimA sundara ?' vaha uThAne ke lie jhukI ! para, yaha kyA ? mirake pAsa gvar3akhar3AiTa kaisI hai ? naz2ara uThAkara dekhA to eka yA do kabUtarako zokavihvala cakkara kATate pAyA-becaina bekhabara ! rAnI kSaNa-bhara rukI, aura apane vicAromaM DUba gaI-- jaise athAha jala meM choTI-sI kaMkar3I ! baccA marA huA sAmane par3A thA ! usakI mamatAmayI mA~ -- usake vichoha duHkhase pAgala huI-- use dekha rahI thI, sirpha degva hI rahI thI, A~sU-bharI A~khosa ! zrAha ! use chU lene takakA use daka nahIM thA, himmata nahIM thI, adhikAra nahIM thA ! vaha kabhI darakhta kI isa TahanI para, kabhI usapara ! kabhI baiThatI, kabhI uThatI ! kabhI bhAgI-bhAgI phiratI antArakSakI chAtI para, betahAzA daur3atI ! zroha ! use kSaNa-bhara bhI caina nahIM ! are, use kaisI vedanA thI vaha !!! hRdayakI pukAra hRdaya taka pahu~cane lagI, zAyada ghAyala kI gAta ghAyalane jAna lI ! ganIkA kaThora hRdaya bhI dayAse plAvita hogayA ! vaha socane lagI [ varSa 4 kAlapara kisakA vaza calA hai ? kyA karatI ? 'hAya !' karake raha gaI ! usake bhI eka baccA thA - aisA hI sundara; aisA hI komala, aisA hI pyArA aura aisA hI choTA-moTA, bholA-bhAlA ! magara..... ! nirdayI -kAlane use na chor3A, usake pyAre bacceko dekhate-dekhate uThA liyA ! vaha vivaza rotI- kalapatI raha gaI ! Tap-Tap !!! do bU~da rAnIkI khAne bagvera diye ! aura usI vakta usane dekhA -- becArI kabUtarI ro rahI hai ! usakA vaccA jo mara gayA hai ! usakI A~khokA tArA ! rAnIke manameM vidroha uThA -- 'usakA nirdayI kAla tI tU hai rAnI tU !' vaha eka dama ro par3I ! jaise usakA baccA abhI hI marA hai ! ghAva kuredakara tAjA banA diyA ho ! mA ke hRdaya ne mAke hRdayakI vyathAko pahicAna liyA ! usane gulela uThA kara dUra pheMkadI, jaise vaha usakI cIz2a hI nahI thI / bhUlase kisIne usake hAtha meM thamA dI thI ! vivhalA- kabUtarI idhara-udhara dekhatI rahI, phira vaha apane mRta-putra ke samIpa zrA baiThI ! dekhatA koI vaha karuNa dRdhya ! do mA-hRdayAMke bIca meM eka mRtaka putrakA nirjIva zarIra ! ghaMToM ho gae, para rAnI na uThI, apane sthAnase cigI taka nahIM ! nirjIva ho, pattharakI putalI ho, yA miTTIkA Dhera ! sAthI Ae aura jaise-taise kara Dere para le gae ! umI jar3atA DhaMga meM ! nahIM kahA jA sakatA -- caitanya hai vaha, yA taba thI ? X X X X [8] A~kheM lAla haiM, zarIra tapa rahA hai ! bukhArakI tejI hai ! rAnI guma suma par3hI haiM ! kimIse bolatI-cAlatI nahI ! khAnA-pInA taka chUTa gayA hai ! kevala dUdha usakA jIvana rakSaka bana rahA hai I zAma ko bukhAra jaba DhIlA par3atA hai, bola sakanekI Page #498 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kiraNa 8] tAUna jaba uma meM ho jAtI hai taba yaha baiTha jAtI hai, upadezakaphI taraha ! aura kahane lagatI hai-apane dilakA darda, mAnasika pIDAkA adhyAya !-- 'kisIkA mAge mana ! usake zarIra meM bhI darda hotA hai, usake mA~-bApa bhI becaina hote haiM. unheM takalIfa hotI hai ! jAna sabakI barAbara hai !" billocI sunate to daMga raha jaate| kucha kahate-'lar3akI kahatI to ThIka hai!' para kuchakI rAya hotI-'cumbAra bImArIse dimAg2a phira gayA hai ! nahIM, aisI bAteM yaha kahA~ ? kyA hama nahIM haiM, mafeda bAla ho cuke, ina bAtoMko 'zrA taka nahIM !' koI kahanA - 'pichale dina taka to yaha bhI parinde mAra-mAra kara rAMdhA karatI thI, Aja kahatI hai-kimIko mAro mana ! bhaI !" rAnI jaba premI bAteM sunatI to usakA mana aura bhI TUTa jAtA ! vaha khATa para leTI-leTI socatI rahatI 'kyA, ye bhI manuSya hai ?" aura usakA bukhAra jora pakar3a jAtA ! mA~ sirAhane baiThI-baiThI bahAlI, milane manAlI-'merI rAnI baca jAya !' aura bApa davAe~ lAtA, jar3I-bUTI DAkTara rotA-patA ! phiratA ! dhAge dayAkI bhIkha mAMgatA, gar3agir3AtA, kisI taraha rAnI baca jAga ! use ho kyA gayA DAkTara ne batAyA- 'isakA dila kamajora ho gayA hai ? mAnasika pIr3A hai - ise ! yaha jo cAhe, ime vahI do ! isake hRdayapara kucha asara huA hai, tuma loga isake hRdaya kona dukhAyo !' haiM !!! saba cauMke ! DAkTara kahatA hai- 'hRdayako na dukhAo !' rAno 465 rAnI kahatI hai kisIko mAro mata, unheM bhI takalIfa hotI hai !" bAteM donoM eka hai jarA bhI pharka nahIM! ajIva samasyA hai ! ganIkI tandurustIke lie hindagI ke lie sapane usakA hukma mAnanA maMjUra kiyA ! X X X X jimane munA, bar3I hairata meM bhAgavA vizAMciyAMkA kAphalA nirAmiSa bhojI hai ! ve zikAra nahI karataM, mA~ma nahI pAte ! dUsare bacce ko apanA mAnanemeM sukha pAte haiM ! aura rAnIko ve apanA 'guru' mAnate haiM, devI mAnakara pUjate haiM, apanA jAna kara usakA sAdara karate haiM! rAnI hai unakI mArga-pradarzikA ! ganImeM phira tAz2agI lauTa AI hai vaha praphullita rahatI hai ! use aisA lagane lagA hai ki usakA baccA ume insAniyata mAnavatA miyAne khAyA thA, tIna sAla meM vaha ba-vRkSa pA liyA gayA ! usakI AtmA rozanI bhara gayA ! aba jaba use apane bacce yAda AtI hai to usI vakta usa katara baccekA citra bhI Apake Age ho cAtA hai ? aura rAnIkA komala mana pighala kara A~sU bana jAtA hai ! X X X X [x] avazya kahA jA sakatA hai--kaThora se kaThora kasAIkarma meM nirata rahane vAle vyaktike hRdayameM bhI 'dayA' nAmakI koI cIz2a rahatI hai phira bhale hI usake prakAra meM meda ho, tarIke meM tabdIlI ho ! kama-jyAdaha ho ! dayAkA hI dUsarA nAma hai--mAnavatA !!! aura yoM dayA sArvadharma hai. isameM zaka nahIM 1 Page #499 -------------------------------------------------------------------------- ________________ neminirvANa-kAvya-paricaya (le.paM. pannAlAla jaina 'vasanta' mAhityAcArya ) [gata kiraNase Age] gaSTra dezakI urvaga pRthvIkA varNana karate zlokagata samasta padoMkA zleSa-salila usa upamASou hupa kavirAja likhate haiM latAkA siJcana karatA hai / athavA jo deza 'ghoSavatI virAjamAnAmRNabhAbhirAme -vINA rUpa pRthvIko dhAraNa kiye hue' yaha rUpakAgrAmaigarIyo guNasaMnivezAm / laMkAra bhI mAnA jA sakatA hai| usa rUpakakI maundarya- sarasvatIsaMnidhibhAjamurvi vRddhi bhI zleSakaM dvArA hI ho rahI hai| isa prakAra ye sarvato ghoSavatIM vahanti // 33 // _ 'jo sugaSTra deza, bailoM-dvAga manAhara prAmAsa kavirAjana sugaSTra dezake varNanameM apane kAvya-kauzala kA anupama paricaya diyA hai| zobhAyamAna, gurutara guNokaM saMnivaMza-racanA yA ___samudra ke bIca meM dvArAvatI pugekA varNana karate hue vistAra se sahita, sarasvatI-nadiyoM ke mAmIpyakA kavigajana zliSTApamAkA kitanA sundara udAharaNa prApta aura gopacamatikAmoma yukta pRthvIko saba tayAra kiyA hai ? dekhiyaporasa dhAraNa karate haiN|' parisphUranmagaDalapuNDarIka-cchAyApanItAtapasaMprayogaiH / yaha to huA prakRta artha, aba aprakRta artha yA rAjahaMsairupasamyamAnA, rAjIvinIvAmbunidhI rarAja // 30 // dekhiye, jo ki zlokagata samasta padoMke dvayarthaka hone 'jo nagarI samudra ke madhya meM kamalinIke samAna ke kAraNa sparUpasa pratibhAmita ho rahA hai- zobhAyamAna hotI hai| jisa prakAra kalinI, vika__"jo sugaSTra deza, RSabha nAmaka svara vizeSa sita puNDarIkoM-kamalokI chAyAse jinakI prAtapasundara, prAma-svargake samudAyase virAjita, gurutara vyathA zAnta ho gaI hai aise rAjahaMsoM'-haMma vizeSoM zreSTha athavA bar3I bar3I tantriyoMke sanivezasaM yukta, saM sevita hotI hai, usI prakAra vaha nagarI bhI tane hue masino tathA sarasvatI devIke samIpa sthita-usake hAthame vistRna-puNDarIka-chatroMkI chAyAse jinakI prAtapa vilasita manohara zabdayukta, vizAla, ghoSavatI-vINA vyavasthAsa saba duHkha dUra ho gaye haiM aise rAjahaMsoMko dhAraNa karate haiM-jisa dezake manuSya hara eka baDe baDe zreSTha gajAmAsa saMvita thI-usameM aneka prakArakI cintAoMme vinimukta ho hAthameM vINA rAjA-mahArAjA nivAsa karate the| dhAraNa kara saMgIta sudhAkA pAna karate haiN| utprekSAkA eka sundara namUnA bhI dekhiyeyahAM prakana aura prakRta athoMme asaMgati na ho , sAsta te caJcacaraNa lohitaH mitA:' jinakI coca isaliye 'bINA samAna pRthivIko dhAraNa karate haiM aura caraNa lAla ho aura zeSa mamasta zarIra sapheda ho yaha upamAlaMkAra vyahavarUpase nikAlA gayA hai| aise haMsoMko rAjahaMsa kahate haiN| Page #500 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kiraNa 8 mahAkavi puSpadanta 467 evaM vidhA to nijarAjadhAnI nirmApayAmIti kutuuhlen| kI bhUmikA mAzleSaNa karatA hai| chAyAlAdagcha male payodhI pracatasA pA likhiteva reje / 38 yahA~ para kavine samAsAkti alaMkArase yaha bhAva 'svaccha jalase yukta samudroM dvArAvatIkA jo vyakta kiyA hai-'jaise koI utkaTa icchA vAlAprativimba par3a rahA thA, usase aisA mAlama hotA thA dakSiNa nAyaka, navIna anugaga-premasaM sampanna strIko ki jaladevatA varuNanaM, 'maiM bhI apanI gajadhAnIko chor3a kara, unnata stana vAlI kisI anya kAntA strI isIke samAna sundara banavAU~gA' isa kutuhalasaM mAnoM kA AzleSaNa karane lagatA hai usI prakAra candramA, eka citra khIMcA ho|' navAnugagase yukta prAcIko chor3a kara dvArAvatIkI dvArAvatI nagarI kI striyoMkA varNana dakhiye- uccastanI unnata, ratna nirmita nivAsa-bhUmakA pAlacandrAyamANairmaNikarNa pUraiH pAzaprakAzaratihArihAraiH / nana karatA thA-sameM pratibimbita hotA thA / / bhUmizca cApAkRtibhirvirejuH kAmAkhzAlA iva yatra bAlAH36 yahA~ samAsAkti alaMkAra tathA usake dvArA prakaTa jahAM para striyAM kAmadevakI astrazAlAke samAna hone vAlI sambhAMgazRGgAra nAmaka rasadhyAna mahadayazobhAyamAna hotI thiiN| kyoMki striyA~ apane kAnoMmeM jo maginirmita karNaphUla pahine huI thI va cakra- 'anurAga', 'udAra kAnti', 'umtanI', tathA Ayudha vizeSakaM mamAna mAlUma hote the, jo sundara 'kAntA' zabdake zlaSane, 'naktama' isa udda paka, vibhAvahAra pahina huI thIM va kAmadevakaM pAza-bandhana rajjuke sUcaka padana, 'prAcI' tathA 'ratna nijAmabhUmi' zabdake samAna mAlUma hote the aura jo unakI praNaya-kApama strItvana evaM 'indu' zabdake pavana isa zloka baiMka bhauMha thI ve dhanuSaka samAna mAlUma hotI thiiN'| saundarya-vardhanameM bhAga hAtha baTAyA hai| ___ yahAM upamAlaMkArako vicitratA aura 'zAlA' parisaMkhyA alaMkArakA eka namUnA dekhiye'bAlA' kA anuprAsa darzanIya hai| prakopakampAyaravandhurAbhyo-bhayaM vadhUbhyastaruNeSu pasyAm / ____ rAtrika prathamabhAgameM candramAkA udaya hotA hai karakAlayakasaurabhANAM, prabhajjanaH poragRheSu cauraH // 42 // pUrva dizAmeM lAlimA chA jAtI hai, thAhI degme pUrva jima dvArAvatI nagarImeM rahane vAle yuvA puruSoM dizAsa Age bar3ha kara candramA AkAzameM pahu~ca jAnA ko yadi bhaya honA to sirpha praNayakApasa kaiMpate hue hai jisase usakA prativimba dvAgavanI nagarga maNi- adharoSThoMsa zobhita apanI striyoMsa hI hotA thAnirmita bhavanoM meM par3ane lagatA hai' isa prakRtika saundarya anya kimIma nhiiN| isI taraha nAgarika nageMkaM ghagaM kA varNana kavigajakI anUThI lambanIsa kitanA muMdara meM yadi koI cAra thA to sirpha pavana hI kapUra aura huA hai ? dekhiya kAlAguru candanakI sugandhikA caura thA aura kArDa prAcI parityajya nvaanuraagaa-mupeyivaanindurudaarkaantiH| caura nahIM thaa|' uccaisvanI ralanivAsabhUmi, kAntAM samAzliSyati yatra naksam // yAta yatra naktam // yahA~ kavine yaha basalAyA hai ki ma nagarIkA - jahA~ para rAta ke samaya utkRSTa kAntivAlA candramA, zAsana itanA sudRr3ha aura susaMgaThita thA ki usa para nUnana anugaga lAlimAsa alaMkRta pUrva dizAko chor3a bAhirase anyazatruoMke bhAkramaNakI jarA bhI kara atyanta unmata aura manohara ratna-nirmita mahaloM mAzaMkA nahIM rahatI thI tathA vahA~ loga bhAjIvikA Page #501 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 468 anekAnta diine sukhI the ki kabhI kisIko kimI dUsare kI vastuko curAne kI icchA nahIM hotI thI jo jima vastukA pAnA cAhatA thA use vaha vastu anAyAsasvayameva prApta jAtI thI / yaha varNanIya vRtta sAdhAraNa hai parantu kavike parisaMkhyA alaMkAra usakI zobhA ko bahuta mohaka banA diyA hai| sugandhinaH saMnihitA mukhasya, smitadyu nA vicchuritA vadhUnAm / bhRGgA babhuryatra bhRzaM prasUna - saMkrAntareNU kara karburA vA // 435 // striyoMke mukhoMkI sugandhikaM kAraNa jo bhare unake pAsa pahu~ca jAte the ve bhauMre una striyoMkI musakAnakI sapheda kAntise vyApta honepara aise mAlUma hote the, jaise mAnoM phUlAMka parAga ke samUha karbura - citra vicitra ho gaye ho' / yahA~ tadguNa tathA utprekSAkA saMkara darzanIya hai / subhrayugaM caMcalanetra vAhaM, yasyAM sphuratkuNDala cAru cakram / zrAruhya jAtastrijagadvijetA, vadhUmukhasyandanamaGga janmA // 52 // 'jAM, uttama bhaha rUpa yuga-rjuvArI sahita haiM (pakSa meM uttama bhauMhoM ke yugalase sahita haiM) caJcala netra rUpa bAho-ghor3oMse yukta haiM ( pakSa meM caJcala netroMko prApta hai) aura jo kuNDala rUpI sundara cakra - Ayudha vizeSase zobhita haiM ( pakSa meM camakate hue kuNDaloM kI cAru paridhi sahita haiM) - aise strIke mukharUpI ratha para ArUr3ha hokara kAmadeva jisa dvArAvatI nagarI meM tInoM lokoMkA jItane vAlA bana gayA thA / ' yahA~ 'yuga' 'vAha' aura 'cakra' zabda ke zleSase anuprINita vadhU mukha aura syandana- rathakA rUpaka vizeSa darzanIya hai / [ barSa 4 ko bhI saMbhava kara dikhAte haiM / yahI bAta hai ki kavirAja bhI Age zloka meM zrAkAzagata suvarNa kamaloM kA saMbhava kara dikhAte haiN| dekhiye - loga kahate haiM ki kaviyoMke sAmane koI bhI vastu asaMbhava nahIM hai - ve apanI kalpanA se asaMbhava vastu yadupAde, suramandireSu, lupteSu zuddhasphaTikeSu makam / es sphuTaM hATakakumbhakoTi-rnabhastalAmbhoruha kozazaGkAm // 'dvArAvatI nagarI meM rAta ke samaya, nirmala sphaTikamaNiyoM ke bane hue devamandira candramAkI sapheda kiraNoM dvArA lupta kara liye jAte the - sapheda maMdira sapheda kiraNoM meM tanmaya hokara chipa jAte the, sirpha una mandiroMke suvarNa-nirmita pIle pIle kalaze digbalAI par3ate the unase yaha spaSTa mAlUma hotA thA ki zrAkAzamaM suvaNe - mala phUle hue haiN| (bhAvAnuvAda) zleSa aura utprekSA saMvara-melakA udAharaNa dekhiye yamaka vRtterdhana vAhanasya, pracetaso yatra dhanezvarasya / vyAjena jAne jayino janasya, vAstavyatAM nitya magudiMgIzAH // 'usa dvArAvatI ke rahane vAle manuSya yamaikavRtti the - ahiMsA Adi yamatratAMko dhAraNa karane vAle the ( pakSa meM yamarAjakI mukhya vRttiko dhAraNa karane vAle the ) ghanavAhana the - adhika savAriyoMsa yukta the ( pakSa meM indra the), pracetasa the - prakRSTa-uttama hRdayako dhAraNa barane vAle the ( pakSa meM varuNa the ) aura dhanezvara thedhanake Izvara the ( pakSa meM kubera the) isaliye maiM samajhatA hUM ki vahAMke manuSyoMke chalase cAroM dizAoMke dikpAloMne usa nagarI ko apanA nivAsasthAna banAyA thA / ' [dakSiNa dizA ke svAmIkA nAma yama, pUrva dizA ke svAmIkA nAma dhanavAhana- indra, pazcima dizAke svAmIkA nAma dhanezvara - kubera hai ] / isa prakAra kavirAjane bahuta hI sundara rItise Page #502 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nbinir'aa-jaa-mbi aneka zlokoMmeM darAvatI nagarIkA varNana kiyA hai| hotA thA, tathA hamezA zAnti havana mAdi hote rahane ke sthAnAbhAvakai kAraNa svAma gvAma zlokoMkAhI paricaya kAraNa samaya samaya para jalavarSA hotI rahatI thI, yaha diyA jA sakA hai| isake Age rAjA samudravijayakA artha lene para koI virodha zeSa nahIM raha jaataa| varNana dekhiye- . yahAM varNanIya vastumAtra itanI hai ki rAjA yadardhacandrApacitottamANDadostANDavamAnadhAnaH / samudravijayake gajyameM duSToMkA nigraha hotA thA aura viSibhirdasazivApramoda, kaikaina darSa yudhi rudabhAvaH // 61 varSA bhI samayapara humA karatI thii|' 'gajA samudradattake vANoMse jinakA mastaka kaTa parantu kavine virodhAlaMkArakI puTa dekara use gayA hai, jo bacAvake liye apanI uddaNDa bhujAoMko kitanA sundara banA diyA hai! phar3aphar3A rahe haiM tathA bhakSya sAmagrI prApta hone para jinhoM mahAgaja samudravijayane zatru-gajAbhoMko avalane zivA-zRgAliyoM ke liye harSa pradAna kiyAhai- nibala banA diyA thA, isakA varNana dekhiyeesa kauna kauna zatruoMne yuddhame rudrabhAva-krarabhAva- hAlAparIkRta-kopalamAH sakhAbhimAnAstanavaprabhAvAH / kA dhAraNa nahIM kiyA thA? arthAt sabhIne kiyA thaa|' mantraprayogAdavalA: malaM yenAkriyanta pratipakSabhUpAH // en ___'jinake mastaka ardhacandrase pUjita haiM, jo apanI 'hA, hA, isa prakAra duHkhasUcaka zabdoMdvArA jina bhujAyAsa udaNDa tANDava nRtya karate haiM, tathA jinhoM kA kopa aura lajjA dUra hogaI hai, jinakA abhimAna na pati hone ke kAraNa zivA-pArvatIko harSa pradAna naSTa hogayA hai, aura navIna prabhAva amta hogayA hai kiyA hai-aise kauna kauna zatrunone yuddhama rudrabhAva- aise zatrurAjAoMko gajA samudravijayane apane mantramahAdevapanakA dhAraNa nahI kiyA thA / arthAt sabhI vala-saddhicAraNAke balasa nirbala banA diyA thaa|' ne kiyA thaa| [gajAne unheM nirbala banA diyA thA isaliye ___ yahA~ kramase likhe hue prakRta aura aprakRta arthoM unakI Upara ligvI huI avasthA ho gaI thii| kA kitanA sundara zleSa hai aura usase prakaTa hone vAlA 'hAlA madirAkaM dvArA jinakA kopa aura lajjA 'rudrabhAvaH rudrabhAva iva' yaha upamAlaMkAra kavike jisa donoM dUra hogaI haiM tathA sundara nAbhike mAnase kAvyakauzalako prakaTa kara rahA hai vaha prazaMsanIya hai| jinhoMnenava-tarUNa puruSoM ke prabhAvako-dhairyako naSTa dve kautuke hanta yadAvapatrachAvAlasthAyini bhUnane'smin / kara diyA hai aise zatrunoMko gajA samudravijayane apane saMtApamApadamAdhuvoM, yavRSTirapyamkhalitA babhUva // 66 // mantra tantraka prayogase abalA-khI banA diyA thA_ 'mahArAja samudra vijayakI chatrachAyAkaMnIca rahane yaha AzcayekI bAta hai! vAle bhUmitalapara do Azcaryajanaka kautuka hue the| yahA~ zleSa tathA usase utpanna hue virodhAbhAsa pahalA yaha ki duSTamAnava-samUhane santApako pAyA thA alaMkArakI sundaratA kavike anokhe kAvya-kauzalako aura dUsarA yaha ki varSA bhI apatihata-roka Toka prakaTa kara rahI haiN| (kramazaH) rUpase huI thii|' ___ jo manuSya choyA nIce sthita hotA hai svase dhUpa 1 'hA' ityAlApana dUrIkRte kopalajje yeste, hAlayA madyanApatathA jalavRSTikI bAdhA nahIM hotIparantu yahAM mahAkavi durgakRta koralajeM yAbhistAH / manno'bhimAnI yeSA te, ne, samudravijayakI chatra chAyAke nIce sthita una donoM ataevAsnI navaH prabhAvo yeSA te, sundaranAbhermAnena asto bAdhAoMko batalAyA hai jisase virAdhAlaMkAra atyanta navAnA yUnA prabhAvo-dhairyarUpo yAbhistAH / yadrA sanno'bhimAna spaSTa hogayA hai| kintu unakI zAsana-vyavasthA pA samantAtstanoccatvaM yAsA tAH / yadvA sundarI nAbhimAnI duSTa manuSyoMkA nigraha hotA thA isaliye duSToMko duHkha yAmA nAH, stanayorvaprabhAva upanA yAsu tAH / Page #503 -------------------------------------------------------------------------- ________________ upAdhyAya padmasundara aura unake grantha ( le0 - zrI agara canda nAhaTA ) nekAntakI gata 2-4-5 kiraNoMmeM "rAjamallakA a piMgala aura rAjabhAramaela" zIrSaka sampAdakIya lekha prakAzita huA hai / usameM (kiraNa 2 pR0 137) mohanalAla dalIcaM dezAi likhita 'jaina sAhitya no saMkSipta itihAsa' ke AdhAra para padmasundara - racita 'rAyamallAbhyudaya' kA ullekha kiyA gayA hai / dezAijIne padmasundarako di0 bhaTTAraka bartalAyA hai, para vAstava meM yaha sarvathA galata hai / ye padmasundara nAgapurI tapAgacchake vidvAna the aura samrATa akabarase zrApakA kAphI sambandha rahA hai| hameM inake katipaya navIna graMtha bhI mile haiM, ataH isa lekhameM unakA yathAjJAta paricaya diyA jA rahA hai / nAgapurIya tapAgacchukI paTTAvali meM ApakA paricaya isa prakAra diyA hai: "dhuraMdhara paMDita padmasundara upAdhyAyakA samrATa kabarase ghaniSTa sambandha evaM paricaya thA / samrATa ApakI vidvatAko acchI taraha jAnatA thaa| eka bAra eka brAhmaNAne dillI meM samrATa akabara ke samaya garvita hokara kahA ki mere samAna isa kalikAla meM koI vidvAna nahIM hai| yaha sunakara samrATane upAdhyAya padmasundarajIko zIghra bulavAyA / upAdhyAyajIne zIghra hI Akara samrATa ke samakSa tarka meM usa brAhmaNako parAsta kara diyaa| isase samrAT akabara unake maMtrI aura sabhAsada varga sabhI bahuta prasanna hue| padmasundarajI ko samrATne pahirAmaNI kara sukhAsanAdi pradAna kiye aura bhAgameM dharmasthAna banavA diyaa| unakI isa vijayase nAga*vizeSa ke liye dekheM bhAramallaputrakArita vairATamaMdira - zilAlekha sAnuvAda, pra0 jaina satyaprakAza varSa 4 zraMka 3 se 6; evaM prAcIna jainalekhasaMgraha lekhAGka 376 / bhAramallakI kIrtike es kavitta 'zrImAlI vANizronojJAtibheda' meM chape haiN| + dezAijIne unakI jo guruparamparA rAyamallAbhyudaya meM batalAI hai ThIka vahI 'sundaraprakAzazabdArNava' zrAdi meM bhI hai, ataH donoM eka hI nAgaurI tapAgacchake hai / 1 jaina yuvaka maMDala, zrahamadAbAda se prakAzita (gujarAtI) purIya tayAgacchakI bar3I prasiddhi huii| upAdhyAyajI vAda karane meM bar3e kuzala the / inhoMne 'pramANasundara' nAmaka nyAyagraMtha, rAyamallAbhyudaya mahAkAvya, pArzvanAtha kAvya evaM prAkRtameM jambUsvAmI kathA ityAdi graMthoMkI racanA kI hai| "sUrIzvara aura samrAT"* meM likhA hai ki- zrI hIravijayasUrijI samrATa akabarase mile the, taba vArtAlApake antara samrAT akabara ne apane putra zekhajIke dvArA apane yahAM pustakAlayakA graMtha saMgraha ma~gavAkara sUrijI ke samakSa rakhA / taba sUrijIne samrATa se pUchA ki Apake yahAM itane jaina evaM anaMtara graMthoMkA saMgraha kahAMse zrAyA ? samrATne uttara diyA ki hamAre yahAM upAdhyAya padmasundara nAmake nAgapurIya tapAgacchake vidvAna sAdhu rahate the| ve jyotiSa, vaidyaka aura siddhAntazAstramaM bahuta nipuNa the, unake svargavAsa hojAne para maiMne unakI pustakoMko surakSita rakhA hai| aba Apa kRpayA ina graMthoMko svIkAra kareM / harSakIrtisUri-racita dhAtupAThavRtti - dhAtutaraMgiNIkI prazastise paTTAvalI ullikhita zAhi sabhAmeM vAda- vijayake atirikta jodhapura ke nareza mAladeva ke zrApa mAnya the zrAdi pratIta hotA hai| yathA: sAheH saMsadi padmasundara gaNirjitvA mahApaMDitaM / kSauma-grAma-sukhAsanAyakabara zrIsAhito labdhavAn // hindUkAdhipamAladeva nRpatermAnyAM vadAnyodhikaM / zrImadyodhapure surepsitabacAH padmAhvayaM pAThakaM // 10 ( hamAre saMgrahakI prati) saM0 1625 mi0 0 12 ko tayAgacchIya buddhimAgara jIse kharatara sAdhukIjIkI samrATkI sabhA meM pauSadhakI carcA huI thI aura sAdhukIsiMjIne vijaya prApta kI thI / usa samaya padmasundarajI dhAgaremeM hI the, aisA hamAre dvArA sampAdita *gujarAtI saMskaraNa pR0 120 + hIravijayasUri samrATa akabarase saM0 1636 meM mile the / zrataH padmasundara jIkA svargavAsa isase pUrva honA nizcita hotA hai| Page #504 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kiraNa 8 ] padmasundara aura unake grantha 471 'aitihAsika jainakAyasaMgraha ke pR0 140 meM prakAzita mAnakIrtisUri vidyamAne paM0 cautha ziSya vIrAna 'jaitapadali' se spaSTa haiM / likhitaM svavAcanAya zRMgAradarpaNa kAvyapra0 600 / zrI / upAdhyAya padmasundarajIke graMthabhinnAkSara prazasti hamAre anveSaNasaM upAdhyAya padmasundarajIkA zRMgAradarpaNa" nAmaka graMtha milA hai, usase samrATa akabara ke sAtha ApakA ghaniSTa sambandha bhalIbhAMti pramANita hotA hai / yaha graMtha samrATa akabara ke liye hI banAyA gayA thaa| ataH isa kA nAma "akabara zAhi zRGgAradarpaNa' rakhA gayA hai| sAhitya saMsAra meM adyAvadhi isa graMthakA koI patA nahIM thA / sarvaprathama hameM isa graMthakI apane hastalikhita apUrNa graMthoMmeM eka prati milii| phira paM0 dazaratha jI M. A. saM jAta huA ki isakI eka pUrNa prati bIkAnera- sTeTa lAima romeM bhI hai| ataH sTeTa-lAyana rIkaM samagrakAvyagraMthoM ko do dina taka TaTolane para sabase anake baMDala meM usakI prati prApta huii| nIce ina donoM pratiyoM ke paricaya ke sAtha granthakA paricaya diyA jA rahA hai - 1 akabarazAhi zRMgAradarpaNa --sa graMthameM cAra ullAsa haiM, jinameM kramazaH 68, 76, 86 aura 18 padya haiM, zrAdita isa prakAra hai: Adi - yadbhAsA sakalaM vibhAti durlakSAm zvagidazA / yasminnonamidaM hitaM tu maNivazyatyaM sadA zAzvataM / yatparitamamaH sthitaM ca rahayAnityAdvayaM tatparam / jyotiH sAhiziromaNa akabara tvAm sarvA devA vatAt X X X X aMtyaH - anena padacAturI niyatanAyikAlakSaNA / sphuranavara sollAsa va (vi !) NimaprabaMdhana tu / anaMgarasasaMgaprathitamAnamudrAvatIM / prasAdayatu bhAminImakabaraM svarohirnizA ||17|| yati kAvyaracanAsu rucirvidagdhAnAnAray rasikatva - kutUhalaM ca / tatpadmasundara kaviprathitaM sugmyaM, zrRMgAra darpaNamupAddhamaduSTa cinnA // 98 // iti sakalakalApArINa ramikasAmrAjyadhurI zrI akabara sAhizRMgAra darpaNe catuthaMulAmo / yAdRzaM ityAdi / le0 saM0 1626 varSe ASADhamAsaM kRSNapakSe aSTamyAM tithau bhaumavAsare pAtisAha zrI akabara rAjyaM / AgarAmadhye / bha0 zrIcaMdra kIrtisUri paTTe bha0 zrI zrI zrI catuHzRMganipAdazca dvizIrSA saptarSayAna / tridhAvaddho mahAn devI, vRSabhogairabIti ||1|| mAnyo vA bhubhujozajagharAT tadvata humAyUM nRpa / 'tyartha prItamanaH sumAnya kakodAnandarAyA'mi / tadvatsAhiziromaNera kabara kSmApAlacUDAmaNe / mAnyaH paMDita padmasundara iha / 'bhUt paMDitAjita // 2 // caMdraprabhaH zrIprabhucaMdrakIrttisUrIzvara caMdrakalAbdhicaMdra | caMdrAvala zlokabharaH sukhaSacaMdra ke tArAvadhi mAtanotu // nAgapurIya tapAgaNArAja: zrIcaMdrakIrttisUrIzvarA / taciSya haSakArtisUriH samalekhaya (syArthe) / 4 kalyANavipulaM bhUyAta e viparIta rate svazIkRtA / darahAsAtimanAM ramA nAnAvidhavAghavasaMgatAM smira yuddhe vijitApya cApalaM // 1 // pratiparicaya:-- A bIkAnera sTeTa lAyabrarI- 16 patrakI prati hai| pratyeka pRSThameM paMkriye 12 se 14 aura prati paMkri akSara 45 se 46 taka hai| prati saM 1626 arthAt racanAkAlake karIba kI likhI huI hai 1 1) hamAre saMgraha - patra 2 se 13 takakI apUrNa prati | prathama sargakI 22 vIM gAthAeM prAraMbha hokara cothe sargakI 20 gAthA taka sambandha hai| prati 13 vIM zatAbdI ke pUrvAddha kI likhita pratIta hotI hai / 2 sundaraprakAza zabdArNava- isa prantha meM 2 taraMga haiM, jinake samagra paryokI saMkhyA 2668 (graMthAgraMtha 3178) haiM 1 yaha eka koca graMtha hai| Adi - yaccAMta higatmazaktivilasamicadrUpamudrAMkitaM / syAditthaM tadityaNeha viSayAH jJAnaprakAzAMditaM zabdabhrAntitamaH prakAMDavadanadhnaMndu koTibhramaM / baMda nivRtimArgadarzanaparaM sArasvataM tanmaThaM ||1|| X X X X aMtyaH - AnaMdodayaparvvataikana rekhA rAnaMdameroguge / ziSya paMDitamaulimaMDanamaNiH zrIpadma merurguruH / [ zeSAMza pRSTha 476 para par3hiye ] Page #505 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrIjainamandira seThakA ku~cA dehalIke kucha hastalikhita granthoMkI sUcI ilI seThake ceke jainamandirameM bhI hastalikhita granyokA acchA bhaNDAra hai| isa zAstramaNDArakA da prabandha prAya: paM0 mahabUvasiMhajIke hAthameM hai, jo svabhAvake bar3e sajana haiM aura hamezA granthAvalokana 4.. karane vAloko avalokanakAryameM yatheSTa suvidhA dete rahate haiN| yahA~ bhI grantha almAriyoM meM acchI vyavasthA ke sAtha virAjamAna hai-laTakatI huI gattekI paTTiyoM para pratyeka veThanameM pAye jAne vAle granthoMke nambara nayA nAmAdika aMkita haiN| granthasUcI yadyapi granthakartAke nAmAdi sambandhI aneka truTiyoMko liye hue hai, phira bhI usa parase anyoMke nikAlanemeM koI dikkata nahIM hotI / isa granthasUcIkI kApI bhI bAbU pannAlAlajI agravAlane apane hAthase utAra kara mere pAsa bhejI hai, jisake liye maiM unakA zrAbhArI hU~ / sUcI parase granthapratiyoMkI saMkhyA saba milAkara 1400 ke karIba jAna par3atI hai / aneka granthoMkI kaI kaI pratiyA~ haiM, isase anya saMkhyA 600 yA 700 ke karIba hogii| imI granthasUcI parase kucha khAma gvAsa granthokI yaha sUcI tayyAra karAI gaI hai| isa sUcImeM una bahutase granthoMko nahIM liyA gayA hai-chor3a dayA hai-jo pichalI do kiraNoMmeM prakAzita nayAmandirakI sUcI meM zrAcuke haiN| sAtha hI, sUcImeM granthakartAke nAmokI jo TiyA~ thIM aura lipi samvatoMkA pUrNatayA abhAva thA usa sabakI pUrti bhI granthapratiyoM parase, do dina dehalI Thaharakara cA0 pannAlAlajIke sahayogase karadI gaI hai| phira bhI samayAbhAvake kAraNa pichale kucha grantha jA~case raha gaye hai-unake lipi samvatoMkA noTa nahIM hosakA / kucha grantha bAhara gaye honeke kAraNa bhI jA~ca tathA noTase raha gaye haiN| jA~cake samaya jina granthoMkA racanA-sambat sahaja hImeM mAlUma hosakA hai use bhI noTa kara diyA gayA hai-zeSako chor3a diyA hai| isa bhaNDArameM hindI granthoMkI saMkhyA adhika hai aura unaparase hindIke kitane hI ajJAta lekhako tathA kaviyoMkA patA calatA hai| 'buddhisAgara' nAmakA grantha musalamAna kavikI zrAjase 300 varSa pahalekI hindI racanA hai aura vaha samrATa akabara Adi se sambandha rakhane vAlI aneka aitihAsika bAtoMke ullekhako liye hue hai| -sampAdaka grantha-nAma granthakAra-nAma bhASA | patrasaMkhyA racanA saM0 liApasaMvat hindI padya / 1985 , 1980 maMskRta-hindI hiMdI padya / prAkRta-hindI 1984 1983 1862 1874 1677 paM. devadatta hindI padya akkalamAra paM0 gvabacanda ajitanAthapurANa paM0 devadatta adhyAtmadohA paM. rUpacanda anagAradharmAmRta (bhA. TI.) paM0 zrAzAdhara aniruddhakumAracarita bhAgacanda zrAvaka anuttaropapAdadazAga (zve..hi.Ti.) anta:kRtadazAga , abhinandanapurANa zramaravilAsa amarakavi zrAcAramAra (saTippaNa) vIranandI zrAdityavratakathA mallaputra agaravAla udyamaprakAza kavi kSatrapati padmAvatI puravAla uddhArakoSa (maMtrabIjAdikoSa) dakSiNAmUrti (jaina) upadezaratnamAlA bha0 sakalabhUSaNa upAmakadazAMgasUtra (zve.) RSidattAcaritra (zIlaprabaMdha) / devakalama (pAThakadevakA ziSya) 1770 maMskRta hiMdIpadya (156) 1683 saMskRta prAkRta hiMdI 1566 'x(jIrNa) Page #506 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 18 sm " paya RE55 kiraNa] jainamandira seThakAkUcA dehalIke kuSahaligraMthoMkI sUcI 473 andha-nAma granthakAra-nAma bhASA | patra saMkhyA racanA saM* lipi saM. karmacarasArasaMgraha hemarAja hiMdI gaya 16.3 karmaprakRti (160 gAthA) nemicanda si. cakravartI prAkRta 162 karmaprakRti (zve.) TIkA malayagirisUri prA. saM. karikaMDucarita - bha0 zubhacandra saMskRta karikaMDucarita muni kanakAmara apabhraMza 1578 guNadharacaritra paM0 nayanAnanda hiMdI padya 168 gautamacaritra / bha. dharmacaMdra " gadya 1984 carcAnAmAvalI carcAmaMjarI 'vaidya zItalaprasAda cikitsAsArasaMgraha (ajaina) vaMgasana saMskRta 1122 cidvilAsa paM. dIpacaMda hiMdI gadya 1776 1126 cetanavilAsa kavi jauharI ,, padya 1981 celanA rAnIkI kathA " gadya chahaDhAlA | paM0 budhajana " padya 1876 1127 jambUsvAmicarita / kavi rAjamalla saMskRta 1632 jinaguNavilAsa paM. nathamala hiMdI padya 1822 nyeSThajinavarakathA '. khuzAlacaMda 1782 1955 jainAgAraprakriyA / tyAgI dulIcaMda | saM. hiMdI gadya jainadharmasudhAsAgara hiMdIgadya padya jJAnArNava caupaI (zve.) | labdhavimalagaNI hiMdI padya jJAnAnandazrAvakAcAra 'paM. jagatarAya hiMdI gadya jJAnAnandazrAvakAcAra / paM0 ToDaramalla tatvArthaTIkA bha. dharmacaMdra saMskRta tattvArthabodha (bhASA) 40 budhajana hiMdI padya 1.27 tribhaMgI paMcaka (bhA. TI. sahita) mU0 nemicaMdra, mA0 hiMdI trilokadarpaNa paM0 khaDagasaina hiMdI padya dazavakAlika (zve.) prAkRta 1887 dAnazIlatapabhAvanA azoka muni daulatavilAsa paM. daulatarAma dravyaprakAza paM. devacaMdra dharmakuNDalikA dharmacarcA 1932 dharmacarcAsaMgraha dharmabuddha maMtrIkI kathA kavi vRndAvana 1984 dharmaratnodyota MEER Page #507 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhanekAnta [varSa 4 anya nAma granthakAra-nAma bhASA patra saMkhyA racanA saM0 lipi saM. 23 / 1724 184 684vI .2446 1980 46 1867 1876 1980 1976 1933 1934 nAgakumAracaritra 183. saMskRta 1861 1980 ,, gadya dharmasarovara kavi jodharAja dharmopadezaratnamAlA tyAgI dulIcaMda dhyAnabattIsI namokAragrantha paM0 lakSmIcaMda vainAr3A nayacakra-vacanikA nihAlacaMda putra vilAsacaMda nayanasukhavilAsa yati nayanasukhadAsa paM. nathamala vilAlA nAmamAlA (bhASAkoSa) paM. banArasIdAsa nAracaMdra (jyotiSazAstra) naracaMdra nityadharma-prakriyA tyAgI dulIcaMda hiMdI gadya nirapAvali-TIkA (zve.) prAkRta-hiMdI nemicandrikA 40 manaraMgalAla hiMdI-padya padmanandipaccIsI paM. jagatarAya padmaprabhupugaNa paM. devIdatta paMcaparAvartanacarcA (vacanikA) paMcamIvratakathA bha0 surendranAtha hiMdI padya paMcAkhyAna caupaI paM. nirmaladAsa paramAnandavilAsa paM. devIdAsa pAzAkevalI bhASA (gargAcArya kRtikA anuvAda) pratikramaNa sUtra pradyumnacarita zAhamahArAja putra rAyaracha hiMdI gadya pradyumnacarita (vacanikA) paM0 jvAlAnAtha bakhatAvarasiMha pradyumnacarita kavi bUlacaMha prabhaMjanacarita praznamAlA praznasamAdhAna paM. banavArIlAla prItyaMkaracaritra paM0 bakhatAvaramala buddhisAgara kyAmakhAnI nyAmatakhoM brahmagulAlacaritra kavi kSatrapati padmAvatI puravAla , , bhaktAmarastotra-TIkA mU0 mAnatuGgasUri, TI. jayacaMda saM0. hiMdI bhAvadIpikA hiMdI gadya madanaparAjaya (vacanikA sahita) mU0 kavi jinadeva, svarUpacaMda | saM0, hiMdI gadya manmodanapaMcazatI hiMdI padya marakatamaNivilAsa (vaca nikA) paM0 pannAlAla godhA , gadya / malinAthacaritra (baca nikA) / ma. sakalakIrti, TI. daulatarAma | saM., hiMdI gdy| 1961 1976 1976 prAkRta / 1618 | 1966 1980 106 1635 1840 / 2451 / 1870 148 | 1966 63 TI01618 58 1616 1973 144 1975 / 1828 Page #508 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kiraNa 8] jainamandira seThakAkU~cAdehalIke kuchaha li0 graMthoM kI sUcI 475 pranya-nAma granthakAra-nAma bhASA patra saMkhyA racanA saM0 lipi saM0 mallinAtha purANa (vacanikA) bha. sakalakIrtiTI. paM0gajAdharalAla saM0 hiMdI gaya 1980 mahAvIra purANa bhA. TIkA mUla azagakavi, TI. hiMdA gadya 100 1977 mithyAtvakhaMDana 4. vakhatarAma 55 / 1821 1979 mithyAtvaniSedha (vaca nikA) paM0 kAnhA bhajanI? muktisvayaMvara (bhA. TIkA) paM. veNIcaMdra saM0hiMdI gadya munivaMzadIpikA nayanasukha 1926 yazodharacaritra (vacanikA) hiMdI gadya yogasAra (hiMdI TIkA sahita) mUla joindu, TI. | apabhraMza hiMdI ratnakaraNDazrAvakAcAra (cauraI) hiMdI pA ratnatrayavratakathA brahmajJAnasAgara ratnatrayavratakathA bha. sakalakIrti saMskRta ratnaparIkSA ratnasAgara hiMdI padya ravivratakathA bhAnukIrti muni ,,45 5 1678 rAjulapaccIsI lakSmIvilAsa paM0 lakSmIcaMda 104 vacanakoza bulAkIcaMda 130 1737 / 1883 vimalanAthapurANa paM0 kRSNadAsa 1674 1981 vidyAnuzAsana (maMtrazAstra) sukumArasena muni saMskRta 127+48 vidyAvilAsa (vacanikA) hiMdI gadya 26 1863 vidyutvorakathA paM. cAnatarAya " patha vaidyavallabha (arjana) hastakaci saMskRta 1726 1886 vairAgyabattIsI (caupaI) hiMdA padya SaTkarmopadezamAlA (bhASA) pA~De lAlacaMda bhA1818 1906 saptamIkathA paM. brahmarAya 1962 saptamIkayA paM. khuzAlacaMda 1973 saptavyasanacaritra paM0 bhArAmala samayamAra TIkA bhASA paM. amaracaMda pannAla sammedazikhara mAhAlya paM. manasukhasiMha sambhavapurANa paM0 devadatta sArasvatamaNDana (zve.) bAhara putra maMDana maMkRta siddhAntasArasaMgraha (vacanikA) paM0 jinendrasena hiMdI gaza 217 siddhAntasAroddhAra (vaca nikA) paM0 maggaruci sItAzataka paM0 bhagavatIdAsa " padya sukhavilAsa paM0 sukhAnaMda sugaMdhadazamIkathA brahmajJAnasAgara ihiMdIpa 44 43. ' Fire: 3 10 121 dd , dd 66 178 Page #509 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anekAnta [ varSa 4 grantha-nAma granthakAra-nAma bhASA patra saMkhyA racanAsaM0 lipi saM0 " gadya Snce & mms 1791 sugaMdhadazamI kathA makaranda padmAvatIpukhAla hiMdI padya 54 11 paM0 khuzAlacaMda " 144 paM. bhairoMdAsa ., 84 sundaravilAsa paM0 sundaradAsa hiMdI padya sundaradAsake savaiye subhASitArNava (bhA0 TI0) dulIcanda " gadya subhASitasAra " padya sumatinAtha purANa paM0 devadatta . sulocanA caritra (bhA. TI.) sUtikAdhikAra saM0hidI 1947 solahakAraNa vrata kathA paM. bhairoMdAsa hidI padya 71 brahmajJAnasAgara svapnAdhyAya (ajaina) vRhahaspati saM0 padya 46 1611 svapnAvalI (marudevI svapnaphala) devanandI " , 22 hanuvaMta kathA brahmarAyamalla hiMdI padya 1616 harivaMza purANa kavi vAhana hitopadeza vacanikA |paM0 abhayacanda , gadha vIrasaMvAmandira, sarasAvA tA................... (pRSTha 471 kA zeSAMza) pratiparicaya-isakI ekamAtra prati panecaMdajI siMghI tacchimyottamapamuMdara kaviH shriisuNdgdiprkaashaaN| saMgrahasujAna-gar3hameM dekhane meM pAI hai| patra 88, prati pRSTha paMkti tazAkha marIravatsahRdayaH saMzodhanIya mudA // 37 // 14 aura prati pani prahara 44 ke karIba haiM, saradIke kAraNa padArthacintAmaNicArusuMdaraprakAza kahIM 2 akSara naSTa hogaye haiN| kahIM 2 pa phaTa gaye haiN| shbdaarnnvnaamimtvyN| 3 prmaannsudr| jagajigISu jayaMtAtsatAM mukhe 4 rAyamasvAbhyudaya kAvya (saM0 1615) taraMgaraMgo viraNya paMcamaH // 6 // pArzvanAthakAgya (saM016 li.) bIkAnerasTeTa baa| iti zrImannAgapugeyatapAgacchanamonamAmaNi paMDi 6 aMbUcaritra (bIkAnera jJAnabhaMDAra ) tottama zrIparameruguruziSyapaM0zrIpAsaMdaraviracita hAmana (pan ?) sudara(jyotiSakI, bIkAnera sTeTa lAiberI) suMdaraprakAzezabdANevapaMcamastaraMgaH pUrNaH tatsamAhopUrNaH 8 paramata vyaccheda syAdvAdasudaradvAtrizikA(bIkAnera sTeTa khA. zrIsudaraprakAza // saM0 16-* paTabhASAgarbhita memistava gAthA 30 (hamAre saMgrahameM) "yahAM taka prathoMke jo bhI vAkya uddhRta kiye gaye haiM ve 10 baramaMgakhamAlikA strotra gA.20 (bI0sTeTa sAyarI) bahuta kucha azuddha hai| zAyada pratiyA~ aisI hI azuddha likhI 11 bhAratI stotr| (u.sUrIdhara samrATa) huI hoMgI, parantu lekhakane usakA koI noTa nahIM kiyaa| inake sivAya aura graMthoMkA kucha patA abhI taka mAlUma -sampAdaka nahIM ho skaa| Page #510 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhAI jayabhagavAnajI vakIlakA sammAna isa varSa dazalAkSaNika parvakai avasarapara dharmapurA dehalIke naye mandirameM bhAI jayabhagavAnajI vakIla pAnIpatane dasa dinataka zAstrasabhAmeM tatsvArthasUtrake Upara naI zailIse apanA pravacana kiyA thA-vyAkhyAna diyA thA, jise sunakara zrotAjana bahuta prasanna hue-mujhe bhI do dina pApakA pravacana sunanekA avasara milA aura prasannatA huii| ataH bhAdoMkI pUrNimAko rAtrike samaya bhApake sammAnameM eka sabhA caudharI lA. jaggImalajIke sabhApatitvameM kI gaI, jisameM Apake guNoM kA kIrtana karate hue bhArI pAmAra pradarzita kiyA gayA aura eka susajjita caukhaTeke bhItara jar3A huA 'abhinandana-patra' zraddhAjalike rUpameM pApako meMTa gyaa| usa samayakA premadRzya bar3AhI idayadrAvaka thA-janatA sagaMdhita puSpoMkI mAlAe~ mApake gale meM DAlatI huI tRpta nahIM hotI thii| isa samaya bA0 ugrasena jI ema0e0 (vakIla rohataka) priMsipala jaina gurukula mathurAkA acchA mArmika bhASaNa huA thA, jisameM bhAI jayabhagavAnakI zikSA, prakRti, pariNati, adhyayanazIlatA aura vedoM tathA SaTdarzanA dakaM sAtha tulanAtmaka adhyayanako batalAte hue, unheM zAsavyAkhyAnAka rUpameM cunane ke liya dehalI jainasamAjake vivakakI prazaMsA kI gaI, jisase do bar3e lAbha hue-eka to acchI samajhama pAne yogya bhASAmeM naI zailIsa zAstrakA vyAkhyAna sunanako milA; dUsare lagabhaga hajAra rupaye kI vaha rakama bacI jo prAyaH harasAla kisI acche paMDitako bulAnameM kharca hojAyA karatI thii| janatAka anurAdhapara maiMne bhI samayApayAgI do zabda kahe / antama namratA aura kRtajJatAdike bhAvoMse bharA huA bhAI jayabhagavAnakA bhASaNa huA aura usameM ApakI bhAvI samAjasaMvAnoMkA bhI kitanA hI bhAbhAsa milaa| zrastu, jo ' abhinandanapatra' Apako sthalAkSaroMmeM bheMTa kiyA gayA vaha sUkSmAkSaroMmeM 'anekAnta' ke pAThakoMke jAnane ke liye nIce diyA jAtA hai| -sampAdaka sevAmeM, zrImAn vidvarya dharmavatsala paM. jayabhagavAnajI bI050, elaesa. bI. vakIla, pAnIpata zrIman jayabhagavAna ! guNI-janake mana-bhAvana, darzanIya vidvAn paramajJAnAmbuja pAvana / tulanAtmaka hai dRSTi nItimaya vacana tumhAre, bAra prabhUkaM bhakta dhanya tuma baMdhu hamAre // svArtha aura sammAnakI nahiDachA taba pAma hai| anakAntamayi-dharmakA hRdaya tumhAre vAsa hai| veda aura vadAnta upaniSad manana kare haiM, pAzcAtya vijJAna aura siddhAnta par3he haiN| SaTdarzanakA tatva hRdayameM satat bhaga hai, nUtana zailI sahita parama upadeza karA hai| tulanAtmaka jinadharmakA kareM vivecana bhApa haiN| sabake mApanake chiye syAdvAdamayi mApa haiM IR! vizvoddhAraka jainadharma hI vyAkhyAtA, pravacana sana prAnanda bhaya hama pAI saataa| jainajAti-kulacaMdra vibhA, tuma ho upakArI, pAnIpana zubhaThAma jahA~ tumase suvicaarii|| ___ sajjanatAkI mUrti ! hama rakhane zraddhA ApameM / karate mana-raMjana sabhI, taba guNakIrvikalApameM // 3 // kI yaha hamapara kRpA yahA~ jo Apa padhAre, maMvA hamase banI nAhiM nainanake sAre ! hRdaya vizAla mahAna vacana zItala jimi caMdana, prema-bhAvase kareM bhrAta hama saba abhinandana / 4 samadarzI vidvAna ati jayabhagavAna udAra haiN| arpita sAmAvase hArdika ye udgAra haiM // 4 // bhAdrapada zuklA 15 , kapAkAMkSI, sadasya zAkhasamA I. vIra nirvANa saM0 2467 1 zrI digambara jaina nayAmandira, dharmapurA, dehlii| Page #511 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anekAntake sahAyaka - bina sajanoMne anekAntakI Thosa sevAoM ke prati pAzA anekAntake premI dasare sajjana bhI apanI prasannatA vyakta karate hue, use pATekI cintA ApakA anukaraNa kareMge aura zIghra hI sahAyakaM skIma se mukta rahakara nirAkulatApUrvaka apane kArya meM pragati ko saphala banAne meM apanA sahayoga pradAna karake yaza karane aura adhikAdhika rUpase samAja sevAmoM meM ke bhAgI bneNge| agrasara honeke liye sahAyatAkA vacana diyA hai aura noTa-jina rakamoM ke sAmane * yaha cinha diyA hai isa prakAra anekAntakI sahAyaka zreNI meM apanA nAma pUrI prAptI ho cukI hai| likhAkara banekAnta ke saMcAlakAMko protsAhita kiyA tRtIya mArga se prApta huI sahAyatA hai unake zubha nAma sahAyatAko rakama sahita isa dvitIya mArga se prApta huI sahAyatA anekAnta kI pUrva kiraNoM meM prakAzita ho cukI hai| tRtIya mArga se *121)vA choTelAlajI jaina raIsa, klkttaa| prApta huI sahAyatA isa prakAra hai jisake liye dAtAra 1.10)bAjitaprasAdajI jaina paDavokeTa, lakhanaU mahAnubhAva dhanyavAda ke pAtra haiN| *101)bAbahAdurasiMhajI siMghI, kalakattA / 11) bA0rAjakRSNa jI jaina, dariyAgaMja, dehanI / 100)sAha yAMsaprasAdajI jaina, lAhaura / 5) ku~vara lakSmInArAyaNajI jaina chAvar3A, kalakattA *10.) sAha zAntiprasAdajI, jaina ddaalmiyaangr| 5) lA0 jambUprasAdajI jaina raIsa va baiMkara, mertth| 4) bA. jyotisAdajI jaina, ema. e. vakIla. meraTha 100)bA. zAMtinAtha suputra bA nandalAlajI jaina, 4) lA0 phUlacanda nemacandajI jhAvuka jaina. phalodhA klkttaa| 2) lA0 mAmarAjajI jaina buuddhaakhedd'ii| 100) lA. vanasukharAyajI jaina nyU dehlii| 2) bAla gopIlAlajI jaina. lazkara gvaaliyr| *100)seTha jokhArAma baijanAthajI sarAvagI, kalakattA 2) sva0 lA0 bhikkhImalajI jaina munIma, mertth| 100)pA. lAlacandajI jaina, eDavokeTa, rAhataka / 1) bAchuTTanalAlajI jaina mugntAra, mertth| 100)mA. jayabhagavAnajIvakIna Adi jaina pacAna 1, bA0 kailAzacandajI jaina bI.esa.sI., mertth| paaniipt| 1) bA. zItalaprasAdajI jaina riThAnevAle. mertth| * 51) rAya ulaphatarAyajI jaina injiniyara, meraTha anekAnta kI sahAyatA ke cAra mArga * 50) lA0 dalIpasiha kArAjI aura unakI mArphata, dehlii| (1) 25,52), 100) yA isase adhika rakama dekara 25) 50 nAthUrAmajI premI, hindI prantha-ratnAkara sahAyakoMkI cAra zreNiyoM meM se kisI meM apanA nAma ligvaanaa| (2) apanI orase zramamoMko tathA ajaina saMsthAoM * 25) mA0 rUr3AmalajI jaina, zAmiyAne vAle, ko bhanekAnta phrI binA mUlya) yA ardhamUlyameM bhijavAnA aura isa taraha dUsaroMko anekAntake par3hanekI savizeSa preraNA shaarnpur| karanA / (isa madameM sahAyatA dene vAloMkI-orase pratyeka * 25) bA0 raghuvaradayAlajI, ema. 5. karolabAga.. dasa rupayekI sahAyatAke pIche anekAnta cArako phrI athvaa| dehlii| pAThako ardhamUlyameM bhejA jA skegaa| *25 seTha gulAbacandajI jaina ToMgyA, indaur| (3) utsava-vivAhAdi dAnake avasaroM para anekAntakA * 25 jA bAbUrAma akalaMkaprasAdajI jaina, tissA barAbara khayAla rakhanA aura use acchI sahAyatA bhejanA mumna) tathA bhijavAnA, jisase anekAnta apane acche vizeSAha 25 muMzI sumataprasAdajI jaina, riTAyarDa amIna, nikAla sake, upahAra prathoMkI yojanA kara sake aura uttama lekhoM para puraskAra bhI de sake / svataH apanI ora se upahAra shaarnpur| aMghoMkI yojanA bhI isa madameM zAmila hogii| * 250 sA0 dIpacanajI caina raIsa, dehraaduun| (4) anekAntake grAhaka bananA, dUsaroMko banAnA aura * 20 lAprayumnakumArajI jaina sa. sahAranapura / bhanekAntake likhe pacche 2 lekha likhakara bhejanA lekhoMkI *2||svaaii sipaI dharmadAsa magavAnadAsajI jaina, sAmagrI juTAnA tayA usameM prakAzita hone ke liye upayogI stnaa| citroMkIbojanAkaranA, kraanaa| 'vyavasthApaka bhanekAnta' makavA.paramAravAsI vIrasevAmandira, sarasAvAvivAmasAravAsIvAsvavIpAtasameM muni Sammohana Page #512 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ANTABACUPRESHTwvisit | ekanAkarSantI pathayantI vastutattvamitaraNa / antena jayati jainI nItirmandhAnanetramiva gopii| anekAntAtmikA myAdAdarupiNI HINE ubhagAnumA vidheyara tattva - Commu niSpAnubhava syAt anakAntAtmaka vastutattva nidhya tanva natva ubhayatatva (vidhayAnubhaya anubhaya tanva samyagvasta-grAhikA/ vidheyaM vArya cAunubhayamubhaya mizramapi nazipaH pratyeka niyamaviparyayA parimita / madA'nyo'nyApete makanabhuvanajyeSTagurugA nvayA gItaM nanvaM bahanaya-vivAnagvagAta / / Page #513 -------------------------------------------------------------------------- ________________ viSaya-sUcI Dwa 1coka-maMgala-kAmanA-[sampAdaka pRSTha 477 11 garIbakA dikhA (kahAnI)-[zrI 'bhagavat' jaina 10 2 mina-mudrAkA bhAdarza (kavitA) 12 pramottara-zrI daulatarAma 'mitra' [4.dIpacanda jaina pAyacyA 47 .137nnelakhaNDakA prAcIna vaibhava, devagar3ha3 parigrahakA prAyazcitta-[sampAdaka dhArmika sAhitya meM prazIlatA-[zrI kizorIlAla zrI kRSNAnanda gupta 514 ghanazyAmadAsa mazahavAlA 42 14 sukha-zAMti cAhatA mAnava-[zrI bhagavat' jaina 118 banArasI-nAmamAtA-[4. paramAnanda zAsI 4315 apanazabhASAke dopradha-[paM.dIpacaMdana pANbya 216 paMcAyavI maMdira dehalI unAstalikhita graMthoMkI sanI 16 sAhitya paricaya aura samAlocanA jo pUrNaprakAzita sUciyoM meM nahIM pAe-[sampAdaka 164 17 anakAntaka sahAyaka mAni-[gyavasthApaka 'bhanekAnta' * pratimAvezasaMgrA aura usakA mahatva-zrIkAMnisAgara 501 TAiTila pRSTha3 ameminirvANa-kAmya-paricaya- pasAlAla jaina sA. 507 18 vIrasevAmandirameM graMtha-prakAzana aura digambara jaina graMthoM bIrasevAmaMdirake vizeSa sahAyaka-[jugalakizora citrapara kI sUcIke do mahAna kArya-adhiSThAtA vIramevAmaMdira 10IsarI (jArIbAga) ke samta-jugalakizoramullAra citrapara TAiTila pRSTha 4 * vIrasevAmaMdira sarasAvAko graMtha prakAzanake liye, zrIsAhU zAntiprasAdajI jaina, DAlamiyAnagara kI orase, dasahajAra ru0 kI naI sahAyatAkA vacana dekho, bhItara citra parakA lekha prAti svIkAra soneke do baTanoMkA dAna hAla bIrasevAmandira saramAvAko nimna prakArame 1.1 apavekI sahAyatA prAdha huI hai, jisake liye dAtAra mahAzaya zrImAn lAkhA jamyUprasArajI jaina Isa mAmautA jilA bhanyabArake pAtra : sahAranapurane, svayaM soneke baTanoMko pahananekA tyAga karake. zrI digambara jaina samAja hAkI zi. shaarnpur| jo do baTana kamIja pahane hue the unheM bIrasevAmandirako bhI digambara jaina samAja baaraabNkii| -adhiSThAtA vIrasevAmaMdira' pAna / dAna kara diyaa| isamaya-pariNati, viSaya-virati aura ma. mahAvIra aura unakA samaya sthAgabhAvake liye pApa dhanyavAnake pAtra haiM, aura ApakA yaha sampAdaka 'anekAnta' kI khistI huI yaha mahatvakI pustaka va dUsane alaMkAra-priya zrImAnoMke liye anukaraNIya hai| sabake padane tathA pracAra karaneke yogya hai||| mUlya meM nimna baTanoMkA baz2ana mA kI hai| pate para milatI hai- panAlAla jaina apravAla vx. muhassA cakhevAmAna, hanI -adhiSThAtA 'borasavAmadira' Page #514 -------------------------------------------------------------------------- ________________ * OM maham - vastutattva-sapAla vizvatattva-prakAMta nItiviroSasIlokavyavahAravartaka smpd| paramAgamasyabIja bhuvnekgururjytpnekaantH| varSa 4 / vIrasevAmandira (sagantabhadrAzrama) magbhAvA jilA sahAranapura kiraNa 9 kArtika, vIra nirvANa maM0.468, vikrama maM0 1618 5 aktUbara 1941 loka-maGgala-kAmanA kSemaM sarvaprajAnAM prabhavatu balavAn dhArmiko bhUmipAlaH, kAle kAle ca samyagvikiratu maghavA vyAdhayAM yAntu nAzam / durbhikSaM cauramArI kSaNamapi jagatAM mAsmabhUjjIvalokaM, jainendraM dharmacakra prabhAtu satataM sarvasaukhyapradAyi // . -jainanityAgaTha 'mampUrNa prajAjanoMko bhale prakAra kuzalakSemakI prApti hove - mArI janatA yathaSTarUpame mukhI rahe-, balavAna rAjA dhArmika bane--dharmame acchI taraha niSThAvAn (zradA evaM pravRttiko liye hue) hove--athavA dhArmika gajAkA bala. straba bar3he (jimase anyAya atyAcArokA mukha na dekhanA par3e), samaya samaya para ThIka varSA huzrA kare-ativRSTi, alpavRSTi, aura anAvRSTi se kisIko bhI pAlA na par3e-, vyAdhiyA~-bImAriyoM nAzako prAma ho jAyeM, jagatake jIvoko durbhikSa (akAla), corI aura marI (lega-helA zrAdi) maMkrAmaka rogoMko vA eka kSaNake liye bhI na satAve, aura jainendr-dhrmck| -jinendrakA uttama mA-mArdava-pArjava-satya-zauca-saMyama-tapa tyAga-prAkiMcanya- brahmacaryarUpa dazalakSaNadharma athavA samya. gdarzana-zAna-cAritrarUpa ratnatrayadharma--jo saba jIvoMko sukhakA denevAlA athavA pUrNa sukhakA pradAtA hai vaha lokameM sadA askhalitarUpame nirbAdha pravateM--usameM kabhI koI bAdhA na pdd'e|' Page #515 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jinendramudrA kA darza [ paM0 dIpacandra jaina, pAraDayA ] Se ( 1 ) lAMcana lAlI-vahina zAMta batalAta jItA tUne roSa dRSTi kaTAkSa-rahita kahanI nahiM tujhameM kAma vikRtikA doSa / mada-viSAdako daI jalAMjuli -yoM yaha ha~satI-sI abhirAma -; saumya mugvAkRti prakaTa batAtI - zuddhahRdaya tU AtamarAma || ( 2 ) rAga bhAvakA nAza kiyA-yoM pAsa na tere bhUSaNa sAra, hai nirdoSa sahaja sundara tana--yoM nahiM bastroMkA zRMgAra / dveSa chor3a tU banA ahiMsaka nirbhaya - yoM na pAsa hathiyAra ; vividha vaMdanAoMke kSayase sadA tRpta tU bina AhAra || ( 3 ) mala-mUtrAdikakA na azucipana sohaiM parimita nakha aru keza bhInI caMdana-kamala- suparimala mahakata sAre deha pradeza / ravi zazi-vajanyavAdi suhAne sahasa aThottara cinha vizeSa ; sUrya-sahasra-samAna kAMtimaya, tadapi nayana-priya terA veSa // ( 4 ) , rAga - moha - midhyAtva mahAripu hitakA bhAna na hone deta inake vaza jagavAsI bhUle, moha nIMda meM par3e aceta ! nirakheM palaka khola yadi tumako kSaNa meM hoveM zuddha saceta ; yogi janoM ke mana basatI chavi, terI kidhoM udita zazi zveta / / (5) bItA kAla anaMna jagatameM bhramate milA na sukhakA leza ; jinavara ! tU saccA sukha pAyA, yoM tere pada namata sureza / mithyA-mata pAkhaMDi - timira se aMdha bane jo pAte kleza ; yaha jinarUpa jyoti manameM ghara bhavijana pAra karo bhavakleza // 1 caityabhakti 'tAmranayanopalaM' zrAdi pA~ca padyokA hindI rUpAntara / CCCCC78 Page #516 -------------------------------------------------------------------------- ________________ parigrahakA prAyazcitta [sampAdakIya ] 'prAyazcitta' eka prakArakA daNDa athavA tapovizana hai aura cittakA artha vahI 'zuddhi' athavA 'visamAharma' jo apanI icchAse kiyA tathA liyA jAtA hai, aura usakA samajhanA caahiye| umezya evaM lakSya hotA hai prAtmazuddhi tathA laukikajanoMkI parigrahako zAsakAroMne, pacapi, pApa batAyA hai aura hiMsAdi paMca pradhAna pApoMmeM usakI gaNamAkI hai, phira bhI cittazuddhi / bhAramAkI azuddhikA kAraNa pApamala hai-apa. lokameM vaha pAma taurase koI pApa nahIM samajhA jAtA-hiMsA rAdharUpa AcaraNa hai| prAyazcittake dvArA pApakA parimArjana jhUra, corI aura paravI-sevanAdirUpa mazIna ko jisa aura aparAdhakA zamana hotA hai, isIse prAyazcirAko pApachedana / malApanayana, vizodhana aura aparAdhavizani se nAmosI prakAra pApa samajhA jAtA hai aura aparAdha mAnA jAtA usa ujhekhina kiyA jAtA hai| isa dRSTise 'prAya prakAra dhana-dhAnyAdirUpa parigrahake saMcayako-usameM rapaye sahaneko koI pApa nahIM samajhatA aura na aparAdhahI mAnatA pApa-aparAdha, aura 'visa' kA artha zuddhi hai| pApa tathA hai| isIse lokameM parigrahake liye koI daNDa-myavasthA aparAdha karane vAlA janatAkI najarameM gira jAtA-janatA nahIM-jo jitanA cAhe parigraha rakha sakatA hai / bhAratIya use ghRNAkI dRSTise-hikAratakI naz2arase dekhane lagatI hai aura daNDavidhAna ( Indian penal code ) meM bhI aisI usake hRdayameM usakA jaisA cAhiye vaisA gaurava nahIM rhtaa| koI cArA nahIM, jisase kisI bhI parigrahIko athavA adhika parantu jaba vaha prAyazcitta kara letA hai-apane aparAdhakA dhana-nauSAta ekatra karane vAle tathA saMsArakI adhika sampattidaNDa le letA hai to janatAkA hadaya bhI badala jAtA hai aura vibhUti para apanA adhikAra rakhane vAle gRhasthako aparAdhI baha use U~cI, premakI tathA gaurava-bharI raSTise dekhane lagatI evaM dayAkA pAtra samajhA jaaske| pratyutta isake, jo loga hai| isa dRSTise prAyaH kA artha 'joka' tathA 'lokamAnasa' mitroM, kala-kArakhAnoM aura vyApArAdike dvArA vipujana * "rahasyaM chedanaM daNDo malApanayanaM tpH| ekatra karake bahuvibhUtike svAmI banate haiM. unheM bokameM pratiprAyazcittAbhidhAnAni vyavahAro vizodhanam // 6 // " hita samajhA jAtA hai, puNyAdhikArI mAnA jAtA hai aura pAvara "prAyazcittaM tapaH zlAghyaM yena pApaM vizuti // 18 // " kI rapTise dekhA jAtA hai| aisI hAlata meM unake pApI tathA --prAyazcittasamuccaya aparAdhI hone kI koI kalpanA taka bhI nahIM kara sakatA-jareM "prAyAciti cittayogiti suTa aparAdho vA prAyaH, cittaM shuddhiH| vaisA kahane-sunane kI to bAta hI kahA? phira 'parigrahakA prAyasya cittaM praayshrit-apgdhvishuddhirityrthH|" --rAjavArtika / 22 / 1 prAyA prAyazcitasA aura use pApa batalAmA bhI sA! + prAyo lokasya cittaM mAnasaM / umtaMca-- bAhIko kiparimAko boko hiMsAdika pApAMkI "prAya ityucyate lokastasya cittaM manobhavet / rapTise nahIM dekhA jAtA, sabhI usakI cakAcautho phaisa, tazcittagrAhakaM karma prAyazcittamiti smRtaM // " samI usakegA aura sabhI adhikAdhikarUpale pariNA--prAyazcittasamuccaya-vRtti bhArI smaacaahte| aise aparibaDI saye sAmIprAyaH Page #517 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhanekAnta viSaM 4 nahIM haiM jo apane pAcaraNa-bala aura sAtizaya vANIse apari- ko prApta humA saMsAra yadi parigrahako pAparUpameM nahIM dekhanA grahake mahatvako loka-hadayoMpara bhale prakAra aMkita kara sakate- aura na use koI aparAdha hI samajhatA hai to sirpha itanese hI unheM unakI bhUla sujhA sakate, parigrahase unakI lAlasA, yaha nahIM kahA jAsakatA ki parigraha koI pApa yA aparAdha hI gRddhatA evaM prAsanatAko haTA sakate. aura anAsaka rahakara nahIM rahA, aura isaliye usakA prAyazcitta bhIna honA cAhiye / usake upabhoga karane tathA lokahitArtha vitaraNa karate rahanekA vAstavameM mUrSA, mamatva-pariNAma athavA 'mamedaM' ( yaha merA ) sahA-sajIva pATha par3hA sakate / kitane hI sAdhu to svayaM mahA- ke bhAvako liye hue parigraha eka bahuta bar3A pApa hai, jo parigrahake dhArI haiM-maThAdhIza, mahanta-bhaTTAraka bane hue haiM, AtmAko saba porase pakar3e-jakade rahatA hai aura usakA aura bahutasaM parigrahabhakta seTha-sAhUkAroMkI haoNmeM haiN| milAne vikAsa nahIM hone detaa| isIse zrIpUjyapAda aura prakalaMkavAle haiM, unakI kRpAke bhikhArI haiM, unakI asat pravRttiyoMko deva jaise mahAn prAcAryoMne sarvArthasiddhi tathA rAjavAtika prAdi dekhate hue bhI sadaiva unakI prazaMsAke gIta gAyA karate haiM- graMthoM meM 'tanmUlAH sarve doSAH', tanmUlAH sarvadoSAnuSaMgAH' unakI jasmI, vibhUti evaM parigrahakI korI sarAhanA kiyA karate ityAdi vAkyoMke dvArA parigrahako sarvadoSoMkA mUla batalAyA haiN| unameM itanA prAtmabala nahIM, pAsmateja nahIM, himmata nahIM hai * / aura yaha bilkula ThIka hai--parigrahake hone para usake jo aise mahAparigrahI dhamikoMkI mAlocanA karasake --unakI saMrakSaNa-abhivardhanAdikI ora pravRtti hotI hai, saMrakSaNAdi tyAga-zUnya nirargala dhana-daulatake saMgrahakI pravRttiko pApa yA karane ke liye athavA umameM yoga dete hue hiMsA karanI par3atI aparAdha batalA sakeM / isa prakAra jaba sabhI parigrahakI kIcameM hai, jhUTha bolanA par3atA hai, corI karanI hotI hai, maithunakarmameM thor3e bahuta dhaMsa hue haiM-sane hue haiM, taba sira kauna kisIkI citta denA par3atA hai, cittavikSipta rahanA hai, krodhAdika kaSAyeM tarapha jaMgulI uThAve aura use aparAdhI athavA pApI ThaharAve? jAga uThatI haiM, rAga-dveSAdika satAte haiM, bhaya madA ghere rahatA aisI hAlatameM paritrahako prAmataura para yadi pApa nahIM samajhA haiM, rodradhyAna banA rahatA hai, tRSNA bar3ha jAtI hai, prAraMbha bar3ha jAtA aura na aparAdha hI mAnA jAtA hai to isameM kucha bhI jAte haiM, naSTa hone athavA kSati pahu~canepara zoka-santApa zrA pAzcarya nahIM hai| dabAte haiM, cintAoM kA ta~tA lagA rahatA hai aura nirAkulatA parantu yaha saba kucha hote hue bhI parigraha pApakI-- kabhI pAsa nahIM phttktii| natIjA isa sabakA hotA hai anta aparAdhakI koTisa nikala nahIM jaataa| use pApa yA aparAdha meM narakakA vAsa, jahA~ nAnA prakArake dAruNa duHkhoMse pAlA namAnamA athavA tapana dekhanA dRSTivikArakA hI ekamAtra par3atA hai aura koI bhI rakSaka evaM zaraNa naz2ara nahIM paataa| pariNAma jAna par3atA hai| dhatUrA khAkara dRSTivikArako prApta isIse jainAgamameM bahubhArambhI-bahuparigrahIko narakakA adhihumA manuSya athavA pIliyArogakA rogI yadi sapheda zaMkhako kArI batalAyA hai, kyoMki bahubhArambha (pra.NipIDAhetuNyApAra) bhI pIlA dekhatA to usase vaha zaMkha pIlA nahIM hojAtA dhAra bahuparigraha siddhAntameM narakAyuke prAsravake kAraNa kahe aura na usakA zukla guNa hI naSTa ho jAtAprathA ThagoM * jJAnArNavameM zubhacandrAcArya ne bAhya parigrahako niHzeSAnarthakA samAna yadi jhUTha bolane aura corI karaneko pApa nahIM mandira' likhA hai kyoMki usake kAraNa avidyamAna hote mA hote hue bhI rAgAdika zatra kSaNamAtrameM utpanna hokara samamatA to usase bhUTha mora corI pApakI koThise nahIM to usase jhUTha bhari cArA pApakA kAThisa nahA aniSTa kara DAlate haiN| nikala aate| ThIka isI taraha moha-madirA pIkara raSTivikAra : isa viSayameM purAtana prAcAryoMke nimna vAkya bhI dhyAnameM Page #518 -------------------------------------------------------------------------- ________________ birabaha parigrahakA prAyazcitta 482 gaye haiN| aisI hAlata parivArako pApa na mAnakara usakA aba dekhanA yaha hai ki parimAkA mriskaa| pArivana karanA aura use bhaviSyakI borase kAryo banda parigrahakA samucita prAyazcita anAsakti ke sAtha sAtha usakA karake barAbara bar3hAte rahanA, niHsandeha vahI bhArI bhUla hai- tyAga hai, jo prANakI viparIta dizAko diye hue honesa bhArama-vaMcanA hai| isa bhUlake vaza parigraha pApakI poTa bar3hate yathArtha jAna par3atA hai| zItakA pratikAra jisa prakAra usase bar3hate manuSyako ghora abhrasAgara athavA duHkhasAgarameM le dabatI aura ujyakA pratikAra zItase hotA hai, usI prakAra prArUpa hai, oNmle utAra pAnA phira bahuta hI kaThina, gurutara kapTasAdhya parigrahakA pratikAra usake bAse hI ThIka banatA hai| prAyatathA asaMkhya varSAkA kArya ho jAtA hai| aura isaliye ve hI ricattake dasa athavA maga bhevoMmeM tyAga' gAmakA bhI eka manuSya vivekI hai, ve hI buddhimAna haiM aura ve hI prAramahiteSI prAyazcitta hai, jise na veka' bhI kahate haiN| vANakA dUsarA evaM dharmAtmA joma bhUla tathA grAmavaMcanAke caharameM na nAma 'dAna' hai, bhora isaliye paripaDase mohaTAkara athavA par3akara anAsakrikaM dvArA parigrahakA adhika bhAra apane prAramA apanI dhana-sampattisaM mamatva pariNAmako dUra karake lokasevA para pavana nahIM dete, aura prAyazcittAdika dvArA barAbara usakI ke kArmo meM usakA vitaraNa karanA-- DAsanA, yaha parigraha kATa-kATa karake apanaM mAmmAko sava halakA rakhate haiN| kA samucita prAyazcitta / / parantu yaha bAla athavA tyAga khyAti-lAbha-pUjAdikakI raSTisenahonA cAhiye aura na isa rakhane yogya haiM, jinase isa viSayakI kitanI hI paSTi hotI hai"ke punaste sarvadoSAnuSaGgAH ? mamedamiti siti saMkalpe meM dUsaroMpara anugraha athavA kRpAkI koI mahaMbhAvanA hI (saM) racayAdayaH sNjaaynte| tatra ca himA'vazyaMbhAvinI rahanI cAhiye / jo dAna khyAti-lAbha-pUjAvikakI raSTise tadarthamanRtaM jalpati, caurya cAcarati, maithune ca karmaNi diyA jAtA hai athavA jisameM dUsaroM para amaha aura rupAkI prayatate / tatatpabhavA:narakAdiSu duHkhpkaaraaH| ihApi anupara mahaMbhAvanA satI hai vaha prAyazcittakI koTimeM nahIM mAtAtavyasana-mahArNavA'vagAhanam / " -rAjavArtika-bhASye. akalaMka: vaha dUsare prakArakA mAdhAraNa dAma prAyazcitakI racito "parigrahavatA satA bhayamavazyamApadyate, apane pApakA saMzodhana athavA aparAdhakA parimArjana karake prakopa-parihiMsane ca prussaa'nn-vyaahtii| mAtmazuddhi karanekI mora hotI hai, aura isaliye usakA karane mamatvamatha coratA svamanamazca vibhrAntatA, bAkhA nAma kara kisI para koI hasAna-anuhA nahIM jatakutohi kaluSAtmanAM paramazukla-saddhyAnatA // 42 // " jAnA aura na usase apanA koI saukikalAma hI lenA cAhatA -pAtrakesaristotra hai| vaha to samajhatA hai ki--'maiMne apanI jalase adhika * "bahArambha-parigrAtvaM nArakasyAyuSaH" (tattvArthasUtra 6-15) parigrahakA saMcaya karake isaroMko usake bhoga-zpamogase "etaduktaM bhavati-parigrahapraNidhAnaprayuktAH tIbatarapari- vaMcita rakhanakA aparAdha kiyA hai, usake bhajana-ardhana-sAmAdi khAmA hiMsAparA bahuzovijJaptAzcAnumatA: bhAvitAzca tatkRta- meM mujhe kitane hI pApa karane par3e, usakA niragaMja bar3hate karmAtmasAtakaraNAt taptAyaH piNDavat aditakrodhAryA nAra- bAlocanA pratikAmti yaM tyAgo visrjn| mAlocanA kasyAyuSaH pAlava iti saMkSepaH / tadvistarantu......"1" / tapaH khedo'pi mUlaM ca parihAro'bhirocanam // (rAbavArtika mAdhya) (prAyadhica mu. 185) prArambho jantupAta karAyAzca pariNAt / "mAlocana-pratikamaba-tadubhaya-viveka mAtsarga-sapazkhedajAyante'tra tata: pAta: prANinA zvabhasAgare // (anAryava) prihaaropsthaapnaaH|" (tasvArtha) Page #519 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhanekAnta rahanA pApakA-AmAke patanakA kAraNa hai| aura isa liye jikra taka nahIM mAne diyA thaa|" bahavivekako apanAkara tathA mamarako pAkara apameko dAnako mAtra parigrahakA prAyazcitta mAnakara karamA kitanI pApa-bhArasesakA rakhanekI rapTisaM usakA lokahitArtha syAga sundara kalpanA aura kitanI sundara manobhAvanA hai, ise kucha karatA--dAna karatA hai| dAna ina donoM prakAroM meM paraspara bhI kahate nahIM bntaa| niHsandeha, parigrahameM pApabuddhikA honA, kinamA badAmatarI,ise mahadaya pAThaka svayaM samajha sakate haiN| usake prAyazcittakI barAbara bhAvanA rakhanA aura samaya samaya usa dina zrImAna bAbU choTelAlajI jaina raIsa kalakattA para use karate rahanA vivekakA-anAsakrikA sUcaka hai aura ketA."sitambara san 1641 patra parame merA dhyAna sAtha hI prApmAkI jAgRtikA---usake utthAnakA taka hai| isa antarakI ora khAsa taurapara prAkarSita humA / aApane hI yadi jaina samAjameM dAnake pIche aisI sadbhAvanAe~ kAma karane mujhe sabase pahale apane aneka bAra kiye gaye hajAroMka dAnoM lageM to usakA zIghra hI utthAna ho sakatA hai aura vaha ThIka ko 'mAtra parigrahakA prAyazcitta' batalAyA aura usa prAyazcitta arthameM sacamuca hI eka mAdarza dhArmika-samAja bana sakatA hai| ko bhI 'pradhUrA hI likhA / isa viSayameM Apake patrake nimna jainagRhasthoMkI nitya-niyamase kI jAne vAlI SaTa mAvazyaka zabda, jo sahI dhArmika pariNatikI eka maoNkI dikhalA rahe kriyAoMmeM jo dAnakA vidhAna (samAveza) kiyA gayA hai usakA haiM, khAsa torase dhyAna dene tathA manana karaneke yogya haiM-- prAzaya saMbhavataH yahI jAna par3atA hai ki nisyake prArambha pari___"Apane bhAI phUlacandajIkA citra magAyA-so mukhtAra grahajanita pApakA nitya hI thor3A bahuta prAyazcitta hotA rahe, sAhaba, bhApa jAnate haiM hama loga nAmase sadA dUra rahe haiN| jisase pApakA bomA adhika bar3hane na pAva aura gRhasthajana citra to unakA apanA cAhiye jo dAna kareM. hama loga to nirAkulatA-pUrvaka dharmakA sAdhana kara sakeM--unake usa kArya mAtra parigrahakA prAyazcita-adhUrA hI-karate haiN| phira bhI meM bAdhA upasthita na hone pAve / astu, hArdika jarA jarAmI sahAyatA dekara itanA bar3A nAma karanA pApa nahIM bhAvanA hai ki jainasamAjameM bahulanAse aise prAdarza tyAgI evaM to dambha avazya hai| prastupamA kreN| bhApako zAyada yAda dAnI paidA hai| jo parigrahako pApa samajhate hue usameM hogA inhIM bhAI sAhabako maiMne utsAhita kara prArA-pAzrama prAsakti ma rakhate hI aura prAyazcittake rUpa meM sadaiva usakA (jemavAsA-vizrAma)ko 30000) (tIsa hajAra) ka. dilavAye --apanI dhanasampazikA-jokasevAke kAryoM meM viniyoga karane the aura usa sahAyanAke sambandhameM Aja taka mana patroma meM sAvadhAna rheN| vIrasaMvAmandira, sarasAvA dhArmika-sAhityameM azlIlatA zrI kizorIlAla panazyAmadAsa mazaruvAlA vicAra : ____ "hamAre dhArmika sAhitya aura kalAmeM bhI azlIla cIjeM bharI par3I haiN| unheM dhArmika zraddhAke sAtha jor3a diyA gayA hai| isaliya majana aura sadAcArI bhakta bhI unakA gaurava karate haiM, aura usakI azlIlatA ke prati durlakSa karane haiM, jo vicAra nyUnatAkA hI pariNAma hai| sunA hai ki vArAMganAe~ bhI to dhArmika sAhitya aura kalAkI cIjeM hI apane grAhakoMke Age peza karatI haiN| unakA hetu nizcaya kAma-prakopa karAne kA hI hotA hai, aura va ina cIjoMko usake liye upayukta mamajhanI hai, tabhI to inakA prAzraya letI hai / dabhI aura pAkhaMDI guru kyoM apanI ziSyAoMke mAtha kRSNa-gopIkA anukaraNa karate hue pAye jAte haiM ? dharmake nAmapara sAhitya aura kalAmeM azlIla cIjeM paiThI huI haiM, tabhI to ve usakA anucita lAbha uThAte hai| ye cIjeM dhArmika sAhitya aura kalAma hone ke kAraNa hI maiM unheM zuddha, nirdoSa, yA zlIla kahane ke liye taiyAra nahIM hU~ / balki maiM kahU~gA ki kRSNa gopI aura dUsare bhI devoMke aise zRMgAra varNana aura use yukta manAne bAle tattva-vicArane hamArI saMskRti aura samAjameM bahuta kucha apavitratA aura gaMdagI phailAdI hai, aura hamAre samAjako bahuta girAyA hai|" ('jIvanasAhitya meM prakAzita 'sApekSatAvAda' lekhase udhRta) Page #520 -------------------------------------------------------------------------- ________________ banArasI-nAmamAlA prAstAvika nivedana Tembara jaina samAja meM hindI bhASAke aneka acche kavitAzroke paDhnekA mujhe bar3A zauka hai-yaha mere jIvana 4 vi aura gadyalekhaka vidvAna ho gaye kA eka aMga bana gaI hai| jaba taka maiM nATaka samayasArake do cAra padyoMko roja nahIM par3ha letA taba taka hRdayako zAni unakI racanAoMse samAja zrAja gauravAnvita ho rahA hai| nahIM miltii| astu / jisa taraha hindIke gadyalekhako-TIkAkAroMmeM prAcAryakalpa ___ kavivara banArasIdAsajIkA janma saMvat 1633 meM paM0 ToDaramalajI, paM0 jayacandajI aura paM0 sadAsukharAyajI jaunapura meM huA thaa| Apake pitAkA nAma kharagasena thaa| zrAdi vidvAn pradhAna mAne jAte haiM, usI taraha kaviyoMmeM aApane svayaM apanI prAtma-kathAkA paricaya 'arddhakathAnaka' ke paM0 banArasIdAmajIkA sthAna bahuna hI U~cA hai / zrApa rUpameM diyA hai, jo 673 dohA-caupAiyoMmeM likhA gayA hai gosvAmI tulasIdAsajIke samakAlIna vidvAna the, 17 vIM aura jisameM ApakI 55 varSakI jIvana-ghaTanAnokA tathA zatAbdIke pratibhAsampanna kavi the aura kavitApara zrApakA zrAtmIya guNa-doSoMkA acchA paricaya karAyA gayA hai| asAdhAraNa adhikAra thA / ApakI kAvya-kalA hindI- ApakI yaha AtmakathA athavA jIvana-caritra bhAratIya sAhityameM eka nirAlI chaTAko liye hue hai| usameM kahIMpara vidvAnAMke jIvana-paricayarUpa itihAsameM eka apUrva kRti hai| bhI zRMgAra zrAdi rasIkA athavA striyoMkI zArIrika sundaratA ardhakathAnakake avalokanase spaSTa mAlUma hotA hai ki kA vaha bar3hA car3hA huA varNana nahIM hai jisase AtmA patana zApakA jIvana adhikatara vipattiyAMkA-saMkaToMkA-sAmanA kI ora agrasara hotA hai| zrApake granyaratnaukA pAlohana karate hue vyatIta hazrA hai, jinapara dhairya aura sAhasakA karanese mAlUma hotA hai ki Apake pAsa zabdoMkA amita avalambana kara vijaya prApta kI gaI hai| bhaMDAra thA, aura imIse zrApakI kavitAke prAyaH pratyeka padameM yadyapi bhAratIya aneka kaviyoMne apane apane jIvanaapanI nijakI chApa pratIta hotI hai| kavitA karanemeM Apane caritra svayaM likhe hai, parantu unameM ardhakathAnaka-jaisA AtmIya bar3I udAratAse kAma liyA hai| zrApakI kavitA prAdhyAtmika gaNa-doSoMkA yathArtha paricaya kahIM bhI upalabdha nahIM hotaa| rasase zrota-prota hote hue bhI bar3I hI rasIlI, sundara tathA ardhakathAnaka meM upalabdha honevAle 1643 se 1668 taka ke mana-mohaka hai, par3hate hI citta prasanna ho uThatA hai aura hRdaya ( 55 varSake ) jIvanacaritrake bAda kavivara apane astitvase zAntirasase bhara jAtA hai| sacamuca meM ApakI zrAdhyAtmika bhAratavarSako kitane samaya taka aura pavitra karate rahe, yaha kavitA prANiyoMke saMtapta hRdayoMko zItalatA pradAna karatI ThIka mAlama nahIM hotaa| hA~, banArasIvilAsameM saMgrahIna aura mAnasa-sambandhI prAntarika malako chA~TatI yA zamana karmapratividhAna' nAmaka prakaraNa nimna aMtima pAse itanA karatI huI akSaya sukhakI alaukika muSTi karatI hai| ApakI jarUra mAlUma hotA ki bhArakA astitva maMvat 1700 taka Page #521 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 484 anekAnta jarUra rahA hai kyoMki isa saMvatke phAlguna mAsameM usakI sahAyatA lI gaI hai| granthakI racanA bar3I hI sugama, rasIlI racanA kI gaI hai| yathA aura sahaja arthAvabodhaka hai| yaha koSa hindI bhASAke abhyAsaMvat satrahasau samaya, phAlguNa mAsa vasanta / siyoMke liye bar3I kAmakI cIz2a hai| abhI taka mere dekhane Rtu zazivAmara samamI, taba yaha bhayo siddhaMta / / meM hindI bhASAkA aisA padyabaddha dasarA koI koSa nahIM pAyA ApakI banAI huI isa samaya cAra racanAe~ upalabdha hai| saMbhava hai isase pahale yA bAda meM hindI padyoMmeM aura bhI haiM-nATaka samayasAra, banArasI-vilAsa ( phuTakara kavitAzro kisI koSakI racanA kI gaI ho| kA saMgraha) arddhakathAnaka aura nAmamAlA / inameMse zurUke yahA~ eka bAta aura prakaTa kara dene kI hai, aura vaha do anya to pUrNa prakAzita ho cuke haiM, aura arddhakathAnaka yaha ki yaha 'nAmamAlA' kavikI upalabdha sabhI racanAzrImeM pUrvakI jAna par3atI hai| yadyapi isase pUrva ukta kavivarane kA bahuta kucha paricaya evaM uddharaNa paM0 nAthUrAmajI premIne yuvAvasthAmeM zRGgArarasakA eka kAvyagrantha banAyA thA, banArasIvilAsake sAtha de diyA hai| janatA ina tInoM jisameM eka hajAra dAhA-caupAI thIM, parantu use vicAraparivase yatheSTa lAbha bhI uThA rahI hai| parantu cauthA grantha 'nAma tana hone ke kAraNa nApasaMda karake gomatIke athAha jala meM mAlA' aba taka aprakAzita hI hai| Aja anekAnta ke binA kisI hicakicAhaTake DAla diyA thA / hosakatA hai premI pAThakoMko usakA rasAsvAdana karAneke liye use nIce ki 'nAmamAlA' kI racanA ukta kAvya-granthake bAda kI gaI prakaTa kiyA jAtA hai| ho; parantu kucha bhI ho, kavivara kI upalabdha sabhI racanAoM meM isa granthakI racanA saMvat 1670meM, bAdazAha jahA~gIra yaha grantha pahalI kRAta hai / isase 23 varSa bAda kI gaI ke rAjyakAla meM, Azvina mAsake zuklapakSameM vijayAdazamI nATaka samayasArakI racanAke padyAmaM jo prAsAda, gAmbhIrya, ko somavArake dina, bhAnuguruke prasAdase pUrNatAko prApta prauDhatA aura vizadatA pAI jAtI hai vaha nAmamAlAke padyomeM huI hai| isa granthake banavAnekA zreya Apake paramamitra naro nahIM / nATaka samayasArakI utthAnikAmeM vastudhoke nAmavAle tamadAsajIko hai. jinake anurodha evaM preraNAse yaha banAyA kitane hI padma pAe jAte haiM, unakI nAmamAlAke poke gayA hai| jaisA ki granthake padya naM. 170, 171, 172 sAtha tulanA karanese nATaka samayasAravAle padyoMkI praur3hatA, 175 se spaSTa hai| gambhIratA aura kavivarake anubhakkI adhikatA saSTa dikhAI isa granthakI racanAkA pradhAna prAdhAra mahAkavi dhanaMjaya detI hai; 23 varSake sudIrghakAlIna anubhavake bAdakI racanAmeM kA vaha saMkSipta koSa hai jisakA nAma bhI 'nAmamAlA' hai aura bhI adhika sauSThava, tarasatA evaM gAmbhIryakA honA svAaura jo anekArtha-nAmamAlA sahita 252 saMskRta padyoMmeM bhAvika hI hai| nATaka samayasAra vAle una padyoko jo nAmapUrNa huI hai / parantu usa nAmamAlAkA yaha avikala anu. mAlAke padyoMke sAtha mela khAte the yathAsthAna phuTanoToMmeM bAda nahIM hai aura na isameM dosau dohoMkI racanA hI hai, de diyA gayA hai| zeSa jina nAmolAne padya nAmamAlAyeM jaisA ki paM0 nAthUrAmajI premIne banArasIvilAsameM prakaTa . dazigocara nahIM hote unhe. pAThakokI jAnakArIke liye kiyA hai| isa granthake nirmANameM dUsare kolose kitanI hI nIce diyA jAtA hai:*"ajitanAthake chaMdo aura dhanaMjaya nAmamAlAke dosau "yaha mahAkavi zrI dhanaMjayakRta nAmamAlAkA bhASA dohoMkI racanA isI samaya kii|" padyAnuvAda hai|" -banArasI-vilAsa pR0 67, 111 Page #522 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kiraNa] banArasI-nAmamAlA 485 - 'darasa vilokani dekhanauM, avalokani dRgacAla / mArphata paM0 rUpacandajI gArgAyake prApta huI, jo saMvat 185 lakhana dRSTi nirakhani juvani, citavani cAhani bhAla ||47 // Azvina zukla dvitIyA zanivArakI likhI huI hai aura jise gyAna bodha avagama manana, jagatabhAna jgjaan| caudharI dInadayAlane jalapathanagara (pAnIpata) meM likhA hai| 3saMjama cArita prAcarana, carana vRtta thiravAna ||4|| isa pratikA pahalA aura antake 4 patra dUsarI kalamase likhe 'samyaka satya amogha sata, nisaMdeha niradhAra | hue haiM aura ve zeSa patroM kI apekSA adhika azuddha hai| isa ThIka jathAratha ucita tatha "mithyA zrAdi akAra ||4Ell pratise bhI saMzodhanAdika kAryameM kitanI sahAyatA milI isa 'nAmamAlA' koSameM koI 350 viSayoMke nAmAMkA hai|yo pratiyA~ donoM hI thoDI-bahana prazada aura unameM sundara maMkalana pAyA jAtA hai jisase hindIbhASAke premI sAdhAraNa-mA pATha-bheda bhI pAyA jAtA hai jaise dehalIkI yatheSTa lAbha uThA sakate haiN| kitane hI isa choTIsI pratimeM tanaya, tanayA pATha hai to pAnIpatakI pratimeM tanuja, pustakako sahaja hI meM kaNTha bhI kara sakate haiM / nAmomeM tanujA pATha pAye jAte haiM-'sa' 'za' jaise akSaroMke prayogameM hindI (bhASA), prAkRta aura saMskRta aise tIna bhASAzroMke bhI kahIM kahIM antara dekhA jAtA hai aura 'kha' ke sthAnapara zabdAMkA samAveza hai; bAkI jAni, bakhAni, sujAna, taha '' kA prayoga to donoM pratiyomeM bahulatAse upalabdha hotA ityAdi zabda padyoMmeM gadapUrtike liye prayukta hue haiM, yaha hai, jo prAya: lekhakoMkI lekhana-zailIkA hI pariNAma jAna bAta kavine svayaM tIsare dohe meM sUcita kI hai| par3atA hai / astu / isa koSakA saMzodhanAdi kArya mukhyatayA eka hI ukta donoM graMthapratiyoMmeM 'dohA-varthita' viSayoM praniparase huA hai, jo seThakA .cA dehalIke jainamaMdirakI kA nirdeza doheke Upara gadyameM diyA huA hai, parantu pustakAkAra 15 patrAtmaka prati hai, zrAvaNa zu0 saptamI saMvat eka eka dohemeM kaI kaI viSayoMkA samAveza honese kabhI 1633 kI 'likhI huI hai, paM0 bAkerAyakI mArphata kabhI sAdhAraNa pAThakako yaha mAlUma karanA kaThina ho jAtA rAmalAla zrAvaka dillI darvAjeke rahane vAlese likhAI hai ki kauna nAma kisa viSayakI koTimeM AtA hai| ataH yahA~ gaI hai aura usapara maMdirako, jisake liye likhAI gaI hai, doheke Upara viSayokA nirdeza na karake doheke jisa bhAgase 'iMdrAjajIkA' maMdira likhA hai| bAdako eka dasarI zAstrAkAra kisI viSayake nAmoMkA prAraMbha hai vahA~ para kramika aMka 12 patrAtmaka prati pAnIpatake choTe maMdirake zAstrabhaMDArase lagA kara phuTanoTa meM usa viSayakA nirdeza kara diyA gayA hai| 1 darzanake nAma, 2 jJAnake nAma, 3 cAritrake nAma, isase viSaya aura usake nAmoMkA sahaja hImeM bodha ho skegaa| 'satyaka nAmoMkI zrAdi meM 'a'kAra vIrasevAmandira, sarasAvA ? joDa denese mithyAke nAma ho jAte haiN| paramAnanda jaina zAsI tA0 15-10-1641 paramAnanda janazAnA Page #523 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nAma-mAlA - -- (maMgalAcaraNa aura pratijJA) tridasa vibudha pAvakavadana, amara ajara asugari / OMkAra paraNAma kari, bhAnu suguru dhari citt| zrAditaya sura devatA, sumanasa aMbaracAri // 10 // rakyauM sugama nAmAvalI, bAla-vibodha nimitta // 1 // 'prajAnAtha vedhA duhina, kamalAsana lokaMsa / sabadasiMdhu maMthAna kari, pragaTa suartha vicaar| dhAtR vidhAtA caturmagva, vidhi viraMci devema / / 11 / / bhASA karai banArasI, nija-gati-mati-anusAra // 2 // 1degnArAyana vasudevasuta, dAmodara gopIsa / bhASA prAkRta saMsakRta, trividhi su sabada smet| acuta trivikrama caturbhaja, vanamAlI jagadIsa // 12 // jAni vagvAni sujAna taha, e pada pUrana heta // 3 // madhuripu baliripu vAnaripu, dAnavadalana mugari / viSaya-praveza kasavidhaMsana pInapaTa, kaiTabhAri narakAri // 13 / / 'tIrthakara sarvajJa jina, bhavanAsana bhagavAna / kamava kRSNa mukuMda praja, aMbujanaina anaMta / puruSottama prAgata sugata, saMkara paramasujAna // 4 // vAsudeva balabaMdhu siva, gmana rAdhikAkata // 14 // buddha mArajita kevalI, vInagaga aghita / padamanAbhi padamAramana, garuDAsana gopAla / dharamadhuraMdhara pAragata, jagadIpaka jayavaMta // 5 // puruSottama gAvida hari, jalasAI naMdalAla / / 1 / / alakha niraMjana niragunI, jotirUpa jgdiis| muralIdhara sAraMgadhara, saMgva-cakradhara syAma / avinAsI AnaMdamaya, amala amUrati Isa // 6 // sauri gadAdhara giridharana, devakinaMdana nAma / / 16 / / gaura visada arajuna dhavala, sveta sukala sitvaan| ramA lacchi padamAlayA, lokajanani harinAri / *mokha mukati vaikuMTha siva, paMcamagani nirvAnax // 7 // kamalA padamA iMdarA, kSIrasamudra-kumAri / / 17 / / "sarasvati bhagavati bhAratI, haMsavAhanI vaani| 12kAmapAla revatiramana, rohininaMdana nAma / vAkavAdanI sAradA, mativikAsanI jAni // 8 // nIlavasana kusalI halI, sIrapAni balanAma / / 18 / / 'suraga sugalaya nAka diva, devaloka survaas| satavAdI dhammAtamaja, somavaMma-rAjAna / *puhakara gagana vihAya nabha, aMtarIkSa bhAkAma // 9 // bhIma vRkodara pavanasuta, kIcakaripu balavAna / / 19 / / 1 tIrthakaranAma 2 siddhanAma 3 vetavarNanAma 4 mokSanAma "jiSNu dhanaMjaya phAluguna, karanaharana kapiketa / xnATaka samayasArameM isa nAmakA nimna padya pAyA jAtA hai:- asaradalana gAMDIvadhara, iMdrananuja hayaseta // 20 // siddhakSetra tribhuvanamukuTa, zivathala avicalathAna / "zaMbhu trilocana gauripati, hara pasupati tripurAri / mosva mukati vaikuTha ziva, paMcamagati niravAna ||42 / / 5sarasvatinAma 6 devalokanAma 7 prAkAzanAma manamathaharana pinAkakara, nIlakaMTha viSadhAri / / 21 / / * nATaka samayasArameM isa nAmakA ninna padya pAyA jAtA hai:- 8 devanAma 6 brahmAnAma 1. viSNu (kRSNa) khaM vihAya aMbara gagana, aMtarincha jagadhAma / nAma " lakSmInAma 12 balabhadranAma 13 yudhiSThiravyoma niyata nabha meghapatha, ye akAsake nAma // 38 // nAma 14 bhImanAma 15 arjunanAma 16 mahAdevanAma Page #524 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kiraNa nAma-mAlA 487 - bAmadeva bhUtema bhava, ruMDamAladhara iis| jAtudhAna dAnava danuja, gakasa deva-vipakSa / jaTAjUTa kappAladhara, mahAdeva sikharIsa // 22 // dinanaMdana mAnuSabhavana, asura nimAcara jaksya // 35 / / sasisekhara sitikaMTha siva, aMdharipu iimaan| "harita kakubha prAsAdimA,"surapati pAvaka kAla / sUlI saMkara gaMgadhara, vRSabhakaMtu vRSajAna // 23 // nairata varuna paSana dhanada, Isa pATha dikapAla // 36 / / 5'umA aMbikA caMDikA, kAlI mivA bhavAni / dakSina naigita vArunI, vAyu utara IsAna / gauri pArvatI maMgalA, himagiritanayA jAna // 24 // pUrava pAlaka adha ugdha, padasa disi abhidhAna // 17 // 1"ganapa vinAyaka gajavadana, laMbodara varadAni / 'diggaja airAvata kumuda, puhupadeta puMDarIka / 5 SaDamukha aginikumAra guha, sikhivAhana sanAni / / 25 / / aMjana sAravabhauma taha, vAmana sUparatIka / / 38|| 'iMdra puraMdara vajadhara, zrAkhaMDala amrNs| 'sUra vibhAkara ghAmanidhi, mahasakirana hari hasa / dhanavAhana purahUna hari, sahasanaina nAkaMsa // 26 // mArataMDa dinamAna tani, zrAditi bhAnapa-zrama // 39 // 2'iMdrapurI amagavanI, 22sabhA sudharmA nAma / savinA mitra pataMga rgava, tapana heli bhaga bhAna / 2 iMdrAnI supulomajA, sacI amarapativAma // 2 // jagatavilocana kamalahina, timarahagna tigamAna // 4 // kalpavRkSa saMtAnadruma, pArajAta maMdAra / iMdu chapAkara caMdramA, kumudabaMdhu mRgaka / haricaMdana e paMcasura, tara naMdanakatAra // 28 // auSadhIma rAhinigamana, nisamani soma sasAMka // 41 / / "prathama supadama mahApadama, kaMda mukaMda kharavya / candra kalAnidhi nakhanapati, haggijA himabhAna / saMkha nIla kakha padamakara, e navanidhi sugdavya // 29 // sudhAsUna dvijarAja vidhu, kSIrasiMdhusuna jAna // 42 // 'devavRtA ca tilottamA, menaka bhavasi rNbh| 'uDugana bhAni nakSatra praha, rikva tArakA sAra / 2 'sudhA amRta pIyUSa gsa, jarAhagna surazrama // 30 // 'sInala simira tuSAra hima, tuhina sIta nIhAra // 43 // "suragiri giripati hemagiri, dharanIdharana sumeru| malina malImasi kAlimA, laMchana aMka kalaMka / 2'rAjagaja vaibhavana taha, dhanapati dhanada kubera // 3 // chAma dhita durbala dunvita, dIna hIna kRza raMka // 44 // 5degabhra megha khatamAla dhana, dhAgadhara jldhaar| vibhA mayUmba margacikA, jAti kAti mahadhAma / kaMda deva dAminiadhipa, vAgviAha nabhacAri // 2 // pAda aMsu dIdhini kini, bhAnuteja maci nAma // 45 // dhUmajoni jImUta praga, pAvakaripu pydaan| jIva vRhaspati devaguru, gahinaya budha sauma / 3 'saMpA chananAca caMcalA, capalA dAmini jAna / / 33 / / 'maMda sanIcara ravitanaya, "bhUsuna maMgala bhauma // 46 // hAhA hUhU kiMpuruSa, vidyAdhara gNdhrv| agini dhanaMjaya pavanahita, pAvaka anala hunaas| apsara yakSa turaMgamumba, davayoni e sarva // 34 // jvalanavibhAvasusikhidahana vaDavAudadhinivAma 47 17 pArvatInAma 18 gaNezanAma 16 svAmi- 33 daitya(rAkSasa)nAma 34 dizAnAma 35 aSTadikapAlanAma kArtikeyanAma 20 indranAma 21 indrapurInAma 22 indra- 36 dazadizAnAma 37 ATha diggajanAma 38 sUryanAma sabhAnAma 24 devavRkSanAma 25 navanidhinAma 26 apsarA 36 candranAma 4. nakSatranAma 41 tuSAranAma 42 kalaMka(devAMganA) nAma 27 amRtanAma 28 sumeruparvatanAma 26 nAma 43 durbalanAma 44 kigNanAma 45 vRhaspatinAma 46 kuberanAma 30 meghanAma 3. bijalInAma : budha (graha) nAma 47 zanibagnAma 48 maMgalanAma . ami Page #525 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 48 anekAnta [ varSa 4 "pavana prabhajana gaMdhavaha, anila vAta pavamAna / marakata muphana pravAla taha~, baiDUraja navabheda / / 58|| mAnatamAna samIra hagi, pAvahita nabhasvAna // 48 // kaMbu saMkha 'kacchapa kamaTha, dAdura miMDaka bhek| . 1 jamunIbaMdhava samana hari, dharamarAja jama kaalk| pracura prabhUna subahula bahu, aganita bhUri anek||59|| "palbana dAhana bhayakarana, ghora tigama vikarAla // 49 // lacchi dhanaMtari kausutubha, raMbhA iMdraturaMga / " "divA divasa vAsara sudina," rajanI nisA nijAmA pArijAta viSa caMdramA, kAmadhenu sAraMga // 6 // jAmini chapA vibhAvarI, tamI tAmasI nAma / / 50 // suga saMgkha pIyUSarasa, aigavata-gaja sAra / "siMdhu samuda saritAdhipati, aMyudhi pArAvAra / midhu-mathana kari pragaTa kiya, caudaha ratana pdaar||6|| apAra sAgara udadhi, jalanidhi ratanAgAra // 51 // 7"vanika saMThi gADA(thA)dhipani, vyavahArI dhanavAna / "salila udaka jIvana bhuvana, aMbu vAri viSa niir| ...... nAva pona prohana tarana, vAhita vAhana jAna // 6 // / amRta pAtha vana toya paya, aMbha Apa jala kSAra / / 12 / / ., divasarita maMdAkinI, gaganavAhinI gNg| "'avali taraMga kalola vici, bhaMga "pAli jala yaaNd| tripathagamani bhAgIrathI, mitiya dhavalanaraMga // 6 / / avaghi sIma upakaMTha taTa, kUla gaMdha marajAda // 53 / / / ""kamala tAmarasa kokanada, paMkaja padama sagaMja / "saritA dhunI taraMginI, nadI ApagA nAma / kaMja nalana araviMda mita, paMDarIka aMbhoja // 54 // kAliMdI ravinaMdanI, jamunA harivizrAma // 64 // iMdIvara nIlAMtapala, puhakaranAla mRnaal| bhUmi rasAchiti medinI, choNI chamA jagatti / 62sAMsavikAsa kairava kumuda, hRda sarasI sara tAla / / 55 / / avani anaMtA kuMbhinI, godharanI vasumatti / 6 / / 6 "makara timaMgala vAricara, prathugamA paDachIna / acalA ilA vasuMdharA, dhaga maho dhara saMsa / nimi jalajaMtu bimAri jhapa, sapharI rohita mIna 56 "bhuvana loka saMsAra jaga, 82janapada viSaya sudesa // 66 // 6"pAvana pUta pavitra suci, 66avalaMbana aadhaar| paMsu renu raja dhUlikA, "pariSa paMka jaMbAla / "kabha kalasa zrRMgAra ghaTa, garabha kAMsa bhNddaagaa57|| "kiMcita tuccha manAka tanu, 86dIracalaMba visAla // 67 // 6.hIga mAnika nIlamaNi, pahaparAga gomeda / saMnidhi pAsa samIpa abhi, nikaTa niraMtara lagga / - 'aMtara dUri nirAparasa, sarani paMtha patha magga / / 68 / / tathA vaDavAnalake nAma 50 vAyunAma 51 yamarAjanAma / * isa nAmakA nATaka samayasArameM nimna padya pAyA 10pannagaloka patAlapura, adhobhavana validhAma / jAtA:-- 9'sudhira kuhira raMdhara vivara, 92 avaTa kUpa vilnaam||69 jama kRnAta aMtaka tridama, zrAvartI mRtathAna / prAnaharana zrAditatanaya, kAla nAma paravAna || 36 // 70 zakhanAma 71 kapa nAma para mAkanAma 72 bahuta 52 bhayAnakanAma 53 divasanAma 54 rAtrinAbha 55 nAma 74 caudaharatananAma 75 vyApArI tathA jahAjake nAma samudranAma 56 jalanAma 57 taraMganAma 58 taTanAma 76 AkAzagaMgAnAma 77 bhUmigaMgAnAma 78 sAmAnyanadIkamalanAma 6. molakamala nAma 6. mRNAla (kamalanAla) nAma 76 yamunAnadInAma 80 pRthvInAma 81 lokanAma nAma 62 kumudanAma 63 sarovaranAma 64 matsyanAma 82 dezanAma 83 dhUlinAma 84 kIcar3anAma 85 tuccha65 pavitranAma 66 prAdhAranAma 67 ghaTanAma 68 bhaMDAranAma nAma 86 dIrghanAma 87 samIpa (nikaTa) nAma 88 dUranAma 66 navaratnanAma 86 mArganAma 6. pAtAlanAma 61 vilanAma 62 kUpanAma Page #526 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kiraNa] nAma-mAlA 48 vAsuki zeSa mahasUphAna, panagagaja vgvaan| 'janaka nAna mavinA pitA, 11 pramAni jananI mAta / ' garala halAhala prANahara, kAlakUTa viSa jAna ||70 // 15 putra sUnu aMgaja nanaya. suna naMdana nanujAna / / 8 / / "kAkAdara viSadhara phanI, ahi bhujaMga harahAra ! 11'bhrAtri jAni bhaganI mbamA, 15"baMdhu sahodara jAta / lelihAna pannaga ugga, bhogI pavanAdhAra ||1|| 116 avaraja anuja kaniSTa laghu, 11 'vAra subaMdhava bhrAta 82 niraya naraka kuMbhIgavana, duggati duHkhanidhAna / "muni bhikSuka tApasa tapA, jogI jatI mahaMta * / ''baMdha phaMdha zRMkhala nigaDa, jaMna pAsa saMdAna / / 72 // vratI sAdhu RSi saMyamI, 15 Agama graMtha siddht|83 58 kalila kaluSa dahakRta durita, ena aMdha agha pApA upadezaka uvajhAya guru, prAcAraja gunagasi / * 'pIr3A bAdhA vedanA, vithA duHkha maMtApa ||73 / / 5. 'gajasUya nRpayA kratu, 122dIkSita aMtevAsi / 84 / 5. mAnuSa mAnava manuja jana, puruSa nR gAMdha pumAna / vibudha sUri paMDita sudhI, kavi kovida vidvAna / 5. vibhu netA pati adhipa ina, nAtha Isa IsAna ||74|| kusala vicakSana nipuna paTu, kSama pravIna dhImAna 65 pramadA lalanA nAyakA, juvani aGgAnA vaam| 12 Adivagna bhUdeva dvija, bA~bhana vipra sujaan| jopA jASita muMdarI, vadhU bhAminI bhAma ||2|| .."abhijana saMtati gAta kula, baragavaMsa saMtAna ||6|| mahilA ramanI kAminI, vAmalAMcanA vaam| 12"mUrakha mUka ajAna jar3a, maMda mUDha saTha baal| vanitA nAri nitaMbinI, bAlA abalA nAma // 6 // 15 "kutsita pAmara niradhanI, adhama nIca caMDAla / / 7 / / 103jAyA gharani kalatra triya, bhAryA patanI daar| 1"dAtA dAni daridrahara, 12 kapana lubadha kInAsa / 10"dayita kaMta vallabha gmana, dhava kAmuka bharatAra // 77 // 15 anujIvI anucara anuja, saMbaka kiMkara daas||88|| 10"pativati ekapatI satI, kulavaMnI kulaghAla / 5. sundara subhaga manoharana, kala maMjula kamanIya / 1. dUnI kuTanI saMphalI, 5 . "samvI sahacarI prAli // 78 // 1.1 pitAnAma 12 mAtAnAma 13 putranAma 14 bahinanAma 1. ganikA rUpAjIvikA, niralajjA pugnAri / 115 mage bhAI kenAma 116 choTe bhAI kenAma 117 bA~dhava nAma 118 mAdhunAma / vAraMganA vilAsinI, marvavallabhA dAri / nATaka samayasAramaM isa nAmakA nimna padya pAyA jAtA hai:101sahacara sakhA sahAi hita, saMgata suhRda sakhirA / muni mahaMta tApasa napI, bhicchuka cAritadhAma / 11degripu khala vairi rAti ari, dujena ahita amitta 80 jatI tapodhana saMyamI, vratI sAdhu RSi nAma ||46|| 116 zAstranAma 12. gurunAma 121 rAjayazanAma 3 zeSanAganAma Ev viSanAma 65 sarpanAma 66 narakanAma 122 ziSyanAma 123 paMDitanAma 67baMdhananAma68 pApanAma 66 vedanAnAma 100 manuSyanAma / isa nAmaka nATaka samayasArameM nimna do padya pAye jAte :*nATaka mamayasArameM hama nAmakA nimna padya pAyA jAtA hai:- nipuna vicacchana vibudha budha, vidyAdhara vidvAna / pApa adhomugva ena agha, kaMparoga dugvadhAma / paTu pravIna paMDita catura, mudhI, sujana matimAna // 4 // kalila kalusa kilvisa durita, azubha karamake nAma || 41 // kalAvaMta kovida kumala, sumana daccha dhImaMta / 101 svAminAma 102 strInAma 103 vivAhitA jAtA sajana brahmavid, naza gunIjana maMna ||4|| mbInAma 1.4 bharinAma 105 matI mbInAma 106 kuhinI 124 brAhmaNanAma 125 kulanAma 126 mUrvanAma (kulTA) strInAma 107 mavInAma 108 vezyAnAma 127 adhamanAma 128 dAtAranAma 12. kRpaNanAma 106 mitranAma ".zatrunAma 13. sevakanAma 13, sundaranAma / Page #527 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 46. bhanekAnta [varSa 4 rucira cAra abhirAma vara, darasanIya ramanIya // 89 // 17 sadana geha zrAlaya nilaya, maMdira bhavana pravAsa / 132tasakara nisacara gUDhanara, 'bhilla puliMda kiraat| sAla sarana AgAra graha, dhAma nikata nivAma // 101 136dUta cAracara 1 "pisuna khala, asanivaja nirghAta 17"sodha rAjagRha dhavalagRha, nagara paTana pura prAma / 13 mana mAnama aMtaHkarana, hRdaya ceta cita jaani| 17 neya khAta parikhA gagta, upakAnana pAgama / 100 13jIva haMsa cetana alaba, jaMtu bhUta jana prAni // 91 // suramaMDapa devAyatana, caityAlaya prAsAda / 13vRddha palinananu thavignara, 14degjuvajana taruna rsaal| 18 tAMDava nATaka nRtya taha, 18 gIta gAna sura nAda 103 14amAvaka dAraka pAka prathu, DiMbha pAta sisu baal||92|| 182SaDaja RSabha gaMdhAra puni, paMcama madhyama jAna / 142kAya kalevara saMhanana, mUrati upadhana gAta / dhevata rUpa niSAda taha, e sura mAta vagvAni // 104 / / vigraha deha magara vapu, paMcabhUtasaMjAta // 93 / / 18 karunA kautuka bhayakagna, vIra hAsa bhiMgAra / 14 rudhirarakata sANita chatana,16"pisita tAsa pala mAMsa sAMta rudra bIbhatsa taha, e navagsa maMmAra // 105 / / 145viSThA gUtha purISa mala, 146bIja reta bala zrama // 94 // 1Ta pAmala tikta kaSAya kaTu, chAra madhura gma jAna / 14"sIsa maha unamaMga sira, 14"alika lalATa subhAla / 18"prISama pAvasa sagda hima, sisira vasaMta vakhAna 106 149kaMTha sirodhara grIva gala, 15"cikura kaMsa kA bAla / 95 186 udatana maMjana kusuma, caMdanalaMpazagara / Tpanena vilocana cakSu dRga,52palaka 153bhoha bhrava jAni / alakAvali masiviMdu taha, kajala kaMcukI cIra 107 pabadana taMDAnana lapana, 1"vacana sabadarava vAni96 kaMkuma khauri tabolamugva, caMdanajAvaka lajja / pAdana damana gadakaradana, 15'nAmi nAsikA ghAna / dasanasuraMgita cAturI, e SoDama tiyasajja / / 108 / / 15adhara detapaTa radanachada,959 zrota zravana zruti kAnA91 18 kakana kiMkini kaMThamani, kaMDala vesari aaddh| 160gaDa kapola suvakSa ura, 162kuca uroja payadAni nUpura hAra sa-mudrikA, vicchika jehari TADa // 109 / / 11 udara jaThara kaTi zroNi kaTa' bhujA bA~hAkara pAni 188mInakaMtu manasija madana, mAra kAma manamattha / 16 tAraka golaka pUnalI, 16diSTi apAMga kttaakh| saMvaraharana anaMga rati, ramana paMcasAhattha // 110 / / pahajana kajala rAgagaja, 11degaMgulikA karasAkhA99 18 vasIkarana mohana tapana, uccATana unmAda / 10'Uru jAnu jaMghA jaghana, 1.02 ahi carana pada pAya / 190taMtI duMdubhi saMkhadhuni, kaMsa tAla karavAda // 111 // 17kabarI cUDA dhamila sikha, vainI kacasamudAya // 100 // 12'kautUhala kautuka aho, adabhuta citra acaMbha / . . - 192mAyA kainava chadama chala, vyAja kapaTa miSa daMbha 112 132 coranAma 133 bhIlanAma 134 dUtanAma 135 193haraSa toSa AnaMda muda, 194zramagSa kopa marosa / duSTanAma 136 vajanAma 137 mananAma 138 jIvanAma 136 59"kRpA suhita karunA dayA, anukaMpA anukosa // 113 / / vRddhapuruSanAma 140 yuvAnAma 141vAlakanAma 142zarIranAma 196prema prIti abhilASa samba, gaga neha sNjog| 143rudhiranAma 144mAMsanAma 15malanAma 146 vIryanAma vicharana phullaka viraha dukha, manamathavithA viyoga||114 147 ziranAma 148 mastakamAma 146 kaMThanAma 150 bAla- 174 gharanAma 175 rAjagRhanAma 176 nagaranAma 177 khAI nAma 151 netranAma 152 palakanAma 153 bhauMhanAma nAma 178 vAganAma 176 maMdiranAma 180 nRtyanAma 154 mukhanAma 155 vacananAma 156 dA~tanAma 157 18 gItanAma 182 saptasvaranAma 183 navarasanAma nAsikAnAma 158 zroSThanAma 156 karNanAma 160 kapola- 14 SaTarasanAma 185 chahaRtunAma 186 solaha zRMgAra nAma 161 chAtInAma 162 stananAma 163 peTanAma nAma 187 dvAdaza zrAbharaNanAma 188 kAmanAma 186kAma164 kamaranAma 165 bhujAnAma 166hastanAma 167 putalI paMcavANanAma 18. paMcazamdanAma 19, kautukanAma nAma 168 kaTAkSanAma 166 kAjala nAma 170 aMgurInAma 162 kapaTanAma 163 zrAnaMdanAma 114 kopanAma 165 171 jAMdhanAma 172 paira (pAda) nAma 173 coTInAma / dayAnAma 166 prItinAma 167 virahanAma / Page #528 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kiraha] banArasI-cAmamAlA 461 - ''tyAga bihAita dAna data, mamanA hita mumba sAta / 229bhaMta vinAmanidhana magna, paMcata pralaya nipAta // 125 / / "guna thuti kIrti udAharana, jama salAka pravadAta / / 115 23 'prasatara upala paSAna eSa, 2 . 'bhUdArana ila sIra / - 'prakaTa sAdhu subidita visada,202nirupama akatha anUpa 2 hayagavIna sa pigsa,25 dugdha amRta paya chIra / 126 .. maMda bilavita sithila taha, chA~ha viMba pratirUpa116 23 agya vitta vasu dravina dhana x 2 "sugavAranI hAla / "tulya savarNa sagharma mama, sahasa sarUpa mmaan| madhu madirA kAdaMbarI, sIdhu magha kolAla ||127 // 20"jugata saMsakana sahita juta, 'nAma gAMta abhidhAna / / 23 hATaka hema hiraNya hari, kaMcana kanaka suvarNa / 1. pratidina nita saMtata sadA, ""nUtana nava sunavIna / jAtarUpa kaladhauta taha, rajata rUpa zucivarNa // 128 / - ''prAkRta jIrana mucira tanu, jaraTha purAtana chIna ||118||"bhuussn maMDana prAbhagna, alaMkAra tanabhAla / / - "karakama kaThina kaThora dida, niThura paruSa aslIla / 'aMsuka nivasana dhIra paTa, cIvara aMbara chaal||129|| - 1.komala pesala mamma mUdu, 21 prakRti svabhAva salIla || "gaMdhasAra caMdana malaya, 24 pahima kapUra ghnsaar| "buddhi manISA saMmuSI, dhI medhA mati gyAna 8 nAbhija mRgamada kasturI, kuMkuma rakatAgAra // 130 / / 21"bhAvaka maMgala kusala siva, bhavika chema kalyAna / / 120 28 mayana maMca parayaMka taha, 2. "seja talapa upadhAna / 216kSipravaMga sahasA turata, jhaTita Asu laghu jaan| 24"dagpana mukurasuaAdarasa,246 chAyAkarana vitAna // 131 21'narala athira caMcala sucala, capalavilola bagvAnA121 24 "mukaTa kirITa sagarasana, 248 prAtapatra sirchtr| * 1"ahaMkAra vinaya garava, umatagala abhimaan| 2. pada siMhAsana pITha taha, " heti sumAyudha akh||132 19aMdhakAra saMtamasa tama, dhUmara timira bhayAna // 122 / / 2"'bhUpa mahIpati chatradhara, maMDalasa rAjAna / 22deggara pIta kaMcanavagna, 2. rakta sulohita laal| 202cakrI sAgvabhaumanRpa, 203maMtrI saciva pradhAna // 13 // - 22harita nIla pAlAsa taha, 1 syAma bhRgaruci kAlA123 2" meva niSeva upAsanA, "zAsana puhupa (1) nidesa / "prasana bhAga AhAra bhakha, 22"lIlA kaMli vilaas| ." bhAgapunya suvihina sukana," "makala baMDa lava lema 526vidhura kacha saMkaTa gahana, vrata saMjama upavAsA124 2""mahiSA paTTanivAsinI,"purarambavAla salAra / 2sUSA alIka mudhA viphala, vRthA vitatha mithyAtax 198dAnanAma REE sukhanAma 20.kIninAma 201 praka 226 maraNanAma 230 pASANanAma 23, halanAma TanAma 202 anupamanAma 203 vilambanAma 204 chAyAnAma 232 ghRtanAma 233 dugdhanAma 234 dhananAma / 205 samAnanAma 206 yuktanAma 207 nAma-nAma 208 XbhAva padAratha samaya dhana, tattva vitta vasu drv| madAnAma 201 nUnana nAma 21. purAnananAma 211 kaThina- dravina zraratha ityAdi bahu, vastunAma ye marva (nA. sa.) nAma 212 komalanAma 213 svabhAvanAma 214 buddhinAma / 235 madirAnAma 236 suvarNanAma 237 rajananAma *nATaka samayasArameM ima nAmakA nimna padya hai:- 238 zrAbharaNanAma 236 vakhanAma 240 candananAma prajA dhisanA semusI, dhI medhA mati buddhi / 241 kapUranAma 242 kastUrInAma 243 palaMganAma 244 surati manISA cetanA, zrAzaya aMza vimuddhi / / 43 // zayyAnAma 245 darpaNanAma 246 caMdovAnAma 247 mukuTa215 kalyANanAma 216 zIghranAma 217 caMcalanAma nAma 248 chatranAma 256 siMhAsananAma 250 astranAma / 208 abhimAnanAma 219 aMdhakAranAma 220 pItavarNanAma 251 rAjAnAma 252 cakravartinAma 253 maMtrInAma 220 raktavarNanAma 222haritavarNanAma 223zyAmavarNanAma 254 sevAnAma 255 zrAzAnAma 256 puNyanAma / 224 prAhAranAma 225 krIDAnAma 226 kaSTanAma 227 isa nAmakA nATaka samayamArameM ninna padya pAyA jAtA hai:vratanAma 228 asatyanAma / puSpa sukata Uradhavadana, akararoga zubhakarma / xjathAratha mithyA mRSA, vRthA asatta alIka / sukhadAyaka saMsAraphala, bhAga bahimukha dharma ||4|| mudhA moSa niSphala vitatha, anucita asana aThIka (nA.sa.) 257 gvaMDanAma 258 rAnInAma 256 koTapAlanAma / Page #529 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 462 anekAnta 560paMDha napuMsaka kaMcukI, 26 padvArapAla pratihAra // 135 / / 2 09dana supana palAma dala,29 peDamUla jaDa kaMda / 262paura loka nAgara prajA, 26 sAla durga praakaar| 294puhupa prasUna sumana kusuma, "madhu parAga makaraMda // 148 364paMthanirAdha kapATa paTa, 26"gAMmumba nagaraduvAra // 136 21 cUta zrAma sahakAra taru, maurabha aMba rasAla / 26 hajAla gavAkha'samIrapatha, urddhapaMtha sopAna / 29"raMbha mAMca kelA kadala, .."mAlakAra vanapAla // 149 218vaka viSama aMkula kuTila, kaMDala maMDala jAna 137 20 vallI veli vratati latA,50degvATika kusumapragama / 27"tAlapatra kaMDala zravaNa, sigbaMdhana sidara / 'surabhi sugaMdha suvAsanA,"mAla hAra sjdaam||150 pAna valaya kaMkana kaTaka. bA~harakkha kaMyUra // 138 // kaMThIrava kuMjaradamana, hari haridhipa mRgasUla / tulA koTi nUpura carana, bhAla sutilaka llaam| balI paMcamugba kesarI, magbha siMha sAdula / / 151 / / kaTi kiMkini makhala gsana, chudra ghaMTikA nAma / / 139 / / 'gaja karaMnu mAtaMgadhipa, kari vAgna muMDAla / 'bala anIka maMnA camU, kaTaka vAhinI dNdd| siMdhura daMtI nAga ibha, labha mataMgaja baal||152|| 20 cinha patAkA ketu dhvaja, vaijayaMti taha jhaMDa // 140|| "azva vAji ghoTaka tumga, hari turaMga haya vAha / 273mA mAyaka nAgaca khaga, vAna milImukha kNdd| 306U~Ta vaMga gAmuka karabha, "sUkara krAMDa vagaha // 153 / / 274dhanuSa kAramuka cApa dhanu, gunadhAgna kodaMDa // 141 // 10||baanr valimukha vipanacara, mAkhAmRgakapi kIsa / 27"saravArana kaMcuki kavaca, Dara bhaya trAsa asaat| 3. sArana hagni kuraMga mRga, ajina joni enIsa // 154|| 277asi kRpAna karavAla taha, rachata prahAra saMghAta 14211'dhenu gAya pasu 1'vRSabhamiSa, mahiSAvAhalulAya 171rana vigraha saMjuga samara, saMpagaya sNgraam| jaMbuka bhIka zRgAla miva, mRgadhUrata gomAya // 155 / / __kadana prAji saMgara kalaha, juddha mahAhava nAma // 143 / / 115UMdara mUSaka nAgaripu, 1"billA protu ma~jAra / 58degjAcaka maMgita baMdijana, 28 'raMgabhUmi rnkhet| rAsabha gardabha reMka rabara, 21degcara gati gamana vihAra 156 282sUravIra jodhA subhaTa, 28 bhUta pizAca parena // 144 // 1 zvAna purogata prAmahari, zvA kUkara diDhakakkha / 8 "saila acala giri simbari naga, parvata bhUdhara naam| sArameya nizijAgaraNa, maMDala Atuvipakva // 15 // 58 "devambAta vila kaMdarA, darga guphA munidhAma ||14||''shraaNtr akSa iMdriya karana, 12degkaMja viSAna su-suNg| 287pIvara pIna suthUlaguna, 28 "unnata ucca utNg| sAraMga SaTpada madhupa ali, bhramara silImukha bhRga 158 24"vistIranavistara vipula,28 adhanacanIcavibhaMga462makuni saMkuna pataMga vaga. salabha vihaMgama pakkhi / 2'kAnana vipana araNya bana, gahana kakSa ktaar| 32khagapati vinanAsuta garuDa, hagviAhana himAva 159 29'viTapimahIruha sAkhinama, agapAdapa phaladhAra ||1472'jiivNjiiv cakora taha, ...kurakaTa nAmaracUra / 260 khojAnAma 26. dvArapAlanAma 262 prajAnAma 263 262 pAtanAma 263 mUla ( jar3a ) nAma 264 koTanAma 264 kivAr3anAma 265 dvAranAma 266 jharokhA puSpanAma 295 parAganAma 266 aAmranAma 267 (khir3akI) nAma 267 sIr3hInAma 268 vakra (TeDe ) nAma kalAnAma 26- mAlInAma 2EE latAnAma 300 phulavArI266 dhere ke nAma 270 aGgabhUSaNa nAma 271 senAnAma nAma 301 sugaMdhanAma 302 mAlAnAma 303 sihanAma / 272 dhvajAnAma 273 vANanAma 274 dhanuSanAma 275 304 hAthI aura hAthIke bacce ke nAma 305 azvanAma jiraha (bastara ) nAma 276 bhayanAma 277 talavAranAma 306 U~TanAma 307 sUkaranAma 308 bandaranAbha 306 270 ghAvanAma 276 maMgrAma (yuddha) nAma 280 yAcakanAma mRganAma 310 gAyanAma 3"bailanAma 312 bhaiMsAnAma 28. raNabhUminAma 282 subhaTanAma 283 pretanAma 284 313 zRgAlanAma 314 mUSakanAma 315 bilAva (billI) parvatanAma 285 guphAnAma 286 sthUlanAma 287 utaMganAma nAma 316gardabhanAma 317gamana(cAla)nAma 318 kUkaranAma 288 vistAranAma 286 nIceke nAma 26. vananAma 3 indriyanAna 320sIMganAma 321bhramaranAma 322pakSInAma 211 vRkSanAma / 323ganAma 324 cakoranAma 325 kukkuTanAma / Page #530 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kiraNa.] banArasI-nAmamAlA 463 * 56 kekI ahiripu nIlagala, mistrI mikhaMDi mayUra 160 34"nava prahagma naha 8 sUnya nabha, anukrama aMka vicAra 32 cAmbasu khaMjana khaMjagTi, 3'vAyasa karaTa kagala / 1 dhrava aDola thAvara suthira, nizcala vicala jAna / 3.pika kAkli taha33degkIga suka, 'vagTa suhaMsa magala : dIpaghAya cirAya taha, ciraMjIva subambAna / / 16 / / 32 kausika pecaka kAripu,333pika cAtaka maarNg| upsNhaa| aura prazasti) 334pAgavata sukapAta gana,33'cakavA kAka rthNg||162|| hoya jahA~ kalahIna, chaMda sabada akSara agth| u pUga samAja mamUha braja, zrApa saMgha maMdhAna / gunagAhaka paravIna, leha vicArisaMvAritaha // 16 // jUtha paMja samavAya kula, nikara kadabaka brAna / / 16 / mitranagasama thAna. parama vicakSaNa dhnidhi| aryAla vRda saMdoha caya, saMcaya nicaya nikAya / tAma vacana paravAna,kiyA nibaMdha vivAri mani // 170 / / prAlI paMkati nivaha gana, gaji gami mmudaay||164|| sAMgaharI mAra mamai, asU mAma mita pakSa / nAripuruSa daMpani mithuna, -3"dvaMda jugama juga jaan| vijaidamama masavAra naha, zravaNa namvata paratana / / 171 / / ubhaya jugala jama jamala vivi,lAcanasaMgya bavAna165 dina dina taMja pratApa jaya, madA aDita pAna / 33"tIna loka guna mivanayana,' 'cara juga veda upaay| pAnamAha thira nagdI, jahA~gIra sulatAna // 172 / / * paMca vAna iMdriya sabada,3 *SaTa ritu ali gma pAya166 jaina dharma zrImAlakula, nagara jaunapura bAma / 3. mAna dvIpa muni haya vimana, 30 "pATha dhAna giri sAra / khaDagamana-naMdana nipuna, kavi banAramIdAsa // 17 / / 326 mayUranAma 327 mamolA (pakSavizeSa / nAma kusumagAja nAnA vagna, sundara parama gmAla / 328 kAkanAma 326 kokilanAma 330 notAnAma 331 kAmala-gunagabhita racI, nAmamAla jaimAla ||174 / / haMsanAma 322 ulUkanAma 333 papIhAnAma 334kabUtaranAma je nara garkha kaMTha nija, hoya sumati parakAsa / 335 cakavAnAma 336 mamUhanAma 337 strI-puruSasaMyoganAma bhAnu suguru parasAda taha, paramAnaMda-vilAma // 17 // 338 yuga ( jor3ake) nAma 336 nInake nAma 340 cArake * iti banAgmI-nAmamAlA nAma 341 pAcake nAma 342 chahake nAma 343 mAnake 345 nauke nAma 346 zUnyake nAma 3.7 sthiranAma nAma 344 zrATake nAma / 348 cirNjiivnaag| "sanyAsI (virakta ) duniyAmeM rahatA hai, para kiyA jAtA hai-svecchAse aura isaliye umameM yuniyAdAra nahIM hotaa| jIvanakaM mahatvapUrNa kAryoMme saMtoSakI anubhUti hAtI hai|" umakA AcaraNa mAdhAraNa manuSyoM ke jaimA hotA hai, "yaha-apavAda rahita-niyama hai ki jo svayaM sirpha usakI dRSTi judI honI hai| hama jina bAtoMko apane tyAgakA ullekha karatA hai usake tyAgakA gagake sAtha karate haiM, unheM vaha vigagaka mAtha ullaMgva duniyA nahIM krtii| jima tyAgakA ullamba karatA hai|" tyAga karanavAleko svayaM hI karanA par3atA hai, vaha tyAga ___ "duHkha aura tapama bar3A bhArI antara hai| duHkhameM nhiiN| zrAtma tyAga svayaM prakAzya honA hai|" hotI hai vedanA aura tapame hotA hai shraatm-mniiss| "pUNe ahimAvAdIkA dharma hai-isanA tyAga duHkha sahanA par3atA hai anicchAsa aura isaliya kara danA ki-phira kucha tyAganA bAkI na rhe|" duHmbameM yantraNAkA bodha ho jAtA hai, kintu tapa ---'vicArapuSpAMdyAna' Page #531 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrI jaina paMcAyatI mandira dehalIke una hastalikhita granthoMkI sUcI jo dUsare do mandiroMkI pUrva prakAzita sUciyoMmeM nahIM Ae haiM 700 zrIjaina paMcAyatI mandira, masjida khajUra, dehalImeM bhI hastalikhita granthoM kA eka acchA bar3A bhaNDAra hai| yaha zAstrabharaDAra nayAmandira aura maMdira saMThakA kU~ cAkaM zAstra bhaDAroM se bhI kucha aMzoM meM bar3hA car3hA hai| paMcAyatI mandirameM pahale bhaTTArakakI gahI rahI hai, isase isa mandira meM bhaTTArakIyasAhitya apekSAkRta adhika saMkhyA meM pAyA jAtA hai- navIna kathAoM, pUjAoM tathA udyApanAdisambandhI pustakoMkI acchI bharamAra hai| isa zAstra bhaNDArakaM pradhAna prabandhaka cau0 jaggImala jI jauharI aura nA0 mahAvIraprasAdajI ThekaMdAra haiM, donoM DI svabhAva ke bar3e sajjana tathA dharmAtmA haiM, parantu zAstroMke viSaya meM samayakI gati vidhi aura upayogitA - anupayogitA ke tatva se kucha kama paricita jAna par3ate haiN| isIse bhagaDArake granthoM saM yatheSTa lAbha lene vAloMko yahAM utanI suvidhA prApta nahIM hai jitanI ki vaha nayAmandira athavA saMke krU cakraM mandira meM prApta hai| isa mandira meM bhI prantha-sUcI pahale sAdhAraNa thI; sAtha hI kitane hI grantha yoM hI asta-vyasta dazA meM baMDaloM meM ba~dhe par3e the, jinakI koI sUcI bhI nahIM thI / hAlameM nayAmandira kI sUcIkA anukaraNa karake yahAM bhI eka acchI sUcI banabAI gaI hai, jo do rajisTaroMmeM hai- eka meM prAya: saMskRtaprAkRta-apabhra Mza bhASAke graMthoMkI aura dUsaremeM prAya: hindI bhASAke graMthoM kI sUcI hai| yaha sUcI bhI yadyapi bahuta kucha adhUrI evaM truTipUrNa hai aura isameM graMthoMkI akArAdi-kramase koI lisTa bhI sAthameM nahIM dI gaI, jisase kisI graMthako ekadama mAlUma karanemeM suvidhA hotI; phira bhI pahalese bahuta bana gaI hai aura isake anusAra alamAriyoM meM graMthoMkI vyavasthA hojAnese unake nikAlane meM koI dikkata nahIM hotii| isa sUcI meM yadyapi graMtha-pratiyoM kI saMkhyAkA koI ekatra jor3a diyA huA nahIM hai, phira bhI saba milAkara unakI saMkhyA anumAnataH 3000 (tIna haz2Ara) ke karIba jAna par3atI hai| aneka graMthoMkI kaI kaI pratiyAM bhI haiM, isase graMthasaMkhyA 1000-1100 se adhika nahIM hogii| isa sUcIkI bhI peja-Tu-peja kApI karane ke liye bAbU pakhAlAlajI agravAlane -: pahale mAMga kI thI; parantu prabandhakoMkI orase usa samaya yahI kahA gayA ki sUcI ghara para nahIM dI jA sakatI, maMdirameM baiTha kara hI usa parase noTa liye jAsakate haiM athavA kApI kI A sakatI hai| isase samayakI anukUlatA na dekhakara bAbU pakSAlAlajI kApI karanekI apanI icchAko pUrA na kara sake unheM yadi usa samaya ghara para sUcI devI gaI hotI to bahuta sambhava thA ki pahale ima bhaNDArakI hI vistRta graMtha-sUcI anekAntameM prakAzita hotI / asta; dUsare bhaNDAroMkI granthasUciyoMke nikala jAnekA itanA prabhAva jarUra par3A ki una pannAlAlajIko gharapara sUkhIke le jAnekI svIkAratA mila gaI, parantu isa bIca meM ve asvastha ho gaye aura unake Aparezana kI naubata AI, jisase ve sUcIkI kApIkA kAma na karasake ! T maiM cAhatA thA dehalI bhaNDAroMkI sUcIkA silamilA banda na ho, aura isaliye jabamaiM kucha dina hue bAbU pannAlAla jIse milane dehalI gayA aura unakI orase graMtha-sUtrIkI punaH mAMga kI gaI to lA0 mahAvIraprasAdajI ThekedArane sirpha tInacAra rojake liye hI graMtha-sUcI unheM dii| itane thor3e samaya meM do bar3e bar3e rajisTaroMkI kApI to bhalA kaise ho sakatI thI ? pUre noTsakA liyA jAnA bhI sambhava nahIM thA, aura merA ThaharanA adhika ho nahIM sakatA thA; isaliye maiM asamaMjasa meM par3a gyaa| jaise taise dina-rAta eka karake bhASAgraMthoM ke rajiSTara parase kucha noTsa liye gaye / aura isa kAma meM bAbU pannAlAla jIne bistara para leTe leTe himmata karake mujhe kitanA hI sahayoga pradAna kiyA, jisake liye ve bhArI dhanyavAdake pAtra haiN| aMta ko bhASAgraMthoM kA rajisTara sapurda karate hue maiMne cau0 jaggImala jIse kucha dinake liye dUsare rajisTarako sarasAvA le jAnekI ijAjata mAMgI, jise unhoMne parasthitikI gaMbhIratAko dekhate hue maMjUra kiyaa| isa kRpAke liye maiM ApakA bahuta AbhArI huuN| isIke phalasvarUpa dhAja yaha saMskRta prAkRtAdike sirpha una graMthoMkI sUcI pAThakoMke sAmane rakkhI jA rahI hai jo nayA mandira AdikI pUrva prakAzita sUciyoM meM nahIM Ae haiN| bhASA graMthoMkI aisI sUcI agalI kiraNameM denekA vicAra hai / - sampAdaka 'anekAnta' Page #532 -------------------------------------------------------------------------- ________________ varSa 4] paMcAyatI maMdira dehalIkeha0 graMthoMkI sUcI prandhakAra-nAma grantha-nAma bhASA patra saMkhyA saM. lipisaM. : 1683 188 praNathamI kathA / harizcandra agravAla prA0 (apaza) 15.66 praNathamI laghukathA paM0 raidhU anastamita saMdhi-kathA harizcandra agravAla (121-127 anaMta caturdazI kathA (vIramana ziSya) maheza saMkRta patha 260262 bha0 pacanandi anaMtanAtha pUjA / bra0zAntidAma 6saM. anaMtavrata-udyApana bha0 guNacandra anaMtavrata kathA (malayakartiziSya)guNabhadramuni 110-127 anaMtavrata-pUjA zrIbhUSaNa muni ahaMkAra akSara-pUjA alaukikagaNita / paM0 zivacandra avadhUparIkSA (anuprekSA) avadhU (alhU) / prA. paca aSTAnhikA-udyApana (gajakIrtiziSya) jJAnamAgara , saM. paca aSTAnhikA-middhacakravanodyApana mahIcandrasUri AkAza-paMcamI-kathA | guNabhadramuni prA0 (apabhraMza) 38 se 13 prAtmasaMbAMdhakAvya X prA. paca 23 prAdityavArakathA jamakitti (yazaHkArti) prA0 (apabhraza) 140-155 mAdityavAra-vrata-pUjA bha0 devendrakIrti / saM0 patha / 14 prAptasvarUpagAthA saTIka kundakundAcArya, TI.x prA0pa0 saM0gadya 34-38 pArAdhanAsAra-TIkApaM0 glacandra saM0 gaya uDDIzataMtrakhaMDa (ajaina) / ... / saM0 patha ekAdaza-pratimA-vivaraNa muni kanakAmara apabhraMza 28-30 RSabhadevastavanayamakayuna(zva0) jinakuzalasUri saM0 paca 29-30 RSimaMDala yaMtra pUjA bha0 vidyAbhUSaNasUri . 308-323 RSimaMDalastavana va pUjana bha0vizvabhUSaNa, jinada.ma maM0 gaya kakSapuTa (bauddha) siddha nAgArjuna | maM0 paca karmacUra vratadhApanapUjA | bha0 lakSmIsana karma dahanapUjA | bha0 sAmakIrti / jinacandra muni 255-2 karmaprakRti-saTippaNa / namicandra si0pa0Ti.... prA0saM0 se 21 kalikuMDa pUjA saM. paca (bRhan) / bha0 vidyAbhUSaNa 312135 kalyANamaMdira-vRtti saM. gaya kalyANamaMdira-vyAkhyA bha0 harSakIrtisUri kUTa mudgara, saTippaNa mAdhava vaidya (ajaina) !!!!!!!!!::::::::: 122 67 15 1813 1766 1906 Page #533 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 466 anekAnta [kiraNa grantha-nAma granthakAra-nAma bhASA patra saMkhyA racanAsaM lipisaM. kriyAsAra 1138 1763 1721 bhadrabAhu prA. paca kSetrapAlastavana gaMgakavi saMskRta / kSetrasamAsaprakaraNa (zve0) ratnazakharasUgi prA0 padya gaNadharavalayayaMtrapUjA rAjakIrtisUri saM. 146-150 gatyAgatidaMDakaprakaraNa dhavalacandra muni guNasthAna prakaraNa (zve0) | glazemvara sUri saM. gadya 8 gurvAvali bha0 somasana ., / 11 se 30 gommaTamAra-TIkA abhayacandra traividya saM0 gadya caturvizatijinasamucyapUjA mAghanandi bratI saM0 padya 107-101 " " stavana devanandI candanaSaSThI kathA / guNabhadramuni / prA0 (apabhraza) 78-3 candanaSaSThIvrata kathA chatrasana / saM0 padya lAkhU paMDita prA. padya 81-85 cAritrapUjA saM0 gadya 27 cAMdrAyaNa kathA | guNabhadramuni prA0 43 46 ciMtAmaNipArzvanAthamtavana- / vidyAbhUSaNa saM0 padya 37 me 46 corapaMcAzikA (ajaina) paM0vIrabhakta jmbuusvaamicritrsttippnnve| ... prA. padya jalliga-anuprekSA kavi jalliga 14-155 jinaguNavatodyApana sumatamAgara saM0 padya 76-107 jinarAtri kathA | (guNakArniziSya) yazaHkIrti prA0 (apabhraMza) 51-77 jinastavana pAtrakezarI saM0 padya 221-223 jinendradevazAstragurupUjA bha0 vizvasana 277-278 jyeSTha-jinavara-pUjA pra0 kRSNadAsa jyaSTajinavaranatodyApana zrIbhUSaNakavi DhADhasI gAthA prA0 padya tatvatrayaprakAzanI (jhAnArNa0) atasAgara . gadya tattvadharmopadaMza (vRSabha ca0) bha0 sakalakIrti saM0 padya tasvapradIpajAtaka |pN0 zrIpati (ajaina) tasvabhAvanA amitagati tatsvArtha TIkA prabhAcandra saM. gadya R83 tIna (trikAla) cauvIsI pUjana bha0 vidyAbhUSaNa maM0 padya 131136 tIsa caubIsI pUjA bha0 zubhacandra saM0 86 paM0 bhAvazama saM0 padya 158se17|| trilokasArapUjA-pATha sumatisAgara saM0 padya / 251 1760 1674 1811 1138 1784 Page #534 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kiraNa] paMcayatI maMdira dehalIke kuchaha li0 graMthoMkI sUcI 467 prantha-nAma pragyakAra-nAma bhASA ma saMkhyA racanAsaM0 jipisaM. . . / 1733 13.. 1954 : triSaSThi zalAkApuruSacaritra , hemacandrAcArya saM0 padya trepanakriyA udyApana saM. 1 vepanakriyA udyApana pUjA paM0jinadAsa saM0 padya 15se 15 vepanakriyA vrata pUjA bhadevendrakIrti agravAla dazalakSaNa udyApana bha0 vizvabhUSaNa 2853. | paM0 nakSatradevAtmajapaM0bhAvazarma prA0padya,sagadya 25 se 73 dazalakSaNa kathA (malayakIrtiziSya)guNabhadramuni prA0 (apanaza) .15 dazalakSaNa jayamAlA TippaNa paM0 bhAvazarma prA0padya TI0gadya dazalakSaNa vratAdhApana pUjA bha0 sumatisAgara saM0 padya / 12 dudhArasanatodyApana zrIdharmamuni me. dudhArasIkathA bha0 vinayacandra mA0 (apabhraza)| 7. dravya saMgraha TippaNa / saM0 gadya / Ti0 vakhatAvarasiMha agravAla ' dvAdaza anuprakSA paM0 yogadeva kuMbhanagara dhanyakumAra caritra guNabhadra saM. dhanyakumAra caritra pra0namidatta dharmacakrapUjA yazonandI sUra saM0 padya 251se270 dharmacakrapUjA raNamalla sAdhu prA. padya dharmaratnAkara jayasanAcAya saM. dharmarucigIta adharmAMca prA0 padya 3.se. nandIzvara paMkti pUjA kamakakIrti saM0 padya nayacakra TIkA zAha hemarAja saM0 gadya namakasaptAga dudhArasI kathA (malayakIniziSya)guNabhadramuni prA0 (apabhraza se 86 navakAra paiMtIsa vrata pUjA kanakakIrti saM. padya navakAra paiMtIsa pUjA bha0 sumatisAgara navagraha stotra (majaina) vyAsaRSi nirjarapaMcamI kathA (udayacaMdraziSya) vinayacaMdra prA0 (apabhRza) 57 se 33 nirdumbI saptamI kathA 1(malayakIrniziSya)guNabhadramuni nirvANapUjA udayakIrtimuni / * padya nItivAkyAmRta somadeva sUri | saM0 gadya nItisAra indranandi saM0 padya nAminAtha caritra lakhamadeva prA.(apanaza) neminAtha caritra (mahAkAvya) | mahAkavi jhAMjhaNa saM. padya neminAthadaMDaka stuti jinasenApa neminAtha yakSarI stotra saTIka paM0zAli (bAgamaka) | saM0 paya gadya CO. 6 se . . 117 1EE . . . Page #535 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 468 bhanekAnta. [varSa 4 - bhASA 93 .... andha-mAma granthakAra-nAma patra saMkhyA racanA sa0 lipisaM. naminirvANakAmya-paMjikA mU0 vAgbhaTa, paMji0 jJAnabhUSaNa saM0 naminAthastavana saTippaNa(zve0) kamalavijayasUri saM0 padya, gadya / 57 paTTAvalI saM0 padya palyavrata-udyApana bha0 zubhacandra ___ saM0 1892 paMcakalyANakapA caMdrakIrtiziSya brajJAnasAgara saM0 padya 1902 paMcakalyANakapUjA sudhAsAgara 3973 paMcakalyANakapUjA bha0 caMdrakIrti 1 se 38 1910 prabhAcandra 2 se 24 1902 paMcakSetrapAlapUjA bha0 momasena 35 saM59 paMcanamaskAra sotra umAsvAmI 2.98210 paMcaparameSThipUjA jinadAsa kavi 16 se 19 paMcaparameSThipUjA yazAnandI bha0 dharmabhUSaNa 178 1764 bha0 zubhacandra 18 39 paMcastAtra saTIka paM0zivacaMdra saM0 padya,gadya 57 paMcasaMgraha saTIka (mUlasahita) amitagati, TI0 sumatikIrti , 201 TI 1620 1711 pANDavapugaNa jamakittI (yaza-kIrti ) prA0(apabhraMza) 247 ... / 1594 pAzvanAthastotra abhayadeva muni / prA0 padya 16 pAzvanAtha(lakSmI)stotra saTIka pagranandi muni / saM0 padya,gadya 2812283 pArzvanAtha-mahimnastotra raghunAtha muni / saM0 padya 19 1954 pASaSaikathA guNabhadra muni prA0(apabhraMza) 32 se 38 zrIzekhara / prA03858393 pIyUSavaSa zrAvakAcAra bra0 nemidatta saM0 30 1676 piMgalapradIpa saTIka / lakSmInAtha maha saM0 gadya,padya 3942465 1699 puraMdavidhAna kathA prA0(apabhraMza) 56258 ! puSpamAlA prakaraNa (zve0) prA0 padya 70saM128 / 1558 puSpAMjali-udyApana gaMgadena puSpAMjalikathA malayakIrtiziSya guNabhadramuni prA0(apabhraMza) 167104 pratiSThAtilaka paM0 narendrasana saM0 padya 1929 pratiSThApATha (jinayajJakalpa) 'paM0 zrAzAdhara saM0 1995 pratiSTAvidhAnasaMgraha saM0 padya pratiSThAsArasaMgraha vasunandI prAyazcitta vidhi akalaMka saM0 padya | 32235 vRhatsAmudrika mA0 TI0 (jaina) ... saM0 padya,hiMdI yaha siddhacakrapUjA paM0jinadAsa prA0patha / 44 / 1584 .... piMgala saM0 Page #536 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kiraNa 6] grantha-nAma bhaktAmahavana pUjA bhaktAmara stavana vRtti bhaktAmara stavana vRtti maMtrakathA bhartRharizataka saTIka paMcAyatI maMdira dehalIke ha0li0 graMthoMkI sUcI bhAvasaMgraha bhAvasaMgraha bhUpAlacovIsI TIkA bhairava padmAvatIkalpa saTippaNa bhramaNamAriNI (0) mauDa saptamI kathA ( kahA) maraNakaiDikA mahAabhiSeka vidhi mahApurANa paMjikA mAtRkAnighaMTu mArtha (jaina) mAgeNa zrAzravatribhaMgI muktAvalita pUjA muhUrtasiddhi (bhajaina) mUlAcAramUla maunavata kathA yatinirvacana ( upAsakAcAra ) yazodhara caritra yazodhara caritra paMjikA yogicaryA yogIndrapUjA ratnatraya udyApana ratnatrayakathA ratnatraya kathA 99 ratnatrayapUjA ratnatrayavidhi ravitamathApana ravivratakathA rAjayahi rukmaNicaritra 1 granthakAra-nAma zrI bhUSaNa ziSya bha0 jJAnasAgara vra0 rAyamalla bha0 ratanacandra paM0 dhanasAra jaina pAThaka zrutamuni vimalamenaziSya devasena bha0 candrakIrti malliSeNa paM0 narendrasena paM0 mahIdAsa atamuni bra0 jIvandhara paM0 mahAdeva TTacArya guNacaMdrasUri vAdirAja devasUri jJAnacandra padmanandi muni paM0 narendrasena ratnakI ta bha0 lakSmIsena nemakaMdra kavi (mAthura saMgha ) bhASA 1 kavi mas | paM0 chatrasena saM0 paca saM0 gadya 8 2 se 44 135 99 malaya kIrtiziSya guNabhadramuni prA0 (apabhraMza) 30 se 15 ( antima patra nahIM) prA0 paca 10 saM0 padma 13 saM0 gadya 174 saM0 padya, gadya V 93 saM0 padya, prA0 padma " saM0 padya, gadya saM0 padma gaya prA0 padma saM0 padma saM0 prA0 padma saM0 padma " 39 saM0 .... prA0 padma saM0 patra 466 patra saMkhyA racanAsaM0 lipisaM0 paM0 sAdhAraNa zrI kezavasena zrImalaya kIrti prA0 padma 62me64 malakIrtiziSya guNabhadramuni prA0 (apabhraMza) 104-111 saM0 padma 8466 saM0 gadya saMskR prA0 prA0 padma saM0 padma 6 55 26 88 48 8 se 45 | 272-277 = 1 se 1 67-66 2052 12 44 me 130 145 58 3 6 me 11 126166 3235 1667 vR. 1667 **** 1884 1 1326 1881 1503 1823 1+34 1832 1862 Page #537 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhanekAnta [kiraNa guNabhadramuni 1967 26 prantha-nAma grandhakAra-nAma bhASA patra saMkhyA rabamAsa lipisaM0 rUpiNIvidhAnakathA paM0chatrasana saM0 padya / 7 me 10 rohiNIdvAdazIthAka prA0 (apabhraza) 2631 1602 rohiNIbatacApana kaMzavasenAcArya saMskRta ladhividhAnakathA malayAtiziSya guNabhadramuni prA0 (apabhraza)| 141247 laMghanapadhyanirNaya paM0dIpacanda vAcaka maM0 gaya paca 21 / 1868 varAMgacaritra bha0 varddhamAna __saMskRta 73 vikramacaritra (zve0) abhayacandraziSya gamacandrasUri 1732 vicAraSaT triMzikA gajasAra sAdhu prA0 padya vimAnazuddhividhAna bha0 candrakIrti saM0 padya bigdAvali bha0chatrasana 30 se 34 viMzatitIrthakara pUjA bha0 narendrakIrti 107-10 vizvatattvaprakAza bhAvasena vidyadeva saM0 gadya vRttasAra (antimapatra nahIM) gaidhU prA0 (apabhraMza) 64 vratakathAkoSa bha0 zrutasAgarasUri / maM0 patha lalitakIrti 1827 zAMtika pUjAvidhAna paM0 dharmadeva 1126 zAMtika vidhi 60 AzAdhara hai.--131 zravaNadvAdazIkathA bha0 guNabhadra prA. patha 45 48 (caMdrabhUSaNaziSya) abhU saM0 padya zrAvakapratikramaNa sUtra prAcAya vijayasiMha zrIpAlacaritra (zve0) ratnazekhagacArya prA. padya zrIvIrastavanasaTIka (yama0) bha0 jinacaMdra prA0 apabhraMza zrutabodhaTIkA (mUlasahita) paM0 manoharadAsa saM0 padya gadya zrataskaMdha gAthA hemacanda prA0 padya ataskaMdhapUjA bha0 tribhuvanakIrti saM0 padya 25-28 SaT paMcAsikA (prajaina) bhaTTotpalAcArya paNNavatI kSetrapAlapUjA bha0 somasena 25-3 poDazakAraNa pratodyApana ma0 sumatisAgara kezavasena sari, rAmanagara bha0jJAnasAgara poDazabhAvanAbhAratI abhayanandI 04-E sattAtrimaMgI kanakanaMdI 26 1025 saptaparamasthAna pUjA muni vidyAnaMdo bha0 jagadUSaNa samayasAra TippaNa (mUlasahita) saM0 gadya 1966 __ [zeSa baMza pRSTha 125 para padiye ] 1733 1733 44-50 " prA0 6.-63 Page #538 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pratimA - lekha -saMgraha aura usakA mahatva ( lekhaka - muni zrI kAntisAgara ) [gata kiraNa se zrAge ] aba apanA digambara- pratimA- lekhoMkA saMgraha nIce prakAzita kiyA jAtA hai / lekhoMmeM bhASA tathA lipimanbandhI jo azuddhiyA~ jAna par3atI haiM unakA sudhAra na karake unheM jyoMkA tyoM rakhA gayA hai-- brekaTo vAlA pATha apanA hai: (1) zrImUlasaMghe bhaTTAraka zrIbhUvanakI0 yAta 1224... (merI DAyarIle) (2) saMvat 1262 mAgha sudi 5 some zrImUlasaMghe pitA maDasAda deva patimahi vadamA zrIyArthaM zre0 ghUghaleta (na) zrI zAMtinAtha tribaM prati.... (merI DAyarIle) (3) saMvat 1334 baisAkha sudi 13 zubhadine mUlasaMghe pona......satila bhAryA 'sUhava pubha (tra) kaMDalA..... (nAMdagAMva jilA amarAvatI) (4) saMvat 1383 varSe mAgha vadi 6 some ratnatrayasya pratiSThA... tribhUvanakIrti guruvadveSAda nityaM praNamaMti..... (prAcIna di0 jaina maMdira bAlApura) 7 (2) saMvat 1432 varSe baisAkha vadi 5 sa0 zrIkASTAsaMgha huMbada jJAti zre0 deva bhA0 mogvala japarakena zrI pArzvanAtha ......... biMbaM karApitaM bhaTTAraka zrImala yakIrtibha: ... (merI DAyarIle) * gata kiraNa pR0 330 ke dUsare kAlamameM jo 'mere guruvarya upAdhyAya sukhasAgara jIne' aisA chapA hai vaha galata hai, usake sthAnapara 'upAdhyAya zAntilAla chaganalAla ema. e. ela ela. bI. ne aisA banA lenA cAhiye / (6) saMvat 1472 varSe phAlguna vadi 1 gu0 zrImUlasaMghe balAcA (balAtkAragaNe) huMbada gayA ( jJAti ? ) bhaTTAraka padma [saM0 ziSya nemicaMdropadezAt zre0 mahavAsI bhA0 muhaNade su0 narasiMha bhA0 cApu su0 kArasI cittor3a nagare * (merI DAyarIle) (7) saMvat 1480 varSe mAgha vadi 5 gurau zrImUlasaMghe naMdI saMghe sarasvatI gacche kuMdakuMdAcArya saMtAme bhaTTAraka zrI padmanaMdI tatpaTTe zrIpadezAt huMbada jJAti mAmA bhA0 harila su0 tarasA bhA0 suhava su0 pUrA bhAtR arjana bhA0 mahI padmaprabha pratimA karApitA gotra khaharata: .... (merI DAyarIle) (8) saMvat 1463 mUlasaMghe sA0 ghoDanArIya lakhamA kA pharama | (merI DAyarIle) (3) saMvat 1504 kASThAsaMgha nityaM praNamaMti..... (di0 jaina maMdira nAMdagAMva) * rAjapUtAneke itihAsa meM cittaur3a kA sthAna atyanta mahattva - pUrNa hai| pUrva kAla meM mevAr3a kI rAjadhAnI cittor3a thI, vahA~ para kAraMjA nivAsI eka zrAvakane saMvat 1541 meM jaina kIrtistaMbha banavAyA thA, aisA mere saMgrahake eka lekha parase patA calatA hai| yaha lekha kAraMjAke itihAsa meM bar3e hI mahatvakA hai| kAraMjekA eka bhI zilA va pratimA lekha adyAvadhi upalabdha nahIM hai aisA bhAskara (cArA ) patrake do saMpAdakoMke do patroMse jJAta hotA hai| jaina itihAsa kI dRSTimeM cittaur3akA sthAna bahuta UMcA hai| vizeSake liye phorbasa gujarAtI sabhA baMbaIkA mukhya patra varSa 5 aMka 4 meM merA lekha dekhiye / Page #539 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 502 bhanekAnta [varSa 4 (10) saMvat 1105 varSe zrI mUlasaMdhai bhaTTAraka pani nityaM praNamati (sadI mUrti) (uparyukta maMdirameM) devAH ziSya devendrakIrti tarizaSyAH vidyAnaM diziSya brahma- (16) saMvat 1522 sarvari nAma saM0 mU0 saM0 baisAkha dharmapAla upadezAt pallIvAla jJAtIba sa0 rAnA bhAryA rAnI sudi 13 dine kunda 2 bha0 dharma bhUSaNa zrI devendra praNamaMti suta pArisvA0 bhA. harSa praNamaMti... (khar3I muurni)| (uparyuka maMdirameM) (di. jaina maMdira siMdI) (17) saMvat 1127 mAgha badi 5 zrA mUlasaMdhe bha0 (11) saMvat 115 varSe mUlasaMdhe sena gaNe bha0mANika __......."mihakIrti nityaM praNamaMti (nAMdavAMga, amarAvatI) sena paTTe bha0 nemasena upadezAta gujara pAlIvAla' " (18) saMvat 1531 baisAkha sudi 10 hIrAlAla ta (parakhIvAla jaina maMdira koDAlI, nAgapura) " "bhuvanakIrti ......."saura " ...... sItala jina (nityaM) (12) saMvata 1917 varSe poSa vani 5 ravau zrImUlasaMghe praNamaMti (merI DAyarIma) bha0 jJAnabhUSaNastaspaTTa bha. vijayakIrtiH gurupadezAta huM0 (16) saMvat 1532 varSe baisAkha suni 5 ravI kASThA 0 rAmA bhA0 ramakU su. zre. pAdhA bhA0 sarIyAde su- saMghe naMditaTagacche bhaTAraka zrI bhImasena tatpada somakIrni bhImA bhA0 dharmAde bhA. bhojA bhA0 caMgI bhrA0 phalA bhA0 prAcArya zrI vIrasaMNa sUri yuktaH pratiSTitaM nArasiMha zAtiya mANide mA0 nArada bhA0 nAraMgade su. hariyA zrI mallijinaM boraveka gotre cApA bhAryA paragU putra kezava bhAryA vAlhI putra (nityaM) praNamati / buddha gotre / rAghava bhaDIyA rAvana bhAryA dhIrAI zItalanAtha viMbaM praNamaMti (di. zaitavAla jai0 ma0 arabI, vardhA) (merI DAyarIme) (13) saMvat 1118 varSe zrA0 mUlasaMdhe prAcArya zrI (20) saMvata 1535 zrI mUlasaMghe bha0 zrI bhuvanakIrni -vidyAnaMdi gurupozAta siMhapurAjAnA zre0 gAIprati putra sa0 bha0 zrI jJAna bhUSaNopadezAta (ratnatraya hai)| iMgara bhA0 rAMgAI nisyaM praNamaMti (khar3e caumumbI) (bajAragAMva je.di.. bAlApura) (di. jai0 ma0 bAlApura, bhAkolA) (21) saMvat 1535 pramAdi saMvatsare phAlguNa sudi 5 (15) saMvat 1516 varSe plavaMga nAma saMvanamare jeSTa zrImUlasaMdhe balAkAragaNe kundaHcA: ma0 zrI dharmacandra (?) sudi 5 (paMcami) tithI paTikA 60 puSya mAtra 376 vaja dharmabhUSaNa devandrakIrti tatpa? kumudacandropadezAta zetavAla """"ghaTi 16 mUlasaMdhe sarasvatIgacche balAtkAragaNe gotre (1) jJAtIya ratnasAha samarAmAha nityaM praNamaMti kumbakumbAmbAyatatpara bha. zrIdevendrakIrti vAlapaTTa bha0 (prAcIna jai0 di0 maM0 bAnApura) zrIdha dharmacandradevAtapaTTa zrI amarakIrti tapaTTe bhaTTAraka zrI (22) saMvat 1541 varSe baizAkha badi / zrI mUlasaMdhe bhUvanakIrtistatpa4 zrI viNazreNa (yaha lekha apUrNa mAlUma zrI tribhuvanakIrtidevAnAmacatu..." zAMta mautu bhAryA rAnI hotA hai)| (zaitavAla di. 0 ma0 prArabI) putra vairavA nityaM praNamaMti (uparyukta mandirameM) (15) saMvat 1522 sarvari nAma saM0 mU0 saM0 baisAkha " (23) saMvat 1142 varSe jeSTha sudi 8 zanoH zrI mUlasudi 13 dine zrImU. sarasva0 basA. kundaH 20 bha dharmA saMghe bha0 zrI jimacandra sudamame (?) bhaTTAraka sakalAkIrti (dharma ?) candrasta. bha. bhI dharmabhUSaNa bha. zrI devendrakIrti statpa bha0 zrI bhuvanakIrtistatpaTe maTAraka zrI jJAnabhUSaNa statpaTaTe bha. kumuvacandra bha. zrI devendra kIrti u0 sAMvasarAja gurupadezAt jAMgaDA poravAda jJAtiya sa. bAju mAnegu su. Page #540 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kiraNa] pratimA-lekha-saMgraha aura usakA mahatva goku [M] bhrAtA mA. samapara bhAryA jamanA suta paIdAsa mUrti hai jo 12vIM zatAnikI honI cAhie aisA anumAna ete sarve padmaprabha nitvaM pravamati (merI hAparIse) kiyA jAtA hai|) (24) saMvat 1544 varSe vaisAkha sudi 3 some zrImUkha- (30) saMvata 1186 phAguNa suda 10vIrA"praNamaMti saMghe mahAraka zrI vidyAnaMdi bha. zrI bhuvanakIrti bha. zrI (merI DAyarIme) jJAnabhUSaNa gurUpadezAta hUM. sA. cAMdA bhA0 remAI""bhA0 (31) saMvat 1137 zrI mUlasaMdhe senagaNe bhaTTAraka menAi suta pacAsI pUnasI bhAna jinadAsa bhA. mANikAI momamena upadeza kAsavADe saMghavI vAsavaTI jJAtIya jaIna pane nityaM praNamaMti (merI DAyarIme) sarasva......"vAyame.."paMca para maMti pratimA nityaM praNamaMti (25) saMvata 1545 nenasukha paramasukha paravAra / (zaitavAna jai0 ma0 bhAravI) (di. jai0 ma0 sivanI) (32) saMvata 11. mUlasaMdhe brahma jiNadAsa jevarA (26) saMvata 1548 varSe vaisAgva sudi 3 zrImUlamaMdhe (?) jJAnIya samo0 bhArthA itanAI putrI nityaM praNamaMti bhaThAraka zrI rAjenacandra deva jIvarAja nityaM praNamaMti (merI DAyarIse) (di. 0 maM0 mivanI) (33) saMvat 1600 varSe mASa badi some zrI mUba " (27) saMvata 1560 sAva sudi 2 budhe zrImalasaMghe saMdhe sarasvanIgacche balAkAragaNe zrI kuMtakuMdacAryanvaye bha. sarasvatIgacche bhaTTAraka sakalakIrtista0ma0 bhuvanakIrti sta. DA0 naMvidevAstapaTTa bhaTTAraka zrI devendra bha. zrI mastibha0 jJAnabhUSaNasta0 bha0 vijayakIrti gurUpadezAt hai. jAtIya bhUSaNa devAstapaTTe bha0 lakSmIcandra devA tatpa? bha0 vIra zreSThI sAliMga bhAryA tAka ma.parvata bhA0Dhamaka dvitIya candra devAmnApaTTe bha0 jJAnabhUSaNa para jJAtIya bhAvajA bhAryA panAha bhrAtR mAiNa suna jiNadAsa bhA. yAjabAI ete bhA0 bAI nayo (:) pomA sA0 nityaM praNamaMti zrI zAtinAma nimyaM morera pratiSThitaM prAdinAtha caityAlaya (prAcIna ni jai0 ma0 bAlApura) (di. jai0 ma0 bAlApura bhAkolA) (34) saMvata 16 mAgha suni 6 mUlasaMdhe . zrI - (28) saMvat 1961 varSe caitra bani 8 zukre mUlasaMdhe hamArataparTa brahmA rAjapAsopadezAt pahAto jAnaH.... bha0 jJAnabhUSaNa ma0 bha0 vijayakIrti sta0 bha0 vijaya kIrti bhAryA jabAi nana putrI bAI cAMda pravamaMti gurUpadezAt hakapa mahilA bhAryA patayoHsata bhomA bhAryA (ni.. maM. mAMdagAMva) jAdIki eta zrI dharmanAtha tirthakara nityaM praNamaMti ___ (35) saMvata 1622 vaivAza sudi 3 mome zrI kamalA- ' (merI DAyarIme) sAryAnvaye bhaTTAraka zrI sakasakIrti devAstapaTTe bhaTTAraka zrI __ (21) saMvat 1176 varSe jainAma saMvatsare mArgazIrSa su0 bhuvanakIni devAstaspaTTe jJAnabhUSaNa devAstaspaTTe bhaTTAraka 10 zrI mUlasaMdhe sarasvatIgacche balAtkAragaNe zrI kunnakunda vijayakIrti devAstatpadaM zubhacandradevAstApa? bha0 zrI cAryAnvayena zrI dharmacandrA bha0 zrI dharmabhUSakhopadezAta nevA suminikI niguruparezAta homA jJAtIya gAM (gAMdhI) rAmA jJAnIya mahiyA gotre mAgaNasA su.tumA pate poDaza kAraNa mA. vIrA su.gA. sAMtA bhA0 marIcA sugA0 bharavAsa yaMtra nityaM praNamaMti (merI DAyarIme) bhA. sobhAgade mAtA vIradAma bhA. kamahAde" ....... nityaM (yaha pratima mahA avasthita vahAM eka aura prAcIna praNamaMti (merI DAyarI) Page #541 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhanekAnta [varSa - (36) saMvat 1636 varSe phAguna vadi 7........ meM zrI sA0 sAraDA putra devA nityaM praNamaMti (1) mUlasaMdhe sarasvatI gacche prabhAcandra......... zrI dharmacandra zrI (prAcIna jaina di. maMdira bAlApura) lalitakIti bha. candrakIti.... (42) saMvat 1665 varSe mAgha sudi 10 zukre zrI kaSThA (jai0 ma0 nAMdagAMva, amarAvatI) saMghe bha0 zrI 5 bhUSaNa pratiSTitaM vIryacAritra yatraM nityaM (37) saMvat 1641 varSe phAguNa vadi 7 budhe zrImUla praNamaMti () (di0 jai0 ma0 nAMdagAva) saMghena....."sarasvatIgacche zrI prabhAcandra......zrI dharmacandra (43) saMvat 1681 va0 phA0 su0 2 vai0 kATAsaMghe devA zrI lalitakIrti bhaTTAraka zrI candrakIti.... bha0 candrakIrtisaMgaparAgyAtiya sa0 sajaNa bhA0 sajaNAde dinAMdagAMva su. 3 saMvajI sa.."sa0 zrAvRyetat kuTumba padmAvatI nAgara gotre praNamaMti... (jai0 ma0 bajAragAMva nAgapura) (38) saMvat 1652 varSe mAgha vadi 5 ravI zrImUlasaMdhe (44) saMvat 1611 virodhI nAma saMvatsare ravi....... sarasvatIgacche balAkAragaNe zrI kakRdAcAryAnvaye bhaTTAraka zrI (padmAvatIdevIke mastaka para pArzvanAtha bhagavAnakI mUrti avakalakIrtidevAstApa? bha. zrI bhuvanakInidevAstatpa?..... sthita hai, mUrti bar3I sundara hai)| nityaM prayamaMti (1) (di. jaina maM0 bAlApura) (di. jai0 ma0 bajAravAlA, miMdI) (36) saMvat 1653 varSe baisAkha sudi 1 mUlasaMdhe (45) saMvata 1612 miti 11 mUlasaMghe zrI dharmacandA balAskAragaNe. bhaTTAraka panAkIrti vidyAbhUSaNa hemakIrti prati.... (uparyukma maMdirameM) padezAta........(SoDasa karaNa yaMtra) (46) saMvat 1666 mUlasaMdhe balAtkAragaNe. (jaina di0 maMdira siMdI) (merI DAyarIsa) (50) saMvat 1663 varSe vaisAkha vadi caturthi gurau zrI mUlasaMdhe sarasvatI ( gacche ) balAtkAragaNa mauryAnvayaM gupti (47) zAke 1561 sarvata jeSTha lajJa sudhau tilaka kuryAta zrI mUlasaMghe balAkAragaNe sarasvatI gacche kundakundAguptAcArya zrI bhavavAhU zrI ji-baddhanAcArya zrI bhadrabAhU jI cAryasantAne nyavaye bha. zrI bhUSaNa tatpa bha. devendrakIrti yazobhadrAcArya kundakundAcArya zrI umAzvAti devA zrI pananaMdideva zrI devendrakIrti deva zrI vidyAnaMdi devA zrI mallibhUSaNa tatpaTTe bha. kumudacandra tatpar3he bha. zrI dharmacandra tadAmnAya dharmAzcArya pAsakIrti tadupadezAta sAhitavAla jJAtIya raneka deva zrI lakhamIcandra deva abhayacandra deva abhayanaMdi deva zrI seTha..."putra..."nitya praNamaMti (1) abhinavaradeva zrI saMghavI sumitisAgaropadezAta zrI. (di. jai0 ma0 bAlApura) (bAlApura jaina maMdira) (48) zAke 1572 varSe mArgazira vadi - zukra zrI (41) saMvat 1664 varSe jeSTha vadi 3 somavAsare mojA- mUlasaMghe bhI dharmacandra stapaTTe bha.dharmabhUSaNa gurUpadezAta bAda madhye zrI mAnisaMgha jI rAjye zrI mUlasaMghe bha0 devendra gAMgaraDA jJAtIya saM jeba seThI (?) bhA0 pIlAI tayoH putrA kIrti tamanAya zrI saMDela (khaMDela) vAla mayozanAna pratiSThA saM0 (saMzvI) saka seTha bhA0 mApAI saM0 dasa seTha nema seTha karAI bAghara sAdari madhye pATaNI gotre sAha hUMgA tatputra eje (te) nityaM prnnmNti(|) (di0 jai0 ma0 bAlApura) nemA pu0 mA0 sadA tata putra dAmodara tripUraNa...."mevata (4) zAke 1576 kharanAma saMvatsare phAlaguNa mAse Page #542 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kiraNa] pratimA-legva-saMgraha aura usakA mahatva zukra para paMcambA nilakavAna zrI mUla saMdhe sarasvatIgaNcha sarasvatIgache balAkAragaNe bha0 zrI vizAlakIrtidevAstapaDhe balAkAragale kunakunAcAryAnvayaM bha0 zrI dharmacandrastapaTTe bha. panakIrtigurupadezAta pArasa saMTha bhAryA pasAI putra maseTha bha0 dharmabhUSalastadAmnAye mahAraka prajitakIniparezAta jaina bhAryA raslAI putra saka seTha pane gamame bhArI jJAtIya palIvatI zAti kamakAMtukameTI catAha meThI kuTumba sahIsenA nityaM paravAra (di. 30 ma. navagAMva) prathamaMti (1) (prAcIna jai0 ma0 gajApura) (17) zAke 1615 zrI mUlasaMdhe...."saMbare caitra (10) zAke 1577 baiSAkha sudi / zukra mUlasaMdhe vadi / zrI kanakadAmbaye pratiSThitama kaahaasNdhe| marasvatI gacche balAtkAraga kunakundAmbave tatpar3he bhaTTAeka __(di. 0 ma0 galApura) kumudacandra tatpa? bhadharmacandra napaDhe bha0 dharmabhUSaNoparezAna (58) zAke 1660 zrAvaNa sudi " maMgala dharmacandra mIna seTha bhA. cANA tayoH putrAH saMvari saMTha bhA. raMgAI ... .... pratiSTitaM (jai0 ma0 mApura) nayo: putrAH saM0 ukameTha bhAryA bApAI maM0 nuka seTha bhAryA (59) saMvata 1826 zAke 1618 vaiSAkha badi " revAI eteSAma nityaM praNamaMti) penagaNe zrI siddhasena gurUparezAna (zaitavAla jai0 ma0 kohAlI) (zaitavAla jemaM. bhAravI) (11) zAke 1571 varSe mArgamira sudi 14 budhe zrI __ (60) zAke 1704 zrI mUlamaMdhe (#0 maM0 siMdI) mUlasaMdhe sarasvatIgacche balAkAragaNe kunnakundAcAryAnvaye bha. (61) zAke 1701 elabaMga maMcaspare mArgezvaramAsa zukra zrIdevendrakIrtidevAstApaTTe bha. kumuvacandradevAstaspaTTe bha. pakSa taMcame tithau zukravAmare mUlamaMdhe sarasvatIga, balAkAradharmacandradevAstatpa? bha0 dharmabhUSaNagurupadezAt bagheravAla gaNaM kundakundAcArya zrI dharmacandra bha0 dharmopArza (padezAna) jJAtIya hrsau| gotre sA* gugAmA tasya bhAryA cAMgA bAI patA naMdItaTAmnAya nemIcandropadezAta maMtavAsa zrIvakasa gyoha putrAH pAsamA tasya bhAryA cAMgAI aine nityaM praNamaMti jA. bANadare zrI mammana maMgha praNamaMni poDasakaraNa yNtr)| caturvizatijinaviya (1) (jai0 ma0 nAMdagAMva) (di. jai0 ma0 bAlApura) (12) saMvat 1734 varSe mAga mUlamaMgha sa... devendra (62) saMbana 1884 bAlApura grA0"marasvatI mUrti / kIniMgurUpadezAna jJAtIya..."nispaM praNamati () (di. jai0 ma0 bAlApura) (uparyuka maMdirameM) (54) zAke 1607 mArga sudi 10 bha0 somasenadevA (63) saMvat 1 bAlApura grAme mUla0 ma00 bha. matudavidrakIrti svAmI pratihataM bhAvapada vA / (padmAvanImUrti) tatpa4 bha. jinamenagurupadezAt gujara panIbAna jJAtIya (di . ma. bAlApura) vApIsena putra nAgajI bhAryA......"nisyaM prathamaMti pAlIvAlolI (65) saMvat 1602 mAgha mAsaM zumapara sthAvastu nAma (11) zAke 1607 krodhanAma saMvatsare....sudi 10 ,matsara ma saMvatsare merasI dIvase bha. devendrakIrti vAdisiMha stane gaMgAsA puSe pukarAye senagave apamasenAnvaye bha. somasenadevA : bAra pratidha karApitaM (1) (paksIvAla jai0 ma0koTAlI) stampa bha. jinasenagupadezAta jAsI grAme bhArajJAsIya [basakathita gaMgAmAkezapara abhI kaoNgasI meM vidyamAna kamA nityaM prayamaMti (1) (pazIvAsa je. makoDAMbI) kahA jAtA jIvAma maMdira bhI mApane kI nirmANa (56) zAke 1600 varSe mArgasira sura 10 mUbasaMdhe karAyA hai|] Page #543 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 508 anekAnta parvata para vidyuddAma se zobhAyamAna aura aneka zikharAMse sahita navIna meghoMkI mAlA, jaladhAgakI avirala varSAka dvArA usa dAvAnalako prazamita kara rahI hai- bujhA rahI hai, jisase istI dUrase Darate haiM aura jo atyanta santAparUpa zarIra ko prApta hai|' yaha zikhariNI chanda hai / iha kusumasamRddha mAlinIbhUya sAno [varSa 4 yaha parvata, phailate hue yazake samAna kiranoMke dvArA zrApake samAna atyanta zobhAyamAna ho rahA hai| kyoMki jisa prakAra Apa japAhinaruci hai-- dhyAna meM ruciko lagAne vAle hai usI taraha yaha parvata bhI japAhitaruci hai--jAsaunake phUloMse zobhAko dhAraNa karane vAlA hai| jisa prakAra zrApa manuSyAMke ke kAraNa aura madana- darzanIya zrarthAt kAmadeva ke mamAna sundara zarIrako dhAraNa karate haiM usI prakAra yaha parvata bhI madana-mainAravRkSAMse sundara zarIrAkRtiko dhAraNa kiye hue haiM / aura jisa prakAra zrApa samIcInamAnasa -hRdaya-sAhita haiM umI prakAra yaha parvata bhI sarovara-mahita hai|' yahA~ pRthvI chanda tathA zleSAlaMkAra hai / samakAJcanaloSTamanummanasaM, sakalendriyanigraha baddharasam / jina toTakamAgamanasya bhave, ziraseSa bibharti tapasvigam33 vipulasakaladhAtuccheda-mepathya- ramyam / vapurapi racayitvA kuMjagarbheSu bhUSovivayati ratimiSTaH prArthitAH siddhabadhyaH // 12 // 'puSpAMsa sampanna isa zikharapara siddhavadhue~ - devAganAe~ latAgRha meM aneka puSpamAlAzrako dhAraNa kara tathA zarIrako aneka dhAtukhaNDoM se suramya banAkara patiyAM dvArA prArthanA kiye jAne para ratikriyA karatI hai / ' yaha mAlinI chanda hai / ganimayama svAmitrasminmunIndrabane sadA smarabaratano nisyotpurA-prasUna mahIruhe / ravikara - parItApAcchAvAmupezya visAdhvasA basati hariyI sArdhaM badhvA kurakRSo'gam // 15 // 'he kamala nayana ! he kAmadeva ke samAna sundara ! he svAmi hamezA phUle hue vRkSoMse sahita isa tapovana hariNI, sUrya kI kiraNAM santApase chAyA meM jAkara nirbhaya ho siMhanI ke sAtha zobhAyamAna ho rahI hai - siMhanI aura hariNI eka sAtha baiThI haiM / paraspara ke virodhI jIva bhI yahA~ apanA vairabhAva chor3a dete haiN|' yaha hariNI chanda 1 apAhitarucistanuM mahanadarzanIya masau janapramadakAraNaM dadhadupAtasammAnasaH / zobhiriva nirbhara: prasarabadbhirAmAtpakhaM garikaruNAlaya ! tvamiva deva pRthvIguruH // 18 // 'he deva ! he zreSTha dayA gRha ! pRthvI para mahAna vistIrNa 'he jinendra ! yaha parvata una tapasviyAMka samUhako dhAraNa karanA hai jo ki suvarNa aura pattharoMmeM mAna buddhi rakhate haiM, viSayoMkI utkaNThA se rahita hai mamasta indriyAMka nigraha karanemeM tatpara hai aura maMmArabhramaNake chedane vAle haiN| yaha toTaka chanda hai 1 zraSTamasarga meM jalakrIr3A, navamameM sUryAsta, saMdhyA tathA caMdrodaya, dazamameM madhupAna Adi, ekAdaza meM bhagavAn neminAthake liye zrIkRSNa dvArA rAjImatIkI prArthanA, dvAdazasarga meM barAtakA jAnA, trayodazasarga meM baddha pazuoM ko dekhakara neminAthasvAmIkA virakta honA tathA unake pUrva bhavAMkA varNana, caturdazasarga meM kevalajJAnotpatti tathA samavasaraNakA varNana aura paMdrahaveM sarga meM bhagavAn ke divya upadezakA varNana hai / granthakI samasta vastu bahuta hI rocaka DhaMgame likhI gaI hai - ekadama sarasa aura paNDitva se pUrNa hai| choTese leba meM sabakA uddharaNa karanA azakya hai / kAvyarasAsvAda ke icchukoM ko grantha uThAkara usakA zradhyayana karanA cAhiye / Page #544 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anakAnta vIrasevAmandirake vizeSa mahAyaka dama hajAra rUpayako naI mahAyatA zrImAna mAha zAntipramAdajI jaina, hAlAmayAnagara qrrrrrbzhr@ prAmAna mAha zAntiprasAdamI jana DAlamiyAnagara jo zrApa ammAmandirakA barA hA pramakI dRSTiya damvataM ki DAlamiyA mimaMTa, bhAgna hunazyAma gahanAma hai umamahAna vAla dAsa mA kAyAkA mahanA upayogitA industAna prAdi anaka kApanyAMka DAyarakTara aura bhArata kA zrApakA anubhava aura zrApa unaka prani gAta anugaga anca lavca praviSTa vyApArA hai bar3A hA udAra prAnika vana / imAma vIramagAmandirakA zrApa zurUma hI apanA majana hai / vyApArama pAra jahA eka hAya vila dhanasampani- mahAyatA lakSya banAya hue hai aura usa imasa pahala karAva kA upArjana karate hai vahA dasara hAthama barAbara loka savA pana hajAra 4800 rupayakI sahAyatA pradAna kara cuka kAmAme ummakA prAya vitaraNa bhI karate rahate hai jimama spaSTa hai jisakA paricaya hamI varSaka anakAntakI prathama kiraName nikala ki Apa apanI upA jana dhanasampanimeM adhika grAmati nahIM bana cukA hai / hAlama prApana vIramavAmandirakA dhAka prakAzanArtha -prAmaviko baDhanakA amara hI nahIM detaM. ApakA lAbha-mAha dasa hajAra 10000 rupayakI naI mahAyanAkA vacana diyA vANa vaM vivaka jAgRta aura iliya zrApa paraca pramoM aura ..) kA ceka patraka mAma bhejakara usakA bhejanA meM dAnavAra' hai| ApakI dharmapatnI zrImatI ramAdAjI bhI. prArambha bhI kara diyA hai. jisaka liya zrApa bhAga dhanyavAdaka joki bhArataka suprasiddha vyApArI rAmakRSNa DAlamiyAjIkI pAtra hai, aura maiM ApakI ima kRpAka liya bahata hI prAbhArA viduSI mupatrA hai, acchI dAnazAlA hai. unhAna pichale dinoM hai| maga no nirantara yaha hArdika bhAvanA hai ki prApa apanI dharmamAtA (mAmaka vargavAmaka avasarapara cAralAgyakI adhikAdhika rUpama dAnavanI lakSmIka mvAmI baneM, ApakA bhArI rakama dAname nikAlI thii| hananapara bhI abhimAna Apa varada hAtha jainamamAjaka sira para madA banA rahe aura usaka ko chUkara nahI gayA, Apa bahuta hI namra eka marala svabhAva- dvArA namAhinya, itihAsa evaM purAnamvakA uddhAra hokara jaina ka yuvaka hai. guNa-grAhaka haiM, aura jainamamAjampI prakAzamaM mamAjakA mamnaka UMnAhI utth| eka udIyamAna nakSatrakI narahama dedIpyamAna hai| jugalakizora Page #545 -------------------------------------------------------------------------- Page #546 -------------------------------------------------------------------------- ________________ - garIbakA dila . [ lembaka-zrI bhagavan' jaina ] hai-'DAkTara mAhabako lAo !'-calie hujUra ! 'zrAdamI ho yA jAnavara ? sunate nahIM, kaha diyA bama, do miniTake lie! mega baMTA 'maMga manna!' eka bAra ki nahIM jA sakate isa vakta ?' uph ! kitanA behUdA AdamI hai-yaha samajhAye, lekina haz2ara / mega ikalautA beTA, merI jindagI mamajhatA nahIM ! apanI hA~ke jAtA hai-paTThA! ajaya kI rozanI merI strI kI yAdagAra.... !' khapazAma pAlA par3A hai Aja ! 'tA kyA kareM-hama ? degyata nahIM, mAhe-chaH baja DAkTara sinhAkA dimArA garma hogayA, jhalAkara cukaM, "pharTa-zA' kA TAima ho rahA hai|' bAla-'haTa ! 'blADI-phUla' !' ___ 'hujUra ! garIbakA upakAra hogA, aAtmA duAe~ kAra mAmUlI raphtAramaM cala rahI thI ! DrAiva deMgI-maMgai maMgalAla! merA pUna jarUra baca jAyegA- kara rahA thA-pramoda ! DAkTara sAhabakA ikalautA DAkTara sAhaba!' naunihAla! _ 'na, hama nahIM jA sakane ! dimAg2a na cATo sandhyAkA dhUmila AkAza maMmArake sira para thA! baMkAra ! calo, pramAda ! sTArTa kage kAra !' divAkarakI miTatI kiraNe luTI-sI bhAbhA lie __ pramoda nA pinAkaM hukmaka intajAra meM thA hI, chinija para vilIna hotI jA rahI thI! uma kyA dera ? ___ sAre apamAnako pIkara vaha phira kahane lagA, dasaraM hI kSaNa kAra Aga badI, ki vaha saMkaTA- jaise usake bahoza dila'para apamAnakI coTa lagatI panna-vyakti-pIr3ita-mAnava-ucaka kara kairiyara para hI na ho!-'DAkTara' 'sA' ha..! jIne-marane ke bar3A ho rahA ! mavAla para agara thor3A manoraJjana zrApa chor3a deMge to aura lagA apane maMkaTakI kaiphiyata dene-'DAkTara kucha buga na hogA! musIbataka vakta dusaraMkI madada sAhaba ! DAkTara mAhaba ! rahama karo, do miniTake karanA, usake kAga pAnA manuSyakA pharja hai ! itane lie takalIpha uThAo ! mega mannU-mega beTA- para bhI maiM pUrI phrIsa-banIsa rupayA.....!" antima-saoNseM le rahA hai ! kimIke kie kucha nahIM ho oha ! yaha karArA apamAna ? maga manuSyatA rahA ! saba hakIma DAkTara thaka kara lauTa pAe haiM! parakhane calA hai yaha nIca, gavAra malhA itanI bAyU jI, aba saba gAMva ApakA hI nAma le rahA hai, himmata, itanI majAla ki mujhe spIca sunAe 1 Apake hAthameM yaza hai, Apa ume jarUra caMgA kara pIchA hI nahIM chor3anA cAhatA-badamAza kahIMkA! deMge ! khuda santU jaba hozameM AtA hai, pukAra uThanA ise mamajhAe kauna-ki zAmakA bakta kAma karane Page #547 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 110 bhanekAnta [varSa 4 kA nahIM, ArAma karanekA hotA hai| hakImAM, DAkTagaM, vaidyoMko dikhalAtA ! rupayA karja ___ prabhutvake madane sinhA mahodayako Apase bAhara lAtA, kabhI bartana-bhAMDe beca kara ! saba kucha karatA kara diyaa| siMhakI taraha dahAr3ate hue vaha uThe, aura vaha, jA kara sakatA ! ilAja meM zruTi na Ane denAeka aisA bharapUra dhakkA becAre rAmadInako mArA ki jarA bhii| Aha ! abhAgA daur3atI kArasaM dama phuTa dUra jA gig| hAte-hote bahattara ghanToMke andara yAnI tIna dina kahA~ lagI ? kaisI lagI ? kitanA khUna nikalA ? ke alpa samayameM hI umana samIpastha zaharaka matra maga yA bacA ?-yaha kisa mAlUma ? kauna dekhane DAkTaroMse santUkI tazavIza karAlI / vAlA thA- vahA~, usakA ? aura jarUrata bhI thI lekina .....? kima...? antameM sahAnubhUti rakhane vAle par3osiyoMne rAya 'kAra' dhUla ur3AtI huI Age nikala gaI ! jaise dI-'DAkTara minhA' ko digvAnI ! vaha acche kucha huA hI na ho| tajurbekAra haiM ! yaza bhI khUba hai unake hAthameM ! jima x x x x para hAtha DAlate haiM, caMgA karake chor3ata hai-use ! vahI santUko Agama kara sakate haiM ! vagnaH bImArI usakA nAma thA-madIna ! jAtikA 'malhA' tA bar3hI huI hai hI, kauna jAne bhagavAna kI kyA thA! aura yamunA-taTa para thI usakI jhoMpar3I ! becAga marjI hai ?' rAgaboke bojhama dabA huA thaa| para, thA vaha sugvI ! rAmadIna to putra-premame pAgala thA-isa vakta ! vaha isa lie ki eka paimA bhI usa para karjakA na usa apane tana-badanakA bhI khabara na thI ! jo koI thA ! ImAnadAra thA, aura thA bAta vAlA AdamI! kucha kahanA, vaha vahI kara gujaratA ! binA kucha vakta-ba vakta vaha sau-sau rupaya bAjAramaM lA sakatA! vicAra, sAca / gharama kAI thA nahIM! jo kucha thA-dhana-daulata. vaha tA cAhatA thA-'usakA 'santU uTha khar3A hA, bm|' ijjata-bAbarU-jA kahA basa, 'santU' thaa| DAkTara sAhabakI kArase girakara aura apanI 'santU' usakA beTA thA-samartha-beTA! aura prANoMsa bhI jyAdaha pyArA ! bur3hApekA sahArA jo thA ! ghATakA kucha bhI strayAla na karake, vaha bhAgA-zaharakI bhAra !: 'jaba pahuMcA to saMndhyA ho cukI thI, DAkTara vaMzakA nAma calAne vAlA bhI to? sAhaba apane putra sahita sinamA dekhane jArahe the !... tA acAnaka vaha par3a gayA-bImAra ! aura aimA ki jAnake lAle par3a gae ! gharameM na usakI mA~ thI, na strI ! mA~ mara cukI thI-bahuta pahale / aura strI 'dAdA ! 'dAdA !! pAnI !!!' thI apane pIhara ! jo kucha tImAradArI thI, bUr3he ___eka bharrAI AvAjase jhopar3I prakampita ho uThI ! rAmadIna ke hAtha !... andherI rAta thii| dasa bajekA vakta hogaa| yamunAkI becArA bar3I mihanata karatA ! badala-badala kara uttAla-taraMgeM kala-kala dhvanikA sRjana kara rahI thiiN| Page #548 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kiraNa [] garIbakA dila 511 zeSa saba ora zAnti thii| gamadIna bhI vahI hai| jhoMpar3I bhI vahI hai| aura _ 'lo, piyo ! ghabago nahIM, beTA / bhagavAna saba vahI yamunA, usI taraha sAmane baha rahI hai| basa, ThIka kareMge |'-gmdiinne miTTIkA barnana santukaM antara hai to itanA ki Aja santU nahIM hai| . tapanaM hue sUrya pAThoMse lagAne hue kahA / dUsare dekhane vAloMko yaha antara kucha mAlUma de 'dAdA hI, yaha bAta nahIM hai / para, inane antagne gamadInako mantUna ekabAra gamadInakI ora dagvA / kyA kara diyA hai ? usakI jIvana-dhAga aba kidhara propha!... baha rahI hai ?-ise vaha svayaM hI nahIM jAnatA / taba nizraya hI usakI dRSTimeM nirAzA thii| gamadIna aura kauna kaha sakatA hai ? mihara uThA / Tapa Tapa do ba~deM usakI gaDoMmeM dhaMsI huI mAnA ki usake hRdayakI coTa kisIko da.khatI oNgvoMne ttpkaadiiN| vaha muMhase kucha bola na mkaa|| nhiiN| para, vaha hai jisane usa murdA banA diyA hai, jIne 'daa'| gaMbho mata / merA tumhArA basa, itanA hI kI khyAhizako bujhA diyA hai. aura kara diyA haimAtha thA-jA pUrA ho rahA hai aba.. Aha... brbaad| mantRne aTakatI huI jAbAnase rukate hue khaa| vaha eka lakSya-hIna saMnyAsI hai-prb|.. upha, yaha kaisI bAteM haiM ?-rAmadIna hRdayakA rAta-gata bhara vaha yamunA taTa para baiThA rahatA hai| dhairya chor3a baitthaa| aura eka dama ro par3A. hicI bhara panA nahIM, kimake socameM, kisake dhyAnameM ? gyA pI liyA to ThIka, na gvAyA nA kucha paravAha bhI nahIM / kara. baccoMkI trh|... jaise zarIrasaM mamatva khUTanapha sAtha, bhojanase sneha bhI ___ 'mantR / mantU bettaa| bApase rUTha kara kahA~ jA TUTa cukA haa| na kisIsa bAlatA cAlatAha, na rahA hai ? are, jaga marI ora to dekha, maiM bur3hApe / ' milatA julatA hii| jahA~ baiThA, vahIM kA ho rahA magara mantU aba thA kahA~. vahA~ ? jo usakI jidhara dekhane lagA, basa daMgyatA rahA ghanToM usI bhora / ora dekhatA / vaha to.....? kucha pUchA jAya to kAI uttara nhiiN|"cupgnkN gyAraha baje / yamunAkA pAradarzI-salila mauna'vaigagIkI trh| hAhAkAra kara rahA thaa| samIrakI tIvratAse prerita, aura inhIM saba bAtoMne uma 'pAgala' karAra de sUkhe patte bar3abar3AhaTa macA rahe the| himAnI aura diyA hai| para, kyA vaha sacamuca pAgala hai bhI ? andhakArasaM bhIgI huI rAta jaba apanI bhayaMkaratA yamunA car3hI huI thI, pAnI khUba tejIsa kiloleM karatA dikhalA rahI thI-taba rAmadIna ge rahA thaa| usakA huA calA jA rahA thaa| lahareM-eka dUsarI para pA~va karuNa-krandana rAtrikI nIravatAkA avalamba pA, rakha kara Age bar3hatI, para phira anta / rAmadIna caturdika vigvara rahA thaa| kinAre para baiThA, dekha rahA thA-yaha maba / sahasA usane dekhA-eka kAlI-sI cIja, pAnI [ 4 ] kI laharoM ke sAtha uchalatI, DUbatI, nairatI calI zrA pUga eka varSa bIta gyaa| Page #549 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhanekAnta [varSa 4 kA nahIM, ArAma karanekA hotA hai| hakImI, DAkTaroM, vaidyoMko dikhalAtA ! rupayA karja ___ prabhutvakaM madana sinhA mahodayako Apase bAhara lAtA, kabhI bartana-bhAMDa beca kara ! saba kucha karatA kara diyA / siMhakI taraha dahAr3ate hue vaha uThe, aura vaha, jA kara sakatA ! ilAja meM truTi na Ane denAeka aisA bharapUra dhakkA becAre rAmadInako mArA ki jarA bhii| Aha ! prabhAgA daur3atI kArase dasa phuTa dUra jA gig| hAte-hote bahanara ghanToMke andara yAnI tIna dina ___ kahA~ lagI ? kaisI lagI ? kitanA khUna nikalA ? ke alpa mamayameM hI umana samIpastha zaharake saba maga yA bacA ?-yaha kisa mAlUma ? kauna devanaM DAkTaroMma santUkI tazastrIza karAlI / vAlA thA- vahA~, usakA ? aura jarUrata bhI thI lekina .....? kima ? antameM sahAnubhUti rakhane vAle par3osiyoMne rAya _ 'kAra' dhUla ur3AtI huI Age nikala gaI ! jaise dI-'DAkTara minhA' kI digvAzrI ! vaha acche kucha huA hI na ho| tajurbekAra haiM ! yaza bhI khUba hai unake hAthameM ! jima x x x para hAtha DAlate haiM, caMgA karake chor3ate hai-use ! vahI santUko Agama kara sakate haiM! vagnaH bImArI pumakA nAma thA-madIna ! jAtikA 'malhA' to bar3hI huI hai hI, kauna jAne bhagavAnakI kyA thA! aura yamunA-taTa para thI usakI jhoMpar3I ! becAga marjI hai ?' rAgabokaM bAjhama dabA huA thaa| para, thA vaha skhii| rAmadAna tA putra-premameM pAgala thA-isa vakta / vaha isa lie ki eka paimA bhI uma para karjakA na usa apane tana-badanakA bhI svabara na thI ! jo koI thA ! ImAnadAra thA, aura thA bAta vAlA aadmii| kucha kahanA, vaha vahI kara gujaratA ! binA kucha vakta-be vakta saha sau-sau rupaye bAjAramaM lA sakatA! vicAra, soc| gharameM kAI thA nahIM ! jo kucha thA-dhana-daulata, . vaha to cAhatA thA-'usakA 'santU uTha khar3A hA, bm|' ijjata-zrAbarU-jo kaho basa, 'santU' thaa| ___ DAkTara sAhabakI kArase girakara aura apanI 'santU' usakA beTA thA-samartha-beTA! aura ghATakA kucha bhI strayAla na kara ke, vaha bhAgA-zaharakI prANoMsa bhI jyAdaha pyAga ! bur3hApekA sahArA jo thA! aura !: 'jaba pahuMcA to saMndhyA ho cukI thI, DAkTara vaMzakA nAma calAne vAlA bhI to ? sAhaba apane putra sahita sinamA dekhane jArahe the !... to acAnaka vaha par3a gayA-bImAra ! aura aisA ki jAnakaM lAle par3a gae ! gharameM na usakI mA~ thA, na strI ! mA~ mara cukI thI-bahuta pahale / aura strI 'dAdA ! 'dAdA !! pAnI !!!" thI apane pIhara ! jo kucha tImAradArI thI, bUr3he eka bharrAI AvAjase jhopar3I prakampita ho uThI ! gamadIna ke hAtha !... andherI gata thii| dasa bajekA vakta hogaa| yamunAkI becArA bar3I mihanata karatA ! badala-badala kara uttAla-taraMgeM kala-kala dhvanikA sRjana kara rahI thiiN| Page #550 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kiraNa E] zeSa saba ora zAnti thI / "lo, piyo ! ghabarAo nahIM, beTA / bhagavAna saba ThIka kreNge| madInane miTTIkA bartana santUkaM tapane hue sUkhe oThoM lagAte hue kahA / 'dAdA ||' mantUne ekabAra rAmadIna kI ora dekhA / ofa !... garIbakA dila nizcaya hI usakI dRSTimeM nirAzA thI / gamadIna mihara uThA / Tap Tap do bU~deM usakI gaDDoMmeM dha~sI huI zramboMne ttpkaadiiN| vaha muMha se kucha bola na sakA / 'daa```| rAo mata / merA tumhArA bama, itanA hI sAtha thA--jo ho rahA hai aba / 'Aha'santRne aTakatI huI javAnasaM rukate hue kahA / pUrA pha, yaha kaisI bAteM haiM ? - rAmadIna hRdayA dhairya chor3a baitthaa| aura eka dama ro par3A. hicI bhara kara. baccoMkI taraha / .. 'mannR / mantU beTA | bApase rUTha kara kahA~ jA rahA hai ? are, jarA merI ora to dekha, maiM bur3hApekaM / ' magara mantU aba thA kahA~ vahA~ ? jo usakI ora dekhatA / vaha to ? gatakaM gyAraha baje / yamunAkA pAradarzI-salila hAhAkAra kara rahA thaa| samIrakI tIvratAse prerita, sUkhe patte bar3abar3AhaTa macA rahe the| himAnI aura andhakAra bhIgI huI rAta jaba apanI bhayaMkaratA dikhalA rahI thI taba rAmadIna ge rahA thaa| usakA karuNa krandana rAtrikI nIravatAkA avalamba pA caturdika visvara rahA thaa|" X X X [ 4 ] pUrA eka varSa bIta gayA / X 511 gamadIna bhI vahI hai / jhoMpar3I bhI vahI hai| aura vahI yamunA, usI taraha sAmane vaha rahI hai| bama, antara hai to itanA ki rAja santu nahIM hai| dUsare dekhane vAloM ko hI, yaha bAta nahIM hai| para yaha antara kucha mAlUma de itane antarane rAmadInako kyA kara diyA hai ? usakI jIvana-dhArA aba kidhara baha rahI hai ? - ise vaha svayaM hI nahIM jAnatA / taba aura kauna kaha sakatA ? mAnA ki usake hRdayakI coTa kisIko dakhatI nhiiN| para, vaha hai jisane use murdA banA diyA hai, jIne kI khvAhizakAM bujhA diyA hai. aura kara diyA hai barabAda | vaha eka lakSya-hIna saMnyAsI hai - zrava / " rAta-rAta bhara vaha yamunA ke taTa para baiThA rahatA hai| patA nahIM, kisake socameM, kisake dhyAnameM ? vA pI liyA to ThIka, na gvAyA to kucha paravAha bhI nahIM / jaise zarIramaM mamatva khUTane ke sAtha, bhojanase sneha bhI TUTa cukA hA na kisIse bolatA cAlatA hai, na milatA julatA hI / jahA~ baiThA, vahIM kA ho rahA jidhara dekhane lagA, basa dekhatA rahA ghanToM usI ora / kucha pUchA jAya to koI uttara nahIM / mauna vairAgI kI taraha | 'cupa' aura inhIM saba bAtoMne use 'pAgala' karAra daM diyA hai| para, kyA vaha sacamuca pAgala hai bhI ? yamunA bar3hI huI thI, pAnI khUba tejI se kilAleM karatA huA calA jA rahA thA / lahareM - eka dUsarI para pA~va rakha kara Age bar3hatIM, para phira anta / rAmadIna kinAre para baiThA, dekha rahA thA - yaha saba / " sahasA usane dekhA - eka kAlI-sI cIjra, pAnI kI laharoM ke sAtha uchalatI, DUbatI, tairatI calI A rahI hai / Page #551 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 512 anekAnta [varSa 4 'haiM, yaha to prAdamI mAlUma detA hai ? becArA mara tumane mujhe putrakI bhIgya dI hai| use jIvanadAna diyA na cukA ho ?'-vaha apane Apa bddh'bdd'aayaa| jaise hai| lekina maiM . .?maiM daulanamaMda hokara bhI vaha apane hRdayase uttara cAhatA hai| gakSama hUM, jisana apana manoraMjanake sAmane tumhAre aura dasaraM hI kSaNa-hathelI para jAna leM, usa backe kI jAnako kucha nahIM smjhaa| 'maiM narAdhama car3hatI huI yamunA prabala vaMgame jUjhane ke lie hUM-rAmadIna / tuma mujhe mApha krdaa|' gamadIna athAha jalamaM kUda pdd'aa| -aura DAkAra sinhA jora-jorase ge pdd'e| Adha-ghaNTe taka bUr3ha-zarIrakI sArI zakti use unheM lagA-jaise rAmadIna kArame girakara pAhata taTakI dhAra lAne ke prayatnameM lgii| taba kahIM vaha use huA, unake sAmane par3A hai| .. 'gaMmA mata, DAkTara mAhaba / mirpha vahI eka pAra lA mkaa| . cIz2a garIboMka lie baca rahI hai| use unhIM ke lie ___lA to sakA, para svayaM bar3I musIbatameM apanako rahane do, na ? tuma bar3e AdamiyoMko ganA zobhA pha~sA AyA / usakA dAhinA paira kisI jalacarane bhI to nahIM detA ? kATa liyA thA / vaha khUna se lathapatha aura thakAvaTase ____ Aha ! gamadAna, maiM hatyAga hUM-maiMne hI tumhAre cUra taTapara Akara hI rahA / . mantUko khAyA hai / mujhe mApha kara do |'-ddaakttr ___ lekina usakI dazA ? Aha, kinanI bhayaMkara, minhAkA mana mauMma horahA thaa| vaM ghuTanoMka bala baiTha kinanI drAvaka, aura kitanI karuNa hArahI thI ? gae-rAmadIna ke Age, bagaira apane naye sUTakI aura jaba usane A~kheM khAlakara usa mRna-prAya bAMdIkA khyAla kie hue / zarIrakI ora dekhA to avAka raha gyaa| ___'mere bhAgyakI bAta thI-DAkTara mAhaba / Apa hRdaya usakA paropakArakI mahatIbhAvanAse bhara kA koI doSa nhiiN| magara mujhe isa bAtakI bar3I gayA / nizcaya hI vaha jIvita thaa|... khuzI hai ki maiM apanI jAna dekara bhI, Apake putrakI phira sahasA usakA kaNTha phUTA-'are, yaha to jAna bacA sakA / merA AkhirI vakta hai-maiM jA rahA DAkTara sinhAkA putra pramoda hai / yahA~ kaise AyA ?' ha.....'namaskAra / ' jahagne rAmadInako pIlA kara diyA thA-parakA [5] ghAva rakta bahAte-bahAte thaka gayA thaa| DAkTara sAhaba 'gamadIna, gamadIna ! sacamuca tuma AdamI nahIM, ne dekhA to gamadIna amara ho cukA thaa| devatA ho / tuma garIba ho para, tumhArA dila daulatamaMda aura DAkTara sAhaba ge rahe the / oNgmeM ho rahI hai / usameM teja hai, usameM udAratA hai, usameM prema hai| thI-lAla surkha / Page #552 -------------------------------------------------------------------------- ________________ praznottara [maiMne eka prazna (jJAna-prajJAna viSayaka) zrI darabArIlAla utanA bhalAI me bhI ho sakatA hai| eka prAdamI lAkha rupaye jI satyanakanake pAsa bhejA thaa| usakA unhoMne jo uttara kA vyApAra karanA hai to usakA naphA hajAropara pahuMcatA hai| diyA so tArIkha 16-5-1636I. ke satyasandezamaM prakaTa ho aura ghATA bhI hajAroM para pahuMcatA hai| parantu kodo rupaye cukA hai, phira bhI vaha carcA mAnasa-zAstra-mambandhI honese kA vyApAra karatA hai, vaha hajArokA ghATA yA munAphA nahIM ume zrAja anekAnta-pAThakoMkI jAnakArIke liye nIce prakaTa uThA sktaa| parantu koI yaha nahIM cAhatA ki:jAroMke kiyA jAtA hai| prAthA hai dUsare vidvAna isa para kucha vizeSa ghATese bacaneke liye do rUpayekA hI vyApArI banA rhuuN| dhyAna denekI kRpA kareMge aura hosake to isa viSayapara koI jainazAstrokI kucha mAnyatAe~ baddI sundara hai aura ve nayA prakAza DAlakara anugRhIta kreNge|-daultraam mitra] pUrNa manovaijJAnika hai| unake anusAra ekendriya jIva naraka (prazna) nahIM jAsakatA / parantu vaha svarga, mokSa bhI nahIM jaasktaa| "tiryaJca-jIvoMko (mAsa) khAne vAlomeM kucha to pApa parantu naraka na jAnA par3e, isIliye koI ekendriya honA puNyakI samajha rakhane vAle aura kucha samajha nahI rakhane vAle pasanda nahIM krtaa| isI prakAra nAsamajha pApakA adhika manuSya hai| ina donoMme pApake adhika bhAgI kauna hone cAhiye ? baca nahIM kara makatA tI paNyakA mI adhika pandha nahIM kara samajhadAra yA besamajhadAra ? yadi kahoge ki samajhadAra, tI sakatA: aura mukti mArgako to vaha pA hI nahIM sktaa| samajhadArIko phira kauna hAsila karegA ? kyoki pApase isaliye samajhadArIko heya aura nAsamajhIko upAdeya nahI chaTakArA pAne ke liye hI to samajhadArI hAsila kI jAtI hai| kaha skte| yAda kahA ki basamajhadAra, tA yaha tA ThAka nahA, kyA- hozAtabhAvakA artha samajhadArI nahIM hai, isI prakAra na ki unama to pApa-puNyako kalpanA hI nahI hai| unakA tA azAtabhAvakA artha nAsamajhI hai| samajhadAra bhI prazAtabhAva vaimI hI pravRtti hai jaisI ki jalacara, thalacara, nabhacara jIvoM se pApa kara jAtA hai, aura nAmamajha bhI jJAnamAvase pApa meM hisaka-pravRtti pAI jAtI hai|" karatA hai| ajAnabhAvakI apekSA jJAtabhAvameM karmabandha (uttara) adhika hai / jAna-jhakara irAdApUrvaka pApa karanemeM kaleza "karmasiddhAntake jisa rUpako mAnakara yaha prazna uThAyA adhika rahatA hai| nAmasajhI se prazAnabhAvakA niyata saMbaMdha gayA hai, usake anusAra puNya-pArakA sAkSAt sambandha jJAna- nahIM hai| prazAnase nahIM kinta kaSAyasekaSAyoMkI jitanI tIvratA jina jIvoma pApa-puNyakI kalpanA hI nahIM hai to bhI hogI, karmakA baMdha bhI utanA hI adhika hogA, parantu tIba agara ve pApa karate haiM to unheM pApabandha hotA hai, usakA kaSAyI honekI zakti samajhadArImeM adhika hotI hai| hAM, phala bhoganA par3atA hai| isaliye nazAkhoMmeM unheM naraka. samakA ve sadupayoga bhI kara sakate hai, aura durupayoga bhI kara mAmI bhI batAyA hai| agara kisI samAjake manuSya jhUTha sakate haiN| samajha-prANiyoMmeM utanI zakti nahIM hotI, isa bolanekI burAI na samajhate ho aura khUba jhUTha bolate ho to lie ve utanA bandha nahIM kara skte| jhUTha bolanese jo hAni hai vaha unheM bhoganA pdd'egii| aisI hI parantu isaliye samajhadArI burI cIja na hogaI; kyoMki avasthA karmabandhakI bhI hai| asalI bAta yaha hai ki bandha samajhadArI burAI ke liye uttejita nahIM karatI / vaha eka kA sambandha zAna-prazAnase nahIM, kaSAya-akaSAyase hai| jJAnazakti hai usakA upayoga jitanA burAI meM ho sakatA hai, prazAna uttameM paramparAse kAraNa hote hai|" Page #553 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bundelakhaNDakA prAcIna vaibhava, devagar3ha [ lekhaka-zrI kRSNAnanda gusa] 000000 mAre pAThaka devagar3hake nAmase avazya Ajase lagabhaga 17 varSa pUrvakI usa yAtrAkA TET paricita hoNge| yaha sthAna apane prAcIna pUrA smaraNa mujhe nahIM / devagar3hakaM prAcIna jaina-mandigeM, 9 jaina mandigeM, vibhinna samayakI lipimeM vahAM ke prAkRtika dRzyoM, tathA atItake anya bhagnAvaDiyonero likhe gaye aneka zilA-lekhoM, tathA zeSoMko dekha kara mere mana para kyA prabhAva par3A, maiM anya prAcIna smArakoMke liye kAphI prasiddha hai / gupta ThIka kaha nahIM sktaa| kintu mujhe itanA avazya kAlakA banA humA yahA~kA viSNu-mandira to bhAratIya smaraNa hai ki kile para pahu~ca kara hama logoMne vahAMse kalAkI eka khAsa cIja hai| 'madhukara' meM usakA kaI jaba betavAkA apUrva dRzya dekhA to maMtramugdhasaM hokara bAra ullekha ho cukA hai| raha gaye the| tabase hama kaI bAra devagar3ha gaye haiM, aura devagar3ha jAnakA sabase pahalA avasara mujhe san jitanI bAra vahA~ gaye, eka naye prAnandakI anubhUti 1923ke lagabhaga prApta humA / yaha yAtrA mere lie cira- lekara lauTe haiN.| bhAratakI prAcIna zilpa-kalAke kucha smaraNIya rahegI, kyoMki jisa maMDalIkaM sAtha maiMne yaha bar3e sundara namUne to vahAM maujUda haiM hI, jinheM degva yAtrA kI, usameM AdaraNIya vRndAvanalAlajo varmA, kara citta pramanna hue vinA nahIM rahanA; sAtha hI devakavivara zrImaithilIzaraNajI gupta aura rAya zrIkRSNa- gar3hakA prAkRtika saundarya bhI dekhane yogya hai / viMdhya dAsa jaise vyakti sammilita the| eka to devagar3ha jaise parvatakI zreNIko kATa kara betavAne yahAM kucha bar3e prasiddha sthAnakI yAtrA, aura phira kavi aura kalA- sundara dRzya banAye haiN| devagar3hakA prAcIna durga jisa marmajhoMkA stsNg| jIvana meM aise avasara bahuta kama parvata para hai, betavA ThIka usake nIce hokara bahatI hai| milate haiN| pahAikI eka vikaTa pATImeM hokara bahatI huI sahasA hama loga rAtako do baje jhA~sIse ravAnA vaha pazcimakI ora mudagaI hai| isase dRzya aura hokara subaha jAkhalauna pahu~ca gaye the / lalitapurase bhI sundara ho gayA hai| bhAge jAkhalauna eka choTA-sA sTezana hai| yahA~ koI vartamAna devagar3ha betavA taTa para basA huA eka mela-Trena khar3I nahIM hotii| isa lie hamaloga rAtakI choTA-sA gA~va hai / janasaMkhyA lagabhaga do sauke haaNgii| paisiMjarase hI bhAye the| devagar3ha jAkhalaunase pATha usameM jainiyoM aura sahanamoM kI saMkhyA hI adhika hai| mIlakI dUrI para sthita hai / mTezana para aksara savArI gA~va nikaTa pahu~cane para sAdhAraNa darzakako koI ke lie bailagAdI mila jAtI hai| aisA na hone para vizeSa AkarSaka vastu dekhaneko nahIM milegI / parantu nikaTavartI prAmase usakA prabandha kiyA jA sakatA hai| jaMgala meM jagaha-jagaha prAcIna mUrtiyoM tathA pattharakI lalitapurase yaha jagaha sanIsa mIla dUra hai| imAratoMke o khaMDa par3e milate haiM, ve bhAja bhI kalpa Page #554 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kiraNa] bundelakhaNDakA prAcIna vaibhava, devagaDa 515 nAzIla pAthakoM ko isa sthAnake atIta gaugvakI gAthA TUTI huI mUrtiyoM aura imAratoMke stUpAkAra dera par3e sunAte haiN| yahAM jo zilAlekha prApta hue haiM unase patA najara Ate haiN| phira bhI karISa 16 mandira aise haiM calatA hai ki kisI samaya yaha ujar3A huA myAna jo acchI avasthAmeM maujUda hai / ye saba mandira guNa-sAmrAjyakA eka mukhya janapada rahA hogaa| pattharake haiN| inakA kaTAva aura pattharakA bArIka kArya devagar3hakA prAcIna kilA eka pahAr3I para banA dekhane yogya hai / mandiroMke garbha-gRha bilakula andhahuA hai, jo gAMvakaM samIpa-hI hai| kilake nIce kAramaya hai| bAharasa bhItarakI koI vastu najara nahIM dakSiNakI ora-karIba 300 phITakI nIcAI para paatii| inake bhItara praveza karate samaya patthara pheMka benavA bahanI hai| jainiyoMke prAcIna mandira-janakaM kara yaha dekha lenA bahuta Avazyaka hai ki vahAM kArDa kAraNa devagar3ha kAkI prasiddha hai-isa pahAr3I para hI jaMgalI jAnavara to nahIM chipaa| bijalIkI battI bane haiN| aisA pratIta hotA hai ki devagaDhakA prAcIna agara sAtha hAM, to acchA hai| usasaM mandirakI nagara bhI yahI basA hogaa| bhItarI banAvaTa dekhanemeM sahAyatA milatI hai / jainiyoM gAMvake samIpa hI jaMgalAtaka mahakamakA eka choTA ke prayatnasaM ina mandiroMkI vyavasthA pahalasa bahuta sA baMgalA hai aura isa baMgalesa thor3A Age cala kara kucha acchI hai| parantu hamane jaba sanako pahale pahala muttarakI pora gupta-kAlIna prasiddha viSNu-mandira hai| dekhA to manako bar3A duHkha huaa| jisa sthAna para pahAr3a para car3hane ke lie pazcimakI ora se eka kabhI sugaMdhita tela-yukta pradIpa jalA karate the, vahAM rAstA banA hai| pahale eka purAnA tAlAba hai| usakI camagIdar3oMkI bhayAnaka durgandhakaM kAraNa hameM apanI pAra karake pahAr3a para car3hanake lie sIr3hiyoMdAra eka nAka banda karake bhItara praveza karanA pdd'aa| mandiraka caur3I kintu prAcIna sar3aka milatI hai, jo bar3e-bar3e bhItara guphAmeM jaina-tIrthabagekI mUrtiyAM virAjamAna zilAkhaMDoMko lekara banI hai| kisI samaya yaha sar3aka haiN| bAharakI bado aura maMDapame bhI bahuta-sI mUrtiyAM acchI avasthA meM rahI hogii| kintu avato isa para haiN| ina mUrtiyoMkI banAvaTa bar3hI sundara aura suDaula calate samaya bar3I ThokareM khAnI par3atI hai| sar3akake hai, aura unase jaina sthApatyakI utkRSTatAkA khAsA donoM bhora karadhaI, khaira, aura sAlake ghana vRkSa hai, paricaya milatA hai| jinakI dIrgha zAkhAyeM yahAM sadeva zItala chAyA kiye eka bar3e mandirameM zAntinAtha bhagavAnakI mUrti rahatI haiN| vigajamAna hai| yaha 12 phITa U~cI khaDgAsana mUrti ___ parvatakI U~cAI pAra karane para eka TUTA huA dvAra hai| tIna mUrtiyA~ aura bhI haiM, jo lagabhaga 10 phITa milatA hai / yaha parvatakI paridhiko ghere hue durga-kATa U~cI hoNgii| jainiyoMke caubIsoM toDageMkI mUrtiyAM kA dvAra hai| isakA toraNa aba bhI acchI hAlatameM yahAM dekhaneko milatI hai| pratyeka mUrtikaM sAtha ekahai / isa dvArakA pAra karane para tIna koTa aura milate eka yakSikI mUrti banI huI hai / aura mama para yakSikA haiM / jainiyoMke prAcIna mandira tIsare koTake bhItara nAma bhI khudA hubhA hai| eka pASANakA sahalakUTa haiN| adhikAMza mandira naSTa ho gaye haiN| jagaha-jagaha caityAlaya (jisa para 1008 mUrtiyAM aMkita hai) Page #555 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 516 apanI asalI hAlata meM vartamAna hai| "pUrNa lekha hai / isa janarala kanighAmane par3hA thA / yaha ___ bhAratIya purAtatva vibhAgakI bhorase aba taka lekha saMvat 919 kA hai| yahIM para eka mandira meM yahA~ jo khoja huI hai, usake phalasvarUpa 157 zilA- bArahavIM zatAbdikI lipimeM eka lekha hai, jisameM eka lekha yahA~ mile haiN| ye zilA-lekha mandiroMkI dIvAroM, dAnazAlAke banAye jAnekA vivaraNa hai| eka staMbhoM, mUrtiyoM ke nimna-bhAgoM para bhakti haiN| eka aura jaina mandirake zilAlekhase patA calatA lekha pattharakI caur3I zilAoM para bhI khude haiN| hai ki isa nanheM siMghaIna saMvat 1493 I. meM jaina-mandiroM meM jA zilAlekha haiM unameM se 60 aise banavAyA thaa| hai, jinameM samayakA ullekha milatA hai| ye lekha vikrama kileka jisa ora betavA bahatI hai vahA~ tIna ghATa saMvata 919 se 1876 ke bIcake haiM aura bhinna-bhinna haiN| inameMse nAharaghATI pahAr3akI U~cI dIvArako kATa samayakI lipimeM likhe gaye haiN| nAgarI akSaroMke kara banAI gaI hai| yahA~ eka guphA bhItara eka sUrya vikAsake itihAsakI dRSTisaM ye zilAlekha bar3e mahattva kI mUrti, eka zaMkaraliMga, aura saptamAtRkAoMkI hai| inake adhyayanase saMbhava hai 'jaina dharmakI pauga- mUrtiyoM ke kucha cihna haiN| inake pAsa hI eka gaNezakI Nika gAthAoM evaM jaina-sthApatya para bhI kucha prakAza mUrti hai| yahIM para guptavaMzI gajAoMke samayakA eka pdd'e| jaina vidvAnoMko yaha kArya karanA caahie| lekha hai, jisameM sUryavaMzI svAmibhaTTakA jikra hai / yaha "jisa mandirameM zAntinAtha bhagavAnakI mUrti sthA- zilA-lekha saMvata 609 kA batAyA jAtA hai / parantu pita hai, usake uparI dAlAnameM eka vicitra zilAlekha zilAlamva vaha bahuta spaSTa nahIM / sIr3hiyoMkI dIvAra para viSNukI hai| usameM jJAnazilA aMkita hai| yaha zilA-lekha 18 eka caturbhujI mUrti bhI yahAM hai| bhASAbhoM aura lipiyoMmeM likhA batAyA jAtA hai| guphAke bAhara saM0 1345 kA eka zilA lekha hai kiMbadantI hai ki RSabhadevakI putrI grAmIne 1 lipiyoM jisameM rAjA bIra dvArA gar3hakuDArakI vijayakA kA bhAviSkAra kiyA thaa| inameM turkI, phArasI, nAgarga, ullaigva hai| drAvir3I, uriyA prAdi sammilita thiiN| shilaalekhkii| __ dUsarI ghATImeM 'jo gajaghA~TIke nAmase prasiddha hai, pahalI sAta paMktiyoM meM sacamuca hI vibhinna lipiyoMke / caMdalagaja mahAgaja kIrtivarmana ke samayakA eka lekha namane dekhaneko milate haiN| mauryakAlakI mAjhI hai| hai, jisameM usake maMtrI vatsagaja dvArA isa sthAnake dAvida bhASAe~ mI usameM haiN| parantu turkI bhora phArasI banavAye jAnekA jikra hai| yaha zilA-lekha saMvat ke koI pihanahIM milate '1154 kA hai aura bahuta spaSTa par3hA jAtA hai| isa kileke pUrvI-bhAgameM eka jaina mandira hai| usake .. ki lekhake mAdhAra para hI hamIrapura gajeTiyarake lekhakane eka sabhe para gajA bhoja devake samayakA eka mahattva- likhA kiMvatsarAjane isa pradezako adhikRta karake dekhie, Annual Progress Report of eka daMgai banavAyA aura usakA nAma kIsigiri the Superintendent Hindu and Buddhist Monument Northern Circle For rakkhA / parantu yaha ThIka nahIM jAna par3atA kyoMki the year ending 31st March 1918. dekhie hamIrapura gajeTiyara pRSTa 10 Page #556 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kiraNa [] bundelakhaNDakA prAcIna vaibhava, devagar3ha isake pUrva maMvat 919 kA jo zilA-lamba yahA~ prApta asaMkhya dravyake svAmI bana gaye the| devagar3ha kA kilA hai usameM isa sthAnakA nAma lagiri likhA hai| yaha aura mandira unake ho banavAye haiN| ye devapata aura zilA-lekha eka jaina-mandirake mtaMbha para aMkita hai| kSemapana kauna the aura kaba hue, isakA kucha patA nahIM imasa prakaTa hai ki kIrtivarmanake maMtrI vatsarAjane isa calatA parantu isameM saMdeha nahIM ki bundelakhaNDake sthAnakAM apane adhikArameM karake mambhavataH nilekA itihAsame eka samaya aisA avazya rahA jaba jainiyoM jIrNoddhAra kiyA aura apane svAmIke nAma para usa kA gahA~ kAphI prabhutva rahA hogaa| kahA jAtA hai ki kA nAma kIrtigiri rkkhaa| bAdameM jaina-maMdigeMkI natkAlIna rAjAko isa bAtakA patA calA ki devapata adhikatA ke kAraNa isa sthAnakA nAma devagar3ha pdd'aa| aura kSemapatake pAsa pArasa patharI hai to usanaM devagar3ha __caMdeloMke pUrva yaha sthAna kisake adhikArame thA para car3hAI kara dI aura nagarako apane adhikArameM yaha kahanA kaThina hai| Ajase lagabhaga tIsa varSa pUrva kara liyaa| parantu usa patharI nahIM milii| bhAiyoMne zrIpUrNacaMdra mukarjIne lalitapura maba DivIjanakI puga- use betavAke gaMbhIra jalameM Dubo diyaa| nattva-viSayaka khoja kI thii| usameM devagar3hake prAcIna jaina-maMdigeM tathA nAhagghATI aura gajapATIke mmArakoMkA vistRta vivaraNa hai| mAthameM 13 nakaze atirikta kilake dakSiNI-pazcimI kone para vAgahajI aura citra bhI haiM / isa pradezameM kisakA kaba taka kA eka prAcIna maMdira hai| isakA adhikAMza bhAga prabhutva rahA, isakA vivaraNa unhoMne apanI riporTa meM naSTa ho cukA hai| imalie isa maMdirakI zailI evaM ima prakAra diyA hai: nirmANa-kAla ke sambandhama nizcita rUpameM kucha kahanA zabara jAti-samayakA patA nhiiN| kaThina hai| phira bhI maMdirake bhavaziSTa aMzako dekha pANDava-IsAsa 3000 varSa pUrva / kara yaha kahA jA sakatA hai ki nIce maidAnameM bane hue gaur3ha-samaya ajJAta hai| guma kAlIna viSNu-madirakI taraha hI imakI banAvaTa gupta vaMza-300 se 600ii| rahI hogI aura mambhavanaH yaha namI samayamAsadeva vaMza-850 se 969 / pAsakA banA huA hai| maMdirake pAsa hI vArAhajIkI candala vaMza-1000-1210 / vizAla mUrti par3I hai, jisakI eka TAMga TUTa gaI hai| muslmaan-1250-1600| viSNu-maMdira kileke nIce banA huA hai| bhAratIya bundela vaMza-1600-1857 / zilpakalAke premIjana ima maMdirake nAmasaM hI devagar3ha yaha samaya AnumAnika hai| zrIpUrNacaMdra bAbUna ko jAnate haiN| isa maMdirake UparakA aMza naSTa ho isa anumAnake pramANa apanI riporTa meM diye haiN| cukA hai / phira bhI zikharake cinha maujUda haiN| guma parantu devagar3hakA nAma jainiyoM ke sAtha vizeSa rUpa kAlakA eka maMdira jo ki sAMcI meM hai, aura apanI se sambaddha hai| unakA yaha eka tIrthasthAna bhI hai| una pUrNa surakSita avasthAmeM maujUda hai, binA zikharakA kI janazrutike anusAra devapana aura kSemapata nAmake hI banA hai| isalie janarala kanidhAmakA anumAna bhAI the| unake pAsa pArasa maNi thI, jisase ve dekhie jhAsI gajeTiyara, pRSTa 88 aura 250 / Page #557 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 518 bhanekAnta [varSa 4 hai ki gupta kAlameM maMdiroMke zigvara banAnakI prathA nahIM bhAratIya mUnikalAkaM kucha bahuta hI bar3hiyA namUne thI, aura devagar3hakA jo yaha maMdira hai vaha gupta-kAlake aMkita haiN|' bAdakA banA huA hai, kyoMki isameM zikhara maujada hai| pAThaka ina paMktiyoM meM hI isa mandirakaM mahatvakA parantu maMdirake nikaTa par3e hue eka khaMbhe para gapta- anumAna lagA sakate haiN| maMdira kI dIvAroM para adhikAlIna zilA-lekhake vivaraNa tathA maMdigkI dIvAroM katara rAmAyaNa ke dRzya aDina haiN| khedakA viSaya hai para aMkita pramtara-mUrtiyoMkI banAvaTase yaha bahuna ki ki isake Upara ke do baMDa naSTa ho gaye haiM aura zilAspaSTa hai ki yaha maMdira gupta-kAlake prArambhakA banA khaMDoMkA patA nahIM hai| unameM bhI saMbhavataH rAmAyaNake hA hai| aura aisI dazAmeM, binA kisI Apattike dRzya aMkita rahe hoMge / maMdirakI khudAI ke samaya jA yaha kahA jA sakatA hai ki guma-kAlameM maMdigeMke mUrtiyAM yahAM milI unamaMsa eka meM paMcavaTIkA vaha zikhara banAne kI prathA ajJAta nahIM thii| dRzya aMkita batAyA jAtA hai, jahAM lakSmaNane zUrpa___ pattharake jina Tukar3oMse yaha maMdira banA hai, una ekhAkI nAka kATI hai| ekameM rAma aura sugrIvake para bar3hiyA mUrtiyA~ khudI haiN| kalAkI dRSTisa va milanakA dRzya aMkita hai| eka aura patthara para rAma itanI suMdara aura bhAvapUrNa haiM ki videziyoM nakana aura lakSmaNa zava ke AzramameM jAte digvAye gaye haiN| unakI prazaMsA kI hai| prasiddha itihAsavettA mitha isa prakAra kI prastara-mUrtiyAM, jinameM gamAyaNake dRzya gupta-kAlIna bhAratIya kalAkI carcA karate hue isa aMkita hoM, bhAratavarSa meM anyatra nahIM milatIM / saheTha maMdirake viSaya meM likhate haiM maheTha nAmaka eka sthAnameM avazya kucha aimI mUrtiyAM ___ "The most important and interes- haiN| kintu ve miTTI kI haiN| gamAyaNake dRzyoM vAlI ting extant stone temple of Gupta pattharakI matiyAM devagaDhameM hI haiN| isa dRSTisa bhI yaha age is one of moderate dimensions at mandira apanA eka vizeSa mahatva rakhatA hai| * Deogarh, which may be assigned to the first half of sixth or perhaps to uttarakI aura jo dIvAra hai usake bIca eka the fifth century. The penels of the prastara-khaMDa para gaja-mAkSakA dRzya aMkita hai| pUrva walls contain some of the finest vAlI dIvAra para napasyArana nagnAgayaNa divAye gaye specimens of Indian sculpture." haiN| yaha mUrti bar3I sundara aura bhAvapUrNa hai / janarala __ arthAna-"gupta-kAlakA jo sabase adhika maha- kanighAmane isa mahAyogIka rUpame zivakI mUrti tvapUrNa aura AkarSaka sthApatya hai vaha devagar3hakA, batAI hai / parantu aba yaha nizcita ho gayA hai ki yaha pattharakA banA huA eka choTAsA-maMdira hai| yaha IsAkI nagnArAyaNakI hI mUrti hai aura isa khojakA zreya chaThI athavA zAyada pAMcavIM zatAbdikA banA hai| isa svargIya Y. R. Gupte (vAI. Ara0 gume) ko hai, maMdirakI dIvAroM para jo prastara-phalaka lage haiM, unameM jo bhAratIya purAtatva-vibhAgake eka karmacArI the| * dekhie, zrIyuta dayArAma sAhanI likhita devagar3hake bhAgavat pugaNa ke gyArahaveM skaMdhake cauthe adhyAyameM viSayameM bhAratIya purAtatva-vibhAgakI riportt| nara-nArAyaNako viSNukA cauthA avatAra batAyA gayA Page #558 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kiraNa 8 ] sukha-zAnti cAhatA hai mAnava ! 516 hai, aura usameM tathA anya purANa meM vistAra ke sAtha saphAI se diyA gayA hai| mUrtiyoM kA zarIra mAnoM unameM unakI tapasyA kA bhI varNana hai| se jhalaka rahA hai| nIce jo pAMca puruSamUrtiyAM banI haiM, ve kAphI sajIva aura gatimAna haiN| aura bhagavAn ke mukhamaMDala para jo saumya evaM smita bhAva darasAyA gayA hai, use avalokana karake to kArIgarako eka vAra namaskAra karane ko jI cAhatA hai| kauna thA vaha kalAkAra, jisane yaha mUrti gar3hI hai ? dakSiNa kI dIvAra para zeSa- zAyAM bhagavAna kI jo mUrtti hai, vaha isa maMdira kI jAna hai| yaha mUrti kAphI bar3e AkAra ke lAla patthara para khudI hai| anaMta yA zeSa para viSNu leTe hue haiN| lakSmAM kI goda me unakA eka paira hai| unakA eka hAtha unake dAhine paira para khA huA hai, aura dUsarA mastakako sahArA diye hue hai| unake nAbhi-kamala para prajApati virAjamAna haiN| Upara mahAdeva, indra Adi devatA apane-apane bAhanoM para baiThe haiN| nIce pADavoM sameta draupadI dikhAI gaI hai| kucha vyaktiyoM kI rAya meM ye pAMca Ayudha-dhArI vIra puruSa haiM / sabhI mUrtiyAMkI ceSTAe~ bar3I svAbhAvika haiM / lakSmI caraNa cApa rahI haiN| unakI komala u~galiyoMke dabAva se caraNa kI mAMsa pezI daba rahI hai, kArIgarane yaha bAta taka bar3I khUbI se dikhAI hai| paridheya vastroM ke kanameM to usane apane zilpa-naipuNya kI parAkASThA para pahu~cA diyA hai / vastroMkI eka-eka sikur3ana spaSTa | sAtha hI unakI bArIkIkA paricaya bhI bar3I aba krAnticAhatA hai mAnava !! sukha-zAnti cAhatA hai mAnava !! saba dekha cukA nAte-rizte, zrapanIko bhI dekhA, parakhA ! sukha saba sAthI dIkha par3e. dukhameM na koI cana makA sakhA ! duniyAke dukha dUra kahIM ekAnta sukha-zAnti cAhatA hai mAnava ! - pIr3AkI godIma soyA. gvelA dilake aramAnI ! vimA to dAhAkAroMmeM, rUTA to apane prANami !! AdhyAtmika patha para bar3hanekI cAhatA hai mAnava !! mugya 0 - 55 5 15 15 zrI 'bha ga va mandira kisa devatA kI pratiSThA ke lie banA hogA, yaha kahanA kaThina hai, kyoMki usameM koI mUrtti nahIM / AsapAsa kisa aisI mUrtikA Tukar3A bhI nahIM milA, jo mandira kI jAna pdd'e| parantu khudAI ke samaya viSNu kI aneka khaMDita mUrtiyAM prApta huI haiN| sAtha hI rAma ke atirikta anya avatAroMkI mUrtiyoMke cihna yahA~ nahIM milte| isameM yaha anumAna lagAyA jAtA hai ki yaha viSNukA maMdira rahA hogA, aura aba yaha viSNumaMdira ke nAmase hI prasiddha hai / na' pAThakoM hamArA anurodha hai ki devagar3ha jAkara isa maMdira darzana avazya kareM / ('madhukara' pAkSika) protsAhana ke do zabda mile, zrAzaM pAle karuNa manakI ! prANI meM jAgeM, naye prAga, bharade jo laDara jAgaraNakI ! jIvana rahasya sambhAde vaha - drAnta cAhatA hai mAnava !! sukha0 jIe to jIe ThIka taraha, muna lekara laje nahIM ! mAnava kahalAkara dIna na ho, aura mAnavatAko taje nahIM ! isa para bhI zrA banatI hai tabaprANAnta cAhatA hai mAnava !! sumva zAnti cAhanA mAnava !! 4 Page #559 -------------------------------------------------------------------------- ________________ apabhraMza bhASAke do graMtha (lekhaka- dIpacanda pArakhyA ) mameNI aura TAMDA ye do gAMva jayapura unakaM nAma 'vaDmANacariu' aura 'baDmANakavu' haiN| hai / rAjyameM, kekar3Isa 15 aura 10 kosakI pahale graMthakI eka prati duNI gAMvakaM jaina maMdira meM mins dUrI para haiN| yahA~ pahale jayapura kI aura dUsaraMkI eka prati saMThajIkI naziyoM ajamera meM gAdIke bhaTrAraka zrI surendrakIrtijIkI prAmnAyakaM cAra hai| pahalemeM vIrajinendrakA carita varNita hai to dUsare paMDita vRdAvana, sItArAma, zivajIrAma aura nemicaMdra meM rAjA zreNika va abhayakumArakA carita aMkita hai| hogaye haiN| ye teraha paMthaka pratidvaMdI rahe haiN| zivajI- pahalemeM kula sAMdhayAM 10 kaDavaka 180 ke karIba tathA gamaka graMtha bhagavatI mArAdhanAko saM0 TIkA, carcAH zloka lagabhaga tIna hajAra haiN| pahale kI prati pUrI hai sAra, darzanasAra-bacanikA mAdi haiN| aura nemicaMdrakA dUsarekI adhuurii| dUsarameM kula 11 saMdhiyAM haiM, kaDavaka paMtha 'sUryaprakAza' mazahUra hai jo chapa cukA hai aura saMkhyA sahajameM nahIM jAnI gaI, upalabdha parimANa 1400 jisakI vistRta parIkSA bhI paM0 jugalakizAra mukhtAra zlokake karIba hai| danoM graMtha apabhraMza bhASAmeM race gaye kI likhI huI nikala cukI hai| paM0 nemicaMdra 1940 haiN| ina graMthoMkA saMkSepameM paricaya nIca diyA jAtA hai| vikrama saM0 taka jIvita the| zivajIrAma acche vaDamANacariketa kartA vidvAna the, inhoMne hI aneka sthanoMsa aneka graMtha isa prathakI pUrI prati dUNI meM 100 patrAtmaka thI prApta kiye aura Tor3A va dUNI sthAnoM meM rakkhe / ina para 7 patra gAyaba kara diye gaye :-kisI anya veSTana bhaMDAroM meM kaI uttamottama graMtha haiN| paM. nemicaMdrajIke meM hoNge| mujhe eka mAsa pUrva noTama limvate samaya divaMgata hone ke bAda bhaMDAroMkA baMdobasta jaina paMcoMke aMtakaM patra nahIM mile, ataeva isake kartAkA kitanA hAthameM AyA, tabase ina bhaMDAgekI hAlata dardanAka hI paricaya bomalasA hogayA hai| phira bhI jo kucha (kharAba) ho rahI hai| ToDA bhaMDArameM daNIkI apekSA bhAra 6 pratiparasa milA vahI dekara saMtoSa kiyA jAtA hai: isa prathakaM kartA kavivara vibudha zrIdhara haiN| inake graMtha bahata adhika haiN| TokhAmeM kaI zve0 pAgama graMtha dvArA racita 'bhratAvatAra' aura 'bhaviSyadattakathA' ye dA bhI haiN| donoM hI sthAnoMmeM graMtha asta-vyasta dazAmeM par3e saMskata pratha bhaMDAroMmeM sulabha haiM tathA bhAge uddhata isa haiN| sUciyA koI nahIM hai| paMca logazAstrajJAnakA maha- prathake dvitIya kAvaka parase kavivarakI, 'caMdraprabhacarita' tva nahIM samajhate, yaha bar3e hI khedakA viSaya hai ! prstu| aura zAMtijina-carita' nAmakI do racanAkA yahA~ jina do prathoMkA paricaya diyA jArahA hai bhI honA pAyA jAtA hai, jo ki abhI taka *yaha sUryaprakAza-parIkSA lA* jauharImalajI sarrApha darIbAkalA, aprApya jAna par3atI haiN| isa prakAra kula 5 dehalIke pAsase milatI hai| -sampAdaka prathoMkA patA lagA hai| kavivara saMskRta Page #560 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kiraNa] apabhraMza bhASAke do 'tha 521 tathA apabhrazabhASA para apanA yatheSTa adhikAra rakhate bar3amANa cariukI kavitAkA digdarzana the| bhaviSyadattakathAkI sargAnta saMdhimeM 'sAdhu nIce jo kavitA paricayake lie likhI gaI hai lakSmaNa' nAma aMkita hai aura baDmANacarisakI umase graMthakI racanAzailI prauDha jAna par3atI hai| pahale saMdhike aMtameM 'sAdhu nemicaMdra' nAma aMkita hai / saMbha- kaDavakameM 24 tIrthakageMkI stuti hai jo pAdamadhyayamaka' vataH ina donoMkI kavivara para vizeSa kRpA rahI hogI nAmake citrAlaMkArakI manohara chaTAko liye hai / dUsare yA va dAnoM kavike AzrayadAtA rahe hoNge| inakA kaDavakameM sAdhu nanicaMda ke mAtA pitA aura kulakA mamaya vikramakI 14 vIM zatAbdI anumAna kiyA jAtA paricaya hai| mAdhu nemicaMdra kahate haiM ki 'he kavi hai / kavivarane dUsare kar3avakameM nemicaMdra sAdhukA pari. caMdraprabha aura zAMtijinake caritakI bhAMti vIracaya dete hue limbA hai ki sAdhu nemicaMdrake pitA 'naravara' jinakA carita bhI gco' kavi pratijJAvAkya-dvArA the' mAtA 'somA' thIM aura ve jAyama kulake tilaka tIsare kaDavakase hI kathA prAraMbha karatA hai| 17 veM the|' 'jAyama' ko 'jAyasa mAneM to ve zAyada jaisavAla kaDavako naMdivardhanakA 500 narezvaroMke sAtha pihitAvaizya hoNge| sAdhu mAhu-sAhUkAra zabda vaizya dhanikoMke sava munika pAma dIkSAlanakA varNana hai| liye vyavahana honA AyA hai| basa inakA itanA hI ghaDamANacariukI saMdhiyoMkA nAma paricaya prApta hosakA hai| pahale dhanika jaina seTha aura unameM kaDavaka saMkhyA ima taraha paMDitoM aura kaviyoMko Azraya dekara sacI (1) NaMdivaDaNavairAya, 17 ka0, (2) bhagavayaprabhAvanA karate the aura navIna racanA banavAte the, bhavAvali 22, (3) balavAsuela paDivAsueva vaeNaNa, kavine sAdhu nemicaMdrakI prArthanA para hI isa prathako 31, (4) saNANivesa 24, (5) tiviTTha-vijayalAha banAyA hai| saMdhiyoMke AdimeM nemicaMdra sAdhuko prazaMsA 22, (6) sIha-samAhi 10, (7) harisaNagayamugiAmeM saMskRta padya bhI pAye jAte haiM / isa pranthameM samAgama 10, (8) padaNamuNi-pANayakappagamaraNa 8, kavivarane puSpadaMta kavike mahApurANakA anukaraNa (9) vIraNAha kalANa-ca ukka 23, (10) 10 vIM kiyA hai| saMdhikA nAma kaDavakasaMkhyA pakSAta hai| vaDamANacariukI prati yaha prati koI 300 varSakI purAnI honI cAhiye, baDamANa cariukA namUnA hAlata ThIka hai, patra komala hai, kulapatra 100 hai, (prArambhika bhAga) hara eka patrameM 22 lAina aura hara lAinameM 40-41 // 60 // 1 namo vItarAgAya // gAthA / / 60 / / akSara suvAcya haiN| aMtima patroMmeM prazasti zrAdi bhI (saMdhi 1 lI kaDavaka 1 lA) hogii| bAja maMtriyoM meM homirca-gAkinI parameTThiho panimaladihiho calaNa evaM ppiNu viirho| 'NemicaMdasamaNumaNNie' milatA hai| isa pradhikI tamu NAsami carica samAsami jiya-dubjaya-sara viirho| jaya muhaya muhaya risa visahaNAha pratilipi dUNImeM hI ho sakatI hai| pradha-prati bAhara ke jaya bhajiya ajiya sAsaNa saNAha liye nahIM dI jaatii| jaya saMbhava saMbhavahara pahANa, jayaNaMdaNa daNa pattaNANa Page #561 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 502 anekAnta [varSa 4 jaya sumai sumai parivatta hAma samaNayaNadiTThakaMcaNatiNAsu jaya paumappaha paumappahAma aMtimatittthayaraho thirayagasu jaya parama paramaNAhara supAma gaMbhIgmi-jiya-gyaNAyarAsu jaya caMdappaha caMdApahAma tA pujjahi majmu maNohagaI jaya suvihi suvihiyara avihibukka (?) triNu gaMtiya NirupayaNiyasuhAI jaya sIyala sIyala bhAvamukka taM NisuNevi bhAsiu sirihareNa jaya samaya samaya meyaMma pUja kinn| buhayaNa-mANasahareNa jaya sumaNa sumaNathuva vAsupUja jaM vuttara tumhihi juttara taM ahareNa mamAgAmi jaya vimala vimala guNagyAkaMna Niya sattie jiNapayabhattie niha~ viha taMpi viyAgAmi jaya varaya vagyara aNaMtasaMta (1) kaDavaka 17 vA~ jaya dhamma sudhamma sumaggaNANa paI viguiu raja kulakkamAu, jaya maMti ya saMti aNaMnaNANa gaya pahuNAsai vicchariya rAu jaya middha pamiddha pabuddhakuMthu NiyakulamaMtai paravagsueNa jaya ahiya ahiyayara kahiya kaMthu (1) Niccha ra uddhagyi iNIvareNa jaya visaya vimaya hari mallideva jaNaNeri u mAhu asAhu jaM je jaya suvvaya suvvayavaMta saMva taNaeNa karavau avasuje jaya vigaya vigayaNa miNighamAmi iya jANaMtuvi Nayamaggu jAra jaya gIgya gIgyaNayaNa Nemi ki saMpai aNNArisu sahAra jaya pAma apAma aNaMga dAha Nimmahiu kulakkamu NaravareNa jaya viNaya viNaya sura vIragAha mUra lai tavarvANa jaMtaNa teNa ejiNavara NijjayagaDavara vigiAvAriya cuvihgh| iu majbhu diti avajasu jaNAI jaya sAsaNa vigyaviNAsaNa mahu payaDaMtu mahAmaha gharineNa acchu kaivaya diNAI (1) kaDavaka raMga eu bhAvi taNaya bhAlAla cAru ikkahiM diNi NagvaraNaMdaNe viSphuriya gyaNagaNatimirabhAru momAjaNaNI-zrAraNaMdaNeNa saI vaddha paThu jaNaNiM visAla jiNa-caraNa-kamala didiraMga NaM baddhau riuvara bAhu DAlu riNammalayara-guNamaNi-maMdireNa bhUvAla-maMni-sAmaMta-vaggu jAyama-kula-kamala-divAyareNa mahug-giraI saMbhAsiusamaggu jiraNabhaNiyAgama-vihiNAyaraMNa tumhaI saMpaDa bahu sAmisAlu NAmeNa micaMdeNa vuttu (1) paNavijjaho NivalacchI vimAlu bhI kaisirihara ! sahaDha juttu ! piya-yama-sumittabaMdhavayaNAI jiha viraina cariu duhAhavAri puncheviNu paNayaTThiya bhaNAI saMsArubhavasaMtAvahAri Niggara gehaho pariharivi daMDa caMdappahasaMti-jiNesagaha pihiyAMsava muNivarapAyadaMDu bhazcayaNa-saroja-diNesarAha paNavevi teNa varalakkhaNeNa tihaM vai virayahi vIraho jiNAsu tipayAhiNu deviraNu takkhaNeNa Page #562 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kiraNa] apabhraMza bhASAke do graMtha saviNaya-paMcamaya-Naresarehi pAnaMdi gaNIndra muninAthakI bhakti pravargoM aura guru mahalavi dikva NijiyasarehiM kavi haricaMdra ke caraNa mujhe zaraNa hou / isa prakAra jiNu mAiu NiyamaNu lAi nemicaMda ravi baMdira kavi kalakA, garu AdikA, saMghapati hIlivammakA Niya-sattie guruyara-bhattie tava miriharaNa diu sAdhAraNamA paricaya milatA hai| hIlivamma, padyaiya miri-bar3amANatisthayagdeva-carie pavara-guNa-yaNa naMdimunIdra, kavi haricaMdra AdikI samaya sthiti Niyara-bharie vibuha-miri-sukaDa-sirihara-virA mAha ajJAta hai| miri-gicaMda-NAmaMkie NaMdivaDaNa-Nagdi vaigaya- vaDhamANakavukA namUnA varANAM NAma paDhamo paricchenI // 1 // atha zrIvarddhamAnakAvya likhyate / vaDamANa-kabukI prati maMgalaM bhagavAna vIge maMgalaM jinazAsanama yaha pani navIna 30-40 varSa kI hI hai, 5345 maMgalaM kuMdakudAryo vaMde vANI jinAya kAm / 1 / ghattAiMca mAijake anumAna 50-55 patrome upalabdha hai / graMtha 'saMNa, paTTavina ternn| parimANa 1400 zlokake lagabhaga hai / kahA~kI pratika / taM pecchi gau, hura saannugH|| AdhArapara isakI naqala huI, yaha bAna saMTha sA0 Na u kiya parikkha, guruyaNaha~ sikkha / aThiyA NayaNa (?) te gaNa paNA // bhAgacaMdajI sAMnI ajamerake yahaoNme daryApana kI jA hovi ramilla, hayagi-gahilla / sakatI hai| zrI0ciraMjIlAlajI sonIka maujanyasa gara bAhiyAli mama kara-visAli / / naziyAka zAstra dekhineko mila / havalIke zAstrAkA mahamaI caDiNNu " avalAkana karane ke liye kaI prayatna kiye, para nA hAra ghaDakki phuru hari phaDakki / maMdhuNavi kaMdhu jhADavi kbNdhu| niSphala rahe / astu, vaDDamANakavvukI prati azuddha calli ra payaMDu pharavi sa tuDu / / hai| zurUkA pATha chUTA huA hai / maMgalapadya saMskRtame Na u rahai ThAI saMdhira vigii| hai, usake bAda hI upazreNika naraMzakaM azvArohaNa jahaM masu Nagmma visayA uramma / / aura bhillasamAgamaka varNanake padya hai / prathama maMdhika gara gigviAmma layatarughaNammi / aMta kaDavakarma naMdIko dahalA laI citta gau jihaM gAvarAna ghara paDiu diha, guNagaNagariha abhayaghoSaNAkA aura kumAra abhayake janmakA paMllI va (ca) reNa dhaNumavareNa / / varNana hai| mupayaMDa paNa (gaNa), jamadaMDa [va] gaNa / __ Age uddhata antI 11vIM maMdhika aMtyabhAgame yaha nigi ma ghariNI u jahiM Thiya viNIya / / ullekha hai ki devarAmaka patrahI livamma ma nahA tiya viyaccha, rh-rs-rskch| carita prathako likhA likhA kara vistAra kiyaa|' tathA madhyabhAgayaha kucha aSTa sA hai ki-'maMga putra nija kulamaMDaNa maNitthita gambhaNi vasahiM vigu // digaNAI susattamu ghomaNu diNu / pAlhA sAha hai, jo maggahA (1) kI janatAkA duHkha mau mAhaM purANu humA dasa mAma aura roga miTAnA hai| sAtha hI, kavikI prArthanA hai ki sauNa kuNaMtu jaNAha maNassa | Page #563 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 524 bhanekAnta [varSa 4 - taNubbha da sirIhiM upANu taM supraNANa-devi jagasArI jahujjala-meru-silAhiM suvnnnnu| mahu abarAha khamau bhddaarii| sulakkhaNa vejaNa-teya saurANu ghattA-dayadhammapavattaNa vimalamukittaNu Nirikkhivi cittu NaHkAsu sauraNa NisuNataho jiNaiMdahu / mahucchaDa vAsu kiyau pugloI jaM hoi sudhaNNau hau maNi maNNauM Na bhAraha variNavi sakhkai mAI taM suha jagi hariiMdahu // 17 // muNevi dayAparu dhammahaM dhAmu abhIyakumAra papiraNAmu iti zrIvarddhamAnakAvye ekAdazamaH saMdhiH / / isa taraha ina do pranthoMkA paricaya diyA gayA hai| navidA bAlara ahasakumAla ra asasi diNadaha AzA hai vidvAnagaNa ina pranthoMkI aura bhI pratiyoM piyarahaM sANaMdara sirilayakaMdau kavvu va kai-hari iNdh|| // iya paMDiya-siri-jayamitta-halla-vigie vaDa kA patA lgaayeNge| mANakavvaM payaDiya-cavama(gga) rasa-bhave seNiya merA anubhava abhayacaritte bhaviyaNa-gaNa maNa-hareNa maMghaDiva / maiMne uttarabhAratake pacIsa-tIsa jaina bhaMDAroMkA (vaDi-baDa) ho (hI livamma-karaNA''haraNe saMNiyakahAvayAro NaMdasirivivAhasaMgamA abhayakumArajammu- anubhava kiyA to sabhIkI hAlata kharAba pAI, na kachava-paNNaNa NAma paDhamA saMdhi-pariccheu smt||1|| kahIM pranthoMkI sUciyA~ pAI na nauMdha hI-svAdhyAya antabhAga- . kA pracAra nahIMke barAbara hai| zAstroMkI saMbhAla mAla NaMdau devarAma-NaMdaNa dhara bharameM eka bAra bhI nahIM kI jAtI / mAlapurA jilA hIliyammu kaNDavau Nayakara (?) / jaipurake bhaNDAra to bahuta hI kharAba mile / kisI ehu caritta jeNa visthAgui . pranthake do panne eka mandira meM to 10 pane dUsare lahAvivi guNigaNa uvayAriu / / mandira meM isa taraha pratiyA~ skhaNDita par3I haiN| bAlahasAhu mAhasa mahu NaMdaNa hamAre mandiroMmeM jahA~ sAneke kAmameM mukagane aura sajaNa-jaNa-maNa-NayaNA-rNadaNa // hAu cirAu sariNaya kulamaMDaNa cInIkI TAyaloMmeM samAjakA paisA pAnIkI taraha maggahA-jaNa duha roha vihaMDaNa bahAyA jAtA hai vahA~ zAkhoMke liye na yogya veSTana hai hou saMti sayalahaM parivAraha~ aura na gatte hI / ApasI phUTa to samAjakA galA bhatti pabaTTau guruvaya dhAraha~ hI ghoTe jArahI hai| nahIM mAlUma jainoMmeM kaba viveka paumaNadi muNiNAha-gaNidahu / kI jAgRti hogI aura ve jinavANIke prati apanA caraNa saraNa guru kA hariiMdahu jaMhINAghiu kanvu rasaMsaha ThIka kartavya phicaaneNge| para viraiu sammai praviyadRhU~ Page #564 -------------------------------------------------------------------------- ________________ - - -- 23 165 " varSe 4 paMcAyatI maMdira dehalIke halikhita graMthoMkI sUcI 525 samavasaraNa pUjApATha paM.rUpacaMda saM0 / 101 / 1692 / 1794 mamAdhi cAritasena muni prA0 padya | 30saM33 mammadASTaka bha0 jagadbhUSaNa saM0 padya 1904 sammada zakharapUjA gaMgAdAsa / 1898 mamyaktvakaumudI paM0 khetA saM0 padya 1666 sarasvatImtAtra (4) pUjyapAda 192se194 .... (jaina) AzvalAyana 5sa9 mahasranAma TIkA bha0 amarakIni saM0 81 1809 mahasranAma pUjA dharmabhUSaNa saM0 padya 1773 mAmudrikamaTIka jaina ! " 1789 mAddhadvayadvIpapUjA 1841 mAdvayadvIpapUjApATha mAmadatta / sa0 133 1848 middhacakra caritra prA0(apabhraMza) 1673 (kathAnaka)| paM0 naradeva 1618 middhacakrapATha bha0 devandrakIrti 1911 middhacakrapATha / bha. lalitakIrti siddhacakrapUjA paM0 dharmadeva middhacakrapUjA bha0 devandrakIrti saM0 padya 1841 siddhacakramaMtroddhArastavana pUjana bha0 vidyAbhUSaNa sUgi 3337342 middhacakrasahasraguNitapUjA bha0 zubhacaMdra saM0 siddhacakramtavana paM0 sAdhAraNa / saM0 padya 109sa110 siddhapUjanakarmadahanapRjanamahina bha0 mImadatta sa104 siddhapUjA patrakArti 52816 middhamAvara ciMtAmaNi zrImiddhinAtha middhAMtaziromaNi (ajain)| bhAskarAcArya, middhAMtasAra jinacaMdrAcArya prA0patha 1se2 sukamAlacaritra guNAbhazivyapUrNabhada sukauzalacaritra gidhU prA0(apabhraMza) 35 sugvasampattividhAnakathA vimalakIrti prA04-5 sugaMdhadazamIkathA malayakIrtiziSya guNabhadramuni prA0(apabhraMza) 127se136 suprabodhanamtotra kavi vAgbhaTa / saM0 padya 254vAM patra subanAnuprekSA viSayasanaziSya paM0 jogadeva prA0 se4 sAMnAgirimAhAtmya dIkSita devadatta saM0 padya molahakAraNakathA malayakIrtiziSya guNabhadramuniprA0(apabhraMza) 136se 141 / solahakAraNapUjA anamAgara sUci ... 124 se127 ' solahakAraNavistArapUjA bha0jhAnabhUSaNaziSya jagadUSaNa maM0 padya 3112342 khIbhAgyapaMcAsikA harivaMzapurANa jamakIrti prA0(apabhraMza) 197 / 1644 hamnasaMjIvana (zva0) meSavijayagaNI / saM0 vIrasevAmandira, saramAvA, tA015-10-1941 135 Page #565 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sAhitya-paricaya aura samAlocanA mokSa zAkha sacitra aura saTIka-mUla lekhaka, jinavallabhAdi prAcAryoMke prAmANika uddharaNoM ke sAtha isakI prAcArya umAsvAti / TIkAkAra, paM0 panAlAla jI jaina sAhi- racanA kI gaI hai| prastuta graMtha 41 dvAra yA prakaraNa haiM jinameM tyAcArya sAgara, / prakAzaka, mUlacanda kizanadAma kApaDiyA, zrAvaka aura sAdhujIvana meM prAvazkIya vidhikriyAnoMkA saMkalana ni0 jaima pustakAlaya, sUrana / pRSThasaMkhyA 222 / mUlya, binA aura praNayana kiyA hai| jindakA bAraha pAnaM / isa graMtha sampAdaka vividhabhASAoMke paMDita aura aneka prastuna pustaka prAcArya umAsvAti ke tatvArthasUtrakI graMthoMke sampAdaka vidvAna zrI muni jinavijayajI haiN| vidvAna TIkA hai, ise mokSasAsa bhI kahate haiN| TIkAkAra 40 panA- sampAdakane sampAdakIya prastAvanAmeM graMthake pratyeka dvArakA lAlajI mAhinyAcArya di. jaina samAjake udIyamAna lekhaka saMkSipta paricaya bhI karA diyA hai aura graMthake nAmakaraNa samba aura kavi haiN| Apane bAlakopayogI isa TIkAkA nirmANa dhameM bhI prakAza DAlA hai| kara jaina samAjakA bar3A upakAra kiyA hai 1 TIkAmeM vistRta prastutasaMskaraNameM graMthakartA jinaprabhasUrikA saMkSipta jIvanaviSaya-sUcI, pati-zratajJAnAdike cArTa, janbUdvIpakA nakzA, caritra bhI diyA hayA hai. jisake lekhaka haiM bAbU agaracaMda aura SaTa dvaNya aura kAlacakrAdike citra, lAsaNika pAribhASika bhaMvaralAlajI nAhaTA biikaaner| jIvana-caritrameM saMkalana karane zabdoMkA anukrama aura parIkSopayogI praznapatroMko bhI yogya sabhI Avazyaka vAtoMkA saMgraha kiyA gayA hai jisasa mAthameM lagA diyA gayA hai, jisame pustakakI upayogatA baDha graMthakartAka jIvanakA acchA paricaya mila jAnA hai| ima gaI hai| itanA hone para bhI prasa-sambandhI kucha azuddhiyAM taraha yaha saMskaraNa bahata hI upayogI aura saMgrahaNIya ho jarUra khaTakatI haiN| phira bhI pustaka upAdeya aura chAtropayogI gayA hai| isa kArya meM bhAgalene vAle sabhI sajana dhanyavAdake hai| isa dizA meM prakAzaka aura TIkAkAra donoM hI kA prayAna pAtra haiN| itane bar3e graMthakI 500 pratiyAM vitIrNa kI gaI haiN| prazaMsanIya hai| (3) zrI jainasiddhAnta bolasaMgraha-prathamabhAga, dvitIya (2) vidhimArga-prapA-(suvihita sAmAcArI)-mUla bhAga-saMgrahakartA zrI bhairodAnajI meThiyA bIkAnera / prakAzaka, lavaka, zrIjinaprabhasUri svo0 vRtti sahita / pampAdaka, muni meriyA pAramArthika saMsthA, bIkAnera pRSTasaMkhyA, prathamabhAga zrIjinavijayajI / prakAzaka, joharI mUlacanda hIrAcandajI 112 dvitIyabhAga 475 / mUkhya sajilda donoM bhAgoMkA bhagata, mahAvIra svAmI maMdira pAyadhunI bambaI / prAptisthAna, kramazaH 1) 1 // ) rupyaa| jinadattasari jJAnabhaNDAra, ThimomavAla mohallA, gopIpurA isa graMthameM bhAgamAdi graMthoM parase sundara vAkyoMkA saMgraha sUrata (20 gujraat)| pRSTha saMkhyA, 168 kAgaja chapAI-saphAI hindI bhASAmeM diyA hayA hai| donoM bhAgoMke boloMgeTa apa cittAkarSaka, pakkI cilda / vAkyoMkA saMgraha 568 hai| ye bola saMgraha zvetAmbara sAhitya isa graMthakA viSaya nAmase hI spaSTa hai| jinaprabhasUrine ke abhyAsiyoMko tathA vidyArthiyoMke liye bar3e kAmakI cIja isa graMthame gRhastha aura muni ke dvArA bhAcaraNa karane yogya haiN| graMtha upayogI aura saMgraha karane yogya hai / seThiyA bhairoM una vidhi-vidhAnoMkA purAtana graMthoMke uddharaNAdike sAtha zanajI bIkAnerane apanI lagabhaga pAMcalAgavakI sthAvara sampatti mapramANa varNana diyA hai, jo pradhAnatayA zvetAmbarIya kharatara kA dRSTa, bAlapAThazAlA, vidyAlaya, nAiTakAleja, kanyAgacchIya prAcAyoMke dvArA svIkRta aura sammata hai| yaha graMtha pAThazAlA, graMthAlaya aura mudraNAlaya, ina baha saMsthAoM ke vidhimArgake jijJAsumoMkI jijJAsArUpa pyAmakI tRptike liye nAma kara diyA hai, usI phaMDase prastuta donoM bhAmoMkA prakAzana pyAUke samAna hai| graMthakI prAmANikatAke viSaya meM prathakArane hunaa| bhApakI yA udAravRtti aura lokopayogI kAmoM meM svayaM yaha batalAyA hai kiyA graMtha apanI buddhise karipata dAnakI pAmaruci sarAhanIya tathA anya panika zrImAnoMke kara nahIM banAyA gayA hai parantu isameM prAcArya mAnadeva aura liye anukaraNIya hai| -paramAnanda jaina zAstrI Page #566 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anekAnta ke sahAyaka jina sajjanoMne zranekAntakI Thosa sevAnoMke prati apanI prasannatA vyakta karate hue, use ghATekI cintAse mukta rahakara nirAkulatApUrvaka apane kAryameM pragati zrarane aura adhikAdhika rUpase samAja sevAoM meM agrasara honeke liye sahAyatAkA vacana diyA hai aura isa prakAra anekAntakI mahAyaka zreNIme apanA nAma likhAkara zranekAntake saMcAlakoMko protsAhita kiyA hai unake zubha nAma sahAyatA kI rakama sahita isa prakAra haiM- * 125) vA. choTelAlajI jaina raIsa, kalakattA / * 101 ) bA. zrajitaprasAdajI jaina eDavokeTa, lakhanaU / * 101 ) vA. bahAdurasiMhajI sidhI, kalakattA / (100) mAhU zreyAsaprasAdajI jaina, lAhaura / * 100) sAhU zAntiprasAdajI jaina, DAlamiyAnagara / * 100) bA. zA~tinAtha suputra bA. naMdalAlajI jaina, kalakattA 100) lA. tanasumbarAyajI jaina, nyU dehlii| * 100) meTha jokhIrAma baijanAthajI sarAvagI, kalakattA / 100) bA. lAlacandajI jaina, eDavokeTa, rAhataka / 100) bA. jayabhagavAnajI vakIla zrAdi jaina paMcAna, pAnIpata * 25) rA. ba. bA. ulaphatarAyajI jaina ri. iJjiniyara, mertth| * 25) lA. dalIpa,saha kAg2az2I aura unakI mArphata, dehalI * 25) paM. nAthUrAma jI premI, hindI-prantha-ratnAkara, bambaI / * 25) lA. rUr3AmalajI jaina, zAmiyAne vAle, sahAranapura / * 25) bA. raghuvaradayAlajI. ema. e. karaulabAga, dehlii| * 25) seTha gulAbacanda jI jaina TAgyA, indaura / * 25) lA. bAbUrAma akalaMkaprasAdajI jaina, tissA (mu.na.) 25) muMzI sumataprasAdajI jaina, riTAyarDa amIna, shaarnpur| * 25) lA. dIpacandajI jaina raIsa, deharAdUna / * 25) lA. pradyumnakumArajI jaina raIma, sahAranapura / * 25) savAI siMghaI dharmadAsa bhagavAnadAsajI jaina, satanA / zrAzA hai anekAntake premI dUsare sajjana bhI ApakA anukaraNa kareMge aura zIghra hI mahAyaka skImako maphala banAne meM apanA sahayoga pradAna karake yazake bhAgI baneMge / noTa-jina rakamAMke sAmane yaha cinha diyA hai ve pUrI prApta ho cukI hai| vyavasthApaka 'anekAMta' bIrasevA mandira, saramAyA (sahAranapura) dvitIya tRtIya mArga se prApta huI sahAyatA muI anekAntakI sahAyatAke bhramAgameMse dvitIya mArga se prApta EEII) rupaye kI sahAyatA anekAntakI pUrva kiraNoMmeM (kiraNa 4 taka) prakAzita hocukI hai, usake bAda dasa rupaye kI sahAyatA seTha roDamala megharAjajI jaina susArIke cAra dAnasahAyaka phaMDakI taraphase, cAra nirdiSTa vAcanAlayoMko anekAnta eka varSa taka phrI bhijavAneke liye, prApta huI hai| isI taraha tRtIya mArgase prApta huI 38) rupaye kI sahAyatA gata kiraNa naM. 8 meM prakAzita huI thI, usake bAda do rupaye kI mahAyatA lAlA siddhakaraNajI seThI ( ajamera nivAsI) mivilalAina zrAgarAse, (dharmapatnI ke svargavAsa ke avasara para nikAle hue dAnameM se ) prApta huI hai / dAtAra mahAzaya dhanyavAda ke pAtra hai| - vyavasthApaka 'anekAMta' banArasI - nAmamAlA pustakarUpameM jisa banArasI - nAmamAlAko pAThaka isa kiraNamaM dekha rahe haiM vaha alaga parse mAijameM pustakAkAra bhI chapAI jArahI hai| usake sAtha me pustakakI upayogitAko bar3hAne ke liye Adhunika paddhati se tayyAra kiyA gayA zabdAnukramaNikA ke rUpameM eka zabdakoSa bhI lagAyA jArahA hai, jisameM koI do hajAra ke karIba zabdAMkA samAveza hai| imase sahaja hI maM mUlakoSa ke antargata zabdAM aura unake athako mAlUma kiyA jA sakegA, aura isase prastuta koSakA aura bhI acchI taraha se upayoga ho sakegA tathA upayoga karane vAloMka samayakI kAphI bacata hogii| hindI bhASA ke prathama abhyAsa evaM svAdhyAya karane vAloMke liye yaha sundara koSa bar3e hI kAmakI tathA madA pAsa rakhanekI cIz2a hogii| yaha pustaka cAra phArma se Upara koI 132 pRSThakI hogI aura mUlya hogA cAra thAne / pratiyoM thor3I hI chapavAI jArahI hai, ataH jinheM zrAvazyakatA hotre 'vAgmenAmaMdira' mamAvA jilA mahAranapura ko polTeja mahita pA~ca thAne bhejakara maMgA sakate haiN| --prakAzaka z2arUrI sUcanA 'mayuktika sammati para likhe gaye uttara lekhakI ni:mAratA' zIrSaka lekhakA zeSAza sampAdakajI kI asvasthatAke kAraNa isa kiraNameM nahIM jAmakA / isake liye lekhaka aura pAThaka mahAzaya kSamA kreN| agalI kirAme use denekA jarUra yatna kiyA jAyagA / -prakAzaka Page #567 -------------------------------------------------------------------------- ________________ REGISTERED NO.A-731. vIrasevAmandira sarasAvAmeM grantha-prakAzana aura digambara jainagraMthAMkI mRcIke ___ do mahAn kArya (1)grantha-prakAzana varSAyAmandimma pagatAna-bAya-mUcI pora jaina lakSaNAvanI lakSaNAmaka jaina-pAribhASika kadakoSa aAdi kaI mahAna granyAkA jo nirmANa kArya ho rahA hai usakA prakAzana aba zIghra hI prArambha hone vAlA hai| prakAzanaka liya dhanakI yojanA ho gii| nalagAvalIkA nirmANa koI... digambara aura 200 aMtAmbara pranyAMparama huyA hai| isakA prakAzana nAra-pAMca bara bara myATrI meM hogaa| parana isame hindI lagAnakA vicAra nahIM zA; parantu aba kaI mitrAMka anurodha parAmarzama hindImalasamAkA mAra apanA anavAda bhI pAthame lagAyA jA rahA hai| aura isameM yaha koSa grantha mamI zAmyA yAmiyoM gacaM niyAyikA mamama mAlIka liya bahI kAma kI nIja hogaa| koTa bhI lAyabaMga pamnakAlaya vigAlaya, vAcanAlaya, na gora nandiramA nahI hogA timpako isakI jAnana hAka myAzyAya-premIko maprapana pAma pamanA gAkako bhIma apanA naam| jisTara karA lanA cAhiya timaya prakAzita panAmA na. pA . magnya dhArA manana bAdako dI jaay| pagatana-mana-nAkya munIkA pahalA nAgA bhASA kA prayoka yAnIgAkAko likama pahale premI jAne vAlA hai| yaha aMdhamikAyAma karane vAle nigAdhiyoM kA prArga aMdhAparakI bhora una mAyAyapremiyoM ke liye bhI kAmakA bhI hogA jo kimI zAma Adi kAma zrANa hAna vAkyAMka viSaya meM yaha jAnanA nAhanehI kinekonama anya athavA pandhAka vAkya hai| isa pragatI kApiyA bahana zrInA jAyagA, gana prAya namajanama prApta kA maga jI pAlama apanA nAma dargamaga leMga! do aura apaca bhAgananAdAnika mAgA homina nAmAdika mananA bAdako dI aagaa| (di.jainagranthamcI-paka minAya. nAmmAmandiA lAmana jayantI manAma hue . ammAyake anamA digambara nagraMdhAMkI eka pUrNa munI nazyAra kAnakA bhAra apane Upara le liyaa| yaha kAma saMjIya prArambha bhI hogayA. aneka dhAnIka zAstrabharA dAgakI muniyA bhArahI hai| pAna yaha kAma bahuna barA. ghora hama sabhI sthAnoMka vidvAnoM nadhA gAbhagagaka yakSA prabandhakAMka sahayogako jmn| prAzA isa paNya kAyama sabhI vImmevAmandirakA hAtha baTAga aura megA hI abhilaSita munI narayAra karake prakAzita karanekA zuma atramA pradAna kreNge| isa manIyaM paramaM mahaja hama yaha mAlUma ho magA ki hamAra pAma mAhigya kI kitanI paMjI hai, digamA mAhistha kinamA vizAla hai aura vaha kahA~ kahA bivarA pdaa| sAtha hI bar3hatIko naya naye graMthoMko paDhane, nivAkara maMgAne tathA pracAra karane kI preraNA bhI milegI, aura yaha mabaka prakAra jinavANImAnAkI sacI sNvaahogii| amaH jima jima mthAna majanAne abhI taka apane yahAMka zAkhabhagahArakA munI nahIM bhejI hai unheM zIghra hI nAcaka pataM para usake bhanekA paga yAna karanA cAhiye / jahAM ache rabara bhATAra hai vahAMka zrImAnoMkA yA dAma kamya hai ki vo nigAnIko lagAkara zIghra hI vyavasthita munI mayyAra karA | mucAma bharADAraka nAmaka mAnIca limbadama koSTakona nAhiye. ora jo koSTaka prayatna karanepara bhI bhara na jA sake unheM bindu lagAkara gvAlI chor3a danA cAhiya... / nambara * graMdha-nAma, 3 graMthakAra nAma, bhASA, viSaya. nAkAla. lokamaMgyA. patramAvyA. lipi saMbana... kaiphiyana pratiko jAggAdi pavamyA nazA pUrNa - bhAgakI mucanAko liye hue| jugalakizora multAra adhinA dhIrasaMbAmandiA' pA0 sammAvA (ji. mahAranapura) mudraka, prakAzaka paM. paramAnaMda zAsI vIrasevAmandira, sarasAvA ke liye zyAmasundaralAla zrIvAstavahArA zrIvAstava preta sahAranapura meM mudrina Page #568 -------------------------------------------------------------------------- ________________ manakA kA sta meta anakAntAtmakA auratha Dainehati NE myAtA bhyAta NE myAna Prerative HEEN 9.bhAkara ANTRA yAhikA vijaya nagA pargamana navambara. 261 Page #569 -------------------------------------------------------------------------- ________________ viSaya-sUcI 1-mitya kI prArama-prArthanA--[sampAdaka pRSTa 527 -spA-bIsA-bhedakA prAcInatva-[zrInagaracandranAhaTA 545 2-acche dina (kavitA)-zrI bhagavat' jaina 5 28 10-jaznAna (kahAnI)--[zrI 'bhagavat' jaina 547 3-nara narake prANoMkA pyAsA (kavitA) "-jainadharmakI dena--[bhAcArya zrIcitimohanasena 551 -[zrI kAzIrAma zarmA 'praphurikhata' 12812-tAmilabhASAkA jainasAhitya--pro010 cakravartI 557 -bIranirvANa-samvatkI samAlocanA para vicAra-- 13-bhagavAna mahAvIrake nirvANa-saMvatkI samAlocanA [sampAdaka]526 -[4. 50 zAntirAja zAsI 556 5-nasAhitya meM gvAliyara--muni zrIkAMtisAgara 536 14-paMcAyatImandira dahelIke 40 li. pranyoMkI 6-anekAnta aura ahiMsA--paM0 sukhalAlajI jaina 55 dvitIya sUcI--[sampAdaka 7-banArasI-nAmamAlAkA saMzodhana 2525-'sayuktikasammati' para likhe gaye uttaralekhakI -mRga-paSi-mAba-sarasvatIse uddhRta 243 ni:mAratA--[paM. rAmaprasAdajI bambaI 567 anekAntake premI-pAThakoMse nivedana 'anekAnta'ko vIramevAmandirase prakAzita hote hue bhA rahA hai, usakA mUlya pahale hI pracArakI dRSTime 4) ru0 1. mahIne ho gaye haiM-isa cauthe varSameM kevala do kiraNe ke sthAnapara 3) ru0 rakhA gayA thA, phira bhI use bar3hAyA aura pravaziSTa rahI hai| apane isa choTese jIvanakAlameM nahIM, aura na pRSTasaMkhyAhI kama kI gaI--6 phArma (48peja) 'anekAnta' meM pAThakoMkI kyA kuSa saMvA kI hai use batalAne prati bhaGgakA saMkalpa karake bhI vaha aba taka pAThakoMko 12 kI jarUrata nahIM-vaha saba dinakara-prakAzakI taraha pAThakoMke pRSTha adhika de cukA hai| aisI hAlatameM use jo bhArI ghATA sAmane hai| pahApara sirpha itanA hI nivedana karanA hai ki uThAnA par3a rahA hai vaha saba premI pAThakoMke bharosepara hii| pAjakala yuddhake phalasvarUpa kAgaja bhAvikI bhArI mA~gAIke bhAzA hai 'bhanekAnta' ke premI prAhaka aura pAThaka mahAnubhAva kAraNa patroMpara jo saMkaTa upasthita hai vaha kisIse chipA nahIM isa mora avazya dhyAna deMge aura patrako ghATese mukta rakhaneke hai--kitane hI patroM kA jIvana samApta ho gayA hai, kitanoM lie apanA apanA kartavya jarUra pUrA kreNge| isa samaya hIko apanI pasaMkhyA tathA kAgajakI kvAliTI ghaTAnI par3I unase sirpha itanA hI nAsataurapara nivedana hai ki kamasa hai aura bahutone pRSThasaMkhyA ghaTAne ke sAtha sAtha mUlya bhI bar3hA kama do do naye grAhaka banAne kA saMkalpa karake use zIghra diyaa| syANa' jaise panane bhI, jisakI prAhaka saMkhyA hI pUrA karane kA prayatna kareM, jisase yaha patra bhAgAmI varSake sAThahamArake karIba hai, isa varSa 4) ru. ke sthAnameM 5) 10 liye aura bhI adhika utsAhake sAtha sevAkArya ke liye mUlya kara diyA hai| parantu para saba kucha hote hue bhI prastuta ho ske| 'anekAnta' apane pAThakoM kI usI se barAbara sevA karatA vyavasthApaka 'anekAnta' Page #570 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vizva tatva-prakAzaka Liang varSa 4 kiraNa 10 * OM arham * kA nItivirodhI lokavyavahAravartakaH paramAgamasya bIjaM bhuvanaikagururjayatyanekAntaH / vastutatva-saMghAtaka vIra sevAmandira (samantabhadrAzrama) sarasAvA jilA sahAranapura mArgazira, vIranirvANa saM0 2468, vikrama saM0 1668 nityakI Atma-prArthanA navambara 1941 zAstrA'bhyAso jinapati-nutiH saMgatiH sarvadAyaiH, sadvRttAnAM guNa-gaNa-kathA doSavAde ca maunam / sarvasyApi priya-hita-bacco bhAvanA cA''tmatattve, saMpatAM mama bhava-bhave yAvadete'pavargaH // - jaina nityapATha jaba taka mujhe apavargakI - mokSakI prApti nahIM hotI taba taka bhava-bhavarme - jamma- jammameM merA zAkha-abhyAsa banA rahe -- maiM aise graMthoMke svAdhyAyase kabhI na cUkU~ jo prAptapuruSoMke kahe hue athavA prAptakathita viSayakA pratipAdana karanevAle DoM, tasvake upadezako liye hue hoM, sarvake liye hitarUpa ho, abAdhita-siddhAnta ho aura kumArgase hI jinendrake prati maiM sadA nanIbhUta rahU~ -- sarvajJa, vItarAga aura paramahitopadezI zrIjinadevake guyoMke hI bhaktibhAva jAgRta rahe ; mujhe nitya hI Aryamana kI-- satpuruSoM kI saMgatikA saubhAgya prApta athavA durjanoM ke samparka meM rahakara unake prabhAva se prabhAvita hone kA kabhI bhI avasara na mile -- kathA hI mujhe sadA Anandita kare- maiM kabhI bhI vikathAoMke kahane-sunanemeM pravRtta na hoU DI mauna dhAraNa kare- maiM kaSAyavaza kisIke doSoMkA udghATana na karU~ merI bacana pravRtti sabake liye priya tathA virUpa hove - kaSAyase prerita hokara maiM kabhI bhI aisA bola na bolU, athavA aisA vacana mu~ ise na nikAlUM jo dUsaroMko apriya hone ke sAtha sAtha ahitakArI bhI ho; aura grAma-tatvameM merI bhAvanA sadA hI banI rahe maiM eka sabake liye bhI use na bhUlU~, pratyuta usameM nirantara hI yoga dekara grAma vikAsakI siddhikA barAbara prayatna karatA rahU~ / yahI merI milya kI Atma-prArthanA hai| haTAnevAle hoM; sAtha prati mere hRdaya meM sadA hove -kusaMgatimeM baiThane sacaritra puruSoM kI guSA gayAdoSoMke kathanameM merI jihvA sadA Page #571 -------------------------------------------------------------------------- ________________ aba bhale dina bhAjAe~ge! darAne vAle hI mujhako, pyAra kareMge, apanAe~ge !! jaba acche dina prAjAe~ge! brAja mUrkha jinakI nigAhameM, kala ve hI vidvAn kaheMge! nirdhana-sevaka nahIM, balki sevAmeM taba zrImAn raheMge !! rUThe hue sahodara bhI taba, sarasa premake guNa gAeMge! jaba zrIja jeba khAlI rahatI hai, mana rahatA hai rItA-rItA! lekina kala yaha nahIM rahegA, pAU~gA maiM sabhI subhItA !! zatru, zatrutA chor3a mileMge, apanI laghutA dikhalAe~ge! jaba 'acchA' bhI karatA hU~ to vaha, zrAja 'burA hokara rahatA hai! 'durA kiyA bhI acchA hogA', yaha jagakA anubhava kahatA!! yaza phailegA hara prakAra taba, koI prayazana kara pAe~ge! jaba bAta-cIta meM, rAma-sahanameM, zrona, teja, donoM camakeMge! eka nayA jIvana zrAegA, jaba jIvanake dina palaTeMge! hariyAlI kA jAyemI taba, sukha-madhukara yA maeNDarAe~ge! jaya. ghara hI nahIM, zahara-bhara mere, iMgita-pathapara calA calegA! jo maiM kaha dU~gA vaha hogA, koI use na TAla sakegA.! Aja sAmane Ate haiM jo, kala pAte bhI sakucAe~ge ! jaba bigaDI banate dera na hogI, dera na hogI samaya badalate! acche-bure sabhI pAte hai dina, jIvana patha calate-calate !! 'bhagavat' taka pahuMceMge, naukA apanI jo khete jAe~ge! jaba acche-dina zrAjAe~ge !! nara narake prANoMkA pyAsA! %3 zrI bhagavat' jaina vi-savaname bhAga lI hai, zAnti, krAntimeM badala rhii| TUTa se sambarase tAre , ugabagAre rahI, mahI / mukhasa-mulasakara mAnavatAkIrAkha huI jAtI hai, hAya ! dAnavatA dedIpyamAna ho, mAnavako karatI mirUpAya !! pA-mAda ho rahA caturdika jvAlAmoMse khela rahA jaga, vitA-pitA paMkatI hai| bhISaNatAmeM mRdu - mAzA ! sameM sama-kI viSameM amRta khojabahAgara ke prAyokA bAlA !! 40 kAzIrAma zarmA 'praphulita' Page #572 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vIranirvANasamvatkI samAlocanApara vicAra [sampAdakIya] zrIyuna paMDita e0 zAntirAjajI zAstrI prAsthAna isakA koI khAsa sambandha nahIM hai| isa mAmpradAyika vidvAn maisUra rAjyana 'bhagavAn mahAvIrakaM nirvANa- mAnyatAkA rUpa denA aura isa taraha digambara samAja saMvatkI samAlocanA' zIrSaka eka lekha saMskRta bhASA ke hRdayameM apane lekhakA kucha mahattva sthApita karane me likhA hai, jo hindI jainagajaTake gata dIpa- kI ceSTA karanA aitihAsika kSetrameM kadama bar3hAnevAloMmAlikAGka (varSa 47 aMka 1) meM prakAzita huA hai kaliya anucita hai| zvetAmbara samAjake bhI kitane aura jisakA hindI anuvAda 'anekAnta' kI imI hI vidvAnoMne aitihAsika dRSTi se hI isa prazmapara kiraNameM anyatra prakAzita ho rahA hai| jainagajaTake vicAra kiyA hai, jinameM muni kalyANavijayajIkA saM0 sampAdaka paM0 sumeracandajI divAkara' aura nAma khAsa taurasa ullekhanIya hai / inhoMne 'vIra'jainasiddhAntabhAskara' ke sampAdaka paM0 ke0 bhujabalI nirvANa-samvat aura jaina kAlagaNanA' nAmakA eka zAstrI prAdi kucha vidvAna mitroMkA anurAdha huA ki gaveSaNAtmaka vistRta nibandha 185 pRSThamA likhA hai, mujhe ukta lekhapara apanA vicAra jarUra prakaTa karanA aura usameM kAlagaNanAkI kitanI hI bhUleM prakaTa cAhiye / nadanumAra hI maiM nIce apanA vicAra prakaTa kI gaI haiM / yaha nibandha 'nAgarI pracAriNI patrikA' ke karatA huuN| 103 nathA 113 bhAgameM prakAzita huA hai| yadi yaha isa lekha meM mUla viSayako chor3akara do bAteM khAsa prazna kevala sAmprada yika mAnyatAkA hI hotA to muni saurapara Apattike yogya haiM-ekato zAstrIjIne jIko isake liye itanA adhika UhApoha tathA pari. 'anekAnta' mAdi digambara samAjake patroM meM ulli- bhama karanekI jarUrata na pdd'tii| astu / khita kI jAne vAlI vIranirvANa samvatkI saMkhyAko muni kalyANavijayajI ukta nikAyasaM koI mAtra zvetAmbara sampradAyakA anusaraNa batalAyA hai: eka varSa pahale maina bhI isa kipara 'bha0 mahAvIra dUsare ina paMktiyoMke lekhaka tathA dUsaraM dA saMzodhaka aura unakA mamaya' zIrSaka eka mina likhA thA, vidvAnoM (pro0 e0ena0 upAdhyAya aura paM0 nAthagama jo caitra zukla trayodazI saMbala 1986 meM honevAle jI premI') ke Upara yaha mithyA prAropa lagAyA hai mahAvIra-jayannIka utsabapara dellI meM par3A gayA thA ki inhoMne binA vicAra hI (gatAnugatika rUpasa) aura vAdako prathamArSaka 'anekAnta kI prathama kiraNa zvetAmbara-sampradAyI mArgakA anusaraNa kiyA hai| meM praprasthAna para prakAzita kiyA gayA thA / ima isa viSayameM sabase pahale maiM itanA hI nivedana karadenA / dhita hokara aura dhavala jayadhavalake pramAyoko bhI sAtha meM cAhatA hU~ ki bhagavAna mahAvIrake nirvANako bhAja lekara alaga pustakAkAra rUpase chapa gayA hai, aura isa samaya kisane varSa vyatIta hue ? yaha eka zuddha aitihAsika bAbU pannAlAlajI jaina apavAla, muhallA cakhevAlAna prazna hai-kisI sampradAyavizeSakI mAnyatAke sAtha dehalIke pAsa bAra pAne mUlyameM milatA hai| Page #573 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anekAnta [varSa nibandhameM prakRta viSayakA kitanA adhika UhApohake hai, ise pAThaka svayaM samajha sakate haiN| prAzA hai zAstrI sAtha vicAra kiyA gayA hai, pracalita vIranirvANa- jIko apanI bhUla mAlUma par3egI aura ve bhaviSyameM saMvatpara honevAlI dUsare vidvAnoMkI ApattiyoMkA isa prakAra ke nimUla AkSepoMsa bAz2a paaeNge| kahA~ taka nirasanakara gutthiyoMko sulajhAyA gayA hai, aba maiM lekhake mUla viSayakA latA hU~ aura usa aura sAhityakI kucha purAnI gar3abar3a, artha samajhanakI para isa samaya sarasarI taurapara apanA kucha vicAra galatI athavA kAlagaNanAkI kucha bhUloMkA kitanA vyakta karatA huuN| AvazyakatA honepara vizeSa vicAra spaSTa karake batalAyA gayA hai, ye saba bAteM una pAThakoM phira kisI samaya kiyA jaaygaa| se chipI nahIM hai jinhoMne isa nibandhakA gorake sAtha zAstrIjIna trilokasArakI 'paNa-chassada-vassaM par3hA hai| isIsa 'anekAnta meM prakAzita hotehI acche paNamAmajudaM' nAmakI prasiddha gAthA ko uddhata karake acche jaina-ajaina vidvAnoMna 'anakAnta' para dIjAna prathama to yaha batalAyA hai ki isa gAthAmeM ullikhita vAlI apanI sammitayoMmeM* ima nibandhakA abhinandana 'zakarAja' zabda kA artha kucha vidvAna tA zAlivAhana kiyA thA aura ise mahatvapUrNa, vAjaparNa, gaveSaNapUrNa, rAjA mAnate haiM aura dUmara kucha vidvAna vikramarAjA / vidvattApUrNa, bar3e mArkekA, atyuttama, upayogI, jo loga vikramagajA artha mAnate haiM unake hisAbase bhAvazyaka aura mananIya lekha prakaTa kiyA thaa| isa samaya (gata dIpamAlakAsa pahale) vIranirvANa kitane hI vidvAnoMne isaparasaM apanI bhUla ko sudhAra saMvat 2604 AtA hai, aura jo loga zAlivAhana bhI liyA thA / muni kalyANavijayajIne sUcita gajA artha mAnate haiM unake arthAnusAra vaha 2469 kiyA thA-"Apake isa lekhakI vicArasaraNI bhI baiThatA hai, parantu va likhate haiM 2467 isa taraha unakI ThIka hai|" aura paM0 nAthUgamajI premIne likhA thA- gaNanAmeM do varSakA antara (vyatyAsa) to phirabhI raha "ApakA vIranirvANa - saMvat vAlA lekha bahuta hI jAtA hai| sAtha hI apane lekhaka samaya pracalita mahatvakA hai aura usase aneka ulajhaneM mulajha gaI vikrama saMvatako 1999 aura zAlivAhanazakako haiN|" isa nibandhaka nirNayAnusAra hI 'anakAnta'me 1864 batalAyA hai tathA donoMke antarako 136 varSa 'vIranirvANasaMvat' kA denA prArambha kiyA thA, jo kA ghoSita kiyA hai| parantu zAstrIjIkA yaha likhanA abataka cAlU hai / itanapara bhI zAstrIjIkA mere Upara ThIka nahIM hai-na to pracalita vikrama tathA zaka saMvat yaha Aropa lagAnA ki maiMne 'binA vicAra kiya hI kI vaha saMkhyA hI ThIka hai jo Apane mullekhita kI (gatAnugatika rUpasa) dUsaroMka mArgakA anusaraNa hai aura na donoM samvatoMmeM 136 varSakA antara hI kiyA hai kitanA adhika avicArita, anabhijJatA- zAstrIjIkA lekha gata dIpamAlikA (20 aktUvara pUrNa tathA Apatti ke yogya hai aura use unakA 1641) se pahalekA likhA huA hai, ataH unake lekhameM 'pratisAhasa ke sivAya aura kyA kahA jA sakatA prayukta hue 'sammati' (isasamaya) zandakA vAcya gata dIpa mAlikAse pUrvakA nirvANasaMvat hai, vahI yahA~para tathA prAge ye sammatiyAM 'bhanekAntapara lokamata' zIrSakake nIce bhI isa samaya' zabdakA vAcya samajhanA cAhiye-na ki 'anekAnta'ke prathamavarSakI kiraNoMmeM prakAzita huI hai| isa lekhake likhanekA smy| Page #574 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kiraNa 10] vIranirvANa-saMvatkI samAlocanApara vicAra - pAyA jAtA hai, balki antara 135 varSakA pramiddha hai kAzI Adi ke prasiddha paMcAjAnusAra zaka saMvat 1863 aura vaha Apake dvAga uligvina vikrama tathA zaka ke prAraMbha honeke pUrva vyatIta hue the, aura isa taraha saMvanoMkI saMkhyAoM (1999-1864 = 135)sa bhI caitrazukla pratipadAkadina vIranirvANakA hue 2467 varSa ThIka jAna par3atA hai| bAkI vikrama saMvat 1999 tathA 5 mahAna batalAte / isase unheM eka bhI varSakA antara zaka saMvat 1864 uma samaya to kyA abhI taka kahanake liye avakAza na rahatA; kyoMki Uparake pA~ca pracalita nahIM hue haiM kAzI zrAdike prasiddha paMgeMgoM mahIna cAlU varSake haiM, jaba taka bAraha mahIne pUre nahIM meM ve kramazaH 1998 tathA 1863 hI nirdiSTa kiye hAte taba taka unakI gaNanA varSa meM nahIM kI jAtI / aura gaye haiN| isa taraha eka varSakA antara nA yaha sahaja isa taraha panheM yaha bAta bhI a~ca jAtI ki jaina kAlahImeM nikala pAtA hai / aura yadi udhara sudUra dakSiNa gaNanAmeM vIranirvANa ke gata varSa hI liye jAte rahe haiN| dezama isamamaya vikrama saMvat 1999 tathA zaka saMvat imI bAnako dUmarI tarahase yoM bhI mamajhAyA jA sakatA 1864 hI pacAlana ho, jimakA apanakA ThIka hAla hai ki gata kArtikI amAvasyAko zaka saMvatkaM 1862 mAlUma nahIM, nA uma lekara zAmbAjIko uttara bhAgnake varSa 7 mahIna vyatIta hue the, aura zaka saMvata mahAvIra vidvAnoMke nirNayapara Apatti nahIM karanI cAhiye thI- ke nirvANama 605 varSa 5 mahIne bAda pravartita huA unheM vicAra ke avasara para vikrama tathA zaka saMvatkI hai| ina donoM saMkhyAoM ko jor3anase pUre 2468 varSa vahI saMkhyA grahaNa karanI cAhiye thI jo una vidvAnoM hote haiM / itane varSa mahAvoganirvANakA hue gata kArtike nirNayakA AdhAra rahI hai aura uma dezameM praca- kI amAvasyAko pUre hAcuke haiM aura gata kArtika lita hai jahA~ ve nivAsa karate haiN| aisA karanapara bhI zuklA pratipadAma usakA 2469 vA varSa cala rahA hai| eka varSakA antara mvataH nikala jaataa| isake viparIta parantu imako cale abhI DaMda mahInA hI huA hai aura pravRtti karanA vicAra nInika viruddha hai| Der3ha mahIne kI gaNanA eka varSa meM nahIM kI jA sakatI, aba rahI dUsare varSakai antarakI bAta, maiMne aura imaliye yaha nahIM kaha sakate ki vartamAnameM vIranirvANa kalyANavijayajIne apane apane ukta nibandhoMmeM praca- ko hue 2469 varSa vyatIta hue haiM balki yahI kahA lina nirvANa saMvatakaM aMkamamUhako gata varSoM kA vAcaka jAyagA ki 2468 varSa hue haiN| ataH 'zakarAjA' kA -ImavI san AdikI taraha vartamAna varSa zAlivAhana rAjA artha karanevAloMke nirNayAnusAra kA dyotaka nahIM batalAyA aura vaha hisAbasa mahInoM vartamAnameM pracalita vIranirvANa samvata 2468 gatAbda kI bhI gaNanA sAthameM karate hue ThIka hI hai / zAstrI ke rUpameM hai aura usameM gaNanAnusAra do varSakA koI jIne isapara koI dhyAna nahIM diyA aura 605 ke antara nahIM hai-vaha apane svarUpameM yathArtha hai| sAthameM zaka saMvatko vivAdApana saMkhyA 1864 ko astu / jor3akara vIranirvANa-saMvatko 2469 banA DAlA hai! trilokasArakI ukta gAthAko uddhRta karake aura jabaki unheM cAhiye thA yaha ki ve 605 varSa 5 'zakarAja' zabdake sambandha vidvAnoMke do matamahInemeM zAlivAhana zakake 1862 varSoMko jor3ate jo bhedoMko batalAkara, zAstrIjIne likhA hai ki "ina Page #575 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 532 donoM pakSoMmeM kaunasA ThIka hai, yahI samAlocanAkA viSaya hai (ubhayAgnayoH pakSayoH katage yAthAtathyamupagacchatIti samAlocanIyaH), " aura isataraha donoM pakSoM ke satyAsatyake nirNayakI pratijJA kI hai / isa pratijJA sathA lekhake zIrSaka meM par3e hue 'samAlocanA' zabdako aura dUsare vidvAnoMpara kiye gaye tIvra AkSepako dekha kara yaha AzA hotI thI ki zAstrIjI prakRta viSaya ke saMbaMdhame gaMbhIratA ke sAtha kucha gaharA vicAra kareMge, kisane kahA~ bhUla kI hai use batalAe~ge aura cirakAla meM ulajhI huI samasyAkA koI samucita hala karake rakkheMge / parantu pratijJA ke anantara ke vAkya aura usakI puSTimeM diye hue Apake pA~ca pramANoM ko dekhakara vaha saba AzA dhUla meM mila gaI, aura yaha spaSTa mAlUma hone lagA ki Apa pratijJA ke dUsare kSA hI nirNAyaka ke Asana meM utarakara eka pakSake sAtha jA mile haiM athavA tarAjU ke eka palar3e meM jA baiThe haiM aura vahA~ gvar3e hokara yaha kahane lage haiM ki hamAre pakSa ke amuka vyaktiyoM jo bAta kahI hai vahI ThIka haiM; parantu vaha kyoM ThIka hai ? kaise ThIka hai ? aura dUsagaMkI bAta ThIka kyoM nahIM hai ? ina saba vAtoke nirNayako Apane ekadama bhulA diyA hai !! yaha nirNayakI koI paddhati nahIM aura na ulajhI huI samasyAoM ko hala karane kA koI tarIkA hI hai / Apake pA~ca pramANoM meM se naM0 2 aura 3 meM to do TIkAkAroM ke arthakA ullekha hai jo galana bhI ho sakatA hai, aura isaliye ve TIkAkAra artha karanevAloM kI eka koTime hI A jAte hai| dUsare do pramANa naM0 2, 4 TIkAkAroMmeM se kisI eka ke artha kA anusaraNa karanevAloM kI koTame rakkhe jA sakate haiM / isa taraha ye cAroM pramANa 'zakarAja' kA galata artha karanevAloM tathA galata arthakA anusaraNa karane anekAnta [ varSa 4 vAloMke bhI ho sakane meM inheM artha karanevAloM kI eka koTi meM rakhane ke sivAya nirNaya ke kSetra meM dUsarA kucha bhI mahatva nahIM diyA jA sakatA aura na nirNayaparyaMta inakA dUsarA koI upayoga hI kiyA jA sakatA hai / mukAbale meM aise aneka pramANa rakkhe jA sakate haiM jinameM 'zakarAja ' zabdakA artha zAlivAhana rAjA mAna kara hI pravRtti kI gaI hai / udAharaNa ke taurapara pA~caveM pramANake mukAbale meM jyotiSaratna paM0 jIyAlAla jI di0 jainakaM suprasiddha 'amalI paMcAGga' ko rakkhA jA sakatA hai, jisameM vIranirvANa saM0 2467 kA spaSTa ullekha hai - 2604 kI vahA~ koI gaMdha bhI nahIM hai / hA zAstrAjIkA pahalA pramANa, usakI zabdaracanAparase yaha spaSTa mAlUma nahIM hotA ki zAstrIjI usake dvArA kyA siddha karanA cAhate hai / ullikhita saMhitAzAstrakA Apane koI nAma bhI nahIM diyA, na yaha batalAyA ki vaha kisakA banAyA huA hai aura usama kisa rUpase vikrama rAjAkA ullekha AyA hai vaha ullekha udAharaNaparaka hai yA vidhiparaka, aura kyA usameM aisA koI Adeza hai ki saMkalpame vikrama rAjAkA hI nAma liyA jAnA cAhiye - zAlivAhana kA nahIM, athavA jainiyoM kA saMkalpAdi sabhI avasaroM para - jisame prantharacanA bhI zAmila hai - vikrama saMvatkA hI ullekha karanA cAhiye, zaka-zAlivAhana kA nahIM ? kucha to batalAnA cAhiye thA, jisase isa pramANakI prakRtavipayake sAtha koI saMgati ThIka baiThatI / mAtra kisI digambara prantha meM vikrama rAjAkA ullekha zrajAne aura zAlivAhana rAjAkA ullekha na honese yaha natIjA to nahIM nikAlA jA sakatA ki zAlivAhana nAmakA koI zaka rAjA huA hI nahIM athavA digambara sAhitya meM usake zaka saMvatkA Page #576 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kiraNa 1.] vIranirvANa saMvatkI samAlocanApara vicAra ullekha hI nahIM kiyA jAtA / aima kitana hA digambara bAda zakarAjAkA utpanna honA batalAtA hai / nIna prantha pramANameM upasthita kiya jAsakate haiM jinama mata dhavala' prathama upalabdha hAta hai, jinameM se do to spaSTarUpame zAlivAhana zakasaMvatkA ullakha hai| trilokaprApta vAle hI haiM aura eka uname bhinna hai| aisI hAlaname yadi kimI saMhitAka maMkalpaprakaraName zrIvIra sanAcAryana 'dhavala' meM ina tIno matoko uddhRta udAharaNAdirUpamaM vikramagajAkA athavA usake karaneke bAda likhA haimaMvatkA ullaMgya zrA bhI gayA hai nA vaha prakRna viSaya "edasu tisu ekkaNa hAdava, gaNa tieNamuvadasANamaJcattaM ke nirNayame kisa prakAra upayogI ho sakatA hai. yaha prANAyaNavigahAdA / tadA jANiya vattavvaM / " unake ima pramANana kucha bhI mAlUma nahIM hotA, aura arthAta-ina nInAmeM eka hI kathana ThIka honA ima laya ima pramAga kA kucha bhI mUlya nahIM hai / isa cAhiye, tInoM kathana sacce nahIM ho sakate; kyoki taraha Apaka pA~cI hI pramANa vivAdApanna viSayakI tInoma parampara vigaMdha hai / ataH jAna karake-anugutthIkA sulajhAnakA koI kAma na karanasa nirNaya- mandhAna karake-vartanA caahiye| kSatrama kucha bhA mahattva nahIM gyata; aura imaliya isa prAcAyavAkyasa bhI spaSTa hai ki purAtana hAne unheM pramANa na kahakara pramAgAbhAma kahanA caahiy| se hI kAI kathana macA tathA mAnya nahIM ho jAtA / usameM bhUla tathA galanIkA honA saMbhava hai, aura imI kucha pugatana vidvAnona 'zakarAjA' kA artha yadi se anusandhAnapUrvaka jA~ca par3atAla karake usake grahaNavikramagajA kara diyA hai nA kyA itanama hI vaha tyaag|| vidhAna kiyA gayA hai| premI hAlatame zAstrI artha ThAka tathA grAhya ha / yA ? kyA pugatanAma kAI jIkA purAnanokI bAta karate hue eka pakSakA ho gahanA bhUla tathA galatI nahI hAnI aura nahIM huI hai ? yadi aura uma vinA kimI hetuke hI yathArtha kaha DAlanA nahIM hotI aura nahIM huI hai tA phira pugatanA-pugatanA vicAra tathA mamAlAMcanAkI korI viDambanA hai| me hI kAlagaNanAdika mamvandhame matabheda kyo pAyA yahaoNpara meM itanA aura bhI batalA denA cAhatA hU~ jAnA hai ? kyA vaha matabheda kimI ekakI galatIkA ki idhara pracalita vIranirvANa-saMvatakI mAnyatAka sUcaka nahIM hai ? yadi mUcaka nA phira kimI eka viSayamaM digambarga aura zvanAmbagema parampara kAI pugatanana yadi galanIsa 'zakAgajA' kA artha vikrama- matabheda nahIM hai / dAnA hI vIranirvANa 605 varSa 5 gajA' kara diyA hai tA mAtra purAnana hAna kI vajahasa mahIne bAda zakazAlivAhanaka saMvatakI utpani mAnate umaka kathanako pramANa kATima kyo kivA jAnA hai haiN| dhavalasiddhAnnameM zrI vAMgsanAcAryana vIranirvANa aura dUsare pugatana kathanakI upekSA kyoM kI jAtI saMvanako mAlUma karanakI vidhi banalAna hue pramANahai ? zakagajA athavA zakakAla ke ho viSayama digaMbara rUpasaM jo eka prAcIna gAthA uddhRta kI hai vaha ima sAhityameM pA~ca pugatana manokA ullegya milatA hai, prakAra haijinameMse cAra mana to trilokaprajJaptimaM pAye jAte haiM vIrajiNe middhigade ca umada-igATa vAsaparimANe / aura unameM sabase pahalA mana vIranirvANa meM 461 varpa kAlaMmizradikkata uppaeNo etya sagarAyo / Page #577 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 534 anekAnta [varSa 4 paMca ya mAsA paMca ya vAsA cha zeva hoMti vaassyaa| thavA 'vikramasaMvatmara' se nahIM hai, aura isaliye 'zakasagakAleNa sahiyA thAvayanyo nado gmii|" gajA' kA artha vikramagajA nahIM liyA jA sktaa| isameM batalAyA hai ki-'zakakAlakI saMkhyAka vikramagajA vIranirvANase 470 varSa bAda huA hai; sAtha yadi 305 varSa 5 mahIne jor3a diye jAveM to jaisA ki digambara nandimaMghakI prAkRta paTTAvalIke vIrajinendra ke nirvANakAlakI saMkhyA A jAtI hai|' nimna vAkyame prakaTa haiisa gAthAko pUrvAdha, jo vIranirvANase zakakAla sattaracadusadajuttA jiNakAlA vikkamo havaDa jammA / (saMvat) kI utpattike mamayako sUcita karatA hai, isameM bhI vikramajanmakA abhiprAya vikramakAla zvetAmbaroMkeM titthAgAlI pahanaya' nAmaka nimna gAthA athavA vikramasaMvatsarakI utpattikA hai| zvetAmbaroMke kA bhI pUrvArdha hai, jo vIranirvANasaM 605 vaSa 5 'vicArazreNi' granthamaM bhI imI zrAzayakA vAkya nimna mahIne bAda zakarAjAkA utpanna honA batalAtI hai- prakArasaM pAyA jAtA haipaMca ya mAmA paMca ya vAsA cha va hoti vaamsyaa| vikkamarajjAraMbhA puro sirivIranivvuI bhaNiyA / pariNi vvuasma'rihato to upapANo sago gayA623 sunna-muNi-veya-juttA vikkamakAlAu jiNakAlo // yahA~ zakarAjAkA jo utpanna honA kahA hai umakA jaba vIranirvANakAla aura vikramakAla ke varSoMkA abhiprAya zakakAlake utpanna hone arthAta zakasaMvatake antara 470 hai taba nirvANakAlama 305 varSa bAda hone pravRtta (prAraMbha) honekA hai, jisakA mamarthana 'vicAra- vAlezaka 'gajA athavA zakakAlako vikramagajA yA zreNi' meM zvetAmbarAcArya zrI mehataMga-dvArA uddhRta vikramakAla kaimeM kahA jA makatA hai ? ime sahRdaya nimna vAkyasa bhI hotA hai - pAThaka svayaM samajha makate haiM / vaise bhI 'zaka' zabda zrIvI nivanava: SaDabhiH paMcAtaraH shtH| Ama taurapara zAlivAhana gajA tathA umaka saMvatkaM zAkasaMvatsarasyaiSA pravRttirbhagte'bhavat // liye vyavahana hotA hai, isa bAtako zAstrIjIna bhI ima taraha mahAvIrake isa nirvANa-samaya-sambandha svayaM svIkAra kiyA hai, aura vAmana zivagama aipTe me digambara aura zvetAmbara donoM sampradAyoMkI eka ( V. S. APTE ) ke prasiddha koSameM bhI isa vAkyatA pAI jAtI hai ! aura imaliya zAstrIjIkA Specially applied to Salivahan i digambara samAjake saMzodhaka vidvAnoM tathA sabhI patra zabdoMke dvAga zAlivAhanagajA tathA usake saMvata sampAdakoMpara yaha Aropa lagAnA ki unhoMne isa (era) kA vAcaka batalAyA hai| vikrama rAjA 'zaka' viSayameM mAtra zvetAmbara mampradAyakA hI anamaraNa nahI thA, kintu 'zakAri='zakazatra' thA, yaha bAta kiyA hai-usIkI mAnyatAnumAra vIranirvANasaMvatkA - __ bhI ukta koSase jAnI jAtI hai / isaliye jina ullekha kiyA hai-bilkula hI nigadhAra tathA avicArita hai| *yaha vAkya 'vikramaprabandha' meM bhI pAyA jAtA hai / isameM sthUla rUpase-mahInoMkI saMkhyAko sAdhameM na lete hae-varSoMkI Upara ke uddhRta vAkyoMmeM 'zakakAla' aura 'zAka- saMkhyAkA hI ullekha kiyA hai; jaisAki 'vicArazreNi' meM prayAga isa bAtakA bhI spaSTa ukta 'zrI vIranivRteH ' vAkyameM zakakAla ke varSoMkA hI batalA rahA hai ki unakA abhiprAya vikramakAla' a. ullekha hai| Page #578 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kiraNa 1.] dhIranirvANa-saMvatkI samAlocanApara vicAra jina vidvAnoMne 'zakagaja' zabdakA artha 'zakarAjA' na bAhana zaka kI sabase adhika prasiddhi huI hai aura isa karake 'vikramarAjA' kiyA hai unhoMne jarUra galatI liya bAdako dUsare sam-saMvatAMke sAtha bhI 'zaka' kA khAI hai| aura yaha bhI saMbhava hai ki trilokasArake prayoga kiyA jAne lagA aura vaha mAtra 'vatsara' yA saMskRta TIkAkAra mAdhavacandrana 'zakagajo' padakA 'saMvat' arthakA vAcaka hogyaa| usake sAtha lagA humA artha zakarAjA hI kiyA ho, bAdako 'zakagajaH' se mahAvIra, vikrama yA krista vizeSaNa hI usa dUsare pUrva vikramAMka' zabda kisI lekhakakI galatIse jur3a arthameM le jAtA hai, svAlI 'zaka' yA 'zakarAja' zabda gayA ho aura isa taraha vaha galatI uttaravartI hindI kA artha mahAvIra, vikrama athavA krimta (krAisTa = TIkAmeM bhI pahuMca gaI ho, jo prAyaH saMskRta TIkAkA IsA) kA yA unake san-saMvatoMkA nahIM hotaa| hI anumaraNa hai / kucha bhI ho, trilokasArakI ukta trilokasArakI gAthAma prayukta hue zakarAja zabdake gAthA naM0 850 meM prayukta hue 'zakarAja' zabda kA artha pUrva cU~ki vikrama' vizeSaNa lagA hubhA nahIM hai, isa zakazAlivAhanake sivAya aura kucha bhI nahIM hai, liye dakSiNadezakI ukta rUDhike anusAra bhI usakA isa bAtako maiMne apane ukta (pustakAkAra meM mudrita ) artha 'vikramarAjA' nahIM kiyA jA sktaa| 'bhagavAna mahAvIra aura unakA samaya' zIrSaka niba- Uparake isa saMpUrNa vivaMcanaparase spaSTa hai ki mdhama bhale prakAra spaSTa karake batalAyA hai, aura bhI zAstrIjIne prakRta viSayake saMbaMdha jo kucha likhA hai dUsare vidvAnoMkI kitanI hI ApaktiyoMkA nigmana usameM kucha bhI sAra tathA dama nahIM hai / bhAzA hai karake satyakA sthApana kiyA hai| zAstrIjIko apanI mUla mAlUma par3egI, aura jina ___ aba rahI zAstrIjI kI yaha bAta, ki dakSiNa deza logoMne Apake lakhaparasaM kucha galata dhAraNA kI hogI meM mahAvIrazaka, vikramazaka aura krimnazakaka rUpamaM ve bhI isa vicAglekhaparasa usa sudhArane meM samartha bhI 'zaka' zabdakA prayoga kiyA jAtA hai, isase bhI ho skeNge| unake pratipAdya viSayakA koI samarthana nahIM hotaa| vIrasevAmandira, sarasAvA, tA0 26-16-1941 ye prayoga to isa bAtako sUcita karate haiM ki zAli "tyAgake sAtha kartavyakA bhI bhAna honA cAhiye, "tyAgako bar3A svarUpa denekI AvazyakatA nahIM tabhI jIvana saMtoSapUrNa ho sakatA hai / arthAn apanI hotI / mvAbhAvika tyAga, praveza karaneke pahile vAje saba pravRttiyAM vivekadRSTisa hI honI cAhiyeM" nahIM bajAtA / vaha adRzyarUpase bhAtA hai, kisIko ___ "isa yugameM thor3I bhakti aura thor3A saMyama bhI khabara taka nahIM par3ane detA / vaha tyAga zobhita hotA phalIbhUta ho jAtA hai|" aura kAyama rahatA hai| yaha tyAga kisIko bhArabhUta "jisa vairAgyameM koI mahAn aura kriyAzIla nahIM hotA aura na saMkrAmaka sAbita hotA hai|" sAdhana nahIM hai, vaha vairAgya vairAgya nahIM, vaha to -vicArapuSpopAna asabhyatAkA nAmAntara hai|" Page #579 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jainasAhityameM gvAliyara (lekhaka-muni zrIkAntisAgara ) na ratavarSakai itihAsameM jainainihAsakA sthAna yadyapi gvAliyara ke viSayamaM vibhinna lekhakoMne bahuta gauravapUrNa hai / bhAratakaM itihAsakA samaya samayapara bahuta kucha likhA hai parantu unake marma jAnane ke liye jainaitihAsakA adhya- lekhoMmeM aitihAsika jaina - sAdhanoM (zilAlekhoM aura ||' yana anivArya hai / isakA pradhAna kAraNa graMtha prazasti zrAdi) kA prAyaH koI upayoga nahIM kiyA yaha hai ki jainiyAMne mAtra dhArmika sAhityaka nirmANa gyaa| ho sakatA hai ki una lagyakoMko ema jaina-sAdhana saranameM hI apane kartavyakI itizrI nahIM samajhI kintu prApta na hue ho yA isakA kAI dRmarA hI kAraNa ho / anekAnaka rUpase inihAmopayogI sAhityakA bhI parantu kucha bhI ho, isa tarahase unake dvArA gvAliyaranirmANa karaka dezaka prati apane kartavyakA pAlana saMbaMdhI itihAsa adhUrA hI raha gayA hai| imo taraha kiyA hai| jaina itihAsa dhArmika, sAmAjika aura aura bhI bahutama nagagaMka itihAsameM jaina sAdhanoMkI rASTrIya Adi sabhI dRSTiyoMsa mahatvapUrNa hai| bhAratakaM upekSA kI gaI hai| astu, gvAliyaraka saMbaMdha jo prAcIna rAjavaMzoMkA jitanA itihAsa jainasAhityama ainihAmika bAteM hameM jJAta huI hai unheM yahA~ prakaTa pAyA jAtA hai utanA zAyada hI anyatra kahIM upalabdha kiyA jAtA hai| hotA ho| aura bhArata kA itihAsa taba taka apUrNa hI gvAliyara nagarakA jaina zilAlegvoM aura graMtharahegA jaba taka bar3e bar3e nagagekA mahatvapUrNa itivRtta prazastiyoMmeM gopagiri, gorvA gari, gopAcala, gopAlAprakAzita na hogaa| aitihAsika kSetrama isa viSayakI cala, gopAlAcaladu Adi nAmAMma ullekhita kiyA bhArI kamIko mahasUsa karake hI hamana pAlanapura, hai| isa nagara kA 'gvAliyara' yaha nAma kaise par3A isa cittaur3a aura bAlApura Adi bar3e bar3e nagaroMkA iti- viSayamaM eka kivadantI bhA pAI jAtI hai, aura vaha hAsa likhA tathA pragaTa kagayA hai| prastuta nibaMdha bhI yaha ki eka 'gvAliya' nAmaka mahAtmAna rAjA zUrasaina isI liya likhA jArahA hai| kA kaSTa dUra kiyA thA, taba rAjAna kRtajJatA pradarzita kisI bhI prAcIna sthAna yA vastuke pIche usakA karane ke liye unake nAmapara gvAliyarakA vartamAna durga kucha-na-kucha itihAsa avazya lagA rahatA hai, yaha eka banavAyA thaa| isa durgaka nAmase hI bAdako nagarakA mAnI huI bAta hai| gvAliyara bhI eka prAcIna sthAna hai nAma gvAliyara prasiddha hushraa| gopAcala-kathA' nAma aura vaha bhI apane sAtha bahuta kucha itihAmako liye eka graMtha bhI sunA jAtA hai, jo abhI taka apane hue hai, jisakA prakaTa honA bhAratIya itihAsake liye dekhanemeM nahIM aayaa| saMbhava hai usameM isa nagarakA kucha bahuta hI kAmakI cIz2a hai| vizeSa hAla ho| pATanakA itihAsa prAjakala likhA jArahA hai| kucha logoMkA kathana hai ki yaha durga (kilA) IsA Page #580 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kiraNa 10] jainasAhityameM gvAliyara se kAI 3000 varSa pUrvakA banA huA hai aura katipaya kI rAjadhAnI thI' cUMki kaMdrabhAgA paMjAbako pA~ca puganatvajJa ise IsAkI tIsarI zatAbdIkA banA huA nadiyoMmasa cinAba nAmakI nadI hai, ataH ukta nagarI batalAte haiN| kucha bhI hA, isa durgakI gaNanA bhAratakaM zAyada usa samaya paMjAbakI rAjadhAnI rahI ho / isa prAcIna durgoM meM kI jAtI hai| kharataragacchaka yati nagarIkA cInI yuvAnacUnAgane polApheTo(Polafato) khetAna bhI apanI cittaur3akI gajala' ma, jimako uma nAma ullekha kiyA hai / sana 1884 meM janarala kani ne 1748 vikrama saM0 banAyA thA, isa durgakA bar3e ghAmako 'ahicchatra' nagarase eka sikA milA thA jA gaurava ke sAtha ullana kiyA hai| aura bhI tadvipayaka jainadharmama vizeSa saMbadha rakhatA hai| usa sikke meM eka pracura pramANa upalabdha hote haiM jinakA ullekha Age aura "zrImahArAjA hariguptasya" ye zabda likhe hue hai| kiyA jaaygaa| yaha mikkA vartamAnama vRTizamyajiyamameM surakSita hai| ___ gvAliyaraka kleimeM eka "sUryamaMdira" hai jo paraMtu tAgmANa kA sikkA dekhanameM nahIM aayaa| zilpakalA aura sUryapUjAke vikAzakI dRSTima bar3e skaMdaguptakaM eka lagba" se jJAta hotA hai ki mihimahatvakA hai / ise hUNajAtikaM mihirakulana banavAyA rakula tokmANa samrATakA putra thA aura apane pitAka thA, aisA isa maMdigma lage hue zilAlekhaparama jAnA samAna hI baliSTha thaa| yaha zevadharmAnuyAyI thaa| isa jAtA hai| yaha zilAlekha IsvI mana 515 kA mAnA na zrInagara meM mihirezvara' zivamaMdira banavAyA thA jAtA hai| aura apane nAmama mihirapura nagara basAyA thaa| ___ itihAmamehaNajAtikA ullekha bar3A rocaka hai / yaha cInIyAtrI huetmAMga laMgvAnumAra yaha bauddhAMkA prabala jAti kahA~ se AI, isa viSayamaM eka mata nahIM hai| zatra thA aura bauddhabhikSukaoMkI taMga kiyA karatA thaa| mahAkavi kAlidAmake prasiddhakAvya raghuvaMzama bhI hUNoM isakI gajadhAnI syAlakoTa (paMjAba) thii| mihirakA ulekha milatA hai / jainaitihAmameM bhI hUNa jAti kula ke sikke bhI mile hai, jo zaivadharmake sUcaka hai, mikoM ke AdimamrATa 'tAramANa' kA ullekha pAyA jAtA hai| me eka bAra trizUla aura baila aMkita haiM tathA Upara kahA jAtA hai ki tAramANa kaM guru gumavaMzIya jainA- kI tarapha "jayatu mihirakula" likhA hai / mihirakula cArya harigupta the / togmANakI rAjadhAnI kahA~ thI? kI mRtyu imI mana 542 meM huI hai| yaha eka prazna hai| 9 vIM sadIme hone vAle prasiddha hUNa jAtikA itihAma ukta pitA-putrakA inihAma jainAcArya udyAnana sUrine apane 'kuvalayamAlA-kahA' hai, balki spaSTa zabdoMmeM yoM kahanA cAhiye ki hUNa pranthako prazastimeM likhA hai jAtimeM ye dA hI suprasiddha vyakti hue haiN| inake bAda __'uttarApathameM jahA~ caMdrabhAgA nadI pravAhita hAmhI sarva itihAsa aMdhakAra meM haiN| hai vahAM panvayA (pArvatikA) nAmakI nagarI nAgmANa kannoja ke naraMza AmakA, jo itihAsameM nAgAvadekho raghuvaMza sarga cauthaa| pratikRtike liye devI C.J. zAha kA 'jainijma zrApha uparvatoMke bIca meM honese isa nagarIkA nAma 'pavAyA' rakhA iNddiyaa| gayA hai "hUNairyasya samAgatasya samara doA dharA kapinA / Page #581 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anekAnta [varSa 4 lokanAmasaM mazahUra hai, 'vappaTTi' sUri ke sAtha itanA sAtha hI, yaha bhI pragaTa hotA hai ki gajA prAmake ghaniSTha saMbaMdha rahA hai jitanA cANakya aura caMdraguptakA vaMzaja 16 vIM madI taka cittaur3ameM maujUda the| thii| bappabhaTTi sUrike upadezasaM isa narezane zrAvakake rAjA prAmakA pautra aura dundukakA putra gajA bhojadeva vrata grahaNa kiya, kannaujameM 101 gaja pramANa jina thaa| devagar3hakaM vi0ma0 918 ke zilAlekhameM bhoja maMdira banavAyA, usameM 18 bhAra suvarNamayI pratimAkI kA nAma AtA hai / 'pugatana prabandhasaMgraha' (pR02) pratiSThA karAI aura gyAliyarameM 23 hAtha U~cAvIra prabhukA meM bhojadeva aura subhadrAkA vRttAnta pAyA jAyA hai| 'maMdira banavAkara usameM lepyamayI pratimA virAjamAna bhAjadeva jainadharmAnuyAyI aura vappaTTisUrike guru kI tathA zatrujayatIrthakI yAtrAtha eka saMgha bhI bhAI zrInamasUrikA paramabhakta thA / isane uktasUrijI nikAlA, jisameM digaMbara aura zvetA~bara dAnoM sammi- ke pAsa zrAvaka vrata liye aura tIrthayAtrArtha saMgha bhI lita the / gvAliyara prazastisa jJAta hotA hai ki Ama nikaalaa| rAjAne aneka dezoMpara apanA prabhutva jamAyA thaa| bappabhaTTisUrikA janma vi0 saM0 807 meM aura isa rAjAkA svargavAsa vikrama saM0890 meM huA thaa| svargavAsa 895 meM huA hai| ye tatkAlIna vidvAnoMmeM rAjA Amane eka vaNika-kanyAsa vivAha kiyA thA, ucca zreNika mAne jAte the| prabhASakacaritake ullejisakI saMtAna koSThAgarika (koThArI) kahalAI aura svAnumAra inhoMne bahutase prabaMdha nirmANa kiye the, bAdakA posavAla vaMzameM mila gaI / cittaur3a-vAsI parantu vartamAnameM inakI kRtisvarUpa 'sarasvatIstotra' suprasiddha karmAzAha bhI isI vaMzakA thA, jisana aura 'caubIma jinamtavana' hI upalabdha haiN| vi0 saM0 1597 meM zatrujaya sIrthakA uddhAra evaM pratiSThA rAjazegvagsUrika 'prabaMdhakoSa' meM ullekha hai ki karAI, aisA 'zatrajaya' lakho. sanAta hotA hai. Ama rAjAne gApagiri (gvAliyara) vartI svanirmApita vIra prabhuke maMdira meM jaba namaskAra kiyA taba sUrijIna 6-pUrNavarNasuvarNASTAdazabhArapramANabhUH / bhImato varSamAnasya prabhorapratimAnabhUH // 137 / / "zAnto veSaHzamasukhakalA" ityAdi 11 padyAtmaka niramApyatha saMprApyAgaNyapuNyabharairjanaiH / stotra racA, jo 15 vIM sadItaka pAyA jAtA thaa| dhArmikANA saMcaranti pratimA pratimAsanam // 138 // lakSaNAvatIkaM nareza 'dharmarAja' ko prabodhakara inhoMne bhIvapaTTiretasyA nime nirmamezvaraH / usa jaina banAyA, aura bauddhabAdI 'vardhanakuMjara' ko pratiSThAM sa pratiSThAsuH paramaM padamAtmanaH // 13 // tathA gopagirI lepyamayabimbayutaM nRpH| bAdameM parAsta karake dharmagajakI sabhA 'vAdikajarabhIvIramaMdiraM tatra trayoviMzatihastakam // -prabhAvakaca. kezarI'kA mahApada prApta kiyaa| mathurAmeM inhoMne pratiSThA -itaba gopAhagirau gariSThaH zrIvapyabhaTTipratibodhitazca / bhI kagaI thii| ye jainasAhityameM 'rAjapUjita' kahalAte zrIzrAmarAjo'jani tasya patnI kAcid babhUva vyavahAripatrI8 . tatkukSijAtA kila rAjakoSThAgArAhagotre sukRtkpaatre| :-sittuje risaha, giranAre nemi, bharuacche muNimuvvayaM, bhIgrosavaMze vizade vizAle tasyAnvaye'mI puruSA:prasiddhA: moDherae vIraM, mahurAe supAsa-pAse, ghaDizrAduganbhaMtare ihi-sUriNA aTa-saya-chabbIse (826 / kamasaMvacchare naminA, soraTe duMdaNaM, viharittA govAlagirimmi, jo bhIvIravi mahurAe ThAvi aM / bhujeha / teNa zrAmarAjaseviakamakamaleNa siri-vaya Page #582 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kiraNa 10] jainasAhityameM gvAliyara haiM; kyoMki inakI AyukA vizeSabhAga rAjAoM ke sAtha kA koI spaSTa ullekha nahIM milA phira bhI bhanyAnya vyatIta huA thaa| dharmarAja kI sabhAke bhArataprasiddha sAdhanoMparase yaha jJAta hotA hai ki uma samaya kavi vAkapatigajane gauDabadha' aura 'mahAmahavijaya' gvAliyarakI pahIpara 'bhuvanapAla' nAmakA rAjA thaa| nAmaka do kAvyagraMthoMkA nirmANakara ukta sUrijI aura 'sakalatIrthastotra''me gvAliyarakI gaNanA tIrthoM zrAmarAjAko amara banA diyA hai| meM kI gaI hai| yaha stotra 13 vIM zatAbdIkA banA prAcArya pradyumnasUrine 11 vIM zatAbdIme gvAli- huA hai aura bhaugolika dRSTi se bahuta kucha mahatvapUrNa hai| yarakaM gajAko apanI vAdazaktisa raMjita kiyA thA, maladhAri abhayadevasUri vIrAcAryake samakAlIna aura 12 vIM zatAbdIke vidvAna vAdidevasurine aneka pranthoMke nirmAtA prAcArya the / gvAliyara ke gaMgAdhara dvijako gvAliyarame pagajita kiyA thA, aisA itihAmameM inakI upekSA kisI bhI taraha nahIM kI jA tatkAlIna sAhityama jJAta hotA hai| sakatI / kyoMki jaba vahAMke gajyAdhikAriyoM dvArA gujarAta ke madhyakAlIna itihAsameM vIgacAryakA bhagavAna mahAvIra ke maMdirakI durvyavasthA hogaI thI sthAna bahuta U~cA hai| gurjarezvara siddhagajane eka bAra taba Apane hI svayaM vahAM jAkara rAjA bhuvanapAlako vIrAcAryako upahAsameM kahA-'ApakA yaha jo mahatva samajhAyA thA aura maMdirakI punaH suvyavasthA karavAI hai vaha mahaja gajAbhayasa hI hai, yadi merI gajasabhA thI, aimA municaMdra-viracita 'munisuvratacaritra' kI ko tyAgakara anyatra cale jAnoge to dIna-bhikSuoM prazastiparase jJAta hotA hai / yaha maMdira vahI hai sarIkhI dazA hogii| yaha sanakara vIrAcAryane nasI jise paDihAravaMzI nAgAvaloka (bhAma) gajAne banavAyA thaa| kSaNa prasthAna kara diyA aura ve kramazaH pAlI phuNc| 5 gvAliyarakI jaina mUrtiyAM samasta bhAratama yadyapi rAjAne unako rokane kI koziza kI, magara , vikhyAta hai| 'anekAnta'bI gata kiraNa naM08 meM vaha vyartha huI / vahA~ se prAmAnuprAma vicarate hue zrI kRSNAnaMda gupta kA jo lekha prakAzita huA hai, unhoMne mahAbodhapurameM bauddhoMpara vijaya prApta kI, phira usameM bhI ina mUrtiyoMkA kitanA hI paricaya diyA gvAliyarakI gajasabhAmeM jAkara vAda kiyaa| vahA~ bhI gayA hai| ye kalApUrNa vizAla mUrtiyAM kisa gajAke vijayalakSmI Apa hIko prApta huii| sthAnIyanarezane mamayameM banIM ? yaha eka prazna hai| gvAliyara zilA Apake sAtha gajya-cinha chatracAmagadi bheje, kintu lekhoMma jJAta hotA hai ki inameMsaM kaI mUrtiyoMkA mApane vApisa kara diya / yadyapi ukta rAjAke nAma tu nirmANa to gvAliyara-naraMza hU~garasiMhajIka samayameM hA thA / mabase bar3I mUrti RSabhadevakI hai aura vaha -vividhatIrthakalpa ( vi0 saM0 1383) bAvana gajakI hai, jisakA ullekha vi0 saM0 1748 6 rAjAha matsabhA maktvA bhavanto'pi videshgaaH| meM zIlavijayajIna aura vikrama saMvata 1750 anAthA iva bhikSAkA: bAhyabhikSAbhujo nanu // 1 // pATana kegeloga praupha mainyuskipTas pR0 116 -prabhAvakacaritre, vIraprabandhaH, 12gopgirisihrsNtthiycrmjinnaayynndaarmvruddh| 1. mahAbodhapare baudAna vAde jitvA bahUnatha / puniva dina sAsaNa saMsAdhaNaehi cirakAlaM / / 100 // gopAlagirimAgacchan rAzA tatrApi pUjitAH // 30 // gaMtUNa tattha bhaNiUNa bhavaNapAlAbhihANabhUvAlaM / -prabhAvakacaritre, vIraprabaMdha: prAsayapayatteNaM mukkalayaM kAriyaM jeNa // 1.1 // Page #583 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anekAnta 140 meM saubhAgyavijayajIna apanI apanI tIrthamAlA'" meM kiyA hai, jo aitihAsika dRSTise bar3e hI mahattvakA hai / 15vIM zatAbdI ke zilAlekhoM se jJAta hotA hai ki usa samaya gvAliyara meM digambara jaina sampradAyake anuyAyiyoM kA bhI nivAsa thaa| gvAliyara ke samIpa hI sonAgiri nAmakA eka prAcIna digambara jaina tIrtha hai / vahA~ bhaTTArakoMkI jo gaddA hai vaha gvAliyara kI paramparAkI batAI jAtI hai / 14 gvAliyara ke eka bhaTTArakane vi0 saM0 1521 meM paumacariya 16 limbavAyA thA, jA vartamAnamaM- pUnA rAjakIya pranthasaMgraha me surakSita hai / bhAnucandra caritra meM yaha ullekha milatA hai ki"gvAliyara ke rAjAne ekalAba jinabimba banavAye jo maujUda haiN|" yaha kathana aitihAsika loga zAyada hI 13 zIla vijayajI isa prakAra likhate hai " bAvana gaja pratimA dIpatI, gar3ha guzrAlera zobhati " saubhAgyavijayajI nimna prakAra sUcita karate haiM"gadambAlera bAvanagaja pratimA, veda RRSabha raMgarolI jI" "inameM se katipaya lekha to bAbU rAjendralAla mitrane prakA zita karAye the, jinheM phira svargIya bAbU pUrNacaMdajI nAhara ne bhI zragne legbaraM grahamaM prakAzita kiyA hai / lekhAMma gvAliyara ke rAjA DuMgarasiMha jIkA nAma AtA hai| gvAli yara ke kile kA pUrAparicaya 'prAcIna jaina smAraka' meM bhI diyA hai| yaha tIrtha datiyA se karIba pA~ca mIla hai| ise 'zramaNagiri' bhI kahate hai, aisA prAkRta nirvANakoMDase jJAta hotA hai / yahA~ se zrI naMga aura nagakumArAdi mokSa gae haiM / " puSpikA isa prakAra hai - "maMvat 1521 varSe jyeSThamAsa suAde 10 budhavAre | zrIgopAcala durgezrImUmasaMghe balAtkAragaNeza (ma)razva (sva) tiigcche| zrInAMdasaMdhe / bhaTTAraka zrIku daku dAcAryAnvaye bhaTTAraka zrIprabhAcaMdradevA / tatyaTTe zubhacandra devA / tatpaTTe zrIjinacandradevA / tatra zrIpadmanandiziSya zrImadanakIrtidevA / tatsi (zi) dhya zrInetrAnandidevA / tanimitta paMDelavAlatya luhADiyAgotre maM0 gahI dhAmA tatbhAryA dhanazrI tayoH putra ilhA bIjA natra saM0 IlhA bhAryA sAdhvI sapIrI tayoH putrAH saM 0 vohitha bhrhaa| saM. Isva (zva) ra putrI sUvA // etairnijanyAnyA (zAnA )varaNIya karmacAryArtha idaM pustakaM likhApitaM jJAnavAn jJAnadAnena nirbhayo'bhayadAnataH / zrana | [ varSa 4 svIkRta kareMge. kyoMki na vahA~ itane bimba milate haiM aura na koI tatkAlIna likhita pramANa hI upalabdha hai| kyA hI acchA hotA yadi ukta pranthakArane rAjAke nAmakA nirdeza bhI sAtha meM kiyA hotaa| phira bhI anyAnya sAdhanoMpara se aisA jJAta hotA hai ki yaha rAjA dUsare koI na hokara DuMgarasiMhajI hI hone caahiyeN| kyoMki inhIMke rAjyakAla meM kalApUrNa sundara jaina mUrtiyA~ banavAnekA puNya kArya Arambha huA thA aura vaha Apa hIke putra karaNIsiMhajI ke samaya maiM pUrNatA ko prApta huA thA / karaNIsiMhake samaya meM gvAliyarakA rAjya mAlavAkI barAbarakA thaa| gvAli ari nareza pahale se hI vizeSa kalApremI rahe haiM, jinameM mAnasiMhakA sthAna sarvotkRSTa hai / kaviyoM ke liye bhI yaha nagara mazahUra hai / prAcIna gujarAta jainasAhitya meM gvAliyarakA varNana vistRta rUpa se upalabdha hotA hai| muni kalyAmAgarane apanI 'pArzvanAthatIrthamAlA' meM gvAliyara meM bhI pArzvanAtha ke eka mandirakA ullekha kiyA hai| mAlUma nahIM vaha mandira isa samaya maujUda hai yA nahIM / gvAliyara purAnanakAlase hI saMgItakalAkA bhI kendra rahA hai, bar3e-bar3e gavaiye yahAMpara ho gae haiN| saMgIta - sAhityakA bhI yahAM kAphI nirmANa huA hai / abula phajalana zrAina i-akabarI meM 36 gAyakoM kA varNana kiyA hai, unameM se 15 ne gvAliyara meM hI zikSA prApta kI thI, jinameM tAnasena sarvopari the / inhoMne eka saMgItakA grantha bhI banAyA hai, jisase saMgItapremI vargakA bahuta sahAyatA milI hai| Aja bhI gvAliyara kA saMgItaviSayameM vahI sthAna hai jo pUrva thaa| yahAMka bhaiyA sAhaba prasiddha gAyakoMmeMsa the, aura bhI acche acche gAyaka yahAM para maujUda haiN| saM0 1952 meM sivanI ke bar3e bAbAkaM maMdirakI pratiSThA ke liye bhI gvAliyara ke bhaTTAraka padhAre the / isa prakAra gvAliyara ke viSayameM jainasAhitya se mujhe jitanaM ullekha abhItaka upalabdha hue haiM una saba kA saMgraha yahA~ para saMkSepa meM kara diyA gayA / aisA karane meM yadi kahIM kucha skhalanA huI ho to vijJa pAThaka mujhe usase sUcita karane kI kRpA kareM / Page #584 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anekAnta aura ahiMsA (le0-zrI paM0 sukhalAlajI jaina) - -- anekAnta aura adimA ina do muddAzrokI carcAke vikAra utpanna huA ho yA koI vAsanA jAgRta huI ho Upara hI sampUrNa janasAhityakA aAdhAra hai| jaina zrAcAra aura yA koI saMkucitatA manameM prajvalita huI ho to usa samaya sampradAyakI vizeSatA ina do bAnIme hI batAI jA sakatI hai| jaina ahiMsA yaha kahatI hai ki-tU ina vikAroM,ina vAsanAmatya vAstavameM to eka hI hotA hai parantu manuSyakI dRSTi use zrI. ina saMkucitatAsi vyAhata mata ho! hAra mata mAna ! ekarUpase grahaNa nahIM kara sakatI, imaliye satya-darzanake daba mata ! ta inake sAmane yuddha kara ! ina virodhI baloMko vAsta manuSyako apanI dRSTi-maryAdA vikasita karanI caahie| jIta le! isa prAdhyAtmika jayake lie kiyA gayA prayatna umameM matyagrahaNakI sambhavita rItiyoMko sthAna denA caahiye| hI mukhyatayA jaina ahisA hai| isako saMyama kaho, tapa kaho, ima udAtta aura vizAla bhAvanA se hI anekAnta-vicAra- dhyAna kaho yA koI bhI aura vaisA AdhyAtmika nAma do, maraNIkA janma hayA hai / yaha saraNI koI vAda-vivAdameM jaya parasta vastata: yaha pratimA hai| prApta karaneke lie, vitaMDAvAdakI lar3AI lar3ane ke lie X athavA lalakA dAva-paMca gvelaneke vAste yojita nahI huii| jaina darzana kahatA hai ki ahiMsA mAtra prAcAra nahIM yaha to jIvana-zodhanake eka bhAgarUpameM, vivekazaktiko balki vaha zuddha vicArake paripAkarUpameM avatarita havA vikasita karane aura satyadarzanakI dizAmeM Age bar3haneke jIvanotkarSaka prAcAra hai| aisI ahiMsAke sUkSma aura vAstalie yojita huI hai| isase anekAnta-vicAra-saraNAkA vika rUpameM se koI bhI vAhya prAcAra jammA ho athavA isa ThIka artha hai-satyadarzanako lakSameM rakhakara usake adhika sUkSma rUpakI dRSTike lie koI bhI prAcAra nirmApita huA ho, aMzoM aura bhAgoMko vizAla mAnasa-maMDalameM bhale prakAra use jaina tatvajJAnameM ahisA jaisA sthAna prApta hai| isake sthAna denaa| viparIta prakaTa dikhAI detA ahiMsAmaya cAhe jaisA prAcAra xx yA vyavahAra kyoM na ho, usake mUla meM yadi UparakA tatva anekAnta-vicArakI rakSA aura vRddhike praznameM se hI sambandha nahIM rakhatA to vaha prAcAra aura vaha vyavahAra jainaahiMsAkA prazna utpanna hotA hai| jaina ahiMsA mAtra cupa dRSTise ahiMsA yA ahiMsA-poSaka hai. aisA nahIM kahA jA cApa baiThe rahanemeM yA udyoga-dhaMdA chor3a dene meM athavA mAtra sktaa| kASTha-jaisI nizceSTa sthiti sAdhane meM nahIM samAtI / baski yaha ahiMsA sacce aAtmika balakI apekSA rkhtii| koI (gujarAtI patra "jaina" se anuvAdita) x Page #585 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 'banArasI-nAmamAlA' kA saMzodhana musalI vaini 119 'bhanekAnta' kI gata kiraNameM o 'banArasI nAmamAlA' prakAzita kI gaI hai usake chapanemeM zIghratAdivaza kucha azuddhiyA~ hogaI haiM, pAThaka unheM nimna prakAra se sudhAra leveM :dohA na* azuddha dohA naM0 azuddha zuddha vAnaripu bANaripu - 2 vIra su-baMdhavabhrAta baMdhu subaMdhava jAta iMdiga anuja anuga kusalI cArucara cAra cara somavaMsarAjAna somavaMzi rAjAna upadhana apaghana kaMda sabada sabada kakhapadamakara kacchapa makara vani ghAmanidhi dhAmanidhi caMdanajAvaka vaMdana jAvaka harirAjA hari rAjA 109 jehari jehara bhAni sulIla su-zIla mahadhAma maha dhAma 132 pada siMhAsana pITha siMhAsana padapITha kirani kirana 136 gomukha gopura baravA bADava 137 aMkula aMkuza saMTha saThi 138 siravaMdhana sira vaMdana gADA(thA)dhipati gAhAdhipati 138 pAna pAni adhobhavana adhobhuvana 142 kaMcuki kaMcuka kuhira kuhara haridhipa dvIpI phana 152 mAtaMgadhipa mAtaMga dvipa aMgha 154 sArana sAraMga duSkRta sakhitta cAkhasu cASa su bhrAtrijAni bhAtRjAni 165 vivi baMdhu sahodarajAta vIra sahodara bhrAta -prakAzaka 151 phani siva sumitta 161 Page #586 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mRga-pakSi-zAstra kA siddhAntama zrI . nA krIDA" liTate haiM:- sana 1927 meM yaha anuvAda kAlahamtIma prakAzita jugrAlA nI ( Zoology ) arthAt 'jantu- huzrA / kheda hai saMskRtakA mUlamantha hama dagbanakA nahI vijJAna' kI nani pAzcAtya dezoMne 18 aThArahavIM milA, aMgrejI anuvAda hI usakA paricaya yahA~ zatAbdIsa huI, parantu bhAratameM prAcIna kAlamaM diyA jArahA hai| isakA patA laganA hai / Ayurveda ke sambandhame pazuH jinapura ke thAI dAtriya rAjA maudadeva the / eka pakSiyAMvI zarIra-racanA, unake svabhAva, unake gaMgoM bAra yaha ghAipara car3hakara maya sAja sAmAna sahita nathA ukAlikitmApara bahuta kucha lignA gayA hai| jaMgama zikAraka liya gae / vahA~ pahu~ca kara unhoMne anigama 'gavAyurveda', 'gajAcakitmA', 'azva- apane AdardA mayAMkA Dhola pITakara pazuzrIko bAhara citmiA ' Adi prakaraNa zrAya hai / zrI pAlakAyya nikAlane ke liye khaa| uchala kUdana jaba pazu virgacata 'hasti zrAyurveda' bhI eka prAcIna grantha hai| jhAr3iyoMma, pandagaoMse bAhara nikala Aye taba bhI nAla kagaThana 'mAtaGgalIlA', meM hAthiyoMke lakSaNa unakI sundagnA dabakara ve mugdha raha gaye / vyAghra, bar3e ancha Dhagame batalAye gae hai / zrI jayadevanaM cInA, mRga, bhAla , jaMgalI bhaiMsa, zuka, haMsa zrAdikA 'azvavadyakama' ligvA hai / kRmAcala (kumAU) ke dabakara ve vicAra karane lage ki ya'da ina mayakA gajA zrImadradevakA eka grantha 'zyanikazAstra' hai| vadha kara DAlA jAyegA to vanAMkI zobhA hI naSTa ho imama zyainika' arthAna zikaga yA bAja dvArA zikAra jAyagI aura mRga-pakSi-zAstra hI lopa ho jaaygaa| karakI vidhi batalAI gaI hai / unI prasaMgI zyanoM dama dina darabAgmaM Akara unhoMne maba paNDitoM kA pUrA vivaraNa diyA gayA hai| nathA vidvAnoMko bulAyA aura pazupakSiyoM kA varNana parantu ima vipayapara IzvI mana kI 13 vIM karane ke liye kahA / taba unake maMtrI zrI nAgacandane zatAbdIme likhI huI eka bar3I sundara pustaka hai| pramiddha va vi zrIhamadevakA rAjAma paricaya karAyA jisakA nAma 'mRga-pakSi zAstra' hai / imaka lekhaka hai aura eka granthakI racanAkA bhAra unheM mauNpaa| eka jainakavi zrI haMmadeva / isa pustaka meM 1700 isa pustakameM pradhAna pazupatiyAMka 36 varga kiya anuprapaznAka hai| isakI hastalikhita pratikA panA gapa hai, jinameM unake rUpa, raMga prakAra pahala-pahala madagamaka epIphisTa' zrI vijayarAgha- kizogavasthA, mambhAga-mamaya, garbhakAla, bhojana, vAcAyakA lagA, jinhoMne uma TrAvankAra ke gajAko Ayu nathA anya vizeSatAoMkA varNana kiyA gayA geMTa kiyA / umakI eka pratilipiko DAkTara ke0mI0 hai| vidvAn lagvaka manAnumAra sattvagugNa manuSyoM hI vuDa amargakA le gaye / prasiddha jarmana vidvAn DAkTara meM pAyA jAtA hai, pazupakSiyoMmeM rajoguNa nathA namA oTA zreDara, jo adayApamaM kAma karate the, isa jarmana guNa hI adhika pAyA jAtA hai / ima bhI uttama, tathA aMgrejI anuvAdaka mAtha prakAzina karanA cAhane madhyama tathA adhama nIna bheda haiN| miha, hAthI, ghor3A, the / parantu gata mahAyuddha meM unake najarabanda hojAnasa gAya, baila, hama, mAgma, koyala, kabUnA zrAdi uttama yaha kAma pUrA na ho skaa| antataH devanAgarI lipi gajasa haiM / cItA, bakaga, mRga, vAja AdimeM madhyama meM yaha pustaka 1925 ke lagabhaga prakAzita huI, jisa aura bhAlU, bhaiMsa, gaiMDA AdimeM adhama hai| isI taraha kA zrI sundarAcAryajIne aMgrejI meM anuvAda kiyaa| U~Ta, bher3iyA, kuttA, kukkuTa (mugo) Adi meM uttama Page #587 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 544 anekAnta [varSe 4 tAmasa, godha, ulla , tItara Adi meM madhyama aura ima sAdhAraNa varNanake bAda unake 6 bhedoM se gadhA, sUara, bandara, myAra, billI, cUhe, kavve pratyakakI vizeSatAe~ batalAI gaI haiN| siMhake gadanake AdimeM adhama tAmasa hai / hAthI kI adhika se bAla bar3e ghana hote haiM, raMga sunahalA para pIche kI ora adhika prAya 100, gaiMDA kI 22, U~TakI 30, ghAI kucha sapheda hotA hai| vatIrakI taraha teja daur3ate haiN| kI 25, siMha, bhaiMsa, baila gAya AdikI 20, cItA mRgendrakI gati manda aura gambhIra hotI hai / inakI kI 16, gadhekI 12, bandara, kuttA, sUara AdikI A~kheM sunahalI aura mache bar3I bar3I hotI hai, raMgamaM 10 aura bakarekI 5, hamakI 7, morakI 6, kabUtarakI unake zarIrapara kaI prakArakaM cakata hote haiM / paJcAmya 3 aura cUhe tathA kharagozakI Ayu 5 // DeDa varSakI uchalane calate hai, unakI jihvA bAhara laTakatI rahatI hotI hai / jubAlAjIke pAzcAtya vidvAnoMne bhI hai| unheM nIMda bahuna pAtI hai, hara samaya va U~ghate ma pazupakSiyoMkI AyukaM manbandhameM itanA vicAra nahIM jAna par3ate haiN| haryakSako hara samaya pasInA AnA kiyA hai| rahatA hai / kesarIkA raMga lAla hotA hai, jisameM isa pustakamama yahA~ kucha pazupakSiyoMkA rocaka dhAriyAM par3I hAtI haiM / harikA zarIra choTA hotA hai / varNana diyA jArahA hai / miha, mRgendra, paJcAmya, isI taraha anya anya pazuoMkA varNana kiyA gayA haryakSa, kaMsarga tathA hari ya zeroM ke 6 bhada haiN| inake hai / aura hAthI, ghor3e, gAya, baila, bakaraM, gadhe, kutte, rUpa raMga AkAra prakAra tathA kAmameM kucha bhinnatA billI, cUhe AdikaM kitane hI prakAra ke bheda aura hotI hai| unameM kucha ghane jaMgaloM meM aura kucha pahAr3oM unako vizeSatAe~ batalAI gaI haiM / antameM likhA para rahate haiN| uname bala svAbhAvika hotA hai / jaba gayA hai ki pazuoMkA pAlane aura unakI rakSA karane unakI Ayu 6 yA 7 varSa kI hotI hai, taba varSA se bar3A puNya hotA hai / vaM manuSya kI barAbara mahAyatA RtameM unheM kAma bahuta satAtA hai| mAdAkA dekha karate rahate hai, gaukI rakSAma nA vizeSa puNya prApta kara usakA zarIra cATate haiM, pUcha hilAte haiM aura kUda honA hai| kUdakara bar3e jogesa garajate haiM / sambhogakA samaya pustakake dUsare bhAgameM pakSiyoMkA varNana hai| prAyaH AdhI gata hotA hai / garbhAvasthA meM kucha umakaM pahile batalAyA gayA hai ki apane karmAnusAra kAla nara mAdAkaM sAtha hI ghUmA karatA hai / bhakha prANIkA aNDaja yoni prApta hotI hai / pakSI baI kama par3a jAtI hai / zikAgkA mana nahIM hAtA catura hote haiM / aNDoMko kaba phor3anA cAhiye usakA aura kucha zithilatA prAjAtI hai / 9 se 12 mahIne unameM jJAna dekhakara Azcarya hotA hai| ve vanoM aura bAda usase pA~ca taka bacce paidA hote haiN| prAyaH vasanta gharoMkI zobhA haiM / pazuoMkI taraha ve bhI kaI prakArama kA anta yA prISmakA prArambha prasavakAla honA hai| manuSyakI sahAyatA karate haiN| hamAre RSiyAna likhA yadi zarada Rtu meM bacce paidA hoMge to ve kamajora hai ki jo pakSiyoMko premasa nahIM pAlate aura unakI hoMge / pahala va mAtAkA dUdha hI pIte haiM, tIna yA rakSA nahIM karate, ve pRthvIpara rahane ke ayogya haiN| cAra mahIne honapara ve garajane lagate aura zikArakaM isake bAda haMsa, cakravAka, sArama, garur3a, kAka, vaka, pIche daur3ane lagate haiN| cikane aura komala mAMmakI zuka, mayUra, kapota Adike kaI prakArake bhedoMkA ora unakI ruci adhika hotI hai / dUsare tIsare bar3A sundara aura rocaka varNana hai / parantu lekha sAlase unakI kizorAvasthAkA prArambha hojAtA hai| vistArakaM bhayase chor3anA par3a rahA hai / kula milAkara isa samayasaM unameM krAMdhakI mAtrA bar3hane lagatI hai| usameM lagabhaga 225 pazupakSiyoMkA varNana hai| bhUkha unase sahana nahIM honI, bhaya to ve jAnate hI [aktUbara 164 kI 'sarasvatI' se uddhRta ] nahIM / isI liye ve pazuoMke rAjA mAne jAte haiN| Page #588 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dassA-basA bhedakA prAcInatva le0 - agaracanda nAhaTA, ) jaina evaM jainenara jAniyo meM dasmA, bImAkA bheda saikar3oM varSoM se calA rahA hai, para yaha bheda kaba aura kima kAraNa me huA, isakA abhItaka nizcaya nahIM ho paayaa| kAraNa hai mamAkAlIna pramAgovA shrbhaav| idhara karIba 300-400 varSo eka pravAda bhI prasiddha ho calA hai ki vastuparAla, tejapAla vidhavA ke putra the aura unake kAraNa hI isa bhedakI sRSTi huI hai| kathA yo batAI jAtI hai ki eka bAra jAtibhojake samaya unake vidhavA-putra hAnekI bAta para carcA lar3I phalataH jo vyakti unake pakSa meM raha inhe virakSI pATane 'dasmA' nAmame sambodhita kiyA, jinhoMne unake sAtha vyava hAra kiyA ve bImA kahalAye, para vicAra karane para yaha kAraNa samIcIna pratIta nahIM hotA / maMtrIvara vastugala tejapAla ke sambandhamaM samAkAlIna bahutasI aitihAsika sAmagrI upalabdha hai| inake tAne kumAradevI nAmaka eka vidhavA strIko panI patnI banAyA thA aura umIkI kukSivastupAla va tejAlakA janma huA thA, ima kA sabase prAcIna pramANa maM0 1361 me racita prabaMdha citAmaNi' grantha hai / para isa grantha meM tathA isake 150 varSa ke racita anya kisI grantha me bhI dasmA bImA bheda inake kAraNa huA aisA nirdeza nahIM hai| arthAt ghaTanAke karIba 350 varSa takakA eka bhI pramANa isa pravAda ke pakSa samarthanakA upalabdha nahI hai, phira bhI zrAcarya hai ki pichale pramANoM para nirbhara karake sabhI vidvaanaa| ne yahI kAraNa nirvivAda rUpa me svIkAra kara liyA hai / ukta kAraNake samarthana meM muni jAnasundarajIne nimna pramANa apane 'saMgaThanakA DAyanAmA' * gromavAla, zrImAla, poravAr3a, hubaDa, paravAra zrAdi / dasmAtrImA kevAlI nAma laghu-vRddha zAkhA bhI haiN| +zrImAlI jAtino vaNikabheda, jainamAhityano saMkSipta itihAma (10360) ke lekhaka, paM0 nAthUrAmajI premI, muni jJAnasundara jI zrAdi / nAmaka TrekTama batalAye haiM: 120 1503, upavezagacchrIya padmaprabhopAdhyAya kI paTTAvalI 201578, saubhAgyanaMdi suri-racita vimala caritra 3 saM0 1681, devasundaropAdhyAya racita vastupAlatejapAla rAma 4 saM0 1721, meruvijaya racita vastupAla - tejapAlarAma 5 kanhar3adegama, 6 brAhmaNotpani mArtaNDa 7 saM0 1881, sohamakulapaTTAvalI, 8 sana 1615 ke je0 zve0 kA0 heralDame prakAzita paTTAvalI, 6 anya pttttaavaalyoN| iname na0 1 va 3 pramANa to adyAvadhi prakAza meM nahIM grAye haiM, ataH unameM kyA likhA hai ? yaha jJAta hai / naM0 2 pramANa me munijI likhita laghu-vRddha zAkhAkI utpatti vastupAla tejapAlama likhI hai yaha bAta hai hI nahIM / usameM to isa bhedakA kAraNa dUsarA hI batalAyA hai aura usame jAtibhedakA samaya bahuta pahalekA nizcita hotA hai| yathAdvAdazAyanadubhikSe, ma pizitabhojinaH / zrabhUtaM subhikSe'pi tanna muJcati bhakSaNe // 55 // sambhUya sAdhubhirviprerayAgamavacazvayaiH / bodhitA na nivartante nitarA ramalobhanaH (lolupaH ) ||56 parasparaM vitanvaMti vicAramiti kevalama | evaM prakurvatAmeSA pUrvavacceka varNatA // 57 // vyavasthA kirate tasmAd taddoSanivRttaye / zrasmAbhiH sarvanamAMkAnA, samamiti sAdaram ||58 // tathAhi :- ye pumAmo na kurvanti, gaNDAdistrIparigraham / madyamAmAzanaM cApi tasmAtpaMkti madhyagAH // 56 // raNDAdisaMgrahaM ye tu madyamAmAdibhojanam / vitanvamyatinirlajA paMktyAH sadeva te // 60 // prAgvATAyA vizati, vizapikA jJAtayo bhavana yasmAt / Page #589 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 546 anekAnna daza ne strI madyAdinivRttito daza // 61 // upaguNANato, vizorakA vizanizkArateSAm / ekataratastadardharmapAmanAcAre // 62 // X X X upasthAmiti me bhAryAogyanti naH param / evAste laghuzAsvAyA, vRddhazAstrIyapaGkitaH // 64 // zrarthAt dvAdazavarSIya dukAlake samaya kaI loga mayamamAdi amada karane lage, dukAnake bAda samajhAne para bhI jaba unhoMne vaha ayogya vyavahAra na chor3A to sabane mila kara yaha vyavasthA kI, ki jo vizvAdime saMsarga kareMgeM evaM khAnapAnakI zuddhi nahIM rakheMge ye dame kahanApazepacI isameM vastupAla - tejapAla ke kAraNa damA bImA bheda aisA kahIM bhI ullekha nahIM hai, phira bhI granthako dekhe jeongci binA nahIM mAlUma muni jJAnasundarajI + ne yaha bAta managhaDaMta kaise likha DAlI ? isI prakAra brAhmaNotyatimArtaNDa meM bhI vastupAla - tejapAlakA nAma nahIM hai / kanhaDadegama abhI taka mere avalokanameM nahIM thAyA, zravazeSa sabhI pramANa 18 vIM 16vIM zatAbdI hai arthAta paTanA 40-400 varSa pIche haiN| ataH kevala unhIMke zrAdhArase, jabaki anya prAcIna pramANa vaha pravAda zrapramANika ThaharatA hai, koI nizcaya nahIM ho sakatA hai / bhI mAnajI ke anveSaNa meM damAvImA medakA ullekha same prAcIna maM0 1465 ke lekha meM milA hai, para mere isase pahalekI maM018 kI eka prazasti meM " zrozavAlavIzA" vizeSaNa AyA hai / damA-cImA bhedake prAcInatvako siddha karane vAlA prAcIna pramANa hai svaratara niyatiricita mAmAcArI ukta mAmAcArIkI racanA maM0 1220 me 1277 kenatiri jIne kI thii| ve saM0 1277 meM svargavAsI hue / ataH isase pahale kI honA nizcita hI hai / sAmAcArIMmaM AcArya upAdhyAyapadAdi kisa [ varSa 4 kima jAti vAlIko diyA jAya isakA nirdeza ina zabdoMmeM kiyA hai: + saMgaThanake DAyanAme meM thAne isa viSaya jo uddharaNa diye hai prAyaH sabhI "zrImAlI jAto ki bheda" pustaka meM liye gaye haiM, phira bhI ukta pratthakA kahIM nAmanirdeza tara nahIM kiyA gayA / "vIsao mirimAla zramavAla gogrADa - kulasaMbhRzrI caitra Ayazro dijai ujmA na u ( ? ) ga pu damA jAtiyo, mahutIyA TA vijAyagA guru jo thA bhopA ThAvija mahata girimAlA va vija / / 66 / / arthAt- -grAcArya evaM upAdhyAya padapara bImA zrImAla, zramavAla poravAr3a jJAni pAleko sthApita karanA cAhiye, damA jAti bAloko nahIM / ityAdi / - ima pramANa se vastupAla tejapAla yaha bAta vicAraNIya ho jAtI hai| usa bAta kA ullekha hai unameM hama ghaTanAkA samaya saM0 1275 dasAbIsA bheda hu manale pramANa meM ke bAdakA batalAyA hai| yadi ukta pravAda kI ghaTanA maM0 1275 ke bAda meM maM0 1275 ke bAdameM huI to usameM pUrva kI yA usI samaya kI racita "sAmAcArI" meM dasA bImA bhedakA zrAcArya padAdi ke prasaMga ullekha honA saMbhavaparaka nahIM jJAta hotA / vimalacatri ke uparyukta uddharaNoMse bhI damA bIsA bhedake prAcInatvakI hI puSTi hotI hai| ataH mere namra matAnusAra Adhunika vidvAnAM mata vizeSa prAcIna pramANAMka apekSA rakhatA hai| AzA hai vizeSa dvAna isa samasyA para vizeSa prakAza TAlege / muni zrIkA yaha anumAna "maM01361 taka laghuzAkhA vRddhazene pR0 6 meM zAmA tathA damA bImAkA nAma saMskaraNa bhI nahIM huA hai" galana hai / 64 maMgaThana DAyanAmeke pR0 22 meM isa zAkhA meda se jainAcArya bhI vaMcita nahI rahe" likhakara laghu-vRddhapauzAlika kA udAharaNa diyA hai para vaha sarvathA galata hai / laghuvRddha pauzAlikakA usa bhedase na to koI sambandha dI hai, na ve vizeSaNa hInatA uccatA ke dyotaka dI haiM / + pravAdako satya mAnane meM yaha bhI Apatti zrAtI hai ki vastupAla tejapAla ke kAraNa damA bImAkA bheda, sthAnIya porabAr3a jAti yA adhika se adhika zvetAmbara samAja meM hI vaha bheda par3a sakatA thA / para jaba hama dasA bIsAkA bheda hAdidigambara va brAhmaNAdi netara jAtiyoMmeM bhI pAne haiM taba ukta pravAda kI satyatA meM sahaja saMdeha ho jAtA hai / - Page #590 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jallAda [lekhaka-zrI bhagavat jaina] bole-'sabane vrata-nema liye haiM, kucha tuma pArama-mayogase lohA svarNa kaima bana jAtA hai, bhI lo|' yaha umaka vyaktitvame jAnA jA sakatA thA ! vaha 'maiM..? mahAgaja, maiM ? maiM achUta hU~ ! jallAda hU~ ! hiMsA-karmama rata rahanevAlA-eka vadhika thA, jallAda merA rojagAra hai hatyA karanA ! maiM bhalA prata-dharma kyA thA ! gajAjJA-dAga aparAdhiyoM ko prAga-daNDa denA, kara sakatA hU~ ? vaha to U~cI-jAta ucca-kula vAloM usakA pezA thA! gaTiyoMkA mavAla vaha imIke dvAga ke lie hala kiyA karatA thaa| vaha patina thA, achuna thA,- 'nahIM, bhUlate ho tuma ! dharmAcaraNakA adhikAra janmasa aura karmasa bhI ! sabako samAna hai| isameM chUta aura achUtakA ___kAlA-kovara-mA, kAyale-mA, kAjala-mA, bhramara- bhaMda nahIM / saba, apanI-apanI zreNI aura yogyatAmA, kAyala-mA-zarIra ! bAla bhI aise hI ! zAyada numAra vrata-niyama le sakate haiM ! are dharmake dvArA hI zarIrakI adhInanA acchI taraha nibhatI calI jAe, to manuSya patitase pAvana banatA hai-bhole bhAI! yahI mAMcakara tarUpa bane hue the| bar3I-bar3I surkha jallAda cupa rahA, kucha dera ! AMgve, caur3I nAka aura moTe-mATe zrAThoMka bhItara lekina svAmIjI ! maiM vratako nibhA kaise badabUdAra lambe-lambe dA~ta ! ThiganA kada aura gakSasa- sakU~gA ? gajya-AjJAkI avahelanA to nahIM kI kI naraha-agara Apa kalpanA kara sakate haiM to- jA sakegI, na ? ... gaThI huI deha ! aimA thA-vaha ! koI daMgyatA to bhayA- 'ThIka! kintu karane vAle vyaktisaM kyA kucha naka-ramakI sAkSAna mUrti kahe binA na rahanA, imameM chUTA hai-mAja taka ? ananta-zaktikA mAlika jaga bhI sandeha nahIM hai| manuSya hI to eka dina paramAtmA kahalAtA hai na ? __para, vasaM aimA hAnA hI cAhie kyoMki vaha aura jaba karanA vicArA, saba gajA tA cIja kyA, jo jallAda hai ! umaka nAmakI mArthakanA-usake devI-bAdhAe~ bhI kucha bigAr3a nahIM sktii| karane zarIra, hRdaya. karma sabhIpara tA nirbhara hai ! vAlA saba kucha kara gujaratA hai| haoN. to vaha eka dina vanameM gayA ! dekhA- mAdhu-saMgatikA prabhAva usa patita-hadayapara bhI eka sAdhu kucha bhaktoMke bIca baiThe upadeza de rahe haiM! par3e baraura na raha skaa| jaba vaha ghara lauTA, to eka eka sarasarI naz2ara DAlatA huA vaha Age bar3hA, bar3ha kalyANakArI-pratijhA usake sAtha thI, ki-'catubhI gayA do-cAra kadama ki yogirAjane use rokaa| dezIke dina kisIkA vadha na karanA!' vaha eka ora baiTha gayA-sanamra! socatA jA rahA thA, baha-prANa dekara bhI aba Page #591 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 548 anekAnta [varSa 4 - ima pratijJAkA pAlana karanA mega kartavya hai| sirpha 'parantu mahAgaja !..' eka dinakI hI to bAta hai / na, mahI eka din| 'hA, kyA kahanA zeSa hai ?' aura bhI to DhegeM dina bAkI bacate haiM, ve kyA pezekA rAjyakA uttagadhikArI jaba phAMsI para jhalaMgA, barakarAra-kAyama ragbaneke lie kAphI nahIM ?''U~ha ! taba kauna-sI niSThura-A~kheM khulI raha sakeMgIvyarthakA UhApoha !' jahA~panAha ! ____ 'saciva ! mujhe anInika pathapara na le jAyA / imasa tumhAga dAyitva naSTa hotA hai / tuma svayaM jAnate kucha dina bAda ! hA-daNDa aparAdhakA dekhatA hai, aparAdhIkI viza'agara maiM aimA nahIM karatA, to zAsakake ucca- patAkA nhiiN| maiM 'anyAyA' banakara pinA' kahalAnA tama padasa giratA huuN| aparAdhIko majA na denA, pasanda nahIM karanA / maMga AkhirI hukma hai-apainmAphakI hatyA karanA hai, nyAyakA galA ghATanA hai|' rAdhIkA prANa-daNDa diyA jAya !' -samrATanaM gambhIratApUrvaka vyakta kiyaa| aura mamA barkhAsta huii| ___ 'sahI hai-mahAgaja ! nyAya karanA hI kartavya kyA isI hindusthAnameM aise nyAyA-zAmaka aura guNa hotA hai / lekina pitAkaM hRdayase yaha zAmana kara gae haiM, jo nyAyakI vadIpara apana hRdayaka socanA bhI ApakA pharja hai, ki aparAdhI sAdhAraNa Tukar3e-beTe kI Ahuti de sakate the ?.... nAgarika nahIM, ApakA putra hai ! putrake lie, pinAke khii-haaN|' hRdayameM kucha mamatA hotI hai, isalie ki use hAnA hI caahie|'-scivne aparAdhI rAja-putrakI aura dRSTipAta karate hue khaa| caturdazI, pratijJAkA dina'hA~! yaha maiM mAnatA hU~ / imameM inakAra nahIM, ki vaha baiThA thA, jhoMpar3Ika bAhara cabUtarepara ! ki pitA-putrakA sambandha hArdika hotA hai / lekina- usane dekhA--gaja-karmacAriyoMke bandhanama eka sundadikkata hai ki kAnUna pitA-putrake nAte-riztese dUra hai| gakAra aparAdhI calA ArahA hai / . vaha unheM chanA taka nahIM! maiM isa samaya nyAyakaM 'are, Aja to usakI pratijJAkA dina hai na ? sihAsanapara baiThA hU~-nyAya na karanA maMga patana hai, yaha kaimI balA AI ? aba kyA karanA cAhiyepakSapAta hai, siMhAsanake mAtha duzmanI hai aura hai usa ?' zAsakake padakA apamAna ! maiM jaba taka yahA~ hU~- vaha cakagayA ! pahile zAsaka hU~, pIche aura kucha ! aparAdhake mutA- kSaNa-bhara rukA / vita prANa-daNDa denA yahAM merA pharja hai| aura antaH- phira uThA! AvazyakatA hI to AviSkAra kI purameM putra-zokameM, ronA-vilApa karanA, merA kartavya !' jananI hai na ? use bhI yukti sUjha cukI thI / gharaka samrATane mamatA-hIna svarameM uttara diyaa| bhItara pahu~ca, sIse bolA-'suna, Aja maiM badhaka Page #592 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kiraNa 10 ] jallAda liye na jAU~gA, tujhe to batAnA hI kyA, ki Aja merA vratakA dina hai| bAharase rAjakarmacArI A rahe haiM, kaha denA ki 'vaha Aja haiM nahIM, bAhara gaye hai !'samajhI aura maiM kATha chipA jA rahA hU~ !' 'ThIka hai / '- strInaM uttara diyA / vaha kATha meM jA chipA / miniTa bhara bItA, ki sipAhiyoMkA jatthA zrA pahu~cA / 'kahA~ gayA ?' 've, Aja haiM nahIM, bAhara gae hai / ' 'are'! AjahI use bAhara jAnA thA ! Aja jo hotA to hajAgekA mAla hAtha na laganA ?' jatthe ke adhinAyakane rAjakumAra ke AbhUSaNoM kI ora saMketa karate hue kahA / 'yaha to ThIka hai !' - strI hRdaya meM eka saMgharSa chir3A- 'kaimA atula avasara hai, haz2AroMkA mAla ! hAra-kuNDala, kar3e, bAjUbanda kitanIhI cIjeM to pahane hai - yaha ! aura kapar3e bhI to dekho, kitane krImatI haiM ? kyA karU~ ? aisA mauqA bAra-bAra to milanA nahIM ! phira, yahI to apanA dhandhA hai-- aparAdhIkA kula sAmAna ! cAhe, pA~cakA ho yA pacAsakA ! Aja itanA dhana ! kyA yoM hI chor3a diyA jAya ?' 'tU to bahuta dina deva rahI haiM tU hI kahakyA itanA dhana kabhI bhI milA hai, jitanA yaha Aja hai ?' - adhinAyaka ne hAmI bhaganI cAhI ! lAbha-lipyAne strI-hRdayapara kAbU pA liyaa|" 'magara vaha to Aja haiM nahIM / kahate hue bhI usane cupake se kAMThekI ora u~galI uThA dI / ofa / nArIke lAbhI mana / dusare hI kSaNa 546 jallAda Theke bAhara, sabake sAmane khar3A thAaparAdhI kI taraha | 'yaha jAlasAjI ? yaha dhokhA ?-- kyoM ? kyA vicAra hai, aba ?' - adhinAyaka krodhake mAre tha dhara ho rahA hai| 'kucha nahIM / jo huA vaha tthiik| aura jo hogA vaha bhI ThIka hI hogA'' jallAdane gambhIratApUrvaka khaa| mu~ha para usake eka apUrNa prasannatA khela rahI thaa| Aja usake Age vratakI rakSA- arakSAkA savAla hai. jIvana maraNakI samasyA hai| lekina vaha usake liye taiyAra hai / vaha jAnatA hai-yoM pakar3e jAnA usake lie zubha nahIM hai| para, phira bhI vaha sacintya nahIM, dRr3hatA jAM sAtha hai pratijJA pAlana kii| 'jAnatA hai - isa dhAbA jI kA kyA phala hogA ? cala ! mahArAja ke sAmane / ' 'calA !' -aura vaha nirbhaya hA cala diyA ! strI zravAkU ! dekhanI bhara rahI, jaba taka dikhAI dete rhe| X X X 4 ) 'kyA cAhanA hai aba ?' - samrATanaM pUchA / 'vaisI AjJA, jo pAlana ho sake / ' yaha jallAda kA uttara thA sIdhA, spaSTa / ' le jAo, aparAdhIko badha kro| jo Aja taka karate Aye ho !' 'nahIM, isa zrAjJA kA pAlana Aja nahIM hogA-mahArAja !' lAparvAhIka sAtha jallAda bolA / mahArAjakA krodha sImA pAra kara gayA / cinna jA unakA pahale se hI dukhA huA thA / zrApe se bAhara Page #593 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 550 hogae - bhUla gae sArI rAjanIti ! jhallAkara bole- 'acchA, itanI himmata ?' anekAnta jallAda cuna / ' le jAo, ise bhI prANa daNDa do ! kRtanna ! nIca !! cANDAla !!!' -- mamrATane hukma diyA | X X X jalacaroMke dezameM athAha jalAzaya meM lahareM hiloreM le rahI thiiN| samIpastha -- nIrava vAtAvaraNa, UrmiyAMkI gambhIradhvani se bhaMga ho rahA thA ! asaMkhya jala-cara zrAnanda nimagna ho taira rahe the ! sthAna paayaa| ...ki eka jakar3e hue aparAdhIkA bevaza zarIra aah bIca meM girA / sabameM, eka naI umaGgana "aura bAtakI bAtameM usa abhAga vyaktiko zarIra jalacaroMkI dAr3hoMke nIce par3akara peTameM samA gayA / bhojya vastu natma hocukI / yaha thA - rAjaputrakA prANa daNDa ! qAnUnakI tAmIla / taTa para khar3e hue jana-dalane eka cItkAra kiyA --' zroha !' jaise manuSyatA karAha uThI ho / [ varSa 4 'bAMdha ise bhI / ' hukma huA aura usI vakta hukmakI tAmIla mAmanaM thI / 'kyA aba bhI tU apane haThase bAja na AegA ?' --savAla huaa| 'haragiz2a nahIM ! Aja maiM hiMsaka huuN| mujhe isa para garva hai| maiM Aja hiMsA nahIM kara sakatA - cAhe isake liye mujhe mauta se bhI bar3I sajA dIjAya |'yh jallAdakA khulA nirNaya thA / 'DAla do, ime / ' zraha ! usI agAdha jalAzaya meM jallAdakA ba~dhA huA bevaza zarIra DAla diyA gyaa| jana-dalase phira eka jora kI cillAhaTa huI / para, yaha kyA? kSaNabhara bAda----saba zAnta ! jaise kucha huA hI nhiiN| duniyA~kA rivAja jo yahI hai| aba badhikakI bArI thI / sipAhiyoM kI satarkatAmeM vaha eka aura khar3A thaa| mu~hapara usake viSAda na thA, dRr3hatA thI / hRdaya meM saMkoca, bhaya, pazcAtApa na thA, nirbhayatA thI / vaha khar3A thA --- prasannacitta ! jaise parIkSA meM uttIrNa hone kI icchA meM khar3A ho / yaha kyA rahA hai - jAdU ? sabane dekhA, khulI A~khoM dekhA --- jallAda, hA~, vahI patita - tiraskRta - achUta siMhAsanapara virAjamAna hai| devagaNa usakI pUjA kara rahe haiN| X X samrATane sunA, zahara kI janatA ne sunA, jimane sunA-daur3A AyA / zraddhAse usakA mastaka jhuka gayA--- pratijJA-pAlaka ke caraNoM meM ! ahiMsA ke pujArI kI mahattA ke sAmane ! samrATane pairoMmeM mukuTa navAte huye, hAtha jor3e, kSamA mA~gI / kahA -- 'tuma patita nahIM, patita maiM hU~, jo prabhunA ke madameM Akara tumhArI dhArmika pratijJA tur3avAnA cAhatA thA / tuma pUjya ho ! Adarza hAM !! mujhe kSamA kro| X Page #594 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jaina-dharmakI dena (le0--prAcArya zrI kSitimohanasana) kata vaidika dharma indra-candra-vAyu zrAdi devatAoMmeM isI kAraNa eka hisAbase jaina-dharma ke mAtha baMgAlakA "DI zrAbadra thA / vaha svarga - mugva kI prArthanAmeM rata thA, bahuta purAnA yoga / / bauddhadharma grahaNa karane ke pUrva aura umaya. yajama mAnA / jana thA / upaniSadoMke baMgAla meM jainamatakA hI prAdurbhAva thaa| aba bhI mAnabhUma, yugamaM degvA gayA ki manuSya bAhara ke devatAko svoja baoNkur3A prabhRti sthAnAma sagaka-jAti jaina zrAvakokI hI choDakara apane annagmeM hI anveSagA - karane lagA hai| taba avazeSa hai / jenIkI umI purAtana bhUmi--baMgadeza--meM puna: himAmaya yana chor3akara umakA cina zramiAtmaka dhyAna- jana-dharma sammAnita aura saskRta / / bhAratIya dharma-mAdhanAke dhAraNAkI pora jhukane lgaa| mbarga-mumbakI apekSA bada sainama jaina-dharmakA jo amUlya dAna hai, dama baMgadezamaM bhI vaigagyAnita mukti ke lie vyAkulanA anubhava karane lgaa| usakA upayukta anusaMdhAna honA caahie| maMdhAna karane para patA calegA ki ahimA-prArthanAko bhAratIya dharmake itihAsameM zradamA, niSkAmatA, muknika mala meM bahuna-mA kArya mahAguru mahAyoga zrAdi patha- manovijaya, dhyAnaparAyaNatA, indriya jaya, vairAgya, muktipradarzakagagA kara gae haiN| prAcIna mahAguruyokI zikSA, mAdhanA prabhRti bar3e-bar3e satya jaina-mAdhakIka hai| dAna-svarUpa gumame ziyakI zrIra, mahAma hI calA karatI thii| prApta hue haiN| pugatana dharma meM manuSya devatAke mAima jainAcAryoM meM bhI yaha maba tasyopadeza isI taraha kSabAnI aAcchanna thA: jaina sAdhanAne digbalAyA ki manuSyakA dharma calatA rhaa| jaina dharma ke ligvina upadezAMke yuga meM sabase usIke antagma hai / mAnava-sAdhanAma mAnava hI mahattama pahale zrAvalI bhadrabAhakA nAma liyA jA makatA hai| satya hai. devatA nhiiN| mahAmAnavaka caraNAma hI mAnava glanandI-rAMcana 'bhadrabAhucarita' aura hariNa-kRta praNata ho, devatAke caraNomeM nahIM / mAnava aura mAnava'vRhatkathAkoSa' se jAnA jAtA hai ki bhadragahu kA sAdhanAko isa dharmane eka aparUpa(apUrva)mahatva dAna kiyaa| janmasthAna puNDravarddhana thaa| aitihAmikAko yaha batAnekI yUropake pAliTivisTa loga dAvA karate haiM ki mAnava-mahatvako zrAvazyakanA nadI ki puNDabarddhana unara-baMgame sthita hai| unhoMnehI sabase pahale sammAnita kiyA hai, kintu yathArthana: zrunakevalI bhadrabAhu ke cAra ziya the| inameM se ekakA vahI dAvA bhAratakI bahu-purAtana jaina mAdhanA kara sakatI hai| nAma godAmagaNI thA / godAmagIkI zidhya-santAnakI ahiMsA,baigagya, niSkAma dharma prabhRni bar3e-bar3e tatva-pracAra cAra zAgvAe~ thI-prathama nAmanItiyA, dvitIya koDI karake hI jaina mAdhakagaNa nizcinna nahIM ho rahe / yuga-yugameM, varimiyA, * tRtIya pANDabaddhanIyA aura caturtha dAmI kAla-kAla meM unhoMne apanI sAdhanAko uma mamayake lie gybddiyaa| ye cArI hI zAgvAra baMgadezakI hai| hama upayogI kiyA thaa| isI jagaha unakA mahatva ,imI viSayameM maiMne apane eka granthama vistRta zrAnnAcanA kI hai, jagaha unakI prANazakti kA paricaya hai| maiMne pahale jaina jo aba taka prakAzita nahIM huA hai| dharmakI prANazaktike viSayameM 'pravAsI', vaizAgya, 1341 Page #595 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 552 bhanekAnta [varSa 4 baMgAbdameM eka prabandha likhA thA, jise Apa logoMmeM se mahApuruSa the / vidvavara zrI hIrAlAla jaina mahAzayane kisI-kimIne dekhA hogaa| dikhalAyA hai ki muni gamamiha-kRta 'pAhuDa dohA' prAya: prAcIna sAdhanAoMko yuga-yugameM kAlocita karanekA hI 1000 IsvIke aAsapAsakI racanA hai| 'pAhar3a dohA' nAma hai rikrAmeMzana / hesTiMgna-sampAdita vikhyAta 'ensAiklo- apabhraMza bhASA meM likhA gayA hai| jaina gurugaNa saMskRtake pIDiyA zrAfa rilIjansa eNDa ethiksa' granthakI viSaya-sUcI mohameM Abaddha nahIM the| devanese hI mAlUma hogA ki riphArmezanake sambandhameM likhate misTika arthAt maramI kabIra prabhRti meM jo maba bhAva hue kevala vISTIya riphArmezanakA ullekha kiyA gayA hai| milate haiM, 'pAhur3a dohA'ma prAya: ve sabhI haiN| 'pAhudda jaina dharma ke riphAzanakA koI ullekha nahIM hai| prathaca dohA meM se kucha thor3e-se yahA~ dikhalAye jAte haiN| yuga-yugame jaina sAdhanAne vismayakara prANazaktikA paricaya zAstrabaddha dRSTi-bhrAnta paMDitoMkI ora lakSya karake mani diyA hai| merI nijI gaveSaNAkA viSaya vizeSa karake rAmasiMha kahate haiM :-- maramI sAdhanA tathA inhIM saba rifArmezanakI bAte hI rahI paMDiyapaMDiya paMDiyA kaNu chaDibi tusa kNddiyaa| haiN| isa kAraNa maiM usI viSaya para kucha kucha bola makatA atthe gathe tuTThosi paramatthu Na jANahi mUDho si(85) hai / yahA jJAnI aura guNI bahuta loga upasthita hai, yahA arthAt--'he paMDitoke paMDita, tU zasya chor3akara bhUmI kaTa mu~ha kholane kA adhikAra mujhe nahIM hai| taba bhI bolaneke kara rahA hai: na kitanA bar3A murkha hai ki paramArtha na jAnakara / samaya mujhe vahI saba bolanA hogA, jise lekara maiMne cira- a granthake arthase dI saMtuSTha raha rahA hai| jIvana kATa diyA hai| bahuiyaM paDhiyai~ mUDha para tAlU sukkai jeNa / __ maiMne pradhAnata: AlocanA kI hai--bhAratake madhya-yugako ekkuji akkharutaM paDhahu sivapurigammaijeNa // (97) lekr| pahale sabhI samajhate the ki kabIra madhya-yugake -par3ha-par3hakara, are mUrva, terA nAlU sUrava gayA hai, riphArmezanake zrAdiguru the| unhoMne dharmake bAyAcArIko taba bhI tU mUrkha hI banA hai| aisA mAtra eka akSara paTTa tyAgakara usake marmakI bAta kahI thii| kintu aba dekhA deva, jisase zivapurI jA sakatA hai|' jAnA hai ki jainamAdhaka lUkAne 1452 khISTAnda meM gujarAtame anto Nasthi suINaM kAlo thotro vayaM ca dummehaa| apanA lahAmata nAmaka riphArmezana-mana pracArita kiyaa| taMNavara sikkhiyavvaM jiMjaramaraNakkhayaM kuhi / / (5) imameM bAhya bheda, prAcAra, pUjA AdikI vyarthatA, bAhya --zAstra ananta haiM, kAla mvalpa hai, athaca hama loga kriyA-karmakI hInatA acchI taraha mamajhAI gaI hai| isake durmedhA hai, arthAt hamArga buddhi aura dhAraNAzakti parimita prAya: 200 varSa bAda, arthAt 1653 IsavImeM, dunDIyA hai| isIlie jisase jarAmaraNa kSaya hota haiM, itanI vidyA yA sthAnakavAmI mana pravartita hazrA / yUropa meM bhI taba mIgva lenI caahie| vahI yatheSTa hai|' pyUriTana mRvameMTa cala rahA thaa| tAraNa-gaMtha Adi jaina akkharacaDiyA masimiliyA pADhatAgaya khiinn| sAdhanAnomeM bhI ThIka aise hI riphArmezanakI bAteM haiN| ekkaNa jANI paramakalA kahiM naggaDa kahiM lINa // (173 ___ aba mAlUma huA hai ki mahAtmA kabIra prabhRti pravartita --'syAhIke akSaroMmeM likhe hue grantha par3hate par3hate kSINa matavAdake zrAdiguruzrI muni rAmasiMha nAmaka eka mukhya ho gayA, tathApi kahA~ utpatti hai aura kahA~ laya, isa Page #596 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jainadharmako dena 553 parama marmakA maMdhAna nahIM gyaa|' zrArAmakI nIMda sone jA sakate ho|' ___ yaha viDambanA dekhakara muni rAmamiha kahate haiM:--- dayAvihIeDa dhammANANiya kaha viNa jodd| tAma kutitthaI paribhamaI dhuttima tAma karaMti / bahueM salilaviroliyaI karu ghoppaDANa hoi||(147) guruhuM pasAeM jAma Na vi dehaha deu muNati / / (80) --he jJAnI yogI, dayAhIna dharma asambhava hai| jalameM arthAt--'ye saba grantha, vyartha-tIrtha-yAtrA aura nAnA dhUrtapanA kitanA bhI hAtha calAo, vaha yohI cikanA nahI ho chor3akara sadgurukI zaraNa le / antarasthita devatAko mktaa|' guruko kapAse jAna le| mani rAmamiha aura bhI kahate haiM:-- lAhiM mAhiu tAma tuhuM visayahaM sakkha muNehi / kAsu samAhi karau ko aNc| guruhu~ pasAe jAmaNa vi avicala bohi lahehi // (81) chopu prakopu maNivi ko baMca // --'guru-prasAdame jitane dina avicala bodha prApta nahIM hala mahi kalaha keNa smmaann| hotA, utane dina inhIM saba viSayoMmeM mana mugdha hokara sugvoke jahiM jahiM jovanahiM appaannu|| (169) pAzamaM Abaddha rahatA hai| -kyA nRthA yaha vidvaSa aura kalaha, yaha mithyA spRzyAjaM lihiNa pucchikahaba jaai| spRzya vicAra kiyA jAya ? kise tyAga kiyA jAya ? kahiyau kAsu viu citti tthaai|| kisakI pUjA-samAdhi kare ? jahA devatA haiM, vahAM apanI hI maha guruubaraseM citti tthaai| zrAtmAko vigajamAna dekhatA huuN|' taM tema dharatihiM kahiM miThAi // (166) aggaI pacchaI dahadihahiM jahiM jovau tahi soh| --'jise likhA nahIM jAtA, pRchA nahIM jAnA, kahaneme tAmahu phiTTiya bhattaDA avasuNa pucchara koi / / (175) bhI jisameM mana sthira nahIM hotA, aimA tattva guruke upadezama -.'yAge pIche damo dizAmeM jahA~ bhI dekhatA hU~, meM pratiSThita hotA hai| pIche vahI tattva sabame nahA vahI virAjamAna hai| itane dina bAda merI prAni sphurata ho jAtA hai|' miTa gii| aba kisIma kucha bhI jAnane pUchane ke liye ___gurukA upadeza milaneAra hI jAna par3atA hai ki nahIM hai|' marga-kAmanAkI apekSA niSkAma * mukti zreTha hai| dimA isake bAda unhoMne mamajhAyA hai ki bAhya zrAnAra aura dunauti choinese hI mana zAnta ho jAtA hai / imAma aura capa dvArA kucha bhI nahI honA :-- mani rAmasiMha kahate hai: mappi mukkI kaMculiya ja visu taM na munndd| avaghaDa akkhara jaM juSpajjA / bhIyahaM bhAna na pariharAi liMgaggaha' karei / / (15) aNu vikipieNAra Na kijjA / / - 'bharSa keMcula chor3a detA hai, kintu viSa nahIM chor3anA / prAyaI citiM lihi maNu dhArivi / muni-vaipa to lete haiM, kintu unameM bheda-bhAva kaho dUra sou NiciMtita pAya pasArivi // (144) hAnA hai ? --'ahimAmaya bhAva cittameM utpanna karI / nAnaka bhI prabhitaracitti vimaaliybaahirikaasvnn| anyAya mana karo; cittameM yaha sthira karake pAca mAra kara citi NiraMjaNu kAvi dhari mubahi jema malaNa // (61) Page #597 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 554 manakAnta [varSa --'yadi annarameM citta hI malina rahA, taba bAharakI mAkkhaha kAraNu enaDau avaraI taMtu Na maMtu / / (62) tapasyAme lAbha kyA hogA ? citta dekara vicitra niraMjanako -'viSaya-kapAyAMma jAte hue manako jimane pakar3akara dhAraNA karo, jisase citta kI malinatAma mAkta mile|' nirajanaka madhyama sthira kara liyA, usane mokSaka hetubhUta sayalu vi ko vi taDaphaDai siddhattaNahu nnnenn| kAraNaka' pA liyA / yahI to mokSakA kAraNa hai, tantrasiddhattaNu pari pAviyaha cittahaM NimmalayeNa / / (88) mantra nahIM / --'maddhatva ke lie mabhI nAdAne haiM, kintu citta nirmala manako saMyata karanA tI eka netivAcaka (Negative.) hAnepara hI middhatva prAma honA hai|' vyApAra hai aura use niraMjanake mAtha yukta karanA pAtthA paDhaNaM mokkhu kahaM maNu vi asuddhau jAsu / (146) amtivAcaka ( Positive ) vastu hai| isI prAstavAcaka -'azuddha mana lekara pothA par3ha lenese hI mukti kahA~ yogI hI bAta muni jI kahate hai :milegI? ummaNi thakkA jAsu maNu bhaggA bhUvahiM cAru / titthaI tittha bhamaMtayahaM ki eNehA phala hUva / jima bhAvai timamaMcarauNa vibhauraNa visNmaaru||(104 bAhirU suddhau pANiyahaM ambhitaru kima hUva / / (162) mata padArthoma jimakA mana mukta hokara-unmana -tIrthase tIrthAntara taka bhramaNa karane kA to kucha bhI phala hAkAra-cAra hA uThA hai, vaha marvatra svAdhIna vihAra lAbha nahI huaa| bAhara to jala meM zuddha ho gayA, kintu antarakA karatA hai| umaM phira na bhaya rahatA, na samAra / ' kyA hAla hai? avaha girAmai pesiyau sahomai saMhAri / / (170) titthaI tittha bhamaMtayahaM saMtAvijjai dehu| -'akSaya, nirAmaya umI dhAmameM praveza karake mana zrAma appeM appA jhAiyaI NivANaM para dehu / / (178) hI mayata hAkara layalIna ho jaaygaa|' --- 'tIrthase tIrtha taka bhaTakate phirane se kevala deha-mantApa hama avasthA meM pahuMcanese mAdhaka ke antarasthita devatA hI hotA hai| zrAtmAke bhItara aAtmAkA dhyAna karake antaramaM dIpyamAna hA uTate haiN| bAhara tIrtha-tIrtha aura nirvANa-pathameM padArpaNa kro|' mandira-mandirameM unhe khAjata nahIM phiranA par3atA / 'pAhur3a yahI to huI maramIkI mAgnama bAta ! imI mamme dohA' meM kahA hai :muni rAmamiha kahate haiM : Agahijai deu paramamA kahiM gayau / appA sacara mokkhapahu pahau mUDha viyANu / / (79) vImArijai kAI tAsu jo siu savvaMgau / / (50) - 'zrAtmAhI vAstAvaka mukti-7tha hai; hai mUDha, ma - 'zrArAdhya devatA paramezvara kaho gae ? jI zivasvarUpa samajha le|' mAGgavyApI hai, unheM kima prakAra bhulA diyA gayA ?' madhya-yugake maba mAdhakAMne yahI eka hI bAta nA kahI tAma kutitthaI paribhamaI dhuttima tAma karaMti / hai ki manameM hI mokSakI bAdhA hai. arthAt manako jamane guruhu~ pasAeM jAma Na vi dehahaM deTha muni // (80) maMyata kara liyA, mokSa umake lie mahaja labhya ho gyaa| -nAnA bAhya kunIrthoma bhramaNa aura dhUrtAcAra unane muni gamasiMha bhI kahate hai:-- dina hI calanA hai, jitane dina gurupramAdase deha-mandirajeNa NiraMjaNi maNu dhariu visayakamAyahiM jNtu| miyata devatAko jAnA nahI jaataa|' Page #598 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kiraNa 1.] jainadharmako dena jo paI joiu joiyA titthaI tittha bhmei| kAyAyoga zrAdi jo tatva milate haiM. ve saba nepAlase prApta misa paI siha hiDiyau lahiviNa sakkiunoi(179 bauddha gAna aura dohAma bhI pAe jAte haiN| nAthapaMthakI -he yogI, jise dekhaneke lie tIrtha-tArtha ghUmanA ri vANI aura gorakSa prabhRti ke vacanoma indI maba bAnAkA rahA hai. vaha zivasvarUpa tere hI mAya-mAya cala rahA hai| ullekha milatA hai| isI kAraNa, kisa mampradAyane ina taba bhI, hAya, usIko upalabdha nahIM kara pAtA!' masyAko mabase pahale anubhava kiyA, yaha kahanA kaThina isI prasaMgame upaniSadokI bhI do-eka bAte kahatA huuN| hai| jAna par3atA hai. usa yuga kI bhAratIya mAdhanAkA zrAkAza maitreyI upaniSada meM bhI imI deva-devAlayakI bAta kahI / gaI hai: 'indI maba matyAM aura mAdhanAkI vANiyose bharapUra thaa| deho devAlayaH proktaH / (29) imIlie uma mamayake mammI mampradAyA~kI sAdhanAzropara ina maitreya aura bhI kahate haiM :-- maca bhAvoMkI chApa par3I hai| pASANalohamaNi-mRnmaya-vigraheSu yaha bAta mAnanI dI hogI ki kabIra prabhati ne jisa pUjA punarjananabhogakarI mumukssoH| matyako 500 varSa bAda prakAzita kiyA, use prAyaH 7000 tasmAdyatiH svadayArcanamava kuryA ImlImeM--bahuta parale-muni rAmamihane upalabdha aura dvAhmArcanaM pariharedapunarbhavAya // (2617) prakAzita kiyA thA / mani gamasiMhakI pratyeka bAta unake -'pApAgA-loha-maNi mRnikA-nirmita vigraha kI pRjAme antarakA vadanAka bhAtagsa ucchavAsata hui, imA bAra-bAra janma-bhoga karanA hotA hai| kAraNa, muktivArthIkA kIkahI bahuta tIna hai / zrAjake yugakI logoko bhulAnevAlI vaha patha nahI hai| imAme yatI apanarbhava maknike lie zrora janatAko naze meM mana kara denevAlI kalA ve nahIM bAhyArcanA parityAga karake svahRdayArcana arthAt hRdayasthita jAnate the / kRtrima bhadratA unhoMne kabhI dhAraNa nahI kii| devatAkI hI pUjA kreNge| apane nijI duHkhakI bAta kahate hue sacce maramI taba bAhya saMdhyA-pUjA kA avamA kahA~ hai ? imIma rAmamida kahate hai:maitreyI kahate hai: vaNi devali titthaI bhamahi AyAmo viNiyatu / mRtA mohamayI mAtA jAto bodhamayaH sunH|| ammiya vihaDiya bheDiyA pasulogaDA bhamaMtu / / (187) sUtaka-ya-saMprAptI kathaM saMdhyAmupAsmahe // (274) -'vana, devAlaya, tIrtha-tIrtha meM bhaTakatA phirA, zrAkAzakI -mohamayI hai hamArI mAtA mRtA, bodhamaya suta hA gayA aura bhI vyartha tAkatA rahA, imI bhaTakane meM pazu aura hai jAtaka ; do sUtaka saMsAna hokara kisa taraha saMdhyogasanA bheDoke mAtha milana huaaa|' mani gamasiMha kahane haiM :varNAzramAcAgyutA vimUDhAH hattha ahahaM devalo vAlaha NA hi pavesu / karmAnusAreNa phalaM labhante / ( 113) santu NiraMjaNu tahiM vasai Nimmalu hoi gvesu||(94) hama avasthA meM pahu~ca kara mAdhaka dekhate haiM ki 'vimUDha 'bAhira nahIM hai-mAr3he tIna hAthake umI deha-devAlayameM bAhyavarNAzramAcArayuktagaNa karmaphala lAbha karane ke lie hai, jaddoM bAlakA praveza nahIM hai: santa niraMjanakA vahI bAdhya hai, isIse baddha hai|' nivAma hai| nirmala hokara unakA anveSaNa kro|' maitreya kahate haiM ki sAdhakoMke lie abheda darzana hI mUDhA jobai devalaI loyahiM jAI kiyaaii| jJAna, manako nirviSayI karanA hI dhyAna, manakI malinatA dehaNa picchaha appaNiya jahiM siu saMtu ThiyAI(180) dara karanA hI snAna aura indriya nigraha hI zauca hai:- -'mUrkha loga mAnava-racita devAlayoM meM ghUma-ghUmakara mare abhedadarzanaM jhAnaM dhyAnaM nirviSayaM mnH| jAte haiM, apane deharUpI deva-mandirako to dekhate nahIM, jahA~ snA manomalatyAgaH zocamindriyanigrahaH / / (22) zAntaM zivaM virAjamAna hai. muni rAmasiMhake bhItara prama-sAdhanA, samarasa, dehatattva, vaMdahu bahu jiNu bhaNai ko vaMdara hali ityu / Page #599 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhanekAnta [varSa 4 NiyadehAvasaMtayaha jaijANiu paramattha / / (41) -'ziva binA zakti evaM zakti binA ziva akarmaNya aura -'sabhI kahate haiM, vandanA karo, bandanA karo kantu saMpUrNa haiM / donoMke ima maukI upalabdhi karanese samasta yadi antara-mandirasthita devatA ko upalabdha kara le. taba jagata, jo mohavilIna hai, samajhameM zrA jAtA hai|' aura kisakI vandanA bAkI rahegI? rAmasiMha munike matase ima mamarasakI bAta kevala kAnase deha mahelI eha vaDha tau sattAvai tAma / suna lenese hI nahIM hotI, isake lie cAhie niraMtara citta NiraMjaNu pariNa sihaM samarasi hoiNa jAma(64) satya-sAdhanA / isIlie munijI kahate haiM :-'zrIre mUda, yaha vihiNI kAyA utane dina hI duHkha . hau saguNI piu NigguNau NilakkhaNa nniisNg| degI. jitane dina niraMjana manake sAtha paramAtmAkA milana ekahiM AMga vasaMtayahaM miliuNa aMgahiM aMgu // nahIM hotA , umI milanakA hI nAma mamarasa hai|' -'maiM maguNa haiM, aura ve guNAtIta haiM ; lakSaNAtIta haiM, maNu miliyau paramesarahI paramesaru ji mnnss| saMgAtIta haiN| donoM eka sAtha vAsa karate haiN| phira bhI ra donoM meM aMgase aMgakA milana nahIM hotaa|' bigiNa vi samaraji hui rahiya pujja caDAvauM kassa(45) dInAma kintu sAdhanA-dvArA usa yogakA sAdhana karanA hogaa| -'mana jima mamaya paramezvara ke sAtha aura paramezvara jisa mamaya manake sAtha mila jAte haiM, usIko samarasa kahate haiM; samarasa-mAdhanA siddha honepara mAlUma hogA ki tribhuvana taba kimakI pUjA kI jAya ? | zUnyAkAra pratIyamAna hokara bhI kucha zUnya nahIM hai ; makala jimi lANavilijjA pANiyaha tima jaDa cittavilijaja zUnyako pUrNa kara ke virAjamAna hai-eka hI parama paripUrNatA:samarasi hUvai jIvaDA kAhaM samAhi karijja / / (976) suNNa Na sugaNaM Na hoi suNNaM ca tihuvaNe sugaNaM // (212) -'jalama jima taraha lavaNa mila jAtA hai, usa taraha yahI maramI sAdhanAkI carama aura parama bAta hai| yadi citta brahmAnandameM vilIna ho jAya, tabhI jIva sabharama isI bAta ko prAyaH pA~ca zatAbdI bAda bhakta kaviyone phirase hogA / taba phira kisalie mamAdhi kI jAya ? zrAkAzamaM pratidhvanita kiyaa| saba vismRta mahAsalyoko isa bhAvakI apekSA gambhIratara maramI bhAva kyA aura ve pharama apane jIvana meM upalabdha karake mUtimAna kara kahIM hamane pAyA hai ? muni rAmasiMha kahata haiM : ge| kabIra-prabhRti ke bAda yaha prema sAdhanA acetana adhireNa thiga maileNa NimmalA NigguNeNa guNasArA nahIM rhii| zrAnumAnika 1615 se 1675 IsvI taka kAraNa jA viDhappar3a sA kiriyA kiraNa kaayvvaa||(19) jaina sAdhaka aAnandaghana jIvita the / ve eka sAtha hI -'unhIM sthira devatAke mAtha isa asthira dehakA, nirmalake mAdhaka aura kavi the| unakI apUrva kavitAke viSayameM sAtha malinakA, guNamArake mAtha niguNakA yoga-sAdhana yadi maiMne pahale thor3I-bahuta aAlocanA kI hai : jo usake kara liyA jA sakatA hai. taba vahI kyoM na kara liyA jAya? viSayameM utsuka ho, ve prAya: 10 varSa pahalekI 'pravAsI'yahI to dehakI parama sArthakatA hai|' patrikA (va0 saM0 1388 kArtika-aMka) dekha sakate haiN| yaha prema-yoga kevala merA hI zrAkA~kSina hai, aimI bAta hindIkI 'vINA' patrikA tathA aMgarejIkI vizvabhAratI' to nahIM hai : donoM ora vyAkulatA na honera to prema nahIM traimAsika patrikA meM bhI maiMne isI sambandha meM likhA thaa| ho sktaa| ve bhI jo prema-milanake lie zrAkAMkSita haiM; zrAnandaghana zuddha maramI the| jaisI unakI vANI udAra ve ziva hai, maiM zakti hU~; mujhe chor3akara ve vyartha hai aura hai. vaisI hI umameM gambhIratA bhI hai aura vaisA hI usakA unheM chor3akara maiM vyartha huuN| 'zrAnanda-laharI' meM zrImad- aparva saundarya tathA umakI rasamamRddhi bhI hai| zrAja zaMkarAcArya karate haiM: unakI bAtakA kevala ullekha mAtra kiyA hai| aura bhI zivaH zaktyAyuktaH prbhvti| jo saba jaina maramI kavi haiM, unake nAmakA ullekha bhI na ceda evaM devo na khalu samarthaH spnditumpi|| -isakI apekSA gabhIratara maramI satya aura nhiiN| muni nahIM kiyA jA skaa| prayojana honepara aura kabhI unakI AlocanA kI jA skegii| rAmasiMha bhI kahate haiM:siva viNusattiNa vAvarai, siu puNu sttivihiinn| kalakatteke jaina-samAja dvArA manAe gae paryuSaNa parva dohi mi jANahiM sayalu jagu bujhA mohavilINa // para diyA gayA bhaassnn| -[vizAla bhAratase uddhata ] Page #600 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tAmila - bhASAkA jainasAhitya ( mUla le0 pro0 e0 cakravartI M. A. I. E. S. ) [ zranuvAdaka - paM0 sumeracanda jaina 'divAkara' nyAyatArtha zAstrI, H. A. LL.B.] (kiraNa naM0 6-7 se Age ) cau "ye 'mokkalavAdaca rakkam' adhyAyame mokkala nAmake bauddhaguru ke prati nIlakezIke dvArA die gae caileMja kA varNana hai | mokkala grantako parAjita hokara pratidvandvakA dharma dhAraNa karatA hai / yaha pustaka ke sabase bar3e adhyAyoMma se hai, kyoMki isa adhyAya meM bauddhadharmake mukhya siddhAntokI vistRta carcA kI gaI hai| hamameM mokkala svayaM nIlakezIko bauddhadharmake sthApakake samIpa bhejatA hai / 'buddhavAda caruvakam' nAmakA pA~cavA~ adhyAya vAdake artha nIlazI aura buddha ke sammilanakA varNana karatA hai / buddhadeva svayaM isa bAtako svIkAra karate hue batAe jAte haiM ki unakA hisA siddhAnta unake anuyAyiyA dvArA paramA rthataH nahIM pAlA jAtA hai / ve isa bAtako svIkAra karate haiM ka hisAkA nAma japanA mAtra dharmakA ucita siddhAnta nahIM hai; va anta apane dharmakaM asaMtoSaprada svarUpakI svIkAra karate haiM, ahisA tatvaka saMrakSaNa ke lie usaka punaHnirmANa kI bAta svIkAra karate hai| isa tagcha prAkUkathana sambandhI adhyAya ke anantara cAra adhyAya bauddhadharmaka vivAdamaM vyatIta hota hai / isake pazcAt anya darzana kramazaH varNita kie gae haiM / chaThe adhyAyameM zrAjIvakadharmakA varNana hai, use 'zrAjIvaka vAda carukkam' kahate haiM / zrAjIvakadharmakA saMsthApaka mahAvIra aura gautamabuddha ke samakAlIna thA / bAhya rUpameM zrAjIvaka loga jaina 'nigrantho' ke samAna the| kintu dharmake viSaya meM ve jaina aura bauddhadharmose zratyanta bhinna the / yadyapi tatkAlIna bauddha lekhakone zrAjIva koMke sanbandha meM kisI prakArakI galata mAnyatA nahIM kI, kintu bAda ke bhAratIya lekhakAne aneka bAra unako digambara jainiyoMke rUpameM mAnakara bahuta kucha bhUla kI hai| zrAjIvaka sambandhI isa adhyAya meM nIlakezIkA lekhaka pAThakoM ko isa prakArakI bhulame sAvadhAna karatA hai aura ina dono matoM ke bIca meM pAe jAne vAle maulika siddhAntagata bhedAMkA varNana karatA hai| sAtave adhyAya meM sAMkhya siddhAntakI parIkSA kI gaI hai| isase isa adhyAyako 'sAMkhyavAda carukkam' kahA gayA hU~ / ve adhyAya meM vaizeSika darzanapara vicAra kiyA gayA hai| lekhaka dArzanika viSayoM jaina tathA prajena siddhAntoMke madhyamaM pAye jAne vAlI samatAko sAvadhAnatA pUrvaka prakaTa karatA hai aura vaha apanI TAMTama zrahimA mUla siddhAntako kAyama rakhatA hai / navama adhyAyamaM vAdaka karmakANDakI carcA kI gaI hai, isase use 'vedavAdaca kama' kahate haiM / isa zradhyAyamaM bAdaka kriyAkANDa meM hone vAlI pazubalikA hI khaNDana nahIM kiyA gayA hai ki vaidika kriyAkANDa para sthita varNAzrama dharmakI mArmika AlocanA bhI kIgaI hai| lekhakane yaha spaSTa karanekA prayatna kiyA hai ki janmake AdhAra para mAnI gaI sAmAjika vibhinnatAkA zrAdhyAtmika kSetrameM koI mahatva nahIM hai aura isalie dharmameM bhI usakA koI mahattva nahIM hai| dharma kI dRSTise manuSyoM meM ekamAtra caritra, saMskAra Page #601 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 558 anekAnta [varSa 4 aura AdhyAtmika anuzAsana para AdhAra rakhane vAlA hI aAtmatatvakI vAstavikatAko, vaidika yajJake mukAbale meM meda pAyA jAtA hai| ahiMsAkI mahattAko aura una bauddhoMke mukAbalemeM jo antima athavA daza adhyAyameM jadvatatvavAda para, ahisAkA upadeza dete hue hiMsAkA AcaraNa karate the, jise zrAma taurapara bhUtavAda kahate haiM, vicAra kiyA gayA hai, vanaspati aAhArakI pavitratAko sthApita kiyA hai| isIlie isa adhyAyako 'bhUtavAdacarukkam' kahA gayA hai| isa mUla granthake lekhakake viSayameM hameM kucha bhI hAla isameM mukhyatayA jagatake bhautika ekIkaraNase bhinna aAtmika- mAlUma nahIM hai, tathApi itanA avazya jJAta hai ki imakI tattvakI vAstavikatAko siddha kiyA gayA hai| lekhaka isa prastuta TIkA vAmanamuni-kRta hai| ca ki isa granyameM kurala bAtapara jora detA hai ki cetanA svatantra AdhyAtmika tatva tathA nAla diyArake ullekha pAe jAte haiM ata: yaha grantha hai, na ki bhautika tatvoMke saMyogase utpanna huaA eka gauNa kuralake bAdakI kRti honI cAhie aura cU~ki yaha grantha padArtha / vaha aisA svatantra aAtmatatva hai, jo vyakti ke kuNDalakezI granthake prativAdameM likhA gayA hai ataH yaha jIvanase sambaddha bhautika tatvoMke pRthak honepara bhI vidyamAna nizcita rUpame kuNDalakezIke bAdakI racanA honI cAhie / rahatA hai| isa taraha isa adhyAyakA mukhya viSaya hai mRtyuke cU~ki hameM kuNDalakezIke sambandhameM bhI kucha mAlUma nahIM anantara mAnavIya vyaktitvakA zravasthAna / yaha bAta nIla- hai. ata: isa sUcanAke aAdhArapara hama kucha vizeSa kalpanA kezI jar3avAdake netAko sapramANa siddha karake batalAtA hai, nahIM kara sakate / jo kucha bhI hama kaha sakate haiM vaha itanA jisase vaha tatkAla apanI bhUla svIkAra karatA hai aura vaha hI hai ki yaha grantha tAmila sAhityake atyanta prAcIna mAnatA hai ki aisI bahutasI cIjeM haiM, jinakA usake darzanameM kAvya granthoMmeM se eka hai / isameM kula 844 padya haiM / yaha svapnameM bhI ullekha nahIM hai / isa prakAra yaha grantha grantha-ni:sandeha tAmila sAhityake vidyArthiyoMke lie bar3A prathama to zrAtmatatva tathA mAnavIya vyaktitvakI vAstavikatA upayogI hai| isase vyAkaraNa tathA muhAvareke kitanehI ko aura dUsare ahiMsAke zrAdhArapara sthita dhArmikatatvakI apUrva prayoga aura kitanehI prAcIna zabda, jinase yaha grantha pradhAnatAko siddha karate hue pUrNa kiyA gayA hai| isa taraha bharA par3A hai, prakAzameM zrAte haiN| nIlakezI apane jIvana - kAryako pUrNa karatI hai, jisakA do aura laghukAvya jo abataka tAr3apatropara aprasiddha dhyeya apane una gurudevake prati AbhAra pradarzana rUpa hai, dazAmeM par3e hue haiM, 4 udayana - kAvya aura 5 nAgajinase ki usane dharma aura tatvajJAna ke mUla siddhAnta kumAra kAvya haiM / inameMse pahalA apane nAmAnusAra udayanake sIkhe the aura unheM apanAyA thA, yadyapi vaha pahale devIke jIvanacaritrako lie hue hai / isameM kauzAmbInareza rUpameM pazubalike prati khUba zrAnanda vyakta karatI rahI thii| vasa ke kAryokA bhI varNana hai / ki ve abhItaka prakAzita isa prakAra hameM vidita hotA hai ki nIlakezI mukhyatayA nahIM hue haiM, ata: unake viSayameM hama adhika kucha nahIM eka vAda-vivAda-pUrNa grantha hai, jisameM jar3avAdake mukAbalemeM kaha skte| (kramaza:) Page #602 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bha0 mahAvIrake nirvANa-saMvatkI samAlocanA [mUla 0-50 e0 zAntirAja zAstrI, bhAsthAna vidvAna maisUra rAjya] (anuvAdaka-50 devakumAra, mUDabidrI) jainiyoMke parama pUjya tIrthakaroMmeM antima tIrthakara upasthita huii| samAlocanAke honepara nimnalikhita pramANoM bhagavAna mahAvIrako mukta hue kitane varSa ho gaye, yaha parase yaha niSkarSa nikalA ki aAja jo mahAvIra nirvANavicAra karanA hI isa lekhakA lakSya hai, jaisA ki lekhake saMvat upadaryamAna hai vaha ThIka nahIM hai / yathA: meM sUcita hai| kimI bhI viSayakA samAlAcanAkA gomaTasArAdi granthoMke kartA, bIra mArtaNDa cAmuNDarAya avasara prApta honepara hI usake mUlAnveSaNake zAnakI ke dharmaguru aura di. jainiyoMke pUjya bhI nemicandra-siddhAntapravRtti hotI hai-itara mamayameM nhiiN| deveMdra avadhijJAnase cakravatI prAcArya ne svaracita trilokasArameM yaha gAthA sampanna hai phira bhI paramadeva tIrthakaroke garbhAvataraNAdi kalyANoMko jAnane meM usake jJAnakI pravRtti svayaM nahIM hotI, paNachassadavassaM paNamAsajudaM gamiya viirnnibuhdo| kintu zrAsanakaMpa rUpanimittako pAkara hI hotI hai| khagarAjo to kakkI catuNavatiya-mahiya sagamAsaM // 820 // digambara jaina samAjameM 'jainagajaTa', 'jainamitra'. 'jaina isa gAthAkA abhiprAya yaha hai ki zrI mahAvIrakI siddhAntabhAskara', 'anekAnta', 'jainabodhaka' 'jainasaMdeza', 'khaMDelavAla jaina, hitecchu' zrAdi jitanI bhI patrikAe~ nirvANa-prAptise 605 varSa 5 mahIne ke anantara zakarAjakI prakAzita hotI hai una sabameM zvetAmbarajainasampradAyake ana utpatti huii| isake bAda 34 varSa * mahIne bItanepara sAra hI vartamAnameM zrImahAvIranirvANasaMvat 2467 ullikhita arthAt mahAvIra-nirvANake eka hajAra varSoMke anantara kalkI kiyA jAtA hai| paM0jugalakizora, paM0nAthUrAma premI, pro010 kA prAdurbhAva huA hai| ena0 upAdhyAya zrAdi saMzodhaka vidvAnoM (Research vikramarAjAndake 58 varSoM ke bAda kistAmda, kistAbda Scholars) ne bhI svasampAdita anya * prastAvanA- ke 78 varSoM ke bAda zAlivAhanazakakA prArambha hotA hai| lekhanake avasarapara binA vicAre hI isa mArgakA (zvetAmbara vikramarAjAnda aura zAlivAhanazakoMmeM 136 varSAkA sampradAyake anusAra hI vIranirvANa-samvatko ullikhita antara hai / arthAt vikramanRpase 136 varSIke pazcAt karane rUpa gatAnugatika paddhatikA) anusaraNa kiyA hai, aisA zAlivAhana zakakA prArambha hotA hai| vikramanRpAndako pratIta hotA hai| 'saMvat' tathA zAlivAhana zakako 'zaka' kahanekA vyavahAra yahA~ maisUra-oriyaMTala-lAyabrarIse prakAzita honevAlI hai| dakSiNa dezameM to mahAvIrazaka, vikramazaka, krista tatvArtha-mukhabodha-vRttikI (saMskRta meM) prastAvanA likhaneke zaka aura zAlivAhana zaka isaprakAra sarvatra 'zaka' grandakI avasarapara bIranirvANa-saMvatkI samAlocanAkI AvazyakatA yojanA karake vyavahAra calatA hai| isa samaya vikramanRpa Page #603 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 560 anekAnta [varSa 2 zaka 16EE, krista zaka 141, zAlivAhana zaka 1864 tRtIya (mummati, kRSNarAja proDeyara) ne Ajase 111 varSa pracalita hai| pahale kistAnda 1830 meM likhAyA hai| usameM nimna upayukta gAthAmeM prayukta hue 'sagarAjo-zakarAjaH' zloka pAe jAte haiM - zandakA artha kucha vidvAna vikramarAja aura dUsare kucha "nAnAdezanRpAlamaulivilasanmANikyaratnaprabhA- / vidvAna zAlivAhana mAnate haiN| usa zabdakA vikramarAjA bhAsvatyAdasarojayugmaruciraH zrIkRSNarAjaprabhuH // artha karanepara isa samaya vIra nirvANazaka 2604 zrIkarNATakadezabhAsuramahIzUrasthasihAsanaH / bhIcAmakSitipAlasUnukhanau jIyAtsahastra samAH / / (601 + 1966 = 2604) prastuta hotA hai| aura svasti zrIvarddhamAnAkhye, jine mukti gate sati // 'zAlivAhana' artha lenepara vaha 2466 (60+1864%D vahiraMdhrAbdhinetrazca (2413) vatsareSu miteSu vai|| 2466) prAtA hai| ina donoM pakSoMmeM kaunasA ThIka hai, vikramAGkasamAsviMdugajasAmajahasnibhiH (1888) / yahI samAlocanIya hai| zAlivAhana artha karanepara bhI do satISu gaNanIyAsu gaNitajai budhaistadA // varSakA vyatyAsa (virodhIpana athavA antara) dikhAI detA hai| zAlivAhanavarSeSu netrabANanageMdubhiH (1752) // yahA~ 'zakarAja' zabdakA artha purAtana vidvAnoM dvArA pramiteSu vikRtyabde zrAvaNe mAsi maMgale // " ityAdivikramarAjA grahaNa kiyA gayA hai ataeva vahI artha grAhya hai, ina zlokoMmeM ullikhita hae mahAvIra-nirvANAnda, yahI bAta agrollikhita pramANose siddha hotI hai: vikramazakAbda aura zAlivAhanazakAnda isa bAtako dRr3ha (1) digambara jainasaMhitAzAstrake saMkalpaprakaraNameM karate haiM ki zakarAja zabdakA artha vikramarAjA hI hai / vikramarAjAkA hI ullekha pAyA jAtA hai, zAlivAinakA mahAvIra-nirvANAnda 2463 kI saMkhyAmeM dAnapatrakI utpttinhiiN| kAlake 111 varSoMko milA denepara isa samaya vIranirvANa(2) trilokasAra granthakI mAdhavacandra vidyadevakRta saMvat 2604 ho jAtA hai / aura vikrama zakAbdakI saMkhyA saMskRta TIkAmeM zakarAja zandakA artha vikramarAjA hI 1888 ko dAnapatrotpattikAla 111 varSake sAtha jor3a dene ullikhita hai| se isa samaya vikramazakAnda 1916 aA jAtA hai| (3) paM0 ToDaramalajI kRta hindI TIkAmeM isa zabdakA artha isa prakAra hai (5) cAmarAjanagarake nivAsI paM0jJAnezvara dvArA prakAzita ____ bhI vIranAtha caubIsavA~ tIrthakarako mokSa prApta hone jaina paMcAgameM bhI yahI 2604 vIranirvANabda ullikhita hai| pIche chasaipAMca varSe pA~ca mAsa sahita gae vikramanAma zakarAja ina upayukta vizvasta pramANose zrI mahAvIrakA ho hai| bahuri tAtai upari cyAri nava tIna ina aGkani kari- nirvANasaMvat isa samaya 260. hI yathArtha siddha hotA hai, tInase corANave varSa aura sAta mAsa adhika gae kalkI 2467 nhiiN| sAtha hI yaha nizcita hotA hai ki kristAbda ho hai" "0" ( IsavI san ) 663 se pUrva mahAvIrake nirvANAndakA isa ullekhase bhI zakarAjAkA artha vikramarAjA hI prArambha huA hai| siddha hotA hai| *isa anuvAdakA sampAdana mUla saMskRta lekhake AdhAra (1) misTara rAisa-sampAdita zravaNabelgolakI zilAzAsana para kiyA gayA hai.jo hindI jainagajaTake isI varSake dIpapustakameM 141 naM0kA eka dAnapatra hai, jisase kRSNArAja mAlikA-aGka meM mudrita hubhrA hai| -sampAdaka Page #604 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrIjaina paMcAyatImandira dehalIke una hastalikhita graMthoMkI sUcI jo dUsare do maMdiroMkI pUrva prakAzita sUciyoMmeM nahIM Ae haiM (2) hindI bhASAke grantha gata kiraNameM isa mandirake saMskRta, prAkRta aura apabhraMza bhASAke koI 250 aMyoMkI eka sUcI prakAzita kI gaI thii| yaha sUcI, isa maMdirake prAyaH hindI bhASA-vibhAgake graMthoMse sambandha rakhatI hai, aura maI sUcIke dUsare rajiSTaraparase tamyAra kI gaI hai--kucha hindI graMtha jo saMskRtAdike guTakoMmeM zAmila ho rahe the aura saMskRtAdi graMthoMkI sUcIke rajisTarameM pAye jAte the unameMse bhI kitane hI graMthoMko isa sUcI meM liyA gayA hai| isa sUcIparase hindIke aura bhI kitane hI jJAta kaviyoM tathA lekhakoM kA patA cala skegaa| -sampAdaka grantha nAma patrasaMkhyA nAsaM0zipisa0 pranthakAra-mAma bhASA - - 27 se 20 166se173 1780 30 se. 17 se 201 aThAraha mAtekI kathA almaanussikthaa anantacodazakathA anamtavratakathA bhanityapaMcAsikA bhanekArthanAmamAlA avajadapAsAkevalI ambikAdevIrAsa azokarohiNIvratakathA adhamIkathA aSTamIvrata-kathA aSTamImratakathA "" rAsa aSTAhikAkathA aSTAhikAvatakathA mAkAzapaMcamIkathA se 25 . mdI paca bha0 kamasIrti, phirojAbAda pra.jJAnasAgara kavi bhairoMdAsa paM0 harikRSNa pAMDe tribhuvanacandra paM. bhagavatIdAsa .... pra.jinadAsa paM.hemarAja bha0 gulAlakIrti, indraprastha paM0 gaibIdAsa 4. jogIdAsa salemagar3ha bha0 vizvabhUSaNa pa. jJAnasAgara paM0 khuzAbacanda | paM0 ghAsIdAsa paM0 harikRSNapAMDe, yamasAranagara 4. vIradAsa bha0 ralabhUSaNa pra. nemidatta pra.jinadAsa paM. zivacandra bhA.ba. 53 hindI padya 513se521 mAtma-pacIsI mAdityavratakathA prAdityavatarAsa bhArAdhanArAsa bhArAvIsI cAryasamAjI prazna pAsavatrimaMgI ikkIsaThANA (saTi0) itihAsaralAkarabhAga 2 6 se 21 | 1712 6 se - 1765 7 se 80 hindI padya rase14 200se20|| hindI patha 120 hindI gaya prA. hindI prA.hi. | hindI gaya / 55 / kuMbaradharmArthI |paM.zivacandra Page #605 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 562 grantha-nAma itihAsaratnAkara bhAga 4 a0 6 | paM0 zivacandra a0 12 99 tribhaMgI upadezapacIsI ekIbhAvastotra ( bhA0 DI0) ekIbhAvastotra (anuvAda) kImAvastotra 99 TIkA 99 kaliyugacaritra kasyAyamandira bhA0 TIkA ka~varapurandara kathA (10) apUrNa kizanapacIsI kRpaNamagAvanacaritra caturakhaMDacopaI (zve0) caturdazIkathA candaSaSThIta kathA codaDaguNasthAna bela caurAsIjAti-jayamAlA covIsajinapUjA cobIsamahArAjapUjA " jambUsvAmIpUjA jambUsvAmIrAsa jiguNasampativratakathA jilarAtrikathA jIvanacaritra (10) jIvaMbhararAkha jogIrAsA zAnacitAmayi zAmasvarodaya kSetrasamAsa saTIka va sacitra (zve0) ratnazekharasUri, gRhasthacaryA paM0 zivacandra jinodayasUri udyotaka patrikA jenaprabodhinI dvi0 bhAga graMthakAra - nAma 39 kuMvaradharmArthI paM0 bhagavatIdAsa saMdhI jJAnacandra ---- hIrakavi zAha akhayarAja paM0 bhUdharadAsazarmA, malikapura akhayarAja zrImAla paM0 kizanalAla kavi brahmagulAla anekAnta paM0 jJAnacandra, (jagatakIrti - ziSya) paM0 khuzAlacandra 0 jJAnasAgara 0 jIvandhara, (yazaH kIrtiziSya) paM0 manaraMga paM0 banAtAvara ratanalAla paM. vRndAvana paM0 rAmacandra prayAgadAsa 20 minavAsa ma0 jitakIrti (vizvabhUSaNa-ziSya maha 0 jJAnasAgara paM0 bhAvasiMha bha0 tribhuvanakIrti paM0 zivacandra paM0jinadAsa paM0 manoharadAsa paM0 caraNadAsa bhASA hindI gadya 39 39 hindI pada hiMdI hindI pa 99 hiMndI gadya hi0pa0 hindI :: prA0 pa0, bhA0 va0 hindI gadya hindI padma " 99 19 " 99 " 99 99 " 33 6 hindI padma 19 35 hindI ga 99 hindI padma 99 99 [ varSa 4 patra-saMkyA racanA siM0 101 200 30 8 se 11 11 1 se 2 32 1 se 15 123 25 .... 27 57 71 28 5 33 se 37 77 se 81 8 81 68 1 se 88 E | 212-230 14 se 16 42 se 47 37 106 - 113 28 71 53 se 62 6 15 1741 .... 1757 .... 1671 1768 1785 .... 1814 1832 .... 1782 .... 1782 1676 1627 .... 1728 .... 1320 33 0000 1764 1718 1968 i 1865 1626 .... 1865 0900 Page #606 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kiraNa 10] 565 160 65 24 183 274 paMcAyatI maMdira dehalI ke hali graMthoMkI dvitIya sUcI aMdha-mAma andhakAranAma | bhASA panasaMkhyA racanAsaM0 lipi saM. galasAgara (hrivNshpuraann(khe.)| guNasAgara hiMdI patha 155 tatvasAra (bhA0) paM.dyAnatarAya tasvArthasAradIpaka (saTIka) ma.sakalakorti,TI050pasAlAkha' saM0, hindI 1637 tasvArthasUtra (bhA. TIkA) paM0 zivacandra tIrthAvalI (zve.) samayasundara hiMdI patha 52 se 56 . terahadvIpapUjA zrIlAbajI kavi 17. 1655 trilokasAra TIkA (mUlasahita) paM. ToDaramana mA0, hiMdI 278 1938 mU01667 trivarNAcAra (saTIka) | bha0 somasena,TI0 pAMDezivacandra . saM0, hindI 1350 TI01850 zrepanakriyArAsa va pUjA hiMdI padya 33 se 30 zregnakriyAvatapUjApaM0 rAmacandra 65 se 70 trailokyatRtIyA .jJAnasAgara hiMdI padya 37 se 30 dazalakSaNakathA kavi bhairoMdAsa " 522 se525/ 17 dazalakSaNadharmavacanikA mU0 rahAkavi anu. zivacandra apana, hi0gaya " dazalakSaNadharmavacamikA paM. sadAsukha hiMdI gadya - 25 dazalAkSaNItratakathA prajJAnasAgara hiMdI padya paM0 harikRSNa pAMDe 6 se 8 | 1765 dAyabhAgaprakaraNasaMgraha (bhA0 TI0) paM. zivacandra saM0,hindI 16 dudhArasakathA ma. jJAnasAgara hiMdI padya devendra kIrtikI jakar3I paM. nemicandra 8se 170 dravyasaMgraha bhAvanikA paM. jayacandra prA0,hiM0 175 1863 (padyAnuvAda) mAnasiMhabhagavatI 15 1733 dharmaparIkSArAsa bha. sumatikIrti 168 | 1625 dharmapraznottara zrA0bacanikA paM. zivacandra dhyAnadarpaNa 4. zivacandra hiMdI gaya navamabhajanamAlA nayanakavi hiMdI padya 2se34 nityaniyamapUjA (sArtha) paM. sadAsukharAya saM. bhA. . 8 nidoSasaptamIkathA brA.zapamaha 36 se 11 bajJAnasAgara 21 se 25 nizibhojanakathA paM.vizanasiMha 28 / niHzalyavatakathA bra0 jJAnasAgara " 36 se 42] . nItivAkyAmRta-TIkA mU0 somadevasUri TI050zivacaMda saM0, hiMdI mIrAjanA ma. mahendrakIrti hiMdI paca .... neminAthajIkAmaMgala kavi0vinodIlAkha, zahajAdapuriyA hiMdI. se . meminAthamyAhakavita 40 munakabAba memi-rAmukhabArahamAsA paM.vinodIlA | hiMdI padya / .... Page #607 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anekAnta varSa prayabhAma memIzvarAsa padaprakIrthaka padasaMgraha padasaMgraha (zve.) paMcakalyANakakathA paMcakasyANakapUjA , (zve.) paMcagatikI bekha paMcaparameSThIpUjA paMcamIvatakathA (bhaviSyadattaphala) paMcastotra (bhA. TI.) paMcAkhyAna (paMcataMtra bhA0) paMcAGga nirmANavidhi (zve.) pacandripakI bela paMcendriyaviSayavarNana pAzvanAthakavita prandhakAra bhASA patrasaMkhyA racanAkAra lipi saM0 ma.rAyamarala (anaMtakIrtiziSya) hiMdI padya 55 se..| vividha kavijana vividha vijana 171 paM0 jamanAdAsa paM0 vimodIlAla paM. khatAvara-ratanalAla hiMdI padya se 130 12 pAThaka vimanavijaya 1603 1930 kavi harSakIrti 1683 kavi Tekacanda viSNukavi, ujjaina hiMdI gadya 1666 1712 paM0zivacandra saM0 hiMdI 1648 | 1948 4. nirmaladAsa jaina hiMdI padya 1803 mahimodaya upAdhyAya 1733 1923 ThAkurasI kArya 1585 paM0zivacandra hiMdI gadya kavi muMbhakalAla hivI padya kavi rAjamala saM0mA0hiMdI 28 ma0badhilakIrti hiMdI padya | 7 se 82 paM0zivacandra hiMdI gadya paM0 sukhAkIdAsa hiMdI padya 103 1747 kuMbaradharmArthI prA0hidI 16 1806 kavi sudAmA damAma kavi 1030 hiMdI gadya 185 paM0zivacandra 1648 1948 paM0banArasIdAsa 1662 18 vidyAbhUSaNasUri hiMdI padya 153-152 basavatAsaha rAThaura paM0 dyAnatarAya hiMdI padya zAhamakhAparAja 16 se 31 paM.zivacandra 1041 ::: 5 - : :: piMgala puSpAMjalikathA praznottara praznosarazrAvakAcAra banadhatribhaMgI banikA bArAkhaDI 1760 bAsaThaThAvAvacamikA (sayaMtra) bhaktipAThasaThaka (saTIka) bhaviSyadattacaritra bhaviSyadattarAsa bhASAbhUSaNa (alaMkAra, jaima) bhUpAlacaubIsI : : madanacandrodavakAgyasAra (ajena) manabattIsI (yAmapasIsI) mahApurANarAsa mimAvabhaMjana paM0 bhagavatIdAsa paM0 ganadAsa (parvatasuta) 175-184 Page #608 -------------------------------------------------------------------------- ________________ phira 10] paMcayatI maMdira dehalIke kucha ha0 vi0 graMthoMkI dvitIya sUcI anya-nAma prakAra - nAma muktAvalIkathA yazodhara yAtrAprabandha morAsa ratnakaraNDa zrAvakAcAra (padyAnuvAda) ratnatrayatratakathA 19 ravivratakathA ". 19 rAtribhojana (bhAgabhIrAsa ) rogApahArastotra roTalA rohitacyA 19 laghusAmAyika vibhAgakA jarAbandhanakA vasaMtanemikA phAga viSApahAra viSApahAra (TIkA) vidhAgarAma vicAra (0TI0) adA avakAdhArarAsa zrIpAla caupAI (zve0) zrIpAkharAsa (10) zrIkoTakSarAsa paMcamIzatakathA bhutapaMcamIrAsa paM0 bujamala somakIrti 0ziSacaMdra to jinadAsa paM0 phUlacaMdra 0 jJAnasAgara paM0 harikRSNApAMDe, yamasAranagara 0 jJAnasAgara bha0 sakalakIrti acalakIrti paM0 manarAma jaineMdakizora, dhArA 0 jJAnasAgara paM0 hemarAja, bIrapura do ex 0 jJAnasAgara 0 jJAnasAgara paM0 zivacaMdra vidyAbhUSaya acakIrti zAhAkhabarAja vaidya kezavadAsa paM0 [doktarAma govaddha nadAsa paM. zivacaMda 50 jJAnasAgara bha0 pratApakIrti zik 0 sunitAkumAra kavi sAMgA (2) a0] surekhA bhUSaNa paM0 paMcAmadha pa hiMdI gadya hiMdI padya bhASA hiMdI pa hiMdI baca0 hiMdI padya hiMdI baca0 hiMdI padma www. ::: - hiMdI vaca0 hiMdI hiMdI pa " 99 saM0 hiMdI 11 hiMdI padma hAr3I hiMdI padma hiMdI gaya hiMdI padma padya hiMdI hiMdI gadya 565 patra saMkhyA racanA [saM0 kSipi saM0 15 se 57 | 136 se 143 1600 1627 14 363-301 23 15 se 18 28 32 se 33 Y 166 se 171 200 se 201 10 47 se 52 & 6 5 se 8 1 se 5 Yu 128 se 132 32 se 44 32 22 33 47 171-173 18 184-188 18 se 31 10 35 1612 .... -p-- 1743 | 1310 1717 .... 1350 1049 www. .... 5 20 26 se 27 132-136 | 12104 www. .... 1057 1867 1730 1603 1804 1762 1874 1}}}} 1637 .... .... 1616 1857 1632 1801 | 1826 Page #609 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anekAnta prantha-nAma [varSa 4 ___ bhASA patra-saMkhyA racanAsaM lipisaM0 hiMdI gadya hiMdI padya | 193-198 11 se 13 SaTamatavyavasthAvarNana SoDazakAraNakathA SoDaSakAraNavatakathA sattAtribhaMgIracanA sattAtribhaMgIvacanikA saptaSipUjA sabhAsAranATaka samakitarAsa samavasaraNapATha TI.172 prA0, hiMdI hiMdI padya graMthakAra-nAma paM0 zivacaMdra kavi bhairodAsa brajJAnasAgara ku~varadharmArthI ku~varadharmArthI kavi manaraMgalAla paM0 raghurAma bra0jinadAsa kavi lAlajI paM0 brahmagulAla, bha0 jagabhUSaNa paM0 dharmaruci paM0 rAmacaMdra devabrAhmacArI paM0dilasukharAya paM0 lAlacaMdra manasukhasAgara 371-372 ., padya hiMdI padya 1834 samAdhi sammedazikharapUjA padya hiMdI padya 1618 1915 1855 1440 12 se 14 52 TI.1832/ sammedazikharamAhAtmya salonorakSAbaMdhanapUjA saMjayaMtakathA sAmAyikapATha TIkA siddhacakrapATha siddhAntasAra (bhA0 TI0) sIkhapacIsI sugandhadazamIkathA sudarzanacaritra sudarzanacari (zve0) sudarzanarAsa sonAgirapUjA solAhakAraNabhAvanA (saTIka) solahakAragArAsA svAmIkartikeyAnupekSA saTIkA hanumantarAsa hanumAnacaritra (zve0) hanumAnacaupAI harivaMzapurANavacanikA hitakarabhajanamAlA hojIkathA jokhIkayA ma.prabhAcaMdra.TI.trilokeMdrakIrti saMga0 hiMdI kavi saMtalAla hiMdI padya ma narendrasena, paM0devIdAsagodhA | saM0 hiMdI 232 TI.1844 paM0 vIradAsa (harSakartiziSya) hiMdI padya 77 se 78 1666 paM0 sukhasAgara 41-45 22 / 1663 | 1801 bra0 RSirAya 6 .... |112 bra0jinadAsa(vizAlakIrti ziSya) |160-166 .... manasukhasAgara 14 se 15 / 1846 mU0 rahadhUkavi, TI050zivacaMdra apabhra0hiM0 gadya 16 TI.1948 1948 bha0 sakasakIrti hiMdI padya | 52 se 13 TI050 jayacaMdra prA0, hiMdI 181 TI.1863 1614 bra0jinadAsa(bhuvanakIrtizipya) hiMdI padya | 357-367 hiMdI padya bra0rAyamala 1711616 | 1841 paM0 daulatarAma saM0hiMdI 342 1624 paM0 hitakara hiMdI padya / 14-74 paM0 vegarAja hiMdI gapa 1765 | paM0 chItaramala, maujAbAda 8 / 1660.1718 .... 3 Page #610 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 'sayuktika sammati' para likhe gaye uttara-lekhakI niHsAratA ( lekhaka-paM0 rAmaprasAda jaina zAstrI ) [gata kiraNa naM.8 se Age] 4 bhASya eka hI bAra AyA hai (dUsarI jagaha 'SaDapidravyANi' (ka) mayuktika sammatime isa 'bhASya'-prakaraNako / . hai)| aimI hAlanameM masiddhi ko bhASya banAnA bhrama lakara maiMna, paM0 jugalakizorajIke matakA samarthana hai| vAstavameM sarvAmiddhi vRtti hai aura rAjavArtika karate hue, prathama paireprAphameM yaha batalAyA thA ki 'gaja bhASya hai / jaise gajavAnikako vRni nahIM kahA jAsakatA vArtikakaM "yada ye bahukRtvaH SaDvyANi ityukta' ,, vaisa, hI marvArthasiddhiko bhASya nahIM kahAjA sktaa|" isa vAkyameM prayukta hue 'bhASya' zabdakA vAcya yadi isake sAthameM pro0 mA0 pramANarUpase 'vRtti' mvayaM gajavArtika bhASyako na lekara kimI prAcIna aura 'bhASya' kA hemacandrAcArya-kuna lakSaNa bhI bhAgyako hI liyA jAya to vaha 'marvArthasiddhi' bhI ho dete haiM aura nilakajIke gItArahasyasa 'TIkA' makanA hai, jisake AdhAra para rAjavAnika aura usake aura 'bhASya' ke bheda-vathanako bhI uddhRta karate haiN| bhASyakI racanA huI hai aura jisame 'Sar3a dravyANi' ke isa Apatti sambandhameM maiM mirpha itanA hI kahanA ullegva bhI kaI sthAnoMpara digbAI de rahe haiN| kyoMki cAhanA hU~ ki yadi vRttikaM liye 'bhASya' kA aura sarvAsiddhi mvamata-sthApana aura paramana-nigakaraNarUpa bhASyakaM liya 'vRtti'zabdakA prayoga nahIM hotA hai,tAphira bhASyake arthakA liye hue hai, usakI lakhanazailI bhI zvetAmbagbhApyakaM liye bhI kahIM 'vRtti' zabda kA prayoga pAtaMjala-bhASya-marIkhI hai aura 'vRtti' evaM 'bhASya' nahIM bana sakatA, aura imalie gajavArtika ke "vRttI dAnoM eka arthaka vAcaka bhI hote haiM / ' mere isa kathanapara paMcatvavacanAditi" ima vArni+meM Aye hue 'vRtti' Apatti karate hue prA0 jagadIzacandrajI ligbane haiM- zabdakA vAcya zvanAmbagbhASya kisI taraha bhI nahIM ___ "svayaM pUjyapAdane sarvArthamiddhiko 'natvArthavRtti' hA makanA / pro0 mA0 kA eka jagaha (gajavAtikameM) nAmasa sUcita kiyA hai| yadi mArthasiddhi bhASya to apane matalabakaM liya 'vRtta' ko 'bhAgya' batalAnA hAtA tA usa va 'bhASya' limvate / svamata-sthApana aura aura dUmaga jagaha (marvAmiddhima) 'vRtti' zabdake paramata-nirAkaraNamAtrase koI prAtha bhASya nahIM kahA prayogamAtrama umake 'bhASya' hAnesa inkAra karanA, jA sakatA / tathA anya pranthoM kI zailI bhI pAtaMjala bar3A hI vicitra jAna par3atA hai! yaha to vaha bAta bhASya-sarIkhI ho sakatI hai| parantu isakA yaha artha huI ki 'cita bhI merI aura paTa bhI maMga,' jo nahIM ki una sabako bhASya' 'kahA jaaygaa|" vicAra nathA nyAya-nInika viruddha hai| "isake alAvA yadi SaDadravyANi'isa padakA hI khAsa pro0 sAhabakA yaha likhanA ki "svamata-sthApana Agraha hai, to 'SaDvyANi' pada sarvArthasidimeM bhI aura paramata-nirAkaraNa-mAtrama kArDa (TIkA) prantha Page #611 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 568 [ varSa 4 kahA~kA nyAya hai ? asaliyata meM dekhA jAya to 'sarvArthasiddhi' yaha nAma hI apaneko bhASya sUcita karatA hai; kyoMki isa grantha meM sUtrAtha nyAyayukta samAlocanA aura apane matAnusAra tAtparya batAnA Adi bhASya meM pAI jAne vAlI sarvazrartha kI siddhi maujUda hai / ataH sarvArthasiddhi nAmako bhASyakA paryAyavAcI nAma samajhanA cAhiye / sarvArthasiddhikI lekhana zailIko jAM pAtaMjalabhASya sarIkhI batalAyA gayA thA usakA tAtparya itanA hI hai ki 'bhASya' nAmase loka meM jisa pAtaM jalabhASya kI prasiddhi hai usakI mI lekhanazailI tathA bhASyake lakSaNako liye hue hone se sarvArthasiddhi bhI bhAgya hI hai / aisI paddhati jina TIkA-pranthoM meM pAI jAya unako bhASya kahane meM kyA Apatti ho sakatI hai, use prophesara sAhaba hI samajha sakate haiM !! vAstava meM dekhA jAya to akalaMkadevane jina do prakaraNoM (05 sUtra 1, 4) meM prakArAntarIya vAkyaracanA se SaDadravyatva ke jisa dhyeya kI siddhi kI hai vaha hI bAta vahAM para 'vRtti' aura 'bhAgya' kI ekadhyeyatA kA liye hai / ataH akalaGka kI kRti se bhI yaha bAta spaSTa siddha hai ki 'bhASya' aura 'vRti' eka paryAyavAcaka haiN| isaliye rAjavArtika meM 'kAlasyAMpasaMkhyAnaM ' ityAdi vArtikagata-Sadravyatvake viSaya kI zaMkAkA jo samAdhAna hai vaha sarvArthasiddhi ko lakSya karake saMbhavita hai; kyoMki usameM dravyoM kI chaha saMkhyA kI sUcanA ke liye 'SaT' zabda bahuta bAra AyA hai / / vahA~ 'SaDdravyANi' kA tAtparya samAzrita usa ' SaD dravyANi' padase nahIM hai kintu dravyoMkI chaha saMkhyA-sUcaka 'SaT' zabda hai / ataH rAjavArtikaka usa prakaraNa sarvArthasiddhi aura rAjavArtikA bhAgya anekAnta bhASya nahIM kahA jAtA " bilkula hI zravicArita jAna par3atA hai, kyoMki vaha unake dvArA uddhRta hemacandrAcArya ke bhASya-lakSaNa tathA phuTa noTameM diye gaye tilaka mahodaya ke uddharaNa se svataH hI khaMDita ho jAtA hai| isIko kahate haiM apane zastrase apanA ghAta ! hemacandrane bhASya kA lakSaNa jo 'sUtrAMktArthaprapaMcaka' banalAyA hai usakA artha kyA sUtrapara Aye hue doSo kA khaNDana nahIM hotA ? yadi hotA hai tA phira usakA artha svamata (sUtramata ) - sthApana aura paramata (zaMkAkRtamata) kA khaNDanake sivAya aura kyA hotA hai use prA0 sAhaba hI jAneM ! vastutaH TIkAoM meM to aura aura viSaya sambandhI prapaMca rahate haiM parantu bhASya meM una prapaMcoM ke sAtha yaha svamata-sthApana aura paramata- khaDana sambandhA prapaMca vizeSa rahatA hai| isase phuTanoTa vAle uddharaNa meM zrI bAlagaMgAdharajI tilaka spaSTarUpase kahate haiM ki - " bhASyakAra itanI hI bAnoM para (sUtrakA sarala anvaya aura sugama artha karane para) saMtuSTa nahIM rahatA, vaha usa prantha kI nyAyayukta samAlocanA karatA hai aura apana matAnusAra usakA tAtparya hai aura usIke anusAra vaha yaha bhI batalAtA hai ki granthakA artha kaise lagAnA cAhiye / " ina tilaka vAkyoM meM 'nyAyayukta samAlocanA' aura 'apane matAnusAra tAtparya batAtA hai' ye zabda sivAya svamata-sthApana aura paramata- nirAkaraNa ke anya kyA bAta sUcita karate haiM ? use vijJa pAThaka svayaM samajha sakate haiN| sarvArthasiddhi me ye sabhI bAteM zvetAmbara bhASya kI apekSA vistArasaM pAI jAtI haiM aura isa taraha se sarvArthasiddhi bhASyakaM sacce lakSaNoM se yukta hai, phira bhI use bhASya na kahanA yaha batAtA Page #612 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kiraNa 10] sayu0 sa0para likhe gaye utsaralekhakI niHsAratA donoM liye jA sakate haiN| zvetAmbara bhASyA vaisA bAta Apake lagyAMka tRtIyasaM mAlUma par3I thI vahI 'bahukRtva'-bahuna bAra dravyAMkI chaha khyA sUcina bAta pIche na Aye hue paM0 jugalakizorajIka legboMse kanikA bAta na hAneme usa prakaraNama zvanAmbara mAlUma huI thii| parantu lagyAMka naM03 meM jo bAta bhASyakA prahaNa nahIM kiyA jA sktaa| zrata ukta sammukha thI usIkA uttara denA aya mamaya ucita thaa| zrApatti nimUla hai| yaha nizcaya karake hI 'paMcatva' ke prakaraNako na uThA (kha) isa bhASya prakaraNa-mambandhI 'sayuktika kara kevala 'SaT dravyANi' ke prakaraNaparase hI paM0 sammati' ke dUmaraM pairaMgrApha me maiMna, paM0 jugalakizArajI jugalakizorajIka matakI puSTi kI gaI thI / vAstava meM ke isa kathanakA ki 'gajavArtika bhASya me Ae hue nyAyasaMgata bAta bhI yahI hai ki jo mamakSa hA usIkA 'bahukRtvaH' zabda kA artha 'bahuna bAra' honA hai usa uttara diyA jaay| jaba 50 jugalakizArajI zve0 zabdArthako lekara 'padravyANi' aimA pATha zva0 bhASya bhAdhyame 'SaDdravyANi' ke vidhAnakA niSedha kara rahe meM bahuna bArako chor3akara eka bAra to batalAnA cAhiye' haiM tA umasa yaha natIjA svanaH hI nikala pAtA hai, ullamba karate hue, yaha batalAyA thA ki bahuta koziza ki bhASyake manasa pA~ca dravya haiN| kyA prakaraNa karanepara bhI prA0 sA0 vaimA nahIM kara make-unhAna sambandhakA lekara 'SaT' ke niSedha parasa 'paMca'kA 'sarva paTtvaM par3a dravyAvagaMdhAt' ima bhASya-vAkyasa vidhAna buddhikA agamya viSaya hai ? yadi vaha agamya tathA prazamati-gAthAkI 'jIvAjIbI dravyAmani SaD- nahIM hai to phira kahanA hogA ki 'sayuktika sammati' vidhaM bhavatIti' isa chAyAparasaM kAziza nA bahuna kI meM jA limbA gayA hai vaha prakaraNa-saMbaddha hAnesa pUrva hai parantu umApa kevala 'SaTtvaM' 'pavidha' ye vAkya hI lakhake par3hana na par3hane ke sAtha koI khAsa sambandha nahIM middha hosake haiM, 'paD dravyANi' yaha vAkya zva0bhASya- rkhtaa| phira nahIM mAlUma pUrva lekhoMko na par3hanekA kAgne spaSTarUpasa kahA~ ullegvina kiyA hai yaha middha emA kaunamA pariNAma hai jo prA0 sA0 kI dRSTi meM nahIM kiyA jA makA, ityAdi / mare isa kathanapara khaTaka rahA hai! Apatti karate hue prA0 sAhabane jo kucha ligvA hai rAjavAnika-paMcama adhyAyakaM pahala sUtrakI 36vIM usakI niHsAratAkA nIce vyakta kiyA jAtA hai:- vArtika bhASyama 'paT dravyoM' kA kathana pAyA hai, use prathama hI Apane likhA hai ki-"yaha zaMkA pahale maiMne sarvArthasiddhi aura gajavAnikakA batalAyA hai| legvoMko na par3hanakA pariNAma hai|" isakA javAba (bhASyakA nahI batalAyA hai), usakA tAtparya sirpha sirpha itanA hI hai ki jahAM taka ApakA lekhAMka itanA hI hai ki gajavArtika aura marvArthasiddhi meM dravyoM naM0 3 mere pAsa AyA aura usake Upara 'sayuktika ke 'paTtva' (chahapana) kI siddhikA vidhAyaka 'SaT' sammati' likhI jAkara mudrita honako bhejI gaI vahAM taka zabda bahuta bAra pAyA hai| to paM0 jugalakizArajIke lekha maiMna nahI par3he the, pIche sayuktika sammati'me jo yaha likhA gayA hai kijugalakizArajIke saba lekha mere pAsa Agaya aura "paTtvaM" "pavidha" ye vAkya hI siddha ho sakate haiM, unheM maiMne acchI taraha par3ha liyaa| mujhe to jA kintu 'padravyANi' yaha vAkya umAsvAtina tathA Page #613 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhanekAnta [varSa 4 bhASyakArane kahIM bhI spaSTa rUpame ulligvina nahIM kiyA pradezA bhavanni" ina vAkyoM - dvAga puSTa karate hai" umakA prAzaya yaha hai ki SaDvidha' yaha kathana to haiM / ina maba uddhaggoM parase spaSTa hai ki bhASya'prazamati' pranthakA hai parantu prazamargata grantha kinakA kAra pA~ca hI dravya mAnate haiN| phira thor3I-sI yaha banAyA huA hai yaha kimI sunizcita pramANase abhItaka zaMkA raha jAtI hai ki naya-prakaraNakA 'marvaSaTkaM SaDsiddha nahIM ho sakA hai| zAyada vaha prantha umAmbAti dravyAvagedhAt' yaha vAkya jo zvetAmbara bhASyameM kA hI ho, to usameM prakaraNagata bAta kA koI mambandha AyA hai vaha kima uddezyako lekara AyA hai ? isa hI nahIM hai kyoMki yaha viSaya zvetAmbagbhAdhyakA hai, viSayameM yadi sUkSma dRSTi se vicAra kiyA jAya to na ki sUtra aura sUtrakArakA / aura isa lekhame puSTa yahI natIjA nikalanA hai ki jainamAmAnyake sambandha pramANoM dvArA yaha spaSTa kara diyA gayA hai ki sUtrakAra se arthAta jainadharmakI dUsarI mAnyatA anumAra para. aura bhASyakAra donoM jude juda haiN| vAdIkI zaMkAnivRtti athe AyA hai| vahA~ Sar3adravyakA aba rahI bhASyagata 'SaTvaM' kI bAta, isakA uttara hetu dekara apane usa samayaka prayojanakI siddhi kI yaha hai ki zvetAmbara bhASyameM kevala 'SaD dravyA- gaI hai| kyoMki bhASyakAra ekIyamatasaM kAladravyako vagaMdhAta' vAkya naya-prakaraNama pAyA hai aura vaha mAnate haiM aura usa ekIyamana mAnanakA lAbha unhoMne vahAM imaliye AyA hai ki nayAMka viSayamaM zramAmala- isa sthala para pahalehI le liyA hai| asaliyanameM mya (ayuktapane) kI zaMkA paravAdI-dvAga kI gaI hai| damvA jAya to unake matama pAMca hI dravya haiN| arthAt vahAM ekatva dityAdikaM mamAna 'SaTtva' middha yahA~ ya da yaha zaMkA kI jAya ki 'marva SaTka' ima karane ke liye 'SaDa dravyAvarAdhAna' isa vAkyako hetu kI siddhi ke nimitta apanI mAnyatAke viruddha hetu rUpase prayukta kiyA gayA hai| isa vAkyameM prayukta hue denakA kyA prayojana ? to isakA uttara kimI taraha 'SaDdravya' zabdaparamaM prA0 sAne jo yaha bAta pAvAdI kA mukha baMda karanA hai| kAraNa ki paravAdI nikAlI hai ki zva0 bhASyakAra SaDdravyoM ko mAnate haiM, jo anyadharmI hai vaha SaT - saMkhyAbhidhAyI jainamAnyavaha yahAM banatI nahIM; kyoM ka bhASyakArane anyatra kahIM tAoMse aparicita hone ke kAraNa saMtuSTa nahIM ho bhI SaDavyakA vidhAna nahIM kiyA, pratyuta imake sakatA thaa| usake liye 'zyA' Adi viSaya bilkula "ete dharmAdayazcatvAro jImAzca paMca dravyANi ca hI aparicita haiM parantu 'dravya'kA viSaya aparicita bhavanti" tathA "etAni dravyANi na hi kadAcita nahIM hai| ataH vAdI jisa hetuko mAna sake vahI hetu paMcatvaM vyabhicaraMti" isa prakAra dravyoMke paMcatva- padArthasiddhime diyA jAnA kAryakara samajhA jAtA hai, saMkhyAbhidhAyI vAkya bhASya meM pAye jAte haiN| aura yahI socakara bhASyakAgne 'SaDdravyAvarodhAt' yaha siddhasanagaNI bhI apanI bhASyAnumAriNI TAMkAmeM hetu vahAM upanyasta kiyA hai| isI bAtako "kAlazcaikIyamatena dravyAmani vkssyte| isake Age pro0 sAlne apanI chaha dravya vAlI vAcakamukhyasya tu paMcaiva" tathA 'teSu dharmAdiSu dravyeSu bAtako siddha karane ke liye dUsarA jo "kAyaprahaNa paMcasaMkhyAvacchinneSu dharmAdharmayoH pratyeka prasaMkhyayAH pradezAvayavabahutvArthamaddhAsamayapratiSedhArtha ca " yaha Page #614 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kiraNa 10] sayu0 sa0para likhe gaye uttaralekhakI niHsAratA 571 vAkya diyA hai usama to yahI pratIta hotA hai ki liyaM spaSTa hai ki bhASyakAraka matama kAla dravyarUpase kAla dravyakA spaSTa niSedha kiyA gayA hai / kyoMki koI padArtha nahIM hai| yadi vyavahAgnayakA artha upa'kAya'zabdase bhASyakArane bahupradezI dravyAMkA hI prahaNa cAranaya kiyA jAya to vaha bhI nahIM banatA; kyoki kiyA hai, jIvAdi dravyoMkI paryAyarUpameM grahaNa kiyA upacAra mukhya kA gauNama hotA hai-ma ki ghokA gayA jo kAla hai ume dravya rUpame svIkRta nahIM kiyA ghdd'aa| yahAM ghar3A bhI mukhya svatantra padArtha hai tathA hai| bhASyake TIkAkAra siddhamanagaNIne bhI kAlako ghA bhI mvatantra padArtha hai, ataH ghar3eme ghIka rakkhe jAna jIva ajIvakI paryAyarUpa hI mAnA hai| ve pAMcaveM sa 'ghIkA ghar3A' aisA upacAra hotA hai / parantu yahAM adhyAyama (347veM pRSTha para) likhate haiM ki-"ekIya- jaba nizcayanayakA viSaya kAla kAI mukhya padArtha matena sakadAcina dharmAstikAyAdidravyapaMcakAmna- hI nahI to usakA upacAra bhI jIvAdiko paryAyoma bhUtaH tatpariNAmatvAt kadAcit padArthAnnA" aura kaise sambhAvita ho sakatA hai ? anaH siddha hai ki phira (pRSTha 432 para) Agama graMthakA pramANa dekara ligvA zva0 bhAgyakAraka matasaM pA~ca hI dravya haiN| taba chaha hai ki-kimidaM bhaMte ? kAloti pavuJcati ? goyamA 1 dravyoko ukta bhASyakAra-sammata mAnanA bhramamAtra hai| jIvA ceva ajIva civa, idaM hi sUtramamti, kAyapaMca- jaba bhASyakAraka maname kAla kAI dravya hI nahIM hai no kAvyatiriktatIrthakRtopAdezi, jIvAjIvadravyaparyAyaH phira uma bhASyakA gajavAnikama aimA ballaMgya kaise kAla ini / ' isa prakAra AgamamRtra pramANapUrvaka bana sakatA hai ki usa bhApyama bahuta bAra chaha dravyo misanagaNIkI ligbAvaTama spaSTa middha hai ki bhASya- kA vidhAna pAyA hai-vahAM nA vastunaH eka bAra bhI kArakaM matasaM kAla nAmakA koI bhI mvanantra chaThA dravya vidhAna nahIM hai / bama yahI prAzaya paM0 jugalakizora nahIM hai| jIkA hai| isameM bhinna arthakI koI kalpanA karanA siddhasana gaNIkI TIkA (pRSTha 429) meM "eka nirAdhAra hai| nayavAkyAntarapradhAnAH tathA "ekamya nayamya bhaMda- amaliyanama dambA jAya nA 'gabhAjya bahakRtvaH lakSaNamya pratipattAra." ye vAkya pAye jAte haiN| ina SaDvyANi ityukta' vAkyama prayukta hue 'padravyAriNa' se sUcita honA hai ki zAyada vyavahAgnayase bhASya- padake dvArA bhAnupUrvI rUpame samAzrita kathanakA kArDa kArake matama kAladravyakI svIkRta hogI; parantu yaha prAzaya hI nahIM hai| kiMtu dravyoMkI saMkhyAbodhaka 'SaTa' bAta bhI yahA~ nahIM ghttnii| kyoMki bheda-lakSaNa-naya zabdaparaka hI prAzaya hai, aura dravyoMkI paTasaMkhyA. jo vyavahAra hai vaha saMgrahanaya-dvAga mahota padArthokA viSayaka yaha bAta marvArthasiddhi nathA gajavAtikameM bahuhI bheda karatA hai, jaba kAla dravya jIvAdikI paryAya latAsaM pAI jAtI hai, kintu zvetAmbara bhAgyama nahIM rUpase grahaNa kiyA gayA hai nA vaha dravyoM ke saMgraha- pAI jAtI / ataH spaSTa siddha hai ki gajavAnika ke rakta viSayI nayameM praviSTa bhI kaise ho sakatA hai aura vAkyagata 'bhAdhya' zabdakA lakSya yAtA svayaM gajavAjaba vahA~ (saMgraha nayama) vaha praviSTa hI nahIM ho matA tikIya mApya hai yA 'marvAmiddhi' nAmakA bhASya hai, nA usakA vyavahAgnaya bheda bhI kyA karaMgA ? ima athavA koI tImaga hI pugatana digambara bhASya hai Page #615 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 572 bhanekAnta [varSa 4 jisameM SaT dravyoMkA spaSTa vidhAna pAyA jAtA ho| guNakI hAni hojAtI hai / tathA vaisI racanA karake jo isa sthalapara pro0 mAhabane kucha AkSepa rUpameM artha sUcita karanA cAhA hai vahI artha usa vAkyakA likhA hai ki-"na mAlUma bhASyameM 'SaDdravyANi' aisA anvaya karanese bhI ho jAtA hai| hAM, yadi zrI akapada pradarzita karanekA hI ina vayovRddha paMDitoMko kyoM laMkadevako aisA koI divyajJAna hojAtA ki hamAre Agraha hai ?" isake uttarameM itanA hI kahanA hai ki- ina nanya paMDitoMko isa prakArakI vAkyaracanAparase vayovRddha paMDitoMkA Agraha sirpha isa liye hI hai ki zvetAmbara bhASyakA bhrama paidA hojAyagA to zAyada va hamAre navyadhuraMdhara aprayojanIbhUna asatya asahya bhAra Apake mano'nukUla racanA bhI kara dete| se dabakara kahIM unmArgI na ho jAya / kyoMki SaDvya- isake sivAya, yadi ukta vAkyakA anvaya na kara rUpa mahAma bhAra dUsare mahAn pAtrakA viSaya hai jo ki ke artha kiyA jAya to bhI to yahI artha hotA hai kivRddhazakti prAya hai, usa (bhAra) ko zithila agrAhya kyoM ki mAdhyameM chahadravya haiM aisA bahutavAra kahA choTe pAtrameM bhara kara usakA vAga navya bAlavatsa-dhuraM gyaa|' hai phira vaisI vAkyaracanAsa Apake pakSakI na dhagekI zaktima bAhya hai| mAlUma kyA middhi huI ? sA Apa hI jAneM ! zve0 isake Age prophesara sAhaba likhate haiM ki- bhApyameM kahIM para bhI 'bahukRtvaH SaDdravyANi' aisA bhI "gajavArtikame yadi 'yadbhASya bahukRtvaH SaDadavyANi vAkya nahIM hai, yaha mujhe mAlUma hai / yadi bhAjyameM vaisA ityukta' na hAkara 'yadbhASye bahukRtva uktaM "SaDa- vAkya kahIM mila jAnA tA pro0 mA0 kI mAnyatA dravyANi" ityAdi vAkya honA to kadAcit tatvA- saMbhavita bhI ho jAtI, paraMtu na to zve0 bhASyameM vaisI rthabhASyameM 'Sar3adravyANi' yaha pada pradarzita karanekA zabdaracanA hai aura na bahutavAra zve0 bhASyameM padravyoM Agraha ThIka thaa|' parantu unakA yaha saba likhanA kA kathana hI AyA hai, to phira yaha kaima samajhA jAya bhASAke prAsAda guNakI ajAnakArI aura gadyama bhI ki akalaMkadeva ApakI manacAhI bAta kaha rahe haiM ? anvaya hotA hai isa bAta kI bhI jAnakArIkA astu / pradarzita karatA hai| kyoM ki 'bahukRtvaH' ke prAge isa maba vivecanaparama bhale prakAra spaSTa hai ki 'ukta' rakhanesa visargakA lopa hone ke kAraNa usa pro0 sA0 ne mere ukta kathana para jo jo ApattiyAM kI vAkyake sambaddha uccAraNa karane meM kucha Thesa lagatI haiM unameM kucha bhI sAra nahIM hai| hai, aura aimA hanimeM vahA~ vAkyaracanAkaM prAsAda (kramazaH) Page #616 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anekAntake sahAyaka jina sajjanoMne anekAntakI Thosa sevAoMke prati apanI prasajJatA vyakta karate hue, use ghATekI cintAse mukta rahakara nirAkRkhatApUrvaka apane kArya meM pragati karane aura adhikAdhika rUpase samAja sevAoM meM agrasara honeke liye sahAyatAkA vacana diyA hai aura isa prakAra anekAntakI sahAyaka zreNImeM apanA nAma likhAkara anekAnta ke saMcAastet protsAhita kiyA hai unake zubha nAma sahAyatAkI rakama sahita isa prakAra hai- * 125) vA choTelAlajI jaina raIsa, kalakattA | * 101 ) bA, ajitaprasAdajI jaina eDavokeTa, lkhnuu| * 101 ) vA. bahAdurasiMhajI siMdhI, kalakattA / 100) sAhU zreyAMsaprasAdajI jaina, lAhaura * 100) sAhU zAntiprasAdajI jaina, DAlamiyAnagara * 100) bA. zAMtinAtha suputra thA. naMdalAlajI jaina, kalakattA 100) khA. manasukharAgrajI jaina, nyU dehalI * 100) seTha jokhIrAma baijanAthajI sarAvagI, kalakattA / 100) bA. lAla candajI jaina, eDavokeTa, rohataka (100) bA. jaya bhagavAnajI vakIla Adi jaina paMcAna, pAnIpata *51) rA. ba. bA. ulaphatarAyajI jaina ri. iMjiniyara, meraTha / * 21) lA. dalIpasiMha kAg2az2I aura unakI mArphata, dehlii| * 25) paM. nAthUrAmajI premI, hindI-prantha-ratnAkara, bambaI / * 25) lA. rUr3AmalajI jaina, zAmiyAne vAle, sahAranapura / * 25) bA. raghubaradayAlajI ema. e. karolabAga, dehalI / * 25) seTha gulAbacandajI jaina ToMgyA, indaura / * 22) lA. bAbUrAma akalaMkaprasAdajI jaina, tissA (mu.na.) 25) muMzI sumataprasAdajI jaina, riTAyarDa amIna, sahAranapura * 25) lA. dIpacandrajI jaina raIma, deharAdUna / * 22) khA, pradumna kumArajI jaina raIsa, sahAranapura / * 22) savAI siMghai dharmadAsa bhagavAnadAsajI jaina, satanA / AzA hai anekAntake premI dUsare sajana bhI ApakA anukaraNa kareMge aura zIghra hI sahAyaka skImako saphala banAne meM apanA sahayoga pradAna karake yazake bhAgI baneMge / moTa-- jina rakamoMke sAmane * yaha cinha diyA hai ve pUrI prApta ho cukI haiN| vyavasthApaka 'anekAMta' vIrasevAmaMdira, sarasAvA (sahAranapura) 'banArasI - nAmamAlA' pustakarUpameM jisa 'banArasI - nAmamAlA' kA paricaya pAThaka anekAnsakI gata kiraNameM prApta kara cuke haiM, vaha aba pustakAkAra rUpameM prakAzita ho gaI hai| usake sAthameM pustaka kI upayogitAko arth far argoka paddhatile tayyAra kiyA huA eka 'zabdAnukramakoSa' bhI lagAyA gayA hai, jisameM do hajAra ke karIba zabdoMkA samAveza hai| isase sahaja hImeM mUlakoSake antargata zabdoM aura unake arthoMko mAlUma kiyA jA sakatA hai| mUlakoSameM jo zabda prAkRta yA apabhraMza bhASAke haiM athavA ina bhASAoMke zabdAcaroMse mizrita hai unake sAtha isa koSameM unakA pUrA saMskRtarUpa athavA jina akSaroMke parivartana se vaha rUpa banatA hai una akSaroMko hI kaTa () ke bhItara de diyA hai| isase pAThakoMko do suvidhAe~ ho gaI haiM-- eka to ve una zabdoMke saMskRta rUpako jAna sakeMge, dUsare Aja kalakI hindI bhASA meM jo prAyaH saMskRta zabdoMkA vyavahAra hotA hai unake arthako bhI ve hama koSaparale samajha sakeMge / bAkI adhikAMza zabda saMskRta bhASAke hI haiM, kucha TheTha hindI tathA prAntika bhI haiM, unako jyoMkA tyoM rahane diyA hai| hAM, TheTha hindI tathA prAtika zabdoMke Age meM kaTa [ ] meM dezIkA sUcaka 'te 0' banA diyA hai aura saba zabdoMke sthAna kI sUcanA dohoMke aMkoM dvArA kI gaI hai| isase prastuta koSakI upayogitA bahuta bar3ha gaI hai, aura yaha hindI bhASA ke graMthoMkA abhyAsa evaM svAdhyAya karane vAloMke liye bar3e DI kAmakI aura sadA pAsa rakhanekI cIz2a hogayA hai / kAgaz2a AdikI isa bhArI ma~hagIke jamAne meM 108 pRDakI isa pustakakA mUlya cAra dhAne rakkhA gayA hai, jo koSakI upayogitA Adike khayAlale bahuta hI kama hai| kApiyAM bhI thor3I hI chapAI gaI haiN| jinheM AvazyakatA ho ve zIghra popTeja sahita pAMca jAne nimna pate para bhejaka rama~gA sakate haiN| vIra sevAmandira sarasAvA ji0 sahAranapura Page #617 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 000 vIrasevAmandira sarasAvAmeM grantha-sUcIkA kAma joroMpara REGISTERED No A-731. 200 se Upara zAstrabhaMDAroMkI sUciyAM yA cukIM bIrasevAmandigne digambara jainagranthoMkI mukammala sUcI tayyAra karanekA jo mahAn kArya apane hAtha meM liyA hai vaha khUba pragati kara rahA hai| thor3e hI dinoMmeM use 200 se Upara zAstrabhaMDAroMkI sUciyA~ prApta ho cukI haiM aura kitane hI sthAnoMse sUciyA~ jalda bheje jAneke vacana bhI mila rahe haiM, yaha saba khuzI kI bAta hai / parantu zAstrabhaMDAra cUMki hajAroM kI saMkhyA meM haiM-- mandira - mandira meM zAstrabhaMDAra hai-- mAlUma nahIM ki kaunasA alabhyaprantha kisa bhaMDAra meM gupta par3A hai| aisI hAlata meM mukammala sUcI tayyAra karane ke liye saba bhaMDAroM kI sUciyoMkA AnA paramAvazyaka hai| aura isaliye yaha eka mahAna kArya hai, jisameM sabhI sthAnoMke vidvAnoM tathA zAstrabhaMDAroMke adhyakSoM evaM prabandhakoMke sahayoga kI jarUrata hai / AzA hai isa puNya kArya meM sabhI bIrasaMbAmandirakA hAtha baTAe~ge aura use zIghra hI abhilaSita sUcI tayyAra karake prakAzita karanekA zubha avasara pradAna kareMge / isa sUcI para sahaja hI meM yaha mAlUma ho sakegA ki hamAre pAsa sAhityakI kitanI pU~jI hai, diga mvarasAhitya kitanA vizAla hai, vaha kahA~-kahA~ bikharA par3A hai| aura kauna-kauna alabhya prantha abhItaka surakSita hai| sAtha hI, bahutoM ko naye-naye pranthoMkA par3hane, likhAkara ma~gAne tathA pracAra karane kI preraNA bhI milegI, aura yaha saba eka prakAra se jinavANI mAtAkI makacI sevA hogii| ataeva jisa sthAna ke sanoMne abhI taka apane yahA~ ke zAstrabhaMDArarakI sUcI nahIM bhejI hai unheM apanA kartavya samajhakara zIghra hI nIce ke pate para usake bhejane kA pUrA prayatna karanA cAhiye / bhejI jAnevAlI sUcIkA namUnA ima kiraNa meM dI huI sUcI anusAra honA cAhiye aura usameM nIce likhe dasa koSThaka rakkhe jAne caahiyeN| jo koka prayatna karanepara bhI bhare na jAmakeM unheM bindu lagAkara vAlI chor3a denA cAhiye : 1 nambara, 2 prandhanAma, 3 pranthakAranAma, 4 bhASA, 5 viSaya, 6 racanAkAla, 7 zlokasaMkhyA, 8 patrasaMkhyA, 9 lipilaMbana, 10 kaiphiyata (pratikI jIrNAdi avasthA tathA pUrNa - apUrNakI sUcanAko lie hue)| noTa- yadi prantha ke sAtha meM TIkA bhI lagI huI hai to TIkAkArakA nAma, TIkAkI bhASA aura TIkA kA racanAkAla bhI sAthameM diyA jAnA cAhiye / jugalakizora mukanAra abhi 'bIgvAmandira' po0 sarasAvA (ji0 sahAranapura ) dha * * Co OOO 8 o mRtaka prakAzaka paM. paramAnaMdazAstrI vIramariyA jie jyAmalAla zrIvAstavadvArA zrIvAstava prema mahAranapura mui * , TOO Page #618 -------------------------------------------------------------------------- ________________ MINS STHA EX SEARNE nikA ekanAkarSantI lathayantI varatatatvamitaraMga / antaMna jayati janI nItimandhAnanetramiva gopii| - - syAdvAdapiNI - ubhayAnubhagA natva vidhaya tanya MOHA More - nipadhyAnubhayAna anakAntAtmaka vastRtattva viSaya tatva . / - vividhanya (ubhayatanva vidhayA-bhaga nI APRjanama anubhaya tatva - vidheyaM vArya cA'nubhayamubhayaM mizramapi nahizeSaiH pratyeka niyamaviSayecA pargimataH / kiM.1912 sadA'nyo'nyApekSaH sakalabhuvanajyeSTaguruNA tvayA gItaM tattvaM bahunaya-vivanaMtagvazAta // sampAdaka- jugala kizora muktAra Page #619 -------------------------------------------------------------------------- ________________ viSaya-sUcI samayamavaratIke kucha namUne ..." parAdhInakA jIvana kaisA (kavitA)kAzIrAmamamA. bhAratIyaM-saMskRtimeM jainasaMskRtikA sthAna 1.paka-patnI-vana (kahAnI)--[bhI 'bhagavat na 605 -bA. jayabhagavAna vakIba 75 apanA-bhava (kavitA)-[zrI 'bhagavata' ma 3catAmbaroM meM bhI bha. mahAvIrake avivAhita hone 12 dharkaTa-vaMza-(zrI agaracaMdra nAhaTA kI mAnyanA-.paramAnaMda jaina zAstrI 5713 tAmikha-bhASAkA masAhitya--pro050 cakravartI 113 jaimiyoMkA apanaza sAhitya-munizrIkAMtisAgara 58 14 sayuktika sammati' para likhe gaye uttaralekhakI 5 tasvArthasUtrakA mantaH parIkSaNa-paM0 phUlacaMdra zAstrI 583 niHsAratA--[40 rAmaprasAda jaina, zAcI 610 'mamekAmsa' para prAcArya dhasAgara aura vidyAdharakA abhimata 28 15 IsAImatake pracArase zilA-paMtArAcaMda darzanazAstrI 121 bhAvArya jinasena aura unakA harivaMza 16 varAMgacarita' digambaragraMtha hai yA betAmbara -paM. mAthUrAma premI -20 paramAnanda zAstrI 623 5 zrIvIra bAbI-vivAmanasidAMsamavama mahAvidrI kI sAhitya paricaya aura samAlocana[ paramAnandazAbI 628 kucha vArapatrIya graMthoM kI sUcI--[sampAdaka 510 18 sampAdakIya 631 anekAntake sabhI grAhakoMkA caMdA isa kiraNake sAtha samApta hai cUMki cauthA varSa isa kiraNake sAtha samApta hotA hai ataH jina prAhakoMne abhI taka agale varSakA caMdA nahIM bhejA hai unase nivedana hai ki ve isa kiraNake pahu~canepara AgAmI varSake caMdeke 3) rupaye zIghra hI manIbhAIrase bhejdeN| isase unheN|) vI0 pI0 varcako bacata hogI aura anekAntakA navarSA bhI prakAzita hote hI samayapara mila jAyagA / anyathA, vI0pI0ma ma~gAnepara bahutoMkA navavarSAva ke bahuta derasa pahuMcanekI bhArI saMbhAvanA hai kyoMki yahA~ prAMca poSTamAphisa honesa vI0pI0 pratidina 10-15 se adhika saMkhyA meM nahIM liya jaate| isase adhikAMza prAhakoMko bI0pI0karane meM eka mahIne bhI adhikakA samaya laga laga sakatA hai| manIcArasaM mUlya bhejane meM hamArI bhI vI0pI0 jhajhaTasaM mukti ho sakatI hai| isa taraha isameM donoMkA hI laamhai| sAtha hI yaha bhI khayAna rahe ki kAgajakA mUlya tigunA hojAnepara bhI bhanekAnsakA dAbahI 3) rakhA gayA hai| aisI hAlatama pUrNa bhAzA hai ki anekAntake premI pAThaka zImahI sapanA caMdA bhejanekI rupA kareMge, tathA dUsaroMko bhI prAhaka banAkara unakA caMdA bhijavAeMge, zrIrasaha anekAnsako sapanA pUrA sahayoga pradAna kreNge| pratyeka grAhakako bhanekAMtake kamase kama do poprAhakabanAnekI parUra pA karanI caahiye| vyavasthApaka-anekAnta' Page #620 -------------------------------------------------------------------------- ________________ * OM maham * khatattva-sa vizvatatvaprakAzaka nItivirodhaSyasIlokavyavahAravartakaH samyak / paramAgamasya bIja bhuvanekagururjayatyanekAntaH / varSa 4 / vIrasaMvAmandira (mamantabhadrAzrama ) magmAvA jilA mahAranapura kiggA 11-12 ( pauSa-mAgha, vIranirvANa maM0 2468, vikrama saM0 1668 disambara-janavarI 15.41-42 / samantabhadra-bhAratIke kucha namUne zrIvRSabha-jina-stotra mvayambhuvA bhUta-hitena bhUtale, mamaMjama-jJAna-vibhUni-cakSuSA / vijitaM yena vidhunvanA namaH, kSapAkareNeva guNotkaraiH karaiH // 1 // 'jo svayaMbhU dhe--svayaM hI, vinA kimI dusareke upadezake, motamArgako jAna kara tathA usakA anuSThAna karake prArama-vikAsako prApta hue the-prANiyoMke hitakI-unake prAtmakasthANakI--bhAvanA evaM pariNanise yukta hue sAkSAt bhUtahitakI mUrti the, samyagjJAnakI vibhUtirUpa-- sarvajJatAmaya- (advitIya) netrake dhAraka the, aura apane guNasamUharUpI hAthoMme--abAdhitattva aura yathAvasthita artha-prakAzakatva prAdi guNoM ke samUha vAle vacanoMma--aMdhakArako-- jagatake bhrAnti evaM duHva mUlaka ajJAnako--dUra karate hue, pRthvItala para aise zobhAyamAna hote the jaise ki apanI arthaprakAzakasvAdiguNa viziSTa kiraNoMme rAtrike andhakArako dUra karatA huA pUrNa cadramA muzobhita hotA hai|' Page #621 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 574 bhanekAnta [varSa 4 prajApatiyaH prathama jijIviSUH, zazAsa kRSyAdiSu karmasu prajAH / prabuddhatattvaH punaradbhutodayA, mamatvato nirvivide vidAMvaraH // 2 // 'jinhoMne, (vartamAna avasarpiNI kAlake) prathama prajApatike rUpameM deza, kAla aura prajA paristhitike tattvoMko acchI tarahase jAnakara jIne kI jovanopAyako jAnane kI icchA rakhane vAle prajAjanoMko sabase pahale kRSi zrAdi ko meM zikSita kiyA-unheM khetI karanA, zastra calAnA, lekhanakArya karanA. vidyAzAstroMko par3hAnA, dastakArI karanA tathA banaja-vyApAra karanA sikhalAyA, aura phira heyopAdeya tattvakA vizeSa jJAna prApta karake zrAzcaryakArI udaya (utthAna athavA prakAza) ko prApta hote hue jo mamatvase hI virakta hogae-prajAjanoM, kuTumbIjanoM, svazarIra tathA bhogoMse hI jinhoMne mamatva-buddhi (zrAsakti) ko haTA liyA / aura isa taraha jo tattvavettAoMmeM zreSTha hue| vihAya yaH mAgara-vAri-vAsamaM, vadhUmimAM vasudhA-vadhaM satIm / mumukSugkSviAku-kulAdirAtmavAna , prabhUH pravavrAja sahiSNuracyutaH ||shaa 'jo mumuca the-mokSa prAptikI icchA rakhane vAle athavA saMsAra-samudrase pAra utaraneke abhilASI the-,aAtmavAna the-indriyoMko svAdhIna rakhane vAle aAtmavazI the-,aura ( isa liye ) prabhu the-svataMtra the-, una ( virakta hue) ikSvAku-kulake zrAdipuruSane, satI vadhako-apane Upara eka niSThAse prema rakhane vAlI suzIlA mahilAko-aura umI taraha isa mAgara-vAri-vasanA vasudhAvadhUko-sAgarakA jala hI he vastra jisakA aisI svabhogyA samudrAnta pRthvIko-bhI, jo ki (yugakI zrAdimeM ) satI-suzIlA thI-acche suzIla puruSose zrAbAda thI-, tyAga karake dIkSA dhAraNa kii| ( dIkSA dhAraNa karane ke anantara) jo sahiSNu hue-bhUkha-pyAsa zrAdikI parISahoMsa ajeya rahakara unheM sahane meM samartha hue-,ora (isIliye ) acyuta rahe-apane pratijJAta ( pratijJArUpa pariNata ) vrata-niyamose calAyamAna nahIM hue| (jabaki dUsare kitane hI mAtahata rAjA, jinhoMne svAmibhaktise prerita hokara Apake dekhA-dekhI dIkSA lI thI, mumukSu, zrAtmavAn , prabhu tathA sahiSNu na hone ke kAraNa, apane pratijJAta vratoMse cyuta aura bhraSTa hogaye the|' mva-dASa-mUla svamamAdhi tejasA, ninAya yA nideya-mammasAkriyAma / jagAda tattvaM jagataM'thina'asA, babhUva ca brahmapadA'mRtezvaraH ||4|| "(napazcaraNa karate hue) jinhoMne apane prAtmadoSoMke--rAga-dveSa-kAma-krodhAAdakoMka--mUlakAraNako-ghAnikarmacatuSTayako-apane samAdhi-tejase-zukladhyAnarUpI pracaNDa amise--nirdayatApUrvaka pUrNatayA bhasmIbhUta kara diyaa| tathA (aisA karaneke anantara) jinhoMne natvAbhilASI jagatako tattvakA samyaka upadeza diyA--jIvAdi tatvokA yathArtha svarUpa btlaayaa| aura (antako) jo brahmapadarUpI amRtake--svAtmasthitirUpa mokSadazAmeM prApta hone vAle avinAzI ananta sukhake--Izvara hue-svAmI bane / __ma vizva-cakSuvRSabhA'rcitaH satAM, samapra-vidyA''tmavapurnijanaH / punAtu cenA mama nAbhi-nandanI, jino'jita-kSullaka-vAdi-zAmanaH / / 5 / / (svayambhUstotra) ___(isa taraha) jo sampUrNa karma-zatruoMko jItakara 'jina' hue, jinakA zAsana khullakavAdiyoke-anityAdi sarvathA ekAnta pakSakA pratipAdana karane vAle pravAdiyoke--dvArA ajeya thA, aura jo sarvadarzI hai, sarva vidyAtmazarIrI haiM--pudgala piMDamaya zarIrake abhAvameM jIvAAde sampUrNa padArthoMko apanA sAkSAt viSaya karane vAlI kevalajJAnarUpa pUrNavidyA (sarvazatA) hI jinakA AtmazarIra hai--,jo satpuruSose pUjita hai, aura niraMjana padako prApta hai--jJAnAvaraNAdi dravyakarma, zarIrAdi nokarma tathA rAga-dveSAdi bhAvakarmarUpI trividha karma-kAlimAse sarvathA rahita hokara zrAvAgamanase vimukta ho cuke haiM, ve (ukta guNa viziSTa) nAbhinandana--143 kulakara (manu) nAbhirAyake putra-zrIvRSabhadeva-dharmatIrthake zrAdyaprarvataka prathama tIrthakara zrIzrAdinAtha bhagavAna--, mere anta:karaNako pavitra kareM--unakI stuti evaM svarUpa-cintanake prasAdase mera hRdayako kaluSAMta tathA malina karane vAlI kaSAya-bhAvanAe~ zAnta hojaayN|' Page #622 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhAratIya saMskRtimeM jainasaMskRtikA sthAna lekhaka-zrI bAbU jayabhagavAna jaina bI0 e0, ela ela0 bI0 vakIla] we ='erbhAratIya saMskRti aura usake janmadAtA- karanA batAyA hai, bhItarI kamaloriyoMko dUra karaneke liye bhAratakI saMskRti, jo namAneke utAra-car3hAva meM se hotI AlocanA aura pratikramaNakA pATha par3hAyA hai. Atma vijaya haI AI hai. jo lambe mArgakI kaThinAiyoko jhelatI haI ke liye ahiMsA-saMyama, tapa-tyAga, daNDa-dhyAnakA mAge zrAI hai, jo apanI sahanazIlatAke kAraNa Aja anityoM meM dikhAyA hai, vahA~ brAhmaNoMne ise zarIrakA svAsthya ThIka nitya banI huI hai, jo apanI sabhyanAke kAraNa aAja vibha- rakhane ke liye RtucaryA, dina-rAtri-varyAkA sabaka diyA hai, knoMmeM avibhakta banI huI hai, jo sadA vizva-kalyANake liye binA virodha mabahI jimmevAriyoMko pUrA karane ke liye jIvana agrasara rahI hai, jo madA patitAMko uThAtI rahI hai, pIDitoM ko ko cAra zrAzramoM meM nakasIma karanA aura nityaprati apane ubhAratIrahI hai, nirbaloko bala detI rahI hai, bhUle-bhaTakoMko rAha samaya ko cAra puruSArthoM meM maryAdita karanA sikhAyA hai| batAtI rahI hai, jo zrAja gulAmI meM rahate hue bhI hameM U~cA jahA~ zramaNoMne ise 'mo'hama', 'tattvamami' kA zrAtmabanAe hue hai, duHkhI saMmArakI dRSTi apanI ora khIMce hue hai, mandeza dekara imakI duvidhAoko dUra kiyA hai, kama icchAkimI eka jAti, eka sampradAya, eka vicAra-dhAgakI upaja kama cintA-rUpa tyAgakA pATha par3hAkara inakI zrAkulatAnI nahIM hai| yaha una aneka jAtiyoM, aneka sampradAyoM, aneka ko haTAyA hai, 'jIyo aura jIne do rUpa ahiMsAkA upadeza vicAra-dhAgokI upaja hai, jinakA saMgharSa, jinakA saMmela dekara imake maMklezoko miTAyA hai, vahA~ brAhmaNoMne varNabhAratakI bhUmimeM huA hai| jinakA itihAsa yahA~kI vividha jAtiyAMkI vyavasthA karake hamake sAmAjika virodhoMko dara anuzraniyo, lokoktiyoM aura paurANika kathAoMmeM chipA kiyA hai, vyavamAyA~kI vyavasthA karake isake prAthika maMgharSa par3A hai, jinake avazeSa yahA~ke pagane janapadoM, purAne puroM ko miTAyA hai, kuTumba aura rASTrakI vyavasthA karake isake aura nagaroka khaNDarAtameM dave par3e haiN| inakA udghATana adhikArIko mugakSata kiyA hai| karane aura rahasya jAnaneke liye abhI lambe aura gahare jahA~ zramaNa madA isakI zrAtmA ke maMrakSaka bane rahe haiM. anumandhAnakI jarUrata hai| parantu jahA~ taka parAnI khojose vahA~ brAhmagA madA hamake zarIra ke saMrakSaka bane rahe haiN| jahA patA calA hai. yaha nirvivAda siddha hai, ki isa saMskRti ke zramaNa ime zrAdarza dete rahe haiM, vahAM brAhmaNa ime vidhividhAna mUlAdhAra do varga rahe haiM, brAhmaNa aura kSatriya / isake deta rahe haiM, jahA zramaNa nizcaya (Reality) para prakAza vikAsameM do dRSTiyoM kAma karatI rahI hai, Adhidaivika DAlate rahe haiM, vahA brAhmaNa vyavahAra (Practice) para prakAza aura zrAdhyatmika / isakI nahameM do vicAra-dhArAe~ bahatI rahI DAlate rahe haiN| haiM,vaidika aura zramaNa / jahA~ zramaNAMne bhAratako bhItarI sukha- ina aAtmA aura zarIra, zrAdarza aura vidhAna, nizcaya zAntikA mArga darzAyA hai, vahA~ brAhmaNone ise bAharI mukha- aura vyavahArake sammelase hI bhArata kI saMskRti banI hai, aura zAntikA mArga dikhalAyA hai| jahA~ zramaNoMne ise nizreyas inake mammelase hI hama saMskRtiko sthiratA milI hai| kA upAya sujhAyA hai, vahA~ brAhmaNAMne ise laukika abhyudaya bhAratIya-saMskRti aura usakI vizeSatAkA upAya batalAyA hai| jahA~ zramaNAMne ise bhItarI zrAnanda yo to maMmArake maba hI dezoMne bar3I-bar3I sabhyatAko ke liye prAtmAko khojanA sikhAyA hai, bhItarI iMdriyoMko janma diyA hai| vebIlona aura phalastIna, mizra aura cIna, jagAne ke liye svecchAse pariSaho (kaThinAIyoM) ko sahana roma aura yUnAna saba hI sabhyatAzrAMne apanI kRtiyoMse mAnavI Page #623 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anekAnta [varSa 4 gauravako bar3hAyA hai, parantu inameM se kisIko bhI vaha sthiratA tyo hI ye saba bhUkampa pIr3ita bhavanoMke samAna eka damase prApta na huI, jo bhAratIya-saMskRtiko milI hai| ye saba isa ghabarA uThI, eka damame lar3akhar3A uThIM, ye saba girakara miTTI duniyA meM USAkI taraha bhAI aura sandhyAkI taraha calI gii| kA Dhera hogii| parantu ima dhUpa aura chAyAkI duniyA meM, A~dhI aura tUfAna parantu bhAratako sadAse marvocca zrAdarza milA hai. zrAtmakI duniyA meM bhAratakI saMskRti barAbara banI huI hai| zrAdarza milA hai, paramAtma-prAdarza milA hai, isIliye yahA~ isa mabhyatAkI Akhira vaha kaunasI vizeSatA hai, jo kI saMskRti madA nindA rahI hai, aura sadA jindA rhegii| ise barAbara kAyama rakkhe hue hai? vaha eka hI vizeSatA hai, prAgaitihAsika kAlase lekara Ajataka bhAratako aneka aura vaha hai isakA AdhyAtmika zrAdarza / utAra-car3hAvameMme nikalanA par3A hai, aneka Aphano-musIbatoMmeM ____ saMsArakI anya sabhyatAoMko kriyAkANDa (cere. me gujaranA par3A hai| bAhara vAlone isapara aneka AkramaNa kiye| monialism ) milA, vyavahAra ( convention- pUrva-yacchimase zrAkara yahA~ aneka jamaghaTa kiye| kabhI khattI alism) milA, vidhAna (law and order) milA, Arya Aye, kabhI vaidika Arya prAye, kabhI sUryavaMzI Aye, saMghaTana (organisation) milA. saba kucha milA. kabhI somavaMzI zrAye, kabhI phArisa vAle zrAye, kabhI yUnAna parantu inameMse kimIko zrAdhyAtmaka pradarzana milaa| vAle Aye, kabhI pArthiyA vAle zrAye, kabhI bakhtiyAra vAle inheM vijaya aura mAmrAjya milA, dhana aura vaibhava Aye, kabhI zaka aura kRzana aAye, kabhI hana aura turka milA, adhikAra aura zAmana milA, saba kucha milA, parantu Aye, kabhI paThAna aura mug2ala zrAye. kabhI pharAmIsI aura inheM vaha zrAdarza na milA, jo ima banatI-bigahatI duniyA aMgaraja paaye| ina maba hI ne zrA zrAkara emake gaSTama meM sadA dhruva rahane vAlA hai, madA mAtha rahane vAlA hai, jo aneka uthala-puthala macAye. isake samAjake aneka bheda-bhaMga sadA bhUlabhulayyA~se bacAne vAlA hai, sadA nIceme Upara kiye, isake zarIra ke aneka rUpa-raMga badale, ina maba hI ne uThAne vAlA hai, jo sadA manako rijhAne vAlA hai, sadA imapara aneka vidha prahAra kiye| ye maba hI imake rahana-mahana kAmameM Ane vAlA hai, madA hitakA karane vAlA hai, jo saba meM krAnti lAye, isake vyamana-vyavamAyameM krAnti lAye, imakI hIke liye iSTa hai, saba hI ke liye mAdhya hai, saba hI ke liye bhASA-bhUSA meM krAnti lAge, isake prAcAra-vicAramaM krAnti prApya hai, jo sadA sthAyI aura vizvavyApI hai| lAye, parantu inameM se koI bhI ise apane sthAname na rAhagA makA, isa zrAdarzake binA abhya sabhyatA sadA nigadhAra banI apane aAdhArame na hilA mkaa| yaha madA yAtmadarzI banA rahA rahIM, nissAra banI rahIM, inakI sArI zrAbhA, inakI sArI aura aAja bhI zrAtmadarzI banA huA hai| yaha madA gogiyoM mahimA zrorIsI banI rhii| inakI sArI zakti, inakI kA ugasaka banA rahA aura Aja bhI yogiyokA usaka banA mArI pragati proparImI calatI rhii| ye kabhI bhI jIvanameM huA hai| yaha sadA yogAbhyAmako dI yAnandakA mArga mAnatA apanI jar3oMko na jamA makI, ye kabhI bhI apaneko banAye rahA aura Aja bhI yogAbhyAsako grAnandakA mArga mAnatA hai| rakhane kI saMkalpazaktiko utpanna na kara makI, ye namAneke ina saba hI bAhira vAloMne bhArata ke kSetrako vijaya kiyA, sAtha calane aura badalanekI sudhArazakti (power of imake dhana-daulanako vijaya kiyA, isake adhikAra aura adaptation) ko na ugA makI. ye kabhI bhI naye zAmanako vijaya kiyA, parantu inameMse koI bhI isake Adarza vicAroM, naye mArgoM ke sAtha milane-milAnekI samanvayazakti ko vijaya na kara skaa| isake vizvAsako vijaya na kara (power of harmony) ko na jagA skiiN| isa makA, imake saMkalpako vijaya na kara sakA, isakI AtmAko zrAdarza ke binA ye maDhagarbhake samAna yoM hI jItI rahI. yoM hI vijaya na kara mkaa| isa sAre A~dhI-tUphAna meM, isa sAre bar3hatI rahIM, ye vizeSa sthiti taka paidA hotI rahI aura calatI uthala-puthala meM bhArata barAbara zrAtma-Adarzako apane bhItarake rahIM parantu jyoM hI jamAnene pATA khAyA, naI samasyAzrone janma lokameM chipAye rahA / ime kaustubhamaNike mamAna chAtIse liyA, naye vicArone sira uThAyA, naye viplavoMne jora pakar3A, lagAye rahA / ise dhruva tAreke samAna apane jIvanakA kendra Page #624 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kiraNa 11-12] bhAratIya saMskRti meM jaina saMskRtikA sthAna banAye rahA / yaza karanA rahA. ( yadyapi bhArata apane meM saMghaTana cakravartiyoMkA cakra calAtA rahA, rAjya chAne ke liye zrazvameva atyAcAra se apane ko bacAne ke liye atyAcAriyose lar3atA rahA / dharma- maryAdAko banAye rakhane ke liye Apasa meM jhagar3atA rahA; myAya aura satyake liye bar3ha car3hakara prANoMkI AhUtiyA~ detA rahA, parantu bhArata dUsarokA kSetra chInane ke lie, dUsaroMkA dhana-daulata lUTane ke lie, dUsaroMkA ImAna-dharma khone ke liye, kabhI bhI dUsaroM para hamalAgrAvara nahIM huaa| vaha isa pradarzake kAraNa sadA santuSTa banA apane ghara baiThA rahA / yadyapi bhArata zrAtmasandeza deneke liye, dharmakA mArga batAne ke liye, vyApArakA sambandha jor3aneke liye, apane suputroko sadA bAhirake dezoMmeM bhejanA rahA; parantu apanI uddezyapUrti ke liye bhAratane kabhI bhI zradharmase kAma na liyA, nyAya se kAma na liyA, mAyA kasTase kAma na liyA, atyAcArase kAma na liyA, pazubalase kAmana liyaa| bhArata unase sadA matyakA vyavahAra karatA rahA, hiMsAkA vyavahAra karatA rahA, premakA vyavahAra karanA rahA, sevA aura mahAnubhUtikA vyavahAra karatA rahA / itanA hI nahIM, isa zrAdarzake kAraNa, bhArata una zrAguntako takako, jo lagAtAra isakI bhUmi aura ghanako hamake dharma aura karmako haraNa karaneke liye yahAM zrAte rahe, 'zrAtmavat sarvabhUteSu' kahakara apane meM milAtA rahA, una aneka varNa aura jAtiyAMko, jo samaya-samaya paidA hokara isakI ekatA ko phAr3atI rahIM, 'vasudhaiva kuTumbakam' kahakara ekanAke sUtra meM pirotA rahA, aura una samasta vicAra dhArAzroMkA, jo idhara-udhara se zrAkara barAbara yahAM bahatI rahIM 'matyamanekAntAtmakam' kahakara satyake sAtha saMgama karAtA rhaa| lAneke liye sadA apane meM ekachatra isa zrAdarzake kAraNa hI bhAratako apAra sudhArazakti (power of adaptation ) milI hai| isI liye yaha vividha sthitiyoMmeM rahatA huA bhI sadA eka banA rahA hai, vividha pIr3AoMko sahatA huzzrA bhI sadA dRr3ha banA rahA hai, vividha utAra-car3hAva meM se gujaratA huA bhI sadA agrasara banA rahA hai| isa Adarza ke kAraNa hI bhAratako agAdha zrAnanda 577 zakti milI hai| isI liye yaha nita naI zrAnarte par3ane para bhI sadA zAntacitta banA rahA hai, nita dina luTAI hone para bhI sadA santuSTa banA rahA hai aura bAra bAra bandI hone para bhI sadA svatantra banA rahA hai| isa zrAdarzake kAraNa hI bhAratako aTUTa samantrayazakti power of harmony) milI hai| isI liye yaha vividha vicAroMse TakarAne para bhI kabhI vimUDha nahIM huA hai, vividha rAstoM me ghira jAne para bhI kabhI bhUlabhulayyAMmeM nahIM par3A hai| yaha zrAtma zrAdarzake sahAre unheM yathAyogya mUlya detA huA unakA samanvaya karatA rahA hai| yaha jIva aura pudgala meM, zrAtmA aura zarIra meM, jamma aura karma (heredity and culture) meM, deva aura puruSArtha (fate and effort) meM zruti aura buddhi ( Intuition and Intellect) meM, pravRtti aura nivRtti (Action and renunciation) meM, gRhastha aura sanyAsameM, puruSa aura samAja ( Individual and society) meM, nara aura nArAyaNa (man and god) meM, loka aura paralokama, Adarza aura vidhAna ( Ideal and method) meM, nizcaya aura vyavahAra (Reality and practice) meM, madA mahayoga karatA rahA hai / jo loga bAhara se calakara yahA~ vijaya karaneke liye zrAye ve loga isake vijetA jarUra ho gaye, parantu ve sabahI isakI AtmA vijita hote cale gaye, ve saba hI isake zrAdarza hote cale gaye, isake vizvAsa ke hote cale gaye, isake calanake hote cale gye| hote hote ve isase itane ralamila gaye ki zrAja 800 varSa pUrvake Ane vAloM meM to vijetA aura parAjitakA bheda karanA bhI bahuta muzkila hai| yadyapi yahA~ zrAte samaya ve saba devatAvAdako lekara zrAye, parAdhInatAvAdako lekara zrAye, devI- icchAvAdako lekara zrAye, upazamanArtha kriyAkANDako lekara zrAye; parantu yahA~ rahane para ve saba hI devanAbAdakI jagaha zrAtmavAdako apanAte cale gaye, parAdhInatAvAdakI jagaha svatantratAvAdako lete cale gaye, icchAvAdakI jagaha karmavAdako mAnate cale gaye, kriyAkANDakI jagaha sadAcArako apanA mArga banAne cale gye| isa zrAdarzake kAraNa hI pUrva aura pacchima bAle, jo bhArata ke samparkamaM zrAye, ve devatAvAdako chor3akara 'AtmA Page #625 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anekAnta hoparamnamA, 'AtmA hI paramAtmA hai, 'zrAtmA hI devatAoM nAmoMse pukAre jAte the| jo apane yoga, prANa aura indriyoM kA devatA', 'analAI' ityAdi adhyAtma maMtra uccArate kA saMyama karaneke kAraNa 'yati' kahalAte the| jo kamAyose hue cale gye| ve devAdhInatAvAdako chor3akara 'AtmA hI virata hone ke kAraNa 'battI' vA 'prAtya' kahalAte the, jo tapaapanA prabhu aura svAmI hai. 'zrAtmA hI apanA mitra aura tyAgarUpa zrama karaneke kAraNa 'zramaNa' kahalAte the, jo zatru', 'zrAtmA hI apane bhAgyakA vidhAtA hai' ityAdi antaraMga zatrutroMkA saMhAra karaneke kAraNa arihanta' kahalAte svatantratAke rAga alApate hue cale gaye / ve devIicchAvAda the, jo sabake AdaraNIya honeke kAraNa 'vahanta' kahalAte ko choDakara 'jaisA anubhavoge vaisA hojAnoge', 'jaisA bozroge the, jo mRtyuke vijetA honeke kAraNa 'jima' kahalAte the. vesA kAToge', 'jaisA karoge vaisA bharoge ityAdi puruSArthake jo trikAla aura trilokake vijetA honeke kAraNa 'jinezvara' sUtra racate hue cale gye| ve kriyAkANDako chor3akara 'jana- kAlAne the| sevA hI Iza-upAsanA hai, 'paropakAra hI svopakAra hai', 'dayA- yaha adhyAtma-zrAdarza bhAratIya-sabhyatAkI AdhArazilA dAna hI dharma hai' ityAdi sadAcArake bola bolate hae cale rahA hai aura yahI zrAdarza bhAratIya itihAsakI AdhArazilA gye| hai| bhAratIya jIvanakA koI pahalU aisA nahIM, bhAratIya itiisa zrAdarzake AdhAra para hI bhAratane prAcIna kAlameM hAsakI koI ghaTanA aisI nahIM, jisa para isa zrAdarzakI chApa vaidika Aryoko brahmavAda diyA hai, madhya kAlameM isalAmako na par3I ho / bhAratakI koI mAnyatA aura zraddhA aisI nahIM, sUphIvAda diyA hai aura Adhunika kAlameM pacchimake jar3a- koI rIti aura prathA aisI nahIM, koI saMsthA aura vyavasthA vAdiyoMko nayA adhyAtmavAda (Neo spirtualisun) aisI nahIM, jisake banAne meM isa AdarzakA hAtha na ho| diyA hai| anAeva bhAratake asalI jIvanako jAnaneke liye, isa isa taraha bhArata aneka bAra phataha hone para bhI madA kI tahameM kAma karane vAlI zaktiyoMko pahicAnaneke liye jagatakA vijetA banA rahA hai, auroMse aneka sayaka sIkhane jarUrI hai ki isa prAdarzako jAnA jAya. isakI vivakSAoM para bhI sadA jagatakA guru banA rahA hai| (Implications) ko jAnA jAya, isake vikAsako yaha adhyAtma-zrAdarza, jisake kAraNa bhAratako sudhAra- nAnA jAya, isakA vikAsa karane vAle prabhAvoMko jAnA zakti milI, Ananda-zakti milI hai, samanvaya-zakti jAya, ina prabhAvoMko paidA karane vAle logoMko jAnA milI hai| jisake kAraNa ise zAnti aura santuSTi milI hai, jAya / ina saba cIjoMko jAnane ke liye jarUrI hai, ki usa saralatA aura gambhIratA milI hai, saumyatA aura ahiMsA samasta sAmagrIkA, usa samasta sAhitya aura kalAkA saMgraha milI hai jisake kAraNa ise anekatAmeM ekatA milI hai, kiyA jAya, jo ina para prakAza DAlatI ho, unako sUcibaddha asthiratAmeM sthiratA milI hai, bhAratakI apanI nijI cIla kiyA jAya, unakA saMzodhana kiyA jAya, vargIkaraNa kiyA hai| yaha bhAratake mUlavAsI zramaNa-logoMkI sRSTi hai| yaha jAya, milAna kiyA jAya, saMkalana kiyA jAya-arthAt una logoMkI dena hai, jo agne vividha guNoMke kAraNa aneka. isa samasta sAmagrIkA anusandhAna kiyA jAya / AAR Page #626 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zvetAmbaroM meM bhI bha0 mahAvIrake avivAhita honekI mAnyatA [ lekhaka-30 paramAnanda jaina, zAstrI ] jainasamAjameM bhagavAna mahAvIrake vivAha-sambandha zrIjinasanAcArya kRta digambara harivaMza purANake ko lekara do vibhinna mAnyatAe~ raSTi gocara hotI haiM- 66veM parva parasaM bhagavAna mahAvIra vivAha-sambandha eka unheM vivAhita ghoSita karatI hai, dUsarI avivA- meM itanI sUcanA milatI hai ki-gajA jinazatru, hita / digambara mampradAyake sabhI grantha bhagavAna jisake sAtha bhagavAna mahAvIrakaM pitA rAjA siddhArtha mahAvIrako eka svarase bhAjanma bAlabrahmacArI prakaTa kI choTI bahina vyAhI thI, apanI yazodA nAmakI karate haiM-paMca bAlayasi sIrthakaroM meM unakI gaNanA putrIkA vivAha bhagavAna mahAvIrakaM sAtha karanA cAhatA karate haiN| parantu zvetAmbara sampradAyameM pAma taura para thA parantu bhagavAna virakta hokara tapameM sthita hogae bhagavAna mahAvIrako vivAhita mAnA jAtA hai| inakA aura isase rAjA jitazatrukA manoratha pUrNa na hosakA, vivAha samagbIra rAjAkI yazodA nAmakI kanyAsa annako vaha bhI dIkSita hokara tapameM sthita hogyaa| huA batalAyA jAtA hai aura usase priyadarzanA nAma ima sUcanA paramaM spaSTa hai ki digambara mAnyatAnusAra kI eka putrIkA utpana honA kahA jAtA hai| sAtha hI, bhagavAna mahAvIraka vivAhakI carcA to calI thI yaha bhI kahA gayA hai ki priyadarzanAkA pANigrahaNa parantu unhoMne vivAha nahIM karAyA thaa| yahI kAraNa jamAlike sAtha hA thA aura isa taraha jamAli hai ki tamAma digambarIya pranthoM meM unheM bhagavAna bhagavAna mahAvIrakA dAmAda thA / pArzvanAthakaM samAna bAla brahmacArga prakaTa kiyA hai| * tisalA ivA, videha rigaNA ivA, pIikAriNI ivaa| parantu zvetAmbargaya pranthoM meM isa viSayake do ullekha samaNassa NaM bhagavano mahAvIrassa pittijje, supAse, jeDa- pAya jAte haiM jinameM eka ullekha jo unheM spayatayA bhAyA vaMdivaDage, bhagiNI sadasaNA, bhAriyA jasoyA vivAhita ghASita karatA hai, vaha Upara diyA jAcakA koDiyaNa goteNaM, samassa NaM bhagavo mahAvIrassa pradhA hai| dUmaga ullegva-jA unheM bAla brahmacArI prakaTa kAsana gote tIse ro sAmadhijA evamAhijjani, taM karatA hai. vaha nimna prakAra hai:jaMhA-ayojjA ibA, piyavaMsaNA vA / mamaNaspa NaM vIraM agnimi pAsa malliMca baaspurj| bhagavayo mahAvIrassa nataI kosiya golaNaM tIse yAdo NAma ee mustA jiNe avasamA bhAsi rAyANA // 221 / / bhijA evamAhijjati, taM jahAsesavaI ivA. jasabaI ivA // 1... -kalpasUtra pR0 142,153 bhivAsa kiM zreNika vetti bhUpati nRpendrasiddhArtha kanIyasIpati / ___ "evaM bAlyAvasthAnivRttI saMprApta yauvanI bhogasamarthoM imaM prasiddha jinazatramAkhyayA pratApavaMtaM jinazatramaNDalaM // 6 // bhagavAn mAtApitRbhyAM zubha muhUrte samaravIranRpaputrIM jinendravIrasya samudbhavomave tadAgataH kuMDapuraM suhRtprH| yazodA pariNAyitaH, tayA ca saha sukhamanubhavato bhagavanaH supUjitaH kuMDaparasya bhUbhRtA nRpoyamArakhaNDanatasyavikramaH // 7 // putrI jAtA, sA'pi pravaranarapatisutasya svabhAgineyasya ___ yazodayAyAM sunayA yazodayA pavitrayA kIravivAhamaMgalam / jamAleH pariNAyitA, tasyA api zeSavatI nAmnI putrI, sA bhanekakanyAparivArayAhassamIkiMtu tuMgamanorathaM tadA // ll ca bhagavato 'nattaI dauhitrItyarthaH / samabassa.NaM bhagavano sthite'thanAye tapasi svayaMbhuvi prajAtakaivalyavizAla nocane / mahAvIrassa ityAditaH jasabaI ivA ityaMta sugmm|" jagadvityai viharatyapiriti cini vihAya sthitAMstapasyA --karapa.vinayavijayagaDI, sukha.1. pR. 142,143 -harivaMzapurANe jinasamAcAryaH Page #627 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 582 anekAnta (varSa 4 ye, aisA vasmIguhasenake tAnnapahase' phalita hotA hai| maharSi pataMjaline bhI apane bhASyameM bharabhaMza zabdakA yoto prAkRtagraMtha paumacarithameM joki IsAkI prathama zatAbdi prayoga kiyA hai| mahAbhASyantargata gAvI, goNI pAdi ke tIsare varSameM likhA gayA thA-apabhrazake katipaya bakSaNa zabda jaina sAhitya meM bhI dRSTigocara hote haiM, jo bhASApAye jAte haiM, para poSaka pramANake prabhAvase vidvAna loga anveSakoM ke liye bar3e kAmakI cIz2a haiN| kAmyAdarza aura usakI itanI prAcInatA svIkRta nahIM karate / kavi kulatilaka kAmyAlaMkAra Adi ucakoTike sAhityagraMthoM meM bhI apabhraMza kAlidAsa vikramorvazIya nATakAntargata viSita palavAkI bhASAke lakSaNa pAye jAte haiN| ukti chanda aura rUpa donoM ke vicArase apabhraMzakI kucha na dazavIM zatAbdimeM mahAkavi rAjazekharane kAmya-mImAMsA kucha chAyA avazya pratIta hotI hai| isase apanazakA kAla nAmaka suMdara graMthakI racanA kI hai, usameM batAyA gayA hai ki 200 varSa aura bhAge calA jAtA hai| marubhUmi Thakka' evaM bhAvAnaka5 nivAsI apabhraza bhASAkA kavicaNDane, jo IsakIkI tIsarI zatAbdimeM ho gaye haiM prayoma karate haiN| isake sivAya, ukta graMthameM yahAM taka bhI (DAkTara pI0DI0 guNe ne caDakA astisvakAla IsAkI likhA hai ki apabhraMza bhASAkA jitanA bhI sAhitya kahI zatAbdI nizcata kiyA hai. apane prAkRta vyAkaraNameM paricavameM prArahA hai vaha prAyaH pazcima bhAratakA hI hai| aphnaza bhASAkA ullekha kiyA hai, aura mAtra eka hI sUtrameM isa pazcimI apabhrazakI pradhAnatAkA eka kAraNa yaha usakA lakSaNa samApta kara diyA hai, kintu usa maraNa aura bhI thA ki vaidika matAnalambI vidvAt usa samaya apanI navamI, dazamI zatAgdike lakSaNoM meM utanA hI antara pAyA saMskRta bhASAmeM hI magna the / unakI sArI sAhitya-racanA jAtA hai jitanA jamIna aura pAsamAnameM / capaDakAlIna gIrvANa-girAmeM hI hotI rahI, janatAkI bolacAlakI apabhraMza bhASAka namba taura azokakI ve prazastiyAM haiM bhASAmeM racanA karanekI unhoMne koI parvAha nahIM kii| jo zAhavAjagadI aura manasArAkI zilAbhoMpara utkIrNa hai, banArasameM jaba sarva prathama tulasIdAsajI gaya the taba unakI aura jisaM janarala kaniMgahAmane uttara bhAratakI bhASA batAyA kavitAkI utanI kadara nahIM huI thI jitanI Aja ho hai| apabhraMza bhASAkA sarva prathama paricaya bharatamunike nATaya rahI hai| isa bolacAjakI bhASAkI ora dhyAna dene zAsase milatA hai, jisakA nirmANakAla vikramakI dUsarI vAle mukhyataH jaina vidvAna hI hue haiM jinakA prAvalya aura tIsarI zatAgnike bAdakA nahIM ho sktaa| usameM bharata prAyaH pazcimI bhAratameM hI thA aura ve mukhyataH jaina munine sAta vibhASAmoMkA uslekha kiyA hai, jisa parase sahaja hI meM anumAna kiyA jAsakatA hai ki usa samaya (2) bhUyAMso'pazabdAH alpIyAMmaH zabdAH / ekaikasya hi prAkRtabhASA vidayogya bhASA thI aura usakA apabhraSTa rUpa zabdasya bahavo'pazAH tadyathA gauriyasya zanasya gAvI goNI-gotA gopotalikA ityevmaadyo'pbhshaaH| tatkAlIna loka bhASA thii| ukta graMthameM yaha bhI batAyA gayA hai mindhu, sauvIra evaM tatmavikaTa pahADI pradezameM ukAra (3) mAravADa / (5) pUrvI pNjaab| kA bAhulya pAyA jAtA hai| yahI bakSaNa apabhraza bhASAmeM (2) yaha bhAdAmaka kahA~ sthita hai? yaha eka pAyA jAtA hai tAva spaSTa hI hai ki usa samayameM bhAratakI mahatvakA prazna hai| nandasAva ise bhAgalapurake samIpa batAte deza bhASA apabhraMza thii| yahI deza bhASA kramaza: ucca haiM, lekina yaha kathana ThIka pratIta nahIM hotaa| saMbhavataH yaha boTike sAhityakI racamAmeM bhI prayukta hone lagI thI, yahAM sthAna pazcima bhAratameM hI honA cAhie, ki marU aura taka kibobaDe rAjA mahArAjA isa bhASAke kaviyoMko Thakka do pradeza pazcima bhAratake haiN| rAmasvAmI zAsI bhAtAdasthA meM bane moravasAya sthAna diyA karate the| makakI sthiti sataraja evaM pinazanake bIca banAte haiN| mere 1"saMskRna-prAkAzabhASAtrayapratiSada prabandharamamA nipuNa labAlase vartamAna meM jodhapura rAjyAtargata jo bhAvAmako tAramaH" / samaguhasanaka zilAla saMvatsaM bahoDI bhAvAmakahIM yoM ki yaha mAravAdaka 126sako milate haiN| samIpa hai| yahAM para khIcI rAjapUtoM kA sAmAnya hai| Page #628 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kiraNa 11-12] tasvArthamantrakA antaHparIkSaNa sAdhu hIthe / yapi jaina sAdhu saMskRta bhASA prakANDa- ba hamane bhitra bhitra pratyAnargata apanaza bhASA vidvAna the lekina phira bhI lokabhASAko apamAnA unheM kI yogI sI kii| isake atirikta aura bhI ucita jeMcA, kyoMki jainacaura barAcAryoga rAma bahasa purAtama dhoMmeM apabhaza bhASAke gA-padyAka pAvase hI lokabhASAko apanAyA thaa| bhagavAna mahA- udAharaNa pAye jAte haiM, jisakA usleva yathA sthAna kiyA bIra aura gautamapudana apane sidAntoMkA pracAra usa samaya jaaygaa| kI lokabhASAoM-maI mAmadhI aura pAnI meM hI kiyA thaa| __sAmAnyataH apabhaza bhASA sAhityakA nirmANakAla lasAhitya parasa jJAta hotA hai ekamAra gautama chaThI zatAgnise bArahavIM zatAni taka mAnA jAtA rahA ko unake ziSyoMne kahA ki kyA mApa sibAmtoMko hai| aura isIse kuSa varSa pUrva jaba apabhraMza bhASA hama veda bhASAmeM anuvAdita kareM ? uttarameM unhoMne kahA sAhityakA prazna hotA thA to bar3A hI hAsyAspada mAlUma bhiyo! kuna bacamako kadApi badameM paricita nahIM hone lagatA thaa| prasila bAta yaha hai ki koI bhI karanA, pati karoge to duzatake mAmI moye / / pamnu jahA~ taka apane vAstavika rUpameM prakaTa na ho vahAM bhigaNa ! buddha-camako svabhAvAne hI prAya kI taka usake prati logoM meM anajAnakArI evaM upekSAkA hI maiM anuzA detA hai| pAThakoMko dhyAna rahe ki yadi jaima bhAva AtA hai| usa samayaka vidvAnoMkA apabhaza vidvAna usa samaya ima loka bhASAko apamAna meM apanA sAhityake viSaya meM itanA hI jJAna thA ki kAlIdAsa pratha apamAna samajhate to bhAja hama jo prauDha apaza sAhitya tathA piMgala aura hemAcAryakRta vyAkaraNa bhAnimeM hI usake dekha rahe haiM usakA dekhanA to dUra rahA sapanA taka bhI kucha laSaNa milate haiM parantu maujUdA yuga khojakA hai, na ho sktii| mAjakI khojoMne siddha kara kiyA hai ki prAcIna jaina vartamAnakAlameM bhI jesalamera bhAdi prAntoM meM jo bhASA jJAna bhaMDAroMmeM apabhaza sAhitya vizAla rUpameM upasthita bolI jAtI hai umameM bahatamme apabhraMza bhASAke rUpa pAye hai, joki bhAratIya sAhityakI amUlya nidhi| jAte haiM / yo to sajasthAnIya aura apabhraMza bhASAkA parasparameM ghaniSTa saMbaMdhahI / tatvArthasUtrakA antaHparIkSaNa [ lekhaka- 60 phUlacaMdra zAstrI ] nasvArthasUtraka do sUtrapATha pAye jAte haiM, jinameMse kiM nu khalu pAtmane hinaM svAditi / sa cAra mohani / eka digambara maMpradAyameM aura dUsaga zvetAmbara ma eva punaH pratyAra ki svarUpo'mo moracAsya prApyusaMpradAyameM pracalita hai| digambara saMpradAyameM pracalita pAca ini pAcArya zivazaMpaniyatakarmamayakakSakasUtrapAThapara pUjyapAda svAmI dvArA racI gaI sabase svAsarIyAtmano'pisvAbhAvikajJAnAdiguNamanyAvAcasula purAnI 'sarvArthamiddhi' nAmakI eka vRtti hai / isakI mAtyantikamavasthAtaraM mora iti / xx tasya mvarUpamanautyAnikAmeM pUjyapAd mvAmI likhane haiM- bamuttaratra paravAmaH" (ityAdi) "kaviarixx muniparisaramadhye maviSaxx artha-kisI bhanyane nirgandhAcAryavaryako prApta nipacApamuksA sacina pariNati sma / bhagavan hokara vinayasahita pUchA-he bhagavana mAtmAkA hita Page #629 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anekAnta [paNe kyA hai ? prAcAryane uttara diyA-mokSa pAtmAkA vidvAnoMkI carcAke viSaya bane cale jA rahe haiN| abhI hita hai| punaH bhavyane pUchA ki mokSakA kyA svarUpa taka isa viSayameM jitanI carcA ha hai aura usakI prApti kA upAya kyA hai ? AcAryale antaraMga para kisI bhI prakAza nahIM ddaalaa| do eka muttara diyA-samastakamamalakalaM kasaM gahita azarIrI bhAiyoMne apane apane saMpradAya meM pracalita AgamoMmeMse prAtmAke acintya aura mvAbhAvika jJAnAdi guNa- sUtroMke bIja upasthita kiye haiN| para unake upasthita kapa nathA avyAbAdha sugvarUpa saMmArama atyanta bhinna karanemeM vizleSaNAtmaka buddhisa kAma na lekara yA to avasthAko mokSa kahate haiM / xxisakA nirdoSa samanvaya karanekA hI prayatna kiyA gayA hai yA unake svarUpa hama (sUtrakAra) Age banalAe~ge / ityAdi liye AdhAra eka saMpradAyake hI sUtra rahe haiM, isa liye pUjyapAda svAmIne 'mamyagdazenajhAnacAritrANi isase bhI sUtra aura sUtrakArakI ThIka paristhiti para mottamArgaH' ima sUtrake prAraMbhameM jo sUtrakAra aura prakAza nahIM par3a sakA hai| maiMne jahAMtaka vicAra kiyA bhavyakA saMvAda diyA hai isase tIna bAteM pragaTa hotI hai usake anumAra yaha mArga ucita pratIta hotA hai ki haiN| pahalI yaha ki sUtroM kI racanA sUtrakArane kisI pracalita donoM mUtrapAThoMkA donoM saMpradAyoMme pracalita bhavyake anurodharma kii| damarI yaha ki sUtrakAra svayaM mAnyatAoM aura vyavahRta hone vAle zabdabheda Adike nitha hote hae maNAdhIza the| aura nIsaga naha ki AdhAra parIkSaNa kiyA jAya / saM pUjyapAda mvAmIna apanI vRtti, manake sAmane jo aura sUtrakArakA ThIka itihAsa taiyAra karane vAloMko sUtrapATha thA umapara limbI hai| sahAyatA milagI / isI nizcayAnusAra tIrthaMkara udhara zvanAmbara saMpadAyameM natvArthasUtrapara sabase prakRtike baMdhake kAraNoMke viSayameM donoM saMpradAyake pugamA eka bhASya pAyA jAnA hai, jo svayaM sUtrakArake AgamoMmese maiMne jo kucha bhI sAmagrI saMgrahIta kI hai dvAga racA hA kahA jAtA hai| bhASyake prAraMbhameM jo baha isa samaya pAThakoMke samakSa prastuta karatA huuN| 31 zlokoMmeM utthAnikA hai umakaM 22 veM zlokameM tIrthakara aura tIrthakaragotra nAmakarma pratikSArUpa meM ligyA hai ki jimama vipula artha arthAt padArtha bhaga harA hai, aura jo ahaMdUcanake eka dezakA donoM saMpradAyake bhAgama pranthoM meM upayukta donoM saMgraha hai aise isa tattvArthAdhigama nAmake laghupranthakA zabda pAye jAte haiM isaliye pahale tIrthakaragotra nAmamaiM ziSyoMke hinake liye kathana kruuNgaa|' yathA karma zabdakA upayoga donoM saMpadAyake AgamoMmeM kahAM aura kisa arthana kiyA gayA hai yaha sapramANa de denA nasvArthAdhigamAkhyaM bartha saMgraha laghugrantham / varayAmi ziSyahitamimamahadvacanaikadezasya // 22 // ThIka pratIta hotA hai / digambara sampradAyameM SaTakhaNDA gamake baMdhamAmittavicaya nAmaka khaMDame yaha zabda bhAge bhASyameM 'vakSyAmi' Adi prayoga pAye haiM, macela paraMpagake pAMSaka pramAgA bhI milane haiM aura bhAyA hai| yathApranthake anta meM pranthake aMgarUpama bAcaka umAmbAti "tanya imehi solasahi kAraNehi jIvA tithavaraNAmakI eka prazamni bhI maMgrahIna hai| jinameM nathA uparyakta godakAma ati // .. // " lokake bhAdhAramaM yaha artha nikalatA hai ki sUtra aura artha-bhAge kahe jAne vAle ina solaha kAraNoMsa bhASyakAra eka hI vyakti haiM aura va sacela paraMparAke jIva tIrthakara nAma gotrakamakA baMdha karate haiN| rahe hoNge| tIrthakara nAmakaM sAtha gotrazabda kyoM jor3A gayA isa prakAra sUtroM aura sUtrakArake viSaya meM donoM hai isakA dhavalAkArane isaprakAra samarthana kiyA haimaMpradAyoMke TIkAnpranyAMmeM bhinabhinna mAmagrI pAI " tityayasssa bAmakammAvayAssa godasarabA?' jAtI hai| isaliye aba bhI satra aura sabakAra ucAgovadhAviyAbhAvitaNeza tisthavarassavi govttsiddhiido|" Page #630 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kiraNa 11-12] tasvArthasUtrakA antaHparokSaNa 585 artha-jabaki tIrthakaraprakRti nAmakarmakA eka raha gayA, isakA kAraNa yA to pAThakI sugamatA hogA bheda hai, aisI hAlatameM usa gotra saMjJA kaise prApta ho yA bhramakA nivAraNa / kAraNa jo kucha bhI ho, itanA sakatI hai ? nahIM, kyoMki, tIrthakara nAmakarma ucca saca hai ki bhAge tIrthakaranAmagotrakarmakA bhAgama meM gotrake baMghakA avinAbhAvI hai, imaliye isa gotra vyavahAra karanA hI chor3a diyA gyaa| yaha saMjJA prApta ho jAtI hai| zvanAmbara saMpradAyameM sthAnAMgameM tIrthakara nAma tIrthakaraprakRtike paMdhake kAraNa gotrakarma yaha zabda pAyA hai| yathA tIrthakara yA tIrthakaranAmagotrakarma ina donoM zabdoM "samaNasma bhagavo mahAvIrassa titthaMsi nahiM jIve hiM ke viSayameM donoM saMpradAyoMmeM jisaprakAra ekasI tisthakaranAmagoyakamme nivvattie / " sUtra 6.1 pR0 432 parampaga pAI jAtI hai usa prakAra baMdhaka kAraNoMkI artha-zramaNa bhagavAna mahAvIraka tIrthameM sthiti nahIM hai / isa viSayameM donoM maMpadAyaka mUla naujIvAMne nIrthakagnAma-gAMtrakarmakA baMdha kiyaa| sUtroMmeM kAphI matabheda hai, isaliye tasvArthasUtrakI ___TIkAkAra abhayadeva sUri imakI TIkA karate hue dRSTime yaha vicAraNIya carcA hai / ataH hama digambara nIrthakagnAmagotra padakA nimnaprakAra artha karate haiM- sampadAyaka mAgamasUtra, zvetAmbara sampadAyake bhAgama "tIrthakaratvanibaMdhanaM nAma tIrthakaranAma, taraca gotraM ca sUtra, tatvArthasUtra aura tattvArthAdhigamasUtra ina sabameM karmavizeSa evetyekavadbhAvAt tIrthakaranAmagotram | athavA andhakaM jo jo kAraNa pAye jAte haiM unheM alaga 2 tIrthakara ini nAma gotramabhidhAnaM yasya tattIrthakarAmagotram / " dekara antameM sanakA mAnacitra de danA sacita samajhate artha-tIrthakaratvake kAraNabhUna nAmakarmako haiN| isase unake adhyayana karane meM pAThakoMko mubhItA tIrthakaranAmakarma kahate haiN| gAMva zabda karmavizeSakA rhegaa| vAcI hai / isaprakAra donoM meM ekavadbhAva kara lenama digambara saMpadAyaka SaTakhaMDAgamameM batAyagaye nIrthakaranAmagotrakarma kahA jAnA hai| athavA, tAtha- baMdhaka kAraNakara yaha jisa karmakA gAMtra syAt nAma hai vaha nIrtha __"saNavisujmadAe viNapasaMpaeNadAe sImAresudhiradikaranAmagotrakarma kahA jAtA hai| mI prakAra gAtra zabda vinA kaMvala tIrthakara cAradAe bhAvAsaNsu aparihINavAe khaNalavaparizmaNavAe zabda bhI donoM sampradAyAMka prAgamoMmeM pAyA jAtA hai| khadisaMvegasaMparaNadAe pathA thAme tathA tave sAhuNaM pAsa digambara saMpradAyaka SaTambaNDAgamakaM prakRti anu. aparicAgadAe sAhUrNa samAhisaMdhAraNAe sAhaNaM vejAvakayogadvAgmeM nAmakamekI terAnaveM prakRtiyAM ginAte hae jogajettadAe pAtamattIe bahumunabhattIe pavaSaNabhattIe yaha zabda pAyA hai| yathA parayaNavadAe paSaSaNappabhAvabAe abhiksavaNANo. "xxnniminntithvrkhaamNcedi|" mUtra, patrakhA bajogaguttadAe racedehi sokhasehi kAraNehi jIvA titya zvetAmbara bhAgamasUtra jhAnAdharmakathAMgameM kevala yaraNAmagodakammaM baMdhati / " 41 tIrthakara zabda milatA hai| yathA darzanavizuddhatA, vinayasaMpannanA, shiil-nirgn"tityprsNbhaaniiyo|" adhyayana 8, sUtra 15 cAritA, AvazyakAparihInatA, kSaNalavapratibodhananA, isasa itanA to spaSTa hojAtA hai ki donoM lamdhisaMgasaMpannatA, mAdhusamAdhisaMghAragAmA, mAdhu. mampradAyake bhAgamasUtroMmeM tIrthakara yA tIrthakaggAMtra vaiyAvRtyayogayuktanA, agahanamatti, bahubhunabhakti, praba. nAmakarma ye donoM zabda pAye jAte haiN| donoM saMpradAyoM canakti, pravacanavatmalatA, pravacanaprabhAvanA aura ke uttaravartI bhAgamoMmeM tArtha karanAmagotrakarma yaha abhIkSNajJAnAMpayAMgayuktA; isa prakAra ina solaha zabda chUTa gayA aura kevala nIrthakaranAmakarma zabda kAraNoMmeM jIva tIrthakaranAmagotrakarmakA baMdha karate hai| Page #631 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 586 anekAnta [varSa 4 zvetAmbara saMpradAyake jJAtAdharmakathAMgameM tIrthakara- darzanavizuddhi, vinayasaMpannatA, zIla-pratAnaticAra, prakRti ke baMdhake nimna kAraNa batalAya haiM abhIkSNajJAnopayoga, saMvega,zaktianusAratyAga,zaktiparihatamidapavayaNaguhatherabahassue tavassIsu / anusAra tapa, sAdhusamAdhi, vaiyAvRtyakaraNa, adbhakti, vacchalayA pa emi abhikkhanANovoge // 1 // bhAcAyabhakti, bahuzra nabhakti, pravacanabhakti, AvazyadamaNaviNae prAvassae amIlambae nirhcaaro| kAparihANa, mArgaprabhAvanA aura pravacanavatsalatva, khaNalavatavadhiyAe vaiyAvacce samAhI y||2|| ya tIrthakaratvake bandhaka kAraNa hai| apuzvanANagahaNe suyabhattI pavayaNe phaavnnyaa| tattvArthAdhigamasUtra meM bhI tattvArthasUtra ke anusAra eehiM kAraNehiM tithayarataM bAi jIvo // 3 // tIrthakara prakRti ke bandhake kAraNa ginAye haiN| kevala ahaMdvanmalatA, siddhavatsalanA, pravacanavatmalatA, sAdhusamAdhika sthAnameM saMghasamAdhi aura vaiyAvRtya karaNa sthAname sAdhuveyAvRtyakaraNa ye do nAma bhinna guruvatmalanA, sthavigvatsalanA, bahubhatavatsalatA, tapasvivasmalatA, abhIkSNajJAnopayoga, darzananirati rUpase svIkAra kiye gaye haiN| parantu bhAdhyama pavacanacAratA, vinaryAnaraticAratA, AvazyanirgamacAratA, vatsalatAma zratadhara, bAla, vRddha, tapasvI, zekSa aura zAlanirgasacAratA,vrataniraticAratA, kSaNalavasamAdhi, glAna muniyo| bhinna nirdeza kiyA hai / yaha dhyAna dana yogya hai, kyoMki, isase aisA mAlUma hotA hai tapaHmamAdhi, syAgasamAdhi, vaiyAvRtyasamAdhi, apUrvajJAnaprahaNa, bhunabhakti aura pravacanaprabhAvanA imapakAra ki bhASyakAra Upara kahe gaye 20 kAraNAMmeM se jo ina kAraNAsa jIva tIrthakaratyako prApta karatA hai| kAraNa tattvAthasUtrakaM 16 kAraNoMmeM chUTa gaye haiM una kA saMgraha karanA cAhate haiM / yahAM bhASyakAra pavacanakA satyArthasatrameM tIrthakaranAmakamake bandhake kAraNa prartha. ahavaka zAsanakA anuSThAna karane vAla, kara nimnaprakAra diye haiM rahe haiN| itane para bhI middhavatsalatA aura kSaNalavadarzanavizuddhirvinayasaMpannatA zIlavatepvamatIcAro'bhISaNa- samAdhi ya do kAraNa aura chUTa jAte haiM jinake saMgraha jJAnopayogasaMvego zaktissyAgatapasI sAdhusamAdhi yAvRtya- kI sUcanA maddha na gAna kI hai| isake liye nanhoMne karaNamaIdAcAryabahuzrutapravacana-bhakrirAvazyakAparihANirmArga-pra iti' zabdakA atha 'zrAdi' kiyA hai, jo bhASyakArane bhAvanA pravacamavatsalatvamiti tIrthakaratvasya / 6, 24 nahIM kiyaa| upayukta cAroM mAnyatAmoMkA koSThaka nimnaprakAra hai :nambara tattvArthasUtra-mA0 tattvArthAdhigamasUtra-mA0 baMdhasAmittavicaya-mA0 jJAtAdharmakathAMga-mA0 darzanavizuddhi vahI jo tatvArthasUtrameM darzanavizuddhanA darzananiraticAratA vinayasaMpannatA vinayasaMpannatA vinAnagaticAgtA zIlatAnaticAra zIlAnargatacAratA zIlaniganicAratA niraticAratA abhISaNa jJAnopayoga abhIkSNajJAnopayogayuktanA abhIkSNajJAnopayoga saMvaMga labdhisaMyogasaMpannatA zaktyanusAra tyAga sAdhupAsukaparityAgatA tyAgasamAdhi yathAzakti tapa tapAsamAdhi sAdhusamAdhi maMghasamAdhikaraNa mAdhumamAdhimaMdhAraNanA x bayAvRtyakaraNa sAdhuoyAvRtyakaraNa sAdhubeyApratyayuktanA beyAvRsyasamAdhi Page #632 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 10 zratabhakti kiraNa 11-12] tatvArthasUtrakA antaHparIkSaNa 557 nambara tatvArthasUtra mA0 tatvArthAdhigama mA0 baMdhasAmittavicaya-mA jJAtAdharmayAMga mA0 ahaMbhAkta vahI jo tattvArthasUtra meM parahaMtabhakti arihaMtavatsalatA AcAyabhakti bahuzratabhakti bahuzratabhakti bahuzratavatsalatA pavacanakti pavacanabhakti aar'ssaaghbihuyyi zrAvazyakApArahInatA mAvazyaniticAratA mAgepabhAvanA pavacanapabhAvanA pravacanaprabhAvanA pravacanavatsalatva pravacanavasmalatA pravacanavatsalatA Upara jo kASThaka diyA hai usake milAna karanese kAraNoMkI saMkhyAviSayaka mAnyatA yaha spaSTa ho jAnA hai ki tattvAthasUtra, tattvArthAdhigama Upara donoM maMpradAyAMkI mAnyatAnusAra jo baMdhake sUtra aura baMdhamAmittaviSayake sthAna pAyaH milate kAraNa batalAye haiM yadyapi unhIMsa yaha mpaSTa hojAnA julate haiN| mipha eka hI sthAna aisA hai jo nahIM milatA hai| nattvAthasUtra aura tattvArthAdhigamasUtra hai ki baMdhakAraNAko sAlaha isa saMkhyAkA digambara mAnyatAsaM aura bIma isa saMkhyAkA zvetAmbara aura baMdhamAmitta vicayameM prAcAryabhakti nAmakA mAnyatAsa sambandha hai| phira bhI saMkhyA-viSayaka kAraNa pAyA jAtA hai aura baMdhamAmitvacayamaM mAnyatApara svataMtrarUpasa prakAza DAlaMdanA upayukta kSaNalavapatibAMdhanatA nAmakA kAraNa pAyA jAtA hai| pratIta hAtA hai| zrIdhavalAjI kSaNalavakA artha kAlavizeSa aura patibodhananAkA arthasamyagdarzana, mamyAna, vrata aura baMdhasAmiviSayamaM bhagavAn bhUnabali zAla Adi guNoMkA ujjvala karanA yA kalaMkakA likhate haiM :pakSAlana karanA limbA hai| yaha kriyA prAcAyake "attha imahimAlamehi kAraNehi jIvA nizcayaraNAmamAnidhya meM hotA hai iAlaya saMbhava he kSaNa lavani- godakammaM baMdhAna / " sUtra .. dhavajA patra 462 bAMdhanatAkaM sthAnameM AcAryabhakti yaha pATha parivartita kiyA gayA ho| jahAM taka dekhA jAtA hai yaha bAta artha-ina solaha kAraNAMsa (kAraNa Uparade yuktisaMgata patIta hotI hai| aisI hAlanamaM yaha kahA prAya) jIva tIrthakaranAmagAtrakamakA baMdha karate haiN| jA sakatA hai ki baMdhamAmitnavicayakI mAnyatA hI upayukta 40 veM sUtra kI TIkAmeM vIrasana svAmIna tattvArthamUtrameM aura kucha bhedake mAtha tattvArthAdhigama- likhA haisUtra meM prathita kI gaI hai / zAnAdharmakathA ke anumAra "molamati kArayANa maMgyANihaMso kamo / pavATijA kAraNa diye gaye haiM unamase bahunahI kama esa yaNae avanabijamANaM niyAkabaMdhakAraNAzisolasaceva kAraNa haiM jinakA tattvAthasUtra yA tattvArthAdhigamasUtra hoti|" ke mAtha milAna baiThanA hA / jJAtAdharmakathAMgakaM 20 kAraNAMmeMsa 6 kAraNa nA aise haiM jo aparake koSTakama / artha-molaha ima padake dvAga baMdhake kAraNoMkA digyAI ho nahIM dete haiN| jA dikhAI dete haiM manase nirdeza kiyA hai| paryAyArthika nayakA avalaMbana karane kucha to milane hue haiM aura kucha prAdhe milate hae para tIrthakara prakRtike baMdhake kAraNa solaha hI haiN| isIsa pAThaka samajha sakate haiN| ke baMdhakAraNoMka viSayameM tasvArthasUtra yA tattvArthA- prAcArya kundakunda nasvArthasUtrake kartAsa pUrva dhigama sUtroMke Upara kisa mAnyanAkI gaharI chApa hai| hue haiN| ve bhI apane bhAvaprAbhRname likhate haiM Page #633 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 188 anekAnta "visayavirato samaya isavarakAraNAI bhAUNaM / titthayaranAmakammaM baMdhai acireNa kAleyA ||77||" artha-viSayoMse virakta huA sAdhu chaha aura dama arthAt solaha kAraNoMkI bhAvanA karake ati zIghra tIrthakara nAmakarma kA baMdha karatA 1 aba saMkhyA viSayaka zvetAmbara mAnyatA dI jAtI hai "paDhamacaramehi puDA jiyA heU bIma te ime / - saptagsiyANA dvAra 10 artha - pahale aura antima tIrthakaroMna tIrthaMkara prakRti ke jina bIma kAraNoMkA cintavana kiyA ve isa prakAra haiM / ( bAsa kAraNoMke nAma Upara de Aye haiM) pravacanasAgadvAra dvAra 10 me likhA hai " tathA RSabhanAthena vanmAnasvAminA ca pUrvabhave etAmyanamtaronAni sarvANyapi sthAnAmyAsevitAni / madhyameSu punarajitasvAmiprabhRtiSu dvAviMzatitIrthakareSu kenApi ekaM kenApi zroNi bAvakenApi sarvANyapi sthAnAni spRSTAni iti / " [ varSa 4 tArthAdhigamabhASyakI TIkA karate hue siddhasena gaNI likhate haiM artha -- RSabhanAtha aura varddhamAna svAmIne apane apane pUrvabhava meM Upara kahe gaye sabhI (bIma) kAraNoM kI bhAvanA kI / tathA ajitanAthase lekara madhyake bAIma tIrthakaroM kisIne eka kisIne tIna aura kisIne cAra Adi sabhI kAraNoMkI bhAvanA kI / "viMzateH kAraNAnAM sUtrakAreNa kiMcit sUtre kiMcit bhASye kiMcit zrAdigrahaNAt middhapUjAkSaNalabadhyAnabhAvanA khyamupAsaM upayujya ca pratrakA vyAkhyeyam / " artha - tIrthakara nAmakarma ke baMdha ke bIsa kAraNoM meM se sUtrakArane kucha sUtra meM kucha bhASya meM aura kucha Adi grahaName siddhapUjA aura caraNalabasamAdhikA prahaNa kiyA hai / vyAkhyAtAko inakA upayoga karake vyAkhyAna karanA cAhiye / isase yaha bilakula spaSTa ho jAtA hai ki tIrthakara nAmakarma ke bandhakAraNoMkI 'molaha' yaha saMkhyA digambara saMpradAyasammata hai aura 'bIsa' yaha saMkhyA zvetAmbara sampradAyasammata hai / isa lekha se do bAteM spaSTa ho jAtI haiM eka to yaha ki tasvArthasUtra yA tattvArthAdhigamasUtra meM tIrthaMkaranAmakarmake baMdhakAraNoMke va hI nAma pAye jAte haiM jA digambara saMpradAya ke Agama graMthoM ke anukUla par3ate haiM / tathA dUsarI yaha ki kAraNoMkI saMkhyA bhI digambara mAnyatA ke anusAra hI donoM sUtrapranthoMmeM dIgaI hai| ye donoM bAteM tatrArthasUtra aura usake kartAkaM nirNaya kI dRSTise kama mahatva nahIM rakhatI haiN| AzA hai vidvAn pAThaka idhara dhyAna deMge / 'anekAnta para cAryazrI kunthusAgara aura bra0 vidyAdharakA abhimata "yApa zrImAnke bheje hue 'anekAnta' kI 8 kiraNeM mila cukIM, dekhane hI mereko tathA zrIparamapUjya 108 AcAryavarya kuMthUsAgara mahArAja zrI ko bahuta Ananda huA / jaina patroM meM jitane mAsika yA AThavArika pepara nikalate haiM unameM saccA mAnanIya tathA par3hane yogya patra to 'anekAnta' hI hai| isameM aneka lekha saMgrahaNIya rahate haiM tathA isameM jo lekha Ate haiM so bahuta hI acche hote haiN| 'anekAnta'kA kAgaja TAIpa tathA AkArAdi sundara hI hai| jaisA isakA nAma hai vaisA hI isameM aneka lekhoM tathA aneka viSayokA saMgraha hai / so isa peparako pratyeka grAmameM pratyeka pAThazAlA, pratyeka borDiMga tathA pratyeka sarasvatI bhaNDAra aura paMcamahAjanoMkA maMgAkara avazya par3hanA cAhiye tathA isa peparako avazya membara tarIke, madada tarIke, grAhaka tarIke yA sahAyaka tarIke madada karanA karAnA khAsa jarUrI hai| isa peparake par3hane se iipara - siddhi tathA parabhavasiddhi - zrAtma-kalyANa jarUra hogA so isameM zaMkA nahIM / - prA0 kunthusAgara pra0 vidyAdhara Page #634 -------------------------------------------------------------------------- ________________ AcArya jinasena aura unakA harivaza ( 0 - zrI paM0 nAthUrAma premI ) -100 grantha- paricaya di "gaMbara sampradAya ke saMskRta kathA-sAhitya meM harivaMzacaritayA irivaMzapurANa eka prasiddha aura prAcIna grantha hai / upalabdha kathAnpranthoMme samaya kI - dRSTase yaha tIsarA grantha hai / isake pahalekA eka padmacarita hai jisake karttA vagAnA hai aura dUsarA vagagacArata hai jisake karttA jaTA-minAMda hai aura ina donoMkA spaSTa ullekha irivaMzake prathama sargama kiyA gayA hai / " zrAcArya vIramenake ziSya janasanakA pArzvabhyudaya kAvya bhI harivaMza ke pahale bana cukA thA. kyoMki usakA bhI ullekha harivaMza meM kiyA gayA hai. isa lie yAda usako bhI kathA-grantha mAnA jAya, to phira dAravaMzako cauthA grantha mAnanA caahie| mahAmaMtrI sulocanA kathAkA aura kucha anya granthIkA bhI darivaMza meM jikra kiyA gayA hai parantu ve abhI taka anupalabdha hai / harivaMzakA grantha-parimANa bAraha hajAra hai usameM 66 garga haiN| adhikAza marga zranuSTupa chando meM haiM / kucha meM tavilambita, camantatilakA, zArdUlavikrIDita zrAdi chandokA bhI upayoga kiyA gayA hai| Ratna fire bhagavAna neminAtha aura ve jima vaMzama utpanna hue the usa harivaMzake mahApaspokA cAgna likhanA hI isakA uddezya hai; parantu gauNa rUpa se jaisA ki chATa sarga (zloka 37-38) meM kahA gayA hai caubIsa tIrthakara, bAraha cakravartI, nava nArAyaNa, nava balabhadra aura natra prAMtanArAyaNa, isa taraha tremaTha zalAkA puruyoMkA aura maikar3oM avAntara rAjAzrI aura vidyAers aftnAMkA kIrtana bhI isameM kiyA gayA hai| isake mitrAya cauthame mAnaveM manaka Urdhva, madhya aura adholokoMkA varNana tathA ajIvATika dravyoMkA svarUpa bhI batalAyA gayA hai| jagaha jagaha jainasiddhAntoMkA nirUpaNa to hai hii| 1 dekho zloka naM0 34-35 | 2 dekhI loka naM0 40 / 3 dekho zloka naM0 33 / harivaMzakI racanA mamaya taka bhagavajinasenakA AdipurANa nahIM banA thA aura guNabhadrakA uttarapurANa to harivaMza me 115 varSa bAda nirmita huA hai, isalie yaha grantha una ke anukaraNapara yA unake AdhArapara to likhA huA ho nahIM sakatA, rantu aisA mAlUma hotA hai ki bhagavajinasena zraura guNabhadra ke mamAna inake samakSa bhI kavipasmezvara yA karimeka 'vAgarthasaMgraha' punavya rahA hogaa'| bhale hI vaha saMkSipta ho aura usameM itanA vistAra na ho / uttarapurA meM harivaMzakI jo kathA hai, vaha yadyapi saMcita hai parantu isa granthakI kathAse hI milatI julatI hai, isalie saMbhAvanA yahI hai ki ina donoMkA mUla srota 'vAgarthasaMgraha ' hogA / graMthakarttA aura punATa saMgha isa granthake kartA jinasena punATa saMghakaM zrAcArya ye aura ve spaSTa hI zrAdipurANAdike kartA bhagavajjina sena se bhinna haiM / inake gurukA nAma kIrtipeNa aura dAdA gurukA nAma jinasena thA, jaba ki bhagavajinasena ke guru vIrasena aura dAdA guru zrAnandi the / nATa karnATakakA prAcIna nAma hai| saMskRta sAhitya meM isake aneka ullekha milate haiN| hAMyene apane kathAkAMza meM limbA hai ki bhadrabAhu svAbhIkI zrAzAnusAra unakA mAga saMgha candragupta yA vizAkhAcArya ke sAtha dakSiNApathake pubATa dezameM gayA / dakSiNApathakA yaha punATa karnATaka hI hai| kannar3a mAhitya meM bhI punATa rAjyake ullekha 1. hamakI carcA 'padmacarina aura paumacariya' zIrSaka lekha meM kI jA cukI hai jo 'bhAratI vidyA' meM prakAzita ho rahA hai| 2 sva0 DA0 pAThaka, TI0 esa0 kuppUsvAmI zAstrI Adi vidvAnoMne pahale samaya sAmyake kAraNa donoMkI eka hI samajha liyA thA / 3 zranena saha saMgho'pi samasta guruvAkyataH / dakSiNApatha dezastha punAviSayaM yayau // 42 - bhadrabAhukathA Page #635 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 16. bhanekAnta [varSa 4 milate haiN| prasiddha bhUgolavettA TAlemIne isakA ponaTa' nAma vinayadharameM to koI pharka hI nahIM hai| zivadatta aura zivagupta se ullekha kiyA hai| isa dezake muni-saMghakA nAma punnATa bhI eka ho sakate haiN| 'guma' kA prAkRtarUpa 'gutta' bhramavaza saMgha thaa| saMghoMke nAma prAya: dezoM aura sthAnoMke hI nAmase datta ho sakatA hai| bIcake do nAma zaMkAspada hai| 'mahApar3e haiN| zravaNabelagolake 164 naM. ke zilAlekhameM jo za* tapobhRdvinayaMdharaH zrunAmRSizruni guptapadAdikAM dadhat' isa saM0 622 ke lagabhagakA hai eka 'kittUra' nAmake saMghakA caraNakA ThIka artha bhI nahIM baiThanA', zAyada kucha azuddha ullekha hai| kittUra yA kIrtipura punnATakI purAnI rAjadhAnI hai| zrunigupta aura RpigumakI jagaha gumaRSi aura guptazruti thI jo isa samaya maisUra ke 'hoggaDevakoTe tAllukemeM hai| nAma bhI zAyada ho / yahA~ yaha bhI khayAla rakhanA cAhie ki so yaha kittUra saMgha yA to punnATa saMghakA hI nAmAntara hogA akmara eka hI munike do nAma bhI hote haiM, jaise ki lohArya aura yA usakI eka zAkhA / kA dUmaga nAma sudharmA bhI hai| granthakattoMke samaya takakI avicchinna imameM zivagumakA hI dUmaga nAma ahaMdvali hai aura guruparamparA granthAntaroMmeM zAyada inhIM aliko saMghokA prAraMbhakartA harivaMzake chayAsaThave sargameM mahAvIra bhagavAnase lekara batalAyA hai| arthAta inake bAda hI munisaMgha judA judA lohAcArya takakI vahI prAcArya paramparA dI jo anAva. nAmasi abhihita hone lage the| tAra prAdi anya granthoM meM milatI hai-arthAt 62 varSameM vIra-nirvANakI vartamAna kAla-gaNanAke anumAra vi. tIna kevalI (gautama, sudharmA, jambU), 100 varSa meM pAMca saM0 213 taka lohArya kA astitva-mamaya hai aura usake zrutakevalI (viSNu, nandimitra, apagajita, govarddhana, bhadra- bAda zrAcArya jinamenakA mamaya vi0ma0 840 hai, arthAt bAha), 183 varSa meM gyAraha dazapUrva ke pAThI (vizAmba, proSThila. donoMke bIca meM yaha jI 627 varSakA antara hai, jinasenane kSatriya, jaya, nAga, siddhArtha, dhRtisena, vijaya, buddhilla, umI bIcake upayukta 26-30 zrAcArya batalAye hai| yadi gaMgadeva, dharmasena), 220 varSa meM pA~ca gyAraha aMgadhArI (nakSatra, pratyeka prAcAryakA mamaya hakkIma bAIma varSa ginA jAya to jayapAla, pANDu, dhruvasena, kasa), aura phira 118 varSameM yaha antara lagabhaga ThIka beTha jAnA hai| subhadra, jayabhadra, yazoyAhu aura lohArya ye cAra pAcArAGga vIra-nirvAName lohArya taka aDhAIma zrAcArya batalAye dhArI hue, arthAt vIranirvANase 683 varSa bAda taka ye saba gaye haiM aura una mabakA saMyukta kAla 683 varSa, arthAt prAcArya ho cuke / unake bAda nIce likhI paramaga calI- pratyeka prAcArya ke kAlakI zrImata 24 varSake lagabhaga par3hatI vinayaMghara, bhatigata, RSiguma, zivagata (jinhoMne ki hai, aura isa taraha dono kAloMkI zrImata lagabhaga samAna hI apane guNoMse aIdalipada prApta kiyA) mandarArya, mitravIra, baiTha jaatii| baladeva, balamitra, siMhabala, vIra vita, padmasena, vyAghrahasti, ma vivaraNa me aba hama ma natIjepara pahanate haiM ki nAgahasti, jitadaNDa, nandiSeNa, dIpasena, dharasena, dharmasena, vIra-nirvANa ke bAda me vikrama saMvat 840 nakakI eka avisiMhasena, nandiSeNa, Izvarasena,nandaSeNa abhayasena, siddhasena, chinna-prakhaMDa guru-paramparA ima granthameM surakSita hai, jo ki abhayasena, bhImasena,jinasena, zAntisegA.jayasena, amitasena. aba taka anya kimI granthameM bhI nahIM dekhI gaI aura isa (pumATagaNake agumA aura sau varSa taka jInevAle), inake dRSTi se yaha grantha bahuta hI mahattvakA hai / avazya hI bar3e guru bhAI kIrtiSaNa aura phira unake ziSya jinasena __ yaha pArAtIya muniyoMke bAdakI eka zAkhAkI hI paramparA (prnykrtaa)| hogI jo Age calakara punATa maMtrake kasameM prasiddha huii| inameMse prArambhake cAra to ve hI mAlUma hote hai jinheM hama caraNakA artha paM0 gajAdharalAlajI zAstrIne "nayaMdhara indranandine apane anAvatArameM aMgapUrva ke eka dezako dhAraNa RSi, guma RSi" itanA hI kiyA hai, purAne bacanikAkAra karanevAle bhAratIya muni kahA hai aura jinake nAma vinaya- paM.daulatagamajIne "nayaMdhara RSi, zruti RSi, gumi" para, bhIdhara zivadatta aura hita / vinayaMdhara aura kiyA hai| Page #636 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kiraNa 11-12] prAcArya jinasena aura unakA harivaMza 561 anya maMghAMkI vIra ni0 saM0683 ke cAdakI paramparAyeM jAna harivaMzake antima sarga 52 padya meM likhA hai ki zaka par3atA hai ki naSTa ho cukI hai aura aba zAyada unake prApta saMvat 705 meM, jaba ki uttara dizAkI indrAyudha nAmaka karanekA koI ugaya bhI nahI hai| rAjA, dakSiNakI kRSNakA putra zrIvallabha, pUrva dizAkI granthakI racanA kahA~ para haI? acAnnabhUra vatmarAja aura pazcimake saugeke adhimAla yA zrA. jinamenane likhA hai ki unhoMne hAravaMzapANI maurASTrakI vIra jayavagaha rakSA karatA thA, taba isa pranyakI racanA vartamAnapura meM kI aura isI taraha zrA. hariSeNane racanA huii| umase 148 varSa bAda aAne kathAkozako bhI varddhamAnapurameM yadi varddhamAnapurako karnATaka meM mAnA jAya, to usake hI banAkara mamApta kiyA hai| jinasenane varddhamAnapurako pUrva meM avAnta yA mAlavekI, dakSiNameM bhIvallabha (gaSTrakUTa) 'kalyANe : parivarddhamAna-vipalazrI' aura haripegane 'kArjasvaga kI aura imI taraha dUmare gajyokI avasthiti ThIka nahIM pUrNa nanAdhivAma' kahA hai| 'kalyANa' aura 'kArnasvara' ye baiTa sktii| parantu jaimA ki zrAge batalAyA gayA hai, donoM zanda muvarNa yA sonake vAcaka bhI haiN| svarNake artha kAThiyAvAr3ameM mAnanese ThIka baiTha AtI hai| meM kalyANa zanda maMskRta kozImeM to milatA hai para vADa. itihAmajoMkI dRSTimeM yadyapi harivaMzakA pUrvokta padya mayama vizeSa vyavahana nahIM hai| ho, bhAvadevakRta pArzvanAtha- bahuta hI mahatvakA rahA hai aura usa mamayake prAsapAsakA carita zrAdi jaina maMskRta pranyoma hamakA vyavahAra kiyA hAnahAma likhane vAle prAya: sabhI lekhakAne isakA upayoga gayA hai| jinamenane bhI umI arthamaM upayoga kiyA hai| kiyA hai; parantu isa bAnapara zAyada kisIne bhI vicAra nahIM arthAt donoM hI kathanAnamAra varddhamAnaparake nivAsiyAMke kiyA ki zrAsvira yaha barddhamAnapura kahA thA jisake cAro pAma monekI vipulatA thI, vaha bahuta dhanamampanna nagara taraphake rAjAzrokI sthiti isa padyameM batalAI gaI hai aura thA aura donoM hI anya karnA punATa maMghake haiM, imalie isI lie imake artha meM sabhIne kucha na kucha golamAla donoM granyokI racanA eka hI sthAnameM huI hai, imameM mandeha kiyA hai| yaha golamAla isa lie bhI hotA rahA ki nahIM rhtaa| abhI taka indrAyudha aura vatmarAjake rAjavaMzokA milamile cAke punnATa aura karnATaka paryAyavAcI haiM, imalie vAra itihAsa tayAra nahI diyA hai aura unakA rAjya kI hamane pahale anumAna kiyA ki vartamAnapura karnATaka kahAsakahA taka rahA, yaha bhI prAya: anizcita hai| prAnta meM hI kahA para hogAH parantu abhI kucha hI mamaya pahale aba hame dekhanA cAhie ki cAgaM dizAomeM usa jaba mere mitra DA0 e0ena0 upAdhyene haripeNaka kathAkoza mamaya jina-jina gajAnokA ullekha kiyA hai, ve kauna the kI caki milasile meM sujhAyA ki varddhamAnapura kAThayAvAr3a aura kahA~ke the| kA prasiddha zahara bar3havANa mAlUma hotA hai, aura usake bAda ra bar3havANa mAlUma hotA ha, zrAra umaka bAda 1indrAyudha-sva. cintAmaNi vinAyaka vedyane jaba hamane harivaMzameM patalAI huI uma samayakI bhaugolika banalAyA hai ki indrAyudha bhaeDa kulakA thA aura ukta sthitipara vicAra kiyA, taba acchI taraha nizcaya ho gayA vaMzako varma vaMza bhI kahane the| isake patra cakrAyudhako ki bar3havANa hI vartamAnapura hai| pagasta karake panihArabaMza rAjAvatmagajake putra nAgabhaTa dUsare ne jimakA ki rAjya-kAla vinmeMTa smithake anumAra vi. 'hariSegakA aArAdhanA kathAkoza' jima samaya racA gayA he maM017-88 kI nakA mAmrAjya umame chInA thaa'| uma mamaya vinAyakAla nAmakA rAjA thA, aura vaha bhI badavAgAke uttarama' mAravArakA pradeza phnaa| isakA kAThiyAvAr3akA hI thaa| 2 dekho mANikanandra-jaina-granya-mAlAke 33.33 vai anya devI, mI0 bI. vaidyakA hida bhAratakA utkarSa' pR.175 harivaMzakI bhUmikA aura jainahitaiSI bhAga 14 aMka -82 ma.ma.zrImAjIka anumAra nAgabhaTakA samaya vi.maM. meM hariSeNakA kathAkoza' zIrSaka lekha / 872 me . Page #637 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 562 bhanekAnta [varSa - artha yaha huA ki kanaujase lekara mAravAr3a taka indrAyudha rAjA thA aura isalie usake bAda hI dhruvamajakI ukta kA rAndha phailA huA thaa| car3hAI huI hogii| 2 zrIbahama-yaha dakSiNake rASTrakUTa vaMzake rAjA zvetAmbarAcArya udyotanasUrine apanI 'kuvalayamAlA' kuNyA (prathama) kA putra thaa| isakA prasiddha nAma goviMda nAmaka prAkRta kathA jAvAliyara yA jAlora (mAravAr3a) meM (dvitIya) thaa| kAvAmeM mile hue tAmrapaTameM' bhI ise goviMda jaba za0saM07.. ke samApta hone meM eka dina bAkI thA na likhakara ballabha hI likhA hai, ataeva isa viSayameM saMdeha taba samAna kI thI aura usa mamaya vatmarAjakA rAjya thaa| nahIM rahA ki yaha goSida dvitIya hI thA aura varddhamAnapurakI arthAt harivaMzakI racanAke mamaya (za0705meM) to (uttarameM) bAkSaNa dizAma usIkA gajya thaa| za0saM0 662 kA mAravAra indrAyudhake adhikAramai thA aura ( pUrva meM ) mAlavA arthAt harivaMzakI racanAke 13 varSa pAlekA usakA eka vatsarAjake adhikaarmeN| paraMtu isake pA~cavarSa pahale(za0700 tAmrapatra bhI milA hai| meM) kuvalayamAlAkI racanAke mamaya mAravAr3akA adhikArI 3 vatsarAja-yaha pratihAravaMzakA rAjA thA aura bhI vatsarAja thA |isse anumAna hotA hai ki pahale mAravAr3a usa nAgAvaloka yA nAgabhaTa dUsarekA pitA thA jisane aura mAlavA donoM hI iMdrAyudha adhikArameM the aura vatsacakrAyudhako parAsta kiyA thaa| harivaMzake pUrvokta padyakA rAjane donoM hI prAMta usase jIte the| pahale, za0 saM0 700 galata artha lagA kara itihAsa ne ise pazcima dizAkA se pahale mAragAra aura phira za. 705 ke pahale mAlagA / rAjA batalAyA hai aura vaImAnapurakI ThIka avasthitikA isake bAda 707 meM dhanarAja rASTrakuTane mAlabarAjakI sahApatA na honese hI usake pazcimameM mAravAr3ako mAna liyA yatA ke lie cadAI karake vatsarAjako mAravAr3akI arthAt hai| paraMtu bar3havANase pazcimameM mAravAr3a nahIM ho sktaa| jAlorakI zrora gyadeha diyA / mAlavekA purAnA rAjA vAstavameM ukta padyama vatsarAjako pUrva dizAkA aura avaMti yaha iMdrAyudha hI hogA jisakI sahAyatA dhruvarAjane kI thii| kA rAjA kahA hai aura jayavarAiko pazcima dizAkA rAjA yaha nizcita hai ki kanaujake mAmrAjyakA bahuta vistAra batalAyA hai jisakI carcA Age kI gaI hai| isalie thA aura umameM mAlavA aura mAravAr3a bhI zAmila thaa| harivaMzakI racanAke samaya za0 saM0 705 meM mAlave para ukta sAmrAjyako isI batmarAjake putra nAgabhaTa (dvi0) ne vatsarAjakA hI adhikAra honA caahie| isI iMdrAyudhake putra cakrAyudhase chInA thA aura yaha chInAvatsarAjane gaur3a aura baMgAla ke rAjAoMko jItA thA jhapaTI vatsarAjake hI samayase zurU ho gaI thii| dhruvarAjane aura unase do zveta chatra chIna liye the| Age inhIM chatroMko usameM kucha bAdhA DAlI paraMtu aMtameM baha pratIhAroMke hI hAtha rASTrakUTa goviMda (dvi.) ke choTe bhAI dhruvarAjane car3hAI karake meM calA gayA / usase chIna liyA thA aura use mAravADakI agamya retIlI ina saba bAtoMse harivaMzakI racanAke samaya uttarameM bhUmikI tarapha bhAganeko majabUra kiyA thaa| promAjIne limvA iMdrAyudha aura pUrvameM vatsarAjakA rAjya honA ThIka mAlUma hai ki ukta vatsarAjane mAlaveke rAjApara car3hAI kI thI hotaa| aura mAlava rAjako bacAneke lie dhruvarAja usapara car3ha 4 vIra jayavarAha-yA pazcimameM saurIke adhimaMDala daur3A thaa| yaha sahI ho sakatA hai, paraMtu hamArI samajhameM kA rAjA thaa| mauroMke adhimaMDalakA artha hama saurASTa hI yaha paTanA za0 saM0 705 ke bAdakI hogI, 705 meM to samajhate haiM jo kAThiyAgAikA prAcIna nAma hai| saura mAlavA batsarAjakehI adhikArameM thaa| kyoki dhruvarAjakA , sagakAle volI garisANa saehi sattahi gaehi / rAjyAroNa kAla za. saM. 707 ke lagabhaga anumAna gadizeNaNehi sanA abaraha velAe // kiyA gayA hai, usake pahale 705 meM to goviMda drihii| hA 2 parabhaubhiiDimaMgo parAIyArohiNI klaacNdo| .iDiyana eNTikverI jilda 5 pR. 46 / siribaccharAyaNAmo parahatyI patthivo jaanaa| 1 erigrAphimA rihakA jilda 6 pR. 201 / -jainasAhityasaMzodhaka mbaMDa 3 aM.2 Page #638 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vi .12] bhAcArya jinasena ra manakA harivaMya - logoMkA rASTra so saura-rASTra yA sauraah| maurASTrase bar3havAla kara sAmanta mA isase eka sambhAvanA yaha bhI hai ki ukta aura usase padhimakI orake pradezakA hI pranyakartAkA bharaNIvarAAkA hI ko-pIr3I pahalekA pUrvajanIta abhiprAya jAna pAtA hai| yaha rAjA kisa vaMzakA thA, isa kA ThIka ThIka patA nahIM cltaa| hamArA anumAna hai ki par3avApane hI punArasaMghakA eka aura preya bahuta karake yaha cAlukya vaMzakA hI koI rAjA hogA aura jaisAki pahale bhI kahA jA cukA hai pUrvokta vartamAnapura 'barAI' usako usI taraha kahA gayA hogA jisa tarakIti ___ yA bar3havANameM hI hariSeNa nAmake eka aura prAcArya hue| varmA (di0) ko 'mahA-varAI' kahA hai| bar3odAmeM gujarAtake rASTakaTa rAjA karkarAjakA za0saM0734kA eka tAmrapatra' jinhoMne za. saM.853 (vi.saM. 186) meM arthAt harimilA hai jisameM rASTrakUTa kRSpake viSaya meM kahA hai ki usane vaMzakI racanAke 18 varSa bAda 'kathAkoza' nAmaka pranyakI racanA kI aura ye bhI umI punATa saMghake the jimameM ki kIrtivarmA mahA vagahako hariNa banA diyaa| caulukyoMke jinasena hue haiN| hariSeNane apane guru bharatasena, unake gura dAnapatrAM meM unakA rAjAcaha varAha milatA hai, isIliye zrIhariSeNa aura unake guru mauni bhaTTAraka takakA ullekha kavine kIrtidharmAko mahA-varAha kahA hai| gharAbhaya bhI varAha kiyA hai| yadi eka eka gurukA samaya pacIsa tIsa tIsa varSa kA paryAyavAcI hai| isalie aura bhI kaI caulukya rAjAoM gina liyA jAya, to anumAnase harivaMzakartA jinasena mauni ke nAmake sAtha yaha gharAbhaya pada vizeSaNake rUpa meM jur3A bhaTTArakake guruke guru ho sakate haiM yA ekAdha pIr3I aura huA milA hai| jaise gujarAta ke caulukyokI dUsarI zAkhAke pahaleke / yadi jinamena aura mauni bhaTTArakake bInake eka sthApanakartA jayasiMha parAzraya, tIsarI zAkhAke mUla puruSa do prAcAryokA nAma aura kahI.mAlUma ho jAya to phira jayasiMha dharAbhaya (di.), aura unake putra zilAditya ina granthose vIra-nirvANase za. saM.03 takakI arthAta dhraabhy| 18 varSakI eka avicchinna guruparamparA taiyAra ho rASTakaTose pahale caulumya sArvabhauma rAjA the aura sakatI hai| kAThiyAvADapara bhI unakA adhikAra thaa| unase yaha sArva- zrA.jinasena apane guru kIniSeNake bhAI amitasena bhaumatva za.saM. 675 ke lagabhaga gaSTrATone chInA thA, ko jo sau varSa taka jIvita rahe the khAsa taurase 'pavitrapunATaisalie bahuta sambhava yahI hai ki harivaMzake racanAkAlameM gaNAgraNI' kahA hai. jo yaha dhvamita karatA hai ki zAyada kAThiyAvAipara caulusya vaMzakI hI kisI zAkhAkA adhikAra pahale pAlavehI kAThiyAvAr3ameM apane saMghako lAye the| ho aura usIko jayavarAha likhA ho| pUrA nAma zAyada punATa saMgha kAThiyAvAr3ameM jayasiha ho aura varAha vishessnn| rAThor3okA yA sAmanta bhI ho sakatA hai aura svatantra bhii| yo to munijana dUra dUra taka sarvatra hI vihAra karate pratIhAra rAjA mahIpAla ke mamayakA eka dAna-pAtra' rAte hai parantu punATa saMghakA sudura karnATakame calakara DAlA gA~va (kAThiyAvAr3a) se za0 saM0836 kA milA kATiyAvAr3ameM pahuMcanA aura vahA~ lagabhaga do sau varSa taka hai| usase mAlama hotA ki usa samaya badamAgameM gharasI rahanA eka asAdhAraNa paTanAsikA sambandha dakSiNa varAhakA adhikAra thA jo cAvar3AvaMzakA thA aura pratihAroM colukya aura gaSTakaTa majAmose hI ana pahanAminakA zAsana kAThiyAvAr3a aura gujarAta meM bahuta samaya taka rhaa| 1 iNDiyana eNTikverI bhAga 12, pR. 116 | aura jina rAjavaMzokI jainadharnapara vizeSa kamA rahI hai| 2 yo yuddhakaeitigrahItamuncaiH zauryoSmasaMdIpitamApatamtam / aneka cAluma aura rASTrakUTa rAjAoM tathA unake mAyaha__ mahAvarAI hariNIcakAra prAjyaprabhAva: skhalu rAjasihaH // likone jenamuniyoM ko dAna diye hai aura unakA zrAdara 3 dekho mahArASTIya jJAnakoza jilda 13, pR.73-74 kiyA hai| unake bahanase, amAtya, maMtrI, menAti nAdi to 4dekhoimtiyana esTikverI ji. 12, pR. 163-14 jainadharmake usakakahAaimI dazAmeM yahamsamAvika Page #639 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 564 anekAn hai ki nATake kucha muni una logoMkI prArthanA yA zrAgraha se sudUra kAThiyAvAr3a meM bhI pahu~ca gaye ho aura vahIM sthAyI rUpase rahane lage hoN| hariSeNake bAda aura kaba taka kAThiyAvAr3a meM pujATa saMgha rahA, isakA abhI taka koI patA nahIM calA hai| jinasenane apane grantha kI racanAkA samaya zaka saMvatmeM diyA hai aura hariSeNane zaka saMvatke sivAya vikrama saMvat bhI sAtha hI de diyA hai| pAThaka jAnate haiM ki uttarabhArata, gujarAta, mAlavA zrAdimeM trikrama saMvatkA aura dakSiNa meM zaka saMvatkA calana rahA hai| jinasenako dakSiNase Aye hue eka do pIr3iyA~ hI bItI thIM isaliye unhoMne apane grantha meM pUrva saMskAravaza za0 saM0 kA hI upayoga kiyA, parantu hariSeNako kAThiyAvAr3a meM kaI pIr3hiyA~ bIta gaI thIM, isalie unhoMne vahAMkI paddhati ke anusAra sAthameM vi0 saM0 denA bhI ucita samajhA / navarAja - pasati barddhamAnapurakI nArAja vasatimeM arthAt nanarAjake canabAye hue yA usake nAmase usake kisI vaMzadharake banavAye hue jainamandira meM harivaMzapurANa likhA gayA thA / yaha namarAja nAma bhI karnATakavAloMke sambandhakA prabhAva detA hai aura ye rASTrakUTa vaMzake hI koI rAjapuruSa jAna par3ate haiM / isa nAmako dhAraNa karane vAle kucha rASTrakUTa rAjA hue bhI hai|" rASTrakUTa rAjAnoMke gharU nAma kucha aura hI huA karate the, jaise kama, kannara, bhramaNa, baddiga aadi| yaha nana nAma bhI aisA hI jAna par3atA hai| lATasaMghakA ina do granthoMke sivAya abhI taka aura kahIM bhI koI ullekha nahIM milA hai; yahA~ taka ki jisa karnATaka prAntakA yaha saMgha thA vahA~ke bhI kisI zilAlekha [ varSa 4 zrAdimeM nahIM aura yaha eka AzcaryakI bAta hai| aisA jAna par3atA hai ki pujATa ( karnATaka ) se bAhara jAne para hI yaha saMgha putrAsaMgha kahalAyA hogA jisa taraha ki Ajakala jaba koI eka sthAnako chor3akara dUsare sthAnameM jA rahatA hai, taba vaha apane pUrva sthAna vAlA kahalAne lagatA hai| zrAcArya jinasenane harivaMzake sivAya aura kisI granthakI racanAkI yA nahIM, isakA koI patA nahIM / AcArya jinasenane apane samIpavartI giranArakI siMhavAhinI yA ambAdevIkA ullekha kiyA hai aura use vighnoM kA nAza karane vAlI zAsana devI batalAyA hai / arthAt usa samaya bhI giranAra para zramyAdevIkA mandira rahA hogA / 1 dekho chayAsaThaveM sargakA 52 vA~ padya / 2 mulatAI (betUla sI0pI0) meM rASTrakUToMkI jo do prazastiyA~ milI haiM unameM durgarAja, govindarAja, svAmikarAja aura namarAja nAmake cAra rASTrakUTa rAjAoMke nAma diye haiN| saundasike rASTrakUToMkI dUsarI zAkhAke bhI eka rAjAkA nAma nA thA / buddha gayAse rASTrakUToMkA eka lekha milA usameM bhI pahale rAjAkA nAma nama hai / dostaTikA nAmaka sthAnakA koI patA nahIM laga sakA jahA~kI prajAne zAntinAthakaM mandirameM harivaMzapurANakI pUjA kI thii| bahuta karake yaha sthAna bar3havANake pAsa hI kahIM hogA / usa samaya muni prAya: jainamandirameM hI rahate hoMge / zrAcArya jinasena ne apanA yaha grantha pArzvanAthake mandirameM rahate hue hI nirmANa kiyA thA / pUrvavartI prAcAryoMkA ullekha jinasenane / apane pUrva ke nIce likhe granthakartAnoM aura vidvAnoMkA ullekha kiyA hai samantabhadra - jIvasiddhi aura yuktyanuzAsanake karttA / siddhasena sUktiyoMke karttA / ina sUktiyoMse siddhasenakI dvAtriMzatikAoM kA abhiprAya jAna par3atA hai / devanandi - aindra, cAndra, jainendra zrAdi vyAkaraNoMke pAragAmI / bajrasUri - devanandi yA pUjyapAda ziSya vajranandi hI zAyada vajrasUri haiM jinhoMne devasenasUrike kathanAnusAra drAvir3a saMghakI sthApanA kI thii| inake vicAroMko gaNadhara devoke samAna pramANabhUta batalAyA hai aura unake kisI aise grantha kI ora saMketa kiyA gayA hai jisameM bandha aura mokSakA sahetuka vivecana hai / mahAsena - sulocanA kathAke karttA / 3 grahItacakrA'praticakradevatA tathorjayantAlayasiMhavAhinI / zivAya yasminniha sannidhIyate tatra vighnAH prabhavanti zAsane 44 Page #640 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prAcArya jinaseva aura unakA pariSaya thata.. raviSaNa-patrapurAsake krtaa| barAGganeva saayNgaacritaarthbaar| jaTA-siMhanandi-parAgacaritake kartA kasyAnotpAdayaMdagADhamanurAgaM svagomaM // 35 // zAnta-pUrAnAma zA~tiSaNa hogaa| inakI utprekSA zAntasyApi ca vakroktA rmyorprekssaablaanmnH| alaMkArase yukta vakroktiyoMkI prazaMsA kI gii| inakA kasya noDATite'nvaya ramaNIya'nuraMjayeta . kora kAvya-anya homaa| yo'zeSoktivizeSeSu vizeSaH padyagavayoH / vizeSavAdI-nake kisI aise granthakI ora saMketa hai vizeSavAdinA tasya vishesstryvaadinH||30|| jo gadyapadyamayI aura jinakI uktiyoMmeM bahata vizeSatA prAkRpAraM yazo loke prabhAcandrodayombalam / hai| vAdirAjarine bhI apane pArzvanAthacaritameM inakA guroH kumArasenaspa vicaratyajitAtmakam // 18 // smaraNa kiyA hai aura kahA hai ki unakI racanAko sunakara jitAtmaparalokasya kavInAM cAtinaH / anAyAsa hI paMDitajana vizeSAbhyudayako prApta kara lete haiN| vIrasenaguroH kItirakalaMkAvabhArate // 34 // kumArasena gaha-candrodayake kartA prabhAcaTake2 yAmitAbhyudaye paashvjinendrgugaamsttiH| svAmino jinasenasya kIni:saMkIrtayatyaso..-prathama sarga kAraNa jinakA yaza ujjvala hunaa| prabhAcandra ke guru| bIrasena gaha-kaviyoka ckrvtii| prayaHkamAtkevalino jinAtpare dviSaSTivaryAntarabhAvino'bhavan / minasenasvAmI-usa pAzrvAbhyudayakaM kartA jima meM tata: pare paMca samastapUrviNastapodhanA varSazatAntare gtaaH||22|| pArzvajinendra ke guNoMkI stuti hai| dhyazItike varSazate'nurUpayugdazeSa gItA dazapUrviNaH shte| prAge hama harivaMzake prArambhake aura antake ve aMza dayeca vize'jamato'pipaMca zateca sAzadazakecatama niH||2|| dene hai jinakA isa lekha meM upayoga kiyA gayA hai guruH subhadro jayabhadranAmA paro yshovaahurnmtrsttH| jIvasiddhividhAyIha kRtayuktyanuzAsanaM / vacaH samantabhadrasya vIrasyeva viz2ambhate // 20 // mahAIlohAryaguruma ye dadhuH prasidamAcAramahAsamatra te // 14 // mahAtapobhUdvinayaMdharaH zrutAmRSizruti guptipadAdikAM dadhan / jagatprasiddhabodhasya vRSabhasyeva nistuSAH / / munIzvaro'nya:zivagutisaMzako gunnaiHsvmiidlirpyssaatpdm||25 bodhayaMti satAM buddhi siddhasenasya sUktayaH // 30 // samaMdarAyo'pi ca mitravIravi (1) gurU tathAnyau bldevmitrkii| iMdracaMdrArkajainendravyADivyAkaraNekSiNaH / vivarSamAnAya trirasnasaMyuta: bhiyAnvita: sihavalaba vIravit 16 devasya devavanyasya na vandyate giraH kathaM // 30 // sa pAseno guNapanavaM bhdgunnaamnniiksspdaadihstkH| bajasUravicAriNyaH sahelodhamokSayoH / sanAgahastI jitadAnAmamRtsa nadiSeNa: prabhudIpasenakaH // 20 // pramANaM dharmazAstrANAM prvktRnnaamivoknyH||32|| mahAsenasya madhuga shiilaalNkaarvaarinnii| napAdhanaH zrIdharamananAmaka: sudharmaseno'pi ca sihasenakaH / kathA navarNitA kena vaniteva sulocanA // 33 // sunandiSeNezvarasenako prabhU sunandigheNAbhayasenanAmako // 28 // kRtapadmodayodyotA pratyAM privrtitaa| sasiddhaseno'bhayabhImasanako gurU parau tau jinshaantipeshkii| mati:kAvyamayI loka raveriva rave: priyA // 34 // avASaTakhaMDamaskhaMDitasthiti: samastasiddhAntamapatta yo'rcata:26 dadhAra karmaprati ca zruti ca yo jitAcAsirjayasenasadguruH , vizeSAdigIgumphabhavaNArabuddhayaH / prasiddhavaiyAkaraNaprabhAvavAnazeSarAvAntasamudrapAragaH // 30 // aklezAdadhigacchanti vizeSAbhyudayaM budhAH // 26 tadIyaziSyo'minasenasadguruH pvishybaattaavaabiindii| 2 prAdipurANake kartA jinasenane bhI ina prabhAcandrakA jinendrasacchAsanavatsalAtmanA tpomtaavrssshtaapijiivinaa|| smaraNa kiyA hai suzAstradAnena vadAnyatAmunA badAmyamusyena bhuvi prkaashitaa| candrAzuzubhrayazasaM prabhAcandrakavi stuve| padagrajodharmasahodaH zamI samagra dharma vaacvih||12|| kRtvA candrodayaM yena zazvadAhAditaM jagat // tapomayIM kIrtimazeSadina yaH sababhau kautitakIrtivaH / Page #641 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 565 - - tadaaziSmeNa zivAprasaukhyabhAgasinemIzvarabhaktibhUriyA, bhopAlayanannarAjavasato paryApta zeSaH purA svazaktimAnA jinasenasUriNASiyAlpayoknA harivaMzapaddhati:33 pazcAdostaTikAprajAprajanitaprAjyArcamAvarcane (8) zAntaH zAntigRhe binasya racito vaMzo harIlAmayA // 5 // zAkeSvandazateSu saptasu dizaM paMcottareSUtarAM, vyutsRSTAparasaMghasantativRhatpannATasaMghAnvaye pAtIndrAyudhanAmni kRSNa nRpaje zrIvallabhe dakSiNAM / prAptaH zrIjinasenasUrikavinA lAbhAya bodhe pnH| pUrvA zrImadavantibhUmati nRpe vatmAdirAje'grI, dRSTo'yaM harivaMzapuNvacaritazrIparvataH sarvato maurANAmadhimaMDalaM jayayute vIre vago'yati || 53 // byAsAzAmukhamaNDala: sthirataraH speyAtpRthivyAM ciram // 55 // kalyANaiH parivardhamAnavipuna:zrIvardhamAne pure, -sarga 66 'banArasI-nAmamAlA' para vidvAnoMkI sammatiyA~ 'banArasI-nAmamAlA' kA jo nayA prakAzana humA hai usapara kisane hI vidvAnoM kI samatiyA~ prApta huI haiM, unameMse kucha nIce dI jAtI haiM :1 DAkTara e0ena0 upAdhyAya, ema0 e0 kolhApura- 4 sAhityAcArya paM0 pannAlAla jaina sAgara___ maiM banArasI nAmamAlAkA sUkSmata: avalokana kara gayA "banAramI nAmamAlA, dekhii| usakA prakAzana atyaMta hai| yaha eka manohara kRti hai, aura prAkRta tathA apabhraMza bhASAke vidyArthiyoko kucha mahatva ke zabda pradAna karatI hai| upayogI hai| zabda-sUcI tathA TippaNa deneme umakI upaisa mahatvake prakAzana ke liye maiM ApakA hArdika abhinandana yogitA aura bhI bar3ha gaI hai| choTA mAila honese ume hara eka vyakti hara samaya apanI jeba meM rakha sakatA hai| hindI karatA hai|' tathA saMskRta-donoM bhASAke vidyArthiyokI atyanta lAbhadAyaka 250kailAsacandrazAsI sampAdaka 'jainsNdesh'bnaars-hai| isa upayogI koSake prakAzanake lie sampAdaka aura "yadyapi saMskRtameM isa prakArake koSoMkA kAphI pracAra hai 6 / prakAzaka donoM hI dhanyavAda ke pAtra haiN|" aura aneko koSa race bhI gaye haiN| lekina hindI meM isa prakArakA padmabaddha koSa imake mivAya aura dasarA abhI taka / rAlAla jaina, ema0 e0, amarAvatIhamAre dekhane meM nahIM aayaa| yaha jaina kavikI hiMdI bhASAko "bahuta upayogI racanA mAmane lAI gaI / mampAdanaanupama dena hai| hindI bhASAsAhityameM kavivarakI yaha choTI- prakAzana bhI uttama huA hai|" sIkRti amara rhegii| mAdakajIne hase prakAzita kara 6 sampAdaka "jaina mitra" sUratahindI bhASA-bhASiyoMkA bahana upakAra kiyA hai| hindI sAhitya sammelanakI parIkSAmi ise sthAna denekI hama "racanA sundara va saMgraha karane yogya hai| vidyArthiyoMke bar3e kAmakI hai|" joradAra siphAriza karate hai|" 3 zrIbhagavA jaina, 'bhagavat' aismAnapura 7 paM0 kAzIrAma zarmA 'praphullita' sahAranapuraisakI upayogitApara mugdha I, aura vIra-sevA-maMdira aba taka aisA sundara hindI-koSa na dekhanameM shraayaa| kI Avazyaka aura kImatI sAhitya-sevApara pranamA isase khojapUrNa yaha kArya prApakA hindI jagake mana bhAyA / adhika likhamA, zabdoMkA apavyaya hogaa| janatAko ise upayogI, guTakA-sI choTI pustaka hai sundara yaha cIna / apanAnA cAhie-kAmakI cIna hai|" prau' subodha 'zabdAnukrama' ne isameM bAyA nUnana bIja // Page #642 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrIvIra-vANI-vilAsa jainasiddAntabhavana mUDavidrIke kucha hastalikhita tADapatrIya granthoMkI sUcI mRDabidrI jilA mAutha kanADAme hamnaligyita anyoM ke kinane ho jaina bhaMDAra haiM, sabama dhar3A bhaMDAra mahArakajIkA hai, jo middhAntabasadi' nAmamaM prakhyAta hai aura jimama dhavala jayadhavala bhAvi siddhAntagraMtha maujUda haiN| ima bhaNDAra ke atirikta jo dumaraM bhaMDAra haiM unameM 'zrIvAra-vANI-vilAma jainasiddhAnta bhavana' kA nAma khAsa taurama havanIya hai| yaha middhAntabhavana karNATaka dazaka amina vidvAna paM0 lokanAthajI zAkhI ke matprayatnakA phala hai| hAla meM zAstrIjI ne apane isa bhavana ke tADapatroM para likhe hue prathokI eka sUcI tayyAra karAkara bhejI hai, jisake liye maiM ApakA bahuta hI prAbhAga hai| prApta sunIma kula 305 pretha haiM, jinameMmeM koI 50 graMtha noela haiM, jo pUrvaprakAzita daMDalIka bhaMDAgekI sUciyAMma pAcuke haiM, aura iliye nanheM yahA~ chAr3a diyA hai; 10-12 paMtha aima bhA hai jA prAyaH yathA paricaya mAthama narahanaka kAraNachAr3a diye gaye haiN| zepa 245 pranyAkI yaha sUcI rakta sUnIka AdhAra para prakaTa kI jAnI hai| prApta sUcIme graMthoM kA racanA-kAla nathA granthatiyoM para lipi-saMvata na hAnasaM vaha yahAM nahIM dagA jAmakA / zAstrIjIne liyA hai ki ina graMthapratiyAM para lipi-maMbana diyA huzrA nahIM hai-mirpha kavivara papa kanaDa Adi pugagana para lipi-saMvat diyA hayA hai aura baha zAnivAhanazaka 1485 hai| :ma sUcI meM 53 grantha kanaDI bhASAke haiM, jinamame 10 ka mAtha mUla maMskRta tathA prAkRnake mUla prantha bhI lage hue hai, kanaDI mAhityakaM nimogama jaina vidvAnoM ne bahuta bar3A kAma kiyA hai| panaDI mAhitya prAya: jainaniyAmahI mamRddha hai| -mammadaka nambara prantha nAma pranthakAra-nAma bhASA patra saMkhyA 103 1 akalaMkapratiSThApATha aklakaMdava / saMskRta akSarapraznacintAmaNi 3 anantakumAgacamti kavivara zAMnaSpavargI / kaDamAMgalya paNa / 4 abhimanyuyakSagAyana kannaDa padya 5 amarakoSa (vidagdha cuDAmaNi TI.ma.) ma0 abharasiMha TI04 / maMskRta 6 arddhanAmanAthapugaNa paM0 micandra kavi kannaDa paNa 7 ahastotra maMskRta alaMkArasaMgraha amRtanaMdi yogI apAMgakathA kannara gadya ahimAcaritre pAyaraNa kavi kannaDa mAMgatya padya 11 aMjanAdevI cagnei vadhamAna muni kannaDa patha 12 AtmAnuzAsana-kannaDaTIkA mU. guNabhadrAcArya TI.x/ saMskRna, kamADa aAtmAdayasAra saMskRta prAdipurANa kavivara paMpa kArapadya 15 AdinAthayakSagAyana sadAnanda kavi 16 pAgadhanAmArakamaha TIkA mU0 devasana TI.kezavarANa prAkRta, kannara pAgadhanAmAra gargavacandra muni saMskRta 58 uttarapugaNa TippaNa 19 satpAtadoSa zAMtikarma 114 win Page #643 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 568 anekAnta [varSa nambara prantha-nAma pranthakAra-nAma bhASA patrasaMkhyA zarvavarma upAsakasaMskAra pAnandideva saMskRta sapAsakAcAra indranandideva 22 | ekasvasaptati pUjyapAda (?) ekasaMdhisaMhitA-TippaNa kannara 24 karNazAkha brahmadeva kavi saMskRta 25 karmadahanAgadhana vidhAna kalyANakIrti karmaprakRti-TIkA mUlnemicaMdra si0ca0,Tiox prAkRta, kamara karmaprakRtinirUpaNa abhayanaMdi siddhAMta cakravartI saMskRta kalyANakAraka (vaidyaka) ugrAdityAcArya kAtraMtavyAkaraNa kAmacaMDAlinIkalpa mahiSeNAcArya kArkalagomaThezvaracarite kavi caMdavyopAdhyAya kannaDa sAMgatya kAlajJAnayaMtra saMskRta kAvyAdarza (ajaina) daNDikavi 34 | kevalajJAna cUDAmaNi samaMtabhadra 35 kriyAkANDa cUlikA pAnadi ziSya kriyAkalApa paM0 pAzAdhara kriyApustaka-maTIka TI0 bAlacaMdra mU0 saM0, TI0 kamara 28 kSatracUDAmaNi kAvya vAdIbhasiMha sUri saMskRta kSetrapAlAgadhanA khagendramaNidarpaNa kavi maMgarama kannaDa gaNadharanalayArAdhanA saMskRta gaNadhAstotra gaNitavilAsa | kavi caMdrama gArgyasaMhitA (jaina) gomaTezvarASTaka kamara | gomaTasAra-marthasaMdRSTi | namicaMdrAcArya prAkRta | gomAriyaMtrArAdhanA (yaMtrasa0) saMskRta caturvandhanirUpaNA caturviMzatitIrthakarapurANa cAmuNDarAya caMdranAthASTaka caMdraprabhacaritra kavi dAiyya kAra sAMgatya caMdraprabhapurANa bhaggaladeva | caMdraprabhasvAmi-poSa 54 | caMdronmIlana (praznazAstra) | yogIndradeva saMskRta guNavarma N Page #644 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kirapa11-12] zrIjainasiddhAnta bhUgavidrIkara nitArapatrIya pranthoM kI sUcI 6E - pranya nAma pranthakAranAma bhASA patrasaMkhyA 230 ., maan saMskRta kADa padya kapaDa maMskRta saMskRta kAra kamara sAMgatya .. cAmuNDarAyapugaNa cAmuNDarAya cAraNASTaka ravivarma cinmayacintAmaNi kalyANa kIrti chattIma ratnamAlA stotra jayanRpakAvya kavi maMgAsa janyUDhIpa prajJapti pagranadi jAtakamAra jinaguNasampatti vidhaan| .. 63 | jinadattagayagnei kavi panAma jinamunitanaya jinASTakAdimtAMtra yaMtramaMtrataMtra .. 66 jinendramAlA TippaNI 67 jIbaMdhanacaritre kavi bhAskara 68 jIvaMdharaSarapadI kavi bommamma 69 jIvanabodhanA bandhuvarma 70 jeminibhAgna kavi lakSmIza 71 'jJAnacaMdrapurANa / pAyaNNavarNI 72 'jJAnacaMdrAbhyudaya kAvya | kavivara kalyANakIrti 73 jJAnapradIpikA 74 jyotiSyasaMgraha 45 cAlinIkalpa mahiSeNAcArya helAcArya 78 : tarkacintAmaNi 79 tArkikSA (jaina) kavi varadarAja 80 tIrthakaradaMDaka 85 tIrthakaglaghupugaNa 82 | tIrthayAtrAsaMdhi candavyopAdhyAya 83 | trilokacaityAlaya-pratimAvarNana . triSaSTizalAkApuruSa pugaNa , cAmuNDarAya (?) 85 trailokyabhUSaNacaritre / candayyopAdhyAya 86 | traivarNikAcAra brahmasUri dazabhakti muni vardhamAna devarAjASTaka vimalakIni 89 dezabratodyApana pagranandi saMskRta . 11 113. . . . . .33 . saMskRta kannaDa / saMskRta / saMskRta, prAkRta | saMmata ... Page #645 -------------------------------------------------------------------------- ________________ patrasamasa ra 233 100 prantha-mAma granthakAra-mAma / devavAhama | kavi zrIpAla saMskRta dvAdazAMgapUjA dvAdazAnuprekSA (udayasaga) dvAdazAnuprekSA (saTIka) mUlakaMdakaMdAcArya TI0keza0 prA0 TI0 dvAdazAnuprekSA kavi vijayANa kamara somadeva sUri saMskRta gautamasvAmI (2) kAra dhanyakumAcaritra kavi AdinAtha dhanyakumAracaritra kavi kagyidevayya kannaDa dharmanAthapurANa kavi bAhubali kannara padya dharmapaddhati saMskRta 101 dharmAmRta (saTIka mU0 nayasaMnadeva TI.x 102 dhanvaMtarganighaMTu (majaina) dhanvaMtarI 103 dhArmikapadasaMgraha kannaDa 104 nakSatracUDAmaNi saMskRta 105 nakSatrAtalaka 506 navaratnaparIkSA nAgakumAracaritre kavi bAhubali kamara padya 108 vimalakIrti 109 nAgakumAraSaTpadI kavi vijayaNNa 11. nAMdImaMgalavidhAna saMskRta 111 nityAnaMdASTaka 112 nirvANalakSmIpatistotra vimalakIrti 113 nItisAra (saMgrahaprantha) saMskRta 114 nItizlokasaMgraha 155 nAmajinASTaka vimalakIrti namijinazasaMgati kavi maMgarasa naminAthapurANa kavi karNappArya 118 naminAthASTavidhAnA bimalakIrti saMskRta 119 noMpIkathA 40 120 patraparIkSA vidhAnadideva saMskRta 121 padArthasAra mAghanaMdi prAkRta 122 padyAvatIkalsa (TIkA sahita) malliSeNa saMskRta 123 panavatIcaritre (pakSamAtra) | kavi bAhubali kannara 124 paramAgamasAra saMskRta 100 "" " " ' Page #646 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 01 patrasaMkhyA : 130 / pacamA : :: :: :: : kiraNa11-12] jainasiddhAnta bhavana mUvidrIke tADapatrIya granthoMkI sUcI prantha-nAma pranthakAra-nAma bhASA 125 ' paramAtmasvarUpa / amitagati 126 pakyavidhAna 127 paMcaparameSThiyArAdhanA 128 paMcaparameSThimyAkhyAna 129 paMcaparameSThisvarUpa paMcabhAva vA saptanayanikSepa 131 / paMcamandarapUjA 132 |paMcasaMsAravistara 133 5cAMgaphala 134 paMcAstikAyanirUpaNa 135 yaabilaaphl 1.6 pArzvanAthASTaka 137 puNyasAvakathA puSpadantapurANa guNavarma 139 pUjakapUjAlapaNa indranandi 140 pUjAdisaMgraha(caturvizatidhArAdhanA) pratikramaNavidhi brahmasUri 142 pratiSThAtijaka nemicandra 143 pratiSThAvidhi hastimAla pratiSThAkaspaTippaNi kusumacandradeva 145 pravacanaparIkSA 146 prAyazcittavAkya prAyazcitavidhi prAkRta 148 / bAhubalisvAmicaritre SaTapadI paM.cikaraNa kavi 149 buddhisAgaracaritre | cidAnanmadeva kAra padya 150 bIjAkSarakoza saMskRta 151 vRhatzAMtividhAna 152 bRhasAvadevatApUjA 153 bharatezavaibhava ratnAkara varNi 154 bhaNyAmRta saMskRta 155 bhAvanASTaka bhojarAjavaidyasaMgraha zAradapavita 157 bhairavArAdhanA mahAbhiSeka 159 | maMDapapratihAvidhAna 141 : : : : : : 158 Page #647 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anekAnta prandhakAranAma bhASA patrasaMkhyA 10 saMskRta kannaDa parita vidyAmAdhava 150 saMskRta bhaIhAsa kavi 164 165 65 yogIndradeva candappa vI yogIndradeva kannaDa saMskRta kamara saMskRta saMskRta zivakoTi kannaDa mahAbhirAma (1) paMpakavi prandha-nAma 160 | maMntravAdamudrAvaNAdisaMgraha 161 mAghavIyamuhUrtadarpaNa mudrAsana munisuvratakathA murajabaMdhAdisAya mRtyUtsava mokSaprAmRta 16. pazodharacaritra 168 yogAmRtasAra 169 ratnakaraNDazrAvakAcAra (mATI.) ratnatrayavidhAma 171 ratnatrayastotra ratnamAlA rammazAstra 174 / nazekharacaritra 175 rAmAyaNa 176 / rAmAyaNAyagAyana 177 rohiNI kathA 178 / sapaNakhokasaMgraha 179 baraNabhaMgaprazasti 180 laghupurANa (bhavAvali) 181 / lokasvarUpa 182 | lobhadattacaritra 183 bajapaMjarArAdhanA 184 raDArAdhanAkathA basantatilakacaritra 186 'bAgIzvarIstotra 187 'vAstupUjAvidhAna 188 vijayakumAracaritre 189 / vidyAnuvAdAMga 190, vidyAnuvAdAMgajinasaMhitA 191 viMzatiprarUpaNa TIkA 192 viSatantra 193 vidyayantramantrAdi 194begaragomaTezvaramastakAbhiSeka mirm 30MOL **m ' deg3% jinacaMdra saMskRta saMskRta kannaDa padya candrama kavi kavi nemarasa saMskRta kamara padya saMskRta samantabhadra (1) .... parayappArya ma. memacandrAcArya TI.x kavi maMgarasa prAkRta, kaha saMskRta kavi gulAma Page #648 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jainasiddhAnta bhavana manavidrIke tArapatrIya graMpoMkI sUcI // patrasaMkhyA 135 120 630 kiraNa 11-12] nambara | khelaa prandhakAra-nAma bhASA 195 vaidyasakArAdinighaMTu samantabhadra saMskRta 196 vaicacikitsA pUjyapAda 197 vaidyamaMtravAdasaMgraha 198 vaivasaMgraha saMskRta 199 zabdadhAtusamAsAdisaMgraha 200 zaMkusthApanAvidhAna 201 zAkTAyanaprakriyA 202 zAMticakrayantrArAdhamA 203 zAMtijinastotra 204 zAMtinAthASTakavidhAcA saMskRta zAMsyaSTaka 206 zAstrasAramamuccaya 207 zobhanapadasaMgraha 208 zrAvakAcAra mAghanamti saMskRta 209 zrutadevatAstuni pacanani 210 zrutabhakti 211 zrIpAnacaritra 212 zrutaskandhArAdhanA saMskRta 213 SaDAracakra paM.sAtAra 214 sakalIkaraNavidhAna 215 sajanacittaballabha (kabara TI.) / mU. mahiSaNa TI. x / saMskRta, kamara 216 samantabhadrabhAratIstotra kavi nAgarAja saMskRta 217 samavasaraNASTaka (saTIka) muni viSNusena 218 samAdhizataka (kabara TI.) ma. pUjyapAda TI.x saMskRta kamara 219 samyaktvakaumudIkathA maMgarasa 220 sarasvatIkalsa vijayakIrti saMskRta 221 sarasvatIkasa mahiSeNa 222 sarasvatIstotra 223 sarvadarzanavAcyArtha 224 sarvadoSaparihAravidhAna 225 sahastranAmArAdhana 226 saMgItabaNajyovijJAna vidhi zrIdharAcArya 227 saMgItavItarAga bhaTTArakacArukIrti,avayavebaguba 228 / sandhyAvandanavidhi nemicandra 229 / samayabhUSA (anagAranIti s.)| .... Page #649 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anekAnta nambara prantha-nAma -- pranthakAra-nAma bhASA patrasaMkhyA - - - paM. prAzAdhara 230 sAmudrikasapaNa / saMskRta 20 231 siddhabApUjAvidhAna 232 sibaparameSThisvarUpa saMskRta 233 siddhabhaki 'badamAna muni saMskRta, prAkRta 234 sikhastotra saMskRta 235 siddhArcanAvidhi saMskRta 236 siMhaprayopagamana kezavaraNa saMskRta 237 / sugrIvamatazakuna kannaDa 238 sUktimuktAvali (kannaDa TI.) / mU.somaprabhadeva, TI.x saMskRta, TI0 kannaDa 239 syAdvAdamatasiddhAnta candavyopAdhyAya kannaDa 240 svarUpasambodhana saMskRta 241 hosadacaritra kannaDa vIrasaMvAmandira, sarasAvA (sahAranapura) tA027-12-41 parake hita barabasa ho maratA , phira bhI nahIM peTa hA! bhagtA; parAdhInakA jIvana kaisA? jhIMka-phIka ro-dhokara niSphalajIvanake dina pUre karatA ! icchAoMkA damana ! kare kyA ? pAsa nahIM hotA jaba paisA !! parAdhInakA jIvana kaisA mAnava hai, para mAna nahIM hai| karmayoga - niSkAma nahI hai| caina mile, usako isa jagame, aisA kahIM vidhAna nahIM hai !! karmataMtra ho vidhi-lalATa paralekha likhAkara AyA aisA !! parAdhInakA jIvana kaisA ? zramajIvI, sukhakA adhikArI ! vacita hai, kitanI lAcArI !! maranA bhalA, kahIM jInesekaeNgalA-sA jIvana-saMsArI ! bAdhAe~, pIr3Ae~ jisako-, zrI kAzIrAma zarmA 'praphulita' detI rahatI duHkha - saMdezA !! parAdhInakA jIvana kaisA ? Page #650 -------------------------------------------------------------------------- ________________ eka-patnI-vrata lekhaka-zrI 'bhagavana' jaina] mAnasika kamajoriyoMmeM vaha bhI alaga nahIM thaa| para, nasake pAma Atmika-mAhamakI bhI kamI nahIM thii| vAsanA aura prema donoM eka-zakti hokara use majabUra kiyA, lekina vaha DigA nahIM, apane praNAma ! nahiyoMkA hada-prema usa patanakI ora dhakela rahA thaa| aura vaha jAnA cAhatA thA amaratvakI pAra ! usake bhItara jo adhyAtma-zakti thii| vaha jo naujavAna thA-samartha ! (1) dRzya aba A~khoMke mAmane zrAegA, jisake lie eka zAdIkI pitAko jitanI hI khuzI, putrako utanA muinase unakI bhA~kheM tar3apa rahI haiM, aura mana kAnA hI raMja ! aba savAla uThatA hai- aimA kyoM ?'- ke mIThe citra banAna-bigAinameM saMlagna rahA hai ! isake liye pApako thor3A-sA batalAnA par3egA!... vaha mvAvasara hai-kubekAntakI zAdI! kahAnI pognnk| kitana hajAra varSa pahale pANigrahaNa-mahAtsava-vidhAna!!! kI hogI, isakA kucha ThIka nahIM ! para, itanI bAta vivAha-maMDapa taiyAra hai ! zahara-bharameM mAnanda jarUra -camakI nAjagI abhI baragara hai, bAsI- chAyA huA hai! vaha mabhI cIja hai-jA utsAha aura pana sirpha nAma bharake lie kahA jA sakatA hai| paisakI tAqanapara kI jA sakatI hai| kAphI carcA, ho, tA kuberakAnta eka samRddhazAlI-dhanakubera hala-cala aura dhUma-dhAma ! 'amagaoM-mI sundara, kA putra hai ! vaha dulArakI godama palA hai, baibhava eka hajAra pATha kumAriyA~ vivAhAtha apane-apane prakAzame umane vikAsa prApta kiyA hai| aura svAbhA- parivArasahita AI huI haiN| jinameM kaI bar3e bar3e vika premamaM kaI guNA adhika usa pitAkA pyAra tAllukedAra aura gajAoMkI kanyAe~ bhI haiN| aura mAtAkI mAnA milI hai ! vajaha yaha hai, vaha eka hajAra pATha kumAgiyoMkI zAdI zAyada Apa pitAkI ekamAtra mantAna hai| vipula-mammati akelI. ko kucha khaTake ! para yaha mAMcakara Apa apanA jAnake lie jA hai-saba vismaya dUra kara makate haiM ki yaha bAta taba kI hai, kuberakAnta Aja naujavAna hai| -zakalake jaba ATha-ATha hajAra triyA~ rambanA bhI-vyaktibAre meM, yaha kahanA ki usakA lalATa ardhacandrAkAra vizeSoM ke lie-gviAjakI bAna mAnI jAtI thI ! hai, A~kheM AkarSaka, jAdU-bharga-sA haiM, keza-rAzi hA~, maiM mAnatA hUM-AjamAprakaraNa aimA mamamanama bhramara-sI kAlI hai, daoNna dUdhasa zveta aura oTha upA Apako roka sakatA hai ! joka ausatana do bhAiyoM kI aNimAsa pUrNa haiM ! saba, kavitva pUrNa sAbita meM eka vyAhA, eka dhAga adhikAra dekhane meM mAtA hogA / saca to yaha hogA ki usa pApa 'sundara' hai ! para, mAnie-taba emA nahIM thaa| samajhane ke lie manameM kisI devatAkI kalpanA karaleM! lambA-caur3A mAyAjana, dulema-prApya samayakA kuberakAntakI taruNAIna,pinA-kubegamitra-ko zubhAgamana aura zAnadArabAhika-kAryakrama dekhakara vaha svarNAvasara nA diyA, jisakI unheM isake janma- kuberamitra phUle nahIM samA rahe haiM ! unake havayameM jo dinasaM utkaMThA thI! 'varSoMkI sad icchAe~, jo aba prAnanda mandAkinI hilAreM le rahI hai, vaha zabdoMtaka manaka bhItara kaida thIM, AjAdAgI ! baha priya- dvAga zAyada nahIM banAI jA makI! putrakI sAdI Page #651 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 606 jAke lie gaurava hotI hai, khuzI hotI hai ! lekina udhara - kuberakAntako apanI zAdI kI kitanI khuzI hai, yaha batalAnA bhI nitAnta kaThina hai ! use yaha vizAla Ayojana eka asA bojha sA jAna par3a rahA hai! jaise vaha Ayojana pRthvIpara na hokara usakI chAtI para car3hA ho| dama unakA ghuTa mA rahA hai mu~haparakI udAsI Antarika vyathAko pragaTa karane meM kaTibaddha to hai, para chAye hue saMkaTako TAlane meM samartha nahIM / anekAnta vaha bahuta cAhatA hai ki apanI majabUrIko pitAjI ke sAmane rakhakara vedanAko halkA kare | para, himmata jo nahIM par3a rahI / pitAkA utsAha Ayo janakI vizAlatA jA usakI vANIko mUka banAye de rahI hai| vaha kisa taraha samajhAe ki usane 'eka patnI vrata' le rakhA hai ! itanI kanyAzrakI patnI rUpa meM grahaNa karanA usakI pratijJA kI hatyA hai| jise vaha khulI A~khoM, kabhI devanakA taiyAra nahIM / lekina savAla to yaha hai ki ve baja-se zabda use mileM kahA~ ? jinake dvArA pitAkA utsAha zrAhata hokara karAha uThegA, Ananda prAsAda bAlUkI dIvAra kI taraha Dhaha jAegA aura AzAkA A~gana nirAzA kI a~dherImeM DUbane lgegaa| yaha nirvivAda anumAna una kaThora zabdoM kI khoja ke lie use kaise prerita kare ? kAza! koI dUsarA vyakti isa samasyAko bAtmalyamayapitR-hRdaya ke sAmane rakhakara sulajhAvakI aura saMketa kara sakatA ? [ varSa 4 aba kuberakAnta zAdI kI khuzI manAe to kaise ? kisa biratepara ? khuzI hotI hai-manasaM / aura mana usakA ulajha rahA hai kaaNttoNmeN| jinake khiMcane meM pIr3A aura lage rahane meM duHkha ! X X X lekina kare kauna ? - jAnatA kauna hai isa g ya ko ? pratijJAke vakta maharSi- sudarzana the, jinakI kalyANa-maya- vANI prabhAvita hokara, yaha paramaprata jIvana meM utArA thA ! tImaga thA hI kauna ? aura jo thA bhI, vaha Aja bhI hai, kahIM gayA nahIM ! para, hai vyartha! kyoMki vaha samajhA nahIM sakatA, banalA nahIM sakatA, vidhAtAne use akla to dI hai, para mAnava bolI nahIM / yoM ki vaha manuSya nahIM, paMchI hai !kabUtara ! X (2) kala zAmamaM kuberamitra kI dazA meM tabdIlI hogaI hai! jabase unhoMne 'bara' vA muMha udAsa dekhA hai ! unheM lagA - jaima acAnaka unake sirapara vajU girA hai ! coTane na sirpha bedanA sauMpakara AheM bharane ke lie majabUra kiyA hai, varan bar3hate hue vaivAhika utmAha meM bA~dha bhI lagA diyA hai ! jo unheM kisI bhAMti gavArA nahIM ! utsAha unakA sAmayika aura kSaNika nahIM, varSo kI sAdhanAkA phala hai ! bamuzkila bhaviSya, vartamAna banA hai ! kAraNa koI aisA unheM dikhAI nahIM de rahA. jimane kuberakAntakaM komala manako dugkhAyA ho, udAsI dI ho ! phira vaha udAma kyoM ? jabaki use jyAdA-se-jyAdaha khuzI honI cAhie ! vaha jo naujavAna hai ! mugdhatAke bajAya mu~hapara sUnApana, yaha kyoM ? gAr3ha bahuta socA- vicArA, kubera mitrane | para, putrakI udAsIkI taha taka na pahuMca sake ! kucha hada taka anumAna sAtha dete, qayAsa mahI mAlUma par3anA, lekina Age bar3hate hI, nimmAratA khilakhilAkara ha~satI dikhAI detI ! aura yoM, hasyodghATana zaktisaM bAhara kI cIja bana rahA thA ! air ghumane unakI svasthatAko daboca diyA ! usa dina ve palaMga uThe taka nahIM ! jAna-mI jo nikala gaI thI - gema-gaMgase ! unakI isa Akasmika rugNatAse gaharA prabhAva par3A logoM para / AyAjanake kAryakrama meM zithilatA Ane lagI ! sAmane kabUtarakA jor3A kilakAriyA~ bhara rahA hai ! masta ! muktakaNThase cillA-cillAkara jaise kucha sandeza de rahA ho ! magara ise koI samajhe to kaima, ki vaha kucha samajhAne ke prayatna meM haiM ! mAnavako Page #652 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kiraNa 11-12] eka-patnI-brata 607 pazapakSiyoMsa kyA milA hai kabhI kucha ?-mAnava jo ke lie ve saba ghAtaka haiN| pratikSA aTala vastu haieka samartha prANI hai ! aura pazu-paMchI-? hIna, bhAgya rekhAkI trh| kuberakAntana dhIme, majabUta dIna, chotte| aura sarasa svarameM nivedana kiyA / ___ palaMgapara leTe hI leTe kuberamitrakI najara jA par3I kSaNabhara saba mauna rhe| sadhara-zUnya-sI, nirarthaka-sI ! degvate rahe kucha kuberamitrane phira nistabdhatA bhaMga kI / imabAra miniTa! mana bahalA to jarUra kucha, para adhika unake mbarama kampana thA, dInanAkA AbhAsa bhI thAmAnanda na mila makA ! manameM jo citAkI saMginI- thor3A ! bole-'kyA yaha bhI tuma jAnate ho, kabaracintA ghumI huI thii| kAnta ! ki tumhArI isa pranihAsa merI kitanI milI ISA ! Apa hI zrApa bola uThe- badanAmI, kitanI ha~sI hogI ? kina kina musAbatoM 'eka yaha bhI jindagI hai, na g2ama hai, na phikra / caina kA mujhe mukAbilA karanA par3egA ? jo sambhrAntakI baMzI bajA rahe haiN-daanoN| majjana apAra dhana-rAzi aura tilottamA sI kanyAe~ mAlikakA dhyAna jo apanI ora dambA, to lekara padhAre haiM, kyA ve pamanAcata vApama lauTa kabUnara bhI kucha-na-kucha nAr3a gayA jarUra !: 'najadIka sakeMge ? kyA imama ve apanA apamAna hotA mahasUma prAkara, likhana lagA jamInapara cauMcama kucha !.. na kareMge ? thAhA vicAra nA kaga, kuberakAnta ! ki ___ kuberamitrakI cintA, badalane lagI kautuhala meN| yaha nAmamajhI prata kahA~taka hitakara hai ? va dekhane lage-ekaTaka, bagaira palaka gigae, Azca- mAnatA hU~ pitAjI, ki ApakI bAteM rAlata nahIM ryAnvita ho usI or| haiN| lekina maiM jisa dhArmika tarIkapara jAnatA hU~, va the-samartha mAnava / Apa una duniyASI dRSTikoName dekhate haiM, yahI kraka aura vaha thA-bejubAna jAnavara / hai aura jabataka isa phakakA gvAIpara vivekakA bA~dha samajhadAra parindana likhA-'kubegkAntanaM 'eka- nahIM DAlA jAyegA, sambhava nahIM ki haThAmahakA anta patnI-vrata' le rakhA hai| yaha eka hI strI varaNa kreNge| hA, samasyA sulajha make ! mujhe duHgya hai ki bhApaka yaha vizAla prAyojana na kIjiye, imasa unheM duHkha dvArA mujhe ve zabda sunaneko mila rahe haiM, jo kadAcina pahuMcatA hai, ve udAma haiN|' - kimI vratIke lie 'khatarA' siddha ho sakate haiMkuberamitrako A~gvAMsa jaima paTTI khula gaI / ve kuberakAntana har3a zabdoM meM apanI bAta sAmane rkhii| bhAge, mvasthakI namha putraka pAma / mAthama aura bhI kuberamitra kucha kaheM, ima peznara hI, bhAgantaka mAnanIya sajjana the| kaI va nareza bhI the jo narezImama eka vAla-kuvara mAhaM ! harabAta umrama kanyAoM ko lekara padhAre the, aura jinheM varakI pratikSA tAlluka rakhatI hai| Apa jo pharamA rahe haiM, ve kisI kA mAmUlI-mA panA cala cukA thA ! bujurrAke muMhase nikalanevAlI bAteM haiM / bhApako ve udAsa-sA kuberakAnta, cintAoM ke bIca, akalA jebA nahIM dii| Apa nojavAna ho / bahata kucha baiThA thA / pUjyavargako Ane jo dekhA, nA uThA, paira jAnanA-sIkhanA hai, abhI Apako ! pratijJA cIja chae, praNAma miyA; aura ukavAsanapara lA bitthaayaa| burI nahIM hai, para use ucita to honA cAhie, na" _ 'kyA yaha mahI hai, ki tuma eka hI kanyA vagNa aura ApakA vrata agara anucita nahIM hai, to pari kI icchA ra svata ho ?'-kurva mitranaM dhar3akana-hRdayasa sthiti ke khilApha to jarUra hai-yaha tA mAnanA hI utAvalepana ke sAtha puuch|| hogA ! socie-Apake pAma dhana hai, rUpa, kIrti, hA~ icchA hI nahIM, pranijJA gambanA huuN| icchAmeM buddhi aura hai pinAkA utsAha, mAMkI mamatA ! phira, sudhAra, nandIlI saba-kucha ho sakatA hai| para, pratijJA yaha vigaga kyoM ? maiM samajhatA hU~-pApako gurujanoM Page #653 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 608 anekAnta ke AzakA mAna karanA cAhie !' hAra jo mAna lete haiM-tugnsa | AkhirI aura akAkuberakAnnake mAmane ulamana hai-jaTila, vya phaisalA jo mAnA jAnA hai uskaa|vivaadsth ! bama vivaza kiyA jArahA hai ki vaha guNavanI, yazomatI, priyadattA vagairaha sabhI pratikSAko nor3a de| aAnandotsAhakaM sAtha eka hajAra kanyAoM ko bulAyA gayA, bahumUlya vakhAlaMkArake pATha kumAriyoMkA pANigrahaNa kara, parivArako khuzI alAvaH eka eka mvarNapAtrameM, zarkarAmizrita sumeM apanI khuzI milA de! svAdu gvIra dekara kahA gayA ki-'saba sudarzana - para, mavAla hai-'kyA isake liye usakI sagevarake taTapara-jahA~ vizAla maNDapa banA huA amtagatmA taiyAra hai ? kyA maha sakegA, yuvaka hai-jAe~ ! khIrakA bhojana kareM, vakhAlaMkAra dhAraNa teja pratijJAbhaMga mahApApa ko? kara phira pdhaareN| eka svarNapAtrameM hIrakAlaMkAra par3A kuberakAnta aba taka zAntise kAma leghA thA, huA hai, jisake hAthameM vaha pAegA, vahIM kumArakI para aba zAnti batanA usake vazakI bAta na rahI! ka vazakA bAta na rahA! prANezvarI hogii|' sA bhI gaMbhIratAsaM usane kahA-'mahArAja ! jaga vicAgie nA, Apa majA aparAdhIkA namraka lihAja svarNa-pAtrake bhItara, khIrakaM nAce kanyAoMkA meM dene haiM, yA kAnUnake munAbika ? mauta-bUr3he, bhAgya, bhaviSyakA sukha chipA huA hai / pratyeka kanyA, javAna, bAlakakA khayAla rakhanI hai-kyA ? agara / kanyAkA pitA yA dRmaga abhibhAvaka, jo usake mAtha nahIM, nA batalAe javAnI meM dharma-pAlanama kyA manA hai, uma rahasya ko jAna lene ke lie AturatAsaM pratIkSA karate haiM Apa loga ?..pitAjI ! galata gastepara na kara rahA hai / vastra-zrAlaMkAroMkI aura kisakI naz2ara, le jAe majhe! pratijJAbhaMga mahApApameM na DayAie' khIrakI parvAha kima-saba khIrakA dharAtala TaTAla maiM aisA na kara maka~gA, mujhe kSamA kara dIjie !' rahI hai, u~galiyAM DAla-DAla kara / kAza ! sabake hAthoM meM hIrakAlaMkAra A sakate / kubegamitra manapara Aja dUmaga cintAkA bojha durbhAgya / 'saba udAsa hogaI, priyadanAka hai| yA kaha lIjie-cintA vahI hai, para, usakA mivA / komalAMgiyoMke kamalamugva murajhAkara, bAmIdUsaga pahalU sAmane bhAgayA hai ! nargakA badala gayA hai| phUla-ma hA utthe| kSaNabhara pahalekI AzA-utkaNThA kAma sahaja nahIM hai, eka hajAra pATha kanyAoM indradhanuSa kI taraha vilIna hone lagI / vegake sAtha meMmeM ekakA dakSatApUrNa nirvAna ! jo rUpa, guNa dhar3akanevAlI hradayagati jaise baMda hone jA rahI ho| aura ghagmeM sarvottama ho / ghagsaM do matalaba hai nigazA-nizA idhara mtabdhatAkA sRjana kara rahI mamRddhiyizepa aura nirdoSa kula / mAtha hI imapara hai aura udhara-7-udhara zrAzAkA sUya udaya hArahA dhyAna rakhanA ki ki.mIkI tabiyata na dukhe, burA na hai / umaMga kilakAriyA~ bhara rahI hai|... lage; koI apamAna na samajhe apnaa| kyoMki vaimA pratiyogitAmeM bijalIkI trh| hAMnA zAMti bhaMga kara sakatA hai|-yuddh yA vemI hI daHkhada ghaTanA ghaTa jAnA kaThina nahIM / bhAgantuka priyadattAne apane pitAse kahA-'mere hAthameM ratna samudAya dhanI bhora svAbhimAnI jo hai| bhAgayA-pitAjI / yaha dekhAAkhira eka upAya kAmameM lAyA gyaa| sabako usane muTThI khola dii| pasaMda bhAyA vaha / kyoMki kisIkI nAkhuzIkA prazna komala-hathelIpara eka hIga camacamakara muskarA uThatA thaa-usmeN| patnI- nirvAcana bhAgya rahA thaa| vaha nahIM sakate, usa hathelIpara sthAna pAne (chor3a diyA gayA thaa| bhAgyake sAmane loga sababa, yA apanI svAminIke saubhAgya-lAbha para? Page #654 -------------------------------------------------------------------------- ________________ varSa 4] apanA-vaibhava pitAne pAtma-saMtoSake sAtha vASpAkulitakaNThasa, sabhI sudRDhasvarameM bolI-'yaha kaisA upahAsa ?-praba sotsuka hokara kahA-'saca ?' dUsarI zAdI kaisI ? isa janmake lie to hadayane vaha bolI-hA~ / ratna aba mere hI hAthameM A kuberakAntako varaNa kara hI liyA thA ! unakI icchA gayA hai, pitAjI! va paraNe, yA na? para, hama to unakI ho cukI-saba! pitAke pratyAnandita kaNThama nikalA-bhAgya- punalaMgna aba kesA"? bhAratIyatAkA dhvaMsaka ! madA. zAlinI hai-beTI! cArakA zatru !! pApa-mUla !!! saba niruttara! nirnimeSa !! Adarza-yuvaka kuberakAnsakI zAdI huI-priyadattA ke sAtha ! sAnaMda, smaarohpuurnn| dekhA gayA-tapasvinI anantamatIke nikaTa saba zeSa kanyAoM ke vivAhakI jaba carcA uThI to ve sAdhanAmaya jIvana bitA rahI haiM ! apanA-vaibhava (1) hai durAcAriNI-yuvatIko prAMvoM-mI caMcana yaha vibhUni ! jo svarUpa-samayameM hI karatI, prAyaH duHsaha-dukhakI prasUti !! lekina isa vizva-maMcapara hai, Adara imako paryApta, yoM ki-- jo bane upAsaka isake haiM, bhUne hai ve jana 'svAnubhUti' !! isa akhina-sRSTikI mAyA bhI, tulanAmeM jisake rahema! usa mahA-mUnya bhAgmikatAkA jalanA-baza, zaTha kara rahA-bUma !! saurabhako jipa ghUmanA hai, prAntarameM vimhala-sA kuraMga-- apanI mugandhike anubhava-cina jyoM hAjIpara pramana!! (3) mila jAya ise pani apanI nidhi, to tuccha nage saba dhanAgAra / mAnava, mAnava bama jAya bhora--miTa jAe pazunA, kAra" pA jAe yA anupama-vibhUmi, dhruvatAmme jisakA gAda-prema-- lekina hai prAvazyaka isako-adhyArama-premI , pada-vicAra !! bhI 'bhagavata' jaina Page #655 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dharkaTa-vaMza (le0-zrI agaracanda nAhaTA) P - cIna jaina jAtiyoMkA itihAsa abhI taka para prastuta 'dhAkagar3ha' kahAM hai ? patA nhiiN| hameM upalabdha prAya aMdhakArameM par3A hai| isa mahatvapUrNa kArya ke liye prAcIna pramANoMse jJAta hotA hai ki prAcIna samayameM dharkaTa O anusandhAna bahuta hI kama huA hai evaM sAmagrI jAnikA nivAsasthAna 'zrImAlanagara' yA usake AsapAsa hI kI bhI kamI hai| kaI jAtiyoMke to kevala nAma hI itihAsa thaa| yathA-- ke pannoM meM raha gaye haiM, kaI jAtiyoMkA rUpAntara ho cukA hai, zrIzrImAlapurIyadharkaTamahAvaMzaH suparvojjvalaH / kAla-prabhAvavaza kaI prasiddha vaMza prAja anyavaMzoMke aMtarbhUta (jinavijaya-sampAdita prazastisaMgraha, pra0 naM063) ho cuke haiM / arthAt kaI aprasiddha vaMzoMne pIchese kucha prasiddhi / "zrImAlAcalamaulimUlamilitastrailokyasuzlAdhitaH / prApta karalI aura prasiddha vaMza lopa hogaye / parvAlIkalitaH suvarNanilayaH prAmAdalabdhAlayaH / 'digambarajaina DAirekTarI ke pRSTha 1420 meM dhAkada jAti nInA--bhyakunaH pralInakaluSaH shubhraatptraanugo| kA uslekha milatA hai aura unakI jana saMkhyA isa prakAra vaMzosti prakaTaH sadoSadhanidhiH (1) zrIdharkaTAnAM paTuH // 1 // batalAI gaI hai:--madhyapradezameM manuSya saMkhyA (prazasti naM012) 10 evaM bambaI pahAtA (gujarAta, mahArASTra aura dakSiNa mahArASTra) meM saM0 1368 kI prazasti naM0 36 meM dharkaTavaMza aura 162 arthAt kula 1272 janasaMkhyA hai| zvetAmbara samAja upakeza vaMza donoMkA eka hI sAtha uralekha hai| saMbhava hai meM pAkada nAmaka jAtikA svataMtra astitva to aba nahIM rahA usa samaya taka dharkaTa vaMzakA prabhAva kama hokara upakeza vaMza para posavAla jAtikatargata 'pAka' mAmaka eka gotra kI prasiddhi adhika hogaI ho prataH dhakaTa baMza usake aMtaavazya / bhAkarakA saMskRta prAcIna nAma 'dharkaTa' hai, yaha bhUta hogaa| to nizcita hai para dharkaTa nAma kA evaM kyoM par3A ? isake dharkaTavaMzakI prAcInatAnirNayakA koI sAdhana prApta nahIM hai| utpatti-sthAnakI bhAMti dharkaTa vaMzakA samaya bhI anizcita dharkaTavaMzakA udgamasthAna hai, para 10vI 11vIM zatAbdIke granthoM meM isa vaMzakA ullekha mAhezvarI jAtimeM bhI 'dhAkara' nAmaka zAkhA adyAvadhi pAyA jAtA hai, ata: usase prAcIna avazya hai| hameM upalabdha vidyamAna hai| mAheravarI jAtike itihAsa pR030 meM usake pramANoM meM sabase prAcIna pramANa kavidhanapAla-racita bhavisayattautpatti sthAnake viSapameM likhA hai ki-"gujarAta prAntake kahA hai| yapi ukta andhameM pranthakArane racanA-sambat nahIM bhAkagadameM 20 khApoMke mahezvariyoMke parivAra bhAkara basa diyA hai para DA. harmanajaikobI vaM cimmanalAla bhAIne usakA gaye, jo bhAge jAkara pAkara mahezvarIke nAmase sambodhita samaya bhASAko dRSTise vicAra karakaM 10vIM 11 vIM zatAbdI kiye jAne lge| inameM pAja bhI 32 khA vidhamAna hai|" nizcita kiyA hai| Page #656 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kiraNa 11-12] isa vaMzakI vizeSa prasiddhi 13 vIM 14 vIM zatAbdImeM duI aura bAdako isakA prabhAva kI hone lgaa| isa vaMza ke loga apane mUla nivAsa sthAnase haTa kara kaI prAntoM jAkara nivAsa karane lage, ataH jahAM jahAM gaye, vahAM vahA~ka prasiddha vaMzoM evaM dharmokA ina para prabhAva pdd'aa| phira bhI isa vaMzakI 15 va 16 vI zatAbdI taka acchI prasiddhi rahI hai| phakSataH 84 jJAtike nAmoM kI sUnImeM isa vaMzako bhI svataMtra rUpase sthAna prApta hai dharkavaMza ke pratyakAra *1 dharkaTa vaMza anuyAyiyoM meM zvetAmbara evaM digambara donoM sampradAya ke tIna vyakti dharkaTa vaMza prasiddha pratyakAra hogaye hai, jinakA paricaya isa prakAra hai- 1 dhanapAla dharkaTa dhika vaMzake mAyezvara inake pitA -- + ina do zatAbdiyoMkI hI dharkaTa vaMza prazastiyoM evaM zikSAlekha amya zAdiyoMkI apekSA adhika prApta hai| saM0 1267 meM racita jimapAlopAdhyAyakRta carcarI vRtimai jati ullekha meM zrImAna evaM dharkaTakA ullekha kiyA hai yathA-" jAti dharkaTa zrImAniyA" / " *ma0 1408 racita pRthvIcandrapati (mANikyasuMdarasUrikRta) saM0] 1200 se pUrva li0 mahamada begaDe varNana meM (zrI0 za0 baNika bheda pR0 234), saM0 1268 kA vimalaprabandha, saM0 1508 kA vimacaritra lekha-saMvAda saM0 1143200 30 saM0 1245 0 0 5 gu0 saM0 1265 kA0 ba0 7 gu0 dharkavaMza vaMzanAma karkaTa (dharkaTa ?) dharkaTa " evaM dhanazrI inakI mAtAkA nAma thA / inhoMne apabhraMza bhASAmeM 'bhavisayata kahA' nAmaka sundara kathAgrantha banAyA / kavine yadyapi prazasti meM apane saMpradAya parva samayakA ullekha nahIM kiyA hai para harmana jaikobI cAdine inakA saMpradAya digambara evaM samaya 11 vIM zatAbdI nizcita kiyA hai| 2 caMdraketAkA nAma padmacaMdra aura pitAmahakA nAma dhanadeva thaa| inakA racita grantha 'mudrita kumacaMdra' saM0 1981 meM racita hai| 3 hariSeNa ye dhakkaDa vaMzIya govaddha ma khy- aura siddhasenake ziSya the, cittauDa (mevADa) ke rahane vAle the parantu kAryavaza acalapura jabase the, jahAM para unhoMne vi0 saM0 1044 meM 'dhammaparikkhA' nAmakA grantha apabhraM zameM banAyA (dekho, 'anekAnsa' sitambara 1671 kI kiyA aura jaina vidyA aktUbara 1641 kA aMka) / dharkaTa vaMzake AcArya saM0 1163 meM caMdragaccha (saravAla gaccha) ke bIragaNane apanA paricaya isa prakAra diyA hai-'reza paTapar3akapura vaMzavardhamAnakI patnI zrImatI ke putra vasaMtane dIkSA grahaNa kI, jinakA nAma samudraghoSA vIragaNi hai / (jaina sAhityano saMkSipta itihAsa pR0 337) dharkavaMzake pratimAlekha gotra- nAma devAstavya sabhagoSa umabhagoSa --- 611 saMbhalanA -- fize khela- prakAzana-sthAna zAMtivimva pArzvavimba prA0 je0 naM0 [saM0 maM0 376 AbU0 je0 je0 saM0 naM0 55 raMgamaMDapa jIrNodvAra ma0000 pra0 0 0 0 403 staMbha nA0 je0 0 saM0 86337 prA0 je0 0 saM0 404 mA0 868 prA0 400 Page #657 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 612 anekAnta . [varSe 4 - lekha-saMvatAdi vaMzanAma gotranAma bimba lekha-prakAzana-sthAna . saM. 1280 phA0va03 dharkaTa jaMtargata lekha prAbU le0 250 saM0 126 vai0va03 zAMtibimba zrAbU le0 125 guraMbya vAstavya pAbU le0 277 saM0 1308 mA0 su. 6 gu. prAdivimba pAbU le. 50 saM0 1325 phA0 su08 bho. gharakaTa hastikuDI vA0 vi.43 saM0 1352 phA0 su. 1.bu. dharkaTa nAhara gotre vAsupUjya bimba , 50 nA.10. saM0 1401 phA0 su0 / zu0 umabhagotra kuthu vimba nA01487 saM0 11. phA..2 gu. upazajJAtIya dharakaTa gotre saMbhava bimba nA0 120 vi0 176 ma0 1530 phA0 su... umabhagotra nA. 1987 saM0 1556 phA0 su. 3 mo0 ,, (mehatA nagare) vimala bimba nA. 1528 saM0 1606 mA0 su." usabha bhAbU le. 224 saM0 1607 jye. su. 13 gu0 , ko0 mehatA nA0543 dharkaTavaMzakI prazastiyAMsaM0 1282 kA0 su. 80 dharkaTa vaMzIya pArthanAga pra0 ji0pra0 saM0 1282 kA0 su0 8 20 gaNiyaka pra0 ji.) pra025 prsN)| saM. 1300 kA. 2013 sAliga pra0 ji0 42, pra0 saM0 42 saM0 1308 mADhAka ji) 28, pra0 saM0 14 saM0 1368 jye. va0 070 devadhara ji) 36, pATagA sUrcI pR0327 (upakeza vaMzIya) saMvataka ullekha rahina prazastiyA~ . 12 vIM za0 dharkaTa vaMza jAvaDa pra. ji051, pATaNa mUcI pR0333 1213vIM za0 nemicandra ., ji) 12, pra) maM0 16 13-14 vIM za0 varadeva , ji.) 12, pra0 saM0 26 zrIzrImAlapurIya . ji0 13. pra.) maM.) 2 amtameM digambara jaina vidvAnoMse merA anurodha ki unake sAhitya evaM itihAsameM dharkaTa-jAni-sambandhI jo kucha bhI sAmagrI ho use ve zIghra hI prakaTa karane kI kRpA kreN| . nA=nAharajI sampAdita la.saM. prAvR=jayaMtavijaya sampAdita legyasaMgraha prA-jinavijayajI sampAdita prAcInale0 saM0 vi0%vidyAvijaya sampAdita lekhasaMgraha ji=jinavijayajI sampAdita jo siMghI granthamAlAsaM zIghra hI pragaTa hogaa| mujhe munijIne pharame bheje, isake liye bhAbhArI pra0saM0-prazAstisaMgraha, ahamadAbAdamaM prkaashin| pATaNasUcI-gAyakavADa moriyaMTana sIrIjamaM prkaashit| Page #658 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tAmila-bhASAkA jainasAhitya [mUla lekhaka--pro. e. cakravartI M. A. 1., E.S.] [anuvAdaka-paM0 sumeracaMda jaina 'divAkara' nyAyatIrtha, zAstrI, B.A.LL. B.] (gata kiraNase Age) eka aura tAmila bhApAkA kAvya prantha hai, jisa mukhya chaha adhyAya haiM-najaikakANDam , lAvANaka 'meM udayanakI kathA likhI gaI hai| yaha prAyaH kANDama,maghadakakANDam varAvakANDam, naravANakANDam, laghu kAvyoMmase nahIM hai| pratipAdya viSayakaM vistAra thuravukANDam, ye saba udayanakI mahattvapUrNa jIvanIse evaM pranthameM prayukta hue chaMdako dekhakara yaha kahanA mambandha rakhate haiN| par3atA hai ki yaha eka mvataMtra kRti hai, jisakA paraMpaga udayana kauzAmbIke kuruvaMzI zAmaka zAMtikakA meM prApta huI sUciyomame kimImeM bhI samAveza nahIM putra thaa| zAMtikakI rAnIkA nAma thA mRgAvatI / huA hai| DA0 mvAmInAtha aiyarake kAraNa, jinakA hama garbhakI unnatAvasthAmeM, vaha apane mahalakI UparalI ullegya kara cuke haiM aura jo tAmina sAhitya ke liye maMjilapara dAsiyoMke sAtha krIr3A kara rahI athaka parizrama karate haiM, yaha racanA tAmila pAThakoM thii| vahA~ usane svayaM apaneko apanI dAsiyoMko ke liye sulabha hogaI hai / isakA 'penakathai' yaha aura krIDAsthalako pracura raktapuSpoM tathA lAla rezamI nAmakaraNa prAyaH guNAvyaracita bRhata kathAke anurUpa vasrAMsa susajjita kiyA thaa| krIr3Ake anantara vaha kiyA gayA hai, joki paizAcI nAmakI prAkRta bhASAmeM ganI palaMgapara so gaI / hiMdUpugaNa-varNita sabama likhI gaI hai| balazAlI pakSoM zagbha vahAM bigbare huye lAla puSpoMka isakA racayitA koMgudezakA nareza koMguvaMla kahA kAraNa usa pradezako galanIse kacce mAMmase pAcchAjAtA hai| vaha koyamabaTUra jile ke vijayama nagara dita samajhakara usa palaMgako sAMtI huI mRgAvatI nAmaka sthala para rahatA thA, jahA~ pahale bahutasa jainI sahita vipulA cala le udd'aa| jaba mRgAvatI jAgI taba rahA karate the / nAmila mAhityameM vyAkaraNa nathA vaha apane Apako vicitra vAtAvaraNameM dekhakara muhAvarake prayogoMko udAhana karane ke lie ima graMthakaM .Azcaryacakita huii| jo pakSI mRgAvatI ko vahAM le avataraNoMko aneka vikhyAta sAmila TIkAkAgane gayA thA usa jaba yaha mAlUma humA ki vaha to eka uddhRta kiyA hai| durbhAgyama jo pustaka chapI hai vaha jIvita prANI hai, na ki mAMsakA piMDa, taba vaha saM apUrNa hai| aneka prayatna karanapara bhI sampAdakako vahAM chArakara calA gyaa| usI samaya usane eka patra pustakakaM Adi tathA aMtakaM truTita aMza nahIM mila kA janma diyA jo bhAge 'udayana' kahA jaaygaa| ume sake / anizcita kAla naka pratIkSA karate rahanakI yaha dekhakara aAnaMda aura pAzcarya huA ki yahAM apekSA yaha acchA huA ki prantha apUrNarUpameM hI usake pinA ceTaka niyamAna haiM, jogabhyakA parityAga prakAzita kara diyA gyaa| guNAnyakI bahat kathAse, kara dene ke bAda bahA~ jaina yogIke rUpameM apanA samaya jisameM ki kinanA hI dUsarI kathAe~ haiM, tAmila vyatIta kara rahe the / jaba unakA bacce ganekI painakathaika racayitAne kevala udayana gajAkaM jIvana AvAja sunAI dI, taba vahAM pahuMce aura apanI manbandhI aMzoM ko hI prahaNa kiyA hai / isa kathAmeM putrI mRgAvatIko denyA / cUki bacce kI utpatti Page #659 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 614 anekAnta lagabhaga sUryodaya ke samaya huI thI, isa liye usakA nAma 'udayana' rakhA gayA / usI vipulAcala para eka brAhmaNa RSi brahmasundara apanI strI brahmasundarIke sAtha rahatA thaa| mRgAvatI ke pitA ceTaka munine apanI putrI aura usake zizuko brAhmaNa munike jimme sauMpa diyA, jahAM para unakI dekha-rekha apane kuTumbI janoM ke samAna kI jAtI thii| isa brAhmaNa RSikA eka putra 'yugI' nAmakA thaa| yugI aura udayana bAlyakAla se hI pakke mitra ho gaye aura una kI mitratA jIvana paryanta rahI / [varSa 4 cAhatA thA / jabaki udayana vaizAlI meM zAsana kara rahA thA taba usakA pitA zAMtika, jo mRgAvatIka viyogake kAraNa bahuta dugbI thA, aneka sthAnoM meM gvAja karatA huA vipulAcala pahuMcA, jahAM use usakI rAnI milI jo apane pitA ke saMrakSaNa meM thI rAnI kaM pitAkI AjJA se zAMtika use kauzAmbI le gayA / kucha samaya ke anaMtara udayanako apane pitAkA bhI rAjya milA aura isa taraha vaha kauzAmbI aura vaizAlI donoM kA zAsaka hogayA / kucha samaya bAda ceTaka munike putrane, jo apane pitAkaM rAjyasyAgake bAda se rAjya zAsana kara rahA thA, svayaM rAjyako chor3akara tapasvI bananA cAhA / vaha apane bhAvako pragaTa karaneke liye apane pitA ke pAsa pahuMcA, jahA~ se sundara yuvaka udayana milA jisakA paricaya usake nAnAne karAyA / jaba yaha mAlUma huA ki udayana usakI bahanakA putra hai, taba vaha udayanako usake nAnA rAjyakA zAsana karaneke liye apane nagara meM legayA / usake sAtha meM usane usake mitra tathA sAthI yugI ko bhI le liyA thA, joki usake jIvana bhara usakA mahAna sahAyaka rhaa| jabaki udayana apane upapitA brahmasundara munike pAsa rahatA thA, taba usa brAhmaNa RSine use eka bahumUlya maMtra sikhAyA thA, jisakI sahAyanAsa atyanta matta aura bhISaNa hAthI bhI bher3a ke samAna zAnta aura nirupadrava banAyA jA sakatA thaa| unhIM brahma RSi puraskAra meM use eka divya-vAdyayaMtra bhI milA thA jisakI dhvanisa bar3e bar3e jaMgalI hAthI pAlatU aura adhIna banAye jA sakate the| isa yaMtra aura bAjekI sahAyatA se usane, jabaki vaha jaMgala ke Azrama meM rahatA thA, eka prasiddha hAthI ko vaza meM kiyA, jo pIche aisA divya gajarAja jAna par3A jisameM aneka varSoM taka usakI bhArI sevA karane kI sAmarthya thii| jaba udayana apane nAnA ke AvAsasthAna vaizAlI gayA, taba usane apane mitra aura sAthI yugI ko hI apane sAtha nahIM liyA, balki isa hAthI ko bhI sAtha meM liyA, jo udayanakumArakI sevA karanA isake anaMtara udayana ke sacce sAhasapUrNa kAryoM kA AraMbha hotA hai| gufalata se usakA divya hAtha vAMjA hai| vaha apanI vINA lekara hAthIkI khojama nikalatA hai, isI samaya ujjaina ke mahArAjA pracAdana apane sevakako vatsa tathA kauzAmbIke narezoMma kara vasUla karaneke liye bhejate haiN| pracodanakA maMtrI zAlaMkAyana isa sAhasapUrNa kArya meM hAtha DAlane se manA karatA huA upayukta anasarakI pratIkSA karanekI salAha detA hai| jaba udayana jaMgalame ghUma rahA thA taba praccAdana use qaida karanekA upayukta avasara dekhakara hAthI ke rUpa meM eka isa prakArakA yaMtra bhejA jisake bhItara hathiyArabaMda sainika chipe hue the / Trojana (trojan) ke ghor3ake samAna yaha yAMtrika gajarAja usa banama bejAyA gayA jahA~ udayana apane khAye hue hAthIko khoja rahA thA / ima yAMtrika gajagajako jaMgalI hAthI samajhakara udayana usake pAsa pahuMcA hI thA ki zIghra hI usake bhItara se sainika kUda par3e aura unhoMne udayanako qaida kara liyA / udayana kaidI ke rUpameM ujjaina lAyA gyaa| jabaki sea kaidI ke rUpameM thA taba eka samaya usake mitra aura maMtrI yugIko mAlUma huA ki mahArAja udayana ko ujjaina ke narezane kaida kara liyA hai; isaliye usane isa bAnakA nizcaya kiyA ki kisI na kisI taraha use kaidame chur3AU~ aura ujjaina ke narezako usakI uddaMDatA ke kAraNa daMDita karU~ / isaliye vaha bheSa banAkara apane mitroMke sAtha vahA~ gayA aura upayukta avasarakI pratIkSA meM ujjaina ke samIpa Thahara gayA Page #660 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kiraNa 11-12) tAmila bhASAkA janasAhitya - jabaki vaha gupta veSameM thA naba usane aprakaTa rUpase dezake narezane jIta liyA thA, jo kauzAmbI rAjyake udayanako sajjaina meM apanI upasthitikI sUcanA prati sadbhAvanA nahIM rakhatA thaa| isa kAraNa yagI pahuMcA dI aura isa bAtakA vizvAsa dilA diyA ki isa bAta ke liye prayatna karatA hai ki jisase vAsabamaiM tumheM zIghra hI chur3A la~gA / upayukta bhavamarakA dattAkA usake pati viyogahojAya / baha eka aimI prApta karane ke liye usane apane mitroM kI sahAyatAse cAla calatA hai jisase udayanako yaha vizvAsa ho rAjAke hAthIko unmasa aura bekAbU banAne ke uddezya jAtA hai ki usakA mahala jalakara rAkha ho gayA aura se maMtrakA prayoga prArambha kiyA / phalata: hAthI usameM mahArAnI vAsavadattA jalakara mara gii| mahala jaMjIroMke baMdhana tur3Akara nagarakI galiyoM meM phiratA meM Aga lagAneke pahale vAsavadattA apane manucaroMke hA bhArI hAni karane lagA aura use koI bhI vaza mAtha eka suraMga mArgase surakSita sthalapara le jAI meM na kara mkaa| taba mahAgaja praccodanako apane jAtI hai jahAM ve sabagupta rakkhe jAte haiN| ye dasare maMtrI mAlakAyanase mAlUma huA ki isa prakAra ke adhyAyameM varNita padayanake jIvanakI kucha mukhya jaMgalI hAthIko vazamaM karanameM mamartha ekamAtra udayana bAta hai| hI hai aura vaha kaida meM hai| isapara gajAne meM zIghra maghadakakANDama nAmake tIsare adhyAyameM magadha deza hI balA bhejA, aura umaM mAtra uma unmatta hAthIkA meM kiye gaye padayanake mAhamapUrNa kAryokA varNana hai| vazameM kara lene kI zanapara svataMtratAkA vacana diyaa| apanI mahAganI vAmavanasAka viyogasa mudayanake udayanana apanI vINAkaM dvArA usa unmasa hAthIkA aMtaHkaraNako bahuta AghAta pahuMcA / isalie vaha gAyaka mamAna pAlata kara liyA, aura isa taraha gajA magadhakI rAjadhAnI gajagRhako jAtA hai tAki vaha ko bahana prasanna kiyaa| udayanako mvataMtratA milI eka mahAna yogIkI mahAyanAse, jo maMtrabalase mRta aura vaha mahArAja-dvAga gajakanyA vAsavadattAkA vyaktiyoM nakameM punaH prAgA saMcAra karanekI samatAke saMgIta-zikSaka niyata kiyA gyaa| lie pramiddha hai, apanI mRtapatnI bAmavadattAko punaH isake bAda apane maMtrI yugIkI mahAyanAme uda- prApta kara sake / vahA~ umaM magadhanarezakI gajakamA yana, jisane vAmavadattA ke hadayako jIna liyA thA, padmAvatI mila jAtI hai| prathama darzanapara hI eka nalagirI hAthIkI pIThapara vAsavadattAko baiThAkara rAja- dUmareke mAtha premAmaka hojAte haiN| udayana jo brAhmaNa dhAnIse bhAga jAtA hai| isa prakAra ujjaikakAMDama nAma yavaka vaSama thA, gajakamArI papAvanIko parNapase kA pahalA adhyAya mamAna honA hai, jisameM ujjaina bazameM karanakA prayatna karatA aura isa taraha gajA nagarameM udayanake pagakramakA varNana kiyA gayA hai| kI ajAnakArI meM hI usake sAtha gaMdharva vivAha kara damare adhyAyako lAvANakAMDama kahate haiN| kyoMki lenA hai| jabaki vaha isa prakAra guNaveSa dhAraNa kiye asameM lAvANanagarameM udayanakI jIvana ghaTanAkA gajagRha meM jIvana vyatIta kara rahA thA, taba zatruoMne varNana hai / ujjainase nikalakara udayana apane gajyake uma nagarako ghera liyA / udayana apane mitroMkI lAvANa nagagmeM pahuMcatA hai aura vahAM vAsavadattAse mahAyatAma uma nagarakI zanoMse rakSA karatA hai vivAhakara meM apanI ganI banA lenA hai / apanI aura isa namha magadha mahAgajake vizvAsa tathA kRtarUpavatI ganIke mohameM vaha gajakIya kartavyako bhUla zatAko prApta karatA hai| anta meM gajakumArI padmAvatI kara umakI avahelanA karatA hai| yaha bAna umake kA vivAha udayanake mAtha hogayA aura vaha ganI una mitroM ko pasanda nahIM pAtI hai jo yaha samajhane haiM padmAvatIke sAtha rAjagRhameM sAnaMda kAla vyatIna ki abhI bahuta kucha karane ko bAkI hai, kyoMki jaba karane lgaa| udayana ujjainama kaida thA naba usake gajyako pA~cAla isake pazcAna' vatsabakAem' nAmakA cauthA Page #661 -------------------------------------------------------------------------- ________________ adhyAya prAraMbha hotA hai| isameM sadayanake dvArA apane daMDita kre| zvasura magamanarezakI sahAyatAse apane vatsadezakI isa uttejanAko avasthAmeM kauzalake narezakA punaH vijayakA varNana hai| vahA~ apane vRddha prajAjanoM eka patra vAsavadattAke pAsa pAtA hai / isa patrama ke dvArA usakA svAgata kiyA jAtA hai, kyoMki una kozalAdhIza apanI bahinakI kathA likhate haiM, jo logoMko pAMcAlanarezake atyAcAroMkA kaTu anubhava pA~cAla narezake dvArA kaidIke rUpame le jAI gaI thI ho cukA thA / isa prakAra apane prajAjanoMkA vizvAsa jisa udayana mahArAjane usake anucaroMke sAtha mukta lAbha karakaM vaha apane rAjya vatmadezameM apanI mahA- kara diyA thA, jaba udayana mahArAjane pAMcAlAdhIza rAnI padyAvatI sAtha sakhaparvaka nivAsa karane ko harAkara uma dezapara punaH vijaya prApta kI thI / lagatA hai| eka dina vaha vAsavadattA ganIse milane usa patrame yaha bhI batAyA gayA thA, ki kima taraha kA svapna dekhatA hai| isa svapnasaM pichalI ganI vaha mAnanikA nAmasaM vAsavadattAkI dAmI banAI gaI vAsavadattAke prati umakA anugaga jAga uThatA hai| thii| yaha bhI prArthanA kI gaI thI ki kauzalakI rAjaitanemeM usakA mitra yUgI, jo masakI ApattiyoMmeM kumArIka sAtha usakI pratiSThAke anurUpa kRpA tathA mahAyatArtha sadA pAyA jAyA karatA thA, gajagRhaka lihAja karate hue vyavahAra kiyA jAya / jaba vAsavadvArapara udayanakI pahalI rAnI vAsavadattAke sAtha __ dattA ima patrako par3hatI hai, taba vaha mAnanikAsa dikhAI par3atA hai| udayana apanI ganIko dekhakara apanI kRtikaM prati kSamA-yAcanA karatI hai aura uma mAnaMdita hotA hai, jise usane mata samaya liyA rAjakumArIke yogya pada tathA pratiSThAko pradAna karatI thA, vaha padmAvatIkI sammatisaM use apane mahalameM le he| antama.svayaM vAsavadattA udayanake sAtha, umaka jAtA hai aura apanI do rAniyoM ke sAtha rAjagahameM vivAhakI tajavIja karatI hai, jo kozalakumArIpara mAnaMda-pUrvaka jIvana vyatIta karatA hai| Asakta pAyA gayA thaa| ART Imama pA~cava adhyAyama udayanake eka patra evaM uttagadonoM rAniyoM ke sAtha apanA jIvana sambaparvaka binA dhikArIka jammakA varNana hai| kucha samayake bAda rahA thA, taba umakI meMTa apanI ganiyoMkI sakhI vAmavadattAka naravANadatta nAmakA eka putra utpanna mAnanikAsa hogaI aura vaha usa aparicitapara huaa| usaka janmaka pahale hI jyotiSiyoMna usakI mahattAkA varNana kara diyA thA aura kahA thA ki vaha sthAlameM milane kA nizcaya kiyA / isakA patA vidyAdhageka rAjyakA svAmI hogA, bhale hI usakA vAsavadattAko laga gayA aura usane usa mAnanikAko janma sAdhAraNa kSatriya vaMzama ho| kAla pAkara use kedameM kara liyA aura mAnanikAkI pozAka pahanakara pinAma kauzAmbI aura vatmAjya milA aura usake vaha udayanase milane kI pratIkSA karane lagI / veSa- nAnAsa uma vidyAdharTIkA rAjya ujjaina milA / yathAdhAriNI vAyavadasA yudayanama nIrasatApUrNa vyavahAra vasara usakA pitA udayana gajyakA tyAga karatA hai karatI hai, yadyapi udayana use apanI snehapAtra mAna aura sAdhu banakara apanA samaya yoga tathA dhyAnama nikA samajhakara umaM manAneke lie aneka prArthanA vyatIna karatA hai| udayanake isa tyAgakA varNana ima karatA hai / isake bAda vaha apanA amalI rUpa pragaTa tAmilagraMtha perunakatheka chaThe aura aMtima adhyAyameM karatI hai, jisase udayanako saMtApa hotA hai aura vaha kiyA gayA hai| prabhAta samaya mahalakI bhAra bhAga jAtA hai| prabhAtameM (kramazaH) vAsavadazA mAnanikAko isalie bulAnI hai ki vaha use rAjAko prApta karanekI AkAMkSAke upalakSama Page #662 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 'sayuktika sammati' para likhe gaye uttaralekhakI niHsAratA (lekhaka--40 rAmaprasAda zAstrI) 4 bhASya [gA kiraNa me Age] bhASya' kA prayoga na karaneke sambandhameM itanA hI (ga) isa bhASya-prakaraNameM pro0 jagadIzacandrana kahanA hai ki akalaMkadevanaM tattvArthasUtrapara do-cArabhASya ganavArtika-bhASyaka "yadbhAdhya bahukRtvaH SaDadravyANi tA banAya nahIM haiM, jisameM ki vahAM zaMkAkAra kI ora ityukta" vAkyakA lekara likhA thA ki-"yadi yahAM saMbhASya' ke pahale 'asmin' zabdake lagAnekI bhASyapadakA vAcya rAjavArtikabhASya hotA to bhASya' jarUrata par3atI / jaba akalaMka devakA tatvArthasUtrapara eka gajavAnika bhASya hI milatA hai taba phira na limvakara akalaMkadevako 'pUrvatra' Adi kAI zabda 'ammina bhAya' (isa bhApyameM) aimA vAkya limbanako limbanA cAhiye thA / " isa kathanapara Apatti karate kaMvala vyarthatA hI sUcita hotI, ataH zaMkAkArakI aura use anucita batalAte hue maiMne likhA thA ki"sarvatra legbakakI ekasI hI zailI honI cAhiya aimI porasa 'bhASya' padakaM pahale 'asmina' pada na lagAkara jA kevala 'bhAdhya' padakA prayoga kiyA gayA hai vaha pratijJA kara ke lekhaka nahIM limvataM, kintu panako jisa laMgvana-zailI meM sva-parako subhItA hotA hai, vahI zailI ucita hI hai / aura yadi vahAM akelA 'pUrvatra' zabda hI aMgIkAra kara apanI kRtimeM lAte haiM, 'pUrvatra' zabda ligyA nAnA to zaMkA nadavatha hI rahatI ki- 'pUrvatra' kahAMpara bhASyameM yA vAniya meM anaH kahanA hogA ki denase saMdeha ho sakatA thA ki-vArtikama yA bhASya meM? vaisI zaMkA kimIko bhI na ho isaliye spaTa rAjavArtikame jA kevala 'bhApya' para diyA gyaa| 'bhASya' yaha pada likhA hai| kyoMki gajava tikaka vaha isa dRSTima bhI mavathA ucita hai| paMcama adhyAyake pahale sUtrakI pArSavigaMdha' ityAdi isake bAdameM zrApana gajavArnika (pR0264) ke 35vIM vArtikake bhASyameM 'SaNNAmapi davyANAM' "nanu pUrvatra vyAkhyAnamidaM" ityAdi vAkyake dvArA 'AkAzAdInAM SaNNAM' ye zabda Aye haiM, tathA anyatra jo yaha likhA hai ki 'yahA~ 'pRrvatra' zabdasa pUrvagata bhI isI prakAra rAjavArtika bhASyameM zabda hai| vyAkhyAnakA sUcana kiyA hai mAM yahAM vArtika aura gajavAnikabhASyameM yaha SadravyakA viSaya spaSTa rU meM bhASyakA maMdeha kyoM nahIM ? isakA javAba yaha hai ki honasa paM0 jugalakizorajIne yaha limba diyA hai ki zaMkAkAra jaba kimI nizcita thAnako lekara zaMkA "aura vaha unhIM kA apanA gajavArtika-mASya bhI hA karatA hai ki amuka sthalameM emI bAta kahI hai umaka makatA" yaha limbanA anucita nahIM hai|" maga ima kyA mamAdhAna hai? taba samAdhAnakarmA yadi umI Apattike uttara pro0sAhabane jo kucha liyA hai. sthala ko lekara mamAdhAna karaMgA nA kevala 'pUrvatra' yA umakI niHsAgnAko nIce vyakta kiyA jAnA hai:- 'uttaratra' zabdoM ke mAthameM usakA ullekha kara makegA; sabale pahale Apa likhate haiM ki:-'yAdhya bahukRtvaH' aura yadi samAdhAnakA sthala kAI dRmaga hAgA tA mAdi ullekha gajavArtikakA bhI nahIM ho sktaa| vahAM yA to gvAma uma mthalake nAmollambapUrvaka yadi yahA~ 'bhASya' padase akalaMkako mbakRta bhASya samAdhAna karegA athavA usa sthala ke pahale 'pUrvatra' iSTa hotA to unheM spaSTa 'ammina bhASya' athavA yA 'uttaratra' zabda jor3akarake bhI samAdhAna kara 'pUrvatra' Adi likhanA cAhiye thaa|" yahAM 'ammana skegaa| gajavAtika tathA anyatra emI paddhanikA Page #663 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 618 anekAnta anusaraNa kiyA gayA hai| prophesara sAhabane jo sthala 'nanu pUrva tretyAdi' rAjavArtika ke prakaraNakA ullikhita kiyA hai usameM tathA 'yadbhASye bahukRtvaH SaDadravyANi ityukta' aura 'vRttau paMcatvavacanAdityAdi' ye do sthala vivAdAtpanna haiM unameM samAdhAnakI yaha bAta isI rUpase ghaTita hotI hai - paraspara meM koI virodha nahIM hai / hAM, Apane apane pakSa ke samarthana meM rAjavArtika patra 264kI jo paMkti dI hai usakA pUrNarUpa isa prakAra hai: -- " nanu pUrvatra vyAkhyAtamidaM punapraha hagAmanarthakaM sUtre'nupAtamiti kRtvA punaridamucyate / " [ varSa 4 'vyAkhyAtaM ' zabda bhASyakA bodhaka hai| isaliye zaMkA kA sthAna nizcita hotA hai yaha bAta jo pahale likhI gaI hai vaha bAta bhAdhyavAcaka 'vyAkhyAtaM'' se siddha hai / isa vAkya zaMkAkAra kI zaMkA aura pranthakAra dvArA zaMkAkA samAdhAna ye donoM bAteM prApta haiN| isa jagaha 'pUrvatra' kA sambandha 'vyAkhyAta' ima padake sAtha nahIM bhI ho to cala sakatA hai, parantu 'sUtra' ke sAtha na ho to vaha kadApi bhI nahIM cala sakanA / vayAMki 'pUrvatra' ke binA kevala 'sUtre' hI mAnA jAya to jima sUtrake Upara yaha gajavArtikakI paMkti hai usameM arthAt ' svabhAvamAdatraM ca' meM to manuSya - zrAyukA kAra mArdava likhA hI hai, ataH 'sUtre'nupAtaM' isa vAkya dvArA samAdhAna karanA vyartha haregA | phira yaha zaMkA ho sakatI hai ki yahAM 'sUtre' jo likhA hai vaha kaunamA sUtra pUrvakA uttarakA yA anyatra kA ? to isa zaMkAkA samAdhAna 'pUrvatra' Adi zabda ke binA ho nahIM sktaa| ataH 'nanu' ityAdi vAkyame jo 'pUrvatra' zabda AyA hai vaha 'sUtre' padake sAtha saMbaMdha - nimitta ho AyA hai, aura zaMkAkArakI zaMkAkA viSaya dAnoM jagahakA bhASya dekhakara bhASyapara hai| 'nu' ityAdi paMkti meM jA 'vyAkhyAta' pada hai vaha bhI bhASyakA sUcaka hai; kyoMki 'vyAkhyAtaM' zabda kA artha 'vi-vizeSe AkhyAtaM = vyAkhyAtaM' bhI hotA hai / vizeSa rUpameM AkhyAna karanevAlA bhASya hI hotA hai / yadi 'vyAkhyAta'' kA artha 'vizeSeNa AkhyAtaM ' kiyA jAya to vaha yahAM bana nahIM sakatA; kyoMki 'aplArambha parigraha mAnuSasya' isa sUtra ke bhASya meM 'mArdava' kA vizeSarUpasaM varNana na mAmAnyarUpa se 'mArdava' nAma hI likhA hai / isase kahanA hogA ki yahAM kadAcita 'pUrvatra' zabda 'vyAkhyAtaM' kA vizeSaNa rUpase bhI vinyasta ho to koI doSa nahIM / hA~, yadi pUrvatrake sAtha kevala 'ukta' zabda hotA to yaha zaMkA avazya hotI ki pUrva (pahale) yaha bAta kahAM kahI gaI hai-- mAdhyamaM, vArtikameM yA sUtrame, ? ataH kahanA hogA ki yahAM 'nanu pUrvatra' ityAdi vAkya vikara jo 'mayuktika sammati' kA abhiprAya khaMDana karanA cAhA hai vaha aisI pAMca dalIloMse kadApi bhI khaMDita nahIM ho sakatA-akhaMDya hai / Age pro0 sA0 ne jo yaha likhA hai ki"zaMkarAcArya Adi vidvAnAMne ' asmAbhiH proktaM ' athavA 'pUrvatra prAMta' Adi zabdoM dvArA hI svagraMthakRta ullekhakA sUcana kiyA hai" isake sambandha meM itanA hI kahanA hai ki zaMkarAcArya vagairahake jAM 'ammAbhiH proktaM ' ' pUrvatra prokta' ye vAkya haiM ve apanI anu mRti Ahira karane ke liye haiM na ki zaMkAviSayaka kisI samAdhAnako sUcita karaneke liye / ataH unake vAkyoMkA aura rAjavArtika-sambandhI 'nanu pUrvatra' Adi vAkyoMkA koI sambandha athavA mAdRzya nahIM hai / dUsare, ApakA jo yaha kahanA hai ki akalaMka - deva ne 'bhASye' ke sthAna para 'pUrvatra' kyoM nahIM likhA ? to isake javAba meM merA yaha kahanA hai ki akalaMka devanaM- 'zvetAmbarabhASye' yA 'tattvArthabhASye' na limva kara kAMga 'bhASye' hI kyoM likhA ? yadi unakA vicAra vahAM zvetAmbara bhASya ke liye hI thA to mpaSTha likhane meM unheM kyA koI ar3acana thI ? jaba unhoMne usa sthala meM kevala 'bhASya' hI likhA hai to spaSTa hai ki unakA abhiprAya apane bhASyakA yA 'sarvArthasiddhibhA0 ' kA hI hai / yadi vahAM ve kevala * 'pUrvatra' zabda hI likha dete to kadAcit usase unake bhASyakA to bAMdha bhI ho sakatA thA, parantu sarvArthasiddhi kA to bodha nahIM ho sakatA thA / yadi unheM donoM hI bhASya abhipreta hoM to Page #664 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kiraNa 11-12] sayu0 sa0para likhe gaye uttaralekhakI niHsAratA 616 sarvArthasiddhi aura gajavArtika ina donoM kA nirvAha kA upayoga kiyA hai| 'pUrvatra' zabdasa kaise kiyA jAsakatA thA ? sarvArtha- haribhadra sUri zvetAmbara vidvAnoM dvAga 8 vI 9vIM siddhi unheM yoM abhipreta homakatI hai ki-'na hi kRta zatAbdI ke mAne jAte haiN| aura siddhasenagaNI una mupakAraM sAdhavA vismarati' isa ArSa nItivAkyakA se pIcheka vidvAna haiM-inakA mamaya 10 vI 11 vIM anusaraNa karane ke liye hI akalaMkadevane bhASya zabda zamAndApha lagabhaga par3anA hai / ataH akalaMkadevake ke dvArA sarvArthasiddhikI zrAdarammRti jAhira kI ho bahuna pIchaka ina vidvAnoM dvAga tatvArthasUtra aura to vaha bAta sambhAvata hai| zvetAmbara bhASya to zva0 bhApyakI eka katanA AdikI mAnyatAyeM kucha unake sAmane saMbhavita hI kahAM thA ? kAraNa ki ve bhI kImata nahIM rakhatIM / hA~ yadi akalaMkasaM pUrva eka tA karnATakake the, jo saugaSTra-kancha na dUra par3anA kinhIM anya zvetAmbara vidvAnoMne isa bAtakA maprahai, dasarAtAmbarabhASyakA unake pUrNa racA jAnA bhI mAgA ullagna kiyA hA ki 'zvetAmbara hA ki zvetAmbagbhASya aura kisI puSTapramANasa nizcita nahIM hai| aura jaba natvArtha mRtrake kA eka haiM-' aura imaliyaM bhASyaAjakalakaM kotAmbara dhurINa paMDina pUjyapAdake kAra bhI akalaMkadevake pahale ke haiM-yaha bAna mAmana hI mAmpradAyika badaratA banalAte haiM to phira vicAraNIya avazya hogii| akalaMkadevakaM sAmana to vaha aura bhI jyAdA prA maiMne maktika mammati 'zabdamAmyAdi bahuta gaI hogI, aisI hAlatameM yAda akalaMkadevake mAmane zAstroM ke bahana zAstroM ma mila sakate haiM tathA milate haiN| vaha bhASya hotA to usake uddharaNa dekara usakI yaha bAta jo likhI thI vaha darzanazAstroM meM prAyaH emI samIkSA rUpase khaMDana avazya karate / parantu yaha bAta bAta hAnakI sambhAvanA hAmakatI hai, imaliya ligbI gajavAtikama kahIM bhI naz2ara nahIM AtI, ataH kaima thI parantu phira bhI jaba ApakA yaha hI durAgraha hai kahA jAya ki gajavAtikakArake mAmane zvanAmbara ki ganavArnika meM zvetAmbara bhASyake zabda hai to phira bhASya thA ? rahI paraspara sahayogI bAna, vaha pUjya- AThavI navI zatAbdIke pUrNa hone vAle kinhIM pAdase bahuta pUrNa hI sambhavina hai jabaki siddhAntoMma vidvAnoM ke spaSTa ullamvoM dvAga yaha middha kIjiye ki matabheda na hokara donoM sampradAyoke pRthaka hAnakI akalaMka ma pUrNa ima zvanAmbara bhASyakA astitva thaa| prArambhika dazAke karIbakA samaya hogA ? mAhityadRSTike vikAma dvArA jo paM0 sugyalAlajIkA __Uparaka ima saba vivaMcanapAsaM spaSTa hai ki bhApya- navyatA aura prAcInatA viSayaka vicAra hai vaha kucha viSayaka prakaraNa (ga) bhAgama prA0 mAne jo kucha bhI mRlya nahIM rakhanA, kyoMkijA jitanA vizeSa vidvAna ligyA hai isama piSTapeSagaNaka mivAya aura kucha bhI hogA vaha utanI hI prauDhanAko lie hue. vyAkaraNasAra nahIM hai| nyAya prAdikI vidanApUrvaka vizeSarUpasa padArthakA (1) svArthabhASya aura rAjavArtika meM pratipAdana karegA / jo bhASya limbanA hai vaha bhAyanAke guNAMkA bhI apanI TIkAmeM pratipAdana zabdagata sAmya karatA hai / jima TIkAke dvArA bahuta jagaha sUtroMke isa prakaraNa kI jo bAta hai usakA uttara isI sAmAnya zabdArthakA bhI spaSTIkaraNa na hotA hI use prakRta lekhameM pahale kaI bAra A cukA hai aura namakA bhASya limvanAmAtra gaurava sUcita karaneke mivAya aura hai ki-akalaMkadavama pUrva zvanAmbara bhASya kucha bhI tathya nahIM rakhanA / aura sUtrAthekI gvaMcAnAnI kaM astitvakA abhI taka aisA koI bhI pramAgA sAmane ko jo bAna banalAI jAnI hai usakA prathama to nahIM pAyA jisame yaha mAbita ho sake ki akalaMka javAba yaha hai ki vaha khaicAtAnI nahIM; kintu bhASya devane apane gajavArtikameM zvetAmbara bhASyakaM zabdoM kI bhASyanA hai| dumare, sUtroMko apane anukUla UparakaM ima saba vimAne jo kucha tanI hI prauDhanAkA lie: Page #665 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 620 anekAnta banAnekI paddhatikA abhAva hai / ataH zvetAmbarabhASya ko prAcIna siddha karaneke liye aise pAMca (kamajora) hetu diye jAte haiM ve isaviSayakI siddhimaM bilakula hI nikamme hai / hA~, isa viSaya me koI prAcIna aitihAsika tathya hogA to usake mAnanemeM kisako inakAra ho sakatA hai| rahI vidvAnoMmeM paraspara sAhityake AdAna-pradAna kI bAta, usameM kisIko koI khAsa Apatti nahIM ho sakatA / guNa-praharaNAdikI dRSTisaM aisA huA karatA karatA hai / parantu sAhitya ke samaya ko ThIka nirNIta na karake zabda sAmyake AdhArapara yoM hI mano'nukUla kalpanA kara lenA aura usake dvArA pUrvavartI sAhitya ko uttaravartI tathA uttaravartI sAhityako pUrvavartI mAna lenA bhUlase khAlI nahIM hai, aura isaliye use nirApada nahIM kaha sakate / acchA hotA yadi pro0 sA0 sAhitya ke sAdRzyako adhika mahatva na dekara kucha puSTa evaM asaMdigdha pramANo dvArA yaha siddha karake batalAtefka zvetAmbara bhASya umAsvAtikA svopajJa hai athavA usakI racanA rAjavArtikakaM pahale huI hai| parantu ve aisA karane meM bilkula hA asamartha rahe haiM aura isaliye sadRzatA ke AdhArapara unakA vaisA karanekA prayatna karanA binA buniyAdakI dIvAra uThAne ke samAna hai / [ varSa 4 bhI sammati tarkakA ullekha zrAtA hai, isameM anaucitya kucha bhI nahIM hai, kyoMki digambara paraMparA meM sammatitarkakaM kartA siddhasenako zvetAmbara nahIM mAnA hai / dUsare, ve kadAcit zvetAmbara hI samajhe jA~ya aura unakA ullekha digambaroMne kiyA hai to unhoMne usake dvArA guNagrAhakatAkA paricaya hI diyA hai| aise ullekha yA to una pranthakartAoMke spaSTa nAmollekhapUrvaka Ate haiM athavA 'uktaM ca anyatra' Adi saMketa ko liye hue hote haiM / parantu zaMkA sAtha liye hue samAdhAnakI icchA se kisI anya saMpradAyakI bAtakI siddhikaM viSaya meM tA kahI bhI koI ullekha dekhane meM nahIM aaye| yadi isa DhA~ceke lekha kahI dekhane meM nahIM Aye hoM to unako sUcita karanA cAhiye / rAjavA rtikakArane bhASya ke sthAnapara 'tatvArthAdhigama bhASya' takatA likhA nahIM - tathA rAjavArti meM 'yadbhASyaM bahu kRtvaH SaDdravyANi ityukta" isake sthAnapara 'sarva paTkaM SaD dravyAvarodhAta - yadvASye bahu kRtvaH paD dravyANi ityukta" aisI bhI koI vAkyaracanA kI nahIM, to phira kaise samajhA jAya ki rAjavArtika meM zvatAmbarabhASyakA saMketa hai ? aisI hAlata meM prA0 sA0 ne kucha zabdagata sAmyakAM lekara zve0 bhASyako gajavArtika pUrvavartI siddha karane kA jo prayatna kiyA hai usameM bhI kucha sAra nahIM hai / aura isa taraha Apa kA sAga hI uttara lekha niHsAra hai / zrI ai0 pa0 di0 jaina sarasvatIbhavana, baMbaI yaha ThIka hai ki sammatitarkapara sumati nAmaka digambarAcAryakI vRzi likhI gaI hai aura dhavalAmeM Page #666 -------------------------------------------------------------------------- ________________ IsAI matake pracArase zikSA (lekhaka paM0 tArAcaMda jaina darzanazAstrI ) ->< bhArata eka dharmapradhAna deza hai| isameM vividha dharmoke upAsaka nivAsa karate aura apane apane sAdhanakA prayatna karate Ae haiN| bhAratake prAyaH sabhI dharmoko samaya samaya para apane pracArakoM dvArA pragati karanekA avasara milatA rahA hai aura ve phUlate phalate bhI rahe haiN| kitane hI dharma vAle jo apane mizana ko Age bar3hAne athavA deza kAlakI paristhiti anusAra usameM samucita sudhAra karane meM asamartha rahe haiM, tre naSTa prAya hogaye haiN| parantu jo dharma apane Upara chAe hue vividha saMkaTa kAlAMkI aura parasparake saMgha tathA eka dUsareko vinaSTa karanekI kaluSita bhAvanAo ko jItakara vijayI hue haiM, ve aba bhI bhAratameM apane astitvako barAbara banAye hue haiN| unameM prAcIna kAlama do dharmokA pracAra aura unakI paramparA Aja bhI banI huI haiM, jiname jainadharma aura vaidikadharma khAsa taurasa lekhanIya hai| yadyapi dharmake nAmapara Ajakala aneka pAkhaNDa aura virodhI mata-matAntara bhI pracalita hogaye haiM aura dharma nAmapara dharmakI pUjA bhI hone lagI hai, aisI sthiti meM kitane hI loga jo dharmake vAstavika rahasyame anabhijJa hai, dharmako samajhane lage haiM aura usase apaneko dUra rakhanA hI acchA samajhate haiM / parantu dharmake dhArakoM meM jo zithilatA, adhArmikatA athavA vikRti AgaI hai use gallImeM hamalogoM me dharmakI hI vikRti samajha liyA hai| vastutaH yaha vikRti dharmakI nahIM hai| isa vikRtikA kAya svArtha ra hai. jo dharma ra dharmakA ko svAMga bharanevAle vyakkriyoM dvArA prasUna dharmo vaha padArtha hai jisame jIvoMkA kabhI bhI akalyANa nahIM hosakatA / dharmakA svabhAva hI sukha-zAntiko utpana karanA hai| yadi dharmakI yaha mahAna hotI to use dhAraNa karanekI jarUrata bhI na par3atI aura na mahApuruSoMke dvArA usake vidhividhAnakA i prayatna hI kiyA jaanaa| isase spaSTa hai ki dharmakI mahalAmai to koI saneha nahIM hai, parantu usake anuyAyiyoM ka zithikhanA, svArthaparatA aura saMkucita dRSTikA prasAra hogayA hai, jisake kAraNa usake pracArameM bhArI kamI AgaI hai| aura yahI vajaha hai jo jainadharma jaise vizvadharmake anuyAyiyoMkI saMkhyA karor3oM ghaTane ghaTate vApara gaI hai| parantu phira bhI unheM usake pracArakI kamI mahasUsa nahIM hotii| ve svayaM bhI usakA zrAgamAtuzla AcaraNa nahIM karane aura na dUsaroMko hI usapara amala karanekA avasara pradAna karate haiM, pratyuta, usapara amala karane ke icchuka apane hI bhAiyoMko usase vaMcita rakhanekA prathambha kiyA jAtA hai isIle jainadharmake anuyAyiyoMkI saMkhyA meM bhArI hAla dikhAI par3atA hai| yadi dUsare dharma vAloMkI taraha abhI bhI samayakI rAni vidhika anusAra udAra dRSTise kAma lete aura apane dharmakA pracAra karate to jainadharmake mAnane vAloMkI saMkhyA bhI bAja karor3oM taka pahuMcI hotii| ina hI nahIM kintu jainadharma rASTradharmaka rUpameM naz2ara AtA / dhArmika siddhAntoMkA udAra iSTi pracArahI usake anuyAyiyoMkI saMkhyAvRddhimeM mahAyaka honA hai, pracAra aura udAra vyavahArameM bar3I zakti hai| isa pracAra aura udAra enerArakaM kAraNa hI bauddhamana, IsAImana aura islAma majahaba kI duniyA meM bhArI tarakkI huI hai aura ye saba khUba phalaM phule haiN| yahAM para maiM sirpha ImAmanake pracAra sambandhameM kucha kahanA cAhatA huuN| IpAI matakaM uddezyoMke pracArameM isake anuyAyiyoM dvArA jaimA kacha mana, mana aura dhana udyoga kiyA gayA hai aura Aja bhI kiyA jA rahA hai usake Upara dRSTipAta karanese koI bhI Azcarya kita hue binA nahIM rhegaa| IsAI mana kA mukhya graMtha hai bAibila, isameM mahAtmA IsA (Isu) ke Adeza upadeza aura zikSA guthI gaI haiN| duniyAmeM bAibila athavA bAlike mAloM kA pracAra kiyA gayA hai. mAra meM zAyada unamA anya graMthoMkA pracAra nahIM hucA hogA / mambhavataH maMmArakI sampokhiyoMmeM aisI koI bhI bobI Page #667 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhanekAnta mahogI jisameM bAibilakA anubAdana humA ho| yahI 1820 meM madrAsameM, cauthA san 1855 meM utsarIya bhAratameM, kAraNa hai ki saMsArakI vartamAna janasaMkhyAkA eka bahuta bar3A pAMca san 1863 meM paMjAba aura SaSTama san 1875 meM bhAga IsumatakA anuyAyI pAyA jAtA hai| bhAratavarSa meM jabasaM baiMgalorameM sthApita kiyA gyaa| isake alAvA san 1816 bhArejoMkI saltanata kAyama huI hai tabhIse iMglistAna aura meM barmAmeM bhI eka maNDala kAyama kiyA gayA thaa| anya dezoMke ImAI isa dezaka logoMko ImAI banAne meM lage upara udhata sAtoM maNDaloMne san 1940 meM karIba hue haiN| isake liye ve aneka nItiyAM akhiyAra kara rahe haiN| ekasauma bhI jyAdA bhAratIya bhASAoM meM 1363317 ina logoMne isI satyako mahenaz2ara rakhakara mAra hindustAna meM bAibilakI pratiyAM prakAzita kara pracAra kiyA hai| ye maMDala campatAla aura mizana kAyama kiye hai aura inameM araboM bAibilako harAka par3he likhe manuSya ke hAthame dekhanA cAhate rupaye aba taka kharca kiye gaye haiN| yaha saba inhoMne vyartha hai| bahuta jyAdA pratiyAM to muphtameM bAMTI jAtI haiM aura nahIM kiyA, isameM lAkhoM hindustAniyoMko ImAI banAyA katipaya lAgata mUlyame bhI kama kImatameM becI jAtI haiN| hai aura banA rahe haiN| ImAI banAne meM mamme prabhAvaka aura meTika pAma honepara eka choTI bAibila muphta milatI hai jabaradasta prayoga bAibilakA pracAra hai| isa varSakI (san aura bI0e0 pAsa honepara bar3I bAibila muphta mila 1541-42) kI 'dI ipiyana iyara buka' ( The sakatI hai| Indian Year Book ) nAmaka pustaka 443 karIva 130 varSase bAibilakA isa dezameM pragatike pRSTapara dekhanama bAibilaka pracArake mahAprayanapara khAmA mAtha prakAzana aura prabhAra jArI hai| isake pracArakA vyoga prakAza par3atA hai| isa para kameM batalAyA hai ki bAibilake jAnane ke liye 'dI iNDiyana iyara buka' meM prakAzina lisTa pracArake liye bhAratavarSa meM chaha magaDa (Auxiliaries) ko pAThakoM ke samakSa upasthina kara rahA hUM jimpasa pAThaka sahaja kAyama kiye gaye the / unameM sabase pahale san 151 meM hImeM jAna sakeMge ki ImAI loga apane usUloMkA pracAra kalakattA, dUsarA mana 183 meM bambaImeM, tIsarA san kitanI tanmayatAke sAtha kara rahe haiM :-- mAma maNDala 1.33 / 1634 / 1635 / 136 1137 1938 1936 1-kalakatsA | 030657 192064 212558244770 244262 238242 218361 2-bambaI |2145411. 243474 213276 . 23052E | 232464 | 2484." 3-madAma 301316286122 / 214700 352714 / 33812356686 444848 4-baiMgalora 2361234083 / 31410 / 44705 / E24 48372 5-uttarIya bhArata 23680. 222212 238366 166834 |87.00 187568 / 012321 6 paMjAba 64605 / 77766 / 177608761414462 107845 | 106570 .-barmA 134357 106623 / 102070 | 10482, 5251 / 113126 / 10416. mIz2Ana 23843614022-1232811235834 / / 255443 127.788 / 1382033 . IsAI dharmake isa mahApracAraparame yadi jainadharmaka anu- sAdhAraNameM pracAra kiyA Aya to ise janatAkA bhArI pAyI kucha zikSA grahaNa kareM aura dharma pracArameM bhale prakAgma abhinandana prApta hogAimameM jarA bhI saMdeha nahIM hai| kyoM saMlagna ho jAye to saMmArameM jainadharmake mAnanaM bAloMkI ki janatAke cittako apanI mora mAkarSita karanekI khUbI koI kamI ma rhegii| abhI saMmAra imaka mahopakAraka, khara hama dharmameM maujana hai, jamAna mahA pracArakI aura maitrI prasAraka, syAhAramUlaka, mahimA aura karmasiddhAna prasAraka samAjake upAra vyavahArakI / pAzA hai jainasamAjakaM pAdiyoMko jAnatA hI nhiiN| jo vidvAn kucha jAnane udAra mahAnubhAva isa ghora vizeSa dhyAna deMge ghora lokahita bge| ve mujhakaMThasa jainadharmakI prazaMsA kara more, jisase kISTisaM jainadharma tathA usake sAhitya ke pracArameM apanA spaSTa hai ki yadi yaha dharma adhikAMza jamatAke paricayameM karIgya samajhate hae zIghra mAvadhAna hoNge| khAyA jAya aura isake dharmagrandhoMkA bAibila ke samAna sarva Page #668 -------------------------------------------------------------------------- ________________ varAMgacarita digambara hai yA zvetAmbara ? (saMkhaka-50 paramAnanda jaina zAstrI) vagaMgacarita eka prAcIna saMskRta kAvya hai, jo maraNa yA gandhakuTI meM virAjamAna rahate haiN| bhAge jo mANikacanda di0 jaina pranthamAlA bambaI meM prakA- mvarga bhI bAraha hI batalAe haiM, jabaki digambA zita huA hai| isa pranthakA sampAdana DA020 ena0 mamudAya (mampradAya) meM 16 mvarga mAne gaye haiN| upAdhyAya ema0 e0 DI0 liTa0 kolhApuradvAga huA -jainadarzana, varSa 4 aMka 6, pRSTa 246 kA phuTanoTa hai, jinhoMne apanI mahatvapUrNa prastAvanAmeM grantha aura isake alAvA vagaMgacaritra, adhyAya 1 meM 16 usaka katRtvAdi viSayapara acchA prakAza DAlA hai (15) vAM zloka hai ki aura upalabdha pramANAMka AdhArapara prathaka ko mRta-cAlanI'-mahiSa-haMsa-zuka-svabhAvA, jaTila, jaTa.cAye thavA jaTAmihanandIko ImAkI mAora-kA-mazakA-Sja-jaluka mAmyAH / 7 vIM zatAbdIkA vidvAna sacina kiyA hai| yaha prantha sarichadrakumbha-pazu-sarpa-zilopamAnAdigambara mampradAyakA prasiddha hai, kitane hI digambara stazrAvakA bhuvi caturdazadhA bhvnti||15|| prathakAgena gauravakaM mAtha isakA ullamba bhI kiyA hai| nadIsUtrama zrotAoM (zrAvakoM) ke lakSaNa spaSTa parantu zvetAmbara muni darzanavijayajI, jo kucha ameM karane ke liye 'melaghaNa' ityAdi dRSTAnta diye haiN| meM isa dhunama lage hue haiM ki uttamottama digambara pratyuta zloka ThIka umIkA hI saMskRta anuvAda hai| pranyAkA yA nAM zvetAmbara mAhityakI nakala batalAkara isase bhI prAcArya jaTila zvetAmbara middha hote haiN|" apane udvigna cittako zAnta kiyA jAya aura yA manijIkI isa vicitra nakaNAparama prastuta vagaMga jaisa bhI bana unheM zvetAmbara ghoSita kara diyA jAya, caritako zvetAmbara prantha siddha karane ke liye jA apane hAla ke eka legvama jA 'mahApugaNakA udgama' yuktiyAM phalita hAtI haiM va isa prakAra :nAmasaM 'zrI jaina matyaprakAza' mAmika ke chaThe varSakaM (1) cU~ki digambara paMDita jinadAmane do bAtoM aMka 8-9 meM mudrita hAhai, yaha ghoSita karane bAda ko lekara isa prantha para saMdehAtmaka yaha prazna uThAyA ki "vagaMgacarita zvetAmbara graMtha hai aura vaha sa hai ki isake kA jaTila kavi zvetAmbara the yA mamayakA zreSTha saMskRta prantha hai, aura sAtha hI ima graMtha digambara ? anaH yaha zvetAmbara prantha hai| kI mahattA viSayaka una pramAgAM ko uddhRna karaneke (2) hama prathama varadatta kevalIna pattharake pATiya bAda jinheM e0 ena0 upAdhyAyane apanI prastAvanAmeM para baiThakara dharmopadeza diyA aisA vidhAna hai, jo diyA hai, likhate haiM digambara mAnyatA viruddha hai, imaliyaM bhI yaha "isa vagaMgacaritako dekhakara zolApura ke paM0 zvetAmbara prantha hai| jinadAsane prazna uThAyA hai ki (3) cUki isa prathama bAraha svargoM kA ullekha hai jaTila kavi zvetAmbara the yA digambara vagaMga- jAdigamyagakA 15 caritamaM hama dekhate hai ki varadatta gaNadhara eka patthara zvatAmbargaya mAnyatAke anukUla hai, isase bhI yaha pATiyapara baiThakara dharmogdaza karate haiN| yaha digambara barAgacaritrama 'sAriNI' pATha diyA hai| nahIM mAlUma siddhAmna viruddha hai| unake manAnumAra kevalI samava munijIne use yahA~ badalakara kyoM rakhA? Page #669 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 624 prantha zvevArIya hai| (4) varAMgacaritA 'mRtacAlanI' Adi zloka zve0 namdI sUtra ke 'seladharaNa' Adi vAkyakA hI ThIka anuvAda hai| isase bhI AcArya jaTila zvetAmbara siddha hote haiM, aura isalie yaha prantha zvatAmbarIya hai| aba munijIkI ina yuktiyoMpara kramazaH nIce vicAra kiyA jAtA hai: anekAnta (1) pahalI yukti bar3I hI vilakSaNa jAna par3atI hai / kisI digambara vidvAna ne mAlUmAta kama honeke kAraNa yadi kucha viSayoM para se usa granthake digambara yA zvetAmbara hAnekA saMdeha kiyA hai to itane mAtrase vaha prantha zvetAmbara kaise ho sakatA hai ? kisIke saMdehamAtra para apane anukUla phaisalA kara lenA bar3A hI vicitra nyAya jAna par3atA hai, jisakA kisI bhI vicAraka ke dvArA samarthana nahIM ho sakatA | paM0 jinadAsajIne graMthakI jina do bAtoMko digambara mAnyatA ke viruddha samajhA hai ve viruddha nahIM haiM, yaha bAta agalI do yuktiyoMke vicAra parasaM spaSTa ho jAyagI aura sAtha hI yaha bhI spaSTa ho jAyagA ki unheM mAlUmAtakI kamI ke kAraNa hI ukta bhrama huA hai| (2) varAMgacaritra ke tRtIya sargameM jantu vivarjita zilAtala para baiThakara varadaza kevalIke upadeza denekA ullekha jarUra hai, parantu itane mAtrase vaha kathana digambara mAnyatA ke viruddha kaise ho gayA ? ise na to paM0 jinadAsana aura na unakI bAta ko apanAne vAle munijIne hI kahIM spaSTa kiyA hai| aisI hAlata meM yadyapi yaha yukti bilkula hI nirmUla tathA balahIna mAlUma hotI hai, phira bhI maiM yahA~ para itanA aura bhI batalA denA cAhatA hUM ki digambara mAnyatA ke anusAra kevalI kaI prakAra ke hote haiM jinameM eka prakAra sAmAnya kevalIkA bhI hai jo kevalajJAnI hote [ varSa 4 hue bhI gandha kuTI Adise rahita hote haiN|| jaTila kavikI mAnyatA meM vagdatta gaNadhara sAmAnya kevalI hI pratIta hote haiM, kyoMki pratthameM varadazakI kisI bhI bAhya vibhUtikA - samavasaraNa yA gandha kuTI AdikA kahIM para bhI koI ullekha nahIM kiyA gayA hai| isase varadatta kevalIkA zilApaTTa para baiThakara upadeza denA digambara mAnyatA ke kucha bhI viruddha mAlUma nahIM hotA aura isaliye usake AdhArapara vagaMgacaritrako zvetAmbara batalAnA nitAnta bhramamUlaka hai / ratadeva (kevala) to sAta prakArake hai:- paMcakalyANayukta tIrthaMkara, tIna kalyANa saMyukta tIrthaMkara do kalyANa saMyukta tIrthakara, sAtizaya kevalI, sAmAnyakevalI, antakRta kevalI, upasarga kevalI / - sattAsvarUpa pRSTha 25 (3) digambara sampradAya meM svargoM kI saMkhyA-viSayaka do mAnyatAe~ upalabdha haiN| eka 16 vargoMkI aura dUsarI 12 bargoM kI / aura vivakSAbhedako lie hue ye mAnyatAe~ AjakI nahIM, kintu bahuta purAnI haiM / IsAkI 5vIM zatAbdI meM bhI pUrva honevAle digambara AcArya yativRSabhanaM bhI apane 'tilopapazyantI' graMtha meM inakA ullekha kiyA hai| itanA hI nahIM kintu svayaM 12 bargIkI mAmyatAkA adhika mAna dete hue 'marAMta ke mAyariyA' isa vAkyake sAtha solaha svargo kI dUsarI mAnyatAkA bhI ullekha kiyA hai. jisase spaSTa hai ki ye donoM hI digambara mAnyatAe~ rahI haiN| ve ullegva isa prakAra hai: sohammIsA maNakkumAra mAhiMda bahma laMtavayA / mahasukka sahasmArA AAyada pANadAe cAraNacchudayA || evaM bArasa kappA" | adhikAra 7 vAM "sohammo IsAyo sakkumAro taheva mAhiMdo / bajhA-bajha sazyaM laMtaba- kApiTha sukkamaha sukkA // madara-sahassArANadapAyAda-dhAraNAya pracyudayA / iya solasa kappANi magAMte kei AmariyA // -adhikAra 7 bAraha aura solaha svargoMkI ina do mAnyatAoM meM indrAM aura unake adhikRta pradezoMke kAraNa jo vivakSA-bheda hai usakA spaSTIkaraNa 'trilokasAra' kI nimna tIna gAthAoMse bhale prakAra ho jAtA hai + dekhoM paM0 bhAga caMdakRta bhattAsvarUpa pRSTha 26 Page #670 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kiraNa 11-12] varAMgacarita digambara hai yA zvetAmbara 625 sohammIsANasazakkumAramAhiMdagAhu kappA hu| pada-gArava-pahibaddho vimayAmisa visa-basekha ghummto| bAbA ttarago jAtA kApiDago chaThI // 42 // so bhaTTa-kohi-jAho bhamA ciraM bhavaSaNe mUdo // 13 // sukamahAsukkagado sadara-sahassArago du tatto du| dUsare zvetAmbarIya nandIsUtrake 'selapaNa' mAdi pANada pANada-bhAraNa-acyudayA hoti kappA hu // 453 // jisa vAkyame (pAtra-apAtra rUpase ) 14 zrInAmoM ke majjhima-ghaDa jugalANaM puzvAvara jummagesu sesNsu| dRSTAnta batalAye jAte haiM vaha isa prakAra haisamvatya hoti iMdA idi vArasa hoti kappA hu // 45 // seladhaNa kuhaga cAliNi paripUrNaga sa mahisa mesa ya / ina gAthAoM meM svagoM ke nAma nirdezapUrvaka batalAyA masaka jalUga virAjI Ahaga go bherI bhAbhIrI // 4 // hai ki-solaha svargoM se prathama cAra aura anta ke cAra aura varAMgacaritaka jisa padyako isa gAthAvAkya svoMmeM to alaga alaga indra haiM, isase ATha kalpa kA Thoka anuvAda kahA jAtA hai vaha apane asalI (mbarga) to ye hue, zeSa madhyake cAgyugala() svoM meM rUpama nimna prakAra hai :pratyeka yugala svargakA eka-eka indra hai aura isase una- mRtsAriNImahiSahaMsazukasvabhAvAH mvoMkI cAra kalpoma parigaNanA hai, isa taraha kalsa maajaarkaamshkaa'jjluuksaamyaaH| athavA svarga bAraha hote hai / aisI hAlatameM bAraha sacchidrakumbhapazusarpazilApamAnAmvoM kI mAnyatAko digambara mAnyatA ke viruddha bata ste zrAvakA bhuvi caturdazadhA bhavanti // 15 // lAnA kitanA ajJAnamUlaka hai aura use heturUpa nandImatra aura varAMgacarita ina donoM vAkyoM prayukta karake anucitarUpasaM eka pranthako apane saMpra. ko tulanA karanepara sAdhAraNase sAdhAraNa pAThaka bhI dAyakA banAne kA prayatna karanA kitane adhika duHsA- yaha nahIM kaha sakatA ki vagaMgacaritakA zloka nandIhasa tathA vyAmohakA nidarzaka hai, isa batalAnakI sUtrakI gAthAkA hI anuvAda hai / ThIka anuvAdakI jarUrata nahIM rhtii| bAna to dUra rahI, eka dUsare kA viSaya bhI pUrNatayA (4) aba rahI nandIsUtrase zrotAoMke dRSTAMta lene milanA-julatA nahIM hai| nandIsUtra meM paripUNaga, jAhaka, aura usakI gAthAkA ThIka anuvAda karanekI bAta, bhaMga aura bhAbhIga nAmaka jina cAra zrInAoMkA imameM bhI kucha madhya mAlUma nahIM hotA / prathama tA ullekha hai ve vagaMgavagnimeM nahIM pAye jAte; aura zrIdharasanAcAryana, jinakA samaya vartamAna nandIsUtrake bagaMgacaritameM mRnikA, zuka, kakaura marpa nAmaka racanAkAlasaM zatAbdiyoM pahale kA hai, 'kammapayaDI jina cAra zrAvakoM (zrInAoM) kA ullaMmba hai va mandIpAhuDa' kA jJAna dUmarAko danaka avamarapara jina do sUtra meM upalabdha nahIM hote / aimI hAlasameM vagaMgagti gAthAoMkA cintana kiyA thA unameM bhI 'salapaNa' ke ukta padyakA nandIsUtrakI gAthAkA hI anuvAda Adi rUpasa apAtra-zrInAoMkA ullekha pAyA jAnA banalAnA munijIkA ati sAhama aura unake munipada hai| yathA : ke sarvathA viruddha hai| isa prakArakI bhasatpravRttiyoM selapaNa bhaggaghaTa-ahi-nAkSiNI-mahisA'vi jaahy-suehi| dvAga satyapara pardA nahIM galA jA sakatA yahA~para maiM maTTipa-mamaya-samANaM vAkhANai jo sudaM mohA // 62 // itanA aura bhI banalA denA cAhatA hU~ ki vagaMgacaritra Page #671 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 623 anekAnta [varSa 4 varNita mRttikA, zuka aura marpa nAmakaM tIna zrotAoM bAhAbhyantaraneH saMgyAtgRhItvA tu mahAnatam / kA ullaMkha una apAtra-zrotAoM kI sUcaka gAthAma bho maraNAnte tanutyAgaH saralakhaH sa prakIya'te / / 12 / / pAyA jAtA hai jisakA cintana dhagsaMnAcAryane kiyA sallekhanAkI catartha zikSAbatake rUpameM jo eka thA aura jisakA Upara uddhRta kiyA A cukA hai| mAnyatA hai vaha digambara sampradAyakI hai, jimakA aura isameM spaSTa hai ki jaTila munine ima viSayameM sabase puganA vidhAna prAcArya kundakundakaM cArittaprAcIna digambara parampagako hI apanAyA hai-zvetA- pAhar3akI nimna gAthAmeM pAyA jAtA hai :mbara parampagako nhiiN| mAmAiyaM ca paDhama vidiyaM ca tehava posaI bhaNiyaM / ___Uparake isa mampUrNa vivecanapagsa spaSTa hai ki / taDyaM ca atihipujjaM cauttha mallahaNA te // 26 // muni darzanavijayajIne jina yuktiyoM ke AdhArapara ___ yaha mAnyatA zvetAmbara sampradAyako iSTa nahIM hai| prakRtapranthakA zvetAmbara siddha karane kA prayatna kiyA hai unake upalabdha Agama-sAhityameM bhI vaha nahIM pAI unameM kucha bhI tathya athavA sAra nahIM hai aura isa jAnI, jaimA ki muni puNyavijayajIke eka patrake liye unake balapara ima granthako kisI taraha bhI zva nimna vAkyamaM prakaTa hai :nAmbara nahIM kahA jA makatA-vaimA karanA niga ___ "zvetAmbara bhAgamameM kahIM bhI 12 bAraha vratona hAsyAmpada hai| sallekhanAkA samAveza zikSAprataka rUpameM nahIM kiyA aba maiM isa prathakI kucha aimI vizeSatAoMkA gayA hai|" thoDAmA digdarzana karA denA cAhatA hUM jinake balapara (2) vagaMgacaritake 25veM sargameM prApta ke jina 18 yaha bhale prakAra kahA jA makatA hai ki prastuna vagaMga- doSoMkA abhAva batalAyA hai unameM kSudhA, tRSA, janma, parita zvetAmbara prantha na hokara eka digambara graMtha hai: maraNa, jarA (bur3hApA) vyAdhi, vismaya aura mveda (1) vagaMgacaritake 15veM sargameM pranthakartAne, (pamInA) nAmaka doSoMko bhI zAmila kiyA hai, jina zrAvakoMke 12 broMkA nirdeza karate hue, zikSAbatake kA kevalIke prabhAva honA digambara sampradAya-sammana cAra bhedoMmeM sallekhanAko caturtha zikSAbatake rUpameM hai| zvetAmbara sampradAya-sammata nhiiN| isa kathanake nirdiSTa kiyA hai; jaisA ki usake nimna padyoMse dAMtaka padya nimna prakAra haiM:prakaTa hai: nidrAzramakvaMzaviSAdacintAkuttuijarAjyAdhibhauvihInAH / samatA sarvabhUteSu saMghamaH zubhabhAvanA / avismayAH svedamalerapetA prAptAbhavantyapratimasvabhAvAH // 8 // mAtarIvaparityAgastari sAmASitam // 12 // dveSazca rAgaraca vimUDhatAca doSAzayAste jagati prastAH / mAse catvAri parvANi tAnyupoyANi yalanaH / na santi teSAM gatakalmaSANAM tAnaI tasyAptatamA badanti // 8 // manovArakApasaMgulyAsa poSadhavidhiH smRtaH // 12 // ina padyoMme nirdiSTa 18 doSoMkI mAnyatAse yaha caturvidho barAhAraH saMvatebhyaH pradIyate / spaSTa jAnA jAtA hai ki prathakartA jaTilamuni digabhavAdiguNasaMpatyAtatsvAtipipUjanam // 12 // mbara sampradAyake the| kyoMki zvetAmbara sampradAyame Page #672 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kiraNa 11-12] parAMgavarita digambara hai yA zvetAmbara - 18 doSoMkI jo do mAnyatAe~ haiM unameMsa kimI meM bhI vizAlabuddhiH zrutadharma ra prazAntarAgaH sthiradhIH prakRtyA / kSudhA, tRSA, janma, jarA, maraNa, vyAdhi, vismaya aura nasyAjya nirmAsyamivAtmarAjyamantaH puraM nATakamarthasAram // 5 // sveda nAmaka doSoMko zAmila nahIM kiyA gayA hai| vibhUSANAcchAdanavAhanAni purAkaragrAmamaDamvakhaMDeH / jaisA ki zvetAmbargaya 'loka-prakAza' pranthake nimna mAjIvitAmtAjahausa bAhyamabhyantarAstAzca parigrahApAn // 86 vAkyoMse prakaTa hai: apAsya mithyAtvakavAyadoSAnprakRtya khobhaM svayameva tatra / "antarAyA daan| lAbha2 vIrya3 bhogopbhogaaH| jagrAha dhImAnaya jAtarUpamanya razakyaM viSayeSu boleH / / 7 / / hAmodarasya7 gatIma bhIti jugupsA zoka eva ca // isake sivAya pranthakAgne isI anya ke 30 veM kammo 12 mithyAtva13 majJAna nidrA15 caavirti16stthaa| sargameM vagaMgake tapazcaraNa aura vihAra AdikA varNana gago17 dveSaznAno doSAsteSAmaSTAdazApyamI // " karate hue vagaMgamuni aura unake mAthI muniyoM kA "hiMsA1 'lIkara madattaM ca3 krIDA hAsyA ratI ratiH / mpaSTatayA 'digambarapASita kiyA hai| yathA:zokAbhayaMkrodhamAnaM1mAyA12lobhA13stathA mnH14|| ' vidA zAlAvanTana bhUSitAGgAH prajJA rAgAtyupabhogazakAH / syuHpremA5 matsarA jJAna nidvAra aSTAdazetyamI" hemantakAle dhRtibaddhakalA digambarA babhrakAzayogAH // vizeSatAoM ke ima digdarzanaparase jaba yahA~ naka yadi munijI kSudhAdidoSoMke abhAvarUpa isa digambara bhI mpaSTa hai ki kathAnAyaka varAMgagajA digambara thA sampradAya-mammata vizaSTa kathanake rahate hue bhI prakRna aura usana tathA usake sAthI gajAnikoMna bhI pranthako zvetAmbara ghoSita karanakA Agraha karate haiM digambara dIkSA lI thI, taba isa prathake digambara to isase unheM kevalIke kavalAhArakA prabhAva bhI prantha hone meM kucha bhI sandeha nahIM rahatA aura isa mAnanA par3egA, jo ki zvetAmbara sampradAya ke viruddha liya mani darzanavijayajIne imaM zvetAmbara ghoSita hai| aura isa taraha unheM ima pranthake apanAne meM lene karanekI jo ceSTA kI hai vaha unakI duzceSTAmAtra ke dene par3a jaayeNge| hai| unakI yuktiyoM meM koI dama nahIM-ce mavethA (3) vagaMgacaritake 29 veM margake kucha payoMmeM niHsAra haiM, yaha Upara spaSTa kiyA jA cukA hai / aimI gajA vagaMgakI jinadIkSAkA varNana diyA hai aura hAlatameM isa prasthako digambara prantha batalAnA sarvathA batalAyA hai ki usa vizAlabuddhi gajAne, dharmatatvakA yukti-yukta jAna par3atA hai / yahA~ pAThakoM ko yaha jAna sunakara bAhya aura bhAbhyantara ubhaya parigrahoMkA pari. kara Azcarya hogA ki aise hI prayatnoMtAga muni darzanatyAgakara, anya viSayI jIvoMke dvAga azakya aise vijayajI bhagavajinamanaka mahApurANako zvetAmbara jAtarUpakA-digambara mudrAko-dhAraNa kiyaa| ve patha sAhityakI magamaga nakala siddha karanA cAhate haiM !! isa prakAra haiM: -cAra sevAmaMdirasamsAvA, tA026-1-1942 * Page #673 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sAhitya - paricaya aura samAlocana 3. - nyAyakumudacandra prathamabhAga, dvitIyabhAga - lekhaka prabhAcandrAcArya sampAdaka, paM0 mahendrakumArajI jaina nyAyazAstrI, banArasa prakAzaka, paM0 nAthUrAma premI, maMtrI mANika candra di0 jaina granthamAlA cmbii| bar3A mAina pRSThasaMkhyA pra0 bhA0 602 dvi0 bhA0 640 / mUlya, majilda pratikA kramazaH 8) 8|| ) ru0 / prastuta grantha apane nAmAnusAra nyAyatattvarUpI kumudoMko vikasita karaneke liye candramA ke samAna hai / granthakAra prabhAcandrane, jo ki eka bahuzruta vidvAna the, akalaMka dena ke mater aura usakI stropaza vRtikA yaha bRhat bhASya kiyA hai / isameM anekAntASTake dvArA vividha dArzanikAMka manta kI gaharI AlocanA kI gaI hai| sAtha hI, jainadarzana kI mAnyatAko bAdhita evaM nirdoSa siddha kiyA gayA hai / yaha grantha nyAyazAstra ke nizAnoMke liye bahuta upayogI hai| ima grantha ke prathama bhAgakI prastAvanA ke lekhaka haiM paM0 kailAzacandrajI zAstrI | Apane apanI 126 pRSThakI prastAvanA meM kalaMka deva ke samaya tathA kartRtvAdike viSayamaM zracchA anusandhAna kiyA hai aura upalabdha pramANoMke zrAdhArapara kalaMkadevakA samaya vikramakI 7vIM zatAbdI hI nizcita kiyA hai| akalaMkadeva aura unake sama-sAmayika vidvAnoMkA bhI saMkSipta paricaya diyA hai| akalaMkadeva ke granthoMkA paricaya aura dUsare darzanoMke prathama unakI tulanA bhI kI hai| isake sivAya, nyAyakumudacandra ke karttA prabhAcandrake mamayAdikapara bhI kitanA hI prakAza DAlA hai Apake vicArase prabhAcandra kA astitva samaya I0 san 650 se 1020 kA madhya vanakAla hai / yadyapi isa samaya sambandhI nirdhAraNA meM abhI kucha matabheda pAyA jAtA hai phira bhI prastAvanA vidvattApUrNa hai isameM kucha bhI sandeha nahIM hai aura vaha aitihAsika vidvAnAM ko vicArakI bahuta kucha sAmagrI prastuta karatI hai jisake liye vidvAna lekhaka dhanyavAdake pAtra hai| dvitIyabhAgakI prastAvanAke lekhaka haiM nyAyAcArya paM0 mahendra kumArajI zAstrI jo ki isa samUce granthake sampAdaka haiM / Apane granthakA sampAdana bar3e hI parizrama ke sAtha kiyA hai aura zrApa use ATha varSa meM sampanna kara pAye haiN| apane mUlagrantha ke nIce tulanAtmaka TippaNiyA bhI dI haiM, jiname adhyayana karane vAloMke jJAnakA kitanA hI vistAra hotA hai| parantu hama TippaNa kArya meM kahIM kahIM isa bAtakA kama dhyAna rakhA gayA mAlUma hotA hai ki ve Ti vAkya kima bhUnagranthake haiN| udAharaNa ke taurapara prathamabhAga pRSTha 3 kI dUsarI pakti meM 'jIvAdivastuno yathAvasthita svabhAvo vA' vAkyake from 'mmo vatthumahAvo khamAdi bhAvo ya damavido dhammo / cArita khalu dhanma jIvANuM rakgvaNo dhanmo' | isa gAthAko TUpa prAbhRta TIma meM uktaM ca rUpaye uddhRta banalAyA hai paraMtu vaha mUlameM kima granthakI hai ise nahIM batalAyA gayA / jabAka batalAnA yaha cAhiye thA ki vaha svAmI kArtikeyAnuprekSAkI 476 naM 0 kI gAthA hai / dvitIyabhAga ke samgadanakI khAsa vizeSatA yaha hai ki usameM viSayAnukrama ke atirikta 12 upayogI pariziSTa lagAye gaye haiM jinake nAma isa prakAra hai 1 laghIyastraya ke kArikArdhakA akArAdyanukrama / 2 laghIyatra aura usakI svavivRnime Ae hue avataraNa vAkyAMkI sUcI, 3 laghIyasya aura svavivRtike vizeSa zabdokI sUcI, 4 strI kArikAeM athavA vivRtike zraMza jina di0 zve0 zrAcAryoMne apane granthoMme uddhata kiye hai yA unheM apane granthoM meM zAmila kiyA hai una zrAcAryoMke granthoMkI sUcI / 5 nyAyakumudacandra meM Ae hue granthAntaroMke zrava taraNoMkI sUcI / 6 bhyAya kumudacandra gata upayukta nyAyoMkI sUcI 7 nyAyakumudacandragata prA0 aitihAsika puruSoMke nAma tathA bhaugolika zabdoMkI sUcI 8 nyAya kumudacandrameM ullikhita grantha aura granthakArAMkI sUcI 6 nyAyakumudacandragata lAkSaNika zabdAMkI sUcI, 10 nyAyakumudacandrake kucha viziSTa zabda / 11 nyAyakumudacandrake dArzanika zabdoM kI sUcI / 12 TippaNI meM tathA mUla granthamaM zrAye hue Page #674 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kiraNa 11-12] sAhitya-paricaya aura samAlocana 629 avataraNoMke mUlasthala nirdezaka grantha maMskaragoM AdikA hazrA hai| granthakA pratirAya viSaya umake nAmame hI spaSTa pricy| hai| isa granthameM 254 dohoMmeM gRhastha dharmakI prAvazyaka ina bAraha pariziSToMke laganese granyakI upayogitA bahana kriyAkA vidhAna kiyA gayA hai| prathakI prastAvanA anu. bar3ha gaI hai| dvitIyabhAgakI prastAvanAmeM prabhAcandrake mamaya saMdhAnapUrvaka likhI gaI hai| aura prayake kartRtva prAdike sambandha meM aura bhI kitanA hI prakAza DAlA gayA hai| nathA viSayame acchA prakAza DAlA gayA hai| prastAmanAme granthakI drakA samaya I.sana hada se 1065 kAnita bhASA aura vyAkaraNakA bhI acchA paricaya karAyA gayA hai| kiyA hai, jo paM0 kailAzacaMdra jIke mamaya nirNayame eka tarapha TippaNI, zandakoSa aura dohAnukrama denese thakI upayo30 varSa aura dUsarI tarapha 45 varSa pazcAtke mamayako liye ginA bar3ha gaI hai| bhAvakadharma ke abhyAsiyoM ke liye yaha hue haiN| abhI hama viSayameM aura bhI antima nirNaya honA praya upayogI mUlya kucha bAdhaka hai| avaziSTa he aimA jAna par3atA hai| pAhuDa dohA (hiMdI anuvAda sahita)-mUla lekhaka, dvitIya bhAgake zurumeM 'prakAzakakI aora meM hama zIrSakake munI rAmamiha / anuvAdaka. aura mampAdaka pro. hIgalAla jI nIce granthamAlAke maMtrI paM0 nAthUgamajI premIne nyAyakamada ke jaina ema.e. shrmgnnii| prakAzaka, gopAladAsa aMbAdAsa kartAko una sabhI TakA TippaNapanyAMkA karga banalAyA hai caure jaina palIkezana somAiTI kAraMjA (bagara) pRSTha saMkhyA jinakA nirdeza pranya sUciyoMmeM pAyA jAtA hai| jo ThIka nahIM hai| kucha TIkA granya to apane bhASA mAhityATiparame 172 / mUsya, sajilda prAta ) rupyaa| ina prabhAcandra ke pratIta nahIM hote-ve kimI dumare hI prabhA- prastuta graMtha adhyAtmagsase paripUrNa hai| prathakAne candra ke jAna par3ate haiN| hama viSayameM vizeSa anamaMdhAnakI 222 dohoma adhyAtma tattvakA hRdayagrAhI varNana diyA hai| jarUrata hai| aura pratyeka da hemeM mAnamika durbalatAoM aura unase chuTadvitIyabhAgakI prastAvanAmeM kala yAne Apatti ke yogya kArA pAne ke upAyokA citraNa karate hae zrAtmajJAnapUrvaka bhI hai jaise ki svAmI mamantabhadra ko pUjyapAda ke bAdakA pAtma bhayamaka abhyAsakI pregnnaa| isa thapara mugdha kara vidvAna batalAnA, parantu ve svataMtra lekhadvArA aAlocanAkA prAcArya kSitimohanasenane 'jainadharmakI dena' zIrSaka apane viSaya hai| ata: unakI carcAko yahA~para choDA jAtA hai| lekhama isa prathake kucha dohAkA paricaya karAte hue jo guNaastu granyakI chapAI, maphAI aura kAgaja saba uttama hai| kAnana kiyA hai umaparase isa prayakI mAnA bhale prakAra granyake isa uttama saMskaraNa ke liye mampAdaka aura prakAzaka spaSTa hai / pAThaka usa lekhako anekAntakI ganAkaraNa naM... donoM hI dhanyavAdake pAtra hai| samAjako cAhiye ki aime meM dekha sakate haiN| pranyakI eka vizeSatA gar3havAda ke gasyako upayogI mahatvake anyoMko mvarIdakara mandige, zAstrabhaMDAroM samajhAnekI bhI hai, jimakA kitane hI dohami varNana diyA tathA lAyaberiyoM meM vigajamAna kareM jisameM granthamAlAke hazrA hai| isako samajhaneke liye kucha nAMtrika prayAMke maMcAlakoko protmAina mile aura ve dUmare mahalake granthoke abhyAmakI AvazyakatA hai-binA tAMtrika pranyAMke abhyAma prakAzanameM samartha ho m| ke yaha viSaya maralatAse mamamameM nahIM prAmakatA / sampAdaka sAvayadhammadohA (hindI anuvAda mahita)-mU.le.. jIne prastAvanAmeM graMthakI vizeSanAkA makSima paricaya prAcArya devsen| anuvAdaka aura mampAdaka, pro.hIrAlAla karA diyA hai| mala dohAMke hindI anuvAdake mAtha, prastAjaina ema.e. amarAvanI / prakAzanasthAna, gopAladAma vanA. zabdakoSa aura riNa dekara graMthakA savamAdhAraNake ambAdAma caure jainapablIkezana sosAiTI, kAraMjA (braar)| upayogI banA diyA hai| isake liye sampAdaka mahodaya pRSTha saMkhyA 162, mUlya majilda pratikA 21) rupayA / dhanyavAdake pAtra haiN| isa prathakA mUlya bhI adhika rasvA prastuta anya kAraMjAmIrIja meM naM. 2 para prakAzita gayA hai| Page #675 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhanekAnta [varSa hindI itsvayaMmastotra-lekhaka dIpacaMda paarddyaa| aura isa taraha mUlake bhAvako bhale prakAra spaSTa karanekI prakAzaka mAtpravacana sAhityamaMdira kekar3I (ajmer)| ceSTA kI jAtI, athavA svacchaMdatAse kAma na lekara mUlakI pRSThasaMkhyA, 4. mUlya, tIna paane| siriTake anusAra hI use sUtrarUpameM lAnekA prayala kiyA prastuta pustaka prAcArya samantabhadrake suprasiddha vRhatsvayama- jAtA, jisase vaha saMskRtakI taraha hindIkA sUtrapATha ho stotrakA hindI padyAnuvAda / padyAnuvAda aneka chandoM jaataa| vAstavameM samantabhadrakI mUlakRti bahuta gUr3ha tathA maiM kiyA gayA hai| anuvAdake viSaya meM svayaM anuvAdakane gaMbhIra arthako liye hue hai aura umakA marma eka padyakA bhUmikAmeM yaha sUcita kiyA hai ki-"isa padyAnu- eka padyameM hI anuvAda karanese khula nahIM sakatA / phira bhI vAdako suvya banAnekI ora merA svAsa prayatna rahA yaha anuvAda . zItalaprasAdajIke padyAnuvAdase bahuta hai, ataeva svacchaMdatAse kAphI kAma liyA gayA hai| phira acchA huA hai aura isameM anuvAdagata kaThina zabdoMkA bhI mUlagraMthake bhAvakI upekSA nahIM kI gaI hai|" aura yaha TippaNiyoM dvArA artha bhI dediyA gayA hai, jisase mUlake bhAva anuvAdaparase ThIka jAna par3atA hai| paraMtu itanA hone para bhI ko samajhane meM kucha saralatA ho ske| pAraDyAjIkA yaha saba anubAdameM kliSTatA-kaThinatA prAgaIhai aura bhyAviSaka prayatna prazaMsanIya hai aura mUla stotrake prati unakI bhaktikA kucha stuniyA~ durUha bana gaI hai, jise anuvAdakajIko paricAyaka hai| isake sAthameM saMskRtakA mUlapATha bhI yadi apanI bhUmikAmeM svIkAra karanA par3A hai| isakA pradhAna dediyA jAtA to acchA hotA, jise kucha ajJAta kAraNoke kAraNa eka eka padyakA eka eka hI padyameM anuvAda vaza zrApa nahIM demake haiN| pustaka upayogI tathA saMgrahaNIya karane kA moha jAna par3atA hai| acchA hotA yadi hai aura usakI chapAI saphAI bhI sundara huI hai| eka eka padyakA anuvAda kaI padyoMmeM kiyA jAnA -paramAnaMda jaina zAstrI bilambakA kAraNa presa karmacAriyoM kI bImArI bhAvi kucha kAraNoM ke vaza abakI bAra 'anekAnta' kI ima kiraNa ke prakAzana meM pAzAtIta vilamba ho gayA hai, jisakA hameM kheda hai ! pAThakoMko pratIkSAjanya jo kaSTa uThAnA par3A hai usake lie hama unase kSamAprArthI haiN| isa vilambake kAraNa hI yaha kiraNa saMyuktarUpameM nikAlI jA rahI hai parantu isase pAThaka apaneko kucha alAbhameM na samameM, kyoMki 6 phArma (48 pe4) prati kiraNakA saMkalpa karake bhI 'anekAnta' unheM isa varSa 56 peja adhika de rahA hai| phira bhI Age isakA khayAla raklA jAvegA aura 'anekAnta' ko ThIka samayapara pahu~cAnekA bharasaka prayatna kiyA jaayegaa| Page #676 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sampAdakIya 1 anekAntakI varSa samAti- thor3A bahuta prayatna kiyA hai ve saba bhI dhanyavAda ke pAtra hai| isa kiraNake sAtha 'anekAntakA' cauthA varSa samApta isake sivAya, jina lekhakoMne mahatvake lelodvArA aneho rahA hai| varSa meM anekAlane prarane pAThakokI kitanI kAmtakI sevA kI aura use itanA unnata, upAdeya tathA sevA kI, kitane naye upayogI sAhityakI saSTi kI, kitanI spRhaNIya banAne meM merA hAtha baTAyA tathA jinake sahayoga naI khojeM upasthita kI, kyA kucha vicAra-jAgRti utpanna kI ke A ke binA maiM prAya: kucha bhI nahIM kara sakatA thA, una sabako aura vyartha ke mAmAjika jhagar3e-raMTose yaha kitanA agala raha dhanyavAda diye binA bhI maiM nahIM raha sktaa| ina sajanoMmeM kara Thosa sevA kArya karatA rahA, ina maba bAtoMko batalAnekI paM. nAthUrAmajI pramI, kapamAlAlajI sAhityAcArya.bA. jarUrata nahIM-viza pAThakoMse ye chipI nahIM hai| yahA~para maiM jayabhagavAnajI vakIla, bA0 ajinaprasAdajI ezyokeTa, bA. sirpha itanA hI batalAnA cAhatA hU~ ki kucha varSoMke amta- agaracaMdajI nAiTA, bhI bhagavatsvarUpajI, 'bhagavata', bA. rAla ke bAda anekAmtake dUsare varSakA prArambha karate hae. kAmatAprasAdajI, zrIdaulatarAmajI 'mitra',4. sumeracaMdajI maiMne yaha saMkalpa kiyA thA ki aba ise kamase kama tIna varSa divAkara, paM0 paramAnaMdajI zAstrI, paM. rAmaprasAdajI zAstrI, to lagAtAra jarUra calAyA jAya; merA vA saMkalpa paM.caMdrazekharajIzAstrI, muni zrIkAMtisAgarajI, paM.kAzIrAma aAja pUrI ho rahA hai, isase mujhe bahI prsnntaa|saath jI zarmA 'praphullita', . dharaNIdharajI zAstrI. nyAyAcArya hI, yA dekha kara aura bhI prasannatAki anekAmta janatA mahendrakumArajI.paM. vyAyAcArya paM.darabArIlAlajI koThiyA. ke hRdaya meM apanA acchA sthAna banAtA hayA, pUrNa utsAha paM0 phUlacaMdajI zAstrI, paM.dIpacaMdajI pAMDyA aura vinI ke sAtha pA~caveM varSa meM kadama bar3hAneke liye katanidhaya aura lalitAkumArI pATaNIke nAma khAsa taurase ullekhanIya hai| baddhaparikara hai| isakA sArA zreya anekAntake sahAyako, inameM bhI kavi zrIbhagavatsvarUpajI 'bhagavat' kA bAsataurase sulekhakoM aura premI pAThakoMko hai| tRtIya varSakI 12vIM AbhArI hU~, jinhoMne bilA nAgA anekAntakI pratyeka kiraNa kiraNa (pR. 666) meM prakAzita 'merI prAntarika icchA' meM apanI zikSAprada kahAnI aura kavitA mejakara use bhUSita aura caturtha varSake navavarSAta (pR. 36) meM diye hue mere kiyA hai aura jinakI kahAniyA~ tathA kavitAe~ pAThakoMko 'zrAvazyaka nivedana para dhyAna dete hue jina manjanoMne acchI rucikara jAna par3I haiN| prAzA ye saba sajana anekAMtake sahAyaka banakara tathA mahAyanA mejakara mujhe mAgeko aura bhI adhika tatparatAke mAtha anekAntako protsAhita kiyA hai una sabakA maiM hRdayase prAbhAga hai| apanA pUrNa sahayoga pradAna karane meM sAvadhAna roge, aura yahA~ una sahAyaka mahAnubhAvoMke nAma denekI jarUrata nahIM dUsare sulekhaka bhI prApakA anukaraNa karate hue use apanI jinake nAma pratyeka kiraNameM prakAzita ho rahe hai athavA bahumUlya sevAe~ arpaNa kreNge| samaya samayapara unakI prArthika sahAyatAke sAtha prakAzita isa varSake mamyAdana-kAryameM mujhase jI bhUle hune hote rahe haiN| yahA~ para to una mahAnubhAvoMke nAma bAsa taura athavA sampAdakIya-kartabyake anurodha-parA kiye gaye mere se ullekhanIya hai jinhoMne anekAntake naye grAhaka hI nahIM kisI bhI kArya-vyavahArase yA TIkA-TippaNIme kilI bhAko kintu mahAyaka taka banAnekA stutya prayatna kiyA hai, aura kucha kaSTa pahu~cA ho to umake liye maiM hRdayame jamA-prArthI vebAbuchoTelAlajI jaina raIsa kalakattA, tathA zrI daulata- kyoMki merA lakSya jAnabUjhakara kisIko bhI vyartha kaha rAmajI mitra', iNdaur| ye donoM hI sajjana khAsa taurase pahuMcAnekA nahIM rahA aura ma sampAdakIya kartavyase upekSA dhanyavAdake pAtra hai| aura bhI jina majanoMne isa dizAmeM dhAraNa karanA hI mujhe kabhI iTa rahA hai| Page #677 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anekAnta [varSe 2 Avazyaka nivedana-- kAraNa hI pRSThasaMkhyAmeM adhika vRddhi nahIM ho makI aura na 'anekAnta' ke cautha varSa kA prArambha karate hue maiMna kirInaye upahAra graMthakI yojanA dI bana makI hai| pichale usake premI pAThakoMse yaha nivedana kiyA thA ki 'jo sajjana varSa rA0ba0 meTa hIrAlAlajI, indaugne apanI taraphase 150 anekAntakI Thosa sevAzrama kucha paricita hai-yaha samajhate jainetara saMsthAzro-yUnimiTiyo, kAlejo hAI skUloM aura haiM ki usake dvArA kyA kucha sevA kArya ho rahA hai-do pabalika lAyaberiyoko anekAnta phrI bhijavAyA thA isa varSa sakatA hai aura sAtha hI yaha cAhate haiM ki yaha patra aAdhaka vesI sahAyatA prAma na hone se unheM bhI anekAnta nahIM U~cA uThe. ghATekI cintAse mukta rahakara svAvalambI bane. bhijavAyA jA sakA , zrAra bhijavAyA jA sakA hai, ora isame kitane hI vidyAkendroM meM hamake dvArA itihAma tathA mAhityake kAyoko prottejana anekAnta-sAhityakA pracAra rukA rhaa| mile-aneka vidvAna una kAryoMke karane meM pravRtta ho- aimI hAlata meM anekAntake premI pAThakose merA puna: naI naI khojeM aura nayA nayA mAhitya sAmane Ae, prAcIna mAnurodha nivedana hai ki ve aba anekAntako maba mArgAne sAhityakA uddhAra ho, macce itihAsakA nirmANa ho, dhArmika pUrI mahAyatA pAna karAnekA pUrA prayatna kareM, jisase yaha siddhAntokI gutthiyA~ sulajhaM, samAjakI unnatikA mArga patra kAgaja aAdikI ima bhArI maha~gake jamAne meM apanI prazastarUpa dhAraNa kara; aura isa prakAra yaha patra jainamamAja pratiSThAko kAyama rakhatA huzrA samAjasevA-kAryameM bhale prakAra kA eka zrAdarza patra bane, samAja isapara ucita garva kara agramara ho sake, aura isake sampAdanAdimeM samaya tathA zakti make aura samAja ke liye yaha gauravakI tathA dumaroke liye kA jo bhArga vyaya kiyA jAtA hai vaha maphala ho ske| emake spRhAkI vastu bane, to isake liye unheM isa patrake mahayogameM liye pratyeka grAhakako dRDha saMkalpa karake do do naye grAhaka apanI zaktiko kendrina karanA caahiye| mAya hI imake jarUra banA dene cAhiya tathA vivAdAdi dAna avamarogara liye yatheSTa puruSArtha kI zrAvazyakatA tathA puruSArthakI zakti 'anekAnna' ko adhikase adhika mahAyatA bhijavAne kA ko batalAte hae yaha preraNA kI thI ki ve paSArtha karake pRga svayAla rakhanA cAhiye aura aimI koziza bhI karanI ima patrako mamAjakA adhikase adhika sahayoga prAma kagae~ cAhiye jisame pAMcaveM varSa meM anekAnake pATakoko kucha aura isake saMcAlakoM ke hAthoMko majabUta banAeM, jisame ve upahAra-granyoka diye jAne kI yojanA ho mke| isake sivAya abhimatarUpame hama patrako U~cA uThAne tathA lokapriya kucha udAra mahAnubhAvokA yaha bhI kartavya hai ki ve hama banAne meM samartha ho mke| aura anekAntakI mahAyatAke cAra varSakI anekAntakI phAileM apanI zrorase yUnivarsiTayoM, mArga sujhAe the, jo bAdako bhI aneka kiraNoM meM prakaTa hote kAlijoM, hAIskUloM nathA parcAlaka lAyariyoMko bhijavAe~, rahe hai| isameM mandeha nahIM ki samAjane mere isa nivedanapara jisame anekAnta meM jo gaveSaNApUrNa mahatvakA Thosa sAhitya kucha dhyAna jarUra diyA hai, parantu jitanA cAhiye utanA nikala rahA hai vaha ajainoMke bhI paricayameM zrAe aura dhyAna abhI taka nahIM diyA gyaa| imIme prathama-mArgadvArA acchA vAtAvaraNa paidA kre| aisI 10. phAileM isa kAma sahAyatAke kula 1353) ru. ke vacana mile haiM, jinameMse liye rikarva haiN| zrAzA hai koI mahAnubhAva unheM yogya 1.40ru. kI abhI taka prApti ho: dvitIya mArgame kSetromeM vitaraNa karake kSarUra puNya tathA yazake bhAgI bneNge| 1.m) kI aura tRtIya mArgase 120 ru. kI hI sahAyanA yAda anekAntake premiyoMne apanA kartavya pUga kiyA to prApta huii| isameM dvitIyAdi mArgAse prApta hone vAlI yaha patra agale sAla apane pAThakoMkI aura bhI adhika sevA sahAyatA to bahuta hI nagaNya hai| sahAyatAkI ima kamIka kara mkegaa| Page #678 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anekAntake sahAyaka jina sajjanoMne 'anekAnsakI Thosa sevAoMke prati apanI prasannatA vyakta karate hue, use ghATekI cintA mukta rahakara nirAkukhatApUrvaka apane kArya meM pragati karane aura adhikAdhika rUpase samAja sevAoMmeM agrasara honeke liye sahAyatAkA vacana diyA hai aura isa prakAra anekAntakI sahAyaka zreNImeM apanA nAma likhAkara anekAnta ke saMcAlakoM ko protsAhita kiyA hai unake zubha nAma sahAyatAkI rakama sahina isa prakAra haiM * 122) vA. choTelAlajI jaina raIsa kalakattA * 101 ) vA ajitaprasAdajI jaina eDavokeTa, lakhanaU / * 101 ) yA bahAdurasiMhajI siMdhI, kalakattA / 100) sAhU zreyAMmaprasAdajI jaina, lAhaura * 100) sAhU zAntipramAdajI jaina, DAlamiyAnagara * 100) bA. zAMtinAtha naMdalAlajI jaina, kalakattA suputra thA. 100) lA. tanasukharAyajI jaina. nyU dehalI * 100) seTha jokhIrAma baijanAthajI sarAvagI, kalakattA 100) bA. lAlacaMdajI jaina, eDavokeTa, rohataka 100) bA. jaya bhagavAnajI vakIla yAdi jaina paMcAna, pAnIpata *51) rA.bA. ulphanarAyajI jaina ri. iMjIniyara, meraTha * 21) lA dalIpasiMha kArAzI aura unakI mArphata dehalI * 25) paM0 nAthUrAmajI premI, hindI-grantha-ratnAkara bambaI / * 25) lA rUr3AmalajI jaina, zAmiyAne vAle, sahAranapura / * 25) bA. raghuvagdayAlajI, ema. e. karolabAg2a dehlii| * 25) peTha gulAbacaMdajI jaina ToMgyA, indaura / * 25) khA. bAbUrAma kalaMkaprasAdajI jaina, tismA (mu.ma.) 25) mu MzI sumataprasAdajI jaina, riTAyarDa amIna sahAranapura * 25) nA0 dIpacaMdajI jaina raIsa, deharAdUna / * 25) khA0 prayumnakumArajI jaina raIma. sahArarUpura | * 22) savAI siMha dharmadAsa bhagavAnadAsajI jaina, satanA / AzA hai anekAntakaM premI dUsare sajjana bhI ApakA dhanukaraNa kareMge aura zIghra hI sahAyaka skImako saphala banAne meM apanA sahayoga pradAna karake yazakaM bhAgI baneMge / noTa -- jima rakamoMke sAmane * yaha cinha diyA hai ve pUrI prApta ho cukI haiN| vyavasthApaka 'anekAMta' vIrasevAmaMdira, marasAvA (sahAranapura) amekAntakI sahAyatA gata 9 vIM kiraNa meM prakAzita sahAyatAke bAda anekAntako ninna likhita 12) ru0 kI sahAyatA prApta huI hai| jisake liye dAtA mahAzaya dhanyabAdake pAtra haiM : 10) lA0 bArumala kIrtiprasAdajI jaina mujaphpharanagara aura lA0 ayodhyAprasAdajI jaina, rAyapura ( sI0 pI0) / ( ci0 jagadIzaprasAda ke vivAha meM nikAle hue dAnameM se ) / 2) lA0 rAmazaraNajI jaina munIma, murAdAbAda (paryA parvakI sAnanda samAptikI khuzI meM nikAle hue daan)| arr sevAmandirako sahAyatA zrImAna lA0 rezamIlAlajI seThiyA bagheravAla jaina indaurane hAla meM bIrasevAmamaMdirakI prakIrNaka pustakamAlAko 25) ru0 kI sahAyatA pradAna kI hai, jisake liye Apako hArdika dhanyavAda hai / adhiSThAtA 'air saMvAmandira' sarasAvA ji0 sahAranapura / anekAntakI phAileM aura phuTakara kiraNeM anekAnta ke prathama tIna varSoMkI bahuta hI thor3I phAileM avaziSTa haiM, arthAt prathama varSakI 25, dvitIya varSakI 10, aura tRtIya varSakI 10, phAileM nijI koSa meM prastuta haiM, jinheM AvazyakatA ho ve zIghra hI ma~gA leveM phira ina phAiloM kA milanA kisI bhI mUlya para na ho sakegA / mU0 tInoM kA kramazaH 4), 35, 3) rupaye hai, DAka va rajiSTrI kharca pratyeka phAilakA || bAraha AnA alaga hogaa| isake sivAya, prathama varSa kI pahalI aura tRtIya varSakI cauthI me 9 vIM taka kiraNoM ko chor3akara zeSa phuTakara kiroM bhI kucha sTAka meM maujUda haiM, jo ardha mUlya meM dI jAe~gI / posTeja pratyeka kiraNakA eka khAnA, vizeSAMka yA do cAnA hogA / cauthe varSakI phAiloM tathA phuTakara kiraNoMpara posTeja nahIM liyA jAyagA / -vyavasthApaka 'anekAnta' Page #679 -------------------------------------------------------------------------- ________________ REGISTERED NO. A-731. cauthA bhAga taiyAra hogayA! zrImanta meTha zinAvarAya lakSmIcanda jaina sAhitya uddhAraka phaMDa bArA pakhaMDAgama (dhavalasiddhAMta) / cauthA bhAga "netra-mparzana-kAlAnugama" bhI chapakara taiyAra hogayA hai| pUrva paddhati anusAra yaha bhAga bhI zuddha mUlapATha, sumpaSTa hindI anuvAda tathA aneka upayogI pariziSToMke sAtha chapAyA gayA hai / eka eka guNasthAna va mArgaNAsthAnameM jIvoMka kSetra, mparzana aura kAlakA A. vivecana karanA prastuta prathabhAgakA viSaya hai| isa viSayapara lagabhaga 340 zaMkAeM uThAkara unakA samAdhAna kiyA gayA hai| prAcIna gaNitazAbakA yahAM bhI advitIya nirUpaNa hai| jise bar3e 2 gaNitajJoMkI sahAyatAsa aMkagaNina va kSetragaNita 52 udAharaNa dekara mamajhAyA gayA hai| viSayake marmakA udghATana karanevAla 602 H vizeSArtha likhe gaye haiM aura 620 meM Upara TippaNiyAM lagAI gaI hai| kSetra aura sparzana prarUpaNAoMse saMbaddha lokake bhAkAra va pramANa sambandhI vibhinna mAnyatAoMkA jA apUrva vivecana va jIvoMkI avagAhanA na tathA dvIpamAgara-saMsthAnoM kA vivaraNa mUlameM pAyA hai usakA 21 citrIdvArA spaSTIkaraNa kiyA gayA hai| prastAvanAmeM siddhAnta adhyayanakA adhikAra, zaMkA-samAdhAna. viSaya-paricaya va tatmambandhI mAnacitra Adike dvAga sakta prAparaNAmoMke gahana viSayako khUba subodha banAyA gayA hai| pranthakA puga mahatva namake avalokana kagname hI jAnA jA mkegaa| pustakAkAra 10) mRlya zAstrAkAra 12) of [1] prathama bhAga pustakAkAra 10) zAmrAkAra (aprApya ) dvitIya bhAga pustakAkAra 10) zAmrAkAra 12) tRtIya bhAga pustakAkAra 10) zAmrAkAra 13) [2] perAgI mUlya bhejaneme DAka va relvaM vyaya nahIM lgegaa| isa saMsthAke hAthameM dravya bahuna thor3A aura kArya bahuta ho vizAla prArthanA-3, prataeva samasta zrImAnoM, vidvAnoM aura saMsthAnoMko ucita mUlyaparA praniyA~ barIdakara kAryako pragatiko sulabha banAnA cAhiye / -. - mantrI . jainasAhityauddhAraka phaMDa kAryAlaya kiMga eDavara kAleja, amarAvatI (bagara) mudraka, prakAzaka . paramAnanazAstrI bIramebAmandiramamAvAke liya zyAmasundaralAla zrIvAstavadvArA zrIvAstava presa sahAranapurameM mu Page #680 -------------------------------------------------------------------------- _